Ri tyoxlaj wuj pa qachʼabʼal kʼicheʼ. La sagrada escritura en idioma quiché

  • Author / Uploaded
  • coll.

Citation preview

1   

ALFABETO K’ICHE’   

0.  ORDEN ALFABÉTICO K'ICHE'  a  i  o  t'   

a'  i'  o'  tz 

ä  j  p  tz' 

b'  k  q (gutural)  u 

ch  k'  q'  u' 

ch'  l  r  w 

e  m  s  x (pronunciar: sh) 

e'  n  t  y 

1. SE UTILIZA LA MAYORÍA DEL ALFABETO ESPAÑOL YA CONOCIDO   

El valor fonético es generalmente el mismo, con unas pequeñas diferencias.  a; ch; e; i; j; k; l; m; n; o; p; q (con fonética diferente); r; s; t; u; w (con valor diferente al  final de una palabra); x (con fonética diferente); y.     No se utiliza c; d; f; h; ñ; z   

EJEMPLOS EN UNAS PALABRAS:  a: ab’aj (piedra); achi (hombre); aq (marrano); chaj (ceniza)  ch: chanim (pronto); che’ (arból); chichu’ (señora)  e: etab’al (medida de longitud); elaq’om (ladrón); elenaqub’ik (ha salido)  i: itzel (malo); in (yo); winaq (gente)  j: ja (casa); ja’ (agua); kuterne’j (lo sigue)  k: kaj (cielo); kar (pescado); kaxlanwa (pan)  l: loq’ (amado); lele’ (eso); lawib’al (llave)  m: maja’ (todavía no); mem (mudo); mayib’al (milagro)  n: nab’e (primero); nan (madre, señora); nawal (espíritu del lugar)  o: ojer (antiguamente); oxib’ (trés); oyowal (enojo)  ________________________________________________________________________________  ALFABETO K’ICHE’ - RI TYOXLAJ WUJ 

 

2   

p: pataninel (servidor); pixab’ (mandamiento; consejo); polow (mar)  q: qas (seguro); qasna’ (bautismo); qastzij (verdad)  r: rachoch (su casa); rab’ (raiz); ri’j (anciano)  s: siwan (barranco); suk’ (justo, recto); su’ (flauta)  t: tat (papá); tew (frio); tiko’n (siembra)  u: uchi’ (su boca); ulew (tierra); urox (tercero)  w: wa (comida); waqib’  (seis), wikox  (higo)  Pronunciación  diferente  de  w  al  final  de  una  palabra:  ulew  (tierra);  tew  (frio);  ajaw  (dueño)  x: xuwi (solamente); xib’rikil (miedo); xoquje’ (también)  y: yab’il (enfermedad); ya’talik (permitido, ya dado); juyub’ (monte; montaña)   

2. SIGNOS PROPIOS DEL K’ICHE’   

‐VOCALES EXPLOSIVAS: a’; e’; i’; o’; u’; y vocales cortas como ä     EJEMPLOS EN UNAS PALABRAS:  a’: amima’ (corazón); amaja’ (vino); ija’lil (descendencia)  e’: eye’b’al (esperanza); reqele’n (su autoridad); je’ (sí de afirmación)  i’: si’ (leña); ti’ojal (músculo, carne); aretaq chi’ (cuando)  o’: majo’q (antes de); o’lajuj (quince); kno’jinik (piensa)  u’: kch’u’jarik (alborota); uq’u’ (su abrigo, su chamarra), su’ (flauta)  ä: chäj (luz; ocote); käkipitz’ej  (lo estripan); kumätz (culebra; serpiente)  (En unos casos el signo ä tiene valor semántico como en el caso de chäj = luz, que no hay  que  confundir  con  chaj  =  ceniza.  Pero  muchas  veces  el  signo  ä  sirve  solamente  para  facilitar la pronunciación como en el caso de käkib’ij, y mucha gente no lo pronuncia. En  este caso en la Biblia no se puso ä, y se escribe kkib’ij. En el leccionario pensando en los  ________________________________________________________________________________  ALFABETO K’ICHE’ - RI TYOXLAJ WUJ 

 

3   

agentes de pastoral que no pueden conocer bien el k’iche’ y pueden tener dificultades de  pronunciación, se escribe kakib’ij.)   

‐CONSONANTES: b’ (explosivo); ch’; k’; q’; t’; tz; tz’  EJEMPLOS EN UNAS PALABRAS:  b’: b’aq (aguja); b’enaq (en camino); kuxe’j rib’ (tiene miedo)  ch’: ch’ab’al (voz; idioma); ch’at (cama); ch’ich’ (objeto de metal)  k’: k’ak’ (nuevo); k’ulanem (matrimonio); k’utb’al (señal)  q’: q’apoj (virgen); q’ij (sol; día), q’inomal (riqueza)  t’: t’uyulik (sentado); t’iqib’al (sello); t’ot’ (caracol)  tz: tzam (licor); tzij (palabra); kumätz (culebra; serpiente)  tz’: tz’aqat (completo); tz’alam (tabla; madera); kutz’apij (lo cierra)    

3.   DIFERENCIAS CON EL ALFABETO DEL INSTITUTO DE VERANO    

La  diferencia  principal  es  que  el  Instituto  de  Verano  usa  dos  escrituras  diferentes  por  el  mismo sonido con la C y QU, y eso complica particularmente la escritura de la conjugación  de unos verbos, como: Quinb’ij jun tzij  (Yo digo una palabra) y Cab’ij jun tzij (Tu dices una  palabra). Peor con Catinwaj (Yo te amo) y Quinawaj (Tu me amas).  Por eso, con la academia Maya usamos la K en los dos casos; kinb’ij jun tzij; kab’ij jun tzij;  katinwaj; kinawaj.  La Q deviene libre y se usa para indicar la gutural que se encuentra por ejemplo al inicio  de palabras como: qas = seguro; o qanimal = nuestro mayor.  De  ello  viene  la  escritura  K’iche’  en  lugar  de  la  escritura  castellana  Quiché.  El  signo  ‘  después de la K en K’, corresponde al carácter explosivo de la letra que da valor alfabético  propio  al  signo.  K’  es  una  letra  diferente  de  K.  Eso  no  aparece  en  la  escritura  castellana  Quiché.   

________________________________________________________________________________  ALFABETO K’ICHE’ - RI TYOXLAJ WUJ 

 

4   

4. PRONUNCIACIÓN DE LA X, EN LOS TIEMPOS MODERNOS Y ANTIGUAMENTE    

En el Alfabeto de la academia Maya, la X se pronuncia Sh. Antiguamente la X pudo indicar  el equivalente de la Jota; ver México y Méjico; Xalapa y Jalapa.   La escritura antigua con pronunciación moderna aparece en K’iche’ con Xwan (pronunciar  Shwan)  (Juan),  un  ejemplo  de  nombre  propio;  o  xaro  (pronunciar  sharo)  (jarro),  un  ejemplo de nombre común.   En  el  K’iche’  del  Popol  Vuh,  Vuh  corresponde  a  la  escritura  actual  Wuj  (libro),  lo  que  supone una pronunciación rugosa de la H.   

5. LA HISTORIA DEL ALFABETO   

Son los fenicios en el Oriente Próximo quienes inventaron la escritura alfabética. Era una  revolución, porque permitía a la gente sencilla aprender a leer y a escribir. La escritura ya  no estaba reservada a los escribas profesionales.   El alfabeto hebreo y el alfabeto griego derivan de este primer alfabeto. Hay que notar que  el  alfabeto  hebreo  contiene  únicamente  las  consonantes,  no  se  escriben  las  vocales,  lo  que  simplifica  el  trabajo  del  ojo  en  la  lectura.  Las  vocales  se  ponen  de  memoria.  El  alfabeto  hebreo  es  el  alfabeto  del  Antiguo  Testamento,  Dios  habló  a  su  pueblo  únicamente cuando el pueblo pudo leer su palabra sin pasar por los escribas.   El  alfabeto  griego  es  el  alfabeto  del  Nuevo  Testamento.  El  alfabeto  romano  deriva  del  alfabeto griego por los etruscos. El alfabeto español deriva del romano. En Guatemala, el  Popol Vuh ya fue escrito con una escritura alfabética que deriva del alfabeto español; fue  la obra de un miembro de la familia de los reyes K’iche’.   La  Biblia  en  K’iche’  actualiza  la  revolución  de  la  invención  del  alfabeto  en  la  relación  de  Dios con su pueblo.    Mateo 23,13: “¡K’ax iwech ix keb’ taq ipalaj, ri ixtz’ib’anelab’ e ri ixfarise’o, che kitz’apij ri  Rajawib’al  ri  Kaj  chkech  ri  winaq!  Qastzij  nak’ut,  ri  ix  man  kixok  taj  e  man  kiya  ta  b’e  chkech ri nik’aj chik arech ke’okik.”    ________________________________________________________________________________  ALFABETO K’ICHE’ - RI TYOXLAJ WUJ 

 

5   

6. ESCRITURA ALFABÉTICA Y ESCRITURA FONÉTICA   

La  escritura  alfabética  consiste  en  dividir  la  sílaba  en  consonante  y  vocal.  Eso  permite  evitar  tomar  en  cuenta  muchas  posibilidades,  y  a  su  vez  permite  a  todos  poder  tener  acceso a la escritura.   En la escritura alfabética son las consonantes las más importantes para poder reconocer  una  palabra.  Por  eso  en  hebreo  escriben  solamente  las  consonantes.  La  escritura  de  las  vocales puede ser útil si no complica demasiado la escritura. Además, en diversas maneras  de hablar, son las vocales las que cambian más fácilmente.  En la escritura fonética se escribe según como se pronuncia cada palabra. Es una escritura  para los especialistas de la fonética, es otro proyecto distinto de la escritura alfabética.  En la Biblia en K’iche’ hemos usado un alfabeto que además de las consonantes contiene  ya  diez  vocales:  a;  a’;  e;  e’;  i;  i’;  o;  o’;  u;  u’,  más  la  posibilidad  de  escribir  la  vocal  corta  como  ä.  Además,  también  hay  que  tomar  en  cuenta  las  maneras  de  hablar.  En  lo  que  concierne la ä, por ejemplo en las conjugaciones como käkib’ij, hay lugares donde no se  pronuncia, además no tiene significación gramatical y menos al nivel de la significación de  la  palabra.  Se  usa  únicamente  para  facilitar  la  pronunciación  y  no  todos  usan  esta  posibilidad.  En  lo  que  concierne  a  las  vocales,  el  color  de  la  vocal  puede  cambiar  de  un  lugar a otro, como en el caso del pollo: ek’; ak’; ik’, según los lugares.   Una escritura fonética es justificada pero no se puede substituir a una escritura alfabética.  Ya eso complica la escritura y finalmente también la lectura. Además no sirve para unificar  la escritura de la lengua. A menos que unos piensen que pronuncian bien y los otros mal, y  que  hay  que  imponer  su  propia  manera  de  pronunciar.  El  problema  es  que  los  otros  piensan exactamente el contrario. Siempre en el trabajo encontré gente que pensaba así,  pero al menos los que perseveraron entendieron que eso no permitía unificar la escritura  del K’iche’. En cuanto a quienes promueven una escritura fonética, ésta debe servir a los  especialistas y en ningún caso debe servir al pueblo. No hay que restituir las dificultades  de la escritura silábica, que la escritura alfabética permite suprimir.  Todos saben que en Chichicastenango no pronuncian mucho las vocales y que en Zacualpa  no pronuncian las guturales, y hay que tener una escritura que los dos puedan practicar y  pronunciar como quieran. 

________________________________________________________________________________  ALFABETO K’ICHE’ - RI TYOXLAJ WUJ 

 

1   

GRAMÁTICA K’ICHE’   

I. 

SUSTANTIVOS,  ADJETIVOS,  PRONOMBRES,  ARTÍCULOS,  PREPOSICIONES,  PREFIJOS 

  1.  SUSTANTIVO Y ADJETIVO CALIFICATIVO  Ri utzalaj tzij= la buena noticia  Utzalaj ri tzij = la noticia es buena  Ri itzel elaq’om = el ladrón malo  Itzel ri elaq’om = El ladrón es malo  ¿La Itzel ri elaqóm? = ¿Es malo el ladrón?  Itzelalaj ri elaq’om = el ladrón es malísimo; malísimo (superlativo: alaj)   

2.  EL PLURAL DE LOS SUSTANTIVOS  A. Plurales particulares  Achi (hombre); Achijab’ (hombres)  Ixoq (mujer); Ixoqib’ (mujeres)  Tijoxel (discípulo); Tijoxelab’ (discípulos)  Oxib’ aq’ab’ = tres noches (chaq’ab’ = noche)   

B. La partícula “taq” es una marca del plural no animado  Ronojel taq yab’il = toda enfermedad  Pa taq jujun tzijob’elil = en algunas parábolas  Pa we taq q’ij ri’ = en estos días  ________________________________________________________________________________  GRAMÁTICA K’ICHE’ - RI TYOXLAJ WUJ 

 

2   

Para los verbos el plural no animado se conjuga como un singular:  Jujun taq ija’ xtzaq chuchi’ ri b’e = algunas semillas cayeron a la orilla del camino (Markos  4,4) (xtzaq = tercer persona del singular)  El plural con taq se usa también con las langostas y los pescados (Mateo 3,4: Ri uwa kutijo,  are ri taq sak’ e ri uwa’lche’. Xwan 21,11: kuchararej uloq ri k’at cho ri ulew che nojinaq  che chomalaj taq kar)   

C. El prefijo “e” marca el plural de un ser “animado”  Ri ekab’lajuj = los doce (discípulos)  Ri e’itzel taq uxlab’al = los malos espíritus (En este caso se ve que el prefijo se pone sobre  el  adjetivo,  y  que  se  pone  además  el  “taq”)  (En  K’iche’  los  diptongos  se  separan  con  el  apóstrofe ’ en este caso e’itzel)  Ri eq’axal utzij ri Dyos = los profetas  Ri e’ak’alab’ = los niños (singular: ak’al)  Ri elaq’omab’ = los ladrones (singular elaq’om)  Sib’alaj ek’iwinaq = muchisíma gente (k’i = mucho)  En caso de adjetivos posesivos el plural se pone antes del adjetivo posesivo:  Ri  e’utijoxelab’  =  sus  discípulos  (los  discípulos  de  él‐ella;  u  =  adjetivo  posesivo  tercera  persona singular; plural de tijoxel  = tijoxelab’)   

3.  LOS PRONOMBRES PERSONALES  In = Yo  At = tú  Are’ = él; ella  Uj = nosotros (oj)  Ix = vosotros  E’are’ = ellos; ellas  ________________________________________________________________________________  GRAMÁTICA K’ICHE’ - RI TYOXLAJ WUJ 

 

3   

Lal = Usted  Alaq = Ustedes  En  la  conjugación  el  pronombre  se  pone  en  el  verbo.  Si  se  pone  otra  vez  antes  es  para  insistir sobre el sujeto.  Estos pronombres se usan mucho como equivalente del verbo “ser”, ver las formas: in in  elaq’om = Yo soy un ladrón; ix ix meb’a’ib’ = vosotros sois pobres (meb’a’ib’ = sustantivo  plural de meb’a’).   

4.  ADJETIVOS POSESIVOS  A. Adjetivos para palabras que empiezan por una consonante  nu = mí; a = tu; u = su (de él‐ella); qa = nuestro (a); i = vuestro (a), ki = su (de ellos – ellas);  la = de usted; alaq= de ustedes   

Sustantivo ch’at = cama  Nuch’at = mi cama  Ach’at = tu cama  Uch’at = su cama  Qach’at  = nuestra cama  Ich’at = vuestra cama  Kich’at = su (ellos ‐ ellas) cama  Ch’at la = su cama (de usted)  Ch’atalaq = su cama (de ustedes)   

B.  Sustantivo que empieza por una vocal  W  =mí;  aw  =  tu;  r  =  su;  qa  =  nuestro;  iw  =  vuestro;  k  =  su  (de  ellos  –  ellas);  la  =  su  (de  usted); alaq = su (de ustedes)   

________________________________________________________________________________  GRAMÁTICA K’ICHE’ - RI TYOXLAJ WUJ 

 

4   

Sustantivo anima’ = corazón  Wanima’ = mi corazón  Awanima’ = tu corazón  Ranima’ = su corazón  Qanima’ = nuestros corazones  Iwanima’ = vuestros corazones  Kanima’ = sus (ellos) corazones   Anima’ la = su corazón (de usted)  Anima’ alaq = su corazón (de ustedes)   

C.   Utilización del adjetivo posesivo  Muchas palabras se utilizan generalmente con el adjetivo posesivo:  Uq’ab’ = su mano (de él – ella)  itijoxelab’ = vuestros alumnos  Rachoch = su casa (de él – ella)    

5. LAS PREPOSICIONES  Muchas  preposiciones  tienen  una  declinación  sobre  el  modelo  de  la  declinación  del  adjetivo posesivo   

Preposición “por” = umal  ‐ Wumal = por mí  Awumal = por ti  Rumal = por él, ella, ello  Qumal = por nosotros  ________________________________________________________________________________  GRAMÁTICA K’ICHE’ - RI TYOXLAJ WUJ 

 

5   

Iwumal = por vosotros  Kumal = por ellos, ellas  Umal la = por usted  Umal alaq = por ustedes   

Preposición “a” = ch…ech (Lo declinado va entre “ch” y “ech”)  ‐ Chwech = a mí  Chawech = a tí  Chrech = a él, ella  Chqech = a nosotros  Chiwech = a vosotros  Chkech = a ellos, ellas  Chech la = a usted  Chech alaq = a ustedes   

Preposición todo = onojel  ‐ Ronojel = todo(a)  Qonojel = todos nosotros  Iwonojel = todos vosotros  Konojel = todos(as) ellos(as)  Nojel alaq = todos (ustedes)   

Preposición  enfrente  de  mí;  delante  de  mí:  ch…wach  (Los  adjetivos  van  entre  “ch”  y  “wach”)  ‐ Chnuwach = enfrente de mí  ________________________________________________________________________________  GRAMÁTICA K’ICHE’ - RI TYOXLAJ WUJ 

 

6   

Chawach = enfrente de ti  Chuwach = enfrente de él, ella  Chqawach = enfrente de nosotros  Chiwach = enfrente de vosotros  Chkiwach = enfrente de ellos, ellas  Chwach la = enfrente de usted  Chwach alaq = enfrente de ustedes   

Preposición “sobre”: P…wi’ (declinación entre p y wi')  ‐ Panuwi’ = sobre mi  Pawi’ = sobre ti  Puwi’ = sobre él (también en el caso del sombrero)  Paqawi’ = sobre nosotros  Piwi’ = sobre vosotros  Pakiwi’ = sobre ellos   

6. NEGACIÓN  Para la negación se utiliza: Man…..taj. Lo negado se coloca en medio de estas dos palabras   

‐ Con un adjetivo (utz = bueno):  Man utz taj = No es bueno   

‐ Con un sustantivo (chikop = animal):  Man chikop taj = No es un animal   

  ________________________________________________________________________________  GRAMÁTICA K’ICHE’ - RI TYOXLAJ WUJ 

 

7   

‐ Con un verbo (esaj = sacar; b’ij = decir; ilo = ver):  Man kresaj taj = No lo quita (él – ella)  Man kub’ij taj = No lo dice  Man kril taj = no lo ve   

‐ En el caso del imperativo negativo, no se usa Man…taj, pero el prefijo M:  Meb’ixonik =  Que no canten (ellos, ellas)  Meb’isonik = Que no estén tristes (ellos, ellas)  Meb’inik = Que no caminen (ellos, ellas)  Maxib’ij awib’ = No temas (reflexivo) ‐ Ejemplo en Lucas 1,13   

7. LOS DEMOSTRATIVOS  A. Adjetivos  demostrativos  (En  K’iche’  no  hay  articulo  como  en  Español,  se  usan  casi  sistemáticamente los demostrativos)  We = este; esta; esto  Le = ese; esa; eso  Ri = aquel; aquello; aquella   

Esta casa = we ja  Esa casa = le ja  Aquella casa = ri ja   

We = muy cerca de quien habla  Le = a la vista de quien habla  Ri = no está a la vista de quien habla, o se hizo en el pasado. 

________________________________________________________________________________  GRAMÁTICA K’ICHE’ - RI TYOXLAJ WUJ 

 

8   

Por  consecuencia  en  la  Biblia  utilizamos  generalmente  “Ri”,  a  menos  que  sea  la  transcripción de un diálogo según un estilo directo. No hay masculino, femenino ni plural.   

We rachoch =  su casa (de él – ella; cerca)  Le rachoch = su casa (de él – ella; lejos)  Ri rachoch = su casa (de él – ella)  Ri ja = La casa (su casa de él – ella, ausente)   

B. Los pronombres demostrativos  Wa’ = éste (sustituye el sustantivo)  La’ = ése  Ri’ = aquel  Ejemplo con Wa’ = K’atek’uri’, are wa’ ri q’atb’al tzij kuya ri Xwan (Xwan 1,19)  Ejemplo  con  Ri’  =  Waral  ri’  qastzij  k’olik  jun  ajisraelita,  ruk’  ri  are’  man  k’o  ta  sub’unik  (Xwan 1,47)  Weri’ = utz weri’ (esto está bien)  Man utz ta weri’ (esto no está bien)  Lele’ = utz lele’ (ese está bien)  Man utz ta lele’ (ese no está bien)  Ri jun = utz ri jun (aquel está bien)  Man utz ta ri jun (aquel no está bien)   

‐ Enfatiza  Wa’ weri’ = utz wa’ weri’ (está bien éste)  La’ lele’ = utz la’ lele’ (está bien ése)  Ri’ ri jun = utz ri’ ri jun (está bien aquello)  ________________________________________________________________________________  GRAMÁTICA K’ICHE’ - RI TYOXLAJ WUJ 

 

9   

8.  PREPOSICIONES DE MOVIMIENTO Y DIRECCIÓN  Kinel ub’ik = yo salgo de aquí para allá  Katel uloq = tú sales de allá para acá   

9. UNOS PREFIJOS  Los sustantivos gentilicios, que es el lugar donde nace una persona, están indicados con el  prefijo aj: ajjerusalem = habitante de Jerusalén.  El prefijo aj, indica también la profesión, el oficio:   Ajtikonel = sembrador  Ajtoq’inel = cobrador de impuestos   

10. CHO = ADENTRO DE  Cho = profundo; lago; se usa también para indicar adentro de:  Ejemplo: cho ri mexa = sobre la mesa.     Nota de vocabulario: En lo que concierne a las cosas que vinieron con los españoles, como  muebles y animales, en el vocabulario K’iche’ aparece muchas veces como una adaptación  del español, mexa y mesa; wakax y vaca. Pero no es siempre así, por ejemplo caballo se  dice kyej = cuatro (patas).   

II. 

VERBOS “A” “B” Y “C” 

 

1. VERBOS SERIE “A” QUE COMIENZAN POR UNA VOCAL  A.  Que se terminan por el indicador J  Verbo esaj = sacar    ________________________________________________________________________________  GRAMÁTICA K’ICHE’ - RI TYOXLAJ WUJ 

 

10   

‐ Cuando la acción no está terminada        ‐ Cuando la acción está terminada  Kinwesaj = yo lo saco                                   Xinwesaj = yo lo he sacado  Kawesaj = tú lo sacas                                   Xawesaj = tú lo has sacado  Kresaj = él ‐ ella lo saca                               Xresaj = él ‐ ella lo ha sacado  Kaqesaj= nosotros lo sacamos  Xqresaj = nosotros lo hemos sacado  Kiwesaj = vosotros lo sacáis  Xiwesaj = vosotros lo habéis sacado  Kakesaj = ellos ‐ ellas lo sacan  Xkesaj = ellos – ellas lo han sacado  Kesaj la = usted lo saca  Xesaj la = usted lo ha sacado  Kesaj alaq = ustedes lo sacan  Xesaj alaq = ustedes lo han sacado    Imperativo: Chinesaj; Chawesaj; Chresaj; Chqesaj; Chiwesaj; Chkesaj; Chesaj la; Chesaj alaq   

B.  Que se termina por el indicador “o” o “u”  Verbo ilo  ‐ Cuando la acción no está terminada        Kinwilo = yo lo veo                             Kawilo = tú lo veas    Krilo = él – ella lo ve                                Käqilo = nosotros lo vemos  Kiwilo = vosotros lo veis  Käkilo = ellos – ellas lo ven  Kil la = usted lo ve  Kil alaq = ustedes lo ven    Katinwil chweq = yo te veo mañana 

‐ Cuando la acción está terminada  Xinwilo = yo lo he visto       Xawilo = tú lo has visto  Xrilo = él – ella lo ha visto  Xqilo = nosotros lo hemos visto  Xiwilo = vosotros lo habéis visto  Xkilo = ellos – ellas lo han visto  Xil la = usted lo ha visto  Xil alaq = ustedes lo han visto 

Imperativo: Chinwila’; Chawila’; Chrila’; Chqila’; Chiwila’; Chkila’; Chila’ la; chila’ alaq   

2.  VERBOS SERIE “B” QUE COMIENZAN POR UNA CONSONANTE  A. Que se termina por el indicador J  Verbo tzukuj  ‐ Cuando la acción no está terminada        Kintzukuj = yo lo busco  Katzukuj = tú lo buscas  Kutzukuj = él ‐ ella lo busca  Käqatzukuj = nosotros lo buscamos 

‐ Cuando la acción está terminada  Xintzukuj = yo lo he buscado  Xatzukuj = tú lo has buscado                  Xutzukuj = él – ella lo ha buscado  Xqatzukuj = nosotros lo hemos buscado 

________________________________________________________________________________  GRAMÁTICA K’ICHE’ - RI TYOXLAJ WUJ 

 

11   

Kitzukuj = vosotros lo buscáis  Kkitzukuj = ellos – ellas lo buscan  Ktzukuj la = usted lo busca  Ktzukuj alaq = ustedes lo busca               

Xitzukuj = vosotros lo habéis buscado  Xkitzukuj = ellos – ellas lo han buscado    Xtzukuj la = usted lo ha buscado  Xtzukuj alaq = ustedes lo han buscado 

 

Imperativo: Chintzukuj; Chatzukuj; Chutzukuj; Chqatzukuj; Chitzukuj; Chkitzukuj; Chtzukuj  la; chtzukuj alaq   

B.   Que terminan por el indicador “o” o “u”  Verbo b’ano = hacer  ‐ Cuando la acción no está terminada        Kinb’ano = yo lo hago                                 Kab’ano = tú lo hagas                                 Kub’ano = él – ella lo hace                         Käqab’ano = nosotros lo hacemos        Kib’ano = vosotros lo hacéis                     Käkib’ano = ellos – ellas lo hacen           Kb’an la = usted lo hace                             Kb’an alaq = ustedes lo hacen                 

‐ Cuando la acción está terminada  Xinb’ano = yo lo he hecho  Xab’ano = tú lo has hecho  Xub’ano = él – ella lo ha hecho  Xqab’ano = nosotros lo hemos hecho  Xib’ano = vosotros lo habéis hecho  Xkib’ano = ellos – ellas lo han hecho  Xb’an la = usted lo ha hecho  Xb’an alaq = ustedes lo han hecho 

 

Imperativo: Chinb’ana’; Chab’ana’; Chub’ana’; Chqabána’; Chib’ana’; Chkib’ana’; Chb’an la;  Cb’an alaq   

3.  VERBOS SERIE “C”  QUE EMPIEZAN POR UNA CONSONANTE Y TERMINAN EN “IK”  Verbo b’ixonik = cantar  ‐ Cuando la acción no está terminada        Kinb’ixonik = yo canto                                Katb’ixonik = tu cantas  Kb’ixonik = él ‐ ella canta  Kujb’ixonik = nosotros cantamos  Kixb’ixonik = vosotros cantáis  Keb’ixonik = ellos ‐ ellas cantan  Kb’ixon la = usted canta  Kb’ixon alaq = ustedes cantan                   

‐ Cuando la acción está terminada  Xinb’ixonik = yo he cantado  Xatb’ixonik = tú has cantado  Xb’ixonik = él – ella ha cantado         Xujb’ixonik = nosotros hemos cantado  Xixb’ixonik = vosotros habéis cantado  Xeb’ixonik = ellos – ellas han cantado  Xb’ixon la = usted ha cantado  Xb’ixon alaq = ustedes han cantado 

  Kinb’ixon pa ri k’ayib’al = Yo canto en el mercado   

________________________________________________________________________________  GRAMÁTICA K’ICHE’ - RI TYOXLAJ WUJ 

 

12   

Imperativo:  Chinb’ixonoq;  Chatb’ixonoq;  Chb’ixonoq;  Chujb’ixonoq;  Chixb’ixonoq;  Cheb’ixonoq; Chb’ixon la; Chb’ixonalaq    

4.  IMPERATIVOS IRREGULARES  Verbo kb’ek = va  Jo’ = vamos  Jat = vete  Verbo kpetik = viene  Tasa’j = venga  Sa’j = ven    

III.   VOCES DEL VERBO  Infinitivo  Ilo   Esaj 

Primera Voz  katinwilo  katinwesaj 

Segunda Voz  kinilik  kinesaxik 

Tercera Voz  kinilitajik  kinesatajik 

Cuarta Voz  kinilowik  kinesanik 

 

1. PRIMERA VOZ, SE CONJUGA CON SUJETO Y COMPLEMENTO  Sujeto: in (1 sing); a (2 sing); u (3 sing);qa (1 plural);i (2 plural);ki (3 plural)  Objeto: in (1 sing); at (2 sing); tercera persona del singular no tiene indicador; uj (1 plural);  ix (2 plural); e (3 plural)  Se pone primero el indicador de tiempo (K o X), después la marca del objeto, después la  marca  del  sujeto  y  finalmente  el  infinitivo  del  verbo  con  su  terminación  (la  terminación  puede desaparecer, si la palabra no es la última palabra de la enunciación).   

‐ Acción no terminada (Con X si terminada)  Kinkunaj = yo le curo   

 

kinakunaj = tú me curas 

 

kakunaj = tú le curas 

Kakukaj = tú le curas  Kukunaj = él le cura   

________________________________________________________________________________  GRAMÁTICA K’ICHE’ - RI TYOXLAJ WUJ 

 

13   

Kqakunaj = nosotros le curamos 

kujakunaj = tú nos curas 

Kikunaj = vosotros le curáis  Kkikunaj = ellos le curan 

 

ke’akunaj = tu les curas 

 

Kinukunaj = él – ella me cura  Katukunaj = él – ella te cura  Kukunaj = él – ella le cura  Kujukunaj = él – ella nos cura  Kixukunaj = él – ella os cura  Ke’ukunaj = él – ella les cura   

Kinikunaj = vosotros me curáis  Kikunaj = vosotros le curáis  Kujikunaj = vosotros nos curáis  Ke’ikunaj = vosotros les curáis  Kinkikunaj = ellos (as) me curan  Katkikunaj = ellos te curan  Käkikunaj = ellos curan a él – ella  Kujkikunaj = ellos nos curan  Kixkikunaj = ellos os curan  Kekikunaj = ellos curan a ellos (as)   

A. Reflexivo en la primera voz; cuando sujeto = objeto  Kinkunaj wib’ = yo me curo  Kakunaj awib’ = tú te curas  ________________________________________________________________________________  GRAMÁTICA K’ICHE’ - RI TYOXLAJ WUJ 

 

14   

Kukunaj rib’ = él se cura  Käqakunaj qib’ = nosotros nos curamos  Kikunaj iwib’ = vosotros os curáis  Käkikunaj kib’ = ellos se curan 

  2. SEGUNDA  VOZ.  EN  LA  SEGUNDA  VOZ  EL  VERBO  SE  CONJUGA  ÚNICAMENTE  CON  EL  OBJETO. CORRESPONDE A LA VOZ PASIVA EN EL ESPAÑOL  ‐ Acción no terminada  Kinkunaxik = yo soy curado  Katkunaxik = tú eres curado  Käkunaxik = él es curado  Kujkunaxik = nosotros somos curado  Kixkunaxik = vosotros sois curados  Kekunaxik = ellos son curados   

‐ Acción terminada (pasado)  Xinkunaxik = yo fui curado  Xatkunaxik = tú fuiste curado  Xkunaxik = él fue curado  Xujkunaxik = nosotros fuimos curados  Xixkunaxik = vosotros fuisteis curados  Xekunaxik = ellos fueron curados   

‐ Imperativo  Chinkunaxoq = sea curado yo  ________________________________________________________________________________  GRAMÁTICA K’ICHE’ - RI TYOXLAJ WUJ 

 

15   

Chatkunaxoq = seas curado tú  Chkunaxoq = sea curado él  Chujkunaxoq = seamos curados nosotros  Chixkunaxoq = seáis curados vosotros  Chekunaxoq = sean curados ellos  Otros ejemplos de verbos (acción no terminada)  Kinilik = yo soy visto   Kinto’ik = yo soy ayudado   

3. TERCERA VOZ DE LOS VERBOS. SE CONJUGA ÚNICAMENTE CON EL OBJETO, PERO SE INSISTE  SOBRE LA ACCIÓN DEL VERBO  ‐ Verbo Kunaj (curar) serie “B”   (acción no terminada, acción terminada, usar X en lugar de K)   

Kinkunatajik = yo seré curado  Katkunatajik = tú serás curado  Kkunatajik = él será curado  Kujkunatajik = nosotros seremos curados  Kixkunatajik = vosotros seréis curados  kekunatajik = ellos serán curados   

‐ Verbo ilo (ver)  serie “A”  Kinilitajik = yo seré visto  Xilitajik = él fue visto  Chilitajoq = sea visto él   

________________________________________________________________________________  GRAMÁTICA K’ICHE’ - RI TYOXLAJ WUJ 

 

16   

‐ Verbo b’ano (hacer) serie “B”  Katb’antajik = tú serás hecho   

4. CUARTA  VOZ DE LOS VERBOS, CUANDO SE INSISTA SOBRE LA  ACCIÓN SIN MENCIONAR EL  COMPLEMENTO.  EL INDICADOR DEL SUJETO CORRESPONDE AL INDICADOR DEL OBJETO EN  LA PRIMERA VOZ. INDICADO AL FINAL DEL VERBO CON “NIK” Y “WIK”   

‐ Verbo Kunaj (curar) Serie “B”  Kinkunanik = Yo curo   Katkunanik = tu curas  Kkunanik = él cura  Kujkunanik = nosotros curamos  Kixkunanik = vosotros curáis  Kekunanik = ellos curan  Kkunan la = usted cura  Kkunan alaq = ustedes curan   

‐ Verbo ilo (ver) Serie “A”  Kinilowik = yo veo  Katilowik = tú ves  Kilowik = él ve   

‐ Verbo b’ano (hacer) Serie “B”  Kinb’anowik = yo hago  Kb’anowik = tú haces  Kb’anow(ik) = él hace  ________________________________________________________________________________  GRAMÁTICA K’ICHE’ - RI TYOXLAJ WUJ 

 

17   

5. VERBOS SIN COMPLEMENTOS MODIFICADOS PARA SER CONJUGADOS CON  COMPLEMENTOS  Infinitivo  B’inik 

primera voz  Katinb’insaj 

segunda voz  Kinb’insaxik 

tercera voz  kinb’insatajik 

cuarta voz  kinb’insanik 

 

Kinb’inik = yo camino (serie “C”); katinb’insaj (primera voz) = yo te hago caminar  Kint’uyik = yo me siento; katint’uyi’b’a = yo te hago sentar  Katt’uyi’b’a’xik = tu eres sentado; katuyi’b’anik = tú haces sentar   

 

6. FORMAS NO PERSONALES DE LOS VERBOS  Infinitivo  Ilo  Esaj  B’ano  Tz’ib’anik  Wa’ik  B’ixonik 

Gerundio  tajin kinwilo  tajin kinwesaj  tajin kinb’ano  tajin kintz’ib’aj  tajin kinwa’ik  tajin kinb’ixonik 

Participio  ilom  esam  b’anom  tz’ib’am  wo’qinaq  b’ixoninaq 

 

7. VERBO CON MOVIMIENTO  Keb’ekitz’ib’aj = se van (caminan) a escribirlo  (del verbo tzib’aj = lo escribe y verbo kb’e (k)  = va): K indicador de tiempo; el sujeto tercera persona plural; b’e infinitivo del verbo “ir”;  ki sujeto tercera persona plural; tz’ib’aj infinitivo del verbo “escribir”  En el caso del imperativo del verbo con movimiento, se empieza con el imperativo  irregular de kb’ek: Jat (2 sing); Jo’ (segunda persona plural)  El verbo con movimiento se puede también encontrar con la forma « viene a hacer »; ver  los tres usos de “kinulkojo” = “yo vengo a poner”, en Mateo 10,34:   « Michomaj che inpetinaq arech kinulkojo ri nimalaj utzil chuwach ri uwach ulew. Man  inpetinaq taj arech kinulkojo ri nimalaj utzil, are inpetinaq arech kinulkojo ri ch’ich’ rech  ch’o’j. »  Kojo = poner; construido con el verbo ulik = venir (primera persona del singular con prefijo  K)   

________________________________________________________________________________  GRAMÁTICA K’ICHE’ - RI TYOXLAJ WUJ 

 

18   

8. PARTÍCULA NA DESPUÉS DEL VERBO  La partícula NA después del verbo indica que la acción se va a realizar seguramente,  cuando la acción no es terminada  Tres ejemplos en Mateo 1,21: “Ri are’ kril na uwach jun ala ral, e ri at, Jesus ri ub’i’ kakoj  na: rumal rech che ri are’ ke’ukol na ri’ ri e’uwinaq chrech ri kimak”   

9. PARTÍCULA B’A’  La partícula b’a’ después el imperativo, da más fuerza al imperativo.  Ejemplo en Lucas  1,28: Chatki’kot b’a’ = Alégrate   

IV.   GRAMÁTICA APLICADA    LUKAS 9,1‐6  Lukas 9,1: Ke’usik’ij ri ekab’lajuj, kuya kichoq’ab’ e jun kikowinem pakiwi’ konojel Itzel e  puwi’ ronojel yab’il arech kekunanik.  Ke’usik’ij: verbo; k: acción no terminada; e (e’ porque vocal sigue) = complemento tercera  plural ( = ri ekb’lajuj); u = sujeto tercera singular ( = Jesus); sik’ij = verbo llamar (kusik’ij = lo  llama)  Ri = demostrativo  Ekab’lajuj : sustantivo; e = plural animado; kab’lajuj = doce (lajuj = diez; kab’ = dos en una  palabra compuesta, sino keb’)  Kuya = verbo; k: acción no terminada; ausencia de marca del complemento =  complemento tercera singular ( kichoq’ab’); u = sujeto tercera singular (Jesus); ya = raíz  del verbo kuya’o = lo da  Kichoq’ab’ = sustantivo; ki = posesivo tercera plural (ekab’lajuj); choq’ab’ = fuerza  E = conjunción; y  Jun = numero; Un  ________________________________________________________________________________  GRAMÁTICA K’ICHE’ - RI TYOXLAJ WUJ 

 

19   

Kikowinem = sustantivo; ki = posesivo tercera plural (ekab’lajuj); kowinem = poder  Pakiwi’ = preposición p….wi’ = sobre; aki = tercera plural (konojel Itzel = todos los  demonios)  Konojel = preposición onojel = todo; k = tercera plural (Itzel = todos los demonios)  Itzel = sustantivo; Itzel = malo; aquí demonio (por eso tenemos konojel; el K de konojel  (plural) supone el carácter personal de los demonios)  Puwi’ = preposición p…wi’ = sobre; u = tercera singular (ronojel yab’il = toda enfermedad)  Ronojel = preposición onojel = todo; r = tercera singular (ronojel yab’il = toda enfermedad)  Yab’il = sustantivo; yab’il = enfermedad (por eso tenemos ronojel yab’il ; el R de ronojel  (singular) supone el carácter no personal de las enfermedades)  Arech = preposición; para que  Kekunanik = verbo; k = acción no terminada; e = sujeto tercera plural (porque cuarta voz)  (ekab’lajuj); kukanik = cuarta voz de kukunaj = lo cura. Se insista sobre el hecho de curar  sin indicar el complemento.    Lukas 9,2: K’atek’uri’, ke’utaq b’ik arech ke’kib’ij ri Rajawib’al ri Dyos e arech kekunanik  K’atek’uri’ = preposición (más fuerte que: e)  Ke’utaq = verbo; k = acción no terminada; e (e’ porque vocal sigue) = complemento  tercera plural (ekab’lajuj); u = sujeto tercera singular (Jesus); taq = raíz del verbo kutaqo =  lo envía  B’ik = preposición de movimiento de aquí por allá  Ke’kib’ij = verbo; k = acción no terminada; e’ = indica el movimiento; ki = sujeto tercera  plural; b’ij = raíz del verbo kub’ij = lo dice  Rajawib’al = sustantivo; r = posesivo tercera singular (Dyos); ajawib’al = reino  Kekunanik = verbo; k = acción no terminada; e = sujeto tercera plural (cuarta voz); kunanik  = forma de la cuarta voz de kukunaj = lo cura    ________________________________________________________________________________  GRAMÁTICA K’ICHE’ - RI TYOXLAJ WUJ 

 

20   

Lukas 9,3: K’atek’uri’, kub’ij chkech: “K’o mikam ub’ik rech ri ib’e, mik’am ub’i ich’ami’y,  mik’am ub’i ikoxtar, mik’am ub’i iwa, mik’am ub’i ipwaq, xoquje’ man keb’ ta iwatz’yaq  chijujunal  Kub’ij: verbo; k acción no terminada; marca cero del complemento; tercera singular =  palabra que sigue; sujeto u tercera singular = Jesus  Chkech = ch…ech = a; k = tercera plural = ellos (los discípulos)  K’o = infinitivo del verbo = tener; haber; ser; estar  Mik’am = m = imperativo negativo; i = segunda persona del plural = vosotros; k’am =  infinitivo del verbo kuk’am = lo  lleva  Ub’ik = preposición de movimiento de aquí por allá  Rech = marca de pertenencia  Ib’e = i = posesivo segunda persona del plural; b’e = camino  Ch’ami’y = bastón  Koxtar = bolsa  Wa = comida  Pwaq = dinero  Xoquje’ = también  Man…ta = negación  Keb’ = dos   Iwatz’yaq = iw = posessivo segunda plural (a sigue); atz’yaq = vestido  Chijujunal = ch…jujunal = cada; i = segunda plural = vosotros    Lukas 9,4: Aretaq chi’ kixok pa jun ja, chixkanaj kan chila’, chi k’ate’ kuriqa’ kixb’ek  Aretaq chi’ = cuando  Kixok = verbo; k acción no terminada; i = segunda plural = vosotros; ok = entrar  ________________________________________________________________________________  GRAMÁTICA K’ICHE’ - RI TYOXLAJ WUJ 

 

21   

Pa = dentro   Jun = una  Ja = casa  Chixkanaj = ch = imperativo positivo; ix = segunda plural; kanaj = quedar  Kan = adverbio que subraya que se queda  Chila’ = allí  Chi = desde  K’ate’ = hasta  Kuriqa’ = verbo; k acción no terminada; u = tercera singular; riqa’ = adviene  Kixb’ek = verbo; k acción no terminada; ix = sujeto segunda plural; b’ek = infinitivo ir     Lukas 9,5: We man kixk’ulaxik taj, arechi’ kixel uloq pa ri jun tinimit ri’, chitota’ kan ri  upoqlaj k’o chech ri iwaqan, k’utb’al rech je’ jas q’atb’altzij puwi’”  We = si condicional  Man…Taj = negación  Kixk’ulaxik = verbo; k acción no terminada; ix = sujeto segunda plural; k’ulaxik = segunda  voz (pasiva) del verbo kuk’ulaj = recibe a una persona  Arechi’ = contracción de aretaq chi’ = cuando  Kixel = verbo; k acción no terminada; ix = sujeto segunda plural; el = verbo salir  Uloq = preposición de movimiento de allá por acá  Tinimit = ciudad  Ri’ = pronombre demostrativo  Chitota’ = verbo; ch = imperativo; i = sujeto segunda plural; tota’ = infinitivo de kutota’ = lo  sacude  Upoqlaj = polvo  ________________________________________________________________________________  GRAMÁTICA K’ICHE’ - RI TYOXLAJ WUJ 

 

22   

Iwaqan = i = posesivo segunda plural; aqan = pie  K’utb’al = signo  Je’ jas = como  Q’atb’altzij = juicio  Puwi’ = p…wi’ = sobre; u = tercera singular     Lukas 9,6: Keb’ek, kkisutej ronojel taq tinamit, kkiya ub’ixik ri utzalaj tzij e kekunanik.  Keb’ek = verbo; k acción no terminada; e = sujeto tercera plural; b’ek = infinitivo del verbo  ir.  Kkisutej = verbo; k acción no terminada; ki = sujeto tercera plural; sutej = voltear  Ronojel = onojel = todo; r = tercera singular; cada uno  Taq = plural no animado  Tinamit = ciudad  Kkiya = verbo; k acción no terminada; ki = sujeto tercera plural; ya infinitivo = dar  Ub’ixik = u = posesivo tercera singular; b’ixik = anuncio  Utzalaj = utz = bueno; alaj = superlativo  Tzij = palabra  Kekunanik = verbo; k acción no terminada; e = sujeto tercera plural; cuarta voz de kukunaj  = cura    ROMANOS 3,1‐8  Romanos 3,1: ¿Jachike k’ut ri utzil ri jun ajjudi’o? ¿Jachike k’ut ri rutzil ri uq’atom uwi’ ri  ukowil?  Jachike = ¿Cuál?  K’ut = pero  ________________________________________________________________________________  GRAMÁTICA K’ICHE’ - RI TYOXLAJ WUJ 

 

23   

Ri = demostrativo  Utzil = bien  Jun = uno  Ajjudi’o = aj prefijo de pertenencia; aquí, pertenencia a una raza  Uq’atom = u: posesivo tercero singular; q’atom : participio del verbo Kuq’ato : lo corta  Uwi’ =u: posesivo; wi’ (siempre con posesivo): su pelo; su exceso; su uñidura (se trata de la  circuncisión)  Ukowil = u: posesivo; kowil = fuerza     Romanos 3,2: Wa’ weri’ nimalaj ub’antajik pa ronojel jastaq. Chkech ri e’are’, are nab’e  xuya ri Utzij ri Dyos.  Wa’ = pronombre demostrativo, esto (lo que se acaba de decir)  Weri’ = we…ri’; otro demostrativo  Nimalaj = nim: grande; alaj : superlativo  Ub’antajik = u: posesivo; b’antajik : participio de kub’ano tercera voz (énfasis en la acción)  Pa = dentro  Ronojel = onojel : todo; r = tercera singular (jastaq no corresponde a un plural animado)  Jastaq = cosa  Chkech = ch…ech : a; k: tercera plural  E’are’ = pronombre tercera plural  Are = enfatiza lo que sigue (no confundir con are’: pronombre tercera singular)  Nab’e = primero  Xuya = verbo; X: acción ya terminada; complemento tercera singular sin marca (tzij); u:  sujeto tercera singular; ya: infinitivo del verbo kuya’o = lo da  Utzij = u: posesivo tercera singular; tzij: palabra  ________________________________________________________________________________  GRAMÁTICA K’ICHE’ - RI TYOXLAJ WUJ 

 

24   

Romanos 3,3: We ek’o jujun chkech che xkik’ex ri kitzij, weri’ ¿La kuchup k’u wa’ ri xuya  utzij ri Dyos chrech’  We = posibilidad  Ek’o = e: plural; k’o: ser; estar; tener; haber  Jujun = unos  Chkech: ch…ech : a; k: tercera plural  Che = que  Xkik’ex = verbo; X: acción terminada; complemento tercera singular sin marca; ki: sujeto  tercera plural; k’ex: infinitivo de kuk’ex = lo cambia  Kitzij = ki: posesivo tercero plural; tzij: palabra  Weri’ = pronombre demostrativo (se refiere a lo que precede)  La = marca de la pregunta  Kuchup = verbo; k: acción no terminada; complemento tercera singular sin marca (la  suposición que precede); u: sujeto tercera singular; chup: infinitivo del verbo kuchupu: lo  borra  K’u: pero  Wa’: pronombre demostrativo (se refiere a lo que precede)     Romanos 3,4: Man je taj ri’ rajawaxik che saqalaj utzij ri Dyos e konojel ri winaq man  saqalaj kitzij taj, jacha ri kub’ij ri Tzij: “Arech ri at, at suk’ par i atzij e arech katch’akanik pa  ri q’atb’altzij”  Man…taj: negación  Je..ri’: como eso  Rajawaxik: necesario  Che = que  Saqalaj = saq: blanco; alaj: superlativo (puro; verdadero)  ________________________________________________________________________________  GRAMÁTICA K’ICHE’ - RI TYOXLAJ WUJ 

 

25   

Utzij: u: posesivo tercera singular; tzij: palabra  Konojel = onojel : todo; k: tercera singular (winaq = gente; implica un plural animado)  Winaq = gente  Man…taj = negación  Kitzij: ki = posesivo tercera plural; tzij: palabra  Jacha = como  Kub’ij = verbo; k: acción no terminada; complemento sin marca (la citación que sigue); u:  sujeto tercera singular; b’ij infinitivo del verbo kub’ij : lo dice  Arech = para que  Ri at = ri: demostrativo; at: pronombre segunda singular  At suk’ = at: pronombre segunda singular; suk’ = justo; recto (tipo de expresión corriente;  sin usar un verbo)  Katch’akanik = verbo; k : acción no terminada; at : sujeto segunda singular (cuarta voz);  ch’akanik : cuarta voz (insiste sobre la acción) del verbo kuch’ako : lo gana  Q’atb’altzi = juicio     Romanos 3,5: K’atekut, ri man qasuk’il taj ri uj are kuk’ut ri usuk’il ri Dyos, ¿jas k’u kqab’ij  chin a ri’’ ¿La man suk’ ta ri’ ri Dyos aretaq chi’ kujuch’ay ruk’0 ri royowal? Ri in kinch’awik  jacha jun winaq.  K’atek’ut = pero   Man…ta = negación  Qasuk’il = qa: posesivo segunda plural; suk’il : justicia  Ri uj = ri: demostrativo; uj pronombre segunda plural  Kuk’ut = verbo; k: acción no terminada; complemento tercera singular sin marca (usuk’il ri  Dyos); u: sujeto tercera singular; k’ut: infinitivo del verbo kuk’ut : lo muestra  Usuk’il = u: posesivo tercera singular (se refiere a Dyos); suk’il: justicia  ________________________________________________________________________________  GRAMÁTICA K’ICHE’ - RI TYOXLAJ WUJ 

 

26   

Jas = qué  K’u = pero  Kqab’ij = verbo; k : acción no terminada; complemento sin marca (lo que se puede decir);  qa: sujeto segunda plural; b’ij: infinitivo del verbo kub’ij: lo dice  Chi = desde  Na = se va a realizar seguramente   Ri’ = pronombre demostrativo  Suk’ = justo  Aretaq chi’ = cuando  Kujuch’ay = verbo; k: acción no terminada; uj: complemento segunda plural; u : sujeto;  tercera singular; ch’ay: infinitivo del verbo kuch’ay = lo pega  Royowal = r : posesivo tercera singular; oyowal : cólera  Kinch’awik = verbo; k : acción no terminada; in : sujeto primera singular (Pablo); ch’awik :  del verbo kch’aw(ik): habla (ik en fin de enunciación)  Jacha = como     Romanos 3,6: ¡Man je’ ta ri’! Rumal rech che ¿jas ub’anik ri’ ri uq’atb’altzij kub’an na ri  Dyos puwi’ ri uwachulew?  Man…ta = negación  Je’ = si de afirmación  Ri’ = pronombre demostrativo (se refiere a la afirmación precedente)  Rumal rech che = porque  Jas = ¿Cómo?  Ub’anik = u: posesivo tercera singular; b’anik : del verbo kub’ano: lo hace, infinitivo  segunda voz (pasiva)  Uq’atb’altzij = u: posesivo tercera singular; q’atb’altzij :  juicio  ________________________________________________________________________________  GRAMÁTICA K’ICHE’ - RI TYOXLAJ WUJ 

 

27   

Kub’an = verbo; k: acción no terminada; complemento sin marca tercera singular (el  juicio); u : sujeto tercera singular (Dyos)   Puwi’ = p…wi’; u : tercera singular (se refiere a la tierra)  Uwachulew = tierra     Romanos 3,7: K’atek’ut, we ri jo’s nutzij ri’ xuk’ut ri saqalaj utzij ri Dyos, rech ri uq’ijil, ¿jas  k’uche, che ri in kq’atex tzij panuwi’ che ri in, in jun ajmakunel?  K’atek’ut = contracción de k’atek’uri’ (y) y de k’ut : pero  We = si de eventualidad  Jo’s = mentira  Nutzij = un: posesivo primera singular (Pablo); tzij : palabra  Ri’ = pronombre demostrativo (lo que precede)  Xuk’ut = verbo kuk’ut a la forma terminada  Rech = marca la pertenencia a la gloria de Dios que sigue  Uq’ijil = u posesivo tercera singular; q’ijil : gloria  Jas = ¿Qué?  K’uche = pero  Che = que  Ri in = yo  Kq’atex tzij = verbo; complemento sin marca tercera singular (se refiere a tzij: palabra del  juicio); segunda voz (pasiva); del verbo kuq’atej = lo juzga  Panuwi’ = p…uwi’ : sobre; an : primera persona del singular  Che = que  Ri in, in jun ajmakunel = yo soy un pecador (sin usar de verbo; expresión frecuente); ver el  prefijo aj de pertenencia al pecado: mak  ________________________________________________________________________________  GRAMÁTICA K’ICHE’ - RI TYOXLAJ WUJ 

 

28   

Romanos 3,8: On, je’ jas retzalal ub’ixik kkib’ij enik’aj. ¿La rajawaxik che ri uj are kqab’an ri  Itzel, arech kpe ri utzil? Taqal chkij ri kiq’atb’altzij  On = O   Je’ jas = como  Retzalal = r : posesivo tercera singular (ver ub’ixik); etzalal : maldad  Ub’ixik = infinitivo segunda voz (pasiva) de kub’ij : lo dice  Kkib’ij = verbo; k acción no terminada; complemento sin marca (la declaración que sigue);  ki: sujeto tercera plural; b’ij: infinitivo del verbo kub’ij: lo dice  Enik’aj = e : plural animado; nik’aj : otro  La = pregunta  Rajawaxik = necesario  Che = que  Ri uj = nosotros  Are = enfatiza  Kqab’an = verbo; k: acción no terminada; complemento sin marca tercera singular (Itzel);  qa: sujeto segunda plural; b’an infinitivo de kub’ano : lo hace  Itzel = malo  Arech = para que  Kpe = verbo; k : acción no terminada; sujeto tercera singular sin marca (utzil); del verbo  kpetik = viene  Taqal = queda bien  Chkij = ch…ij : detrás; k : tercera plural (chwij = detrás de mi…)  Kiq’atb’altzij = ki : posesivo tercera plural; q’atb’altzij : juicio) 

 

________________________________________________________________________________  GRAMÁTICA K’ICHE’ - RI TYOXLAJ WUJ 

 

29   

EJERCICIOS    Analizar Markos 1,1‐15:  Mc 1,1: umajib’al = u – majib’al; utzij = u – tzij; uk’ojol = u – k’ojol  Mc 1,2: kintaq = k – in –taq; nupataninel = nu – pataninel; kusuk’umaj = k – u – suk’umaj  Mc 1,3: kuraqaqej uchi’ = k – u – raqaqej + u – chi’; chisuk’umaj ri ub’e= ch – i –suk’umaj +  u – b’e; chib’ana’ = ch – i – b’ana’  Mc 1,4: xb’e = x – 3 pers. singular ‐b’e; kuya ub’ixik = k – u – ya + u – b’ixik  Mc 1,5: kepetik = k – e – petik; ke’opan = k –e – opan; kub’an ri kiqasna’ = k – u – b’an + ri  + ki – qasna’; kkisol ri kimak = k – ki – sol + ri + ki – mak  Mc 1,6: kutzuq rib’ = k – u – tzuq + r – ib’; ruk’ taq sak’ = ruk’ + taq + sak’  Mc 1,7: kub’ij = k + u + b’ij; petinaq uloq (verbo kpetik); man taqal ta; kinmej wib’ = k – in –  mej + w – ib’; kinturu ri uxajab’ = k – in – turu + ri + u – xajab’  Mc 1,8: xinb’an ri iqasna’ = x – in – b’an + ri + i – qasna’; kub’an na ri’ ri iqasna’ = k – u –  b’an + na + ri’ + ri + i  ‐ qasna’  Mc 1,9: kub’an uqasna’ = k – u – b’an + u – qasna’  Mc 1,10: kpaqi’ uloq = k – paqi’ + uloq; krilo = k + r + ilo; kjaqataj = k – jaqataj (tercera voz  del verbo kujaqo; se insiste sobre la acción); kqajuloq = k – qaj + uloq  Mc 1,11: kpe uloq = k – 3 pers. singular – pe + uloq; nutoq’ob’ = un – toq’ob’  Mc 1,12: kuch’ikmej = k – u – ch’ikmej  Mc 1,13: kk’oji’ = k – 3 pers. singular – k’oji’; kutaqch’ij = k + u + taqch’ij; chkixo’l = ch – ki –  xo’l; kkipatanij = k – ki – patanij  Mc 1,14: xjachitaj = x – 3 pers. singular – jachitaj; kpe uloq = k – 3 pers. Singular – pe +  uloq; kuya ub’ixik = k – u – ya + u – b’ixik  Mc 1,15: xtz’aqat = x – 3 pers. singular – tz’aqat; rajawib’al ri Dyos = r + ajawib’al + ri +  Dyos; chik’exa’ b’a’ riik’u’x = ch – i – k’exa’ + b’a’ + i – k’u’x; chixkojon b’a’ = ch – ix – kojon  + b’a’  ________________________________________________________________________________  GRAMÁTICA K’ICHE’ - RI TYOXLAJ WUJ 

 

30   

Ejercicios avanzados:     1. Analizar las marcas del plural de Markos 1,16‐20. Ver el caso de los sustantivos, como  en erajchakib’ (doble marca del plural); pero también el caso de los verbos, con el sujeto  como en kkiterne’b’ej; o con el complemento como en keril.     2. Analizar los verbos de Lukas 7,18‐22.  Ejemplo kkib’ij  (v 19) = acción no terminada (K); complemento tercera singular (marca  Cero en la conjugación) = pregunta que sigue; sujeto tercera persona del plural (KI = ri  e’utijoxelab’ ri Wxan); verbo b’ij.  No olvidar: jix; jib’ij; kekunatajik; kulqab’ij  • •

¿Hay un verbo con diferentes voces en esos versículos?   ¿Cuál es la significación de cada una? 

  3. Declinar ulew, con los diferentes adjetivos posesivos: wulew; awulew…  ‐ Hacer el mismo con ja’  ‐ Si se quiere hacer el mismo con ja ¿que se produce?     4. Analizar los verbos de E’ajfilipo 2,7‐9. Dar sustantivos de la misma raíz que los verbos.  Ejemplo: xunitz’arisaj y nitz’.     5. ¿Jas kub’an ri Dyos kuk’ ri e’are’ che kkiloq’oq’ej ri Are’ pa ri tz’ib’anik chkech ri  E’ajromanos 8,28‐30? (Responder Nab’e; Ukab’; Urox)     6. ¿Jawije’ ri Nim Chuchqajaw Kristo kub’an ri upatan (je’ jas kub’ij ri tz’ib’anik chkech ri  e’ajheb’re’o)?  ¿Jas ub’e’al chech ri k’ak’ chapb’al q’ab’?  ¿Jas ri ukik’el we chapb’al q’ab’  ri’?  ¿Jas ri Tyoxlaj K’olb’al we chapb’al q’ab’ ri’?  ________________________________________________________________________________  GRAMÁTICA K’ICHE’ - RI TYOXLAJ WUJ 

 

1   

PEQUEÑO LÉXICO ESPAÑOL – K’ICHE’   

A  Abajo (adverbio) = ikim  Abajo de = uxe’  Abandona (lo) = kuwonob’a’ kanoq  Abierto = jaqalik; tortalik; tortob’inaq  Abre = kjaqow (ik)  Abre (lo) = kujaq(o)  Abre (se) = kujaq rib’  Abre la boca = kutor uchi’  Abrigo (su) = uq’u’  Acaba (se) = kk’isik  Acaso = puch  Acerca (se) = knaqajqob’(ik)  Acompaña (lo) = krachi’laj  Acompañado = achb’ilam  Acostado = kotz’ol(ik); q’oyolnaq  Se acuesta = kotz’i’k  Acuesta (lo) = kuq’oyb’a’  Admira (lo) = kumayij uwach  Adorno (su) = retz’ab’alil  Afueras del pueblo = tza’n ja  Agarrado = chapom  ________________________________________________________________________________  PEQUEÑO LÉXICO ESPAÑOL – K’ICHE’- RI TYOXLAJ WUJ 

2   

Agua = ja’  Acción de aguantar = uch’ijik  Aguja = b’aq  Se ahoga = kjiq’(ik)  Lo alaba = nim kril wi  Alborota = kch’u’jar(ik)  Alegre (está) = kki’kot(ik)  Alegría = ki’kotemal  Alejado = najnob’inaq   Alfarero = ajb’anal  Algunos = kyeb’ oxib’  Alianza = chapb’al q’ab’  Alimenta (lo) = kutzuq(u)  Allí = chilá  Altura (su) = unimal raqan  Ama (lo) = kuloq’oq’ej  Amado = loq’  Amanece = ksaqar(ik)  Amarra (lo) = kuyut(u)  Amarrado = yuqul(ik); yut’ul(ik)  Amarrar (objeto para) = ximb’al  Amigo = achi’l (rachi’l = su amigo)  Amor (su) = loq’oq’eb’al uk’u’x  Anciano = ri’j winaq 

________________________________________________________________________________  PEQUEÑO LÉXICO ESPAÑOL – K’ICHE’- RI TYOXLAJ WUJ 

3   

Anda = kb’in(ik)  Anillo = mulq’ab’  Ante él – ella = chuwach  Antes = majo’q  Antiguamente = ojer  Anuncio (se) = ub’ixik  Año = junab’  Apaga (se apaga) = kchupataj(ik)  Aparece = kuk’ut rib’  Aparta (lo) = kutasa’  Aparatado = tastalik  A pesar de = pune’tane’  Aprende (lo) = kreta’maj  Árbol = che’ (todo objeto de madera)  Arena = sinyib’  Aromático = k’ok’alaj  Arranca (lo) = kub’oqo  Arrastra (lo) = kuchararej  Arriba = ajsik  Asesino = kamisanel  Así = jeri’  Así es = jewa’  Atado = ximitalik  Aves = echikop uwokaj (Génesis 7,3) 

________________________________________________________________________________  PEQUEÑO LÉXICO ESPAÑOL – K’ICHE’- RI TYOXLAJ WUJ 

4   

Ayer = iwir  Ayuda = tob’al  Ayudante = tob’anel  Ayuna = kmewaj(ik)  Ayuno = mewajik   

B  Baja = kqaj(ik); kxuli’(k)  Baja (lo) = kuqasaj (Isaías 40,4)  Bajado = qajinaq  Banquete = ula’nik; wa’im  Baña (lo) = kratinsaj  Barba (su) = risamchi’  Barco = jukub’  Barranco = siwan  Bastón (su) = uch’imi’yal  Basura = mes  Bautismo = qasna’  Bebe = kqumun(ik)  Bebe (lo) = kuqumuj  Bebe (lo) (o come) = kutijo  Beber (acción de beber) = qumunem  Bendecido = tewichi’m  Bendice (lo) = kutewchi’j 

________________________________________________________________________________  PEQUEÑO LÉXICO ESPAÑOL – K’ICHE’- RI TYOXLAJ WUJ 

5   

Bendición = tewchib’al  Bendito (llega a ser) = tewchi’talik  Besa (lo) = tz’umanik  Boca (su) = uchi’  Bondad = kme’lal (ukme’lal = su bondad)  Bonito = je’lik  Borra (lo) = kuchup(u) (Génesis 7,23); kusach(o)  Borracho = q’ab’arel  Botón de la flor = xu’m  Brilla = kchupchat(ik)  Brinca = kuk’yaq rib’; kuxak’pij rib’  Brota = kb’ulb’ut(ik)  Bueno = utz  Burla (se burla de él) = kretz’eb’ej uwach  Busca (lo) = kutzukuj   

C  Cabeza (su) = ujolom   Cada uno = chkijujunal  Cae (se) = ktzaq (ik)  Caído = tzaqinaq  Calvo = tz’antz’oj  Cama = ch’at  Cambia (lo) = kujal(o); kuk’ex(o) (Isaías 40,4) 

________________________________________________________________________________  PEQUEÑO LÉXICO ESPAÑOL – K’ICHE’- RI TYOXLAJ WUJ 

6   

Cambiar (acción de) = uk’exik  Caminar (lo hace) = kub’inisaj  Caminar (acción de) = ub’enam  Camino (su) = ub’e  Campo = ulew  Candelabro = chäjb’al  Cansa (se) = kkosik  Canta = kb’ixon(ik)  Canta (lo) = kub’ixoj  Caña seca = patz’an (Génesis 6,14)  Cara (su) = upalaj; uwach  Carga (lo) = kreqaj  Carpintero = ajanel  Casa = ja (su casa = rachoch)  Casado = k’ulan(ik)  Castigo = uk’ajisaxwach  Cela (lo) = krachixomaj  Celoso = achixom  Ceniza = chaj (chäj = luz; ocote)  Censo = tz’ib’anb’i’aj  Cerca = apanoq; naqaj  Cerca de = chunaqaj  Cerrado (es) = ktz’apix(ik)  Cerrar (acción de) = utz’apixik 

________________________________________________________________________________  PEQUEÑO LÉXICO ESPAÑOL – K’ICHE’- RI TYOXLAJ WUJ 

7   

Chamarra (su) = uq’u’  Cincuenta = kawinaq lajuj  Ciego = moy; potz’  Cielo = kaj  Cien = ok’al  Cierra (lo) = kutz’apij (Génesis 8,2)  Cimiento = tikib’alil  Cinco = job’  Circulo = setesik  Ciudad (su) = utinimit (Isaías 40,1)  Claridad (su) = usaqil  Cobra (lo) = kutoq’ij  Cojo = ch’oko’  Cólera = oyowal (royowal = su cólera)  Come = kwa’(ik)  Come (lo) (o bebe) = kutij(o)  Comida (su) = uwa  Como = je’ jas  Compadece (se compadece de) = kutoq’ob’isaj uwach  Compara (lo) = kujunamtaj  Completa (lo) = kutz’aqatisaj  Completísimo = tz’aqatalaj  Completo = tz’aqat; tz’aqatinaq  Componer (acción de componer algo) = suk’ab’anik 

________________________________________________________________________________  PEQUEÑO LÉXICO ESPAÑOL – K’ICHE’- RI TYOXLAJ WUJ 

8   

Compra = kloq’ow(ik)  Comprometido = yuqul utzij  Comunidad = komon (ukomon = su comunidad)  Con él = ruk’  Conocido (ha) = reta’maxik  Constructor de casa = ajyakal ja  Construye (lo) = kutz’aq(o), kuwok(o)  Consuela (le) = kukub’isaj uk’u’x (Isaías 40,1)  Consuelo = kub’al k’u’x  Contesta (le) = kutzalij uwach  Contradice = kk’ule’lan(ik)  Contradice (lo) = kuk’ule’laj  Contradicción = k’ule’lan(ik)  Contratado (para ayudar) = mokom  Convierte (se) = kuk’ex rib’; kuk’ex uk’ux  Copa = pajb’al amaja’  Copal = pom  Corazón = anima’ (ranima’ = su corazón)  Corta (con machete) = kuchet(o)  Corta (fruta con la mano) = kuch’up(u)  Corta (lo) = kuqupij  Cortar (acción de) = upirik  Costal = koxtar  Coyote = utiw 

________________________________________________________________________________  PEQUEÑO LÉXICO ESPAÑOL – K’ICHE’- RI TYOXLAJ WUJ 

9   

Crece = kk’iyik; kpoq’(ik) (Génesis 6,1: xpoq’ kiwach)  Cree (lo) = kukoj(o) (= lo pone)  Creyente = kojonel  Crucifica (lo) = kiripib’a’  ¿Cuál? = ¿jachike?  Cuando = aretaq chi’  Cuarenta = kawinaq  Cuatro = kijeb’  Cubierto = uch’uqik  Cubre (lo) = kuch’uqu (Génesis 7,19); kuq’uj  Cuenta (lo) = kutzijoj  Cuerno (su) = ruk’a’  Cuero = tz’um  Cuerpo (su) = ub’aqil  Cuida (lo) = kuchajij  Culebra = kumatz  Culto = q’ijlan(ik)  Cura (lo) = kukunaj; kutzirisaj  Curación (su) = ukunaxik  Curtidor = ajq’olol tz’um   

D  Da (lo) (y permitir) = kuya’(o)  Da a luz un niño = kralaj 

________________________________________________________________________________  PEQUEÑO LÉXICO ESPAÑOL – K’ICHE’- RI TYOXLAJ WUJ 

10   

Dado = ya’om  Da fruta = kwachin(ik)  Da fruta (lo) = kuwachij  Dar fruta (acción de) = uwachi’nik  Debajo de = chuxe’  Debilidad (su) = utuqa’ril  Descompuesto = etzelam  Deja (lo) = kuya kan  Derecha (su) = rikyaq’ab’  Derrama = kb’ejej(ik)  Derrama (lo) (muchísimo) = kuq’ejej  Derrite (lo) = kuq’olij  Desaparece = ksachtaj(ik)  Desata (lo) = kukir(o); kutur(u)  Descendencia (su) = rija’lil; rija’al  Descompone (lo) = kretzalaj  Desierto = tz’inalik ulew  Deseo (su) = urayib’al  Desnudo = ch’analik  Desocupado = tolonik  Despedido = kch’ab’etaj(ik)  Despide (lo) = kresajb’ik  Despierta (se) = kk’astaj(ik)  Despierta (lo) = kuk’asuj 

________________________________________________________________________________  PEQUEÑO LÉXICO ESPAÑOL – K’ICHE’- RI TYOXLAJ WUJ 

11   

Despoja (lo) = kujol(o)  Desprecia = kpaqchi’x(ik); kxutun(ik)  Desprecia (lo) = kretzalaj uwach; kupaqchi’j; kupask’ij  Destripa (lo) = kupitz’(o)  Destruye (se) = kwilin(ik)  Desvaina (lo) = kupoch’(o)  Detrás de ello – ella = chrij  Deuda (su) = uk’as  Devuelve (lo) = kutzalij  Día = q’ij  Diablo = k’axtok’  Dice (lo) = kub’ij  Dientes (sus) = uware  Difícil = k’ax  Dignidad (su) = ruxik  Digno de algo = taqal chrij  Discípulo = tijoxel  Dispersado (se ha) = ujab’um rib’  Doce = kab’lajuj  Dolor = k’ax; q’oxom  Dónde = chiwichi’  Dormido = warinaq  Dos = kyeb’; keb’  Dueño = ajaw (rajaw = su dueño) 

________________________________________________________________________________  PEQUEÑO LÉXICO ESPAÑOL – K’ICHE’- RI TYOXLAJ WUJ 

12   

Duerme = kwar(ik)  Dulzura (su) = uki’il  Dureza (su) = ukowil   

E  Echa (lo) (un líquido) = kuq’ej(o)  Ejemplo = k’amab’al no’j  Él; ella; ello = are’  Embarazada = yawab’ chik  Empapa (lo) = kumub’a’  Empezar (acción de) = uchapale’m  Empieza = kmajtaj(ik)  Empieza (lo) = kuchaplej; kumajij  Empuja (lo) = kuch’ikmij  En = pa  Encarga (lo) = kuchilib’ej  Enciende (lo) = kutzij(o)  Encuentra (le) = kuriq(o)  Endurece (lo) = kukowirisaj  Enemigo = k’ulel (uk’ulel = su enemigo)  Enferma (se) = kyab’in(ik)  Enfermedad = yab’il  Enfermo = yawab’  Engaño = sub’unik 

________________________________________________________________________________  PEQUEÑO LÉXICO ESPAÑOL – K’ICHE’- RI TYOXLAJ WUJ 

13   

Engendra (lo) = kralk’uwa’laj   Enloquece (lo) = kumoxirisaj  Enojo = oyowal (royowal = su enojo); k’a’nal  Enseña = kk’utun(ik)  Enseña (lo) (muestra) = kuk’ut(u)  Enseña (lo) = kutijoj  Enseñado = uk’utik  Enseñado (ha enseñado) = uk’utum  Enseñanza = tijonik  En sus días = uq’ijil  Enterrado (está enterrado) = umuqitalik  Entiende = ktan(ik)  Entierro (su) = umuqik  Entra = kok (ik)  Entra (lo) = kroksaj  Entrada (su) = rokib’al  Entrado = okem  Entre ellos (ellas) = chkixo’l  Envejecido (ya ha) = ri’job’inaq  Envía (lo) = kutaq(o)  Envía (lo) = kutaq(o)  Enviado (apóstol) = taqo’n   Envidia = ti’tik  Escoge (lo) = kucha’(o) 

________________________________________________________________________________  PEQUEÑO LÉXICO ESPAÑOL – K’ICHE’- RI TYOXLAJ WUJ 

14   

Escondido = awam; awatalik  Escribe (lo) = kutz’ib’aj  Escrito = tz’ib’an(ik); tz’ib’atalik  Escritor = ajtz’ib’; ajtz’ib’anel  Escuchado (ha sido) = tatajinaq  Escupe (lo) = kuchub’aj  Esparce (lo) = kujub’uj  Espera = keye’n(ik)  Espera (lo) = kreye’j  Espera = reye’m  Esperanza (su) = reye’b’al  Espina = k’ix  Espíritu (del lugar) = nawal (Ver el municipio de Nahualá  = nawal ja': espíritu del agua)  Espíritu = uxlab’al (ruxlab’ = su espíritu)  Esponja = wo’s  Esposa = ixoqil (rixoqil = su esposa)  Esposo = achajilal (rachajilal = su esposo)  Está (en un lugar) = kk’oji’(k)  Estéril = mencho’r  Estrella = ch’imil  Eterno = junalik  Examinar (acción de examinar algo) = uni’k’oxik  Extendido = lik’inik  Extiende (lo) = kulik’(o); kusol uwach 

________________________________________________________________________________  PEQUEÑO LÉXICO ESPAÑOL – K’ICHE’- RI TYOXLAJ WUJ 

15   

Extranjero = kaxlan   

F  Falta (lo) = kraj na   Favor = toq’ob’  Fe = kojonik (ukojonik = su fe)  Fiebre = q’aq’  Fiesta = nimaq’ij  Fiesta (hace) (lo) = kunimaq’ijarisaj  Fin (su) = uk’isb’alil  Flauta = su’  Flor (su) = usi’j  Frasco = lme’t  Frio = tew  Fruta (su) = uwach  Fuego = q’aq’  Fuente de agua = uk’iyib’al joron; b’ulb’ux (Génesis 7,11)  Fuerte = ko  Fuerza = chuq’ab’   

G  Gallo = ama’ ek’  Ganancia (su) = uch’akoj  Generación = ija’lil 

________________________________________________________________________________  PEQUEÑO LÉXICO ESPAÑOL – K’ICHE’- RI TYOXLAJ WUJ 

16   

Gente = winaq  Gestos de alguien mudo = memal  Gloria = q’ijil  Glorifica (le) = kuq’ijilaj  Glorificado (ser) = uq’ijilaxik  Gobernador = q’atb’al tzij (alcalde)  Grande = nim  Grandísimo = nimalaj  Granero (su) = uk’uja  Granizo = saqb’ach  Grano = ch’a’k  Grita = kuraq uchi’ (Isaías 40,1: kiriq ichi’)  Grita mucho = kuraqaqej uchi’  Gritar con lamento (acción de) = winik  Grupo = juq’at  Guarda (lo) = kuk’ol(o)  Guardado = k’olom  Guía = k’amal b’e; nimal  Guía (lo) = kuk’am ub’e   

H  Habita = kjaqi’k   Habitantes de un lugar = siwan tinimit  Habla = kch’aw(ik); ktzijon(ik)  ________________________________________________________________________________  PEQUEÑO LÉXICO ESPAÑOL – K’ICHE’- RI TYOXLAJ WUJ 

17   

Habla (le) = kuch’ab’ej (Isaías 40,2)  Hablado (acción de ser hablado) = uch’ab’exik  Hace (lo) = kub’an(o)  Hacha = ikyar  Hambre (tiene) = knum(ik)  Hambre por crisis = wi'jal  Harina = k’aj; k’yaj  Hasta (lugar) = k’a  Hasta (tiempo) = k’ate’  Hecho (lo ha) = ub’anom  Hecho (llega a ser) = kb’antajik  Hembra = ati’t (Ver Genesis 6,19)  Hereda (lo) = krechb’ej  Heredero = echeb’anel  Herencia (su) = rechb’al  Herido = sokotajinaq  Hermana (su) (de un hombre) = ranab’  Hermano = achalal (rachalal = su hermano)  Hermano mayor = atz (ratz = su hermano mayor)  Herrero = ajch’iyil ch’ich’  Hierba = q’ayes  Higo = wikox  Hija (su) (de un hombre) = umi’al  Hija; hijo (su) (de una mujer o de un hombre) = ralk’uwa’l 

________________________________________________________________________________  PEQUEÑO LÉXICO ESPAÑOL – K’ICHE’- RI TYOXLAJ WUJ 

18   

Hijo (su) (de un hombre) = uk’ojol  Hilo = b’atz’  Hipócrita = kyeb’ upalaj   Hisopo = jipib’al  Hoja = kajb’al  Hombre = achi (plural achijab’)  Hoyo = jul  Húmedo = maqab’anaq; maqmaq; maqamatik  Humilla (se) = kumoch’och’ej rib’; kwonon(ik)  Hunde (se) = kjutjub’(ik)  Hundido = jutjub’inaq  Huye = kanimajik   

I  Idioma = ch’ab’al   Ido = kb’etaj(ik)  Igual = junam  Imagen = wachib’al  Impide (lo) = kuq’atej  Impuesto = alkab’al  Inclina (lo) = kumej(o)  Inclina (se) (con las rodillas) = kumej rib’  Inmediatamente = aninaqil; xaqb’i’; tzi chanim  Inmediatamente después de = aq’anoq  ________________________________________________________________________________  PEQUEÑO LÉXICO ESPAÑOL – K’ICHE’- RI TYOXLAJ WUJ 

19   

Interior (su) = uk’u’x  Interroga (lo) = kuk’ot uchi’  Isabel = Xper  Izquierda = mox   

J  Jala (lo) = kujuruj   Jaro = xaro  Jinete = ukejb’em  Joyero = kaxe’t  Juan = Xwan  Juego = etz’anem  Juez = ajq’atal tzij  Jugo = uwa’l  Juguetes (sus) = retz’ab’al  Junta (lo) = kujunamaj; kukuchu  Juntar (dinero) = kuchuj  Justicia = suk’il  Justo = suk’  Juventud (su) (mujer) = uq’apojil   Juventud (su) (hombre) = uk’ojolil  Juzga (lo) = kuq’atej tzij puwi’ 

    ________________________________________________________________________________  PEQUEÑO LÉXICO ESPAÑOL – K’ICHE’- RI TYOXLAJ WUJ 

20   

L  Lado (a su lado) = chuxkut  Lado (su) = utzaltmal  Lago = cho (profundo)  Lagrimas (sus) = uwa’l uwach  Lamenta (se) = kjiq’ijat(ik)  Lana de la oveja = rismal chij  Lava (lo) = kuch’aj(o)  Lejos = naj  Lengua = aq’ (raq’ = su lengua)  Levanta (se) = kwa’laj(ik)  Levanta (lo) = kuch’elej; kuwa’lisaj  Libera (lo) = kutzaqapij  Liberado (está liberado) = ukiri tajinaq  Libertad (su) = utzoqopitajem  Libre = tzoqopitalik  Licor = tzam  Limpia (lo) = kujosq’ij; kusu’(u)  Limpio = ch’ajch’oj  Locura = moxil (umoxil = su locura)  Lodo = xoq’ol  Lugar = k’olb’al; k’olib’al (uk’olb’al = su lugar)  Lugar donde se camina = ab’inb’al  Luna = ik’  ________________________________________________________________________________  PEQUEÑO LÉXICO ESPAÑOL – K’ICHE’- RI TYOXLAJ WUJ 

21   

Luz = chäj (chaj = ceniza)   

LL  Llama (lo) = kusik’ij   Llama de fuego = uxaq q’aq’  Llamado = sik’im  Llave = lawe; torib’al; tz’apib’al  Llega = kopan(ik)  Llega a ser = kuxik  Llegado = opanem  Llena (lo) = kunojisaj (Isaías 40,4)  Llenado (lo ha llenado) = unojisam  Llenado (ser llenado) = unojisaxik  Lleno = nojinaq  Lleva (lo) = kruk’aj  Lleva (lo) (de aquí para allá) = kuk’am b’i(k)  Llora = koq’(ik)   

M  Macho = ama’ (Génesis 6,19)  Madre = nan (unan = su madre)  Maestro = ajtij  Maldad = etzalal (retzelal = su maldad)  Maldición = kyeqsaq  ________________________________________________________________________________  PEQUEÑO LÉXICO ESPAÑOL – K’ICHE’- RI TYOXLAJ WUJ 

22   

Maltrata = kyoq’on(ik)  Maltratado (ser) = uyoq’ik  Manchado = tz’ajnaq; tz’ajtajinaq  Manchas en la piel = saqreq’  Manda = ktaqan(ik)  Mandadero = taqkilalrij  Mandamiento = pixab’; consejo  Mano (su) = uq’ab’  Marrano = aq  Matrimonio = k’ulanem  Mediador = q’axeltzij  Medicina = kunab’al  Medico = ajkunanel  Medio (en medio) = panik’aj  Mendigo = sin molonel  Mentira = tzijtal  Mes = ik’  Mesa = mexa  Metal (todo objeto de) = ch’ich’  Mide = ketan(ik)  Mide (lo) = kretaj  Miedo = xib’rikil  Miedo (tiene) = kuxe’j rib’  Miel = uwa’lche’ 

________________________________________________________________________________  PEQUEÑO LÉXICO ESPAÑOL – K’ICHE’- RI TYOXLAJ WUJ 

23   

Milagro = mayib’al  Mira = kka’y(ik)  Mira (lo) = kuka’yej  Mirada (poner la mirada en algo) = uk’aqom rij  Montado en el caballo = ukyejb’em  Montaña = juyub’  Montón (un) = jumulaj  Movido = silob’isam  Muchacha = ali  Muchacho = ala  Muchos = k’i  Muchísimo = k’ilaj  Mudo = mem  Muerto = kaminaq  Muestra = ilb’al  Mueve (lo) = kusilob’isaj  Mujer = ixoq  Mundo = uwach ulew  Murmura = kwixwat(ik)  Muy = sib’alaj   

N  Nace = kalaxik   Nacimiento (su) = ralaxib’al  ________________________________________________________________________________  PEQUEÑO LÉXICO ESPAÑOL – K’ICHE’- RI TYOXLAJ WUJ 

24   

Nada = kmuxn(ik) (nadar)  Nariz (su) = utza’m (Génesis 7,22)  Necesario = rajawaxik  Necio = kon  Negro = q’eq’  Ni (conjunción) = mine’  Nieve = saq tew  Niño = ak’al  No = jayi’  Noche = aq’ab’ (chaq’ab’ = de noche)  Nombre (su) = ub’i’  Noticia (su) = utzijol  Novia = ch’ab’ ali  Novio = ch’ab’ ala  Nudo = t’ort’ik  Nuera = alib’atz  Nuevo = k’aka’  Nuevo (lo hace) = kuk’ak’arisaj  Número (su) = rajilb’alil; rejelaxik  Nunca = mawi   

O  Obedece = kniman(ik)  Obedece (le) = kunimaj  ________________________________________________________________________________  PEQUEÑO LÉXICO ESPAÑOL – K’ICHE’- RI TYOXLAJ WUJ 

25   

Obedecido (ser obedecido) = unimaxik  Obliga (lo) = kutaqchi’, kutoqchi’j  Obscurece (lo) = kuq’equ’ma’risaj  Ocho = wajxaqib’  Ocupado = latz’  Ofrece (lo) = kuchi’j  Ofrenda = tab’al toq’ob’  Ojo (su) = uwoq’och  Ojo en general = woq’ochaj  Ola (del mar) = uq’e’t  Ora = kch’aw ruk’ ri Dyos  Orden = taqan(ik)  Orden (en); explicación = cholajil  Oreja = xikinaj  Orilla (su) (lago; mar; rio) = chuchi’  Oscuridad = q’equ’mal  Oscuro = q’equ’m  Otros = nik’aj (nik’aj chik)  Oye (lo) = kutatb’aj; kuta’(o)   

P  Paciencia = koch’onik  Padece (lo) = kuyawajij  Padre = tat  ________________________________________________________________________________  PEQUEÑO LÉXICO ESPAÑOL – K’ICHE’- RI TYOXLAJ WUJ 

26   

Padre (Dyos) = Tat  Pago = tojik (utojik = su pago); tojib’al; tojb’alil  Pago en vez de = tojb’al uk’exel  Paja = k’im  Pala = jopib’al  Palabra = tzij  Paloma = palomax  Pan = kaxlanwa  Pañuelo = su’t; payu’  Par = juk’ulaj  Para (se) = ktak’i’(k)  Parábola = tzijob’elil  Parado = tak’alik  Para que = arech  Parecido (su) = ujunamtajil  Pareja = juk’ulaj (Génesis 7,2)  Parientes = achalaxik (rachalaxik = sus parientes)  Parte (lo) (algo sólido) = kupir(o)  Partes de = utz’aqatil  Pasa (lo) = kuq’axej  Pasado (ha pasado) = q’axinaq  Pasea = kwa’kat(ik)  Pastor = ajyuq’  Pastorea = kyuq’un(ik) 

________________________________________________________________________________  PEQUEÑO LÉXICO ESPAÑOL – K’ICHE’- RI TYOXLAJ WUJ 

27   

Patio = uwoja  Paz = utzil  Pecado = mak; makaj  Pecador = ajmak; ajmakunnel  Pecho (su) = uwakik’u’x  Pedazo = ch’aqap  Pedido (lo ha) = utom (o: lo ha oído)  Pega (lo) = kuch’ay(o)  Pegar (acción de) = ch’ayinem  Pelea = kch’ojin(ik)  Pelo (su) = uwi’  Pensamiento = chomanik; chomab’al  Pequeño = alaj; ch’uti’n; nitz’; nuch’  Pequeñísimo = nitz’alaj  Perdido (lo ha) = utzaqom  Perdón de los pecados = sachab’al makaj  Perdona (lo) = kukuy(u); kusach umak  Perdonado = sachom umak  Perdonador = ajsachal mak  Perezoso (muy) = saq’orilalaj  Perfume = kunab’al  Perla = ab’aj etz’ab’al  Permanece = kujeqeb’a’ rib’  Permitido = ya’tal(ik) 

________________________________________________________________________________  PEQUEÑO LÉXICO ESPAÑOL – K’ICHE’- RI TYOXLAJ WUJ 

28   

Pero = k’ut  Perseguido = oqatalik  Persigue (le) = kroq’isaj  Pertenencia = rech  Perturba (lo) = kutzuytza’  Pescado = kar  Pescador = ajchapal kär  Pesebre = echa’b’al  Peso (su) = ra’lil  Pie (su) = raqan  Piedra = ab’aj  Piel (su) = utz’umal  Piensa = kno’jin(ik)  Piensa (lo) = kuchomaj  Pierde (se) = ksach(ik)  Pierde (lo) = kutzaq(o)  Pisotea (lo) = kutak’ale’j  Plano = li’anik  Plaza (mercado) = k’ayib’al  Plural (no viviente) = taq  Pobre = meb’a’  Poder = kowinem (ukowinem = su poder)  Polvo = poqlaj; ulew  Poner (acción de) = ukojik 

________________________________________________________________________________  PEQUEÑO LÉXICO ESPAÑOL – K’ICHE’- RI TYOXLAJ WUJ 

29   

Por él = rumal  Por esto mismo = rumal k’u wa’  Porque = rumal rech che  ¿Por qué? = ¿jasche?; ¿su che?  Posada = tojom ja  Postra (se) = kxuki’(k)  Pozo (nacimiento de agua) = k’wa’; k’uwa’  Preocupa (se) = kumay(o)  Preocupa (se) (por hacer algo) = kuwon rib’  Preocupación = mayowik  Prepara (lo) = kusuk’ab’(a); kusuk’umaj (Isaías 40,3)  Preparado = suk’umarinaq  Primero = nab’e  Profeta = q’axel utzij ri Dyos  Progresión de la acción del verbo siguiente = tajin  Pronto = chanim; kamik  Provoca (lo) = kuch’uych’a’  Provocación = tzurunem  Pudre (se) = kq’ayik  Pueblo = tinimit  Puede = kkowin(ik)  Punta de una rama = upurnum  Puntiagudo = t’ist’ik  Pura = ch’ajch’oj (Génesis 7,2) 

________________________________________________________________________________  PEQUEÑO LÉXICO ESPAÑOL – K’ICHE’- RI TYOXLAJ WUJ 

30   

Q  ¿Qué? = ¿su?; ¿Jas?  Queda (se) = kkanaj(ik)  Quema (se) = kuporoj  Quema (lugar donde se quema) = porob’al  ¿Qué es? = ¿su wa’?  Quiebra (se) = kraqan  ¿Quién? = ¿jachin?  Quiere (lo) = kraj  Quieto = matzalik  Quince = o’lajuj  Quita (lo) = kresaj; kutoqij   

R  Raíz = rab’  Rápidamente = aninaq   Rayo = kaypa’  Rebaño = jupuq  Recibe (a una persona) = kuk’ulaj  Recibido = uk’ulaxik  Recibir (acción de) = uk’amik  Recoge (lo) = (un montón) = kukoj(o)  Recoge (lo) (uno por uno) = kusik’(o)  Recoger (acción de) = umolik  ________________________________________________________________________________  PEQUEÑO LÉXICO ESPAÑOL – K’ICHE’- RI TYOXLAJ WUJ 

31   

Recordar (acción de) = una’tisaxik  Recto = jikom  Recuerda (se) = kna’taj che  Recuerda (se) = kuna’taj (Génesis 8,1)  Recuerdo = na’tisab’al  Recupera (se) = kutzir(ik)  Red = k’at  Regaña (le) = kuyaj(o)  Regaña muchísimo (lo) = kuyajyatej  Regaño = yajik  Regresar (acción de) = tzalejem  Reinado (su) = rajawinik  Reinado (su) = rajawinik  Reino = ajawib’al; ajawarem (rajawib’al = su reino)  Reparte (lo) = kujach(o)  Representante (su) = uk’exwach  Resina = q’ol (uq’ol = su resina) (Génesis 6,14)  Resurrección = k’astajib’al  Retoño = xtuxnik  Reunión = mulin ib’  Revela (lo) = kuk’untinisaj; kuq’alajisaj  Revelación = q’alajisanik  Reúnen (se) = kkimulij kib’  Rey = ajawinel 

________________________________________________________________________________  PEQUEÑO LÉXICO ESPAÑOL – K’ICHE’- RI TYOXLAJ WUJ 

32   

Rico = q’inom  Ricos = q’inomab’  Ríe = kja’jat(ik)  Ríe (se ríe de) = kutze’j  Riega (lo) = kutoxej  Rio = nima’  Riqueza = q’inomal (uq’inomal = su riqueza)  Rompe (se) = kurach’aqij rib’  Ropa = atz’yaq (ratz’yaq = su ropa)  Rostro = wachaj  Roto = tel; teq’; tzerinaq  Ruido del viento = ujaninb’al   

S  Sabe (lo sabe) = reta’m   Saber = uch’ob’ik  Sabiduría = eta’mb’al; no’j; no’jib’al  Sacude (lo) = kutota’  Salario (su) = utojib’al  Sale = kel(ik)  Salir (acción de) = elem  Salutación = rutzil uwach  Salva (lo) = kukol(o); kuto’tajisaj  Salvación = kolonem; kolotajem  ________________________________________________________________________________  PEQUEÑO LÉXICO ESPAÑOL – K’ICHE’- RI TYOXLAJ WUJ 

33   

Salvado (es salvado) = ukoloxik  Salvador = kolonel  Santificado = tyoxrinaq  Sandalia (su) = uxajab’  Sangre = kik’ (ukik’el = su sangre)  Santísimo = tyoxlaj  Santo = tyox  Santo Espiritú = Tyoxlaj uxlab’axel  Seco = chaqij  Seca (se seca) = kchaqij(ik)  Seca (lo) = kuchaqijsaj  Sed = chaqij chi’  Seis = waqib’  Segundo = ukab’  Segura = qas  Sello = t’iqb’al (ut’iqb’al = su sello)  Sembrado = tikom  Sembrador = ajtikonel  Semilla = ija’  Seno (su) = usantil  Sentado = t’uyul(ik)  Señal de fin de un terreno = k’ulb’a’t  Señor = Ajawxel  Sepulcro = muqub’al 

________________________________________________________________________________  PEQUEÑO LÉXICO ESPAÑOL – K’ICHE’- RI TYOXLAJ WUJ 

34   

Serpiente = akan; rax kan  Servicio (su) = upatan  Servidor = pataninel  Si = je’  Siembra (verbo) = ktikonij(ik)  Siembra = tiko’n  Siembra (lo) = krawexaj; kutik(o)  Siembra (lugar de) = tikb’al; tikonb’al  Siempre = amaq’el  Siente (lo) = kuna’o  Siete = wuqub’  Signo = k’utb’al  Significado = ub’e’al  Sigue (lo) = kutaqej; kuterne’j; kuteremb’ej  Silla = tem (utem = su silla)  Sirve (lo) = kupatanij  Sobre él = puwi’  Sol = q’ij  Solamente = xaq; xuwi  Solo (está) = utukel  Sombra (su) = umu’j; unoch’  Sopla = kjanin(ik) (el viento)  Sordo = so’r; täk  Sorprende (algo que sorprende) = sachib’al k’u’x 

________________________________________________________________________________  PEQUEÑO LÉXICO ESPAÑOL – K’ICHE’- RI TYOXLAJ WUJ 

35   

Sostenido = toq’em  Suave = ch’uch’uj (Isaías 40,4)  Sube = kq’an(ik); kpaqi’k (Génesis 7,20)  Sube (lo) = kraq’insaj; kupaqb’a’  Sucede = kk’ulmataj(ik)  Sucede (le sucede algo) = kuk’ulmaj  Suelta (lo) = kutzoqopij  Sueño (su) = richik’  Sufre (lo) = kuk’axk’olij  Sufrimiento = k’axk’ol  Suplica (le) = kutz’onoj   

T  Tabla = tz’alam   Talón del pie = ukux raqan  Tal vez = wene’  También = xoquje’  Tambor = tum  Tapa (lo) = kuch’uqb’ej  Tapador = ch’uqb’al  Tarda = kb’eytaj(ik)  Techo (su) = uxotal  Temblor del cuerpo = b’irb’item  Temor = b’irb’itik  ________________________________________________________________________________  PEQUEÑO LÉXICO ESPAÑOL – K’ICHE’- RI TYOXLAJ WUJ 

36   

Templo = Nimalaj Rachoch ri Dyos  Tercero = urox  Termina = ktani’k  Termina (lo) = kuk’is(o); kutanab’(a´)  Tierra (su) = rulew  Tinaja = q’eb’al  Tira (lo) = kuk’yaq(o)  Toca (lo) (la puerta) = kk’ork’otik  Toca (lo) (música) = kuq’ojomaj  Todavía no = maja’   Todo = juntir; ronojel  Todos = konojel  Tomas = Max  Trabaja = kchakun(ik)  Trabajador = ajchakunel  Trae (lo) = kuk’am uloq  Tranquilidad = ja’maril  Trenzada = pach’um  Tres = oxib’  Tria (lo) = kupach’lej  Trigo = triko  Triunfador = ajch’akanel  Triunfo = ch’akanik  Tronco= uche’al 

________________________________________________________________________________  PEQUEÑO LÉXICO ESPAÑOL – K’ICHE’- RI TYOXLAJ WUJ 

37   

Tuerto = tzoq’   

U  Unido = tiqom  Uno = jun 

 

V  Va (se va) = kb’e(k)  Vacio = jamalik  Vamos = jo’ (verbo kb’ek)  Vamos a ver = je’qila’  Van = q’osib’al  Vaso = qumub’al; uk’yab’al  Ve (lo) = kril(o)  Vecino (su) = uk’ulja  Veinte = juwinaq  Ven = sa’j (imperativo irregular del verbo kb’ek)  Vende (lo) = kuk’ayij  Vendedor = ajk’ayib’  Venido (ha) = petinaq  Verdadero = qastzij  Verde = rax  Vestirse = kuratz’yaqitisaj rib’  Vez (una) = jumul  ________________________________________________________________________________  PEQUEÑO LÉXICO ESPAÑOL – K’ICHE’- RI TYOXLAJ WUJ 

38   

Víbora = kumatz rax kan  Vida = k’aslemal  Viejo = q’e’l; ri’j  Viene = kpe(tik); kinpetisaj = yo le hago venir (Génesis 7,4)  Viento = kaqiq’; kyaqiq’ (Génesis 8,1)  Virgen = q’apoj  Visita (lo) = kusolij  Visto (es) = kilik  Viudo; viuda = malka’n  Vive = kk’asi’(k)  Vivo = k’ask’oj (Génesis 7,22); k’aslik  Vocación (su) = uch’umilal (según su estrella)  Voltea (se) = kusutij rib’  Vomita (lo) = kuxab’ej  Voz = ch’ab’al (Isaías 40,3)  Vuela = krapap(ik)   

Y  Y = tek’uri’  Ya = chik  Yugo = yutb’al 

________________________________________________________________________________  PEQUEÑO LÉXICO ESPAÑOL – K’ICHE’- RI TYOXLAJ WUJ 

1   

DICCIONARIO K’ICHE’ ‐ ESPAÑOL   

A  Ab’aj = piedra  Ab’aj etz’ab’al; ab’aj chachal; kachupchatik ab’aj = perlas  Ab’inb’al = lugar donde se camina  Achb’ilam; awichb’ilam; awa’chi’lam = acompañado  Achi = hombre  Achijab’ = hombres  Achixinik = acción de celar  Achixom = celoso  Achi’lam = acompañado de  Aj = habitante de – prefijo que indica el lugar de procedencia y profesión  Ajanel; josol che’; ajtz’alam = carpintero  Ajaw = dueño  Ajawxel = Señor  Ajawib’al; ajawarem = reino  Ajawinal; ajawinel = rey  Aja’maril; ja’maril = tranquilidad  Ajb’anol b’o’j; ajb’anal = alfarero  Ajb’insanel jukub’ = marineros (los que hacen caminar el barco)  Ajchajinel = centinela  Ajchakunel = trabajador  ________________________________________________________________________________  DICCIONARIO K’ICHE’-ESPAÑOL - RI TYOXLAJ WUJ 

2   

Ajchapal kar = pescador  Ajchila = los habitantes de allá  Ajch’akanel = el triunfador  Ajch’iyil ch’ich’ = el herrero  Ajch’o’j = soldado  Ajecheb’anelab’ = heredero  Ajkunanel; ajkun = médico  Ajk’ayib’ = vendedor  Ajmak = pecador  Ajmakunnel = pecador  Ajq’atal tzij = juez  Ajq’olol tz’um = curtidor  Ajsachal mak; ajsachal makaj = perdonador  Ajsik = arriba  Ajtij; tojinel = maestro  Atkichäj = tú eres luz de ellos  Ajtz’ib’ = escritor  Ajtz’ib’anel = escritor  Ajuwokaj = el que es del cielo  Ajyakal ja = constructor de casa  Ajyuq’ = pastor  Akan; rax k’el; rax kan = serpiente  Akojonik; akojob’al = tu fe  Ak’al = niño  ________________________________________________________________________________  DICCIONARIO K’ICHE’-ESPAÑOL - RI TYOXLAJ WUJ 

3   

Ala = muchacho  Alaj = pequeño  Ali = muchacha  Alib’atz; alib’axel, lib’axel = nuera  Alkab’al = impuesto  Amaq’ = nación  Amaq’el = frecuenmente; siempre  Ama’ = macho  Ama’ ek’; k’ojol; mam; toro’y = gallo  Anima’ = corazón  Aninaq = rápidamente  Aninaqil; xaqb’i’ = inmediatamente  Apanoq (apan) = cerca  Apastane’; xaq jas tane’; sapasach ne’; xaqsutane’ = cualquier cosa  Aq = marrano  Aq’ab’ = noche  Aq’an kib’ = a sí mismos  Aq’anoq = inmediatamente (después de)  Arech; arecha’ = para que  Arechi’ = cuando  Aretaq chi’ = cuando  Are = enfatiza la palabra siguiente  Are’ = él; ella; ello  At = tú  ________________________________________________________________________________  DICCIONARIO K’ICHE’-ESPAÑOL - RI TYOXLAJ WUJ 

4   

Ata’nik = tu forma de oír  Atinloq’oq’em = ya te he amado  Ati’t = hembra  Atmiq’in = eres caliente  Atrix = Andrés  Atsaqali’loj = eres caliente  Atuloq’oq’em = él te ha amado  Atxu’w = eres muy frio  Atz’yaq = ropa; trapo; tela  Awam = escondido  Awatalik; k’u’talik; k’u’m = está escondido; está oculto  Awatz = tu hermano(a) mayor  Axujutal = tu ser gusano  Ayi’; jayi’ = negación; no   

 B’  B’antajinaq = participio cuarta voz de kub’ano  B’aq; akuxa = aguja  B’aqil = cuerpo  B’aq’atim = enrollado  B’atz’ = hilo  B’enaq = en camino  B’im = está dicho 

________________________________________________________________________________  DICCIONARIO K’ICHE’-ESPAÑOL - RI TYOXLAJ WUJ 

5   

B’inb’al = lugar de camino  B’ininaq = caminado  B’irb’item = temblor del cuerpo  B’irb’itkil; b’irb’itik = temor  B’ulb’ux = fuente   

Ch  Chab’al triko = bieldo  Chaj = ceniza  Chäj = luz; ocote  Chäjb’al = candelabro  Chajinel = cuidador  Chaji’onisaj = ponle oleo  Chakaqan = se fueron a pie  Chako’tz’i’jinoq = florezca (kotz’i’j = flor)  Chakub’isaj uk’u’x = consuélale  Chak’yaqa’ = tírale  Chanim = pronto  Chapb’al q’ab’; k’amawam ib’ = alianza  Chapom = agarrado  Chqaq’axb’ej = pasemos nosotros  Chaqij = seco  Chaqijchi’ = sed 

________________________________________________________________________________  DICCIONARIO K’ICHE’-ESPAÑOL - RI TYOXLAJ WUJ 

6   

Chaq’ab’ = de noche  Charaqaqej achi’ = grita (imperativo)  Chasoko’ = hiérelo  Chatatb’ej b’a’ = escucha  Chatb’inoq = camina (imperativo)  Chatel ub’ik = salga (imperativo)  Chatkuntajoq b’a’ = cúrate  Chattaqanoq = manda (imperativo)  Chatwa’lijoq = levántate  Chatzujuj; chasujuj; Chachi’j = ofrece (imperativo)  Chawech = a ti  Chawesaj = sácalo  Chawilampe’ = mira  Cha’om = escogido; elegido  Che = pronombre relativo  Chek’iy = crezcan (imperativo)  Chel ub’ik = salga  Chenimanoq = que ellos obedezcan  Cherapap = vuelan (imperativo)  Che usantil = en su seno  Che’ = árbol; palo (pa che’ = cárcel)  Che’aq’atej = prohíbeles  Che’ek’ulunoq = que se casen  Chech = a él – ella  ________________________________________________________________________________  DICCIONARIO K’ICHE’-ESPAÑOL - RI TYOXLAJ WUJ 

7   

Chi; tzi; si = desde  Chichu’; tchu’ = mujer  Chichu’ uji’ = su suegra (de hombre)  Chik = otro; ya  Chikaj = en el cielo  Chikop uwokaj; chikop rech upakaj = ave del cielo  Chikowirisaj = vosotros endurezcan, fortifiquen  Chik’yaqa’ b’ik; chisetej b’ik = tirenlo  Chila’ = allí  Chimaja’; chitoqij = quitadlo  Chinitatab’ej = escúchenme  Chinitz’arisaj iwib’ = sed humildes  Chintzera’ = rompa  Chipaq’ij chi chaq’ab’ = de día y de noche  Chiraqan kb’ek = el camino a pie  Chiwichi’ = ¿dónde?  Chixchajinoq = vigilen  Chixloq’ab’anoq; chixlaq’ab’anoq; chixk’asalb’a’; chixk’ask’at b’a’ = velad  Chixpaqal b’a’ = suban (vosotros)  Chiwuk’aj iwib’ = acéptense entre ustedes (vosotros)  Chixk’aslemanoq = vivid  Chixk’oloq = permaneced  Chi’nik = ofrecimiento  Chkech = a ellos – ellas  ________________________________________________________________________________  DICCIONARIO K’ICHE’-ESPAÑOL - RI TYOXLAJ WUJ 

8   

Chkanajoq = quédense  Chkib’il aq’an kib’ = entre ellos  Chkib’il kib’ = entre ellos mismos  Chkijujunal = cada uno  Chkixo’l = entre ellos – ellas  Chki’kotoq = alégrese  Chk’astajoq = que él se despierte  Chna’taj chawech = recuérdate  Chnuwach = delante de mi  Cho = lago; profundo  Cholajil = orden; explicación  Chomanik; chpmab’al = pensamiento  Choq’ab’ = fuerza  Cho’qinaq chi’ = persona que se siente hundido; desanimado  Chpaqaloq = que suba él – ella  Chqach’ojch’ob’ej qib’ = purifiquémonos  Chqatyoxrisaj qib’ = santifiquémonos  Chqaxo’l = en medio de nosotros  Chqech = a nosotros  Chqila’ = veamos  Chrij = detrás de él – ella  Chub’ij = que lo diga  Chub’o’jalkij = sobre las espaldas de ellos  Chuchi’ = a su orilla (lago; mar; río)  ________________________________________________________________________________  DICCIONARIO K’ICHE’-ESPAÑOL - RI TYOXLAJ WUJ 

9   

Chuchqajaw = sacerdote del antiguo testamento  Chuchqajawasanik = ejercicio del sacerdocio  Chuchu’ = señora  Chuch’uqu’ = cúbralo  Chujala b’ik; kumajo kka’yik = se parece a…  Chujchakunoq = trabajemos  Chujpaqaloq; chujpaqal b’a’ = subamos  Chujq’ax(oq) = pasamos  Chunaqaj = cerca de  Chupam = adentro de él  Chuq’ab’ = fuerza  Chuq’ab’alil = fortaleza; fuerza  Chu santil uloq = desde su concepción  Chuwach = ante él – ella  Chuxe’ = debajo de  Chuxkut; putzal; chutzal = a su lado  Chu’asantil = desde el seno materno  Chu’wa’lajisaxik; che uwa’lajisaxik = que él sea levantado  Chwo’q b’a’ = que coma  Chya’taj = que lo da   

Ch’  Ch’ab’al = idioma; oraciones; voz 

________________________________________________________________________________  DICCIONARIO K’ICHE’-ESPAÑOL - RI TYOXLAJ WUJ 

10   

Ch’ab’ ala = novio  Ch’ab’ ali = novia  Ch’ajch’ob’enik = purificación  Ch’ajch’oj = limpio; puro  Ch’akanik = triunfo  Ch’akanikalaj = victoria (superlativo)  Ch’aqap; uxarik’ = pedazo; migajas  Ch’at = cama  Ch’a’k = llaga; grano  Ch’ayinem = acción de pegar  Ch’ich’ = objeto de metal  Ch’ich’ rech ch’o’j = espada  Ch’ikilik uwi’ = embrocado  Ch’ikimanik = empujones; empujar  Ch’imil = estrella  Ch’i’p = el más pequeño de la familia  Ch’ob’o = saber; comprender  Ch’ojinik = pelea  Ch’oko’ = cojo  Ch’oloj = preparar la tierra  Ch’omlaj = elegido (superlativo)  Ch’uch’uj = suave  Ch’uqatalik; ch’uqutalik = tapado; cubierto  Ch’uti’n = pequeño  ________________________________________________________________________________  DICCIONARIO K’ICHE’-ESPAÑOL - RI TYOXLAJ WUJ 

11   

E  E = indica el plural de los vivientes delante de una palabra  E’ajch’o’jab’ = los guerreros  E’ajpajak’olib’al = la familia  Echa’b’al; wa’b’al = pesebre; lugar donde comen los animales  Echb’anel = heredero  Echikop uwokaj = aves del cielo  Ech’analik = están desnudos  Ech’awel = platicadores  Ech’oko; etakma’yib’ = cojos  Ejachnel = los entregadores  Ekachajilal = sus esposos  Ekal = sus hijos (de ellas)  Ekojonelab’ = los creyentes  Ek’anarinaq = están enojados  Ek’ojlab’ = jóvenes  Elem = acción de salir  Emoyib’; epotz’ = ciegos  Enik’aj chik = los otros  Enoch’; enuch’; eloch’ = recién nacidos  Enutaqo’n = mis enviados  Eq’axel taq utzij ri Dyos = profetas  Etab’al = medida de longitud 

________________________________________________________________________________  DICCIONARIO K’ICHE’-ESPAÑOL - RI TYOXLAJ WUJ 

12   

Etakmo’yib’; etakma’yib’; ech’oko = los cojos  Etaqchi’nelab’ = los que obligan  Eta’mab’al; eta’mb’al = sabiduría  Eta’matalik = sabido  Eto’tajinaq = están salvados  Et’uyulnaq = sentados  Etzalal = maldad  Etzelam = descompuesto  Etz’anem = juego  Etz’ib’anel = escriba  Ewejelab’al = el número de ustedes  Eximitalik = atados; amarrados  Eye’nel = el que espera  Eye’ninaq = ha esperado  Eyowab’ ixoqib’; awas taq winaq = mujeres en cinta   

E’  E’are’ = ellos; ellas  E’ukulja; e’uk’ulb’a’t = los vecinos de él; ella  E’intaqom = he enviado a ellos   

I  Ichaj = hierba 

________________________________________________________________________________  DICCIONARIO K’ICHE’-ESPAÑOL - RI TYOXLAJ WUJ 

13   

Ichoq’ab’; ichuq’ab’ = vuestra fuerza  Ich’ami’y = vuestro bastón  Ija’ = semilla  Ija’lil = generación  Ikim = abajo (adverbio)  Ikyaj; ikyej; Ikaj, ikej = hacha  Ik’ = luna; mes  Ilb’al = muestra  Ilb’al k’utb’al b’anoj = testimonio  Ilitajinaq = se le ha visto (tercera voz del verbo krilo)  Imes = vuestra basura  Imoxil = su locura (de vosotros)  In = yo  Inb’enaq = he ido  Inch’analik = estoy desnudo  Iniwachalal = soy hermano de ustedes  Inkowininaq = he podido  Inoqatalik = estoy perseguido  Inpetinaq = he venido  Inq’inomarinaq = me he enriquecido  Intzaqapitalik = llegue a ser soltado  Inujat’im = me tiene amarrado  Inuk’ulam = me ha recibido  Inyultalik = estoy amarado  ________________________________________________________________________________  DICCIONARIO K’ICHE’-ESPAÑOL - RI TYOXLAJ WUJ 

14   

Ipataninel; ipatanijel; ikajmanel = vuestro servidor  Isik’im = vosotros le han llamado  Itewchi’nik = vuestra bendición  Itzel = malo  Iwab’; yab’; yawab’; iyowab’; yowab’ = enfermo  Iwir = ayer  Ixch’ojch’oj = vosotros están purificados; limpios  Ixim ulew = tierra dura  Ixoq = mujer  Ixoqil = esposa  Ixq’inomalaj = ustedes son muy ricos  Ixtutz’ = ranas   

 J  Ja = casa  Ja’amlaj = muy regado  Jab’ij; ja’ab’ij = vas a decir  Jacha = como  Jachike = ¿Cuál?  Jachin = ¿quién?  Jachinchike = ¿Cuál es?  Jak’utu’ awib’ = ve a mostrarte  Jalajoj = diferente 

________________________________________________________________________________  DICCIONARIO K’ICHE’-ESPAÑOL - RI TYOXLAJ WUJ 

15   

Jamalik = vacío  Jaqalik = abierto  Jas = qué  Jas che; jas rumal; su che; suchere; su rumal; sa’ rumal; sutan (Chichicastenango) = ¿por  qué?  Jastaq; pasuch = cosas (plural)  Jas uwach = cosa (singular)  Jat = ve (imperativo)  Jatekotz’oloq = vete a acostar  Jat’ib’al = amarrador  Jat’im = amarrador (instrumento)  Jawije’; jawi; chiwchi’; pachiwchi’; jawichi’ = ¿Dónde?  Jayi’ = no  Ja’ = agua  Ja’jatkil; ja’maril = tranquilidad  Ja’marinaqlaj = tranquilidad (superlativo)  Jek’itajik; jik’itajik = se encoge  Jeqelik = está establecido permanente aquí  Jeri’ = así  Jetaq = plural (cosas)  Jewa’ = así es  Je’ = si  Je’ariqa’ = vete a encontrarlos  Je’ib’ij = vayan y digan  ________________________________________________________________________________  DICCIONARIO K’ICHE’-ESPAÑOL - RI TYOXLAJ WUJ 

16   

Je’ jas; jacha; pacha = como  Je’lik = bonito  Je’likalaj = muy bonito  Je’ nak’ut = así es  Je’qila’ = vamos a ver  Jib’ij; ji’b’ij = váyanse a decirlo  Jikom = recto  Jinilik = colocado (en posición horizontal)  Jipib’al = hisopo  Jiq’ol = goloso  Jix = váyanse  Job’ = cinco  Jopib’al = pala; bieldo; aventador  Jo’ = vamos  Jub’iq’, sqe’n; juxit’; junk’et = un poco  Jukub’, kukub’ = barco  Juk’ulaj = un par; una pareja  Jul = hoyo; sepulcro  Jumuch’ = ochenta  Jumul = una vez  Jumulaj = un montón  Jun = uno  Junab’ = año  Junalik = eterno  ________________________________________________________________________________  DICCIONARIO K’ICHE’-ESPAÑOL - RI TYOXLAJ WUJ 

17   

Junam = juntos; igual  Juntir = todo  Jun tz’uqtz’ik ja ilb’al k’olb’al = torre  Jupalik = caerse embrocado  Jupuq = un rebaño  Juq’at; jule’ = grupo  Jutjub’inaq = hundido  Juwinaq = veinte  Juyub’ = montaña; monte   

Ka  Kab’; uwa’lche’; rax kab’ = miel  Kab’lajuj = doce  Kachet ujolom; kakut ujolom; kaket ujolom = decapitas  Kachkatik = envidia; cólera; enojo  Kach’upu = cortas (una fruta)  Kaj = cielo  Kajawax(ik) = es necesario  Kajawinik = reina  Kajb’al = hoja  Kajininib’al = lugar del ruido del viento  Kak’amo = lo recibes  Kak’is tzij puwi’ = lo exterminas 

________________________________________________________________________________  DICCIONARIO K’ICHE’-ESPAÑOL - RI TYOXLAJ WUJ 

18   

Kalaxik = nace  Kamik = pronto; ahora  Kaminaq = muerto; cadáver; paralizado  Kan; raxk’el; rax kan = serpiente  Kanimaj(ik) = huye  Kan(oq) = adverbio (subraya que la persona o el objeto se queda)  Kaqiq’ = viento  Kaq’ = la lengua de ellos  Kar = pescado  Katinokisaj = yo te entro  Kati’o = tú le morderás  Katjeqi’(k) = tú te estableces; tu permaneces aquí  Katkina’tisaj = te recuerdan  Katkotz’i’(k) = tú te acuestas  Katpulpat(ik); katachix chwech; at ne’j chwech; at achixom chwech = estás celoso de mi  Katuch’ay(o) = él o ella te pega  Katumek’arisaj = él te humilla  Katzintzalik = transparente  Katzintzalikalaj = muy transparente  Kawinaq = cuarenta  Kawinaq lajuj = cincuenta  Kaxe’t; kaxetix = joyero; arcas  Kaxlan = extranjero  Kaxlanwa = pan  ________________________________________________________________________________  DICCIONARIO K’ICHE’-ESPAÑOL - RI TYOXLAJ WUJ 

19   

Kaypa’ = rayo  Ka’lanik; parix = el animal que da hijos   

Kb’  Kb’anik = está hecho  Kb’anow(ik) = hace  Kb’antaj(ik) = llega a ser hecho  Kb’ejeb’(ik) = se hunde  Kb’ejejik = se derrama; está llenísimo (cosas sólidas)  Kb’e(k) = se va  Kb’etaj(ik) = ido  Kb’eytaj(ik) = se tarda; se retrasa  Kb’in(ik) = anda; camina  Kb’ixon(ik) = canta  Kb’iytajik = se tarda  Kb’oqowik = arranca  Kb’iytajik = es estrangulado  Kb’ulb’utik; kb’ulb’atik = brota (el agua); nace el agua   

 Kch  Kchajix(ik); klaq’ab’ex(ik) = es cuidado  Kchakun(ik) = trabaja  Kchapale’xik = es comenzado 

________________________________________________________________________________  DICCIONARIO K’ICHE’-ESPAÑOL - RI TYOXLAJ WUJ 

20   

Kchapik = es agarrado  Kchapow(ik) = agarra (cuarta voz del verbo kuchapo)  Kchaqijir(ik) = se seca  Kchaq’ij; kpachq’ij = tropieza  Kchi’x(ik) = es ofrecido  Kchojojik = ruido que hace el agua al caer  Kchupataj(ik) = se apaga  Kchupchatik = resplandece; brilla  Kchuputaj = ser borrado   

 Kch’  Kch’ab’etaj(ik) = despedido  Kch’ajch’ob’ex(ik) = es limpiado  Kch’ajtajik = limpiado; bañado  Kch’akan(ik ) = gana; vence; triunfa  Kch’aktaj = llegará a ser vencido  Kch’anch’at(ik) = anda desnudo  Kch’aw(ik) = habla  Kch’aw ruk’ ri Dyos = ora  Kch’aytaj(ik) = es azotado  Kch’ob’(ik) = es sabido  Kch’ob’ow(ik) = sabe (cuarta voz)  Kch’ob’taj(ik) = llega a ser sabido (tercera voz) 

________________________________________________________________________________  DICCIONARIO K’ICHE’-ESPAÑOL - RI TYOXLAJ WUJ 

21   

Kch’o’jin(ik) = pelea  Kch’oplin(ik); kch’opan(ik); kxak’apan(ik); kk’oxpan(ik) = salta  Kch’umu’yar(ik) = se marchita  Kch’u’jrar(ik) = alborota   

Ke  Ke’animaj(ik) = ellos huyen  Keb’ekib’ij = van a decirlo  Keb’irb’itik = tiemblan  Kechajinik = ellos cuidan  Kechb’an(ik) = hereda  Kechupchat(ik); kechub’lin(ik) = brillan  Ke’incha’(o) = les eligió  Ke’inkub’a’ = yo los siento  Ke’insok(o) = yo les heriré  Ke’into’tajisaj = les libero  Ke’intz’umaj = yo les beso  Ke’inyuq’uj = yo les pastoreo  Kejelax(ik) = es contado  Kekachiwik; keb’uchuwik = muchedumbre  Keka’y(ik) = miran  Kekijub’uj = les azotan  Kekiritaj(ik) = llegaran a ser desatados (tercera voz) 

________________________________________________________________________________  DICCIONARIO K’ICHE’-ESPAÑOL - RI TYOXLAJ WUJ 

22   

Kekisach(o) = les pierden de vista  Kekojon chech = ellos lo creen  Kekoltaj(ik) = llegan a ser salvados (tercera voz)  Kekikotz’ob’a’ = les acuestan  Kekunataj(ik) = llegan a ser curados  Kelaq’an(ik) = roba  Kelb’al = su salida de ellos  Kel(ik) = sale  Kel b’ik = sale de aquí para allá  Kel uloq = sale de allá para acá  Kel uk’u’x che = tiene compasión de él, está enamorado de él – ella; lo estima  Kemayow(ik) = ellos están maravillados  Kemulux(ik); kemulix(ik) = son reunidos  Kenimax(ik) = ellos obedecen  Keq’anar(ik) = maduran  Kenoj(ik) = ellos se llenan  Ketak(ik) = rueda  Ketakik retz’ab’alil puwi’ = corona  Ketamab’al; kino’jib’al; kich’ob’ab’al = la sabiduría de ellos  Ketan(ik) = mide  Ketax(ik) = es medido  Keta’mataj(ik) = es sabido  Keto’ik = son ayudados  Keto’taj(ik) = son liberados  ________________________________________________________________________________  DICCIONARIO K’ICHE’-ESPAÑOL - RI TYOXLAJ WUJ 

23   

Ketzoqopitaj(ik) = llegaran a ser liberados  Ketz’eb’ex(ik) = se burlan de él  Ketz’enb’al = lugar de juego   

 Ke’  Ke’uch’ajch’ob’el = les purifica  Ke’uch’uqu = les cubre  Ke’uniokej = el alumbra a ellos  Ke’usuk’irisaj = él les justificará  Ke’uxn(ik) = ellos descansan  Kexulq’ab’an(ik) = silban  Keye’n(ik) = espera  Ke’qawa’lisaj = les levantaremos  Ke’t’uyul(ik) = van a sentarse   

                                                           Ki  Kichukub’al = sus instrumentos de trabajo  Kijeb’ = cuatro  Kijeqeb’am kib’ = ellos mismos se han establecido  Kijuluwem = sus sufrimientos  Kikoloxik = son salvados  Kik’ = sangre  Kik’ajisaj uwach = ellos le castigan 

________________________________________________________________________________  DICCIONARIO K’ICHE’-ESPAÑOL - RI TYOXLAJ WUJ 

24   

Kik’ak’alem = le están espiando  Kik’amom = los que han recibido  Kik’at = su red (de ellos)  Kilawachim; kik’ak’alem; kilaq’ab’em = ellos le vigilan; le espían  Kilik = es visto  Kinakunaj = tu me curas  Kinb’ajij = lo clavo  Kinb’ij = yo digo  Kinchaqijarisaj = yo lo secaré  Kinch’ayo = yo lo pego  Kinik’amij; kinik’amej = me ponen trampa  Kinnimaq’ijisaj = vosotros me celebran  Kinjaq na ri nuchi’; kintor na ri nuchi’; kink’ab’ na ri nuchi’ = abriré mi boca  Kink’ajisaj na kiwach = yo les castigaré  Kink’ak’arisaj = yo lo hago nuevo  Kinpetisaj = yo lo hago entrar  Kinqumuj; kinqub’aj = yo lo bebo  Kintzaq kan uwach; kinwatzilaj uwach; kintz’ilaj uwach, kinpaqchij uwach = yo le desprecio  a él – ella  Kitzero = vosotros rompen  Kinraqaqej nuchi’ = yo grito muchísimo  Kinwa’lajik = yo me levanto  Kinwetzelaj = yo lo maldeciré  Kinwonej wib’; kinwuch’ wib’; kinmoch’ej wib’ = yo me humillo  ________________________________________________________________________________  DICCIONARIO K’ICHE’-ESPAÑOL - RI TYOXLAJ WUJ 

25   

Kinyak na; kintz’aq na; kinwa’lisaj na = yo construiré  Kipatanaxik = el servicio de ellos  Kirajawaxik = necesidad de ellos  Kirayinik = los deseos de ellos  Kisub’unik = ellos engañan  Kitojik = sus pagos  Kito’tajisaxik = ellos son salvados  Kitzero = vosotros rompéis  Kixe’j iwib’ = vosotros tenéis miedo  Kixe’m kib’ = ellos tienen miedo  Kixinjeqeb’a’ = yo les haré permanecer  Kixinna’b’ej = yo me recuerdo de vosotros  Kixinq’i’ na; kixinch’ij na = yo los (vosotros) soporto  Kixkimalma’ = ellos acarician a vosotros  Kixk’ulax(ik) = vosotros son recibidos  Kixsik’inik = vosotros llamáis  Kixtatajik = vosotros son escuchados  Kixt’uyi’ na; kixkub’e na = os sentareis  Kiyowal; koyowal = ellos están enojados  Kiyub’am Kiwoq’och; kitz’apim kiwoq’och = tienen cerrados los ojos   

 Ki’  Ki’kotemal = alegría 

________________________________________________________________________________  DICCIONARIO K’ICHE’-ESPAÑOL - RI TYOXLAJ WUJ 

26   

Kj  Kjanin(ik) = sopla (sonido del viento)  Kjaqe’ chu santil = el permanece en el vientre  Kjaqi’k = habita; permanece; establecerse  Kjaqowik = lo abre  Kja’jat(ik), ktze’nik = ríe  Kja’anik = riega  Kjeqe’ik = permanece; se establece  Kjeqi’k = permanece  Kjikib’ax(ik) = es asegurado  Kjiq’ijat(ik) = se lamenta llorando  Kjiq’ik = se ahoga  Kjumumik; kjub’ub’ik = vibra; corre velozmente  Kjutjub’(ik) = se hunde   

Kk  Kkamisataj(ik) = ya asesinado  Kkamisax(ik) = es asesinado  Kkanaj(ik) = se queda  Kkajmex(ik); kkajmaxik = puesto a prueba  Kka’y(ik) = mira; ve  Kka’yb’l(ik) = miran de un lado a otro  Kka’y che = lo mira 

________________________________________________________________________________  DICCIONARIO K’ICHE’-ESPAÑOL - RI TYOXLAJ WUJ 

27   

Kketaj kib’ = ellos se miden  Kketkob’ik = hace círculos  Kkettaj(ik), kchoytaj(ik) = es cortado  Kkichapo = lo agarran  Kkijab’uj kib’ = se dispersan  Kkijunamaj; kkijunamtisaj = ponerse de acuerdo; se igualan  Kkijuruj kib’ = se jalan  Kkik’amom = lo tienen recibido  Kkik’aslemaj = ellos lo viven  Kkik’yaqo; kkik’aqo = ellos lo tiran  Kkimajij; kkichapale’j; kkitaqej = ellos empiezan  Kkimako; kkich’upu; kkixuluj = ellos cortan (alguna fruta del árbol)  Kkimich’ej = se arrancan el pelo  Kkimulij kib’ = se reúnen  Kkipich’ij, kkipach’uj, kkipuch’ij = ellos trenzan  Kkipitz’ej = lo destripan  Kkipoch’o; kkipaq’o = desvainan (frijol; haba…)  Kkiripb’a’; kkib’ajij = ellos le crucifican a él  Kkirowik = desata  Kkirtajik = llega a ser desatado  Kkisujuj; kkichi’j = ellos lo ofrecen  Kkiterneb’ej; kkiteremb’ej, kkiterne’j = le siguen  Kkitz’onoj = suplican  Kkixulb’a’ kiwach = bajan el rostro  ________________________________________________________________________________  DICCIONARIO K’ICHE’-ESPAÑOL - RI TYOXLAJ WUJ 

28   

Kki’kot(ik) = está alegre  Kki’ysax(ik) = es criado  Kkojon(ik) = cree  Kkolik = es salvado  Kkolotajik = llega a ser salvado  Kkolow(ik) = salva  Kkos(ik) = se cansa  Kkotz’i’k = se acuesta  Kkowin(ik) = puede  Kkowir(ik) = se pone fuerte; se pone duro  Kkub’i’ nuk’u’x = confía  Kkunan(ik) = cura  Kkunax(ik) = es curado  Kkuntaj = llega a ser curado  Kkuyun(ik) = perdona  Kkuytaj(ik) = está perdonado   

 Kk’  Kk’amow(ik) = recibe  Kk’asi’(k) = vive  Kk’asleman(ik) = vive  Kk’astaj(ik) = se despierta; resucita  Kk’at(ik) = se quema 

________________________________________________________________________________  DICCIONARIO K’ICHE’-ESPAÑOL - RI TYOXLAJ WUJ 

29   

Kk’extaj(ik) = es cambiado  Kk’is(ik) = se acaba  Kk’istaj kik’ux = se aburren  Kk’iy(ik) = crece  Kk’oji’k = esta en un lugar  Kk’ork’ot(ik) = toca (la puerta)  Kk’ule’lan(ik) = contradice  Kk’ulmataj(ik) = sucede  Kk’uttajik = llega a ser demostrado  Kk’utun(ik) = enseña  Kk’utuw = enseña  Kk’yarik = aumentará el número   

Kl  Kloq’ow(ik) = compra   

Km  Kmajtaj(ik) = empieza  Kmaqmat(ik) =está húmedo  Kmemer(ik) = enmudece  Kmewaj(ik) = ayuna  Kme’lal = bondad  Kmuq(ik) = es enterado 

________________________________________________________________________________  DICCIONARIO K’ICHE’-ESPAÑOL - RI TYOXLAJ WUJ 

30   

Kmuxin(ik) = nada  Kmu’mat(ik) = empapado   

Kn  Knajar(ik); knajtaj(ik) = él se aleja  Knajinaq = se ha quedado  Knaqajqob’ik = se acerca  Kna’taj che = se recuerda  Kniman(ik) = obedece  Knimax(ik) = es obedecido  Knitz’ar(ik) = empequeñece  Knoj(ik) = se llena  Knojisax(ik) = es llenado  Kno’jin(ik) = piensa  Knum(ij) = tiene hambre   

Ko  Ko = fuerte  Koch’onik = paciencia  Kojom = puesto; nombrado; usado  Kojonik; kojob’al = fe  Kok(ik) = entra  Kokisax(ik) = está puesto 

________________________________________________________________________________  DICCIONARIO K’ICHE’-ESPAÑOL - RI TYOXLAJ WUJ 

31   

Kok’ow(ik) = pasa  Kolonel = salvador  Kolonem; kolon(ik) = salvación  Kolotajem = salvación  Kolotajib’al = lugar de la salvación  Komon = communidad  Kon; k’ax uch’ab’exik = necio  Konojel = todos – todas  Kopan(ik) = llega  Koq’ej = lloran a alguien  Koq’(ik) = llora  Kotz’ol(ik) = acostado  Kowinem = poder  Koxtar = costal   

 Kp  Kpaqchi’x(ik) = desprecia  Kpaqi’k = sube  Kpatanij(ik) = es servido (segunda voz de kupatanij)  Kpe(tik) = viene (kinpetisaj = yo le hago venir)  Kpil(ik); kch’ol(ik) = es destazado  Kpolex(ik) = es golpeado  Kpoq’i’k = estalla; crece 

________________________________________________________________________________  DICCIONARIO K’ICHE’-ESPAÑOL - RI TYOXLAJ WUJ 

32   

Kporon(ik) = quema con llama  Kpusuw(ik) = parte   

Kq  Kqaj(ik) = baja  Kqajikib’a’ = aseguramos  Kqaj uwach ri q’ij = se oculta el sol  Kqak’owisaj = lo que pasamos  Kqasax(ik) = es bajado  Kqasub’u = lo engañamos  Kqatz’yaqij = nos vestimos  Kqawuqxa’nij = lo recomendamos  Kqet(ik); kqib’(ik); kqob’ = se acerca  Kqib’(ik) = se arrima  Kqib ruk’ = se acerca a él ‐ ella  Kqopqatik taq ab’aj; kchupchatik taq ab’aj = perlas  Kqumun(ik) = bebe   

 Kq’  Kq’ab’ar(ik) = se emborracha  Kq’alajin(ik), kq’alajan(ik) = se ve; revela  Kq’an(ik) = sube  Kq’anisax(ik) = es subido 

________________________________________________________________________________  DICCIONARIO K’ICHE’-ESPAÑOL - RI TYOXLAJ WUJ 

33   

Kq’atan(ik); kok’owe(ik), kq’ax(ik) = él pasa (de paso)  Kq’axik; kok’owik = pasa  Kq’ay(ik) = se pudre  Kq’ejej(ik); kb’ejej(ik); kchojej(ik) = derrama  Kq’equ’mar(ik) = se obscurece  Kq’ijilan(ik) = glorifica  Kq’oxow(ik) = tiene dolor   

Kr  Krab’ab’it = lo que es muy largo  Krachixomaj = lo cela  Krachi’laj = lo acompaña  Kraj = lo quiere  Kraj na = falta  Kraj uwach = lo quiere  Kralaj, kuloq’oj = da a luz un niño  Kralk’uwa’laj = lo engendra  Krapap(ik) = vuela  Kraqan = se quiebra  Kraq’insaj; kupaqb’isaj = él lo sube  Kratinsaj = lo baña  Krawasixik = ser respetado  Krawexaj = lo siembra 

________________________________________________________________________________  DICCIONARIO K’ICHE’-ESPAÑOL - RI TYOXLAJ WUJ 

34   

Krechb’ej = lo hereda  Kremret(ik) = acción de estar en la gloria  Kreqaj = lo carga  Kresaj = lo quita  Kresaj b’ik = lo despide  Kretaj = lo mide (ketan(ik) = mide; ketax(ik) = es medido)  Kretzalaj = lo descompone  Kretzalaj uwach = lo desprecia  Kretz’eb’ej uwach = se burla de él – ella  Kreye’j = lo espera  Kril(o) = lo ve  Kriqitaj(ik) = es encontrado  Kril uwach = ve a una persona; da luz a un niño  Kroksaj; krokisaj = lo entra  Kroqataj = le persigue  Kroq’isaj = toca (un instrumento)  Kruk’aj = lo lleva  Kruq’jan(ik) = relampaguea  Kruxej = le impone un estado  Kruxlab’aj = tiene espíritu   

Ks  Ksachtaj(ik); ksachitaj(ik) = desaparece; se quita; se borra (pecado) 

________________________________________________________________________________  DICCIONARIO K’ICHE’-ESPAÑOL - RI TYOXLAJ WUJ 

35   

Ksach(ik) = se pierde  Ksachitajik umak = es perdonado  Ksach uk’ux = está perplejo; desconcertado; sorprendido  Ksaqarisa’n uwach ulew = al amanecer  Ksaqar(ik) = amanece  Ksaqarsan(ik) = al amanecer  Ksik’in(ik) = llama  Ksilob’(ik) = se mueve  Ksilob’isan(ik) = mueve  Ksilob’isax(ik) = es movido  Ksub’uw rib’ = se engaña  Ksuk’umax(ik) = es enderezado; es preparado   

Kt  Ktak’i’(k) = se para  Ktanik = entiende  Ktani’k = termina  Ktaqan(ik) = manda  Ktaqow(ik) = manda  Ktataj(ik) = se oye  Kteri’k = sigue  Ktijon(ik) = él enseña  Ktijow(ik) = enseña 

________________________________________________________________________________  DICCIONARIO K’ICHE’-ESPAÑOL - RI TYOXLAJ WUJ 

36   

Ktikonij(ik) = siembra  Ktix(ik); kq’ejej(ik) = se derrama  Ktixex(ik) = ser derramado  Kti’ik = es mordido  Ktow(ik) = oye  Kto’tajisax(ik) = ser salvado  Ktuquxik; ktoqixik = se le arrebata  Kturtaj(ik) = se desata  Ktux(ik) = llega a ser  Ktyoxrisataj(ik) = llega a ser santo   

 Kt’  Kt’iqitajik = llega a ser sellado (tercera voz de kut’iqo)  Kt’uyi’(k) = se sienta   

Ktz  Ktzaq(ik) = se cae  Ktzelij(ik); ktzalej(ik) = regresa  Ktzijon(ik) = habla  Ktzoqopitaj(ik)= es liberado   

 Ktz’  Ktz’apin(ik) = cierra  ________________________________________________________________________________  DICCIONARIO K’ICHE’-ESPAÑOL - RI TYOXLAJ WUJ 

37   

Ktz’apitaj(ik) = llegara a ser cerrado  Ktz’apix(ik) = es cerrado   

Ku   Kub’alka’t rib’ = revolcarse  Kub’alkatij rib’ ri polow; kusalkapik rib’ ri polow = tempestad en el mar  Kub’al k’u’x = consuelo; confianza  Kub’alq’atij = lo enrolla  Kub’an(o) = lo hace  Kub’ij = lo dice  Kub’inisaj = lo hace caminar  Kub’isib’al k’u’x = consuelo  Kub’ixoj = lo canta  Kub’oq(o) = lo arranca  Kub’uk(u) = lo cubre encima  Kuchajij = lo cuida  Kuchaplej = lo empieza  Kuchap(o) = lo agarra; lo empieza  Kuchaqijisaj = lo seca  Kuchararej = lo arrastra  Kucha’(o) = lo escoge (kcha’ik = passivo)  Kuchet(o) = cortar con machete  Kuchikcha’ = él esparce 

________________________________________________________________________________  DICCIONARIO K’ICHE’-ESPAÑOL - RI TYOXLAJ WUJ 

38   

Kuchikikej = lo esparce  Kuchilib’ej = lo encarga  Kuchojej = derramar muchísimo  Kuchomaj = lo piensa  Kuchub’aj = lo escupe  Kuchupu = lo borra; lo apaga  Kuchuj = juntar (dinero; contribución)  Kuchux(ik) = le dicen a él – ella  Kuch’ab’ej = le habla  Kuch’aj(o) = lo lava  Kuch’elej; kuya’k(o); kuwa’lisaj = lo levanta  Kuchi’j = lo ofrece  Kuch’ija’; kuq’i’a’ = persevera; aguanta  Kuch’ijo = aguanta  Kuch’ikmij; kuch’ikmej = lo empuja  Kuch’ob(o) = lo entiende; lo sabe  Kuch’up(u) = cortar fruta con la mano  Kuch’uqb’ej = lo tapa  Kuch’uq(u) = lo tapa; lo cubre  Kuch’uych’a’ = lo provoca  Kujach(o) = lo reparte; lo entrega  Kujal ub’ik = se va  Kujalk’atij; kujal uk’olib’al = lo cambia de lugar  Kujal(o) = lo cambia  ________________________________________________________________________________  DICCIONARIO K’ICHE’-ESPAÑOL - RI TYOXLAJ WUJ 

39   

Kujaluj tzij chrij = lo calumnia  Kujaqij = lo abre  Kujaq(o) = lo abre  Kujaq rib’ = se abre  Kujeqeb’a’ rib’ = permanece  Kujilitaj(ik) = somos vistos  Kujjiq’ijat = nos lamentamos  Kujk’extaj(ik) = somos cambiados; arrepentidos  Kujok(o); kusik’(o) = lo recoge (kukojo = recoger algo en montón; kusik’o = recoger algo  uno por uno)  Kujol(o) = lo despoja  Kujosq’ij; kuch’ajch’ob’ej; kusak’ajij = lo limpia  Kujub’insaj = él nos hace caminar  Kujub’uj = lo esparce  Kujunamaj = lo junta  Kujunamtaj; kujunamatisaj = lo compara  Kujuruj rib’ = él se arrastra  Kujutaq(o) = nos manda  Kujutzir(ik) = estamos curados  Kuka’yej = lo mira  Kuket(o); kuchoy(o) = lo corta (kkettajik = segunda voz)  Kukir(o) = lo desata  Kukoj(o) = lo pone; lo cree  Kukol(o) = lo salva  ________________________________________________________________________________  DICCIONARIO K’ICHE’-ESPAÑOL - RI TYOXLAJ WUJ 

40   

Kukowirisaj = lo endurece  Kukub’; jukub’ = barco  Kukub’isaj uk’u’x = le consuela  Kukuch(u) = lo junta  Kukunaj = lo cura  Kukuy(u) = lo perdona  Kunab’al = medicina; perfume  Kuk’ = con ellos – ellas  Kuk’ab’aj uchi’ = abre su boca  Kuk’ajisaj uwach = le castiga  Kuk’ak’arisaj = lo hace nuevo  Kuk’am(o) = lo recibe; lo toma  Kuk’am b’i(k) = lo lleva (de aquí para allá)  Kuk’am ub’e = lo guía  Kuk’am uloq = lo trae  Kuk’astajisaj = lo resucita  Kuk’asuj = lo despierta  Kuk’axk’olij = lo sufre  Kuk’ayij = lo vende  Kuk’ex(o) = lo cambia  Kuk’ex rib’ = se convierte  Kuk’ex uk’ux = se arrepiente; se convierte  Kk’extaj(ik) = es cambiado  Kuk’isb’ej = lo termina  ________________________________________________________________________________  DICCIONARIO K’ICHE’-ESPAÑOL - RI TYOXLAJ WUJ 

41   

Kuk’is(o) = lo termina  Kuk’ol(o) = lo guarda  Kuk’ot(o) = lo cava  Kuk’ot uchi’ = lo interroga  Kuk’ujb’a rij = pone sus espaldas  Kuk’ulaj = recibe a una persona (kb’e che uk’ulaxik = va a encontrar a una persona)  Kuk’ulajij rib’ = se combina  Kuk’ule’laj = lo contradice  Kuk’ulumaj = le sucede una sorpresa; le sucede algo  Kuk’untinisaj = lo revela  Kuk’ut(u) = lo enseña  Kuk’ut chuwach = le enseña; le muestra  Kuk’ut rib’ = aparece  Kuk’yaq(o) = lo tira (kk’yaqataj(ik) = es tirado)  Kuk’yaq rib’ = brinca; se tira  Kulik’(o) = lo extiende  Kuloq’oq’ej = lo ama  Kulukub’a rib’ = él se inclina  Kumajij; kuchapalej = lo empieza  Kumatz = culebra  Kumatz rax kan = víbora  Kumayij uwach = lo admira; lo sorprende  Kumay(o) = se preocupa de; pensar sorpresivamente;  Kumej(o) = lo inclina  ________________________________________________________________________________  DICCIONARIO K’ICHE’-ESPAÑOL - RI TYOXLAJ WUJ 

42   

Kumej rib’ = se inclina (con las rodillas)  Kumoch’och’ej rib’ = se humilla  Kumoch’och’irisaj rib’ = se humilla  Kumoxirisaj = lo enloquece  Kumub’a’ = lo empapa  Kunab’al = medicina, perfume  Kunam = curado  Kuna’o = lo siente  Kuna’taj = lo recuerda  Kuna’tisaj = lo recuerda  Kunimaj = le obedece  Kunimaq’ijarisaj = hace fiesta  Kunimarisaj rib’ = se engrandece  Kunitz’arisaj rib’ = se empequeñece  Kunojisaj = lo llena  Kupach’lej = lo tria  Kupaqb’a’ = lo sube  Kupaqchi’j = lo desprecia  Kupaqchi’j rib’ = se desprecia  Kupask’ij = lo desprecia  Kupatanij = lo sirve  Kupitz’(o) = lo destripa  Kupir(o) = lo parte (algo sólido)  Kupoch’(o) = lo desvaina  ________________________________________________________________________________  DICCIONARIO K’ICHE’-ESPAÑOL - RI TYOXLAJ WUJ 

43   

Kuporoj = lo quema  Kuqasaj = lo baja  Kuqumuj = lo bebe  Kuqupij = lo corta  Kuq’alajisaj; kuqalojisaj = lo revela  Kuq’atej; kuq’il(o) = lo impide; lo prohíbe  Kuq’atej tzij puwi’ = lo juzga  Kuq’axej, kuq’axaj = lo pasa  Kuq’ej(o) = lo echa (un liquido)  Kuq’ejej = lo derrama muchísimo  Kuq’equ’ma’risaj = lo obscurece  Kuq’ijilaj = lo adora; le glorifica  Kuq’ojomaj = interpreta música  Kuq’olij = lo derrite  Kuq’oyob’a’ = lo acuesta  Kuq’uj = lo cubre  Kurach’aqij rib’ = se rompe  Kuraqatij; kuraqopij; kuroqpij; kuroxpij; kuraqchi’j; kurich’pij = rasga la vestidura  Kuraq uchi’ = grita  Kuraqaqej uchi’ = grita mucho  Kuratz’yaqitisaj rib’ = vestirse  Kuripib’a’ = lo crucifica  Kuriq(o) = le encuentra  Kusach(o) = lo borra; lo olvida  ________________________________________________________________________________  DICCIONARIO K’ICHE’-ESPAÑOL - RI TYOXLAJ WUJ 

44   

Kusach umak = lo perdona  Kusik’ij = lo lee; lo llama (kekisik’ij = van a llamarlo)  Kusilob’isaj = lo mueve  Kusokaj rij = quitar la lana (a la oveja)  Kusolij = lo visita  Kusol(o) = lo desenrolla  Kusol uwach = lo extiende  Kusuk’ab’, kusuk’ub’a’ = él lo prepara; lo endereza; lo asegura  Kusuk’umaj = lo prepara  Kusutij rib’ = se voltea  Kusu’(u) = lo limpia; lo seca  Kutak’ale’j = lo pisotea  Kutanab’a’ = lo termina  Kutaq(o) = lo envía  Kutaqchi’j; kutaq’ij = lo obliga  Kutaqchi’j pa mak = lo tienta; lo pone en tentación  Kutaqej = lo sigue; continua algo  Kutasa’ = lo aparta  Kutatb’ej = lo oye  Kuta’(o); kuto = lo oye; lo pregunta; lo pide (mita’o  imperativo negativo)  Kuteremb’ej = lo sigue  Kuterne’j = lo sigue  Kutewchi’j, kutewchu’j = lo bendice  Kutij(o) = lo come; lo bebe  ________________________________________________________________________________  DICCIONARIO K’ICHE’-ESPAÑOL - RI TYOXLAJ WUJ 

45   

Kutijoj = le enseña  Kutik(o) = lo siembra  Kutoqchi’j = lo obliga  Kutoqij = lo quita  Kutoq’ij = le cobra; le exige  Kutoq’ob’isaj uwach = se compadece de  Kutor uchi’ = abre la boca  Kutota’ = lo sacude  Kutoxej = lo derrama; lo riega  Kuto’tajisaj = lo libra; lo salva (kto’tajik = librado)  Kuto’tajisaj rib’ = se salva  Kutur(u) = deshacer, lo desata  Kutzalij= lo devuelve  Kutzalij uwach = le contesta; le responde  Kutzaqapij; kuto’tajisaj = él lo libera  Kutzaq(o) = lo pierde  Kutze’j = se ríe de ello  Kutzij(o) = lo enciende  Kutzijoj = lo cuenta  Kutzir(ik) = se recupera; se cura  Kutzirisaj = él cura  Kutzoqopij = lo suelta  Kutzukuj = lo busca  Kutzuq(u) = lo alimenta  ________________________________________________________________________________  DICCIONARIO K’ICHE’-ESPAÑOL - RI TYOXLAJ WUJ 

46   

Kutzuytza’; kuch’uych’a’ = lo agita; lo perturba  Kutz’apij = lo cierra  Kutz’aqatisaj = él lo completa  Kutz’aq(o) = lo construye  Kutz’ib’aj = lo escribe  Kutz’onoj = le suplica  Kutz’umaj = lo besa  Kuwachij = da fruto  Kuwa’lisaj = lo levanta  Kuwilij = lo destruye  Kuwok(o) = lo construye  Kuwon rib’ = se preocupa por hacer algo  Kuwonob’a’ kanoq = lo abandona  Kuxab’ej = lo vomita  Kuxak’pij rib’, kuxik’pij rib’ = salta; brinca  Kuxe’j rib’ = tiene miedo (maxe’j awib’ = no tengas miedo)  Kuxik; kuriqa’ na; kok na = llega a serlo  Kuya’(o) = lo da; lo pone; es permitido  Kuyaj(o) = le regaña  Kuyajyatej = le regaña muchísimo  Kuya kan = lo deja  Kuyak(o) = lo construye; lo levanta  Kuyawajij = lo sufre; lo padece  Kuyut(u) = lo amarra  ________________________________________________________________________________  DICCIONARIO K’ICHE’-ESPAÑOL - RI TYOXLAJ WUJ 

47   

 

 Ku’  Ku’jik’amowoq = vendrá a traernos   

Kw  Kwachin(ik) = da fruto  Kwar(ik) = duerme  Kwa’(ik) = come  Kwa’kat(ik) = pasea  Kwa’lij(ik); kwa’laj(ik) = se levanta  Kwilin(ik) = se destruye  Kwixwat(ik) = murmura  Kwonon(ik) = se humilla  Kwonwot(ik) = está solo   

 Kx  Kxuki’(k) = se postra  Kxuli’(k) = baja  Kxutun(ik) = desprecia     

Ky  Kyab’in(ik) = se enferma  ________________________________________________________________________________  DICCIONARIO K’ICHE’-ESPAÑOL - RI TYOXLAJ WUJ 

48   

Kyakataj(ik) = llega a ser levantado  Kyakow(ik) = construye (cuarta voz de kuyako)  Kyaqiq’; kaqiq’ = viento  Kya’ow(ik) = da (cuarta voz de kuya’o)  Kya’taj(ik) = es dado; se puede; es posible  Kyeb’; keb’ = dos  Kyeb’ oxib’ = algunos; cuantos  Kyeb’ upalaj = hipócrita (dos caras)  Kyeqsaq = maldición  Kyoq’(ik) = es maltratado  Kyoq’on(ik) = maltrata  Kyuq’un(ik) = pastorea   

 K’  K’a = hasta (lugar)  K’aj; k’yaj = harina  K’ak’ = nuevo  K’amab’al no’j = ejemplo  K’amab’al tzij; tzijob’elil = parábola  K’amal b’e = guia  K’amatajinaq = llevando  K’amom = recibido  K’amom b’ik = llevado de aquí para allá 

________________________________________________________________________________  DICCIONARIO K’ICHE’-ESPAÑOL - RI TYOXLAJ WUJ 

49   

K’amom uloq = traído de allá para acá  K’ask’oj = vivo  K’aslemal = vida  K’aslik = vivo  K’astajib’al = resurrección  K’ate’ = hasta (tiempo)  K’ax = dolor; difícil; malo  K’axalaj = demasiado; sufrido  K’axk’ob’inaq = ha sufrido  K’axk’ol; k’axk’olil = sufrimiento  K’ax nuch’ab’ex(ik) = soy necio  K’axtok’ = diablo  K’ayib’al = plaza; mercado; lugar de venta  K’a’nal = enojo  K’exoj = cambiar  K’extalik = llegará a ser cambiado  K’i = muchos (cosas); ek’i = muchas personas  K’ilaj = muchísimo  K’im = paja  K’ix = espina  K’iyinaq = crecido  K’ok’alaj = aromático; oloroso (superlativo)  K’ol(ik) = tener; estar; haber 

________________________________________________________________________________  DICCIONARIO K’ICHE’-ESPAÑOL - RI TYOXLAJ WUJ 

50   

K’olib’al; k’olb’al = lugar (uk’olb’al ch’ab’al; uk’olb’al ch’awem ruk’ Dyos = sinagoga; lugar  de oración)  K’olom = guardado  K’ork’ot(ik); k’ojk’ot(ik); k’onk’ot(ik) = llamar a la puerta; tocar la puerta  K’osb’al = coscorrón  K’ulanem = matrimonio  K’ulanik = casado; casada  K’ulb’a’t = señal de fin (donde termina el límite de un terreno)  K’ulel = enemigo  K’ule’lanik = contradicción  K’ule’la’n tzij = palabra contradictoria  K’ut = pero  K’utb’al = signo  K’u’talik; awatalik = escondido  K’wa’; k’uwa’ = pozo; nacimiento de agua   

 L  Lab’ajin(ik) = admirarse  Laj; alaj = pequeño  Laq’ab’atalik = vigilado  Latz’ = ocupado  Lawe, torib’al, lawib’al; tz’apib’al = llave  Lik’inik; lik’ilik = extendido  Li’anik; taq’aj = plano  ________________________________________________________________________________  DICCIONARIO K’ICHE’-ESPAÑOL - RI TYOXLAJ WUJ 

51   

Lme’t = frasco  Loq’ = amado  Loq’alaj = amadísimo  Loq’oq’eb’al uk’u’x = su amor  Lowlu = muy grave   

M  Ma…taj = negación  Mach’u’jarisaj = no le molestes  Mach’u’jisaj awib’ = no te molestes  Ma ixya’l ta latz’ = no estorban  Maja’ = todavía no  Majo’q; maja’; k’amajo’q; chuxe’ kan = antes (tiempo)  Mak; makaj = pecado  Malka’n; melka’n = viuda; viudo  Mam ek’; k’ojol ek’; ama’ ek’; toro’y = gallo  Maqab’anaq; maqmaq, maqamatik = húmedo  Mqacho’pij qib’ = no nos aflojemos  Maqajb’ej = no lo pongas debajo de ti  Match’awik = no hables  Matk’ixik = no te avergüences  Matrayinik = no desees  Matzalik = quieto; silencioso 

________________________________________________________________________________  DICCIONARIO K’ICHE’-ESPAÑOL - RI TYOXLAJ WUJ 

52   

Mawi = nunca  Max = Tomás  Mayib’al = milagro  Mayilq’ijsaq = generaciones  Mayowik; mayoj = aflicción; preocupación  Meb’a’ = pobre  Meb’a’ib’ = pobres  Mem = mudo  Memal = gestos de comunicación de alguien mudo  Mencho’r = estéril  Mewajik = ayuno  Mexa = mesa  Michololej; miwololej = no multipliquen palabras  Mijikib’a’ ik’u’x, mikub’a’ ik’u’x = no confíen; no pongan su confianza  Mik’am b’ik = no le lleven  Mik’eqo; mik’yaqo = no tiren  Mine’ = interjección “ni”  Mi’okisaj = no lo entren  Miq’atej tzij puwi’ = no le juzguen  Miq’ilo = no le prohíben  Misub’u’ = no le engañen  Miwesaj = no lo saquen  Mixch’ujarik = no se enloquezcan  Mixpaqchi’nik = no desprecien  ________________________________________________________________________________  DICCIONARIO K’ICHE’-ESPAÑOL - RI TYOXLAJ WUJ 

53   

Mixtojonik = no paguen  Miya b’e; miya alaj = no permitan  Moch’och’en ib’ = el ser humilde  Moch’och’ikalaj = humilladísimo  Mokom = contratado para ayudar (mokob’ej = contratar)  Mox = izquierda  Moxil = lo cura  Moy; potz’; ma kka’y taj = ciego  Mub’ij = no diga  Mulin ib’ = reunión  Muqub’al = sepulcro  Muq’ato = no le corte  Mulq’ab’; merq’ab’, uwi’q’ab’ = anillo   

N  Nab’e = primero  Naj = lejos  Najnob’inaq = alejado  Nan = madre  Naqaj = cerca  Naq’atal(ik) = lo acostumbrado  Naq’atalik chech = está acostumbrado  Nawal = espíritu (bueno) del lugar; uxlab’al = espíritu de la persona; ruxlab’ = xel ruxlab’;  xel ruxlab’ = expiró  ________________________________________________________________________________  DICCIONARIO K’ICHE’-ESPAÑOL - RI TYOXLAJ WUJ 

54   

Na’tisab’al = recuerdo  nik’aj = otros; mitad; panik’aj = en medio  nik’aj chik = otros (as)  nim = grande  nim kril wi = lo alaba; lo estima; lo aprecia  nim winaq; ri’j winaq = anciano  nimalaj = muy grande; grandísimo  Nimalaj Rachoch ri Dyos = Templo  Nimaq’ij = fiesta  Nima’; nim ja’; ub’e ja’ = río  Nima’q = grandes cosas (inanimadas), enima’q = grandes cosas animadas  Nitz’ = pequeño  Nitz’alaj = pequeñísimo  Nojinaq = lleno  No’j; no’jib’al; eta’mb’al = sabiduría  Nuch’ = pequeño  Nukolotajem = mi salvación  Nuri’job’ik = en mi viejez  Nutom = he oído  Nuwoq’och ; nuwaq’ach; nub’aqach = mis ojos   

O  Ojer = antiguamente 

________________________________________________________________________________  DICCIONARIO K’ICHE’-ESPAÑOL - RI TYOXLAJ WUJ 

55   

Ojer tzij = en los tiempos antiguos  Okem = entrado  Okinaq = entrada  Okisam = ha sido entrado  Okisa’n kiq’ab’ = imponer sus manos  Ok’al = cien  Ok’owinaq = ya pasado  Opanem = llegado  Opaninaq = llegado  Oqatalik = perseguido  Oxib’ = tres  Oyowal = cólera; enojo   

 O’  O’lajuj; ju’lajuj = quince   

P  Pa = en  Pach’um = trenzada  Pajib’al amaja’; qumub’al amaja’ = copa; cáliz  Palomax = paloma  Panib’al = lugar donde se puede defender  Panik’aj; panik’yaj = en medio de 

________________________________________________________________________________  DICCIONARIO K’ICHE’-ESPAÑOL - RI TYOXLAJ WUJ 

56   

Patanajik = servicio  Pataninel; patanijel; kajmanel; ajpataninel; ajpatan = servidor  Patet = uso  Petinaq = venido  Petinaq uloq = viniendo  Pirtajinaq = partido  Pixab’ = mandamiento; ley; consejo  Pixb’anik = acción de aconsejar  Pom = copal  Poqlaj = polvo  Porob’al pom = lugar donde se quema el copal  Porotajinaq = está quemado  Potz’ = ciego  Puch = acaso  Pune’tane’ = a pesar de  Puq’ab’ = en sus manos  Pusim uwi’ ri ub’aqil = circuncidado  Puwi’ = sobre él; sombrero  Puwi’ le xot re le ja; uxotal = el tejado   

 Q  Qab’antajik = nuestra forma de ser  Qach’ab’enik = nuestra forma de hablar 

________________________________________________________________________________  DICCIONARIO K’ICHE’-ESPAÑOL - RI TYOXLAJ WUJ 

57   

Qajinaq = bajado  Qajinaq pa ch’at = está en cama por enfermedad  Qajinaq uloq = ha bajado de allá para acá  Qajinaq uwach = calmado  Qanimal = nuestro mayor; nuestro guía  Qas = seguro  Qasana’; qasen ja’ = bautismo  Qastzij = verdadero  Qataqem = nosotros continuamos  Qatoq’ob’isaxik = se compadece de nosotros  Qumunem = acción de beber  Qumuninaq = ha bebido   

 Q’  Q’ab’arel = borracho  Q’alajisab’al = lugar de revelación  Q’alajisanik = revelación  Q’alu’n = manojo (únicamente lo que cabe entre los brazos)  Q’apoj = virgen  Q’aq’ = fuego; fiebre  Q’atb’al tzij = gobernador; alcalde; toda persona que ejerce una autoridad  Q’axal utzij ri Dyos = profeta  Q’axeltzij = mediador 

________________________________________________________________________________  DICCIONARIO K’ICHE’-ESPAÑOL - RI TYOXLAJ WUJ 

58   

Q’axinaq = ha pasado  Q’ayes = hierba  Q’eb’al = tinaja  Q’equ’m = oscuro  Q’equ’mal = oscuridad  Q’eq’ = negro  Q’eq’ ab’aj = asfalto  Q’e’l = viejo (objeto)  Q’ij = sol; día  Q’ijil = gloria  Q’ijlanik; q’ijilanem = culto  Q’inom = rico  Q’inomab’; b’iyomab’ = ricos; adinerados  Q’inomal = riqueza  Q’ol = resina (uq’ol = su resina)  Q’osib’al; chiyob’al = van; palo que se usa para aporrear maíz, trigo…  Q’oxom; q’oxomal; k’ax = dolor  Q’oyolnaq; kotz’olnaq; kotolnaq = está acostado   

R  Rab’; uk’amal; uxe’ra’ = raíz  Rachalal = su hermano; hermana  Rachalaxik = sus parientes 

________________________________________________________________________________  DICCIONARIO K’ICHE’-ESPAÑOL - RI TYOXLAJ WUJ 

59   

Rachi’l = su amigo(a)  Rachoch = su casa (la casa = ri ja)  Rajaw = su señor  Rajawal ja = centro del techo de la casa  Rajawarem = su reino  Rajawaxik = necesario  Rajawib’al = su señorio; su reinado  Rajawinik = su reinado, ejercer el señorio  Rajilb’alil = su número  Ral = su hijo o hija de una mujer  Ralaxib’al = su nacimiento  Ralk’uwa’l = su hijo o hija de un hombre o de una mujer  Ranab’ = su hermana solamente de un hombre  Ranima’ = su corazón  Rapuj; jich’inik; jub’inik; jub’uj = azotar  Raqan = su pie  Ratz’yaq = su ropa  Rax = verde  Ra’lil; ra’lal = su peso  Rech = marca la pertenencia; no confundir con (a)rech(a’) = para que  Rechb’al = su herencia  Rejelaxik = su número  Remelik; tik’ilik = está en su gloria  Resaxik = sacarlo  ________________________________________________________________________________  DICCIONARIO K’ICHE’-ESPAÑOL - RI TYOXLAJ WUJ 

60   

Reta’m = lo sabe  Reta’maxik = ha conocido  Retzelal = su maldad  Retz’ab’al = sus juguetes; o algunas veces, sus joyas  Retz’ab’alil = su adorno  Reye’b’al = su esperanza  Reye’m = lo espera  Ri = adjetivo demostrativo de una cosa ausente o pasada  Richik’ = su sueño  Rija’al = su descendencia  Rikyaq’ab’ = su derecha  Rilik = visto  Rismal chij = lana de la oveja  Rixoqil = su esposa  Ri’j = viejo (persona o animal)  Ri’job’inaq = él ya ha envejecido  Rokib’al = su entrada  Rokisaxik = ser entrado  Ronojel = todo (chi jujunal = cada uno)  Royowal = su enojo  Rub’ilom taq iwib’ = entre ustedes  Ruk’ = con él – ella  Ruk’a’ = su cuerno  Ruk’am = lo lleva  ________________________________________________________________________________  DICCIONARIO K’ICHE’-ESPAÑOL - RI TYOXLAJ WUJ 

61   

Rulew = su tierra  Rumal = por él; por ella; a causa de…  Rumal k’u wa’ = por esto mismo  Rumal rech che; rumal che = porque  Rutzil uwach = salutación; saludo  Ruxlab’al = su espíritu   

                                                            S    Sachab’al makaj; kuyub’al makaj = el perdón de los pecados  Sachib’al = perdición  Sachib’al k’u’x = algo que sorprende  Sachinaq uk’u’x = está sorprendido  Sachom = olvidado (cualquier cosa)  Sachom umak = perdonado  Saqalajpujuj = demasiado blanco  Saqb’ach = granizo  Saqreq’ = manchas en la piel  Saq tew; chun tew = nieve; helado (también ¡q’eq’ tew)  Saq’orilalaj = muy perezoso  Sa’j = ven  Setesik = círculo  Si = enfatiza lo que sigue  Sib’alaj = mucho 

________________________________________________________________________________  DICCIONARIO K’ICHE’-ESPAÑOL - RI TYOXLAJ WUJ 

62   

Sik’im = llamado  Sik’italik = llega a ser llamado  Silob’isam = movido  Sin molonel; sin tal pwaq = mendigo  Sinyib’; sanib’; senyub’; sanyib’ = arena  Sipb’al chech Dyos; sipanik chech Dyos = sacrificio  Siqinik = oler  Siwan = barranco  Siwan tinimit = habitantes de un lugar  Sokotajinaq = herido  So’r; täk = sordo  ¿Su?; ¿Jas?; ¿Sa? = ¿Qué?  ¿Su che?; ¿Jasche?; ¿Jas rumal?; ¿Su che rech?; ¿Sutan? = ¿por qué?  Sub’unik = engaño  Suk’ = derecho; justo; recto  Suk’ab’anik = acción de componer algo  Suk’il = justicia  Suk’ilalaj = muy justo  Suk’um = recto  Suk’umarinaq = preparado  Suq’unb’al; suq’ulb’al; cho rax = el llano; la grama  ¿su wa’? = ¿Qué es?  Su’ = flauta  Su’t; payu’ = pañuelo; servilleta  ________________________________________________________________________________  DICCIONARIO K’ICHE’-ESPAÑOL - RI TYOXLAJ WUJ 

63   

                                                            T   Tab’al toq’ob’ = ofrenda  Tajin = marca la progresión de la acción que indica el verbo siguiente; indica el gerundio  de los verbos  Takma’y; ch’oko’ = cojo  Tak’alik = parado  Taq = indica el plural de una cosa no viviente  Taqal…che = le va; le queda bien; lo merece  Taqal chrij = digno de algo  Taqan(ik) = orden  Taqkilal rij = mandadero  Taqo’n = enviado; apóstol  Taqo’nel = apóstol  Taq’aj = plano; costa  Tastalik = apartado  Tat = padre  Tatajinaq = ha sido escuchado  Tatb’exik = escuchado  Tatxel = Padre (Dyos)  Tek’uri’ = y (e)  Tel; teq’ = roto  Tem = silla; trono; viga  Tew = frío  Tewchib’al = bendición  ________________________________________________________________________________  DICCIONARIO K’ICHE’-ESPAÑOL - RI TYOXLAJ WUJ 

64   

Tewichi’m = bendecido  Tewchi’talik = llega a ser bendecido  Tijonik = enseñanza  Tijoxel = discípulo  Tikb’al = lugar de siembra  Tikib’alil = cimiento  Tikom = sembrado  Tikonb’al = lugar de siembra  Tikoninel; ajtikonel = sembrador  Tiko’n = siembra  Tinimit; tinamit = pueblo; región; cabecera (chija = ciudad)  Tiqom = unido, agregado  Ti’tik = envidia  Tob’al = ayuda  Tob’anel = ayudante  Tojib’al = pago; impuesto  Tojb’alil = pago  Tojb’al uk’exel = pago en vez de…  Tojom ja; qajom ja = posada; casa alquilada  Tolonik = desocupado  Tolonik ulew; tolonxik ulew = lugar solitario  Tom = algo que ya está pedido  Toq’em = sostenido  Toq’ob’ = favor  ________________________________________________________________________________  DICCIONARIO K’ICHE’-ESPAÑOL - RI TYOXLAJ WUJ 

65   

Tortalik = abierto  Tortob’inaq = abierto  To’tajem = terminado  Triko = trigo  Tum = tambor  Tyox = santo  Tyoxlaj = santísimo  Tyoxlaj Uxlab’axel = Santo Espíritu   

T’   T’iqb’al = sello  T’ist’ik = puntiagudo  T’ort’ik = nudo; quiste; abultado  T’uyul(ik) = sentado  T’uyuloq; ku’loq = que se siente   

TZ  Tzalejem = acción de regresar  Tzalijib’al kitzij = respuesta a su palabra  Tzam = licor  Tza’m = nariz  Tzaqinaq = caído  Tza’n ja = afueras del pueblo; a finales del pueblo 

________________________________________________________________________________  DICCIONARIO K’ICHE’-ESPAÑOL - RI TYOXLAJ WUJ 

66   

Tzerinaq = rasgado, roto  Tzij = palabra  Tzij nak’ut = en verdad  Tzijob’elil = parábola  Tzijtal = calumnia; mentira  Tzintzojlaj = demasiado limpio (sólo se refiere al agua)  Tzi xaqb’i’; tzi chanim; chi xaqb’i’; tzi pa aninaqil = inmediatamente  Tzoqopitalik = libre  Tzoq’ = tuerto  Tzurunem = provocación   

 TZ’   Tz’ajnaq = manchado  Tz’ajtajinaq = manchado  Tz’alam = tabla  Tz’antz’oj (ujolom) = calvo  Tz’apatalik = cerrado  Tz’aqat = completo  Tz’aqatalaj = completísimo  Tz’aqatinaq = completo  Tz’ib’am chrij = es escrito sobre él  Tz’ib’an(ik) = escrito  Tz’ib’an b’i’aj = censo 

________________________________________________________________________________  DICCIONARIO K’ICHE’-ESPAÑOL - RI TYOXLAJ WUJ 

67   

Tz’ib’atalik = escrito  Tz’inalik ulew; tolonik ulew = desierto; lugar deshabitado  Tz’um = cuero  Tz’umanik; tz’umaj = beso   

U  Ub’anom = lo ha hecho  Ub’antajik = su ser  Ub’aq’ = su pepita  Ub’e = su camino  Ub’e’al = significado  Ub’enam = acción de caminar  Ub’ixik = su anuncio  Ub’ixkal; su kel wi; ub’e’al = el significado de  Ub’ixkil; jewa’ kub’ij ri’ = lo que quiere decir  Ub’i’ = su nombre  Uchakunik = acción de ser trabajado  Uchapale’xik = en el comienzo  Uchapib’al = donde se agarra  Uchapale’m = acción de empezar  Uchajixik = vigilado; cuidado  Uche’al = tronco; su sostén  Uchi’ = su boca 

________________________________________________________________________________  DICCIONARIO K’ICHE’-ESPAÑOL - RI TYOXLAJ WUJ 

68   

Uchi’yom = le ha pegado  Uchojojeb’al = ruido del agua que cae  Ucholajil = su orden (planificación de las cosas)  Uchomab’al = su pensamiento  Uchuch upam = su vientre; su matriz  Uchuq’ab’ = su fuerza  Uchuq’ab’alil = su fuerza  Uch’ab’al = su lengua; su lenguaje  Uch’ab’exik = acción de ser hablado  Uch’ajch’ob’em = lo tiene limpio; lo ha limpiado  Uch’aqapil = un pedazo  Uch’ayik = pegado  Uch’ijik = acción de aguantar  Uch’imi’yal = su bastón  Uch’ob’ik = saber  Uch’umilal = su vocación (según su estrella)  Uch’uqik = cubierto  Ujab’um rib’ = se ha dispersado  Ujachom = lo separa  Ujajupaja = somos de la familia  Ujaninb’al = ruido del viento  Ujaqom = lo ha abierto  Uji’onisam = le ha ungido  Ujkiritajinaq = estamos liberados  ________________________________________________________________________________  DICCIONARIO K’ICHE’-ESPAÑOL - RI TYOXLAJ WUJ 

69   

Ujolom = su cabeza  Ujub’anom = nos ha hecho  Ujuk’exwach = somos representantes de  Ujuloq’oq’em = nos ha amado mucho  Ujunamtajil = su parecido  Ujuya’om = nos ha dado  Ukab’ aq’anb’al ja = segundo piso  Ukamisaxik = ser matado  Ukejb’em = jinete  Ukik’el = su sangre  Ukiritajinaq = esta liberado  Ukiyb’alil = lugar de crecimiento  Uki’il = su dulzura  Ukme’lal = su bondad  Ukojib’al; ukojonik = su fe; su creencia  Ukojik = acción de poner  Ukojom = lo tiene puesto  Ukolob’al = su salvación  Ukoloxik = es salvado  Ukomon = su grupo; su tribu; su comunidad  Ukowil = su fuerza; su dureza  Ukowinem = su poder  Ukunaxik = su curación  Ukursal kipalaj = su frente (de ellos)  ________________________________________________________________________________  DICCIONARIO K’ICHE’-ESPAÑOL - RI TYOXLAJ WUJ 

70   

Ukux raqan = talón del pie  Ukxe’t; kaxtax; kxetix; kxetixa = joyero; cofre  Ukyejb’em; ukejen; ukyejem = montado en el caballo  Uk’ajisax wach = castigo  Uk’amik = acción de recibir  Uk’amik uloq = traído  Uk’aqom rij = poner la mirada en algo  Uk’as = su deuda  Uk’axel = en vez de; repuesto; su tocayo (nombre del abuelo(a) que se pone a los nietos)  Uk’exwach = su representante; en vez de una persona  Uk’inik ib’ = estar congregados  Uk’exik = acción de cambiar  Uk’isb’alil = su fin; al final  Uk’isik = su fin; su ser terminado  Uk’iyib’al joron = fuente de agua  Uk’ojol = su hijo (de un hombre)  Uk’ojolil = su juventud (del hombre); uq’apojil = su juventud (de la mujer)  Uk’ojol ri achi = hijo del hombre  Uk’olb’al = su lugar  Uk’uja = su granero  Uk’ulam = acción de recibir; lo ha recibido  Uk’ulaxik = recibido  Uk’ulel = su enemigo  Uk’ule’laxik = su ser contradicho  ________________________________________________________________________________  DICCIONARIO K’ICHE’-ESPAÑOL - RI TYOXLAJ WUJ 

71   

Uk’ule’la’xik = acción de contradecir  Uk’ulik; uk’ulaxik = recibir  Uk’ulja = su vecino  Uk’utik = enseñado  Uk’utum = él ha enseñado  Uk’u’x = su interior; la esencia del ser  Uk’yab’al; qumub’al = trasto donde beber; vaso  Uk’yaqik = acción de tirar  Uk’yaqom = está tirado  Ula’nik = banquete  Ulew = campo; tierra; polvo  Ulik’em = lo ha extendido  Ulik’ib’a’m rib’ = está tendido  Uloq’ob’al = su amor  Uloq’oq’exik = es amado  Umajib’al = su principio  Umak = su pecado  Umeb’il = su riqueza  Umi’al = su hija (de un hombre)  Umolik = acción de recoger  Umuqik = su entierro  Umuqitalik = está enterrado  Umu’j; unoch’ = su sombra  Unan = su madre  ________________________________________________________________________________  DICCIONARIO K’ICHE’-ESPAÑOL - RI TYOXLAJ WUJ 

72   

Una’tisaxik = acción de recordar  Animal raqan = tamaño de su cuerpo; su altura  Unimaxik = ser obedecido  Unimom = lo ha metido (colocar dentro de)  Uni’k’oxik = acción de examinar algo  Unojisam = lo ha llenado  Unojisaxik = ser llenado  Uno’j = su sabiduría  Upakiqul = su garganta (de ellos)  Upak’u’x = centro de tu corazón  Upalaj = su cara; su rostro  Upatan = su servicio  Upatanajik = es servido  Upatanaxik = su servicio  Upatanixik = su ser servido  Upa’ujolom = lo que tiene sobre la cabeza  Upirik = acción de cortar  Upurnum = punta de una rama  Uq’ab’ = su brazo; su mano  Uq’ab’ taq achalal; e’achalal = parientes  Uq’alajisanik = su revelación  Uq’e’t = ola (del mar)  Uq’e’t ab’ix = surco de milpa  Uq’e’t polow = olas del mar  ________________________________________________________________________________  DICCIONARIO K’ICHE’-ESPAÑOL - RI TYOXLAJ WUJ 

73   

Uq’ijil = en sus días; su tiempo (kqatij uq’ijil = haremos todo lo posible; procuraremos todo  lo que podamos)  Uq’ijilaxik = ser glorificado  Uq’inomal = su riqueza  Uq’u’ = su abrigo; su chamarra  Urayib’al = su deseo  Uri’jb’ik = su vejez  Uri’jil = su vejez  Urox = tercero  Usachik = gastar  Usantil = su seno  Usaqil = su claridad  Usaqirisaxik = aclaración de algo  Usik’italik = su llamado  Usik’ixik = su llamada  Usi’j = su flor  Usuk’um = su rectitud  Utaqem = lo que está haciendo  Utaqom = él lo ha enviado  Utat = su padre  Utatb’exik ri utzij = escuchando su palabra  Utayik = pedido  Utem = su silla; su trono  Uteq’; ujul = su agujero  ________________________________________________________________________________  DICCIONARIO K’ICHE’-ESPAÑOL - RI TYOXLAJ WUJ 

74   

Uteremb’em = acción de seguir  Uteremb’exik = acción de seguir  Uterne’xik = el seguimiento de  Utijik = ser comido  Utijoxel = su discípulo (plural: e’utijoxelab’)  Utikb’alil; utikib’alil = su cimiento  Utinimit = su ciudad  Utiw; yo’k = coyote; lobo  Uti’yo’b’al = su mordedura  Utojib’al = su salario  Utojik = pagado  Utom = lo ha pedido; lo ha oído  Utoq’ob’ = su favor  Utukel = está solo  Utuqa’ril = su debilidad  Utyoxrisam = lo ha santificado  Ut’iqb’al = su sello  Utz = bueno  Utzalaj = buenísimo  Utzalijik = acción de regresar  Utzaltmal = su lado  Utzaqom = lo ha perdido  Uta’m = su nariz  Utzijol = su noticia; su razón  ________________________________________________________________________________  DICCIONARIO K’ICHE’-ESPAÑOL - RI TYOXLAJ WUJ 

75   

Utzijoxik = relación de los hechos sobre algo; la forma de decir  Utzil = bondad; paz; bien  Utzoqopitajem = su libertad  Utzukik = buscarle  Utzukuxik = buscado; es buscado  Utz’apim = le ha cerrado  Utz’apixik = acción de cerrar  Utz’aqatil = partes de; miembro de  Utz’umal = su piel  Utz’umal awaj = cuero  Uwa = su comida  Uwach = su cara; su rostro; su fruta  Uwachi’nik = la acción de dar fruta  Uwach ulew = el mundo  Uwakik’u’x; uwach kik’u’x; uwokik’u’x = su pecho  Uware = sus dientes  Uwa’l = jugo  Uwa’l uwach = sus lágrimas  Uwujil ri k’aslemal = testamento  Uwi’ = su pelo; su exceso; su añadidura  Uwoja = patio  Uwokoxik = acción de organizar  Uwonob’am kanoq = lo ha abandonado  Uwoq’och = su ojo  ________________________________________________________________________________  DICCIONARIO K’ICHE’-ESPAÑOL - RI TYOXLAJ WUJ 

76   

Uwuqxa’nim = lo ha recomendado  Uxajab’ = su sandalia  Uxaq q’aq’ = llama de fuego  Uxe’ = abajo de…  Uxlab’al = espíritu  Uxotal = su techo  Uyoq’ik = ser maltratado   

 W    Wa = comida  Wachaj = rostro  Wachib’al = imagen  Wajxaqib’ = ocho  Waqib’ = seis  Waram = sueño  Warinaq = dormido  Wa’ = éste; ésta; esto  Wa’im; ula’nik = banquete  Wa’lajinaq = se ha levantado  We…ri’ = éste; ésta; esto  Wene’ = talvez  Wikox = higo  Winaq = gente 

________________________________________________________________________________  DICCIONARIO K’ICHE’-ESPAÑOL - RI TYOXLAJ WUJ 

77   

Winik = gritar con lamento  Wisamchi’ = mi barba  Wi’jal = hambre por crisis; por escasez  Wopanem = mi llegada  Wopanib’al = mi lugar de llegada  Woq’och; b’aq’wach; b’oq’och = ojos  Woq’ochaj = ojo en general  Wo’s; wotzwo’y; wo’tz = esponja  Wuj = libro  Wuqub’ = siete  Wuxik = yo llego a ser  Wuxlab’al; nuk’u’x = mi espíritu   

X   Xa je ku wa’ = así  Xak’yarisaj = aumentaste el número  Xane = enfatiza las palabras que siguen  Xaq = solamente  Xaq b’i’ (wa’); xaq ri’ b’a’ = muy pronto  Xaro = jarro  Xa ta ne’; mine’; ni ta = ni (conjunción)  Xatb’anow(ik) = tu lo hiciste  Xatesan uloq = él te saco de allá para acá 

________________________________________________________________________________  DICCIONARIO K’ICHE’-ESPAÑOL - RI TYOXLAJ WUJ 

78   

Xatinjik’(o) = yo te jalé  Xatresaj = él te saco  Xatukol(o) = él te salvó  Xatupaqab’a’ = te subió  Xb’anow(ik) = hizo  Xb’antaj(ik) = llegó a ser hecho  Xb’irb’it(ik) = tembló  Xb’ix(ik) = fue dicho  Xchakun(ik) = trabajó  Xchup(ik) = fue apagado  Xch’ab’ex(ik) = fue apagado  Xech’akitaj(ik) = fueron ganados  Xech’ujar(ik) = se alborotaron  Xe’inchajij = yo les cuidé  Xe’injab’uj = les azoté  Xejalax(ik) = fue contado  Xek’yar(ik) = aumentaron de número  Xepiltaj(ik); xech’oltaj(ik), xekamisataj(ik) = ya fueron matados (los animales)  Xeto’taj(ik) = llegaron a ser salvados  Xeto’tajisax(ik) = fueron salvados  Xe’kaqan kiq’ab’ = bajo la protección de ellos  Xe’uqajb’ej = les derrotó; les puso debajo de él  Xib’arib’ = temor  Xib’rikil = miedo  ________________________________________________________________________________  DICCIONARIO K’ICHE’-ESPAÑOL - RI TYOXLAJ WUJ 

79   

Xikinaj = oreja  Xilitaj(ik) = ha sido visto  Ximb’al = objeto para amarrar  Ximital(ik) = atado  Xina’okisaj = tu me has entrado  Xinb’ano(ik) = yo hice  Xinkipaqchi’j = me despreciaron  Xink’u’ wib’ = me escondí  Xinlukb’a wij = yo doblé mi espalda  Xinuch’ab’ej = me habló  Xinutak’ab’a’ = me dejó parado  Xi’okisaj iwib’ = vosotros se hicieron entrar  Xito = vosotros veis  Xixintelej = los cargué  Xixucha’o = les eligió  Xjaqataj(ik) = llegó a ser abierto  Xkanaj(ik) = se quedó  Xkijiq’isaj = lo ahogaron  Xkitub’aj = ellos mamaron  Xko’ptaj(ik) = disminuyó el contenido  Xkunataj(ik) = ya llegó a ser curado  Xkunax(ik) = fue curado  Xk’ajisax uwach = fue castigado  Xk’amtaj(ik) = ya fue recibido  ________________________________________________________________________________  DICCIONARIO K’ICHE’-ESPAÑOL - RI TYOXLAJ WUJ 

80   

Xk’ututaj(ik) = llegó a ser enseñado  Xnab’esax(ik) = fue puesto de primero  Xokisax(ik) = entra a ser cosa durable – permanente  Xok’ow(ik) = pasó por aquí  Xoquje’ = también  Xoq’ol = lodo  Xotal = techo  Xper; pel = Isabel  Xq’ax(ik) = pasó  Xratz’yaqisaj = el lo revistió a él  Xtak’ale’xik = fue pisoteado  Xtaq(ik) = fue mandado  Xtow(ik) = oyó  Xtuxn(ik) = retoño  Xtz’i’r(ik); k’o ta chi upatan; xtzeltaj(ik) = se descompuso; ya no sirve  Xujk’amow(ik) = recibimos  Xujk’iysan(ik) = nos crió  Xujresaj = él nos sacó  Xuk’aslemaj = él vivió; él experimentó en su vida  Xulik’ib’a’ = lo extendió  Xulukb’a’ rib’ = se agachó  Xumemerisaj rib’ = se enmudeció  Xuq’ejej = lo derramó  Xuraxro’b’isaj = da verdura  ________________________________________________________________________________  DICCIONARIO K’ICHE’-ESPAÑOL - RI TYOXLAJ WUJ 

81   

Xutoxej = lo derramó  Xuto’tajisaj = lo salvó  Xutzir(ik) = está hecho; está terminado  Xuwi = solamente  Xu’m = botón de la flor  Xwan = Juan  Xwokotaj(ik) = llegó a ser organizado  Xwonb’ax(ik) = fue abandonado   

Y  Yab’il = enfermedad  Yajik = regaño  Yawab’ = enfermo  Yawab’ chik = embarazada  Ya’om = dado  ya’tal(ik); ya’om alaj; ya’om b’e = lícito; permitido  yoq’oj; k’yaqlaj = maltrato; maltratar  yuqul(ik) = amarrado (yuqul utzij = comprometido)  yutb’al = yugo  yut’ul(ik) = amarrado       

________________________________________________________________________________  DICCIONARIO K’ICHE’-ESPAÑOL - RI TYOXLAJ WUJ 

1   

Diccionario Salmos  Ri Jetaq B’ix 

A  Ab’aj  ka’ = molino para trigo (Salmos 141,7)  Achab’il = amigo (Salmos 145,10)  Achi'xinik = celos (Salmos 69,10)  Achi’l = amigo, prójimo (Salmos 15,3: rachi’l: su prójimo; 88,9).  Aj = caña (Salmos 10,8)  Ajaw = dueño (Salmos 12,6: qajaw: nuestro dueño)  Ajb’anal  k’ax = malhechor, violento (Salmos 18,27)  Ajb’anal  jach’ = cosechador (Salmos 129,7)  Ajb’anal  taq  b’oj = alfarero (Salmos 2,9)  Ajtij che  ri  b’ix = maestro de coro (Salmos 4,1)  Ajb’ixonel = el que canta (Salmos 68,26)  Ajchaq’e’ = el dueño (Salmos 24,7; 89,19; 95,5; 109,1)  Ajch’oj = guerrero (Salmos 27,3: e’ajch’ojab’: guerreros)   Ajiltz’aqat = prójimo (Salmos 12,3)  Ajqajomanel = él que presta (Salmos 109,11)  Ajq’ojom = el músico, que toca algún instrumento (Salmos 68,26)  Ajsik = arriba (Salmos 33,13; 78,58; 148,1)  Ajtijil  q'ayes =  que come zacate (Salmos 106,20)  ________________________________________________________________________________  DICCIONARIO RI JETAQ B’IX

   

2   

Ajtzukul  chikop = cazador de animales (Salmos 124,7)  Ajyakal  ja = constructor (Salmos 147,2)  Ajyuk’unel = espía (Salmos 10,10)  Ajz’aqal ja = constructor (Salmos 127,1)  Ak’al = niño (Salmos 7,3: akalab’: niños; 81,4: ak’al  ik’: nueva luna)  Al = pesado (Salmos 38,5)  Alab’om = muchachos, jóvenes (Salmos 78,31)  Alamo = árbol que se mantiene cerca del agua (Salmos 137,2)  Alitomab’ = muchachas, señoritas (Salmos 68,26)  Alkab’al = impuesto, tributo (Salmos 72,10)  Amaja’ = vino (Salmos 4,8)  Amalo = mosca (Salmos 78,45)  Amaq’ = país, nación (Salmos 57,10; 94,10)  Amaq’el = constantemente, siempre (Salmos 46,2; 49,9; 51,5)  Aninaq = rápidamente (Salmos 30,6; 73,19)  Aqanaj = pies en general, sin adjetivo posesivo (Salmos 58,8)  Aq = cerdo (Salmos 80,14: aq  rech  juyub': cerdo del monte)  Aq’ = lengua (Salmos 10,7: raq’: su lengua; 22:16: waq’: mi lengua; 55,10; 140,4)  Aq’ab’ = de noche (Salmos 5,4)  Aq’ab’il = por la mañana (Salmos 30,6; 88,14; 143,8)  Aq’anoq = inmediatamente, después de... (Salmos 123,1)  Aq’a’l = braza de fuego (Salmos 18,9)  Asaqko’r = tórtola (Salmos 74,19)  Asta’l = avispa (Salmos 118,12)  ________________________________________________________________________________  DICCIONARIO RI JETAQ B’IX

   

3   

Asyar = látigo (Salmos 89,33)  Ati’t = animal hembra (Salmos 22,1)  Awaj = animal (Salmos 8,8; 22,13; 50,10)  Awex = primeras siembras (Salmos 84,7)  Awonon = abeja (Salmos 19,11)  Awumal = preposición por ti. (Salmos 2,9)   

B’  B’anal = hacedor de... (Salmos 4,2: at b’anal  suk’ chwech: tú me haces justicia)  B’anal  tzij = calumniador (Salmos 5,7: eb’anal  tzij: son calumniadores; 52,6.b'analalaj  tzij:  gran calumniador; adjetivo superlativo)  B’anoj = hechos (Salmos 118,15)  B’anom = hecho (Salmos 25,11; 119,65: ab’anom: tú has hecho, participio)  B’antajik = su forma de ser (Salmos 22,4: Tyoxlaj  ab’antajik: Santo es tu forma de ser)  B’antajoq = que sea hecho (Salmos 9,20)  B’aq = hueso (Salmos 6,3: ri  jetaq  nub’aq: mis huesos)  B’aqit = encino (Salmos 28,9)  B’aq’ = aguja (Salmo 10,8: ruk' taq  ub’aq’ uwoq’och: con las agujas de sus ojos...)  B’enaq = está en camino (Salmos 20,8; 23,4, 77,20; 126,6)  B’enaq’ij = en la tarde (Salmos 104,23; 141,2)  B’inb’al = sendero (Salmo 77,20)  B’innelyab’il = peste (Salmos 78,50; 91,6)  B’irb’item = temblor (Salmos 2,12)  B’irb’itik = temor (Salmos 55,4)  ________________________________________________________________________________  DICCIONARIO RI JETAQ B’IX

   

4   

B’ix = canto, salmo (Salmos 5,1)  B’ixonem = cántico (Salmos 119,54)  B’o’r = tambor (Salmos 68,26; 81,3; 149,3; 150,4)  B’ulb’ux = fuente, nacimiento de agua (Salmos 36,10; 74,15)  B’unkri’x = arpa (Salmos 81,3)  B’uq = pájaro que migra (Salmos 84,4)   

Ch  Chachal = collar (Salmos 73,6)  Chapalaj = delante de ti, en tu propia cara (Salmos 50,21)  Chapb’al  q’ab’ = alianza (Salmos 25,10)  Chapom = ha sido agarrado (Salmos 73,23)  Chaptal(ik) = está agarrado (Salmos 105,38; 107,10)  Chaqi’j = seco (Salmos 22,16)  Chatesa’j = ven tú (Salmos 80,15; 70,6: chatesa’j  uloq  wuk’: ven tú conmigo)  Chatpet  b’a’ = ven pues (Salmos 22,20)  Chawilampe’ = mira tú  (Salmos 9,14)  Cha’om = ha sido elegido (Salmos 105,6; 135,4: ucha’om: él lo ha elegido)  Cheb’inka't b'a' = que anden sin meta, que caminen sin meta (Salmos 109,10: imperativo;  tercera persona plural)  Chi'b’al = sobra (Salmos 17,14: kichi'b’al: son las sobras de ellos)  Chija’r b’a’ = que se derriten (Salmos 58,8: imperativo)  Chikop  ajuwokaj = ave, pájaro (Salmos 11,1)  Chinoj  ba' = que se llenen ellos pues (Salmos 17,14. Imperativo)  ________________________________________________________________________________  DICCIONARIO RI JETAQ B’IX

   

5   

Chixpetoq = vengan ustedes (Salmos 83,5)  Chi’aj = boca (Salmos 12,4; 65,2; 120,2)  Chk'oji’ = que haya (Salmos 109,6)  Chojejem = el sonido del agua que cae (Salmos 69,16: ri uchojejem  ri  ja’)   Chojojem = torrente (Salmos 126,4)  Chojem = ha sido derramado (Salmos 45,3)  Cholaj  tzij = discurso organizado (Salmos 19,4)  Chololem  ib’ = hacer filas ordenadas (Salmos 118,27)  Chomam = ha sido pensado (Salmos 20,5)  Choq’ijsaq = la existencia (Salmos 9,7; 59,14; 89,48; 93,2; 103,5; 109,22; 142,6)  Cho’qinaq = está perdido,  es abominable, ignorante, acabado (Salmos 14,1)  Cho’qinaq  chik = persona acabada, hundida, perdida (Salmos 88,5; 116,10)  Chaj = ceniza (Salmos 147,16 (chäj: luz))  Chajinel = vigilante (Salmos 127,1)  Chqaj  b'a' = que caiga en..., que resulte culpable en el juicio (Salmos 109,7)  Chrilik = para ver (que baja para ver) (Salmos 113,6)  Chu = mal olor, olor desagradable, huele mal (Salmos 38,6)  Chub’o’jal  wij = sobre mis espaldas (Salmos 129,3)  Chuch  chij = oveja madre (detrás de la oveja madre) (Salmos 78,71)  Chujala’ b’a’ ub’ik = se parece a... (Salmos 69,23)  Chukb’al = instrumento de trabajo (Salmos 76,4: ri  jetaq  chukb’al  rech  taq  ch’o’j = los  instrumentos de guerra)  Chupam = adentro de, dentro de (Salmos 10,9; 109,7)  Chupleb’al = ráfagas (Salmos 76,4)  Chuqul = en su cuello (Salmos 105,18)  ________________________________________________________________________________  DICCIONARIO RI JETAQ B’IX

   

6   

Chuq’atalik = está cubierto, tapado (Salmos 104,2)  Chutzal = a su lado (Salmos 91,7: chatzal  ri  at: a tu lado)  Chuxe’ = debajo de... (Salmos 10,7)   

Ch’  Ch’ab’ = arco (Salmos 7,13: uch’ab’: su arco; 11,2)  Ch’ajch’oj = puro, limpio (Salmos 18,27; 24,4)  Ch’akanb'a' = que triunfe él (Salmos 9,20: man  chich'akan  b'a'...no triunfen ellos; tercera  persona del plural)  Ch’akoj = ganancia (Salmos 68,19, 119,112)  Ch’akanel = triunfador, vencedor (Salmos 52,3; 103,20; 108,10; 118,16)  Ch’akanik = victoria, ganancia (Salmos 98,2; 118,25)  Ch’akatajinaq = ha sido ganado (Salmos 36,13: aretaq  chi’ ech’akastajinaq  chik: cuando  ya han sido ganados)  Ch’ami’y  Ch’imi’y = bastón (Salmos 89,45; Ch’imi’y Salmos 23,4)  Ch’aqapil = pedazo, miembro (Salmos 68,24; 73,26)  Ch’at = cama (Salmos 4,5: ich’at: vuestra cama)  Ch’awem = oración, plática (Salmos 80,5)  Ch’awib’al = voz (Salmos 16,1)  Ch’awinaq = él ha hablado (Salmos 108,8)  Ch’ayinik = golpear (Salmos 89,33)  Ch’ek = rodilla (Salmos 95,6; 109,24:ch’e’k)  Ch’ijom = soportado (Salmos 88,16)  Ch’iw = pollos recién nacidos (Salmos 84,4)  ________________________________________________________________________________  DICCIONARIO RI JETAQ B’IX

   

7   

Ch’i’p = el hijo más pequeño de la familia, el benjamín (Salmos 68,28)  Ch’ob’tal(ik) = ya es sabido (Salmos 81,6)  Ch’olik = matanza de animales (Salmos 44,23)  Ch’oplinik = verbo saltar (Salmos 104,18: kich’oplinik: ellos saltan)  Ch’uch’uj = suave (Salmos 106,24; 107,34: ch’ujch’ujlaj: suavísimo; 112,4)  Ch’umil = estrella (Salmos 8,4; 136,9)  Ch’umilal= las estrella del cielo (Salmos 33,6)  Ch’uqb’al = escudo, coraza (Salmos 33,21; 60,9; 76,4; 89,19)  Ch’uqnel = escudo, protector (Salmos 18,31)  Ch’uqulwech = mi escudo, mi protector (Salmos 18,3; 28,7)  Ch’uti’n  =  pequeño  (Salmos  8,3:  kab’an    ch’uti’n    chrech    ri    k’ulel:  tu  haces  pequeño  el  enemigo)  Ch’u’j = loco, enojado (Salmos 14,1)   

E  Echb’al = herencia (Salmos 2,8: awechb’al: tu herencia; 28,9; 119,111)  Ejelam= está contando (Salmos 56,9)  Elaq’ = robo, fraude (Salmos 10,7)  Elaq’anik = verbo robar (Salmos 12,6)  Elaq’b’anel chaq’ab’ = vigilantes, cuidadores de noche (Salmos 130,6)  Elenaq = él o ella ha salido (Salmos 78,58; 89,35; 119,13)  Emutz’tajinaq = huesos molidos, destrozados, quebrantados (Salmos 6,3)  Eqa’n = carga (Salmos 55,23) 

________________________________________________________________________________  DICCIONARIO RI JETAQ B’IX

   

8   

Esaj = verbo quitar (Salmos 22,18: man  kesaj  ta  kiwoq’och  chwech: no quitan su mirada  de mí.  Esaluwach = persona falsa (Salmos 97,7)  Esam = ha sido sacado (Salmos 55,22)  Esanel  wech = mi liberador (Salmos 144,2)  Etab’al = medida (Salmos 39,6; 147,5)  Etal = signo (Salmos 74,4: ketal: sus signos; 74,9: qetal: nuestros signos)  Eta’matalik = ya es sabido (Salmos 88,13)  Eta’matal  uwach = es conocido (Salmos 76,2)  Etzelal etzalal = maldad (Salmos 7,4; 35,3)  Eye’b’al = sustantivo esperanza (Salmos 9,19: ri  keye’b’al  ri  meb’a’ib’: la esperanza de los  pobres; 39,8)  Eye’naq = él ha esperado (Salmos 52,10)  Eye’m = ha sido esperado (Salmos 107,30: keye’m: sus esperanzas)   Eye’nik = verbo esperar (Salmos 62,6)  Eye’xik = esperado (Salmos 63,2; 69,4)   

I  Ichik’ = sueño (Salmos 73,20; 126,1)  Ij = espalda (Salmos 18,5: wij: mis espaldas; 38,7.  Ija’lil = descendencia (Salmos 12,8)  Ikej = hacha (Salmos 74,6)  Ikim = abajo (Salmos 88,7)  Ik’ = luna (Salmos 8,4; 81,4)  ________________________________________________________________________________  DICCIONARIO RI JETAQ B’IX

   

9   

Ilawchim = ustedes le están vigilando, acechando (Salmos 54,7)  Ilitajinaq = él ha sido visto (Salmos 68,25; 90,16: chilitajoq: que sea visto)  Ilom = viendo (Salmos 10,14: awilom  chik: tú ya has visto él; 35,22)   Ismachi’ = barba (Salmos 133,2)  Ix    dyos  =  se  refiere  a  los  jueces  y  príncipes  en  estos  salmos,  por  eso  dyos  está  con  minúscula (Salmos 58,1; 82,1)  Ixtutz’ = rana (Salmos 105,30)   

J  Jacha = como (Salmos 68,14: comparación)  Jachom = ha sido dejado, dado (Salmos 31,9)  Jalum  tzij = calumnia (Salmos 15,3; 31,14, 55,12)  Janinib’al = fuerte ruido del viento o del agua (Salmos 93,3).  Janinik  =  bramido  del  mar,  ruido,  soplo  (Salmos  65,8:  ujaninik    ri    polow:  el  bramido  o  soplo del mar)  Jasuwach = las cosas. En este caso, las cosas malas (Salmos 119,37)  Jat’ib’al  upam = cinturón (Salmos 109,19)  Jat’im = está amarrado (Salmos 146,7)  Jawaremal = reino (Salmos 45,7)  Ja’aj = paladar (Salmos 137,6)  ja’maril = tranquilidad (Salmos 122,6)  Ja’risam = derretido (Salmos 106,19)  Jeqeb’a’m = establecido, fijado (Salmos 55,16: ujeqeb’a’m  rib’ kuk’: se ha establecido con  ellos)  ________________________________________________________________________________  DICCIONARIO RI JETAQ B’IX

   

10   

Jeqel(ik) = está establecido (Salmos 19,10; 31,23, 76,3; 78,8.60; 84,5; 93,2; 37,3: chatjeqel  cho: establécete tú sobre)  Jetaq = plural de las cosas no animadas (Salmos 18,22)  Je’lal = belleza (Salmos 8,6: uje’lal: su belleza; 26,8)  Jikib’am = Está asegurado, fijado (Salmos 27,3; 119,170s)  Jikomaj jikom = recto (Salmos 55,20; 96,10)  Jikomal = rectitud (Salmos 25,21; 40,11; 98,9)  Jiq’ib’al = sollozos (Salmos 6,9: ri  ujiq’ib’al  ri  woq’ej: el sollozo de mis lágrimas)  Jiq’ijatem = verbo sollozar  (Salmos 31,11)  Ji’onsam = fue ungido, mesías (Salmos 84,10; 132,10)  Jul = hoyo (Salmos 69,16)  Jumuch’ = ochenta (Salmos 90,10)  Junamam = igualado (Salmos 98,8)  Juplik = embrocado, en este caso espesos nubarrones (Salmos 18,12)   

Ka  Kab’al = choza, tienda (Salmos 27,5; 49,12; 62,8; 73,28; 74,1)  Kachi’xinik = él le cela (Salmos 37,1: Matachi’xinik chkech: no celes a ellos)  Kachkatik = envidia; cólera; enojo (Salmos 109,5)  Kach’a’ = no tienes nada que reclamarme   (Salmos 18,24)  Kajasus(ik) = vuela (Salmos 91,5)  Kajawinik = reina (Salmos 72,8; ver sustantivo ajaw; 99,1)  Kajb’al = hora (Salmos 10,5)  Kajikib’a’ = tú aseguras, tú confirmas (Salmos 4,9)  ________________________________________________________________________________  DICCIONARIO RI JETAQ B’IX

   

11   

Kalax(ik) = él nace (Salmos 22,32: ke’alaxik: ellos nacen; 51,7; 78,6)  Kamik = muerte, hoy (Salmos 35,14)  Kamikalalaj jab’ = diluvio (Salmos 29,10)  Kamisanik = asesinato (Salmos 68,22)  Kampa’na = címbalos (Salmos 150,5)  Kanajinaqwi = donde él ha quedado (Salmos 41,4)  Kanim = tú metes... (Salmos 68,24)  Kanimajik = él huye (Salmos 3,1 xanimaj: él huyó; 11,1: chatanimajoq  ub’i’ pa  ri  ajuyub’:  huye tú a tú montaña; 44,11; 68,2: che’animajoq  b’a’: que huyan ellos; 70,4)  Kaqulja = trueno, relámpago (Salmos 18,14; 29,3; 77,19; 104,7)  Kaq’an(ik) = él sube (Salmos 18,11)  Kaq’ipitajik = se quiebra (Salmos 34,21)  Kaq’o’ lajujk'al = mil (Salmos 105,8: a mil generaciones)  Katak’alb’anik = oprimir, pisotear: opresión (Salmos 62,11)   

Kä  K’äsik’ = cabra (Salmos 50,9)   

Kb’  Kb’ayq’at(ik) = él tambalea, tropieza (Salmos 62,3.7)  Kb’inik = él camina (Salmos 55,15)  Kb’irb’a’x(ik) = fue sacudida la tierra (Salmos 18,8)  Kb’irb’itik  =  él  tiembla  (Salmos  4,5:  chixb’irb’itoq:  tiemblen  ustedes,  imperativo;  27,1;  33,8; 75,4, 77,17; 90,7; 96,9)   ________________________________________________________________________________  DICCIONARIO RI JETAQ B’IX

   

12   

Kb’irir(ik) = está temblando (Salmos 18,14)  Kb’ison(ik) = él está triste (Salmos 73,5)  Kb’iytajik = él se retrasó (Salmos 40,18)  Kb’ulb’utik = está borbotando (se refiere al nacimiento de agua) (Salmos 78,20)  Kb’uqb’atik = se consume (Salmos 31,11)   

Kch  Kcha = dice, se refiere a la tercera persona singular (Salmos 12,6)  Kchachi’ = se echa a perder totalmente (Salmos 9,7; 88,16; 90,10)  Kchajinik = él vigila, vela, cuida (Salmos 127,1)  Kchaqi’jik kchaqijik kchaqijarik = se seca (Salmos 1,3; 37,2; 90,6; 102,5; 109,24; 137,5)  Kchik’inik = que espina (Salmos 58,10)  Kchi’x(ik) = es ofrecido (Salmos 51,21)  Kchojojik  kchajojik  =  ruido  del  agua  (Salmos  74,15;  104,8;  124,4;  147,18  Salmos  27,3:  kechajojik: el ruido de las aguas)  Kchub’linik = brilla (Salmos 31,17)  Kchojoj(ik) = él derrama (Salmos 22,15: ri in kinchojoj ub’ik: yo me derramo)  Kchup  kiwach  =  son  aniquilados,  extirpados (Salmos  37,38:  kchup  kiwach  ri’:  apagados;  41,6: kchup na ri ub’i’: su nombre va a ser borrado; 83,5; 90,9)  Kchupchatik = resplandece (Salmos 50,2; 104,15)  Kchuple’nik = resplandece (Salmos 76,5 80,2: chatchupli’noq: resplandece tú)  Kchupsaj = ellos lo apagan (Salmos 62,5)  Kchuptajik = es apagado (Salmos 69,29: chchuptajoq: que sea apagado)    ________________________________________________________________________________  DICCIONARIO RI JETAQ B’IX

   

13   

Kch’  Kch’akanik = él gana (Salmos 13,3)  Kch’ani’k = él se desnuda (Salmos 18,16: xch’ani’ uloq: aparecieron los cimientos del orbe  o fueron desnudados los...)  Kch’arch’atik = su oye sin sentido (Salmos 81,6)  Kch’ay(ik) = él o ella es pegado (Salmos 73,14)  Kch’iwnaj(ik) = pían gritando (Salmos 147,9)  Kch’ob’taj(ik) = será sabido (Salmos 64,7)  Kch’ojinik = él pelea (Salmos 17,13: chatch’o’jin  b’a’: pelea tú; 35,1; 94,16; 103,9)  Kch’olik = es matado (Salmos 44,12: kujch’olik: somos matados)  Kch’oplinik = salta (Salmos 38,11)  Kch’uki’k = se acurruca (Salmos 10,10)  Kch’umu’yir(ik) = se marchita (Salmos 37,2; 90,6)  Kch’uquwik = él lo tapa (Salmos 73,6; 109,19; 140,8)   

Ke  Keb’ekotol(oq) = ellos van a echarse en.... (direccional) (Salmos 104,22)  Keb’etzaqoq = ellos can a caer (Salmos 20,9)  Keb’inkatik = ellos deambulan, sin lugar fijo, (Salmos 105,13)  Keb’uchuwik = muchedumbre (Salmos 105,34)  Kejb’ej = cabalga tu caballo (Salmos 45,5)  Kekitojo' = ellos irán a pagar (Salmos 72,10)  Kelik = él sale (Salmos 4,3: kixel  pa  ri  Itzel: ustedes salen del mal; 69,7: ma’el b’a’: que no  venga)  ________________________________________________________________________________  DICCIONARIO RI JETAQ B’IX

   

14   

Keye’n(ik) = él o ella espera (Salmos 27,14: chateye’n b’a’: espera tú; 42,6; 119,42)  Ketakik = rueda (Salmos 83,14)  Keta’matajik = es sabido (salmos 67,3)  Ketususub’i’ ri' = ellos desaparecerán (Salmos 37,20)  Ketzelal = la maldad de ellos (Salmos 73,5)   

Ki  Kinkem(ik) = era tejido en... (Salmos 139,15)   

Ki’  Ki’al = dulzura (Salmos 58,5: ri itzel uki’al jun kumatz: el veneno de una víbora; 140,4)  Ki’al = dulzura (Salmos 19,11: uki’al: su dulzura)  Ki’al ak’ux = la bondad de tu corazón (Salmos 85,2)   

Kj  Kjab’unik = se esparce sobre... (Salmos 78,31; 102,4)  Kja'jatik = ríe a carcajadas (Salmos 126,2)  Kjalpan(ik) = se resbala; se desliza (Salmos 38,17; 73,2)  Kjaltajik = es cambiado (Salmos 77,11)  Kjaninik = estruendo ruido, trueno (Salmos 22,14: kjaninik ri upakichi’: truena, rugen 29,3;  74,4; 93,3)   Kjaqe’ik,  Kjaqi’k  =  él  se  ubica  (Salmos  51,7;  10,5:  kjaqi’  urayib’al:  se  confirma  su  deseo;  15,1; 37,29)  Kjaqowik = él lo abre (Salmos 74,15)  ________________________________________________________________________________  DICCIONARIO RI JETAQ B’IX

   

15   

Kjaqtajik = se abre (Salmos 106,17)  kja'risaj  =  yo  riego,  derramo  (Salmos  42,5:  kinja'risaj    ri    wuxlab’al:  yo  me  derrito  en  mi  alma)  Kja’rik = se derrite (Salmos 58,9; 65,12; 107,26; 119,83; 22,15; 68,3; 97,5; 147,18)  Kja’t’jatik = está repleto (Salmos 144,13)   Kaja’waxik = necesario (Salmos 19,11)  Kjeqeb’anik  =  él  coloca  (Salmos  8,4:  xatjeqeb’anik:  que  tú  colocaste,  pusiste;  120,5;  140,14)   Kjeqi’k = permanecerá (Salmos 55,8; 101,6; 105,23; 119,91)  Kjik’ataj(ik) = será disminuido (Salmos 76,4)  Kjililik = se resbala arrastrándose (Salmos 104,3)  Kjilowik = se lamenta, gime (Salmos 5,2: kinjilowik: yo gimo, me lamento; 77,4)  Kjiq’ik = se ahoga (Salmos 119,131; 124,4)  Kjiq’itajik  =  llora  amargamente,  se  ahoga  de  lamento  (Salmos  6,7:  kinjiq’itajik:  yo  me  lamento amargamente 102,8)  Kjoq’opixik = se destruye,  se destartala (Salmos 62,4)  Kjoror(ik) = está fresco (Salmos 92,15)  Kjuluwik = quema, resplandece (Salmos 89,47)  Kjutjub’(ik) = se hunde (salmos 107,26)  Kjusus(ik) = que caminan velozmente (Salmos 8,9: kejusus: que caminan rapidamente)  Kjutjub’(ik) = se hunde, se adentra (Salmos 69,3.15)   

Kk  Kkach’inik = rumiador, rumiadores (Salmos 104,18)  Kka’y(ik) = él mira (Salmos 59,9; 65,7)  ________________________________________________________________________________  DICCIONARIO RI JETAQ B’IX

   

16   

Kkirtajik = él será desatado (Salmos 108,7)  Kki’kotik = él se alegra (Salmos 5,12: cheki’kotb’a’: que ellos se alegren; 13,5)  Kkojonik = él cree (Salmos 9,16: man kekojon taj: ellos no creen; 22,5)  Kkojowik = él es quien lo pone (Salmos 74,16)  Kkolotajik = será salvado (Salmos 18,4: kinkolotajik: yo seré salvado)  Kkoqotaj = ellos le persiguen (Salmos 7,2: kinkoqotaj: ellos me persiguen)  Kkos(ik) = él se cansa (Salmos 106,33)  Kkotz’i’jinik = florece (Salmos 72,7; 103,15; 132,18)  Kkotz’i’k kkotz’e’ik = él se acuesta (Salmos 3,6: kinkotz’i’k: yo me acuesto; 127,2; 139,8)  Kkub’isax uku’x = él es consolado (Salmos 77,3)  Kkub’i’(k) kkub’e’(k) = él se sienta (Salmos 1,1: man  kkub’i’ ta(j): él no se sienta; 9,6; 26,4;  132,14)   

Kk’  Kk’amow  ub'i = él conduce (direccional) (Salmos 60,11)   Kk’amow  ub’i(k) = se lleva (Salmos 73,4)  Kk’asi’(k) kk’ase’ik = él vive (Salmos 18,47: chk’asi’ b’a  ri  Yahweh: Que viva Yahvé; 118,17;  146,2)  Kk’astajik  =  él  se  levanta;  se  despierta  (Salmos  3,6:  kink’astajik:  yo  me  levanto,  7,7:  chatk’astaj  b’a’: levantaste tú; 17,15; 35,23: chatk’astajoq: despiértate tú; 57,9; 72,16)  Kk’atik = él se quema (Salmos 18,9; 39,11; 78,21; 102,4)  Kk’axk’ob’elij = ellos soportan el mal (Salmos 73,14)  Kk’ayik = mira (Salmos 7,8: chatka’y  b’a’: que mires tú; 14,2; 40,13; 69,24)  Kk’isik = se termina, se acaba (Salmos 6,3: ri  nuchuq’ab’  xk’isik: mi fuerza se acabó)  Kk’iyik = crece (Salmos 12,8; 45,2; 92,14)  ________________________________________________________________________________  DICCIONARIO RI JETAQ B’IX

   

17   

Kk’iysanik = le cría, se encarga de crecerlo (Salmos 89,12)  Kk’oji’k kk’oje’ik = estará (Salmos 18,10; 39,14; 64,11; 89,17)  Kk’olowik = él es quien lo guarda (Salmos 61,8)  Kk’ork’otik = él toca (sonido de la puerta cuando se toca) (Salmos 105,18)  Kk’utuw(ik) = él es quien lo enseña (Salmos 59,11)  Kk’utik = es enseñado (segunda voz del verbo) (Salmos 60,1)  Kk’uttajik = está demostrado (Salmos 51,6)  Kk’yarik = verbo aumentar en número (Salmos 38,20)   

Kl  Klaq’ab’anik = él vigila, cuida (Salmos 10,8)  Kloq’oq’enik = él ama entrañablemente (Salmos 116,1)  Klot’ot’ik = se derrumbe, se conmueve, se desbarata (Salmos 46,3)   

Km  Kmajtaj(ik) = empezará (Salmos 27,3)  Kmakunik = él peca (Salmos 73,27)  Kme’lal = bondad (Salmos 103,4; 145,7)  Kmemerik = él se enmudece (Salmos 32,3; 39,3; 76,9)  Kmewajik = él ayuna (Salmos 109,24)  Kmich’(ik) = él es arrancado (Salmos 129,6)  Kmuluw(ik) = (Salmos 107,18: kmuluw kik'ux chrech: les daba naucea)  Kmutz’ kib' = se desgasta (Salmos 31,11: kmutz’ kib’: se desgastan, se corroen, se rasgan)  ________________________________________________________________________________  DICCIONARIO RI JETAQ B’IX

   

18   

Kmu’mat(ik) = empapado (Salmos 104,16)   

Kn  Kna’b’ej  ub'(ik) = irá delante de él (Salmos 85,14)  Kna’taj(ik) = le recuerda, se acuerda (Salmos 10,11: man  kna’ta  ta  chi ri' chrech: ya no le  recordará; 13,2: man  kinna’taj  ta  chi in chawech: tú ya no me recuerdas; 137,1)  Kna’wik = él, quien bien puede... (Salmos 139,20)  Kne’b’a’ = a pesar de, aunque (Salmos 27,3; 88,14; 91,7)  Knimanik = él obedece (Salmos 8,3: man kaniman taj: él no obedece)  Knojik = se llena (Salmos 22,27: kenoj  ri’: con seguridad se llenaran; 63,6; 68,14; 72,19)  Knukuwik = él lo construye, lo funda (Salmos 24,2: xnuk’uwik: él lo fundó)  Knuk’atajik = prendió, se formó (Salmos 39,4)   

Ko  Koj = león (Salmos 22,14)  Kojom = ha sido puesto (Salmos 139,5; 141,9)  Kokik = él entra (Salmos 12,5: kokik  qajaw: llega  a ser nuestro dueño; 95,6)  Kokisax(ik) = él es puesto, es constituido(Salmos  105,18; 142,4)  Kok’owik = él pasa (Salmos 103,16)   

 

 

 

 

 

 

koj 

Kolo = verbo salvar (Salmos 54,6 : kpe  che nukolik: viene a salvarme)  Kolob’ = cuerda, lazo (Salmos 18,6; 140,6)  Kolol  kech = él salvador de ellos (Salmos 78,35)  ________________________________________________________________________________  DICCIONARIO RI JETAQ B’IX

   

19   

Kolomal = rectitud, inocencia, justicia (Salmos 7,9: nukolomal: mi rectitud 35,7: man  k’o   ta  ukolmal: no tienen rectitud, no tiene justicia)  Kolonel = salvador (Salmos 7,11)  Kolotajem = salvación (Salmos 9,15: riakolotajem: tu salvación)  Komon = asamblea, comunidad (Salmos 74,2)  Kopanik = él llega (Salmos 79,11: chopan  b’a’: que venga él)  Koqatam = él está perseguido por  ellos (Salmos 22,17: inkoqatam: estoy perseguido por  ellos)  Koqtaxik = está perseguido (Salmos 83,16)  Koq’ej = le lloran (Salmos 12,6)  Koq’ik = él llora (Salmos 137,1)  Kosinaq = él está cansado (Salmos 40,18; 107,39)  Kotz’i'j = ofrenda, holocausto (Salmos 20,4)  Kotz’olik = él está acostado (Salmos 139,3)   

Kp  Kpaqi’k  =  sube  (Salmos  18,9:  xpaqi’  uloq:  subi;  24,3;  47,6;  68,19;  81,11;  107,26;  141,1:  chpaqalb’a’: que suba él)  Kpaq’ataj(ik) = se raja, se estrella (Salmos 60,4; 141,7)  Kpax(ik) = se raja (Salmos 106,45; 145,8)  Kperk’atik  =  él  chochea,  se  tambalea  de  un  lado  a  otro  (Salmos  27,2:  keperk’atik:  ellos  tambalean de un lado a otro)  Kpilpatik = es resbaladizo (Salmos 141,5)  Kpixb’anik = él aconseja (Salmos 119,24: kinpixb’anik: yo aconsejo)  Kporonik = él quema (Salmos 79,5)  ________________________________________________________________________________  DICCIONARIO RI JETAQ B’IX

   

20   

Kpoq’i’k = estalla, revienta (Salmos 107,38)  Kportajik = es quemado, será quemado (Salmos 18,9; 69,4; 73,26; 90,7)   

Kq  Kqaj(ik) = él baja, cae (Salmos 18,10: xqaj uloq: bajó desde allá hacia aquí; 20,4; 35,25.26;  55,16; 82,7; 107,26; 109,17: chqaj b’a’ puwi’: que bajé  sobre él)  Kqajomanik = él presta. (Salmos 37,26)  Kqopqatik = luminoso, resplandeciente (Salmos 111,3; 139,12)  Kqoyqot(ik) = él tiembla (Salmos 15,4: keqoyot chuwach ri Dyos: tiemblan delante de Dios;  55,6)  Kqumun(ik) = él bebe (Salmos 36,9)  Kqupuxik = es cortado (Salmos 102,5)   

Kq’  Kq’ajik = él se rompe, se quiebra (Salmos 2,9: keq’aj na ri’: ellos se romperán)  kq’alajin(ik) = se ve, es visible (Salmos 18,16)  Kq’atan(ik) = él pasa (Salmos 58,8;  139,16: ri q’ij che xq’at chqij: los días señalados para  nosotros)  Kq’aq’an(ik) = algo que quema (Salmos 2,12)  Kq’atatik = él pasa (Salmos 68,25)  Kq’ax(ik) = él o ella pasa (Salmos 30,6; 68,25; 80,13; 84,7; 103,8; 104,9; 129,8; 136,14)  Kq’ax uwi’ = se sobrepasa (Salmos 4,8: amaja’ xq’ax uwi’: se sobre pasó; 23,5; 124,4)  Kq’eb’ / Kq’ib’ = él se acerca (Salmos 68,19; 95,2: chujqib’: que nos acercamos)  Kq’eleb’ik = se envejece (Salmos 102,27)  ________________________________________________________________________________  DICCIONARIO RI JETAQ B’IX

   

21   

Kq’equ’mar uwach ranima’ = se desanima (obscurece su...) (Salmos 45,6)  Kq’ijilan(ik) = él glorifica (Salmos 106,19)  Kq’ilq’a’tik = gordura brillante del ganado  (Salmos 144,14)  Kq’iy(ik) = se pudre (Salmos 58,8)  Kq’i’yowik = él aguanta (Salmos 130,3)  Kq’ojoman(ik) = músico, que toca música o algún instrumento (Salmos 30,5)  Kq’oxowik = él tiene dolor (Salmos 6,8)   

Kr  Krachi’laj = él lo acompaña, es su amigo (Salmos 50,18; 119,63; 139,3)  Kraj = quiere (Salmos 12,6: kkaj: quieren; 42,2: katraj: él te quiere)  Kral = corral, cerco (Salmos 50,9; 68,14)  Kralk’uwa’laj = le engendra (Salmos 2,7: xatinwalk’uwa’laj: yo te engendré)  Krapapik = vuela (Salmos 18,11; 55,7; 148,10)  Kratinsaj = él le baña (Salmos 58,11)  Krechb’ej = él hereda (Salmos 2,8: kawechb’ej: tu heredas)  Krejalaj / krejelaj = él cuenta (Salmos 22,18: kinwejalaj ronojel ri taq nub’aqil: yo cuento  todos mis huesos; 32,2; 40,6; 48,13; 87,4; 147,4)  Krelaq’aj = él le roba (Salmos 44,11; 137,3)  Kresaj  = él  le  saca  (Salmos  18,20:  xinresaj  ub’ik:  él  me  sacó;  30,12;  34,12;  44,3;  55,10;  66,12; 80,9; 106,47; 129,5)  Kresaj ub’ik = él le saca o le quitta de allí (Salmos 85,4)  Kretaj = él lo mide o le mide (Salmos 108,8)  Kreta’maj = él aprende (Salmos 4,4: Chiweta’maj: aprendan ustedes; 107,43)  ________________________________________________________________________________  DICCIONARIO RI JETAQ B’IX

   

22   

Kretzelaj = profanar, burlarse de alguien (Salmos 74,7)  Kretzelaj uwach = él le desprecia (Salmos 5,6: kawetzelaj kiwach: tu les desprecia a ellos)  Kretz’ab’ej uwach = se burla de él (Salmos 79,4)  Kreye’j  =  él le  espera  (Salmos  5,4:  katinweye’j  kanoq:  yo  te  espero;  18,6:  xinreye’j:  me  esperaba; 37,3: chateye’n chrech ri Yahweh: espera tu en Yahvé; 55,24)  Krilij = él atiende, él hace caso de… (Salmos 5,3: chawilij b'a': atiende tu, haz caso de…)  Krilo = él lo ve (Salmos 5,2: chawila’ b’a’: pues mira tú; 66,5: je’wila’: vayan ustedes a ver;  67,4: chatkila’ b’a’: que ellos te ven)  Kriqitaj(ik) = él es encontrado o será encontrado (Salmos 7,4; 33,17; 132,6)  Krokisaj = él lo entra (Salmos 90,5; 94,20)  Kroqataj  =  él  le  persigue  (Salmos  10,2:  koqatax  ri  meb’a’:  el  pobre  es  perseguido;  35,3;  Salmos 7,5: chinroqataj b’a’: que me persiga él a mi, 59,12)  Kruk’aj  =  él  lo lleva  (Salmos  9,5:  xawuk’aj  ri  q’atb’altzij:  tú  has  llevado  el  juicio;  104,19:  kruk’aj  rejalaxik:  lleva  la  cuenta;  118,27:  kquk’aj:  llevamos;  119,67:  man  kinwuk’aj  ta  ri  ab’e: yo no sigo tu camino; 140,13)  Kruk’aj = le lleva (Salmos 10,14: kawuk’aj b’i pa ri aq’ab’: tu llevas en tu mano; 19,13; 28,9)  Kruqxa’nij = él le recomienda (Salmos 31,6: kinwuqxa’nij: yo lo recomiendo)  Kruxisaj = le impregna, le pasa a un estado diferente (Salmos 114,8)  Kruxlab’aj = él le sopla (Salmos 27,12: kkuxlab’aj ri k’ax: que respiran violencia)   

Ks  Ksach  chrech  =  a  él  se  le  olvida  (Salmos  9,13:  man  ksach  ta  chrech:  a él  no  se  le olvida;  59,12; 102,5)  Ksachik = se equivoca, se pierde, se desvía (Salmos 119,176)  Ksachitaj na kiwach ri’ = serán olvidados, desaparecidos, extirpados (Salmos 37,9) 

________________________________________________________________________________  DICCIONARIO RI JETAQ B’IX

   

23   

Ksach ub’ik = desaparece (Salmos 10,16: xsach ub’i kiwach cho ri ulew: desaparecerán de  la tierra)  Ksaqar(ik) = verbo amanecer (Salmos 90,5)  Ksaqarsanik = él amanece, ilumina (Salmos 46,6; 119,130)  Ksik’inik = él llama, invita (Salmos 7,7: katsik’in che ub’anik ri q’atb’altzij: tu llamas a que  sea hecho el juicio; 50,1)  Ksilob’(ik) = él se mueve (Salmos 83,2)  Ksilob’isanik = él es quien lo mueve (Salmos 125,1)  Ksipanik = él regala (Salmos 76,12: chixsipan b’a’: regalen ustedes)  Ksiporik = se inflama (Salmos 106,40)  Ksiqonik = él huele (Salmos 115,6)  Ksi’jinik = él florece (Salmos 144,12; 90,6; 92,13)  Ksutinik = él da vueltas (Salmos 59,7)  Ksutun panuwi' = gira o revolotea sobre mi (Salmos 55,5)    

Kt  Ktaji’nik = surquea la tierra (Salmos 129,3)  Ktak’alb’exik = él es pisoteado (Salmos 106,41)  Ktak’i’k = él se pone de pie, se para (Salmos 19,7; 91,13)  Ktani’k = él termina (Salmos 106,30)  Ktatajik = es escuchado (Salmos 66,8: chtatajoq: que sea escuchado; 42,8; 19,4; 29,3)  Ktaqan(ik) = él manda, ordena (salmos 104,7)  Ktaq(ik) = él es enviado (Salmos 49,20)  Ktewchi’nik = él bendice (Salmos 10,3; 16,7; 62,5)  ________________________________________________________________________________  DICCIONARIO RI JETAQ B’IX

   

24   

Ktijinik = él devora (Salmo 55,10)  Ktikonik = él siembra, planta (Salmo 126,5)  Ktikowik = él siembra, planta, cuarta voz del verbo (Salmos 94,9)  Ktor(ik) = se abre (Salmos 62,4)  Kto’taj(ik) = él es liberado (Salmos 76,8)  Kto’wik  =  él  ayuda,  cuarta  voz  del  verbo  (Salmos  7,3:  man  k’o  ta  jun  kinto’wik:  no  hay  nadie que me ayuda; 71,11; 72,12)  Ktuqa’rik = está débil (Salmos 119,11)  Ktuxinik / ktuxnik = germina (tercera persona) (Salmos 85,12; 90,5)   

Kt’  Kt’oqapinik = se revienta (Salmos 116,16)  Kt’ub’atajik = se rompe (Salmos 124,7)   

Ktz  Ktzajik = se seca, (en este caso, se secan: Salmos 88,10)  Ktzalejik  =  él  regresa  (Salmos  6,5:  chattzalej  b’a’  uloq  Yahweh:  regresa  tu  Yahvé;  6,11:  ketzalej(ik): ellos regresan, 7,17; 35,4; 80,4)  Ktzalij chrij = él retrocede (Salmos 9,4: ketzalij chkij: ellos retroceden)  Ktzalk’a’tik = él tambalea (Salmos 107 27)  Ktzalzatik = camina tambaleándose (Salmos 96,10)  Ktzaqik = él cae (Salmos 9,16: xetzaq(ik): ellos han caído; 16,8)  Ktze’nik = él ríe (Salmos 73,8)  Ktze’nik chrij = se burla de... (Salmos 1,1: ketze’n chkij ri enik’aj chik: se burla de los otros)  ________________________________________________________________________________  DICCIONARIO RI JETAQ B’IX

   

25   

Ktze’x qawach = somos despreciados (Salmos 123,3)  Ktzijtaj(ik) = ya está encendido (Salmos 39,4; 105,18)  Ktzurtajik  =  él  se  molesta,  se  disgusta,  se  encoleriza  (Salmos  37,8:  mattzurtajik:  no  se  disgustes tu, no te molestes, no te encolerices)     Ktz’  Ktz’ajtajik =  es manchado (Salmos 73,13)  Ktz’api’(k) = se cierra (Salmos 69,16)  Ktz’aqtaj kanoq = quedo creado, inconmovible… (Salmos 104,5)  Ktz’ib’ax(ik)  =  él  es  inscrito  (Salmos  69,29:  metz’ib’ax  kuk’…:  que  no  sean  inscritos  con  ellos)  Ktz’ujuwik = gotea (Salmos 133,2)   

Ku  Kub’alq’atij = él lo enrolla (Salmos 35,8)  Kub’ano = él lo hace (Salmos 6,8: ri keb’anow k’ax chwech: los que me hacen mal)  Kub’atz’o = me envuelva, me enrolle (Salmos 139,11)  Kub’ensaj = lo lleva profundo (Salmos 7,16)  Kub’iq’ej = lo traga. (Salmos 103,9: aquí se refiere que no guarda el rencor, que no se traga  el enojo; 124,3)  Kub’iq’o = lo traga (Salmos 21,10: ke’ub’iq’ ub’i(k) : él les traga; 35,25: ri uj xqab’iq’ b’i ri  are’: nosotros le tragamos a él; 69,16; 105,17).  Kub’isab’al k’u’x = consuelo (Salmos 71,5)  Kub’ixoj = le canta (Salmos 4,1: kab’ixox ruk’...: es cantado con…; 34,4)  Kub’iy(o) = él le retrasa (Salmos 91,3).  ________________________________________________________________________________  DICCIONARIO RI JETAQ B’IX

   

26   

Kub’oq(o) = él lo arranca (Salmos 52,7; 80,9; 107,20; 109,15)  Kub’uquqej = él enciende (Ps 106,18, ke’ub’uquqej: a ellos los consume, los enciende)  Kuchajij = él o ella lo cuida (Salmos 33,7; 80,16; 97,10; 127,1; 142,5)  Kuchapale’j = lo empieza (Salmos 81,3)  Kuchapla’ ub’ik = para atraparlo con rapidez (Salmos 10,9)  Kuchapo = él atrapa, lo agarra (Salmos 35,2: chachapa’ b’a’ ri pisb’al ch’ich’ e ri ch’uqb’al:  atrapa  la  armadura  y  el  escudo;  40,13;  56,7;  71,11;  105,15;  149,6:  chkichapa’  b’a’:  que  agarren o que tomen bien)  Kuchararej ub’ik = se lo lleva arrastrado (Salmos 10,9)  Kucha’o = él le elige, lo escoge (Salmos 33,12; 132,13)  Kuchi’j = él lo ofrece (Salmos 56,13)  Kuchojej  =  él  lo  derrama  (Salmos  16,4:  ¿La  kinchojej  na  jun  tab’al  toq’ob’  rech  kik’el?:  ¿derramaré una ofrenda de sangre?; 62,9; 68,10; 69,25; 77,18)  Kucholej =  él narra, él cuenta (Salmos 78,6; 119,26)  Kuchup uwach = él suprime, él destruye, hace desaparecer algo… (Salmos 9,7: ri at xachup  uwach  ri  jetaq  utinimit:  tú  has  suprimido  sus  naciones;  57,1:  machup  uwach:  no  lo  suprimas, no lo hagas desaparecer, imperativo negativo)  Kuchupisaj uwach = él destruye a él (Salmos 59,14: chachupisaj kiwach: destrúyelos tu a  ellos)  Kuchuq’cha’ = él lo agita (Salmos 74,13: xachuq’cha’ ri polow: tu agitaste el mar…)  Kuch’ab’ej = él le habla (Salmos 109,2: kinkich’ab’ej: ellos me hablan a mí. Primera voz del  verbo)  Kuch’aj(o) = él lo limpia (Salmos 26,6; 51,4; 60,10; 108,10)  Kuch’ajch’ob’ej =  él le purifica (Salmos 51,4: kinach’ajch’ob’ej: me purificas de…)  Kuch’ak(o) = le gana (Salmos 37,22: kkich’ak na ri uwachulew…poseerán la tierra)  Kuch’aqeqisaj = él lo moja (Salmos 6,7: kinch’aqeqisaj...: inundo mi…mojo mi)  ________________________________________________________________________________  DICCIONARIO RI JETAQ B’IX

   

27   

Kuch’awisaj = lanza su voz (Salmos 68,34)  Kuch’ay(o) = él le pega a él (Salmos 3,8: ke’ach’ay(o): tú les pegas; 56,2; 69,5)  Kuch’a’(o) = él reclama (Salmos 9,13: kuch’a’ ri kik’el: reclama la sangre; 41,8)  Kuch’elej = él lo levanta (Salmos 18,17: kinuch’elej: él me levanta... 69,30; 91,12)  Kuch'elej ub’i(k) = que levanta... (Salmo 107,25)  Kuch’ijo = él lo aguanta (Salmos 101,7: man kuch’ij ta ri’: no aguantará; 147,17)  Kuch’ikmij = le empuja (Salmos 17,9: kinkich’ikmij: ellos me empujan; 36,12: minuch’ikmij:  que no me empuje; 118,13)  Kuch’iko = él me clava, él fija... (Salmos 17,11: kkich’ik ri kiwoq’och chwij: clavan sus ojos  sobre mí, fijan sus ojos)  Kuch’ob’o’  =  lo  comprende,  lo  entiende  (Salmos  2,10:  chich’ob’o  b’a’  weri’: entiendan  ustedes esto; 9,11)  Kuch’ikmej kanoq = él le deja empujado (Salmos 44,24)  Kuch’ikmij ub’i(k) = él le empuja (Salmos 55,24)  Kuch’uq(u) = él lo tapa; lo encubre (Salmos 32,1: kch’uqataj kanoq ri umak: queda cubierto  su pecado; 80,11; 91,4; 104,6; 105,39; 139,11; 140,10)  Kuch’uych’a’ = él le provoca (Salmos 106,14)  Kujab’isaj = él  hace llover (Salmos 78,24)  Kujab’uj / kujub’uj = él lo dispersa, lo esparce (Salmos 44,12; 68,31; 89,11)  Kujacho = él lo entrega, le parte (Salmos 22,11: chawech ri at xinjachik: fui entregado a ti;  27,12: minajach(o): no me entregas; 44,12; 60,8: kinjach na ri Sikem: yo repartiré Sichem)  Kujalk’atij = lo cambia de un lugar a otro (Salmos 105,25)  Kujalo = lo cambia (Salmos 30,12: xjaltajik: es cambiado; 32,4: ri wanima’ kujal rib’: cambia  mi corazón)  Kujal ub’ik = se va (Salmos 73,2)  Kujaninej = trono (Salmos 77,18: xkijanimej: ellos tronaron los…)  ________________________________________________________________________________  DICCIONARIO RI JETAQ B’IX

   

28   

Kujaqo  =  él lo  abre  (Salmos  24,7:  chijaqa’  b’a  iwib’:  portones,  abran  sus  dinteles;  39,10;  68,7; 118,19)  Kujat’ij  =  él  me  amarra  (Salmos  22,17:  kkaj  kkijat’ij  ri  nuq’a’b  e  ri  waqan:  quieren  amarrarme  las  manos  y  los  pies;  Salmos  76,11:  ke’ajat’ij  ri’:  tú  te  les  pongas  como  ornamento; 149,8)  Kuja’aj = él lo riega (Salmos 65,11)  Kujech’ej  ri  uchi’  = tuerce  su  boca  para  reírse (Salmos  22,8:  kijech’ej  ri  kichi’:  tuercen  la  boca para reírse)  Kujeqeb’a’ = le plantó, le asentó (Salmos 44,2; 78,5; 89,30; 107,36)  Kujich’ej = él le azota (Salmos 69,27)  Kujich’ij = lo azota (Salmos 18,39: ke’injich’ij: yo les azoto)  Kujikib’a’ = él lo confirma (Salmos 65,7; 89,4)  Kujikib’a’/ kujikab’a’ = lo afirma, lo confirma (Salmos 30,7; 51,14; 90,17; 119,38.133)  Kujikab’a’ uk’u’x = pone su confianza en… (Salmos 49,14)  Kujik’(o) = él lo jala (Salmos 74,11; 110,4)  Kujik’o = lo jala (Salmos 34,14; 119,131)  Kujisisej = él desgarra (Salmos 7,3: kinujisisej: él me desgarra)  Kujitz’aj = él le estrangula (Salmos 94,6)  Kuji’onsaj = él le unge (Salmos 45,8)  Kuji’onsaj = le unge (Salmos 89,52)  Kujok(o) = lo recoge (Salmos 56,9)  Kujoq’opij = él lo rompe (Salmos 80,13; 89,41)  Kujub’uj = él lo dispersa (Salmos 53,6; 59,12; 92,10: kkijub’uj ub’i kib’: se dispersan;  147,16)  Kujunamtisaj = se ha aliado con ellos, se ha hecho de ellos, se ha hecho uno de ellos  (Salmos 83,9)  ________________________________________________________________________________  DICCIONARIO RI JETAQ B’IX

   

29   

Kujususej = fulmina, lanza (del verbo lanzar) (Salmos 18,15)  Kujururej rib’ = él se arrastra (Salmos 148,10)  Kujut(o) = él lo introduce (Salmos 136,15)  Kukamisaj = él le mata (Salmos 5,7: ke’akamisaj: tú les matas a ellos)  Kukamulij =  él lo repite (Salmos 119,172)  Kuka’yej = él lo mira (Samos 22,18: kinkika’yej: ellos me miran; 33,14; 119,79)  Kukejb’ej = él cabalga (Salmos 66,12)  Kuketo = él lo despedaza (Salmos 105,16)  Kuke’ej =  él muele (Salmos 18,43: ke’inke’ej: yo les muelo a ellos)  Kukiro = él lo desata (Salmos 31,2: chinakira’: desátame tú; 34,20; 116,16)  Kukojo = él lo pone (Salmos 2,6: xkojtaj(ik): ya fue puesto; 16,4; 74,3)  Kukoj anim = él corre (Salmos 16,4: kkikoj anim chkij: ellos corren detrás de ellos)  Kukolo = él le salva  (Salmos 6,5: chinakolo’ b’a’: sálvame tu; 10,14; chatkolonoq: salva tú  Yahvé; ke’inkol na ri kkaj che kekoltajik: salvaré a los que quieren salvarse; 74,2)  Kukoworisaj = él le hace fuerte, lo endurece (Salmos 40,3; 95,8)  Kukub’a’ = él lo fundó, él lo asentó (Salmos 24,2; 30,8; 113,8).  Kukub’a’ rib’ = en quien se ampara, en quien pone su confianza (Salmos 18,3: kinkub’a’ wi  wib’: yo pongo mi confianza)  Kukub’isaj uk’u’x = él se consuela (Salmos 119,52)  Kukunaj = él le cura (Salmos 6,3: chinakunaj: que tú me curas)  Kuku’b’a’ uk’u’x chrij = pone su confianza en él (Salmos 4,6: chiku’b’a’ ik’u’x chrij ri  Yahweh: pongan ustedes su confianza en Yahvé; 13,6; 21,7; 78,7)  Kuku’b’isaj uk’u’x chrij = pone su confianza en (Salmos 28,7)  Kuku’yapa’risaj = que afila rayos (Salmos 29,7)  Kukyaqsaqarisaj = él  le maldice (Salmos 37,22; 102,9)  ________________________________________________________________________________  DICCIONARIO RI JETAQ B’IX

   

30   

Kuk’ab’ab’ej uchi’ = con la boca abierta (Salmos 22,14; 88,11)  Kuk’ajisaj uwach = él le castiga, le pone a prueba (Salmos 6,2: mak’ajisaj nuwach: no me  castigues; 38,2; 66,10; 81,8; 89,33; 94,10; 95,9; 106,33; 118,18; 139,23; 149,7)  Kuk’ak’alij / kuk’ak’alej = le espía, le vigila (Salmos 56,3; 71,10; 92,12; 119,95)  Kuk’amij = lo atrapa; le pone trampa (Salmos 24,4: kuk’amij ruk’ ri utzij: le  atrapa con su  palabra; 55,10; 91,3)  Kuk’amij = le atrapa (Salmos 9,16: xuk’amij rib’ ri kaqan: sus pies se atraparon; 119,69)  Kuk’amo = le recibe (Salmos 6,10: xuk’am ri nutzij: recibe mi palabra)  Kuk’amo = él se lo lleva (Salmos 15,5; 67,5: kak’am kib’e: tu guías sus caminos)  Kuk’am ub’ik = le lleva (Salmos 5,9: chak’ama’ ub’i ri nub’e: guía tu mi camino; 7,3:  muk’am ub’i ri wuxlab’: que no se lleve mi alma; 7,6: chuk’ama’ b’a’ ub’i ri wuxlab’al: que  se lleve mi alma; 81,7: xink’am ub’i ri reqa’n k’o chrij: descargué la carga que llevaba en la  espalda)  Kuk’aslemaj = lo vive (Salmos 27,4: arech kink’aslemaj ri uki’al ri Yahweh: para gustar la  dulzura de Yahvé; para vivir la dulzura de Yahweh  Kuk’asuj = él lo despierta (Salmos 57,9: kink’asuj in ri saqarib’al: yo despierto a la aurora;  78,38; 80,3)  Kuk’atij = le escarba (Salmos 51,9 chak'atij: escarba tu; 119,139q)  Kuk’ak’arisaj = le renueva (Salmos 103,5)  Kuk’ayij = lo vende (Salmos 105,17)  Kuk’a’ = los cuernos de (Salmos 22,22)  Kuk’ex(o) =  él lo cambia (Salmos 89,35; 102,27; 144,6)  Kuk’isb’ej = terminando con (Salmos 135,8)  Kuk’isesej uku'x = gime,  clama... (Salmos 145,19)  Kuk’iso = lo acaba (Salmos 7,10: chak’isa’ b’a’ ri ketzelal: acaba la maldad de ellos,  imperativo del verbo acabar; 54,7; 74,8; 75,1; 78,38; 125,5; 143,12: chak’isa’: suprime tu)  Kuk’is uk’u’x = gime, clama (Salmos 102,1)  ________________________________________________________________________________  DICCIONARIO RI JETAQ B’IX

   

31   

Kuk’iyisaj = él hace surgir las fuentes, hace crecer las plantas (Salmos 104,10; 115,14  Chixuk’iyisaj b’a’: que los multiplique a ustedes, imperativo; 147,8)  Kuk’i’arisaj = lo hace numerosos (Salmos 69,28)  Kuk’olo = él guarda (Salmos 5,12: kkik’ol kib’: los que se guardan; 16,1: chinak’olo’ b’a’:  guárdeme tu; 61,5; 130,3: we ri at kak’ol ri mak: si tu en cuenta tomas las culpas)  Kuk’omij = él o ella suplica (Salmos 20,10: kqak’omij chawech: nosotros te suplicamos;  28,2; 55,2)  Kuk’oqopij = él lo arranca (Salmos 58,7)  Kuk’ot(o) = él lo cava (Salmos 7,16: kuk’ot jun jul: él cava un hoyo; 35,7)  Kuk’ulaj = él le recibe (Salmos 5,5: man kak’ulaj ta(j): tu no le recibes; 27,10; 44,3; 59,5:  jinak’ulaj: ven tu a recibirme; 89,51)  Kuk’ule’laj = él le contradice, le responde (Salmos 34,17; 56,6; 73,9; 74,1)  Kuk’ulmaj = le sucede algo (Salmos 1,4: man kuk’ulmaj ta wa’ weri’: no le sucederá esto;  144,15)  Kuk’utu = lo muestra (Salmos 9,17: xuk’ut rib’: él se manifestó; 16,11; 22,24: chik’utu’ b’a’  ri uq’ijil: glorifíquenle)  Kuk’ux(o)= él carcome, devora... (Salmos 31,10)  Kuk’uxej = lo carcome, lo devora (Salmos 69,10)  Kuk’u' rib' = él mismo se esconde (Salmos 10,1: kak’u’ awib’: tú te escondes; 10,10; 13,2;  17,8; 22,25; man xuk’u’ ri upalaj: no escondió su rostro; 102,3: mak’u’ wi: no lo escondas)  Kuk’yaq(o) kan = lo deja tirado (Salmos 55,23)  Kuk’yaq(o) ub’ik = él lo arroja, los tira (Salmos 5,11: che’ayaqa’ ub’i ri e’are’: arrójalos a  ellos, tájalos; 11,2; 74,1; 77,8)  Kuk’yarisaj = él los multiplica (Salmos 105,24)  Kuk’ya’b’al = agua para beber, agua potable (Salmos 104,11)  Kulawchij = le vigila, está pendiente de él, le espía (Salmos 66,7)  Kulik’(o) / kulik’ej = lo extiende (Salmos 47,2; 68,32; 80,12; 90,8; 104,2)  ________________________________________________________________________________  DICCIONARIO RI JETAQ B’IX

   

32   

Kulik’o = él extiende (Salmos 18,17; 110,2)  Kulik’ej = él extiende (Salmos 38,13: kkilik’ej: ellos extienden)  Kulilo’b’isaj = lo aplana (Salmos 65,12)  Kuloq’o = él lo compra (Salmos 74,2)  Kuloq’oq’ej = él le ama entrañablemente (Salmos 5,12: kkiloq’oq’ej: ellos le  aman entrañablemente; 16,3)  Kulutz’ej = él lo succiona, lo absorbe (Salmos 75,9)  Kumatz = serpiente (Salmos 140,4)  Kumemerisaj = él lo enmudece (Salmos 28,1: mamemarisaj awib’: no te enmudezcas)  Kumes(o) = él lo barra (Salmos 137,7)  Kumoch’ej = él le humilla (singular) (Salmos 55,20: ke’umoch’ej : él les humilia)  Kumoch’ej rib’ = él mismo se humilla (Salmos 76,10)  Kumolo = él lo reúne (Salmos 33,7)  Kumulij = él lo reúne (Salmos 7,8: chkimulij b’a kib’: que ellos se reúnan)  Kumuqu = él lo entierra (Salmos 78,3)  Kumutz’(o) = él lo quiebra, lo aplasta (Salmos 51,10)  Kumu’(o) = él lo empapa (Salmos 72,6)  Kunab’al = medicina, perfume (Salmos 23,5)  Kunab’alil = perfume (Salmos 75,9)  Kunab’ej = se da cuenta (Salmos 94,7: man kunab’ej ta wa’ weri’: no se da cuenta de esto)  Kunab’isaj = lo adelanta (salmos 105,17)  Kunak’(o) = él o ella lo injerta, lo adhiere a..., lo pega a... (Salmos 102,6; 137,6)  Kuna’o = él lo siente (Salmos 25,19: sib’alaj ti’tik kkina’ chwech: sienten mucha envidia  contra mi; 34,9; 39,3; 45,8; 59,13; 68,2; 73,3; 90,15: xqana’ ri jetaq k’ax: hemos  experimentado los sufrimientos; 119,77)  ________________________________________________________________________________  DICCIONARIO RI JETAQ B’IX

   

33   

Kuna’taj = lo recuerda (Salmos 25,7: manna’taj b’a’: no te acuerdas / recuerdas; 132,1)  Kuna’tisaj = lo recuerda (Salmos 6,6: katuna’tisaj: se recuerda de ti; 8,5; 10,12; 20,8;  22,25.28; 25,7: chinana’tisaj b’a’= recuérdate de mí; 48,10; 78,2; 83,5; 88,6; 98,3)  Kunik’oj = él lo examina, explora  (Salmos 11,4; 17,3; 33,15; 49,5; 56,7; 77,13; 119,9.59;  139,1.23)  Kunimaq’ijarisaj = le alaba (Salmos 54,8)  Kunimarisaj = lo engrandece (Salmos 18,37; 35,26: kkinimarisaj kib’: se engrandecen ellos  mismos)  Kunimej rib' = él se hunde en (Salmos 106,43: kkinimej kib’ pa ri kimak: ellos se hunden en  su culpa)  Kunojisaj = él lo llena (Salmos 17,14: chanojisaj b’a’ ri kipam: llénales tu el vientre a ellos;  65,10)  Kupaqchi’j = él lo desprecia, lo rechaza (Salmos 30,7; 36,3: man kupaqchij ta ri retzalal: no  desprecia su maldad)  Kupachq’ij rib’ = él tropieza, flaquea (Salmos 9,4: kkipachq’ij kib’: ellos mismos tropiezan,  flaquean; 91,12)  Kupach’lej = lo tría (Salmos 60,14)  Kupaj(o) = él lo sirve, lo vierte, lo echa (se refiere a líquido) (Salmos 75,9)  Kupaq’(ij) = él lo aplasta, lo hace trizas (Salmos 7,6: Chupaq’ij b’a’ ri nuk’aslemal: que él  aplaste mi vida; 74,6.13; 78,15; 98,8; 137,9; 143,3)  Kupatanij = él le sirve (Salmos 2,11: chipatanij: sírvale ustedes a él)  Kupaxij = él lo quiebra (Salmos 58,7; 68,22; 74,6; 75,11)  Kupetisaj = él le hace advenir (Salmos 60,4; 65,11; 106,29)  Kupil(o) = le lustra (Salmos 104,15: kupil chupalaj: le lustra la cara, le saca brillo a la cara)  Kupis(o) = él le envuelve (Salmos 147,3)  Kupitz’ej = él le oprime, le aplasta (Salmos 72,4) 

________________________________________________________________________________  DICCIONARIO RI JETAQ B’IX

   

34   

Kupolej rib' = se encrespa, golpea (Salmos 89,10: aretaq chi' kupolej rib’ ri uq'etal..:  cuando se encrespan las olas del mar)  Kuponb’a’ kanoq = él le abandona, le deja tirado (Salmos 22,16: ri at kinaponb’a’ kanoq: tú  me abandonas, me sumes, me dejas tirado)  Kuponkalej = lo quebranta, lo rompe (Salmos 107,16)  Kupuch’(o) = le extirpa, lo deshace (Salmos 52,7)  Kupuyij = le empuja, lo arrebata (Salmos 35,5)  Kuqach’ach’ej ri uware’ = rechinan, sus dientes (Salmos 35,16; 37,12)  Kuqach’ach’ej uware = le rechinan los dientes (Salmos 112,10)  Kuqaj(o) = él presta (Salmos 15,5)  Kuqajb’ej = él le derrota, le Vence, le lastima (Salmos 118,11)  Kuqajb’ej chuxe’ = le derrota, le vence (Salmos 37,14; 44,6; 52,7)  Kuqasaj uwach = él baja su rostro, se prosterna (Salmos 5,8: kinqasaj nuwach: yo bajo mi  rostro; 37,7; 56,8; 62,4; 65,8; 75,8; 81,15; 89,10.23; 94,23; 95,6; 107,29; 147,6)  Kuqumuj = él lo bebe (Salmos 60,5; 80,6)  Kuq’aj(o) = él le quiebra (Salmos 2,9: keq’aj na ri’ awumal: serán quebrantados por ti;  10,15)  Kuq’alajisaj = él lo revela (Salmos 48,4; 77,15; 98,2)  Kuq’at(o) = él lo corta (Salmos 76,13; 104,9)  Kuq’atej = él le detiene (Salmos 77,5)  Kuq’atej rij = le impide, le fija (Salmos 81,16)  Kuq’atuj = le atrapa, no le deja pasar (Salmos 76,4)  Kuq’axej = él lo pasa (Salmos 19,3: kuq’axej ri no’jib’al: le transmite la sabiduría; 23,4;  26,2: chaq’axij b’a’ pa ri q’aq’: pásalo tú en el fuego; 38,5: kq’ax uwi’ ri numak puwi’ ri  nujolom: mi pecado sobrepasa mi cabeza)  Kuq’ejej = él lo derrama  (Salmos 5,7; 23,5; 102,1)  ________________________________________________________________________________  DICCIONARIO RI JETAQ B’IX

   

35   

Kuq’ijilaj = le honra, le celebra (Salmos 6,6: katuq’ijilaj: él te honra; 18,50; 97,12)  Kuq’ilo = le impide, le limita, le prohíbe (Salmos 39,2; 84,12: man kuq’il ta ri utzil: no  impide la felicidad; 105,15)  Kuq’ip(ej) = lo corta (Salmos 37,15: kq’ipatajik na ri kich’ab’: sus arcos serán quebrantados;  46,10; 78,57; 107,16; 109,8: chq’iptajoq: que sea quebrantado)  Kuq’i’o = él aguanta (Salmos 1,5: man kkiq’i’ ta: no aguantan; 39,6; 69,8; 72,5.17; 79,5;  89,37; 107,5; 117,2)  Kuq’ojomaj = él toca música (Salmos 9,12: chiq’ojomaj jun b’ix: canten un canto; 33,2;  81,3; 101,1)  Kuq’ututej = le rompe (Salmos 74,14: ri at xaq’ututej ri kijolom ri Levi’atan: tú rompiste las  cabezas de Leviatán)  Kuram ub’e = él desvía su camino  (Salmos 78,57)  Kuraqaqej uchi’ = él grita, se regocija (Salmos 9,3: kinraqaqej nuchi’: yo me regocijo, me  alegro)  Kuraqaqej uchi’ = él grita (Salmos 3,5: kinraqaqej nuchi’: yo grito)  Kuraqo = él le encuentra (Salmos 28,7; 39,8: jas kuya’o kinraqa’ na in…: ¿qué puedo yo  esperar / encontrar?; 41,8; 73,21)  Kurayij = él lo desea (Salmos 37,4; 84,2: krayix5ik): es deseable, es deseado; 119,8)  Kuriqa’ = llegará el día (Salmos 4,8: aretaq chi’ kuriqa’ ri q’ij che: Cuando llegue el día  que…)  Kuriqo = le encuentra (Salmos 9,14: ri k’ax kinriqo: el sufrimiento, las dificultades que yo  encuentro; 36,12: minuriqa’...: que no me encuentre...; 73,4)  Kuriq’o = él lo llame (Salmos 72,9)  Kusacho = él borra, frustra el (Salmos 33,10; 37,20; 57,4; 58,1: masach uwach: no olvides;  89,41)  Kusach umak = él le perdona (Salmos 25,11)  Kusak’o = lo quiebra (Salmos 2,9: kesak’taj(k): ellos serán quebrados)  ________________________________________________________________________________  DICCIONARIO RI JETAQ B’IX

   

36   

Kusalkipij = se volteó contra… desleal (Salmos 78,8: xusalkipij rib’: se volteó contra)  Kusalk’apij rib’  = se tuerce, se debilita (Salmos 18,37: man kusalk’apij ta rib’ ri ukux  waqan: no se tuerzan o debiliten mis tobillos)  Kusalk’atisaj rib' = se dislocan (Salmos 22,15)  Kusetej = él lo tira, él lo avienta (Salmos 50,17; 60,4; 89,40; 141,8: masetej kan ri  wuxlab’al: no dejes tirado mi espíritu)  Kusino = le tira (Salmos 7,6: chusina’ b’a’ nupam: que tire mi interior)  Kusoko = él le hiere  (Salmos 77,11; 105,36; 135,8)  Kusolij = él le visita (Salmos 65,9; 106,4)  Kusol(o) = lo desenrolla (Salmos 34,18; 38,19)  Kusol umak = desenrolla su pecado, se confiesa (Salmos 32,5)  Kusub’u = él le engaña (Salmos 89,23)  Kusuk’ub’a = lo prepara, le dirige, le corrige, lo endereza (Salmos 5,3: kinsuk’ub’a wib’: yo  me preparo; 18,15; 39,12; 94,12)  Kusuk’umaj = él lo prepara (Salmos 5,9: chasuk’umaj: prepara tú; 104,14)  Kusutij rij = él le rodea (Salmos 17,11: kkisutim wij: ellos me rodean; 23,6: xisutij iwij;  119,158; 125,2)  Kusutsa’ = menéala (Salmos 22,8: kkisutsa’ ri kijolom: menean la cabeza; 44,15; 109,25)   Kutak’ta’ye’j rib = él que se yergue con orgullo (Salmos 39,6)  Kutas apanoq = él lo aparta (Salmos 4,4)  Kutatb’ej / kutatab’ej = él escucha o él le escucha (Salmos 4,4: kinutatb’ej: él me escucha;  34,18; 77,2; 86,7)  Kutak’ab’a = él lo para (Salmos 10,17: katak’ab’a’ ri axikin: tú para bien las orejas para  escuchar; 18,45: kkitak’ab’a ri kixikin: ellos paran bien para escuchar; 45,11; 71,2)  Kutak’alb’ej = él le pisotea (Salmos 42,6; 49,6; 56,3) 

________________________________________________________________________________  DICCIONARIO RI JETAQ B’IX

   

37   

Kutak’ata’ rib’ = se sublevan (Salmos 5,12: kkitak’ata’ kib’ chawach: se sublevan en contra  de ti)  Kutanab’a’ = él cesa, el detiene (Salmos 46,10; 46,11; 85,5: chatanab’a’: cesa tú, detén tú)  Kutaq uloq = él lo envía (direccional: de allá para acá) (Salmos 11,6)  Kutas apanoq = lo aparta de él (direccional) (salmos 106,23; 119,102)  Kutatab’ej = él le escucha (Salmos 10,17: ri at katatab’ej Yahweh: tu escuchas Yahweh)  Kuta’o = él escucha (Salmos 66,16: jita’: vengan ustedes a escuchar)  Kutijoj = él le enseña (Salmos 144,1)  Kuterne’b’ej = él le sigue (Salmos 1,1: man kuterne’b’ej ta(j): él no le sigue; 34,15; 37,34;  119,5)  Kutewchi’j = él le bendice (Salmos 5,12: katewchi’j: tú le bendices)  Kutij anim = él corre (Salmos 4,2: kitij anim: ustedes corren)  Kutijej = él devora (Salmos 14,4: kekitijej ri nuwinaq: ustedes devoran a mi gente)  Kutijoj = él le enseña (Salmos 16,7; 90,12: chujatijoj b’a’: enséñanos tú )  Kutiko = él lo planta, él lo siembra (Salmos 80,16; 107,37)  Kutixo = él derrama (Salmos 89,21: xintix(o): yo derramé)  Kutoch’(o) = él raja, él desgaja (Salmos 29,5)  Kutojo = él le paga (Salmos 18,21)  Kutoj uk’axel = él se venga (Salmos 5,7; 10,15: chatojo’ uk’axel chrech: véngate de su  maldad; 34,22; 103,11)  Kutolb’isaj = le traga (Salmos 80,14; 89,45)  Kutoqij = él lo quita (Salmos 76,6)  Kutoq’aj = él le sostiene (Salmos 41,5)  Kutoq’ej/Kutoq’aj = le establece (Salmos 18,34: kinutoq’ej: el me establece; 37,17; 75,4;  119,28; 147,6.13)  ________________________________________________________________________________  DICCIONARIO RI JETAQ B’IX

   

38   

Kutoq’ob’isaj uwach = él se compadece de él (Salmos 4,2: chatoq’ob’iaj nuwach: tú  ten compasión de mi)  Kuto rib’ chuxe’  = él se cobija bajo tus alas (Salmos 36,8: kkito kib’ chuxe’ ri umuj ri axik’:  ellos se cobijan a la sombra de tus alas, se sienten seguros bajo tus alas)  Kutoro = él le rompe, le quiebra, le abre (Salmos 3,8: kator ri kiware: tu les rompes los  dientes; 78,2: kintor na ri’ nuchi’: yo abriré mi boca; 104,28; 119,18)  Kutota’ = él lo sacude (Salmos 29,8)  Kuto uwach = él le ayuda, él recobra (Salmos 6,5: chato’ b’a uwach ri wuxlab’al: tú, ayuda  mi alma; 10,18; 18,18; 43,1, 55,9)  Kutoxej = él lo derrama, lo riega (Salmos 79,4; 92,11; 142,3)  Kuto’ uwach = él lo liberó (Salmos 18,1: xuto’ uwach chkiwach konojel ri e’uk’ulel: él lo  liberó de todos sus enemigos)  Kuto’tajisaj = él le libera (Salmos 25,21)  Kutukuj / kutikij = él lo desbarata, le dispersa (Salmos 68,3; 119,118)  Kutukij rib’ = se alborota, se agita (Salmos 2,1: Jas che, che kkitukij kib’ ri esiwan tinimit?:  ¿Por qué se alborotan, se agitan los pueblos?)  Kutunej =  da a manos llenas (Salmo 112,9)  Kut’iqo = él sella, prender (en este caso) (Salmos 40,11; 48,14; 74,7: xkit’iq q’aq’: ellos  prendieron fuego)  Kut’iqo = lo penetró profundamente, lo clavó (Salmos 38,3: xt’iqitaj(ik): fue penetrado;  61,7)  Kut’oqapij / kut’oqopij = él lo rompe (Salmos 2,1: chqat’oqapij: rompámoslo nosotros;  129,4)  Kut’uyb’a = él lo sienta (Salmos 113,5; 136,6)  Kutzajrisaj = él lo seca (Salmos 74,15)  Kutzalb’a’ uloq = él coloca algo hacia acá (Salmos 55,3 chatzalba' uloq ri axikin chwech:  vuelve tus oídos hacia mí; pon tus oídos a mí; 116,2; 144,5)  ________________________________________________________________________________  DICCIONARIO RI JETAQ B’IX

   

39   

Kutzalej uloq = él me devuelve, me responde (dirrecional, uloq) (Salmo 3,5: Kutzalej uloq ri  utzij: él me responde con su palabra, me devuelve la palabra)  Kutzalij = le devuelve (Salmos 13,4: chatzalij b’a’ uwach jun tzij chwech: devuélveme tú  una palabra a mí; 20,7; 126,4)  Kutzalijisaj / kutzalejisaj = le devuelve, le regresa (Salmos 60,7; 66,9; 98,3; 132,11)  Kutzaq(o) = le deja (Salmos 18,40: ke’atzaq chuxe’ ri waqan: tú los haces caer bajo mis  pies)  Kutzaqo = él le pierde (Salmos 30,7: kinutzaqo: que me haga caer o perderme)  Kutzaqopij / kutzoqopij = él le libera (Salmos 119,28: kutzaqopij ri oq’ej: él libera el llanto;  se echa a llorar; 146,7)  Kutzaqopij chrech = da rienda suelta a... (Salmos 50,19)  Kutze’j uwach = se ríe de él  (Salmos 30,2; 35,24: minkitze’j b’a’: que ellos no se rían de mí;  37,13; 59,9)  Kutze’j uwach = se burla de él (Salmos 22,7: kkitze’j nuwach ri winaq: la gente se burla de  mí)  Kutzijoj = él le cuenta (Salmos 9,2: kintzijoj na wa’ ronojel: contaré todo…; 35,20; 80,7)  Kutzinklej = él hace sonar las espadas (Salmos 89,44: xatzinklej: hiciste sonar las espadas)  Kutzok’(o) = él hirió, tocó la roca. (Salmos 78,20)  Kutzoqopij = él lo libera (Salmos 105,20: ktzoqopixik: él es liberado)  Kutzuro = él le provoca (Salmos 74,18; 106,29)  Kutz’aj rib’ = él mismo se mancha (Salmos 106,39)  Kutz’apij = él lo cierra (Salmos 34,14; 40,12; 50,3; 94,23; 118,27)  Kutz’apij uchi' = él se calla, cierra su boca (Salmos 35,22: matz’apij achi’: no te calles; no  cierres tu boca)  Kutz’aqatisaj = él lo completa (Salmos 120,3)  Kutz’aqo = él lo construye (Salmos 106,19)  ________________________________________________________________________________  DICCIONARIO RI JETAQ B’IX

   

40   

Kutz’i’laj = él le desprecia, le detesta (Salmos 22,25)  Kutz’onoj = él le suplica (Salmos 20,6)  Kutz’onoj = él llama, pide, suplica, ruega (Salmos 28,1: kintz’onoj chawech, Yahweh: yo te  llamo a ti Yahweh)  Kutz’umaj = él le besa (Salmos 2,12: chitz’umaj b’a’ ri raqan: besen ustedes los pies de él;  85,11)  Kuwach’alej  = le machaca, le aplasta (Salmos 89,11)  Kuwach’alej = él lo aplasta con los pies (Salmos 94,5; 110,2)  Kuwa’lisaj = él le levanta (Salmos 3,4: kawa’lisaj le nujolom: tu levantas mi cabeza)  Kuwa’lisaj = él le levanta (Salmos 9,14: kinawa’lisaj: tú me levantas a mí; 10,12; 37,7, 56,3;  75,8)  Kuwiq(o) = él lo adorna (Salmos 149,4)  Kuwolqatij rib' = borboten las aguas (Salmos 46,4)  Kuwolqotej rib' = se desmorona, se desarticula,  (Salmos 6,4: kuwolqotej rib’ ri wuxlab’al:  mi espíritu se desarticula)  Kuwonej rib’ = él se humilla (Salmos 10,17: kkiwonej kib’: ellos se humillan; 22,30)  Kuwonob’a’ kanoq = él lo abandona (Salmos 9,11: man ke’awonab’a ta kanoq: tú no les  abandonas a ellos; 15,14 kuwonob’a’ rib’: se abandona a sí mismo; 22,2; 71,11)  Kuwor(o) = él lo perfora (Salmos 105,41)  Kuwuch rib’  = él que se humilla, se hace pequeño (Salmos 25,9: kuwuch’ rib’: se humilla,  se hace pequeño)  Kuwuch’ej rib’ = él se humilla (Salmos 35,13)  Kuxak’pij rib’ = él salta, él brinca (Salmos 114,4)  Kuxalq’atij = la devasta, la viola (Salmos 80,14)  Kuxaq’o = él le pisotea (Salmos 18,43: ke’inxaq’o: yo les pisoteo a ellos)  Kuxaq’lej = le pisotea (Salmos 108,14)  ________________________________________________________________________________  DICCIONARIO RI JETAQ B’IX

   

41   

Kuxe’j rib’ = él tiene miedo (Salmos 27,1)  Kuxib’ij rib’ = él mismo se atemoriza (Salmos 3,7: man kinxib’ij ta wib’: yo no me atemorizo  18,5: xinxib’ij wib’: tuve miedo; 34,10)  Kuxik = llega a serlo... (Salmos 114,2)  Kuxim(o) = él le amarra (Salmos 65,7: kaxim apam: tú que te amarras la cintura)  Kuxlab’inik = él respira (Salmos 150,6)  Kuxlan(ik) = él descansa (Salmos 23,2: kinu’uxlanisaj: él me hace descansar; 34,8; 55,7;  68,14; 77,3; 94,13; 105,4; 132,3)  Kuxol rib’ = se mezcla, se revuelve con (Salmos 106,35: xkikol kib’ kuk’: se mezclaron con  ellos)  Kuxik = llega a ser (Salmos 63,11)  Kuxtuj = le desprecia (Salmos 44,10; 132,10)  Kuxukub’a’ = le hace arrodillarse (Salmos 95,6)  Kuxulb’a’ uwach = él baja la cara, la mirada, se postra (Salmos 22,28: kkixulb’a’ kiwach ri’  cho ri ulew: bajarán la cara, la mirada, se postrarán sobre la tierra)   Kuxutuj = le desprecia (Salmos 51,19; 102,18; 107,40; 108,12)  Kuxutuj ub’ik = él  o ella le desprecia (direccional: de aquí para allá) (Salmos 43,2)  Kuxut’uj ub’ik = él lo sopla (direccional: de aquí para allá) (Salmos 9,5: ke’uxut’uj ub’ik: él  les sopla a ellos; 78,26)  Kuyajo = él le regaña a él (Salmos 6,2: minayajo: no me regañes tú; 38,2; 68,31; 80,17;  106,9)  Kuyajyatej = él le regaña muchísimo (Salmos 39,12; 99,8)  Kuyak(o) = él lo edifica; lo levanta (Salmos 27,6; 44,21; 63,5: kinyak na ri nuq’ab’:  levantaré mis manos; 107,37; 126,5)  Kuyatzanlej rib' = retoza (Salmos 29,6)  Kuya’ kanoq = él le abandona (Salmos 9,19: man kya’ ta kanoq: él no es abandonado;  38,22)  ________________________________________________________________________________  DICCIONARIO RI JETAQ B’IX

   

42   

Kuya’o = él lo da, lo pone (Salmos 18,20: xinuya’a’ pa utzil: me puso en un lugar seguro  (direccional)  Kuya’ wi = dónde colocar, dónde dejar (Salmo 84,4).  Kuyich’iya' uwoq’och = parpadean sus ojos (Salmos 35,19: mikiyich’iya’ ri kiwoq’och: que  no parpadeen sus ojos)  Kuyb’al mak = perdón (Salmos 32,5)  Kuyoq’o = él le maltrata (Salmos 6,8: kinyoq’ik = yo soy maltratado; 42,11; 74,10; 119,42)  Kuyoq’oq’ej = le maltrata muchísimo (Salmos 78,40)  Kuypa’ = relámpago, rayo (Salmos 77,18; 97,4)  Kuyuk’uj = él le espía (Salmos 10,8; 27,11; 37,32)  Kuyuqej = de la mano le conduce  (Salmos 45,5)  Kuyuq’uj = él le pastorea (Salmos 78,71)     Ku’  Ku’lik = él está sentado (Salmos 2,3; sentado: Salmos 9,8; 10,8; 80,2)  Ku’lib’al = lugar donde sentarse (Salmos 4,9: nuku’lib’al: mi lugar donde sentarme)     Kw  Kwachinik = da fruto (Salmos 128,3)  Kwarik = él  duerme (Salmos 3,6: kinwarik: yo duermo; 13,4; 121,3)  Kwa’alaj / kwa’laj = se agita (Salmos 3,2: kewa’alaj: se agitan; 93,3)  Kwa’kat(ik) = pasea (Salmos 55,11)  Kwa’laj(ik) / kwa’lij(ik) = él se levanta (Salmos 12,6: kinwa’laj ri in: yo me levanto; 19,7;  35,23: chatwa’lijoq: levántate tú; 41,9; 68,2: chwa’lajoq b’a’: que se levante; 86,14; 108,8)  ________________________________________________________________________________  DICCIONARIO RI JETAQ B’IX

   

43   

Kwa’laj(ik) / kwa’lij(ik) = él se levanta (Salmos 18,39; man kewa'laj ta chik: ellos ya no se  levantan. Salmos 3,8: chatwa’lijoq: levántate tu; 7,7; 10.12)  Kwa’lisaj = ellos lo levantan a él (Salmo 66,7; 93,3)  Kwilil(ik) = se derrumba (Salmos 18,8: xwililik: se derrumbó; 60,4; 73,18)  Kwixwatik = él murmura (Salmos 106,25)  Kwonb’ax(ik) kanoq = él es abandonado (Salmos 37,25: che utukel xwonb'a'x kanoq: que  haya sido abandonado)  Kwulwatik = cacarea, cotorrea con ruidos, murmura (Salmos 94,4)     Kx  Kxak’inik = él o ella corre  veloz (Salmos 119,32)  Kxak’panik = él o ella salta (Salmos 104,8)  Kxak’pin(ik) / kxek’pin(ik) = vocear, explotar, vitorear (Salmos 98,4: chixxak’pinoq :  exploten, vitoreen ; Salmos 68,4)  Kxib’inik = él asusta, él atemoriza (Salmos 53,6: jawije’ man k’o ta jun jas uwach kxib’inik:  donde no hay nada que espante)  Kxilil(ik) = deja oír su voz (Salmos 104,12)  Kxirin(ik) = salmodiar  (Salmos 21,14; 47,7; 57,8)  Kxirxitik = saca música solo con la boca (Salmos 27,6)  Kxojowik = él danza, baila (Salmos 51,10)  Kxuki’(k) = él se arrodilla, él se postra (Salmos 86,9; 97,7)  Kxuki’ uloq = él se arrodilla (direccional) (Salmos 53,3)  Kxuki’k = él se postra (presente) (Salmos 45,12: chatxukul chuwach ri Are’: póstrate tu  ante Él; imperativo; 95,6; 132,7)  Ktuxin uloq = retoña, crece (direccional) (Salmos 104,14)  ________________________________________________________________________________  DICCIONARIO RI JETAQ B’IX

   

44   

 Ky  Kyakataj(ik) = será levantado (Salmos 86,15; 89,39)  Kyakataj(ik) = se encoleriza, se enfurece (Salmos 37,1 : Mayakataj ri aq’aq’al : no te  encolerices, no te enfurezcas)  Kyakowik = él es el fundador, el que lo funda (Salmos 107,36)  Kyaqiq’ = el viento (Salmos 11,6)  Kyatznajik = se estremece (Salmos 55,5)  Kya’owik = él da (Salmos 14,7)  Kyoq’owik = él maltrata (Salmos 78,41; 89,52)  Kyo’jka’rik = él tambalea y desfallece (Salmos 27,2: keyo’jka’rik: desfallecen y tambalean)      K’  K’ache’laj = bosque, montaña (Salmos 50,11; 83,15; 96,13; 132,6)  K’a jampa = hasta cuándo (Salmos 4,3)  K’ak’arinaq = está renovado (Salmos 102,19)  K’am = trampa y cuerda (Salmos 11,2; 129,4)  K’amal / K’amil = cuerda (Salmos 4,1; 54,1, 150,4: ri q’ojom k’o k’amil: instrumento  musical de cuerdas)  K’amalb’e = el que guía, guiador (Salmos 18,44)  K’amaninaq chrech = está acostumbrado a (Salmos 68,22)  K’amb’al = cuerda, trampa (Salmos 16,6; 18,6; 64,6; 69,23; 124,7)  K’amil = hilo para atar (Salmos 116,3)  K’as(lik) = él está vivo (Salmos 124,3: ujk’as na ri’ kujkib’iq’ej ub’ik: vivos nos tragaron)  K’aslik = vivo, valiente, vigilante (Salmos 24,8; 42,3; 84,3; 90,4; 115,18)  ________________________________________________________________________________  DICCIONARIO RI JETAQ B’IX

   

45   

K’at = red (Salmos 9,16)  K’ateri’ = conjunción  y (Salmos 22,32)  K’axk’obelil = sufrimiento (Salmos 9,10)  K’axk’ob’inaq = ha sufrido (Salmos 51,19)  K’axtok’ = demonio (Salmos 16,3)  K’ax uch’ab’exik = necio, terco, testarudo (Salmos 92,7)  K’ax uch’ab’exik = el necio (Salmos 49,11)  K’ax uch’ab’exik = persona necia (Salmos 37,38; 73,22; 74,18; 106,43)  K’ay = negocio, venta (Salmos 107,23: kik’ay: el negocio de ellos)  K’a’nal = enojo, revuelta, molestia (Salmos 54,5; 89,33)  K’a’p = avispas que dan miel (Salmos 81,17)  K’äsik = cabra (Salmos 50,13)  K’exwach = en lugar de, en vez de (Salmos 45,17)  K’im = paja (Salmos 1,4; 32,4)  K’inmuj = pequeña sombra (Salmos 109,23)  K’isb’al k’u’x = lamentación; angustia (Salmos 7,1; 20,2; 78,64)  K’isinaq = agotado, acabado, terminado (Salmos 6,7; 68,10)  K’ix = vergüenza (Salmos 22,6)  K’ixb’al = vergüenza (Salmos 6,11)  K’isnaq = terminado, acabado (Salmos 35,12: ri nuk’aslemal k’isnaq tzij puwi’: mi vida se  agota)  K’iyinaq = crecido, plantado (Salmos 1,3)  K’ojolil = juventud (Salmos 103,5)  K’ok’ = fragancia, aroma (Salmos 141,2)  ________________________________________________________________________________  DICCIONARIO RI JETAQ B’IX

   

46   

K’olik = tener, estar, haber (Salmos 10,7)  K’olom = guardado (Salmos 17,14: che ak’olom: lo que tú has guardado, tus reservas;  18,22; 31,20; 78,10; 119,11)  K’olom = guardado  (Salmos 18,24; 119,75)  K’otzi’jal = flores (Salmos 72,16)  K’owel = peregrino, de paso (Salmos 105,12)  K’uja = graneros, silos (Salmos 144,13)  K’ulaxik = infinitivo del verbo recibir, recibido (Salmos 88,14: xas pa aq’ab’il kb’e ri  nuch’awem che ak’ulaxik: de madrugada va mi oración a tu encuentro)  K’ulel = enemigo (Salmos 7,6: nuk’ulel: mi enemigo; 18,1; 60,13)  K’ule’la’xik =  verbo contradecir (Salmos 35,15: kkimulij kib’ che nuk’ule’la’xik: se  reúnen contra mi; 41,12; 50,7; 81,6; 109,2)  K’ulja = vecino (Salmos 79,12)  K’uri’ = preposición entonces (Salmos 94,9)  K’utb’al = signo (Salmos 65,9)  K’uwa’ = fuente de agua, noria  (Salmos 55,24; 69,16)  K’u’talik = está escondido (Salmos 19,7.13; 54,7; 81,8; 90,8)  K’u’x = corazón, centro (Salmos 81,17: ri uk’u’x ri triko: el corazón del trigo)  K’ya = muchos (Salmos 21,5; 22,13 ek’ya ama’ taq wakax: muchos toros; 90,10)  K’yalaj  = muchísimo (Salmos 71,18)  K’yaqb’al =  flecha (Salmos 11,2; 45,6)  K’yaqom = está tirado (Salmos 18,23: ri utzij man nuk’yaqom ta ub’ik: su palabra yo no la  he tirado, no la he apartado de mi; 89,39)  

________________________________________________________________________________  DICCIONARIO RI JETAQ B’IX

   

47   

 L  Lajuj kaq’o lajujk’al = diez mil (Salmos 91,7)  Lajujk’al = mil (Salmos 90,4)  Laq’ab’anel = vigilante, centinela (Salmos 141,3)  Laq’ab’em = está acechado, al acecho (Salmos 59,4: kilaq’ab’em ri wuxlab’al: ellos tienen  acechada mi alma)  Lawchinel = vigía, vigilante (Salmos 141,3)  Lik’inik = está extendido (Salmos 57,5)  Loq’ = es amado (Salmos 38,12)  Loq’ob’al tzij = una palabra de susurro (Salmos 115,7)  Loq’oq’eb’al ak’u’x = tu amor (Salmos 6,5)  Lya’nik = terreno plano, allanado (Salmos 143,10)      M  Maltyoxib’al = agradecimiento (Salmos 100,1)  Manxo = manso (Salmos 32,9)  Masat = cierva (Salmos 18,34; 42,2)  Mayib’al = milagro (Salmos 9,2: ri taq amayib’al:  tus milagros)  Mayilq’ijsaq = generaciones (Samos 61,7)  Mayowik  = preocupación, aflicción (Salmos 94,19)  

 

 

 

        masat 

Mayul = neblina  (Salmos 97,2; 147,8)  Ma’tam = tarde  (Salmos 127,2: che ma’tam kixkotz’e’ik: ustedes que se acuestan tarde;  145,8)  ________________________________________________________________________________  DICCIONARIO RI JETAQ B’IX

   

48   

Meb’a’ = él es pobre (Salmos 9,13: emeb’a’ib’: ellos son pobres)  Meb’a’il = pobreza, miseria (Salmos 119,92)  Meb’il = riqueza (Salmos 34,13; 144,14)  Mes = basura (Salmos 113,7)  Met = algodón, hisopo (Salmos 51,9)  Mijumul = ni una vez (Salmos 112,6)  Minor = huérfano (Salmos 68,6)  Moch’em = humillado (Salmos 69,20)  Mokom = empleada para servicios domésticos (Salmos 119,91)  Moxil = locura (Salmos 38,6; 85,9)  Muj = sombra (Salmos 11,2: kimuj: la sombra de ellos; 80,11)  Mul = veces  (Salmos 12,7: wuqub’ mul: siete veces)  Mulin ib’ = reunión, asamblea (Salmos 26,12)  Muqub’al / muqbal = sepulcro (Salmos 5,10; 88,12)  Muqum = está enterrado (Salmos 88,6)      N  Nab’e’al = el  primogénito (Salmos 78,51)  Naj = lejos (Salmos 6,9)  Nak’al(ik) = está pegado (Salmos 22,16; 44,27)  Nak’om = ha sido pegado (Salmos 119,31)  Na’tal(ik) = a  salvo, ileso, indemne (Salmos 141,10: man k’o ta na’tal chwech kinq’ax  ub’ik : mientras yo paso a salvo, ileso)  Na’tam = tardo a; lento a (Salmos 86,15)  ________________________________________________________________________________  DICCIONARIO RI JETAQ B’IX

   

49   

Na’tisab’al kech = el recuerdo de ellos (Salmos 34,17: kresaj ri na’tisab’al kech: para raspar  de la tierra su memoria su recuerdo; 38,1; 109,15; 111,4; 135,13)  Nik’oxik = verbo examinar (Salmos 26,2: utz nunik’oxik chab’ana’ Yahwhe: Escrútame  Yahvé, examíname)  Nimal = orgullo (Salmos 5,6; 19,14)  Nimal ka’yem = mirada altanera u ojo altanero  (Salmos 101,5)  Nimaq’ij = fiesta (Salmos 81,4: qanimaq’ij: nuestra fiesta)  Nim chilitajoq wi = que sea exaltado, engrandecido (Salmos 18,47 (imperativo))  Nim kril wi = él le alaba, le admira (Salmos 10,3).  Nojimal = lentamente, despacio, poco a poco (Salmos 14,2)  No’jib’al = sabiduría (Salmos 16,7: che are Are’ nuno’jib’al: El que es mi sabiduría; 30,5: ri  tyoxlaj uno’jib’al: su sagrada sabiduría)  Nuch’ = bebecito (Salmos 131,2)  Nukub’am = tengo puesta mi confianza en… (Salmos 56,12; 78,22)  Nulukub’a’m wij = estoy encorvado, estoy agachado (Salmos 38,7)  Nusantil / chi pa ri nusantil uloq = desde el vientre de mi madre (Salmos 22,11)     O  Ob’o’es = instrumento musical utilizado entre los judíos (Salmos 9,1)  Ojer = antiguamente (Salmos 24,9)  Okem = la entrada (Salmos 48,5)  Okib’al / okb’al = la entrada (Salmos 9,14: rokib’al: la entrada de; 65,9; 68,21; 118,20)  Ok’owel = peregrino, de paso (Salmos 39,7; 119,54)  Onto’ = grasa (Salmos 109,24)  ________________________________________________________________________________  DICCIONARIO RI JETAQ B’IX

   

50   

Oqataj = infinitivo del verbo perseguir (Salmos 35,6: roqataj ri anjel rech ri Yahweh: que le  persiga el ángel de Yahvé; 86,14)  Oqatam = él está perseguido (Salmos 38,13; 54,5)  Oq’ej = llanto (Salmos 6,7; 64,2; 79,11; 86,6)  Oxkal lajuj = setenta (Salmos 90,10)  Oxmul = tres veces (Salmos 80,6)  Oyowal = enojo, cólera (Salmos 6,2: awoyowal: tu cólera)     P  Pajb’al = instrumento para medir, balanza (Salmos 62,10)  Palaj = rostro, cara (Salmos 80,17; 42,6: q’equ’m chapalaj: ... sombrío tu rostro...)  Pam = estomago (Salmos 45,4)  Panib’al = refugio (Salmos 9,10; 90,1; 119,114)  Pajb’al amaja’ = copa (Salmos 11,6: kipajb’al amaja’: la copa de ellos)  Paqalem = subida (Salmos 120,1‐134,1)  Paqalik = es parado, es subido, es elevado (Salmos 49,9: sib’alaj paqalik ri rajil ri ruxlab’al:  es muy cara su vida)  Patan = servicio (Salmos 127,1)  Patz’an = cana de milpa (Salmos 45,2; 136,13)  Payu’ = pañuelo, velo (Salmos 18,12)  Pa’tz =  alborotado (Salmos 68,22)  Pek = cueva, caverna (Salmos 57,1; 142,1)  Pet b’a’ = que venga (Salmos 119,41)  Pisb’al ch’ich’ = envoltorio donde se guarda la espada (Salmos 35,2)  ________________________________________________________________________________  DICCIONARIO RI JETAQ B’IX

   

51   

Pisb’al uch’ab’ = envoltorio donde se guarda las flechas (Salmos 127,5)  Pitz’ik = verbo destripar (Salmos 88,18)  Pixab’ = ley (Salmos 25,10)  Pixb’anik = ley (Salmos 148,6)  Ponolik = tirado (Salmos 82,3)  Poqlaj = polvo (Salmos 30,10; 78,27)  Poqalajik = polvo (Salmos 22,16)  Puch = acaso (Salmos 88,11)  Puchi’ = en su boca (Salmos 32,9)  Purnum = punto más alto del árbol (Ps 104,17)     Q  Qajib’al = caída del sol, ocaso (en este caso) (salmos 104,19)  Qajinaq = él ha bajado (Salmos 22,30: eqajinaq chi pa ri ulew: los que ya han bajado en la  tierra; 107,39)  Qajomal = alquilado, préstamo (Salmos 37,21)  Qajomanik = verbo  prestar, alquilar (Salmos 112,5)  Qopqatem = brillo, brillante (Salmos 96,9)  Qul = garganta (Salmos 5,10: upakiqul: dentro de la garganta de ellos; 22,16; 28,6)      Q’  Q’ab’aj = brazo, mano (Salmos 89,14.33)  Q’aq’al = calor (Salmos 19,7)  Q’atb’al taq tzij = jueces (plural)  (Salmos 2,10)  ________________________________________________________________________________  DICCIONARIO RI JETAQ B’IX

   

52   

Q’atb’al tzij = ley (Salmos 81,5)  Q’axeb’al = lugar de paso (Salmos 56,7)  Q’axel = de paso, peregrino (Salmos 39,7; 89,42; 104,4; 105,12; 119,54)  Q’axinaq = él o ella ha pasado (Salmos 42,8; 88,17)  Q’älaj = invierno (Salmos 74,17)  Q’eb’al = tinaja (Salmos 2,9)  Q’eq = color negro (Salmos 97,2)  Q’eqlaj = muy negro (Salmos 18,10)  Q’eqal woq'ochaj = iris (Salmos 17,8: uq’eqal ri woq’ochaj: el iris de mi ojo)  Q’equmuj = nubes negras (Salmos 77,18)  Q’equ’m = nublado (Salmos 18,12)  Q’e’t = olas del mar (Salmos 65,8: ri jetaq uq’e’t  ri ja’: las olas del mar)  Q’e’t = surcos  (Salmos 129,3)  Q’etal = oleaje (Salmos 72,16; 88,8)  Q’ijilanik = culto (Salmos 95,2)  Q’ijilaxik = digno de alabanza, de ser glorificado (Salmos 18,4: uq’ijilaxik: digno de  alabanza)  Q’ijsaq = existencia (Salmos 39,14: cho q’ijsaq: en la existencia; 90,10)  Q’inaq = está podrido (Salmos 38,6; 64,4)  Q’ojom = instrumento de música (Salmos 4,1; 54,1; 81,3)  Q’ojomal = música (Salmos 69,1)  Q’ol = resina (Salmos 141,2: k’ok’ q’ol: resina aromática)  Q’ub’al = túnica (Salmos 22,19: nuq’u’b’al: mi túnica) 

________________________________________________________________________________  DICCIONARIO RI JETAQ B’IX

   

53   

Q’usb’a’m = ha sido encorvado (Salmos 57,7: ri wuxlab’al uq’usb’a’m rib’: mi alma se ha  encorvado)     R  Rab’ = raíz (Salmos 80,10)  Rachq’al = brasa  (Salmos 120,4)  Rachq’aq’ = brasa (Salmos 140,11)  Rajil = dinero, precio (Salmos 15,5: urajil: su dinero; 28,4)  Raqanja = columnas (Salmos 144,12)  Raqanja = columna (Salmos 75,4)  Raqoj chi’aj = grito (Salmos 5,3, 9,13; 34,16)  Raqik cji’aj = grito (Salmos 93,3)  Rawasil = sentido (Salmo 49,5)  Rax amalo = mosquito (Salmos 105,31)  Raxk’yaq = uñas, pezuñas (Salmos 69,32)  Raxq’ab’ = rocío (Salmos 72,6; 133,3)  Rayib’al = deseo (Salmos 105,2; 119,5)  Rayim = deseado (Salmos 21,3: urayim ri ranima’: su corazón ha deseado)  Ra’lal = el peso de... (Salmos 107,26)  Rechb’al = su herencia (Salmos 78,71)  Rejalaxik = conteo de... (Salmos 90,12: chujatijoj b’a che rejalaxik ri jetaq qaq’ij; 104,19:  kruk’aj rejalaxik ri jetaq q’ij: para llevar el conteo del tiempo; 139,17)  Relb’alq’ij = donde sale el sol, el oriente (Salmos 65,9)  Remelik tik'ilik = está en su gloria (Salmos 29,3; 96,6; 138,5)  ________________________________________________________________________________  DICCIONARIO RI JETAQ B’IX

   

54   

Reqele’m / reqele’n = su autoridad (Salmos 60,9; 149,9)  Retz’b’exik uch’akik = echar en suerte (Salmos 22,19)  Rij nuwoq’och = parpados (Salmos 77,5: ri rij nuwoq’och: los parpados de mis ojos)  Rilik = verbo ver (Salmos 42,3: Jumpa kuya ri’ kinb’e che rilik ri uwach: Cuándo podré ir a  ver el rostro de)   Riqom = ha sido encontrado (Salmos 56,9; 109,22; 147,3)  Rismal = plumas / lana (Salmos 68,14; 91,4; 147,16: rismal chij: lana de oveja)  Ri’j ik’ = luna llena (Salmos 81,4)  Ri’job’ik = la vejez (Salmos 71,21)  Rokb’al Rachoch = pórtico del templo, entrada (Salmos 100,4)  Roq’ib’al = el sonido de (Salmos 49,5)  Ruk’am = lo lleva (Salmos 65,10)  Ruk’a’ wakax = cuerno (Salmos 81,4)  Rumal k’u wa’ weri’ = por eso (Salmos 30,13)      S  Sachb’al k’u’x / sachib’al k’u’x  = algo que sorprende, sorprendente  (Salmos 71,7; 105,5;  150,2: sachib’al taq k’u’x ch’o’j: sorprendente valentía)  Sachb’al mak = perdón (Salmos 86,5)  Sachinaq = perdido, error (Salmos 6,11: esachinaq: ellos están confusos, aterrados,  perdidos; 14,1; 70,3; 83,18; 88,13)  Sak’ = langosta (Salmos 78,46; 105,34; 109,23)  Sak’aj = activo (Salmos 78,9)  Saqalaj = verdadero (Salmos 12,7; 89,2)  Saqarib’al / saqarisab’al = aurora amanecer (Salmos 57,9; 110,3; 130,6)  ________________________________________________________________________________  DICCIONARIO RI JETAQ B’IX

   

55   

Saqb’ach = granizo, hielo (Salmos 78,48)  Saqil = luz (Salmos 13,4: usaqil ri nuwoq’och: la luz de mis ojos)  Saqkotz’ij = lirio (Salmos 60,1)  Saqko’r = tórtola (Salmos 105,40)  Saqtew = frío con escarcha, hielo (Salmos 78,47)  Sa’j = ven tu (Salmos 38,22; 66,5: chixesa’j: vengan ustedes)   Säq’ij = verano (Salmos 32,4; 74,17)  Setem = rechazado, traicionado (Salmos 44,18: man qasetem ta kan ri chapb’al aq’ab’:  nosotros no hemos rechazado tu alianza)  Sib’ = humo (Salmos 18,9; 37,20, 102,4)  Sik’inik = verbo llamar (Salmos 150,3)  Sipojinaq = inflado, hinchado (Salmos 101,5)  Siwan = barranco (Salmos 16,10)  Si’jinik = verbo florecer (Salmos 92,8: kisi’jinik: ellos florecen)  Sok = nido (Salmos 84,4; 104,17; 147,9)  Sokatajik = verbo herir (Salmos 64,8)  Sokatajinaq = está herido (Salmos 38,6.12; 41,9; 109,22)  Solixik = visitado (Salmos 59,6)  So’r = sordo (Salmos 58,5)  Suk’il = justicia (Salmos 9,9; 36,11)  Suk’ub’am = lo enderezado, lo justo (Salmos 25,15)  Suk’um = acrisolado, depurado, perfecto (Salmos 12,7)  Suq’unb’al = el llano, la grama (Salmos 23,2; 65,13)  Sursutil = nuca, la bola de la cerviz (Salmos 68,22)  ________________________________________________________________________________  DICCIONARIO RI JETAQ B’IX

   

56   

Sutalik rij = está rodeado (Salmos 125,2)  Sutij = verbo rodear (Salmos 48,13: chi sutij b'a' rij ri are': rodead en torno de ella)  Sutim = está rodeado (Salmos 18,5: kisutim wij: me tienen rodeado; 22,13; 89,9)  Sutum wij = estoy acorralado (Salmos 140,9)  Sutk’um = remolino (Salmos 77,19)  Sutz’ = nube (Salmos 18,10)  Su’ = flauta (Salmos 5,1, 150,4)      T  Tab’al = altar (Salmos 43,4: utab’al ri Dyos: el altar de Dyos)  Tab’al toq’ob’ = ofrenda (Salmos 4,6)  Tak’alb’al = lugar donde pararse (Salmos 69,3: utak’alb’al ri waqan: el estrado de mis pies;  74,6: jamba)  Tak’alik = está parado (Salmos 18,34; 20,9; 76,7; 122,2)  Tak’är = cedro (Salmos 80,11; 92,13; 148,9)  Taqal…che = le va; le queda bien; lo merece (Salmos 94,2; 96,4)  Taqalik = conforme a, como conviene a (Salmos 119,107)  Taqanik = orden,  mandato (Salmos 81,5)  Taqkil = mandato (Salmos 68,12)  Taqo’n = mensajero (Salmos 68,12)  Taq’aj = valle, allanado, costa (Salmos 60,2; 65,14, 104,8; 108,8)  Tatab’exik = escuchar (Salmos 18,45: nutatab’exik: ser escuchado yo)  Terenik = verbo seguir (Salmos 45,15: eteren q’apojib’ chrij: le siguen)  Tewchi’b’al = bendición (Salmos 3,9: atewchi’b’al: tu bendición)  ________________________________________________________________________________  DICCIONARIO RI JETAQ B’IX

   

57   

Tewchi’nik = bendición (Salmos 24,5; 37,26; 41,14; 128,4)  Tewchi’talik = está bendecido (Salmos 18,47)  Tijik = verbo comer (salmos 80,6)  Tijnel = devorador (Salmos 22,14)  Tikb’alil = cimiento (Salmos 11,3: ri uxe’ tikb’alil: el cimiento)  Tikb’al uva / tikb’al ki’ che’ = viña (Salmos 78,47; 105,33)  Tikitajinaq = cimentado, fundado (Salmos 89,3)  Tikitalik = cimentado, fundado; plantado (Salmos 33,4; 87,1; 92,14)  Tiko’n = siembra, cosecha (Salmos 78,46; 105,35; 126,6)  Tik’ilik remelik = está en su gloria (Salmos 29,3; 96,6; 138,5; 145,5)  Ti’ojal = carne (Salmos 78,39)  Ti’tatik = odio (Salmos 139,22)  Ti’tik = envidia (Salmos 25,19; 35,19; 44,17; 45,8; 68,2; Salmos 105,25; 109,3; 119,104)  Tojb’al = salario, pago (Salmos 127,3)  Tojb’al uq’ij = su salario del día (Salmos 109,11)  Tolonik = desocupado (Salmos 106,14)  Tom = ha sido escuchado (Salmos 27,4: ri in… nutom: yo he escuchado; 119,152f)  Toq’b’al / toq’ib’al = sostén (Salmos 63,9; 71,6, 119,116)  Toq’ob’isib’al wach =  misericordia, compasión, piedad (Salmos 130,7)  Toq’ob’isanel uwach = compasivo  (Salmos 37,21; 86,5; 103,8)  To’b’nel = ayudante (Salmos 5,12)  To’ik = ayudar, socorrer (Salmos 22,20; 71,21; 94,14: nuto’ik: en mi ayuda)  To’l wech = mi escudo, mi liberador (Salmos 3,4; 7,11: to'l wech: mi escudo, mi ayuda;  18,3; 40,18; 59,12; 70,6; 89,19; 144,2)  ________________________________________________________________________________  DICCIONARIO RI JETAQ B’IX

   

58   

To’ta’ = sacudir  (Salmos 109,23: inkito’ta’m: ellos me han sacudido)  Tujul = encorvado (Salmos 69,30; 145,14: ri etujul kij: los que están encorvados; 146,8)   Tukur = tecolote (Salmos 102,7)  Tuqa’r = débil (Salmos 40,2; 82,3)  Tuqa’ril = debilidad (Salmos 39,5)  Tutz’tuj = tirado (Salmos 140,11)  Tux = retoño (Salmos 72,6; 80,12; 128,3q)  Tu’ = senos (Salmos 22,10: utu’ ri are’: el seno de)  Tu’nik = verbo mamar (Salmos 8,3: kitu’n na: niños de pecho)  Tyox = santo (Salmos 29,5: tyox che’: cedro)  Tyoxil = santidad (Salmos 93,5)  Tyo’jal = carne, músculo (Salmos 145,21; 147,10)      T’  T’ist’ik = puntiagudo (Salmos 45,6; 120,4)  T’ot’ = caracol (Salmos 58,9)      Tz  Tzalij(ik) = regresar (Salmos 60,2)  Tzalijsam = respondido, devuelto, regresado (Salmos 34,5)  Tzaqinaq = está caído (Salmos 18,22: man intzaqinaq taj: yo no he caído; 37,24)  Tza’m = nariz (Salmos 18,9: utza’m: su nariz; 18,13)  Tze’b’al = objeto de burla (Salmos 44,14; 119,141)  ________________________________________________________________________________  DICCIONARIO RI JETAQ B’IX

   

59   

Tze’n(ik) = verbo reír (Salmos 123,4; Salmos 35,15)  Tze’xik = objeto de burla (Salmos 22,8: nutze’xik: mi burla)  Tzijob’elil = parábola (Salmos 78,2)  Tzijoxik = noticia, hablar de, anuncio (Salmos 22,8)  Tzijtal = calumnia, mentira (Salmos 4,3; 34,14; 36,4; 73,7)  Tzurtajem = enojarse, encolerizarse (Salmos 78,49)  Tzurtajinaq = encolerizado (Salmos 60,3)  Tzukum = buscado (Salmos 34,5)  Tzuyb’a’m = colgado (Salmos 137,2)  Tzuqb’al = alimentos (Salmos 111,5; 145,15)      Tz’  Tz’ajb’al = color (Salmos 68,28: k’i tz’ajb’al chrech: tiene muchos colores)  Tz’ajinaq = manchado (Salmos 73,1)  Tz’ajtajinaq = manchado (Salmos 53,2)  Tz’am = nariz (Salmos 115,6: kitz’am: sus narices)  Tz’apim = encerrado (Salmos 137,3)  Tz’apitalik = encarcelado, encerrado (Salmos 62,4; 88,9)  Tz’aqat = completo (Salmos 139,4)  Tz’aqatalaj = superlativo de completo (Salmos 101,2)  Tz’aqatil = miembro, parte de (Salmos 16,5)  Tz’aqom = fabricado, construido (Salmos 115,1; 122,3)  Tz’aqowinaq = lo ha construido (Salmos 87,5)  ________________________________________________________________________________  DICCIONARIO RI JETAQ B’IX

   

60   

Tz’ilal = suciedad (Salmos 119,119: ekitz’ilal: la suciedad de ellos)  Tz’ilob’inaq = está impuro, está sucio (Salmos 51,12)  Tz’inalik = desértico, silencioso (Salmos 4,5; Salmos 22,3; 28,1)  Tz’i’ = perro (Salmos 22,17)  Tz’umal = piel (Salmos 102,6; 132,4)  Tz’um rachoch = tienda (Salmos 18,12; 76,3)      U  Ub’anik = acción de hacer (Salmos 7,3)  Ub’antajik = su ser (Salmos 8,2)  Ub’ensaxik =  guiar, dirigir (Salmos 80,10)  Ub’inb’al = sus pasos, su caminar (Salmos 18,37)  Ub’ixik = su anuncio (Salmos 9,9; 105,19)  Ub’ixoxik = su alabanza, su fama (Salmos 106,2)  Uchakopil / che’ = polilla (Salmos 39,12)  Uche’ = el yugo de bueyes, atadura, peso (Salmos 106,28)  Uche’al = tronco (Salmos 126,6)  Uchuch upam = su seno, sus entrañas, sus riñones (Salmos 18,16; 26,2, 40,9; 73,21)  Uch’ikib’a’m = ha fijado (Salmos 111,9)  Uch’ik’ch’aqil = lo sobresaliente de los cuernos (Salmos 118,27)  Uch’ob’ik = verbo saber, conocer (Salmos 139,4; 145,3)  Uch’uqum = lo tiene tapado (Salmos 10,11: uch’uqum ri uwach: tiene tapada la cara)  Ujat’im pa che'= él tiene en la cárcel (Salmos 106,46 ekijat'im: a los que tienen en la  cárcel; 116,16)  ________________________________________________________________________________  DICCIONARIO RI JETAQ B’IX

   

61   

Ujikib’a’m = lo ha afirmado, asegurado (Salmos 112,8)  Ujikib’am rib’ = él está asegurado, confirmado (Salmos 93,1)  Ujikomaxik = enderezado (Salmos 119,5)  Ujikib’axik = asegurado, confirmado (Salmos 31,25; 105,19)  Ujik’ik = verbo jalar (Salmos 18,35)       Ujik’ik quxlab’ = en un soplo (Salmos 90,9: pa ujik’ik’ jun quxlab’: en un soplo)  Ujiq’jatem = su llanto amargamente (Salmos 102,21)  Uji’onsam = él lo ha ungido (Salmos 18,51)  Ujoronal = las aguas de (Salmos 78,44)  Ujub’uxik = verbo dispersar (Salmos 141,7)  Uka’yib’al = su rostro (Salmos 132,10)  Ukojik = verbo de poner (Salmos 64,6)  Uk'ab’ik uchi' = él tiene abierta la boca (Salmos 35,21: uk’ab’ik ri kichi’: ellos tienen abierta  la boca)  Uk’amik = verbo recibir (Salmos 78,26)  Uk’axel = en vez de (Salmos 5,7)  Uk’exwach = en lugar de (Salmos 69,22)  Uk’otik = cavando (Salmos 94,13)  Uk’olib’al = lugar (Salmos 76,5)  Uk’ulja = su vecino (Salmos 89,42)  Uk’u’m rib’ = él está escondido (Salmos 10,9; 17,12)  Uk’yaqom = él lo ha tirado (Salmos 64,8)  Ulajb’am rib' = se ha abandonado (Salmos 119,25)  Ulaq’ab’exik = para ser vigilado (Salmos 59,1)  ________________________________________________________________________________  DICCIONARIO RI JETAQ B’IX

   

62   

Ulewal = tierra (Salmos 27,13; 78,43)  Ulew k’o pa ri polow = isla (Salmos 97,1)  Ulik’ik = extender (Salmos 104,2)  Ulukib’am uloq rib’ = se ha inclinado (direccional de allá para acá) (Salmos 102,20)  Umolom rib’ = donde se ha acumulado (Salmos 135,7)  Umox relb’al q’ij = sur (Salmos 78,26)  Unik’oxik = verbo examinar, examinado (Salmos 143,5)  Unimarisaxik = verbo engrandecer, engrandecido (Salmos 47,6)  Unojisam = lo tiene lleno (Salmos 33,5; 127,5)  Upam = estómago, su interior (Salmos 7,6: su interior)  Upanuchi’ = el interior de mi boca (Salmos 22,16)  Upaqachi’xik = despreciado, rechazado (Salmos 78,59)  Upatan = el tiempo de su servicio (Salmos 33,17; 108,13)  Uporoxik = verbo quemar (Salmos 80,17)  Uqajib’alq’ij = lugar donde cae el sol, poniente (Salmos 65,9)  Uqopqatik = su esplendor (Salmos 145,5)  Uq’alajisam = él lo ha revelado (Salmos 111,6)  Uq’alajisaxik = revelado (Salmos 67,2)  Uremelem = su gloria (Salmos 93,1)  Urturnik ja' =  catarata (Salmos 42,8)  Usaqirib’al = la aurora, amanecer (Salmos 22,1)  Usi’jal = su flor (Salmos 132,11)  Usolom = lo ha desenrollado (Salmos 34,5)  Usuk’umaxik = verbo preparar (Salmos 65,10; 80,10)  ________________________________________________________________________________  DICCIONARIO RI JETAQ B’IX

   

63   

Usutim wij = me tiene rodeado (Salmos 40,13: k’ax usutim wij: muchas dificultades me  tienen rodeado; 97,2; 118,10.11)  Utak’ab’axik = verbo pararse de las plantas de los pies (Salmos 17,5)  Uta’yik = verbo escuchar (Salmos 18,14; 143,1)  Uterne’b’em = él le sigue (Salmos 147,13)  Uterne’b’exik = él es seguido; para ser seguido (Salmos 119,4; 143,8)  Utijik = verbo comer; ser comido (Salmos 27,2; 52,5)  Utik’ilem = su gloria (siempre unido a remelik) (Salmos 93,1)  Utojb’alil = el pago de... (Salmos 109,20)  Utojb’al k’axel = la venganza (Salmos 58,11)  Utojik = verbo pagar (Salmos 116,12)  Uto’ik = verbo ayudar (Salmos 89,44)  Uto’ta’xik = sacudido (Salmos 109,23)  Utukel = está solo (Salmos 68,7)  Uturnik ja = catarata (Salmos 42,8: uturnik ja’: catarata)  Utza’m si’ = leña humeante, mecha (Salmos 7,14)  Utzijoxik = verbo pregonar, pregonado, dar noticia de...  (Salmos 147,1)  Uwam uloq rib’ = está escondido (Salmos 10,9)  Uwa’l che’ = miel silvestre (Salmos 19,11; 119,103)  Uwa’lijsaxik rib’ = se levanta él mismo (Salmos 99,2)  Uwa’l uwach = sus lágrimas (Salmos 6,7: uwa’l nuwach: mis lágrimas; 30,6; 102,1)  Uwi’ = lo que es de más, el punto más alto (95,4)  Uwi’ (ch’ich’ che k’o uwi’) = el filo, lo que corta (Salmos 52,4)  Uwokaj = de los cielos, del cielo (Salmos 78,24)  ________________________________________________________________________________  DICCIONARIO RI JETAQ B’IX

   

64   

Uwonb’a’m rib’ = se ha abandonado a sí mismo (Salmos 51,19)  Uxaq = hojas (Salmos 1,3; 104,12)  Uxaq’b’al raqan = las huellas de los pies (Salmos 85,14)  Uxaq’ik = verbo pisotear (Salmos 18,43)  Uxe’ = debajo de... (Salmos 11,3)  Uxe’ral = migajas   (Salmos 147,17)  Uxkab’ = la cera del panal (Salmos 19,11)  Uxkut = límite (Salmos 19,7; 22,28: uxkut kaj ulew: las extremidades del cielo y de la tierra  (Salmo 89,13)  Uxkut kaj = extremidades de cielo (Salmo 89, 13)  Uxkut ulew = extremidades de la tierra (Salmos 89,13)  Uxlab’ = soplo (Salmos 90,9)  Uxlab’al = espíritu (Salmos 11,5: ruxlab’al: su espíritu)  Uxlab’anik = verbo respirar (Salmos 89,35)  Uxlanem = el descanso (Salmos 16,9; 95,11)  Uxlan(i)b’al = descanso (Salmos 116,7; 132,8)  Uxo’l = pausa, entre medio (Salmos 4,3; 76,4; 77,16)  Uxo’lnijik =  ruido del agua que cae (Salmos 42,8)  Uya’ik = verbo dar (Salmos 68,12)  Uyoq’ik = verbo maltratar (Salmos 89,42)      W  Wachib’al = imagen (Salmos 73,20)  Wajxaqib’ = ocho (Salmos 6,1: uwajxaq uk’am: sus ocho cuerdas)  ________________________________________________________________________________  DICCIONARIO RI JETAQ B’IX

   

65   

Waq’ = mi lengua (Salmos 34,14)  Waram = sueño (Salmos 63,7; 90,5)  Warinaq = está dormido (Salmos 44,24, 76,6)  Warisam = haciendo dormir (Salmos 78,65)  Winaq = gente, persona (colectivo) (Salmos 22,7)  Wiqib’al = adorno de la cabeza, corona (Salmos 21,4; 45,15; 93,5)  Wi’jal = hambruna (Salmos 37,19; 105,16)  Wonob’a’m kanoq = ha sido abandonado (Salmos 94,6)  Woq’ochaj = ojo en general. Woq’och se usa siempre con el adjetivo posesivo (Salmos  94,9)  Wortajinaq = agujereado, lleno de agujeros (Salmos 38,9: in wortajnaq: estoy agujereado)  Wownajik = verbo ladrar. (Salmos 59,7)      X  Xajoj = danza, baile (Salmos 149,3)  Xaq = hoja de árbol. Uxaq. (Salmos 104,12)  Xaqb’i’ = inmediatamente, rápido, pronto (Salmos 38,23)  Xaq’alik = sumergido, hundido,  tirado, postrado. Inxaq'alik (Salmos 35,14)  Xas = Adverbio que enfatiza el verbo (Salmos 124,3)  Xelaq’axik = fue robado (Salmos 102,18).  Xepu = grasa (Salmos 17,10: kixepu: su grasa)  Xe’ = debajo de (Salmos 5,12)  Xib’al = temible (Salmos 55,9; 106,42)  Xib’ib’al = temible (Salmos 2,5; 18,18; 55,19; 74,13; 96,5; 111,9.10; 148,7)  ________________________________________________________________________________  DICCIONARIO RI JETAQ B’IX

   

66   

Xib’im = está atemorizado (Salmos 22,24: ixib’im iwib’ chuwach ri Yahweh: ustedes están  atemorizados delante de Yahvé; 22,26: kixib’im kib’ chrech ri Are’: ellos le temen a él;  77,5: nuxib’im wib’: estoy atemorizado; 115,11)  Xib’irib’ = miedo, temor (Salmos 33,5)  Xib’rikil = miedo, temor (Salmos 2,11)  Xikinaj = oreja en general sin pertenencia. Xikin se usa con el adjetivo posesivo (Salmos  94,9)  Xik’ = alas (Salmos 17,8: axik’: tus alas; 55,7; 61,5; 91,4)  Ximb’al = objeto para amarrar (Salmos 66,11; 105,18)  Xirerem = salmodiar con sonidos (Salmos 87,1, 98,5)  Xjut = gusano (Salmos 22,7)   Xkab’ = cera de panal de abeja (Salmos 97,5)  Xojoj = danza (Salmos 30,12; 150,4)  Xolom = mezclado (Salmos 18,31)  Xoq’ol = lodo (Salmos 18,43; 51,9; 69,3)  Xot = tejado (Salmos 102,8; 129,6)  Xo’l = en medio de... (Salmos 124,6)  Xq’axtajik = ya ha pasado (Salmos 90,4)  Xukuleb’em = está aplastado, oprimido (Salmos 10,18)  Xutum = despreciado (Salmos 89,39)  Xut’b’al uchi' = su soplo (Salmos 33,6)  Xut’uj = soplo (Salmos 39,6; 62,10; 78,33; 94,11; 135,17)  Xu’m = botón de la flor (Salmos 132,11)       ________________________________________________________________________________  DICCIONARIO RI JETAQ B’IX

   

67   

  Y  Yab’il = enfermedad (Salmos 53,1; 88,1)  Yakal ja = constructor de casa (Salmos 118,22)  Ya’om = está dado (Salmos 18,23: ri uq’atb’altzij nuya’om chnuwach: sus juicios están  puestos delante de mí, 65,2; 116,14: nuya’om: he dado)  Yoq’b’al / Yoq’ob’al = maltratados y objetos de burla (Salmos 44,14; 55,4; 89,52)  Yoq’oj = maltrato y burla (Salmos 55,13; 69,8.10)                 

________________________________________________________________________________  DICCIONARIO RI JETAQ B’IX

   



Diccionario (Cholib’al Tzij)   kech ri Eq’axel Utzij ri Dyos      Cholib'al Tzij Uwuj ri Amos     

A  Ajawinel = rey (Amos 1,1)  Ajb’anal jach’ = jornalero, el que tapisca, el que cosecha (Amos 9,13)  Ajtak’anel uva = el que exprime a uva con los pies (Amos 9,13)  Ajyitz’nel uva = el exprime o saca el jugo de la uva (Amos 9,13)  Ajyuq’ = pastor (Amos 1,1)  Alab’om = muchachos, jóvenes (Amos 8,13)  Alitomab’ = muchachas, señoritas (Amos 8,13)  Amaja’ = vino (Amos 9,14)  Ampe’ = adverbio que modifica el verbo escuchad, enfatiza (Amos 4,1)  Aninaq = rápido, inmediatamente (Amos 2,14)  Anu = preposición, acaso (Amos 2,11: La man je ta anu wa’?: acaso no es así?)  Aqanaj = pie (Amos 3,12)  Aq’abil = por la mañana (Amos 4,4)  Awalkil = escondido (Amos 8,5)  Ayum = expresión de lamentación y desolación (Amos 5,7)     ________________________________________________________________________________  DICCIONARIO (CHOLIB’AL TZIJ) CHOLIB'AL TZIJ UWUJ RI AMOS

 

KECH RI EQ’AXEL UTZIJ RI DYOS



A’  A’lal = peso (Amos 8,5)   

B’  B’aq = hueso (Amos 2,1; 6,10)  B’aqit = encino (Amos 2,9)  B’im = él ha dicho (Amos 6,8: ub’im pa ri uk’u’x: se ha dicho a sí mismo)  B’irib’ik = alto, esbelto, apuesto (Amos 2,9)    

Ch           Chakach = cesta, canasta (Amos 8,1)  Chakb’alil = el cimiento, el armazón, columnas (Amos 9,1)  Chapb’al = trampa (Amos 3,5)  Chapb’alq’ab’ = alianza (Amos 1,9)  Chaqijchi’ = sed (Amos 8,11)  Chaq’ = maduro (Amos 8,1)  Chnuxe’ = debajo de mi (Amos 2,13)  Cho = lago, profundo (Amos 9,3)  Chpetoq = que él venga (Amos 5,24)  Chutzal = a su lado (Amos 7,7)  Chuwal = hediondo, mal olor (Amos 4,10)         ________________________________________________________________________________  DICCIONARIO (CHOLIB’AL TZIJ) CHOLIB'AL TZIJ UWUJ RI AMOS

 

KECH RI EQ’AXEL UTZIJ RI DYOS



 Ch’  Ch’ab’em = a él se le ha hablado (Amos 3,3: kich’ab’em kib’: ellos se han hablado)  Ch’ami’yal = bastón de autoridad, cetro (Amos 1,5)  Ch’analik = desnudo (Amos 2,16)   

 E  Elaq’ = robo, corrupción (Amos 3,10)  Eleq’aj = infinitivo del verbo robar (Amos 3,11: ki’eleq’ax na: ellos serán robados, segunda voz del  verbo)  Etab’al = medida (Amos 7,7)    

 I  Ija’ = semilla (Amos 9,13)  Ilik = verbo ver (el infinitivo es ilo = krilo) (Amos 7,14)  Inlaj = adjetivo superlativo de chiquito, pequeño (Amos 7,2)    

 J  Jach’ = tapisca de maíz, cosecha (Amos 4,7; 9,13)  Ja’maril = paz, tranquilidad, serenidad (Amos 6,1)  Jik’o upam = disminuir el peso de la balanza (Amos 8,5)  Jiximkunoq = ustedes vayan a pecar (Amos 4,4)  Juk’ulaj = una pareja, un par (Amos 2,6; 6,8)  Jul = hoyo (Amos 4,3)  Jumul = una vez (Amos 9,11)  ________________________________________________________________________________  DICCIONARIO (CHOLIB’AL TZIJ) CHOLIB'AL TZIJ UWUJ RI AMOS

 

KECH RI EQ’AXEL UTZIJ RI DYOS

4  Jumul ri’ = otra vez (Amos 9,14)   

 Ka  Kab’al = choza, tienda, rancho (Amos 9,11)  Kab’raqan = terremoto, temblor (Amos 1,1)   Kalax(ik) = él nace (Amos 7,1)  Kanajinaq = se ha quedado (Amos 1,8)  Kanimajik = él huye (Amos 2,14; 5,19)  Kaqulja = trueno (Amos 2,2)  Kaq’o lajujk’al = mil (Amos 4,3)   

 Ka’  Ka’yel = vidente, visionario (Amos 7,12)    

 Kb’  Kb’arir(ik) = se oye temblar, tiembla (Amos 8,8)  Kb’irir(ik) = tiembla algo (Amos 9,1)    

 Kch   Kchaqi’jar(ik) = se seca (Amos 1,2; 4,7)   

 Ke   Kej = caballo (Amos 2,15)  ________________________________________________________________________________  DICCIONARIO (CHOLIB’AL TZIJ) CHOLIB'AL TZIJ UWUJ RI AMOS

 

KECH RI EQ’AXEL UTZIJ RI DYOS

5  Kepulkatik = ellos desbordaran, subirán (Amos 8,8)  Ketanik = él mide (Amos 7,8)    

 Kj   Kjanin(ik) = sonido del viento que sopla ; rugido del león (Amos 1,2)  Kja’r(ik) = se derrite (Amos 9,13 : keja’r ri’: ellos se derretirán)    

 Kk  Kkamik = él muere (Amos 1,8)  Kka’y(ik) = él ve (Amos 7,16 ; 9,8)    

 Kk’  Kk’amtaj na ub’ik = será llevado, será deportado (Amos 5,5)  Kk’extaj(ik) = es cambiado (Amos 1,3)  Kk’is(ik) = se termina (Amos 5,24: ma kk’is taj: no se termina)  Kk’iy(ik) = crece (Amos 4,5 : xk’iy uloq pa iwanima’: crece en sus corazones)  Kk’oji’(k) = estará (Amos 5,11: man kk’oji’ ta(j): no está)  Kk’ulmataj(ik) = acontece, sucede (Amos 6,9)    

 Km   Kmajtaj(ik) = comenzará, iniciará desde… (Amos 6,14)  Kmol(ik) = se recauda, se junta (Amos 9,9)    ________________________________________________________________________________  DICCIONARIO (CHOLIB’AL TZIJ) CHOLIB'AL TZIJ UWUJ RI AMOS

 

KECH RI EQ’AXEL UTZIJ RI DYOS



 Kn   Knab’e’aj(ik) = está en el primer lugar (Amos 6,7: kixnab’e’aj na ub’i)  Knoj(ik) = verbo llenarse (Amos 8,8)    

 Ko   Kolaj = adjetivo superlativo de fuertísimo (Amos 2,14)  Koq’ik =  él llora (Amos 6,6: man kixoq’ ta(j) : ustedes no lloran)  Kowlaj = muy fuerte (Amos 5,9)  Koxtar = costal, saco (Amos 8,10)    

 Kp   Kpaqi’(k) = él sube (Amos 9,27)  Kpulkat uloq = sube de allá para acá (Amos 9,5)    

 Kq’   Kq’inq’at(ik) = es nutrido, alimentado, cebado (Amos 5,22: keq’inq’at taq chikop: novillos nutridos)   

 Kr   Kraj = él quiere (Amos 1,13)  Krechb’ej = él lo hereda (Amos 2,10  9,12)  Kresaj = él lo quita (Amos 2,3; 4,6; 9,15 (pasivo))  Kretzelaj = él le desprecia (Amos 2,4: xketzelaj: ellos despreciaron)  Kretzelaj uwach = él detesta, desprecia (Amos 5,10)  ________________________________________________________________________________  DICCIONARIO (CHOLIB’AL TZIJ) CHOLIB'AL TZIJ UWUJ RI AMOS

 

KECH RI EQ’AXEL UTZIJ RI DYOS

7  Krilo = él le ve (Amos 4,2: chiwilampe’: vean ustedes)  Kroqataj = él le persigue (Amos 1,11: xroqataj ri rachalal ruk’ ch’ich’ rech ch’o’j: él persiguió a su  hermano con la espada de guerra)    

 Ks   Ksaqarisan(ik) = aclara, amanece (Amos 4,13)    

 Kt   Kto’taj(ik) = se salva (Amos 4,11: xixto’taj(ik): ustedes fueron salvados)  Ktikowik = él siembra, planta (Amos 5,11: che ix xixtikowik: que ustedes sembraron, plantaron)  Kturuw(ik) = destilar (Amos 9,13)    

 Ktz   Ktzaj(ik) = agua que se seca (Amos 8,8)  Ktzalijik = él regresa (Amos 4,6: man xixtzalij ta uloq: ustedes no regresaron)  Ktzaqik = cae (Amos 5,2: xtzaqik: cayó)   

 Ku   Kub’alkatij rib’ = él se revuelca (Amos 6,4: kib’alkatij iwib’: ustedes se revuelcan)  Kuchajarisaj = le calcina (Amos 2,1: xuchajarisaj: lo calcino, lo hizo cenizas, lo quemó)  Kuchapo = lo agarra (Amos 3,4; 6,14)  Kuchaqijarisaj = él lo seca (Amos 4,9)  Kuchemej = lo derrama, lo esparce, lo extiende (Amos 5,8)  Kuchojej = lo derrama (Amos 9,6)  ________________________________________________________________________________  DICCIONARIO (CHOLIB’AL TZIJ) CHOLIB'AL TZIJ UWUJ RI AMOS

 

KECH RI EQ’AXEL UTZIJ RI DYOS

8  Kuchoyo = le corta (Amos 7,1: xchoy ri q’ayes: la hierba es cortada)  Kuchupo = le apaga (Amos 5,6: man k’o ta jun winaq kchupuwik: nadie lo apaga)  Kuch’ay(o) = le pega (Amos 4,9: xixinch’ay ruk’)   Kuch’a’(o) = él denuncia, reclama (Amos 5,10: kuch’a’ ri Itzel: él que denuncia el mal)  Kuch’ijo = él aguanta (Amos 2,15)  Kuch’ikmij = él le empuja (Amos 4,3: kixch’ikmix na: ustedes serán empujados)  Kujacho = él le entrega (Amos 1,6; 7,17)  Kujal rib’ = se ha extraviado (Amos 2,4)  Kujech’b’iaj = él falsifica (Amos 8,5)  Kujik’o = él achiquita, disminuye (Amos 8,5)  Kuji’onsaj = él le unge (Amos 6,6: kiji’onsaj iwib’: ustedes se ungen)  Kujopij = él esparce  (Amos 9,13)  Kujoyo’tajisaj = él lo deja hecho escombros (Amos 6,11)  Kujunumaj uwach = se unirá, se empalmará (Amos 9,13)  Kukejb’ej = cabalga a caballo (Amos 2,15)  Kuk’ajisaj uwach = él le castiga, le pone a prueba (Amos 3,2.14;  Amos 7,4)  Kuk’ak’lej = le espía (Amos 9,4)  Kuk’am ub’ik = él se lo lleva (Amos 5,11; 6,7: kixk’am na ub’ik: ustedes serán llevados, deportados,  pasivo)  Kuk’am uloq = le deporta, lo trae (Amos 1,6; 3,1)  Kuk’am uloq = él trae (Amos 4,1: chik’ama’ uloq: ustedes traigan)  Kuk’amij = lo atrapa (Amos 3,5)  Kuk’ayij = él le vende (Amos 2,6; 8,5)  Kuk’ex uk’u’x = se arrepiente (Amos 7,3)  Kuk’iso = él le termina (Amos 8,4)  ________________________________________________________________________________  DICCIONARIO (CHOLIB’AL TZIJ) CHOLIB'AL TZIJ UWUJ RI AMOS

 

KECH RI EQ’AXEL UTZIJ RI DYOS

9  Kuk’iyisaj / kuk’iysaj = él suscita, gesta, crea (Amos 2,11)  Kuk'iyisaj = él multiplica (Amos 4,4: chik’iysaj ri imak: ustedes multipliquen sus pecados)  Kuk’ol(o) = él le guarda (Amos 1,11: kuk’ol pa ranima’ ri royowal: guarda, conserva su cólera en su  corazón)  Kuk’ule’laj = él le contradice (Amos 6,14)  Kuk’utu = él lo muestra (Amos 4,13: ri kk’utuw ri uchomab'al chuwach ri winaq: quien descubre al  hombre cuál es su pensamiento)  Kuk’u’(o) = él lo esconde (Amos 9,3: we kkik’u’ kib’: si ellos se esconden)  Kumol(o) = él recoge, reúne (Amos 6,5: kimol ub’anik: vosotros hacéis)  Kunajarisaj = lo pone lejos (Amos 6,3)  Kunaqajarisaj = le pone cerca (Amos 6,3)  Kuna’o = él lo siente (Amos 6,1)  Kuna’taj = él le recuerda (Amos 1,9)  Kunimaj = él le obedece (Amos 2,4)  Kunimarisaj = él le hace grande (Amos 1,13)  Kupach’lej = él le pisotea (Amos 5,11: kipach’lej che aqan: ustedes pisotean)  Kupaqchi’j = él le desprecia, le aleja, le aparta (Amos 5,21.23: chapaqchi’j: aparta de mi lado)  Kupaxij = él lo quiebra (Amos 1,5)  Kupetisaj = él hace venir (Amos 5,9)  Kuporoj = él quema (Amos 1,4)  Kupuch'(o) = él extirpará (Amos 1,5: ke'inpuch' na: los extirparé)  Kuqajb’ej = él le derrota (Amos 6,14)  Kuqasaj = él le baja (Amos 9,2)  Kuqumuj = él lo bebe (Amos 4,8: keb’ekiqumuj: ellos van a beber)  Kuqumumej = él lo bebe intensamente (Amos 4,1: chqaqumumej: bebamos nosotros  intensamente)  ________________________________________________________________________________  DICCIONARIO (CHOLIB’AL TZIJ) CHOLIB'AL TZIJ UWUJ RI AMOS

 

KECH RI EQ’AXEL UTZIJ RI DYOS

10  Kuqu’wisaj = él quemará (Amos 1,14; 7,4)  Kuq’atej = le detiene (Amos 4,7)  Kuq’ato = él le corta (Amos 1,13)  Kuq’axaj = le lo transmite (Amos 7,15: ja’q’axaj: vete tú a transmitir, imperativo del verbo  transmitir con movimiento)  Kuq’equ’marisaj = él hace oscurecer (Amos 5,8; 8,9)  Kuq’i’o = él aguanta (Amos 7,10)  Kuq’olij = le derrite (Amos 7,9: kq’olix)  Kuq’oyb’a’ = él le reclina (Amos 5,19)  Kuraq uchi’ = él grita (Amos 3,4)  Kusach umak = le perdona (Amos 7,2)  Kusach uwach = él lo hace desaparecer, lo borra (Amos 9,5: e ksachtaj uwach: y desaparece)  Kusik’ij = él le llama (Amos 5,16: ksik’ix na ri’: será llamado)  Kusoklej rib’ = se pone (Amos 2,8: kkisoklej kib’ cho taq atz’yaq: se ponen sobre vestidos)  Kusoko = él le hiere  (Amos 4,9: Ri in xixinsoko: yo les herí a ustedes)  Kusuk’umaj = le prepara (Amos 4,12: chasuk’umaj awib’ Israel: prepárate tú Israel)  Kutak’alb’ej = él lo pisotea (Amos 2,7: kkitak’alb’ej pulew: ellos pisotean sobre la tierra)  Kutatb’ej = él escucha (Amos 3,1: Chitatb’ej: ustedes escuchen, imperativo segunda persona  plural; 4,1)  Kutijo = él lo come, lo devora (Amos 4,9: ri esak' xetijowik: lo devoraron las langostas; 9,14)  Kutik(o) = él planta, siembra (Amos 9,14: kkitik na ri’: ellos sembrarán)  Kuti’o = le muerde (Amos 5,19: kuti’ uloq: lo muerde a él (direccional); 9,3: ke’uti’o: los muerde)   Kutota’ = él lo sacude, lo zarandea (Amos 9,9: kintota’ na: sacudiré, zarandearé)  Kutota’ = le sacude (Amos 3,15: kintota’ na: sacudiré)   Kutzalijsaj = él lo hace volver (Amos 9,14)  ________________________________________________________________________________  DICCIONARIO (CHOLIB’AL TZIJ) CHOLIB'AL TZIJ UWUJ RI AMOS

 

KECH RI EQ’AXEL UTZIJ RI DYOS

11  Kutzaqa = es suficiente (Amos 4,8: man xutzaqa ta ri ja’: el agua no fue suficiente)  Kutzaqopij = él lo suelta (Amos 4,7: Xintzaqopij: yo solté)  Kutzijoj = él habla, cuenta, conspira, planea (Amos 7,10)  Kutzujaj = él ofrece (Amos 5,22.25)  Kutz’apij = él cierra (Amos 2,12: Chitz’apij b’a’ ichi’: cállense ustedes)  Kutz’aq(o) = él lo construye (Amos 9,6)  Kuwa’laj wi ri q’ij = levante (Amos 8,12)  Kuwa’lij = se levanta (Amos 7,9)  Kuwa’lisaj = él le levanta (Amos 6,14)  Kuwilij = él lo derrumba (Amos 6,11)  Kuwilijisaj = él lo destruye (Amos 9,1)  Kuxekab’a’ = él lo cuelga (Amos 4,2: kixxekab’ax na: ustedes serán colgados)  Kuxib’ij rib’ = él se asusta (Amos 3,6: man kkixib’ij ta kib’: ellos no se asustan)  Kuxik = llega a serlo (Amos 5,5)  Kuxukule’j = él pisotea, aplasta (Amos 2,7: Kkixukule'j: ellos pisotean, aplastan)  Kuyak(o) = él lo construye (Amos 9,14: kkiyak chi na jumul: ellos reconstruirán nuevamente)   Kuyekya’ = él sacude (Amos 9,1: chayeka’: sacude tu)  Kuyojarisaj = lo reduce a escombros (Amos 6,11)   

 Ku’   Ku’l(ik) = él está sentado (Amos 6,1)  Ku’l uk’u’x = él está confiado en (Amos 6,11: ri ku’l kik’u’x: los que confían en)       ________________________________________________________________________________  DICCIONARIO (CHOLIB’AL TZIJ) CHOLIB'AL TZIJ UWUJ RI AMOS

 

KECH RI EQ’AXEL UTZIJ RI DYOS

12 

 Kw   Kwa’lij(ik) = él se levanta (Amos 5,2)  Kwin(ik) = él ruge (Amos 3,4)    

 Kx   Kxak’inik = él corre veloz (Amos 2,14)  Kxuli’ ub’ik = él baja (Amos 6,2: chixxulan ub’i(k): bajen ustedes, imperativo)    

 K’   K’ache’laj = bosque, montañoso (Amos 3,4)  K’asalik = verbo vivir (Amos 8,14: chak’asaloq: que viva)  K’atanal = sudor (Amos 4,1)  K’axk’olil = sufrimiento (Amos 1,2; 5,16)  K’a’nalaj achi' = hombre bravísimo (Amos 2,16)  K’isb’alil = lo que queda, el resto (Amos 5,15: ri e’uk’isb’alil kan ri Xep: el resto de José)   K’isb’altzij = destrucción, desastre, acabar con… (Amos 6,6)  K’ojol(xel) = hijo (Amos 2,11: ri e’ik’ojol : los hijos de ustedes)    

 M   Maj(a’) = todavía no (Amos 1,1; 5,5)  Meb’a’ = pobre (Amos 4,1)  Mek’elik = humilde (Amos 2,7; 8,4)  Miq’isib’al upaq’ab’ = con lo que te sobornan, lo que calienta tu mano (Amos 5,12)  ________________________________________________________________________________  DICCIONARIO (CHOLIB’AL TZIJ) CHOLIB'AL TZIJ UWUJ RI AMOS

 

KECH RI EQ’AXEL UTZIJ RI DYOS

13  Muchu’l = astillas, triturado (Amos 1,3)  Mulin ib’ = reunión (Amos 5,21)  Mulul = jícara (Amos 7,14)  Muqunik = entierro, duelo (Amos 8,10)    

 N   Nik’aj chik = otros (Amos 4,2; 8,9)  Nimalaj ja = palacio (Amos 1,7)  Nitz’ = pequeño (Amos 7,2)  Numik = hambre (Amos 8,11)    

 O   O’k’al = cien (Amos 5,3)  Oq’ej = llanto (Amos 5,1)  Ox ox = cada tres (Amos 4,4: ox ox taq q’ij: cada tres días)   

 P   Pajb’al = medida (Amos 8,5)  Pam = vientre, estomago (Amos 1,13)  Petinaq loq = viene en camino (Amos 4,2)  Petinaq jetaq q’ij = vienen algunos días (Amos 8,11)  Poqlajil = polvo (Amos 8,6)  Prenta = empeñado (Amos 2,8)  Puch = acaso (Amos 5,25)  ________________________________________________________________________________  DICCIONARIO (CHOLIB’AL TZIJ) CHOLIB'AL TZIJ UWUJ RI AMOS

 

KECH RI EQ’AXEL UTZIJ RI DYOS

14 

  

 

 

 

 

 

 Q’  

Q’apoj ali = virgen (Amos 5,2)  Q’atoj = cosecha de trigo (Amos 7,1: uq’atoj ri Ajawinel: la cosecha de trigo del rey, reservado al  rey)  Q’axal utzij ri Dyos = el que transmite la palabra de Dios, profeta (Amos 7,14)  Q’axel yab’il = peste, epidemia (Amos 4,10)  Q’axinaq chi(k) = ya pasado de... (Amos 8,1: q’axinaq chi uchaq’ajirik: ya pasado de maduro)  Q’equ’mal = tiniebla (Amos 5,18)  Q’ijil = gloria (Amos 1,1)  Q’ijilanb’al = alabanza (Amos 4,5)  Q’oyol(ik) = él está acostado (Amos 6,4)  Q’oyolnaq = se ha acostado (Amos 6,7)   

 R   Raqaninaq wi = rajado, abierto (Amos 9,11)  Raqow chi’aj = grito (Amos 1,14; 2,2)  Rayib’al = deseo (Amos 1,3)  Rikyaq’ab’ relb’al q’ij = el Norte (Amos 8,12)    

 S   Sak’ = langosta (Amos 4,9; 7,1)  Saqarisanem = aurora, amanecer  (Amos 5,8)  Saqil = luz, claridad (Amos 5,20)  Sk’op = el arco (Amos 2,15)  ________________________________________________________________________________  DICCIONARIO (CHOLIB’AL TZIJ) CHOLIB'AL TZIJ UWUJ RI AMOS

 

KECH RI EQ’AXEL UTZIJ RI DYOS

15  Suk’um = rectitud (Amos 3,10)    

 T   Tab’al toq’ob’ = altar (Amos 7,9)  Tak’al(ik) = está  parado (Amos 8,9)  Tikb’al uva = viña (Amos 4,9)  Tiko’n = siembra (Amos 8,1)  Tojb’al = ofrenda (Amos 4,4)  Toq’im = exigido (Amos 2,8)  Toq’ob’isib’al wach = misericordia, compasión, piedad (Amos 1,11)  To’tajinaq kanoq = lo que ha quedado de… (Amos 9,14)  Tuqa’r = débil (Amos 4,1)  Tuqa’rinaq = está debilitado (Amos 8,12)  Tutz’ulik = acostado de forma recta, estirado (Amos 5,2)  Tyox che’ = cedro (Amos 2,9)  Tyoxil = santidad (Amos 4,2)    

 Tz’   Tz’antz’oj = tonsura, rapado, pelado (Amos 8,10).  Tz’apapib’al = llave (Amos 1,5)  Tz’ilob’inaq = está impuro, está sucio (Amos 7,17)   

 U   Ub’antajik = su ser (Amos 6,7)  ________________________________________________________________________________  DICCIONARIO (CHOLIB’AL TZIJ) CHOLIB'AL TZIJ UWUJ RI AMOS

 

KECH RI EQ’AXEL UTZIJ RI DYOS

16  Ub’inb’al = su camino, sus pasos (Amos 5,24)  Ub’ixik = proclamar, anunciar (Amos 3,9)  Ub’ixoxik = el canto de... (Amos 5,23)  Ub’ojal ij = la espalda, el lomo (Amos 8,10)  Uchaq’ajirik = madurez (Amos 8,2, en este caso madurez de alguna fruta)  Uche’al = el tronco de un árbol (Amos 7,14)  Uch’ijik = verbo aguantar (Amos 7,2.5)  Uk’aslemaxik = verbo vivir  (Amos 5,16)  Uk’yab’al = vaso, copa (Amos 6,6)  Uk’exwach = su reemplazo, reemplazar, cambiar, en vez de… (Amos 5,7)  Uk’ulaxik = verbo recibir, acoger, encuentro con… (Amos 4,12)  Uk’u’x = su seno, su regazo (Amos 3,9)  Uk’u’x amaq’ = capital de las naciones (Amos 6,1)  Uk’u’x kaxlanwa = levadura (Amos 4,5)  Upatan = su servicio (Amos 5,5)  Utorik = verbo abrir (Amos 9,2)  Utotaxik = ser sacudido (Amos 9,9)  Uto’ik = verbo de ayudar, salvar (Amos 3,12)  Utza’m si’ = tizón (Amos 4,9.11)  Uwalisaxik = verbo levantar (Amos 5,2)  Uwam = lo tiene  escondido (Amos 3,7)  Uwa’l uva = jugo de uva (Amos 9,13)  Uxo’l b’e = calle (Amos 5,16)  Uyitz’ik = exprimir  (Amos 2,13 (dos veces))    ________________________________________________________________________________  DICCIONARIO (CHOLIB’AL TZIJ) CHOLIB'AL TZIJ UWUJ RI AMOS

 

KECH RI EQ’AXEL UTZIJ RI DYOS

17 

 W   Wakax = vaca (Amos 4,1: aquí mujeres de Samaria)  Warb’al wakax = establo de vacas (Amos 6,4)  Wi’jal = hambre de escasez (Amos 8,11)    

 X   Xan = pared  (Amos 5,19)  Xanal = muralla (Amos 1,7.10)  Xaq’alej = verbo oprimir (Amos 8,4)  Xekab’al = instrumento para colgar algo (Amos 4,2)  Xew = solamente (Amos 3,2)  Xikinaj = oreja (Amos 3,12)  Xotal = techo (Amos 9,1)    

 Y   Yawab’ winaq = mujer, embarazada, en encinta (Amos 1,13)  Ya’om = está dado (Amos 2,8)  Yuq’b’al = lugar de pastoreo, lugar de pasto (Amos 1,2) 

________________________________________________________________________________  DICCIONARIO (CHOLIB’AL TZIJ) CHOLIB'AL TZIJ UWUJ RI AMOS

 

KECH RI EQ’AXEL UTZIJ RI DYOS

18   

Cholib'al Tzij Uwuj ri Jonas     A   Ajsik = arriba (Jonás 4,6)  Animajinaq = prófugo, refugiado (Jonás 1,10)  Apan(oq) = cerca de (Jonás 4,6)  Awaj = animales (Jonás 4,11)    

 Ch   Chaj = ceniza (Jonás 3,6)  Chkib’il  kib’ = los unos a los otros (Jonás 1,7)  Chkijujunal = cada uno de ellos (Jonás 1,5; 3,8)  Chuchi’ ri polow = la playa, a la orilla del mar (Jonás 2,11)  Chupam = dentro de... (Jonás 2,1)    

 E   Eqa’n = carga (Jonás 1,5)  Etzalal = maldad (Jonás 1,2: ketzalal: la maldad de ellos)    

 I   Ikim = abajo (Jonás 1,5)  Ixjut = gusano (Jonás 6,7)  ________________________________________________________________________________  DICCIONARIO (CHOLIB’AL TZIJ) CHOLIB'AL TZIJ UWUJ RI JONAS

 

KECH RI EQ’AXEL UTZIJ RI DYOS

19 

 J   Jachinchike = ¿Cuál es? (Jonás 1,8)  Jachintaq = quiénes son (Jonás 2,9)  Ja’b’ij = vete tú a decirlo (Jonas 3,2, imperativo direccional del verbo kub'ij (el  lo dice) con el verbo  kb'ek (el  va), este último verbo tiene un imperativo irregular, ver gramática y también para los  verbos compuestos "ir a hacer")  Jenak’uri’ = Así pues (Jonás 3,9)  Jetaq = plural de cosas inanimadas (Jonás 2,10)  Je’likalaj = lindísimo (adjetivo superlativo) (Jonás 1,5)  Jul = hoyo (Jonás 2,7)   

 Kk’   Kk’asi’k = él vive (Jonás 4,8)  Kk’iy(ik) = él crece (Jonás 4,6)  kk’iyisaj = ellos lo hacen crecer (Jonás 4,10)  Kk’oji’(k) = él está (Jonás 4,6: arech kk’oji’ umuj: para darle sombra)  Kk’ulmataj(ik) = verbo acontecer, suceder (Jonás 4,59    

 Km   Kmaltyoxin(ik) = él agradece (Jonás 2,10)    

 Kn   Kna’taj(ik)  = él recuerda  (Jonás 2,8)     ________________________________________________________________________________  DICCIONARIO (CHOLIB’AL TZIJ) CHOLIB'AL TZIJ UWUJ RI JONAS

 

KECH RI EQ’AXEL UTZIJ RI DYOS

20 

 Ko   Kokik = él entra (Jonás 2,7)  Kolotajem = salvación (Jonás 2,10)  Kopan(ik) = él llega (Jonás 2,8)  Koxtar = costal (Jonás 3,5)    

 Ko’   Ko´lik= mediano  (Jonás 3,5)   

 Kq   Kqaj(ik) = él baja (Jonás 1,3; 2,7)  Kqeb’ / ruk’ = se acerca a él (Jonás 1,6)    

Kq’   Kq’ax  panuwi’ = pasa  encima  de  mi  (Jonás  2,4:  xq’ax  panuwi’:  pasó  encima  de  mí,  quedé  sumergido entre las aguas)    

 Kr   Kresaj uloq = él saca (direccional) (Jonás 2,7: ri at xawesaj uloq ri nuk’aslemal: tu sacaste mi vida  de; 4,3)  Kreta’maj = él lo sabe (Jonás 1,10: ri e’are’ xketa’maj che: ellos supieron que)  Kretz’eb’ej uch’ob’ik = él echa a suerte (Jonás 1,7: echemos a suerte)       ________________________________________________________________________________  DICCIONARIO (CHOLIB’AL TZIJ) CHOLIB'AL TZIJ UWUJ RI JONAS

 

KECH RI EQ’AXEL UTZIJ RI DYOS

21 

 Ks   Ksaqarik = amanece (Jonás 4,7)  Ksikin(ik) chawech= él te llama (Jonás 2,3 : ri in xinsik’in chawech: yo te llamé)    

 Kt   Ktaqan(ik) = él manda (Jonás 2,11: xtaqan chrech ri kar: mandó a la ballena)  Ktuqa’rik = él desfallece, se debilita (Jonás 4,8)    

 Kt’   Kt’uyi’(k) = él se sienta (Jonás 3,6)    

Ktz   Ktzalej  pa  raqan  – ktzalij  pa  raqan  =  él  retrocede (Jonás  3,8:  chetzelaj  pa  kaqan:  que  ellos  retrocedan; imperativo; 4,2)    

Ku   Kub’atz’ej = lo enrolla (Jonás 2,6)  Kub’insaj = le hace caminar (Jonás 1,6)  Kub’iq’o = lo traga (Jonás 2,1 (cuarta voz))  Kuchapo = él lo agarra (Jonás 1,12: chinichapa’: agárreseme ustedes)  Kuchi’j = le ofrece (Jonás 1,16; 2,10)  Kuchob’o’ = lo entiende (Jonás 4,11: man kkichob’ taj: ellos no entienden)  Kuchup uwach = es destruido, es borrado (Jonás 3,4) 

________________________________________________________________________________  DICCIONARIO (CHOLIB’AL TZIJ) CHOLIB'AL TZIJ UWUJ RI JONAS

 

KECH RI EQ’AXEL UTZIJ RI DYOS

22  Kujikib’a = él lo asegura (Jonás 1,16: kkijikib’a’ ub’ixik nik’aj taq tzij chrech: le confirman, le hacen  votos; 2,10)  Kujoq’opij = le rompe (Jonás 1,4: kjoq’apatajik: se rompe)  Kukoj ri tzij = él cree en la palabra (Jonás 3,5: xkikoj ri utzij ri Dyos: ellos creyeron en la palabra de  Dios)  Kukuyu = él le perdona a él (le perdona: Jonás 4,2: katkuyunik: tu perdonas)  Kuk’at(o) = le quema  (Jonás 4,8: kuk’at ri ujolom ri Jonas: quemaba la cabeza de Jonás)  Kuk’ex(o)= lo cambia (Jonás 3,8: chkik’exa’: que ellos cambien, se conviertan imperativo)   Kuk’is uk’u’x = se lamenta; suspira (Jonás 1,14)  Kuk’yaq ub’ik = le tira (direccional) (Jonás 2,4)  Kuk’yaq ub’ik chuwach = le arroja delante de su rostro, le rechaza delante de su rostro (Jonás 2,5)  Kuna’o = él lo siente (Jonás 4,11)  Kupetisaj = lo hace venir (Jonás 1,4)  Kuqumuj = lo bebe (Jonás 3,7)  Kuq’ijilaj = le honra, le adora (Jonás 1,9)  Kuq’i’(o) = él aguanta (Jonás 4,2)  Kurayij = él desea (Jonás 4,8)  Kuriq(o) = él lo encuentra (Jonás 4,10)  Kusach(o) = él lo hace desaparecer (Jonás 4,10: xsach ub’i uwach: desapareció)  Kusutij wij = me rodea (Jonás 2,6)  Kuta’o = él oye (Jonás 2,3: ri xata ri nuch’ab’al: tu oíste mi voz)  Kutojo = él paga (Jonás 1,3: kutoj ub’ik ri uk’amik: pagó su pasaje)  Kuto’ uwach = le salva (Jonás 4,6: kuto’ uwach chuwach ri retzalal: para librarle de su mal)  Kutzalejisaj = lo responde, le contesta (Jonás 2,3)  Kutz’apij = él lo encierra (Jonás 2,7)  ________________________________________________________________________________  DICCIONARIO (CHOLIB’AL TZIJ) CHOLIB'AL TZIJ UWUJ RI JONAS

 

KECH RI EQ’AXEL UTZIJ RI DYOS

23  Kuwonb’a’ kanoq = él le abandona (Jonás 2,9)  Kuxab’ij = él le vomita (Jonás 2,11)  Kuya’o = él da (Jonás 1,7: jachin rumal xya’taj chqech: por culpa de quien nos ha venido)   

 Kw   Kwarik = él duerme (Jonás 1,6)  Kwa’lij(ik) ‐ kwa’laj(ik) = él se levanta (Jonás 1,2: chatwa’lijoq: levántate (imperativo), 1,3.11; 3,2;  3,3)   

 Kx   Kxuli’(ik) = él baja (Jonás 1,5: xxuli’ ub’i’ ikim: él bajó al fondo del barco)    

K’   K’aslik = él está vivo (Jonás 4,3: … chuwach che ink’aslik: en vez de estar vivo)  K’isb’al nuk’u’x = desde mi angustia… (Jonás 2,3)  K’uri’ = y entonces (Jonás 4,11)    

L   Loq’oq’eb’al  ak’u’x = su amor (Jonás 4,2)    

 M   Ma ko’l chik = poco falta (Jonás 1,4: xaq ma ko’l chik: poco faltó que)  Matzalik = quieto, silencioso (Jonás 1,11)  Mewajik = ayuno (Jonás 3,5)  ________________________________________________________________________________  DICCIONARIO (CHOLIB’AL TZIJ) CHOLIB'AL TZIJ UWUJ RI JONAS

 

KECH RI EQ’AXEL UTZIJ RI DYOS

24  Muj = sombra (Jonás 4,6: umuj: su sombra)   

N   Na’tam = adverbio tarde (Jonás 4,2)  Nelo = significa duda (Jonás 3,9: jachin nelo reta’m: quién puede saber)  Nojinaq = está lleno (Jonás 4,2)  Nuk’uwa’ = a causa de esto (Jonás 4,2)   

Q’   Q’e’tal = ola del mar (Jonás 2,4)    

 R   Ra’lal = su peso (Jonás 1,5)  Relb’alq’ij = oriente (Jonás 4,5)    

 S   Su’n = ricino, su equivalente: girasol (Jonás 4,6)    

 T   Tab’al toq’ob’ = ofrenda (Jonás 2,10)  Taqanik  =  orden,  mandato  (Jonás  3,2:  ri  taqanik  che  kinb’ij  ub’i  chawech:  la  orden  que  yo  te  mando de decir)  Toq’ob’ = favor (Jonás 4,2: nimalaj atoq’ob’: grande es su misericordia)     ________________________________________________________________________________  DICCIONARIO (CHOLIB’AL TZIJ) CHOLIB'AL TZIJ UWUJ RI JONAS

 

KECH RI EQ’AXEL UTZIJ RI DYOS

25 

Tz   Tzalej pa raqan = él retrocede sus pasos (Jonás 3,8: che tzalej pa kaqan: que ellos retrocedan sus  pasos)   

 U   Ub’inb’ixik  =  para  ser  atravesado  (Jonás  3,3:  arech  kk'is  ub'inb'ixik  ronojel:  para  que  sea  completamente atravesada)  Ub’ixik = proclamar (Jonás 3,7: arech kya ub’ixik pa ri Ninive: para proclamar en Nínive)  Uche’al = tronco (Jonás 4,6)  Ukamul = segunda vez (Jonás 3,1: pa ukamul: por segunda vez)  Ukoq = adverbio de cercanía (Jonás 1,6)  Ukyaq’ab’ = su derecha (Jonás 4,11)  Uk’amik ub’ik = ser llevado de aquí para allá (direccional) (Jonás 1,3)  Uk’ya = bebida (Jonás 3,7: kuk’ya: la bebida de ellos)  Umox = su izquierda (Jonás 4,11)  Uq’aq’al = el ardor de (Jonás 3,9: uq’aq’al royowal: el ardor de su cólera)  Uq’ul = su cuello (Jonás 2,6)  Usutim wij = me tiene rodeado (Jonás 2,6)  Uwaram = su sueño (Jonás 1,5)    

 X   Xaq = nada más, solamente (Jonás 1,4: e xa jek'uri...y así)  Xas = adverbio: así es, ciertamente (Jonás 2,2)       ________________________________________________________________________________  DICCIONARIO (CHOLIB’AL TZIJ) CHOLIB'AL TZIJ UWUJ RI JONAS

 

KECH RI EQ’AXEL UTZIJ RI DYOS

26 

 Y   Ya’om = ha sido dado (Jonás 2,9: ri sipanik ya'om chkech: la gracia que les ha sido dada)   

________________________________________________________________________________  DICCIONARIO (CHOLIB’AL TZIJ) CHOLIB'AL TZIJ UWUJ RI JONAS

 

KECH RI EQ’AXEL UTZIJ RI DYOS

27 

  Cholib'al Tzij Uwuj ri Miqueas      A   Achi’l = acompañante; amigo; compañero (Miqueas 7,5)  Ajawab’ = consejo; asamblea,   (Miqueas 6,9)  Ajb’anal = el que hace algo, malhechor (Miqueas 1,15)  Ajch’ob’anel = el que adivina, adivino (Miqueas 5,11)  Ajil tz’aqat = prójimo (Miqueas 7,5)  Ajmoreset = habitante de Morešet (š = sh) (Miqueas 1,1)  Ajq’ataltzij = gobernador (Miqueas 7,3)  Ajupaja’ = de la familia, de la casa (Miqueas 7,6)  Ak’ixb’al = tu vergüenza (Miqueas 1,11)  Alib’atz = nuera (Miqueas 7,6)  Alk’uwa’l(xel) = hijo (Miqueas 7,6)  Amaq’ = nación (Miqueas 4,2)  Atalom = pulido (Miqueas 5,12)  Awaj = animales (Miqueas 5,3)    

 A’   A’lal = peso (Miqueas 6,11: ra’lal: su peso)       ________________________________________________________________________________  DICCIONARIO (CHOLIB’AL TZIJ) - KECH RI EQ’AXEL UTZIJ RI DYOS CHOLIB'AL TZIJ UWUJ RI MIQUEAS

 

28 

 B’   B’aq = hueso (Miqueas 3,2)  B’enaq = está en camino (Miqueas 2,7)  B’irb’item = verbo temblar (Miqueas 7,17)  B’o’j = vasija de barro (Miqueas 3,3)   

 Ch   Chaqi’la’ = veamos nosotros (Miqueas 7,5)  Chawilij b’a’ = cuida tu (Miqueas 1,2)  Chixesa’j uloq = vengan ustedes de allá para acá (Miqueas 4,2)  Cholaj = ordenado, en fila (Miqueas 7,4)  Chub’eq’ij / chub’esaq = por los siglos de los siglos (Miqueas 4,5)  Chuchi’ ri nutinimit = hasta la puerta de mi ciudad (Miqueas 1,9)  Chujpaqal ub’ik = subamos nosotros de aquí para allá (Miqueas 4,2: imperativo de Kpaqi’(k) = él ó  ella sube)  Chukb’al = herramienta (Miqueas 4,3)  Chupnaq = está apagado Miqueas 1,6).    

 Ch’   Ch’analik = está desnudo (Miqueas 1,11)  Ch’aqap = pedazo (Miqueas 2,4)  Ch’awib’al = voz, lengua, idioma (Miqueas 6,12)  Ch’awik = dote, compromiso, contrato (Miqueas 1,14)  Ch’imi’y = bastón (Miqueas 4,14; 7,14)  ________________________________________________________________________________  DICCIONARIO (CHOLIB’AL TZIJ) - KECH RI EQ’AXEL UTZIJ RI DYOS CHOLIB'AL TZIJ UWUJ RI MIQUEAS

 

29  Ch’i’p = el más pequeño de la familia (Miqueas 5,1)  Ch’ob’nel = el que sabe (Miqueas 3,7)  Ch’o’j = guerra, pleito, pelea (Miqueas 2,8)    

 E   Echb’al = herencia (Miqueas 7,14)  Ek’i = son muchos (Miqueas 4,2)  Elaq’ = robo (Miqueas 7,3)  Esal uwach = falso (Miqueas 2,6: man ix esal ta kiwach ri eq’axel utzij ri Dyos: no sean falsos  profetas)   

 I   Ichik’ = sueño (Miqueas 1,1; 3,7)  Ija’lil = descendencia (Miqueas 2,3)  Inlaj = chiquito (Miqueas 2,9)  Ismachi’ = barba (Miqueas 3,7)  Itzb’al = mal hecho (Miqueas 5,11)  Iwir = ayer (Miqueas 2,8)  Ixoq rech nim ch’uti’n = prostituta (Miqueas 1,7)    

 J   Jacha = como (comparativo) (Miqueas 5,7: ejacha: plural; 7,1)  Jachintaq = cualquiera que sea (Miqueas 3,3)  Jat = vete tu (imperativo del verbo kb'ek (verbo ir)) (Miqueas 1,11)  ________________________________________________________________________________  DICCIONARIO (CHOLIB’AL TZIJ) - KECH RI EQ’AXEL UTZIJ RI DYOS CHOLIB'AL TZIJ UWUJ RI MIQUEAS

 

30  Jech’ = disparejo (Miqueas 3,9)  Jeqel(ik) = está establecido, asegurado (Miqueas 1,12; 7,14)  Jisem = desgarrado ((Miqueas 3,3)  Jolom = cabeza (Miqueas 6,15)  Joq’em = desbaratado (Miqueas 3,3)  Jumul = otra vez (Miqueas 1,15)  Jupul(ik) = embrocado (Miqueas 7,8)  Jupuq: un rebaño; un grupo (Miqueas 1,8; 7,14)  Juq’at = grupo, tribu (Miqueas 4,7; 6,9)   

 Ka   Kajawinik = verbo reinar (Miqueas 4,7)  Kajb’al = hora (Miqueas 2,3)  Kalaxik = él o ella nace (Miqueas 5,2: ka’lax ri ral: nace su hijo)  Kamisanik = asesinato (Miqueas 3,10)  Kaq’an ub’i(k) = él sube (Miqueas 2,13)  Kaq’o’ lajujk’al = numero 1,000 (Miqueas 6,7)    

 Kb’   Kb’anow na ri’ = él hará (Miqueas 1,2)  Kb’antajik = será cumplido (Miqueas 7,3)  Kb’inik = él camina (Miqueas 2,3)       ________________________________________________________________________________  DICCIONARIO (CHOLIB’AL TZIJ) - KECH RI EQ’AXEL UTZIJ RI DYOS CHOLIB'AL TZIJ UWUJ RI MIQUEAS

 

31 

Kch   Kchojojik = agua que brota (Miqueas 6,7)  Kchuptaj ub’i uwach = ha desaparecido de (Miqueas 7,2)      

 

 

 

 

            Kch’  

Kch’anch’atik= él está desnudo (Miqueas 1,8)      

 

 

 

 

              Ke  

Kel(ik) = él sale (Miqueas 1,11: chatel uloq: sal tu de allí)  Keye’n(ik) = él o ella espera (Miqueas 7,7)       

 

 

 

 

               Ki  

Kinimal = el jefe de ellos (Miqueas 3.1)  Ki’al= dulzura (Miqueas 2,9: uki’al kik’aslemal: la dulzura de sus vidas)       

 

 

 

 

               Kj  

Kja’r(ik) = él se derrite (Miqueas 1,4)  Kjeqi’(k) = él permanece aquí (Miqueas 4,4.10)  Kjob’job’ik = se hunde (Miqueas 1,4)  Kjuruj kib’ = que se arrastran (Miqueas 7,17)       

 

 

 

 

              Kk  

Kkanaj kan = él se queda (Miqueas 1,11: xatkanaj kan: tú te quedaste)  ________________________________________________________________________________  DICCIONARIO (CHOLIB’AL TZIJ) - KECH RI EQ’AXEL UTZIJ RI DYOS CHOLIB'AL TZIJ UWUJ RI MIQUEAS

 

32  Kka’y(ik) = él o ella mira (Miqueas 7,7)  Kki’kot(ik) = él se alegra (Miqueas 4,11: chki’kot b’a, imperativo ; 7,8: Matki’kot chwij imperativo  negativo)  Kkos(ik) = él se cansa (Miqueas 6,3)  Kkotz’i’k = él se acuesta (Miqueas 7,5)      

 

 

 

 

              Kk’  

Kk’ak’alanik = él espía (Miqueas 7,2)  Kk’amtaj ub’ik = es llevado (Miqueas 2,4)  Kk’is uk’u’x = pierde la paciencia (Miqueas 2,7)  Kk’ix(ik) = él o ella se avergüenza o tiene vergüenza (Miqueas 3,7)  Kk’oji’(k) = está (Miqueas 3,6)  Kk’ulmatajik = sobreviene (Miqueas 4,1; 5,9)       

 

 

 

 

             Km  

Kmajtaj(ik) = empieza, inicia (Miqueas 6,5 ; 7,12)  Kmiq’isaxik = es calentado (Miqueas 3,11)       

 

 

 

 

              Kn  

Knab’ejik  chawach = se adelanta antes de ti (Miqueas 6,4)  Kna’taj che = él se recuerda (Miqueas 6,5: chna’j  b’a  chawech, imperativo)  Kniman(ik) = él o ella obedece (Miqueas 5,14)       ________________________________________________________________________________  DICCIONARIO (CHOLIB’AL TZIJ) - KECH RI EQ’AXEL UTZIJ RI DYOS CHOLIB'AL TZIJ UWUJ RI MIQUEAS

 

33 

  

 

 

 

 

              Ko  

Kojonik = fe (Miqueas 4,11)  Kotz’ol(ik) = él está acostado (Miqueas 2,1)      

 

 

 

 

              Kp  

Kpatanajik = él está a su servicio (Miqueas 6,4)  Kpixb’anik = él aconseja (Miqueas 4,3.9)  Kpuch’tajik = será extirpado (Miqueas 1,7)       

 

 

 

 

              Kq’  

kq’alajin(ik) = se ve; se revela (Miqueas 1,1.6; 3,6.7)  Kq’ax(ik) = él o ella pasa (Miqueas 2,8)  Kq’equ’mar(ik) = se obscurece (Miqueas 3,6)       

 

 

 

 

              Kr  

Krelaq’aj = le roba (Miqueas 2,2; 2,4 pasivo)  Kresaj = él o ella lo quita (Miqueas 2,3;)  Kresaj ub’i’(k) = él lo saca (Miqueas 2,9; 7,18)  Kresaj uloq = él los saca de allá para acá (Miqueas 5,9)  Kretaj = él lo mide (Miqueas 2,5)  Kreta’maj = él lo sabe (Miqueas 3,1)  Kretz’eb’ej uwach = él se burla de él (Miqueas 2,4, pasivo)  Kreye’j chech = él espera de él (Miqueas 5,6)  ________________________________________________________________________________  DICCIONARIO (CHOLIB’AL TZIJ) - KECH RI EQ’AXEL UTZIJ RI DYOS CHOLIB'AL TZIJ UWUJ RI MIQUEAS

 

34  Krichik’aj = tiene visión (Miqueas 2,6)  Kril uwach ri ral = da a luz a su hijo (Miqueas 5,2)  Kroqataj = él le persigue (Miqueas 7,2)  Kroq’ej = él le llora (Miqueas 1,8; 1,10: miwoq’ej weri’: no lloréis por esto)  Kruk’aj = lo lleva (Miqueas 6,6)      

 

 

 

 

              Ks  

Ksaqar(ik) = amanecer (Miqueas 2,1)  Ksik’tajik = es recogido (Miqueas 7,1)  Ksilob’ik = se mueve (miqueas 6,2)       

 

 

 

 

               Kt  

Ktijon(ik) = él enseña (Miqueas 3,11)  Ktijowik = él lo come (Miqueas 7,1)  Ktikonijik = él siembra (Miqueas 6,15)  Ktoj(ik) = él es pagado (Miqueas 7,3)  Kto kib’ = se ayudan con (Miqueas 3,11)  Kto’taj kanoq = el resto (Miqueas 5,6)  Kto’taj(ik) = lo que queda (Miqueas 2,12: xeto’taj: el resto que queda; 4,7; 5,2, 7,18)  Kto’w(ik) = él salva (Miqueas 1,11: man k’o ta chi kt’ow uwach : ya nadie le ayuda ; ya nadie le  salva)       

 

 

 

 

              Kt’  

Kt’uyb’axik = es establecido (Miqueas 4,1)  ________________________________________________________________________________  DICCIONARIO (CHOLIB’AL TZIJ) - KECH RI EQ’AXEL UTZIJ RI DYOS CHOLIB'AL TZIJ UWUJ RI MIQUEAS

 

35 

  

 

 

 

 

              Ktz  

Ktzalej(ik) = él regresa (Miqueas 1,15; 2,8)  Ktzaq(ik) = él cae (Miqueas 1,6; 7,8)       

 

 

 

 

              Ktz’  

Ktz’ilax uwach = él es despreciado (Miqueas 6,14)      

 

 

 

 

               Ku  

Kub’alkatij rib’ = verbo rodar  (Miqueas 1,6: kub’alkatij rib’. Reflexivo; 1,10: chib’alkatij b’a’ iwib’:  imperativo reflexivo)  Kub’oqo = él lo arranca (Miqueas 1,16)  Kuchupu = él lo borra (Miqueas 6,13)  Kuchup uwach = él lo hace desaparecer (Miqueas 5,8: chupoq kiwach: que ellos sean  desaparecidos)  Kuchi’j = él lo ofrece (Miqueas 6,7)  Kuch’ayo = él le pega (Miqueas 4,14, pasivo)  Kuch’ob’(o) = él lo entiende; lo sabe (Miqueas 4,12)  Kuch’uq(u) = él lo tapa (Miqueas 3,7)  Kujacho = él lo entrega (Miqueas 2,4, pasivo; 6,14)  Kujalp = él lo cambia (Miqueas 1,7; 3,5; 4,9)  Kujikib’a’ = lo confirma, lo asegura (Miqueas 7,20: chajikib’a’ (imperativo); ujikib’axik: confirmado)  Kujilja’ rib’  = él o ella se retuerce (Miqueas 4,10: imperativo)  Kujis ub’ik  = él desgarra (Miqueas 3,2)  Kukach’ = se atreve (Miqueas 2,7: la kukach’ ri rachoch ri Israel kub’ij weri’? :  ¿Si se atreve la casa  de Israel a decir eso?)  ________________________________________________________________________________  DICCIONARIO (CHOLIB’AL TZIJ) - KECH RI EQ’AXEL UTZIJ RI DYOS CHOLIB'AL TZIJ UWUJ RI MIQUEAS

 

36  Kukojo = él se pone (Miqueas 1,8; 6,15)  Kukub’a’ uk’u’x chrij = él pone su confianza en él (Miqueas 5,6; 7,5: mikub’a’ ik’ux: no pongan su  confianza en…)  Kukuy(u) = él lo perdona (Miqueas 7,18)  Kuk’am ub’ik = él se lo lleva (Miqueas 7,9)  Kuk’amij = él lo atrapa (Miqueas 7,2)  Kuk’aslemaj = él lo vive (Miqueas 6,16)  Kuk’is uk’u’x = se lamenta (Miqueas 1,8)  Kuk’olo = lo guarda (Miqueas 6,14.16)  Kuk’utu’ rib’  = él se muestra (Miqueas 6,6, reflexivo)  Kuk’ux(o) = él devora (Miqueas 7,17)  Kuk’yaq ub’ik = él le rechaza (Miqueas 3,2)  Kuloch’ej = él despelleja, él le arranca... (Miqueas 3,2)  Kuloq’o = él lo compra (Miqueas 4,10; 6,4)  Kuloq’oq’ej = él le ama (Miqueas 3,2)  Kulukub’a’ rib’  = él se inclina (Miqueas 6,6, reflexivo)  Kumulij = lo reúne (Miqueas 1,7, pasivo)  Kuna’o = él lo siente (Miqueas 4,9)  Kunimarisaj = él lo engrandece (Miqueas 7,11, pasivo)  Kupach’lej = él trilla (Miqueas 4,13)  Kupaqab’a’ = él o ella lo sube Miqueas 6,4: xatinpaqab’a’: yo te hice subir)  Kupitz’ej = lo aplasta (Miqueas 4,13)  Kuporoj = él lo quema (Miqueas 1,7: kportaj ub’ik)  Kuq’at ri suk’il = juzga la justicia (Miqueas 7,9)  Kuq’ipej = le rompe (Miqueas 4,3)  ________________________________________________________________________________  DICCIONARIO (CHOLIB’AL TZIJ) - KECH RI EQ’AXEL UTZIJ RI DYOS CHOLIB'AL TZIJ UWUJ RI MIQUEAS

 

37  Kuq’i’(o) = él aguanta (Miqueas 6,10.16; 7,9)  Kuraqej uchi’ = él grita (Miqueas 3,5; 4,10: charaqaqej achi’: grita tu)  Kurayij = él lo desea (Miqueas 2,2; 6,5)  Kusokaj = él le rapa el pelo (Miqueas 1,16: chasokaj ri awi’: rápate el pelo)  Kusuk’umaj = lo prepara (Miqueas 2,1)  Kusutuj = le rodea (Miqueas 4,14: xsutux qij ri uj: fuimos rodeados)  Kutak’ab’a = él lo pone de pie (Miqueas 5,4)  Kutak’alb’ej = lo pisotea (Miqueas 5,4; 7,10: ktak’alb’exik: es pisoteado)  Kutas na = él lo aparta (Miqueas 6,14)  Kutatab’ej = él le escucha (Miqueas 1,2: chitatab’ej: escuchen ustedes; 6,1)  Kuterne’b’ej = él le sigue los pasos (Miqueas 4,2)  Kutijo = él bebe (Miqueas 6,15)  Kutiko = él lo siembra (Miqueas 6,15)  Kutojo = él lo paga (Miqueas 6,7)  Kutoq’ij = le exige, le quita (Miqueas 2,4; 2,8; 5,7)  Kutoq’ob’isaj uwach = se compadece de él (Miqueas 2,11; 7,18)  Kuto’(o) = él le libera (Miqueas 5,5: kujuto’ ri’: nos liberara)  Kutzalej, kutzalij uwach = le contesta (Miqueas 2,4)  Kutzalijisaj = lo devuelve (Miqueas 1,14; 3,4)  Kutzinklej = hará sonar (Miqueas 4,3)  Kutzoqopij = él lo suelta (Miqueas 4,10)  Kutzukuj = le busca (Miqueas 7,1, pasivo)  Kuwaj = lo esconde (Miqueas 3,4)  Kuwilijisaj = lo destruye (Miqueas 5,10)  Kuwonob’a’  kanoq = lo abandona (Miqueas 5,2)  ________________________________________________________________________________  DICCIONARIO (CHOLIB’AL TZIJ) - KECH RI EQ’AXEL UTZIJ RI DYOS CHOLIB'AL TZIJ UWUJ RI MIQUEAS

 

38  Kuwor(o) = él lo perfora (Miqueas 2,13)  Kuxaq’alb’ej = lo patea (Miqueas 1,3)  Kuxe’j rib’ = tiene miedo (Miqueas 7,17)  Kuyab’arisaj = le enferma (Miqueas 6,13)  Kuyako= él lo levanta (Miqueas 4,6; 6,15 (con el significado de cosechar); 7,11)  Kuyitz’(ej) = él le saca el jugo, lo exprime (Miqueas 6,15; 7,3)  Kuyuq’uj = él pastorea (Miqueas 5,3.5; 7,14: che’ayuq’uj: pastoréalos tu; 7,14: ke’yuq’un(ik) : ellos  pastorean, cuarta voz del verbo)       

 

 

 

 

               Kw  

Kwa’ik = él come (Miqueas 6,14)  Kwa’laj(ik); kwa’lij(ik) = él se levanta (Miqueas 2,8 ; 4,1 ; 6,1 : Chatwa’lijoq: levántate tu,  imperativo; 7,6)       

 

 

 

 

               Kx  

Kxuki’(k) = se postra (Miqueas 5,12)       

 

 

 

 

               Ky  

Kya’ik = es dado (Miqueas 3,11)  kya’owik = el que da; cuarta voz del verbo (Miqueas 1,16)  Kyoq’onik = él maltrata (Miqueas 7,6)       

 

 

 

 

                K’  

K’ache’laj = bosque (Miqueas 3,12; 5,7)  ________________________________________________________________________________  DICCIONARIO (CHOLIB’AL TZIJ) - KECH RI EQ’AXEL UTZIJ RI DYOS CHOLIB'AL TZIJ UWUJ RI MIQUEAS

 

39  K’am = cuerda (Miqueas 2,5)  K’amab’altzij = ejemplo, parábola (Miqueas 6,16)  K’amal b’e = jefe, guía (Miqueas 2,13; 3,1)  K’amb’al = trampa (Miqueas 1,14)  K’eqb’al taq kich’ich’ = sus espadas (Miqueas 4,3)  K’isb’alil = el final, lo último (Miqueas 5,3)  K’ix = espina (Miqueas 7,4)  K’ojolxel = Hijo (Miqueas 7,6)  K’uch = zopilote, buitre (Miqueas 1,16)      

 

 

 

 

                L 

Laq’ab’anel = vigilante (Miqueas 7,4)  Loch’ = bebé, recién nacido (Miqueas 2,9)  Loq’ = amado (Miqueas 5,12)  Loq’ = lo que se puede, lo que es posible (Miqueas 6,14: man loq’ ta ri’ kak’olo: y no podrás  guardarlo)       

 

 

 

 

                M 

Mayilq’ijsaq = de generación en generación (Miqueas 5,1)  Muchum = descuartizado (Miqueas 3,3)  Mulmik = montón de piedras (Miqueas 3,12: mulmik taq ab’aj ri’ kkanaj kanoq: montón de ruinas,  montón de piedras)       

 

 

 

 

                N  

Nak’uri’ = entonces (Miqueas 5,7)  ________________________________________________________________________________  DICCIONARIO (CHOLIB’AL TZIJ) - KECH RI EQ’AXEL UTZIJ RI DYOS CHOLIB'AL TZIJ UWUJ RI MIQUEAS

 

40 

  

 

 

 

 

                P  

Pajb’al = medida (Miqueas 6,10)  Patan = servicio (Miqueas 1,6)  Petinaq = viene en camino (Miqueas 1,1)  Poch’ol = rebusca después de la cosecha (Miqueas 7,1)  Pune’taj = a pesar de... (Miqueas 5,1)       

 

 

 

 

                Q  

Qamam = nuestros antepasados, nuestros ancestros (Miqueas 7,20)  Qu’l = chompipes, aquí se refiere a avestruces (Miqueas 1,8)       

 

 

 

 

                Q’  

Q’axel utzij ri Dyos = profeta (Miqueas 3,5)  Q’ol = cera (Miqueas 1,4)  Q’oxom = dolor (Miqueas 4,10)  Q’u’ = abrigo (Miqueas 2,8)      

 

 

 

 

                R  

Ralib’ chichu’ = suegra (Miqueas 7,6)  Rechb’al = su herencia (Miqueas 2,2)  Retal = frontera, limite (Miqueas 7,11: ri retal awulew: la frontera de tu tierra; los limites de tu  tierra)  Reta’m = él lo sabe (Miqueas 4,12: man keta’m taj: ellos no saben)  Reye’xik = es esperado (Miqueas 1,12)  ________________________________________________________________________________  DICCIONARIO (CHOLIB’AL TZIJ) - KECH RI EQ’AXEL UTZIJ RI DYOS CHOLIB'AL TZIJ UWUJ RI MIQUEAS

 

41  Rikil = comida (Miqueas 3,3)  Rilik = mirar (Miqueas 4,11; 6,10; 7,9)  Rumal k’uwa’ weri’ = por esto mismo (Miqueas 1,14; 5,1)       

 

 

 

 

                S  

Sachib’al k’u’x = sorpresa, perplejo, confusión (Miqueas 7,4); maravilla (Miqueas 7,15)  Sachinaq = está perdido (Miqueas 4,6)  Saq ch’ich’ = bronce (Miqueas 4,13)  Säq’ij = verano (Miqueas 7,1)  Siwantinimit = habitantes (Miqueas 1,2)  Soktajinaq = está herido (Miqueas 1,9; 4,6)  So’r = sordo (Miqueas 7,17)       

 

 

 

 

                T  

Tak’ab’alil = cimientos de, sostenimiento de (Miqueas 6,2)  Taq’aj = plano (Miqueas 1,4.6)  Tak’toj = sostener (Miqueas 2,3)  Tasom apan kib'= apartados (Miqueas 4,7: kitasom apan kib’: los que se han apartado)  Tatxel = Padre (Miqueas 7,69)  Tijom = comido (Miqueas 3,3: ri jachintaq kitijom…: los que han comido)  Ti’ojal = músculo, carne (Miqueas 3,2)  Tojb’al = pago (Miqueas 1,7; 3,1; 7,31)  Tolonik = deshabitado, solitario (Miqueas 7,13)  Toq’ob’ = favor (Miqueas 3,4: nimalaj toq’ob’ kkita na: gran favor pedirán)  ________________________________________________________________________________  DICCIONARIO (CHOLIB’AL TZIJ) - KECH RI EQ’AXEL UTZIJ RI DYOS CHOLIB'AL TZIJ UWUJ RI MIQUEAS

 

42  To’b’al rib’ = su defensa (Miqueas 5,10)  Tukel = solo (Miqueas 7,14: kitukel: ellos están solos)        

 

 

 

 

                Tz  

Tzalijib’al tzij = repuesta (Miqueas 3,7)  Tze’b’al = burla (Miqueas 6,16)  Tzijtal = mentira, calumnia (Miqueas 2,11; 6,12)        

 

 

 

 

                Tz’  

Tz’antz’oj ujolom = él es calvo (Miqueas 1,16)  Tz’apim = está cerrado (Miqueas 7,17: jawi’ kitz’apim uloq kib’: donde están encerados)  Tz’aqat = completo, cabal (Miqueas 6,10)       

 

 

 

 

                U  

Ub’antajik = su ser (Miqueas 5,3: nimalaj ub’antajik: su ser es grande; 6,6)  Uche’al = el tronco (Miqueas 4,4)  Ukamik = ahora (Miqueas 4,7)  Ukeq’te’ = torre (Miqueas 4,8)  Ukub’isaxik kib’ = se sientan (Miqueas 5,3)  Uk’ajisaxik uwach = ser castigado (Miqueas 7,4)  Uk’axel = en vez de (Miqueas 2,4.10)  Umajixik = está empezado (Miqueas 1,13)  Umuchik = descuartiza (Miqueas 3,3: umuchik ri ti’j: descuartiza la carne)  Uqupik = cortado (de kuqupij: le corta) (Miqueas 4,3)  ________________________________________________________________________________  DICCIONARIO (CHOLIB’AL TZIJ) - KECH RI EQ’AXEL UTZIJ RI DYOS CHOLIB'AL TZIJ UWUJ RI MIQUEAS

 

43  Uqul = su cuello (Miqueas 2,3)  Usi’j xu’m = retoños (Miqueas 6,7: usi’j uxu’m uk’u’x nupam: el fruto de mis entrañas)  Utikb’alil  pulew = sus cimientos sobre la tierra (Miqueas 1,6)  Utorik = abrir (Miqueas 7,5)  Utota’xik = sacudido (Miqueas 4,12)  Utzukuxik = es buscado (Miqueas 7,2)  Uwi’ = las cimas de… (Miqueas 1,3)  Uxkut = extremidades de… rincón (Miqueas 5,3)  Uxlanem = descanso (Miqueas 2,10)       

 

 

 

 

                W  

Wajxaqib’ = ocho (Miqueas 5,4)  Ware = dientes (Miqueas 3,5)  Winik = gritar con lamento (Miqueas 1,8: kinwin na wa’ jacha kiwinik ri jupuq taq yo'k: yo gritaré  como la manada de lobos, chacales; 2,12)        

 

 

 

 

                X  

Xajab’ = sandalia (Miqueas 1,8)  Xaqk’aj = rocío (Miqueas 5,6)  Xib’rikil = miedo (Miqueas 6,16; 7,17)  Xkeloq’aj = lo que amaron (Miqueas 4,13)  Xulunik = bajada (Miqueas 1,4)       ________________________________________________________________________________  DICCIONARIO (CHOLIB’AL TZIJ) - KECH RI EQ’AXEL UTZIJ RI DYOS CHOLIB'AL TZIJ UWUJ RI MIQUEAS

 

44 

   

 

 

 

 

                Y  

Yawab’ ixoq = mujer en cinta (Miqueas 4,9)  Yo’k = lobo, chacal (Miqueas 1,8)       

________________________________________________________________________________  DICCIONARIO (CHOLIB’AL TZIJ) - KECH RI EQ’AXEL UTZIJ RI DYOS CHOLIB'AL TZIJ UWUJ RI MIQUEAS

 

45   

Cholib'al Tzij Uwuj ri Sofonias        

 

 

 

 

                A  

Achixom = celoso (Sofonías 1,18; 3,8)  Ajb’anal k’ax = malhechor (Sofonías 3,1)  Ajch’o’j = guerrero (Sofonías 1,14)  Ajkus = habitante de Kus (Sofonías 2,12)  Ajyuq’ = pastor (Sofonías 2,6)  Amaja’ = vino (Sofonías 1,13)  Amaq’ = nación (Sofonías 3,6)  Aninaq = rápidamente (Sofonías 1,14; 3,7)  Aq’ab’il = ya al amanecer (Sofonías 3,3)  Aq’anoq = en seguida de, inmediatamente de (Sofonías 3,3)  Atz’am = sal (Sofonías 2,9)  Awaj = animal (animales, Sofonías 2,7)        

 

 

 

 

                B’  

B’aq = hueso (Sofonías 3,3)  B’a’al = dios de Canaán (Sofonías 1,4)  B’enaq = está en camino (Sofonías 3,18)  B’im = está dicho (Sofonías 2,8: dicho de ellos)       ________________________________________________________________________________  DICCIONARIO (CHOLIB’AL TZIJ) - KECH RI EQ’AXEL UTZIJ RI DYOS CHOLIB'AL TZIJ UWUJ RI SOFONÍAS

 

46 

   

 

 

 

 

               Ch   

Chatoq’ b’a’ = llora tu (Sofonías 1,14)  Chaqi’jalaj = tierra árida como el desierto (Sofonías 2,13)  Chäjb’al = lámpara, candelabro (Sofonías 1,12)  Chb’il wib’ = a mí mismo (Sofonías 3,7)  Chij = oveja (Sofonías 2,6)  Chuxo’l = entre él (Sofonías 3,11.17: chaxo’l: en medio de ti)        

 

 

 

 

              Ch’  

Ch’ajch’oj = puro, limpio (Sofonías 3,9)  Ch’aqap = a la otra orilla (Sofonías 3,10)  Ch’imil = estrella (Sofonías 1,5)       

 

 

 

 

                E  

Echb’al = herencia (Sofonías 2,9)        

 

 

 

 

                J  

Jacha = como (comparativo) (Sofonías 2,15; 3,18)  Jachintaq = cualquiera que sea (Sofonías 1,6)  Jetaq = plural (Sofonías 3,6)  Jewa’ = así es (Sofonías 2,15)  Je' nak’ut = por tanto (Sofonías 2,4)  Joj = cuervo (Sofonías 2,14)  ________________________________________________________________________________  DICCIONARIO (CHOLIB’AL TZIJ) - KECH RI EQ’AXEL UTZIJ RI DYOS CHOLIB'AL TZIJ UWUJ RI SOFONÍAS

 

47  Jumul = una vez (Sofonías 3,11)  Jutz’ = ángulo (Sofonías 1,16; 3,6)        

 

 

 

 

              Ka  

 

              Kch  

Kar = pescado (Sofonías 1,10)        

 

 

 

Kchuptaj(ik) = es borrado (Sofonías 1,11)        

 

 

 

 

             Kch’  

Kch’oplin(ik) = él salta (Sofonías 3,17)       

 

 

 

 

              Ke  

Kechb’ej = ellos heredan (Sofonías 2,7)  Keq’te’ = torre (Sofonías 1,16; 3,6)  Kewinik = rugen (Sofonías 3,3)        

 

 

 

 

               Ki  

Kis = heces fecales (Sofonías 1,12: kikis: en sus heces fecales)        

 

 

 

 

              Ki’  

Ki’kotemal = alegría (Sofonías 2,17)     ________________________________________________________________________________  DICCIONARIO (CHOLIB’AL TZIJ) - KECH RI EQ’AXEL UTZIJ RI DYOS CHOLIB'AL TZIJ UWUJ RI SOFONÍAS

 

48 

   

 

 

 

 

              Kj  

Kjab’ux(ik) = está esparcido (Sofonías 1,17)  Kjaqi’(k) = él se ubica, él permanece (Sofonías 1,13)        

 

 

 

 

              Kk  

Kki’kotik = él se alegra (Sofonías 3,17)       

 

 

 

 

              Kk’  

Kk’amowaj = él acepta (Sofonías 3,7)  Kk’istzij pakiwi' = fueron destruidos, acabados, aniquilados (Sofonías 3,6)  Kk’ix(ik) = tiene vergüenza (Sofonías 2,1, negación; 3,11)  Kk’oji’(k) = verbo estar (Sofonías 2,8, pasado)  Kk’ulmataj(ik) = verbo acontecer, suceder (Sofonías 1,8.12)        

 

 

 

 

              Kn  

Knimanik = él obedece (Sofonías 3,1)  Knimarik = se engrandece, se engríe (Sofonías 2,10)  Knoj(ik) = se llena (Sofonías 2,17)        

 

 

 

 

              Ko  

Koj = león (Sofonías 3,3)  Kojom = está puesto, está usado (Sofonías 1,8: kikojom: ellos tienen puesto)   Kok(ik) = él entra (Sofonías 2,9: ke’ok na: ellos entrarán)  ________________________________________________________________________________  DICCIONARIO (CHOLIB’AL TZIJ) - KECH RI EQ’AXEL UTZIJ RI DYOS CHOLIB'AL TZIJ UWUJ RI SOFONÍAS

 

49  Kolonel = salvador (Sofonías 3,17)  Kot = cóndor (Sofonías 2,14)        

 

 

 

 

              Kp  

Kportqj ub’ik = será quemado, devorado por el fuego (Sofonías 1,18)       

 

 

 

 

              Kq  

Kqaj puwi’ = cae sobre (Sofonías 2,2: maja’ kqaj piwi’: cuando todavía no había caído sobre  ustedes)  Kqeb’ ruk’ = se acerca a él (Sofonías 3,2)        

 

 

 

 

              Kq’  

Kq’ax(ik) = él  pasa (Sofonías 2,15)  Kq’ilik = a él le corrigen (Sofonías 3,2)        

 

 

 

 

               Kr  

Kresaj = él lo quita (Sofonías 3,7)  Kretzelaj = él desprecia (Sofonías 3,4: kketzelaj uwach ri pixab’: ellos desprecian la ley)  Kreye’j = él espera (Sofonías 3,8: chiniweye’j b’a’: ustedes espérenme)  Kriqitaj(ik) = él es encontrado (Sofonías 3,13)        

 

 

 

 

              Ks  

Ksoktajik = él es herido (Sofonías 2,12: kesoktaj na ri’: ellos serán heridos)     ________________________________________________________________________________  DICCIONARIO (CHOLIB’AL TZIJ) - KECH RI EQ’AXEL UTZIJ RI DYOS CHOLIB'AL TZIJ UWUJ RI SOFONÍAS

 

50 

   

 

 

 

 

              Kt  

Ktatajik = se oye, se escucha (Sofonías 1,10)  Kto’taj(ik) = lo que queda de..., el resto de (Sofonías 2,7 : xeto’taj kanoq : los que quedan, el resto  de ; 2,9 ; 3,13)        

 

 

 

 

              Ku  

Kub’oqo = lo arranca (Sofonías 2,4, pasivo; 2,14)  Kuchup uwach = lo borra, lo hace desaparecer (Sofonías 3,15)  Kuchup uwach = hará desaparecer, destruirá (Sofonías 1,3.18)  Kujal(o) = lo cambia (Sofonías 3,19: xkijal kib’e: se equivocaron, se desviaron del camino,  cambiaron su camino)  Kujikib’a’ = lo asegura, lo confirma (Sofonías 1,5; 3,8)  Kujikib’a’ uk’u’x chrij = pone su confianza en, confía en (Sofonías 3,2)  Kukolo = él le salva (Sofonías 3,19)  Kuk’am ub’e = él le conduce a él, le guía (Sofonías 3,20: kink’am na ib’e: yo los conduciré a  ustedes; 3,20: ri xek’am ub’i: los que fueron deportados, llevados)  Kuk’amowaj = lo acepta (Sofonías 3,7)  Kuk’ex(o) = lo cambia (Sofonías 3,10)  Kuk’yaq ub’ik = él lo tira (Sofonías 2,2, pasivo)  Kulik’la’ = él le agita, lo hondea (Sofonías 2,15)  Kumulij rib' = él se amontona, se reúne (Sofonías 2,1: Chimulij iwib’: reúnanse ustedes, imperativo;  3,8)  Kunik’oj = lo examina, lo observa, lo escudriña (Sofonías 1,12)  Kunimarisaj rib’ = se engrandece (Sofonías 3,11: knimarisaj kib’: se engrandecen, se engríen)  Kunojisaj = él lo llena (Sofonías 1,9)    ________________________________________________________________________________  DICCIONARIO (CHOLIB’AL TZIJ) - KECH RI EQ’AXEL UTZIJ RI DYOS CHOLIB'AL TZIJ UWUJ RI SOFONÍAS

 

51  Kupachq’ij raqan = tropieza sus pies (Sofonías 1,3: kinpachq’ij na ri kaqan: haré tropezar los pies de  ellos)  Kupaj = le mide (Sofonías 1,11: kkipaj: lo miden)  Kupitzk’ej = él extirpa de (Sofonías 1,4)  Kupororej = le quema (Sofonías 3,8)  Kuq’ejej pakiwi’ = él derrama sobre ellos (Sofonías 3,8)  Kuraqej uchi’ = él grita (Sofonías 1,11: Chiraqej b’a’ ichi’ ix: ululad, gritad; 3,17)  Kuriq(o) = él le encuentra (Sofonías 1,12: Ke’inriqa’ ri’: encontraré a ellos; 2,1)  Kusacho = él borra (Sofonías 1,2: Kinsach na uwach: lo borraré; 2,2)  Kusetej ub’ik  = él lo arroja (direccional) (Sofonías 2,4: Ksetex ub’ik: será arrojado)  Kusik’ij = le llama, le invita (Sofonías 1,7; 3,19)  Kusolij = le visita (Sofonías 1,8.9; 2,7; 3,7)  Kusuk’umaj = él lo prepara (Sofonías 1,7)  Kutas apan(oq) = él lo aparta (Sofonías 1,6; 3,11.18)  Kuta(’o) = él pide (Sofonías 1,6)  Kutatab’ej = él le escucha (Sofonías 3,2)  Kutiko = él lo siembra (Sofonías 1,13)  Kutotb’a’ rib’ = se tumba a descansar (Sofonías 2,14: kkotb’a’ kib’: ellos se tumban a descansar)  Kuto’ kanoq = deja una sobra (Sofonías 3,3: Man k’o ta jun b’aq’ kuto’ kanoq: no deja ni un solo  hueso)  Kuto’ rib’ = se defiende (Sofonías 3,12)  Kutyoxrisaj = le santifica (Sofonías 1,7)  Kutzalejisaj = él lo hace regresar (Sofonías 2,7; 3,20)  Kutzaqo = él lo pierde (Sofonías 3,16: Mtzaq b’a’ ri aq’ab’: no desmayen tus manos, no te  desanimes)  Kutze’j uwach = él se ríe de él (Sofonías 3,19: jawi xtze’x wi kiwach: en donde fueron burlados)   ________________________________________________________________________________  DICCIONARIO (CHOLIB’AL TZIJ) - KECH RI EQ’AXEL UTZIJ RI DYOS CHOLIB'AL TZIJ UWUJ RI SOFONÍAS

 

52  Kutzukuj = él le busca (Sofonías 1,6; 2,3: ma kkitzukuj ta ri are’: ellos no le buscan a él)  Kutz’apij uchi’ = él se silencia (Sofonías 1,7: Chitz’apij ichi’: silencio)  Kuwa’lisaj = él levanta su... (Sofonías 1,4: Ri in kinwa’lisaj na ri’ nuq’ab’: levantaré mi mano; 2,13)  Kuwonb’a’ kanoq = él le abandona (Sofonías 2,4: Kinwonb’a’ kanoq ri’: Yo la abandonaré)  Kuxalq’atij = él viola, él transgrede (Sofonías 1,9: xkilxalq’atij: los que saltaron, los que  transgredieron)  Kuxib’ij rib’ = él tiene miedo (Sofonías 3,7.16: Kaxib’ij awib’ wa’ chnuwach: tienes miedo delante  de mí)  Kuxlan(ik) = él descansa (Sofonías 3,13)  Kuyako = le construye, lo levanta (Sofonías 1,13: Kkiyak ri jetaq kachoch: construyen sus casas;  3,14: chayaka’ ri awanima’: anima tu corazón)  Kuyoq’ej = él le insulta (Sofonías 2,8; 2,10: xeyoq’onik: ellos insultaron)       

 

 

 

 

              Kw  

Kwa’lijik = se levanta (Sofonías 3,8)  Kwar(ik) = él duerme (Sofonías 2,7: pa ri rachoch ri Askalon ri’ kewar wi: dormirán en la casa de  Askalon)        

 

 

 

 

              Kx  

Kxojow(ik) = él baila (Sofonías 3,17)  Kxuki’ = él se arrodilla (Sofonías 1,5: ri jachintaq kekuxi’ puwi’: los que se arrodillan sobre 2,11)  Kxulq’ab’anik = él silba (Sofonías 2,15)        

 

 

 

 

               K’  

K’axlan = persona extranjera (Sofonías 1,8)  ________________________________________________________________________________  DICCIONARIO (CHOLIB’AL TZIJ) - KECH RI EQ’AXEL UTZIJ RI DYOS CHOLIB'AL TZIJ UWUJ RI SOFONÍAS

 

53  K’isb’alk’u’x = lamentarse, lamentaciones (Sofonías 1,15)  K’ixb’al = vergüenza (Sofonías 3,5)  K’ulel = enemigo (Sofonías 3,15)  K’uri’ = entonces (Sofonías 2,9)  K’uyk’uy = búho (Sofonías 2,14)        

 

 

 

 

               L  

Loq’oq’eb’al uk’u’x = su amor (Sofonías 3,17)       

 

 

 

 

               M  

Maja’ = todavía no (Sofonías 2,2)  Mayul = neblina (Sofonías 1,15)  Meb’a’ = pobre, humilde (Sofonías 2,3)        

 

 

 

 

               N  

Naqaj = cerca (Sofonías 1,7.14)  Nimaja’ = rio (Sofonías 3,10)  Nimal = orgullo (Sofonías 2,10)  Nimal kuna’o = se siente orgulloso, orgulloso (Sofonías 2,3.10; 3,11; 3,17)  Nim kib’antajik = ellos son importantes (Sofonías 1,8)        

 

 

 

 

               O  

Okib’al; okb’al = entrada (Sofonías 1,9; 2,14)  ________________________________________________________________________________  DICCIONARIO (CHOLIB’AL TZIJ) - KECH RI EQ’AXEL UTZIJ RI DYOS CHOLIB'AL TZIJ UWUJ RI SOFONÍAS

 

54  Oq’b’al = gritos de auxilio, gritos de clamor (Sofonías 1,10)  Oq’ej = llanto (Sofonías 1,14)  Oyowal = cólera, enojo (Sofonías 1,15; 2,2)        

 

 

 

 

               P  

Panib’al = lugar de refugio (Sofonías 2,3)  Panik’aj = en medio de... (Sofonías 2,14)  Paq’ij = medio día (Sofonías 2,4)  Par = puercoespín, erizo (Sofonías 2,14)  Patanixik = servido (Sofonías 3,9)  Petinaq = viene en camino (Sofonías 1,14)  Petisam uloq = ha hecho venir (Sofonías 3,15: upetisam uloq pawi’: que él había hecho venir sobre  tí)  Poqlaj = polvo (Sofonías 1,17; 2,2: ri upoqlaj q’ayes: el polvo de la hierba)       

 

 

 

 

               Q’  

Q’aq’alaj: calientísimo (Sofonías 3,8)  Q’ataltzij = juez (Sofonías 3,8)  Q’eq = color negro (Sofonías 1,15)  Q’equ’mal = obscuridad (Sofonías 1,15)  Q’ijil = la gloria (Sofonías 2,8: kiq’ijil: la gloria de ellos)        

 

 

 

 

               R  

Rab’ = raíz (Sofonías 2,4: urab’: su raíz)  ________________________________________________________________________________  DICCIONARIO (CHOLIB’AL TZIJ) - KECH RI EQ’AXEL UTZIJ RI DYOS CHOLIB'AL TZIJ UWUJ RI SOFONÍAS

 

55  Raqoj chi’aj = grito (Sofonías 1,14)  Rij = detrás de... espalda (Sofonías 3,1)  Roq’ib’al = su sonido (Sofonías 1,16)  Ruk’a’ wakax = cuerno (Sofonías 1,16)  Rumal k’uwa’ weri’ = por eso (Sofonías 2,9)        

 

 

 

 

               S  

Saq pwaq = plata (Sofonías 1,11)  Sas = adverbio que enfatiza el verbo (Sofonías 2,4)  Soq’em = embarrado de (Sofonías 1,12)  Suq’unb’al = el llano, la grama (Sofonías 2,6)        

 

 

 

 

               T  

Tab’al toq’ob’ = sacrificio (Sofonías 1,7)  Takma’y = cojo (Sofonías 3,19)  Tak’är = cedro (Sofonías 2,14)  Ti’ojal = músculo, carne (Sofonías 1,17)  Tojb’al(il) = pago de... (Sofonías 2,10)  Tolonik = solitario, deshabitado (Sofonías 2,9)  Tom = ha sido oído, escuchado (Sofonías 2,8: nutom: he oído, yo he escuchado)  To’ik = salvar, ayudar (Sofonías 1,18: man kkowin ta ri’ che kito’ik: no podrá salvarlos)        

 

 

 

 

               Tz  

Tzij = palabra (Sofonías 3,2)  ________________________________________________________________________________  DICCIONARIO (CHOLIB’AL TZIJ) - KECH RI EQ’AXEL UTZIJ RI DYOS CHOLIB'AL TZIJ UWUJ RI SOFONÍAS

 

56  Ktzijox(ik) = se dice, se habla (Sofonías 3,20: kinya na ri’ chiwech utzalaj itzijoxik: les daré  buena reputación)        

 

 

 

 

              Tz’  

Tz’ib’atal(ik) = está escrito (Sofonías 2,3: ri ix che ib'anom ri upixab’ tz’ib’atalik: ustedes que han  cumplido su ley escrita)  Tz’ilob’inaq = está impuro, está sucio (Sofonías 3,1)        

 

 

 

 

               U  

Ub’antajik = su manera de ser (Sofonías 3,12)  Ukoq = partícula direccional, indica cercanía de… (Sofonías 2,15)  Umi’al = hija de hombre (Sofonías 3,14)  Umulem rib’ = él está reunido (Sofonías 2,5: kimulem kib’: ellos están reunidos)  Urox uxkut kaj = norte (Sofonías 2,13)  Utiw = lobo (Sofonías 3,3)  Utukel = solo (Sofonías 2,4)        

 

 

 

 

               W  

Wene = quizás, tal vez (Sofonías 2,3)  Winik = gritar con lamento (Sofonías 1,10)        

 

 

 

 

               X  

Xas = adverbio que asegura y confirma el verbo (Sofonías 2,9)  Xotal = techo (Sofonías 1,5)  ________________________________________________________________________________  DICCIONARIO (CHOLIB’AL TZIJ) - KECH RI EQ’AXEL UTZIJ RI DYOS CHOLIB'AL TZIJ UWUJ RI SOFONÍAS

 

57  Xo’l taq b’e = entre los caminos, en las calles (Sofonías 3,6)        

 

 

 

 

               Y  

Yoq’oj = insulto (Sofonías 2,8)   

________________________________________________________________________________  DICCIONARIO (CHOLIB’AL TZIJ) - KECH RI EQ’AXEL UTZIJ RI DYOS CHOLIB'AL TZIJ UWUJ RI SOFONÍAS

 

58 

Cholib'al Tzij Uwuj ri Ageo            

 

 

 

 

           A  

Ajawib’al = reino (Ageo 2,22)  Ajq’axel utzij ri Yahweh = mensajero, profeta (Ageo 1,13)  Amaja’ = vino (Ageo 2,12)  Amaq’ = nación (Ageo 2,7.22)         

 

 

 

 

          Ch  

Chi na = todavía (Ageo 2,13)  Chiwila’ = miren ustedes (Ageo 2,18)  Chixchakunoq = trabajen ustedes (Ageo 2,4)  Chixo’l = en medio de ustedes (Ageo 2,3)  Chuchqajaw = sacerdote del Antiguo Testamento (Ageo 1,1; 2,11)  Chupam = dentro de... (Ageo 1,8)         

 

 

 

 

          Ch’  

Ch’lakan = añublo, gusano espinudo (Ageo 2,17)         

 

 

 

 

           I  

Ija’ = semilla (Ageo 2,19) 

________________________________________________________________________________  DICCIONARIO (CHOLIB’AL TZIJ) CHOLIB'AL TZIJ UWUJ RI AGEO

 

KECH RI EQ’AXEL UTZIJ RI DYOS

59  Ik’ = mes; luna (mes de una luna, 28 días; 13 meses: 364 días; 1 mes: 14 días de vez en cuando)  (Ageo 1,15)        

 

 

 

 

           J  

Jab’ = lluvia (Ageo 1,10)  Jacha = como (Ageo 1,12)  Jetaq = plural no animado (Ageo 1,8; 2,22)  Jewa’ = así es (Ageo 1,7.13)  Je’ = así (Ageo 2,12)  Jub’iq’ = un poco (Ageo 1,6)  Jumul = otra vez (Ageo 1,2)  Jumulaj = un montón (Ageo 2,16)  Jupuq = rebaño (Ageo 1,11)  Juwinaq = numero veinte (Ageo 2,16)  juwinaq jun = veintiuno (Ageo 2,1)  juwinaq kijeb’ = veinticuatro (Ageo 1,15)            

 

 

 

 

          Ka  

Kaj = cielo (Ageo 1,10)  Kaminaq = está muerto (Ageo 2,13)  Kanajinaq = él o ella se ha quedado (Ageo 2,5)  Kawinaq lajuj = número cincuenta (Ageo 2,16)  Kaxlanwa = comida extranjera, pan (Ageo 2,12)  ________________________________________________________________________________  DICCIONARIO (CHOLIB’AL TZIJ) CHOLIB'AL TZIJ UWUJ RI AGEO

 

KECH RI EQ’AXEL UTZIJ RI DYOS

60 

    

 

 

 

 

          Kb’  

Kb’antaj(ik) = llega a ser hecho (Ageo 1,15: xb’antajik: fue echo)  Kb’inik = él camina (Ageo 1,5: jawi xixb’in wi: donde caminaron ustedes)         

 

 

 

 

         Kch  

Kchaqij na uchi’ = y todavía tiene sed (Ageo 1,6)  Kcha... = dice él (Ageo 2,7)  Kchorej = arrastrados (Ageo 2,22: ri jetaq ch’ich’ che kchorej ri kej: los carros arrastrados por el  caballo)         

 

 

 

 

          Ke  

Keb’ uk’u’x = desconfiado, de dos corazones (Ageo 2,4)  Kej = caballo (Ageo 2,22)  Kejb’em = está montado a caballo (Ageo 2,22)  Kejnaq = jinete, el que monta el caballo (Ageo 2,22: ekejnaq: los que montan los caballos, los  jinetes)  Kel(ik) = él sale (Ageo 2,5: xixel uloq: ustedes salieron de allá para acá)  Kesaxik = él es sacado (Ageo 2,16)         

 

 

 

 

          Kk  

Kkanaj(ik) = él o ella se queda (Ageo 2,12)         

 

 

 

 

          Kn  

Knumik = él o ella tiene hambre (Ageo 1,6)  ________________________________________________________________________________  DICCIONARIO (CHOLIB’AL TZIJ) CHOLIB'AL TZIJ UWUJ RI AGEO

 

KECH RI EQ’AXEL UTZIJ RI DYOS

61 

    

 

 

 

 

          Ko  

Kojom = está puesto (Ageo 1,6: ri ix k’o iwatz’yaq ikojom: ustedes están vestidos)  Kokisax(ik) = es puesto, es colocado (Ageo 2,18: xokisax ri nab’e ab’aj: que fue puesta la primera  piedra)  Kolaj ulew = tierra firme, suelo firme (Ageo 2,6)  Kopan(ik) = llega... (Ageo 1,2: Majá kopan ri q’ij: todavía no llega el día)   Koxtar = costal, bolsa (Ageo 1,6)         

 

 

 

 

          Kp  

Kpaqi’k = él sube (Ageo 1,8: chixpaqal ub’ik cho ri  juyub’: suban ustedes a la montaña...)  Kpetik = él viene (Ageo 1,14: xepetik: ellos vinieron)         

 

 

 

 

          Kr  

Kreye’j = él o ella lo espera (Ageo 1,9: nim ri xiweye’j: ustedes esperaban mucho)         

 

 

 

 

          Ks  

Ksik’in(ik) = él llama (Ageo 1,11)         

 

 

 

 

          Kt  

Kto’taj(ik) = lo que queda (Ageo 2,3: Jachin chixo’l ri ix che xto’taj kanoq ?: ¿Queda alguien entre  ustedes?)         

 

 

 

 

         Ktz  

Ktzalej(ik) = él regresa (Ageo 2,17: man xixtzalej ta wuk': y ustedes no se volvieron a mi)  ________________________________________________________________________________  DICCIONARIO (CHOLIB’AL TZIJ) CHOLIB'AL TZIJ UWUJ RI AGEO

 

KECH RI EQ’AXEL UTZIJ RI DYOS

62 

     

 

 

 

 

         Ktz’  

Ktz’ilob’ik = él está impuro (Ageo 2,13: we k’o jun winaq xtz’ilob’ik rumal rech: si alguien se ha  hecho impuro por)          

 

 

 

 

          Ku  

Kuchakuj = él lo trabaja (Ageo 2,17: che xichakuj ruk' iq'ab': que ustedes trabajaron con sus manos)  Kuchap(o) = él lo agarra, le toca (Ageo 2,12.13: kuchap ukoq: que toca con)  Kuchaq’(o) = toca, rosa (Ageo 2,13: kuchaq' ukoq: toca o rosa con)  Kucha’o = él lo escoge, él lo eligió (Ageo 2,23: xatincha’ in yo te escogí, te elegí)  Kuchup uwach = él lo destruye (Ageo 2,22)  Kuch’ak(o) = él lo ganó (Ageo 1,6: xuch’ak ri uq’ij: él ganó su salario del día)  Kujikib’a’ = lo jura, lo asegura, lo confirma (Ageo 2,5)  Kukojo = él lo pone (Ageo 1,5: chikojo’ b’a’ ri iwanima’: pongan ustedes su corazón)  Kuk’am ub’i(k) = le lleva de aquí para allá... (Ageo 1,6: xik’am ub’ik pa ri iwachoch: que llevaron a  su casa)  Kuk’am uloq = él lo trae de allá para acá (Ageo 1,8: jikama’ uloq: vayan ustedes a traer: imperativo  con movimiento direccional)  Kuk’ot uchi’ = él le pregunta (Ageo 2,11: chak’oto’ kichi’ ri: pregunta tu a)  Kuk’ut(o) = él lo enseña, le muestra (Ageo 1,8: kink’ut na ri’: yo mostraré)  Kumiq’(o) = él lo calienta (Ageo 1,6: man kixmiq’ taj: ustedes no se calientan)  Kunim chupam = lo amontona adentro, lo mete adentro (Ageo 1,9: xinim chupam: lo que ustedes  amontonaron adentro)  Kunojisaj = él lo llena (Ageo 2,7: e ri in kinnojisaj na ri’: y yo llenaré)  Kuqasaj = él lo baja (Ageo 2,22: kinqasaj na ri’: kinqasaj na ri’: yo bajaré o daré vuelta a los tronos)  Kusalkapij = él le da vuelta (Ageo 2,22) 

________________________________________________________________________________  DICCIONARIO (CHOLIB’AL TZIJ) CHOLIB'AL TZIJ UWUJ RI AGEO

 

KECH RI EQ’AXEL UTZIJ RI DYOS

63  Kusilob’isaj = él o ella lo mueve (Ageo 1,14: xusilob’isaj ri ruxlab’al ri Sorob’ab’el: movió el espíritu  de Zorobabel; 2,21)  Kusok(o) = él le hiere (Ageo 1,9: xas chanim kixok pa taq ri iwachoch: ustedes inmediatamente  entran a sus casas; 2,17)  Kutaq uloq = él o ella lo envía de allá para acá (Ageo 1,10: man xutaq ta uloq: él no envió...)  Kutaqej chi na = él continua haciéndolo (Ageo 2,13)  Kutatab’ej = él le escucha (Ageo 1,12: xkitatab’ej: ellos escucharon)  Kutewchi’j = él bendice (Ageo 2,19: ri in kintewchi’j na ronojel: yo bendeciré todo)  Kutij(o) = lo bebe (Ageo 1,6: xitij iwuk’ya: ustedes bebieron)  Kutiko = él o ella lo siembra (Ageo 1,6: nim ri xikito: ustedes sembraron mucho)  Kutota’ = lo sacude (Ageo 2,6: ri in kintota’ na ri kaj e ri uwachulew: Yo sacudiré los cielos y la  tierra)  Kuxib’ij rib’ = él tiene miedo (Ageo 1,12: xuxib’ij rib’: él mismo tuvo miedo; 2,5: Mixib’ij b’a’ iwib’:  ¡ustedes no tengan miedo!, imperativo negativo)  Kuxut’uj = él lo sopla (Ageo 1,9: xinxutuj ub’ik: yo soplé de acá para allá)  Kuyako = él lo construye (Ageo 1,2: kqayak chi jumul: nosotros construiremos de nuevo; 1,8:  chiyaka’ b’a’ jumul chik ri Nim Wachoch: construyan ustedes de nuevo el Templo, imperativo)  Kuya’o = él da (Ageo 1,10: e ri ulew man k’o ta uwach xuya’o: y la tierra no produjo nada)         

 

 

 

 

          Kw  

Kwa’ik = come (Ageo 1,6: xixwa’ik k’atek’ut xixnum na: comieron y todavía tuvieron hambre)          

 

 

 

 

           K’  

K’isinaq = está terminado, acabado (Ageo 1,9: k’isinaq tzij puwi’: está destruido)  K’olb’al = lugar (Ageo 2,9: we jun k’olb’al ri’: este lugar)  K’uja = graneros; silos (Ageo 2,19)  ________________________________________________________________________________  DICCIONARIO (CHOLIB’AL TZIJ) CHOLIB'AL TZIJ UWUJ RI AGEO

 

KECH RI EQ’AXEL UTZIJ RI DYOS

64  K’ut = entonces (Ageo 1,5: kamik k'ut ri': entonces ahora)          

 

 

 

 

           M  

Maja’ = todavía no (Ageo 1,1)  Mulb’al q’ab’ = anillo (Ageo 2,23)          

 

 

 

 

           N  

Naj = lejos (Ageo 2,6: Man naj ta chik: ya no está lejos)  Nim Ja = Templo (Ageo 2,9)          

 

 

 

 

           O  

Ojer = antiguo (Ageo 2,3)  Okinaq = él ha entrado (Ageo 1,15)          

 

 

 

 

           P  

Pajb’al = balanza, medida (Ageo 2,16)  Pataninel = servidor (Ageo 1,1: upataninel: su servidor)  Polow = mar (Ageo 2,6)         

 

 

 

 

           Q’  

Q’ab’aj = brazo (sin posesivo) (Ageo 1,11)  Q’an pwaq = oro (Ageo 2,8)  Q’atb’altzij = gobernador (Ageo 1,1)  ________________________________________________________________________________  DICCIONARIO (CHOLIB’AL TZIJ) CHOLIB'AL TZIJ UWUJ RI AGEO

 

KECH RI EQ’AXEL UTZIJ RI DYOS

65  Q’axel utzij ri Dyos = profeta (Ageo 1,1)  Q’eb’al = tinaja que sirve para medida (Ageo 2,16)  Q’inomal = riqueza (Ageo 2,7)  Q’utu’m = comida (Ageo 2,12)          

 

 

 

 

           R  

Rayib’al = deseo (Ageo 1,8: nurayib’al: mi deseo)  Rumal k’u weri’ = entonces, a causa de esto (Ageo 1,10)          

 

 

 

 

           S  

Saqb’ach = granizo (Ageo 2,17)  Saq pwaq = plata (Ageo 2,8)  Säq’ij = verano, sequía (Ageo 1,11)  Siwantinimit = habitantes del lugar (Ageo 2,4)          

 

 

 

 

           T  

Tel = perforado (Ageo 1,6)  Tem = trono (Ageo 2,22)  Tiqb’al = añadidura, lo que se añade (Ageo 2,23)  Ti’j = carne (Ageo 2,12)          

 

 

 

 

          Tz’  

Tz’alam = tabla (Ageo 1,8)  ________________________________________________________________________________  DICCIONARIO (CHOLIB’AL TZIJ) CHOLIB'AL TZIJ UWUJ RI AGEO

 

KECH RI EQ’AXEL UTZIJ RI DYOS

66  Tz’il = sucio, impuro (Ageo 2,13)  Tz’ilob’inaq = está sucio, está impuro (Ageo 2,14)         

 

 

 

 

           U  

Ub’anik = hacer (Ageo 2,16: Kpe ub’anik: vendrá que se hará)  Ub’anom = él lo ha hecho (Ageo 1,4: ib’anom: que ustedes han hecho)  Ub’elej = noveno (Ageo 2,10: ub’elej ik’: el noveno mes)  Ub’ixik = anunciar, proclamar (Ageo 2,5: xinjikib'a' ub'ixik chiwech: que yo pacté, proclamé con  ustedes)  Uchi’ ratz’yaq = la orilla de su vestido (Ageo 2,12)  Ukab’ = segundo (Ageo 1,1; 2,1)  Ukamul = segunda vez (Ageo 2,20)  Ukojik = poner, colocar (Ageo 2,15: utz ukojik chib'ana' ri iwanima': apliquen bien su corazón;  coloquen bien su corazón...)  Ukoq = partícula que indica cercanía a... (Ageo 2,12: kuchap ukoq: toca de cerca...)  Uk’amik =  en este momento (Ageo 2,16: kpe uk'amik: se venía a traer...)   Upatan = su servicio; su función (Ageo 2,3: man k'o ta upatan: no sirve de nada)  Uq’ijil = lo importante, la gloria (Ageo 1,4: ¿La are uq'ijil chiwach ix...?: ¿lo importante para ustedes  es...?; 2,3.9)  Urajil = su dinero, su salario, su moneda (Ageo 1,6: xuya ri urajil pa jun tel koxtar: puso su dinero  en un saco roto)  Utz’aqik = construido (Ageo 1,4: che utzalaj taq utz'aqik ib'anom: que ustedes han construido muy  bien)  Uwach = fruta (Ageo 1,10: e ri ulew man k'o ta uwach xuya'o: y la tierra ha negado su producto, su  fruto. Después del regreso del exilio hubo un periodo muy seco en esta región del próximo  Oriente. Unos vecinos de regiones más secas vinieron a refugiarse en Jerusalén)  Uwaq = el sexto (Ageo 1,1.15: pa ri uwaq ik’: en el sexto mes)  ________________________________________________________________________________  DICCIONARIO (CHOLIB’AL TZIJ) CHOLIB'AL TZIJ UWUJ RI AGEO

 

KECH RI EQ’AXEL UTZIJ RI DYOS

67  Uwa’l uva = jugo de uva, vino (Ageo 2,16)  Uwuq = séptimo (Ageo 2,1: pa ri uwuq ik’: en el séptimo mes)  Uya'om = él ha dado (Ageo 2,19: man k’o ta uwach uya’om: no ha dado fruto)          

 

 

 

 

           X  

Xa = solamente (Ageo 2,16)  Xas = adverbio que asegura y confirma el verbo (Ageo 2,18)  Xpak’pan = gallina ciega (Ageo 2,17)  Xto’taj kanoq = que quedó (Ageo 2,3)   

________________________________________________________________________________  DICCIONARIO (CHOLIB’AL TZIJ) CHOLIB'AL TZIJ UWUJ RI AGEO

 

KECH RI EQ’AXEL UTZIJ RI DYOS

68 

  Cholib'al Tzij Uwuj ri Malaquias          

 

 

 

 

               A  

Ab’aj rech tab’al toq’ob’ = piedra del altar (Malaquías 1,7; 2,13)  Achi’l = compañero, compañera (Malaquías 2,14)  Ajaw = dueño, señor (Malaquías 1,6)  Ajb’anal k'ax = malhechor, malvado (Malaquías 3,5)  Ajb’analtzij = mentiroso, el que engaña (Malaquías 1,14)  Ajch’ob’nel = adivinador (Malaquías 3,5)  Ajja’risanel ch’ich’ = herrero, fundidor (Malaquías 3,2)  Ala = muchacho (Malaquías 2,14)  Alkab’al = impuesto (Malaquías 3,8)  Alk’uwa’l(xel) = hijo (Malaquías 3,3; 3,24)  Amaq’ = nación (Malaquías 1,11)  Anima’ = corazón (Malaquías 2,2: ranima’: su corazón)  Aninaq = inmediatamente, rápidamente (Malaquias 3,1)  Aq’anoq = inmediatamente después de... (Malaquías 3,1)  Are = ¿no es acaso? (Malaquías 1,2)  Aretaq chi’ = cuando (Malaquías 1,8)  Atz’yaq = vestido (Malaquías 2,16; 3,2)  Awaj = animal (Malaquías 1,8: aretaq chi’ ri ix ke’ikam uloq che ri tab’al toq’ob’ emoy taq awaj:  Cuando ustedes traen al altar un animal o una res ciega; 2,3)  ________________________________________________________________________________  DICCIONARIO (CHOLIB’AL TZIJ) - KECH RI EQ’AXEL UTZIJ RI DYOS CHOLIB'AL TZIJ UWUJ RI MALAQUIAS

 

69 

    

 

 

 

 

               B’  

B’anom = está hecho (Malaquías 1,7; 3,15: are ne utz kib’anom rumal che kkib'an ri itzel: aun  haciendo el mal prosperan)  B’im = está dicho (Malaquías 3,13)        

 

 

 

 

               Ch  

Chaj = ceniza (Malaquías 3,21)  Chapb’alq’ab’ = alianza (Malaquías 2,4)  Chaqi’j = está seco (Malaquías 3,11)  Chb’il rib’= a sí mismo (Malaquías 2,10: chb’il  qib’: a nosotros mismos)  Chichu’ = señora (Malaquías 3,5)  Chipalaj = en su propia cara (Malaquías 2,3)  Chiwilampe’ = miren ustedes (Malaquías 1,13)  Chom = gordo (Malaquías 3,20)  Chuchqajaw = sacerdote (Malaquías 2,1)  Chunik’oxik = ser examinado (Malaquías 3,18)  Chuxe’ kanoq = antes de... (Malaquías 3,23)         

 

 

 

 

              Ch’  

Ch’ajch’oj = puro (Malaquías 1,7; 1,12: man cha’jch’oj taj: es impuro)  Ch’ipaq = lejía  (Malaquías 3,2)  Ch’oko’ = cojo (Malaquías 1,8)  Ch’uch’uj = suave (Malaquías 3,11, superlativo)     ________________________________________________________________________________  DICCIONARIO (CHOLIB’AL TZIJ) - KECH RI EQ’AXEL UTZIJ RI DYOS CHOLIB'AL TZIJ UWUJ RI MALAQUIAS

 

70 

    

 

 

 

 

               E  

Etzelal = abominación, maldad (Malaquías 2,11)         

 

 

 

 

                I  

Ija’lil = descendencia (Malaquías 2,15)  Ixoqil = esposa (Malaquías 2,14)        

 

 

 

 

                J  

Jacha = como (Malaquías 3,7)  Jachike = ¿cuál? (Malaquías 3,18)  Jachintaq = cualquiera que sea (Malaquías 3,16)  Jachoj ib’ = divorcio, separación (Malaquías 2,16)  Jalajoj = diferente (Malaquías 3,18)  ¿Jas? = ¿qué? (Malaquías 3,14)  Jeri’ = así es (Malaquías 3,6.19)  Jewa’ = así (Malaquías 1,5)  Je' nak’ut = por tanto (Malaquías 2,2)  Jikomal = recto (Malaquías 2,6)  Juch’ = raya (Malaquías 3,20)  Jumul = otra vez (Malaquías 1,4)  Jupuq = rebaño (Malaquías 1,3)         ________________________________________________________________________________  DICCIONARIO (CHOLIB’AL TZIJ) - KECH RI EQ’AXEL UTZIJ RI DYOS CHOLIB'AL TZIJ UWUJ RI MALAQUIAS

 

71 

    

 

 

 

 

              Ka  

Kamik = ahora (Malaquías 2,1)  Kaxlan winaq= extranjero (Malaquías 2,11; 3,5)         

 

 

 

 

         Kch  

Kcha(wik) = habla, dice (Malaquías 1,2)  Kchoman chrech = él piensa en ello (Malaquías 3,16)  Kchub’lin(ik) = brilla (Malaquías 3,20)         

 

 

 

 

         Kch’  

Kch’oplin(ik) = él salta (Malaquías 3,20)        

 

 

 

 

          Ke  

Keb’e’eloq = andan (Malaquías 3,15: utz keb’e’loq pa ri kik’aslemal: escapan libres en su vida)  Ke’upororej = les quemará (Malaquías 2,12)  Keya’ow(ik) = ellos dan (cuarta voz del verbo dar: ya’o) (Malaquías 3, 3)         

 

 

 

 

          Ki  

Kixjiq’jatik = ustedes se lamentan y suspiran (Malaquías 2,13)         

 

 

 

 

          Ki’  

Ki’laj = muy dulce o dulcísimo (Malaquías 3,12)     ________________________________________________________________________________  DICCIONARIO (CHOLIB’AL TZIJ) - KECH RI EQ’AXEL UTZIJ RI DYOS CHOLIB'AL TZIJ UWUJ RI MALAQUIAS

 

72 

    

 

 

 

 

          Kk  

Kkos(ik) = él se cansa (Malaquías 2,17)         

 

 

 

 

          Kk’  

Kka’y(ik) = él o ella mira (Malaquías 2,13)  Kk’uli’(k) = él o ella se casa (Malaquías 2,11)        

 

 

 

 

          Kn  

Kna’taj che = él se recuerda de (Malaquías 3,16)         

 

 

 

 

          Ko  

Kojonik = fe (Malaquías 1,4)  Kokik = él entra (Malaquías 1,3)  Kokisax(ik) = es puesto (Malaquías 1,4.11)  Kosem = cansancio  (Malaquías 1,13)  Kosinaq = está cansado (Malaquías 2,17)         

 

 

 

 

          Kp  

Kpatanajik chrech = le sirve a él (Malaquías 3,17)  Kpetik= viene (Malaquías 1,10: arech man kixpe ta che utz’umaxik ri ab’aj: para que no vengan a  besar la piedra)      

________________________________________________________________________________  DICCIONARIO (CHOLIB’AL TZIJ) - KECH RI EQ’AXEL UTZIJ RI DYOS CHOLIB'AL TZIJ UWUJ RI MALAQUIAS

 

73 

    

 

 

 

 

          Kq  

Kqib’ na = él se acercará (Malaquías 3,5)         

 

 

 

 

          Kr  

Kraj = él – ella lo quiere (Malaquías 2,2: man kiwaj ta pa ri iwanima’: ustedes no quieren en  su corazón)  Kral = corral (Malaquías 3,20)  Krelaq’aj = él – ella lo roba (Malaquías 1,13)  Kresaj = él lo saca (Malaquías 2,6: xe’resaj: él los sacó)  Kreta’maj = él – ella lo sabe (Malaquías 2,4)  Kretzelaj = él le desprecia (Malaquías 1,6.13, 2,9)  Kriqitaj(ik) = él es encontrado (Malaquías 2,6)  Kruk’aj uloq = él lo trae de allá para acá (Malaquías 3,20)         

 

 

 

 

          Kt  

ktak’i’k = él se para; él se detiene (Malaquías 3,2)  Ktaqow(ik) = él lo envía (Malaquías 2,4: In ri xintaqow ub’ik we pixab’ ri’: soy yo quien envié este  mandamiento)         

 

 

 

 

         Ktz  

Ktzalej(ik) = él regresa (Malaquías 3,7)  Ktzaq(ik) = él cae (Malaquías 2,8: xe’tzaq ri winaq : la gente cayó)  Ktzukux(ik) = él es buscado (Malaquías 2,7)     ________________________________________________________________________________  DICCIONARIO (CHOLIB’AL TZIJ) - KECH RI EQ’AXEL UTZIJ RI DYOS CHOLIB'AL TZIJ UWUJ RI MALAQUIAS

 

74 

    

 

 

 

 

         Ktz’  

Ktz’ib’ax(ik) = es escrito (Malaquías 3,16)        

 

 

 

 

          Ku  

Kub’ij = él – ella lo dice (Malaquías 3,15: kqab’ij: nosotros decimos)  Kuchup uwach = él lo destruye (Malaquías 1,4; 2,8)  Kuchi’j = él o ella lo ofrece (Malaquías 1,7)  Kuch’ajch’ob’ej = él o ella lo purifica (Malaquías 3,3: ke’uch’ajch’ob’ej na ri': él purificara a ellos)  Kuch’ako = le gana (Malaquías 3,14: Jas kqach’ako?: ¿qué ganamos nosotros?)  Kujaqo = él – ella lo abre (Malaquías 3,10)  Kujalk’atij = lo cambia de lugar (Malaquías 2,8. Xijalk’atij ri ib’e: ustedes se desviaron de su camino)  Kujikib’a’ = lo jura, lo asegura (Malaquías 3,5)  Kukach’o = él se atreve (Malaquías 1,10)  Kukoj(o) = él lo pone en (Malaquías 2,2)  Kukoj pa ri k’ax = le pone a prueba (Malaquías 3,10)  Kukyaqsaqarisaj = él le maldice (Malaquías 2,2)  Kuk’am ub’i(k) = él lo lleva de aquí para allá (Malaquías 3,10)  Kuk’am uloq = él lo trae de allá para acá (Malaquías 1,8)  Kuk’amowaj = lo acepta (Malaquías 1,10; 2,13)  Kuk’ex(o)= él lo cambia (Malaquías 3,6: man kink’ex ta wib’: yo mismo lo cambio)  Kuk’ex uwach = le traiciona (Malaquías 2,14; 2,15: Mak’ex b’a’ uwach ri awixoqilal, imperativo  negativo)  Kuk’iso = él lo acaba (Malaquías 3,11)  Kuk’is uk’u’x = él se lamenta; suspira (Malaquías 3,14)  ________________________________________________________________________________  DICCIONARIO (CHOLIB’AL TZIJ) - KECH RI EQ’AXEL UTZIJ RI DYOS CHOLIB'AL TZIJ UWUJ RI MALAQUIAS

 

75  Kuk’ol(o) = lo guarda (Malaquías 2,9.16: Chik’olo’ b’a’ ri ik’aslemal, imperativo)  Kuk’yaq(o) = él lo tira, lo avienta (Malaquías 2,3: kixk’yaq ub’ik ri' ruk' weri': ustedes serán  aventados con esto)  Kulik’(ej) = lo extiende (Malaquías 2,16)  Kuloq’oq’ej = él – ella le ama (Malaquías 1,2: xixinloq’oq’ej: yo les amé a ustedes; xujaloq’oq’ej: tu  nos amaste)  Kunab’alil = medicina (Malaquías 3,20)  Kuna’o = él lo siente (Malaquías 1,3; 3,5: man kkina’ ta kib’: no tienen miedo)  Kuna’ rib’ = es consciente (Malaquías 2,5)  Kuna’tisaj = le recuerda (Malaquías 3,22)  Kunojisaj = él lo llena (Malaquías 2,13)  Kupachq’ij = él se tropieza (Malaquías 2,8: xkipachq’ij ri  kaqan: ellos tropezaron los pies)  Kupitz’ej = lo destripa (Malaquías 1,4: xujpitz’tajik: nosotros fuimos destripados)  Kuq’axej = lo pasa (Malaquías 1,5, 2,9: keq’axej: ustedes lo pasan)  Kuq’ejej = él derrama (Malaquías 2,13; 3,10)  Kuq’ip(o) = él lo quiebra (Malaquías 2,3)  Kuq’i’o = él – ella aguanta (Malaquías 3,2)  Kurayij = él – ella lo desea (Malaquías 3,1)  Kusalkapij rib’ = él traiciona (Malaquías 2,11: xusalkapij rib’: él traicionó)  Kusaqarisaj = él lo blanquea, lo hace blanco (Malaquías 3,2)  Kusoko = él lo hiere (Malaquías 3,24)  Kusub’u = él – ella le engaña (Malaquías 3,8.9)  Ku’suk’umaj = él – ella se va a prepararlo (verbo con movimiento) (Malaquías 3,1: ku’suk’umaj: se  va a prepararlos; 3,17)  Kutak’alb’ej = él le pisotea, él le patea (Malaquías 3, 21: Ke'itak'albe'j na k'uri'...Y pisotearán a los  impíos).  ________________________________________________________________________________  DICCIONARIO (CHOLIB’AL TZIJ) - KECH RI EQ’AXEL UTZIJ RI DYOS CHOLIB'AL TZIJ UWUJ RI MALAQUIAS

 

76  Kutaqo = él – ella le envía (Malaquías 2,2; 3,1: Kintaq ub’i wa’: he aquí que yo envío a mi  mensajero)  Kutas na = lo apartará (Malaquías 1,14)  Kutatab’ej = él escucha (Malaquías 2,2: man kitatab’ej taj weri’: ustedes no escuchan esto)  Kuta’o = él lo pide (Malaquías 1,9: Chita b'a': pidan ustedes...)  Kuto = él lo oye (Malaquías 3,16: xuto: lo escuchó)  Kutoq’ob’isaj uwach = él se compadece de él (Malaquías 1,9; 2,17; 3,16)  Kutzalejisaj na = él hará regresar (Malaquías 3,24)  Kutzukuj = él lo busca (Malaquías 2,15; 3,1)  Kutz’ilob’isaj = lo ensucia, lo hace impuro (Malaquías 2,9)  Kutz’apij = él lo cierra (Malaquías 1,10)  Kutz’aqatisaj = él lo completa (Malaquías 1,13: kitz’aqatisaj ub’ixik: y añaden diciendo)  Kuyako = él lo construye (Malaquías 1,4)  Kuya’o = él – ella lo da (Malaquías 2,2)  Kuyu’j = él – ella le regaña (Malaquías 3,11: we ri In ma kinyu’j na ta ub’i ri’ ri tinjel: si Yo no regaño  al devorador)         

 

 

 

 

          Ky  

Kyaqsaq = abominación, maldición (Malaquías 2,2; 3,9)         

 

 

 

 

           K’  

K’aslemal = vida (Malaquías 2,5)  K’im = paja (Malaquías 3,19)  K’ojolxel = hijo (Malaquías 2,14; 1,6)  K’ok’alaj = adjetivo superlativo de aromático (Malaquías 1,11)  ________________________________________________________________________________  DICCIONARIO (CHOLIB’AL TZIJ) - KECH RI EQ’AXEL UTZIJ RI DYOS CHOLIB'AL TZIJ UWUJ RI MALAQUIAS

 

77  K’olom = guardado (Malaquías 3,7)  K’ulb’at = mojón, señal de la frontera de un territorio (Malaquías 1,5)  K’uri’ = entonces (Malaquías 2,4)  K’utb’al = signo, enseñanza (Malaquías 2,7)  K’uwa’ = conjunción que enlaza las palabras (Malaquías 1,8)         

 

 

 

 

           L  

Loq’oq’eb’al = amor (Malaquías 2,11)        

 

 

 

 

          M  

Malka’n = viuda (Malaquías 3,5)  Man…ta = negación (Malaquías 1,2)  Mes = basura (Malaquías 2,3)  Minor = huérfano/a (Malaquías 3,5)  Mi’al = hija de hombre (Malaquías 2,11)  Moy = ciego, no vidente (Malaquías 1,8: emoy: ciegos)         

 

 

 

 

           N  

Naj = lejos (Malaquías 3,7)  Nimal = orgullo (Malaquías 3,15)  No’jib’al = sabiduría (Malaquías 2,7)         ________________________________________________________________________________  DICCIONARIO (CHOLIB’AL TZIJ) - KECH RI EQ’AXEL UTZIJ RI DYOS CHOLIB'AL TZIJ UWUJ RI MALAQUIAS

 

78 

    

 

 

 

 

           O  

Oq’ej = llanto (Malaquías 2,13)  Oyowal = cólera (Malaquías 1,4)         

 

 

 

 

           P  

Patan = servicio (Malaquías 3,14)  Patanaxik = ser servido (Malaquías 3,14: upatanaxik: su servicio)  Pataninel = servidor (Malaquías 1,6; 3,22)  Petinaq = viene en camino (Malaquías 3,1)  Pixab’ = mandamiento, ley, consejo (Malaquías 2,1; 3,7.14)  Puch = acaso (Malaquías 1,2)  Puchi’ = en su boca (Malaquías 2,7)  Pune’taj = a pesar de (Malaquías 2,12)        

 

 

 

 

           Q  

Qas = verdadero (Malaquías 1,11)         

 

 

 

 

           Q’  

Q’ataltzij = testigo (Malaquías 3,5)  Q’atb’altzij = gobernador, testigo, juicio (Malaquías 1,8; 2,14; 3,5)  Q’axel tzij = mensajero (Malaquías 2,7; 3,1)  Q’ijil = gloria (Malaquías 1,6)  Q’ol = resina (Malaquías 1,11)  ________________________________________________________________________________  DICCIONARIO (CHOLIB’AL TZIJ) - KECH RI EQ’AXEL UTZIJ RI DYOS CHOLIB'AL TZIJ UWUJ RI MALAQUIAS

 

79 

    

 

 

 

 

           R  

Rab’ = la raíz (Malaquías 3,19)  Rechb’al = su herencia (Malaquías 1,3)  Relb’alq’ij = Oriente (Malaquías 1,11)  Rumal k’uwa’ = por eso (Malaquías 2,9)         

 

 

 

 

           S  

Saqalajtzij = verdad (Malaquías 2,6)  Sipanik = regalo, ofrenda (Malaquías 1,10; 2,12; 3,3)  Siwantinimit = habitantes del lugar (Malaquías 2,9; 3,24)  Sub’u = verbo engañar (Malaquías 3,8)  Suk’il = justicia, justo (Malaquías 2,17; 3,3)        

 

 

 

 

           T  

Tab’al toq’ob’ = sacrificio (Malaquías 1,8)  Tatxel = padre (Malaquías 1,6)  Tewchi’b’al = bendición (Malaquías 2,2; 3,10)  Tijnel = devorador (Malaquías 3,11)  Tikb’al uva = viña (Malaquías 3,11)  Ti’ojal = músculo, carne (Malaquías 2,15)  Ti’tik = envidia (Malaquías 1,3; 2,16)  Toq’ob’ = favor (Malaquías 1,9)  Toq’ob’isab’al iwach = a favor de ustedes (Malaquías 3,11)  Tuj = horno (Malaquías 3,19)  ________________________________________________________________________________  DICCIONARIO (CHOLIB’AL TZIJ) - KECH RI EQ’AXEL UTZIJ RI DYOS CHOLIB'AL TZIJ UWUJ RI MALAQUIAS

 

80  Tyoxlaj = santísimo (Malaquías 2,11)         

 

 

 

 

          Tz  

Tzuqb’al = alimento (Malaquías 3,10)         

 

 

 

 

          Tz’  

Tz’aqat = completo (Malaquías 3,10)  Tz’ilob’inaq = está impuro, está sucio (Malaquías 1,11)  Tz’ilob’isam = impuro, está sucio (Malaquías 1,7)  Tz’inalik ulew = desierto (Malaquías 1,3)  Tz’inilikalaj ulew = adjetivo superlativo de desierto, desolado (Malaquías 1,3)  Tz’um rachoch = tienda de (Malaquías 2,12)        

 

 

 

 

           U  

Ub’anik = su ser (Malaquías 1,11: Nimalaj ub’anik ri nub’i’: grande es el ser de mi nombre; 3,5)  Ub’antajik = su ser (Malaquías 1,5: Ri nimalaj ub’antajik ri Yahweh: Grande es Yahvé)  Ub’e’al = su significado (Malaquías 1,7)  Ub’i’ = su Nombre (Malaquías 1,4: E kokisax kib’i’ ri’: les pondrán el nombre de)  Uchi’ ri Nim Ja = la puerta del templo (Malaquías 1,10)  Ukab’ = segundo (Malaquías 2,13)  Uk’isik = verbo acabar (Malaquías 3,6)  Uk’olb’al pwaq = lugar del tesoro (Malaquías 3,10)  Uk’olik = verbo guardar (Malaquías 3,14) 

________________________________________________________________________________  DICCIONARIO (CHOLIB’AL TZIJ) - KECH RI EQ’AXEL UTZIJ RI DYOS CHOLIB'AL TZIJ UWUJ RI MALAQUIAS

 

81  Uk’ulaxik = es recibido (Malaquías 1,8: La utzalaj ak’ulaxik ri’ kub’an chawech? ¿Es que te acogerá  con agrado?)  Ulajuj uch’aqapil = la décima parte de; impuesto de un décimo (Malaquías 3,8)  Uloq = párticula direccional de allá para acá (Malaquías 3,1)  Upatan = su servicio (Malaquías 1,1)  Upetb’al = su venida (Malaquías 3,2)  Uq’ab’ = rama (Malaquías 3,19)  Uqajib’alq’ij = Occidente (Malaquías 1,11)  Usuk’umaxik = verbo preparar; preparado (Malaquías 3,3)  Utatb’exik = escuchado (segunda voz del verbo escuchar ta’o) (Malaquías 3,16)  Utzil = paz, bien (Malaquías 2,5)  Utz’umaxik = verbo besar (Malaquías 1,10)  Uwa’l uwach = lágrimas (Malaquías 2,13)  Uxib’im rib’ = él está asustado (Malaquías 3,16: jachintaq kixib’im kib’: quienes temen a Yahveh)  Uxlab’al = espíritu (Malaquías 2,15)        

 

 

 

 

          W  

Wa’ = éste, ésta, esto  Wech = mío (Malaquías 3,17: ewech in ri’: serán míos)  Woq’och = ojo (Malaquías 1,5: iwoq’och: vuestros ojos)         

 

 

 

 

           X  

Xa jek’uri’ = así pues (Malaquías 3,10)  Xane= une las palabras que siguen (Malaquías 1,2)  ________________________________________________________________________________  DICCIONARIO (CHOLIB’AL TZIJ) - KECH RI EQ’AXEL UTZIJ RI DYOS CHOLIB'AL TZIJ UWUJ RI MALAQUIAS

 

82  Xas = partícula que asegura y confirma algo (Malaquías 3,6)  Xib’rikil = temor (Malaquías 1,6.14; 2,5)  Xujb’anowik = fuimos hechos, fuimos creados (Malaquías 2,10)         

 

 

 

 

           Y  

Yawab’ = enfermo (Malaquías 1,8)  Yo’k = lobo (Malaquías 1,3).     

________________________________________________________________________________  DICCIONARIO (CHOLIB’AL TZIJ) - KECH RI EQ’AXEL UTZIJ RI DYOS CHOLIB'AL TZIJ UWUJ RI MALAQUIAS

 

1

Cómo usar el Diccionario K’iche’ Español de los Evangelios, Hechos, Romanos, 1-2 Corintios, Gálatas, Efesios, Filipenses, Colosenses, 1-2 Tesalonicenses, 1-2 Timoteo, Tito, Filemón, Hebreos, Santiago, 1-2 Pedro, 1-2-3 Juan, Judas y Apocalipsis de la Biblia K’iche’

Antes de usar el diccionario es preferible consultar un poco la gramática, particularmente lo que concierne a los prefijos. Sobre todo, lo referente a los sustantivos; en el diccionario no se ponen los prefijos posesivos o del plural. En el diccionario,

los verbos se ponen generalmente con el

sujeto de la tercera persona del singular, y del mismo modo con el objeto si éste se toma en cuenta. En muchos verbos también se incluye la primera voz. En algunos casos se toman en cuenta formas gramaticales más complejas,

formas

irregulares,

imperativas,

un

poco

difíciles,

particularmente con verbos que expresan movimiento, u otras voces del verbo. Cuando los verbos son más difíciles, se incluye más explicación con las diferentes formas del verbo. Para cada palabra se dan referencias a versículos de la Biblia en que aparece dicha palabra. ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

2

Diccionario Mate’o, Markos, Lukas, Xwan, Etaqo’nelab’, Romano, 1-2 Korinto, Galata, Efeso, Filipo, Kolosa, 1-2 Tesalonika, 1-2 Timote’o, Tito, Filemon, E’ajheb’re’o, Santi’ago, 1-2 Lu’, 1-2-3 Xwan, Judas, K’isb’al Uwuj Ri Xwan

A Ab’aj = piedra (Marcos 4,4; 5,5) Achajil = hombre casado; esposo (Romanos 7,2: rachajil: su esposo) Achajilal = esposo; marido (1 Corintios 7,5; 2 Corintios 11,2) Achajilal = esposo (Efesios 5,22: riekachajilal: sus esposos) Achalal = hermano (Marcos 1,16; 5,37) Achalal = hermano (Gálatas 2,3: wachalal: mi hermano) Achalaxik = hermandad (2 Corintios 1,1) Achalaxik = hermandad (Marcos 5,19; 6,4) Achalaxik = hermandad, hermanos (Hechos 22,1: E’achalaxik: plural) Achi = hombre (Marcos 1,23) Achijab’ = hombres (Marcos 2,3) Achixinik = acción de celar (Romanos 12,11)

________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

3

Achixinik = verbo celar (Santiago 3,16; 1 Pedro 1,12; 2,1) Achixom = celoso (1 Corintios 3,3; 2 Corintios 11,2: inachixom: yo soy celoso) Achixom = celoso (Hechos 7,9: e’achixom = celosos; 21,20) Achixom = celoso (Efesios 6,15) Achixom = celoso (Tito 2,14: e’achixom: celosos) Achi’l = acompañante; amigo; compañero (Marcos 2,26) Achi’l = amigo (Hechos 14,15: eqachi’l: nuestros amigos) Achi’l = amigo (Romanos 16,7: ewachi’l: mis amigos) Achi’l = compañero, compañía (1 Corintios 15,33) Achi’l = compañero (Filipenses 4,3: wachi’l: mi compañero) Achi’l = amigo (Santiago 2,23: rachi’l ri Dyos: amigo de Dios; Santiago 4,12: awachi’l: tu amigo) Achi’l = compañero (Apocalipsis 1,9: iniwachi'l: yo soy compañero de ustedes) Achi’lam = acompañado (Hechos 5,21; 19,38: ekachi’lam: ellos le acompañan) Achi’xinik = acción de celar (Juan 2,17) Aj = caña (Apocalipsis 11,1) Ajanel = carpintero (josol che’; ajtz’alam) (Marcos 6,3) Ajaw = dueño (Marcos 2,28) Ajawanik = voluntad (Juan 5,30: wajawanik: mi voluntad) Ajawaxik =lo necesario (Filipenses 2,13) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

4

Ajawib’al = reino (Marcos 1,15; 6,21) Ajawib’al = reino (Apocalipsis 1,6) Ajawinaq = ha reinado (Romanos 5,14) Ajawinel = rey (Marcos 6,22) Ajawxel = Señor, dueño (Marcos 1,3) Ajb’anal = el que hace algo (1 Corintios 5,13: ajb’anal Itzel: el que hace el mal) Ajb’anal b'o'j = alfarero (1 Pedro 4,19) Ajb’anal ja = constructor (Hebreos 3,3) Ajb’anal k’ax = malhechor, el que hace el mal (2 Timoteo 2,9: jacha

in jun ajb’anal

k’ax: yo soy como un malhechor) Ajb’anal k’ax = malhechor (Lucas 23,32) Ajb’anal q’atb’altzij = el que hace el juicio (Lucas 22,25) Ajb’anal tzij = mentiroso (1 Juan 1,6: ujajb’anal tzij: nosotros somos mentirosos; 2,22) Ajb’analtaqb’o’j = alfarero (Romanos 9,21) Ajb’insanel che ri jukub’ = marinero (Hechos 27,19: e’ajb’insanel: plural) Ajb’insanel jukub' = marinero (Santiago 3,4) Ajchajinel = guardián, centinela (1 Pedro 2,25) Ajchak = trabajador (Marcos 1,19) Ajchakunel = trabajador (1 Corintios 3,9: ajchakunelab’: plural) Ajchakunel = trabajador (1 Corintios 7,21) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

5

Ajchaq’e’ = dueño (Juan 7,16) Ajchaq’e’ = dueño (Lucas 10,35; 18,16; 20,24) Ajchaq’e’ = poseedor (2 Corintios 13,11) Ajchaq’e’ = dueño, poseedor (Santiago 1,25; 1 Pedro 5,10) Ajchaq’e = dueño de... (Apocalipsis 11,17) Ajchila’ = de allí, del lugar (Hechos 11,12); habitante del lugar (Hechos 21,12: e’ajchila’: plural) Ajch’ab’e’n = amigo (Juan 15,13: erajch’ab’e’n = sus amigos; 15,14: ewajch’ab’en = mis amigos) Ajch’akanel = triunfador (Colosenses 2,15: ajch’akanelalajupetb’al: su venida triunfal (adjetivo superlativo)) Ajch’ayilpwaq = artesano (Hechos 19,23: ajch’ayilpwaq: orfebre) Ajch’imi’y = mayordomo (Marcos 6,27) Ajch’iyil pwaq = herrero, orfebre, joyero, platero (2 Timoteo 4,14) Ajch’oj = rebelde, pleiteo, conflictivo (1 Timoteo 1,9: e’ajch’ojab’: rebeldes) Ajch’ojelalaj uxlab’al = espíritu de disputa, de pleitos, de discordia (Santiago 3,14) Ajecheb’anel = heredero (Romanos 8,17: ujajecheb’anel: nosotros somos herederos) Ajenjo = hierba medicinal con varios nombres: asensio, artemisia, ajorizo y absenta (Apocalipsis 8,11) Ajetz’anel = atleta (1 Corintios 9,25: e’ajetz’anelab’: plural) Ajiltz’aqat = prójimo (Romanos 15,2) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

6

Ajitzab’ = los hechiceros (Apocalipsis 21,8: e’ajitzab’: 22,15) Ajkirinel = liberador (Romanos 11,26) Ajkojonel = creyente (1 Corintios 9,5) Ajkunanel; ajkun = médico (Marcos 2,17; 5,26) Ajk’ak’alanel = espía (Lucas 20,20) Ajk’ay = comerciante (Apocalipsis 18,23: e’awajk’ayib’: tus comerciantes) Ajk’ayinel = vendedor (Juan 2,16: e’ajk’ayinel; vendedores) Ajk’exal pwaq = cambista (Juan 2,14) Ajk’iysanel = Creador (1 Pedro 4,19) Ajk’olol = guardador de, guardián de, tesorero de (Romanos 16,23) Ajlaq’b’anel = encargado de vigilar (Juan 18,16) Ajmak = pecador (Marcos 2,15) Ajmakunanel = pecador (Marcos 8,38) Ajmakunel = pecador (Gálatas 2,15: ajmakunelab’: pecadores) Ajmololpwaq = cobrador (Romanos 13,7) Ajmolonel = mendigo (Lucas 16,3) Ajpaja = de la familia (Hebreos 11,7: e’ajpaja: son de la familia) Ajpata(ni)nel = servidor (1 Corintios 3,5) Ajpixb’anel = consejero (Romanos 11,34) Ajqasalja’ = el que bautiza (Marcos 6,14) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

7

Ajq’ataltzij = gobernador (1 Timoteo 3,4) Ajq’olol tz’um = curtidor (Hechos 9,43) Ajsik = arriba (Juan 8,23) Ajsik = arriba (Lucas 14,10) Ajsik = arriba (Romanos 8,39) Ajsik = arriba (Efesios 3,18) Ajsub’unel = falso servidor (2 Corintios 11,13: e’ajsub’unel: plural animado) Ajtij = maestro (Marcos 4,38) Ajtij = maestro (Romanos 7,1: e’ajtijab’: plural) Ajtikonel = sembrador (Juan 4,37) Ajtikonel = sembrador (Marcos 4,3) Ajtikonel = sembrador (Lucas 8,5) Ajtoqo’ntzij = el que anuncia la palabra, anunciador (2 Timoteo 1,11) Ajtoq’il = cobrador (Lucas 15,1) Ajtoq’inel = cobrador (Marcos 2,15) Ajtorol uchi’ kral = el portero del corral (Juan 10,3) Ajto’l (rech) = defensor (Juan 14,16: ajto’l iwech) Ajtz’aqal rech = arquitecto de... (Hebreos 11,10) Ajtz’aqal taq ja = arquitecto, constructor (Lucas 20,17) Ajtz’ib’anel = escritor; escribiente; secretario (Marcos 2,6; 7,1) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

8

Ajuparachoch = su familia, habitante de la casa (Romanos 16,10: e’ajuparachoch: sus familiares, plural) Ajwaral = es de aquí, es del lugar (1 Pedro 2,11: man ix ajwaral taj: ustedes no son de aquí) Ajyakal taq ja = constructor de casas (Hechos 4,11) Ajyakanel = constructor (Hebreos 3,4) Ajyuq’ = pastor (Marcos 5,14; 6,34) Ajyuq’ = pastor (Filipenses 1,1: ekayujq’ab’: sus pastores) Akakab’ = de dos en dos (Lucas 10,1) Ak’al = niño (plural ak’alab’) (Marcos 5,40; 7,28) Al (ral) = su hijo o hija de una mujer (Marcos 6,3) Alaj = pequeño (adjetivo diminutivo) (Marcos 4,31; 7,27) Alaxib’al = nacimiento (1 Corintios 1,28: ralaxib’al: su nacimiento) Alaxinaq = nacido (Juan 3,6; 8,41: ujalaxinaq: nosotros nacidos) Alaxinaq = ha nacido (1 Juan 3,9; 5,1) Ali = muchacha (Marcos 5,39) Ali = muchacha (1 Timoteo 5,2: alitomab’: muchachas) Alib’atz = nuera (Lucas 12,53) Alitomab’ = señoritas jóvenes (1 Pedro 5,5. Ixalitomab’: ustedes señoritas jóvenes) Ali’p = Felipe (Juan 14,8) Alkab’al = impuesto (Lucas 11,42) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

9

Alkab’al = impuesto (Marcos 2,6) Alkab’al = impuesto (Romanos 13,7) Alk’uwa’l(xel) = hijo (2 Timoteo 2,1: atwalk’uwa’l: tú eres mi hijo) Alk’uwa’laxel = hijo (Romanos 8,15) Alk’uwa’lxel = hijo (siempre con posesivo: walk’uwa’l) (Marcos 2,5) Alk’uwa’lxel = hijo (Gálatas 4,29; Efesios 5,1) Amaja’ = vino (Marcos 2,22; 7,4) Amaja’ = vino (Romanos 14,21) Amaq’ = nación (Hechos 4,25) Amaq’ = nación (Juan 11,48: qamaq’ = nuestra nación) Amaq’ = nación (Lucas 7,17) Amaq’ = nación (Romanos 15,9) Amaq’ = nación (1 Timoteo 3,16) Amaq’ = nación (1 Pedro 2,9) Amaq’el = frecuente (Lucas 5,33; 18,5; 24,53) Amaq’el = frecuentemente, siempre (Hechos 7,51; 26,7) Amaq’el = constantemente, frecuentemente, siempre (Efesios 6,18; 1 Tesalonicenses 5,16) Amaq’el = siempre, constantemente (2 Timoteo 4,2; Tito 1,12; Filemón 5) Amaq’el = constantemente, siempre (1 Pedro 3,15) Ama’ wakax = toro (Juan 1,14: e’ama’ wakax: toros, plural animado) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

10

Anab’ = hermana de un hombre (Marcos 3,32; 6,3) Anab’ = sustantivo hermana de hombre (Santiago 2,15: qanab’: nuestra hermana) Anima’ = corazón (siempre con posesivo) (Marcos 2,6; 7,6) Anima’ = corazón (Filemón 12: wanima’: mi corazón) Aninaq = rápidamente (1 Corintios 15,52; 2 Corintios 8,7) Aninaq = rápidamente (Juan 13,27) Aninaq = rápidamente (Lucas 15,22) Aninaq= rápido (Filipenses 2,28) Aninaq = rápidamente (1 Timoteo 5,22) Aninaq = rápidamente (Hebreos 10,27) Aninaqil = inmediatamente (1 Corintios 9,24) Aninaqil = inmediatamente (Hechos 17,10; 23,23) Anjel = Ángel (Marcos 1,13) Apachike = cualquiera (Juan 7,6) Apanoq = cerca (partícula direccional, indica algo acerca del que habla; modifica verbo,también adverbios) (Marcos 1,19; 5,6) Apanoq = cerca de (Romanos 11,18) Apanoq = inmediatamente cerca, direccional (Hebreos 8,10) Aq = marrano (Marcos 5,11) Aqan(aj) = pie (Romanos 14,11) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

11

Aqan(aj) = pie (siempre con posesivo) (Marcos 5,33; 6,11) Aqanaj = pie (1 Corintios 12,15) Aq’ = lengua (Lucas 16,24) Aq’ = lengua (Marcos 7,33) Aq’ = lengua (1 Pedro 3,10) Aq’(aj) = lengua (Romanos 3,13: kaq’: su lengua de ellos; 14,11) Aq’(aj) = lengua (Filipenses 2,11) Aq’ab’ = noche (Lucas 24,29) Aq’ab’ = noche (Marcos 6,48) Aq’ab’ = noche (Romanos 13,12) Aq’ab’il = por la mañana (Juan 18,28) Aq’ab’il = por la mañana (2 Pedro 1,19) Aq’ab’il = por la mañana (Apocalipsis 2,28; 22,16) Aq’an kib’ = así mismos (2 Corintios 10,12) Aq’ankib’ = reflexivo de ellos mismos (Apocalipsis 3,9) Aq’an rib’ = así mismo (Lucas 9,23) Aq’an rib’ = reflexivo, a sí mismo, tercera persona singular (Marcos 8,34) Aq’an rib’ = así mismo (Santiago 3,5) Aq’an wib’ = por mi mismo (Juan 8,54) Aq’anb’al ja Aq’anib’al ja= escalera gradas (Hechos 9,37; 20,9; 21,35) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

12

Aq’anchb’ilrib’ = él mismo (Hechos 2,34; 8,34) Aq’aninaq = montado (Lucas 19,30) Aq’anoq = inmediatamente después de (Hechos 10,9: q’ij chi aq’anoq: día siguiente; 24,1) Aq’anoq = inmediatamente, después de (Lucas 22,60) Aq’anoq = después de (Hebreos 4,8; Judas 13) Aq’u’ = tu abrigo (Lucas 6,29) Are ajtzij = hasta cuando, hasta que... (Hebreos 3,13) Are ne lo = podría ser (Hechos 12,15) Are’ = pronombre personal él – ella, tercera persona singular (Marcos 1,5.45) Arech = para que (Marcos 1,2) Arechi’ = cuando (Marcos 1,29) Aretaq chi’ = cuando (Marcos 1,10) Asaqarisam awib’ = te has emblanquecido (Hechos 23,3) Asyar = chicote, látigo (2 Corintios 11,24) Asyar = chicote, látigo (Hechos 22,19) Asyar = chicote, látigo (Lucas 18,33) Asyar = látigo (Juan 2,15; 19,1) At = tu (pronombre personal, segunda persona del singular) (Marcos 1,11) At b’il rech = predicador de (Hechos 22,16) At tal rech = escuchador de (Hechos 26,16) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

13

Ata’nik = pedida (Lucas 1,13) Atinem = acción de bañarse (Hebreos 9,10) Atinem = baño (Hebreos 9,10) Atininaq = bañado (Juan 13,10) Atk’utuninaq = tú has enseñado (Lucas 13,26) Atrix = Andrés (Marcos 1,16) Atz’am = sal (Lucas 14,34) Atz’yaq = vestido; ropa (Marcos 2,21; 5,27) Atz’yaq = vestido, ropa (Apocalipsis11,3: katz’yaq: el vestido de ellos) Atz’yaqim = revestido (Gálatas 3,27: iwatz’yaqim:vosotros estáis revestidos, plural) Awaj = animales malvados, bestias malvadas (Tito 1,12) Awaj = animal (Hebreos 12,20; 13,11: e’awaj: animales; Santiago 3,7) Awajilatz’aqat = tu prójimo, tu próximo (Gálatas 5,14) Awal = tu hijo o hija (de mujer) (Lucas 12,3) Awalkil = escondido (Juan 7,4; 18,20) Awasim = lo prohibido (awas) en su tradición (Marcos 7,13) Awatalik = escondido (Marcos 4,22) Awatalik = escondido (Romanos 11,25) Awatalik = escondido (Efesios 3,3; Colosenses 3,3) Awatalik = escondido, misterio (Apocalipsis 17,5: awatalikjasuwach: misterio) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

14

Awex = primera siembra (1 Corintios 9,11) Awilom = has visto (Lucas 19,44) Awuk’ = contigo (Marcos 1,11) Ayum = Expresión de lamento por una desgracia, sobre todo entre los masheños (Gálatas 3,1)

A’ A’lal = peso (Filipenses 1,17: ra’lal = su peso; 1 Tesalonicenses 2,7: qa’lal: nuestro peso)

B’ B’ach’uy = arruga (Efesios 5,27) B’akum = cubierto (Lucas 2,12) B’alam= jaguar (Apocalipsis 13,2) B’anal = él que hace (Hechos 17,5: eb’anal taq k’ax: unos haciendo cosas malas) B’anal = hacedor de (Romanos 2,1: atb’anal: tu eres hacedor de) B’anal = hacedor (Santiago 4,11) B’anal k'ax= malhechor, blasfemo, perseguidor (1 Timoteo 1,13) B’anal q’atojtzij = él que hace juicio (Mateo 10,17) B’analtzij = chismoso, calumniador (mentiroso) (Romanos 9,1: man inb’anal tzij taj: yo no soy mentiroso) B’analtzij = mentiroso (Gálatas 1,20: maninb’analtzijtaj: no soy mentiroso) B’analtzij = mentiroso, calumniador (1 Timoteo 2,7: ma xa ta inb’analtzij: yo no soy mentiroso, Tito 1,10: eb’anal taq tzij: calumniadores, mentirosos) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

15

B’anik = del verbo b’ano (2 voz del verbo) (Marcos 4,32; 6,14) B’anoj = obra (Mateo 5,16; 26,10) B’anoj = obra, un hecho (Efesios 4,31) B’anoj tzij = mentira (Juan 8,44) B’anom = participio del verbo b’ano: hecho (Marcos 2,27; 6,2; 10,20; 11,17; 14,3) B’anom = participio del verbo hacer: hecho (Gálatas 5,19: qab’anom: nosotros hemos hecho) B’anom = hecho (Hebreos 12,27: “creado”) B’anowinaq = lo ha hecho, establecido (Lucas 12,14) B’antajik = está hecho (Lucas 4,34) B’antajik = su ser (Romanos 3,2) B’antajik= forma de ser (Gálatas 2,6: kib’antajik: su forma de ser) B’antajinaq = hecho (Juan 1,3) B’antajinaq = ya fue hecho (2 Timoteo 2,18: ri k’astajib’al chimb’antajinaq: la resurrección que ya fue hecha) B’aqil = cuerpo (Marcos 2,3; 5,29; 14,8.22; 15,43; 16,1, Mateo 26,12) B’aqilal = cuerpo (Marcos 10,8) B’aqilal = cuerpo (Romanos 6,6) B’aqilal = cuerpo (Gálatas 6,8) B’aq’ = aguja (Mateo 19,24) B’aq’atim = enrollado (Juan 20,7) B’atz’ = hilo (Colosenses 2,19) B’atz’atalik = envuelto, enrollado (Romanos 16,25) B’e = camino (Marcos 1,2; 6,8) (ub’e = su camino Marcos 12,14) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

16

B’elejeb’ = nueve (Lucas 23,44) B’enam = caminando (Marcos 10,17; 16,12; Mateo 24,1) B’enam = ya de camino (Gálatas 1,17) B’enaq = en camino (Lucas 7,11; 9,57; 24,13: eb’enaq: plural animado) B’enaq = en camino (Marcos 2,23; 10,32; Mateo 5,25; 12,18) B’enaq = va de camino (Hechos 9,7: eb’enaq: van de camino plural; 22,6) B’enaq = va en camino (Romanos 3,12: eb’enaq: van en camino) B’enaq = está en camino (Efesios 6,21: inb’enaq: yo estoyen camino) B’enaq = está en camino (1 Timoteo 4,15) B’enaq = va en camino (Apocalipsis 14,13) B’enaq = en camino (Hebreos 11,14: eb’enaq: ellos van en camino; 1 Pedro 3,12; 2 Pedro 2,14: ri pwaq b’enaq kik’u’x ruk’. Preocupados por el dinero; 1 Juan 1,6: ujb’enaq: nosotros vamos en camino) B’enaq chi q’ij = ya es tarde (Marcos 11,11; Mateo 14,15) B’i(aj) = nombre (ab’i = tu nombre) (Marcos 5,9) B’im = dicho (Hechos 4,25: ab’im: has dicho; 19,37: kib’im: ellos han dicho; 21,21) B’im = está dicho (participio del verbo b’ij) (Marcos 6,18; 12,26; 14,30; Mateo 10,25; 22,31; 24,15; 26,34; 27,43; 28,16) B’im = participio del verbo decir (Gálatas 3,15; 5,21: nub’im: ya he dicho) B’im = está dicho (Filemón 1,7) B’im = está dicho (Apocalipsis 1,2: ub’im ri Jesus Kristo: ha dicho Jesús Cristo) B’in(ik) = decir (Santiago 2,7: keb’in: ellos dicen) B’inel = pasajero, de paso, peregrino, caminante (Hebreos 11,13: eb’inel: son pasajeros, peregrinos) B’inem = caminata; viaje (Marcos 6,53; 13,34; Mateo 12,43; 25,14) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

17

B’inem = caminata (Filipenses 2,16: nub’inem: mi caminata) B’ininaq = ha caminado (Hechos 14,8) B’innelyab’il = peste, epidemia (Hechos 24,5) B’insab’al = lo que orienta el barco (Hechos 27,40) B’insanel taq ri jukub’ = capitán, marinero (Apocalipsis 18,17: eb’insanel taq rijukub’: marineros) B’insaxik = del verbo b’inik; ub’insaxik: hacerlo caminar (2 voz del verbo) (Marcos 6,48) B’iq’al = poco a poco (Colosenses 3,10) B’irb’itkil = temblor (Filipenses 2,12) B’is = tristeza (Efesios 4,30) B’is(ob’al): tristeza (Romanos 9,2) B’isob’al = tristeza (Lucas 22,45) B’isob’al = tristeza (Marcos 14,33; Mateo 11,17; 26,37) B’isob’al = tristeza (Santiago 4,9) B’ixik = del verbo b’ij: decir (2 voz del verbo) (Marcos 1,27) B’ixkal = significado (ub’ixkal = su significado) (Marcos 4,13; 5,41) B’ixob’al = salmos (Marcos 26,30) B’ixob’al = salmos; cantos (Lucas 24,44) B’ixonik = salmo (Marcos 14,26) B’ixonik = cantar, alabar (Efesios 1,14: rechub’ixoxikri...: para alabar su... gloria) B’i’aj = nombre (Hechos 18,15) B’i’aj = nombre (Efesios 1,21; Filipenses 2,9) B’i’aj = Nombre (Hebreos 1,4; 3 Juan 7) B’oqom = arrancado (Judas 12) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

18

B’otolik = enrollado (Apocalipsis 5,1) B’otz’ib’al = envoltorio (Juan 20,5) B’urix = burro (Marcos 11,2; Mateo 18,6)

Ch Chachapa’ = agarra imperativo de kuchapo (Mateo 17,27) Chaj = ceniza (Mateo 11,21 (ver chäj = luz)) Chajil = el que cuida, cuidador (Hechos 4,1) Chajil = cenizas (Hebreos 9,13: kichajil: sus cenizas) Chajinel = cuidador (Mateo 27,65) Chajinel = cuidador, el que cuida (2 Corintios 11,32) Chajinel= guardián (Hechos 16,24) Chajinel = cuidador (Hebreos 13,17: echajinelab’: cuidadores) Chajusuj = ofrece (imperativo) (Lucas 5,14) Chak = trabajo (uchak: su trabajo) (Marcos 13,34; 15,21) Chakach = cesta, canasta (Hechos 9,25) Chakach = cesta, canasta (Marcos 6,43; Mateo 13,48) Chakach = cesta; canasta (2 Corintios 11,32) Chakojla’ = ponlo inmediatamente (Hechos 12,8) Chakolo’ awib’ = sálvate imperativo de kolo (Marcos 15,30); chakolo’:sálvale Chakunem = trabajo (Filipenses 2,13) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

19

Chakuninaq = él ‐ ella ha trabajado (2 Corintios 10,16) Chak’eqala’ = tira inmediatamente (Hechos 12,8) Chanim = pronto (Marcos 1,12; 5,30; 13,5.14.26; 14,3.33; Mateo 7,5) Chanim = pronto; inmediatamente, actual (Gálatas 1,4) Chapb’alq’ab’ = alianza (Marcos 14,24; Mateo 26,28) Chapb’alq’ab’ = alianza (Lucas 22,20) Chapb’alq’ab’ = alianza (Romanos 9,4) Chapb’altaqkär = instrumentos para pescar; ajchapaltaqkar = pescador (Marcos 1,16) Chapik = del verbo chapo: agarrar. Segunda voz del verbo nuchapik: agarrarme (Marcos 14,48; Mateo 26,55) Chapik =agarrar (Apocalipsis 3,11: ko uchapik: agarra fuerte, duro) Chaple’m = empezado (Hechos 11,15: nuchaple’m: yo he empezado) Chapoch’o’ = desvaine (imperativo del verbo kupocho (Mateo 17,27)) Chapom = agarrado (Hechos 19,16) Chapom = agarrado (Lucas 8,29) Chapom = agarrado (participio; ver verbo chapo = él está agarrado) (Marcos 1,23; Mateo 8,28; 12,22) Chapom = está agarrado (Apocalipsis 2,13: ko achapom: tu tienes agarrado fuerte; 7,1: kichapom: ellos tienen agarrado) Chapowinaq = persona que tiene agarrado algo; “lo tiene agarrado” (Marcos 3,22) Chaptal(ik) = agarrado (Hechos 8,7) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

20

Chaqasajawib’ = bájate (Mateo 27,40) Chaqi’j = seco (Hechos 28,3) Chaqi’j = seco (Lucas 23,31) Chaqumunoq = que beba (Juan 7,37: imperativo) Chaq’ = maduro (Apocalipsis 18,14) Chaq’(xel) = hermano menor (Lucas 15,12.27) Chaq’ab’ = noche (Marcos 4,27; 5,5; 14,30; Mateo 4,2) Chaq’axel = hijo e hija menor (Romanos 9,12) Chaq’ij = seco (Marcos 11,20; Mateo 12,43) Chaq’ij = seco (Hebreos 11,29: chaq’ijilaj / ulew: tierra muy seca, adjetivo superlativo; 2 Pedro 2,17 echaq’ij: secos) Charipib’a’ = extiéndele; crucifícale; imperativo de tipo = le crucifica (Marcos 15,13) Chasa’j = ven tú (Imperativo 2 singular) (Marcos 5,23; 9,24) Chasa’j= ven (Apocalipsis 17,1) Chatasajuloq = venga (Mateo 14,29) Chatel uloq = sal de allí para acá; imperativo segunda pers. sing. del verbo elik: él‐ella sale con preposición direccionaluloq (Marcos 5,8; 9,25) Chateloq = imperativo cuarta voz del verbo elik (Mateo 4,10) Chatesa’juloq = ven (imperativo) (Lucas 18,22) Chatka’yoq = mira (imperativo) (Lucas 18,42) Chatkojonoq= imperativo del verbo kojonik: cree (Marcos 5,36) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

21

Chatkuntajoq = imperativo de kunaj: sé curado (Marcos 5,34) Chatlaq’ab’enoq = imperativo de laq’ab’ej = vigilar (Marcos 13,34.35 (chixlaq’ab’enoq: segunda plural)) Chatoq’ob’isajnuwach = ten piedad de mí; ten compasión de mi (Lucas 18,38) Chatpetoq = venga (Mateo 19,21) Chatqumunoq = imperativo de qumunik = beber (Lucas 12,19) Chattak’aloq = imperativo segunda persona singular (Hechos 26,16) Chatt’uyul(oq) = siéntate (imperativo del verbo t’uyi’k = sentarse) (Marcos 12,36) Chatuxlanoq = imperativo segunda persona del singular de uxlanik = descansar (Lucas 12,19) Chatwa’lijoq = imperativo de wa’lijik = levántate (Marcos 5,41; 10,49; Mateo 2,13) Chatwo’q = come tú (imperativo de wa’ik) (Juan 4,31) Chatwo’q = imperativo de wa’ik: comer (Lucas 12,19) Chatxulun(oq) = baja tú (imperativo segunda persona singular) (Juan 4,49) Chawach = delante de ti (Marcos 1,2) Chawech = a ti (Marcos 2,11; 5,7) Chawila’ = mira, imperativo del verbo ilo: mirar (Hechos 13,11) Chawilampe’ = mira (imperativo de ilo) (Marcos 2,24; 11,21; 13,1) Chaxkut = a tu lado (Juan 17,5) Cha’b’aj = a pedradas (Lucas 20,6) Cha’om = elegido (Juan 1,34) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

22

Cha’om = elegido (Lucas 23,35) Cha’om = escogido; elegido (Mateo 25,34) Cha’om = elegido, escogido (1 Timoteo 5,21: echa’om: son elegidos) Cha’om = elegido (1 Pedro 2,6) Cha’tal(ik) = elegido (Hechos 10,41: echa’tal(ik): plural) Cha’talik = elegido (Mateo 24,22.31) Cha’talik = elegido; escogido (Romanos 1,1) Cha’talik = elegido, escogido (1 Tesalonicenses: ixcha’talik: vosotros elegidos) Cha’utzirisajawib’ = cúrate (Mateo 5,25) Chäj = luz (Mateo 5,14 (ver chaj = ceniza)) Chäjb’al = lámpara (Apocalipsis 18,23) Chb’antajoq = sea hecho (Mateo 6,10) Chb’il aqan rib’ = contra sí mismo (Mateo 12,26; 16,24) Chb’il aq’an kib’ = a ellos mismos (reflexivo) (2 Timoteo 3,13) Chb’il iwib’ = entre ustedes (Hebreos 13,1) Chb’il rib’= así mismo (Romanos 14,13: chqab’il taq qib’: a nosotros mismos; chb’il taq iwib’: a ustedes mismos) Chb’il taq iwib’ = entre ustedes mismos; reflexivo segunda plural (Gálatas 4,15) Chb’il taq qib’ = los unos a los otros (Tito 3,3) Che = a él ‐ ella (Marcos 1,32) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

23

Chech = (o chrech) a él (Marcos 1,30) Che’ = árbol; cárcel (Marcos 6,17; 12,26); bastón (Marcos 14,43) Che’ajacha’ ub’ik = imperativo de jacho: despídelos, déjalos ir (Marcos 6,36) Che’animajoq = que huyan; imperativo tercera persona plural del verbo animajik: huye (Lucas 21,21) Che’awila’ = imperativo de rilo = ver; complemento tercera persona plural (Lucas 18,18) Che’ituyb’a’ = hacedlos sentar (Juan 6,10) Che’rinaq = paralizado (de hecho como un palo) (Hechos 14,8) Che’rinaq = paralizado (de hecho como un palo) (Marcos 2,3; Mateo 9,1) Che’ujala’ = que los cambie (imperativo del verbo jalo) (Lucas 7,31‐32) Chi (tzi; si) = desde (Marcos 5,5; 7,3; 11,20) Chi chanim = pronto (Mateo 24,29) Chi na = otra vez, de nuevo (Santiago 4,6) Chichu’ = señora (Marcos 12,42) Chichu’ uji’ = su suegra (de hombre) (Lucas 4,38) Chichu’ uji’ = su suegra (de hombre) (Mateo 8,14) Chij = oveja (Marcos 6,34; 14,12.27; Mateo 12,11 25,32) Chijb’al = lugar de estancia, de paso, tienda (2 Corintios 5,1) Chijujunal = cada uno de ustedes (1 Pedro 4,10) Chijumul = otra vez (1 Pedro 5,10) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

24

Chik = otro (en este caso adjetivo: jun k’olib’alchik) (Marcos 1,38) Chik = ya (En este caso adverbio de tiempo: ya está cerca) (Marcos 1,15); en otros casos es: otro; otra vez Chikaj = en el cielo (Marcos 6,41; 7,34; 11,30; 13,25) Chikojo’ = pongan (imperativo del verbo kojo) (Marcos 6,9) Chikop = animal (Marcos 1,13) Chikopajuwokaj = aves del cielo (Marcos 4,4) Chikop rech ri uwokaj = ave (Mateo 6,26) Chik’ak’ar(oq) = que se renueven (Hebreos 6,6) Chilawchij iwib’ = guárdense ustedes mismos (Marcos 13,23) Chila’ = allí (Marcos 1,35; 3,1; 5,10; 6,1; 15,21; Mateo 27,39) Chila’ = allí (Romanos 15,24) Chim = morral (Lucas 12,33) Chimal = bozal de animal (1 Corintios 9,9: uchimal: su bolsa) Chinaterne’b’ej = sígueme (Mateo 19,21) Chiri’ = aquí (Hechos 10,19; 25,10) Chiri’ = aquí (Mateo 17,20) Chisa’j = vengan ustedes (Juan 4,29; 21,12) Chisa’j = vengan, imperativo del verbo venir (Marcos 6,31; Mateo 11,28; 22,4; 25,34) Chisa’jb’a’ = vengan (Hechos 16,15) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

25

Chiwilampe’ = miren (imperativo de ilo segunda persona plural) (1 Corintios 10,18; 2 Corintios 6,2) Chiwilampe’ = miren (imperativo de ilo) (Marcos 13,21; Mateo 24,6) Chiwilampe’ = miren ustedes (imperativo de ilo) (Lucas 17,23) Chiwilampe’ = ved, mirad, imperativo segunda plural (Gálatas 6,11) Chiwilampe’ = miren ustedes (Santiago 3,5; 1 Juan 3,1) Chiwuk’aj iwib’ = llévense bien, (1 Corintios 1,10: del verbo uk’aj: llevar) Chixatz’yaqinoq = vístanse (Romanos 13,14) Chixch’awb’a’ ruk’ ri Dyos = oren (Marcos 13,18 imperativo) Chixel uloq = salgan ustedes (Apocalipsis 18,4) Chixk’asaloq = estén despiertos, vigilen (imperativo del verbo k’asi’k) (Lucas 12,40) Chixk’asaloq = estén despiertos, estén vigilantes (1 Pedro 5,8) Chixk’oloq = kochixk’oloq: manténgase firmes, estad firmes (1 Corintios15,58) Chixk’ork’otoq = tocad (la puerta), imperativo segunda persona plural (Lucas 11,9) Chixka’yb’enoq = estad atentos, vigilad (Imperativo de ka’yik ) (Marcos 13,33) Chixlaq’ab’enoq = velen (imperativo cuarta voz) (Marcos 14,34) Chixo’l = entre ustedes (1 Pedro 4,10) Chixwa’lijoq = levántense; imperativo de wa’lajik (Marcos 14,42) Chi’ = boca (Marcos 1,3) Chi’aj = boca en general (Romanos 3,19) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

26

Chi’m = está prometido (Hebreos 6,12; 11,39) Chi’nik = ofrecimiento (Romanos 4,13; 9,4) Chi’nik = ofrecimiento, promesa (Gálatas 3,16; 4,23; Efesios 1,13; 6,2) Chi’nik = promesa (1 Timoteo 4,8) Chi’nik = promesa (Hebreos 6,13; 10,36: uchi’nik ri Are’: Su promesa) Chi’y = orla (Mateo 23,5) Chjujunal = cada una / uno (Juan 2,6) Chjujunal = cada uno (Lucas 11,3) Chjujunal = cada uno (Romanos 14,12: chqajujunal: cada uno de nosotros) Chjujunal = uno por uno (Hechos 11,4) Chjujunal = uno por uno (Marcos 4,8); cada uno (Marcos 15,6) Chkaqan = a pie (Mateo 14,13) Chkib’ilkib’ = los unos a los otros (Marcos 9,10) Chkib’ilkib’ = entre ellos mismos, segundo lugar (Filipenses 4,2) Chkijujunal = cada uno (Hechos 2,45) Chkijujunal = cada uno de ellos (Marcos 13,34) Chkikoloxik = que los pudo haber salvado (2 Tesalonicenses 2,10) Chkik’ule’laxik = acción de contradecir (1 Pedro 3,12) Chkilik = para mirarlos (1 Pedro 3,12) Chkilixik = está viendo a (1 Timoteo 5,16) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

27

Chkiq’usb’a’ = encorven sus espaldas (Romanos 11,10: imperativo tercera persona plural) Chkixo’l = en medio de ellos (Marcos 1,13; 5,27) Chk’oloq = que haya...(en este contexto) (1 Corintios 1,10) Chnuwach = delante de mi (Marcos 1,7) Cho = lago profundo (Marcos 5,11; Mateo 8,18) Cho = lago, profundo (Efesios 3,18) Cho = parte exterior, delante de (Apocalipsis 11,2: ri uwoja cho ri nim Rachoch...) Chojojeb’al = cascada, ruido del agua que cae (Apocalipsis 1,15: uchojojeb’al ri nima’q taq ja’: el ruido de las grandes aguas) Cholajil = explicación (Mateo 19,1) Cholajil = orden, discurso, fila (Santiago 3,16: man k’o ta ri usuk’ cholajil: no habrá orden) Cholem = narración ordenada, presentada (Apocalipsis 22,19) Chomab’al = pensamiento (Marcos 8,33; Mateo 5,17; 9,4) Chomanik = pensamiento (Marcos 7,22; 12,33; Mateo 16,23 (3 veces)) Chomatajinaq = está pensando (segunda voz del verbo omaj) (Mateo 1,20) Chomatalik = pensado (Lucas 22,22) Choma’q = gordo (Mateo 22,4) Cho’q chrech= que diga a... (1 Timoteo 2,11) Choq’ab’ = fuerza (Marcos 3,27; 5,30; 14,31.38) Choq’b’al = aguijón (1 Corintios 15,55: achoq’b’al: tu aguijón, posesivo segunda persona singular) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

28

Choq’ijsaq = existencia (Marcos 14,21; Mateo 26,24) Choq’ijsaq = existencia (Lucas 20,32) Choq’ijsaq = existencia (Juan 17,5) Choq’ijsaq = existencia (1 Corintios 8,6) Choq’ijsaq = existencia (Hebreos 10,1) Cho’asantil = que te llevó en su seno, que te llevó antes de nacer (Lucas 11,27) Cho’qinaq = dado a conocer (Juan 15,15: incho’qinaq = yo he dado a conocer) Chpax b’a’ ri uk’u’x = que tenga piedad (2 Timoteo 1,16) Chpetb’a’ = que venga (Lucas 9,23) Chpetoq = que venga (Lucas 11,2) Chpetoq = venga (Mateo 6,10) Chqaxo’l = entre nosotros, en medio de nosotros (Marcos 6,3) Chqij = detrás de nosotros (2 Corintios 5,3) Chraqan = a pie (Hechos 20,13) Chrech = preposición: a él ‐ ella (Marcos 1,3) Chrij = detrás; exterior (Lucas 11,39) Chrij = preposición, detrás de él ‐ ella (Marcos 1,31; 5,27) (sobre él; Marcos 9,13) Chripab’a’xoq = crucifícale (Mateo 27,22) Chsa’j = venga (Marcos 9,24) Chub’anik = nada más por hacer, con engaño (Lucas 20,20) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

29

Chub’eq’ijchub’esaq = por los siglos de los siglos (Juan 8,35) Chub’eq’ijchub’esaq = siempre, eterno, por los siglos (2 Corintios 11,31) Chub’eq’ijchub’esaq = eternamente (Romanos 9,5; 16,27) Chub’eq’ijchub’esaq = por los siglos de los siglos(Efesios 3,21) Chub’o’jalkij = sobre las espaldas (Mateo 23,4) Chuchb’al = madrastra, (1 Corintios 5,1: uchuchb’al: su madrastra, la esposa de su padre) Chuchi’ = a la orilla (Marcos 1,16; 9,20) Chuchqajawinik = servicio sacerdotal (1 Pedro 2,5) Chuchqajawisanik = ejercicio del sacerdocio (Hebreos 7,5) Chuchomaxik = sea pensado, sea preocupado (1 Corintios 7,21: matok chuchomaxik weri': no entres en preocupación por esto) Chuchoyo’ = córtalo (Lucas 13,7) Chuchqajaw = sacerdote (antiguo testamento) (Marcos 1,44; 10,33; 11,27; 14,1) Chuchu’ = señora (Hechos 13,50: rienimtaqchuchu’ib’: las señoras importantes) Chuchu’ = señora (1 Timoteo 4,7: chuchu’ib’: señoras) Chujalab’ik = se parece a (Mateo 11,16) Chujaqik = acción de abrir (Juan 11,37) Chujataqa’ ub’ik = envíanos, imperativo del verbo taqo (Marcos 5,12) Chujala ub’i = se parece a (Apocalipsis 13,2; 15,2) Chujato’o’ = sálvanos (Mateo 6,13) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

30

Chujkila’ = del verbo ilo. Imperativo: Chujkila’: qué nos vean como..., que nos tengan por...complemento segunda persona plural, sujeto tercera persona plural (1 Corintios 4,1) Chukab’ q’ij = al día siguiente (Marcos 11,12) Chukab’ q’ijchik = al día siguiente (Lucas 9,37) Chukb’al = herramienta (2 Corintios 10,4: jetaqqachukb’al: nuestras herramientas, adjetivo posesivo segunda persona plural) Chukb’al = instrumento (Hechos 9,15) Chukb’al = instrumento (Romanos 6,13) Chukral = que vigilaban los rebaños en los corrales (Lucas 2,8) Chuk’isb’al = de ultimo (Marcos 9,35) Chuntew = nieve (Apocalipsis 1,14) Chupalaj = en su cara (Juan 18,22; 19,3) Chupalaj = en su cara (Marcos 14,67; Mateo 26,67) Chupalaj = en su cara (Gálatas 2,11) Chupalaj = en su cara (1 Pedro 3,16: chipalaj: en su propia cara) Chupam = dentro de (Marcos 7,19) Chupub’al = borrador (Hebreos 10,6.12) Chuputajinaq = está borrado (Hebreos 10,18) Chuqul = en su cuello (qul) (Lucas 15,20) Chuqul = en su cuello (qul) (Marcos 9,42) Chuq’ab’ = fuerza (Marcos 2,17, 12,30; 14,37) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

31

Chuq’ab’alil = fuerza; poder (Romanos 8,25.38) Chuq’ab’alil = solidez (Hebreos 3,14: uchuq’ab’alil: su solidez) Chuq’ijsaq = sus días que vienen (Mateo 2,18) Churox = al tercer día (Marcos 9,31; Mateo 20,19) Chusantil = desde el seno (Lucas 1,15) Chusantil = desde su concepción (Juan 3,4) Chutatb’exik = escucharlo (Juan 6,60) Chutzal = cerca de (Lucas 9,47) Chutzaltmaluk’u’x = en el costado (Juan 19,34) Chutza’m = en la punta de (Juan 19,29) Chutza’m = en su nariz (Mateo 10,9) Chuwach = delante de él (Marcos 1,7) Chuwachulew = en la tierra (Marcos 2,10) Chuwachulew = en el mundo (1 Juan 4,3) Chuxe’ = debajo de (Marcos 4,32; Mateo 15,13); antes de (Marcos 15,42; Mateo 24,34); abajo (Mateo 27,51) Chuxe’ kan = antes de (Mateo 24,38) Chuxe’ uloq = debajo de, desde la raíz (Hebreos 11,10) Chuxkut chuxukut = a su lado (Marcos 3,31; Mateo 21,1) Chuxkut = a su lado (Juan 19,26) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

32

Chuxkut = a su lado (Lucas 13,8) Chuxo’l = entre (Marcos 5,2; 12,28) Chuxo’l = entre... (Efesios 2,14; 5,19: chixo’l: entre ustedes) Chwaqib’ = seis (dentro de) (Mateo 17,1) Chwe’q = mañana (Mateo 6,30) Chwe’q = mañana (Hebreos 9,11) Chwe'q kab’ij = el futuro (1 Corintios 3,22) Chwe'q kab'ij = el futuro (Hebreos 6,5; 9,11; 13,14; 2 Pedro 2,6)

Ch’ Ch’ab’ = arco (Apocalipsis 6,2: uch’ab’: su arco) Ch’ab’ ala = novio (Juan 2,9) Ch’ab’ ala = novio (Marcos 2,19; Mateo 25,1) Ch’ab’ ali = novia (1 Corintios 7,36; 2 Corintios 11,2) Ch’ab’ ali = novia (Juan 3,29) Ch’ab’al = voz (Marcos 1,11; 9,7); lengua hablada (Marcos 15,22) Ch’ab’ej = hablar (Hechos 15,29: ch’ab’ejchib’a’: hasta luego, adiós) Ch’ab’ej = infinitivo del verbo hablar (Gálatas 4,20: jasich’ab’exik: cómo hablarles a ustedes) Ch’ab’exik = entendimiento (Mateo 25,2) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

33

Ch’ab’exik = es hablado (1 Corintios 4,10: qach’ab’exik: nuestro hablado) Ch’ajb’al = lavadero (Juan 13,5) Ch’ajch’ob’elil = purificación (Hebreos 9,13) Ch’ajch’ob’enik = purificación (Hechos 21,24) Ch’ajch’ob’enik = purificación (Lucas 2,22) Ch’ajch’ob’enik = purificación (Lucas 3,25) Ch’ajch’oj = limpio, purificado, puro (1 Corintios 5,8) Ch’ajch’oj = limpio; puro (Marcos 1,42; 7,19; Mateo 5,8; 11,5) Ch’ajch’oj = puro, limpio, impecable (Efesios 5,27: ch’ajch’ojalaj: limpísimo, adjetivo superlativo; Filipenses 1,10; 4,8) Ch’ajch’one’nik = purificación (Hebreos 1,4) Ch’ajom = lavado; limpiado; purificado (Marcos 7,2; Mateo 15,20) Ch’ajom = purificado (Hebreos 10,22: ich’ajom: ustedes lo han purificado) Ch’akanel = vencedor, ganador (Apocalipsis 2,7) Ch’akanik = triunfo (Mateo 12,20) Ch’akanik = victoria (1 Corintios 15,54) Ch’akat = almohada; cojín (Marcos 4,38) Ch’akataj = almohada; cojín (Marcos 14,15) Ch’akataj = del verbo ch’ako, 3 voz del verbo (ganar) (Marcos 12,39) Ch’akatajinaq = ganado (Hechos 12,20) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

34

Ch’akik = del verbo ch’ako: ganar (Marcos 4,19) Ch’akik = ganar (2 Pedro 2,14: kich’akik ri etuqa’r taq uxlab’al: ganar a los espíritus débiles) Ch’akoj = ganancia (Romanos 5,15: qach’akoj: nuestra ganancia) Ch’akoj = ganancia (Filipenses 1,21) Ch’akoj = ganancia (Santiago 4,13: qach’akoj: nuestra ganancia) Ch’akom = fue ganando, ha sido ganado (1 Corintios 15,28: uch’akom: él o ella lo ha ganado, participio del verbo ch'ako) Ch’am = ácido (Romanos 3,14) Ch’amil= levadura (Apocalipsis 19,2) Ch’amil(al) = levadura (Marcos 14,2.12; Mateo 26,17) Ch’amilal = levadura (Lucas 22,1) Ch’amilal = levadura (Gálatas 5,9) Ch’ami’y ch’imi’y = cetro, vara (Apocalipsis 2,27; 19,15) Ch’ami’y(al); ch’imi’y = bastón (Marcos 6,8) Ch’analik = desnudo (1 Corintios 4,11: ujch’analik: nosotros estamos desnudos) Ch’analik = desnudo (Hechos 19,16: ech’analik: desnudos) Ch’analik = desnudo (Marcos 14,52; Mateo 25,36) Ch’analik = desnudo, desnudez (Romanos 8,35) Ch’aqap = el otro lado (Apocalipsis 22,2) Ch’aqap(il) = pedazo ( Marcos 2,21; 6,43; 12,42; Mateo 27,51); del otro lado; a la otra orilla (Marcos 6,45; Mateo 4,25) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

35

Ch’aqapil = pedazo (1 Corintios 1,13) Ch’aqapil = una parte, un pedazo (Apocalipsis 6,8: kijeb' uch’aqapil ri uwachulew: cuatro partes de la tierra) Ch’at = cama (Marcos 1,30; 6,55; 7,30; Mateo 8,14)) Ch’awel = abogado (Hechos 24,1) Ch’awel = testigo por su palabra, el que testifica con su palabra (2 Corintios 13,1: ech’awel: plural) Ch’awel = abogado, mediador, intercesor (Hebreos 8,6: 9.15) Ch’awem = oración (Marcos 11,17.25); el hecho de hablar (Mateo 9,33) Ch’awem ruk’ ri Dyos = oración (1 Pedro 4,7) Ch’awib’al = voz (Juan 3,8: uch’awib’al = su voz) Ch’awib’al = voz (Lucas 3,4) Ch’awib’al = voz; uch’awib’al = su voz (Marcos 1,3) Ch’awib’al = lenguaje (Colosenses 3,8: ich’awib’alri ix: vuestro lenguaje) Ch’awinaq = ha hablado (Juan 18,20: inch’awinaq: yo he hablado) Ch’awinaq = ha hablado (Marcos 9,18) Ch’awinaq = ha hablado (Hebreos 1,2) Ch’awinaqruk’ = ha hablado con él‐ella (Lucas 9,40) Ch’ayik = pegar (Mateo 24,49) Ch’ayikil = castigo (Lucas 12,48) Ch’ayinem = azotar, azotes (2 Corintios 6,5) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

36

Ch’ayinik = acción de pegar, de golpear, azotes (2 Corintios 11,23) Ch’a’k = peste, plaga (Apocalipsis 6,8; 16,11; 18,4) Ch’a’o = infinito del verbo quejarse, reclamar (Colosenses 3,13: rikich’a’ chixo’l: las quejas o reclamos entre ustedes) Ch’ek = rodilla (Hechos 7,60) Ch’ek = rodilla (Marcos 15,19) Ch’ek = rodilla (Efesios 3,14: nuch’ek: mi rodilla; Filipenses 2,10) Ch’ek = rodilla (Hebreos 12,12: ich’ek: sus rodillas (de ustedes) Ch’ich’ = todo objeto de metal, cadenas (Marcos 5,3) Ch’ich’ rechch’o’j = espada (Marcos 14,43) Ch’ich’ilaj = de metal verdadero (Hechos 12,10) Ch’ijejem = obligado a...(2 Corintios 9,7) Ch’ijo = infinitivo del verbo soportar (2 Tesalonicenses 1,7: ich’ijijemrik’ax: ustedes han soportado las pruebas, participio) Ch’ikilikuwi’ = embrocado (Hechos 1,18) Ch’ikimanik = empujones (Hechos 7,58) Ch’ikitalik = fijado (Romanos 5,6) Ch’ikom= está establecido, confirmado (1 Timoteo 6,15) Ch’imil = estrella (Lucas 1,78) Ch’imil = estrella (Mateo 2,2.9) Ch’imi’y = bastón (2 Corintios 11,25) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

37

Ch’imi’y = bastón (Hebreos 9,4: uch’imi’y ri A’aron: el bastón de Aaron) Ch’imi’yal = cetro (Hebreos 1,8: uch’imi’yal ri rajawib’al: el cetro de su reino) Ch’iyom =él o ella ha sido azotado, pegado (2 Corintios 11,25: inch’iyom: yo he sido pegado, azotado. Participio de la voz reflexiva del verbo ch'iyo.) Ch’ob’ik = del verbo ch’ob’o: saber; 2 Voz (Marcos 4,11) Ch’ob’o = saber; comprender (Lucas 8,10: ch’ob’ik dado a conocer) Ch’ob’o = infinitivo del verbo saber, entender (Efesios 3,2: ich’ob’om: ustedes han sabido, entendido) Ch’ob’om = comprendiendo (Mateo 12,7) Ch’ob’om = ha sabido, ha entendiendo (2 Corintios 1,14: ich’ob’om: ustedes ya han entendiendo, ustedes ya han entendido. Tercera persona plural) Ch’ob’om = conocido, sabido (1 Juan 3,6: man uch’ob’om ta uwach ri are’: él no lo conoce) Ch’ob’tal(ik) = conocido (2 Corintios 6,9: manch'ob'taltaqawach: no somos conocidos) Ch’ob’tal(ik) = conocido (Juan 10,5) Ch’ojch’oj= puro, limpio (Filipenses 2,15: ixch’ojch’oj: ustedes son puros) Ch’okma’y = cojo, renco (1 Corintios 11,30) Ch’oko’ = cojo (Hechos 3,2; 8,7: ech’oko’ = plural) Ch’oko’ = cojo (Juan 5,3: ech’oko’ib’: cojos, plural animado) Ch’oko’ = cojo (Mateo 15,30) Ch’oko’ = cojo (Hebreos 12,13) Ch’o’j = disputa, guerra (Juan 3,25) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

38

Ch’o’j = guerra (Marcos 13,7; Mateo 24,6) Ch’o’j = pleito (Hechos 18,14) Ch’o’jinik = infinitivo del verbo pelear (Filipenses 1,15) Ch’o’jinik = disputa, conflicto (Tito 3,9) Ch’uch’uj = suave (Mateo 11,30) Ch’uch’uj = adjetivo suave (Filipenses 4,5: ch’uch’ujalaj: adjetivo superlativo suavísimo) Ch’uch’uj = suave (1 Pedro 3,16) Ch’uch’ujal = suave (1 Corintios 13,4: uch’uch’ujal: su suavidad, adjetivo posesivo, tercera persona en singular) Ch’uch’ujil = suavidad (2 Timoteo 2,25) Ch’ujarinaq = agitado; enloquecido, enfurecido (Marcos 5,38) Ch’umil = estrella (Marcos 13,25; Mateo 2,7, 24,29) Ch’umil, ch’imil = estrella (2 Pedro 1,19) (Santiago 5,4: sib’alaj ch’umil: ejércitos del cielo). Ch’uqatal(ik) = ha sido tapado (1 Corintios 11,5.13; 2 Corintios 3,18) Ch’uqub’al = algo que sirve para tapar algo (1 Corintios 11,15) Ch’uqub’al = tapado (lo que sirve para cubrirse, taparse) (Juan 20,7) Ch’uqb’alil = corazas (Apocalipsis 9,9: ch’ich’ ri uchuqb’alil ri kib’aqil: era de hierro lo que protegía sus cuerpos) Ch’uqutal(ik) / ch’uqatal(ik) = tapado; cubierto (Marcos 14,51; Mateo 10,26) Ch’uqutalik = tapado, cubierto (Hebreos 9,4; 11,37: ech’uqutalik: ellos están cubiertos). Ch’uti’n = pequeño (Lucas 8,34) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

39

Ch’uti’n = pequeño (Marcos 8,38; 9,42; Mateo 2,6; 5,19; 11,11.25; 25,45) Ch’uti’nal = pequeñez (Marcos 10,20) Ch’u’j = loco; enfurecido (Marcos 4,19; Mateo 7,26); plural ech’u’jab’ (Mateo 4,24) Ch’u’j = locura (1 Corintios 1,18) Ch’u’jil = locura (1 Corintios 2,14) Ch’u’jil = enojo, locura (2 Timoteo 2,23) Ch’u’k = codo (Marcos 7,3)

E E tak’u lo = cuanto más (Lucas 12,28) Eb’enaqub’i’ = yéndose (Mateo 28,11) Echa’ = pasto (Juan 10,9: recha’: su pasto) Echa’ = pasto (Marcos 5,11) Echa’b’al = lugar donde comen los animales (Lucas 2,7) Echb’al = herencia (Hechos 20,32) Echb’al = herencia (Lucas 12,13; 15,12: wechb’al = mi herencia) Echb’al = herencia (Mateo 25,34) Echb’al = herencia (Romanos 4,13) Echb’al = herencia (Gálatas 3,18; Efesios 1,18: recha’b’al: la herencia de...o su herencia; Colosenses 3,24) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

40

Echb’al = herencia (Hebreos 9,15; 1 Pedro 1,4) Echb’anel = heredero (Marcos 12,7; Mateo 21,38) Echb’anel = heredero/a (Gálatas 3,29: ixechb’anelab’: ustedes son herederos; 4,1) Echb’anel = heredero (Hebreos 1,2) Echb’anik = heredar (Hebreos 11,8) Ejalab’alil = numero (Romanos 9,27: kejalab’alil: su número de ellos, k posesivo tercera persona plural) Ejalam = contado (Lucas 12,7) Ejalam = contado (Mateo 15,38) Ejalam = está contado (Apocalipsis 12,12) Ejatalik = contado, enumerado (Romanos 9,8: e’ejatalik: contados, enumerados) Ejatalik = están contados (Lucas 13,23) Ejeri’ = como así (Mateo 19,12) Ejeri’ jasri are’ = Ellos son como él (Filipenses 2,29) Eje’ na k’uri’ = son como (20,36) Eju’lajuj = once (personas) (Marcos 16,14) Ekawinaqlajuj tok’ = cinco mil (Marcos 6,44) Ekech = desde (Mateo 5,32) Ekowinel = poderoso (Hebreos 11,13) Ek’i = numerosos (ek’ya) (Marcos 2,15) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

41

Ek’ilaj = muchísima gente (superlativo de k’i) (Juan 6,9) Ek’u = si (Mateo 5,32) Ek’u = y así (Romanos 6,17) Ek’u = Y si... Conjunción que liga. (Corintios 7,27: Ek'uri at: (Y si tú...)) Elaq’ = robo (Marcos 7,21; Mateo 15,19; 23,25) Elaq’om = ladrón (Marcos 11,17; 14,48; Mateo 24,43) Elem = acción de salir (Hechos 28,25) Elem = acción de salir (Lucas 8,42) Elem = salida; acción de salir; del verbo elik. Participio (Marcos 4,19; 10,46; Mateo 9,9.32) Elenaq = él o ella ha salido (1 Corintios 5,3; 11,8; 16,17: aretaqchi' ix elenaqub'ikri ix: cuando ustedes habían salido; 2 Corintios 5,3; 13,2: in elenaquloqiwuk’: yo he salido entre ustedes) Elenaq = ha salido (Hechos 17,21) Elenaq = ha salido (Juan 5,24; 16,30: atelnaq: tú has salido) Elenaq = salido (Marcos 7,30) Elenaq = ha salido (Hebreos 7,5: e’elenaq: ellos han salido) Elik = salir (2 Corintios 1,16: welikub'ik: salí directamente de donde ustedes) Elik = salida (2 Timoteo 4,6: welik: mi salida) Epetinaqkuk’ rie’ajjudeyib’ = prosélitos (Hechos 2,11) Epopoj = tirados (1 Corintios 10,5: epopojkanoqpari...tirados en...) Eqele’n = autoridad (Lucas 7,8; 20,2) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

42

Eqele’n = autoridad (Romanos 13,1: keqele’n: la autoridad de ellos) Eqele’n = autoridad (Tito 2,15: aweqele’n: tu autoridad) Eqele’n = autoridad (Hebreos 13,17: keqele’n: la autoridad de ellos) Eqle’m = su autoridad de él (Hechos 19,38: keqle’m: la autoridad de ellos) Eq’ab’arelab’ = emborrachados (Juan 2,10) Eqa’n = carga (Hechos 21,3) Eqa’n = carga (2 Corintios 11,9) Eqa’n = carga (Mateo 11,30; 23,4) Eqa’n = carga (Gálatas 6,2) Erachb’il = sus compañeros (Apocalipsis 12,7) Erachi’lb’am = sus amigos (Lucas 7,12) Ereye’m = esperaba a ellos (Hechos 10,24) Eril rech = testigos (Hechos 10,41) Eripb’am = los crucificados (Marcos 15,32) Esal Itzel = exorcistas (Hechos 19,13) Esal uwach = falso (Marcos 13,22; Mateo 7,15; 24,11) Esal uwach = falso (1 Lu’ 4,3: e’esal uwach dyos: falsos dioses; 1 Juan 5,21) Esal wach = falso, imitador (Hechos 13,6) Esam = quitado (Marcos 16,4) Esam = sacado (Juan 15,19: ixwesam: yo les he sacado; 20,1) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

43

Eseb’al = acción de quitar (1 Pedro 3,21) Etab’al = medida (Hechos 27,28) Etab’al = medida (Lucas 6,38) Etab’al = medida de longitud (Marcos 4,24; Mateo 7,2) Etab’al =medida de longitud (2 Corintios 10,13: ...ruk' ri jun etab'al...con la medida...) Etab’al = medida de longitud (Efesios 4,7: retab’alriusipanikriKristo: la medida del regalo de Cristo) Etab’al = medida (Apocalipsis 21,15) Etak’ab’al = lugar donde se sostienen mis pies, sostén de mis pies (Lucas 20,43) Etal = signo, señal (2 Tesalonicenses 3,17: ri retal nuq’ab’: el signo de mi mano) Etamab’al = sabiduría; ciencia (Romanos 11,33: retamab’al: su ciencia; 16,27) Etaqo’nelab’ = apóstoles (Lucas 24,10) Etasal(ik) = puesto a parte (Hechos 15,14) Eta'amanik = verbo saber (2 Timoteo 3,1: reta’maxik: sabido) Eta’mab’al = sabiduría (1 Corintios 1,21: reta’mab’al = su sabiduría, adjetivo posesivo, tercera persona singular; 13,2) Eta’mab’al = sabiduría (Marcos 6,2; Mateo 10,16; 11,20; 25,2) Eta’mab’al = sustantivo sabiduría (Efesios 1,8) Eta’manel = sabio, singular (1 Corintios 1,10: eta’manelab’: sabios, plural) Eta’manik = verbo saber, conocer (Colosenses 2,3) Eta’maninaq = sabiendo (Mateo 24,36) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

44

Eta’matal uwach = es conocido (Juan 18,15) Eta’matal(ik) = sabido (Hechos 17,23) Eta’matal(ik) = es sabido, es conocido (Apocalipsis 17,1, 18,2) Eta’matalik = es sabido (2 Corintios 3,2) Eta’matalik = es sabido; se sabe (Marcos 2,1; Mateo 12,33) Eta’matalik= es sabido (Filipenses 1,13) Eta’matalik = sabido (Hebreos 7,14) Eta’maxik = dado a conocer (Lucas 2,15) (E)wajxaqlajuj = diez y ocho (E plural animado) (Lucas 13,4) Eta’mtaluwach = conocido (Mateo 27,16) Eterne’mub’ik = seguidos de… (Juan 21,20) Etzalal = maldad (Efesios 4,14) Etzelal / etzalal = maldad (Marcos 7,22; Mateo 22,18) Etzalaxik uwach are’ = oprobio (Hebreos 13,13: retzalaxik uwach are’: su oprobio) Etzelam = detestado; rechazado (Juan 15,18: retzelam: él ella lo ha detestado) Etzelam = Ha sido despreciado (1 Corintios 4,10: etzelamqawach: nosotros hemos sido despreciados) Etz’anb’al = lugar donde se juega: estadio (1 Corintios 9,25) Etz’anem = juego (1 Corintios 10,7) Eye’b’al = esperanza (1 Corintios 9,10; 13,13) Eye’b’al = esperanza (Hechos 2,26) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

45

Eye’b’al = esperanza (Romanos 5,4; 12,12, 15,4: qeye´bál: nuestra esperanza) Eye’b’al = esperanza (Efesios 4,4: iweye’b’al = vuestra esperanza; Colosenses 1,5) Eye’b’al = esperanza (1 Pedro 1,3) Eye’m = esperado (Hechos 17,16: ereye’mrie’are’: él espera a ellos) Eye’m = esperado (Lucas 1,21) Eye’m = esperado (Hebreos 11,16: keye’m: ellos le esperan; 1 Pedro 1,21: iweye’m: ustedes le esperan) Eye’nel = el que espera (Lucas 3,15)

E’ E’akakab’ = de dos en dos (Marcos 6,7) E’are’ = ellos ‐ ellas (Marcos 1,16) E’ujtaqowinaq uloq = los que nos han enviado (Juan 1,22)

I Ib’enaq = ellos están caminando (Marcos 10,32; Mateo 20,17) Ichaj = hierba; legumbre (Romanos 14,2) Ichik’ = sueño (Mateo 2,12; 27,19) Ichi’k’ = sueño (2 Corintios 12,1) Ij = espalda (Romanos 8,35; 11,10: kij: su espalda de ellos) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

46

Ija’ = semilla (Marcos 4,5) Ija’al = raza (Marcos 9,28); generación (Mateo 1,17) Ija’lil = descendencia (Romanos 4,13: rija’lil: su descendencia; 9,6: erija’lil: las descendencias de él o ella) Ija’lil = generación (Gálatas 3,19; Efesios 3,21) Ija’lil = generación (Tito 3,9) Ikej = hacha (Lucas 3,9) Ikej = hacha (Mateo 3,10) Ikim = abajo (2 Corintios 11,33) Ikim = abajo (Juan 8,23) Ikim = abajo (Lucas 4,9) Ikim = abajo (Marcos 14,66; 15,38) Ikim = abajo (Romanos 8,39) Ik’ = luna (Marcos 13,24); mes (Mateo 18,26) Il = desgracia (Juan 5,14) Ilab’al / ilb’al = testimonio; muestra (Marcos 1,44; Mateo 24,14) Ilb’al = muestra (1 Corintios 13,12) Ilb’alwachaj = espejo (2 Corintios 3,18) Ilinel = testigo (Apocalipsis 3,14) Ilitaj(inaq) = se le ha visto (9,17: kilitaj(ik): ha sido visto) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

47

Ilitajinaq = ha sido visto (Juan 1,32) Ilitajinaq = se le ha visto (tercera voz del verbo ilo) (Marcos 13,19; 16,11; Mateo 24,21) Ilitajinaq = ha sido visto (Apocalipsis 16,18: man ilitajinaq ta(j): no ha sido visto) Ilo = ver (Marcos 4,17: manke’oktail) Ilo = infinitivo del verbo ver (Filipenses 1,27 che iwilik... si yo voy a verles) Ilol = testigo (Lucas 21,13; 24,48) Ilom = visto (ver ilo) (Marcos 2,12; Mateo 4,16) Ilom = visto (Colosenses 2,1: kilom: ellos han visto) Ilom = visto (3 Juan 11: man rilom ta uwach ri’ ri Dyos: no ha visto a Dios; Judas 3: wilom che rajawaxik: yo he visto que es necesario) Ilowinaq = él – ella ha visto (Juan 6,46) Imolom = construidos, creados... (1 Corintios 8,1: imolom taq dyoses: los ídolos, que son construcción y creación humana) In = yo (Marcos 1,7) In b’il re = soy proclamador de...(1 Timoteo 1,13) Ink’isinaq = ya he sido terminado (Lucas 13,32) Inlaj = chiquito (Mateo 5,19; 25,45) Inpetinaq = he venido (Lucas 12,49) Inutat = yo soy su padre (Hebreos 1,5) Isik’im = ustedes han leído, participio del verbo sik’ij (Marcos 2,25; 12,10; Mateo 21,42) Itak’al(ik) = los que están firmes en el testimonio (Apocalipsis 19,10) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

48

Itzb’al = mal hecho o hacer el mal (Gálatas 5,20) Itzb’al = hechicería (Apocalipsis 9,21) Itzel = malo (Marcos 1,23) Demonio (Marcos 3,22) Itze’ = la risa de ustedes (Santiago 4,9) Itznik = hechicería (Apocalipsis 18,23) Iwab’ = enfermo (Lucas 14,2) Iwal = enojo (Tito 3,3: qiwal: nosotros estamos enojados) Iwir = ayer (Marcos 11,21) Iwir = ayer (Apocalipsis 2,19) Iwi’ = su pelo (1 Pedro 3,3) Iwonojel = todos vosotros (Marcos 14,27) Ixb’anal = vosotros que hacen (hacedores de…) (Lucas 13,27) Iximitalik = ellos están amarrados (Hebreos 2,15) Ixjut = gusano (Marcos 9,48; Mateo 6,19) Ixjut = polilla (Lucas 12,33) Ixoq = mujer (Marcos 5,25; 14,3.5; 15,40) Ixoqil = esposa (Marcos 6,17; 12,25; Mateo 1,6) Ixoqilal = esposa (1 Corintios 7,4.39: Ri ixoqilal...La esposa...) Ixoqilal = mujer casada; esposa (Romanos 7,2) Ixoqilal = esposa (Gálatas 4,27; Efesios 5,22: e’ixoqilal: las que son esposas) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

49

Ixoqilal = esposa (Apocalipsis 22,17) Iyoq’ik = el ser maltratados (1 Pedro 4,4)

J Ja = casa (Marcos 1,33; 7,24) Jab’ = lluvia (Mateo 5,45; 7,25; 24,38) Jab’ana’ weri’ = vete a hacer eso; imperativo segunda persona singular con movimiento del verbo b’ana’ = hacer (Lucas 10,37) Jab’um = dispersado (Santiago 1,1: kijab’um: ellos lo han dispersado; 1 Pedro 1,1) Jab’umkib’ = los dispersados (Juan 11,52: kijab’umkib’) Jacha = como (Lucas 22,29) Jacha = como: preposición (1 Corintios 1,31: Jacharikub'ij: Así como dice...; 3,1) Jacha = como (Efesios 2,2; Colosenses 1,25) Jacha = como (Tito 1,9) Jacha = como (Judas 12: ejacha: como ellos) Jachanel = repartidor de (Lucas 12,14) Jachatajinaq = despedido (Mateo 14,23) Jacha’ = como (Marcos 6,34; Mateo 24,37) Jacha’ = como (Romanos 6,5; 15,5) Jachike = ¿Cuál? (Romanos 3,1) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

50

Jachike = cuál es (1 Corintios 3,10: jachike ri chak... Jachike ri chak...Cuál es el trabajo...) Jachike = ¿Cuál? (1 Pedro 1,11) Jachin = ¿Quién? (Marcos 1,24); el cual (Marcos 13,15) Jachinchike = ¿Cuál es? (Marcos 2,9; 13,4) Jachinchike(ch) = ¿cuál? (Filipenses 1,22) Jachin k’u la’ = ¿Quién será? (Apocalipsis 7,13) Jachintaq = cualquiera que; quien quiera que (Marcos 13,14) Jachintaq = quienes (1 Corintios 1,26: Jachintaqxixsik'ixik: Quienes hayan sido llamados) Jachintaq = quiénes (Hebreos 4,2; 7,25; 9,15) Jachnel = el que dividen (Judas 19: ejachnel: los que dividen) Jachojib’ = división (Juan 9,16) Jachojib’ = división (Lucas 12,51) (Ki)Jachomkib’: estarán divididos (reflexivo) (Lucas 12,52) Jachojib’ = divorcio (entrega) (Marcos 10,4; Mateo 5,31; 19,7) Jachom = dividido (en esta casa) (Markos 3,26) Jachowib’ = división, separación (1 Corintios 1,10: mankk'oji' tajachowib': que no haya división...; 12,25: arech man k'o ta jachowib'...para que no haya división) Jak’utu’ awib’ = va a mostrarte (Lucas 5,14) Jak’utu’ awib’ = ve a mostrarte (Jat imperativo de b’ek + verbo k’utu = verbo mostrar) (Markos 1,44; Mateo 8,4) Jak’yaqa = va a tirar (Mateo 17,27) Jalajoj = diferente (Romanos 3,22, 10,12; 12,6) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

51

Jalajoj = diferente de (1 Corintios 4,7; 7,7) Jalajoj = diferente (Gálatas 1,6; 4,1) Jalajoj = diferente (1 Pedro 2,1) Jalatajinaq = cambiado (Del verbo kujalo = cambiar) (Juan 2,9) Jalb’al = cambio de (Marcos 10,10) Jale’ = allá (Mateo 17,20) Jalum = calumnia (2 Corintios 6,8: pa ri jalum tzij: en la calumnia; 12,20: ri jalum taq tzij chkixo'l ri juq'at...las calumnias entre la gente) Jalum tzij = calumnia (Juan 7,24) Jalum tzij= calumnia (1 Pedro 2,12) Jamal(ik)= vacío, desocupado, sin nada (Lucas 1,53; 14,22; Lucas 20,10; 22,12) Jamal(ik) = vacío (Hebreos 11,32: man jamal ta(j): no está vacío) Jamalik = vacío (Marcos 12,3); ancho (Mateo 7,13; 12,44) Japib’al = aleteo (Apocalipsis 9,9: ujapib’al kixik’: el aleteo, el ruido de sus alas) Jaqal(ik) = abierto (1 Juan 2,6) Jaqalik = está abierto (Apocalipsis 19,11) Jaqatalik = abierto (Juan 1,51) Jaqatalik = está abierto (2 Corintios 2,12) Jariqa’ = va a encontrar (imperativo con movimiento) (Mateo 18,15) Jariqa’ = ve a encontrar (kuriqo: lo encuentra, segunda persona con imperativo con movimiento) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

52

Jas = ¿Qué? (Marcos 1,24; 9,10) Jas = Qué (Romanos 7,7) Jasinto = Jacinto (Apocalipsis 9,17) Jask’uche = por qué (Hechos 15,10) Jasuwach = cosa (mateo 18,16) Jasuwach = qué cosa es (Juan 5,30) Jasach = qué es; qué pasó (Marcos 2,12) Jasche = ¿Por qué? (Marcos 2,7; 14,4) Jasik’ij = tú ve a llamar a él; imperativo con movimiento primera voz del verbo sik’ij singular (Juan 4,16) Jastaq = las cosas (Marcos 1,28; 5,14) Jat = vete, imperativo 2 persona del verbo ir; b’e(k) (Marcos 2,11; 5,34) Jatechakunoq = va a trabajar (Mateo 21,28) Jat’alik = amarrado (Hechos 20,22) Jat’ib’al = objeto para amarrar (Lucas 8,29) Jat’ib’al = amarrador (Hechos 16,26; 27,19) Jat’ib’al= con lo que se amarra algo, sustantivo (Gálatas 5,1) Jat’il(ik) = amarrado, esclavizado (2 Pedro 2,19) Jat’ilik= está amarrado, atado (Filemón 1,13: inja’tilik: yo estoy amarrado) Jat’im = está amarrado (Lucas 6,38) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

53

Jat’im = amarrado (Hechos 12,6) Jat’im = amarrado, participio del verbo jat'ij: amarrar (Filipenses 1,7: inujat’impache’: ...las cadenas con las que estoy amarrado en la cárcel) Jat’im = está amarrado (2 Timoteo 2,9) Jawi’ = dónde (Marcos 2,4)¿Jawichi’? = ¿dónde? (Marcos 2,4; 15,47; Mateo 26,17); ¿Cuándo? (Marcos 9,18) Jayi’ = no (Mateo 5,37; 26,70) Jayi’ = no (Santiago 5,12) Ja’ = agua (Marcos 1,8; 9,22) Ja’b’al = piscina (Juan 5,2: k’otom ja’b’al) Ja’b’ij = vete a decirlo; Imperativo del verbo b’ij con movimiento (Marcos 5,19) Ja’e = En este caso: lo consienten, lo aceptan, lo toleran (2 Corintios 11,4: ¡Xaqja'echiwech!...como si nada lo consienten...) Ja’e = Sí (1 Timoteo 2,11) Ja’e = sí (de afirmación) (Santiago 5,12) Ja’kayij = va a vender (imperativo con movimiento) (Mateo 19,21) Ja’maril = tranquilidad (Hechos 3,20) Ja’maril = tranquilidad (Marcos 6,31; Mateo 11,29) Ja’maril = paz (Efesios 2,14: qaja’maril: nuestra paz; Colosenses 3,15: uja’maril, su paz; 2 Tesalonicenses 1,7: ja’marilalaj: adjetivo superlativo) Ja’maril = tranquilidad (1 Timoteo 2,2: ja’marilalaj: adjetivo superlativo) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

54

Ja’marinaq = tranquilizado (1 Pedro 3,4: ja’marinaqlaj: adjetivo superlativo) Ja’marisab’al = tranquilizante, propiciatorio (objeto del culto ver Éxodo 25,17) (Hebreos 9,5) Ja’q’alisaj = vete a revelar (imperativo segunda persona del singular con movimiento) (Lucas 9,60) Ja’rinaq = está derretido, acrisolado (Apocalipsis 1,15) Ja’sujaj = ve a ofrecer, imperativo de sujaj (Marcos 1,44) Ja’tetikitajoq = ve a plantarte (imperativo con movimiento de tikik) (Lucas 17,6) Ja’ulkajo’ = ven a imponerle; imperativo del verbo kojo con movimiento de allá para acá (Marcos 5,23) Ja’utzirisajawib’ = va a curarte (Mateo 5,24) Jek’uri’ = así pues (Marcos 2,10; 7,5) Jek’uri’ = así pues (Hebreos 11,3) Jela’ = allá (Marcos 13,21) Jenak’uri’ = Así pues. Es una conjunción (1 Corintios 2,11) Jeqakamisaj = vamos a matarlo (Marcos 12,7) Jeqeb’a’m = ubicado (Romanos 9,9) Jeqeb’am = acción de quedarse fijo, establecerse (Juan 15,4: nujeqeb’amwib’: me he quedado, establecido) Jeqel(ik) = está establecido (Juan 1,39; 8,35; 14,10.17; 15,5) Jeqel(ik) = está establecido permanentemente aquí (Lucas 2,1; 8,27; 12,4) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

55

Jeqel(ik) = establecido (Mateo 4,16, 23,21) Jeqel(ik) = permanece en un lugar (Hechos 1,13: ejeqel: permanecen; 7,4) Jeqel(ik) = ubicado, establecido (Romanos 5,4: jeqelikalaj: firme, ubicado, inamovible; 7,20) Jeqel(ik) = está establecido (2 Timoteo 1,14) Jeri’ = como eso (Marcos 12,21; 13,22; 14,7; Mateo 7,12; 20,1) Jeri’ ne’ = así pues (3 Juan 12) Jetaq = plural de las cosas (Marcos 4,13) Jetaq = indica un plural (Gálatas 6,2) Jetaq = plural de cosas (1 Pedro 3,3) Jewa’ = así es (Mateo 26,39) Jewi = así es (Hebreos 1,12) Je' nak’uri’ = Así pues, adverbio de afirmación (Romanos 8,12) Je' nak’ut = Por tanto, adverbio de duda (Romanos 5,7; 11,20) Je’ = sí (Romanos 3,4: man je’ taj: no es así; 11,20) (chi) Jujunal = a cada uno (Romanos 12,3; 15,2: chiqajujunal: cada uno de nosotros) Je’ = si afirmativo (Marcos 1,2; Mateo 5,37) Je’ = cola (Apocalipsis 9,10: kije’: sus colas; 12,4: uje’: su cola) Je’ Jas = como (Marcos 1,2) Je’ na k’ut = Así es. Es una conjunción (1 Corintios 1,16) Je’ab’ij = ve a decirlo (imperativo del verbo kub’ij con movimiento) (Hechos 28,26) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

56

Je’ariqa’ = ve a encontrarlos (imperativo del verbo kuriqo con movimiento) (Hechos 28,26) Je’ib’ij = vayan a decirlo (imperativo con movimiento del verbo kub’ij segunda persona del plural) (Hechos 19,39) Je’lal = belleza (2 Corintios 10,1: uje’lal: su belleza, adjetivo posesivo: su belleza, tercera persona singular) Je’lal = belleza (Hebreos 11,25: ri uje’lal ri makaj: la belleza del pecado; 1 Pedro 1,24: uje’lal: la belleza de) Je’lik = bonito (1 Corintios 7,31) Je’lik = bonito (Marcos 14,3; Mateo 12,18; 26,7) Je’lik = agradable (Efesios 5,2: je’likalaj: agradabilísimo, adjetivo superlativo) Je’qila’ = vamos a verlo (imperativo con movimiento del verbo krilo) (Hechos 15,36) Je’wi = lo que es (Apocalipsis 1,19) Jib’ij = vayan a decir (imperativo del verbo b’ij con movimiento) (Marcos 16,7) Jich’ob’o = van a saber (Mateo 2,8) Jikib’alil = seguridad (Hebreos 11,1: ujikib’alil: nuestra seguridad) Jikib’am = asegurado (Hechos 2,39) Jikib’am = está asegurado, ha sido asegurado (2 Corintios 1,15: nujikib’am: yo he asegurado. Forma participio del verbo, primera persona singular.) Jikib’am = está confirmado (Lucas 12,15) Jikib’am = asegurado (Hebreos 4,1; 13,18: qajikib’am: nosotros hemos asegurado) Jikom = recto (Lucas 16,15) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

57

Jikom = recto (Marcos 1,3) Jikomalaj = muy recto (adjetivo superlativo) (Lucas 7,29) Jik’om = está jalado (Apocalipsis 9,9) Jik’utu’ = vayan a enseñar (imperativo con movimiento de la segunda persona del plural del verbo k’ut: enseñar) (Lucas 17,11) Jilinik = colocado en posición horizontal (Hechos 9,33) Jipib’al = esparcidor (Hebreos 9,19) Jiq’ = goloso (Mateo 11,19) Jiq’olalaj = muy goloso (superlativo) (Lucas 7,34) Jit’ixik = atado (Hebreos 11,36: kijit’ixik: ser amarrados) Jiwila’ = vayan a ver; con movimiento (Marcos 6,38) Jiwila’ = vengan a verlo (Juan 4,29) Jix = vayan vosotros; imperativo de ir (Marcos 14,13; Mateo 2,8) Jix = váyanse ustedes, imperativo segunda plural (Efesios 5,2) Ji’onik = unción (Juan 11,2) Ji’onsab’al = unción de oleo (Santiago 5,14) Ji’onsanik = ungir (1 Juan 2,20) Ji’tija’ = vengan a comer; imperativo con movimiento; segunda persona del plural (Juan 21,12) Job’ = cinco (Marcos 6,38) Job’ ok’al = 500 (Lucas 7,41) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

58

Joj = cuervo (Lucas 12,24) Jok’ib’al triko = piedra para moler, molino (Apocalipsis 18,21) Jolom = cabeza (Marcos 4,38; 5,23; 12,4; 14,3; 15,19; Mateo 26,7) Jolomaj = cabeza; cráneo (Marcos 15,22, Mateo 27,33) Jolomaj = cráneo (Lucas 23,33) Jolomaj = cabeza (Colosenses 2,10) Jopib’al = pala (Apocalipsis 8,5) Joron = agua fría (Juan 1,26) Joron = agua fría (Marcos 9,41; Mateo 10,42) Joron = agua fría (Hebreos 9,19) Joropa’ = cuántos (Marcos 6,38, 8,5; Mateo 15,34; 18,21) Josq’im = limpiado (Juan 15,3) Joytaj = gavilla (Mateo 13,30) Jo’ = vamos (Marcos 14,42) Jo’ = vamos; imperativo del verbo b’ek (Marcos 1,38) Jo’lajuj = quince (5 y 10) (Lucas 3,1) Jo’lajujk’al = tres cientos (Marcos 13,5) Jo’s = engaño, mentira, cautivar (Apocalipsis 13,14) Jo’sil = la mentira, el engaño (Apocalipsis 2,2: kijo’sil: el engaño de ellos, su mentira) Jub’iq’ = un poco (Marcos 1,19; 9,24; Mateo 25,8) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

59

Jub’iq = un poco (Hebreos 2,7) Jujun = unos (personas ejujun) (Marcos 12,13) Jujunal = uno por uno (Efesios 4,7: qajujunal: cada uno de nosotros) Jukub’ = barca, canoa (Marcos 1,19; 6,32; Mateo 24,38) Juk’ulaj = una pareja (Lucas 2,24; 14,19) Jul = hoyo (Lucas 23,53) Jul = hoyo, sepulcro (Marcos 5,2; 6,29; 15,46; 16,2); pozo (Mateo 12,11) Juluwq’aq’ = lengua de fuego, la llama (1 Corintios 13,3: ujuluwq’aq’: llama del fuego; posesivo, tercera persona singular) Jumpa = cuando (Juan 5,4) Jumpa’ = cuando (Hechos 21,26) Jumpa’ = cuando (Marcos 9,19; 13,4.33; Mateo 17,17; 25,44) Jumpa’ = cuánto. Pronombre interrogativo. (1 Corintios 7,5: Jumpa' q'ij: cuántos días) Jumuch’ = ochenta (Apocalipsis 16,21) Jumuchb’elejlajuj = jumuch = 80 + lajuj = 10 + b’elej nueve = 99 (Mateo 18,12) Jumuch’ b’elejlajuj = noventa y nueve (Lucas 15,4) Jumul = otra vez (Juan 1,35) Jumul = una vez (1 Corintios 7,5; 2 Corintios 11,16) Jumul = una vez (Hechos 22,17) Jumul = una vez (Lucas 7,21) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

60

Jumul = una vez (Marcos 2,1; 7,14; 11,27; 14,39) Jumul = una vez (Romanos 6,9) Jumul = una vez (Efesios 5,29) Jumul = una vez (Judas 3) Jumulaj = un montón (Marcos 5,9; Mateo 8,30); legión (Mateo 26,53) Jumumik = violencia (Mateo 14,30) Jun = uno (Marcos 1,4; 15,46) Jun chi = otro (Efesios 4,6: Jun chi Dyos: Otro Dios) Jun chik = otro (Marcos 1,7; Mateo 27,62) Junab’ = año (Marcos 5,25; 6,21) Junab’ir = año anterior, año pasado (2 Corintios 8,10: ...junab'ir kanoq: el año anterior...) Junalik = eterno; junalikalaj (+ alaj = superlativo) (Marcos 3,29; Mateo 18,8; 25,46) Junalik = eterno (Apocalipsis 14,6) Junam = idéntico; igual (Marcos 1,22; Mateo 27,22) Junam = igual (1 Juan 5,8) Junamal = en igualdad, juntos, unidos (1 Corintios 5,4) Junamam = de manera idéntica (1 Tesalonicenses 2,8) Junamam = en comunión (2 Timoteo 2,22) Junamilal = unidad (Hebreos 1,8: su unidad) Junwi = diferente (Juan 11,33) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

61

Jupalik = embrocado (Mateo 26,39) Jupalik = caerse embrocado (Lucas 5,8) Jupalik = postrarse rostro en tierra (Apocalipsis 11,16; 13,4) Jupuq: un rebaño; un grupo (Marcos 5,11; 6,34) Juqub’ = un sorbo (Marcos 9,41; Mateo 10,42) Juq’at = grupo (Marcos 6,39; 14,43; Mateo 26,47) Juq’at = tribu (grupo) (Lucas 2,36) Juq’at = un grupo (Tito 3,10) Jutjub’inaq = se ha hundido (2 Corintios 11,25: jutjub'inaq ub'ik ri nujukub'...se ha hundido mi barca, ha naufragado mi barca) Juwinaq = veinte (Hechos 1,15) Juwinaq = veinte (Marcos 4,8) Juwinaqlajuj = treinta (20 + 10) (Marcos 4,8; Mateo 26,15) Juyub’ = montaña; monte (Marcos 1,13; 5,5; 13,14; 14,26; Mateo 24,16) Ju’lajuj = 10 (lajuj) + 1 (jun) = once (Mateo 20,6; 28,16) Ju’lajuj = once (Lucas 24,9: eju’lajuj: plural animado)

Ka Kab’al = choza (Juan 7,2) Kab’al = tienda (Hechos 7,43; 15,16; 18,3) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

62

Kab’al = tienda, rancho (2 Pedro 1,13) Kab’al = tienda, rancho (Apocalipsis 15,5: ukab’alri Testimonio: la tienda del Testimonio) Kab’lajuj = doce (dos y diez) (Marcos 3,14; 5,25) Kab’raqan = terremoto (Lucas 21,11) (K)achajilal = sus maridos (Lucas 20,34) Kab’raqan = terremoto; temblor (Marcos 13,8; Mateo 24,7; 28,2) Kachixnik = él cela (Filipenses 3,6: xinachixnik: yo celé) Kachixoman(ik) = él o ella cela (Romanos 11,11: ke’achixomanik: ellos celan tercera persona plural; 13,13: mixachixomanik: no celen, imperativo negativo segunda persona plural) Kachi’lanik = lo acompaña (Hechos 15,35: ke’achi’lanik: ellos acompañan, tercera persona plural) Kachkatik = cólera (Marcos 6,19) Kachkatik =envidia; le detesta (Lucas 6,27; 19,14) Kaj = cielo (Marcos 1,10; 11,10, 13,31; Mateo 8,11; 24,29) Kajaqe’ chusantil = concebido (Lucas 2,21) Kajasjat(ik) = murmura (Juan 11,28) Kajawataj = es necesario (Marcos 11,3; Mateo 21,3) Kajawaxik = es necesario (Colosenses 2,18) Kajawaxik = es necesario (Tito 1,13: kajawtaj(ik): será necesario) Kajawaxik = es necesario (Apocalipsis 22,3) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

63

Kajawinik = él ella reina (Lucas 19,14); lo necesita (Lucas 19,31) Kajawinik = él reina (1 Corintios 4,8: kixajawinik: ustedes reinan; segunda persona plural) Kajawinik = reina (Mateo 2,22) Kajb’al = hora (Hechos 19,34) Kajb’al = hora (Lucas 12,46) Kajb’al = hora (Marcos 1,15; 6,48; 13,11.32; 14,11; Mateo 24,36) Kajb’al = hora (2 Tesalonicenses 1,3) Kajib’alil = el número de ellos (Apocalipsis 9,16) Kajininib’al = ruido de muchedumbre (Apocalipsis 19,1) Kajininik = ardía (Hechos 7,30: tajinkajininik: está ardiendo) Kajlajuj = catorce (Mateo 1,17) Kajmul = cuatro veces (Lucas 19,8) Kak’aman ub'ik = lleva a (2 Timoteo 2,23) Kak’amo = lo recibes (chak’ama’ imperativo de k’amo recíbelo, 2 persona singular) (Marcos 2,9) Kalaq’ab’exik = ser guardado (Mateo 27,64) Kalax(ik) = él nace (Lucas 15,10) Kalax(ik) = nace (Juan 3,3) Kalax(ik) = él nace (1 Juan 4,7: xa’lax uloq: nació, con movimiento de dirección) Kalaxik = él nace (Hechos 7,20: xa’lax(ik): nació; 14,8: xalaxik: nació; 22,3: xinalax(ik): yo nací) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

64

Kalaxik = él nace (Marcos 13,8; 14,21; Mateo 1,16; 24,8 (ka’lax con movimiento)) Kalaxik = él o ella nace (1 Corintios 1,28: xe’alaxik: ellos o ellas nacieron; tiempo pasado, tercera persona plural; 11,12) Kalaxik = él nace (Gálatas 2,15: xujalaxik: nosotros nacimos; pasado, segunda voz del verbo; segunda persona plural) Kale’w(ik) = flotar sobre agua (Hechos 27,17) Kalk’uwa’lan(ik) = ella da a luz (Lucas 23,29: xe’alk’uwa’lanik: ellas dieron a luz, pasado tercera persona plural) Kalya’nisax(ik) = nivelado (Lucas 3,5) Kameyo = camello (no existe ll en K’iche’) (Marcos 1,6) Kamik = hoy; ahora (Marcos 1,15) (puede ser también “morir”) Kamikal = muerte (Marcos 9,1, 13,12; 14,34; Mateo 2,15) Kaminaq = muerto (participio de kamik = morir) (Marcos 2,4; 5,39) (plural kaminaqib’: muertos (Marcos 5,2)) Kamisam = Él o ella ha sido asesinato (2 Corintios 6,9: manujkamisamtaj: nosotros no hemos sido asesinados) Kamisanel = asesino (1 Corintios 10,10) Kamisanel = asesino (Hechos 3,14) Kamisanel = asesino (Juan 8,44) Kamisanel = asesino (1 Timoteo 1: ekamisanel: asesinos) Kamisanel = asesino (Santiago 3,8: kamisanelalaj kunab’al: veneno mortal; 1 Juan 3,15) Kamisanik = asesinato (Hechos 8,1) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

65

Kamisanik = asesinato (Marcos 7,21) Kamisanik = homicidio (Lucas 23,19) Kamisaxik = asesinado (Marcos 11,18; Mateo 21,41) Kamisaxoq = que sea asesinado (1 Corintios 12,3) Kamsab’alawaj = lugar del matadero (Hechos 8,32) Kamul = dos veces (Marcos 14,30) Kamul = dos veces (Filipenses 4,16) Kanajinaq = él o ella se ha quedado; participio del verbo (1 Corintios 3,16) Kanajinaq = se ha quedado (Hechos 2,10) Kanajinaq = se ha quedado (Juan 18,25) Kanajinaq = se ha quedado (Lucas 22,28) Kanajinaq = se ha quedado (Romanos 11,5: ekanajinaq: se han quedado plural animado) Kanajinaq = él se ha quedado (1 Tesalonicenses 3,8) Kanajinaq = se ha quedado (Hebreos 12,5: la man ixkanajinaq ta kan: ¿acaso no se han quedado?; 1 Pedro 5,14: ixkanajinaq: ustedes se han quedado; 2 Pedro 3,4) Kanajinaq = se ha quedado (Apocalipsis 1,4: ekanajinaq: ellos se han quedado) Kana’w = posibilidad (Mateo 25,15) Kanikowik = alumbra (Mateo 6,22) Kanikow(ik) = que arde (Apocalipsis 4,5) Kanimaj(ik) =él huye (1 Tesalonicenses 5,3: ke’animajik: ellos huyen) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

66

Kanimajik = él – ella huye (Marcos 5,14; 13,14; 14,50; 16,8; Mateo 2,13; 24,16(imperativo); 26,56) Kanimajik = él – ella huye (Romanos 15,31: kinanimajik: yo huyo, primera persona singular) Kanimajik = él – ella huye (Lucas 8,34; 21,36: kixanimaj segunda persona plural) Kanimajik = Él – ella huye (1 Corintios 6,18: chixanimajchuwachrimakaj: huyan ustedes del pecado;

imperativo,

segunda

persona

plural;

10,14:

chixanimajo'qchuwachri

emolomtaqajawxel: huyan de los ídolos; imperativo segunda persona plural) Kanimajik = huye (Hechos 8,1: ke’animajik: tercera persona plural; 11,19: xe’animajik: pasado, tercera persona plural) Kanimajik = él – ella huye (2 Timoteo 2,22: chatanimajoq: huye tú) Kanimajik = él huye (Hebreos 1,3: kujanimajik: nosotros huimos; 10,38) Kanimal = jefe (Lucas 14,1) Kanimanik = obedece (Marcos 1,27) Kanoq = Adverbio, en este caso “aquí”. Kkanajkanoq = se queda aquí (Marcos 1,45) Kanoq = anteriormente, antes. Adverbio de tiempo (2 Corintios 13,2: ...emakuninaqchi kanoq: los que pecaron anteriormente.) Kantil = candil (Marcos 4,21; Mateo 5,15; 25,1) Kaqariqqachi’ = nosotros gritamos (Romanos 8,23) Kaqiq’ (kyaqiq’) = aire; viento (Marcos 13,27) Kaqiq’ (kyaqiq’) = viento, aire (Hebreos 12,18) Kaqulja = trueno; relámpago (Marcos 1,17) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

67

Kaqulja = trueno, relámpago (Apocalipsis 4,5; 11,19) Kaq’an(ik) = sube (Hechos 27,2: kujaq’an(ik): segunda persona plural) Kaq’i(ik) = pudriéndose (Lucas 7,22) Kaq’iyik = podrirse (Marcos 14,3; Mateo 8,2) Kaq’o’ lajujk’al = 1,000 (Apocalipsis 20,2) Karayij = lo deseas (Mateo 15,28) Katani’(k) = termina (Lucas 7,45: mankatani’ taj: no termina) Katani’(k ) = para que deje de... (Apocalipsis 20,3) Katani’k ktak’i’k = se pará; se detiene (Marcos 5,29) Katatajik = se oye, se escucha (Juan 3,8) Kateri’(k) =sigue (Lucas 9,23; 18,43) Kato’ awib’: te ayudas a ti mismo (reflexivo segunda persona singular) (Hechos 26,1) Katukixik = es esparcido (Hebreos 9,13) Katutzirub’ikruk’ ri are’ = tú te pongas de acuerdo con él (Lucas 12,58; 17,17: xe’utzirik, pasado complemento tercera persona plural) Katzintzatikalaj = resplandor, brillantísimos (Apocalipsis 18,16; 21,11.18) Katz’yaqij= ellos se revisten (Efesios 4,24: kiwatz’yaqij: ustedes se revisten; segunda persona plural; Efesios 6,11: chiwatz’yaqij: revístanse imperativo segunda persona plural; Colosenses 3,10) Kawaj = tú quieres (verbo aj) (Marcos 5,7) Kawinaq = cuarenta (Hechos 23,13) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

68

Kawinaq = cuarenta (Lucas 4,1) Kawinaq = cuarenta (Marcos 1,13; Mateo 4,2) Kawinaqlajuj = cincuenta (40 + 10) (Marcos 6,40) Kawinaqlajuj = cincuenta (Lucas 7,41) Kawinaqwaqib’ = cuarenta y seis (Juan 2,20) Kaxa = caseta (Mateo 2,11) Kaxa = cofre (Lucas 7,14) Kaxim(ik) = atar (Hechos 23,29: pasivo de kuximo: lo ata) Kaxlanwa = pan (Marcos 2,26; 6,37; 14,1) Kaypa’ = relámpago (Apocalipsis 4,5)

Ka’ Ka’laxik = al nacer (Apocalipsis 12,4) Ka’yb’al = mirada (Juan 4,35: ika’yb’al: su mirada, posesivo segunda persona plural) Ka’yb’al = mirada (ver verbo ka’yej) (Marcos 5,30) Ka’yb’al = rostro (Filipenses 2,7 uka'yibal: su rostro) Ka’yem = algo que se puede ver: espectáculo (1 Corintios 4,9: xujya'ik uj rech ka'yem: designados para ser espectáculo...) Ka’yem = mirada (ka’yik: ver) (Hechos 1,11) Ka’yik = apariencia (Santiago 2,9: kika’yik ri winaq: la apariencia de la gente) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

69

Kä K(ä)tuxnik = brota, retoña (Romanos 15,12) Kär = pez; pescado (Marcos 6,38; Mateo 13,47)

Kb’ Kb’an(ik) = hecho; segunda voz de b’ano (Marcos 2,24) Kb’anow(ik) = hace (cuarta voz del verbo b’ano) (Hebreos 9,16; 9,17: xb’anowik: él lo hizo) Kb’antaj(ik) = llega a ser hecho (tercera voz de kub’ano) (Lucas 8,22) Kb’antajik = cumplido (Mateo 2,15) Kb’atz’an = cose (Mateo 6,28) Kb’ek = se va (Marcos 1,4; 5,37) Kb’eytaj(ik) = se retrasó (Lucas 1,21) Kb’eytajik = se atrasa, se tarda (Hebreos 4,1; 2 Pedro 3,9: man kb’eyitaj ta(j): no se tarda) Kb’inik = camina; anda (Marcos 2,9) (chatb’inoq = imperativo 2 persona singular (Marcos 6,48)); Kb’inik = caminar (Hechos 3,6: chatb’inoq: camina tú, imperativo segunda persona singular; 17,23: xinb’in(ik): pasado primera persona singular; 20,35: xb’inik: pasado) Kb’inik = él o ella camina (1 Corintios 7,10: kinb’inik: yo camino, primera persona singular; 15,58: chixb’inoq: caminen ustedes; imperativo segunda plural) Kb’inkatik = camina dando vueltas (Hechos 19,13: keb’inkatik: caminan dando vueltas) kb’inkatik = camina dando vueltas (Marcos 11,27) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

70

Kb’inkatik = se tambalea al caminar (Hebreos 11,9: xb’inkatik: caminó tambaleándose) Kb’insax(ik) = le hacen caminar; 2 voz del verbo b’inik = caminar (Marcos 4,38) Kb’iq’itajik = es tragado. (Corintios 15,55: xb’iq’itajik: Ya fue tragado, tiempo pasado) Kb’irb’itik = él o ella tiembla (1 Corintio 2,3: kinb’irb’itik: yo tiemblo, primera persona singular, presente) Kb’irb’itik = tiembla (Hechos 7,32: se refiere a una persona) Kb’irb’itik = tiembla (Hebreos 12,21: kinb’irb’itik: yo tiemblo; Santiago 2,19: keb’irb’atik: ellos tiemblan) Kb’irir = tiembla algo (Mateo 27,51) Kb’iririk = tiembla algo (Mateo 7,25) Kb’iririk = tiembla (Hechos 4,31: se refiere a algo) Kb’ison(ik) = está triste (Marcos 3,5; 6,29; 10,22; 14,19.34; 16,10; Mateo 26,22) Kb’ison(ik) = está triste (Romanos 13,14: mixb’ison(ik): no estén tristes, imperativo negativo segunda persona plural) Kb’isonik = él o ella está triste (2 Corintios 6,10: kujb’isonik: nosotros estamos tristes; segunda plural) Kb’isonik = él está triste (Hebreos 12,11: kujb’ison ri’: estaremos tristes) Kb’itaj(ik) = ser dicho (Hechos 17,28: xb’itaj(ik): pasado) Kb’iytajik = se tarda (1 Timoteo 3,15: kinb’iytajik: yo me tardo) Kb’ix(ik) = se dice; del verbo b’ij, segunda voz del verbo (Marcos 3,21; 5,27) Kb’ixon(ik) = él canta (Santiago 5,13: chb’ixon b’a’: que cante, imperativo) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

71

Kb’iytaj(ik) = se tarda (Mateo 24,48; 25,5) Kb’iytajik = se retrasó (Lucas 12,45) Kb’iyitaj(ik) = se está tardando (Apocalipsis 9,6: man kujb’iyitaj ta(j): no nos tardaremos) Kb’oqtajik = es arrancado (2 Pedro 1,4: chixb’oqtajik: cuando ustedes sean arrancados) Kb’ulb’utik = brota (Juan 4,14) Kb’ulb’utik kb’ulb’atik= brotar líquido: sangre, agua...en este caso sangre (Apocalipsis 14,20; 22,1)

Kc h Kcha = dice (Hechos 4,36: kecha: ellos dicen; 14,12: xecha: pasado tercera persona plural) Kcha = le dice, le responde (Marcos 6,24; Mateo 26,70); kecha = dicen ellos (Marcos 8,5) Kcha = él dice (2 Pedro 2,1: man je taj kecha ri’: ellos dirán no es así) Kchab’ej = le despiden (Hechos 20,1: xech’ab’etaj(ik): fueron despedidos; 21,1) Kchachi’ = se echa a perder (Marcos 2,22; Mateo 7,27) Kchachi’ = cayó, se destruyó, desapareció (Apocalipsis 14,8: xchachi’ ri Nimalaj Babilonia: se destruyó, desapareció la Gran Babilonia. 18,2) Kchajin(ik) = está cuidando (cuarta voz) (kuchajij = lo cuida) (Lucas 2,8) Kchajin(ik) = está cuidando (1 Pedro 5,8) Kchajinikna = él cuidará (Filipenses 4,7) Kchajixik = es cuidado (segunda voz del verbo chajij) (Lucas 8,29) Kchaki’k = se para (Hechos 20,15: xujchaki’k: pasado segunda persona plural) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

72

Kchakun(ik) = él o ella trabaja (1 Corintios 7,21: chatchakunoq: Trabaja tú; imperativo segunda persona singular) Kchakun(ik) = trabaja (Marcos 6,14; Mateo 14,2) Kchapuloq = es agarrado de allá para acá, 2 voz del verbo chapo (Marcos 6,17) Kchapowik = él lo agarra; cuarta voz del verbo chapo; xechapowik = fueron agarrados (Marcos 16,8) Kchaqij = tiene sed (Mateo 5,6; 25,35) Kchaqijik = se seca (1 Pedro 1,24) Kchaqijuchi’ = tiene sed (Juan 4,13; 6,35) Kchaqijuchi' = él o ella tiene sed (1 Corintios 4,11: kchaqijqachi’: nosotros tenemos sed; 2 Corintios 11,27: xchaqijnuchi’: yo tuve sed; pasado, primera persona singular) Kchaqij uchi’ = él tiene sed (Apocalipsis 22,17: E ri kchaqij uchi': Y el que tenga sed) Kchaqijir(ik) = se seca (Lucas 8,6) Kchaqi’jar(ik) / kchaqi’jir(ik) = se seca (Marcos 4,6; Mateo 13,6; 21,19) Kchaqi’jirik = se seca (Juan 15,6) Kcharan(ik) = es áspero (Lucas 3,5) Kcha’ik = escogido, fue escogido (Lucas 1,9) Kchemchatik = líquido que se derrama y se extiende en un espacio (Apocalipsis 14,20: xchemchatik puwi' 1600 estadio's: se derramó y se extendió...) Kchixonik = está celoso (2 Corintios 11,2; también en el mismo versículo inachixom: soy celoso)

________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

73

Kchi’xitajik = ya fue inmolado, ofrecido (1 Corintios 5,7: xchi’xitajik: ya fue ofrecido, inmolado; pasado, tercera singular) Kchojojik = brotar (ruido que hace el agua al caer) (Juan 7,38) Kchojojik= catarata, ruido del agua que cae (Apocalipsis 14,2; 19,6) Kcholexik = expuestos, colocados en orden (Apocalipsis 11,8) Kchoman(ik) = piensa (Marcos 4,24; 8,17; 14,11) Kchoman(ik) = él piensa (Colosenses 1,3: kujchoman(ik): nosotros pensamos; Colosenses 3,2: are chixchoman chrech...: piensen en, imperativo mixchoman: no piensen, imperativo negativo) Kchomaxik = es pensado (Hechos 19,40) Kchoytajik = cortado (Lucas 3,9) Kchub’lin(ik) = resplandece (2 Timoteo 1,10; 3,6: kechub’lin(ik): resplandecen) Kchub’linik = resplandece (Hechos 10,30; 22,6: xchub’linik: resplandeció, pasado) Kchub’linik = brilla (1 Juan 2,8) Kchup(ik)= se apaga (2 Corintios 9,3: mankchupta(j): no se apaga) Kchup(ik) = se apaga (Gálatas 3,15: mankchupta(j): no se apaga) Kchupchatik = resplandece; brilla (Marcos 9,3; Mateo 7,6; 13,43) Kchupchatik = resplandeciente (Apocalipsis 15,6) Kchuplin(ik) = resplandece (2 Corintios 4,6) Kchuplinik = resplandece; brilla (Mateo 17,2)

________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

74

Kchuplinik = resplandece (Filipenses 2,15: chixchuplinoq: resplandezcan ustedes; imperativo; segunda persona plural) Kchupq’anik = relampaguea, que alumbra (Lucas 17,24) Kchuplin(ik) = brillará, lucirá (Apocalipsis 18,23: man kchuplin ta chijumul ri’ / ya no brillara otra vez sobre tí; 21,23) Kchuptaj = se apaga (Mateo 25,8: segunda voz de kuchupu) Kchuqma’yik = camina débil (2 Corintios 11,21: kujchuqma’yik: caminamos débiles, primera persona del plural)

Kch’ Kch’ab’exik = es hablado (Lucas 20,46) Kch’akan puwi’ = gana sobre (2 Pedro 2,19; 1 Juan 2,14: xixch’akan puwi’ ri Itzel: triunfad sobre el mal) Kch’akan(ik) = él o ella triunfa (1 Corintios 15,26) Kch’akan(ik) = gana (Hechos 7,45: xech’akan(ik): pasado tercera persona plural) Kch’akan(ik) = él triunfa (Colosenses 2,15: xch'akan(ik) él triunfó, pasado) Kch’akan(ik) =él triunfa (2 Timoteo 2,5) Kch’akan(ik) = él gana, él triunfa, él vence (Apocalipsis 15,2: rixech’akan(ik): los que habían triunfado) Kch’akanik = él o ella gana (1 Corintios 9,24: kixch’akanik: ustedes ganan, segunda persona del plural) Kch’akanik = triunfa (Romanos 3,4; 8,37: kujch’akanik: segunda persona plural) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

75

Kch’akatajik = llega a ser vencido (Hebreos 7,1: xech’akatajik: fueron vencidos) Kch’akik = el premio, lo que se gana (1 Corintios 9,24) Kch’aktaj(ik) = él o ella será vencido (1 Corintios 15,24: xch’aktaj(ij): él fue vencido, pasado, tercera persona del singular) Kch’anch’atik= él está desnudo (Apocalipsis 16,15: arech man kch’anch’atik taj: para que no esté desnudo) Kch’aw(ik) = él ‐ ella habla (Marcos 1,34; 4,39; 13,11) (chixch’awoq imperativo Marcos 14,38) Kch’aw(ik) = habla (Romanos 12,8: kujch’awik: nosotros hablamos, segunda persona plural / chujch’awoq: hablemos nosotros, imperativo) Kch’aw ruk’ ri Dyos = ora (Marcos 12,40; 14,32) Kch’aw ruk’ ri Dyos = ora (Efesios 6,18: chixch’awoq...: ustedes oren; imperativo; segunda persona plural) Kch’aw ruk’ ri Dyos = ora (1 Juan 5,16: chch’aw b’a’ ruk’ ri Dyos: que ore, imperativo) Kch’awik = él habla (Apocalipsis 10,4: xech’awtajik: cuando ya hubieron hablado) Kch’ay(ik) = él o ella es pegado (2 Corintios 11,20: kixch’ay(ik): ustedes son pegados,segunda voz del verbo, segunda persona del plural) Kch’aytaj(ik)= ya pegado, ya herido (Apocalipsis 8,12) Kch'a'ik = él reclama (Filipenses 2,15: arech man k'o ta jun jas uwach mak kch'a' chiwech: para que seáis irreprochables e inocentes...) Kch’a’ik= él reclama (Tito 2,8: man k’o ta kch’a’ chech: que no se le reclame nada) Kch’ikmanik = él ‐ ella empuja (Marcos 5,31) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

76

Kch’iytaj(ik) = ha sido pegado (Lucas 20,11 cuarta voz de kuch’ayo: le pega) Kch’ob’ow(ik) = él o ella sabe (1 Corintios 14,2) Kch’ob’owik = él conoce, sabe (Apocalipsis 2,17: man k'o ta jun winaq kch'ob'owik: que nadie conoce, que nadie sabe) Kch’ob’taj(ik) = llega a ser sabido (tercera voz de kuch’ob’o) (Lucas 8,17) Kch’ojin(ik) = él ‐ ella pelea (Marcos 3,24; 13,8; Mateo 10,35; 24,7) Kch’ojinik = él o ella pelea (1 Corintios 5,6: kixch’ojinik: ustedes pelean, segunda persona del plural; 2 Corintios 10,3: kujch’ojin(ik): primera persona del plural) Kch’ojinik = él combate (Apocalipsis 2,16: arech kine'ch’ojinoq kuk'... para que yo vaya a combatir con...) Kch’ojin ruk’ = pelea con él o ella (Romanos 7,23; 13,13: mixch’ojinik: no peleen, imperativo negativo segunda persona plural) Kch’ojin ruk’ = él pelea con (Efesios 6,12: kujch’ojinruk’: nosotros peleamos con...primera persona plural) Kch’oplin(ik) = él salta (Marcos 10,50) Kch’oplin(ik) = salta (Lucas 1,47; 8,33) Kch’oplinik = él ella salta (Hechos 14,10) Kch’o’jin(ik) = pelea (Hechos 15,2: xch’o’jin: pasado; 19,16) Kch’o’jin(ik) = él pelea (2 Timoteo 3,8: xech’o’jin ruk’ ri Mo’ises: pelearon con Moisés) Kch’ub’lin(ik) = brilla (Hechos 26,13) Kch’ub’lin(ik) = resplandece (Efesios 5,14) Kch’ub’lin(ik) = resplandecer (Apocalipsis 17,4) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

77

Kch’umuyar(ik) = se marchita (1 Pedro 1,4: man kch’umuyar taj: no se marchita) Kch’uych’a’nik = provoca (Hechos 17,6: kech’uych’a’nik: ellos provocan) Kch’u’jar(ik) = está loco (Hechos 12,18: kech’u’jar(ik): tercera persona plural; 15,2:xech’ujarik: pasado tercera persona plural; 15,5: kech’ujarik; 19,32; 21,30: kech’ujarik: tercera persona plural) Kch’u’jar(ik) = se incomoda, se enoja, se alborota (2 Timoteo 2,24: man kch’u’jar taj: no se incomoda, alborota) Kch’u’jarik= él se altera (2 Tesalonicenses 2,2: mixch’u’jarik: no se alteren) Kch’u’jirik = alborota (Mateo 27,24)

Ke Keb’ = dos (Marcos 6,38) Keb’ ak’u’x = de dos corazones, desanimado (Hebreos 12,5; Santiago 1,6; Judas 22: keb’ kik’u’x: desanimados) Keb’ anima’ = corazón dudoso, de dos corazones (1 Tesalonicenses 5,14: keb’ kanima’: son de dos corazones, son de corazón dudoso) Keb’ kipalaj = son hipócritas (1 Timoteo 4,2) Keb’ oxib’ = unos cuantos, dos tres (Marcos 6,5) Keb’ ri utzij = infiel (2 Timoteo 2,13) Keb’ uk’u’x = de dos corazones, dudoso, desconfiado (Romanos 14,23) Keb’ uk’u’x = hipócrita (dos interiores; dos caras; dos corazones) (Marcos 4,17) Keb’ upalaj = hipócrita (Marcos 12,15) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

78

Keb’ upalaj = hipócrita (Santiago 3,17: man keb’ ta upalaj: no es hipócrita) Keb’ekelaq’aj = le vienen a robar (Mateo 27,64) Keb’ekib’ij = van a decir; direccional (Marcos 2,18) Keb’ok(ik) = ellos entran (verbo okik con movimiento) (Lucas 8,16) Kechb’anik = él hereda (Hebreos 6,17: ke’echb’anik: ellos heredan) Kechb’ej = ellos o ellas lo heredan (1 Corintios 15,50) Kechb’enik = él hereda (Gálatas 4,30) Kejalab’alil = el número de ellos (Apocalipsis 7,4) Kejalaxik / kejelaxik = es contado (Santiago 2,23: xejalaxik: fue contado) Kejalaxik= está contado (Apocalipsis 7,9: che man k'o ta jun kkowin chkejalaxik: que nadie podía contar) Kejb’em = montar a caballo (Apocalipsis 9,17: kikejb’em: ellos están montados sobre caballos) Kejelaxik = es contado (Romanos 4,22: xe’jelaxik: ellos fueron contados, pasado con movimiento) Kejelaxik = él es contado (Hebreos: ke’ejelaxik: ellos son contados) Kejiq’(ik) = se ahogan (Marcos 5,13) Kekam(ik) = se morían de enojo (Hechos 5,33) Keka’y = apariencia (1 Pedro 1,17) Kekichiwik = muchedumbre (Juan 12,12) Kekichiwik = multitud, miríadas (Judas 14) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

79

Kek’ixik = ellos se avergüenzan (1 Corintios 1,27) Kel uloq = él sale (Hebreos 13,13: chujel b’a’ uloq: que salgamos nosotros, imperativo, segunda persona plural) Kelpariuk’u’x = nace de su corazón (1 Corintios 15,38) Kelaq'an(ik) = él o ella roba (Apocalipsis 3,11: arech man k'o ta jun winaq kelaq'an ub’i ri retz'ab'alil ajolom: para que nadie te robe la corona) Kelik = sale (Efesios 4,29: Ma'elb'a' uloq: que no salga...imperativo negativo direccional, tercera persona singular) Kelik = él sale (Apocalipsis 22,15: chi’el ub'ik: que salgan) Kelub’ik = él sale de aquí para allá (Marcos 4,3; 11,12; Mateo 16,23 (imperativo)) Kelub’ik = sale de aquí para allá (Hechos 18,2: ke’elub’ik: salen) Keluk’u’x che = tiene compasión de él (Hechos 3,2: kelkik’u’xchrechri are’: tienen compasión de él) Keluk’u’x che = tiene compasión de él, está enamorado de él‐ella; lo estima (Mateo 9,27) Keluloq = él sale de allá para acá (Marcos 1,25; 5,29) Kelaq’anik = él o ella roba (Romanos 13,9: matelaq’anik: tú, no robes, imperativo negativo segunda persona singular) Keleq’axik = ellos o ellas son robados (2 Corintios: kixeleq’axik: ustedes llegan a ser robados, segunda persona del plural) Kelik = sale (Hechos 16,11: Kujelub’ik: salimos) Kemik = tejido de uno solo (Juan 19,23: ukemik: su tejido) Kenojik = se llenan (Marcos 6,42; 8,8) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

80

Keqach’iyo = nosotros les golpeamos (sujeto segunda persona plural; complemento tercera persona plural) (Lucas 22,49) Keqele’n = cargo, autoridad (Lucas 18,18) Keqlem = los que tienen autoridad (Hechos 24,5) Keq’aj(ik) = se quebraran, se romperán (Lucas 20,18) Keq’te’ = torre (Lucas 13,4: keq’te’ rechrich’o’j: torre de guerra para atacar una fortificación) Keq’te’ = torre (Marcos 12,1) Kerelsaj = los saca (Juan 10,3) Kesan(ik) = quitar; arrebatar; sacar (Juan 10,18) Kesataj(ik) = sacado (Juan 10,4: xe’esataj: pasado tercera persona plural) Ketakik = circulo; corona (Marcos 15,17; Mateo 27,29) Ketakik = corona, redondo (Juan 19,2) Ketakik chapb’al uwi’ oketakik chapb’al wi’aj = redondo, diadema (Apocalipsis 12,3; 13,1) Ketakik rech ujolom = corona (Santiago 1,12) Ketakik retz’b’alil jolomaj = corona (Apocalipsis 2,10; 3,11; 12,1) Ketanik = mide (Mateo 7,2) Keta’maj = él lo sabe; xketa’maj: ellos lo supieron (Marcos 6,29) Keta’mam = lo sabido (Hechos 17,30) Ketow = piden (cuarta voz de kuto’o: lo pide) (Mateo 7,11) Ketow(ik) = ellos oyen (Romanos 2,13) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

81

Ketzaq chuwach = se postran delante (Apocalipsis 15,4: mejelik xukulik ri' ketzaq na chawach: se postraran ante ti) Ketzelaj = ellos desprecian (Romanos 1,24) Ketzelaxuwach = él o ella es despreciado (1 Corintios 4,12: ketzelaxqawach: nuestra cara esta despreciada; 2 Corintios 11,20: ketzelax: tercera persona del plural) Ketz’ab’ajuwach = se burlan de él (Hechos 17,32: kketz’ab’ejuwach: ellos se burlan de él) Keye’n(ik) = él o ella espera (Romanos 4,18: xeye’nik: él o ella esperó, pasado) Keye’xik = él o ella es esperado (1 Corintios 16,2)

K e’ Ke’esax(ik): ellos serán sacados, pasivo; tercera persona plural (Juan 19,31) Ke’iltajik = ellos – ellas son vistos; tercera voz del verbo ilo, 3 persona del plural (Marcos 6,33) Ke’okisax(ik)= serán puesto a (pasivo tercera persona plural) (Hechos 7,6; 10,39: xokisax:fue puesto a, pasado pasivo) Ke’t = algo redondo, corona (1 Corintios 9,25: uke’t: la corona de... posesivo de la tercera persona singular) Ke’ulib’ij = vienen a decir (Mateo 2,8) Ke’wo’q = que venga a comer; verbo kwa’(ik) con movimiento (Lucas 11,37)

Ki (Ki)kral = corral de ellos (animales) (Juan 10,1) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

82

Kichik’ = sus sueños (Hechos 2,17) Kich’ayik = son golpeados (infinitivo con pronombre posesivo tercera persona plural (ki))(Lucas 12,45) Kijame’ kiwach = se desocupan; man kijame’ ta = no se desocupaban (Marcos 6,31) Kijeb’ = cuatro (Marcos 2,3; 8,9; 12,42; 13,27) Kijeb’ = cuatro (Apocalipsis 6,8: jun chkech ri kijeb’ uch’aqapil ri uwachulew: una de las cuatro partes de la tierra) Kijikb’am = ellos han asegurado (ver kujikb’a’: asegura) (Lucas 20,6) Kike’nik = ellos muelen (Lucas 17,36) Kik’ = sangre (Hechos 2,20) Kik’amom ub’i’(k) = ellos lo llevan (con movimiento direccional) (Lucas 23,26) Kik’el = sangre (Marcos 5,25; 14,24) Kil(ik) = es visto (Romanos 5,13) Kilawchim = ellos lo vigilan (Lucas 14,1) Kilik = ellos son vistos (2 Corintios 13,6: kujilik: nosotros somos vistos) Kilinya ub’ixik = yo vengo a decir (Hechos 17,23) Kiltaj / kilitaj = ser visto (Mateo 11,20; 24,30; segunda voz de krilo) Kiltaj(ik) = es visto (Lucas 2,35; 22,6) Kilitaj(ik) = será visto (2 Timoteo 2,4) Kilitajik = es visto (Juan 7,4) Kilitajik = él o ella es visto (2 Corintios 5,7) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

83

Kiltajik = llega a ser visto (Colosenses 2,18: xiltajik: ha sido visto; 2 Tesalonicenses 2,9: kilitaj na ri’: será visto) Kimulim kib’ = ellos están reunidos (Lucas 23,18) Kinab’ejik = ellos se adelantan (Lucas 9,52) Kinaq = riñones (Hebreos 7,5: ukinaq’: sus riñones) Kina’(o) = ustedes sienten (Juan 16,1.6) Kinb’e’inchapa’ = voy a pescarles (Verbo con movimiento primera persona singular) (Juan 21,3) Kine’eloq = yo resulte, llegue a ser (1 Corintios 9,27: man utz taj kine’eloq: yo resulte descalificado) Kink’aslemanik = yo vivo (Filipenses 4,12) Kink’ule’lan(ik) = yo contradigo (Hechos 11,17) Kinmuqik = seré enterrado (Juan 12,7) Kinojisax = van a ser lleno (Mateo 5,6) Kino’jinik = los que tienen la sabiduría (Lucas 10,21) Kinta(o) = yo pido (kinta chawech = te pido) (Marcos 5,7) Kinto'taj(ijk) = yo termino (Romanos 5,28: xinto’taj(ik): cuando yo haya terminado, primera persona singular, tiempo pasado) Kinulb’ana’ = he venido a hacer (Mateo 5,17) Kinulkojo = he venido a poner (Mateo 10,34) Kinulk’utu = he venido a enseñar (verbo ulik combinado con verbo k’utu; primera persona singular) (Juan 18,37) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

84

Kinulpatanij = él viene a servirme (verbo ulik + verbo patanij, él a mi) (Filipenses 2,25) Kinulqasaj ri ja’ pa ri ujolom = vengo a bautizar (Juan 1,31) Kinya’ow(ik) = yo puedo dar (Marcos 10,40) Kirb’al ib’ = lo que libera (2 Corintios 3,17) Kiritajem = liberación (1 Corintios 1,30: qakiritajem: nuestra liberación) Kiritajinaq = está desatado (Gálatas 5,1: ujkiritajinaq: nosotros estamos desatados; 5,13: ixkiritajinaq: ustedes están desatados) Kisutim kij = los tenían rodeados a ellos (Marcos 9,14) Kitijob’em kib’ = estudiosos, forma reflexiva (Hechos 17,18) Kitom = ellos han oído (Juan 4,1) Kito’ik = son liberados (Lucas 22,4) Kiwaj kixilitaj = vosotros que quieren ser visto (Mateo 6,1) Kiwal = enojadas (Lucas 23,5) Kixib’al = el hermano de ellos ‐ ellas (Juan 11,20) Kixib’im kib’ = tienen miedo (Marcos 10,32; 11,18; 16,8) Kixilowik = cuarta voz del verbo ilo (Mateo 27,24) kixk’amjex(ik) = ustedes son tentados (1 Corintios 10,13: segunda voz del verbo: objeto ustedes, del verbo tentar k’amjanik) Kixoqilal = sus esposas (Lucas 20,31) Kixsik’inik = ustedes llaman (1 Tesalonicenses 5,24)

________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

85

Ki’ Ki’ = dulce (Marcos 5,4) Ki’ = dulce (Santiago 3,11: ki’laj: adjetivo superlativo; 3,13: uki’al: su dulzura; 5,5) Ki’al= dulzura (1 Timoteo 6,11) Ki’kotemal = alegría (Marcos 1,45) Ki’laj = muy dulce o dulcísimo (1 Corintios 4,20)

Kj Kjab’inik = llueve (Apocalipsis 20,9: jun q'aq' xjab’inik uloq: llovió un fuego) Kjachitaj na = va a ser entregado (Lucas 9,44) Kjachitajik = será entregado o es entregado, 3 voz del verbo jacho (Marcos 9,31; 10,33); xjachitajik; ya había sido entregado (Marcos 1,14) Kjach’anik = cosecha (Marcos 6,26) Kjaluw(ik) = arde, se queja agonizando (Marcos 5,23) Kjanin(ik) = ruido del viento (Hechos 2,6: xjaninik: pasado) Kjanin(ik) = el ruido que sopla (2 Pedro 3,10) Kjaq = sea abierto (segunda voz de kujaq = lo abre) (Mateo 24,43) Kjaqatajik = será abierto; es abierto (tercera voz del verbo jaqo: abrir) (Marcos 1,10) Kjaqi’(k) = él se ubica, él permanece (Lucas 11,26; 13,19: kejaqi’ik: ellos se ubican, ellos permanecen tercera persona plural) Kjaqi’(k) = habita; permanece; establecerse(Mateo 4,13; Mateo 12,45) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

86

Kjaqi’k= permanece, habita (2 Timoteo 1,5: xjaqi’ pa ri awanima’: permaneció en su corazón) Kjaqow(ik) = él o ella abre (2 Corintios 6,11: xqajaqo: Nosotros abrimos, pasado, tercera persona singular; 8,10: xixjaqow: pasado segunda plural) Kjar(ik) = se desgasta (Lucas 12,33: man kjar taj: no se desgasta) Kjat’im = atado (Hechos 22,25) Kjat’ix(ik) = es amarrado, encadenado (Lucas 8,29) Kjat’ix(ik) = es atado (Hechos 21,33) Kjat’ix(ik) = es amarrado (Colosenses 2,19: man are takjat’ixruk’ ri Jolomaj: no es amarrado a la cabeza) Kja’anik = él o ella riega (1 Corintios 3,6: xja’anik: él o ella regó, pasado, tercera persona del singular) Kja’jatik = se ríe a carcajadas (Lucas 6,21) Kja’jat(ik) uwach = él se regocija (Apocalipsis 19,7: chja’jat iwach: que se regocijen ustedes) Kja’jatik = se ríe (Filipenses 2,18: chixja’jatoq: rían ustedes, imperativo segunda plural) Kja’r(ik) = se derrite (1 Timoteo 6,17) Kja’r(ik) = se derrite (2 Pedro 3,10) Kjeqel(ik) = él permanece aquí (Juan 15,4: Chixjeqel(oq): imperativo segunda persona plural) Kjeqel(ik) = se queda (1 Juan 2,27: chixjeqel: quedáis)

________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

87

Kjeqi’(k) = permanece aquí (Hechos 1,20; 6,4: xjeqi’: pasado; 17,24; 17,26: kejeqi’: ellos permanecen) Kjeqi’(k) =él o ella permanece (2 Corintios 5,8: kujjeqi’(k): nosotros permanecemos, segunda persona del plural; 12,9) Kjeqi’(k) = permanece (Efesios 3,17) Kjeqi’(k) = él permanece, él se ubica (Apocalipsis 7,15: kjeqi' na ri' kuk'; permanecerá con ellos) Kjeqi’k = él – ella permanece aquí, él ella se ubica aquí (Lucas 8,27) Kjeqi’k = él permanece aquí (Juan 1,14: xjeqi’(k) pasado; 5,38; 8,31: kixjeqi’: segunda persona plural; 15,5) Kjeqi’k = él se ubica aquí (Hebreos 11,9; 2 Pedro 3,13) Kjikib’axik = es asegurado, es confirmado (Hechos 2,33) Kjikib’axik ub'ixik= lo que se segura (1 Timoteo 1,15) Kjik’itaj upam = ser disminuido (Mateo 24,22) Kjilowik = quejoso, se queja (Judas 16: kejilowik: se quejan) Kjinin(ik) / kjaninik = fragor, estrépito, estruendo, tremendo ruido del viento (Apocalipsis 11,19: xjinin taq ch’ab’al: se produjo estruendo de voces; 16,18) Kjiq’ijatik = él o ella llora amargamente (2 Corintios 5,2: kujjiq’ijatik: nosotros lloramos amargamente, segunda persona del plural) Kjiq’ijat(ik) = él se lamenta (Apocalipsis 18,9: kejiq’ijat na ri’: seguramente ellos se lamentarán) Kjiq’ik = se ahoga (Lucas 8,33) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

88

Kjorob’ik = se enfría (Mateo 24,12) Kjo’snik = él o ella miente (2 Corintios 11,31: xinjo’snik: yo mentí, pasado primera persona singular) Kjuluw = resplandece (Hechos 26,13) Kjuluw = lo que arde en el fuego (2 Pedro 3,10) Kjuluwik = brilla (Apocalipsis 21,11) Kjumum uloq chuwach = contraria (Mateo 14,24) Kjumumik = corre (Juan 3,8; 6,18) Kjunamataj(ik) = es semejante, se iguala (1 Corintios 11,5; 2 Corintios 11,12: kjunamataj(ik): ellos se parecen, se igualan a nosotros, tercera persona del plural) Kjunamitajik / kjunamataj = se compara (Marcos 13,34; Mateo 20,1; 22,1) Kjunamitajruk’ = es semejante a... (Apocalipsis 21,18) Kjunamitajik = se compara (Hechos 17,18) Kjutjub’(ik) = se hunde (Hechos 27,38) Kjutjub’(ik) = se hunde (Lucas 5,7; 10,15) Kjutjub’(ik) = se hunde (Mateo 14,30)

Kk Kkachiwik = multitud de gente (Marcos 12,37) Kkach’owik = tiene fuerza (Mateo 8,28) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

89

Kkajmaxik = esta puesto a prueba (Santiago 1,13; 1 Pedro 4,12: kixkajmaxik: ustedes están puestos a prueba) Kkalaw = babear (Marcos 9,20) Kkam(ik) = muere (Marcos 4,38; 5,35; 12,19) Kkam(ik) = muere (Romanos 7,4: xixkam(ik): ustedes murieron, pasado segunda persona plural)) Kkamik = él muere (Hebreos 11,13: xekam pa ri kikojonik: murieron con su fe) Kkamik = él muere (Apocalipsis 9,20: ri winaq che man xekam ta pa taq we k'ax ri' : los que no murieron en estas plagas) Kkamisanik = él o ella mata (Romanos 13,9: matkamisanik: no mates, imperativo negativo segunda persona singular) Kkanaj(ik) = él o ella se queda (1 Corintios 7,17: chekanajoq: que ellos se queden,imperativo, tercera persona del plural) Kkanaj(ik) = él o ella se queda (Romanos 12,16: mixkanaj(ik): no se queden, imperativo negativo segunda persona plural) Kkanaj(ik) = se queda (Hechos 13,43: chekanajoq: que se quedan, imperativo tercera persona plural) Kkanaj(ik) = se queda (Marcos 1,45; 6,10; 12,6 (9,34: kekanajik: tercera persona plural)(6,10; 14,32; chixkanaj: imperativo)) Kkanaj(ik) = se queda (2 Timoteo 2,12: kujkanaj kan ruk’ ri are’: nos quedamos con él) Kka’y (ik) = apariencia (Lucas 7,44; 20,21) Kka’y(ik) = él o ella mira (1 Corintios 13,12. Kujka’y(ik): nosotros miramos, segunda persona del plural) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

90

Kka’y(ik) = mira (Hechos 22,11: kinka’y(ik): primera persona singular; 22,13: chatka’y(oq): imperativo segunda persona singular) Kka’y(ik) = mira (Marcos 4,12; 6,41; 7,34; 8,17; 10,51; 15,40; 16,4; Mateo 7,5; 23,27) Kka’y(ik) = cómo es su rostro (Santiago 1,24) Kka’y(ik) = él o ella ve, mira (2 Corintios 11,21: kujka’y: nosotros miramos, vemos, primera persona del plural) Kka’yik = él o ella lo mira (Romanos 9,21) Kka’yik = su apariencia (Apocalipsis 9,7: keka’yik: la apariencia de ellos; 4,3; 17,3) Kkeb’lan uk’u’x = él – ella duda en el corazón (Lucas 24,38: kkeb’lan ik’u’x: posesivo de k’u’x segunda persona plural) Kkechb’ej = ellos lo heredan, tercera persona plural (Juan 19,23) Kkemen(ik) = él‐ ella teje (Lucas 12,27) Kket = decapitado (Mateo 14,10) Kketenik = cortar (Apocalipsis 1,16; 2,12: jun ch'ich' che kketenik ruk' ri keb' utzaltmal: espada de dos filos, que corta de ambos lados) Kketkob’ik = hace círculo (Hechos 2,3) Kkil rij = ellos discernieron, revisaron, pensaron (Hechos 1,26) Kkimulij kib’ = se reúnen (declinación reflexiva) (Marcos 6,30) Kkirtajik = llegará a ser desatado (1 Corintios 7,39) Kkiterne’b’em uloq = venían siguiendo a, sujeto tercera persona plural (Lucas 22,47) Kkixukab’a’ = ellos lo postran a él (Apocalipsis 3,9: ri in kinb’an na che ri e'are' kekixukab’a’ na kib': yo haré que ellos mismos se postren) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

91

Kki’kot(ik) = se alegra; se siente contento (Marcos 4,16; 14,11; Mateo 5,12) Kki’kot(ik) = está alegre (Lucas 13,17: keki’kot: están contentos tercera persona plural) Kki’kot(ik) = se alegra (Juan 5,35: xixki’kot(ik): pasado segunda persona plural) Kki’kot(ik) = se alegra (Romanos 12,15: chixki’kotb’a’ : alégrense, imperativo segunda persona plural) Kki’kot(ik) = se alegre (2 Corintios 6,10: kujki’kotik: nosotros nos alegramos, segunda persona del plural) Kki’kot(ik) = se alegra (Gálatas 4,27: chatki’kotoq: alégrate, imperativo segunda persona singular) Kki’ysaxik = es criado (Hechos 7,20: xki’ysaxik: pasado) Kkoch’onik = tiene paciencia (Colosenses 1,11: kixkoch’onik: ustedes tienen paciencia) Kkojon k’u’x = meter cizaña (Hechos 17,6: kekojon k’u’x: meten cizaña) Kkojon(ik) = cree (Hechos 20,2: kekojonik: creen; 23,35: xekojon(ik): pasado tercera persona plural) Kkojon(ik) = él – ella cree (Marcos 1,15; 9,19; 15,32; Mateo 27,42) Kkojonik = él cree (Gálatas 2,16: xujkojon(ik): nosotros creímos, pasado segunda persona plural; 3,9: xkojonik: él creyó, pasado) Kkojow(ik) = pone (Hechos 25,16: xekojow(ik): pusieron pasado tercera persona plural) Kkolowik = lo salva; cuarta voz de kukolo (Marcos 5,34, 10,52) Kkoltaj(ik) = llegar a ser salvado (Lucas 8,12) Kkoltaj(ik) =

ser

salvado

(Hechos

2,47: kekoltaj(ik): tercera persona

plural;

4,12:kujkoltaj(ik), segunda persona plural) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

92

Kkoltaj(ik) = será salvado; es salvado; tercera voz del verbo kolo (Marcos 5,23) (kinkoltajna’: primera persona singular; Marcos 5,28) (kekoltajik = tercera persona plural; Marcos 6,56) Kkolotaj(ik) = él es salvado (Judas 1,5: xekolotaj rumal are’ ri winaq: la humanidad fue salvada por él) Kkoltajik = él o ella será salvado (2 Corintios 2,15: kekoltajik: ellos serán salvados, tercera persona del plural) Kkoltajik = llega a ser salvado (Romanos 1,16: kekoltajik: ellos llegan a ser salvados, tercera persona plural) Kkoqataj = ser perseguido (Mateo 5,44) Kkos(ik) = se cansa (Marcos 6,48; Mateo 6,28) Kkos(ik) = él se cansa (Colosenses 1,29: kinkosik: yo me canso) Kkosik = él o ella se cansa (1 Corintios 4,12: kujkosik: nosotros nos cansamos) Kkosik = se cansa (Romanos 16,12: kekos(ik): ellos se cansan tercera persona plural) Kkowin(ik) = él ‐ ella puede (Marcos 1,45; 6,5; Mateo 3,9)((katkowinik: segunda persona singular 9,22) (man kkowin ta: él – ella no puede; Marcos 15,31)) Kkowin(ik) = él puede (Gálatas 6,10: kujkowinik: nosotros podemos, primera persona plural) Kkowin(ik) = él puede (Tito 2,5: chekowin chech: que puedan; imperativo) Kkowinik = él puede, presente (Hebreos 11,11: xkowinik: él pudo, pasado) Kkowir(ik) = se fortalece (Juan 16,33: chixkowir b’a’: imperativo segunda persona plural) Kkowir(ik) = toma fuerza (Lucas 1,80; 8,14) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

93

Kkowir(ik) = se pone fuerte (2 Tesalonicenses 1,3) Kkowirik = se pone fuerte (1 Pedro 5,9: chixkowir b’a’: pónganse fuertes, imperativo) Kkub’i’(k) = se sienta (1 Juan 2,28: kkub’i’ ri qak’u’x: confiamos) Kkub’isan nuk’u’x = él me consuela mi espíritu (Colosenses 4,11: xekub’isan nuk’u’x: ellos han sido mi consuelo) Kkub’i’ nuk’u’x = queda animado mi espíritu, reposado, confiado (Filipenses 2,19; Colosenses: kkub’i’ kik’u’x: animado el espíritu de ellos; 1 Tesalonicenses 5,14: chikub’a’ kik’u’x: ustedes animen a ellos) Kkub’i’k = él se sienta (Lucas 11,37) Kkub’i’k = se sienta (Marcos 6,40) Kkub’i’k = se sienta (Hechos 15,32: kkub’i’ kik’u’x: se estabiliza su interior; 23,11: chkub’ib’a’ ak’u’x: que se estabilice tu interior; 27,25: chkub’i’ b’a’ ik’u’x: se estabiliza su interior; 28,16: xkub’i’ qak’u’x: se estabilizó nuestro espíritu) Kkuytaj(ik) = está perdonado (Romanos 1,20) Kkuytaj uwach ri mak = es perdonado el pecado (1 Timoteo 1,13: xkuytaj uwach ri numak: fue perdonado mi pecado)

K k’ Kk’ak’arik = se renueva (2 Corintios 4,16) Kk’amub’i’k = Él es llevado de aquí para allá, direccional (Marcos 7,32) Kk’aman ub’ik = él lleva (Efesios 4,14: kek’aman ub'ik: ellos llevan, tercera persona del plural)

________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

94

Kk’amow(ik) = él o ella lo recibe (Romanos 5,17: kek’amow(ik): tercera persona plural) Kk’amow(ik) = recibe (Hechos 17,15: xekamow(ik): recibieron, pasado tercera persona plural; 21,29: xk’amow(ik): pasado) Kk’amow(ik) = él recibe (Apocalipsis 2,17: ri kk'amow ri ab'aj ri': quien recibe esta piedra) Kk’amowaj = reconocer (Hechos 21,13: kink’amowaj: reconozco primera persona singular) Kk’amowaj = él acepta (Filipenses 3,8: kink’amowaj: yo acepto) Kk’amuloq = Él es traído de allá para acá, direccional (Marcos 4,21) Kk’anar(ik) = se encoleriza, se enoja (1 Corintios 13,5: mankk’anartaj: él o ella no se encoleriza; negación) Kk’anarik = tiene cólera (Mateo 22,7) Kk’as(i’k) = se despierta (Lucas 21,36: chixk’asb’a’: estad despiertos imperativo segunda persona plural) Kk’asal = está preparado (Mateo 24,44); vela (Mateo 25,13 (imperativo); 26,38 (idem) Kk’asi’(k) = él o ella vive (2 Corintios 1,8: kujk’asi’k: segunda plural; 5,15: kek’asi’: tercera plural) Kk’asi’(k) = está despierto (Marcos 5,23; 6,14; 12,44; Mateo 9,18; 23,20); vela (Marcos 14,37; Mateo 26,40); (chixk’asaloq imperativo Marcos 14,38) Kk’asi’(k) = vive (Hechos 1,21: xk’asi’(k) pasado; 7,19: mankek’asi’ taj: no viven, tercera persona plural con negación) Kk’asi’(k) = vive (Juan 5,25: kek’asi’: tercera persona plural) Kk’asi’k = sea que viva (Filipenses 1,20: we kink’asi’k: sea que yo viva; 1 Tesalonicenses 4,15; kujk’asi’k: vivimos; 5,6: chujk’asaloq: vivamos) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

95

Kk’asi’k = se mantiene despierto (Apocalipsis 3,3: che we ri at man katk’asi’ ta che ri laq'ab'enik: si no te mantienes en vela, si no te mantienes despierto; 16,15) Kk’ask’at = vela (Mateo 24,42) Kk’aslemaj = viven (Gálatas 2,20: kink’aslemaj: yo vivo; Efesios 5,8: chixk’asleman b’a’: vivid, estad despiertos, imperativo segunda persona plural; 1 Tesalonicenses 4,1: chixk’aslemanoq: vivid) Kk’asleman(ik) = Él o ella vive (1 Corintios 7,29: chk’aslemanb’a’: qué viva él o ella, modo imperativo del verbo, tercera persona del singular) Kk’asleman(ik) = vive (1 Xwan 4,9: kujk’asleman pa ri are’: vivimos en él) Kk’aslemanik = él vive (2 Juan 6: kujk’aslemanik: nosotros vivimos o viviremos / chixk’asleman b’a’: vivan ustedes; imperativo) Kk’astaj(ik) = él o ella se despierta (1 Corintios 15,34: chixk’astaj(oq): despierten ustedes,modo imperativo del verbo, segunda persona del plural) Kk’astaj(ik) = se despierta (ver verbo español “resucitar” que viene del latín) (Marcos 4,39;8,31; 9,9, 12,18; Mateo 1,24 ; Marcos 14,28 (primera persona); Mateo 25,7 (tercera plural); Marcos 16,6: xk’astaj = se despertó) Kk’astaj(ik) = se despierta, resucita (Hechos 1,22: xk’astajuwach: pasado; 7,23: xk’astaj:pasado; 17,3; 26,23) Kk’astajik = él – ella resucita (Lucas 20,27) Kk’astajik = se despierta (Romanos 13,11: kujk’astajik: nosotros despertaremos segunda persona plural) Kk’astajik = se despierta (Efesios 5,14: chatk’astajoq: despertad, imperativo segunda persona singular)

________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

96

Kk’astajik = él se despierta (Apocalipsis 3,2: chatk’astajoq: despiértate; modo imperativo del verbo.) Kk’at(ik) = se quema (Marcos 4,6) Kk’at(ik) = se quema, se consume (1 Corintios 3,15) Kk’at(ik) = se quema (2 Pedro 3,10) Kk’atik = se quema (Lucas 12,49: k’atinaq = quemado) Kk’atik = arde como... (Apocalipsis 8,10; 19,20) Kk’axk’ob’etaj rumal = él ya ha sufrido (1 Pedro 5,10: xk’axk’ob’etaj iwumal: ustedes ya han sufrido, ustedes ya han pasado por el sufrimiento) Kk’axk’olij = ellos sufren (1 Pedro 5,9: tajin kkik’axk’olij: ellos están sufriendo) Kk’ayinik = cuarta voz de kukayij: lo vende (Mateo 21,12) Kk’ayinik = él ‐ ella vende (Lucas 17,28) Kk’ex(ik)= cambiado (Gálatas 3,15) Kk’extajik = él o ella será cambiado (1 Corintios 15,58: mixk’extajik: no cambien ustedes, modo imperativo negativo del verbo, segunda persona del plural; 2 Corintios 3,18:kujk’extajik: nosotros seremos cambiados, segunda persona del plural) Kk’extajik = será cambiado (Lucas 8,15; 9,28; 10,13: xkextaj(ik): ya cambió pasado) Kk’extajik = él cambia (Santiago 1,17: man kk’extajik taj: no cambiará) Kk’ikot(ik) = se alegra (Lucas 1,58) Kk’ikot(ik) = él se alegre (Hebreos 10,38; Santiago 1,2: chixki’kot b’a’: alégrense ustedes) Kk’is(ik) = se acaba (Hechos 20,1: xk’isik: se acabó, pasado) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

97

Kk’is(ik) = se acaba (Lucas 8,52) Kk’is(ik) = se acaba (Romanos 13,12) Kk’is(ik) = se acaba; se termina (Marcos 3,4; 6,53) Kk’is(ik) = se acaba (Efesios 6,13) Kk’is(ik) = se acaba (2 Pedro 1,4) Kk’isb’an(ik) = de último (Lucas 13,30) Kk’isb’anik = ser el último (Marcos 10,31 (tercera plural: kek’isb’ankanoq)) Kk’isik = se acaba (1 Corintios 7,31) Kk’ix(ik) = él o ella se avergüenza o tiene vergüenza (1 Corintios 12,23: kujk’ix: nosotros nos avergonzamos, segunda persona del plural) Kk’ix(ik) = se avergüenza, tiene vergüenza (Romanos 1,16: makink’ixta: no me da vergüenza, no tengo vergüenza; 6,21: kixk’ix: segunda persona plural; 9,33: mankk’ixtari’: no tendrá vergüenza) Kk’ix(ik) = tiene vergüenza (Lucas 9,26) Kk’ix(ik) = tiene vergüenza (Marcos 8,38) Kk’ix(ik) = tiene vergüenza (2 Timoteo 1,8: matk’ix b'a': no tengas vergüenza; imperativo negativo, segunda persona del singular; 1,12: man kink’ix ta rumal weri': yo no tengo vergüenza) Kk’ixik = tiene vergüenza (Efesios 5,12: kujk’ixik: tenemos vergüenza, primera persona plural; Filipenses 1,20: man kink’ix ta: primera persona singular con negación) Kk’ixik = él tiene vergüenza (Hebreos 11,16: man kk’ix ta chkech: no se avergüenza de ellos; 1 Pedro 4,16: makix b’a’: que no se avergüence, imperativo negativo) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

98

Kk’ixik = él tiene vergüenza (1 Juan 2,28: man kujk’ix taj: no tenemos vergüenza) Kk’iyuloq = sobreviene (Mateo 24,11) Kk’iy(ik) = crece (Juan 3,30; 17,24: kk’iysax(ik): pasivo) Kk’iy(ik) = crece (Marcos 4,4; Mateo 6,28; 13,5) Kk’iy(ik) = él o ella crece (1 Corintios 15,37; 2 Corintios 8,12) Kk’iy(ik) = crece (Efesios 4,15: chujk’iyb'a': crezcamos nosotros, imperativo, primera persona plural; Filipenses 1,25) Kk’iy(ik) = él crece (Hebreos 10,26; Santiago 3,11; 1 Pedro 2,1: kixk’iyik: ustedes crecen; 2 Pedro 3,18: chixk’iy b’a’: crezcan ustedes) Kk’iyik = crece (Hechos 19,20; 22,3: xink’iy(ik): crecí, pasado primera persona singular) Kk’iyik = crece (Lucas 1,80) Kk’iyik = crece (Efesios 2,21) Kk’iyisanik = él o ella lo hace crecer (1 Corintios 3,6: xk’iyisanik: él o ella lo hizo crecer, pasado) Kk’iysa’n(ik)

=

cría

(Lucas

21,23:

kek’iysanik

tercera

persona

plural;

23,29:

xek’iysa’n(ik)pasado tercera persona plural) Kk’iysan(ik) = está criando (Marcos 13,17; Mateo 24,19) Kk’iysax(ik) = él o ella es criado (1 Corintios 11,9: manxk’iysaxta(j): No fue criado, pasado con negación) Kk’iysax(ik) = ser criado (Marcos 13,19); está creado / empezando (Mateo 24,21) Kk’oji’ na = sobreviene (Mateo 24,21) Kk’oji’(k) = está (en un lugar) (Hechos 19,29: xk’oji’(k): pasado; 26,18) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

99

Kk’oji’(k) = está (en un lugar) (Lucas 9,33; 18,41) Kk’oji’(k) = está (en un lugar) del verbo estar (Marcos 1,13; 5,15; 9,19; Mateo 26,11); los que fueron sus compañeros (Marcos 16,10) Kk’oji’(k) = está en un lugar (2 Corintios 6,16) Kk’oji’(k) = existe (Romanos 4,17; 7,4: kixk’oji’(k): ustedes existen, segunda persona plural;kujk’oji’: primera persona plural; 12,9: m(ä)k’oji’: no tengan, imperativo negativo); está (Romanos 10,4: xek’oji’(k): tuvieron, pasado tercera persona plural; 13,13: chk’oji’: tengan,imperativo); tiene (Romanos 10,4; 13,8: Mik’oji’ b’a’: no tengan, imperativo negativo segunda persona plural) Kk’oji’(k) = Está (Efesios 4,4: chk’oji’ b'a': tengan ustedes...imperativo; 2 Tesalonicenses 2,5: xink’oji’ iwuk’: yo estuve con ustedes) Kk’oji’(k) = está (1 Timoteo 1,14: xk’oji’(k): estuvo 2 Timoteo 2,26: kek’oji’(k): ellos estarán; Tito 2,15: mak’oji’ b’a: que no haya ) Kk’oji’(k) = está, hay (Hebreos 6,4: xk’oji’(k): estuvo, hubo, había; Santiago 1,3; 3,1: Mik’oji’: que no hayan; imperativo negativo) Kk’oji'k = infinitivo del verbo mantenerse, permanecer (2 Tesalonicenses 2,15: chixk’oloq: manténgase...) Kk’ol(ik) = es guardado; segunda voz de k’olo (Marcos 2,22) Kk’ol(ik) = es guardado (2 Timoteo 1,6: chatk’ol: seas guardado) Kk’ork’ot(ik) = toca (Mateo 7,8 (7,7 imperativo cuarta voz)) Kk’ork’otik = toca (Hechos 10,18: kek’ork’otik: plural; 12,13) Kk’ork’ot(ik) = él toca la puerta (Apocalipsis 3,20: kink’ork’ot = yo toco la puerta) Kk’ulela’n(ik) = él o ella contradice (2 Corintios 10,5) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

100

Kk’ule’la’n(ik) = él o ella contradice (Romanos 10,21: kek’ule’lanik: ellos contradicen, tercera persona plural, forma final (ik)) Kk’ule’lan(ik) = contradice(Juan 19,12) Kk’ulela’n(ik) = él contradice (Gálatas 3,21) Kk’ule’lanik = contradice (Hechos 23,9: kek’ulela’n(ik): tercera persona plural) Kk’ule’lax(ik) = es contradicho (Juan 10,35) Kk’uli’(k) = él o ella se casa (1 Corintios 7,9: chixk’ulunoq: cásense ustedes, modo imperativo del verbo, segunda persona del plural; 7,28: katk’uli’k: tú te casas, segunda persona del singular; 7,36: che’ek’ulunb’a’: que se casen ellos o ellas, modo imperativo del verbo, tercera persona del plural) Kk’uli’(k) = él o ella se casa (Romanos 7,3) Kk’uli’(k) = se casa (Marcos 10,11; Mateo 5,32; 19,9)((xk’uli’(K): se casó: Marcos 6,17;12,20) (xek’uli’ = se casarón: Mateo 24,38)) Kk’uli’(k) = él se casa (1 Timoteo 5,11: kek’uli’(k): ellos se casan) Kk’ulmaj(ik) = acontecer, suceder (2 Corintios 1,8: xqak’ulmaj: nos aconteció, nos sucedió, pasado, segunda persona del plural) Kk’ulmataj(ik) = acontecer, suceder (1 Corintios 14,7) Kk’ulmataj(ik) = sucede (Hechos 10,37: xk’ulmataj: pasado) Kk’ulmataj(ik) = sucede (Marcos 13,4.18.29; Mateo 24,34) Kk’ulmatajik = sucede que... (1 Juan 2,19) Kk’ulmatajik = sucede (Lucas 9,18.29; 24,12: xk’ulmatajik: pasado) Kk’uttajik = llega a ser mostrado (Romanos 1,17) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

101

Kk’utum = está mostrando (segunda voz de kuk’utu’) (Marcos 13,24) Kk’utun(ik) = que enseña (1 Timoteo 2,12, cuarta voz del verbo: k’utu) Kk’utunik = enseña (Lucas 20,21: katk’utunik segunda persona singular) Kk’u’xnik = rinde, abunda (Filipenses 4,18) Kk’yaq(ik) = es arrojado, tirado (Apocalipsis 8,7: che kk'yaq puwi' ri uwachulew: que fueron arrojados sobre la tierra) Kk’yar na = aumentará; tiempo futuro (Hebreos 6,14) Kk’yar(ik) = aumenta (Romanos 5,20) Kk’yarik = aumenta (Juan 4,1: kek’yarik: aumentan, complemento tercera persona singular) Kk’yarik = aumenta el número (Hechos 6,1: kek’yarik: tercera persona plural; 16,5)

Kl Klab’ajixik = él es admirado (Hebreos 11, 2: xelab’ajixik: ellos fueron admirados) Klawchin(ik) = vela (Mateo 24,43) Kla’ wi sutim rij = rodeado (Mateo 8,18) Kle’w(ik) = flota (Hechos 27,7: xujle’wik: flotamos pasado segunda persona plural) Kloq’omik = él ‐ ella compra (Lucas 17,28)

Km Kmajtaj(ik) = empieza (Lucas 11,50: xmajtajuloq: empezó; 16,16) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

102

Kmajtaj(ik) = inicio, comienzo (Filipenses 4,15: xmajtaj ub'ixik: en el comienzo de... ) Kmajtaj(ik) = inicio, comienzo (Apocalipsis 7,1: xmajtaj jun ch’o’j: inició una batalla) Kmakun(ik) = peca (Marcos 9,43) Kmakunik = él o ella peca (Romanos 2,12; 13,9: matmakunruk’ ixoqachi: no cometas adulterio, imperativo negativo) Kmakunik = él peca (1 Juan 5,16) Kmaltyoxin(ik) = alaba (Gálatas 1,24: xemaltyoxin(nik): ellos agradecieron) Kmaqmatik = está húmedo (Lucas 8,6) Kmayo(wik) = él se preocupa de (1 Corintios 7,32: matkixmayow ix: cuarta voz del verbo negativo: sujeto ustedes, verbo preocupar; 7,34: chumaya’: imperativo tercera persona singular; 2 Corintios 11,28: kinmayow(ik): primera singular) Kmayow(ik) = se preocupa (cuarta voz) (Lucas 2,18) Kmayowik = se preocupa (Romanos 14,15) Kmemerik = él o ella se calla, enmudece (1 Corintios 13,8) Kmewaj(ik) = él – ella ayuna (Marcos 2,18; Mateo 4,2; 6,16) Kmewajik = él ayuna (Hechos 13,2: kemewajik: ellos ayunan, tercera persona plural) Kmewajik = él o ella ayuna (2 Corintios 11,27: xinmewajik: yo ayuné, pasado, primera persona del singular) Kme’l(al) = bondad (Gálatas 5,23; 6,1: kme’lalaj: adjetivo superlativo: Efesios 4,2; Filipenses 4,8: kme’l anima’: corazón de bondad) Kme’l(al) = amabilidad (1 Timoteo 3,3; Tito 2,5: ekme’l taq winaq: ellos son personas amables, bondadosas) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

103

Kme’lal = bondad (2 Corintios 10,1: ukme’lal: su bondad, adjetivo posesivo, tercera persona) Kme’metik = tartamudea (Marcos 7,32) Kmol(ik) = se recauda; del verbo molo (Marcos 2,14) Kmulul = se reúne (Mateo 9,36) Kmuqik = él o ella es enterrado (1 Corintios 15,4: xmuqik: fue enterrado pasado) Kmuqik = es enterrado (Marcos 14,8) Kmuxnik = él nada (Hechos 27,42: kemuxnik: ellos nadan) Kmu’matik = empapado (Juan 19,29) Kmu’matik = empapado (Apocalipsis 19,13)

Kn Knab’ajik = ha hecho primero (Marcos 14,8) Knab’ej = estar primero (Marcos 10,31; Mateo 26,32) Knab’ejapan = ir más lejos (Marcos 14,35; Mateo 26,39) Knab’ejub’i(k) = se adelanta (Marcos 6,48) Knab’ejik = él o ella se adelanta (2 Corintios 9,5: kenab’ejik: ellos se adelantan, tercera persona del plural) Knab’e’aj = se adelanta (1 Tesalonicenses 4,10: chixnab’e’ajoq: adelántense ustedes; 1 Tesalonicenses 4,15: man kujnab’e’aj ta(j): nosotros no nos adelantamos) Knab’e’aj chkiwach = se adelanta delante de ustedes (Marcos 16,7) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

104

Knab’e’ajchkiwach= se adelanta delante de ellos (Hechos 7,40: kenab’e’ajchqawach: tercera persona plural, se adelantan delante de nosotros; 20,5: xenab’e’ajikchqawach: se adelantaron delante de nosotros; 20,13) Knajar(ik) = se aleja (Lucas 4,13) Knak’ik = es pegado a (Romanos 11,17: xatnak’ik: fuiste pegado a, pasado segunda persona singular) Knaqajqob’ik = se acerca (Hechos 7,17: xnaqajqob’ik: pasado) Kna’taj che = él se recuerda (Efesios 2,11: chna’tajoq b’a’ chiwech ri ix: acuérdense ustedes; Filipenses 4,10: xinna’taj chiwech; 1 Tesalonicenses 2,9: kna’taj chiwech: ustedes se recuerdan) Kna’taj che = él se recuerda de (1 Timoteo 1,9: chna’taj b’a’ chqech: que nos recordemos nosotros; 2 Timoteo 1,3: katna’taj chwech: yo me recuerdo de ti; 2,8: chna’taj chawech: que te recuerdes) Kna’taj che = él se recuerda de... (Santiago 1,24; 2 Pedro 1 9: man kna’taj ta ri’ chrech: no se acordará de...) Kna’taj chrech = se recuerda de (Hechos 7,18: xna’taj: pasado; 11,16; chna’tajoq chiwech: imperativo) Kna’tajchrech = se recuerda de... (2 Corintios 7,15) Kna’taj(ik) = se recuerda (Juan 16,4) Kna’taj(ik) = se recuerda (Marcos 8,18; 11,21; 14,72; Mateo 5,23; 16,5, 26,75) Kna’tajik = es recordado (Romanos 15,24: xna’tajik: fue recordado, pasado) Kna’tajikrumal = ha probado (Mateo 27,34) Kna’tisaxik = es recordado (Hechos 20,35) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

105

Kne’b’a’ = a pesar de; aunque (1 Corintios 1,24; 7,15; 13,2; 2 Corintios 2,12) Kne’b’a’ = a pesar de; aunque (Hechos 9,8; 13,27) Kne’b’a’ = a pesar de; aunque (Juan 4,2) Kne’b’a’ = a pesar de; aunque (Lucas 17,22) Kne’b’a’ = a pesar de; aunque (Marcos 4,12; 5,28; 14,29; Mateo 26,35) Kne’b’a’ = a pesar de; aunque (Romanos 8,10; 9,7) Kne’b’a’ = a pesar de (Filipenses 1,20) Kne’b’a’ = a pesar de... (Hebreos 11,39; Pedro 1,6; 3,13) Knikik = brilla (Mateo 24,29; 5,16: chnikowoq, imperativo) Kniknitik / kniknatik = arder (Lucas 11,36; 24,32) Knikow = brilla (Juan 1,5) Kniman(ik) = él o ella obedece (1 Corintios 16,28; 2 Corintios 10,6) Kniman(ik) = obedece (Hechos 15,5: keniman(ik): tercera persona plural) Kniman(ik) = obedece (Mateo 8,27) Kniman(ik) = obedece (Romanos 2,8: keniman(ik): ellos obedecen, tercera persona plural; 5,19; 11,32: mankenimantaj: tercera persona plural con negación) Kniman(ik) = obedece (Efesios 6,1: chixniman(oq): ustedes obedezcan, imperativo segunda plural; Efesios 6,6: mixnimanik: ustedes no obedezcan; imperativo negativo, segunda plural; Colosenses 2,20: kixniman(ik): ustedes obedecen; Colosenses: man keniman taj: ellos no obedecen) Knimar(ik) = crece (Filipenses 1,9: chnimar b’a’: que crezca; imperativo; 1 Tesalonicenses 4,1: chnimar ta b’a’: ojala que crezca, imperativo) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

106

Kniman(ik) = él obedece (Santiago 3,7: keniman chrech ri winaq: ellos obedecen a la gente) Knimarisaj = ellos lo agrandan o lo engrandecen (2 Corintios 11,12) Knitz’ar(ik) = se empequeñece (2 Corintios 4,16) Knitz’arik = se achiquita (Juan 3,30) Knoj(ik) = es llenado (Hechos 9,17: katnoj(ik): eres llenado; 12,7) Knoj(ik) = se llena (2 Corintios 3,14: xnoj(ik): se llenó, pasado) Knoj(ik) = se llena (Lucas 16,21) Knoj(ik) = él se llena (2 Timoteo 1,4: arech kinnoj chrech: para que yo me llene de) Knojik = se llena (Juan 6,26: xixnojik: pasado segunda persona plural) Knojik = se llena (Romanos 12,16: chixnojb’a’: llenaos pues, imperativo segunda persona plural) Knojik = se llena; del verbo nojik (Marcos 4,37; 7,27; Mateo 14,20) Knojik = se llenaba (Lucas 2,40; 8,35: kenoj tercera persona plural) Knojik = se llena (Santiago 2,16: chixnoj b’a’: llénense ustedes...) Knojik= le llena (Apocalipsis 15,8: xnojik: se llenó, pasado) Kno’jinik = él o ella piensa (Romanos 16,19: kixno’jinik: ustedes piensan, segunda persona plural / mixno’jinik: no penséis en imperativo negativo segunda persona plural) Kno’jinik = piensa (Marcos 12,34) Kno’jinik = piensa (Gálatas 3,1: man kixno’jinik taj: ustedes no piensan, segunda, plural, negación; 3,3) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

107

Kno’jinik = tiene sabiduría (Hebreos 5,2: man keno’jinik taj: no tienen sabiduría) Knumik = tiene hambre (1 Corintios 4,11: kujnumik: nosotros tenemos hambre) Knumik = tiene hambre (Juan 6,35) Knumik = tiene hambre (Marcos 11,12; Mateo 5,6; 12,1)

Ko Ko = duro; fuerza (Marcos 1,7) Kochim = gratuitamente (Mateo 10,8) Koch’om = aguante (Hebreos 12,4: man ikoch’om taj: ustedes no han aguantado) Koch’onik = paciencia (Hechos 26,3) Koch’onik = paciencia (Romanos 3,26; 5,3) Koch’onik = paciencia, aguante (2 Corintios 6,6) Koch’onik = paciencia (Gálatas 5,22; Efesios 4,2; Colosenses 3,12) Koch’onik = paciencia (1 Timoteo 1,16: ukoch’onik ri Jesus Kristo: la paciencia de Jesús Cristo; 6,11; 2 Timoteo 3,10: nukoch’onik: mi paciencia) Koch’onik = paciencia; sustantivo (Santiago 5,7: ikoch’onik: la paciencia de ustedes) Kojb’al; kojob’al = fe (Marcos 10,33.52) Kojb’al = fe (Hechos 17,22: Ikojb’al: vuestra fe) Kojb’al = fe (Filipenses 1,29: ikojb’al: su fe; 2 Tesalonicenses 2,3) Kojb’al = fe (Tito 3,3: qakojb’al: nuestra fe) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

108

Kojob’al = su fe (Lucas 7,50: ukojob’al: su fe) Kojol ik’u’x = el que mete cizaña en los corazones (1 Tesalonicenses 3,5) Kojom = nombrado, usado, puesto (Lucas 8,2) Kojom = puesto (participio de kukoj = lo pone) (Hechos 1,23; 27,40: kik’ojom: ellos tienen puesto en) Kojom = usado, puesto (1 Corintios 3,11; 7,37) Kojom = usado; puesto (Marcos 1,6) Kojom ratz’yaq = su vestido usado, puesto (Apocalipsis 15,6: kikojom katz’yaq: vestidos de...) Kojonel = creyente (Hechos 18,27) Kojonel = creyente (1 Tesalonicenses 1,7: ekojonelab’: creyentes) Kojonik = fe (Marcos 4,40; 5,34) Kojonik = fe (Gálatas 2,16: kojonik chrech: fe en él) Kojonik = fe; sustantivo (Hebreos 11,7: kojonikalaj xib’rikil: fe con temor; superlativo) Kojoninaq = creyendo (Mateo 21,26) Kojoninaq = él – ella ha creído (Juan 7,48) Kojowinaq = una persona (winaq) ha puesto (kojo); subido (Marcos 11,2) Kok(ik) = él – ella entra (Marcos 1,21; 5,40; 13,15; 14,14; Mateo 7,13: chixokoq: imperativo cuarta voz) Kok(ik) = él o ella entra (2 Corintios 3,1: kujok(ik): nosotros entramos, segunda persona del plural) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

109

Kok(ik) = entra (Hechos 9,6: chatokoq: entra tú, imperativo segunda persona singular) Kok il chech = él se preocupa de... (Hebreos 2,6: katok il chech: tú te preocupas de él, le consideras a él; 10,24: chujok b’a il chb’il taq qib’: preocupémonos unos de otros entre nosotros; 12,15: chixok b’a’ il che rilik: preocúpense de ver...; 1 Pedro 2,5: chixok b’a’: entren ustedes) Kokem = entrada de ellos ‐ ellas (Marcos 10,23) Kokik = él entra (Gálatas 2,4: kujokik: nosotros entramos; 1 Tesalonicenses 5,15: chixok il rech ri utzil: procuren, preocúpense del bien...) Kokik = él entra (1 Timoteo 4,13: chatok b’a’ il.Que te dediques a...; imperativo; segunda persona singular; 2 Timoteo 4,6: kinokisax wa’ jeri’ in jun tab’al toq’ob’: yo ya seré como una ofrenda) Kokik = entró a ser (Apocalipsis 18,2: xokik kachoch...: entró a ser guarida de... ) Kokisaj = lo pone (Hechos 7,6: ke’okisax: pasivo tercera persona plural; Hechos 10,39: xokisax; pasado pasivo) Kokisax chech = será para..., servirá para... (2 Timoteo 2,20) Kokisax uk’u’x = es indoctrinado (Mateo 14,8) Kokisax(ik) = es entrado; es colocado; del verbo “kojo”; segunda voz del verbo (Marcos 4,21; 15,47; 16,6; Mateo 18,6.25) Kokisax(ik) = es puesto; es colocado(Juan 19,29) Kokisax(ik) = está puesto (Hechos 19,2; 23,35) Kokisax(ik) = revestido, sea puesto (2 Corintios 5,4; 12,7: xokisax(ik): fue puesto, pasado, segunda voz del verbo)

________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

110

Kokisax(ik) = le será puesto (Apocalipsis 3,5: kokisax ri' suk'alaj taq ratz'yaq: será vestido de blancas vestiduras) Kokisaxik = ser puesto (Lucas 1,32; 17,2: ko’ksax(ik): pasivo con movimiento) Kokisaxik = llega a ser (Hebreos 9,11: xokisaxik: llegó a ser; 10,13: ke’okisaxik: llegan a ser) Kokowirisaj = él o ella lo hace fuerte (1 Corintios 1,8: kixokowirisaj: él los hace fuertes a ustedes, primera voz del verbo, sujeto: él, objeto: ustedes) Kok’ow(ik) = él o ella pasa (1 Corintios 7,29; 2 Corintios 3,7) Kok’ow(ik) = pasa (Hechos 21,15: xok’ow(ik): pasó; 28,11) Kok’ow(ik) = pasa (Marcos 15,21) Kok’ow(ik) = pasa; adviene (Lucas 5,27; 18,4; 24,21: xok’owtajik: ya pasó; 24,52: xok’ow weri’: pasó esto) Kok’ow(ik) = ha pasado (Apocalipsis 11,11: xok’ow ri oxib’ q’ij ruk' ri panik'yaj q'ij: pasados los tres días y medio; 11,14: xok’owtajik: ya ha pasado) Kok’owik = él – ella pasa (Juan 1,36; 9,1) Kolob’ = lazo (Lucas 21,35) Kolob’ = lazo (Romanos 11,9) Kolob’ = red (Hechos 9,25) Kolom = recto (2 Timoteo 3,16: kolom b’e: camino recto) Kolonem = salvación (Lucas 2,30) Kolotajem = salvación (2 Corintios 1,6: ikolotajem: la salvación de ustedes; 6,2) Kolotajem = salvación (Hechos 13,26) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

111

Kolotajem = salvación (Romanos 13,11) Kolotajem = salvación (Efesios 1,7: qakolotajem: nuestra salvación; 4,30) Kolowinaq = lo ha salvado (Hechos 19,35) Koloxik = es salvado (1 Timoteo 1,15: kikoloxik ri e’ajmakib’: los pecadores son salvados) Komins = comino (Mateo 23,23) Komon = comunidad (Mateo 18,17) Komon = comunidad (Gálatas 2,9) Komon = comunidad (1 Juan 1,3) Kon = necio (Mateo 5,22; 23,17) Konojel = todos ellos (Marcos 1,33) Konsil = articulación (Hebreos 4,12) Kopan = viniendo (Efesios 4,30) Kopan(ik) = él – ella llega (Marcos 1,5; 9,14; 10,50; 13,4; 14,34) Kopan(ik) = él – ella llega (Romanos 14,12: kujopan: segunda persona plural) Kopan(ik) = llega (Juan 6,25: xatopan(ik): pasado segunda persona singular) Kopanik= él llega (2 Timoteo 4,6: vino) Koq’(ik) = él o ella llora (1 Corintios 7,30: ke’oq’ik: ellos lloran, tercera persona del plural; 2 Corintios 12,21: kinoq’(ik): yo lloro, primera persona del singular) Koq’(ik) = llora (Lucas 19,41; 22,34.60; 23,27: ke’oq’ik tercera persona plural) Koq’(ik) = llora (Marcos 5,38; Mateo 5,5); canta (el gallo) (Marcos 13,35; 14,30; 16,10;Mateo 26,34) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

112

Koq’ej = ellos lloran por él o ella (1 Corintios 15,19: koq’ex(ik): él es llorado, segunda voz del verbo) Koq’ej = el llanto de ellos; adjetivo posesivo (Santiago 4,9: chixoq’oq: lloren; ustedes; imperativo) Koq’esax(ik) = sea sonado, sea tocado, sea interpretado (Apocalipsis 8,13) Koq’ik = él o ella llora (Romanos 12,15: chixoq’ b’a’: llorad imperativo segunda persona plural) Koq’ik = llora (Hechos 20,19: kinoq’ik: yo lloro primera persona singular) Koq’ik = él llora (Apocalipsis 5,5: matoq’ik: no llores tú; imperativo negativo; 18,9: ke’oq(ik): ellos lloran) Kortil = dinero (Lucas 12,59) Korti’l = dinero (Marcos 6,8) Kosib’al = cansancio (Juan 4,38) Kosib’al = cansancio; sustantivo (2 Corintios 6,5) Kosib’al = cansancio (Apocalipsis 14,13: kikosib’al: el cansancio de ellos) Kosik = cansancio; verbo (2 Corintios 11,27) Kosik = cansancio (1 Tesalonicenses 2,9: qakosik: nuestro cansancio) Kosinaq = cansado (Mateo 9,36) Kotz’i’j = flor (Lucas 12,27) Kotz’i’j = flor (Mateo 6,28) Kotz’ij = flor (1 Pedro 1,24: ukotz’ijal: su flor) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

113

Kotz’ol(ik) = está acostado (Lucas 2,12) Kowinem = poder (Marcos 2,10; 6,7, 9,23; 13,25; Mateo 25,31) Kowinem= poder (1 Timoteo 1,2: k’o kikowinem: los que tienen poder) Kowininaq = podido (Marcos 9,18) Kowininaq = él o ella ha podido (Romanos 1,13: man inkowininaq taj: no he podido) Kowininaq = él ha podido (Filipenses 4,10: ixkowininaq: ustedes han podidio) Kowinnel = Poderoso (Hebreos 11,19) Kowlaj = fuertísimo (Lucas 1,42) Koxtar = costal (Marcos 6,8) Koxtar = costal (Apocalipsis 11,3)

Ko ’ Ko’l(ik) = mediano (Hebreos 9,13: eko’l taq wakax) Ko’l xixkowinik = arrancado (Gálatas 4,15 xa mako'l xixkowinik: poco faltó que ustedes...)

Kp Kpakak(ik) = amanece (Juan 20,1) Kpakak(ik) = amanece (Lucas 24,1; 24,22: xpakak(ik): pasado) Kpakak(ik) = descubrirse, levantarse refiriéndose al hecho de amanecer, descubrirse, destaparse y levantarse la mañana o el Nuevo día (Marcos 1,35) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

114

Kpakpat(ik) = al amanecer (Lucas 22,66) Kpaqchi’x(ik) = se desprecia (Lucas 9,22) Kpaqchi’x(ik) = es despreciado(2 Tesalonicenses 2,3) Kpaqichi’nik = él desprecia (Hechos 7,27) Kpaqi’(k) = él – ella sube (Lucas 2,42; 9,51; 14,11: chatpaqal(oq) imperativo segunda persona singular; 18,10: kepaqi’(k) sujeto tercera persona plural; 18,31: kujpaqi’(k) sujeto segunda persona plural; 19,28) Kpaqi’(k) = él – ella sube (Marcos 1,10; 10,32; 15,8; Mateo 5,1; 14,23; 20,17) Kpaqi’k = sube (Juan 1,51: kepaqi’k: ellos suben; 7,8: kinpaqi’k: yo subo, primera persona singular, 7,8: chixpaqal(oq): imperativo segunda persona plural) Kpaqi’(k) = sube (Hechos 1,13: kepaqi’(k) = suben; 2,34: xpaqi’(k): subió; 10,16: xpaqib’ax:fue subido, pasado pasivo; 13,31: xe’paqi’(k): ellos subieron, pasado tercera persona plural con movimiento; 21,4: kpaqi’: el sube; 21,15: kujpaqi’: nosotros subimos segunda persona plural) Kpaqi’(k) = él o ella sube (Romanos 10,6) Kpaqi’(k) = sube (Gálatas 1,17: man xinpaqi’ ta: pasado primera singular con negación; Efesios 1,9: xpaqi’k: pasado) Kpaqi’k = él sube (Apocalipsis 4,1: chatpaqal uloq waral: sube tú aquí; imperativo direccional desde allí para acá. 11,12: chixpaqal

uloq: suban ustedes; imperativo

direccional desde allí para acá) Kperk’atik = él – ella tambalea (Juan 11,32) Kpet(ik) = él ‐ ella viene (Marcos 1,5; 5,27; 9,11; 13,33; 15,43) Kpetik = viene (Apocalipsis 9,12: xpetajik: ya ha venido) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

115

Kpil(ik) = es destazado (Marcos 14,12) Kpoq’(ik) = estalla (Hechos 7,17: xpoq’ik: pasado) Kpoq’ow(ik) = hierve, de hervir (Apocalipsis 16,19) Kportajik = está quemado (Apocalipsis 8,7) Kpusik ri uwi’ ukowil ub’aqil = ser cortado la extremidad de la fuerza de su cuerpo (circuncisión) (Lucas 1,59)

Kq Kqajparimak = cae en el pecado (Mateo 6,13; Mateo 26,41) Kqajuloq = baja de arriba hacia abajo (Marcos 1,10; 13,15 (imperativo negativo); 15,32(imperativo)) Kqajuwach = baja su rostro, se oculta su rostro, refiriéndose al mar, a las aguas (Marcos 4,39); baja el sol (Marcos 15,42) Kqaj(ik) = baja (Marcos 11,19) Kqaj(ik) = baja (Hechos 7,60; 18,22: xqaj(ik): pasado; 28,24; 28,30: xuqajo: pasado) Kqaj(ik) = él o ella baja (Romanos 10,7) Kqaj(ik) = baja (Efesios 4,26: maqaj b’a’: que no baje, imperativo tercera persona singular; 1 Tesalonicenses 2,16: xqaj(ik): bajó) Kqaj(ik) =él baja (1 Timoteo 1,6: xeqaj(ik): ellos bajaron) Kqaj(ik) = baja (Santiago 1,17) Kqaj chuwach ... = cae ante el juicio (Santiago 5,12: man kixqaj ta chuwach ri q’atb’altzij: para no caer ante el juicio) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

116

Kqanimqib’ = nos metemos (Marcos 5,11) Kqariq = lo encontramos (Juan 1,33) Kqeb’ ruk’ = se acerca a él (Efesios 3,12: kujqeb’ ruk’: nosotros nos acercamos a él; primera plural) Kqechb’ej = nosotros heredaremos (Marcos 12,7) Kqetukoq = se acerca a (Mateo 19,16) Kqib’(ik) ruk’ = se acerca a él – ella (Lucas 8,19; 10,34; 15,1; 18,40; 22,47) Kqib’ ruk’ = se acerca a él (Hebreos 10,22: chujqib’ b’a’ qas ruk’: acerquemos a él; imperativo; segunda personal del plural; 11,6; 12,18: man xixqib’ ta ruk’: no se acercaron a él; Santiago 4,8: chixqib’ b’a’ ruk’ ri Dyos: acérquense a Dios; imperativo) Kqib’ ruk’ = se acerca a él (1 Pedro 1,4: chixqib’ b’a’ ruk’: acérquense a él; 4,7: kqib’ uloq: él se acerca de allá para acá) Kqib’ ukoq / kqeb’ ukoq = se acerca a (Marcos 1,31; 7,1; 10,35; 12,28; 14,45; Mateo 4,3.11; 8,5.19; 24,1.3) Kqitukokruk’ = se acercó a él (Hechos 21,33: k(ä)qit(ik)) Kqoyqotik = tiembla (Marcos 16,8) Kqumun(ik) = bebe (Hechos 23,12: kequmun(ik): tercera persona plural) Kqumun(ik) = él o ella bebe (1 Corintios 10,21: kixqumun(ik): ustedes beben; segunda persona del plural; 15,32: chujqumun(oq): bebamos nosotros, modo imperativo del verbo, segunda persona del plural)

________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

117

Kq’ Kq’ab’ar(ik) = se emborracha (Apocalipsis 17,2: xeq’ab’ar

rumal

ri

amaja’: se

emborracharon con el vino) Kq’ab’arik = él o ella se emborracha (1 Corintios 5,11; 11,21) Kq’ab’arik = se emborracha (Romanos 13,13: mixq’ab’arik: no os emborrachéis imperativo negativo segunda persona plural) Kq’ab’arik = se emborracha (Efesios 5,18: Mixq’ab’arik: no se emborrachen; imperativo negativo; segunda persona plural; 1 Tesalonicenses 5,7: keq’ab’arik: ellos se emborrachan) Kq’ab’rik = bebe (Mateo 24,38) Kq’ajik = se rompe, se quiebra (Hechos 27,41) Kq’alajan(ik); kq’alajin(ik) = se ve; se revela (Romanos 7,13; 8,18; 9,11) Kq’alajanik = se ve; se descubre (Marcos 5,32) Kq’alajanik = se ve (Hebreos 9,16; 1 Pedro 1,11: xq’alajin chkiwach: fue visto por ellos) Kq’alajin(ik) = se ve, se revela (1 Corintios 2,7: mankaq’alajintaj: no se ve negación del verbo; 3,13; 11,19: keq’alajinik: ellos se ven, tercera persona del plural; 2 Corintios 4,7.18;5,12; 12,7: xq’alajisax(ik): fue revelado, segunda voz del verbo, pasado; Efesios 5,14; Colosenses 3,4) Kq’aleb’ik = se envejece (Hebreos 1,11) Kq’aljanik = se ve; se revela (Lucas 8,17; 9,31) Kq’an(ik) = lo sube (Juan 12,32: kinaq’anisax: pasivo; primera persona singular) Kq’anar(ik) = se madura (Lucas 8,50)

________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

118

Kq’aq’an(ik) = quema (Apocalipsis 7,16: man kq’aq’an ta chi ri' q'ij pakiwi': ya no les quemará el sol) Kq’atan(ik) = él – ella pasa (Lucas 17,11; 18,37) Kq’atan(ik) = él pasa (1 Corintios 16,5: kinq’atan(ik): yo paso, primera persona del singular) Kq’atan(ik) = él pasa (de paso) (Marcos 7,31; Mateo 12,1) Kq’ato = él cosecha con hoz (Apocalipsis 14,15: chatq’atanoq: cosecha tú; modo imperativo del verbo) Kq’atukik = esta perforado (Hechos 2,37) Kq’atut(ik) = se compadeció de dolor (Juan 11,33) Kq’axpuwi’ = pasa encima de (Mateo 15,2) Kq’ax(ik) = él o ella pasa (1 Corintios 3,15; 4,6: mixq’ax(ik): no pasen ustedes; modo imperativo negativo del verbo, segunda persona del plural; 10,1: xeq’ax(ik): ellos pasaron, pasado tercera persona plural; 2 Corintios 5,17: xq’ax(ik): él o ella pasó; tiempo pasado) Kq’ax(ik) = él o ella pasa (Romanos 15,24: kinq’ax(ik): yo paso, primera persona singular) Kq’ax(ik) = él‐ella pasa (Lucas 16,26; 19,1; 24,27) Kq’ax(ik) = ella – él pasa (Juan 18,1: keq’ax(ik): ellos pasan tercera persona plural) Kq’ax(ik) = pasa (Hechos 10,38: xq’axik: él pasó; 14,22: kujq’ax(ik): nosotros pasamos;16,6: Keq’ax(ik): ellos pasan; 20,14: xujq’ax(ik): pasado segunda persona plural; 20,15:xq’ax(ik): pasado tercera persona singular; 21,1: xujq’ax(ik): pasado segunda persona plural; 26,18: keq’ax(ik): tercera persona plural) Kq’ax(ik) = pasa (Marcos 13,30; 14,35; 15,29; Mateo 5,18; 8,18; 20,30; 24,34) Kq’axik = él pasa (Hebreos 11,29: xeq’ax pa ri kyaq polow: pasaron el Mar Rojo; 1 Pedro 4,3: kixq’ax che uwi’ iwa: ustedes se pasan de comer, comen demasiado; 4,4; 1 Juan 2,17: ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

119

kq’ax uwach: pasa; 1 Juan 3,14: xujq’ax chi pa ri kamikal... nosotros pasamos por la muerte.) Kq’ax(i)taj(ik) = está pasando (Hechos 19,21: xinq’axitaj(ik): pasado, primera persona singular; 25,6: xq’axtaj: pasado; 27,9: xq’axtaj: pasado) Kq’axin(ik) = ella‐él sirve (Juan 12,2) Kq’axow(ik) = duele (Filipenses 3,1: man kq'axoch ta chwech... no me duele) Kq’ay(ik) = se pudre (1 Corintios 9,25; 15,42.50; 15,52) Kq’ayik / kq’iyik = se pudre (Gálatas 6,8; Efesios 6,24) Kq’a’x(ik) = pasa (1 Tesalonicenses 4,6) Kq’ejej(ik) = derrama (liquido) (Lucas 7,44) Kq’equ’mar uwach = se obscurece la faz (Apocalipsis 9,2; 16,10) Kq’equ’mar(ik) = obscurecerse (Marcos 13,24; 15,33; Mateo 24,29; 27,45) Kq’equ’mar(ik) = se obscurece (Romanos 11,10: chq’equ’maroq: que se obscurezca, imperativo) Kq’ib’ ukoq = él‐ ella se acerca (Juan 19,3: keqib’ukoq: ellos se acercan tercera persona plural) Kq’ijilanik = él o ella glorifica, adora (1 Corintios 10,7: Mixq’ijlanik: No adoren; modo imperativo negativo del verbo; segunda persona del plural) Kq’ijilax(ik) = está glorificado (Hechos 19,27) Kq’ijilaxik = es glorificado (Romanos 1,8) Kq’ijilaxik = está glorificado (Filipenses 1,20; Colosenses 2,18: keq’ijilaxik: son glorificados) Kq’ijlan(ik) = da culto (Hechos 7,7: keq’ijlan(ik): ellos dan culto, tercera persona plural) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

120

Kq’ijilan(ik) = él da culto (Hebreos 9,14: kujq’ijilan na: daremos culto) Kq’iliwik = él impide (Filipenses 1,10: kixq’iliwik: él les impide; segunda persona plural) Kq’inomar(ik) = enriquecerse (Lucas 12,21) Kq’inomar(ik) = él se enriquece (1 Timoteo 6,18: cheq’inomar b’a’: que ellos se enriquezcan; imperativo) Kq’inomarik = se enriquece, se hace rico (2 Corintios 8,9: kixq’inomarik: ustedes se enriquecen; segunda persona del plural) Kq’inomarik = se enriquece (Apocalipsis 3,18: arech ri at katq’inomarik: para que tú te enriquezcas; 18,3: xeq’inomar ruk’: se enriquecieron con...) Kq’iy(ik) = se pudre (Marcos 1,40; Mateo 26,6) Kq’iy(ik) = se pudre (Romanos 1,23: mankq’iytaj = no se pudre) Kq’iy(ik) = se pudre (1 Pedro 1,4: man kq’iy taj: no se pudre) Kq’iyik = se pudre (2 Corintios 5,3) Kq’iyik = se pudre (Lucas 16,20) Kq’i’taj(ik) = desfallece; se cansa; se agota; ya no aguanta (Marcos 8,3) Kq’oxow(ik) = tiene dolor (Juan 21,17) Kq’oxow(ik) = tiene dolor (1 Tesalonicenses 4,13: Maq’oxow iwanima’: que no les duela sus corazones; imperativo negativo) Kq’ututuk’u’x = se arrepiente (Lucas 17,3; 22,62)

________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

121

Kr Krachixomaj = lo cela (Romanos 10,19: kixinwachixomaj: yo los celo a ustedes sujeto primera persona singular, complementa segunda persona plural) Krachi’laj = él o ella le acompaña (1 Corintios 10,4: xerachi’laj: él los acompañó a ellos, pasado; primera voz del verbo, sujeto él, objeto ellos) Krachi’laj = lo acompaña (Hechos 19,29: xkachi’laj: ellos le acompañaron, pasado tercera persona plural; 20,38: kkachi’laj: presente tercera persona plural) Krachi’laj = lo acompaña (Lucas 7,34) Krachi’laj = lo acompaña (Marcos 16,20; Mateo 11,19) Kraj = él quiere (Marcos 1,40; 6,19) (jaskrajkub’ij = ¿qué quiere decir? Marcos 9,10); le gusta (Marcos 12,38‐39) Kraj = le falta (Lucas 22,32) Kraj = quiere (Hechos 4,11: xiwaj: pasado segunda persona plural) Kraj = él o ella lo quiere (Romanos 13,9: mawaj: no quieras imperativo negativo segunda persona singular) Kraj = hace falta (en este caso: ya no hace falta..), (1 Corintios 1,7; 2 Corintios 11,1: kwajne': yo quisiera, primera persona del singular, modo subjuntivo del verbo) Kraj = quiere (Gálatas 4,17: kkaj: ellos quieren; tercera plural; Filipenses 2,26: kixraj: él los quiere a ustedes, segunda persona plural; 2 Tesalonicenses 2,12: xkaj: ellos quisieron) Kraj= él quiere (Tito 3,8: kwaj: yo quiero) Kraj = él quiere (Hebreos 13,18: kqaj: nosotros queremos); (Santiago 1,4: che kraj na chiwech: a ustedes les falta; 2,10; 2 Pedro 3,1: kwaj: quiero)

________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

122

Kraj = él quiere (Apocalipsis 10,4: kwaj kintz'ib'anik: quise escribir) Kraj na = falta todavía (Colosenses 1,24) Krajilaj = él – ella lo cuenta (Lucas 14,28) Krajilaj = lo cuenta (números) (Mateo 18,23) Kralk’uwa’laj = él lo engendra (1 Corintios 4,15: xixinwalk’uwa’laj: yo los engendré a ustedes; pasado; primera voz del verbo, sujeto yo, objeto ustedes) Kralk’uwa’laj = le engendra (Juan 1,13: xe’alk’uwa’lax(ik): no fueron engendrados) Kralk’uwa’laj = le engendra (Mateo 1,2‐15) Kralk’uwa’laj = él le engendra a él (Hebreos 1,5: xatinwalk’uwa’laj: yo te engendré; 11.11: xalk’uwa’lanik: ella dio a luz; pasado;

cuarta voz del verbo; 1 Pedro 1,23:

xixalk’uwa’lax(ik): ustedes fueron engendrados) Krapapik = que vuela (Apocalipsis 4,7; 8,13; 12,14) Kraqan(ik) = explotó, reventó (Hechos 1,18) Kraq’anisaj = lo sube (Hechos 21,6: xujraq’anisaj: nos subió pasado segunda persona plural) Kraq’anisaj = lo sube (Lucas 4,9; 10,34) Kratinsaj = él – ella lo baña (Lucas 7,44) Krawasixik = es respectado, se respeta (Colosenses 2,18) Krechb’ej = lo herede (Mateo 5,4; 19,27; 21,38) Krechb’ej = lo herede (Lucas 10,25: kinwechb’ej: primera singular) Krechb’ej = lo hereda (Juan 4,38: kiwechb’ej: lo heredan ustedes, segunda persona plural) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

123

Krechb’ej = él o ella lo hereda (1 Corintios 6,10: man kkechb’ej ta(j): ellos no lo heredan, tercera persona plural, negativo) Krechb’ej = lo hereda (Gálatas 5,21: kkechb’ej: ellos heredan; tercera persona plural) Krechb’ej = él hereda (Hebreos 1,14: kkechb’ej: ellos heredan; 12,17: xraj che krechb’ej chik ri tewchi’b’al: quisó heredar otra vez la bendición; Santiago 1,5; 1 Pedro 1,18: xiwechb’ej: hereden ustedes) Krejalaj = él o ella cuenta (Romanos 4,8; 4,9: xe’jelaxik: fue contado, pasivo; 4,10: rejelaxik: su conteo acción de ser contado) Krejalaj = él lo cuenta (Gálatas 3,6: xejalax chrech ri are'...: le fue reputado o le fue tomado en cuenta...segunda voz del verbo; pasado; tercera persona; singular) Krejalaj = lo cuenta (Apocalipsis 13,18: chrejalaj: que cuente; modo imperativo del verbo contar, tercera persona singular) Krek’aj = lo carga (Mateo 11,29) Kreqaj = lo carga (Mateo 8,17) Kreqaj = él lo carga (Hebreos 13,13: chqeqaj b’a’: carguemos nosotros) Krelaq’aj = él – ella lo roba (Lucas 10,30: kkelaq’aj tercera persona plural) Krelaq’aj = él o ella lo roba (2 Corintios 7,2: xqelaq’aj: nosotros lo robamos, pasado; primera persona del plural) Krelaq’aj = lo roba (Mateo 28,13) Kresaj = él ‐ ella lo quita (Marcos 14,47; 16,3) (Marcos 14,36 (imperativo)) (kesax(ik) 2 voz del verbo esaj Marcos 2,20); (ke’eresaj = les va a sacar (verbo con movimiento) Marcos 10,15)

________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

124

Kresaj = lo saca (Lucas 9,51: kesax na ub’ik. Será sacado pasivo; 19,45: ke’eresaj: los saca verbo con movimiento; complemento tercera persona plural) Kresaj = lo saca (Juan 2,9: xkesaj: ellos lo sacaron, pasado tercera persona plural; 19,31) Kresaj = lo saca (Hechos 7,40: xujesanuloq: lo sacamos) Kresaj = lo quita (Romanos 3,31: kqesaj: lo quitamos segunda persona plural) Kresaj = él o ella lo quita, lo saca (1 Corintios 5,13: chiwe’saj: sáquenlo ustedes o quítenlo; modo imperativo del verbo; segunda persona del plural; 11,12: xesaxik: fue sacado, fue quitado; segunda voz del verbo; pasado; 11,22: kiwesaj: ustedes lo sacan; presente; segunda persona del plural; 2 Corintios 11,2) Kresaj = lo quita (Colosenses 2,18: kresaj weri’ chiwech: él les quita esto a ustedes) Kresaj = él lo saca (2 Timoteo 2,15: kresaj ak’ixb’al: él te saca la vergüenza; Filemón 15: xesax awuk': él fue sacado contigo, pasado pasivo) Kresaj = le quita (Apocalipsis 17,16: kkesaj na ri’ ronojel ri ratz’yaq: le quitarán toda su ropa, la desnudarán) Kresajb’ik = lo sacó de allí (Hechos 4,15: xe’kesajub’i(k): ellos los sacaron pasado; sujeto tercera persona plural; complemento tercera persona plural, con movimiento; 5,34:ke’esax(ik): fueron sacados pasivo tercera persona plural) Kresajub’i(k) = lo despide; lo saca (Marcos 5,40; 10,2; 15,20; Mateo 9,25 (segunda voz)) Kresajuloq = él lo saca (Hechos 18,16: él los sacó, xe’eresaj: pasado objeto tercera plural con movimiento) Kresajuloq = lo saca (Mateo 26,51) Kresb’ej = lo saca (Juan 4,11: kawesb’ej: lo sacas, segunda persona singular) Kretaj = él lo mide (Hechos 27,28: xketaj: ellos lo midieron, pasado tercera persona plural) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

125

Kretaj = él lo mide (kixetanik lo miden 4 voz; kixetaxik son medidos 2 voz) (Marcos 4,24) Kretaj = él o ella lo mide (Romanos 11,33: ketaxik: es medido pasivo) Kretaj = él o ella mide (2 Corintios 10,12: kketajkib’: ellos o ellas se miden así mismos; forma reflexiva del verbo, tercera persona del plural) Kretaj = lo mide (Lucas 6,38: kixetanik) Kretaj = él mide (Apocalipsis 11,1: chawetaj: mide tú; forma imperativa del verbo medir, etaj, segunda persona singular) Kreta’maj = lo sabe; kiweta’maj lo saben segunda persona plural (Marcos 2,10; 5,43, 7,24; 9,30; 13,28 (imperativo)) Kreta’maj = lo aprende (Juan 6,45) Kreta’maj = él o ella se instruye (1 Corintios 15,35: keta’maj: ellos se instruyen, tercera persona del plural) Kreta’maj = él lo aprende (Filipenses 3,8: xinweta’maj: yo lo aprendí; Colosenses 1,27: keta’max(ik): es aprendido; segunda voz del verbo) Kreta’maj = lo sabe (Tito 3,14: kketa’maj ub’anik ri utzil: ellos que sepan hacer el bien) Kreta’maj = lo sabe, lo conoce (Apocalipsis 1,1 para que lo sepa) Kreta’mataj = él lo sabe (Judas 5: xe’ta’matajik: fue sabido; segunda voz del verbo) Kretzelaj = le desprecia (Juan 7,23: ketzelax pasivo) Kretzelaj = él lo descompone (Gálatas 3,13. ri are' xretzelaj rib’: haciéndose él mismo maldición; pasado reflexivo) Kretzelaj = él lo desprecia (Efesios 5,29: xretzelaj: él lo despreció; pasado)

________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

126

Kretzelaj uwach = él le desprecia a él (1 Timoteo 3,7: kketzelaj uwach: ellos le desprecian; 6,2: maketzelaj b'a' kiwach: que ellos no desprecien a ellos; imperativo negativo; tercera persona plural) Kretzelaj uwach = lo desprecia (Marcos 7,10; 12,4; Mateo 10,22; 18,10 (imperativo negativo)) (ketzelax uwach 2 voz Marcos 9,12) Kretzelaj uwach = lo desprecia (Lucas 16,15; 18,4: kinwetzelaj: lo desprecio sujeto primera persona del singular) Kretzelaj uwach = lo desprecia (Hechos 13,41: kiwetzelajuwachronojel: vosotros que desprecian todo; 21,28: xretzalaj: lo despreció, pasado; 23,3: kawetzelaj: le desprecias segunda persona singular) Kretzelaj uwach = lo desprecia (Romanos 7,15: kinwetzelaj: yo lo desprecio, primera persona singular; 14,3: m(ä)retzelaj: que no lo desprecie imperativo negativo tercera persona singular) Kretzelaj uwach = él lo insulta (Gálatas 4,12. man xiwetzelaj ta nuwach: ustedes no me hicieron ninguna ofensa; pasado; primera voz del verbo; segunda persona plural; negación) Kretzelaj uwach = él le desprecia a él (Hebreos 12,5: mawetzelaj uwach: no desprecies) Kretz’ab’ej = él lo juega (Juan 19,24: chqetz’ab’ejuch’akik: echemos en suerte, imperativo segunda persona plural) Kretz’eb’ej uwach / kretz’ab’ej uwach = burlarse de él (Marcos 15,20 (segunda voz) Mateo 27,29) Kretz’eb’ej uwach / kretz’ab’ej= él se burla de él (Lucas 16,14; 23,34: kketz’ab’ej: lo juegan tercera persona plural) Kretz’eb’ej uwach / kretz’ab’ej uwach = él o ella se burla de él o de ella (Gálatas 6,7) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

127

Kretz’eb’ej uwach = se burla de él (Hechos 2,13: kketz’eb’ej: tercera persona plural) Kretz’eb’ej uwach = se burla de él (Hebreos 11, 36: ketz’eb’ex kiwach: se burlan de ellos; Santiago 2,13) Kreye’j = lo espera (Lucas 7,19) Kreye’j = le espera (Hechos 20,5: xujkeye’j: ellos nos esperaron; 22,16: kaweye’j: tu esperas segunda persona singular; 23,6: kqeye’j: nosotros esperamos, segunda persona plural) Kreye’j = él o ella lo espera (Romanos 8,24: kqeye’j: nosotros le esperamos, segunda persona plural; 8,24: reye’xik: es esperado) Kreye’j = lo espera (Efesios 1,17: kinweye’j: yo le espero; primera persona singular) Kreye’j = le espera (2 Timoteo 4,8: xkiye’j: esperaron) Kreye’j = él espera (Apocalipsis 6,11: kkeye’j chi na jub’iq’: que ellos esperasen un poco más) Krichi’laj = él le acompaña (Santiago 4,4) Kril(o) = él o ella lo ve (Romanos 11,22: chawilampe’: ¡mira! imperativo segunda persona singular) Kril(o) = lo ve (Hechos 4,13: xiltaj(ik): fue visto pasado pasivo; 5,34: kilik: es visto, pasivo;18,15: chixilowoq: ustedes vean, imperativo segunda persona plural) Kril ri upalaj = mira la cara (Efesios 6,9) Kril uwach = da luz a un niño (Lucas 1,57) Kril uwachral = da luz (a un niño) (Romanos 9,11: kril kiwachriral: da luz a unos niños)

________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

128

Krilo = él ‐ ella ve (Marcos 1,10; 5,6; 9,14; 13,29; 13,26 (kilitaj = ser visto, segunda voz); 16,14 (cuarta voz)) (xe’ilowik = ellos lo vieron; cuarta voz; sujeto tercera plural; la acción está terminada; Marcos 5,16) Krilo = lo ve (Lucas 24,39: chiwilampe’: ved imperativo segunda persona plural) Krilo = él lo ve (Gálatas 2,6: ri ke’ilik: los que son vistos; segunda voz del verbo; tercera persona plural; 6,7) Krilo = lo ve (1 Timoteo 3,16: xilitaj: fue visto, pasado pasivo; 5,21: mawilo ri kib’antajik ri winaq: no miras la importancia de la gente, imperativo negativo; 2 Timoteo 1,4: katinwil: yo te veo; Tito 1,14: mkil: que no miren) Krilo = él le ve (Hebreos 3,3: xilitaj(ik): él fue visto; tiempo pasado; 11,1: kilitaj(ik): él es visto; segunda voz del verbo; 12,2: chqila’: miremos nosotros; 12,18; 2 Pedro 1,16: xilitaj qumal: ya fue visto por nosotros) Krilo = él ve (Apocalipsis 11,11: ri ke’ilowik ri e'are': los que los contemplaban, los que los veían; 16,15: man kilitaj ta ri jetaq uk'ixb'alil: para que no se sean vistos sus vergüenzas; 22,8: ri xinilowik: el que vio) Kripab’axik = le crucifican (Lucas 23,23) Kripab’axik = esta crucificado (Mateo 28,5) Kripib’axik = es crucificado (Romanos 6,6: xripib’axik: fue crucificado, pasado) Kriqitaj(ik) = es encontrado (Lucas 18,24: xriqitajik, pasado) Kriqitaj(ik) = es encontrado (Hechos 11,19) Kriqitaj(ik) = él es encontrado (Filipenses 3,9 kinriqitaj(ik): yo soy encontrado; 3,12: xriqitajik wumal in: yo lo he encontrado; 4,11; Colosenses 2,17: kujriqitaj(ik): nosotros somos encontrados)

________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

129

Kriqitaj(ik) = él será encontrado (Tito 1,6: man k’o ta jun Itzel kriqitaj pa ri kik’aslemal: que no se encuentre ningún defecto en sus vidas) Kriqitaj(ik) = ya fue encontrado (Hebreos 9,9: kujriqitaj(ik): nosotros somos encontrados; 9,23; 2 Pedro 3,14: xane kixiriqitajoq par ri ja’maril: para que sean encontrados en la paz) Kriqitajik = es encontrado (Apocalipsis 18,21; 18,24: e ruk' ri are' xriqitaj wi ri kikik’el: y con él fue encontrado la sangre...) Krokisaj = él lo entra (Hechos 2,47: kerokisaj: él los entra complemento tercera persona plural; 5,31: xrokisaj: él lo entró pasado; 7,45: xki’okisaj: ellos lo entraron, pasado tercera persona plural) Krokisaj = lo entra; lo establece (Mateo 24,45) Krokisaj = lo establece (Lucas 12,42) Krokisaj = lo entra (Efesios 4,27: mi’okisaj: no lo entren; imperativo negativo; segunda persona plural) Krokisaj = él lo entra (1 Timoteo 2,7: xinokisax in ajtij e in apóstol: yo fui instituido maestro y apóstol; 2 Timoteo 1,11: xinokisaxik: fui constituido; pasado; segunda voz del verbo) Krokisaj = él le instituye (Hebreos 1,2: xrokisaj: él le instituyó; Santiago 1,14; 1,21: xokisax pa ri iwanima': que fue introducido en su corazón; pasado pasivo) Krok’owisaj = celebra (Hebreos 11,28: xrok’owisaj ri Pasku’a: celebró la Pascua) Kroqan(ik) = le contagia (Apocalipsis 18,4: e man koqan ta ri uch'a'k chiwij: y no sean contagiados de su peste) Kroqataj = le persigue (Mateo 5,10; 10,23 segunda voz)

________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

130

Kroqataj = le persigue (Lucas 11,49; 21,12: kixoqatax(ik): sois perseguidos segunda voz pasiva sujeto segunda persona plural) Kroqataj = le persigue (Juan 5,16: kkoqataj: tercera persona plural) Kroqataj = él lo persigue (Hechos 7,45: Xeroqataj: él los persiguió, pasado, complemento tercera plural; 22,4: xinwoqataj: yo lo perseguí pasado primera persona singular; 22,7: kinawoqataj: tú me persigues, sujeto segunda persona singular, complemento primera persona singular; 26,11: ke’inwoqataj: yo les persigo, sujeto primera persona singular, complemento tercera persona plural) Kroqataj = le persigue (Romanos 12,14: kixkoqataj: les persigue sujeto tercera persona plural complemento segunda persona plural) Kroqataj = le persigue (Gálatas 5,11: kinoqatax(ik): soy perseguido; segunda voz del verbo; primera persona singular: Efesios 2,2; Filipenses: xe’inwoqataj: yo los he perseguido) Kroqataj = le persigue (Gálatas 1,13. Xe’inwoqataj: yo les perseguí a ellos; primera voz del verbo; 4,29: xroqataj: él le persiguió; pasado) Kroqataj = él le persigue (3 Juan 10: keroqataj: él persigue a ellos) Kroqej = le lamenta (Mateo 2,18) Kroqejuwach = tiene compasión de (Mateo 14,14) Kroqotaj = él le persigue (1 Timoteo 6,11: chawoqotaj: persíguele tú él; imperativo de verbo: oqotaj) Kroqxa’nij rib’ = él mismo se recomienda con... (Hebreos 13,2) Kroq’ej = le llora (Lucas 8,52: kkoq’ej: le lloran tercera persona plural; 15,20) Kroq’esaj = hace sonar, lo toca - instrumento musical. (Apocalipsis 8,7) Kruk’aj = lo lleva (Mateo 10,38; 16,24 (imperativo)) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

131

Kruk’aj = lo lleva (Lucas 9,23; 11,27: xatruk’aj: te llevó pasado complemento segunda persona singular; 14,27) Kruk’aj = él lo lleva (Hechos 27,15: xruk’aj: él lo llevó, pasado) Kruk’aj= él lo lleva (Gálatas 6,5; Filipenses 4,14: xiwuk’aj: ustedes lo llevaron; pasado; segunda persona plural) Kruk’aj = lo lleva (1 Juan 5,16: man kruk’aj ta...: no lo lleva) Krula’nisaj = le sirve (Lucas 12,37) Kruq’panik = relampaguear (Apocalipsis 8,5; 11,19: xruq’apanik: relampaguea; 16,18) Kruxisaj = le instituye (Lucas 6,13) Kruxisaj = lo hace… (Juan 6,15: kki’uxisajajawinel: ellos lo hacen rey. tercera persona plural) Kruxisaj = lo llega a ser (Gálatas 4,12: xinuxisaj wib’: me hice como... pasado reflexivo; primera persona singular) Kruxisajrib' = se hizo a sí mismo; se impone a sí mismo (Filipenses 2,7: pasado reflexivo) Kruxlab’aj = lo respira (Hechos 9,1: mankruxlab’ajtaj: no lo respira)

Ks Ksach(ik) = se pierde (se perdona cuando se trata de mak, ksachumak, ksachchwech = se me olvida Marcos 3,28) (ksachub’i = se da gracia Marcos 15,8) Ksach(ik) = se pierde (se perdona cuando se trata de mak, ksachumak, ksachchwech = se me olvida Marcos 3,28) (ksachub’i = se da gracia Marcos 15,8) Ksach(ik) = se pierde (Colosenses 2,22) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

132

Ksach uk’ux = está perplejo, desconcertado, sorprendido (1 Tesalonicenses 5,14: ksach kik’u’x: ellos están desconcertados) Ksach uk’u’x = está, sorprendido, ido, perplejo (1 Pedro 4.4: ksach kik’u’x: ellos están sorprendidos, perplejos) Ksach uk’u’x = está perplejo, desconcertado (Gálatas 1,6: ksach nuk’u’x: estoy perplejo) Ksach uk’ux = sorprendido, asombrado (Apocalipsis 17,6: xsach

nuk’ux: quedé

sorprendido, asombrado) Ksach uwach = se pierde (Filipenses 2,16: man xaq ta ksach uwach ri': no habrá sido en vano; no se perderá) Ksach uwach = se olvidará, desaparecerá (1 Pedro 5,4: man ksach ta uwach: no se olvidará) Ksach uwach = que desaparece (1 Pedro 1,7; 3,4: man ksach ta uwach: no desaparece) Ksachik = falla (Romanos 9,6: xsach(ik): falló, se equivocó) Ksachitaj(ik) = borrado; olvidado; perdonado; tercera voz del verbo sacho; ksachitajumak: es perdonado su pecado (Marcos 2,5; Mateo 9,2) Ksachitaj(ik) = desaparece; ksachitajikumak: es perdonado (Lucas 7,48) Ksachitaj(ik) uwach = desaparece (Apocalipsis 8,9) Ksachtaj na uwach = desaparecerá (Santiago 1,10) Ksachuk’u’x = está maravillado (Juan 5,20: ksach na ik’ux: estaréis maravillados) Ksachuk’u’x = está perplejo (Lucas 11,38; 24,12) Ksachuk’u’x = está perplejo; sorprendido; maravillado (Marcos 1,12; 6,6; 9,15; 12,17; 15,5; Mateo 27,14) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

133

Ksaqar(ik) = amanece (Marcos 15,1; 16,1; Mateo 16,3; 20,1) Ksaqar(ik) = amanecer (Juan 20,1) Ksaqar(ik) = iluminar, resplandecer (Apocalipsis 18,1: xsaqar uwach rumal ri usaqil are’: quedó iluminada con su resplandor) Ksaqarisanik = amanece; brilla (Lucas 17,24; 21,38) Ksaqarsan(ik) = amanece (Hechos 20,11: xsaqarsanik: amaneció pasado; 23,12) Ksaqarsanik = brilla (Mateo 24,27; 27,1) Ksik’in(ik) = invoca (Hechos 9,14: kesik’in(ik): invocan, tercera persona plural) Ksik’in(ik) = llama a…; cuarta voz del verbo “sik’ij” (Marcos 3,13) Ksik’inik = él o ella llama (Romanos 11,29) Ksilob’ik = se mueve (Hechos 17,28: kujsilob’ik: nos movemos; 27,40) Ksilob’isanik = él lo mueve (Santiago 3,4) Ksipoj = fermenta (Mateo 13,33) Ksipojuwach = creció el pan (Lucas 13,21) Ksipojik = hincha (Hechos 28,6) Ksuk’ab’axik = preparación (Lucas 23,54) Ksutin(ik) = bordeaba; bordear algo circular. En este caso se refiere: él bordeaba a la orilla de… (dar vueltas alrededor de) (Marcos 1,16; 5,30)

Kt Ktaki’k = se para (Hebreos 11,27: xtaki’k: se paró) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

134

Ktak’al(ik) = se queda de pie (Hechos 26,16: chattak’aloq: imperativo segunda persona singular) Ktak’alexik = es pisado (segunda voz) (Lucas 8,6: xtak’alexik: fue pisado pasado) Ktak’i’(k) = él se para (Marcos 9,27; 10,49; 14,57; Mateo 2,9; 20,32; 26,62) Ktak’i’(k) = se para (Hechos 1,15; 3,8; 9,7: xetak’i’k: ellos se pararon, pasado tercera persona plural) Ktak’i’k = él o ella se para (Romanos 14,4) Ktak’i’k = se para (Lucas 7,14; 8,27; 18,40; 21,36: kixtak’i segunda persona plural; 24,17: ketak’ik’: sujeto tercera persona plural) Ktak’i’k = se pone de pie (Apocalipsis 11,11: ketak’i’k: ellos se pusieron de pie 19,15) Ktak’i’(k) = se para (Apocalipsis 18,10: naj ketak’i’ wi kan ri’ chech: se quedan parados a distancia de...) Ktaman(ik) = hila; está hilando (Lucas 12,27) Ktanik = entiende (Hechos 7,51: manktantaj: no entiende) Ktanik = oye (Apocalipsis 9,20: che man kekowin taj keka'yik, ketanik...: que no pueden ver, ni oir...) Ktani’(k) = termina (Lucas 9,36) Ktani’k = terminó; acabó (Marcos 4,39) Ktani’k = él termina (Hechos 5,42: manketani’ taj: ellos no terminan, tercera persona plural con negación; 20,31: xintani’(k): terminé pasado primera persona singular) Ktani’k= él termina (Gálatas 6,9: mujtani’: no terminemos de..., no nos cansemos de...imperativo negativo, primera persona plural) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

135

Ktani’k = termina (Apocalipsis 4,8: man ketani’ ta che ub'ixik: no terminaban de decir...; 9,20: man xetani’ ta chech: no terminaron de..., no dejaron de...) Ktaqan(ik) = manda (Marcos 1,27; 5,43; 6,17; 13,34; Mateo 12,16) Ktaqan(ik) = manda (Juan 11,3: ketaqanik: ellos mandan) Ktaqan(ik) = él o ella manda = (Romanos 12,8: chtaqanoq: que mande imperativo) Ktaqan(ik) = él manda (Gálatas 6,12: ri ketaqan chiwech: los que les mandan a ustedes; tercera persona plural; Efesios 4,12) Ktaqan(ik) = él manda (Santiago 3,3: kujtaqan chrech ronojel ri ub’aqil: nosotros mandamos a todo su cuerpo) Ktaqik = él es ordenado (1 Pedro 5,2: xixtaqik: ustedes fueron ordenados) Ktataj = se oye (Mateo 25,6) Ktatb’enik = oye (Mateo 13,16) Ktayix(ik) = será pedido (Lucas 12,20) Kteq’tab’ik = se agujera (Lucas 4,37) Kteri’ chrij = sigue detrás de (Mateo 10,38; 16,24 (dos veces, una con imperativo)) Kteri’kchrij = sigue detrás de… (Lucas 9,59: chatterinchwijri in: imperativo segunda singular; sígueme) Ktewchu’nik = él o ella bendice (1 Corintios 4,12: kujtewchu’nik: nosotros bendecimos, presente) Ktijik = él o ella es devorado (2 Corintios 11,20: kixtijik: ustedes son devorados, presente, segunda persona del plural) Ktijon(ik) = enseña (Marcos 1,22; 12,14; 16,17; Mateo 7,29) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

136

Ktijonik = enseña (Lucas 19,47; 21,37) Ktijox(ik) = a él le enseñan (2 Timoteo 3,16: arech ktijox uk’utik ri suk’il: para que sea enseñado la justicia; voz pasiva del verbo: tijoj) Ktijoxik = le están enseñando (Colosenses 1,5: xixtijoxik: a ustedes les enseñaron; segunda persona plural) Ktikik = sembrar; segunda voz del verbo tiko: es sembrado (Marcos 4,15); (Mateo 13,19: ktikitaj tercera voz) Ktikitaj(ik) = será sembrado (Hebreos 9,18) Ktikitajik = está sembrado; tercera voz de tiko (Marcos 4,30); está fundado (Mateo 13,35) Ktikon(ijik) = siembra (Lucas 12,24; 17,28) Ktikonijik / ktikonajik = siembra (Mateo 6,26) Ktikonijik= él siembra (Gálatas 6,8) Ktiko’nijik = él o ella planta (1 Corintios 3,6: xintiko’nijik: Yo sembré, pasado, primera persona del singular; 2 Corintios 9,6) Ktix(ik) = se riega (pasivo) (Lucas 22,20) Ktixtaj(ik) = será regado; derramado (Mateo 9,17) Kti’ojlob’ik = se encarna (Juan 1,14: xti’ojlob’ik = se hizo carne) Kti’qitaj(ik) = se sella, se impregna (Juan 8,37) Kti’tajkib’ = se envidian entre ellos (Mateo 24,10) Ktob’an = pasivo de kub'ano (Marcos 16,20) Ktob’an(ik) = él o ella ayuda (2 Corintios 1,24: kujtob’an(ik): nosotros ayudamos; 8,4: ketob’anik: ellos ayudan; presente, tercera persona del plural) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

137

Ktob’an(ik) = él ayuda o lo que ayudó (Hebreos 2,18; Santiago 2,22: xtob’(ik): ayudó; 3 Juan 8: kujtob’an kuk’ ri e’are’: nosotros ayudamos con ellos) Ktob’anik = ayuda (Tito 1,14: ketob’nik: ayudan) Ktoqix na = le será arrebatado (pasivo) (Lucas 19,26) Ktoq'ob'isan wachaj = él se compadece, él tiene compasión. Tercera persona singular (Romanos 9,16) Ktowik = él oye (cuarta voz de kuta’o) (Hechos 9,21: ketowik: ellos lo oyen, tercera persona plural) Kto’taj(ik) = lo que queda (Marcos 6,42; Mateo 13,12; 15,37) Kto’taj(ik) = ser liberado (Filipenses 2,28: kinto’taj jub'iq pa...: para que yo sea liberado de...primera persona singular) Kto’taj na = y sobra todavía (Filipenses 4,18; 2 Tesalonicenses 3,2: arech kujto’taj pa kiq'ab': para que podamos salvarnos de...) Kto’tajik = se libera; ver kuto’tajisajrib’ = se salva (Lucas 9,17) Kto’tajik = En el contexto del texto: el dinero que haya sobrado, lo que quedó libre. (1 Corintios 16,2: xto’tajik: lo que haya sobrado, pasado; 2 Corintios 8,15: xto’taj(ik): no le sobró nada, pasado (sobra); 11,33: xinto’tajpakiq'ab': así me liberé de ellos; pasado, primera del singular) Ktri’job’ik = tú envejeces (1 Timoteo 4,12: maja’ katri’job’ik: todavía no eres anciano) Ktukin(ik) = explotó (Hechos 1,18) Ktuqarma’yik = desfallecer (Mateo 15,32) Ktuqa’rik = él o ella desfallece (Romanos 14,21)

________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

138

Ktuqa’rik = él se debilita (Efesios 3,13: mixtuqa’rik: no se debiliten; imperativo negativo; segunda persona plural) Ktuxn(ik) = retoñar (Marcos 4,28; 13,28; Mateo 24,32) Ktuxnik uloq = que retoña (direccional) (Hebreos 9,4: xtuxnik: él retoñó; pasado; 12,15) Ktyoxrisan(ik) = él santifica (cuarta voz de este verbo) (1 Timoteo 4,5)

Kt’ Kt'iqitaj(ik)= será sellado (1 Pedro 4,12) Kt’oqapinik = se revienta (Hechos 16,26: xto’qapinik: se reventó, pasado) Kt’ub’unik) = se rompe (Juan 21,11: xt’ub’un(ik): pasado) Kt’uyi’(k) = él o ella se sienta (1 Corintios 10,7: xet’uyi’(k): ellos se sentaron, pasado tercera persona del plural) Kt’uyi’(k) = él se sienta (Hechos 3,10; 25,6: xt’uyi’k: él se sentó, pasado) Kt’uyi’(k) = se sienta (Marcos 4,1; 8,6; 9,35; 10,37; 12,41; Mateo 25,31) Kt’uyi’(k) = él se sienta (Hebreos 1,3: xt’uyi’(k): él se sentó)

Ktz Ktzaj(ik) = se seca (Apocalipsis 16,12: xtzaj ri ujoron: se le secó el agua) Ktzalej(ik) = regresa (Hechos 15,36: chujtzalejoq: regresamos, imperativo segunda persona plural)

________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

139

Ktzalej(ik)/ ktzalij(ik) = regresa (Marcos 13,16 (imperativo negativo); 16,13; Mateo 2,21; 11,14; 21,18) Ktzalij(ik) = él o ella regresa (Romanos 6,13: xixtzalij(ik): vosotros regresasteis, tiempo pasado, segunda persona plural) Ktzalij(ik) = él regresa (2 Timoteo 2,26: ketzalij(ik): regresan) Ktzalijik = él o ella regresa (1 Corintios 15,35: ketzalijik: ellos regresan, presente, tercera del plural) Ktzali’k = se reclina (Juan 21,20: xtzali’k: se reclinó pasado) Ktzaninik = suena (1 Corintios 13,1) Ktzaq(ik) = él o ella cae (Romanos 8,15: kixtzaq: se cayeron ustedes segunda persona plural; 11,22: xetzaqik: ellos cayeron pasado tercera persona plural; 14,4) Ktzaq(ik) = se cae (Hechos 5,5; 17,5: tzaqb’a’: que se caiga) Ktzaq(ik) = se cae (Marcos 4,4; 9,20; 13,25; 14,27.29) Ktzaqan(ik) = hace caer (Romanos 9,33) Ktzaqik = él se cae (Hebreos 4,11; 12,3: man kixtzaq taj: ustedes no caerán; 1 Pedro 5,10) Ktzayin(ik) = da sal (Marcos 9,50) Ktzayix(ik) = ser salado (Marcos 9,49) Ktzelaj uwach = le desprecia (Marcos 10,34) Ktzelaj uwach = ellos le desprecian (1 Timoteo 1,9) Ktzeltaj uwach = se burla de él (Lucas 23,11: xetzeltaj: ellos se burlan de él. pasado sujeto tercera persona plural) Ktzelax uwach = es despreciado (Marcos 6,4) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

140

Ktzeletajik = descomponerse (pasivo) (Hechos 2,31) Ktzijon(ik) = él habla (Hechos 11,20: ketzijon(ik): ellos hablan tercera persona plural; 15,7: xetzijontajik: terminaron de hablar 17,2) Ktzijonik = habla (Juan 18,20: intzijoninaq: yo hablando) Ktzijonik = él habla (3 Juan 14: kujtzijonik: nosotros hablamos) Ktzijox(ik) = está hablado de (segunda voz) (Marcos 12,26; 13,7) Ktzintzatik = resplandecientes (Apocalipsis 17,4) Ktzuktzatik = busca inquietamente (Lucas 22,6) Ktzukun(ik) = él busca; cuarta voz del verbo tzukuj: buscar (Hebreos 9,9)

Ktz’ Ktz’ab’ej = burlarse (Mateo 27,41) Ktz’apim = cerrado (Mateo 13,15) Ktz’aqat(ik) = se cumple; se completa (Marcos 1,15) Ktz’aqat(ik) = se cumple; se completa (Lucas 22,37) Ktz’aqat(ik) = se cumple; se completa (Juan 15,11) Ktz’aqat(ik)= aretaq chi' ktz'aqat... al cumplirse (Efesios 1,10) Ktz’aqat(ik)= cumplido... (Gálatas 4,4: xtz’aqat ri q'ij: llegado la plenitud de los tiempos; pasado) Ktz’aqatik = se completa, se perfecciona (Hebreos 2,10: xtz’aqatik: fue completado, fue perfeccionado; segunda voz del verbo) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

141

Ktz’aqik = es construido (Hechos 17,24) Ktz’eb’ej uwach = se burla (Marcos 15,31) Ktz’ib’ax = ser escrito (Marcos 10,4) Ktz’ujuwik = gotea (Lucas 22,44)

Ku Kub’ajij = él lo clava (Hechos 2,23: xib’ajij: pasado; segunda persona plural; 5,30) Kub’al k’u’x = confianza (1 Corintios 7,25) Kub’al k’u’x = confianza (Hechos 4,29) Kub’al k’u’x = confianza (Lucas 16,12) Kub’al k’u’x = confianza (Filemón 21) Kub’alkatij = lo enrolla (Mateo 28,2) Kub’alka’t rib’ = él se revuelca (2 Pedro 2,22) Kub’alq'atij = él le enrolla (Hebreos 1,12: kab’alq'atij: tú le enrollas) Kub’alk’atij rib’ = se agita (Marcos 9,20; Mateo 8,24) Kub’alq’atij = él lo enrolla (Hechos 28,3: kub’alq’atij rib’: se enrolló reflexivo) Kub’am = haciendo (Romanos 4,20) Kub’am kik'ux = han sido consolados (Filemón 1,7: akub’am kik'ux: tú los has consolado) Kub’an = lo hace (Romanos 14,13: m(ä)qab’an: no hagamos imperativo negativo segunda persona plural) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

142

Kub’an ta keb’ nuk’u’x = mi espíritu no vacila (Hechos 2,25; con negación) Kub’an(o) = lo hace (Marcos 1,3; 6,21) (xb’anowik = cuarta voz Marcos 12,11) (chb’antajoq imperativo cuarta voz Marcos 14,36) Kub’ano = él lo hace (Hechos 4,28: kb’antajik: ya hecho, pasivo) Kub’ano = él o ella lo hace (1 Corintios 6,13: xb’anik: fue hecho, pasado, cuarta voz del verbo; 8,6: kb’antaj(ik): Llegará a ser hecho, tercera voz del verbo) Kub’ano = él lo hace (Colosenses 3,10: ri uwachb’al ri xb’anow ri are’: así como el rostro del que lo creó; pasado; cuarta voz del verbo) Kub’ano = lo hace (Gálatas 2,8: ri xb’anowik: el que actuó...cuarta voz del verbo; pasado cuarta voz del verbo; 5, 21: ri keb’anow(ik): los que hacen estas cosas; cuarta voz del verbo) Kub’ano = él lo hace (Hechos 10,18: kb’anik: lo hacen, segunda voz del verbo; 1 Juan 3,11: maqab’ano: no hagamos nosotros; imperativo negativo) Kub’aqu = lo hace humo (Mateo 12,20) Kub’atz’ = lo enrolla (Marcos 15,46) Kub’a’m = asentar (2 Corintios 1,7: qakub’a’m ri... hemos asentado nuestra esperanza...hemos confiado...; 8,22: ukub’a’m uk’u’x: ha depositado su confianza...) Kub’ij = lo dice (Marcos 1,7; 14,4.6; 13,10 (segunda voz); 16,19 (segunda voz)) Kub’ij = lo dice (Lucas 19,28: xb’itaj(ik) pasado cuarta voz) Kub’ij = él dice (Juan 6,36: xb’itaj: pasivo) Kub’ij = él o ella lo dice (Romanos 10,19: xb’itaj(ik): ya fue dicho pasado pasivo) Kub’ij = él o ella dice (2 Corintios 13,2: xb’itaj(ik): ya dicho esto; tercera voz del verbo) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

143

Kub’ij = lo dice (Gálatas 5, 2: ri kb’in weri'... : quien dice ésto; cuarta voz del verbo; Efesios 3,3: xb’itaj(ik): que ya fue dicho; pasado; tercera voz del verbo) Kub’ij = él le dice (Tito 2,9: makib’ij: que no digan) Kub’ij = él dice (Hebreos 9,19: xb’itaj(ik): ya fue dicho; tercera voz del verbo) Kub’inisaj = lo hace caminar (Hechos 3,12: xqab’inisaj: lo hicimos caminar pasado, segunda persona plural) Kub’insaj = le hace caminar (Lucas 1,79) Kub’iqo = él lo traga (Hebreos 11,29: xe’ub’iq ub’i ri polow: el mar se los tragó) Kub’iq’ = lo traga (Mateo 23,24) Kub’isab’al k’ux = consuelo (Efesios 3,12) Kub’isab’al k’u’x = consuelo (Hechos 15,31; 20,1.12) Kub’isab’al k’u’x = consuelo (2 Corintios 1,3; 3,4: kub’isab’al qak’u’x: nuestro consuelo; 7,4) Kub’isib’al uk’u’x = su consuelo (Lucas 2,25) Kub’isib’al = consuelo (1 Juan 5,14: kub’isib’al qak’u’x: nuestro consuelo) Kub’isib’al k’ux = consuelo (Romanos 15,4) Kub’isoj = él está triste por... (Filipenses 2,26: kixub’isoj: él está triste por ustedes; segunda persona plural) Kub’it’(o) = lo rompe (Juan 19,24: mqab’it’o’: no lo rompamos imperativo negativo segunda persona del plural) Kub’ixoj = lo canta (Marcos 14,26; 26,30)

________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

144

Kub’ixoj = él canta (Apocalipsis 5,9: e kkibix’oj jun k'ak'alaj b'ix: y ellos cantaban un cántico nuevo) Kub’iy(o) = lo retrasa (Hechos 20,16: kub’iy kan rib’: se tarda) Kub’ochi’j = le gana, conquista (1 Timoteo 6,12: chab’ochi’j: ganes) Kub’oqo = lo arranca (Mateo 15,13 (segunda voz)) Kub’oqo’ = lo arranca (Lucas 17,6: chab’oqo’ ub’i awib’: arráncate) Kub’oqo = él lo arranca (Hechos 8,33: xb’oq(ik): fue arrancado pasado pasivo; 27,13: xkib’oq(o): ellos lo arrancaron, pasado tercera persona plural) Kub'oqo = lo arranca (Colosenses 1,13: are ri are' xujb’oqowik...: fuimos arrancados por él...) Kub’oto = lo enrolla (Lucas 4,20) Kub’otz’ = lo enrolla (Mateo 27,59) Kub’otz’(o) = lo enrolla (Juan 19,40: kkib’otz’(o): tercera persona plural) Kub’uku = le cubre (Lucas 2,7) Kuchajarisaj = hace cenizas a... (2 Pedro 2,6: xuchajarisaj: hizo cenizas a...) Kuchajij = le cuida (Hebreos 13,17: kixkichajij: ellos les cuidan a ustedes; 1 Pedro 3,10; 1 Pedro 4,8: chichajij: cuiden ustedes; imperativo; 2 Pedro 3,17 (imperativo reflexivo); 2 Juan 8: chichajij b’a’ iwib ri ix: cuídense los unos a los otros) Kuchajij = lo cuida (Lucas 8,18: chichajij: cuídenlo, imperativo segunda persona plural; 10,34; 11,21) Kuchajij = le cuida (Juan 17,12: enuchajim ri e’are’ = yo he cuidado de ellos) Kuchajij = lo cuida (Hechos 28,16) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

145

Kuchajij = él o ella lo cuida (1 Corintios 16,10: chichajij: cuiden ustedes, modo imperativo del verbo; segunda persona del plural; 2 Corintios 11,32: kkichajij: ellos cuidan, tercera persona del plural) Kuchajij = él o ella lo cuida (2 Corintios 8,20: kqachajij: nosotros lo cuidamos, segunda persona del plural) Kuchajij = lo cuida (Filipenses 3,2: chichajij iwib’: cuídense ustedes, imperativo reflexivo; segunda persona plural; 1 Tesalonicenses 5,6: chqachajij qib’: cuidémonos nosotros, imperativo reflexivo: Primera persona plural) Kuchajij = lo cuida (Gálatas 6,1: chachajij b’a’ awib’: cuídate tú mismo; imperativo reflexivo; segunda persona singular) Kuchajijb’ej = él cuida (Juan 9,16: man kuchajijb’ej taj: no cuida) Kuchakuj = él lo trabaja (Hebreos 12,11: kkichakuj ub’e’al weri': ellos trabajan bien esto) Kuchakuj = lo trabaja (Mateo 5,9; 25,16) Kuchakuj = lo trabaja (Lucas 19,13: chichakuj: cuídenlo imperativo) Kuchakuj = lo trabaja (Filipenses 2,13) Kuchapale’j = él empieza (1 Pedro 4,17). Kuchaple’j = lo empieza (Hechos 2,4) Kuchapo = él lo toca; le toca (Marcos 1,30; 5,27; 8,22; 10,13; Mateo 17,7); le agarra (Marcos 9,18; 12,3.12; 14,1; 14,44 (imperativo); Mateo 26,48 (imperativo)) Kuchapo = él o ella lo agarra, lo toca (1 Corintios 4,4: kinuchap(o): él me agarra, él me agarra; primera voz del verbo: objeto yo, sujeto él, verbo; 2 Corintios 6,17: michap(o): no toquen ustedes, no agarren; imperativo negativo del verbo; segunda persona del plural)

________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

146

Kuchapo = lo agarra (Hechos 1,16: xechapow(ik): ellos lo agarraron, pasado cuarta voz tercera persona plural; 5,11: xchapow(ik): él lo agarro, tercera persona singular, 11,3;11,4: kchapik: es agarrado, pasivo, 18,16: xkichap(o): lo agarraron pasado sujeto tercera persona plural; 28,17: xinchapik: fui agarrado, pasado pasivo primera persona singular) Kuchapo = lo agarra (Lucas 7,14; 7,39: kchapow: cuarta voz; 11,26: kb’ek kuchapa’: viene a agarrarlo; 21,12: kixchap(ik): sois agarrados segunda voz pasiva sujeto segunda persona plural; 22,53: xinichapo: me agarraron, pasado; sujeto segunda persona plural; complemento primera persona singular) Kuchapo = lo pesca (Juan 21,3: kkichapo: tercera persona plural) Kuchapo = lo agarra (Colosenses 2,21: machap weri': no agarres esto, imperativo negativo reflexivo) Kuchapo = iniciar, comenzar, empezar (Apocalipsis 17,8: kuchap ub’e pa ri uk’isb’alil uwach: inicia el camino de su destrucción) Kuchapo = lo agarra (Gálatas 6,1: katuchap(o): él te agarra a tí; primera voz del verbo) Kuchapo = él le agarra (Hebreos 8,9: xe’inchap(o): yo les agarré a ellos; 12,20) Kuchaqirajisaj = lo seca (Lucas 7,44) Kuchaqirarisaj = lo seca (Juan 11,2: xuchaqijarisaj: pasado) Kuchaqi’jarisaj = él lo seca (Santiago 1,11) Kuchaq’ij = le choca (Mateo 4,6) Kuchaq’ij = tropieza (Juan 11,10) Kuchararej = lo arrastra (Juan 21,8: kkichararej: tercera persona plural) Kuchararej = lo arrastra (Lucas 8,29)

________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

147

Kuchasaj = lo destruye (Apocalipsis 11,6: kkichasaj: ellos destruyen; 20,9: xe'uchasaj: él los destruyó a ellos) Kucha’(o) = lo escoge (Lucas 6,13; 42) Kucha’o = él le elige (1 Pedro 2,4: xcha’ik: fue elegido; segunda voz del verbo) Kucha’o = él lo escoge (1 Corintios 1,27: xucha’o: él lo escogió; pasado; tercera persona del singular. 16,3: xe’icha’(o): los que ustedes escogieron; primera voz del verbo: objeto ellos; sujeto ustedes; pasado) Kucha’o = él lo escoge (Hechos 1,23: xekicha’: les escogieron pasado, sujeto tercera plural, complemento tercera plural; 13,17: xe’ucha’: los escogió, pasado; complemento tercera persona plural; 15,22: kecha’ik: fueron escogidos, pasivo tercera persona plural) Kucha’o = le elige (Marcos 13,20.22.27; echa’talik = elegidos, segunda voz; 13,20; e’ucha’om = los que él eligio); lo quita (Mateo 23,24) Kucha’o = le escoge (Romanos 11,2: xucha’(o): lo escogió pasado) Kucha’o = lo elige, lo escoge (Juan 15,16: xixincha’o: los escogí, sujeto primera persona singular; complemento segunda persona plural) Kucha’o = lo escoge (Gálatas 3,9: che kkicha’ ri konojik: que viven o escogen la fe) Kuchikej = lo esparce (Hechos 22,20: xkichikej: ellos esparcieron, pasado tercera persona plural) Kuchilb’ej = lo encarga (Hechos 23,22) Kuchilib’ej = él o ella le encarga (Romanos 16,1: kinchilib’ej: yo les encargo, primera persona singular) Kuchilib’ej = lo encarga (xchilb’ex seguna voz; acción terminada; Marcos 9,10)(Mateo 22,4)

________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

148

Kuchilb’ej = lo encarga (Gálatas 2,7: che ri in xinchilb’exik...: que a mí me fue encomendado; pasado primera singular) Kuchilb’ej = él lo encarga (1 Timoteo 2,1) Kuchikej, kuchikikej = él esparce (Hebreos 9,19: xuchikej: él esparce/ xuchikikej rib’: él mismo se esparce; xe’uchikikej: él esparce a ellos; 11,28: xuchikij ri kik’el: esparce la sangre; 1 Pedro 1,2: kchikix chkij ri ukik’el ri Jesus Kristo: para que sea esparcido sobre ellos la sangre de Cristo) Kuchi’j = él o ella lo ofrece (1 Corintios 8,1.4: kchi’x(ik): él es ofrecido; segunda voz el del verbo, 2 Corintios 4,18) Kuchi’j = lo ofrece (Hechos 8,18; 14,13: kkichi’j: ellos ofrecen tercera persona plural; 21,26: kchi’xik: es ofrecido, pasivo; 24,17: xinchi’j: lo ofrecí, pasado primera persona singular) Kuchi’j = lo ofrece (Marcos 6,23) Kuchi’j = lo ofrece (Romanos 6,13: chichi’jb’a’ iwib’: imperativo reflexivo) Kuchi’j rib' = él mismo se ofrece (Hebreos 9,14: xuchi’j rib’: él se ofreció así mismo; 10,1: kchi’x(ik): él es ofrecido; 11,11: ri xchi’n weri' chrech: quien le ofreció ésto; cuarta voz del verbo; xuchi’j ri Isa’ak: él ofreció Isaa k; 1 Pedro 2,5: kchi’xik: él es ofrecido; segunda voz del verbo.2 Pedro 2,19: kkichi’j: ellos ofrecen) Kuchob’o’ = lo entiende (Gálatas 3,7: qas chichob’o’ b’a’ weri': tengan pues bien entendido esto; imperativo; segunda persona plural) Kuchojej = él derrama (Hechos 2,18: kinchojej: yo derramo, primera persona singular; 5,28: kichojej: segunda persona plural) Kucholej = él narra ordenadamente (Hechos 8,33) Kucholej =lo ordena en fila; poner en fila (Lucas 24,32: xucholej: pasado)

________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

149

Kuchololej = derramar muchísimo (Mateo 6,7) Kuchomaj = él o ella lo piensa (Romanos 12,8: muchomaj: que no piense imperativo negativo) Kuchomaj = lo piensa (Marcos 2,6; 5,28; 11,31; 12,6; Mateo 3,9 (imperativo negativo)) Kuchorej = lo arrastra (Hechos 20,30: kekichorej: ellos los llevan arrastrados); se apodera de; 21,30: xkichorej: le llevaron arrastrado pasado tercera persona plural) Kuchororej = lo lleva arrastrado (Lucas 12,58) Kuchoy(ik) = le corta (Mateo 3,10; 7,19) Kuchoy(o) = lo corta (Juan 15,2) Kucho’pij = lo afloja (Gálatas 6,9: man kqacho’pij ta qib’: nos cansemos de...no nos aflojemos de; reflexivo negativo) Kuchub’aj = le escupe (Juan 9,6) Kuchub’aj = le escupe (Lucas 9,39; 18,32: kchub’ax(ik): es escupido, segunda voz pasiva) Kuchub’aj = lo escupe (Marcos 10,34; 14,65; 15,19; Mateo 27,30 (segunda voz)) Kuchub’aj = él le escupe a él (Judas 13: kkichub’aj: ellos le escupen a él) Kuchub’aj = le escupe (Apocalipsis 9,18: kkichub’aj: ellos le escupen) Kuchub’al = la contribución (1 Corintios 16,1: kikuchub’al: la contribución de ellos, adjetivo posesivo, tercera persona del plural) Kuchuj = contribución (juntar dinero encolectividad para que vaya a la colectividad) (Romanos 15,26 kikuchuj: su contribución; 15,28) Kuchuj = contribución en (dinero) (Lucas 8,3) Kuchuj = juntar (dinero) (Mateo 17,25) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

150

Kuchum = encendido (Juan 21,9: q’aq’ kuchum chila’: fuego encendido allí) Kuchum = fuego encendido (Lucas 21,55: kikuchum: ellos habían encendido) Kuchup uwach = le pierde (Mateo 27,20 (segunda voz)) Kuchup(u) = lo borra (Lucas 7,42) Kuchupu = lo apaga, lo desaparece (Hechos 13,41: chupoq b’a’ iwach ix: que desaparezcan, imperativo del verbo) Kuchupu = lo borra (Marcos 7,13; Mateo 5,18 (segunda voz)); lo apaga (Mateo 12,20; 18,27) Kuchupu = lo borra (Romanos 3,3) Kuchupu = lo borra; lo apaga (Gálatas 2,21: kinchup(u): yo lo apago; primera singular; Efesios 2,14; 1 Tesalonicenses 5,19: Michup b’a’: no apaguen, imperativo negativo, segunda persona plural) Kuchupu = él lo borra (Hebreos 7,18: xchupataj(ik): ya fue borrado; tiempo pasado; 9,14) Kuchupu = le borra (Apocalipsis 19,21: xchup uwach rumal ri ch’ich’: fue suprimido por la espada) Kuchuq’cha’ = lo agita (Juan 5,3: kuchuq’cha’ rib’: se agita) Kuchuxik = le dicen a él‐elle (Hechos 8,10) Kuch’a’ = viene a reclamar (1 Corintios 9,17: kinch’a’: yo llegue a reclamar, primera persona del singular; 13,5) Kuch’ab’ej = él le habla (1 Corintios 3,1: xixinch’ab’ej: yo les hablé a ustedes; primera voz del

verbo,

sujeto

yo,

objeto

ustedes;

pasado;

sujeto

yo,

objeto

ustedes;

14,11:kinuch’ab’ej: él me habla; primera voz del verbo, sujeto él, objeto yo.) Kuch’ab’ej = le habla (Hechos 8,26) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

151

Kuch’ab’ej = le habla (Juan 18,16) Kuch’ab’ej = le habla (Juan 19,10: kinach’ab’ej: tú me hablas sujeto segunda persona singular; complemento primera persona singular) Kuch’ab’ej = le habla (Lucas 8,20: katkich’ab’ej = te hablan a ti; 9,61: ke’inch’ab’ej kanoq: yo me despido de ellos) Kuch’ab’ej = le habla (Mateo 14,27; 28,5) Kuch’ab’ej = él le habla a... (Hebreos 12,19: arech man kech’ab’ex ta chi jumul...: para que ya no se les vuelva a hablar...; kujuch’ab’ej uloq: él nos habla de allá para acá) Kuch’ab’ej = él le habla (Apocalipsis 10,8: xinuch’ab’ej: él me habló) Kuch’ab’ej kan(oq) = le despide (Hechos 15,30: kekich’ab’ej kan(oq): le dejan hablado, sujeto tercera persona plural, complemento tercera persona plural) Kuch’aj(o) = lo lava (Juan 9,7: Jach’aja’: vete a lavarlo, imperativo con movimiento) Kuch’ajo = él lo lava (1 Timoteo 5,10: xe’uch’aj(o): él los lavó) Kuch’ajo = él lo lava (Apocalipsis 7,14: xkich’aj uloq: ellos lavaron; 22,14) Kuch’ajch’ob’ej = él o ella lo purifica (2 Corintios 7,1: chqach’ajch’ob’ej qib’: purifiquemos nosotros; modo imperativo del verbo y reflexivo de segunda persona del plural) Kuch’ajch’ob’ej = le limpia; le purifica (Juan 2,6: kkich’ajch’ob’ej kib’: se limpian, se purifican; 11,55) Kuch’ajch’ob’ej = le purifica (Mateo 10,8; 23,25) Kuch’ajch’ob’ej = lo purifica (Efesios 5,26) Kuch’ajch’ob’ej = él le purifica (Hebreos 9,22: kch’ajch’ob’exik: él es purificado; segunda voz del verbo; 1 Juan 1,7: kujuch’ajch’ob’ej: el nos purifica) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

152

Kuch’ajo = él lo lava (1 Corintios 5,11: xixch’ajtajik: ustedes llegaron a ser lavados; cuarta voz del verbo; pasado; tercera persona del plural) Kuch’ajo = lo lava (Hechos 9,37: xch’ajtajik: fue lavado, pasado pasivo; 16,33; chach’aja’: lávalo imperativo segunda persona singular) Kuch’ajo = lo lava (Lucas 7,38; 11,38) Kuch’ajo = lo lava (Marcos 7,4; Mateo 6,17 (imperativo); 15,2; 27,24) Kuch’ak(o) = lo vence (Romanos 12,21: chach’aka’: véncelo, imperativo segunda persona singular) Kuch’ak(o) = él le gana (Gálatas 1,10 kinch'ak(o)) Kuch’ako = él o ella le gana (1 Corintios 9,19: ke’inch’ak(o): yo les gano a ellos; primera voz del verbo; objeto ellos, sujeto yo; presente) Kuch’ako = lo gana (Marcos 8,36; 16,18 (kch’akan cuarta voz); Mateo 18,15; 23,15 (segunda voz); 25,16) Kuch’ako = él le gana (1 Pedro 3,1: ch’aktajoq: que sea ganado; 2 Pedro 2,18: kekich’ak ri winaq: ellos ganan a la gente) Kuch’anab’a’ = le desnuda (Mateo 27,28) Kuch’aqapij = desgarra (Mateo 7,6) Kuch’aqeqisaj = lo moja (Lucas 16,24) Kuch’awisaj = él le hace hablar (Marcos 7,37) Kuch’ay(o) = le pega (Marcos 10,34; 12,3; 13,9 (segunda voz); 14,65; 15,15 (segunda voz); Mateo 26,68 (cuarta voz)) Kuch’ay(o) = le pega (Romanos 3,5: kujuch’ay(o): él nos pega complemento segunda persona plural) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

153

Kuch’a’o = lo cuenta (Gálatas 3,7: che kkich’a’ ri kojonik: los que viven de la fe; tercera persona plural) Kuch’a’o = cuenta, recuerda (Hebreos 8,8; 9,10; Santiago 1,5; 1 Pedro 3,16: kkich’a’ chikipalaj: les reclaman en su propia cara) Kuch’elej = lo levanta (Hechos 27,16: xqach’elej: lo levantamos, pasado segunda persona plural) Kuch’elej = lo levanta (Lucas 1,52) Kuch’elej = él lo levanta (Santiago 4,10: kixuch’elej na ri’: él los levantará a ustedes) Kuch’ij(o) = lo aguanta (Lucas 9,41) Kuch’ijo = él soporta (2 Timoteo 2,3: chach’ija’: soporta tú; 4,3: man kkich’ij ta(j): ellos no soportan; 4,5: chach’ija’ b’a’ ri k’ax: soporta tú la prueba) Kuch’ijo = él soporta, aguanta (Hebreos 3,13; 11,36: xkich’ijo: ellos aguantaron; kkich’ij(o): ellos aguantan; Hebreos 12,3: xuch'ij we k’ax ri’: soporto esta prueba; Santiago 1,12 kuch'ij ri...) Kuch’ija’ = lo aguanta (Mateo 24,13) Kuch’ijej = le obliga (Juan 4,31: kkich’ijej: le obligan tercera persona plural) Kuch'ijej = él persevera (Colosenses 1,11: qas kich’ijej: ustedes perseveran y con paciencia en el sufrimiento; 1,24: kinch’ijej: yo aguanto) Kuch’ijo = él aguanta (1 Corintios 3,14); aguantar, perseverar (2 Corintios 3,11) Kuch’ijo = lo aguanta (Hechos 9,23: xkich’ij(o): lo aguantaron, pasado tercera persona plural) Kuch’ijo = lo soporta (Romanos 9,22: xuch’ijo: pasado)

________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

154

Kuch’ik(o) = lo establece, lo inicia (1 Corintios 7,17: kinch’ik(o): lo establezco; primera persona singular) Kuch'ik(o) = él fija... (Hebreos 4,7) Kuch’ikmej / kuch’ikmij = lo empuja (Marcos 1,12; 8,33; Mateo 5,32; 7,25.27) Kuch’ikmej = lo empuja (Hechos 27,18: kujuch’ikmej: nos empuja complemento segunda persona plural) Kuch’ikmij = le empuja (Lucas 4,29) Kuch’ikmij = le empuja (2 Pedro 1,21: e’uch’ikmin: él los ha empujado a ellos) Kuch’iko = él fija (Hechos 12,21: xkich’iko; ellos fijaron, pasado tercera persona plural; 28,23: kkich’ik(o): ellos fijan, tercera persona plural) Kuch’iy(o) = le azota (Mateo 20,19; 21,35; 27,26 (segunda voz)) Kuch’iy(o) = le pego (Lucas 10,30; 18,33: kch’iytaj(ik) segunda voz pasiva) Kuch’obo = lo entiende, lo sabe (1 Corintios 1,26: chich’ob’o': sepan ustedes, entiendan; modo imperativo del verbo; segunda persona del plural) Kuch’obo’ = lo sabe (Lucas 16,4: xch’ob’itaj(ik): fue sabido pasado pasivo) Kuch’ob’(o) = él lo entiende; lo sabe (Marcos 4,12; 5,29; 9,32; 13,14 (imperativo); 14,70; 15,10; Mateo 10,26 (segunda voz)) Kuch’ob’o = él o ella lo entiende (Romanos 7,15: kinch’ob’(o): lo entiendo, primera persona singular; 11,33: kch’ob’taj: pasivo) Kuch’ob’o = lo sabe (Hechos 28,26: man kich’ob’ taj: no saben, segunda persona plural con negación) Kuch’ob’o = él lo entiende (2 Timoteo 2,7: chach’ob’o: entiende tú) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

155

Kuch’ob’o = lo piensa; lo sabe (Gálatas 3,8: xuch’ob’o: lo supo; pasado; Filipenses 2,7: xch’ob’taj uwach: fue conocido en su porte; pasado; tercera voz del verbo) Kuch’ob’o = él sabe (Hebreos 11,3: kqach’ob’o: nosotros sabemos que...) Kuch’ojch’ob’ej kuch’ajch’ob’ej = le limpia (Mateo 3,12; 8,2; 8,3 (imperativo cuarta voz)) Kuch’ol(o) = el que trabaja la tierra o ara... (en el contexto del texto) (1 Corintios 9,10) Kuch’olo = le degolló (Lucas 15,23: chich’olo’. Degolladlo, imperativo segunda persona plural) Kuch’olo = le degolló (Mateo 22,4 (segunda voz)) Kuch’upu = él corta la fruta (Apocalipsis 14,19: xuch’up uwach: él cortó la...) Kuch’uq(u) = ella lo tapa (1 Corintios 11,6: chuch’uqu’ b’a’: que ella se tape; modo imperativo del verbo; tercera persona del singular) Kuch’uq(u) = lo tapa; lo encubre (Juan 1,20) Kuch’uq(u) = taparle; lo cubre (Marcos 9,7; 14,65; Mateo 17,5; 27,28) Kuch’uqu = lo tapa (Hechos 7,57: kkich’uq(u): ellos lo tapan, tercera persona plural) Kuch’uqu = lo tapa; lo cubre (Lucas 9,34; 20,47: kkich’uq’u: ellos lo tapan tercera persona plural; 23,30: chujich’uqu’: imperativo; sujeto segunda persona plural; complemento primera persona plural) Kuch’uqu = él cubre (Apocalipsis 3,18: para que cubra) Kuch’uqu’ = él le cubre (Hebreos 9,5: kkich’uq uwi’: ellos le cubren) Kuch’uych’a’ = lo agita, le provoca (Lucas 8,28: minach’uych’a’: no me agites, no me provoques imperativo negativo; sujeto segunda persona singular; objeto primera persona singular) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

156

Kuch’uych’a’ = lo alborota, lo provoca (Hechos 16,20: ke’kich’uych’a’: ellos les alborotan tercera persona plural con movimiento; 17,13) Kuch’u’jarisaj = le molesta (Lucas 7,6: mach’ujarisaj awib’: no le molestes, imperativo reflexivo negativo; 11,7: minach’ujarisaj, imperativo negativo objeto primera persona; 18,5: kinuch’u’jarisaj complemento primera persona singular in) Kuch’u’jarisaj = le molesta (Marcos 5,35) Kujab’arisaj = lo hace llover (Lucas 17,29: xujab’arisaj pasado) Kujab’uj / Kujub’uj = lo dispersa (Hechos 14,6: xkijab’uj kib’: se dispersaron, pasado reflexivo tercera persona plural) Kujab’uj / Kujub’uj = lo esparce (Juan 16,32: kijab’uj na iwib’: se dispersaran, reflexivo; segunda persona plural) Kujach kan = le deja (Mateo 13,36) Kujach rib’ ruk’ = se separa (Lucas 9,33) Kujach wi rib' = donde se divide (Hebreos 4,12: kkijach wi kib’ ri qalma’: donde se divide alma; forma reflexiva del verbo; 9,28: xujach rib’: él se entregó; tiempo pasado; forma reflexiva del verbo; Santiago 1,12: kjach na ri’ chech: le será entregado; segunda voz del verbo; 1 Pedro 4,19: chkijacha’ b’a’: que entreguen ellos; imperativo Kujach(o) = él le entrega (Marcos 1,43; 14,42; 13,9.11 (segunda voz); 14,41 (segunda voz); Mateo 4,12 (segunda voz); Mateo 25,20; 27,58 (segunda voz)); le reparte (Marcos 6,41) kujach ub’i(k) = le despide (Marcos 6,45; 8,3; 10,4; 12,3; Mateo 5,31.32; 14,15 (imperativo)) Kujacho = él le entrega; lo separa (1 Corintios 5,5: Chqajacha’ b'a': entreguemos nosotros, modo imperativo del verbo; segunda persona del plural; 7,15: chkijacha’ b’a’ kib’: que se entreguen ellos mismos; modo imperativo reflexivo del verbo; tercera persona del ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

157

plural;11,23: xjachik: fue entregado; segunda voz del verbo; objeto él, verbo entregar 15,24; 2 Corintios 8,5: xkijach kib’: ellos mismos se entregaron; pasado, reflexivo, tercera persona del plural reflexivo) Kujacho = lo reparte (Juan 2,10) Kujacho = lo reparte (Lucas 12,13; 22,19: kjachitajik pasivo); lo entrega (Lucas 21,12: kixjachitajik pasivo sujeto segunda persona plural; 23,14: xijach(o), pasado sujeto segunda persona plural) Kujacho = lo reparte (Romanos 8,35.39) Kujacho = lo reparte, lo entrega (Hechos 2,23: xjachik: fue repartido, segunda voz pasiva; 2,45: kkijacho: lo reparten, tercera persona plural; 7,42: xe’ujach(o): pasado complemento tercera persona plural; 13,43: xkijach ub’i kib’: se despidieron, pasado reflexivo tercera persona plural; 18,19: xkijach kib’: se separan; 25,16. Kkijach(o): lo separaron tercera persona plural) Kujacho = lo entrega (Efesios 5,2: xujach rib’: se entregó a sí mismo; pasado reflexivo) Kujacho = lo reparte (Apocalipsis 16,19: xjachataj(ik): ya fue repartido; tercera voz del verbo; 17,13: kkijach ri kichuq’ab’ e ri kikowinem: ellos entregan su fuerza y su poder a...) Kujach’ = lo cosecha (Mateo 25,24) Kujach’(o) = cosecha (Lucas 19,21: kajach’(ik) segunda persona singular) Kujal(o) = lo cambia (Hechos 2,20; 6,14) Kujal(o) = lo cambia (Lucas 4,3; 22,37: xe’jalaxik: pasado pasivo con movimiento) Kujalo = él le cambia (Hebreos 12,16: xujal ri pixb'anik: cambió lo establecido, la ley; Santiago 1,17: man k’o ta kjalataj uwach ruk': nada es cambiado con él; 2 Pedro 3,16; Hebreos 13,9: Mijal b’a’ ri ib’e: no cambien su camino por...)

________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

158

Kujalb’ej = lo cambia (Marcos 8,37) Kujalk’atij = lo cambia de lugar (Lucas 1,16) Kujalk’atij = le cambia (Apocalipsis 2,5. Kinjalk’atij ri uk’olb’al riachajb’al: cambiaré el lugar de su candelero) Kujalo = excederse de, pasarse de, es el colmo (1 Corintios 5,1: xixujal(o): ustedes se pasaron de la ralla; ustedes llegaron al colmo; pasado; segunda persona del plural) Kujalo = lo cambia (Marcos 9,2; Mateo 17,2) Kujalo = lo cambia (Gálatas 4,16: xinjalo: yo lo cambié; pasado primera singular) Kujalo = lo cambia (2 Timoteo 4,15: xujal jun nimalajk’ulel: se hizo un gran enemigo) Kujalo = le cambia (Apocalipsis 6,12: xujalo: le cambió; 8,8; 16,9: man xkijal ta ri kik’aslemal: no cambiaron de vida, no se convirtieron) Kujaluj tzij chrij = lo calumnia (Hechos 5,3: kajaluj tzij chuwach: calumnian ante él, segunda persona singular; 5,4: xajaluj: pasado) Kujam = lo excava (Marcos 12,1; Mateo 21,33) Kujapij = lo siembra (Mateo 13,4) Kujaq(o) = lo abre (Mateo 2,11; 3,16; Mateo 7,7.8; 13,35; 16,6 (imperativo); 24,44 (segunda voz); 25,11 (imperativo)) Kujaq(o) = él lo abre (Colosenses 4,3) Kujaqo = lo abre (2 Corintios 6,13: chijaqa’: abran ustedes; modo imperativo, segunda persona del plural) Kujaqo = lo abre (kajaq(o): tú lo abres segunda persona singular)

________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

159

Kujaqo = lo abre (Lucas 11,9: kjaq(ik) segunda voz pasiva; 13,8: kinjaq na ri ulew = yo trabajo la tierra; 13,25: chajaqa’: abrelo imperativo segunda singular; 24,31: kujaq rib’: se abre, reflexivo) Kujaqo = le abre (Apocalipsis 3,7: man k'o ta jun kjaqowik: ya nadie puede abrir, cuarta voz; 15,5: kjaqatajik: fue abierto, tercera voz del verbo) Kujaqo = lo abre (Apocalipsis 11,19: xjaqataj(ik): fue abierto, tercera voz del verbo) Kujato’o = tú nos ayudas a nosotros (Marcos 9,22) Kujat’ij = lo amarra (Juan 13,4) Kujat’ij = lo amarra (1 Timoteo 4,1: kkijat’ijnakib’: seguramente se amarrarán) Kujat’ij él = lo ata (Hechos 22,29: xujat’ij: él lo ató, pasado) Kuja’marisaj uwach = lo tranquiliza (Hechos 19,36: kija’marisaj iwach: se tranquilizan, segunda persona plural) Kuja’marisaj = lo tranquiliza (Colosenses 1,20: xuja’marisaj: lo tranquilizó; pasado) Kujemej = lo tira (Juan 2,15) Kujeqb’a’ = él le hace permanecer (Apocalipsis 11,17: kajeqb’a’: tú le haces permanecer) Kujeqeb’a’ = lo establece (Hechos 7,3: kujeqeb’a’ rib’: se establece, permanece; 7,8: xjeqeb’ax(ik): fue establecido, pasivo, pasado; 7,29: xujeqeb’a’ rib’: se estableció, pasado reflexivo) Kujeqeb’a’ rib’ = permanece (Mateo 2,23) Kujeqeb’a’ rib’ = se ubica; se asienta (1 Timoteo 1,19: chajeqeb’a’ awuk’: ubica contigo) Kujibib’a’ uk’u’x = tiene confianza (Mateo 16,6 (imperativo negativo))

________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

160

Kujich’ij = lo azota (Hechos 20,19: kejich’ix(ik): son azotados, pasivo tercera persona plural; 22,25: kijich’ij: ellos le azotan segunda persona plural) Kujich’ij = lo azota (Mateo 23,34) Kujich’ij = él le azota (Apocalipsis 13,14: fue azotado, segunda voz del verbo) Kujich’ija’ = le / lo sacude (Marcos 9,20.26; 15,29; Mateo 27,39) Kujikab’o = le guarda (Mateo 27,65) Kujikej = le unge (Lucas 7,38) Kujikib’a = lo asegura (Hechos 23,12: xkijikib’a: lo aseguraron, pasado segunda persona plural) Kujikib’a= él confirma (1 Timoteo 6,12: xajikib’a: tú confirmaste; 2 Timoteo 2,18: kkijikib’a’: ellos confirman; 3,4) Kujikib’a’ / kujikb’a’ = lo jura, lo asegura (Lucas 1,73; 11,8.51; 12,51; 13,5; 22,59; 23,43: kinjikib’a’: lo aseguro, primera persona singular) Kujikib’a’ = lo afirma (Juan 4,44: xujikib’a’: pasado) Kujikib’a’ = lo asegura, lo confirma (2 Corintios 1,9: man kqajikib’a’ ta qak’u’x: nosotros no nos confiamos en nosotros mismos; 7,16: kinjikib’a’ nuk’u’x: me aseguro, confío en mi espíritu 11,17) Kujikib’a’ = él confirma, asegura (Hebreos 2,3: xjikib’ax...: Es afirmado, pasivo; 4,3: xinjikib’a’: yo aseguré, yo confirmé; 6,16; 7,8: kjikib’axik: es confirmado, asegurado; 1 Pedro 3,15: chijikib’a’ iwib’: afírmense ustedes, asegúrense; 1 Pedro 5,10: kixujikib’a’: él los confirma, los asegura)

________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

161

Kujikib’a’/ kujikab’a’ = lo afirma (Marcos 6,26; 14,11); lo confirma (Marcos 16,20); (Mateo 5,33: majikib’a’: imperativo negativo y chajikib’a’: imperativo positivo; 5,34); lo jura (Mateo 23,16; 26,72) Kujikib’a’/ kujikab’a’ = confiar en...(Filipenses 3,4: kinjikib’a’: yo confió en...) Kujikomaj = lo hace recto (2 Corintios 8,24: chijikomaj: imperativo segunda plural) Kujikomaj = lo corrige, lo endereza (Gálatas 6,1: chijikomaj: corregidle; imperativo; segunda persona plural) Kujik’ = tira (Marcos 13,20 (dos veces); Mateo 9,16) Kujik’ej = él lo jala (Marcos 2,21) Kujik’o = lo jala (Juan 6,44: kjik’(ik): jalado, pasivo) Kujilitajik = seremos vistos. Tercer voz del verbo; objeto nosotros y verbo ver. (2 Corintios 6,8) Kujilja’ = lo resbala (Lucas 9,39) Kujiq’isaj = él lo sofoca; lo ahoga (Lucas 8,7) Kujiq’isaj = él lo sofoca; lo ahoga; (Marcos 4,7; Mateo 13,7.22) Kujitz’aj rib’ = se ahorca (Hechos 15,20: xejitz’ax(ik): fueron ahorcados pasado pasivo tercera persona plural; 21,25: kejitz’axik: son ahorcados, pasivo tercera persona plural) Kujitz’aj rib’ = se colgó (Mateo 27,5 (con movimiento)) Kuji’onsaj = le unge (Juan 12,3) Kuji’onsaj = le unge (Lucas 4,18) Kujk’oji’ = estamos (Marcos 9,5) Kujokej = arrastró recogiendo (Apocalipsis 12,4) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

162

Kujokej = lo arrastra recogiendo (Apocalipsis 14,19: xujokej: lo arrastró recogiendo) Kujoko = lo recoge (Lucas 3,17) Kujolo = él o ella despoja (2 Corintios 11,8: xinjol(o): yo despojé; pasado primera persona del singular) Kujopij = lo derrama (Mateo 25,24) Kujororisaj = lo refresca (Lucas 16,24) Kujororisaj = él lo refresca (Filemón 20: chajororisaj: refresca tú) Kujosq’ij = lo limpia (Juan 15,2) Kujub’a’ uwach = se postró ... (Apocalipsis 4,10) Kujub’oq = nos arranca (Gálatas 1,4) Kujub’uj = lo esparce (Lucas 1,51) Kujub’uj = lo esparce (Marcos 14,28 (reflexivo); Mateo 26,31 (ídem)) Kujub’uj = lo esparce (Efesios 6,15: arech kjub’ux uwach... : pasivo) Kujuji’onsaj = él nos unge (2 Corintios 1,21: xujuji’onsaj: él nos ungió; primera voz del verbo, sujeto él, objeto nosotros, verbo ungir; pasado) Kujukej = él lo arrastra (Hechos 27,15: xujukej: lo arrastró pasado) Kujumumej ub’ik = lo avienta (Judas 12: ke’ujumumej ub'i(k): los avienta el viento) Kujunamaj = iguala (Hechos 9,29: kujunamaj ri utzij kuk’: iguala su palabra con ellos) Kujunamaj = él los hace uno (1 Tesalonicenses 3,12: kixujunamaj: los haga a ustedes uno) Kujunamatisaj = él se iguala, se compara (2 Corintios 10,12: man kqajunamatisaj ta qib’: nosotros no nos igualamos; primera persona del plural negativa, forma reflexiva. ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

163

Kujunamtisaj = él lo compara (Marcos 4,30; Mateo 11,16 23,27 (segunda voz)); lo reúne (Mateo 18,19) Kujunamtisaj = lo compara (Juan 5,18: kujunamtisaj rib’: se compara a sí mismo) Kujunamtisaj = lo compara (Lucas 7,31; Lucas 13,18: kjunamataj: segunda voz pasiva) Kujunumaj = él lo compara (2 Corintios 3,10: kqajunumaj: nosotros comparamos; presente; segunda persona del plural) Kujupab’a = lo ponga abajo (Mateo 17,6) Kujuq’atej = él nos impide (Lucas 23,2) Kujurej = él lo arrastra (2 Pedro 2,17: che ke’ujurej ub'i....: que son arrastrados...) Kujurej = para arrastrar (Apocalipsis 12,15) Kujut = lo tira (Mateo 18,6) Kujut’iqo = él nos sella, nos marca (2 Corintios 1,22: xujut’iqo: él nos selló; pasado; primera voz del verbo: sujeto él, objeto nosotros, verbo sellar) Kukach’(o) = se atreve, se arriesga (Judas 9: man xukach’ taj xub’ij: no se atrevió a decir) Kukajmaj = lo prueba (Marcos 10,2) Kukajmaj = él le pone a prueba (Hebreos 11,17: xkajmexik: él fue probado, puesto a prueba; segunda voz del verbo; Santiago 1,13: kinukajmaj: él me pone a prueba) Kukalawasaj = escupe (Marcos 9,18) Kukamb’ej = tipo de muerte (Juan 12,33) Kukamisaj = le mata (Marcos 6,19; 9,22; 12,5; 14,1); kkamisaxik segunda voz del verbo (Marcos 7,10)

________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

164

Kukamisaj = lo mata (Romanos 8,36: kujkamisaxik: nos matan pasivo segunda persona plural; 11,3: xe’kikamisaj: ellos los mataron pasado sujeto tercera persona plural complemento tercera persona plural con movimiento) Kukamisaj = él le mata (Hebreos 10,28: kkamisaxik: él es asesinado; segunda voz del verbo) Kukamulij = él lo repite, lo hace de nuevo (1 Corintios 7,18: Mukamulij b'a': que no lo repita... modo imperativo negativo del verbo; tercera persona singular; 2 Corintios 13,2: kinkamulij: vuelvo a repetir; presente; primera persona del singular) Kukamulij = lo repite (Mateo 19,24) Kukatzka’ = lo muerde (Gálatas 5,15: kikatzka’ iwib’: ustedes se muerden unos a otros; forma reflexivo) Kuka’yej = lo mira (Hechos 3,5: ke’uka’yej: él los mira, complemento tercera persona plural; 3,12: kujika’yej: sujeto segunda plural, complemento primera plural; 23,1: ke’uka’yej: él los mira, objeto tercera persona plural) Kuka’yej = lo mira (Lucas 9,55; 20,17: ke’uka’yej: él los mira, complemento tercera persona plural; 22,61; 24,17: kkika’yej: sujeto tercera persona plural; complemento tercera persona singular) Kuka’yej = lo mira (Marcos 3,1; 5,32; 10,21; 11,11; 12,41; 14,67) (chixka’yoq imperativo 3 voz Marcos 8,15) Kuka'yej = él le ve (Apocalipsis 11,9: kekika’yej: los verán) Kuka’yij = él le mira a él (1 Pedro 1,17) Kuka’yisaj = hace levantar (Mateo 5,45) Kukejb’ej = monta un caballo (Hechos 23,24: kkikejb’ej: ellos montan… tercera persona plural) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

165

Kuketo = lo corta (Mateo 18,8 (imperativo)) Kuketo = le decapitó (Apocalipsis 20,4: xket kijolom: ellos fueron decapitados) Kukir(o) = lo desata (Hechos 13,25; 27,40: kkikir(o): ellos lo desatan tercera persona plural) Kukir(o) = lo desata (Lucas 1,27: kinkir(o): lo desato, primera persona singular; 11,44: chikira’: imperativo segunda persona plural) Kukiro = lo desata (Lucas 12,15. Kikir = segunda persona plural; 19,30: chirika’: desátenlo, imperativo segunda persona plural) Kukiro = lo desata (Marcos 11,2.4; Mateo 16,19 (primera y segunda voz); 18,18 (ídem); 21,2(imperativo)) Kukiro = lo desata (Romanos 8,2: xatukiro: te desató, pasado, complemento segunda persona singular) Kukiro = lo desata (Gálatas 5,1: are ri Kristo xujkirowik: Nosotros fuimos desatados por...; pasado; cuarta voz del verbo; primera persona plural) Kukiro = él le desata (Apocalipsis 20,3: kkiruloq: es desatado; segunda voz del verbo, direccional de allá para acá, presente) Kukiro = le desata (Apocalipsis 20,7: kkiritaj na uloq: será desatado) Kukochij = recibe gratuitamente (Hechos 2,42: kkikochij: ellos reciben gratuitamente) Kukoch’(o) = lo soporta (2 Timoteo 2,24: kukoch’ ri k’ax: soporta la prueba) Kukoch’o / Kukach’o = lo quiere (Marcos 12,34 / Mateo 22,46) Kukoch’o / Kukach’o = se atreve (1 Corintios 4,12: kqakoch’o: segunda persona plural) Kukoch’o = se atreve (Hechos 27,36: xkikoch’o: ellos se atrevieron, pasado tercera persona plural) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

166

Kukoch’o = le soporta (Apocalipsis 2,2: man

katkowin taj ke’akoch’o: no puedes

soportarlos a ellos) Kukoj anim = él se esfuerza, corre con fortaleza (Hebreos 12,1: kqakoj anim: nosotros nos esforzamos, corremos con fortaleza; 1 Pedro 4,4: man kikoj ta anim: no corren ustedes) Kukoj uk’u’x = le persuade (Hechos 13,50: xkikoj kik’u’x = les persuadieron; 14,19: kkikoj kik’ux: les persuaden; 17,5: kkikoj kik’u’x: ellos les persuaden; 17,13: ke’kikojo’ kik’u’x: vienen a persuadir ellos (verbo con movimiento); 18,13) Kukoj uk’u’x = le persuade (Mateo 27,20) Kukoj(o) = él lo pone (Marcos 3,17); lo cree (Marcos 11,31.32; 13,21 (imperativo negativo); 16,11 (segunda voz); Mateo 1,23 (segunda voz) Kukoj(o) = lo pone (Hechos 6,3: keqakoj(o): los ponemos, sujeto segunda plural; complemento tercera plural, 19,12: xukoj(o): lo puso, pasado) Kukoj(o) = lo pone (Juan 13,12: xkojtaj(ik): ya puesto; 18,14: xkojow kik’u’x: él los indujo) Kukoj(o) = le pone (1 Timoteo 5,22: aninaq makoj aq’ab’ puwi’: no pongas rápidamente tu mano sobre (imponer las manos), imperativo negativo segunda persona singular) Kukojo = él lo pone, coloca (1 Corintios 3,10: xinkojow(ik): yo coloqué; cuarta voz del verbo: sujeto yo y verbo colocar; primera persona del singular; 7,5: kixukoj: complemento segunda persona plural; 8,5: ke’okisaxik: pasivo tercera persona plural; 8,9: china'a b'a iwib' che ukojik: sepan usar su...) Kukojo = lo utiliza (Romanos 4,17: xatinkojo: te utilicé pasado, sujeto primera persona singular, complemento segunda persona singular

xkojon(ik): pasado pasivo, 9,17:

katinkojo: sujeto primera persona singular, complemento segunda persona singular; chqakojo’: utilicémoslo imperativo segunda persona plural);

________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

167

Kukojo = se lo pone (Gálatas 5,7: jachin xkojow(ik): quien les ha puesto; cuarta voz pasado) Kukojo = él pone, utiliza (Hebreos 9,20: xkojow chiwech: que él uso, utilizó para ustedes) Kukojojej = lo pone fuerte (1 Tesalonicenses 4,6: xqakojojej: lo pusimos fuerte) Kukolo = él le salva (1 Corintios 1,18: kkikol kib’: ellos se salvan a sí mismos; 1,21: xe’ukol(o): él salva a ellos; pasado, primera voz del verbo: sujeto él, objeto ellos, verbo kolo; 7,16: katkolow: cuarta voz, segunda persona singular; 10,33: kekoltajik: ellos serán salvados; tercera voz del verbo: objeto ellos, verbo salvar; 2 Corintios 6,2: xatinkolo: yo te salvé; primera voz del verbo: sujeto yo, objeto tú y verbo salvar; pasado) Kukolo = lo salva (Romanos 10,1: kekolotajik: se salvan, pasivo tercera persona plural) Kukolo = lo salva (Hechos 15,1: man kixkolotaj taj, no sean salvados, pasivo segunda persona plural con negación) Kukolo = lo salva (Marcos 8,35; 13,13.20 (segunda voz); 15,31; 16,16 (segunda voz)) Kukolo = lo salva (Romanos 5,9: kujkoltaj(ik): somos salvados pasivo primera persona plural) Kukolo = lo salva; (Lucas 7,50: xatkolowik: tú lo salvaste, segunda persona singular del pasado con la segunda voz pasiva) Kukolo = lo salva (Efesios 2,5: xixkolotajik: fueron salvados; pasado; segunda voz del verbo; segunda persona plural) Kukolo= él le salva (2 Timoteo 4,17: xinkoltajik: yo fui salvado; segunda voz del verbo) Kukolo = él le salva a... (Hebreos 10,39: kqakol ri quxlab’al: nosotros salvamos nuestra espíritu; 1 Pedro 3,21: kixkolowik: que les salva a ustedes, cuarta voz del verbo)

________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

168

Kukowij = él se apura, lo hace rápido (2 Timoteo 4,9: chakowij b’a uloq ri apetik wuk’: apúrate a venir conmigo Tito 3,12) Kukowirisaj = lo hace duro (Romanos 11,7: xkowirisaxik: fue endurecido, pasado pasivo) Kukowirisaj = él le da la fuerza (1 Pedro 5,10: kixukowirisaj: él les da la fuerza a ustedes) Kukowixtaj = hace urgir, acelera (2 Pedro 3,12: kikowixtaj: ustedes hacen urgir, aceleran) Kukub’ = barco (Hechos 18,18) Kukub’a’ = lo hace sentarse (Marcos 6,39) Kukub’a’ = lo sienta (Juan 5,45: xikub’a’ ronojel ri iweye’b’al: vosotros pusieron toda su esperanza) Kukub’a’ uk'u'x = confía (Gálatas 5,10: ri in kinkub’a’ nuk’u’x: yo confío, yo estoy seguro) Kukub’a uk'u'x = confía (1 Timoteo 6,17: man kkikub’a ta kik’u’xchrech: que no pongan su confianza en él) Kukub’a’ uk’u’x = le consuela (1 Corintios 4,13: kqakub’a’ uk’u’x ri winaq: nosotros consolamos a la persona; 2 Corintios 13,11: chikub’a’ b’a’ taq ik’u’x: consuélese unos a otros; modo imperativo del verbo; segunda persona del plural) Kukub’a’ uk’u’x = le consuela (Lucas 16,11) Kukub’a’ uk’u’x chrij = pone su confianza en él (Hechos 24,10: kinkub’a nuk’ux chawij: yo pongo mi confianza en ti) Kukub’a’ uk'u'x chrij= él pone su confianza en él (Hebreos 2,13: kinkub’a’ na wa’ ri nuk’u’x chrij: yo pongo mi confianza en él; 1 Pedro 1,13: chikub’a’ ri iweye'b'al chrij...: pongan su esperanza en...; imperativo; 1 Pedro 2,6) Kukub’isaj uk’u’x = él le consuela a él (2 Corintios 1,4: kqakub’isaj kik’u’x: nosotros les consolamos a ellos) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

169

Kukub’isaj uk’u’x = le confía (Lucas 12,48: xkub’isax k’u’x: fue consolado pasado segunda voz pasiva); le da confianza (Lucas 22,43) Kukub’isaj uk’u’x = le consuela (Mateo 2,18; 5,5) Kukub’isaj uk’u’x chrij = pone su confianza en él (Hechos 27,11: xukub’isaj: pasado) Kukuchu = lo junta (Hechos 28,2) Kukunaj = él le cura (Marcos 1,34; 16,18 (segunda voz); Mateo 4,24; 9,35; 10,1; 12,13 (segunda voz)) Kukunaj = lo cura (Hechos 4,14: xkuntajik: fue curado pasado, pasivo; 28,9: kekunatajik: son curados, pasivo tercera persona plural) Kukunaj = él le cura (Hebreos 12,13: kkunatajik: es curado, pasivo) Kukutu’ = lo corta (Marcos 9,43) Kukuy(u) = lo perdona (Marcos 11,25(dos veces); Mateo 12,31 (segunda voz)) Kukuyu = él le perdona (1 Corintios 9,12: kqakuyu: nosotros le personamos; segunda persona del plural; 13,7) Kukuyu = le perdona (Lucas 6,37; 12,10: kkuytaj na ri’: será perdonado) Kukuyu = él le perdona (Hebreos 10,33: xikuyu: ustedes le perdonaron; Santiago 5,15: kkuytaj na ri’: él será perdonado; tercera voz del verbo; 1 Pedro 2,19: kqakuy ri k’ax: nosotros soportamos el sufrimiento; 3,14: kikuy ri k'ax: ustedes soportan el sufrimiento) Kukuyu = le soporta, le aguanta, le disculpa (Apocalipsis 2,3) Kukuyu’ = él le perdona (Efesios 4,2: che’ikuyu’ b’a’: ustedes perdonen imperativo; segunda persona plural; Colosenses 3,13: chikuyu’ b’a’ iwib’: perdónense los unos a los otros; imperativo; reflexivo; segunda persona plural) Kukyaqsaqarisaj = le maldice (Lucas 6,28) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

170

Kukyaqsaqarisaj = le maldice (Marcos 10,21; Mateo 11,20) Kuk’ab’a’ ri uchi’ = abre la boca (Apocalipsis 12,16) Kuk’ab’ uchi’ = abre la boca (Hechos 8,32: man kuk’ab’ ta uchi’: no abre la boca) Kuk’ajij = él lo cose (Marcos 2,21) Kuk’ajisaj uwach = él le castiga a él (1 Corintios 11,32: kuk’ajisaj qawach: él nos castiga a nosotros) Kuk’ajisaj uwach = le castiga (Hechos 20,5: kk’ajisax kiwach: ellos los castigan) Kuk’ajisaj uwach = le castiga (Lucas 20,47; 21,23: kk’ajisax uwach: es castigado, pasivo; 23,16: kink’ajisaj: le castigo, sujeto primera persona singular) Kuk’ajisaj uwach = le castiga (Mateo 15,4); lo separa (Mateo 24,51) Kuk’ajisaj uwach = le castiga (Romanos 13,4) Kuk’ajisaj uwach = él le castiga (2 Tesalonicenses 1,8; 1,9: kk’ajisax na kiwach: ellos serán castigados; segunda voz del verbo) Kuk’ajisaj uwach = él le castiga a él (Efesios 6,4: chik’ajisaj kiwach: ustedes castigad a ellos; imperativo; segunda persona plural) Kuk’ajisaj uwach = él le pone a prueba a él o ella; (Hebreos 12,6: kuk’ajisaj kiwach: él les pone a prueba a ellos; 12,7; 1 Pedro 2,14. Kkik’ajisaj kiwach: ellos les ponen a prueba; Judas 9: chuk’ajisaj b’a’ awach ri Ajawxel: que el Señor te ponga a prueba) Kuk’ajisaj uwach = le castiga (Apocalipsis 3,19; 6,10: man kak’ajisaj ta kiwach:no les castigas 9,4) Kuk’akalej = le espía (Gálatas 2,4) Kuk’ak’arisaj = te amargará las entrañas (Apocalipsis 10,9) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

171

Kuk’am ub’e = él le conduce a él (Gálatas 5,16: We are ri Uxlabxel kk’amow ib’e...: si el Espíritu es quien les conduce, cuarta voz del verbo; 1 Tesalonicenses 3,11: ...kk’amow ub’i ri qab’e: oriente, guíes nuestro camino) Kuk’am ub’ik = fue llevado (Lucas 24,51: kk’am: pasivo) Kuk’am ub’ik = lo lleva (Juan 20,15: xatk’amow ub’ik: pasado cuarta voz: tú has llevado) Kuk’am ub’ik = lo lleva (Marcos 2,12; 5,40; 14,33; 13,11 (segunda voz)) Kuk’am ub’ik = lo lleva (Hechos 21,24: che’ak’ama’ ub’ik: llévatelos, imperativo, sujeto segunda persona singular, complemento tercera persona plural; 20,13: kqak’ama’ ub’ik: para llevarle, 28,7: kujuk’am ub’ik: nos lleva a, complemento segunda persona plural) Kuk’am ub'ik = él le lleva a él o ella (Hebreos 6,9: kixuk’am ub'ik: él los lleva a ustedes; 11,5: xk’am ub’ik: él fue llevado) Kuk’am ukoq = lo saca de (Juan 17,6: xe’ak’am ukoq: tu sacaste de…, pasado; sujeto segunda persona singular; complemento tercera persona plural) Kuk’am uloq = lo trae (Marcos 12,2) Kuk’am uq’ab’ = él acepta (2 Corintios 8,17: xuk’am uq’ab’: él aceptó; pasado) Kuk’am uq’ab’ = reconoce (Juan 17,8: xkik’am uq’ab’: ellos reconocieron) Kuk’am uq’ab’ = lo reconoce (Romanos 7,16: kink’amuq’ab’: lo reconozco primera persona singular) Kuk’am uq’ab’ = lo aceptó, decidió (1 Tesalonicenses 3,1: xqak’am uq’ab’: nosotros aceptamos, decidimos) Kuk’am uq’ab’ ri keqele’n = él acepta la autoridad de ellos (Hebreos 13,17: chik’ama’ uq’ab’ ri keqele’n: acepten ustedes la autoridad de ellos)

________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

172

Kuk’ama’ uloq = trae, contribuye (direccional) (Filipenses 1,12: utz xuk’ama’ uloq: ha contribuido en bien) Kuk’ama’ uloq = él le va a traer de allá para acá (Hebreos 13,17: man k’o ta jun utz ri’ kuk’ama’ uloq chiwech ri ix: no les traerá ningún bien a ustedes) Kuk’amij = lo atrapa (Marcos 12,13; Mateo 22,18.35) Kuk’amij = lo atrapa, lo seduce, lo entrampa (2 Tesalonicenses 2,10: che ke’uk’amij na: que les seducirá a ellos) Kuk’am(o) = él lo recibe (Gálatas 5,13: mik’amb'a': no reciban...imperativo negativo; segunda persona plural; Filipenses 3,14: kqak’amo: nosotros le recibimos a él) Kuk’amo = él se lo lleva (1 Corintios 6,8: kixk’amow ub'i(k): ustedes se llevan; cuarta voz del verbo: sujeto ustedes, verbo llevar; segunda persona del plural; 9,24: kk’amowik: se lleva; cuarta voz del verbo: sujeto él, verbo llevar) Kuk’amo = lo recibe (Romanos 1,13: kink’ama’: lo voy ir a traer primera persona singular; 13,11: xqak’am(o): lo recibimos pasado segunda persona plural) Kuk’amo = lo recibe, lo toma (Marcos 8,4; Mateo 21,34); kk’amtaj = ser recibido (tercera voz) (Marcos 10,24), toma mujer (Marcos 12,19) Kuk'amo = él recibe (Colosenses 4,10: xk’amtaj(ik): ya fue recibido, tercera voz el verbo, pasado; 3,6: kuk’ama’ uloq: atrae o provoca la cólera de...) Kuk'amo: él lo recibe, lo acoge (3 Juan 9: man kraj taj kujuk’amo: él no quiere recibirnos, acogernos) Kuk’amo = él lo lleva (Apocalipsis 14,11: ri kek’amow ri uk’utb’al ub’i’: los que llevan la marca de su nombre) Kuk’amowaj = lo acepta (Lucas 222,6)

________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

173

Kuk’amowaj = fue probado (Gálatas 2,5: ma xqaj taj xqak’amowaj...: no quisimos ser probados; pasado segunda plural) Kuk’amowaj = él lo acepta, lo recibe (Hebreos 10,6: man xak’amowaj ta ri...: no aceptaste los...; pasado; segunda persona singular; negación; 12,28: xqak’amowaj: nosotros recibimos) Kuk’asb’a’ = le resucita (Juan 5,21) Kuk’aslemaj = lo vive (1 Corintios 7,3: qas chuk’aslemaj: en verdad que él viva; modo imperativo del verbo; tercera persona del singular) Kuk’aslemaj = lo vive (Marcos 9,50; Mateo 5,19; 7,24) Kuk’aslemaj = lo vive (Romanos 1,31: man kkik’aslemajtaj: no lo viven, tercera persona plural con negación; 13,8: xuk’aslemaj: lo vivió, pasado) Kuk’aslemaj = vive (Juan 8,51: kuk’aslemaj ri nutzij: vive mí palabra; 12,47) Kuk’aslemaj = él lo vive (Judas: kkik’aslemaj: ellos lo viven) Kuk’astajisaj = él le despierta (1 Pedro 1,21: xuk’astajisaj uwach: él lo despertó; pasado; primera voz del verbo) Kuk’astajisaj uwach = él lo resucita (1 Corintios 6,14: xuk’astajisaj uwach: él lo resucitó a él; pasado) Kuk’asta’jisaj uwach = lo resucita (Romanos 8,11: xuk’asta’jisaj: lo resucitó, pasado) Kuk’asuj = él le despierta (Marcos 4,38) Kuk’asuj = lo despierta (Lucas 8,24) Kuk’asuj = lo despierta (Romanos 7,5: xuk’asuj: lo despertó, pasado) Kuk’asuj = él le despierta (2 Pedro 3,1: kwaj kink’asuj chiwech…: yo quiero despertar en ustedes…) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

174

Kuk’atisaj = él lo consume (Hebreos 12,29; 13,11: man kk’atisax ta pa ri...: no es quemado, no es consumido en donde...) Kuk’axkolij = soporta la prueba, sufre (Hechos 5,41: xkik’axk’olij: ellos soportan la prueba pasado, tercera plural; 17,3; 26,23) Kuk’axk’ob’elij = lo sufre (Lucas 23,40: kak’axk’ob’elij: que estás sufriendo segunda persona singular) Kuk’axk’olij = él sufre (2 Corintios 1,6: kqak’axk’olij ri uj: nosotros sufrimos) Kuk’axk’olij = lo sufre (Lucas 24,26: xuk’axk’olij: lo sufrió, pasado) Kuk’axk’olij = lo sufre (Marcos 8,31) Kuk’axk’olij = lo sufre (Filipenses 2,16: ri xink’axk’olij: lo que sufrí, lo que me fatigué; pasado; primera persona singular) Kuk’axk’olij = lo sufre (Gálatas 4,19: chi jumul chik kink’axk’olij ri uloq'exik iwach: por quienes sufro dolores de parto; primera persona singular, presente; 1 Tesalonicenses 2,2: xqak’axk’olij: nosotros sufrimos; pasado) Kuk’axk’olij = él lo sufre (Hebreos 1,9: xuk’axk’olij ri kamikal: él sufrió la muerte; 1 Pedro 4,1; Judas 7; 2 Pedro 2,13: kkik’axk’olij na ri’: ellos sufrirán) Kuk’ayij = él lo vende (1 Corintios 10,25: kk’ayix(ik): es vendido; segunda voz del verbo: objeto él, verbo vender) Kuk’ayij = él lo vende (2 Corintios 2,17: kkik’ayij: ellos venden; tercera persona del plural; presente) Kuk’ayij = él lo vende (Hechos 2,45: kkik’ayij: ellos venden, tercera persona plural; 5,4: xk’ayitaj(ik): ya fue vendido, pasado pasivo; 7,9: xkik’ayij: ellos lo vendieron, pasado tercera persona plural)

________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

175

Kuk’ayij = lo vende (Juan 12,5: xk’ayix(ik): fue vendido pasado; pasivo) Kuk’ayij = lo vende (Lucas 12,6: kk’ayix(ik) segunda voz pasiva; 12,33: chik’ayij: véndanlo, imperativo segunda persona plural; 18,22: chak’ayij: véndenlo, imperativo) Kuk’ayij = lo vende (Marcos 10,21; 14,5 (segunda voz); Mateo 18,25 (segunda voz); 21,12 (cuarta voz), 25,9 (segunda voz)) Kuk’ayij= él vende (1 Timoteo 1,10: kekik’ayij ri winaq: ellos venden a la gente) Kuk’ayij = le vende (Apocalipsis 13,17) Kuk’ex = lo cambia (Mateo 4,3; 17,2 (segunda voz)) Kuk’ex rib’ = se convierte (2 Timoteo 2,25: kkik’ex kib’: se convierten) Kuk’ex uk’u'x = él se convierte (Apocalipsis 2,5: chak’exa’ ak’u’x: conviértete tú; 2,16) Kuk’ex uk’u’x = se arrepiente (él cambia su interior) (Marcos 1,15; Mateo 3,2; 11,20) Kuk’ex uk’u’x = se arrepiente (Hechos 17,30: kkik’ex kik’u’x: se arrepienten) Kuk’ex(o) = lo cambia (Lucas 11,21: xkik’ex kik’u’x se convirtieron) Kuk’ex(o) 1= él lo cambia (1 Corintios 1,9: man kuk’ex ta ri utzij: él no cambia su palabra, él es fiel; negativo; 10,13) Kuk’ex(o) 2 = él lo transforma (1 Corintios 15,51: kujk’extaj na: nosotros seremos transformados; tercera voz del verbo: objeto nosotros, verbo transformar) Kuk’ex(o) 3 = él le convierte (2 Corintios 12,21: man xkik’ex ta ri kik’u’x: ellos no se convirtieron; pasado; tercera persona del plural, negativo) Kuk’ex(o) =él lo cambia (Tito 2,10: man kik’ex b’a ri kitzij: no cambien su palabra) Kuk’ex(o) = él lo cambia (1 Timoteo 3,11: makik’ex b'a'...: que no cambien, imperativo negativo) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

176

Kuk’exo = lo cambia (Hechos 3,19: chik’exa’ iwib’: imperativo segunda plural:conviertense; 24,2: xak’ex: pasado segunda persona singular) Kuk’exo = lo cambia (Romanos 3,3: xkik’ex(o): lo cambiaron, pasado tercera persona plural; 11,9: chk’extajoq: que sea cambiado, imperativo; 11,29; 12,2: kixuk’exo: los cambia a ustedes complemento segunda persona plural) Kuk’exo = él le cambia (Hebreos 1,12; 12,27: kk’extajik: será cambiado; tercera voz del verbo; Santiago 4,9: chk’extaj b'a' ri itze'...: que sea cambiado su risa por...) Kuk'exo = le cambia (Apocalipsis 18,2: xk’extajik: ya fue cambiado) Kuk’is = lo termina (Mateo 7,28; 11,1; 26,1) Kuk’is rib’ = se acaba (reflexivo) (Marcos 3,26) Kuk’is tzij puwi’ = lo acaba (Mateo 27,40) Kuk’is tzij puwi’ = lo extermina, lo acaba (Marcos 1,24; 15,29) Kuk’is tzij puwi' = él destruye (2 Timoteo 1,10: xuk’is tzij puwi': destruyó) Kuk’is uk’u’x = se lamenta; suspira (Lucas 23,27: kkik’is kik’u’x tercera persona plural) Kuk’is uk’u’x = se lamenta; suspira (Marcos 7,34; 8,12; Mateo 11,17) Kuk’is uk’u’x = él se lamenta (Santiago 4,9. Chik’isa’ b’a’ ik’u’x: laméntense ustedes; imperativo) kuk’isb’ej = él termina en... (1 Pedro 4,17: kkik’isb’ej: ellos terminan en...) Kuk’is(o) = él lo termina (1 Corintios 3,17) Kuk’iso = ello termina (Gálatas 3,3: e kamik ri' kik’is pa ri b'aqilal?: y ahora terminan en la carne? segunda persona plural; Filipenses 2,27: man kink’is ta nuk'u'x: para que yo no tuviera tristeza...; primera persona singular; negativa) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

177

Kuk’iso = le termina (2 Timoteo 4,7: xink’isa’ ri nub’e: concluí la meta) Kuk’iso = él lo termina (2 Pedro 2,6: xuk’is tzij pakiwi’: él los destruye, acaba con ellos) Kuk'iso = lo termina (Apocalipsis 16,17: xk’isik ri ub’anik: ya se terminó de hacer) Kuk’iso = él lo termina (Apocalipsis 17,10: xk’istaj kiwach: fueron acabados; tercera voz del verbo) Kuk’isb’ej = finaliza, lo termina (Romanos 3,9: keqak’isb’ej: finalizaremos sujeto segunda persona plural, complemento tercera persona plural) Kuk’isb’ej = lo termina (Mateo 20,8; 26,58) Kuk’iyirisaj = lo hace crecer (1 Tesalonicenses 3,12) Kuk’iyisaj = él lo hace crecer (2 Corintios 9,10) Kuk’iyisaj = lo guarda (Hechos 17,26: xe’uk’iyisaj: les guardó) Kuk’iysaj = lo hace crecer (Efesios 5,29) Kuk’iysaj xutik ri uwach= lo creó (Apocalipsis 3,14: xuk’iysaj xutik ri uwach ulew: cuando creó la tierra) Kuk’ojoj = lo arregla (Mateo 4,21) Kuk’ok’arisaj = lo perfume (Mateo 6,17 (imperativo)) Kuk’ol(o) = lo guarda (Marcos 9,10; Mateo 5,26) (chik’olo iwib’ = guárdense Marcos 12,38) (Mateo 10,16: chk’oloq) Kuk’olo = le guarda (Juan 17,6: xkik’ol(o): han guardado, pasado; tercera persona plural) Kuk’olo = lo guarda (14,22: chak’olo’: guárdalo imperativo segunda persona singular) Kuk’olo = lo guarda (Hechos 2,42: kkik’olo: ellos lo guardan, tercera persona plural; 22,20: xink’olowik: yo lo guardé, pasado primera persona singular) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

178

Kuk’olo = lo guarda (Lucas 12,1: chik’olo’: guárdenlo, imperativo segunda persona plural; 17,7: ke’uk’ol complemento tercera persona plural) Kuk’olo = él lo guarda (Gálatas 1,14: xink’ol ri pixab...: guardé las tradiciones de...; pasado; primera persona singular; 3,10; chik’olo’ b’a’ iwib’: guárdense ustedes mismos...; forma reflexiva; segunda persona plural; Colosenses 3,12: chk’ol b’a’ ri ja'maril...: que habite la paz...con ustedes, forma imperativa; 1 Tesalonicenses 5,21: chik’olo’ jachike ri utz: guarden lo que es bueno) Kuk’olo = lo guarda (1 Timoteo 5,12: man xkik’ol taj: no guardaron; 2 Timoteo 4,7: xink’ol wi ri nukojonik: guardé mi fe; Tito 2,5: chkik’olo’ kib’: que se guarden) Kuk’olo = él lo guarda (Hebreos 12,28: qas kqak’ol we sipanik ri'..: realmente nosotros guardamos este don; 1 Juan 3,22: kqak’ol ri taq upixab’: nosotros guardamos sus mandamientos) Kuk’olo = le guarda (Apocalipsis 22,10: kkik’ol ri tzij: guardan la palabra) Kuk’omij = él – ella suplica (Juan 14,13: kik’omij: ustedes suplican, segunda persona plural) Kuk’omij = él – ella suplica (Lucas 9,38; 18,7) Kuk’omij = él – ella suplica (Marcos 5,23; 14,35; Mateo 18,29) Kuk’omij = él ó ella suplica (1 Corintios 4,16: kink’omij: yo suplico; primera persona del singular; 2 Corintios 8,4: xkik’omij: ellos suplicaron; pasado tercera plural) Kuk’omij = le suplica (Filipenses 2,1: kink’omij: yo suplico) Kuk’omij = él suplica (2 Timoteo 4,1: kink’omij chawech: yo te suplico a ti) Kuk’ot(o) = lo cava (Gálatas 4,15: xa mako'l...xik’ot ri iwoq'ch: poco faltó para que os arrancaras los ojos para...; pasado; segunda persona plural) Kuk’ot uchi’ = le interroga (Lucas 2,46; 11,53; 18,36: kuk’ot kichi’: les interroga) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

179

Kuk’ot uchi’ = le pregunta (Hechos 17,32: kqak’ot na ri achi’: te preguntaremos) Kuk’ot uchi’ = le pregunta (Juan 16,19: kik’otk’a’ ichi’ = ustedes se preguntan) Kuk’ot uchi’ = lo interroga (Marcos 4,10; 7,5; 9,21; 12,34; Mateo 12,10; 22,35) Kuk’ot(o) = lo cava (Mateo 6,20; 18,9 (imperativo)) Kuk’oto = lo cava (Lucas 6,48) Kuk’owisaj = celebra fiesta (7,41: xkik’owisaj: celebraron fiesta, pasado tercera persona plural) Kuk’owisaj = lo que él padece (2 Corintios 7,4: ri k'ax kqak’owisaj: en las tribulaciones que pasamos; presente, primera persona del plural) Kuk’u = lo esconde (Mateo 5,14) Kuk’ub’a’ uk’u’x = tiene confianza (Mateo 14,27) Kuk’ub’a’ uk’u’x chwij = poner su confianza en (Marcos 6,50) Kuk’u’(u) = lo esconde (Juan 8,59: kuk’u’ rib’ = se esconde; 12,36) Kuk’u’u = lo esconde (Hechos 23,19: kuk’u’ rib’: se esconde, reflexivo) Kuk’u’u = él le esconde (Apocalipsis 6,15: xkik’u’ kib’: ellos se escondieron; 6,16: chujik’u’ chuwach: escóndannos a nosotros delante de...imperativo; 10,4: chak’u’u: escóndele a él; imperativo) Kuk’ulaj = él lo recibe (1 Corintios 2,14: man kuk’ulaj ta(j): él no lo recibe; presente negativo; 6,12; 2 Corintios 6,1: kik’ulaj: ellos lo reciben; segunda persona del plural; 6,17: kixink’ulaj: yo les recibo a ustedes; primera oz del verbo: sujeto yo, objeto ustedes, verbo recibi; 7,15: xik’ulaj: ustedes lo recibieron; pasado; segunda persona del plural) Kuk’ulaj = él lo recibe (12,13: kik’ulaxik: ellos son recibidos; 15,1: kqak’ulaj: nosotros lo recibimos) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

180

Kuk’ulaj = él lo recibe (Marcos 4,20; 9,37; Mateo 10,14.40; 18,5 (dos veces); 25,35); (man kixk’ulax taj no soy recibido segunda voz de k’ulaj (Marcos 6,11)); le encuentra (Marcos 14,13) Kuk’ulaj = le recibe (Hechos 8,4: kkik’ulaj ri utzij: reciben su palabra; 18,27: kk’ulaxik: pasivo; 21,17: xujkik’ulaj: nos recibieron, pasado, sujeto tercera persona plural, complemento segunda persona plural; 22,18: kk’ulax(ik): es recibido, pasivo) Kuk’ulaj = le recibe (Juan 1,11: man xkik’ulaj taj: no le recibieron) Kuk’ulaj = lo recibe (Lucas 5,36; 9,5: kixk’ulaxik segunda voz, segunda persona plural; 9,48 (cuatro veces)) Kuk’ulaj = lo recibe (Filipenses 2,29: Qas chik’ulaj b'a': ustedes recíbanlo a él; imperativo; primera voz del verbo; 1 Tesalonicenses 4,1: ri ix xik’ulaj...: ustedes recibieron) Kuk’ulaj = él recibe a..., va a su encuentro (Gálatas 4,15: xinik’ulaj: ustedes me recibieron a mí; primera voz del verbo; 1 Tesalonicenses 1,6: xik’ulaj: ustedes le recibieron; 4,17: kqak’ulaj ri Ajawxel: nosotros recibimos al Señor) Kuk’ulaj = él le recibe (2 Timoteo 2,24: ke’uk’ulaj: él les recibe a ellos; Filemón 15: kak’ulaj: tú le recibes a él) Kuk’ulaj = él le recibe (Hebreos 13,2: xekik’ulaj: ellos les recibieron; Santiago 2,25: xe’uk’ulaj ri etaqo’nelab’: él recibió a los enviados; chik’ulaj b’a’ iwib’: acójanse entre ustedes mismos; imperativo; forma reflexiva; 2 Juan 10: mik’ulaj: no le reciban) Kuk’ule’laj = él le contradice (1 Corintios 4,6: kik’ule’laj: ustedes le contradicen a él; 8,12) Kuk’ule’laj = le contradice (Lucas 12,10) Kuk’ule’laj = le contradice (Marcos 9,40) Kuk’ule’laj = le contradice (Romanos 14,1: mik’ule’laj: no contradigan, imperativo negativo) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

181

Kuk’ule’laj = le contradice (Gálatas 2,11: xink’ule’laj: yo le contradije: pasado; primera voz del verbo) Kuk’ule’laj = él le contradice (1 Timoteo 5,11; Tito 1,9: kkik’ule’laj ri utzij: ellos le contradicen a él su palabra) Kuk’ule’laj = él le contradice a él (1 Pedro 5,5: ke’uk’ule’laj: él les contradice a ellos) Kuk’ule’lan = contradice (Hechos 11,17: kink’ule’lan: primera persona) Kuk’ulumaj = le sucede algo (Lucas 8,23) Kuk’ulumaj = le sucede algo (Marcos 5,16; 10,32; Mateo 24,20 (a vosotros)) Kuk’ulmaj = le sucede (Filipenses 1,12: rixink’ulmaj: lo que me ha sucedido; pasado; primera persona singular; Colosenses 4,9: kqak’ulmaj: lo que a nosotros nos sucede) Kuk’ulu’ = le va a encontrar (Mateo 25,1) (ver también el verbo con movimiento construido con “ul” como alternativa de la construcción con (b’)e) Kuk’ulu’ = va a encontrarlo (Lucas 7,7) Kuk’ulu’ = va a recibirlo (Hechos 10,25: xuk’ulu’: fue a recibirlo, pasado; 28,15: xujkik’ulu’: vinieron a recibirnos, pasado sujeto tercera persona plural complementó segunda persona plural) Kuk’ulu’ = va a recibirlo (Juan 4,51: kkik’ulu’. Van a recibirlo, tercera persona plural) Kuk'ut rib' = se muestra a sí mismo (1 Timoteo 1,10 xuk'ut rib': pasado) Kuk’utinsaj = él revela (Colosenses 2,23) Kuk’ut(o) = él lo enseña (Markos 2,13; 6,30) Kuk’uto = él enseña (1 Corintios 1,23: kqak’ut(o): nosotros enseñamos, primera persona del plural) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

182

Kuk’ut(u) = lo muestra (Juan 3,21: kk’uttajik: será mostrado, 18,21: nuk’utum: yo he mostrado) Kuk’ut(u) = lo muestra (Gálatas 2,18: xink’ut wib’: yo mismo me mostré; forma reflexiva; 6,6: kk’utuw(ik): él lo muestra; cuarta voz del verbo; Efesios 6,4: chik’utu’: muéstrenlo ustedes; imperativo; segunda persona plural) Kuk’utu = lo enseña (Hechos 4,18: kek’utun(ik): enseñan; 8,31: kk’utuw(ik): enseña) Kuk’utu = él lo muestra (Tito 2,11: xk’uttajik: ya fue mostrado, tercera voz del verbo; pasado) Kuk’utu = él le muestra (Hebreos 3,5: kk’uttajik: es mostrado; tercera voz del verbo) Kuk’utunisaj = ello les demuestra (2 Corintios 9,13) Kuk’ux = lo devora (Juan 2,17: kinuk’ux: complemento primera persona singular) kuk'u'ik = le esconde (Apocalipsis 22,10: maku' b'a': no le escondas) Kuk’yaq kan = lo deja (Marcos 10,50) Kuk’yaq rib’ = se tira (Hechos 18,12: kkik’yaq kib’: se tiran, tercera persona plural (ki) con movimiento (e)) Kuk’yaq rib’ = él mismo se tiró por..., se fue por..., agarró el... (Judas 11: xkik’yaq kib’ pa ri Itzel uchomanik ri B’ala’am: ellos mismos se fueron en el mal pensamiento de Balaam) Kuk’yaq ub’ik = él lo tira (Lucas 4,9) Kuk’yaq uloq = lo expulsa (Marcos 16,9) Kuk’yaq(o) = él lo tira (1 Corintios 5,7: chik’yaqa’: tírenlo ustedes; modo imperativo del verbo; segunda persona del plural; 5,13; 2 Corintios 3,16: kk’yaqtaj(ik): será tirado) Kuk’yaq(o) = él lo tira (Marcos 1,16; 5,10; 7,26; 9,18; 12,10; 15,24; Mateo 7,22; 18,8 (imperativo); kuk’yaq chab’aj = tira piedras Mateo 21,35) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

183

Kuk’yaq(o) = lo tira (Hechos 26,10: xe’ink’yaq(o): sujeto primera persona singular; objeto tercera persona plural) Kuk’yaq(o) = lo tira (Juan 1,15: ke’uk’yaq(o): los tira complemento tercera persona plural) Kuk’yaq(o) = lo tira (Colosenses 3,8: chik’yaqa’ b’a’ ub’ik: tirenlo ustedes; imperativo direccional; segunda persona plural) Kuk’yaqo = él le tira (Hebreos 11,37: xek’yaq che ab'aj: fueron lapidados; 12,20: chik’yaqa’b’a’ ri ab’aj chrij: lapídenlo ustedes; imperativo) Kuk’yaqlaj = el tira indirectas (Lucas 11,45: kujak’yaqlaj: nos tiras indirectas sujeto segunda persona singular complemento segunda persona plural) Kuk’yarisaj = aumenta el número de… (Lucas 16,9: chik’yarisaj: aumenten el número de… imperativo segunda persona plural) Kulanto = menta (Mateo 23,23) Kulaq’ab’ej = lo espía, lo vigila (Hechos 25,21: klaq’ab’axik: es vigilado, pasivo) Kulaq’ab’ej = mirarle (Marcos 13,9; Mateo 27,36) Kulatz’b’ej = le ocupa (Lucas 19,43: katkilatz’b’ej: te ocupan sujeto tercera persona plural; objeto segunda persona singular) Kulb’al k’u’x =consuelo (Hechos 4,36) Kulb’ana’ = viene a hacer (Juan 10,10) Kulik = el llega (Lucas 13,7: kinul(ik) = yo llego) Kulik = él llega (1 Tesalonicenses 3,6: kulik chi pa ri tinimit uloq: acaba de llegar de allá para acá; direccional) Kulik’(ej) = lo extiende (Lucas 1,50) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

184

Kulik’(o) = él lo extiende (Marcos 1,41; 11,8; Mateo 12,49; 14,31; 21,8) Kulik’o = lo extiende (Hechos 4,30: chalik’a’ b’a’: extiende, imperativo segunda persona singular) Kulik’o = lo extiende (Juan 21,18: kalik’o: segunda persona singular) Kulinb’ana = vengo a hacer (Juan 6,38) Kulinb’ij = vengo a decir (Lucas 1,19) Kuljacha’ = viene a entregar (Marcos 10,45) Kuljacha’ = le viene a entregar (Mateo 20,28) Kulketa’ = viene a cortar (Juan 10,10) Kulkiqasaj = vienen a bajarle (Hechos 13,29) Kuloq’aj = le ama (Mateo 27,43) Kuloq’aj = lo ama (Gálatas 4,25) Kuloq’aj = él le ama (Tito 3,15: kujkiloq’aj: ellos nos aman) Kuloq’o = él lo compra (1 Corintios 6,20: utzalaj iloq’ik: ustedes fueron bien comprados; segunda voz del verbo: Objeto ustedes; verbo comprar; segunda persona del plural) Kuloq’o = lo compra (Marcos 15,46; 16,1; Mateo 21,12 (cuarta voz)) (kb’ekiloq’o’ = van a comprarlo Marcos 6,36) Kuloq’o = lo compra (Gálatas 3,13: xujuloq’ ri uj...: nos rescató a nosotros...; pasado; primera voz del verbo) Kuloq’o = él lo compra (Hebreos 9,15; 2 Pedro 2,1: ri xeloq’owik ri e’are’: quien los adquirió a ellos, quien los compró; tiempo pasado; cuarta voz del verbo)

________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

185

Kuloq’oj = él le ama a él (1 Corintios 7,11: muloq’oj jun chik: que no ame a otro; modo imperativo negativo del verbo) Kuloq’oq’ej = él ella le ama (Romanos 8,38: kujuloq’oq’ej: nos ama complemento segunda persona plural; 13,9: chaloq’oq’ej: ámalo, imperativo segunda persona singular) Kuloq’oq’ej = le ama (Juan 21,20: xloq’oq’exik: pasivo) Kuloq’oq’ej = le quiere (Marcos 10,21; 11,18; 12,30) Kuloq’oq’ej = lo ama entrañablemente (Hebreos 13,5: miloq’oq’ej uwach...: ustedes no amen entrañablemente...; imperativo; negativo; 1 Juan 3,18: mujloq’onik: no amemos entrañablemente; imperativo; negativo; cuarta voz del verbo; primera persona plural; 1 Juan 3,18: chujloq’on b'a': amemos nosotros; imperativo) Kuloq’o’ = le compra (Apocalipsis 18,11. Kloq’owik: que le compre, cuarta voz del verbo) Kulot’ex = lo lleva (Mateo 11,23) Kulpatanij = viene a servir (Marcos 10,45) Kulqab’ij = venimos a decir (Lucas 7,20) Kulukb’a’ = le inclina (Juan 8,6: kulukb’a’ ukoq rib’ = se inclina; 20,5: kulukb’a’ ukoq rib’) Kulukb’a’ rib' = él mismo se inclina (Hebreos 11,21) Kulukub’a’ rib’ = se inclina (Hechos 20,10) Kulukub’a’ rib’ = se inclina (Lucas 4,39) Kuluriqa’ = le viene a encontrar (Hechos 23,11: verbo compuesto) Kuluriqa’ = lo viene a encontrar (Mateo 12,44) Kulusuk’ab’a’ = lo hace recto (Marcos 9,12) Kumaj = le quita (Mateo 25,28) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

186

Kumaj(o) = le quita (Lucas 11,22; 19,24: chimaja’: quítenle, imperativo segunda persona plural) Kumajb’ej = lo empieza (Mateo 4,17) Kumajij = él lo empieza (23,9: xmajtaj(ik): empezó pasado pasivo) Kumajij = él lo empieza (Marcos 1,23; 8,31; 15,8.18; Mateo 1,18; 9,33; 23,35 (segunda voz)) Kumajij = empieza (Lucas 11,14) Kumajij = lo empieza (Marcos 9,21; 14,33; Mateo 20,8; 26,37) Kumajij = lo empieza (Gálatas ximajij: ustedes empezaron; pasado; segunda persona del plural) Kumako = lo arranca (Mateo 12,1) Kumal = por ellos (Marcos 2,3) Kumalalej = lo toca (Lucas 24,39: chinimalalej: tóquenme, imperativo; sujeto segunda persona plural; complemento primera persona singular) Kumatz = serpiente (Marcos 16,18) Kumay uwach = se preocupa de (Marcos 5,20; 13,11 (imperativo negativo cuarta voz); Mateo 8,10 (cuarta voz)) Kumay uwach = él lo contempla, lo admira (1 Juan 1,1: ri uj xqamay uwach: lo que nosotros contemplamos) Kumay(o) = aburrido (Mateo 9,36) Kumayij uwach = él lo admira, le sorprende (Hechos 2,7: kkimayij: ellos le admiran, tercera persona plural) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

187

Kumayo = se preocupa de (Lucas 12,11: mixmayowik: no se preocupen imperativo negativo segunda persona plural) Kumayo= él se preocupa de él (1 Timoteo 5,10: xmayowik: él se preocupó; 2 Timoteo 1,5: kinmayow chech: yo me preocupo de él o ella) Kumayo = le preocupa (1 Pedro 5,7: ronojel ri kixmayow ruk’: de todo lo que ustedes se preocupan) Kumeb’a’risaj = él empobrece a él (2 Corintios 8,9: xumeb’a’risaj rib’: él mismo se empobreció; pasado reflexivo del verbo) Kumej rib’ = reflexivo: se inclina (Marcos 5,22; Mateo 4,9) Kumej rib’ = se inclina, forma reflexiva (Romanos 11,4: man xkimej ta kib’: pasado reflexivo tercera persona plural con negación) Kumej(o) = él lo inclina (Marcos 5,6; 15,19) Kumejo = lo inclina (Efesios 3,14) Kumejb’a’ = le inclina (Lucas 5,12; 24,52: kkimejb’a’ kib’: reflexivo tercera persona plural) Kumemarisaj rib’ = se queda mudo (Lucas 14,4: kkimemarisaj kib’ tercera persona plural) Kumemerisaj = lo enmudece (2 Corintios 4,2: kqamemerisaj qib’: nosotros nos enmudecemos; presente; primera persona del plural, forma reflexiva del verbo) Kumes(o) = lo barra (Lucas 15,8) Kumich’o = lo arranca, Kkimich’(o): ellos lo arránca (Marcos 2,23)(Mateo 12,28 (con movimiento); 13,29) Kumiq’ = lo calienta (Marcos 14,54 (reflexivo)) Kumiq’o = él – ella lo calienta (Juan 18,18: kumiq’ rib’: se calienta) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

188

Kumiq’o = él lo calienta (Santiago 2,16: ...chimiq’a’ b’a’ iwib’: caliéntense ustedes; imperativo; forma reflexiva) Kumoch’och’ej = le humilla (1 Pedro 5,5: chimoch’och’ej iwib’ chb’il taq iwib’: revístanse de humildad entre ustedes mismos; imperativo; forma reflexiva) Kumoch’och’ej rib' = él se humilla (2 Corintios 12,21: kinmoch’och’ej na wib’: yo me humillo; firma reflexiva del verbo; primera persona del singular) Kumok(o) él = lo invita (Hechos 8,31) Kumol(o) = él recoge, reúne (1 Corintios 9,11: kqamol chixo'l: que nosotros recojamos entre ustedes...; primera persona del plural, y segunda del plural) Kumol(o) = lo reúne (Juan 4,36; 15,6: kmol: pasivo) Kumol(o) = lo reúne (Lucas 18,35) Kumol(o) = lo reúne (Marcos 6,43; Mateo 25,24 (cuarta voz)) Kumoxirisaj = él lo enloquece (1 Corintios 3,18: chumoxirisaj b’a’ chi aq’an rib’, hágase necio; modo imperativo negativo y reflexivo del verbo) Kumoyrisaj = él lo enceguece (2 Corintios 4,4: xumoyrisaj: que encegueció; pasado; tercera persona del singular) Kumub’a’ = lo empapa (Marcos 15,36; Mateo 27,48) Kumuch(o) = descuartiza (Hechos 23,10: kkimuch(o): descuartizan tercera persona plural) Kumulij = lo reúne (Hechos 19,25: ke’umulij: él los reúne reúne; 20,7: xqamulij qib’: nos reunimos; xkimuluj kib’: ellos se reunieron, pasado reflexivo tercera persona plural) Kumulij = lo reúne (Marcos 13,27; Mateo 2,4; 4,25 (segunda voz); 23,37 (segunda voz); 25,32 (segunda voz))

________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

189

Kumulij = lo reúne (1 Tesalonicenses 4,17: kqamulij qib’: nosotros nos reunimos, forma reflexiva) Kumulij = él reúne (Santiago 5,3: ximulij iq'inomal...: ustedes acumularon...) Kumuq(o) = lo entierra (Marcos 6,29; Mateo 8,21; 25,18) Kumuq(o) = él lo entierra (Colosenses 2,12: xixmuq ruk' ri are'...: ustedes fueron enterrados con él, segunda voz del verbo; segunda persona del plural) Kumuqo = él le entierra (Apocalipsis 11,9: kemuqik: ellos son enterrados) Kumuqu = lo entierra (Juan 20,12: xmuq: pasivo) Kunab’al = medicina; perfume (Marcos 14,3; Mateo 26,7) Kunab’al = perfume (Lucas 7,37) Kunab’isaj = él lo adelanta (2 Corintios 9,5: kkinab’isaj usuk'umaxik: ellos se adelantan a preparar...tercera persona del plural) Kunab’isaj = lo anuncia antes (Mateo 24,25) Kunab’isaj = lo anuncia antes de; lo adelanta (Romanos 1,2) Kunab’isaj = lo anuncia antes de (Gálatas 6,10: xas are chiqanab’isaj: pero especialmente y primero... imperativo; primera voz del verbo, primera persona plural sujeto y tercera persona plural objeto) Kunab’isaj = le adelanta (2 Pedro 2,10: ke’unab’isaj ri keb'in...: adelanta a los que caminan...) Kunaj = curar (verbo) (Apocalipsis 22,2: kekunaxik: ellos son curados, segunda voz del verbo) Kunak’(o) = él o ella lo injerta (Romanos 11,23: kenak’ nari’: serán injertados; 11,24: ke’unak’(o): él los injerta a ellos) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

190

Kunam = curado (Lucas 8,2; 14,24) Kunanik = curación (Hechos 4,30) Kunanik = curación (Mateo 12,10) Kunanik = verbo curar (1 Corintios 12,28) Kunatajinaq = ha sido curado (Juan 5,13) Kuna’(o) = lo siente (Lucas 6,27; 19,14: kkina’ tercera persona plural) Kuna’o = él lo siente (Marcos 2,8.25; 6,19; 9,12; 14,4; Mateo 4,2; 6,24; 26,8; 27,19) Kuna’o = lo siente (Hechos 10,10; 13,40: china’a’ b’a’ iwib’: cuídense, imperativo reflexivo segunda persona plural; 13,45: kkina’o: lo sienten tercera persona plural; 26,14: kana’o: lo sientes segunda persona singular; 27,27: xkina’o: pasado, tercera persona plural) Kuna’o = lo siente (Juan 11,33) Kuna’o = lo siente (Romanos 7,8: kinna’o: yo lo siento; primera persona singular) Kuna’o = lo siente, lo presiente (1 Corintios 4,6: kinna’o: yo siento, yo presiento; primera persona del singular; 8,9: china’a’ b’a’ iwib’: estén conscientes, cuídense de que... modo imperativo y reflexivo del verbo, segunda persona del plural; 2 Corintios 12,10: utz kinna’o: me complazco en... primera persona del singular) Kuna’o= él lo siente (Tito 3,3: ti’tik kqana’o: nosotros sentíamos envidia) Kuna’o= que se sean conscientes, que se limiten de... (Kkina’ kib’: 1 Timoteo 2,9) Kuna’o = él lo que siente (Hebreos 4,12; 6,4: xkina’o: ellos sintieron; 10,34: xina’o: ustedes sintieron) Kuna’o = él lo siente, él lo detesta (Apocalipsis 17,16: kkina’ chech ri jun ixoq: detestan la mujer) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

191

Kuna’o = lo siente (Apocalipsis 14,10: kuna na ri k’ax: seguramente va a sentir el dolor) Kuna’taj = lo recuerda (Juan 2,17: kkina’taj tercera persona plural) Kuna’taj = lo recuerda (Mateo 27,63) Kuna’tisaj = él lo recuerda (1 Corintios 4,17; 11,2: kinina’tisaj: ustedes me recuerdan; primera voz del verbo: sujeto ustedes, objeto yo, verbo recordar; presente 15,1: kinna’tisaj: yo le recuerdo a él; primera voz del verbo: sujeto yo, objeto él, verbo, recordar) Kuna’tisaj = le recuerda (Lucas 1,54; 9,23: muna’tisaj: que no lo recuerdo, imperativo negativo tercera persona del singular; 22,61; 23,42: chinana’tisaj: recuérdame imperativo; sujeto segunda persona singular; complemento primera persona singular 24,6: china’tisaj. recuérdenlo, imperativo segunda persona plural) Kuna’tisaj = lo recuerda (Marcos 8,34; Mateo 16,24 (imperativo negativo)) Kuna’tisaj = lo recuerda, lo invoca (Hechos 2,21) Kuna’tisaj= él recuerda a él (Efesios 1,16: kixinna’tisaj: yo les recuerdo a ustedes; primera voz del verbo) Kuna’tisaj = lo recuerda (Filipenses 1,5: kinna’tisaj: yo recuerdo; primera persona singular; 1 Tesalonicenses 1,2: kixqana’tisaj: nosotros les recordamos a ustedes) Kuna’tisaj = él recuerda (Hebreos 10,3: kna’tisaxik; él es recordado; segunda voz el verbo; 10,32; 13,16: chna’taj b’a’ chiwech: acuérdense ustedes; 11,22: xuna’tisaj: él se acordó; 2 Pedro 1,13: kinna’tisaj chiwech: yo les recuerdo a ustedes) Kunikej = le hace brillar (Mateo 5,15; 5,16 (cuarta voz)) Kunikej = le ilumina (Lucas 1,79) Kunik’oj = lo examina, lo observa (Marcos 11,11) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

192

Kunik’oj = él lo examina; lo observa (1 Corintios 2,10; 11,28: chunik’oj b’a’ rib’: que se examine; modo imperativo y reflexivo del verbo; tercera persona singular) Kunik’oj = él lo examina; lo observa (Hechos 15,6: kkinik’oj: ellos le examinan tercera persona plural) Kunik’oj = lo examina (Juan 5,39: kinik’oj: segunda persona plural; 15,20: xkinik’oj: examinan minuciosamente, pasado; sujeto tercera persona plural) Kunik’oj = lo examina (Lucas 12,56) Kunik’oj = lo examina (Filipenses 1,10: kinik’oj: ustedes le examinan; segunda plural) Kunik’oj = lo examina (Gálatas 4,10 kinik’oj rij...: ustedes examinan...presente; segunda persona plural; 6,4: chunik’oj

ri

uk'aslemal: que examine su vida; imperativo; 1

Tesalonicenses 5,21: are chinik’oj ronojel: examinen todo; imperativo) Kunik’oj = él le examina (1 Pedro 1,10: xkinik’oj: ellos le examinaron él) Kunimaj = él o ella le obedece (Romanos 6,12: man kinimaj ta: ustedes no le obedecen, negación; 13,1: chenimanoq: que ellos obedecen imperativo tercera persona plural) Kunimaj = él obedece (1 Corintios 14,34: chenimanoq: que ellos obedezcan; modo imperativo del verbo; tercera persona plural) Kunimaj = él obedece (Marcos 4,41) Kunimaj = le obedece (Hechos 4,19: kixqanimaj: nosotros les obedecemos sujeto primera persona plural; complemento segunda persona plural; 5,21: kkinimaj: ellos le obedecen tercera persona plural; 5,29: knimax(ik): obedecido, pasivo; 5,32: keniman(ik): ellos obedecen pasivo tercera persona plural; 7,39: xkinimaj: pasado tercera persona plural) Kunimaj = le obedece (Efesios 5,21: chinimaj chb’il taq iwib’: obedézcanse unos a otros; imperativo reflexivo; segunda persona plural; Filipenses 2,8: xnimanik: él obedeció; pasado pasivo) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

193

Kunimaj= él le obedece (Filemón 21: katnimanik: tú obedeces; cuarta voz del verbo) Kunimaj = él le obedece (Hebreos 12,9: keqanimaj: nosotros les obedecemos a ellos; ¿la man kujniman ta k'u ri'...?: ¿no vamos nosotros a obedecer a...? primera voz del verbo; 13,17: che’inimaj kitzij: obedezcan ustedes a ellos; Santiago 3,3: kujunimaj: él nos obedece a nosotros; 1 Pedro 1,14: minimaj b’a’ ri jetaq irayib’al: no obedezcan ustedes a sus deseos; imperativo; negativo) Kunimaq’ijarisaj = le celebra (Hechos 13,2: kkinimaq’ijarisaj: le celebran tercera persona plural) Kunimaq’ijarisaj = él hace fiesta (Efesios 5,19: chinimaq’ijarisaj

ri

Ajawxel...:

salmodiad....imperativo segunda persona plural) Kunimaq’ijarisaj = se regocija (Apocalipsis 11,10: kkinimaq’ijarisaj: se regocijan) Kunimaq’ijrisaj = hace fiesta (Mateo 22,2; 26,18) Kunimarisaj = lo engrandece (Hechos 4,25: kkinimarisaj kib’: se engrandecen reflexivo tercera persona plural) Kunimarisaj = le engrandece (Filipenses 2,9: xunimarisaj: lo engrandeció; pasado; 4,17. Ver sustantivo nim) Kunimarisaj = él le engrandece (Hebreos 10,25: weri’ chinimarisaj: ésto, engrandezcanlo ustedes; imperativo; segunda persona del plural; Santiago 3,14: minimarisaj b’a’ iwib’: no se engrandezcan ustedes; imperativo; negativo; forma reflexiva; 1 Pedro 5,5: kkinimarisaj kib’: ellos se engrandecen; 2 Pedro 2,10) Kunimarisaj rib’ = se engrandece, se enorgullece (Lucas 1,51) Kunimarisaj; kunimirisaj = él lo engrandece (Marcos 2,21; 9,24)

________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

194

Kunimarisajrib’ = se engrandece a sí mismo, tercera persona singular (Romanos 11,20: manimarisajb’a’ awib’: no te engrandezcas a ti mismo imperativo negativo reflexivo segunda persona singular) Kunimo = él lo introduce, lo mete (1 Corintios 6,16: kunim rib’ ruk’ jun ixoq che kech nim ch’uti’n: se mete con una prostituta) Kunimo = introduce (Marcos 7,33) Kunimo = lo introduce (Gálatas 5,12: ri jachintaq kkinim ri k'ax: los que les hacen daño; tercera persona plural) Kunitz’arisaj = lo empequeñece (Filipenses 2,8: xunitz’arisaj rib’: se humilló asimismo; pasado; reflexivo. Ver sustantivo nitz’) Kunitz’arisajrib’ = se empequeñece (Romanos 12,16: chinitz’arisaj iwib’: sed humildes, imperativo, forma reflexiva segunda persona plural) Kunitz’irisaj rib’ = se hace pequeño (reflexivo) (Mateo 18,4) Kunojisaj = lo llena (Mateo 23,32) Kunojisaj = él lo llena (Hebreos 6,14: katinnojisaj: yo te lleno a tí) Kupachi’j= él lo abandonó, le dejó (2 Timoteo 1,15: xinkipachi’j: ellos me abandonaron, me dejaron) Kupachq’ij =lo expulsa, lo desprecia (Lucas 4,11; 9,49; 13,32: ke’inpaqchi’j: los desprecio sujeto primera persona singular con movimiento) Kupach'ij rij = se examina (1 Corintios 11,29) Kupach’lej = él trilla (1 Corintio 9,10) Kupach’uj = lo trenza (Marcos 15,17; Mateo 27,29) Kupach’uj = él lo trenza (1 Timoteo 2,9: makipach’uj: no lo trencen; imperativo negativo) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

195

Kupak’ej = saca el agua (Juan 2,8: chipak’ej = saquen el agua imperativo segunda persona plural) Kupaqab’a’ = él o ella lo sube (Romanos 10,7) Kupaqab’a’ = lo sube (Marcos 2,4; 16,19 (segunda voz)) Kupaqachi’j = él le desprecia (Efesios 2,12: xixpaqchi’x ub'ik: ustedes fueron despreciados; primera voz del verbo) Kupaqchij = lo rechaza (Lucas 20,17: xkipaqchij: lo rechazaron, pasado; sujeto tercera persona plural) Kupaqchi’j = él le desprecia (1 Corintios 7,5: Mipaqchi’j iwib’: no se desprecien entre ustedes; modo imperativo, negativo y reflexivo del verbo, segunda persona plural; 7,12: mupaqchi’j: que él no lo desprecie; modo imperativo y negativo del verbo, tercera persona singular; 7,27: mapaqchi’j: no desprecies tú; modo imperativo y negativo del verbo; segunda persona del singular) Kupaqchi’j = él lo desprecia (Hechos 3,13.14: xipaqchi’j: ustedes lo despreciaron pasado segunda persona plural; 3,19: chipaqchi’j: imperativo segunda persona plural; 5,31; 13,46: xipaqchi’j: pasado segunda persona plural); lo rechaza (Hechos 25,11) Kupaqchi’j = le desprecia (Romanos 12,9: chipaqchi’j: despreciad, imperativo segunda persona plural) Kupaqchi’j= él le rechaza (2 Timoteo 2,12: kqapaqchi’j: nosotros le rechazamos) Kupaqch’ij = lo desprecia (Marcos 13,13; Mateo 15,6.12) Kupaqchi’j = él lo rechaza, lo desprecia (Hebreos 1,9: xapaqchi’j: tú lo rechazaste; 10,28; 11,34: xkipaqchi’j kiwach ri ekaxlan taq ajch’o’jab’: ellos rechazaron a los ejércitos extranjeros; 12,17: xpaqchi’x ub’ik: él fue rechazado (direccional); 1 Pedro 2,1: chipaqchi’j: rechácenlo ustedes) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

196

Kupaqib’a’ = lo sube (Lucas 14,11: kupaqib’a’ rib’: se sube, reflexivo) Kupatanij = él le sirve (1 Corintios 7,5: man kupatanij ta rib’: no se sirve a sí mismo; modo reflexivo y negativo del verbo) Kupatanij = él lo sirve (Hechos 1,25: kpatanijik: él sirve; 6,2: kujpatanajik: nosotros servimos, cuarta voz segunda persona plural) Kupatanij = le sirve (Marcos 1,3; 8,36; 15,41; Mateo 4,11) (kpatanaxik = ser servido segunda voz Marcos 10,45) Kupatanij = lo sirve (Romanos 9,12; 12,7: chujpatanijoq: sirvamos, imperativo segunda persona plural) Kupatanij= él le sirve (1 Timoteo 6,2: ke’kipatanij: ellos les sirven a ellos) Kupetisaj = él lo hace venir (2 Pedro 2,5: xupetisaj: él lo hizo venir) Kupetisaj uloq = hace venir de allá por acá (Mateo 5,45) Kupiro = él lo corta (Hechos 2,42: kkipiro: ellos lo cortan, tercera persona plural) Kupiro = él lo parte (1 Corintio 10,16: kqapir(o): nosotros lo partimos; segunda persona del plural, presente) Kupiro = lo parte (Lucas 22,19; 24,30) Kupiro = lo parte (Marcos 6,41; 8,6; 14,22; Mateo 14,19; 26,26) Kupis(o) = envuelve (Lucas 10,34; 23,53) Kupiso = envuelve (Hechos 5,6) Kupitz’ej = lo aplasta (Lucas 8,42; 9,39) Kupitz’ej = lo destripa (Marcos 5,24); le hace sentir su poder (Marcos 10,42) Kupitz’ob’ej = le hace sentir su poder (Mateo 18,25) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

197

Kupixb’aj = le aconseja (Apocalipsis 3,18: katinpixb’aj: yo te aconsejo) Kupoch’(o) = él lo desvaina (1 Timoteo 5,18) Kupoch’o = lo desvaina (Lucas 6,1) Kupoch’o = lo desvaina (Mateo 12,1) Kupolej = le arroja, le golpea hacia abajo (Apocalipsis 12,10: xpolex ub’ik: fue arrojado hacia abajo) Kupoqo = lo hace polvo (Hechos 13,41: chupoq b’a’ iwach ix: que desaparezcan, imperativo del verbo) Kupoq’isaj = él lo explota (2 Corintios 9,10) Kupoq’isaj = revienta (Mateo 9,17) Kuporoj = lo quema (Mateo 13,30) Kuporoj = él le quema (Apocalipsis 18,8: kportaj ri' rumal ri q’aq’: será consumida por el fuego) Kupotz’ijrib’ = se golpea a sí mismo (Romanos 9,32: xkipotz’ijkib’: ellos se golpearon a sí mismos, pasado reflexivo, tercera persona plural) Kupus ri uwi’ ri ukowil = corta la parte superior de… (circuncisión) (Hechos 21,21: kkikpus(o): ellos cortan, tercera persona plural) Kupus uwi' ukowil = se circuncida (corta su fuerza) (Gálatas 2,3) Kupus(o) = lo corta (Juan 7,22: kipus(o): ustedes lo cortan, segunda persona plural; 7,23: kpus(ik): pasivo) Kupus(o) = lo corta (Gálatas 5,2: ...arech kpus uwi’ ri ikowil: si se circuncidan) Kuqach’ach’ej = reñir (Marcos 9,18) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

198

Kuqaja = viene a prestar (Lucas 11,5: chaqaja’: préstame) Kuqajb’ej = le aplasta (Romanos 16,20) Kuqajb’ej = lo aplasta (Lucas 19,44: katkiqajb’ej: te aplastan, sujeto tercera persona plural; complemento segunda persona singular; 20,18; 22,25: kekiqajb’ej: los aplastan sujeto tercera persona plural; complemento tercera persona plural) Kuqasaj = él lo baja (Hechos 9,25: kkiqasaj: ellos lo bajan, tercera persona plural; 19,35: kuqasaj kiwach: les calma, les baja el ánimo) Kuqasaj = lo baja (Juan 19,30) Kuqasaj = lo baja (Lucas 1,52; 14,11: kuqasaj rib’: se baja a sí mismo, reflexivo; kqasax(ik): es bajado, segunda voz pasiva; 23,53; 24,5: kkiqasaj kiwach: bajan sus caras) Kuqasaj = lo baja (Marcos 2,4; 15,30 (imperativo reflexivo); 15,46; 16,16 (kqasax ja’ puwi’: ser bautizado); Mateo 23,23; 28,9) Kuqasaj = lo baja (Romanos 10,6) Kuqasaj = él lo baja, lo derriba (Efesios 2,14: xuqasaj: lo derribó; pasado) Kuqasaj = él derriba (Hebreos 11,33: xkiqasaj: ellos derribaron; Santiago 1,10: kqasax na ri’: él será derribado; segunda voz del verbo) Kuqasaj ja’ = bautiza (baja agua) (Juan 1,25) Kuqasaj rib' = él se humilla, rebaja (2 Corintios 11,7: xinqasaj wib’: yo me humillé; pasado y reflexivo del verbo; persona primera del singular; 11,33: xinkiqasaj uloq: me bajaron de allá para acá; pasado direccional del verbo; primera voz del verbo: sujeto ellos, objeto yo; verbo bajar) Kuqej = lo derrama (Hechos 17,9: chataqej ub’ixik ri tzij: derrama la palabra)

________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

199

Kuqetsaj = él lo acerca (1 Corintios 8,8: kujuqetsaj: él nos acerca, primera voz del verbo: sujeto él, objeto nosotros, verbo acercar) Kuqib’isaj = lo acerca (Juan 19,29: kkiqib’isaj: lo acercan tercera persona plural) Kuqi’ = lo soporta (Marcos 9,19) Kuquch’uch’ej ri uware = rechina los dientes (Hechos 7,54: kkiquch’uch’ej ri kiware: ellos rechinan sus dientes) Kuqumuj = él lo bebe (1 Corintios 10,4: xkiqumuj: ellos bebieron; pasado tercera persona plural) Kuqumuj = lo bebe (Juan 2,9) Kuqumuj = lo bebe (Marcos 10,39; 14,23.25; 15,36; Mateo 6,31; Mateo 11,19(kqmunik cuarta voz); 26,29; 27,34) Kuqupij = lo corta (Lucas 5,36) Kuqupij = él le corta (Hebreos 4,12: kqupin(ik): él corta; cuarta voz del verbo; 11,37: xequpixik: ellos fueron cortados; segunda voz del verbo) Kuq’ab’aj= ella calumnia, él echa la culpa a... (Tito 2,3: makiq’ab’aj b'a' tzij: que no calumnien; imperativo negativo; tercera persona del plural) Kuq’ajisaj = lo quiebra, lo rompe (Juan 19,31: kq’ajisax(ik):sea quebrado pasivo) Kuq’alajisaj = él revela (1 Corintios 14,5) Kuq’alajisaj = lo revela (Hechos 16,3; 24,14: kinq’alajisaj: yo lo revelo primera persona singular; 26,16: xq’alajanik: se reveló, pasivo/ kinq’alajsaj chin a wib’: reflexivo primera persona singular)

________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

200

Kuq’alajisaj = lo revela (Juan 1,20; 7,10: man kuq’alajisaj ta rib’: no se revela reflexivo y negación; 10,24: chaq’alisaj b’a chqech: imperativo segunda persona singular; destinatarios segunda persona plural) Kuq’alajisaj = lo revela (Lucas 10,21: xaq’alajisaj: lo revelaste pasado segunda persona del singular) Kuq’alajisaj = lo revela (Marcos 2,12; Mateo 10,26 (segunda voz); 26,73); lo confesa (Mateo 3,6; 11,25); lo jura (Mateo 14,7) Kuq’alajisaj = él lo muestra, lo revela (Colosenses 1,26: kuq’alajisaj

rib’: se revela

asimismo; forma reflexiva; 2,15: xuq’alajisaj kiwach: los mostró públicamente, los exhibió; 2 Tesalonicenses 2,3) Kuq’alajisaj = lo revela (1 Timoteo 3,16: xq’alajisaxik: fuerevelado; segunda voz del verbo; 2 Timoteo 4,8: kuq’alajisaj wi rib’ ri’: con seguridad se revelará; forma reflexiva; Tito 3,8: keq’alajinik: sobresalgan, muestren, cuarta voz del verbo) Kuq’alajisaj = él lo revela (1 Pedro 1,5: kuq’alajisaj rib’ pa ri k’isb’al: él se revelará al final; forma reflexiva; 1 Juan 2,1: xuq’alajisaj rib’: él mismo se reveló; Judas 4: xuq’alajisaj we q’atojtzij ri’: él reveló este juicio) Kuq’alajisaj = lo revela (Apocalipsis 11,19: xq’alajinik: fue revelado, pasado, segunda voz de verbo; 12,1: xq’alajin pa ri kaj: fue revelado en el cielo o apareció en el cielo; 14,14) Kuq’alajisajrib’ = se revela así mismo (Romanos 8,39: xuq’alajisajrib’: se reveló así mismo, pasado tercera persona singular forma reflexiva; 9,17: kinq’alajisaj: yo revelaré, primera persona singular; 16,10: xuq’alajisajrib’: se reveló así mismo pasado) Kuq’aluj = le abraza (Hechos 20,10; 20,37: kkiq’aluj: tercera persona plural) Kuq’aluj = le abraza (Marcos 9,36; 10,16) Kuq’aluj = lo abraza (Lucas 2,28; 15,20) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

201

Kuq’at tzij puwi’ = le condena (Mateo 27,3 (segunda voz)) Kuq’at ub’i = lo corta (Mateo 26,51) Kuq’at(ej) = él le impide (Marcos 1,43; 7,36; 9,38) (me’iq’atej: no les impidáis; imperativo negativo Marcos 10,14) Kuq’atej / kuq’atuj = él lo impide (1 Corintios 6,12: kuq’at tzij panuwi’: él me juzga; 14,39: me’iq’atuj: no impidan ustedes a ellos; modo imperativo y negativo del verbo) Kuq’atej = él le impide (Hechos 16,6: xe’uq’atej: él les impidió, pasado complemento tercera persona plural; 24,7: xqaq’atej: nosotros le impedimos pasado segunda persona plural) Kuq’atej = le impide (Lucas 9,49; 11,52; 18,16: me’iq’atej imperativo negativo sujeto segunda persona plural complemento tercera persona plural) Kuq’atej = le impide; le amenaza (Hechos 4,17: chqaq’atej: imperativo segunda persona plural; 4,21: kkiq’atej: ellos le impiden, tercera persona plural; 5,28: xixqaq’atej: nosotros les impedimos, pasado pasivo segunda persona plural; 8,36; 14,18: xekiq’atej: ellos les impidieron, pasado sujeto tercera persona plural complemento tercera persona plural) Kuq’atej = lo guarda (Juan 20,23: kiq’atej: segunda persona plural) Kuq’atej = le impide (1 Tesalonicenses 2,16: kujkiq’atej: ellos nos impiden) Kuq’atej = él le impide (2 Pedro 2,16) Kuq’atej tzij puwi’ = le juzga (Romanos 3,7: kq’atex tzij panuwi’: se me juzga, pasivo primera persona singular; xq’at tzij pakiwi’: fueron juzgados, pasado, 3 persona plural) Kuq’ato = lo cosecha (Mateo 12,30) Kuq’ato = lo cosecha con hoz (Apocalipsis 14,18: chaq’ata’: cosecha tú; 14,15: chatq’atanoq: cosecha tú; modo imperativo del verbo) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

202

Kuq’axaj utzij ri Dyos = él profetiza (1 Corintios 14,3) Kuq’axb’ej ri nimaq’ij= celebra la fiesta (1 Corintios 5,8: chqaq’axb’ej b’a’ ri nimaq’ij: imperativo segunda persona plural) Kuq’axej = lo pasa (1 Corintios: 16,5: xinq’axtaj: pasado pasivo primera singular; 16,6: kinq’axaj: yo pasaré (wene' kinq'axaj: es probable que yo pase...primera persona del singular; 2 Corintios 8,7: xqaq’axij chiwech: lo que nosotros les pasamos a ustedes; pasado; primera persona del plural; 11,27: xinq’axij tew = yo soporté frío) Kuq’axej = lo pasa (Hechos 3,18; 9,16; 12,10: kkiq’axej: ellos lo pasan tercera persona plural; 19,1; 27,12: kkiq’axej: tercera persona plural) Kuq’axej = lo pasa (Lucas 17,25; 22,15: kinq’axej primera persona singular) Kuq’axej = lo paso (Juan 11,51) Kuq’axej = lo pasa, le transmite (Apocalipsis 1,7: che xuq’axej chi ch’ich’: le pasó por la espada; 13,2) Kuq’axej = le transmite, le pasa (1 Tesalonicenses 4,2: xqaq’axej: que les transmitimos, que les pasamos) Kuq’axej = él le pasa (Santiago 5,10: xkiq’axej: ellos le pasaron; 1 Pedro 1,6: k'o jujun taq k'ax kiq’axej: aunque ustedes pasen algunos sufrimientos) Kuq’axej ri k’ax = sufre la prueba (Hebreos 13,12: xuq’axej ri k’ax: él sufrió la prueba) Kuq’axej utzij ri Dyos = el que profetisa (1 Corintios 11,4) Kuq’axij / kuq’axej / kuq’axaj = lo pasa (Mateo 7,22; 11,13; 16,5 (segunda voz); 17,12; 21,17) Kuq’axij= él lo pasa (Tito 1,12: kinq’axij jela’ ri qälaj: voy a pasar allá el invierno) Kuq’axij rib’ = pasa (Mateo 24,5) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

203

Kuq’eb’a’ = inclina (Lucas 2,35) Kuq’ej = lo derrama (Hechos 2,17: kinq’ejej: yo derramo) Kuq’ej(o) = lo echa (se refiere a un líquido) (Juan 13,5) Kuq’ej(o) = lo echa (un líquido) (Marcos 14,3; Mateo 26,7) Kuq’ejej = él derrama (2 Corintios 2,14; 9,14: xuq’ejejej: pasado) Kuq’ejej = él lo derrama muchísimo (Hechos 2,17: kinq’ejej: yo lo derramo primera persona singular) Kuq’ejej = él o ella lo derrama muchísimo (Romanos 5,5: xq’ejexik: fue derramado, pasado voz pasiva) Kuq’ejej = lo derrama muchísimo (Marcos 14,24; Mateo 26,12; 26,28 (segunda voz)) Kuq’ejej = él derrama algo líquido (Filipenses 2,17: kinq’ejej na: que yo derrame; primera persona singular) Kuq’ejo = lo vierte (Apocalipsis 18,6: chiq’eja’: viertan) Kuq’equ’ma’risaj = él lo oscurece (2 Corintios 4,4: xuq’equ’ma’risaj: él oscureció, no dejó que brillara; pasado; primera persona del singular) Kuq’ijilaj = él le adora (Hechos 10,25; 13,42: kkiq’ijilaj: ellos le adoran tercera persona plural; 17,17) Kuq’ijilaj = él le glorifica (1 Corintios 3,21: kuq’ijilaj aq’an rib’: se gloría a sí mismo, modo reflexivo del verbo; tercera persona del singular; 14,25) Kuq’ijilaj = le adora (Lucas 4,7.8) Kuq’ijilaj = le adora (Marcos 2,11; Mateo 4,9)

________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

204

Kuq’ijilaj = lo honra (Juan 4,20: xkiq’ijilaj: lo honraron pasado tercera persona plural; 11,4: kq’ijilaxik: es honrado pasivo; 21,19) Kuq’ijilaj = le glorifica (2 Tesalonicenses 1,12: kq’ijilaxik: es glorificado; segunda voz del verbo; kixq’ijilax na: ustedes serán glorificados; 2,4) Kuq’ijilaj = le glorifica (Hebreos 13,15: kkiq’ijilaj: ellos le glorifican a él) Kuq’ijilaj = le adora (Hebreos 1,6: chkiq’ijilaj: adorenlo ellos; imperativo; 13,15: kkiq’ijilaj: ellos le glorifican) Kuq’ijilaj = le adora (Apocalipsis 4,10: kkiq’ijilaj: le adoran) Kuq’il(o) = le limita, le impide, le abstiene (1 Corintios 7,9: we man kiq'i'o kiq’il iwib’: si ustedes no pueden abstenerse, limitarse; modo reflexivo del verbo; segunda persona plural; 9,25: kkiq’il kib’: ellos se limitan, se abstienen; modo reflexivo del verbo; tercera persona del plural; 14,39: me’iq’il: ustedes no limiten, no impidan; modo imperativo negativo del verbo; primera voz del verbo: sujeto ustedes, objeto ellos; 2 Corintios 12,6: kinq’il wib’: yo me limito a mí mismo; modo reflexivo del verbo; primera persona del singular) Kuq’ilo = le impide (Hechos 19,30: xkiq’ilo: ellos le impidieron pasado tercera persona plural; 21,25: k(ä)q’il ib’: pasivo reflexivo; 24,23: keq’il: pasivo tercera persona plural;27,43: ke’uq’il: complemento tercera persona plural) Kuq’ilo = le impide (Mateo 19,14 (imperativo negativo)) Kuq’ilo = mortifica, limita, impide (Colosenses 3,5: chiq’ila’ b’a’: mortifiquen, limiten; imperativo; segunda persona plural; 1 Tesalonicenses 5,14: che’iq’ila’: impídanles, limítenles) Kuq’ilo= él lo impide (1 Timoteo 4,3: kkiq’il(o): ellos impiden...; 6,20: chaq’ila’ b’a’ awib’: impídete a ti mismo)

________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

205

Kuq’inomarisaj = él lo enriquece (2 Corintios 6,10: keqaq’inomarisaj: nosotros enriquecemos a ellos; primera voz del verbo: sujeto nosotros, objeto ellos, verbo enriquecer) Kuq’ip = lo corta (Marcos 11,8) Kuq’ip(o) = lo corta (Juan 12,13: kkiq’ip: tercera persona plural) Kuq’i’(o) = él aguanta (1 Corintios 7,5: man kiq’i’ ta(j): no se aguantan; forma negativa del verbo; segunda persona del plural con negación) Kuq’i’o =él ‐ ella aguanta (Marcos 3,24; Mateo 20,12) Kuq’i’o =él le aguanta (2 Corintios 11,1: kiniq’i’o: ustedes me aguantan; primera voz del verbo: sujeto ustedes, objeto yo) Kuq’i’o =él - ella aguanta (1 Tesalonicenses 3,1: man kqaq’i’ ta chik: ya no aguantamos; 2 Tesalonicenses 1,4: tajinkiq’i’o: ustedes están aguantando) Kuq’i’o = él aguanta (2 Timoteo 2,10: kinq’i’ ronojel k’ax: yo aguanto todo sufrimiento) Kuq’i’o = él le aguanta (Apocalipsis 17,10) Kuq’i’o = aguanta (Apocalipsis 8,1: xuq’i’o: aguantó) Kuq’ojomaj = él interpreta música (1 Corintios 14,7: we man kuq'ojomaj ri roqib'al: si no hace sonar el sonido) Kuq’ojomaj = interpreta música (Mateo 11,17) Kuq’ojomaj = toca (música) (Lucas 7,32) Kuq’ojomaj = toca música (Apocalipsis 14,2: kkiq’ojomaj: tocan música; 15,2) Kuq’olij = lo derrite (Lucas 9,25) Kuq’osij = le pega (Marcos 15,19; Mateo 27,30) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

206

Kuq’oyb’a’ = le inclina (Juan 13,25: kuq’oyb’a’ ukoq rib’ = se inclina, reflexivo tercera singular) Kuq’oyb’a’ = lo acuesta (Mateo 8,20) Kuq’oyb’a’ = él le recuesta a él (Hebreos 11,21: xuq’oyb’a’ ri ujolom: él le recostó la cabeza) Kuq’oyob’a’ = lo acuesta (Lucas 2,7; 9,58) Kuq’uj = él se cubre (Apocalipsis 18,16) Kurachaq’ij = lo rompe (Lucas 23,45: kurachaq’ij rib’: se rompe) Kuramij = lo corta (Hechos 27,32: kkiramij: tercera persona plural) Kurapuj = lo pega (Hechos 5,40: kerapux(ik): son azotados, pasivo tercera persona plural) Kuraq rib’ = se abre (Mateo 9,30) Kuraqaqej uchi’ = grita (Marcos 1,3; 5,38; 15,37; Mateo 3,3; 8,29) Kuraqaqej uchi’ = grita con todas sus ganas (Hechos 17,6: kkiraqaqej kichi’: gritan mucho; 19,28) Kuraqaqej uchi’ = él da gritos de... (Gálatas 4,27: charaqaqej b’a’ achi’...: da gritos de júbilo; imperativo) Kuraqaqej uchi’ = él grita (Santiago 5,1: chiraqaqej: griten ustedes; imperativo) Kuraqatij = rasga la vestidura (Hechos 14,14: xkiraqatij: ellos rasgaron sus vestiduras, pasado tercera persona plural) Kuraqatij = rasga la vestidura (Marcos 14,63; 15,38 (reflexivo)) Kuraqij = lo rompe (Lucas 5,6; 8,29) Kuratz’yaqisaj = lo reviste (1 Corintios 15,54: kuratz’yaqisaj rib’: reflexivo) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

207

Kurawasij = respetar la… (Lucas 23,56: kkirawasij) Kurawasij = sigue la tradición (awas) (Marcos 7,3) Kurayij = él desea (1 Corintios 13,4: man kurayij ta(j): él no desea; forma negativa del verbo) Kurayij = él o ella le desea (Romanos 1,27: xkirayij: ellos o ellas le desearon. Pasado tercera persona plural; 7,7: marayij: no desees, imperativo negativo segunda persona singular) Kurayij = le desea (Mateo 5,28) Kurayij = lo desea (Juan 12,6: kurayij ri pwaq = desea el dinero) Kurayij uwach = que desea (Apocalipsis 18,14) Kuripb’a = lo crucifica (Hechos 2,36: xiripb’a’: pasado; segunda persona plural) Kuripib’a’ = él le crucifica (1 Corintios 1,23: xripib’ax(ik): él fue crucificado; segunda voz del verbo: objeto él, verbo crucificar; 2,2: ripitalik: crucificado) Kuripib’a’ = lo crucifica (Juan 19,23: xripb’ataj(ik): ha sido crucificado) Kuripo = lo extiende (Mateo 12,13 (dos veces); 23,34) Kuriq k'ax = él sufre (Hebreos 4,15: xuriq k’ax xas pa ronojel: sufrió en todo; 11,5: man xriqitaj taj: no fue encontrado; 11,7: man kriqitaj taj: no fue encontrado; 11,39: man xkiriq ta ri chi'm kanoq: no encontraron el objeto de las promesas; Santiago 1,2: ... aretaq chi' ri ix kiriq ronojel uwach k'ax: cuando estén rodeados de toda clase de pruebas...) Kuriq(o) = él le encuentra (Hechos 17,6: man kekiriqa’ taj: ellos no les fueron a encontrar) Kuriq(o) = él le encuentra (Marcos 1,37; 7,30; 11,2.13; 13,36 (con movimiento); 14,16 (con movimiento); 14,55; Mateo 7,14(keriqow cuarta voz); 11,29 (con movimiento); Mateo 28,9 (con movimiento)); viene el tiempo (Marcos 12,2; 15,42) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

208

Kuriq(o) = él lo encuentra (1 Corintios 1,21: xuriq(o): él lo encontró; pasado; 6,7: kaqariq(o): nosotros lo encontramos; primera vos del verbo: objeto él, sujeto nosotros; 9,10; 9,24: kriqowik: él lo encuentra tercera; cuarta voz del verbo: sujeto: él, verbo encontrar; 2 Corintios 6,3; 9,4: kixkiriqa’: primera voz del verbo: sujeto ellos, objeto ustedes) Kuriq(o) = lo encuentra (Colosenses 2,2: kkiriq b’a: lo encuentran; 1 Tesalonicenses 5,4: kixuriqa’: les encuentre a ustedes) Kuriqo = lo encuentra (Gálatas 2,16: kqariq ri suk'il: conseguimos la justificación; segunda persona plural; Filipenses 1,29: kiriq na ri k'ax: padecerán; segunda persona plural; 2,23: q'alaj chi chnuwach ri kinriqitaj wi

kamik: cando ya esté clara mi situación actual;

segunda voz del verbo; primera persona singular) Kuriqa’ = le encuentra (Hechos 19,1: xe’uriqa’: el fue a encontrar a ellos, pasado; complemento tercera persona plural; 20,13: k(ä)qariqa’: le encontramos; 20,14: xujuriqa’: vino a encontrarnos, pasado, complemento segunda persona plural; 21,4: xe’eqariqa’: fuimos a encontrarlos pasado sujeto segunda persona plural, complemento tercera plural, con movimiento) Kuriqo = él lo encuentra (Juan 19,24: kriqowik: él lo encuentra tercera persona singular cuarta voz del verbo) Kuriqo = lo encuentra (Lucas 12,37: ke’b’eriqatajoq: fueron encontrados, segunda voz pasiva con movimiento) Kurokisaj rib’ = se hace a sí mismo (Juan 19,12: kukorisaj rib’ ajawinel = se hace a sí mismo rey) Kuroqixa’nij kan = lo transmite (Mateo 25,14) Kuroqpij = lo rompe (Mateo 26,65) Kuroqpij rib’ = se rompe (Mateo 27,51) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

209

Kuroq’orotej = habla en vano (Hechos 17,18) Kuroxmulij = repite (Mateo 26,44) Kurub’ = lo moja (Juan 13,26) Kusach kiwach = refutar, confundir a (Tito 1,9) Kusach rib’ = se pierde así mismo (Romanos 3,12: kkisach kib’: se pierden así mismos, reflexivo tercera persona plural) Kusach rib’ = él mismo se pierde (Judas 10: kkisach kib’: ellos mismos se pierden) Kusach(o) = lo olvida, lo borra (Juan 3,16: man kusach ta rib’= no se pierde) Kusacho = (Hechos 4,13: ksach kik’u’x: quedaron asombrados, pasivo) Kusacho = él lo pierde (1 Corintios 1,18: kkisach kib’: ellos mismos se pierden; 1,28: ksach(ik): para que desaparezcan ellos; presente; tercera persona del singular; lo borra; lo perdona (2 Corintios 2,7: kisach(ik): ellos se pierden; segunda persona del plural) Kusacho = lo borra (Hechos 3,19: ksachitaj uwach ri imak: son perdonados sus pecados, forma pasiva; 19,27) Kusacho = él lo olvida (Hebreos 2,1: arech ri uj, man kqasach ta chb’il taq qib’: para que nosotros no nos olvidemos; reflexivo; segunda persona del plural; negativo; 13,2: msach b’a’ chiwech: que no se les olvide a ustedes; 13,7; Santiago 4,3: kixsach: estáis gastando) Kusacho = le borra (Apocalipsis 16,20: xesachik: ellos se desaparecieron, segunda voz del verbo, pasado) Kusaqarib’ej = lo hace amanecer (Lucas 23,54) Kusaqarisaj = blanqueará, purificará, limpiará (Hebreos 9,14) Kusaqarisaj = lo blanquea o lo hace blanco (Apocalipsis 7,14: xkisaqarisaj: ellos lo blanquearon o ellos lo hicieron blanco) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

210

Kusetej = le tira (Mateo 3,10) Kusetej (ubik) = lo arroja o lo tira (Apocalipsis 8,8: ksetex pa ri polow: es arrojado en el mar) Kusik’ij = él – ella lo llama (Romanos 4,17: ksik’in(ik): él o ella llama; 10,12: kesik’in(ik): ellos llaman; 11,7: xesik’ix(ik): fueron llamados pasado voz pasivo tercera persona plural; 16,13: xsik’ix(ik): él o ella fue llamado, pasado voz pasiva) Kusik’ij = él le llama (1 Corintios 1,26: xixsik’ixik: ustedes fueron llamados; segunda voz del verbo: objeto ustedes, verbo llamar; 10,27: kixusik’ij: él les llama a ustedes; primera voz del verbo: sujeto él, objeto ustedes, verbo llamar; 2 Corintios 8,19: xesik’in(ik): ellos llamaron; cuarta voz del verbo: sujeto ellos, verbo llamar) Kusik’ij = él lo llama (Hechos 5,21: kesik’ixik: fueron llamados pasado tercera persona plural; 6,2: kesik’in(ik): ellos llaman cuarta voz sujeto tercera persona plural; 7,21: xusik’ ub’ik: le llamó (con movimiento direccional, pasado) Kusik’ij = le llama; lo lee (Marcos 1,19; 6,7; 9,35; 10,49 (3 veces); 13,14; 15,21; 15,35 (cuarta voz); Mateo 2,4 (segunda voz)) Kusik’ij = lo lee (Efesios 3,4: areataq chi' ksik’itaj(ik): cuando ya haya sido leído...) Kusik’ij = él lo llama (Gálatas 5,8: kixsik’inik: ustedes llaman; cuarta voz del verbo; segunda persona plural; Filipenses 3,14: kujusik’ij: él nos llama) Kusik’ij = él le llama (2 Timoteo 2,4: xsik’in(ik): él llamó; cuarta voz del verbo) Kusik’ij = le llama (1 Pedro 2,9: ri xixsik’in chi tza chuwach...: quien los llamó desde) Kusilob’isaj = él o ella lo mueve (Romanos 8,14: ke’usilob’isaj: ella o él mueve a ellos, primera voz del verbo complemento tercera persona plural) Kusilob’isaj = lo mueve (Mateo 18,6; 23,5)

________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

211

Kusilob’isaj = él lo mueve (Efesios 4,16) Kusilob’isaj = él lo mueve (Hebreos 12,26: xusilob’isaj ri uwachulew: conmovió la tierra) Kusilob’isaj = él lo mueve (Apocalipsis 6,14: xesilob’isaxik: ellos fueron movidos; segunda voz del verbo) Kusipaj = él o ella regala (Romanos 5,2) Kusipaj = él le regala (Apocalipsis 21,6: kinsipaj: yo lo regalo) Kusipojisajupam = se hartó (Romanos 13,13: misipojisaj ipam: no andéis con comilonas, imperativo negativo segunda persona plural) Kusok = le pega (Mateo 26,51) Kusok(o) = él le hiere (Juan 18,10) Kusok(o) = él le hiere (Marcos 14,27.47; Mateo 26,31); (kusok rib’: reflexivo Marcos 5,5) Kusokaj = él se corta (refiriéndose al pelo) (1 Corintios 11,6: chusokaj ub'i...que se corte el pelo; modo imperativo del verbo, tercera persona del singular) Kusokaj rij = le quita la lana, le corta la lana (Hechos 8,32) Kusokaj ronojel ri uwi’ = corta todo el pelo (Hechos 18,18: xusokaj: lo cortó, pasado, 21,24: ksokax ri kiwi’: les es cortado el pelo, pasivo) Kusoklej rib’ = se sienta (Lucas 9,14) Kusoklej rib’ = toma su lugar (Mateo 8,11; 14,19) Kusoko = él lo hiere (1 Corintios 8,12 kisoko: ustedes le hieren; presente; segunda persona del plural) Kusol(o) = lo desenrolla (Lucas 4,17) Kusol(o) = lo desenrolla, kusol umak: desenrolla su pecado, se confiesa (Marcos 1,5) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

212

Kusolij = le visita (Lucas 1,68; 19,44: xatsolixik: fuiste visitado, pasado segunda voz pasiva; sujeto segunda persona singular) Kusolij = lo visita (Hechos 7,23: ke’usolij: él les visita complemento tercera persona plural) Kusolij = lo visita (Mateo 23,15; 25,36) Kusolij = él le visita (Gálatas 1,18: kinsolij: yo le visito a él; primera persona singular; primera voz del verbo) Kusolo = lo desenrolla (Gálatas 3,15: kinsol uwach: yo le extiendo) Kusub’u = él‐ ella le engaña (Juan 7,47: xixusub’u: pasado; el‐ ella los engañó) Kusub’u = él le engaña (1 Corintios 3,18: Musub’ aq’an rib’: que no se engañe asimismo. Modo imperativo negativo y reflexivo; tercera persona del singular; 6,9: misub’ b’a’ iwib’: no se engañen ustedes mismos; modo imperativo negativo y reflexivo; segunda persona del plural; 2 Corintios 11,3: xusub’u: él le engañó; pasado) Kusub’u = le engaña (Lucas 21,8: kixsub’ik: son engañados segunda voz pasiva, segunda persona del plural) Kusub’u = le engaña (Marcos 13,6; Marcos 13,5: kixub’uwik: cuarta voz; Marcos (Mateo 24,4 idem); 13,22: kesub’unik: segunda voz; Mateo 2,16 segunda voz) Kusub’u = lo engaña (Colosenses 2,4: kixsub’uwik: ustedes le engañan, cuarta voz del verbo; 1 Tesalonicenses 2,3: kixqasub’u: nosotros les engañamos a ustedes; 2 Tesalonicenses 2,3) Kusub’u= él le engaña (Gálatas 6,3: ksub’uw rib’: él mismo se engaña; forma reflexiva; cuarta voz del verbo; 6,7: misub’ b’a’ iwib’: no se engañen ustedes; imperativo negativo; forma reflexiva; segunda persona plural; Efesios 5,6: kixsub’uwik: ustedes engañan; cuarta voz del verbo; segunda persona formal plural)

________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

213

Kusub’u = él le engaña (1 Timoteo 2,14: xsub’ik: él fue engañado; pasado; segunda voz del verbo) Kusub’u = él le engaña (1 Juan 2,26: kixkisub’u ri ix: ellos les engañan a ustedes) Kusub’u = él le engaña (Apocalipsis 18,23: xe’asub’ konojel ri winaq: tú has engañado a toda la gente) Kusujaj = le ofrece (Mateo 2,11) Kusujuj / kusujaj = le ofrece (Lucas 2,22; 5,29) Kusuk’ub’a = lo endereza, lo corrige (Colosenses 1,22: xixusuk’ub’a: los enderezó a ustedes, los corrigió) Kusuk’ ub’i = se dirige a… (Juan 19,17; 20,3: kkisuk’ ub’i: se dirigen a…, tercera persona plural) Kusuk’ ub’ik = se dirige a (con movimiento direccional) (Hechos 8,26: e kb’ek si kusuk’ chiub’ik pa ri Gasa; 17,14; 22,5: xinsuk’ ub’i: me dirigí, pasado primera persona singular) Kusuk’ub’a rib’ = se prepara, se endereza (reflexivo) (Lucas 13,11) Kusuk’ub’a’ = él lo prepara (1 Corintios 6,11: xixsuk’ub’a’: pasado, pasivo, segunda persona plural; 2 Corintios 3,6: xujusuk’ub’a’: él nos preparó, primera voz del verbo: sujeto él, objeto nosotros, verbo preparar; 9,3: kisuk’ub’a’ apan iwib’: que ustedes mismo se preparen desde ya) Kusuk’ub’a’ = le endereza, prepara (Hechos 15,9: xusuk’ub’a’: le preparó pasado); lo prepara (Hechos 21,15: kqasuk’ub’a: segunda persona plural) Kusuk’ub’a’ = lo endereza (Juan 8,7: kusuk’ub’a’ rib’: se endereza, reflexivo) Kusuk’ub’a’ = lo prepara; para dirigirse a (Marcos 6,45); se dirige a (Marcos 7,31; Mateo 2,20; 10,6) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

214

Kusuk’ub’a= él lo endereza (1 Timoteo 3,16: xsuk’ub’axik pa ri Uxlab’axel: fue enderezado en el Espíritu; segunda voz del verbo) Kusuk’umaj = lo prepara (Juan 19,14: ksuk’umaxik: es preparado, pasivo) Kusuk’umaj = lo prepara (Marcos 1,2; 12,1.15; 14,12; 15,1; Mateo 3,3; 25,7; 26,12) Kusuk’umaj = lo prepara (Filipenses 2,16: kisuk’umaj: ustedes lo preparan; segunda persona plural) Kusuk’umaj = él le prepara (Apocalipsis 9,7: che kesuk’umax: que están preparados) Kusuk’umajrib’ = se corrige así mismo (Romanos 15,14: kisuk’umaj chb’il taq iwib’: se corrigen entre ellos mismos, segunda persona plural) Kusutij = lo rodea, lo voltea (Lucas 19,43: kkisutij: lo rodean, sujeto tercera persona plural; Lucas 22,61: kusutij rib’: se voltea) Kusutij = lo voltea (Juan 10,24: kkisutij kib’: se voltean; 12,40: man kkisutij ta uloq kib’ = que no se convierten, que no se vuelvan hacia atrás) Kusutij = lo voltea (Marcos 14,44 (reflexivo); Mateo 7,6) Kusutij qij = nos envuelve a nosotros (Hebreos 12,1) Kusutij rib’ = se voltea (Apocalipsis 1,12: xinsutij wib’: yo me volteé) Kusutij rib’ = se voltea (Mateo 9,22; 16,23); traiciona (Mateo 24,10) Kusutij rij = se voltea, me rodea, me envuelve (Hechos 9,3; 22,6) Kusu’u = lo limpia (Lucas 3,17) Kusu’u = lo limpia; lo seca (Juan 13,5) Kusu’u = él le enjuga, le limpia (Apocalipsis 7,17; 21,4) Kutak’ab’a = lo pone de pie (Hechos 7,5) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

215

Kutak’alb’ej / kutak’ale’j = lo pisotea (Lucas 10,19: ke’itak’alb’ej = que vosotros pisoteáis ellos; 12,1: kkitak’alb’ej chi kib’ reflexivo tercera persona del plural; 21,24: kkitak’ale’j: le pisotean, tercera persona plural) Kutak’alb’ej = lo domina (Marcos 10,42; Mateo 20,25) Kutak’alej = él lo pisotea o lo pisa (Apocalipsis 11,2; 14,20: xtak’ale’x(ik): fue pisoteada o pisada) Kutak’ale’j = él le aplasta (Hebreos 10,29) Kutanab’a’ = termina de hacerlo, deja de hacerlo (Hechos 6,2: kqatanab’a’: dejamos de hacerlo, segunda persona plural) Kutanab’a’ = él detiene algo, deja de hacer algo; parar algo (2 Tesalonicenses 3,13: mitanab’a’: no se cansen de... no se detengan de..., imperativo negativo) Kutaq ub’ik = lo envía (Marcos 1,2; 6,7; Mateo 2,8) Kutaqan = le manda (Marcos 9,25.37; 12,2) Kutaqchi’j = él le tienta (1 Corintios 10,9: Maqataqchi’j: No le tentemos; modo imperativo del verbo y negativo) Kutaqchi’j = él le tienta, le provoca (Hebreos 3,9: xinkitaqchi’j: ellos me tentaron) Kutaqchi’j che makaj = le hace caer en…, lo tienta a pecar (Lucas 4,2) Kutaqchi’j che ri makaj = le incita a la tentación (Marcos 1,13; Mateo 4,1.7) Kutaqej = continua haciéndolo (Juan 17,26: kintaqej: continuaré haciéndolo primera persona singular) Kutaqej = lo sigue haciendo (2 Corintios 11,12: kintaqej: lo sigo haciendo; primera del singular) Kutaqej = sigue, continúa (Hechos 8,39: xutaqej: siguió, continuó, pasado) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

216

Kutaqej = él le sigue (2 Tesalonicenses 3,7: rajawaxik kitaqej ri b'e: es necesario que ustedes sigan el camino...) Kutaqej = él lo continua (Hebreos 8,1: qataqem: nosotros hemos continuando) Kutaqej = él continúa (Apocalipsis 6,2.12) Kutaqo = lo envía (Hechos 10,5: che’ataqa’: envíalos, imperativo segunda persona singular, complemento tercera persona plural; 17,10: kekitaq(o): ellos les envían; 19,22: ke’utaq(o): envía a ellos; 21,25: xtaqatajik: ya fue enviado, pasivo) Kutaqo = lo envía (Lucas 20,20: kekitaq(o) sujeto tercera persona plural; complemento tercera persona plural) Kutaqo = le envía (Hebreos 1,14: jun kichak patan xetaq chrech: recibieron un servicio) Kutaq’ij = le insiste, le obliga (Lucas 13,23: che’ataq’ij: oblígales, imperativo con movimiento segunda persona singular, complemento tercera plural; 24,29: kkitaq’ij: ellos obligan, sujeto tercera persona plural) Kutas apan(oq) = lo aparta (Hechos 7,42: xutas apan rib’: se apartó pasado reflexivo; 13,2:che’itasa’: apártenlos, imperativo, sujeto segunda persona plural, complemento tercera persona plural) Kutas apanoq= lo aparta (Lucas 11,42; 13,27: chitasa’ apan iwib’ = apártense imperativo reflexivo segunda persona plural; 24,51: kutas ub’i rib’ chkech ri e’are’ = separó de ellos) Kutas(a’) = lo aparta (Mateo 13,49; 25,32) Kutas(o) = él o ella lo aparta, lo separa (Romanos 8,32: man xutas ta(j): no lo apartó de..., no lo separó de..., pasado negativo; 11,4: xe’intas(o): yo aparté a..., yo separé a... primera voz el verbo, pasado, sujeto primera persona singular, objeto o complemento tercera persona plural; 11,22: kattas(ik): tú eres apartado, tú eres separado, segunda voz de verbo, pasiva, segunda persona singular) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

217

Kutas apan = él aparta... (2 Timoteo 4,4: kkitas apan...: ellos apartan...; Tito 1,14; chatasa’ b’a’ awib’ chrech: apártate tú mismo de él; imperativo) Kutas apanoq= lo aparta (2 Tesalonicenses 1,9: naj ketas apanoq: son apartados lejos de...) Kutasa’ = el viene a apartar (1 Corintios 16,2. Chutasa’: que aparte él; modo imperativo del verbo) Kutaso = lo aparta (Gálatas 5,4: xitas apan iwib’: se apartaron de...pasado reflexivo segunda persona plural) Kutaso = él lo aparta (Santiago 2,4: la man kitas ta kiwach ri winaq?: ¿No están discriminando ustedes a la gente?) Kutatab’ej = él le escucha (2 Corintios 6,2: xatintatab’ej: yo te escuché; pasado; primera voz del verbo: objeto tú, sujeto yo, verbo escuchar) Kutatab’ej = él lo oye, lo escucha (Marcos 4,3.24; 6,20; 12,29) Kutatab’ej = le escucha (Hechos 22,22: xkitatab’ej: ellos le escucharon, pasado tercera persona plural) Kutatab’ej =lo oye (Efesios 4,29: ...chkech ri kixtatab’enik: a los que les oyen) Kutatab’ej = lo oye (Colosenses 1,23: xitatab’ej: ustedes oyeron; forma formal singular) Kutatab’ej = él escucha (Apocalipsis 13,9: chutatab’ej b’a weri’: que escuche esto) Kutatb’ej / kutatab’ej = lo oye (Mateo 6,7 (segunda voz) 11,15 (imperativo)) Kutatb’ej = lo escucha (Juan 6,45) Kutatb’ej = lo oye (chitatb’ej imperativo 2 persona plural) (Marcos 9,7) Kutatb’ej = lo oye (Lucas 2,46; 9,35: chitatab’ej imperativo segunda persona plural; 14,35: chutatb’ej imperativo; ktatab’enik pasivo; 19,48: kkitatb’ej: sujeto tercera persona plural) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

218

Kutatb’ej = él lo oye (2 Timoteo 4,4: kkitatb’ej: ellos lo oyen) Kutayij = le escucha (Juan 5,25: kkitayij: le escuchan, tercera persona plural) Kutayij = lo pide (Mateo 7,7) Kuta’o / kuto = lo oye, lo pide (Efesios 3,20: kqato: nosotros lo oímos...primera plural) Kuta(’o) = lo que pide (Romanos 2,14; 8,26: kqata’o: nosotros pedimos) Kuta’(o) = él – ella pregunta (verbo 3 pers. sing.) (Marcos 5,9; 12,18) Kuta’(o) = lo oye; lo escucha (Marcos 5,27; Mateo 10,14 (cuarta voz)) (man ktayix taj = no será escuchado segunda voz del verbo Marcos 6,11) (kuto’ Marcos 6,20) (kito = vosotros escuchan Marcos 13,7) Kuta’(o) = lo pide (Marcos 1,27; 5,18);= lo oye (Marcos 4,15) Kuta’o = él le oye; pregunta (2 Corintios 3,1: kqata chiwech: nosotros les preguntamos a ustedes acompañado de la preposición “a” declinado; 7,12: xtow(ik): él preguntó, él pide; cuarta voz del verbo: sujeto él, verbo preguntó; 10,1: kintow(ik): yo pido; cuarta voz del verbo: sujeto yo, verbo pedir) Kuta’o = le oye (Hechos 4,24: ktataj(ik): ya escuchado pasivo; 5,5: xetow(ik): ellos escucharon, pasado tercera persona plural cuarta voz; 21,20: xkito: pasado tercera persona plural; 22,1: chitatab’ej: escuchen, imperativo segunda persona plural; 28,26: kitana: escuchareis) Kuta’o = le pide (Hechos 17,9: kekita’ = piden a ellos; 25,26: xtataj: pasado pasivo tercera persona singular) Kuta’o = lo oye (Juan 18,21: etowinaq = ellos lo han oído) Kuta’o = lo oye (Lucas 22,71: xujtowik lo hemos oído pasado cuarta voz; sujeto segunda persona plural) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

219

Kuta’o = él lo pide; lo oye (Gálatas 2,3: ma xta ta chechri are': no se le pidió, no se le obligó; pasado; negativo; 5,2: we ri ix kixtowik: cuarta voz del verbo; segunda persona informal del plural) Kuta’o = él lo escucha (2 Timoteo 2,14: ri ketowik: quienes le escuchan, cuarta voz del verbo; tercera persona plural) Kuta’o = él le oye, él le pide (Hebreos 2,1: xqato: nosotros oímos; 2,3: xetowik: ellos oyeron, escucharon; cuarta voz del verbo; 13,17: kta na ri’ chkech piwi’ ri ix: a ellos se les pedirá cuenta por ustedes) Kuta’o = él oye (Apocalipsis 10,3: xtatajik: se oyó, se escuchó; 11,15: xetataj: se escucharon, fueron escuchados; 18,22: man ktataj ta chi...: ya no se escuchara, oración negativa; 22,8: xintowik: yo oí, cuarta voz del verbo) Kutelej = le soporta (Mateo 4,6) Kutelej = lo carga (Hechos 21,35: kkitelej: le cargan) Kutelej = él le carga (1 Pedro 2,24: xutelej: él le cargó) Kuteremb’ej = le sigue (2 Tesalonicenses 3,9: kujiteremb’ej: ustedes nos siguen a nosotros; primera voz del verbo) Kuteremb’ej = él le sigue (2 Pedro 1,16: xqateremb’ej: nosotros le seguimos; 1 Juan 4,1: miteremb’ej: no le sigan; imperativo; negativo; segunda persona del plural) Kuterne’b’ej = él o ella le sigue los pasos (Romanos 14,19: chqaterne’b’ej: sigámosle nosotros, modo imperativo del verbo, segunda persona plural) Kuterne’b’ej = le sigue (Juan 1,37: kkiterne’b’ej ub’i ri Jesus = siguen a Jesús) Kuterne’b’ej = le sigue (Marcos 1,17; 5,24; 14,13 (imperativo) 15,41; Mateo 4,25)

________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

220

Kuterne’b’ej = lo sigue (Hechos 7,53: man xiterne’b’ej taj: pasado segunda persona plural con negación; kkiterne’b’ej ri are’ = ellos le siguen; 21,21; 24,14: kinterne’b’ej: primera persona singular) Kuterne’b’ej = lo sigue (Lucas 8,15) Kuterne’b’ej = él le sigue (Apocalipsis 14,9: ke’uterne’b’ej: él les les sigue a ellos) Kuterne’j / kuterne’b’ej = le sigue (Efesios 5,1: Chiterne’j b’a’ uwach a: sigan a..., imiten a...; imperativo; segunda persona plural; Filipenses 1,6) Kuterne’j / kuterne’b’ej = lo sigue (Gálatas 5,7: kiterne’j: ustedes lo siguen a él; segunda persona plural; 6,16: kkiterne’b’ej: ellos le siguen a él; tercera persona plural) Kuterne’m = lo sigue (Hechos 8,36: kkiterne’m: tercera persona plural) Kutewchi’j = él o ella le bendice (12,14: che’itewchi’j = ustedes bendigan a... modo imperativo del verbo, sujeto segunda persona plural, complemento tercera persona plural) Kutewchi’j = le bendice (Hechos 3,25: ketewchi’x(ik): son bendecidos, pasivo tercera persona plural) Kutewchi’j = le bendice (Marcos 6,41; 10,16; 14,22; Mateo 11,25; 14,19; 26,26) Kutewchi’j = él le bendice a él (Efesios 1,3: xujutewchi’j: él nos bendijo a nosotros; pasado; primera voz del verbo) Kutij anim = él corre (Gálatas 2,2: xintij anim: yo corrí; pasado; primera persona singular; Filipenses 3,12: ri in kintij anim: yo corro; primera singular) Kutij anim = corre (Marcos 6,33; 10,17; 15,36) Kutij anim = él corre (Hechos 3,8; 3,11: kkitij anim: ellos corren, tercera persona plural) Kutij anim = él ella corre (Juan 20,4: kkitij anim: ellos ellas corren, tercera persona plural) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

221

Kutij anim = él corre (1 Pedro 3,11: chutija’ anim chrij: que corra detrás de él; imperativo) Kutijb’enam = él va (Apocalipsis 9,9: kkitijb’enam pa ri ch'oj: ellos van al combate) Kutij(o) = él lo come (1 Corintios 10,28: mitij(o): ustedes no coman; modo imperativo y negativo del verbo; segunda persona del plural) Kutij(o) = él o ella o come (Romanos 14,2: katijowik: se come, cuarta voz del verbo) Kutij(o) = lo come (Marcos 2,26; (kkitij(o) = ellos comen 3 persona plural del verbo tijo Marcos 5,11); 7,28; 14,14; 15,23; Mateo 12,4; 26,26 (imperativo)) Kutijej = lo devora (Marcos 12,40) Kutijej = él lo devora (Gálatas 5,15: kitijej iwib’: ustedes se devoran entre ustedes mismos; forma reflexiva; segunda persona plural) Kutijej = tragador o bebedor (Tito 1,7: man kutijej ta ri amaja’: no bebedor de vino) Kutijej = él lo devora (Hebreos 10,27: ke’utijej: él los devora a ellos; primera voz del verbo; tercera persona del plural) Kutijo = lo come (Hechos 23,14: kqatij(o): lo comemos, segunda persona plural) Kutijo = lo come (Juan 6,50: ketijowik = los que comen; cuarta voz del verbo tercera persona plural; 13,30: ktijtajik: llega a ser comido; 21,5: ktijowik) Kutijo = lo traga (Juan 19,30: xtijaj(ik): ha sido bebido, pasado pasivo) Kutijo = él lo come (Hebreos 13,9: ktij: es comido, pasivo xetijowik: los que comieron, cuarta voz) Kutijoj = él o ella le enseña (Romanos 12,7: chujtijonoq: nosotros enseñemos, forma imperativo del verbo, segunda persona plural)

________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

222

Kutijoj = le enseña (Juan 6,45: ketijox(ik): pasivo tercera persona plural; 9,34: kujatijoj: tu nos enseñas a nosotros, sujeto segunda persona singular; complemento primera persona plural ) Kutijoj= él le enseña (2 Timoteo 3,7: kkitijoj kib’: ellos mismos aprenden, forma reflexiva; tercera persona plural) Kutik ri uwach ulew = crea el mundo (Apocalipsis 3,14: xutik ri uwach ulew: que creó el mundo) Kutiko = él lo siembra (1 Corintios 9,7: ktikow(ik): él lo siembra; cuarta voz del verbo: sujeto él, verbo sembrar) Kutiko = él lo siembra (Marcos 4,4; Mateo 13,39 (cuarta voz); 25,24 (cuarta voz)); lo crea (Mateo 19,4) Kutiko = lo siembra (Lucas 19,21: xatik(o) pasado) Kutiko = lo siembra (Gálatas 6,7) Kutiko = él lo siembra (Santiago 3,18: ktikitajik: será sembrado; tercera voz del verbo) Kutiq(o) = añadir (Mateo 6,27) Kutixo = él lo derrama (Apocalipsis 16,1: jitixa’: vayan a derramar; imperativo direccional) Kuti’o = él lo muerde (Apocalipsis 16,10: xkiti’ ri kaq': se mordieron la lengua) Kuti’q = lo enciende (Mateo 22,7) Kuto = (Hebreos 12,19: xetow weri’: ellos oyeron ésto; cuarta voz del verbo; 2 Pedro 1,18: xujtowik: nosotros lo oímos) Kutojb’ej rib' = se paga a sí mismo (1 Corintios 9,7) Kutojej = él lo derrama (Hebreos 1,9: xutojej: él lo derramó) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

223

Kutojo = él o ella le paga (Romanos 4,4: ktoj(ik): él o ella es pagada, segunda voz del verbo, pasivo, tercera persona singular; 12,19: kintojow(ik) na: yo pagaré, cuarta voz del verbo, sujeto primera persona singular) Kutojo = lo paga (Lucas 20,22: kqatojo: lo pagamos, sujeto segunda persona plural) Kutojo = lo paga (Marcos 12,14 (tres veces); Mateo 17,26) Kutojo = lo paga (Mateo 18,26; 22,17 (segunda voz); 26,15) Kutojo = él lo paga (Filemón 19: In ri' kintojow na weri’ chawech: yo mismo te pagaré esto a ti) Kutojo = él lo paga (Hebreos 2,17; 10,30: kintoj na ri’: yo lo pagaré) Kutojo = lo paga (Apocalipsis 19,2: Apocalipsis 19,2: xtojtaj uk’axel puwi'...: ya fue vengado sobre...) Kutojo = lo paga (Hechos 21,24: chatojo’: págalo, imperativo segunda persona singular) Kutok’alej = se golpea (Lucas 23,48: kkitok’alej ri uwo kik’u’x = se golpeaban el pecho) Kutoqij = él le arrebata (Marcos 4,25) (ktoqix(ik) = es arrebatado, quitado, segunda voz del verbo toqij); lo quita (Mateo 15,29 (segunda voz)) Kutoqij = lo quita (Hechos 23,27: xintoqij: lo quité, pasado primera persona singular) Kutoqij = lo quita (Mateo 9,15 (segunda voz); 13,12 (segunda voz); 21,43 (segunda voz)) Kutoqij = él le arrebata, quita (Hebreos 10,34: aretaq chi xtoqix ri...: cuando les fue arrebatado...; pasado; segunda voz del verbo) Kutoq’ij = él lo cobra (2 Corintios 11,10: man ktoqix ta wa'...: no me será arrebatado) Kutoq’ij = le exige (Lucas 3,14; 10,42) ktoqix pasivo; 19,26) Kutoq’ij = lo exige; lo cobra (Marcos 7,13); lo gana (Mateo 11,12) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

224

Kutoq’ij = el fuerza, impone (Filemón 1,14: man xa ta kattoq’ix chrech: no sea forzada, no sea impuesto; segunda voz del verbo) Kutoq’ob’isaj = tiene misericordia (Mateo 5,7 curta voz y seguna voz) Kutoq’ob’isaj b’a’ uwach = que él se compadezca de él (Hebreos 3,1: chitoq’ob’isaj b’a uwach: que ustedes se compadezcan de él; 1 Pedro 2,10: man k'o ta xtoq’ob’isax iwach: de quienes antes no tuvo compasión) Kutoq’ob’isaj uwach = se compadece de él (Efesios 1,19: utoq’ob’isaxik) Kutoq’ob’isaj uwach = se compadece de de él o ella...(Gálatas 3,13) Kutoq’ob’isaj uwach = él se compadece de él (1 Corintios 1,13: kutoq’ob’isaj iwach ix: él se compadece de ustedes; 8,11: xtoq’ob’isax uwach: él fue compadecido; segunda voz del verbo: objeto él, verbo compadecer; pasado) Kutoq’ob’isaj uwach = se compadece de él (Marcos 6,34; 8,2; 9,22; Mateo 18,27) Kutoq’ob’isaj uwach = tiene compasión de él (Lucas 10,33) Kutoq’ob’isajuwach = se compadece de él o ella (Romanos 9,15: kintoq’ob’isaj na uwach: yo me compadeceré de él o ella, primera voz del verbo, sujeto primera persona singular, complemento tercera persona singular; 9,16: ktoq’ob’isan wachaj: él o ella se compadece, presente, cuarta voz del verbo; 12,8: ktoq’ob’isan uwach: él o ella se compadece de él o de ella, cuarta voz del verbo; 16,6: xutoq’ob’isaj iwach: él o ella se compadeció de vosotros, tiempo pasado) Kutor ri uchi’ = abre la boca (Hechos 8,35) Kutoro = le abre (boca; orejas) (chattortajoq ábrete imperativo) (Marcos 7,34‐35) Kutota’ = le / lo sacude (Lucas 10,11; 21,26: ktotax(ik): es sacudido, pasivo)

________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

225

Kutota’ = lo sacude (Hechos 13,51: xkikota’: lo sacudieron, pasado tercera persona plural; 18,6) Kutota’ = lo sacude (Marcos 13,25: ktotax (segunda voz; ídem Mateo 24,29)) Kutota’ = lo sacude (Marcos 6,11; Mateo 10,14) Kutoxej = él lo derrama (Tito 3,6: xutoxej: él lo derramó; pasado) Kuto’ = le pide (Marcos 15,21; Mateo 15,29) Kuto’ = le salva (Hebreos 2,15: xuto’ kiwach: él los salvó; 1 Pedro 1,18: xto’ iwach: ustedes fueron salvados) Kuto’ rib’ = se defiende (Hechos 25,8) Kuto’ rib’ = él mismo se salva (Hebreos 6,18: kqato’ wi qib’: enfáticamente nosotros mismos nos salvamos) Kuto’(o) = él le libera (2 Corintios 1,10: kujuto’ chi na: nos liberará otra vez; 6,7: kqato’ qib’: liberarnos nosotros mismos; segunda persona del plural y reflexivo; 2 Corintios 8,14: che’uto’ b’a’: que ayude, que libere la necesidad de...; modo imperativo del verbo; 12,19: kqato’ qib’: nos defendamos ante ustedes; forma reflexivo; primera persona del plural) Kuto’(o) uwach= él o ella le defienda a él o a ella, le salva (Romanos 11,21: man xuto’ ta(j) kiwach: él o ella no les defendió a ellos o ellas, no les salvó, tiempo pasado con negación) Kuto’(tajisaj) = ayuda, libera (Romanos 7,24: kinuto’(o): él o ella me ayuda, primera persona singular; 8,21: kto’tajisaxna: será liberado, tiempo futuro, segunda voz del verbo, pasivo) Kuto’b’ej = lo defiende (Lucas 21,14: kito’b’ej na iwib’: se defienden, reflexivo segunda persona plural)

________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

226

Kuto’o = le ayuda (Hechos 21,28: chujito’o’ b’a’: ayúdennos, imperativo, sujeto segunda persona plural, complemento primera persona plural; 22,1: kinto’ wib’: yo mismo me defiendo); le apoya (Hechos 24,9: xkito’o: ellos le ayudaron, pasado tercera persona plural) Kuto’o = le ayuda (Lucas 10,40: kinuto’o: él – ella me ayuda) Kuto’o= él le ayuda (Gálatas 6,2: Chito’o’ b’a’ iwib’: ayúdense unos a otros, entre ustedes; imperativo reflexivo; segunda persona plural; Efesios 4,28: ke’uto’ ri...: para que pueda ayudar a... primera voz del verbo; tercera persona plural) Kuto’o= él le ayuda (2 Timoteo 4,16: man k'o ta jun winaq xinto’wik: no hubo nadie que me ayudara; cuarta voz del verbo; 4,17: chi are ri Ajawxel xinuto’o: el mismo Espíritu me ayudó) Kuto’o = él le apoya (Apocalipsis 2,14: kkito’ ri utzij ri B’ala’am: apoyan la doctrina de Balaam) Kuto’tajisaj = lo libera (Hechos 2,24: xuto’tajisaj: lo liberó, pasado; 3,13; 26,17: katinto’tajisaj: te libero, sujeto primera persona singular, complemento segunda persona singular; 27,31: kto’taj(ik): es liberado, pasivo) Kuto’tajisaj = lo libera (Lucas 12,12: chatto’tajoq: que seas liberado, imperativo pasivo; 21,28: kixto’taj(ik): serán liberados, pasivo segunda persona plural) Kuto’tajisaj = lo salva (kto’tajik = es salvado: cuarta voz del verbo to’tajik (Marcos 8,8) Kuto’tajisaj = lo salva; lo libra (Lucas 24,21) Kuto’tajisaj rib' = él se libera asimismo (1 Corintios 7,21: kato’tajisaj awib’; te liberas a ti mismo, reflexivo, segunda persona del singular) Kutub’isaj = le amamanta (Lucas 11,27: xatutub’isaj: te amamantó, pasado complemento segunda persona singular) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

227

Kutukij = él o ella desbarata, destruye (Romanos 14,20: matukij: modo imperativo del verbo, negativo, segunda persona singular) Kutukij = lo dispersa (Hechos 19,40) Kutukij = lo dispersa (Juan 10,12: ke’utukij: los dispersa, complemento tercera persona plural) Kutukij = lo esparce (Lucas 12,18; 21,9: kkitukij kib’: se esparcieron, reflexivo, sujeto tercera persona plural) Kutukij rib’ = se alborota (Mateo 26,5) Kutunb’a’ = le une (Marcos 10,8; Mateo 19,5) Kutuqe’risaj rib' = se debilita a sí mismo (1 Corintios 9,22: xintuqe’risaj wib’: me debilité a mí mismo; pasado, modo reflexivo del verbo, primera persona del singular) Kuturu = lo deparata (Lucas 3,16) Kuturu = lo deshace, lo desata (Marcos 1,7; Mateo 23,35 (kturuw = cuarta voz)) Kutyoxrisaj = él lo santifica (1 Corintios 6,11: xixtyoxrisatajik: ustedes han sido santificados; tercera voz del verbo: objeto ustedes, verbo santificar, pasado; 2 Corintios 7,1: chqatyoxrisaj qib’: santifiquémonos a nosotros mismos; modo imperativo y reflexivo del verbo; segunda persona del plural) Kutyoxrisaj = lo santifica (Lucas 2,23 (segunda voz)) Kutyoxrisaj = lo santifica (Mateo 23,17) Kutyoxirisaj = él lo santifica (1 Tesalonicenses 5,23: chutyoxirisaj b’a’: que él lo santifique; imperativo)

________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

228

Kutyoxrisaj = él le santifica (Hebreos 2,11: ktyoxrisanik: él santifica, cuarta voz del verbo; ketyoxrisaxik: ellos son santificados; segunda voz del verbo; segunda voz del verbo; 13,12: ke’utyoxrisaj ri winaq: él santifica a la gente) Kut’en(o) = lo decapita (Marcos 6,16) Kut’iqo = sella (Juan 3,33: kt’iqtaj(ik) rumal: inicia un sello de…, pasivo) Kut’iqo = lo sella (Efesios 1,13: ... ri ix, xixt’iqik: ustedes fueron sellados; segunda voz del verbo; pasado; segunda persona plural; 4,30: xixut’iqo: él los selló a ustedes; segunda voz del verbo) Kut’iqo = él le sella (Hebreos 8,10: kint’iq na ri’: yo sellaré a él; 10,17: kint’iq’ na wa’: yo le sellaré a él) Kut’uyb’a’ = él lo hace sentarse (Efesios 1,20 xut’uyb’a’: él lo hizo sentarse; pasado; primera voz del verbo; 2,6: xujut’uyub’a’: él nos hizo sentarnos; pasado) Kutzalej uwach; kutzalij uwach = le contesta (Marcos 11,29; Mateo 21,24); le devuelve (Mateo 5,13) Kutzalejisaj = lo regresa (Hechos 9,30: kkitzalejisaj: ellos lo regresan, tercera persona plural) Kutzalejisaj = él le devuelve (Filemón 12: kintzalejisaj: yo le devuelvo) Kutzalij = lo devuelve (Mateo 27,3) Kutzalij = lo devuelve; responde (Lucas 9,13; 20,25: chitzalij b’a’: devuélvanlo, imperativo segunda persona plural; 23,40: kutzalij uwach) Kutzalij = él lo devuelve (1 Tesalonicenses 5,15) Kutzalij = él devuelve (Tito 1,9: kutzalij ri kitzij: les devuelve sus palabras, él les responde)

________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

229

Kutzalij = él le regresa (Hebreos 13,19: che ri in kintzalix ub’i iwuk’: yo seré regresado con ustedes; segunda voz del verbo; 1 Pedro 3,9: mitzalij itzel pa uk'axel itzel: no devuelvan mal por mal; imperativo; negativo) Kutzalij = él le devuelve (Hebreos 11,31: ke’etzalinoq: ellos fueron a dar un vistazo...) Kutzalij uwach = él contesta, responde, contradice (2 Corintios 5,12: kitzalij uwach: responde a... presente, segunda persona del plural) Kutzalij uwach = regresa (Hechos 9,32) Kutzalijisaj / kutzalejisaj = le regresa (Lucas 20,10: kkitzalijisaj: lo regresan sujeto tercera persona plural); le devuelve (Lucas 23,11) Kutzalijisaj = lo devuelve (Marcos 11,3; Mateo 21,40) Kutzapij = lo cierra (Marcos 25,10 (segunda voz)) Kutzaq kan = lo deja perdido (Lucas 16,13) Kutzaqapij = lo libera (Marcos 14,72; 15,6.9; 15,11 (segunda voz); Mateo 18,27; 27,16.20) Kutzaqa’ = es suficiente (Juan 2,3: man kutzaqa taj: no es suficiente; no confundir con Kutzaqa’ = lo basta (Mateo 25,9) Kutzaqo = él lo pierde (1 Corintios 1,23: ketzaq(ik): son escandalizados, son caídos; segunda voz del verbo: objeto ellos, verbo caer o escandalizar) Kutzaqo = él o ella le hace caer (Romanos 11,9: ke’utzaqo: él o ella les hace caer a ellos o ellas, primera voz del verbo, sujeto tercera persona singular, objeto o complemento tercera persona plural) Kutzaqo = lo pierde (Hechos 16,19: xkitzaq(o): lo perdieron, pasado tercera persona plural) Kutzaqo = lo pierde (Marcos 5,25; 8,35; Mateo 16,25) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

230

Kutzaqo= él lo pierde (Filipenses 3,8: xintzaqo: yo lo perdí) Kutzaqopij = le libera (Hechos 16,36: kixqatzaqopij: les liberamos, sujeto primera persona plural, complemento segunda persona plural) Kutzaqopij = le salva (Mateo 27,42 (imperativo)) Kutzaqopij = lo suelta (Juan 11,35: Kutzaqopij oq’ej: suelta en llanto; 18,39: kintzaqopij: primera persona singular; 19,10: katintzaqopij: yo te suelto a ti, sujeto primera persona singular; complemento segunda persona singular) Kutzaqopij = lo suelta (Lucas 1,64; 23,16: kintzaqopij sujeto primera persona singular) Kutze’j uwach = se ríe de él (Marcos 5,40; Mateo 9,24) Kutzij(o) = le enciende (Lucas 8,16) Kutzij(o) = lo enciende (Mateo 5,15) Kutzijo = él lo enciende (Santiago 3,6: aretaq chi tzijim: cuando está encendido; participio del verbo) Kutzijoj = él habla de (1 Corintios 14,2: man ke’utzijoj ta(j): primera voz del verbo: sujeto él, objeto ellos, verbo hablar, negativo) Kutzijoj = él lo habla; lo cuenta (Marcos 1,30; 9,16.33; 14,71); le hace problema (Mateo 26,10) Kutzijoj = lo cuenta (Hechos 5,38: kkitzijoj: ellos lo cuentan, tercera persona plural) Kutzijoj = él lo cuenta, lo divulga (Santiago 4,11: mitzijoj: no contéis, no divulguen; imperativo; negativo; segunda persona del plural) Kutzijojb’ej = lo cuenta (Marcos 16,8) Kutzir(ik) = él se reconcilia con..., ponerse bien con... (2 Corintios 5,18: kujutzir ruk': nosotros nos reconciliamos con; primera persona del plural) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

231

Kutzir(ik) = se recupera, se cura (Marcos 5,26; Mateo 8,8; 9,21) Kutzirik = él o ella se cura, se recupera (Romanos 5,10: xujutzirik: nosotros nos curamos, nos recuperamos, pasado, primera persona plural) Kutzirik = se cura (Lucas 6,10) Kutzirik = se recupera (Juan 4,52: xutzirik: se recuperó pasado) Kutzirisaj rib' = él mismo se reconcilia con... (1 Corintios 7,11: chutzirisaj rib': modo imperativo del verbo; tercera persona del singular; 16,18: xki’utzirisaj: pasado tercera plural) Kutzoqopij = lo suelta (Hechos 4,21: ke’kitzoqopij: ellos los sueltan, sujeto tercera persona plural, complemento tercera persona plural con movimiento; 4,23: ketzoqopitajik: ellos son soltados, liberados, pasivo tercera persona plural; 5,40: ke’kitzoqopij: ellos los sueltan, sujeto tercera plural; complemento tercera plural, con movimiento; 17,9: kekitzoqopij: ellos les sueltan; 26,32: kqatzoqopij: nosotros lo soltamos sujeto segunda persona plural) Kutzoqopij = le descuida (1 Timoteo 4,14: Matzoqopij, imperativo negativo segunda singular) Kutzoqopij = él le libera (Hebreos 11,35: man xkaj taj xetzoqopitajik: no quisieron ser liberados; 13,23: xtzqopix uloq: él fue liberado (direccional)) Kutzoqopij = le suelta (Apocalipsis 9,14: che’atzoqopij: tú, suelta a ellos, imperativo del verbo, primera voz del verbo) Kutzukuj = él ella lo busca (Romanos 15,1: maqatzukuj: no busquemos nosotros, imperativo negativo, segunda persona plural) Kutzukuj = él le busca (Marcos 1,37; 16,6; Mateo 2,13; 7,7 (imperativo cuarta voz); 26,59) Kutzukuj = él lo busca (1 Corintios 10,24: Mutzukuj: que él no lo busque; modo imperativo negativo del verbo; chzukux b'a': que se busque; segunda voz del verbo; modo imperativo) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

232

Kutzukuj = lo busca (Lucas 11,9 ver también chixtzukunoq: buscad, imperativo segunda persona plural) Kutzukuj = él le busca (Hebreos 11,6: ketzukun chrech ri are’: ellos le buscan a él; cuarta voz del verbo; tercera persona del plural) Kutzuqu = lo alimenta (Lucas 9,13: Che’itzuqu’ b’a’: alimentadlos, imperativo sujeto segunda persona del plural, complemento tercera persona del plural) Kutzuqu = lo alimenta (Marcos 1,6; Mateo 6,26) Kutzuqu = él lo alimenta (Efesios 4,16) Kutzuytza’ = lo arrebata (Marcos 1,26) Kutz’ajo= él mancha (Apocalipsis 22,11: chutz’aja’ na rib’: que él se manche asimismo) Kutz’apij = él lo encierra, lo encarcela (2 Corintios 11,23: xintz’apix(ik): yo fui encarcelado; segunda voz del verbo: objeto yo, verbo encarcelar; pasado, primera persona del singular) Kutz’apij = él o ella lo cierra (Romanos 1,18: kkitz’apij: ellos que cierran..., tercera persona plural; 3,19: ktz’apitaj(ik): es cerrado, tercera voz del verbo) Kutz’apij = lo cierra (Lucas 9,36; 19,40: kkitz’apij: ellos lo cierran sujeto tercera persona plural; 20,26) Kutz’apij = lo cierra (Mateo 6,6; 20,31) Kutz’apij = lo cierra, lo encarcela (Hechos 17,9: matz’apij: no lo encarcela, imperativo negativo segunda persona singular; 21,30: kkitz’apij: lo encarcelan, tercera persona plural; 25,14: xutz’apij kanoq pa ri che’. Lo encarceló en la cárcel) Kutz’apij = él lo cierra (Gálatas 3,22) Kutz’apij = lo cierra (Tito 1,11: ktz’apix kichi’: fueron callados; segunda voz del verbo)

________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

233

Kutz’apij uchi’ = él le cierra la boca (1 Pedro 2,15: kitz’apij kichi’ ri'...: ustedes les cerrarán la boca) Kutz’aq(o) = lo construye (Lucas 11,47: kitz’aq(o) segunda persona plural) Kutz’aqaqej = sellar (Mateo 27,66) Kutz’aqatab’ej = lo completa (Juan 3,29: xutz’aqatab’ej: lo completó pasado) Kutz’aqatisaj = él lo completa (Marcos 6,21) Kutz’aqatisaj = lo completa; lo añade (Lucas 5,14) Kutz’aqatisaj = él lo completa (Colosenses 1,24: kintz’aqatisaj: yo lo completo; 1 Tesalonicenses 2,16: kkitz’aqatisaj ri nimalaj kimak: ellos completan su gran pecado; 1 Tesalonicenses 3,10: kqatz’aqatisaj: nosotros lo completamos) Kutz’aqatisaj = él completa (Hebreos 10,9) Kutz’ibaj = lo escribe (Juan 21,25: ktz’ib’axik: es escrito pasivo) Kutz’ib’aj = lo escribe (Lucas 1,63) Kutz’ib’aj= él escribe (1 Timoteo: matz’ib’aj: no escribas, imperativo negativo; segunda persona del singular) Kutz’ilob’isaj = lo hace impuro (ktz’ilob’anik = hace impuro cuarta voz) (Marcos 7,15) Kutz’ilob’isaj = lo hace impuro, lo ensucia (Juan 18,28: man kkitz’ilob’isaj ta kib’: no se hacen impuros, no se ensucian, reflexivo tercera persona plural con negación) Kutz’i’laj = él o ella le detesta, le desprecia (Romanos 14,10: katz’i’laj: tú detestas, desprecias; segunda persona singular) Kutz’i’laj = le detesta (Mateo 5,43; 7,15) Kutz’onoj = él suplica, pide (Romanos 9,27) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

234

Kutz’onoj = le suplica (Mateo 6,8) Kutz’onoj = le suplica, le pide (Juan 12,21: kkitz’onoj: ellos le piden tercera persona plural) Kutz’onoj = le suplica, le pide (1 Tesalonicenses 2,12: xqatz’onoj chiwech: nosotros les suplicamos a ustedes) Kutz’onoj= él suplica, pide (1 Timoteo 2,1: chitz’onoj b’a’: pidan ustedes; imperativo) Kutz’onoj = él le suplica (Hebreos 12,19: xkitz’onoj arech...: ellos suplicaron...: Santiago 5,16) Kutz’umaj = lo besa (Lucas 7,45; 22,47) Kutz’umaj = lo besa (Marcos 14,44; Mateo 26,49) Kutz’yaqij = lo pone vestido (2 Corintios 5,10: kqatz’yaqij: segunda plural) Kutz’yaqij = le (1 Timoteo 2,10: chkatz’yaqij kib’ ruk’ utzalaj taq chak: que se revistan de buenas obras; imperativo; forma reflexiva; tercera persona plural) Kuwachij = da fruto (Lucas 3,9) Kuwachij = da fruto (Marcos 4,20) Kuwaj = lo esconde (Hechos 1,9) Kuwaj = lo quita (Gálatas 2,12: xuwaj rib’: pasado pasivo) Kuwaq’ij = rompe (Marcos 14,3; Mateo 12,20) Kuwaq’ij = él lo rompe (Apocalipsis 5,2) Kuwa’lajisaj / kuwa’lisaj= él lo levanta; él lo resucita (Efesios 2,6: xuwa’lajisaj qawach: él nos levantó, él nos resucitó; 5,14: chawa’lisaj awib’: levántate...; imperativo reflexivo; segunda persona singular) Kuwa’lisaj = él lo levanta (Marcos 1,30; 9,27) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

235

Kuwa’lisaj = él lo levanta; lo resucita (2 Corintios 1,9) Kuwa’lisaj = lo levanta (Hechos 2,14 (con fuerte voz); 2,24: xuwa’lisaj: lo levantó, pasado) Kuwa’lisaj = él levanta (1 Timoteo 2,8: chkiwa’lisaj b’a’ ri kiq’ab’ chikaj: levanten sus manos al cielo) Kuwa’lisaj = él le levanta (Hebreos 12,12: chiwa’lisaj: levanténlo ustedes a él) Kuweb’ej = lo devora (Lucas 12,34) Kuwilij = él lo derrumba, lo derriba (2 Corintios 10,4) Kuwilij = él lo destruye (Gálatas 2,18: xinwilij: yo destruí; pasado; primera persona singular) Kuwilij = él lo derriba (1 Juan 3,8) Kuwilij = él derrumba (Apocalipsis 16,19: xewilil ub’ik: se derrumbaron, plural, pasado) Kuwilijisaj = lo destruye (Marcos 14,58) Kuwinaqarisaj = él lo hace persona (Marcos 10,6) Kuwiq = lo adorna (Mateo 23,29) Kuwok(o) = lo junta (Juan 18,18: kiwokom = ellos habían juntado) Kuwoko = él lo construye (1 Corintios 12,13: kqawoko: nosotros construimos; presente; segunda persona del plural) Kuwoko = lo construye (Colosenses 3,15: kiwoko: ustedes construyen) Kuwonb’a’ kanoq = le abandona (Marcos 15,34; Mateo 27,46) Kuwon(ej) rib’ = con humildad, paciencia, mansedumbre de (Efesios 4,2: chiwonej b’a’ iwib’; ustedes sean pacientes...; imperativo segunda plural; Colosenses 3,12: chiwono’b’a’ iwib’: sean humildes; imperativo segunda plural) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

236

Kuwonej rib’ = él se humilla (2 Corintios 10,1: kinwonej wib’: yo me humillo; presente; primera persona del singular) Kuwonej rib’ = se humilla (Lucas 1,48.52) Kuwonej rib’ = él se humilla (1 Timoteo 2,15) Kuwonej rib’ = el que es humilde (Santiago 4,6: kkiwonej kib’: los que son humildes; 4,10: chiwonob’a’ iwib’: sean humildes ante...) Kuwonob’a’ kanoq = lo abandona (Hechos 2,31: ma xwonob’ax ta kan(oq): no fue abandonado, negación, pasado, segunda voz pasiva; 7,19: ke’kiwonb’a’: lo abandonan, sujeto tercera persona plural, complemento tercera persona plural, con movimiento) Kuwonob’a’ kanoq = él le abandona (2 Timoteo 4,10: xinuwonob’a’

kanoq: él me

abandonó) Kuwonob’a’ kanoq = él le abandona (Hebreos 13,5: man katinwonob’a’ ta kanoq: yo no te abandonaré) Kuwor(o) = él lo perfora (Juan 19,34) Kuwuqxa’nij = él le recomienda (2 Corintios 6,4: kqawuqxa’nij qib’: nosotros mismos nos recomendamos; presente; segunda persona del plural; 12,11: xiniwuqxa’nij: ustedes me recomendaron; primera voz del verbo: sujeto ustedes, objeto yo, verbo recomendar; pasado) Kuwuqxa’nij = le recomienda (Mateo 3,6) Kuxab’ij / kuxab’ej = él le vomita (Apocalipsis 3,16: katinxab’ij: yo te vomito; 12,15: xuxab’ej: él lo vomitó) Kuxak’pij rib’ = salta; brinca (Hechos 3,8)

________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

237

Kuxalq’atij = él o ella viola, transgrede (Romanos 2,27: kaxalq’atij: tú violas, tú transgredes, segunda persona singular) Kuxalq’atij = viola (Mateo 5,19; 12,5) Kuxaq’alb’ej = lo patea (Mateo 7,6) Kuxaq’le’j = lo patea (Mateo 5,13 segunda voz) Kuxe’j rib’ = él tiene miedo (Hebreos 2,15: kixe’m kib’: ellos tienen miedo; 4,1: chqaxib’ij b’a’ qib’: tengamos miedo nosotros) Kuxib’ij rib’ = él tiene miedo (Gálatas 2,2: xinxib’ij wib’: yo me asusté; pasado; primera persona singular; Filipenses 1,14: man kkixib’ij ta kib’: ellos no tienen miedo; reflexivo negativo; tercera persona plural) Kuxib’ij rib’ = él mismo se atemoriza (1 Corintios 10,12: chuxib’ij b’a’ rib’: que se atemorice; modo imperativo del verbo y forma reflexiva; 16,10: man kuxib’ij ta rib’: que no tema, presente negativo; 2 Corintios 10,9: man kwaj taj kixinxib’ij: no quiero atemorizarlos; primera voz del verbo: sujeto yo, objeto ustedes, verbo atemorizar; 12,20: kinxib’ij wib’: me atemorizo; presente; primera persona del singular, forma reflexiva) Kuxib’ij rib’ = se asusta (Hechos 3,12: kixib’ij iwib’: se asustan ustedes, segunda persona plural; 17,8: kkixib’ij kib’ = ellos se asustan; 20,27: xinxib’ij: le asusté pasado primera persona singular; 23,10) Kuxib’ij rib’ = tiene miedo (reflexivo) (Marcos 1,27; 4,40; 5,15; 12,12; 16,5; 16;6 (imperativo negativo); Mateo 14,5; 22,16) Kuxib’ij rib’ = él o ella teme (Romanos 11,20: chaxib’ijb’a’ awib’: teme tú, modo imperativo del verbo, segunda persona singular) Kuxib’ij rib’ = él tiene miedo (Hebreos 11,27: man xuxib’ij ta rib’: él no tuvo miedo, 12,2; 12,21: kinxib’ij wib’: yo tengo miedo; 1 Pedro 3,6: man kixib’ij ta iwib’: no tienen miedo ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

238

ustedes, 2 Pedro 3,17; 1 Juan 3,13: mixib’ij b’a’ iwib’: no tengan miedo, no se extrañen; imperativo; negativo; segunda persona del plural) Kuxik = él llega a ser lo (Romanos 14,9) Kuxik = llega a ser (Hechos 26,29: kixuxik: llegaron a ser, segunda persona plural) Kuxik = llega a ser (lo) (Marcos 10,8; Mateo 22,30) Kuxik = llega a ser (Lucas 2,34; 19,12) Kuxik = llegar a ser (1 Corintios 1,1; 1,2: ke’ux(ik): ellos llegan a ser; tercera persona del plural; 1,30: xuxik: él llegó a ser; pasado; 4,8: xixuxik: ustedes llegaron a ser; pasado; segunda persona del plural; 6,15; 15,28; 2 Corintios 3,6: kujuxik: presente; segunda persona del plural) Kuxik = llegar a ser (Juan 9,27: kixuxik: llegáis a ser) Kuxik = llega a ser (Gálatas 4,5: kujuxik: nosotros llegamos a ser; segunda persona plural; 4,12: chixux b’a’: que ustedes lleguen a ser; imperativo segunda persona formal plural; Efesios 1,12: arech ri uj kujuxik...: para que nosotros lleguemos a ser...primera persona plural; 4,11: ke’uxik’: ellos llegan a ser; tercera persona plural; Colosenses: 1,23: xinuxik: yo llegué a ser) Kuxik = él llega a ser (1 Timoteo 1,12: kinuxik: yo llego a ser; 2,15) Kuxik = él llega a ser (Hebreos 2,17; 11,7: xe’uxoq echb’anel: ellos llegaron a ser herederos; 1 Juan 3,2: ri kujux na: lo que llegaremos a ser) Kuxim(o) = amarra (Hechos 21,11: xuxim(o): lo amarró, pasado) Kuxim(o) = él o ella lo ata (Romanos 12,9: chixima’ iwib’: ataos vosotros, segunda persona plural, modo imperativa del verbo, forma reflexiva)

________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

239

Kuxim(o) = lo ata (Juan 21,18: xatximow(ik): tú lo amaraste, pasado; cuarta voz; segunda persona singular) Kuximo = lo amarra (Marcos 6,53; Mateo 27,2) Kuxlan(ik) = descansa (Lucas 10,6) Kuxlan(ik) = él descansa (2 Corintios 7,5: man xuxlan taj: él no descansó; pasado, negativo) Kuxlanik = descansa (Marcos 14,41; Mateo 26,45) Kuxlanik = él o ella descansa (Romanos 15,32: kinuxlanik: primera persona singular) Kuxna = llegara a ser (Mateo 23,11) Kuxtuj = lo desprecia (Lucas 16,13) Kuxulb’a’ = lo baja (1 Corintios 14,25) Kuxulb’a’ uwach = inclina su rostro (Lucas 24,52: kkixulb’a’ kiwach: inclinan su rostro) Kuxutuj = él ella le desprecia, le rechaza (Romanos 9,13: xinxutuj: yo desprecié a él o ella, primera voz del verbo, tiempo pasado, primera persona singular; Romanos 11,1: xuxutuj: él o ella le rechazó, tercera persona singular, tiempo pasado) Kuxut’uj = él lo sopla (Juan 20,22: ke’uxut’uj: sopla sobre ellos) Kuya kan = él lo deja, lo abandona (Efesios 5,31: ke’uya kan: él los deja a ellos, los abandona; direccional; Filipenses 4,15: xinya kan: yo los dejé a ellos) Kuya b’e = él da permiso (Marcos 5,13) Kuya kan(oq) = lo deja allí ‐ direccional (Marcos 1,18; 13,34) Kuya kan(oq) = él le deja (Romanos 8,20: xuya kan(oq): él le dejó, tercera persona singular, tiempo pasado; 13,12: chiya’ b’a’ kanoq: dejad vosotros, modo imperativo del verbo, segunda persona del plural) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

240

Kuya kanoq = lo deja (Hechos 28,18: kinkiya kanoq: me dejaron, sujeto tercera persona plural complemento primera persona singular) Kuya ub’ixik = él proclama, da su proclamación (Marcos 1,14) Kuyaj(o) = él lo regaña (Marcos 4,39; 10,48; 14,6; Mateo 18,15 (imperativo)) Kuyaj(o) = él le reprende (1 Timoteo 5,20: che’ayaja’: repréndeles tú; imperativo; segunda persona singular; 2 Timoteo 4,2: chatyajan b’a’: reprende tú; imperativo; cuarta voz; segunda singular; Tito 1,13: che’ayaja’ b’a’: repréndeles tú) Kuyajo = le regaña (Lucas 3,19; 4,39; 19,39: che’a’yaja’: regánales, imperativo; sujeto primera persona singular; objeto tercera persona plural) Kuyajo = él le regaña (2 Tesalonicenses 3,15: chiyaja’: regañadle a él; imperativo; tercera persona informal plural) Kuyajo = él le regaña (Hebreos 12,5: katuyajo: él te regaña; 12,6: kyaj wi rumal ri are’: él es regañado por él; segunda voz del verbo; 2 Pedro 2,16: xas xyajyatex wi: él en realidad fue regañado por... pasado; segunda voz del verbo; tercera persona singular) Kuyajo = le regaña (Apocalipsis 2,14: katinyaj wi: con seguridad que hay motiva para regañarte; 2,20) Kuyajtaj = le reprende (Tito 3,10: xyajtaj jumul: cuando ya haya sido reprendido una vez...; tercera voz del verbo) Kuyajyatej = le regaña muchísimo (Lucas 4,35; 9,55: ke’uyajyatej: les regaña) Kuyajyatej = le regaña muchísimo (Marcos 1,25; 9,25; 10,13; Mateo 8,26) Kuyak(o) = él lo construye, le edifica (1 Corintios 8,1; 14,3) Kuyako = lo construye (Juan 2,20: xyaktaj(ik): fue construido, llegó a ser construido, pasivo) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

241

Kuyako = lo construye (Marcos 12,1; 14,58; Mateo 26,59); lo levanta (Mateo 17,8) Kuyako = lo construye; lo levanta (Lucas 12,24; 23,5) Kuyako = él lo levanta (Gálatas 6,7) Kuyako = él le levanta (1 Timoteo 3,16: xyakik: fue levantado; pasado; segunda voz del verbo) Kuyako = él lo construye, él lo levanta (Hebreos 3,4: che kyakowik: que construye; cuarta voz del verbo; 3,10: ri in xyaktaj woyowal: yo me encolericé; Santiago 1,9: xas kyaktaj na ri’: con seguridad será levantado; Judas 20: chiyaka’ iwib’...: constrúyanse ustedes) Kuyawajij = él sufre (Santiago 5,13: ¿Hay alguien que sufre entre ustedes?) Kuya’(o) = él da (1 Timoteo 2,11: aretaq chi' kya’ ri...: cuando es dado) Kuya’ kan = él le deja (2 Timoteo 4,16: xinkiya’ kanoq: ellos me dejaron; Tito 3,9: chaya’a’ b’a’ kanoq: déjalo entonces) Kuya’ kan = él le deja (2 Pedro 2,18: xekiya’ kan ri winaq: ellos dejaron a la gente) Kuya’o = él lo da (1 Corintios 3,10: xya'taj(ik) chwech: a mí me fue dado; tercera voz del verbo: objeto “a mí”, verbo dar; 4,9: xujya’ik: fuimos dados; segunda voz del verbo: objeto nosotros, verbo dar; pasado; primera persona del plural; 2 Corintios 4,11: kujya’taj(ik): seremos dados: tercera voz del verbo: objeto nosotros, verbo dar; presente, primea persona del plural) Kuya’o = él o ella lo da (Romanos 4,13: kya’tajnari’: será dado, tercer voz del verbo, acción que se va realizará con seguridad; 6,19: chiya’a’ b'a': ofreced, dad vosotros; modo imperativo del verbo, segunda persona plural; 12,3: xya’taj(ik): fue dado o está dado, tercera voz del verbo, tercera persona singular, del verbo ya'o; 12,8: kya’owik: él que da o quien da, cuarta voz del verbo, tercera persona singular, tiempo presente)

________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

242

Kuya’o = él o ella lo da. Del verbo ya'o: dar. (Romanos 12,6: ya’tajinaq: dado, participio del verbo dar) Kuya’o = lo da (Hechos 5,38 = che’iya’a’ kanoq: déjenlos, imperativo sujeto segunda persona plural complemento tercera persona plural + kanoq: dejar; 7,16: xeya: pasivo pasado tercera persona plural; 7,47: xyakow(ik): pasado, cuarta voz; 8,16: ya’tajinaq: dado; 9,37: dado) Kuya jun re: le da un (golpe) (Hechos 12,7: kuya jun re ri Lu’ pa ri uk’alk’a’x = da un golpe a Pedro en su costado) Kuya’o = lo da (Marcos 1,4; 11,28 (cuarta voz); Mateo 18,19 (segunda voz)); lo permite (Marcos 2,19) Kuya’o = él lo da (Gálatas 3,5: kya’ow(ik): él es quien lo da; cuarta voz del verbo, tercera persona singular; 4,13: xyo’w(ik): él fue quien lo dio; pasado) Kuya’o = él le da (Hebreos 1,4: rumal ri b'iaj xya’taj chrech: por el nombre que le ha sido dado; tercera voz del verbo; 11,13; xuwi naj xkiyaw apanoq jun rutzil uwach: nada más lo saludaron desde lejos; 12,9; Xeyo’w ri qab’aqilal: ellos nos dieron el cuerpo; cuarta voz del verbo; Santiago 1,7: kya’taj chech rumal ri Ajawxel: le será dado por el Señor; 1 Juan 5,7: ri keya’ow ub'ixik: los que dan testimonio; cuarta voz del verbo; 1 Juan 5,15: che kya’taj na ri': que será dado; tercera voz del verbo) Kuya’o = él le da (Apocalipsis 14,8: xyo’w ri amaja’: él dio el vino, pasado cuarta voz del verbo) Kuya’o kkib’ano = lo pueden hacer (Lucas 19,48) Kuya’yitej = disperse, hace lo que quiere con… (Juan 10,12: kuya’yitej chkech: hace lo que quiere con ellos) Kuyb’al = perdón (1 Timoteo 1,16) Kuyekya’ = lo molesta (Mateo 14,24)

________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

243

Kuyojij = lo turbó su pensamiento, su cabeza (Hechos 9,22) Kuyoq’(o) = le maltrata (Lucas 20,11: kkiyoq’o:le maltratan, sujeto tercera persona plural) Kuyoq’(o) = le maltrata (Mateo 5,11 segunda voz) Kuyoq’o = él le insulta (Hebreos 11,37: keyoq’ik: ellos están siendo insultados; 1 Pedro 2,23: kyoq’ik: él es insultado; segunda voz del verbo; 1 Pedro 3,16: keyoq’owik: ellos insultan; cuarta voz del verbo. 2 Pedro 2,12: chi keyoq’on chech: ellos insultan a...) Kuyoq’o = él le insulta (Judas 10: kkiyoq’o: ellos le insultan) Kuypa’ = relámpago (Lucas 9,29; 17,24) Kuypa’ = relámpago (Mateo 24,27; 28,3) Kuypa’ = trueno (Apocalipsis 6,1; 11,19) Kuyujya’ = lo agita (Lucas 22,31: katuyujya’: te agita complemento segunda persona singular) Kuyuqab’a’ = lo ata (Mateo 6,24 (reflexivo)) Kuyuqej = le conduce (Hechos 22,11: xinuyuqej: me condujo, pasado complemento primera persona singular) Kuyuq’uj = le pastorea (1 Corintios 9,7: kyuq’un: cuarta voz) Kuyuq’uj = lo pastorea (Juan 21,15: che’ayuq’uj: pastoréales tú a ellos, imperativo; sujeto segunda persona singular; complemento tercera persona plural) Kuyuq’uj = pastorea (Mateo 2,6) Kuyuq’uj = él le pastorea (1 Pedro 5,2: chiyuq’uj b’a’ ri...: pastoreen ustedes pues él...) Kuyuq’uj = él lo pastorea (Apocalipsis 12,5: ke’uyu’uj na ri’: pastorear a toda...; 19,15: ke’uyuq’uj: pastoreara a ellos) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

244

Kuyut rib’ = se amarra (Lucas 16,13) Kuyut rib’ = se amarra (Marcos 7,8) Kuyut(u ) = lo amarra (Marcos 3,27; Mateo 12,29; 16,19 (primera y segunda voz); 18,18 (ídem)) Kuyutu = lo amarra (Hechos 9,14: ke’uyut(o): los amarra, complemento tercera persona plural) Kuyutu = lo amarra (Juan 18,12: kkiyutu: ellos lo amaran, tercera persona plural) Kuyutu = él lo amarra (Gálatas 4,17: kixkiyut(u): ellos les amarran a ustedes; primera voz del verbo; tercera persona plural) Kuyutu = él le amarra (Apocalipsis 13,10: ri jun che kyut che ch’ich’: él que es amarrado con cadenas; 19,20: xyuttajik: ya fue amarrado, pasado, tercera voz del verbo; 20,2: xuyut ri Nimalaj Chikop: fue amarrada la bestia) Kuyut’u = él lo amarra (Efesios 5,31: kuyut’ na rib’: él mismo se amarrará; reflexivo)

Ku’ Ku’chuxik = a él le es dicho (Hebreos 11,4; Santiago 2,23: xu’chuxik: a él le fue dicho) Ku’lk’u’x = fe (Mateo 23,23) Ku’lk’u’x = misericordia, confianza (Filipenses 3,4: man ku’l ta qak’u’x: no ponemos nuestra confianza) Ku’tzir(ik) = curarse, componerse, estar bien, dar a luz (Apocalipsis 12,2.4) Ku’ulya’a = va a dar (verbo kuya’o con movimiento) (Hechos 18,22) Ku’uxisaj = lo transforma, hace que llegue a ser, 1 voz (Marcos 3,14) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

245

Ku’uxisaj = lo hace, lo transforma, hace que lleguen a ser (Efesios 1,5: xuju’uxisaj ri uj, ...: nos hizo sus hijos en Cristo; segunda persona plural) Ku’uxisaj = él le instituye (Hebreos 3,2: xu’uxisaj: él le instituyó; 7,28: ke’u’uxisaj: él les instituye, los establece)

Kw Kwachin(ik) = da fruto (Hechos 12,24) Kwachin(ik) = da fruto (Marcos 4,28; Mateo 21,43) Kwachin(ik) = él da frutos (Romanos 7,4: kujwachin(ik): nosotros damos frutos, tiempo presente, segunda persona plural) Kwachin(ik) = da fruto (Apocalipsis 22,2: kewachin kab’lajuj mul: ellos dan fruto doce veces) Kwachinik = da fruto (Lucas 19,13) Kwachinik = da fruto (Colosenses 4,10: kiwachij: ustedes dan frutos. Son dos verbos, son el mismo verbo, pero uno es en la serie B, y el otro en la serie C) Kwaq’alexik = es quebrado (Hechos 23,2) Kwar(ik) = duerme (Hechos 7,60) Kwar(ik) = duerme (Marcos 4,27; 14,41; Mateo 13,25; 25,5) Kwar(ik) = él duerme (1 Corintios 15,18: xewar(ik): ellos durmieron; pasado; tercera persona del plural) Kwar(ik) = él duerme (2 Corintios 6,5: mankujwarta(j): nosotros no dormimos; primera persona plural, negativo) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

246

Kwar(ik) = él duerme (1 Tesalonicenses 4,14: kewar(ik): ellos duermen; 5,6: mujwar b’a’: que nos durmamos nosotros; imperativo negativo, segunda persona plural) Kwartisaxik = él es adormecido (Gálatas 3,1: kixwartisaxik: ustedes son adormecidos; segunda persona plural) Kwatzik’(ik) = florece (exclusivo la milpa) (Marcos 4,28) Kwaxik = él es escondido (Hebreos 11,23: xwaxik: él fue escondido) Kwa’(ik) = come (23,12: kewa’: tercera persona plural) Kwa’alaj = se agita (Mateo 21,10) Kwa’ik = come (Marcos 2,16; 6,36; 14,3; 16,14; Mateo 11,18; 26,21) Kwa’ik = él come (1 Corintios 5,11: mixwa’ik: no coman ustedes; modo imperativo y negativo del verbo; segunda persona del plural; 11,34: chwo’qb’a’: que coma él; imperativo tercera persona del singular; 15,32: chujwo’q(oq): comamos nosotros; modo imperativo del verbo; primera persona del plural) Kwa’kat(ik) = él ella pasea (Juan 10,23) Kwa’kat(ik) = pasea (Lucas 8,32; 20,46: kewa’kat tercera persona plural) Kwa’kat(ik) = pasea (Marcos 12,38; Mateo 8,30) Kwa’kat(ik) = él pasea (1 Pedro 5,8) Kwa’laj(ik) / kwa’lij(ik) = se levanta (Marcos 14,2) (chatwa’lijoq = levántate imperativo; segunda persona singular Marcos 2,9); (Mateo 2,9; 9,19) Kwa’lajik = se levanta (Lucas 4,16; 11,8) Kwa’lajisan(ik) = él lo levanta, lo construye (Romanos 15,20: kinwa’lajisan(ik): yo levanto, construyo; en el texto es negativo: para que yo no construya..., tiempo presente, primera persona singular) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

247

Kwa’lej = al terminar de comer (Juan 6,12: xkiwa’lej: ellos ya terminaron de comer, pasado tercera persona plural; 21,15) Kwa’lijik = se levanta (Hechos 21,10: Chatwa’lijoq: levántate imperativo segunda persona singular) Kwa’lisaj = tormenta (Mateo 8,29) Kwilij(ik) = se derrumba (2 Corintios 4,16; 7,11: xiwilij: ustedes derribaron; pasado; segunda persona del plural) Kwilij(ik) = se derrumbe (Lucas 13,4: xwilijuloq pasado) Kwilin(ik) = él derriba (2 Corintios 5,1) Kwixwat(ik) = él ella murmura (Juan 6,41: kewixwat(ik): ellos murmuran, tercera persona plural; 6,43: mixwixwat: no murmuren, imperativo negativo segunda persona plural) Kwixwatik = él murmura (1 Corintios 10,10: mixwixwatik: no murmuren ustedes; modo imperativo y negativo del verbo; segunda persona plural) Kwixwatik = maltrata (Mateo 20,11) Kwixwatik = él murmura (Judas 16: kewixwatik: ellos murmuran) Kwixwit chech = maltrata (Marcos 14,5) Kwixwitik = él murmura (1 Pedro 4,9: miwixwetej iwib’: no se murmuren unos a otros; imperativo negativo; reflexivo; segunda persona plural) Kwixwitik / kwixwatik = murmura (Lucas 5,30; 15,2) Kwolwotik = palabrerío (Mateo 6,7) Kwonejrib’ = se humilla (Mateo 11,29) Kwononik = se humilla (Hechos 20,19: kinwononik: me humillo, primera persona singular) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

248

Kwononik = se humilla (Mateo 21,5) Kwonwatik = él está solo (Gálatas 3,20) Kwuywutik = llorar con lamento (Apocalipsis 18,19: kewuywutik: ellos lloran con lamentos y gritos)

Kx Kxak’inik / Kxik’inik = él corre veloz (1 Corintios 9,24: kexik’inik: ellos corren; tercera persona del plural; chixxak’in(oq): corran velozmente ustedes; modo imperativo, segunda persona del plural) Kxak’inik = corre veloz (Lucas 15,20; 17,23: mixxak’in(ik): no corráis, imperativo negativo segunda persona plural) Kxak’inik = corre veloz (Marcos 5,6; 9,15; Mateo 28,8) Kxak’inik = él ella corre (Juan 20,2) Kxim = de kuq’axej: lo pasa; participio segunda voz (Marcos 9,42) Kximitajik = él será atado (1 Corintios 10,29: kinximitajik: seré atado, tercera voz de verbo: objeto yo; verbo atar; primera persona del singular) Kxojilinik = sonando (Mateo 24,31) Kxojinik = él suena, que suena (1 Corintios 13,1) Kxojow(ik) = baila (Lucas 7,32: manxixxojowtaj: pasado segunda plural con negación) Kxojow(ik) = danza (Marcos 6,22; Mateo 11,17; 14,6) Kxuki’(k) = se postra (Lucas 22,41) Kxuki’(k) = se postra (Marcos 10,17; Mateo 17,14; 27,29) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

249

Kxuki’(k) = él se postra, se arrodilla (Filipenses 2,10: kexuki’k: ellos se arrodillan; tercera persona plural) Kxuki’k = se postra (Hechos 9,40; xxuki’(k): me arrodillé, pasado; 21,5: xujxuki’: pasado segunda persona del plural) Kxuki’k = se postra, se arrodilla (Apocalipsis 4,10: kexuki’k = ellos se postran, se arrodillan) Kxuli’(ik) = baja (Marcos 1,40; 9,9; Mateo 8,1) Kxuli’(k) = baja (Hechos 7,15: xxuli’(k): pasado; 8,5; 14,25: xexuli’(k): pasado tercera persona plural; 15,1; 16,8: kexuli’: tercera persona plural; 18,22: xxuli’(k): pasado; 24,22;25,5: kexuli’(k): tercera persona plural) Kxuli’(k) = baja (Lucas 4,31; 9,37: xexuli’(k): ellos bajaron, pasado tercera persona plural) Kxuli’(k) = él baja (Efesios 4,9: xxuli’(k): él bajó; pasado; 1 Tesalonicenses 4,16) Kxuli’k = él - ella baja (Juan 1,51: kexuli’k: ellos bajan, tercera persona plural; 4,47: xxuli’(k): el bajó, pasado) Kxutun(ik) = desprecia (Hechos 7,51: kixxutun: segunda persona plural) Kxutunik = él desprecia algo (Efesios 2,2: kexutunik: ellos, los que desprecian; tercera persona plural) Kxut’un(ik) = él sopla (Apocalipsis 7,1: man kxut’un ta ri...: no sopla)

Ky Kyab’anik = se enferma (Lucas 21,26: keyab’anik: se enferman tercera persona plural) Kyab’inik = se enferma (Hechos 9,37) Kyab’inik= él se enferma (Filipenses 2,27: xyab’inik: él se enfermó; pasado) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

250

Kyajinik = él regaña (1 Corintios 14,24) Kyakataj(ik)= llegará a ser levantado (Colosenses 2,7: kujyakataj(ik): nosotros llegaremos a ser levantados) Kyakatajik = él será levantado (2 Corintios 12,19: kixyakatajik: ustedes serán construidos, levantados; segunda persona del plural) Kyakik = él es levantado (2 Timoteo 2,6) Kyakitaj (ik) / kyakataj (ik) = llega a ser levantado (Marcos 15,7) Kyakyatik = que llega a moverse de un lado a otro (Santiago 1,6) Kyaqarinaq = enrojecido (Hebreos 9,19 kyaqarinaq rismal chij; lana escarlata; Santiago 5,3) Kyaqiq’ = el viento (1 Corintios 14,9) Kyaqiq’ = viento (Hechos 14,26; 22,23) Kyaqiq’ = viento (Marcos 4,37; 6,48; Mateo 7,25; 8,26; 11,7; 24,31) Kyaqiq’ = aire (Apocalipsis 16,17) Kyaqlaj = púrpura (Marcos 15,17; Mateo 16,2; 27,28) Kyaqlaj = púrpura, adjetivo superlativo de púrpura (Juan 19,2) Kyaqrenik = él se enfurece, ira (2 Corintios 12,20) Kyaqre’nik = envidia y rivalidad (Filipenses 1,15) Kyaqsaq = abominación (Marcos 13,14) Kyaqsaq = maldito (Juan 7,49: ekyaqsaqalaj: ellos son malditos) Kyaqsaq = maldito (2 Pedro 2,14: ekyaqsaq: son malditos) Kyaqtuntuj = purpura brillante (Apocalipsis 17,3) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

251

Kyawajik = se enferma (Apocalipsis 7,16) Kya’ow(ik) = dando (Hechos 17,25) Kya’taj = ser dado (Hechos 2,38; 4,29: chya’tajb’a’ : que sea dado, imperativo) Kya’taj(ik) = es dado (cuarta voz de kuya’o) (Lucas 8,18) Kya’taj(ik) = es dado, es posible, tercera voz de ya’o, es dado (les es dado) (Marcos 4,11; 11,24) Kya’taj(ik) = será dado (Filipenses 3,11) Kyojka’rik = él vacila (Judas 22: keyojka’rik: ellos vacilan) Kyoq’ na ri'= él será insultado, maltratado (2 Pedro 2,2) Kyoq’(ik) = él es maltratado(Romanos 2,24: Del verbo yoq'o, segunda voz del verbo (pasivo), tiempo presente, tercera persona singular) Kyoq’ik = él es maltratado (2 Corintios 8,20: kujyoq’ik: nosotros somos maltratados; presente; primera persona del plural) Kyoq’onik = él insulta, maltrata (1 Pedro 4,15) Kyo’w(ik) = él es quien da (2 Tesalonicenses 1,6: ri keyo’w ri k’ax: los que dan el sufrimiento) Kyupi’ = cierra (Hechos 17,30: xyupi’: pasado) Kyutik = ser amarrado (Hechos 21,13: kinyutik: me amarran primera persona singular)

K’ K’a = hasta (Mateo 25,2) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

252

K’a = hiel (Mateo 27,34) k’achaqijchi’ = sufrimiento (Marcos 9,12) K’achaqijchi’ = sufrimiento (2 Corintios 1,7) K’achaqijchi’ = sufrimiento (Hechos 8,23) K’achaqijchi’ = sufrimiento (Lucas 9,22) K’ache’laj = bosque (Santiago 3,5) K’aj = harina (Mateo 13,33) K’aj = harina (Apocalipsis 18,13) K’ajasaxik wachaj = castigo (2 Corintios 7,11) K’ajisab’al uwach = castigo (Hechos 4,21) K’ajisam qawach = nosotros estamos castigados (2 Corintios 6,9) K’ak’ = nuevo (Marcos 1,15; 13,10) K’ak’ = nuevo (Gálatas 6,15: k’ak’alaj: nuevísimo; adjetivo superlativo) K’ak’alem = espiar (Lucas 6,7) K’alaj = amargo (Hebreos 12,15; Santiago 3,11) K’alaj = amarguísimo (Apocalipsis 8,11) K’am = cuerda (Juan 2,15) K’am = trampa (1 Corintios 8,9) ók’a’m (1 Corintios 7,35) K’am(o) = recibir (Apocalipsis 9,3: kik’am(o): ellos reciben) K’amab’al no’j = ejemplo (1 Tesalonicenses 1,7) K’amab’al no’j = ejemplo, parábola, comparación (1 Pedro 2,21; 5,3: ixk’amab’al no’j: ustedes son ejemplo; 2 Pedro 2,6; Judas 7) K’amal = raíz (Mateo 15,13: uk'amal: su raíz) K’amal = raíz (Filipenses 1,23; Colosenses 2,7: qak’amal: nuestra raíz) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

253

K’amal b’e = guía (1 Tesalonicenses 5,12: ek’amal taq b’e: los guías) K’amal b’e = guía (Lucas 19,11) K’amal b’e = jefe (Marcos 10,42; 15,39; Mateo 2,6; 8,5; 20,25; 24,45) K’amal b’e = guía (Hechos 1,16) K’amal b’e = guiador de... (Hebreos 2,10; 13,7: ek’amal taq ib’e: son sus guiadores, sus jefes) K’amaninaq = acostumbrado (Hebreos 10,25: jacha k'amaninaq chkech ejujun winaq: así como están acostumbrados algunos) K’amaninaq chkech = ellos están acostumbrados a (1 Corintios 8,7) K’amatajinaq = recibido (Hechos 8,16) K’amb’al = trampa (Lucas 20,23) K’amb’al = trampa (Marcos 12,15) K’amb’al = trampa (1 Timoteo 3,7) K’amb’alno’j = ejemplo, parábola (1 Corintios 1,6; 4,6; 10,6) K’amb’alno’j = parábola (Romanos 6,19) K’amb’alno’j = ejemplo (Filipenses 3,17; 1 Tesalonicenses 4,11) K’amb’altzij = parábola; figura (Juan 16,25) K'amb’ejab’alil = prueba (Hebreos 11,1) K’amom = él ha sido recibido (1 Corintios 7,7: kik’amom: ellos han recibido; participio del verbo recibir k'amo; tercera persona del plural; 12,13: qak’amom: nosotros hemos recibido; 2 Corintios 1,4; 11,4: ik’amom: ustedes han recibido) K’amom = participio del verbo recibir: recibido (Apocalipsis 7,2: kik’amom: ellos han recibido) K’amom = recibido (Efesios 4,7: qak’amom: hemos recibido) K’amom = recibido (Hebreos 10,26: qak’amom chik ri saqalajtzij: nosotros ya hemos recibido la verdad) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

254

K’amom ub’ik = es llevado de aquí para allá (Hechos 5,19: e’uk’amom chi ub’ik = él lleva a ellos; 19,29: ekik’amom: ellos llevan a ellos) K’amom ub’ik = es llevado de aquí para allá (Marcos 2,3; Mateo 17,16) K’amom uloq = traído de allá para acá (Lucas 7,12) K’amom uloq = traído de allá para acá (Marcos 9,17) K’amowib’ = la reconciliación (2 Corintios 5,18) K’anarinaq = está molesto, encolerizado (Lucas 6,11) K’as = deuda (1 Corintios 15,28: ik’as: vuestra deuda) K’as = deuda (Lucas 7,41, 16,5) K’as = deuda (Mateo 18,24.25) K’as = deuda (Romanos 8,12: qak’as: nuestra deuda; 13,8: ik’as: vuestra deuda) K’as = vivo (Mateo 27,63) K’as = deuda (Filemón 19: k’asaj: superlativo) K’as(alik) wi = vivir (1 Tesalonicenses 5,23: ronojel ri ixk’as wi: y que todo su ser) K’as(lik) = está vivo (Hebreos 9,17...k'as na ri xb'anowik: mientras viva el testador) K’asis = ciprés (Juan 19,29) K’ask’oj = vivo (Hechos 10,42: ek’ask’oj: plural) K’ask’oj = vivo; despierto (Lucas 10,32; 20,38) K’askoj = vivo (Marcos 12,27) K’ask’oj = viviente (Apocalipsis 4,7; 8,9: ek’ask’oj: son vivientes) K’asl(ik) = vivo (Romanos 6,8: ujk’aslik: nosotros estamos vivos; 6,13: ixk'aslik: vosotros estais vivos; 13,11; 14,7) K’aslemal = vida (Marcos 3,4; 7,21; 9,12) K’aslemanik = viviendo (1 Pedro 4,6: kik’asleman ri’ pa ri uxlab'al chuwach ri Dyos: vivan en espíritu según Dios) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

255

K’aslemaxik = manera de vivir (Filipenses 4,2: uk’aslemaxik: la manera de vivirlo) K’aslik = despierto (Lucas 12,37; 24,23) K’aslik = él está vivo (1 Corintios 13,13; 2 Corintios 10,3: ujk’aslik: nosotros estamos vivos) K’aslik = vivo (Hechos 1,3) K’aslik = vivo (Marcos 16,11; Mateo 16,16) K’aslik = está vivo, despierto (Hebreos 7,8; 9,14; 10,20: rumal rech ri k'ak' e k’aslikaj b’e: por este camino nuevo y vivo...; 1 Pedro 1,13; 2 Pedro 1,13 ixk’aslik: ustedes están despiertos) K’aslikalaj = vivo con superlativo (Juan 6,51) K’astajib’al = resurrección (Lucas 20,36) K’astajib’al = despertar, amanecer, resurrección (1 Pedro 1,3) K’astajinaq = despertado (Mateo 17,9) K’astajinaq = él ha resucitado (2 Corintios 12,4) K’at = red (Marcos 1,16; Mateo 4,20; 13,47) K’at = red (1 Timoteo 5,9) K’atanal = sudor (Lucas 22,44: uk’atanal = su sudor) K’atek’uri’ = y entonces (Marcos 1,9) K’atek’ut = pero (Marcos 5,4; 9,10; 13,24) K’ateri’ = y (Hechos 18,2) K’ate’ = hasta que (Marcos 14,25; Mateo 11,12) K’atisam = quemado (Apocalipsis 3,18) K’ax = dolor (Marcos 2,9; 13,17); daño (Marcos 14,4) K’ax = dificultad, dolor, sufrimiento (Colosenses 2,1: k’axalaj: muy difícil; muy doloroso; adjetivo superlativo) K’axaj = saliva (Marcos 7,33; 8,23; 9,18) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

256

K’axka’y(ik)= difícil, severo, feo (1 Pedro 2,18: ek’axka’y taq ajaw: dueños , amos difíciles, severos, feos) K’axkobinaq = ha sufrido (Mateo 9,23) K’axk’ob’elil = lo sufrido (Lucas 21,23; 22,15) K’axk’ob’inaq = él ha estado dolido, sufrido (1 Corintios 5,2) K’axk’ol(il) = sufrimiento (Gálatas 4,27: uk’axk’olil = el sufrimiento de...; 5,20; Filipenses 3,10; 5,14) K’axk’ol, k’axk’olil = sufrimiento (Marcos 13,8; Mateo 4,24; 10,15; 20,12; 24,29) K’axk’olil = catástrofe (Apocalipsis 15,1) K’axk’olim = sufrimiento (Lucas 22,28: nuk’axk’olim = mi sufrimiento) K’axk’olim = tener su dolor (Marcos 5,26) K’axtok’ = demonio (Juan 6,70) K’axtok’ = diablo (1 Corintios 5,5; 10,20) K’axtok = diablo (Efesios 6,11) K’ayb’al = mercado; plaza (Marcos 6,56; 12,38) K’ayil = vendedor (Marcos 11,15; Mateo 21,12) K’a’il = amargo (Romanos 3,13: uk’a’ilkumatz: veneno de serpiente) K’a’m = trampa (Apocalipsis 2,14) K’a’n = enojado (Lucas 19,21) K’a’nal = enojo (Lucas 3,14) K’a’nal = el enojo (Colosenses 3,8) K’a’nlaj = enojadísimo (Mateo 25,24) K’äla’ = alrededor (Marcos 9,8; 10,23: k’äla’ kka’y: mira alrededor) K’exaltaqpwaq = cambista (Mateo 21,12) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

257

K’exb’alk’u’x = arrepentimiento (Mateo 3,8) K’exeb’alk’u’x = arrepentimiento (Hechos 19,4) K’exoj = cambiado (Hechos 26,20) K’exojib’ = conversión (Lucas 5,32) K’exojk’aslemal = cambio de vida; conversión (Lucas 3,4) K’exo’j = cambio (Marcos 1,4) K’exo’jk’u’x = cambio de corazón (Lucas 24,47) K’extal(ik) = diferente, cambiado (2 Corintios 11,4) K’extalik = está cambiado (Gálatas 1,8) K’i = mucho (Lucas 8,2) K’i = muchos (cantidad) también k’ya (Marcos 7,13) K’i = mucho (1 Tesalonicenses 1,6: k’ilaj: muchísimo, adjetivo superlativo) K’i = mucho, muchos (Hebreos 4,7: si k’ilaj taq q'ij chi aq'anoq: al cabo de tanto tiempo; 5,11) K’ilaj = muchísimo (superlativo de k’i) (Hechos 2,13; 5,12) K’ilaj = muchísimo (superlativo) (Juan 20,30) K’ilaj = muchísimo; adjetivo superlativo (2 Corintios 11,26) K’im = paja (1 Corintios 3,12) K’im = paja (Lucas 3,17) K’im = paja (Mateo 7,3) K’imal = paja (Mateo 3,12) K’in = pequeño (Mateo 15,27) K’isb’al = el fin (Hechos 20,6) K’isb’al = último (Marcos 9,35; 10,31; 13,4) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

258

K’isb’al k’u’x = lamentos profundos; lamentaciones (Lucas 13,28) K’isb’al k’u’x = sentido del fin (Marcos 13,19; Mateo 2,18); abominación (Mateo 24,15); tribulación (Mateo 24,21) K’isb’al k’u’x = lamentación (Hebreos 10,31; 13,18) K’isb’alil = final, último (2 Corintios 8,11: uk’isb’alil: el final de...) K’isik’ = cabra (Mateo 25,32) K’isik’ = cabra (Hebreos 9,12) K’isom = ya terminado (2 Corintios 4,9) K’isom = finalizado, terminado, acabado (Hebreos 4,3: uk’isom chi ub'anik: los hechos de Dios estaban terminadas desde...) K’ix = espina (1 Corintios 4,14) K’ix = espina (Marcos 4,7; 15,17; Mateo 7,16; 27,29) K’ixal = espina de pescado (Hechos 9,18: uk’ixalrikar) K’ixbal = vergüenza (Lucas 1,25) K’ixb'al = vergüenza (1 Corintios 6,5: ik’ixb’al: vuestra vergüenza) K’ixb’al = vergüenza (Judas 13: kik’ixb’al: la vergüenza de ellos) K’iyb’al = lugar donde crece algo (2 Corintios 9,12) K’iyb’alil= desarrollo (Efesios 3,17: ik’iyb’alil: desarrollo y cimiento) K’iyb’alil = fuente (Tito 2,11: uk’iyb’alil ri kolotajem: la fuente de salvación) K’iyinaq = crecido (Lucas 4,16) K’iyinaq = él ha nacido, ha crecido. (Romanos 10,5: k'iyinaquloq: ha nacido, ha crecido de...tercera persona singular; participio del verbo k'iyik) K’iysanel = creador (Mateo 19,4) K’iysanel = creador (Efesios 2,9) K’iyisaxik = crianza (1 Timoteo 5,4: che kik’iyisaxik ri e'are': la crianza de ellos) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

259

K’iytisa’n(ik) = acción de crecer, adopción. (Romanos 8,15; 9,4: ek’iytisa’n: ellos fueron crecidos, adoptados. Del verbo k'iyik) K’o = tiene; está (Hechos 1,17: xk’oji’(k): tenia; 2,3: kk’oji’(k): está; 2,15: ek’olik: están; 7,22: xk’oji’(k): pasado) K’o = ser, tener, estar, haber (Efesios 4,31: mak’oji’ b’a’: que no haya... imperativo negativo; 6,3: katk’oji’k: segunda singular) K’o(ik) = verbo ser; tener; haber (1 Corintios 5,9: mixk’oji’: ustedes no estén; modo imperativo negativo del verbo; segunda persona del plural; 5,11: mankixk’oji’ taruk': ustedes no estén con; segunda persona del plural, negativo) K’ojlab’ = muchachos, jóvenes (ixk’ojlab’: ustedes jóvenes) K’ojol = hijo (de hombre) (Marcos 1,1; Mateo 27,43) K’ojol = hijo (de hombre) (Marcos 12,6, 16,5) K’ojolil = juventud (1 Corintios 7,36: uk’ojolil: su juventud) K’ojolil = juventud (2 Timoteo 2,22: ak'ojolil: tu juventud) K’ojol ala = joven virgen (Apocalipsis 14,4: ek’ojolab’ ri e’are’: jóvenes que son vírgenes) K’ojolxel = Hijo (Lucas 12,53) K’ok’ = aromático (Marcos 14,3; 16,1; Mateo 2,11) K’ok’ = aromático (Mateo 26,7) K’ok’ = oloroso (Lucas 24,1) K’ok’alaj = aromático (superlativo) (Marcos 14,3) K’ok’alaj = olorosísimo; adjetivo superlativo (2 Corintios 2,15) K’ok’alaj = oloroso (superlativo) (Lucas 7,37) K’ok’alaj = muy aromático, con fragancia (Apocalipsis 18,12) K’ok’laj = aromático con superlativo (Mateo 26,7) K’ok’ q’ol = incienso aromático (Apocalipsis 18,13) K’olem = guardado (Hechos 26,4: nuk’olem: mi existencia) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

260

K’olem = guardado (Juan 12,34) K’olem = permanecido, guardado (1 Corintios 15,1: utzik’olem: han permanecido bien en, han guardado) K’olem = estar, permanecer (Filipenses 1,26: ri nuk’olem: mi presencia, mi permanencia, mi estancia; 1 Tesalonicenses 4,17: qak’olem ruk’ ri Ajawxel: y así estaremos, permaneceremos con...) K’olom = guardado (Gálatas 3,23; 1 Tesalonicenses 3,6: ik’olom: ustedes lo han guardado) K’olom = está guardado (2 Pedro 2,17; 3,6; Judas 1: che ek’olom rech: que han sido guardados para...) K’olom = guardado (Apocalipsis 2,14: e’ak’olom ejujun winaq chixo’l: tú que mantienes a algunos en medio de ustedes; 3,10; 20,13: e’uk’olom: el mar devolvió lo que mantenía) K’olib’al = lugar (Marcos 3,1; 12,41) K’olik = está del verbo haber y estar (k’axk’olik = él – ella está mala, está enferma (Mateo 4,24)) (Marcos 2,1; 5,6) K’olik = hay, del verbo haber y estar (Marcos 1,11) K’olik = tener; estar; haber (Marcos 15,40) K’olom = conservado, guardando (1 Corintios 11,2: ik’olom: ustedes han conservado, guardando) K’olom = guardado (Lucas 8,17; 12,19) K’otojchi’aj = pregunta (Mateo 16,13; 22,41); tormentos (Mateo 24,9) K’otojchi’aj = pregunta (Romanos 10,18) K’otom = cavada (Lucas 23,53) K’otom = excavado (Juan 5,2) K’otom = excavado (Marcos 15,46) K’u = conjunción; relaciona la pregunta el artículo y el sustantivo (1 Corintios 3,5: Jachin k'u ri Apolo) K’u = pero (Mateo 24,35; 27,22) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

261

K’uch = buitre (Mateo 24,28) K’uche = entonces, interjección. (Romanos 3,7 ¿Jask'uche... ¿Por qué entonces...?) K’uche = entonces; conjunción; relaciona la pregunta con el adjetivo o con el verbo (1 Corintios 4,7: Jask'uche che nimalkab'ano; 5,12; 10,30) K’uja = graneros; silos (Lucas 12,18) K’uja = granja (Mateo 3,12; 6,26; 13,30) K’ul = túnica (Hechos 9,39) K’ulanem = matrimonio (Mateo 22,2.3; 25,10) K’ulanem = matrimonio, boda (Juan 2,1) K’ulanem = boda (Apocalipsis 19,7: uk’ulanem ri Alaj Chij: la boda del Cordero) K’ulanik = él o ella está casado(a) (1 Corintios 7,10: ek’ulanik: ellos están casados; tercera persona del plural) K’ulaninaq = casado (Lucas 20,28) K’ulaxik = recibimiento (1 Timoteo 3,2: kik’ulaxik: su recibimiento) K’ulb’at = mojón, señal de fin o principio de un territorio (Hechos 2,10) K’ulel = enemigo (Marcos 12,36) K’ulel = enemigo (Gálatas 4,16: inik’ulel: yo soy su enemigo; 2 Tesalonicenses 2,4) K’ule’lan(ik) = contradicción (1 Timoteo 6,20; Tito 3,9) K’ule’lanik = contradicción (Lucas 2,34) K’ule’la’n(ik) = contradicción K’ulk’uj = casado (1 Corintios 7,8: manek’ulk’ujtaj: los no casados; tercera persona del plural; negativo) K’uri’ = entonces (Marcos 12,37; 13,22) K’uri’ = entonces; conjunción, está uniendo verbo (1 Corintios 9,17: kuya na k'uri' che kinch'a': es posible entonces que reclame...) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

262

K’uri’ = entonces (Gálatas 2,17) K’ut = adjetivo interrogativo. (Romanos 3,1: ¿Jachikek'ut'?: ¿Por qué entonces...?) K’ut = pero (Marcos 12,14; 13,29) K’utb’al = signo (1 Corintios 11,10) K’utb’al = signo (Lucas 1,62) K’utb’al = signo (Marcos 8,12; 13,4.22; 16,17.20; Mateo 8,4; 16,1; 24,30) K’utum = enseñado (Juan 10,32: nuk’utum: yo he enseñado; 15,15) K’utum = enseñanza (Hechos 21,21: ak’utum: has enseñado) K’utum = mostrado, participio del verbo k'utu. (Romanos 3,9: qak’utum: nosotros hemos mostrado) K’utunik = enseñanza (1 Corintios 15,11: qak’utunik: nuestra enseñanza) K’utunik = enseñanza (Mateo 7,28) K’utunik = acción de mostrar, de enseñar (2 Tesalonicenses 2,15) K’utunik = enseñanza (Tito 1,9) K’utuwinaq = revelado (Mateo 16,17) K’uwa’ = conjunción que enlaza las palabras rumal y weri': a causa de esto, haciendo énfasis el k'uwa'. (Romanos 5,12) K’uwa’ = pozo, fuente o nacimiento de agua (1 Corintios 12,15) K’uwa'= conjunción que relaciona las dos oraciones enfatizando la siguiente oración (Romanos 3,3) K’uwa’ = adverbio esto (Santiago 2,16: ¿Estará bien esto?) K’uwa’laj ja’ = k’uwa’: pozo con superlativo y ja’ = agua (Juan 4,10) K’u'talik = lo escondido; el misterio (1 Corintios 2,1.7; 4,1; 13,2; 14,2; 15,51) K’u’talik = escondido (Lucas 2,35) K’u’talik = escondido, Misterio (Efesios 6,19) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

263

K’u’talik = está escondido (Judas 4) K’u’x = el centro, la esencia, lo profundo, el interior (1 Corintios 13,4) K’u’x = interioridad, esencia, el centro (Marcos 1,4) K’u’xal = levadura (1 Corintios 5,6: uk’u’xal: la levadura de; adjetivo posesivo; tercera persona del singular; 2 Corintios 8,14) K’ya = muchos (cantidad) (Marcos 4,33; 5,4) K’yalaj / k’ilaj = muchísimo (superlativo) (Juan 14,2) K’yaqb’al = lugar para tirar (Mateo 5,22: K'yaqb'al Mes: basurero) K’yaqb’al q'aq'= armas de fuego (Hebreos 11,34: apagaron el fuego de las armas; apagaron la violencia del fuego) K’yaqom = derribado, tirado (2 Corintios 4,9: ujk’yaqom: hemos sido derribados, tirados; participio del verbo; primera persona del plural; 2 Corintios 11,25) K’yaqom = tirado (Marcos 9,22)

L Laj = pequeño (Lucas 1,59) Lajuj = diez (Marcos 4,8) Lajujk’al = dos cientos (Marcos 6,37) Laq = plato (Lucas 11,39) Laq = plato; trastos (Marcos 7,4; Mateo 23,25) Laq = vaso (2 Timoteo 2,21) Laq’ab’atal(ik) = es vigilado (Hechos 9,24; 11,5; 12,10) Laq’ab’em = vigilado (Hechos 25,4) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

264

Laq’ab’em = está vigilando (Lucas 22,63: kilaq’ab’em: ellos le están vigilando) Laq’ab’enik = vigilar (Apocalipsis 3,3) Latz’ = estorbo (en este caso) (2 Corintios 6,12: manixya'latz' pariqanima': ustedes no son un estorbo en nuestro corazón) Latz’ = estrecha (Lucas 13,24) Latz’ = estrecho (Mateo 7,13) Lawib’al = llave (Mateo 16,19) Lawib’al = llave (Apocalipsis 1,18: ri ulawib’al ri kamikal e ri Ades: la llave de la muerte y del Hades) Lele’ = eso (Lucas 22,38) Lemo’ = espejo (Santiago 1,23) Le’ = allá (Marcos 13,21) Lik’ilik = extendido (Mateo 23,5) Li’a’nik = plano (Hechos 9,35) Lme’t = frasco (Lucas 7,37) Lme’t = frasco (Marcos 14,3; Mateo 25,4) Loch’ = nene (Marcos 9,21) Loch’ = bebe recién nacido (Hebreos 11,23) Loq’ = amado (Hechos 27,4) Loq’ = amado (Juan 10,35) Loq’ = amado (Mateo 12,18) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

265

Loq’ = lo que se puede, lo que es posible... (Romanos 1,19. Lo que se puede conocer de...) Loq’ = amado (Efesios 5,1: loq’alaj: amadísimo; adjetivo superlativo; Filipenses 4,1) Loq’ = amado (Hebreos 12,6; 2 Pedro 3,1: Loq’laj taq achalaxik: amadísimos hermanos; adjetivo superlativo) Loq’alaj; loq’laj = muy amado (Marcos 1,11; 9,7; 12,6; Mateo 3,17) Loq’ik = comprado (1 Corintios 7,23: utziloq’ik: ustedes fueron bien comprados) Loq’om = es comprado (1 Pedro 2,9) Loq’omanel = comprador (Marcos 11,15) Loq’oq’eb’al k’u’x = caridad, amor (Gálatas 5,13) Loq’oq’eb’al k’u’x = amor, misericordia (2 Corintios 1,3) Loq’oq’eb’al uk’u’x = su amor (Marcos 5,19; Mateo 24,12 (plural)) Loq’oq’eb’al uk’u’x = misericordia (Judas 21) Loq’oq’em = amado (Juan 17,23) Loq’oq’em = amado, tercera persona singular (Romanos 11,28: eloq’oq’em: amados, tercera persona plural) Loq’oq’em = amado (Apocalipsis 3,9: atinloq’oq’em: yo te he amado) Loq’o’mik = comprar (1 Corintios 7,30: rinik'aj che kiloq’o’mik: los que compran) Lu’ = Pedro (Marcos 11,21)

________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

266

M Mach’u’jarisaj = no lo molestes (imperativo negativo segunda persona singular con movimiento) (Lucas 8,49) Maja’ = antes de (Marcos 9,1; 14,30); todavía no (Marcos 13,7) Maja’ = todavía no (1 Corintios 4,5) Maja’ = todavía no (Juan 7,39) Maja’ = todavía no (Romanos 4,10; 16,7) Maja’ = todavía no (Apocalipsis 17,10: maja’ petinaq: todavía no ha venido) Majib’al = inicio, comienzo, empezar (Marcos 1,1; 13,8; Mateo 1,1) Majib’al = comienzo, inicio, (Hebreos 2,11: junam ri kimajib’al: es igual el origen de ellos) Majo’q = antes (Marcos 13,30; Mateo 5,18) Mak = pecado (Marcos 1,5) Mak ruk’ ixoq (achi) = adulterio (Marcos 10,11.12) Mak ruk’ ixoq achi’ = fornicación (Efesios 5,3) Makaj = pecado (Marcos 1,4) Makaj = pecado (Romanos 4,15) Makchuptaj = no se apaga (Marcos 9,43) Mako’l = poco faltó para que… (Lucas 5,7) Makunelalaj = muy pecador (Mateo 16,4) Makunikruk’ achi = adulterio (Mateo 5,32) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

267

Makuninaq = él ha pecado (2 Corintios 12,2: emakuninaq: ellos han pecado tercera persona del plural) Malkan = viudo; viuda (1 Corintios 7,8: emalkanib’ chuchi’ib’: son viudas) Maltyoxinik = agradecimiento; acción de gracias (Marcos 8,6; 14,23; Mateo 26,27) Maltyoxinoq = que agradezca él (2 Corintios 1,11) Mam = abuelo, antepasado (Juan 6,31: qamam: nuestros antepasados) Mam = masculino (Mateo 5,21) Mam ak’ = gallo (Lucas 22,34) Mamayow(ik) = Que él no se preocupe (imperativo negativo; tercera persona plural) (Filipenses 4,6) Mam ek’ = gallo (Marcos 13,35) Man je tari’ = No es así (1 Corintios 5,11) Man loq’ ta ri’ = no será posible (Hebreos 6,4) Man…taj = negación (Marcos 1,7) Manta = tela (Marcos 14,51) Manutzta(j) = no sirve, no es bueno (Romanos 4,14) Maqachomaj = no pensamos, Imperativo negativo segunda persona plural de kuchomaj = lo piensa (Hechos 17,29) Maraqaqej achi’ = no gritas (imperativo negativo) (Mateo 6,2) Mareta’maj = que no sepa (Mateo 6,3) Mari’y Mata’l = María Magdalena (Mateo 27,56) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

268

Mat = negación, si no (Hechos 4,20) Matanimaj = no huyas (imperativo negativo) (Mateo 5,42) Matjo’snik = no digas mentira, imperativo negativo (Lucas 18,20) Matkuchajij = no cuidaba; no guardaba; no respetaba (el sábado) (Juan 5,18) Matok(ik) = no entras, imperativo negativo de okik (Marcos 8,26; 9,25) Matok(ik) = No entres (1 Corintios 7,21) Matzalik = quieto, silencioso (Lucas 8,24) Matzalik = quietud, tranquilidad (Romanos 16,25) Mawi = nunca jamás (Romanos 4,20) Mawi = nunca (Gálatas 2,5) Max = Tomas (Marcos 1,18) Maxib’ijawib’ = no te asustes, imperativo negativo xib’ij (Marcos 5,36) Mayib’al = milagro (Lucas 23,8) Mayib’al = milagro (Marcos 6,2; 13,22; Mateo 7,22); maravilloso (Marcos 12,11) Mayilq’ijsaq = generación (Lucas 7,31) Mayilq’ijsaq = generaciones (Marcos 7,13; 9,19; 13,30; Mateo 1,17; 11,16; 24,34) Mayilq’ijsaq = generaciones (Colosenses 1,26) Mayilq’ijsaq = generaciones (1 Timoteo 1,4) Mayiltaqq’ijsaq = generaciones (Lucas 1,50) Mayowik = aflicción, preocupación, angustia (Romanos 2,9) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

269

Mayowik = preocupación (Lucas 21,34) Mayur = guardián (Mateo 5,25) Ma’alob’ik = no se haga pesado; imperativo negativo (Lucas 21,34) Meb’a’ = pobre (Lucas 19,8) Meb’a’ = pobre (Marcos 12,42) plural: emeb’a’ib’ (Marcos 13,5) Meb’a’il = miseria, pobreza (Romanos 3,16) Meb’il = ayuda (Mateo 15,5) Meb’il = riqueza (animales) (Juan 4,12) Meb’il = riqueza (Hechos 4,32: kimeb’il: sus riquezas) Meb’il = riqueza o riquezas (Romanos 15,27: kimeb’il: la riquezas de ellos) Meb’il = riquezas (Lucas 12,15; 19,8) Meb’il = riquezas (Filipenses 4,12) Meb’il = riquezas (Hebreos 10,1) Mejlem = inclinándose (Apocalipsis 5,14) Mejlik = inclinado (Apocalipsis 15,4) Melka’n = viuda (plural = emelka’n ib’) (Marcos 12,40.42) Melka’nixoq = viuda (Lucas 21,2) Mem = mudo (Lucas 1,20) Mem = mudo (Marcos 7,37; 9,17; Mateo 9,32) Memal = mudez (Lucas 1,22) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

270

Mencho’r = estéril (sea hombre o mujer) (Lucas 1,7; 23,29: emencho’r ri ixoqib’: mujeres estériles) Mencho’r = eunuco (Hechos 8,27) Mencho’r = eunuco (Mateo 19,12) Mes = basura (Mateo 5,22) Mes = basura; abono (Lucas 13,8) Mes = basura (Filipenses 3,21: mesalaj qab'aqil ri': este miserable cuerpo, esta basura de cuerpo; adjetivo superlativo) Mesom = barrada (Mateo 12,44) Mesom = barrido (Lucas 11,25) Mewajik = ayuno (Hechos 14,23; 27,9) Mexa = Mesa (Marcos 2,15; 7,28; Mateo 26,20) Me’iterne’b’ej = no los sigan; imperativo negativo; sujeto segunda persona plural; complemento tercera persona plural (Lucas 21,8) Me’ok(ik) = imperativo negativo tercera persona plural del verbo okik: entrar (Lucas 21,21) Me’rkorti’l = dinero (Marcos 6,8; 12,42; Mateo 5,26) Me’rkorti’l= dinero (Lucas 12,59) Mijumul = ninguna vez (Mateo 21,19) Mikoj(o) = no pongan (imperativo negativo de kojo) (Marcos 6,9) Mimulij = no amontonan (imperativo negativo) (Mateo 6,19)

________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

271

Minatzuytza’ = no me arrebates, imperativo negativo segunda persona singular objeto primera persona singular del verbo tzuytza’ (Marcos 5,7) Mine’ = ni (Mateo 6,29) Miniwoq’ej = no lloren por mí (imperativo negativo; sujeto segunda persona plural; complemento primera persona singular) (Lucas 23,38) Miq’in = caliente (Apocalipsis 3,15) Mixchoqchotik = no se inquieten, no se alboroten (imperativo negativo) (Lucas 12,29) Mixch’o’jin = no pelean (imperativo negativo) (Mateo 5,39) Mixib’ijiwib’ = no tengan miedo (imperativo negativo) (Marcos 13,7; Mateo 24,6) Mi’al = hija (de hombre) (Marcos 5,23; Mateo 9,18) Mi’al = hija de hombre (2 Corintios 6,18: numi’al: mi hija; adjetivo posesivo, primera persona del singular) Mi’er = hoy (Mateo 27,19) Mk’oji’ b'a'= que no haya, que no exista (1 Timoteo 4,12) Moch’ochik ib’ = humildad (Colosenses 2,23) Moch’och’ik = humildad (1 Pedro 3,8: chk'oji' b'a' jun moch’ochi’kaslaj iwuxlab'al: que haya entre ustedes un espíritu de humildad) Moch’och’em ib’ = la humildad (2 Corintios 11,3) Moch’olik = él está humillado (2 Corintios 7,6: emoch'olik: los que están humillados) Mojom = llegando (Marcos 9,21) Mokom = contratado (Hechos 2,18: enumokom: mis contratados plural animado y prefijo posesivo primera persona singular) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

272

Mokom = contratado para ayudar (Marcos 14,66; Mateo 26,69) Molik = la colecta (2 Corintios 8,6: utzumolik: recoger bien la colecta) Molom = falso, inventado (1 Corintios 6,9; 8,4; 2 Corintios 6,16: molomtaqkajawxel: falsos dioses, inventados, ídolos) Molom = recaudado (1 Timoteo 4,7) Molonel = mendigo (Juan 9,8) Morto’m = administrador (1 Corintios 4,1: ujmorto’m: nosotros somos administradores) Morto’m = administrador (Mateo 20,8) Mox = insensato (Lucas 24,11) Mox = izquierda; loco (1 Corintios 4,10) Mox = trastornado de la cabeza, loco / loca (Hechos 12,15); izquierda (Hechos 21,3: qamox: nuestra izquierda) Mox = locura, izquierda (Efesios 5,4) Moxil = locura (1 Corintios 1,20.23; 2,14) Moxil = trastorno, locura (Hechos 25,27) Moxirinaq = enloquecido (Juan 10,20) Moxirinaq = trastornado (Marcos 3,21) Moy = ciego (Marcos 8,22; 10,46; Mateo 9,27) Muj = sombra (Lucas 1,35) Muj = sombra (Hebreos 9,5: ruk' ri kimuj: con su sombra (de ellos)) Mujach = no le parte (imperativo negativo de kujacho) (Marcos 10,9) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

273

Mul = vez (Marcos 14,7.41; Mateo 26,11) Mulim = reunido (Mateo 17,22) Mulin ib’ = reunión (Hechos 19,40) Mulin ib’ = reunión (Marcos 15,1) Mulin ib’ = reunión (2 Tesalonicenses 2,1) Mulinik = reunión (Lucas 23,139 Mulixik = reunir (Apocalipsis 16,14: kimulixik ri e’ajawinel: los reyes serán reunidos) Mulq’ab’ = anillo (Lucas 15,22) Mulq’ab’ = anillo (1 Pedro 3,3) Mumus = colina (Lucas 23,30) Muqik = entierro (Mateo 26,12) Muqub’al = sepulcro, panteón, cementerio. (Romanos 3,13) Muqutal(ik) = enterrado (Juan 11,17) Muqutalik = él o ella está enterrado (Romanos 6,4: ujmuqutalik: nosotros estamos enterrados) Mu’j = sombra (Marcos 4,32; 9,7; Mateo 17,5)

N Nab’e = primero (Marcos 4,28; 7,27; 9,11; 13,10) Nab’e’al = el hermano mayor (Romanos 9,12) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

274

Nab’e’al = el primero (Marcos 12,20) Nab’e’al= primogénito, mayor (Efesios 1,14) Nab’e’al = el primogénito (ri e’unab’e’al ri Israel: los primogénitos de Israel) Nab’e’al = primogénito (Apocalipsis 1,5) Naj = lejos (Marcos 4,10; 5,6; 15,40) Naj = lejos; profundo (Juan 4,11) Naj = lejos (2 Timoteo 2,18) Naj = lejos (Hebreos 13,19: para que no esté tan lejos...; para que muy pronto...; 2 Juan 9) Najtajinaq = ha tardado (1 Pedro 4,3: ix najtajinaq che ri ub’anik...: Ya han tardado, ya llevan tiempo en hacer...) Nak’uri’ = adverbio que enfatiza el pronombre “e’are’” = ellos, en este caso (Marcos 4,15) Nak’uri’ = entonces...adjetivo determinativo (Romanos 4,14) Nak’uri’ = adverbio afirmativo (1 Corintios 3,17 ix na k'uri'; son ustedes; adverbio) Nak’uri’ = entonces (Hebreos 12,28: rajawaxik e utz nak'uri': es necesario y bueno; adverbio) Nak’ut = enfatiza las palabras siguientes (Lucas 20,21) Nak’ut = enfatiza las palabras siguientes (Marcos 13,10; 14,7; 15,29; Mateo 7,12; 20,1; 27,43) Nak’ut = partícula que enfatiza las palabras siguientes (Hechos 3,25; 4,27) Nak’ut = conjunción que liga el adjetivo tiqb'al con la palabra arech para que... (Gálatas 3,19; Filipenses 2,12) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

275

Nak’ut = preposición (1 Timoteo 4,1) Nan = madre (Marcos 3,31; 5,40; 15,40; Mateo 1,18) Nanxel = Madre (1 Timoteo 2,15) Naqaj = cerca (Marcos 1,15; 6,6) Naq’atal = costumbre (Marcos 10,1) Naq’atal(ik) = acostumbrado (Juan 18,39) Naq’atal(ik) = lo acostumbrado (Lucas 4,16; 22,39) Naq’atalik = lo acostumbrado (Marcos 15,8) Na’tal(ik) = pensando (Marcos 13,36; Mateo 24,39) Na’tal(ik) = recordado; pensado (Hechos 6,12) Na’tam = adverbio tarde (1 Timoteo 5,24) Na’tisab’al = recuerdo (Lucas 22,19) Na’tisab’al = recuerdo (1 Corintios 11,24) Na’tisab’al = recuerdo (Hechos 10,4) Na’tisab’al = recuerdo (Marcos 14,9; Mateo 26,13) Ne lo = quizás, adverbio de duda (Romanos 5,7: quizás se atrevería a...) Ne’mr = pero (Mateo 16,17) Nikb’al = brillo (Apocalipsis 21,23: unikb’al ri q'ij: el brillo del sol) Nikilik = encendido (Juan 5,35) Nik’aj = algunas, algunos (Romanos 15,15) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

276

Nik’aj = otras cosas (enik’aj se refiere a otras personas) (Marcos 2,6; 14,4) Nik’aj chik = otros (Marcos 1,38; 12,9) Nik’aj = otros (2 Pedro 2,18) Nik’yajal = en medio (Apocalipsis 2,1: pa kinik’yajal ri... en medio de los) Nim = grande (Marcos 2,26; 6,2) Nim kril wi = le glorifica (1 Pedro 4,16: nim b’a’ chrila’ wi ri Dyos: que glorifique a Dios) Nimal = orgullo (Santiago 5,5: orgullosos de...) Nimanel = obediente (1 Pedro 1,14) Nimche’awila’ = honra a ellos (imperativo de krilo) (Marcos 10,19) Nimch’utin = prostituta (Mateo 5,32) Nimch’uti’n = adulterio (Romanos 7,3) Nimch’uti’n = prostituta (Apocalipsis 17,1) Nim kril wi = él le alaba, le engrandece (1 Corintios 11,2: nimkixinwilwi: yo es alabo, les engrandezco; primera voz del verbo: sujeto yo, objeto ustedes, verbo engrandecer) Nim kril wi = él o ella da gloria a... (Romanos 4,20; 11,18: mannimtari’ kawilawib’: no te vanaglories, no te des gloria, forma reflexiva del verbo segunda persona singular, negativo; 12,3: nimmiwilb’a’ iwib’: no se den gloria, forma imperativa y reflexiva del verbo, negativo, segunda persona plural. Nimchiwila’ wiiwib’: forma imperativo y reflexiva del verbo; 15,9: nimkkilwi: ellos le dan gloria a él. Primera voz del verbo, con sujeto, objeto y verbo) Nim kril wi = le alaba (Marcos 2,12); le honra (Marcos 12,6; 15,19) Nim kril wi = le alaba, le bendice (tercera persona singular) (Lucas 24,53) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

277

Nim kril wi = lo alaba (Hechos 21,20: nimxkilwi: lo alabaron pasado tercera persona plural) Nim kril wi = le alaba, le admira (Apocalipsis 11,15: nim xe’il wi: ellos fueron alabados, admirados) Nim krilo = él le honra (Efesios 5,33: nim chrila’ wi: que le honre en grande; imperativo) Nim Rachoch ri Dyos = Templo (Marcos 11,11) Nimub’antajik = él más grande (Marcos 9,34) Nimwinaq = anciano, anciana (Marcos 6,21) Nimal = orgullo (2 Corintios 10,12) Nimal = orgullo (Marcos 7,22); príncipe; jefe (Marcos 3,22; 5,22; 6,21) Nimal = orgullo; vanidad (Romanos 8,20) Nimal = orgullo (Tito 1,7: man nimal taj kub’ano: que no sea orgulloso) Nimalaj = muy grande (Marcos 1,30) NimalajUb’antajik = el altísimo (Marcos 5,7) Nimanel = el que obedece (2 Corintios 10,2) Nimanel = obediente (Romanos 16,26) Nimanel = obediente (1 Timoteo 1,9: man enimanel taj: no son obedientes; Tito 1,6) Nimanik = la obediencia (Romanos 12,7) Nimanik = obedecer (2 Corintios 10,5) Nimanik = obediencia (Efesios 6,5) Nimaninaq = él ha obedecido (Filipenses 2,12) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

278

Nimaq’ij = fiesta (Marcos 6,21; 12,39) Nimarisam = ha sido engrandeciendo (1 Corintios 4,18: kinimarisam kib’: ellos se han engrandecido) Nimatajinaq = grave (Marcos 5,26; Mateo 17,15) Nima’q = grandes (Marcos 6,36) Nima’qwinaq = anciano (Marcos 14,43) Nitz’ = pequeño (2 Corintios 4,17: nitz’alaj: pequeñísimo; adjetivo superlativo) Nitz’ = pequeño (Lucas 19,3) Nitz’ = pequeño (Marcos 4,31; 6,36) Nitz’ = pequeño (Hebreos 2,7) Nitz’laj = muy pequeño (Mateo 7,14) Noch’ = bebé recién nacido (Hebreos 11,23) Nojimal = lento (Hechos 27,7) Nojimal = despacio, poco a poco (1 Pedro 3,7) Nojinaq = lleno (Marcos 6,43; 14,3) No’j = sabiduría (1 Corintios 8,7: kino’j: la sabiduría de ellos; adjetivo posesivo; tercer persona plural) No’jib’al = sabiduría (Lucas 1,17) No’jib’al = sabiduría (Romanos 11,25: ino’jib’al: vuestra sabiduría) No’jib’al = inteligencia (Efesios 1,8) No’jinik = inteligencia (Mateo 11,25) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

279

No’jinik = sabiduría (1 Corintios 8,1; sustantivo hecho verbo) Nu = mí, adjetivo posesivo 1 persona singular yo (Marcos 1,11) Nuch’ = pequeño (Lucas 2,12) Nuch’ = pequeño (Mateo 21,16) Numik = hambre (Marcos 2,25, 8,3; Mateo 4,2) Numulim = he reunido (forma participio del verbo) (Lucas 13,34: enumulim: los he reunido) Nunimam = he obedecido (Lucas 15,29) Nutaqem = lo estoy haciendo, lo estoy viviendo (Colosenses 2,1) Nutom = yo he pedido (2 Corintios 12,8) Nuwi’ = mi pelo (Colosenses 4,7) Nuyoq'ik = cuando soy maltratado. Segunda voz del verbo (2 Corintios 12,10)

O Och’ = elote tierno (Marcos 4,28) Oj b’a’= que se vaya lejos. Imperativo irregular de b'ek, tercera persona singular (Mateo 26,39) Ojer = antiguo (Marcos 7,3; Mateo 5,21) OjerUchuchwuj = Antiguo Testamento (2 Corintios 3,14) Ojertaqkimam = los antepasados de ellos, los antiguos; (Romanos 9,5; 15,8: kiman: sus patriarcas, sus antepasados) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

280

Okem = entrada (Hechos 3,3) Okem = entrada (Marcos 10,24; Mateo 8,5; 19,24) Okem = acción de entrada (Hebreos 4,1) Okib’al = entrada (Marcos 14,68) Okib’al = entrada (1 Tesalonicenses 1,9: qokib’al: nuestra entrada) Okib’al = lugar de entrada (Hechos 7,19) Okib’al = entrada (Apocalipsis 21,12: rokib’al: la entrada de...) Okik = verbo entrar (entrada okib’al) (Marcos 2,26; Mateo 12,4) Okinaq = entrado (Hechos 17,4 (es uno con los judíos)) Okinaq = entrado (Juan 20,11) Okinaq = entrado (Lucas 20,17) Okinaq = ha entrado (Marcos 5,16; 6,47; 12,10; Mateo 21,42; 27,57); que se mira en la entrada (Marcos 10,42) Okinaq = él ha entrado (Hebreos 4,3: ujokinaq: nosotros hemos entrando) Okisaj = éntralo, imperativo chokisaj (2 Corintios 10,5: qokisaj: nosotros le hacemos entrar) Okisam = ha sido instituido, predestinado (Hebreos 7,11: ... puwi' ri are' okisam ri Pixab': sobre él está instituido la Ley; 1 Pedro 1,20) Okojik = poner (Lucas 1,10) Okoq = al contrario (Mateo 20,26) Ok’al = cien (Marcos 4,8; 6,40; 10,30; 15,39; Mateo 18,28) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

281

Ok’al = cien (Romanos 4,19) Ok’owinaq = él ha pasado (2 Corintios 11,23) Ok’owinaq = ha pasado (Hechos 24,24) Ok’owinaq = ya pasado (Lucas 8,28) Ok’owinaq = ya pasado (Marcos 9,2; 13,24; Mateo 25,19) Ok’owinaq= ya ha pasado (Gálatas 1,18) Ok’owinaq = algo que ya pasó, que ya sucedió (Apocalipsis 21,4) Om = malanga (Lucas 15,16) Opanem = llegada (sin definir quien llega) (Lucas 9,51) Opaninaq = llegado (Juan 1,39; 5,24) Opaninaq = ya ha llegado (Filipenses 3,16: ujopaninaq: nuestro llegado) Opaninaq = ha llegado (1 Juan 4,18: man opaninaq ta pa...: no ha llegado en) Oqatalik = él está perseguido (2 Corintios 4,9) Oqatanem = la persecución (Romanos 8,35) Oqatanem = persecución (Mateo 13,21) Oqatanik = persecución (2 Corintios 12,10) Oqatalik= es perseguido (2 Timoteo 3,1: inoqatalik: soy perseguido) Oqtam = perseguir (Mateo 23,34) Oq’ej = llanto (Marcos 5,39; 14,72; Mateo 2,18) Oq’ej = llorar, llanto; verbo de la serie A. Oq'ik: llora; verbo de la serie C (2 Corintios 2,4) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

282

Oq’ej = llanto (Hebreos 12,17: chi ruk' roq'ej xraj weta xkowinik: aunque lo quiso lograr con su llanto) Oq’ej = lamento, llanto (Apocalipsis 18,7) Oxib’ = tres (Marcos 8,2) Oxib’ uch’aqapil = tres partes (Apocalipsis 8,8 oxib' uch'aqapil ri polow kujal kik'el: tres terceras partes del mar, se volvió sangre) Oxk’al = sesenta (Marcos 4,8) Oxk’alkab’lajuj = sesenta y doce (3 veces 20 + 12) (Lucas 10,17) Oxk’allajuj = 60 + 10: 70 (Mateo 18,22) Oxk’allajuj = setenta (Hechos 23,23) Oxmul = tres veces (2 Corintios 11,25) Oxmul = tres veces (Marcos 14,30; Mateo 26,34) Oyowal = cólera (Marcos 10,41; 15,7; Mateo 3,7) Oyowal = la cólera, el enojo (Romanos 4,15)

O’ O’k’al = cien (Hechos 1,15)

P Pa = dentro de (Marcos 1,2) Pa rech wi = por sí mismo, en sí mismo (Romanos 14,7) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

283

Pache’ = en la cárcel (Efesios 3,1) Pach’um = está trenzado (1 Pedro 3,3) Pajb’al = medida (Marcos 13,33; Mateo 23,32) Pajb’al = copa (Apocalipsis 16,21) Pajb’alamaja’ = copa (1 Corintios 10,16) Pajb’alamaja’ = copa de vino (Marcos 10,39; 14,23; Mateo 26,27) Pajb’al salwa’t = una medida de cebada (Apocalipsis 6,6) Pajib’al = copa; medida (Juan 2,6) Pakom = descubierto (2 Corintios 3,14 maja' pakom: no se había descubierto) Paka’y = palmas (Juan 12,13) Palaj = cara (keb’ ipalaj = hipócritas) (Marcos 7,6; 5,39) Palajil = cara (keb’ taqpalajil = hipócrita) (Mateo 23,28) Palomax = paloma (Marcos 1,10; 11,15; Mateo 3,16) Pam = estomago (1 Corintios 6,13: chqapam: nuestro estomago) Pam = estómago (Marcos 6,9) Pam = estomago (Romanos 13,13: ipam: vuestro estómago) Panib’al = lugar de refugio, tienda, rancho (Hebreos 6,18; 8,2; 9,11; 11,9: pa taq panib’al: en unas tiendas) Panib’al = lugar de refugio, tienda, rancho (Hebreos 6,18; 8,2; 9,11; 11,9: pa taq panib’al: en unas tiendas) Panik’aj = en medio de (Mateo 18,2); mitad (Marcos 3,3); parte de (Marcos 12,2) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

284

Panik’aj = en medio de; mitad de (Lucas 19,8) Panik’aj = en medio de (Hebreos 6,17) Panik’ajal = mitad (Marcos 6,23) Paqab’am = elevado más que el cielo (Hebreos 7,26) Paqal = elevado (Marcos 14,3: paqalrajil: su precio elevado; Mateo 26,7) Paqal b’a’ = que suba él (Hebreos 6,1: chujpaqalb’a’: subamos nosotros; imperativo segunda persona plural) Paqalem = subiendo (Marcos 10,33) Paqalinaq = está subiendo (participio del verbo paqi'k: subir) (Apocalipsis 7,2) Paqalnaq = subido (Juan 3,13; 7,10: epaqalnaq: ellos ya habían subido plural animado;11,55) Paq’ij = de día (Marcos 4,27; 5,5) Paq’tajinaq= está rajado (Santiago 1,8) Pas = cinturón (Mateo 10,9) Pasach = lo que sea (2 Corintios 11,21 xaq pasach uwach: lo que sea que demuestre) Patan = servicio (1 corintios 7,19: upatan: su servicio) Patan = servicio (Marcos 7,7) Patan = servicio (Gálatas 2,6: upatan: su servicio; 3,4) Patanajik = servicio (2 Corintios 5,18) Patanajik = acción de servir (Gálatas 5,22) Patanaxik = servicio (Marcos 1,31) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

285

Patanaxik = ser servido (2 Timoteo 1,18: nupatanaxik: el hecho de que yo sea servido) Patanijel = servidor (1 Corintios 7,21) Patanijel = servidor (Marcos 9,35) Patanijik = servicio (sustantivo); servir, verbo (Romanos 12,7) Pataninel = servidor (Marcos 1,2; 13,34) Pataninel = servidor, sustantivo. (Romanos 6,6: ujpataninel: nosotros somos servidores) Paxik = roto, quebrantar (Apocalipsis 2,27: jacha kipaxik...: como se rompe, como se quebranta) Paxinaq = cascada (Mateo 12,20) Payu’ = tela (Marcos 15,38) Payu’ = tela; pañuelo (Hechos 19,12) Pek = cueva (Lucas 9,58) Petb’al = llegada (Mateo 24,3.37) Petinaq = ha venido (Hechos 21,27) Petinaq = viene (Lucas 22,1) Petinaq = viniendo (Marcos 11,30; 13,26; 14,1) Petinaq = él viene (Gálatas 2,21) Petinaq = ha venido (1 Juan 4,1: petinaq chi ruk’ ri Dyos: ha venido de Dios) Petinaqchik = ya ha venido (Marcos 9,13) Petinaq uloq = viene, de allá para acá (ver verbo petik) (Marcos 1,7) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

286

Petinaq uloq = él o ella está viniendo de allá para acá. Uloq adverbio de lugar (Romanos 11,36; 13,12) Petinaq uloq = viene de allá para acá (Santiago 1,17) Pirtajinaq = está partido; participio del verbo (1 Corintios 1,13) Pisom = envuelto (Juan 11,44) Pixab’ = ley (Romanos 4,15) Pixab’ = mandamiento, ley, consejo (Marcos 7,7; 12,28; Mateo 5,18) Pixab’anik = acción de aconsejar (Marcos 8,15) Pixb’anik = prescripción, ley (Hebreos 9,19: ronojel taq ri upixb’anik ri Pixab’: todas las prescripciones de la ley; Hebreos 12,16: xujal ri Pixb’anik taqal chrij ri are': cambio el derecho que a él le pertenecía) Pixb’anik = aconsejar; verbo de la Serie C. (2 Corintios 8,10) Polow = mar (Marcos 1,16; 6,47; Mateo 18,6) Pomaj = diarrea (Hechos 28,8) Poqlaj = polvo (Hechos 23,22) Poqlaj = polvo (Lucas 10,11) Poqlaj = polvo (Mateo 10,14) Porob’al = lugar donde se quema (aquí altar del incienso) (Lucas 1,11) Puch = acaso (1 Corintios 10,22.29; 12,29) Puch = acaso (Juan 4,12; 7,41) Puch = acaso (Mateo 7,16; 27,4.25) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

287

Puchi’ = filo de... (Hebreos 11,34: xeanimaj chuwach ri upuchi' taq ri ch'ich': huyeron al filo de la espada) Pune’taj = a pesar de (Filemón 8) Pune’taj = aunque sea (Hebreos 5,11, 12,17; Santiago 3,4) Pune’tane’ = a pesar de que (1 Corintios 13,1) Pune’tane’ = a pesar de, aunque (Filipenses 1,18; 3,4; 1 Tesalonicenses 1,7) Pune’tane’ = a pesar de (2 Pedro 2,5) Puq’ab’ = en sus manos (Mateo 27,2) Pusim uwi’ kikowil= circuncidados, circuncisos (Gálatas 2,8) Pusim uwi’ ukowil = circunciso (Tito 1,10: pusim uwi’ kikowil: circuncidados) Pusinik = operación (Efesios 2,11) Pusinikuwi’ kowilal = circuncisión (Hechos 7,8) Putzal = al lado de... (Filipenses 2,22) Puwi’ = sobre él (también sombrero) (Marcos 1,10; 13,15) Pwaq = dinero (Marcos 2,15; 5,26; 12,15.41)

Q Qab’antajik = nuestra forma de ser (1 Corintios 8,8) Qaj = nosotros queremos (Mateo 27,25) Qajik = alquilado (Marcos 12,1; Mateo 21,33) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

288

Qajik = alquilar; prestado (Lucas 20,9) Qajinaq = bajado (Juan 3,13) Qajinaq = bajado (Mateo 8,14; 14,15) Qajinaq uloq = ha bajado desde allá hasta aquí (Santiago 3,15) Qakub’a’m qak'u'x = nosotros confiando (2 Tesalonicenses 3,4: qakub’a’m ri qak’u’x: nosotros tenemos plena confianza) Qak’amom = nosotros hemos recibido (Juan 1,16) Qaq’ = nuestra lengua (Santiago 3,8) Qas = verdadero (Marcos 7,9; 13,5) Qas = seguro (Hebreos 9,26) Qasalja’ = el que bautiza, bautista (Marcos 1,4; Mateo 11,11) Qasna’ = bautismo (1 Corintios 1,13: iqasna’: el bautismo de ustedes) Qasna’ = bautismo (Hechos 19,4) Qasna’ = bautismo (Marcos 1,4; 10,39; 11,30; Mateo 21,25) Qastzij = verdad (Marcos 12,14; 13,30) Qaxb’al = lo que sobra (Marcos 12,44) Qälaj = invierno (Marcos 13,18) Qech = es nuestro, primera persona del plural (1 Corintios 10,17) Qetal = nuestra medida (2 Corintios 10,15) Qilixik = nos atendieron (Hechos 28,10) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

289

Qilom = hemos visto (Marcos 9,38) Qilom = nosotros hemos visto (Juan 1,14) Quch’inik = crujir (Lucas 13,28) Quch’uch’em = rechinar (Mateo 8,12; 13,42; 24,51) Qul = cuello y garganta (Romanos 3,13: upakiqul: en la garganta de ellos o ellas) Qulaj = cuello (Juan 10,10) Qumub’al = copa (Juan 18,11) Qumub’al = copa (Lucas 11,39) Qumub’al = copa (Marcos 7,4; Mateo 20,22; 23,25) Qumunem = la acción de beber (1 Corintios 10,7) Qumuninaq = él ha bebido (1 Corintios 12,13: ujqumuninaq: nosotros hemos bebido)

Q’ Q’ab’ = mano (Marcos 3,1) (siempre con posesivo uq’ab’ = su mano); rama de árbol (Marcos 4,32; 11,8; 13,28) Q’ab’ = mano, brazo (Romanos 11,18: uq’ab’ ri che’: la rama de árbol) Q’ab’aj cho ri jolomaj = manos sobre la cabeza (Hebreos 6,2: ukojik ri q'ab'aj cho....imposición de manos sobre la cabeza) Q’ab’arel = borracho (1 Corintios 6,10: eq’ab’arelab’: plural) Q’ab’arel = borracho (Hechos 2,15: eq’ab’arelab’: borrachos) Q’ab’arel = borracho (Lucas 7,34) Q’ab’arel = borracho (Mateo 11,19; 24,49 (plural: eq’ab’arelab’)) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

290

Q’ab’arik = borrachería (Lucas 21,34) Q’ajajenik = alabanza (Hebreos 13,15: jun tab'al toq'ob' rech q'ajajenik utzalaj taq tzij...: un sacrificio de alabanza) Q’alaj = invierno (Hechos 27,12) Q’alaj = se ve, es visible, revelado, (Filipenses 2,23) Q’alaj = evidente, descubierto (Hebreos 4,9.13) Q’alajisab’al = lugar de revelación (Gálatas 1,12; 2 Tesalonicenses 2,2) Q’alajisam = revelado (Juan 17,6: nuq’alajisam: yo he revelado) Q’alajisanik = revelación (1 Corintios 14,6) Q’alajisanik = revelación (Marcos 4,22) Q’alajisanik = revelación (1 Timoteo 6,14: uq’alajisanik: su revelación) Q’alajisanik = revelación (Apocalipsis 1,1: ri uq’alajisanik ri Jesus Kristo: la revelación de Jesús Cristo) Q’alu’n = manojo de (Hechos 27,3) Q’an = maduro, amarillo (Marcos 4,29) Q’an pwaq = oro (Mateo 2,11) Q’an pwaq = oro (Hebreos 9,4: q’an pwaqalaj q'eb'al: recipiente de oro; adjetivo superlativo; Santiago 2,2: q’analaj pwaq: oro; adjetivo superlativo) Q’analaj pwaq = oro (Apocalipsis 5,8) Q’anch’ich’ = metal amarillo (1 Corintios 13,1) Q’anaq’ = un tipo de árbol (Lucas 19,4) Q’anarinaq = madurado (Lucas 10,2) Q’anarinaq = madurado (Mateo 9,37) Q’apoj = virgen (1 Corintios 7,25: eq’apojib’: vírgenes; plural) Q’apoj = virgen (Mateo 1,23; 25,1) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

291

Q’aq’ = fiebre, fuego (Lucas 4,39) Q’aq’ = fuego, fiebre (Marcos 1,30; 9,22.49; 14,54; Mateo 8,14) Q’aq’ = fuego, calor (1 Timoteo 4,2: q’aq’alaj: calientísimo; adjetivo superlativo) Q’aq’ = caliente (Apocalipsis 7,16: q’aq’alaj: muy caliente) Q’aq’al = calor (Mateo 20,12) Q’ataltzij = juez (1 Corintios 6,4) Q’ataltzij = juez (Juan 3,28) Q’ataltzij = tribunal (Marcos 13,9; Mateo 5,25; 18,16) Q’ataltzij= gobernador (1 Timoteo 3,12) Q’ataltzij = testigo (Apocalipsis 1,5) Q’ataltzij chwij = mi testigo (Apocalipsis 11,3: eq’ataltzij chwij: mis testigos) Q’atal(ik) = limitado (Juan 12,35; 13,33) Q’atb’altzij = gobernador (Marcos 13,9); juicio (Marcos 14,63) Q’atb’altzij = gobernador (Hechos 17,6: eq’atb’altzij: gobernadores) Q’atb’altzij = gobernador (Romanos 13,7) Q’atb’altzij= autoridad, testigo (1 Tesalonicenses 2,5) Q’atoj = cosecha (Juan 4,35) Q’atoj = siega (Marcos 4,29; Mateo 13,30) Q’atoj = segar (Apocalipsis 14,15) Q’atojtzij = juicio (Marcos 3,1; 6,11; 10,33; 12,40) Q’atojtzij = juicio (Romanos 8,1) Q’atom = cortado (Romanos 11,19) Q’atomuwi’ riukowil = circuncisión (1 Corintios 7,18)

________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

292

Q’axalutzijriDyos = intermediario de la palabra de Dios: Profeta (Marcos 1,2; 6,4; 13,22; Mateo 23,30) Q’axeb’al = Pascua (1 Corintios 5,7: qaq’axeb’al: nuestra Pascua) Q’axeb’al = Pascua (Mateo 26,1; 26,17) Q’axeb’al = paso (1 Corintios 16,7: nuq’axeb’al: mi paso) Q’axeb’al = pascua (Hebreos 11,22: ri kiq’axeb’al ri eralk’uwa’l ri Isra’el: el éxodo, el paso de los hijos de Israel) Q’axeb’al utzij ri Dyos = profecía (1 Corintios 14,1) Q’axel = fin (Marcos 13,31; Mateo 24,35) Q’axel q’atb’altzij = gobernador (Mateo 27,21) Q’axel tzij = mediador (Gálatas 3,19) Q’axel tzij = mediador, intercesor (Hebreos 12,24; 1 Juan 2,1: q’axel qatzij: nuestro mediador, nuestro intercesor) Q’axem = ha sido pasado (Gálatas 5,19.21) Q’axem utzij ri Dyos = ha sido profetizado, profecía (1 Tesalonicenses 5,20) Q’axim = pasado (Marcos 7,13) Q’axinaq = él ella ha pasado (Juan 4,18) Q’axinaq = él ha pasado (1 Corintios 5,7.8) Q’axinaq = ha pasado (Hechos 5,7; 28,6) Q’ayes = hierba (1 Corintios 3,12) Q’ayes = hierba (Marcos 6,40; Mateo 6,30; 13,36) Q’ayinaq = corruptibilidad, lo que se pudre, está podrido. Participio del verbo q'iyik (Romanos 8,21) Q’a’lb’al ik’u’x = vuestra consolación (1 Tesalonicenses 2,12) Q’älaj = época de invierno (1 Corintios 16,6) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

293

Q’älaj = invierno (2 Timoteo 4,21) Q’älaj = diluvio (2 Pedro 2,5; 3,6). Q’eb’al = tinaja (Juan 2,6, 4,28: uq’eb’al: su tinaja posesivo tercera persona singular) Q’eb’al = tinaja (Marcos 7,4; 14,13) Q’eb’al = tinaja (Hebreos 9,4) Q’eb’un = aneto (Mateo 23,23) Q’eq = negro (Mateo 5,36) Q’eq = negro (Apocalipsis 6,5) Q’eqalaj = muy negro (superlativo) (Mateo 24,39) Q’eq’um = tiniebla (Mateo 4,16; 25,30) Q’equ’m = tiniebla, oscuro, oscuridad (Hebreos 12,18) Q’e’l = lo viejo de... (Romanos 6,6) Q’e’l = viejo (refiriéndose solo a cosas) (Mateo 9,16) Q’et = surco, ola del mar (Santiago 1,7: ri uq’et ri polow: la ola del mar; Judas 13: e’uq’etal rech ri polow: ellos son como ola del mar) Q’e’tal = surco, en este caso los surcos del mar: olas (Marcos 4,37) Q’ij = día, sol (Marcos 1,9; 13,17.24); gloria (Marcos 6,21) Q’ij(il) = gloria (1 Tesalonicenses 2,6: qaq’ij: nuestra gloria) Q’ijil = gloria (Marcos 8,38); tiempo de dar fruto (Marcos 11,13; 12,2) Q’ijilam = está glorificado (Juan 13,31) Q’ijilanik = el culto (Romanos 9,5; 12,1) Q’ijilanik = gloria (Lucas 19,38) Q’ijilanik = culto (Hebreos 9,21) Q’ij(i)lanik = culto (Gálatas 5,20; 3,5) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

294

Q’ijsaq = (Juan 1,3: choq’ijsaq: en la existencia) Q’ijlanem = la gloria (Apocalipsis 1,6; 7,12) Q’ijlanik q’ijilanik = culto (Marcos 7,7; Mateo 4,10; 15,9) Q’ijlanik = culto (Hechos 7,42) Q’ijsaq = (Juan 1,3: choq’ijsaq: en la existencia) Q’ilik = impedir, impedido (1 Tesalonicenses 5,12: eq’ilik: los queles impiden) Q’ilik ib’ = limitarse, acción de impedirse a sí mismo (Hechos 24,25) Q’ilinik = limitación, acción de impedir (Hechos 4,29) Q’inaq = podrido (Santiago 5,2) Q’inom = rico (Marcos 10,25; Mateo 27,57) (plural q’inomab’ Marcos 12,41) Q’inomal = riqueza (1 Corintios 7,31) Q’inomal = riqueza (Marcos 4,19; 10,21; Mateo 6,19; 19,21) Q’inomarinaq = está enriqueciendo (Apocalipsis 3,17: inq’inomarinaq: yo estoy enriquecido) Q’i’tajinaq = agobiado (Mateo 11,28) Q’ojom = instrumento musical (1 Corintios 14,7) Q’ojom = música (Lucas 15,25) Q’ojom = música, instrumento de música (Apocalipsis 5,8; 18,22 kiq’ojom: la música de ...) Q’ol = resina (Mateo 2,11) Q’or = masa (1 Corintios 5,7) Q’or = masa, pasta (Gálatas 5,9) Q’or = masa (Hebreos 12,15) Q’osib’al = aporreador (palo para aporrear) (Lucas 3,17) Q’osib’al = van; palo que se usa para aporrear maíz, trigo… (Mateo 3,12) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

295

Q’oxom = dolor (Lucas 16,23; 17,25) Q’oxom = dolor (Marcos 13,8; Mateo 8,6; 24,8) Q’oxom = dolor (1 Tesalonicenses 5,3) Q’oxom = dolor (Apocalipsis 16,10) Q’oxomal = dolor (1 Corintios 5,7: uq’oxomal: su dolor; posesivo; tercera persona del singular) Q’oxomal = dolor (Lucas 4,40) Q’oxomal = dolor grande (Mateo 4,23) Q’oyob’a’m = acostado (Marcos 4,38) Q’oyol(ik) = acostado (Juan 5,3; 13,23) Q’oyol(ik) = acostado (Lucas 16,20) Q’oyol(ik) = él – ella está acostado (Marcos 2,4; 7,30) Q’oyolinaq = acostado (Lucas 11,7: ujq’oyolinaq: nosotros estamos acostados) Q’usul rij = encorvado (Lucas 13,11) Q’utum = salsa (Juan 13,26) Q’ux = mita (Mateo 6,20) Q’u’ = túnica (Juan 19,23 uq’u’ = su túnica) Q’u’ = túnica; chamarra (Hechos 12,8) Q’u’ = túnica; chamarra (Marcos 6,9); abrigo (Mateo 5,40) Q’u’b’al = lugar de la túnica (Marcos 15,46)

R Rab’ = la raíz (Romanos 11,18) Rab’ = raíz (Marcos 4,6; 11,20; Mateo 13,21) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

296

Rab’ = raíz (Efesios 4,16) Rab’ = raíz (Hebreos 12,15: urab’: su raíz) Rab’ = raíz (Apocalipsis 22,17) Rab’arik = largo (Juan 19,39: rab’arik nimalaj ch’ich’: una lanza) Rachajil = su esposo (Mateo 1,20) Rachalaxik = sus hermanos (Juan 1,11) Rachik’ = su sueño (Mateo 1,20) Rachi’l = su amigo (Lucas 23,12: kachi’l kib’: amigos él uno del otro) Rachi’l = su compañero (Marcos 1,36; Mateo 24,49) Rachi’l = su compañero, su amigo (Apocalipsis 8,4) Rachi’l che’ = bastón (Mateo 26,47) Rachoch = su casa (Marcos 1,29; 6,4; 13,15) Rajalab’alil = el número de... (Apocalipsis 13,17) Rajawal ri ja = piedra angular de la casa (Lucas 20,17) Rajawal ja = centro del techo de la casa (Marcos 12,10; Mateo 21,42) Rajawal ja = centro del techo de la casa (Hechos 4,11) Rajawal ja = centro del techo (Efesios 2,20) Rajawal ja = centro del techo de la casa (1 Pedro 2,6) Rajawaxik = necesario (Marcos 2,17; 7,11; 13,10; Mateo 3,14) Rajawib’al ri Dyos = reino de Dios (Marcos 4,30; 14,25) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

297

Rajil = precio (2 Corintios 12,16) Rajil = precio; valor (Marcos 8,37; 14,3.11) Rajil utz’aqat = su prójimo (Marcos 12,31.33) Ral = su hijo de mujer (Marcos 7,25); interés (Mateo 25,27) Ralaxib’al = su nacimiento (Hechos 3,2) Ralk’uwa’l = su descendencia (Marcos 12,19) Ranab’ = la hermana de hombre (Romanos 16,1: qanab’: nuestra hermana) Ranab’ = hermana de hombre (1 Timoteo 5,2: e’awanab’: tus hermanas) Rapuxik = azotado (Hebreos 11,36: kirapuxik: ellos son azotados) Raqanil = noticia sobre (Mateo 11,2) Raqanil = noticia sobre… (Juan 7,32) Raqanil = divulgación, del verbo divulgar (2 Tesalonicenses 3,1) Raqanja = columna de la casa (1 Timoteo 3,15) Raqanja = columna, poste (Apocalipsis 3,12) Raqoj chi’aj = grito (Lucas 23,23) Raqoj chi’aj = grito, algarabía (Hechos 17,8: raqoj taq chi’aj: gritos) Raqoj chi’aj = grito (Hebreos 5,7; 2 Pedro 2,18) Raqoj chi’aj = grito (Apocalipsis 5,12) Raqow chi’aj = grito (Mateo 25,6) Rawasaxik = como era la costumbre (Juan 19,40) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

298

Rawasim = lo que prohíbe su tradición (Marcos 7,13) Rax = verde (Marcos 5,15) Raxakan = serpiente (Lucas 10,19) Raxakan = serpiente (Mateo 23,33) Raxkyaq’ab’ = arco iris (Apocalipsis 4,3; 10,1) Raxroj = de color verde, verdusco (Apocalipsis 6,7) Rayib’al = deseo (2 Corintios 1,1: urayib’al: su deseo; 7,11) Rayib’al = deseo (Lucas 12,47) Rayib’al = deseo (Marcos 7,22; Mateo 7,21) Rayib’al = deseo (Romanos 9,17: nurayib’al: mi deseo; 15,1: qarayib’al: nuestro deseo; 15,5. Irayib’al: vuestro deseo o el deseo de vosotros) Rayib’al = deseo, voluntad (Hechos 22,14: urayib’al: su voluntad, su deseo) Rayib’al = deseo (Gálatas 5,16: urayib’al: su deseo) Rayib’al = deseo (1 Timoteo 5,11: kirayib’al: el deseo de ellos) Rayim = deseado (Lucas 22,15: nurayim: he deseado) Rayim = deseo (Mateo 23,37) Rayinik = desear, verbo de la serie “C”. (Romanos 13,14: urayinik: el deseo de él o de ella, tercera persona singular.) Rayinik = deseo (1 Pedro 4,3) Ra’lal = ligero (Mateo 11,30) Ra’lal = el peso de... (Apocalipsis 16,21) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

299

Rech = de él ‐ ella (Marcos 1,5) Rech = es de... (1 Juan 4,5: ri e’are’ erech ri uwachulew: ellos son del mundo) Rechb’al = su herencia (Marcos 12,7) Rechb’al = su herencia (Apocalipsis 21,7) Rejalab’alil = el número de (Hechos 4,4) Rejalab’alil = su número (Mateo 1,17; 10,30) Rejalaxik = su número (Mateo 18,24) Rejalb’al = su fecha (Marcos 13,32; Mateo 24,36) Relb’al = su salida (Marcos 15,39) Relb’al q’ij = oriente (Lucas 12,55) Relb’al q’ij = oriente (Mateo 2,1; 8,11; 24,27) Relb’al q’ij = oriente (Apocalipsis 7,2) Relik = su salida de él (Lucas 9,39) Remel(ik) = estar en su gloria (Marcos 10,37) Remelik = está en su gloria (Lucas 9,26) Remelik tik’ilik = está en su gloria (Marcos 13,26; Mateo 24,30) Reqaxik = cargado (Lucas 23,26) Reqa’n = su cargo (Mateo 19,10) Reqle’n = la autoridad de él ‐ ella (Marcos 1,22; 13,34; Mateo 7,29; 8,9) Reqle’n = su autoridad de él – ella (Lucas 9,46; 19,2) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

300

Resaxik = acción de aprender, voz pasiva (Juan 4,15) Resaxik = acción de sacar (Hechos 12,17) Resaxik = sacar (Lucas 6,42) Resaxik = acción de sacar (Colosenses 4,5) Retal = signo (1 Pedro 3,21: xane are retal rech chuwach ri Dyos: es el signo delante de Dios) Retal k’utb’al = signo (Apocalipsis 20,11) Retaxik = medir (Gálatas 1,11) Reta’m = lo sabe (Marcos 1,24; 5,33; 12,15; 13,32) Reta’m = él lo sabe (Hebreos 10,2: ellos lo saben) Reta’mab’al = sabio (Mateo 2,1) Reta’mab’al = su sabiduría (Hechos 4,28: aweta’mab’al = tu sabiduría) Reta’maxik = él conociendo (Juan 7,15) Reta’maxik = ser conocido (Hechos 2,22; 18,24; 22,3) Reta’maxik = ha sido conocido (Gálatas 1,11) Reta’maxik = aprendido (Apocalipsis 14,3: chi retamaxik...que pudiera aprender) Retzalal = la maldad de..., adjetivo posesivo, tercera persona singular, sustantivo. (Romanos 3,8; 4,7) Retz’ab’axik = suerte (Marcos 15,24) Reye’b’al = su esperanza (Mateo 12,21) Reye’b’al = su esperanza (Tito 1,2: weye’b’al: mi esperanza) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

301

Reye’m = lo espera (Hechos 20,23: inreye’m: me está esperando; 26,7: keye’m: ellos están esperando) Reye’m = lo espera (Marcos 15,43; Mateo 24,50) Reye’m = lo está esperando (Juan 5,3: keye’m: ellos lo están esperando, tercera persona plural) Reye’xik = esperado (Filipenses 2,24; 1 Tesalonicenses 1,10) Ri = adjetivo demostrativo: este (Marcos 1,1) Ri jun q’ij chi apanoq = el día siguiente (ri: adjetivo demostrativo; jun: uno, q’ij = día; chi: inmediatamente; apanoq: inmediatamente) (Juan 1,29) Richik’ = su sueño (Hechos 22,17: nuwichik’: mi sueño) Rij = suerte (Hechos 1,26) Rij = detrás de... espalda (1 Timoteo 4,3) Rija’al = su posteridad (Marcos 12,20) Rija’lil = su linaje; su descendencia (Juan 7,42) Rikil = comida (Hebreos 12,16) Rikyaq’ab’ = su derecha (Marcos 14,62; Mateo 26,64) Rik’ilal = su salario (Juan 10,12) Ril rech ri jastaq rech = su ecónomo (Gálatas 4,2: eril rech ri jastaq rech: sus ecónomos, sus administradores) Ril rech = testigo (Hechos 10,41: eril: plural) Rilik = acción de observar (Juan 5,39) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

302

Rilik = mirar fijamente (Hechos 3,4; 20,31; 23,15: mirar fijamente) Rilik = ser visto (1 Corintios 12,22; 13,11; 2 Corintios 10,7) Rilik = ver. Del verbo ilo. Tercera persona singular, segunda voz del verbo, pasivo (Romanos 9,1) Rilik = visto (Lucas 1,2) Rilik = visto (del verbo ilo) (Marcos 5,14; 11,13; Mateo 9,22) Rilik = visto (Efesios 5,10: segunda voz del verbo, tercera persona singular) Rilik wij = examinando mi caso (Hechos 28,18) Rilik = él es visto (Hebreos 12,15) Ripab’al = cruz (1 Corintios 1,13.23) Ripab’am = crucificado (Mateo 27,44) Ripatajinaq = crucificado (Mateo 27,35) Ripb’al = cruz (Marcos 8,34; Mateo 16,24; 23,34) Ripib’al = cruz (Marcos 15,13) Ripib’al = la cruz (Romanos 6,6) Riqitajinaq wi = su realidad (el lugar) (Hechos 12,12 (reconoció la realidad en la que se encontraba)) Riqoj chi’aj = grito (Mateo 2,18) Riqoj ib’ = reunión, encuentro (Gálatas 2,9; Efesios 4,16: junam riqoj ib’: unidad; Filipenses 2,1; 3,10)

________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

303

Riqoj ib' = encuentro, comunión, común unidad (2 Corintios 9,13; riqoj iwib': la comunión de ustedes...) Riqoj ib’ = encuentro (1 Juan 1,3) Riqom = encontrado (Hechos 3,13: kiriqom: ellos han encontrado) Riqom = encontrado (Lucas 1,30; 23,2: qariqom: nosotros hemos encontrado) Riqom = encontrado (Mateo 8,10) Riqonik = tesoro (Mateo 13,44) Rismal chij = lana de oveja (Hebreos 9,19) Rismal chij = lana de oveja (Apocalipsis 1,14) Rismal ri kameyo = lana del camello (Mateo 3,4) Ri’ umam = el nieto de él o elle (1 Timoteo 5,4: ri' taq umam: sus nietos) Ri’j = anciano (1 Corintios 14,20: ri’jab’: ancianos; plural) Ri’j = anciano (plural eri’jab’) (Marcos 11,27; Mateo 21,23) Ri’j = viejo (Juan 3,4: ri’j winaq: anciano) Ri’j = anciano (1 Timoteo 4,14. Eqari’jab’: nuestros ancianos; 5,17) Ri’j winaq = anciano (2 Juan, 1) Rokib’al = su entrada (Hechos 3,2) Rokib’al = su entrada (Marcos 1,45; Mateo 27,60) Rokisaxik = acción de entrarlo (Juan 18,16)(en este caso entró a Pedro) Rokisaxik = ser entrado (Lucas 5,18) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

304

Ronojel = todo (Marcos 1,11) Ronojel = todo (Romanos 12,3: iwonojel: todos vosotros, segunda persona del plural) Ronojel jas uwach = toda cosa (Apocalipsis 19,6) Ronojel mul = todas las veces (Romanos 15,22. La partícula mul, siempre va acompañada del adjetivo numeral: Kamul, dos veces. Oxmul, tres veces) Roqatam = persiguiendo (Mateo 15,23) Roqorik ratz’yaq = ropaje largo, túnica (Apocalipsis 1,13) Roq’ib’al = su sonido (1 Corintios 14,7; 15,52) Roq’ob’al = ruido (Hebreos 12,19) Royowal = su enojo (Marcos 10,14; 14,2) Rub’ilom taq iwib’ = unos con otros (1 Tesalonicenses 3,12; 4,18) Ruk’ = con él (Marcos 1,5) Ruk’am = él lleva... (Apocalipsis 6,2) Ruk’am = acción de llevar, de sostener. Del verbo uk'aj (Serie “A”). Participio del verbo, tercera persona singular (Romanos 11,18) Ruk’am = acción de llevar, él lleva (Hechos 14,12) Ruk’am = él lo lleva (2 Corintios 1,12) Ruk’am = lo lleva (Marcos 14,3) Ruk’am = él lleva (1 Timoteo 4,8) Ruk’am = ha llevado (1 Pedro 4,16; 2 Juan 10; Judas 12: participio del verbo)

________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

305

Ruk’ya’ = bebida de... o su bebida. Uk'ya', bebida. Adjetivo posesivo, tercera persona singular. (Romanos 12,20) Ruk’ na k’u wa’ weri’ = con todo esto (Hechos 3,20) Rumal = a causa de (2 Corintios 12,21: iwumal: por causa de ustedes) Rumal = por él, a causa de… (Marcos 1,30) Rumal k’u wa’ = por esto mismo (Hechos 6,3) Rumal k’u weri’ = a causa de esto (1 Corintios 10,14) Rumal k’uri’ = por eso, a causa de eso (Hebreos 2,2) Rumal k’uwa’ = por eso (Lucas 7,7) Rumal k’uwa’ = a causa de, por eso mismo (Romanos 1,15) Rumal rech che = porque (Marcos 5,4) Ruqxa’ni’xik qib’ = Nosotros nos encomendamos (2 Corintios 5,12) Rutzil uwach = salutación (Marcos 9,15; 12,38; 15,18) Ruxik = ser (Hechos 5,36) Ruxlab’ = su olor (Juan 11,39) (en este caso ya tiene mal olor)

S Sachab’alkimak = perdón de los pecados (Lucas 14,18) Sachb’al = olvido, perdón (Marcos 1,4) Sachb’al ib’ = perdición (2 Tesalonicenses 2,3) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

306

Sachb’almak = misericordia (Mateo 9,13; 12,7), perdón de los pecados (Mateo 26,28) Sach(ik) = verbo perderse (kisach na wi: ellos van a la perdición) Sachib’al = perdición, corrupción (1 Corintios 15,50; 2 Corintios 4,8) Sachib’al = lugar de perdición (Filipenses 3,19: sachib’al ib’: perdición de uno mismo) Sachib’al ib’ = perdición (Hebreos 10,39) Sachib’al k’u’x = algo que sorprende (Juan 9,30) Sachib’al k’u’x = perplejo; maravilla; sorpresa (Marcos 6,20) Sachib’al k’u’x = algo extraño (1 Pedro 4,12) Sachi’b’al makaj = perdón de los pecados (Efesios 1,7) Sachinaq = error (Marcos 12,24.27); perdido (Mateo 12,6; 15,24; 18,12) Sachinaq = perdido (2 Corintios 4,3: esachinaq: ellos están perdidos) Sachinaq = perdido (Juan 17,12) Sachinaq = perdido (Lucas 19,10) Sachinaq = está perdido (2 Tesalonicenses 3,2: esachinaq: ellos están perdidos) Sachinaq = perdido (2 Timoteo 1,5) Sachinaq = él se ha perdido (Hebreos 3,10; 5,2: ri winaq che esachinaq: la gente que se ha perdido en su camino; 1 Pedro 2,25; 1 Juan 1,8 uj sachinaq ri': estamos entonces equivocados) Sachinaquk’u’x = está sorprendido (Hechos 10,17) Sachitajinaq = gastado; borrado (Lucas 15,14) Sachom = olvidado; sachomumak = perdonado (Lucas 7,47) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

307

Sachom = perdido (Marcos 5,26) Sak’ = langosta (Marcos 1,6) Sak’ = saltamontes (Apocalipsis 9,3) Sak’aj = activo, es vivo, es listo (2 Tesalonicenses 1,11) Salwa’t = cebada (Juan 6,9) Sanalik = él está desnudo (2 Corintios 11,27) Santil = espíritu (Mateo 19,12) Santil = espíritu (Lucas 1,41) Santil = percepción (Gálatas 1,15) Sanyib’ = arena (Mateo 7,26) Sanyib’ = arena (Apocalipsis 12,18) Saq = blanco (Marcos 9,3; 16,5) Saq = blanco, claro (Gálatas 3,11) Saqalajtzij= la mera verdad, predicación de la verdad (Colosenses 4,3) Saqalajtzij = verdad (1 Timoteo 4,1) Saqalaj saqlaj = pura versadísimo (Marcos 5,33; Mateo 22,16) Saqalajtzij = verdadero (1 Corintios 5,8) Saqalajtzij = la palabra verdadera (Romanos 9,1) Saqalajtzij = la verdad (Romanos 1,25: saqalajutzij: la verdad de él) Saqali’loj = tibio (Apocalipsis 3,16) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

308

Saqapupuj= blanco brillante (Apocalipsis 19,8) Saqarisaninaq = hacer luz blanca (Mateo 4,16) Saqarisaxik = hacer blanco (Marcos 9,3) Saqatuntuj = blanquísimo (Apocalipsis 15,6) Saqb’ach = hielo, granizo (Apocalipsis 8,7; 11,19; 16,20) Saqchoq’ = cuarzo (Apocalipsis 18,12) Saqil = luz (Romanos 13,12) Saqil = luz blanca (Lucas 1,78); verdad (Lucas 20,21) Saqil = luz blanca (Mateo 4,16; 10,27; 17,2) Saqil = luz (Efesios 5,27) Saqil = luz, iluminación (Hebreos 10,32; 12,10: ri usaqil pa ri kichomab’al ri e’are’: en la luz del entendimiento de ellos) Saqmo’l = huevo (Lucas 11,12) Saqpwaq = dinero de plata (Mateo 26,15) Saqpwaq = plata (Hechos 19,24) Saquntuj = blancura (1 Pedro 1,19) Saq’or = perezoso (Hebreos 6,12: arech ri ix man ixsaq’or taj: para que ustedes no sean perezosos; Santiago 4,8) Saq’oril = perezoso (Tito 1,12: saq’orilalaj: muy perezoso) Saq’orlaj = perezoso (Mateo 25,26) Sa’j = ven (imperativo irregular de kb’ek) (Hechos 9,38) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

309

Sa’om = asado (Juan 21,9: sa’om jun kar = un pescado asado) Sa’om = asado (Lucas 24,42) Säq’ij = verano (Lucas 21,30) Säq’ij = verano (Marcos 13,28; Mateo 24,32) Sib’al = humo de (Apocalipsis 8,4: usib’al: el humo de) Sib’alaj = muchísimo (Marcos 2,2; 5,9; 9,14; 12,24; 13,18; 14,3) Sik’im = leído (Marcos 12,26; Mateo 12,3) Sik’im = él ha sido llamado (1 Corintios 1,1: del verbo sik’ij: llamar); (2 Corintios 3,2: sik'im: leído) Sik’im = llamado (1 Timoteo 6,12: at sikim wi: tú eres llamado) Sik’im = él ha sido llamado (Hebreos 3,1: ri ix che ixsik’im...: ustedes que han sido llamados; 1 Pedro 1,1: che esik’im: ellos que han sido llamados) Sik’inik = llamada (Filipenses 2,1; 2 Tesalonicenses 3,12) Sik’italik = ha sido llamado (1 Corintios 1,1: esik’italik: ellos han sido llamados, plural; 1,10: ixsik’italik: ustedes han sido llamados; 1,24) Sik’italik= está llamado (Gálatas 5,13: ixsik’italik: ustedes fueron llamados; Efesios 1,11: ujsik’italik: nosotros somos llamados; 4,1; Colosenses 3,15) Sik’italik= él ha sido llamado (Tito 1,1: esik’italik: ellos han sido llamados) Sik’italik = él ya ha sido llamado (Hebreos 9,15: esik’italik: ellos ya han sido llamados; 2 Pedro 1,10: chikojo' b'a' ichuq'ab' pa ri ixsik’ital wi: empéñense en afianzar su vocación) Silob’inaq = movido (Mateo 11,7) Silob’isam = movido (Mateo 22,43) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

310

Silob’isam = movido (verbo silob’ik) (Lucas 7,24) Sin molonel = mendigo (Marcos 10,46) Sin pwaq = limosna (Mateo 6,2) Sin pwaq = ofrenda (Hechos 3,3: sin upwaq: su ofrenda) Sipam = regalado (Apocalipsis 22,17) Sipanik = regalo (Mateo 10,8) Sipojinaq = hinchado, inflamado (Hechos 28,27) Sipojinaq = hinchado; embotado (Lucas 14,2) Siporinaq = grueso (Mateo 13,15) Siwantinimit = habitantes (Romanos 4,17: siwantaqtinimit: habitantes de los pueblos, plural) Siwantinimit = habitantes del lugar (Hechos 4,16; 17,22) Siwantinimit = habitantes del lugar (Marcos 1,33; 7,6; Mateo 2,6, 8,34) Siwantinimit = pueblo (Hebreos 5,3) Sok = nido, refugio (Marcos 4,32, Mateo 8,20; 13,32) Sok = nido; refugio (Lucas 9,58) Sokatajinaq = herido (Lucas 10,34) Sokotajinaq = está herido (Hechos 16,33; 19,16: esoktajinaq: están heridos) Sokotajinaq = él está herido (1 Pedro 2,24) Soktajinaq = herido (Apocalipsis 13,3) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

311

Soloxik = él es visitado (Santiago 1,27: are ri kisoloxik ri ak’alab’ che...: el visitar a los niños huérfanos) So’r = sordo (Lucas 7,22) So’r = sordo (Marcos 7,32; 9,25; Mateo 11,5) ¿Su? = ¿qué? (Marcos 9,16; Mateo 27,22) Sub’unel = engañador (Mateo 27,63) Sub’unel = seductor, engañador (Apocalipsis 20,10) Sub’unem = trampa (Marcos 14,1) Sub’unik = engaño (1 Corintios 3,19: kisub’unik: el engaño de ellos; 5,8) Sub’unik = engaño (Hechos 8,9) Sub’unik = engaño (Juan 1,47) Sub’unik = engaño (Marcos 7,22) Sub’unik = engaña (Apocalipsis 20,3: kisub’xik: ellos son engañados, segunda voz del verbo) ¿Suche? = ¿Por qué? (Jasche, Sutan) (Marcos 2,18; 9,11) Suk’ab’anik = acción de componer algo (Filipenses 3,1) Suk’alaj; suk’laj = muy justo (superlativo) (Marcos 6,20; 12,14; Mateo 1,19; 25,21) Suk’b’anik = preparativo (hacer lo que es recto) (Lucas 22,12) Suk’il = justicia (Mateo 3,15; 5,6; 11,19; 12,18) Suk’il = justicia (Romanos 4,13: usuk'il: la justicia de...tercera persona singular, en este caso por la justicia de la fe) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

312

Suk’il = justo (Gálatas 2,16: man suk’il taj: no es justo; 2 Tesalonicenses 1,5: suk’ilalaj: superlativo de justo) Suk’ub’a’m = preparado en orden (Lucas 11,25); seguramente (Lucas 22,33) Suk’ub’am = lo hecho justo (Marcos 10,40); preparado (Marcos 14,15; Mateo 12,44) Suk’ub’am = preparado (2 Corintios 9,2: kisuk’ub’amchikib’: ellos mismos están preparados) Suk’ub’am = recto a donde era conducido (Juan 6,21: jawi’ rikisuk’ub’amub’iwi: a donde era conducido directamente) Suk’umam = está preparado (2 Corintios 10,6: qasuk’umamqib’: nosotros mismos nos hemos preparados) Suk’umanik = la preparación (Marcos 15,42; Mateo 27,62); preparado (Mateo 25,34) Suk’umarinaq = está preparado (Apocalipsis 1,14) Suk’umatajinaq = fue preparado (2 Corintios 10,16) Suk’umatajinaq = ya está preparado (Juan 14,3) Suk’umatajinaq = ya está preparado (Apocalipsis 14,10) Suk’umatal = preparado (Mateo 22,4) Suk’umatal(ik) = ya preparado (Lucas 14,17) Suq’unb’al = el llano, la grama (Marcos 6,39) Sutalik = rodeado, envuelto (Hebreos 5,2: sutalik rij che tu'qaril: ...porque él también está envuelto de debilidad) Sutalik rij = está rodeado o rodeada (Apocalipsis 12,1) Sutim rij = él está rodeado (Hebreos 11,30: sutim /kij: ellos están rodeados) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

313

Sutk’um = huracán (Hechos 27,14) Sutul(ik) = rodeado (Lucas 21,20) Sutz’ = nube (Marcos 9,7; 13,26) Sutz’ = nube (2 Pedro 2,17: esutz’ che ke'ujurej ub'i'...: son como nubes que arrastra el viento) Su’ = flauta (1 Corintios 14,7) Su’ = flauta (Lucas 7,32) Su’ = flauta (Mateo 9,23; 11,17) Su’ = flauta (Apocalipsis 18,22) Su’t = pañuelo (Lucas 6,38) Su’t = pañuelo, servilleta (Hechos 19,12) Su’t = velo (Mateo 27,51) Su’tu wi’ mexa = mantel (su’t: servilleta; uwi’: sobre, mexa: mesa) (Hechos 11,5)

T Tab’al = altar (Mateo 5,23) Tab’al = altar (Hechos 17,23) Tab’al = altar (1 Timoteo 2,2: tab’alalaj: adjetivo superlativo) Tab’al toq’ob’ = ofrenda (Marcos 1,44; 7,11; 12,33; Mateo 5,23; 9,13; 12,4) Tab’al toq’ob’ = ofrenda (Romanos 3,25) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

314

Tab’al toq’ob’ = altar (Hebreos 13,10: qatab’al toq’ob’: nuestro altar) Tajin = gerundio, forma no personal del verbo, marca la progresión de la acción que indica el verbo siguiente (Marcos 1,16) Tajin = indica el gerundio del verbo, marca la progresión de la acción (Lucas 24,36) Tajin = forma no personal del verbo: gerundio (Efesios 6,21: tajin kinb’ano: lo estoy haciendo) Tajin = partícula que indica el gerundio del verbo (Hebreos 11,14) Taji’n = hacer surcos en la tierra (Lucas 9,62) Takma’y = cojo (Lucas 7,22) Takma’y = cojo (Marcos 9,46; Mateo 11,5; 21,14) Tak’al(ik) = parado (Marcos 10,25; Mateo 4,8; 20,6) Tak’alb’al = lugar donde se pone los pies (Mateo 5,35) Tak’alb’em = aplastado (2 Corintios 3,8: manujtak’alb’emtaj: no somos aplastados) Tak’alem = firmeza (Apocalipsis 17,14: ri utz kitak’alem kib'anom: los que están firmes...) Tak’alik = parado (Hechos 16,9) Tak’alik = parado (Lucas 19,8) Tak’alik = está parado (Efesios 6,14: ixtak’alik kanoq: ustedes se quedaron parados) Tal = testigo (Lucas 21,13: ixtal:ustedes son testigos de) Tamub’ = sabio (Lucas 10,21) Tapayil = muro (Mateo 24,43) Tapiyil = muro (Lucas 12,39) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

315

Tapiyil = muro (Apocalipsis 21,12: utapiyil: el muro de...) Tapya = muro (Marcos 12,1; Mateo 21,33) Taq = indica el plural de cosas (Marcos 1,9) Taqal = digno de (Marcos 1,7; 13,14; 14,64; Mateo 3,8; 8,8; 22,8; 26,66) Taqal(ik) = lo merece (Juan 18,38) Taqal che… = lo merece (Lucas 7,4; 12,48; 20,35) Taqal…che = él lo merece (Filipenses 2,6; 1 Tesalonicenses 2,10: man taqal ta…chqech: nosotros no merecemos; 2 Tesalonicenses 3,9: ri uj taqal chqech: nosotros merecemos, tenemos derecho) Taqal che = digno de... (Apocalipsis 5,2.9) Taqal…che = le conviene, digno (Hechos 1,25; 13,25.46; 28,18) Taqal chrij = digno de (Romanos 3,8: taqalchkij: ellos son dignos de; Romanos 16,2: taqalchkech: son dignos ellos de...) Taqal chrij = digno de él (1 Corintios 10,13; 2 Corintios 2,6) Taqal chrij = él es merecedor de... (Hebreos 10,29; Santiago 2,12: taqal chkij: ellos son merecedores de...) Taqalik = lo que es merecido (Romanos 13,7) Taqalik = digno de (1 Timoteo 1,15; Filemón 8) Taqalik = lo merecido (Hebreos 10,30) Taqan(ik) = mandato (Marcos 7,7; Mateo 17,9) Taqanik = orden (Romanos 7,12; 13,9) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

316

Taqanik = orden, mandato (Colosenses 1,25) Taqaninaq = él ha ordenado (1 Corintios 9,14) Taqaninaq = él ha ordenado, mandado (1 Tesalonicenses 4,11: ujtaqaninaq: nosotros hemos ordenado, mandado) Taqatalik = enviado (Hechos 15,3) Taqchi’nel = seductor (2 Juan 7: etaqchi’nelab’: seductores) Taqchi’nel = seductor (Apocalipsis 12,9) Taqkil = mandato (Hechos 17,15) Taqom = él ha sido enviado (1 Corintios 4,17: nutaqom: yo le he enviado) Taqom = enviado (Hechos 13,26) Taqom = enviado (Juan 1,6) Taqom = enviado (Marcos 14,43; Mateo 11,10; 23,37) Taqom = enviado (Romanos 10,15: ujtaqom: nosotros somos enviados) Taqom = enviado (1 Pedro 1,12) Taqowinaq = enviado (Juan 5,23; 15,21: intaqowinaq: me ha enviado) Taqo’n = enviado; apóstol (1 Corintios 1,1: utaqo’n: su enviado) Taqo’n = orden (Mateo 8,9), enviado (Mateo 11,10) Taqo’nel = enviado (1 Corintios 9,1; 12,28: etaqo’nelab’: los enviados; plural) Taqo’nel = enviado (Marcos 6,30 Mateo 10,2 (pural: etaqo’nelab’)) Taqo’nel = apóstol, enviado (1 Tesalonicenses 2,7: taqo’nelab’: apóstoles) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

317

Taq’aj = plano (Mateo 23,15) Taq’aj = plano, costa (Lucas 6,17) Tasatal; tastal(ik) ruk’ = apartado con (Romanos 9,3; 11,15: etasatal(ik): ellos son apartados, tercera persona plural) Tasatalik = apartado (Efesios 1,11: ujtasatalik: nosotros estamos apartados) Tasa’j = ven (imperativo irregular de kpetik) (Juan 1,46) Tasa’j uloq = ven acá (Apocalipsis 6,1; 22,17) Tasital uxo’l = está dividido (Lucas 11,18) Tasoj= dividido (Gálatas 5,20: tasoj ib’: división) Tat = padre (Marcos 1,20; 5,40; 9,21) Tatajinaq = escuchado (Juan 9,32) Tatajinaq = está escuchado (Mateo 2,18) Tatajinaq = se ha oído (Hechos 21,21) Tataxel = Padre (Hechos 22,1: eqatastaxelab’: ustedes nuestros padres plural y posesivo segunda persona plural) Tata’ = señor (1 Timoteo 5,1) Tatb’al = tutor, padrastro (Gálatas 4,2: e’utab’al: los tutores de él) Tatxel = Padre (Marcos 13,12) Tatxel = superlativo de tat: padre (Romanos 4,16) Telb’alil = rasgón, agujero (Marcos 2,21) Teleb’ = hombros (Lucas 15,5) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

318

Telem = cargado (Lucas 7,14) Tem = mueble (Mateo 5,15) Tem = mueble, asiento, objeto de madera (Marcos 4,21; 5,4; Mateo 7,3); banco (Marcos 11,15) Teq’ = hoyo (Marcos 2,4; 7,19; Mateo 15,17) Teq’ = hoyo (Mateo 9,16; 19,24) Teren = seguir (Marcos 10,32; Mateo 21,9) Teren(ik) = él que le seguía (Juan 20,6) Ternel = seguidor (Romanos 16,2 ujk’iternelrech: nosotros somos seguidores de... primera persona plural) Terne’b’em = le siguen (Marcos 5,40; Mateo 19,27) Terne’b’em= alguien a quien se sigue (Tito 3,3: qaterne’b’em ri qarayib’al: seguimos nuestros deseos) Terne’b’em = seguido por… (Apocalipsis 6,8) Terne'j = verbo seguir (1 Timoteo 4,6: at aterne’b’em: que tú sigues) Tewchi’b’al = bendición (Lucas 24,30) Tewchi’b’al = bendecido (1 Pedro 1,3) Tewchi’b’al = bendición, alabanza (Apocalipsis 5,12) Tewchi’m = bendecido (Lucas 1,42) Tewchi’m = bendecido (Efesios 1,3) Tewchi’nik = verbo bendecir (Gálatas 3,8: kitewchi’x na: ellos serán bendecidos) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

319

Tewchi’talik / Tewchu’talik = bendecido (Marcos 11,9; 14,61; Mateo 21,9; 23,39) Tewchi’talik = bendito, bendecido (Romanos 9,5) Tewchi’talik = está bendecido; bendito (2 Corintios 1,3) Tewchi’talik= él está bendecido (Gálatas 3,9: kitewchi’talik: llegan a ser bendecidos) Tewchi’talik = está bendecido (Apocalipsis 19,9: etewchi’talik: ellos están bendecidos) Tewchu’talik = bendecido (Lucas 13,35) Tijik = acción de comer (Juan 6,52) Tijoj = acción de enseñar (Hechos 4,13: kitijojkib’: ellos están enseñándose) Tijoj ib’ = enseñanza (2 Timoteo 3,16) Tijonb’al = escuela (Hechos 19,10: utijonb’alri Tirano: la escuela de Tirano) Tijonik = enseñanza (Marcos 12,38) Tijonik = enseñar, enseñanza; del verbo tijoj: enseñar, de la serie B. Pasado a Serie C: tijonik, enseñanza. (Romanos 12,7) Tijonik ib’ = enseñanza (1 Timoteo 2,11) Tijoninaq = él ha enseñado (Juan 18,20: intijoninaq: yo he enseñado) Tijoxel = discípulo (Marcos 2,15; 9,14) Tijoxik = acción de ser enseñado (Romanos 15,4: qatijoxik: la acción de ser enseñados nosotros. Del verbo tijoj, serie B. Segunda voz del verbo; voz pasiva del español) Tikb’al = lugar de siembra (1 Corintios 9,7) Tikb’al = lugar de siembra (Marcos 2,23); creación (Mateo 19,4) Tikb’al = lugar de siembra (Apocalipsis 14,19: tikb’al uva: viña, lugar para sembrar uva) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

320

Tikb’alil = cimiento (1 Timoteo 3,15: utikb’alil ri saqalajtzij: cimiento de la verdad; 2 Timoteo 2,19) Tikib’alil = cimiento (Efesios 2,20: kitikib’alil: el cimiento de ellos; 3,17: itikib’alil: el cimiento de ustedes) Tikik = del verbo tiko: sembrar, en 2 voz del verbo: ktikik “será sembrado” (Marcos 4,3) Tikitajinaq = sembrado (1 Timoteo 1,4) Tikonb’al = lugar de siembra (Marcos 13,16; Mateo 12,1; 21,39) Tikonel = creador (Mateo 19,4) Tiko’n = siembra (Lucas 12,24) Tiko’n = siembra (Markos 4,3) Tiko’n = siembra (2 Timoteo 2,6) Tiko’n = siembra (Santiago 5,7) Tiko’nb’al = lugar de siembra (Lucas 11,42; 23,26) Tiktalik = puesto (Marcos 13,14; Mateo 24,15) Tik’il = está en su gloria (Marcos 10,37) Tik’ilik = está en su gloria (Lucas 9,26) Tinamit; Tinimit = ciudad; pueblo, región (Marcos 1,45; 5,10; 13,10) Tiqb’al = añadidura, lo que se añade (Gálatas 3,19) Tiqom = agregado (Lucas 8,29) Tixinaq = regado (Lucas 11,50) Ti’j = carne (1 Corintios 8,1; 2 Corintios 3,3) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

321

Ti’j = carne (Romanos 14,21) Ti’ojal = carne (Lucas 24,39: uti’ojal: su carne) Ti’ojal = carne, músculo (Apocalipsis 17,16: uti’ojal: su carne, sus

músculos; 19,21:

kiti’ojal: la carne de ellos) Ti’ojil = carne (Juan 6,51: nuti’ojil: mí carne) Ti’ojilal = cuerpo, ser (2 corintios 4,16: ri qati’ojilal: nuestro cuerpo, ser) Ti’ojilal = encarnación, encarnarse (2 Corintios 5,3: qati’ojilal: nuestra encarnación) Ti’t = femenino (Mateo 5,21) Ti’tem = envidia (Marcos 7,22) Ti’tem = envidia (Gálatas 5,20) Ti’tik = envidia (Hechos 17,5) Ti’tik = envidia (Marcos 4,19; 15,10; Mateo 6,24; 27,18) Ti’tik = envidia (Romanos 7,8) Ti’tik = envidia (Efesios 2,14: kititi’k: la envidia de ellos) Ti’tik = envidia (Tito 3,3) Ti’tik = envidia (Santiago 3,14) Ti’yob’al = picadura (Apocalipsis 9,5; 10,10) Tojb’al = pago (Lucas 3,14) Tojb’al = salario (Juan 4,36) Tojb’al = pago (1 Timoteo 2,6) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

322

Tojb’al = pago (2 Juan 8) Tojb’al taq alkab’al = pago de impuestos (Mateo 9,9) Tojb’al uk’axel = premio, el pago de en vez de... (Filipenses 3,14) Tojb’al uk’axel = pago de devolución (Lucas 21,22) Tojb’al uk’axel = pago en vez de (Marcos 9,41) Tojb'al uk’axel = pago en reposición de... (Romanos 12,8) Tojb’al(il) = pago de..., salario (Romanos 1,27: utojb’alil : el pago de... Del verbo tojo: pago, su pago, tercera persona singular, tojo verbo de la serie B; 4,4; 6,23; 11,35; 12,8) Tojb’alil = pago de... (1 Corintios 3,8: utojb’alil: su pago; 9,17; 2 Corintios 5,10) Tojb’alil; tojb’al = pago (Marcos 10,30.45; Mateo 5,12; 18,25; 20,2) Tojb’alil = pago (Efesios 6,8: utojb’alil: el pago de...; Filipenses 4,1) Tojik = pagar (Mateo 20,4) Tojom = pagado (Juan 10,12) Tojom = pagado (Mateo 5,26) Tojom ja = posada (Lucas 10,34) Tojonik = la paga, del verbo tojo: pagar, verbo de la serie B pasado a serie C (Romanos 13,7) Tol ujolom = pelona, rapada (1 Corintios 11,5) Tolonikkolib’al = lugar solitario, lugar abandonado (Marcos 1,45; Mateo 14,15; 23,38) Tom = oído (Mateo 5,21) Tom = oído (Juan 15,15: nutom: lo que he oído) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

323

Tom = escuchado (participio del verbo tao: escuchar) (Hechos 9,13: nutom: yo he escuchado) Tom = oído (Filemón 5: nutom: yo he oido) Tom = oyendo (Santiago 5,11: itom: vosotros oyendo) Toq’b’al = mueble que sostiene (Hebreos 1,13: toq’b’al chuxe’ ri awaqan: mueble bajo tus pies) Toq’em = sostenido (Filipenses 3,9) Toq’em = sostenido (Hebreos 1,3: ri Are’ utoq’em ri uwachulew: El sostiene el mundo) Toq’ob’ = favor (Marcos 1,11; 5,7; 14,35; Mateo 3,17) Toq’ob’isab’al = favor (Hechos 4,33) Toq’ob’isab’al = compadeciendo, favor (Santiago 3,18; 5,11: toq’ob’isanel wachaj; 1,4: Pedro/ toq’ob’isab’al iwach ri ix: vuestra favor; 2 Pedro 1,7; Judas 1) Toq’ob’isab’al = favor (1 Juan 3,16) Toq’ob’isab’al iwach = a favor de ustedes (2 Corintios 5,13) Toq’ob’isab’al qawach = por compasión hacia nosotros (1 Corintios 15,3) Toq’ob’isab’al uwach = a favor de... (1 Timoteo 2,1: toq’ob’isab’al kiwach konojel ri winaq: a favor de toda gente) Toq’ob’isab’al uwach = a favor de, tercera persona singular (Efesios 6,18: kitoq’ob’isab’al kiwach: a favor de ellos) Toq’ob’isab’al wach = favorable (Lucas 4,19) Toq’ob’isab’al wach = compasión, misericordia (Romanos 5,6 toq'ob'isab'al kiwach: por compasión y misericordia de ellos. Tercera persona plural) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

324

Toq’ob’isab’al wach = compasión, favor (Gálatas 6,11; Efesios 2,10) Toq’ob’isaxik = a favor de (1 Pedro 1,12: toq’ob’isaxik iwach ri ix: a vuestra favor) Toq’ob’isaxik uwach = comprendido (Filipenses 4,3 utoq’ob’isaxik uwach: para que él sea comprendido; segunda voz del verbo) Toq’ob’isaxik uwach = ser compadecido, ser favorecido él o ella; tercera persona singular (Romanos 5,7) Tortajinaq = está abierto (1 Corintios 16,9) Tortob’inaq = abierto (participio del verbo toro: abrir) (Hechos 7,51) Tort’ik = punto (Lucas 16,17) To’b’al = ayuda (1 Corintios 9,3) To’b’alrib’ = su defensa (Hechos 26,24) To’b’alwib’ = mi defensa (Hechos 24,10) To’b’anel = ayudante (Hechos 13,5) To’b’anel = ayudante, persona que ayuda (Romanos 16,2) To’b’anel = ayudante (1 Tesalonicenses 3,2) To’b’nik = defender, asistir, ayudar (1 Corintios 12,28) To’b’nik = ayuda (Hechos 18,27) To’ik = ayudar, del verbo to'o, serie B (Romanos 8,26: qato’ik: en nuestra ayuda, primera persona plural. Segunda Voz del verbo) To’tajisam = está liberado (1 Corintios 7,22) Triko = trigo (Marcos 2,23; Mateo 12,1) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

325

Tukel = solo (utukel); solamente (kitukel) (Marcos 9,2; 13,3); en secreto (Mateo 2,7; 18,15) Tum = tambor (Apocalipsis 18,22) Tun = tambor, instrumento musical de percusión (1 Corintios 14,7) Tuntur = saq tuntur: blanquisímo (Marcos 9,3) Tuqa’r / Tuqe’r = debíl (1 Corintios 2,3; 9,22, 1 Corintios 4,10) Tuqa’r = débil (Romanos 14,1) Tuqa’r = débil (Santiago 4,9: ixtuqa'r taq winaq: vosotros son débiles) Tuqa’ril = debilidad (Romanos 6,19; 11,12; 15,1; kituqa'ril: la debilidad de ellos, tercera persona del plural) Tuqa’ril = la debilidad (2 Corintios 11,30: nutuqa’ril: mi debilidad) Tuqa’rlaj = debilidad (Mateo 8,17) Tutz’ulik = acostado, tirado (Mateo 8,6) Tux = brote (Lucas 21,30: utux: su brote) Tux = retoño (Marcos 4,6) Tux = retoño (Romanos 15,12: utux: su retoño de él o ella, tercera persona plural) Tu’ = leche materna (1 Corintios 3,2) Tu’qaril = debilidad (1 Corintios 1,25; 2 Corintios 6,4) Tu’qaril = debilidad (Hebreos 4,15: qatu’qaril: nuestra debilidad) Tu’qarinaq = desfallecido, debilitado (Apocalipsis 3,2) Tyoxil = santidad (2 Corintios 1,12) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

326

Tyoxlaj = santo, santísimo (superlativo) (Marcos 1,8) TyoxlajUxlab’axel = Espíritu Santo (Santísimo Espíritu) (Marcos 3,29, 13,11) Tyoxrinaq = está santificado (1 Corintios 1,2: etyoxrinaq: ellos están santificados) Tyoxrisam = él está santificado (1 Corintios 7,14) Tyoxrisam = santificado (Juan 10,36) Tyoxrisam = santificado (Hebreos 10,10: ujtyoxrisam: nosotros santificados)

T’ T’inb’al = plato donde comen todos juntos (Marcos 14,20) T’iqab’al = sello (Apocalipsis 5,1; 7,5; 9,4) T’iqatalik = sellado (Juan 6,27) T’iqatalik = sellado (Apocalipsis 5,1) T’iqb’al = sello (Juan 6,27) T’iqb’al = sello (Romanos 4,11: ut'iqb'al: su sello; tercera persona singular) T’iqb’al = marca, sello (Gálatas 6,17: ut’iqb’al: la marca de él, el sello de él; Efesios 4,30) T’iqitalik = esta sellado (2 Timoteo 2,19) T’iqitalik = sellado (Apocalipsis 7,4) T’iqom = sello (1 Corintios 9,2: it’iqom: ustedes han sellado) T’iqom = sellado (1 Timoteo 4,2) T’isb’alil = costura (Juan 19,23: ut’isb’alil: su costura) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

327

T’on = flexible (Marcos 13,28; Mateo 24,32) T’un = débil (Mateo 15,31) T’uyul(ik) = sentado (Marcos 2,6; 5,15; 10,46; 14,54) T’uyb’al = lugar donde sentarse (Colosenses 1,16) T’uyulb’al = lugar donde uno se sienta (Mateo 5,34) T’uyulem = sentado (Marcos 10,40) T’uyulinaq = sentado (Hebreos 8,1) T’uyulnaq = sentado (Mateo 23,2) T’u’q = gallina (Mateo 23,37) T’u’q ek’ = gallina clueca (Lucas 13,34)

Tz Tzalijb’al utzij = su repuesta (Lucas 2,50) Tzalijik = regresar (1 Corintios 1,16: nutzalijik: yo regreso) Tzalijinaq = regresado (Lucas 22,32: attzalijinaq: tú has regresado; 23,26) Tzalijinaq = regresando (Marcos 15,21) Tzaltmal = lado (Lucas 19,43: atzaltmal: tu lado) Tzaltmal = lado (Hebreos 4,12: keb’ utzaltmal: dos lados) Tzaqab’al ib’ = lugar de perdición (Mateo 7,13) Tzaqatil = miembro (Romanos 12,4: utz'aqatil: sus miembros, tercera persona singular) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

328

Tzaqem = cayendo (1 Pedro 2,8) Tzaqinaq = caído (Hechos 19,35) Tzaqinaq = caído (Apocalipsis 2,5: attzaqinaq: tú estás caído.) Tzayil = salado (Mateo 5,13) Tza’m = nariz (1 Corintios 9,9: utza’m: su nariz) Tza’m = sal (Santiago 3,12) Tza’n ja = afueras del pueblo (Hechos 7,58; 21,5) Tza’n ri tinimit = afueras del pueblo (Hechos 14,19) Tza’n taq ja = afueras de la ciudad (Apocalipsis 14,20) Tza’nja = afueras de la ciudad (Lucas 4,29) Tza’y = pequeño (Marcos 8,7) Tzij = palabra (Marcos 1,1; 6,11; 13,31) Tzijob’elil = parábola (Lucas 8,4) Tzijob’elil = parábola (Marcos 4,2; 12,1; 13,28; Mateo 13,3) Tzijob’elil = historia, parábola (Gálatas 5,14) Tzijob’exik = relato (Marcos 6,14) Tzijol = discurso (Marcos 1,28; 6,14; 13,7) Tzijonem = palabra hablada, platicada (Colosenses 4,6: itzijonem: en sus pláticas) Tzijoxik = anuncio (Mateo 24,6) Tzijtal = calumnia; mentira (Marcos 10,19; 14,56; Mateo 5,11) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

329

Tzijtal = calumnia (Lucas 3,14) Tzijtal = calumnia, mentira (Hechos 6,13) Tzijtal = calumnia (Efesios 4,31) Tzijtal = mentira, calumnia (Tito 1,2) Tzijtal = mentira (Santiago 3,14; 1 Juan 2,21) Tzijtalik = encendido (Lucas 12,35) Tzintzojlaj = transparente, cristalina (Apocalipsis 4,6) Tzintzojlaj ja’ = agua demasiada limpia (se usa únicamente con el agua) (Hebreos 10,22) Tzoqopinem = libertad (Santiago 2,12; 2 Pedro 2,19) Tzoqopitajem = la libertad (Romanos 8,21) Tzoqopitajem = libertad (Gálatas 2,4: qatzoqopitajem: nuestra libertad) Tzoqopitajem = libertad (Santiago 1,25) Tzoqopital(ik) = está liberado (Romanos 9,11) Tzoqopitalik = él está libre (1 Corintios 8,9; 9,19; 10,29: intzoqopitalik: estoy libre) Tzoqopitalik = libre (Hechos 24,23) Tzoqopitalik = está liberado (Gálatas 4,22) Tzoq’ = tuerto (Mateo 18,9) Tzukulutzil = buscador del bien (1 Timoteo 3,3) Tzukutajinaq = buscando (Hechos 10,17) Tzukuxik = buscando (Mateo 20,1) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

330

Tzuk’b’al q’aq’ = linterna (Juan 18,3) Tzuqb’al = alimento (Marcos 7,19) Tzuqum = alimentado (1 Timoteo 4,6) Tzurunem = provocación (Hechos 6,9) Tzuyul(ik) = está colgado, unido a ... (Gálatas 3,18) Tzuyulik = atado (Mateo 22,40)

Tz’ Tz’ajb’al = tinta (2 Corintios 3,3) Tz’ajtajinaq = manchado, impuro, sucio (Romanos 1,24) Tz’ajtajinaq = manchado (Apocalipsis 21,27; 22,11; 22,15 etz’ajtajinaqalaj winaq: gente manchadísima, superlativo.) Tz’alam = tabla (Hechos 27,44) Tz’alam = tableta (Lucas 1,62) Tz’alamal = tabla (2 Corintios 3,3) Tz’apatalik = cerrado (Lucas 11,7) Tz’apatalik = cerrado (Marcos 6,52) Tz’apib’al = tapadera (1 Timoteo 5,18) Tz’apim = cerrado (Hechos 28,27: kitz’apim: ellos lo han cerrado) Tz’apital = cerrando (Santiago 1,26: man tz’apital ta: no está cerrando) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

331

Tz’apital(ik) = está cerrado (2 Timoteo 1,8; Filemón 1) Tz’apital(ik) = cerrado, encerrado (Apocalipsis 20,7: tz'apital wi (no hay ik porque wi sigue)) Tz’apitalik = cerrado (Juan 20,19) Tz’apitalik = está cerrado (Gálatas 3,23) Tz’aqal = constructor (Mateo 21,42) Tz’aqat = completo, cabal (1 Corintios 13,10; 2 Corintios 1,13) Tz’aqat = completo, cabal (Juan 9,21: tz’aqat chi ujunab’ = tiene completa su edad) Tz’aqat = lo completo, lo cabal, lo perfecto (Romanos 12,2; 13,10) Tz’aqat = completo (Efesios 3,19: tz’aqatalaj: adjetivo superlativo de tz'aqat; 4,13; Colosenses 2,9) Tz’aqat = completo (1 Timoteo 6,17) Tz’aqat uq’ilik iwib’ = templanza (2 Pedro 1,6) Tz’aqatalaj = completísimo (Hechos 13,38) Tz’aqatalaj = completísimo, cabalísimo (1 Corintios 13,2: tz’aqatalaj: adjetivo superlativo; 2 Corintios 12,12) Tz’aqatalaj = completo; perfecto (Mateo 5,48) Tz’aqatalik = fundación (Hebreos 11,10) Tz’aqatil = miembro (1 Corintios 6,15; 12,12.18: utz’aqatil: sus miembros) Tz’aqatil = su complemento (utz’aqatil) (Marcos 3,24; Mateo 5,29)

________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

332

Tz’aqatil = miembro, parte de... (Efesios 4,25: ¿La man ujkitz’aqatil ta ri enik’aj chik?; 5,30: ¿La man ujutz’aqatil ta ri Ub'aqil?: ¿Acaso no somos miembros de su Cuerpo? Colosenses 3,5: ri jetaq utz’aqatil ri ib’aqil: los miembros de su cuerpo) Tz’aqatil = complemento, miembro (Santiago 3,6: jun qatz’aqatil: uno de nuestros miembros) Tz’aqatinaq = se ha completado (Juan 7,8) Tz’aqatinaq = está completo (Gálatas 4,19) Tz’aqatinaq = completo (1 Juan 2,5) Tz’aqik = construcción (Marcos 13,1) Tz’aqom = construido (Juan 19,13: Tz’aqom Ab’aj = Piedra Enlosado; Piedra construida) Tz’aqom = construido (Mateo 7,25) Tz’i = perro (Filipenses 3,2: etz’i: perros) Tz’ib’ = escritura (Lucas 16,17) Tz’ib’ = signo (Mateo 5,18) Tz’ib’ab’al = instrumento para escribir (3 Juan 13) Tz’ib’am = escrito (Marcos 9,12.13; Mateo 11,10) Tz’ib’am = que está escrito, un escrito, una carta (2 Tesalonicenses 2,2) Tz’ib’am kan = dejó escrito (Marcos 12,19) Tz’ib’an b’i’aj = el censo (Hechos 5,37) Tz’ib’anel = secretario, escribiente (Marcos 1,22); Escritor (Marcos 2,16) (plural etz’ib’anelab’ Marcos 9,11) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

333

Tz’ib’anel = escritor/a (Efesios 4,11: etz’ib’anel: escritores/as; plural) Tz’ib’anik = escribir, escritura, letra, (Romanos 7,6: ojer tz'ib'anik: la antigua escritura; adjetivo calificativo y sustantivo) Tz’ib’anik = lo escrito, escribir (Hechos 16,4: decreto) Tz’ib’anik b’i’aj = escribiendo nombres: censo (Lucas 2,2) Tz’ib’atal(ik) = escrito; del verbo tzib’aj escribir (Marcos 1,2; 7,6; 11,17; 12,10; 14,27; Mateo 5,31) Tz’ib’atal(ik) = escrito (Apocalipsis 1,3) Tz’ib’atalik = escrito (Lucas 20,24) Tz’ib’atalik = está escrito (Romanos 1,17) Tz’ib’atalik = está escrito (Gálatas 3,8) Tz’il = impuro, sucio (Hechos 10,15) Tz’il = impuro; suciedad (Marcos 7,2; Mateo 23,27) Tz’il = impureza, suciedad (Efesios 4,19) Tz’il = sucio (Santiago 2,2: tz’ilalaj: superlativo; 1 Pedro 3,21; Judas 23) Tz’il = sucio (Apocalipsis 18,2: etz’il taq chikop: animales sucios) Tz’ilob’inaq = está impuro, está sucio (participio del verbo) (1 Corintios 8,7) Tz’ilob’inaq = está impuro, ensuciado (Efesios 5,27) Tz’inalik = silencioso, desierto, refiriéndose a un lugar (Marcos 1,3; 6,31) Tz’inalik ulew = desierto (Mateo 3,1) Tz’i’ = perro (Marcos 7,28; Mateo 7,6) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

334

Tz’ub’anik = beso (1 Corintios 16,20) Tz’ub’anik = beso (Romanos 16,16) Tz’um = cuero; piel (Marcos 2,22; Mateo 3,4) Tz’um uk’olb’al = pellejo (Mateo 9,17) Tz’umaj = beso (Hechos 20,37: kitz’umaj: sus besos) Tz’umal = piel (1 Corintios 7,18: utz’umal: la piel de...tercera persona singular) Tz’umal = piel (Lucas 16,20) Tz’umal = piel (Marcos 1,6; 14,3) Tz’umanik = beso (2 Corintios 13,12) Tz’umanik = beso (Lucas 22,48) Tz’umanik = beso (Mateo 26,48) Tz’umanik = beso (1 Tesalonicenses 5,26) Tz’umanik = beso (1 Pedro 5,14) Tz’uqtz’ik ja ilb’al k’olb’al = torre (Mateo 21,33)

U U = adjetivo posesivo tercera persona singular (umajib’al = comienzo de su…) (Marcos 1,1) Ub’anik = hecho (Marcos 15,43; Mateo 5,9; 18,1; 22,16) Ub’anik = lo hecho, lo que hicieron... (Efesios 6,8) Ub’anik = la acción de hacer (Romanos 13,14: ub'anik: en hacer...) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

335

Ub’anik = acción de hacer (Hebreos 9,27: kib’anik: acción de hacer de ellos) Ub’anom = ha hecho (Apocalipsis 1,6: ujub’anom: él nos ha hecho) Ub’antajik = su ser (1 Corintios 2,10) Ub’antajik = su ser (Lucas 20,21) Ub’antajik = su ser (Mateo 1,18) Ub’antajik = su Ser de... (Romanos 12,2) Ub’antajik = su ser, su dignidad (Hechos 3,14; 4,13: kib’antajik: su ser de ellos) Ub’antajik = su forma de ser (Filipenses 2,9; Colosenses 1,18; 2,23: man k’o ta ub’antajik chuwach: no sirve para nada delante de...) Ub’elej = novena (Marcos 15,33; Mateo 20,5; 27,45) Ub’e’al = significado (Mateo 13,23; 19,11) Ub’e’al = su significado (Hechos 2,6; 9,21; 15,36: cómo les va; 19,40; 28,26) Ub’e’al = su significado (Juan 13,7) Ub’e’al = su significado (Romanos 7,15; 11,33; 15,21) Ub’e’al = el significado de... (Efesios 6,21; 1 Tesalonicenses 2,13) Ub’e’al = su significado (Hebreos 12,11) Ub’ik = preposición de movimiento de aquí para allá (ub’i si no es la última palabra de la oración) (Marcos 1,2; 5,10) Ub’im = dicho (Hebreos 6,18) Ub’ixik = su anuncio (1 Corintios 5,11) Ub’ixik = su anuncio (Hechos 2,20) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

336

Ub’ixik = su decir (del verbo b’ij segunda voz) (Marcos 1,4; 5,14; 13,9; Mateo 12,18) Ub’ixik = para anunciar (Gálatas 2,7) Ub’ixkal = su significado (Juan 12,33) Ub’ixkal = su significado (Mateo 12,7) Ub’ixkil = lo que significa (Apocalipsis 11,8) Ub’i’ = su nombre (Marcos 5,22) Ub’ochixik = suplicarle (Lucas 15,28) Ub’uquwik = humareda (Apocalipsis 18,9) Uchajixik = guardar (Mateo 27,54.65) Uchajixik ib’ = acción de purificarse (Santiago 1,27) Uchajixik’ = acción de purificar (Santiago 3,2) Uchakuxik = acción de ser trabajado (Romanos 3,27: uchakuxik ri pixab'?: por ser trabajada la ley?) Uchakuxik = acción de ser trabajado (Tito 1,7) Uchapale’xik = iniciar, empezar; segunda voz del verbo iniciar: chapale'j (Gálatas 5,7) Uchapale’xik = acción de empezar (1 Pedro 4,17) Uchapik = agarrar (1 Corintios 7,35) Uchapik = agarrar; segunda voz del verbo agarrar: chapo (Gálatas 5,23) Uchapik = acción de agarrar (Hebreos 6,18: uchapik qib’: acción de agarrarnos; Santiago 1,25) Uchapik = forma de agarrar de... (Apocalipsis 2,26) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

337

Ucha’ik = escoger (Lucas 22,31) Uche’al = el tronco, su sostén (Lucas 13,6) Uche’al = su tronco (Juan 15,1) Uche’al= su tronco; tercera persona singular él o ella (Romanos 11,23) Uche’al ri wikox = el tronco de la higuera (Lucas 21,29) Uche’al tzima = el tronco de sicomoro (Lucas 17,6) Uchi’inik = promesa (Efesios 2,12) Uchi’ja = puerta (2 Corintios 2,12) Uchi’ja = puerta (boca de la casa) (U posesivo + chi’ boca + ja = casa) (Marcos 2,2; 13,29) Uchi’ja = puerta (Mateo 7,13) Uchi’m = acción de ofrecer; prometido (2 Pedro 3,4) Uchojojb’al = sonido torrencial del agua (Apocalipsis 14,2) Ucholaj = explicación, interpretación (1 Corintios 14,5) Ucholaj(il) = su orden (Hebreos 10,9; 1 Pedro 3,15; 2 Pedro 2,12) Ucholajil = su orden (Hechos 19,40) Ucholajil = su orden (Lucas 1,1) Ucholajil = El discurso (Colosenses 2,4) Ucholexik = narrar, discurso, acción de poner las palabras en orden (Hechos 15,32) Uchub’axik = escupir (Mateo 26,67) Uchuchupam = su seno (Juan 7,38) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

338

Uchuchqajawinik = servicio sacerdotal (Lucas 1,8) Uchupik = acción de apagar (Juan 1,1) Uchupik = se apaga (Mateo 3,12) Uchupik = apagar, segunda voz del verbo apagar: chupu (Efesios 5,16) Uchupik = acción de ser apagado, borrado (1 Timoteo 5,9) Uchupik = acción de borrar (Hebreos 10,18) Uch’ab’exik = acción de ser hablado (Lucas 11,1) Uch’ab’exik = fue hablado, voz pasiva del verbo ch’ab’ej: hablar (Hechos 9,27) Uch’ab’exik = ser hablado (1 Corintios 15,36; 2 Corintios 11,1: nuch’ab’exik: soy hablado, me hablan) Uch’ab’exik = comprensivo (1 Pedro 3,7) Uch’ajch’ob’em = él ha purificado (Apocalipsis 1,5) Uch’ajik = acción de purificar, lavar (Juan 13,5) Uch’akik = echar en suerte; ganarlo (Juan 19,24) Uch’akik = ganar (Mateo 23,15) Uch’aqapimrib' = cortado, dividido a sí mismo (1 Corintios 7,34: forma reflexiva del verbo) Uch’aqata’q = pedazos, sobras (2 Corintios 9,8) Uch’ayik = pegar (Mateo 26,67) Uch’ay’ik = pegarle, voz pasiva del verbo ch’ayo: pegar (Hechos 21,32) Uch’ijik = acción de aguantar (2 Corintios 11,1) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

339

Uch’ijik = acción de ser aguantado (2 Timoteo 1,12) Uch’ixik = acción de ofrecer (Hebreos 10,2.11) Uch’ob’ik = entendido, comprendido (Romanos 6,6: utz' uch'ob'ikxqab'ano: nosotros hemos entendido bien; del verbo ch'obo, serie B, primera persona plural) Uch’ob’ik = lo que se sabe (Lucas 12,39) Uch’ob’ik = saber, del verbo ch’ob’o, segunda voz del verbo (Marcos 4,33); entender (Marcos 12,12; Mateo 24,43) Uch’ob’ik = acción de ser sabido (Tito 1,1) Uch’ob’om = ha sabido (Juan 20,9) Uch’ojixik = acción ser combatido (1 Timoteo 6,12; 2 Timoteo 2,5; 4,7) Uch’umilal = según su estrella (vocación, misión) (Hechos 7,20) Uch’uqik = acción de cubrir, tapar (1 Corintios 12,23) Uch’uqum = cubriendo (Hebreos 6,19) Uj tal rech = hemos escuchado (Hechos 10,39) Uj ya'l = nosotros somos dadores de alabanza de... (Efesios 1,12; 6,20) Ujachanik = su manera de repartir (Filipenses 4,19) Ujachik = acción de entregar; de distribuir (Lucas 11,22; 20,20; 22,6; 23,34) Ujachik = su entrega (Marcos 14,11; 15,24; Mateo 27,35) Ujachik = acción de repartir, compartir (1 Timoteo 6,18) Ujachom kiwach = lo que los tenía divididos (Efesios 2,14; 1 Tesalonicenses 2,17) Ujaninb’al = ruido del viento (Lucas 9,36) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

340

Ujaninb’al / ujininib’al = el ruido del viento (Apocalipsis 6,1; 14,2; 19,6: kijininib’al: el ruido de ellos) Ujaqik = abrirles, voz pasiva del verbo jaqo: abrir (Hechos 14,27) Ujaqik = acción de abrir (Juan 9,10: ujaqikrib’: acción de abrirse) Ujaqom = lo ha abierto (Hechos 9,8) Ujat’im = que llevaba amarrado (Juan 13,5) Ujat’im = acción de ser amarrado (2 Timoteo 1,16: inujat’im: me tiene amarrado) Ujat’im = acción de estar amarrado (Judas 6: e’ujat’im: están amarrados) Ujikib’am = asegurado (2 Corintios 1,20) Ujikib’axik = asegurar algo, confirmar algo (2 Tesalonicenses 3,4) Ujik’ik = acción de jalar (Juan 21,6) Uji’ = suegro de hombre (Juan 18,13) Uji’ chichu’ = suegra de hombre (Marcos 1,30) Ujoq’apim = destruido (Marcos 5,4) Ujrilrech = hemos visto (Hechos 10,39) Ujuluwq’aq’ = fuego ardiente (Hechos 2,2; 7,30) Ujuluwq’aq’ = lengua fuego (2 Tesalonicenses 1,8: jun ujuluwq’aq’: una lengua de fuego) Ujuluwik q’aq’ = fuego ardiente, llama de fuego (Apocalipsis 2,18) Ujunamtajil = su parecido (2 Corintios 6,14) Ujunamtisaxik = acción de ponerse de acuerdo, pasivo (Hechos 5,9) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

341

Ujutz’ ri kaj = un punto del cielo (Lucas 17,24) Ujuyub’al che' = planta silvestre (Romanos 11,17: olivo at ujuyub'al che': tú que eres olivo silvestre) Ujwo’qinaq = nosotros hemos comido (Lucas 13,26) Ukab’ =segundo (Marcos 4,28, 12,31) Ukaj = cuarta (Marcos 6,48) Ukajmaxik = acción de ser probado (1 Pedro 1,7) Ukamik = inmediatamente (Lucas 19,5) Ukamisaxix = ser matado, asesinado (Lucas 22,2) Ukamul = segunda (Mateo 26,42) Ukamul = segunda vez (2 Corintios 13,2) Ukanajik = su permanencia, su estancia (Apocalipsis 22,3) Uka’yib’al = su apariencia (Santiago 1,11; 3,17) Ukejb’em = jinete (Mateo 21,5) Ukejb’em = acción de montar a caballo (Apocalipsis 6,2) Ukojik = acción de poner (1 Corintios 3,11; 7,31) Ukojik = acción de usar, voz pasiva del verbo kojo: usar (Hechos 2,44) Ukojik = acción de utilizar, voz pasiva del verbo kojo: utilizar (Hechos 13,34) Ukojik = ponerse algo (Colosenses 1,24) Ukojik = acción de ser puesto (1 Timoteo 1,8; 4,8; 6,17) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

342

Ukojik = acción de poner (Hebreos 12,4) Ukojik = poner (Apocalipsis 2,14) Ukojom = lo tiene puesto (del verbo kojo) (Marcos 5,15; 16,5; Mateo 11,8; 22,11) Ukojom = lo tiene puesto (Lucas 7,25) Ukojom = lo tiene puesto, usado (Hechos 1,10: kikojom = lo tienen puesto, lo tienen usado) Ukojom = tenía puesto, participio del verbo kojo: ponerse (Hechos 12,21) Ukojom = le tiene puesto (Santiago 2,2; 1 Pedro 3,12: ukojom ri uwoq’och: poniendo sus ojos) Ukojom = él lo tiene puesto (Apocalipsis 1,13) Ukolik = salvar; salvado (Lucas 7,3) Ukoloxik = acción de salvar (Santiago 2,14) Ukoq = partícula indicando la cercanía (Hechos 3,7; 10,11; 21,33) Ukoq = partícula direccional, Indica cercanía de… (Marcos 4,5; Mateo 27,39) Ukoq = indica cercanía (Hebreos 10,9) Ukowil = su fuerza (Lucas 1,4) Ukowirisam = ha endurecido (Juan 12,40) Ukub’a’muk’u’xchrij ri Dyos = pone su confianza en Dios (Mateo 27,43) Ukub’isam k'u'x= ha consolado (2 Tesalonicenses 2,16: ukb’isam qak’u’x: él ha consolado nuestro espíritu)

________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

343

Ukub’isamqak'u'x = nos ha consolado (2 Corintios 7,13: kub’isab’alnuk’u’x: consuelo de mi espíritu) Ukub’saxikkik’u’x = acción de consolar (Juan 11,19) Ukub’isa’m = acción de animar, consolar (Filemón 5) Ukub’sib’aluk’u’x = la consolación de (Hechos 9,31) Ukunaxik = su curación (Mateo 8,7) Ukursal apalaj = tu frente (Apocalipsis 9,4: ukursal kipalaj: la frente de ellos; 9,4; 13,16) Ukux taq raqan = tobillos (Hechos 3,7) Ukxe’t = arca (Mateo 13,52) Uk’ajisax(ik) uwach = castigar (2 Corintios 10,6) Uk’ajisax wach = castigo (Apocalipsis 16,5) Uk’ak’alaxik = a espiarlo, a vigilarlo (Lucas 20,20) Uk’am(ik) = infinitivo del verbo llevar (Gálatas 6,17: xane wuk’am pa ri nub'aqil: llevo en mi cuerpo; 2 Tesalonicenses 2,4: ruk’am ri ub’i’ ri Dyos: lleva el nombre de Dyos) Uk’amik = acción de recibir (Marcos 13,16) Uk’amik = recibido, voz pasiva del verbo k’amo: recibir (Hechos 18,24; 20,35) Uk’amik = infinitivo del verbo recibir (2 Tesalonicenses 1,10) Uk’amik = recibir (Apocalipsis 3,3; 22,12: wuk’am uloq: yo traigo - direccional) Uk’amik ib’ = comunión entre... (1 Corintios 1,9) Uk’amik ub’ik = ser llevado de aquí para allá, dirección (Gálatas 6,2) Uk’amik ub’ik = acción de ser llevado de aquí por allá (Hebreos 11,5) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

344

Uk’amik uloq = traído (Mateo 16,5) Uk’amik uloq = traído de dirección de allá para acá (Hechos 10,5; 11,25) Uk’amixik = tomar por sorpresa (Mateo 22,15) Uk’amom = ha tomado (1 Corintios 7,37) Uk’amom = llevado (Lucas 19,42) Uk’amom = ha recibido (Filipenses 3,17: kik’amom quk' ri uj: que ellos han recibido con nosotros) Uk’anib' = unidad, unido a... (1 Corintios 6,17: kruk’ajrib’ ruk'...: unido a, pegado a, llevarse bien; reflexivo; 7,5: mankiwuk’ajtaiwib’: ustedes no se llevan; reflexivo, segunda persona del plural, negativo; 15,49: kquk’aj na ri' riuwachb'al: llevaremos el rostro... segunda plural) Uk’aninaq = lo que está quedando (1 Pedro 3,21) Uk’aqom = que ha fijado (participio del verbo k’aqo: fijar (un dia)) (Hechos 1,7) Uk’asuxik = acción de despertar (Juan 11,11) Uk’asuxik = despertar (Mateo 8,25) Uk’axaj = su saliva (Juan 9,6) UK’axaj = su saliva (Lucas 9,39) Uk’axel = en vez de (1 Corintios 3,8; 9,18; 2 Corintios 6,13) Uk’axel = en vez de... (1 Tesalonicenses 5,15) Uk’axel = en vez de (Hebreos 10,30; 2 Juan 8) Uk’axel = en vez de (1 Pedro 3,9) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

345

Uk’ay = su comercio (Mateo 22,5) Uk’ayil = de lo amargo que era (Apocalipsis 10,10) Uk’ayixik = vender (Mateo 13,46) Uk’a’nikib’ = comunión (1 Corintios 10,16; 12,25) Uk’exik = acción de cambiar (Hebreos 12,17) Uk’exik ib' = cambio, conversión; (1 Tesalonicenses 1,9: ri uk’exik iwib’...: cómo se convirtieron ustedes... forma reflexiva) Uk’exik uk’u’x = acción de arrepentirse (Hebreos 6,1: uk’exik qak’u’x: nuestro arrepentimiento) Uk’exwach = en lugar de (Mateo 2,22) Uk’exwach = en lugar de, el representante de (Hechos 1,25) Uk’exwach = en vez de... representante de... (2 Corintios 5,20: ujuk’exwach: nosotros estamos en vez de... representantes de...) Uk’exwach = en lugar de (Colosenses 1,7: nuk’exwach: en vez de mi) Uk’exwach chik = sucesor de (Hechos 24,27) Uk’isb’alil = su fin (Marcos 16,1) Uk’isb’alil qak’u’x = nuestra confianza (Hebreos 3,14) Uk’iyb’al ja’ = fuente de agua (2 Pedro 2,17) Uk’iyb’al ja' = fuentes de agua (Apocalipsis 7,17; 14,7) Uk’iyb’al k’uwa’ = fuente de agua (Juan 4,14) Uk’iyik = acción de crecer (2 Corintios 10,15) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

346

Uk’ok’arisaxik = acción de aromatizar (Marcos 16,1) Uk’olb’alch’ab’al = sinagoga (lugar de la palabra) (Marcos 5,22; 12,39; 13,9) Uk’olem = su presencia, de estancia, permanencia (Apocalipsis 20,11) Uk’olib’alpwaq = lugar del dinero (tronco) (Marcos 12,41) Uk’olik = acción de guardar, contener (Juan 21,25) Uk’olik = estar (Mateo 28,20) Uk’olik = verbo guardar (2 Tesalonicenses 2,15) Uk’olik = acción de guardar (1 Timoteo 5,22: uk’olik awib’: guardarte a tí mismo). Uk’olom = acción de guardar (Mateo 13,52) Uk’oqab’al = en pago de... (1 Tesalonicenses 4,6) Uk’uja = su granero (Lucas 3,17) Uk’ulaj = acción de recibir (Hebreos 13,2: kik’ulaj: ellos recibieron) Uk’ulam = ha recibido, participio del verbo recibir: k’ulo (Hechos 17,7: e’uk’ulam: él ha recibido a ellos) Uk’ulaxik = acción de acoger (Juan 4,45) Uk’ulaxik = recibido (Marcos 5,2; 10,17; Mateo 8,28); encuentro (Mateo 25,6) Uk’ulaxik = recibido, voz pasiva del verbo recibir (Hechos 18,27) Uk’ulaxik = recibido; recibirle (Lucas 4,24; 8,27) Uk’ulaxik= acción de ser acogido, recibido (Romanos 14,1: utzuk'ulaxik: que sea bien acogido, tercera persona singular) Uk’ulaxik = recibir a alguien; segunda voz del verbo (Colosenses 4,10) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

347

Uk’ulaxik = recibido (Tito 1,8: kik’ulaxik: el recibimiento de ellos) Uk’ulaxik = acción de encontrar (Hebreos 7,1; Santiago 1,21) Uk’ulel = enemigo (Mateo 13,25) Uk’ule’laxik = lo que contradice (Lucas 21,15) Uk’ulja = su vecino (Juan 9,8: e’uk’ulja: plural animado) Uk’ulja = su vecino (Lucas 1,58; 15,6) Uk’ulmam = lo que ha sucedido (Hechos 25,14) Uk’utb’alil = la señal de...adjetivo posesivo tercera persona singular (Romanos 4,11) Uk’utik = acción de mostrar (Juan 17,25) Uk’utik = ha mostrado, voz pasiva del verbo k’uto: mostrar (Hechos 14,17; 18,28); acción de probar, o demostrar (Hechos 25,7) Uk’utik = mostrar (Lucas 2,46) Uk’utik = mostrar, enseñar (Mateo 4,17) Uk’utik= enseñanza; segunda voz del verbo enseñar: k'utu (Filipenses 2,16; 4,10; Colosenses 2,7) Uk’utik = acción de mostrar (Hebreos 11,14; 1 Pedro 4,18: uk’utik na rib’: acción de mostrarse) Uk’utikrib’ = acción de mostrarse (1 Corintios 15,6) Uk’utum = ha mostrado (Lucas 20,37) Uk’utunik = su enseñanza (Juan 18,19) Uk’u’lelaxik = contradicho, voz pasiva del verbo k’ule’laj: contradecir (Hechos 4,26; 13,45) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

348

Uk’u’x = su interior (Marcos 1,41; 12,33); levadura (Marcos 8,15) Uk’u’x = su seno (Juan 13,23: uk’u’xri Jesús: el seno de Jesús) Uk’u’x = su vida interior (Romanos 4,20) Uk’u’x kaxlanwa = levadura (Lucas 12,1) Uk’u’xal = levadura (1 Corintios 5,7.8) Uk’yab’al = vaso (Lucas 8,16) Uk’yaqb’al = su lanzamiento (Lucas 22,41) Uk’yaqik = acción de tirar (Lucas 12,49) Uk’yaqik = acción de tirar, voz pasiva del verbo k’yaqo: tirar (Hechos 7,59) Uk’yarisaxik = acción de sacar (1 Pedro 4,10) Uk’ya’ = bebida (Juan 6,55) Uk’ya’ = bebida (Mateo 25,35) Uk’ya’ = bebida (Colosenses 2,6: iwuk’ya’: la bebida de ustedes) Uk’ya’ = bebida (Hebreos 9,10) Uk’ya’nb’al ja’ = fuente para beber (Juan 4,6) Ulab’al = lugar de invitación (Mateo 25,10) Ula’ = invitado (Mateo 22,3) Ula’nik = banquete (Lucas 5,29) Ula’nik = banquete (Mateo 22,2.4) Ulew = tierra (Marcos 1,3; 7,24; 9,18; 12,1) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

349

Uloq = adverbio direccional de allá para acá (Marcos 1,9) Uloq’axik = ser amado (Romanos 10,2: manutztajuloq'axikriDyoskkib'ano...: ellos no aman bien a Dios) Uloq’axik = acción de amar (1 Juan 4,11) Uloq’exik = está amado (Mateo 22,39) Uloq’exik = amar; segunda voz del verbo amar: loq'oj (Gálatas 4,19) Uloq’ik = acción de comprar (Juan 4,8) Uloq’ik = comprar (Mateo 25,9; 27,10) Uloq’om = ha comprado, participio del verbo loq’o: comprar (Hechos 7,16) Uloq’oq’em = amando (1 Juan 4,16: ujuloq’oq’em: amando a nosotros Uloq’oq’exik = ser amado (2 Corintios 12,15) Uloq’oq’exik = amado intensamente (Gálatas 5,14) Uloq’oq’exikawib’ = amarte a ti mismo (Romanos 13,9) Uloq’oxik= comprar algo, adquirir algo (Gálatas 4,27) Uluninaq = viniendo (Mateo 17,9) Umeb’il = su riqueza (Marcos 10,22) Umox = su izquierda (Lucas 23,34) Umox = su izquierda (Mateo 25,41) Umoxrelb’alq’ij = sur (Lucas 11,31) Umoyrisam = ha cegado (Juan 12,40) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

350

Umoyrisam = lo ha enceguecido (kumoyrisaj: él le enceguece) (1 Timoteo 6,4: umoyrisam ri nimal: el orgullo le ha enceguecido) Umulq’ab’ = anillo (Santiago 2,2) Umuqik = acción de enterrar (Juan 19,40) Umuqik = su entierro (Lucas 7,12) Una’ik = sentir (Mateo 26,37) Una’tisaxik = ser recordado. Tercera persona singular (Romanos 15,15) Una’tisaxik = recordar; voz pasiva del verbo recordar: na'taj (2 Tesalonicenses 2,5) Una’tisaxik = acción de ser recordado (2 Timoteo 1,5) Unik’ajal = en su medio (Mateo 25,6) Unik’oxik = acción de examinar algo (2 Corintios 10,7) Unik’oxik = examinado, voz pasiva del verbo nok’oj: examinar (Hechos 23,20) Unik’oxik = examinar; voz pasiva del verbo examinar: nik'oj (Efesios 5,15; Filipenses 1,9) Unik’yajal = por medio de (2 Pedro 3,5) Unimal = su grandeza (Hebreos 12,2: ri unimal qakojonik: él que es la grandeza de nuestra fe) Unimanik = su obediencia (Romanos 6,16; 16,19: unimanik: la obediencia de...tercera persona singular) Unimaxik = obedecido; voz pasiva del verbo obedecer: nimanik (Efesios 5,22) Unimik = introducido (kunimo: lo introduce) (1 Timoteo 5,13: unimikkib’: se introducen ellos mismos) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

351

Uni’k’oxik = acción de examinar (Filipenses 1,9) Unojisaxik = ser llenado (1 Corintios 14,12) Unuk’ik = juntar (2 Pedro 2,3) Unuk’um = ser atado, ser ligado (1 Corintios 7,15: mank'otachie’unuk’um: ya no hay nada que los ate; plural) Upalaj = su cara (Mateo 18,26) Upalaj = su cara (1 Pedro 3,12) Upam = su contenido (Juan 1,6) Upam = su interior (Hechos 1,18) Upam = su interior (Marcos 13,20; Mateo 23,26); sus lomos (Mateo 3,4) Upam b’aq = interior de los huesos (Hebreos 4,12) Upanik’ajal = en medio de (2 Corintios 11,25) Upanik’ajal = en su medio (Marcos 13,35) Upaqchi’nik = su acusación (Hebreos 10,28) Upaqchi’xik = su desprecio (Mateo 5,17) Upatan = servicio; función (1 Corintios 8,4) Upatan = su servicio (en el contexto significa: “no tenía importancia”) (Hechos 18,17) Upatan = su servicio (Mateo 5,13); su valor (Mateo 15,9) Upatan = su servicio (Gálatas 2,2; 1 Tesalonicenses 2,1) Upatanajik = el servicio de, ministerio de (2 Corintios 3,7) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

352

Upatanaxik = servido, voz pasiva del verbo patanij: servir (Hechos 6,4) Upatanaxik = su servicio (Lucas 15,15) Upatanaxik = su servicio (Mateo 8,15) Upetb’al = su venida (1 Corintios 5,5) Upetb’al = su venida (Santiago 5,7) Upirik = partido, voz pasiva del verbo piro: partir (Hechos 20,7) Upitz’em = agarrando (Mateo 18,28) Uporoxik = quemar (Lucas 1,9) Upusik = circuncisión (Colosenses 2,11) Uqajb’alq’ij = occidente (Mateo 8,11; 24,27) Uqajib’alq’ij = occidente (Lucas 12,54) Uqajik = bajado, voz pasiva del verbo qajik: bajar (Hechos 11,15) Uqasam = bajando (Mateo 18,26) Uqasaxik = del verbo qasaj segunda voz del verbo (Marcos 5,4; 15,36; Mateo 23,12) Uqax = su sobra (Mateo 14,20) Uqax = su sobra (Lucas 21,4) Uqb’ix = dentro de ocho, a los ocho días (Juan 20,26) Uqul = su cuello (Mateo 18,6) Uqumuxik = estar bebiendo (Marcos 10,38; Mateo 20,22) Uq’ab’ = su mano (Marcos 1,41) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

353

Uq’ab’ = su sarmiento (Juan 15,2) Uq’atik = la cortadura de... (Romanos 2,28: uq'atik uwi' kowilal: la circuncisión...) Uq’atik ri uwi’ ikowil = circuncisión (Juan 7,22) Uq’atom uwi’ ri ukowil = el circunciso, el circuncidado (Romanos 3,1) Uq’axexik = acción de pasar en un lugar (Hechos 27,12: chuq’axexik: pasar el invierno en) Uq’axexik = transmisión de... transmitir (Romanos 12,6: uq'axexikutzijri: transmitir la palabra de...) Uq’axik = pasado (Lucas 16,17) Uq’ejik = acción de echar (Romanos 3,15) Uq’et = ola del mar (Mateo 8,24) Uq’ijil = en el tiempo de (Mateo 2,1) Uq’ijilaxik = honrarle (Mateo 2,2.8; 28,9) Uq’ijilaxik = glorificado; voz pasiva del verbo q'ijilaj. (Filipenses 1,11) Uq’ijilaxik = acción de adorarlo, acción de darle culto (Apocalipsis 11,16; 13,8) Uq’ijlanik = su culto (Hebreos 9,1) Uq’ilik = acción de impedir (Tito 2,5) Uq’i’ik = aguantar, soportar (1 Corintios 10,13) Uq’u’ = su abrigo (Marcos 10,50) Urab’arik = medida de largo, largo de... (Efesios 3,18) Urajil = su cuenta (Mateo 25,19) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

354

Urajil = su moneda (Lucas 21,2) Uraqik = encontrado (Lucas 15,14) Uraqikchi’aj = acción de gritar (Hechos 20,1) Urayib’al = su voluntad (Mateo 18,14) Urayinik = su deseo (Santiago 4,5) Uriqik = encontrado; voz pasiva del verbo encontrar: riqo (Filipenses 3,12; 2 Tesalonicenses 2,14) Uriqom = acción de encontrar (2 Corintios 1,20) Uriqom = ha encontrado (Apocalipsis 13,3: uriqom kamikal: ha encontrado la muerte) Uri’jb’ik = su vejez (Lucas 1,36) Uroq’isaxik = para tocar música (Apocalipsis 8,6) Urox = tercero (Marcos 4,28; 12,21; 14,41; Mateo 26,44) Uroxmul = tercera vez (Lucas 23,22) Usachik = acción de perder (2 Timoteo 2,14: kkowin chkisachik ri ketowik: logra perder a los que le escuchan) Usachik ri mak = perdonar (Mateo 6,12) Usachik uk’u’x = está confundido o sorprendido (1 Pedro 3,16: usachik kik’u’x: sean sorprendidos o confundidos) Usaqarib’al = aurora (Lucas 12,38) Usaqirisaxik = aclarar algo, voz pasiva del verbo saqarisaj: aclarar (Hechos 24,13) Usik’im = él le ha llamado a... (Romanos 11,5: e'usik'im: él les ha llamado a ellos) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

355

Usik’im = él lo ha llamado (1 Pedro 1,15: jacha ri jun che ixusik’im: como el que les ha llamado...) Usik’inik = su llamada (2 Tesalonicenses 1,11) Usik’ixik = lectura de (2 Corintios 1,13) Usik’ixik = llamado (Mateo 18,32) Usik’ixik = su llamado. Tercera persona singular. Del verbo sik'ij serie B. Segunda voz del verbo, pasivo del español (Romanos 10,14) Usik’ixik ri kaj = llamada del cielo (Mateo 2,1) Usi’jxu’m = botón de la flor; fruto (Lucas 1,42) Usolixik = explicar, exponer, desarrollar (Hebreos 5,11) Usuk’ub’am = preparado (Hechos 10,15); preparado (Hechos 25,4) Usuk’ub’am = preparado (Marcos 14,38; Mateo 26,41) Usuk’ub’am = acción de ser preparado (2 Timoteo 3,17: usuk’ub’am rib’: él mismo se ha preparado) Usuk’umam = preparado (Lucas 12,47) Usuk’umam = preparado (Mateo 20,23) Usuk’umam = ha preparado (Hebreos 11,16) Usuk’umaxik = acción de preparar (Juan 14,2) Usuk’umaxik = ser preparado (2 Corintios 9,5) Usuk’umaxik = su preparación (Marcos 14,8; Mateo 17,11) Usuk’umaxik = su preparación (3 Juan 8) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

356

Usutim rij = le rodea (Apocalipsis 4,3; 5,10: kisutim rij: ellos le rodean) Usu’tal = mantel de (Hechos 10,11) Ut = tórtola (Lucas 2,24) Utaqom = él le ha enviado (Apocalipsis 22,6) Utatb’exik = escuchado, segunda voz (voz pasiva) de ta’o: escuchar (Hechos 9,7) Utatb’exik = escuchar (1 Pedro 3,12) Utayik = acción de escuchar (Juan 6,60: k’axutayikwetzijri’: es difícil de escuchar esta palabra) Utayik = acción de escuchar (Hechos 2,14; 17,21) Utayik = escuchado (segunda voz del verbo ta’o) (Marcos 4,23; 15,8; Mateo 12,42) Utayik = pedido, escuchado (Lucas 8,18; 11,31) Utayik = su comprensión, su entendimiento, su escucha. Tercera persona singular, del verbo ta'o: escuchar, serie B. Escuchado, entendido, comprendido (Romanos 10,14) Utayik = está enterado (Gálatas 1,13) Utayik = pedir (Santiago 4,3) Utayik = se oye como... (Apocalipsis 9,9) Uteremb’em = él le sigue (2 Tesalonicenses 3,6: man uteremb’em ta ri tzij...: de quien no sigue) Uterne’b’em = seguido, participio del verbo terne’b’ej: seguir (Hechos 12,9) Uterne’m = siguiendo (Mateo 26,58) Uterne’xik = de seguir (1 Corintios 4,10: uterne’xikriKristo: el seguimiento de Cristo) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

357

Uterne’xik = el seguimiento de (Hechos 2,42; 10,2) Utijik = ser comido (Marcos 6,31; Mateo 12,4) Utijik = acción de comer (Hechos 21,25) Utijik = ser comido (1 Corintios 3,2; 8,4) Utijik = acción de comer (1 Timoteo 4,3) Utijik = comer (2 Pedro 2,20) Utikb’alil = fundamento de... (Apocalipsis 21,14) Utikib’alil = lugar de siembra (1 Corintios 2,5: su lugar de siembra) Utikib’alil = su cimiento (1 Corintios 3,10) Utikik = plantación (Mateo 21,33); Utikik uk’iyik = fundación (Mateo 25,34) Utikom = lo ha sembrado (Lucas 13,6) Utikom = su plantación (Mateo 15,13) Utiqb’alil = junturas, ligamentos, unido a... (Colosenses 2,19) Utiw = lobo (Hechos 20,29) Utojb’alil = su salario; su precio (Mateo 5,38; 16,27) Utojb’alil = su pago (Hebreos 10,30; 1 Pedro 5,4: ri utojb’alil chiwech: el pago de ustedes) Utojb’alil uk’axel = su salario en vez de (Mateo 5,46; 6,1) Utojik = pagado (Mateo 18,25; 23,30) Utojik = pagado (Lucas 7,42; 23,2: utojik ri alkab’al = el hecho de pagar el impuesto) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

358

Utojik = acción de pagar (1 Timoteo 5,4) Utom = lo ha oído (Lucas 7,3) Utom = lo ha pedido, lo ha oído, escuchado (Marcos 7,25; Mateo 11,2) Utoqixik = acción de arrebatar (Juan 10,29) Utoq’lexik = apoyándose, sosteniéndose unos a otros (Colosenses 2,7) Utoq’ob’isaxik = a favor de (Juan 11,51) Utoq’ob’isaxik = en favor de (2 Corintios 12,15) Utoq’ob’isaxik= favorecerlo, favorecido (Filemón 5) Utoq’ob’isaxik qawach = por compasión a nosotros (2 Corintios 1,5) Utoq’ob’isaxik uwach= a favor de... (Filipenses 2,30; Colosenses 1,24) Utorik = acción de abrir (Hechos 12,13) Uto’ik = ayudar (Lucas 1,54) Uto’ik = ayudado; voz pasiva del verbo ayudar: to'o (Filipenses 1,7) Uto’ik = vino a su ayuda (Apocalipsis 12,16) Utukel = esta solo (Lucas 9,18) Utukel = está solo (Marcos 3,26; 6,47; Mateo 14,23) Utukel = solo (1 Tesalonicenses 3,1: qatukel: nosotros estamos solos) Utunb’axik = su unión (Mateo 1,18) Utyoxrisaxik iwib’ = la santificación de ustedes; forma reflexiva (1 Tesalonicenses 4,3) Utz = bueno (Marcos 14,4) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

359

Utzalaj = buenísimo, adjetivo superlativo de utz (Marcos 1,1; 14,4) Utzalajkunab’al = perfume (2 Corintios 2,14) Utzalajtzij = buenísima palabra; evangelio (Marcos 13,10) Utzalejixik = respuesta a... responder (1 Pedro 3,15) Utzalijisaxik = acción de contestar (2 Timoteo 3,16: utzalijisaxik uwach tzij: contestar, responder) Utzalixik uwach ri utzij = responder (Mateo 22,46) Utzaltmal = su costado, su lado (Juan 5,2) Utzaltmal = su lado (Mateo 5,39) Utzaltmal = el lado de... (Apocalipsis 21,16) Utzaqik = su caída. Tercera persona singular. Del verbo tzaqik, serie C. En el texto: para la caída de... (Romanos 14,13) Utzaqom= él ha perdido (1 Tesalonicenses 3,5: ixutzaqom: él los ha perdido a ustedes; forma formal) Utzayil = salado (Lucas 14,34) Utza’m = su nariz; su punta (Marcos 15,36; Mateo 27,48) Utza’m si’ = mecha (Mateo 12,20) Utza’muwi’ uq’ab’ = la extremidad de su dedo (Lucas 16,24) Utzijol = la noticia de (Hechos 9,11; 21,21) Utzijol = su noticia (Juan 4,1: ya tenían noticia de…) Utzijol = su noticia (Marcos 7,25; Mateo 2,22; 4,24; 9,26; 28,14) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

360

Utzijol = su razón (Lucas 7,3; 23,8) Utzijol = corre la voz, corre la noticia, se llega a saber (Efesios 6,22: kuya qatzijol chiwech: para que les de noticias de nosotros; Filipenses 1,27: ri in kinta’ na utzijol che ri ix…. : yo tendré noticias que ustedes …; Colosenses 4,8: nuestra noticia) Utzijol = la noticia de (Filemón 1,5) Utzijoxik = la acción de ser anunciado (Hechos 6,2; 9,13) Utzijoxik = relación de los hechos sobre algo; la forma de decir (Lucas 12,8) Utzijoxikkib'= ellos hablan de ellos mismos (2 Corintios 10,12) Utzil = bondad; paz (Marcos 15,8) Utzilal = perfección (Gálatas 5,14: rutzilal: la perfección de...) Utzilal = qué utilidad, de qué sirve (Santiago 2,14: ¿Jas rutzilal ri'...? De qué sirve, qué utilidad tiene...) Utzirinaq = preparado (Mateo 22,4) Utzirinaq = ya está bueno, ya está curado, ya tiene buena salud (Juan 5,14) Utzub’ixik = es mejor decir (Gálatas 4,9) Utzukuxik = buscado (Marcos 14,11; Mateo 18,12) Utzukuxik = es buscado (Lucas 2,44; 12,11; 13,6) Utzukuxik = la acción de ser buscado (Hechos 17,5: kitzukuxik: ellos son buscados) Utzukuxik = acción de ser buscado (1 Timoteo 3,8; Tito 3,9) Utz’apixik = acción de cerrar (Lucas 13,25) Utz’apixik = cerrado, cerrar (Apocalipsis 3,8; 11,6) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

361

Utz’aqataxik = totalidad, cabalidad, plenitud de... (Romanos 11,12) Utz’aqatil = parte de (Mateo 14,25) Utz’aqatil = miembro de (Apocalipsis 20,6: e’utz’aqatil: miembros de) Utz’ib’am = ha escrito (Lucas 20,28) Uwach = fruta (Lucas 13,6) Uwach = su fruto (Marcos 4,7; 11,13) Uwach = rostro, cara; largo (Efesios 3,18) Uwachriulew = cosecha de fruta (Marcos 12,2) Uwachulew = tierra (mundo) (Marcos 4,19; 13,19.31) Uwachb’al = su apariencia (Mateo 28,3) Uwajxaq = octavo (Filipenses 3,5) Uwajxaq = octavo (Apocalipsis 17,11) Uwalwach = lágrimas (2 Timoteo 1,4: uwa’l taq awach: tus lagrimas) Uwaq = sexta (Marcos 15,33; Mateo 20,5; 27,45) Uwaq = sexto (Lucas 23,44) Uwaq = sexto (Apocalipsis 6,12; 9,13) Uwa’chinik= fructificar, dar frutos (Efesios 5,9) Uwa’l = jugo (Mateo 26,29) Uwa’lkitu’ = leche (1 Corintios 9,7) Uwa’lri uva = el jugo de la uva (Marcos 14,25) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

362

Uwa’luwach = lagrimas (Mateo 2,18) Uwa’luwach = sus lágrimas (Lucas 7,38) Uwa’lajisaxik = acción de levantar (Juan 3,14) Uwa’lche’ = miel silvestre (Marcos 1,6; Mateo 3,4) Uwilixik = destruir (Mateo 26,61) Uwinqil = el inicio, el principal (Apocalipsis 22,13) Uwiqik= adornado (1 Timoteo 2,9: riuwiqikrib’: adornarse así mismo) Uwiqik rib’ = encontrándose (Apocalipsis 19,7; 21,2) Uwi’ = su pelo (Marcos 7,33); añadidura (Mateo 6,27); uwi’ uq’ab’ = dedo (Mateo 23,4) Uwi’ = su pelo; su uñidura (Lucas 7,38; 12,26) Uwi’ = exceso de... añadidura de... (Gálatas 2,6) Uwi’ taq amam = tu descendencia, tus nietos, tus generaciones venideras, segunda persona singular (Romanos 4,18) Uwowuj = la lectura (Lucas 4,16) Uwoja = patio (Apocalipsis 11,2) Uwokib’al = construcción (1 Pedro 2,5; 3,8) Uwokik’u’x = pecho (Mateo 24,30) Uwokoxik = organizado; segunda voz del verbo organizar: woko (Efesios 4,16) Uwokoxik = acción de juntar (Tito 1,5) Uwok’u’x = los senos (Lucas 11,27) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

363

Uwoqow = espuma (Judas 13) Uwuq = séptimo (Apocalipsis 11,15) Uwuqxa’nik = recomendar (2 Corintios 3,1: uwuqxa’nikqib’: nosotros mismos nos recomendamos) Uwuqxa’nim = ha dejado recomendado (Hechos 6,14; 10,6) Uxaq = hojas (Marcos 11,13; Mateo 21,19; 24,32) Uxaq q'aq'= llamas de fuego (Apocalipsis 1,14: uxaq taq q’aq’: lenguas de fuego; 22,2) Uxe’ = debajo de (1 Corintios 1,26) Uxe’ = debajo de (Marcos 1,35; Mateo 6,20) Uxe’ = debajo de / abajo (Lucas 6,48; 24,1) Uxe’ ipam = cintura de ustedes (Efesios 6,14) Uxe’kaj = bajo el cielo (Marcos 16,15) Uxib’imrib’ = su miedo (ver kuxejrib’) (Marcos 9,6) Uxikin = su oreja (Mateo 26,51) Uxkut = rincón (Apocalipsis 7,1; 20,8) Uxik’ = ala (Lucas 13,34) Uxik’ = sus alas (Mateo 23,37) Uximik = acción de amarrar (Hechos 21,11) Uximom = él ha amarrado. Tercera persona singular. Del verbo ximo, serie B. (Romanos 7,6: ujuximom: él nos ha amarrando a nosotros. Primera voz del verbo: objeto nosotros: uj, y sujeto él: u) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

364

Uxkut = al lado (Lucas 11,31) Uxkut = extremidad (Marcos 13,27; Mateo 24,31) Uxkut = los lados de (Hechos 1,8; 13,47) Uxlab’al = espíritu (Lucas 24,37) Uxlab’al = espíritu (Marcos 1,23; 14,34) Uxlab’axel = Espíritu (Marcos 1,8) Uxlab’axel = espíritu (Efesios 1,17: uxlab’axelalaj no'jib'al: espíritu de sabiduría; adjetivo superlativo) Uxlab’nik = aliento (Apocalipsis 13,15) Uxlanb’al = lugar de descanso (Hebreos 4,1: pa ri ruxlanb’al ri Are’: el descanso de él) Uxlanem = descanso (2 Corintios 2,13) Uxlanem = descanso (Mateo 11,28) Uxlanem = descanso (Hebreos 3,11: man ke'ok ta pa ri wuxlanem: no entrarán en mi descanso; 4,3) Uxlaninaq = está descansando (2 Pedro 2,3) Uxolom = él ha combinado (Juan 19,39) Uxut’b’al= su soplo (2 Tesalonicenses 2,8) Uyakik = recogido, levantado; segunda voz del verbo recoger, levantar: yako (Gálatas 6,9) Uyakik = verbo construir (Hebreos 8,5) Uya’ik = acción de dar (Hechos 25,13: uya’ik jun rutziluwach: saludar, dar un saludo a)

________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

365

Uya’ik = acción de dar. Del verbo Ya'o, serie B. (Romanos 10,2: utzuya'ikritzij...doy testimonio de) Uya’ik = acción de entregar (Lucas 24,20) Uya’ik = darle (Marcos 9,15; 15,18; Mateo 21,32) Uya’ik = ser dado (1 Corintios 11,2; 15,2) Uya’ik = dar; segunda voz del verbo dar: ya'o (Efesios 3,2; Filipenses 1,7; 1 Tesalonicenses 2,16) Uxrik’ = miga (Mateo 15,27) Uya’omub’ixik = él ha dicho (Juan 1,18) Uyab’irisam = la tenía enferma (Lucas 13,11) Uyajik = regañar (Marcos 8,32; Mateo 16,22) Uyoq’ik = acción de ser maltratado (Hebreos 11,26) Uyutik = amarrar (del verbo yutu) (Marcos 5,3) Uyutik = atar, amarrar; segunda voz del verbo atar: yutu (Gálatas 4,18)

W Wa = comida (Marcos 1,20; 5,43) Wachaj = rostro (1 Corintios 8,1) Wachaj = rostro (Hechos 17,32) Wachaj = rostro (Mateo 22,30) Wachaj = rostro (Hebreos 11,35) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

366

Wachb’al = imagen (Lucas 20,24) Wachb’al; wachib’al = apariencia (Marcos 9,2); imagen (Marcos 12,16) Wachib’al = imagen (2 Corintios 3,18) Wachib’al = imagen (Gálatas 3,1; Colosenses 1,15: uwachib’al ri Dyos: imagen de Dyos) Wachinik = algunos frutos (Romanos 1,13; 11,16) Wachinik = fruto en general (Mateo 7,16) Wachininaq = ha dado frutos (1 Corintios 15,10) Wachoch = mi casa (Marcos 2,11) (awachoch tu casa; ri ja = la casa) Wajil nutz’aqat = mi prójimo (Lucas 10,29) Wajxaqib’ = ocho (Lucas 1,59; 8,28) Wajxaqlajuj = diez y ocho (Juan 5,5: juwinaq wajxaqlajuj: treinta y ocho) Walk'alil = mi infancia (1 Corintios 13,11) Waqib’ = seis (Lucas 1,26) Waqib’ = seis (Marcos 9,2) Waq’ = mi lengua (1 Corintios 14,9: iwaq’: la lengua de ustedes; posesivo de la segunda persona plural) Waral = aquí (Marcos 9,5.30; 11,3; 14,32; 16,6; Mateo 12,6) Waram = sueño (Marcos 14,40; Mateo 25,5) Waram = sueño (Efesios 3,3) Warb’al = guarida (Mateo 8,20) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

367

Warb’al = lugar donde dormir (Lucas 9,58) Ware = dientes (uware = sus dientes) (Marcos 9,18) Wareyaj = diente en general (Lucas 13,28) Wareyaj = diente en general (Mateo 5,38; 8,12) Warib’al = lugar del descanso, dormitorio (Hechos 7,49: mi lugar de descanso) Warinaq = dormido (Lucas 22,46: ixwarinaq: ustedes están dormidos) Warinaq = dormido (Marcos 13,36; 14,37; Mateo 8,24; 26,40; 28,13) Warinaq = él está dormido. Del verbo warik, serie C. Participio del verbo dormir. (Romanos 1,8) Warinaq = está dormido (Juan 11,11) Warinaq = está dormido (2 Pedro 2,3) Watz = hermano mayor (Marcos 6,18) Wa’ = éste; ésta; esto (Marcos 13,30; Mateo 27,22) Wa’im = comida (1 Corintios 10,27) Wa’im = comida (Marcos 12,39; Mateo 8,11; 24,49) Wa’im = comida (Romanos 13,13: misipojisaj ipam pa taq ri wa'im: no se excedan en las comidas, nada de comilonas) Wa’im = comida (2 Pedro 2,13) Wa’lajinaq = se ha levantado (Lucas 8,24) Wa’lajinaq = ya levantado (Hechos 10,41) We man = si no (1 Juan 5,5) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

368

Wema = si no (Juan 6,53) Wema jo’q = todavía no (Lucas 22,34) Weri’ = éste, ésta (Marcos 1,9; 13,34) Weta = si (de posibilidad) (Marcos 14,5) Weta = si hubiera (Hebreos 12,17: weta xkowinik: si hubiera podido) Weta mat = sino (1 Corintios 7,14) Wikox = higo (Lucas 13,6) Wikox = higo (Marcos 11,13; 13,28; Mateo 7,16; 24,32) Wikox = higuera (Juan 1,48) Wikyaq’ab’ = mi derecha (Marcos 12,36) Wilom = he visto (1 Corintios 9,1) Winaq = gente (Marcos 1,5; 5,14; 9,14) Winaqil = en sus cabales (según el texto) (Marcos 5,15); familia (Mateo 27,7) Winaqil = persona, humanidad (Efesios 1,20; Filipenses 3,20: ujuwinaqil: somos gente de...) Winik = gritar con lamento (Hechos 8,32) Wiqib’al= adorno (2 Timoteo 4,8) Wiqom = adornado (Lucas 21,5) Wixkol = vientre (Mateo 15,17) Wixko'l = intestinos (Apocalipsis10,9: awixko’l: tus intestinos) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

369

Wixwitem = murmuración (Filipenses 2,14) Wi’jal = crisis de hambre (Lucas 15,14; 21,11) Wi’jal = hambre por crisis (Hechos 7,11) Wi’jal = hambre por crisis, por escases (Marcos 13,8; Mateo 24,7) (tener hambre = knumik) Wi’jal = hambruna (2 Corintios 6,5) Wi’jal = hambruna por crisis, pasar hambre por alguna circunstancia. (Romanos 8,35) Wi’jal = hambruna (Filipenses 4,12) Wokotajinaq = fundado (Hebreos 8,6) Wonob’am = abandonado (Hechos 8,33) Wonob’am kanoq = ha sido abandonado (2 Corintios 4,9: man ujwonob’am ta kanoq: nosotros no hemos sido abandonados) Wonob’a’m kanoq = está abandonada (Gálatas 4,27) Woqoch = ojo (Marcos 14,40) Woq’ochaj = ojo (en general) (1 Corintios 12,16; 13,12; 15,52) Woq’ochaj = ojo en general (Mateo 5,38) Wo’qinaq = ya ha comido (Hechos 27,21) Wo’s = esponja (Marcos 15,36; Mateo 27,48) Wuj = Libro (Marcos 1,1; Mateo 1,1; 12,5) Wujil = libro (de la vida) (Filipenses 4,3) Wuqub’ = siete (Marcos 8,5; 12,20; 16,9; Mateo 18,22) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

370

Wuxik = yo llego a ser (1 Corintios 12,2)

X Xa je k’u wa’ = así, por eso (Hechos 1,21) Xa jek’uri’ = así pues (1 Corintios 1,7; 11,3) Xa jek’uri’ = así pues (Hechos 4,14; 6,5; 11,17) Xa jek’uri’ = por eso, así pues (Marcos 1,45; 7,5; 14,66; Mateo 24,26) Xa jek’uwa’ = así pues (Hebreos 13,13) Xa ne’ = enfatiza las palabras que siguen (Marcos 5,26) Xa rumal k’u wa = por eso; a causa de esto; así entonces (Marcos 1,38) Xa rumal k’uwa’ = por esto; preposición, relaciona las palabras (Efesios 1,15) Xajab’ = sandalia (Marcos 1,7; 6,9) Xajab’ = sandalia (Efesios 6,15: ixajab’: la sandalia de ustedes; forma formal) Xajek’uri’ = así pues; por eso (Gálatas 3,8; Efesios 5,15; Filipenses 1,25; 2,1; Colosenses 3,1; 1 Tesalonicenses 5,6) Xaje’nak’uri’ = entonces por eso (Filipenses 2,28) Xajunam = juntos, a una sola voz (Hechos 19,34) Xalaxik= ha nacido (Gálatas 4,4) Xane= une las palabras que siguen (Efesios 5,11) Xane = únicamente (Santiago 4,6; 1 Pedro 3,4) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

371

Xaq = hoja de árbol (Marcos 13,28) Xaq = solamente (Marcos 2,7; 12,17; Mateo 18,19) Xaq b’i’ = muy pronto, inmediatamente (Marcos 4,5; 6,22; 9,20; 12,18; 14,23; Mateo 20,34; 27,27) Xaq apachike = cualquiera (Colosenses 3,23) Xaq apachin ne’ = cualquiera (Gálatas 5,10) Xaq apas uwach = cualquier cosa (aquí vida desordenada) (2 Tesalonicenses 3,7) Xaq apas uwach = cualquiera cosa (2 Pedro 1,16) Xaqb’i’ = muy pronto, de inmediato (Lucas 12,54; 19,11) Xaqchaj = hoja de pino (Apocalipsis 7,9) Xaqte’ / xaqate’ = de pronto, de repente (Hechos 9,3; 12,7; 22,6) Xaqte’ = de repente (Mateo 8,24; 24,11) Xas = adverbio que enfatiza el verbo (2 Corintios 8,10) Xas = partícula que asegura y confirma algo (Lucas 23,2) Xas = partícula que enfatiza algo (Hechos 3,20) Xas chanim = de repente (Marcos 9,8) Xas pa jumul = únicamente una vez (Hebreos 9,12) Xas uchanim = inmediatamente, en ese momento (Marcos 1,12) Xb’itaj = había dicho (Lucas 9,28) Xeb’ekila’ = los que habían ido a ver (Lucas 23,48) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

372

Xechab’ex(ik) = fueron despedidos (pasado pasivo tercera persona plural) (Hechos 15,33) Xekel(ik) = está colgado; segunda voz del verbo colgar. (Gálatas 3,13) Xek’oji’(k) = Verbo tener (1 Corintios 4,15: we xek'oji': si ustedes tuvieron; pasado; tercera persona del plural) Xela = seda (Apocalipsis 18,12) Xeltajik = ya salió; tercera voz del verbo elik (Marcos 7,29) Xetub’anik = mamaron (juntos) (Hechos 13,1) Xetz’ab’etajik = se burlaron (jugaron con él) (Lucas 23,11) Xe’ = debajo de… (Juan 13,4: xe’ upam: su cintura) Xe’b’eqariqa’ = nosotros fuimos a encontrarlos (verbo (ku)riqo con movimiento (Hechos 28,14) Xe’eloq = llegó a salir (Marcos 7,24) Xe’kanaj(ik) = se quedaron (Lucas 19,7: pasado con movimiento de kkanaj: se queda) Xe’upam = debajo de su estómago (Apocalipsis 1,13) Xib’al = hermano de mujer (Santiago 2,15: qaxib’al: nuestro hermano) Xib’arikil / xib’rikil = miedo (Marcos 14,33; 16,8; Mateo 26,37) Xib’ib’al = cosas espantosas (Hechos 20,30) Xib’ib’al = cosas espantosas (Lucas 21,11) Xib’ib’alaj = terrible (Hebreos 10,27) Xib’im = asustado (Juan 7,13: kixib’im kib’: ellos estaban asustados) Xib’im = ha sido asustado (1 Corintios 2,3: nuxib’im wib’: estoy asustado) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

373

Xib’im = fue asustado (Filipenses 2,12) Xib’inel = santo (Marcos 6,49) Xib’irib' = miedo (1 Tesalonicenses 5,14: xib’irib’ ek’olik: los que están miedosos) Xib’irikil = miedo (Efesios 5,21: pa ri uxib’irikil ri Kristo: en el miedo de Cristo; 6,5) Xik = águila (Apocalipsis 4,7; 8,13) Xikin = oreja (siempre con posesivo) (Marcos 4,9; 7,33; 14,47; Mateo 10,27) Xikinaj = oreja (1 Corintios 11,16) Xik’ = ala (Apocalipsis 9,9: kixik’: sus alas) Xik’ay = chiriviscos. Ramitas secas de árboles que sirven para el fuego (Hechos 28,3) Ximatalik = está atado (1 Corintios 7,39) Ximb’al = cinturón (Juan 21,18) Ximb’al = objeto para amarrar (Marcos 6,8); cintura (Mateo 3,4) Ximb’al upam = cintura (Hechos 21,11) Ximb’al upam = cintura (Apocalipsis 1,13) Ximital(ik) = atado, amarrado (Juan 8,33: ujximital(ik): nosotros estamos atados) Ximital(ik) = atado, amarrado. Del verbo ximo, Serie B. Tercera persona singular (Romanos 6,20; 8,15: Man ix ximitaltaj: vosotros no estabais amarrados, vosotros erais libres) Ximitalik = atado (Gálatas 2,4: ujximitalik: nosotros estamos atados; Efesios 6,14; 6,20; Filipenses 2,7) Ximitalik = atado, amarrado (Apocalipsis 1,13) Ximolo = recogieron; verbo molo (Marcos 8,19) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

374

Ximon = atado, amarrado (1 Corintios 7,35) Ximowinaq = él lo ha amarrado (2 Tesalonicenses 2,6) Xink’uli’k = me casé, pasado (Lucas 14,20) Xinulpe = he venido a… (verbo ulik: llegar combinado con verbo petik: venir pasado primera persona singular) (Juan 18,37) Xixtowik = vosotros oísteis (pasado; cuarto voz de kuta’o) (Hechos 1,4) Xjikib’axik = confirmado, asegurado (pasado segunda voz pasiva) (Lucas 7,35) Xjut = gusano (Santiago 5,2) Xkab’ = escorpión (Lucas 10,19; 11,12) Xkab’ = escorpión (Apocalipsis 9,3) Xkita'o = ellos entendieron (Romanos 10,18) Xkuk’aj = ellos llevaron. Tercera persona del plural. Del verbo llevar: uk'aj, Serie A. (Romanos 1,27: ri itzel taq kib'e xkuk'aj: Los malos caminos que ellos llevaron) Xk’ab’ = medida un codo (Apocalipsis 11,1; 21,17) Xk’am = ha recibido (Mateo 6,2) Xk’asb’ax uwach = fue resucitado (1 Tesalonicenses 1,10) Xnimanik = obedecer (Hebreos 11,8) Xojoj = danza (Lucas 15,25) Xok’owisaxik = se celebro (Juan 10,22: en este caso se pasó la fiesta…) Xolom = combinado (Apocalipsis 21,21: man xolom taj: no está combinado) Xoq = también (Mateo 5,46) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

375

Xoquje’ = también (Marcos 1,32; 13,29) Xoq’ol = lodo (Juan 9,6) Xoq’olitajinaq kij = ellos están manchados (2 Pedro 2,13; 3,14: man ixxoq’olitajinaq taj: ustedes no están manchados) Xoq’olob’isam = ensuciado, manchado (Apocalipsis 3,4: man kixoq’olob’isam ta: ellos no han ensuciado, manchado) Xoq’o'l = lodo (2 Corintios 4,7) Xoq’o’linaq = manchado (Colosenses 1,22) Xotal = techo (Marcos 2,4; 13,15; Mateo 10,27; 24,17) Xo’l taq b’e = entre los caminos (Lucas 14,21) Xper = Isabel (Lucas 1,57) Xqasax = ser bajado (pasivo del verbo (ku)qasaj) (Hechos 2,41: xqasax kija’: fueron bautizados) Xqatayij = hemos oído, escuchado (Juan 4,42) Xq’ejejexik = fue derramado (Hechos 10,45) Xq’e’qal = anochecido, oscurecido (Juan 13,2: en este caso en la cena de la tarde ya al oscurecer; 20,19) Xq’ol = barro (2 Timoteo 2,20) Xräk = migaja (Marcos 7,28) Xre’qal = caída la tarde (Lucas 14,16) Xre’qal = caída de la tarde (Apocalipsis 3,20) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

376

Xripab’ax(ik) = fue crucificado (Apocalipsis 11,8) Xripab’axik = fue crucificado (Marcos 16,6) Xtatajik = fue escuchado (Lucas 1,13) Xtatajik = fue escuchado, tercera voz del verbo, pasado (Romanos 10,18) Xto’ kan = es reservado (2 Pedro 3,7: Xto’ kan uwach: fueron reservados) Xto’taj(ik) = lo que sobre (Juan 6,12; 6,13: xkito’ kanoq: lo que dejó la gente) Xtzijox(ik) = fue contado, fue dicho (1 Corintios 1,11: xtzijoxik chwech: Me fue contado, me fue dicho) Xujeqab’a’ = el hizo habitar, permanecer (Santiago 4,5) Xukulb’em = oprimido (Lucas 4,18) Xukulem = acción de arrodillarse (Marcos 5,22; 7,25) Xukulem = acción de arrodillarse (Apocalipsis 5,14) Xukulik = arrodillado (Apocalipsis 15,4) Xuk’iysaj = creó (Marcos 10,6) Xulininaq = está bajando (pasado) (Lucas 10,30) Xuwi = solamente (Marcos 2,7; 5,28; 11,29) Xuwi = solamente (Romanos 4,23) Xuwi = solo, únicamente (1 Juan 5,6: man xuwi ta xpetik... no solo vino) Xuwi’ = solamente (Gálatas 3,2) Xu’w = agua muy helada (Apocalipsis 3,15) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

377

Xu’y = egoísta (2 Timoteo 3,2) Xu’yal = egoísmo (Marcos 7,22) Xu’yalaj = egoísta (2 Corintios 9,5) Xu’yalaj winaq = persona egoísta (Apocalipsis 3,17) Xwan = Juan (Marcos 1,4) Xya’ow(ik) = ha dado (Hechos 3,13; pasado cuarta voz del verbo(ku)ya’o) Xya’taj(ik) = fue dado (1 Corintios 1,4) Xyokowik = él lo construyó, (Romanos 13,1: cuarta voz del verbo, tercera persona singular, tiempo pasado) Xyutik = fue amarrado (Marcos 6,17)

Y Yab’ = enfermo, debilidad (Hebreos 8,7: man k'o ta uyab': no fuera irreprochable, no fuera débil) Yab’alq’aq’ = candelero (Lucas 11,33) Yab’al saqil = fuente de luz (Filipenses 2,15) Yab’il = enfermedad (Hechos 19,12) Yab’il = enfermedad (Lucas 12,12; 21,11) Yab’il = enfermedad (Marcos 5,34; Mateo 4,23; 8,17) Yab’il = debilidad, enfermedad (1 Timoteo 5,23: jetaq ayab’il: tus enfermedades; yab’il rechriqatz’umal: enfermedad de nuestra piel)) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

378

Yajanik = reproche, reprender (Hebreos 12,5) Yajik = regañado (Hechos 19,31: iyajik: ser regañados vosotros) Yajkil = regaño (1 Tesalonicenses 2,10) Yajnik = regañado (1 Corintios 4,4) Yak = zorra (Lucas 9,58) Yak = zorra (Mateo 8,20) Yakal tzij = agitador, calumniador (Mateo 26,60) Yakatajinaq = levantado (su enojo) (Hechos 12,20) Yakb’al= capital de algún negocio (1 Timoteo 6,19: kiyakb’al: la capital de su negocio) Yawab’ = enfermo (Marcos 1,32; 5,25; 16,18; Mateo 25,36) Yawab’ chuchu’ = embarazada (Marcos 13,17) Yawab’ ixoq = mujer embarazada (Romanos 9,10) Yawab’ ixoq = embarazada (Mateo 1,18) Ya’anik = acción de dar (Hechos 20,35) Ya’b’al = lugar de dar (Hebreos 10,30) Ya’b’al q’aq’ = antorcha (Apocalipsis 8,10) Ya’l = dador (2 Corintios 6,12: man ix ya’lta latz': ustedes no son estorbo) Ya’l taq rutzil wach = los saludos en (Lucas 11,43) Ya’l ub’ixik = predicador de (Hechos 21,8; 22,20)

________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

379

Ya’om = dado (1 Corintios 4,7; 6,19 uya'om chiwech: él les ha dado a ustedes; 7,17: uya’om ri Ajawxel chkech: El Señor les ha dado) Ya’om = dado (Juan 4,11) Ya’om = dado (participio de ya’o) (Marcos 6,2; 7,6; 13,23; 14,44; Mateo 28,18) Ya’om = ha sido dado (3 Juan 6: kiya’om ub’ixik: ellos han anunciado) Ya’om = está dado (Apocalipsis 2,20: aya’om: tú has dado) Ya’owinaq = dado (cuarta voz de ya’o) (Mateo 21,23) Ya’owinaq = él ha dado (Juan 5,37) Ya’tal = permitido (Lucas 20,22) Ya’tal(ik) = permitido (Hechos 26,1) Ya’tal(ik) = permitido (Romanos 15,22) Ya’tal(ik) = permitido, del verbo ya’o, 3 voz del verbo (Marcos 2,24; 6,18; 10,2; 12,14 (dos veces); Mateo 12,2) Ya’tal(ik) = está permitido (Hebreos 13,10) Ya’tal(ik) = permitido (Apocalipsis 11,9: man ya’tal taj: no es permitido) Yitz’b’al = lagar (Apocalipsis 14,19; 19,15) Yitz’ab’al uva = donde se saca el jugo de la uva (Marcos 12,1; Mateo 21,33) Yojolik = abandonado, destrozado, hacho calamidad (Hechos 15,16) Yoq’ab’al / yoq’b’al = maltrato, insulto (Marcos 2,7; 14,64) Yoq’anik = maltrato (Mateo 15,19) Yoq’ik = maltratado (2 Corintios 12,10) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

380

Yoq’oj = trillar (1 Corintios 9,9: kub'anyoq'ojtriko: que está haciendo la trillada) Yoq’oj = maltrato, insulto (Hebreos 6,8) Yoq’onik = verbo maltratar (Hebreos 10,33; 1 Pedro 3,9) Yo’k = lobo (Lucas 10,3) Yo’k = lobo (Mateo 7,15; 10,16) Yo’winaq = dado (Lucas 20,2) Yub’a’m = cerrado (Mateo 13,15: kiyub’a’mrikiwoq’och: tienen cerrados los ojos) Yub’a’m = cerrado, verbo que se refiere solo a los ojos (Hechos 28,27: kiyub’am: ellos han cerrado sus ojos) Yub’yatemwoq'ochaj = en un abrir y cerrar de ojos (1 Corintios 15,52) Yujtalik = mezclado (Mateo 27,349 Yuku = yugo (Mateo 11,30) Yunt = yugo (Mateo 11,29) Yuqul(ik) = amarrado (Marcos 11,2); prometida (Mateo 1,18; 21,2) Yuqul(ik) = comprometida (Lucas 1,27) Yuqulik = atado (Lucas 19,30) Yutb’al = yugo (Colosenses 2,19) Yutb’al = cadena (Apocalipsis 20,1) Yuttajinaq = ya está amarrado, participio del verbo yutu (Marcos 15,1) Yutulik = cautivo, amarrado, atado (Lucas 21,24) ________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

381

Yutulik = ella está amarrada. Tercera persona singular. Del verbo yutu, Serie B. Segunda voz del verbo, pasivo del español (Romanos 7,2) Yutulik = él está amarrado, atado (Filipenses 1,13) Yutulik = amarrado (Apocalipsis 9,14) Yutum = amarrado, participio del verbo yutu (Marcos 5,4) Yut’b’al = algo que sirve para amarrar (Hechos 27,32) Yut’ulik / yutulik = atado (Hechos 8,23: atyut’ulik = tú estás atado) Yut’ulik = está amarrado (Hebreos 2,15: eyut’ulik: ellos están amarrados)

________________________________________________________________________________ DICCIONARIO MATE’O, MARKOS, LUKAS, XWAN, ETAQO’NELAB’, ROMANO, 1-2 KORINTO, GALATA, EFESO, FILIPO, KOLOSA, 1-2 TESALONIKA, 1-2 TIMOTE’O, TITO, FILEMON, E’AJHEB’RE’O, SANTI’AGO, 1-2 LU’, 1-2-3 XWAN, JUDAS, K’ISB’AL UWUJ RI XWAN K’ISB’AL UWUJ RI XWAN

Traducción de la Biblia en Idioma K’iche’

1. Se usó el mismo verbo K’iche’, para “resucitar” y “despertar”, como se hace también en Griego • El verbo K’iche’ Kk’astaj(ik) = él se despierta; él resucita; corresponde al verbo kuk’asuj = él le despierta • El uso del verbo k’iche’ con el paralelo en griego, permite entender una alusión a la resurrección en el texto de Lucas 8,24 a comparar con Lucas 24,6: hay que comparar los verbos griego y k'iche' con los de la citación precedente. Los verbos griegos se corresponden y también los verbos k'iche' • Lucas 8,24: “Entonces fueron a despertarlo (kkik’asuj / διήγειραν) y le dijeron: - Maestro, que nos hundimos. Él se despertó (kk’astajik / διεγερθεις) e increpó al viento y al oleaje; el lago se apaciguó y sobrevino la calma” • Lucas 24,6: “No está aquí, ha resucitado (“se despertó” / xk’astaj uwach / ήγέρθη). Recuerden lo que les dijo cuando todavía estaba en Galilea”

2. Personas de la trinidad En este caso se usaron en la Biblia las traducciones orales tradicionales ya existentes • padre: tat / Padre: Tatxel • hijo: k’ojol / Hijo: K’ojolxel • espíritu: uxlab’al / Espíritu Santo: Tyoxlaj Uxlab’axel (Tyoxlaj: superlativo de Tyox: santo)

________________________________________________________________________________ LE QACH'AB'AL K'ICHE' - RI TYOXLAJ W UJ

1

3. Paso, Pascua, Profeta, Gobernador Aquí se declina la traducción oral tradicional de unos términos específicos de la Biblia. Se usaron en la traducción. Se puede criticar el uso de cada palabra particular, pero existe una lógica para que las palabras sean comprensibles según una construcción lógica. • Q’axeb’al = paso (1 Corintios 16,7: nuq’axeb’al: mi paso) • Q’axeb’al = Pascua (1 Corintios 5,7: qaq’axeb’al: nuestra Pascua) • Q’axeb’al utzij ri Dyos = “paso de la palabra de Dyos”, profecía (1 Corintios 14,1) (tzij: palabra; u: posesivo tercera persona singular (Dyos)) • Q’axel utzij ri Dyos = “intermediador de la palabra de Dios”, Profeta (Marcos 1,2; 6,4; 13,22; Mateo 23,30) • Q’axel q’atb’altzij = “intermediador del juicio”, gobernador (Mateo 27,21)

4. Dyos y Yahweh y Ajawxel (Señor) • Dyos se usó para traducir θεος (griego) y ’lhym (hebreo) • Yahweh se usó para traducir yhwh (hebreo) • Si el nombre de Yahweh no se pronunciaba al tiempo del nuevo testamento, no era el caso en el tiempo del profeta Isaías: yš‘yhw: yhw (diminutivo de yhwh) es mi salvación (yš‘) • Y además en la liturgia se usó siempre Aleluya, hllwyh: hllw (alaban a) yh: diminutivo de yhwh (Yahvé). • Ajawxel se usa para traducir “Señor” (ajaw = patrón; a propósito del final “xel” ver punto 2)

________________________________________________________________________________ LE QACH'AB'AL K'ICHE' - RI TYOXLAJ W UJ

2

5. Resucitar y levantar En el punto uno, hemos visto que el verbo “despertar” se puede usar a propósito de la resurrección. Tenemos la misma posibilidad con el verbo “levantar”. De esta manera Lucas 24,7: “Es necesario que el Hijo del hombre sea entregado en manos de los pecadores y sea crucificado, y al tercer día se levanta (kwala’j na uwach ri’ /άναστηναι)” (Ver versión electrónica de la Biblia, en la Biblia papel se ha repetido el verbo kk’astaj(ik)) Eso da una nueva dimensión al uso del verbo levantar en el Evangelio como en Lucas 4,39: “Inclinándose sobre ella, conminó a la fiebre, y la fiebre la dejó; ella levantándose (kwa’lijik / άναστασα) al punto, se puso a servirles”

6. Chuchqajaw como traducción de sacerdote del Antigua Testamento En la Biblia hemos traducido sacerdote por chuchqajaw. En ningún caso se trata de los sacerdotes de la Iglesia sino de los sacerdotes del antiguo testamento encargados del mantenimiento de los santuarios, que hacían los sacrificios y que podían hacer uso del incienso (Números 16). Además, eran casados. Las correspondencias parecen suficientes. El sacerdocio de la Iglesia que deriva de la muerte y resurrección de Cristo es de otra naturaleza. Los abusos que pueden existir en los lugares sagrados, permiten entender mejor por qué el rey Josías de Judá, hizo una reforma litúrgica en Israel. Concentró todo el culto de Yahweh en el templo de Jerusalén, santuario exclusivo, para poder controlar mejor que el culto se desarrollaba según las prescripciones de la Ley.

________________________________________________________________________________ LE QACH'AB'AL K'ICHE' - RI TYOXLAJ W UJ

3

7. El tiempo de los verbos En K’iche’ si la acción no está terminada, el verbo se conjuga con el prefijo K. Si la acción está terminada, se conjuga con el prefijo X. Por eso en un relato, cuando la acción se está desarrollando, se usa el prefijo K. Para nosotros la acción está terminada, pero para los que participan al relato, se está desarrollando, también para Jesús. Además estamos invitados a entrar en este relato. Si en el relato mismo hay referencia a una acción ya terminada se usa la X. Por eso, en el caso de las parábolas usamos el prefijo X. La parábola se refiere a una historia, ya constituida como tal. La novedad viene de la reacción de los que escuchan.

8. Nota de edición: Los cinco libros de los Salmos y los títulos de los Salmos La edición de la Biblia K’iche’ sigue el modelo de la Biblia de Nuestro Pueblo por razones de la calidad de su presentación. Pero en lo que concierne a los Salmos, hemos tomado en cuenta la edición que agrupa los Salmos en cinco libros: 1-41; 42-72; 73-89; 90-106; 107-150. También hemos restablecido los títulos de los Salmos que suprimió la Biblia de Nuestro Pueblo. En Qumran ya los tres primeros libros presentan una realidad estabilizada, mientras que todavía hay fluctuación con el cuarto y el quinto libro. Los tres primeros libros se preocupan de la Dinastía Davídica con los títulos davídicos en el primer libro de los Salmos 3-41 (con excepción del 10 que va con el 9; y el 33); y el segundo libro de los Salmos 51-72 (con excepción de 6667; 71 y 72 -Salomón en 72,1 y David en 72,20-) con varios títulos que insisten sobre las dificultades encontradas por David, en los Salmos 51 y subsiguientes.

________________________________________________________________________________ LE QACH'AB'AL K'ICHE' - RI TYOXLAJ W UJ

4

El tercer libro 73-89, ya preparado por la mención de Salomón en el título del salmo 72, se preocupa de la descendencia hasta la destrucción de Jerusalén y del templo (Salmos 74 y 79). Hay preocupaciones sobre lo que va a pasar con la descendencia de David (Salmo 80,18). El Salmo 89 constata la desaparición de la Dinastía Davídica (Salmo 89, 39-40.50). El cuarto libro intenta encontrar alternativas a la Dinastía Davídica. Ya el Salmo 90 se atribuye a Moisés, un tiempo en que no había reyes, y el Salmo 90,4 relativiza las preocupaciones históricas. Se insiste sobre el reino de Yahvé (Salmo 93,1). Finalmente, los Salmos 105-106 resumen la historia de Israel desde los patriarcas (Salmo 105,6), hasta el regreso del exilio (Salmo 106,4547), sin hablar una sola vez de los reyes de Israel y de Judá. El quinto libro, Salmos 107-150, restablece el lugar de David como fundador del culto del templo, cuando hizo el traslado de la arca de Yahvé Sabaot a Jerusalén, ver particularmente los Salmos 120-134 (especialmente, 132). Sigue la liturgia en el templo en los Salmos sucesivos, con la alabanza final en el templo en el Salmo 150, con la música dirigida por los levitas, al igual que se ve en 1 Crónicas 15-16, que recupera los salmos del cuarto libro de los Salmos en el contexto del traslado del arca por David.

9. El paralelismo sinonímico y la Poesía Bíblica, particularmente en los Salmos En la poesía hebrea, particularmente Salmos y Canticos, se usa generalmente el paralelismo sinonímico. En una primera línea se da una enunciación y en una segunda, se presenta una enunciación con sinónimos, como en el Salmo 117: 1A: Nim uq’ijil chiya’a’ ri Yahweh, iwonojel taq tinimit, 1B: chib’ana’ nimaq’ij, iwonojel ix taq amaq’! 2A: Rumal rech che nim ri loq’oq’eb’al uk’u’x chqech uj, 2B: ri saqalaj utzij ri Yahweh, kuq’i’ pa junalik. ¡Aleluya! ________________________________________________________________________________ LE QACH'AB'AL K'ICHE' - RI TYOXLAJ W UJ

5

Pero en unos Salmos tenemos un tercero paralelismo como en Salmo 93,3-5: 3A: Kewa’lajik e kechojojik ri jetaq nima’, Yahweh, 3B: kwa’lisaj ri kich’ awib’al, 3C: ri jetaq nima’ kwa’lisaj ri kichojojem. 4A: Are ko chi na chuwach ek’i taq ja’, 4B: are ko chi na chuwach ri uq’etal ri polow, 4C: sib’alaj ko e utz ti Yahweh chikaj. 5A: Ri atzij, ronojel qastzij; 5B : ri atyoxil are uwiqib’al ri awachoch, 5C : Yahweh, pa ronojel taq q’ij.

El triple paralelismo es una marca de dignidad. La Poesía Bíblica se inspira de la Poesía de Ugarit, en la región de la Fenicia, al Norte de Israel, donde inventaron también la escritura alfabética, de donde deriva el alfabeto hebreo (Antiguo Testamento), y el alfabeto griego (Nuevo Testamento). En Ugarit el Trueno es la manifestación del dios Baal, de eso viene el triple paralelismo. En la Biblia hay las transferencias de unas características de Baal sobre Yahvé. Pero hay diferencias, Baal es el dios de la muerte, de las tinieblas y de los infiernos, lugar de los muertos según las culturas antiguas, en las entrañas de la tierra. Yahvé es el Dios de la vida, de la luz y del cielo simbolizado por el sol que se levanta y brilla (Isaías 60,1-3). Por todo eso, la presentación de los Salmos, textos poéticos, se debe hacer en líneas respetando, si posible, el juego de los paralelismos.

________________________________________________________________________________ LE QACH'AB'AL K'ICHE' - RI TYOXLAJ W UJ

6

10. Historia humana, Biblia, Alfabeto y cultura Helenística Se considera que la especie humana se desarrolló desde Kenia hace más o menos 1 millón de años. En el mismo tiempo empezó a llenarse el lago Victoria, fronterizo con Kenia y Uganda. Veinte mil años antes de Cristo, el lago empezó a desbordarse. El agua llenó el lago Kyoga y más lejos, el lago Albert, después el agua llegó a una zona fangosa al sur del Sudán. Desde allá sale el Nilo blanco, con un fluido muy regular. Del lado de Jartum se encuentra el Nilo Azul que viene de las montañas de Etiopía, rio irregular que depende del tiempo de las lluvias en las montañas de Etiopía. Es el que provoca la subida del nivel del agua del Nilo. Así se creó el Nilo que atraviesa todo Egipto hasta el mar Mediterráneo.

Embarcación en el Lago Victoria

Seis mil años antes de Cristo, África del Norte se secó y la gente se fue a vivir del lado del Nilo. Pero no podía vivir cada quien por su lado, se necesitaba una organización política y unos sabios para supervisar la organización. Ya cinco mil ________________________________________________________________________________ LE QACH'AB'AL K'ICHE' - RI TYOXLAJ W UJ

7

años antes de Cristo había en Egipto grandes sabios. De aquí viene la importancia de la sabiduría de Egipto. Pero la cultura de Egipto era demasiada tradicional. Eso era particularmente verdad en lo que concierne a la escritura, con un sistema muy complicado.

Travesía actual por el Lago Victoria

En los años 1700s antes de Cristo, los fenicios inventaron la escritura alfabética. Corresponde a los orígenes de la Biblia que usa un alfabeto que deriva del alfabeto fenicio. El pueblo de Israel salió de Egipto y se instaló en contacto inmediato con los fenicios. Éstos además eran muy buenos artesanos y concretamente construyeron el templo de Jerusalén. De ellos viene también el sistema del paralelismo sinonímico de la poesía bíblica. Eran buenos marineros y ayudaron varias veces a los israelitas en este tema. El alfabeto griego deriva también del alfabeto de los fenicios. Y la cultura griega o helenística tomó muchísima importancia en el final de la época del Antiguo Testamento (ver particularmente en los libros del Antiguo Testamento: Macabeos; Eclesiastés o Qohelet; Eclesiástico o Ben Sirá; Sabiduría; ________________________________________________________________________________ LE QACH'AB'AL K'ICHE' - RI TYOXLAJ W UJ

8

Proverbios), y en el tiempo del Nuevo Testamento. Por ello, el Nuevo Testamento está escrito en griego, con excepción de unas palabras arameas, pero que están escritas con el alfabeto griego.

Flora y fauna del Lago Victoria

La comunidad Judía de Alejandría (importante puerto del mar Mediterráneo), en Egipto, ya había hecho la traducción del Antiguo Testamento al griego. Cuando el Nuevo Testamento cita el Antiguo Testamento generalmente usa el texto de la traducción de Alejandría. San Juan usa la noción filosófica griega de ese tiempo, con el Logos, el discurso organizado y lógico, que el Apóstol menciona al inicio de su Evangelio, al lado de Dios (de aquí vienen las palabras: teología, teólogos). La cultura helenística tenía un enorme éxito. Así en el Evangelio cuando se menciona que Jesús anda en Decápolis (en griego, deca = diez; polis = ciudad), se trata de una región que había adoptado completamente la cultura griega.

________________________________________________________________________________ LE QACH'AB'AL K'ICHE' - RI TYOXLAJ W UJ

9

Con una importancia “mundial” y hasta nuestros días, la biblioteca de Alejandría tenía dos millones de manuscritos, caso único en el mundo antiguo. Abarcaba Filosofía, Literatura, Matemática, Trigonometría. Ya los griegos habían calculado el diámetro de la tierra, por la diferencia de la importancia de las sombras a mediodía, entre el Norte de Egipto (ausencia de sombra) y el Sur de Egipto (sombra). El papel de Alejandría se nota en los Hechos de los Apóstoles (18, 24-28; ver también 1 Corintios 3), con la importancia de Apolo en la predicación, porque viene de Alejandría. En el imperio romano, el griego se posicionó como la lengua de la cultura. La lengua primitiva de la Iglesia de Roma fue el griego. Se pasó después al latín, porque era la lengua del pueblo.

11. Uso del verbo kpetik (venir) en vez de kb’ek (ir) Lucas 23,42: « K’atek’uri’, kub’ij: Jesus, chinana’tisaj b’a’ aretaq chi’ katpe na ruk’ ri awajawib’al ». Se usa el verbo kpetik (venir) y no kb’ek (ir), porque se trata del regreso de Jesús vencedor de la muerte para imponer su reino.

12. La Numeración de los Salmos El Leccionario K’iche’ de los Domingos y Fiestas está a punto de salir. En el caso de los Salmos, en el Leccionario se usó la numeración habitual en la liturgia que sigue la numeración de la traducción griega de los Salmos. Esta numeración presenta unas diferencias con respecto a la numeración hebrea que se usó en la Biblia en K’iche’. En la siguiente tabla se muestran las diferencias:

________________________________________________________________________________ LE QACH'AB'AL K'ICHE' - RI TYOXLAJ W UJ

10

Numeración Salmos texto Hebreo Numeración Biblia K’iche’

Numeración Salmos texto Griego Numeración Leccionario

Salmos 1-9

Salmos 1-9A

Salmo 10

Salmo 9B

Salmos 11-113 (Biblia K’iche’ añade uno al número de Salmo del leccionario)

Salmos 10-112

Salmo 114

Salmo 113 A

Salmo 115

Salmo 113 B

Salmo 116

Salmos 114-115

Salmos 117-146 (Biblia K’iche’ añade uno al número de Salmo del leccionario)

Salmos 116-145

Salmo 147

Salmos 146-147

Salmos 148-150

Salmos 148-150

Los Salmos 9 y 10 del hebreo constituyen un solo Salmo alfabético. La división está relacionada con la voluntad de hacer empezar la primera parte del salterio de los Coreitas (Salmos 42-49; esas indicaciones se encuentran en los títulos de los Salmos que suprimieron bastantes traducciones de la Biblia), con el Salmo 42, y la segunda parte (Salmos 84-89, Coreitas con los Ezrahitas, Salmos 88 y 89), con el Salmo 84 (2 veces 42). Los Salmos 42-83 (lo que corresponde también a 42 Salmos) se preocupan de lo que va suceder con la dinastía davídica desde David (ver títulos de los Salmos 51-59), hasta la destrucción de Jerusalén, Salmos 74 y 79, y no se sabe lo que va suceder con el “hombre de la derecha” (Salmo 80,18, ver Salmo 110,1). Los Salmos 84-89, constatan la desaparición de la dinastía davídica. Se recupera la dinastía davídica en los Salmos 107-150, en relación con el culto del templo como en las Crónicas, por referencia a la liturgia de la translación por David de la arca de Yahveh hasta Jerusalén (1 Crónicas 15-16; Salmo 132 dentro de la peregrinación, Salmos 120-134, hasta el Templo Salmo 135 y al final en el Templo Salmo 150). ________________________________________________________________________________ LE QACH'AB'AL K'ICHE' - RI TYOXLAJ W UJ

11

El numero 42 tiene en la Biblia un valor simbólico que viene de Egipto, maldición que se puede transformar en bendición. Ver por ejemplo el simbolismo de “42” en el libro de los muertos de Egipto, con 42 dioses asesores en el Juicio del muerto y una declaración de inocencia en 42 puntos. El Juicio es una maldición, pero si sale bien sucede una bendición. Este simbolismo se encuentra todavía en las cuarenta y dos (42) generaciones de la genealogía de Jesús. Si se lee bien la genealogía de Jesús, se ven muchas posibilidades de que las cosas pudieron terminar muy mal. El texto Griego de los Salmos se preocupa más de la cuestión de la resurrección, y no tenía la misma razón de seguir esos números. Se adelanta más con los Salmos 114-115 del hebreo que agrupa en su Salmo 113. Pero después había que terminar con 150 Salmos según el número tradicional. Para poder poner en paralelo el Salmo de la liturgia y el de la Biblia hay por consecuencia que tomar en cuenta la diferencia de numeración de los Salmos.

13. chäj luz (vocal a corta: ä) y chaj = ceniza (vocal a larga) Se trata del ocote que se quema. En un primer tiempo da luz y después se convierte en ceniza.

14. Los catequistas que participaron en la revisión de la traducción de la Biblia en K’iche’ Se debe agradecer a todos los catequistas que participaron en la revisión de la traducción de la Biblia al K’iche’, no solamente por el trabajo durante las semanas de revisión del texto, los viajes, el alojamiento -unas veces deficiente-, pero también por su compromiso en sus comunidades respectivas en el estudio y la promoción de la Biblia y de la alfabetización. Hay además que mencionar de manera especial el riesgo que tomaron en el contexto del tiempo. Es por eso que eran generalmente jóvenes, ya que los que tenían más

________________________________________________________________________________ LE QACH'AB'AL K'ICHE' - RI TYOXLAJ W UJ

12

edad eran más prudentes. Cada uno participó a su manera y con el apoyo que encontraba en su comunidad, en su familia y en su parroquia. La participación de cada uno fue diferente en cada caso y dependió de muchos factores. Pero hay que subrayar que su trabajo tuvo también consecuencias mucho más allá que la revisión de la Biblia. Muchas veces ello empujó a sus comunidades en el camino de conocer y usar mejor la Biblia en su propia lengua con una consecuencia evidente en la obra de alfabetización. Esta obra está estrechamente relacionada con la historia de la Biblia desde siempre, la escritura de la Biblia empezó en el mismo tiempo que la invención de la escritura alfabética. Hay que notar que si la escritura maya antigua no era alfabética, se usó ya una escritura alfabética en el caso del Popol Wuh (La H se transcribe hoy J: Wuj: libro). La escritura alfabética permite al pueblo acceder a la escritura y no se queda más en el privilegio de unos escribas. Al principio los catequistas que trabajaron en la revisión de la Biblia tenían un nivel de primaria en español, y eran analfabetos en su propia lengua. Aprendieron rápidamente y unos de ellos participaron en la alfabetización en sus comunidades e incluso más allá. En una mentalidad colonialista se puede considerar que las lenguas indígenas deben desaparecer para permitir el progreso a través la lengua del colonizador. Eso permite sobre todo un mejor control de la población, cuando llegaban los militares no les gustaba escuchar hablar en lengua porque no podían entender lo que decía la gente, y en ese tiempo se mataba a la gente por cualquier pretexto, incluso para mostrar al jefe que hacían bien su trabajo. Este hecho corresponde a una pérdida de identidad, pero por el contrario, se constata que el aprendizaje de diferentes lenguas favorece el desarrollo intelectual. A través de las lenguas se aprende a aprehender la realidad de diferentes maneras. Las lenguas responden en efecto a la necesidad de hablar del mundo según el contexto. En K’iche’ hay un montón de palabras a propósito del maíz; del lado del polo norte las lenguas tienen un montón de palabras a propósito del blanco, como todo es blanco, hay que introducir más sutilidad. Hemos visto también que el juego de los sinónimos muchas veces no se corresponde de una lengua a la otra. ________________________________________________________________________________ LE QACH'AB'AL K'ICHE' - RI TYOXLAJ W UJ

13

Todo esto es uno de los signos que hacen ver que el hecho de participar en este trabajo de traducción tuvo consecuencias a nivel del desarrollo intelectual de cada uno de los participantes y más allá de sus comunidades. Eso se manifiesta también por el hecho de que hoy varios de ellos enseñan en diferentes universidades.

15. Traducción de la Biblia al K’iche’ y comentarios Bíblicos Cuando el trabajo de traducción ya estaba bastante avanzado y se había elegido el modelo editorial de la Biblia de Nuestro Pueblo de las ediciones Mensajero en Bilbao, se le pidió varias veces al Padre Bernardo Gosse traducir también las introducciones y las notas de la versión en español de América Latina de la Biblia de Nuestro Pueblo. De inmediato, el Padre Bernardo supo que no podía aceptar empezar a traducir los comentarios. Por suerte, dice él en tono gracioso, que no le pidieron también hacer nuevos dibujos. Es por la calidad de la presentación que se eligió la Biblia de Nuestro Pueblo, aunque ello no quiere decir que se estuviera de acuerdo con todo. Así el orden de los libros no corresponde ni a la versión hebrea de la Biblia ni a la versión griega, pero depende de las ideas de Luis Alonso Schökel. Es importante, sin embargo, hacer una distinción entre el texto Bíblico y los comentarios. La Biblia representa un texto importante y no es frecuente que se traduzca sólo el texto, en especial cuando se trata de ponerlo por escrito en una nueva lengua, pero el texto en sí mismo, aunque sea muy largo tiene sus límites. Por el contrario, los comentarios no tienen límites, eso es diferente. El Padre Bernardo comenta que también cuando se evalúa en años el trabajo que quedaba por delante para concretar la traducción de los comentarios, y eso de día y de noche y pidiendo de manera alegre añadir unos años más de trabajo, eso es difícilmente aceptable. Ello porque esos años más de trabajo habrían retrasado la publicación de la Biblia en K’iche’, lo cual no era solamente una cuestión de tiempo, sino que también representaba un riesgo, porque en este mundo nada es seguro. Se puede contar con la providencia pero solamente sobre las cosas necesarias.

________________________________________________________________________________ LE QACH'AB'AL K'ICHE' - RI TYOXLAJ W UJ

14

Pero hay otras razones. Primero las introducciones y notas no tienen el mismo estatuto que el texto Bíblico mismo y los comentarios y explicaciones pueden cambiar, pero el texto Bíblico permanece. Segundo, al Padre Bernardo no le gusta la idea de traducir comentarios en español al K’iche’; considera que sería mejor escribir directamente nuevos comentarios en K’iche’. Claro, eso requiere tiempo y no se puede hacer de un día para otro, pero, el Padre Bernardo ya ha comenzado a hacer un poquito de esta tarea en la edición Internet de la Biblia, con unas introducciones cortas en K’iche’ a los diferentes libros Bíblicos. Sin embargo, considera que sería mejor que unos nativos propongan poco a poco nuevas explicaciones directamente en K’iche’. Hay que notar también que los comentarios empiezan de manera privilegiada con los títulos de las diferentes perícopas bíblicas. Esos títulos no provienen del texto bíblico canónico, pero tienen un papel importante para ayudar a la apropiación del texto en cada cultura. Desde este punto de vista, se ha dado importancia a la escritura de esos títulos, que no corresponden a una traducción de los títulos de la Biblia de Nuestro Pueblo o de otra Biblia. A propósito de títulos, se restablecieron los títulos canónicos de los Salmos que la Biblia de Nuestro Pueblo suprimió. Éstos pertenecen al texto canónico, que no hay que confundir con los títulos modernos que se ponen al principio. Los títulos canónicos corresponden a una propuesta antigua de lectura de un texto ya anterior. Es el modelo de lo que se hace con las antífonas de los salmos en la recitación del oficio, antífonas que cambian según las circunstancias, empezando por el tiempo litúrgico. Pero los títulos canónicos de los salmos juegan un papel importante en la redacción del libro de los Salmos, sobre todo a propósito de la cuestión mesiánica. Esos títulos no pertenecen al Salmo, pero proponen una lectura que ya es canónica, y de igual forma se pueden proponer también otras lecturas según las circunstancias de la vida y de la liturgia. Así se ve la articulación entre el texto canónico y su uso en las diferentes circunstancias y en las diferentes culturas. Desde este punto de vista, es de esperar que se desarrollen unas lecturas de la Biblia que respondan a las necesidades de cada lugar y de cada tiempo. ________________________________________________________________________________ LE QACH'AB'AL K'ICHE' - RI TYOXLAJ W UJ

15

16. Traducción de la Biblia a otras lenguas en la Diócesis de Huehuetenango El 21 de diciembre 2017, la diócesis de Huehuetenango celebró sus 50 años. Seis años antes, el 21 de diciembre 2011 se hizo una presentación de la Biblia en K’iche’ en Aguacatán, diócesis de Huehuetenango. Ellos mismos habían pedido esta presentación. Mucha gente vino a esta presentación, no solamente la gente de lengua K’iche’ pero también las otras comunidades lingüísticas, y preguntaron por qué ellos no tenían también una Biblia en su lengua. Hoy en su proyecto pastoral, dentro de las diez lenguas del departamento de Huehuetenango, la diócesis ha previsto la traducción de la Biblia a cuatro lenguas, particularmente el Aguacateco y el Mam. Se espera que la organización y la metodología estén a la altura de los anhelos.

17. El Dios “Altísimo”, El Dios “El”, el pan, el vino y el aceite El rey David hizo venir a Jerusalén el arca de Yahvé Sabaot (Yahvé de los ejércitos), y Salomón su hijo la instaló en el Templo que construyó con la ayuda consecuente de los artesanos de la ciudad de Tiro. Es por eso que se habla frecuentemente de Yahvé en los textos bíblicos, particularmente los Salmos, al menos cuando el porvenir de la dinastía parece asegurado (en los Salmos 4283, donde el porvenir de la dinastía no es seguro, se usa más frecuentemente la palabra Dios (’El), palabra más general). Pero la divinidad original de Jerusalén es ‘Elyon, literalmente “el Altísimo”. La particularidad de esta divinidad es dar a su pueblo, el pan, el vino y el aceite. Eso aparece ya para el pan y el vino en Génesis 14,18-20 donde el sumo sacerdote de Salem (entender Jerusalén), sacerdote de ‘Elyon (el Altísimo), lleva a Abram el pan y el vino. En el Salmo 104,13-15, se habla del Dios que vive en “las Alturas” (ver ‘Elyon = el Altísimo), y es él quien da el pan, el vino y el aceite. Eso corresponde al pan y al vino de la misa, y el aceite, a la unción no solamente del sacerdote, pero también de todos los confirmados. ________________________________________________________________________________ LE QACH'AB'AL K'ICHE' - RI TYOXLAJ W UJ

16

18. Salmo 126,4: Los ríos del desierto En Salmo 126,4 se trata de “los ríos del Negeb”, un desierto al sur de Israel. Es que de vez en cuando se puede tener lluvias después varios años, y cuando finalmente llueve se crean unos ríos episódicos. Puede ser peligroso porque esos ríos temporales se pueden usar como caminos prácticos, el agua quita los obstáculos. Pero no hay que dejarse sorprender en caso de subida brutal del agua en caso de lluvia, porque en el desierto no hay nada que detenga al agua. Unos perecieron en esas condiciones. La aparición temporal de esos ríos tiene un carácter espectacular y efímero. Es en esas condiciones que también el desierto se puede cubrir de flores, las plantas tienen poco tiempo para dar semillas que van a tener que esperar la próxima lluvia.

19. La Biblia, África y la Iglesia La historia de la Biblia está estrechamente relacionada a África como ya lo hemos visto en la nota 10: “Historia humana, alfabeto y cultura Helenística”. Ya Egipto juega un papel fundamental en la historia del Antiguo Testamento, y según el Evangelio de Mateo Jesús mismo fue a Egipto (Mateo 8,13-15). La comunidad judía de Alejandría en Egipto tuvo un papel considerable en la cultura Helenística y tradujo el Antiguo Testamento al griego, traducción generalmente usada en las citaciones del Antiguo Testamento en el Nuevo Testamento. El misionero Apolos que operó en las mismas comunidades que San Pablo, venía de Alejandría y San Pablo insistió para que se aprovechara su conocimiento de las escrituras en esas tierras de misiones. Pero el papel de África en la Biblia no se reduce a Egipto. África Negra está presente en la Biblia desde el Antiguo Testamento, y no solamente por el Nilo y sus fuentes. En Jeremías 38,9 es un hombre de Etiopía el que va protestar delante del rey porque tiraron al profeta Jeremías a un pozo. Y este servidor se llama “Ebed Melek”, literalmente “Servidor del Rey”, seguramente un puesto importante y prestigioso. La gente de Etiopía o de “Kush”, era utilizada para llevar las noticias (2 Samuel 18,21), tenían ya la reputación de poder correr ________________________________________________________________________________ LE QACH'AB'AL K'ICHE' - RI TYOXLAJ W UJ

17

rápidamente por largo tiempo. La reina de Saba, al Sur de Egipto, vino también a visitar al rey Salomón según 1 Reyes 10, por causa de la sabiduría de Salomón. Había también contactos por el mar entre África del Este y la península Arábica. Los vientos son bastante estables, la mitad del año de un lado y la otra mitad del otro lado. En el Nuevo Testamento en los Hechos de los Apóstoles, en el capítulo 8, se habla ya de un Eunuco de Etiopía administrador de los bienes de su reina, que recibe el bautismo de parte de Felipe. En los primeros tiempos del cristianismo nace la Iglesia Copta de Egipto, y la Iglesia de Etiopía. La Iglesia se desarrolló también en África del Norte, y la Iglesia de África tenía más importancia que la Iglesia de Europa. Pero con el nacimiento y las conquistas del islam, la Iglesia de África del Norte perdió mucha importancia, y las Iglesias Coptas y de Etiopía fueron separadas de Roma. Los musulmanes conquistaron también en Europa una parte de España y fueron detenidos en el Sur de Francia en Poitiers por Carlos Martel en el año 732. En África negra, las misiones modernas empiezan con el patronato portugués en el siglo 15. Hubo éxitos en los primeros tiempos, pero la experiencia se acabó poco a poco. Las misiones modernas empezaron de nuevo en los siglos XIX y XX, principalmente por el mar cuando el islam se desarrolló por tierra. Eso explica todavía unos conflictos actuales. Ulteriormente, en el caso de la Iglesia Copta solamente una pequeña parte se unió a Roma, la parte más grande depende de un Patriarca autónomo. Es todavía una Iglesia minoritaria en tierra de islam, con muchas persecuciones, pero es una Iglesia “Histórica”. La Iglesia de Etiopía es independiente. En Etiopía la Iglesia unida a Roma es casi inexistente. Los pocos sacerdotes católicos provenientes de esta región se benefician en Roma de privilegios extraordinarios. La Iglesia copta de Egipto y la Iglesia de Etiopía, están vinculadas a los inicios de la Iglesia y no tienen nada que ver con la historia ulterior de la separación entre Occidente y Oriente, o más tarde del protestantismo. La presencia de la Iglesia en África tiene entonces sus orígenes en los primeros tiempos de la Iglesia Universal, no solamente en Egipto, sino también en África negra. ________________________________________________________________________________ LE QACH'AB'AL K'ICHE' - RI TYOXLAJ W UJ

18

20. El Rey Pastor en el Oriente próximo y el Antiguo Testamento, consecuencias en el Nuevo Testamento y la Iglesia En el Oriente próximo, el rey se presentaba como el Pastor de su pueblo. El Pastor tenía que tener valor, ser capaz de luchar en contra de los animales que se atacaban al rebaño. Se pastoreaba en zonas abiertas donde se podía encontrar animales (lobos, osos, leones) atacando al rebaño o al mismo Pastor. En Génesis 37,12, los hermanos del patriarca José, que pastoreaban el rebaño, hacen suponer que un animal mató a José. En 1 Samuel 16,11, David es presentado como cuidando el rebaño. En 1 Samuel 17,34-35, David está cuidando el rebaño, lucha contra un oso o un león; el suceso es embellecido en Sirácida 47,3. El rey es Pastor por delegación, el verdadero Pastor es Dios mismo, ver Salmo 23. En Ezequiel 34, Yahveh denuncia a los malos Pastores de Israel que se preocupan más de ellos mismos que del rebaño y anuncia que él mismo va a pastorear a su pueblo. En continuidad de David, Jesús es presentado como el “Pastor de mi pueblo Israel”, en Mateo 2,6. Hay que notar que en Mateo 2,8, se presenta a los Magos de Oriente en el relato de su visita al niño, el Pastor viene al mundo en medio de unos Pastores. En los Evangelios, el Pastor es igualmente el cordero que se va a sacrificar, y nace en un pesebre. Jesús busca la oveja perdida (Lucas 15,16). Jesús se presenta como el buen Pastor (Juan 10,11), porque da su vida para salvar a su rebaño. Eso sitúa a Jesús en la tradición de los reyes pastores. Pero después la Resurrección, Jesús confía su rebaño a Pedro, tres veces seguidas en Juan 21,15.16.17. Así en el Nuevo Testamento se opera una distinción entre el poder civil (el César) y el poder religioso. Es Pedro, sus compañeros y sucesores que se convierten en “Pastores” al nivel religioso, de manera independiente de los responsables civiles.

________________________________________________________________________________ LE QACH'AB'AL K'ICHE' - RI TYOXLAJ W UJ

19

21. La raíz hebraica ’dm = ser rojo La raíz hebraica ’dm significa “ser rojo”. Se usa en la palabra h’dm = la humanidad, el hombre y la mujer y también en la palabra femenina h’dmh = la tierra. La misma raíz sirve en el nombre de ’dwm = Edom. De aquí vienen las imágenes de Isaías 63,1-7. En 63,1: “Quién viene desde Edom (m’dwm)”, prepara en 63,2: “¿Por qué están rojos (’dm = edom) tus vestidos y la túnica, como quien pisa la uva?”. El zumo de las uvas da también la idea del rojo. De aquí en el versículo 3, se pasa de la idea de patear la uva a la idea de patear a la gente con el rojo de la sangre. Según Deuteronomio 33,2, Yahvé viene del Sinaí, se levantó desde Seír en Edom y según Éxodo 15, Yahvé es un guerrero. En Isaías 34 la cólera de Yahvé en contra las naciones hace derramar la sangre 34,3, y su cólera empieza por Edom. También en la última cena de Jesús, la uva se identifica a la sangre.

________________________________________________________________________________ LE QACH'AB'AL K'ICHE' - RI TYOXLAJ W UJ

20

22. Propuesta de traducción del Padre Nuestro

QATAT (y No: Qajaw) (El Padre de Jesukristo es también Nuestro Padre) Qatat chikaj Tyoxlaj ri Ab’i’ Chpetoq quk’ ri Awajawib’al Chb’antajoq ri arayib’al puwi’ ri uwach ulew je’ jas 1 chikaj Chaya’ chaqech ri qawa ronojel q’ij Kaqasach qak’as2 je’ jas ri uj kaqasach3 kimak chkech ri e’are’ che kakib’an ri k’ax chqech Maya’ chaqe che ri uj kujb’e pa ri mak E chujakira’ chuwach ri Itzel

1

Je’ jas o pacha Qak’as : Ver la párabola de los que tienen deudas. 3 En el texto de Qatat chikaj tenemos dos veces kaqasach. El primero corresponde a K: prefijo no cumplido; A: sujeto segunda persona singular; QA: objeto segunda persona plural; SACH: raíz del verbo. El segundo corresponde a K: prefijo no cumplido; A: ningún valor semántico o gramatical, sirve únicamente por la pronunciación; QA: sujeto segunda persona plural; SACH raíz del verbo. El objeto Kimak, no tiene marca en el verbo. 2

________________________________________________________________________________ LE QACH'AB'AL K'ICHE' - RI TYOXLAJ W UJ

21

23. Los cinco libros de los Salmos, una redacción del Salterio por inclusión según la tradición semítica poética Salmos 1-41; 42-72; 73-89; 90-106; 107-150 En la edición de la Biblia K’iche’, se subrayó la redacción del libro de los Salmos en cinco libros, Salmos 1-41; 42-72; 73-89; 90-106 y 107-150. Los cuatro primeros terminan con la bendición de Yahvé, concluida por ¡Amen! El final del quinto libro da lugar a una alabanza más desarrollada. Esta división en cinco libros se debe entender en relación a las prácticas de la cultura de la Biblia y de la cultura semítica a propósito de los textos poéticos. Se trata de la redacción por inclusión A-B-A’, o más desarrollada A-B-C-B’-A’. En este caso C es el centro, B’ corresponde a B con unas variantes y A’ corresponde a A. Así en el Salterio, los Salmos 73-89 ocupan el centro del Salterio. En el Salmo 89 se constata el rechazo aparente del Mesías descendiente de David según las promesas de Yahvé. Yahvé se queda con el Dios de Israel, pero sin David. Eso se debe entender en el contexto de la destrucción de Jerusalén y del templo, de que se habla en los salmos 74 y 79. En preparación de esta perspectiva en el segundo libro, Salmos 42-72, los títulos davídicos de los salmos 51-72, que se refieren a los libros de Samuel, subrayan que la dinastía davídica fue amenazada ya en el tiempo de David, perseguido por sus enemigos, particularmente Saúl. Y en el cuarto libro, Salmos 90-106, se substituye al intercesor David en relación a Yahveh, a quien Yahvé se reveló, ¡Moisés! Eso, ya se muestra en el título del Salmo 90,1 y es mencionado en Salmo 99,6; 103,7; 105,26 y tres veces en el Salmo 106, en 106,16.23.32. ________________________________________________________________________________ LE QACH'AB'AL K'ICHE' - RI TYOXLAJ W UJ

22

Pero sin embargo, el primer libro de los salmos, Salmos 1-41 y el quinto libro de los salmos, Salmos 107-150, corresponden a una reafirmación del Mesías davídico en relación a Yahvé. Eso aparece ya en el Salmo 2, con la reafirmación del Mesías por Yahvé. Este aspecto es más desarrollado en el Salmo 18. El título de 18,1, responde ya en las amenazas en contra David mencionadas en los títulos del segundo libro Salmos 42-72, particularmente las amenazas relacionadas a Saúl. Pero en 18,51, la salvación de David es extendida a su descendencia para siempre. Los salmos siguientes hablan también de la salvación del rey. Y el quinto libro de los salmos, Salmos 107-150, reafirma la perspectiva davídica en relación a Yahvé. Eso aparece ya en los Salmos 108-110 con títulos davídicos, que hablan de la reafirmación del rey frente de los enemigos. La reafirmación mesiánica como tal aparece en el Salmo 132 en el marco de una peregrinación siguiendo los pasos de David, cuando hizo subir el arca de alianza de Yahvé hasta Jerusalén.

________________________________________________________________________________ LE QACH'AB'AL K'ICHE' - RI TYOXLAJ W UJ

23

1

PERSONAJES DE LA BIBLIA

GÉNESIS

Génesis 1,1: Elohim (Dios) En Génesis 1,1, el personaje de Elohim, es un Dios que va a ser identificado a Yahvé en los relatos siguientes. De manera más general, Elohim corresponde a EL, el Dios supremo del grupo étnico de los semitas (al cual pertenece Israel), en la asamblea de los dioses. En la literatura bíblica se le llama también El como en el Salmo 19,2. Elohim (plural hebraico de majestad) es el que preside la asamblea de los dioses. En Salmo 82,1, vemos que Elohim, preside y juzga en medio de los dioses, Elohim también (esta vez el plural concierne a los diferentes dioses). Y por analogía los jueces que juzgan en el nombre de Dios pueden ser llamados Elohim como en Salmo 82,6. El Satán es el acusador general en la asamblea divina, Zacarías 3,1; Job 2,1. Este nombre de Elohim, aparece muchas veces en la Biblia, 30 veces en Génesis 1. La palabra Elohim, es una forma plural, que se considera plural de majestad. La forma más corta, El, es menos frecuente en la Biblia (Salmo 5,5; 7,12…). La palabra Elohim puede referirse a un dios en general como en Génesis 14,20: El ‘lyon: El Dios Altísimo; con el Altísimo (‘lyon), Dios primitivo de Jerusalén (antes que David lleva el arco de Yahvé a Jerusalén, ver Génesis 14). La forma Eloha, es poco frecuente en la Biblia en general (no se encuentra en Génesis), pero existe (Deuteronomio 32,15.17; Salmo 18,32; 50,22, y frecuente en Job, Job 3,4.23; 4,9.17…; puede corresponder a una voluntad literaria de exotismo). Esos nombres se encuentran en literaturas extra bíblicas. Se traduce generalmente por Dios. También hoy muchos dicen que creen en Dios, pero hay que precisar de qué se trata. En los tiempos Bíblicos la referencia a Elohim, permitía hacerse admitir por gente de otras religiones que se referían también a un Dios del cielo. En los tiempos difíciles podía ser útil.

________________________________________________________________________________ PERSONAJES DE LA BIBLIA – Padre Bernard Gosse

2

En Jeremías 2,28, Elohim, designa otros dioses. En Éxodo 20,23, Elohim significa las imágenes de otros dioses. En Zacarías 12,8, Elohim caracteriza un estado divino. En 1 Samuel 28,13, Elohim se refiere a un fantasma. Vemos que la palabra Elohim puede tener varias significaciones, pero en el contexto de Génesis 1,1, se trata del Dios supremo y finalmente el único Dios.

Génesis 1,27: Adam (gente) En Génesis 1,27, aparece un segundo tipo de personaje, Adam. Es un colectivo, hombre y mujer, se distingue de Elohim y de los animales que fueron creados antes. Se crea la gente a la imagen de Dios (Elohim), verdadera imagen al contrario de los ídolos (Números 33,52; 2 Reyes 11,18). Por consecuencia, en el Antiguo Testamento Adam es un colectivo, gente, que se usa para significar la humanidad o un grupo más pequeño. Es un nombre propio únicamente en Génesis 4,25-5,5 y 1 Crónicas 1,1, al inicio de las genealogías. En esta línea Adam aparece en el Nuevo Testamento en Romanos 5,14; 1 Corintios 15,22.45; 1 Timoteo 2,13-14; Lucas 3,38 y Judas 14. La palabra Adam deriva de la raíz ’dm. El verbo ’dm, significa “ser rojo”, Éxodo 25,5; 26,14; 35,7.23; 36,19; 39,34. También, según Génesis 2,7, Dios hace a Adam desde la tierra Adamah (’dmh). Por consecuencia Adam es una palabra masculina que corresponde al femenino Adamah = tierra. Por eso en Génesis 2,22, la mujer no se va a llamar Adamah, pero Ichah (’yṧh), = hembra, por referencia a Ich (’yṧ) = varón. Génesis 6,1: “Cuando la gente (h’dm) empezó a ser numerosa sobre la cara de la tierra (h’dmh)”. Jonás 3,7: “La gente (h’dm) y los animales (whbhmh), grandes y pequeños”.

Génesis 2,4: Yahweh (Yahvé) Yahweh es el nombre de un Dios particular. En la Biblia es el que se revela a Moisés en el Horeb Éxodo 3,13-15. Y es el arca de Yahweh que David hizo subir a Jerusalén y que

________________________________________________________________________________ PERSONAJES DE LA BIBLIA – Padre Bernard Gosse

3

Salomón instaló en el Templo. Ver 2 Samuel 6 (algunas veces se habla del arca de Dios (Elohim) como en 6,2), y 1 Crónicas 15-16, Salmo 132,8. Yahweh es el Dios de la revelación en el Horeb al grupo que salió de Egipto, y que vivió difícilmente en el desierto. Es el punto de referencia, tal como muestra el regreso de Elías al Horeb en 1 Reyes 19. Yahweh tenía que ver con el fuego (Éxodo 3), y se le atribuyen más tarde características de su peor enemigo, el dios Baal, con el trueno, Salmo 29. Esta asimilación se produjo con la instalación en la tierra prometida con la necesidad de la lluvia por los agricultores. Había yahvistas afuera de Israel como los Correítas y los Ezrahitas, descendientes de Esaú (1 Crónicas 1,35.37), que fueron admitidos para la música en el templo, ver títulos de los Salmos 87-89. En los primeros capítulos de Génesis se ha considerado durante mucho tiempo a los textos yahvistas como antiguos por oposición a los textos Sacerdotales, más recientes, caracterizados por la apelación de Dios, con Elohim. Pero en verdad los textos yahvistas suponen los textos sacerdotales como lo publiqué en 1993, publicación que en ese tiempo tuve que realizar en una revista de estudios judíos en Italia (Ver Biografía).

Los textos

yahvistas, al contrario, son textos que reafirman la referencia a Yahweh, y por consecuencia también a David que hizo subir el arca de Yahvé a Jerusalén. Yahvé es un “guerrero”, Éxodo 15,3, que viene del Sur, Éxodo 33,2 (desde Seír. En Edom), Jueces 5,5 (desde el Sinaí); Habacuc 3,3. En Éxodo 2,11-21, Moisés, se casa con la hija de un sacerdote de Madián. Podía ser sacerdote de Yahweh.

Génesis 3,1: La Serpiente La Serpiente no es un personaje como tal. Pero simboliza la transgresión dentro de la organización de las categorías de la creación. Elohim-Yahweh, que es Dios, hizo la creación en orden, cada creatura con sus características propias. Al final hizo el hombre y la mujer, el Adam, a su imagen. La serpiente, un animal, no respeta esta organización, viene a intervenir en el orden humano. Además, hace la sugestión que el hombre y la mujer podrían convertirse ________________________________________________________________________________ PERSONAJES DE LA BIBLIA – Padre Bernard Gosse

4

en dioses, otra transgresión. En el texto dos realidades se atribuyen a la divinidad, 1. la posibilidad de elegir entre el bien y el mal, 2. la eternidad. Ganando la posibilidad de elegir entre el bien y el mal, el hombre y la mujer van a perder la eternidad. Con eso se salva la organización de la creación en la cual la serpiente intentó poner el desorden.

Génesis 3,20: Eva En Génesis 3,20 Adam llama a su mujer Eva (ḥwh; la letra hebrea ḥ corresponde más o menos a la jota en español que debe derivar de la ḥ hebrea a través del árabe, cuando los árabes ocuparon el sur de España; en hebreo bíblico original las vocales se escriben poco, pero se pronuncian de memoria, Eva: Jawah. En un primer tiempo la letra ḥ se debía traducir por la x; México; y en Quiché Xwan en lugar de Juan. La x se pronuncia ahora sh). Adam la llama Eva, porque es la madre de todos los vivientes (kl-ḥy; todo viviente). Es un juego de palabras sobre el verbo ḥyh = vivir. Pero más importante, la vida es la característica de Yahvé, es el Dios viviente ’l- ḥy (El (Dios) viviente) (Salmo 84,3). Sobre este punto Yahvé se opone al dios Baal que se sometía a Mot, el dios de la muerte, al menos una parte del año. Hay que entender en esta línea el hecho que Elías resucita al hijo de la viuda en 1 Reyes 17,17-24, en Sarepta, en Fenicia, en territorio de Baal. Hay que entender en esta línea las resurrecciones, hechas por Jesús y finalmente su propia resurrección.

Génesis 3,24: Los Querubines (hebreo: hkrbym, ym = plural) En Génesis 3,24 aparece una nueva categoría de personajes, los ángeles y más específicamente la categoría de los Querubines. No se había hablado de ellos antes en el texto bíblico. Pero hemos visto que cuando se habla de Elohim o El, hay que pensar en una asamblea celestial presidida por Elohim, y cuando se habla de Yahweh, hay que pensar en un rey (Salmo 93,1; 97,1), igualmente con una corte celestial. Esos seres celestiales que acompañan al Dios principal, fueron finalmente entendidos como ángeles, con toda una jerarquía. Se puede comparar con los mitos de los griegos; en Hechos 14,12, tenemos la ________________________________________________________________________________ PERSONAJES DE LA BIBLIA – Padre Bernard Gosse

5

mención de Zeus, el dios principal y Hermes, el dios de la comunicación. En el yavhismo, Yahweh es el gran Dios, y el encargado de la comunicación va a ser el arcángel Gabriel. Los Querubines son los servidores inmediatos de Yahweh. Son los que están alrededor del arca de Yahweh en 1 Reyes 6,23-35, y son los que llevan a Yahweh según Salmo 18,11. En Génesis, los Querubines tienen que impedir a los humanos acceder a la divinización; de la misma manera, en el templo estaban en la parte más santa del santuario, un lugar donde solo podía entrar el sumo sacerdote una vez al año, el día de Kippur, por el perdón de los pecados de la comunidad durante el año. En la carta a los Hebreos, se dice que era una imagen del santuario celestial, en el cual Jesús entró una vez por todas, después su resurrección, abriendo el camino que se había cerrado.

Génesis 4,1-2: Caín y Abel Esos personajes aparecen en un relato que subraya el desarrollo del mal en la descendencia de Adam (’dm). Los dos hermanos ofrecen un sacrificio, pero Yahvé agradece más el sacrificio de Abel. Por ser celoso, Caín mata a su hermano. Como en el caso de la fruta (la manzana) Yahvé viene a visitar a Caín que pretende no saber lo sucedido. Abel era pastor de rebaño, y ofreció en sacrificio los primeros nacidos su rebaño, eso corresponde a la experiencia de los nómadas del Sinaí y sus sucesores que tenían rebaños y que caminaban buscando pastos y agua. Ofrecían los primeros nacidos de los rebaños. Los agricultores ofrecían productos de la tierra, pero eso gustaba menos a Yahvé. Los nómadas quedan siempre privilegiados. Una de las razones es que los nómadas quedan limitados en sus pretensiones, si bien tienen animales, es más difícil encontrar pastos y agua. Además, hay una solidaridad forzada entre la gente del grupo. Los sedentarios pueden ir añadiendo terreno a terreno y tratar mal a sus empleados; se pueden encontrar otros casos. Es con la sedentarización en Israel del Norte que los profetas van a empezar a denunciar la injusticia social con Amos. El sacrificio de Abel es mencionado en Hebreos 12,24 y en la primera plegaria Eucarística. En esta plegaria es seguido por el sacrificio ofrecido por Abraham, Isaac el primer nacido, substituto del cordero. Después en esta plegaria se hace referencia al sacrificio ________________________________________________________________________________ PERSONAJES DE LA BIBLIA – Padre Bernard Gosse

6

de Melquisedec con referencia al pan y al vino. Eso corresponde a la asimilación de Elyon “El Altísimo”, dios primitivo del santuario de Jerusalén a Yahvé, cuando David hizo subir el arca de la alianza a Jerusalén. Eso corresponde también a la toma en cuenta de la agricultura con la sedentarización en la tierra prometida. La asimilación del “Altísimo” Elyon, a Yahvé aparece en el Salmo 104. En los versículos 14-15, Yahvé da el pan, el vino y el aceite, pero Yahvé lo hace desde sus “habitaciones altísimas” m‘lywtyw (Salmo 104,13, ver 104,3). Ver también el paralelo Yahvé y ‘lywn, el altísimo en el Salmo 18,14.

Génesis 4,17-24: Henok hijo de Caín y su descendencia La mujer de Caín dio luz a Henok. Caín es presentado como constructor de una ciudad y le da el nombre de su hijo Henok. Se empieza a explicar las diferentes realidades del mundo, ya en el tiempo de la Biblia había ciudades. Eso corresponde también al crecimiento de la población. Descendencia de Henok, Irad, Mejuyael, Metusael y Lamek. Ada la mujer de Lamek, dio luz a Yabal antepasado de los pastores nómadas, otra realidad que concierne especialmente a la Biblia. Su hermano Yubal es el antepasado de los músicos que tocan la cítara y la flauta, esas especialidades tenían un carácter familiar. La música era un arte con mucha importancia en el Templo. Al final se puede pensar que los Levitas músicos del Templo, tenían más influencia que los sacerdotes en la transmisión de la doctrina. En la Biblia David es también presentado como pastor y músico y se le menciona en varios títulos de los Salmos. Los Salmos que tratan de los problemas de la vida, de manera sufijamente larga para poder aplicarse a bastantes situaciones concretas, apacientan el corazón por la música. La otra mujer de Lamek dio luz a Tubalcaín, los que trabajan el metal. Era la alta tecnología de ese tiempo, muy estratégica en la construcción del Templo, también con un saber hacer muy familiar. Se puede pensar, que unos que trabajaban la fusión del metal eran Yahvistas. La imagen de la gloria de Yahvé, era el metal en fusión. Razón de más para prohibir las estatuas de dioses de metal frio. El prodigio del muy Yahvista Moisés, con el bastón torcido o recto, corresponde al trabajo sobre el metal.

________________________________________________________________________________ PERSONAJES DE LA BIBLIA – Padre Bernard Gosse

7

En Génesis 4,23-24, el texto sugiere que la violencia y por ella el mal, va progresando en la humanidad. Se pasa de la venganza siete veces con Caín, a setenta veces siete con Lamek. En Mateo 18,21-22, al contrario, Jesús dice que no hay que perdonar siete veces, sino setenta veces siete. El perdón no debe crecer menos que el mal.

Génesis 4,25: Set y Enós (hebreo ’nwṧ) En 4,25, la mujer de Adam da luz a Set. Un hijo de Set se llama Enós. En este tiempo se empezó a invocar el Nombre de Yahvé (bṧm yhwh). Ya teníamos la música y los obreros para construir el Templo, ya se podía preparar todo para alabar el nombre de Yahvé. La palabra ’nwṧ, significa la gente en general. Génesis 24,13: “Yo estaré junto a la fuente cuando [las muchachas de las personas de la ciudad] [wbnwt ’nṧy h‘yr: la palabra ’nṧy es un plural construido por referencia a h‘yr, la ciudad; no es un colectivo como ’dm = gente; o bhmh = animales domésticos] salgan por agua”.

Génesis 5: Genealogía de Adam por Set, Enós y Noé Se trata de una Genealogía de Adam, hombre y mujer, pasando por Set y Enós, en lugar de Caín y Abel. La genealogía de Caín marcaba el avance de la civilización. La de Adam pasando por Set y Enós, es cuando se empieza a invocar el nombre de Yahvé, y pasando por el justo Noé, marca una tentativa de renovación de la humanidad. Adam vive 930 años y engendra Set que vive 912 años. Set engendra a Enós. En Génesis 5 la genealogía continúa. Enós engendra a Quenán y vive 905 años, Quenán engendra a Mahlalel y vive 910 años, Mahlalel engendra a Yéred y vive 895 años. Yéred engendra a Henok y vive 962 años (En Génesis 4,17-18, Henok es hijo de Caín y engendra Irad, pero se trata de las “profesiones”). Henok engendra a Matusalem, vive 365 años y Dios le llevó, eso es una característica de la intimidad con Dios (hay una larga literatura judía sobre Henok), como también en el caso de Elias (este punto deja abierta la posibilidad de la eternidad para los que viven en la intimidad de Yahvé). Matusalem engendra a Lamek y vive 969 años. Lamek engendra a Noé y vive 777 años. Noé engendra a Sem, Cham y Jafet, y según Génesis 9,29 vive 950 años. Las ________________________________________________________________________________ PERSONAJES DE LA BIBLIA – Padre Bernard Gosse

8

genealogías continúan en el capítulo 10, tomando en cuenta las diferentes categorías de pueblos, según la concepción del autor, derivando de los tres hijos de Noé. En Génesis 6-9 tenemos varias tradiciones con el relato del diluvio como tema principal, donde la salvación pasa por Noé. Las edades del capítulo 5 son muy elevadas, pero como se había perdido la eternidad por razón de la transgresión en el orden de la creación, se van a reducir las edades por el mismo tipo de razón, en el inicio del capítulo 6.

Génesis 6,4: Los Nefilim gigantes Como en varias mitologías se habla de unos gigantes de los tiempos antiguos, ver en la Biblia: Baruc 3,26-28; Eclesiástico 16,7; Sabiduría 14,6; Números 13,33; Ezequiel 32,27. Se les presenta como saliendo de la unión de unos hijos de Dios con unas hijas de la humanidad. Otra transgresión del orden previsto en el proyecto de la creación. En la primera transgresión la iniciativa venia de un animal, la serpiente; esta vez desde unos seres divinos. Pero el resultado de la transgresión va en la misma dirección, Yahvé decide limitar la vida del hombre a los 120 años. Es la edad de Moisés cuando muere en tierra de Moab frente a la tierra prometida, Deuteronomio 34,7.

Génesis 6-9: Noé, y sus hijos Sem, Cam y Jafet Con el crecimiento de la maldad de la humanidad Yahvé decide destruir la humanidad. Pero decide de salvar a Noé y a su descendencia y a representantes de los animales. De sus tres hijos el autor va a hacer descender los diferentes pueblos de la humanidad en el capítulo 10. El episodio de Génesis 9,18-25, permite ya maldecir a Canaán (9,25), el hijo de Cam según 10,6. No es una sorpresa. En 9,26 tenemos la bendición de Yahvé, el Dios de Sem, es el grupo étnico al cual pertenece Israel.

________________________________________________________________________________ PERSONAJES DE LA BIBLIA – Padre Bernard Gosse

9

Los hijos de Jafet en Génesis 10,2-5 (Ver 1 Crónicas 1,5-7) Desde los tres hijos de Noé, Sem, Cam y Jafet, se hace una explicación de los pueblos de la tierra según las concepciones del autor de Génesis 10. El centro de este mundo para el autor, es el grupo de los semitas (descendientes de Sem) al cual pertenece Israel. Se va a dar la lista de ultimo. En Génesis 10,2-5 se da por iniciada la descendencia de Jafet. Se trata de los pueblos situados al norte, norte este y oeste de los semitas. 10,2: Descendientes de Jafet: Gómer, Magog, Maday, Yaván, Tubal, Mésec y Tirás. “Gomer”, los Kimmeriens y los Guimirri según la gente de Asiria, en la región del Cáucaso, Ezequiel 38,6. “Magog”, el país de los Lídianos o de los Scythes, Ezequiel 38,2; 39,6. “Maday”, los Medos, en el norte oeste de Irán, 2 Reyes 17,6; Isaías 13,17; 21,2. Se oponen a los asirianos (siglos 9-8), colaboran con Persia (finales del siglo 6) “Yaván”, los griegos instalados en Asia Menor (costas de la actual Turquía) y las islas del mar, Isaías 66,19; Ezequiel 27,13.19; Zacarías 9,13; Joel 4,6. “Tubal, Mésec”, pueblo de Asia Menor en la región del Cáucaso (donde inició el trabajo del bronce en el próximo oriente, Génesis 4,22). “Tirás”, piratas del mar, después Estrucos en Italia. -10,3: Descendientes de Gomer: Asquenaz, Rifat y Togarma. Asquenaz: los Scythes en Armenia. Rifat: probable en Anatolia. Togarma: Armenia del Oeste, Ezequiel 27,14; 38,6. -10,4: Descendientes de Yaván: Alasios, Tartaseos, Queteos, Rodenses Alasios: costa oriental de la isla de Chipre. ________________________________________________________________________________ PERSONAJES DE LA BIBLIA – Padre Bernard Gosse

10

Tartaseos: los griegos de la costa sur oeste de España, Ezequiel 27,12; 38,13; Isaías 2,16; 23,1; Jonás 1,3; 4,2; Salmos 48,8; 72,10; 1 Reyes 10,22; 2 Crónicas 20,36-37… “Tarsis” en la Biblia debe corresponder a varios lugares donde se llevaba riquezas particularmente metales. Pero, en nuestro texto, en el contexto de las islas y de las costas del mar mediterráneo, deber corresponder a un sitio de extracción del metal en el sur de España, sobre la costa atlántica, donde había una comunidad griega. Era el extremo del mundo conocido al oeste, con dificultades de viajar hasta ese punto (Salmo 48,8). Probamente es el lugar a donde quiere huir Jonás, toma el barco en Jaffa, sobre el mar mediterráneo. Los marineros de Tiro bajaron en el Atlántico, a lo largo de la costa de África, pero es difícil de saber hasta dónde. Queteos: primero los habitantes de Kition (Larnaca) en la isla de Chipre, después toda la isla y también otras islas Rodenses: ¿habitantes de la isla de Rhode? 10,5: Pueblos marítimos Otros pueblos marítimos, descendientes de los precedentes, en el mar Mediterráneo.

Los hijos de Cam en Génesis 10,6-20 Otro hijo de Noé, Cam, se trata de los Camitas, situados al sur de los semitas -10,6: Hijos de Cam: Kouch, Miṣraim, Put y Canaán Kouch, África del este, es Nubia, más o menos Etiopía actual, al sur de Egipto, Ezequiel 29,10; 30,4. En Jeremías 38,7-10, es Ebed-Melek, literalmente “Servidor del Rey”, el de Kouch, que salva a Jeremías. Los de Kouch servían de mensajeros, tenían ya la reputación de correr muy rápidamente. En Hechos 8,27, tenemos también la mención de la venida a Jerusalén de un alto funcionario eunuco de Etiopía que va a recibir el bautismo. Miṣraim, es el nombre Bíblico de Egipto. El final gramatical hebraico aim, es una forma gramatical dual, que corresponde al hecho de que Egipto tiene dos partes. Alto Egipto y bajo Egipto. Bajo Egipto con el Delta del Nilo sobre el mar Mediterráneo tenía que ver con Canaán, y las naciones de Asia y también con el mar Mediterráneo y sus pueblos (el “camino ________________________________________________________________________________ PERSONAJES DE LA BIBLIA – Padre Bernard Gosse

11

del mar” que venía de Siria, hasta Egipto) y finalmente Europa. Alto Egipto (Louxor…) tiene que ver con el Sur, África negra. Todavía se conoce muy mal las relaciones con las dinastías del actual Sudán (los “faraones negros”, esas cosas se borraron de las historias oficiales de Egipto). La unidad de Egipto es constituida por el Nilo. Afuera del Delta y de una franja de tierra alrededor del Nilo, tenemos un desierto, menos unos oasis (hay agua antigua en el suelo, lo que hace que se pueda encontrar pozos en el desierto, claro muy profundos). Cuando África del Norte se secó, la gente vino a vivir cerca del Nilo. Pero eso necesitaba organización política y sabiduría para organizar la vida en común. La Historia Bíblica es demasiado relacionada a la historia de Egipto. No solamente al nivel político y militar pero también al nivel de la sabiduría y de la cultura. En la Biblia tenemos la salida del pueblo de Israel de Egipto (Bajo Egipto), pero con el Exilio bastantes judíos fueron a Egipto, generalmente bajo Egipto como se cuenta en la Biblia con Jeremías. Fueron particularmente a Alejandría (sobre el mar mediterráneo) donde se hizo la traducción de la Biblia al griego, comunidad todavía importante en el tiempo de San Pablo (Apolos), y que persistían hasta las guerras recientes con Israel. Corresponde al tiempo de la escritura de la historia del patriarca José, donde el faraón parece muy simpático. Pero hubo también judíos en alto Egipto, en la isla de Elefantina, sobre el Nilo, comunidad muy conocida porque se conservó mucha documentación. Put, al Sur del mar rojo, el país de los somalíes, Ezequiel 27,10; 38,5 Jeremías 46,9; Nahúm 3,9. Canaán, el país donde se instalaron los Israelitas. Se menciona aquí porque estuvo mucho tiempo bajo la influencia de Egipto, como se puede ver en la Biblia. Canaán ya fue maldecido en Génesis 9,25. De toda manera era difícil ubicarle con los Semitas e Israel, que debía suplantarle. -10,7: Hijos de Kouch: Sebá (sb’); Javilá; Sabtá; Ramá y Sabtecá Sebá, del lado del Nilo blanco y Nilo azul, o puerto de Seba sobre el mar rojo. Isaías 43,3; 45,14. No se sabe. Javilá (Ver Génesis 10,29), región de Arabia, Génesis 2,11 (presencia de oro); 25,18. Sabtá, Ramá (Ezequiel 27,22) y Sabtecá, al sur de Arabia del lado del Yemen. ________________________________________________________________________________ PERSONAJES DE LA BIBLIA – Padre Bernard Gosse

12

-Hijos de Ramá: Shebá (ṧb’) y Dedán (Pero ver Génesis 10,28; 25,3 y 1 Crónicas 1,32). Shebá, al sur-oeste de Arabia en el Yemen, Ezequiel 27,22; Salmo 72,10.15, o al nor-oeste de Arabia como Dedán. Ver 1 Reyes 10,1-13; 2 Crónicas 9,1-12; Isaías 60,6; Dedán, al nor-oeste de Arabia, Génesis 25,3; Isaías 21,13; Jeremías 25,23. -10,8-12: Nemrod. Es presentado engendrado por Kouch, que en el v. 6, representa a Etiopia (en África). Pero el país de Nemrod es Asiria (en Asia), Miqueas 5,5. Se ha podido identificar con los Kachchou de los de Babilonia, el país de los Kassites en Mesopotamia. No se conservó la leyenda de Nemrod, pero su reputación de poderoso “cazador delante de Yahvé”, atesta su reputación. Es también presentado como fundador del imperio. Fundó “Babel”, Babilonia (puerta de dios), “Erek”, es Uruk, la ciudad sumero-akkadiana al sur-este de Babilonia sobre el rio Éufrates, Akkad, antigua Agade al norte de Babilonia, y Kalné desconocida. Eso lo hizo en el país de Chinear, es Babilonia (Génesis 11,2; 14,1.9; Isaías 11,11; Zacarías 5,11; Daniel 1,2). Después, según Génesis 10,11-12 fundó Nínive, la capital de Asiria a partir del 705, del lado oriental del rio Tigre, Rehobot-Ir (literalmente en hebreo: ¿las plazas de la ciudad?), después Kalah al sur de Nínive, y Resén, no identificada. En el texto la “ciudad grande”, se refiere a Kalah, la capital de Asiria a partir del 880 (antes Cristo), pero en el 704, Sennacherib hizo a Nínive la capital, el título de la “ciudad grande” pasó probamente a ella (Ver Jonás 1,2). Finalmente se puede proponer, Nimrod = Ninurta, al dios de la guerra en Babilonia. El rey Tukulti-Ninurta I (1246-1206) fue el primero en reinar a la vez, sobre Asiria y Babilonia. 10,13-14: Miṣrayim (Egipto, forma dual), engendra los Ludim, los Anamim, los Lehabim, los Naftuḥim, los Patrosim, los Kasluḥim y los Kaftorim de donde vienen los filisteos. Se trata de la gente de Lud, Anam, Lehab, Naftuḥ, Patros, Kasluḥ y Kaftor. El final “im”, indica el plural de la gente del lugar. Ludim, plural de Lud, mencionado en 10,22. Por la relación con Egipto, parece ser en África, Jeremías 46,9; Ezequiel 30,5. Anam, difícil de identificar.

________________________________________________________________________________ PERSONAJES DE LA BIBLIA – Padre Bernard Gosse

13

Lehab, parecen ser los mismos que los Lubim de 2 Crónicas 12,3; 16,8; Nahúm 3,9; Daniel 11,43, la gente de Libia. Naftuḥim, parecen ser la transcripción al hebreo de los Ptahitos, en la lengua de Egipto (ft = pt; y ḥim es el plural hebraico). Es la gente de Memphis en medio Egipto. Patros, parece ser la transcripción al hebreo desde la lengua de Egipto, de la apelación de la región de Alto Egipto al Sur de Memphis, Isaías 11,11; Jeremías 44,1.15; Ezequiel 29,14; 30,14. Kasluḥ, por consecuencia debe corresponder a la gente del delta del Nilo. Kaftor, isla de Creta de donde vienen los filisteos, Amos 9,7; Deuteronomio 2,23; Jeremías 47,4. -10,15-18: hijos de Canaán: Sidón el primer nacido, después Het, los jebuseos, los amorreos, los guirgaseos, los heveos, los arquitas, los sinitas, los arvadeos, los semareos y los jamateos. Canaán (ver 12,6), hijo de Cam (10,6), engendra Sidon (49,13), una de las más antiguas ciudades de los fenicios. Het, podría ser el patriarca de los hititas en Asía menor, pero aquí se trata de la población de Canaán. Los hititas son agrupados con los cananeos y los fenicios. Los jebuseos, se trata de las poblaciones instaladas del lado de Jerusalén, Génesis 15,21; Éxodo 3,8.17; 13,5; 23,23; 33,2; 34,11 Números 13,29; Deuteronomio 7,1; Josué 15,63; 2Samuel 5,6-8; Nehemías 9,1; Zacarías 9,7…. Los amorreos, en Canaán según Ezequiel 16,3 (¡texto muy polémico!); Génesis 14,7.13; 15,16.21 48,22; Ex 3,8.17; Deuteronomio 1,4.7….Salmos 135,11; 136,19. Los guirgaseis, parecen venir de Asia menor, Génesis 15,21, Deuteronomio 7,1; Josué 3,10; 24,11; Nehemías 9,8. Los Egipcianos les consideran como un aliado de los hititas. Ver Mateo 8,28; Marcos 5,1; Lucas 8,26.37? Los heveos, parecen corresponder a una población agrícola de las montañas del centro de Palestina. Génesis 34,2; 36,2; Exodo 3,8.17; Deuteronomio 7,1; Josué 3,10; 2 Samuel 24,7; 1 Reyes 9,20… ________________________________________________________________________________ PERSONAJES DE LA BIBLIA – Padre Bernard Gosse

14

Los arquitas y los sinitas son tribus de Fenicia, de la costa del Líbano. Esos nombres aparecen solamente en el paralelo de 1 Crónicas 1,15-16. Los arvadeos, los habitantes de la isla de Arvad enfrente de Tartous en Siria. Ezequiel 27,8.11. Es una isla a los tres kilómetros de la costa. Era una isla como Tiro, lo que les hacía una protección en contra de las invasiones. Los profetas denuncian la arrogancia de esta seguridad. Los semareos, habitantes de la ciudad hoy llamada Soumra, 20 kilómetros al Sur de Tartous. Los jamateos, habitantes de Jamat, sobre el río Oronte en Siria. Números 13,21; 34,8; Josué 13,5; 1 Reyes 8,65; Isaías 10,9; Jeremías 39,5; Ezequiel 48,1; Amos 6,2.14; Zacarías 9,2…..

________________________________________________________________________________ PERSONAJES DE LA BIBLIA – Padre Bernard Gosse

1

RI GENESIS Keb’ oxib’ tzij puwi’ Ri Genesis Ri job’ nab’e taq wuj pa ri B'ibli'a, are wa' ri Torah (enseñanza) chkech ri eajjudi'o. Ri nab’e wuj are’ ri Genesis. Ri tzij Genesis, petinaq pa ri ch’ab’al Griego; pa ri ch’ab’al Hebreo we wuj ri’ ub'i' bere’šyt, che pa ch'ab'al k'iche' kub'ij “majib'al”. Ri wuj Genesis keb’ uch'aqapil k'olik: 1. Kapitulos 1-11, kamajtajik ruk ri ub’anik ri uwachulew e kopan ruk' ri ri Abraham. 2. Ri Kapitulos 12 – 50, are kutzijoj ri jetaq ri'umam ri Ab’raham, Isaak e Jakob’ e kopanik aretaq chi keb'e pa ri Egipto. Ri tz'ib'am pa jetaq ri kapitulos 1-11, ri jetaq chomab'al tz'ib'am waral ri', petinaq uloq pa ri Mesopotami'a. K'atek’uri' ri eajtz’ib’ab' pa ri Israel xkitzib’aj we jetaq chomab'al ri' rumal ri kikojonik chrech ri Yahweh. Are ri Yahweh xb'anow ri uwachulew e man are ta jun dyos chik e ronojel “utz”, 1,10: “10 Ri Dyos, xub’ij chrech ri ulew: «uwachulew», e chrech ri ja’: ‘polow’, e ri Dyos xrilo che utz weri’.” Pa ri uk’isb’al ri jetaq chomab'al, xoquje’ ri Dyos kuk’ol ri šabat, (Sabado) 2,3: “Ri Dyos, kutewchi’j ri uwuq q’ij e kutyoxrisaj, rumal rech che xtani’ ri Are’ chrech ronojel ri uchak xub’ano.” Ri “itzel” kpetik xas ruk’ ri achi’ e ri ixoq (kapitulo 3). Pa ri kapitulo 4, are ri Ka’in ri kuchakuj ri ulew e are ri Ab’el ri ajyuq’. Ri B'ibli'a, ronojel mul are kuto' uwach ri ajyuq’, rumal rech che pa ri tz'inalik ulew, ri ajyuk’ man kakowin taj kumol ri uq’inomal (Genesis 13). Ri nimalaj Jab' pa ri jetaq kapitulo 6-9, jun tzijob’elil che petinaq uloq pa ri Mesopotami'a, weri' man petinaq ta kuk’ ri Israel. Pa taq ri uwuj ri Mesopotami'a, ri edyoses are kakaj kachupisaj kiwach ri winaq rumal rech che ri e’are’ sib'alaj ketararik e ri edyoses man loq' taj kewarik. Pa ri B'ibli'a ri Yahweh are kraj kuchupisaj kiwach ri winaq rumal rech che xkijal sib’alaj e'itzel taq winaq. Pa ri kapitulo 10 are kuk'utu ri eri' taq kiman kanoq ri jetaq amaq’. E ri kapitulo 11 are katzijox ri B'abiloni'a, katzijox jun k'ax puwi', e ri B'abiloni'a are xuk'is tzij puwi' ri Jerusalem pa ri junab' 587. Pa ri kapitulo 11, 27ss are katzijox ri Abram. We jetaq kapitulo ri' man xtz'ib'ax taj rumal xa jun winaq, xane xtz'ib'axik kumal ek'i ajtz’ib’anelab'. Pa ri Genesis 12,1-25,18 are katzijon puwi’ ri Ab'raham, che are utat ri Israel e are kitat ri e’ajismael (Kapitulo 16) xoquje' are kitat ri e’ajamon e ri e’ajmoab (19,30ss). Ri uchak ri Ab’raham, nimalaj ub'antajik xub'ano aretaq chi’ xchup uwach ri rija'lil ri David puwi’ ri ajawareb'al. Chiwila’ B’ix 89 e B’ix 105. Ri tzijob’elil puwi’ ri Melkisedek (Genesis 14,17-24) petinaq uloq pa taq ri q'ij aretaq chi’ ri jetaq B’ix kuk’ut chi jumul ri David che are are’ xumajij ri q’ijlanik pa ri Nim Rachoch ri Dyos (B’ix 110). Chiwila’: Bernard Gosse, David and Abraham: Persian Period traditions, Pendé 2010. URL, Quetzaltenango).

__________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI GENESIS

2

Pa ri Genesis 25,19- 50,26 katzijon pakiwi’ ri Isaak e ri Jakob’ chi k’ate’ na aretaq chi' xeb'e pa ri Egipto. Ri Tzij puwi’ ri José pa 37,2ss kuk’utu che ri Dyos kub’ano ri jastaq che ri kraj ri are' kub'ano e che kakowinik kub’an utzil ruk' ri itzel kakib’an ri winaq. Chiwila’ 50,20: “Kne’b’a’ ri ix xichomanj ri ub’anik ri k’ax chwech, ri Dyos xuchomaj rech utzil, arech kopan we q’ij ri’ che kukol ri kik'aslemal ek’ilaj winaq pa ri tinimit.”

__________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI GENESIS

3

RI GENESIS

Ri Dyos kub’an ri kaj e ri uwachulew  11Pa  ri  uxe’q’ijsaq  uloq,  ri  Dyos  kub’an  ri  kaj  e  ri  uwachulew.  2K’atek’ut,  ri  uwach  ulew 

jamalik, sachib’al uwach e q’equ’m puwi’ ri siwan, jun ukyaqiq’al ri Dyos xusutij rij ri ja’.  3Ri  Dyos  kub’ij:  «Chpetoq  ri  saqil»,  e  ri  saqil  xpetik.  4Ri  Dyos,  xrilo  che  utz  ri  saqil,  e  xujach  uwach  ri  saqil  ruk’  ri  q’equ’m.  5Ri  Dyos,  xub’ij  chrech  ri  saqil  «q’ij»  e  chrech  ri  q’equ’m «chaq’ab’». Xqaj uwach ri q’ij, xsaqirisan uwach ri q’ij: nab’e q’ij.  6Ri Dyos kub’ij: «Chpetoq ri uwachchikaj pa ri upanik’yaj ri ja’». E xpetik weri’.  7 Ri Dyos,

are xb'anow ri uwachchikaj che xujach ri taq ja', ri ja' che xuya' kan chuxe' ri uwachchikaj e ri ja' che xuya' kan ajsik ri uwachchikaj. 8Ri Dyos xub’ij chrech ri uwachchikaj: «kaj». Xok aq’ab’, xsaqirisanik: 

ukab’ q’ij.  9Ri Dyos kub’ij: «Chkimulij kib’ ri ja’ chuxe’ ri kaj, chi junam uk’olib’al, chuk’utu’ rib’ ri  ulew».  E  weri’  xpetik.  10Ri  Dyos,  xub’ij  chrech  ri  ulew:  «uwachulew»,  e  chrech  ri  ja’:  «polow», e ri Dyos xrilo che utz weri’.  11Ri Dyos kub’ij: «Ri uwachulew, chuwachij b’a’ ronojel rax cho q’ijsaq: chuwachij b’a’  ichaj che kkiya’ taq ija’, chuwachij b’a’ tiko’n che kkiya’ taq kiwach e ri taq ub’aq’ chupam  rech taq ija’ waral chuwachulew». E jeri’ xb’antajik.  12Ri uwachulew xuraxro’b’isaj uwach  ronojel: k’o q’ayes che k’o kija’, tiko’n che k’o kiwach jeri’ je’ jas ri kib’anik e xoquje’ k’o ri  ub’aq rech ija’, e ri Dyos, xrilo che weri’ utz.  13E xqaj uwach ri q’ij, xsaqarisan chik: urox  q’ij.  14Ri  Dyos  kub’ij:  «Chpetoq  ri  jetaq  chäjb’al  pa  ri  kaj  che  kkijach  uwach  ri  q’ij  e  ri  chaq’ab’,  che  kkik’ut  ri  nimaq’ij,  ri  jetaq  q’ij  e  ri  jetaq  junab’;  15arech,  ichäjb’al  cho  ri  uwachulew»,  e  xpetik  weri’.  16  Ri  Dyos  xub'an  ri  keb'  nima'q  taq  chäjb'al,  ri  nim  che  k'o  uchuq'ab' paq'ij, e ri alaj che k'o uchuq'ab' chaq'ab', xoquje' ri alaj taq ch'imil. 17E ri Dyos,  xe’uk’ol cho ri kaj arech kkiya’ ri usaqil ri uwachulew,  18xoquje’ arech ketaqan chrech ri  q’ij e chrech ri chaq’ab’, arech kkijach uwach ri saqil ruk’ ri q’equ’m, e ri Dyos xrilo che utz  weri’. 19Xqaj uwach ri q’ij, xsaqarisan chi uwach: ukaj q’ij.  20Ri  Dyos  kub’ij:  «Ri  taq  ja’  chinoj  b’a’  chrech  ek’i  chikop,  e  cherapap  b’a’  chikop  ajuwokaj  cho  ri  kaj».  Xpe  weri’.  21Ri  Dyos  xe’ub’an  ri  enimalaj  taq  chikop  pa  ri  polow  e  konojel ri echikop che kemuxnik, xoquje’ xe’ub’an ri kumatz e konojel chikop che k’o kixik’  e kija’al, e ri Dyos xrilo che utz weri’.  22Ri Dyos ke’utewchi’j e kub’ij: «Chipoq’isaj iwach e  chinojisaj ri polow, e ri chikop ajuwokaj chek’iy b’a’ cho ri uwachulew».  23Xqaj uwach ri  q’ij, xsaqarisan chi jumul: uro’ q’ij.  24Ri  Dyos  kub’ij:  «Ri  uwachulew,  che’uwachij  b’a’  ronojel  kiwach  echikop  ruk’  taq  ri  kija’al:  enima’q  chikop,  e’alaj  chikop,  echikop  rech  ulew  e  kuk’  ri  kija’al».  E  weri’  xpetik.  25Ri  Dyos,  are  xb’anow  ri  echikop  rech  ri  uwachulew  ruk’  ri  kija’al,  xoquje’  ri  enima’q  chikop  ruk’  ri  kija’al  e  konojel  ri  e’alaj  taq  chikop  ruk’  ri  kija’al;  e  ri  Dyos  xrilo  che  utz  weri’.  26Ri  Dyos  kub’ij:  «Chqab’ana’  ri  winaq  rech  ri  uwachulew,  qaka’yib’al  qawachib’al,  je’  jas  ri  uj;  k’atek’ut,  k’o  ukowinem  puwi’  ri  ekar  pa  ri  polow,  ri  echikop  pa  ri  uwokaj,  ri  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI GENESIS

4

e’awaj e konojel ri echikop rech ri uwachulew e konojel ri echikop che kkijuruj kib’ cho ri  ulew».  27Ri Dyos, xub’an ri winaq, uwachib’al, uka’yib’al; uwachib’al ri Dyos ke’ub’ano, chi achi,  chi ixoq xe’ub’ano.  28Ri Dyos, ke’utewchi’j ri e’are’ e kub’ij chkech: «Chk’oji’ ta b’a’ sib’alaj iwija’al, nimalaj  kya ta b’a’ ri ewejelab’al; chinojisaj b’a’ ri uwachulew e chikojo’ ri ikowinem puwi’; puwi’  ri kär pa ri polow, pakiwi’ ri echikop ajuwokaj e konojel ri echikop che kkijuruj kib’ cho ri  ulew».   29Ri  Dyos  kub’ij:  «Ri  in,  kinya’  chiwech  ronojel  uwach  q’ayes  ruk’  ri  ija’  e  ronojel  che’  che k’o uwach e k’o rija’, are wa’ ri iwa.  30Konojel ri echikop rech ri uwachulew e rech ri  uwokaj e konojel ri echikop che kkijuruj kib’ cho ri ulew, chi konojel chi k’o kik’aslemal, ri  rax  q’ayes,  kinya’  chiwech  che  iwa».  31Ri  Dyos,  krilo  ronojel  ri  xub’ano  e  ronojel  utz  xub’ano. Xqaj uwach ri q’ij, xsaqarisan chi jumul: uwaq q’ij.  21Jewa’ uk’isib’al ub’anik ri kaj e ri uwachulew e xoquje’ konojel ri erajch’o’jab’.  2Ri Dyos  pa ri uwuq q’ij xuk’is ri uchak. Pa ri uwuq q’ij, ri Are’ katani’ chrech ronojel ri uchak che  xub’ano.  3Ri  Dyos,  kutewchi’j  ri  uwuq  q’ij  e  kutyoxrisaj,  rumal  rech  che  xtani’  ri  Are’  chrech ronojel ri uchak xub’ano.  4aAre wa’ ri umajib’al ri kaj e ri uwachulew aretaq chi’ xb’antajik. 

 

Ri utzalaj ulew pa ri Eden  4bPa taq ri q’ij, aretaq chi’ ri Yahweh Dyos xub’an ri uwachulew  e ri kaj,  5maja’ k’o jun 

alaj che’ ri’ pa ri ulew e maja’ k’o ri’ jun q’ayes che kak’iy  cho ri ulew, rumal rech che ri  Yahweh Dyos man upetisam ta ri jab’ cho ri uwachulew e xoquje’ man k’o ta jun winaq che  kuchakuj  ri  ulew.  6K’atek’uri’,  k’o  jun  ja’  che  kab’ulb’utik  uloq  pa  ri  ulew  e  kuja’aj  ri  uwachulew.  7K’atek’uri’ ri Yahweh Dyos, kub’an ri achi ruk’ xoq’ol rech ulew, kukoj pa ri  utz’am jun kyaqiq’ che rech k’aslemal e jeri’ xk’oji’ uk’aslemal ri achi.  8Ri Yahweh Dyos kuchakuj ri utzalaj ulew pa ri Eden, pa ri relb’al q’ij e chila’ xuya’ wi ri  achi che xub’ano.  9Ri Yahweh Dyos kuk’iyisaj chila’ ronojel uwach che’ che je’lik chuwach  ronojel woq’ochaj e che utz chrech ri achi; xoquje’ ri jun che’ che rech k’aslemal k’o chuxo’l  e ri jun chik che’ che rech reta’maxik ri utzil e ri etzelal.   10Jun  nimaja’,  kel  uloq  pa  ri  Eden  e  kuja’aj  ri  utz  ulew  e  chi  pa  ri  k’olb’al  ri’,  ri  nima’  kutas  uwach,  kijeb’  uq’ab’  kub’ano.  11Ri  nab’e  uq’ab’  ub’i’  Pison  e  we  jun  ri’  kusutij  rij  ri  tinimit Havila, jawi’ ri k’o wi ri q’an pwaq,  12ri q’an pwaq rech we jun tinimit ri’, je’likalaj  q’an pwaq, man uyujim ta rib’, xoquje’ k’o pa we tinimit ri’ ri b’edeli’o e ri ab’aj kornali’a.  13Ri  ukab’  uq’ab’  ri  nima’,  ub’i’  Gihon:  Ri  are’,  kusutij  rij  ri  tinimit  Kus.  14Ri  urox  uq’ab’  nima’ ub’i’ Tigris: are wa’ ri kab’inik pa ri relb’al q’ij ri Asur. Ri ukaj uq’ab’ ri nima’, are ri  E’ufrates.   15Ri Yahweh Dyos, kuk’am uloq ri achi e kukoj ri are’ pa ri utzalaj uk’olb’al ulew rech ri  Eden, arech kuchakuj e kuchajij.   16E ri Yahweh, xuya’ we pixab’ ri’ chech ri achi: «Ri at, katkowinik katij ronojel uwach ri  taq che’ che k’o pa we utz ulew ri’.  17K’atek’ut, ri jun che’ che rech ri reta’maxik ri utzil e ri  etzelal,  matijo;  rumal  rech  che  pa  ri  jun  q’ij  che  katijo,  kaq’attaj  tzij  ri’  chawij  che  rech  kamikal».  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI GENESIS

5 18Ri  Yahweh  kub’ij:  «Man  utz  taj  che  ri  achi  xaq  kawonwotik.  Rajawaxik  wa’  che  ri  in 

kinb’an jun rachi’l jeri’ jacha ri are’».   19Ri  Yahweh  Dyos  xub’an  ruk’  ulew,  konojel  ri  jetaq  awaj  e  konojel  ri  echikop  rech  uwokaj e ke’uk’am uloq chuwach ri achi arech krilo jas kib’i’ kukojo; ri achi, konojel xukoj  kib’i’.   20Ri achi, xukoj kib’i’ konojel ri e’awaj, ri echikop ajuwokaj e  konojel ri echikop erech  ulew; k’atek’uri’, ri achi man xuriq ta jun rachi’l che jeri’ jacha ri are’.   21Ri  Yahweh  Dyos,  xupetisaj  jun  waram  chrech  ri  achi,  k’atek’uri’  ri  are’  xwarik.  Ri  Yahweh kuk’am ub’i jun chrech ri uk’alk’ax e ri uk’olib’al kutz’apij ruk’ ti’ojal.  22Ruk’ ri jun  k’alk’ax che xuk’am ub’ik, ri Yahweh Dyos xub’an jun ixoq e xuk’am uloq chuwach ri achi.  23K’atek’uri’, ri achi ko kuraqaqej uchi’:  «K’ate’ qas ri are’ ri’,   b’aq che rech ri nub’aqil in  e ri uti’ojal rech ri nuti’ojal ri in.  Ri are’ ri’, “ixoq ri ub’i’”.  Rumal rech che ruk’   ri achi xk’am ri are’».  24Rumal k’u wa’ weri’, ri achi, ke’uya’ kan ri unan utat e kunut rib’ ri’ ruk’ ri rixoqil e xa  jun chi winaqil kkib’ano.  25K’atek’uri’, ekeb’ ech’analik, ri achi e ri rixoqil, e man k’o ta jun chkech kak’ix chuwach  ri jun chik.    Ri kumatz e ri itzel

31Ri kumatz are jun chikop k’ask’atik chkixo’l konojel chikop che xub’an ri Yahweh Dyos.  Kub’ij chrech ri ixoq: «¿Jasche ri’ che ri Dyos xub’ij chiwech che man k’o ta jun chkech ri  che’ kitijo che k’o pa we utzalaj ulew ri’?».  2Ri ixoq kub’ij: «Ri uj, kuya’o kaqatij ronojel ri  uwach ri taq che’ k’o pa we utzalaj ulew ri’.  3K’atek’ut, ri uwach ri jun che k’o panik’aj, ri  Dyos xub’ij: “Man kitij taj, man kichap ta ukoq, we man jeri’ kib’ano, ri ix, kixkamik’ ”».  4Ri  kumatz kub’ij chrech ri ixoq: «¡Jayi’, ri ix man kixkam ta ri’!  5Ri Dyos reta’m, che pa ri jun  q’ij  che  ri  ix  xitij  weri’,  kajaqataj  na  ri’  ri  iwoq’och,  e  kexux  ri’  ix  je’  jas  ix  dyos,  che  keweta’maj ri’ ri utzil e ri etzalal».   6Ri ixoq, kurayij ri uchi’ e je’lik chuwach ri uwoq’och, e krilo che utz che ri reta’maxik ri  utzil  e  ri  etzalal.  Kuch’up  ri  uwach, kutijo  e  kuya’  chrech  ri  rachajil  che k’o  ruk’  e  ri  are’  xoquje’  kutijo.  7K’atek’uri’,  kajaqataj  ri  kiwoq’och  e  xketa’maj  che  ech’analik;  xa  jek’uri’  xkit’is keb’ oxib’ uxaq wikox e xkib’an jujun taq ch’uqib’al kib’.  8Kakita ri ub’inb’al raqan ri Yahweh Dyos, che kab’in pa ri utzlaj ulew aretaq chi’ k’o ri  inlaj kyaqiq’; ri achi e ri ixoq kkik’u’ kib’ chuwach ri Yahweh Dyos, chuxo’l taq ri che’ che  k’o pa ri utzlaj ulew.  9Ri Yahweh Dyos kusik’ij ri achi e kub’ij chrech: «¿Jawije’ at k’o wi ri  at?». 10Ri are’ kub’ij: «Ri in, xinta’ ri ab’inb’al pa ri utzlaj ulew, k’atek’uri’ ri in xinxib’ij wib’  rumal rech che ri in inch’analik e xink’u’ wib’».  11E ri Dyos kub’ij: «¿Jachin xb’in chawech  che ri at atch’analik? ¿La xatij puch uwach ri che’ che ri in xinb’ij chawech che man katij  taj?».  12Ri achi kub’ij: «Ri ixoq che xaya’ wuk’, are are’ xya’ow chwech e ri in xintijo».  13Ri  Yahweh  Dyos  kub’ij  chrech  ri  ixoq:  «¿Jas  xab’ano?»,  e  ri  ixoq  kub’ij:  «Are  ri  kumatz  xinusub’u e ri in xintijo».  14K’atek’uri’,  ri  Dyos  kub’ij  chrech  ri  kumatz:  «Rumal  rech  che  xab’an  weri’,  ri  at  itzel  katokik chkixo’l konojel ri echikop e chkixo’l konojel ri e’awaj che erech ri uwach ulew. Ri  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI GENESIS

6

at kajururej na ri’ ri apam cho ri ulew e ulew katij na ri’ ronojel q’ij rech ri ak’aslemal.  15Ri  in  kinkoj  na  ri’  k’ax  chixo’l  ruk’  ri  ixoq,  chkixo’l  ri  awija’al  e  ruk’  ri  rija’al  are’.  Ri  are’  kuqajb’ej na ri’ ri ajolom e ri at kati’ ri’ ri ukux raqan».  16Chrech  ri  ixoq  kub’ij:  «Ri  in  kinb’an  ri’,  che  kariq  sib’alaj  k’ax  ri’  chi  jumpa’  mul  katwasnik  ruk’  ak’al.  Ri  at,  ruk’  k’ax  ri’  kawil  na  kiwach  ri  e’awal.  Ri  urayixik  uwach,  kub’an ri’ chawech che ri at katpe ruk’ ri awachajil. E ri are’ k’o ri’ ri ukowinem pawi’».  17Chrech ri achi kub’ij: «Rumal rech che ri at, xatatab’ej ri uno’j ri awixoqil e che xatij  uwach ri che’ che xinb’ij chawech che man katij taj, kyaqsaq ri ulew awumal at. Ruk’ k’ax  kawesaj ri’ ri awa chuwach ronojel taq q’ij rech ri ak’aslemal.  18Kuya’ ri’ chawech ri k’ix e  ri k’ax taq q’ayes e ri at chi katij wi ri’ ri q’ayes rech ri ulew.  19Ruk’ ri uwa’l awach katij na  ri’ ri akaxlanwa chi k’ate’ na ri at kattzalij pulew, rumal rech che ri at xatok rech ri are’.  Rumal rech che ri at, at ulew e kattzelej na ri’ chrech ri ulew».  20Ri achi, «Eva» xcha chrech ri rixoqil, rumal rech che are are’ ri nan chkech konojel ri  k’o kik’aslemal.  21Ri Yahweh Dyos, xub’an jun katz’yaq ri achi e ri ixoq ruk’ tz’um e xukoj  chkech: 22K’atek’uri’ ri Yahweh kub’ij: «Je’ nak’ut, ri winaq xub’ano je’ jas ri uj che reta’m ri  utzil  e  ri  etzelal.  Kamik  ri’,  mulik’  b’a’  ri  uq’ab’  che  uch’upik  ri  che’  che  rech  k’aslemal  e  mank’oji’ b’a jun junalik uk’aslemal».   23E  ri  Dyos  kuk’yaq  uloq  pa  ri  utzalaj  ulew  rech  ri  Eden,  arech  kachakun  cho  ri  ulew  jawije’ xk’am ukoq e petinaq wi are’.  24Kresaj ub’ik ri winaq e ke’ukoj chuwach ri utzalaj  ulew rech ri Eden ri ekerub’im e ri q’aq’ rech ri ch’ich’ rech ch’o’j, arech kkichajij ri b’e che  kb’e ruk’ ri che’ che rech k’aslemal.    Ri Ka’in e ri Ab’el 

41Ri achi, xuch’ob’ uwach ri Eva, ri rixoqil; ri Eva yawab’ chichu’ chik e kril uwach ri Ka’in  e kub’ij: «Ri in xk’oji’ jun ala wal rumal ri utoq’ob’ ri Yahweh».  2Xoquje’, kril chi uwach ri  Ab’el, che uchaq’ ri Ka’in. K’atek’uri’ ri Ab’el are’ ajyuq’ chkech e’alaj taq chikop e ri Ka’in  kuchakuj ri ulew.   3K’atek’uri’,  pa  jun  q’ij,  ri  Ka’in,  kuk’am  ub’ik  jujun  taq  jastaq  che  uwach  ri  ulew  kuchakuj,  rech  tab’al  toq’ob’  chuwach  ri  Yahweh,  4e  xoquje’,  ri  Ab’el  ke’uya’o,  ejujun  chkech ri enab’e taq kal ri uchij e xoquje’ xuya’ ri xepo. E utz ri tab’al toq’ob’ rech ri Ab’el  chuwach  ri  Yahweh.  5K’atek’uri’,  man  utz  taj  kril  ri  Ka’in  e  xoquje’  man  utz  ta  ri  utab’al  toq’ob’ chuwach ri Yahweh, xa jek’uri’, ri Ka’in sib’alaj royowal e itzel xub’an ri uwach.   6E ri Yahweh kub’ij chrech ri Ka’in: «Jasche che sib’alaj awoyowal e jasche che man utz  taj ub’anom ri awach?  7Weta at utz, ¿la man kk'oji' ta ri’ ri makaj cho ri uchi’ja, jeri’ jas jun  chikop che awatalik, che katraj ri at, e ¿la man k’o ta ukowinem pawi’?».   8K’atek’uri’ ri Ka’in kub’ij chrech ri rachalal Ab’el: «Jo’ ub’ik», e aretaq chi’ ek’o chi pa ri  ulew, ri Ka’in, xuk’yaq rib’ chrij ri rachalal Ab’el e kukamisaj ri are’.  9Ri Yahweh kub’ij chrech ri Ka’in: «¿Jawije’ k’o wi ri awachalal Ab’el?».   Ri are’ kub’ij: «Man weta’m ta ri in, ¿la in ajchajinel rech puch ri wachalal?».   10Ri  Yahweh  kub’ij:  «Jas  xab’an  chrech  ri  awachalal?  ¡Katatajik  ri  ukik’el  ri  awachalal  che  kuraqaqej  uchi’  chi  chuwach  ri  ulew  uloq!  11Kamik  ri’,  kyaqsaq  awech  at,  naj  wa’  katb’e  wi  cho  ri  utzalaj  ulew  ri’  che  xuk’ab’  uchi’  che  uk’amik  pa  ri  aq’ab’  ri  ukik’el  ri  awachalal.  12We kachakuj we ulew ri’, man k’o ta uwach wa’ kuya’o: ri at, man k’o ta jun  ak’olb’al wa’ cho we uwachulew».   13K’atek’uri’ ri Ka’in kub’ij chrech ri Yahweh: «Ri q’atoj tzij panuwi’ sib’alaj k’ax chwech.  14Kamik b’a’ wa’ ri’ kinak’yaq ub’ik chi we utzalaj ulew ri’, rajawaxik b’a ri’ che kink’u’ wib’  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI GENESIS

7

chawach,  e  man  k’o  ta  nuk’olb’al  ri’  chuwach  we  uwachulew  e  xaq  apachin  nab’e  kinriqowik, kinukamisaj ri’».  15Ri Yahweh kub’ij chrech: «Je’ nak’ut, we jun winaq kukamisaj ri Ka’in, ri are’, wuqub’  mul chi na uk’axel ri kutoj chi na». K’atek’uri’, ri Yahweh, xuk’oj jun retal k’utb’al ri Ka’in,  arech ri nab’e kriqow  ri are’, man kukamisaj taj ri are’.   16Ri Ka’in, xb’e ub’ik chuwach ri Yahweh e xkanaj kan pa ri tinimit Nod, chi pa ri relb’al  q’ij chrech ri Eden.    Ri Ka’in e ri rija’al  17Ri  Ka’in  e  ri  rixoqil,  xkiriq  kib’  e  yawab’  chichu’  ri  rixoqil  e  kril  uwach  ri  Henok.  Ri 

Ka’in, tajin kuyak jun tinimit e xukoj Henok chrech ri jun tinimit ri’ jacha ri ub’i’ ri uk’ojol.  Henok  xralk’uwa’laj  ri  Irad  e  ri  Irad  xralk’uwa’laj  ri  Metusa’el  e  ri  Metusa’el  xralk’uwa’laj ri Lamek.  19Ri Lamek k’o keb’ rixoqil. Ri nab’e, ub’i’ Ada e ri ukab’ ub’i’ Sila.  20Ri Ada xralk’uwa’laj ri Yab’al e ri are’ are nim winaq chkech ri kekanaj kan pa taq kab’al  e ri kekik’iyisaj jupuq taq kimeb’il.  21Ri rachalal, ub’i’ Yub’al e are are’ nim winaq chkech  konojel ri koq’esaj ri sitara e ri su’.  22Ri Sila, xralk’uwa’laj ri Tub’al‐Ka’in: ri are’, are nim  winaq  chkech  konojel  ri  kechakun  ruk’  q’aq’  e  ch’ich’;  ri  ranab’  ri  Tub’al‐Ka’in,  are  ri  Na’ama.  23Ri Lamek, kub’ij chkech ri erixoqilal:  «Ada e Sila, chitatab’ej ri nuch’ab’al ri ix rixoqilal ri Lamek, chitatab’ej ri nutzij:  Ri in xinkamisaj jun achi rumal rech che xinusoko. E jun ala rumal rech che xinuch’ayo.  24¡Ri  Ka’in,  wuqub’  mul  ri’  ri  k’ax  kuriqo,  k’atek’ut  ri  Lamek,  oxk’al  lajuj  mul  ri  k’ax  kuriqo!».    18Ri 

Ri Set e ri rija’al 25Ri Adam e ri rixoqil, xkich’ob’ chi jumul kiwach e ri are’ xril chi uwach jun ral e xukoj 

ub’i’:  Set,  e  kub’ij:  «Ri  Dyos,  xuya’ chi  jun  wal,  uk’exwach  ri  Ab’el,  rumal  rech  che  ri  are’  xkamisax rumal ri Ka’in».  26Xoquje’ ri Set, xk’oji’ jun ralk’uwa’l e xukoj ub’i’ Enos. Ri are’,  are qas nab’e ri’ xusik’ij ri ub’i’ ri Yahweh.    Ri rija’al ri Adam 51Are wa’ ri wuj kech ri rija’al ri Adam: Pa ri jun q’ij che ri Dyos xub’an ri Adam, xub’ano 

je’ jas uwachb’al ri Dyos.  2Chi  achi,  chi  ixoq  xe’ub’ano,  ke’utewchi’j  e  xukoj  kib’i’  «winaq»,  chi  pa  ri  q’ij  che  xe’ub’ano.  3Aretaq chi’, ri Adam k’o ok’al juwinaq lajuj (130) ujunab’, xralk’uwa’laj jun ralk’uwa’l  je’ jas uwachb’al are’ e xukoj ub’i’, Set.  4Ri jetaq ujunab’ xk’asi’ chi na ri Adam aretaq chi’  xk’oji’ ri Set, kaq’o’ (800) junab’ chi na e xe’ralk’uwa’laj e’uk’ojol e e’umi’al.  5Ronojel ri taq  junab’ che xk’asi’ ri Adam, kaq’o’ waqk’al lajuj (930) junab’, k’atek’uri’ xkamik.  6Aretaq chi’ ri Set k’o ok’al job’ (105) ujunab’, xralk’uwa’laj ri Enos.  7Ri ujunab’ chi na ri  Set, are taq chi’ xk’oji’ ri Enos, xk’asi’ chi na kaq’o’ wuqub’(807) junab’, e xeralk’uwa’laj chi  na  e’uk’ojol  e  e’umi’al.  8Ri  Set,  xuk’aslemal  kaq'o'  ok'al  kab'lajuj  (912)  junab’,  k’atek’uri’  xkamik.  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI GENESIS

8 9Aretaq  chi’  ri  Enos  k’o  jumuch  lajuj  (90)  ujunab’,  xralk’uwa’laj  ri  Kenan.  10Ri  ujunab’ 

chi  na  ri  Enos,  aretaq  chi’  k’o  ri  Kenan,  xk’asi’  chi  na  kaq’o  jo’lajuj  (815)  junab’,  xe’ralk’uwa’laj  chi  na  e’uk’ojol  e  e’umi’al.  11Ri  Enos  xk’asi’  kaq’o’  ok’al  job’  (905)  junab’,  k’atek’uri’ xkamik.  12Aretaq  chi’  ri  Kenan  k’o  oxk’al  lajuj  (70)  ujunab’,  xralk’uwa’laj  ri  Mahalalel.  13Ri  ujunab’  chi  na  ri  Kenan  aretaq  chi’  k’o  ri  Mahalel,  xk’asi’  chi  na,  kaq’o’  kawinaq  (840)  junab’ e xe’ralk’uwa’laj e’uk’ojol e e’umi’al.  14Ri Kenan xuk’aslemal (910) kaq’o’ ok’al lajuj  junab’, k’atek’uri’ xkamik.  15Aretaq chi’ ri Mahalel k’o oxk’al job’ (65) ujunab’, xralk’uwa’laj ri Yered.  16Ri ujunab’  chi na ri Mahalel aretaq chi’ k’o chi ri Yered, xk’asi’ chi na kaq’o’ juwinaq lajuj (830) junab’,  e  xeralk’uwa’laj  e’uk’ojol,  e’umi’al.  17Ri  Mahalel  xk’asi’  kaq’o’  jumuch’  o’lajuj  (895),  k’atek’uri’ xkamik.  18Aretaq  chi’  ri  Yered  k’o  chi  oxk’al  kab’lajuj  (162)  ujunab’,  xralk’uwa’laj  ri  Enok.  19Ri  ujunab’  chi  na  ri  Yered  aretaq  chi’  k’o  chi  ri  Enok,  xk’asi’  chi  na  kaq’o’  (800)  junab’,  e  xe’ralk’uwa’laj chi na e’uk’ojol e e’umi’al.  20Ri Yered xk’asi’ kaq’o’ waqxaqk’al (962) junab’,  k’atek’uri’ xkamik.  21Aretaq  chi’  ri  Henok  k’o  oxk’al  job’  (65)  ujunab’,  xralk’uwa’laj  ri  Matusalem.  22Ri  Henok xb’in ruk’ ri Dyos. Ri ujunab’ chi na ri Henok aretaq chi’ k’o chi ri Matusalem, xk’asi’  chi  na  jo'lajuj   k'al  (300)  junab’  e  xeralk’uwa’laj  e’uk’ojol  e  e’umi’al.  23Ri  Henok,  xuk’aslemaj   wajxaqlajujk'al  job'  (365)  junab’.  24Ri  Henok,  xb’in  ruk’  ri  Dyos,  k’atek’uri’  xsachik, rumal rech che xk’am ub’i rumal ri Dyos.  25Ri Matusalem k’o b’elejk’al wuqub’ (187) ujunab’, aretaq chi’ xralk’uwa’laj ri Lamek.  26Ri  ujunab’  chi  na  ri  Matusalem,  aretaq  chi’  k’o  chi  ri  Lamek,  xk’asi’  chi  na  juq’o’  b’elejlajujk’al keb’ (782) junab’ e xeralk’uwa’laj e’uk’ojol e e’umi’al. 27Ri Matusalem, xk’asi’  kaq’o’ wajxak’al b’elejeb’ (969) junab’, k’atek’uri’ xkamik.  28Aretaq chi’ ri Lamek k’o b'elejk'al keb' (182) ujunab’, xralk’uwa’laj jun uk’ojol. 29Xukoj  ub’i’, No’e, rumal rech che xub’ij: «We are’ ri’, kukub'isaj na qak’u’x wa’ chuwach ri qachak  e chuwach ri ukosik ri qaq’ab’, rumal rech ri ulew che xukyaqsaqarisaj uwach ri Yahweh».   30Ri  ujunab’  chi  na  ri  Lamek,  aretaq  chi’  k’o  chi  ri  No’e,  xk’asi’  chi  na  juq'o'  b'elejk'al  jo'lajuj (595) junab’, k’atek’uri’, xeralk’uwa’laj e’uk’ojol e e’umi’al. 31Ri Lamek, xk’asi’ juq’o’  wajxaqk’al wuqlajuj (777) junab’, k’atek’uri’ xkamik.  32Aretaq  chi’  ri  No’e  k’o  juq’o’  ok’al  (500)  ujunab’,  xeralk’uwa’laj  ri  Sem,  ri  Cham  e  ri  Jafet.    Ri e’uk’ojol ri Dyos e ri ekimi’al ri achijab’

61Aretaq  chi’  ri  winaq  xpoq’  kiwach  cho  ri  uwachulew,  k’atek’uri’  xek’oji’  kimi’al,  2ri  e’uk’ojol  ri  Dyos,  kkilo  che  e’utz  ri  ekimi’al  ri  achijab’  chkech,  k’atek’uri’  xe’kik’am  che  kixoqilal konojel ri e’utz xekilo chkixo’l.   3Ri Yahweh kub’ij: «Ri wuxlab’al, man kk'oji' ta wa’ pa junalik ruk’ ri achi pa k’ax, rumal  rech che ri are’ xaq b’aqilal; xa jek’uri’, ri uk’aslemal xaq waqk’al (120) junab’».   4Ri Enifilim, ek’o ri’ cho ri uwachulew pa taq we q’ij ri’, e xoquje’ chuwach chi aq’anoq  we  q’ij  ri’,  aretaq  chi’  ri  e’uk’ojol  ri  Dyos  kkiriq  kib’  kuk’  ri  ekimi’al  ri  achijab’  e  kkiya’  kalk’uwa’l; e’are’ wa’ ri enima’q taq winaq che rech ojer tzij, e’are’ wa’ ri achijab’ che k’o  nimalaj kitzijoxik.  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI GENESIS

9

Ri ketzelal ri winaq 5Ri Yahweh, krilo, che ri retzelal ri achi k’o cho ri uwachulew, e che ri ranima’ kuchomaj 

ri itzel taq chomab’al ronojel taq q’ij.  6Ri Yahweh, kuchomaj, che man utz taj che xub’ano,  xutiko ri winaq cho ri uwachulew e sib’alaj k’ax xb’e wi pa ri ranima’.   7K’atek’uri’, ri Yahweh kub’ij: «Kinchup na uwach wa’ cho ri uwachulew, ri winaq che in  xinb’anowik;  kuk’  e’are’,  kinchup  kiwach  ri  enima’q  taq  chikop,  ri  e’alaj  taq  chikop,  ri  echikop e’ajuwokaj, rumal rech che kinchomaj che man utz ta wa’ ri jastaq che in xinb’ano  xintiko».   8K’atek’ut, ri No’e utz winaq chuwach ri Dyos.  9Pa taq ri uq’ij ri No’e:  Ri No’e, jun suk’laj winaq, utz are’ chkixo’l ri winaq e ri are’ xb’in ruk’ ri Dyos.  10Ri No’e,  xeralk’uwa’laj  oxib’  uk’ojol:  ri  Sem,  ri  Cham  e  ri  Jafet.  11Ri  uwachulew  xretzelaj  rib’  chuwach ri Dyos e xunojisaj rib’ chrech ch’o’j.  12Ri Dyos kuka’yej ri uwachulew e krilo che  itzel ub’anom, rumal rech che ronojel b’aqilal itzel ub’anom chrech ri uk’aslemal chuwach  ri uwachulew.  Ri jukub’ 13Ri Dyos kub’ij chrech ri No’e:  

«Ri uk’isik tzij puwi’ ronojel b’aqilal, xb’antaj wumal, xinchomaj weri’, rumal rech che  k’o  sib’alaj  ch’o’j  cho  ri  uwachulew  kumal  ri  winaq  e  ri  in,  kinb’an  na  wa’,  arech  ksach  kiwach  cho  ri  uwachulew.  14Chab’ana’  b’a’  jun  jukub’  rech  che’,  che  k’o  sib’alaj  uq’ol;  chakojo’  patz’an  chrech,  xoquje’  chakojo’  q’eq’  ab’aj  chupam  e  chrij.  15Jeri’  kb’an  chrech:  jo’lajujk’al  (300)  q’ab’  unimal,  kawinaq  lajuj  (50)  q’ab’  ri  uwach  e  juwinaq  lajuj  (30)  ri  raqan.  16Kb’an jun uxotal, kb’an ri uchi’ja pa ri utzaltmal e chab’ana’ jun nab’e, jun ukab’ e  jun urox ja che kb'e ajsik.  17«K’atek’uri’ ri in, kinb’an na ri’ arech kpetik sib’alaj jab’, kpetik nimalaj taq jab’ cho ri  uwachulew,  arech  kink’is  tzij  pakiwi’  konojel  b’aqilal  che  k’o  ri  ruxlab’al  k’aslemal  ruk’:  Rajawaxik, che kkam ronojel ri jastaq che k’o cho ri uwachulew.  18K’atek’ut, ri in kinb’an  na  ri  chapb’alq’ab’  awuk’;  katok  na  ri’  pa  ri  jukub’,  ri  at  e  ri  e’ak’ojol,  ri  awixoqil  e  ri  ekixoqilal  ri  e’ak’ojol.  19Chkixo’l  konojel  ri  ek’ask’oj  cho  ri  uwachulew,  chkixo’l  ronojel  b’aqilal, ke’a’okisaj na ri’ pa ri jukub’ juk’ulaj chkech chkijujunal, arech kek’asi’ kan awuk’;  ka’okisaj jun ama’ e jun ati’t.  20Ronojel uwach chikop ajuwokaj, ronojel uwach nim on alaj  chikop  che  ek’o  cho  ri  uwachulew,  ejuk’ulaj  ri’  ke’ok  awuk’  arech  kek’asi’  kanoq  awuk’.  21Chi  at  ri’,  chak’ama’  ub’i’  ronojel  uwach  wa,  chatzukuj  uk’olib’al,  e  wa’  weri’  awa  at  e  kiwa ri enik’aj chik». 22Ri No’e, xub’an weri’ e ronojel ri xub’ij ri Dyos chrech, xub’ano.  71Ri Yahweh, kub’ij chrech ri No’e: «Chatokoq pa ri jukub’, ri at e konojel ri awinaq, rumal  rech  che  xuwi  ri  at,  at  suk’  xinwil  chkixo’l  konojel  ri  winaq  che  ek’o  cho  ri  uwachulew.  2Chkixo’l konojel ri esuk’ ech’ajch’oj taq chikop, che’ak’ama’ ub’i awuk’ wuqub’ juk’ulaj, chi  ama’  e  chi  ati’t;  chkixo’l  ri  echikop  che  man  esuk’  taj  e  man  ech’ajch’oj  taj,  xa  juk’ulaj  kak’am  ub’ik,  chi  ama’  e  chi  ati’t,  3xoquje’  jeri’  chkixo’l  ri  echikop  e’ajuwokaj,  wuqub’  juk’ulaj, chi ama’ chi ati’t, arech konojel kiwach ri chikop kek’asi’ kan cho ri uwachulew.  4Rumal rech, che pa wuqub’ q’ij, ri in, kinpetisaj na ri’ jun nimalaj jab’ cho ri uwachulew e  we  jab’  ri’  kawinaq  q’ij  e  kawinaq  chaq’ab’  kub’ano  e  kinchup  na  kiwach  ri’  cho  ri  uwachulew konojel ri ek’ask’oj taq uwach che xinb’an in».  

__________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI GENESIS

10 5Ri  No’e,  xub’ano  ronojel  ri  tzij  che  xub’ij  ri  Dyos  chrech.  6Ri  No’e,  k’o  juq’o’  lajujk’al 

(600)  ujunab’  aretaq  chi’  xpe  ri  sib’alaj  jab’,  aretaq  chi’  xpe  ri  nimalaj  taq  ja’  cho  ri  uwachulew.  7Ri No’e, xok pa ri jukub’ kuk’ ri e’uk’ojol, ruk’ ri rixoqil e  kuk’ ri kixoqilal ri e’uk’ojol;  arech man k’o ta itzel kub’an ri jab’ chkech.  8Xoquje’ ri esuk’ e ech’ajch’oj chikop e ri man  esuk’  taj;  xoquje’  ri  echikop  ajuwokaj,  konojel  echikop  che  ek’o  cho  ri  uwachulew,  9ejuk’ulaj rech ronojel uwach chikop xe’ok pa ri jukub’ ruk’ ri No’e, jun ama’ e jun ati’t je’  jas xub’ij ri Dyos chrech ri No’e.  10Aretaq chi’ xok’ow wuqub’ q’ij, ri sib’alaj jab’ xpe cho ri  uwachulew.  11Aretaq  chi’  juq’o’  lajujk’al  (600)  ujunab’  ri  No’e,  pa  ri  ukab’  ik,  aretaq  chi’  wuqlajuj  (17) q’ij che ri ik, pa ri jun q’ij ri’ xeb’ulb’utik uloq konojel ri b’ulb’u’x pa ri nimalaj siwan e  xetortaj uloq ri uchi’ ri kaj.  12Ri jab’, xpe cho ri uwachulew, kawinaq q’ij e kawinaq aq’ab’.  13Pa we jun q’ij ri’, ri No’e e ri e’uk’ojol: Ri Sem, ri Cham e ri Jafet, ruk’ ri rixoqil ri No’e e ri  oxib’  kixoqil  ri  e’uk’ojol,  xe’ok  pa  ri  jukub’;  14e  kuk’  e’are’  xe’ok  konojel  ri  echikop  ek’o  chuwachulew, chi enima’q chi e’alaj taq chikop, ri echikop e’ajuwokaj, konojel ri k’o kixik’.  15Xe’ok ruk’ ri No’e pa ri jukub’, juk’ulaj chkech konojel b’aqilal che k’o ruxlab’al k’aslemal  ruk’,  16ri  tajin  ke’okik,  jun  ama’  e  jun  ati’t  rech  ronojel  b’aqilal,  jeri’  jas  xub’ij  ri  Dyos  chrech.    Ri sib’alaj jab’ 17K’atek’uri’, ri sib’alaj jab’, xuq’i’ kawinaq q’ij e kawinaq aq’ab’; xek’iy taq ri ja’ e xutelej 

ri jukub’ e rumal k’uri’ xk’oji’ puwi’ ri ulew.  18Sib’alaj kpaqi’ ri ja’ e kpaqi’ chrech ri ulew e  ri jukub’ kale’w puwi’ ri ja’.  19Sib’alaj kpaqi’ chi na ri taq ja’ cho ri ulew e xch’uqitaj kan kij  ri  juyub’  che  xas  enim  ek’o  chuxe’  ri  kaj.  20Ri  nimalaj  taq  ja’  kpaqi’  chi  jo’lajuj  q’ab’  e  xch’uqitaj kij konojel ri juyub’.   21K’atek’uri’, xkam ronojel b’aqilal che k’o chuwachulew: ri kib’in cho ri ulew, ri chikop  ajuwokaj  e  ronojel  ri  k’ask’oj  cho  ri  uwachulew  e  xoquje’  konojel  winaq  choq’ijsaq.  22Konojel  ri  k’o  jun  kuxlab’al  rech  k’aslemal  pa  ri  kitza’m,  konojel  ri  ek’ask’oj  cho  ri  uwachulew,  xekamik.  23E  ruk’  weri’,  xsach  kiwach  konojel  b’aqilal  che  k’o  cho  ri  uwachulew, kwaj taj kuk’ ri winaq e kopan kuk’ ri chikop, ri e’alaj taq chikop chi k’ate’ ri  chikop e’ajuwokaj: xchuptaj kiwach cho ri uwachulew; xuwi xkanaj kanoq ri No’e e ri ek’o  ruk’  are’  pa  ri  jukub’.  24Ri  nimalaj  ja’,  xkanaj  kan  cho  ri  uwachulew  ok’al  kawinaq  lajuj  (150) q’ij.    Ri Dyos kuna’taj ri No’e

81K’atek’uri’, ri Dyos, ke’una’taj ri No’e e konojel ri chikop rech ri uwachulew che ek’o ruk’  pa ri jukub’; ri Dyos xukoj jun kyaqiq’ cho ri uwachulew e ri nimalaj taq ja’ xqajik.  2Ri taq  b’ulb’u’x pa ri nim siwan e ri uchi’ ri kaj, xtz’apitajik e man xpe ta chi uloq ri jab’ chikaj. 3Pa  taq b’iq’al ri ulew xub’iq’ ub’i ri ja’; aretaq chi’ xq’ax wuqk’al lajuj (150) q’ij, ri ja’ qajinaq  chi cho ri uwachulew.  4K’atek’uri’, pa ri wuqub’ ik’, pa ri q’ij wuqlajuj che ri ik’,  ri jukub’  xch’opi’ pa ri juyub’ Ararat.  5Ri ja’ pa b’iq’al xqajik e chi pa ri ulajuj ik’, pa ri nab’e q’ij che  we ik’ ri’, xq’aljinik ri uwi’ ri jetaq juyub’.  6K’atek’uri’, pa ri kawinaq q’ij, ri No’e kujaq ri inlaj nitz’ uchi'ja che xub’an pa ri jukub’.  7Kutzaqopij uloq ri joj e ri are’ k’i taq mul kb’ek e ktzalij chi na uloq chi k’ate’ na kchaqi’jar  ri uwachulew.  8K’atek’uri’, xutzaqopij chi ub’ik ri palomax, arech krilo we qajinaq chik le  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI GENESIS

11

ja’ cho ri uwach ri ulew.  9Ri palomax man kuriq ta jun k’olib’al jawije’ kchaki’ wi, ktzalij  ruk’ ri No’e pa ri jukub’, rumal rech che k’o na ri ja’ puwi’ ronojel ri uwachulew; kulik’ uloq  ri  uq’ab’  ri  No’e  e  krokisaj  ub’i  ruk’  pa  ri  jukub’.  10Xreye’j  chi  na  wuqub’  q’ij,  k’atek’uri’  xutzaqopij chi ub’i jumul ri palomax.  11Ri palomax, xtzalij uloq aretaq xqaj uwach ri q’ij e  ruk’am uloq jun uq’ab’ olivo cho ri utz’am e rumal k’u wa’ weri’, ri No’e xreta’maj che ri  jetaq  ja’  xtzaj  cho  ri  uwachulew.  12Xreye’j  chi  wuqub’  q’ij  e  xutzaqopij  chi  ub’i  jumul  ri  palomax e ri are’ xkanaj kanoq man xtzalij ta chi uloq ruk’ ri No’e.  13Pa  ri  juq’o’  lajujk’al  jun  (601)  junab’,  pa  ri  nab’e  ik’  e  pa  ri  nab’e  q’ij  che  ri  ik’  ri’,  xchaqi’jar ri taq ja’ cho ri uwachulew.  Ri  No’e,  xresaj  ub’ik  ri  utz’apib’al  ri  jukub’,  k’la  taq  xka’y  wi  e  xrilo  che  chaqi’j  chi  ri  uwachulew.  14Pa ri ukab’ ik’, pa ri wuqlajuj (17) q’ij che we ik’ ri’, xchaqi’jar ri uwachulew.    Chatel ub’ik pa ri jukub’ 15K’atek’uri’,  ri  Dyos  kub’ij  weri’  chrech  ri  No’e:  16«Chatel  ub’ik  pa  ri  jukub’,  ri  at,  ri 

awixoqil,  ri  e’ak’ojol  e  ri  ekixoqilal  ri  e’are’.  17Xoquje’  konojel  ri  echikop  che  ek’o  awuk’,  ronojel  b’aqilal,  ri  chikop  ajuwokaj,  ri  enima’q  chikop  e  konojel  ri  ek’ask’oj  cho  ri  uwachulew, che’ak’ama’ ub’i awuk’. Chepoq’ b’a’ e chkinojisaj ri uwachulew».   18Ri No’e, kel ub’i kuk’ ri e’uk’ojol, ruk’ ri rixoqil e ri ekixoqilal ri e’uk’ojol;  19xoquje’ ri  echikop  rech  ri  uwachulew,  ri  enima’q  chikop,  ri  chikop  e’ajuwokaj,  konojel  ri  ek’ask’oj  cho ri uwachulew, ke’el ub’ik pa ri jukub’.  20Ri  No’e,  xub’an  jun  tab’al  toq’ob’  chrech  ri  Yahweh,  k’atek’uri’  ke’uk’am  ub’i  jujun  chkixo’l konojel ri esuk’ e ech’ajch’oj chikop, xoquje’ ejujun  chkixo’l ri esuk’ e ech’ajch’oj  chikop e’ajuwokaj, e ke’uchi’j puwi’ ri tab’al toq’ob’.   21Aretaq chi’ ri Yahweh, kuna’ ri uk’ok’al, kub’ij pa rech wi: «Man k’o ta chi jumul wa’  kinkyaqsaqarisaj chi wa’ ri uwachulew rumal ri winaq; rumal rech che ri are’ chi aretaq  chi’ ak’al uloq k’o wa’ ri itzel chomanik pa ranima’; man k’o ta chi jumul wa’ kinb’an k’ax  chrech jun che k’o uk’aslemal, je’ jas we xinb’ano ri’.  22Xas jumpa ne q’ij kuq’i’ ri uwachulew, ri tikonijik e ri makow, ri saqtew e ri q’aq’, ri  säq’ij e ri q’älaj, ri paq’ij e ri chaq’ab’ man k’o ta uk’isik ri’».    Ri chapb’alq’ab’ ruk’ ri winaq

91Ri Dyos, ke’utewchi’j ri No’e e ri e’uk’ojol e kub’ij chkech: «Ri ix, chipoq’isaj b’a’ iwach e  chinojisaj  ri  uwachulew.  2Ri  echikop  rech  ri  ulew,  ri  echikop  e’ajuwokaj  e  ronojel  ri  ek’ask’oj cho ri uwachulew e konojel ri kar pa ri polow, kkixib’ij kib’ ri’ chiwach e keniman  ri’  chiwach.  Konojel  we  chikop  ri’,  kekanaj  kanoq  pa  ri  iq’ab’.  3Ronojel  ri  ksilob’ik  e  k’o  uk’aslemal, are kitzuqb’ej iwib’ ri’, ronojel kinya’ chiwech, xoquje’ kinya’ chiwech ronojel  ri  raxroj  k’o  cho  ri  uwachulew.  4Xuwi  mitij  ri  ti’ojal  ruk’  ruxlab’al  weri’  uk’ik’el.  5E  ri  in,  kinya’  nutzij  chiwech  che  kinch’a’  ri’  ri  ikik’el  chi  nimalaj  iwonojel;  kinch’a’  ri’  chkech  konojel  chikop  e  chekch  ri  winaq.  Chkech  konojel  e  chkech  chkijujunal,  kinch’a’  na  ri’  ri  ruxlab’al ri winaq.  6Jachin,  kutixej  na  uki’ke’l  winaq,  rumal  jun  winaq  ri’  ktixex  chi  na  ri  uk’ik’el  ri  are’,  rumal rech che ri Dyos, uwachib’al uka'yb'al xub’an chrech ri winaq.  7E k’u ri ix, chipoq’isaj iwach, chinojisaj ri uwachulew e chixtaqan puwi’ ri are’».  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI GENESIS

12 8Ri Dyos, kub’ij chkech ri No’e e ri e’uk’ojol:  9«Ri in kinb’an ri chapb’alq’ab’ iwuk’ ri ix e 

kuk’ konojel iwija'al,  10e xoquje’ kuk’ konojel chikop che ek’o iwuk’: ri chikop ajuwokaj, ri  ek’o chuwachulew e konojel ri xe’el ub’ik pa we alaj jukub’ ri’.  11Kinb’an ri chapb’alq’ab’  iwuk’: Ronojel jas uwach, man jumul chik kk'is tzij puwi’ rumal ri nimalaj jab’; xoquje’ man  k’o ta chi jun nimalaj jab’ ri’, che kuk’isa’ tzij puwi’ ri ulew».  12K’atek’uri’,  ri  Dyos  kub’ij:  «are  wa’  ri  uk’utb’al  chapb’alq’ab’  kinkoj  na  arech  kkil   konojel ri mayilq’ijsaq, kinkoj chqaxo’l, ri ix e ri in e chkixo’l konojel chikop che ek’o iwuk’:  13are kinkoj ri raxkyaq’ab’ pa ri sutz’, k’utb’al rech ri chapb’alq’ab’ wuk’ in e ri uwachulew.  14Aretaq chi’ kinmulij na in ri sutz’ puwi’ ri uwachulew, kel na uloq ri’ e kq’aljanik ri’ ri  raxkyaq’ab’ pa ri sutz’,  15xa jek’uri’, kna’taj ri’ chwech in ri chapb’alq’ab’ xinb’an iwuk’ ix e  kuk’  konojel  chikop,  kuk’  ronojel  ek’ask’oj  chuwachulew  e  man  k’o  ta  chi  jumul  ri’  jun  nimalaj jab’ che kuk’is tzij puwi’ ronojel b’aqilal».  16Aretaq chi’ k’o ri raxkyaq’ab’ pa taq ri  sutz’,  ri  in  kinwil  ri’  arech  kana’taj  chwech  ri  junalik  chapb’alq’ab’  k’o  chuxo’l  ri  Dyos  e  konojel ri ek’ask’oj cho ri uwachulew, ronojel b’aqilal che k’o cho ri uwachulew.  17E  kub’ij  chrech  ri  No’e:  «Are  wa’  ri  nim  uk’utb’al  ri  chapb’alq’ab’  che  kinkoj  ruk’  ronojel b’aqilal k’o cho ri uwachulew».    Ri e’uk’ojol ri No’e 18Ri e’uk’ojol ri No’e che xe’el uloq chi pa ri jukub’, are ri Sem, ri Cham, ri Jafet; ri Cham 

are  utat  ri  Kana’an.  19Are  wa’  ri  e’oxib’  uk’ojol  ri  No’e  e  chi  kuk’  ub’i  ri  e’are’  xnoj  ri  uwachulew kumal winaq.   20Ri  No’e,  xuchakuj  ri  ulew  e  xutik  jun  rulew  che  uva.  21Xutij  ri  amaja’,  xq’ab’arik  e  ch’analik  xkanaj  kan  panik’yaj  chech  ri  tz’um  rachoch.  22Ri  Cham,  che  tatxel  chrech  ri  Kana’an  kril  ri  utat  che  ch’analik,  kuya’  ub’ixik  weri’  chkech  ri  ekeb’  rachalal  chik.  23K’atek’uri’, ri Sem e ri Jafet, kkik’am ub’i jun uq’u’, kkiya’ ub’i cho kiteleb’, e keb’in chkij,  kisutim  ri  kiwach  e  xkich’uq  ri  uch’analik  ri  kitat  e  man  xkil  taj.  24Aretaq  chi’  xk’astaj  ri  No’e che ri uq’ab’arik e xreta’maj ri xub’an ri ch’i’p uk’ojol chrech, 25ri are’ kub’ij:   «Itzel  chrech  ri  Kana’an,  ri  are’  ajchak  chkech  ri  erachalal  are  k’isb’al  chkech  ri  e’ajchakib’».  26K’atek’uri’, xoquje’ kub’ij:  «Utzil chrech ri Yahweh, ri Udyos ri Sem, ri Kana’an are rajchak.  27Ri Dyos, chukojo’ b’a utzil chrech ri Jafet, chkanaj b’a’ ri are’ pa taq ri tz’um rachoch ri  Sem, e chok b’a’ ri Kana’an rajchak are’».  28Ri  uk’aslemal  chi  na  ri  No’e  aretaq  chi’  xk’is  ri  kamikalaj  jab’,  are  wuqlajujk’al  lajuj  (350) junab’. 29Ri No’e, xk’asi’ kaq’o’ wuqlajujk’al lajuj (950) junab’, k’atek’uri’ xkamik.    Ri esiwantinimit ek’o cho ri uwachulew

101Are wa’ ri kija’al ri e’uk’ojol ri No’e: ri Sem, ri Cham e ri Jafet. Ri e’are’ xk’oji’ kik’ojol  chi aretaq chi’ xk’is ri kamikalaj jab’.  2Ri e’uk’ojol ri Jafet: ri Gomer, ri Magog, ri Medo, ri Yavan, ri Tub’al, ri Mesek e ri Tiras.  3Ri  e’uk’ojol  ri  Gomer:  ri  Askanas,  ri  Rifat,  ri  Togarma.  4Ri  e’uk’ojol  ri  Yavan:  ri  Elisa,  ri  Tarsis, ri Ekittim e ri Edodanim.  5Chi kuk’ ub’ik we winaq ri’, ri jetaq ch’aqap ulew pa ri  polow, xk’oji’ winaq chkiwach.  Are wa’ ri e’uk’ojol ri Jafet, rumal ri kulew e rumal ri kich’ab’al, rumal ri kija’al e rumal  ri taq kitinimit.  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI GENESIS

13 6Ri  e’uk’ojol  ri  Cham:  ri  Kus,  ri  Misrayim,  ri  Put,  e  ri  Kana’an.  7Ri  e’uk’ojol  ri  Kus:  ri 

Seb’a, ri Jab’ila, ri Satb’a, ri Rama e ri Sab’teka. Ri e’uk’ojol ri Rama: ri Cheb’a e ri Dedan.  8Ri Kus, xralk’uwa’laj ri Nemrod, che are ri nab’e ajaw cho ri uwachulew.  9Ri are’, jun  utzalaj  ajtzukunel  chkech  ri  chikop  chuwach  ri  Yahweh,  rumal  k’uwa’  weri’  kb’ix  ri  tzij  puwi’  ri’:  Utzalaj  ajtzukunel  chuwach  ri  Yahweh  jacha  ri  Nemrod.  10Pa  ri  umajib’al  ri  rajawib’al, are nab’e pa ri B’ab’el, ri Erek, ri Akad e ronojel we taq tinimit ri’ ek’o pa taq  rulew ri Sena’ar. 11Chi pa taq we ulew ri’ kpe ri Asur, che are xyakow ri Ninive, ri Rejob’ot,  ri Kalaj, 12ri Resen che k’o panik’aj chkech ri Ninive e ri Kalaj, che are nim tinimit.  13Ri Misrayim, xeralk’uwa’laj ri eluditas, ri e’anamitas, ri elehab’itas e ri enaftujitas,  14ri  e’ajpatros, ri e’ajkasluj, e ri e’ajkaftor, jawije’ xe’el wi ri efiliste’o.  15Ri  Kana’an,  xeralk’uwa’laj  ri  Sidon  ri  nab’e  uk’ojol  e  ri  Het,  16ri  e’ajjeb’use’o,  ri  e’amorre,  ri  eguirgasita,  17ri  ejivita,  ri  e’ajarke’o,  ri  e’ajsine’o,  18ri  e’ajarba’de’o,  ri  e’ajsemare’o,  e  ri  e’ajmate’o.  Nata’m  chi  aq’anoq,  xe’el  ri  kija’al  ri  e’ajkana’an.  19Ri  retal  kulew  ri  e’ajkana’an  kel  ub’i  pa  ri  Sidon  kb’e  pa  ri  ub’e  ri  Guerar  e  kopan  pa  ri  Gasa;  xoquje’ kel ub’i pa ri Sodoma, Gomorra, Adma e Seb’oyim e kopan pa ri Lesa.  20E’are  wa’  ri  e’uk’ojol  ri  Cham,  rumal  ri  kija’al,  rumal  ri  kich’ab’al,  rumal  ri  kulew  e  rumal ri kitinimit.  21Xoquje’, xek’oji’ e’uk’ojol ri Sem. Are are’ ri tatxel chkech konojel ri e’uk’ojol ri Heb’er  e are nab’e’al ratz ri Jafey.  22Ri e’uk’ojol ri Sem e’are ri Elam, ri Asur, ri Arpaksad, ri Lud e ri Aram.  23Ri e’uk’ojol ri Aram: Ri Us, ri Jul, ri Gueter e ri Mas.  24Ri Arpaksad, xralk’uwa’laj ri Selaj e ri Selaj xralk’uwa’laj ri Heb’er.  25Ri Heb’er xek’oji’  keb’ uk’ojol; ri ub’i jun chkech are ri Peleg, rumal rech che pa taq ri uq’ij are’ xkitas uxo’l ri  ulew.  Ri  rachalal,  ub’i’  Yoktan.  26Ri  Yoktan,  xeralk’uwa’laj  ri  Almodad,  ri  Selef,  ri  Jasarmab’et, ri Yeraj, 27ri Hadoram, ri Usal, ri Dikla, 28ri Ob’al, ri Ab’ima’el, ri Seb’a, 29ri Ofir,  ri Jab’ila, e ri Yob’ab’. Konojel ri e’are’ e’uk’ojol ri Yoktan.  30Ri uk’olb’al, lik’ilik xb’e k’a ri  Mesa, kb’e pa ri ub’e ri Sefar e kopan ri relb’al q’ij.  31Are wa’ ri e’uk’ojol ri Sem, rumal ri kija’al, rumal ri kich’ab’al e rumal ri kitinimit.  32Chiri’ kopan wi ri kija’al ri e’uk’ojol ri No’e, rumal ri kik’olb’al e ri kitinimit. E chi kuk’  uloq ri e’are’, xkijab’uj kib’ ri winaq cho ri uwachulew, aretaq chi’ xk’is ri kamikalaj jab’.    Ri B’ab’el

111Ronojel ri uwach ulew, xa junam kich’ab’al k’olik e junam taq ri kitzij.  2Aretaq chi’ ri  winaq xeb’e pa ri relb’al q’ij, xkiriq jun ulew jela’ pa ri ramaq’ Sena’ar e chila’ xekanaj wi.  3Xkib’ij  chkib’il  taq  kib’:  «Utz  b’a’,  chqab’ana’  taq  xan  e  chqaporoj  pa  ri  q’aq’.  Ri  xan  are  ab’aj chkiwach e ri tz’aqb’al rech are ri utikb’alil».  4Xkib’ij: «Utz b’a’, chqayaka’ jun tinimit  e jun keq’te’ che t’ist’ik kb’e pa ri kaj e chqanimarisaj uq’ijil ri qab’i’, wene’ kaqajub’uj qib’  pa ronojel ri uwachulew».   5Ri Yahweh, xqaj uloq che rilik ri tinimit e ri jun keq’te’ che xkiyak ri winaq. 6K’atek’uri’,  ri Yahweh kub’ij: «Konojel xa jun kiwach winaq e xa jun kich’ab’al, chi are wa’ ri umajib’al  kichak. Kamik, man k’o ta jun kichak wa’ che ri mata kb’antaj chkiwach.  7Jo’ b’a’, chujqaj  ub’ik  e  chqasacha’  b’a’  uwach  ri  kich’ab’al  arech  man  kkita  ta  ri  kich’ab’al  chkixo’l».  8Ri  Yahweh ke’utaq ri e’are’ puwi’ ronojel ri uwachulew e man xkik’is ta uyakik ri kitinimit.  9K’atek’uri’,  B’ab’el  xb’ix  chrech,  rumal  che  ri  Yahweh  chila’  xutukij  uwach  ri  kich’ab’al  konojel ri winaq chuwachulew e xas chila’ wi xe’ujub’uj pa ronojel uwachulew.    __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI GENESIS

14

Ri rija’al ri Sem 10E’are wa’ ri rija’al ri Sem: 

Aretaq chi’ ri Sem k’o chi ok’al (100) ujunab’, xralk’uwa’laj ri Arpaksad. Keb’ junab’ chi  aq’anoq  chuwach  ri  kamikalaj  jab’.  11Ri  Sem  aretaq chi’  xralk’uwa’laj  ri  Arpaskad,  xk’asi’  chi na juq’o’ ok’al (500) junab’ e xeralk’uwa’laj e’uk’ojol e e’umi’al.  12Ri  Arpasksad,  k’o  juwinaq  jo’lajuj  (35)  ujunab’  aretaq  chi’  xralk’uwa’laj  ri  Selaj.  13Ri  Arpaksad,  aretaq  chi’  xralk’uwa’laj  ri  Selaj,  xk’asi’  chi  na  juq’o’  oxib’  (403)  junab’  e  xeralk’uwa’laj e’uk’ojol e e’umi’al.  14Ri  Selaj,  k’o  juwinaq  lajuj  (30)  ujunab’  aretaq  chi’  xralk’uwa’laj  ri  Heb’er.  15Ri  Selaj,  aretaq chi’ xralk’uwa’laj ri Heb’er, xk’asi’ chi na juq’o’ oxib’ (403) junab’ e xeralk’uwa’laj  e’uk’ojol e e’umi’al.  16Ri  Heb’er  k’o  juwinaq  kajlajuj  (34)  ujunab’  aretaq  chi’  xralk’uwa’laj  ri  Peleg.  17Ri  Heb’er, aretaq chi’ xralk’uwa’laj ri Peleg, xk’asi’ chi na juq’o’ juwinaq lajuj (430) ujunab’ e  xeralk’uwa’laj e’uk’ojol e e’umi’al.  18Ri Peleg k’o juwinaq lajuj ujunab’ aretaq chi’ xralk’uwa’laj ri Re’u.  19Ri Peleg, aretaq  chi’  xralk’uwa’laj  ri  Re’u,  xk’asi’  chi  na  lajujk’al  b’elejeb’  (209)  junab’  e  xeralk’uwa’laj  e’uk’ojol e e’umi’al.  20Ri Re’u, k’o juwinaq kab’lajuj (30) ujunab’ aretaq chi’ xralk’uwa’laj ri Serug.  21Ri Re’u,  aretaq  chi’  xralk’uwa’laj  ri  Serug,  xk’asi’  chi  na  lajujk’al  wuqub’  (207)  junab’  e  xeralk’uwa’laj e’uk’ojol e e’umi’al.  22Ri  Serug  k’o  juwinaq  lajuj  (30)  ujunab’  aretaq  chi’  xralk’uwa’laj  ri  Najor.  23Ri  Serug,  aretaq  chi’  xralk’uwa’laj  ri  Najor,  xk’asi’  chi  na  lajujk’al  (200)  junab’,  e  xeralk’uwa’laj  e’uk’ojol e e’umi’al.  24Ri  Najor,  k’o  juwinaq  b’elejeb’  (29)  ujunab’,  aretaq  chi’  xralk’uwa’laj  ri  Teraj.  25Ri  Najor,  aretaq  chi’  xralk’uwa’laj  ri  Teraj,  xk’asi’  chi  na  ok’al  b’elejlajuj  (119)  junab’  e  xeralk’uwa’laj e’uk’ojol e e’umi’al.  26Ri Teraj, k’o oxk’al lajuj (70) ujunab’, aretaq chi’ xralk’uwa’laj ri Ab’ram, ri Najor e ri  Haran.    Ri rija’al ri Teraj 27Are  wa’  ri  rija’al  ri  Teraj:  Ri  Teraj  xeralk’uwa’laj  ri  Ab’ram,  ri  Najor  e  ri  Haran.  Ri 

Haran  xralk’uwa’laj  ri  Lot.  28Ri  Haran  xkamik  aretaq  chi’  k’as  na  ri  utat  Teraj  e  pa  ri  kitinimit ri e’uwinaq che are ri Ur kech ri e’ajkalde’o.  29Ri Ab’ram e ri Najor, kek’ulik. Ri  rixoqil ri Ab’ram ub’i’ Saray e ri rixoqil ri Najor ub’i’ Milka, e che umi’al ri Haran, ri Haran  are kitat ri Milka e ri Jiska.  30Ri Saray, man kkowin taj kk’oji’ jun ral, ri are’ mencho’r ixoq.  31Ri Teraj, xuk’am ub’i ri uk’ojol Ab’ram, xuk’am ub’ik ri ri’umam Lot, ralk’uwa’l ri Haran,  xuk’am ub’ik ri ralib’ Saray che rixoqil ri uk’ojol Ab’ram e konojel junam xe’el ub’ik pa ri  Ur che kech ri e’ajkalde’o arech kkisuk’ ub’ik pa ri Kana’an. Aretaq chi’ ke’opan pa ri Jaran,  kkijeqab’a’ kib’ chila’.  32Ri Teraj, xk’asi’ lajujk’al job’ (205) junab’ e xkam pa ri Jaran.    Ri Dyos kusik’ij ri Ab’ram

121Ri  Yahweh,  kub’ij  chrech  ri  Ab’ram:  «Chaya’a’  kan  ri  atinimit,  ri  e’awachalaxik  e  ri  rachoch  ri  atat;  jat  pa  ri  tinimit  che  kink’ut  na  chawach.  2Ri  in,  kinb’an  na  awuk’  jun  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI GENESIS

15

nimalaj amaq’, katintewchi’j na, kinya’ na uq’ijil ri ab’i’. Nim kinb’an na che ri ab’i’ e ri at, at  jun tewchi’b’al ri’.  3Ke’intewchi’j  ri’  ri  jachintaq  katkitewchi’j,  ke’ink’yaq  ub’i  ri’  ri  jachintaq  kkib’ij  itzel  pawi’. Awuk’ ri at k’o wi ri tewchi’b’al che kya na pakiwi’ ri ejuq’at rech ri uwachulew».  4Ri Ab’ram, kel ub’ik, xb’ek je’ jas xub’ij ri Yahweh chrech e ri Lot xb’e ruk’. Ri Ab’ram  k’o chi’ oxk’al o’lajuj (75) ujunab’ aretaq chi’ kel ub’ik pa ri Jaran. 5Ri Ab’ram, ke’uk’am ub’i  ri rixoqil Saray, ri Lot che uk’ojol uchaq’, xoquje’ kuk’am ub’i ri jastaq rech che kowininaq  chi  chech,  ri  winaq  erajchakib’  che  xe’uloq’  pa  ri  Jaran;  ke’el  ub’ik  e  kkisuk’  ub’ik  pa  ri  utinimit ri Kana’an. Ke’opan pa ri Kana’an.  6Ri  Ab’ram,  xub’inb’ej  ri  tinimit  ri’  chi  k’ate’  xopan  pa  ri  Tyoxlaj  K’olb’al  che  rech  ri  Sikem,  jawije’  k’o  wi  ri  b’aqit  rech  ri  More.  Pa  taq  we  q’ij  ri’,  ek’o  ri  e’ajkana’an  pa  we  tinimit ri’. 7Ri Yahweh, kuk’ut rib’ chuwach ri Ab’ram e kub’ij chrech: «Chkech ri e’awija’al  kinya  na  wa’  we  tinimit  ri’».  K’atek’ut,  waral  ri’,  ri  Ab’ram  kuyak  jun  tab’al  chrech  ri  Yahweh, che xuk’ut rib’ chuwach are’.  8Qas we k’olb’al ub’ik ri’, kb’e pa ri relb’al q’ij che ri  B’etel e xulik’ waral ri’ ri utz’umal rachoch, kkanaj chuxol ri B’etel pa ri uqajib’al q’ij e ri Ay  pa ri relb’al q’ij. Waral ri’, kuyak jun tab’al chrech ri Yahweh e kusik’ij ri Ub’i’.  9K’atek’uri’  ri Ab’ram, pa taq jub’iq’al kel ub’i pa jun k’olib’al e kb’e pa jun chik e xopan pa ri Negueb’.  Ri Ab’ram pa ri Egipto 10Kpe jun nimalaj wi’jal pa ri tinimit e ri Ab’ram kqaj ub’ik pa ri Egipto arech kekanaj 

kan chila’, rumal rech che ri wi’jal, k’ax kub’an pa ri tinimit. 11Aretaq chi’, naqaj chik k’o wi  chrech ri Egipto, kub’ij chrech ri rixoqil Saray: «Chawilampe’, ri in, weta’m che ri at sib’alaj  at  je’likalaj  ixoq.  12Aretaq  chi’  katkil  ri’  ri  e’ajegipto;  ri  e’are’  kkib’ij  ri’:  “Rixoqil  la’,  kinkikamisaj na k’uri’ e ri at katkik’asb’a’ kan ri”.  13Chab’ana’ b’a’ jun nimalaj toq’ob’, kinta  chawech  chab’ij  b’a’  che  at  wanab’,  arech  utz  kkib’an  chwech  awumal  ri  at  e  xoquje’  kinkik’asb’a’ kanoq xa awumal ri at».   14Aretaq chi’  ri  Ab’ram  kok pa  ri  Egipto,  ri  e’ajegipto kkilo  che sib’alaj  je’lik  ri  rixoqil.  15Ri  enim  taq  uwinaq  ri  Fara’on,  kkil  ri  are’  e  kkiya  ub’ixik  ri  uje’lal  chrech  ri  Fara’on  e  kkik’am  ub’i  are’  pa  ri  nim  rachoch ri  Fara’on.  16Ri  Fara’on,  utz  kub’an  chrech  ri  Ab’ram  rumal  ri  Saray:  kk’oji’  alaj  taq  uchikop  e  enima’q  taq  uchikop,  kek’oji’  ub’urix,  kek’oji’  erajchakib’, kek’oji’ ati’it taq b’urix e ukameyos.   17E ri Yahweh kujach’ij ri Fara’on ruk’ sib’alaj taq k’ax e xoquje’ kujach’ij ri rachoch, xas  rumal ri Saray che rixoqil ri Ab’ram. 18Ri Fara’on, kusik’ij ri Ab’ram e kub’ij chrech: «¿Jas ri  xab’an  at  chwech?  ¿Jasche  man  xab’ij  ta  chwech  che  awixoqil  ri  are’?  19¿Jasche  xab’ij  chwech:  “wanab’  ri  are’”?,  e  k’u  ri  in  xinb’an  wixoqil  chrech  ri  are’.  Ukamik  ri’,  k’o  we  awixoqil  ri’,  chak’ama’  ub’i  le  are’  le’  e  jat  ub’ik».  20Ri  Fara’on,  xtaqan  chkech  enik’aj  rajchakib’, arech kkik’am ub’i are’ pa ri retal ulew, ri are’, ri rixoqil e ronojel ri jastaq rech.    Ri Ab’ram e ri Lot

131Chi pa ri Egipto uloq, ri Ab’ram, ruk’ ri rixoqil, ruk’ ronojel ri jastaq rech e ruk’ ri Lot,  kpaqi'  uloq  pa  ri  Negueb’;  2ri  Ab’ram,  sib’alaj  q’inom  rumal  ri  umeb’il,  ri  saq  upwaq  e  ri  q’an  upwaq.  3Pa  taq  jub’iq’al,  kb’inik,  kukoj  pa  ri  jetaq  k’olb’al  ri  tz’um  rachoch,  chi  ri  Negueb’ ub’ik chi k’a pa ri B’etel, kopan pa ri jun k’olb’al jawi’ xukoj wi ri tz’um rachoch  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI GENESIS

16

che panik’aj chrech ri B’etel e ri Ay,  4pa ri jun k’olb’al jawi’ xuyak wi ri jun tab’al e jawi’  xusik’ij wi ri ub’i’ ri Yahweh.  5Ri Lot, che b’enaq ruk’ ri Ab’ram, ri are’, xoquje’ k’o sib’alaj enim taq umeb’il e tz’um  taq  rachoch.  6Ri  ulew,  man  kub’ana  ta  chik arech  junam kekanaj wi  ri  e’are’,  rumal  rech  che  ri  jastaq  kech  k’yarinaq  chik.  7Ri  e’ajyuq’ab’  che  kkiyaq'uj  ri  umeb’il  ri  Ab’ram,  xech’ojan kuk’ ri e’ajyuq’ab’ che kkiyaq’uj ri umeb’il ri Lot. Xoquje’, pa we tinimit ri’, pa taq  we  q’ij  ri’,  ek’o  ri  e’ajkana’an  e  ri  e’ajperisita.  8K’atek’uri’,  kub’ij  ri  Ab’ram  chrech  ri  Lot:  «Man  k’oji’  b’a  jun  ch’o’j  chqaxo’l  ri  at  e  ri  in;  xoquje’  chkixo’l  ri  ewajyuq’ab’  in  e  ri  e’awajyuq’ab’ at, rumal rech che ri uj, uj achalal. 9¿La man k’o ta chawach ronojel le amaq’?  Chqajacha' b’a’ qib’. We ri at katb’e pa ri amox, ri in kinb’e pa ri awikyaq’ab’. We katb’e pa  ri awikyaq’ab’, ri in kinb’e pa ri amox».  10Ri  Lot,  kuyak  ri  uwoq’och  e  kril  ronojel  ri  lya’nik  che  rech  ri  Jordan,  k’o  joron  pa  ronojel  k’olb’al  –wa  weri’,  aretaq  chi’  maja’  kuk’is  tzij  ri  Yahweh  puwi’  ri  Sodoma  e  ri  Gomorra– jeri’ jacha ri utzalaj ulew rech ri Yahweh, je’ jas ri Egipto, chi k’a pa ri So’ar.  11Ri  Lot, kucha’ ronojel ri lya’nik rech ri Jordan e kb’e pa ri relb’al q’ij; xa jek’u wa’ ri’, ri e’are’  xkijach kib’.  12Ri Ab’ram, xkanaj pa ri Kana’an e ri Lot pa taq ri tinimit che lya’nik; xukoj ri  taq  tz’um  rachoch  e  xopan  Sodoma.  13Ri  winaq  e’ajsodoma  sib’alaj  e’itzel  e  e’ajmakib’  chuwach ri Yahweh.  14Ri Yahweh, kub’ij chrech ri Ab’ram, aretaq chi’ xjachitaj kib’ ruk’ ri Lot: «Chawa’lisaj ri  awoq’och  chi  pa  ri  k’olb’al  at  k’o  wi,  e  chatka’y  pa  ri  rikyaq’ab’  relb’al  q’ij,  pa  ri  umox  relb’al q’ij, pa ri relb’al q’ij e pa ri uqajib’al q’ij.  15Ronojel we tinimit che kawilo, ri in kinya’  na wa’ chawech e chkech ri awija’al chi pa junalik.  16Kinya’ na ri’ ri awija’al jeri’ jacha ri  ulew pa ri uwachulew; xa jek’uri’, we k’o jun kkowin che rejalaxik ri ulew, xoquje’ kkowin  ri’  che  rejalaxik  ri  awija’al.  17Chatwa’lijoq,  chab’inb’ej  usoloxik  we  amaq’  ri’,  rumal  rech  che kinya’ na wa’ chawech at».   18Ri Ab’ram, ruk’ ri taq tz’um rachoch, kopan chi ruk’ ri jun b’aqit rech ri Mamb’re, che  k’o pa ri Heb’ron e waral ri’ kuyak jun tab’al chrech ri Yahweh.    Ri Ab’ram e ri e’ajawinel

141Pa  taq  ri  uq’ij  ri  Amrafel,  rajawinel  ri  Sennar,  ri  Aryok  rajawinel  ri  El‐Lasar,  ri  Kedarla’omer rajawinel ri Elam e ri Tidal rajawinel ri Goyim;  2konojel we e’are’ ri’, kkib’an  ri ch’o’j chkech ri B’era rajawinel ri Sodoma; chrech ri B’irsa rajawinel ri Gomorra, chrech  ri Sinab’ rajawinel ri Adma, chrech ri Semeb’er rajawinel ri Seb’oyim, chrech ri rajawinel  ri B’ela, che are are’ ri So’ar.  3We ek’isb’al e’ajawinel ri’, kkimulij kib’ pa ri lya’nik rech ri  Siddim, wa’ weri’ are ri polow rech Atz’am.  4Kab’lajuj junab’ xkipatanij ri Kedarla’omer e  pa  ri  oxlajuj  junab’  ri  e’are  xewa’laj  uloq  pa  ch’o’j.  5Pa  ri  kajlajuj  junab’,  xpe  ri  Kedorla’omer e ri e’ajawinel che ek’o ruk’, e kkib’an k’ax chkech ri e’ajrefa’ita pa ri Asterot  Karnayim,  chkech  ri  e’ajsusi’e  pa  ri  Ham,  chkech  ri  e’ajemi’es  pa  ri  lya'nik  rech  ri  Kiryatayim, 6chkech ri e’ajjoritas pa ri taq juyub’ rech ri Se’ir chi k’a pa ri El Paran, che k’o  chuwach  ri  tz’inalik  ulew.  7Aretaq  chi’  ketzelejik,  ke’opan  pa  ri  En  Mispat  –are  wa’  we  Kades–  e  kkib’an  k’ax  chrech  konojel  ri  kulew  ri  e’ajamalesista,  xoquje’  xkib’an  k’ax  chkech ri ajamorre’o che ejeqel pa ri Jereson Tamar.   8K’atek’uri’, ri rajawinel ri Sodoma, ri rajawinel ri Gomorra, ri rajawinel ri Seb’oyim e ri  rajawinel  ri  B’ela  –weri’  xoquje’  kub’ij,  rajawinel  ri  So’ar–,  ke’ok  pa  ri  lya’nik  rech  ri  Siddim e xkib’an ri ch’o’j chkech:  9ri Kedorla’omer rajawinel ri Elam, ri Tidal rajawinel ri  Goyim,  ri  Amrafel  rajawinel  ri  Sennar  e  ri  Aryok  rajawinel  ri  El‐Lasar:  kijeb’  e’ajawinel  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI GENESIS

17

ek’ulel chkech ejob’ ajawinel.  10Pa ri taq’aj rech ri Siddim k’o sib’alaj suq xoq’ol e aretaq  chi’  ke’animajik  ri  ekajawinel  ri  Sodoma  e  ri  Gomorra,  ketzaq  chupam.  Ri  enik’aj  chik,  ke’animajik  ub’ik  pa  taq  ri  juyub’.  11Ri  xech’akanik,  ronojel  ri  jastaq  kech  ri  Sodoma  e  ri  Gomorra,  xoquje’  ri  kiwa,  xkik’am  ub’ik  e  xeb’ek.  12Xoquje’,  xkik’am  ub’ik  ri  ralk’uwa’l  uchaq’ ri Ab’ram ruk’ ronojel ri jastaq rech, rumal rech che ri are’ jeqel pa ri Sodoma; e ri  e’are’ xeb’ek.   13Jun  winaq  che  xanimaj  ub’ik,  kb’e  ruk’  ri  Ab’ram  ri  ajheb’re’o,  ri  are’  che  jeqel  chunaqaj ri b’aqit rech Mamb’re, ri are’ che ajamorre’o, kopan ruk’, jun rachalal ri Eskol e  ri Aner, xoquje’ uya’om uwach ruk’ ri Ab’ram.   14Aretaq  chi’  ri  Ab’ram,  kuto  che  xk’am  ub’i  ri  rachalal,  ke’umulij  ri  uwinaq  che  e’alaxinaq cho rachoch, che ejo’lajujk’al wajxaqlajuj (318) keb’e che koqataxik ri e’are’ chi  k’ate’ na ri Dan.  15K’atek’uri’, kb’e chkij chaq’ab’ ruk’ ri e’upataninel, kub’an k’ax chkech e  keroqataj chi k’ate’ na pa ri Job’a che rikyaq’ab’ relb’al q’ij chrech ri Damasko.  16Xuriq chi  na  ronojel  ri  jastaq  e  xoquje’  xuriq  ri  rachalal  Lot  ruk’  ronojel  ri  ujastaq,  ri  ixoqib’  e  konojel ri winaq.    Ri Melkisedek 17Aretaq  chi’  tzalijinaq  chi  uloq  e  xch’aktajik  ri  Kedorla’omer  e  ri  e’ajawinel  che  ek’o 

ruk’; xel uloq che uriqik ri rajawinel ri Sodoma, pa ri taq’aj rech Save –weri’ kub’ij, taq’aj  rech ri ajawinel.  18Ri Melkisedek, rajawinel ri Salem, kuk’am uloq ri kaxlanwa e ri amaja’,  xane chuchqajaw ri are’, rech ri Nimalaj Dyos.  19Kub’ij we tewchi’b’al ri’: «Tewchi’m ri Ab’ram rumal ri Nimalaj Dyos, ri xb’anow ri kaj  e ri uwachulew. 20Tewchi’talik ri Nimalaj Dyos ri xya’ow ri e’ak’ulel pa ri aq’ab’».  K’atek’uri’, ri Ab’ram, xuya’ ri rajil tojb’al kech konojel.  21E ri ajawinel rech ri Sodoma, kub’ij chrech ri Ab’ram: «Che’aya’a’ kan le winaq chwech  e chatkanaj kan ruk’ ri jastaq».   22E  ri  Ab’ram  kub’ij  chrech  ri  rajawinel  ri  Sodoma:  «Kinkoj  ri  nuq’ab’  chuwach  ri  Nimalaj  Dyos,  b’anal  rech  ri  Kaj  e  ri  uwachulew:  23Man  k’o  ta  jun  b’atz’  on  jun  ximb’al  axajab’, on jun jas uwach che awech at, kink’am na in e xa jeri’ na k’uri’, man kuya’ ta ri’  kab’ij: “In xinq’inomarisan ri Ab’ram”.  24Man k’o ta jun jas uwach kink’amo, xuwi’ ri kiwa  ri  alab’om  e  ri  jastaq  kech  ri  achijab’  che  eb’enaq  wuk’:  Ri  Aner,  ri  Eskol  e  ri  Mamb’re.  Chkik’ama’ ub’i e’are’ ri jastaq kech».    Ri chapb’alq’ab’ ruk’ ri Ab’ram

151Aretaq  chi’  xok’owisatajik  we  jastaq  ri’;  ri  utzij  ri  Yahweh  kopan  ruk’  ri  Ab’ram  pa  uwaram:  «Maxib’ij  awib’  Ab’ram,  ri  in,  in  jun  to’b’al  awech.  Ri  tojb’al  uk’axel  chawech,  sib’alaj  nim ri’».  2Ri  Ab’ram  kub’ij:  «Wajawxel  Yahweh,  ¿jas  kaya’  na  ri’  chwech,  che  ri  in  man  k’o  ta  enuk’ojol?».  3Kub’ij ri Ab’ram: «Kamik ri’, man k’o ta wija’al aya’om e jun wa’ chkech we  wajchakib’ pa we wachoch, krechb’ej kan wa’ ri jastaq wech».  4K’atek’ut ri utzij ri Yahweh  kub’ij  chrech  ri  Ab’ram:  «Man  kechb’anik  ta  la’  ri  are’  chawech,  xane  kechb’anik  ri’  chawech  jun  che  kel  uloq  chi  pa  k’u’x  uloq  ri  at».  5Ri  Yahweh  kub’ij  chrech  ri  Ab’ram:  «Chayika’ aq’anoq ri awoq’och chikaj e chawejelaj ri taq ch’umil we katkowin chrejelaxik»,  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI GENESIS

18

e  kub’ij  chrech:  «Jeri’  wa’  ri  awija’al».  6Ri  Ab’ram  xkojon  chech  ri  Yahweh  e  xuk’utb’ej  chuwach ruk’ suk’il.  7Ri  Are’,  kub’ij  chrech:  «In  ri  in  Yahweh  che  xatinwesaj  ub’ik  pa  ri  Ur  rech  ri  e’ajkalde’os,  arech  kinya’  chawech  awechb’al  we  ulew  ri’».  8Ri  Ab’ram  kub’ij:  «Wajawxel  Yahweh,  ¿jas  k’u  reta’maxik  ri’  kinb’ano  arech  kinch’ob’o  che  weri’  wech  in?».  9Kub’ij  chrech: «Chak’ama’ uloq chwech jun wakax che oxib’ ujunab’, jun k’isik che oxib’ ujunab’,  jun ama’ chij che oxib’ ujunab’, jun alaj saqko’r e jun alaj chikop ajuwokaj».  10Kuk’am uloq  chrech konojel we chikop ri’, k’atek’uri’ xe’uq’at panik’aj e chjujunal ch’aqap xukoj ri jun  chuwach  ri  jun  chik;  e  ri  alaj  taq  chikop  ajuwokaj  man  xe’uq’at  taj.  11Xepe  uloq  ri  k’uch  puwi’ taq ri kaminaq taq chikop, k’atek’uri’ ri Ab’ram ke’uyu’j ub’ik.  12Aretaq  chi’  xqaj  ri  q’ij,  xpe  jun  waram  chrech  ri  Ab’ram  e  xpe  jun  nimalaj  xib’rikil  chrech.  13Ri  Yahweh,  kub’ij  chrech  ri  Ab’ram:  «Rajawaxik  che  ri  at  kaweta’maj  che  ri  e’awija’al  ekaxlan  taq  winaq  ri’  pa  kaxlan  taq  ulew.  Ri  e’are’  e’ajchakib’  e  k’ax  ri’  kb’an  chkech  pa  juqo’  junab’.  14E  ri  in,  kinb’an  na  ri’  q’atb’altzij  puwi’  ri  jun  amaq’  che  kepatanixik kumal ri e’are’ e ke’el na ub’ik ri’ ruk’ sib’alaj kimeb’il.  15K’atek’ut ri at, katb’e  ri’  pa  ja’maril  kuk’  ri  e’atat,  pa  utzil  ri’  katmuqik  pa  ri  ari’job’ik.  16K’atek’uri’,  pa  ri  ukaj  mayilq’ijsaq, ri e’are’ ketzalij uloq ri’ waral, rumal rech che man k’o ta uk’isik ri’ ri ketzelal  ri e’ajamorre’o».  17Aretaq  chi’,  qajinaq  chi  ri  q’ij  e  xok  ri  q’equ’m,  xpe  jun  nimalaj  sib’  pa  jun  tuj  e  jun  nimalaj q’aq’ chutza’m jun si’ e xq’ax chkixo’l ri chikop che eq’atom.  18Pa we jun q’ij ri’, ri  Yahweh xut’iq jun chapb’alq’ab’ ruk’ ri Ab’ram, e xub’ij:  «Chkech  ri  awija’al  nuya’om  we  ulew,  we  tinimit  ri’,  chi  kumajb’ej  pa  ri  nima’  rech  Egipto,  kopanik  chi  pa  ri  nima’  E’ufrates:  19ri  e’ajkenita,  ri  e’ajkenizita,  ri  e’ajkadmonita,  20ri  e’ajhitita,  ri  e’ajperisita,  ri  e’ajrefa’ita,  21ri  e’ajamorre’o,  ri  e’ajkanane’o,  ri  e’ajguirgasita, e ri e’ajjeb’use’o».    Ri Isma’el

161Ri  rixoqil  ri  Ab’ram,  ri  Saray,  man  k’o  ta  ralk’uwa’l  kuya  chrech.  K’atek’ut,  k’o  jun  ajmokom  ajegipto,  Agar  ri  ub’i’,  2e  ri  Saray  kub’ij  chrech  ri  Ab’ram:  «Chawilampe’,  ri  in  kinta  chawech  rumal  rech  che  ri  Yahweh  man  xuya’  ta  chwech  che  ri  in  kinwil  ak’al;  jat  ruk’ ri numokom, wene’ k’o jun wal wa’ ruk’ ri are’ ri’». E ri Ab’ram xuta ri utzij ri Saray.  3Xa jek’uri’, lajuj junab’ chik che jeqel ri Ab’ram pa ri utinimit ri Kana’an; ri Saray che  rixoqil, xuk’am ub’i ri Agar ri ajegipto ri umokom e kuya chrech ri rachajil Ab’ram. 4Ri are’  kb’e ruk’ ri Agar e ri are’ yawab’ ixoq xkanajik. Aretaq chi’ ri Agar krilo che yawab’ chik,  sib’alaj  itzel  uwoq’och kub’an  chrech  ri  rajaw  Saray.  5K’atek’uri’  ri  Saray kub’ij  chrech  ri  Ab’ram: «Chaweqaj at ri k’ax xinb’ano; in xinya’ow ri numokom pa q’ab’ e chi aretaq chi’  xrilo  che  yawab’  chik,  ri  are’  sib’alaji  itzel  uwoq’och  kub’an  chwech.  Chub’ana’  b’a’  q’atojtzij ri Yahweh chqaxo’l uj keb’ uj».  6Ri Ab’ram kub’ij chrech ri Saray: «K’o ri amokom  pa  q’ab’,  chab’ana’  b’a’  ruk’  ri  are’  ri  kachomaj  at  che  utz».  Ri  Saray,  sib’alaj  k’ax  xub’an  chrech e ri Agar kanimaj ub’i chuwach ri are’.  7Ri anjel rech ri Yahweh, naj xuriqa’ wi ri are’, naqaj chrech jun b’ulb’u’x che k’o pa ri  tz’inalik  ulew  –ri  b’ulb’u’x  ri’  are  ri  k’o  pa  ri  ub’e  ri  Sur–.  8Kub’ij  chrech:  «Agar,  che  at  umokom  ri  Saray  ¿jawi’  at  petinaq  wi  e  jawi’  katb’e  wi?».  Kub’ij  ri  are’:  «Ri  in  tajin  kinanimajik chuwach ri wajaw Saray».  9Ri Anjel rech ri Yahweh kub’ij chrech: «Chattzalij  ruk’  ri  awajaw  e  chanimaj  utzij  ri  are’».  10Xub’ij  ri  anjel  rech  ri  Yahweh:  «Ri  in  sib’alaj  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI GENESIS

19

kinpoq’isaj  na  uwach  ri  awija’al  e  rumal  che  sib’alaj  keb’uchuwik  ri’  man  kb’an  ta  kowinem ri’ chkejalaxik». 11Ri anjel kub’ij chrech:  «Ri  at,  at  yawab’  ixoq  chik  e  kawil  na  uwach  jun  awal  ri’,  e  Isma’el  ri’  ri  ub’i’  kakojo,  rumal rech che ri Yahweh xuto che kak’isej ak’u’x.  12Ri  are’  jun  ajtzukunel  ri’  kub’ano,  ri  uq’ab’  ke’uk’ule’laj  ri’  konojel  e  konojel  q’ab’aj  kkik’ule’laj ri are’, e chkiwach konojel ri erachalal kukoj na ri’ ri uk’olb’al».  13Ri Agar, che xch’aw ruk’ ri Yahweh, ri Are’ che xuch’ab’ej ri are’, Ayum Yahweh: «At ri  at  Dyos  che  kawilo,  ri  at  che  xinatatab’ej  pa  ri  nuk’axk’ol,  rumal  rech  che  qastzij  – xutz’aqatisaj  chi  ukoq–,  ¿xinwil  waral  ri  retal  ri  Jun  che kinrilo?».  14Rumal k’u  wa’  weri’,  xb’ix chrech we jun b’ulb’u’x ri’: b’ulb’u’x rech Lajay Ro’i, e k’o pa ri b’e chuxo’l ri Kades e  ri B’ered.  15Ri Agar, kril uwach ri alaj ala ralk’uwa’l ri Ab’ram e ri Ab’ram kukoj ub’i’ ri ak’al che  are  ri  Agar  xya’ow  ub’ixik  chech:  Isma’el.  16Ri  Ab’ram  k’o  jumuch  waqib’  (86)  ujunab’,  aretaq chi’ ri Agar xruxisaj utat ri Isma’el.    Ri chapb’al q’ab’ ruk’ ri Ab’raham

171Aretaq  chi’  ri  Ab’ram  k’o  jumuch  b’elejlajuj  (99)  ujunab’,  ri  Yahweh  kuk’ut  rib’  chuwach e kub’ij chrech:  «In ri in El‐Sadday, chatb’in b’a’ chnuwach e tz’aqatalaj winaq chab’ana’. 2Ri in kinkoj ri  chapb’al nuq’ab’ awuk’ e sib’alaj kinpoq’isaj na awach wa’».   3E ri Ab’ram kuqasla’ ri uwachb’al cho ri ulew. E ri Dyos jewa’ xub’ij chrech:  4«Chwech ri in, are wa’ ri nuchapb’alq’ab’ awuk’: ri at, at tatxel wa’ chkech sib’alaj ek’i  siwan taq tinimit.  5Man Ab’ram ta chi wa’ ri ab’i’, xane are Ab’raham chik, rumal rech che  ri in katinwokisaj na at tatxel chkech ek’i siwan taq tinimit.  6Ri in, kinb’an na chawech che  kek’oji’  na  sib’alaj  awija’al,  katink’exo  e  katux  wa’  ek’i  siwan  taq  tinimit;  ke’el  na  k’uri’  awuk’  nik’aj  e’ajawinel.  7Ri  in  kinkoj  na  wa’  we  chapb’al  nuq’ab’  awuk’  at,  kuk’  chi  ri  awija’al, ruk’ jun mayilq’ijsaq k’a jun mayilq’ijsaq chik: jun junalikalaj chapb’alq’ab’, che in  Inadyos e in Kidyos ri awija’al.  8Ri in, kinya’ na ri’ chawech at e chkech chi ri awija’al, ri  ulew jawi’ xaq xatq’ax uwi, kinya na chawech ronojel ri amaq’ rech ri Kana’an, kiwechb’ej  pa junalik e in ri’ in Kidyos ri’ e’awi’ja’al».  9Ri Dyos, kub’ij chrech ri Ab’raham: «Chak’olo’ b’a’ ri nuchapb’alq’ab’, at e ri e’awija’al;  ri  jetaq  mayilq’ijsaq  chi  k’ate’  pa  jun  mayilq’ijsaq  chik.  10Are  wa’  ri  nuchapb’alq’ab’  che  kkanaj kan iwuk’ –xoquje’ ri awija’al–. Konojel ri e’achijab’ kq’at uwi’ ri’ ri kiwokil.  11Ri ix,  kiq’at na ri’ ri uwi’ ri ikowil e are wa’ ri uk’utb’al ri nuchapb’alq’ab’ iwuk’.  12Chixo’l ri ix,  aretaq  chi’  k’o  wajxaqib’  uq’ij  jun  alaj  ala,  kq’at  ri’  ri  uwi’  ukowil  e  chi  jeri’  pa  jun  mayilq’ijsaq chi k’ate’ pa jun chik mayilq’ijsaq. Jeri’ kb’an chrech ri alaxinaq pa ja e ri jun  che  xa  loq’om  ruk’  pwaq  chkech  ekaxlan  taq  winaq  che  man  e’awi’ja’al  taj.  13Rajawaxik  kq’at uwi’ ukowil ri ala che kalax pa ri awachoch e xoquje’ ri  ala che loq’om ruk’ pwaq e  jeri’, kak’oji’ ri’ ri uk’utb’al ri nuchapb’alq’ab’ pa ri ib’aqil je’ jas junalikalaj chapb’alq’ab’.  14Ri jun ala che man kq’at ta uwi’ ri ukowil, ri ix kichup uwach ri’ chkixo’l ri uwinaq, rumal  rech che ri are’ xub’an k’ax ri’ chrech ri nuchapb’alq’ab’».  15Ri  Dyos  kub’ij  chrech  ri  Ab’raham:«Ri  awixoqil  Saray,  mab’ij  chi  ri  Ub’i’  Saray,  xane  Sara chi ri ub’i’. 16Kintewchi’j na ri’ ri are’ e rumal ri are’ kinya’ na wa’ chawech jun ak’ojol.  Kintewchi’j na wa’ ri are’ e kak’extaj na wa’ pa k’ilaj taq siwantinimit; e enik’aj e’ajawinel  erech ri jetaq esiwantinimit, ke’el na ri’ ruk’ ri are’».   __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI GENESIS

20 17Ri  Ab’raham  kuqasaj  ri  upalaj  cho  ri  uwach  ulew  e  katzenik,  rumal  rech  che  kub’ij 

uloq pa ri uk’u’x: «¿La ka’lax na jun ala ri’ ruk’ jun achi che k’o chi ok’al (100) ujunab’ e ri  Sara che k’o chi jumuch’ lajuj ujunab’? ¿La kril chi na uwach jun ral ri’?».   18Ri Ab’raham kub’ij chrech ri Dyos: «¡Weta k’o uk’aslemal ri Isma’el chawach!».   19E  ri  Dyos  kub’ij:  «¡Man  je  ta  ri’!,  ri  awixoqil  Sara  kuya’  na  ri’  chawech  jun  ak’ojol  e  kakoj na ri’ ri ub’i’ Isa’ak. Kinkoj na ri’ ri nuchapb’alq’ab’ ruk’ ri are’, jeri’ je’ jas jun junalik  chapb’alq’ab’, arech in Inudyos e xoquje’ Inkidyos ri umayilq’ijsaq e ri jun mayilq’ijsaq chi  chuwach  chi  aq’anoq  are’.  20Xoquje’,  xinta  ri  atzij  toq’ob’isab’al  uwach  ri  Isma’el:  Ri  in  kintewchi’j ri are’ e kinb’an na che ek’i ri rija’al, keralk’uwa’laj na wa’, ekab’lajuj e’ajawinel  e  jun  nimalaj  tinimit  kinb’an  wa’  chrech.  21K’atek’ut,  ri  nuchapb’alq’ab’,  ruk’  ri  Isa’ak  kinkoj wi, che ri Sara kuya’ na wa’ chawech pa ri jun junab’ chik e chi pa we ik’ ri’».   22Aretaq chi’ xk’istajik ri utzij; ri Dyos, kapaqi’ ub’ik e xuya’ kan ri Ab’raham.  23Ri  Ab’raham,  kuk’am  ub’i  ri  uk’ojol  Isma’el,  xoquje’  konojel  ri  e’alaxinaq  cho  ri  rachoch,  konojel  ri  e’uloq’om  ruk’  ri  upwaq  –konojel  ri  e’alab’om  on  e’achijab’  pa  ri  rachoch ri Ab’raham– e kuq’at ri uwi’ kikowil pa we jun q’ij ri’, jacha xub’ij ri Dyos chrech.   24Ri Ab’raham k’o jumuch b’elejlajuj (99) ujunab’ aretaq chi’ xuq’at uwi’ ri ukowil.  25Ri  Isma’el,  ri  uk’ojol,  oxlajuj  ujunab’  chik  aretaq  chi’  xq’at  uwi’  ri  ukowil.  26Junam  q’ij  xq’at  uwi’ ri kib’aqil ri Ab’raham e ri uk’ojol Isma’el. 27E konojel ri achijab’ che e’ajuparachoch ri  are’, ri e’alaxinaq pa rachoch, ri eloq’om chkech ekaxlan winaq ruk’ pwaq, xoquje’ junam  xq’at uwi’ kikowil ruk’ ri are’.    Ri Ab’raham kril ri Yahweh pa ri Mamb’re

181Ri Yahweh, kuk’ut rib’ chuwach ri Ab’raham pa ri täk’ar rech Mamb’re, aretaq chi’ ri  are’  t’uyul  pa  ri  rokib’al  ri  kab’al,  aretaq  chi’  sib’alaj  kq’aq’an  ri  q’ij.  2Kuwa’lisaj  ri  uwoq’och,  k’atek’uri’  xeril  oxib’  achijab’  che  etak’al  chunaqaj  ri  are’;  aretaq  chi’  keril  ri  e’are’,  xutij  anim  chi  pa  ri  rokib’al  ri  kab’al  e  xe’uk’ulaj,  k’atek’uri’,  xulukb’a’  rib’  cho  ri  uwachulew chkiwach.  3E xub’ij: «Wajawxel, ri in kinta chawech che we in utz chawach  ri  at,  we  xatq’ax  chunaqaj  ri  apataninel,  chattak’al  b’a’  jub’iq’.  4Kintaqan  wa’  che  uk’amik  uloq jub’iq’ joron e ri in kinch’aj na ri’ ri iwaqan, k’atek’uri’, kixkotzi’ na ri’ jub’iq chuxe’ we  che’ ri’.  5Ri in kink’ama’ na uloq ri’ jun ch’aqap kaxlanwa arech kinojisaj ri ipam e kak’oji’  ichuq’ab’, xa rumal na k’uwa’ xixqib’ ukoq chunaqaj we ipataninel ri’».   Ri e’are’ kkib’ij: «Chab’ana’ b’a’ jeri’ jas ri xab’ij».  6Ri Ab’raham xutij anim xok ub’i pa ri kab’al chi jawi’ k’o wi ri Sara e kub’ij chrech: «Xas  aninaq  chak’ama’  ub’ik  oxib’  pajb’al  k’aj  che  xas  are  ri  utz  k’aj  e  chab’ana’  keb’  oxib’  kaxlanwa».   7K’atek’uri’, ri Ab’raham xutij anim xb’ek jawije’ ek’o wi ri e’uchikop e xuk’am uloq jun  utz  alaj  ama’  wakax,  xuya’  chrech  ri  ajpataninel  arech  kuch’olo  e  kusuk’umaj.  8Xuk’am  ub’ik  jun  kexu,  jub’iq’  leche  e  ri  uti’j  ri  alaj  ama’  wakax  che  ri  xsuk’umaxik  e  xukoj  chkiwach ri e’oxib’ achijab’; ri Ab’raham xtak’i’ chkinaqaj ri e’are’ chuxe’ ri jun che’ aretaq  chi’ kewa’ ri e’are’.  9K’atek’uri’ kkita chrech: «¿Jawije’ k’o wi ri Sara che ri awixoqil?». Ri are’ kub’ij chkech:  «Ri  are’  k’o  pa  ri  kab’al».  10Ri  jun  achi  kub’ij:  «Ri  in,  kintzalij  wa’  waral  jetaq  wa’  junab’  chik  e  ri  awixoqil  Sara  k’o  chi  jun  ral  ri’».  Ri  Sara  tajin  kuto  uloq  pa  ri  rokib’al  ri  kab’al,  chrij uloq.  11K’atek’ut ri Ab’raham e ri Sara, eri’j winaq chik, k’o chi nimalaj kijunab’ e ri  Sara man k’o ta chi ri ch’ajo’n chrech che kech ixoqib’.  12E ri Sara xtze’n pa rech wi e kub’ij  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI GENESIS

21

uloq  pa  uk’u’x  ranima’:  «Kamik  ri’  in  ri’j  chik  ¿la  utz  k’u  ri’  kinna’  ruk’  ri  wachajil  che  xoquje’ ri’j chik?».   13K’atek’ut,  ri  Yahweh  kub’ij  chrech  ri  Ab’raham:  «Jas  che  xtze’n  ri  Sara  e  xub’ij  pa  uk’u’x  ranima’:  “¿La  qastzij  k’u  wa’  che  ri  in  kinwil  na  uwach  jun  wal  aretaq  chi’  in  ri’j  chichu’ chik?”  14¿La man k’o ta k’u jun utzil chuwach ri Yahweh? Chi xoquje’ pa we ik’ ri’,  jetaq wa’ junab’ ri’, ri in kintzalij na uloq ri’ pa ri awachoch e ri Sara k’o chi jun ala ral ri’».  15Ri Sara kub’ij: «Ri in, man xintze’n taj»; rumal rech che ri are’ xuxib’ij rib’. K’atek’ut, ri  jun kub’ij: «Je’ nak’ut, ri at xattze’nik».    Ri Ab’raham kch’aw ruk’ ri Dyos 16Ri  achijab’,  kewa’lajik  e  keb’e  ub’ik  naqaj  chrech  ri  Sodoma.  Ri  Ab’raham  kb’e  kuk’ 

arech  ri  are’  ke’ujach  ub’ik.  17Ri  Yahweh  kuchomaj:  «¿La  kinwaj  in  wa’  chuwach  ri  Ab’raham ri jastaq che kinb’an na in,  18che ri are’ kub’an na jun nimalaj siwantinimit che  k’o  uchuq’ab’  e  che  rumal  ri  are’  ketewchi’tajik  ri’  konojel  ri  siwan  taq  tinimit  rech  ri  uwachulew?  19Rumal rech, che ri in weta’m uwach ri are’ e weta’m che kataqan ri’ chkech  ri  e’uk’ojol  e  chkech  ri  e’ajuparachoch  ri  epetinaq  chi  aq’anoq  chuwach  ri  are’,  arech  kkik’ol ri ub’e ri Yahweh aretaq chi’ kkik’aslemaj ri suk’il e  ri q’atojtzij; arech ri Yahweh  kuya’ chrech ri Ab’raham ronojel ri tzij che ub’im».  20Ri Yahweh kub’ij: «¡Nimalaj ri raqow  chi’aj pakiwi’ ri Sodoma e ri Gomora! ¡E ri kimak, nimalaj itzel!  21Ri in, kwaj kinqaj ub’ik e  kinwila’ we xkib’an ri jastaq che xuq’alajisaj ri raqow chi’aj e che xpaqi’k xas k’a wuk’ ri in  e xa jeri’ nak’uri’, ri in kinweta’maj wa’ weri’».  22Ri achijab’, ke’el ub’ik e kepe pa ri Sodoma. K’atek’uri’ ri Ab’raham tak’al chuwach ri  Yahweh.   23Ri  Ab’raham  kqib’  uloq  ruk’  ri  Yahweh  e  kub’ij  chrech:  «¿La  kakamisaj  at  ri’  ri  suk’  winaq chkixo’l ri e’itzel winaq? 24Wene’ ek’o kawinaq lajuj winaq che esuk’ taq winaq pa ri  tinimit. ¿La ke’akamisaj na k’u ri’ ri e’are’ e la man kasach ta umak ri’ ri tinimit kumal ri  kawinaq lajuj che esuk’ ek’o pa ri tinimit?  25¡Ri at, man kuya’ taj kb’an weri’! Man kuya’ taj  kakamisaj ri suk’ winaq chkixo’l ri itzel winaq e che ri suk’ winaq jeri’ jacha itzel winaq. ¡Ri  at,  man  kuya’  taj  kb’an  weri’!  Ri  qataltzij  chrech  ronojel  ri  uwachulew,  ¿la  man  are  ta  kub’an ri’ ri suk’il?».   26Ri  Yahweh  kub’ij:  «We  ke’inriq  ri  in,  ejuwinaq  lajuj  esuk’  taq  winaq  pa  ri  tinimit,  kinsach na ri’ ri umak ronojel ri tinimit kumal ri e’are’ ri’».  27Ri Ab’raham kub’ij: «K’ixb’al  wa’ we kinb’ano aretaq chi’ kinch’aw ruk’ we wajawxel, ri in che xa in poqlaj e xa in chaj.  28K’atek’ut, wene’ chkixo’l ri kawinaq lajuj keraj na ejob’, ¿la chi ke’akamisaj na ri’ ronojel  ri  tinimit  xa  kumal  ri  job’  ri’»,  kub’ij:  «Man  ke’inkamisaj  ta  ri’  kumal  ri  kawinaq  job’».  29K’atek’uri’ ri Ab’raham kub’ij: «Wene’ xa kawinaq ek’olik», kub’ij ri Yahweh: «Ri in man  ke’inkamisaj ta ri’ kumal ri ekawinaq ri’».  30Ri Ab’raham kub’ij: «Man pet b’a’ awoyowal Wajawxel, we ri in kinb’ij we ri’ chawech:  Wene’  xuwi  ek’o  juwinaq  lajuj»  e  kub’ij:  «Man  ke’inkamisaj  ta  ri’  we  ke’inriq  juwinaq  lajuj».  31Kub’ij chik: «K’ixb’al wa’ aretaq chi’ kinch’aw ruk’ ri Wajawxel: Wene’ xa juwinaq  ek’olik», e kub’ij: «Man ke’inkamisaj ta ri’ kumal ri juwinaq ri’». 32Kub’ij chik: «Man pet b’a’  awoyowal  Wajawxel,  are  wa’  k’isb’al  nutzij:  Wene’  xa  lajuj  ek’olik»,  e  kub’ij  ri  Yahweh:  «Man ke’inkamisaj ta ri’ kumal ri elajuj ri’».  33Aretaq chi’ ri Yahweh xuk’is ri utzij ruk’ ri Ab’raham, ri are’ kb’ek e ri Ab’raham ktzalij  pa ri rachoch.    __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI GENESIS

22

Ri uk’isik tzij puwi’ ri Sodoma

191Aretaq  chi’  ri  ekeb’  anjelib’,  ke’opan  pa  ri  Sodoma  b’enaq’ij  chik,  ri  Lot  t’uyul  pa  ri  rokib’al  ri  tinimit.  Ri  Lot  kb’e  che  kik’ulaxik  e  kuqajb’ej  ri  uwach  cho  ri  uwachulew  chkiwach.  2K’atek’uri’ kub’ij: «¡Ri in kinta chiwech ix wajaw! Chiwaj b’a’ kixq’ax ub’ik pa ri  rachoch  ri  ipataninel,  arech  kixkanaj  kan  chila’  we  ch’aq’ab’  ri’,  kich’aj  ri  iwaqan,  k’atek’uri’ aretaq chi’ kpakak uxe’ kaj kimajij chi ri ib’e». K’atek’uri’ kkib’ij: «Jayi’; we jun  ch’aq’ab’  ri’  are  kujkanaj  kan  wa’  pa  ri  k’ayib’al».  3Ri  are’,  sib’alaj  xutayij  chkech  arech  ke’ok  ub’ik  pa  ri  rachoch,  xa  jek’uri’  xekanaj  kan  chila’.  Ri  are’,  kusuk’umaj  jun  kiwa’,  kuchaq’ejisaj ri k’aj kaxlanwa che man k’o ta uk’u’x e ri e’are’ kkitijo.  4Ri e’are’, maja’ qas kekotz’i’k, k’atek’uri’ ri achijab’ e rech ri tinimit, ke’opanik chila’ e  kkisutij  rij  ri  ja,  chi  konojel  ri  winaq  e’ajsodoma,  chi  ak’alab’,  chi  eri’jab’,  man  k’o  ta  jun  chkech  kraj  na.  5Kkiraqaqej  kichi’  che  usik’ixik  ri  Lot  e  kkib’ij  chrech:  «¿Jawi’  ek’o  wi  ri  achijab’ che xe’ok pa ri awachoch pa we jun chaq’ab’ ri’? Che’awesaj uloq arech kqab’an  chkech ri kqaj ri uj».  6Ri Lot, kel uloq chkiwach, chuwach ri rachoch, kutz’apij ri uchi’ ja 7e kub’ij: «Ri in kinta  toq’ob’ chiwech ix wachalal, mib’an b’a’ we itzel ri’.  8Chitampe’: ri in ek’o keb’ numi’al che  eq’apojib’ na, ke’ink’am na uloq chiwach e chib’ana’ chkech ri e’are’ ri jastaq che kiwaj ix  kib’ano; k’atek’ut, chkech we achijab’ ri’ mib’an jun jas uwach, xane rumal wa’ xe’ok chuxe’  ri umuj uxotal ri wachoch».   9E k’u ri e’are’ kkib’ij chrech: «¡chatel ub’i at! Jun winaq che xusik’a’ rib’ waral ri’ jacha  jun kaxlan winaq ¿la are kb’anow q’atojtzij ri’? Kamik ri’, ri uj are kqab’an sib’alaj itzel chi  na chawech ri at chuwach ri itzel kqab’an chkech ri e’are’». Xkikoj kichuq’ab’ ruk’ ri Lot,  che xa jub’iq’ kraj kkijoq’opij ub’ik ri uchi’ja.  10K’atek’uri’, ri achijab’, ruk’ ri kiq’ab’ kkijik’  ri Lot kuk’ pa ja ub’ik, kkitz’apij ri uchi’ ja  11e ri achijab’ che ek’o cho ri rokib’al uchi’ ja,  itzel  sachib’al  k’u’x  xkiriq  kumal,  che  eri’jab’  chi  e’ak’alab’  e  man  k’o  ta  chi  jun  chkech  kkowinik kuriq ri okib’al.  12Ri  ekeb’  achijab’,  kkib’ij  chrech  ri  Lot:  «¿Jachin  jun  chik  winaq  k’o  awuk’  waral?  Che’awesaj  ub’ik  pa  we  jun  k’olb’al  ri’,  ri  e’ak’ojol,  ri  e’ami’al  e  konojel  winaq  che  ek’o  awuk’ waral,  13rumal rech che ri uj kqak’is na tzij wa’ puwi’ we jun k’olb’al ri’, rumal rech  che nim ri raqow chi’aj kech we winaq ri’ xpaqi’ chuwach ri Yahweh e ri Yahweh xujutaq  uloq  ri  uj  keqakamisaj  konojel  ri  e’are’».  14Kel  ub’i  ri  Lot  e  ke’uriqa’  ri  alab’om  che  kichoman  kek’uli’  kuk’  ri  e’umi’al  e  kub’ij  chkech:  «¡Chixwa’lijoq,  chixel  ub’ik  pa  we  jun  k’olb’al  ri’,  rumal  rech  che  ri Yahweh  kuk’is  na tzij  puwi’ we  tinimit  ri’».  E  ri  e’are’,  man  xkikoj ta utzij ri Lot.  15Aretaq  chi’  ksaqar  uxe’  kaj,  ri  e’anjel,  sib’alaj  kkib’ij  chrech  ri  Lot:  «¡Chatwa’lijoq!  Che’ak’ama’ ub’ik e ri ekeb’ ami’al che ek’o waral ri’, arech ri ix, man kixchapitaj ta pa ri  k’ax che kpe na puwi’ we tinimit».  16K’atek’uri’, rumal che ri are’ xaq pacha’ kb’aq’a’t chik,  ri achijab’ kkik’am ukoq ri are’ chrech ri uq’ab’, xoquje’ ri rixoqil e ri ekeb’ umi’al, rumal  rech che ri are’ utz xilitaj chuwach ri Yahweh. Kakesaj ub’i ri are’, kkik’am ub’ik e kkiya’  kan tza’mja chrech ri tinimit. 17Aretaq chi’ tajin ke’kesaj ub’ik, kub’ij jun chkech ri achijab’:  «¡Chatanimajoq ub’ik rech uto’ik ri ak’aslemal! Mawi matka’y apan chawij e matkanaj kan  pa ronojel we usetelik we taq’aj ri’. Chato’o’ awib’ pa taq ri juyub’ arech man katuk’am ta  ub’i ri k’ax».   18Ri Lot kub’ij: «¡Jayi’!, ¡kinta b’a’ toq’ob’ chawech Wajawxel!  19Ri awajchak ri’, utz xqaj  ri ub’antajik chawach e jun nimalaj toq’ob’ xab’an chwech che xato’ ri nuk’aslemal. Ri in  man kinkowin ta wa’ che uto’ik we nuk’aslemal pa ri juyub’ chuxe’ kan ri upetb’al ri k’ax e  ri  in  kinkam  wa’.  20Chila’  apanoq  le’,  k’o  jun  nitz’alaj  tinimit  jawije’  kuya’o  kinanimajik  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI GENESIS

23

ub’ik, chaya’a’ b’a’ b’e chwech arech kinto’o’ wib’ chila’ –¿la qastzij nak’ut ri are’ man k’o ta  jub’iq’ ub’anik?–. K’atek’uri’, xa jeri’ na k’uri’ che kuya’o kinto’ ri nuk’aslemal».   21Kub’ij  chrech:  «Utz  b’a’,  xoquje’  kinya’  chawech  we  jun  toq’ob’  ri’,  che  ri  in,  man  kink’is ta tzij puwi’ we jun tinimit ri’ che xab’ij at.  22Aninaq b’a’ chatanimajoq ub’i’ chila’  le’, rumal rech che man kinkowin taj k’o jun kinb’ano we ri at  maja’ katok chila’». Rumal  k’u wa’, xkikoj ub’i’ we tinimit ri’: So’ar.  23Aretaq chi’ kawa’laj uloq uwach ri q’ij cho ri uwachulew. Ri Lot kok pa ri So’ar,  24e ri  Yahweh xupetisaj uloq jun jab’ rech asufre e q’aq’ puwi’ ri Sodoma e ri Gomorra, qas are ri  Yahweh  kab’anowik,  25e  kuk’is  tzij pakiwi’  we tinimit  ri’  chi  pa  ronojel  ri  usetelik e  kuk’  konojel ri esiwantinimit, xoquje’ ri k’iysa’n rech uwachulew.  26Ri rixoqil ri Lot, xka’y uloq  chrij e xujal kanoq jun raqanja atz’am.  27Ri Ab’raham, chi b’ajchi’laj usaqarib’al kwa’lajik e kb’e che rilik ri k’olb’al jawi’ xk’oji’  wi  chuwach  ri  Yahweh,  28e  kusuk’ub’a’  apan  ri  uwoq’och  puwi’  ri  Sodoma,  ri  Gomorra  e  ronojel ri taq’aj e krilo che kawa’laj jun sib’ puwi’ ri tinimit, jacha usib’al jun nimalaj q’aq’  che kab’aquwik.  29Je’  nak’ut,  aretaq  chi’  ri  Dyos,  xuk’is  tzij  puwi’  ri  jetaq  tinimit  ek’o  pa  ri  taq’aj,  xuna’tisaj ri Ab’raham e xuto’ uwach ri Lot cho ri k’ax, aretaq chi’ xuk’is tzij pakiwi’ ri taq  tinimit jawije’ k’o wi ri Lot.    Ri e’ajmo’ab’ e ri e’ajb’ene-Ammon 30Kapaqi’ uloq ri Lot e kpe pa ri So’ar uloq e kajeqi’ kan pa ri juyub’ kuk’ ri ekeb’ umi’al, 

rumal rech che ma xraj taj xkanaj kan pa ri So’ar. Ri are’ e ri ekeb’ umi’al kekanaj kan pa  jun pek.  31Ri nab’e’al, kub’ij chrech ri uchaq’: «Ri qatat ri’j winaq chik e man k’o ta jun achi pa we  tinimit  ri’  arech  kuriq  rib’  quk’  jeri’  jacha  kkib’an  konojel  winaq.  32Jo’  b’a’,  jeqaya’a’  ri  amaja’ chrech ri are’, kujq’oyi’ ruk’ e xa jek’uri’ k’o qija’al wa’».   33We jun chaq’ab’ ri’, kkiya’ amaja’ chrech ri kitat e ri nab’e’al kkotz’i’ ruk’ ri utat e ri  utat man xreta’maj taj aretaq chi’ xkotz’i’ ruk’ e aretaq chi’ xwa’laj ub’i ruk’.   34Pa  ri  jun  q’ij  chi  aq’anoq,  ri  nab’e’al  kub’ij  chrech  ri  uchaq’:  «¡Chawilampe’,  chaq’ab’  mi’er, ri in xinkotz’i’ ruk’ ri nutat! Chaq’ab’ kamik kqaya’ chi jumul amaja’ chrech e katok  chi at ruk’ e katkotz’i’ ruk’; e xa jek’uri’ kk’oji’ qija’al wa’».   35Xoquje’,  pa  ri  jun  chaq’ab’  ri’  kkiya’  chi  jumul  ri  amaja’  chrech  ri  kitat  e  ri  chaq’xel  kkotz’i’ ruk’ ri are’ e ri kitat man xreta’maj taj aretaq chi’ xkotz’i’ ruk’ e aretaq chi’ xwa’laj  ub’i ruk’.   36Ri  ekeb’  umi’al  ri  Lot  eyawab’  taq  ixoqib’  chik  qas  rumal  ri  kitat.  37Ri  nab’e’al  kril  uwach  jun  ral  e  kukoj  ub’i’  Mo’ab’;  ri  are’  ri’  are  kimam  ri  e’ajmo’ab’  kamik  ri’.  38Ri  chaq’xel,  xoquje’  kril  uwach  jun  ral  e  kukoj  ub’i’  B’en‐Ammi;  e  ri  are’  are  kimam  ri  e’ajb’ene‐Ammon kamik ri’.    Ri Ab’raham pa ri Guerar

201Ri Ab’raham kel ub’ik e kb’e pa ri utinimit ri Negueb’; e kjeqi’ chuxo’l ri Kades e ri Sur.  Kne’b’a’  kutz’ib’aj  ub’i’  pa  ri  Guerar.  2Ri  Ab’raham  kub’ij  che  ri  rixoqil  Sara:  «Wanab’  ri  are’». Xa jek’uri’ ri Ab’imelek che rajawinel ri Guerar, kutaq uk’amik ri Sara e xub’an rech  chrech.  3K’atek’ut, ri Dyos, kuk’ut rib’ chuwach ri Ab’imelek pa ri uwaram e kub’ij chrech:  «Ri  at,  katkam  wa’  rumal  ri  ixoq  ri’  che  xab’an  awech  chrech,  rumal  rech  che  ri  are’  k’o  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI GENESIS

24

rachajil». 4Ri Ab’imelek, che man qib’inaq ta ruk’ ri are’, kub’ij: «Wajawxel, ¿la kakamisaj ri  jun winaq at che man k’o ta itzel ub’anom?  5¿La man are ta are’ xb’in chwech: “wanab’ ri  are”, e xoquje’ ri are’ xub’ij: nuxib’al ri are’? ¡Ri in, ruk’  jun utz nuchomab’al e ruk’ suk’il  taq nuq’ab’ xinb’an weri’!».   6Ri  Dyos  kub’ij  chrech  pa  ri  uwaram:  «Xoquje’  ri  in,  weta’m  che  xab’an  weri’  ruk’  utz  achomab’al e rumal k’uri’, xoquje’ xinb’ano che ri at man k’o ta jun mak kb’an chnuwach;  rumal kuri’ man xinya’ ta b’e chawech arech katqib’ ruk’ ri are’.  7Kamik ri’, chatzalij b’a’ ri  rixoqil chrech we achi ri’, rumal rech che ri are’ jun q’axal utzij Dyos e ri are’ kch’aw na ri’  ruk’ ri Dyos arech ri at katk’asi’k. K’atek’ut, we man katzalij, chaweta’maj che katkam ri’ e  xoquje’ konojel ri e’awinaq».  8Ri Ab’imelek, chi b’ajchi’ kwa’lajik e ke’usik’ij konojel ri erajpataninel e kub’ij ronojel  we jastaq chkech ri’ e ri achijab’ sib’alaj kkixib’ij kib’.  9Ri Ab’imelek, kusik’ij ri Ab’raham e  kub’ij  chrech:  «¿Jas  xab’an  chqech?  ¿Jas  ri  itzel  xinb’an  in  chawech  arech  ri  at  xakoj  ri  nimalaj mak panuwi’ in e puwi’ ri wajawib’al? Ri at, xab’an jun jas uwach chwech che man  ya’tal taj kb’anik».   10K’atek’uri’ ri Ab’imelek kub’ij chrech ri Ab’raham: «¿Jas rumal che xab’an at weri’?».   11Ri Ab’raham kub’ij: «Ri in xinchomaj: Qastzij na k’uwa’, we winaq pa we jun k’olb’al  ri’, man kkixib’ij ta kib’ wa’ chuwach ri Dyos e kinkikamisaj wa’ rumal ri wixoqil. 12Xoquje’,  qastzij che wanab’, rumal rech che ri are’ umi’al ri nutat, kne’b’a’ man ral ta ri nunan e ri  are’  xokik  wixoqil.  13K’atek’uri’,  chi  aretaq  chi’  ri  Dyos  xub’an  chwech  che  naj  in  k’o  wi  chkech ri enuwinaq, ri in xinb’ij chrech are’: “Utz we kb’an we jun toq’ob’ chwech ri’: pa  ronojel k’olb’al jawi’ kujopan wi ri uj, kab’ij che in axib’al”».  14Ri  Ab’imelek,  ke’uk’am  ejujun  e’alaj  e  enima’q  chikop,  ejujun  taq  ajpataninel,  ejujun  taq  imokom  e  xuya’  chrech  ri  Ab’raham,  xoquje’  kutzalij  ri  rixoqil  Sara  chrech.  15Ri  Ab’imelek kub’ij chrech: «Chawilampe’, k’o ri nutinimit chawach le’, chatkanaj b’a’ kanoq  jawi’  kawil wi  ri  at che utz  chawech».  16Chrech  ri  Sara kub’ij:  «Chawilampe’,  xinya’  kq’o’  lajujk’al (1.000) saq taq pwaq chrech le axib’al. Wa’ weri’, jeri’ jas jun payu’ che kk’oji’ cho  ri awoq’och e xoquje’ cho kiwoq’och ri ek’o awuk’; e chupam weri’, ri at, suk’ la’ katelik».   17Ri  Ab’raham,  kch’aw  ruk’  ri  Dyos  e  ri  Dyos  ke’ukunaj  ri  Ab’imelek,  ri  rixoqil  e  ri  e’umokom,  arech  e’are’,  kekowinik  kkil  uwach  ri  kalk’uwa’l,  18rumal  rech  che  ri  Dyos  xutz’apij ri uchuch kipam konojel ri ixoqib’ che ek’o pa ri rachoch ri Ab’imelek, chi rumal  ri xk’ulmataj ruk’ ri Sara che rixoqil ri Ab’raham.    Ri Isa’ak

211Ri  Yahweh,  xusolij  ri  Sara  jeri’  jacha  xub’ij  e  xub’ano  ri  utzij  xub’ij.  2Ri  Sara  yawab’  winaq chik e xril uwach jun uk’ojol ri Ab’raham chi pa ri uri’job’ik chik e pa ri ik’ che ri  Dyos  xukoj  ri  k’utb’al  chuwach.  3Ri  ralk’uwa’l  che  xril  uwach  ri  Sara,  ri  Ab’raham  xukoj  ub’i’  Isa’ak.  4Ri  Ab’raham,  xuq’at  uwi’  ri  ukowil  ri  uk’ojol  Isa’ak  aretaq  chi’  k’o  chi  wajxaqib’  uq’ij,  jeri’  jacha  xtaqan  ri  Dyos  chrech.  5Ri  Ab’raham  k’o  ok’al  (100)  ujunab’  aretaq  chi’  xa’lax  ri  uk’ojol  Isa’ak.  6E  ri  Sara  kub’ij:  «Ri  Dyos  xuya’  chwech  kintze’nik;  e  konojel ri keta’maj wa’ weri’, xoquje’, sib’alaj ketze’tzatik na ri’ wuk’». 7Xoquje’ kub’ij:  «¿Jachin  na  k’uri’  kab’in  na  chrech  ri  Ab’raham  che  ri  Sara  kuya’  na  kitu’  ri’  ri  eralk’uwa’l? Xa je’nak’ut, ri in xinya’ jun uk’ojol pa ri uri’job’ik chik».   

__________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI GENESIS

25

Ri Isma’el e ri Isa’ak 8Ri ak’al xk’iyik e xesax ri utu’, k’atek’uri’, ri Ab’raham xub’an jun nimalaj ula’nik, pa ri 

jun q’ij che xesax utu’ ri Isa’ak.  9K’atek’uri’, ri Sara xrilo, che ri uk’ojol ri Ab’raham che are  ri ixoq Agar ajegipto xya’ow chrech ri Ab’raham, tajin ketz’anik ruk’ ri ral Isa’ak,  10rumal  k’uri’, kub’ij chrech ri Ab’raham: «Chak’yaqa’ ub’ik we mokom ri’ e xoquje’ ri ral, man utz  ta wa’ che ri ral are’ junam kechb’enik ri jastaq ruk’ ri wal Isa’ak».  11We tzij ri’, che xb’ix  puwi’ ri uk’ojol sib’alaj itzel xuto e k’ax xb’e wi chrech ri ranima’ ri Ab’raham,  12k’atek’ut,  ri  Dyos  kub’ij  chrech:  «K’ax  mana’o  chrech  ri  ak’ojol  e  ri  amokom;  chab’ana’  ronojel  ri  kub’ij  ri  Sara  chawech,  rumal  rech  che  ruk’  ri  Isa’ak  kkanaj  kan  ri  ab’i’  pa  jun  ija’al,  13xoquje’ chrech ri ral ri mokom, kinb’an na jun nimalaj amaq’, rumal rech che awalk’uwa’l  ri are’».  14Chi aq’ab’ b’ajchi’, kwa’laj ri Ab’raham, kuk’am jun kaxlanwa e jun tz’um k’olb’al  joron, kuya’ chrech ri Agar e kuya’ ub’i ri ral chrij uqul e xuk’yaq ub’ik ri are’.  Ri are’, kb’in pa ri tz’inalik ulew rech B’ersab’e.  15Xk’is ri kijoron pa ri tz’um k’olb’alja’  (tzu)  e  kuqasaj  ri  ral  chuxe’  jun  che’.  16K’atek’uri’  kat’uyi’  chuwach  ri  ak’al,  ri  kixo’l  jeri’  jacha kixo’l ri uk’yaqik jun ch’ab’ e kuchomaj: «Ri in man kinwaj taj kinwilo che kkam le  ak’al». T’uyul chuwach, kuraqaqej uchi’ e koq’ik.  17Ri Dyos kuta ri raqoj  chi’aj rech ri alaj ak’al e ri anjel rech ri Dyos kusik’ij ri Agar e  kub’ij chrech: «¿Jas xab’ano Agar? Maxib’ij awib’, rumal rech che ri Dyos xuta ri raqoj chi’aj  rech we alaj ak’al ri’ chi pa ri uk’olb’al k’o wi.  18¡Chatwa’lijoq! Chawa’lisaj e chachapa’ le  ak’al ruk’ achuq’ab’, rumal rech che kinb’an na jun nimalaj amaq’ ruk’ ri are’».  19Ri Dyos  xujaq ri uwoq’och ri Agar e xril jun k’uwa’. Kb’e che unojisaxik ri tz’um uk’olb’alja’ e kuya  ujoron ri alaj ak’al.  20Ri Dyos, xjeqi’ ruk’ ri ak’al, ri are’ xk’iyik e xjeqi’ pa ri tz’inalik ulew e  xuxik  jun  ajk’yqal ch’ab’.  21Ri  are’  xkanaj  kan  pa  ri  tz’inalik  ulew  rech ri  Paran  e  ri  unan  xucha’ jun rixoqil pa ri tinimit Egipto.    Ri Ab’raham e ri Ab’imelek pa ri B’erseb’a 22Pa we taq q’ij ri’, xopan ri Ab’imelek che rachi’l ub’ik ri Pikol ri kinimal erajchojab’, e 

kub’ij chrech ri Ab’raham: «Ri Dyos k’o awuk’ pa ronojel ri jastaq che kb’ano.  23Kamik ri’,  utz ub’ixik kb’an chuwach ri Dyos, che ri at man k’o ta kinasub’u e xoquje’ che ri ewija’al in  e ri e’uwi’numam, che katoq’ob’isaj na kiwach ri’ jeri’ jas utoq’ob’isaxik awach xinb’an in,  jeri’ na ri’ ri utoq’ob’isaxik nuwach kb’an na e xoquje’ jeri’ utoq’ob’isaxik kiwach ri amaq’  kb’ano jawi’ xatpe wi je’ jas at kaxlan winaq e ri uj xatqak’ulaj ruk’ loq’oq’eb’al qak’u’x».  24Ri Ab’raham kub’ij: «Utz, kinya’ ub’ixik weri’ cho ri Dyos».  25K’atek’uri’,  ri  Ab’raham  kuch’a’  chrech  ri  Ab’imelek  jun  k’uwa’  che  e’are  ri  erajpataninel  ri  Ab’imelek  xetoqinik.  26K’atek’uri’,  ri  Ab’imelek  kub’ij:  «Man  weta’m  taj  jachin xb’anow weri’ e xoquje’ ri at man k’o ta ab’im chwech e xoquje’, ri in man k’o ta jun  tzij nutom puwi’ weri’ chi k’ate’ pa we jun q’ij na ri’».  27Ri Ab’raham ke’uk’am keb’ oxib’  chkech  ri  e’alaj  e  enim  uchikop  e  ke’uya’  chrech  ri  Ab’imelek  e  ekeb’  xkib’an  jun  chapb’alq’ab’.  28Ri Ab’raham ke’ucha’ wuqub’ uchij e ke’utas apanoq  29e ri Ab’imelek kuta  chrech: «¿Jasche che ke’atas apan we wuqub’ chij ri’?».  30Kub’ij: «We wuqub’ chij ri’, ri at  ke’ak’am  na  ub’ik  chi  pa  ri  nuq’ab’  in,  arech  jun  k’utb’al  rech  che  in  xink’otow  we  jun  k’uwa’  ri’».  31Rumal  k’u  wa’  weri’,  B’erseb’a  ri  ub’i  ri  jun  k’olb’al  ri’,  rumal  rech  che  chi  ekeb’ xkiya’ jun tzij chuwach ri Dyos.  32Aretaq chi’, xb’antaj ri jun chapb’alq’ab’ pa ri B’erseb’a, xwa’laj ri Ab’imelek, xoquje’ ri  kinimal  erajch’ojab’  e  xtzalij  pa  ri  kitinimit  ri  e’ajfiliste’o.  33Ri  Ab’raham  xutik  jun  che’  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI GENESIS

26

Tamarisko pa ri B’erseb’a e xsik’in chrech ri ub’i’ ri Yahweh pa we k’olb’al ri’, che junalik  Dyos. 34Ri Ab’raham, xjeqi’ pa ri kitinimit ri e’ajfiliste’o sib’alaj k’i taq junab’.    Ri Ab’raham e ri uk’ojol chuwach ri Dyos

221K’atek’uri’, ri Dyos kukoj ri Ab’raham pa k’ax e kub’ij chrech: «Ab’raham, Ab’raham».  Ri  are’  kub’ij:  «In  k’olik  ri’».  2Ri  Dyos  kub’ij:  Chak’ama’  ub’i  ri  xaq  xuwi  ak’ojol,  che  kaloq’oq’ej  ri  at,  pa  ri  tinimit  Mori’a  e  jela’  chachi’j  ri  are’  je’  jas  tab’al  toq’ob’  puwi’  ri  juyub’ che kink’ut na in chawach».  3Ri  Ab’raham,  b’ajchi’  kwa’lajik,  kusuk’umaj  ri  jun  b’urix  e  ke’uk’am  ub’ik  ruk’  ekeb’  ajpataninel e ri uk’ojol Isa’ak. Kupaq’ ri si’ che kukoj chrech ri holokosto e kusuk’ ub’ik pa  ri ub’e ri k’olb’al che xub’ij ri Dyos chrech.  4Pa ri urox q’ij, ri Ab’raham, kuyak aq’anoq ri  uwoq’och  e  naj  kril  apanoq  ri  k’olb’al.  5Ri  Ab’raham  kub’ij  chkech  ri  erajpataninel:  «Chixkanaj kan ri ix waral ruk’ ri b’urix. Ri in e ri ak’al, kujb’e na chi k’a jela’, kujeq’ijilan na  e  k’atek’uri’  kujtzalij  chi  uloq  iwuk’».  6Ri  Ab’raham,  kuk’am  ukoq  ri  si’  che  rech  ri  holokosto e kuk’yaq ub’i chrij ri uk’ojol Isa’ak; ri are, kuk’am b’i pa ri uq’ab’ ri q’aq’ e ri jun  ch’ich’ e junam keb’ek. 7Ri Isa’ak kub’ij chrech ri utat Ab’raham: «¡Nutat!». —«Je’ nuk’ojol»,  kcha  are’.  K’atek’uri’  kub’ij:  «K’o  ri  q’aq’  e  ri  si’  ¿jawi’  k’ut  k’o  wi  ri  chij  che  rech  ri  holokosto?».  8Ri  Ab’raham  kub’ij:  «Are  ri  Dyos  ri’  kaya’ow  ri  chij  che  rech  ri  holokosto  nuk’ojol», e junam eb’enaq ekeb’.  9Aretaq chi’ ke’opan pa ri k’olb’al che xuk’ut ri Dyos chuwach;  ri Ab’raham kuyak jun  tab’al e kukoj ri si’ puwi’. K’atek’uri’ kuyut’ ri uk’ojol Isa’ak e kukoj ri are’ puwi’ ri tab’al  toq’ob’  cho  ri  si’.  10Ri  Ab’raham  kuwa’lisaj  ri  uq’ab’  e  kuk’am  ukoq  ri  ch’ich’  arech  kukamisaj ri uk’ojol.  11K’atek’ut  ri  Anjel  rech  ri  Yahweh  chi  pa  ri  kaj  kusik’ij  uloq  ri  are’:  «¡Ab’raham!,  ¡Ab’raham!». Kub’ij: «In k’olik ri’».  12Ri Anjel kub’ij: «¡Makoj ri aq’ab’ puwi’ ri ak’al! ¡Man  k’o ta jun k’ax kb’an chrech! Ri in weta’m u ri’ che ri at kaxib’ij awib’ chuwach ri Dyos: Ri  at xaya’ chwech ri xaq xuwi ak’ojol».  13Ri Ab’raham, kuwa’lisaj aq’an ri uwoq’och e kril jun  ama’ chij che ujat’im rib’ rumal ri ruk’a’ pa jun che’ e ri Ab’raham kuk’am ukoq ri ama’ chij  e xuchi’j cho ri tab’al pa uk’exwach ri uk’ojol.  14Chrech we k’olb’al ri’, ri Ab’raham xukoj ri  ub’i’:  «Ri  Yahweh  kuya  ri  rajawaxik»,  k’atek’uri’  kb’ixik  kamik  ri’:  «Puwi’  ri  juyub’,  ri  Yahweh kuya’ ri rajawaxik».  15Ri anjel rech ri Yahweh kusik’ij pa ukamul ri Ab’raham qas pa ri kaj uloq  16e kub’ij:  «Ri in kinb’ij weri’, rumal chi utzij ri Yahweh: rumal rech che ri at kb’an weri’ e man xakol  ta ri xaq xuwi ak’ojol chnuwach,  17ri in, sib’alaj katintewchi’j na wa’, ri awija’al kinb’an na  jeri’  je’  jas  ri  rejalab’alil  ri  taq  ch’imil  pa  ri  kaj  e  je’  jas  ri  sanyeb’  chuchi’  ri  polow  e  ri  awija’al  kach’akan  na  ri’  cho  ri  uchi’ja  ri  tinimit  che  atuk’ulel.  18Kumal  ri  awija’al,  ketewchi’x  na  konojel  ri  esiwan  taq  tinimit  rech  ri  uwachulew,  rumal  rech  che  ri  at  xatniman chwech».  19Ri Ab’raham katzelej kuk’ ri erajpataninel e keb’e junam pa ri ub’e ri  B’erseb’a. K’atek’uri’ ri Ab’raham kkanaj kan pa ri B’erseb’a.    Ri rija’al ri Najor 20K’atek’uri’,  aretaq  chi’  ok’owinaq  chi  weri’.  Kya’  ub’ixik  chrech  ri  Ab’raham,  che  ri 

Milka,  xril  uwach  ri  e’uk’ojol  ri  Najor.  21Are  xalax  nab’e  ri  Us;  ri  B’us  che  rachalal  ri  nab’e’al; ri Kemel che utat ri Aram,  22ri Kesed, ri Jaso, ri Pildas, ri Yidlaf e ri B’etu’el.  23Ri  B’etu’el are are’ xralk’uwa’laj ri Reb’eka. Are we ewajxaqib’ ak’alab’ ri’, che xuya’ ri Milka  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI GENESIS

27

chrech ri Najor che rachalal ri Ab’raham.  24K’o jun chik ixoq, che ub’i’ Re’uma, ri are’ xuya  chrech enik’aj ralk’uwa’l chik: Teb’aj, Gajam, Tajas e Ma’aka.    Ri muqub’al kech ri enimalaj taq tatxel

231Ri Sara, xk’asi’ ok’al juwinaq wuqub’ (127) junab’.  2Ri are’ xkam pa Kiryat Arb’a –che  are ri Heb’ron– pa ri utinimit ri Kana’an. Ri Ab’raham xuchajij ri ukamikal e xroq’ej ri Sara.  3K’atek’uri’, ri Ab’raham kwa’lij chuwach ri kaminaq e kub’ij weri’ chkech ri e’uk’ojol ri  Het:  4«Ri  in,  in  jun  kaxlan  winaq  che  injeqel  waral  chixo’l.  Chiya’a’  b’a’  chwech  pa  we  ik’olb’al ri’ jun ulew arech kemuq ri kaminaqib’ e jeri’ kuya’o kink’am ub’i we nukaminaq  ri’ e kinmuqu’ pa we ulew ri’».   5Ri e’uk’ojol ri Het kkib’ij weri’ chrech ri Ab’raham:  6«Qajawxel, utz chata weri’, ri at, at  jun  ajawinel  rech  ri  Dyos  chqawach  uj:  chamuqu’  b’a’  pa  jun  chkech  ri  utzalaj  taq  qamuqub’al k’olik; man k’o ta jun wa’ chqech che mata kuya’ chawech ri umuqb’al arech  kamuq at ri akaminaq pa ri ulew».  7Ri Ab’raham, kwa’lajik e kumej rib’ chkiwach ri e’uwinaq utinimit, ri e’uk’ojol ri Het,  8e  kub’ij  weri’  chkech:  «We  ix  kiwaj  che  ri  in  kink’am  b’i  ri  nukaminaq  e  kinmuqu’  pa  ri  iwulew; chinitatb’ej b’a’ e chixch’aw panuwi’ chuwach ri Efron, che uk’ojol ri Sojar,  9arech  kuya’ are’ chwech ri pek rech Makpela, weri’ rech are’ e k’o pa ri uk’ulb’a’t rulew. Chuya’a’  b’a’ chwech, xaq jumpa’ rajil chiwach ri ix che rech kaminaq».   10K’atek’uri’,  ri  Efron,  t’uyul  chkixo’l  ri  e’uk’ojol  ri  Het  e  ri  Efron  che  ajhitita  kub’ij  chrech ri Ab’raham chkiwach ri e’uk’ojol ri Het e chkiwach konojel ri ke’ok uloq chuchi’ ri  tinimit:  11«¡Jayi’!,  wajawxel,  chata  b’a’  ri  nutzij:  Ri  in  kinya’  chawech  ri  jun  ulew  e  ri  jun  pek  che  k’o  pa  ri  ulew  ri’,  kinya’  chawech  chkiwach  ri  eralk’uwa’l  we  nutinimit  ri’.  Chamuqu’ b’a’ ri akaminaq pa ri ulew».  12Ri Ab’raham, kumej rib’ chkiwach ri uwinaq ri tinimit.  13E kub’ij weri’ chech ri Efron  chkiwach  ri  uwinaq  ri  tinimit:  «¡We  kawaj  kata  ri  nutzij!  Ri  in,  kinya’  ri  rajil  ri  ulew  chawech, chak’ama’ b’a’ e kinmuq ri’ chila’ ri nukaminaq!».   14Ri Efron kub’ij chrech ri Ab’raham:  15«Wajawxel chata’ b’a’ ri nutzij: juq’o’ (400) saq  pwaq che rajil ulew ¿jas upatan chawech ri at e chwech ri in? Chamuqu’ le akaminaq pa ri  ulew ri’».   16Ri  Ab’raham  kuya’  ri  utzij  chrech  ri  Efron  e  kupaj  chuwach  ri  are’  ri  saq  pwaq  che  xuta’ are’ chkiwach ri e’uk’ojol ri Het; juq’o’ saq pwaq che kkikoj ri e’ajk’ayib’.  17K’atek’uri’,  ri  ulew  che  rech  ri  Efron,  che  k’o  pa  ri  Makpela  chuwach  ri  Mamb’re,  ri  ulew e ri pek che k’o pa ri ulew ri’ e ronojel ri che’ che usutim rij ri ulew ri’, 18ronojel weri’  rech  ri  Ab’raham  chi  chkiwach  ri  e’uk’ojol  ri  Het  e  chkiwach  konojel  ri  ke’ok  ub’i  pa  ri  rokb’al ri tinimit. 19K’atek’uri’, ri Ab’raham, kumuq ri Sara ri rixoqil pa ri ulew ri’, pa ri pek  che k’o  pa  ri  ulew  rech Makpela  chuwach  ri  Mamb’re  –are  wa’  ri  Heb’ron–,  pa  ri  tinimit  Kana’an. 20Xa jek’uri’, ri Ab’raham xuloq’ ri ulew e ri pek chkiwach ri e’uk’ojol ri Het arech  xokik jun k’olb’al jawije’ kemuq wi ri ekaminaqib’.    Ri uk’ulanem ri Isa’ak

241Ri  Ab’raham,  ri  are’  ri’j  winaq  chik,  okinak  chik  pa  k’i  taq  ujunab’  e  ri  Yahweh  utewchi’m  pa  ronojel  ri  ujastaq  rech.  2Ri  Ab’raham  kub’ij  chrech  ri  ri’jalaj  ajpataninel  chkixo’l ri e’upataninel pa rachoch, ri are’ che krejalaj ronojel ri jastaq rech: «Chakojo’ koq  ri  aq’ab’  chuxe’  ri  waqan.  3Ri  in  kinb’ano  che kajikib’a’  ri  atzij  chuwach  ri  Yahweh,  Dyos  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI GENESIS

28

rech ri kaj e Dyos rech ri ulew, che ri at man kacha’ ta jun ixoq chrech ri nuk’ojol chkixo’l ri  ixoqib’  e’ajkana’an  che  kuk’  injeqel  wi.  4Xane  katb’e  na  ri’  pa  ri  wulew  chkixo’l  ri  wija’al  che utzukuxik jun ixoq rech ri nuk’ojol Isa’ak».   5Ri  upataninel  kuch’a’  chrech:  «Wene’  ri  ixoq  man  kraj  taj  kateri’  uloq  chwij  pa  we  tinimit ri’, ¿la kink’am k’u ub’i ri’ ri ak’ojol pa ri tinimit jawije’ xatalax wi?».   6Ri Ab’raham kub’ij chrech: «Mak’am ub’i ri nuk’ojol jela’.  7Ri Yahweh Dyos rech ri kaj,  Dyos  rech  ri  ulew,  che  xinuk’am  uloq  chi  pa  ri  rachoch  ri  nutat  uloq,  pa  ri  nutinimit  e  chkixo’l ri wija’al uloq, ri are’ che xub’ij chwech e xujikib’a’ chwech che kuya’ na we tinimit  ri’ chkech ri wija’al, ri Yahweh kataqan na ri’ ronojel chawech, arecha’ ri at kacha’ na jela’  jun ixoq rech ri nuk’ojol.  8K’atek’uri’, we ri jun ixoq man kraj taj kateri’ uloq chawij, ri at,  utz ri’ katkanaj kan ruk’ we atzij che ri in xwaj xajikab’a’ chweh ri’. K’atek’ut, mak’am ub’i  ri nuk’ojol jela’».   9Ri pataninel xukoj ri uq’ab’ chuxe’ ri raqan ri Ab’raham e xuya’ utzij chrech we xkitzijoj  ri’.  10Ri  pataninel,  kuk’am  ub’i  lajuj  kameyos  rech  ri  rajaw  e  kuk’am  ub’i  nik’aj  chrech  ronojel ri utzalaj taq ujastaq ri rajaw e kumajij ri b’e rech ri Aram Najarayim, kusuk’ ub’ik  pa  ri  tinimit  Nahor.  11Ke’uxukub’a’  ri  kameyos  pa  ri  relb’al  ub’ik  ri  tinimit,  chunaqaj  ri  uk’ya’nb’al aretaq  chi’  kqaj  ri q’ij  e  kuriqo che ri  ixoqib’  keb’e  che  uk’amik  ri  joron  pa  ri  uk’ya’nb’al.  12K’atek’uri’,  kub’ij:  «¡Yahweh,  Udyos  ri  wajaw  Ab’raham,  chaya’a’  ri  utzil  chwech pa we jun q’ij ri’ e chak’utu’ ri awutzilal chrech ri wajaw Ab’raham! 13Kinkanaj kan  wa’ chunaqaj we uk’ya’nb’al ri’ aretaq chi’ ri ekimi’al we winaq rech we tinimit ri’ kepe che  uk’amik  ri  joron.  14Ri  ali  che  ri  in  kinb’ij  na  chrech:  chab’ana’  jun  toq’ob’,  chatzalb’a’  ri  aq’eb’al arecha’ ri in kinqumuj ri joron e ri are’ kub’ij: «chaqumuj b’a’ koq’ e ri in kinya’ na  kijoron ri akameyos»; are b’a ri’ ri are’ che ri at kawaj chrech ri apataninel Isa’ak; e ruk’  weri’ ri in kinweta’maj ri’ che ri at kb’an ri toq’b’ chrech ri wajaw».  15Maja’  kuk’is  ri  utzij  e  kel  uloq  ri  Reb’eka  ruk’  ri  uq’eb’al  cho  ri  uteleb’,  ri  are’  che  umi’al  ri  B’etu’el,  ri  uk’ojol  ri  Milka,  che  rixoqil  ri  Nahor,  rachalal  ri  Ab’raham.  16Ri  ali,  je’likalaj  ali,  q’apoj  ali,  man  k’o  ta  achi  uch’ab’om  uwach.  Kqaj  ukoq  pa  ri  b’ulb’u’x,  kunojisaj ri uq’eb’al e kpaqi’ uloq.  17Ri ajpataninel kaxak’inik che uk’ulaxik e kub’ij chrech:  «We kawaj, chaya’a’ alaj chwech arech ri in kinqumuj jub’iq’ nujoron pa ri aq’eb’al».   18Kub’ij: «Chaqumuj b’a’ wajaw», kcha ri are’ e chanim kuqasaj ri uq’eb’al cho ri uteleb’  e kuya’ ri joron chech arecha’ kuqumuj.   19Aretaq chi xya’taj ri ujoron kub’ij chrech: «Ri in, xoquje’ kinwesaj na uloq kijoron ri  akameyos  arecha’  kequmunik  chi  k’ate’  na  kinojik».  20Chanim  kuq’ej  ri  joron  pa  ri  qumub’al  kech  awaj  e  kaxak’inik  kb’e  pa  ri  uk’ya’mb’al  che  resaxik  uloq  ri  joron  kech  konojel  ri  kameyos.  21Ri  achi  krilo  ri  are’  e  man  kach’aw  taj  arecha’  kreta’maj  we  ri  Yahweh xb’antaj rumal ri chak ri xtaqan chrech.   22Aretaq chi’ ri kameyos utz utijik xb’antaj kumal ri joron, ri achi kuk’am ukoq jun q’an  pwaq mulb’al q’ab’ che panik’yaj siklo ri ra’lal e kukoj chutza’m ri ali, xoquje’ kukoj cho taq  ri  uq’ab’  juk’ulaj  wiqonb’al  b’anom  ruk’  q’an  pwaq,  che  ra’lal  lajuj  siklos,  23k’atek’uri’  kub’ij:  «¿Jachin  atumi’al?  Chab’ij  b’a’  chwech  ¿la  jamalik  ri  rachoch  ri  atat  arecha’  ri  uj  kujkanaj kan jun aq’ab’ ruk’».   24Ri are’ kub’ij: «In umi’al ri B’etu’el, ri ralk’uwa’l, che ri Milka xuya’ chrech ri Nahor».  25E  kub’ij:  «Ri  uj  k’o  sib’alaj  k’im  e  q’ayes  quk’  e  xoquje’  jamalik  ri  upaja  arech  kixkanaj  kanoq jun aq’ab’».  

__________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI GENESIS

29 26K’atek’uri’, 

ri  achi  kxuki’k  e  kq’ijilan  chrech  ri  Yahweh  27e  kub’ij:  «Tewchi’talik  ri  Yahweh,  Udyos  ri  wajaw  Ab’raham  che  man  ujik’om  taj  ri  utoq’ob’  e  ri  rutzil  chrech  ri  wajaw. Are ri Yahweh xk’amow uloq ri nub’e pa ri rachoch ri rachalal ri wajaw».   28Ri ali kaxak’inik xb’e che ub’ixik weri’ chrech ri unan we jastaq ri’. 29Ri Reb’eka k’o jun  uxib’al che ub’i’ Lab’an. Ri Lab’an kaxak’inik xb’e ruk’ ri achi pa ri b’ulb’u’x.  30Chanim kril  ri  mulb’al  q’ab’  e  ri  wiqonb’al  q’ab’aj  che  ruk’am  ri  ranab’  e  che  xuto  ri  kub’ij  ri  ranab’  Reb’eka:  «Jewa’  xub’ij  ri  jun  achi  chwech».  Kopan  ruk’  ri  achi  e  kuriqa’  na  tak’al  kuk’  ri  kameyos  chunaqaj  ri  b’ulb’u’x.  31K’atek’uri’,  kub’ij  chrech:  «Chatesa’j  uloq  ri  at  che  attewchi’talik rumal ri Yahweh, ¿jasche che katkanaj kanoq chrij ri wachoch aretaq chi’ ri  in xsuk’umataj ri wachoch wumal e xjamataj jun k’olb’al chkech ri akameyos».   32Ri achi kpe pa ri rachoch ri Lab’an e ri Lab’an ku’yuqb’a’ ri kameyos, kuya’ ri k’im e ri  q’ayes  chkech  e  chrech  ri  are’  e  chkech  ri  achijab’  che  erachi’l  ub’ik  xuya’  kijoron  arech  kkich’aj ri kqan.  33K’atek’uri’,  kuya’  kiwa  e  ri  achi  kub’ij:  «Man  kinwa’  ta  na,  we  man  nub’im  taj  ri  rajawaxik kinb’ij». E ri Lab’an kub’ij chrech: «Chatch’aw b’a’».   34Kub’ij:  «In  inupataninel  ri  Ab’raham.  35Ri  Yahweh  sib’alaj  utewchi’m  ri  wajaw  e  sib’alaj  uya’om  uq’inomal  e  umeb’il:  uya’om  chrech e’alaj e  e’nima’q  taq  jupuq awaj,  saq  pwaq e q’an pwaq, e’upataninel e e’umokom, ekameyos e eb’urix. 36Ri Sara che ri rixoqil ri  wajaw,  ri  are’  aretaq  chi’  ri’j  winaq  chik  xuya’  jun  uk’ojol  ri  wajaw  e  ri  are’  xuya’  kan  chrech ri uk’ojol ronojel ri jastaq rech.   37E ri in, ri wajaw xub’an chwech che kinjikab’a’ ri nutzij chrech we tzij ri’: Man kak’am  ta rixoqil ri nuk’ojol chkixo’l ri kimi’al ri e’ajkana’an jawije’ injeqel wi.  38¡Itzel awech at ri’  we man katb’e pa ri rachoch ri nutat, pa ri wija’al arech kacha’ jun rixoqil ri nuk’ojol!   39Xinb’ij chrech ri wajaw: “¿E we makraj ri ixoq kateri’ uloq chwij?”  40K’atek’uri’, kub’ij  chwech:  “Ri  Yahweh,  che  chuwach  ri  are’  inb’ininaq,  ktaqan  na  uloq  ri’  chrech  ronojel  awuk’,  katuk’am  na  ub’i  ri’  pa  ri  utzalaj  k’olib’al  e  kak’am  na  uloq  ri’  jun  ixoq  chrech  ri  nuk’ojol  che  rech  wija’al  e  che  rech  ri  rachoch  ri  nutat.  41K’atek’uri’,  katel  ri’  chuxe’  ri  kyaqsaq nutzij aretaq chi’ katb’e kuk’ ri wija’al e we ri e’are’ man kkaj ta weri’, ri at xoquje’  katel ri’ chuxe’ ri kayaqsaq nutzij”.   42Xajek’uri’, ri in xinpe cho ri uk’ya’nb’al pa we jun q’ij ri’ e xinb’ij: “Yahweh Dyos rech ri  wajaw Ab’raham, kinta chawech che we kawaj at che utz kine’el chrech we nub’e ri’, 43ri in  kintak’i’  kan  chunaqaj  we  uk’ya’nb’al  ri’;  ri  ali  che  kapetik  che  uk’amik  ri  joron  e  ri  in  kinb’ij chrech: we utz chawech, chaya’ jub’iq’ nujoron ri k’o pa ri aq’eb’al,  44e ri are’ kub’ij  chwech: chaqumuj b’a’ koq e ri in ki’nwesaj na uloq kijoron ri akameyos; are b’a ri’ ri ixoq  kuya’ ri Yahweh chrech ri uk’ojol ri wajaw”.   45Maja’ kinto’taj chrech ri nutzij wuk’ ri in aretaq chi’ ri Reb’eka xel uloq ruk’ ri uq’eb’al  cho ri uteleb’. Kqaj ub’ik pa ri b’ulb’u’x e kuk’am ukoq ri joron. Ri in kinb’ij chrech: “¡We  kawaj at, chaya’ b’a’ nujoron!”  46Ri are’ chanim xuqasaj ri uq’eb’al e kub’ij: “Chatija’ b’a’ ri’,  tek’uri’,  xoquje’  kinya’a’  na  kech  ri  akameyos”.  Ri  in  xinqumuj  ri  joron,  k’atek’uri’  ri  are’  xuya’ kech ri nukameyos.   47K’atek’uri’  ri  in  xinta’  chrech:  “¿Jachin  at  umi’al?”  K’atek’uri’  xub’ij  chwech:  “In  inumi’al ri B’etu’el, ri ralk’uwa’l ri Milka, che xuya’ chrech  ri Nahor”. K’atek’uri’, kinkoj ri  mulq’ab’  cho  ri  utzam  e  ri  wiqomb’al  rech  q’ab’aj  cho  ri  uq’ab’,  48k’atek’uri’  xinxuki’k  e  xinq’ijilan chrech ri Yahweh, kintewchij ri Yahweh, ri Udyos ri wajaw Ab’raham, ri are’ che  xinuk’am uloq pa ri jun b’e rech utzil arech ri in kink’am ub’ik chrech ri uk’ojol ri umi’al ri  rachalal ri wajaw.   __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI GENESIS

30 49Kamik 

k’ut  ri’  we  ri  ix  kiwaj  kik’utu  e  kib’an  ri  utzil  chrech  ri  wajaw,  chib’ij  b’a’  chwech e we man kiwaj, chib’ij b’a’ chwech arech ri in kinwilo we kinb’e pa wikyaq’ab’ on  pa ri numox».  50Ri Lab’an e ri B’etu’el kkitzalij uwach we tzij ri’: «We jun jas uwach ri’ petinaq xas ruk’  uloq  ri  Yahweh,  ri  uj  man  kujkowin  taj  kqab’ij  chawech  che  jun  utz  tzij  on  jun  itzel  tzij.  51K’o ri Reb’eka chawach le’: chak’ama’ ub’i ri are’ e jat ub’ik, arech ri are’ kokik rixoqil ri  uk’ojol ri awajaw, jeri’ jacha xub’ij ri Yahweh».   52Aretaq  chi’  ri  upataninel  ri  Ab’raham  kuta’  we  taq  tzij  ri’,  kulukb’a’  rib’  cho  ri  ulew  chuwach ri Yahweh.  53K’atek’uri’, kresaj uloq je’lik saq pwaq eq’an pwaq taq wiqonb’al e  jujun  taq  atz’yaq  e  kuya’  chrech  ri  Reb’eka;  k’atek’uri’  xoquje’  kuya’  utzalaj  taq  sipanik  chrech ri uxib’al e chrech ri unan.  54Kewa’ik e kkitij ri ja’, ri are’ e ri achijab’ che eb’enaq ub’i ruk’, k’atek’uri’ kekanaj kan  jun  aq’ab’  chila’.  Aqab’il  chik  aretaq  chi’  ri  e’are’  kewa’lajik,  ri  are’  kub’ij:  «Chiya’a’  b’e  chwech arech ri in kinb’e ruk’ ri wajaw».   55K’atek’uri’ ri erachalal e ri unan ri Reb’eka kkib’ij: «Chkanaj kanoq ri ali quk’ lajuj q’ij,  k’atek’uri’ kb’e’ ub’i la’».   56Ri are’ kub’ij chkech: «Minib’iyo, rumal rech che ri Yahweh xinuk’am uloq pa ri utzalaj  k’olb’al: chiya’a’ alaj chwech kinel ub’ik arech kinb’e ub’i ruk’ ri wajaw».   57Kkib’ij: «Chqasik’ij ri ali e chqata’ ri uchomanik ri are’».  58Ksik’ix ri Reb’eka e kkib’ij chrech: «¿La kawaj at katb’e ub’i ruk’ we achi ri’?».   K’atek’uri’,  ri  are’  kub’ij:  «Utz  wa’,  in  kwaj».  59K’atek’uri’  kkiya’  alaj  che  kb’e  ub’i  ri  kanab’  Reb’eka  ruk’  ri  umokom,  ri  upataninel  ri  Ab’raham  e  ri  achijab’.  60Kkitewchi’j  ri  Reb’eka e kkib’ij chrech:  «Ri at, at qanab’,   chatux b’a’ k’ya taq kq’o’ lajuj k’al.  E ri awija’al kech’akan ta b’a chrech   ri uchi’ ja kech ri e’ak’ulel».  61Ri Reb’eka kuk’ taq ri e’umokom, kewa’lajik e ke’aq’an chkij ri kameyos e keteri’ chrij  ri achi. Ri pataninel kuk’am ub’i ri Reb’eka e kb’e ub’ik.  62Ri  Isa’ak  petinaq  uloq  chunaqaj  ri  k’uwa’  rech  Lahaï‐Roï  e  jeqelik  pa  ri  Negueb’.  63K’atek’uri’,  ri  Isa’ak  pa  jun  b’enaq’ij  elinaq  ub’ik  che  b’inem  pa  ri  ulew  e  aretaq  chi’  kuwa’lisaj ri uwach, krilo che epetinaq jujun taq kameyos.  64K’atek’uri’ ri Reb’eka xoquje’  kuwa’lisaj ri uwach e kka’y chrech ri Isa’ak. Kqaj uloq chrij ri kameyo,  65e kub’ij chrech ri  pataninel:  «¿Jachin  le  achi  le’  che  petinaq  uloq  che  qak’ulaxik?».  Ri  pataninel  kub’ij:  «Ri  are’ are la’ ri wajaw»; k’atek’uri’ ri Reb’eka kukoj ri upayu’ cho ri upalaj.  66Ri pataninel kub’ij chrech ri Isa’ak ronojel ri jastaq che xub’ano.  67K’atek’uri’ ri Isa’ak  kuk’am  ri  Reb’eka  pa  ri  tz’um  ja  rech  ri  unan  Sara:  kuk’am  ri  are’  e  xuxik  rixoqil  e  kuloq’oq’ej ri are’. Xajek’uri’, ri Isa’ak kukub’isaj uk’ux ruk’ ri ukamikal ri unan.    Ri rija’al ri Ketura

251Ri  Ab’raham  xuk’am  chi  na  jun  ixoq  che  ub’i  Ketura.  2Ri  are’  xe’uya’  chi  na  chrech  ri  Ab’raham  ri  Simran,  ri  Yoksan,  ri  Medan,  ri  Madi’an,  ri  Yisb’ok  e  ri  Su’aj.  3Ri  Yoksan  kralk’uwa’laj ri Seb’a e ri Dedan. Ri e’uk’ojol ri Dedan e’are’ ri e’jasurita, ri e’ajletusi e ri  e’ajle’umi.  4Ri  e’uk’ojol  ri  Madi’an  e’are’:  ri  Efa,  ri  Efer,  ri  Henok,  ri  Ab’ida  e  ri  Eldo’a.  Konojel ri e’are’ eral ri Ketura.  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI GENESIS

31 5Ri 

Ab’raham  kuya’  ronojel  ri  ujastaq  chrech  ri  Isa’ak.  6K’atek’uri’  chkech  ri  ekal  ri  ejujun taq rixoqil chik, aretaq chi k’as na ri Ab’raham, kuya’ taq sipan chkech e ke’utaq ub’i  ri e’are’ pa ri rulew ri Relb’alq’ij, naj chrech ri uk’ojol Isa’ak.    Ri ukamikal ri Ab’raham 7Ri junab’ xk’asi’ ri Ab’raham are: kamuch’ jo’lajuj (175) junab’.  8K’atek’uri’ ri Ab’raham 

kujach ri ruxlab’al, kkamik pa utzalaj uri’job’ik, naj xk’asi’  choq’ijsaq e ri are’ kuriqa’ rib’  kuk’  ri  e’utat  e’unan.  9Ri  e’uk’ojol  ri  Isa’ak  e  ri  Isma’el,  kkimuqu  ri  are’  pa  ri  pek  rech  ri  Makpela, pa ri rulew ri Efra, uk’ojol ri Sohar, ri ajhitita, chuwach ri Mamb’re. 10Weri’ are ri  ulew che ri Ab’raham xuloq’ chkech ri e’uk’ojol ri Het; chila’ xmuqik wi ri Ab’raham ruk’ ri  rixoqil Sara.  11Aretaq chi’ kaminaq chik ri Ab’raham, ri Dyos kutewchi’j ri uk’ojol Isa’ak. Ri  Isa’ak kjeqi’ chunaqaj ri k’uwa’ rech Lahaï‐Roï.    Ri rija’lil ri Isma’el 12E’are  wa’  ri  rija’lil  ri  Isma’el,  che  uk’ojol  ri  Ab’raham,  ri  are  che  are  ri  Agar  xya’ow 

chrech,  ri  umokom  ajegipto  ri  Sara.  13Are  wa’  ri  kib’i  ri  e’uk’ojol  ri  Isma’el,  jeri’  jacha  xe’alaxik:  ri  nab’e’al  rech  ri  Isma’el  are  ri  Neb’ayot;  k’atek’uri’  ri  Kedar,  ri  Adb’e’el,  ri  Mib’sam.  14Ri Misma, ri Duma, ri Massa.  15Ri Jadad, ri Tema, ri Yetur, ri Nafis e ri Keduma.  16E’are  wa’  ri  e’uk’ojol  ri  Isma’el  e  are  wa’  ri  kib’i,  jacha  ri  kik’olb’al,  kab’lajuj  kinimal  e  kab’lajuj juq’at.  17Ri Isma’el xk’asi’ ok’al juwinaq wuqlajuj junab’. Tek’uri’ kujach ri ruxlab’al; kkamik e  kb’e kuk’ ri  e’utat e’unan.  18Xjeqe’ik, chi kmajtaj ub’ik pa ri Havila e kopanik pa ri Umox  Relb’alq’ij,  chuwach  ri  Egipto,  puwi’  ri  ub’e  ri  Asiri’a.  Ri  are’  utz  ujeqeb’axik  rib’  xub’an  chkiwach konojel ri erachalal.    Ri Isa’ak e ri Jakob’

Ralaxik ri Esa’u e ri Jakob’ 19Are 

wa’  ri  ucholajil  ri  uk’aslemal  ri  Isa’ak  che  uk’ojol  ri  Ab’raham.  Ri  Ab’raham  kralk’uwa’laj ri Isa’ak.   20Ri Isa’ak k’o kawinaq lajuj ujunab’ aretaq chi’ kuk’am ri Reb’eka che rixoqil, ri are’ che  umi’al  ri  B’etu’el,  ri  ajarame’o  rech  Paddan‐Aram,  e  ri  are’  che  ranab’  ri  Lab’an  ri  ajarame’o. 21Ri Isa’ak kuta’ sib’alaj toq’ob’ chech ri Yahweh puwi’ ri rixoqil rumal rech che  ri  are’  mencho’r  winaq,  ri  Yahweh  kuta  weri’  e  ri  rixoqil  Reb’eka  yawab’  ixoq  chik.  22K’atek’uri’, ri ak’alab’ kkipuk’ij kib’ cho kisantil e ri are’  kub’ij: «¿We jewa’, la utz k’uri’  kk’asi’ jun cho q’ijsaq?». K’atek’uri’ kb’e chuwach ri Yahweh, 23e ri Yahweh kub’ij chrech:   «Keb’ siwantinimit ek’o pa ri uchuch apam, e k’o keb’ winaq che aretaq chi’ ke’el uloq  pa  ri  uchuch  apam  chi  are  chi’  na  ri’  kkijach  kib’,  jun  tinimit  kutak’alab’ej  na  ri  jun  chik  tinimit, ri nab’e’al kupatanij na ri’ ri uchaq’».  24Aretaq  chi’  ktz’aqat  uq’ij,  kril  kiwach  ekeb’  yo’x.  25Kel  uloq  ri  nab’e,  ri  are’  kyaq  e  jacha’ jun tz’um atz’yaq: kokisax ub’i’ ri are’ Esa’u.  26K’atek’uri’ kel chi uloq ri uchaq’ e ri  uq’ab’  uchapom  ri  raqan  ri  Esa’u;  k’atek’uri’,  kokisax  ub’i’  Jakob’.  Ri  Isa’ak  k’o  oxk’al  ujunab’ aretaq chi’ ke’alaxik ri e’are’.  27Ri alab’om kek’iyik: Ri Esa’u xuxik jun utzalaj ajtzukul chikop, kutij anim pa ri k’ax taq  ulew; ri Jakob’ jun achi ja’maril uk’u’x, kkanaj kanoq pa ri tz’um ja. 28Ri Isa’ak kuloq’oq’ej ri  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI GENESIS

32

Esa’u rumal rech che kqaj chuwach ri utzukik chikop pa taq ri ulew, k’atek’uri’ ri Reb’eka  kuloq’oq’ej ri Jakob’.    Ri Esa’u kuya’ kanoq ri unab’e’alil alk’uwa’lxel 29Pa jun q’ij, ri Jakob’ kusuk’umaj jun kalto e ri Esa’u sib’alaj kosinaq ktzelej uloq chi pa 

ri  ulew.  30Ri  Esa’u  kub’ij  chrech  ri  Jakob’:  «Chaya’  b’e  chwech  che  ri  in  kintij  we  kyaq  q’utum ri’, rumal rech che ri in sib’alaj in kosinaq» –rumal k’uwa’ weri’ kokisax ub’i are’  Edom–.  31Ri Jakob’ kub’ij chrech: «Chi kamik ri’ chak’ayij chwech ri atzij rech ri anab’e’alil».   32Ri Esa’u kub’ij: «Ri in kinkam che numik, ¿jas utzil kuk’am uloq chwech ri nutzij rech  nunab’e’alil?».   33Ri Jakob’ kub’ij: «Nab’e chajikab’a’ ri atzij chwech»; ri are’ kujikab’a’ ri utzij e kuk’ayij  ri  utzij  rech  ni  unab’e’alil  chrech  ri  Jakob’.  34K’atek’uri’  ri  Jakob’  kuya’  chrech  ri  are’,  kaxlanwa  e  ri  kalto  rech  lentejas,  kwa’ik  e  kutij  ri  kalto,  kwa’laj  ub’ik  e  kb’ek.  Jewa’  retzalaxik uwach xub’an ri Esa’u ri unab’e’alil.    Ri Isa’ak pa Guerar

261K’o  jun  wijal  pa  ri  amaq  –jun  wi’jal  chik  chuwach  ri  xriqatajik  pa  taq  ri  ujunab’  ri  Ab’raham–  e  ri  Isa’ak  kb’e  pa  ri  Guerar,  ri  utinimit  ri  Ab’imelek  che  ajawnel  chkech  ri  e’ajfiliste’o.   2Ri Yahweh kuk’ut rib’ chuwach e kub’ij chrech: «Matxuli’ ub’ik pa ri Egipto; chatkanaj  kanoq pa ri tinimit che ri in kinb’ij na ri’ chawech.  3Chatkanaj kanoq pa we tinimit ri’, ri in  kink’oji’ ri’ awuk’ e katintewchi’j na ri’. Rumal rech che chawech at e chkech ri awija’lil ri  in kinya’ na ri’ ronojel we tinimit ri’ e qas kinb’an na ri’ ri nutzij che nujikab’a’m chrech ri  atat Ab’raham. 4Ri in kinpoq’isaj na uwach ri’ ri awija’al sib’alaj jeri’ jacha ri taq uch’umil ri  kaj, kinya’ na ri’ chkech ri awija’al ronojel we tinimit ri’ e kumal ri awija’al kintewchu’tajik  na ri’ konojel ri tinimit rech ri uwachulew,  5rumal rech che ri Ab’raham, xinunimaj, xuk’ol  taq ri nutzij e ri taq nupixab’, ri jetaq nutaqanik e ri nuq’ataltzij».   6K’atek’uri’ ri Isa’ak kkanaj pa ri Guerar.  7Ri winaq pa ri k’olb’al kkita’ utzijol chrech ri are’ puwi’ ri rixoqil e ri are’ kub’ij: «Ri are’  wanab’». Kuxib’ij rib’ chech ub’ixik «wixoqil», rumal rech che kuchomaj: «We winaq pa we  k’olb’al ri’ wene’ kinkikamisaj na ri’ rumal ri Reb’eka, rumal rech che ri are’ sib’alaj je’lik  kka’yik».  8Ri  are’  naj  chik  jeqelik  chila’  aretaq  chi’  ri  Ab’imelek,  ri  ajawinel  chkech  ri  e’ajfiliste’o, kk’a’x apan pa ri wantana, e krilo che ri Isa’ak kumalma’ ri Reb’eka ri rixoqil.   9Ri Ab’imelek kusik’ij ri Isa’ak e kub’ij chrech: «¡Qastzij nak’ut, ri are’ awixoqil! ¿Jasche  ri at xab’ij: “Ri are’ wanab’?». Ri Isa’ak kub’ij: «Ri in xinchomaj: ri in kinkam na wa’ rumal  ri are’».  10Ri Ab’imelek kub’ij: «¡Jas ri xab’an chqech, xa ruk’ jub’ik, wene’ jun winaq kb’e  ruk’  ri  awixoqil  e  xakoj  na  k’uri’  jun  nimalaj  mak  paqawi’!».  11K’atek’uri’,  ri  Ab’imelek  ktaqan chkech konojel ri winaq: «Jachin kukoj uq’ab’ puwi’ we achi ri’ on we ixoq ri’, kkam  na ri’».  12Ri  Isa’ak,  pa  ri  jun  junab’  ri’,  ktikonijik  pa  we  tinimit  ri’  e  kuyak  uwach  jun  ok’al  chrech  jun.  Ri  Yahweh  kutewchi’j  ri  are’  13k’atek’uri’  ri  achi  kq’inomarik,  k’o  nimalaj  uq’inomal e xuxik nimalaj q’inom.  14Ri are’ k’o e’alaj taq ujupuq awaj xoquje’ ek’o echom  taq ujupuq awaj. Ek’o sib’alaj e’upataninel. Ri e’ajfiliste’o kkina’ sib’alaj achixom chrech.    __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI GENESIS

33

Ri taq k’uwa’ k’o chuxo’l ri Guerar e ri B’erseb’a

15Ronojel taq ri k’uwa’ che xkik’ot ri e’upataninel ri utat –pa taq ri ujunab’ ri Ab’raham–

, ri e’ajfiliste’o xkimuqu e xkinojisaj chrech ulew.  16Ri Ab’imelek xub’ij chrech ri Isa’ak: «Jat  ub’ik, matkanaj kan quk’, rumal rech che ri at k’o sib’alaj achuq’ab’ chqawach».   17K’atek’uri’ ri Isa’ak kel ub’i chila’, kb’e ub’i pa we k’olb’al ri’ e kkanaj pa ri taq’aj che  rech ri Guerar, e chila’ utz ujeqab’axik kub’ano.  18Ri Isa’ak kuk’ot chi jumul ri jetaq k’wa’  che xkik’ot ri e’ajpataninel pa taq ri ujunab’ ri utat Ab’raham e che ri e’ajfiliste’o xkimuqu  aretaq chi’ xkam ri Ab’raham, k’atek’uri’ kukoj ri taq kib’i’ jacha ri b’i’ xukoj ri Ab’raham  chkech.  19Ri  e’upataninel  ri  Isa’ak  kkik’ot  pa  ri  lya’nik  rech  ja’  ruk’  chuq’ab’.  20K’atek’utri’  ri  erajyuq’ ri Guerar kech’ojinik kuk’ ri erajyuq’ ri Isa’ak e kkib’ij: «¡Qech uj le ja’!». Ri Isa’ak,  Esek  ri  ub’i  ri  jun  k’wa’  kukojo’  ri’  rumal  rech  che  kech’ojin  ruk’  are’.  21Kkik’ot  chi  jun  k’uwa’ e xoquje’ kech’o’jin chi jumul puwi’; kukoj ub’i Sitna.  22K’atek’uri’ kel ub’ik pa we  k’olb’al ri’ e kuk’ot jun chik k’uwa’, e man k’o ta chi ch’o’j xb’an puwi’; ri ub’i kukoj chrech  are  ri  Rehib’ot,  e  kub’ij:  «Kamik  ri’,  ri  Yahweh  xuya’  chqech  ri  ja’maril  e  utz  qak’aslemal  ke’eloq pa we tinimit ri’».  23Chi pa we k’olb’al ri’ ri are’ kpaqi’ pa ri B’erseb’a.  24Ri Yahweh kuk’ut rib’ chuwach pa  we  jun  chaq’ab’  ri’  e  kub’ij  chrech: «In  ri  Inudyos  ri  atat  Ab’raham.  Maxib’ij  awib’  rumal  rech che ri in, in k’o awuk’. Ri in katintewchi’j na ri’, kinya na ri’ sib’alaj awija’al, rumal ri  nupataninel Ab’raham».  25Pa we k’olb’al ri’ kuyak jun tab’al toq’ob’ e chila’ kusik’ij ri ub’i ri Yahweh. Kukoj chila’  ri utz’um rachoch. Ri e’upataninel ri Isa’ak kkik’ot jun k’uwa’.    Ri chapb’alq’ab’ ruk’ ri Ab’imelek 26Ri 

Ab’imelek  kpe  ruk’  ri  are’  chi  pa  ri  Guerar  uloq  arech  krilo,  krachi’laj  uloq  ri  Ahussar e ri Pikol che kinimal ri erajch’o’jab’.  27Ri Isa’ak kub’ij chkech: «Jasche ri ix kixpe  wuk’, ri ix che itzel kiniwilo e ri ix che kinik’yaq uloq pa ri itinimit?».   28Kkib’ij  chrech:  «Ri  uj,  utz  rilik  xqab’ano  che  ri  Yahweh  k’o  awuk’  at  e  ri  uj  xqab’ij:  Rajawaxik jun ujikab’axik tzij quk’ ri uj e awuk’ ri at e chqab’ana’ jun chapb’alq’ab’ awuk’  at:  29chab’ij chqech che ri at qastzij man k’o ta jun itzel kb’an chqech, rumal rech che ri uj  man k’o ta itzel xqab’an chawech, xuwi ri utzil xqab’an chawech e xqaya’ alaj che pa utzil  xatel uloq. Kamik ri’, ri at k’o ri utewchi’b’al ri Yahweh awuk’».   30Ri are’, kusuk’umaj jun nim ula’nik chkech e ri e’are’, kewa’ik e kequmunik.  31Kewa’lij  ub’ik aq’ab’il e junam ujikab’axik ri kitzij kkib’ano. K’atek’uri’ ri Isa’ak kmaltyoxin chkeh ri  e’are’  e  keb’e  ub’ik  pa  utzil.  32K’atek’uri’  pa  we  jun  q’ij  ri’  ri  e’upataninel  ri  Isa’ak  kepe  chu’b’ixik  chrech  ri  jun  k’uwa’  che xkik’oto  e kkib’ij  chrech:  «Ri  uj  xqarik  ri  ja’».  33Kukoj  ub’i’ ri k’uwa’ Sab’e’e, jawije’ petinaq wi ri ub’i ri tinimit, B’erseb’a chi k’ate’ ukamik ri’.    Ri Esa’u e ri erixoqilal e’ajhittita 34Aretaq  chi’  ri  Esa’u  k’o  kawinaq  ujunab’,  ke’uk’am  che  rixoqil  ri  Judit,  che  umi’al  ri 

B’e’eri ri ajhittita, e ri B’asmat, che umi’al ri Elôn, ri e’ajhittita.   35Wa’ weri’ jun k’axchaqij chi’ chkech ri Isa’ak e ri Reb’eka.   

__________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI GENESIS

34

Ri Jakob’ kuk’am ri utewchi’b’al ri Isa’ak

271Ri Isa’ak ri are’ ri’j winaq chik e man kka’y ta chik rumal rech che ri e’uwoq’och man  k’o  ta  chi  uchuq’ab’.  Kusik’ij  ri  nab’e’al  uk’ojol  Esa’u:  «¡Nuk’ojol!»,  kcha  chrech,  e  ri  are’  kub’ij: «¡Je’, in k’olik ri’!».  2Kub’ij: «Chawilampe’, ri in, in ri’j winaq chik e man weta’m ta ri  uq’ij ri nukamikal. 3Xa jek’uri’, chak’ama ub’i ri taq ach’ich’ rech ch’oj, ri k’olb’al ach’ab’ e ri  ach’ab’,  chatel  ub’ik  jat  pa  ri  ulew  e  chak’ama’  uloq  chwech  jun  chikop  rech  ri  ulew.  4Kasuk’umaj  jun  utzalaj  wa’im  jeri’  jacha  qas  kqaj  in  chnuwach  e  kak’am  uloq  chwech  arech ri in kinwa’ik, e ri wuxlab’al katutewchi’j kanoq aretaq chi’ maja’ kinkamik».   5K’atek’uri’ ri Reb’eka xuto aretaq chi’ ri Isa’ak xch’aw ruk’ ri uk’ojol Esa’u. K’atek’uri’ ri  Esa’u kb’e pa ri ulew che utzukuxik jun chikop rech ri utat.  6Ri  Reb’eka  kub’ij  chrech  ri  ral  Jakob’:  «Chanim  ri’  xinto  che  ri  atat  xub’ij  chrech  ri  awachalal Esa’u:  7¡Chak’am uloq chwech jun chikop pa ri ulew e chasuk’umaj chwech jun  utzalaj wa’im, kinwa na ri’ k’atek’uri’ katintewchi’j kanoq chuwach ri Yahweh aretaq chi’  maja’  kinkamik!  8Kamik  ri’  wal,  chinatatab’ej  b’a’  e  chab’ana’  b’a  jeri’  jacha  kintaqan  in  chawech.  9Jat b’a’ kuk’ ri jupuq taq awaj e chak’ama’ uloq chwech keb’ alaj taq k’isik’, e ri  in kinsuk’umaj na ri’ jun utzalaj wa’im chrech ri atat, jacha ri qas utz kuna’ ri are’.  10Ri at  kak’am  ub’i  ri’  chrech  ri  atat  e  kwa  na  ri’  ri  are’,  arech  katutewchi’j  aretaq  chi’  maja’  kkamik».   11Ri Jakob’ kub’ij chrech ri unan  Reb’eka: «Chawila’mpe’: ri wachalal Esa’u k’o sib’alaj  rismal  ub’aqil  e  ri  in,  ri  nutz’umal  sib’alaj  ch’uch’uj.  12Wene’  ri  nutat  kinuchapo,  e  wene’  kuchomaj che ri in tajin kinwetzelaj uwach, xa jek’uri’ xinriq jun kyaqsaq tzij ri’ e man k’o  ta jun tewchi’b’al ri’».   13K’atek’ut ri unan kub’ij chrech: «Kqaj ri’ pa nuwi’ in ri kyaqsaq tzij, wal. Xaq chatatb’ej  b’a’ ri nutzij e che’ak’ama’ uloq chwech ri alaj taq k’isik’».   14Kb’e ub’ik e ke’uk’am uloq chrech ri unan e ri are’ kusuk’umaj jun utzalaj wa’im jeri’  jacha  qas  kraj  chrech  ri  utat.  15K’atek’uri’  ri  Reb’eka  kuk’ama’  ri  utzalaj  taq  ratz’yaq  ri  Esa’u, ri nab’e’al ral, ri je’likalaj taq ratz’yaq che k’o pa ja e kukoj chrech ri Jakob’, ri ch’i’p  ral.  16Ruk’ ri kitz’umal ri ekisik’ kukoj cho taq ri uq’ab’ e cho ri uqul.  17K’atek’uri’ ri utzalaj  wa e ri kaxlanwa che xusuk’umaj, kuya pa ri uq’ab’ ri ral Jakob’.  18Kb’e ri are’ ruk’ ri utat e kub’ij chrech: «¡Nutat!». K’atek’uri’ ri utat kub’ij: «Je’ in k’olik  ri’;  At  jachin  ri  at  nuk’ojol?».  19Ri  Jakob’  kub’ij  chrech  ri  utat:  «In  ri  in  Esa’u,  ri  nab’e’al  ak’ojol,  ri  in  xinb’an  jeri’  jacha  ri  xattaqan  chwech,  chatwa’lijoq,  ri  in  kinta’  chawech,  chatt’uyuloq  e  chatija’  ri  chikop  xe’intzukuj  uloq  chawech,  arech  ri  awuxlab’al  kinutewchi’j».   20Ri  Isa’ak  kub’ij  chrech  ri  Jakob’:  «Sib’alaj  aninaq  xatzukuj  uloq  nuk’ojol».  Kub’ij  chrech: «Ri Yahweh, ri Adyos sib’alaj utz xub’an wuk’».  21Ri Isa’ak kub’ij chrech ri Jakob’:  «Chatqeb’ uloq wuk’, arech ri in katinchapo nuk’ojol e kinweta’maj we qas tzij at on man  at taj ri nuk’ojol Esa’u».  22Ri Jakob’ kqeb’ ruk’ ri utat Isa’ak, ri are’ kuchapo e kub’ij: «Ri ach’ab’al are uch’ab’al ri  Jakob’, tek’ut ri’ ri aq’ab’ are’ uq’ab’ ri Esa’u».   23Man  kuch’ob’  ta  uwach  ri  are’  rumal  rech  che  ri  uq’ab’  k’o  taq  rismal  jeri’  jacha  ri  uq’ab’ ri rachalal Esa’u, k’atek’uri’ kutewchi’j ri are’.  24Kub’ij chrech: «La qas at ri nuk’ojol  Esa’u?».  K’atek’uri’  kub’ij:  «Je’,  in».  25K’atek’uri’  kub’ij:  «Chaqib’isaj  uloq  chwech  nuk’ojol  arech  ri  in  kintij  ri  chikop  xa’tzukuj  uloq  e  arech  ri  wuxlab’al  katutewchi’j  kanoq».  Ri  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI GENESIS

35

Isa’ak,  xuqib’isaj  e  ri  are’  xutijo,  xoquje’  xuk’am  ub’ik  ri  amaja’  chrech  e  ri  are’  xuqumuj  rech.   26Ri  utat  Isa’ak  kub’ij  chrech:  «¡Chatqib’  uloq  wuk’,  e  chinatz’umaj  b’a’  nuk’ojol!».  27Kqib’ are’ ruk’ e kuq’aluj ri utat e ri are’ kuna’ ri ruxlab’ ratz’yaq. Kutewchi’j ri are’ ruk’  taq we tzij ri’: «Jeri’ ri  ruxlab’ ri nuk’ojol jacha ruxlab’ jun utzalaj ulew che utewchi’m ri  Yahweh.  28¡Chuya’  b’a’  ri  Dyos  chawech  ri  uxaqk’aj  ri  kaj  e  ri  uchomal  ri  ulew,  chuya’  b’a’  chawech sib’alaj triko e sib’alaj amaja’!  29¡Chatkipatanij b’a’ ri winaq, chexuki’ b’a ri tinimit chawach! Ri at, at ajaw chkiwach ri  e’awachalal.  ¡Chexuki’  chuwach  ri  eral  ri  anan!  Saqkyaq  rech  ri’  ri  jachin  katukyaqsaqarisaj  ri  at,  ¡Tewchib’al rech ri are’ ri katutewchi’j ri at!».  30Ri  Isa’ak  aretaq  chi’  xtewichi’tajik  ri  Jakob’  rumal,  e  chi  arechi’  xel  ub’i  ri  Jakob’  chuwach ri utat Isa’ak, xopan ri rachalal Esa’u che utzukuxik uloq ri jun chikop.   31Ri  are’  kusuk’umaj  jun  utzalaj  wa’im  e  kuk’am  ub’i  chrech  ri  utat.  Kub’ij  chech:  «¡Chatwa’lijoq  nutat  e  chatija’  b’a’  ri  chikop  xutzukuj  uloq  ri  ak’ojol,  arech  ri  awuxlab’al  kinutewchij kanoq!». 32Ri utat ri Isa’ak kuta’ chrech: «¿At jachin ri at?». Kub’ij ri are’: «In ri  in nab’e’al ak’ojol Esa’u».   33K’atek’uri’ ri Isa’ak kpe jun nim xib’rikil chrech e kub’ij: «¿Jachin k’u ri jun ajtzukunel  che xutzukuj uloq jun chikop pa ri ulew e xuk’am uloq chwech? ¡Ri in xinwa’tajilk, xintij  ronojel aretaq chi’ ri at maja katpetik e ri in xintewchi’j ri are’, ri are’ xinutewchi’j e kkanaj  kan ri’ ruk’ ri tewchi’b’al!».   34Aretaq  chi’  ri  Esa’u  kuta’  ri  utzij  ri  utat,  k’a  upuchi’  kuraqaqej  uchi’  ruk’  sib’alaj  chuq’ab’  e  kub’ij  chrech  ri  utat:  «¡Xoquje’  ri  in  chinatewchi’j  nutat!».  35K’atek’uri’  ri  are’  kub’ij: «Ri awachalal xpe ruk’ keb’ upalaj e xuk’am ub’i ri atewchi’b’al».   36Ri  Esa’u  kub’ij:  «¿La  rumal  k’uri’  che  ri  ak’ojol  ub’i  Jakob’  che  kamul  ruk’  weri’  k’o  uchuq’ab’  chnuwach?  ¡Ri  are’  xruk’aj  ub’ik  ri  nunab’e’alil  e  ukamik  ri’  ri  are’  xruk’aj  chi  ub’ik ri nutewchib’al! K’atek’ut ¿la man k’o ta jun tewchi’b’al kaya’ kan chwech ri in?». 37Ri  Isa’ak  kub’ij  chrech  ri  Esa’u:  «Ri  in  xinkoj  kan  ri  are’  ajaw  chawech,  xe’inya’  kan  chrech  konojel ri erachalal e’upataninel, ri in xinya’ kan chrech sib’alaj utriko e ramaja’. ¿Jas k’uri’  ri kinb’an na in chawech nuk’ojol?».   38Ri  Esa’u  kub’ij  chrech  ri  utat:  «¿La  man  k’o  ta  chi  jun  atewchi’b’al  nutat?  ¡Chinatewchi’j xoquje’ ri in nutat!». K’atek’uri’ ri Esa’u kutzaqopij oq’ej.   39Ri utat Isa’ak kub’ij:  «Ri at, ri awachoch naj ri’ kk’oji’ wi chuwach ri uchomal we taq ulew ri, naj ri’ kk’oji’ wi  chrech ri xaqk’aj rech we kaj ri’.  40Ri  at  kk’oji’  ak’aslemal  ri’  ruk’  ri  ach’ich’  rech  ch’o’j,  kapatanij  na  ri’  ri  awachalal.  K’atek’ut  aretaq  chi’  ri  at  katto’tajik  pa  ri  uq’ab’,  kapaq’ij  ri’  ri  uche’lal  upatanaxik  chrij  uwi’ ri aqul».  41Ri  Esa’u  kretzelaj  uwach  ri  Jakob’  rumal  ri  tewchi’b’al  che  xuya’  ri  utat  chrech  e  kuchomaj: «Man naj ta chi wa’ apanoq kopan ri q’ij che ri uj kqak’aslemaj ri k’axk’ol rumal  ri ukamikal ri nutat. K’atek’uri’ kinkamisaj na ri’ ri wachalal Jakob’».   42Xya’  ub’ixik  chrech  ri  Reb’eka  ri  jetaq  utzij  ri  Esa’u  ri  nab’e’al  ral,  ri  are’  kusik’ij  ri  Jakob’, ri ch’i’p ral e kub’ij chrech: «Ri awachalal Esa’u kraj katukamisaj.  43Kamik ri’ wal,  chatatab’ej  chik  ri  nutzij:  Chatanimajoq  ub’ik,  jat  pa  ri  rachoch  ri  wachalal  Lab’an  pa  ri  Haran.  44Katkanaj  kan  chila’  ruk’  ri  are’  keb’  oxib’  q’ij  chi  k’ate’  kq’ax  na  ri  royowal  ri  awachalal,  45chi k’ate’ kq’ax na ri riwal ri awachalal chawij at e che kusach pa ranima’ ri  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI GENESIS

36

jastaq che xab’an chrech; k’atek’uri’, ri in kintaq ub’i ak’amik ri’ arech kattzalej uloq jela’.  ¿Jas k’uche ri’ che ri in, kixintzaqo ix keb’ chi xa pa jun q’ij?».    Ri Isa’ak kutaq ub’i ri Jakob’ pa ri rachoch ri Lab’an

46Ri  Reb’eka  kub’ij  chrech  ri  Isa’ak:  «Ri  in,  itzel  kinwilo  che  naqaj  in  k’o  wi  chkech  ri 

e’umi’al  ri  Het.  We  ri  Jakob’  kk’uli’  ruk’  jun  chkech  ri  e’umi’al  ri  Het,  che  ejacha  ejujun  chkecch ri e’umi’al we jun tinimit ri’, ¿jas upatan ri’ kink’asi’ chi na ri in?». 

281Ri  Isa’ak*42  kusik’ij  ri  Jakob’,  kutewchi’j  ri  are’  e  ktaqan  chrech:  «Mak’am  jun  ixoq  chkixo’l ri e’umi’al ri Kana’an.  2¡Chatwa’lijoq! Jat ub’i pa ri Paddan Aram pa ri rachoch ri  B’etu’el, ri utat ri anan e chatzukuj jun ixoq jela’ chkixo’l ri e’umi’al ri Lab’an che uxib’al ri  anan.  3Chatutewchi’j b’a’ ri at Ri Sadday, chatuk’yarisaj b’a’, chub’ana’ b’a’ chawech at jun  mulin  ib’  chkech  jetaq  siwantinimit.  4Chuya’  b’a’  chawech  e  chkech  ri  awija’lil  ri  utewchi’b’al ri Ab’raham arech ri at katokik rajaw puwi’ we tinimit jawije’ at jeqel wi e che  are ri Dyos xya’ow chrech ri Ab’raham».   5Ri Isa’ak kresaj ub’i ri Jakob’ e ri are’ kb’e pa ri Paddan Aram pa ri rachoch ri Lab’an,  che uk’ojol ri B’etu’el ri ajarame’o e che uxib’al ri Reb’eka, ri kinan ri Jakob’ e ri Esa’u.    Jun chik uk’ulanem ri Esa’u 6Ri Esa’u xrilo che ri Isa’ak xutewchi’j ri Jakob’ e che xutaq ub’i ri are’ pa Paddan Aram 

arecha’  ri  are’  ku’tzukuj  jun  ixoq  jela’  e  aretaq  chi’  xutewchi’j  xtaqan  chrech  weri’:  «Mak’am koq jun ixoq chkixo’l ri e’umi’al ri Kana’an».  7E ri Jakob’ xunimaj ri kitzij ri utat  unan  e  xb’e  pa  ri  Paddan  Aram.  8Ri  Esa’u  kuch’ob’o  che  ri  utat  itzel  ke’ril  ri  e’umi’al  ri  Kana’an,  9k’atek’uri’ kb’e pa ri rachoch ri Isma’el e kuk’am jun ixoq chik –jun chik rumal  rech  che  ek’o  enik’aj  ixoqib’  chik  ruk’  ri  are’–  xuk’am  ri  Malalat,  umi’al  ri  Isma’el,  che  uk’ojol ri Ab’raham e che ranab’ ri Neb’ayot.    Ri richik’ ri Jakob’ 10Ri Jakob’ kuya’ kan ri B’erseb’a e kb’e pa ri Haran.  11K’atek’uri’ kopan pa jun k’olb’al, 

kkanaj kan chila’ jawije’ kuq’axej wi ri aq’ab’ rumal rech che xqaj uwach ri q’ij. Kuk’am koq  jun chkech ri ab’aj che k’o pa ri k’olb’al chila’, kukoj che uch’akat e kwar pa we k’olb’al ri’.   12K’atek’uri’ k’o jun richik xub’ano. K’o jun q’am tak’al cho ri uwachulew e kopan k’a ri  kaj e ri e’ranjelib’ ri Dyos kepaqi’k e keqaj uloq chuwach.   13K’atek’uri’ ri Yahweh tak’al chuwach ri q’am e kub’ij chrech ri are’: «In ri in Yahweh, ri  Udyos  ri  amam  Ab’raham  e  ri  Udyos  ri  Isa’ak.  Ri  ulew  jawije’  at  q’oyol  wi  at,  kinya’  na  chawech e chkech ri awija’al. 14Ri awija’al ejeri’ jacha ri upoqlaj ri ulew, kajopij na awib’ ri’  pa ri uqajib’alq’ij e pa ri relb’alq’ij, pa ri rikyaq’ab’ ri relb’alq’ij e pa ri utak’alib’al ri q’ij e  konojel  ri  ejuq’at  ek’o  chuwachulew  ketewchi’tajik  na  ri’  rumal  awech  at  e  rumal  ri  e’awija’al.  15Ri  in,  kink’oji’  ri’  awuk’,  katink’ol  na  ri’  pa  ronojel  k’olb’al  jawije’  katb’e  wi,  k’atek’uri’  ri  in  katink’am  chi  na  jumul  ri’  pa  we  tinimit  ri’,  rumal  rech  che  ri  in  man  katinya’ ta kan ri’, chi k’ate’ xb’antaj na wumal ri jastaq che xinb’ij chawech ri’».   16Ri  Jakob’  kk’astajik  e  kub’ij:  «¡Qastzij  nak’ut,  ri  Yahweh  k’o  pa  we  k’olb’al  ri’  e  ri  in  man weta’m  taj!».  17Ri  are’  kuxib’ij  rib’  e  kub’ij:  «¡Wa’  we k’olb’al  ri’  jun  nimalaj xib’rikil  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI GENESIS

37

wa’! ¡Rachoch ri Dyos wa’ e rokib’al ri kaj wa’!». 18Kwa’laj ub’ik aq’ab’il, kuk’am ub’i ri ab’aj  che xukoj chrech uch’akat, kuch’elej ub’ik e kutak’ab’a’ kanoq jeri’ jacha jun takalik ab’aj e  kuchojej ri ole’o puwi’. 19We k’olb’al ri’ kukoj ub’i B’etel, k’atek’ut ri ojer kanoq ub’i Saqil.  20Ri Jakob’ kub’ij we taq tzij ri’: «We ri Dyos kk’oji’ wuk’ e kinuk’ol pa we jun b’e tajin  kinb’in  wi  ri’,  we  kuya’  ri  nukaxlanwa  che  kintijo  e  ri  jetaq  watz’yaq  kinkojo,  21we  utz  nuwach kintzelej na pa ri rachoch ri nutat, ri Yahweh are’ Nudyos ri’;  22e we jun ab’aj ri’  che ri in kintak’ab’a’ kanoq jacha jun tak’alik ab’aj, kux wa’  Rachoch ri Dyos, e ronojel ri  jastaq che kaya’ na ri’ chwech ri in, qastzij kintoj na ri’ ri ulajuj rajil chawech».    Ri Jakob’ kpe pa ri rachoch ri Lab’an

291Ri Jakob’ kumajij ub’e e kb’e pa ri kitinimit ri e’ralk’uwa’l ri Relb’alq’ij.  2K’atek’uri’ kril  jun k’uwa’ pa ri ulew e chunaqaj we k’uwa’ ri ek’o oxib’ jupuq’ chij ekotolik; pa we k’uwa’  ri’  kkitij  kijoron  ri  ejupuq  taq  awaj,  k’atek’ut  ri  ab’aj  che  kutz’apij  ri  k’uwa’  jun  nimalaj  ab’aj.  3Aretaq chi’ konojel ri ejupuq taq awaj kkimulij kib’ chuchi’ ri k’wa’, kch’ikmäxik ri  ab’aj, kkitij ri kijoron ri chikop, k’atek’uri’, kokisax chi kan jumul ri ab’aj puwi’ ri uchi’ ri  k’uwa’.   4Ri  Jakob’  kuta’  chkech  ri  e’ajyuq’ab’:  «Ix  wachalal,  jawije’  kixpe  wi  ri  ix?».  K’atek’uri’  kkib’ij  ri  e’are’:  «Ri  uj,  uj  ajharan».  5Kub’ij  chkech:  «¿La  iweta’m  uwach  ri  Lab’an  che  uk’ojol ri Nahor?». —«Je’, ri uj qeta’m uwach».   6K’atek’uri’ kuta’ chkech: «¿La utz uwach?». Kkib’ij: «Utz uwach, e chanim ri’ ri umi’al  Rakel  petinaq  uloq  ruk’  jupuq  uchij».  7Ri  Jakob’  kub’ij:  «Chanim  ri’  k’o  na  ri  q’ij,  maja’  kuriqo  che  keyak  ub’i  ri  jupuq  taq  awaj.  Chiya’a’  b’a’  kijoron  ri  chikop  e  chixtzelej  pa  ri  ulew». 8K’atek’ut kkib’ij: «Man kujkowin taj kqab’an weri’ we maja’ kepe konojel ri ejupuq  taq  awaj,  aretaq  chi  ek’o  chi  konojel  kqach’ikmej  ri  ab’aj  chuchi’  le  k’uwa’;  k’atek’uri’  kqaya’ ri joron chkech ri chikop».  9Kch’aw na kuk’, aretaq chi’ ri Rakel kopan ruk’ ri jupuq uchij  rech ri utat, rumal rech  che  ri  are’  ajyuq’.  10Aretaq  chi’  ri  Jakob’  kril  ri  Rakel  che  umi’al  ri  Lab’an,  e  kril  ri  jupuq  uchij ri rikan Lab’an, kqeb’ ukoq, kuch’ikmej ub’i ri ab’aj puwi’ ri uchi’ ri k’uwa’ e kuya’ ri  joron chkech ri ujupuq ri rikan Lab’an.   11Ri Jakob’ kutz’umaj ri Rakel k’atek’uri’ kutzaqopij oq’ej.  12Kub’ij chrech ri Rakel che ri  are’ e’achalaxik ruk’ ri utat e che ral ri Reb’eka. Ri are’ kaxak’inik che ub’ixik weri’ chrech  ri  utat.  13Aretaq  chi’  kuta’  ri  Lab’an  che  ri  Jakob’  are  umi’al  ri  ranab’,  kaxak’inik  che  uk’ulaxik,  kuq’aluj,  sib’alaj  kutz’umaj  e  kuk’am  ub’i  pa  ri  rachoch.  K’atek’uri’,  ri  Jakob’  kucholej ub’ixik chrech ronojel ri jastaq.  14E ri Lab’an kub’ij chrech: «¡Je’ nak’uri’, ri at, at  nub’aqil e at nutyo’jal!», k’atek’uri’ ri Jakob’ kkanaj kan chila’ ruk’, chi ronojel jun ik’.    Ri keb’ ukulanem ri Jakob’ 15K’atek’uri’  ri  Lab’an  kub’ij  chrech  ri  Jakob’:  «¿La  xa  rumal  k’ut  che  ri  at,  at  wachal, 

kinapatanij  ri’  e  man  k’o  ta  jun  jas  uwach  kinya’  chawech?  Chaya’  b’a’  ub’ixik  chwech  ri  tojb’al aq’ij kinb’ano».   16K’atek’uri’ ri Lab’an ek’o keb’ umi’al: ri nab’e’al ub’i Li’a  e ri uchaq’ ub’i Rachel.  17Ri  Li’a k’o ki’ taq uwoq’och, k’atek’ut ri Rakel je’lik kka’yik  18e ri Jakob’ kuloq’oq’ej ri Rakel,  xa jek’uri’ kub’ij: «Katinpatanij na wa’ wuqub’ junab’ rumal rech ri Rakel ri ko’lik ami’al».  19Ri  Lab’an  kub’ij:  «Are  utz  ri’  kinya’  ri  are’  chawech  chuwach  kinya  chrech  jun  kaxlan  winaq; chatkanaj kan b’a’ pa we wachoch».  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI GENESIS

38 20K’atek’uri’ ri Jakob’ kupatanijk wuqub’ junab’ rumal ri Rakel, e kuna’o che sib’alaj k’i 

q’ij rumal rech che sib’alaj kuloq’oq’ej ri are’. 21K’atek’uri’, ri Jakob’ kub’ij chrech ri Lab’an:  «¡Chaya’  b’a’  ri  wixoqil  chwech  rumal  rech  che  xtz’aqat  ri  taq  junab’  arech  ri  in  kink’uli’  ruk’!».   22Ri Lab’an ke’umulij konojel ri winaq ajil tz’aqat rech ri k’olb’al e kuya’ jun nim wa’im  chkech.  23K’atek’ut, chaq’ab’, kuk’am ub’i ri umi’al Li’a e kuya’ ri are’ chrech ri Jakob’; e ri  are’  kkotz’i’  ruk’  are’.  24Ri  Lab’an  kuya’  ri  umokom  Silpa  chrech  ri  umi’al  Li’a  rech  kokik  umokom ri are’.   25Ksaqarik e k’atek’uri’ xiltajik che are’ ri Li’a. Ri Jakob’ kub’ij chrech ri Lab’an: «¿Jas ri  xab’an chwech? ¿La man rumal ta ri Rakel xatinpatanij ri in? ¿Jasche xinasub’u?».   26Ri  Lab’an  kub’ij  chrech:  «Man  utz  taj  rilik  pa  we  qatinimit  ri’  jun  k’ulanem  rech  ri  chaq’xel we maja’ kk’uli’ ri nab’e’al.  27K’atek’ut, chak’isa’ we jun xmano rech we ak’ulanem  ri’ e xojuqe’ kinya’ na ri’ chawech ri jun chik e ri utojb’alil kinapatanij wuqub’ junab’ chi  na».   28Ri Jakob’ kub’an weri’: kk’is ri jun xmano rech ri uk’ulanem e ri Lab’an kuya’ ri umi’al  Rakel  che  rixoqil.  29Ri  Lab’an  kuya’  chrech  ri  umi’al  Rakel  ri  mokom  B’ilha  arech  kokik  umokom.  30Ri  Jakob’  kkotz’i’  ruk’  ri  Rakel  e  nim  kuloq’oq’ej  ri  are’  chuwach  ri  Li’a;  kpatanajik pa ri rachoch ri rikan wuqub’ junab’ chi na.    Ri e’uk’ojol ri Jakob’ 31Ri Yahweh krilo che ri Li’a man kloq’oqex taj e xuya’ chrech kalk’wa’lanik, k’atek’ut ri 

Rakel mencho’r winaq.   32Ri  Li’a  yawab’  ixoq  chik  e  kril  uwach  jun  ral  che  kukoj  ub’i’  Rub’en,  rumal  rech  che  kub’ij: «Ri Yahweh xril ri k’ax kinriqo; kamik ri’ ri wachajil kinuloq’oq’ej na ri’ ri in».   33Ri are’ yawab’ ixoq chi jumul e kril uwach jun ral; kub’ij: «Ri Yahweh xuto che ri in,  man kinloq’oq’ex taj, xa jek’uri’ xuya’ chwech we are’ ri’»; k’atek’uri’ kukoj ub’i’ Sime’on.   34Ri  are’  yawab’  chi  jumul  e  kril  uwach  jun  ral;  kub’ij:  «we  jumul  chik  ri’,  ri  wachajil  kinrilij ri’ rumal rech che oxib’ chi uk’ojol nuya’om chrech»,  k’atek’uri’ kukoj ub’i’ ri are’  Levi.   35K’atek’uri’  ri  are’  yawab’  chi  jumul  e  kril  uwach  jun  ral;  kub’ij:  «We  jumul  chik  ri’  kinya’ na ri’ uq’ijil ri Yahweh»; rumal k’u wa’ kukoj ub’i’ Juda. K’atek’uri’, man k’o ta chi jun  ak’al kril uwach.  301Ri  Rakel  krilo  che  man  k’o  ta  jun  ralk’uwa’l  kuya’  chrech  ri  Jakob’,  e  ri  are’  achixom  ruk’  ri  ratz  e  kub’ij  chrech  ri  Jakob’:  «¡Xoquje’  chwech  in  che’aya’  b’a’  wal  on  ri  in  kinkamik!». 2Ri Jakob’ kpe royowal ruk’ ri Rakel e kub’ij chrech: «La in k’o in pa ri uk’olb’al  ri  Dyos  che  man  xuya’  ta  chawech  at  ixoq  katalk’uwa’li’anik».  3Ri  Rakel  kub’ij:  «K’olik  ri  numokom  B’ilha.  ¡Chatk’ol  b’a’  ruk’  ri  are’  e  kril  b’a’  na  uwach  ri  ral  cho  taq  ri  waqan,  arecha’ ruk’ ri are’ ri in xoquje’ k’o wal!».  4Kuya’  ri  umokom  B’ilha  chech  je’  jas  rixoq  e  ri  Jakob’  kkotz’i’  ruk’  ri  are’.  5Ri  B’ilha  yawab’ ixoq chik e kril uwach jun uk’ojol ri Jakob’.   6Ri Rakel kub’ij: «Ri Dyos xub’an q’atb’altzij chwech, xuta’ ri nutzij e xuya’ wal»; rumal  k’u weri’ Dan ub’i’ ri are’ kukojo.   7Ri  B’ilha  ri  umokom  ri  Rakel  yawab’  ixoq  chi  jumul  e  kril  uwach  jun  ukab’  uk’ojol  ri  Jakob’.  8Ri Rakel kub’ij: «Ri in kinch’o’jin ruk’ ri watz e ri ch’o’j ri’ uch’o’j ri Dyos e in, ri in  ch’akaninaq»; k’atek’uri’, Neftali ub’i ri ak’al kukojo.  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI GENESIS

39 9Aretaq  chi’  ri  Li’a  krilo  che  man  k’o  ta  chi  jun  ral,  kuk’am  ri  umokom  Silpa  e  kuya’ 

chrech ri Jakob’ je’ jas rixoqil.  10Ri Silpa, ri umokom ri Li’a kril uwach jun uk’ojol ri Jakob’.  11Ri Li’a kub’ij: «¡Utzalaj ch’akoj!». K’atek’uri’ Gad ri ub’i’ ri ak’al kukojo.   12Ri  Silpa,  ri  umokom  ri  Li’a  kuya’  chrech  ri  Jakob’  jun  ukab’  uk’ojol.  13Ri  Li’a  kub’ij:  «¡Utzil  chwech  in!,  rumal  rech  che  ri  ixoqib’  nimalaj  utzil  kya’  na  ri’  chwech»;  tek’uri’  Asher ri ub’i’ ri ak’al kukojo.  14Pa ri taq q’ij che kq’atik ri triko, ri Rub’en kutzukuj pa ri ulew jujun taq uwach rech  loq’oq’eb’al uk’ux, e kuk’am uloq weri’ chrech ri unan Li’a.  Ri Rakel kub’ij chrech ri Li’a:  «Chaya’  b’a’  chwech  jujun  uwach  ri  loq’oq’eb’al  uk’ux  ri  awal»,  15k’atek’ut,  ri  Li’a  kub’ij:  «¿La man kub’an ta chawech che ri at xak’am ub’i ri wachajil, e xoquje’ kawaj chik kak’am  ub’i ri taq uwach rech loq’oq’eb’al uk’ux ri wal?». Ri Rakel kub’ij: «Utz ri’ che kkotz’i’ awuk’  chaq’ab’ kamik ri’, k’atek’ut, pa ri uk’exwach kaya chwech ri taq uwach loq’oq’eb’al uk’ux  ri awal».   16Chaq’ab’,  aretaq  chi’  ri  Jakob’  ktzelej  uloq  pa  ri  ulew,  ri  Li’a  kuk’ulu’  ri  are’  e  kub’ij  chrech:  «Rajawaxik  che  katpe  wuk’,  rumal  rech  che  ri  in  xatinloq’o  ruk’  ri  taq  uwach  uloq’oq’eb’al uk’ux ri wal», k’atek’uri’ ri Jakob’ kkotz’i’ ruk’ ri are’ ri jun aq’ab’ ri’. 17Ri Dyos  utz utatab’exik xub’an ri Li’a, ri are’ yawab’ ixoq chik e kril uwach jun uro’ uk’ojol ri Jakob’;  18ri Li’a kub’ij: «Ri Dyos xuya’ chwech ri nutojb’al, rumal rech che ri in xinya’ ri numokom  chrech ri wachajil»; k’atek’uri’, Isakar ri ub’i’ kukojo.   19Ri  Li’a  yawab’  chi  jumul  e  kril  uwach  jun  uwaq  uk’ojol  ri  Jakob’.  20Ri  Li’a  kub’ij:  «Ri  Dyos  xuya’  chwech  jun  utzalaj  sipanik,  we  jumul  chik  ri’,  ri  wachajil  kuya’  na  ri’  nuq’ijil,  rumal rech che ri in xinya’ waqib’ uk’ojol chrech»; Sab’ulon ri ub’i’ kukoj chrech.   21K’atek’uri’, kril uwach jun ali ral e Dina ri ub’i’ kukoj chrech.  22K’atek’uri’ ri Dyos kna’taj ri Rakel chrech, xutatab’ej ri are’ e kujeq ri uchuch upam.  23Ri  are’  yawab’  ixoq  chik  e  kril  uwach  jun  ral;  k’atek’uri’  kub’ij:  «Ri  Dyos  xresaj  ri  nuch’o’j»;  24k’atek’uri’, Jose ub’i’ ri ral kukojo, wa’ weri’ kutz’aqatisaj ub’ixik: «¡Chuya’ b’a’  ri Yahweh chwech jun chik wal!».    Ri uq’inomal ri Jakob’ 25Aretaq chi’ ri Rakel xu’tzir ruk’ ri ral Jose, ri Jakob’ kub’ij chrech ri Lab’an: «Chaya’ b’e 

chwech,  in  arech  kinb’e  ub’ik  pa  ri  wachoch  e  pa  nutinimit.  26Che’aya’  ub’i  chwech  ri  ewixoqil ri kumal ri in xatinpatanij e ri ewalk’uwa’l e kinb’e  ub’ik. Ri at qas aweta’m jas  ub’e ri patanjik xinb’an kan awuk’».  27Ri Lab’an kub’ij chrech: «We ri in, in utz chawach, ri  in  weta’m  rumal  taq  ri  awichik’  che  ri  Yahweh  xinutewchi’j  awumal  ri  at.  28K’atek’uri’  kub’ij:  «¡Chab’ij  chwech  janipa’  ri  atojb’al  e  ri  in  kintoj  na  ri’  chawech!».  29Kub’ij  chrech:  «At  aweta’m  ri  apatanaxik  xinb’ano  e  jas  uk’iyisaxik  ri  aqinomal  xub’an  wuk’  in.  30Ri  ajastaq k’olik aretaq chi’ maja’ kinpe in, xa jub’iq’, k’atek’uri’, kamik ri’ sib’alaj xnimarik, e  ri  Yahweh  xatutewchi’j  chuxe’  ri  waqan.  Xa  jek’uri’  ¿jumpa  k’u  kinchakuj  in  ri’  ri  utizil  e  kintoq’ob’isaj uwach ri wachoch?».  31Ri Lab’an kub’ij: «¿Jas rajawaxik kintoj in chawech?».  Ri Jakob’ kub’ij: «Ri at, man k’o ta jun jastaq katoj chwech. We ri at kb’an chwech weri’,  kinb’ij chawech ri’, ri in kinyuq’uj chi na jumul wa’ ri jupuq taq achikop».  32«Kamik ri’, kinb’e na ri’ chkixo’l ri jupuq taq achikop. Chacha’a’ b’a’ chkixo’l konojel ri  chij  e  ri  k’isik’  che  q’eq  e  xepxe’l  kij.  E  are  na  k’uwa’  ri  nutojb’al,  33e  ri  k’utb’al  nuq’ijil  e  q’atb’altzij chwech, aretaq chi’ ri at, katpe na chwe’q kab’ij che rilik ri nutojb’al, e konojel  ri  man  xepxe’l  ta  kij  chkixo’l  ri  ek’isik  on  man  q’eq  ta  rij  chkixol  ri  echij,  are  na  k’uri’  ri  welaq’am».  34K’atek’uri’, ri Lab’an kub’ij: «Utz nak’uri’; b’antajoq b’a’ jacha ri kab’ij».  35Pa  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI GENESIS

40

we  jun  q’ij  ri’,  ke’utaso  ri  e’ama’  taq  k’isik  che  jaspya  kij  on  che  xepxe’l  kij  e  konojel  ri  e’ati’t k’isik che xepxe’l kij on che k’o saqsoj kismal, xoquje’ konojel ri e’ati’t taq chij che  q’eq kij, e xe’ujach chkech ri e’uk’ojol  36k’atek’uri’ kukoj oxib’ q’ij rech b’e chuxo’l ri are’ e  ri Jakob’. E ri Jakob’ ke’uyuq’uj ri chikop che xetastaj kanoq chkixo’l ri e’ujupuq ri Lab’an.  37Ri Jakob’ kuk’am ub’i jujun taq  utux k’ak’ che’ rech alamo, almendro e rech saq’ul, e  kuq’at ri ujume’tal arech kq’alajin uloq ri usaqil ri che’, xuch’anab’a uloq ri usaqil upam ri  taq che’. 38Kukoj ri taq che’ ri’ che xuch’anab’a, chkiwach ri echikop pa ri uk’olb’al ri echa’,  pa ri uk’olb’al uqumub’al joron, e ri chikop kkq’anla’ kib’ aretaq chi’ kepetik che utijik ri  kijoron. 39Kkq’anla’ kib’ aretaq chi kkil ri taq che’ e xa jeri’ ke’alax e’alaj taq nuch’ awaj che  xepxe’l kij.   40K’atek’uri’, ri Jakob’, ke’ utas ri e’ati’t taq chij e ke’ukoj kuk’ e’ama’ taq chij che q’eq kij  on jaspya kij, e xe’utas ri jupuq taq uchikop, man xe’uxol taj kuk’ ri erech ri Lab’an. Xajek’i’,  ri are’ xk’oji’ ri taq ujupuq che ma ke’uk’am ta b’i kuk’ ri e’ujupuq ri Lab’an.  41K’atek’uri’,  aretaq chi’ ri chikop kkq’anisaj ki’b’, ri Jakob’ kukoj ri taq che’ chkiwach pa ri k’olb’al taq  echa’, arech kkirik kib’ rumal ri taq che’.  42Aretaq chi’ ri echikop ketuqa’rik, man kukoj taj  ri taq che’, e rumal weri’ ri etuqa’r taq chikop e rech ri Lab’an, e ri eko taq chikop erech ri  Jakob’.  43Ri  achi  ri’,  sib’alaj  xk’oji’  uq’inomal,  sib’alaj  uchikop,  emokom  epataninelab’,  kameyos e b’urix.    Ri Jakob’ kanimajik ub’ik

311Ri Jakob’ kuto che ri e’uk’ojol ri Lab’an kkib’ij: «Ri Jakob’ xuk’am ub’i’ ronojel ri ujastaq  ri qatat e ri are’ ruk’ ri uq’inomal ri qatat xub’an ronojel ri uq’inomal e k’ax xub’an chrech  ri  qatat  rumal  weri’».  2Ri  Jakob’  kril  ri  upalaj  ri  Lab’an  che  man  je  ta  chi  ruk’  jacha  ri  ub’anom kanoq.   3K’atek’uri’ ri Yahweh kub’ij chrech ri Jakob’: «Chattzelej ub’ik pa ri kitinimit ri e’atat,  pa ri atinimit e ri in kink’oji’ ri’ awuk’».   4Ri  Jakob’  ke’usik’ij  ri  Rakel  e  ri  Li’a  che  ek’o  pa  ri  ulew  jawije’  ekekanajinaq  wi  ri  ejupuq taq uchikop,  5k’atek’uri’, kub’ij chkech: «Ri in kinwilo che ri upalaj ri itat man je ta  chi ri’ wuk’ je’ jas ri ub’anon kanoq, k’atek’ut ri Udyos ri nutat k’o wuk’.  6Ri ix iweta’m che  ri in nupatanim ri itat ruk’ ronojel nuchuq’ab’.  7Ri itat xretz’b’ej nuwach, ujalom chik lajuj  mul ri nutojob’al, k’atek’ut ri Dyos man xuya’ ta b’e chrech arech kub’an ri itzel chwech.  8Ronojel mul we ri are’ xub’ij: “Ri atojb’al are ri chikop che xepxe’l kij”; konojel ri chikop  ka’lax  ri  kal,  xepxe’l  kij;  e  we  kub’ij  chik  :  “ri  atojb’al  are  ri  chikop  che  k’o  juch’  chkij”,  konojel  ri  chikop  ka’lax  ri  kal  ruk’  kijuch’,  9xa  jek’uri’  che  ri  Dyos  xumaj  ri  jupuq  tat  uchikop chrech ri itat e xuya’ chwech in.   10K’atek’uri’ aretaq chi’ kiq’ijil ri echikop che keqaj kib’, xinyak ri nuwoq’och, k’atek’uri’,  xinwil pa jun wichik’ che ri e’ama’ k’isik’ maja’ kkiriq kib’,  ri e’are’ ejuch’ on exepxe’l  11e  xub’ij chwech ri anjel rech ri Dyos pa ri jun wichik’ ri’: “Jakob’”, ri in xintzalejisaj uwach ri  nutzij  chawech,  in  k’olik  ri’.  12Xub’ij  chwech:  “Chayaka’  ri  awoq’och  e  kawil  na  ri’  che  konojel ri e’ama’ che ke’aq’an chkij ri taq jupuq ejuch’talik e exepxe’l; rumal rech che ri in  wilom ronojel ri jastaq che ub’anom ri Lab’an chawech. 13In ri Indyos rech ri B’etel, jawije’  xakoj wi ri ole’o puwi’ ri jun tak’alik ab’aj e jawije’ xajikib’a ub’ixik jun tzij chwech. Kamik  ri’ chatwa’lijoq, chatel ub’i pa we tinilit ri’ e chattzelej pa ri atinimit”».  14Ri  Rakel  e  ri  Li’a  kkib’ij  chrech:  «Ri  uj  ¿la  k’o  na  jun  qak’olb’al  e  jun  qechb’al  pa  ri  rachoch  ri  qatat?  15¿La  man  kujril  ta  ri  uj  uj  jacha  kaxlan  taq  winaq,  rumal  rech  che  xujuk’ayij  e  xutij  ri  saq  qapwaq?  16Xa  je’  nak’uri’,  ronojel  ri  q’inomal  che  ri  Dyos  xumaj  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI GENESIS

41

chech ri qatat, qech uj ri’ e kech ri eqak’uwa’l ri’. Chab’ana’ b’a’ ronojel ri jastaq xub’ij ri  Dyos chawech».  17Ri  Jakob’  kwa’lajik,  ke’u’aq’anisaj  ri  erak’uwa’l  e  ri  erixoqil  chkij  ri  ekameyos,  18e  ke’uyu’uj  b’ik  enab’e  chuwach  konojel  ri  jupuq  taq  awaj,  ronojel  ri  jastaq  che  xuloq’o,  ri  jupuq taq awaj che xuloq’ pa Paddan Aram, arech kb’e ub’i ruk’ ri utat Isa’ak pa ri tinimit  Kana’an.   19Rumal rech che ri Lab’an b’enaq che usokaxik kij ri uchij, ri Rakel kuk’am ub’i ri alaj  taq dyos rech ri utat.  20Ri Jakob’ kusub’u ri ruxlab’al ri Lab’an ri ajarame’o, man xuk’ut taj  che ri are’ kanimaj ub’ik.  21Kanimaj b’ik ruk’ ronojel ri ujastaq, kb’ek, kuq’axej ri nima ja’ e  kusuk’ ub’i ri ub’e pa ri juyub’ Gala’ad.    Ri Lab’an kroqataj ri Jakob’ 22Pa ri urox q’ij, kkib’ix chrech ri Lab’an che ri Jakob’ xanimaj ub’ik.  23Ke’uk’am ub’i ri 

erachalal ruk’, kroqataj ri are’ wuqub’ q’ij pa ri b’e e kuriqa’ pa ri juyub’ Gala’ad.   24Ri  Dyos  kuk’ut  rib’  chuwach  ri  Lab’an  ri  ajarame’o  pa  jun  richik’  chaq’ab’  e  kub’ij  chrech: «K’o mab’ij chrech ri Jakob’, kne’b’a’ jun utz on jun itzel».   25Ri  Lab’an  kuriqa’  ri  Jakob’  che  ukojom  ri  utz’um  ja  pa  ri  juyub’  e  ri  Lab’an  xoquje’  kukoj ri rech are’ pa ri juyub’ Gala’ad.  26Ri Lab’an kub’ij chrech ri Jakob’: «¿Jasche kasub’u’ ri wuxlab’al e che xe’ak’am uloq ri  enumi’al jeri’ jacha echaptal uloq pa ch’o’j?  27¿Jasche che pa awal xab’an weri’, xinasub’u e  man k’o ta xab’ij chwech? ri in ruk’ ki’kotemal ri’ katinjach uloq, ruk’ taq b’ix, ruk’ alaj taq  tz’um e ruk’ taq liras. 28Man xaya’ ta b’e chwech che ri in ke’intz’umaj uloq ri enuk’ojol e ri  enumi’al. ¡Qastzij nak’ut che ri at, at jun chu’jalaj winaq xab’ano!  29Ri in, k’o pa nuq’ab’ e  kinkowinik kinb’an itzel chiwech, tek’ut ri Dyos kech ri itat,  chaq’ab’ xub’ij chwech: “¡Ma  k’o ta jun tzij kab’ij chrech ri Jakob’, kne’b’a’ jun utz on jun itzel”.  30Ri at xatel uloq rumal  rech  che  sib’alaj  kab’isoj  ri  rachoch  atat.  K’atek’ut  ¿jasche  kawelaq’aj  uloq  ri  alaj  taq  nudyos?».  31Ri Jakob’ kub’ij chrech ri Lab’an: «Ri in xinxe’j wib’, xinchomaj che ri at ke’amaj na ri  e’ami’al chwech.  32K’atek’ut, aretaq chi’ katzukuj ri alaj taq adyos e ri jun che  kariq ruk’,  man  kk’asi’  ta  kanoq.  Chkiwach  ri  eqachalal,  chawila’  b’a’  ri  ajastaq  che  k’o  wuk’  e  chak’ama’ ub’ik». Ri Jakob’ man reta’m taj che ri Rakel xrelaq’aj uloq weri’.   33Ri Lab’an ktzukun pa ri tz’um ja rech ri Jakob’, k’atek’uri’, pa ri tz’um ja chik rech ri  Li’a, tek’uri’ pa ri tz’um ja chik kech ri ekeb’ mokom e ma k’o ta jun jastaq kuriqo. Kel uloq  pa ri tz’um ja rech ri Li’a e kok pa ri tz’um ja rech ri Rakel. 34K’atek’uri’ ri Rakel xuk’am ub’i  ri  alaj  taq  dyos,  xukoj  puwi’  ri  uxalma  ri  kameyo  e  xtuyi’  puwi’.  Ri  Lab’an  ktzukun  pa  ri  tz’um ja e man k’o jun jastaq kuriqo.   35Ri  Rakel  kub’ij  chrech  ri  utat:  «Wajaw  mape  awoyowal  che  ri  in  man  kinkowin  taj  kinwa’lajik chawach, rumal rech che ri in, in k’o ruk’ ri nucha’jo’n». Ri Lab’an ktzukun pa  ronojel ri tz’um ja e man kuriq ta ri alaj taq dyos.  36Ri  Jakob’  ktzurtaj  ruk’  ri  Lab’an.  K’atek’uri’  kuch’a’  chrech:  «¿Jas  ri  wetzelal,  jas  ri  numak ri rumal che ri at jewa’ kb’an  chwech?  37Xattzukun pa ronojel ri nujastaq, ¿la k’o  jun  jas  rech  ri  awachoch  xariqo?  ¡Chak’utu’  b’a’  chkiwach  ri  ewachalal  in  e  chkiwach  e’awachalal at e chkib’ana’ b’a’ q’ataltzij paqawi’ uj, ujkeb’!   38Chi pa ri juwinaq junab’ in k’o awuk’, ri achij e ri ak’isik, man k’o ta jumul xkitzaq ri  taq  kal,  e  ri  ama’  taq  chij  rech  ri  ajupuq  man  k’o  ta  jun  xintij  chkech.  39Man  k’o  ta  jun  chikop xkamisax rumal jun koj, in kintojowik ri kesachik; ri at xata utojb’alil chwech ri in,  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI GENESIS

42

we xelaq’ax pa q’ij on chaq’ab’.  40Paq’ij, ri in, k’ax kinb’an cho ri q’ij, chaq’ab’ k’ax kinb’an  cho ri tew e kinb’aqb’a’ ri nuwoq’och rumal ri waram.   41Chi juwinaq junab’ xinb’an pa ri awachoch. Ri in, xatinpatanij kajlajuj junab’ kumal ri  ekeb’ ami’al e waqib’ junab’ kumal ri jupuq taq achikop, e ri at xajal lajuj mul ri nutojb’al.  42We ri Udyos ri nutat, ri Udyos ri Ab’raham, ri rachalaxik ri Isa’ak man k’o ta wuk’, ri at  xinak’yaq na ub’i ri’ ruk’ tolonik nuq’ab’. K’atek’ut ri Dyos,  rilom ri nukosik e ri uchak ri  nuq’ab’ e iwir ch’aq’ab’ xuya’ ri q’atal utzij».    Ri chapb’alq’ab’ chkixo’l ri Jakob’ e ri Lab’an 43Ri Lab’an kub’ij chrech ri Jakob’:  

«Enumi’al wa’ we ixoqib’ ri’, enuk’ojol wa’ we achijab’ ri’, we chij ri’ enuchij wa’, ronojel  ri  jastaq  che  kawilo  ri’,  wech  wa’  ri  in.  K’atek’ut,  kamik  ri’  ¿jas  kinb’an  na  wa’  chkech  ri  enumi’al e chkech ri kal?  44Are utz wa’ chqab’ana’ jun chapb’alq’ab’ chqaxo’l ri in e ri at e  wa’ weri’ jun q’ataltzij wa’ chqaxo’l ri uj uj keb’».  45K’atek’uri’ ri Jakob’ kuk’am ukoq jun ab’aj e kutak’ab’a’ jacha jun takalik ab’aj.  46E ri  Jakob’ kub’ij chkech ri erachalal: «Chisik’a b’a’ ri taq ab’aj». Kkisik’ jetaq ab’aj e kkib’an jun  mulmik ab’aj, k’atek’uri’ kewa’ chila’ puwi’ ri jun mulmik ab’aj.  47Ri Lab’an kukoj ub’i’ we  mulmik ab’aj ri’ Yegar Sahaduta e ri Jakob’ Gale’ed.   48Ri Lab’an kub’ij: «Chkanaj b’a’ we mulmik ab’aj ri’, jeri’ jacha jun q’ataltzij chqaxo’l uj,  uj keb’». Rumal k’uwa’ weri’ kukoj ub’i’ Gale’ed,  49k’atek’uri’ kukoj ub’i’ Mispa rumal rech  che kub’ij: «Chkanaj ri Yahweh laq’b’anel qech, ri in e ri at, aretaq chi’ ri uj man kqil ta chi  qib’.  50We  ri  at  kb’an  itzel  chkech  ri  enumi’al  on  xoquje’  ke’ak’am  b’i  ejujun  chik  ixoqib’  chkiwach  ri  enumi’al,  e  we  man  k’o  ta  jun  winaq  quk’  che  kujilowik,  are  b’a’  ri  Dyos  q’ataltzij chqech ri in e ri at».   51K’atek’uri’ ri Lab’an kub’ij chrech ri Jakob’: «Chawila’ we jun mulmik ab’aj ri’ che in  xinyakowik qech uj, ujkeb’, ri in e ri at, e chawila’ we jun tak’alik ab’aj ri’. 52We jun mulmik  ab’aj ri’ jun q’ataltzij e ri tak’alik ab’aj ri’ jun q’ataltzij che ri in ma kinkowin taj kinq’ax ub’i  chrech we jun mulmik ab’aj ri’ arecha’ kinq’ax awuk’, e xoquje’ che ri at man katkowin taj  katq’ax  uloq  wuk’  in  che  ub’anik  jun  itzel  chomanik chwech.  53Chub’ana’  b’a’  ri  q’atojtzij  chqaxo’l, ri Udyos ri Ab’raham e ri Udyos ri Nahor».   K’atek’uri’, ri Jakob’ kujikab’a’ ri utzij xas rumal ri rachalal ri utat Isa’ak.  54E kub’an jun  tab’al toq’ob’ puwi’ ri juyub’, ke’usik’ij ri erachalal chrech ri wa. Kewa’ik e kekanaj kan jun  aq’ab’ puwi’ ri juyub’.  321Kewa’lajik aq’ab’il e ri Lab’an ke’utz’umaj ri eri’ taq umam e ri e’umi’al e ke’utewchi’j ri  e’are’. K’atek’uri’ kb’ek e ktzalej ub’ik pa ri rachoch.   2K’atek’uri’  ri  Jakob’  kb’e  ub’i  pa  ri  ub’e  e  xe’el  uloq  pa  ri  ub’e  ejujun  taq  anjelib’  che  kech’o’jin  ruk’.  3Aretaq  chi’  ri  Jakob’  kril  weri’  kub’ij:  «¡Are  wa’  we  uk’olb’al  ri  Dyos!».  K’atek’uri’ kukoj ub’i we k’olb’al ri’ Mahanayim.    Ri Jakob’ kusuk’umaj ri riqoj ib’ ruk’ ri Esa’u 4Ri Jakob’ ke’unab’isaj ub’i chuwach ejujun eq’axel utzij chuwach ri rachalal Esa’u, pa ri 

tinimit Se’ir, che rulewal ri Edom.  5Kuya’ ub’i chkech we jun taqanik ri’: «Jewa’ kib’ij na ri’  chrech  ri  wajaw‐Esa’u:  Jewa’  kub’ij  ri  apataninel  Jakob’:  Ri  in  xinijeqel  ruk’  ri  Lab’an  e  xinnajtanik  k’ate’  ri  ukamik  ri’.  6Ri  in  xinloq’  nuwakax  e  nub’urix,  e’alaj  taq  nuchikop,  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI GENESIS

43

enupataninel e enumokom. Ri in kwaj kintaq ub’i ub’ixik we tzij ri’ chrech ri wajaw, arech  ri in kinriq utzil chuwach taq ri awoq’och».  7Ri eq’axel utzij, ketzalej uloq ruk’ ri Jakob’ e kkib’ij chrech: «Ri uj xqariqa’ qib’ ruk’ ri  awachalal Esa’u. Kamik ri’, chi are are’ kape che ak’ulaxik kuk’ juq’o’ (400) achijab’».  8Ri  Jakob’  sib’alaj  kuxib’ij  rib’  e  sib’alaj  kmayowik.  K’atek’uri’  ke’ujacho,  kub’an  keb’  chkech  ri  ejuq’at  uwinaq,  ri  e’alaj  taq  uchikop  e  ri  echom  taq  ujupuq  e  ri  ukameyos.  9Kuchomaj:  «We  ri  Esa’u  kuriqa’  jun  chkech  ri  ejuq’at  e  kch’ojin  kuk’,  ri  jun  chik  juq’at  kkowin na ri’ kanimaj ub’ik».   10Ri  Jakob’  kub’ij:  «Udyos  ri  nutat  Ab’raham  e  Udyos  ri  nutat  Isa’ak,  Yahweh,  at  che  xattaqan  chwech:  “Chattzalej  ub’ik  pa  ri  utinimit  e  pa  ri  rulew  ri  atat  e  ri  in,  in  utz  wa’  kinb’an awuk’”,  11ri in man in utz ta wa’ chuwach ronojel ri taq sipanik e chuwach taq ri  utzil  che  ri  at  xaya’  chwech  che  inapataninel.  Ri  in  xuwi  ri  nuche’  k’olik  aretaq  chi’  xinq’axaj we Jordan ri’, k’atek’uri’ kamik ri’ kinkowin kinjach kiwach e kinb’an keb’ juq’at  chkech  ri  enuwinaq  e  chrech  ri  numeb’il.  12Chinato’o’  b’a’  chuwach  ri  uq’ab’  ri  wachalal  Esa’u, rumal rech che ri in kinxib’ij wib’ chuwach ri are’, wene’ kpetik e ke’uch’ay ri nanxel  kuk’ ri eral.  13At nak’ut xatb’inik: “Ri in kinya’ na ri’ sib’alaj sipanik chawech e kinb’an na  ri’ che ri awija’al ejeri’ jacha ri usanyeb’ ri polow, che man kb’an ta kowinem che rejalaxik  rumal rech che sib’alaj k’i”.  14K’atek’uri’ ri Jakob’ kkanaj kan ri jun aq’ab’ pa we k’olb’al ri’. Chi ruk’ ri ujastaq che  k’o pa uq’ab’ kuk’am koq jujun taq jastaq arech kub’an jun sipanik chrech ri rachalal Esa’u,  15lajujk’al  (200)  k’isik’  e  ejuwinaq  alaj  taq  wakax,  lajujk’al  chij  e  ejuwinaq  taq  karne’r,  16juwinaq lajuj kameyos che ketu’nsanik, ruk’ ri e’alaj taq kal, kawinaq wakax e elajuj taq  ama’ wakax, ejuwinaq at’it b’urix e elajuj ama’b’urix.   17K’i taq jupuq kub’an chkech, ke’ujach chkech ri e’upataninel; chjujunal jupuq ke’uya’  pa jun k’olb’al e kub’ij chkech ri e’upataninel: «Chixnab’ejoq chnuwach e kiya’ kan ixo’l jun  jupuq ruk’ ri jun chik jupuq».   18Chrech ri nab’e ajpataninel kruqcha’nij ub’i we tzij ri’: «Aretaq chi’ ri wachalal Esa’u  katuriqa’ e kuta’ chawech: “¿Jachin ri awajaw? ¿Jawije’ katb’e wi? ¿Jachin ajchaq’e’ ri jupuq  taq  awaj  e’anab’isam  chawach  le’?”.  19Ri  at  kab’ij  na  ri’  chrech:  “Weri’  rech  ri  apataninel  Jakob’, jun sipanik wa’ utaqom uloq chrech ri wajaw Esa’u e ri are’ petinaq uloq chqij”».   20Xoquje’ jewa’ xruqxa’nij chrech ri ukab’, chrech ri urox e chkech konojel ri epataninel  che epetinaq uloq chkij ri ejupuq taq awaj: «Jewa’ kib’ij na ri’ chrech ri Esa’u aretaq chi’  kik’ulaj ri are’ pa ri b’e»;  21e kitz’aqatisaj ub’ixik ri’ chrech: «Tek’uri’, xoquje’ ri apataninel  Jakob’ petinaq uloq chqij».   Ri  are’  qas  xuchomaj:  «In  utz  na  k’uri’  chuwach  ri  are’  ruk’  we  jun  sipanik  che  nab’ejinaq chnuwach, k’atek’uri’, kinopan na k’uri’ chuwach, wene utz kinril na ri’ ri in».  22Xa jek’uri’ kutaq ub’i nab’e ri sipanik chuwach e ri are’ kkanaj kan we jun aq’ab’ ri’ pa ri  tz’um ja.    Ri ch’o’j ruk’ ri Dyos 23Pa we jun aq’ab’ ri’, kwalaj ub’ik, ke’uk’am ub’i ri ekeb’ rixoqilal, ri ekeb’ kimokom, ri 

eju’lajuj  kal  e  kuq’axej  ri  Yab’b’ok  jawije’  k’o  wi  jun  b’e.  24Ke’uk’am  ub’i  ri  e’are’  arech  kkiq’ax ub’i ri nima ja’, e kuk’am ub’i ronojel ri ujastaq k’olik.  25K’atek’uri’ ri Jakob’ kkanaj  kan utukel. 

__________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI GENESIS

44

K’atek’uri’, jun winaq kch’o’jin ruk’ ri are’ chi k’ate’ na ksaqar uwach ulew.  26K’atek’uri’  aretaq chi’ krilo che ma kkowin ta che uqasaxik ri Jakob’, kuch’iyo cho ri utzaltmal ra’ e  xtzuyma’y kanoq ri ub’aqil ra’ ri Jakob’ aretaq chi’ kch’o’jin ruk’ ri jun winaq.   27We jun winaq ri’ kub’ij chrech: «Chinaya’ kanoq rumal rech che kajach’un chi uloq ri  uxe’ kaj», k’atek’ut ri Jakob’ kub’ij: «Ri in man katinya’ ta kanoq we man kinatewchi’j ri at».  28Kuta’ ri jun chik chrech: «¿Jas ri ab’i at?». Kub’ij ri are’: «Jakob’».   29Kub’ij ri jun chik: «Ri at man ab’i ta chik Jakob’, xane kokik ab’i’ Isra’el, rumal rech che  ri at, ko xatk’oji’ chuwach ri Dyos e chkiwach ri achijab’ e at ri xatch’akanik».   30Ri  Jakob’  kuk’ot  uchi’:  «Chab’ij  b’a’  ri  ab’i’  chwech»,  tek’ut,  kub’ij:  «¿Jasche  kata’  ri  nub’i chwech?», k’atek’uri’ kutewchi’j ri are’ chi chila’ ri’.   31Ri  Jakob’  kukoj  ub’i’  we  jun  k’olb’al  ri’  Penu’el,  «rumal  rech  kub’ij  pa  rech  wi,  ri  in  xinwil ri upalaj ri Dyos e koltajinaq ri nuk’aslemal».   32Aretaq  chi’  kwa’laj  uwach  ri  q’ij,  ri  Penu’el  kkanaj  kan  chrij  ri  are’,  k’atek’ut  ri  are’  ktakma’yik  ruk’  ri  utzaltmal  ra’.  33Rumal  k’u  weri’  ri  e’ajisra’el  chi  k’ate’  na  pa  we  q’ij  kamik  ri’,  man  kkitij  ta  ri  ib’och’  ub’i  si’atiko,  rumal  rech  che  xch’aytaj  ri  Jakob’  pa  ri  utzaltmal ra’ pa ri ib’och’ si’atiko.    Ri riqoj ib’ ruk’ ri Esa’u

331Ri  Jakob’  kuyak  ri  uwoq’och  e  kril  ri  Esa’u  che  petinaq  kuk’  juq’o’  (400)  achijab’.  Tek’uri’ ke’ujach ri ak’alab’ chkixo’l ri Li’a, ri Rakel e ri ekeb’ mokom,  2chuwach, ke’ukoj ri  emokom e ri ekal, chkij chik ri e’are’, are chi ri Li’a e ri eral, chkij chik ri e’are’; are ri Rakel  e ri Jose. 3K’atek’uri’, ri are’ knab’ejik, kxuki’ wuqub’ mul chuwach ri rachalal.   4K’atek’ut,  ri  Esa’u  kutij  anim  che  uk’ulaxik  ri  are’,  kuq’aluj  ri  are’,  kuk’yaq  rib’  cho  ri  uqul, kutz’umaj e koq’ik.  5Aretaq chi’ kuyak ri uwoq’och ke’ril ri ixoqib’ e ri ak’alab’ e kuta  chrech: «¿Jas ke’ux ri e’are’ chawech?». Ri Jakob’ kub’ij: «Ri e’are’ e’are la’ ri akalab’ che ri  Dyos xe’uya’ chrech ri apataninel».   6Ri emokom kuk’ ri ekal keqeb’ koq kuk’ e’are’ e kexuki’k.  7Ri Li’a xoquje’ kuk’ ri eral  kqeb’ koq, k’atek’uri’, kexuki’k; pa ri uk’isb’alil keqeb’ koq ri Jose e ri Rakel.  8Ri  Esa’u  kutk’ot  uchi’:  «¿Jas  ri  kawaj  ruk’  ronojel  ri  juq’at  che  xink’ulaj  in?».  Kub’ij:  «Ruk’ wa’ weri’ are kwaj che ri in, kinriq utzil chuwach ri wajaw».   9Ri  Esa’u  kub’ij:  «Ri  in  k’o  sib’alaj  we  la’  wachalal,  chak’olo’  b’a’  ri  jastaq  awech».  10K’atek’ut,  ri  Jakob’  kub’ij:  «Man  je  ta  ri’,  ri  in  kinta’  chawech,  we  xinriq  utzil  chawach,  chak’ama’ b’a’ tza pa ri nuq’ab’ in ri nusipanik ri’. Rumal rech che ri in kinch’o’jin awuk’  jacha  jun  ch’o’j  ruk’  ri  Dyos  e  ri  at  utz  nuk’ulaxik  xab’ano.  11Chak’ama’  b’a’  ri  sipanik  wuk’am  uloq  chawech,  rumal  rech  che  ri  Dyos  utz  ub’anom  chwech  in  e  sib’alaj  jastaq  wech uya’om»; k’atek’uri’  rumal che sib’alaj kuk’omij ruk’ we tzij ri’,  ri Esa’u kuk’am we  sipanik ri’.    Ri Jakob’ kuya’ kan ri Esa’u 12Kub’ij 

ri  Esa’u:  «Chqawa’lisaj  b’i  ri  tz’um  taq  ja  e  jo’  ub’ik,  ri  in  kinb’e  ub’ik  inlaqa’b’anel awech».   13K’atek’ut, ri Jakob’ kub’ij chrech: «Ri wajaw reta’m che ri ak’alab’ intaq laj na e ri in  rajawaxik kinchoman chkech ri chij e ri wakax che tajin kkitunsaj ri taq kal; we ri uj kujb’e  ub’ik, xas xa pa jun q’ij ri’ kekamik ri’.  14Oj b’a  ub’ik ri wajaw, chnab’ejoq b’i chuwach ri  upataninel; k’atek’uri’, ri in nojim wa’ kinb’ek, kinterne’j wa’ ri kaqan ri jupuq taq awaj che  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI GENESIS

45

enab’e chnuwach e ri kaqan ri ak’alab’, chi k’ate’ na kinopan na pa ri rachoch ri wajaw pa  ri Se’ir».  15K’atek’ut, ri Esa’u kub’ij: «¡Ri in kinya’ kan b’a’ awuk’ juq’at winaq che ri epetinaq uloq  wuk’ in!». K’atek’ut ri Jakob’ kub’ij: «¿Jasche k’u wa’ weri’? ¡Xaq xuwi ri’ we in utz chuwach  ri  wajaw!».  16Ri  Esa’u  ktzalej  uloq  pa  we  jun  q’ij  ri’,  kuk’am  uloq  ri  ub’e  pa  ri  Se’ir,  17k’atek’ut ri Jakob’ kb’e ub’ik k’ate’ ri Sukkot, chila’ kuyak jun rachoch e kub’an taq kab’al  chkech ri jupuq taq awaj; rumal k’uri’ kukoj ub’i we k’olb’al ri’, Sukkot.    Ri opanem pa ri Sikem 18Ri  Jakob’  utz  ropanem  xub’an  pa  ri  tinimit  Sikem,  che  k’o  pa  ri  rulew  ri  Kana’an, 

aretaq  chi’  tzelejem  kub’an  chi  pa  ri  Paddan  Aram  uloq,  e  kukoj  ri  utz’um  rachoch  chi  chuwach  apan  ri  tinimit.  19Kuloq’  chkech  ri  e’uk’ojol  ri  Jamor,  ri  are’  che  utat  ri  Sikem,  kutojb’ej ok’al saq pwaq ri ch’aqap ulew jawije’ xukoj wi ri tz’um rachoch, 20tek’uri’, kuyak  jun tab’al toq’ob’ che kukoj ub’i’: «Ri Are’, Uyos ri Isra’el».    Kilaq’axik ri Dina 1Ri Dina, ri ral ri Li’a, xuta chrech ri Jakob’ kel ub’ik arech  keb’erila’ ri e’umi’al ri tinimit. 

2Ri  Sikem,  che  uk’ojol  ri  Jamor  ri  ajjivita,  echb’anel  che  ri  rajawaremal  ri  tinimit,  kril  ri 

Dina,  kuk’am  ub’ik,  kkotz’i’  ruk’  e  kub’an  k’ax  chrech.  3K’atek’ut,  ri  ranima’  xb’e  ruk’  ri  Dina, che umi’al ri Jakob’, kuloq’oq’ej ri ali e kch’aw ruk’ arecha’ kukoj uk’u’x.   4Ri Sikem kch’aw ruk’ ri utat Jamor e kub’ij chrech: «Chak’ama’ we ali chwech ri’ arech  kokik  wixoqil».  5Ri  Jakob’  kuta  utzijol  che  xb’an  k’ax  chrech  ri  umi’al  Dina,  k’atek’ut  ri  e’uk’ojol are ek’o pa yuq’ ruk’ ri jupuq taq awaj, e ri Jakob’ man k’o ta jun tzij kub’ij chuxe’  kanoq aretaq chi’ maja’ ketzalejik ri e’are’.    Ri chapb’alq’ab’ k’ulanem kuk’ ri e’ajsikem 6Ri 

Jamor,  che  utat  ri  Sikem,  kb’e  ruk’  ri  Jakob’  arech  kch’aw  ruk’.  7Aretaq  chi’  ri  e’uk’ojol ri Jakob’ ketzalej uloq xketa’maj chi weri’, sib’alaj itzel xkilo weri’ xb’antajik e kpe  koyowal, rumal rech che xb’antaj jun nimalaj itzel pa ri Isra’el aretaq chi’ ri Sikem xkotz’i’  ruk’ ri umi’al ri Jakob’: ¡ma utz taj weri’!   8Ri Jamor, jewa’ we tzij kub’ij chkech ri’: «Ri nuk’ojol Sikem sib’alaj kraj uwach ri imi’al,  chiya’a’  b’a’  chrech  ri  are’  che  rixoqil.  9Chib’ana’  b’a’  jun  chapb’alq’ab’  quk’;  ri  ix  chiya’a’  b’a’ ri alitomab’ taq imi’al chqech e che’ik’ama’ b’a’ ri alitomab’ taq qami’al uj.  10Chixkanaj  kan quk’, k’o ri k’olb’al iwulew e ri tinimit utz chiwech: chixkanaj b’a’ kanoq, e chiloq’o’ taq  iwulew».   11Ri Sikem kub’ij chrech ri utat e chkech ri e’uxib’al ri ali: «Kwaj ne in weta kinriq utzil  chiwach e kinya’ na ri’ chiwech ri jastaq che kita na chwech.  12Chita’ b’a’ chwech ri kiwaj,  kne’b’a’  jun  nimalaj  pwaq  rech  tojb’al  e  rech  sipanik,  kintoj  ri’  ronojel  ri  kita  chwech,  k’atek’ut chiya’ chwech ri ali che wixoqil».  13Ri e’uk’ojol ri Jakob’ kkib’ij chrech ri Sikem e chech ri utat Jamor, k’atek’uri’, kech’aw  ruk’  keb’  kiwach,  rumal  rech  che  xkib’an  k’ax  chrech  ri  kanab’  Dina.  14Kkib’ij:  «Ri  uj  ma  loq’ taj kqab’an weri’: che kqaya’ ri qanab’ chrech jun achi che ma pusim ta uwi’ ri ukowil,  rumal rech che jun k’ixb’al e jun k’ax chqech uj.  15Ri uj loq’ wa’ kqab’an wa’ weri’ xuwi we  ix  kib’ano  ix  jeri’,  uj  jacha  ri  uj:  kipus  uwi’  kikowil  konojel  ri  achijab’  ek’o  iwuk’.  16Xa  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI GENESIS

46

jek’uri’, ri uj keqaya’ na ri eqami’al chiwech e ri uj keqak’am na ri’ ri e’imi’al ix, kujkanaj  kan  wa’  iwuk’  e  kqab’an  na  ri’  xaq  jun  chi  tinimit.  17K’atek’ut,  we  man  kita  ri  qatzij  che  kpusik uwi’ kikowil ri achijab’, kqak’am ub’i wa’ ri qami’al e kujb’e wa’».   18Ri  kitzij,  utz  xkita  ri  Jamor  e  ri  Sikem,  che  uk’ojol  ri  Jamor.  19Ri  ala  aninaq  ub’anik  kub’ano weri’ rumal rech che kraj uwach ri umi’al ri Jakob’. K’atek’uri’ chi are are’ k’o jun  nimalaj uq’ijil chkixo’l ri rachalaxik.  20Ri Jamor e ri uk’ojol Sikem keb’e chrech ri uchi’ ri kitinimit  e kkib’ij weri’ chkech ri  e’achijab’ ek’o pa ri tinimit:  21«We winaq ri’ utzil ri kichomanik: Chekanaj kan b’a’ quk’ pa  we tinimit ri’, ri e’are’ keb’inkatik wa’ pa we tinimit ri’, ri e’are’ loq’ la’ kkechb’ej nima’q  taq ulew rech kik’olb’al. Keqak’am na ri’ ri ekimi’al che eqixoqilal e chkech ri e’are’ keqaya’  na ri’ ri eqami’al.   22K’atek’ut, we winaq ri’ kkaj kekanaj kan quk’ arech kqab’an xa jun chi tinimit we ri uj  kqaj weri’: che qonojel ri achijab’ kaqapus uwi’ ri qakowil jeri’ jacha ri e’are’. 23Ri ekijupuq  taq  awaj,  ri  kijastaq,  ronojel  ri  ekichikop  ¿la  man  eqech  ta  uj  ri’  kelik?  Xa  jun  b’a’  chqab’ana’  chrech  ri  qatzij  arech  kekanaj  kan  quk’».  24Konojel  ri  ke’el  uloq  pa  ri  uchi’  ri  tinimit, kkitatab’ej ri utzij ri Jamor e ri utzij ri uk’ojol Sikem, e konojel ri achijab’ kkipus  uwi’ ri kikowil.    Ri utojb’alil uk’axel ri k’ax kkib’an ri Sime’on e ri Levi 25K’atek’uri’  pa  ri  urox  q’ij,  aretaq  chi’  ri  e’are’  k’ax  ekolik;  ekeb’  uk’ojol  ri  Jakob’,  ri 

Sime’on  e  ri  Levi  che  e’uxib’al  ri  Dina,  kkik’am  ub’i  ri  kich’ich’  rech  ch’o’j  e  keb’e  pa  ri  tinimit,  kekikamisaj  konojel  ri  achijab’.  26Kekikoj  pa  ri  upuchi’  kich’ich’,  ri  Jamor  e  ri  uk’ojol Sikem; kkik’am ub’i ri Dina chi pa ri rachoch ri Sikem ub’ik e ke’el ub’ik.   27Ri  e’uk’ojol  ri  Jakob’  ke’koqataj  ri  esoktajinaq  winaq  e  kkik’am  b’i  ri  jastaq  rech  ri  tinimit rumal rech che xkib’an k’ax chrech ri kanab’.  28Kekik’am b’i ri e’alaj e ri echom taq  jupuq awaj e ri eb’urix, ronojel ri jastaq k’o pa ri tinimit e pa ri ulew. 29Kkik’am ub’i ronojel  ri kijastaq cho taq ja, konojel ri ekalk’uwa’l e konojel ri ekixoqilal, k’atek’uri’ kkik’am ub’i  ronojel ri k’o pa taq ja.  30Ri  Jakob’  kub’ij  chkech  ri  Sime’on  e  ri  Levi:  «Ri  ix  xinikoj  pa  ri  k’ax  rumal  rech  che  xib’ano  arech  ri  winaq  rech  ri  tinimit  ri’  itzel  kinkilo,  ri  e’ajkana’an  e  ri  e’ajperesita,  tek’uri’, ri in ma ek’o taj ek’i achijab’ wuk’; ri e’are’ kewa’laj na uloq ri’ chwij, kech’akam na  ri’ panuwi’, e kk’is tzij ri’ panuwi’ in e puwi’ ri wachoch».   31Tek’ut kkib’ij ri e’are’: «¿La kkib’an k’u chech ri qanab’ jeri’ jacha jun ixoq kech nim  ch’utin?».    Ri Jakob’ kb’e pa ri B’etel

351Ri  Dyos  kub’ij  chrech  ri  Jakob’:  «¡Chatwa’lijoq!  chatpaqal  ub’ik  chi  pa  ri  B’etel  e  chatkanaj kan chila’. Kb’an na ri’ chila’ jun tab’al toq’ob’ chrech ri Dyos, ri are’ che xuk’ut  rib’ chawach aretaq chi’ ri at tajin katanimajik chuwach ri awachalal Esa’u».  2Ri  Jakob’  kub’ij  chkech  ri  e’ajuparachoch  e  chkech  ri  erachalaxik  e  chkech  konojel  ri  ek’o ruk’: «Chiwesaj ub’ik ri kaxlan taq Dyoses che k’o chixo’l, chixch’ajanoq e chik’exa’ ri  iwatz’yaq.  3Jo  b’a’  e  chujpaqaloq  chi  pa  ri  B’etel.  Kinb’ana’  na  ri’  chila’  jun  tab’al  toq’ob’  chrech ri Dyos, ri are’ che xuta’ ri nutzij aretaq chi’ ri in, in k’o pa ri k’ax e xuk’am nub’e pa  ri b’inem xinb’ano».   __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI GENESIS

47 4Ri e’are’ kkijach chrech ri Jakob’ ronojel ri kaxlan taq dyos k’o kuk’, ri uwi taq kixikin, e 

ri Jakob’ kuk’u’ weri’ pa ri ulew chuxe’ ri b’aqit che’ che k’o chunaqaj ri Sikem. 5Kkiyak ub’i  ri tz’um taq kachoch e kib’ek, e jun xib’rikil rech ri Dyos ktzaq uloq puwi’ ri jun tinimit e xa  jeri’ man ke’koqataj ta ri e’uk’ojol ri Jakob’.  6Ri Jakob’ kopan pa ri Saqil, che k’o pa ri tinimit Kana’an –are na k’uri’ ri B’etel– kuk’  konojel  ri  winaq  che  eb’enaq  ub’i  ruk’.  7Chila’  kuyak  jun  tab’al  toq’ob’  e  kukoj  ub’i  we  k’olb’al ri’ Ri El‐B’etel, rumal rech che chila’ xuk’ut wi rib’ ri Dyos chuwach ri are’ aretaq  chi’ tajin kanimaj chuwach ri rachalal.   8K’atek’uri’, kk’am ri Deb’ora, ri umokom ri Reb’eka, k’atek’uri’ kmuqik chuxe’ ri B’etel,  chuxe ri b’aqit che’, e rumal weri’, ri Jakob’ kukoj ub’i’, ri b’aqit Che’ rech Oq’ej.  9Ri Dyos kuk’ut chi jumul rib’ chuwach ri Jakob’ aretaq chi’ ri are’ ktzalej uloq chi pa ri  Paddan  Aram,  k’atek’uri’  kutewchi’j  ri  are’.  10Ri  Dyos  kub’ij  chrech:  «Jakob’  ri  ab’i’,  k’atek’ut  kamik  ri’  man  Jakob’  ta  chi  ri’  ri  a’b’i’,  xane  Isarel  chi  wa’  ri  ab’i».  K’atek’uri’,  Isra’el ri ub’i’ xukojo.  11Ri  Dyos  kub’ij  chrech:  «In  ri  in  Sadday.  Chpoq’isaj  b’a’  awach  e  chatk’yaroq.  Jun  tinimit, jun mulin ib’ kech esiwan taq tinimit kmajtajik ri’ awuk’ at e ejujun taq ajawinel  ke’el na ri’ tza ri uchuch apam.  12Ri tinimit che in xinya’ow chrech ri Ab’raham e chrech ri  Isa’ak,  in  kinya’ow  chawech,  e  chkech  ri  awija’al,  kinya  wa’  pa  echab’anik  chawech  ri  tinimit ri’».   13K’atek’uri’, ri Dyos kapaqi’ ub’ik ruk’ ri are’.  14Ri Jakob’ kuyak jun tak’alik ab’aj jawije’  xcha’aw ri Dyos ruk’, e puwi’ ri are’ kuq’ej ri ja’ e ri ole’o.  15Ri Jakob’ kukoj ub’i B’etel ri  k’olb’al jawije’ xch’aw ri Dyos ruk’.    Kalax ri B’enjamin e kkam ri Rakel 16Ke’el  ub’i  pa  ri  B’etel.  K’atek’uri’  aretaq  chi’  kraj  na  jub’iq’  ke’opan  pa  ri  Efrata,  ri 

Rakel kril uwach jun ral ruk’ k’ax,  17aretaq chi’ kril uwach ri ak’al, ri ilonel kub’ij chrech:  «Mub’an keb’ ak’u’x, we jun awal ri’ jun ala chik».  18Aretaq chi’ kujach ri ruxlab’al, rumal  rech che ri are’ kkamik, kukoj kan ub’i B’en‐Oni, k’atek’ut ri utat kukoj chrech B’enjamin.  19Ri Rakel kkamik e kmuq kanoq pa ri ub’e ri Efrata, weri’ are’ ri B’elem.  20Ri Jakob’ kuyak  jun tak’alik ab’aj puwi’ ri umuqub’al; are wa’ we tak’alik ab’aj rech ri umuqub’al ri Rakel  che xas kanajinaq na kamik ri’.    Ri retzelal ri Rub’en 21Ri Isra’el, kel ub’ik e kukoj tz’um rachoch chrij ri Migdal‐Eder.  22a‘Aretaq chi’ ri Isra’el 

jeqel pa we tinimit ri’, ri Rub’en kkotz’i’ ruk’ ri B’ilha jun chkech ri rixoqil ri utat e ri Isra’el  kreta’maj weri’.    Ri ekab’lajuj uk’ojol ri Jakob’ 22b‘Ri e’uk’ojol ri Jakob’, ekab’lajuj ri e’are’.  23Ri eral ri Li’a: ri nab’e’al uk’ojol ri Jakob’ 

are ri Rub’en, k’atek’uri’ e’are chi ukoq ri Sime’on, ri Levi,  ri Juda, ri Isakar e ri Sab’ulon. 

24Ri eral ri Rakel: are ri Jose e ri B’enjamin.  25Ri eral ri B’ilha, che are umokom ri Rakel: 

e’are ri Dan e ri Neftali. 26Ri eral ri Silpa, che are umokom ri Li’a: e’are ri Gad e ri Asher.   E’are wa’ ri e’uk’ojol ri Jakob’ che xe’alax pa Paddan‐Aram.   

__________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI GENESIS

48

Ri ukamikal ri Isa’ak 27Ri Jakob’ kopan pa ri rachoch ri utat Isa’ak jela’ pa ri Mamb’re on pa Kiryat‐Arb’a, che 

are’  Heb’ron,  jawije’  xejeqi’  wi  ri  Ab’raham e  ri  Isa’ak.  28Ri  uk’aslemal ri  Isa’ak xopan  pa  b’elejk’al (180) junab’,  29k’atek’uri’ ri Isa’ak kujach ri ruxlab’al. Kkamik e kuriqa’ rib’ kuk’  ri  erachalal,  ri  are’  ri’j  winaq  chik  e  k’i  taq  ri  ujunab’.  Are  ri  e’uk’ojol  Esa’u  e  Jakob’  kemuqumik ri are’.    Ri erixoqilal e ri eralk’uwa’l ri Esa’u pa ri Kana’an

361Arewa’ ri rija’l ri Esa’u, che are wa’ ri Edom.  2Ri Esa’u ke’uk’am ri erixoqilal chkixo’l ri  e’umi’al  ri  Kana’an:  ri  Ada  che  umi’al  ri  Edom  ri  ajhitita,  Oholib’ama  umi’al  ri  Ana,  che  uk’ojol ri Sib’e’on ri ajhorita,  3ri B’asmat che umi’al ri Isma’el e ri ranab’ ri Neb’ayot.  4Ri  Ada  kuya’  chrech  ri  Esa’u  jun  uk’ojol;  are  ri  Elifaz;  ri  B’asmat  kuya’  chrech,  ri  Re’u’el.  5Oholib’ama kuya’ chrech ri Ye’ush, ri Yadam e ri Koraj.   Are wa’ ri e’uk’ojol ri Esa’u xe’alax pa ri Kana’an.  Ri ub’inb’al ri Esa’u 6Ri  Esa’u  ke’uk’am  ub’i  ri  e’rixoqilal,  ri  e’uk’ojol  e  ri  e’umi’al  e  konojel  ri  ewinaq  che 

e’ajuparachoch, ri ujupuq taq awaj e konojel ri e’uchikop e ronojel ri jastaq rech che xuloq’  pa ri tinimit Kana’an e kb’e chi pa ri tinimit Se’ir naj chrech ri rachalal Jakob’.  7Rumal rech  ri sib’alaj jastaq kech k’olik, man kuya taj junam kekanaj kan wi, e ri tinimit jawije’ ek’o wi,  man kub’an ta chkech rumal rech sib’alaj jastaq kech k’olik.  8Ri Esa’u kujeqeb’a’ ib’ pa ri  juyub’ Se’ir. Esa’u are ri’ ri Edom.    Ri rija’al ri Esa’u pa ri Se’ir 9E’are wa’ ri rija’al ri Esa’u, ri utat ri Edom, pa ri juyub’ Se’ir. 

10Are wa’ ri kib’i ri e’uk’ojol ri Esa’u: Elifaz ri ral ri Ada, ri rixoqil ri Esa’u, e ri Re’u’el che 

ral ri B’asmat, ri rixoqil ri Esa’u.  11Ri e’uk’ojol ri Elifaz: e’are ri Teman, ri Omar, ri Sepho, ri Gatam, ri Kenaz.  12Ri Elifaz  che  uk’ojol  ri  Esa’u,  rixoqilal  xub’an  chrech  ri  Timna  e  kuya’  jun  uk’ojol  chrech,  are  ri  Amalek. E’are wa’ ri eral ri Ada ri rixoqil ri Esa’u.  13E’are wa’ ri eral ri Re’u’el: ri Nahat, ri Serah, ri Shamna, ri Missa. E’are wa’ ri eral ri  B’asmat ri rixoqil ri Esa’u.  14E’are wa’ ri eral ri Oholib’ama, che umi’al ri Ana, ri uk’ojol ri Sib’e’on, e che rixoqil ri  Esa’u: ke’uya’ chrech are, ri Ye’ush, ri Yalam e ri Koraj.    Ri ekinimal ri Edom 15E’are wa’ ri ekinimal ri e’uk’ojol ri Esa’u.  

Chkech  ri  e’uk’ojol  ri  Elifaz,  ri  nab’e’al  uk’ojol  ri  Esa’u,  ri  kinimal  Teman,  ri  kinimal  Omar, ri kinimal Sepho, ri kinimal Kenaz,  16ri kinimal Gatam, ri kinimal Amalek. E’are wa’  ri e’unimal ri Elifaz pa ri utinimit ri Edom, e’are wa’ ri eral ri Ada.  17K’atek’uri’, e’are wa’ ri eral ri Re’u’el che e’uk’ojol ri Esa’u: ri kinimal Nahot, ri kinimal  Serah, ri kinimal Shamma, ri kinimal Missa. E’are wa’ ri ekinimal ri Re’u’el pa ri utinimit ri  Edom, ri eral ri B’asmat che rixoqil ri Esa’u.  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI GENESIS

49 18K’atek’uri’,  e’are  wa’  ri  eral  ri  Oholib’ama  che  rixoqil  ri  Esa’u:  ri  kinimal  Ye’ush,  ri 

kinimal Yalam, ri kinimal Koraj. E’are wa’ ri ekinimal ri Oholib’ama, ri ral ri Ana, ri rixoqil  ri Esa’u. 19E’are wa’ ri e’uk’ojol ri Esa’u e e’are wa’ ri ekinimal ri e’are’, ri e’ajedom.    Ri rija’al ri Se’ir ri ajhorita

20E’are wa’ ri e’uk’ojol ri Se’ir ri Ajhorita, jun winaq che rajaw ri ulew: Are ri Lotan, ri 

Shob’al, ri Sib’e’on, ri Ana,  21ri Dishon, ri Eser, ri Dishan, e’are wa’ ri ekinimal ri e’ajhorita,  ri e’uk’ojol ri Se’ir pa ri Edom.   22Ri e’uk’ojol ri Lotan are ri Hori e ri Heman e ri ranab’ ri Lotan are ri Timna.   23Ri e’uk’ojol ri Shob’al: are ri Alvan, ri Manahat, ri Eb’al, ri Shepho, ri Onam.   24Ri e’uk’ojol ri Sib’e’on: are ri Ayya, ri Ana, we Ana ri’ are are’ ri xriqowik ri miq’in ja’  pa ri tz’inalik ulew aretaq chi’ tajin ke’uyuq’uj ri ub’urix ri utat Sib’e’on.   25Ri e’uk’ojol ri Ana: Are ri Dishon, ri Oholib’ama che uk’ojol Ana.   26Ri e’uk’ojol ri Dishon: are ri Hemdan, ri Eshb’an, ri Yitran, ri Keran.   27Ri e’uk’ojol ri Eser: are ri B’ilhan, ri Sa’avan, ri Akan.  28Ri e’uk’ojol ri Dishan: are ri Us e ri Aran.  29E’are  wa’  ri  ekinimal  ri  e’ajhorita:  ri  kinimal  Lotan,  ri  kinimal  Shob’al,  ri  kinimal  Sib’e’on, ri kinimal Ana,  30ri kinimal Dishon, ri kinimal Esa’er, ri kinimal Dishan. E’are wa’  ri ekinimal ri e’ajhorita, jeri’ jacha ri ekijuq’at pa ri tinimit Se’ir.    Ri e’ajaw rech ri Edom 31E’are 

wa’  ri  e’ajawinel,  che  xe’ajawaremanik  pa  ri  tinimit  Edom  aretaq  chi’  maja’  kajawinik jun ajawinel ajisra’el.   32Pa ri Edom k’o ri Ajawinel b’ela, uk’ojol ri B’e’or e ri u utinimit ub’i’ Dinhab’a.   33Xkamik  ri  B’ehla  e  xk’oji’  kanoq  pa  uk’exwach  ri  ajawinel  Yohab’  uk’ojol  ri  Serah  Ajb’osra.   34Kkamik  ri  Yohab’  e  kk’oji’  kanoq  pa  uk’exwach  ri  ajawinel  Husham,  ri  utinimit  are  kitinamit ri Temanita.   35Ri Husham xkamik e kk’oji’ kan pa uk’exwach ri ajawinel Hada che uk’ojol ri B’edad ri  are’ che xe’uqajb’ej ri e’ajmadi’an par ri taq rulew ri Mo’ab’, e ri utinimit ub’i’ Avit.   36Ri Hada xkamik e kk’oji’ kan pa uk’exwach ri ajawinel Samla che ajmasreka.   37Ri  Samla  xkamik  e  kk’oji’  kan  pa  uk’exwach  ri  ajawinel  Sha’ul,  che  ajrehob’ot‐ha‐ Nahar.   38Ri Sha’ul xkamik e kk’oji’ kan pa uk’exwach ri ajawinel B’a’al‐Hanan, uk’ojol ri Akb’or.   39Ri B’a’al‐Hanan, uk’ojol ri Akb’or xkamik e kk’oji’ kan pa uk’exwach ri ajaw Hadad; ri  utinimit ub’i Pa’u; ri rixoqil ub’i Mehetab’e’el, umi’al ri Matred, che umi’al ri Me‐Sahab’.    Nik’as taq ekinimal chi ri Edom 40E’are wa’ ri kib’i ri ekinimal ri Esa’u, ri ekinimal chi pa ri kijuq’at e pa ri kik’olb’al, are 

wa’ ri kib’i: ri kinimal ri Timna, ri kinimal ri Alva, ri kinimal Yetet, 41ri kinimal Oholib’ama,  ri kinimal Ela, ri kinimal Pinon,  42ri kinimal Kenaz, ri kinimal Teman, ri kinimal  Mib’sar,  43ri kinimal Magdi’el, ri kinimal Iram.   E’are  wa’  ri  ekinimal  ri  Edom,  chuwach  ri  kik’olb’al  pa  ri  kulew  ri  e’are’.  Ri  Esa’u  are  are’ utat ri Edom.  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI GENESIS

50

Ri Jose e ri erachalal

371K’atek’ut, ri Jakob’ kkanaj kan pa taq ub’e ri utinimit ri utat, pa ri tinimit Kana’an.  2Are wa’ ri ucholajil ri uk’aslemal ri Jakob’.   Ri  Jose  k’o  wuqlajuj  ujunab’  –ri  are’  k’ojol  ala  na–  ri  are’  ajyuq’  chkech  ri  e’alaj  taq  chikop kuk’ ri erachalal, ri ekal ri B’ilha e ri ekal ri Silpa, ri erixoqilal ri utat, e ri Jose kub’ij  chrech ri kitat ri itzel utzijoxik ri kik’aslemal kb’anik.  3Ri Isra’el sib’alaj kuloq’oq’ej ri Jose chkiwach konojel ri e’uk’ojol, rumal rech che ri are’  uk’ojol pa ri uri’job’ik; k’atek’uri’ xtaqan che ub’anik arech kb’an jun utzalaj atz’yaq rech ri  are’  ruk’  nima’q  taq  uq’ab’.  4Ri  erachalal  kkilo  che  ri  kitat  kuloq’oq’ej  ri  are’,  sib’alaj  xkitz’i’laj ri erachalal, itzel kkil ri are’, e man kekowin taj k’o jun utz tzij kkib’ij chrech.    Ri richik’ ri Jose 5Ri 

Jose  k’o  jun  richik’  e  kub’ij  chkech  ri  erachalal;  6kub’ij  chkech:  «Chitatab’ej  we  wichik’ ri’.  7Ri uj kqab’an joytaj chrech ri triko pa ri ulew e ri joytaj wech ri in kuwa’lisaj  rib’ e ktak’i’k e ri joytaj taq iwech ix, keqeb’ koq ruk’ ri wech in e kkimej kib’ chuwach». 8Ri  erachalal kkib’ij chrech: «¿La xa kawaj at, at ajawinel paqawi’ on ri at kujk’aji’ paq’ab’?».  K’atek’uri’, sib’alaj itzel chi na kkil ri are’ rumal ri taq richik’ e rumal ri taq utzij.  9Ri are’ k’o jun chik richik’ e kub’ij chkech ri erachalal. Kub’ij: «Ri in k’o jun chik wichik’.  Ri  q’ij,  ri  ik’  e  ju’lajuj  ch’umil  kkilukib’a’  kib’  chnuwach».  10Kub’ij  weri’  chrech  ri  utat  e  chkech  ri  erachalal,  k’atek’ut  ri  utat  kuyajyatej  ri  are’  e  kub’ij  chrech:  «Jas  taq  wa’  we  awichik’  ri’?,  ri  in,  ri  anan  e  ri  e’awachalal  ¿la  rajawaxik  che  ri  uj  kqalukib’a’  na  qib’  chawach?». 11Ri erachalal, achixom kkina’ chrech ri are’, k’atek’ut ri utat reta’m weri’.    Ri erachalal ri Jose, kkik’ayij ub’i ri are’ 12Ri erachalal, ke’kiyuq’uj ri e’alaj taq chikop rech ri kitat pa ri Sikem.  13Ri Isra’el kub’ij 

chrech ri Jose: «¿La ma tajin taj keyaq’un ri e’awachalal pa ri Sikem? Sa’j uloq, arech ri in  katintaq  ub’i  kuk’  e’are’».  Kub’ij  ri  are’:  «In  k’olik  ri’».  14Ri  utat  kub’ij: «Jat e  je’awila’  we  e’utz ri e’awachalal e ri ejupuq taq awaj e chak’ama’ uloq kitzijol ri e’are’ chwech». Kutaq  ri are’ chi pa ri lya’nik ub’ik rech ri Heb’ron e ri Jose kopan pa ri Sikem.  15Jun achi kuriqa’ ri are’ aretaq chi’ kb’in pa ri ulew e we achi ri’ kuta’ chrech: «¿Jas ri  katzukuj?».  16Kub’ij  chrech: «Ke’in‐tzukuj  ri ewachalal.  Chab’ij  chwech,  ¿jawije’  keyuq’un  wi ri e’are’?». 17Ri achi kub’ij: «Ri e’are’ xeb’e ub’i ri’ pa we jun k’olb’al ri’, rumal rech che ri  in  xinto  che  xkib’ij:  Jo’  pa  ri  Dotan».  Ri  Jose ke’uteremb’ej ri  erachalal  e  ke’utzukuj  pa  ri  Dotan.  18Ri  erachalal  kkil  ri  are’  chi  naj  na  uloq  e  aretaq  chi’  maja’  kopan  kuk’,  ri  e’are’  kkitzukuj jas ri usub’uxik kkib’ano arech kkikamisaj ri are’.   19Kkib’ij chb’il taq kib’: «¡Are ri jun achi che k’o taq richik’  ri petinaq uloq!  20Kamik ri’  chqakamisaj  ri  are’,  chqak’yaqa’  pa  jun  k’uwa’  e  kqab’ij  na  ri’  che  jun  awaj  xtijow  ub’i  ri  are’; k’atek’uri’ kqil na ri’ jas ri kuk’isa’ na ruk’ taq ri richik’».  21Ri Rub’en kuta weri’ e kuto’ uwach ri are’ pa kiq’ab’. Kub’ij: «Maqakoj qaq’ab’ puwi’ ri  uk’aslemal ri are’».   22Ri Rub’en kub’ij chkech: «Michojej ri ukik’el ri are’. Chik’yaqa’ ub’i pa ri jun k’uwa’ le’  pa ri tz’inalik ulew, k’atek’ut mikoj ri iq’ab’ puwi’». Ri are’, ruk’ weri’ kraj kuto’ uwach ri  are’ pa ri kiq’ab’ ri erachalal e arech kuk’am b’i ri are’ ruk’ ri utat.  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI GENESIS

51 23Aretaq chi’ ri Jose kopan kuk’ ri erachalal, kkesaj ri ratz’yaq chrech, ri jun ratz’yaq che 

k’o  nima’q  taq  uq’ab’;  24kkik’am  ub’i  ri  are’  e  kkik’yaq  ub’i  pa  ri  k’uwa’.  Ri  jun  k’uwa’  ri’  tolonik upam, man k’o ta ja’ chupam. 25K’atek’uri’, ket’uyi’ che utijik kiwa.  K’atek’uri’ kkilo che petinaq loq jun ujuq’at kech ri e’ajisma’el che chi upetik uloq pa ri  Gala’ad. Ri kameyos keqam uloq ri q’ol rech sandaraka e lodano, kisuk’ub’am ri kib’e pa ri  Egipto.  26Ri  Juda  kub’ij  chkech  ri  erachalal:  «¿Jas  kqach’ak  ruk’  we  kqakamisaj  ri  qachalal  e  k’atek’uri’  kqach’uq  uwi’  ri  ukik’el?  27Chqak’ayij  ub’i  chkech  ri  e’ajisma’el  e  maqakoj  qaq’ab’ puwi’ ri are’; rumal rech che ri are’ qachalal e qab’aqilal». K’atek’uri’ ri erachalal  kkita’ ri utzij ri are’.  28Kepe ejujun winaq E’ajmadi’an che e’ajk’ayib’, ri e’are’ kkesaj ri Jose pa ri jun k’uwa’.  Kkik’ayij  b’i  ri  Jose  chkech  ri  e’ajisma’el  xa  ruk’  juwinaq  saq  pwaq,  k’atek’uri’  ri  e’are’  kkik’am ub’i ri Jose pa ri Egipto.  29Aretaq chi’ ri Rub’en ktzalej pa ri jun k’uwa’, man k’o ta  chi  ri  Jose  chupam.  Kurachq’ij  ri  ratz’yaq.  30Aretaq  chi’  ktzalej  kuk’  ri  erachalal  kub’ij  chkech: «Ri ala man k’o ta chik; e ri in, ¿jas k’u kinb’an na wa’?».  31Kkik’am  koq  ri  ratz’yaq  ri  Jose,  kkikamisaj  jun  ama’  k’isik’  e  kkikoj  ri  ratz’yaq  pa  ri  ukik’el. 32Kkitaq chrech ri kitat, ri jun ratz’yaq che k’o nima’q taq uq’ab’ ruk’ we tzij ri’: «Ri  uj xqariq weri’; qas chanik’oj we qas are ri ratz’yaq ri ak’ojol».  33Kunik’oj ri are’ e kub’ij:  «¡Are  ri  ratz’yaq  ri  nuk’ojol!  Jun  awaj  ri’  xutij  ub’i  ri  are.  ¡Je’nak’uri’,  xuch’aqapij  ri’  ri  Jose!».  34Ri Jakob’ kurach’q’ij ri ratz’yaq, kukoj jun koxtar chuxe’ upam e k’i q’ij kroq’ej ri  uk’ojol.  35Konojel ri e’uk’ojol e konojel ri e’umi’al, kkaj kkikub’isaj uk’u’x, k’atek’ut ri are’  man kraj ta weri’ e kub’ij: «Jayi’, ri in ruk’ ri nub’is kinqaj wa’ ruk’ ri nuk’ojol pa ri Se’ol».  K’atek’uri’ ri utat sib’alaj kroq’ej ri are’.  36K’atek’uri’,  ri  e’ajmadi’an,  aretaq  chi’  ke’opan  pa  Egipto,  kkik’ayij  ri  are’  chrech  ri  Putifar,  ri  mencho’r  achi  rech  ri  Fara’on,  che  are  kinimal  ri  elaq’b’anel  ri  rachoch  ri  Fara’on.    Ri Juda e ri Tamar

381K’atek’uri’  pa  we  taq  q’ij  ri’,  ri  Juda,  ke’uya’  kan  ri  erachalal  e  kb’e  ruk’  jun  achi  ajado’ulam che ub’i Hira.  2Chila’, ri Juda kril ri umi’al jun ajkana’an che ub’i Chu’a, kuk’am  ri are’ e kkiriq kib’.  3Ri are’ yawab’ ixoq chik e kril uwach jun ral e kukoj ub’i’ Er.  4Ri are’  yawab’ ixoq chi jumul e kril uwach jun ral, e kukoj ub’i’ ri are’ Onan.  5Jumul chik yawab’  ixoq chik e kril uwach jun ral e kukoj ub’i’ ri are’ Chela. Ri ixoq ri’ k’o pa Kesib’ aretaq chi’  kera’laj ri taq ral.  6Ri Juda kuk’am chrech ri nab’e’al uk’ojol ri Er, jun ixoq che ub’i Tamar.  7K’atek’uri’ ri  nab’e’al  uk’ojol  ri  Juda,  man  utz  ta  chuwach  ri  Yahweh  e  ri  Yahweh  kukamisaj  ri  are’.  8K’atek’uri’, ri Juda kub’ij chrech ri Onan: «Jat ruk’ ri rixoqil ri awachalal e qas utz ub’anik  ri  achak  kab’ano  jacha  at  utzalaj  b’aluk:  chaya’  jun  rija’al  ri  awachalal».  9Ri  Onan  reta’m  che we ija’al ri’ man rech ta ri’ ri are’; xajek’uri’ aretaq chi’ kb’e ruk’ ri rixoqil ri rachalal, ri  are’ kuk’yaq pa ri ulew arech ri rachalal man k’o ta rija’al.  10Weri’ ma utz taj chuwach ri  Yahweh, k’atek’uri’ xoquje’ kukamisaj ub’i ri are’.  11Ri Juda kub’ij chrech ri Tamar ri alib’atz: «Chatkanaj kanoq atmalka’n pa ri rachoch ri  atat, chi k’ate’ kk’iy na ri nuk’ojol Chela»; rumal rech che kuchomaj: «Man utz taj che we  xoquje’  kkamik  ri  are’,  jeri’  jacha  ri  erachalal».  Ri  Tamar  xb’e  b’ik  e  kkanaj  kan  pa  ri  rachoch ri utat.  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI GENESIS

52 12Ok’owinaq  chi  sib’alaj  q’ij  e  ri  umi’al  ri  Su’a,  che  rixoqil  ri  Juda,  kkamik.  Aretaq  chi’ 

ok’owinaq chi ri ub’is ri Juda, kb’e ub’i pa Timna e krachi’laj ub’i ri Hira ri ajadulam, kb’e  ub’i che usokaxik kiwi’ ri e’uchij.  13Kkiya’ ub’ixik chrech ri Tamar: «Ri tata’ awalib’ kb’e pa  ri  Timna  arech  kusokaj  uwi’  ri  e’uchij».  14K’atek’uri’  ri  are’  kuya’  kan  ri  ratz’yaq  rech  malka’n, kuch’uq uwach ruk’ ri uwi’, e jewa’ upo’ysam rib’ kt’uyi’ pa ri rokib’al ri Ena’im pa  ri ub’e ri Timna. Rumal rech che krilo che ri Chela, nim chik e man kkya ta ri are’ chrech  arech kokik rixoqilal.  15Ri Juda, aretaq chi’ kril ri are’, kuchomaj che ri are’ jun ixoq kech nim ch’uti’n rumal  rech che uch’uqum ri upalaj ruk ri uwi’.  16Kb’e ruk’ ri are’ pa ri b’e e kub’ij chrech: «Chaya’  b’e  chwech  arech  kinb’e  awuk’».  Rumal  rech  che  ri  are’  man  reta’m  taj  che  are  ri  ralib’.  Kub’ij are’ chrech: «Jas kaya’ na chwech arech katpe at wuk’?».  17Kub’ij: «Ri in kintaq na  uloq chawech jun alaj ama’ chij k’o chkixo’l ri enujupuq». Kub’ij: «¿La k’o k’u jun k’utb’al  kaya’  kan  chwech  aretaq  maja’  kataq  uloq?».  18Kub’ij  chrech:  «¿Jas  k’utb’al  kinya’  kan  chawech?». Kub’ij are’: «Ri mulq’ab’ rech t’iqomb’al, ri ab’atz’ e ri ch’imi’y k’o pa aq’ab’».  Kuya’  chrech  e  kb’e  ruk’  e  ri  are’  yawab’  ixoq  chik.  19Kwa’lijik  e  kel  ub’ik.  Kuya’  kan  ri  ch’uqb’al upalaj e kukoj chi jumul ri ratz’yaq rech malka’n.  20Ri Juda kutaq ub’i ri alaj ama’ chij ruk’ ri rachi’l ajadulam, arech ri ixoq kuya’ uloq ri  k’utb’al chi ruk’ uq’ab’, k’atek’ut ri are’ man kuriq ta ri ixoq.  21Kuta’ chkech ri kiwinaq ri  k’olb’al: «Jawije’ k’o wi ri tyoxlaj ixoq kech nim ch’uti’n, ri are’ che k’o pa ri Ena’im chuchi’  ri b’e?». Kkib’ij: «Waral man k’o ta jun tyoxlaj ixoq kech nim ch’uti’n».   22Ktzelej ruk’ ri Juda e kub’ij chrech: «Man xinriq ta ri are’; k’atek’uri’ xoquje’ ri winaq  pa ri k’olb’al ri’ xkib’ij: Waral man k’o ta jun tyoxlaj ixoq kech nim ch’uti’n».   23Ri Juda kub’ij: «¡Chkanaj b’a’ ri jastaq ruk’! Man kwaj taj che ketz’eb’ex qawach. Ri in  qastzij xintaq ub’i ri alaj ama’ chij, k’atek’uri’ ri at man xariq ta ri are’».  24Oxib’ ik’ chi aq’anoq, kopan ub’ixik chrech ri Juda we tzij ri’: «Ri Tamar ri awalib’, ri  are’ jun ixoq kech nim ch’uti’n e ri are’ yawab’ ixoq chik». Kub’ij ri Juda: «¡Chiwesaj loq ri  are’ e poroxoq!». 25Aretaq chi’ kesax chi uloq ri are’, kutaq uloq jun tzij chrech ri tata ralib’:  «Ri  jun  achi  che  k’o  we  ujastaq  wuk’  ri’,  rumal  ri  are’  che  ri  in,  in  yawab’  ixoq  chik».  K’atek’uri’, kub’ij chik: «Utz rilik chab’ana’ jachin rech we mulq’ab’ rech tiqb’al ri’, we b’atz  ri’ e we ch’imi’y ri’».  26Ri Juda kril weri’ e kub’ij: «Ri are’ suk’ ixoq chnuwach; rumal rech  che qastzij nak’ut che ri in man xinya ta ri are’ chrech ri nuk’ojol Kela». K’atek’uri’, mawi  kuriq chi rib’ ruk’ ri are’.  27K’atek’uri’  aretaq  chi’  kril  uwach  ri  ral,  eyo’x  ek’o  pa  ri  uchuch  upam.  28K’atek’uri’  aretaq  chi’  kril  uwach,  jun  chkech  ri  eyo’x  kresaj  uloq  ri  uq’ab’;  ri  iyom  kuchap  ukoq  ri  uq’ab’ e kukoj jun kyaq b’atz chrech e kub’ij: «Are are’ xel uloq nab’e». 29K’atek’uri’, ri ak’al  kujik’ ri uq’ab’ e are ri rachalal kel uloq. Ri iyom kub’ij: «Ri at xator ab’e». K’atek’uri’ kukoj  ub’i’ ri are’ Peres. 30K’atek’uri’ kel chi uloq ri rachalal che k’o ri kyaq b’atz’ chrech ri uq’ab’;  k’atek’uri’, kukoj ub’i’ ri are’ Serah.    Ri Jose pa ri Egipto

391Kk’am  ub’ik  ri  Jose  pa  ri  Egipto.  Ri  Putifar,  jun  mencho’r  achi  rech  ri  Fara’on,  che  kinimal ri erajch’o’jab’ ri rachoch ri Fara’on, kuloq’ ri are’ chkech ri e’ajisma’el che xkik’am  uloq ri are’.   2Ri Yahweh xk’oji’ ruk’ ri Jose; ri are’ kuxik jun utz achi pa ri uchak e kkanaj kan pa ri  rachoch ri rajaw ri jun ajegipto.  3Ri rajaw krilo che ri Yahweh k’o ruk’ are’ e pa ri uchak, ri  Yahweh kub’ano che utz kel ronojel pa uq’ab’.  4Ri Jose utz chuwach we achi ri’ e kukojo  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI GENESIS

53

upataninel; ri Putifar kukoj ri are’ kinimal puwi’ ri rachoch e kuya’ puq’ab’ ri are’ ronojel  jastaq rech.   5K’atek’uri’, chi pa ri jun q’ij che xukoj kan ri are’ kinimal puwi’ ri rachoch e che xuya’  kan puqa’b’ ronojel ri jastaq rech, ri Yahweh kutewchi’j ri rachoch ri ajegipto rumal ri Jose  e  ri  tewchi’b’al  rech  ri  Yahweh  kopan  puwi’  ronojel  ri  jastaq  rech  pa  ri  rachoch  e  pa  ri  rulew. 6Xuya’ kan ronojel ri ujastaq puq’ab’ ri Jose, k’atek’uri’ ruk’ ri are’ ri’, man k’o ta chi  jun jas uwach xrilij ri are’, xaq xuwi chi ri uwa kutijo. Ri Jose utz winaq rilik e je’lik kka’yik.    Ri Jose e ri rixoqil Putifar  7K’atek’uri’,  ri  rixoqil  ri  rajaw  kril  ri  Jose  e  kub’ij  chrech:  «¡Chatq’oyol  wuk’  e  kqariq 

qib’!».  8Ri are’ man kraj taj e kub’ij chrech ri rixoqil ri rajaw: «Ri wajaw man k’o ta wuk’,  man krilij taj ri ujastaq k’o pa ri rachoch e xuya’ kan pa nuq’ab’ ronojel ri jastaq rech.  9¿La  man nim ta ri are’ chnuwach pa we rachoch? e man k’o ta jun jas uwach xuq’atij chwech,  xaq xuwi ri at, rumal rech che at ri at rixoqil ri are’. ¿Jas k’u che ri’ che kinb’an we nimalaj  itzel  ri’  e  kinmakun  ri’  chuwach  ri  Dyos?».  10Ri  are’  chjujunal  q’ij  kukoj  uchuq’ab’  arech  kzijon ruk’ ri Jose, k’atek’uri’ ri are’ man xuya ta alaj arech kk’oji’ ruk’ are’ e che kkotz’i’  ruk’ ri are’.   11Kuriqa’ jun q’ij che ri Jose kok ub’ik pa ja arech kub’ana’ ri uchak e k’atek’uri’ man k’o  ta jun chkech ri winaq che ke‐chakun pa ja.  12Ri ixoq kutzuyej ub’i ri are’ cho ri ratz’yaq e  kub’ij chrech: «¡Chatkotz’ol wuk’ e chqariqa’ qib’!». K’atek’ut, ri Jose kuya’ kan ri ratz’yaq  puq’ab’  ri  ixoq  e  kanimaj  ub’ik  chuwach.  13Ri  ixoq,  aretaq  chi’  krilo  che  xuya’  kan  ri  ratz’yaq puq’ab’ e xanimaj ub’ik,  14xoquje’ kel ub’ik e ke’usik’ij ri ewinaq e’ajupaja e kub’ij  chkech: «¡Chiwila’mpe’! Xuk’am uloq jun ajheb’re’o chqech arech kretz’eb’ej qawach; xpe  wuk’ arech kkotz’i’ wuk’ e kqariq qib’, k’atek’uri’ ri in xinraqaqej nuchi’.  15Aretaq chi’ xuto  che  ri  in  xinraqaqej  nuchi’  e  che  ri  in  xe’insik’ij  ri  winaq,  xuya’  kan  ri  ratz’yaq  wuk’,  k’atek’uri’, xanimaj ub’ik».  16Kuya koq ri ratz’yaq ri Jose chunaqaj ri are’ e kreye’j che ri rajaw kopan pa ri rachoch.  17K’atek’uri’,  kub’ij  weri’  chrech:  «Ri  apataninel  ajheb’re’o  che  ri  at  xak’am  uloq  chqech,  xpe  wuk’  arech  kinkotz’i’  ruk’  e  kqariq  qib’,  18k’atek’ut  aretaq  chi’  xinraqaqej  nuchi’  e  xe’insik’ij ri winaq, xuya’ kan ri ratz’yaq wuk’ e xanimaj ub’ik».   19Aretaq chi’ ri rajaw ri Jose kuta’ ri taq tzij che kub’ij ri rixoqil chrech: «Jewa’ xub’an ri  apataninel chwech’», ri are’ sib’alaj xpe royowal.  20Ri rajaw ri Jose kuchap ri are’ e kukoj  pache’, pa ri jun k’olb’al jawi’ ek’o wi ri e’tz’apatalik rumal ri ajawinel. K’atek’uri’, ri Jose  kkanaj kan pache’.    Ri Jose tz’apatalik pache’ 21Ri Yahweh k’o ruk’ ri Jose; kutoq’ob’isaj uwach e ri are’ kuriq utzil chuwach ri kinimal 

pache’.  22Ri  kinimal  pache’  ke’uya’  kan  puqa’b’  ri  Jose  konojel  ri  e’tz’apatalik  pache’  e  ronojel  ri  kb’an  chila’  are  are’  kb’anowik.  23Ri  kinimal  pache’  man  k’o  ta  jun  jas  uwach  krilij  che  xuya’  kan  puq’ab’  ri  Jose,  rumal  rech  che  ri  Yahweh  k’o  ruk’  are’  e  ronojel  ri  jastaq che kub’ano, ri Yahweh kub’an utz chrech.    

__________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI GENESIS

54

Ri Jose e ri kichik’ ri ekinimal ri Fara’on

401K’atek’uri’,  ri  ajpajanel  amaja’  e  ri  ajb’anal  kaxlanwa  rech  ri  Fara’on  kkib’an  itzel  chuwach ri kajaw, ri rajawinel Egipto.  2Ri Fara’on kpe royowal kuk’ ri keb’ e’umencho’r, ri  ajpajanel  amaja’  e  ri  ajb’anal  kaxlanwa,  3k’atek’uri’  ke’ukoj  ri  e’are’  elaq’ab’atalik  pa  ri  rachoch ri kinimal ri e’rajch’ojab’ ri Fara’on, pache’ jawi’ tz’apatal wi ri Jose.  4Ri kinimal ri  e’rajch’ojab’ ri Fara’on, kuya’ ri Jose chkech arecha’ kokik kipataninel, k’atek’uri’ kekanaj  kan chila’.   5Ri  ekeb’  ri’  k’o  jun  kichik’,  xe’ichik’inik  ronojel  jun  aq’ab’,  chkijunal  kichik’  k’o  jun  uk’utb’al,  ri ajpajanel  amaja’ e  ri ajb’anal  kaxlanwa  rech  ri  rajawinel  Egipto,  ri  e’are’  che  etz’apatalik pache’.  6Aretaq chi’ ri Jose kok ub’ik kuk’ pa ri kik’olb’al aq’ab’il, krilo che ri  e’are’ kemayowik. 7Kuta’ chkech ri emencho’r achijab’ erech ri Fara’on che etzapatalik ruk’  pa ri rachoch ri rajaw: «¿Jasche che qajinaq iwach pa we jun q’ij ri’?».  8Kkib’ij chrech: «Ri  uj xqab’an jun qachik’ e man k’o ta jun winaq kakowinik kub’ij  chqech ri kub’ij». Ri Jose  kub’ij: «¿La man ruk’ ta ri Dyos k’o wi ri awatalik taq k’utb’al? Chib’ij b’a’ chwech».  9Ri ajpajal amaja’ kub’ij chrech ri Jose ri richik’. Kub’ij chrech: «Pa ri nuwichik’ in, k’o  chnuwach  jun  uche’al  uva,  10k’atek’uri’  ri  che’  k’o  oxib’  uq’ab’.  Xas  aretaq  chi’  ktuxnik,  chanim ksi’jinik e kq’anar ri uva. 11Ri upajb’al ri Fara’on k’o pa nuq’ab’, kink’am koq ri uva,  kinyitz’ pa ri upajb’al ri Fara’on e kinya ri pajb’al puq’ab’ ri Fara’on».   12Ri Jose kub’ij chrech: «Are wa’ ri kub’ij: Ri oxib’ uq’ab’ ri che’, are oxib’ q’ij.  13Pa oxib’  q’ij ri Fara’on kuwa’lisaj na ri’ ajolom; katukoj chi na jumul ri’ pa ri achak e ri at kakoj na  ri’  ri  pajb’al  ramaja’  ri  Fara’on  pa  ri  uq’ab’,  jacha  xab’an  na  kanoq  aretaq  chi’  ri  at,  at  pajanel  ramaja’.  14Wene’  kinana’tisaj  arechi’  utz  chik  at  k’olik,  wene’  kb’an  jun  toq’ob’  chwech, chab’ij b’a’ jun tzij panuwi’ chrech ri Fara’on, kinta’ weri’ chawech: chab’ij jun tzij  panuwi’ chrech ri Fara’on arecha’ kinel ub’i waral;  15rumal rech che xink’am uloq chi pa ri  kulew  ri  e’ajheb’re’o  uloq,  k’atek’uri’,  waral  man  k’o  ta  xinb’ano  che  rumal  kinokisax  pache’».  16Ri  ajb’anal  kaxlanwa  krilo  che  utz  ri  kub’ij  ri  Jose,  ri  are’  kub’ij:  «Xoquje’  ri  in  pa  ri  nuwichik’ k’o pa nujolom oxib’ chakach saq taq kaxlanwa.  17Pa ri jun chakach che k’o ajsik,  k’o ronojel uwach kaxlanwa che kutij ri Fara’on e ri echikop ajuwokaj kkitijo pa ri chakach  che  k’o  pa  nujolom».  18Ri  Jose  kub’ij  chrech:  «Wa’  weri’  kub’ij.  Ri  oxib’  chikach  are  oxib’  q’ij.  19Pa oxib’ q’ij ri Fara’on kuyak na ri’ ri ajolom; katuxekb’a na cho jun che’ e ri echikop  ajuwokaj kekitija’ na ri’ ri ati’ojal».  20K’atek’uri’,  pa  oxib’  q’ij,  aretaq  chi’  ri  Fara’on  ktz’aqat  ujunab’,  ri  are’  kub’an  jun  ula’nik  chkech  konojel  ri  e’upataninel,  k’atek’uri’  xeresaj  pache’  ri  ajpajnel  amaja’  e  ri  ajb’anal  kaxlanwa  chkiwach  ri  e’upataninel.  21Kukoj  chi  jumul  ri  ajpajnel  amaja’  pa  ri  uchak e ri are’ kukoj chi ri pajb’al pa ri uq’ab’ ri Fara’on,  22k’atek’uri’, ri ajb’anal kaxlanwa  kuxekb’a’ cho jun che’, jeri’ jacha ri utzij ri Jose;  23k’atek’ut, ri kinimal e’ajpajnel ri amaja’  man kna’taj ta ri Jose chrech.   

Ri taq richik’ ri Fara’on

411K’atek’uri’, keb’ junab’ chi apanoq ri Fara’on k’o jun richik’. Ri are’ k’o chunaqaj ri uchi’  ri Nilo, 2e xas pa ri Nilo ke’el uloq wuqub’ chom e je’lik taq wakax e kekanaj kan che wa’im  pa taq ri q’ayes.  3K’atek’uri’, xoquje’ ke’el chi uloq wuqub’ b’aq e b’isb’al taq wakax xas pa  ri  Nilo  e  kekanaj  kan  kuk’  ri  ewuqub’  wakax  chik  chuchi’  ri  Nilo.  4K’atek’uri’,  ri  eb’aq  e  b’isb’al  taq  wakax  ke’kitij  ub’ik  ri  wuqub’  chom  e  je’lik  taq  wakax.  K’atek’uri’  ri  Fara’on  kk’astajik.  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI GENESIS

55 5Ri are’ kwar chi jumul e k’o jun richik’ chik. Wuqub’ uwach triko, chom e utz, k’o cho xa 

jun  uqab’  triko.  6K’atek’uri’,  wuqub’  uwach  triko  chik,  b’aq  kel  uloq  e  k’atinaq  rumal  ri  kyaqiq’ rech ri relb’alq’ij kk’iy chunaqaj ri wuqub’ chom e’utz uwach triko.  7K’atek’uri’, ri  wuqub’ b’aq uwach triko kutij ub’i ri chom e nojinaq uwach triko. Ri Fara’on kk’astajik e  weri’ xa jun richik’.  8Pa ri aq’ab’il ri’ k’ax k’o ri ruxlab’al e ke’usik’ij konojel ri saq kiwach che ri ch’ob’nik pa  ri  Egipto  e  konojel  ri  winaq  che  sib’alaj  keta’mb’al,  k’atek’uri’  ri  Fara’on  kub’ij  chkech  ri  richik’,  k’atek’ut  man  k’o  ta  jun  winaq  kkowinik  che  uch’ob’ik  chuwach  ri  Fara’on.  9K’atek’uri’ ri nim ajpajnel amaja’ kub’ij chrech ri Fara’on: «Kamik ri’ in kna’taj chwech ri  numak.  10Ri Fara’on xyakataj royowal chkech ri e’upataninel e xinuya’ pa laq’ab’inik pa ri  rachoch  ri  kinimal  ri  e’ajch’o’jab’,  ri  in  e  ri  kinimal  ri  ajb’anal  kaxlanwa.  11Ri  uj  k’o  jun  qichik’ xqab’an jun aq’ab’, ri in e ri are’; chjujunal qichik’ k’o ri kub’ij.  12Chila’ quk’ k’o jun  ala  ajheb’re’o,  pataninel  chrech  ri  kinimal  ri  e’ajch’ojab’.  Xqab’ij  ri  qichik  crhech  are’  e  xuya’  ub’ixik  chqech  ri  ucholaj;  xuya’  ri  ucholaj  chqech  chjujunal  ri  qichik’.  13K’atek’uri’,  jacha  xub’ij  ri  are’  chqech,  jeri’  xb’antajik,  ri  in  xinok  chi  na  jumul  pa  ri  nuchak  e  ri  are’  xxekab’axik cho jun che’».  14Ri  Fara’on  kusik’ij  ri  Jose.  Aninaq  kk’am  la’  uloq  ri  are’  qas  pache’  uloq.  Kusokaj  ri  rismachi’, kujal ri ratz’yaq e kok pa ri rachoch ri Fara’on.  15Ri Fara’on kub’ij chrech ri Jose:  «Ri  in  k’o  jun  wichik’  xinb’ano  e  man  k’o  ta  jun  winaq  kkowin  che  uch’ob’ik  ri  kub’ij.  K’atek’ut, ri in nutom utzijol che ri at, aretaq chi’ kata jun ichik’ katkowin che uch’ob’ik ri  kub’ij». 16Ri Jose kub’ij chrech ri Fara’on: «Man in taj, are’ ri Dyos kuya na ub’ixik ucholajil  chrech ri Fara’on».  17Ri  Fara’on  kub’ij  ri  rich’ik’  chrech  ri  Jose:  «Pa  ri  wichik’,  ri  in,  in  k’o  chuchi’  ri  Nilo,  18k’atek’uri’, chi pa ri Nilo ke’el uloq wuqub’ echom e eje’lik taq wakax che kekanaj kan pa  ri  q’ayes.  19K’atek’uri’,  ewuqub’  wakax  chik  eb’aq  e  eb’isb’al,  ke’el  uloq  chkij  ri  ewuqub’  chik; ri in man wilom taj jun b’aq e b’isb’al wakax jacha we nik’aj ri’ pa ronojel ri tinimit.  20Ri eb’aq e eb’isb’al taq wakax kkitij ub’i ri ewuqub’ nab’e taq wakax, ri echom e eje’lik,  21e  aretaq  chi’  ri  e’are’  k’o  chik  chkipam,  man  q’alaj  taj  che  xtitaj  kumal;  ri  kek’ayik  jeri’  jacha  nab’e  kanoq.  K’atek’uri’  xink’astajik.  22Xoquje’,  xinwil  pa  jun  wichik’  chik,  che  k’o  wuqub’  uwach  triko  che  k’o  cho  xa  jun  uq’ab’  triko,  nojinaq  e  je’lik.  23K’atek’ut,  wuqub’  uwach  triko  chik,  chaqi’j,  matz’  e  k’atinaq  rumal  ri  kyaqiq’  rech  ri  relb’alq’ij,  kk’iyik  chuwach  chi  aq’anoq  ri  enika’aj  chik.  24K’atek’uri’  ri  matz’  taq  uwach  triko  kkitij  ub’i  ri  wuqub’ je’lik taq uwach triko. Ri in xinb’ij weri’ chkech ri ech’ob’nel taq winaq, k’atek’ut,  man k’o ta jun kakowin che ub’ixik chwech ri kub’ij weri’.  25Ri Jose kub’ij chrech ri Fara’on: «Ri richik’ ri Fara’on xa junam: Ri Dyos xuya’ ub’ixik  chrech ri Fara’on ri jastaq che kub’an na.  26Ri wuqub’ je’lik taq wakax, weri’ wuqub’ junab’  jawi’ k’o wi sib’alaj uwach ri uwachulew e ri wuqub’ uwach je’lik taq triko, xoquje’, weri’  wuqub’ junab’; weri’ xa jun chi ichik’.  27Ri wuqub’ b’aq e b’isb’al taq wakax che ke’el uloq  chkij ri wuqub’ chik, wa’ wuqub’ junab’ e ri wuqub’ matz’ uwach triko che k’atinaq rumal  ri kyaqiq’ rech ri relb’alq’ij, weri’ wuqub’ junab’ rech wi’jal.   28Are wa’ ri tzij xe’inb’ij in chrech ri Fara’on: Ri Dyos xuk’ut chuwach ri Fara’on ri jastaq  che kub’an na. 29Kpe na ri’ wuqub’ junab’ rech nim utzil pa ronojel ri tinimit rech ri Egipto.  30Katek’uri’  kpe  chi  na  ri’  wuqub’  junab’  rech  wi’jal;  man  kna’taj  ta  chi  ri’  ronojel  ri  nim  utzil  pa  ri  tinimit  rech  ri  Egipto  e  ri  wi’jal  kukamisaj  na  ri’  ronojel  ri  tinimit.  31Man  kch’ob’taj  ta  chi  jumul  ri’  ri  nim  utzil  pa  ri  tinimit,  rumal  we  wi’jal  ri’,  che  kpe  na  ri’;  32K’atek’uri’  che  kamul  we  ichik’  xub’an  ri  Fara’on,  kub’ij  wa’  che  ri  jastaq  ri’  qastzij  xuchomaj ri Dyos e ri Dyos chi xaqb’i’ wa’ kub’an na ri’ ri are’.  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI GENESIS

56 33Xa 

jek’uri’,  ukamik  ri’,  ri  Fara’on  chrila’  b’a’  jun  achi  che  k’o  sib’alaj’  unojib’al  e  reta’mb’al e chukojo’ b’a’ ri are’ chuwach ri tinimit Egipto. 34Chub’ana’ b’a’ weri’ ri Fara’on,  che’ukojo’ b’a’ e’ajtinimit e’ajwaral chuwach ri tinimit e chumolo’ b’a’ ri uro’ uch’aqapil ri  utinimit ri Egipto aretaq chi’ k’o ri wuqub’ junab’ rech utzil.  35E’are’ ri e’ajtinimit ri’ rech  waral  kemolowik  ronojel  ri  wa  rech  we  utz  taq  junab’  ri’  che  petinaq  uloq,  chkimolo’  ri  triko  chuxe’  raqan  uq’ab’  ri  ukowinem  ri  Fara’on  –chkimolo’  ri  wa  pa  ri  taq  tinimit  e  chkik’olo’–.  36We wa ri’ kkanaj kanoq pa ri tinimit e kk’ol kanoq ri rech ri wuqub’ utz taq  junab’  rech  ri  junab’  jawi’  kpe  na  wi  ri  wi’jal  pa  ri  tinimit  rech  ri  Egipto  e  xa  jek’uri’,  ri  amaq’ man kchup ta uwach ri’ rumal ri wi’jal».    Ri Jose, na’b’e ajk’amalb’e 37Ri utzij ri Jose utz chuwach ri Fara’on e chkiwach konojel ri e’upataninel.  38Ri Fara’on 

kub’ij chkech ri erapataninel: «¿La kujkowin churiqik jun achi jeri’ jacha ri are’, che k’o ri  ruxlab’al ri Dyos ruk’ ri are’?».   39K’atek’uri’,  ri  Fara’on  kub’ij  chrech  ri  Jose:  «Kamik  ri’,  che  ri  Dyos  xuk’ut  chawach  ronojel we jastaq ri’, man k’o ta jun winaq wa’ che jewa’ ri uno’jib’al e ri reta’mb’al k’olik  jacha  ri  awech  at.  40Ri  at,  katkanaj  kan  wa’  at  k’amal  b’e  pa  ri  wachoch;  konojel  ri  enuwinaq kekanaj kan chuxe’ ri ataqanik; xuwi ri nutem in, nim ri’ chawach».  41Ri Fara’on  kub’ij chrech ri Jose: «Je’ nak’utu, ri in katinkojo at k’amal b’e chrech ronojel ri ramaq’ ri  Egipto».   42K’atek’uri’, ri Fara’on kuk’am ukoq ri umulq’ab’ cho ri uq’ab’ e kukoj chrech ri uq’ab’  ri Jose, kukoj chrech nik’aj taq atz’yaq b’anom ruk’ utzalaj taq lino e kukoj cho ri uqul q’an  taq  pwaq  chachal.  43K’atek’uri’  kuk’am  ub’ik  ri  are’  puwi’  ri  ukab’  uch’ich’  e  kkiraqaqej  kichi’ enab’e ub’ik chuwach ri are’: «¡Ab’rek!». Jeri’ ukojik k’amal b’e ri are’ xub’an chrech  pa ronojel ri amaq’ ri Egipto.  44K’atek’uri’  ri  Fara’on  kub’ij  chech  ri  Jose:  «¡In  ri  in  Fara’on!:  Xuwi  awumal  ri  at,  pa  ronojel ri Egipto, jun winaq kuyak na ri uq’ab’ on ri raqan».  45Rumal ne ri’ ri Fara’on kukoj  chech  ub’i’  Jose  Safnat‐Pane’ah,  k’atek’uri’  kuya’  chech  rixoqil  ri  Asnat,  ral  ri  Poti‐Fera,  chuchqajaw pa ri On. Ri Jose xk’oji’ reqelem puwi’ ri ramaq’ ri Egipto.   46K’atek’uri’,  ri  Jose  k’o  juwinaq  lajuj  ujunab’  aretaq  chi’  kok  ub’i  chuwach  ri  Fara’on  rajawinel ri Egipto, ri Jose xel ub’ik chuwach ri Fara’on e xe’b’inoq pa ronojel ri ramaq ri  Egipto.  47Pa ri wuqub’ junab’ rech nim utzil, ri uwachulew kuya’ sib’alaj uwach.  48Ri are’  kumolo  ronojel  ri  wa  rech  ri  wuqub’  junab’  aretaq  chi’  k’o  utzil  pa  ri  amaq’  Egipto,  k’atek’uri’,  kuk’olo  pa  taq  ri  tinimit.  Kukoj  pa  ronojel  tinimit  ri  jetaq  wa  che  kuya  ri  uwachulew,  naqaj  chrech  chjujunal  tinimit.  49Ri  Jose  kuk’ol  ri  triko  jeri’  jacha  ri  sanyeb’  rech ri polow, sib’alaj xib’al nim e rumal nak’uri’ man krejalaj ta chik, rumal rech che kq’ax  uwi’ chrech ronojel pajb’al.    Ri e’uk’ojol ri Jose 50Chuxe’ taq kanoq ri junab’ che kpe ri wi’jal, ri Jose xk’oji’ keb’ uk’ojol che xe’ril kiwach 

ri  Asnat,  ri  are’  che  umi’al  ri  Poti‐Fera,  che  chuchqajaw  pa  ri  On.  51Ri  Jose  kukoj  ub’i’  ri  nab’e’al Manasses, rumal rech che kub’ij: «Are ri Dyos xb’anowik che ri in ma kinna’tisaj ta  chi ronojel ri jetaq k’ax nuriqom e ri rachoch ri nutat»,  52k’atek’uri’ kukoj chech ri ukab’  uk’ojol  Efra’im,  rumal  rech  che  kub’ij:  «Ri  Dyos  kub’an  chwech  che  ri  in  utz  xe’eloq  ri  nuk’aslemal pa ri tinimit rech ri nuk’axk’ol».  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI GENESIS

57 53Aretaq  chi’  xkis  ri  wuqub’  junab’  rech  nim  utzil  pa  ri  amaq’,  54kuchaple’j  ri  wuqub’ 

junab’ chik rech wi’jal, jeri’ jacha xub’ij ri Jose: Kk’oji’ na wija’l pa ronojel ri tinimit Egipto.  K’atek’ut  pa  ronojel  ri  tinimit  Egipto  k’o  kaxlanwa.  55K’atek’uri’  ronojel  ri  tinimit  Egipto  kuna’ ri wi’jal e ri winaq kkiraqaqej kichi’, kkita’ kaxlanwa chrech ri Fara’on, k’atek’ut ri  are’  kub’ij  chkech  konojel  ri  e’ajegipto:  «Jix  ruk’  ri  Jose  e  chib’ana’  ri  kub’ij  na  are’  chiwech».   56Rumal  rech  che  k’o  ri  wi’jal  pa  ronojel  ri  amaq,  ri  Jose  kujaq  ri  taq  uk’uja  ri  triko  e  kuk’ayij  ri  triko  chkech  ri  e’ajegipto.  Sib’alaj  wi’jal  chi  na  k’o  pa  ri  amaq’  Egipto,  57k’atek’uri’, konojel taq tinimit chik, kepe pa ri Egipto, che uloq’ik ri triko chrech ri Jose,  rumal rech che k’o ri sib’alaj wi’jal pa ronojel ri uwachulew.    Ri erachalal ri Jose pa ri Egipto

421Ri Jakob’ krilo che kk’ayix ri triko pa Egipto e kub’ij chkech  ri e’uk’ojol: «¿Jasche ri ix  kika’yej iwib’?».  2K’atek’uri’ kub’ij chkech: «Je nak’ut; ri in xinwetamaj che kk’ayix triko pa  ri Egipto. Jix b’a’ jela’ e jiloq’o’ uloq qech ri triko, arech ri uj kujk’asi’k e man kujkam taj».  3Ri  elajuj  rachalal  ri  Jose,  xeqaj  ub’ik  pa  ri  ub’e  ri  Egipto  arech  ke’kiloq’o  uloq  ri  triko.  4K’atek’ut  ri  B’enjamin  che  rachalal  ri  Jose,  ri  Jakob’  man  kutaq  ta  ub’ik  ri  are’  kuk’  ri  erachalal, rumal rech che kub’ij: «¡Wene’ k’o jun jas uwach kuk’ulmaj!».  5Ri e’uk’ojol ri Isra’el kepe uloq chkixo’l nik’aj taq winaq chik arech ke’kiloq’o ri triko;  rumal rech che k’o ri wi’jal pa ri tinimit Kana’an.  6K’atek’uri’ ri Jose are ajaw puwi’ ronojel  amaq’ e xas are are’ kk’ayin ri triko chkech konojel ri winaq chuwachulew. Ri erachalal ri  Jose kepe uloq e kkiqasaj ri kiwach cho ri ulew chuwach ri are’.   7Aretaq chi’ ri Jose ke’ril ri erachalal, kreta’maj kiwach, k’atek’ut ke’uch’ab’ej jeri’ jacha  jun  kaxlan  winaq  e  ruk’  k’ax  kch’aw  chkech.  Kub’ij  chkech:  «¿Jawi’  kixpe  wi?».  Kakib’ij  chrech: «Ri uj, ujajkana’an, xujpe che uloq’ik triko».  8Ri Jose kreta’maj kiwach ri erachalal,  k’atek’ut ri e’are’ man xketa’maj ta uwach ri are’.  9Ri  Jose  kna’taj  chrech  ri  taq  richik’  pakiwi’  ri  e’e’are’  e  kub’ij  chkech:  «Ri  ix  xa  ixk’ak’anel; xa xixpe che uk’ak’alexik jachike qajinaq wi ri tinimit». 10Kakib’ij chrech: «Man  je ta ri’, qajaw; ri e’apataninel are xepe che uloq’ik ri kiwa. 11Ri uj qonojel uj uk’ojol xa jun  chi achi; ri uj qastzij uj utz taq winaq, ri uj, uj apataninel, man xa ta ujk’ak’anel chrech ri  tinimit».   12Kub’ij chkech: «Man je taj. Ri ix xixpe che uk’ak’alexik jachike qajinaq wi ri tinimit».  13Kakib’ij:  «Ri  e’apataninel  ekab’lajuj  achalaxik,  ri  uj,  uj  uk’ojol  xaq  jun  chi  achi  che  ajkana’an; ri ch’i’p kanajinaq kan ruk’ ri qatat e ri jun chik xkamik». 14Ri Jose kub’ij chkech:  «Qastzij ri nutzij xinb’ij chiwech, ri ix, xa ix k’ak’anel che ri tinimit.  15Rumal weri’ kixq’ax  na pa ri k’ax, ¡tza rumal ri uk’aslemal ri Fara’on! Ri ix man kixel ta ub’ik pa we k’olb’al ri’  we man kape na ri ch’ip.  16Chitaqa’ ub’i jun chiwech ix, arech kuk’ama’ uloq ri iwachalal;  k’atek’ut  ri  ix  kixb’e  pa  che’.  Ruk’  wa’  weri’  kqil  na  ri  itzij  che  xijikab’a’  ub’ixik;  jeri’  retama’xik kqab’ano we qastzij kixhch’awik. We man je taj, ¡rumal ri uk’aslemal ri Fara’on!  ri ix, ixk’ak’anel chrech ri tinimit». 17K’atek’uri’, ke’ukojo kelaq’ab’axik oxib’ q’ij.  18Kab’ij chi aq’anoq, ri Jose kub’ij chkech: «Chib’ana’ weri’ e ri ix kixk’asi’ na wa’; ¡ri in  xoquje’  kinna’  wib’  chuwach  ri  Dyos!  19We  qastzij  ix  utz  taq  winaq,  jun  chiwech  ix  achalaxik, chkanaj kan pa che’ jawi’ ix k’o wi ri’ e ri enik’aj chik, jix b’a’ e chik’ama’ ub’ik ri  triko che sib’alaj rajawaxik pa taq ri iwachoch rumal ri wi’jal.  20K’atek’uri’ kik’am na uloq  ri  ch’i’p  chnuwach;  xa  jek’uri’  kilitajik  che  qastzij  ri  kib’ij  e  man  kixkam  ta  ri’».  ¡Jeri’  kakib’ano ri e’are’!  21K’atek’uri’, kkib’ij ch’ib’il kib’: «¡Je’ na k’ut! Ri uj, uj ajmakib’ chrech ri  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI GENESIS

58

qachalal;  ri  uj  xqil  ri  k’ax  xuriq  ri  ruxlab’al  aretaq  chi’  xuta’  chqech  che  kqatoq’ob’isaj  uwach ri uk’aslemal e ri uj man xqata’ ta ri utzij! Rumal wa’ weri’, ri uj, uj k’o pa we k’ax  ri’».   22Ri Rub’en kub’ij chkech: «¿La man xinb’ij ta ri’ chiweh: mixmakun rumal we ak’al ri’,  k’atek’ut  ri  ix  man  xita’  ta  ri  nutzij?,  e  kamik  ri’  kch’a’  ri  ukik’el  chqech».  23K’atek’uri’,  ri  e’are’  man  keta’m  taj  che  ri  Jose  kuch’ob’  ri  kkib’ij  weri’,  rumal  rech  che  k’o  jun  q’axal  kitzij.  24Ri  Jose  kel  ub’i  kuk’  e  koq’ik,  k’atek’uri’,  ktzalej  chi  uloq  e  ke’uch’ab’ej;  kuk’am  ukoq chkixo’l ri Sime’on e kuxim ri are’ chkiwach.    Ri e’uk’ojol ri Jakob’ ketzalej Kana’an 25K’atek’uri’ ri Jose ktaqanik che knojisax ri kikoxtar chrech ri triko, che ktzalejisax ri 

kipwaq pa taq ri kikoxtar e che kya’ ub’i kiwa rech ri kib’e; jeri’ nak’ut xb’an chkech.  26Ri  e’are’ kkik’am ub’i ri kitriko cho taq ri kib’urix e keb’e ub’ik. 27Aretaq chi’ chaq’ab’ chik, jun  chkech kujaq ri ukoxtar rech utriko arech kuya’ uwa ri ub’urix, k’atek’uri’ kril ri upwaq pa  ri  uchi’  ri  koxtar.  28Kub’ij  chkech  ri  erachalal:  «¡Xtzalejisax  uloq  ri  nupwaq;  k’o  pa  ri  «nukoxtar rech ri triko!». K’atek’uri’ ri e’are’ kq’oxow kanima’ e kkib’ij chb’il taq kib’: «¿Jas  wa’ weri’ che xub’an ri Dyos chqech?».  29Aretaq  chi’  ke’opan  chuwach  ri  Jakob’  ri  kitat,  pa  ri  amaq’  rech  ri  Kana’an,  kkib’ij  chrech ronojel ri jastaq xkik’ulmaj:  30«Ri achi, ajaw pa ri tinimit, k’ax qach’ab’exik xub’ano  e xuchomaj che ri uj xa ujk’ak’anel che ri utinimit.  31Ri uj xqab’ij chrech: Ri uj, uj utz taq  winaq, man uj k’ak’anel ta chrech ri tinimit.  32Ri uj, ujkab’lajuj achalaxik, uj uk’ojol jun chi  tatxel, jun chqech xkamik e ri ch’i’p kamik ri k’o kan ruk’ ri qatat pa ri tinimit Kana’an».   33K’atek’ut, ri achi che are ajaw chrech ri tinimit xub’ij chqech: Chiya’a’ kanoq wuk’ jun  chiwech ri ix achalaxik, chik’ama’ ub’ik ri wa arech kixto’taj ix e ri ewalk’uwa’l chuwach ri  wi’jal e jix ub’ik. 34K’atek’ut, chik’ama’ uloq chnuwach ri ch’i’p ichaq’ e xa jeri’ nakuri’, ri in  kinweta’maj che ri ix man ix k’ak’anel ta chrech ri tinimit e che qastzij ix utz taq winaq.  K’atek’uri’, ri in kintzalejisaj na ri’ chiwech ri iwachalal e ri ix kixkowin na ri’ kixb’in pa ri  tinimit».  35K’atek’uri’, aretaq chi’ kijam ri kikoxtar, konojel k’o pa ri kikoxtar ri kipwaq. Ri e’are’  e ri kitat, aretaq chi’ kkil ri pwaq, kkixe’j kib’.  36Ri kitat Jakob’, kub’ij chkech: «¡Ri ix man  k’o ta jun nuk’ojol kiya kanoq: ri Jose xkamik, ri Sime’on man k’o ta chi quk’ waral, e ri ix  kiwaj kik’am ub’ik ri B’enjamin! ¡K’o panuwi’ ronojel ri k’ax!».   37Ri Rub’en kub’ij chrech ri utat: «Kekam na ri’ ri keb’ nuk’ojol we ri in man kintzalejisaj  ta chawech ri B’enjamin. Chaya’ kan weri’ pa nuq’ab’ ri in, e ri in kintzalejisaj na ri’ ri are’  chawech».  38Ri Jakob’ kub’ij chkech: «Ri nuk’ojol man kb’e ta ri’ iwuk’, rumal rech che ri  rachalal  kaminaq chik e  xaq  utukel  chi  ri  are’ k’o  wuk’.  We  k’o kuk’ulmaj pa  ri  ib’e,  ri  ix  nak’uri’ kiqasan ub’i’ ri’ ri saq taq nuwi’ pa ri Se’ol».    Ri e’uk’ojol ri Jakob’ ketzalej ub’ik, e kkik’am ub’i ri B’enjamin

431Ri wi’jal sib’alaj k’ax kub’an pa ri tinimit.  2Aretaq chi’ xkik’is utijik ronojel ri triko che  xkik’ama’ ri e’are’ chi tza pa ri Egipto uloq, ri kitat kub’ij  chkech: «Chixtzalejoq e ji’loq’o’  uloq keb’ oxib’ qawa».   3Ri  Juda  kub’ij  chrech:  «We  achi  ri’  utz  ub’ixik  xub’an  chqech:  Ri  ix  mixpe  uloq  chnuwach we man iwuk’am uloq ri iwachalal iwuk’. 4We ri at kaya’ alaj che kb’e ri qachalal  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI GENESIS

59

quk’, ri uj kujb’e ub’ik e kqaloq’o uloq ri wa,  5k’atek’ut we man kaya’ ta alaj, man kujb’e ta  ri’,  rumal  rech  che  ri  achi  xub’ij  chqech:  Mixpe  uloq  chnuwach  we  man  iwuk’am  uloq  ri  iwachalal iwuk’».   6Ri Isra’el kub’ij: «¿Jasche, che xib’an ri itzel chwech aretaq  chi’ xiya’ ub’ixik chrech ri  jun achi ri’ che k’o chi na jun iwachalal?».  7Kkib’ij: «Are ri jun achi ri’ xumajij uk’otik qachi’  paqawi’ uj e pakiwi’ ri iqija’al. Xub’ij: ¿La k’as na ri itat kamik? ¿La k’o na jun iwachalal?  K’atek’uri’ ri uj xqab’ij ri saqalajtzij chuwach. ¿La kujkowin  k’ut ri uj chreta’maxik che ri  are’ kub’ij na ri’ chqech: Chik’ama’ uloq ri iwachalal?».   8Ri  Juda  kub’ij  chrech  ri  utat  Isra’el:  «Chaya’  alaj  che  kb’e  ub’ik  ri  ala  wuk’;  ¡chujwa’lijoq!  ¡Jo’  b’a’!,  xa  jeri  nak’uwa’  kujk’asi’k  e  man  kujkam  ta  ri’,  ri  uj,  ri  at  e  ri  eqalk’uwa’l.  9In kinya’ kan ri nutzij chawech puwi’ ri are’; ri at chwech ri in kata na ri are’  we  man  xink’am  ta  chi  uloq.  Ri  in,  wema  kintzalijisaj  ta  chi  uloq  ri  are’  awuk’,  k’o  jun  numak chawach pa junalik. 10Ri uj, weta mat xujb’eytajik, ujtzalejinaq chi nu uloq ri’».  11Ri kitat Isra’el, kub’ij chkech: «¡We jeri’, utz nak’uri’! Chib’ana’ b’a’; chik’ama’ ub’ik pa  ri ikoxtar utzalaj taq jastaq rech we qatinimit, chik’ama’ ub’ik nik’aj taq sipanik chrech ri  jun achi, jub’iq’ b’alsamo, jub’iq’ uwa’lche’, jub’iq’ engomado rech ri rulewal ri adragante,  ladano,  pistaches  e  almendras.  12Chik’ama’  ub’ik  kamul  chi  na  ri  pwaq  kik’am  ub’ik  e  ketzalejisaj  chi  na  ri  pwaq  che  k’o  uloq  chuchi’  ri  ikoxtar  rech  triko;  wene  xa  xesachik.  13¡Chik’ama’ ub’ik ri iwachalal e jix ub’ik. Chixtzalij b’a’ b’i ruk’ ri jun achi.  14K’atek’uri’ are  ta  b’a’  ri  Are’‐Sadday  kb’anowik  che  kiriq  toq’ob’  chuwach  ri  jun  achi’  arech  kutzalejisaj  uloq  chiwech  ri  jun  chik  iwachalal  e  we  B’enjamin  ri’.  K’atek’uri’,  we  rajawaxik che  ri  in  ke’intzaq ri ewak’uwa’l, jas ta ne’ kqab’an chrech».    Ri ukab’ b’inem chuwach ri Jose 15Ri achijab’ kkik’am ub’ik we sipanik ri’, kkikamulij ub’i uk’amik ri saq pwaq, xoquje’ 

kkik’am ub’i ri B’enjamin, kexuli’ ub’i pa ri ub’e ri Egipto e kkik’utu kib’ chuwach ri Jose.   16Aretaq chi’ ri Jose krilo che k’o ub’i ri B’enjamin chkixo’l, kub’ij chrech ri k’amal b’e pa  ri  rachoch:  «Che’  ak’ama’  ub’i  we  achijab’  ri’  cho  ri  wachoch,  chakamisaj  jun  chkech  ri  awaj, je’lik ub’anik kab’ano, rumal rech che we achijab’ ri’ kewa’ wa’ wuk’ paq’ij».  17Ri jun  achi kub’ano ri jastaq, jacha xub’ij ri Jose chrech e ke’uk’am ub’i ri achijab’ pa ri rachoch ri  Jose.  18Ri  achijab’  kkixib’ij  kib’  aretaq  chi’  kek’am  ub’i  pa  ri  rachoch  ri  Jose  e  kkib’ij:  «Are  rumal  ri’  ri  saq  pwaq  che  xtzalixik  pa  taq  ri  qakoxtar  ri  jumul  kanoq,  che  kujk’am  uloq  waral;  kujch’a’y  na  wa’  e  kujokisax  wa’  uj  ajpataninel,  xoquje’  jeri’  na  wa’  ri  eqab’urix».  19Xeqib’  ruk’  ri  k’amal  b’e  pa  ri  rachoch  ri  Jose  e  kkib’ij  chrech  chi  pa  ri  rokib’al  ri  ja:  20«Chatoq’ob’isaj qawach ajaw; ri uj nab’e xujb’e che uloq’ik qawa. 21K’atek’uri’, aretaq chi’  xujopan pa ri qak’olb’al jawi’ kqaq’axij jun aq’ab’, xqator ri qakoxtar triko, xqilo che ri saq  pwaq  k’o  chuchi’  ri  qakoxtar,  sib’alaj  al  e  xqatzalij  chi  uloq.  22E  ri  uj  qak’amom  chi  uloq  nik’aj saq pwaq chik rech kqaloq’ ub’ik ri qawa. Man qeta’m taj jachin xukoj ri saq pwaq pa  ri ukoxtar qatriko».  23K’atek’uri’ kub’ij chkech: «Chkanaj b’a’ ri utzil iwuk’, mixib’ij iwib’:  Ri  Udyos  e  ri  Udyos  ri  itat  are  are’  xya’ow  ri  jun  sipanik  pa  ri  koxtar  rech  itriko.  Ri  saq  pwaq che iwech ix k’o chi wuk’». K’atek’uri’ kuk’am uloq chkiwach ri Sime’on.   24Ri achi ke’u’okisaj pa ri rachoch ri Jose; kuya kija’ arech kkich’aj ri kqan, xoquje’ kuya’  ri  kiq’ayes  ri  ekib’urix.  25Ri  e’are’  kkisuk’umaj  ri  sipanik  e  xkeye’j  kopan  ri  Jose  paq’ij,  rumal rech che xketa’maj che ri are’ ku’tija’ ri uwa chila’.   __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI GENESIS

60 26Aretaq chi’ xok ub’ik ri Jose pa ri rachoch, kkijach chrech ri jun sipanik che kik’amom 

ub’i  kuk’  e  xkimej  kib’  cho  ri  ulew  chuwach  ri  are’.  27Kuya  jun  rutzil  kiwach  e  kub’ij  chkech:  «Ri  itat  che  nim  winaq  chik  che  xitzijoj  chwech  ¿la  utz  uwach?,  ¿la  k’as  na?».  28Kkib’ij  chrech:  «Utz  uwach  ri  apataninel,  che  are  ri  qatat;  ri  are’  k’as  na».  K’atek’uri’,  kkiqasaj kib’ cho ri ulew e kkimej kib’.  29Ri Jose kuyak ri uwoq’och, kril ri B’enjamin, ri ral ri unan, k’atek’uri’, kub’ij: «¿La are  wa’ ri ch’i’p chixo’l che xitzijoj chwech?». Kutz’aqatisaj ri utzij e kub’ij: «Chuya’ b’a ri utzil  ri Dyos chawech nuk’ojol».   30Ri Jose kukoj anim rumal che kq’utut ranima’ che ri uchaq’ e kraj koq’ik, kok ub’ik pa  ri  uk’olb’al  e  chila’  koq’  wi.  31K’atek’uri’,  kuch’aj  uwach,  kel  uloq  e  kukoch’ej  ri  roq’ej  e  kub’ij: «Chiq’axej ri wa».  32Kkiq’axej ri uwa ri are’ pa jun chik k’olib’al e pa jun chik k’olib’al ri kech e’are’, xoquje’  pa jun chik k’olib’al ri kiwa ri e’ajegipto, rumal rech che ri e’ajegipto man kkich’ij taj kewa’  kuk’ ri e’ajheb’re’o: weri’ itzel chkiwach ri e’are’.  33Ket’uyi’ chuwach ri are’, kkicholej kib’  jeri’ jachin ri nab’e’al e ri k’isb’al; e chkib’il kib’ ksach kik’u’x.  34Ri Jose ruk’ ri uwa kuk’am  ukoq kiwa ri e’are’ e kuya’ chkech e ri uwa ri B’enjamin uro’mul china unimal chuwach ri  kech konojel. Kkitij ri amaja’ e keq’ab’ar ruk’ ri Jose.    Ri B’enjamin kkanaj pa ri Egipto

441Ri  Jose,  jewa’  ktaqan  chrech  ri  umarto’m  pa  rachoch:  «Chanojisaj  che  wa  ri  taq  kikoxtar we achijab’ ri’ ruk’ ronojel ri katkowin chrech e kakoj ri pwaq chuchi’ ri ukoxtar  kitriko.  2K’atek’uri’,  ri  nupajb’al  amaja’,  ri  jun  saq  pwaq  pajb’al  kaya  ub’ik  chuchi’  ri  ukoxtar utriko ri ch’i’p, xoquje’ ri pwaq rech ri utriko». Jeri’ kub’an ri are’ jacha xub’ij ri  Jose.  3Aretaq chi’ kpakak uloq ri uxe’ kaj, xejach ub’i ri achijab’ ruk’ taq ri ekib’urix. 4Maja’ naj  e’elenaq  ub’ik  chrech  ri  tinimit  aretaq  chi’  ri  Jose  kub’ij  chrech  ri  umarto’m:  «¡Chatwa’lijoq! Je’awoqataj ri e’achijab’ ri’ e aretaq ke’ariqo, kab’ij chkech: ¿Jasche che ri ix  itzel utojb’alil ri utzil xib’ano?  5¿Jasche che xiwelaq’aj uloq ri saq pwaq pajb’al amaja’ rech  ri wajaw e xoquje’ jawi’ kpajan chrech ri saqil. Sib’alaj itzel ri xib’ano».   6Ri  marto’m  xe’uriqa’  e  xub’ij  we  jetaq  tzij  chkech  ri’.  7Ri  e’are’  kkib’ij:  «¿Jasche  jeri’  kch’aw ri wajaw? ¡Man qab’anom ta jun jas uwach che je’wa’!  8Chawilampe’, ri uj xqatzalij  ri saq pwaq chi pa ri Kana’an uloq che xqariq chuchi’ ri ukoxtar qatriko. ¿La kqilaq’aj k’u  uloq  pa  ri  rachoch  ri  awajaw  saq  pwaq  on  q’an  pwaq?  9Ri  jun  chkech  ri  apataninel  che  kriqitaj ruk’ ri pajb’al amaja’, chkamoq e ri enik’aj chik kujokik e’upataninel ri awajaw».   10Ri  marto’m  kub’ij:  «Jeri’  kb’antajik  jacha  ri  tzij  kib’ij:  ri  jun  che  kriqitaj  ri  pajb’al  amaja’ ruk’, kokik nupataninel e ri nik’aj chik kixkuytajik».   11K’atek’uri’, aninaq kkiqasaj ri kikoxtar cho ri ulew e chkijujunal xkitor uchi’.  12Ri are’  kumajij utzukuxik ruk’ ri nab’e’al e kuk’is ruk’ ri ch’i’p; k’atek’uri’ xriqatajik ri jun pajb’al  amaja’  pa  ri  koxtar  utriko  ri  B’enjamin.  13K’atek’uri’,  ri  e’are’  xkijis  ri  katz’yaq  e  konojel  ruk’ ri kib’urix che reqam ri keqa’n, xetzalij chi jumul pa ri tinimit.  14Ri Juda e ri erachalal ke’ok pa ri rachoch ri Jose jawi’ k’o wi ri are’ e xkiqasaj kib’ cho  ri ulew chuwach ri are’.  15Ri Jose kub’ij chkech: «¿Jas wa’ we xib’ano ri’? ¿La man iweta’m taj che jun winaq jeri’  in  jacha  in  kkowin  che  uch’ob’ik  weri’?».  16Ri  Juda  kub’ij:  «¿Jas  k’u  kqab’ij  wa’  chrech  ri  wajaw?  ¿La  k’o  jun  utz  tzij  ri’  kqab’ij?  Ri  Dyos  xuraq  kimak  ri  e’upataninel.  Ri  uj  uj  k’o  waral  ri’  ujupataninel  ri  wajaw;  ri  uj  e  xoquje’  ri  jun  che  k’o  ri  pajb’al  amaja’  puq’ab’».  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI GENESIS

61 17K’atek’uri’, ri Jose kub’ij: «¡Ri in man kinb’an taj weri’! Ri jun che k’o ri pajb’al ruk’, kokik 

nupataninel; k’atek’uri’, ri ix chik ruk’ utzil kixtzelij wa’ ruk’ ri itat».  18K’atek’uri’,  ri  Juda  kqib’  chuwach  ri  are’  e  kub’ij  chrech:  «Chatoq’ob’isaj  nuwach  wajaw,  ri  apataninel  kub’ij  jun  tzij  cho  ri  uxikin  ri  wajaw,  e  man  wa’laj  ak’anal  chrij  ri  apataninel, rumal rech che at, at jeri’ jacha ri Fara’on.   19Ri  wajaw  xuta  chkech  ri  e’upataninel:  ¿La  k’o  itat  on  jun  chik  ewachalal?  20E  ri  uj  xqab’ij chrech ri wajaw: K’o ri qatat che are’ ri’j winaq chik e k’o jun uk’ojol che xk’oji’ pa ri  uri’job’ik. E jun rachalal we are’ xkamik; xuwi’ we are’ ri’, ri xuya ri unan chrech kanajinaq  kanoq utukel ri are’; e ri utat kuloq’oq’ej ri are’.   21E ri at xab’ij chkech ri e’apataninel: chik’ama’ uloq ri are’ chnuwach arech kinwilo ri  are’.  22Ri uj xqab’ij chrech ri wajaw: Ri ala man loq’ taj kuya’ kan ri utat, weta kuya kanoq,  ri utat kkam ri’.   23K’atek’uri’, ri at xab’ij chkech ri e’apataninel: We man kpe ta uloq ri ich’aq iwuk’, ri ix  man kixpe ta chi wa chnuwach in.   24Xa jek’uri’; aretaq chi’ ri uj xujb’e ruk’ ri apataninel che are ri nutat, ri uj xqaya ub’ixik  chuwach  ri  utzij  ri  wajaw.  25K’atek’uri’,  aretaq  chi’  ri  qatat  xub’ij  chqech;  chixtzalij  ub’ik  che uloq’ik qawa,  26ri uj xqab’ij: “Man loq’ taj kujb’ek, xuwi ri’ loq’ we kb’e ri qachaq’ quk’,  rumal rech che man kuya ta ri’ kujopan chuwach ri jun achi we man k’o ta ub’ik ri qachaq’  quk’ ”.   27K’atek’uri’,  ri  apataninel  che  are  ri  nutat,  xub’ij  chqech:  Ri  ix  iweta’m  che  ri  wixoqil  xe’uya  ri  ekeb’  chwech.  28Ri  jun  man  k’o  ta  chi  wuk’  e  xinb’ij:  Qastzij  ri’,  che  ch’qe’taq  ri  xb’an  chrech  e  kamik  ri’  man  jumul  ta  chik  wilom  uwach.  29We  kik’am  ub’ik  ri  are’  chnuwach e k’o kuk’ulmaj, ri ix kitaq ub’ik wa’ ri usaqil nuwi’ pa ri Se’ol.   30Xa jek’uri’, we kinopan chuwach ri apataninel, che are ri nutat e man k’o ta quk’ ri ala  che  k’o  ri  ruxlab’al  ruk’  ri  ruxlab’al  ri  are’;  31aretaq  chi’  krilo  che  man  k’o  ta  ri  ala  quk’  kkam ub’i ri’; e ri e’apataninel xkitaq ub’i ri’ ruk’ nimalaj b’is ri usaqil uwi’ ri apataninel,  che are ri qatat, pa ri Se’ol.   32E  ri  apataninel,  xch’aw  ruk’  ri  nutat  puwi’  ri  ala:  We  man  kintzalijisaj  ta  chi  uloq  awuk’, ri in kkanaj numak chuwach ri nutat chub’eq’ij chub’esaq.   33Xa jeb’a ri’, kamik ri’ kanajoq ri apataninel pa uk’exwach ri ala jeri’ jacha upataninel ri  wajaw e ri ala chtzalij kuk’ ri ewachalal.  34¿Jas ri nutzalijik in kinb’an chuwach ri nutat we  man k’o ta ub’i ri ala wuk’? Ri in man kwaj taj kinwil ri b’is kuriq ri nutat».    Ri Jose kuk’ut rib’ chkiwach ri erachalal

451K’atek’uri’,  ri  Jose  man  kkowin  ta  chik  kuq’i’  ri  roq’ej  chkiwach  konojel  ri  winaq  che  naqaj ek’o ukoq ruk’ e kuraqaqej uchi’: «Che’iwesaj ub’ik konojel we winaq che ek’o wuk’»,  k’atek’uri’, man k’o ta jun winaq kkanaj kan ruk’ ri Jose aretaq chi’ kuk’ut rib’ chkiwach ri  erachalal.  2Ko  kuraqaqej  uchi’  e  koq’ik  e  xkita  loq  konojel  ri  e’ajegipto,  xoquje’  xtatajik  utzijol pa ri rachoch ri Fara’on.  3Ri  Jose  kub’ij  chkech  ri  erachalal:  «¡In  ri  in  Jose!  ¿La  k’as  na  ri  nutat?».  K’atek’uri’,  ri  erachalal man loq’ taj kkib’ij jun tzij rumal rech che sib’alaj kixib’im kib’ chuwach.   4Ri Jose kub’ij chkech ri erachalal: «Chixqib’ uloq wuk’». Ri e’are’ keqib’ ukoq e kub’ij: In  ri iniwachalal Jose che xinik’ayij pa ri e’ajegipto.  5Kamik ri, man k’ax mina’o, xoq man pe  iwoyowal  rumal  che  xinik’ayij  uloq  waral;  rumal  rech  che  ri  Dyos  xinutaq  uloq  nab’e  chiwach ix arech kixk’asi’k.   __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI GENESIS

62 6Ruk’ we junab’ ri’, b’enaq keb’  junab’ chik che k’o ri wi’jal pa ri tinimit e kraj na job’ 

junab’ che man k’o ta tikonajik e man k’o ta uyakik uwach ri ulew ri’. 7Ri Dyos xinutaq uloq  nab’e  chiwach  arech  kk’oji’  ch’aqap  iwa’  pa  we  tinimit  ri’,  e  xoquje’  arech  kukol  ri  ik’aslemal chuxe’ kanoq che kixto’tajik.  8Xa jek’uri’, man ix taj xinitaq uloq waral, xane are  ri  Dyos  e  xinu’okisaj  in  utat  ri  Fara’on,  in  rajaw  ronojel  ri  rachoch  e  in  q’ataltzij  puwi’  ronojel ri tinimit Egipto.  9Aninaq  jix  ruk’  ri  nutat  e  jewa’  kib’ij  chrech:  «Jewa’  kub’ij  ri  ak’ojol  Jose:  Ri  Dyos  xinukojo  in  rajaw  ronojel  ri  Egipto.  Aninaq  chatpet  uloq  wuk’.  10Ri  at  katjeqi’  na  pa  ri  tinimit Gosen e naqaj ri’ katk’oji’ chwech; ri at ri e’ak’ojol e ri kik’ojol ri e’ak’ojol, ri ejupuq  taq achij, ri awakax e ronojel uwach ajastaq.  11Ri in, katintzuq na ri’ chila’ –rumal rech che  k’o  na  job’  junab’  rech  wi’jal–  arecha’  man  at  meb’a’  taj  katkanajik,  ri  at,  ri  awija’al  e  ronojel ri k’o awuk’!   12Ruk’ iwoq’och tajin kiwilo e xoquje’ ri wachalal B’enjamin tajin kril ruk’ ri uwoq’och;  qastzij nak’ut che are ri nuchi’ kch’aw iwuk’.  13Chib’ij b’a’ chrech ri nutat ronojel ri nuq’ijil  pa Egipto e ronojel ri xiwilo; e aninaq chik’ama’ uloq ri nutat waral».   14K’atek’uri’,  kuq’aluj  ri  rachalal  B’enjamin  che  ri  uqul  e  koq’ik;  xoquje’  ri  B’enjamin  uq’alum ri Jose cho ri uqul e koq’ik.  15K’atek’uri’, ke’utz’umaj konojel ri erachalal e sib’alaj  koq’ik, aretaq chi’ xb’antaj weri’, ri erachalal xe’ok pa tzij ruk’.     Ri uwarb’al ri Fara’on 16Xopan utzijol weri’ pa ri rachoch ri Fara’on: «Xepetik ri rachalal ri Jose». Weri’ utz xril 

ri Fara’on e xoquje’ ri e’upataninel.   17K’atek’uri’,  ri  Fara’on  kub’ij  chech  ri  Jose:  «Chab’ij  chkech  ri  e’awachalal:  chi’k’ama’  ub’ik  ri  jetaq  chikop  e  jix  pa  ri  tinimit  Kana’an.  18Chik’ama’  uloq  ri  itat  e  ri  iwija’al  e  chixe’saj uloq wuk’, ri in kinya na chiwech ronojel ri sib’alaj utz k’o pa ri tinimit Egipto e  kitij na ri q’analaj ti’j k’o pa ri amaq’.   19Rumal  ri  atat  che’ataqa  chech  weri’.  Chib’ana’  weri’:  chik’ama’  ub’ik  pa  ri  tinimit  Egipto  nik’aj  taq  weresab’al  kech  ri  e’iwalk’uwa’l  e  ri  iwixoqil;  chik’ama’  uloq  ri  itat  e  chixpet uloq.  20Mixka’y chrech ri jastaq iwech che kkanaj kanoq, rumal rech che ronojel ri  sib’alaj utz k’o pa ri Egipto, iwech ix ri’».    Ri tzalejem pa ri Kana’an 21Jewa’ 

xkib’an  ri  e’uk’ojol  ri  Isra’el.  Ri  Jose  xuya  taq  weresab’al  chkech  jeri’  jacha  xtaqan ri Fara’on; xoquje’ xuya’ ub’i kiwa rech ri kib’e.  22Chkech konojel kuya b’i katz’yaq,  k’atek’uri’ chrech ri B’enjamin kuya ub’i jo’lajuj k’al saq pwaq e job’ jowkaj ratz’yaq rech  nimaq’ij.  23Xoquje’, chrech ri utat kutaq ub’i elajuj b’urix che keqam ub’i ronojel ri sib’alaj  utz  jastaq  k’o  pa  ri  Egipto,  xoquje’  kutaq  ub’i  elajuj  ati’t  b’urix  keqam  triko,  kaxlanwa  e  ronojel uwach wa, rech ub’e ri utat.  24K’atek’uri’, ke’uch’ab’ej ub’ik ri erachalal e aretaq chi’ kkimajij ri kib’e kub’ij chkech:  «K’o mik’ulmaj pa ri b’e».  25Ke’el uloq pa ri Egipto e ke’opan pa ri Kana’an ruk’ ri Jakob’ che are ri kitat.  26Kkib’ij  chrech: «K’as na ri Jose e are are’ q’ataltzij puwi’ ronojel ri Egipto». K’atek’uri’, man ksilob’  ta ri ranima’ rumal rech che man kukoj ta ri kitzij.   27Aretaq chi’ xkib’ij chi jumul chrech ronojel ri utzij ri Jose e xril ri jetaq weresab’al che  utaqom uloq ri Jose chrech uk’amik ub’ik ri are’, ri ruxlab’al ri Jakob’ che are kitat xk’astaj  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI GENESIS

63

chi jumul.  28Kub’ij ri Isra’el: «Utz wa’ weri’, ri Jose che ri nuk’ojol, k’as na. In, kwaj kinwil  na uwach aretaq chi’ maja’ kinkamik».  Ri Jakob’ kb’e ub’ik pa Egipto

461Ri Isra’el kel ub’i ruk’ ronojel ri jastaq rech. Aretaq chi’ kopan pa B’erseb’a kuya’ tab’al  toq’ob’ chrech ri Udyos ri utat Isa’ak.  2Ri Dyos kub’ij chrech ri Isra’el pa taq ri rachik’ chaq’ab’: «Jakob’, Jakob’». Ri are’ kub’ij:  «In k’o waral ri’».  3Ri Dyos kub’ij chrech: «In ri in Dyos; in inudyos ri atat. Maxib’ij awib’  che ri b’e che katuk’am ub’ik pa ri Egipto, rumal rech che jela’ ri’, in kinb’an na ri’ chawech  at jun nimalaj amaq’.  4Xoquje’, ri in katinwachi’laj na ub’ik pa ri ab’ik pa Egipto e chi ri in  ri’ kinesan na uloq awech pa ri tinimit ri’. K’atek’uri’, are ri Jose katz’apin na ri awoq’och».   5Ri Jakob’ kuyak ub’i rib’ pa ri B’erseb’a e ri e’uk’ojol ri Isra’el, kki’aq’anisaj ub’ik ri kitat  Jakob’, xoquje’ ri ekik’ojol, e ri ekixoqilal pa taq ri weresab’al che utaqom uloq ri Fara’on  che uk’amik ub’i ri are’.  6Kkik’am ub’i ri jupuq taq awaj e ronojel ri jastaq kech che kib’anom pa ri Kana’an, e  keb’e  pa  ri  Egipto,  ri  Jakob’  e  konojel  ri  erija’lil  are’,  7ri  e’uk’ojol,  ri  eri’umam  kuk’  ri  e’uk’ojol;  ri  e’umi’al  e  ri  eri’uman  kuk’  ri  e’umi’al  –konojel  ri  erija’lil–  ke’uk’am  ub’ik  pa  Egipto.    Ri rija’al ri Jakob’ 8Are  wa’  ri  kib’i’  ri  e’uk’ojol  ri  Isra’el  che  ke’okik  pa  ri  Egipto:  Jakob’  e  ri  e’uk’ojol.  Ri 

nab’e’al uk’ojol are ri Rub’en.  9Ri e’uk’ojol ri Rub’en are ri: Henok, ri Pal‐lu, ri Jesron e ri  Karmi.  10Ri e’uk’ojol ri Sime’on: ri Yemu’el, ri Yamin, ri Ohad, ri Yakin, ri Sojar e ri Sa’ul ri  jun ralk’uwa’l ruk’ ri jun ajkana’an.  11Ri e’uk’ojol ri Levi: ri Guerson, ri Quehat e ri Merari.  12Ri  e’uk’ojol  ri  Juda:  ri  Er,  ri  Onan,  ri  Sela,  ri  Peres  e  ri  Seraj,  k’atek’ut  ri  Er  e  ri  Onan  ekaminaq chi kanoq pa ri Kana’an. Ri e’uk’ojol ri Peres: ri Jerson e ri Jamul. 13Ri e’uk’ojol ri  Isakar: ri Tola, ri Puva, ri Yasub’ e ri Simron.  14Ri e’uk’ojol ri Sab’ulon: ri Sered, ri Elon, ri  Yajle’el. 15E’are wa’ ri eral ri Li’a che xek’oji’ ruk’ ri Jakob’ pa ri Paddan Aram, xoquje’ ri jun  ali ralk’uwa’l ub’i Dina. Konojel ri e’uk’ojol e ri e’umi’al ejuwinaq oxlajuj (33).   16Ri e’uk’ojol ri Gad: ri Sefon, ri Jaggui, ri Suni, ri Esb’on, ri Eri, ri Arodi e ri Areli.  17Ri  e’uk’ojol  ri  Aser:  ri  Yimna,  ri  Yisva,  ri  Yisvi,  ri  B’eri’a  e  ri  Seraj  che  kanab’  ri  e’are’.  Ri  e’uk’ojol  ri  B’eri’a:  ri  Jeb’er  e  ri  Malki’el.  18E’are  wa’  ri  eral  ri  Silpa,  ri  are’  che  ri  Lab’an  xuya’ b’i chrech ri umi’al Li’a; ri are’ xk’oji’ waqlajuj ral erija’al ri Jakob’, ewaqlajuj winaq.   19Ri eral ri Rakel, che rixoqil ri Jakob’: are ri Jose e ri B’enjamin.  20Pa ri Egipto, ri Jose  xeralk’uwa’laj  ri  Manasses  e  ri  Efra’im,  eral  ri  Asnat,  che  umi’al  ri  Poti‐Fera,  ri  are’  che  chuchqajaw  pa  ri  On.  21Ri  e’uk’ojol  ri  B’enjamin:  Ri  B’ela,  ri  B’eker,  ri  Asb’el,  ri  Guera,  ri  Na’aman, ri Eji, ri Ros, ri Muppim, ri Juppim e ri Ard.  22E’are na k’uwa’ ri eral ri Rakel che  xek’oji’ ruk’ ri Jakob’, ekajlajuj winaq.   23Ri  uk’ojol  ri  Dan:  ri  Jusim.  24Ri  e’uk’ojol  ri  Neftali:  ri  Yajse’el,  ri  Guni,  ri  Yeser  e  ri  Sillem.  25Are wa’ ri eral ri B’ilha, ri are’ che ri Lab’an xuya’ ub’ik chrech ri umi’al Rakel; ri  B’ilha xek’oji’ wuqub’ ral, erija’al ri Jakob’.   26Konojel ri winaq che xe’el ub’i cho kqan e xe’ok ub’ik pa Egipto ruk’ ri Jakob’ e oxk’al  waqib’. Man e’ejalan taj ri kixoqilal ri e’uk’ojol ri Jakob’.  27Ri e’uk’ojol ri Jakob’ che xe’alax  pa  ri  Egipto:  xa  ekeb’  winaq.  Konojel  ri  winaq  che  erija’lil  ri  Jakob’  che  xeb’e  ub’ik  pa  Egipto, e’oxk’al lajuj (70).  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI GENESIS

64

Ri opanem pa ri Egipto 28Ri Isra’el xutaq ub’ik pa ri Juda, arech knab’ejik ub’ik chuwach ruk’ ri Jose, arecha’ we 

are’ ri’ kanab’ej chuwach jela’ pa ri Gosen. Aretaq chi’ xe’opan pa ri tinimit Gosen,  29ri Jose  ktaqan che usuk’umaxik ri jetaq uch’ich’ arech kuk’ulu’ ri utat Isra’el pa ri Gosen. Aretaq  chi’ kril uwach ri utat, kuxekb’a’ rib’ chuqul e sib’alaj koq’ik.   30Ri Isra’el kub’ij chrech ri Jose: «Kamik ri’, ri in loq’ kinkamik rumal rech che xinwil chi  na awach e che ri at, at k’aslik na».  31Ri Jose kub’ij chkech ri erachalal e chkech ri erija’al ri utat: «Ri in, kinb’e na wa’ ruk’ ri  Fara’on  che  ub’ixik  chrech:  ¡Ri  ewachalal  e  ri  rija’lil  ri  nutat  che  ri  ekanajinaq  kan  pa  ri  tinimit Kana’an xepe uloq wuk’!  32Ri e’are’ e’ajyuq’ab’, rumal rech che ri e’are’ k’o jupuq  taq kichikop, e kik’amon uloq ri e’alaj taq awaj, ri enimaq taq awaj e ronojel ri jastaq kech.   33Xa jek’uri’, aretaq chi’ kixusik’ij ri Fara’on e kub’ij chiwech: ¿Jas ri ichak?  34Ri ix kib’ij  na ri’ chrech: Ri e’apataninel ek’o jupuq taq kichikop chi aretaq chi’ ek’ojol taq alab’om e  jeri’  kamik  ri’  jacha  ri  qatat.  Xa  jek’uri’,  loq’  ri  kixkanaj  kan  pa  ri  tinimit  Gosen».  Rumal  rech, che we jun ajyuq’, itzel chkiwach ri e’ajegipto.    Ke’opan chuwach ri Fara’on

471Ri Jose, kb’ek e kulub’ij chrech ri Fara’on: «Ri nutat, ri ewachalal, ri eko’lik e ri enima’q  kijupuq kichokop e ronojel ri jastaq kech petinaq chi pa ri Kana’an uloq; ri e’are’ ek’o chi  pa  ri  tinimit  Gosen».  2Chkixo’l  ri  erachalal,  xe’uk’am  ub’i  job’  e  xe’uk’utu’  chuwach  ri  Fara’on.  3Ri  Fara’on  kub’ij  chkech  ri  erachalal:  «¿Jas  ri  ichak?».  Xkitzalej  utzij  ri  Fara’on:  «We e’apataninel ri’ e’ajyuq’ab’ ejeri’ jacha ri kitat».  4Xoquje’ kkib’ij chrech ri Fara’on: «Ri  uj xujpetik arech kujjeqe’ pa we tinimit ri’ rumal rech che man k’o ta chi kiq’ayes ri jupuq  taq  kichikop  ri  e’apataninel,  rumal  rech  che  nimalaj  wi’jal  k’olik  pa  ri  tinimit  Kana’an.  Chaya’ b’a’ alaj arech ri e’apataninel kekanaj kan pa ri rulew ri Gosen».   5Kub’ij  ri  Fara’on  chrech  ri  Jose.  Ri  Jakob’  e  ri  eralk’uwa’l  xepe  uloq  pa  ri  Egipto  che  usolixik  ri  Jose.  Ri  Fara’on,  rajawinel  ri  Egipto,  xreta’maj  che  ri  Jakob’  xopan  pa  Egipto,  xub’ij chrech ri Jose: «Ri atat e ri e’awachalal xe’opanik awuk’ at. 6Ri amaq’ Egipto awech ri  at,  chakojo’  ri  atat  e  ri  e’awachalal  pa  utzalaj  ulew.  Ri  atat  e  ri  e’awachalal  chijeqel  b’a’  awuk’.  Chijeqel  b’a’  pa  ri  Gosen.  K’atek’uri’,  we  aweta’m  at  che  ek’o  achijab’  chkixo’l  che  sib’alaj  kichoq’ab’,  che’akojo’  b’a’  e’chajinel  chkech  ri  ejupuq  taq  nuchikop».  7Ri  Jose  kuk’am ub’i ri utat Jakob’ chuwach ri Fara’o’n. Ri Jakob’ kuya’ jun rutzil uwach ri Fara’on.   8Ri Fara’on kuta chrech ri Jakob’: «¿Joropa’ ajunab’ k’olik?».  9Ri Jakob’ kub’ij chrech ri  Fara’on:  «Ri  ujunab’  ri  nub’e  nub’anom  ok’al  juwinaq  lajuj.  Man  k’i  ta  ri  nujunab’  e  k’ax  nuk’aslemal, e man kjunamitaj ta ruk’ ri ujunab’ xuk’aslemaj ri nutat pa uq’ijil taq ri ub’e».  10Ri Jakob’ xuya jun rutzil uwach ri Fara’on e xel ub’ik chuwach.   11Ri Jose xe’ujeqeb’a’ ri utat e ri erachalal e xe’ukoj cho ri utzalaj taq rulew ri Egipto, pa  ri rulew ri Ramses, jeri’ jacha xtaqan ri Fara’on chrech.  12K’atek’uri’, kuya’ ri tzuqb’al kech  ri utat, ri erachalal e konojel ri rija’al ri utat.    Ri Jose kuloq’ ronojel ri ulew chrech ri Fara’on 13Man k’o ta wa pa ronojel ri tinimit rumal rech che nimalaj ri wi’jal k’olik. Ri tinimnit 

Egipto e ri Kana’an xaq etuqa’r chik rumal ri wi’jal.  14Ri Jose kumulij ronojel ri saq pwaq  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI GENESIS

65

che k’o pa ri tinimit Egipto e pa ri Kana’an uk’exwach ri triko che kkiloq’o ri e’are’; e ri Jose  kuk’am b’i ri saq pwaq pa ri rachoch ri Fara’on.  15Aretaq chi’ man k’o ta chi saq pwaq pa ri Egipto e pa ri Kana’an, konojel ri e’ajegipto  ke’opan  ruk’  ri  Jose  e  kkib’ij  chrech:  «Chaya’  qawa.  ¿Jasche  che  kujkam  wa’  chawach  xa  rumal che kamik ri’ man k’o ta chi saq pwaq?».  16Kub’ij ri Jose chkech: «Chijacha’ ri jupuq  taq  ichikop  e  ri  in  kinya  na  ri  wa  chiwech  pa  uk’exwach,  rumal  che  xk’is  ri  saq  pwaq».  17Kekik’am uloq chrech ri Jose ri jupuq taq awaj; e ri are’ kuya ri wa pa uk’exwach ri kej, ri  eko’lik taq awaj, ri enima’q taq awaj e ri eb’urix. Xe’utz’aqatisaj che ri kiwa pa ri jun junab’  ri’ uk’exwach ronojel ri ejupuq taq kichikop.   18Aretaq  chi’  xtz’aqat  jun  junab’,  kepe  chuwach  ri  Jose  pa  ri  jun  junab’  chik  e  kkib’ij  chrech: «Ri uj man kqawaj ta chuwach ri qajaw che man k’o ta chi qasaq pwaq, e ri ejupuq  taq  qachikop  rech  chi  ri  qajaw;  man  k’o  ta  chi  k’o  quk’  che  kqaya  chrech  ri  qajaw,  xuwi  chik  ri  qab’aqil  e  ri  qulew.  19¿Jasche  k’uri’  che  kujkam  ub’i  chawach,  ri  uj  e  ri  qulew?  Chujaloq’o’ b’a’ ri uj, xoquje’ ri qulew pa uk’exwach ri qawa,  xajek’uri’ ri uj ruk’ ri qulew  kujok  ri’  uj  ajpataninel  rech  ri  Fara’on.  K’atek’ut  chaya’  b’a  chqech  ri  jetaq  ija’  arecha’  kujk’asi’k e man kujkam taj e arecha’ man k’o ta k’ax kuriq ri ulew».   20Xa jek’uri’, ri Jose xuloq’ ronojel ri rulew ri Egipto e krechb’ej ri Fara’on rumal rech  che ri e’ajegipto kkik’ayij ronojel ri kulew rumal ri wi’jal. E ronojel ri tinimit xokik rech ri  Fara’on.  21K’atek’uri’,  konojel  ri  winaq  xe’okik  e’ajpataninel  chi  pa  ri  umajib’al  ri  retal  ri  ulew  e  kopan  pa  ri  uk’isb’alil  retal  ri  Egipto.  22Xuwi  man  xuloq’  ta  ri  kulew  ri  echuchqajawib’, rumal rech che ri e’are’ kya’ ri kipwaq rumal ri Fara’on. Xa jek’uri’, ruk’  we  pwaq  ri’  k’o  ri  kiwa,  ruk’  ri  pwaq  che  xuya  ri  Fara’on  chkech;  rumal  k’u  weri’  man  xkik’ayij ta ri kulew.   23Ri Jose kub’ij chkech ri winaq: «Ri in xixinloq’o, ix e ri iwulew e ix rech chi Fara’on. K’o  ri  ija’  ri’;  chitika’  ri  ulew.  24K’atek’ut,  aretaq  chi’  kyakitaj  uwach  ri’  tiko’n,  kiya’  ri  uro’  uch’aqapil chech ri Fara’on, e ri kijeb’ uch’aqapil chik iwech ri ix ri’, ija’ rech ri tiko’n, rech  ri  tzuqb’al  iwib’  e  tzuqb’al  kech  ri e’ajjupaja e tzuqb’al  kech  ri  e’iwalk’uwa’l».  25Kkib’ij  ri  e’are’: «Xakol ri qak’aslemal. Xqariq utzil chuwach ri qajaw e kujokik ujajpataninel chech  ri Fara’on».   26Ri Jose xukoj ri q’atojtzij pakiwi’ ruk’ ri ulew, we q’atojtzij ri’ kanajinaq na chi pa we  q’ij  kamik  ri’:  jun  oro’  uch’aqapil  kya  chech  ri  Fara’on.  Xuwi’  ri  kulew  ri  echuchqajawib’  man xq’ax ta pa uq’ab’ ri Fara’on.    Ri k’isb’al utzij ri Jakob’ 27Ri Isra’el xjeqi’ pa ri Egipto pa ri tinimit Gosen. Kkiloq’ ch’aqap ta kulew, xpoq’ kiwach 

e xek’yarik.  28Ri Jakob’ xk’asi’ wuqlajuj junab’ pa ri Egipto. Ri jetaq q’ij xk’asi’ ri Jakob’, ri  ujunab’ xk’asi’ choq’ijsaq are ok’al kawinaq wuqub’.  29Aretaq chi’ ri Isra’el, man naj ta chik  k’o  wi  ri  ukamikal*70,  kusik’ij  ri  uk’ojol  Jose  e  kub’ij  chrech:  «We  in,  in  utz  chawach,  chakojo’  ri  aq’ab’  chuxe’  ri  wa’,  chab’ana’  we  toq’ob’  chwech  ri’  e  mub’an  keb’  ri  atzij:  Minamuq  pa  ri  Egipto.  30Aretaq  chi’  ri  in,  kinkotz’i’  kuk’  ri  enutat,  kinawesaj  ub’i  pa  we  Egipto e kinamuqu’ pa ri kimuqb’al ri e’are’». Ri Jose kub’ij: «Ri in qas kinb’an wa’ ri atzij».  31Ri Isra’el kub’ij: «Chajikib’a’ chwech we atzij ri’». Ri are’ xujikib’a’ ri utzij. K’atek’uri’ ri  Isra’el xuq’oyb’a ri ujolom cho ri uch’akat.   

__________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI GENESIS

66

Ri Jakob’ ke’utewchij

ri ekeb’ uk’ojol ri Jose

481K’atek’uri’, kya ub’ixik chrech ri Jose: «Ri atat yawab’». E ri are’ ke’uk’am ub’i ri ekeb’  uk’ojol, ri Manasses e ri Efra’im.  2Kya ub’ixik we tzij ri’ chrech ri Jakob’: «Xpetik ri ak’ojol  Jose che awilik». Ri Isra’el ruk’ chuq’ab’ kt’uyi’ cho ri uch’at.   3Ri  Jakob’  kub’ij  chrech  ri  Jose:  «Ri  Sadday  che  chuk’ut  rib’  chnuwach  pa  Saqil  pa  ri  tinimit Kana’an, xinutewchi’j,  4e xub’ij chwech: Je nak’uri’, ri in kinb’an na che ri at kpoq’  awach choq’ijsaq e sib’alaj kak’yar awach, ri in katinokisaj na ke’amulij ri jetaq tinimit; e  we  tinimit  ri’  kinya  na  chkech  ri  awi’jalil  e  kkechb’ej  na  pa  junalik.  5Kamik  ri’,  ri  ekeb’  ak’ojol  che  xe’alax  pa  Egipto  chuxe’  kanoq  che  kinpe  in  pa  Egipto,  ewech  in  ri  e’are’:  ri  Efra’im e ri Manasses, xa junam ejacha ri Rub’en e ri Sime’on che ewech in.  6K’atek’uri’ ri  e’awalk’uwa’l  che  xe’k’oji’k  chkiwach  chi  aq’anoq  ri  e’are’,  ewech  ri’,  ruk’  ri  kib’i  ri  ekachalal kesik’ij ri’ pa ri ucholaxik ri kechb’al.  7«K’atek’uri’ ri in, aretaq chi’ xintzalej uloq pa ri Paddan, ri Rakel, ri are’ che are anan  xkam, pa ri tinimit Kana’an, naqaj chik chrech ri Efrata; chila’ xinmuq kan wi, pa ri b’e rech  ri Efrata, ri kqab’ij B’elem chrech».   8Aretaq  chi’  ri  Isra’el  ke’ril  ri  e’uk’ojol  ri  Jose,  kub’ij:  «¿Ejachin  wa’  we  e’are’  ri’?».  9Ri  Jose  kub’ij  chrech  ri  utat:  «E’are  ri  enuk’ojol  xe’uya’  ri  Dyos  chwech  waral».  Ri  Isra’el  kub’ij: «Kinta chawech, che’ak’ama’ uloq chnuwach arech ke’intewchi’j».   10Ri uwoq’och ri Isra’el xaq q’equ’m chik rumal ri uri’job’ik, ma k’o ta chi krilo. Ri Jose  ke’uqib’isaj ruk’, e ri are’ ke’uq’aluj e ke’utz’umaj.  11Ri Isra’el kub’ij chrech ri Jose: «Ri in,  man  xinchomaj  taj  che  kinwil  chi  na  awach,  e  kamik  ri’  ri  Dyos  xuk’ut  chnuwach  ri  awija’al». 12Ri Jose, xe’resaj ub’ik chuxo’l xo’l uch’e’k ri utat e xumej rib’ cho ri ulew.  13Ri Jose ke’uk’am ub’i ri ekeb’, ri Efra’im ruk’ ri rikyaq’ab’ che k’o ukoq pa ri umox ri  Isra’el, e ri Manasses ruk’ ri umox che k’o ukoq pa ri rikyaq’ab’ ri Isra’el, e ke’uqib’saj ruk’  ri are’.  14Ri Isra’el kulik’ ri rikyaq’ab’ e kukoj puwi’ ujolom ri Efra’im –ri ko’lik– e ri umox  cho ri ujolom ri Manasses: Xraj xujalk’atij ri uq’ab’, xane are ri Manasses ri nab’e’al chkech.  15Kutewchi’j ri Jose e kub’ij:  «Ri Dyos, che chuwach xeb’in ri enutat Ab’raham e Isa’ak, ri Dyos, che are wajyuq’ pa  ronojel  nuk’aslemal  chi  k’ate’  pa  we  q’ij  ri’,  16ri  anjel  che  inuto’tajisam  pa  ronojel  k’ax,  che’utewchi’j we alab’om ri’; che’utewchi’j we alab’om ri’, kuk’ ri e’are’ kkanaj kan ri nub’i’  e ri kib’i’ ri enutat Ab’raham e Isa’ak, chepoq’ b’a’ e chek’iyoq chuxo’l ri jetaq tinimit».  17Aretaq chi’ ri Jose krilo che ri utat Isra’el ukojom ri rikyaq’ab’ cho ri ujolom ri Efra’im,  man utz taj krilo weri’ e kresaj ri uq’ab’ ri utat puwi’ ri ujolom ri Efra’im arech kuya’ cho ri  ujolom  ri  Manasses.  18K’atek’uri’  ri  Jose  kub’ij  chrech  ri  utat:  «Mab’an  jela’  nutat,  rumal  rech che are are’ ri nab’e’al, chakojo’ b’a ri aq’ab’ cho ri ujolom».  19E ri utat man kraj taj e  kub’ij: «Weta’m wa’ nuk’ojol, qas weta’m, xoquje’ ri are’ kopan wa’ nimalaj ri ub’antajik e  jun nimalaj tinimit wa’. K’atek’uri’ ri uchaq’ are kub’ana chi na nimalaj ub’antajik chuwach  ri are’ e ri rija’al jun nimalaj tinimit ri’».   20Ke’utewchij pa we jun q’ij ri’ ruk’ we taq tzij ri’: «Chtewchu’x b’a’ ri ib’i’ pa ri Isra’el,  chatub’ana’ b’a’ ri Dyos jeri’ jacha ri Efra’im e ri Manasses». Xukoj ri Efra’im chuwach ri  Manasses.   21K’atek’uri’ ri Isra’el kub’ij chrech ri Jose: «Ri in kinkam wa’. K’atek’ut ri Dyos kk’oji’ ri’  iwuk’ e kexutzalijsaj na ri’ pa ri kitinimit ri itat.  22E ri in kinya ri Sikem chawech chkiwach  ri  e’awachalal:  weri’  in  xintoqij  pa  kiq’ab’  ri  e’ajamorre’o  ruk’  ri  nuch’ich’  e  ruk’  ri  nuch’ab’».    __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI GENESIS

67

Ri utewchi’b’al ri Jakob’

491Ri  Jakob’  ke’usik’ij  ri  e’uk’ojol  e  kub’ij  chkech:  «Chimulij  iwib’  e  kinb’ij  na  chiwech  ri  petinaq  chiwach  chwe’q  kab’ij.  2Chimulij  iwib’  e  chitatb’ej  ri  ix  che  ix  uk’ojol  ri  Jakob’,  chitatb’ej ri utzij ri Isra’el che are Itat.  3Ri  RUB’EN,  at  ri  at  nab’e’al  nuk’ojol,  at  nuchuq’ab’,  e  at  ri  nab’e  uwach  ri  nukowil,  nojinaq che utzil e che ri nuchuq’ab’.  4Katb’ulb’utik jacha ri ja’: ¡Chab’ana’ kuenta, mattix  uloq, rumal rech che xataq’an uloq cho ri uch’at ri atat, xa jek’uri’ rumal che xataq’an uloq  xawetzelaj we nuch’at!  5Ri  SIME’ON  e  ri  LEVI  che  iwachalal  iwib’  xixuk’am  ub’i  ri  jetaq  ich’ich  pa  ri  k’ax.  6Wuxlab’al,  matok  pa  ri  kichomab’al,  wanima’,  man  junamatisaj  awib’  kuk’  pa  mulin  ib’  kkib’ano,  rumal  rech  che  arechi’  koyowal,  xekikamisaj achijab’,  e  pa  ri  kich’ujilal  xkib’an  k’ax chkech ri taq ama’ wakax. 7¡Itzel ri kiwal rumal rech che sib’alaj xub’an k’ax, xoquje’ ri  kich’ujalil  rumal  che  sib’alaj  itzel!  Kinjach  na  kiwach  we  e’are’  pa  ri  Jakob’,  kinjub’uj  na  kiwach pa ri Isra’el.  8Ri at JUDA, nim katkil wa’ ri e’awachalal, ri aq’ab’ kakoj ri’ puwi’ ri kijolom ri e’ak’ulel,  ri e’uk’ojol ri atat kkiqasaj na kib’ ri cho ri ulew chawach.  9Ri Juda, are’ jun alaj koj, ri at nuk’ojol uloq pa uq’ab’ ri k’ax, ri are’ kuq’oyb’a rib’ jacha  jun koj, jeri’ jacha jun ati’t koj: ¿Jachin kuwa’lisaj na ri’ ri are’?   10Ri  ch’ich’  rech  ri  ajawinel  man  kutzoqopij  ta  kan  ri’  ri  Juda,  ri  ch’imi’y  rech  ajawaremal k’o ri’ chuxo’l taq ri awaqan, chi k’ate’ na kopan ri siloh ruk’, ri are’ kkinimaj  na ri utzij ri jetaq tinimit.   11Kuxim na ri’ ri alaj ub’urix cho ri uche’al uva, cho jun utzlaj che’ rech ri utinb’al uva  kuxim na ri ral ri ub’urix. Kuch’aj ri ratz’yaq pa ri amaja’, e pa ukik’el uva kuch’aj ri roqrik  ratz’yaq. 12Ri are’ che kel uloq ri uwoq’och rumal ri amaja’, ri uware saq jacha ri leche.  13Ri  SAB’ULON  jeqel  chuchi’  ri  polow,  ri  are’  b’insanel  rech  ri  jetaq  jukub’,  pa  ri  utzaltmal e naqaj che ri Sidon.  14Ri  ISAKAR,  jun  b’aqalaj  b’urix,  q’oyol  chkixo’l  ri  echikop  rech  uwotaq  ja.  15Ri  are’;  kne’b’a’ kuna’o che utz ri uxlanem xoquje’ ri uwachulew sib’alaj utz kuna’o, ri are’ kukoj  rib’ chuxe’ ri eqa’n, ri are’ kok che ri k’ax taq chak.  16Ri DAN, kub’an q’atojtzij ri’ puwi’ ri utinimit jeri’ jacha’ jun chkech ri ujuq’at ri Isra’el.  17Ri Dan jun kumatz k’o pa ri b’e, ri are’ jun itzel kumatz pa ri b’inem che kuti’ ri raqan ri  kej e ktzaq uloq ri winaq che b’enaq chrij.   18¡Yahweh, kinweye’j ri akolotajem!  19Ri GAD, ri elaq’om ke’elaq’an chrech ri are’ e ri are’ kerelaq’aj chkij.  20Ri ASER utz ri ukaxlanwa kuya utzalaj taq wa’im jacha rech jun ajawinel.  21Ri NEFTALI, are’ jun masat che tzoqopitalik kuya’ je’lik alaj taq masat.  22Ri  JOSE,  jun  utux che’,  jun  utux  che  k’o chunaqaj  jun  b’ulb’u’x;  ri  taq uq’ab’  kurab’aj  rib’  cho  ri  tapya.  23Ri  e’ajch’ab’  kech’o’jin  ruk’,  kkik’yaq  taq  ch’ab’  chrech  e  kkib’an  k’ax  chrech.  24K’atek’uri’,  kq’aj  ri  kich’ab’,  e  kcho’ptajik  ri  uti’ojal  uq’ab’,  rumal  ri  uq’ab’  ri  kowlaj Jakob’ rumal ri ub’i’ ri ajyuq’, ri Ab’aj rech ri Isra’el.  25¡Rumal ri Udyos ri atat, ri are’ katukol na ri’! Rumal ri Sadday, ri are’ katutewchi’j na  ruk’ ri jetaq tewchu’b’al rech ri kaj. Ruk’ taq tewchu’b’al rech ri nimalaj siwan che sib’alaj  naj qajinaq wi. Ruk’ tewchu’b’al cho ri uwok’u’x.  26Nimalaj ri utewchi’b’al ri atat, chuwach  ri utewchi’b’al ri junalik taq juyub’, e ri urayib’al ri alaj taq ojer juyub’. ¡Wa’ weri’ erech ri  ujolom ri Jose, rech ri ukursal upalaj ri tyox chkixo’l ri erachalal!  27Ri  B’ENJAMIN  jun  pitz’nel  utiw,  aq’ab’il  kutij  ri  xikop  xuriqo,  chaq’ab’  kujach  ri  xuriqo».  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI GENESIS

68 28E’are wa’ konojel ri ujuq’at ri Isra’el, ekab’lajuj, e are wa’ ri utzij ri kitat kub’ij chkech, 

chkijujunal ke’utewchij ri e’are’.    Ri ukamikal ri Jakob’ 29K’atek’uri’ 

kuwuqxa’nij  weri’  chkech:  «Ri  in  kine’  wa  kuk’  ri  enukaminaqib’.  Chinimuqu’ b’a’ kuk’ ri enutat pa ri pek che k’o pa ri ulew ri  Efron ri ajhitita,  30pa ri pek  che  k’o  pa  rulew  ri  Makpela,  chuwach  ri  Mamb’re  pa  ri  Kana’an,  ri  ulew  che  xuloq’  ri  Ab’raham chrech ri Efron ri ajhitita, rech muqub’al.  31Jela’ xmuq wi ri Ab’raham e ri rixoqil  Sara, jela xmuq wi ri Isa’ak e ri rixoqil Reb’eka, jela’ xmuq wi ri Li’a.  32Ri jun ulew ri’ e ri  jun pek che k’o chila’, xkiloq’ ri e’are’ chkech ri e’uk’ojol ri Het».  33Aretaq chi’ ri Jakob’ xuk’is ri utzij kuk’ ri e’uk’ojol, xujik’ ri raqan pa ri ch’at, xujach ri  ruxlab’al e xuriq rib’ kuk’ ri e’ukaminaq.    Ri umuqik ri Jakob’

501Ri  Jose  kuk’yaq  rib’  cho  ri  upalaj  ri  utat,  koq’ik  e  kutz’umaj.  2Tek’uri’,  ke’utaq  ri  e’ajkunanel taq e’upataninel che kkisuk’umaj ri ub’aqil ri utat e ri e’ajkunanel kkisuk’umaj  ri  ub’aqil  ri  Isra’el.  3Kawinaq  q’ij  xkikoj  che  ub’anik  weri’,  rumal  rech  che  are  wa’  ri  q’ij  kokisax  che  usuk’umaxik  ri  ub’aqil  jun  kaminaq.  Ri  e’ajegipto  koq’ej  oxk’al  lajuj  q’ij.  4Aretaq chi’ kk’isik ri q’ij che ri oq’ej, ri Jose ke’ch’awoq pa ri Rachoch ri Fara’on ruk’ we  tzij ri’: «We qastzij ne’ in utz kiniwilo, kinta toq’ob’ chiwech keq’axej we tzij ri’ chuxikin ri  Fara’on.  5Ri  nutat  xuta  chwech  che  kinjikib’a’  ri  nutzij  chuwach,  xub’ij  chwech:  Ri  in  kinkam wa’; pa ri jun muqub’al che xinb’an in pa ri tinimit kinamuqu wi. K’atek’ut, kamik  ri’  kwaj  kinb’e  che  umuqik  ri  nutat,  e  aretaq  chi’  kb’antaj  weri’  kintzalij  uloq  ri’».  6Ri  Fara’on kub’ij: «Jat e ja’muqu’ ri atat jeri’ jacha xuta chawech che kajikib’a ri atzij».  7Ri Jose kb’e che umuqik ri utat e ruk’ ri are’ keb’e konojel ri e’upataninel ri Fara’on, ri  enim taq winaq pa ri rachoch e konojel ri enim taq winaq pa ri Egipto. 8E konojel ri erija’lil  ri Jose, ri erachalal e ri erija’lil ri utat. Xuwi’ ri e’ak’alab’, ri e ko’lik e ri enim taq chikop  kekanaj  kan  pa  ri  tinimit  Gosen.  9Xoquje’  keb’e  ruk’  nik’aj  ch’ich’  e  nik’aj  taq  kej:  jun  sib’alaj  winaq  xeb’ek.  10Aretaq  chi’  ke’opan  pa  Goren‐Ha’atad  che  k’o  apan  chuwach  ri  Jordan,  chila’  kb’an  jun  nimalaj  oq’ej  e  ri  Jose  kroq’ej  wuqub’  q’ij  ri  utat  chuxe’  kan  ri  umuqik.  11Aretaq  chi’  ri  e’ajkana’an  kkil  ri  nimalaj  oq’ej  pa  ri  Goren‐Ha’atad,  kkib’ij:  «¡Nimalaj ub’antajik wa’ we oq’ej kech ri e’ajegipto!». Rumal k’u wa’ weri’ ri jun k’olb’al ri’  xokisax ub’i’ Ab’el Misra’im, che k’o chi apan chuwach ri Jordan.  12Ri  e’uk’ojol  ri  Jakob’  kkib’an  che  umuqik  jeri’  jacha  xtaqan  kan  chkech.  13Ri  e’are’  kkik’am  ub’i  pa  ri  tinimit  Kana’an  e  kkimuqu  pa  ri  pek  k’o  pa  ri  rulewal  ri  Makpela  che  xuloq’  ri  Ab’raham  arech  kokik  muqb’al,  che  xuloq’  chrech  ri  Efron  ri  ajhitita,  e  che  k’o  chuwach ri Mamb’re.   14Ri Jose ktzalej pa ri Egipto, ruk’ ri erachalal e kuk’ konojel ri winaq che xepe uloq ruk’  che umuqik ri utat.    Ri uk’isb’alil ri uk’aslemal ri Jose 15Ri  erachalal  ri  Jose,  aretaq  chi’  kkilo  che  xkamtajik  ri  kitat,  kkib’ij:  «Wene’  ri  Jose 

uk’olom  pa  ranima’  ronojel  ri  itzel  che  xqab’an  chrech  e  wene’  kutzalej  uk’axel  chqech  ronojel ri k’ax xqab’an chrech».  16Rumal k’uri’ kkitaq ub’i we tzij ri’ chrech ri Jose: «Ri atat  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI GENESIS

69

xuchilb’ej  weri’  chuxe’  kan  ri  ukamikal:  17Ri  ix  jewa’  kib’ij  chrech  ri  Jose:  Chatoq’ob’isaj  kiwach  ri  e’awachalal,  chakuyu’  ri  kimak.  Qastzij  ne’  che  xkib’an  ri’  itzel  chawech,  k’atek’ut, kamik ri’, ri at chatoq’ob’isaj kiwach ri e’upataninel ri Dyos, che erech ri atat». Ri  Jose koq’ik aretaq chi’ kkib’ij we tzij chrech ri’.  18Xa jek’uri’, ri erachalal, ke’opan chuwach ri Jose, kkik’yaq kib’ cho ri ulew chuwach ri  are’  e  kkib’ij:  «¡Uj  k’olik  waral  ri’,  ri  uj,  uj  apataninel  ri  at!».  19K’atek’uri’,  ri  Jose  kub’ij  chkech:  «Mixib’ij  iwib’  ¿la  in  k’o  puch  pa  uk’olb’al  ri  Dyos?  20Kne’b’a’  ri  ix  xichomaj  ri  ub’anik  ri  k’ax  chwech,  ri  Dyos  xuchomaj  rech  utzil,  arech  kopan  we  q’ij  ri’  che  kukol  ri  kik’aslemal ek’ilaj winaq pa ri tinimit.  21Xa jek’uri’, kamik ri’ mixib’ij iwib’, ri in kinya na ri  iwa e ri kiwa ri ewalk’uwa’l». Kukub’a’ kik’u’x e ke’uch’ab’ej ruk’ loq’ taq tzij.   22Ri Jose kjeqi’ pa ri Egipto, xoquje’ ri erija’al ri utat. Ri are’ xopan pa ok’al lajuj junab’.  23Ri Jose xe’ril na ri exikin taq umam ri Efra’im, xoquje’ ri e’uk’ojol ri Makir che uk’ojol ri  Manasses,  ri  e’are’  xe’alax  cho  taq  ri  raqan  ri  Jose.  24Pa  uk’isb’al,  ri  Jose  kub’ij  chkech  ri  erachalal: «Ri in kinkam wa’, k’atek’uri’ ri Dyos kpe ri’ iwuk’ e kixrilij ri’; e kixresaj ub’i wa’  pa we jun tinimit ri’, e kixuk’am ub’i ri’ pa ri jun tinimit che xujikib’a’ chkech ri Ab’raham,  ri Isa’ak e ri Jakob’».  25K’atek’uri’ ri Jose kub’an chkech ri e’uk’ojol ri Isra’el che kkijikib’a’  we tzij ri’: «Ri Dyos qastzij kpe na ri’ iwuk’ e ri ix kiwuk’aj ub’i ri’ iwuk’ ri jetaq nub’aq pa  ri k’olb’al ri’».   26Ri Jose xkamik aretaq chi’ k’o ok’al lajuj ujunab’. Xkunax ri ub’aqil e xokisax ri ub’aqil  pa jun muqub’al pa ri Egipto. 

__________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI GENESIS

1

RI EXODO Keb’ oxib’ tzij puwi’ ri Wuj Exodo Pa ri wuj Exodo, ri rija’lil ri Abraham sib'alaj kak’iyik e jun nimalaj amaq' xub'ano. Chuwach chi apanoq weri', jun ajawinel rech ri Egipto che man reta’m ta uwach ri Jose xuxe’j rib’ che sib'alaj xek'iy ri e'ajisrael e rumal

k'uwa' weri' xub'an k’ax chkech ri eajisrael, 1,7-9: “7K’atek’uri’ ri

eralk’uwa’l ri Israel sib’alaj xpoq’ kiwach. Sib’alaj xek’yarik e sib’alaj ruk’ chuq’ab’ xkinojisaj uwach ri tinimit. 8Xpe jun k’ak’ ajawinel ruk’ kowinem puwi’ ri Egipto e man k’o ta reta’m puwi’ ri Jose. 9Kub’ij chkech ri siwan utinimit: «Kamik ri’ ri kiwinaq ri e’ajisrael are sib’alaj k’o kichuq’ab’ chqawach ri uj.” Are ri Mo’ises xe'eresaj ub'ik ri eajisrael pa ri Egipto. Aretaq chi' k'o ri Mo'ises k'amalb'e chrech ri Israel, xk'oji' lajuj k’ax puwi' ri Egipto, chuxe' kanoq che ri Egipto kuya’ alaj chkech ri Israel ke'el ub'ik. Pa 12,1-14 ri Paskua, che jun tab’al toq’ob’ kech ajyuq’ab', jun tab'al toq'ob' ruk’ jun alaj chi’j, kak'extajik ri ucholajil ri jun tab’al toq’ob’b, e are kuna'tisaj chik ri elem ubik pa ri Egipto. Pa ri 12,15-20 are k'o chik ri kaxlanwa che man k'o ta uch'amilal e weri' kech ri kechakuj ri ulew, e weri' kb'anik aretaq chi' kopan uq'ijil ri jach’. We kaxlanwa che man k'o ta uch'amilal, kak'oji' jun k'ak' ucholajil ruk' ri Paskua. Chawila’ 1 Co 5,6-8: “6¡Man rumal ta wa’ nim q’ijil chiwech! ¿La man iweta’m taj che ruk’ jub’iq’ uk’u’xal kasipoj uwach ronojel ri q’or? 7Chik’yaqa’ ub’i ri q’axinaq chi uk’u’xal, arech ri ix, ix k’ak’ q’or, rumal rech che ri ix, ix asimos. rumal

rech che ri qaq’axeb’al, ri Kristo, xchi’xitajik. 8Je’ nak’ut, chqaq’axb’ej b’a’ ri

nimaq'ij, man ruk’ ta ri q’axinaq chi uk’u’xal, on ruk’ jun sub’unik uk’u’xal, on ruk’ jun itzel k’aslemanl, xane’ chqaq’axb’ej ruk’ ch’ajch’oj e saqalajtzij asimos.” Pa ri B’ix rech Ex. 15 are kach'aw puwi' ri Nim Rachoch ri Dyos, chawila’ 15,17: “At keak’am ub’i ri e’are’ e keatik puwi’ ri juyub’ che awechb’al ri at, chi pa ri jun k’olb’al jawi’ xakoj wi ri awachoch ri at, Yahweh, pa ri tyoxlaj awachoch, Ajawxel, che are ri aq’ab’ at xb’anowik.”Xoquje’ etamatalik pa ri taq B’ix, chiwila’ B’ix 74,7.12: “7Xkit’iq q’aq’ chrech ri tyoxlaj ak’olb’al, xketzelaj cho ri ulew, ri Rachoch ri ab’i’.

12K’atek’uri’,

at Dyos, at wajawinel chi pa ojer tzij uloq, ri at che xato’

kiwach ri e’awinaq chkixo’l ri esiwantinimit.” (Bernardo Gosse, La influencia del libro de los Proverbios sobre las redacciones Biblicas en la Epoca Persia , Año 2008, paginas 220-225, en URL de Quetzaltenango). Chuwach chi aq'anoq weri’ are kape chik ri b’inem pa ri tz’inalik ulew e pa ri kapitulo 19 are k'o ri Chapb’al Q’ab’ pa ri Sina'i. E pa ri kapitulo 20 k'o ri lajuj pixab’. Ri upixab’ ri Chapb’al Q’ab’ are kuk'ut chuwach ri Israel ri uchomab'al ri lajuj pixab’. Kuk’ut chuwach ri Israel ri jetaq ojer pixab’ (20,22- 23,33). Ri tab'al toq'ob' che kuya uchuq'ab' ri Chapb’al Q’ab’ kab'antajik pa ri kapitulo 24. Ri jetaq kapitulo 25-31 are kub’ij ri uyakik ri Nim Rachoch ri Dyos.

__________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI EXODO

2 Pa ri jetaq kapitulos 32-34 ri winaq kakib’an k’ax che uk'ule'laxik ri Chapb’al Q’ab’, xa jek'uri' ri Mo'ises rajawaxik kuya uchuq’ab’ ri Chapb’al Q’ab’. Ri kapitulos 35-40 are kuya ub'ixik chi jumul ri utz’aqik ri Nim Rachoch ri Dyos.

__________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI EXODO

3

RI EXODO Ri e’ajisra’el pa ri Egipto

11Are wa’ ri kib’i’ ri e’ajisra’el che xe’ok pa ri Egipto ruk’ ri Jakob’, chkijujunal xepe uloq kuk’ konojel ri e’ajupakachoch, are: 2ri Rub’en, ri Sime’on, ri Levi e ri Juda, 3ri Isakar, ri Sab’ulon e ri B’enjamin, 4ri Dan e ri Neftali, ri Gad e ri Aser. 5Konojel ri erija’lil ri Jakob’ e’oxk’al lajuj (70) winaq. Ri Jose xas kanajinaq chi pa ri Egipto. 6Kkamik ub’ik ri Jose, xoquje’ konojel ri erachalal e konojel ri jun mayil q’ij saq ri’. 7K’atek’uri’ ri eralk’uwa’l ri Isra’el sib’alaj xpoq’ kiwach. Sib’alaj xek’yarik e sib’alaj ruk’ chuq’ab’ xkinojisaj uwach ri tinimit. Ri k’ax kb’an chkech ri e’ajisra’el 8Xpe

jun k’ak’ ajawinel ruk’ kowinem puwi’ ri Egipto e man k’o ta reta’m puwi’ ri Jose. chkech ri siwan utinimit: «Kamik ri’ ri kiwinaq ri e’ajisra’el are sib’alaj k’o kichuq’ab’ chqawach uj. 10Rajawaxik che ri uj keqaq’ilo ruk’ utz taq qano’jb’al arech ri e’are’ man kepoq’ ta chik, rumal rech che wene’ k’o ch’o’j e ri e’are’ kkiya kiwach kuk’ ri eqak’ulel e kech’o’jin quk’ uj e ke’el na ub’ik pa we amaq’ ri’». 11Xa jek’uri’ xe’okisax elaq’b’anel che ri chak pakiwi’ ri e’ajisra’el, arech k’o jun k’axalaj kik’aslemal chuxe’ ri k’axalaj taq chak. E jeri’ nak’ut, ruk’ weri’ xkiyak chrech ri Faraon ri tinimit Pitom e ri Ramses, jawi’ kkik’ol jastaq kech. 12K’atek’uri’, aretaq chi’ ri e’are’ nimalaj k’ax ek’o pa ri kik’aslemal, xane arechi’ sib’alaj kpoq’ kiwach; e ri e’ajegipto kkixe’j kib’ chkiwach ri e’ajisra’el. 13Ri e’ajegipto xeki’okisaj ri e’ajisra’el pa chak, 14e jun k’axaj k’aslemal xkib’an chkech ruk’ k’axalaj taq chak: xkiyoq’ya’ ri xoq’ol, xkitz’aq ri letril, xkichakuj ri ulew e ronojel uwach k’ax taq chak che xkiya ri e’ajegipto chkech. 15Ri ajawinel rech ri Egipto, xub’ij chkech ri e’iyom (ilonel) kech ri e’ajheb’re’o, jun chkech ub’i’ Sifra e jun chik Pu’a: 16«Aretaq chi’ ke’iwil ri ixoqib’ e’ajeb’re’o che ke’utzir kuk’ ak’alab’, qas utz unik’oxik chib’ana ri keb’ kab’aj. We ala chikamisaj, we ali, chik’asb’a’ kanoq». 17K’atek’uri’, ri e’iyom kkina’ kib’ chuwach ri Dyos e man xkib’an taj ri xtaqan ri rajawinel ri Egipto chkech, xane xe’kik’asb’a’ kanoq ri e’alab’om. 18Ri rajawinel ri Egipto xe’usik’ij ri e’are’ e kub’ij chkech: «Jasche xib’an weri’ e che xe’ik’asb’a’ kanoq ri e’alab’om?». 19Xkitzalij uwach ri utzij ri Faraon: «Ri ixoqib’ e’ajheb’re’o man eje ta ri’ ejacha ri ixoqib’ e’ajegipto, ri e’are’ k’o kichuq’ab’ e aretaq chi’ maja’ kopan ri iyom, ri e’are’ e’utzirinaq chik». 20Ri Dyos xub’an utzil chkech ri e’iyom e ri siwantinimit sib’alaj xepoq’ik e sib’alaj k’o kichuq’ab’. 21E rumal rech che ri e’iyom xkina’ kib’ chuwach ri Dyos, xuya’ sib’alaj kija’lil. 22K’atek’uri’, ri Faraon xuya we jun taqanik ri’ chkech konojel ri siwan utinimit: «Jun ala che ka’laxik, kkik’yaq ub’i pa ri nima’ e k’u ri alitomab’ ke’ik’asb’a’ kanoq». 9Kub’ij

Ri ralaxib’al ri Mo’ises

21Jun achi che ajuparachoch ri Levi, kuk’am che rixoqil jun umi’al ri Levi. 2Ri are’ yawab’ ixoq chik e xalax jun ala ral che sib’alaj je’lik ri are’, krawaj oxib’ ik’. Rumal rech che man kakowin ta chik che krawaj ri ak’al, kunim ub'i pa jun alaj patz'an chakach, ri jetaq tel __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI EXODO

4

kunojisaj e kutz'apij ruk' jun nak'b'al b'anom ruk' k'i taq q'ayes e jun nak'b'al chik b'anom ruk' rij kar, k'atekúri' xuya ub'i pa taq ri aj chuchi' ri nima'. 4Ri ranab’ ri alaj ak’al kkanaj kan naj arech krilo ri Kk’ulmatajik ruk’ ri are’. 5K’atek’uri’, kqaj uloq ri umi’al ri Faraon pa ri nima’ che ratinem; aretaq chi’ keb’in ri e’umokom chuchi’ ri nima’, ri are’ kril ri alaj chakach chuxo’l taq ri aj e kutaq jun chkech ri umokom arech kuk’am uloq chrech. 6Kujaqo e kril ri ak’al: ri are’ jun alaj ala che koq’ik. Kutoq’ob’isaj uwach e kub’ij: «Jun ak’al kech ri e’ajheb’re’o». 7Ri ranab’ ri ak’al, kub’ij chrech ri umi’al ri Faraon: «¿La kawaj che ki’ntzukuj uloq chkixol ri ixoqib’ e’ajheb’re’o jun ixoq arech kutub’isaj e kuk’iyisaj we ak’al ri’?». 8«Jat b’a’», kcha ri umi’al ri Faraon chrech. E ri ali ku’tzukuj ri unan ri ak’al. 9Ri umi’al ri Faraon kub’ij chrech: «Chak’ama’ ub’ik we ak’al ri’ e chak’iyisaj chnuwach, ri in kintoj na ri’ chawech». Ri ixoq kuk’am ub’ik ri ak’al e kuk’iysaj. 10Aretaq chi’ xk’iy ri ak’al, xuk’am ub’ik chrech ri umi’al ri Faraon e ri are’ jeri’ jacha jun ral xub’an chrech e Mo’ises ri ub’i’ xukojo e kub’ij: «Pa ri ja’ xinwesaj uloq ri are’». Ri Mo’ises kukamisaj jun ajegipto 11K’atek’uri’,

pa taq we q’ij ri’, aretaq chi’ nim chik ri Mo’ises, ke’b’irila’ ri erachalal. Krilo ri k’ax taq chak che xas rajawaxik wi kkib’ano; xoquje’ krilo jun ajegipto che kch’ayan chrech jun ajheb’re’o, che jun rachalal. 12K’la xka’y wi e krilo che man k’o ta jun winaq, kukamisaj ri jun ajegipto e xrawaj pa ri sanyeb’. 13Pa ri jun q’ij chik, ketzelin chik, k’atek’uri’, keril keb’ ajheb’re’o che kech’o’jinik: «¿Jasche kach’iy ri awachalal? Kcha chrech ri jun che kch’ayinik». 14Ri are’ kub’ij: «¿Jachin xatkojow ri at che at qanimal uj e che at q’atb’altzij chqaxo’l? ¿La xa kawaj kinakamisaj jeri’ jacha ukamisaxik ri ajegipto xab’ano?». Ri Mo’ises xuxib’ij rib’ e kub’ij pa rech wi: «Qastzij nak’ut che weri’ xas eta’matalik wi». 15Ri Faraon xuta utzijol ri xk’ulumatajik e kraj kukamisaj ri Mo’ises. K’atek’ut ri are’, naj kanimaj ub’ik chuwach ri Faraon; kab’e pa ri utinimit ri Madi’an. Kt’uyi’ chunaqaj jun k’wa’. 16Jun chuchqajaw pa ri Madi’an ek’o wuqub’ umi’al. Ri e’are’ ke’opan che resaxik ri joron, kkinojisaj ri taq k’olb’al jawije’ kequmun wi ri alaj taq uchikop ri kitat. 17Kepetik ejujun taq ajyuq’ab’ e kekich’ikmej ub’i ri e’are’. Kwa’laj ri Mo’ises che kito’ik e kuya’ ri joron chkech ri alaj taq awaj. 18Ketzalij ri e’are’ ruk’ ri Reuel, ri kitat e ri are’ kub’ij chkech: «¿Jasche che chanim xixtzalij uloq we kamik ri’?». 19Kkib’ij chrech: «Jun ajegipto xujuto’ pa kiq’ab’ ri e’ajyuq’ab’, k’atek’uri’ xresaj ri joron chqawach arech kuya’o kequmun ri alaj taq awaj». 20«¿Jawi’ k’ut k’o wi ri are’?». –Kcha chkech ri e’umi’al– «¿Jas k’u che xiya’ kan we achi ri’? Chisik’ij b’a’ ri are’ e chiya’a’ ri uwa». 21Ri Mo’ises, utz krilo che kjeqi’ kanoq ruk’ we achi ri’; ri are’, xuya’ ri umi’al Sefora chrech. 22We ixoq ri’ xuya’ jun uk’ojol e ri are’ Gersom ri ub’i’ xukojo, rumal rech che kub’ij: «Ri in, in jun kaxlan winaq pa jun kaxlan tinamit». Ri chapb’al q’ab’ ruk’ ri Ab’raham 23Pa

we k’yalaj taq junab’ ri’, xkamik ri rajawinel ri Egipto. Ri e’ajisra’el, kkik’is kik’u’x chuxe’ ri k’axalaj taq chak, kkiraqaqej kichi’ e ri roqow chi’aj che kel uloq chi pa ri uk’u’x ri k’axk’ol kiriqom, kaq'an chi ruk’ ri Dyos. 24Ri Dyos xuta ri raqoj chi’aj; ri Dyos xna’taj __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI EXODO

5

chrech ri chapab’alq’ab’ ruk’ ri Ab’raham, ruk’ ri Isa’ak e ruk’ ri Jakob’. 25Ri Dyos xe’uka’yej ri e’ajisra’el e xuk’ut rib’ chkiwach arech kketa’maj uwach. Ri Mo’ises e ri Udyos ri Ab’raham

31Ri Mo’ises, ajyuq’ chkech ri jupuq uchij ri Jetro, che are uji’ e che chuchqajaw pa ri Madi’an. Jumul ne’, xe’uk’am ub’i ri chij qas naj chi na apanoq chrech ri tz’inalik ulew e xopan pa ri Horeb’, che are ujuyub’al ri Dyos. 2Ri anjel rech ri Yahweh kuk’ut rib’ chuwach ri are’ pa jun ujuluw q’aq’ che k’o pa unik’yajal jun che’. Krilo’ che tajin kjaninik ri che’ k’atek’ut man k’o ta kok che. 3Ri Mo’ises kub’ij: «Kinb’e na che rilik we jun sachib’al k’u’x ri’, ¿jas k’u che wa’ che le jun che’ man k’o ta kok chrech?». 4Ri Yahweh, krilo che ri Mo’ises tajin kqib’ik arech krila’ weri’, kusik’ij uloq chi pa ri unik’yajal ri jun che’ uloq: «Mo’ises, Mo’ises». E ri Mo’ises kub’ij: «In petinaq uloq ri’». 5Ri Yahweh kub’ij chrech: «Matqib’ uloq waral ri’; chawesaj kan le axajab’ chawaqan, rumal rech che we k’olib’al ri at k’o wi ri’, tyoxlaj ulew». 6E kub’ij chik: «In ri in Kidyos ri e’anan e’atat, in Inudyos ri Ab’raham, Inudyos ri Isa’ak e Inudyos ri Jakob’». K’atek’uri’, ri Mo’ises kuch’uq ri upalaj ruk’ jun payu’, rumal rech che kuxib’ij rib’ we ri uwoq’och kril uwach ri Dyos. 7Ri Yahweh kub’ij: «Ri in, qas wilom ri k’ax ri kiriqom ri enuwinaq pa ri Egipto. Xinta’o ri raqow chi’aj kkib’an chkiwach ri winaq che kkib’an k’ax chkech; ri in weta’m chik ri k’ax kiriqom. 8Ri in, xinqaj uloq, arech kinto’ kiwach pa kiq’ab’ ri e’ajegipto e arech ke’inpaqab’a’ chi ri Egipto uloq k’ate’ na pa jun utzalaj ulew, jawi’ kb’ulb’utik uloq ri leche e ri uwa’lche’, pa ri kitinamit ri e’ajkana, ri e’ajitita, ri e’ajamore’o, ri e’ajperisita, ri e’ajjivita, ri e’ajjeb’use’o. 9Kamik ri’, xopan wuk’ ri raqoj chi’aj kech ri e’ajisra’el e wilom ri sib’alaj k’ax che kikojom ri e’ajegipto pakiwi’. 10Kamik k’ut ri’, jat b’a’; in katintaq ub’ik chuwach ri Faraon; chab’ana’ b’a’ arech ri siwan nutinimit, ri e’ajisra’el, ke’el uloq chi pa ri Egipto uloq». 11Ri Mo’ises kub’ij chrech ri Dyos: «In jachin ri in, che kinb’e che uriqik ri Faraon arech ke’inwesaj chi pa ri Egipto uloq ri e’ajisra’el?». 12Kub’ij ri Dyos: «Ri in kink’oji’ ri’ awuk’ e are wa’ ri k’utb’al awuk’ che in atintaqowinaq ub’ik. Aretaq chi’ xe’esataj uloq ri siwan nutinimit chi pa ri Egipto uloq, kipatanij ri’ ri Dyos puwi’ we juyub’ ri’». Ri ub’i ri Yahweh 13Ri

Mo’ises kub’ij chrech ri Dyos: «Ri in kinopan na ri’ kuk’ ri e’ajisra’el e kinb’ij ri’ chkech: “Are ri Kidyos ri iwati’t imam intaqowinaq uloq iwuk’”, k’atek’uri’ we kakita chwech: “¿Jas ri ub’i’?”, ¿jas kinb’ij ri’ chkech?». 14Ri Dyos, kub’ij chrech ri Mo’ises: «In ri’ ri in». E kub’ij chik: «Jewa’ kab’ij na chkech ri e’ajisra’el: “In ri in, are ri’ ri intaqowinaq uloq iwuk’”». 15K’atek’uri’ kub’ij chi na ri Dyos chrech ri Mo’ises: «Kab’ij na wa’ we tzij ri’ chkech ri e’ajisra’el: Ri Yahweh ri Kidyos ri e’inan e’itat, ri Udyos ri Ab’raham, ri Udyos ri Isa’ak e ri Udyos ri Jakob’, are are’ intaqowinaq uloq iwuk’. Are wa’ ri nub’i’ pa junalik, are wa’ ri nub’i’ kb’ixik pa k’i mayilq’ijsaq». Ri utzij ri Dyos chrech ri Mo’ises 16Jat

b’a’, che’amulij ri enim taq uwinaq ri Isra’el e kab’ij chkech: «Ri Yahweh, che Kidyos ri enan itat, ri Udyos ri Ab’raham, ri Udyos ri Isa’ak e ri Udyos ri Jakob’, xukut’ rib’ __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI EXODO

6

chnuwach, k’atek’uri’ xub’ij chwech: Ri in xinopan iwuk’ e xinwil ronojel ri jastaq che b’anom chiwech pa ri Egipto. 17K’atek’uri’ ri in xinb’ij: kinb’an na che ri ix kixpaqi’k chi pa ri uk’ax uloq ri Egipto k’ate’ na pa ri kulew ri e’ajkana’an, ri e’ajhitita, ri e’ajamorre’o, ri e’ajperesita, ri e’ajjivita, ri e’ajjeb’use’o, chi k’ate’ pa jun ulew jawi’ kb’ulb’utik ri leche e ri uwa’lche’. 18Ri e’are’ kkita’ ri’ ri ach’ab’al e kixb’e na ri’, at e ri enim taq uwinaq ri Isra’el ruk’ ri rajawinel ri Egipto e kib’ij na ri’ chrech: Ri Yahweh che Kidyos ri e’ajheb’re’o, xuriqa’ rib’ quk’ ri uj. Chaya’a’ b’a’ b’e chqech arech kujb’e ub’ik, kqamajij b’inik oxib’ q’ij pa ri tz’inalik ulew e kqasujaj jun tab’al toq’ob’ chrech ri Yahweh, ri Qadyos. 19Qas weta’m che ri rajawinel ri Egipto man kuya ta b’e ri’ chiwech kixb’ek, xuwi ne’ we k’o jun kowlaj q’ab’ puwi’ ri are’. 20Rumal k’u weri’, ri in kinlik’ na ri’ ri nuq’ab’ e ke'inch'ay na ri’ ri Egipto ruk’ k’ilaj taq mayib’al wach che kinb’an na chkixo’l ri e’are’; chi k’ate’ chi aq’anoq xk’ulmatajik weri’ kuya’ b’e ri’ chiwech che kixb’e ub’ik. Ri jetaq sipanik kya chkech ri e’ajisra’el 21«Ri

in kinb’an na ri’, che we siwantinamit ri’ utz ke’ilik na kumal ri e’ajegipto; xa jek’uri’, aretaq chi’ kixel ub’ik, man jamal ta iq’ab’ ri’ kixb’ek. 22Chkijujunal ri ixoqib’, kuta ub’i ri’ chrech ri uk’ulja e chrech ri jun che kanajinaq pa ri rachoch, jun taq jas uwach che saq pwaq e q’an pwaq, nik’aj atz’yaq che kikoj na ri’ chkech ri ik’ojol e ri emi’al; e je’ nak’uri’ ri uk’amik ub’ik kib’ano ri jastaq chi kuk’ ri e’ajegipto». Ri ukowinem ri Mo’ises

41K’atek’uri’ ri Mo’ises kub’ij: «Ri e’are’, man kkikoj ta nutzij ri’ e man kkita ta nuch’ab’al ri’, k’atek’uri’ kkib’ij ri’ chwech: Ri Yahweh man xuk’ut ta rib’ chawach». 2Kub’ij ri Yahweh chrech: «¿Jas ri k’o pa ri q’ab’?». «Jun ch’imi’y», kcha ri are’. 3«Chak’yaqa’ ub’ik cho le ulew», kcha ri Yahweh chrech. Ri Mo’ises kuk’yaq cho ri ulew e ri ch’imi’y kujal jun kumatz; e ri Mo’ises knimaj chuwach. 4Ri Yahweh kub’ij chrech ri Mo’ises: «Chalik’ib’a’ ri aq’ab’ e chachapa’ che ri uje’». Kulik’ib’a’ ri uq’ab’, kuchap ukoq e pa ri uq’ab’ kk’extaj chi jumul, kub’an chi jumul ch’imi’y. 5Arech ri e’are’ kekojonik che ri Yahweh xuk’ut rib’ chawach ri Kidyos ri kinan kitat, ri Udyos ri Ab’raham, ri Udyos ri Isa’ak, ri Udyos ri Jakob’. 6Kub’ij chi ri Yahweh chrech: «Chanima’ ub’i ri aq’ab’ xe’ apam». Kunim ub’i ri uq’ab’ xe’ upam, k’atek’uri’ aretaq chi’ kresaj chi uloq k’o itzel ch’a’k chrij ri uq’ab’ jeri’ jas ri saqtew. 7Ri Yahweh kub’ij chrech: «Chanima’ chi jumul ri aq’ab’ xe’ apam». Kunim chi jumul ri uq’ab’ xe’ upam e arechi’ kresaj chi uloq k’extajinaq chik jeri’ jas ronojel ri ub’aqil. 8«Xa jek’uri’, we ri e’are’ man kekojon taj e we man utz taj kkil ri nab’e k’utb’al, kekojon ri’ rumal ri ukab’ k’utb’al. 9K’atek’uri’, we man kkikoj ta ri atzij ruk’ we keb’ kutb’al ri’ e we man kkita ta ri ach’ab’al; ri at kak’am ukoq ri’ ri ja’ pa ri Nima’, katixej ub’ik cho ri ulew e ri ja’ che kawesaj pa ri Nima’ kk’extaj kik’el ri’ cho ri chaqi’j ulew». Ri Mo’ises e ri A’aron 10Ri

Mo’ises kub’ij chrech ri Yahweh: «Chasacha’ b’a’ numak Wajawxel, ri in chi man kel ta wi nutzij mi iwir mi kab’ij ne’ e kne’b’a’ che xya’taj ri atzij chrech ri apataninel; rumal rech che kt’eb’t’atik ri nuchi’ e ri nuch’ab’al». 11Ri Yahweh kub’ij chrech: «¿Jachin uya’om ri uchi’ ri winaq? ¿Jachin b’anowinaq mem on so’r chrech jun winaq? ¿Jachin b’anowinaq ri

__________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI EXODO

7

kka’yik e ri ma kka’y taj? ¿La man in taj ri in Yahweh? 12Jat b’a’ kamik ri’, ri in kink’oji’ ri’ pa ri achi’ e kink’ut na ri’ chawach ri tzij che rajawaxik kaya ub’ixik». 13Xoquje’, kub’ij ri Mo’ises: «Chasacha’ numak wajawxel, kintayej chawech arech kataq ub’ik ri winaq che kawaj ri at». 14K’atek’uri’, kpe sib’alaj uq’aq’al royowal ri Yahweh chrech ri Mo’ises e kub’ij chrech: «¿La man k’o ta ri awachalal A’aron, che ri levita? Ri in weta’m che ri are’ utz utzij kch’awik; xas chanim ri’ ri are’ kel uloq arech katuk’ulaj e aretaq chi’ katrilo sib’alaj kki’kot ri’ pa ri ranima’. 15Ri at katch’aw na ri’ ruk’ ri are’ e kakoj na ri’ ri tzij pa ri uchi’; ri in kink’oji’ ri’ pa ri achi’ at e pa ri uchi’ are’ e kink’ut na ri’ chiwach ri jastaq che rajawaxik kib’an na. 16Are are’ kub’ij na ri atzij chkiwach ri siwantinimit, ri are’ kokik achi’ at e ri at katokik at jun dyos. 17K’atek’uri’, chachapa’ pa ri aq’ab’ we ch’imi’y ri’ rumal rech che ruk’ la’ Kab’an na ri’ ri jetaq k’utb’al». Ri Mo’ises ktzalij pa ri Egipto 18Kb’e

ri Mo’ises e ktzalij ruk’ ri Jetro che ri uji’. Kub’ij chrech: «Chaya’ b’e chwech che ri in kinb’ek e kintzalij kuk’ ri wachalal pa ri Egipto, arech ke’inwila’ we ek’as na kamik ri’». Ri Jetro kub’ij chrech: «Jat b’a’ pa ja’maril». 19Ri Yahweh, kub’ij chrech ri Mo’ises pa ri Madi’an: «Jat, chattzalij pa ri Egipto, rumal rech che xekamitajik ri xkaj xatkikamisaj». 20Ri Mo’ises, ke’uk’am ub’ik ri rixoqil e ri e'uk'ojol, ke’ukejb’ej ub’ik cho jun b’urix e ktzalij pa ri tinimit Egipto. Kuk’am ub’i pa ri uq’ab’ ri uch’imi’y ri Dyos. 21Ri Yahweh kub’ij chrech ri Mo’ises: «Aretaq chi’ kattzalij pa ri Egipto, qas chawila’ ri mayib’al che xinya’ pa ri akowinem: Kb’an na wa’ weri’ chuwach ri Faraon, k’atek’uri’, ri in kinworisaj na ri’ ri ranima’ e man kuya’ ta b’e arech keb’e ub’ik ri siwantinimit. 22E kab’ij na ri’ chrech ri Faraon: Jewa’ kub’ij ri Yahweh: ri nab’e nuk’ojol are ri Isra’el. 23Ri in nub’im chawech: Chaya’a’ b’e che kb’e ri nab’e nuk’ojol, arech kinupatanij. K’atek’uri’, rumal rech che man kawaj taj kaya b’e che kb’ek, ri in kinkamisaj na ri nab’e ak’ojol at». Ri uq’atik uwi’ ukowil ri uk’ojol ri Mo’ises 24Pa

ri b’e, aretaq chi’ ek’o pa jun k’olb’al jawi’ kkiq’axej ri aq’ab’, ri Yahweh xel uloq che uk’ulaxik e kraj kukamisaj. 25Ri Sefora kuk’am ukoq jun kuchilo e kuq’at uwi’ ri ukowil ri ral e kuriq b’i ri raqan ri Mo’ises. K’atek’uri’ kub’ij: «Ri at, at jun wachajil rech kik’el». 26K’atek’uri’, ri Yahweh xutzaqopij kan ri are’. Ri are’ xub’ij ne’: «Wachajil rech kik’el» rumal ri uq’atik ri uwi’ ri kikowil ri achijab’. Ri Mo’ises e ri A’aron chkiwach ri siwantinimit 27Ri

Yahweh kub’ij chrech ri A’aron: «Ja’k’ulaj ri Mo’ises pa ri ub’e ri tz’inalik ulew». Ri are’ kb’ek e kuriqa’ ri are’ puwi’ ri ujuyub’ ri Dyos e xutz’umaj ri are’. 28Ri Mo’ises kub’ij chrech ri A’aron ronojel ri tzij che xtaqan ri Yahweh chrech are’ e ronojel ri taq k’utb’al che xutaq che ub’anik. 29Ri Mo’ises kb’e ub’ik ruk’ ri A’aron e xe’kimulij konojel ri enima’q taq winaq kech ri Isra’el. 30Ri A’aron kuya’ ub’ixik ronojel ri tzij che xub’ij ri Yahweh chrech ri Mo’ises; ri are’, kub’an ri jetaq k’utb’al chuwach ri siwantinimit. 31Ri siwantinimit kekojonik e keki’kotik rumal rech che ri Yahweh xpe kuk’ e xril ri k’ax ek’o wi. Kexuk’i’k e kkilukb’a’ kiwach cho ri ulew.

__________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI EXODO

8 Ri Mo’ises e ri A’aron ke’opan chuwach ri Faraon

51K’atek’uri’, ri Mo’ises e ri A’aron ke’opan ruk’ ri Faraon e kkib’ij chrech: «Jewa’ kub’ij ri Yahweh, ri Udyos ri Isra’el: chaya’a’ b’e arech kab’e ri siwan nutinimit arech kub’an jun nimaq’ij pa ri nutoq’ob’ in pa ri tz’inalik ulew». 2Ri Faraon kub’ij: «Jachin k’uri’ ri Yahweh arech kinta ri uch’ab’al e kinya b’e arech keb’e ub’ik ri Isra’el? Ri in, man weta’m ta uwach ri Yahweh e man kinya ta b’e che keb’e ub’ik ri Isra’el». 3Ri e’are’ kkib’ij: «Ri Kidyos ri e’ajheb’re’o xuk’ut rib’ chqawach. Chaya’a’ b’a’ b’e chqech che ri uj kujb’e ub’ik oxib’ q’ij pa ri tz’inalik ulew arech kqab’ana’ jun tab’al toq’ob’ chuwach ri Qadyos; we man jeri’ kqab’ano wene’ kuk’ajisaj qawach ruk’ nimalaj k’ax taq yab’il on ruk’ ri ch’ich’ rech ch’o’j». 4Ri rajawinel ri Egipto kub’ij chkech: «¿Jasche che ri ix Mo’ises e A’aron kiwaj che ri siwantinamit kkiya’ kan ri kichak? Jix, chixtzalij b’a’ pa ri k’ax taq chak». 5Kub’ij ri Faraon: «Kamik ri’, aretaq chi’ sib’alaj ek’i chi ri winaq pa ri amaq’, ri ix kiwaj che kkiya’ kan ri k’ax taq chak?». 6Pa we jun q’ij ri’, ri Faraon kuya we jun taqanik ri’ chkech ri ekanimal ri winaq e chkech ri e’ajtz’ib’ab’: 7«Miya chi ri ix ri ketom k’im chkech ri winaq arech kkib’an ri letril jacha ri ub’anom uloq; e’oj b’a’ ri e’are’ che uk’amik ri k’im che rajawaxik chkech. 8K’atek’uri’, chi junam wi ri rejalab’alil letril kita chkech, miqasaj jun chkech, rumal rech che ri e’are’ esaq’orib’. Rumal ne’ k’uwa’, kkiraqaqej kichi’: Je’qab’ana’ jun tab’al toq’ob’ chrech ri Qadyos». 9Chib’ana’ b’a’ arech k’o sib’alaj kichak we winaq ri’ arech latz’alaj kiwach e man kakitatab’ej ta apanoq we molom taq tzij ri’. 10Ri ekanimal ri siwantinamit ri’ e ri e’ajtz’ib’ab’, keb’ek e kkib’ij chkech ri siwantinamit: «Jewa’ kub’ij ri Faraon: Ri in, man kinya ta chi ketom k’im chiwech. 11Xas ix wi, jix che utzukuxik jawi’ kixkowin che uriqik, k’atek’uri’ xa junam ri chak kijacho». 12Xa jek’uri’, ri siwantinimit keb’e che utzukuxik chaqi’j taq q’ayes pa ronojel ri tinimit Egipto, arech kkikojo jacha ketom k’im. 13Ri elaq’b’anel che ri chak, sib’alaj keyajan chkech: «Xas chjujunal q’ij chik’isa’ ri chak jeri’ aretaq chi’ ya’om ketom k’im chiwech». 14Ri elaq’b’anel chrech ri chak rech ri Faraon, kekich’ay ri e’ajtz’ib’ab’ e’ajisra’el che xe’kikoj che ek’amalb’e chkech e kkib’ij chkech: «¿Jasche, iwir e kamik ri’, man xik’is ta ub’anik ri rajalb’alil ri letril jacha ri nab’e uloq?». 15Ri e’ajtz’ib’ab’ kech ri e’ajisra’el xeb’e che uch’a’ik chuwach ri Faraon e kkib’ij chech: «¿Jasche che jewa’ kb’an chkech ri e’apataninel? 16Man kya’ ta chi ketom k’im chkech ri e’apataninel e kb’ix chqech: Chib’ana’ ri letril. K’atek’uri’ chi chanim kech’ay ri e’apataninel. Ri siwan atinimit itzel ri tajin kkib’ano». 17Ri are’ kub’ij: «Ix saq’or taq winaq, sib’alaj ix saq’or; rumal k’u wa’ kib’ij: “Ri uj, kqaj kqab’ana’ jun tab’al toq’ob’ chuwach ri Yahweh”. 18Kamik ri’, jix b’a’ e jixechakunoq; man k’o ta chi ketom k’im kya’taj na chiwech e kijach ri rajalb’alil letril b’im chiwech». 19Ri e’ajtz’ib’ab’ kech ri e’ajisra’el, man kkiriq ta chik jas kkib’ano aretaq chi’ xb’ix chkech: «Miqasaj ri rajalib’alil ri letril che kib’an jun q’ij». 20Aretaq chi’ xe’el uloq ruk’ ri Faraon xe’opan kuk’ ri Mo’ises e ri A’aron che ekeye’m kan ri e’are’. 21Ri e’are’ kkib’ij chkech: «Chixunik’oj b’a’ ri Dyos e chub’ana’ b’a q’atoj tzij piwi’. Ix xixb’anowik che uj itzel chuwach ri Faraon e xoquje’ ri erajpataninel e che xikoj ri ch’ich’ rech ch’o’j pa ri uq’ab’ arech kujukamisaj. 22Xa jek’uri’, ri Mo’ises ktzalij ruk’ ri Yahweh e kub’ij chech: «Ajawxel ¿jasche che kb’an k’ax chrech we siwantinimit ri’? ¿Jasche xinataq uloq?». 23Chi aretaq chi’ xinriqa’ ri Faraon e xinch’aw pa ri ab’i’, k’ax kub’an chrech we tinamit ri’ e ri at man k’o ta kab’ano arech kato’ uwach we tinimit ri’».

__________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI EXODO

9

61Ri Yahweh, kub’ij chrech ri Mo’ises: «Kamik ri’, ri at kawil na ri’ ri jastaq che kinb’an na ri’ chrech ri Faraon. Jun kowlaj q’ab’aj ri’ kb’anow na, che ri are’ kuya b’e arech keb’e ub’ik ri e’are’, jun kowlaj q’ab’aj ri’ kab’anowik che ri are’ kuna ri’ che rajawaxik ke’uk’yaq ub’ik ri e’are’ naj chrech ri utinimit». Ri Dyos Saday e ri Mo’ises 2Ri

Dyos, kch’aw ruk’ ri Mo’ises e kub’ij chrech: «In ri in Yahweh. 3In ri xink’ut wib’ chuwach ri Ab’raham, chuwach ri Isa’ak e chuwach ri Jakob’ jeri’ jacha in Saday, k’atek’uri’, ri nub’i Yahweh, man nub’im ta chkech. 4Xoquje’ xinb’an ri chapb’alq’ab’ kuk’ arech kinya’ ri utinimit ri Kana’an chkech, jawi’ xejaqi’ wi je’ jas ekaxlan winaq. 5Kamik ri’ che xinta ri raqoj chi’aj kech ri e’ajisra’el che k’ax kiriqom kumal ri e’ajegipto, xna’taj chwech ri jun chapb’alq’ab’ ri’. 6Rumal k’uwa’, chab’ij b’a’ chkech ri e’ajisra’el: In ri in Yahweh, in kixinesaj na ub’ik pa ri k’axalaj taq chak ixkikojom wi ri e’ajegipto; kixinto’tajisaj na pa ri k’ax ix k’o wi, kixinkol na ruk’ lik’ilikalaj q’ab’ e ruk’ nimalaj taq k’ajisalb’al taq wach. 7Ri in, kixink’ulaj na ix siwan nutinimit e in ri’ Inidyos. K’atek’uri’, kiweta’maj ri’ che in ri in Yahweh, Inidyos che kixresaj ub’ik pa ri k’ax taq chak, ix kiya’om wi ri e’ajegipto. 8Ri in, kixinokisaj na ri’ pa ri ulew che qas xinb’ij kinya’ na chrech ri Ab’raham, chrech ri Isa’ak e chrech ri Jakob’ e je’ jas echb’al uya’ik ri’ chiwech; in kinya’owik che in Yahweh». 9Ri Mo’ises, xub’ij weri’ chkech ri e’ajisra’el, k’atek’uri’ ri e’are’ man xkitatb’ej ta ri Mo’ises rumal rech che sib’alaj ekosinaq pa ri k’axalaj taq chak. 10Ri Yahweh kch’aw ruk’ ri Mo’ises e jewa kub’ij chrech: 11«Jat, ja’b’ij chrech ri Faraon, ri rajawinel ri Egipto, arech kuya b’e ke’el ub’ik ri e’ajisra’el pa ri utinimit». 12K’atek’uri’, kub’ij ri Mo’ises chuwach ri Yahweh: «We ri e’ajisra’el, man kkita ta ri nutzij ¿jas nutatab’exik ri’ kub’an ri Faraon ri in che man kel ta nutzij?». 13K’atek’uri’, ri Yahweh kch’aw kuk’ ri Mo’ises e ri A’aron e ke’utaq ub’ik ruk’ ri Faraon rajawinel Egipto, arech ke’eresaj ub’ik ri e’ajisra’el pa ri tinimit Egipto. Ri umajib’al kanimal ri Mo’ises e ri A’aron 14Are

wa’ ri ekanimal pa ri kachoch: Ri e’uk’ojol ri Rub’en, ri enab’e’al che ri Isra’el: ri Henok, ri Pal-lu, ri Jesron e ri Karmi, e’are wa’ ri ujuq’at ri Rub’en. 15Ri e’uk’ojol ri Sime’on e’are wa’: ri Yemu’el, ri Yamin, ri Ohad, ri Yakin, ri Sojar e ri Sa’ul che ral ri ajkana’an; are wa’ ri ujuq’at ri Sime’on. 16Are taq wa’ ri kib’i’ ri e’uk’ojol ri Levi che kumal uloq ri upakachoch: ri Guerson, ri Kehat, ri Merari. Ok’al juwinaq wuqlajuj (23) junab’ xk’asi’ ri Levi. 17E’are wa’ ri e’uk’ojol ri Guerson: ri Lib’ni e ri Sime’i ejacha ri e’ajupakachoch. 18Ri e’uk’ojol ri Quehat e’are: ri Amram, ri Yishar, ri Heb’ron e ri Ussi’el. Ri Quehat, xk’asi’ ok’al juwinaq oxlajuj (133) junab’. 19Ri e’uk’ojol ri Merari are: ri Majli e ri Musi. E’are wa’ ri ekijuq’at ri e’ajlevita jacha uloq ri upakachoch. 20Ri Amram xuk’am chrech rixoqil ri Yokeb’ed che uch’utnan; e ruk’ ri are’ xe’ alax ri A’aron e ri Mo’ises. Ri Amram xk’asi’ ok’al juwinaq wuqlajuj (137) junab’. 21Ri e’uk’ojol ri Yishar, e’are: ri Kore, ri Nefeq e ri Sikri. 22Ri e’uk’ojol ri Ussi’el e’are: ri Misa’el, ri Elsafan e ri Sitri. 23Ri A’aron xuk’am chrech rixoqil ri Elisheb’a che umi’al ri Amminadab’, che ranab’ ri Najson, ruk’ ri are’ xe’alaxik ri Nadab’, ri Ab’ihu, ri Ele’asar e ri Itamar. 24Ri e’uk’ojol ri Kore e’are’: ri Assir, ri Elkana e ri Ab’i’asaf. E’are’ wa’ ri ekijuq’at ri e’ajkore. __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI EXODO

10

25Ri

Ele’asar che uk’ojol ri A’aron, xuk’am chrech rixoqil jun chkech ri umi’al ri Puti’el e ruk’ ri are’ xalax wi ri Pinjas. E’are wa ri ekanimal upaja kech ri e’ajlevi rumal ri upakachoch. 26E’are ri A’aron e ri Mo’ises, che chkech xub’ij ri Yahweh: «Che’iwesaj ub’i ri e’ajisra’el pa ri tinimit Egipto kuk’ ri achijab’ erech ch’o’j». 27E’are e’are’ ri xech’aw ruk’ ri Faraon che rajawinel ri Egipto, arech kekesaj ub’ik ri e’ajisra’el pa ri Egipto. E’are wa’ ri Mo’ises e ri A’aron. Ri Yahweh e ri Mo’ises 28Ri

jun q’ij che ri Yahweh xch’aw ruk’ ri Mo’ises pa ri rulew ri Egipto, 29xub’ij chrech: «In ri in Yahweh; chab’ij chrech ri Faraon, che rajawinel ri Egipto, ronojel ri kinb’ij na chawech». 30Ri Mo’ises kub’ij chrech ri Yahweh: «Ri in che man kel ta nutzij ¿jas nutatab’exik ri’ kub’an ri Faraon?». 71Ri Yahweh kub’ij chrech ri Mo’ises: «Ri in, kinb’an chawech at jacha jun dyos chuwach ri Faraon e ri A’aron che ri awachalal are q’axel utzij Dyos ri’ awuk’. 2Ri at, kab’ij na ri’ chrech are’, ronojel ri tzij che katintaq na chrech; e ri A’aron che ri awachalal, kukamulij ub’ixik ri’ chrech ri Faraon arech kuya’ b’e chkech ri e’ajisra’el ke’el ub’ik pa ri utinimit. 3K’atek’uri’, ri in, kinkowirisaj na ri’ ri ranima’ ri Faraon e k’i ri’ ri k’utb’al e ri mayib’al kinb’an na pa ri tinimit Egipto. 4Ri Faraon man kutatb’ej ta ri’ ri itzij, k’atek’uri’, kinkoj na ri’ ri nuq’ab’ puwi’ ri Egipto e ke’inwesaj na uloq ri’ ri ewajch’o’jab’, ri siwan nutinimit, ri e’ajisra’el chi pa ri tinimit Egipto uloq, ruk’ nimalaj taq k’ajisalb’al wach. 5Ri e’ajegipto, kaketa’maj ri’, che in ri in Yahweh, aretaq chi’ kinlik’ na ri nuq’ab’ puwi’ ri Egipto e ke’inwesaj na ub’ik chkixo’l ri tinimit Isra’el». 6Ri Mo’ises e ri A’aron jeri’ xkib’ano jacha xtaqan ri Yahweh chkech. 7Aretaq chi’ xech’aw ruk’ ri Faraon, ri Mo’ises jumuch (80) ujunab’ e ri A’aron jumuch’ oxib’ (83). Ri ch’imi’y jeri’ jacha jun kumatz 8Ri

Yahweh kub’ij chkech ri Mo’ises e ri A’aron: 9«We ri Faraon kuta chiwech che kib’an jun mayib’al, kab’ij ri’ chrech ri A’aron: Chachapa’ ri ach’imi’y e chak’yaqa’ chuwach ri Faraon e chk’extajoq pa jun kumatz». 10Ri Mo’ises e ri A’aron keb’e chuwach ri Faraon e kkib’ano ri xtaqan ri Yahweh chkech. Ri A’aron kuk’yaq ri uch’imi’y chkiwach ri Faraon e ri e’upataninel; e kk’extaj pa jun kumatz. 11Ri Faraon ke’usik’ij ri etamu’b’ taq winaq e ri eb’anal sachb’al taq k’u’x e xoquje’ ri e’are’, ri etamub’ taq e’ajegipto, junam kkib’ano. 12Kkik’yaq ri kich’imi’y e kk’extaj pa kumatz, k’atek’uri’ ri uch’imi’y ri A’aron ke’utij ri nik’aj ch’imi’y chik. 13K’atek’uri’, kkowir ri ranima’ ri Faraon e man xe’utatb’ej taj, jeri’ jacha xub’ij ri Yahweh. Ri ja’ xke’extajik xub’an kik’ 14Ri

Yahweh kub’ij chrech ri Mo’ises: «Ri ranima’ ri Faraon, sib’alaj xa’lab’ik, k’ax uch’ab’exik; man kuya ta b’e che ke’el ub’ik ri siwantinimit. 15Jat chwe’q aq’ab’il che uriqik ri Faraon aretaq chi’ kb’e chuchi’ ri nimaja’. Ja’k’ulaj chuchi’ ri nimaja’. Chak’ama’ ub’i paq’ab’ ri jun ch’imi’y che xk’extaj jun kumatz. 16Jewa’ kab’ij chrech: Ri Yahweh, ri Kidyos ri e’ajheb’re’o xinutaq uloq awuk’ che ub’ixik: «Chaya’ b’e chkech ri siwan nutinimit arech ke’el ub’ik e ke’inkipatanij pa ri __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI EXODO

11

tz’inalik ulew. Chi ri petinaq uloq e chi k’ate’ na k’a kamik ri’, ri at, man k'o ta atatab'em ri utzij. 17Jewa’ kub’ij ri Yahweh: Pa weri’, kaweta’maj wi che in ri in Yahweh. Ruk’ we ch’imi’y che k’o pa nuq’ab’, kinch’ay na we ja’ k’o pa le nimaja’ e kk’extaj la’ pa kik’. 18Ri kär ek’o pa ri nima’, kekam ri’, sib’alaj xex ri’ ri nimaja’ e man kuya ta chi ri’ ri e’ajegipto kkiqumuj ri ja’». 19Ri Yahweh kub’ij chrech ri Mo’ises: «Chab’ij b’a’ chrech ri A’aron, chachapa’ ri ach’imi’y e chalik’a’ ri aq’ab’ puwi’ ri ja’ rech ri Egipto –puwi’ taq ri nima’, puwi’ ri ub’e taq joron, puwi’ ri taq cho, puwi’ ri k’olb’al ja’– e ri ja’ kk’extaj ri’ kik’el; ronojel ri utinimit ri Egipto nojinaq ri’ che kik’el, xoquje’ ri che’ e ri ab’aj». 20Ri Mo’ises e ri A’aron, jeri’ kakib’ano jacha xub’ij ri Yahweh chkech. Kuwa’lisaj ri uch’imi’y e kuch’ay ri joron pa ri nimaja’ chkiwach ri Faraon e ri e’upataninel, e ronojel ri joron k’o pa ri nimaja’ kk’extaj pa kik’el. 21Ri kär ek’o pa ri nima’ kekamik e sib’alaj kxexatik ri joron, man kuya ta chik che ri e’ajegipto kkitij ri joron; k’o kik’ pa ronojel ri tinimit Egipto. 22K’atek’uri’, ri eb’anal sachb’al taq k’u’x e’ajegipto, xoquje’ kkib’an we taq mayib’al ri’; ri ranima’ ri Faraon sib’alaj kkowirik e man ke’utatab’ej taj jeri’ jacha xub’ij ri Yahweh. 23Ri Faraon ktzalij pa ri rachoch e man k’o ta kunab’ej we tajin kk’ulmatajik ri’. 24Konojel ri e’ajegipto kkik’ot k’walaj taq ja’ chuchi’ ri nima’, rumal rech che man kuya taj kkitij ri joron rech ri nimaja’. 25Q’axinaq chi wuqub’ q’ij che ri Yahweh xuruq’ra’ ukoq ri nima’. Esib’alaj xtutz’ 26Ri

Yahweh kub’ij chrech ri Mo’ises: «Jat ruk’ ri Faraon e jewa’ ja’b’ij chrech: Jewa’ kub’ij ri Yahweh: ‘Chaya’ b’e chrech ri siwan nutinimit che kel ub’ik arech kinupatanij.’ 27We man kaya ta b’e chrech weri’, ri in ke’ink’iyisaj sib’alaj xtutz’ chuwach ri rulew ri atinimit. 28Kek’oji’ sib’alaj xtutz’ ri’ pa ri nimaja’, kech’oplin uloq ri’ e ke’ok ri’ pa ri awachoch, pa ri awarib’al, pa ri ach’at, pa ri kachoch ri e’apataninel, kuk’ konojel ri e’awinaq, pa taq ri horno tuj e pa taq ri kak’ol wi ri kaxlanwa. 29Kepaqi’ ri’ ri xtutz’ chawij, chkij ri atinimit e chkij ri e’apataninel». 81Ri Yahweh, kub’ij chrech ri Mo’ises: «Chab’ij b’a’ chrech ri A’aron: Chalik’a’ ri aq’ab’ ruk’ ri ach’imi’y puwi’ ri nimaja’, puwi’ ri ub’e taq ja’, puwi’ taq ri cho e chab’ana’ che kepaqi’ uloq ri xtutz’ cho ri rulew ri Egipto». 2Ri A’aron kulik’ ri uq’ab’ puwi’ ri taq joron rech ri Egipto. Ri xtutz’ kech’oplin uloq e kkinojisaj uwach ri rulew ri Egipto. 3K’atek’uri’, ri eb’anal taq mayib’al, xoquje’ kkib’ano che kech’oplin uloq ri xtutz’ puwi’ ri rulew ri Egipto. 4Ri Faraon, ke’usik’ij ri Mo’ises e ri A’aron e kub’ij: «Chixch’aw ruk’ ri Yahweh arech naj ke’resaj ub’ik ri xtutz’ chwij e chkij ri nuwinaq e qastzij kinb’ij che kinya b’e che ri siwantinimit ke’el ub’ik arech kkib’ana’ jun tab’al toq’ob’ chuwach ri Yahweh». 5Ri Mo’ises kub’ij chrech ri Faraon: «Jumpa utz chawech, kab’ij chwech aretaq chi’ rajawaxik kinch’aw ruk’ ri Dyos tab’al toq’ob’ pawi’ ri at, pakiwi’ ri e’apataninel e pakiwi’ konojel ri e’awinaq, arech ke’el ub’ik ri xtutz’ pa ri awachoch e pa ri kachoch ri winaq, arech xuwi kekanaj kan pa ri nimaja’». 6«Chwe’q» kcha ri are’. Kub’ij chi jumul ri Mo’ises: «Kb’antaj na ri’ jeri’ jacha ri atzij, arech kaweta’maj che man k’o ta jun chik jeri’ jacha ri Yahweh Qadyos. 7Ri xtutz’, naj ri’ keb’e wi chawech, che ri awachoch, chkech ri e’apataninel e chkech ri siwan atinimit, e kekanaj kan ri’ xuwi pa ri nima’». 8Ri Mo’ises e ri A’aron, ke’el ub’i pa ri rachoch ri Faraon e ri Mo’ises kuraqaqej uchi’ chuwach ri Yahweh kumal ri xtutz’ che xupetisaj puwi’ ri Faraon. 9E ri Yahweh kub’ano ri __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI EXODO

12

kuta ri Mo’ises chrech: Kekam ri xtutz’ che ek’o pa taq ja, ri ek’o cho uwoja, ri ek’o pa taq tikonb’al. 10K’i taq k’olib’al kkimulij wi e pa ronojel ri tinimit kna’taj sib’alaj uchuwa’l. 11Ri Faraon, aretaq chi’ utz chik kuna’o, kralob’isaj ri ranima’ e man ke’utatab’ej ta ri e’are’, jacha xub’ij ri Yahweh. Ri taq us 12Ri

Yahweh kub’ij chrech ri Mo’ises: «Chab’ij chrech ri A’aron: Chalik’a’ ri achimi’y e chach’iya’ ri upoqalajil ri ulew e kak’extaj ri’ taq us pa ronojel ri ramaq’ ri Egipto». 13Ri A’aron kulik’ ri uq’ab’ ruk’ ri uch’imi’y e kuch’ay ri upoqalajil ri ulew e kk’extaj pa taq us pa ronojel ri rulew ri Egipto. 14Ri eb’anal taq mayib’al ek’o pa Egipto, xoquje’ ruk’ taq ri kkib’ano, xkaj kkipetisaj jetaq us, k’atek’ut, man kekowin taj. Xek’oji’ ri us pakiwi’ ri winaq e pakiwi’ ri e’awaj. 15Ri eb’anal taq mayib’al kkib’ij chrech ri Faraon: «Wa’ weri’, are ri uwi’ uq’ab’ ri Dyos». K’atek’ut, sib’alaj kakowir ri ranima’ ri Faraon e man ke’utatab’ej taj, jacha xub’ij ri Yahweh. Ri taq sita’l 16Ri

Yahweh kub’ij chrech ri Mo’ises: «Chatwa’lijoq ub’i aq’ab’il e jatetak’al chuwach ri Faraon aretaq chi’ kab’e chuchi’ ri nimaja’. Jewa’ kab’ij chech: Jewa’ kub’ij ri Yahweh: Chaya’a’ b’e chkech ri siwan nutinimit che ke’el ub’ik arech ke’inkipatanij. 17Wema kawaj kaya b’e chech ri siwan nutinimit che ke’el ub’ik, ri in kintaq na sita’l pawi’, pakiwi’ ri e’apataninel, pakiwi’ ri awinaq, puwi’ ri taq awachoch. Ri kachoch ri e’ajegipto knoj ri’ chrech ri sita’l e xoquje’ ri ulew jawi’ ek’o wi. 18Pa we jun q’ij ri’ kintas na ri’ ri tinimit rech ri Gosen jawi’ k’o wi ri siwan nutinimit arech man kekoji’ ta ri sita’l pa we k’olb’al ri’, arech kaweta’maj che in ri in Yahweh in k’o chkixo’l ri tinimit. 19Jalajoj ri’ kinwil wi ri nutinimit e ri atinimit. Wa’ we k’utb’al ri’, chwe’q kk’ulmatajik». 20Ri Yahweh xub’ij weri’ e sib’alaj sita’l ke’ok pa ri rachoch ri Faraon, pa ri kachoch ri e’upataninel e pa ronojel ri tinimit Egipto; sib’alaj ktzeltaj ri tinimit kumal ri sita’l. 21K’atek’uri’, ri Faraon ke’usik’ij ri Mo’ises e ri A’aron, kub’ij chkech: «Jix, jib’ana’ jun tob’al toq’ob’ chuwach ri Idyos pa we amaq’ ri’». 22Ri Mo’ises kub’ij: «Man utz taj we jeri’ kb’antajik, rumal rech che ri tob’al toq’ob’ kqachi’j chuwach ri Qadyos, itzelalaj chkiwach ri e’ajegipto we ri uj kqab’an ri tob’al toq’ob’ chkiwach ri e’are’, ¿la man kujkik’yaq ta chi ab’aj? 23Kujb’e na ri’ oxib’ q’ij pa ri tz’inalik ulew arech kqab’ana’ ri tob’al toq’ob’ chuwach ri Yahweh che Qadyos, jeri’ jacha xub’ij ri are’ chqech». 24Ri Faraon kub’ij: «Ri in, kinya na b’e che kixel ub’ik pa ri tz’inalik ulew arech kib’ana ri tob’al toq’ob’ chuwach ri Idyos, xuwi ne che mixb’e naj. Chixch’aw b’a’ ruk’ ri Dyos panuwi’ ri in». 25Ri Mo’ises kub’ij: «Aretaq chi’ ri in kinel ub’i cho ri awachoch, chi chanim ri’ kinch’aw ruk’ ri Dyos e chwe’q, ri sita’l, naj ri’ keb’e wi chrech ri Faraon, chkech ri e’upataninel e chkech ri e’uwinaq. K’atek’uri’, ri Faraon, man kretx’ab’aj ta chi jumul qawach, aretaq chi’ man kuya taj che ke’el ub’i ri siwantinimit che ub’anik ri tab’al toq’ob’ chuwach ri Yahweh». 26Ri Mo’ises kel ub’i pa ri rachoch ri Faraon e kch’aw ruk’ ri Yahweh. 27Ri Yahweh kub’ano ri kuta ri Mo’ises e ri sita’l naj keb’e wi chrech ri Faraon, chkech ri e’upataninel, chkech ri e’uwinaq; man k’o ta jun kkanaj kanoq. 28K’atek’uri’, kralob’isaj chi jumul ri ranima’ e man kuya ta b’e che ke’el ub’i ri siwantinimit. __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI EXODO

13

Kekam ri jetaq awaj

91Ri Yahweh kub’ij chrech ri Mo’ises: «Jariqa’ ri Faraon e kab’ij chrech: Jewa’ kub’ij ri Yahweh ri Kidyos ri e’ajheb’re’o: “Chaya b’e chrech ri siwan nutinimit ke’el ub’ik, arech kinkipatanij.” 2We man kaya ta b’e chkech che ke’el ub’ik e ke’aq’atij chi jumul, 3ri uq’ab’ ri Yahweh kuch’ay ri jupuq taq awaj cho taq ri suqunb’al, ri kej, ri b’urix, ri kameyos, ri ama’ taq wakax e ri chij, kk’oji’ jun b’innel yab’il chkech. 4K’atek’uri’, ri Yahweh ke’utas na ri’ ri awaj kech ri e’ajisra’el ruk’ ri kech ri e’ajegipto, xa jek’uri’, man k’o ta jun ri’ kkam chkech ri kech ri e’ajisra’el. 5Ri Yahweh, xuch’ik ri q’ij chrech weri’: Chwe’q kub’an ri Yahweh weri’ pa ri amaq’». 6Pa ri jun q’ij chi aq’anoq, ri Yahweh kub’an weri’ e konojel ri e’awaj kech ri e’ajegipto xekamik, k’atek’ut man k’o ta jun awaj kech ri e’ajisra’el xkamik. 7Ri Faraon ktaqan chrech k’ak’alanem e xilitajik che kuk’ ri awaj kech ri e’ajisra’el man k’o ta jun xkamik. K’atek’ut, ri ranima’ ri Faraon, ka’alob’ik chi jumul e man kuya ta b’e che ke’el ub’i ri siwantinimit. Ri jetaq cha’k 8Ri

Yahweh kub’ij chkech ri Mo’ises e ri A’aron: «Chik’ama’ ruk’ iqab’ ri ab’a’q rech ri q’aq’ e chuk’yaqa’ ri Mo’ises pa kaj chuwach ri Faraon. 9Weri’, kk’extaj na ri’ pa kok’alaj ulew puwi’ ronojel ri tinimit Egipto e ksokitaj na ri’ ri kib’aqil ri winaq e ri awaj e kpujanik pus ri’ chkech, pa ronojel ri rulew ri Egipto». 10Ri e’are’, xkimuq’ej ub’i ri ab’aq rech q’aq’ pa ri kiq’ab’ e ke’opan chuwach ri Faraon; ri Mo’ises kuk’yaq pakaj, k’atek’uri’ xsokitaj ri kib’aqil ri winaq e ri awaj, jawi’ kpujanik uloq pus. 11Ri eb’anal sachib’al taq k’u’x, man kekowin taj ketak’i’ chuwach ri Mo’ises rumal rech ri sokatajinaq, xane xoquje’ esokatajinaq ri e’are’ jeri’ jacha konojel ri e’ajegipto. 12K’atek’uri’ ri Yahweh xukowirisaj ri ranima’ ri Faraon e man ke’utatab’ej ta ri e’are’ jacha xub’ij ri Yahweh chkech. Sib’alaj saqb’ach 13Ri

Yahweh kub’ij chrech ri Mo’ises: «Chatwa’laj ub’i aq’ab’il e jat chuwach ri Faraon, ja’b’ij chrech: Jewa’ kub’ij ri Yahweh ri Kidyos ri e’ajheb’re’o: “chaya’ b’e chrech ri nusiwan tinimit kel ub’ik, arech kinkipatanij.” 14Rumal rech, che we jumul ri’, kintaq na uloq ronojel uwach itzel pawi’ ri at, pakiwi’ ri e’apataninel, pakiwi’ ri e’awinaq, arech kaweta’maj che man k’o ta jun chik pa ronojel ri uwachulew in jacha ri in. 15Weta xinlik’ in ri nuq’ab’ e xixinch’ay ta ne’ rumal ri b’innel taq yab’il, ri at e ri siwan atinimit, man at k’o ta chik ri’ chuwach we ulew. 16K’atek’uri’, ri in, xatinto’ kanoq arech kawil ri nuchoq’ab’ e kaya’ ub’ixik ri nub’i’ pa ronojel ri uwach ulew. 17Ri at, kab’an nimal kuk’ ri nuwinaq rumal che man kaya ta b’e chkech ke’el ub’ik. 18Chwe’q chi pa we kajb’al ri’, kinb’an na che kqaj uloq sib’alaj saqb’ach, jeri’ che man ub’anom taj chi ri q’ij uloq aretaq chi’ xyak ri Egipto. 19Kamik ri’, che’okisax b’a’ ri awaj chuxe’ xotal e ronojel jas uwach che awech k’o cho ri suq’unb’al. Konojel ri winaq e konojel awaj che kekanaj kan cho ri suq’unb’al e che man ek’o ta chuxe’ xotal, ktzaq ri’ ri saqb’ach pakiwi’ e kekam ri’». 20Ri erajpataninel ri Faraon che xkixib’ij kib’ chuwach ri utzij ri Yahweh, chi aninaq keki’okisaj ri ekipataninel e ri kawaj chuxe’ taq xotal. 21K’atek’uri’, ri jachintaq che man k’o ta pa kanima’ ri utzij ri Yahweh, xkiya’ kan cho taq ri suq’unb’al ri ekipataninel e ri jetaq awaj. __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI EXODO

14

22Ri

Yahweh kub’ij chrech ri Mo’ises: «Chalik’a’ ri aq’ab’ pa kaj e chtzaq uloq saqb’ach puwi’ ronojel ri ramaq’ ri Egipto, pakiwi’ ri winaq, pakiwi’ ri awaj, puwi’ ronojel q’ayes k’o cho taq ri rulew ri Egipto». 23Ri Mo’ises, kulik’ ri uch’imi’y chikaj, ri Yahweh kujaninisaj ri uxe’kaj e kutzaq uloq ri saqb’ach. Katzaq uloq ri kqulja chuwachulew. Kub’ano che ktzaq uloq ri saqb’ach puwi’ ronojel ri ramaq’ ri Egipto. 24Ri kaqulja e ri saqb’ach kkiriq kib’ e ruk’ sib’alaj choq’ab’ ktzaq uloq, jeri’ kub’ano che man k’o ta jumul ub’anom pa ri tinimit Egipto chi arechi’ amaq’ uloq. 25Ri saqb’ach kub’an k’ax chrech ri k’o pa ronojel ri rulew ri Egipto, ri winaq e ri awaj. Ri saqb’ach kub’an k’ax chech ronojel q’ayes k’o cho ri suq’unb’al e kuq’ochej ronojel ri taq che’ k’o chuwach taq ri ulew. 26Xuwi pa ri tinimit Gosen, jawi’ ek’o wi ri e’ajisra’el, man k’o ta saqb’ach xub’ano. 27Ri Faraon, ke’usik’ij ri Mo’ises e ri A’aron e kub’ij chkech: «We jumul ri’, ri in xinmakunik, ri Yahweh, suk’ ri are’; in e ri nutinimit, ujajmakib’ wa’. 28Chixch’aw b’a’ ruk’ ri Yahweh arech katani’ ri kqulja e ri saqb’ach, k’atek’uri’ qastzij kinb’ij chiwech che kinya b’e chiwech kixel ub’ik. Man kixkanaj ta chik waral». 29Ri Mo’ises kub’ij chrech: «Aretaq chi’ kinel na ub’ik ri in pa ri tinimit, kinlik’ wa’ ri nuq’ab’ chuwach ri Yahweh, katani’ k’u ri’ ri kaqulja e man k’o ta chi wa’ ri saqb’ach, arech kaweta’maj che are ri Yahweh ajchaq’e’ ri uwachulew. 30K’atek’ut, ri in, weta’m che ri at e ri e’apataninel, maja’ kixe’j iwib’ chuwach ri Yahweh Dyos». 31Ri lino e ri salwa't ktzaq, xane q’an chi uloq ri swa’t e kasi'jinik chi uloq ri lino. 32Ri triko e ri alfalfa man k’o ta k’ax xub’ano, rumal rech che na’tam ke’el uloq. 33Ri Mo’ises, kel ub’ik pa ri rachoch ri Faraon e pa ri tinimit, kulik’ ri uq’ab’ chuwach ri Yahweh e katani’ ri kqulja e ri saqb’ach e xoquje’ katani’ ri jab’ cho ri uwachulew. 34Aretaq chi’ ri Faraon, krilo che man k’o ta chi jab’, man k’o ta chi saqb’ach e katani’ ri kqulja, kamakun chi jumul, ri are’, ri e’upataninel kkowirisaj ri kanima’. 35Kkowir chi jumul ri ranima’ ri Faraon e man kuya ta b’e che ke’el ub’ik ri e’ajisra’el jeri’ jacha xub’ij ri Yahweh rumal ri uchi’ ri Mo’ises. Ri taq sak’

101Ri Yahweh, kub’ij chrech ri Mo’ises: «Ja’k’ulaj ri Faraon, rumal rech, che ri in xinkowirisaj ri ranima’ are’ e ri kanima’ ri erajpataninel, arech kinb’an nik’aj taq k’utb’al chkixo’l e’are’, 2e arech katkowin kaya’ ub’ixik weri’ chrech ri ak’ojol e chrech ri uk’ojol ri ak’ojol, kab’ij chkech ri xinb’an kuk’ ri e’ajegipto e ri jetaq k’utb’al xinb’an chkixo’l e’are’ e arech ri ix kiweta’maj che in ri in Yahweh». 3Ri Mo’ises e ri A’aron ke’kik’ulaj ri Faraon e kakib’ij chrech: «Jewa’ kub’ij ri Yahweh, che Kidyos ri e’ajheb’re’o: ¿Chi jumpa na che ri at man kawaj taj kawonej awib’ chnuwach? Chaya’ b’e chrech ri siwan nutinimit arech ke’el ub’ik e ke’inkipatanij. 4We man kaya’ ta b’e che ke’el ub’ik ri siwan nutinimit, jumul chik, chwe’q kink’am uloq jetaq sak’ puwi’ ri atinimit. 5Kkich’uq uwi’ ri’ ri ulew e xa jeri’ k’uri’, man kiwil ta chi ri’ ri uwachulew. Kkitij ri’ ronojel ri xtastaj na kanoq chuwach ri saqb’ach; kkitij na ri’ ronojel ri taq che’ che k’iyinaq cho ri suq’unb’al. 6Kkinojisaj na ri’ ri jetaq awachoch, ri kachoch konojel ri e’awajpataninel, ri kachoch konojel ri e’ajegipto, jeri’ che man k’o ta jumul man xkil ta ri e’anan atat e ri kinan kitat ri anan atat, chi pa ri q’ij uloq che xek’oji’ cho q’ijsaq chuwachulew, k’a pa ri q’ij kamik ri’». K’atek’uri’ kb’ek e kel ub’ik chuwach ri Faraon. 7Ri erajpataninel ri Faraon, kkib’ij chrech are’: «¿Chi k’ate’ jampa’ na che we jun achi ri’ jun k’amb’al chqech? Chaya’ b’e chkech we winaq ri’ che ke’el ub’ik e je’kipatanij ri Yahweh che Kidyos. ¿La man aweta’m taj che ri Egipto b’enaq pa ri uk’isb’alil?». __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI EXODO

15

8Ke’kisik’ij

chi jumul ri Mo’ises e ri A’aron chuwach ri Faraon e ri are’ kub’ij chkech: «Jix, ji’patanij ri Yahweh, ri Idyos, k’atek’ut, ¿jachin ri keb’ek?». 9Ri Mo’ises kub’ij: «Ri uj, keqak’am ub’i ri ak’alab’ e ri eri’jab’, ri eqak’ojol e ri eqami’al; ri e’alaj taq qachikop e ri enim taq qachikop, rumal rech che are unimaq’ij ri Yahweh». 10Ri Faraon kub’ij: «¡Ri Yahweh k’o iwuk’, ri in kinya’ b’e chiwech che kixel ub’i kuk’ ri iwixoqilal, kuk’ ri ak’alab’! Qas chiwila’ che itzel taq chomanik k’o iwuk’. 11Man je ta ri’, jix b’a’, xuwi ri ix, ix achijab’, ji’patanij b’a’ ri Yahweh, rumal rech che are wa’ ri kita ix». K’atek’uri’, ke’esax uloq chuwach ri Faraon. 12Ri Yahweh, kub’ij chrech ri Mo’ises: «Chalik’a’ b’a’ ri aq’ab’ puwi’ ri rulew ri Egipto arech kepe ri sak’; che’aq’an b’a’ puwi’ ri tinimit Egipto e chkitija’ b’a’ ronojel ri q’ayes k’o pa ri amaq’, ri xtastaj kanoq rumal ri saqb’ach». 13Ri Mo’ises kulik’ ri uch’imi’y puwi’ ri tinimit Egipto; e ri Yahweh kupetisaj jun kyaqiq’ puwi’ ri tinimit chi ronojel jun q’ij, chi paq’ij e chi chaq’ab’. Aretaq chi’ ksaqar uwachulew, ri kyaqiq’ xuk’am uloq ri sak’. 14Ri sak’, kkinojisaj ronojel ri tinimit Egipto, kekichiwik puwi’ ri rulew ri Egipto, sib’alaj ek’i, man k’o ta jumul ub’anom jeri’ jacha weri’ e xoquje’ man kub’an ta chi ri’ kpaqi’ chi aq’anoq. 15Xkich’uq ronojel ri rulew ri amaq’, xkiq’equ’marisaj ri uwachulew. Xkitij ronojel ri q’ayes pa ri tinimit e ronojel ri uwach ri che’ che xuto’ kan ri saqb’ach. Man k’o ta jun rax xkanaj kanoq puwi’ ri taq che’ on puwi’ ri q’ayes xas pa ronojel ri tinimit Egipto. 16Ri Faraon, xas chanim ke’usik’ij ri Mo’ises e ri A’aron e kub’ij: «Ri in xinmakun chuwach ri Yahweh che Idyos e chiwach ri ix. 17K’atek’ut, kamik ri’, kinta chiwech kisach numak, xaq xuwi’ we jumul ri’ e chixch’aw b’a’ ruk’ ri Yahweh che Idyos, arech kresaj ub’ik ri itzel kamikal chwech ri’». 18Xel ub’i ri Mo’ises chuwach ri Faraon e kch’aw ruk’ ri Yahweh. 19Ri Yahweh kuk’ex ri ukyaqiq’al ri relb’al q’ij pa ukyaqiq’al ri uqajib’al q’ij, jun nimalaj kyaqiq’, che xa jek’uri’ ke’uk’am ub’i ri sak’ e ke’uya’ kan pa ri polow ub’i’ Suf (Patz’a’n). Man k’o ta jun sak’ xkanaj kan pa ronojel ri utinimit ri Egipto. 20K’atek’uri’, ri Yahweh, kukoworisaj ri ranima’ ri Faraon e man kuya ta b’e che ke’el ub’i ri e’ajisra’el. Ri q’equ’m 21Ri

Yahweh, kub’ij chrech ri Mo’ises: «Chalik’a’ ri aq’ab’ chikaj e k’oloq q’equ’m puwi’ ronojel ri tinimit Egipto». 22Ri Mo’ises kulik’ ri uq’ab’ chikaj e oxib’ q’ij kk’oji’ sib’alaj q’equ’m puwi’ ri tinimit Egipto. 23Ri winaq, man kkil ta chi kib’ e pa oxib’ q’ij, man k’o ta jun winaq xwa’laj pa ri uk’olb’al; k’atek’ut, konojel ri e’ajisra’el k’o ri saqil pa ri kik’olb’al. 24Ri Faraon, kusik’ij ri Mo’ises e kub’ij chrech: «Jix che upatanixik ri Yahweh, xuwi chekanaj kanoq ri e’alaj taq awaj e ri enima’q taq awaj waral; xoquje’, ri e’iwixoqil e ri e’ak’alab’ kuya’o keb’e iwuk’». 25Ri Mo’ises kub’ij: «Rajawaxik che kaya’ ub’i chqech ri tab’al toq’ob’ e xoquje’ ri holokosto, arech kqaya’ chrech ri Yahweh che Qadyos. 26Xoquje’ ri ejupuq taq qachikop, keb’e ri’ quk’. Man k’o ta jun raqan awaj kkanaj kan ri’ waral, rumal rech che ri uj, chkixo’l ri’ keqak’am na wi ri ya’b’al upatanaxik ri Yahweh che Qadyos; xoquje’ man qeta’m ta na, xas k’ate’ kujopan ri’ jela’ kqeta’maj ri’ jas upatanixik ri Yahweh kqab’ano». 27K’atek’ut, ri Yahweh, xukoworisaj ri ranima’ ri Faraon e man kraj ta chik che ke’el ub’ik ri e’are’.

__________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI EXODO

16

28Ri

Faraon kub’ij chrech ri Mo’ises: «Chatel ub’ik pa we k’olb’al ri’. Chak’olo’ awib’ che katpe chi na jumul chnuwach, rumal rech, che ri jun q’ij che katpe chi na chnuwach, katkam ri’». 29Ri Mo’ises kub’ij: «At katb’in weri’; man jumul chik kinpe chawach». Ri enab’e’al pa ri tinimit Egipto

111Ri Yahweh, kub’ij chrech ri Mo’ises: «Ri in, kintaq chi na uloq jun itzel chrech ri Faraon e chrech ri Egipto; k’atek’uri’ chuwach chi aq’anoq weri’, xas are are’ ri’ kixresaj ub’i waral. 2Chab’ij b’a’ chkech ri siwantinimit, che konojel ri achijab’ chkita b’a’ chrech ri kik’ulja e konojel ri ixoqib’ chkita b’a’ chrech ri kik’ulja, ri jastaq che saq taq pwaq e che q’an taq pwaq». 3Ri Yahweh, xub’ano che utz ke’ilitaj kumal ri Egipto. Xoquje’ ri Mo’ises, jun nimalaj winaq chkiwach ri tinimit Egipto e chkiwach ri erajpataninel ri Faraon, xoquje’ chkiwach ri winaq. 4Ri Mo’ises kub’ij: «Jewa’ kub’ij ri Yahweh: Panik’aj aq’ab’, ri in kinb’in na ri’ pa ri Egipto, 5e kekam ri’, konojel ri enab’e’al pa ri tinimit Egipto; xas kmajtaj ub’ik ruk’ ri nab’e’al rech ri Faraon, che kat’uyi’ cho ri nimalaj utem, chi k’ate’ kopan na ruk’ ri nab’e’al che xa’lax ruk’ ri mokom chrij ri ka’ jok’b’al triko e xoquje’ konojel ri nab’e’al taq awaj chkixo’l ri chikop. 6E kawa’laj na ri’ pa ronojel ri tinimit Egipto, jun nimalaj raqoj chi’aj che man k’o ta jumul tatajinaq e man katataj ta chi jumul ri’. 7K’atek’uri’, ri enab’e’al chkixo’l ri e’aj isra’el, man k’o ta jun tz’i’ ri’ kuraq uchi’ chuwach jun jas uwach, on chuwach jun winaq, on chuwach jun chikop, arech kiweta’maj che ri Yahweh jaljoj rilik kub’an ri Isra’el chuwach ri Egipto. 8K’atek’uri’, konojel ri e’awajpataninel ke’inkiriqa na ri’ e keqaj ri’ cho ri ulew chnuwach e kakib’ij ri’: Jat, chatel ub’ik, ri at e konojel ri siwantinimit che atkiteremb’em. K’atek’uri’, ri in kinel ub’i ri’». E, kub’iq’ej royowal, kel ub’i chuwach ri Faraon. 9Ri Yahweh kub’ij chech ri Mo’ises: «Ri Faraon, man k’o ta kixutatb’ej ri’, arech, sib’alaj k’i na ri mayib’al taq k’u’x kinb’an na pa ri tinimit Egipto». 10Ri Mo’ises e ri A’aron, xkib’ano ronojel we mayib’al taq k’u’x ri’ chuwach ri Faraon; k’atek’ut, ri Yahweh xukoworisaj ri ranima’ ri Faraon, e man xuya ta b’e chkech che ke’el ub’ik pa ri utinimit. Jun alaj chikop rech jun ja winaq

121Ri Yahweh, kub’ij chkech ri Mo’ises e ri A’aron pa ri Egipto: 2«Chiwach ri ix, are majib’al ik’ wa’ chuwach ri nik’aj taq ik’ chik; are nab’e ik’ wa’ che we junab’ ri’. 3Chixtzijon b’a’ kuk’ konojel ri e’ajisra’el che kimulim kib’ e chib’ij chkech: Pa ri lajuj q’ij che we ik’ ri’, chi jujunnal, kik’am ub’i jun alaj chikop che iwech ix ri ix ajupaja, xoquje’, kik’am ub’i jun alaj chikop rech jun ja winaq. 4We man ek’i ta ri winaq pa jun ja, che utijik jun alaj chikop, chkiriqa’ b’a’ kib’ kuk’ ri ekik’ulja koq. Ix na k’u ri’ kixcha’owik ri alaj chikop, arech kiwilo jumpa kixkowin che utijik. 5Ri alaj chikop, rajawaxik che ama’, man k’o ta jun retzelal e jun ujunab’ k’olik. Kicha’ ri’ chkixo’l ri chij e ri k’isik’. 6Kitas ri’ chi k’ate’ pa ri kajlajuj q’ij che we ik’ ri’ e konojel ri e’ajisra’el che kimulim kib’, kkikamisaj ri’ arechi’ kok aq’ab’. 7K’atek’uri’, ri ukik’el, kkipilej ri’ chrij ri utem ri uchi’ ja. 8Pa ri chaq’ab’ ri’, b’olom ri’ cho q’aq’ ri ti’j ktijowik, ruk’ kaxlanwa che man k’o ta uk’u’x, xoquje’ ruk’ k’a taq q’ayes. 9Man k’o ta ti’j chech, che rax kitijo on che kipoq’owisaj, xane kisa’ ri’ cho ri q’aq’ ruk’ ri ujolom, ri raqan e ri jetaq upam. __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI EXODO

17

10E

man k’o ta kito’ kan chrech, che rech ksaqar chik. Ri kto’taj kanoq, arechi’ ksaqarik, kiporoj ri’. 11Jeri’ utijik kib’ano: ijat’im uxe’ ipam, ikojom ri ixajab’ e k’o ri ich’imi’y pa ri iq’ab’; e xas xaq ub’iq’la’ rib’ kib’ano. We chanim ri’, are Uq’axeb’al (Pasku’a) ri Yahweh. 12«Che ri jun chaq’ab’, ri in, ke’insok na ri’ pa ri Egipto, konojel ri enab’e’al cho ri rulew ri Egipto, chi winaq chi awaj; e kinb’an na q’atb’altzij pakiwi’ konojel ri kidyos ri Egipto, ri in che in Yahweh. 13Ri ukik’el ri alaj chikop, are k’utb’al ri’ chuwach ri taq ja jawi’ ix k’o wi ri ix. Aretaq chi’ kinwil in we k’utb’al ri’, ri in xaq kinq’ax ub’i ri’, e ri ix, kixto’taj ri’ chuwach ri k’ax che kinb’an na in pa ri rulew ri Egipto. 14Ri ix, kina’tisaj na wa’ we jun q’ij ri’ e kinimaq’ijarisaj wa’ jacha jun nimalaj uq’ij ri Yahweh pa ronojel mayil q’ijsaq. E kixtaqan ri’ che pa junalik kokik nimaq’ij. Ri kaxlanwa che ma k’o ta uk’u’x 15«Chi

wuqub’ q’ij ri’, kitij kaxlanwa che man k’o ta uk’u’x; chi pa ri nab’e q’ij ri’ kiwesaj b’i ri uk’u’x kaxlanwa pa ri iwachoch. Rumal rech, ri jun winaq che chi pa ri nab’e q’ij ub’ik e kopan pa ri uwuq q’ij chi kutij na kaxlanwa ruk’ uk’u’xal, ri are’ ri’ kesax ub’i ri’ chkixo’l ri Isra’el. 16Pa ri nab’e q’ij, k’o jun tyoxlaj mulin ib’ kib’ano; xoquje’ pa ri uwuq q’ij k’o tyoxlaj mulin ib’ kib’ano. Man k’o ta jun chak kib’ano pa we taq q’ij ri’, xuwi kib’an ronojel ri wa che kitijo. 17«Ri ix, chajim q’ij ri’ chiwach ri nimaq’ij rech ri kaxlanwa che man k’o ta uk’u’x, rumal rech che pa we q’ij ri’ xe’inwesaj uloq ri iwajch’ojab’ pa ri tinimit Egipto. Chik’utu’ we jun q’ij ri’ chkixo’l ri iwalk’uwa’l je’ jas jun junalikalaj pixab’. 18Pa ri nab’e ik’, arechi’ are ri kajlajuj q’ij, chaq’ab’ kitijo ri kaxlanwa che man k’o ta uk’u’x e jeri’ chi k’ate’ kopan na pa ri q’ij juwinaq jun. 19Wuqub’ q’ij man kak’oji’ ta uk’u’x kaxlanwa pa ja iwuk’, rumal rech che jachin jun winaq che kutij kaxlanwa che k’o uk’u’x, man kkanaj ta kanoq pa ri mulin ib’ rech ri Isra’el, kne’b’a’ kaxlan winaq on uwinaq ri Isra’el. 20Man k’o ta kaxlanwa kitijo che k’o uk’u’x, pa ronojel k’olib’al che kixjeqi’ wi. Are kitijo ri man k’o ta uk’u’x». We tzij ri’ jun junalikalaj pixab’ 21Ri

Mo’ises, ke’usik’ij konojel ri ekanimal ri Isra’el e kub’ij chkech: «Je’itzukuj e’alaj taq chikop, kech ri e’ajupaja e ke’ich’olo pa ri Q’axeb’al (Pasku’a). 22K’atek’uri’ kik’ama’ joyotaj met, kirub’ pa ri kik’el che k’o pa ri q’eb’al e kipil na ri’ cho ri jun tem che k’o puwi’ ri uchi’ja e cho ri keb’ tem che kutoq’aj ri uchi’ja. E man k’o ta jun chiwech ix kel uloq cho ri uchi’ja, kixel uloq k’atena kasaqar uwachulew. 23Aretaq chi’ kb’e ri Yahweh che uch’ayik ri Egipto, kril ri’ ri kik’el cho ri uchi’ taq ja e xaq kq’ax ub’i ri’, man kuya ta b’e ri’ chrech ri kamisanel kok ub’i pa ri iwachoch che ich’ayik. 24Qas chik’olo’ we tzij ri’ je’ jas jun pixab’ pa junalik, chiwech ri ix e chkech ri iwalk’uwa’l. 25Chichajij we pixab’ ri’, aretaq chi’ kixok pa ri ulew che kuya na ri Yahweh chiwech, je’ jas ub’im chiwech. 26Aretaq chi’, ri e’iwalk’uwa’l kkita na chiwech: ¿Jas kel wi chiwach we jastaq ri’? 27Kib’ij ri’ chkech: «Are wa’ we tab’al toq’ob’ che Uq’axeb’al (Upasku’a) ri Yahweh, che naj xq’ax wi chrech ri kachoch ri e’ajisra’el pa ri Egipto, aretaq chi’ xe’uch’ay ri Egipto e xuto’ uwach ri qachoch uj». K’atek’uri’, ri winaq, xexuki’k e xkiqasaj kiwach cho ri uwachulew. 28Ri e’ajisra’el, keb’ek e xkib’ana’ ri xtaqan ri Yahweh chkech ri Mo’ises e ri A’aron.

__________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI EXODO

18 Ri Yahweh ke’usok konojel ri enab’e’al pa ri tinimit Egipto 29Panik’yaj

aq’ab’, ri Yahweh ke’usok konojel ri nab’e’al pa ri tinimit Egipto, chi kmajtaj ruk’ ri unab’e’al ri Faraon che kt’uyi’ cho ri nimalaj tem, kopan ruk’ ri unab’e’al ri k’o pa che’ e ri nab’e xalax kuk’ ri awaj. 30Ri Faraon, xwa’lajik chaq’ab’, xoquje’ konojel ri erajpataninel e konojel ri e’ajegipto. Jun nimalaj raqoj chi’aj xk’oji’ pa Egipto, rumal rech che man k’o ta jun ja che mata k’o jun kaminaq. 31Chaq’ab’, ri Faraon ksik’in chkech ri Mo’ises e ri A’aron e kub’ij chkech: «Chixwa’lijoq e chixel ub’i chkixo’l ri nuwinaq, ri ix e ri e’ajisra’el, jix che upatanaxik ri Yahweh jeri’ jacha xib’ij. 32Chik’ama’ ub’i ri alaj taq awaj xoquje’ nima’q taq awaj, jeri’ jacha xib’ij. Chixel ub’ik e chinitewchi’j kanoq». 33Ri e’ajegipto kkich’uq’ab’ala’ ri winaq arech aninaq ke’el ub’ik pa ri tinimit, rumal rech che kkib’ij: «Qonojel wa’ kujkamik». 34Ri winaq, xkik’am ukoq ri uq’or k’aj aretaq chi’ maja’ ksipoj uwach, xoquje’ xkipis ri jetaq b’anb’al kaxlanwa e xkeqaj chub’o’jal kij. 35Ri e’ajisra’el, ronojel xkib’ano ri xub’ij ri Mo’ises chkech, e xkita jastaq kech chkech ri e’ajegipto che saq e q’an taq pwaq, xoquje’ jetaq atz’yaq. 36Ri Dyos, kub’ano, che utz ke’ilik ri siwantinimit kumal ri e’ajegipto, xa jek’uri’, xkiya’ ub’i chkech. Jewa’ ruk’axik ub’i ri jastaq chkech ri e’ajegipto xkib’ano. Ri e’ajisra’el ke’el ub’ik pa Ramses 37Ri

e’ajisra’el, ke’el ub’ik pa Ramses e kkisuk’ ub’i pa ub’e ri Sukkot, 600.000 achijab’ – xaq xuwi ri achijab’, man e’ejelam ta ri winaq pa taq kachoch. 38Xoquje’, xeb’e ub’i kuk’ ek’i kiwach winaq, k’i jupuq taq eko’lik e nima’q taq awaj. 39Kkiqasaj chub’o’jal kij ri q’or che xkik’am b’ik chi pa ri Egipto arech kkib’an kaxlanwa che man k’o ta uk’u’x, rumal rech che maja’ ksipoj uwach; arechi’ xe’oqtax ub’i pa ri Egipto, man xuya ta chik xkisuk’umaj kiwa rech ri b’e. 40Ri e’ajisrel, xejeqi’ pa ri Egipto juq’o k’al lajuj (430) junab’. 41Pa ri k’isb’al q’ij che ktz’aqat ri juq’o’kal lajuj junab’, konojel ri erajch’o’jab’ ri Isra’el, xe’el ub’i pa ri Egipto. 42We chaq’ab’ ri’, xk’asi’ ri Yahweh arech kuya’o ke’el ub’ik pa ri Egipto. Xoquje’, rajawaxik, che we aq’ab’ ri’, ronojel mul kek’asi’ ri e’ajisra’el pa konojel kija’lil. Jun pixab’ puwi’ ri Q’axeb’al (Pasku’a) 43Ri

Yahweh, kub’ij chkech ri Mo’ises e ri A’aron: «Are wa’ ri pixab’ puwi’ ri Q’axeb’al (Pasku’a): Man k’o ta jun kaxlan winaq wa ktijowik. 44K’atek’ut, konojel ri ajchakib’ che xeloq’ ruk’ pwaq e pusim uwi’ kikowil, kuya’o kkitijo. 45Ri kaxlan winaq che xjeqi’ iwuk’, xoquje’ ri ajchak che tojom uq’ij, man kuya taj kutijo. 46Pa ja ktijow wi e man k’o ta ch’aqap ti’j kiwesaj ub’ik pa we ja ri’. Man k’o ta jun b’aq kiq’ipo. 47Weri’, kkib’ano konojel ri kimulim kib’ pa ri Isra’el. 48We k’o jun kaxlan winaq che jeqel awuk’ kraj kub’an ri Q’axeb’al (Pasku’a) rech ri Yahweh, rajawaxik che konojel ri e’achijab’ ek’o pa ri rachoch, kkipus ri uwi’ kikowil, xa jek’uri’ kuya’o kub’ano jacha jun winaq rech ri tinimit; k’atek’ut, man kuya taj kutijo, jun che man pusim ta ri uwi’ ukowil. 49Xa junam pixab’ kk’oji’ chrech ri ajisra’el e chrech ri kaxlan winaq che jeqel chixo’l». 50Konojel ri e’ajisra’el jeri’ xkib’ano jacha xtaqan ri Yahweh chkech ri Mo’ises e ri A’aron. 51Pa we jun q’ij ri’, ri Yahweh, xe’resaj ub’i ri e’ajisra’el pa ri Egipto kumal ri ekajch’o’jab’.

__________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI EXODO

19 Ri enab’e’al e ri kaxlanwa che man k’o ta uk’u’x

131Ri Yahweh, kch’aw ruk’ ri Mo’ises e kub’ij chrech: 2«Chityoxrisaj chwech ronojel ri nab’e’al, ronojel ri nab’e’al che kel uloq chupam ri chichu’ chkixo’l ri e’ajisra’el. Chi winaq chi chikop, konojel ewech in». 3Ri Mo’ises kub’ij chkech ri winaq: «Chna’tajoq we jun q’ij chiwech ri’, che xixel uloq pa ri Egipto, we rachoch k’axalaj chak, che rumal ri uchuq’ab’ ri Yahweh xixresaj uloq; mitij b’a kaxlanwa che k’o uk’u’x. 4Kamik ri’ ri ix kixel ub’ik pa ri ik’ Ab’ib’. 5Aretaq chi’, che ri Yahweh xb’antaj rumal che ix okinaq chik pa ri kitinimit ri e’ajkanane’os, ri e’ajititas, ri e’ajamorre’os, ri e’ajjivitas, ri e’ajjeb’use’os, che ri are’ xujikib’a’ chkech ri anan atat che kuya’ na chawech jun ulew jawije’ kb’ulb’ut uloq ri leche e ri uwa’lche’, kb’an na we tyoxrisanik ri’ pa we ik’ ri’. 6Wuqub’ q’ij katij kaxlanwa che man k’o ta uk’u’x e pa ri uwuq q’ij unimaq’ij ri’ ri Yahweh. 7Wuqub’ q’ij ri’ kitij kaxlanwa che man k’o ta uk’u’x, man k’o ta kaxlanwa che k’o uk’u’x kilitaj pa ri awachoch, xoquje’ uk’u’x kaxlanwa, jeri’ pa ronojel ri atinitmit. 8Pa we jun q’ij ri’, kaya’ na ub’ixik ri’ chrech ri ak’ojol: Wa’ weri’, rumal ri jastaq che xub’an ri Yahweh rech toq’ob’isab’al nuwach arechi’ xinel uloq pa ri Egipto. 9Are wa’ ri jun k’utb’al chawech pa ri aq’ab’, jun tzij cho ri apalaj arech ri upixab’ ri Yahweh pa junalik kk’oji’ pa ri achi’, rumal rech che ruk’ choq’ab’, ri Yahweh xatresaj uloq pa ri Egipto. 10Kachajij na we pixab’ ronojel taq junab’, pa ri ik’ che taqatalik. 11«Aretaq chi’, che xatokisatajik pa ri kitinimit ri e’ajkanane’o rumal ri Yahweh, jeri’ jacha ub’im chawech at e chkech ri e’anan e’atat, e aretaq chi’ che ya’tajinaq chi chawech, 12kaya’ na ri’ chrech ri Yahweh ronojel nab’e’al rech upam chichu’ e konojel nab’e’al kal ri e’achikop: ri e’ama’ taq awaj, erech ri Yahweh. 13Konojel ri enab’e taq b’urix, ke’aloq’ chi na jumul ruk’ jun alaj chij. We man ke’aloq’ chi jumul, ri at ke’aq’up ri’ cho ri kiqul. Xoquje’, konojel ri enab’e’al chkixo’l ri e’ak’ojol, ke’aloq’ chi na jumul ri’. 14Aretaq chi’ ri ak’ojol kuta na weri’ chawech chwe’q kab’ij ¿jas kub’ij weri’? Kab’ij na ri’ weri’ chrech: Rumal ri uchuq’ab’ ri Yahweh, xujel uloq pa ri Egipto, che are rachoch ri k’axalaj chak. 15Rumal rech che ri Faraon man xraj taj che kujel uloq, ri Yahweh xe’ukamisaj konojel ri enab’e’al pa ri tinimit Egipto, ri enab’e’al chkixo’l ri winaq e chkixo’l ri awaj. Rumal k’u wa’, kinchi’j pa tab’al toq’ob’ chrech ri Yahweh, ronojel nab’e’al ama’ awaj che kujaq uchuch upam e kinloq’ chi jumul konojel enab’e’al kuk’ ri enuk’ojol. 16Weri’, jun k’utb’al wa’ pa ri aq’ab’, jun retal apalaj, rumal rech, che ri Yahweh ruk’ chuq’ab’ xujresaj uloq pa ri Egipto. Ri polow Patz’an 17Aretaq

chi’ ri Faraon xuya’ b’e che ke’el ub’ik ri siwantinimit, ri Dyos man xe’ uk’am ta ub’ik pa ri kib’e ri e’ajfiliste’o, kne’b’a’ are naqaj, xa ne rumal rech che ri Dyos xuchomaj: «Wene’ aretaq chi’ ek’o chi chuwach ri ch’o’j, ri siwantnimit kuk’ex ri uchomanik, k’atek’uri’ katzalej chi pa ri Egipto». 18Ri Dyos, xe’usutij ri siwantinimit pa ri ub’e ri tz’inalik ulew rech ri polow Patz’an*28. Ri e’ajisra’el, ruk’ k’i taq jastaq rech ch’o’j xewa’laj ub’ik pa ri tinimit Egipto. 19Ri Mo’ises, xruk’aj ub’ik ri jetaq ub’aqil ri Jose, rumal rech che ri are’, sib’alaj xub’ij kanoq chkech ri e’ajisra’el: «Qastzij na k’u ri’, che ri Dyos kixusolij na ri’, xa jek’uri’, qas chik’ama’ ub’i iwuk’ ri jetaq nub’aqil». __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI EXODO

20

20Ke’el

ub’ik chi pa ri Sukkot e kekanaj pa ri Etam, chunaqaj ri tz’inalik ulew. 21Ri Dyos, nab’e ub’i chkiwach; paq’ij jun b’olb’ik sutz’ arech kuk’am kib’e e chaq’ab’ jun b’olb’ik q’aq’ arech ke’unikej, arech ri e’are’ kekowinik keb’in chi paq’ij e chi chaq’ab’. 22Ri b’olb’ik sutz’ man ke’uya ta kan paq’ij, xoquje’ ri b’olb’ik q’aq’ man ke’uya ta kan chaq’ab’. 141Ri Yahweh, kch’aw ruk’ ri Mo’ises e kub’ij chrech: 2«Chab’ij chkech ri e’ajisra’el chetzalijoq e chekanaj kanoq chuwach ri Pi-Hajirot, chuxo’l ri Migdol e ri Polow, chuwach ri B’a’al Sefon; chixkanajoq chuwach we k’olb’al ri’, chuchi’ ri polow*29. 3Ri Faraon kub’ij na ri’ pakiwi’ ri e’ajisra’el: Tajin xaq kesutin pa ri tinimit e ri tz’inalik ulew kuq’atej ri’ ri kib’e. 4Ri in, kinkowirisaj na ri ranima’ ri Faraon e kixroqataj na ri’. Ri in, kink’ut na ri nuq’ij chuwach ri Faraon; k’atek’uri’, konojel ri erajch’o’jab’ e konojel ri e’ajegipto, keta’maj na ri’ che in ri in Yahweh». E jeri’ xkib’ano weri’. Ri Faraon xeroqataj ri e’ajisra’el 5Aretaq

chi’, kb’ix chrech ri rajawinel ri Egipto, che xe’animaj ub’ik ri siwantinimit, ri ranima’ ri Faraon e ri kanima’ ri erajpataninel kk’extaj chkij ri tinimit. Kkib’ij: «¿Jas ri xqab’ano, che xqaya b’e chkech ri e’ajisra’el xe’el ub’ik e man xekanaj ta chik che eqajchakib’?». 6Ri Faraon ktaqanik che ksuk’umax ri uch’ich’ rech ch’o’j ruk’ taq ri kej, k’atek’uri’ ke’uk’am ub’i ri erajch’o’jab’. 7Kuk’am ub’i juq’o’lajuj k’al (600) utzalaj taq ch’ich’ ruk’ taq kej, xoquje’ ronojel ri ch’ich’ rech ri Egipto, e’aq’aninaq kumal ri e’ajch’o’jab’. 8Ri Dyos kukoworisaj ri ranima’ ri Faraon che rajawinel ri Egipto che xeroqataj ri e’ajisra’el, k’atek’uri’, ri e’ajisra’el kiwa’lisam ri kiq’ab’ chikaj xekanaj kanoq. 9Ri e’ajegipto xe’koqataj, k’atek’uri’, aretaq chi’, e’uxinaq’ chuchi’ ri polow, xe’iriqitajoq kumal konojel ri ukej ri Faraon, ri uch’ich’ rech ch’o’j, ri winaq rech taq ri ch’ich’ e ri erajch’ojab’, chunaqaj ri Pi-Hajirot, chuwach ri B’a’al Sefon. 10Rumal rech che naqaj chik k’o wi ri Faraon, ri e’ajisra’el kkiwa'lisaj ri kiwoq’och chikaj, kkilo che ri e’ajegipto epetinaq uloq che ke’oqataxik. Sib’alaj kkixib’ij kib’ e kkiraqaqej kichi’ chuwach ri Yahweh. 11K’atek’uri’, kkib’ij chrech ri Mo’ises: «¿La xa man k’o ta kujmuq wi Egipto, che xujak’am uloq arech kujikamoq pa ri tz’inalik ulew? ¿Jas xab’an chqech che xujel uloq pa ri Egipto? 12¿La man xqab’ij ta ri’ chawech pa ri Egipto: chujaya’ kanoq, ri uj kqaj ke’qapatanij ri e’ajegipto, rumal rech che are utz ri’ chuwach che kujkam pa ri tz’inalik ulew?». 13Ri Mo’ises kub’ij chkech ri siwantinimit: «Mixib’ij b’a’ iwib’, chikojo’ ichoq’ab’ e kiwil na ri’ ri jastaq uwach kub’an na ri Yahweh chikoloxik pa we jun q’ij ri’, rumal rech che ri e’ajegipto ke’iwil chanim ri’, man k’o ta jumul ri’ ke’iwil chi na chwe’q kab’ij. 14Ri Yahweh kch'ojin na ri’ piwi’ ri ix rumal rech che kutoq’ob’isaj iwach e xaq jeri’ ja’maril ri’ kixk’oji’ ri ix».

Ri e’ajisra’el pa ri polow 15Ri

Yahweh kub’ij chrech ri Mo’ises: «¿Jas che karaqaqej na achi’ chnuwach? chab’ij b’a’ chkech ri e’ajisra’el arech kkichap kib’e. 16E ri at chawa’lisaj b’a’ ri ach’imi’y, chalik’a’ b’a’ ri aq’ab’ puwi’ ri polow e chajacha’ b’a’ uwach arech ri e’ajisra’el, keq’ax chkaqan panik’aj chrech. 17Ri in kinb’an na ri’, arech ri e’ajegipto kakikoworisaj ri kanima’, kkichap anima’ che keoqataxik ri e’are’, xa jek’uri’ nimalaj nuq’ijil na kinb’an ruk’ ri k’ax kuriq ri Faraon, ri k’ax kkiriq konojel ri e’uwinaq __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI EXODO

21

rech ch’o’j, ri kich’ich’ e ri e’uwinaq che kuk’am ri kej. 18Ri e’ajegipto, kketa’maj ri’ che in, ri in Yahweh, aretaq chi’ kinb’an na nuq’ijil ruk’ ri k’ax kuriq ri Faraon, ri uch’ich’ e ri uwinaq che kuk’am ub’i ri kej». 19Ri Anjel che rech ri Yahweh, che nab’e chkiwach ri e’ajisra’el, kujik’ kan rib’ e kb’e kan chkij ri e’are’, xoquje’ ri sutz’ che nab’e chkiwach, kkanaj kan chkij. 20Kk’oji’ chkixo’l ri e’ajisra’el e ri e’ajegipto. Sib’alaj q’equ’m ri sutz’ e jeri’ xuq’axij ri jun aq’ab’ e rumal weri’, man xuya taj che kkiriq’ kib’. 21Ri Mo’ises, kulik’ ri uq’ab’ puwi’ ri polow e ri Yahweh, xutaq uloq pa ri jun aq’ab’ ri’ jun nimalaj kaqiq’ che petinaq uloq pa ri relb’al q’ij, xchaqi’jarik e xujach uwach ri polow. 22Ri e’ajisra’el, xe’ok chakaqan panik’aj che ri polow e ri ja’ jeri’ jacha jun tapya xub’an chkech, pa ri kikyaq’ab’ e pa ri kimox. 23Ri e’ajegipto, xe’ok ub’i pa ri polow che ke'oqataxik, ruk’ ri ukej ri Faraon, ri uch’ich’ e ri achijab’ che erech ch’o’j. 24Aretaq chi’ kel chi uloq ri q’ij; ri Yahweh kka’y uloq pa ri sutz’ e pa ri usib’al ri q’aq’ e kril uloq ri k’olb’al ek’o wi ri e’ajegipto, k’atek’uri’ xusach kiwach, man kkich’ob’ ta chik su ri kkib’ano. 25Ri Are’, xretzelaj ri ub’inb’al ri kich’ich’, xa jek’uri’, ruk’ k’ax keb’inik. Rumal k’uri’, ri e’ajegipto kkib’ij: «Chujanimajoq chkiwach ri e’ajisra’el, rumal rech che ri Yahweh k’o kuk’ ri e’are’ e tajin kch’o’jin quk’ ri uj, uj ajegipto, rumal kutoq’ob’isaj kiwach ri e’are’». 26Ri Yahweh, kub’ij chech ri Mo’ises: «Chalik’a’ ri aq’ab’ puwi’ ri polow e ri ja’ ktzalej wa’ pakiwi’ ri e’ajegipto, puwi’ ri kich’ich’ e pakiwi’ ri winaq che kuk’am ri kej». 27Ri Mo’ises xulik’ chi ri uq’ab’ puwi’ ri polow e aretaq chi’ xel uloq ri q’ij, ri polow xtzalij chi pa ri uk’olb’al. Ri e’ajegipto, kkaj ke’animaj chuwach, k’atek’ut, chi are xkitaqalb’ej. Xa jek’uri’, ri Yahweh xuchasaj tzij pakiwi’ ri e’ajegipto panik’yaj chrech ri polow. 28Ri ja’, xtzalej pa uk’olb’al e xuch’uq uwi’ ri jetaq ch’ich’, ri eb’enaq chrij kej e pakiwi’ konojel ri winaq che erech ch’o’j eruk’am ub’i ri Faraon, ri e’are’ che xe’ok pa ri polow che ke’oqataxik ri e’ajisra’el man k’o ta jun chkech xuya’o xanimajik. 29K’atek’uri’, ri e’ajisra’el, chkaqan xeq’ax panik’aj che ri polow e chaqi’j, ri ja’ jeri’ jacha jun tapya kub’an pa ri kikyaq’ab’ e pa ri kimox. 30Pa we jun q’ij ri’, ri Yahweh, xe’ukol ri e’ajisra’el pa kiq’ab’ ri e’ajegipto; ri e’ajisra’el, xe’kilo ekamkoj chuchi’ ri polow. 31Ri e’ajisra’el, xkilo ri nimalaj uchuq’ab’ xukoj ri Yahweh chkech ri e’ajegipto, xkixib’ij kib’ chuwach ri Yahweh, xekojon chrech Are’, xoquje’ xekojon chrech ri Mo’ises, che are upataninel. Ri ub’ix ri Mo’ises

151K’atek’uri’, ri Mo’ises e ri e’ajisra’el, xeb’ixon chrech ri Yahweh. Xkib’ij: Ri in kinb’ixon chuwach ri Yahweh, rumal rech che xnoj che uremelik utik’ilik, xe’uk’yaq pa ri polow, ri kej e ri winaq che ukejb’em. 2Ri Yah (weh), are nuchuq’ab’ e are nub’ix, are Are’ ri nukolotajem. Are are’ Nudyos e sib’alaj kinmaltyoxij chrech, __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI EXODO

22

are Udyos ri nutat, che sib’alaj utz uq’ijilaxik kinb’ano. 3Ri Yahweh, are jun che rech ch’o’j, Yahweh ub’i’ ri are’. 4Ri jetaq uch’ich’ ri Faraon e ri uwinaq, xe’uk’yaq ub’i pa ri polow; ri e’utz taq uwinaq che ri ch’o’j xe’ub’iq’ ub’i ri polow; 5xuch’uq’ kiwi’ ri nimalaj taq siwan, xek’is ub’i chuxe’ jeri’ jacha jun ab’aj. 6Ri awikyaq’ab’, Yahweh, xuk’ut ri achuq’ab’, ri awikyaq’ab’, Yahweh, kuk’is tzij pakiwi’ ri ek’ulel. 7Rumal ri nimalaj aq’ijil, kachup kiwach ri e’ak’ulel; kyakataj ri uq’aq’al awoyowal, e ke’uporoj ub’ik jacha ri k’im. 8Rumal ri ruxlab’al atza’m, ri jetaq ja’ xumulij xuriq rib’, ri jetaq ja’, xewa’lajik jeri’ jacha jun tapya xkib’ano, ri jetaq siwan xkanajik chuxe’ ri uk’u’x ri polow. 9Xub’ij ri k’ulel: «Ri in kinb’e na che ke'oqataxik e ke’inriqa’ ri’, kinjach na ri’ ri jastaq kech che kintoqij chkech, kanoj ri' ri wuxlab’al chrech ki’kotemal rumal ri kinb’ano; kinwesaj na uloq ri nuch’ich’ rech ch’o’j, e pa ri nuq’ab’ ri’ ke’inkamisaj ri e’are’». 10Xataq uloq ri axut’b’al e ri polow xuch’uq kiwi’ ri e’are’, xek’is ub’i chuxe’ jacha ri ploma pa ri nimalaj taq ujoronal ri polow. 11Yahweh, ¿jachin jeri’ jacha ri at, chkixo’l ri edyos? ¿Jachin jeri’ jacha ri at, che at remelik at tik’ilik pa ri tyoxlaj ab’antajik, che xib’ib’al e mayib’al taq kub’ano? 12Xalik’ ri awikyaq’ab’ e xe’ub’iq ub’i ri ulew. 13Xak’am ub’e ruk’ ri atoq’ob’ __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI EXODO

23

ruk’ ri atoq’ob’, xak’am ub’e we tinimit ri’ che at xatkolowik, ri achuq’ab’, xuk’am ub’i kib’e pa ri tyoxlaj awachoch. 14Xkita utzijol weri’ ri jetaq tinimit e xkixib’ij kib’, xk’oji’ q’oxomal chkech ri Filiste’a. 15Konojel ri ekanimal ri Edom, xkixib’ij kib’, ri e’ajawinel pa ri Mo’ab’, xeb’irb’itik, konojel ri winaq pa ri Kana’an, man ewinaq ta chik. 16Man kkina’ ta chik e xib’rikil xok chkech ri e’are’, ri uch’uq’ab’ ri aq’ab’ xe’umemerisaj jacha jun ab’aj, tza k’ate’ xok’ow ri siwan atinimit Yahweh, tza k’ate’ xq’axik ri siwan atinimit che xakolo. 17At ke’ak’am ub’i ri e’are’ e ke’atik puwi’ ri juyub’ che awechb’al ri at, chi pa ri jun k’olb’al jawi’ xakoj wi ri awachoch ri at, Yahweh, pa ri tyoxlaj awachoch, Ajawxel, che are ri aq’ab’ at xb’anowik. 18¡Ri Yahweh, kajawanik ri’ chub’eq’ij chub’esaq!». 19Aretaq chi’ ri ukej ri Faraon, ri ch’ich’ rech ri ch’o’j e ri winaq xe’ok pa ri polow, are ri Yahweh xb’anowik che ri jetaq ja’ ktzalij pa uk’olib’al e pakiwi’ ri e’are’, k’atek’uri’, ri e’ajisra’el xeb’in ruk’ ri keqa’n pachaqi’j e panik’aj chrech ri polow. 20Ri Myri’am che q’axel utzij ri Dyos e ranab’ ri A’aron, xuk’am ukoq jun alaj b’or e konojel ri ixoqib’ xkiterne’b’ej ruk’ alaj taq b’or, ruk’ xojoj e ruk’ b’ix. 21E ri Myri’am kukamulij ub’ixonik: Chixb’ixon chrech ri Yahweh, rumal rech che ri are’ xno’j chrech uremelik utik’ilik, xe’uk’yaq pa ri polow, ri kej e ri winaq. Ri taq ja’ rech ri Mara 22Ri

Mo’ises xe’uk’am ub’i ri e’ajisra’el pa ri polow rech ri Patz’an, xkisuk’ b’i pa ri tz’inalik ulew rech ri Shur. Xeb’in oxib’ q’ij pa ri tz’inalik ulew e man k’o ta ja’ xkiriqo. 23Xe’opan pa ri Mara, k’atek’uri’, man xuya taj kkitij ri ujoron ri Mara rumal rech che k’a, rumal k’u wa’, we k’olib’al ri’ ub’i’ Mara. 24Ri siwantinimit xewixwatik e xewa’laj chrij ri Mo’ises e kkib’ij: «¿Jas k’u kqaqumuj wa’?». __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI EXODO

24

25K’atek’uri’,

ri Mo’ises kuraqej uchi’ chuwach ri Yahweh e ri Yahweh xuk’ut jun ch’aqap che’ chuwach, ri are’ xuk’yaq pa ri ja’ e ri ja’ xujal ki’, utz chik ktijowik. Pa we k’olb’al ri’, xuya’ ub’ixik jun tzij e jun pixab’ chkech, e chila’ xuk’ajisaj kiwach ri e’are’. 26K’atek’uri’, kub’ij: «We qastzij kata ri uch’ab’al ri Yahweh, che Adyos e kab’ano ri suk’ chuwach ri Are’, we kakoj pa ri axikinik ri utaqanik e kak’olo’ ri upixab’; ronojel ri itzel che xe’inch’iy ri e’ajegipto ruk’, man kink’yaq ta pawi’ ri at, rumal rech che in ri in Yahweh ri katinkunaj ri at». 27K’atek’uri’, xe’opan pa ri Elim, jawije’ k’o wi kab’lajuj b’ulb’ux e oxk’al lajuj kko e chila’ xekanaj wi kanoq, chunaqaj ri ja’. Ri mana e ri saqko’r

161Ke’el ub’i pa ri Elim e konojel ri komon kech ri e’ajisra’el ke’opan pa ri tz’inalik ulew Sin, che k’o pa ri b’e chuxo’l ri Elim e ri Sina’i, ke’opan pa ri o’lajuj job’ q’ij rech ri uk’ab’ ik’ che xe’el ub’ik pa ri Egipto. 2Konojel ri komon kech ri e’ajisra’el kkimajij wixwatem chrij ri Mo’ises e ri A’aron aretaq chi’ ek’o pa ri tz’inalik ulew. 3Ri e’ajisra’elita kkib’ij chkech: «¡Utz ri’ weta ri uj xujkam rumal ri uq’ab’ ri Yahweh pa ri utinimit ri Egipto, aretaq chi’ ri uj, uj t’uyul chunaqaj ri t’u’y taq ti’j e ri uj k’o sib’alaj qakaxlanwa kaqatijo! Je’ nak’ut, ri ix kujik’am uloq pa we tz’inalik ulew ri’ arech qonojel kujekam chrech wi’jal». 4Ri Yahweh kub’ij chrech ri Mo’ises: «Ri in kintaq na uloq jun jab’ rech ri kaxlanwa xas chikaj uloq. Ri winaq ke’el ub’i ri’ ronojel q’ij che umolik ri rajawaxik chkech jun q’ij, ri in kinwaj ke’inkoj ri e’are’ pa ri k’ax arech ke’inwil ri e’are’ we keb’inik on man keb’in taj pa ri nutzij. 5K’atek’uri’ pa ri uwaq q’ij, aretaq chi’ kkisuk’umaj na ri jastaq kech xkimol uloq, rech kamul ri’ ri kkik’am na uloq chuwach ri ronojel taq ri q’ij kanoq». 6Ri Mo’ises e ri A’aron kkiya’ ub’ixik chkech konojel ri e’ajisra’el: «Pa xre’qal ukamik ri’, ri ix kiweta’maj che are ri Yahweh xixresaj uloq pa ri Egipto 7e aq’ab’il, ri ix kiwil na ri’ ri uq’ijil ri Yahweh. Rumal rech che ri are’ xuta’ ri iwixwitem puwi’ ri Yahweh. ¿Uj jas k’u ri uj che ri ix kib’ij ri itzel taq tzij paqawi’?». 8Ri Mo’ises kub’ij: «Ri Yahweh kuya’ na ri’ chiwech pa we jun chre’qal ri’, ri ti’j arech kitijo e aq’ab’il kuya na ri’ sib’alaj kaxlanwa chiwech, rumal rech che ri Yahweh xuto ri wixwitem kib’an puwi’ ri are’. ¿Uj jas k’u ri uj? Man chqij ta ri uj kixwixwitik wi, xane chrij ri Yahweh». 9Ri Mo’ises kub’ij chrech ri A’aron: «Chab’ij chkech ronojel ri komon kech ri e’ajisra’el: chixqeb’ chuwach ri Yahweh, rumal rech che xuta’ ri iwixwitem». 10Tajin na kch’aw ri A’aron chkiwach konojel ri e’ajisra’el, tek’uri’, keka’y pa ri tz’inalik ulew, e xas chanim ri uq’ijil ri Yahweh kuk’ut rib’ pa ri sutz’. 11Ri Yahweh kch’aw ruk’ ri Mo’ises e kub’ij chrech: 12«Ri in xinta’ ri itzel taq tzij kkib’ij ri e’ajisra’elitas. Chab’ij b’a’ chkech: chaq’ab’ ri ix kitij na ri’ ri ti’j e aq’ab’il kinojisaj na iwib’ chrech sib’alaj kaxlanwa. K’atek’uri’ ri ix kiweta’maj na ri’ che in, Inyahweh, in ri Inidyos». 13Pa ri jun xre’qal ri’ kepe ri esaqko’r e kkich’uq uwi’ ronojel ri kik’olb’al ek’owi e aq’ab’il chi aq’anoq k’o ri xaqk’aj che usutum rij ronojel ri kik’olb’al. 14Aretaq chi’ ri xaqk’aj ri’ kaja’r ub’ik, kuk’ut rib’ cho ri tz’inalik ulew jun alaj jas uwach che jeri’ jacha ri saqtew k’o cho ri ulew. __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI EXODO

25

15Aretaq

chi’ ri e’ajisra’elita kkil weri’ kkib’ij chb’il taq kib’: «¿Jas wa’ weri’?». Rumal rech che man keta’m taj jas ri’ weri’. Ri Mo’ises kub’ij chkech: «Are wa’ ri kaxlanwa che xuya ri Yahweh chiwech arech kitijo tzuqb’al iwech. 16Are wa’ ktaqan ri Yahweh chrech: Chimolo’ ronojel ri kixkowin chutijik, jun pajb’al (gomor) chrech chjujunal winaq. Ri ix kik’am ub’i iwe jeri’ ix joropa’ winaq pa ri tz’um iwachoch». 17Ri e’ajisra’elita jeri’ umolik kkib’ano, enik’aj nim kkimolo, e k’u enik’aj chik xa jub’iq’. 18Aretaq chi’ kkipaj ruk’ ri pajb’al, ri nik’aj che nim xkimolo man k’o ta uwi’ ri kech e ri nik’aj chik che xa jub’iq xkimolo, man k’o ta kraj ri kech. Konojel k’o ri kech che kekowin che utijik. 19Ri Mo’ises kub’ij chkech: «Mik’ol ri rech chwe’q chi aq’anoq». 20Ek’o nik’aj man kkita’ taj ri xub’ij ri Mo’ises e kkik’ol ri rech chweq chik, k’atek’ut kok ri ixjut chupam e kq’iyik. Ri Mo’ises kpe sib’alaj royowal chkech. 21K’atek’uri’ kkimolo ronojel taq aq’ab’il, ronojel ri kekowin chutijik, e weri’ kja’rik aretaq chi’ kmiq’irisan ri q’ij. 22Tek’uri’ri pa ri uwaq q’ij, ri e’are’ kkimol ri kaxlanwa rech kamul, keb’ pajb’al rech chujujunal winaq. E konojel ri ekinimal rech ri komon kkib’ij weri’ chech ri Mo’ises. 23Tek’uri’ ri are’ kub’ij chkech: «Are wa’ ri xub’ij ri Yahweh chwech: chwe’q are jun q’ij rech nimalaj uxlanem, jun tyoxlaj q’ij (sab’ado) rech ri Yahweh. Chitzaka’ kanoq ri jastaq che ri ix kiwaj kitzako, chipoq’owisaj ri jastaq che ri ix kiwaj kipoq’owisaj kanoq e ronojel ri uqax chik’olo’ kanoq rech chwe’q». 24Ri e’are’ kkik’ol ri rech chweq’ chik jeri’ jacha xtaqan ri Mo’ises chkech; e man k’o ta k’ax kub’ano e man k’o ta ri ixjut kuq’iyisaj. 25Ri Mo’ises kub’ij: «Kamik kitij weri’ rumal rech che we q’ij ri’ jun q’ij rech ri Yahweh, e pa we jun q’ij ri’ man k’o ta kiriq ri’ pa ri ulew. 26Waqib’ q’ij kimolo, k’atek’ut pa ri uwuq q’ij, che are ri q’ij sab’ado, man k’o ta ri’». 27K’atek’ut pa ri uwuq q’ij ek’o winaq ke’el ub’i chrech umolik e man k’o ta kkiriqo. 28Ri Yahweh kub’ij chech ri Mo’ises: «¿Qas jampa na ri’ che man kiwaj taj kitatab’ej ri nutzij e ri nupixab’? 29Je’ nak’ut, ri Yahweh xuya’ chiwech ri sab’ado; rumal k’u weri’, pa ri uwaq q’ij kuya’ chiwech loq’ rech keb’ q’ij kik’ol kanoq ri kaxlanwa. Iwonojel chixkanaj kan pa ri ik’olb’al. Mixel ub’ik pa ri uwuq q’ij». 30K’atek’uri’ ri winaq man k’o ta chak kkib’ano pa ri uwuq q’ij. 31Ri rachoch ri Isra’el kukoj ub’i’ weri’ mana. Ri are’, jeri’ jacha ri rija’ kulanto, saq jacha ri salwa’t, ri una’ik jeri’ jacha ri uwa’lche’. 32Ri Mo’ises kub’ij: «Ri Yahweh ktaqan chech weri’: chinojisaj jun pajb’al rech mana e chik’olo’ kanoq kech ri iwija’lil, arech kkil ri kaxlanwa che xinya’ in chiwech pa ri tz’inalik ulew, aretaq chi’ ri in xixinwesaj uloq pa ri tinimit Egipto». 33Ri Mo’ises kub’ij chrech ri A’aron: «Chak’ama’ ub’i jun q’eb’al e chaya’a’ chupam jun pajb’al mana e chakojo’ chuwach ri Yahweh arech kkanaj kan chila’ chkiwach ri iwija’l». 34Jeri’ jacha xtaqan ri Yahweh chrech ri Mo’ises, ri A’aron kukoj chuwach ri Tz’um Ja rech ri Tzij arech kkanaj chila’. 35Ri e’ajisra’el xkitij ri mana kawinaq junab’, chi k’ate’ xe’opan pa jun ulew jawi’ ek’o wi winaq; xkitij ri mana k’ate’ xe’opan chunaqaj ri Kana’an. 36Ri pajb’al (gomor) jun ulajuj uch’aqapil chrech ri pajb’al. Ri ja’ kel uloq cho ri Ab’aj

171Konojel ri komon kech ri e’ajisra’el, ke’el ub’ik chi pa ri tz’inalik ulew Sin rumal che jeri’ ri utaqanik ri Yahweh, arech kkitaqej ri kib’e pa nik’aj taq k’olb’al chik, k’atek’uri’ kekanaj pa ri Refidim. K’atek’uri’ chila’ ma k’o ta ja’ kkiriqo rech kkiqumuj. 2Ri winaq kech’o’jin ruk’ ri Mo’ises, kkikb’ij chrech: «¡Chaya’ b’a’ ri joron chqech che ri kqaqumuj!». Ri Mo’ises kub’ij chkech: «¿Jasche che ri ix kixch’ojin wuk’? ¿Jasche che ri ix kib’an k’ax __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI EXODO

26

chrech ri Yahweh?». 3Ri winaq kekam chrech ri chaqi’j chi’ e rumal na k’uri’ k’ax kech’aw chrech ri Mo’ises: «¿Jasche che ri at kujawesaj uloq pa ri Egipto? ¿La xa ki’nakamisaj che chaqi’jchi’, ri in, ri ewak’uwa’l e ri jetaq nuchikop?». 4Ri Mo’ises kuraqaqej uchi’ chuwach ri Yahweh e kub’ij chrech: «¿Jas kinb’an na ri’ chkech we winaq ri’? Xa ruk’ jub’ik’ chik e ri e’are’ kinkik’yaq la’ cha’b’aj». 5Ri Yahweh kub’ij chrech ri Mo’ises: «Jat, chatnab’ejoq chkiwach ri winaq e che’ak’ama’ ub’i ejujun ekanimal winaq rech ri Isra’el; chawek’aj ub’i ri jun che’ paq’ab’, che ruk’ xatoka’ta’ ri nim ja’ e jat ub’ik. 6Je’ nak’uri’, ri in, in k’o ri’ awuk’ puwi’ ri jun ab’aj pa ri Horeb’. Katok’ata’ na ri’ ri Ab’aj, e kel na uloq ri’ ri ja’ pa ri ab’aj arech ri winaq kkiqumuj». Ri Mo’ises xub’an weri’ chkiwach ri enim taq winaq rech ri Isra’el. 7Kukoj ub’i’ we k’olb’al ri’ Massa e Merib’a, rumal rech che ri e’ajisra’el xkitzukuj ri ch’o’j e xkib’an k’ax chrech ri Yahweh e xkib’ij: «¿La k’o ri Yahweh quk’ on man k’o taj?». Ri ch’o’j ruk’ ri Amaleq 8Ri

e’ajamalesita kepetik e ke’ich’o’jin kuk’ ri e’ajisra’el pa ri Refidim. 9Ri Mo’ises kub’ij chrech ri Josu’e: «Che’acha’a’ ub’i ejujun achijab’, chwe’q katel ub’ik e katech’o’jin ruk’ ri Amalek; ri in kinkanaj kan ri’ puwi’ ri juyub’, e pa ri nuq’ab’ kinwuk’aj ri uch’imi’y ri Dyos». 10Ri Josu’e kub’an ri xtaqan ri Mo’ises chrech, kab’e chrech ri ch’o’j ruk’ ri Amalek, e ri Mo’ises, ri A’aron e ri Hur, kepaqi’ puwi’ ri juyub’. 11K’atek’uri’ kk’ulmatajik che aretaq chi’ ri Mo’ises k’o ri uq’ab’ chikaj, utz chrech ri Isra’el, e aretaq chi’ kuqasaj, are utz chrech ri Amalek. 12Rumal rech che sib’alaj k’ax chi ri uq’ab’ ri Mo’ises, kkikoj jun ab’aj chuxe’ ri are’. Kt’uyi’ puwi’, k’atek’uri’ ri A’aron e ri Hur kkich’elej ri uq’ab’, jun chkech pa ri jun utzalmal e ri jun chik pa ri jun utzaltmal chik. Ri uq’ab’ kuq’i’o jeri’ kkanajik chi k’ate’ kqaj ri q’ij. 13Ri Josu’e xch’akan puwi’ ri Amalek e xe’ukamisaj ri e’uwinaq ruk’ ri ch’ich’ rech ch’o’j. 14Ri Yahweh kub’ij chrech ri Mo’ises: «Chatz’ib’aj weri’ pa jun wuj arech kkanaj jun na’tisab’al rech e chab’ij chrech ri Josu’e che ri in kinchup na ri’ ri na’tisab’al rech ri Amalek chuxe’ ronojel ri kaj». 15K’atek’uri’, ri Mo’ises kuyak jun ab’aj rech tab’al toq’ob’ e kukoj ri ub’i Yahweh-Nissi. 16Rumal rech che kub’ij: «Ri uche’ ri Yahweh pa ri q’ab’aj; ri Yahweh kub’an ri ch’o’j ruk’ ri Amalek chub’eq’ij chub’esaq». Ri Jetro e ri Mo’ises

181Ri Jetro chuchqajaw rech ri Madi’an, uji’ ri Mo’ises, xuta’ utzijol ronojel ri jastaq che xub’an ri Dyos chrech ri Mo’ises e chkech ri e’uwinaq ri Isra’el, ri resaxik ri Isra’el xub’an ri Yahweh pa ri Egipto. 2Ri Jetro, tata’i uji’ ri Mo’ises, kuk’am ri Sefora, ri xub’an na rixoqil ri Mo’ises chrech, ri ixoq ri’ che xujach ub’ik ri Mo’ises 3kuk’ ri ekeb’ uk’ojol. Jun chkech e’are’, ub’i Guersom, rumal rech che ri Mo’ises xub’ij «ri in, in jun kaxlan winaq pa jun kaxlan ulew», 4ri jun chik ub’i Eli’eser rumal rech che ri Mo’ises xub’ij, «Ri Udyos ri nutat are are’ to’l wech e are are’ xinuto’o chuwach ri uq’ab’ ri Faraon». 5Ri Jetro che uji’ ri Mo’ises, kopan ruk’ ri Mo’ises, eruk’am ub’i ri keb’ uk’ojol e ri rixoqil pa ri tz’inalik ulew, jawije’ ujeqeb’am rib’ ri Mo’ises pa ri tz’um rachoch, chunaqaj ri ujuyub’al ri Dyos. 6Kub’ij chrech ri Mo’ises: «In ri in aji’ Jetro, ri in xinpe awuk’, ruk’ ri awixoqil e ri keb’ awalk’uwa’l». 7Ri Mo’ises kel uloq che uk’ulaxik ri uji’, kxuki’ puwi’ ri ulew chuwach ri are’, kutz’umaj ri are’, kkiya rutzil kiwach chb’il kib’ e ke’ok ub’i pa ri tz’um ja. 8Ri Mo’ises kub’ij chrech ri uji’ ronojel ri jastaq che xub’an ri Yahweh chrech ri Faraon e chkech ri e’ajegipto __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI EXODO

27

rumal ri utoq’ob’isaxik kiwach ri Isra’el, ronojel ri k’ax xkiriq pa ri b’e e che ri Yahweh xe’uto’o’ ri e’are’. 9Ri Jetro kki’kotik rumal ronojel ri utzil che xub’an ri Yahweh chrech ri Isra’el, e che xuto’ kiwach pa kiq’ab’ ri e’ajegipto. 10Ri Jetro kub’ij: «Tewchi’talik ri Yahweh che xuto’ iwach pa ri kiq’ab’ ri e’ajegipto e chuwach ri uq’ab’ ri, Faraon, che xuto’ kiwach ri winaq chuwach taq ri k’ax pa ri Egipto. 11Kamik ri’, ri in weta’m che ri Yahweh are nimalaj ub’antajik chkiwach konojel ri edyos». 12Ri Jetro ri uji’ ri Mo’ises kuchi’j chrech ri Dyos jun holokosto e ri taq tab’al toq’ob’. Ri A’aron e konojel ri enim taq winaq kepetik e kewa’ ruk’ ri uji’ ri Mo’ises chuwach ri Dyos. Ri eq’atal taq tzij 13Chweq’

chi aq’anoq, ri Mo’ises kt’uyi’ che ub’anik q’atojtzij chkech ri winaq; e ri winaq etak’atoj kekanaj kan chuwach ri are’ chi aq’ab’il k’ate’ na b’enaq q’ij. 14Ri uji’ ri Mo’ises, aretaq chi’ kril ri jastaq che kub’an kuk’ ri winaq kub’ij chrech: «¿Jasche, che at, atukel kb’an ri jastaq kuk’ ri winaq? ¿Jasche, che at, att’uyul atukel e konojel ri winaq etak’atoj chawach chi pa ri aq’ab’il k’ate’ na chaq’ab’?». 15Ri Mo’ises kub’ij chrech ri uji’: «Rumal rech che ri winaq kepe wuk’ che reta’maxik ri utzij ri Dyos. 16Aretaq chi’ k’o jun kich’o’j, kepe wuk’ ri in. Ri in kinb’an q’atojtzij pakiwi’ e kink’ut chkiwach ri utzij ri Dyos e ri taq upixab’». 17Ri uji’ ri Mo’ises kub’ij chrech: «¡Ri at man utz taj ri tajin kab’ano! 18Ri at sib’alaj katkos na la’ e xoquje’ kekos na ri’ ri winaq awuk’, rumal rech che we jun chak ri’ sib’alaj nim chi na chuwach ri achuq’ab’; wa’ weri’, ri at man katkowin ta la’ kb’an atukel. 19Kamik ri’ chatatab’ej na ri nupixab’ kinya’ chawech arech ri Dyos kk’oji’ awuk’. Ri at chatkanaj kan chuwach ri Dyos at tal toq’ob’ pakiwi’ ri winaq, e chaya’ chuwach ri Dyos ri kich’o’j ri e’are’. 20Chak’utu’ b’a chkiwach ri jetaq tzij e ri jetaq pixab’, chak’utu’ chiwach ri utz b’e e ri utz che rajawaxik kb’anik. 21K’atek’ut che’acha’ chkixo’l ri winaq ejujun taq achijab’ che e’utz, e che kixib’im kib’ chuwach ri Dyos, man kkik’ex ta ri kitzij, man kb’e ta kanima’ ruk’ ri pwaq, e che’akoj ri e’are’ ekinimal ri millar, ekinimal ri o’k’al, ekinimal ri kawinaq lajuj e kinimal ri lajuj. 22Ri e’are’ kkib’an na ri’ ri q’atojtzij pakiwi’ ri winaq ronojel taq q’ij. Ronojel ri nim taq uwach k’ax, kkiya’ na ri’ chawach at, e ronojel ri alaj taq k’ax, kkib’an na ri’ ri e’are’ q’atojtzij puwi’. Chab’ana’ b’a xa jub’iq’ ra’lal ri aweqa’n, ri e’are’ katkito’ ri’ chrech uk’amik ub’ik. 23We kb’an weri’, ri Dyos kuya’ na ub’ixik ri’ chawech ri utaqanik; weri’ utz na k’u wa’ chawech at e konojel we winaq ri’ ketzalej na k’uri’ ruk’ utzil pa taq ri kachoch». 24Ri Mo’ises kub’ano ri taq upixb’anik ri uji’ e kub’an ronojel ri xub’ij chrech. 25Ri Mo’ises ke’ucha’ chkixo’l konojel ri Isra’el ejujun taq achijab’, k’atek’uri’ ke’ukoj ri e’are’ ekinimal ri winaq: ekinimal ri millar, kinimal ri o’kal, ekinimal ri kawinaq lajuj e kinimal ri lajuj. 26K’atek’uri’, ri e’are’ kkib’an q’atojtzij pakiwi’ ri winaq ronojel taq q’ij. Ronojel ri nim taq k’ax kkiya’ chuwach ri Mo’ises, e ronojel ri alaj taq k’ax, are e’are’ keb’anow q’atoj tzij puwi’. 27K’atek’uri’ ri Mo’ises kujach ub’i ri uji’ arech kb’e ub’i pa ri utinimit. Ri chapb’alq’ab’ pa ri Sina’i

191Pa ri urox ik’ chik che e’elenaq chi ub’ik pa ri Egipto, chi pa we jun q’ij ri’, ri e’ajisra’el ke’opan pa ri tz’inalik ulew rech ri Sina’i. 2Ke’el ub’ik pa ri Refidim e ke’opan pa ri tz’inalik ulew rech ri Sina’i, k’atek’uri’ kekanaj pa ri tz’inalik ulew ri’; ri Isra’el kkanaj chila’ chuwach ri juyub’. __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI EXODO

28

Majo’q ri chapb’alq’ab’ 3Ri

Mo’ises kpaqi’ ub’i chuwach ri Dyos. Ri Yahweh kusik’ij ri are’ chi ri juyub’ uloq e kub’ij chrech: «Kab’ij na weri’ chkech ri e’ajuparachoch ri Jakob’, kaya na ub’ixik chkech ri e’ajisra’el: 4“Ri ix xilitaj iwumal ri jastaq uwach che xinb’an in chkech ri e’ajegipto e xilitaj iwumal jas ri ik’amik ub’ik xinb’ano puwi’ ri uxik’ ri xik e xixink’am uloq wuk’ ri in. 5Kamik ri’, we ri ix kitatab’ej ri nuch’ab’al e kik’ol pa ri iwanima’ ri nuch’ab’al q’ab’ iwuk’, ri ix, kixokik ix wech in kixinwilo chkiwach konojel ri tinimit, rumal rech che ronojel ri uwachulew wech in. 6Ri in kixinwil na ri’ ix jeri’ jacha jun ajawib’al kech chuchqajawib’, jun tyoxlaj tinimit”. Are wa’ ri tzij che kab’ij na at chkech ri e’ajisra’el». 7Ri Mo’ises kb’ek e ke’usik’ij ri enim taq winaq e kucholej chkiwach ronojel ri jastaq che xutaq ri Yahweh chrech, 8e konojel ri winaq junam kkib’ij: «Ronojel ri jastaq che xub’ij ri Dyos ri uj kqab’an na ri’». Ri Mo’ises xu’b’ij chrech ri Yahweh ri utzalijib’al kitzij ri siwantinimit. Usuk’umaxik ri chapb’alq’ab’ 9Ri

Yahweh xub’ij chrech ri Mo’ises: «Ri in kink’ut na wib’ chawach pa jun sutz’, arecha’ ri winaq kkito aretaq chi’ ri in kinch’aw na awuk’ e xa je’ nak’uri’ pa junalik kekojon chawech ri at». K’atek’uri’, ri Mo’ises kub’ij chrech ri Yahweh ri kitzij ri siwantinimit. 10Ri Yahweh kub’ij chrech ri Mo’ises: «Chariqa’ awib’ kuk’ ri winaq e chab’ana’ b’a’ che ri e’are’ kkityoxrisaj we jun q’ij kamik ri’ e ri jun q’ij chwe’q; chkich’aja’ b’a’ ri katz’yaq 11e chkisuk’umaj kib’ chrech ri kab’ij, rumal rech che kab’ij, ri Yahweh kqaj na uloq ri’ chkiwach ri siwantinimit puwi’ ri juyub’ Sina’i. 12K’atek’uri’, chakojo’ ri jun q’atb’al chrech ri juyub’ chkiwach ri winaq e chab’ij chkech: Mixpaqal uloq cho ri juyub’ e mixchapchatik ukoq chuchi’. Jachi jun kuchap ukoq ri juyub’ kkam ri’. 13K’atek’uri’ man k’o ta jun winaq ri’ kutzaq uqab’ chrij; kk’yaq ri’ ch’a’b’aj on kwortajik ri’ ruk’ taq ch’ab’, kne’b’a’ winaq on chikop man kk’asi’ ta ri’. Aretaq chi’ kch’awesax na ri ruk’a’ wakax, ri e’are’ kepaqi’ ri’ cho ri juyub’». 14Ri Mo’ises kqaj uloq cho ri juyub’ e kopan kuk’ ri siwantinimit arech kkityoxrisaj kib’ ri e’are’ e kkich’aj ri katz’yaq. 15K’atek’uri’, kub’ij chkech ri winaq: «Chisuk’umaj b’a’ iwib’ rech ri kab’ij, chiq’ila’ iwib’ chrech ixoq». Ri Dyos kuk’ut rib’ 16Kab’ij

chi aq’anoq, aretaq chi’ kajach’un chi ri uxe’kaj sib’alaj xb’irir kuypa’ e kaqulja, k’atek’uri’ jun nimalaj sutz’ kk’oji’ puwi’ ri juyub’ e xtataj jun nimalaj roq’eb’al ruk’a’ wakax, e pa ri k’olb’al ri’, konojel ri winaq keb’irb’itik. 17Ri Mo’ises ktaqan chkech ri winaq che ke’el ub’ik pa ri kik’olb’al arech kkik’ulu’ ri Dyos, k’atek’uri’ kekanaj kan ikim chrech ri juyub’. 18Pa ronojel ri juyub’ Sina’i, kq’alajin sib’alaj sib’, rumal rech che ri Yahweh xqaj uloq pa ri q’aq’; kpaqi’ ri sib’ jeri’ jacha jun nimalaj q’aq’ e ronojel ri juyub’ sib’alaj kb’iririk. 19Ri roq’eb’al ri ruk’a’ wakax ko chi na kch’awik; ri Mo’ises kch’aw ruk’ ri Dyos e ri are’ kutzalijisaj uwach ri utzij ruk’ ri kaqulja. 20Ri Yahweh kqaj uloq pa ri juyub’ rech ri Sina’i, puwi’ ri juyub’. Ri Yahweh kusik’ij ri Mo’ises puwi’ ri juyub’ uloq e ri Mo’ises kapaqi’ ub’ik. 21Ri Yahweh kub’ij chrech ri Mo’ises: «Chatqaj ub’ik e ja’b’ij chkech ri siwantinimit che man kkiq’axej ta ri q’atb’al che rilik ri Dyos, rumal rech che we jeri’, sib’alaj ek’i na ri’ kekamik. 22Xoquje’, ri echuchqajawib’ che __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI EXODO

29

keqib’ ruk’ ri Dyos rajawaxik kkityoxrisaj na kib’, arech ri rokib’al ri Yahweh, man kub’an ta k’ax chkech». 23Ri Mo’ises kub’ij chrech ri Yahweh: «Ri siwantinimit man loq’ taj kepaqi’ cho ri juyub’ Sina’i rumal rech che at xatb’in chqech: chakojo’ jun k’ulb’at chuchi’ ri juyub’ e chaya’ ub’ixik che awas ulew». 24Ri Yahweh kub’ij: «Jat b’a, chatqaj ub’ik, k’atek’uri’ katpaqi’ chi uloq ri at e ri A’aron. K’atek’ut, ri echuchqajawib’ e ri siwantinimit miqib’ chunaqaj ri q’atb’al e mepaqi’ uloq chuwach ri Yahweh, arech man kyakataj ta royowal chkech». 25Ri Mo’ises kqaj uloq chkiwach ri siwantinimit e kub’ij chkech… Ri lajuj pixab’

201Ri Dyos xuya’ ub’ixik ronojel we taq tzij ri’: 2«Ri in Yahweh, in Inadyos, ri in che xatinwesaj chi pa ri Egipto uloq e xatinwesaj chi pa ri ja uloq rech ri k’axalaj chak. 3Makoj jujun taq dyos chik chnuwach ri in. 4Man k’o ta jun wachb’al katz’aqo, uwachb’al ri k’o chikaj, on ri k’o cho ri uwachulew, ri k’o ikim, on ri k’o pa taq ri ja’ chuxe’ ri uwachulew. 5Matxuki’ chkiwach we jetaq dyos ri’ e me’apatanij ri e’are’, rumal rech che ri in, Inyahweh, ri in Adyos, in jun Dyos inachixom che kinya na ri uk’oqb’al kimak ri etatxelab’ pakiwi’ ri alk’uwa’lxelab’, pakiwi’ ri eri’ taq mam e ri kija’lil ri jachintaq kinkitz’i’laj, 6k’atek’ut ri in kinb’an ri utzil chkech ri emiles che kinkiloq’oq’ej e kkik’ol ri nupixab’. 7Mab’ij ri ub’i’ ri Dyos ri Yahweh pa jun jas uwach che man tzij taj, rumal rech che ri Yahweh kuk’ajisaj uwach jachin kb’in ri ub’i’ pa jun jas uwach che man tzij taj. 8Chana’tisaj ri q’ij ri sab’ado arech katyoxrisaj. 9Waqib’ q’ij katchakun na ri’ e kb’an na ronojel achak; 10k’atek’uri’, ri uwuq q’ij, ri sab’ado kaya’ chrech ri Yahweh ri Adyos. Man k’o ta jun chak ri’ kab’ano ri at, ri ak’ojol, ri ami’al, ri apataninel, ri amokom ri taq achikop, xoquje’ ri kaxlan winaq che jeqel chuchi’ awachoch. 11Rumal rech che waqib’ q’ij, ri Dyos xub’an ri kaj e ri uwachulew, ri polow e ronojel jastaq k’o chuwach, k’atek’uri’ xuxlan pa ri uwuq q’ij, e xa jeri’, ri Yahweh xutewchi’j ri q’ij sab’ado e xub’an awas q’ij chrech. 12Nim che’awila’ wi ri atat e ri anan, arech sib’alaj katk’asi’ ub’ik chuwachulew che knajtanik ri jetaq q’ij xuya’ ri Yahweh Adyos chawech. 13Makamisaj jun winaq. 14Matmakan ruk’ ixoq achi. 15Matelaq’anik. 16Mab’ij jun tzij che man tzij taj puwi’ ri ak’ulja. 17Marayij uwach ri rachoch ri ak’ulja. Marayij ri rixoqil ri ak’ulja, on ri upataninel, on ri umokon are’, on ri uwakax, on ri ub’urix, man k’o ta jun jas uwach che rech ri ak’ulja karayij uwach». 18Konojel ri winaq kkil ri taq kaqulja, ri taq q’aq’, ri roq’eb’al ri ruk’a’ wakax e ri juyub’ ruk’ usib’al, sib’alaj kixib’im kib’ e naj kekanaj kan chrech. 19Kkib’ij chrech ri Mo’ises: «Chatch’aw b’a’ at quk’ e ri uj kqata’ na k’uri’ ri kab’ij chqech; k’atek’ut mach’aw ri Dyos quk’, rumal rech che kujkam na k’uri’». 20Ri Mo’ises kub’ij chkech ri winaq: «Mixe’j iwib’. Wa’ we upetik ri Dyos, xa jun kajmanik chiwech pa ri k’ax, arech ri uxib’rikil kkanaj iwuk’ e jeri’ man kixmakun taj». 21Ri siwantinimit naj kekanaj wi kanoq e ri Mo’ises kqib’ ruk’ ri q’eq’ sutz’ jawi’ k’o wi ri Dyos. Ri taq pixab’ rech ri chapb’alq’ab’ Ri pixab’ rech ri uk’olb’al ri tab’al toq’ob’ __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI EXODO

30

22Ri

Yahweh kub’ij chrech ri Mo’ises: «Chab’ij b’a weri’ chkech ri e’ajisra’el: Xas ix xixilowik che xixinch’ab’ej chi chikaj uloq. 23Ri ix mib’an ukoq naqaj chwech ri in, nik’aj taq dyos rech saq pwaq, xoquje’ mib’an jetaq dyos rech q’an pwaq. 24Chwech in, chab’ana’ jun tab’al toq’ob’ ruk’ ulew, arech kachi’j chila’ ri holokostos e ri tab’al taq toq’ob’ rech riqoj ib’, kachi’j ri e’alaj taq chikop e ri enim taq chikop. Pa ronojel k’olb’al jawije’ ri in kinna’tisaj na wi ri nub’i’, kinpe na ri’ awuk’ e ri in katintewchi’j na ri’. 25We kb’an jun tab’al toq’ob’ ruk’ ab’aj, mab’an ruk’ ab’aj che achakum, rumal rech che aretaq chi’ kachakuj ri ab’aj ruk’ ri ch’ich’, xb’antaj itzel ri’ chrech ri ab’aj. 26Xoquje’ man katpaqi’ ta cho jun kmuk cho ri nuk’olb’al rech ri tab’al toq’ob’, arech man kilitaj ta ri ach’analik chuwach ri are’». Ri taq pixab’ pakiwi’ ri e’ajpataninel

211Are wa’ ri taq pixab’ che kaya’ na ub’ixik. 2Aretaq chi’ ri at kaloq’ na jun ajpataninel ajheb’re’o, ri are’ kachakun na ri’ waqib’ junab’ e pa ri uwuq junab’ ktzaqapataj ub’ik ri’ ri are’, k’atek’uri’, man k’o ta jun pwaq ri’ kutojo rumal weri’. 3We ri are’ xaq utukel xulik, ri are’ kb’e ub’i ri’ utukel e we k’o uloq rixoqil ruk’, ri rixoqil kb’e ub’i ri’ ruk’. 4We ri rajaw kuk’ulb’a’ e ri rixoqil ke’uya’ uk’ojol e kuya’ e’umi’al, ri ixoqil e ri ralk’uwa’l kekanaj kan ri’ ruk’ ri ajaw e ri are’ kb’e ub’i ri’ utukel. 5K’atek’uri’, we ri pataninel kub’ij: «Ri in kinloq’oq’ej ri wajaw, ri wixoqil e ri ewalk’uwa’l, ri in man kwaj taj kinb’e ub’ik», 6ri rajaw kuk’am ub’i ri’ chuwach ri Dyos, kuqib’saj ukoq ri’ chunaqaj ri uchi’ ri ja chunaqaj ri tem; k’atek’uri’ kuwor ri’ ri uxikin e kkanaj kan ri’ chrech patanajik pa junalik. 7We jun winaq kuk’ayij ub’i ri umi’al rech mokom, man loq’ ta ri’ kel uloq pa ri patanijik jacha ri ajpataninel achi. 8We ri are’ man kqaj ta chuwach ri rajaw e man kraj ta uwach, loq’ na k’uri’ kloq’ chi ub’i rumal jun winaq chik, k’atek’uri’ man loq’ ta ri’ che ri rajaw kuk’ayij ub’i chrech jun kaxlan winaq, we k’ax kub’ana chrech ri ajpataninel. 9We ri rajaw kuya’ ri are’ chrech ri uk’ojol, chub’ana’ ruk’ jeri’ jacha kuk’ ri e’umi’al. 10We ri are’ kuk’am chrech rixoqil, man kujik’ ta ri’ utz taq uwa, ri ratz’yaq e ri utzil chrech ri nab’e rixoqil. 11We man utz ta uya’ik kub’an we oxib’ jastaq ri’, ri ajpataninel loq’ ri’ kb’e ub’ik e man k’o ta jun pwaq ri’ kutoj kanoq. Ri kamisanik 12Jachin

kuch’ay jun winaq e kukamisaj, kkamisax na ri’ ri are’. 13We ri are’ man xraj taj xukamisaj ri jun winaq, k’atek’ut, are ri Dyos xya’ow puqab’, ri in kink’ut na ri’ chawach jun k’olb’al jawije’ loq’ kanimaj ub’i ri are’. 14K’atek’ut, ri jun achi che pa awatalik kukamisaj jun chik, ri at kab’oq na ub’i ri’ ri are’ chi pa ri nuk’olb’al rech ri tab’al toq’ob’ arech kkamisax ri are’. 15Jachin kch’ayin chrech ri utat on chrech ri unan, kkamisax na ri’ ri are’. 16Ri are’ che krelaq’aj jun winaq –we kuk’ayij ri are’ on we kriqitaj na ruk’ ri are’– kkamisax na ri’ ri are’. 17Jachin kuyaqsaqarisaj ri utat on ri unan, kkamisax na ri’ ri are’. Ri Ch’ayanik e ri sokonik

__________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI EXODO

31

18We

ek’o jujun taq achijab’ kech’ojinik e jun chkech kuch’ay ri jun chik ruk’ jun ab’aj on ruk’ t’ok, e ri jun chik man kk’am taj, k’atek’ut rajawaxik kqaj pa ch’at, k’atek’uri’, aretaq chi’ najtajinaq chik pa ri ch’at kkowinik kwa’lajik, e loq’ kb’inik ruk’ jun uche’, 19utz na k’uri’ chrech ri jun ri xch’ayowik, k’atek’ut rajawaxik na k’uri’ che kutoj ri uq’ij che xkanaj kanoq pa ch’at e rajawaxik che kukunaj ri are’ chi k’ate’ na ku’tzirik. 20We jun winaq kuch’ay ri upataninel achi on ri umokom ixoq ruk’ jun che’ e ri are’ kkam puq’ab’, ri are’ kok ri’ chuxe’ ri q’ataltzij rech ri tojb’alil uk’axel. 21K’atek’uri’, we ri are’ xk’asi’ chi na jun q’ij on keb’ q’ij chi aq’anoq, man kok ta ri’ chuxe’ ri tojb’alil uk’axel, rumal rech che ri are’ xuloq’ na k’uri’ ri jun winaq ruk’ ri pwaq. 22We ek’o nik’aj achijab’ kech’o’jinik, e pa ri jun kich’o’j, kkich’ay jun yawab’ ixoq e ksokitaj ri ak’al, k’atek’ut man k’o ta chik jun k’ax kuriqo, ri jun che xb’anow weri’ kutoj na ri’ ri pwaq chrech ri rajaw ri ixoq, kutoj na ri’ ri pwaq che kkib’ij na ri eq’ataltzij. 23K’atek’ut, we k’o jun chik k’ax kk’ulmatajik, kaya’taj na ri’ ri k’aslemal chuwach ri k’aslemal, 24kya’taj na ri woq’ochaj chuwach woq’ochaj, ri wareyaj chuwach wareyaj, ri aqanaj chuwach aqanaj, 25jun k’atik chuwach jun k’atik, ri sokonik chuwach sokonik, ri ch’a’k chuwach ch’a’k. 26We k’o jun achi kuch’ay ri uwoq’och ri upataninel achi on ri uwoq’och ri umokom ixoq e ri are’ tzoq’ kkanaj kan ri uwoq’och, kutzoqopij ub’i ri’ ri are’ rech uk’exwach ri uwoq’och. 27K’atek’uri’, we kuk’oqopij jun uware ri upataninel achi on ri umokom ixoq, kutzoqopij na ub’i ri’ ri are’, rech uk’exwach ri uware. 28We jun ama’ wakax kutoq’ jun achi on jun ixoq ruk’ taq ri ruk’a’ e kukamisaj, kk’yaq na ri’ cha’ab’aj ri ama’ wakax e man ktijow ta ri’ ri uti’j e ri rajaw kkanaj ri’ pa ri utzil. 29K’atek’uri’, ri jun ama’ wakax, we xas ub’anom uloq ri toq’onik ruk’ taq ri ruk’a’ e ri rajaw reta’m weri’ e ma krilij taj e ri wakax kukamisaj jun achi on jun ixoq, kk’yaq na ri’ cha’b’aj e xoquje’ kkamisax na ri’ ri rajaw. 30We k’o pwaq kta chrech, rajawaxik kuya’ ronojel ri kta’ik chrech arech kuloq’ ri uk’aslemal. 31We kutoq’o e kukamisaj jun k’ojol ala on jun ali, are kterne’b’ex ri’ we jun pixab’ ri’. 32We ri ama’ wakax kutoq’o e kukamisaj jun ajpataninel achi on jun mokom ixoq, ri rajaw ri ama’ wakax kutoj na ri’ ri rajil juwinaq lajuj pwaq chrech ri kajaw e kk’yaq na ri’ cha’ab’aj ri ama’ wakax. 33We jun winaq man kutz’apij ta kan uwi’ jun jul on jun winaq kuk’ot jun jul e man kutz’apij ta kanoq uwi’, k’atek’uri’ jun ama’ wakax on jun b’urix ktzaq ub’i chupan, 34ri rajaw ri jun jul, kutoj na ri’ ri rajil ri awaj, kuya’ na ri’ ri pwaq chrech ri rajaw e ri kaminaq chikop krechb’ej kanoq. 35We jun ama’ uwakax jun winaq kutoq’ jun chik ama’ wakax e kukamisaj b’i ri are’, ri ekeb’ rajaw kkik’ayij ri’ ri jun ama’ wakax che k’aslik kanoq, k’atek’uri’ kkijach ri’ ri rajil chkiwach e xoquje’ kkijach ri kaminaq chikop chkiwach. 36K’atek’ut, we s’ib’alaj eta’matalik chik che ri jun ama’ wakax ktoq’onik e ri rajaw man xrilij taj, kuya’ ri’ jun ama’ wakax pa uk’exwach ri ama’ wakax xkamik e ri kaminaq chikop krechb’ej kanoq.

Jetaq chikop ke’elaq’axik 37We

jun winaq krelaq’aj jun ama’ wakax on jun mo’ch chij, k’atek’uri’ kukamisaj e kuk’ayij, kutoj ri’ job’ wakax pa uk’exwach ri ama’ wakax e kijeb’ chij pa uk’exwach ri mo’ch chij.

__________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI EXODO

32

221We k’o jun elaq’om kriqitajik aretaq chi’ tajin kuwor jun tapya e kuriq jun nimalaj sokajem che xas kukamb’ej ub’ik rumal ri ch’ay kb’an chrech, ri ukikel man k’o ta uk’axel ri’ ktojik. 2K’atek’ut, kk’ulmataj weri’ aretaq chi’ elinaq chi uloq ri q’ij, ri ukikel k’o uk’axel ri’ ktojik. Rajawaxik che ri are’ kuya’ uk’axel ri jastaq che ri xrelaq’aj. We ri are’ man kkowin taj kuya’ uk’axel, kk’ayix na ri’ ri are’ arech kutoj uk’axel ri xrelaq’aj. 3Ri chikop che xrelaq’aj, we b’oyix, b’urix on chij e kriqitaj ruk’ are’, kutoj na keb’ raqan che uk’axel. Ri pwaq ktojik rumal che man kb’an taj ri ktaqan ri pixab’ 4We

jun winaq kub’an k’ax pa jun tikonb’al ulew che man rech taj on pa jun tikb’al uva rumal che kutzoqopij kan ri jetaq uchikop e kkitij ri tiko’n pa ri ulew ri’, kuya na uk’axel ri’ ruk’ ri utzalaj taq utiko’n k’o pa ri rulew e pa ri utinkonb’al uva. 5We k’o jun k’atnik e ri q’aq’ kb’e pa taq ri k’ix, k’atek’uri’, kupororej ub’i ri k’im che k’olom chik on ri ulew che tikom, ri jun che xt’iqow ri q’aq’ kuya’ na uk’axel ri’ ri jastaq che xportajik. 6We k’o jun winaq kuya’ pwaq on nik’aj jastaq chik chrech jun winaq chik arech kuk’olo ri are’ e jun elaq’om krelaq’aj ub’i ruk’ pa ri rachoch; we kriqitaj ri elaq’om, rajawaxik che kuya’ kamul uk’axel ri xrelaq’aj. 7K’atek’uri’, we man kkriqitaj ta ri elaq’om, ri rajaw ri ja kb’e na ri’ chuwach ri Dyos arech kuya’ ub’ixik che man k’o ta uq’ab’ xukoj puwi’ ri jastaq rech ri jun chik. 8Pa ronojel uwach taq k’ax chik, wene’ jun b’oyix, jun b’urix, o jun chij, jun atz’yaq o jun chik jastaq che sachinaq e k’o jun winaq kub’ij: «Are weri’», ri k’ax ri’ kya’ na chuwach ri Dyos. Ri jun winaq che kuya ub’ixik ri Dyos, che are are’ ri itzel winaq, kuya’ na kamul uk’axel ri’ chrech ri jun chik. 9We k’o jun winaq kuya’ kan chrech jun winaq chik arech kuk’olo ri are’, jun b’urix, jun b’oyix, on jun chij e ri chikop kkamik, on kurach’qij rib’ jun raqan on wene’ kelaq’ax ub’ik e man k’o ta jun winaq kliwik weri’, 10jun tzij chuwach ri Yahweh kch’aw ri’ pakiwi’ ri keb’ winaq ri’ e kuk’ut na ri’, we ri jun winaq che xuk’ol ri chikop ruk’ ri jun chik, xukojo on man xukoj ta uq’ab’ puwi’ ri ujastaq ri jun chik. Ri rajaw kuk’am ub’i ri’ ri jastaq che k’o na e ri jun che xuk’ol ri chikop man rajawaxik taj kuya’ uk’axel. 11K’atek’ut we ri chikop naqaj k’o wi chrech ri are’ aretaq chi’ xelaq’axik, kuya’ jun uk’axel ri’ chrech ri rajaw. 12We ri chikop xkamisax rumal jun itzel chikop chik, kuk’am na uloq ri’ ri kaminaq chikop e man rajawaxik ta ri’ kuya’ na jun uk’axel. 13We jun winaq kuqaj jun chikop chrech jun chik e kq’ajtajik jun raqan on kkamik aretaq chi’ man k’o ta ri rajaw, rajawaxik che kuya’ na jun uk’axel. 14K’atek’ut, we k’o ri rajaw ri chikop aretaq kk’ulmataj weri’, man rajawaxik taj kuya’ jun uk’axel. We xa qajom ri chikop, ktoj na ri’ chrech ri rajaw ri rajil ri qajomal. Ri b’anoj k’ax chrech jun q’apoj ali 15We

k’o jun achi utz kril jun ali che jamal uwach, man k’o ta ala towinaq e kkotz’i’ ruk’ are’, kutoj na ri’ ronojel ri rajil ri tz’onoj e kuk’am na ri’ che rixoqil. 16We ri utat ri ali man kraj taj kuya’ ub’ik, ri achi kutoj na ri’ ri pwaq che ktojik kech eq’apojib’. Jujun taq pixab’ 17Mak’asb’a’ 18Ri

kanoq ri ixoq che ajitz ixoq. jun winaq che kmakun ruk’ jun chikop, kkamisax na ri’ ri are’.

__________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI EXODO

33

19Ri

jun che kub’an jun tab’al toq’ob’ chkech enik’aj dyos chik, kya ri’ chuwach ri anatema. 20Mach’ay ri kaxlan winaq e mab’an k’ax chrech, rumal rech che ri ix, ix kaxlan winaq xib’ano pa ri tinimit Egipto. 21Mich’ay jun malka’n ixoq on jun minor. 22We ri at kach’ay ri are’ e ri are’ kuk’is uk’u’x chnuwach, ri in xas kinta wi ri k’isb’al ku’x kub’ano; 23kw’alaj na ri’ ri woyowal e kixuporoj na ri’ e ri in kixinkamisaj na ri’ ruk’ ch’ich’: ri iwixoqil kekanaj kan ri’ emalka’nib’ e ri iwalk’’uwa’l kekanaj kan ri’ eminorib’. 24We ri at kaya’ pwaq pa qajik chrech jun ak’ulja, on chrech ri meb’a che k’o awuk’, ri at mata b’a’ ral ri pwaq ri’. 25We ri at kak’am kan ri ratz’yaq jun winaq rumal jun pwaq, katzalejisaj ri’ chech ri are’ aretaq chi’ kqaj ri q’ij. 26Rumal rech che are wa’ ri uq’u’, are wa’ ri chuqb’al ub’aqil, ¿jas k’u kukoj na ri’ aretaq chi’ kwarik? ¡We ri are’ kuk’is uk’u’x chnuwach, ri in kintatab’ej ri’ ri are’, rumal rech che ri in intoq’ob’isanel wachaj! 27Mab’ij jun itzel tzij chrech ri Dyos e chrech jun kinimal ri siwantinimit. Ri nab’e taq uwach tiko’n e ri enab’e’al taq alk’uwa’lxel 28Matb’iytajik

che uya’ik chwech ri aq’inomal, k’ate’ maya’ chwech aretaq chi’ katkowin chrech uyakik e maya ri aqax chwech. Ri nab’e’al chkixo’l ri e’ak’ojol, kaya’ na ri’ ri are’ chwech. 29Xoquje’ kb’an na ri’ weri’ kuk’ ri nim taq chikop e ri alaj taq achikop; wuqub’ q’ij kkanaj ri’ ruk’ ri unan, e pa ri wajxaqib’ q’ij kaya’ ri’ chwech. 30Ri ix, ix tyoxlajlaj taq winaq ri’ chnuwach. Mitij ri uti’j jun chikop che xkamisax rumal jun ajjuyub’al chikop pa ri juyub’, chik’yaqa’ ub’ik chkech ri tz’i’. Ri suk’il e ri ek’ulel

231Mab’ij jun tzijtal. Matb’e chrech uto’ik ri itzel winaq che uya’ik jun tzijtal chuwach ri q’atb’altzij. 2Maya’ awach kuk’ ri winaq rumal che xa ek’i arech kb’an ri itzel e maya’ ub’ixik jun tzijtal kuk’ ri ek’i winaq arech kk’ulela’xik ri suk’il, 3e mab’an toq’ob’ chrech ri meb’a’ pa ri q’atb’altzij rumal che meb’a’. 4We ri at kariqa’ ri ama’ ub’oyix on ri ub’urix ri ak’ulel, che sachinaq, rajawaxik che ri at kak’am ub’i chrech ri are’. 5We ri at kawil ri ub’urix ri jun winaq che kraj ri k’ax chawech, che tzaqinaq chuxe’ ri reqa’n, majik’ awib’ che uto’ik; chab’ana’ ri utzil chrech. 6Mab’an k’ax chrech ri usuk’il ri ameb’a’ pa ri uq’atojtzij. 7Naj chatkanaj kan chrech jun jas uwach che man tzij taj. Makamisaj ri utz winaq on ri suk’ winaq, rumal rech che ri in man kinb’an ta ri’ suk’ chrech jun winaq che k’o ri umak. 8Mak’am jun sipanik che kya chawech, rumal che ri sipanik kpotz’arisanik e kub’an k’ax chrech ri suk’alaj taq jastaq. 9Mab’an k’ax chrech ri kaxlan winaq. Ri ix iweta’m chik ri uk’aslemal ri kaxlan winaq, rumal rech che ri ix, ix kaxlan taq winaq pa ri tinimit Egipto. Ri toq’ob’isab’al wach Junab’ e ri Sab’ado 10Ri

at, waqib’ junab’ ri’ katik na ri awulew e kach’ak na ri’ ri uwach. 11K’atek’ut, pa ri uwuq junab’ kaya’ kanoq arech kuxlanik e xoquje’ kaya’ kan ri’ ri uwach; ri emeb’a’ib’ ek’o pa ri siwantinimit, are ketijow na ri’ ri uwach e ri chikop are ketijow na ri’ ri kkiya chi kan ri e’are’. Xoquje’ jewa’ kb’an na ruk’ ri uche’al uva e ri uche’al ri olivo. __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI EXODO

34

12Waqib’

q’ij katchakunik e pa ri uwuq q’ij, ri at man k’o ta jun chak kab’ano, arech man kchakun ta ri awakax e ri ab’urix, arecha’ kto’taj jub’iq’ ri ruxlab’al ri ral ri amokom e ri kaxlan winaq. 13Chik’olo’ ronojel ri xinya’ ub’ixik chiwech e mib’ij kib’i’ nik’aj taq dyos chik: muta’ jun winaq weri’ che kel uloq pa ri ichi’. Ri jetaq nimaq’ij pa ri Isra’el 14Pa

jun junab’, ri at kb’an na ri’ chwech oxib’ nimaq’ij. 15Chajim q’ij ri’ chawach ri nimaq’ij rech ri k’ak’ kaxlanwa. Wuqub’ q’ij katij na ri’ ri k’ak’ kaxlanwa jeri’ jacha xinb’ij chawech, pa ri ik’ rech Ab’ib’, rumal rech che pa we ik’ ri’ xatel uloq pa ri Egipto. Matpe uloq chnuwach jamalik aqab’. 16Kachajij na ri’ ri nimaq’ij rech ri nab’e taq uwach ri achak cho ri ulew e ri nimaq’ij rech ri makow triko pa ri uk’isb’al junab’ e kak’am na uloq cho ri uwachulew ri uwach ri achak. 17Oxmul pa jun junab’, konojel ri achijab’ keb’e na ri’ chuwach ri Ajawxel Yahweh. 18Ri ukik’el ri chikop che wech in, mab’an jun tab’al toq’ob’ chrech ruk’ jun kaxlanwa che k’o uch’am e mak’olo rech chwe’q chik ri xepo che rech ri nunimaq’ij ri in. 19Kak’am ub’i ri’ pa ri Rachoch ri Yahweh, ri Adyos, ri utzalaj taq nab’e uwach ri awulew. Matzak jun alaj k’isik’ pa ri leche rech ri unan. Jujun taq tzij chuwach ri okib’al pa ri Kana’an 20«Ri

in kintaq na ri’ jun Anjel nab’e ub’ik chawach, arech katuchajij pa ri b’e e katuk’am ub’ik chi k’ate’ na pa ri k’olb’al che ri in kinsuk’umaj na chawech. 21Nim chawila’ wi ri are’ e chatatab’ej ri uch’ab’al. Mab’an ri k’ax chuwach: Ri are’ man kusach ta ri’ ri amak, rumal rech che k’o ri Nub’i’ ruk’ ri are’. 22K’atek’ut, ri at we utz utatab’exik ri uch’ab’al kab’ano e kab’ano ronojel ri kinya’ ub’ixik, ri in enuk’ulel ri’ ri e’ak’ulel at, e ri winaq e’ajch’o’jab’ chawech, e’ajch’ojab’ ri’ chwech ri in. 23Ri anjel wech in, kb’in ri’ nab’e chawach e katuk’am ub’i ri’ pa ri kitinimit ri e’ajamorre’o, ri e’ajhitita, ri e’ajperizita, ri e’ajkana’an, ri e’ajjivita, ri e’ajjeb’use’o, e ri in ke’inchasaj na ri e’are’. 24Matxuki’ chkiwach e me’apatanij ri ekidyos e’are’; mab’an ri jastaq che kkib’an ri e’are’, k’atek’uri’, chak’isa’ tzij pakiwi’ ri’ ekidyos e cha’paxij ri jetaq kitz’aq. 25Kipatanij na ri’ ri Yahweh ri Idyos, k’atek’uri’ ri in kintewchi’j na ri akaxlanwa e ri ajoron e man katinya ta ri’ pa ri yab’il. 26Man k’o ta jun ixoq ri’ pa ri atinimit che kutzaq uloq ri ral on che jun mencho’r ixoq e k’ya taq q’ij ri’ katink’asb’a choq’ijsaq. 27Kintik na ri’ chi chawach ri nuxib’rikil, kinkoj na ri’ ri k’ax chkixo’l konojel ri jetaq tinimit jawi’ katb’e na wi ri at e kinb’an na ri’ che konojel ri e’ak’ulel ke’animajik ub’ik chawach. 28Kintaq na ub’i ri’ enab’e chawach ri jetaq sita’l arech kkib’ano che ke’animaj ub’i chawach ri e’ajjivita, ri e’ajkana’an e ri e’ajhitita. 29Man kinb’an ta ri’ che ri e’are’ chi ke’animaj ub’ik jun junab’, wene’ aretaq chi’ tz’inalik chi kan ri ulew kepo’q’ uloq chawij ri ejuyub’al taq awaj. 30Nojimal ri’ ke’inwesaj ub’ik chawach, chi aretaq chi’ poq’inaq chi awach at e awechb’em chi ri tinimit. 31Kinkoj na ri’ ri jetaq k’ulb’at chi na ri polow rech ri Suf uloq chi k’ate’ na pa ri polow kech ri e’ajfiliste’o e chi pa ri tz’inalik ulew chi k’ate’ na kopanik pa ri nimaja’, rumal rech che ke’ink’am na uloq ri’ pa’q’ab’ ri e’ajtinimit e kb’an na ri’ che ke’animaj chawach. __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI EXODO

35

32Mab’an

jun chapb’alq’ab’ kuk’ e’are’ on kuk’ ri kidyos. 33Man kekanaj ta kan ri’ pa ri atnimit, arech man kkib’an taj che ri at katmakun chnuwach, rumal rech che we ke’apatanij ri ekidyos, weri’ jun k’amb’al ri’ chawech ri at». Ri chapb’al q’ab’

241Kub’ij chrech ri Mo’ises: «Chixpaqi’ chuwach ri Yahweh, ri at, ri A’aron, ri Nadab’, ri Ab’ihu e oxk’al lajuj chkech ri enim taq winaq kech ri Isra’el, k’atek’uri’, naj kixxuki’ wi uloq. 2Utukel ri’ ri Mo’ises kqeb’ na koq chuwach ri Yahweh. Ri e’are’ man keqib’ ta ri’. Ri siwantinimit man kepaqi’ ta ri’ kuk’ e’are’». 3Ri Mo’ises kulub’ij chkech ri winaq ronojel ri utzij ri Yahweh e ronojel ri upixab’ e konojel ri winaq kkitzalij uwach ruk’ xa jun ch’ab’al: «Ronojel ri taq tzij che xub’ij ri Yahweh kqab’an na ri’». 4Ri Mo’ises xutz’ ib’aj ronojel ri utzij ri Yahweh; k’atek’uri’ aq’ab’il kwa’lajik che utz’aqik jun ab’aj rech tab’al toq’ob’ ikim chrech ri juyub’ e kuyak kab’lajuj ab’aj kech ri kab’lajuj ujuq’at ri Isra’el. 5K’atek’uri’, ke’utaq’ ejujun alab’om arech kkichi’j jetaq holokosto e arech kkikamisaj chuwach ri Yahweh ejujun alaj taq wakax rech utzalaj tab’al toq’ob’. 6Ri Mo’ises kuk’am panik’aj chrech ri kik’ e kuq’ej pa jujun taq q’eb’al e ri panik’aj chik kutoxex puwi’ ri ab’aj rech ri tab’al toq’ob’. 7Kuk’am koq ri wuj rech ri Chapb’alq’ab’ e kusik’ij chkiwach ri winaq che xkitzalej uwach: «Ronojel ri jastaq che xub’ij ri Yahweh, ri uj kqab’ano e kqanimaj ri’». 8Ri Mo’ises kuk’am koq ri kik’, kuchikij pakiwi’ ri winaq e kub’ij: «Are wa’ ri ukik’el ri chapb’alq’ab’ che xub’an ri Yahweh iwuk’ ix, ruk’ ronojel we jetaq tzij ri’». 9Ri Mo’ises kpaqi’k, xoquje’ ri A’aron, ri Nadab’, ri Ab’ihu e oxk’al lajuj enim taq winaq kech ri Isra’el. 10Kkil ri Udyos ri Isra’el. Chuxe’ ri raqan k’o jujun taq ab’aj rech safiro, man xoltajinaq ta uwach jeri’ jacha ri kaj. 11Man xub’an ta ri k’ax chkech ri enim taq uwinaq ri Isra’el. Kkil ri Dyos k’atek’uri’ kewa’ik e ke’uk’ya’nik. Ri Mo’ises puwi’ ri juyub’ 12Ri

Yahweh kub’ij chrech ri Mo’ises: «Chatpaqal uloq chnuwach puwi’ ri juyub’ e chatkanaj kan pa we k’olb’al ri’, arech ri in kinya chawech ri jetaq ab’aj –ri q’ataltzij e ri pixab’– che ri in xintz’ib’aj rech ri kitijoxik». 13Ri Mo’ises kwa’lij ub’ik e xoquje’ ri Josu’e che utob’om, e kepaqi’ ub’ik puwi’ ri ujuyub’al ri Dyos. 14Kub’ij chkech ri enim taq winaq: «Chujiweye’j pa we k’olb’al ri’ chi k’ate’ kujtzalij uloq. Kikanaj kan iwuk’ ri A’aron e ri Hur, we k’o jun chiwech k’o jun jas uwach rajawaxik, kuta’ chkech ri e’are’». 15K’atek’uri’, ri Mo’ises kpaqi’ ub’i puwi’ ri juyub’. Ri sutz’ kuch’uq uwi’ ri juyub’. 16Ri uq’ijil ri Yahweh kkanaj puwi’ ri juyub’ Sina’i e ri sutz’ kuch’uq uwi’ waqib’ q’ij. Pa ri uwuq q’ij, ri Yahweh kusik’ij ri Mo’ises pa ri sutz’ uloq. 17Ri uq’ijil ri Yahweh kq’alajin chkiwach ri e’ajisra’el jeri’ jacha jun q’aq’ che kporonik puwi’ ri juyub’. 18Ri Mo’ises kok pa ri sutz’ e kpaqi’ puwi’ ri juyub’. K’atek’uri’ ri Mo’ises kkanaj puwi’ ri juyub’ kawinaq q’ij e kawinaq chaq’ab’. Ri alkab’al rech ri rachoch ri Dyos*51

251Ri Dyos kch’aw ruk’ ri Mo’ises e kub’ij chrech: 2«Chab’ij chkech ri e’ajisra’el arech kkita’ jun alkab’al pa nutoq’ob’ ri in. Kik’am na ri’ ri alkab’al kech konojel ri winaq che kraj kanima’ kuya’o. 3Chrech we alkab’al ri’, ri ix kik’am na ri’: ri q’anpwaq ri saqpwaq on ri saq __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI EXODO

36

ch’ich’; 4ri mrato e kyaq tuntuj, kyaq e kok’ lino e rismal k’isik’; 5ri kitz’umal ri mo’ch taq chij che tz’ajom ruk’ kyaq, ch’uch’uj taq tz’um e uche’al ri akasi’a; 6ase’ite rech ri chäjb’al, k’ok’alaj taq kunab’al rech ri ase’ite rech ri jolomaj e rech ri k’ok’alaj insi’enso; 7ab’aj rech onise e ab’aj rech ri efod e ri chuqb’al uwi’k’u’x. 8Kab’an na chwech in jun tyoxlaj k’olb’al, arech ri in loq’ kinkanaj chkixo’l ri e’are’. 9Kkib’an na ri’ jeri’ jacha ri Ja, e ri utem jeri’ kb’an chrech jacha ri kink’ut na in chawach. Ri Tz’um Ja e ri taq utem. Ri arka 10Kb’an

na ri’ jun arka ruk’ uche’al akasi’a, ri urab’arik keb’ q’ab’ ruk’ nik’aj, ri uwach jun q’ab’ ruk’ nik’aj e ri raqan jun q’ab’ ruk’ nik’aj. 11Ronojel chrij e chupam kakoj na ri’ jun utzalaj q’an pwaq e kb’an na ri’ jun setesik chrij ruk’ q’an pwaq pa ronojel ir utz’aqatil. 12Kaja’risaj na q’an pwaq e kb’an na kijeb’ setesik taq xekb’al e kakoj na ri’ cho taq ri kijeb’ raqan; keb’ setesik rech jun utzaltmal e ri keb’ chik rech ri jun utzaltmal chik. 13Xoquje’ kb’an na jun b’alul rech uche’al akasi’a e kakoj na ri’ q’an pwaq chrij; 14e kanim na pa ri setesik taq xekb’al cho taq ri utzaltmal ri arka e xa jeri’ k’uri’ kuya’o kitelej ub’ik. 15Ri taq b’alul kkanaj ri’ pa ri setesik taq xekb’al rech ri arka e makesax ta ri’ chila’. 16Kakoj na ri’ pa ri arka ri tz’ib’anik che kinya’ na in chawech. 17Xoquje’ kb’an na ri’ jun xukb’al ruk’ utzalaj q’an pwaq, ri urab’arik keb’ q’ab’ ruk’ nik’yaj e ri uwach jun q’ab’ ruk’ nik’yaj. 18Kb’an na ri’ keb’ anjel ruk’ q’an pwaq cho ri keb’ utzaltmal. 19Chab’ana’ ri nab’e anjel cho jun utzaltmal e ri ukab’ cho ri jun chik utzaltmal. Xa jun kkib’an ruk’ ri xukub’al. 20Ri taq anjel, kilik’ib’am ri’ ri kixik’ chikaj puwi’ ri xukub’al, jun anjel chuwach ri jun chik anjel. Ri kiwach ruk’ ri xukub’al kb’e wi. 21Kakoj na ri’ ri xukub’al puwi’ ri arka, e chupam ri arka kakoj na ri’ ri jun tz’ib’anik che ri in kinya’ na ri’ chawech. 22Pa we k’olb’al ri’, chila’ katinriqa’ wi. Puwi’ ri xukub’al che k’o chkixo’l ri keb’ anjel, che ek’o puwi’ ri arka rech ri tz’ib’anik, chila’ kinya wi chawech ri kintaqan chkech ri e’ajisra’el. Ri mexa rech ri kaxlanwa che ri tab’al toq’ob’ 23Kb’an

na ri’ jun mexa ruk’ uche’al akasi’a; keb’ q’ab’ ri urab’arik, ri uwach jun q’ab’ e ri raqan jun q’ab’ ruk’ nik’yaj. 24Kakoj na ri’ ch’ajch’ojalaj q’an pwaq ronojel ri chrij e kasutij ronojel chrij jun molte che b’anom ruk’ q’an pwaq. 25Pa ronojel ri utzaltmal kasutij na ri’ jun uchi’ che jun q’ab’ uwach e puwi’ ri jun uchi’ ri’ kasutij chi ri q’an pwaq. 26Kb’an na ri’ chrech ruk’ q’an pwaq kijeb’ setesik taq xekb’al, e kakoj na ri’ we kijeb’ setesik xekb’al ri’ pa ri kijeb’ ujutz’ taq ri raqan ri mexa. 27Ri setesik taq uxekb’al kkanaj ri’ chunaqaj ri uchi’ arech kkojik chila’ ri taq b’alul e kuya’o ktelex ub’i ri mexa. 28Kb’an na ri taq b’alul ruk’ uche’al akasi’a e kakoj na ri’ ri q’an pwaq chrij; ruk’ wa’ weri’ ktelex ub’i ri mexa. 29Kb’an na ri k’olb’al, ri jetaq qumb’al, ri taq xa’r e ri qumub’al rech una’ik ri amaja’ che rech ri tab’al toq’ob’. Ruk’ utzalaj q’an pwaq kb’an na weri’. 30K’atek’uri’ cho ri mexa pa junalik kakoj na chnuwach ri kaxlanwa rech ri tab’al toq’ob’. Ri chäjb’al 31Kb’an

na ri’ jun chäjb’al ruk’ utzalaj q’an pwaq; ri utik’b’alil e ri raqan utz uchakuxik ri q’an pwaq; ri uko’tz’i’jal, ri uxu’m e ri usi’jal, xa jun kub’ano. 32Waqib’ uq’ab’ kel ub’i pa taq ri utzaltmal: oxib’ uq’ab’ rech ri chäjb’al pa ri jun utzaltmal, e oxib’ uq’ab’ rech ri chäjb’al __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI EXODO

37

pa ri jun chik utzaltmal. 33Ri nab’e uq’ab’ karuk’aj na ri’ oxib’ chajb’al jeri’ jacha jun ukotz’i’jal almendro ruk’ taq uxu’m e usi’jal; ri ukab’ uq’ab’ xoquje’ kruk’aj ri’ oxib’ chajb’al jeri’ jacha’ ukotz’i’jal almendro ruk’ taq uxu’m e taq usi’j; e jewa’ jas weri’ ri waqib’ uq’ab’ che kel uloq ruk’ ri chäjb’al. 34Ri chäjb’al ri’ karuk’aj na ri’ kijeb’ chajb’al jeri’ jacha ukotz’i’jal ri almendro, ruk’ taq uxu’m e taq usi’j; 35jun uxu’mal chuxe’ ri keb’ nab’e taq uq’ab’ che xa jun kub’an ruk’ ri chäjb’al, jun uxu’mal chuxe’ ri keb’ uq’ab’ chik e jun uxu’mal chi chuxe’ ri keb’ k’isb’al taq uq’ab’ –jeri’ ri waqib’ uq’ab’ ri chäjb’al–. 36Ri taq uxu’mal e ri taq uq’ab’ xa jun kub’an ruk’ ri chäjb’al. Ronojel weri’ xa jun jun kub’ano che utzalaj uchakuxik b’anom ruk q’an pwaq. 37K’atek’uri’ kb’an na ri’ wuqub’ uchäjb’al. Wa’ weri’ kakoj puwi’ ri arech kuya’ ri saqil chuwach ri chajb’al. 38Ri taq kturuw wi e jawi’ kqaj wi ri chaj kb’an ri’ ruk’ utzalaj q’an pwaq. 39Wa’ we chajb’al ri’ e ronojel ri ujastaq rajawaxik, kb’an ruk’ jun talento q’an pwaq. 40Chawila’ weri’ e chab’ana’ jeri’ jacha ri wachb’al xk’ut chawach puwi’ ri juyub’. Ri Ja e ri taq k’ul

261K’atek’uri’ ri Ja, kb’an na ri’ ruk’ lajuj k’ul ruk’ kok’alaj lino, ruk’ mrato e kyaq tuntuj. Kat’is na ri’ jujun taq anjeles chupam ri taq k’ul. 2Ri urab’arik chjujunal k’ul juwinaq wajxaqib’ q’ab’ e ri uwach kijeb’ q’ab’ e ronojel ri taq k’ul junam ri unimal. 3Job’ k’ul junam kuriq rib’ e jeri’ ri job’ chik. 4Chuchi’ ri nab’e job’ k’ul, kakoj na taq kolob’ che mrato tuntuj, xoquje’ jeri’ kb’an chi na chuchi’ ri ukab’ job’ k’ul chik. 5Kakoj na ri’ kawinaq laluj kolob’ chrech ri nab’e job’ k’ul e kawinanq lajuj chik chrech ri uk’ab’ job’ k’ul chik; chjujunal kolob’ kkanajik jun chuwach jun chik. 6K’atek’uri’ kb’an na ri’ kawinaq lajuj chapab’al ruk’ q’an pwaq e ruk’ ri taq chapab’al ri’ kb’an na che kuriq rib’ jun k’ul ruk’ ri jun chik k’ul. E jeri’ ri Ja xa jun chi k’olb’al kub’ano. 7Kb’an na ri’ jujun taq k’ul ruk’ rismal k’isik’ arech jeri’ jacha jun tz’um ja kuch’uq uwi’ ri Ja. Weri’, ju’lajuj kab’ano. 8Ri urab’a’ik chjujunal we k’ul ri’ juwinaq lajuj q’ab’ e ri uwach kijeb’ q’ab’; ri ju’lajuj k’ul junam ri unimalje’. 9Kab’ano che kuriq rib’ job’ k’ul e kakoj na ri’ pa jun chkech ri utzaltmal e ri waqib’ k’ul chik kakoj pa ri jun chik utzaltmal, k’atek’ut ri uwaq k’ul kakoj na ri’ cho ri rokb’al ri tz’uma ja. 10Kab’an na ri’ kawinaq lajuj kolob’ chuchi’ ri nab’e job’ k’ul, e kawinaq lajuj kolob’ chik chuchi’ ri waqib’ k’ul chik. 11Kab’an na ri’ kawinaq lajuj chapab’al ruk’ saq ch’ich’, weri’ kakoj na ri’ pa ri taq kolob’ arech kuriq rib’ ri tz’uma ja e xa jun chi k’olb’al kkanaj kanoq. 12Rumal che ri ulik’ilik ri uk’ul ri tz’um ja kto’taj na, panik’aj che ri kkto’tajik kalik’ ri’ chrij ri Ja. 13Ri kto’taj na che ri urab’arik –jun q’ab’ chjujunal utzaltmal– klik’ik na ri’ pa ri keb’ utz’altmal ri Ja, pa jun ri utz’ altmal e pa ri jun chik utz’altmal arech kch’uqtajik rij ri Ja. 14Xoquje’, kab’an na ri’ jun ch’uqb’al uwi’ ri tz’umal ja ruk’ utz’umal e’ama’ taq chij che tz’ajom ruk’ kyaq e puwi weri’ jun chik k’ul che b’anom ruk’ ch’uchuj taq tz’um. 15Kab’an na ri’ rech ri Ja jujun taq tz’alam, ruk’ uche’al akasi’a e katak’ab’a’. 16Chjujunal tz’alam, lajuj q’ab’ ri urab’arik e ri uwach jun q’ab’ ruk’ nik’aj. 17Chjujunal tz’alam ek’o keb’ uq’ab’ triko ri’ jun chutzal ri jun chik; jeri’ ub’anik ri’ kab’ano ronojel ri utz’alamil ri Ja. 18Kakoj na ri’ juwinaq utz’alamil pa ri umox relb’al q’ij, chuwach apan ri q’ij. 19Kab’an na ri’ kawinaq uxe’ taq raqan ruk’ saq pwaq e kakoj ri’ chuxe’ ri juwinaq utz’alam: keb’ raqan chuxe’ jun tz’alam rech ri keb’ uq’ab’ triko, keb’ raqan chuxe’ ri jun chik tz’alam rech ri keb’ uq’ab’ triko. 20Pa ri keb’ utzaltmal ri Ja, pa ri rikyaq’ab’ ri relb’al q’ij, ek’o juwinaq tz’alam chik 21e kawinaq utak’ab’alil raqan saq pwaq; keb’ raqan chuxe’ jun tz’alam e keb’ __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI EXODO

38

raqan chuxe’ jun chik tz’alam. 22Chrij ri Ja, chuwach ri polow, kab’an na waqib’ tz’alam, 23e kab’an na ri’ pa ri keb’ ujutz’ chrij ri Ja, keb’ tz’alam chik. 24Ri tz’alam ri’ junam kiriqom kib’ ri’ chi ikim ub’ik e kopan ajsik, jawije’ k’o wi ri nab’e setesik xekb’al. Jeri’ jacha weri’ kab’an ri’ chrech ri keb’ tz’alam che rech taq ri keb’ jutz’. 25K’o b’a ri’ wajxaqib’ tz’alam che k’o keb’ raqan saq taq pwaq, waqlajuj raqan ri’; keb’ raqan chuxe’ jun tz’alam, keb’ raqan chuxe’ jun chik tz’alam. 26Kab’an na ri’ ri taq b’alul ruk’ uche’al akasi’a: job’ b’alul chech ri taq tz’alam, rech ri nab’e utz’almal ri Ja, 27job’ ub’alul ri tz’alam che k’o pa ri ukab’ utz’alemal ri Ja, e job’ ub’alul ri utz’alam che k’o chrij ri Ja, chuwach ri uqajib’al q’ij. 28Ri jun b’alul rech ri upanik’yajal, kq’ax ri’ panik’aj chrech ri raqan ri jetaq tz’alam, junam ri’ kab’an chrech ri jetaq tz’alam, junam kab’an chrech chi pa ri keb’ uk’isb’alil. 29Kakoj na ri’ ri q’an pwaq chrij ri taq tz’alam, kab’an na ri’ ri setesik taq xekb’al jawije’ kq’axexik ri b’alul, xoquje’ kakoj na ri’ ri q’an pwaq chrij ri taq b’alul. 30Kayak ri’ ri Ja, jeri’ jacha ri uwachb’al xk’ut chawach puwi’ ri juyub’. Ri payu’ 31Kab’an

na ri’ jun payu’ ruk’ mrato e kyaq tuntuj, ruk’ karmesi e ruk’ kok’alaj lino; kat’is chupam jujun taq anjeles. 32Kaxekb’a’ ri’ pa kijeb’ raqan ja che b’anom ruk’ uche’al akasi’a e che kojom q’an pwaq chrij, che k’o ri setesik taq uxekb’al b’anom ruk’ q’an pwaq e k’o ri kijeb’ utak’ab’alil raqan b’anom ruk’ saq pwaq. 33Kakoj na ri’ ri payu’ chuxe’ ri taq chapab’al e jela’ chrij ri payu’ kak’am b’i ri arka rech ri Tz’ib’anik, e ri payu’ are k’utb’al ri’ chiwech che kujach uwach ri Tyoxlaj ub’antajik chrech ri tyoxlaj chkiwach ri tyoxlaj kib’antajik. 34Kakoj na ri’ ri tem puwi’ ri arka rech ri Tz’ib’atalik pa ri Tyoxlaj ub’antajik chkech ri tyoxlaj. 35Kakoj na ri’ ri mexa chuwach ri payu’ e chuwach kakoj ri tzuk’b’al chäj, pa ri umox relb’al q’ij rech ri Ja, e kakoj na ri’ ri mexa pa ri rikyaq’ab’ ri relb’al q’ij. 36Kab’an na ri’ rech ri rokb’al ri tz’um ja, jun payu’ che chakum ruk’ mrato e kyaq tuntuj, ruk’ karmesi e ruk’ k’ok’alaj lino. 37Rech ri payu’, kab’an na ri’ job’ raqan taq ja ruk’ uche’al akasi’a e katz’aj rij ruk’ q’an pwaq; ri uxekb’al xoquje’ kb’an ruk’ q’an pwaq, e kaja’risaj na ri’ rech ri raqan, job’ saq ch’ich’. Ri uk’olb’al ri holokosto

271Kab’an na ri’ ri k’olb’al rech ri tab’al toq’ob’ ruk’ ri uche’al akasi’a; ri urab’arik job’ q’ab’ e ri uwach xoquje’ job’ q’ab’, junam ri kijeb’ uxkut; ri raqan oxib’ q’ab’ ri’. 2Kab’an na ri’ pa ri kijeb’ taq ujutz’ kijeb’ ruk’a’ e xa jun ri’ kub’an ruk’; kakoj na ri’ saq ch’ich’ chrij. 3Kab’an na ri’ ri taq tzaqb’al chaj, ri ch’ich’ rech kasilob’isax ri q’aq’ e ri k’o’x, ri t’ist’a’q uwi’ ch’ich’ e ri porob’al. Ronojel weri’ kab’an ri’ ruk’ ri saq ch’ich’. 4Kab’an na ri’ jun ch’ich’ k’at ruk’ saq ch’ich’ e pa ri kijeb’ taq uk’isb’alil ri k’at ch’ich’, kab’an na kijeb’ setesik taq xekb’al ruk’ saq ch’ich’. 5We ch’ich’ k’at ri’ kakoj na uloq ikim chrech tab’al toq’ob’, arech kopan panik’aj chrech ri raqan ri uk’olb’al ri tab’al toq’ob’. 6Kab’an na ri’ taq b’alul rech ri uk’olb’al ri tab’al toq’ob’, ri b’alul kab’ano ruk’ uche’al akasi’a e katz’aj rij ruk’ saq ch’ich’. 7Aretaq chi’ ktelex ub’i ri tab’al toq’ob’, kokisax ub’i ri’ ri taq b’alul pa ri taq xekb’al che k’o pa ri keb’ utzaltmal ri tab’al toq’ob’. 8Kab’an na ri’ ri tab’al toq’ob’ ruk’ che’ che tel upam; kab’an na ri’ jeri’ jacha ri xk’ut chawach puwi’ ri juyub’. Ri nim okib’al __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI EXODO

39

9Kab’an

na ri’ ri nim rokib’al ri Ja. Pa ri umox ri relb’al q’ij, chuwach ri q’ij, ri taq k’ul rech ri nim okib’al, b’anom ri’ ruk’ kok’alaj lino, ri urab’arik ok’al q’ab’ ri’ pa ri nab’e utzaltmal. 10Ri juwinaq raqan ja etak’atoj ri’ chuxe’ juwinaq tak’alb’al che b’anom ruk’ saq ch’ich’, ri jetaq uchapb’al ri raqan ja e ri taq xk’ab’, kb’an ri’ ruk’ saq pwaq. 11Xoquje’ jacha weri’ jeri’ pa ri rikyaq’ab’ ri relb’al q’ij, kb’an na ri’ ri taq k’ul, ri urab’arik ok’al q’ab’, k’o ri’ ri juwinaq raqan ja e ri juwinaq tak’alb’al che b’anom ruk’ saq ch’ich’; ri uchapb’al ri taq raqan ja e ri taq xk’ab’, saq pwaq ri’. 12Pa ri uwach ri nim okib’al, chuwach apana’oq ri polow, k’o k’ul ri’ che ri urab’arik kawinaq q’ab’, lajuj ri’ ri raqan taq ja, xoquje’ lajuj ri’ ri utak’alb’al. 13Ri unimal uwach ri nim okib’al pa ri relb’alq’ij kawinaq lajuj q’ab’ ri’. 14O’lajuj q’ab’ ri’ k’o chech ri taq k’ul pa jun chkech ri utzaltmal ri nim okib’al, k’o ri’ ri oxib’ raqan e ri oxib’ utak’alb’al; 15pa ri ukab’ utzaltmal ri nim okib’al, k’o chi nik’aj k’ul che o’lajuj q’ab’ ri unimal, k’o ri oxib’ raqan ja e ri roxib’ utak’alb’al. 16Chuchi’ ri nim okib’al k’o chi nik’aj payu’ che ajdamasko e juwinaq q’ab’ ri unimal, mrato e kyaq tuntuj, e karmesi, b’anom ri’ ruk’ kok’alaj lino, k’o kijeb’ raqan e kijeb’ utak’alb’al. 17Ronojel ri taq raqan ja che usutim rij ri nim okib’al k’o taq uxk’ab’ ri’ che saq pwaq, ri uchapb’al saq pwaq ri’ e ri utak’alb’al saq ch’ich’ ri’. 18Ri urab’arik ri nim okib’al o’k’al q’ab’ ri’, ri uwach kawinaq lajuj q’ab’ e ri raqan job’ q’ab’. Ronojel ri taq k’ul, kok’alaj lino ri’ ri uchakuxik e ri utak’alb’al saq ch’ich’ ri’. 19Ronojel ri jetaq uchukb’al ri Ja, ronojel ri jetaq che’ e ri che’ rech ri nim okib’al, saq ch’ich’ ri’. Ri ase’ite rech ri chäjb’al 20K’atek’uri’

ri at kattaqan na ri’ chkech ri e’ajisra’el arech kkik’am uloq ri ase’ite rech olivos che kokisax chrech ri chäjb’al, arech ri chäjb’al pa junalik kinkowik. 21Ri A’aron e ri e’uk’ojol kkikoj na ri’ we chäjb’al ri’ chuwach ri Yahweh pa ri Tz’um Ja’ che rech ri Riqoj Ib’ chi pa ri b’enaq’ij k’ate’ ri aq’ab’il; kkojo chrij uloq ri payu’ che xekelik chuwach ri Tz’ib’anik. Weri’ jun junalikalaj pixb’anik chkech ri kija’lil ri e’ajisra’el. Ri katz’yaq ri echuchqajawib’

281K’atek’uri’ ri at, chkixo’l ri e’ajisra’el, ke’ak’am ukoq ri awachalal A’aron e ri e’uk’ojol are’, arech kepatanajikj echuchqajawib’ awuk’ ri at: ri A’aron, ri Nadab’ e ri Ab’ihu, e ri Ele’asar e ri Itamar, che e’uk’ojol ri A’aron. 2Kab’an na ri’ rech ri awachalal A’aron nik’aj tyox taq ratz’yaq che kuya’ uq’ijil e rajawaremal ri are’. 3Kata’ ri’ chkech konojel ri esk’aj taq achijab’ ri xinya’ chkech ri sk’ajalaj chak; e’are keb’anow na ri’ ri taq ratz’yaq ri A’aron, arech ri are’ ktyoxrisaxik chuchqajaw wech in. 4Kkib’an na ri’ ri jetaq atz’yaq ri’: jun ch’uqb’al uwi’ k’u’x, jun efod, jun manta, jun t’isom k’ul, jun ti’ara e jun ximb’al pam. Kkib’an na ri’ ri tyoxlaj taq katz’yaq ri awachalal A’aron e ri e’uk’ojol, arech kepatanajik chuchqajawib’ ewech in. 5Kkikoj ri’ chrech q’an pwaq, mrato e kyaq tuntuj e kok’alaj lino. Ri efod 6Kt’is

na ri’ ri efod ruk’ q’an pwaq, mrato e kyaq tuntuj, ruk’ karmesi e lino che kok’alaj uchakuxik. 7Kokisax keb’ uteleb’al pa taq ri uk’isb’al. 8Ri ximb’al rech junam ub’anik ri’ e xa jun ri’ kub’an ruk’ ri efod; b’anom ri’ ruk’ q’an pwaq, mrato e kyaq tuntuj, ruk’ karmesi e ruk’ kok’alaj lino.

__________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI EXODO

40

9K’atek’uri’

kak’am na koq keb’ ab’aj kornalina e chuwach katz’ib’aj ri kib’i’ ri e’ajisra’el, chrech ri kib’i’ chuwach ri nab’e ab’aj e ri waqib’ chik chuwach ri ukab’ ab’aj, jeri’ ucholaxik jacha xe’alaxik ri e’alk’uwa’lxela. 11Jeri’ jacha uchakuxik ri ab’aj –jeri’ jacha ut’iqik jun tz’ib’anik– jeri’ ub’anik ri kib’i ri e’ajisra’el ruk’ ri keb’ ab’aj ri’ e kuriq rib’ ri’ we keb’ ab’aj ri’ ruk’ q’an pwaq. 12K’atek’uri’ kakoj na ri’ ri keb’ ab’aj pa ri keb’ uteleb’al ri efod rech na’tisab’al kech ri e’ajisra’el. Xa jek’uri’ ri A’aron kkruk’aj na ri’ ri kib’i cho ri uteleb’ aretaq chi’ k’o chuwach ri Yahweh, e xa jeri’ k’uri’ ke’una’tisaj chuwach ri are’. 13Kab’an na ri’ ronxox kotz’ij ruk’ q’an pwaq, 14e ruk’ utzalaj q’an pwaq katiqej na jacha keb’ k’am, kapach’uj e kakoj na ri’ ruk’ ri ronxox kotz’ij. 10waqib’

Ri pektoral 15Kab’an

na ri’ ri ch’uqb’al uwok’u’x rech ri q’atb’altzij jeri’ jacha ri efod; kab’ano ruk’ q’an pwaq, ruk’ mrato e kyaq tuntuj, ruk’ karmesi e ruk’ kok’alaj lino. 16Kijeb’ utzaltmal e keb’ uwach ri’, ri urab’arik jun q’ab’ e ri uwach xoquje’ jun q’ab’. 17Kanojisaj ri’ chrech utzalaj taq ab’aj; kijeb’ cholaj ri’ kakojo, pa ri nab’e cholaj kb’e jun ab’aj sardi’o, jun topasi’o e jun esmeralda; 18pa ri ukab’ cholaj kb’e jun rub’i, jun safiro e jun di’amante; 19pa ri urox cholaj kb’e jun opalo, jun agata e jun amatista; 20pa ri ukaj cholaj, jun krisolita, jun onise e jun jaspe; ronojel uchapom rib’ ruk’ q’an pwaq. 21Ri ab’aj rech ri kib’i’ ri e’ajisra’el, kab’lajuj ri’ jacha ri kib’i’ ri e’are’, t’iqatalik ri’, chjujunal ab’aj k’o jun b’i’aj ri’ t’iqom chuwach che rech ri ekab’lajuj juq’at. 22Ruk’ utzalaj q’an pwaq katiqej na ri’ jeri’ jacha jun k’am e kapach’uj ri’. 23Kab’an na ri’ keb’ setesik xekb’al ruk’ q’an pwaq, kakoj na ri’ cho ri keb’ uk’isb’alil, 24e kanim ri’ ri keb’ tiqatalik q’an pwaq pa ri keb’ setesik xekb’al che k’o pa ri keb’ uk’isb’alil ri chuqb’al uwok’u’x. 25Kuriq rib’ ri keb’ utza’m pach’um q’an pwaq ruk’ ri keb’ ronxox kotz’i’j, e kakoj na ri’ weri’ chuwach ri keb’ uteleb’al ri efod. 26Kab’an chi na keb’ setesik xekb’al ruk’ q’an pwaq e kakojo cho ri keb’ uk’isb’alil ri ch’uqb’al uwok’u’x, chupam uloq ri ch’uqb’al uwok’u’x. 27Kab’an chi na keb’ setesik xekb’al ruk’ q’an pwaq e kakoj ikim chech ri keb’ uteleb’al ri ch’uqb’al uwok’u’x, chuwach e jawije’ yut’um wi, ajsik chrech ri ximb’al rech ri efod. 28Kxim na ri’ ri ch’uqb’al uwok’u’x ruk’ ri setesik taq uxekb’al ri efod, ruk’ jun ximb’al che mrato tuntuj, arech ri ch’uqb’al uwok’u’x kkanaj puwi’ ri ximb’al rech ri efod, e man kuyaq taj kujach rib’ ruk’ ri efod. 29Xa jek’uri’, aretaq chi’ ri A’aron kok ub’i pa ri tyoxlaj k’olb’al, kruk’aj ri’ cho ri uk’u’x ri kib’i’ ri e’ajisra’el cho ri ch’uqb’al uwok’u’x rech q’atb’altzij, arech jun junalikalaj tz’ib’atalik chuwach ri Yahweh. 30Ruk’ ri ch’uqb’al uwok’u’x rech ri q’atb’altzij kakoj na ri’ ri Urim e ri Tummim, wa’ weri’ k’o ri’ cho ri ranima’ ri A’aron aretaq chi’ kok ub’i chuwach ri Yahweh. Je’ nak’uri’, ri A’aron pa junalik ri’ kruk’aj cho ri uk’u’x chuwach ri Yahweh ri kiq’atb’altzij ri e’ajisra’el. Ri manta 31Kakem

na ri’ ronojel ri umanta ri efod ruk’ mrato tuntuj; 32panik’aj chrech k’o ri’ ri tel che rech uqul, jawi’ kok b’ik ri jolomaj; chuchi’ ri uqul ri’ k’o ri’ jun ch’ich’ che kemon, arech man kt’ub’in ta ub’ik. 33Chuchi’ kab’an na granadas ruk’ mrato e kyaq tuntuj, ruk’ karmesi e kok’alaj lino, e chuxo’l kakoj alaj taq kampana che b’anom ruk’ q’an pwaq: 34jun kampana che b’anom ruk’ q’an pwaq e jun granada, jun kampana e jun granada chuchi’ ronojel ri manta. 35Ri A’aron kukoj ri’ pa ri upatan e ktataj ri’ ri utzintzatik aretaq chi’ __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI EXODO

41

kokik pa ri tyoxlaj k’olb’al chuwach ri Yahweh, on aretaq chi’ kel uloq chila’; xa jeri’ kuri’ man kkam taj. Ri uk’utb’al ri Tyoxlaj Ub’antajik 36Kab’an

na ri’ jun kotz’ij ruk’ q’an pwaq e kat’iq na ri’ chuwach : «Tyoxrisam chrech ri Yahweh». 37Kaxim na ri’ ruk’ jun ximb’al che mrato tuntuj, e ko kkanaj puwi’ ri ti’ara; chuwach kakoj wi. 38Kkanaj ri’ puwi’ ri ukursal upalaj ri A’aron, rumal rech che ri are’ kruk’aj ri’ pa ronojel tab’al toq’ob’ ri mak kkib’an ri e’ajisra’el, aretaq chi’ kuch’ij ronojel uwach ri tyoxlaj taq tab’al toq’ob’. Ri A’aron ukojom ri’ ronojel mul puwi’ ri ukursal upalaj arech ri e’are’ kkiriq ri utoq’ob’ ri Yahweh. 39Kakem na ri’ ri k’ul ruk’ kok’alaj lino, xoquje’ kab’an na ri’ jun ti’ara ruk’ kok’alaj lino e jun xela pas ruk’ q’an e saq pwaq. Ri taq katz’yaq ri echuchqujawib’ 40Chkech

ri e’uk’ojol ri A’aron, kab’an na kiq’u’. Xoquje’ kab’an na ri’ jujun taq kipas e jujun taq kipuwi’ arech k’o kiq’ijil e kajawaremal. 41Kakoj na kuri’ ri atz’yaq chrech ri awachalal A’aron e chkech ri e’uk’ojol; k’atek’uri’ ke’aji’onisaj ri’ e ke’atyoxrisaj ri’ arech kinkipatanij pa ri nuchuchqajawisanik. 42Xoquje’ kab’an chkech jujun taq kisaka’w ruk’ lino arech kkich’uq ri kich’analik, chi ri ximb’al kipam e kopan cho taq ri ka’. 43Ri A’aron e ri e’uk’ojol kkikoj ub’ik aretaq chi’ ke’ok na ri’ pa ri Tz’um Ja rech ri Riqib’al Ib’ on aretaq chi’ keqib’ ukoq pa ri uk’olb’al ri tab’al toq’ob’ arech kkib’an ri chak patan e xa jeri’ man kemakun ta ri’ e man ke kam ta ri’. Wa’ weri’ jun junalikalaj pixab’ chkech ri A’aron e ri erija’lil. Ri utyoxrisaxik ri A’aron e ri e’uk’ojol

291Arech ke’atyoxrisaj ri e’are’ che enuchuchqajqwib’ jewa’ kab’ano ri’. Chak’ama’ ub’i jun alaj ama’ wakax e keb’ ama’ chij che man k’o ta kitzelal, 2keb’ oxib’ kaxlanwa che man k’o ta uch’amilal, nik’aj chik utzalaj taq kaxlanwa che xoquje’ man k’o ta uch’amilal, weri’, nik’aj kyob’ik ruk’ ase’ite e nik’aj chik xaq ktix ri ase’ite chrij. We kaxlanwa ri’ kb’anik ruk’ utzalaj uk’aj triko. 3Kaya’ pa jun alaj chikach e kachi’j na ri’ ruk’ ri alaj ama’ wakax e ri keb’ ama’ chij. Ri ch’ajch’ob’enik, ri atz’yaqnik e ri ji’onsanik 4Ri

A’aron e ri e’uk’ojol keqib’ na ri’ chunaqaj ri rokib’al ri Tz’um Ja rech ri Riqoj Ib’ e chila’ ke’ach’ajch’ob’ej wi ruk’ ri ja’. 5Kak’am ukoq ri’ ri jetaq atz’yaq e kakoj ri’ chrech ri A’aron, ri k’ul, ri manta rech ri efod, ri efod, ri ch’uqb’al uwok’u’x e ri ximb’al rech ri efod. 6Kakoj na ri’ ri ti’ara puwi’ ri ujolom e chuwach ri ti’ara ri tyoxlaj k’utb’al. 7Kak’am na ri’ ri ase’ite rech ri ji’onsanik e katoxej na ri’ puwi’ ri ujolom. 8Xoquje’ keqib’ ukoq ri’ ri e’uk’ojol e kakoj na ri’ chkech ri jun k’ul. 9Kakoj na ri’ chkech ri ximb’al kipam e ri kiti’ara. K’atek’uri’ ri e’are’ enuchuchqajawib’ rumal jun junalikalaj pixab’. Jeri’ ri ukojik ri katz’yaq kab’ano chrech ri A’aron e chkech ri e’uk’ojol. Ri taq tab’al toq’ob’ 10Kak’am

na ub’ik ri alaj ama’ wakax chuwach ri Tz’um Ja rech ri Riqoj Ib’. Ri A’aron e ri e’uk’ojol kkikoj ri’ kiq’ab’ puwi’ ri ujolom ri alaj ama’ wakax, 11tek’uri’ kakamisaj ri’ ri alaj __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI EXODO

42

ama’ wakax chuwach ri Yahweh, pa ri rokib’al ri Tz’um Ja rech ri Riqoj Ib’. 12Kak’am ub’i ri’ ri uki’kel ri alaj ama’ wakax e ruk’ ri uwi’ aqab’ kapil ri’ chrij ri taq ruk’a’ ri k’olb’al rech ri tab’al toq’ob’; ronojel ri ki’kel chik katixej b’i ri’ ikim chuxe’ ri uk’olb’al ri tab’al toq’ob’. 13Kawesaj na ri’ ronojel ri xepo che k’o chupam, ri uxepo ri uporor, ri uxepo ri keb’ ukinaq’ e kaporoj na ri’ cho ri uk’olb’al ri tab’al toq’ob’. 14K’atek’uri’, ri uti’ojal ri alaj ama’ wakax, ri utz’umal e ri ukis, kaporoj na ri’ pa ri q’aq’ chrij ri tz’um taq ja, rumal rech che weri’ jun tab’al toq’ob’ rech ri makaj. 15K’atek’uri’ kak’am ukoq ri’ jun chkech ri ekeb’ ama’ chij; ri A’aron e ri e’uk’ojol kkikoj na ri’ ri kiq’ab’ puwi’ ri ujolom ri ama’ chij, 16k’atek’uri’ kakamisaj ri’ ri ama’ chij e kak’am b’i ri’ ri ukik’el e katoxej ub’i ri’ ikim chuxe’ ri uk’olb’al ri tab’al toq’ob’. 17Kab’an ch’qeta’q ri’ chrech ri ama’ chij, kach’aj ri’ ri upam e ri taq raqan e kakoj weri’ puwi’ ri jetaq uch’qeta’qil e puwi’ ri ujolom. 18K’atek’uri’ kaporoj ronojel ri ama’ chij cho ri uk’olb’al ri tab’al toq’ob’. Weri’ jun holokosto chrech ri Yahweh. Weri’ jun utzalaj kunab’al rech ri utzil, jun sa’om wa rech ri Yahweh. 19K’atek’uri’ kak’am na ri’ ri ukab’ ama’ chij; ri A’aron e ri e’uk’ojol kkikoj na ri’ kiq’ab’ puwi’ ri ujolom ri ama’ chij; 20kakamisaj na ri’. Kak’am ukoq ri uki’kel e kapil na ri’ cho ri rikyaq’ab’ uxikin ri A’aron, cho rikyaq’ab’ kixikin ri e’uk’ojol, cho ri chom uwi’kiq’ab’ rech ri kikyaq’ab’, e puwi’ ri chom uwi’kaqan rech ri kikyaq’ab’. K’atek’uri’ katoxej ub’i ri’ ri ki’kel ikim chuxe’ ri uk’olb’al ri tab’al toq’ob’. 21Kak’am chi kuri’ ri ki’kel che k’o cho ri uk’olb’al ri tab’al toq’ob’ e ase’ite che rech ri ji’onsa’nik e kachikej weri’ puwi’ ri A’aron e chrij ri taq ratz’yaq e xoquje’ pakiwi’ ri e’uk’ojol e chrij ri katz’yaq; jeri’ nak’uri’, kakanajik tyox ri are’ e ri taq ratz’yaq e xoquje’ ri e’uk’ojol e ri katz’yaq ri e’uk’ojol. Ri kichak patan ri chuchqajawib’ 22K’atek’uri’,

kak’am ukoq chrech we ama’ chij ri’ ri uxepo, ri uje’, ri xepo che k’o puwi’ ri upam e ri uxepo che k’o chunaqaj ri uporor, ri keb’ ukinaq’ ruk’ uxepo e ri rikyaq’ab’ raqan, rumal rech che we jun ama’ chij ri’ rech ri chak patan. 23Xoquje’ kak’am na ukoq pa ri chakach che rech taq ri kaxlanwa che man k’o ta uch’amilal che k’o chuwach ri Yahweh, jun ke’t kaxlanwa, jun tyoxlaj kaxlanwa yob’om ruk’ ase’ite e jun chik che pilom rij pa ri ase’ite. 24Kaya na ronojel weri’ pa ri uq’ab’ ri A’aron e pa ri kiq’ab’ ri e’uk’ojol e kayekya’ pa ri kiq’ab’ jacha jun sipanik chuwach ri Yahweh. 25K’atek’uri’ kak’am ub’i pa ri kiq’ab’ e kaporoj cho ri uk’olb’al ri tab’al toq’ob’ ruk’ ri holokosto, jeri’ jacha jun utzalaj kunab’al rech ri utzil chuwach ri Yahweh, jun wa chuwach ri Yahweh. 26Xoquje’ kak’am ukoq ri uwo’uk’u’x ri ama’ chij che kaminaq chik rumal rech ri upatan ri Aron e kak’am ub’i ri’ chuwach ri Yahweh; are na k’uwa’ ri ch’aqap awech at. 27Je’ nak’uri’ ri utyoxrisaxik kab’an ri uwo’uk’u’x che xak’am ub’i chuwach ri Yahweh, ruk’ ri raqan che xatas apanoq, ri xatas apanoq che ri ama’ chij che rech ri kipatan ri A’aron e ri e’uk’ojol. 28Weri’ jun ju’analikalaj pixab’, che weri’ rech ri A’aron e ri e’uk’ojol, uch’aqapil wa’ che xya’taj chkech kumal ri e’ajisra’el, rumal rech che weri’ jun tojb’al che tastalik apanoq, tastalik chrech ri kichi’j ri e’ajisra’el pa ri kitab’al toq’ob’ rech ri utzil; jun tojb’al chrech ri Yahweh. 29Ri tyoxlaj taq ratz’yaq ri A’aron kechb’ej kan ri’ ri e’uk’ojol; xa jek’uri’, aretaq chi’ kkikojo ke’ji’onsaxik ri’ e ke’ok ri’ pa ri chak patan. 30Wuqub’ q’ij ri’ kukoj we atz’yaq ri’ ri jun chkixo’l ri e’uk’ojol ri Aron che kokik chuchqajaw pa uk’exwach ri are’ e kok na ri’ pa ri Tz’um Ja rech ri Riqoj Ib’, arech kpatanajik pa ri tyoxlaj k’olb’al.

__________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI EXODO

43

Ri tyoxlaj wa 31Kak’am

ub’i ri’ ri ama’ chij rech ri chak patan e katzak ri ti’j pa jun tyoxlaj k’olb’al. 32Ri A’aron e ri e’uk’ojol kkitij na ri’ ri ti’j rech ri ama’ chij e ri kaxlanwa che k’o pa ri chakach, ktij pa ri rokib’al ri Tz’um Ja rech ri Riqoj Ib’. 33Kkitij ri’ ri jastaq che xokisaxik rech usachik kimak, rech uchapalexik ri kichak patan e ri kityoxrisaxik. K’atek’uri’, jun winaq che man tyoxrisam taj, man loq’ ta ri’ kutij weri’, rumal rech che tyoxlaj wa ub’anik. 34We kto’taj na jun uch’aqapil uti’j ri tab’al toq’ob’ e jun uch’aqapil ri kaxlanwa, pa ri jun aq’ab’il chik kaporoj ri’ pa ri q’aq’; man kuya taj ktijowik: weri’ jun tyoxlaj wa ub’anik. 35Je’ na k’uwa’ kab’an na chrech ri A’aron e chkech ri e’uk’ojol, jeri’ jacha ronojel ri tzij xintaqan chawech: wuqub’ q’ij kkikoj ri atz’yaq rech uchapale’xik ri chak patan. Ri k’olb’al rech ri tyoxlaj tab’al toq’ob’ 36Ronojel

q’ij kachi’j na ri’ jun alaj ama’ wakax jeri’ jacha jun tab’al toq’ob’ chuwach ri makaj –rech sachb’al mak–, e kakoj na ri’ ri ase’ite puwi’ ri uk’olb’al ri tab’al toq’ob’ arech katyoxrisaj. 37Pa ri uk’olb’al ri tab’al to’qob’, wuqub’ q’ij kab’an na ri tab’al toq’ob’ rech ri sachb’al mak e katyoxrisaj ri’; k’atek’uri’ ri tab’al toq’ob’ sib’alaj tyoxlaj k’olb’al ri’ e ronojel jas uwach che kuchap ukoq ri uk’olb’al ri tab’al toq’ob’, tyox ri’ kkanajik. Ri holokosto ronojel taq q’ij 38Kachi’j

na ri’ weri’ cho ri uk’olb’al ri tab’al toq’ob’: keb’ alaj taq ama’ chij che jun kijunab’, weri’ ronojel q’ij e pa junalik. 39Ri alaj taq ama’ chij, jun chkech kachi’j ri’ aq’ab’il e ri jun chik chaq’ab’ ri’; 40ruk’ ri nab’e alaj ama’ chij, kachi’j jun ulajuj ri upajb’al ri ukotz’i’jal k’aj che yob’om ruk’ jun ukaj jun sextari’o rech ri ase’ite rech ri olivo e katixej na ri’ jun ukaj rech jun sextari’o rech ri amaja’. 41Ri ukab’ alaj ama’ chij kachi’j na ri’ chaq’ab’; kachi’j na ri’ ruk’ jun tab’al toq’ob’ e jun ja’ jeri’ jacha ri aq’ab’il: jun utzalaj kunab’al chech ri utzil, jeri’ jacha tab’al toq’ob’, kaporoj na ri’ chrech ri Yahweh. 42Weri’ jun junalikalaj holokosto chuwach ri Yahweh pa ronojel mayil q’ijsaq, pa ri rokib’al ri Tz’um Ja rech ri Riqoj Ib’, jawije’ kinriq na wib’ awuk’ arech kintzijon awuk’. 43Kinriq na wib’ ri’ kuk’ ri e’ajisra’el pa we k’olb’al ri’, che ktyoxrisaxik ri’ rumal ri nuq’ijil. 44Kintyoxrisaj na ri’ ri Tz’um Ja rech ri Riqoj Ib’ e ri uk’olb’al ri tab’al toq’ob’. Ke’intyoxrisaj na ri’ ri A’aron e ri e’uk’ojol arech kepatanajik pa ri nuchuchqajaw. 45Ri in kinkanaj kan ri’ chkixo’l ri e’ajisra’el e in Kidyos ri’, 46k’atek’uri’ ri e’are’ keta’maj ri’ che in ri in Yahweh, ri Kidyos, che xe’inwesaj uloq chi pa ri Egipto uloq arech ri in kinjeqi’ chkixo’l ri e’are’; in in Yahweh, ri Kidyos. Ri uk’olb’al ri tab’al toq’ob’ rech ri utzalaj kunab’al

301«Kab’an na jun uk’olb’al ri tab’al toq’ob’ rech kporoxik ri k’ok’ q’ol. Kab’an na ri’ ruk’ uche’al ri akasi’a. 2Kijeb’ utzaltmal ri’, ri urab’arik jun q’ab’ e ri uwach jun q’ab’ chik e ri raqan keb’ q’ab’ ri’. Ri taq ruk’a’ xa jun kub’an ruk’ ri are’. 3Kakoj na ri’ ri utzalaj q’an pwaq pa taq ri utzaltmal e ri taq ruk’a’, e kab’an na ri’ chrij ri utzaltmal jun setesik ruk’ q’an pwaq. 4Chuxe’ ri jun setesik q’an pwaq, kab’an na ri’ keb’ setesik xekb’al ruk’ q’an pwaq, kab’an ri’ pa ri keb’ utzaltmal. Kab’an na ri’ weri’ pa ri keb’ utzaltmal arech kokisax ri b’alul chila’ e ktelex b’i ri are’. 5We b’alul ri’, kab’an na ri’ ruk’ uche’al akasi’a e kakoj na ri’ ri q’an pwaq chrij. 6Kakoj na ri’ ri tab’al toq’ob’ chuwach ri payu’ che lik’itajinaq __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI EXODO

44

chuwach ri Arka rech ri Tz’ib’anik –chuwach ri tem rech sachb’al mak che kuch’uq uwi’ ri Tz’ib’anik– jawije’ ri in kinriq na wib’ awuk’. 7Ri A’aron kuporoj na ri’ ri utzalaj k’ok’ q’ol ronojel aq’ab’il aretaq chi’ kucholej ri taq chäjb’al. 8Xoquje’ ri A’aron kuporoj chi jumul ri’ chaq’ab’ aretaq chi krilij ri taq chäjb’al. We k’ok’ q’ol ri’ jun junalikalaj k’ok’ q’ol ri’ kk’oji’ chuwach ri Yahweh, e jeri’ kuk’ konojel ri mayilq’ijsaq. 9Michi’j puwi’ ri are’ jun k’ok’ q’ol che man tyoxrisam taj on jun holokosto o jun tab’al toq’ob’, e man k’o ta jun ja’ kitix chuwach ri are’. 10Jumul pa jun junab’, ri A’aron kub’an na ri’ ri sachb’al mak puwi’ ri uk’olb’al ri tab’al toq’ob’; ruk’ ri uki’kel ri tab’al toq’ob’ chuwach ri mak, pa ri q’ij rech ri sachb’al mak, jumul pa jun junab’ kub’an na ri’ ri sachb’al mak pa utoq’ob’ ri are’ e pa ri kitoq’ob’ ri mayilq’ijsaq. Ri tab’al toq’ob’, sib’alaj tyoxlaj k’olb’al ri’ chuwach ri Yahweh». Alkab’al kech konojel winaq 11Ri

Yahweh kch’aw ruk’ ri Mo’ises e kub’ij chrech: 12«Aretaq chi’ ri at ke’awejalaj ri e’ajisra’el arech keta’maxik joropa’ ri kejalab’alil, konojel ri’ kkitoj na ri’ chrech ri Yahweh ri rajil ri kik’aslemal aretaq chi’ ri e’are’ xe’ejalatajik, arech man k’o ta jun k’ax kkik’ulmaj rumal che xe’ejalaxik. 13Ronojel winaq che k’olik pa ri ejalab’alil kutoj na ri’ nik’aj pwaq, jeri’ jacha ri pwaq rech ri tyoxlaj k’olb’al: juwinaq siklos. We nik’aj pwaq ri’ jun alkab’al pa ri utoq’ob’ ri Yahweh. 14Konojel ri ek’o pa ri ejalab’alil, ri k’o chi juwinaq kijunab’, kuya’ na ri’ ri alkab’al rech ri Yahweh. 15Ri q’inom winaq man nim ta ri’ kuya’ chuwach weri’ e ri meb’a’ man kujik’ ta ri’ ri kuya’o, aretaq chi’ kiya’ na ri’ ri alkab’al chrech ri Yahweh, rech ri utojb’al ri ik’aslemal. 16Kak’am na ri’ ruk’ ri pwaq kkitoj ri e’ajisra’el, k’atek’uri’ kaya’ na ri’ pa ri utoq’ob’ ri upatan ri Tz’um Ja rech ri Riqoj Ib’; weri’ jun na’tisab’al rech ri utoq’ob’isaxik kiwach ri e’ajisra’el, chuwach ri Yahweh, tojb’al rech ri kik’aslemal». Ri uk’olb’al ri ja’ 17Ri

Yahweh kch’aw ruk’ ri Mo’ises e kub’ij chrech: jun uk’olb’al ri ja’ rech ch’ajch’ob’enik, ruk’ saq ch’ich’, ri utak’ab’al xoquje’ ruk’ saq ch’ich’; kakoj na ri’ pa ri b’e chuxo’l ri Tz’um Ja rech ri Riqoj Ib’ e ri uk’olb’al ri tab’al toq’ob’, e kaya ja’ chupam, 19ruk’ we ja’ ri’, ri A’aron e ri e’uk’ojol kkich’aj na ri’ ri kiq’ab’ e ri kaqan. 20Aretaq chi’ ke’ok pa ri Tz’um Ja rech ri Riqoj Ib’, kkich’aj na ri’ kib’ ruk’ ri ja’ arech man kekam taj; e xoquje’ aretaq chi’ keqib’ chunaqaj ri uk’olb’al ri tab’al toq’ob’ rech kepatanajik, rech kkiporoj jun tab’al toq’ob’ chrech ri Yahweh. 21Kkich’aj na ri’ ri kiq’ab’ e ri kaqan, arech man kekam taj: weri’ jun junalikalaj pixab’ chrech ri are’ e chkech ri mayil taq q’ijsaq». 18«Chab’ana’

Ri ase’ite rech ri ji’onsanik 22Ri

Yahweh kch’aw ruk’ ri Mo’ises e kub’ij chrech: ri utzalaj taq kunab’al: juq’o’ ok’al (500) siklos rech cha’jch’ojlaj mirra, panik’aj rech sinamono che je’lik ruxlab’, wa’ kub’ij, kab’lajujk’al lajuj (250) siklos; k’ok’alaj aj, kab’lajujk’al lajuj (250) siklos. 24Juq’o’ siklos rech kasi’a –je’ jas ri siklo rech ri tyoxlaj k’olb’al– e jun sextari’o rech ase’ite rech ri olivo. 25Kab’an na ri’ ruk’ weri’ jun 23«Chak’ama’

__________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI EXODO

45

tyoxlaj ase’ite rech ri ji’onsanik, kayujo arech k’ok’alaj ruxlab’ jacha ri kub’an ri ajkunanel: are wa’ ri ase’ite rech ri tyoxlaj ji’onsanik. 26Are na k’uwa’ weri’ kakoj puwi’ ri Tz’um Ja rech ri Riqoj Ib’ e ri Arka rech ri Tz’ib’anik, 27ri mexa e ronojel ri jetaq uchukub’al, ri chäjb’al e ri uchukub’al, ri uk’olb’al ri tab’al toq’ob’ rech utzalaj kunab’al, 28ri uk’olb’al ri holokostos e ronojel uchukub’al, ri uk’olb’al ri ja’ ruk’ ri taq utak’alb’al. 29Je’ nak’uri’ utyoxrisaxik kab’ano, e weri’ tyoxlaj ub’anik ri’, ronojel jas uwach kchapowik, kkanajik tyox ri’. 30Xoquje’ kakoj na ri’ weri’ puwi’ ri A’aron e pakiwi’ ri e’uk’ojol, e ke’atyoxrisaj na ri’ arech kepatanajik pa ri nuchuchqajaw. 31K’atek’uri’, katch’aw na ri’ kuk’ ri e’ajisra’el e kab’ij na ri’ chkech: are wa’ we ase’ite rech ri tyoxlaj ji’onsanik chiwech ix e chkech ri iwija’lil. 32Man kuya taj kiq’ej puwi’ ub’aqil jun winaq; ma kuya taj kib’an jun chik ase’ite che chujala’ ub’ik weri’. Weri’ tyoxlaj ub’anik, e jeri’ na k’uri’ chiwach. 33Ronojel winaq che kub’an jun utzalaj kunab’al jeri’ jacha weri’ e kukoj puwi’ jun winaq che man tyoxrisam taj, kesax ub’i ri’ chkixo’l ri e’uwinaq». Ri tyoxlaj kunab’al 34Ri

Yahweh kub’ij chrech ri Mo’ises: «Chak’ama’ b’a’ junam upajb’alil utzalaj taq kunab’al che je’lik ruxlab’: ri estakte, ri uña marina e ri galb’ano, ri je’lik taq ruxlab’ kunab’al e ri ch’ajch’ojalaj k’ok’ q’ol 35e ruk’ weri’ chab’ana’ jun k’ok’alaj kunab’al arech kporoxik, jun kunab’al jeri’ jacha kub’an ri ajkunanel, tzayim ruk’ ri atz’am, ch’ajch’oj e tyoxlaj kunab’al. 36Jub’iq’ chrech weri’, kajok’ na ri’ e weri’ kak’am ub’i ri’ chuwach ri Tz’ib’anik, pa ri Tz’um Ja rech ri Riqoj Ib’, jawije’ ri in kinriq na wib’ awuk’. Weri’ chiwach ix, tyoxlaj ub’anik ri’. 37We k’ok’alaj kunab’al ri’, mib’an iwech ix che kikojo. Ri kunab’al ri’ tyoxlaj ub’anik ri’ chiwach e xuwi’ rech ri Yahweh. Ri jun winaq che kub’an na we k’ok’alaj kunab’al ri’ arech kusiq ri ruxlab’, kesax ub’i ri’ chikixo’l ri e’uwinaq». Ri ajchakib’ chrech ri tyoxlaj k’olb’al

311Ri Yahweh kch’aw ruk’ ri Mo’ises e kub’ij chrech: 2«Je’ nak’ut, ri in kinsik’in chrech ri B’esalel che uk’ojol ri Uri, uk’ojol ri Ur, rech ri ujuq’at ri Juda. 3Ri in sib’alaj xinnojisaj chrech ri ruxlab’al ri Dyos, nuya’om chrech sib’alaj usak’ajil e reta’mab’al pa ronojel uwach chak 4arech kkowinik che uchomaxik e chrech ub’anik k’i jastaq ruk’ q’an pwaq, saq pwaq e ruk’ saq ch’ich’; 5arech kuch’iy ri taq ab’aj ruk’ ri q’an pwaq, arech kutal ri che’ e kub’an xaq apachike chak chik. 6Ri in kinkojo ri Oholi’ab’ to’l rech, ri are’ che uk’ojol ri Ahisamak, rech ri ujuq’at ri Dan; xoquje’ kinkoj na ri kinojib’al pa ri kanima’ konojel ri achijab’ che kino’jinik arech kkib’an ronojel jastaq che xintaqan chawech: 7Ri Tz’um Ja rech ri Riqoj Ib’, ri Arka rech ri Tz’ib’anik, ri tem che kuch’uq uwi’ ri Arka e ronojel ri uchukb’al ri Tz’um Ja; 8ri mexa e ronojel ri uchukb’al, ri chäjb’al e ronojel uchukb’al, ri k’olb’al rech ri tab’al toq’ob’ rech ri utzalaj taq kunab’al, 9ri k’olb’al rech ri holokostos e ronojel uchukb’al, ri uk’olb’al ja’ e ri utk’ab’al 10ri atz’yaq rech taq nimaq’ij, ri tyoxlaj taq ratz’yaq ri chuchqajaw A’aron e ri katz’yaq ri e’uk’ojol, arech kepatanajik pa ri nuchuchqajaw, 11ri ase’ite rech ri ji’onsanik e ri k’ok’alaj q’ol rech ri tyoxlaj k’olb’al. Ri e’are’, kkib’an na ri’ ronojel jacha ri xintaqan chawech». Ri uxlanem pa ri sab’ado __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI EXODO

46

12Ri

Yahweh kuch’ab’ej ri Mo’ises e kub’ij chrech: 13«Ri at chatch’aw kuk’ ri e’ajisra’el e chab’ij b’a’ chkech: Utz uk’olik chib’ana’ ri taq nusab’ado, rumal rech che weri’ jun k’utb’al chwech ri in e chiwech ri ix, tzi pa ronojel mayilq’ijsaq, arech kiweta’maj che in ri in Yahweh ri xixtyoxrisanik. 14Kichajij na ri’ ri sab’ado arech tyoxlaj ub’antajik chiwach. Ri jun winaq che kub’an na k’ax chrech ri sab’ado, kkam ri’; ronojel winaq che kchakun pa we jun q’ij ri’, kchup uwach ri’ chkixo’l ri e’uwinaq. 15Waqib’ q’ij kb’an na ri’ ri chak, k’atek’ut ri uwuq q’ij jun q’ij rech uxlanem chech ronojel chak, chanim q’ij chrech ri Yahweh. Ronojel winaq che kchakun pa ri q’ij sab’ado, kkam ri’. 16Ri e’ajisra’el kkichajij na ri’ ri sab’ado, kinimaq’ijarisaj na ri’ ri sab’ado pa ronojel mayilq’ijsaq, jeri’ jacha jun junalikalaj chapb’alq’ab’. 17Wa’ weri’ jun junalikalaj k’utb’al chwech in e chkech ri e’ajisra’el, rumal rech che pa waqib’ q’ij ri Yahweh xub’an ri kaj e ri uwachulew, k’atek’uri’ pa ri uwuq q’ij xuxlanik e utzalaj ruxlab’anik xub’ano». Ri keb’ ab’aj rech ri Tz’ib’anik 18Aretaq

chi’ kuk’is ri utzij ruk’ ri Mo’ises puwi’ ri juyub’ Sina’i, xujach chrech ri keb’ ab’aj rech ri Tz’ib’anik, tak’alik taq ab’aj tz’ib’atalik rumal ri uwi’uq’ab’ ri Dyos. Ri jun q’an pwaq alaj ama’ wakax

311Aretaq chi’ ri winaq kkilo che ri Mo’ises kb’eytajik e man kqaj ta chi uloq cho ri juyub’, kkimulij kib’ chrij ri A’aron e kkib’ij chrech: «Je’ nak’ut, chab’ana’ b’a jun qadyos che knab’ejik chqawach, rumal rech che ri Mo’ises, ri jun achi che are xb’anowik che ri uj xujpaqi’ uloq chi pa ri tinimit Egipto, man qeta’m taj jas ri xub’ano. 2Ri A’aron kub’ij chkech: «Chiwesaj ri q’an pwaq uwi’ taq kixikin ri e’iwixoqil, ri e’ik’ojol e ri e’imi’al e chik’ama’ uloq chwech». 3Konojel ri winaq kkesej ri q’an pwaq uwi’ taq kixikin e kkik’am uloq chrech ri A’aron. 4Ri are’ kuk’am ukoq ri q’an pwaq pa ri kiq’ab’, kuja’risaj pa jun molte e kub’an jun tz’aq rech jun alaj ama’ wakax; k’atek’uri’ ri e’are’ kkib’ij: «Are wa’ ri Adyos Isra’el, ri are’ che xatresaj uloq chi pa ri tinimit Egipto uloq». 5Aretaq chi’ kril weri’ ri A’aron, kuyak jun uk’olb’al tab’al toq’ob’ chuwach ri jun utz’aq ri alaj ama’ wakax e kub’ij weri’: «Chwe’q k’o nimaq’ij chuwach ri Yahweh». 6Pa ri jun q’ij chi aq’anoq, aq’ab’il kewa’lajik, kkichi’j jujun taq holokostos e jujun taq tab’al toq’ob’ rech utzil. K’atekuri’, ri winaq ket’uyi’ chrech ri wa’im e chrech ri uk’ya’nik; aretaq kb’antaj weri’, kewa’lajik arech ke’etz’anik. Xyakataj ri royowal ri Yahweh 7Ri

Yahweh kuch’ab’ej ri Mo’ises e kub’ij chech: «¡Je’ nak’ut! chatqaj ub’ik, rumal rech che ri siwan atinimit che xe’awesaj uloq ri at chi pa ri tinimit Egipto uloq, xkib’an itzel. 8Ri e’are’ man xeb’eytaj taj che naj xeb’e wi chrech ri b’e che ri in xe’intaq chrech. Ri e’are’ xkij’arisaj ri q’an pwaq e xkib’an uwachb’al jun alaj ama’ wakax e xexuki’ chuwach. Xkichi’j taq tab’al toq’ob’ chrech e xkib’ij: Are wa’ ri Adyos Isra’el ri xatesan uloq chi pa ri tinimit Egipto».

__________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI EXODO

47

9Ri

Yahweh kub’ij chech ri Mo’ises: «Xilitaj wumal che we winaq ri’, ko e k’ax ucha’b’exik ri kijolom. 10Kamik ri’, chaya’ alaj chwech che kwa’laj ri woyowal chkij e k’atek’uri’ ke’upororej na ri’, e ke’inkamisaj na ri’ ri e’are’; k’atek’ut ri at, jun nimalaj tinimit ri’ kinb’an na chawech. Ri Mo’ises kch’aw ruk’ ri Dyos 11Ri

Mo’ises kraj kuqasaj ri royowal ri Yahweh ri Udyos e kub’ij chrech: «¿Jasche Yahweh, kyakitaj ri awoyowal chkij ri awinaq arech ke’uporoj, ri at che xe’awesaj uloq chi pa ri tinimit Egipto uloq ruk’ ri nimalaj uchuq’ab’ ri aq’ab’ e ruk’ ri akowinem? 12¿Kekowin b’a’ ri’ ri e’ajegipto chub’ixik na: «Xa rumal ri retzelal xeresaj ub’ik, arech ke’ukamisaj pa ri taq juyub’ e ku’chupisaj kiwach cho ri uwachulew? Chatzalejisaj b’a’ chi pa anim ri awoyowal e mab’an b’a’ ri itzel che kawaj kab’an chkech ri awinaq. 13Che’a’na’tisaj b’a’ ri e’apataninel Ab’raham, Isa’ak e Isra’el, che chkech ri e’are’ xajikib’a’ ri atzij chawach at e xab’ij chkech: ri in kinpoq’isaj na kiwach ri iwija’lil jeri’ jacha ri taq ch’umil ek’o cho ri kaj; ronojel we ulew ri’ che ri in xinb’ij che kinya’ na chiwech, kinya’ na ri’ chkech ri iwija’lil e chi pa junalik kechb’ej na wa’». 14K’atek’uri’ ri Yahweh kujik’ rib’ che ub’anik ri itzel che xub’ij kuk’yaq pakiwi’ ri siwan utinimit. Ri Mo’ises kupaxij ri taq ab’aj rech ri Pixab’ 15Ri

Mo’ises ktzalejik e kqaj uloq cho ri juyub’, ruk’am uloq puq’ab’ ri keb’ ab’aj rech ri Tz’ib’anik, ab’aj che tz’ib’atalik chuwach e chrij. 16Ri ab’aj, uchak ri Dyos e ri tz’ib’anik k’o chuwach, are’ ri Dyos xtz’ib’anik. 17Ri Josu’e kuta’ ri kich’ab’al ri winaq che kkiraqaqej kichi’, kub’ij chrech ri Mo’ises: «¡Ko jun riqoj chi’aj rech k’ax pa ri uk’olb’al ri jetaq tz’um ja!». 18K’atek’ut, ri Mo’ises kub’ij: «Man raqoj chi’aj taj che rech ch’akanik, man k’o ta k’isb’alk’u’x rumal k’ax xriqitajik, in kinta’ b’ixonik ruk’ keb’ ch’ab’al». 19K’atek’uri’ aretaq chi’ ri Mo’ises kopan naqaj chrech ri uk’olb’al ri jetaq tz’um ja, kril ri uwachb’al ri alaj ama’ wakax e ri taq b’ix rech ri xojoj. Kyakataj sib’alaj uk’anal ri Mo’ises; kusetej ub’ik ri taq ab’aj e kupaxij ikim chrech ri juyub’. 20Kuk’am ukoq ri uwachb’al ri alaj ama’ wakax che xkitz’aqo, kuporoj pa ri q’aq’, kujok’o jeri’ jacha ujok’ik ri ulew e kuxol ruk’ joron’, k’atek’uri’ kuya chkech ri e’ajisra’el arech kkiqumuj ub’ik. Ri A’aron e ri kimak ri winaq 21Ri

Mo’ises kub’ij chrech ri A’aron: «¿Jas xkib’an we siwantinimit chawech ri’ che xak’am uloq pakiwi’ we jun nimalaj mak ri’?». 22Ri A’aron kub’ij: «Man yakatajik ri royowal ri Wajaw, ri at aweta’m che we siwantinimit ri’ chi e’itzel wi. 23Xkib’ij chwech: “Chab’ana’ b’a’ jun qadyos che knab’ej chqawach, rumal rech che ri Mo’ises, ri achi che xujresaj uloq chi na ri tinimit Egipto, man qeta’m taj jas xuk’ulmaj”. 24Ri in xinb’ij chkech: ‘Ronojel winaq che k’o q’an pwaq ruk’ chresaj b’a’ ruk’ ’. Ri e’are’ xkesaj chkech e xkiya’ chwech. Ri in xink’yaq pa ri q’aq’ e xelik we jun alaj ama’ wakax ri’». Ri Levitas e’achixom __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI EXODO

48

25Ri

Mo’ises krilo che ri siwantinimit sib’alaj kechoqchotik, rumal rech che ri A’aron xe’uya’ kan ri e’are’ pa ri kik’ixb’al chkixo’l ri ekik’ulel, 26e ri Mo’ises kkanaj kan chuchi’ ri uk’olb’al ri tz’um taq ja e kub’ij: «¡Ri jun che rech ri Yahweh, petoq wuk’ in!». Konojel ri e’uk’ojol ri Levi kkimulij kib’ ruk’ ri are’. 27Ri are’ kub’ij chkech: «Jewa’ kub’ij ri Yahweh ri Udyos ri Isra’el: Chikoj ri ich’ich’ rech ch’o’j cho taq ri iwa’, chixq’axoq pa ri uk’olb’al ri tz’um taq ja, kixq’ax chjujunal uchi’ja e chijujunal che’ikamisaj ri iwachalal, ri ik’ulja, ri iwachi’l, ri achalaxik naqaj chiwech. 28Ri e’uk’ojol ri Levi kkib’ano ri xtaqan ri Mo’ises chrech e pa ri jun q’ij ri’ xekam wuqq’o’ lajujka’ (3.000) winaq pa we tinimit ri’. 29Ri Mo’ises kub’ij: «Kamik ri’, ri ix xik’am ri chak patan chuwach ri Yahweh, rumal ri utojb’alil rech ri uk’aslemal ri ik’ojol, on ri iwachalal e rumal weri’ kuya chiwech kamik ri’ ri tewchi’b’al». Jumul chik, ri Mo’ises kch’aw puwi’ ri siwantinimit 30Pa

ri jun q’ij chi aq’anoq, ri Mo’ises kub’ij chekch ri siwantinimit: «Ri ix nimalaj xixmakunik. Kamik ri in kinpaqi’ ub’i ruk’ ri Yahweh. Wene’ ri in kinkowinik ksachitajik ri imak». 31Ri Mo’ises ktzalij ub’ik ruk’ ri Yahweh e kub’ij chrech: «¡Ayum! ¡we winaq ri’ sib’alaj xemakunik. Ri e’are’ xkib’an jun kidyos ruk’ q’an pwaq. 32K’atek’uri’, wene’ ri at kawaj kasach ri kimak. E k’u we man kasacho, rumal toq’ob’isab’al nuwach, chinachupu’ pa ri wuj che xatz’ib’aj ri at». 33Ri Yahweh kub’ij chech ri Mo’ises: «Jachin ri xmakunik che nuk’ule’ laxik, are na kuri’ ri kinchup na ri in pa ri nuwuj. 34Kamik ri, jat ub’ik e chak’ama’ ub’i kib’e ri siwantinimit jawije’ ri in xinb’ij chawech. Ri anjel che wech in, knab’ej ri’ chawach, k’atek’ut, pa ri uq’ij ri nusolinik, ri in kink’ajisaj na kiwach ri’ rumal ri kimak». 35K’atek’uri’, ri Yahweh kuk’ajisaj kiwach ri winaq rumal rech ri jun alaj ama’ wakax che xkib’an ruk’ ri A’aron. Ri taqanik chrech ri b’enam

331Ri Yahweh kub’ij chech ri Mo’ises: «Jat, chatpaqal ub’ik chi we k’olb’al ri’, ri at e ri siwantinimit che xe’awesaj uloq e xepaqi’ uloq chi pa ri tinimit Egipto uloq, e keb’e pa ri ulew che ri in xinjikab’a’ ub’ixik chkech ri Ab’raham, ri Isa’ak e ri Jakob’ che kinya’ na chkech ri kija’lil. 2Kintaq na ub’i ri’ jun anjel che knab’ejik chawach e ke’ink’yaq na ub’i ri’ ri e’ajkana’an, ri e’ajamorre’o, ri e’ajhitita, ri e’ajperizita, ri e’ajjivita e ri e’ajjeb’use’o. 3Chatpaqal ub’ik cho ri jun ulew jawije’ kchojojik ri leche e ri uwa’lche’; k’atek’ut, ri in man kinpaqi’ ta wa’ iwuk’, xa rumal che wene’ katinkamisaj kanoq pa ri b’e, rumal rech che ri at, at jun siwantinimit che k’o jun kowlaj ajolom k’ax uch’ab’exik». 4Aretaq chi’ ri siwantinimit xkita’ we k’ax taq tzij ri’, ri winaq kkik’is kik’u’x che ri oq’ej e man k’o ta jun winaq kukoj k’ak’ taq ratz’yaq che rech nimaq’ij. 5K’atek’uri’, ri Yahweh kub’ij chrech ri Mo’ises: «Chab’ij b’a’ chkech ri e’ajisra’el: Ri ix, ix winaq che k’o jun kowlaj ijolom che k’ax uch’ab’exik; weta kinpaqi’ ub’i in iwuk’, kne’b’a’ xa jub’iq’, ri in chi kixinkamisaj ri’. K’atek’ut, we kamik ri’, chiya’ kan ri ewatz’yaq rech nimaq’ij, arech ri in kinweta’maj jas ri kinb’an na ri’ iwuk’». 6K’atek’uri’ ri e’ajisra’el kkiya’ kan ri katz’yaq rech nimaq’ij chi pa umajib’al ub’ik ri juyub’ Horeb’.

__________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI EXODO

49 Ri Tz’um Ja rech ri riqoj Ib’ 7Ri

Mo’ises xuk’am ub’i ri Tz’um Ja e xukoj apanoq naj chrech ri uk’olb’al ri tz’um taq ja. Kukoj ub’i’ Tz’um Ja rech ri Riqoj Ib’. Xajek’uri’, jachin rajawaxik chrech kch’aw ruk’ ri Yahweh, kel na ub’i ri’ e kb’e ri’ jawi’ k’o wi ri Tz’um Ja rech ri Riqoj Ib’, che man k’o ta pa ri uk’olb’al ri tz’um taq ja. 8Ronojel mul aretaq chi’ ri Mo’ises kel ub’ik, kb’e pa ri Tz’um Ja rech Riqoj Ib’, konojel ri winaq kewa’lajik, e konojel etak’alik kekanaj kan pa ri rokib’al ri utz’umal kachoch e kkiterne’j ri Mo’ises ruk’ kiwoq’och chi k’ate’ na ri are’ kok ub’ik pa ri Tz’um Ja rech Riqoj Ib’. 9Ronojel mul che kok ri Mo’ises pa ri Tz’um Ja, kqaj uloq ri jun raqan sutz’ e kkanaj kanoq pa ri rokib’al ri Tz’um Ja aretaq chi’ kch’aw ri Mo’ises ruk’ ri Yahweh. 10Konojel ri winaq kkil ri jun raqan sutz’ che xkanaj kanoq pa ri rokib’al ri Tz’um Ja, e konojel ri winaq kewa’lajik e kexuki’k chkijujunal pa ri rokib’al ri utz’umal kachoch. 11Ri Yahweh kch’aw ruk’ ri Mo’ises, kril rib’ kiwach, jeri’ jacha kch’aw jun achi ruk’ jun rachi’l. K’atek’ut, ktzalij uloq ri Mo’ises pa ri uk’olb’al ri tz’um taq ja, k’atek’ut, ri jun ala, ri upataninel Josu’e, che uk’ojol ri Nun, man kel ta uloq chupam ri Tz’um Ja. Ri Mo’ises kch’aw ruk’ ri Dyos 12Ri

Mo’ises kub’ij chrech ri Yahweh: «Chawilampe’, ri at xab’ij chwech: ‘Chab’ana’ arech kepaqi’ uloq we siwantinimit ri’’, e man kaya ta chwech kinweta’maj uwach ri winaq che kb’e na ri’ wuk’ ri in. K’atek’uri’ ri at ab’im chwech: ‘Ri in chi weta’m awach rumal ri ab’i’ e ri at, at utz chnuwach in’. 13We in utz in chawach; chak’utu’ b’a’ chnuwach ri taq ab’e arech ri in kinweta’maj awach e k’o ri toq’ob’isab’al nuwach chawach. Xoquje’, chawilampe’ che we amaq’ ri’ e’are’ siwan atinimit». 14Ri Yahweh kub’ij chrech: «Chi in ri’ kinb’e na awuk’ e kinya’ ri’ chawech ri uxlanem». 15K’atek’uri’, kub’ij chrech: «We man katb’e ta ri at quk’, mujataq b’a’ che ri uj kujb’e ub’ik pa we k’olb’al b’ik ri’; 16xa je’nak’uri’, ¿jas uch’ob’ik ri’ kinb’ano che ri at katoq’ob’isaj nuwach in, ri in e ri siwan atinimit? ¿La man are ta ri’ che ri at katb’e ub’i quk’? Xa je’nak’uri’, sib’alaj kujq’alajin ri’, ri in e ri e’awinaq, chkixo’ konojel ri tinimit che ek’o chuwachulew». 17Ri Yahweh kub’ij chrech ri Mo’ises: «Xoquje’ kinb’an wa’ weri’ che xata chik chwech ri’, rumal rech che ri at xariq ri toq’ob’ chnuwach e ri in weta’m awach rumal ri ab’i’».

Ri Mo’ises kraj kril uwach ri Yahweh puwi’ ri juyub’ 18K’atek’uri’

ri Mo’ises kub’ij chrech: «Chab’ana’ toq’ob’ chwech, chak’utu’ chnuwach ri aq’ijil». ri are’ kub’ij chrech: «Kinq’axij na ri’ chawach ronojel ri nuje’lal e kinb’ij na ri’ chawach ri ub’i’ ri Yahweh. Ri in kinya’ ri utzil chrech ri jun che ri kinya’ ri utzil chrech e kintoq’ob’isaj uwach ri jun che kintoq’ob’isaj uwach». 20K’atek’ut, kub’ij: «Ri at man katkowin taj kawil ri nuwach, rumal rech che ri winaq man kkowin taj kril nuwach e kk’asi’ na». 21K’atek’uri’, ri Yahweh kub’ij chi na: «Chawilampe’, k’o jun k’olb’al chinaqaj in; ri at katk’oji’ na ri’ puwi’ ri ab’aj. 22K’atek’uri’, aretaq chi’ kq’ax na ri nuq’ijil, ri in katinya’ na ri’ jawi’ paq’inaq wi ri ab’aj e kinkoj na ri’ ri nuq’ab’ pawi’ chi k’ate’ na inq’axinaq chi ri in. 23K’atek’uri’ kinwesaj ri’ ri nuq’ab’ arech loq’ kawil na ri’ ri wij; k’atek’uri’ ri nupalaj man loq’ taj kawilo». 19K’atek’uri’

__________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI EXODO

50 Jun chik chapb’alq’ab’. Ri k’ak’ taq ab’aj rech ri pixab’

341Ri Yahweh kub’ij chrech ri Mo’ises: «Chab’ana’ ub’anik keb’ tak’alik taq ab’aj ejeri’ jacha ri nab’e taq ab’aj, k’atek’uri’, ri in kintz’ib’aj na ri’ cho taq ri tak’alik taq ab’aj ri tzij che tz’ib’atalik cho ri nab’e taq ab’aj che xapaxij ri at. 2Suk’umaj awib’ arech ri at chwe’q aq’ab’il katpaqi’ uloq cho ri juyub’ Sina’i e chinawe’yej chila’ puwi’ ri juyub’. 3Mapaqi’ uloq jun chik awuk’; xoquje’ maka’y koq jun chik winaq puwi’ ronojel ri juyub’. E xoquje’ man k’o ta jun nim on jun alaj awaj kwa’ ukoq chuwach we juyub’ ri’». 4Ri Mo’ises xub’an keb’ tak’alik taq ab’aj jeri’ jacha ri keb’ nab’e; kwa’laj ub’ik aq’ab’il e kpaqi’ puwi’ ri juyub’ Sina’i, jeri’ jacha xtaqan ri Yahweh chrech, k’atek’uri’, ruk’am ub’ik puq’ab’ ri keb’ tak’alik taq ab’aj. 5Ri Yahweh kqaj uloq pa jun sutz’ e kkanaj ukoq ruk’ ri are’. Ri Yahweh kuk’ut rib’

Ri Mo’ises kusik’ij ri ub’i’ ri Yahweh. 6Ri Yahweh kpe chuwach e kub’ij chrech: «Yahweh, Yahweh, Dyos rech ki’al e rech toq’ob’isab’al wach, ma’tam kyakataj royowal, nojinaq chech ri sipanik e man kuk’ex ta ri utzij 7che kuk’ol ri utoq’ob’isab’al wachaj chkech ekaq’o’ lajuj taq k’al, ri are’ kukuy ri itzelal, ri man utz taj e ri makaj, k’atek’ut man kuya’ ta kan xaq jeri’ jun itzel jas uwach e kuk’ajisaj kiwach ri nan tat pakiwi’ ri e’alk’uwa’lxel e ri eri’ taq mam rumal ri kimak, chi pa ri urox e ri ukaj mayilq’ijsaq». 8Xas aninaq, ri Mo’ises kxuki’k e kuqasaj ri upalaj cho ri uwachulew, 9k’atek’uri’, kub’ij: «We qastzij Ajawaxel che xinriq ri toq’ob’issab’al nuwach chawach, chawaj b’a’ Ajawxel che katpe b’a’ chqaxo’l, kne’b’a’ we winaq ri’ k’o jun kowlaj kijolom che k’ax uch’ab’exik, chasacha’ b’a’ ri qetzelal e ri qamak e chab’ana’ chqech che uj awechb’al». Ri chapb’alq’ab’ 10Kub’ij

ri are’: «Chanim ri’ kinb’an na ri’ jun chapb’alq’ab’ chkiwach konojel ri siwan atinimit, kinb’an na ri’ utzalaj taq jastaq che man b’anom ta wi pa jun chi tinimit on pa jun chik amaq’. E konojel ri winaq che ri k’o at chkixo’l, kkil na ri’ ri uchak ri Yahweh, rumal rech che xas awuk’ at na wi kinb’an na jujun taq k’ax che kuya na xib’rikil. 11Qas utz unik’oxik rij chab’ana’ ri jastaq che kintaqan chawech pa we jun q’ij ri’. Ri in ke’ink’yaq na ub’ik chi chawach ri ajamorre’o, ri ajkana’an, ri ajhitita, ri ajperizita, ri ajjivita e ri ajjeb’use’o. 12Man k’o ta jun chapb’alq’ab’ kab’an kuk’ ri e’ajsiwantinimit jawi’ ri katok na ub’i wi, arech man jun k’am taj che kixximowik. 13Xane kik’is tzij ri’ puwi’ ri jetaq kitab’al toq’ob’, kipaxij na ri’ ri tak’alik taj ab’aj k’olik e kichoy na ri’ ri tyoxlaj taq kiche’ k’olik. 14Matxuki’ chuwach jun chik dyos, rumal rech che ri in, che Inyahweh, Achixom ri nub’i’: in jun achixom Dyos. 15Man k’o ta chapb’alq’ab’ kab’an kuk’ ri e’ajsiwantinimit ri’, rumal rech che aretaq chi’ kemakun ri’ kuk’ ri ekidyos e kkichi’j tab’al taq toq’ob’ chkech, katkisik’ij ri’ e ri at katij na k’uri’ ri tab’al kitoq’ob’, 16ke’ak’am na ri’ jujun chkech ri ekimi’al che kech ri e’ak’ojol e ri kimi’al kemakun na ri’ kuk’ ri ekidyos e kkitiq’ij na ri’ ri e’ak’ojol arech kemakun kuk’ ri ekidyos. 17Mab’an jun dyos ruk’ ri ch’ich’ che ja’risam. 18Chachajij ri nimaq’ij rech ri kaxlanwa che man k’o ta uch’amilal. Wuqub’ q’ij katij na ri’ ri kaxlanwa che man k’o ta uch’amilal jeri’ jacha xintaqan chawech, pa ri ik’ rech Ab’ib’, rumal rech che pa ri ik’ rech Ab’ib’ ri at xatel uloq pa ri Egipto. 19Ronojel ri kujaq uloq ri uchuch upan ri unan wech in ri’: ronojel ri nab’e’al, pa ri jupuq taq awaj, nim on alaj taq chikop, jun na’tisa’al wech in ri’. 20Ri enab’e’al taq b’urix kak’ayij __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI EXODO

51

na ri’ e pa uk’exwach kaloq’ na ri’ jun alaj chij, k’atek’uri’, we man kak’ayij taj e man kaloq’ ta jun chik pa uk’exwach, kaq’ip na ri’ che ri uqul. Konojel ri enab’e taq k’ojolxel, pa kikexwach kaloq’ na ri’ jun chik, e man k’o ta jun ri’ kpe chnuwach ruk’ tolonik uq’ab’. 21Waqib’ q’ij katchakun na ri’, k’atek’uri’, pa ri uwuq q’ij man katchakun ta ri’, katuxlanik, xoquje’ katuxlan ri’ aretaq chi’ k’o ri awex on aretaq chi’ kyak uwach ri tik’on. 22Kak’owisaj wi ri nimaq’ij rech ri taq Xmano, ri rech ri nab’e taq uwach ri triko, e ri jun chik are ri nimaq’ij rech ri uyakik uwach tik’o’n pa ri uk’isb’al ri junab’. 23Oxmul pa jun junab’, konojel ri achijab’ kkik’utu’ kib’ ri’ chuwach ri Ajawxel, ri Yahweh, ri Udyos ri Isra’el. 24Ri in ke’iwesaj na ub’i ri’ ri esiwan taq tinimit chawach e kinnimarisaj na ri’ ri uk’ulb’at ri awulew e man k’o ta jun winaq kurayij uwach ri awulew aretaq chi’ katpaqi’ oxmul pa jun junab’ chuwach ri Yahweh, ri Adyos. 25Machi’j jun kaxlanwa che k’o uch’amilal ruk’ ri ki’kel che rech tab’al toq’ob’ chwech ri in, e ri tab’al toq’ob’ rech ri Pasku’a (Q’axeb’al) man k’o ta kkanaj kanoq che rech chwe’q chik. 26Ri nab’e utzalaj taq uwach ri uwachulew, kak’am ub’ik ri’ pa ri rachoch ri Yahweh ri Adyos. E man katzak ta ri’ ri alaj k’isik’ pa ri uleche ri unan». 27Ri Yahweh kub’ij chrech ri Mo’ises: «Chatzib’aj we taq tzij ri’; ruk’ we taq pixab’ ri’, ri in xinb’an jun chapb’alq’ab’ awuk’ e ruk’ ri Isra’el». 28Ri Mo’ises kkanaj pa we k’olb’al ri’ ruk’ ri Yahweh, kawinaq q’ij e kawinaq chaq’ab’. Man xwa’ taj e man k’o ta xuqumuj. K’atek’uri’, kutz’ib’aj cho ri tak’alik taq ab’aj ri taq tzij rech ri chapb’alq’ab’, ri lajuj taq tzij. Ri Mo’ises kqaj uloq cho ri juyub’ 29Aretaq

chi’ ri Mo’ises kqaj uloq xas cho ri juyub’ uloq rech ri Sina’i, ruk’ ri keb’ ab’aj rech ri Tz’ib’anik pa ri uq’ab’, man reta’m taj che ri utz’umal ri upalaj kchupq’anik’ rumal rech che xch’aw ruk’ ri Are’. 30Ri A’aron e konojel ri e’ajisra’el keka’y chrech ri Mo’ises e aretaq chi’ kkilo che ri utz’umal upalaj kch’upq’anik, kkixib’ij kib’ keqib’ ukoq ruk’ ri are’. 31Ri Mo’ises ke’usik’ij ri e’are’. Ri A’aron e konojel ri ekinimal ri mulin ib’ kkika’yej ri are’ e ri Mo’ises kch’aw kuk’. 32Konojel ri e’ajisra’el keqib’ ruk’, k’atek’uri’, ke’utaq chrech ronojel ri jastaq che ri Yahweh xub’ij uloq chech ri are’ puwi’ ri juyub’ Sina’i. 33Aretaq chi’ ri Mo’ises kuk’is ri utzij kuk’, kukoj jun payu’ cho ri upalaj. 34Aretaq chi’ ri Mo’ises kok chuwach ri Yahweh arech kch’aw ruk’ ri Are’, kresaj ri jun payu’ cho ri upalaj chi k’ate’ na kel uloq. Aretaq chi’ kel uloq kub’ij chkech ri e’ajisra’el ri jastaq che ktaqan ri Yahweh chrech. 35Ri e’ajisra’el, kkilo che ri utz’umal upalaj ri Mo’ises kchupq’anik. K’atek’uri’ ri Mo’ises kuch’uq chi jumul ri upalaj ruk’ ri jun payu’, k’ate’ na kok chi jumul che uch’ab’exik ri Are’. Ri Pixab’ rech ri sab’ado

351Ri Mo’ises ke’umulij konojel ri e’ajisra’el e kub’ij chkech: «Are wa’ xtaqan ri Yahweh chrech arech kqab’ano: 2Waqib’ q’ij kixchakunik, k’atek’ut ri uwuq q’ij jun tyoxlaj q’ij ri’ chiwach, ronojel ri jun q’ij rech uxlanem chuwach ri Yahweh. Ri jun che kchakun pa we q’ij ri’, kkamisaxik ri’. 3Pa ri q’ij sab’ado, man k’o ta q’aq’ kikuch pa taq iwachoch. Ri umolik ri jastaq rech uyakik ri Tyoxlaj k’olb’al __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI EXODO

52

4Ri

Mo’ises kub’ij chkech konojel ri e’ajisra’el: «Are wa’ xtaqan ri Yahweh chwech: ub’ik jun chrech ri jastaq iwech jun sipanik chrech ri Yahweh. Konojel ri kpe pa kanima’, chkik’ama’ ub’i jun sipanik chrech ri Yahweh: q’an pwaq, saq pwaq e saq ch’ich’; 6ri mrato e kyaq tuntuj; ri kok’laj lino, ri rismal k’isik’; 7utz’ umal taq wakax che kyaq utz’ajb’al, kok’ taq tz’um e uche’al ri akasi’a; 8ole’o rech ri chaj, ri jetaq uk’ok’al ri ole’o rech ri ji’onik e ri k’ok’ taq q’ol, 9ab’aj onise (q’eq’ ab’aj), ab’aj rech ri efod e ri pectoral. 10Jachintaq k’o je’lik taq kiq’ab’ chixol, chepet b’a’ che ub’anik ronojel ri jastaq che xtaqan ri Yahweh chrech: 11ri Rachoch, ri tz’um ukab’al e ri uxotal ukab’al, ri jetaq chapb’al ch’ich’, ri kijeb’ raqan, ri jetaq ujutz’, ri raqan taq ja, e ri utikb’alil ab’aj; 12ri Arka e ri taq chapb’al uche’, ri uxotal q’an pwaq e ri ch’uqb’al uwi’;13ri mexa’ ruk’ ri chapb’al taq uche’ e ronojel ri jastaq rajawaxik chrech, xoquje’ ri kaxlanwa rech ri tab’al toq’ob’; 14ri chajb’al rech ri saqarisanik ruk’ ronojel ri jastaq rajawaxik, ri jetaq chajb’al chik e ri ole’o rajawaxik chkech; 15ri uk’olb’al ri tab’al toq’ob’, ri utzalaj kunab’al ruk’ ri chapb’al taq uche’, ri ole’o rech ri ji’onsanik, ri utzalaj k’ok’ q’ol e ri ch’uqb’al rech ri okib’al ub’i pa ja; 16ri uk’olb’al ri holokosto ruk’ ri utz’apib’al rech saq ch’ich’, ri chapb’al taq uche’ e ronojel ri rajawaxik, ri uk’olb’al joron e ri ab’aj utikb’alil; 17ri ch’uqb’al rech ri k’ayb’al ruk’ ri raqan taq ja, ri jetaq ab’aj e ri uchuqb’al ri rokib’al ri kayb’al; 18ri che’ rech ri Ja e ri che’ rech ri ka’yb’al ruk’ taq ri k’am; 19ri wiqom taq atz’yaq arech kuya’o kb’an ri patanajik pa ri tyoxlaj k’olb’al; ri tyoxlaj taq atz’yaq rech ri chuchqajaw A’aron e ri katz’yaq ri e’uk’ojol arech kkib’an ri kipatan che echuchqajawib’». 20K’atek’uri’, konojel ri e’ajisra’el xe’el ub’ik chuwach ri Mo’ises; 21konojel ri kel kik’u’x e ri kub’ij ri loq’alaj kuxlab’al, xepetik e xkik’am uloq ri sipanik chrech ri Yahweh, arech kokisax chech ri uchakuxiki ri Tz’um Ja rech ri mulin ib’, rech ri upatanaxik e rech ri tyoxlaj taq atz’yaq. 22Kepe chi achijab’ chi ixoqib’, konojel ri kel kik’u’x kkik’an uloq ri uwixikin, ri mulq’ab’, ri chachal, ronojel uwach q’an pwaq kkiya’ chrech ri Yahweh. 23Konojel ri k’o mrato e kyaq tuntuj kuk’, ri kok’laj lino, ri rismal k’isik’, ri utz’umal wakax che kyaq utz’ajb’al, xoquje’ kkik’am uloq je’liklaj taq tz’um. 24Konojel ri xekowin che uk’olik ri q’an pwaq e ri saq ch’ich’, kkik’am uloq chrech ri Yahweh. Xoquje’ jeri’ xkib’ano ri k’o utz’alam akasi’a kuk’ arech kokisaxik che ri chak. 25Konojel ri ixoqib’ che sib’alaj kkowin ri kiq’ab’ chrech ri b’atz’oj, kkik’am uloq ri kichak che xkib’ano, mrato e kyaq tuntuj e kok’alaj lino. 26Konojel ri ixoqib’ che kekowinik keb’atz’anik, xkitamaj ri rismal k’isik’. 27Ri winaq nim kib’anik kkik’am uloq ri jetaq ab’aj kornalina, rech ub’anik ri efod e ri pectoral. 28Ri k’ok’ taq kunab’al e ri ole’o rech ri chajb’al, ri ole’o rech ri ji’onsa’nik e ri k’ok’alaj q’ol. 29Konojel ri e’ajisra’el, chi achijab’ e chi ixoqib’ che xel kik’u’x che uya’ik ri jastaq che xuta ri Yahweh chkech che rech ri chak rumal ri Mo’ises, xkik’am ub’ik chuwach ri Yahweh. 5Chik’ama’

Ri e’ajchakib’ chrech ri tyoxlaj k’olb’al 30Ri

Mo’ises kub’ij chkech ri e’ajisra’el: «Chiwilampe’, ri Yahweh are xuk’utu, xucha’o ri B’esale’el che uk’ojol ri Uri, uk’ojol ri Jur, che ujuq’at ri Juda. 31Xunojisaj chrech ri ruxlab’al ri Dyos, xuya utzalaj taq uq’ab’, reta’mab’al e uno’jib’al chuwach ronojel chak; 32arech kchomanik chrech ri chak e kub’ano ruk’ ri qan pwaq, ri saq pwaq e ri saq ch’ich’, 33arech kuchakuj ri taq ab’aj, arech kuchakuj ri che’ e arech kuchakuj nik’aj taq chak chik. 34Xoquje’ xukoj pa ranima’ ri Ohali’ab’ che uk’ojol ri Ahisamak che ujuq’at ri Dan, xuya’ chkech ri nojib’al arech kkik’utu ronojel ri chak. 35Xuya’ utzalaj taq kiq’ab’ che ub’anik ronojel chak ruk’ ri taq ab’aj ruk’ ri b’atz’, ruk’ ri mrato e kyaq tuntuj ruk’ ri kok’laj lino e __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI EXODO

53

ronojel uwach chak ruk’ kem. Kekowin che ub’anik ronojel uwach chak e che uchomaxik uwach chak. 361Xajek’uri’, ri B’esalel, ri Oholi’ab’ e konojel ri achijab’ che ri Yahweh xuya utzalaj taq kiq’ab’ che ri chak, ri kino’jib’al che ub’anik ronojel uwach chak pa ri tyoxlaj k’olb’al, xkib’an ronojel ri jastaq jacha ri xtaqan ri Yahweh chrech». K’isb’al umolik ri kuchuj 2Ri

Mo’ises, ke’usik’ij ri B’esalel, ri Oholi’ab’ e konojel ri achijab’ che ri Yahweh xuya utzalaj kiq’ab’ chrech ri chak, konojel ri kraj kanima’ che kkib’an ri chak. 3Ri Mo’ises xuya’ chkech ri achijab’ ri’ ronojel ri sipanik che xkik’am uloq ri e’ajisra’el, arech kb’an ri chak rech ri tyoxlaj k’olb’al. Ri e’ajisra’el, ronojel aq’ab’ kkik’am na uloq ri jetaq sipanik chrech ri Mo’ises, 4rumal k’uri’, konojel ri ajchakib’ chrech ri tyoxlaj k’olb’al, xkiya’ kanoq chkijujunal ri jetaq kichak, kepe ruk’ ri Mo’ises 5e kkib’ij chrech: «Ri winaq sib’alaj nim uwi’ ri jastasq kkik’am uloq chuwach ri rajawaxik che ub’anik ri chak che xtaqan ri Yahweh chrech». 6Xajek’uri’, ri Mo’ises xuya jun taqanik arech kb’ix chuxo’l ri jetaq tz’um ja: «Chi achi, chi ixoq, muk’am chi uloq jun sipanik che kuya’ chrech ri tyoxlaj k’olb’al». Xeq’atex ri winaq arech man kkik’am ta chi uloq jun sipanik. 7Xane k’o sib’alaj jastaq che ub’anik ri chak, k’atek’uri’ kto’taj na. Ri tyoxlaj k’olb’al 8Ri

ajchakib’ che sib’alaj kina’w chkixo’l konojel ri utzalaj kiqab’ chrech ri chak, e’are’ keb’anow ri Tz’um Ja. Xch’uq uwi’ ruk’ lajuj kok’laj taq lino, mrato e kyaq tuntuj, xoquje’ xet’is ri e’anjelib’. 9Ri unimal chjujunal ri ch’uqb’al uwi’ are juwinaq wajxaqib’ xk’ab’ e ri uwach kijeb’ xk’ab’. Ronojel ri ch’uqb’al uwi’ junam ri unimal. 10Xuriq rib’ job’ ch’uqb’al uwi’ e jeri’ ri job’ chik. 11Xokisax t’orta’q kolob’, mrato tuntuj chuchi’ ri ch’uqb’al uwi’, che are k’isb’al ri nab’e wokaj, xoquje’ jeri’ xb’an ruk’ ri ukab’ wokaj. 12Xokisax kawinaq lajuj kolob’ pa ri nab’e jupuq ch’uqb’al uwi’ e kawinaq lajuj kolob’ chik chuchi’ ri k’isb’al chuq’b’al uwi’ che rech ri ukab’ jupuq, chjujunal kolob’ xkanaj kanoq jun chuwach ri jun chik. 13Xb’anik kawinaq lajuj chapb’al ruk’ q’an pwaq e ruk’ weri’ xmulixik ri taq jupuq ch’uqb’al uwi’, xajek’uri’ ri Tz’um Ja junam xkanaj ronojel. 14Xoquje’ xb’an nik’aj kem ruk’ rismal k’isik’ arech kuch’uq uwi’ ronojel ri Tz’um Ja. Xkemik ju’lajuj chech we kem ri’. 15Ri unimal chjujunal kem juwinaq lajuj xk’ab’ e ri uwach kijeb’ xk’ab’. Ri ju’lajuj kem jeri’ unimal. 16Xnuk’ job’ kem pa jun ch’aqab’ e waqib’ chik pa ri jun ch’aqap chik. 17Kub’an kawinaq lajuj kolob’ chuchi’ ri k’isb’al kem che rech ri nab’e jupuq, e kawinaq lajuj chik chuchi’ ri k’isb’al kem che rech ri ukab’ jupuq chik. 18Xb’an kawinaq lajuj chapb’al ruk’ saq ch’ich’ arech kuchap rib’ ri Tz’um Ja. 19Xoquje’ xb’an jun ch’uqb’al uwi’ ri Tz’um Ja ruk’ utz’umal wakax che tz’ajom ruk’ kyaq e puwi’ we jun ri’ xb’an chi jun ruk’ je’lik taq tz’um. Ri che’ rech ri uxotal 20Rech

ri Tz’um Ja, kb’an kijeb’ tak’alik che’ uche’al akasi’a. 21Chjujunal ri kijeb’ che’, ri unimal are lajuj xk’ab’ e ri uwach jun xk’ab’ ruk’ nik’aj; 22chrech ri kijeb’ che’, xokisax jun t’ist’ik che’, xoquje’ xokisax weri’ chrech ri utak’alb’al ri Tz’um Ja. __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI EXODO

54

23Xokisax

ri utak’alb’al ri Tz’um Ja: Juwinaq kijeb’ pa ri rikyaqab’ relb’al q’ij, rech ri nimaq’ij. 24Xb’an kawinaq k’olb’al ruk’ saq pwaq arech kokisax chuxe’ ri juwinaq kijeb’: Keb’ k’olb’al chuxe’ jun tak’ab’alil rech ri keb’ t’ist’ik che’ e jeri xb’anik chrech ri jun chik tak’alb’al. 25Kb’an pa ri ukab’ utzaltmal ri Tz’um Ja, pa ri rikyaq’ab’ ri relb’al q’ij, juwinaq kijeb’ utak’alb’al, 26xoquje’ xb’an kawinaq uk’olb’al saq pwaq: Keb’ uk’olib’al chuxe’ jun tak’alb’al e keb’ chik chuxe’ ri jun chik tak’alb’al. 27Chrij ri Tz’umal Ja chuwach apan ri uqajib’al q’ij, xb’an waqib’ tak’alb’al. 28Xoquje’ pa ri keb’ jutz’ chrij ri Tz’um Ja, xb’an keb’ utak’alb’al 29che uriqom rib’ chi chuxe’ uloq chi k’ate’ na ajsik jawi’ k’o wi’ ri nab’e setesik xekeb’al. Xoquje’, jeri’ xb’an chrech ri keb’ utak’alb’al che k’o pa ri jutz’. 30K’o na k’uri’ wajxaqib’ utak’alb’al ruk’ ri waqlajuj k’olb’al che saq pwaq; keb’ k’olb’al chuxe’ chjunal utak’ab’alil. 31K’atek’uri’ xb’an chi ri ub’alul ri Tz’um Ja ruk’ uche’al akasi’a: Job’ ub’alil rech ri utzaltmal utak’alb’al. 32Job’ chik che rech ri jun chik utzaltmal, ejob’ chik rech ri jun k’isb’al utzaltmal che kaka’y chuwach ri polow. 33Xb’an ri uk’u’x ub’alul arech junam kkanaj ri utak’alb’al. 34Xokisax q’an pwaq chech ri utak’alb’al, xoquje’ q’an pwaq xokisax chrech ri setesik xekb’al jawi’ kq’ax wi ri ub’alul e xoquje’ xokisax q’an pwaq chrech weri’. Ri Payu’ 35Kb’an

ri payu’ ruk’ mrato e kyaq tuntuj, ruk’ kyaq xela e ruk’ kok’laj lino, xoquje’ kt’is chuwach nik’aj anjelib’. 36Xb’anik kijeb’ raqan ja ruk’ uche’al akasi’a e xtz’aj ruk’ q’an pwaq, xoquje’ xb’an setesik taq xekb’al ruk’ q’an pwaq; xoquje’ xb’an kijeb’ k’olb’al ruk’ saq pwaq. 37Xb’anik jun ch’uqb’al rech ri rokib’al ri Tz’um Ja ruk’ kyaq tuntuj, kyaq xela e ruk’ kok’laj lino. 38Xoquje’ xb’an job’ raqan ruk’ ri setesik taq xekb’al; xokisax q’an pwaq puwi’ ri raqan e puwi’ ri taq ch’ich’. Xb’an ruk’ saq ch’ich’ ri job’ utak’alb’al. Ri Arka

371Ri B’esalel kub’an ri arka ruk’ uche’al akasi’a. Ri urab’arik keb’ b’ara ruk’ nik’aj; ri uwach jun b’ara ruk’ nik’aj e ri raqan jun b’ara ruk’ nik’aj. 2Chupam e chrij kukoj utzalaj q’an pwaq e kub’an jun molte ruk’ q’an pwaq e kukoj chrij. 3Kuja’risaj kijeb’ setesik ruk’ q’an pwaq rech ri kijeb’ raqan; keb’ setesik pa jun utz’ altmal e keb’ pa ri jun chik. 4Xoquje’ kub’an ri ub’alul ruk’ uche’al akasi’a e kutz’aj ruk’ q’an pwaq. 5Kuq’axej ri ub’alul pa taq ri setesik xekb’al pa ri utzaltmal ri arka arech kuya’o kk’am b’ik. 6Kub’an jun ch’uqb’al uwi’ ruk’ q’an pwaq, keb’ xk’ab’ ruk’ nik’aj ri urab’arik e jun xk’ab’ ruk’ nik’aj ri uwach. 7Pa keb’ ri k’isb’al taq uchi’ ri ch’uqb’al uwi’ xub’an jun anjel, 8ri nab’e anjel k’o pa ri jun uchi’ ja e ri jun chik k’o chi apan pa ri jun uchi’ ja chik. Junam xekanaj wi ri e’anjel ruk’ ri ch’uqb’al uwi’. 9Ri kixik’ ri jetaq anjel lik’ilik’ ub’anom, xajek’uri’ kuch’uqu ri ch’uqb’al uwi’; kaka’y ri jun ruk’ ri jun chik, e ri kipalaj kilukb’am puwi’ ri chuq’b’al uwi’. Ri tab’al toq’ob’ rech ri kaxlanwa 10Kub’an

ri jun mexa ruk’ uche’al akasi’a; keb’ xk’ab’ ri urab’arik; jun xk’ab’ ri uwach e jun xk’ab’ ruk’ nik’aj ri raqan. 11Kutz’aj uwi’ ruk’ utzalaj q’an pwaq e pa ronojel ri uchi’ kub’an jun molte ruk’ q’an pwaq. 12Xoquje’, chuchi’ we jun molte ri’ kub’an chi jun uchi’ __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI EXODO

55

ruk’ q’an pwaq e weri’, jun q’ab’aj ri uwach. 13Kub’an kijeb’ setesik xekb’al ruk’ q’an pwaq e kukoj weri’ pa ri jutz’ jawi’ k’o wi ri kijeb’ raqan ri mexa. 14Ri setesik xekb’al k’olik chunaqaj ri ukab’ uchi’ ri mexa arecha’ kq’axex ri ub’alul waral e xajeri’ kuya’o ktelex ub’ik. 15Kub’an ri ub’alul ruk’ uche’al akasi’a e kukoj q’an pwaq puwi’. 16Kub’an ri jetaq chapb’al che kokisax cho ri mexa ruk’ q’an pwaq: ri jetaq k’olb’al, ri qumub’al, ri xa’r che ruk’ weri’ kna’ik ri amaja’ k’atek’uri’ kaq’ejejsaxik ub’ik. Ri tzuk’b’al chaj 17Kub’an

ri tzuk’b’al chaj ruk’ utzalaj q’an pwaq. Jeri’ kub’an chrech ri uchakuxik uwach e ri raqan. Xoquje’ jeri’ ri upajb’al, ri uxu’mal e ri ukotz’i’jal. 18Kel ub’ik puwi’ ri utzaltmal waqib’ uq’ab’: oxib’ uq’ab’ chrech ri jun utzaltmal e oxib’ pa ri jun chik utzaltmal. 19Ri nab’e uq’ab’ k’o oxib’ pajb’al jas uk’otz’ijal almendro, ruk’ uxu’mal e ukotz’i’jal. Ri ukab’ uq’ab’ xoquje’ jeri’, k’o oxib’ pajb’al jas ukotz’i’jal almendro, ruk’ uxu’mal e ukotz’i’jal. Jeri’ ri waqib’ uq’ab’ che kel uloq ruk’ ri ya’b’al chaj. 20Pa ri jun yab’al chaj ri’ k’o kijeb’ pajb’al jas ukotz’i’jal almendro, ruk’ uxu’mal e uk’otz’i’jal: 21K’o jun kotz’i’j chuxe’ ri keb’ nab’e taq uq’ab’ che xa jun kub’ano, k’o chi jun kotz’i’j chuxe’ ri keb’ uq’ab’ chik e jun chik kotz’i’j chuxe’ ri keb’ k’isb’al uq’ab’. Jeri’ ri waqib’ uq’ab’. 22Ri jetaq kotz’i’j e ri uq’ab’ xa jun ub’anom ruk’ ri yab’al chaj. Ronojel weri’ tz’uqul pa jun tz’uqtzik q’an pwaq. 23Xoquje’ kub’an ri wuqub’ chaj ruk’ q’an pwaq, ri qupb’al uwi’ ri chaj e ri tzaqb’al chaj. 24Xub’an ri ya’b’al chaj ruk’ jun rajil q’an pwaq e ronojel ri jastaq rajawaxik chrech. Ri tab’al toq’ob’ rech ri k’ok’ q’ol Ri ole’o rech ri Ji’onsanik e ri k’ok’alaj kunab’al 25Kub’an

ri tab’al toq’ob’ rech ri k’ok’ q’ol ruk’ uche’al akasi’a, jun xk’ab’ ri urab’arik, jun xk’ab’ ri uwach e kijeb’ uchi’. Ri raqan keb’ xk’ab’. Ri ruk’a xa jun kub’an ruk’ ronojel. 26Kutz’ajo ruk’ utzalaj q’an pwaq ri uch’aqapil ajsik, ri utzaltmal e ri ruk’a’ e pa ronojel ri usetesik kukoj jun molte ruk’ q’an pwaq. 27Chuxe’ e chutzaltmal we molte ri’ kub’an keb’ setesik xekb’al chi pa ri keb’ utzaltmal uwach arecha’ kjut chila’ ri ub’alul e kuya’o ktelex ub’ik. 28Kub’an ri ub’alul ruk’ uche’al akasi’a e kutz’aj ruk’ q’an pwaq. 29Xoquje’ kusuk’b’a’ ri tyoxlaj ole’o rech ri ji’onsanik, ri k’ok’alaj q’ol. Kusuk’ub’a’ jeri’ jas usuk’ub’axik kub’an jun ajkunanel ruk’ k’okalaj kunab’al. Ri tab’al toq’ob’ rech ri jetaq holokosto

381Kub’an ri tab’al toq’ob’ rech ri holokosto ruk’ ri uche’al akasi’a; job’ xk’ab’ ri urab’arik, job’ xk’ab’ ri uwach; kijeb’ uchi’; e oxib’ xk’ab’ ri raqan. 2Kub’an pa ri kijeb’ ujutz’ nik’aj taq ruk’a’ che xa jun kub’an ruk’ ronojel e kutz’aj ruk’ saq ch’ich’. 3Kub’ano ronojel ri chukb’al rajawaxik cho ri tab’al toq’ob’: ri k’olb’al chaj, ri jopib’al q’aq’, ri pak’b’al joron, ri jetaq ch’ich’ e ri porob’al k’ok’ q’ol. Kub’an ronojel weri’ ruk’ saq ch’ich’. 4Kub’ano ruk’ saq ch’ich’ jun ch’ich’ che chujala ub’i jun k’at, weri’ kub’ano chi chuxe’ uloq e kopan panik’aj raqan che ri tab’al toq’ob’. 5Kub’an kijeb’ setesik xekb’al pa ri kijeb’ ujutz’ ri ch’ich’ k’at, arech chila’ kjutri ub’ik ub’alul. 6Kub’an ri ub’alul ruk’ uche’ al akasi’a e kutz’ajo ruk’ saq ch’ich’. 7Kujut ri ub’alul pa taq ri setesik xekb’al ri utzaltmal ri tab’al toq’ob’ arech kuya’o ktelex ub’ik. Jamalik upam kub’an chrech ri tab’al toq’ob’. Ri k’olb’al ja’

__________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI EXODO

56

8Kub’an

ri k’olb’al ja’ e ri utak’alb’al ruk’ saq ch’ich’. Kub’an ruk’ ri jawi’ kil wi kib’ ri ixoqib’, ri e’are’ che kepatanajik pa ri rokb’al ri Tz’um Ja che rech Riqoj Ib’. Ri K’ayb’al 9Kub’an

ri uwach k’ayb’al; pa ri utzaltmal ri umox relb’al q’ij k’o ri payu’ ch’uqb’al ri ka’yb’al, weri’ b’anom ruk’ kok’laj lino; ri unimal ok’al xk’ab’. 10Juwinaq ri raqan taq ja xoquje’ juwinaq ri utak’alb’al che b’anom ruk’ saq ch’ich’; ri setesik taq uxekb’al ri raqan ja e ri ub’alul b’anom ruk’ saq pwaq. 11Pa ri rikyaq’ab’ relb’al q’ij, xoquje’ k’o jun ch’uqb’al che ok’al xk’ab’ unimal. Juwinaq ri raqan ja e juwinaq ri utak’allib’al. Ri setesik uxekb’al ri raqan ja b’anom ruk’ saq pwaq. 12Pa ri uqajib’al q’ij k’o jun payu’ uch’uqb’al che kawinaq lajuj unimal. K’o lajuj raqan ja e lajuj utak’ab’al. Ri raqan ja e ri utak’alb’al b’anom ruk’ saq pwaq. 13Chuwach ri relb’al q’ij, xoquje’ k’o kawinaq lajuj payu’ rech ch’uqb’al. 14Weri’ unimal ju’lajuj xk’ab’; xoquje’ k’olik oxib’ raqan ja e oxib’ utak’alb’al, pa jun utzaltmal ri okib’al 15e pa ri jun rokib’al chik –pa ri keb’ utzaltmal ri rokib’al ri ka’yb’al– k’o jun payu’ ch’uqb’al rech che ju’lajuj xk’ab’, oxib’ ri raqan ja e oxib’ ri utak’ab’al. 16Ronojel ri jetaq payu’ ch’uqb’al rech ri ka’yb’al, b’anom ruk’ kok’alaj lino. 17Ri utak’alb’al ri raqan ja b’anom ruk’ saq ch’ich’, ri setesik uxekb’al e ri ub’alul b’anom ruk’ saq pwaq, puwi’ ri raqan ja tz’ajom ruk’ saq pwaq e ronojel ri raqan ja rech ri k’ayb’al, ri ub’alul b’anom ruk’ saq pwaq. 18Ri ch’uqb’al uchi’ ja rech ri k’ayb’al, b’anom ruk’ mrato e kyaq tuntuj e kok’alaj lino. K’o juwinaq xk’ab’ ri urab’arik e job’ xk’ab’ ri raqan, jeri’ jacha ri payu’ ch’uqb’al rech ri k’ayb’al. 19Ri kijeb’ raqan ja e ri kijeb’ utak’alb’al b’anom ruk’ saq ch’ich’; ri setesik uxekb’al b’anom ruk’ saq pwaq; puwi’ ri raqan ja e ri ub’alul xoquje’ saq pwaq. 20Ronojel ri setesik rij ri ja e ri k’ayb’al b’anom ruk’ saq pwaq. Ri rejalaxik ri jetaq ch’ich’ 21Are

wa’ ri rejalaxik rech ri Ja –ri Rachoch ri Tzij– che xb’anik rumal ri utaqanik Mo’ises e che are ri e’ajlevita xeb’anowik, che are ri Itamar xk’amow kib’e, ri are’ che uk’ojol ri chuchqajaw A’aron. 22Ri B’esab’el, che uk’ojol ri Uri, che uk’ojol ri Hur, che rech ujuq’at ri Juda, xub’ano ronojel ri jastaq che xuta ri Yahweh chrech ri Mo’ises, 23rachi’l che ub’anik ruk’ ri Oholi’ab’ che uk’ojol ri Ahisamak che rech ri ujuq’at ri Dan, ri Oholi’ab’ ajch’ayil ch’ich’, ajt’isil payu’ e ajq’omnel chrech ri mrato e kyaq tuntuj, e chrech ri kok’alaj lino. 24Ronojel ri q’an pwaq, ri tyoxlaj q’an pwaq che xokisax, pa ri uchak ri tyoxlaj k’olb’al: juwinaq b’elejeb’ talentos e juq’o waqlajuj k’al lajuj (730) siklos, siklos che rech ri tyoxlaj k’olb’al. 25Ri saq pwaq che kech ri e’ejalam pa ri mulin ib’, ok’al talentos e kajq’o wajxaqk’al ju’lajuj (1.775) siklos, pa siklos che rech ri tyoxlaj k’olb’al: 26Jun b’eka chjujunal winaq, weri’ kub’ij panik’aj siklo, jun siklo che rech ri tyoxlaj k’olb’al, panik’aj siklo kech konojel ri kraj ranima’ kuya’o, ri winaq che k’o chi juwinaq ujunab’, ri achijab’ che ri ek’o chkixo’l ri 603.550. 27Ri o’k’al talentos rech saq pwaq xokisaxik pa ri utak’alb’al ri tyoxlaj k’olib’al e ri payu’: o’k’al talentos che rech ri o’k’al tak’alb’al; jun talento xokisax che chjujunal tak’alb’al. 28Chrech ri kajq’o’ wajxaqk’al ju’lajuj (1.775) siklos xokisax chrech ri raqan ja, chrech ri setesik xekb’al e chrech ri taq b’alul. 29Ri tyoxlaj saq ch’ich’ xub’an oxk’al lajuj talentos, wa’ kub’ij waqq’o (2.400) siclos. 30Ruk’ weri’ xub’an ri utak’alb’al ri rokib’al ri Tz’um Ja rech Riqoj Ib’, ri tab’al toq’ob’ rech __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI EXODO

57

saq ch’ich’ xoquje’ ruk’ ri k’at uch’i’ch’al saq ch’ich’, e ronojel ri uchukb’al ri tab’al toq’ob’; 31ri utak’alb’al ri ka’yb’al, ri utak’alb’al ri rokib’al ri k’ayb’al, ronojel ri che’ che kuchap ri Ja e ronojel ri che’ che kuchap ri k’ayb’al. Ri uwiqonb’al ri chuchqajaw

391Ruk’ ri mrato e kyaq tuntuj, ruk’ ri kyaq xela e ruk’ ri kok’alaj lino kb’an ri atz’yaq rech ri patanajik pa ri tyoxlaj k’olb’al. Xoquje’ kb’an ri ratz’yaq ri A’aron jacha xtaqan ri Yahweh chrech ri Mo’ises. Ri Efod (Ri atz’yaq b’anom ruk’ kok’alaj lino) 2Kb’an

ri efod ruk’ q’an pwaq, ruk’ mrato e kyaq tuntuj, ruk’ kyaq xela e ruk’ kok’alaj lino. 3Kkija’risaj e kkilik’ej ri q’an pwaq, k’atek’uri’ kkiqupij jeri’ jacha b’atz’ arech ket’iso’mik ruk’ weri’ e ruk’ mrato e kyaq tuntuj, ruk’ kyaq xela e ruk’ ri kok’alaj lino jacha ri e’ajkem. 4Kkikoj keb’ uteleb’ab’al ri Efod e utz ut’isik kkib’ano. 5Ri ximb’al pam arech utz kkanajik, junam ub’anik kb’anik, e xa jun ub’anik ruk’ ronojel: xb’an ruk’ q’an pwaq, mrato e kyaq tuntuj, ruk’ kyaq xela e ruk’ kok’alaj lino, jeri’ ub’anik jacha xtaqan ri Yahweh chrech ri Mo’ises. 6Kkichakuj ri ab’aj kornalina e knimik pa ri q’an pwaq e chila’ kt’iqik ri kib’i’ ri e’ajisra’el. 7We ab’aj ri’ kokisax cho ri uteleb’ab’al ri efod, arecha jun na’tisab’al kech ri e’ajisra’el chuwach ri Dyos, jacha xtaqan ri Yahweh chrech ri Mo’ises. Ri Pektoral (Ri wiqonb’al cho ri k’u’xal) 8Xoquje’

kb’an ri wiqonb’al k’u’xal ruk’ b’atz’ jacha ri xokisax chrech ri efod; q’an pwaq, mrato e kyaq tuntuj, kyaq xela e kok’alaj lino. 9Ri wiqonb’al k’u’xal kijeb’ uchi’ e kamul ratz’yaqil xb’anik. Ri urab’arik jun q’ab’aj e ri uwach xoquje’ jun q’ab’aj. 10Knojisaxik ruk’ kijeb’ ucholaj ab’aj. Pa ri nab’e cholaj k’o jun ab’aj sardi’o, jun topasi’o, jun esmeralada; 11pa ri ukab’ cholaj k’o jun ab’aj rub’i’, jun safiro, jun di’amante; 12pa ri urox cholaj, k’o jun ab’aj opalo, jun agata, jun amatista; 13e pa ri ukaj cholaj k’o jun ab’aj krisolito, jun onise, jun jaspe. Ronojel we taq ab’aj ri’ nimom pa q’an pwaq. 14Kab’lajuj ri jetaq ab’aj, weri’ rech ri kib’i’ ri e’ajisra’el, t’iqitalik ri kib’i’ jacha ri ut’iqik ri rajaxik kat’iqik. Konojel ri kab’lajuj ujuq’at ri Isra’el k’o ri kib’i’ t’iqatalik. 15Rech ri wiqonb’al k’u’xal kpach’ux utzalaj q’an pwaq. 16Kb’an ruk’ q’an pwaq keb’ kotz’i’j e keb’ setesik xekb’al. Ri keb’ setesik xekb’al kokisax pa ri keb’ k’isb’al uchi’ ri wiqonb’al k’u’xal. 17K’atek’uri’, xq’axex ri keb’ pach’ub’al che xb’an ruk’ q’an pwaq pa ri keb’ setesik xekb’al che k’o pa ri uk’isb’al ri wiqonb’al k’u’xal. 18Ri keb’ utza’m chik ri pach’um q’an pwaq xnuk’ik ruk’ ri keb’ kotz’i’j che xokisax chuwach ri uteleb’ab’al ri efod. 19Kb’an chi keb’ setesik xekb’al ruk’ q’an pwaq e kokisax pa ri keb’ chik uk’isb’al ri wiqonb’al k’u’xal, chupam ri uchi’ che kaka’y ruk’ ri Efod. 20Xoquje’ kb’an keb’ setesik xekb’al ruk’ q’an pwaq e xokisax ikim chrech ri keb’ teleb’ab’al rech ri efod, 21e ruk’ ri setesik xekeb’al kximik ri wiqonb’al k’u’xal ruk’ ri setesik xekb’al rech ri efod, ruk’ jun b’atz’ mrato tuntuj, arech kkanaj ri wiqonb’al k’u’xal puwi’ ri jun ub’atz’ ri efod; jeri’ jacha xtaqan ri Yahweh chrech ri Mo’ises. Ri atz’yaq __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI EXODO

58

22K’atek’uri’

kb’an ronojel ri uq’u’ ri efod ruk’ mrato tuntuj. 23Panik’aj chrech ri k’ul, k’o jun tel chrech jacha kemom taq ch’ich’. Chuchi’ weri’, t’isom arecha’ man kt’ob’in ta ub’ik. 24Chuchi’ ikim kb’an granadas ruk’ mrato e kyaq tuntuj, ruk’ kyaq xela e ruk’ kok’alaj lino. 25Kb’an alaj taq kampana ruk’ utzalaj q’an pwaq e knimik chuxo’l jetaq ri granada. 26Jun alaj kampana kb’e chuxo’l jun granada e jeri’ kuxo’laj rib’ chuchi’ ronojel ri k’ul. Ri atz’yaq kech ri echuchajawib’ 27K’atek’uri’

kkemik ri katz’yaq ri A’aron e ri e’uk’ojol ruk’ kok’alaj lino; 28ri payu’ rech jolomaj kkemik ruk’ kok’alaj lino, ri uwiqonb’al ri kokisax puwi’ ri jolomaj kkemik ruk’ kok’alaj lino, 29xoquje’ jeri’ ukemik ri jetaq pas, xokisax b’atz’ rech kok’alaj lino, xokisax mrato e kyaq tuntuj, xokisax kyaq xela, jacha xtaqn ri Yahweh chech ri Mo’ises. Ri k’utb’al rech ri loq’alaj tyoxrisanik 30K’atek’uri

kb’an ri kotz’i’j –k’utb’al rech ri loq’alaj tyoxrisanik chuwach ri Yahweh– ruk’ utzalaj q’an pwaq e pa ri are’ jewa’ kt’iqik ri’: «Tyoxrisam chuwach ri Yahweh». 31Kokisax puwi’ jun mrato b’atz’ arech kxim ajsik che ri payu’ rech jolomaj, jeri’ jacha xtaqan ri Yahweh chrech ri Mo’ises. 32Jeri’ ri k’isb’al ub’anik ri Ja e ri Tz’um Ja rech ri Riqoj Ib’. Ri e’ajisra’el xkib’ano ronojel ri chak jeri’ jas ri xtaqan ri Yahweh chrech ri Mo’ises. Kjach chrech ri Mo’ises ri chak xb’anik 33Kya’

chuwach ri Mo’ises ri Ja, ri Tz’um Ja e ronojel ri jetaq uchukb’al, ri setsik taq xekb’al, ri utak’alb’al, ri ub’alul, ri raqan taq ja e ri utak’alb’al weri’; 34ronojel ri utz’umal taq wakax che tz’ajom ruk’ kyaq, ri ch’uqb’al ja che b’anom ruk’ kok’alaj taq tz’um e ri payu’ ch’uqb’al rech; 35ri arka rech Tzij ruk’ ri taq ub’alul e ri ch’uqb’al uwi’, 36ri mexa ruk’ ronojel ri uchukb’al e ri kaxlanwa rech ri sipanik; 37ri tzuk’b’al chäj xb’an ruk’ utzalaj q’an pwaq, ri jetaq uchajb’al –ri jetaq chajb’al che kcholoxik chupam ri are’– ronojel ri uchukb’al e ri ole’o rech ri q’aq; 38ri tab’al toq’ob’ che xb’an ruk’ q’an pwaq, ri ole’o che kokisax che ri ji’onsanik, ri k’ok’alaj q’ol e ri ch’uqb’al rech ri rokib’al ri Tz’um Ja; 39ri tab’al toq’ob’ che xb’an ruk’ saq ch’ich’ e ri jun uk’at che xoquje’ xb’an ruk’ saq ch’ich’, ri ub’alul e ronojel ri uchukb’al; ri k’olb’al ja’ e ri utz’uqb’alil; 40ri uch’uqb’alil ri k’ayb’al, ri taq raqan e ri utak’alb’al, ri ch’uqb’al uchi’ ri k’ayb’al, ri taq uk’amil, ri taq ub’alul e ronojel ri chukb’al che rech ri patanajik pa ri Ja e ri Tz’um Ja rech Mulin Ib’; 41ri atz’yaq rech ri patanajik pa ri tyoxlaj k’olb’al: ri tyoxlaj taq uwiqonb’al ri A’aron che chuchqajaw e ri wiqonb’al kech ri e’uk’ojol che echuchqajawib’. 42Ri e’ajisra’el xkib’ano rojonel ri chak jacha xtaqan ri Yahweh chrech ri Mo’ises. 43Ri Mo’ises krilo ronojel ri chak xb’anik e xukajmij che qas jeri’ xb’anik jacha xtaqan ri Yahweh chrech. K’atek’uri’ katewchu’un chkech. Kyakik e ktyoxrisaxik ri tyoxlaj k’olb’al

401Ri Yahweh kuch’ab’ej ri Mo’ises e kub’ij chrech: 2«Pa ri nab’e q’ij che ri nab’e ik’ kawa’lisaj ri Ja rech ri Tz’um Ja che rech ri Mulin Ib’. 3Chila’ kaya wi ri arka rech ri Tz’ib’atalik e kakoj ri’ ri payu’ puwi’. 4Kak’am ub’i ri’ ri mexa e kakoj ri’ chuwach ri rajawaxik. Xoquje’ kak’am ub’i ri’ ri tzuk’b’al chaj e kakoj ri’ puwi’ ri taq uchäj. 5Kakoj ri’ ri tab’al toq’ob’ che b’anom ruk’ q’an pwaq che rech ri k’ok’alaj q’ol chi chuwach ri arka rech ri Tz’ib’atalik e kakoj ri’ ri chuqb’al par ri rokib’al ri Ja. 6Kakoj ri’ ri tab’al toq’ob’ rech ri __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI EXODO

59

holokostos chuwach ri rokib’al ri Ja che rech ri Tz’um Ja rech ri Riqoj Ib’. 7Kakoj na ri’ ri k’olb’al ja’ panik’aj chrech ri Tz’um Ja rech ri Riqoj Ib’ e ri tab’al toq’ob’ e kaya’ ja’ ri’ chupam. 8Setelik chrij kayak na ri’ ri k’ayb’al e kalik’ na ri’ ri chuqb’al uwi’ para ri rokib’al ri k’ayb’al. 9K’atek’ui’ kak’am kur’i ri ole’o rech ri ji’onsanik e kaji’onisaj ri’ ri Ja e ronojel ri k’o chupam. Katyoxrisaj ri’ e ronojel ri jastaq rech e kok ri’ tyoxlaj k’olib’al. 10Kakoj na ri’ ri ole’o puwi’ ri tab’al toq’ob’ rech ri holokosto e puwi’ ronojel ri uchukub’al. Katyoxrisaj ri’ ri tab’al toq’b’ e kux ri’ loq’alaj tyox. 11Xoquje’ kakoj na ri’ ri ole’o puwi’ ri k’olb’al ja’ e ri utz’uqb’al e katyoxrisaj ri’. 12K’atek’uri’ kattaqan ri’ chrech ri A’aron e chkech ri e’uk’ojol arech keqib’ ukoq cho ri rokib’al ri Tz’um Ja rech ri Mulin Ib’ e kab’ach’aj ri’ ri e’are’ ruk’ ri joron. 13Kakoj ri’ chrech ri A’aron ri tyoxlaj taq atz’yaq, kakoj ri’ ri ole’o puwi’ e katyoxrisaj ri’ arech kapatanajik jacha chuchqajaw. 14Kattaqan ri’ arech keqib’ ukoq ri e’uk’ojol awuk’ e kakoj ri’ ri katz’yaq chkech, 15kakoj ri’ ri ole’o pakiwi’ jacha xab’an chrech ri kitat arech kepatanajik jacha echuchqajawib’. Jeri’ kb’an chkech arech ri kiji’onsaxik kerokisaj chuchqajawib’ pa junalik chkixo’l ri kija’lil». Ri utaqanik ri Yahweh 16Ri

Mo’ises kub’ano ronojel ri jastaq jeri’ jacha xtaqan ri Yahweh chrech. 17Pa ri nab’e q’ij rech ri nab’e ik’ par ri ukab’ junab’ kuyak ri Ja. 18Ri Mo’ises kuyak ri Ja, kukoj ri utak’alb’al, kukoj ri kijeb’ uchakalb’al, ri ub’alul e kutak’ab’a’ ri raqan ja. 19Kulik’ ri Tzum Ja puwi’ ri Ja e kukoj ri ch’uqb’al rech puwi’ ronojel weri’, jacha xtaqan ri Yahweh chrech ri Mo’ises. 20K’atek’uri’, kuk’am ukoq ri Tz’ib’atalik e kukoj pa ri arka, kukoj ri b’alul chrech ri arka e kukoj puwi’ ri chuqb’al uwi’. 21Kuk’am ub’i ri arka pa ri Ja, kuxekb’a ri payu’ che to’l rech e xa jeri’ k’o jun payu’ chuwach ri Tz’ib’atalik, jeri’ jacha xtaqan ri Yahweh chrech ri Mo’ises. 22Kukoj ri mexa pa ri Tzum Ja rech ri Riqoj Ib’, pa jun utzaltmal ri Ja par ri rikyaq’ab’ ri relb’al q’ij, pa ri uk’isb’al ri payu’. 23Kukoj chuwach ri ucholaj ri kaxlanwa chuwach ri Yahweh, jacha xtaqan ri Yahweh chrech ri Mo’ises. 24K’atek’uri’ kukoj ri tzuk’b’al chäj pa ri Tzum Ja rech ri Mulin Ib’ chuwach ri mexa pa jun utzaltmal ri Ja, pa ri umox ri relb’al q’ij. 25E kukoj ri jetaq chäj chuwach ri Yahweh, xtaqan ri Yahweh chrech ri Mo’ises. 26Xoquje’ kukoj ri mexa rech ri tab’al toq’ob’ pa ri Tz’um Ja rech ri Chuwach Ib’ chuwach ri payu’ 27e kuporoj ri si’b’alaj utz pom chuwach jeri’ jacha xtaqan ri Yahweh chhech ri Mo’ises. 28Kukoj ri payu’ pa ri roki’b’al ri Ja. 29Ri tab’al toq’ob’ rech ri holokostos xoquje’ kukoj pa ri rokib’al ri Tzum Ja rech ri Mulin Ib’ e puwi’ xuch’i’j ri holokosto rech sipanik, jeri’ jacha xtaqan ri Yahweh chech ri Mo’ises. 30Kukoj ri k’olb’al ja’ panik’aj chech ri Tz’um Ja rech ri Mulin Ib’ e ri tab’al toq’ob’ e kuya’ ja’ chupan rech ch’ajb’al ib’. 31Ruk’ we ja’ ri’, ri Mo’ises, ri A’aron e ri e’uk’ojol kkich’aj ri kiqab’ e ri kaqan chupam. 32Ronojel mul aretaq chi’ ke’ok pa ri Tz’um Ja rech ri Mulin Ib’ on kepe naqaj chrech ri tab’al toq’ob’, kkich’aj kib’ jacha xtaqan ri Yahweh chrech ri Mo’ises. 33Kukoj ri k’ayb’al che kusutij rij ri Ja e ri tab’al toq’ob’, e kukoj ri payu’ pa ri rokib’al ri k’ayb’al. Jewa’ uk’isik kub’an ri Mo’ises ri jetaq chak.

__________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI EXODO

60 Ri Yahweh kok pa ri tyoxlaj k’olb’al 34Ri

sutz’ kuch’uq uwi’ ri Tz’um Ja rech ri Mulin Ib’ e ri uq’ijil ri Yahweh kunojisaj ri Ja. Mo’ises man loq’ taj kok pa ri Tz’um Ja rech ri Mulin Ib’ rumal rech che ri sutz’ jeqelik puwi’ e ri uq’ijil ri Yahweh kunojisaj ri Ja. 35Ri

Ri sutz’ kuk’am kib’e ri e’ajisra’el 36Pa

ronojel k’olb’al aretaq chi’ ri sutz’ kpaqi’ ub’ik ajsik chrech ri Ja, ri e’ajisra’el kyak ub’ik e keb’ek. 37K’atekuri’ we ri jun sutz’ man kpaqi’ taj, ri e’are’ man kyak ta ub’ik e man keb’e taj, kkeye’j na ri jun q’ij che kpaq’i’k. 38Rumal rech che paq’ij, ri usutz’ ri Yahweh k’o puwi’ ri Ja e chaq’ab’ k’o q’aq’ chupam che q’alaj chkiwach konojel ri e’ajuparachoch ri Isra’el. Jewa’ kk’ulmatajik pa ronojel k’olib’al.

__________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI EXODO

1

RI LEB’ITIKO Keb’ oxib’ tzij puwi’ ri Wuj Leb’itiko Ri wuj Leb’itiko jun wuj che are sib'alaj kuk’utu ri pixab’ puwi’ ri kik'aslemal ri winaq. Pa ri kapitulo 17 kuya ub’ixik keb' oxib' tzij puwi’ ri jetaq tab’al taq toq’ob’. Chiwila’ 7,37: “Are wa’ ri pixab’ puwi’ ri holokausto, puwi’ ri jetaq sipanik, puwi’ ri tab’al toq’ob’ rech sachb’al makaj, puwi’ ri tab’al toq’ob’ rech tojb’al makaj, puwi’ ri k’ak’ chuchqajaw kokik e puwi’ ri riqoj ib’.” Pa ri kapitulo 8-10 are kuya ub'ixik ri rajawaxik kab'anik arechi' kokik jun k'ak' chuchqajaw. Pa ri kapitulo 8-15 are kuya ub'ixik ri pixab' puwi' ri ch’ajch’ob'enik e ri man ch’ajch'oj taj. Ek'o jujun chikop man ech’ajch’oj taj rumal rech che keokisaxik pa ri kiq’ijilaxik enik'aj taq

dyoses chik. Ri eq’axal utzij ri Dyos are kakaj che

ch'ajch'oj ri kanima' ri winaq, chiwila’ Amos 5,21: “21Ri in, kinpaqchi’j, kinwetzelaj uwach taq ri inimaq'ij, itzel kinwil ri nimalaj taq mulin iwib’ kib’ano.” Xoquje’ Mateo 15,10-20. Pa ri kapitulo 16 are kuya ub'ixik ri q’ijlanik kab'anik pa ri Unimaq'ij ri Tojb’al Makaj, e pa we tojb'al makaj ri' nim ri uchak ri nimalaj chuchqajaw. Ri wuj xtz’ib’ax chkecxh ri eajheb’reo, kuya ub'ixik che ri Jesus are are' ri nimalaj Chuchqajaw che kuchi'j rib’ pa ri tab’al toq’ob’ pa ri tyoxlaj k’olb’al rech ri kaj. Man rajawaxik taj che kab'an chi jun tab’al toq’ob’. Pa ri kapitulo 17-26 chila' k’o wi ri jetaq pixab’ puwi’ ri Tyoxlaj Pixab'. Pa ri kapitulo 23 chila' k'o wi ri pixab' puwi' ri jetaq nimaq'ij kok'owik pa jun junab’. Pa ri kapitulo 25 chila' k'o wi ri jetaq pixab’ puwi’ ri jun junab’ che kok'owisaxik chi k'ate pa wuqub' junab'. E aretaq chi' kok'owisaxik kawinaq lajuj junab', ri jetaq ulew ktzalex chkech ri ekajaw. Pa ri kapitulo 27 chila' kariqitaj wi ri jetaq pixab' puwi’ ri rajil ri jastaq.

__________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI LEB’ITIKO

2

RI LEB’ITIKO Ri jetaq holokosto

11Ri Yahweh xusik’ij uloq ri Mo’ises pa ri Tz’um ja uloq che rech riqoj ib’, xch’aw uloq ruk’  e jewa’ xub’ij chech:  2Cha’ch’ab’ej  ri  e’ajisra’el  e kab’ij  weri’  chkech: Aretaq  chi’  jun  chiwech ix  ku’ya’a’  jun  sipan chuwach ri Yahweh, loq’ kisipaj jun chikop, ju nim chikop on jun ko’lik chikop.  3We jun holokosto ri isipanik e jun nim chikop, kichi’j ri’ jun ama’ che man k’o ta uyab’;  kichi’j ri’ pa ri rokb’al ri tz’um ja rech ri riqoj ib’, arech utz kril ri Yahweh. 4Kikoj ri’ ri iq’ab’  puwi’  ri  ujolom  ri  awaj  kkamsaxik  e  kk’am  ri’  weri’  rech  tojb’al  imak.  5K’atek’uri’,  kukamisaj  na  k’uri’  ri  ama’  wakax  chuwach  ri  Yahweh;  ri  e’uk’ojol  ri  A’aron,  ri  echuchqajawib’  kkichi’j  na  ri’  ri  ukik’el.  Kkitixej  ri’  chrij  ri  ab’aj  rech  ri  tab’al  taq  toq’ob’  che  k’o  pa  ri  rokb’al  ri  Tz’um  Ja.  6Kich’ol  ri  awaj  xkamisaxik  e  kib’an  taq  ch’qeta’q  ri’  chrech.  7Ri  e’uk’ojol  ri  A’aron,  ri  echuchqajawib’  kkikoj  ri’  ri  q’aq’  puwi’  ri  ab’aj  rech  ri  tab’al  taq  toq’ob’  e  kkikoj  ri’  ri  si’  puwi’  we  q’aq’  ri’.  8K’atek’uri’,  ri  e’uk’ojol  ri  A’aron,  ri  echuchqajawib’, kkiya ri’ ri jetaq ch’aqap, ri ujolom e ri xepo puwi’ ri si’ che k’o cho ri q’aq’  rech ri ab’aj tab’al toq’ob’. 9Are ri jun achi ri’ kch’ajow ruk’ joron ri upam e ri jetaq raqan, e  are ri chuchqajaw ri’ kuporoj ronojel puwi’ ri ab’aj rech tab’al toq’ob’.   Weri’ jun holokosto, jun wa che ksa’ik cho rachaq q’aq’, jacha  jun k’ok’alaj jororsab’al  chrech ri Yahweh.  10We  ri  isipanik  jun  ko’lik  chikop,  jun  alaj  chij  on  jun  alaj  k’isik  rech  jun  holokosto,  kichi’j ri’ jun ama’ che man k’o ta uyab’.  11Kich’ol ri’ chutz’altmal ri urox uxkut ri ab’aj rech  tab’al toq’ob’ chuwach ri Yahweh; e ri e’uk’ojol ri A’aron, ri echuchqajawib’, kkiq’ejej ri’ ri  ukik’el chrij ronojel ri ab’aj rech ri tab’al toq’ob’.  12K’atek’uri’, kuq’at ri’ pa taq ch’qeta’q e  ri chuchqajaw kub’an ub’anik ri’, ri ujolom e ri xepo kuya cho  ri si’ che k’o puwi’ ri q’aq’  cho ri ab’aj rech ri tab’al toq’ob’.  13Ri jun achi ri’ kuch’aj ri’ ruk’ ja’ ri jetaq upam e ri raqan  e ri chuchqajaw kuchi’j ri’ ronojel weri’, kuporoj ri’ cho ri ab’aj rech tab’al toq’ob’.   Weri’ jun holokosto, jun sa’om wa che kjororik ri ruxlab’al chuwach ri Yahweh.  14We ri isipanik chuwach ri Yahweh jun holokosto ruk’ alaj taq chikop ajuwokaj, kichi’j  na ri’ jun ut o jun palomax.  15Ri chuchqajaw kuchi’j na ri’ cho ri ab’aj rech ri tab’al toq’ob’,  kub’oq ub’i ri’ ri ujolom e kuporoj ub’i ri’ cho ri ab’aj rech tab’al toq’ob’, ri ukik’el kuyitz’ej  ub’i ri’ pa ri utzaltmal ri ab’aj rech tab’al toq’ob’.  16K’atek’uri’, kresaj ub’i ri’ ri upumpu’x e  ri rismal, kuk’yaq ub’i ri’ weri’ putz’altmal ri relb’alq’ij chrech ri ab’aj rech tab’al toq’ob’  jawi’  kkya  wi  ri  nima’q  taq  chaj.  17Kupir  ri’  ri  chikop  panik’aj,  k’atek’ut  man  kujach  ta  uwach. K’atek’uri’, ri chuchqajaw kuya ri’ ri chikop cho ri ab’aj rech tab’al toq’ob’, cho ri si’  che k’o pa ri q’aq’.   Weri’ jun holokosto, jun sa’om wa che kjoror ri uk’ok’al chuwach ri Yahweh.    Ri Sipanik ruk’ taq q’ayes ichaj

21Aretaq chi’ jun winaq kuchi’j jun sipanik ruk’ q’ayes chrech ri Yahweh, ri usipanik are ri  utzalaj  k’aj,  kuq’ej  ase’ite  puwi’  xoquje’  kukoj  k’ok’  q’ol  puwi’.  2Kuk’am  ub’i  ri’  chkech  ri  e’uk’ojol ri A’aron, chkech ri echuchqajawib’; kuk’am ukoq jumuq’ k’aj ri’ che xolom ruk’ ri  ase’ite ruk’ uq’ab’ e ronojel ri pom; ri chuchqajaw kuporoj ri’ weri’ cho ri ab’aj rech tab’al  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI LEB’ITIKO

3

toq’ob’  jeri’  jacha  natisab’al,  jun  wa  ri’  che  sa’om  e  che  kjoror  ri  ruxlab’  chuwach  ri  Yahweh.   3Ri  kto’taj  kanoq  chrech  we  sipanik  ri’,  kech  ri’  ri  A’aron  e  ri  e’uk’ojol,  weri’  tyoxlaj  ub’antajik ri’ rumal rech che petinaq chuxo’l ri wa che xsa’ik chuwach ri Yahweh.  4Aretaq  chi’  kachi’j  jun  sipanik  b’anom  ruk’  q’or  che  chaq’arisam  pa  ri  utuj  kaxlanwa,  b’anom  ri’  ruk’  utzalaj  k’aj  che  ksuk’ub’axik  jacha  k’axlanwa  tek’ut  ma  k’o  ta  uch’amilal  kokisaxik, kyob’ik ruk’ ase’ite, on are ne jetaq lej kb’an chrech che man kya ta uch’amilal e  ksu’ rij pa ase’ite.  5We  ri  asipanik  kaya’o,  jun  chaq’  q’or  che  kachaq’ejsaj  pa  xot,  rajawaxik  che  are  ri  utzalaj  k’aj,  kyob’  ruk’  ase’ite  e  ma  k’o  ta  uch’amalil  kya’ik.  6Kab’an  pa  taq  ch’qeta’q  e  kaq’ejej ase’ite puwi’. We jun sipanik ri’, jun sipanik rech q’ayes ichaj.  7We  ri  asipanik  kaya’o,  xachaq’ejisaj  pa  jun  kasu’el,  kab’an  ri’  ruk’  utzalaj  k’aj  e  ruk’  ase’ite.  8We  jun  sipanik  ri’  che  jewa’  usuk’umaxik  xab’ano,  kak’am  ub’i  ri’  chuwach  ri  Yahweh.  Kaya  ri’  chuwach  ri  chuchqajaw,  ri  are’  kuk’am  ub’i  ri’  cho  ri  ab’aj  rech  tab’al  toq’ob’. 9Ri chuchqajaw kutas jub’iq’ ri’ chrech we sipanik ri’, k’utb’al rech che natisa’b’al, e  kuporoj ri’ puwi’ ri ab’aj rech tab’al toq’ob’, jacha jun sa’om wa ri’ che kjoror ri ruxlab’al  chuwach ri Yahweh.   10Ronojel  ri  xto’taj  kanoq  kech  ri’  ri  A’aron  e  ri  e’uk’ojol,  jacha  nak’uri’  jun  tyoxlaj  uch’aqapil ri’ ri wa che sa’om chrech ri Yahweh.  11Ronojel  sipanik  che  kichi’j  chrech  ri  Yahweh,  man  k’o  ta  uch’amalil  ri’  kiya’o,  rumal  rech che man k’o ta jun wa sipojinaq uwach on ya’om uwa’lche’ ruk’ kiporoj chuwach ri  Yahweh.  12Kuya’ ri’ kichi’j weri’ chrech ri Yahweh, we are sipanik rech ri nab’e taq uwach  ulew, k’atek’ut man kuya taj kapaqi’ cho ri ab’aj rech tab’al toq’ob’ jacha jun utzalaj sipanik  che kjoror ri ruxlab’al.  13Katz’ayij ri’ ruk’ atz’ am ronojel sipanik che kachi’j e man k’o ta  jun  sipanik  ri’  kab’ano  che  mata  kna’taj  chawech  ri  atz’am  che  rech  ri  chapb’al  uq’ab’  ri  Adyos; pa ronojel ri sipanik kaya’o qas rajawaxik kasipaj ri atz’am chrech ri Adyos.   14Aretaq chi’ kachi’j ri nab’e taq uwach tiko’n chuwach ri Yahweh, kachi’j ri’ ri triko che  ak’ilim cho q’aq’ on kachi’j ri’ uwach ri triko che maja’ kq’anarik, kajok’ nak’uri’ we sipan  kab’ano ri’. 15Kaq’ej ase’ite ri’ puwi’ xoquje’ kakoj k’ok’ q’ol ri’ puwi’, jewa’ nak’uri’ ub’anik  ri asipanik kab’an chuwach ri Yahweh; 16ri chuchqajaw, kuporoj na jub’iq’ chrech ri jok’om  triko, ri ase’ite e ronojel ri k’ok q’ol arech na’tisab’al rech ronojel weri’, jun sa’om wa ri’  chuwach Yahweh.    Ri tab’al toq’ob’ rech ri riqoj ib’

31We k’o jun chiwech kuchi’j ri usipanik e jun tab’al toq’ob’ rech ri riqoj ib’; we kuchi’j jun  nim  awaj,  ama’  on  ati’t,  kuchij  ri’  chuwach  ri  Yahweh  jun  awaj  che  man  k’o  ta  uyab’il.  2Kuya  ri  uq’ab’  ri’  cho  ri  ujolom  ri  awaj  e  kukamisaj  ri’  pa  ri  rokb’al  ri  Tz’um  Ja  rech  ri  Riqoj  ib’.  K’atek’uri’,  ri  e’uk’ojol  ri  A’aron,  ri  echuchqajawib’,  kkiq’ejej  ri’  ri  ukik’el  chrij  ronojel  ri  ab’aj  rech  ri  tab’al  toq’ob’.  3Ri  are’,  kuchi’j  ri’  chuwach  ri  Yahweh  pa  we  tab’al  toq’ob’  ri’,  jun  uch’aqapil  we  sa’om  wa  ri’:  ri  xepo  che  uchuqum  rij  ronojel  ri  upam  e  ronojel ri xepo k’o puwi’ ri upam, 4ri keb’ ukinaq’, ri xepo che k’o chrij e ri k’o chub’ojal taq  rij;  ri  xepo  che  k’o  cho  ri  useseb’  ktz’aqatisax  ri’  ruk’  ri  ukinaq’.  5Ri  e’uk’ojol  ri  A’aron  kkiporoj wa’ weri’ cho ri ab’aj rech tab’al toq’ob’ puwi’ ri holokosto, che k’o puwi’ ri si’ che  ya’om pa ri q’aq’. Weri’ jun sa’om wa ri’ kjoror ri’ ri ruxlab’ chuwach ri Yahweh.  6We  ri  kuchi’j  chrech  ri  Yahweh,  jun  alaj  chikop,  rech  tab’al  toq’ob’  puwi’  ri  riqoj  ib’,  kuchi’j na ri’ jun ama’ on jun ati’t che man k’o ta uyab’.  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI LEB’ITIKO

4 7We  are  kuchi’j  jun  chij,  kuk’am  b’i  ri’  chuwach  ri  Yahweh,  8kukoj  ri’  ri  uq’ab’  cho  ri 

ujolom ri chikop kkamisaxik, tek’uri’, kukamisaj ri’ chuwach ri Tz’um Ja rech ri Riqoj Ib’,  k’atek’uri’  ri  e’uk’ojol  ri  A’aron,  kkiq’ejej  ri’  ri  ukik’el  chrij  ronojel  ri  ab’aj  rech  tab’al  toq’ob’. 9Chrech we tab’al toq’ob’ ri’ che rech riqoj ib’, kuchi’j na ri’ ri xepo, jacha jun sa’om  wa chuwach ri Yahweh: kuchi’j na ri’ ronojel ri uje’, kuqupij uloq ri’ chi pa ri uk’iyb’al uloq  ri b’aq, ri xepo che uch’uqum rij ri upam, e ronojel ri xepo che k’o chrech, 10ri keb’ ukinaq’,  ri xepo k’o chrij e ri k’o chub’o’jalrij, ri xepo che uch’uqum rij ri useseb’.  11Ri chuchqajaw  kusa’ ri’ pa ri q’aq’ cho ri jun ab’aj rech tab’al toq’ob’, jun sa’om wa ri’ che kporox chrech ri  Yahweh.  12We  ri  usipanik  jun  ati’t  k’isik,  kuk’am  ub’i  ri’  chuwach  ri  Yahweh,  13kuya  ukoq  ri’  ri  uq’ab’  cho  ri  ujolom  e  kukamisaj  ri’  chuwach  ri  Tz’um  Ja  rech  ri  Riqoj  Ib’;  ri  e’uk’ojol  ri  A’aron kkiq’ejej na k’uri’ ri ukik’el chrij ri ab’aj rech tab’al toq’ob’. 14Xoquje’ kuchi’j nak’uri’  jacha jun sa’om wa chrech ri Yahweh: ri xepo che uch’uqum rij ri upam e ronojel ri xepo  che k’o ajsik chrech,  15ri keb’ ukinaq’, ri xepo k’o ajsik chrech e xoquje’ pa ri k’o ub’o’jal rij,  ri  xepo  che  uch’uqum  rij  ri  useseb’,  kuresaj  wa’  ronojel  weri’  ruk’  ri  keb’  ukinaq’.  16Ri  chuchqajaw kuporoj wa’ weri’ pa ri q’aq’ jacha jun sa’om wa che kjoroj ruxlab’ chuwach ri  Yahweh,  kuporoj  ri’  cho  ri  ab’aj  rech  tab’al  toq’ob’.  Ri  xepo  rech  ri  Yahweh,  kya  chrech  ronojel.  17Weri’  jun  junalikalaj  pixab’  ya’tal  chkech  konojel  ri  mayilq’ijsaq,  xaq  jawije’  k’olb’al  kixjeqi’ wi: man k’o ta uxepo e man k’o ta ukik’el kitijo.    Ri tab’al toq’ob’ rech kuyb’al ri makaj Ri nim chuchqajaw

41Ri Yahweh xuch’ab’ej ri Mo’ises, jewa’ xub’ij chrech ri’.  2Chatch’aw b’a’ kuk’ ri e’ajisra’el  e jewa’ kab’ij chkech ri’: We k’o jun winaq kmakunik rumal rech che man uch’ob’om ta ri  upixab’ ri Yahweh e xub’an jun jas uwach che man ya’tal taj kb’anik:   3We  are  ri  chuchqajaw  che  ji’onsam  ri  ole’o  cho  ri  ujolom  ri  kmakunik  e  ke’ukoj  ri  siwantinimit chuxe’ ri makaj, kuchi’j ri’ chech ri Yahweh rumal ri mak xub’ano, jun ama’  wakax che man k’o ta uyab’, jun tab’al toq’ob’ ri’ rumal ri mak xub’ano.  4Kuwa’lisaj ri’ ri  ama’ wakax chuwach ri Yahweh pa ri rokb’al ri Tz’um Ja rech ri Riqoj Ib’, kuya ri’ ri uq’ab’  cho ri ujolom, k’atek’uri’, kukamisaj ri’ chuwach ri Yahweh.  5K’atek’uri’, ri chuchqajaw che  tyoxrisam rumal ri ole’o, kuk’am ukoq ri’ jub’iq’ chrech ri ukik’el ri ama’ wakax e kuk’am  ub’i ri’ pa ri Tz’um Ja rech ri Riqoj Ib’.  6Kunim ri’ ri uwi’uq’ab’ pa ri kik’ e wuqub’ mul ri’  kuchikij  ri’  chuwach  ri  Yahweh  chuwach  ukolb’al  ri  payu’  rech  ri  tyoxlaj  k’olb’al.  7Ri  chuchqajaw  kuya  jub’iq’  kik’el  ri’  pa  taq  ri  ruk’a’  wakax  ri  k’o  cho  ri  ab’aj  rech  tab’al  toq’ob’, jawi’ kya wi ri k’ok’alaj q’ol chuwach ri Yahweh pa ri Tz’umal Ja rech ri Riqoj Ib’,  k’atek’uri’, kuq’ejej ub’i ri’ ronojel ri ukik’el ri ama’ wakax chuxe ri ab’aj rech ri holokostos,  che k’o pa ri rokb’al ri Tz’um Ja rech ri Riqoj Ib’.  8Ronojel ri uxepo ri ama’ wakax che kchi’xik tab’al toq’ob’ rumal rech ri makaj, kutas ri’  ri uxepo k’o chrij ri upam e ronojel ri xepo k’o ukoq chutzal,  9ri keb’ ukinaq’ e ri xepo k’o  chrij  are’,  xoquje’  ri  k’o  chub’o’jal  rij  e  ri  xepo  che  uch’uqum  rij  ri  useseb’,  kresaj  wa’  ronojel  weri’  ruk’  ri  taq  ukinaq’  10–jeri’  jacha  ri  ktas  apan  chrech  ri  kchi’x  pa  ri  tab’al  toq’ob’ rech ri Riqoj Ib’– e ri chuchqajaw kuporoj wa’ weri’ cho ri ab’aj rech ri holokosto.  11Ri utz’umal ri ama’ wakax, ronojel uti’ojal, ri ujolom, ri raqan e ri upam ruk’ ri jetaq  utz’ilal  12ronojel ri ub’aqil ri jun ama’ wakax, kresaj ub’i ri’ pa ri tz’um ja, kk’am ub’i ri’ pa  jun ch’ajch’oj k’olb’al, pa ri k’yaqb’al uchajil ri xepo. Kuporoj ri’ cho ri si’, pa ri uk’yaqb’al  uchajil ri xepo.  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI LEB’ITIKO

5

  Ri tab’al toq’ob’ rumal ri makaj pa ri mulin ib’ rech ri Isra’el 13We konojel ri e’ajisra’el kimulim kib’ xemakunik rumal rech che xkib’an jun jas uwach 

che  q’ilom  pa  ri  upixab’  ri  Yahweh  e  xkib’ano  rumal  rech  che  man  kich’ob’  taj  e  man  keta’m taj che xemakunik,  14aretaq chi’ ri mulin ib’ kreta’maj che xmakunik, kuchi’j na ri’  jun tab’al toq’ob’ arech kkuytaj ri makaj, kuchi’j jun ama’ wakax ri’ che man k’o ta uyab’.  Kkik’am  ub’i  ri’  ri  wakax  chuwach  ri  Tz’um  Ja  rech  ri  Riqoj  Ib’;  15chuwach  ri  Yahweh  ri  enim  taq  winaq  ek’o  pa  ri  mulin  ib’  kkikoj  kiq’ab’  ri’  cho  ri  ujolom  ri  ama’  wakax  ri’  e  kkamisax ri’ chuwach ri Yahweh.  16K’atek’uri’,  ri  tyoxlaj  chuchqajaw  che  ji’onsam  ruk’  ri  ole’o,  kuk’am  ub’i  jub’iq’  ri’  chrech ri ukik’el ri wakax pa ri Tz’um Ja.  17Kujut ri’ ri uwi’uq’ab’ pa ri kik’el e wuqub’ mul  ri’  kuchikij  chuwach  ri  Yahweh  chuwach  ri  payu’.  18Kukoj  jub’iq  ri’  chrech  ri  kik’el  pa  ri  ruk’a’ taq wakax k’o cho taq ri ab’aj rech tab’al toq’ob’, che  k’o chuwach ri Yahweh pa ri  rokb’al ri Tz’umal Ja rech ri Riqoj Ib’. E ri nik’aj kik’ chik, kuq’ej ub’i ri’ chuxe’ ri ab’aj rech  ri holokosto, che k’o pa ri rokb’al ri Tz’um Ja rech ri Riqoj Ib’.  19Kresaj  ri’  ronojel  ri  uxepo  ri  chikop  e  kuporoj  ri’  cho  ri  ab’aj  rech  tab’al  toq’ob’.  20Kub’an  wa’  ruk’  we  ama’  wakax  ri’  jacha  kb’an  ruk’  ri  ama’  wakax  rech  tab’al  toq’ob’  rumal ri kuyb’al makaj. Junam ri’ kb’an chrech; ri chuchqajaw kuta kuyb’al mak ri’ pakiwi’  ri winaq kimulin kib’ e kkuytaj ri’ ri kimak.  21Kresaj ub’i ri’ ri ama’ wakax pa ri tz’um ja e ku’poroj ri’ jacha uporoxik xub’an ri jun  nab’e kanoq. Are wa ri tab’al toq’ob’ rech ri sachb’al kimak ri riqoj ib’.    Ri tab’al toq’ob’ rech sachib’al umak jun k’amalb’e

22We  jun  k’amalb’e  xmakunik,  rumal  rech  che  xub’an  jun  jas  uwach  che  q’ilom  pa  ri 

upixab’ ri Yahweh ri Udyos e xmakunik rumal man reta’m taj weri’ e xqaj chuxe’ ri umak; 

23we  kya  ub’ixik  chrech  ri  mak  xub’ano,  jun  ama’  k’isik’  ri’  che  man  k’o  ta  uyab’  kuk’am 

ub’ik.  24Kuya ri’ ri uq’ab’ cho ri ujolom ri ama’ k’isik e kukamisaj ri’ pa ri jun k’olb’al jawi’  kekamisax  ri  holokosto  chuwach  ri  Yahweh.  Wa’  weri’  jun  tab’al  toq’ob’  rumal  ri  mak  xb’anik.  25Ri chuchqajaw kuch’aqeqisaj na ri’ ri uwi’uq’ab’ pa ri ukik’el  ri awaj e kupil ri’  chkij ri jetaq ruk’a’ wakax che k’o pa ri uk’olb’al tab’al toq’ob’ rech ri holokosto. K’atek’uri’  kuq’ejej ub’i ri’ ronojel ri kik’el chuxe’ ri ab’aj rech ri holokosto. 26E kuporoj ub’i ri’ ronojel  ri xepo cho ri ab’aj rech tab’al toq’ob’ jacha kb’an chrech ri uxepo ri tab’al toq’ob’ che rech  ri  riqoj  ib’.  Je’  nak’uwa’  kub’an  ri  chuchqajaw  arech  kkuytaj  ri  are’,  ksach  ri  umak  e  xas  kkuytaj ri’ ri are’.    Ri tab’al toq’ob’ rumal ri umak kub’an jun winaq che xaq winaq pa ri tinimit 27We xaq apanchinchike winaq pa ri tinimit kmakunik e man reta’m taj che q’ilom weri’ 

pa ri upixab’ ri Yahweh; 28we kkib’ix chrech che xmakunik, kuk’am uloq ri’ jun sipan rumal  rech ri mak xub’ano, jun ati’t k’isik, che man k’o ta uyab’.  29Kuya ri’ ri uq’ab’ cho ri ujolom  ri  awaj  e  kukamisaj  ri’  pa  ri  k’olb’al  jawi’  kkamisaj  ri  jetaq  holokosto.  30Ri  chuchqajaw  kut’in ri’ ri uwi’uq’ab’ pa ri kik’el e kupil ri’ chrij ri ruka’ wakax k’o cho ri ab’aj rech ri jetaq  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI LEB’ITIKO

6

holokosto.  K’atek’uri’,  kuq’ejej  ub’i  ri’  ronojel  ri  kik’el  chuxe’  ri  ab’aj  rech  tab’al  toq’ob’.  31Kutas  apan  ri’  ronojel  ri  uxepo  jacha  kb’an  che  utasik  ri  uxepo  ri  tab’al  toq’ob’  rech  ri  mulin ib’ e ri chuchqajaw kuporoj na ri’ cho ri ab’aj rech tab’al toq’ob’, kjoror ri’ ri ruxlab’  chuwach ri Yahweh. Ri chuchqajaw jeri’ nak’uwa’ kub’ano ri sachb’al mak puwi’ we achi ri’  e kkuytaj ri’ ri umak.  32We ri are’, are kraj kuk’am ub’i jun alaj chij arech kuya pa ri sipanik chrech ri tab’al  toq’ob’, kuk’am ub’i ri’ jun ati’t chij che man k’o ta uyab’.  33Kuya ri’ ri uq’ab’ cho ri ujolom  ri  chij  e  kukamisaj  ri’  arech  jun  tab’al  toq’ob’  rumal  ri  umak,  kuya  ri’  pa  ri  k’olb’al  jawi’  kekamisax wi ri jetaq holokosto. 34Ri chuchqajaw kujut ri uwi’uq’ab’ ri’ pa ri ukik’el ri awaj  ri’ e kupilej ri’ chrij jetaq ruk’a’ wakax k’o cho ri ab’aj rech ri jetaq holokosto. K’atek’uri’,  kuq’ejej b’i ri’ ronojel ri kik’el chuxe’ ri ab’aj rech tab’al toq’ob’.  35Kutas apan ri’ ronojel ri  uxepo ri chij jacha kb’an chrech ri tab’al toq’ob’ rech ri riqoj ib’ e ri chuchqajaw kuporj na  ri’  cho  ri  ab’aj  rech  tab’al  toq’ob’,  ruk’  ri  sa’om  wa  che  kya  chrech  ri  Yahweh.  Ri  chuchqajaw jeri’ utayik ri sachb’al umak ri achi kub’ano, arech kkuytajik e xas kuytaj ri’.    Nik’aj taq tab’al toq’ob’ chik che rech utayik sachib’al mak

51We k’o jun winaq kmakunik, kub’an jun chkech we jetaq mak ri’:  Aretaq  chi’  utom  ri  pixab’  tzij,  –k’atek’ut  xrilo  on  utom  ri  xb’anik–,  rajawaxik  kuya  ub’ixik; we man kuya ta ub’ixik, are ri are’ kreqaj ri umak ri jun chik winaq; 2on jun winaq  kuchap  ukoq  jun  tz’ilob’inaq  jastaq,  wene’  are  ub’aqil  jun  kaminaq  chikop  che  man  ch’ajch’ojtaj, on ub’aqil jun kaminaq awaj k’iyinaq choja che man ch’ajch’oj taj, on ub’aqil  jun  kumatz  che  man  ch’ajch’oj  taj,  man  xuch’ob’  ta  weri’,  ri  are’  xtz’ilob’  wi  e  k’o  umak  xkanajik; 3on kuchap ukoq ri usalpi’ch (uk’qetal) jun winaq, che kuya’o koqinaq chrij; man  xuch’ob’ ta weri’, k’atek’uri’, aretaq chi’ kreta’maj, ri are’ k’o ri umak kkanajik;  4on wene’  jun winaq kujikib’a ub’ixik ri utzij, k’atek’uri’, wene’ utz on ma utz taj, xaq apachinchike ri  jastaq che ri winaq kujikib’a’ utzij chrech; arechi’ xujikib’a’ ub’ixik ri utzij man kuch’ob’ taj,  tek’ut, arechi’ kreta’maj, k’o ri umak kkanajik.  5Ri jun che kreqaj jun chkech we mak ri’, rajawaxik ri’ kuya ub’ixik chkiwach ri winaq,  6e kuk’am ub’i ri’ chuwach ri Yahweh ri tab’al toq’ob’ rech sachb’al ri umak xub’ano, jun  ati’t  chkixo’l  ri  eko’koj  chikop,  jun  chij  on  jun  k’isik,  rech  tab’al  toq’ob’  rumal  ri  umak;  k’atek’uri’ ri chuchqajaw kuta na ri’ ri sachb’al mak puwi’ ri are’.    Ri tab’al toq’ob’ rech ri umak

jun winaq che xaq winaq pa ri tinimit 7We man kkowin taj kuloq’ jun alaj chikop, kuk’am ub’i ri’ jun tab’al toq’ob’ chuwach ri 

Yahweh rech sachb’al ri umak xub’ano, kuk’am ub’i keb’ saqko’r  ri’ on keb’ palomax, jun  rech ri tab’al toq’ob’ rumal ri umak e ri jun chik rech ri holokosto.  8Kuk’am ub’i ri’ weri’  chuwach  ri  chuchqajaw,  ri  are’  nab’e  ri’  kuchi’j  ri  rech  ri  tab’al  toq’ob’  rumal  ri  mak  xb’anik. Kub’iy ri’ chuqul, k’atek’ut man kresaj ta ub’i ri’ ri ujolom.  9Pa ri utzaltmal ri ab’aj  rech tab’al toq’ob’, kuchikej ri’ chech ri ukik’el ri alaj chikop xkamisaxik, e ri nik’aj ukik’el  chik che kto’taj kanoq, kuq’ejej b’i ri’ chuxe’ ri ab’aj rech ri tab’al toq’ob’. Weri’ jun tab’al  toq’ob’  arech  ksachtaj  ri  makaj.  10Ruk’  ri  jun  chik  alaj  chikop  ajuwokaj,  kub’an  na  jun  holokosto jeri’ jacha kub’ij ri pixab’. Ri chuchqajaw kuta ri’ arech ksachitaj ri umak xub’an  ri jun winaq e xas ksachitaj ri’ ri umak.  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI LEB’ITIKO

7 11We man kkowinik ta che uloq’ik ri keb’ saqko’r on chech ri keb’ palomax, kuk’am ub’i 

ri’ rech ri tab’al toq’ob’ arech ksachtaj ri umak xub’ano, jun ulajuj uch’aqapil ri utzalaj k’aj;  man  kuya  ta  ase’ite  ri’  ruk’  e  man  kukoj  ta  k’ok’  q’ol  ri’  puwi’,  rumal  rech  che  jun  tab’al  toq’ob’ arech ksachtaj ri makaj.  12Kuk’am ub’i ri’ chuwach ri chuchqajaw e ri chuchqajaw  kuk’am ukoq ri’ jumuq’ chrech ri k’aj rech na’tisab’al, junam ri’ kuporoj ub’i ruk’ ri jetaq  sa’om wa che kya chuwach ri Yahweh, kuporoj ub’i ri’ cho ri ab’aj rech tab’al toq’ob’. Wa’  weri’  jun  tab’al  toq’ob’  rumal  ri  makaj  xb’anik.  13Ri  chuchqajaw  kuta  ri’  ri  kuyb’al  mak  puwi’  ri  achi  ri’  rumal  ri  mak  xub’ano,  xaq  apachinchike  chech  ri  jastaq  che  q’ilom  e  kkuytaj ri’ ri umak. Ri chuchqajaw, xoquje’ ri’ k’o ri ch’aqap uwa ri are’, jacha pa ri sipanik  kb’anik, ruk’ ri jetaq uwach tiko’n, ichaj, q’ayes.    Ri tab’al toq’ob’ rech tojb’al mak 14Ri Yahweh xuch’ab’ej ri Mo’ises e jewa’ kub’ij chrech: 

15We  k’o  jun  winaq  kuya  ri  usipanik  e  rumal  man  kuch’ob’  taj  man  kuya  ta  chech  ri 

Yahweh ronojel ri rajawaxik kuya chrech, kuk’am na ub’i ri’ chrech ri Yahweh arech kuta  nimalaj  toq’ob’,  jun  chkech  ri  uchij  chkixo’l  ri  ujupuq  k’olik,  jun  che  man  k’o  ta  uyab’,  kchomax na ri’ ri rajil pa saq pwaq taq siklos, kpaj na ri’ ri ra’lal pa ri tyoxlaj k’olb’al.  16Ri  jun  winaq  kutoj  uk’axel  ri’  ri  sipanik  che  xujik’  kan  uwi’  e  xa  jeri’  xmakunik  chuwach  ri  tyoxlaj  taq  jastaq;  ri  uwi’  kuya’o  jun  uro’  uch’aqapil  ri’,  kuk’am  ub’i  ri’  chuwach  ri  chuchqajaw.  Ruk’  we  jun  ama’  chij  ri’  che  rech  tab’al  toq’ob’,  ri  chuchqajaw  kuta  ri’  ri  kuyb’al mak puwi’ ri jun winaq ri’, e ri winaq ri’ kkuytaj ri’ ri umak.  17We k’o jun winaq, che man kuch’ob’ taj, kmakunik rumal rech che kub’an nik’aj jastaq  che q’ilom pa ri upixab’ ri Yahweh, xmakun na k’uri’ e kreqaj ri’ ri umak.  18Kuk’am ub’i ri’  chuwach ri chuchqajaw jun tab’al toq’ob’ rumal che xmakunik, kuk’am ub’i jun chkech ri  ama’ taq uchi’j chkixo’l ri ujupuq, jun chij che man k’o ta uyab’, kchomax rij ri’ ri rajil. Ri  chuchqajaw kuta ri’ ri kuyb’al mak puwi’ ri are’ rumal rech che xsachik, e kkuytaj na k’uri’  ri umak. 19Wa’ weri’ jun tab’al toq’ob’ rech tojb’al makaj, rumal rech che qastzij nak’ut che  k’o ri umak chuwach ri Yahweh.  20Ri Yahweh xuch’ab’ej ri Mo’ises, jewa’ xub’ij chrech ri’.  21We k’o jun winaq kmakunik e kujik’ uwi’ jun jas uwach chuwach ri Yahweh aretaq chi’  kusub’ ri uk’ulja puwi’ ri uk’olik jun pwaq, on puwi’ jun jas uwach che xkub’a’x k’u’x chrij e  xya puq’ab’, on xrelaq’aj ub’i jun jas uwach rech ri winaq, on we man utz utojik kub’ano ri  uchak ri uk’ulja,  22on we xusik’ jun jas uwach che xtzaqik e kub’ij che man k’o ta xrilo, on  we kujikib’a’ utzij chrech jun jas uwach che man tzij taj, jawi’ qas keqaj wi konojel winaq;  23we jeri’ ri umak kub’ano e kqaj pa ri umak, rajawaxik ri’ che kutzalejisaj ri xrelaq’aj on ri  xutoq’ij  ruk’  k’ax,  on  ri  pwaq  che  xya  puq’ab’  rumal  rech  che  xkub’isax  k’u’x  chrij,  on  ri  xtzaqik k’atek’uri’ xusik’ are’,  24on ronojel ri jastaq che xujikib’a utzij puwi’ e man tzij taj.  Kutoj  na  ri’  tz’aqat  ri  uk’axel  ronojel  e  kuya  apan  uwi’  jun  uro’  chrech  job’  uch’aqapil,  kutzalejisaj  wa’  weri’  chrech  ri  rajaw  kanoq  pa  ri  jun  q’ij  aretaq  chi’  xok  umak  ri  are’.  25Kujach  ri’  chrech  ri  Yahweh  ri  tab’al  toq’ob’  rech  tojb’al  umak,  kujach  jun  ri’  chkech  ri  ama’ taq uchi’j chkixo’l ri ujupuq, jun chij che man k’o ta uyab’; kchomax rij ri’ ri rajil, jeri’  jacha  jun  tab’al  toq’ob’  rech  tojb’al  makaj,  kujach  ri’  chrech  ri  chuchqajaw.  26Ri  chuchqajaw kuta ri’ ri kuyb’al mak puwi’ ri are’ chuwach ri Yahweh, e kuytaj ri’ ri umak,  xaq apachinchike ri umak xqaj wi’.    Ri chuchqajawinik e ri jetaq tab’al toq’ob’ __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI LEB’ITIKO

8

61Ri Yahweh xuch’ab’ej ri Mo’ises, jewa’ xub’ij chrech ri’:  2Chattaqan b’a’ chrech ri A’aron e chkech ri e’uk’ojol:  Are wa’ ri pixab’ puwi’ ri holokosto.  Are wa’ ri holokosto che kk’oji’ cho ri q’aq’, puwi’ ri ab’aj rech tab’al toq’ob’, jun aq’ab’  chi k’ate’ aq’ab’il, e ri q’aq’ puwi’ ri ab’aj rech tab’al toq’ob’ xas amaq’el ri’ kk’atik.  3Ri chuchqajaw are kukoj ri’ ri saqtuntuj ratz’yaq e kuch’uq ri’ ri ub’aqil ruk’ ri usaka’w  che  b’anom  ruk’  saqtuntuj.  Kresaj  ukoq  ri’  ri  uchaj  ri  xepo  rech  ri  holokosto  che  xportaj  rumal ri q’aq’ cho ri jun ab’aj rech tab’al toq’ob’ e kutix ukoq ri’ chunaqaj ri tab’al toq’ob’.  4Kresaj kan ri’ ri ratz’yaq; kukoj chi ub’i nik’aj atz’yaq ri’ arech kuk’am ub’i ri chaj pa jun  ch’ajch’ojalaj k’olb’al, chrij ri tz’um taq ja.  5Ri q’aq’ kleb’letik ri’ cho ri ab’aj rech tab’al toq’ob’, man k’o ta uchupik ri’. Ronojel taq  aq’ab’il, ri chuchqajaw kuya’ nik’aj si’ ri’ pa ri q’aq’. Kuya ri’ puwi’ we q’aq’ ri’ ri holokosto  e puwi’ weri’ kuporoj ub’i ri’ uxepo ri tab’al toq’ob’ rech mulin ib’. 6Xas man kchup ta wi ri’  ri q’aq’ cho ri ab’aj rech tab’al toq’ob’.     Ri jetaq sipanik 7Are wa’ ri pixab’ puwi’ ri jetaq Sipanik: 

Ri  e’uk’ojol  ri  A’aron,  kkik’am  ub’i  ri’  ri  sipanik  chuwach  tab’al  toq’ob’;  chuwach  ri  Yahweh, 8jun chkech ri e’are’ kuk’am ukoq ri’ jumuq’ chrech ri utzalaj k’aj che k’o ase’ite ri’  ruk’ e ronojel ri k’ok’ q’ol che kya ruk’, kuporoj ri’ cho ri ab’aj rech tab’al toq’ob’ jacha jun  na’tisab’al, kjoror ruxlab’ ri’ chuwach ri Yahweh,  9ri A’aron e ri e’uk’ojol kkitij ri’ ri kto’taj  kanoq, man k’o ta uch’amilal ri’ ri kaxlanwa ktijowik. Kkitij ri’ pa jun tyoxlaj k’olb’al, pa ri  uwoja rech ri Tz’um Ja pa kb’an wi ri Riqoj Ib’. 10Man kchaq’ejisax ta ri’ ruk’ uch’amilal; are  ri’ ri uch’aqapil sa’om nuwa kinya chkech ri e’are’. Weri’ jun  tyoxlaj ch’aqap wa ri’, tab’al  toq’ob’ rech kuyb’al makaj e tab’al toq’ob’ rech tojb’al makaj.  11Konojel ri achijab’ chkixo’l  ri  e’ralk’uwa’l  ri  A’aron  kuya  ri’  kkitij  ri  uch’aqapil  ri  uwa  ri  Yahweh.  Weri’  jun  junalik  pixab’ kkanaj kanoq chkech ri iwija’al. Ronojel ri kchapow ukoq we jastq ri’, tyox kkanaj  kanoq.  12Ri Yahweh xuch’ab’ej ri Mo’ises, jewa’ xub’ij chrech ri’:  13Are  wa’  ri  sipanik  kkiya  na  ri  A’aron  e  ri  e’uk’ojol  chrech  ri  Yahweh,  pa  ri  uq’ij  che  xokisaj ri ole’o cho ri kijolom: jun ulajuj chrech ri lajuj uch’aqapil ri utzalaj k’aj, kkisipaj ri’  jacha jun junalik sipanik, panik’aj aq’ab’il e panik’aj chik b’enaq’ij.  14Ksuk’umaxik ri’ pa ri’  kaswe’l, kxol ri’ ruk’ ase’ite, kk’am ub’i ri’ jacha jun sipanik, kb’an ub’i ch’qeta’q ri’ chrech e  kachi’x na ri’ chuwach ri Yahweh jacha jun kjoror ruxlab’al. 15Jachin ri chuchqajaw chkixo’l  ri e’uk’ojol che xokisax ri ole’o cho ri ujolom, are kb’anow wa’ weri’. Jun junalik pixab’ wa’  weri’.  Ri  sipanik  chrech  ri  Yahweh  ronojel  ri’  kporox  ub’ik  pa  ri  q’aq’.  16Ronojel  ri  sipanik  kub’an  jun  chuchqajaw,  ronojel  ri’  kya  b’i  pa  ri  tab’al  toq’ob’.  Man  loq’  taj  k’o  ktijow  chrech.   

Ri tab’al toq’ob’ rech sachb’al makaj 17Ri 

Yahweh  xuch’ab’ej  ri  Mo’ises,  jewa’  kub’ij  chrech:  18Che’ach’ab’ej  ri  A’aron  e  ri  e’uk’ojol, e chab’ij jewa’ chkech ri’:   Are wa’ ri pixab’ puwi’ ri tab’al toq’ob’ rech sachb’al makaj.  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI LEB’ITIKO

9

Pa  ri  k’olb’al  jawi’  kkamisax  wi  ri  holokosto  chuwach  ri  Yahweh,  xoquje’  chila’  ri’  kkamisax  wi  ri  chikop  rech  sachb’al  makaj.  Wa’  weri’  tyoxlaj  ub’antajik  ri’.  19Ri  chuchqajaw  che  kuchi’j  we  tab’al  toq’ob’  ri’  are  ktijow  ri’  weri’.  Ktij  ri’  pa  jun  tyoxlaj  k’olb’al, pa ri uwoja cho ri Tz’um Ja che rech ri Riqob’al Ib’.  20Ronojel ri jastaq che kuchap  ukoq we ti’j ri’, tyox ri’ kkanaj kanoq, e we kchikin ri kik’el cho taq ri atz’yaq, kch’aj ri’ ri  xtz’ilob’ik  pa  jun  tyoxlaj  k’olb’al.  21Ri  t’u’y  jawi’  xchaq’ejisaxik  ri  ti’j  kpaxix  ri’,  k’atek’uri’  we  xchaq’ejsaxik  pa  jun  ch’ich  tu’y,  utzalaj  uq’utik  ri’  kb’anik  e  kch’aj  b’i  ri’  ruk’  nimalaj  joron.  22Konojel  ri  achijab’  ek’o  chkixo’l  ri  echuchqajawib’,  loq’  ri’  kkitij  kech  we  ti’j  ri’.  Weri’ tyoxlaj ub’anik;  23k’atek’ut, man loq’ taj kktijik ri chikop kkamisaxik arech kchi’xik  rech  ri  sachb’al  makaj  e  che  xk’am  ub’i  ukikik’el  pa  ri  Tz’um  Ja  rech  ri  Riqo’al  Ib’  arech  ktayik ri kuyb’al makaj pa ri Tyoxlaj K’olb’al: Kporox ub’i ri’ pa ri q’aq’.    Ri tab’al toq’ob’ rech tojb’al makaj

71Are wa’ ri pixab’ che ri tab’al toq’ob’ rech tojb’al makaj:  Weri’  sib’alaj  tyoxlaj  ri  ub’antajik.  2Kch’ol  ri’  ri  awaj  pa  ri  k’olb’al  jawi’  kech’ol  wi  ri  holokosto e ri chuchqajaw kuq’ejej ri’ ri ukik’el cho taq ri utzal ri ab’aj rech tab’al toq’ob’.  3Kchi’x ri’ ronojel ri uxepo: ri uje’, ri xepo k’o cho taq upam,  4ri keb’ ukinaq’, ri xepo k’o  ruk’, we ukinaq’ ri’ e ri k’o chub’o’jal taq rij, ri xepo k’o ruk’ ri useseb’; kesax wa’ we xepo  ri’ ruk’ ri ukinaq’.  5Ri chuchqajaw kuporoj wa’ weri’ cho ri ab’aj rech tab’al toq’ob’, jacha  jun  sa’om  uwa’  ri’  ri  Yahweh.  Wa’  weri’  jun  tab’al  toq’ob’  rech  tojb’al  makaj.  6Konojel  ri  achijab’ chkixo’l ri echuchqajawib’ kuya ri’ ktij we ti’j ri’. Ktijow wa’ pa jun tyoxlaj k’olb’al.  Weri’ sib’alaj tyox ub’antajik.    Ri jastaq taqal chkij ri echuqajawib’ 7Ri  tab’al  toq’ob’  rech  sachb’al  makaj  junam  ruk’  ri  tab’al  toq’ob’  rech  tojb’al  makaj 

junam  ri  pixb’anik  chrech.  Ri  awaj  xkamisaxik  rech  ri  chuchqajaw  che  xb’anow  ri  tayij  toq’ob’  rech  sachb’al  makaj.  8Ri  chuchqajaw  che  xuchi’j  ri  holokosto  rech  jun  winaq,  kkanaj kan ri ruk’ ri utz’umal ri awaj xch’olik.  9Xoquje’, ronojel sipanik che chaq’ejisam pa  ri  orno  tuj,  ri  sipanik  che  xk’ilix  pa  ri  kasu’el,  ri  chuchqajaw  che  xuchi’j,  rech  ri’  ri  are’  kkanaj  kanoq.  10Ronojel  ri  jetaq  sipanik  che  yob’om  ruk’  ase’ite  on  ri  chaqi’j  sipanik,  ronojel ri’ kya chkech ri e’uk’ojol ri A’aron.    Ri tab’al toq’ob’ rech Riqoj Ib’.

Tab’al toq’ob’ arech nim kilix wi ri Dyos 11Are wa’ ri pixab’ puwi’ ri tab’al toq’ob’ rech ri Riqoj Ib’ che kchi’j ri’ chrech ri Yahweh:  

12We jun tab’al toq’ob’ arech nim kil wi ri Dyos, kya ri’ ruk’ ri sipanik, nik’aj utzalaj taq 

kaxlanwa che man k’o ta uch’amilal e che yob’om ruk’ ase’ite, xoquje’ nik’aj kaxlanwa chik  che man k’o ta uch’amilal e che pilom ase’ite chrij.  13We tab’al toq’ob’ ri’ che rech riqoj ib’,  ruk’ tab’al taq toq’ob’ e ruk’ q’ijilanik, ktz’aqatisax ruk’ kaxlanwa che k’o uch’amilal.  14Jun  chkech we je’lik taq kaxlanwa ri’ kto’ kanoq arech kchi’xik rech tojb’al chrech Yahweh e  rech ri’ ri chuchqajaw che kuq’ejej ri kik’ pa ri tab’al toq’ob’ che rech riqoj ib’.  15Ri uti’ojal  ri awaj xkamisax rech ri tab’al toq’ob’ xas ktijow ri’ pa ri jun q’ij ri’ che xchi’xik, man k’o ta  kto’ kan ri’ rech ri jun q’ij chik.    __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI LEB’ITIKO

10

Ri tab’al toq’ob’ rech moloj ib’ Ri tab’al toq’ob’ che kk’iy pa ri ranima’ ri winaq

16We kchi’x jun awaj rech tab’al toq’ob’ puwi’ ri xjikib’axik ri tzij chrij on kchi’xik rumal 

xk’iy uloq pa ri anima’, ri ti’j ktijow ri’ pa ri jun q’ij xkamisaxik e ri kto’taj kanoq ktijow chi  ri’ pa ri jun q’ij chi aq’anoq, 17k’atek’ut, ri kto’taj kanoq che we ti’j ri’, kya ub’i ri’ pa q’aq’ pa  ri urox q’ij chik.    Nik’aj taq pixab’ chik 18We ktijowik pa ri urox q’ij ri ti’j che xya pa jun tab’al toq’ob’ rech riqoj ib’, man k’o ta 

kupatanij ri’ chrech ri xchi’n rech e man kk’am ta ri’ ri tab’al utoq’ob’. Tz’il ri’ we ti’j ri’ e  jachin ktijowik xumol umak ri’.  19We xt’intajik ukoq ri ti’j rumal jun jas uwach che man ch’ajch’oj taj, we ti’j ri’ man loq’  ta ri’ ktijowik, kporox ub’i ri’ pa ri q’aq’.  Ronojel winaq che ch’ajch’oj, ya’tal ri’ chrech kutij ri ti’j,  20k’atek’ut, we jun winaq che  man  ch’ajch’oj  taj,  kutij  ri  uti’j  jun  tab’al  toq’ob’  che  rech  riqoj  ib’  che  xchi’x  chrech  ri  Yahweh, ri are’ kesax ub’i ri’ chkixo’l ri erachalal.  21Xaq apachinchike winaq kuchap ukoq  jun  jas  uwach  che  man  ch’ajch’oj  taj,  utz’ilal  winaq,  utz’ilal  chikop,  on  utz’ilal  jun  jas  uwach,  k’atek’uri’  kutij  chi  ri  uti’j  jun  tab’al  toq’ob’  rech  riqoj  ib’  che  xchi’x  chrech  ri  Yahweh, kesax ub’i ri’ chkixo’l ri erachalal.  22Ri  Yahweh  xch’aw  ruk’  ri  Mo’ises,  jewa’  xub’ij  chrech  ri’:  23Chatch’aw  kuk’  ri  e’ajisra’elita e jewa’ kab’ij chkech ri’:  Man  kitij  taj  ri’  uxepo  jun  ama’  wakax,  jun  chij  on  jun  k’isik.  24Ri  uxepo  jun  kaminaq  chikop on jun che xq’ajik kuya ri’ kib’an ruk’ ri kiwaj, are man ya’tal taj che kitijo.  25Rumal  rech  che  jachin  ri  kutij  ri  uxepo  jun  chikop  che  kchi’x  chrech  ri  Yahweh,  kesax  b’i  ri’  chkixo’l ri erachalal.  26Xoquje’ man ya’tal taj kitij uk’ik’el jun chikop ajuwokaj, on jun chik awaj pa ronojel ri  jetaq k’olb’al jawi’ kixjeqi’ na wi.  27Ronojel winaq che kutij xaq apachinchike ukik’el awaj,  kesax ub’i ri’ chkixo’l ri erachalal.    Ri jastaq che kech ri echuchqajawib’ 28Ri Yahweh xuch’ab’ej ri Mo’ises, jewa’ xub’ij chech ri’:  29Chatch’aw kuk’ ri e’ajisra’el e 

jewa’ kab’ij chkech:  Ri  winaq  che  kuchi’j  jun  tab’al  toq’ob’  rech  riqoj  ib’  chuwach  ri  Yahweh,  chrech  we  tab’al toq’a’ob’ ri’ chuk’ama’ b’a’ ub’i ri are’ jun uch’aqapil chuwach ri Yahweh.  30Kuk’am  ub’i ri’ puq’ab’ ri sa’om wa che rech ri Yahweh: are are’ ri’ kuchi’j ri xepo e ri uwo’uk’u’x.  Ri uwo’uk’u’x, rajawaxik ri’ che are sipanik ksilo’b’isaxik e kk’ut chuwach ri Yahweh.  31Ri  chuchqajaw  are  kporon  ri’  ri  xepo  cho  ri  ab’aj  rech  tab’al  toq’ob’  e  ri  uwo’uk’u’x  kech  ri  A’aron  e  ri  e’uk’ojol.  32Rech  utojb’alil  ri  itab’al  toq’ob’  rech  mulin  ib’  kib’ano,  kiya’  ri’  chrech ri chuchqajaw ri rikyaq’ab’ raqan ri awaj.  33We rikyaq’ab’ raqan ri awaj ri’ rech ri’  ri  jun  uk’ojol  ri  A’aron  che  xuchi’j  ri  kik’el  e  ri  xepo  pa  ri  tab’al  toq’ob’  rech  riqoj  ib’.  34Rumal rech che ri in kinwesaj chkech ri eralk’uwa’l ri Isra’el, pa ri tab’al taq toq’ob’ rech  riqoj ib’ kkib’ano, ri uwo’uk’u’x ri awaj e ri rikyaq’ab’ raqan, tojb’al rech: ri in kinya’ weri’  chkech ri A’aron e ri e’uk’ojol. Wa’ weri’ jun junalikalaj pixab’ chkixo’l ri e’ajisra’el.    K’isb’al ub’ixik taq tzij __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI LEB’ITIKO

11 35Are wa’ ri ch’aqap rech ri A’aron e ri ch’aqap kech ri e’uk’ojol, chrech ri sa’om taq wa 

che kchi’x chuwach ri Yahweh, xas pa ri q’ij ub’ik aretaq chi’ ri e’are’ ke’ok che upatanixik  ri Yahweh pa ri chuchqajawinik.  36Are wa’ ri ktaqan ri Yahweh chkech ri e’ajisra’el arech  kkiya’ chkech ri e’are’ xas pa ri q’ij ub’ik che ri are’ xe’utyoxrisaj ruk’ ri ase’ite che xokisax  cho ri kijolom. Weri’ jun junalikalaj pixab’ chkech konojel ri mayilq’ijsaq.  37Are wa’ ri pixab’ puwi’ ri holokosto, puwi’ ri jetaq sipanik, puwi’ ri tab’al toq’ob’ rech  sachb’al makaj, puwi’ ri tab’al toq’ob’ rech tojb’al makaj, puwi’ ri k’ak’ chuchqajaw kokik e  puwi’ ri riqoj ib’.  38Are wa’ ri xtaqan ri Yahweh chrech ri Mo’ises puwi’ ri juyub’ Sina’i, pa  ri  jun  q’ij  che  xtaqan  chkech  ri  e’ajisra’el  che  rajawaxik  kkikoj  ri  tab’al  toq’ob’  chrech  ri  Yahweh pa ri tz’inalik ulew Sina’i.    Ri ucholajil ri kb’anik aretaq chi’ kokik jun k’ak’ chuchqajaw

81Ri Yahweh xuch’ab’ej ri Mo’ises, jewa’ xub’ij chrech:   2«Che’ak’ma’ ub’i ri A’aron e ri e’uk’ojol, xoquje’ chak’ama’ ub’i ri jetaq atz’yaq, ri ase’ite  kokisax pa  ji’onsa’nik,  ri  b’oyix  rech  ri  tab’al  toq’ob’  arech  kkuytaj  ri  makaj,  ri  keb’  ama’  chij, ri jun chakach kaxlanwa che man k’o ta uch’amilal.  3K’atek’uri’ cha’sik’ij konojel arech  kkimulij kib’ pa ri rokb’al ri Tz’um Ja rech ri Riqoj Ib’.  4Ri Mo’ises xub’ano ri xtaqan ri Yahweh chrech, ri winaq  xkimulij kib’ pa ri rokb’al ri  Tz’um Ja rech ri Riqoj Ib’.  5K’atek’uri’ ri Mo’ises xub’ij chkech: «Are wa’ ri jastaq rajawaxik  kb’anik che xtaqan ri Yahweh chrech».  6Xtaqanik arech keqeb’ uloq ri A’aron e ri e’uk’ojol e xe’uch’ajch’ob’ej ruk’ ja’.  7Xukoj  jun  ratz’yaq  chik  ri  A’aron  puwi’  ri  ratz’yaq  e  xuximo  ruk’  jun  upas,  xukoj  chi  chrech jun uq’u’ e puwi’ weri’ xukoj ri efod. Xoquje’ xuximo ruk’ ri uk’amil ri efod.  8Xukoj  chi chrech ri jun uwo’uk’u’x (pectoral) e chila’ xukoj ukoq ri Urim e ri Tummim.  9Puwi’ ri  ujolom xuxim ri jun su’t e chuwach ri su’t xukoj ri jun kotz’ij b’anom ruk’ q’an pwaq; are  wa’ ri k’utb’al rech ri tyoxlaj patan, jeri’ jacha xtaqan ri Yahweh chrech ri Mo’ises.  10Ri Mo’ises xuk’am chi ukoq ri ase’ite rech ri ji’onsa’nik, xuq’ej chupam ri Rachoch ri  Yahweh  e  chrij  ronojel  ri  jastaq  che  k’o  chupam  arech  kutyoxrisaj  kanoq.  11Wuqub’  mul  xuchikej  ri  ase’ite  puwi’  ri  ab’aj  rech  tab’al  toq’ob’  e  xoquje’  xuchikej  ri  ase’ite  puwi’  ri  chakub’al  k’o  chila’,  ri  uk’olb’al  ri  ja’  chemelik  e  ri  utikb’alil,  arech  kutyoxrisaj  weri’.  12K’atek’uri’, xuq’ej ri ase’ite rech ri ji’onsa’nik cho ri ujolom ri A’aron, arech kutyoxrisaj  kanoq ri are’.  13K’atek’uri’,  ri  Mo’ises  xtaqanik  arech  keqeb’  uloq  ri  e’uk’ojol  ri  A’aron,  xukoj  jun  katz’yaq chik puwi’ ri katz’yaq, xuxim kipam e xukoj ri uwiqb’al kijolom, jeri’ jacha xtaqan  ri Yahweh chrech ri Mo’ises.  14K’atek’uri’ xtaqanik arech kk’am uloq ri b’oyix rech ri tab’al  toq’ob’ arech kkuytaj ri  makaj.  Ri  A’aron  e  ri  e’uk’ojol  xkikoj  ri  kiq’ab’  puwi’  ri  ujolom  ri  ama’  wakax  che  kkamisaxik;  15ri  Mo’ises  xuch’olo,  xut’in  ukoq  ri  uwi’uq’ab’  pa  ri  ukik’el  e  xusu’  chrij  ri  ruk’a’ wakax k’o apan chuwach ri ab’aj rech ri tab’al toq’ob’ arech kuch’ajch’ob’ej kanoq.  K’atek’uri’, xuq’ejej chi ub’i ri kik’el chuxe’ ri ab’aj rech tab’al toq’ob’, xa jek’uri’ xutyoxrisaj  rumal rech che xutayij ri sachb’al makaj.  16K’atek’uri’, xuk’am chi ukoq ronojel ri xepo che  uch’uqum ri upam ri b’oyix, ri xepo che k’o ruk’ ri useseb’, ri keb’ ukinaq’ ruk’ uxepo k’olik,  tek’uri’ xuporoj weri’ cho ri ab’aj rech tab’al toq’ob’.  17K’atek’uri’, ri utz’umal ri b’oyix, ri  uti’ojal e ri  utz’ilal, xuporoj apan pa jun k’olb’al chrij ri tz’um taq ja, jeri’ jacha xtaqan ri  Yahweh chrech ri Mo’ises.  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI LEB’ITIKO

12 18Xtaqan chik arech kqib’saxik uloq ri jun ama’ wakax rech ri holokosto. Ri A’aron e ri 

e’uk’ojol xkikoj ri kiq’ab’ cho ri ujolom ri b’oyix ri’, 19e ri Mo’ises xuch’olo. Xchikej ri ukik’el  chrij  ronojel  ri  ab’aj  rech  ri  tab’al  toq’ob’.  20K’atek’uri’,  xuq’at  ri  ama’  wakax  pa  taq  ch’qeta’q e xuporoj ri ujolom, ri jetaq uch’aqapil e ri uxepo.  21Aretaq chi’ xch’ajtaj pa ri ja’  ri upam wakax e ri raqan, xuporoj ronojel ri jun ama’ chi cho ri ab’aj rech tab’al toq’ob’.  Weri’ jun holokosto che kjoror ri ruxlab’al, jun sa’om wa rech ri Yahweh, jeri’ jacha xtaqan  ri Yahweh chrech ri Mo’ises.  22K’atek’uri’,  xtaqan  chik  arech  kqib’isax  uloq  ri  ukab’  ama’  chij,  che  rech  ri  tab’al  toq’ob’ puwi’ ri k’ak’ chuchqajaw. Ri A’aron e ri e’uk’ojol xkikoj ri kiq’ab’ cho ri ujolom ri  ama’ chij ri’, 23k’atek’uri’, xuch’ol ri Mo’ises. Xuk’am ukoq ri ukik’el e xupil cho ri rikyaq’ab’  uxikin  ri  A’aron,  cho  ri  chom  rikyaq’ab’  uwi’uq’ab’  e  cho  ri  chom  rikyaq’ab’  uwi’raqan.  24K’atek’uri’,  xtaqanik  arech  keqib’  ukoq  ri  e’uk’ojol  ri  A’aron  e  xupil  ri  kik’el  cho  ri  kikyaq’ab’  kixikin,  cho  ri  chom  kikyaq’ab’  kiq’ab’  e  cho  ri  chom  kikyaq’ab’  uwi’kaqan.  K’atek’uri’, xuq’ejej ub’i ri kik’el cho ri ab’aj rech tab’al toq’ob’;  25xoquje’ xuk’am chi ukoq  ri  xepo,  ri  uje’,  ronojel  ri  xepo  k’o  chrij  ri  upam,  ri  xepo  k’o  chunaqaj  ri  useseb’,  ri  keb’  ukinaq’ ruk’ ri uxepo, rachi’l ri rikyaq’ab’ ra’.  26Pa ri jun chakach kaxlanwa che man k’o ta  uch’amilal,  che  ri  k’o  ukoq  chuwach  ri  Yahweh,  xuk’am  ukoq  jun  je’likalaj  kaxlanwa,  jun  chik tyoxlaj kaxlanwa che yob’om ruk’ ase’ite e jun kaxlanwa chik che pilom ri ase’ite chrij,  xukoj  cho  ri  xepo  e  cho  ri  rikyaq’ab’  ra’.  27Xujach  ronojel  weri’  puq’ab’  ri  A’aron  e  pa  ri  kiq’ab’  ri  e’uk’ojol  e  xkisilob’isaj  jeri’  jacha  ri  usilob’asaxik  kb’anik  ri  sipanik  chuwach  ri  Yahweh.  28Ri Mo’ises xuk’am chi weri’ pa kiq’ab’ e xupoj b’i cho ri ab’aj rech tab’al toq’ob’  puwi’  ri  holokosto.  Are  wa’  ri  tab’al  toq’ob’  arech  kokik  jun  k’ak’  chuchqajaw,  kjoror  ruxlab’,  jun  sa’om  wa  rech  ri  Yahweh.  29Xoquje’,  ri  Mo’ises  xuk’am  ukoq  ri  uwo’uk’u’x  e  xusilob’isaj  jacha  kb’an  che  usilob’isaxik  ri  sipanik  chuwach  ri  Yahweh.  Are  wa’  ri  uch’aqapil ri ama’ wakax rech ri Mo’ises, uch’aqapil ri tab’al toq’ob’ arech kokik jun k’ak’  chuchqajaw, jeri’ jacha xtaqan ri Yahweh chrech ri Mo’ises.  30K’atek’uri’, ri Mo’ises xuk’am ukoq ri ase’ite rech ri ji’onsa’nik, xoquje’ xuk’am ukoq ri  kik’el che k’o cho ri ab’aj rech tab’al toq’ob’; xuchij puwi’ ri A’aron e cho taq ri ratz’yaq e  xoquje’  xuchikij  pakiwi’  ri  e’uk’ojol  e  cho  taq  ri  katz’yaq.  Jewa’  utyoxrisaxik  xub’an  ri  A’aron e ri ratz’yaq, xoquje’ ri e’uk’ojol e ri katz’yaq.   31K’atek’uri’, ri Mo’ises xub’ij chrech ri A’aron e chkech ri e’uk’ojol: «Chisa’ta’ b’a’ ri ti’j  pa  ri  rokb’al  ri  Tz’um  Ja  rech  ri  Riqoj  Ib’;  e  xas  chitija’  b’a’  chila’,  xoquje’  chitija’  b’a’  ri  kaxlanwa che k’o pa ri jun chakach rech tab’al toq’ob’ che rech kokik jun k’ak’ chuchqajaw,  jeri’  jacha  xintaqanik  aretaq  chi’ xinb’ij:  “Ri  A’aron  e  ri  e’uk’ojol  ketijow  ri’  we  kaxlanwa  ri’”.  32Ri  ch’qeta’q  taq  ti’j  e  ri  ch’qeta’q  taq  kaxlanwa  kkanaj  kanoq,  kiporoj  ub’i  ri’  pa  ri  q’aq’.  33Wuqub’ q’ij kixkanaj kan pa ri rokb’al ri Tz’um Ja rech ri Riqoj Ib’, rumal rech che  rajawaxik wuqub’ q’ij kuq’i’ ri ityoxrisaxik ix.  34Are ri Yahweh xtaqanik che kqab’ano jacha  we  xqab’an  kamik  ri’,  arech  kqata  ri  kuyb’al  mak  piwi’  ri  ix,  35xa  jek’uri’  wuqub’  q’ij  kixkanaj kan pa ri rokb’al ri Tz’um Ja rech ri Riqoj Ib’, chi paq’ij chi chaq’ab’ arech kichajij  ri upixab’ ri Yahweh, e xa jek’uri’ man kixkam ta ri’. Are wa’ ri taqanik xya chwech ri in».  36Ri A’aron e ri e’uk’ojol xkib’ano ronojel ri xtaqan ri Yahweh chrech ri Mo’ises.    Ri chuchqajawib’ kkich’ik ub’ik ri k’ak’ kichak kipatan

91Pa ri uwajxaq q’ij ri Mo’ises xe’usik’ij ri A’aron e ri e’uk’ojol, xoquje’ ri enim taq winaq  kinimal ri Isra’el; 2xub’ij chrech ri A’aron: «Chak’ama’ uloq jun alaj wakax arech kab’an jun  tab’al toq’ob’ rech sachb’al mak e jun ama’ chij rech ri holokosto, rajawaxik che man k’o ta  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI LEB’ITIKO

13

kiyab’, arech kachi’j chuwach ri Yahweh». 3Katch’aw ri’ kuk’ ri e’ralk’uwa’l ri Isra’el e kab’ij  ri’ chkech: «Chik’ama’ ukoq jun ama’ k’isik arech kisipaj pa ri tab’al toq’ob’ rech sachb’al  makaj, jun alaj wakax e jun alaj chij che jun kijunab’ k’olik, xoquje’ man k’o ta kiyab’, rech  ri holokosto;  4jun ama’ wakax e jun ama’ chij kiya’o pa ri tab’al toq’ob’ rech riqoj ib’, weri’  kch’olik chuwach ri Yahweh; xoquje’ kiya jun sipanik che xyob’ ruk’ ase’ite. Qastzij wa’ che  pa we jun q’ij kamik ri’ kuk’ut rib’ ri’ ri Yahweh chiwach».   5Xk’am uloq chuwach ri Tz’um Ja rech ri Riqoj Ib’ ri jastaq che xtaqan ri Mo’ises chrech;  konojel ri moloj ib’ xeqeb’ ukoq e xetak’i’ ukoq chuwach ri Yahweh.  6K’atek’uri’, xub’ij ri  Mo’ises:  «Are  wa’  ri  xtaqan  ri  Yahweh  chrech;  chib’ana’  b’a’  arech  kk’uttaj  na  ri  uq’ijil  chiwach».  7K’atek’uri’, ri Mo’ises xub’ij chik chrech ri A’aron: «Chatqeb’ ukoq ruk’ ri ab’aj  rech tab’al toq’ob’ e chachi’j ri atab’al toq’ob’ rech sachib’al amak e ri aholokosto e chata  b’a’ pawi’ ri at ri sachib’al amak e sachib’al kimak ri e’ejupa’awachoch. Xoquje’ kakoj chik  ri  sipanik  kech  ri  tinimit  e  kata  pakiwi  e’are’  ri  sachib’al  kimak,  jeri’  jacha  xtaqa  n  ri  Yahweh».  8Ri  A’aron  xqet  ukoq  ruk’  ri  ab’aj  rech  tab’al  toq’ob’,  xuch’ol  ri  alaj  wakax  rech  tab’al  toq’ob’ rumal ri umak. 9K’atek’uri’, ri e’uk’ojol ri A’aron xkiya’ ukoq chrech ri ukik’el; xujut  ri  uwi’  uq’ab’  pa  ri  kik’el  e  xupil  chrij  ri  ruk’a’  wakax  k’o  ukoq  cho  ri  ab’aj  rech  ri  tab’al  toq’ob’, k’atek’uri’, xuq’ejej ub’i ri kik’el chuxe’ ri ab’aj ri’. 10Ri xepo, ri ukinaq’ e ri xepo k’o  chrij  ri  useseb’,  rech  tab’al  toq’ob’  arech  kta  ri  sachb’al  makaj,  xuporoj  cho  ri  ab’aj  rech  tab’al  toq’ob’,  jeri’  jacha  xtaqan  ri  Yahweh  chrech  ri  Mo’ises;  11ri  uti’ojal  e  ri  utz’umal  xuporoj apanoq chrij ri tz’um taq ja.  12K’atek’uri’, xuch’ol chi ri awaj rech ri holokosto e ri e’uk’ojol ri A’aron xkik’am uloq ri  ukik’el  chuwach;  e  ri  are’  xuq’ej  ub’ik  chrij  ri  ab’aj  rech  tab’al  toq’ob’.  13Xk’am  uloq  chuwach ri jetaq uch’aqapil ri kaminaq awaj, xoquje’ xk’am uloq ri ujolom e xuporoj weri’  cho  ri  ab’aj  rech  tab’al  toq’ob’.  14Xuch’aj  ri  jetaq  rixko’l  e  ri  raqan  e  xuporoj  ruk’  ri  holokosto cho ri tab’al toq’ob’.  15K’atek’uri’, xukoj chik ri sipanik rech ri siwantinimit: xuk’am ukoq ri ama’ k’isik’ rech  ri  tab’al  toq’ob’  sachib’al  kimak  ri  siwantinimit,  xuch’olo  e  xuchi’j  rech  sachib’al  makaj,  xub’ano jacha xub’an chech ri nab’e.  16Xtaqanik arech kqib’isax uloq ri holokosto e xuchi’ij  jeri’ jacha ri pixab’ b’im kanoq.  17Aretaq chi’ xqib’isax ukoq ri sipanik, xuk’am ukoq jumuq’  chrech ri k’aj e xuporoj pa ri q’aq’ cho ri ab’aj rech tab’al toq’ob’, puwi’ ri holokosto xb’an  aq’ab’il.  18Xoquje’ xuch’ol ri ama’ wakax e ri ama’ chij arech kub’an ri tab’al t’oq’ob’ rech ri riqoj  ib’ pakiwi’ ri siwantiniit. Ri e’uk’ojol ri A’aron xkijach chrech ri kik’el e ri are’ xuq’ej ub’i  chrij ri ab’aj rech tab’al toq’ob’.  19Ri uxepo ri ama’ wakax e ri uxepo ri ama’ chij ri’, ri uje’,  ri  xepo  k’o  chunaqaj  ri  upam,  ri  ukinaq’,  ri  uxepo  k’o  chrij  ri  useseb’,  20xuya  cho  ri  uwokik’u’x ri kaminaq taq awaj e xuporoj cho ri ab’aj rech tab’al toq’ob’.  21Ri uwokik’u’x e  ri jetaq ra’, xusilob’isaj ri A’aron chuwach ri Yahweh jeri’ jacha xtaqan ri Yahweh chrech ri  Mo’ises.  22Ri A’aron xuwa’lisaj ri uq’ab’ pakwi’ ri siwantinimit e xe’utewchi’j. K’atek’uri’, aretaq  chi’ xb’antajik ri tab’al toq’ob’ rech ri sachib’al mak, xb’antaj ri holokosto e ri tab’al toq’ob’  rech ri riqoj ib’, xqaj uloq;  23K’atek’uri’ ekeb’ ruk’ ri Mo’ises xok ub’i pa ri Tz’um Ja rech ri  Riqoj Ib’. E aretaq chi’ xe’el uloq xkitewchi’j ri siwantinimit. Ri uq’ijil ri Yahweh xq’alajinik  chkiwach  konojel  ri  siwantinimit,  24jun  ujuluw  q’aq’  xel  uloq  chuwach  ri  Yahweh  e  xub’uquwisaj ub’i ri holokosto e ri taq xepo k’o cho ri ab’aj rech tab’al toq’ob’. Aretaq chi’  xilitaj  weri’  konojel  winaq  xkiraq  kichi’  rumal  kik’otemal  e  konojel  xkijupab’a’  ri  kiwach  pulew.    __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI LEB’ITIKO

14

Utz’aqatil taq pixab’:

Ri awas puwi’ ri Nadab’ e Ab’ihu

101Ri  Nadab’  e  ri  Ab’ihu  che  e’uk’ojol  ri  A’aron,  chkijujunal  xkik’am  koq  ri  kichukub’al  porob’al  rech  ri  k’ok’  q’ol.  Xkikuch  ri  q’aq’  chupam  e  xkikoj  k’ok’  q’ol  chupam  e  xkisujaj  chuwach ri Yaheh jun q’aq’ che man tyox q’aq’ taj e che man xe’utaq ta chrech. 2K’atek’uri’,  xel uloq xas chuwach ri Yahweh jun ujuluw q’aq’ che xe’uporoj ub’i ri e’are’ e xekam ub’i  chuwach ri Yahweh.  3K’atek’uri’ ri Mo’ises xub’ij chrech ri A’aron: «Are wa’ ri xub’ij ri Yahweh ri’:  Chkixo’l ri jachintaq ek’o naqaj chwech in, kink’ut na ri nutyoxil e chkiwach konojel ri  siwantinimit kink’ut na ri nuq’ijil». Ri A’aron man k’o ta xub’ij, xutz’apij ri uchi’.    Ri kiwa’lisaxik ri jetaq kaminaqib’ 4Ri  Mo’ises  xe’usik’ij  ri  Misa’el  e  ri  Elsafan,  ri  e’uk’ojol  ri  Ussi’el,  che  rikan  ri  A’aron 

rumal ri utat e xub’ij chkech: «Chixqet uloq e naj che’iwesaj ub’ik ri e’iwachalal chech ri  tyoxlaj k’olb’al, naj che’ika’ma’ ub’ik chech ri tz’um taq ja».  5Xeqeb’ ukoq e ruk’ ri ketz’yaq  kikojom xekik’am ub’ik pa jun k’olb’al naj chech ri uk’olb’al ri tz’um taq ja, jeri’ jacha xub’ij  ri Mo’ises. 

Pixab’ puwi’ ri oq’ej kb’an pakiwi’ ri echuchqajawib’ kekamik

6Ri  Mo’ises  xub’ij  chrech  ri  A’aron  e  chkech  ri  e’uk’ojol,  ri  Ele’asar  e  ri  Itamar:  «Man 

patzka’r ta ri iwi’ kib’ano e mib’it’ ri jetaq iwatz’yaq, arech man kixkam ta ri ix, rumal rech  che ri royowal ri Yahweh kpe ri’ piwi’ iwonojel ri imulim iwib’; ronojel ri rachoch ri Isra’el,  konojel ri iwachalal ke’koq’ej ri’ ri iwachalal che xekam ub’ik rumal ri q’aq’ xutaq uloq ri  Yahweh.  7Kixkanaj kanoq pa ri rokb’al ri Tz’um Ja rech ri Riqoj Ib’, wene’ rumal xib’rikil  kixkam chi ub’i ri ix, rumal rech  che ri ix xixji’onsaxik ruk’ ri ase’ite rech ri Yahweh». Ri  e’are’ xkib’an ri tzij jacha ri xub’ij ri Mo’ises.    Ri uq’ilik ri amaja’ 8Ri Yahweh xuch’ab’ej ri A’aron:  

9«Aretaq  chi’  kixok  ub’i  pa  ri  Tz’um  Ja  rech  ri  Riqoj  Ib’,  ri  at  e  ri  e’ak’ojol,  mitij  b’a’  ri 

amaja’ on jun chik tzam kixq’ab’ar rumal, xa jeri’ k’uri’, ri ix man kixkam ta ri’. Weri’ jun  junalik pixb’anik kanoq chkech konojel ri iwija’al,  10arech ri ix kitas uwach jachinchike ri  tyoxlaj k’olb’al e ri man tyoxlaj k’olb’al taj, jachinchike ri man ch’ajch’oj taj e ri ch’ajch’oj,  11e arech kik’ut chkiwach ri e’ajisra’el ronojel ri jetaq pixab’  che xub’ij ri Yahweh chqech  rumal ri Mo’ises».   

Ri ch’qeta’q kech ri chuchqajawib’ ruk’ ri sipanik kya’ik

__________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI LEB’ITIKO

15 12Ri Mo’ises xub’ij chrech ri A’aron e chkech ri e’uk’ojol Ele’asar e Itamar, ri xekanaj na 

kanoq ruk’: «Chik’ama’ ukoq ri sa’om taq wa’ che xkanaj na kanoq chech ri sipanik xb’an  chrech  ri  Yahweh.  Chitija’  ri  kaxlanwa  che  man  k’o  ta  uch’amilal  chunaqaj  ri  ab’aj  rech  tab’al toq’ob’, rumal rech che sib’alaj tyox weri’.  13Ri ix, chitija’ weri’ pa jun tyoxlaj k’olb’al:  are wa’ ri ch’aqap che awech at e kech ri e’ak’ojol, are wa’ ri uch’aqapil ri sa’om wa rech ri  Yahweh, jewa’ ri taqanik xya chwech ri in.  14Ri at e ri e’ak’ojol awuk’ e ri e’ami’al, kkitij ri’ pa jun tyoxlaj k’olb’al ri uwo’uk’u’x che  xsilob’isax chuwach ri Yahweh, e ri ra’ rech tojb’al; are wa’ ri ch’aqap awech at e kech ri  e’ak’ojol, uch’aqap ri xkiya ri e’ajisra’el pa ri tab’al taq toq’ob’ rech riqoj ib’. 15Ri ra’ che are  tojb’al,  ri  uwo’uk’u’x  che  xsilob’isax  chuwach  ri  Yahweh  e  ri  xepo  che  xsa’ik  cho  q’aq’  chrech  ri  Yahweh,  awech  at  ri’,  xoquje’  kech  ri’  ri  ak’ojol  che  ek’o  awuk’,  jeri’  jacha  ri  junalik pixab’ xinutaq ri Yahweh chrech».    Nik’aj taq pixab’ chik puwi’

ri tab’al toq’ob’ rech sachb’al makaj 16Ri  Mo’ises  xuk’ot  kichi’  puwi’  ri  ama’  k’isik  che  tab’al  toq’ob’  xkichi’j  rech  sachb’al 

makaj;  k’atek’uri’  portajinaq  chi  kumal.  Ri  Mo’ises  xpe  royowal  chkech  ri  Ele’asar  e  ri  Itamar,  ri  e’uk’ojol  ri  A’aron  che  xekanaj  na  kanoq  ruk’.  17Xub’ij:  «¿Jasche  man  xitij  ta  ri  kaminaq awaj pa ri tyoxlaj k’olb’al che rech sachb’al makaj? Xane sib’alaj tyox ub’antajik  weri’  che  xya’  chiwech  ix  arech  kesaxik  ri  kimak  ri  moloj  ib’  aretaq  chi’  xita  pakiwi’  ri  sachb’al mak chuwach ri Yahweh.  18Rajawaxik xitijo pa ri tyoxlaj k’olb’al, rumal rech che  man xk’am ta ub’i ri ukik’el pa ri tyoxlaj k’olb’al jeri’ jacha xintaqanik».  19Ri A’aron xub’ij  chrech  ri  Mo’ises:  «¡Pa  we  jun  q’ij  che  xink’ulmaj  weri’,  ri  e’are’  xkichi’j  ri  tab’al  toq’ob’  rech sachb’al mak e ri holokosto chuwach ri Yahweh! Weta xintij ri in pa we jun q’ij ri’ ri  kaminaq awaj rech sachb’al makaj, ¿la utz k’uri’ weri’ chuwach ri Yahweh?».  20Aretaq chi’  ri Mo’ises xuta’ weri’, xjororik chrech ri ranima’.    Ri q’ilik pakiwi’ ri chikop che man

ech’ajch’oj taj e pakiwi’ ri ech’ajch’oj

111Ri  Yahweh  xe’uch’ab’ej  ri  Mo’ises  e  ri  A’aron,  jewa’  xub’ij  chkech:  2Chixch’aw  kuk’  ri  e’ajisra’elita e chib’ij b’a’ chkech:  Chkixo’l  konojel  ri  echikop che  ek’o  pulew,  loq’  ri’  kitijo  we  nik’aj  ri’:  3Ronojel chikop  che  ujachom  rib’  ri  raxk’yaq,  che  keb’  uwach  ub’anom,  e  che  kkach’inik,  loq’  ri  kitijo  we  awaj  ri’.  4K’atek’uri’,  chkixo’l  ri  kekach’inik  che  ujachom  rib’  ri  rixk’yaq,  man  loq’  ta  ri’  kitijo  ri  kameyo,  we  awaj  ri  man  ch’ajch’oj  ta  ri’  chiwach,  rumal  rech  che  we  are’  kkach’inik,  k’atek’uri’  man  keb’  taj  ub’anom  ri  razk’yaq;  5man  ch’ajch’oj  ta  ri’  chiwach  ri  imul, rumal rech che kkach’inik, k’atek’ut, man keb’ taj ub’anom ri raxk’yaq;  6xoquje’ man  ch’ajch’oj  ta  ri’  chiwach  ri  nimalaj  imul,  rumal  rech  che  ri  are’  kkach’inik,  k’atek’ut,  man  keb’ taj ub’anom ri raxk’yaq;  7man ch’ajch’oj ta ri’ chiwach ri aq, kne’b’a’ keb’ ub’anom ri  raxk’yaq, ri are’ man kkach’in taj.  8Man kitij ta ri’ ri uti’j e man kichap ta ukoq aretaq chi’  kaminaq chik, ri jetaq aq man ech’ajch’oj ta ri’ chiwach.   

__________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI LEB’ITIKO

16

Ri jetaq chikop erech ja’ 9Chkixo’l ri jetaq chikop che ek’o pa taq ri ja’, loq’ ri’ kitijo we nik’aj ri’: Konojel ri k’o 

alaj taq kixk’ e che’ kij, kne’b’a’ erech ri polow on erech taq nimaja’, loq’ ri’ kitijo.  10Tek’ut,  konojel ri ma k’o ta alaj taq kixik’ e ri man che’ ta kij, chkixo’l konojel ri kqotej kib’ pa taq  ri  polow,  pa  taq  ri  nimaja’,  e  chkixo’l  konojel  ri  echikop  chik  che  erech  ri  taq  ja’,  man  ech’ajch’oj  ta  ri’  chiwach.  11Man  kitij  ta  ri’  ri  kiti’j,  itzel  ri’  ri  kaminaq  kib’aqil  chiwach.  12Konojel ri ek’o pa ja’ che man k’o ta alaj taq kixik’ e che man che’ ta kij, man ech’ajch’oj ta  ri’ chiwach.    Ri echikop ajuwokaj 13Chkixo’l ri chikop ajuwokaj, are wa’ ri man ech’ajch’oj ta chiwach; man kitij taj rumal 

rech che man e’utz taj:  Ri  xik,  ri  ajq’ipilb’aq,  ri  xik  k’o  pa  ri  polow,  14ri  k’uch,  ronojel  uwach  halkon  (chikop  ajtijil  ti’j),  15ronojel  uwach  joj,  16ri  avestruz,  ri  xoch’,  ri  gavi’ota,  ronojel  uwach  xik,  17ri  k’uyk’uy, ri tukur, ri xoch’,  18ri sisne, ri pelikano, ri saq k’uch,  19ri sigueña, ronojel uwach  garsa, ri ab’ub’illa e ri sotz’.    Ri inlaj taq chikop che k’o kixik’ 20Konojel ri inlaj taq chikop che k’o kixik’ e che k’o kijeb’ kaqan, man ech’ajch’oj taq ri’ 

chiwach.  21K’atek’ut,  konojel  we  inlaj  taq  chikop  ri’  che  k’o  kixik’  e  k’o  kijeb’  kaqan,  k’atek’uri’ k’o chi na nik’aj kaqan che kuya’o kech’oplin ruk’  cho ri ulew.  22Loq’ ri’ ki’tijo  we nik’aj ri’: Ronojel uwach sak’, ronojel uwach solam, ronojel uwach jargol, jagab’.  23Xaq  apachinchike  inlaj  taq  chikop  chik  che  k’o  kixik’  e  kijeb’  kaqan,  man  ech’ajch’oj  ta  ri’  chiwach e man ki’tij ta ri’.     We xchap ukoq jun chikop che ma ch’ajch’oj taj

24Kumal  we  nik’aj  chikop  ri’,  ri  ix  kixtz’ilob’  kan  ri’.  Jachin  kuchap  ukoq  ri  kaminaq 

kib’aqil,  xutz’ilob’isaj  kan  rib’  ri’  chi  k’ate’  na  b’enaqij.  25Jachin  kuwa’alisaj  ri  kaminaq  ub’aqil,  rajawaxik  ri’  kuch’aj  ri  jetaq  ratz’yaq  e  tz’il  ri’  kkanaj  kan  ri  are’  chi  k’ate’  na  b’enaq’ij.  26Xoquje’,  konojel  ri chikop  che  xa  jun  ub’anom ri  kixk’yaq, che  man pirtajinaq  taj e man kekach’in taj, man ech’ajch’oj ta ri chiwach; jachin ke’uchap ukoq tz’il ri’ kkanaj  kanoq. 27Chkixo’l ri chikop che ko kijeb’ kaqan e keb’in ruk’ ri upakaqan, man ech’ajch’oj ta  ri’ chiwach; jachin kuchap ukoq ri kaminaq kib’aqil, xutz’ilob’isaj kan rib’ ri’ chi k’ate’ na  b’enaqi’j,  28e  jachin  kuwa’lisaj  jun  kaminaq  kib’aqil,  rajawaxik  ri’  kuch’aj  ri  ratz’yaq  e  xutz’ilob’isaj kan rib’ ri’ chi k’ate’ b’enaq’ij. We chikop ri’ man ech’ajch’oj ta ri’ chiwach.    Ri inlaj taq chikop che ek’o pulew 29Chkixo’l ri inlaj taq chikop che kkijuruj kib’ pulew, ri man ech’ajch’oj ta chiwach, e’are 

ri nik’aj ri’: ri kux, ri ch’o, ronojel uwach ayin,  30ri par, ri ayin, ri kamele’on, ri salamandra  e ri b’a.    __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI LEB’ITIKO

17

Nik’aj taq pixab’ chik puwi’, aretaq

chi’ kutz’ilob’isaj rib’ jun kumal ri chikop 31Chkixo’l  konojel  ri  inlaj  taq  chikop,  are  wa’  ri  man  ech’ajch’oj  ta  chiwach.  Konojel 

winaq che kkichap ukoq ri kaminaq kib’aqil, ktz’ilob’isaj kib’ ri chi k’ate’ na b’enaq’ij.  32We ktzaq ri kaminaq ub’aqil jun chikop puwi’ jun jas uwach, xaq apas uwach ne’, xas  xtz’ilob’  ri’,  kne’b’a’  jun  chakub’al  b’anom  ruk’  che’,  on  jun  atz’yaq,  on  jun  tz’um,  jun  chake’t, ronojel uwach chakub’al. Kich’aj ri’ ruk’ ja’ e zas tz’il wi kkanaj kanoq chi k’ate’ na  b’enaq’ij na.  33We ktzaq jun chkech ri kaminaq b’aqilal pa jun b’amb’ala’, kipaxij ub’i ri’ ri  b’amb’ala’, e ri k’o chupam ma ch’ajch’oj ta chi ri’.  34Ronojel wa che xb’an ruk’ we joron ri’,  xoquje’ man ch’ajch’oj ta chi ri’; e ronojel uk’ya’ ktijow pa ri jetaq k’olb’al ri’, ma ch’ach’oj  ta ri’.  35Ronojel jas uwach jawi’ ktzaq ukoq jun kaminaq b’aqilal ri’, man ch’ajch’oj ta chi  ri’:  ri  nim  tuj  e  ri  inlaj  tuj  kipuk’ij  b’i  ri’  rumal  rech  che  man  ch’ajch’oj  ta  chik  e  man  ch’ajch’oj ta chi wi ri’ chiwach, 36k’atek’ut, ri jetaq k’uwa’, ri jetaq cho, saq ri’ kkanaj kanoq;  jachin  k’u  chi  winaq  kuchap  ukoq  ri  kaminaq  kib’aqil,  man  ch’ajch’oj  ta  chik  kkanajik.  37Xoquje’ junam weri’ we ktzaq jun kaminaq b’aqil puwi’ ri ija’ che rech ktikik, ch’ajch’oj ri’  kkanaj  kanoq,  38k’atek’ut,  we  ch’aqalik  ri  ija’  e  ktzaq  jun  kaminaq  b’aqilal  puwi’,  man  ch’ajch’oj ta chi ri’ chiwach.  39We  kkam  jun  chkech  ri  chikop  che  loq’  ktijowik,  jachin  ri  winaq  kuchapo,  ri  are’  xutz’ilob’isaj  rib’  ri’  chi  k’ate’  na  b’enaq’ij,  40jachin  ktijow  ri  uti’j,  rajawaxik  ri’  kuch’aj  ri  jetaq  ratz’yaq  e  xutz’ilob’isaj  rib’  ri’  chi  k’ate’  b’enaq’ij  na;  jachin  kuwa’lisaj  ri  kaminaq  chikop ri’, rajawaxik che kuch’aj ri jetaq ratz’yaq e xutz’ilob’isaj rib’ ri’ chi k’ate’ chaq’ab’  na.    Nik’aj taq chomanik che rajawaxik kch’ob’ik 41Ronojel  inlaj  chikop  che  kmäch’q’a’yik  pulew,  xas  ma  ch’ajch’oj  ta  ri’,  man  loq’  taj 

ktijowik.  42Ronojel chikop che kusan rib’ chupam kb’inik on che kb’in ruk’ kijeb’ raqan on  kb’in  ruk’  k’i  taq  raqan,  wa’  kub’ij  ri’,  che  konojel  ri  inlaj  taq  chikop  che  kemäch’q’ay  pulew, ma loq’ taj kketijowik rumal rech che man ech’ajch’oj taj.  43Mitz’ilob’isaj iwib’ xaq  ruk’ apachinchike we inlaj taq chikop ri’ che kemäch’q’a’yik, mitz’ilob’isaj iwib’ rumal jun  chkech  e’are’;  arech  ri  ix,  ix  ch’ajch’oj.  44Rumal  rech  che  in  ri  in  Yahweh  che  Inidyos;  chityoxrisaj iwib’ e ix tyox nak’uri’ rumal rech che tyox ri nub’antajik ri in; mitz’ilob’isaj  iwib’ ruk’ jun chkech we inlaj taq chikop ri’ che kemächq’a’yik pulew.  45Je’ nak’ut, in ri in  Yahweh che xixinwesaj uloq chi pa ri Egipto uloq, arech kinnuxik in Idyos. Chib’ana b’a’ ix  tyoxlaj taq winaq rumal rech che tyox ri nub’antajik ri in. 

K’isb’al taq tzij 46Are wa’ ri pixab’ pakiwi’ ri echikop, ri e’ajuwokaj, e ronojel ri ek’ask’oj e kisilob’ pa ri 

jetaq  ja’  e  konojel  ri  kemächq’ay  pulew;  47arech  ch’ob’talik  chiwach  jachinchike  ri  man  ch’ajch’oj taj e jachinchike ri ch’ajch’oj, jachinchike ri loq’ ktijowik e ri ma loq’ taj ktijowik.    Ri uch’ajch’ob’exik

ri ixoq che ku’tzir ruk’ ak’al

121Ri Yahweh xuch’ab’ej ri Mo’ises e jewa’ xub’ij chrech ri’:  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI LEB’ITIKO

18 2Che’ach’ab’ej ri e’ajisra’el e chab’ij we tzij chkech ri’: Aretaq chi’ jun ixoq, yawab’ ixoq 

chik  e  aretaq  chi’  ku’tzirik,  we  ala  ri  ral,  ri  are’,  kkanaj  wuqub’  q’ij  ri’  man  ch’ajch’oj  taj,  jeri’ nak’uri’ jacha pa taq ri uq’ij uch’ajo’n.  3Pa ri uwajxaq q’ij, kq’at na ri’ ri uwi’ ri ukowil  ri ak’al;  4k’atek’uri’ ri ixoq, juwinaq oxlajuj q’ij kkanaj na kanoq arech kuch’ajch’ob’ej rib’  chrech  ri  kik’el.  Man  k’o  ta  jun  jas  uwach  che  tyoxlaj  ub’antajik  kuchapo,  xoquje’  man  ya’tal taj kb’e pa ri tyoxlaj k’olb’al, chi k’ate’ na ktz’aqat ri jetaq q’ij che kuch’ajch’ob’ej rib’  5We aretaq chi’ ku’tzirik, ali ri ral, ri are’ kkanaj keb’ xmano ri’ man ch’ajch’oj taj, jeri’  jacha  pa  taq  ri  q’ij  che  k’o  ri  uch’ajo’n,  e  kkanaj  chi  na  kanoq  oxk’al  waqib’  q’ij  arech  kuch’ajch’ob’ej rib’ chrech ri kik’el.  6Aretaq chi’ ktz’aqatik ri q’ij rech kuch’ajch’ob’ej rib’, kne’b’a’ ala on ali ri ak’al, kuk’am  ub’i ri’ jun alaj chij jun ujunab’ rech ri holokosto e jun palomax on jun alaj ut rech ri tab’al  toq’ob’ sachb’al makaj, kuk’am ub’i chuwach ri chuchqajaw pa ri rokb’al ri Tz’um Ja rech ri  Riqoj  Ib’.  7Ri  chuchqajaw  kuchi’j  ri’  weri’  chuwach  ri  Yahweh,  kuta  ri’  puwi’  ri  ixoq  ri  sachb’al umak e ri are’ ch’ajch’oj ri’ kkanajik chrech ri uk’ik’el xutzaqo.  Are wa’ ri pixab’ puwi’ ri ixoq che ku’tz ir ruk’ ak’al, ala on ali ne’. 8We ri ixoq man kuriq  ta ri pwaq che uloq’ik jun ko’lik awaj, chuk’ama’ ub’i keb’ taq ut on keb’ taq palomax, jun  rech ri holokosto, ri jun chik rech ri tab’al toq’ob’ sachb’al  makaj. Ri chuchqajaw kuta ri’  sachb’al mak puwi’ ri ixoq e ri are’ ch’ajch’oj ri’ kkanaj kanoq.    Ri yab’il che kq’iyik utz’umal ri winaq

131Ri Yahweh xe’uch’ab’ej ri Mo’ises e ri A’aron, jewa’ xub’ij chkech ri’: 2We kk’iy uloq cho  ri utz’umal jun winaq jun t’ort’ik awas, jun ch’a’k on jun salpi’ch che kq’ilq’atik, k’atek’uri’  kujal ub’ik che kq’iy ri utz’umal ri winaq, ri winaq ri’ kk’am ub’i ri’ chuwach ri A’aron, on  chuwach jun chkech ri eralk’uwa’l, ri echuchqajawib’.  3Ri chuchqajaw kunik’oj ri’ ri ch’a’k  k’o cho ri utz’umal. We saq chik ri wi’aj k’o pa ri uk’olb’al ri ch’a’k, we k’o chi jun jul pa ri  utz’umal,  weri’  are  ri  yab’il  che  kq’iy  utz’umal  ri  winaq;  aretaq  chi’  xilitaj  rumal  ri  chuchqajaw, kusqarisaj ri’ che ri jun winaq ri’ che man ch’ajch’oj ta chik.  4Tek’ut, we k’o  jun  saq  salpi’ch  cho  ri  utz’  umal  che  kq’ilq’atik,  k’atek’ut  man  k’o  ta  jul  ub’anom  cho  ri  utz’umal  ri  winaq  e  man  saq  ta  ri  wi’  k’o  chupam,  ri  chuchqajaw  kutz’apij  ri’  ri  yawab’  wuqub’  q’ij.  5Pa  ri  uwuq  q’ij  kunik’oj  chi  jumul  ri’  ri  sin  winaq.  We  krilo  che  ri  ch’a’k  xtani’k,  man  xoqan  taj  pa  ronojel  ri  utz’umal,  kutz’apij  chi  na  wuqub’  q’ij;  6aretaq  chi’  kok’ow ri wuqub’ q’ij kunik’oj chi na jumul ri’. Ri are’, e we krilo che ri ch’a’k man xoqan ta  chrij  ri  utz’umal,  ri  chuchqajaw kusaqarisaj  ri’  che  ri  are’  ch’ajch’oj  winaq;  weri’  xaq  jun  ch’a’k. Aretaq chi’ ri are’ xch’ajtaj rumal ri jetaq ratz’yaq, ch’ajch’oj winaq ri’ kkanaj kanoq.  7K’atek’ut, we ri salpi’ch koqanik pa ri utz’umal, aretaq chi’ xilitaj rumal ri chuchqajaw e  xb’itajik che ch’ajch’oj ri winaq ri’, kk’am chi b’i jumul ri’ chuwach ri chuchqajaw.  8Aretaq  chi’ kril ri chuchqajaw che ri ch’a’k tajin koqanik cho taq ri utz’umal, kuq’alajisaj ri’ che we  winaq ri’ man ch’ajch’oj taj: weri’ jun yab’il che kq’iy ri utz’umal.    Ri nimatajinaq uq’iyik utz’umal jun winaq 9Aretaq chi’ k’o jun salpi’ch cho ri utz’ umal jun winaq jeri’ jacha tajin kq’iy ri uti’ojal, 

kk’am ub’i ri’ ri are’ chuwach ri chuchqajaw.  10Ri chuchqajaw kunik’oj ri’ ri are’ e we krilo  che saq ub’anom jun t’ort’ik cho ri utz’umal e saq chi ri wi’aj e sipojinaq ri cha’k,  11weri’  are ri yab’il che kq’iy ri utz’umal e nimatajinaq chik. Ri chuchqajaw kusaqarisaj ub’ixik ri’,  che ri are’, man ch’ajch’oj taj. Ma kutz’apij ta ri’ rumal rech che man ch’ajch’oj taj.  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI LEB’ITIKO

19 12K’atek’ut, we ri uq’iyik utz’umal oqinaq chi chuwach ronojel ri utz’umal, kmajtaj ub’ik 

cho  ri  ujolom  e  kopan  cho  taq  raqan,  aretaq  chi’  xilitaj  rumal  ri  chuchqajaw,  13ri  chuchqajaw  kunik’oj  na  ri’  ri  yawab’,  e  we  krilo  che  ri  yab’il  b’enaq  chuwach  ronojel  ri  utz’umal,  kuq’alajisaj  ri’  che  ch’ajch’oj  ri  yawab’:  ri  jetaq  ch’a’k,  saq  b’enaq  ronojel,  ri  yawab’ ch’ajch’oj ri’.  14K’atek’ut, we ri chuchqajaw krilo che tajin kpujinik ri jetaq ch’a’k, ri  yawab’  man  ch’ajch’oj  ta  ri’.  15Aretaq  chi’  kilitaj  ri  ch’a’k  kpujinik,  ri  chuchqajaw  kuq’alajisaj ri’ che ri yawab’ man ch’ajch’oj taj. Man ch’ajch’oj ta ri’ ri ch’a’k kpujinik; are ri  yab’il  che  kq’iy  ub’aqil  ri  winaq.  16K’atek’ut,  we  kjaltajik  ri  ch’a’k  kpujinik  e  kujal  saq,  ri  yawab’ kb’e chi jumul ri’ chuwach ri chuchqajaw, 17kunik’oj chi jumul ri’, e aretaq chi’ krilo  che xujal saq ri ch’a’k che kpujinik kanoq, kusaqarisaj ri’ che ch’ajch’oj ri yawab’. Ri are’  ch’ajch’oj ri’ kkanajik.    Ri ch’a’k kpujinik 18Aretaq  chi’  jun  winaq  xu’tzir  ri  ch’a’k  kpujnik  k’o  chutz’umal,  19e  pa  uk’exwach  ri 

ch’a’k ri’ xel uloq jun saq t’ort’ik on xel uloq jun salpi’ch che saqsoj e kyaqkoj, we winaq ri’  kuk’utu’  rib’  chuwach  ri  chuchqajaw.  20Ri  chuchqajaw  kunikoj  ri’  ri  are’;  we  ri  are’  krilo  che job’jik ub’anom ub’i chuwach ri utz’umal e saq chik ri wi’aj, ri chuchqajaw kuq’alajisaj  ri’ che ri winaq ri’ man ch’ajch’oj taj: weri’ jun ch’ak che kuq’iysaj ri b’aqilal.  21We kilitajik  rumal  ri  chuchqajaw  che  man  saq  ta  ri  wi’aj  e  man  job’jik  taj  ub’anom  ub’i  chuwach  ri  utz’umal, e qajinaq chi ri uwach, kutz’apij kan ri’ ri yawab’ wuqub’ q’ij.  22K’atek’uri’, we ri  yab’il  koqanik  pa  ronojel  utz’umal,  ri  chuchqajaw  kuq’alajisaj  ri’  che  ri  yawab’  man  ch’ajch’oj taj, k’o chrech ri yab’il che kq’iy ri ti’ojal.  23K’atek’ut, we ri salpi’ch man kb’in taj,  junam  kkanajik,  weri’  xa  tajin  kchaqijirik  ri  ch’a’k;  ri  chuchqajaw  kuq’alajisaj  ri’  che  we  winaq ri’ ch’ajch’oj.    Aretaq chi’ xk’at utz’umal jun winaq 24Aretaq chi’ xk’at jun winaq, e cho ri k’atinaq kk’iy uloq jun awas che saqsoj e kyaqkoj, 

25ri  chuchqajaw  kunik’oj  ri’  weri’.  We  krilo  che  saq  chik  ri  wi’aj  e  job’jik  ub’anom  ub’i 

chuwach ri utz’umal, wa’ weri’ xujal ub’i ri yab’il che kuq’iysaj ri ti’ojal jawi’ ri xk’atik wi ri  winaq.  Ri  chuchqajaw  kuq’alajisaj  ri’  che  ri  winaq  man  ch’ajch’oj  taj,  k’o  ri  yab’il  chrech  che  kq’iy  ri  utz’umal.  26K’atek’ut,  we  ri  chuchqajaw,  krilo  che  man  k’o  ta  saq  wi’aj  pa  ri  saqsoj  e  kyaqkoj  e  man  job’jik  taj  ub’anom  ub’ik  chuwach  ri  utz’umal  e  qajinaq  chi  ri  uwach,  ri  chuchqajaw  kutz’apij  ri’  ri  yawab’  wuqub’  q’ij.  27Pa  ri  uwuq  q’ij  kunik’oj  chi  jumul ri’ e we oqinaq chi cho ri utz’umal, kuq’alajisaj ri’ che man ch’ajch’oj ta ri winaq ri’,  ri  uyab’il  are  ri  kq’iy  ub’aqil.  28E  k’ut,  we  ri  awas  man  k’iyinaq  taj,  junam  ub’anom  e  qajinaq  chi  ri  uwach,  wa’  weri’  xa  xsipoj  uwach  ri  utz’umal  rumal  che  xk’atik.  Ri  chuchqajaw  kuq’alajisaj  ri’  che  we  winaq  ri’  ch’ajch’oj,  xa  tajin  kchaqijik  ri  uk’olb’al  utz’umal che xk’atik.  Ri jetaq yab’il cho ri utz’umal ujolom jun winaq

29We jun winaq, chi achi chi ixoq, kel uloq jun ch’a’k cho ri ujolom on cho ri ukakte’,  30ri 

chuchqajaw  kunik’oj  ri’  ri  ch’a’k  ri’,  e  we  job’jik  ub’i  chuwach  ri  utz’umal,  e  q’an  chik  ri  jetaq wi’aj e tajin ktzaq ub’ik, kuq’alaljisaj ri’ che man ch’ajch’oj ta ri winaq. Wa’ weri’ are  ri yab’il che kq’iy ri utz’umal rech ujolom e ri ukakte’.   __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI LEB’ITIKO

20 31Aretaq  chi’  ri  chuchqajaw  kunik’oj  we  yab’il  ri’,  e  krilo  che  job’jik  ub’i  chuwach  ri 

utz’umal  e  man  k’o  q’an  taq  wi’aj,  kutz’apij  ri’  ri  yawab’  wuqub’  q’ij.  32Pa  ri  uwuq  q’ij  kunik’oj  chi  jumul  ri’  ri  ch’a’k,  e  we  krilo  che  job’jik  chi  na  chuwach  ri  utz’umal  e  man  k’iyinaq taj, man q’an ta ri wi’aj,  33ri yawab’ winaq ri’, kusokaj na ri’ ri uwi’, k’atek’ut xuwi  man kusokaj ta ri’ jawi’ k’o wi ri ch’a’k, e ri chuchqajaw kutz’apij chi na wuqub’ q’ij ri’. 34Pa  ri uwuq’ q’ij, kril chi na jumul ri’ ri chuchqajaw, e we krilo  che man k’iyinaq taj pa nik’aj  taq  utz’umal  chik  e  man  job’jik  taj  ub’anom  chuwach  ri  utz’umal,  ri  chuchqajaw  kuq’alajisaj ri’ che ch’ajch’oj we yawab’ winaq ri’. Kuch’aj ri’ ri jetaq ratz’yaq e ch’ajch’oj ri’  kkanaj kanoq.   35K’atek’uri’, we aretaq chi’ xch’ajch’ob’etajik, ri ch’a’k xk’iy chi na uloq e koqanik pa ri  utz’umal,  36ri chuchqajaw kunik’oj ri’; we krilo che tajin koqanik ri ch’a’k pa ri utz’umal,  man kunik’oj ta chi ri’ we k’o q’an wi’aj, ri yawab’ winaq ri’ man ch’ajch’oj taj.  37K’atek’ut,  krilo che ri ch’a’k junam ub’anom e tajin kk’iy uloq jujun qeq’ taq wi’aj, xa tajin kutzir ri’.  Ri yawab’ winaq ri’, ch’ajch’oj ri’ e ri chuchqajaw kuya ub’ixik ri’ che ch’ajch’oj ri are’.    Ri kq’ilq’atik salpi’ch 38We kq’ilq’atik ri salpi’ch k’o cho ri utz’umal jun achi on jun ixoq e saq we salpi’ch ri’, 

39ri chuchqajaw kunik’oj na k’uri’ weri’. We krilo che saq we jetaq salpi’ch ri’, wa’ weri’ xaq 

jun salpi’ch ri’ xk’iy uloq cho ri utz’umal: ri yawab’ winaq ch’ajch’oj ri’.    Ri tz’antz’oj jolomaj

40We  jun  achi  ktzaq  ub’i  ri  uwi’  e  tz’an  tz’oj  ujolom  kkanaj  kan  chrij,  ri  are’  ch’ajch’oj 

winaq ri’.  41We ktzaq ub’i ri uwi’ chuwach, tz’antz’oj nak’uri’ kkanaj chuwach, e ch’ajch’oj  ri’. 42K’atek’ut, pa ri tz’antz’oj wi, chrij on chuwach, kel uloq jun saqsoj ch’a’k, wa’ weri’ are  ri yab’il che kq’iy uti’ojal. 43Ri chuchqajaw kunik’oj ri’ ri are’ e we krilo jawi’ ri tz’antz’oj wi  che k’o jun saqsoj e kyaqkoj t’ort’ik, jacha ri yab’il che kq’iy ri b’aqilal,  44we achi ri’ tajin  kq’iy  ri’  ri  ub’aqil;  man  ch’ajch’oj  ta  ri’.  Rajawaxik  che  ri  chuchqajaw  kuya  ub’ixik  che  ri  are’ ma ch’ajch’oj taj, tajin kq’iy ri ujolom.    Ri rajawaxik kub’an jun winaq che tajin kq’iy ub’aqil

45Ri winaq che tajin kq’iy ub’aqil, rach’atajinaq ri’ ri ratz’yaq kukojo e patzkar ri’ ri uwi’; 

kuch’uq ri’ ri rismachi’ e kuraqaqej uchi ri’: «¡Man in ch’ajch’oj taj!, ¡man in ch’ajch’oj taj!».  46Chi  k’ate’  jampa  na  kk’oji’  ri  ch’a’k  chrij,  ri  are’  man  ch’ajchoj  ta  ri’,  e  utukel  ri’  kk’oji’  apanoq: ri rachoch man kk’oji’ ta ri’ chkixo’l ri tz’um taq ja.    Ri retal ri yab’il kq’iy b’aqilal kriqitaj chrij ri jetaq atz’yaq 47Aretaq  chi’  kriqitaj  chrij  ri  atz’yaq  retal  ri  yab’il  kq’iy  b’aqilal,  rismal  chij  on  lino  ri 

atz’yaq,  48jun  kemom atz’yaq,  jun  k’ul  rismal  chij  on  lino,  on  jun  tz’um  on  jun  jas  uwach  che chakum ruk’ tz’um,  49we ri salpi’ch chrij ri atz’yaq, ri tz’um, ri kem, on ri k’ul, on ri jas  uwach che chakum ruk’ tz’um, kq’alajinik che raxroj on kyaqkoj, wa weri’ yab’il che kq’iy  ri  b’aqilal  e  rajawaxik  ri’  kkik’ut  chuwach  ri  chuchqajaw.  50Ri  chuchqajaw  kunik’oj  ri’  e  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI LEB’ITIKO

21

kutz’apij  ri’  wuqub’  q’ij.  51Pa  ri  uwuq  q’ij  kunik’oj  chi  jumul  ri’  e  we  krilo  che  ri  salpi’ch  tajin  xknimarik  pa  ri  kem,  on  pa  ri  k’ul,  on  pa  ri  tz’um,  on  pa  ri  jas  uwach  chakum  ruk’  tz’um, wa’ weri’ are ri yab’il che kq’iy b’aqilal: we jun jas uwach ri’ man ch’ajch’oj ta chi ri’.  52Kporox ri’ ri atz’yaq, ri kem, ri k’ul che rismal chij on lino, ri jun jas uwach che chakum  ruk’  tz’um,  rumal  rech  are  ri  yab’il  che  kq’iy  ri  b’aqilal  e  rajawaxik  che  kporox  b’i  pa  ri  q’aq’.  53K’atek’ut, we ri chuchqajaw krilo che man nimarinaq taj, cho ri atz’yaq, ri kem, ri k’ul,  on cho ri jun jas uwach cheh chakum ruk’ tz’um,  54ktaqan ri’ arech kch’ajik e kutz’apij chi  na  jumul  wuqub’  q’ij.  55Aretaq  chi’  xch’ajtajik,  k’atek’uri’  kril  ri  chuchqajaw  che  junam  kka’yik, kne’b’a man nimarinaq ta ri salpi’ch, ri jun jastaq ri’ man ch’ajch’oj taj. Kporox ub’i  ri’ pa ri q’aq’: are ri yab’il ri’, xas chuwach e chusal uloq.  56K’atek’ut,  we  ri  chuchqajaw  krilo,  che  aretaq  chi’  xch’ajtajik,  ri  salpi’ch  xqaj  uwach,  kumich’ej na ri’ cho ri atz’yaq, ri tz’um on cho ri kem on cho ri k’ul.  57K’atek’ut, we kel chi  uloq jumul cho ri atz’yaq ri’, ri kem, ri k’ul, on cho ri chakum ruk’ tz’um, wa’ we yab’il ri’  koqanik, kaporoj ri’ pa ri q’aq’ weri’.  58K’atek’uri’ ri atz’yaq, ri kem, ri k’ul on ri jas uwach  chakum ruk’ tz’um, che xel ri salpi’ch chrij aretaq chi’ xch’ajtajik, kcha’j chi na jumul ri’ e  ch’ajch’oj ri’ kkanajik.  59Are wa’ ri pixab’ puwi’ ri salpi’ch che rech ri yab’il che kq’iy b’aqilal, kk’ojji’ cho taq ri  atz’yaq b’anom ruk’ rismal chij, on lino, on jun kem, jun k’ul, on jun jas uwach che tz’um,  arech kch’ob’tajik e rajawaxik kya ub’ixik we ch’ajch’oj on man ch’ajch’oj taj.    Ri uch’ajch’ob’exik ri winaq che tajin kq’iy ri ub’aqil

141Ri Yahweh xuch’ab’ej ri Mo’ises, jewa’ xub’ij chrech:  2Are  wa’  ri  pixab’  rajawaxik  kb’an  ruk’  ri  winaq  che  tajin  kq’iy  uyab’il,  pa  ri  q’ij  che  kch’ajch’ob’exik. Kk’am ub’i ri’ chuwach ri chuchqajaw,  3e ri chuchqajaw kel ub’i ri’ pa ri  k’olb’al jawi’ k’o wi ri jetaq tz’um ja. We xnik’ojisatajik rumal e krilo che utzirinaq chi ri  yab’il chrij,  4ktaqan ri’ che uk’amik uloq, rech ri winaq che kch’ajch’ob’exik, keb’ palomax  che ek’aslik e ech’ajch’oj; xoquje’ kk’am uloq ri’ jetaq tz’alam che täk’ar ri uche’al, jun kyaq  manta e nik’aj taq chikb’al kik’el.   5K’atek’uri’, ktaqan ri’ arech kkamisax jun chkech ri inlaj taq chikop ajuwokaj puwi’ jun  b’o’j che nojinaq chrech k’ak’ joron.  6Kuk’am chi ukoq ri’ ri jun chik chikop ajuwokaj che  k’aslik na, xoquje’ kuk’am ukoq ri’ ri tz’alam rech täk’ar, ri kyaq manta e ri jetaq chikb’al  kik’el, kunim ri’ pa ri ukik’el ri inlaj chikop ajuwokaj che xkamisaxik puwi’ ri k’a’k joron.  7K’atek’uri’, wuqub’ mul kuchikej ri’ puwi’ ri winaq che rajawaxik kch’ajch’ob’exik chrech  ri  yab’il  che  kq’iy  ri  ub’aqilal.  E  aretaq  chi’  xuya  ub’ixik  che  ri  are’  ch’ajch’oj  chik,  kutzoqopij ub’i ri’ ri inlaj chikop ajuwokaj che k’aslik kanoq.  8Ri winaq che xuch’ajch’ob’ej  rib’,  kuch’aj  na  ri’  ri  jetaq  ratz’yaq,  kusokaj  ri’  ri  uwi’,  karatinsaj  rib’  ri’  pa  k’ak’  joron  e  ch’ajch’oj ri’ kkanajjik. K’atek’uri’, ktzalej ri’ pa ri k’olb’al jawi’ k’o wi ri jetaq tz’um ja; xuwi  loq’  kub’an  weri’  we  wuqub’  q’ij  xkanaj  kan  utukel  pa  ri  tz’um  rachoch.  9Pa  ri  uwuq  q’ij  kusokaj ri’ ronojel ri uwi’, ri kiykik uwi’, ri rismachi’, ri rismal uwoqoch; rajawaxik kusokaj  ronojel  uwi’.  Aretaq  chi’  xch’ajtaj  ri  jetaq  ratz’yaq  e  xch’ajanik  ri  are’  pa  ri  k’ak’  ja’,  ch’ajch’oj winaq ri’ kkanajik.  10Pa ri uwajxaq q’ij, kuk’am ub’i ri’ keb’ ama’ alaj taq chij che man k’o ta kiyab’, jun ati’t  chij che jun ujunab’, xoq man k’o ta uyab’, chrech lajuj uch’aqapil jun pajb’al utzalaj k’aj,  kruk’aj  ub’i  oxib’  uch’aqapil  yob’om  ruk’  ase’ite,  weri’  rech  ri  sipanik  kb’anik,  xoquje’  kuk’am  b’i  jun  pajb’al  ase’ite.  11Pa  ri  rokb’al  ri  Tz’um  Ja,  ri  chuchqajaw  che  kb’anow  ri  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI LEB’ITIKO

22

ch’ajch’ob’enik, kuya ri’ chuwach ri Yahweh ri jun winaq che kch’ajanik e ronojel ri jastaq  che  rech  ri  sipanik.  12Kuk’am  ukoq  ri’  jun  chkech  ri  alaj  taq  ama’  chij.  Kuchi’j  jun  tab’al  toq’ob’  ri’  rech  tojb’al  makaj,  xoquje’  kuchi’j  ri’  ri  ase’ite.  Ruk’am  ri’  puq’ab’,  kusilob’isaj  k’uri’ chuwach ri Yahweh. 13Kuch’ol ri’ ri alaj ama’ chij pa ri tyoxlaj k’olb’al jawi’ kech’ol wi  ri  chij  rech  tab’al  toq’ob’  arech  ksachitaj  ri  makaj  e  xoquje’  jawi’  kb’an  ri  holokosto.  We  ch’olom  chij  ri’  che  rech  sachb’al  makaj  e  ri  rech  tojb’al  makaj,  rech  ri’  ri  chuchqajaw  kkanaj kanoq; wa’ weri’ sib’alaj tyox ub’antajik.   14Ri chuchqajaw kuk’am ukoq ri’ ri ukik’el ri kaminaq chij rech tojb’al makaj. Kupil ri’  chrij rikyaq’ab’ uxikin ri winaq che tajin kuch’ajch’ob’ej rib’, cho chom uwi’uq’ab’ rech ri  rikyaq’ab’ e cho ri chom uwi’raqan rech ri rikyaq’ab’.  15E kuk’am ukoq ri’ ri ase’ite e kuq’ej  ub’i jub’iq ri’ pa ri umox uq’ab’.   16Kujut jun uwi’ uq’ab’ ri’ rech ri rikyaq’ab’ pa ri ase’ite che ruk’am pa ri umox uq’ab’ e  ruk’ we uwi’uq’ab’ ri’, wuqub’ mul ri’ kuchikej chuwach ri Yahweh. 17Ruk’ ri ase’ite che k’o  na  puq’ab’,  ri  chuchqajaw  kupil  jub’iq’  ri’  pa  ri  rikyaq’ab’  uxikin  ri  winaq  che  tajin  kuch’ajch’ob’ej  rib’,  xoquje’  ruk’  ri  ukik’el  ri  tab’al  toq’ob’  rech  tojb’al  makaj  kupil  ri’  ri  chom uwi’uq’ab’ rech rikyaq’ab’ e ri chom uwi’raqan rech ri rikyaq’ab’.  18Ri ase’ite che k’o  na puq’ab’ ri chuchqajaw, kukoj na ri’ cho ri ujolom ri winaq che tajin kuch’ajch’ob’ej rib’.  Jewa’ utayik ri’ ri tojb’al umak kub’an ri chuchqajaw puwi’ ri are’ chuwach ri Yahweh.  19Ri chuchqajaw kub’an ri’ ri tab’al toq’ob’ sachb’al makaj e kub’an ri’ ri tojb’al puwi’ ri  winaq  che  tajin  kuch’ajch’ob’o’ej  rib’.  K’atek’uri’  kuch’ol  chi  ri’  ri  awaj  rech  ri  holokosto.  20Kuchi’j  ri’  cho  ri  ab’aj  tab’al  toq’ob’  rech  holokosto  e  rech  ri  sipanik.  Aretaq  chi’  ri  chuchqajaw xb’an taj rumal ri tojb’al puwi’ we winaq ri’, ri winaq ri’ ch’ajch’oj ri’ kkanaj  kanoq.  21We meb’a’ ri winaq e man kub’ana’ ta ri urajil, xaq jun alaj ama’ chij ri’ kuk’am b’ik  rech ri tab’al toq’ob’ tojb’al makaj, e aretaq chi’ kchi’xik, ksilo’b’isax ri’ jacha usilob’isaxik  kb’anik ri sipanik arech ktojtajik ri umak ri winaq. Xoquje’ kuk’am ub’i xa jun pajb’al chech  lajuj  upajb’al  utzalaj  k’aj  che  yob’om  ruk’  ase’ite,  22xoquje’  kuk’am  b’i  keb’  ut  on  keb’  palomax –jacha ri kkowin ri urajil chrech– jun rech ri tab’al toq’ob’ sachb’al makaj e ri jun  chik rech ri holokosto.  23Pa ri uwajxaq q’ij, kuk’am ub’i ri’ weri’ pa ri rokb’al ri Tz’um Ja  rech  ri  Riqoj  Ib’  chuwach  ri  Yahweh,  arech  kch’ajch’ob’exik  ri  winaq.  24Ri  chuchqajaw  kuk’am ukoq ri’ ri chij rech tab’al toq’ob’ tojb’al makaj e ri ase’ite. Kuchi’j e kusilob’isaj wa’  weri’ chuwach ri Yahweh.   25Aretaq chi’ xch’oltajik ri alaj ama chij rech ri tab’al toq’ob’ tojb’al makaj, kuk’am ukoq  jub’iq’ ukik’el ri’ e kupil ri’ cho ri rikyaq’ab’ uxikin ri tajin kuch’ajch’ob’ej rib’, xoquje’ kupil  ri’ cho ri rikyaq’ab’ chom uwi’uq’ab’ e cho ri rikyaq’ab’ chom  uwi’raqan.  26Kuq’ej na ri’ ri  ase’ite pa ri umox uq’ab’,  27pa we ase’ite ri’ che xq’ejtajik pa ri umox uq’ab’, kut’in ukoq ri’  jun  uwi’uq’ab’  e  wuqub’  mul  kuchikej  na  ri’  chuwach  ri  Yahweh.  28Kupil  jub’iq’  cho  ri  rikyaq’ab’ uxikin ri winaq che tajin kuch’ajch’ob’ej rib’, cho ri rikyaq’ab’ chom uwi’uq’ab’,  cho rikyaq’ab’ chom uwi’raqan, weri’ kub’ano jawi’ xya wi ri ukik’el ri tab’al toq’ob’ tojb’al  makaj.   29Ri ase’ite che k’o na puq’ab’, kuya cho ri ujolom ri tajin kuch’ajch’ob’ej rib’, e kuta ri’ ri  tojb’al umak chuwach ri Yahweh.  30K’atek’uri’, kuchi’j ri’ jun chkech ri ut on ri palomax – jachinchike ne’ xkowin ub’i ri winaq xuk’am ub’ik– kuchi’j ri’  31ri tab’al toq’ob’, jun rech ri  sachb’al makaj e ri jun chik rech ri holokosto, xoquje’ kuchi’j ri’ ri sipanik. Xa jek’uri’ ri’ ri  chuchqajaw  kub’an  ri’  chuwach  ri  Yahweh  ri  tojb’al  makaj  puwi’  ri  winaq  che  tajin  kuch’ajch’ob’ej rib’.  32Are wa’ ri pixab’ rech uch’ajch’ob’exik ri winaq che q’iyinaq ri utz’umal e che man k’o  ta ri umeb’il.  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI LEB’ITIKO

23

Ri yab’il che kq’iyik ri jetaq ja 33Ri Yahweh xe’ucha’b’ej ri Mo’ises e ri A’aron, jewa’ xub’ij chkech: 

34Aretaq chi’ ixokinaq chik pa ri tinimit Kana’an che kinya’ na in chiwech e kiwechb’ej 

na, e we ri in kink’ajisaj kiwach jun e’ajupaja pa ri tinimit ruk’ ri yab’il che kq’iyik ri ja,  35ri  rajaw ri ja kb’e ri’ chu’b’ixik chrech ri chuchqajaw, jewa’ ri’ kub’ij chrech: «Ri in xinwilo  che xk’iy uloq pa ri wachoch jun yab’il che tajin kuq’iyisaj ri wachoch».   36Ri chuchqajaw ktaqan ri’ arech kjamik ri ja aretaq chi’ maja’ kpe ri are’ chunik’oxik ri  yab’il; arech man k’o jun jas uwach che k’o chupam ri ja kya ub’ixik che man ch’ajch’oj taj.  K’atek’uri’, ri chuchqajaw kpe ri’ che unik’oxik ri ja,  37k’atek’uri’, we aretaq chi’ kunik’oj,  krilo che ri yab’il raxroj e kyaqkoj taq jul ub’anom pa taq ri uxanal ri ja, e job’jik ub’anom  ub’ik;  38ri chuchqajaw kel uloq ri’ pa ri uchi’ja e kutz’apij kan ri’ wuqub’ q’ij.  39Ktzalej ulqo  ri’ pa ri ja pa ri uwuq q’ij e we aretaq chi’ kunik’oj krilo che ri yab’il nimarinaq chi ub’i cho  taq ri xan,  40ktaqan ri’ che uk’otik ub’i ri jetaq ab’aj jawi’ k’o wi ri yab’il arech ksetex ub’ik  naj  chrech  ri  tinimit  e  pa  jun  tz’il  k’olb’al.  41K’atek’uri’  ktaqan  ri’  che  ujosik  upam  ri  ja  e  kesax  ub’i  ri’  ri  poqlaj  xjos  ub’ik,  kk’am  ub’i  ri’  pa  jun  tz’il  k’olb’al  naj  chrech  ri  tinimit.  42Ktzukux chi nik’aj taq ab’aj ri’ arech kokisax kan pa uk’exwach ri nab’e taq ab’aj xesax  ub’ik, e ktz’aj kan ri’ ri ja ruk’ k’ak’ tz’ajb’al.  43We ri yab’il kk’iy chi na uloq aretaq chi’ xesatajik ri jetaq ab’aj, xjostajik ri jetaq xan e  xtz’ajtaj chi jumul ri ja, 44ri chuchqajaw kpe chi na jumul ri’ che unik’oxik; e we krilo che ri  yab’il xoqanik chupam ri ja, wa’ we ja ri’ man ch’ajch’oj ta chi ri’.  45Kqasax ri’ we ja ri’; ri  jetaq ab’aj, ri jetaq tem, ri upoqlajil kk’am ub’i ri’ e ksetax ri’ pa jun tz’il k’olb’al, naj chrech  ri tinimit.  46Ronojel winaq che kok pa ri ja ri’ pa taq ri q’ij che tz’apatalik, ri are’ xutz’ilob’isaj ub’i  rib’ ri’ chi k’ate’ na kok chaq’ab’.  47Jachin kwar chupam ri ja, rajawaxik ri’ kuch’aj ri jetaq  ratz’yaq. Jachin kwa’ chupam, xoquje’ rajawaxik kuch’aj ri jetaq ratz’yaq.  48K’atek’ut, we ri  chuchqajaw, aretaq chi’ kpe chi jumul che unik’oxik, krilo che ri yab’il man xk’iy ta chik pa  ri ja aretaq chi’ tz’apim kanoq, kuya ub’ixik ri’ che ch’ajch’oj ri ja rumal rech che xkuntajik  ri yab’il.  49Arech  kb’an  ri  tab’al  toq’ob’  puwi’  ri  ja  rech  sachb’al  makaj,  kk’am  ub’i  ri’  keb’  palomax, jun tz’alam uche’al täk’ar, ri kyaq utinta kochiniya e ri chikb’al kik’el.  50Kuch’ol  jun ri’ chkech ri inlaj taq palomax puwi’ jun b’o’j che nojinaq che k’ak’ joron.  51K’atek’uri’,  kuk’am ukoq ri’ ri tz’alam uche’al täk’ar, ri chikb’al kik’el, ri utinta ri kochiniya e ri jun chik  palomax, kunim wa’ weri’ pa ri ukik’el ri palomax xuch’olo e pa ri k’ak’ ja’ k’o pa ri b’o’j. E  wuqub’  mul  ri’  kuchikej  weri’  pa  ri  ja,  52k’atek’uri’,  aretaq  chi’  xb’antaj  ri  tab’al  toq’ob’  sachb’al makaj puwi’ ri ja, rumal ri ukik’el ri palomax, rumal ri palomax che k’as na, rumal  ri tz’alam uche’al täk’ar, rumal ri chikb’al e rumal ri utinta ri kochinilla,  53kutzoqopij b’i ri’  ri  jun  chik  palomax  che  k’as  na,  pa  jun  k’olb’al  naj  chech  ri  tinimit,  pa  taq  juyub’.  Xa  jek’uri’, kub’an ri tojb’al makaj puwi’ ri ja, e we ja ri’ ch’ajch’oj ri’ kkanaj kanoq.  54Are  wa’  ri  pixab’  puwi’  ronojel  yab’il  che  salpi’ch,  55ri  pixab’  puwi’  aretaq  chi’  kq’iy  jetaq  atz’yaq  e  kq’iy  ri  ja,  56puwi’  ri  t’ort’ik  taq  yab’il,  ri  ch’a’k  kpujinik  e  ri  salpi’ch.  57Ri  pixab’ puwi’ aretaq chi’ kya ub’ixik che ch’ajch’oj on man ch’ajch’oj ta jun jas uwach.  Are wa’ ri pixab’ puwi’ ri yab’il che kq’iy b’aqilal, atz’yaq on ja.    Ri awas pa ri ub’antajik, chi achi on chi ixoq. Ri awas chech ri achi: __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI LEB’ITIKO

24

151Ri Yahweh xub’ij jun tzij chrech ri Mo’ises e ri A’aron je’ jas weri’:  2Chi’ch’ab’ej  ri  e’ajisra’elita,  chib’ij  weri’  chkech:  Aretaq  chi’  jun  achi  kuchuluj  uloq  ri  saq uchul rech ukowil, rumal we saq uchul ri’, man ch’ajch’oj ta ri’ kkanajik.  3Jewa’ ri man  ch’ajch’oj ta wi rumal ri saq kchulunik:  Ri  ub’aqil  kuya’  b’e  arech  kb’elelik  ri  saq  uchul  on  wene’  kuq’i’ej  kuk’olo,  xas  man  ch’ajch’oj ta ri’.  4Ri ch’at jawi’ kkotz’i’ wi ri achi ri’ man ch’ajch’oj ta ri’, e ronojel kulb’al jawi’ kt’uyi’ wi  man ch’ajch’oj ta chi ri’ kkanajik.  5Xaq  jachin  kuchap  ukoq  ri  uch’at  ri  achi,  rajawaxik  ri’  kuch’aj  na  ri  jetaq  ratz’yaq,  kratinsaj  rib’  ri’  pa  ri  ja’,  e  man  ch’ajch’oj  ta  ri’  kkanajik  chi  k’ate’  b’enaq’ij  na.  6Jachin  kt’uyi’  cho  jun  t’uyb’al  jawi’  xt’uyi’  wi  ri  achi  ri’,  rajawaxik  ri’  kuch’aj  ri  jetaq  ratz’yaq,  kratinsaj rib’ ri’ pa ri ja’ e man ch’ajch’oj ta ri’ kkanajik chi k’ate’ b’enaq’ij na.  7Jachin  kuchap  ukoq  ri  ub’aqil  ri  achi  ri’,  rajawaxik  ri’  kuch’aj  ri  jetaq  ratz’yaq,  kuch’ajch’ob’ej rib’ ri’ pa ri ja’, e ri are’ man ch’ajch’oj ta ri’ chi k’ate’ b’enaq’ij na.  8We ri achi ri’ kuchub’aj jun winaq che ch’ajch’oj, rajawaxik ri’ che we winaq ri’ kuch’aj  ri jetaq ratz’yaq, kch’ajan pa ri ja’, e man ch’ajch’oj ta ri’ kkanajik chi k’ate’ b’enaq’ij na.  9Ri xalma jawi’ xaq’anik e xt’uyi’ wi ri jun achi ri’, man ch’ajch’oj ta chi ri’.   10Jachin kuchap ukoq jun jas uwach che xk’oji’ chuxe’ ri achi ri’, man ch’ajch’oj ta chi ri’  chi k’ate’ b’enaq’ij na. Jachin kruk’aj ub’i we jastaq ri’, rajawaxik ri’ kuch’aj ri jetaq ratz’yaq  e man ch’ajch’oj ta ri’ kkanajik chi k’ate’ b’enaq’ij na.  11Xaq apachinoq ri winaq che kchap ukoq rumal we achi ri’ aretaq chi’ man uch’ajom ta  ri uq’ab’, rajawaxik che kuch’aj ri jetaq ratz’yaq, kchajan pa ri ja’, e ri are’ man ch’ajch’oj ta  ri’ chi k’ate’ b’enaq’ij na.  12Ronojel  b’oj  che  kuchap  ukoq  we  achi  ri’  kpaxix  ub’i  ri’  e  ronojel  jun  jas  uwach  che  che’, kch’aj na ri’ pa ri ja’.  13We  kutzir  we  achi  ri’  chrech  we  yab’il  uriqom  ri’,  kejalaxik  wuqub’  q’ij  chi  aq’anoq  arech ch’ajch’oj kkanaji kanoq. K’atek’uri’, rajawaxik ri’ che kuch’aj ri jetaq ratz’yaq e katin  ri’ pa k’ak’ ja’ e ch’ajch’oj ri’ kkanaj kanoq.  14Pa ri uwajxaq q’ij, kuk’am ub’i keb’ ut on keb’  palomax e  kuk’utu’  rib’  ri’  chuwach  ri  Yahweh  pa  ri  rokb’al  ri  Tz’um  Ja  rech  ri  Riqoj  Ib’,  arech  ke’ujach  chrech  ri  chuchqajaw.  15Jun  chkech  ri  inlaj  taq  chikop,  kuchi’ij  ri’  ri  chuchqajaw  tab’al  toq’ob’  sachb’al  makaj  e  ri  jun  chik  rech  ri  holokosto.  Xa  jek’uwa’,  ri  chuchqajaw kuchi’ij ri’ ri tojb’al makaj puwi’ ri achi ri’ rumal che kuchuluj saq ri ukowil.  16Ri achi che kuchuluj uloq ri ukowil saq ija’, rajawaxik che kuch’aj ronojel ri ub’aqil e  man ch’ajch’oj ta ri’ kkanaj kanoq chi k’ate’ b’enaq’ij na.  17Ronojel atz’yaq e ronojel tz’um  che xuriq we usaqil kowil ri’, rajawaxik che kch’aj pa ri ja’ e ri are’ e man ch’ajch’oj ta ri’  kkanajik chi k’ate’ b’enaq’ij na.  18Aretaq  chi’  jun  ixoq  kkotz’i’  ruk’  jun  achi  jacha  uk’ulaj,  rajawaxik  che  sas  ekeb’  ke’atinik pa ri ja’ e man ech’ajch’oj ta ri’ kekanaj kanoq k’ate’ b’enaq’ij na.    Ri awas chrech ri ixoq 19Aretaq chi’ jun ixoq k’o ri uch’ajo’n chi ik’, kkanaj kanoq wuqub’ q’ij man ch’ajch’oj taj. 

Jachin kchapow ukok ri are’, kutz’ilob’isaj rib’ ri’ chi k’ate’ b’enaq’ij na.  20Ronojel  ch’at  jawi’  kkotz’i’  wi  aretaq  chi’  k’o  ri  uch’ajo’n,  man  ch’ajch’oj  ta  chi  ri’;  ronojel t’uyb’al jawi’ kt’uyi’ wi ri ixoq ri’, man ch’ajch’oj ta chi ri’.  21Jachin kchapow ukoq ri uch’at, rajawaxik ri’ kuch’aj ri jetaq ratz’yaq, katin ri’ pa ri ja’  e man ch’ajch’oj ta ri’ kkanaj kanoq chi k’ate’ b’enaq’ij na.  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI LEB’ITIKO

25 22Jachin kchapow ukoq ronojel tem jawi’ ktuyi’ wi ri ixoq, rajawaxik che kuch’aj ri jetaq 

ratz’yaq e katin pa ri ja’ e man ch’ajch’oj ta ri’ kkanaj kanoq chi k’ate’ b’enaq’ij.  23Jachin kchapow ukoq jun uwach che k’o cho ri uch’at ri are’ on cho ri tem jawi’ xt’uyi’  wi, man ch’ajch’oj ta ri’ chi k’ate’ b’enaq’ij na.  24We k’o jun achi kkotz’i’ ruk’ we ixoq ri’, koqanik ri’ chrij ri utz’ilal ri uch’ajo’n. We achi  ri’, wuqub’ q’ij ri’ man ch’ajch’oj taj. Ronojel ch’at jawi’ kkotz’i’ wi ri achi’ ri’, man ch’ajch’oj  ta chi ri’ kkanaj kanoq.  25We k’o jun ixoq kutzaq ukik’el, k’atek’uri’ man uq’ijil ta ri uch’ajo’n, on we knajtajik k’i  q’ij ri uch’ajo’n, we ixoq ri’, pa ronojel ri q’ij che kutzaq ukik’el, man ch’ajch’oj ta ri’ jacha  pa taq ri uq’ijil ri uch’ajo’n. 26Ri uch’at jawi’ kkotz’i’ wi aretaq chi’ tajin kutzaq ukik’el, man  ch’ajch’oj ta ri’, je’ nak’uri’ jacha pa taq ri uq’ijil ri uch’ajo’n. Ronojel t’uyb’al jawi’ kt’uyi’ wi  ri  are’,  man  ch’ajch’oj  ta  chik  kkanaj  kanoq  jacha  pa  taq  ri  uq’ijil  ri  uch’ajo’n.  27Jachin  kuchap ukoq, man ch’ajch’oj ta chi ri’, rajawaxik kuch’aj na ri jetaq ratz’yaq e katin pa ri ja’  e man ch’ajch’oj ta ri’ chi k’ate’ b’enaq’ij na.  28Aretaq chi’ ri are’ xu’tzir ruk’ ri uch’ajo’n, krejalaj na wuqub’ q’ij, k’atek’uri’ ch’ajch’oj  ri’ kkanajik.  29Pa ri uwajxaq q’ij, ri are’ ke’uk’am ub’i keb’ ut on keb’ palomax chuwach ri  chuchqajaw pa ri rokb’al ri Tz’um Ja rech ri Riqoj Ib’.  30Jun chkech ri inlaj taq chikop ri’, ri  chuchqajaw kuchi’j ri’ tab’al toq’ob’ rech sachb’al makaj e ri jun chik rech ri holokosto ri’.  Ri chuchqajaw kutayij ri’ ri tojb’al makaj puwi’ we ixoq ri’ chuwach ri Yahweh, rumal rech  ri utz’ilal ri ukik’el xutzaqo.    K’isb’al taq tzij 31Kib’ij 

na  ri’  chkech  ri  e’ajisra’elita  che  rajawaxik  kkirawasij  ri  jetaq  kitz’ilal  e  xa  je’nak’uri’ man kekam taj rumal weri’ we xkitz’ilob’isaj ri Wachoch che k’o chkixo’l.  32Are wa’ ri pixab’ puwi’ ri achi che amaq’el kuchuluj ri saq rech ukowil, on che kresaj ri  usaqil ukowil rumal xk’oji’ ruk’ ixoq.  33Xoquje’ puwi ri ixoq che k’o ri uch’ajo’n, puwi’ chi  achi on chi ixoq che kutzaq usaqil ukowil on ukik’el, puwi’ ri achi che kkotz’i’ ruk’ jun ixoq  aretaq chi’ tajin ri uch’ajo’n.     Ri nimalaj q’ij rech tojb’al makaj

161Ri Yahweh xuch’ab’ej ri Mo’ises aretaq chi’ xekamtaj ub’ik ri keb’ uk’ojol ri A’aron, ri  xekamik aretaq chi’ xeqib’ ukoq chuwach ri Yahweh.  2Ri Yahweh xub’ij chrech ri Mo’ises:  Chab’ij b’a’ chrech ri A’aron ri awachalal: Man amaq’el taj kok ub’i pa ri tyoxlaj k’olb’al  che k’o chrij ri payu’, chuwach ri uk’olb’al ri sachb’al makaj  che k’o puwi’ ri arka. Wene’  kkamik,  rumal  rech  che  in  kink’ut  wib’  pa  ri  sutz’  che  k’o  puwi’  ri  uk’olb’al  ri  sachb’al  makaj.  3Ri ub’e’al che kuya’o kok ri are’ pa ri tyoxlaj k’olb’al are weri’: kok ub’ik, ruk’am ub’i  jun ama’ wakax rech tab’al toq’ob’ sachb’al makaj e jun ama’ chij rech ri holokosto.  4Are  kukoj ub’i ri tyoxlaj ratz’yaq b’anom ruk’ lino, kukoj ub’i ri lino usaka’w, kukoj ub’i ri lino  upas, kukoj ri’ cho ri ujolom ri wiqb’al rech, che xoquje’ b’anom ruk’ lino. Are wa ri tyoxlaj  taq atz’yaq kukojo aretaq chi’ xch’ajtaj ronojel ri ub’aqil.   5Ri mulin ib’ kech ri e’ajisra’el kkiya ri’ chrech are’ keb’ ama’ k’isik’ rech ri tab’al toq’ob’  sachb’al makaj e kkiya ri’ jun ama’ chij rech ri holokosto.  6Aretaq chi’ kuchi’j ri ama’ wakax  rech sachb’al makaj, kuta ri’ ri sachb’al umak ri are’ e ri sachb’al kimak ri e’ajuparachoch,  7k’atek’uri’ ri A’aron, ke’uk’am ukoq ri’ ri keb’ ama’ k’isik’ e ke’uya ri’ chuwach ri Yahweh  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI LEB’ITIKO

26

pa ri rokb’al ri Tz’um Ja rech ri Riqoj Ib’.  8Kretz’b’ej ucha’ik ri keb’ k’isik’, jun kya chrech ri  Yahweh e ri jun chik kya chech ri Asasel.  9Ri A’aron kuchi’j ri’ ri ama’ k’isik’ xucha’o che  kuya  «chrech  ri  Yahweh»  e  kuchi’j  ri’  tab’al  toq’ob’  rech  sachb’al  makaj.  10K’atek’uri’  ri  ama’ k’isik’ xcha’ik kya «chrech ri Asasel», k’aslik ri’ kya’ chuwach ri Yahweh arech kuta  puwi’  ri  are’  ri  tojb’al  makaj,  k’atek’uri’,  kutzaqopij  ub’ik  chrech  ri  Asasel  pa  ri  tz’inalik  ulew.   11Ri  A’aron  kuchi’j  chi  ri’  ri  ama’  wakax  rech  tab’al  toq’ob’  sachb’al  umak  ri  are’  e  sachb’al kimak ri e’ajuparachoch e kukamisaj ri’ ri ama’ wakax.  12K’atek’uri’, kuk’am ukoq  ri’ jun uk’olb’al k’ok’ q’ol che nojinaq ri’ chrech rachaq q’aq’ che k’amom ukoq cho ri ab’aj  rech  tab’al  toq’ob’  k’o  chuwach  ri  Yahweh,  xoquje’  kuk’am  ukoq  ri’  keb’  jumuq’  k’ok’alaj  q’ol. Kuk’am ub’i ri’ weri’ chrij ri payu’,  13e kuya ri’ ri k’ok q’ol pa ri q’aq’ che k’o chuwach  ri Yahweh, arech ri usib’al ri k’ok’ q’ol kunojisaj ri uk’olb’al ri sachb’al makaj che k’o puwi’  ri  Tzib’atalik,  e  xa  jeri’  man  kkam  ta  ri’  ri  are’.  14K’atek’uri’,  kupil  ri’  ri  uwi’uq’ab’  pa  ri  ukik’el ama’ wakax e ruk’ we uwi’ uq’ab’ ri’ wuqub’ mul kuchikej ri’ ri kik’el pa ri relb’alq’ij  chech ri sachb’al makaj.  15K’atek’uri’, are kuch’ol chi ri’ ri ama’ k’isik’ rech ri sachb’al kimak ri winaq e kuk’am  ub’i ri’ ri ukik’el chrij ri payu’. Junam ri’ kub’an ruk’ jacha xub’an chrech ri ukik’el ri jun  ama’ wakax, kuchikej ri’ chuwach ri sachb’al makaj.  16Xa je’k’uri’ kuch’ajch’ob’ej ri tyoxlaj  k’olb’al chrech ri kitz’ilal ri e’ajisra’el, chrech ronojel ri xeq’aj puwi’ ri man xkirawasij taj e  chrech ri jetaq kimak.  Xoquje’  junam  wa’  kub’ano  ruk’  ri  Tz’um  Ja  rech  ri  Riqoj  Ib’  che  jeqel  kuk’,  chuxo’l  ri  kitz’ilal.  17Man k’o ta jun winaq kkanaj kan pa ri Tz’um Ja rech ri Riqoj Ib’ aretaq chi’ kok  ub’i ri A’aron che ub’anik ri sachb’al makaj pa ri tyoxlaj k’olb’al, chi k’ate’ kel na uloq.  Aretaq chi’ xb’antaj ri tojb’al makaj puwi’ ri are’, pakiwi’ ri e’ajuparachoch e pakwi’ ri  muloj  ib’  kech  ri  Isra’el,  18kel  ub’ik  e  kb’e  ri’  ruk’  ri  ab’aj  rech  tab’al  toq’ob’  che  k’o  chuwach ri Yahweh e kub’an cho ri ab’aj ri tab’al toq’ob’ rech tojb’al makaj. Kuk’am ukoq  ri’ ri ukik’el ri ama’ wakax e ri ukik’el ri ama’ k’isik’ e kupil ri’ cho taq ri ruk’a’ wakax k’o  chrij ri tab’al toq’ob’.  19Ruk’ ri uwi’uq’ab’, wuqub’ mul kuchikej ri kik’el cho ri ab’aj  rech  tab’al  toq’ob’.  Xa  je’  k’uri’  kuch’ajch’ob’ej  we  tyoxlaj  k’olb’al  ri’  chrech  ri  kitz’ilal  ri  e’ajisra’el.  20Aretaq  chi’  xb’antaj  ri  ch’ajch’ob’enik  pa  ri  tyoxlaj  k’olb’al  k’o  pa  ri  Tz’um  Ja  jawi’  kb’an wi ri Riqoj Ib’ e cho ri ab’aj rech ri tab’al toq’ob’, ktaqan ri’ kqib’isax uloq ri k’aslik  ama’ k’isik.  21Ri A’aron kuya ri’ ri keb’ uq’ab’ cho ri ujolom e kub’an ri’ ri mesoj wi’ arech  kreqaj ronojel ri ketzelal ri e’ajisra’el, ronojel ri xeqax puwi’ e ronojel kimak. Aretaq chi’  xkojtaj ri eqa’n cho ri ujolom ri ama’ k’isik’, ktaqan ri’ chrech ri to’l rech arech kuk’am ub’i  pa  ri  tz’inalik  ulew,  22xa  jek’uri’,  ri  ama’  k’isik’  kruk’aj  ub’i  ri’  ronojel  ri  ketzelal  pa  jun  chaqi’j k’olb’al e ri achi kutzaqopij kan ri’ pa ri tz’inalik ulew.  Aretaq chi’ xk’amtaj ub’i ri ama’ k’isik pa ri tz’inalik ulew  23ri A’aron kok ub’i ri’ pa ri  Tz’um  Ja  rech  ri  Riqoj  Ib’,  kresaj  ri’  ri  lino  ratz’yaq  che  xukoj  ub’ik  aretaq  chi’  xok  pa  ri  tyoxlaj k’olb’al. Kuya kan ri’ chila’,  24kuratinsaj ri’ ronojel ri ub’aqil pa ri ja’ pa jun tyoxlaj  k’olb’al. Tek’uri’, kukoj uloq ri’ ri jetaq ratz’yaq e kel uloq ri’ arech kuchi’j ri holokosto rech  are’ e ri holokosto kech ri siwantinimit. Kub’an ri’ ri tojb’al makaj puwi’ are’ e pakiwi’ ri  siwantinimit; 25kuporoj ri’ cho ri ab’aj ri uxepo ri tab’al toq’ob’ rech sachb’al makaj.  26Ri jun achi che xtaq ub’i che utzoqopisaxik ri ama’ k’isik’ rech ri Asasel, rajawaxik che  kuch’aj  ri  jetaq  ratz’yaq  e  kratinsaj  ri  ub’aqil  pa  ri  ja’;  aretaq  chi’  xb’antaj  weri’,  kuya  ri’  kok ub’i pa ri tz’um taq ja.  27K’atek’uri’, ri ama’ wakax e ri ama’ k’isik’ che xchi’xik tab’al  toq’ob’ rech ri sachb’al makaj, che xk’am ub’i ri kikik’el pa ri tyoxlaj k’olb’al arech kb’an ri  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI LEB’ITIKO

27

tojb’al makaj, ke’esax uloq ri’ pa ri k’o wi ri tz’um taq ja e kporox ri’ ri kitz’umal, ri kiti’ojal  e ri kitz’ilal pa q’aq’.  28Ri winaq che kuporoj weri’, rajawaxik ri’ kuch’aj ri jetaq ratz’yaq,  kratinsaj rib’ ri’ pa ri ja’; aretaq chi’ xb’antaj weri’ loq’ ri’ kok ub’i pa ri tz’um taq ja.  29Weri’  jun  junalikalaj  pixab’  wa’  chiwech.  Pa  ri  uwuq  ik’,  pa  ri  ulajuj  q’ij  che  ri  ik’,  kixmewajik e man k’o ta jun chak ri’ kib’ano, chi winaq xa’lax  cho we ulew ri’, chi winaq  che  kaxlan  winaq  k’o  chixo’l.  30Rumal  rech  che  pa  we  jun  q’ij  ri’  kb’an  ri’  piwi’  ri  tojb’al  makaj arech ch’ajch’oj kixkanaj kanoq. Ix ch’ajch’oj ri’ kixkanaj chuwach ri Yahweh chrech  ronojel  ri  jetaq  imak.  31Kixuxlan  wa’  pa  we  jun  q’ij  ri’,  pa  ri  q’ij  sab’ado,  kixmewajik  ri’:  Weri’ jun junalik pixab’ chiwech.  32Ri chuchqajaw che xji’onsaxik ri ujolom ruk’ ri ase’ite e xokisaxik arech kpatanajik pa  ri  uk’olb’al  ri  utat,  are  kb’anow  ri’  ri  tojb’al  makaj.  Are  kukoj  ri’  ri  lino  taq  atz’  yaq,  ri  tyoxlaj taq atz’yaq; 33kub’an na ri’ ri tojb’al makaj puwi’ ri tyoxlaj k’olb’al, puwi’ ri Tz’um Ja  e  puwi’  ri  Riqoj  Ib’  e  puwi’  ri  ab’aj  rech  tab’al  toq’ob’.  Xoquje’  kub’an  ri  tojb’al  makaj  pakiwi’  ri  chuchqajawib’  e  puwi’  ronojel  ri  siwantinimit  che  umulim  rib’.  34Weri’  jun  junalikalaj pixab’ chiwech: chjujunal junab’ kib’an ri tojb’al kimak ri eralk’uwa’l ri Isra’el.   K’atek’uri’, xb’anik jeri’ jacha xtaqan ri Yahweh chrech ri Mo’ises.      Ri Tyoxlaj Pixab’: Leb’itiko 17–25

Ri kich’olik ri jetaq awaj e ri tab’al toq’ob’

171Ri Yahweh xuch’ab’ej ri Mo’ises, jewa’ xub’ij chrech ri’:  2Chach’ab’ej b’a’ ri A’aron e ri  e’uk’ojol e konojel ri e’ajisra’elita. Jewa’ kab’ij chkech ri’:  Are wa’ ri xtaqan ri Yahweh chrech:  3Xaq  apachinchike  achi  che  ajuparachoch  ri  Isra’el,  kuch’ol  jun  ama’  wakax,  jun  alaj  ama’ chij, on jun k’isik’ pa k’o wi ri tz’um taq ja on chrij we k’olb’al ri’  4e man xuk’am ta  ub’ik pa ri rokb’al ri Tz’um Ja rech ri Riqoj Ib’ arech kuchi’j chrech ri Yahweh chuwach ri  tz’um ja, wa’ we achi ri’ kuya na ub’ixik ri’ che xutixej ukik’el ri jun awaj ri’, we jun achi ri’  kesax  ub’i  ri’  chkixo’l  ri  e’uwinaq.  5Rumal  k’uwa’  weri’,  ri  e’ajisra’elita  kkik’am  uloq  ri’  chuwach ri chuchqajaw rech ri Yahweh, pa ri rokb’al ri Tz’um Ja jawi’ kb’an wi ri Riqoj Ib’,  ri  jetaq  chikop  che  ke’kich’ol  pa  taq  ri  kulew.  Kkichi’j  wa’ weri’  chrech  ri  Yahweh,  tab’al  toq’ob’  wa’  rech  riqoj  ib’.  6Ri  chuchqajaw  kuq’ej  ri’  ri  kik’el  cho  ri  ab’aj  tab’al  toq’ob’  chuwach ri Yahweh, pa ri rokb’al ri Tz’um Ja rech ri Riqoj Ib’  e kuporoj ri’ ri xepo arech  kjoror  ri  ruxlab’  chuwach  ri  Yahweh.  7Xa  jek’uri’  man  kkichi’j  ta  chi  jun  tab’al  toq’ob’  ri’  chkiwach ri k’isik’ che kuk’ xemakunik. Weri’ jun junalikalaj pixab’ kanoq chkech ri e’are’ e  chkech ri kija’lil.  8Xoquje’  kab’ij  chkech:  Konojel  ri  achijab’  che  e’ajuparachoch  ri  Isra’el  on  konojel  ri  ekaxlan winaq che ejeqel chkixo’l ri e’are’ che kkichi’j jun holokosto on jun tab’al toq’ob’  9k’atek’uri’ man kuk’am ta uloq pa ri rokb’al ri Tz’um Ja jawi’  kb’an wi ri Riqoj Ib’, arech  kchi’x chrech ri Yahweh, we achi ri’ kesax ub’i ri’ chkixo’l ri erija’al.  10Ronojel winaq ajuparachoch ri Isra’el on ronojel kaxlan winaq che jeqel chixo’l ri ix,  che  kutij  xaq  apas  uwach  ukik’el  awaj,  ri  in  kintz’i’laj  na  uwach  ri’  e  kinwesaj  ub’i  ri’  chkixo’l ri e’uwinaq. 11Rumal rech che ri uk’aslemal ri uti’ojal, pa ri kik’el k’o wi. Ri in xinya  ri kik’el chiwech arech ruk’ ri are’ kiloq’ ri ik’aslemal.  12Rumal k’uwa’, ri in nub’im chkech  ri eralk’uwa’l ri Isra’el: «Man k’o ta jun chiwech ix kutij ri  kik’el, xoquje’ ri kaxlan winaq  che jeqel awuk’ man kutij ta ri’ ri kik’el». 

__________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI LEB’ITIKO

28 13Ronojel  ralk’uwa’l  ri  Isra’el  on  ronojel  kaxlan  winaq  che  jeqel  iwuk’,  che  kukamisaj 

uloq pa ri ruew jun chikop on jun chikop ajuwokaj che loq’ ktijik, rajawaxik ri’ kuturuwisaj  kan ri’ ri ukik’el pulew e kumuq kan uwi’ ri’ chrech ulew.  14Rumal rech che ri uk’aslemal  ronojel  ti’ojal  pa  ri  ukik’el  k’o  wi,  xa  jek’uri’  kinb’ij  chkech  ri  e’ajisra’el:  «Man  kitij  ta  ri  ukik’el ronojel uwach ti’ojal rumal rech che ri uk’aslemal ronojel ti’ojal pa ri kik’el k’o wi, e  jachin ktijowik kchup uwach ri’».  15Ronojel  winaq,  k’iyinaq  chila’  on  kaxlan  winaq  ne’  che  kutij  jun  kaminaq  chikop  on  che q’ajinaq kanoq, rajawaxik che kuch’aj ri jetaq ratz’yaq e katinik pa ri ja’, e tz’ilob’inaq  ri’ kkanaj kanoq chi k’ate’ b’enaq’ij na, aretaq chi’ kok’ow weri’ ch’ajch’oj ri’ kkanaj kanoq.  16We man kuch’aj ta ri jetaq ratz’yaq e man katin taj, ri are’ kreqaj ri’ ri umak.    Ri awas chkixo’l ri k’ulb’an

181Ri Yahweh xuch’ab’ej ri Mo’ises, jewa’ xub’ij chrech ri’: 2Che’ach’ab’ej ri e’ajisra’el, jewa  kab’ij chkech:  In ri in Yahweh Inidyos.  3Ri ix man kib’an ta jeri’ jacha kb’an pa ri tinimit Egipto jawi’  xixjeqi’ na wi; xoquje’ man kib’an ta jeri’ jacha kb’an pa ri tinimit Kana’an jawi’ kixink’am  ub’ik. Ri ix man kiterne’b’ej taj ri jetaq kipixab’ e’are’, 4qas are chib’ana’ ri jetaq nupixab’ in  e ri jetaq kintaqan chrech, chik’olo’ pa ri iwanima’ e qas are’ chiterne’b’ej.  In  ri  in  Yahweh  Inidyos.  5Chik’olo’  pa  ri  iwanima’  ri  jetaq  nupixab’  e  ri  jetaq  nutzij:  Jachin ri winaq che kub’an weri’, kk’oji’ uk’aslemal ri’.  In, in Yahweh.  6Man k’o ta jun chiwech ix kqeb’ ukoq ruk’ jun rachalal arech kkotz’i’ ruk’ e ch’analik ri  ub’aqil krilo. In, ri in Yahweh.  7Matkotz’i’ ruk’ ri atat on ruk’ ri anan. Ri anan, mawilo ri ch’analik ub’aqil.  8Mach’anab’a’ ri rixoqil ri atat; weri’ xas junam che kach’anab’a’ ri atat.  9Matkotz’i’  ruk’  ri  awanab’,  che  umi’al  ri  atat  on  ral  ri  anan.  Ri  are’  xa’lax  ne’  pa  ri  awachoch on pa ri man awachoch taj, mach’anab’a ri are’.  10Matkotz’i’ ruk’ ri umi’al ri ak’ojol on ruk’ ri ral ri ami’al. Rumal rech che xa junam che  kach’anab’a’ awib’ at.  11Matkotz’i’ ruk’ ri ral ri rixoqil ri atat, che rech ri atat. Ri are’ awanab’ ri’.  12Matkotz’i’ ruk’ ri ranab’ ri atat, ri are’ xas ub’aqil ri atat ri’.  13Matkotz’i’ ruk’ ri ixoq rachalal ri anan, ri are’ ub’aqil ri anan ri’.  14Matkotz’i’  ruk’  ri  achi  rachalal  ri  atat;  matqeb’  ukoq  ruk’  ri  rixoqil,  ri  are’  rixoqil  ri  awikan.  15Matkotz’i’ ruk’ ri awalib’. Ri are’ rixoqil ri ak’ojol, mach’anab’a’ ri are’.  16Matkotz’i’ ruk’ ri rixoqil ri awachalal, are ri awachalal ri’ kach’anab’a’.  17Matkotz’i’ ruk’ jun ixoq e ri ral ri are’; mak’am ri umi’al ri ral, xoquje’ matkotz’i’ ruk’ ri  ral ri ral arech ka’ch’anab’a’. Ri e’are’ e’ati’ojal, e xab’an kotz’olem ri’ ruk’ awachalal.  18Makak’am ub’i ri rachalal ri awixoqil pa ri jun k’olb’al jawi’ e’aya’om wi ri e’awixoqil,  mach’anab’a’ e matkotz’i’ ruk’ we ixoq ri’ aretaq chi’ k’as na ri rachalal.  19Matkotz’i’  ruk’  jun  ixoq  aretaq  chi’  man  ch’ajch’oj  taj  rumal  k’o  ri  uch’ajo’n  e  ri  at  kawaj kach’anab’a’.  20Matkotz’i’ ruk’ ri rixoqil ri awajil atz’aqat arech kach’anab’a’, we jeri’ kab’ano xatz’i’laj  awib’ ri’.  21Ma’ya ri e’awalk’uwa’l arech kiporox chuwach ri Molek, xa jek’uri’ makawetzelaj ta ri  ub’i’ ri Adyos. In ri in Yahweh.  22Makatkotz’i’ ta ri’ ruk’ jun achi jeri’ jacha kotz’olem ruk’ jun ixoq. Itzel wa’ weri’.  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI LEB’ITIKO

29 23Chi 

achi,  chi  ixoq  mixkotz’i’  cho  ri  ch’at  ruk’  jun  awaj;  itzel  wa’  weri’  e  man  at  ch’ajch’oj ta chik. Muchi’j rib’ jun ixoq chuwach jun chikop arech kkiriq kib’. Itzel wa’ weri’  e man ch’ajch’oj ta chi ri’.  24Mitz’ilob’isaj  iwib’  ruk’  we  jastaq  ri’;  rumal  rech  che  ruk’  weri’  kitz’ilob’isam  kib’  ri  jetaq  amaq’  che  xas  chiwach  ix  xe’inwesaj  ub’i  in.  25Ri  amaq’  xutz’ilob’isaj  rib’,  e  ri  in  xink’ajisaj uwach rumal ri umak, e ri loq’alaj ulew xe’uxab’ej ri siwantinimit.   26Xa jeri’ k’ut, ri ix, chik’olo’ b’a’ pa ri iwanima’ ri nupixab’ e ri nutzij, mib’an jun chkech  we  itzel  ri’,  ri  ix  che  xixalax  waral  e  xoquje’  ri  ekaxlan  taq  winaq  che  ejeqel  iwuk’  ix.  27Rumal rech che ronojel we itzel ri’ xkib’an ri winaq che xejeqi’ na pa we amaq’ ri’ aretaq  chi’ maja’ kixjeqi’ ix waral, e rumal k’u weri’ ri amaq’ sib’alaj tz’ilob’inaq kanoq.   28We kib’an ix we tz’il taq jastaq ri’, ¿la man kixuxab’ej ta k’u ri’ ri loq’alaj ulew jacha  xe’uxab’ej  ri  jetaq  amaq’  che  xejeqi’  waral  nab’e  chiwach  ri  ix?  29Je’  nak’ut,  konojel  ri  winaq  che  kemakunik  ruk’  jun  chkech  we  itzel  ri’,  konojel  ri’  ke’esax  ub’i  ri’  chkixo’l  ri  siwantinimit.   30Chik’olo’  b’a’  ri  nutzij  e  mib’an  b’a’  ri  itzel  che  sas  kb’an  chik  nab’e  chiwach  ix;  mitz’ilob’isaj iwib’ ruk’ weri’. In ri in Yahweh Inidyos.    Nik’aj taq tzij puwi’

ri utz b’e e puwi’ ri q’ijlanik

191Ri Yahweh xuch’ab’ej ri Mo’ises, jewa’ xub’ij chrech:  2Cha’ch’ab’ej konojel ri moloj ib’  kech ri e’ajisra’elita, jewa’ kab’ij chkech:  Ix tyox taq winaq kib’ano, rumal rech che in, in Yahweh ri Inidyos, tyox ri nub’antajik.  3Iwonojel chinimaj utzij ri inan e ri itat. Chichajij b’a’ ri taq sab’ado che wech ri in. In ri  in Yahweh Inidyos.  4Mixka’y  apan  chkech  ri  man  tzij  taj  edyos,  ruk’  ri  ja’risam  taq  ch’ich’  mi’tz’aqo  jetaq  dyos che man tzij taq edyos. In ri in Yahweh Inidyos.  5Aretaq chi’ kichi’j chrech ri Yahweh jun tab’al toq’ob’ rech riqoj ib’, chib’ana b’a’ jacha  ri rajawaxik arech qas kqaj chuwach ri are’.  6Xas ktijow ri’ ri awaj xkamisaxik pa ri jun q’ij  che  xb’an  ri  tab’al  toq’ob’  on  chwe’q  chi  aq’anoq;  e  ri  kto’taj  kanoq,  kporox  ri’  kab’ij  chi  aq’anoq.  7We  k’o  ktijow  chrech  kab’ij  chi  aq’anoq,  man  utz  ta  chi  ri’,  ri  tab’al  toq’ob’  xb’anik  ma  utz  ta  ri’.  8Jachin  ri  ktijow  weri’  kreqaj  ri  umak,  rumal  rech  che  xretzelaj  ri  tyoxlaj ub’antajik ri Yahweh. We jun winaq ri’ kesax b’i ri’ chkixo’l ri e’uwinaq.  9Aretaq chi’ kiyak uwach ri itiko’n cho ri uwachulew, mimol ub’i chi chuchi’ taq ri retal  ulew.  Xoquje’  masik’  b’i  ri  uwach  triko  che  tzaqinaq  kanoq,  10matzukuj  ri  poch’ol  pa  ri  tikb’al  uva  e  masik’  ri  uwach  atiko’n  che  tzaqinaq  uloq.  Wa’  weri’  kaya’  kan  chrech  ri  meb’a’ e chrech ri kaxlan winaq. In ri in Yahweh Inidyos.  11Chixo’l ix, man k’o ta jun ri’ kub’an weri’ chkech ri e’uwinaq: jun elaq’, uwaxik jun jas  uwach, ujik’ik’ ukoq pwaq che man rech taj, e tzijtal chb’il taq iwib’.  12Mijikib’a’ ub’ixik pa  ri  nub’i’  in  jun  tzij  che  man  tzij  taj;  weri’  kretzelaj  ri’  ri  ub’i’  ri  Adyos.  In  ri  in  Yahweh.  13Man  kab’an  ta  k’ax  ri’  chrech  ri  awajil  atz’aqat,  man  katoqij  ta  ri’  ri  tojb’al  uchak.  Man  katb’iytaj  ta  che  utojik  ri  uq’ij  ri  apataninel,  man  k’ate’  ta  chwe’q  katojo.  14Man  k’o  ta  kayoq’ jun winaq che mem e man k’o ta kaq’at ub’e ri moy winaq, xane chaxib’ij b’a’ awib’  chuwach ri Dyos. In ri in Yahweh.  15We at q’ataltzij, mab’an b’a’ ri man suk’il taj, man xa ta rumal katoq’ob’isaj uwach ri  meb’a on rumal kawil ri uje’lal ri b’yom winaq: Ruk’ suk’il kab’an q’atojtzij puwi’ ri awajil  atz’aqat.  16Majaluj  tzij  pakiwi’  ri  awajil  atz’aqat  e  matzukuj  pa  ri  q’atb’altzij  usachik  ub’i  uwach ri ak’ulja. In ri in Yahweh.  17Mana’ ti’tik pa ri awanima’ chrech ri awachalal. Xane  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI LEB’ITIKO

30

are chpixb’aj ri awajil atz’aqat, e xa jeri’ k’uri’ man kaweqaj ta ri umak are’.  18Man katzalej  ta uk’axel ri k’ax xb’an chawech e man k’o ta k’ax ri’ kak’ol pa ri awanima’ rumal kech ri  ekalk’uwa’l  ri  atinimit.  Kaloq’oq’ej  ri’  ri  awajil  atz’aqat  jeri’  jacha  uloq’exik  awib’  at  kab’ano.  19Chik’olo’  b’a’  pa  ri  iwanima’  ri  nupixab’.  Chkixo’l  ri  jupuq  awaj  che  awech  at,  maya’  alaj  che  kkiriq  kib’  keb’  awaj  che  ma  junam  ta  uwach  ri  kija’l.  Matik  pa  ri  awulew  keb’  wach ija’. Makoj awatz’yaq che keb’ ub’anik ri ukemik.  20We k’o jun achi kkotz’i’ ruk’ jun ixoq e jacha rixoqil kub’an chrech e ri ixoq umokom  jun  chik  winaq,  k’atek’uri’  man  uloq’om  taj,  xoquje’  matzoqopitalik  taj,  ri  jun  achi  che  xkotz’i’ ruk’, kutoj ri’ ri xub’an chrech ri ixoq, man ruk’ ta kamikal kutojo, rumal rech che ri  ixoq xaq mokom, matzoqopitalik taj.  21Ri achi kuk’am ub’i ri’ chrech ri Yahweh jun tab’al  toq’ob’ tojb’al makaj pa ri  rokb’al ri Tz’um Ja rech ri Riqoj Ib’. Kuk’am ub’i jun ama’ chij  tojb’al  makaj.  22Ruk’  we  ama’  chij  ri’,  ri  chuchqajaw  kub’an  puwi’  ri  achi  ri  tojb’al  makaj  chuwach ri Yahweh rumal ri umak xub’ano; e kkuytaj ri’ ri mak xub’ano.  23Aretaq chi’ kixok pa ri amaq’ e kitik jujun taq uche’al tiko’n che kuya uwach, ri uwach  kuya’o man ch’ajch’oj ta ri’ chiwach ix, kjunamataj ri’ ruk’ jun achi che man q’atom ta uwi’  ri ukowil. Oxib’ junab’ ri’ jeri’ chiwach, man kuya ta ri’ kktijow ri uwach. 24Pa ri ukaj junab’  kityoxrisaj ri’ ronojel ri jetaq uwach pa jun nimaq’ij arech nim kiwil wi ri Yahweh.  25Pa ri  uro’ junab’, kuya ri’ kitij ri jetaq uwach, e kuya ri’ kik’ol nik’aj che taq ri uwach arech kitijo.  In ri in Yahweh Inidyos.  26Man  k’o  ta  jun  jas  uwach  kitijo  che  k’o  kik’el  chrech.  Mib’an  ch’ob’nik  e  mib’an  ri  itzb’al.  27Miketej  kanoq  usokaxik  ri  utzam  iwi’  e  misokaj  uwi’  ri  iwismachi’.  28Miq’atej  ri  ib’aqil kumal taq ri kaminaqib’ e mit’iqej uwach ri itz’umal. In ri in Yahweh.  29Mab’an k’ax  chrech ri ami’al, ekech nim ch’uti’n kataqchi’j na k’uri’ chrech; wene’ ri uwachulew kenoj  chrech winaq ekech nim ch’uti’n e ronojel knim kib’ ruk’ ri kachalal.  30Kichajij  ri  jetaq  sab’ado  che  wech  in  e  nim  kiwil  wi  ri  tyoxalaj  nuk’olb’al.  In  ri  in  Yahweh.  31Mixka’y apan chkech ri ekaminaqib’ che ketzalej uloq, mixb’e che uch’ob’ik rij jun jas  uwach, ruk’ weri’ kitz’ilob’isaj iwib’. In ri in Yahweh Inidyos.  32Chattak’aloq chuwach jun winaq che saq chi ujolom, nim kawil wi ri nim winaq chik;  chaxib’ij b’a’ awib’ chuwach ri Adyos. In ri in Yahweh.  33Aretaq  chi’  jun  kaxlan  winaq  jeqel  iwuk’  pa  ri  uwulew,  mich’ujarisaj  ri  are’,  mib’an  k’ax chrech.  34Ri kaxlan winaq che jeqel iwuk’, jacha jun ri’ chkixo’l ri iwinaq kib’an chech  e kiloq’oq’ej na ri’ jacha uloq’exik iwib’ ix kib’ano, xane rumal che xoquje’ ri ix, ix kaxlan  winaq xixk’oji’ pa ri Egipto. In ri in Yahweh Inidyos.  35Mib’an  ri  man  suk’  taj  aretaq  chi’  kib’an  ri  q’atojtzij  puwi’  jun  winaq,  xoquje’  pa  ri  retaxik uwach jun jas uwach, pa ri pajinik on pa ri upajik ri joron.  36Tz’aqat taq ipajb’al kib’ano, tz’aqat taq iwetb’al k’olik, suk’ taq ipajb’al kib’ano. In ri in  Yahweh ri Inidyos che xixinwesaj uloq pa ri amaq Egipto.  37Chik’olo’ pa ri iwanima’ ronojel ri jetaq nupixab’ e ronojel ri nutzij, qas chik’aslemaj  b’a’ weri’. In ri in Yahweh.    Ri makaj puwi’ ri q’ijlanik e ri q’atojtzij

201Ri Yahweh xuch’ab’ej ri Mo’ises, jewa’ xub’ij chrech ri’:  2Kab’ij  jewa’  chkech  ri  e’ajisra’el:  Xaq  apachinchike  ri  e’ajisra’elita  on  jun  chkixo’l  ri  ekaxlan winaq che ejeqel chkixo’l ri Isra’el, kujach jun chkech ri e’uk’ojol chrech ri Molek,  xas kkam ri’. Ri siwantinimit kkik’yaq na ri’ cha’b’aj.  3Xas in wi kink’ule’laj ri’ we achi ri’ e  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI LEB’ITIKO

31

kinpuch’  ub’i  ri’  chkixo’l  ri  e’uwinaq,  rumal  ri  umak  che  xujach  jun  chkech  ri  e’uk’ojol  chuwach  ri  Molek,  xa  jeri’  xutz’ilob’isaj  ri  tyoxlaj  nuk’olb’al  e  xretzelaj  uwach  ri  tyoxlaj  nub’i’.  4We ri siwantinimit kkitz’apij ri kiwoq’och arech man keka’y ta apan chrech ri achi  che xujach jun chkech ri e’uk’ojol chuwach ri Molek e man kkikamisaj ta ri are’,  5xas in wi’  kink’ule’laj ri’ we achi ri’, xoquje’ ri e’ajuparachoch. Kinpuch’ ub’i ri’ chkixo’l ri e’uwinaq, ri  are’ e konojel ri winaq che keb’e chi na aq’anoq che ri makunik chuwach ri Molek.  6We  k’o  jun  kb’e  che  uch’ob’nik  kuk’  ri  ekaminaqib’  e  kuk’  ri  e’ajsaqwachom  arech  kemakun kuk’ e’are’, kink’ule’laj ri’ ri achi ri’ e kinpuch’ ub’i ri’ chkixo’l ri e’uwinaq.  7Chityoxrisaj b’a’ iwib’, tyox b’a’ ri ib’antajik kib’ano, rumal rech che in ri in Yahweh ri  Inidyos.    Ri itzel puwi’ ri e’ajupaja achalaxik 8Chik’olo’ 

b’a’  ri  nupixab’  e  chik’aslemaj  b’a’,  rumal  rech  che  in  ri  in  Yahweh  ri  xixintyoxrisaj.  9Rumal k’uwa’ weri’:  Jachin kyoq’on chrech ri utat on chech ri unan xas kkam wi, rumal rech ri yoq’oj xub’an  chrech ri utat on chrech ri unan; ri ukik’el ktzaq ri’ xas chrij ri are’.  10Ri jun achi che kmakun ruk’ ri rixoqil ri uk’ulja xas kkamisaxik ri are’ e ri ixoq.  11Ri  jun  achi  che  kkotz’i’  ruk’  ri  rixoqil  ri  utat,  xuch’anab’a’  ri’  ri  utat.  Xas  chi  ekeb’  ri  kekamisaxik, ktzaq ri’ ri kikik’el pakiwi’.  12Ri  jun  achi  che  kkotz’i’  ruk’  ri  ralib’:  xas  ekeb’  ri’  kekamisaxik.  Ri  e’are’  nimalaj  il  xkib’ano e xkitz’ilob’isaj kib’, ktzaq ri kikik’el pakiwi’.  13We k’o jun achi kkotz’i’ ruk’ jun achi e jeri’ kub’an ruk’ jacha ri kab’an ruk’ ixoq: ekeb’  ri’ nimalaj il xkib’ano, xas kekamisaxik ri’, ktzaq ri’ ri kikik’el pakiwi’.  14We k’o jun achi kub’an rixoqil chrech jun ixoq e kub’an rixoqil chrech ri unan: weri’  jun kotz’olem kuk’ achalaxik. Keporox ri’ ri ixoqib’ e ri jun achi, arech man kb’an ta chik  weri’ chixo’l.  15Ri  jun  achi  che  kkotz’i’  cho  ch’at  ruk’  jun  chikop:  xas  kkamisaxik  ri’  ri  achi,  xoquje’  kkamisaxik ri’ ri chikop.  16We k’o jun ixoq kqeb’ ukoq ruk’ jun chikop arech kmakun ruk’, kkamisaxik ri’ ri ixoq e  xoquje’ kkamisaxik ri’ ri chikop. Rajawaxik kekamisaxik, ktzaq ri kikik’el pakiwi’.  17Ri  jun  achi  che  rixoqil  kub’an  chrech  ri  ranab’,  umi’al  ri  utat  on  ral  ri  unan:  ri  achi  kuch’anab’a’  ri  ranab’  e  ri  ixoq  kuch’anab’a’  ri  uxib’al,  w’a  weri’  jun  nimalaj  il  kkib’ano.  Kchup kiwach ri’ chkiwach ri siwantinimit. Xuch’anab’a’ ri ranab’, rumal wa’ weri’ kreqaj  ri umak xub’ano.  18Ri jun achi che kkotz’i’ ruk’ jun ixoq e kuch’anab’a’ aretaq chi’ k’o ri uch’ajo’n, xq’alajin  chuwach  jawi’  kel  uloq  ri  ukik’el  ri  ixoq,  xoquje’  ri  ixoq  xuk’utu  jawi’  kel  uloq  ri  kik’el  chrech; rumal ri xkib’ano kepuch’ ub’i ri’ chkixo’l ri siwantinimit.  19Mach’anab’a’  ri  uchaq’  on  ri  ratz’  ri  anan,  on  ri  ranab’  ri  atat.  We  jeri’  xab’ano,  are  xe’ach’anab’a’ ri’ ri anan e ri atat, e kaweqaj ri’ ri amak.  20We  jun achi  kkotz’i’  ruk’  ri  uch’utnan,  rixoqil rikan  che  rachalal  utat: are  ri  rikan ri’  xuch’anab’a’, keqaj ri’ ri kimak e man k’o ta kalk’uwa’l ri’ kekam ub’ik.  21Ri jun achi che kub’an rixoqil chrech ri rixoqil ri rachalal: Weri’ xutz’ilob’isaj ri are’,  rumal rech che are ri rachalal ri’ xuch’anab’a’, man k’o kalk’uwa’l ri’, kekam ub’ik ri’.   

__________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI LEB’ITIKO

32

K’isb’al taq tzij 22Chik’olo’ b’a’ pa ri iwanima’ ronojel ri jetaq nupixab’, ronojel ri nutzij, e qas chib’ana’ 

b’a’; arech man kixuxab’ej ta ri uwachulew jawi’ tajin kixik’am ub’ik e arech kixjaqi’ chila’.  23Mixb’in  pa  ri  kib’antajik  e  pa  ri  kipixab’  ri  jetaq  tinimit  che  xas  chiwach  ke’ink’yaq  na  ub’ik  ri  e’are’,  rumal  rech  che  jewa’  xkib’an  ri  e’are’,  ri  in  sib’al  xinq’i’taj  chkech.  24K’atek’uri’, ri in nub’im chiwech: «Ri ix kiwech’ej na ri kulew e’are’, che in kinya’ow wa’  chiwech, jun ulew jawi’ kb’ulb’utik uloq ri leche e ri uwa’lche’».  In ri Inyahweh Inadyos che xixintas chkixo’l ri jetaq tinimit ri’.  25Qas saq b’a’ chiwach  jachinchike ri awaj che ch’ajch’oj e jachinchike ri man ch’ajch’oj taj, jachinchike ri chikop  ajuwokaj  che  ch’ajch’oj  e  ri  man  ch’ajch’oj  taj.  Mitz’ilob’isaj  iwib’  kumal  we  chikop  ri’,  kne’b’a’ chikop ajuwokaj, chikop che kujurej rib’ pulew; xane xintas kiwach weri’ chiwach  rumal rech che man ech’ajch’oj taj.  26Chib’ana’ b’a’ tyoxlaj ri ib’antajik chnuwach in, rumal rech che ri in in Yahweh tyox ri  nub’antajik e xixintas chkixo’l konojel ri jetaq siwantinimit arech kixuxik ix wech.  27Jun  achi  on  jun  ixoq  che  k’o  chixo’l  ix  e  kch’aw  kuk’  ri  kaminaqib’  on  kuk’  ri  e’ajsaqwachoch: sas kek’amisax ri’, kek’yaq ri’ ch’ab’aj, ktzaq ri’ ri kikik’el pakiwi’.  Ri tyoxlaj ub’antajik ri chuchqajaw

211Ri  Yahweh  xub’ij  chrech  ri  Mo’ises:  Che’ach’ab’ej  ri  echuchqajawib’  ri  e’uk’ojol  ri  A’aron, jewa’ kab’ij chkech ri’:  Ronojel  winaq  mutz’ilob’isaj  rib’  ruk’  jun  ukaminaq,  2xuwi’  ya’talik  ri’  we  ri  kaminaq  are ri unan, ri utat, ri uk’ojol, ri umi’al, ri ratz.  3Jun ranab’ q’apoj ali che jeqel ruk’ rumal  rech  che  man  xk’uli’  taj,  kutz’ilob’isaj  rib’  ri’  rumal  are’;  4jun  ixoq  che  k’ulan  chkixo’l  ri  erachalaxik, man kuya’ ta ri’ kutz’ilob’isaj rib’ ri chuchqajaw rumal are’.  5Ri echuchqajawib’ man kkisokaj ta ri kijolom, man kkisokaj ta ri uwi’ kisamachi’ e man  kkikoj  ta  ketal  cho  ri  kib’aqil.  6Ri  e’are’  tyox  ri’  ri  kib’antajik  chuwach  ri  Dyos  e  man  ketzelaj ta ri’ uwach ri ub’i’ ri Kidyos, rumal rech che e’are’ ri kkiporoj ri wa kya chrech ri  Yahweh, ri tzuqb’al rech ri Kidyos; rajawaxik che ri e’are’ tyoxlaj ri kib’antajik.  7Man kek’uli’ ta ri’ ruk’ jun ixoq che ekech nim ch’uti’n on xb’an k’ax chrech, on jun ixoq  che  ya’om  kan  rumal  ri  rachajil,  rumal  rech  che  ri  chuchqajaw  xutyoxrisaj  rib’  chrech  ri  Udyos.  8Tyoxlaj  winaq  ri’  ri  are’  chawach  rumal  rech  che  are  are’  kutzuq  ri  Adyos.  Tyoxlaj  winaq ri’ chawach, rumal rech che in, tyox ri nub’antajik, in che Inyahweh ri xixutyoxrisaj.  9We  ri  umi’al  jun  chuchqajaw  kmakunik  ruk’  achi,  kretzelaj  rib’  ri’  ri  are’,  xoquje’  kretzelaj uwach ri’ ri utat; xas kporox wi ri are’.    Ri Nimalaj Chuchqajaw 10Ri chuchqajaw ri k’amal b’e chkiwach ri erachalal, ri are’ che xokisax ri ase’ite cho ri 

ujolom e xuk’am ri upatan aretaq chi’ xokisax ri tyoxlaj taq atz’yaq chrech, man kukiyej ta  ri’ ri uwi’, xoquje’ man kurach’aqij ta ri ratz’yaq,  11man kqeb’ ta ukoq ri’ ruk’ jun kaminaq,  kneb’a’ are ri unan on are ri utat, man loq’ taj kutz’ilob’isaj rib’ kuk’ e’are’.   12Man  kel  ta  uloq  ri’  pa  ri  tyoxlaj  k’olb’al  arech  man  kretzelaj  ta  ri  uk’olb’al  ri  Udyos,  rumal rech che ruk’am ri tyoxlaj ase’ite rech ri Dyos. In ri in Yahweh. 

__________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI LEB’ITIKO

33 13Jun q’apoj ali ri’ ri rixoqil kuk’amo.  14Man kk’uli’ ta ruk’ jun malka’n ixoq, ruk’ jun ixoq 

che ya’om kan rumal ri rachajil, on jun ixoq che xb’an k’ax chrech on jun ixoq che ekech  nim ch’uti’n, xane are kuk’am jun q’apoj ali chkixo’l ri erachalal.  15Man kretzelaj ta kiwach ri’ ri rija’l chkixo’l ri siwan utinimit, rumal rech che in ri in  Yahweh che xintyoxrisaj ri are’.    Ri kq’ilowik, che jun,

man loq’ taj kokik chuchqajaw 16Ri Yahweh xuch’ab’ej ri Mo’ises, jewa’ xub’ij chrech:  17Chach’ab’ej b’a’ ri A’aron, jewa’ 

kab’ij chrech ri’:  Ri e’awija’l pa ronojel mayilq’ijsaq, man k’o ta jun kqeb’ ukoq che utzuqik ri Udyos we  ri are’ man tz’aqat ta ri ub’aqil on k’o uyab’.  18Rumal rech che ronojel achi we k’o uyab’ ri  ub’aqil  man  loq’  taj  kqeb’  ukoq  che  utzuqik  ri  Dyos:  we  moy,  we  ch’oko’,  we  man  ki’  ta  kka’yik ri upalaj on we man q’alaj taj ri uka’yab’al,  19on jun achi che q’ajinaq ri raqan on ri  uq’ab’,  20we  b’uk’ub’ik  rij  on  tuqa’r,  we  tzoq’,  we  k’o  salpi’ch  chrij  utz’umal  on  we  tajin  kq’iy ub’aqil on we mencho’r achi. 21Man k’o ta jun chkech ri rija’l ri A’aron che k’o uyab’ ri  ub’aqil  kqeb’  che  utzuqik  ri  Yahweh;  we  k’o  uyab’  man  kqeb’  ta  che  uchi’xik  ri  uwa  ri  Udyos.  22Kuya’o kutzuq rib’ chrech ri uwa ri Udyos, ri tyoxlaj taq jastaq, 23k’atek’ut, man loq’ taj  kok b’ik jawi’ k’o wi ri payu’ e man kqeb’ ta ukoq jawi’ k’o wi ri tab’al toq’ob’, rumal rech  che okinaq uyab’ ri ub’aqil e arech man kretzelaj ta uwach ri tyoxlaj taq nujastaq, rumal  rech  che  in  ri  in  Yahweh  xintyoxrisanik  weri’.  24K’atek’uri’,  ri  Mo’ises  xuya  ub’ixik  weri’  chrech ri A’aron, chkech ri e’uk’ojol e chkech konojel ri e’ajisra’el.    Ri tyoxil pa ri utijik ri wa Ri echuchqajawib’

221Ri  Yahweh  xuch’ab’ej  ri  Mo’ises,  jewa’  xub’ij  chrech  ri’:  2Che’ach’ab’ej  ri  A’aron  e  ri  e’uk’ojol arech kkiq’il kib’ chrech nik’aj taq sipanik che kkichi’j ri e’ajisra’el chwech, arech  man ketzelaj ta ri tyoxlaj nub’i’; in ri in Yahweh.  3Chab’ij  b’a’  chkech:  Xaq  apachinchike  ri  iwija’al  pa  ronojel  mayilq’ijsaq,  we  man  ch’ajch’oj taj, k’atek’uri’ kqeb’ ukoq ruk’ ri tyoxlaj taq sipanik che kya’ ri e’ajisra’el chrech  ri Yahweh, kchup ub’i uwach ri’ chnuwach in. In ri in Yahweh.  4Ronojel achi rija’l ri A’aron che tajin kq’iy ub’aqil on che tajin saq kuchulaj, man kuya  ta ri’ kutij ri tyoxlaj taq jastaq we maja’ kuch’ajch’ob’ej rib’. Jachin kuchap ukoq ri jastaq  che kutz’ilob’isaj rib’ rumal jun kaminaq, on jachin xuchulaj saq uchul,  5on jachin xuchap  jun alaj chikop che ruk’ xutz’ilob’isaj rib’, on jun achi xoqanisax ri tz’il chrij rumal jun achi  chik,  6jachin  kuchap  ukoq  ronojel  weri’,  man  ch’ajch’oj  ta  chi  ri’  kkanaj  kanoq  chi  k’ate’  b’enaq’ij na, man ya’tal ta chrech kutij ri tyoxlaj taq jastaq  chi k’ate’ na kucha’jch’ob’ej ri  ub’aqil  ruk’  ri  ja’.  7Aretaq  chi’  kqaj  ri  q’ij,  ri  are’  ch’ajch’oj  ri’  kkanajik  e  loq’  ri’  kutij  ri  tyoxlaj taq jastaq, rumal rech che are wa’ ri tzuqb’al rech are’.  8Man  k’o  ta  kaminaq  chikop  ri’  kutijo  on  jun  chikop  che  q’ajinaq  kanoq,  kutz’ilob’isaj  rib’ ri’ ruk’ weri’. In, ri in Yahweh.  9Chkik’olo’  b’a’  pa  ri  kanima’  ri  jetaq  nupixab’,  wene’  kiweqaj  jun  mak  e  rumal  weri’  kixkamik aretaq chi’ kiwetzelaj uwach weri’, in ri in Yahweh che xintyoxrisaj weri’.    __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI LEB’ITIKO

34

Ri winaq che man echuchqajaw taj 10Man k’o ta jun winaq, che man chuchqajaw taj, kutij na ri’ ri tyoxlaj taq jastaq; man 

k’o ta jun rula’ ri chuchqajaw on jun rajchak che kutij ri tyoxlaj taq jastaq.  11K’atek’ut, we  jun  chuchqajaw  kuloq’  jun  winaq  ruk’  ri  urajil,  we  jun  winaq  ri’  ya’tal  chrech  kutij  ri  tyoxlaj taq jastaq, xoquje’ ri rajpatanijel che xa’lax ruk’ pa ja, kuya’o kkitijo ri jetaq wa ri’.  12Jun umi’al jun chuchqajaw we k’ulan ruk’ jun jun che winaq, man chuchqajaw taj, man  loq’ ta ri’ kutij ri tyoxlaj taq wa;  13k’atek’ut, we ri umi’al malka’n chichu’ kkanaj kanoq on  we ri rachajil xuya kanoq ri are’ e man ek’o ta ral, ktzalej ri’ pa ri rachoch ri utat e loq’ ri’  kutij rech chrech ri uwa ri utat jacha xub’ano aretaq chi’ q’apoj ali kanoq.  14Jun winaq che  man chuchqajaw taj e rumal che man kuch’ob’ taj xutij rech we tyoxlaj taq wa ri’, kutzalej  uk’axel ri’ chrech ri chuchqajaw, jun uro’ uchaqapil uwi’ kuya b’ik.  15Miwetzelaj  b’a’  uwach  ri  tyox  taq  sipanik  ri  kkiya’  ri  e’ajisra’el  chrech  ri  Yahweh.  16Rumal  rech  we  kitijo  keweqaj  jun  makaj  ri’  e  rajawaxik  ri’  ktojik.  In  ri  in  Yahweh  ri  xintyoxrisaj we jetaq sipanik ri’.    Ri jetaq chikop che kech’olik 17Ri Yahweh xuch’ab’ej ri Mo’ises, jewa’ xub’ij chrech ri’: 

18Chach’ab’ej ri A’aron e che’ach’ab’ej ri e’uk’ojol e konojel ri siwantinimit Isra’el, jewa’ 

kab’ij chkech ri’:  We jun achi pa ri rachoch ri Isra’el, on jun kaxlan winaq che jeqel pa ri Isra’el, kuk’am  ub’i  jun  sipanik  rumal  rech  che  kraj  jeri’  kub’ano,  e  kub’an  jun  holokosto  chuwach  ri  Yahweh,  19arech  che  utz  ri  sipanik,  rajawaxik  kuk’am  ub’i  jun  ama’  chikop  man  k’o  ta  uyab’, kuya ri’ jun ama’ wakax, jun ama’ chij on jun alaj ama’ k’isik’.  20Michi’j b’a’ jun che  k’o uyab’, rumal rech che man kk’am awax ta ri’ weri’ chiwach.  21We k’o jun kuchi’j jun tab’al toq’ob’ rech riqoj ib’ chuwach ri Yahweh rumal rech che  xujikib’a’ ub’ixik jun utzij on rumal rech che xk’iy uloq pa ri ranima’; kne’b’a’ kuchi’j jun  chom  on  jun  alaj  chikop,  arech  utz  ri  tab’al  utoq’ob’,  rajawaxik  che  ri  chikop  man  k’o  ta  uyab’, xa jek’uri’ kya’taj ri’ ri toq’ob’ chrech.  22Man k’o jun chikop kichi’j chuwach Yahweh  che moy, on ch’oko’, on man tz’aqat ta ri ub’aqil, on nojinaq chrech ch’a’k, on k’o salpi’ch  chrij, on we tajin kq’iy ri ub’aqil. Man k’o ta kich’aqapil we chikop ri’ kikoj cho ri ab’aj rech  tab’al toq’ob’ tzuqb’al rech ri Yahweh.  23We jun sanasik ama’ wakax on jun punupik chij  che man q’alaj ta ub’e’al, kuya’ ri’ kachi’j pa ri tab’al toq’ob’ we xk’iy uloq pa ri awanima’,  k’atek’ut, we are kawaj kab’an jun tab’al toq’ob’ rumal rech che xajikib’a ri atzij, man loq’  ta  ri’  kachi’j  we  jun  chikop  ri’.  24Man  kichi’j  ta  ri’  chrech  ri  Yahweh  jun  chikop  che  pitz’tajinaq  ri  jetaq  usaqmo’l  xe’upam,  che  xaq’alik,  on  k’itim  ub’ik.  Mib’an  weri’  pa  ri  iwulew;  25we jun kaxlan winaq kuya jun chikop jeri’ chiwech arech kichi’j tzuqb’al rech ri  Idyos, mik’am chrech. Man utz ta ri’ ri uyab’ k’olik e ri kaminaq chikop man kk’amawax ta  ri’ chiwech pa ri tab’al toq’ob’.  26Ri Yahweh xuch’ab’ej ri Mo’ises, jewa’ xub’ij chrech:  27Aretaq chi’ ka’lax jun alaj wakax, jun alaj chij on jun alaj k’isik’ kkanaj ri’ wuqub’ q’ij  ruk’ ri unan ati’t chij. Pa ri uwajxaq q’ij chi aq’anoq, we alaj chikop ri’ jun k’ok’alaj wa ri’  che kuya’o kchi’x chrech ri Yahweh.  28Mi’ch’ol b’a’ junam pa ri jun q’ij ri’ ri wakax e ri alaj  ral.   29We ri ix kiya jun ta’b’al toq’ob’ chrech ri Yahweh rumal rech che nim kil wi ri are’, qas  utz ub’anik b’a’ chib’ana’ arech kk’amawax chiwach;  30ktijow ri’ xas pa ri jun q’ij ri’ e man  k’o ta kito’ kan ri’ rech ri jun q’ij chik. In ri in Yahweh.  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI LEB’ITIKO

35

K’isb’al tzij 31Chik’olo’ 

b’a’  ri  nupixab’  pa  ri  iwanima’  e  chik’aslemaj  b’a’.  In  ri  in  Yahweh. 

32Miwetzelaj  uwach  ri  tyoxlaj  nub’i’,  arech  kch’ob’tajik  chkixo’l  ri  e’ajisra’el  che  tyox  ri 

nub’antajik in; in ri in Yahweh ri xixintyoxrisaj. 33In ri xixinwesaj uloq pa ri rulew ri Egipto  arech kinnuxik Inidyos. In ri in Yahweh.    Ri ub’anik ri q’ijlanik

pa taq ri nimaq’ij pa jun junab’

231Ri Yahweh xuch’ab’ej ri Mo’ises, jewa’ xub’ij chrech:  2Che’ach’ab’ej ri e’ajisra’el e jewa’  kab’ij chkech:  Ri jetaq nimaq’ij rech ri Yahweh jawi’ ke’imulij wi ri winaq, weri’ jun tyoxlaj moloj ib’  ri’.  Are w’a ri jetaq nimaq’ij che wech in.    Ri q’ij Sab’ado 3Waqib’ q’ij ri’ rech chak, k’atek’ut pa ri uwuq q’ij nimalaj uxlanem, jun q’ij rech tyoxlaj 

moloj  ib’,  man  k’o  ta  jun  chak  ri’  kib’ano,  xaq  jawije’  k’olb’al  ne’  ixjeqel  wi,  ri  Sab’ado  uxlanem chech ri Yahweh.  4Are  wa’  ri  jetaq  nimaq’ij  rech  ri  Yahweh,  ri  tyoxlaj  taq  moloj  ib’  aretaq  chi’  ke’imulij  konojel ri e’ajisra’el, pa ri jetaq q’ij che ch’ikatalik.    Ri Q’axeb’al (Pasku’a)

e ri Kaxlanwa che man k’o ta uch’amilal 5Pa ri nab’e ik’, pa ri kajlajuj q’ij chrech ri ik’, chaq’ab’, kb’an ri Uq’axeb’al ri Yahweh,  6e 

pa  ri  jo’lajuj  q’ij  chrech  we  ik’  ri’,  kb’an  ri  nimaq’ij  rech  ri  Asimos  che  rech  ri  Yahweh.  Wuqub’ q’ij kitij ri’ ri jetaq kaxlanwa che man k’o ta uch’amilal.  7Pa ri nab’e q’ij jun tyoxlaj  moloj ib’ ri’ kib’ano; man k’o ta jun chak ri’ kib’ano.  8Wuqub’ q’ij ri’ kichi’j sa’om k’ok’alaj  taq  wa  chrech  ri  Yahweh.  Pa  ri  uwuq  q’ij,  kib’an  jun  tyoxlaj  moloj  ib’  ri’;  man  k’o  ta  jun  chak ri’ kib’ano.    Ri nab’e taq uwach salwa’t 9Ri Yahweh xuch’ab’ej ri Mo’ises e xub’ij chrech:  10Che’acha’b’ej ri e’ajisra’el, jewa’ kab’ij 

chkech:  Aretaq  chi’  ri  ix,  ix  okinaq  chi  pa  ri  ulew  che  kinya’  in  chiwech,  aretaq  chi’  kib’an  ri  q’atoj  triko,  ri  ix  kik’am  ub’i  joytaj  ri’  chrech  ri  chuchqajaw  k’utb’al  rech  ri  nab’e  uyakik  uwach itiko’n.  11Ri are’ kusilob’isaj ri’ ri uq’ab’ che uchi’xik chrech ri Yahweh e jeri’ utayik  ri’  ri  toq’ob’  kub’an  piwi’  ix.  Ri  usilob’isaxik  arech  kchi’xik  chrech  ri  Yahweh,  kab’an  ri’  chwe’q chi aq’anoq chech ri Sab’ado,  12e pa ri jun q’ij ri’ che ksilob’isaxik ri joytaj sipanik  chuwach ri Yahweh, kichi’j ri’ pa jun holokosto jun chij che jun ujunab’ e man k’o ta uyab’.  13Ruk’ we sipanik ri’, kichi’j ri’ keb’ chrech ri lajuj uch’aqapil utzalaj k’aj che yob’om ruk’  ase’ite,  kporox  wa’  weri’  chech  ri  Yahweh  jacha  jun  sa’om  wa  che  kjoror  ri  ruxlab’.  Ri  amaja’ ksipaxik, jun ukaj seti’er (jun ukaj pajb’al joron) ri’.  14Ri ix man kitij ta kaxlanwa,  man kitij ta k’ilim triko on rax triko pa taq ri q’ij aretaq chi’ maja’ kik’am uloq ri sipanik  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI LEB’ITIKO

36

chrech ri Idyos. Jun junalikalaj pixab’ wa’ weri’ chkech ri iwija’l pa ronojel mayilq’ijsaq e  pa ronojel k’olb’al jawije’ kixjeqi’ na wi.    Ri nimaq’ij rech ri Xmano 15Pa ri jun q’ij che k’o chi aq’anoq chuwach ri Sab’ado, aretaq chi’ xik’am uloq ri joytaj 

triko che ksilob’isax chuwach ri Yahweh, ri ix kewejalaj ri’ wuqub’ xmano.  16Pa ri jun q’ij  chi aq’anoq chuwach ri sabado, aretaq chi xejalatajik iwumal wuqub’ sab’ados, kiwejala ri’  kawinaq  lajuj  q’ij,  k’atek’uri’  kichi’j  chi  k’uri’  chrech  ri Yahweh  jun k’ak’  sipanik.  17Arech  ksilob’isaxik ri uchi’xik chuwach ri Yahweh, kik’am ub’i ri’ pa ri iwachoch keb’ kaxlanwa,  che  b’anom  ruk’  keb’  upajb’al  utzalaj  k’aj  e  che  yob’om  ruk’  ucha’milal,  kya  chrech  ri  Yahweh jacha nab’e uwach tiko’n.  18Ruk’ ri kaxlanwa ri’ kichi’j na ri’ wuqub’ ama’ alaj taq  chij  che  jun  kijunab’  e  man  k’o  ta  kiyab’,  jun  ama’  wakax  e  keb’  ama’  chij,  weri’  rech  ri  holokosto kya chrech ri Yahweh, weri’ e ri jun sipanik chik e ri sipanik ruk’ ja’, are wa’ ri  sa’om wa che kjoror ruxlab’ chuwach ri Yahweh.   19Xoquje’ kich’ij ruk’ weri’ jun ama’ k’isik’ rech tab’al toq’ob’ rech sachb’al mak e xoquje’  keb’  ama’  alaj  taq  chij  che  jun  kijunab’,  tab’al  toq’ob’  rech  moloj  ib’.  20Ri  chuchqajaw  ke’uchi’j ri’ ruk’ ri usilob’isaxik, kuchi’j ri’ ruk’ ri kaxlanwa rech nab’e taq tiko’n e ruk’ ri  keb’ ama’ alaj taq chij; ktyoxrisaxik wa’ weri’ chech ri Yahweh e weri’ rech ri chuchqajaw.  21Pa  we  jun  q’ij  ri’,  ri  ix  ke’imuluj  ri’  ri  winaq  pa  jun  tyoxlaj  moloj  ib’,  jun  nimaq’ij  nak’uri’  e  man  k’o  ta  jun  chak  ri’  kib’ano.  Weri’  jun  junalikalaj  pixab’  wa’  chkech  ri  e’iwija’al pa ronojel mayilq’ijsaq e pa ronojel k’olb’al jawi’ kixjeqi’ wi.  22Aretaq chi’ kiyak ri uwach ri triko, miyak ub’ik chi k’ate’ pa ri uk’isb’al ri retal awulew,  xoquje’ man katzukuj ta ri poch’ol. Weri’ kaya’ kanoq chrech ri meb’a’ e chrech ri kaxlan  winaq. In ri in Yahweh Inadyos.    Ri nab’e q’ij pa ri uwuq ik’ 23Ri 

Yahweh  xuch’ab’ej  ri  Mo’ises,  jewa’  xub’ij  chrech:  24Che’ach’ab’ej  ri  e’ajisra’el  e  jewa’ kab’ij chkech:  Pa ri uwuq ik’, pa ri nab’e q’ij chrech we ik’ ri’ jun nimalaj uxlanem ri’ chiwech; ke’imulij  ri’ ri winaq ruk’ ri roq’b’al ruka’ wakax.  25Man k’o jun chak ri’ kib’ano e kichi’j ri’ chuwach  ri Yahweh sa’om taq wa.    Ri q’ij rech tojb’al makaj 26Ri Yahweh xuch’ab’ej ri Mo’ises, jewa’ xub’ij chrech: 

27Xoquje’  pa  ri  lajuj  q’ij  chrech  we  uwuq  ik’  ri’,  are  uq’ij  ri  tojb’al  makaj.  Kib’an  jun 

tyoxlaj moloj ib’ ri’. Kixmewajik ri’ e kichi’j jun sa’om wa ri’ chrech ri Yahweh.  28Pa we jun  q’ij  ri’  man  k’o  ta  jun chak  ri’  kib’ano  rumal che  uq’ij  ri  tojb’al  imak chuwach  ri  Yahweh  Idyos.  29Jachin ri man kmewajik taj kesax ub’i ri’ chkixo’l ri e’uwinaq;  30Jachin kub’an jun  chak pa we jun q’ij ri’, in ri’ kinkamisaj ub’i chkixo’l ri e’uwinaq.  31Xa jek’uri’ mib’an b’a’  jun chak, weri’ jun junalikalaj pixab’ chkech ri iwija’al pa ronojel mayilq’ijsaq e pa ronojel  k’olb’al  jawi’  kixjeqi’  wi.  32Jun  nimalaj  uxlanem  ri’  we  jun  q’ij  chiwech  e  kixmewajik  ri’;  b’enaq’ij chrech ri b’elejeb’ q’ij chrech ri ik’, kixuxlan ri’, kimajij ub’i ri’ b’enaq’ij che ri jun  q’ij chi k’ate’ b’enaq’ij chrech ri jun q’ij chik.    __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI LEB’ITIKO

37

Ri nimaq’ij rech ri tz’um ta ja 33Ri Yahweh xuch’ab’ej ri Mo’ises, jewa’ xub’ij chrech:  34Che’ach’ab’ej ri e’ajisra’el, jewa’ kab’ij chkech. 

Pa  ri  jo’lajuj  q’ij  chrech  we  uwuq  ik’  ri’,  wuqub’  q’ij  kib’an  nimaq’ij  chrech  ri  Yahweh  rech ri tz’um taq ja.  35Pa ri nab’e q’ij kib’an ri tyoxlaj moloj ib’ ri’, man k’o ta jun chak ri’  kib’ano.  36Wuqub’ q’ij kichi’j ri’ sa’om taq wa chrech ri Yahweh. Pa ri uwajxaq q’ij kib’an  jun tyoxlaj moloj ib’ ri’ e kichi’j sa’om taq wa ri’ chrech ri Yahweh. K’o jun tyoxlaj moloj ib’  ri’. Man k’o jun chak ri’ kib’ano.    Utz’aqatib’al tzij puwi’ ri nimaq’ij rech ri tz’um taq ja 37Are  wa’  ri  nimaq’ij  rech  ri  Yahweh,  jawi’  rajawaxik  kib’an  ri  tyoxlaj  moloj  ib’  arech 

kichi’j sa’om taq wa chrech ri Yahweh, kichi’j jetaq holokosto, kichi’j ri sipanik, ri tab’al taq  toq’ob’, ri sipanik rech ja’, chjujunal pa ri q’ij kuriqo,  38man kiwejalaj ta ri’ ri jetaq sab’ados  rech  ri  Yahweh,  man  kiwejalaj  ta  ri’  ri  sipanik  kiya’o,  man  kiwejalaj  ta  ri  ujikib’axik  itzij  kib’ano e ri sipanik che kk’iy uloq pa ri iwanima’ kiya chrech ri Yahweh.    Keb’ oxib’ tzij chik puwi’

ri nimaq’ij rech ri tz’um taq ja 39Pa ri jo’lajuj q’ij chrech ri uwuq ik’, aretaq chi’ xyaktajik uwach ri jetaq tiko’n cho ri 

uwachulew, kib’an wuqub’ q’ij nimaq’ij rech ri Yahweh. Ri nab’e q’ij rech nimalaj uxlanem  ri’ e xoquje’ ri uwajxaq.  40Ri nab’e q’ij kich’up uwach ri je’lik taq uche’al tiko’n, kiq’ip ub’i  jujun  taq  uq’ab’  palmeras,  jujun  taq uq’ab’  che’ che  je’lik  taq  uxaq,  e  uq’ab’  taq  tz’oljche’  rech  nimaja’,  e  nimal  kixki’kot  ri’  wuqub’  q’ij  chuwach  ri  Yahweh  ri  Idyos.  41Kib’an  unimaq’ij  ri’  ri  Yahweh  wuqub’  q’ij  pa  jun  junab’.  Weri’  jun  junalikalaj  pixab’  chkech  ri  iwija’l pa ronojel mayilq’ijsaq.  Pa ri uwuq ik’ ri’ kib’an we nimaq’ij ri’.   42Wuqub’ q’ij kixkanaj ri’ pa tz’um taq ja. Konojel ri e’ajisra’el kekanaj ri’ pa ri tz’um taq  ja ri’,  43arech keta’maj ri iwija’l che ri in xe’injeqib’a’ pa tz’um taq ja ri e’ajisra’elita aretaq  chi’ xe’inwesaj uloq pa ri rulew ri Egipto. In ri in Yahweh ri Inidyos.  44Ri Mo’ises xuya’ ub’ixik chkech ri e’ajisra’el ri nimaq’ij che rech ri Yahweh.    Utz’aqtisaxik ub’anik nik’aj taq q’ijlanik Ri junalikalaj q’aq’

241Ri Yahweh xuch’ab’ej ri Mo’ises, jewa’ xub’ij chech:  2Chattaqan chkech ri e’ajisra’elita arech kkik’am uloq chawech utzalaj ase’ite rech olivo  arech pa taq b’iq’al kaq’ejexik ukoq ruk’ ri uq’aq’ ri chajab’al.  3Ri A’aron, kusuk’umaj ukoq  ri’ chuwach ri upayu’ ri Tz’ib’atalik, pa ri Tz’um Ja rech ri Riqoj Ib’ arech amaq’el knikowik  chuwach  ri  Yahweh  chi  kmajtaj  ub’ik  b’enaq’ij  tza  k’ate’  na  aq’ab’  chik.  Weri’,  jun  junalikalaj  pixab’  chkech  ri  iwija’l.  4Are  ri  A’aron  kukoj  ri  q’aq’  puwi’  ri  ch’ajch’ojalaj  chajb’al, che k’o ukoq chi pa junalik chuwach ri Yahweh.   

__________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI LEB’ITIKO

38

Ri je’likalaj taq kaxlanwa kya cho

ri mexa che b’anom ruk’ q’an pwaq 5Kak’am ukoq jub’iq’ utzalaj k’aj e kachaq’ejisaj kab’lajuj kaxlanwa ruk’ weri’, chjujunal 

kuk’am  ub’i  keb’  ulajuj  rech  ri  pajb’al.  6Kacholej  we  kaxlanwa  ri’  pa  keb’  cholaj,  waqib’  kaxlanwa  chjujunal  cholaj,  kaya  cho  ri  ch’ajch’ojalaj  mexa  chuwach  ri  Yahweh.  7Puwi’  chjunal cholaj kakoj ch’ajch’ojalaj k’ok’ q’ol; are wa’ ri kb’anowik che weri’ jun na’tisab’al,  jun sa’om wa rech ri Yahweh.  8Pa junalik, chjujunal sab’ado kokisaxik chuwach ri Yahweh.  Ri e’ajisra’elita, kkiya wa’ weri’ pa ri ub’i ri junalikalaj chapb’alq’ab’. 9Weri’ rech ri A’aron e  kech  ri  e’uk’ojol  e  kkitij  wa’  pa  jun  tyoxlaj  k’olb’al;  rumal  rech  che  jun  tyoxlaj  wa  weri’  chawach, tyoxlaj wa chuxo’l ri wa che kya chrech ri Yahweh. Weri’ jun junalikalaj pixab’.    Ri k’axalaj tzij chuwach ri Dyos e ri pixab’ rech k’ajisab’al wachaj 10Elenaq 

ub’i  kuk’  ri  e’ajisra’elita  jun  ral  jun  ixoq  ajisra’el,  che  ajegipto  ri  utat,  e  xch’o’jinik  chi  ruk’  jun  achi  ajisra’el.  11K’atek’uri’,  ri  ral  ri  ixoq  ajisra’el  k’ax  xch’awik  e  xyoq’on chrech ri b’i’aj. Xk’am ub’i ri are’ chuwach ri Mo’ises. Selomit ub’i’ ri unan, ral ri  Dib’ri,  jun  pa  ri  ujuq’at  ri  Dan.  12Utz  uchajixik  xkib’an  ri  are’  chi  k’ate’  na  kchomax  ri  q’atojtzij puwi’ jacha ktaqan ri Yahweh.  13K’atek’uri’, ri Yahweh xuch’ab’ej ri Mo’ises, jewa’ xub’ij chrech:  14Chawesaj  ub’ik  pa  ri  tz’um  taq  ja  ri  jun  achi  che  k’ax  taq  tzij  xch’awik  e  xyoq’onik.  Konojel  ri  xetowik  chkikojo’  ri  kiq’ab’  cho  ri  ujolom,  e  konojel  ri  komon  chuk’yaqa’  cha’b’aj.  15K’atek’uri’, jewa’ kab’ij chkech ri e’ajisra’elita: Xaq apachinchike achi che k’ax kch’aw  chrech ri Dyos, kreqaj ri’ ri ra’lal ri umak.  16Jachin kyoq’on chrech ri Ub’i’ ri Yahweh, xas  kkamisaxik  ri’,  konojel  ri  komon  kkik’yaq  ri’  cha’b’aj,  kne’b’a’  kaxlan  winaq  on  alaxinaq  waral, we kyoq’on chrech ri b’i’aj, xas kkamisaxik ri’.  17We jun achi kamikal uch’ayik ktaq chrech jun achi chik, xas kkamisaxik ri’.  18We jun achi kamikal uch’ayik ktaq chrech jun chikop, kutoj uk’axel ri’: kuya k’aslemal  pa uk’exwach k’aslemal.  19We  k’o  jun  winaq  k’ax  xtaq  chrech  ri  rajil  utz’aqat,  jacha  ri  xub’an  are’  jeri’  kb’an  chrech:  20we  xq’ajinik  kq’aj  ri’  ri  are’,  jun  woq’ochaj  pa  uk’exwach  jun  woq’ochaj,  jun  wareyaj  pa  uk’exwach  jun  wareyaj.  Jacha  ri  k’ax  xub’an  chrech  ri  rarajil  utz’aqat  jeri’  ri  k’ax kb’an chrech ri are’. 21Jachin kamikal ch’aykil ktaq chrech jun chikop, kutoj uk’axel ri’;  k’atek’uri’,  jachin  kamikal  ch’aykil  ktaq  chrech  jun  winaq,  kkamisaxik  ri’.  22Junam  q’atb’altzij  kb’an  pakiwi’,  kne’b’a’  jun  winaq xa’lax waral on  jun  kaxlan winaq  ne’,  rumal  rech che in ri in Yahweh in Idyos.  23Aretaq chi’ xb’itaj weri’ rumal ri Mo’ises chkech ri e’ajisra’el, xkesaj uloq pa ri tz’um  taq  ja  ri  jun  achi  che  k’ax  xch’awik  e  xkik’yaq  cha’b’aj.  Xkib’ano  jacha  xtaqan  ri  Yahweh  chrech ri Mo’ises.    Ri tyoxlaj taq junab’

251Ri Yahweh xuch’ab’ej ri Mo’ises cho ri juyub’ Sina’i, jewa’ xub’ij chrech:  2Che’ach’ab’ej  ri e’ajisra’el e jewa’ kab’ij chkech:   Aretaq  chi’  ix  okinaq  chik  pa  ri  ulew  che  kinya  na  in  chiwech;  ri  ulew  kuxlanik  na  ri’  rech uq’ijil ri Yahweh.  3Waqib’ junab’ ri’ katik uwach ri awulew, waqib’ junab’ ri’ kachoy  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI LEB’ITIKO

39

uwi’ ri uche’al a’uva e waqib’ junab’ ri’ kach’up uwach.  4K’atek’ut, pa ri uwuq junab’, jun  nimalaj uxlanen ri’ chrech ri ulew, jun sab’ado ri’ rech uq’ijil ri Yahweh: man katik ta ri’ ri  awulew e man kach’up ta uwach ri’ ri aviña, 5man kach’up ta chi ri’ ri ktuxnik uloq chech ri  atriko,  man  kach’up  ta  ri’  ri  joytaj  uwach  ri  a’uva  we  man  xachoy  ta  ri  uwi’  uche’al.  Jun  junab’  nimalaj  uxlanem  chrech  ri  ulew.  6Pa  ri  jun  junab’  che  nimalaj  uxlanem  chech  ri  ulew,  kixutzuq  na  ri’  ri  at,  ri  achi  apataninel,  ri  ixoq  amokom,  ri  awajchak,  ri  awula’,  konojel ri xejeqi’ kan awuk’. 7Ke’utzuq ri’ ri jetaq achikop ek’o cho ja, xoquje’ ri chikop ek’o  pa juyub’.    Ri junab’ toq’ob’isab’al wach 8Kawejalaj na wuqub’ xmano pa jun junab’ (ri jun junab’ jun q’ij, jun xmano wuqub’ q’ij, 

wuqub’  xmano  pa  jun  junab’  kub’ana’  kawinaq  b’elejlajuj  junab’),  wuqub’  mul  wuqub’  junab’, weri’ kub’ij che wuqub’ xmano pa jun junab’, kub’ana ri’ kawinaq b’elejeb’ junab’.  9K’atek’uri’, pa ri uwuq ik’, pa ri lajuj q’ij chech ri ik’ kawoq’esaj ri’ ri ruk’a’ wakax; pa ri  q’ij rech ri tojb’al makaj kiwoq’esaj na ri’ ri ruk’a’ wakax pa ronojel ri uwulew.   10Kiya’ nimalaj ub’ixik ri’ che tyox ri kawinaq lajuj junab’, xoquje’ kiya nimalaj ub’ixik ri’  che ketzoqopixik konojel ri winaq esiwantinimit. Weri’, jun junab’ toq’ob’isab’al wach wa’  chiwech;  konojel  winaq  ktzalex  ri’  chrech  ri  rechb’al,  konojel  ketzalej  ri’  pa  ri  kijuq’at.  11We  jun  kawinaq  lajuj  junab’  ri’  jun  junab’  toq’ob’isab’al  wach  ri’  chiwech:  man  kixawexan ta ri’, man kich’up ta ri’ ri ktuxnik chi uloq chech ri itriko, man kich’up ta ri’ ri  uwach  ri  uva  che  man  xichoy  ta  ri  uwi’.  12Ri  nimalaj  nimaq’ij  rech  mulin  ib’,  jun  tyoxlaj  junab’ wa’ chiwach. Are kitzuqb’ej iwib’ ruk’ ri xaq are ri ulew kuya’o.  13Pa  we  junab’  ri’  che  rech  nimalaj  nimaq’ij,  chijujunal  ix  ktzalex  ri’  chiwech  ri  iwechb’al.  14We k’o kak’ayij on k’o kaloq’ chrech ri awajil atz’aqat, qas kawilo, mab’an k’ax  chech  ri  awachalal.  15Are  kawejalaj  janipa’  junab’  ok’owinaq  chi  ri  junab’  toq’ob’isab’al  wach aretaq chi’ kab’an ri aloq’omik ruk’ ri awajil atz’aqat; are kejalaxik janipa’ junab’ ktik  na  uwach  ri  ulew,  e  are  wa’  ktak’b’asanik  ri  rajil  ri  ulew.  16We  k’ya  taq  junab’  na  ktikik  uwach ri ulew kpaqi’ ri’ ri rajil, we ma k’ya ta chi ri junab’ ktik uwach, kqaj ri rajil, rumal  rech che are ri utikik e ri uyakik ri uwach ri ulew kuk’ayij chawech.   17Man  k’o  ta  jun  ri’  chixo’l  ix  kub’an  k’ax  chrech  jun  uwinaq,  xane  chixib’ij  b’a’  iwib’  chuwach ri Yahweh, rumal rech che in ri in Yahweh Inidyos.     Ujikib’axik ri junab’ toq’ob’isab’al wach rumal ri Dyos 18Qas chib’ana’ b’a’ ri nupixab’ e ri nutzij, chik’olo’ b’a’ pa ri iwanima’ e qas chik’aslemaj 

b’a’, xa jek’uri’ kijikib’a’ ri ik’aslemal pa we ulew ri’. 19Ri ulew qas kuya ri’ ri uwach, kitij na  k’uri’ ri uwach chi k’ate’ na kixnojik e kijikib’a’ ri’ ri ik’aslemal pa we ulew ri’.  20We ri ix kib’ij: «¿Jas k’u kaqatij ri’ pa ri uwuq junab’ we man kujawexanik e we man  loq’ taj kqayak uwach ri qatiko’n?».   21Ri  in  kintaq  uloq  ri’  ri  nutewchi’nik  chiwech  pa  ri  uwaq  junab’  e  xa  jek’uri’  kuya’  uwach  ri’  ri  ulew  rech  oxib’  junab’;  22Kixawexan  ri’  pa  ri  uwajxaq  junab’,  k’atek’uri’  are  kitij na ri’ ri rech ri jun junab’ kanoq chi k’ate’ na kpe ri ub’elej junab’; aretaq chi’ maja’  kpe ri uwach we jun junab’ ri’, ri ix are kitij na ri’ ri uwach ri jun junab’ kanoq.   

__________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI LEB’ITIKO

40

Ri uloq’ik chi jumul ri ulew

che xk’ayixik rumal jun rajawaxik 23Ri 

ulew  man  kuya  taj  che  pa  junalik  xk’ayixik,  ri  ulew  wech  in,  rumal  rech  che  chnuwach in, ri ix, xa ix kaxlan taq winaq, xa ix ok’owel.  24Ronojel ulew k’o piq’ab’, taqalik  che kloq’ chi na jumul.   25We ri awachalal kuriq jun k’ax e rajawaxik kuk’ayij ch’aqap rulew, ri jun rachalal che  naqaj k’o chrech are’, kopan ri’ pa ja che uloq’ik ri ulew che xuk’ayij kan ri rachalal.   26Jachin  jun  man  k’o  ta  jun  uwinaq  kub’an  toq’ob’  chrech  arech  kusuk’umaj  weri’,  chumolej  b’a’  urajil  pa  rech  wi  ri  are’,  arech  kkowin  chi  jumul  che  uloq’ik  ri  rulew,  27chrejelaj  b’a’  ri  junab’  q’axinaq  chik  aretaq  chi’  xuk’ayij  kan  ri  rulew,  e  chutzalej  b’a’  chrech ri winaq xloq’owik, ri rajil rech taq ri junab’ kraj na che kopan chi jumul ri junab’  toqob’isab’al  wach.  28We  man  kuriq  ta  ri  pwaq  rajawaxik,  arech  kuloq’  chi  jumul  ri  rechb’al che xuk’ayij kanoq, kkanaj kan ri’ pa uq’ab’ ri winaq loq’ominel chi k’ate’ na pa ri  jun junab’ che nimalaj nimaq’ij. Pa ri jun junab’ ri’, kel uq’ab’ ri’ ri loq’ominel chrij ri ulew e  ri winaq che xka’yin rech ktzalej ri’ pa ri rechb’al.  29We jun winaq kuk’ayij jun ja che k’o pa jun tinimit che sutul rij pa tapya, loq’ ri’ kuloq’  chi  na  jumul  chi  k’ate’  na  ktz’aqat  jun  junab’  che  xuk’ayij  kanoq,  xas  jun  junab’  kuq’i’o  arech kuya’o kuloq’ chi jumul,  30we man kb’an kowinem che uloq’ik chi jumul aretaq chi’  ktz’aqat jun junab’ che xk’ayix kanoq, ri jun ja che k’o pa jun tinimit che sutul rij pa tapya,  xas kkanaj kan ri’ puq’ab’ ri xloq’ow rech e kechb’al kan ri’ ri erija’al e man loq’ ta chi ri’  ktzoqopixik pa ri junab’ toq’ob’isab’al wach.   31K’atek’ut, ri jetaq ja che ek’o pa taq juyub’ pa jun tinimit che man sutul ta rij pa tapya  jacha  ri  ek’o  pa  taq  ri  nimalaj  tinimit,  kb’an  ri’  jacha  kb’an  chrech  ri  ulew  pa  ronojel  ri  amaq’, kuya ri’ kloq’ chi na jumul, e kel ri’ puq’ab’ ri xloq’owik pa ri junab’ toq’ob’isab’al  wach.  32K’atek’uri’, ri jetaq tinimit che kech ri e’ajlevita, ri jetaq ja che kech ri e’are’ pa ri jetaq  tinimit  ri’,  ya’tal  ri’  chkech  che  kkiloq’  chi  jumul  ri  jun  ja  che  kech  e’are’.  33Kne’b’a’  man  xb’an ta kowinen che uloq’ik chi jumul ri ja che k’o pa ri kitinimit ri e’ajlevita, we jun ja ri’  che k’ayim kanoq, kel ri’ puq’ab’ ri jun che xloq’owik pa ri jun junab’ rech nimalaj nimaq’ij;  rumal  rech  che  ri  ja  k’o  pa  taq  ri  kitinimit  ri  e’ajlevita,  kechb’al  ri’  ri  e’are’  chkixo’l  ri  e’ajisra’el,  34xoquje’,  ri  ulew  ktikik,  che  ko  chunaqaj  ri  jetaq  kitinimit  man  ya’tal  taj  kk’ayixik, rumal che pa junalik kechb’al ri e’are’.    Ri uloq’oqexik ri ajil tz’aqat 35Ri awachalal che jeqel awuk’, we kuriq k’ax e kawilo che man kkowin taj kutoj ri uk’as 

ub’anom  awuk’;  kawilij  na  ri’  ri  are’  jeri’  jacha  jun  kaxlan  winaq  on  jacha  jun  awula’  e  kjeqi’  kan  ri’  awuk’.  36Mak’am  chrech  ri  are’  ral  pwaq  on  jun  uchak,  xane  chaxib’ij  b’a’  awib’  chuwach  ri  Adyos  e  chaya’  b’a’  alaj  chrech  ri  awachalal  arech  kkanaj  kan  awuk’.  37Maya’ pwaq chrech ri are’ arech k’o ral kariq chrij, e maya’ ri tzuqb’al taq awech chrech  arech k’o ach’akoj chrij kariqo; 38in ri in Yahweh Inidyos che xixinwesaj uloq pa ri rulew ri  Egipto, arech kinya’ chiwech ri rulew ri Kana’an, e arech kinuxik Inidyos.  39We ri awachalal kb’e pa k’as awuk’ e kuriq k’ax pa ri uk’aslemal, k’atek’uri’ kuk’ayij  rib’ awuk’, machakun awuk’ jacha jun loq’om patanijel;  40kk’oji’ ri’ awuk’ jacha jun ajchak  che  katoj  uq’ij  on  jacha  jun  winaq  che  xruqxa’nij  rib’  awuk’,  kchakun  ri’  awuk’  chi  k’ate’  kopanik  ri  junab’  toq’ob’isab’al  wach.  41K’ate  nak’uri’,  kel  uloq  awuk’,  ri  are’  e  ri  eralk’uwa’l  e  ktzalej  ri’  pa  ri  ujuq’at  uwinaqil  e  pa  ri  rechb’al  che xkiya  kan  ri  unan  utat  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI LEB’ITIKO

41

chrech.  42Rumal rech che ri e’are’ enupataninel ewech in, che xe’inwesaj uloq pa ri rulew  ri  Egipto;  man  loq’  taj  kek’ayixik  jacha  uk’ayixik  jun  pataninel.  43Man  ko  taj  katak’ab’a’  awib’ chuwach, kab’an ta k’ax chrech, xane chaxib’ij awib’ chuwach ri Yahweh.  44Ri  e’apataninel  e  ri  e’amokom  kek’oji’k,  kepe  ri’  pa  taq  ri  tinimit  che  ek’o  naqaj  chiwech;  xas  pa  taq  we  tinimit  ri’  kixkowinik  kiloq’  ri  epataninel  e  ri  jetaq  imokom.  45Xoquje’  kuya’o  kiloq’  chkixo’l  ri  ekalk’uwa’l  ri  kuqxa’nib’  kib’  iwuk’  e  chkixo’l  ri  ekalk’uwa’l e’are’ che ek’o chixo’l, weri’ kub’ij che kuya’o kiloq’ chkixo’l ri winaq che xaq  e’alaxinaq  pa  ri  iwulew;  ri  e’are’  kuya’o  kib’an  iwech  chkech,  46k’atek’uri’,  kuya’o  ke’iya’  kanoq pa kiq’ab’ ri e’ik’ojol chiwach chi aq’anoq ri ix, arech  pa junalik ekechb’al kekanaj  kan  pa  kiq’ab’.  Ri  e’are’,  kuya’o  ke’itaq  jacha  kitaqik  ri  epataninel,  k’atek’ut,  pakiwi’  ri  e’awachalal e’ajisra’el, man loq’ taj ruk’ choq’ab’ kattaqan pakiwi’.   47We ri jun kaxlan winaq on ri jun che ruqxa’nim rib’ awuk’ pa ri awachoch k’o chi kel  wi ruk’ ri umeb’il, k’atek’uri’ ri awachalal kb’e pa k’ax ruk’ ri are’ e kuk’ayij rib’ chrech ri  jun  kaxlan  winaq  che  uwuqxa’nim  rib’  awuk’  ri  at,  on  kuk’ayij  rib’  ruk’  jun  chkech  ri  erachalal ri jun che jeqel awuk’,  48ri awachalal kuya ri’ kresaj rib’ pa ri k’ax: kuloq’ ri’ jun  chkech  ri  erachalal.  49Kuloq’  ri’  jun  rikan  che  rachalal  ri  utat,  on  ri  uk’ojol  ri  rikan  che  rachalal ri utat, on jun chik rachalal, on we k’o kel wi ruk’ ri urajil kkowin ri’ xas are are’  kuloq’ rib’ arech kresaj rib’ puq’ab’ ri jun kaxlan winaq.   50Junam  ek’olik  ruk’  ri  xloq’owik,  kejalaj  ri’  ri  jetaq  junab’,  kmajtajik  ub’i  rejalaxik  aretaq chi’ xuk’ayij rib’ chi k’ate’ kopan pa ri junab’ toq’ob’isab’al wach; ri rajil kchomaxik  ri’  puwi’  ri  jetaq  uq’ij  rumal  ri  chak  xub’ano.  51We  k’i  junab’  na  kraj;  ri  pwaq  kutzalej,  kchomaxik  ri’  ruk’  ri  jetaq  junab’  na  kraj.  52We  man  k’ya  ta  chi  ri  junab’  kraj  kopan  ri  junab’ toq’ob’isab’al wach, kchomaxik ri’ ri pwaq kutzalej puwi’ we jetaq junab’ ri’ e kutoj  ri’  ri  tojb’al  rech  are’,  53jeri’  nak’uri’  jacha  jun  ajchak  che  kachakunik  e  ktojik  chi  junab’.  Xaq mawilo we kb’an k’ax chrech ri awachalal chawach.  54We  man  k’o  ta  jun  kloq’owik  arech  kresaj  rib’  pa  ri  k’ax,  pa  ri  junab’  toq’ob’isab’al  wach  ktzoqopitajik  ub’i  ri’,  ri  are’  e  ri  eralk’uwa’l.  55Rumal  rech  che  ri  e’ajisra’elita  enupataninel  in;  ewech  in  che  xe’inwesaj  uloq  pa  ri  rulew  ri  Egipto.  In  ri  in  Yahweh  Inidyos.    Unitz’arisaxik ri tzij e k’isb’al taq tzij

261Mitz’aq b’a’ ri man tzij taj edyos, mikoj b’a’ jetaq wachb’al, miwa’lisaj b’a’ jetaq tz’aq on  mital  b’a’  rij  nik’aj  taq  che’,  mikoj  b’a’  talom  rij  taq  ab’aj  pa  ri  iwulew  arech  kixqaj  che  uq’ijilisaxik, rumal rech che in ri in Yahweh Inidyos.  2Ri ix, kichajij ri’ ri jetaq nusab’ado e  nim kiwik wi ri’ ri tyoxlaj nuk’olb’al. In ri in Yahweh.    Ri jetaq tewchi’nik 3We kixb’inik pa ri nupixab’, we kik’ol pa ri iwanima’ ri jetaq nutzij e we kik’aslemaj,  4ri 

in kintaq uloq ri’ ri jab’ chiwech pa ri q’älaj, arech ri ulew e ri jetaq tiko’n kuya uwach,  5ri  ix tajin kipoch’ na triko ri’ aretaq chi’ kpe chi ri uch’upik uva e tajin na uch’upik ri’ ri uva  aretaq chi’ kopan chi ri awex. Kixwa’ ri’ chi k’ate’ na kixnojik e kixjeqi’ ri’ pa ri iwulew ruk’  nimalaj ja’maril.  6Kinjikib’a’ ri’ ri nimalaj utzil cho ri awulew e kixqaj ri’ chrech ri waram e man k’o ta  jun ri’ kb’anow k’ax chiwech. Cho ri iwulew, kinchup kiwach ri’ ri jetaq awaj eb’anal taq  k’ax.  Ri  ch’ich’  rech  ch’o’j  man  kq’ax  ta  ri’  cho  ri  iwulew.  7Ke’iwoqataj  ri’  ri  e’ik’ulel  e  ri  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI LEB’ITIKO

42

e’are’ kekam ri’ chuxe’ ri ich’ich’ rech ch’o’j.  8Job’ chiwech ix kekoqataj na ok’al winaq ri’,  ok’al kekoqataj na lajuj mil winaq; ri e’ik’ulel xas chiwach ix keqaj chuxe’ ri ich’ich’.  9Ri  in  kinya  nuwach  ri’  iwuk’  ix.  Kinb’an  na  ri’  arech  ri  ix  kpoq’  iwach,  kixk’yarik  e  kinjikib’a’ iwuk’ ri nuchapb’alq’ab’.  10Kitij na ri’ ri uwach tiko’n rech junab’ir kanoq, k’atek’uri’ rajawaxik ri’ kiwesaj ub’ik ri  rech junab’ir kanoq arech kijam uk’olb’al ri k’ak’ chik.  11Kinjeqeb’a’ na ri’ ri wachoch chixo’l ix e man kixink’yaq ta ub’i ri’.  12Ri in kinjeqi’ ri’  chixo’l ix, in kinnux ri’ Inidyos e ri ix, kixux ri’ ix Nusiwantinimit. 13In ri in Yahweh Inidyos  ri  xixinwesaj  uloq  pa  ri  Egipto,  arech  man  ix  kipataninel  ta  chik  pa  k’ax  taq  chak;  ri  in  xinq’ip ri taq che’ k’o chrij iqul arech suk’ ri ijolom kixb’inik.    Ri kyaqsaq 14K’atek’ut, we man kitatab’ej ta ri nutzij e man kik’aslemaj ta  ronojel we jetaq pixab’ 

ri’,  15We  kisetej  ub’ik  ri  jetaq  nupixab’  e  we  kitz’i’laj  ri  jetaq  nutzij  e  kitukij  ri  nuchapb’alq’ab’ rumal rech che man kib’an taj ri kintaqan chrech, 16xoquje’ jeri’ kinb’an in  iwuk’.  Kinpetisaj na ri’ ri xib’irib’ chiwech xoquje’ ri molem taq yab’il e ri nimalaj q’aq’, arech  kub’an  k’ax  chech  ri  iwoq’och  e  kuchup  ri  iwuxlab’al.  Man  k’o  ta  upatan  ri’  kitik  ri’  ija’  rumal  rech  che  are  ri  e’ik’ulel  ri’  ketijowik.  17Ri  in  kixink’ule’laj  na  ri’  e  kixsach  ri’  pa  kiq’ab’ ri e’ik’ulel. Ri man kiya’om ta kiwach wuk’ kicha’kan ri’ piwi’, xoquje’ kixanimaj ri’  aretaq chi’ man k’o ta jun winaq tajin kixroqataj.  18K’atek’uri’, we ruk’ weri’, ri ix man kitatab’ej ta ri nutzij, rumal ri imak, ri in kink’ajisaj  iwach wuqub’ mul chi na chuwach ri nab’e. 19Kinqasaj ri’ ri nimal kinna’o ruk’ ri ikowinem  e  kintaqan  ri’  chrech  ri  kaj  arech  jacha  jun  ch’ich’  kub’an  iwuk’  e  ri  ulew  jacha  jun  saq  ch’ich’  kub’an  iwuk’;  20kik’is  ri’  ri  ichuq’ab’  e  man  k’o  ta  upatan  ri’,  ri  iwulew  e  ri  jetaq  tiko’n man k’o ta chi uwach ri’ kuya’o.  21K’atek’uri’,  we  ruk’  weri’,  ri  ix  kixk’ulela’n  na  chwech  e  man  kiwaj  taj  kitatab’ej  ri  nutzij,  rumal  ri  imak  kink’ajisaj  iwach  wuqub’  mul  chi  na  chuwach  ri  nab’e’.  22Ke’intzoqopij  ub’i  ri’  chiwij  ri  jetaq  chikop  che  eb’anal  k’ax,  kekik’am  ub’i  ri’  ri  e’iwalk’uwa’l, kekik’is b’i ri’ ri jetaq jupuq chikop iwech ix e kixkikamisaj kan ri’ ri ix e man  ix k’ya ta ri’ kixkanajik kanoq, xa jek’uri’ tz’inalik ri’ kkanaj kan ri jetaq ib’e.  23K’atek’uri’  we  ruk’  weri’  ri  ix  man  kik’ex  ta  iwib’  chnuwach  e  wene’  kinik’ule’laj  na,  24xoquje’ ri in kixink’ulelaj na ri’, kixinch’ay chi na wuqub’ mul ri’ chuwach ri nab’e kanoq  rumal  ri  imak.  25Kink’am  na  uloq  chiwij  ri  ch’ich’  tojb’al  rech  uk’axel  ri  chapb’alq’ab’.  Kimulij k’u iwib’ ri’ pa taq ri itinimit, k’atek’ut, ri in kintaq ub’i ri’ chixo’l ri b’innelyab’il, e  kixqaj ri’ puq’ab’ ri ik’ulel.  26Aretaq chi’ ri in man kinya’ ta chi ri kaxlanwa chiwech, elajuj  ixoqib’ ri’ kkichaq’ejisaj ronojel ri kaxlanwa xa pa jun tuj, e kejalaj ri’ ri ujachik chiwach,  kitij na k’uri’ we kaxlanwa ri’ e man kixnoj ta ri’.  27K’atek’uri’,  we  xoquje’  ruk’  weri’,  man  kitatab’ej  ta  ri  nutzij  e  kinik’ule’laj  na,  28ri  in  kixink’ulela’j  na  ri’  ruk’  ri  woyowal,  kink’ajisaj  iwach  ri’  wuqub’  mul  chi  na  chuwach  ri  nab’e kanoq rumal ri imak.  29Kixok ri’ chkitijik kiti’ojal ri e’ik’ojol e ri e’imi’al.  30Kink’is tzij  ri’ puwi’ ri tyox taq ik’olb’al ek’o ajsik, kintukij ub’i ri’ ri jetaq ab’aj rech tab’al toq’ob’ rech  k’ok’ q’ol, ke’inmulb’a’ ri’ ri jetaq ekaminaq puwi’ ri ekaminaq taq ab’aj rech ri man tzij taj  edyos  e  ri  in  kixink’yaq  ub’i  ri’.  31Kink’is  tzij  ri’  puwi’  ri  jetaq  itinimit,  kinwilij  ub’i  ri’  ri  tyoxlaj taq ik’olb’al e man kinsiq ta chi jumul ri’ ri jororisab’al taq ikunab’al.  32¡Ri in, tol ri’  kinb’an kan chrech ri ulew, e ri e’ik’ulel che kepetik arech kejeqi’ chila’, kmayow kik’u’x ri’  chrilik!  33Ri in kixinjub’uj ub’i ri’ chkixo’l ri jetaq amaq’. Kinwesaj ri’ ri ch’ich’ pa rij chiwij  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI LEB’ITIKO

43

ix. Ri iwulew, tolonikalaj ulew ri’ kkanaj kanoq pa nuq’ab’ e k’isinaq kan tzij ri’ kkanaj kan  ri jetaq itinimit.   34Kutoj  na  k’u  ri’  ri  ulew  ri  jetaq  sab’ado,  pa  ronojel  ri  jetaq  q’ij che  kuq’i’o  ri  k’ax  ri’,  aretaq chi’ ri ix, ix k’o pa ri kulew ri e’ik’ulel. K’atek’uri’, qatzij nak’uri’ che kuxlan ri ulew e  kkowin na ri’ kutoj nak’uri’ ri jetaq sab’ado.  35Ronojel jampa’ kuq’i’o ri k’ax, kuxlan ri’ ri  ulew, ri ma loq’ taj xub’ano pa ri taq sab’ado aretaq chi’ ri ix ixjeqel jela’.   36Ri jachintaq keto’taj kan chiwech ri ix, kinkoj xib’rikil ri’ pa ri kanima’ aretaq chi’ ek’o  pa ri kitinimit ri ekik’ulel, ke’animaj ri’ chuwach jun uxaq che’ aretaq chi’ kkito’ ktzaq uloq,  ke’animaj  ri’  jacha  kanimaj  jun  chuwach  ri  ch’ich’  e  ketzaq  na  k’uri’  e  man  k’o  ta  jun  ri’  tajin keroqataj. 37¡Kch’ikmala’ kib’ jeri’ jacha uch’ikmaxik ib’ kab’an chuwach ri ch’ich’ rech  ch’o’j  kne’b’a  man  k’o  ta  jun  tajin  kixoqtanik!  Ma  kixkowin  ta  ri’  kixtak’i’  chkiwach  ri  e’ik’ulel, 38kixkam ri’ chkixo’l ri jetaq amaq’ e ri kukew ri e’ik’ulel kixub’iq’ ub’i ri’.   39E ri jachintaq keto’taj kanoq chiwech ix, keq’iy ri’ pa ri kulew ri ek’ulel rumal ri kimak  e’are’ e rumal ri kimak ri kitat xoqan chkij.  40K’atek’uri’, kkisol kib’ ri’ e kkisol ri’ ri kimak  ri kitat, ri kimak che man xkiya ta kiwach wuk’ in, e xinkik’ule’laj ne’.   41Xoquje’  ri  in  ke’ink’ule’laj  na  ri’  ri  e’are’  e  ke’ink’am  ub’i  ri’  pa  ri  kulew  ri  ekik’ulel.  K’atek’uri’,  ri  jun  kanima’  che  man  q’atom  ta  uwi’  kuqasaj  rib’  ri’  chnuwach,  e  kkik’am  uq’ab’ ri’ ri k’ajisab’al kiwach rumal ri kimak.  42Ri in kna’taj ri’ chwech ri nuchapb’alq’ab’  xinb’an ruk’ ri Jakob’, ri nuchapb’al q’ab’ xinb’an ruk’ ri Isa’ak e ri nuchapb’alq’ab’ xinb’an  ruk’ ri Ab’raham; kna’taj ri’ chwech ri ulew.  43Aretaq chi’ maja’ weri’, ri ulew kutoj ri’ ri jetaq sab’ado, kuxlanik aretaq chi’ tolonik  kkanaj kanoq. K’atek’ut, ri e’are’ rajawaxik ri’ che kkitoj uk’axel ri kimak, rumal rech che  xkik’yaq kan ri nutzij e xketzelaj ri nupixab’.  44Kne’b’a’ xkib’an ronojel weri’:  Aretaq chi’ ek’o pa rulew ri ekik’ulel, ri in man xas ta  ke’ink’yaq  ub’i  ri’  e  man  chi  ta  ke’intz’i’laj  chi  k’ate’  na  uk’isik  na  kiwach  e’are’  e  che  kint’oqopij ri nuchapb’alq’ab’ kuk’ ri e’are’, rumal rech che in ri in Yahweh in Kidyos.  45Ri  in  kinna’taj  ri’,  rumal  utoq’ob’isaxik  kiwach,  ri  chapb’alq’ab’  xinb’an  kuk’  ri  kimam,  che  xe’inwesaj uloq pa ri rulew ri Egipto chkiwach ri jetaq amaq’, arech kinuxik in Kidyos, in ri  in Yahweh.  46Are wa’ ri utaqanik, ri utzij e ri upixab’ xukoj ri Yahweh chkixo’l ri e’ajisra’el puwi’ ri  juyub’ Sina’i, xas rumal ri Mo’ises.    Ri k’isb’al utz’am tzij Utojb’alil pwaq

271Ri  Yahweh  xuch’ab’ej  ri  Mo’ises,  jewa’  xub’ij  chrech:  2Che’acha’b’ej  ri  e’ajisra’elita,  jewa’ kab’ij chkech:  We k’o jun winaq kraj kub’an ri toq’ob’ chuwach ri Yahweh, kub’an ri tzij che xujikib’a’  ub’ixik  puwi’  ri  rajil  jun  winaq,  3ri  achijab’  che  juwinaq  kijunab’  e  ke’opan  pa  oxk’al  kijunab’, ri kajil kawinaq siklos saq pwaq ri’ –siklo rech ri tyoxlaj k’olb’al–  4k’atek’ut, we  ixoq, ri rajil juwinaq lajuj siklos ri’.  5Aretaq  chi’  job’  kijunab’  chi  k’ate’  ke’opan  pa ri  juwinaq  kijunab’:  ri  ala  rajil  juwinaq  siklos e ri ali lajuj siklos.  6Aretaq chi’ jun kik’lal chi k’ate’ ke’opan pa job’ kijunab’: ri ala rajil job’ siklos saq pwaq  e ri ali oxib’ siklos saq pwaq.  7Aretaq chi’ oxk’al kijunab’: ri achi rajil jo’lajuj siklos e ri ixoq lajuj siklos. 

__________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI LEB’ITIKO

44 8We k’o jun winaq man kkowin taj kutoj we rajil ri’, kuk’am ub’i ri’ ri winaq chuwach ri 

chuchqajaw. Are ri are’ ri’ kuchomaj ri rajil ri winaq, k’atek’ut are kril ri’ ri jastaq rech ri  winaq che xujikib’a’ ub’ixik ri utzij.     Ri jetaq awaj

9Jun awaj che kuya’o kchi’x chrech ri Yahweh, ronojel awaj che kya chrech ri Yahweh, 

tyox  ri’.  10Man  loq’  taj  kjal  uwach  ri  awaj  on  kokisax  jun  chik  chuwach  jun  chik,  jun  utz  chuwach  jun  chik che man  utz  taj on  jun  man utz  taj chuwach  jun  utz  awaj. We kjal  jun  awaj pa uk’olb’al jun chik awaj, ri jun che xjal uwach e ri jun awaj chik, chi ekeb’ etyox taq  awaj ri’.   11We  jun  awaj  che  ma  ch’ajch’oj  awaj  taj,  jun  chkixo’l  ri  man  loq’  taj  kchi’x  chrech  ri  Yahweh, kk’am ub’i ri’ ri jun awaj ri’ chuwach ri chuchqajaw,  12e are are’ ri’ kb’inik ri rajil  ri awaj, are kril ri’ we utz on man utz awaj taj; ktoj ri’ ri rajil jacha ri kub’ij ri chuchqajaw,  13k’atek’ut we k’o jun kraj kuloq’ chi na jumul ri sin awaj, kutoj chi na jun uro’ uwi’ chrech  ri rajil.     Ri jetaq ja 14We jun achi kuchi’j ri rachoch chrech ri Yahweh, are ri chuchqajaw ri’ kb’inik janipa’ 

ri rajil, kril ri’ we paqalik on man paqal taj. Jeri’ na k’uri’ ri rajil kkanajik jacha ri xub’ij ri  chuchqajaw,  15k’atek’uri’, we ri jun achi ri xchi’n ri ja, kraj kuloq’ chi na jumul ri ja, kutoj  chi na apanoq ri’ jun uro’ uwi’ ri rajil e rech chi jumul ri’ ri ja.    Ri jetaq ulew 16We jun achi kuchi’j jun rulew chrech ri Yahweh, arech kokisaxik ri rajil are kil ri’ ri ija’ 

ktik chuwach: rumal chjujunal eqa’n salwa’t ktikik ktoj kawinaq lajuj siklos saq pwaq ri’.  17We uchi’m we jun ulew ri’ pa ri junab’ toq’ob’isab’al wach, man kk’extaj ta ri’ ri rajil;  18k’atek’ut, we kuchi’j chi aq’anoq aretaq chi’ q’axinaq chi ri junab’ toq’ob’isab’al wach, are  ri  chuchqajaw  ri’  kb’in  ri  rajil;  arech  kub’ij  ri  rajil  are  kril  ri’  janipa’  taq  junab’  na  kraj  kopan chi jumul ri junab’ toq’ob’isab’al wach e kuqasaj ri’ ri rajil.  19We kraj kuloq’ chi jumul ri ulew, kutoj chi na apanoq jun uro’ uwi’ ri rajil e krechb’ej  chi jumul ri’ ri rulew.  20K’atek’ut, we man kuloq’ ta chi jumul ri ulew e kk’ayix ub’i chrech  jun  chik  winaq,  e  ri  are’  ma  chwe’q  kab’ij  man  kkowin  ta  chi  ri’  kuloq’o;  21e  pa  ri  junab’  toq’ob’isab’al wach, ri winaq che xloq’owik we ulew ri’, rajawaxik kel puq’ab’, e kchi’x ri’  chrech  ri  Yahweh  jacha  jun  ulew  rech  kamikal:  ri  rechb’al  we  achi  ri’  kok  ri’  rechb’al  ri  chuchqajaw.  22We  k’o  jun  kuchi’ij  jun  loq’omik  ulew  chrech  ri  Yahweh,  k’atek’ut,  man  rechb’al  taj,  23are ri chuchqajaw ri’ kb’inik janipa’ ri rajil; arech kub’ij ri rajil are kril ri’ ri junab’ kraj na  kopan chi jumul ri junab’ toq’ob’isab’a’l wach, e ri jun achi kutoj ri’ ri pwaq pa we jun q’ij  ri’,  we  pwaq  ri’  tyox  pwaq  kkanaj  kan  chrech  ri  Yahweh.  24Aretaq  chi’  kopan  ri  junab’  toq’ob’isab’al wach, ri ulew ktzalej ri’ chrech ri winaq ri xk’ayin ri ulew, ri are’ che rechb’al  ri’ ulew pa ri amaq’.  25Ri rajil ronojel jastaq kb’an ri’ ruk’ ri taq siklos che rech ri tyoxlaj  k’olb’al: juwinaq geras ri kok pa jun siklo.   

__________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI LEB’ITIKO

45

Nik’aj taq pixab’ chik puwi’ ri loq’omik 26Man k’o ta jun winaq kkowinik kuya’o pa tyoxrisanik chrech ri Yahweh ri nab’e’al taq 

kal  ri  uchikop,  rumal  rech  che  pa  ri  pixab’  we  jetaq  chikop  ri’  xas  erech  chi  ri  Yahweh;  kne’b’a’ nim on ko’lik chikop, erech chik ri Yahweh.  27We jun chikop che man ch’ajch’oj taj,  kkowin ri’ kuloq’ chi jumul jacha ri rajil xb’ixik, k’atek’ut, kuya chi na apanoq jun uro’ uwi’.  We makuloq’ chik, kk’ayix ub’i ri’ ri chikop jacha ri rajil xb’ixik.    Keb’ oxib’ tzij puwi ri kamikal

28Ronojel ri jastaq, che jun winaq, pa anatema xutyoxrisaj chuwach ri Yahweh: man loq’ 

taj  kk’ayixik  on  man  loq’  taj  kuloq’  chi  jumul  ri  xk’ayin  rech  –kne’b’a’  winaq,  chikop  on  ulew che xrechb’ej kanoq– Ronojel jastaq rech anatema, tyox ri’ chuwach ri Yahweh.   29Jun  winaq  che  ya’om  pa  anatema,  man  loq’  ta  ri’  kuloq’  chi  jumul  ri  jun  winaq  ri  xya’ow pa anatema, rajawaxik ri’ xas kkamisaxik.    Puwi’ ri jetaq u’lajuj kya’ik 30Ronojel  ri  u’lajuj  kya’ik  rumal  ri  ija’  rech  ri  ulew  on  rumal  ri  uwach  ri  jetaq  tiko’n, 

weri’  ktyoxrisaxik  chrech  ri  Yahweh.  31We  k’o  jun  winaq  kraj  kuloq’  chi  jumul  ri  u’lajuj  xuya’o, kuya chi na apanoq jun uro’ uwi’.  32Ronojel u’lajuj ya’om ruk’ nim on ko’lik chikop, ktyoxrisaxik ri’ chrech ri Yahweh, are  na k’uri’ ronojel ri u’lajuj che kq’ax chuxe’ ri che’.  33Man kb’an ta rilik ri’ we utz on man utz  taj ri chikop, xoquje’ man kjal ta chik jun chikop ri’ pa uk’exwach jun chik; we kjal uwach  jun  chikop,  ri  jun  che  xjal  uwach e ri  jun  chik,  ketyoxrisaxik  ri’  chrech ri  Yahweh e  man  loq’ ta chi ri’ keloq’ chi b’i jumul.  34Are wa’ ri jetaq pixab’ xtaqan ri Yahweh chrech ri Mo’ises puwi’ ri juyub’ Sina’i, arech  kuya’ ub’ixik chkech ri e’ajisra’elita.

__________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI LEB’ITIKO

1

RI NUMEROS Keb’ oxib’ tzij puwi’ ri Wuj Numeros Pa ri kapitulo 1-4 chila' kariqitaj wi ri jetaq ujuq’at ri Israel; sib'alaj nimalaj ub'antajik ub'ixik kab'an chkech ri ujuq'at ri leb'itas, kab'ixik che etyoxlaj taq winaq rumal ri kichak. Pa ri kapitulo 5-6 k’o k'i taq uwach pixab’. Pa ri kapitulo 7-9 k’o keb' oxib' tzij puwi’ ri tab’al toqob’ kech ri enim winaq, xoquje k'o keb' oxib' tzij puwi' jas kityoxrisaxik kab'anik ri eajleb'ita. Pa ri kapitulo 9-10 are kub'ij ri Paskua e ri elem ub'ik pa ri Egipto. Pa ri kapitulo 11-14 are kuya ub'ixik ri b’inem kab'anik pa ri Tz’ilanik Ulew. Pa ri kapitulo 12 are kub'ij ri k’ax xkib'an ri Miryam e ri Aaron chrij ri Mo'ises. We k'ax ri' jun k’ax chkixo'l ri kakib'ij che kaya'taj ri saqil chkech xas rumal ri Dios. Pa ri kapitulo 15-19 k’o keb' oxibp tzij pakiwi’ ri jetaq tab’al toq’ob’, pakiwi' ri echuchqajawib’ e pakiwi' ri eajleb'ita. Pa ri kapitulo 20-25 chila' kariqitaj wi ri b’inem xas pa ri Sinai ub'ik chi k’ate’ na pa ri rokib’al ri tyoxlaj ulew. Ri kapitulo 22-24 are kach'aw puwi’ ri B'alaam e are kuk’utu ri uk'exik jun kyaqsaq pa jun tewchib’al. Weri’ kariqitajik pa ri kapitulo 24,17: “17Ri in kinwilo ri are’, kne’b’a’ man rech ta we ukamik ri’, q’alaj ri are’ chnuwach, k’atek’ut, man naqaj taj k’o wi kinwilo. Ruk’ ri Jakob’ petinaq uloq jun ch’imil, are kinimal, jun ch’imi’y rech ajawinel tajin kawa’laj uloq pa ri Israel. Kupaq’ ri ukrusal upalaj ri Mo’ab’, kupaq’ ri kijolom konojel ri e’uk’ojol ri Seth.” Weri’ kutzijoj chqech arechi' ri utem ri rajawaremal ri David xchup uwach. Chiwila’ ri oxmul 14 rech

tab’al toq’ob’ k'o pa ri

23,1.14.29, weri' kub'an 42. Xoquje' chiwila' ri jetaq B’ix elohista kamajtaj pa ri 42 xas kopan pa ri 83, e weri' kub'an 42 salmos; xoquje' chiwila' ri oxmul 14 rija’al pa ri Mateo 1,1-16, xoquje' weri' kub'an 42 rija'alil. (Bernardo Gosse, David y Abraham. Tradición de la Epoca Persia, Año 2010, paginas 190-192); Pa ri Mateo 1,1-16 kuya' ub'ixik jas uk'exik jun kyaqsaq pa jun tewchib’al. Pa ri kapitulo 26-30 k'ya taq pixab’ k'olik. Pa ri kapitulo 31-36 k’o k'ya pixab’ puwi' ri jetaq ch'oj e jas ujachik ri ch’akoj pa ri jetaq ch’o’j e xoquje’ k'o jetaq pixab’ jas ujachik ri rulew jun amaq'.

__________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI NUMEROS

2

RI NUMEROS Ri kejalaxik ri e’ajisra’el

11Ri Yahweh xuch’ab’ej ri Mo’ises pa ri Sina’i ri tz’inalik ulew, pa ri Tz’um Ja rech ri Riqoj  Ib’, pa ri nab’e q’ij rech ri ukab’ ik’, pa ri ukab’ junab’ chi pa ri q’ij che xe’el uloq pa ri rulew  ri Egipto. Xub’ij chrech:  2«Che’iwejalaj b’a’ konojel ri komon kech ri e’ajisra’el, ke’iwejalaj pa taq ri kijuq’at e pa  taq ri kachoch, kiwejalaj ri kib’i’ konojel ri achijab’, chjujunal ke’iwejalaj. 3Ri at e ri A’aron,  ke’iwejalaj konojel ri e’ajisra’elita che q’axinaq chi uwi’ ri  juwinaq kijunab’, kkimulij kib’  pa  taq  jupuq  rech  kisuk’ub’a’  kib’  chrech  ri  ch’o’j.  4Chjujunal  juq’at  kixuto’  jun  achi  ri’,  rajawaxik che k’amal b’e chkixo’l ri e’ajuparachoch.  Ri winaq kechakun

iwuk’ chkejalaj ri e’ajisra’el 5«Are wa’ ri kib’i’ ri winaq che kechakun iwuk’ chkejalaxik ri e’ajisra’el: 

Pa ri ujuq’at ri Rub’en: are ri Elisur, uk’ojol ri Sede’ur.  6Pa ri ujuq’at ri Sime’on: ri Selumi’el, uk’ojol ri Surisadday.  7Pa ri ujuq’at ri Juda: ri Najson, uk’ojol ri Amminadab’.  8Pa ri ujuq’at ri Isakar: ri Netana’el, uk’ojol ri Su’ar.  9Pa ri ujuq’at ri Sab’ulon: ri Eli’ab’, uk’ojol ri Jelon.  10Ri  kejalaxik  ri  e’uk’ojol  ri  Jose:  Pa  ri  ujuq’at  ri  Efra’im,  are  ri  Elisama,  uk’ojol  ri  Ammihud; pa ri ujuq’at ri Manasses, ri Gamali’el, uk’ojol ri Pedasur.  11Pa ri ujuq’at ri B’enjamin, ri Ab’idan, uk’ojol ri Guide’oni.  12Pa ri ujuq’at ri Dan, ri Aji’eser, uk’ojol ri Ammisadday.  13Pa ri ujuq’at ri Aser, ri Pagui’el, uk’ojol ri Okran.  14Pa ri ujuq’at ri Gad, ri Eli’asaf, uk’ojol ri Re’u’el.  15Pa ri ujuq’at ri Neftali, ri Ajira, uk’ojol ri Enan».  16Ri komon nim ke’kil wi we achijab’ ri’; ri e’are’ enim taq winaq chkixo’l ri kijuq’at ri  e’ojer taq kimam; ek’amal b’e chkech ri kijuq’at ri Isra’el.  17Ri  Mo’ises  e  ri  A’aron  kekik’am  ub’i  we  achijab’  ri’,  che  xb’ix  kib’i’,  18k’atek’uri’  kkimulij konojel ri komon pa ri nab’e q’ij chrech ri ukab’ ik’. Ri e’ajisra’el kimulixik kuk’ ri  e’ajupakachoch  e  pa  taq  ri  kijuq’at,  ktz’ib’ax  kib’i’  ri  achijab’  che  q’axinaq  chi  juwinaq  kijunab’,  chjujunal  ktz’ib’ax  kib’i’.  19Jeri’  jacha  xtaqan  ri  Yahweh  chrech;  ri  Mo’ises  xutz’ib’aj kib’i’ pa ri Sina’i, ri tz’inalik ulew.  Ri ejalanik 20Aretaq chi’ xe’ejalatajik konojel ri erachalal ri e’uk’ojol ri Rub’en, ri nab’e’al uk’ojol ri 

Isra’el, xe’ejalaxik chjujunal jun taq ja e chjujunal ri juq’at, xtz’ib’ax kib’i’ konojel ri achijab’  che q’axinaq chi juwinaq kijunab’ e kekowin chik kech’o’jinik.  21Xe’ejalaxik pa ri ujuq’at ri  Rub’en 46.500. 

__________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI NUMEROS

3 22Aretaq chi’ xe’ejalatajik konojel ri erachalal ri e’uk’ojol ri Sime’on, chujujunal taq ja e 

chjujunal ri ejuq’at, xtz’ib’ax chi kib’i’ konojel ri achijab’ che q’axinaq chi juwinaq kijunab’  e ri kekowin chik kech’ojinik. 23Xe’ejalaxik 59.300 pa ri ujuq’at ri Sime’on.  24Aretaq chi’ xe’ejalatajik ri erachalal ri e’uk’ojol ri Gad, chjujunal taq ja e chjujunal ri  ejuq’at,  xtz’ib’ax  chi  kib’i’  konojel  ri  achijab’  che  q’axinaq  chi  juwinaq  kijunab’  e  che  kekowin chik kech’o’jinik. 25Xe’ejalaxik 45.650 pa ri ujuq’at ri Gad.  26Aretaq  chi’  xe’ejaltajik  ri  erachalal  ri  e’uk’ojol  ri  Juda,  chjujunal  taq  ja  e  chjujunal  ejuq’at, xtz’ib’ax kib’i’ konojel ri achijab’ che q’axinaq chi juwinaq kijunab’ e kekowin chik  kech’o’jinik. 27Xe’ejalaxik 74.600 pa ri ujuq’at ri Juda.  28Aretaq  chi’  xe’ejaltajik  ri  erachalal  ri  e’uk’ojol  ri  Isakar,  chjujunal  taq  ja  e  chjujunal  ejuq’at, xtz’ib’ax kib’i’ konojel ri achijab’ che q’axinaq chi juwinaq kijunab’ e che kekowin  chik kech’o’jinik. 29Xe’ejalaxik 54.400 pa ri ujuq’at ri Isakar.  30Aretaq chi’ xejalatajik ri erachalal ri e’uk’ojol ri Sab’ulon, chjujunal taq ja e chjujunal  taq  juq’at,  xtz’ib’ax  kib’i’  konojel  ri  achijab’  che  q’axinaq  chi  juwinaq  kijunab’  e  che  kekowin chik kech’o’jinik. 31Xe’ejalaxik 57.400 pa ri ujuq’at ri Sab’ulon.  32Ri  e’uk’ojol  ri  Jose:  che  e’achalaxik  rumal  ri  e’uk’ojol  ri  Efra’im,  chjujunal  taq  ja  e  chjujunal taq juq’at, xtz’ib’ax kib’i’ konojel ri achijab’ cheh q’axinaq chi juwinaq kijunab’ e  che kekowin chik kech’o’jinik. 33Xe’ejalaxik 40.500 pa ri ujuq’at ri Efra’im.  34Ri  erachalal  ri  e’uk’ojol  ri  Manasses,  chjujunal  taq  ja  e  chjujunal  taq  juq’at,  xtz’ib’ax  kib’i’ konojel ri achijab’ che q’axinaq chi juwinaq kijunab’ e che kekowin chik kech’ojinik.  35Xe’ejalaxik 32.200 pa ri ujuq’at ri Manasses.  36Ri  erachalal  ri  e’uk’ojol  ri  B’enjamin,  chjujunal  taq  ja e  chjujunal  taq  juq’at,  xtz’ib’ax  kib’i’ konojel ri achijab’ che q’axinaq chi juwinaq kijunab’ e che kekowin chik kech’o’jinik.  37Xe’ejalaxik 35.400 pa ri ujuq’at ri B’enejamin.  38Ri  erachalal  ri  e’uk’ojol  ri  Dan,  chjujunal  taq  ja  e  chjujunal  taq  juq’at,  xtz’ib’ax  kib’i’  konojel  ri  achijab’  che  q’axinaq  chi  juwinaq  kijunab’  e  che  kekowin  chik  kech’o’jinik.  39Xe’ejalaxik 62.300 pa ri ujuq’at ri Dan.  40Ri  erachalal  ri  e’uk’ojol  ri  Aser, chjujunal taq  ja e chjujunal  taq  juq’at,  xtz’ib’ax kib’i’  konojel  ri  achijab’  che  q’axinaq  chi  juwinaq  kijunab’  e  che  kekowin  chik  kech’o’jinik.  41Xe’ejalaxik 41.500 pa ri ujuq’at ri Aser.  42Ri erachalal ri e’uk’ojol ri Neftali, chjujunal taq ja e chjujunal taq juq’at, xtz’ib’ax kib’i’  konojel  ri  achijab’  che  q’axinaq  chi  juwinaq  kijunab’  e  che  kekowin  chik  kech’o’jinik.  43Xe’ejalaxik 53.400 pa ri ujuq’at ri Neftali.  44E’are  wa’  ri  xe’ejalaxik  rumal  ri  Mo’ises,  ri  A’aron  e  kumal  ri  ekab’lajuj  enim  taq  uwinaq ri Isra’el che chkijujunal ek’o pa jun ja kech e’achalaxik.  45Konojel ri e’ajisra’el che  q’axinaq chi juwinaq kijunab’, konojel ri kekowin chik xech’o’jinik, aretaq chi’ xe’ejalatajik  pa taq ri kachoch 46xtz’aqatik ri kejalab’alil 603.550.  47K’atek’ut, man xe’ejalax ta ri e’ajlevita e ri kijuq’at rumal ri kitat kuk’ ri e’ajisra’elita.    Ri e’ajlevita 48Ri  Yahweh  xuch’ab’ej  ri  Mo’ises,  jewa’  xub’ij  chrech:  49«Maq’axej  utz’ib’axik  kib’i’  ri 

ujuq’at  ri  Levi  e  me’awejalaj  chkixo’l  ri  e’ajisra’elita.  50Are  chatz’ib’aj  ri  kib’i’  ri  e’ajlevita  chrech  upatanixik  ri  Tz’um  Ja  rech  ri  Riqoj  Ib’,  chrech  upatanaxik  ronojel  ri  taq  tem  e  chrech ronojel ri jetaq uchukb’al. E’are’ ri’ ri kek’amow ub’ik ri Tz’um Ja e ronojel ri utem,  kepatanajik  ri’  chech  ri  are’  e  kkiya’  ri’  ri  tz’um  taq  kachoch  chunaqaj.  51Aretaq  chi’  rajawaxik kyak ub’i ri Tz’um Ja, e’are ri e’ajlevita ri’ ketukuw ub’ik; aretaq chi’ rajawaxik  kjeqab’axik  ri  Tz’umal  Ja,  e’are  ri  e’ajlevita  ri’  keyakowik.  Jun  winaq  che  xaq  winaq,  che  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI NUMEROS

4

man  ajlevita  taj,  k’atek’uri’  kqib’  ukoq  ruk’,  kkamisaxik  ri’.  52K’atek’uri’,  ri  e’ajisra’elita  kejeqi’ ri’ konojel jawi’ k’o wi ri tz’um taq ja kech chjujunal juq’at e jawi’ k’o wi ri k’utb’al  rech chjujunal juq’at.  53K’atek’ut, ri e’ajlevita kejeqi’ ri’ chunaqaj ri Tz’um Ja rech ri Riqoj  Ib’. Xa jek’uri’, man kpe ta uloq ri oyowal pakiwi’ ri ukomon ri e’ajisra’el. Ri e’ajlevita are  kkipatanij ri’ ri Tz’um Ja rech ri Riqoj Ib’».  54Ri e’ajisra’elita xkib’an ronojel ri jastaq che xtaqan ri Yahweh chrech ri Mo’ises. Qas  jeri’ ub’anik xkib’ano.    Ri kicholajil ri ejuq’at

21Ri Yahweh xe’uch’ab’ej ri Mo’ises e ri A’aron, jewa’ xub’ij chkech:  2«Ri  e’ajisra’el  konojel  kejaqi’  naqaj  chrech  ri  k’utb’al  kech,  chuxe’  ri  k’utb’al  rech  kachalal kib’ pa ja. Kekanajik naqaj chech ri Tz’um Ja rech Riqoj Ib’, keqib’ apan jub’iq’.  3Ri e’are’ kejeqi’ ri’ pa ri relb’alq’ij:  Pa  ri  relb’alq’ij  kk’oji’  ri  uk’utb’al  ri  tz’um  taq  ja  rech  ri  Juda,  are  ajtzij  ejanipa’  ri  kijuq’at. Ri kinimal ri e’uk’ojol ri Juda: are ri Najson, uk’ojol ri Amminadab’.  4Ri e’uwinaq:  74.600 ri xe’ejalaxik.  5Chunaqaj kekanaj koq:  Ri ujuq’at ri Isakar. Ri kinimal ri e’uk’ojol ri Isakar: are ri Natana’el, uk’ojol ri Su’ar.  6Ri  e’uwinaq: 54.400 ri xe’ejalaxik.   7Ri ujuq’at ri Sab’ulon. Ri kinimal ri e’uk’ojol ri Sab’ulon: are ri Eli’ab’, uk’ojol ri Helon.  8Ri e’uwinaq: 57.400 ri xe’ejalaxik.   9Konojel ri xtz’ib’ax kib’i’ pa ri tz’um taq ja rech ri Juda 186.400. Aretaq chi’ rajawaxik  kiyak ub’i iwib’ e kixb’e ub’ik, e’are nab’e ri’ keb’e ub’i ri e’are’.  10Pa ri ukaj uxkut ulew, kk’oji’ ri uk’utb’al ri tz’um taq ja rech ri Rub’en, kek’oji’k jacha  ri kijuq’at. Ri kinimal ri e’uk’ojol ri Rub’en: are ri Elisur,  uk’ojol ri Sede’ur.  11Ri e’uwinaq:  46.500 ri xe’ejalaxik.  12Chunaqaj are kekanajik koq:  Ri  ujuq’at  ri  Sime’on:  Ri  kinimal  ri  e’uk’ojol  ri  Sime’on:  are  ri  Selumi’el,  uk’ojol  ri  Surisadday. 13Ri e’uwinaq: 59.300 ri xe’ejalaxik.  14Ri  ujuq’at  ri  Gad.  Ri  kinimal  ri  e’uk’ojol  ri  Gad:  are  ri  Elyasaf,  uk’ojol  ri  Re’u’el.  15Ri  e’uwinaq: 45.650 ri xe’ejalaxik.  16Konojel ri xtz’ib’ax kib’i’ pa ri tz’um taq ja rech ri Rub’en: 151.450, jachatalik kiwach  jacha ri kijuq’at. E’are keteri’ pa ri ukab’ koq.  17K’atek’uri’,  are  kteri’  chi  ukoq  ri’  ri  tz’um  taq  ja  rech  ri  Riqoj  Ib’,  rumal  rech  che  ri  tz’um taq ja kech ri e’ajlevita panik’aj k’o wi chkech ri enik’aj taq tz’um ja chik. Konojel ri’  keteri’ik  jeri’  jacha  ucholexik  kib’  xkib’ano,  chkijujunal  juq’at  are  kkiterne’b’ej  ri  k’utb’al  kech.  18Pa ri uqajib’alq’ij are kk’oji’ ri uk’utb’al ri tz’um taq ja rech ri Efra’im, kek’oji’k jacha ri  kijuq’at.  Ri  kinimal  ri  e’uk’ojol  ri  Efra’im:  are  ri  Elisama,  uk’ojol  ri  Ammihud.  19Ri  e’uwinaq: 40.500 ri xe’ejalaxik.  20Kk’oji’ chunaqaj ri are’:  Ri  ujuq’at  ri  Manasses.  Ri  kinimal  ri  e’uk’ojol  ri  Manasses:  are  ri  Gamali’el,  uk’ojol  ri  Pedasur. 21Ri e’uwinaq: 32.200 ri xe’ejalaxik.  22Ri  ujuq’at  ri  B’enjamin.  Ri  kinimal  ri  e’uk’ojol  ri  B’enjamin:  are  ri  Ab’idan,  uk’ojol  ri  Guide’oni. 23Ri e’uwinaq: 35.400 ri xe’ejalaxik.  24Konojel  ri  xtz’ib’ax  kib’i’  pa  ri  tz’um  taq  ja  rech  ri  Efra’im,  kek’oji’k  jeri’  jacha  ri  kijuq’at. Konojel ri xe’ejalaxik xkib’ana’ 108.100. Pa urox ri’ kek’oji’ wi pa ri b’inem.  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI NUMEROS

5 25Pa ri urox uxkut kaj are kk’oji’k ri uk’utb’al ri tz’um taq ja rech ri Dan, kcholej kib’ ri’ 

jacha ri kijuq’at. Ri kinimal ri e’uk’ojol ri Dan: are ri Aji’eser, uk’ojol ri Ammisadday.  26Ri  e’uwinaq: 62.700 ri xe’ejalaxik.  27Kek’oji’ naqaj chrech ri are’:  Ri ujuq’at ri Aser. Ri kinimal ri e’uk’ojol rin Aser: are ri Pagui’el, uk’ojol ri Okran.  28Ri  e’uwinaq: 41.500 ri xe’ejalaxik.  29Ri ujuq’at ri Neftali. Ri kinimal ri e’uk’ojol ri Neftali: are  ri Ajira, uk’ojol ri Enan.  30Ri  e’uwinaq: 53.400 ri xe’ejalaxik.  31Konojel  ri  xtz’ib’ax  kib’i’  pa  ri  tz’um  taq  ja  rech  ri  Dan,  xkib’an  157.600.  Ketari’  na  k’uri’ pa uk’isb’al kanoq. Kkijach kib’ ri’ jacha ri kijuq’at ruk’ taq ri k’utb’al kech».  32E’are wa’ ri e’ajisra’el xe’ejalaxik che kachalal kib’ pa taq kachoch. Ri winaq xe’ejalaxik  pa  ri  tz’um  taq  ja,  kik’olom  kib’  jacha  ri  kijuq’at,  xe’opanik  pa  603.550.  33K’atek’ut,  ri  Yahweh xtaqan chrech ri Mo’ises arech man ke’ejalax ta ri e’ajlevita chkixo’l ri e’ajisra’el.  34Ri e’ajisra’el xkib’an ronojel jacha xtaqan ri Yahweh chrech ri Mo’ises. Kekanaj kanoq  chunaqaj  ri  k’utb’al.  Xoquje’  jeri’  kewa’lajik  aretaq  chi’  rajawaxik  kkiwa’lajisaj  ub’ik  ri  tz’um taq ja, konojel junam kek’oji’ ruk’ ri kijuq’at ruk’ ri e’ajupakachoch.    Ri ujuq’at ri Levi. Ri echuchqajawib’

31Are wa’ ri kija’l ri A’aron e ri Mo’ises, aretaq chi’ ri Yahweh xuch’ab’ej ri Mo’ises pa ri  juyub’ Sina’i.  2Are wa’ ri kib’i’ ri e’uk’ojol ri A’aron: ri nab’e’al are ri Nadab’, eteren chi ukoq ri Ab’ihu,  ri Ele’asar e ri Itamar.  3Are  wa’  ri  kib’i’  ri  e’uk’ojol  ri  A’aron,  ri  xe’uxik  echuchqajawib’  rumal  rech  che  xeji’onsaxik ruk’ ri ase’ite cho ri kijolom, e xtyoxrisaxik ri kiq’ab’ arech kechuchqajawinik.  4Ri Nadab’ e ri Ab’ihu xekam kanoq chuwach ri Yahweh pa ri tz’inalik ulew Sina’i, aretaq  chi’  xkikoj  chuwach  ri  Are’  jun  q’aq’  che  awas  rokisaxik.  Rumal  rech  che  man  k’o  ta  kik’ojol, are ri Ele’asar e ri Itamar xepatanajik echuchqajawib’ chuwach ri kitat A’aron.    Ri e’ajlevitas e ri kipatanajik 5Ri Yahweh xuch’ab’ej ri Mo’ises, jewa’ xub’ij chrech: 

6«Chattaqanoq  arech  keqib’  uloq  ri  ujuq’at  ri  Levi  e  che’akojo  chuxe’  ri  ukowinem  ri 

A’aron ri chuchqajaw; arech ke’kipatanij ri are’. 7Kkito’ ri’ ri are’ chrech ri uchak e kitob’ ri’  chrech ronojel ri chak kkib’an ri moloj ib’ chuwach ri Tz’um Ja rech ri Riqoj, kkipata’ij ri’ ri  chak kb’an pa ri Uk’olb’al ri Tz’um Ja.  8Kkichajij ri’ ronojel ri jetaq chukb’al kokisaxik pa ri  Tz’um Ja rech ri Riqoj Ib’ e kepatanajik ri’ chkech konojel ri e’ajisra’el aretaq chi’ kkib’an ri  jetaq chak pa ri Tz’um Ja. 9Ri e’ajlevita ke’aya’ ri’ chrech ri A’aron e chkech ri e’uk’ojol are’:  “xaq esipam ri’”. Espipatalik ri’ kumal ri e’ajisra’el.  10Katz’ib’aj  kib’i’  ri’  ri  A’aron  e  ri  e’uk’ojol  arech  kepatanajik  echuchqajawib’.  Ronojel  winaq che man chuchqajaw taj e kqib’ ukoq, kkamisaxik ri’.    Ri kicha’ik 11Ri Yahweh xuch’ab’ej ri Mo’ises, jewa’ xub’ij chrech:  12«Chawilampe’. 

Ri  in,  xe’incha’  ri  e’ajlevita  chkixo’l  ri  e’ajisra’elita,  man  are  ta  xe’incha’o konojel ri enab’e’al  taq alk’uwa’lxel che kkijaq uloq ri uchuch kipam kinan; xa  jek’uri’, ri e’ajlevita ewech ri in ri’.  13Rumal rech che konojel ri enab’e’al taq alk’uwa’lxel  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI NUMEROS

6

xas ewech wi ri in. Ri jun q’ij aretaq chi’ xe’insoko konojel ri enab’e’al taq e’alk’uwa’lxel pa  ri Egipto, ri in xe’intyoxrisaj ewech in konojel ri enab’e’al pa ri Isra’el, chi winaq, chi awaj.  Ri e’are’ ewech in, in ri in Yahweh».    Ri utz’ib’axik ri b’i’aj 14Ri Yahweh xuch’ab’ej ri Mo’ises pa ri Sina’i ri tz’inalik ulew, jewa’ xub’ij chrech: 

15«Chacholej utz’ib’axik ri kib’i’ ri e’uk’ojol ri Levi, jacha ri kik’olem kib’anom pa taq ja, 

pa  taq  ri  juq’at:  katz’ib’aj  kib’i  ri’  konojel  ri  achijab’,  xas  kamajij  ub’i  kuk’  ri  k’o  chi  jun  kik’lal».  16Ri Mo’ises xutz’ib’aj ri kib’i’ jeri’ jacha xtaqan ri Yahweh chech, xok chkejalaxik  jacha xb’ix chrech. 17Are wa’ ri kib’i’ ri e’uk’ojol ri Levi: Guerson, Kehat e Merari.  18Ri kib’i’ ri e’uk’ojol ri Guerson, jacha ri kik’olem kib’anom pa taq ri kijuq’at, are weri’:  Lib’ni  e  Sime’i;  19ri  e’uk’ojol  ri  Kehat  jacha  ri  kib’anom  pa  taq  ri  juq’at:  Amram,  Yishar,  Heb’ron e Ussi’el;  20ri e’uk’ojol ri Merari, jacha kib’anom pa taq ri juq’at: Majli e Musi. Are  wa’ ri jetaq ujuq’at ri Levi, junam kik’olom kib’ pa taq ja ri kachalal kib’.  21Ruk’ ri Guerson  tiktajinaq ub’ik ri jetaq juq’at Lib’nita e ri Sime’ita. E’are wa’ ri jetaq juq’at che E’ajguerson.  22Konojel  ri  achijab’  xtz’ib’ax  kib’i’,  che  xmajix  ub’i  utz’ib’axik  kuk’  ri  k’o  chi  jun  kik’lal,  xkib’an  7.500.  23Ri  kijuq’at  ri  e’ajguerson  ejeqel  chrij  ri  Uk’olb’al  ri  Tz’um  Ja,  pa  ri  uqajib’alq’ij.  24Ri  kinimal  pa  ri  rachoch  ri  Guerson  are’  ri  Elyasaf,  uk’ojol  ri  La’el.  25Ri  e’uk’ojol  ri  Guerson  e’are  echajinel  chrech  ri  tz’um  ja  rech  ri  Riqoj  Ib’,  kkilawchij  ri  uk’olb’al, ri tz’um che kya puwi’ e ri payu’ chuqb’al rech ri rokb’al ri Tz’um Ja rech ri Riqoj  Ib’,  26ri  jetaq  chuqb’al  ri  uwoja,  ri  uch’uqb’al  jawi’  kb’an  ub’i’  okem  pa  ri  uwoja’  che  usutum  rij  ri  Uk’olb’al  ri  Tz’um  Ja  e  ri  ab’aj  tab’al  toq’ob’,  xoquje’  ri  jetaq  k’am  che  rajawaxik kokisaxik pa upatanaxik.  27Ruk’ ri Kehat etiktajinaq uloq ri jetaq juq’at Amramita, ri Yisharita, ri Heb’ronita e ri  Ussi’elita.  E’are  wa’  ri  jetaq  juq’at  che  e’ajkehat.  28Konojel  ri  achijab’  che  xmajtaj  ub’i  kejalaxik  kuk’  ri  k’o  chi  jun  kik’lal,  xetz’aqatik  8.600.  Ri  e’are’  kepatanajik  pa  ri  tyoxlaj  k’olb’al.  29Ri  kijuq’at  ri  e’ajkehat  ejeqel  pa  ri  ukaj  uxkut  ulew  chrech  ri  Tz’um  Ja.  30Ri  kinimal  pa  ri  kachoch  ri  taq  kijuq’at  ri  e’ajkehat  are  ri  Elisafan,  uk’ojol  ri  Ussi’el.  31Are  kichak kkilawchij ri arka, ri mexa rech chajb’al, ri jetaq ab’aj tab’al toq’ob’, ri tyoxlaj taq  jastaq kukoj ri chuchqajaw pa ri upatan, ri payu’ e ronojel ri jastaq kokisaxik chila’.  32Ri kinimal ri enim taq winaq pa ri ujuq’at ri Levi, are ri Ele’asar, uk’ojol ri A’aron che  chuchqajaw. Ri are’ are ke’ulawchij konojel ri kepatanajik pa ri tyoxlaj k’olb’al.   33Tiktajinaq ub’i ruk’ ri Merari ri juq’at Majlita e ri juq’at Musita. E’are wa’ ri jetaq juq’at  e’ajmerari;  34konojel ri achijab’ che xtz’ib’ax kib’i’, xmajtaj ub’i kuk’ ri  jun kik’lal, xkib’an  6.200.  35Ri  kinimal  ri  jetaq  juq’at  e’ajmerari,  are’  ri  Suri’el,  uk’ojol  ri  Ab’ijayil.  Ri  e’are’  ejeqel pa ri urox uxkut kaj chrech ri Tz’um Ja.  36Ri e’uk’ojol ri Merari are kichak kkilij ri  kijeb’  tz’alam  utzaltmal  ri  Tz’um  Ja,  ri  jetaq  raqan  ta  ja  e  ri  ch’ikb’al  taq  rech,  ronojel  ri  jetaq  uchukb’al  e  ronojel  ri  rajawaxik  chila’,  37xoquje’  ri  jetaq  raqanja  che  usutum  rij  ri  uwoja, ri jetaq ch’ikb’al rech, e ri jetaq ximb’al rech.   38Ri Mo’ises e ri A’aron ejeqel pa ri relb’alq’ij chuwach ri K’olb’al, chuwach ri Tz’um Ja  rech  ri  Riqoj  Ib’,  ri  A’aron  kuk’  ri  e’uk’ojol  kkipatanij  ri  tyoxlaj  k’olb’al  pa  kib’i’  ri  e’ajisra’elita.  Jachin  jun  winaq  che  man  chuchqajaw  taj,  k’atek’uri’,  kqib’  ukoq,  xas  kkamisaxik ri’.  39Konojel  ri xtz’ib’ax  kib’i’  chkech  ri  e’ajlevita,  che  pa  taq  ri  juq’at  xerejalaj  ri Mo’ises,  rumal rech che jeri’ xtaqan ri Yahweh, konojel ri achijab’ che xmajtaj kitz’ib’axik ub’ik kuk’  ri k’o chi jun kik’lal, xkib’an 22.000.    __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI NUMEROS

7

Ri e’ajlevita e ri uloq’ik chi jumul ri enab’e’al 40Ri 

Yahweh  xuch’ab’ej  ri  Mo’ises:  «Che’awaji’laj  konojel  ri  enab’e’al  taq  achijab’  chkixo’l  ri  e’ajisra’el,  kmajtaj  ub’ik  kuk’  ri  k’o  chi  jun  kik’lal,  chatz’ib’aj  ri  kib’i’.  41K’atek’uri’, ke’ak’am ri e’ajlevitas iwech in pa kik’exwach konojel ri enab’e’al ek’o pa ri  Isra’el,  ke’achi’j  ri’  chuwach  ri  Yahweh,  xoquje’  kachi’j  ri’  konojel  ri  chikop  che  ekech  ri  e’ajlevitas pa uk’exwach ri enab’e’al taq chikop chkech ri e’ajisra’el».   42Jeri’ jacha xtaqan ri Yahweh chrech ri Mo’ises, ri are’ xerejalaj konojel ri enab’e’al taq  kalk’uwa’l  ri  E’ajisra’el.  43Konojel  ri  xtz’ib’ax  kib’i’,  ri  e’achijab’  che  enab’e’al  taq  alk’uwa’lxel, ri xmajtaj ub’i kuk’ ri k’o chi jun kik’lal, xkib’an 22.273.  44K’atek’uri’ ri Yahweh xuch’ab’ej ri Mo’ises, jewa’ xub’ij chrech:  45«Che’ak’ama’  b’a’  ri  e’ajlevita  pa  kik’exwach  konojel  ri  enab’e’al  taq  alk’uwa’lxel  chkixo’l  ri  e’ajisra’el,  xoquje’  chak’ama’  b’a’  ri  jetaq  kichikop  ri  e’ajlevita  pa  uk’exwach  kichikop e’are’; ri e’ajlevitas ewech in ri’, in ri in Yahweh.  46Arech keloq’ik ri 273 enab’e’al  taq  alk’uwa’lxel  chkixo’l  ri  e’ajisra’el  che  kq’ax  uwi’  chkech  ri  e’ajlevita,  47rech  utojik  chjujunal winaq, ri at kak’am ub’i ri’ job’ siklos; ri siklos kak’am ub’ik jeri’ nak’uri’ jacha ri  siklos  kokisax  pa  ri  tyoxlaj  k’olb’al,  juwinaq  geras  kaya  chrech  jun  siklo.  48Kaya’  ri’  we  pwaq ri’ chrech ri A’aron e chkech ri e’uk’ojol are’, rajil kiloq’ik ri’ ri winaq che xq’ax uwi’  pa ri kejalaxik.  49Ri Mo’ises xuk’am puq’ab’ we pwaq ri’ arech ke’uloq’ ri winaq che xqa’x uwi’ chkech ri  e’ajlevita.  50Xuk’am  ukoq  ri  pwaq,  ri  tojb’al  kech  ri  enab’e’al  taq  alk’uwa’lxel  chkixo’l  ri  e’ajisra’el: 1.365 siklos, ri pwaq pa siklos jacha kokisax pa ri tyoxlaj k’olb’al.  51K’atek’uri’,  ri  Mo’ises  xujach  ri  pwaq  chrech  ri  A’aron  e  chkech  ri  e’uk’ojol,  jeri’  jacha  xtaqan  ri  Yahweh, jeri’ jacha xtaqan ri Yahweh chrech ri Mo’ises.    Ri jetaq kijuq’at ri e’ajlevita. Ri Ajkehat

41Ri Yahweh xe’uch’ab’ej ri Mo’ises e ri A’aron, jewa’ xub’ij chkech:  2«Che’iwejalaj  chkixo’l  ri  e’ajlevitas  konojel  ri  e’uk’ojol  ri  Kehat,  ke’iwejalaj  chjujunal  taq  juq’at  e  chjujunal  taq  ja  che  e’achalaxik:  3kimajij  ub’i  kuk’  ri  k’o  chi  juwinaq  lajuj  kijunab’ chi k’ate’ na ri e’opaninaq chi pa kawinaq lajuj, ri kekowin chik kepatanijik pa ri  Tz’um Ja rech ri riqoj Ib’.  4Are  wa’  ri  kipatanajik  wi  ri  e’uk’ojol  ri  Kehat  pa  ri  Tz’um  Ja  rech  ri  Riqoj  Ib’:  ri  upatanixik ri tyoxlaj jastaq.  5Aretaq chi’ kyak ub’i ri tz’um taq ja, kepe ri’ ri A’aron e ri e’uk’ojol che uqasaxik ri jetaq  chuqb’al rech ri payu’, e kkich’uqb’ej ri’ ruk’ weri’ ri arka rech ri tzij.  6Kkikoj ri’ puwi’ jun  kok’ tz’um e kkilik’ej ri’ puwi’ jun je’likalaj marato tuntuj atz’yaq. K’atek’uri’, kkikoj chrech  ri utz taq uche’ ri arka.  7Puwi’  ri  mexa  rech  ri  jetaq  kaxlanwa  ksipaxik,  kkilik’ej  ri’  jun  kyaq  atz’yaq  e  kya  chuwach ri jetaq q’eb’al, ri jetaq pajb’al amaja’, ri jetaq laq e ri jetaq xa’ru rech ri ja’ tab’al  toq’ob’; ri sipam kaxlanwa xas pa junalik ri’ kkanaj kan cho ri mexa. 8Kya ri puwi’ weri’ jun  karmesi’  su’t  e  puwi’  chik  kya  jun  kok’alaj  tz’um.  K’atek’uri’,  kokisax  ri’  ri  jetaq  uche’  ri  mexa.  9K’atek’uri’ kkik’am ukoq ri’ jun kyaqtuntuj payu’ e kkich’uqb’ej uwi’ ri’ ri chajb’al e ri  jetaq  uchaj,  ri  sub’al  rech  e  ri  uk’olb’al  chaj  e  ronojel  ri  jetaq  laq  uk’olb’al  ri  ase’ite  che  kokisaxik pa ri chak.  10Kkikoj weri’ ruk’ ronojel ri jastaq cho jun kok’alaj tz’um e kkiya ri’  cho jun eqab’al.  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI NUMEROS

8 11Cho ri ab’aj tab’al toq’ob’ che q’an pwaq, kkilik’ej na ri’ jun kyaq payu’ e kkik’ol ri’ pap 

jun kok’alaj tz’um. K’atek’uri’ kkikoj ri’ ri jetaq uche’.  12K’atek’uri’, kkik’am ukoq ri’ ronojel ri taq laq che kokisaxik pa ri upatanaxik ri tyoxlaj  k’olb’al,  kkiya  ri’  pa  jun  kyaqtuntuj  atz’ayaq,  kkik’ol  ri’  pa  jun  kok’alaj  tz’um  e  kkiya  ri’  ronojel cho ri jun ch’at.   13Kkikesaj  ri’  cho  ri  ab’aj  tab’al  toq’ob’  ri  uchajil  ri  xepo,  e  kkilik’  cho  ri  are’  jun  kyaqtuntuj payu’,  14e kya ri’ chuwach ronojel ri jastaq rajawaxik che ri upatanixik ri tab’al  toq’ob’: ri porob’al, ri che’ rech usilob’isaxik q’aq’, ri jetaq chukb’al, ri taq pajb’al amaja’.  Kkikoj ri’ puwi’ jun kok’alaj tz’um; k’atek’uri’ kkikoj ri jetaq uche’.   15Aretaq  chi’  ri  A’aron  e  ri  e’uk’ojol  xeto’tajik  che  uk’olik  ri  tyoxlaj  taq  jastaq  e  ruk’  ronojel  ri  uchukb’al,  aretaq  chi’  kyakitaj  ub’ik  ri  jetaq  tz’um  ja,  ke’opan  ri’  ri  e’uk’ojol  ri  Kehat che uk’amik ub’i weri’, k’atek’ut man kuya ta ri’ kkichapo ri tyoxlaj taq jas uwach ri’;  we kchapo xas kekam ri’. Are wa’ ri patan kkib’an ri e’uk’ojol ri Kehat pa ri Tz’um Ja rech  ri Riqoj Ib’. 16K’atek’ut, ri Ele’asar uk’ojol ri chuchqajaw, kuchajij ri’ ri ole’o rech ri chajb’al,  ri  k’ok’alaj  k’ok’  q’ol,  ri  k’ok’alaj  taq  q’ayes,  ri  kaxlanwa’  rech  ri  junalikalaj  sipanik,  ri  ase’ite kokisax chrech ri ji’onsa’nik; rajawaxik kuchajij ronojel ri Tz’um Ja, e ronojel ri k’o  chupam; ri tyoxlaj jastaq e ri jetaq chukb’al».  17Ri Yahweh xe’uch’ab’ej ri Mo’ises e ri A’aron, jewa’ xub’ij chkech:  18«Mijach kiwach ri kijuq’at ri e’ajkehatitas kuk’ ri kijuq’at ri e’ajlevita,  19Jewa’ chib’ana’  chkech ri e’are’, arech kk’oji’ kik’aslemal e man kekam taj aretaq chi’ keqib’ ukoq ruk’ ri  tyoxlaj taq jas uwach; ri A’aron e ri e’uk’ojol kenab’ejik ri’  che uk’utik ri uk’olb’al kichak  chkiwach e che uya’ik ri keqa’n.  20Xa jek’uri’ man ke’ok ta ub’i ju’iq’ ri’ che rilik ri tyoxlaj  taq jastaq; we ke’ok ub’ik kekam ri’ ri e’are’».    Ri e’ajjguerson 21Ri Yahweh xuch’ab’ej ri Mo’ises, jewa’ xub’ij chrech: 

22«Xoquje’ che’awejalaj ri e’uk’ojol ri Guerson, ke’awejalaj jacha ri kik’olem pa ri taq ja e 

pa taq ri kijuq’at.  23Katz’ib’aj kib’i’ konojel ri achijab’, kmajtaj ub’i kuk’ ri k’o chi juwinaq  lajuj  kijunab’  e  kattani’  kuk’  ri  k’o  chi  kawinaq  lajuj  kijunab’,  katz’ib’aj  kib’i’  konojel  ri  kekowinik kepatanajik pa ri Tz’um Ja rech ri Riqoj Ib’.  24Are wa’ ri kipatanajik ri kijuq’at ri  e’ajguerson, ri kichak e ri keqa’n.  25Ri e’are’ kkik’am ub’i ri’ ri jetaq payu’ chuqb’al upam ri  Ja, ri Tz’um Ja rech ri Riqoj Ib’, ri uwi’ e ri je’likalaj tz’um chu’qb’al uwi’, e ri jun tz’um rech  ri rokb’al ri Tz’um Ja rech rech ri Riqoj Ib’,  26ri payu’ k’o cho ri uwaja, ri payu’ ch’uqb’al k’o  cho rokb’al ub’i ri uwaja che kusutuj rij ri Ja e ri ab’aj tab’al toq’ob’, ri jetaq uk’am e ronojel  ri jetaq uchukb’al rajawaxik pa ri patanajik.  Kkib’an  na  ri’  ri  kipatan.  27Ronojel  ri  kichak  ri’  e’uk’ojol  ri  Guerson  –ri  kichak  e  ri  keqa’n–  kkib’an  ri’  jacha  ktaqan  ri  A’aron  e  ri  e’uk’ojol  are’  chkech.  Ke’ilawchij  ri’  pa  ri  kichak. 28Are wa’ ri kichak ri kijuq’at ri e’ajjguerson pa ri Tz’um Ja rech ri Riqoj Ib’. Kkib’an  ri’ ri kichak jeri’ jacha ktaqan ri Itamar, uk’ojol ri chuchqajaw A’aron».    Ri e’ajmerari 29Ke’awejalaj  ri’  ri  e’uk’ojol  ri  Merari,  jeri’  jacha  ri  kik’olem  pa  ja  e  pa  taq  ri  kijuq’at. 

30Katz’ib’aj kib’i’ konojel ri achijab’, kmajtaj kuk’ ri k’o chi  juwinaq lajuj kijunab’ e kopan 

kuk’ ri k’o chi kawinaq lajuj kijunab’, konojel ri kekowinik kepatanajik pa ri Tz’um Ja rech  ri Riqoj Ib’.  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI NUMEROS

9 31Are wa’ ri keqa’n kkik’am ub’ik e xuwi’ wa’ ri kipatan pa ri Tz’um Ja rech ri riqoj Ib’: ri 

kijeb’ raqanja k’o pa ri Ja, ri jetaq b’alul, ri nik’aj taq raqanja chik e ri utak’b’alil.  32Ri jetaq  raqanja che kusutuj rij ri uwija, ri jetaq ch’ikb’al rech, ri jetaq k’am ximb’al rech e ronojel  ri chukb’al e ronojel ri rajawaxik pa ri patanajik. Kitz’ib’aj ri’ chjujunal ri jastaq che keqa’n  ub’ik keb’ek.  33Are wa’ ri kichak ri kijuq’at ri e’ajmerari. Pa ronojel chak kkib’an pa ri Tz’um Ja rech ri  Riqoj Ib’, ek’o ri’ che ub’anik jacha ktaqan ri Itamar uk’ojol ri chuchqajaw A’aron».    Ri utz’ib’axik kib’i’ ri e’ajlevita 34Ri Mo’ises, ri A’aron e ri enim taq winaq pa ri komon, xkitz’ib’aj ri kib’i’ ri e’uk’ojol ri 

Kehat, jacha ri jetaq kijuq’at e jacha ri kik’olem pa ja;  35xe’ekejalaj konojel ri achijab’ che  juwinaq lajuj kijunab’ e xe’opan pa kejalaxik ri k’o chi kawinaq lajuj kijunab’, ri kekowinik  kkipatanij ri Tz’um Ja rech ri Riqoj Ib’.  36Ri xe’ejalaxik pa taq ri kijuq’at, xkib’ana’ 2.750.  37Are wa’ ri xejalaxik kib’i’ pa ri kijuq’at ri e’ajkehat, konojel ri rajawaxik kepatanajik pa ri  Tz’um Ja rech ri Riqoj Ib’. Xekejalaj ri Mo’ises e ri A’aron, jacha xtaqan ri Yahweh chrech ri  Mo’ises.  38Xtz’ib’ax ri kib’i ri e’uk’ojol ri Guerson, jeri’ jacha ri kik’olem pa taq ri kijuq’at e pa taq  ri  kachoch;  39konojel  ri  achijab’  che  k’o  chi  juwinaq  lajuj  kijunab’  e  ri  e’opaninaq  chi  pa  kawinaq  lajuj  kijunab’,  ri  kekowin  chik  kepatanajik  pa  ri  Tz’um  Ja  rech  ri  Riqoj  Ib’.  40Xe’ejalaxik  2.630,  pa  taq  ri  kijuq’at  e  pa  taq  ri  kachoch.  41E’are  wa’  ri  xe’ejalaxik  pa  kijuq’at  ri  e’ajguerson,  konojel  ri  rajawaxik  kepatanajik  pa  ri  Tz’um  Ja  rech  ri  Riqoj  Ib’.  Xkitz’ib’aj ri kib’i’ ri Mo’ises e ri A’aron jeri’ jacha xtaqan ri Yahweh chrech.  42Xe’ejalaxik ri kijuq’at ri e’uk’ojol ri Merari jacha ri kik’olem pa taq ri kijuq’at e pa taq  ri kachoch;  43xe’ejalaxik konojel ri achijab’ che k’o chi juwinaq lajuj kijunab’ e konojel ri  k’o chi kawinaq lajuj kijunab’, ri kekowinik kepatanajik pa ri Tz’um Ja rech ri Riqoj Ib’. 44Ri  xe’ejalaxik pa taq ri kijuq’at xkib’ana’ 3.200.  45Are wa’ ri xtz’ib’ax kib’i pa taq ri kijuq’at ri  e’ajmerari, che xekejalaj ri Mo’ises e ri A’aron, jacha xtaqan ri Yahweh chrech ri Mo’ises.  46Konojel ri e’ajlevita che xtz’ib’ax kib’i rumal ri Mo’ises, ri A’aron e ri enim taq winaq,  jeri’ jacha ri kik’olem pa ri kijuq’at e pa taq ri kachoch  47–ri achijab’ che k’o chi juwinaq  lajuj kijunab’ e ri e’opaninaq chi pa ri kawinaq lajuj, ri kekowinik kepatanajik e kekowinik  kkik’am ub’i ri Tz’um Ja rech ri Riqoj Ib’–  48xkib’ana’ 8.580.  49Xtz’ib’ax ri kib’ri’ rumal che  jeri’ xtaqan ri Yahweh chrech ri Mo’ises, e xkijach chkech chkijujunal ri kipatan e ri keqa’n;  xe’kejalaj jacha xtaqan ri Yahweh chrech ri Mo’ises.    Ke’esax ub’ik ri winaq che ma ech’ajch’oj taj

51Ri Yahweh xuch’ab’ej ri Mo’ises, jewa’ xub’ij chrech:  2«Che’ataqa’  b’a  ri  e’ajisra’el  arech ke’kesaj  ub’ik  pa  ri  tz’um  taq  ja konojel winaq  che  tajin  kq’iy  ri  kitz’umal,  konojel  winaq  che  saq  kechulunik,  on  che  rumal  jun  kaminaq  xkitz’ilob’isaj kib’.  3Chi achi, chi ixoq ke’awesaj uloq ri’, ke’iwesaj uloq pa ri tz’um Ja arech  man kkitz’ilob’isaj ta ri tz’um taq ja, jawi’ in jeqel wi ri in chkixo’l ri e’are’».  4Jeri’  xkib’an  ri  e’ajisra’elita,  xe’kesaj  ub’ik  pa  ri  tz’um  Ja.  Xkib’ano  jacha  xub’ij  ri  Yahweh chrech ri Mo’ises.   

__________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI NUMEROS

10

Ri tojb’al kb’an chrech ri Yahweh,

rumal rech che k’o jun man tojon ta chrech 5Ri Yahweh xuch’ab’ej ri Mo’ises, jewa’ xub’ij chrech: 6«Che’ach’ab’ej ri e’ajisra’el:  

We jun achi on jun ixoq kmakunik e ri umak kub’an k’ax chrech jun winaq chik, e weri’  mak chuwach ri Yahweh, we jun winaq ri’ itzel winaq ri’ e k’o umak ri’.  7Kusol  ri’  ri  umak  xub’ano  e  kutoj  uk’axel  ri’  ri  uk’as  k’olik,  e  kutoj  jun  uro’  uwi’  ri’.  Kutzalej uk’axel ri’ chrech ri winaq che xub’an k’ax ri umak chrech.  8K’atek’uri’, we ri jun winaq che xmakunik man k’o ta chi erachalal arech kutoj ri uk’as  chrech, ri uk’as che kuya chrech ri Yahweh, kkanaj kan ri’ chrech ri chuchqajaw; tastalik ri’  ri  ama’  chij  che  kuchij  ri  chuchqajaw  rech  sachb’al  ri  umak.  9E  ronojel  jas  uwach  che  ri  e’ajisra’el  kitasom  e  kekiya’a  chuwach  ri  chuchqajaw,  weri’  rech  ri’  chuchqajw  kkanajik.  10Ronojel  ri  jastaq  che  chkijujunal  winaq  kkityoxrisaj,  kech  ri’  kkanaj  kanoq,  k’atek’uri’,  ronojel ri kk’am ub’i chuwach ri chuchqajaw, rech ri’ ri are’ kkanaj kanoq».    Ri tab’al toq’ab’ rumal achixomanik 11Ri Yahweh xuch’ab’ej ri Mo’ises, jewa’ xub’ij chech:  12Che’ach’ab’ej ri e’ajisra’elita, jewa’ kab’ij chkech: 

We k’o jun achi che ri rixoqil itzel kub’ano, kusub’ ri achi,  13e ri achi man reta’m taj ri  kub’an  ri  ixoq;  k’o  achi  kotz’olnaq  ruk’  are’  e  jacha  rixoqil  ub’anom  chrech  e  ri  ixoq  utz’ilob’isam  rib’  pa  awatalik,  man  k’o  ta  jun  winaq  xilowik  e  man  k’o  ta  jun  winaq  xriqowik  pa  ri  umak;  14we  ri  rachajil  ri  jun  ixoq  achixom  chrech  ri  rixoqil  che  qastzij  xutz’ilob’isaj rib’; on ri achi achixom chrech ri rixoqil, k’atek’uri’, suk’ ri rixoqil, man k’o ta  utzilob’isam rib’;15we jun achi ri’ kuk’am ub’i ri’ ri rixoqil chuwach ri chuchqajaw e kuchi’j  ri’ rech toq’ob’isab’al uwach ri ixoq ri jun sipanik che taqalik kuya’o: jun u’lajuj uch’aqapil  chech jun pajb’al uk’aj salwa’t. Man kuq’ej ta ase’ite ri’ puwi’ e man kuya ta k’ok’ q’ol ri’  puwi’, rumal rech che jun sipanik rech achixom, jun sipanik che kuna’tisaj che xb’antaj jun  itzel jas uwach.  16Ri  chuchqajaw  kuqib’isaj  ri’  ri  ixoq  ruk’  are’  e  kuya  ri’  chuwach  ri  Yahweh.  17K’atek’uri’, kuq’ej ukoq ri’ ri ja’ pa jun xoq’ol k’olb’al e kuk’am ukoq jub’iq ulew pa ri Ja  K’olb’al  e  kuya  ri’  pa  ri  ja’.  18Kuya  ri’  ri  ixoq  chuwach  ri  Yahweh,  kresaj  ri’  ri  ch’uqb’al  ujolom e kuya ri’ pa ri uq’ab’ ri sipanik natisab’al rech achixom. K’atek’ut, pa ri uq’ab’ ri  chuchqajaw, ruk’am ri’ ri ja’ rech k’achaqijchi’ che kuk’am uloq ri kyaqsaq.  19K’atek’uri’,  ri  chuchqajaw  kub’ij  ri’  chrech  ri  ixoq  ri  kyaqsaq.  Kub’ij  ri’  chrech:  «¡We  man k’o ta achi akotz’ob’a’m awuk’, we man k’o ta atb’enaq pa jun itzel b’e e man k’o ta  atz’ilob’isam  awib’  rumal  achi  chi  aretaq  chi’  at  k’o  chi  puq’ab’  ri  awachajil,  man  kqaj  ta  wa’ chawij ri k’achaqijchi’ e ri itzel kuk’am uloq we ja’ ri’!  20K’atek’ut, we qastzij che ri at  xawuk’aj jun itzel b’e, xatz’ilob’isaj awib’ rumal rech che xakotz’ob’a’ jun chik achi awuk’  aretaq  chi’  at  k’o  chi  puq’ab’  ri  awachajil».  21Ri  chuchqajaw  kuya’  ub’ixik  ri’  puwi’  ri  jun  ixoq we jun tzij ri’. Kub’ij ri’ chrech ri ixoq: Kyaqsaq chub’ana’ b’a’ ri Yahweh chawech e  tze’b’al awach chkixo’l ri awinaq e chub’aqarisaj b’a ri uk’ixb’al ab’aqil e chusipojisaj b’a’ ri  uchuch apam. 22¡Chok b’a we ja’ ri’, che rech kyaqsaq cho ri uchuch apam arech kusipojisaj  e arech kub’aqarisaj ri uk’ixb’al ri ab’aqil! E ri jun ixoq kutzalejisaj ri’ ri tzij ruk’ ri «¡Amen,  Amen!».  23Ri chuchqajaw kutz’ib’aj we kyaqsaq ri’ e kuchup chi ri’ ruk’ ri ja’ rech k’achaqij chi’.  24Kutaq ri’ ri ixoq chutijik ri ja’ rech k’achaqijchi’ e rech kyaqsaq, we ja’ ri’ kok ub’i ri’ pa ri  ub’aqil ri ixoq arech kuk’arisaj ri uk’aslemal.   __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI NUMEROS

11 25Ri chuchqajaw kuk’am ukoq ri’ puq’ab’ ri ixoq ri sipanik rech ri achixom, e kusilob’isaj 

ri’ puq’ab’ chuwach ri Yahweh e kuya ri’ cho ri ab’aj rech tab’al toq’ob’.  26Ri chuchqajaw  kuk’am  ukoq  jumuq’  ri’  chrech  ri  sipanik  rech  natisab’al  e  kuporoj  ri’  cho  ri  ab’aj  rech  tab’al  toq’ob’.  Kutaq  ri’  ri  jun  ixoq  che  uqumuxik  ri  ja’.  27K’atek’uri’,  aretaq  chi’  ri  are’  kuqumuj ri ja’, we qastzij che utz’ilob’isam rib’ e usub’um ri rachajil, ri ja’ che kyaqsaq, kok  ub’i ri’ pa ri ub’aqil: ksipoj ri’ ri upam, kb’aqarik ri’ ri uk’ixb’al ub’aqil, e rech kyaqsaq ri’  chkixo’l ri uwinaq, tze’b’al uwach ri’.  28K’atek’ut, we ri ixoq man utz’ilob’isam ta rib’, xane  ch’ajch’oj ixoq, kek’oji’ ral ri’ ri are’.  29Are  wa’  ri  rawasaxik  kb’anik  ri  achixom,  aretaq  chi’  jun  ixoq  xb’e  pa  ri  itzel  b’e  e  xutz’ilob’isaj  rib’  ruk’  achi  aretaq chi’  k’o  chi  puq’ab’  ri  rachajil;  30on  aretaq chi’  jun  achi  achixom  chrech  ri  rixoqil.  Xa  jek’uri’,  kuk’am  ub’i  ri’  ri  rixoqil  chuwach  ri  Yahweh,  e  ri  chuchqajaw kub’an na ri’ ronojel ri rajawaxik kb’anik.  31Ri rachajil man k’o ta kuk’ulmaj ri’  e ri rixoqil kqaj ri’ chuxe’ ri umak.    Ri Nasir

61Ri Yahweh xuch’ab’ej ri Mo’ises, jewa’ xub’ij chrech:  2Chab’ij weri’ chkech ri e’ajisra’elita:  We jun achi on jun ixoq kraj kujikib’a ri utzij arech kokik Nasir, e kutyoxrisaj rib’ chech  Yahweh,  3man  kutij  ta  amaja’  ri’  e  man  kutij  ta  tzam  ri’  che  kq’ab’arisanik.  Man  kutij  ta  vinagre  ri’  che  kesax  chrech  jun  amaja’  e  chrech  jun  chik,  man  kutij  ta  uwa’l  uva  che  xyitz’ik,  xoquje’  man  kutij  ta  uva  che  k’ateri’  xch’upik,  xoquje’  ma  kutij ta  chaqi’j  uva  ri’:  4Pa ronojel ri uq’ijil kuq’i’o ri utyoxrisam rib’, man kuya ta ri’ kutijo ri esam chrech ri uva,  man kutij taj ri uva che kamul chik yitz’om e xoquje’ ri chaqi’j kkanaj kan chech ri uva che  yitz’om chik.  5Pa ronojel ri q’ij kuq’i’o che utyoxrisam rib’, man kusokaj ta  ri’ ri uwi’: chi  k’ate’  na  kk’is  ri  jetaq  q’ij  che  xutyoxrisaj  rib’  chrech  ri  Yahweh,  tyox  ri’  ri  ub’antajik  e  kuk’iysaj ri’ ri uwi’. 6Pa taq ri q’ij che utyoxrisam rib’ chrech ri Yahweh, man k’o ta kqib’ ri’  ruk’  jun  kaminaq;  7man  kutz’ilob’isaj  ta  rib’  ri’  rumal  ri  utat,  ri  unan,  ri  rachalal,  xoquje’  man kutz’ilob’isaj ta rib’ ri’ rumal ri ranab’, che we kekamik, rumal rech che ruk’am cho ri  ujolom ri utyoxil ri Udyos.  8Ronojel ri taq q’ij che nasir ri are’, tyox ub’antajik ri’ chuwach  ri Yahweh.  9We xkam chunaqaj ri are’, jun winaq rumal rax kamikal e kutz’ilob’isaj rumal weri’ ri  tyoxlaj  uwi’,  kusokaj  nak’uri’  ri  uwi’  pa  ri  uwuq  q’ij.  10Pa  ri  uwajxaq  q’ij  ke’ukam  ub’i  ri’  chrech ri chuchqajaw juk’ulaj ut on juk’ulaj palomax pa ri rokb’al ri Tz’um ja rech ri Riqoj  Ib’. 11Ri chuchqajaw kuchi’j jun ri’ rech tab’al toq’ob’ puwi’ ri makaj e ri jun chik kuchi’j pa  ri holokosto; kub’an ri’ ri tojb’al mak puwi’ ri jun achi che xutz’ilob’isaj rib’ rumal ri jun  kaminaq. Kutyoxrisaj chi jumul ri’ ri ujolom pa we jun q’ij ri’;  12kutyoxrisaj chi jumul rib’  ri’ chuwach ri Yahweh jeri’ jacha ri q’ij che kuq’i’ ri unasir e kuk’am ub’i jun alaj ama’ chij  che jun ujunab’ rech ri tab’al toq’ob’ tojb’al makaj. Ri jetaq q’ij kanoq man k’o ta chi kejalax  ri’ rumal rech che xutz’ilob’isaj ri uwi’.  13Are  wa’  rawasik  kab’anik  ri  nasir.  Aretaq  chi’  ktz’aqat  ri  q’ij  che  xutyoxrisaj  rib’,  kkik’am  ub’i  ri’  ri  achi  pa  ri  rokb’al  ri  Tz’um  Ja  rech  ri  Riqoj  Ib’,  14kuchi’j  ri’  chuwach  ri  Yahweh ri usipanik: jun alaj ama’ chij che jun ujunab’, ma k’o ta uyab’, rech ri holokosto;  jun alaj ati’t chij che jun ujunab’, man k’o ta uyab’ rech tojb’al makaj; jun ama’ chij che man  k’o uyab’ rech tab’al toq’ob’ rech mulin ib’; 15jun chakach utzalaj taq kaxlanwa b’anom ruk’  utzalaj kaj, man k’o  ta uch’amilal,  yob’om  ruk’  ase’ite,  jujun  taq  lej  kaxlanwa,  man  k’o  ta  uch’amilal e pilom pa ase’ite, e ruk’ weri’ kya ub’i ri je taq ja’ che rachi’l.   __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI NUMEROS

12 16Ri chuchqajaw kuchi’j ri’ ronojel weri’ chuwach ri Yahweh, kub’an ri’ ri tab’al toq’ob’ 

rech  sachib’al  ri  makaj  e  kub’an  ri’  ri  holokosto  rech  ri  nasir.  17Kub’an  jun  tab’al  toq’ob’  rech  mulin  ib’  ruk’  ri  ama’  chij  e  ruk’  ri  jetaq  kaxlanwa  che  man  k’o  ta  uch’amilal,  e  ri  chuchqajaw  kuchi’j  ri’  ri  ja’  rech  ri  sipanik  ri’.  18K’atek’uri’,  ri  ajnasir  winaq  kusokaj  ri’  tyoxlaj uwi’ pa ri rokb’al ri Tz’um Ja rech ri Riqoj Ib’, kuk’am ukoq ri’ ri tyoxlaj uwi’ e kuya  ri’ pa ri q’aq’ jawi’ kk’at wi ri tab’al toq’ob’ rech mulin ib’.   19Ri chuchqajaw kuk’am ukoq ri’ ch’aqap ub’ojal rij ri ama’ chij che chaq’ chik, kuk’am  ukoq ri’ jun utzalaj kaxlanwa che man k’o ta uch’amilal pa ri alaj chakach, xoquje’ jun lej  kaxlanwa  che  man  k’o  ta  uch’amilal.  Kuya  ri’  weri’  puq’ab’  ri  ajnasir  achi’  aretaq  achi’  xsokatajik  ri  uwi’.  20Kusilob’isaj  wa’  weri’  puq’ab’  jeri’  jacha  je’likalaj sipanik  chuwach  ri  Yahweh.  Tyox  ub’antajik  wa’  weri’  e  rech  ri  chuchqajaw  ri’,  rech  ri’  ri  uwo’uk’ux’  che  xchi’xik e ri raqan che rech tojb’al makaj xya’ik. K’atek’uri’, ri ajnasir achi loq’ ri’ kuqumuj  ri amaja’.   21Are  wa’  ri  rawasixik  ri  nasir.  Ruk’  ri  uwi’  che  xujikib’a’  usipaxik  chrech  ri  Yahweh,  xoquje’  kutoj  na  ri’  ri  kkowin  che  utojik.  We  k’o  chi  na  xuchi’j  ub’ixik,  kuchi’j  chi  na  ri’  aretaq chi’ xb’antaj ri rawasi’xik ri nasir».    Ri ub’anik ri tewchi’b’al 22Ri  Yahweh  xuch’ab’ej  ri  Mo’ises,  jewa’  xub’ij  chrech:  23«Che’ach’ab’ej  ri  A’aron  e  ri 

e’uk’ojol, jewa’ kab’ij chkech: Jewa’ kitewchi’xik kib’an ri e’ajisra’el. Kib’ij ri’ chkech:  24“¡Chatutewchi’j b’a’ ri Yahweh e chatuk’olo’ b’a’!  25¡Chunikej b’a’ ri Yahweh ri upalaj pawi’ at e qas ta b’a chutoq’ob’isaj awach!  26¡Chuk’utu’ b’a ri upalaj ri Yahweh chawach e chuk’ama’ b’a’ uloq chawech ri nimalaj  utzil!  27Jewa’ usik’ixik ri nub’i’ chib’ana’ pakiwi’ ri e’ajisra’el e ke’intewchi’j ri’ ri e’are’».    Ri sipanik ruk’ taq karretas

71Pa  ri  jun  q’ij  che  ri  Mo’ises  xuk’is  uyakik  ri  Tyoxlaj  Uk’olb’al  Ja,  xukoj  ri  ase’te  chrij  e  xutyoxrisaj rachi’l ronojel ri jetaq utem, xoquje’ ri ab’aj tab’al toq’ob’ rachi’l ronojel ri jetaq  uchukb’al. Aretaq chi’ xkojtaj ri ase’ite puwi’ e xtyoxrisaxtajik ronojel weri’ rumal ri are’,  2ri  enim  taq  winaq  pa  ri  Isra’el,  ri  ek’amal  b’e  pa  ja  k’olib’al,  ri  enim  taq  winaq  kech  ri  ejuq’at,  che  e’are  xkitz’ib’aj  kib’i’  ri  e’ajisra’el,  xkichi’j  jun  sipanik.  3Xkikoj  ri  kisipanik  chuwach ri Yahweh: waqib’ ersab’al sutaq che ch’uqtal uwi’ e kab’lajuj b’oyix: jun ersab’al  sutaq  kech  ekeb’  nim  taq  winaq  e  jun  b’oyix  kech  chkijujunal.  Xkik’am  ub’i  chuwach  ri  Tyoxlaj Uk’olb’al ri Ja.   4Ri  Yahweh  xuch’ab’ej  ri  Mo’ises,  jewa’  xub’ij  chrech:  5«Chak’ama’  weri’  chkech,  kpatanajik wa’ pa ri Tz’um Ja rech ri Riqoj Ib’. Kaya’ wa’ chkech ri e’ajlevita, kaya chkech  chkijujunal jeri’ jacha ri kichak».   6Ri  Mo’ises  xuk’am  ri  taq  ersab’al  sutaq  e  ri  jetaq  b’oyix  e  xuya’  chkech  ri  e’ajlevita.  7Chkech  ri  e’uk’ojol  ri  Guerson,  xuya’  keb’  ersab’al  sutaq  e  kijeb’  b’oyix,  jeri’  jacha  ri  kichak. 8Chkech ri e’uk’ojol ri Merari kuya’ kijeb’ ersab’al sutaq e wajxaqib’ b’oyix, rumal ri  kichak kkib’ano jacha ri ktaqan ri Itamar chkech, che uk’ojol ri chuchqajaw A’aron.  9K’atek’ut, man k’o ta xuya chkech ri e’uk’ojol ri Kehat, rumal rech che ri tyoxlaj keqa’n  rajawaxik kkik’am ub’i chub’o’jalkij.    __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI NUMEROS

13

Ri sipanik rumal ri k’ak’ Uk’olb’al Ja 10Ri enim taq winaq xkiya jun sipanik chrech ri k’ak’ ab’aj tab’al toq’ob’ pa ri jun q’ij che 

xtyoxrisaxik ruk’ ri ase’ite. Kkikoj ri jetaq kisipanik chuwach ri ab’aj tab’al toq’ob’.  11E ri  Yahweh xub’ij chrech ri Mo’ises: «Ronojel taq q’ij, jun chkech  ri enim taq winaq, kuk’am  uloq ri usipanik rumal ri nimaq’ij rech ri k’ak’ ab’aj tab’al toq’ob’».  12Pa ri nab’e q’ij, xuk’am uloq ri usipanik ri Najson, uk’ojol ri Aminadab’, Juda ri ujuq’at.  13Ri  usipanik,  jun  saq  pwaq  pajb’al  amaja’  che  kupaj  o’k’al  juwinaq  lajuj  siklos,  jun  saq  pwaq  k’olb’al  rech  kchikex  ri  ja’  che  kupaj  oxk’al  lajuj  siklos,  we  siklos  ri’  are  usiklos  ri  tyoxlaj k’olb’al, chkeb’ nojinaq chrech utzalaj k’aj che yob’om ruk’ ase’ite,  14jun q’an pwaq  k’olb’al che kupajo lajuj siklos, nojinaq chrech estorak,  15jun b’oyix, jun ama’ chij e jun alaj  ama’ chij che jun ujunab’, weri’ rech ri holokosto,  16jun ama’ k’isik’ tab’al toq’ob’ chrech ri  sachb’al makaj,  17e rech ri tab’al toq’ob’ rech mulin ib’, keb’ b’oyix, job’ ama’ chij, job’ ama’  k’isik’,  job’  alaj  taq  ama’  chij  che  jun  kijunab’.  Are  wa’  ri  usipanik  ri  Najson,  uk’ojol  ri  Aminadab’.  18Pa  ri  ukab’  q’ij  are’  xuk’am  ub’i  ri  usipan  ri  Natana’el,  uk’ojol  ri  Su’ar,  che  are  nim  winaq chrech ri Isakar.  19Ri usipanik, jun saq pwaq pajb’al amaja’ che kupaj ok’al juwinaq  lajuj siklos, jun saq pwaq k’olb’al rech kchikex ri ja’ che kupaj oxk’al lajuj siklos, we siklos  ri’ are usiklos ri tyoxlaj k’olb’al, chkeb’ nojinaq chrech utzalaj k’aj che yob’om ruk’ ase’ite,  20jun q’an pwaq k’olb’al che kupajo lajuj siklos, nojinaq chrech k’ok’ q’ol,  21jun b’oyix, jun  ama’ chij e jun alaj ama’ chij che jun ujunab’, rech ri holokosto;  22jun ama’ k’isik’ rech ri  tab’al toq’ob’ sachb’al makaj,  23e rech ri tab’al toq’ob’ rech mulin ib’ keb’ b’oyix, job’ ama’  chij,  job’  ama’  k’isik’,  job’  alaj  taq  ama’  chij  che  jun  kijunab’.  Are  wa’  ri  sipanik  rech  ri  Natana’el, uk’ojol ri Su’ar.  24Pa  ri  urox  q’ij  are  xuk’am  chi  ub’i  ri  usipanik ri  nim  ub’antajik  chkech  ri  e’uk’ojol  ri  Sab’ulon,  ri  Eli’ab’,  che  uk’ojol  ri  Helon.  25Ri  usipanik,  jun  saq  pwaq  pajb’al  amaja’  che  kupaj ok’al juwinaq lajuj siklos, jun saq pwaq k’olb’al rech kchikex ri ja’ che kupaj oxk’al  lajuj siklos, we siklos ri’ are usiklos ri tyoxlaj k’olb’al, chkeb’ nojinaq chech utzalaj k’aj che  yob’om  ruk’  ase’ite,  26jun  q’an  pwaq  k’olb’al  che  kupajo  lajuj  siklos,  nojinaq  chrech  k’ok’  q’ol;  27jun b’oyix, jun ama’ chij e jun alaj ama’ chij che jun ujunab’ rech ri holokosto,  28jun  ama’ k’isik’ rech ri tab’al toq’ob’ rech sachb’al makaj,  29e rech ri tab’al toq’ob’ rech mulin  ib’ keb’ b’oyix, keb’ ama’ chij, keb’ ama’ k’isik’, keb’ alaj taq ama’ chij che jun kijunab’. Are  wa’ ri sipanik rech ri Eli’ab’, uk’ojol ri Jelon.  30Pa  ri  ukaj  q’ij  are  kuk’am  chi  ub’i  ri  usipanik  ri  nim  ub’antajik  chkech  ri  uk’ojol  ri  Rub’en, ri Elisur, uk’ojol ri Sede’ur.  31Ri usipanik, jun saq pwaq pajb’al ama ja’ che kupaj  o’k’al  juwinaq  lajuj  siklos,  jun saq pwaq  k’olb’al  rech  kchikex  ri  ja’  che  kupaj oxk’al  lajuj  siklos,  we  siklos  ri’  are  usiclos  ri  tyoxlaj  k’olb’al,  chkeb’  nojinaq  chech  utzalaj  k’aj  che  yob’om  ruk’  ase’ite,  32jun  q’an  pwaq  k’olb’al  che  kupajo  lajuj  siklos,  nojinaq  chrech  k’ok’  q’ol;  33jun b’oyix, jun ama’ chij e jun alaj ama’ chij che jun ujunab’; rech ri holokosto,  34jun  ama’ k’isik’ rech ri tab’al toq’ob’ rech sachb’al makaj,  35e rech ri tab’al toq’ob’ rech mulin  ib’  keb’  b’oyix,  job’  ama’  chij,  job’  ama’  k’isik’,  job’alaj  taq ama’  chij  che  jun  kijunab’.  Are  wa’ ri sipanik rech ri Elisur, uk’ojol ri Sedesur.  36Pa  ri  uro’  q’ij  are  kuk’am  chi  ub’i  ri  usipanik  ri  nim  ub’antajik  chkech  ri  uk’ojol  ri  Sime’on, ri Selumi’el, uk’ojol ri Surisadday.  37Ri usipanik, jun saq pwaq pajb’al ama ja’ che  kupaj o’k’al juwinaq lajuj siklos, jun saq pwaq k’olb’al rech kchikex ri ja’ che kupaj oxk’al  lajuj  siklos,  we  siklos  ri’  are  usiklos  ri  tyoxlaj  k’olb’al,  chkeb’  nojinaq  chrech  utzalaj  k’aj  che yob’om ruk’ ase’ite, 38jun q’an pwaq k’olb’al che kupajo lajuj siklos, nojinaq chech k’ok’  q’ol;  39jun b’oyix, jun ama’ chij e jun alaj ama’ chij che jun ujunab’, rech ri holokosto,  40jun  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI NUMEROS

14

ama’ k’isik’ rech ri tab’al toq’ob’ rech sachb’al makaj,  41e rech ri tab’al toq’ob’ rech mulin  ib’ keb’ b’oyix, job’ ama’ chij, job’ ama’ k’isik’, job’ alaj taq ama’ chij che jun kijunab’. Are  wa’ ri sipanik rech ri Selumi’el, uk’ojol ri Surisadday.  42Pa  ri  uwaq  q’ij  are  kuk’am  chi  ub’i  ri  usipanik  ri  nim  ub’antajik  chkech  ri  uk’ojol  ri  Gad, ri Elyasaf, uk’ojol ri Re’u’el. 43Ri usipanik, jun saq pwaq pajb’al ama ja’ che kupaj ok’al  juwinaq lajuj siklos, jun saq pwaq k’olb’al rech kchikex ri ja’ che kupaj oxk’al lajuj siklos,  we  siklos  ri’  are  usiklos  ri  tyoxlaj  k’olb’al,  chkeb’  nojinaq  chrech  utzalaj  k’aj  che  yob’om  ruk’ ase’ite,  44jun q’an pwaq k’olb’al che kupajo lajuj siklos, nojinaq chech k’ok’ q’ol;  45jun  b’oyix, jun ama’ chij e jun alaj ama’ chij che jun ujunab’, rech ri holokosto, 46jun ama’ k’isik’  rech  ri  tab’al  toq’ob’  rech  sachb’al  makaj,  47e  rech  ri  tab’al  toq’ob’  rech  mulin  ib’  keb’  b’oyix,  job’  ama’  chij,  job’  ama’  k’isik’,  job’  alaj  taq  ama’  chij  che  jun  kijunab’.  Are  wa’  ri  sipanik rech ri Elyasaf, uk’ojol ri Re’u’el.  48Pa  ri  uwuq  q’ij  are  kuk’am  chi  ub’i  ri  usipanik  ri  nim  ub’antajik  chkech  ri  uk’ojol  ri  Efra’im,  ri  Elisama,  uk’ojol  ri  Ammihud.  49Ri  usipanik,  jun  saq  pwaq  pajb’al  ama  ja’  che  kupaj ok’al juwinaq lajuj siklos, jun saq pwaq k’olb’al rech kchikex ri ja’ che kupaj oxk’al  lajuj  siklos,  we  siklos  ri’  are  usiklos  ri  tyoxlaj  k’olb’al,  chkeb’  nojinaq  chrech  utzalaj  k’aj  che  yob’om  ruk’  ase’ite,  50jun  q’an  pwaq  k’olb’al  che  kupajo  lajuj  siklos,  nojinaq  chrech  estorak;  51jun b’oyix, jun ama’ chij e jun alaj ama’ chij che jun ujunab’, rech ri holokosto,  52jun  ama’ k’isik’  rech  ri  tab’al  toq’ob’  rech sachb’al  makaj,  53e  rech  ri  tab’al  toq’ob’ rech  mulin ib’ keb’ b’oyix, job’ ama’ chij, job’ ama’ k’isik’, job’ alaj taq ama’ chij che jun kijunab’.  Are wa’ ri sipanik rech ri Elsama, uk’ojol ri Ammihud.  54Pa ri uwajxaqq q’ij are kuk’am chi ub’i ri usipanik ri nim ub’antajik chkech ri uk’ojol ri  Manasses, ri Gamali’el, uk’ojol ri Pedasur.  55Ri usipanik, jun saq pwaq pajb’al ama ja’ che  kupaj ok’al juwinaq lajuj siklos, jun saq pwaq k’olb’al rech kchikex ri ja’ che kupaj oxk’al  lajuj  siklos,  we  siklos  ri’  are  usiklos  ri  tyoxlaj  k’olb’al,  chkeb’  nojinaq  chrech  utzalaj  k’aj  che  yob’om  ruk’  ase’ite,  56jun  q’an  pwaq  k’olb’al  che  kupajo  lajuj  siklos,  nojinaq  chrech  k’ok’  q’ol;  57jun  ama’  wakax,  jun  ama’  chij  e  jun  alaj  ama’  chij  che  jun  ujunab’,  rech  ri  holokosto,  58jun  ama’  k’isik’  rech  ri  tab’al  toq’ob’  rech  sachb’al  makaj,  59e  rech  ri  tab’al  toq’ob’ rech mulin ib’ keb’ b’oyix, job’ ama’ chij, job’ ama’ k’isik’, job’ alaj taq ama’ chij che  jun kijunab’. Are wa’ ri sipanik rech ri Gamali’el, uk’ojol ri Pedasur.  60Pa ri ub’elej q’ij are kuk’am chi ub’i ri usipanik ri nim ub’antajik chkech ri uk’ojol ri  B’enjamin, ri Ab’idan, uk’ojol ri Guide’oni.  61Ri usipanik, jun saq pwaq pajb’al ama ja’ che  kupaj o’k’al juwinaq lajuj siklos, jun saq pwaq k’olb’al rech kchikex ri ja’ che kupaj oxk’al  lajuj  siklos,  we  siklos  ri’  are  usiklos  ri  tyoxlaj  k’olb’al,  chkeb’  nojinaq  chrech  utzalaj  k’aj  che  yob’om  ruk’  ase’ite,  62jun  q’an  pwaq  k’olb’al  che  kupajo  lajuj  siklos,  nojinaq  chech  ek’ok’ q’ol; 63jun b’oyix, jun ama’ chij e jun alaj ama’ chij che jun ujunab’, rech ri holokosto,  64jun  ama’ k’isik’  rech  ri  tab’al  toq’ob’  rech sachb’al  makaj,  65e  rech  ri  tab’al  toq’ob’ rech  mulin ib’ keb’ b’oyix, job’ ama’ chij, job’ ama’ k’isik’, job’ alaj taq ama’ chij che jun kijunab’.  Are wa’ ri sipanik rech ri Ab’idan, uk’ojol ri Guide’oni.  66Pa  ri  ulajuj  q’ij  are  kuk’am  chi  ub’i  ri  usipanik  ri  nim  ub’antajik  chkech  ri  uk’ojol  ri  Dan,  ri  Aji’eser,  uk’ojol  ri  Ammisadday.  67Ri  usipanik,  jun  saq  pwaq  pajb’al  ama  ja’  che  kupaj o’k’al juwinaq lajuj siklos, jun saq pwaq k’olb’al rech kchikex ri ja’ che kupaj oxk’al  lajuj siklos, we siklos ri’ are usiklos ri tyoxlaj k’olb’al, chkeb’ nojinaq chech utzalaj k’aj che  yob’om  ruk’  ase’ite,  68jun  q’an  pwaq  k’olb’al  che  kupajo  lajuj  siklos,  nojinaq  chech  k’ok’  q’ol;  69jun b’oyix, jun ama’ chij e jun alaj ama’ chij che jun ujunab’ rech ri holokosto,  70jun  ama’ k’isik’ rech ri tab’al toq’ob’ rech sachb’al makaj,  71e rech ri tab’al toq’ob’ rech mulin  ib’ keb’ b’oyix, job’ ama’ chij, job’ ama’ k’isik’, job’ alaj taq ama’ chij che jun kijunab’. Are  wa’ ri sipanik rech ri Aji’eser, uk’ojol ri Ammisadday.  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI NUMEROS

15 72Pa ri uju’lajuj q’ij are kuk’am chi ub’i ri usipanik ri nim ub’antajik chkech ri uk’ojol ri 

Aser,  ri  Pagui’el,  uk’ojol  ri  Okran.  73Ri  usipanik,  jun  saq  pwaq  pajb’al  ama  ja’  che  kupaj  o’k’al  juwinaq  lajuj  siklos,  jun saq pwaq  k’olb’al  rech  kchikex  ri  ja’  che  kupaj oxk’al  lajuj  siklos,  we  siklos  ri’  are  usiklos  ri  tyoxlaj  k’olb’al,  chkeb’  nojinaq  chech  utzalaj  k’aj  che  yob’om ruk’ ase’ite,  74jun q’an pwaq k’olb’al che kupajo lajuj siklos, nojinaq chech estorak;  75jun b’oyix, jun ama’ chij e jun alaj ama’ chij che jun ujunab’ rech ri holokosto,  76jun ama’  k’isik’ rech ri tab’al toq’ob’ rech sachb’al makaj,  77e rech ri tab’al toq’ob’ rech mulin ib’ keb’  b’oyix,  job’  ama’  chij,  job’  ama’  k’isik’,  job’  alaj  taq  ama’  chij  che  jun  kijunab’.  Are  wa’  ri  sipanik rech ri Pagui’el, uk’ojol ri Okran.  78Pa ri ukab’lajuj q’ij are kuk’am chi ub’i ri usipanik ri nim ub’antajik chkech ri uk’ojol ri  Neftali, ri Ajra, uk’ojol ri Enan.  79Ri usipanik, jun saq pwaq pajb’al ama ja’ che kupaj o’k’al  juwinaq lajuj siklos, jun saq pwaq k’olb’al rech kchikex ri ja’ che kupaj oxk’al lajuj siklos,  we siklos ri’ are usiklos ri tyoxlaj k’olb’al, chkeb’ nojinaq chech utzalaj k’aj che yob’om ruk’  ase’ite,  80jun q’an pwaq k’olb’al che kupaj lajuj siklos, nojinaq chech estorak;  81jun b’oyix,  jun ama’ chij e jun alaj ama’ chij che jun ujunab’ rech ri holokosto,  82jun ama’ k’isik’, tab’al  toq’ob’ rech sachb’al makaj,  83e rech ri tab’al toq’ob’ rech mulin ib’ keb’ ama’ wakax, job’  ama’ chij, job’ ama’ k’isik’, job’ alaj taq ama’ chij che jun kijunab’. Are wa’ ri sipanik rech ri  Ajra, uk’ojol ri Enan.  84Are wa’ ri kisipanik ri enim taq uwinaq ri Isra’el pa ri unimaq’ij ri k’ak’ tab’al toq’ob’,  pa  ri  q’ij  che  xpil  ruk’  ri  ase’ite:  kab’lajuj  saq  pwaq  taq  k’olb’al,  kab’lajuj  q’an  pwaq  taq  k’olb’al.  85Chjujunal ri saq pwaq taq k’olb’al kupaj ok’al juwinaq lajuj siklos e chjujunal ri  q’an pwaq taq k’olb’al kupaj oxk’al lajuj siklos. Ronojel ri saq pwaq ri’ kupaj 2.400 siklos,  weri’ siklos rech ri tyoxlaj k’olb’al.  86Ri kab’alajuj q’an pwaq k’olb’al chik ri nojinaq chrech  k’ok’  q’ol  kupaj  lajuj  sikos,  siklos  che  rech  ri  tyoxlaj  k’olb’al.  Ronojel  ri  q’an  pwaq  taq  k’olb’al kupaj ok’al juwinaq siklos.  87Konojel  ri  awaj  erech  ri  holokosto:  ekab’lajuj  ama’  wakax,  ekab’lajuj  ama’  chij,  ekab’lajuj  alaj  taq  ama’  wakax  che  jun  kijunab’,  rachi’l  ri  jetaq  sipanik.  Rech  ri  tab’al  toq’ob’ rech ri sachb’al makaj, ekab’lajuj ama’ k’isik’.  88Konojel ri jetaq awaj rech ri tab’al  toq’ob’  rech  mulin  ib’:  juwinaq  lajuj  ama’  wakax,  e’oxk’al ama’  taq chij,  e’oxk’al ama’  taq  k’isik’, e’oxk’al e’alaj taq ama’ chij che jun kijunab’.  Are  wa’  ri  jetaq sipanik  rech  ri  nimaq’ij  rumal  ri  k’ak’  ab’aj  rech  tab’al toq’ob’,  aretaq  chi’ xpilitaj pa ri ase’ite.  89Aretaq chi’ ri Mo’ises kok ub’i pa ri Tz’um Ja rech ri Riqoj Ib’ arech ke’ch’aw ruk’ Are’,  kuto ri ch’ab’al che kuch’ab’ej uloq ri are’ chi ajsik uloq chrech ri arka rech ri Tz’ib’atalik,  chkixo’l uloq ri keb’ kerub’ines. K’atek’uri’ kch’aw ruk’ ri Are’.    Ri chaj rech ri tzuk’b’al chaj

81Ri Yahweh xuch’ab’ej ri Mo’ises, jewa’ xub’ij chrech:  2Chach’ab’ej ri A’aron, jewa’ kab’ij  chrech:  «Aretaq chi’ kakoj ri jetaq chaj, ri wuqub’ chaj ketzaji’ ri’ xas chuwach ri tzuk’b’al chaj».  3Jeri’ xub’an ri A’aron. Xukoj ri jetaq chaj chuwach ri tzuk’b’al chaj, jeri’ jacha xtaqan ri  Yahweh  chrech  ri  Mo’ises.  4We  jun  tzuk’b’al  chaj  ri’  b’anom  ruk’  q’an  pwaq,  xas  chuxe’  uloq e kopan ruk’ ri kotz’i’j xas q’an pwaq wi. Xb’an we chajb’al ri’ jeri’ jacha ri ilb’al xuk’ut  ri Yahweh chuwach ri Mo’ises.    Ri e’ajlevita kechi’x chech ri Yahweh __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI NUMEROS

16 5Ri Yahweh xuch’ab’ej ri Mo’ises, jewa’ xub’ij chrech:  6«Che’atasa’ 

apanoq  ri  e’ajlevita  chkixo’l  ri  e’ajisra’elita  e  che’ach’ajch’ob’ej.  7Jewa’  kab’an chkich’ajch’ob’exik ri’: kachikej pakiwi’ ri ja’ rech ch’ajb’al ib’, kkisokaj ri’ ronojel ri  wi’  k’o  cho  ri  kitz’umal  e  kkich’aj  ri’  ri  katz’yaq,  xa  jek’uri’  ech’ajch’oj  ri’  kekanj  kanoq.  8K’atek’uri’, kkik’am ukoq ri’ jun ama’ wakax, rachi’l ri sipanik che utzalaj k’aj yob’om ruk’  ase’ite e ri at kak’am chi na ukoq ri’ jun ama’ wakax rech ri tab’al toq’ob’ sachb’al mak.  9Kattaqan  ri’  arech  keqib’  uloq  ri  e’ajlevita  chuwach  ri  Tz’um  Ja  rech  ri  Riqoj  Ib’,  e  ke’amulij  ri’  konojel  ri  komon  kech  ri  e’ajisra’elita.  10Aretaq  chi’  xeqi’b’itajik  uloq  ri  e’ajlevita chuwach ri Yahweh, ri e’ajisra’el kkikoj ri’ ri kiq’ab’ pakiwi’ e’are’. 11K’atek’uri’, ri  A’aron kutzaytza’ ri’ ri uq’ab’ rech ke’uchi’j ri’ ri e’ajlevita chuwach ri Yahweh, xas pakib’i’  ri e’ajisra’elita. Xa jek’uri’, kekanaj ri’ chech upatanaxik ri Yahweh.  12Ri e’ajlevita kkikoj ri’ ri kiq’ab’ pa ri kijolom ri jetaq ama’ wakax e ri at kachi’j jun ri’  chkech  ri  awaj  pa  ri  tab’al  toq’ob’  rech  sachb’al  makaj  e  ri  jun  chik  kachi’j  pa  holokosto  chuwach  ri  Yahweh,  rech  tojb’al  kimak  ri  e’ajlevita.  13Ke’akoj  ri’  ri  e’ajlevita  chuwach  ri  A’aron  e  chkiwach  ri  e’uk’ojol,  k’atek’uri’  katzaytza’  ri’  ri  aq’ab’  arech  ke’achi’j  ri  e’are’  chuwach  ri  Yahweh.  14Jeri’  kitasik  kab’an  ri’  ri  e’ajlevita  chkixo’l  ri  e’ajisra’elita,  arech  ewech  in  ri  e’are’.  15K’atek’uri’,  ri  e’ajlevita  kkimajij  ri’  ri  kipatan  pa  ri  Tz’um  Ja  rech  ri  Riqoj Ib’.  Ke’ach’ajch’ob’ej  ri’,  katzaytza’  ri’  ri  aq’ab’  arech  ke’achi’j  ri  e’are’  16rumal  rech  che  esipatalik ri e’are’, esipatalik chwech chkixo’l ri e’ajisra’el, pa kik’exwach konojel ri kkijaq  ri uchuch upam kinan, pa kik’exwach konojel ri enab’e’al; xe’ink’am chkixo’l ri e’ajisra’el  arech ewech in. 17Rumal rech che ewech in konojel ri enab’e’al chkixo’l ri e’ajisra’elitas, chi  winaq, chi awaj: xe’inwechb’ej pa ri q’ij arechi’ xink’ajisaj kiwach konojel ri enab’e’al pa ri  Egipto, xe’intyoxrisaj ewech in,  18xe’intaso ri e’ajlevita pa kik’exwach konojel ri enab’e’al  pa  ri  e’ajisra’el.  19Ri  in  ke’insipaj  ri  e’ajlevita  chrech  ri  A’aron  e  chkech  ri  e’uk’ojol,  «esipatalik» ri’ kekanajik kan chkixo’l ri e’ajisra’el, arech kepatanajik pa kib’i’ ri e’ajisra’el  pa  ri  Tz’um  Ja  rech  ri  Riqoj  Ib’,  e  arech  kkib’an  ri  tab’al  toq’ob’  pakiwi’  ri  e’ajisra’el  e  xajek’uri’ man k’o ta jun kmakunik rumal rech che xqib’ ukoq ruk’ ri tyoxlaj k’olb’al.  20Ri  Mo’ises,  ri  A’aron  e  konojel  ri  komon  kech  ri  e’ajisra’el  xkib’ano  kuk’  ri  e’ajlevita  ronojel ri jastaq che xtaqan ri Yahweh chrech ri Mo’ises, jeri’ xkib’an ri e’ajisra’el chkech ri  e’are’. 21Ri e’ajlevita xkich’ajch’ob’ej kib’, xkich’aj ri katz’yaq e ri A’aron xutzaytza’ ri uq’ab’  arech ke’uchi’j ri e’are’  chuwach ri Yahweh. K’atek’uri’, xub’an ri tab’al toq’ob’ pakiwi’ ri  e’are’  rech  tojb’al  kimak  arech  ech’ajch’oj  kekanajik.  22Aretaq  chi’  xb’antaj  weri’,  ri  e’ajlevita xkimajij ri kipatan pa ri Tz’um Ja rech ri Riqoj Ib’, xipatanajik chuwach ri A’aron  e chkiwach ri e’uk’ojol. Jeri’ jacha xtaqan ri Yahweh chrech ri Mo’ises pakiwi’ ri e’ajlevita,  jeri’ xb’an kuk’ ri e’are’.    Ri jetaq junab’ rech ri patanajik 23Ri Yahweh xuch’ab’ej ri Mo’ises, jewa’ xub’ij chrech:  24«Are 

wa’  jun  chik  pixb’anik  pakiwi’  ri  e’ajlevita.  Aretaq  chi’  k’o  chi  juwinaq  job’  kijunab’, rajawaxik ke’ok che kipatan pa ri Tz’um Ja rech ri Riqoj Ib’. 25Aretaq chi’ kawinaq  lajuj  chi  ri  kijunab’  ketani’  ri’  chrech  ri  patanajik;  man  k’o  ta  chi  jun  chak  ri’  kkib’ano;  26ketob’  ri’  kuk’  ri  ekachalal  we  rajawaxik  kekanaj  kan  pa  kik’exwach  pa  ri  chak  pa  ri  Tz’um  ja  rech  ri  Riqoj  Ib’,  k’atek’uri’,  man  k’o  ta  chi  chkij  che  xas  rajawaxik  kepatanajik  chila’. Je nak’uwa’ ujachik ri chak kab’an chkech ri ajlevita».    __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI NUMEROS

17

Ri Q’axeb’al e ri elem ub’ik

91Ri  Yahweh  xuch’ab’ej  ri  Mo’ises  pa  ri  Sina’i,  ri  tz’inalik  ulew,  pa  ri  ukab’  junab’  che  e’elenaq  chi  uloq  pa  ri  Egipto,  pa  ri  nab’e  ik’,  xub’ij  chrech:  2«Chki’ok’owisaj  ri  Q’axeb’al  (Pasku’a)  ri  e’ajisra’el  chi  pa  uq’ijil.  3Kkinimaq’ijarisaj  ri’  pa  ri  kajlajuj  q’ij  che  we  ik’  ri’,  aretaq chi’ kmaymatik chik kki’ok’owisaj ri’. Knimaq’ijarisaj ri’ jeri’ jacha kub’ij ri pixab’ e  jeri’ jacha ri tzij b’im puwi’».  4Ri Mo’ises xub’ij chkech ri e’ajisra’el arech kkok’owisaj ri Q’axeb’al.  5Xkinimaq’ijarisaj  pa ri Sina’i ri tz’inalik ulew, pa ri nab’e ik’, pa ri kajlajuj q’ij, aretaq chi’ kmaymatik chik. Ri  e’ajisra’el kkib’an ronojel ri jastaq che xtaqan ri Yahweh chrech ri Mo’ises.    Ri man ch’ajch’oj taj e ri Q’axeb’al 6K’atek’uri’, xk’ulmatajik che ek’o nik’aj achijab’ che man ech’ajch’oj taj rumal rech che 

xkichap jun kaminaq e xa jekuri’ man kekowin taj kok’owisaj ri Q’axeb’al pa we q’ij ri’. Pa  we  jun  q’ij  ri’  xepe  uloq  chuwach  ri  Mo’ises  e  chuwach  ri  A’aron,  7e  jewa’  xkiya  ub’ixik  chkech e’are’: «Ri uj man uj ch’ajch’oj taj uj k’olik rumal rech che xqachap kaminaq. ¿Jas  k’uche kujtasi’ kanoq chkixo’l ri e’ajisra’el che uya’ik ri qasipanik chuwach ri Yahweh pa ri  uq’ij kuriqo?».  8Ri Mo’ises kub’ij chkech: «Chiweye’j na waral, in kinb’e na che utayik jas  ktaqan ri Yahweh piwi’ ix».  9Ri Yahweh xuch’ab’ej ri Mo’ises, jewa’ xub’ij chrech: 10«Jewa’ kab’ij chkech ri e’ajisra’el:  We k’o jun winaq chixo’l on chkixo’l ri iwija’al che man ch’ajch’oj taj rumal xuchap jun  kaminaq,  on  che  naj  b’enaq  ub’i  wi,  krok’owisaj  ri’  ri  Q’axeb’al  chuwach  ri  Yahweh.  11Kunimaq’ijarisaj  ri’  pa  ri  ukab’  ik’,  pa  ri kajlajuj  q’ij  aretaq  chi’  kmaymat chik. Kkitij  ri’  rachi’l kaxlanwa che man k’o ta uch’amilal e k’a taq q’ayes;  12man k’o ta kto’ kan ri’ rech  chwe’q  chik,  man  k’o  ta  jun  ub’aq  ri’  kq’ipo.  Jeri’  unimaq’ijirisaxik  kkib’ano  jacha  ri  rawasaxik ri Q’axeb’al.  13K’atek’ut, jachin jun winaq che ch’ajch’oj k’olik on jun winaq che  man k’o ta naj b’enaq wi e man kunimaq’ijarisaj taj, kesax ub’i ri’ chkixo’l ri rija’al. Rumal  rech che man xuk’am ta uloq ri usipanik chuwach ri Yahweh pa ri uq’ijil, ri winaq ri’ kreqaj  na ri’ ri umak.  14We  k’o  jun  kaxlan  winaq  jeqel  iwuk’  e  krok’owisaj  ri  Q’axeb’al  chuwach  ri  Yahweh,  kub’an na ri’ jacha rawasaxik b’im puwi’ ri Q’axeb’al pa ri Pixb’anik. Junam rawasaxik ri’  kub’an ri kaxlan winaq e ri qawinaq».    Ri Sutz’ 15Ri jun q’ij che xyak ri Tyoxlaj K’olb’al, ri sutz’ xuch’uq uwi’ ri Tyoxlaj K’olb’al, ri Tz’um 

Ja rech ri Riqoj Ib’. Chi pa ri b’enaq’ij e chi k’ate’ nimaq’ab’ chik, xkanaj ri sutz’ puwi’ jacha  jun q’aq’. 16Jeri’ kub’an ri sutz’ puwi’ ronojel taq q’ij, chaqab’ jacha jun q’aq’ rilik.  17Aretaq chi’ ri sutz’ kwalaj ub’i puwi’ ri Tz’um Ja, ri e’ajisra’el kkiyak ub’i ri tz’um taq  ja; k’atek’uri’, jawi’ kkanaj wi ri sutz’, chila’ xekanaj wi ri e’ajisra’el.  18Ri e’ajisra’el kkiyak  ub’i kib’ rumal ri utaqanik ri Yahweh e rumal ri utaqanik kkijeqab’a’ kib’. Kekanaj kanoq  pa  ri  jun  k’olb’al  jeri’  janipa’  q’ij  kkanaj  ri  sutz’  puwi’  ri  Tyoxlaj  K’olb’al.  19We  ri  sutz’  kkanaj  k’i  taq  q’ij  puwi’  ri  Tyoxlaj  K’olb’al,  ri  e’ajisra’el  kkib’an  ri  q’ijlanik  chuwach  ri  Yahweh e man kkiyak ta ub’i kib’.   20K’atek’ut,  we  ri  sutz’  man  k’i  ta  q’ij  kkanaj  puwi’  ri  Tyoxlaj  k’olb’al,  xas  rumal  ri  utaqanik ri Yahweh kkijeqab’a’ kib’, xoquje’ rumal ri utaqanik ri Yahweh kkiyak ub’i kib’.  

__________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI NUMEROS

18 21We ri sutz’ xa jun aq’ab’ xkanaj kanoq e aq’ab’il chik kwa’laj chi ub’ik, ri e’are’ kkiyak 

chi ub’i kib’, aretaq chi’ xuwi jun q’ij e jun ch’aqab’ kkanajik, k’atek’uri’ kuyak chi ub’i rib’,  xoquje’ ri e’are’ kkiyak ub’i kib’.   22K’atek’uri’, we kkanaj keb’ q’ij on jun ik’ on jun junab’ puwi’ ri Tyox K’olb’al; are ajtzij  janipa’  q’ij  kkanaj  ri  sutz’,  ri  e’ajisra’el  kkijeqab’a’  kib’  pa  ri  k’olb’al  e  man  kib’e  ta  ub’ik,  k’atek’ut, aretaq chi’ kuyak ub’i rib’, xoquje’ ri e’are’ kkiyak ub’i kib’. 23Rumal ri utaqanik ri  Yahweh  kkijeqab’a’  kib’  e  rumal  ri  utaqanik  ri  Yahweh  kkiyak  ub’i  kib’.  Kkiq’ijilaj  ri  Yahweh jeri’ jacha xtaqan ri Yahweh chrech ri Mo’ises.    Ri jetaq trompeta

101Ri Yahweh xuch’ab’ej ri Mo’ises, jewa’ xub’ij chrech:  2«Chab’ana’  keb’  trompeta  ewech  in;  kab’ano  ruk  chakum  saq  pwaq.  Kakoj  ri’  che  kesik’ixik ri komon e arech jun k’utb’al che rajawaxik kyak ub’ik ri tz’um taq ja e kb’an ub’i  elem.  3Aretaq  chi’  koq’esaxik  chkeb’,  konojel  ri’  ri  komon  kkmulij  kib’  awuk’  at  pa  ri  rokb’al ri Tz’um Ja rech ri Moloj Ib’.  4K’atek’ut, we xa jun koqesaxik, are ri enim taq winaq  ri’, ri ek’amalb’e chkech ekaq’o lajujk’al e’ajisra’el, kkimulij kib’ ri’ awuk’ ri at.  5Aretaq chi’ kjanin roq’esaxik ri trompeta, are kkiyak ub’i kib’ ri’ ri tz’um taq ja che ek’o  pa ri relb’alq’ij e keb’e ub’i ri’.  6Aretaq chi’ pa ukamul chik kjanin roq’esaxik ri trompeta,  are kkiyak ub’i kib’ ri’ ri tz’um taq ja ek’o pa ri ukaj uxkut ulew. We rech elem, kjanin ri’ ri  roq’isaxik ri trompeta kb’anik,  7k’atek’ut, we rech kimulixik ri winaq, xaq koq’esaxik ri’ ri  trompeta, man kjaninisaxik ta ri’.  8Are ri e’uk’ojol ri A’aron, ri echuchqajawib’, koq’esaj ri’  ri jetaq trompeta: Are wa’ ri junalikalaj pixab’ kinya chiwech ix e chkech ri iwija’al.  9Aretaq chi’ ix k’o chi pa ri iwulew e rajawaxik kixb’e che ri ch’o’j ruk’ ri ik’ulel che k’ax  kub’an  chiwech,  ruk’  ujaninib’al  ri’  kiwoq’esaj  ri  taq  trompeta;  xa  jek’uri’  kixuna’tisaj  ri  Yahweh ri Idyos e kixto’taj ri’ pa kiq’ab’ ri e’ik’ulel.  10Pa ri q’ij che nimalaj iki’kotemal, pa ri  jetaq inimaq’ij on pa ri k’ak’ taq ik’, ri ix kiwoq’esaj ri’ ri jetaq trompeta aretaq chi’ ix tajin  chrech ri holokosto e chrech ri tab’al toq’ob’ rech mulin ib’. Rumal k’uwa’ weri’, kib’an na  k’uri’ che ri Dyos kixuna’taj uloq. In ri in Yahweh Inidyos».    Ri taqanik arech kb’an ub’i elem 11Pa ri ukab’ junab’, pa ri ukab’ ik’, pa ri juwinaq q’ij chrech  ri ik’, xwa’laj ub’i ri sutz’ 

puwi’  ri  Tyoxlaj  K’olb’al  rech  ri  Tz’ib’atalik.  12Ri  e’ajisra’el  xkiyak  ub’i  kib’  e  xeb’ek,  xkicholej ub’i kib’ pa ri ub’e ri Sina’i ri tz’inalik ulew. Ri sutz’ xujeqeb’a’ rib’ pa ri Paran ri  tz’inalik ulew.  13Xenab’ej ub’ik jeri’ jacha xtaqan ri Yahweh chrech ri Mo’ises:  14nab’ejinaq ri uk’utb’al  ri tz’um taq ja kech ri e’uk’ojol ri Juda, jumulaj taq winaq kib’anom. Ri k’amalb’e chkech ri  uwinaq  ri  Juda  are  ri  Najson  uk’ojol  ri  Aminadab’;  15ri  k’amalb’e  chkech  ri  uwinaq  ri  e’uk’ojol  ri  Isakar  are  ri  Natana’el,  uk’ojol  ri  Su’ar,  16ri  k’amalb’e  chkech  ri  ujuq’at  ri  e’uk’ojol ri Sab’ulon are ri Eli’ab’, uk’ojol ri Jelon. 17K’atek’uri’, xqasaxik ri Tyoxlaj K’olb’al e  xkiyak  ub’i  kib’  ri  e’uk’ojol  ri  Guerson  e  ri  e’uk’ojol  ri  Merari,  xkitelej  ub’i  ri  Tyoxlaj  K’olb’al.  18K’atek’uri’,  keb’e  chi  ub’ik  ri  uk’utb’al  ri  tz’um  ja  kech  ri  e’uk’ojol  ri  Rub’en,  jumulaj  taq  winaq  kkib’an  ub’ik;  19ri  k’amalb’e  chkech  ri  e’uk’ojol  ri  Sime’on  are  ri  Selumi’el,  uk’ojol  ri  Surisadda’i;  20ri  k’amalb’e  chkech  ri  kijuq’at  ri  e’uk’ojol  ri  Gad  are  ri  Elyasaf,  uk’ojol ri Re’u’el.  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI NUMEROS

19 21K’atek’uri’,  keb’e  chi  ub’ik  ri  e’ajkehatita,  kkitelej  ub’i  ri 

tyoxlaj  k’olb’al,  (ri  tyoxlaj  k’olb’al kkisuk’umaj ub’anik nab’e aretaq chi’ maja’ ke’opanik jawi’ kejeqi’ wi).  22K’atek’uri’,  kb’e  chi  ub’ik  ri  uk’utb’al  ri  tz’um  taq  ja  che  kech  ri  e’uk’ojol  ri  Efra’im,  jumulaj taq winaq kkib’ano.  Ri  k’amalb’e chkech  are  ri  Elisama,  uk’ojol  ri  Ammihud;  23ri  k’amalb’e chkech ri kijuq’at ri e’uk’ojol ri Manasses are ri Gamali’el, uk’ojol ri Pedasur;  24ri  k’amalb’e chkech ri kijuq’at ri e’uk’ojol ri B’enjamin are ri Ab’idan, uk’ojol ri Guide’oni.  25K’atek’uri’, pa k’isb’al, chrij kanoq konojel ri tz’um taq ja, kb’e chi ub’ik ri uk’utb’al ri  tz’um taq ja kech ri e’uk’ojol ri Dan, jumulaj taq winaq kkib’ano. Ri k’amalb’e chkech are ri  Aji’eser, uk’ojol ri Ammisadda’i;  26ri k’amal b’e chkech ri kijuq’at ri e’uk’ojol ri Aser are ri  Pagui’el uk’ojol ri Okran;  27ri k’amalb’e chkech ri e’uk’ojol ri Neftali are ri Ajira, uk’ojol ri  Enan.  28Jewa’  ri  ucholaxik  kib’  xkib’ano  ri  e’ajisra’el,  jumulaj  taq  winaq  xkib’ano.  K’atek’uri’,  keb’e ub’ik.    Ri utzij ri Mo’ises

che kuya ub’ixik chrech ri Job’ab’ 29Ri 

Mo’ises  kub’ij  chrech  ri  Job’ab’,  uk’ojol  ri  Re’u’el,  ri  are’  che  ajmadi’an  e  uji’  ri  Mo’ises: «Ri uj kujb’e ub’ik chi pa ri jun ulew che ri Yahweh xub’ij puwi’: Ri in kinya’ na ri’  chiwech.  Chatesa’j  uloq  quk’  e  ri  uj  utz  ri’  kqab’an  chawech,  rumal  rech  che  ri  Yahweh  uchi’m utzil chrech ri Isra’el».  30Ri are’ xub’ij: «Ri in man kinb’e ta wa’, xane are kintzalej  ub’i wa’ cho ri wulew e kinb’e wa’ kuk’ ri ewachalal».  31Ri Mo’ises kub’ij chrech: «Mujaya’  kanoq.  Ri at  aweta’m  ri  jetaq k’olb’al  pa  ri  tz’inalik  ulew  jawije’  kuya’o  kujjeqi’  wi; at  na  k’uri’ at qawoq’och. 32We katpe quk’, kariq awech ri’ ri utzil che kuya na ri Yahweh chqech  ri uj».    Ri elem ub’ik 33Aretaq chi’ ke’el ub’ik pa ri juyub’ che rech ri Yahweh, oxib’ q’ij b’e kkib’ano. Ri arka 

rech  ri  chapb’al  uq’ab’  ri  Yahweh,  nab’e  ub’i  chkiwach  chi  ri  oxib’  q’ij  b’e,  kutzukuj  jun  kik’olb’al jawi’ kekanaj wi.  34Pa q’ij, ri usutz’ ri Yahweh kk’oji’ pakiwi’ ri e’are’ chi aretaq chi’ kkiyak ub’ik ri tz’um  taq ja. 35Aretaq chi’ kel ub’ik ri arka, ri Mo’ises kub’ij:   «Chatwa’lijoq,  Yahweh,  chkijub’uj  b’a’  kib’  ri  e’ak’ulel,  che’animaj  b’a’  chawach  ri  jachintaq kketzelaj awach»  36K’atek’uri’, aretaq chi’ ke’opanik jawi’ kejeqi’ wi’, kub’ij:  «Chattzalej uloq Yahweh, chkiwach ri jumulaj taq winaq rech ri Isra’el».    Ri k’olb’al che xokisaxik ub’i’ Tab’era

111Ri  siwan  tinimit  k’ax  taq  tzij  kkik’yaq  chuxikin  ri  Yahweh  e  ri  Are’  xuta’o.  Xyakataj  royowal e xjanin ri uq’aq’ chkixo’l e’are’; xuporoj ub’i ch’aqap chkech ri tz’um taq ja.   2Ri siwan tinimit xkitayij chech ri Mo’ises e ri Mo’ises xch’aw ruk’ ri Yahweh, k’atek’uri’  ri  q’aq’  xchupik.  3Xkikoj  ub’i  we  k’olb’al  ri’:  Tab’era,  rumal  rech  che  ri  uq’aq’  ri  Yahweh  xjaninik chkixo’l ri e’are’.  Quib’rot-ha-Ta’ava.

K’isb’al kik’u’x ri siwantinimit __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI NUMEROS

20 4Ri winaq che xaq xkinim ub’i kib’ chkixo’l e’are’ xuwi are ri kiwa kkichomaj. Xoquje’ ri 

e’ajisra’el  xetzalej  chi  jumul  che  ri  oq’ej  e  kkib’ij:  «¿Jachin  kya’ow  ri’  ri  ti’j  chqech  arech  kqatijo?  5¡Je’  nak’ut,  sib’alaj  kna’taj  chqech  ri  kar  che  xa  sipam  chqech  pa  ri  Egipto,  ri  pepino, ri melon, ri lechuga, ri taq sib’oy e ri anxux!  6Kamik ri’, ri uj ujtuqa’rinaq, man k’o  ta jun jas uwach k’olik, xuwi’ are ri mana k’o chqawach».  7Ri mana jeri’ jacha ri ija’ rech ri kulanto e jeri’ kka’yik jacha ri ab’aj b’edeli’o.  8Ri winaq  kkijach  ub’i  kib’  che  umolik;  k’atek’uri’,  xkijok’  cho  taq  ka’  on  kkiq’osij  ruk’  jetaq  ab’aj;  kkitzak pa jun t’u’y, k’atek’uri’ kkilejo. Ri utijik jeri’ jacha jun utzalaj kaxlanwa b’anom ruk’  ase’ite.  9Chaqa’b’,  aretaq  chi’  kqaj  ri  xaqk’aj  puwi’  ri  tz’um  taq  ja,  xoquje’  kqaj  ri  mana  puwi’.    Ri Mo’ises kch’aw pakiwi’ ruk’ ri Dyos 10Ri  Mo’ises  xuta  ri  koq’ej  ri  siwantinimit,  chkijujunal  ri  jun  taq  ja  winaq  ke’oq’  pa  ri 

rokb’al ri tz’um kachoch. Sib’alaj xyakataj royowal ri Yahweh. E weri’ sib’alaj k’ax xuna’ ri  Mo’ises, 11k’atek’uri’, kub’ij chrech ri Yahweh:   «¿Jasche  kab’an  k’ax  chech  ri  apataninel?  ¿La  xa  man  in  utz  ta  chawach,  che  xak’yaq  chwij ri ra’lal konojel we siwantinimit ri’?  12¿La in puch in kinan che xe’alax wuk’ konojel  we siwantinimit ri’, che ri at kab’ij chwech: ‘Che’ak’ama’ ub’i cho ak’u’x, jeri’ jacha kub’an  jun yuq’ul ak’al chrech ri ak’al che ktu’nik, jeri’ kab’an ub’i chkik’amik chi k’ate’ kixopan na  pa ri ulew che xinjikib’a’ uya’ik chkech ri ekitat’?   13¿Jawi’ kink’ama wi in ti’j arech kinya’ chkech konojel we winaq ri’, ri e’are’ che ruk’  oq’ej kkib’ij chwech: ‘Chaya’ b’a ri qati’ arech kqatijo?  14Ri  in  man  kinkowin  taj  nutukel  ke’inweqaj  konojel  we  siwantinimit  ri’:  sib’alaj  al  chwech in. 15¡We jewa’ kawaj kab’an chwech, are utz wa’ kinakamisaj ub’ik! We ri in in utz  chawach arech man k’o ta chi k’ax kinriqo».    Ri Yahweh xutzalej uwach ri utzij ri Mo’ises 16Ri Yahweh kub’ij chrech ri Mo’ises: «Che’amulij chwech ri in oxk’al lajuj (70) enim taq 

winaq  rech  ri  Isra’el,  che  aweta’m  at  enim  taq  winaq  e  e’ajtz’ib’ab’  pa  ri  siwantinimit.  Ke’ak’am ub’ik pa ri Tz’um Ja rech ri Riqoj Ib’ e kekanaj kan ri’ chila’ awuk’.  17Ri in kinqaj  uloq  ri’  arech  kine’tzijon  awuk’;  kink’am  na  ri’  jub’iq’  ri  Uxlab’xel  che  jeqel  awuk’  at  e  kinkoj ri’ kuk’ e’are’. Xa jek’uri’ katkito’ ri’ cheruk’axik ri ra’lal ri siwantinimit e ri at man  atukel ta chi ri’ kawuk’aj ri eqa’n ri’.  18Chkech  we  siwantinimit  ri’  jewa’  kab’ij:  Chisuk’umaj  utyoxrisaxik  iwib’  rech  chwe’q  xane  kitij  ti’j  wa’,  rumal  rech  che  xik’is  ik’u’x  chech  oq’ej  chuxikin  ri  Yahweh  aretaq  chi’  xib’ij:  «¿Jachin  kya’ow  qati’  ri’  arech  kaqati’jo?  ¡Are  ne  utz  qab’anom  pa  ri  Egipto!”  Ri  Yahweh kuya’ na chiwech ri ti’j arech kitijo.  19Ri ix kitij ri’ ri ti’j man xa ta jun q’ij, on keb’,  on job’, on lajuj, on juwinaq q’ij, 20kitij ri’ ronojel jun ik’, chi k’ate’ na kiwesaj uloq pitza’m e  kmuluw ik’u’x chrech, rumal rech che xik’yaq ub’i ri Yahweh, ri are’ che k’o chixo’l e rumal  rech che xik’is ik’u’x pa ri oq’ej chuwach ri are’, aretaq chi’ xib’ij: ¿Jasche xujel uloq pa ri  Egipto?».  21Ri Mo’ises xub’ij: «Pa ri nusiwantinimit in, ek’o 600.000 achijab’ che etak’toj chkaqan  ¿k’atek’uri’  ri  at  kab’ij:  In  kinya’  na  ri  ti’j  chkech  arech  kkitijo  ronojel  jun  ik’?  22Kne’b’a’  kch’ol chkech ek’olik on enima’q taq awaj, ¿la kub’an ri’ chkech? Weta kemulixik konojel ri  kar  ek’o  pa  ri  polow  ¿la  kub’an  ri’  chkech?».  23K’atek’uri’,  ri  Yahweh  kub’ij  chrech  ri  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI NUMEROS

21

Mo’ises:  «¿La  xa ko’lik  puch  ri  uq’ab’  ri  Yahweh?  Kamik  ri’,  ri  at  kawil  na  wa’ we  qastzij  kb’antajik ri xinb’ij on man kb’antaj taj».    Ri Yahweh kuya ri Ruxlab’xel chkech ri ek’amalb’e chkech ri e’ajisra’el 24Ri 

Mo’ises  kel  uloq  arech  kuya  ub’ixik  chkech  ri  winaq  ri  jetaq  Utzij  ri  Yahweh.  K’atek’uri’, ke’umulij e’oxk’al  lajuj ekinimal ri siwantinimit  e setelik xub’an chkech arech  kkisutij rij ri Tz’um Ja.  25Ri Yahweh kqaj uloq pa ri sutz’. Kuch’ab’ej e kruk’aj ub’i jub’iq’ ri  Ruxlab’al che k’o pa ri Mo’ises e kuya chkech ri e’oxk’al lajuj enim taq winaq. Aretaq chi’  xya’taj ri Uxlab’xel chkech ri e’are’ xkimajij uq’axexik ri utzij ri Dyos, k’atek’ut, man k’o ta  chi jumul xkib’an weri’.   26Ek’o  keb’  achijab’  che  xekanaj  kan  pa  ri  tz’um  taq  ja;  jun  chkech  ub’i’  Eldad  e  ri  jun  chik  Medad.  Ri  Uxlab’xel  xoquje’  xya’taj  chkech  ri  e’are’,  kne’b’a’  man  xe’el  ta  uloq  pa  ri  Tz’um  Ja,  ri  e’are’  tz’ib’atalik  ri  kib’i  chkixo’l  ri  enim  taq  winaq.  Ri  e’are’  xe’ok  che  uq’axexik ri utzij ri Dyos pa ri tz’um taq ja.   27Jun ala aninaq kutij anim, kb’e che ub’ixik chrech ri Mo’ises: «Ri Eldad e ri Medad tajin  kq’axej  utzij  ri  Dyos  pa  ri  tz’um  taq  ja».  28Ri  Josu’e  uk’ojol  ri  Nun,  che  rajpataninel  ri  Mo’ises  chi  arechi’  k’ojol  ala  uloq,  kub’ij:  «¡Wajaw  Mo’ises  che’aq’ila’  b’a’  ri  e’are’!».  29Ri  Mo’ises kub’ij chrech: «¿La at achixom at chwech ri in? Sib’alaj utz ne’ k’uri’ weta konojel  ri  siwan  utinimit  ri  Dyos  eq’axel  utzij  ri  Dyos  rumal  che  kuya’  ri  Ruxlab’xel  ri  Yahweh  chkech».   30K’atek’uri’, ri Mo’ises xtzalej chi ub’i kuk’ ri ekinimal ri Isra’el pa ri Tz’um Ja.    Ri jetaq saqko’r 31Ri Yahweh xutaq uloq jun nimalaj kyaqiq’, we kyaqiq’ ri’ petinaq uloq pa ri polow e 

xe’ruk’aj  uloq  nik’aj  taq  saqko’r,  ri  Yahweh  xe’ujub’uj  puwi’  ri  tz’um  taq  ja,  xuchemej  kiwach arech kkisutij rij ri tz’um taq ja pa ri keb’ utzaltmal, ri uchemek kiwach jun q’ij b’e  ri’ kb’an chrech. Keb’ q’ab’ relik pulew.  32Pa ri jun q’ij ri’, ri winaq xeb’e ronojel ri jun q’ij,  ronojel jun aq’ab’ e ronojel ri jun q’ij chik che kimulixik ri jetaq saqko’r. Jachin jun winaq  che ma k’i taj xumol uloq, xupaj lajuj modi’os ri’. Xkixekab’a’ chrij ri tz’um taq ja.  33K’o  na  ri  ti’j  chuxo’l  ri  kiware,  tajin  na  kkib’a’o,  aretaq  chi’  xyakataj  ri  royowal  ri  Yahweh chkij ri siwantinimit. Ri Yahweh xe’usok ri siwantinimit ruk’ jun nimalaj k’ax.  34Ri ub’i xkikoj we jun k’olb’al ri’ are: Kib’rot‐ha‐Ta’ava, rumal rech che chila’ xemuq wi  ri jumlaj taq winaq che kejumumik xeb’e chrij ri kijiq’il.  35Xas pa ri Kib’rot‐ha‐Ta’ava, xe’el ub’ik ri winaq e xeb’e pa ri Jaserot e xkijeqeb’a’ kib’  pa ri Jaserot.    Ri Miryam e ri A’aron k’o ri kkich’a’ chuwach ri Mo’ises

121Ri Miryam e ri A’aron, kewixwitik chrij ri Mo’ises rumal rech che xub’an rixoqil chrech  jun  ixoq  che  ajkusita  (are  utinimit  ri  Kus).  2K’atek’uri’,  kkib’ij:  «¿La  xaq  xuwi  ruk’  ri  Mo’ises ch’awinaq ri Yahweh? ¿La man xoquje’ taj ch’awinaq quk’ uj?». E ri Yahweh xuta  weri’.  3Ri  Mo’ises  inlaj  achi  che  man  k’o  ta  nimal  kub’ano.  Man  k’o  ta  chi  jun  achi  cho  ri  uwachulew che jacha ri are’, che man nimal taj kub’ano.  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI NUMEROS

22

Ri utzalejib’al tzij kuya ri Dyos 4Chi xaqte’, ri Yahweh xub’ij chrech ri Mo’ises, chrech ri A’aron e chrech ri Miryam: «Chi 

ix  oxib’  chixel  uloq  e  chixpetoq  pa  ri  Tz’um  Ja  rech  ri  Riqoj  Ib’».  Xe’el  uloq  chi  e’oxib’,  5k’atek’uri’, ri Yahweh xqaj uloq pa ri jun b’olb’ik sutz’ e xkanajik pa ri rokb’al. Ke’usik’ij ri  A’aron e ri Miryam; ri e’are chi ekeb’ keqib’ ukoq.   6Kub’ij  ri  Yahweh:  «Utz  utatab’exik  ri  nutzij  kib’ano:  We  k’o  jun  q’axel  utzij  ri  Dyos  chixo’l,  kinq’alajisaj  wib’  ri’  chuwach  ri  are’  pa  jun  wachb’al,  kinch’ab’ej  ri’  pa  taq  ichik’.  7K’atek’uri’,  man  je  ta  ri’  kinb’an  ruk’  ri  nupataninel  Mo’ises,  pa  ri  wachoch,  ku’l  nuk’u’x  chrij ri are’.  8Xas kril rib’ qawach aretaq chi’ kinch’aw ruk’ are’, man k’o ta kinch’uq kan  chuwach e man k’o ta kinwaj kanoq chuwach, ri are’ krilo ri uka’yb’al ri Yahweh.  ¿Jas k’uche xichomaj uk’ule’laxik ruk’ taq tzij ri nupataninel Mo’ises?».  9Xyaktaj ri royowal ri Yahweh chkij ri e’are’. Aretaq chi’ xb’e  ub’ik  10e ri sutz’ xel ub’i  puwi’ ri Tz’um Ja, ri Miryam q’iyinaq chi ri utz’umal, saq chi ri utz’umal jacha ri saqtew. Ri  A’aron kka’y apan chrech ri are’ e krilo che q’iyinaq chi ri ub’aqil.    Ri A’aron e ri Mo’ises kech’aw chuwach ri Dyos 11K’atek’uri’, 

kub’ij  ri  A’aron  chrech  ri  Mo’ises:  «Chujakuyu’  b’a’  wajaw,  maya  b’a  utojb’al ri qamak chqij, ri jun itzel moxil xok quk’.  12Kinta’ chawech, che man are ta ri are’  jeri’ kub’an ri uti’ojal jacha jun alaj loch’ che q’iyinaq chi ri uti’ojal aretaq chi’ kel uloq cho  ri usantil».  13Ri Mo’ises kuk’omij chrech ri Yahweh:  «¡At Dyos, nimalaj toq’ob’ kinta chawech, chakunaj b’a’ ri are’!».  14K’atek’uri’, ri Yahweh kub’ij chrech ri Mo’ises: «Weta ri utat  xuchub’aj cho ri upalaj,  ¿la xas man rajawaxik ta wi che ri are’ kuq’axej wuqub’ q’ij uk’ixb’al? Chesax b’a’ uloq ri  are’ pa ri tz’um taq ja wuqub’ q’ij, k’atek’uri’ kk’ulax chi jumul ri’».  15Ri  Miryam,  wuqub’  q’ij  man  xk’ulax  ta  pa  ri  tz’um  taq  ja.  K’atek’uri’,  ri  siwantinimit  man  xkiyak  ta  ub’i  kib’  chech  ri  b’e  aretaq  chi’  maja’  ktzalej  chi  jumul  ri  are’  kuk’.  16Ri  siwan inimit xe’el ub’ik pa ri Jaserot e xkijeqab’a’ kib’ pa ri Paran ri tz’inalik ulew.    Ri Mo’ises ke’utaq ub’i jujun taq achijab’ che rilik ri Kana’an

131Ri Yahweh xuch’ab’ej ri Mo’ises, jewa’ xub’ij chrech:  2«Che’ataqa  ub’i  ejujun  taq  achijab’,  jun  achi  chkech  chjujunal  ri  jetaq  juq’at,  arech  ke’kitzalij ri rulew ri Kana’an, ri ulew che kinya’ na in chkech ri e’ajisra’el. Ri achijab’ kitaq  ub’ik rajawaxik che konojel ekinimal ri winaq».  3Rumal ri utaqanik ri Yahweh, ri Mo’ises ke’utaq ub’ik, chi pa ri Paran ub’ik ri tz’inalik  ulew: Konojel ri e’achijab’ ekinimal ri e’ajisra’el. 4Are wa’ ri kib’i’:  Rech ri ujuq’at ri Rub’en, are ri Sammu’a, uk’ojol ri Sakkur.  5Rech ri ujuq’at ri Sime’on, are Safat, uk’ojol ri Jori.  6Rech ri ujuq’at ri Juda, are ri Kaleb’, uk’ojol ri Yefunne.  7Rech ri ujuq’at ri Isakar, are ri Yige’al, uk’ojol ri Jose.  8Rech ri ujuq’at ri Efra’im, are ri Hose’a, uk’ojol ri Nun.  9Rech ri ujuq’at ri B’enjamin, are ri Palti uk’ojol ri Rafu.  10Rech ri ujuq’at ri Sab’ulon, are ri Gaddi’el, uk’ojol ri Sodi.  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI NUMEROS

23 11Rech ri ujuq’at ri Jose e ri ujuq’at ri Manasses, are ri Gaddi, uk’ojol ri Susi.  12Rech ri ujuq’at ri Dan, are ri Ammi’el, uk’ojol ri Guemali.  13Rech ri ujuq’at ri Aser, are ri Setur, uk’ojol ri Migu’el.  14Rech ri ujuq’at ri Neftali, Najb’i, uk’ojol ri Vafsi. 

15Rech ri ujuq’at ri Gad, are ri Gue’u’el uk’ojol ri Maki. 

16Are  wa  ri  kib’i’  ri  achijab’  xe’utaq  ub’i  ri  Mo’ises  che  utzalixik  ri  ulew.  K’atek’uri’,  ri 

Mo’ises kukoj jun ub’i ri Hose’a che uk’ojol ri Nun, Josu’e ri ub’i’ kukoj chrech.  17Ri  Mo’ises  ke’utaq  ub’i  che  utzalixik  ri  rulew  ri  Kana’an:  «Chixpaqal  ub’ik  pa  ri  Negueb’, k’atek’uri’ kixpaqi’ chi aq’anoq pa ri juyub’.  18Utz rilik ji’b’ana’ ri ulew, ji’ch’ob’o’ e  jachin  taq  ri  winaq  ejeqel  chila’,  la  k’o  kichuq’ab’  on  man  k’o  taj,  la  ek’i  on  man  ek’i  taj;  19jas ub’antajik ri ulew jawi’ ejeqel wi, la utz on man utz taj; jas ub’antajik ri jetaq tinimit  jawi’ ejeqel wi, la sutul rij ruk’ tapya on xaq k’olik;  20la ch’uch’uj ulew on ab’aj ulew, la k’o  che’ chuwach on man k’o taj. Ko b’a’ kixk’oji’k. Chik’ama’ b’a’ uloq jujun taq uwach ri ulew  ri’».  Pa taq we q’ij ri’ uq’ijil ri nab’e taq uwach ri uva.  21Kepaqi’ ub’i che rilik ri ulew, k’e’el ub’ik pa ri Sin ri tz’inalik ulew ke’opan pa ri Rejob’.  Ri Rejob’ pa ri rokb’al ri Jamat.  22Kepaqi’ ub’i pa ri Negueb’ e ke’opan pa ri Heb’ron, jawi’  ek’o wi ri Ajiman, ri Sesay e ri Talmay, ki’ja’al ri Anakim. Ri Heb’ron xyak wuqub’ junab’  nab’e  chuwach  ri  Tanis  che  rech  ri  Egipto.  23Ke’opanik  pa  ri  jun  lya’nik  rech  ri  Eskol,  k’atek’uri’ kkichoy jun uq’ab’ e jun jotzayaj uva, che ekeb’ winaq kkitelej ub’i ruk’ jun che’,  xoquje’ kkik’am ub’i granadas e jujun taq wikox.  24We jun k’olb’al ri’, Lya’nik rech Eskol,  xecha chrech, rumal rech ri jun jotzayaj che xkichoy ri e’ajisra’el chila’.    Ri ucholajil ri kitzij ri achijab’ xetaq ub’ik 25Ketzalej uloq che utzalexik we jun amaq’ ri’ pa kawinaq q’ij.  26Ke’opan ruk’ ri Mo’ises, 

ri A’aron e konojel ri komon rech ri Isra’el, che ek’o pa ri Paran ri tz’inalik ulew, che k’o pa  ri Kades. Kkicholej ub’ixik chkech ri e’are’ e chkech konojel ri komon, e kkik’ut chkiwach ri  jetaq uwach ri ulew.  27Jewa’ ucholaxik kkib’ano: «Xujb’e pa ri amaq’ jawi’ xujataq ub’i ri at. Qastzij nak’ut che  kb’elel leche e uwa’lche’ chila’; are wa’ ri jetaq uwach ri’.  28K’atek’ut, ri siwantinimit che  ejeqel  pa  ri  amaq’  nimalaj  kichuq’ab’,  ri  jetaq  tinimit  sutul  pa  tapya,  enima’q  e  xoquje’  xe’qil  ne’  enik’aj  erija’al  ri  Anak.  29Ri  e’ajamalesita  ejeqel  pa  ri  rulew  ri  Negueb’;  ri  e’ajhitita, ri e’ajmorre’o e ri e’ajjeb’use’o ejeqel pa ri juyub’; ri e’ajkana’an ejeqel chuchi’ ri  polow e chuchi’ ri Jordan».  30Ri Kaleb’ xutz’apij kichi’ ri siwantinimit che kimulim kib’ chunaqaj ri Mo’ises, kub’ij:  «Rajawaxik che kujb’ek, kujpaqi’ che uch’akik we ulew ri’, xas kujch’akan ri’ puwi’ we ulew  ri’».  31K’atek’ut, ri achijab’ che xepaqi’ ub’i ruk’ are’ kkib’ij: «Man kujkowin ta wa’ kujpaqi’  ub’i  che  ub’anik  ch’o’j  chkij  ri  siwantinimit  ri’,  rumal  rech  che  ri  e’are’  are  k’o  chi  na  kichuq’ab’  chqawach  ri  uj».  32K’atek’uri’,  ri  ulew  xe’katzalij,  man  utz  ta  utzijoxik  xkib’an  chkiwach  ri  e’ajisra’el,  xkimajij  ub’ixik:  «Ri  jun  amaq’  che  xe’qatzalij  ri  uj,  jun  amaq’  che  ke’utij  ri  siwantinimit.  Konojel  ri  winaq  che  xe’qil  chila’,  nima’q  taq  kaqan  ri  achijab’.  33Xoquje’, xe’qil ejujun taq winaq che sib’alaj enima’q, e’uk’ojol ri Anak, che kija’al ri winaq  che  nimalaj  taq  kaqan.  Ri  uj,  chkiwach  ri  e’are’  uj  jacha  sak’  e  xoquje’  uj  jeri’  xujkil  ri  e’are’».    Ri Isra’el kch’o’jin ruk’ ri Dyos __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI NUMEROS

24

141K’atek’uri’, konojel ri komon kkiwa’lisaj ri kich’ab’al, kkiraqaqej kichi’; e we jun aq’ab’  ri’ ri winaq xe’oq’ik.  2Konojel ri e’ajisra’el kewixwit chkij ri Mo’ises e ri A’aron e konojel ri  komon  kkib’ij  chkech:  «¡Utz  nak’uri’  weta  xujkam  kan  pa  ri  Egipto!  ¡Xoquje’  utz  nak’uri’  weta xujkam kan pa ri tz’inalik ulew!  3¿Jasche che ri Yahweh xujuk’am uloq pa we ulew ri’  arech kujqaj chuxe’ ri ch’ich’, arech ri eqixoqilal e ri eqalk’uwa’l kechaptaj ub’ik? ¿La man  are ta utz ri’ weta kujtzalij ub’i pa ri Egipto?». 4K’atek’uri’, kkib’ij chb’il taq kib’: «Chqakojo’  jun k’amal qab’e e chujtzalej pa ri Egipto».  5Ri  Mo’ises  e  ri  A’aron,  xeqaj  chech  mejelem  ruk’  ri  kiwach  cho  ri  ulew  chkiwach  konojel ri kikomon ri e’ajisra’elita.  6Chkixo’l ri jachintaq xe’kitzalij ri ulew k’o ri Josu’e che  uk’ojol ri Nun e ri Kaleb’ che uk’ojol ri Yefunne, xkib’it’ ri katz’yaq e 7xkib’ij chkech konojel  ri komon: «Ri ulew che xujb’e uj che utzalixik, utzalaj ulew.  8We ri Yahweh kub’an toq’ob’  chqech, kujuk’am ub’i ri’ cho we ulew ri’ e kuya’ ri’ chqech. Jun ulew jawi’ kb’elb’et wi ri  leche  e  ri  uwa’lche’.  9Mub’an  b’a’  keb’  ik’u’x  chuwach  ri  Yahweh.  Xoquje’  mixib’ij  iwib’  chkech ri winaq ri ek’o pa we ulew ri’, rumal rech che aninaq ri’ keqach’ako. Ri muj che  xe’uto’ ri e’are’ elinaq ub’i kuk’, k’atek’uri’, ri Yahweh k’o quk’ uj. Mixib’ij b’a’ iwib’».    Ri uq’aq’al royowal ri Yahweh e ri utzij ri Mo’ises

10Konojel ri komon tajin kkitzijoj, che ke’kik’yaq na ri e’are’ cha’b’aj, aretaq chi’ ri uq’ijil 

ri  Yahweh  xuk’ut  rib’  pa  ri  Tz’um  Ja  rech  ri  Riqoj  Ib’,  chkiwach  konojel  ri  e’ajisra’el. 

11K’atek’uri’, ri Yahweh kub’ij chrech ri Mo’ises: 

«K’ate’ jampa’ na wa’ che we siwantinimit ri’ kketzelaj na nuwach? ¿Tza k’ate’ jampa’ na  ri  e’are’  man  kkijikib’a  ta  ri  kik’ux  chwij  ri  in,  k’atek’uri’,  k’i  taq  k’utb’al  nub’anom  in  chkixo’l?  12Ri in ke’insok na wa’ ruk’ ri b’innel yab’il e man k’o ta chi kechb’al wa’ kinya’o.  K’atek’uri’, ri at, katinuxisaj na wa’ at jun nimalaj tinimit e che k’o sib’alaj ichoq’ab’ chi na  chkiwach ri e’are’».  13Ri Mo’ises kutzalejisaj uwach ri utzij ri Yahweh:  «K’atek’ut, ri e’ajegipto keta’m che ruk’ ri achuq’ab’, ri at xe’awesaj uloq we winaq ri’ pa  ri kulew.  14Kitzijom na k’uri’ chkech we winaq ek’o pa ri ulew ri’. Ri e’are’, kich’ob’om na  k’uri’,  che  at,  at  Yahweh,  at  jeqel  chkixo’l  we  winaq  ri’,  che  kak’ut  awib’  chkiwach;  ri  at  Yahweh, at k’o pa ri sutz’ pakiwi’ ri e’are’; ri at atnab’ejinaq chkiwach ri e’are’, pa q’ij, pa ri  jun  b’olb’ik  sutz’  e  chaq’ab’  atnab’ejinaq  chkiwach  pa  ri  jun  b’olb’ik  q’aq’.  15We  ri  at,  ke’akamisaj we siwantinimit ri’ jeri’ jacha xa jun winaq, ri jetaq tinimit che kitom atzijoxik  kkib’ij na ri’:  16“Ri Yahweh, rumal rech che man xkowin taj xe’u’okisaj we siwantinimit ri’  pa ri ulew che xujikib’a’ ub’ixik chkech kuya na chkech, xe’ukamisaj pa ri tz’inalik ulew”.   17Kamik ri’, chak’utu’ b’a’ ri achuq’ab’, Ajawxel, jeri’ jacha ub’ixik xab’ij:   18“Ri  Yahweh  na’tam  kpe  ri  royowal  e  nimalaj  ranima’  chrech  ri  utzil,  kuch’ijej  ri  nimalaj  k’ax  e  ri  itzel  kb’anik;  k’atek’ut  man  k’o  ta  jun  jas  uwach  xb’anik  che  mata  kuk’ajisaj uwach, kuk’ajisaj uwach ri kimak ri etat pakiwi’ ri e’ak’uwa’lxel chi kopan na pa  ri  urox  e  ukaj  ija’l”.  19Chasacha’  b’a’  ri  kimak  we  siwantinimit  ruk’  ri  nimalaj  rutzil  awanima’, jacha e’ach’ijem chi pa ri Egipto uloq chi k’ate’ waral ri’».    Ri sachab’al kimak e ri uk’ajisaxik kiwach 20Ri Yahweh kub’ij: «Ri in kinsach kimak, rumal ri atzij xab’ij.  21K’atek’ut, ri in ink’aslik; 

e  ri  uq’ijil  ri  Yahweh  unojisam  ronojel  ri  uwachulew,  22konojel  we  winaq  ri’  kilom  ri  nuq’ijil e ri jetaq mayowik xinb’an in pa ri Egipto e pa ri tz’inalik ulew, in kikojom lajuj mul  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI NUMEROS

25

pa ri k’ax e man kinimam ta ri nuch’ab’al, man k’o ta jun chkech  23kril uwach ri ulew che  xinjikib’a  ub’ixik  chkech  ri  ekitat  kinya  na  chkech.  Man  k’o  ta  jun  chkech  ri  ketzelam  nuwach kril na uwach ri ulew.  24K’atek’ut, ri nupataninel Kaleb’, che k’o jun ruxlab’al che  xukub’a’  uk’u’x  e  rumal  weri’  utz  unimaxik  ri  nutzij  xub’ano,  kinokisaj  ri’  pa  ri  ulew  ri  xtzalijitaj rumal, xoquje’ ke’inokisaj ri’ ri erija’al ri are’.  25Ri e’ajamalesita e ri e’ajkana’an  ejeqel pa ri lya’nik ulew. Chwe’q chixtzelejoq pa ri tz’inalik ulew, pa ri ub’e ri polow Suf».  26Ri Yahweh xe’uch’ab’ej ri Mo’ises e ri A’aron, jewa’ xub’ij chkech:  27¿Tza k’ate’ jampa’ na wa’ che we itzel komon ri’ kwixwitik na chwij? Nutom ri jetaq  wixwitem  e  ri  oq’ej  kib’anom  ri  e’ajisra’el  rumal  wech  in.  28Chab’ij  chkech:  «rumal  ri  nuk’aslemal –utzij ri Yahweh– ri in kinb’an na ri’ chiwech jeri’ jacha ri tzij xib’ij chuxe’ taq  nuxikin.  29Rumal rech che xixwixwitik chwij in, ketzaq kan wa’ pa we tz’inalik ulew ri’, ri  kaminaq  taq  ib’aqil,  iwonojel  ri  xixejalaxik,  iwonojel  ri  xtz’ib’ax  ib’i’  che  juwinaq  chi  ijunab’ e kopan pa kawinaq lajuj.   30Ri in kinjjikib’a’ ub’ixik chiwech che ri ix man kixok ta ri’ pa we ulew ri’, che nuyakom  nuq’ab’  xinya  ub’ixik  che  kixinjeqeb’a’  chila’.  Xuwi’  kinokisaj  ri’  ri  Kaleb’,  che  uk’ojol  ri  Yefunne,  ri  Josu’e  che  uk’ojol  ri  Nun,  31ri  eri’  taq  imam  che  xib’ij  keqaj  ri’  pa  kiq’ab’  ri  winaq  e  xaq  erech  ch’akoj  ri’,  ke’ok  ri’  e’are’  e  kkich’ob’  uwach  ri  ulew  che  xiwetzelaj  uwach ix. 32Ri kaminaq taq ib’aqil ketzaq kan ri’ pa ri tz’inalik ulew, 33e ri e’iwalk’uwa’l xaq  keb’inkatik ri’ pa ri tz’inalik ulew kawinaq junab’, keqam na k’uri’ ri ra’lal itzij che kik’ex  uwach,  chi  k’ate’  na  konojel  ri  kaminaq  taq  b’aqilal  ketz’aqat  kanoq  pa  ri  tz’inalik  ulew.  34Ri  ix,  juwinaq  q’ij  xikoj  che  utzalixik  ri  ulew.  Xa  jek’uri’,  jun  q’ij,  kub’an  jun  junab’  ri’:  kawinaq junab’ ri’ kiweqaj na ri ra’lal ri imak e kina’ ri’ jas utojb’alil che kinik’yaq kanoq ri  in.   35In ri in Yahweh xinb’ij ri nutzij; are wa’ ri kinb’an na chkech konojel ri itzelalaj komon  che xkimulij kib’ chwij in. Pa we tz’inalik ulew ri’ man k’o ta jun ri’ kkanajik kanoq: waral  ri’ kekam konojel».  36Ri achijab’ che xe’utaq ub’i ri Mo’ises che utzalixik ri ulew e che xe’kiwa’lisaj konojel  ri komon arech kewixwitik chrij ri are’, e man utz ta utzijoxik xkib’an ri puwi’ ri ulew, 37we  achijab’  ri’  che  man  utz  ta  ri  tzij  xkib’ij  puwi’  ri  ulew,  xekam  chuwach  ri  Yahweh.  38K’atek’uri’, chkech we achijab’ ri’, ri xeb’e che utzalixik ri ulew, xuwi’ ri Josu’e che uk’ojol  ri Nun e ri Kaleb’ che uk’ojol ri Yefunne, xek’asi’ kanoq.    Ri xkib’an ri e’ajisra’el man k’o ta upatan 39Ri Mo’ises kuya’ ub’ixik we tzij ri’ chkech konojel ri e’ajisra’el e ri siwantinimit sib’alaj 

b’isob’al  kekanajik.  40Aq’ab’  xewa’lajik  e  xepaqi’  puwi’  ri  juyub’,  jewa’  kkib’ij  ri’:  «Ri  uj  kujpaqi’ wa’ cho ri juyub’, ri xub’ij ri Yahweh chqech che rumal xujmakun chuwach».  41Ri  Mo’ises kub’ij: «¿Jasche kixq’ax puwi’ ri xtaqan ri Yahweh chrech? We kib’ano ri’, man utz  taj.  42Mixpaqi’k, rumal rech che man k’o ta ri Yahweh chixo’l; wene’ ri e’ik’ulel kech’akan  piwi’.  43Je’  nak’ut,  ri  e’ajamalesita  e  ri  e’ajkana’an  ek’o  chila  e  ik’ulel  chiwech,  kixqaj  ri’  chuxe’ ri kich’ich’, rumal rech che ri ix xitas apan iwib’ chrech ri ub’e ri Yahweh e ri Are’  man k’o ta iwuk’».   44K’atek’uri’, ri e’are’ xkikoj och’o’jil ke’paqi’ cho ri juyub’. Ri arka rech ri chapb’al uq’ab’  ri  Yahweh  e  ri  Mo’ises,  man  xesilob’  ta  ub’ik  pa  ri  tz’um  taq  ja.  45Ri  e’ajamalesita  e  ri  e’ajkana’an  che  ejeqel  pa  we  juyub’  ri’  xeqaj  uloq  cho  ri  juyub’,  xekiqajb’ej  ruk’  taq  ri  kich’ich’ e xekimuchuchej chi k’ate’ na xe’opan pa ri Horma.    __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI NUMEROS

26

Ri sipanik rech ri tab’al taq toq’ob’

151Ri Yahweh xuch’ab’ej ri Mo’ises, jewa’ xub’ij chrech:  2«Che’ach’ab’ej ri e’ajisra’el e jewa’ kab’ij chkech ri’. Aretaq chi’ ri ix kixok na ri’ pa ri  ulew che kinya na in chiwech e jawi’ kixjeqi’ na wi,  3we ri ix kisipaj sa’om taq ti’j chuwach  ri Yahweh rech holokosto on rech tab’al toq’ob’, rumal che xijikib’a’ jun tzij, on xaq xk’iy  pa iwanima’, on rumal jun nimaq’ij –e xa jek’uri’ kichi’j jun iwakax on jun ichij, che kjoror  ri  ruxlab’al  chuwach  ri  Yahweh–  4ri  jun  che  kuchi’j  ri  tab’al  toq’ob’,  kusipaj  ri’  chrech  ri  Yahweh,  jun  chrech  ri  lajuj  uch’aqapil  utzalaj  k’aj  che  yob’om  ruk’  jun  chrech  ri  kijeb’  pajb’al ase’ite.  5K’atek’uri’, rumal chjujunal ama’ chij, kasipaj ri’ jun pajb’al vino, xaq uwi’  ri’ kaya ruk’ ri holokosto on ruk’ ri tab’al toq’ob’.   6We jun ama’ chij ri kasipaj kaya keb’ pajb’al chrech ri lajuj uch’aqapil utzalaj kaj che  yob’om ruk’ jun palb’al chrech ri lajuj uch’aqapil ri ase’ite,  7e jun chrech ri oxib’ upajb’al ri  vino, kachi’j ri’ jacha jun kunab’al che kjoror chuwach ri Yahweh.   8We  kachi’j  chrech  ri  Yahweh  jun  ama’  wakax  pa  ri  holokosto,  on  pa  ri  tab’al  toq’ob’,  arech kab’an ri xajikib’a’ ub’ixik on rech jun tab’al toq’ob’ rech riqoj ib’,  9rachi’l we ama’  wakax  ri’,  kasipaj  ri’  oxib’  pajb’al  k’aj  yob’om  ruk’  ase’ite,  panik’aj  chrech  ri  pajb’al,  10e  rachi’l  panik’aj  chrech  ri  upajb’al  vino,  jun  sa’om  wa  ri’  che  kjoror  chuwach  ri  Yahweh.  11Jewa’  nak’uri’  kb’an  kuk’  konojel  ri  jetaq  ama’  wakax,  konojel  ama’  chij  on  konojel  ri  eko’lik taq awaj, chij on k’isik’.  12Jeri’ kib’ano, are ajtzij ejanik’apa’ awaj kekamisaxik, are  ajtzij ejanik’apa’ awaj ek’olik.  13Jewa’ nak’uri’ kkib’an konojel ri achijab’ erech ri asiwantinimit aretaq chi’ kkichi’j jun  sa’om  wa  che  kjoror  ruxlab’  chuwach  ri  Yahweh.  14K’atek’uri’,  we  k’o  jun  kaxlan  winaq  chixo’l  ix,  on  chkixo’l  ri  iwija’al  e  kuchi’j  jun  sa’om  wa’  che  kjoror  ruxlab’al  chuwach  ri  Yahweh, jacha kib’an ix, xoquje’ jeri’ kub’an 15ri komon. Junam ri’ ri pixab’ chrech ri kaxlan  winaq  e  chiwech  ix.  Weri’  jun  junalikalaj  pixab’  wa’  chkech  ri  e’iwija’al:  chuwach  ri  Yahweh,  xaq  junam  ri’  ri  pixab’  chrech  ri  kaxlan  winaq  e  ri  ix.  16Xa  jun  pixab’  ri’  kk’oji’  chixo’l: ri ewinaq iwib’ e ri ekaxlan winaq che ejeqel chixo’l».    Ri nab’e taq kaxlanwa 17Ri 

Yahweh  xuch’ab’ej  ri  Mo’ises,  jewa’  kub’ij  chrech:  18«Che’ach’ab’ej  ri  e’ajisra’el,  jewa’ kab’ij chkech ri’:  Aretaq  chi’  kixok  pa  ri  ulew  jawi’  ri  kixink’am  ub’i  ri  in,  19rajawaxik  kib’an  jun  tab’al  toq’ob’  rech  tojb’al  chrech  ri  Yahweh  aretaq  chi’  kitij  ri  kaxlanwa  rech  we  ulew  ri’.  20Ri  nab’e q’or kike’j cho ri ka’, ri ix kito’ kan jun utzalaj kaxlanwa ri’ rech ri tab’al’ toq’ob’; kito’  kan ri’ jeri’ jacha ri tojb’al kya’ik rumal ri tikb’al rech triko.  21Kito’ jun kaxlanwa ri’, tojb’al  rech ri nab’e ike’ kiya chrech ri Yahweh. Weri’ kib’ano pa ronojel mayilq’ijsaq.    Ri makaj xb’antajik rumal rech che man k’o ta uch’ob’ik

22«We ri ix, man kib’an taj jun chech we pixab’ ri’ che xuya ub’ixik ri Yahweh chrech ri 

Mo’ises  23ri  xixutaq  ri  Yahweh  rumal  ri  Mo’ises,  chi  pa  ri  q’ij  ub’ik  aretaq  chi’  xtaqan  chiwech e xas chkech konojel ri mayilq’ijsaq,  24e wene’ man xb’an ta ri pixab’ rumal rech  che man reta’m ta ri komon:  We  ri  komon  xmakunik  rumal  che man  reta’m  taj,  konojel  ri’  ri  komon  kub’an  na  jun  holokosto ruk’ jun alaj ama’ wakax jeri’ jacha jun sa’om wa’ che kjoror ruxlab’al chuwach  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI NUMEROS

27

ri Yahweh, rachi’l ri ko sipanik e ri ja’ sipanik jacha ri ktaqan ri pixab’, xoquje’ kuchi’j ri’  jun  ama’  k’isik’  rech  tab’al  toq’ob’  sachb’al  makaj.  25Ri  chuchqajaw  kub’an  ri’  ri  tojb’al  pakiwi’  konojel  ri  komon  kech  ri  e’ajisra’el,  kkuytaj  ri’  ri  kimak,  rumal  rech  che  xa  man  kkich’ob’ taj e xa jek’uri’ xemakunik. Aretaq chi’ kkik’am ub’i ri jetaq sipanik che sa’om wa  kjoror  xuxlab’al  chuwach  ri  Yahweh,  e  ri  tab’al  toq’ob’  rech  sachb’al  ri  mak  xkib’ano,  xa  rumal  che  man  kkich’ob’  taj,  26konojel  ri  komon  kech  ri  e’ajisra’el  ksachitaj  ri’  ri  kimak,  xoquje’  ksachitaj  ri’  ri  kimak  ri  ekaxlan  winaq  ejeqel  chkixo’l,  rumal  rech  che  konojel  ri  komon xemakunik xa rumal che man kkich’ob’ taj.   27We  xa  utukel  jun  winaq  xmakunik  rumal  rech  che  man  kuch’ob’  taj,  kuchi’j  ri’  jun  tab’al  toq’ob’  rech  sachb’al  makaj,  jun  alaj  ama’  k’isik’  che  jun  ujunab’  k’olik.  28Ri  chuchqajaw  kuta  ri’  chuwach  ri  Yahweh  ri  tojb’al  umak,  xub’ano  xa  rumal  che  man  kuch’ob’  taj;  aretaq  chi’  kb’an  ri  tojb’al  puwi’,  ksachtaj  ri’  ri  umak,  29kne’b’a’  jun  ewinaq  ajisra’el on jun kaxlan winaq che jeqel chixo’l, xa junam ri’. Xa junam ri’ ri pixab’ chuwach  jun jas uwach kib’ano che xa rumal man kich’ob’ taj.  30K’atek’ut,  jachin  kmakunik  xas  ruk’  uchomab’al  kraj  kub’ano,  kne’b’a’  ewinaq  on  kaxlan  winaq,  kretzelaj  uwach  ri’  ri  Yahweh.  Kpuch’  ub’i  uwach  ri’  chkixo’l  ri  utinimit,  31rumal  rech  che  xub’an  ri  k’ax  chrech  ri  utzij  ri  Yahweh  e  xretzelaj  uwach  ri  upixab’:  Rajawaxik che kpuch’ we jun winaq ri’, kreqaj ri’ ri umak xub’ano».    Ri uk’ajisaxik uwach jun winaq che man kuchajij ta ri Sab’ado

32Aretaq chi’ ri e’ajisra’el ek’o pa ri tz’inalik ulew, xilitajik jun achi che tajin kumol usi’ 

pa  jun  q’ij  Sab’ado.  33Ri  winaq  che  xe’ilowik  ri  are’,  kkik’am  ub’i  chkiwach  ri  Mo’ises,  ri  A’aron e chkiwach konojel ri komon.  34Xtz’apixik e xlaq’ab’axik ri are’ rumal rech man k’o  ta kch’ob’owik jas ri kb’an chrech ri are’.  35Ri Yahweh kub’ij chrech ri Mo’ises: «Rajawaxik  che kk’amisax we jun achi ri’. Chkik’yaqa’ konojel ri komon cha’b’aj, chrij apan ri tz’um taq  ja».  36Konojel ri komon kkesaj ub’i pa ri tz’um taq ja e kkik’yaq cha’b’aj chi k’ate’ na kkam  ri are’, jeri’ jacha xtaqan ri Yahweh chrech ri Mo’ises.    Ri uchi’ taq ri atz’yaq 37Ri 

Yahweh  xuch’ab’ej  ri  Mo’ises,  jewa’  xub’ij  chrech:  38«Che’ach’ab’ej  ri  e’ajisra’el;  kab’ij  chkech  che  ri  e’are’  e  ri  kija’al,  chkib’ana’  jetaq  utza’m  chuchi’  taq  ri  katz’yaq  e  chkikojo’ b’a’ jun b’atz’ mratotutuj chrech ri katz’yaq.  39Kikoj utza’m uchi’ taq ri iwatz’yaq  e  aretaq  chi’  kiwil  koq  weri’,  kna’taj  ri’  chiwech  ronojel  ri  jetaq  upixab’  ri  Yahweh.  Xa  jek’uri’ kik’aslemaj na k’uri’ ronojel e man are ta kiterne’b’ej ri’ ri jastaq kraj ri iwanima’ e  ri kraj ri iwoq’och, ri xb’anowik arech ri ix xixmakun kuk’ ri jetaq edyos jacha ix rech nim  ch’uti’n.  40Xa jek’uwa’ kna’taj ri’ chiwech ronojel ri jetaq nupixab’, kik’aslemaj na k’uri’ ronojel e  ri ix, ix tyoxlaj taq winaq chuwach ri Idyos.  41In ri in Yahweh Inidyos che xixinwesaj uloq  pa ri Egipto, arech kinuxik Inidyos. In ri in Yahweh Inidyos».   

Kiwa’lajik chech ri ch’o’j, ri Kore, ri Datan e ri Ab’iram

__________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI NUMEROS

28

161Ri Kore, uk’ojol ri Yisar, uk’ojol ri Kehat, uk’ojol ri Levi. Ri Datan e ri Ab’iram, e’uk’ojol  ri  Eli’ab’  e  ri  On  uk’ojol  ri  Pelet  (ri  Eli’ab’  e  ri  Pelet  e’uk’ojol  ri  Rub’en),  ri  e’are’  nimal  xkib’nano;  2kewa’lajik  chech  uk’ule’laxik  ri  Mo’ises,  k’uk’  lajuj  k’al  (200)  e’ajisra’el,  ekinimal ri komon, nim ke’il wi pa ri moloj ib’, utz utzijoxik ri kib’i’.   3Kkimulij kib’ che uk’ule’laxik ri Mo’ises e ri A’aron e kkib’ij chkech: «¡Ri ix kq’ax uwi’ ri  k’ax kib’ano! Konojel ri komon, konojel ri winaq etyoxrisam, ri Yahweh k’o chkixo’l e’are’.  ¿Jas k’u che ri ix nimal kib’an pakiwi’ ri ukomon ri Yahweh?».  4Aretaq  chi’  ri  Mo’ises  xuta  weri’,  kumej  rib’  e  kuqasaj  ri  upalaj  cho  ri  uwachulew.  5K’atek’uri’, kub’ij chrech ri Kore e chkech konojel ri e’uwinaq: «Chwe’q aq’ab’il, ri Yahweh  kub’an ri’ arech ri ix kiweta’maj jachin ri rech are’, jachin ri tyoxlaj uwinaq e kuya alaj ri’  arech kqib’ ukoq ruk’ ri are’. Jachin ri xucha’ ri Are’, loq’ ri’ kqib’ ukoq ruk’ ri are’. 6Chiwila’  b’a’  ri  rajawaxik  kib’ano:  chik’ama’ ukoq  ri  jetaq  porb’al  k’ok’  q’ol  rech  ri  Kore  e ri  kech  konojel ri ujuq’at, 7chitzija’ ri q’aq’ chupam, chikojo’ ri k’ok’ q’ol puwi’ chuwach ri Yahweh.  Jachin ri kucha’ ri Yahweh, are’ na k’uri’ ri tyoxlaj achi. Ri  k’ax kib’ano, ri ix, ix uk’ojol ri  Levi, q’axinaq chi uwi’».  8Ri kub’ij ri Mo’ises chrech ri Kore: «¡Chitatab’ej weri’ ri ix, ix uk’ojol ri Levi!  9¿La man  kina’ ta iwib’ chuwach ri Udyos ri Isra’el che xixutas apan chkixo’l ri komon rech ri Isra’el,  arech kixukoj chunaqaj ri are’, kipatanij ri Rachoch ri Yahweh e ix k’amal b’e chkiwach ri  komon arech kixpatanijik pa ri q’ijilanik kb’an chuwach ri are’?  10Xatukoj chunaqaj ri are’,  ri  at  e  konojel  ri  e’awachalal,  ri  e’uk’ojol  ri  Levi,  k’atek’uri’  kiwaj  na  kixuxik  ix  chuchqajawib’. 11Ri ix xixwa’laj uloq chrij ri Yahweh, ri at kuk’ konojel ri ajuq’at: ¿Jachin ri  A’aron che kixwixwit chrij ri are’?».  12Ri Mo’ises xutaq kisik’ixik ri Datan e ri Ab’iram, ri e’uk’ojol ri Eli’ab’. Ri e’are’ kkib’ij  uloq:  «Ri  uj  man  kqaj  taj  kujb’ek.  13¿La  man  kq’ax  ta  uwi’  chawach  ri  xab’a’ano  che  xujawesaj uloq cho jun ulew jawi’ kb’elb’etik uloq leche e ri uwa’lche’ arech kujakamisaj  pa we tz’inalik ulew, e xoquje’ kakoj na awib’ at nim winaq paqawi’ ri uj?  14Man xujak’am  ta  uloq  cho  jun  ulew  jawi’  kb’elb’etik  leche  e  uwa’lche’,  xoquje’  man  xaya’  ta  jun  ulew  qechb’al  rech  suqub’al  e  tikonb’al  ¿la  are  kawaj  ke’amoyrisaj  we  winaq?  15Ri  Mo’ises  xyakataj nimalaj royowal e kub’ij chrech ri Yahweh: Mawil ri kisipanik kkiya chawech. Ri  in man k’o ta jun kib’urix xintoqij chkech e man k’o ta jun k’ax nub’anom chkech.  16Ri Mo’ises kub’ij chrech ri Kore: «Ri at e konojel ri ajuq’at, chwe’q chixpetoq chuwach  ri Yahweh: ri at, ri e’are’, xoquje’ ri A’aron.  17Konojel chkik’ama’ uloq ri porb’al k’ok’ q’ol e  chkikojo’ uloq k’ok’ q’ol chupam e kkiya chuwach ri Yahweh –xtz’aqat lajuj ok’al porb’al  k’ok’ q’ol– Xoquje’ ri at e ri A’aron chik’ama’ uloq ri porb’al k’ok’ q’ol».  18Konojel kkik’am  ub’i  ri  kiporb’al  k’ok’  q’ol,  kkikoj  q’aq’  chupam e  xoquje’  ri  k’ok’  q’ol.  Kepetik  e  xkik’utu’  kib’  e  kekanaj  kan  pa  ri  rokb’al  ri  Tz’um  Ja  rech  ri  Riqoj  Ib’,  xoquje’  xpe  ri  Mo’ises  e  ri  A’aron. 19Ri Kore, ke’umulij chkij ri e’are’ konojel ri komon pa ri rokb’al ri Tz’um Ja rech ri  Riqoj Ib’ e ri uq’ijil ri Yahweh kuk’ut rib’ chkiwach ri komon.  20Ri  Yahweh  ke’uch’ab’ej  ri  Mo’ises  e  ri  A’aron.  Jewa’  kub’ij  chkech:  21«Chitasa’  apan  iwib’ chkech we jun komon ri’, ri in xas aninaq kink’is tzij wa’ pakiwi’ e’are’ chanim ri’».  22Ri  e’are’  kkimej  kib’  e  kkiqasaj  ri  kipalaj  cho  ri  ulew  e  kkikomij:  «Dyos,  Dyos  che  kuxlab’al konojel ti’ojal: xa jun ri chi xmakunik, k’atek’uri’ ri at ¿la kpe awoyowal pakiwi’  konojel ri komon?». 23Ri Yahweh kutzalejisaj uwach ri utzij ri Mo’ises: 24Chattzijon kuk’ we  komon ri’, jewa’ kab’ij chkech ri’: «Jix ub’i naj chrech ri rachoch ri Kore».  25Kwa’laj ub’i ri Mo’ises e kb’e kuk’ ri Datan e ri Ab’iram; ri enim winaq rech ri Isra’el  kkiterne’b’ej  ub’i  ri  are’.  26Ktzijon  kuk’  ri  komon  e  jewa’  kub’ij  chkech:  «Chib’ana’  jun  toq’ob’,  jix  ub’i  naj  chrech  ri  tz’um  kachoch  we  e’itzel  taq  achijab’  ri’  e  michap  ukoq  jun  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI NUMEROS

29

chkech  ri  jastaq  kech  ri  e’are’,  wene’  xoquje’  kixkam  b’i  ix  kuk’  rumal  ronojel  ri  kimak».  27Ri e’are’, naj keb’e chech ri rachoch ri Kore.  Ri  Datan  e  ri  Ab’iram  e’elenaq  uloq  e  ek’o  koq  pa  ri  rokb’al  ri  tz’um  kachoch,  kuk’  ri  ekixoqilal, ri ekik’ojol e ri ak’alab’.  28Ri Mo’ises kub’ij: «Ruk’ weri’, ri ix kiweta’maj che are  ri  Yahweh  intaqowinaq  che  ub’anik  ronojel  we  chak  ri’,  e  man  xaq  ta  pa  wech  wi  ri  in  kinb’ano,  29we  winaq  ri’,  we  kekam  ub’ik  jeri’  jacha  ukamikal  jun  winaq,  jeri’  jacha  ri  q’atb’altzij pakiwi’ konojel winaq, kub’ij na k’uri’ che man are ta ri Yahweh intaqowinaq  uloq.  30K’atek’ut, we ri Yahweh kub’an jun k’axalaj jas uwach, we ktortaj ri ulew e ke’ub’iq  ub’i ri e’are’ ruk’ ronojel ri jastaq kech, e ek’aslik keqaj ub’i pa ri she’ol, ri ix kiweta’maj na  k’uri’ che we winaq ri’ xketzelaj apan uwach ri Yahweh.   31K’atek’uri’,  xas  aretaq  chi’  xuk’is  ub’ixik  ri  utzij,  ri  ulew  xjaqatajik  chkixe’  e’are’.  32Xjaqatajik ri ulew e ke’ub’iq’ ub’i ri e’are’, ri ekachalal e konojel ri achijab’ che erech ri  Kore e ronojel ri jastaq kech.  33Ek’aslik xeqaj pa ri she’ol ruk’ ronojel ri jastaq kech. Ri ulew xuch’uq kiwi’ e ri e’are’  xesach  ub’i  chkixo’l  ri  komon.  34Kkiraqej  kichi’  e  ruk’  weri’  konojel  ri  e’ajisra’el  che  ek’o  ukoq  chkinaqaj  e’are’,  ke’animajik  ub’ik.  Kkib’ij  chb’il  kib’:  «¡Xoquje’  mujub’iq’  b’i  uj  ri  ulew!»  35Jun q’aq’ kel uloq chi ruk’ ri Yahweh, che ke’uporoj ub’i ri lajuj k’al achijab’ ri xkichi’j  ri k’ok’ q’ol chuwach Are’.    Ri porb’al k’ok’ q’ol

171Ri  Yahweh  xuch’ab’ej  ri  Mo’ises,  jewa’  kub’ij  chrech:  2«Chab’ij  chrech  ri  Ele’asar,  uk’ojol  ri  chuchqajaw  A’aron,  che  kresaj  ub’i  ri  jetaq  porb’al  estorak  pa  ri  chaj  e  naj  kujub’uj  ub’ik  we  q’aq’  ri’,  3rumal  rech  che  we  jetaq  porb’al  k’ok’  q’ol  ri’,  rech  makaj,  etyoxrisam rumal rech ri kik’aslemal ri achijab’ ri’. Chib’ana’ b’a’ ruk’ weri’, nik’aj perpa’q  taq ch’ich’, rech kokisaxik ch’uqb’al uwi’ ri tab’al toq’ob’ chuwach ri Yahweh, rumal rech  che we jetaq porb’al ri’ xya’taj chuwach ri Yahweh e xtyoxrisax chuwach ri Are’. Weri’ jun  k’utb’al ri’, natisab’al chkech ri e’ajisra’el».  4Ri chuchqajaw Ele’asar, kuk’am ukoq ri saq ch’ich’ porb’al k’ok’ q’ol, ri xkik’am uloq ri  achijab’ che xeporox ub’ik. Xeja’risaxik arech kokik puwi’ ri ab’aj rech tab’al toq’ob’. 5Weri’  jun  natb’al  chkech  ri  e’ajisra’el  arech  man  k’o ta  jun  winaq  che  man  chuchqajaw  taj,  jun  kaxlan winaq che man rija’l ta ri A’aron, rajawaxik che man kqib’ ta ukoq chuya’ik ri k’ok’  q’ol chuwach ri Yahweh. Wene’ kuk’ulmaj ri kamikal jacha xuriq  ri Kore e ri ujuq’at, jeri’  jacha ub’im ri Yahweh rumal ri Mo’ises.    Ri A’aron kuq’axej ri tzij 6Pa  ri  jun  q’ij  chi  aq’anoq,  konojel  ri  komon  kech  ri  e’ajisra’el  kewixwitik  pakiwi’  ri 

Mo’ises  e  ri  A’aron,  kkib’ij:  «Ix  xe’ikamisaj  ri  e’uwinaq  ri  Yahweh».  7Rumal  rech  che  ri  komon  kkimulij  kib’  che  kik’ule’laxik  ri  Mo’ises  e  ri  A’aron,  ri  e’are’  xeka’y  apanoq  chuwach ri Tz’um Ja rech ri Riqoj Ib’. K’atek’uri’, xkilo che ri sutz’ xpe puwi’ ri Tz’um Ja e  xuk’ut uloq rib’ ri uq’ijil ri Yahweh.  8Ri Mo’ises e ri A’aron keb’e xas chuwach ri Tz’um Ja  rech ri Riqoj Ib’.9Ri Yahweh kuch’ab’ej ri Mo’ises, jewa’ kub’ij chrech:  10«Chixel ub’ik kuk’  we  jun  komon  ri’,  rumal  rech  che  xas  chanim  ri’,  ri  in  kink’is  ub’i  tzij  pakiwi’».  Ri  e’are’  mejelem xeqajik ruk’ ri kipalaj cho ri ulew.   11K’atek’uri’,  ri  Mo’ises  kub’ij  chrech  ri  A’aron:  «Chak’ama’  ub’i  ri  porb’al  k’ok’  q’ol,  chakojo’  ub’i  q’aq’  chupam,  ri  q’aq’  che  k’o  cho  ri  ab’aj  rech  tab’al  toq’ob’,  chaya’  ub’i  ri  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI NUMEROS

30

k’ok’ q’ol puwi’ e aninaq jat ub’i kuk’ ri komon arech kata ri tojb’al kimak pakiwi’. Rumal  rech che xel uloq ri royowal ri Yahweh e xmajtajik ri b’innel Itzel».   12Ri A’aron kuk’am ub’ik, jeri’ jacha xub’ij ri Mo’ises chrech e  kutij anim kb’ek e xk’oji’  panik’aj chrech ri komon; k’atek’ut, ri b’innel Itzel majtajinaq chik chkixo’l ri siwantinimit.  Kukoj ri k’ok’ q’ol e kuta ri tojb’al makaj pakiwi’ ri siwantinimit.  13Xutak’ab’a’ rib’ panik’aj  chkech  ri  ekaminaq  e  ri  ek’ask’oj,  e  ri  b’innel  Itzel  xtane’ik.  14Ri  ekaminaqib’  rumal  ri  b’innel  Itzel  ri’  e  14.700,  man  e’ejalam  ta  kuk’  ri  winaq  che  xekamik  rumal  ri  Kore.  15K’atek’uri’, ri A’aron ktzalej ub’i ruk’ ri Mo’ises pa ri rokb’al ri Tz’um Ja rech ri Riqoj Ib’:  Ri k’qel Itzel xta’ne’ik.    Ri uq’ab’ che’ rech ri A’aron 16Ri 

Yahweh  xuch’ab’ej  ri  Mo’ises,  jewa’  kub’ij  chrech:  17«Che’ach’ab’ej  ri  e’ajisra’el.  Chjujunal  jun  ja  winaq,  chkiya’a’  chawech  jun  uq’ab’  che’:  chikixo’l  konojel  ri  k’amal  taq  b’e, k’utb’al rech ri jun ja kiwinaq, kkiya’ chawech kab’lajuj  uq’ab’ che’. Katz’ib’aj ri kib’i’  cho ri uq’ab’ kiche’;  18cho ri uq’ab’ che’ rech ri Levi katz’ib’aj ri ub’i’ ri A’aron, rumal rech  che rajawaxik k’o jun uq’ab’ che’ rech ri k’amalb’e chkech ri erachalal ri Levi.  19K’atek’uri’,  kakoj wa’ weri’ pa ri Tz’um Ja rech ri Riqoj Ib’, chuwach ri Tzij, jawi’ amaq’el kinriq wib’  awuk’. 20Ri jun achi che ri uq’ab’ uche’ ktuxnik uloq, are’ ri’ ri are’ xincha’ in; xa je’nak’uri’,  man kopan ta chi ri’ wuk’ in ri jetaq wixwitem kkib’an ri e’ajisra’elita piwi’ ri ix».  21Ri  Mo’ises  xe’uch’ab’ej  ri  e’ajisra’el,  e  chkijujunal  chkech  ri  ek’amal  taq  b’e  xkiya’  chrech jun uq’ab’ che’, kab’lajuj uq’ab’ che’, k’utb’al kech konojel ri ja taq winaq; chuxo’l  we  uq’ab’  taq  che’  k’o  ri  uq’ab’  che’  rech  ri  A’aron.  22Ri  Mo’ises  kukoj  ri  uq’ab’  taq  che’  chuwach ri Yahweh pa ri Tz’um Ja rech ri Riqoj Ib’. 23Pa ri jun q’ij chi aq’anoq, aretaq chi’ ri  Mo’ises xok ub’i pa ri Tz’um Ja rech ri Chapab’alq’ab’, xrilo che ri uq’ab’ che’ rech ri A’aron,  rech ri rachoch ri Levi, xtuxnik uloq; k’o chi taq uxu’mal, k’o chi kotz’i’j che ujaqom chi rib’  e k’o jujun taq almendras che chaq’ chik.  24Ri Mo’ises kresaj chuwach ri Yahweh ronojel ri  uq’ab’  taq  che’  e  kuk’utu  chkiwach  ri  e’ajisra’el;  kkilo  e  konojel  kkik’am  ub’i  ri  uq’ab’  kiche’.  25K’atek’uri’ ri Yahweh kub’ij chrech ri Mo’ises: «Chakojo’ chi jumul ri uq’ab’ che’ rech ri  A’aron  chuwach  ri  Tzij  arech  kak’olo  jun  k’utb’al  chkech  ri  e’itzel  taq  winaq  ri’.  Man  kewixwitik  ta  chi  ri’  e  man  kopan  ta  chi  ri’  wuk’  in  we  wixwitem  ri’  e  xa  jek’uri’  man  kekam ta ri’». 26Ri Mo’ises xub’ano, jeri’ xub’ano jacha xtaqan ri Yahweh chrech.    Ri uchak ri chuchqajaw

pa ri utayik sachb’al makaj 27Ri e’ajisra’el kkib’ij chrech ri Mo’ises: 

«¡Ri  uj  ujsachinaq!  ¡Ri  uj  ujkaminaq!  ¡Qonojel  ujkaminaq!  28Xaq  apachinchike  kqib’  ukoq  ruk’  ri  Tyoxlaj  Uk’olb’al  ri  Yahweh  che  uya’ik  jun  sipanik,  kkamik.  ¿La  kk’is  ub’i  qawach wa’ chi k’ate’ na kujk’is ub’ik qonojel?»  181K’atek’uri’, ri Yahweh kub’ij chrech ri A’aron:   «Ri at, ri e’ak’ojol e ri rachoch ri atat, e’awachi’l ri’ chruk’axik ri ra’lal ri mak b’antajinaq  puwi’  ri  tyoxlaj  k’olb’al.  Ri  at  e  ri  e’ak’ojol  kiweqaj  ri  ra’lal  ri  imak  ib’anom  pa  ri  chuchqajawinik.  2Xoquje’ keqib’ ukoq awuk’ ri e’rachalal ujuq’at ri Levi, ri ujuq’at ri atat.  Etob’nel awuk’ e katkipatanij ri at e ke’kipatanij ri e’ak’ojol, chuwach ri Tz’um Ja rech ri  Riqoj  Ib’.  3Ri  e’are’  katkipatanij  ri’  pa  ri  apatan  e  pa  ri  upatan  ronojel  ri  Tz’um  Ja.  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI NUMEROS

31

K’atek’uri’,  miqib’  ukoq  ruk’  ri  tyoxlaj  taq  jastaq  xoquje’  ruk’  ri  ab’aj  rech  tab’al  toq’ob’,  arech man kekam ta ri e’are’ e xoquje’ man kixkam ri ix.  4Etob’nel awech, kepatanajik ri’  pa ri Tz’um Ja rech ri riqoj Ib’, kkib’an ri’ ronojel ri patan pa ri Tz’um Ja, e man k’o ta jun  winaq ri’ che we man chuchqajaw taj kqib’ ukoq iwuk’.   5Ri  ix,  kixpatanijik  ri’  pa  ri  tyoxlaj  k’olb’al  e  pa  ri  ab’aj  rech tab’al  toq’ob’  e  xa  jek’uri’  man kpe ta chi wa’ ri Q’aq’, man k’o ta chi k’ax ri’ kub’an chkech ri e’ajisra’el.   6Ri in xe’icha’ ri e’ajlevita ri e’iwachalal chkixo’l ri enik’aj e’ajisra’el chik. Ri e’are’ ejun  sipanik ke’inya chiwech. Eya’talik chrech ri Yahweh, arech kepatanajik pa ri Tz’um Ja rech  ri  riqoj  Ib’.  7Ri  at  e  ri  e’ak’ojol,  are  kixok  il  ri’  che  kixchuchqajawinik  pa  ronojel  ri  chak  kb’an cho ri ab’aj rech tab’al toq’ob’ e pa ronojel ri chak che kab’an uloq chrij ri payu’. Ri ix  kib’an wa’ we chak ri’, rumal rech che chiwech ix xinya ri chuchqajawisanik; k’atek’ut, ri  jun winaq che man chuchqajaw taj e kqib’ ukoq, kkam ri’».    Ri taqal chkij ri echuchqajawib’ 8Ri  Yahweh  xub’ij  chrech  ri  A’aron:  «Ri  in  kinya  chawech  ri  upatanaxik  ri  jastaq  che 

wech in ktasik. Ronojel ri jastaq kkityoxrisaj ri e’ajisra’el, ri in kinya’ chawech e chkech ri  e’ak’ojol, awech at, pa junalik tz’ib’atalik weri’.  9Are wa’ ri awech at chrech ri tyoxlaj taq  jastaq, ri awech at chrech ri sa’om wa ri man kporox taj: ronojel ri jetaq sipanik, ri tab’al  toq’ob’ rech ri sachb’al makaj, ri tab’al toq’ob’ rech tojb’al makaj; tyoxlaj taq jastaq weri’,  are wa’ ri awech at e kech ri ak’ojol. 10Ri ix are kitzuqb’ej iwib’ ri tyoxlaj taq jastaq. Konojel  achijab’ loq’ ri’ kkitijo. Weri’ tyoxlaj ub’a’ntajik ri’ chawach.  11Xoquje’ awech ri jastaq che tasatalik, ronojel ri sipanik che kkiyakya’ ri e’ajisra’el, ri in  kinya’ chawech, xoquje’ kinya chkech ri e’ak’ojol e ri e’ami’al, jun junalikalaj taqanik wa’  weri’.  Jachin  ch’ajch’oj  pa  ri  ja  ak’olb’al  kuya’o kutijo.  12Kinya  chawech  ronojel  ri  sib’alaj  utz chrech ri ase’ite, ronojel ri sib’alaj utz chrech ri k’ak’ vino e chrech ri triko, ri nab’e taq  uwach ri uwachulew che kkichi’j chrech ri Yahweh, ri in kinya’ chawech. 13Ronojel ri nab’e  taq  uwach  ri  kulew  che  kkik’am  ub’i  chrech  ri  Yahweh,  awech  at  ri’  kinya’o;  konojel  ri  ech’ajch’oj pa ri ja ak’olb’al ya’tal chkech kkitij kech.   14Ronojel ri jastaq che xqaj chuxe’ ri anatema pa ri Isra’el awech at ri’. 15Ronojel nab’e’al  che kk’am  uloq  chrech  ri  Yahweh  awech  at,  xas  ronojel  uwach choq’ijsaq,  chi winaq,  chi  chikop; k’atek’ut, rajawaxik che ri at kaloq’ chi na jumul ri nab’e’al uk’ojol ri winaq, kaloq’  chi nan jumul ri’ ri ral ri awaj che man ch’ajch’oj taj.  16Kab’an ri’ kloq’ik arechi’ jun ik’ chik  alaxinaq, job’ saq pwaq siklos ri’ ri rajil, we siklos ri’ are ri siklo rech ri tyoxlaj k’olb’al, we  siklos ri’ kub’ana’ juwinaq geras (gera, jun nitz’ pwaq).  17Xuwi ri nab’e ral ri wakax, ri chij  e ri k’isik’, man kloq’ ta chi jumul: we awaj ri’ etyox taq awaj, ri at kaq’ejej ub’i ri’ ri kikik’el  cho  ri  ab’aj  tab’al  toq’ob’,  kaporoj  ri’  ri  xepo,  jacha  jun  sa’om  wa  che  kjojor  ri  ruxlab’  chuwach ri Yahweh, 18xoquje’ awech ri ti’j, ri uwo’uk’u’x tojab’al makaj e ri rikyaq’ab’ ra’.   19Ronojel  ri  sipanik  che  tasatalik  kumal  ri  e’ajisra’el  e  che  kkik’am  uloq  chrech  ri  Yahweh,  ri  in  kinya’  chawech,  xoquje’  kinya  chkech  ri  e’ak’ojol  e  ri  e’ami’al,  weri’  junalikalaj  utz’ib’axik  kanoq.  Weri’  jun  junalik  chapb’alq’ab’  ruk’  atz’am  rech  ri  Yahweh,  chawach at, awuk’ at e kuk’ ri e’awija’al».    Ri taqal chkij ri e’ajlevi 20Ri Yahweh kub’ij chrech ri A’aron: «Ri at man k’o ta jun awechb’al pa ri ulew, man k’o 

ta awechb’al chkixo’l e’are’. In ri inawech e in ri inawechb’al chkixo’l ri e’ajisra’el. 

__________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI NUMEROS

32 21Are  wa’  ri  kinya  chkech  ri  e’uk’ojol  ri  Levi,  ri  kechb’al  kinya’o  are  ronojel  ri  ulajuj 

uch’aqapil  utojom  ri  Isra’el,  utojb’alil  ri  kepatanajik  pa  ri  Tz’um  Ja  rech  ri  Riqoj  Ib’.  22Ri  e’ajisra’el ma keqib’ ta chi ukoq pa ri Tz’um Ja rech ri Riqoj Ib’: weta jeri’ kkib’ano, kkeqaj  jun  mak  ri’  e  xas  kekam  ri’.  23Are  ri  Levi  kpatanajik  ri’  pa  ri  Tz’um  Ja  rech  ri  Riqoj  Ib’,  e  e’are  ri  e’ajlevi  ri  ke’eqanik  ri  jetaq  kimak.  Weri’  jun  junalik  ktz’ib’axik  kanoq  chkech  ri  iwija’l:  Ri  e’ajlevi  man  k’o  ta  kechb’al  kkanaj  chkixo’l  ri  e’ajisra’el,  24rumal  rech  che  ri  in  kinya ri ulajuj che ktas ri e’ajisra’elita chrech ri Yahweh, are wa’ ri kechb’al kinya chkech ri  e’ajlevi.  Rumal  k’uwa’  weri’,  ri  in  xinb’ij,  che  ri  e’are’  man  k’o  ta  kechb’al  chkixo’l  ri  e’ajisra’el».    Ri ulajuj uch’aqapil ri jastaq 25Ri Yahweh xuch’ab’ej ri Mo’ises, jewa’ kub’ij chrech:  26«Che’ach’ab’ej ri e’ajlevi e jewa’ 

kab’ij chkech ri’:  Aretaq  chi’  ri  ix  kik’am  na  chkech  ri  e’ajisra’el  ri  ulajuj  uch’aqapil  ri  jastaq  che  kkiya’  e’are’ chwech in e ri in kinya chiwech ix jacha iwechb’al, kik’ol ri’ ri tojb’al che kya chrech  ri Yahweh: ri ulajuj uch’aqapil ri jastaq che ri ulajuj.  27Weri’ xa junam ri’ ruk’ ri tojb’al che  tasatalik, xoquje’ junam ri’ ruk’ ri triko che k’amom uloq pa ri uk’olb’al e ri k’ak’ amaja’ che  k’amom uloq pa ri yitz’b’al rech.  28Xoquje’ ri ix, kitas ri’ ri tojb’al kib’an chrech ri Yahweh,  tojb’al puwi’ ronojel ri ulajuj che kik’am chkech ri e’ajisra’el. Ri jastaq kitas apanoq, kichi’j  ri’ chrech ri Yahweh e kiya ri’ chrech ri A’aron.  29Chech ronojel ri jetaq sipanik kik’amo,  kik’ol na ri’ ri tojb’al kib’an chrech ri Yahweh; chuxo’l ronojel ri utzalaj taq jastaq, kik’ol ri’  ri kitas kanoq.   30Kab’ij ri’ chkech: Aretaq chi’ xtasatajik iwumal ri sib’alaj utz chuxo’l ronojel si sipanik,  che  chkiwach  ri  e’ajlevi  xa  junam  ruk’  ri  k’o  chupam  ri  k’uja  e  ri  uwach  ri  yitz’b’al  uva,  31loq’  ri’  kitij  weri’  xaq  pa  ronojel  k’olb’al,  ri  ix  e  ri  iwinaq  ek’o  pa  ja  k’olb’al,  are  wa’  ri  tojb’al ichak rumal rech che kixpatanajik pa ri Tz’um Ja rech ri Riqoj Ib’.  32Ruk’ weri’, man  k’o  ta  mak  ri’  kiweqaj,  rumal  rech  che  chuxo’l  ronojel  ri  jastaq,  nab’e  xiwesaj  kanoq  jachinchike  ri  sib’alj  utz;  xa  jek’uri’  man  kiwetzalaj  ta  uwach  ri’  ri  jastaq  kkityoxrisaj  ri  e’ajisra’el e man kixkam ta ri’».    Ri uchajil ri kyaq wakax

191Ri Yahweh xe’uch’ab’ej ri Mo’ises e ri A’aron, jewa’ xub’ij chkech: 2«Jun weri’ chuxo’l ri  Pixab’  che  rajawaxik  kb’anik,  utaqanik  kan  ri  Yahweh.  Jewa’  ub’ixik  kab’an  chkech  ri  e’ajisra’el.  Chab’ij chkech che kkik’am uloq chawech jun kyaq wakax, man k’o ta uyab’, man k’o ta  retzelal e ma kojom ta ri jun che’ chrij uqul.  3Kaya’ chrech ri chuchqajaw Ele’asar. Kk’am  ub’i  ri’  ri  wakax  chrij  ri  tz’um  taq  ja  e  kkamisaxik  ri’  chuwach  ri  are’.  4K’atek’uri’,  ri  chuchqajaw Ele’asar kujut ub’i ri’ ri uwi’uq’ab’ pa ri ukik’el ri kaminaq wakax e we kik’el  ri’ kuchikej wuqub’ mul ri’ pa ri rokb’al ri Tz’um Ja rech ri riqoj Ib’.  5K’atek’uri’, kporox ri’  ri wakax chuwach ri are’, ruk’ ri utz’umal, ri uti’ojal, ri ukik’el, xoquje’ ri utz’ilal.   6Ri chuchqajaw kuk’am ukoq ri’ jun che’ rech takär, jun mu’b’al  e jun kyaq’ tz’ajb’al, e  weri’ kuk’yaq ub’i ri’ pa ri q’aq’ jawi’ tajin kporox ri jun wakax.  7K’atek’uri’, ri chuchqajaw  kuch’aj ri’ ri jetaq ratz’yaq, kratinsaj rib’ ri’ pa ri ja’; xa jek’uri’ kuya ri’ ktzalej pa ri tz’um  taq  ja,  ri  chuqajaw  ri’  ma  ch’ajch’oj  ta  ri’  kkanaj  kanoq  chi  k’ate’  b’enaq’ij  na.  8Jachin  xuporoj ri wakax kuch’aj na ri’ ri jetaq ratz’yaq, kratinsaj rib’ ri’ pa ri ja’, k’atek’uri’ man  ch’ajch’oj ta ri’ kkanaj kanoq chi k’ate’ b’enaq’ij na.   __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI NUMEROS

33 9Jun ch’ajch’oj achi ri’ kumol ub’i ri uchaj ri kyaq wakax e kuya kan ri’ chrij ri uk’olb’al ri 

tz’um  taq  ja,  pa  jun  ch’ajch’oj  k’olb’al.  We  chaj  ri’  kchakun  na  ri’  chkech  ri  e’ajisra’el,  kokisax  na  ri’  che  ub’anik  ri  joron  rech  makaj:  weri’  joron  ri’  jun  tab’al  toq’ob’  rech  sachb’al makaj.   10Jachin ri kresaj ub’i ri uchaj ri jun wakax kuch’aj ri’ ri jetaq ratz’yaq e ma ch’ajch’oj ta  ri’  kkanaj  kanoq  chi  k’ate’  b’enaq’ij  na.  Weri’  jun  junalikalaj  pixab’  chkech  ri  e’ajisra’el  e  chkech ri ekaxlan taq winaq ejeqel chkixo’l ri e’are’.    Ri jastaq che kutz’ilob’isaj jun winaq 11Jachin kuchap  jun kaminaq,  xaq apanchinchike kaminaq  xuchapo,  ri  are’  tz’ilob’inaq 

kkanaj kanoq wuqub’ q’ij.  12Kuch’aj rib’ ri’ ruk’ ri nik’aj taq ja’, pa ri urox e pa ri uwuq q’ij,  xa jek’uri’ ch’ajch’oj ri’ kkanaj kanoq, k’atek’ut, we man kuch’ajch’ob’ej rib’ pa ri urox e ri  uwuq  q’ij,  ri  are’  man  ch’ajch’oj  winaq  ta  ri’.  13Ronojel  winaq  che  kuchap  jun  kaminaq,  ub’aqil  jun  kaminaq  winaq  e  man  kuch’ajch’ob’ej  ta  rib’,  kutz’ilob’isaj  ri  Rachoch  ri  Yahweh; we jun winaq ri’ kesax ub’i ri’ chkixo’l ri tinimit Isra’el, rumal rech che ri ja’ rech  uchajil ri jun kyaq wakax ma xq’ejej ta chrij ri are’: tz’ilob’inaq ri’, ri utz’ilal k’o na chrij.  14Are wa’ ri pixab’ chrech jun winaq che kkam pa jun tz’um ja. Ronojel winaq che kok  pa  ri  tz’um  ja  e  ronojel  winaq  ri  k’o  pa  ri  tz’um  ja  ri’,  wuqub’  q’ij  ri’  man  ch’ajch’oj  taj.  15Xoquje’ ronojel k’olb’al che man chuq’um ta uwi’ ruk’ ri chuqb’al uwi’ on man ximom ta  uwi’.  16Ronojel winaq che kuchap koq pa jun suq’unb’al jun winaq che xkamisax kanoq, on  jun kaminaq, on kuchap ub’aq rech kaminaq on kuchap umuqub’al kaminaq, ri are’ man  ch’ajch’oj ta ri’ wuqub’ q’ij.    Ri rawasaxik ri joron rech ri kyaq wakax 17«Rech ri winaq che man ch’ajch’oj taj, ke’k’am na ri’ ri uchajil ri wakax che xporox pa 

ri  tab’al  toq’ob’  rech  sachb’al  makaj.  Kq’ej  ri’  jun  q’eb’al  saq  ja’  puwi’  we  chaj  ri’. 

18K’atek’uri’, jun ch’ajch’oj winaq, kuk’am ukoq ri’ ri mu’b’al, kunim ri’ pa ri ja’; k’atek’uri’ 

kuchikej  ri’  puwi’  ri  tz’um  ja,  puwi’  ronojel  k’olb’al  e  konojel  winaq  che  ek’o  chupam  e  xoquje’ puwi’ ri jun winaq che xuchap ri ub’aq jun kaminaq, on xuchap ri winaq xkamisax  kanoq, on xuchap jun umuqub’al kaminaq.  19Ri ch’ajch’oj winaq kuchikej ri’ ri ja’ puwi’ ri  winaq che man ch’ajch’oj taj, pa ri urox e pa ri uwuq q’ij: pa ri uwuq q’ij xukir ri’ chuxe’ ri  umak.  Ri  winaq  che  man  ch’ajch’oj  taj  kuch’aj  ri’  ri  ratz’yaq,  katin  ri’  pa  ri  ja’  e  k’ate’  b’enaq’ij  ri’  ch’ajch’oj  kkanaj  kanoq.  20K’atek’ut,  jachin  jun  winaq  che  xutz’ilob’isaj  rib’  e  man xuch’ajch’ob’ej ta rib’ jeri’ jacha weri’, kesax ub’i ri’ ri are’ chkixo’l ri komon, rumal  rech che xutz’ilob’isaj ri tyoxlaj uk’olb’al ri Yahweh. Ri ujoron ri kyaq wakax, man xq’ejej  ta puwi’ ri are’, xa jek’uri’ man ch’ajch’oj ta ri’.  21Weri’  jun  junalik  pixab’.  Jachin  kuchikej  ri  ujoronal  ri  kyaq  wakax,  kuch’aj  ri’  ri  ratz’yaq e jachin kchikex we joron chrij ri’, ch’ajch’oj ri’ kkanaj kanoq chi k’ate’ b’enaq’ij.  22Ronojel  ri  jastaq  xuchap  ri  winaq  che  xutz’ilob’isaj  rib’,  tz’ilob’inaq  ri’  kkanajik,  e  ri  winaq che xuchap we jastaq ri’, tz’ilob’inaq ri’ kkanaj kanoq chi k’ate’ b’enaq’ij.    Ri ja’ pa ri Merib’a

201Ri e’ajisra’el, konojel ri komon, ke’opan pa ri Sin ri tz’inalik ulew pa ri nab’e ik’. Konojel  siwantinimit xekanaj kan pa ri Kades. Chila’ kkam ri Miryam e chila’ kmuq kanoq.  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI NUMEROS

34 2Man k’o ta kijoron ri komon; rumal k’uri’ kkimulij kib’ chrech ch’o’j kuk’ ri Mo’ises e ri 

A’aron.  3Ri  siwantinimit  kkik’ule’laj  ri  Mo’ises,  jewa’  kech’aw  chrech:  «¡Are  utz  ri’  weta  xujkam  kan  uj  xoquje’  jacha  ri  eqachalal  che  xekam  kan  chuwach  ri  Yahweh!  4¿Jasche  xik’am uloq ri ukomon ri Yahweh pa we tz’inalik ulew ri’, arech kuje’kam uj waral, xoquje’  ri jetaq chikop?  5¿Jasche xujiwesaj uloq pa ri Egipto e xujipaqab’a uloq pa we jun k’axalaj  k’olb’al  ri’,  jun  k’olib’al  jawi’  man  k’o  ta  tiko’n,  man  k’o  ta  wikox,  man  k’o  ta  tikb’al  uva,  man k’o ta granada (fruta), xoquje’ man k’o ta ja’ arech kaqatijo?»  6Ri  Mo’ises  e  ri  A’aron  kekiya’  kan  ri  komon  e  keb’e  pa  ri  rokb’al  ri  Tz’um  Ja  rech  ri  Riqoj Ib’. Kkimej kiwach cho ri ulew. K’atek’uri’, kuk’ut rib’ ri uq’ijil ri Yahweh chkiwach.  7Ri  Yahweh  ktzijon  ruk’  ri  Mo’ises,  jewa’  kub’ij  chrech:  8«Chak’ama’  ub’i  ri  ach’imi’y  e  che’amulij  ri  komon,  ri  at  ixkeb’  ruk’  ri  awachalal  A’aron.  K’atek’uri’,  chkiwach  e’are’,  chich’ab’ej we jun ab’aj ri’ e ri are’ kuya’ uja’ ri’. Ri at kab’an ri’ arech kel uloq ja’ cho we  ab’aj ri’ e kaya ri’ chkech arech kkitij ri komon e ri jupuq taq awaj».  9Ri  Mo’ises  kuk’am  ub’i  ri  uch’imi’y  k’utb’al  rech  ri  Yahweh,  jeri’  jacha  xtaqan  ri  are’  chrech.  10Ri  Mo’ises  e  ri  A’aron  ke’kimulij  ri  komon  chuwach  ri  ab’aj,  k’atek’uri’  kub’ij  ri  are’  chkech:  «Chinitatab’ej  ri  ix  che  man  ix  nimanel  winaq  taj.  ¿La  kaqak’iyisaj  uloq  ja’  iwech ix cho we ab’aj ri’?».  11Ri Mo’ises kuyak ri uq’ab’ e kamul kuk’oska’ ukoq ri ab’aj: ri  ja’ nimalaj kch’ojoj uloq; ri komon e ri jupuq taq awaj kkiqumumej kech.    Uk’ajisab’al kiwach ri Mo’ises e ri A’aron 12Ri Yahweh kub’ij chkech ri Mo’ises e ri A’aron: «Rumal rech che ri ix man xixkojon ta 

chwech  e  man  nim  ta  nuq’ijil  xiya’o  chkiwach  ri  e’ajisra’el,  man  ke’i’okisaj  ta  wa’  we  komon  ri’  cho  ri  ulew  che  kinya’  na  in  chkech».  13Are  wa’  ri  ujoron  ri  Merib’a,  jawi’  xech’o’jin ri e’ajisra’el ruk’ ri Yahweh e ruk’ ri ja’, ri Are’ xuk’ut ri tyoxlaj ub’antajik.    Ri Edom man kraj taj kuya kib’e ri Isra’el arech keq’ax ub’ik

14Ri  Mo’ises,  chi  pa  ri  Kades  ub’ik,  ke’utaq  ub’i  ejujun  taqo’nelab’,  arech  kekiq’axej  ri 

tzij: «Chrech ri rajawinel ri Edom. Jewa’ kub’ij uloq ri awachalal Isra’el. Ri at aweta’m jas  taq ri k’ax qak’ulmam uj.  15Ri eqatat xexuli’ uloq pa ri Egipto, jawi’ xujkanaj kanoq k’i taq  q’ij.  K’atek’uri’,  ri  e’ajegipto  sib’alaj  k’ax  xkib’an  chqech  xoquje’  chkech  ri  eqatat.  16Ri  uj  xqak’is  qak’u’x  chuwach  ri  Yahweh  e  ri  are’  xutatab’ej  ri  qach’ab’al:  xutaq  uloq  jun  utaqa’o’n  e  xujresaj  ub’ik  pa  ri  Egipto.  Kamik  ri’,  ri  uj,  uj  k’o  pa  ri  Kades  ri  retal  ulew  chrech ri awulew.  17Ri uj kqaj, we utz chawech at, che kaya alaj chqech arech kujq’ax pa ri  awulew. Ri uj man kujq’ax ta pa ri taq tikonb’al e pa ri tikital wi ri uva; xoquje’ man k’o ta  ja’ ri’ kqaqumuj pa taq ri k’wa’; ri uj jikom ri’ kujq’ax pa ri ub’e ri ajawinel e man kujtzale’  ta apan ri’ pa ri qikyaq’ab’ on pa ri qamox, chi k’ate’ na xujq’axtajik pa ri awulew».   18Ri Edom kub’ij chrech: «Ri at man katq’ax ta ri’ pa ri wulew, we katq’axik, ri in kinel  ub’i  ri’  chak’ulaxik  ruk’  ri  nuch’ich’  panuq’ab’».  19Ri  e’ajisra’el  kkib’ij  chrech:  «Ri  uj  are  quk’aj  ri’  ri  nim  b’e;  we  kqaqumuj  ri  ajoron  ri  in  e  ri  jetaq  jupuq  taq  awaj,  kintoj  ri’  chawech. Xaq xuwi kujq’axik, man k’o ta k’ax ri’, chaya’ b’a’ alaj chqech».  20Ri Edom kub’ij:  «Ri at man katq’ax taj». Ri Edom ku’k’ulaj ri are’ ruk’ ek’i  winaq e ruk’ nimalaj chuq’ab’.  21Rumal rech che ri Edom man xraj taj kq’ax ri Isra’el pa ri rulew, ri Isra’el man xuya taj  xuram ri ub’e.    __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI NUMEROS

35

Ri ukamikal ri A’aron 22Ri  e’ajisra’el,  ke’el  ub’ik  pa  ri  Kades,  konojel  ri  komon,  ke’opan  pa  ri  Hor,  ri  Juyub’. 

23K’atek’uri’, ri Yahweh kub’ij chkech ri Mo’ises e ri A’aron pa ri Hor, ri Juyub’, pa ri retal 

rulew ri Edom. Kub’ij:  24«Chumulij rib’ ri A’aron kuk’ ri e’uwinaq, rumal rech che man loq’  taj kok ri are’ pa ri ulew che kinya’ in chkech ri E’ajisra’el, rumal rech che man xixniman ta  chrech  ri  nuch’ab’al  pa  ri  Merib’a.  25Che’ak’ama’  ub’i  ri  A’aron  e  ri  Ele’asar  ri  uk’ojol  e  che’apaqab’a’  ub’ik  cho  ri  juyub’  Hor.  26K’atek’uri’  kawesaj  chrech  ri  A’aron  ri  ratz’yaq  e  kakoj chrech ri Ele’asar ri uk’ojol. K’atek’uri’, ri A’aron ke’uriqa’ ri’ ri  e’uwinaq, waral ri’  kkam wi».  27Ri Mo’ises, jeri’ kub’ano jacha xtaqan ri Yahweh chrech. Chkiwach konojel ri komon,  ke’paqi’  ub’ik  cho  ri  juyub’  Hor.  28Ri  Mo’ises,  kresaj  chech  ri  A’aron  ri  jetaq  ratz’yaq  e  kukoj chrech ri Ele’asar ri uk’ojol; e ri A’aron chila’ kkam wi, puwi’ ri juyub’. K’atek’uri’, ri  Mo’ises  e  ri  Ele’asar  keqaj  uloq  cho  ri  juyub’.  29Konojel  ri  komon  xkich’ob’o  che  xkam  ri  A’aron, e konojel ri e’ajuparachoch ri Isra’el koq’ej ri are’ juwinaq lajuj q’ij.    Ri k’olib’al che xokisaxik ub’i’ Horma

211Ri rajawinel ri Arad, ajkana’an, che jeqel pa ri Negueb’, xuta  utzijol che ri Isra’el tajin  kopan pa ub’e ri Atarim. Kch’o’jin ruk’ ri Isra’el e ke’uk’am ub’i nik’aj pache’. 2K’atek’uri’, ri  Isra’el kujikib’a’ ub’ixik we tzij ri’ chuwach ri Yahweh: «We ke’ajach we siwantinimit ri’ pa  nuq’ab’, ke’intyoxrisaj ri’ chuwach ri anatema ri jetaq tinimit ri’».  3Ri Yahweh xutatab’ej ri  uch’ab’al  ri  Isra’el  e  kujach  puq’ab’  ri  e’ajkana’an.  Xe’kityoxrisaj  chuwach  ri  anatema,  ri  e’are’ e ri jetaq tinimit. Rumal k’uwa’ weri’, Horma ri ub’i’ xokik we jun k’olb’al ri’.    Ri jun kumatz che b’anom ruk’ saq ch’ich’ 4Ke’el ub’ik chi pa ri Hor‐ri‐Juyub’, keb’e ub’i pa ri ub’e ri polow Suf, kkisututej ri rulew 

ri  Edom.  Pa  ri  b’e,  ri  siwantinimit  xeq’itajik.  5K’ax  kech’aw  chrech  ri  Dyos  e  chrech  ri  Mo’ises: «¿Jasche ri ix xujewesaj uloq pa ri Egipto arech kujekam pa ri tz’inalik ulew? ri uj  xk’istaj qak’u’x chrech ri numik e chrech ri jun meb’a’laj wa».  6Xa  jek’uri’,  ri  Dyos  ke’utaq  uloq  pakiwi’  ri  siwantinimit  nik’aj  taq  kumatz  che  keq’aq’anik, kekiti’o e sib’alaj winaq kekamik pa ri Isra’el.  7Ri siwantinimit ke’kib’ij chrech  ri Mo’ises: «Ri uj xujmakunik aretaq chi’ k’ax xujch’aw chrech ri Yahweh e chawech ri at.  Chatch’aw b’a’ paqawi’ ruk’ ri Yahweh arech ke’resaj ub’ik ri jetaq kumatz ri’». Ri Mo’ises  kch’aw ruk’ ri Dyos rech toq’ob’isab’al kiwach ri winaq.  8E ri Yahweh kub’ij chrech ri are’:  «Chab’ana’ jun chkech ri Kq’aq’anikalaj Kumatz e chakojo’ chutza’m jun che’ ajsik. Konojel  ri jachintaq keti’ik kumal ri kumatz e keka’y chrech ri are’, man kkam ta ri’».  9Ri Mo’ises  kub’an  jun  kumatz  ruk’  saq  ch’ich’  e  kukoj  chutza’  jun  che’  ajsik.  K’atek’uri’,  we  k’o  jun  kumatz kuti’ jun winaq, e ri are’ kka’y chech ri kumatz b’anom ruk’ b’ronse, man kkam taj.    Ri jetaq k’olb’al xkiq’axij aretaq chi’

eb’enaq ub’i ch’aqap chrech ri Jordan 10Ri e’ajisra’el keb’e ub’ik e kkijeqeb’a’ ri tz’um kachoch pa ri Ob’ot.  11K’atek’uri’, ke’b’e 

chi ub’ik pa ri Ob’ot e kkijeqab’a’ kib’ pa ri Iyye‐ha‐Ab’arim, pa ri tz’inalik ulew che retal  ulew chech ri Mo’ab’, pa ri relb’alq’ij. 12Ke’el chi ub’ik pa we k’olb’al ri’ e kkijeq’eb’a’ kib’ pa  ri nimaja’ Sered. 13Ke’el chi ub’ik pa we k’olb’al ri’ e kejeqi’k ch’aqap chrech ri Arnon.  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI NUMEROS

36

We  nima  ja’  Arnon  k’o  pa  ri  tz’inalik  ulew,  k’iyinaq  uloq  pa  ri  kulew  ri  e’ajamorre’o,  rumal  rech  che  ri  Arnon  retal  ulew  chrech  ri  Mo’ab’,  k’ulb’at  chkixo’l  ri  e’ajmo’ab’  e  ri  e’ajamorre’os.   14Rumal k’uwa’ jewa’ kub’ij pa ri wuj rech ri taq Uch’o’j ri Yahweh:  Vaheb’, k’o chunaqaj ri Sufa e chunaqaj ri nimaja’ Arnon,  15e ri uxulunik ri nim siwan  che  kumej  rib’  pa  ronojel  ri  uk’olb’al  ri  Ar  e  utoq’em  rib’  pa  ri  retal  rulew  ri  Mo’ab’.  16K’atek’uri’, ke’el chi ub’i pa we k’olb’al ri’ e keb’e ub’i pa ri B’e’er.  Are  wa’  we  k’wa’  ri’  che  xub’ij  ri  Yahweh  puwi’  chrech  ri  Mo’ises:  «Che’amulij  ri  siwantinimit e kinya’ kijoron ri’».  17K’atek’uri’, ri Isra’el xub’ixoj we b’ix ri’:   Kel uloq ri joron pa ri k’uwa’.  Chixb’ixon  chrech  ri  are’,  18ri  k’uwa’  che  e’are’  ri  winaq  nim  kib’antajik  xkik’oto  che  e’are  ri  kinimal  tinimit  xkipuk’u,  ruk’  ri  uche’al  kikowinem,  ruk’  ri  kich’imi’y...  e  pa  we  tz’inalik  ulew  ri’  ke’el  ub’ik  keb’e  ub’i  pa  ri  Mattana,  19e  pa  ri  Mattana  keb’e  b’i  pa  ri  Nahali’el, e pa ri Nahali’el ke’el ub’ik keb’e pa ri B’amot,  20e k’el chi b’i pa ri B’amot keb’e  b’i pa ri taq’aj che kujaq b’i rib’ pa ri rulew ri Mo’ab’, puwi’ ri ujuyub’al ri Pisga, che kka’y  apan chuwach ri tz’inalik ulew.    Ri uch’akik ri ulew k’o ch’aqap chrech ri Jordan 21Ri  Isra’el  ke’utaq  ub’i  enik’aj  etaq’onelab’  che  ub’ixik  chrech  ri  Sijon  ri  kajawinel  ri 

e’ajamorre’o:  22«Ri  in  kinwaj  kinq’ax  ub’i  pa  ri  awulew.  Ri  uj  man  kqanim  ta  qib’  pa  ri  awulew  che  atikom uwach e man kqanim ta qib’ pa ri ulew jawi’ tikom wi ri  uva; xoquje’ man k’o ta  joron  kqaqumuj  pa  taq  ri  k’uwa’;  ri  uj  are  kqak’am  ub’i  ri  ub’e  ri  ajawinel  chi  k’ate’  na  kqaq’axej ub’ik ’ ri retal awulew.  23K’atek’ut,  ri  Sijon  man  kuya’  ta  alaj  arech  kq’ax  ub’i  ri  Isra’el  pa  ri  rulew.  Ke’umulij  konojel  e’uwinaq,  kb’e  ub’i  pa  ri  tz’inalik  ulew  arech  kekik’ulaj  ri  Isra’el  e  xuriqa’  pa  ri  Yahasa, chila’ kch’o’jin ruk’ ri Isra’el.   24K’atek’uri’,  ri  Isra’el  kusok  chila’  ruk’  ri  ch’ich’  rech  ch’oj  che  sib’alaj  uwi’  k’olik  e  xrechb’ej  ri  rulew,  kmajtaj  ub’ik  pa  ri  Arnon  e  kopan  pa  ri  Yab’b’ok,  kopan  pa  ri  retal  kulew ri e’uk’ojol ri Arnon, rumal rech che are ri Yaser k’o pa ri retal kulew ri e’uk’ojol ri  Amon.  25Ri Isra’el ke’uch’ak konojel ri jetaq tinimit ri’. Kok ub’i pa ronojel ri jetaq kitinimit ri  e’ajamore’o, ri rech ri Hesb’on e pa ronojel taq ri ulew uk’olb’al ri Hesb’on.   26Rumal rech che ri Hesb’on are ri nimalaj utinimit ri Sijon, kajawinel ri e’ajamorre’o. Ri  Sijon  are  na  k’uwa’  ri  are’  che xch’o’jin  ruk’  ri  nab’e  rajawinel  ri Mo’ab’ e  xutoqij chrech  ronojel  ri  rulew  che  xas  kopan  pa  ri  Arnon.  27Rumal  k’uwa’  weri’  ri  eb’il  taq  je’lik  tzij  kkib’ij:   Chixesa’j uloq pa ri Jesb’on. ¡Chyaktajoq chi b’a jumul chikaj ri nimalj utinimit ri Sijon!  28Rumal  rech  che  jun  q’aq’,  xel  uloq  pa  ri  Jesb’on,  jun  uxaq  q’aq’  rech  ri  tinimit  Sijon:  xub’uqej ub’ik ri Ar‐Mo’ab’, xub’iq’ ub’i ri tak’tik taq ujuyub’al ri Arnon.  29¡K’axalaj itzel awech at Mo’ab’!  ¡Xixchachi’ ri ix, ix siwantinimit rech ri Kemos! Ke’ujach ub’i ri e’uk’ojol arech ke’animaj  ub’ik  e  ri  e’umi’al,  etzapitalik  ke’ujach  ub’ik,  ke’ujach  ub’i  puq’ab’  ri  Sijon  ri  kajawinel  ri  e’ajamorre’o.  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI NUMEROS

37 30Ri rija’l k’isinaq tzij pakiwi’ kmajtaj ub’i ruk’ ri Jesb’on e kopan ruk’ ri Dib’on, e ri uj 

xqat’iq ri q’aq’ kmajtaj ub’i pa ri Nofaj e kopan pa ri Medb’a.  31Ri Isra’el xujeqeb’a’ rib’ pa ri kulew ri e’ajamorre’o.  32Ri Mo’ises xtaqanik arech ke’tzalixoq ri Yaser, e ri Isra’el kch’akan puwi’ we k’olb’al  ri’, e kub’an rech chrech ri kulew ri e’ajamorre’o, e kkijeqeb’a’ kib’ chila’.  33K’atek’uri’, keb’e ub’ik, kuk’aj ub’i ri b’e che kusuk’ ub’i pa ri B’asan e kepaqi’ ub’ik. Ri  Og che rajawinel ri B’asan, ke’uk’ulaj kuk’ konojel ri e’uwinaq arech kech’o’jinik kuk’ pa ri  Edre’i.  34Ri Yahweh kub’ij chrech ri Mo’ises: «Maxib’ij awib’, xane xinjach paq’ab’, ri are’,  konojel ri e’uwinaq e ri rulew. Xoquje’, jeri’ nak’uri’ kab’an  chrech jacha xab’an chrech ri  Sijon, ri kajawinel ri e’ajamorre’o che ujeqeb’am rib’ pa ri Jesb’on».  35K’atek’uri’ xech’akan  puwi’  ri  are’,  pakiwi’  ri  e’uk’ojol  e  pakiwi’  ri  e’uwinaq  e  man  k’o  ta  jun  winaq  xuya’o  xanimajik. Xkib’an kech chrech ri ulew.  221K’atek’uri’,  ri  e’ajisra’el  ke’b’e  ub’ik,  e  kkijeqab’a’  kib’  pa  ri  k’ax  taq  rulew  ri  Mo’ab’,  ch’aqap chech ri Jordan, chunaqaj ri Jeriko.    Ri rajawinel ri Mo’ab’ kusik’ij ri B’ala’am 2Ri 

B’alak,  uk’ojol  ri  Sippor  xrilo  ronojel  ri  jastaq  che  xub’an  ri  Isra’el  chkech  ri  e’ajamorre’os;  3ri Mo’ab’ sib’alaj xb’irb’itik chkiwach ri siwantinimit ri’, rumal rech che ri  e’are’ sib’alaj ek’i.  Ri  Mo’ab’  xuxib’ij  rib’  chkiwach  ri  e’ajisra’el;  4k’atek’uri’  kub’ij  chkech  ri  kinimal  ri  Madi’an:  «Kiwil  na  che  we  siwantinimit  ri’  kkib’an  k’ax  ri’  chrech  ronojel  ri  q’ayes  k’o  chqanaqaj  uj,  jacha  kub’an  jun  ama’  wakax  aretaq  chi’  kutij  ub’i  ri  q’ayes  cho  ri  suq’unb’al».  Ri B’alak, uk’ojol ri Sippor, are rajawinel ri Mo’ab’ pa we taq q’ij ri’.  5Ke’utaq ub’i nik’aj  etaqo’nelab’ che utzukuxik ri B’ala’am, uk’ojol ri B’e’or, pa ri Petor ri Nimaja’, pa ri kulew  ri e’uk’ojol ri Ammav arech kkib’ij chrech: «Ri siwantinimit che xe’el uloq pa ri Egipto ek’o  chuwach ronojel ulew; e xkijeqeb’a’ kib’ chnuwach in.  6Chab’ana’ jun toq’ob’ chatpetoq e  kinta’ chawech arech kab’ij jun kyaqsaq tzij pakiwi’ we siwantinimit ri’, rumal rech che are  k’o kichoq’ab’ chnuwach in. La mata kinkowin lo che uch’akik e xa jeri’ kaqesaj ub’ik pa we  amaq’ ri’. Rumal rech che ri in weta’m che jachin ri katewchi’j ri at, tewchi’talik kkanajik e  jachin kakyaqsaqarisaj, ri are’ kyaqsaq kkanajik».  7Ri ekinimal ri Mo’ab’ e ri ekinimal ri Madi’an, kuk’am ub’i pa  kiq’ab’ ri tojb’al rech ri  ch’ob’onik. Ke’opan ruk’ ri B’ala’am e kkiya ub’ixik chrech ri utzij ri B’alak.  8Ri are’ kub’ij  chkech:  «Chixkanaj  kan  waral  we  aq’ab’  ri’  e  ri  in  kinb’ij  ri’  chiwech  jas  ri  kub’ij  ri  Yahweh».  Ri  kinimal  ri  Mo’ab’  kekanaj  kanoq  pa  ri  rachoch  ri  B’ala’am.  9Ri  Dyos  kopan  ruk’ ri B’ala’am e kub’ij chrech: «¿Jachin taq we achijab’ ri’ che ek’o pa ri awachoch?».  10Ri  B’ala’am kub’ij chrech ri Dyos: «Ri B’alak che uk’ojol ri Sippor, rajawinel ri Mo’ab’, xutaq  uloq ub’ixik chwech weri’:  11Ri siwantinimit che xe’el uloq pa ri Egipto kinojisam uwach  ronojel  ri  uwachulew.  Chatpet  b’a’  uloq  wuk’,  arech  kaya  jun  kyaqsaq  pakiwi’,  wene’  kinch’o’jin kuk’ e kinkowin che kich’akik e xajeri’ ke’inwesaj ub’ik». 12Ri Dyos kub’ij chrech  ri B’ala’am: «Matb’e kuk’. Mab’ij jun kyaqsaq puwi’ we siwantinimit ri’ rumal rech che ri  e’are’ etewchi’talik».  13Ri B’ala’am, aq’ab’il kwa’lajik e kub’ij chkech ri enim taq winaq che  e’utaqom ub’i ri B’alaq: «Jix ub’i pa ri iwulew, rumal rech che ri Yahweh man kraj taj che  kinb’e ub’i in iwuk’».  14Ri ekinimal ri Mo’ab’ kewa’lij ub’ik e ketzalej ub’ik ruk’ ri B’alak e  kkib’ij chrech: «Ri B’ala’am man xraj taj xpe uloq quk’».  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI NUMEROS

38 15Ri B’alaq ke’utaq chi ub’i jumul enik’aj nim taq winaq chik, are ek’i chi na e are nim 

chi na kiq’ijil chkiwach ri enab’e.  16Keb’e ub’i ruk’ ri B’ala’am e kkib’ij chrech: «Jewa’ kub’ij  ri  B’alak,  ri  uk’ojol  ri  Sippor:  Man  kinb’e  taj  man  katcha  taj,  kinta  chawech  kab’an  jun  toq’ob’ katpe uloq wuk’ in. 17Ri in kinya’ na chawech nimalaj taq aq’ijil e kinb’an ri’ ronojel  ri  kab’ij  at  chwech.  Chab’ana’  jun  toq’ob’  chatpet  uloq  e  ja’b’ij  jun  kyaqsaq  pakiwi’  we  siwantinimit ri’».  18Ri B’ala’am kub’ij chkech ri e’utaqo’m uloq ri B’alak: «Kne’b’a’ ri B’alak  kuya’ chwech ri rachoch nojinaq chrech saq pwaq e chrech q’an pwaq, man loq’ taj kinq’ax  jub’iq’  on  nim  puwi’  ri  utaqanik  ri  Yahweh  ri  Nudyos.  19Ch’aq’ab’  kamik  ri’  xoquje’  ri  ix  chixkanaj b’a’ kan waral, e kinweta’maj na jas taq ri kub’ij chi na ri Yahweh chwech».  20Ri  Dyos  kopan  ruk’  ri  B’ala’am  chaq’ab’  e  kub’ij  chrech:  «¿La  man  xepe  ta  ri  winaq  ri’  che  asik’ixik?  Chatwa’lijoq  e  jat  ub’i  kuk’.  K’atek’ut,  are  qas  kajikib’a’  ub’anik  ri  jastaq  che  kinb’ij na in chawech».  21Aq’ab’ kwa’laj ub’i ri B’ala’am, xusuk’umaj ri ati’t b’urix e junam  kb’e ub’i kuk’ ri ekinimal ri Mo’ab’.    Ri ati’t ub’urix ri B’ala’am 22Rumal che xb’e ub’i ri B’ala’am kuk’, xyakataj ri a royowal ri Yahweh e ri Anjel rech ri 

Yahweh kuya rib’ pa ri b’e arech ya’l latz’ chrech. Ri are’ ukejb’em ri ati’t ub’urix e ri ekeb’  uk’ojol eb’enaq ub’i ruk’. 23Ri ati’t b’urix kril ri Anjel rech ri Yahweh che utak’ab’am rib’ pa  ri b’e, resam ri uch’ich’ pa ri rij e ruk’am pa ri uq’ab’; kuram ri b’e e kb’e ub’i pa taq ri ulew.  Ri B’ala’am kujich’ij ri ati’t b’urix arech ktzalej uloq pa ri b’e.  24K’atek’uri’,  ri  Anjel  rech  ri  Yahweh  xutak’ab’a’  rib’  chuxo’l  taq  ri  tikb’al  uva,  k’o  jun  tapya  pa  ri  rikyaq’ab’  e  jun  tapya  chik  pa  ri  umox.  25Ri  ati’t  b’urix  kril  ri  Anjel  rech  ri  Yahweh e kqib’ apan cho ri tapya, e xujoxej ri raqan ri B’ala’am chuwach. Ri are’ kujich’ij  chi jumul.  26Ri  Anjel  rech  ri Yahweh  kujal chi  jumul  ri  uk’olb’al  e  kkanaj  pa  jun k’olb’al  che  latz’  uwach, man loq’ taj kb’e pa ri rikyaq’ab’ on pa ri umox.  27Aretaq chi’ ri ati’t b’urix kril ri  Anjel  rech  ri  Yahweh,  kukotb’a’  rib’  chuxe’  ri  B’ala’am.  Ri  B’ala’am  sib’alaj  xyakataj  royowal e sib’alaj kupotz’lej ri ati’t b’urix ruk’ jun che’.  28K’atek’uri’,  ri  Yahweh  kujaq  uchi’  ri  ati’t  b’urix  e  ri  b’urix  kub’ij  chrech  ri  B’ala’am:  «¿Jas ri xinb’an in chawech che oxmul chik inach’iyom?».  29Ri B’ala’am kub’ij chrech ri ati’t  b’urix: «¡Rumal rech che ri at xawetz’b’ej nuwach! Weta k’o jun ch’ich’ pa nuq’ab’, ri in xas  chanim ri’ katinkamisaj kanoq». 30Ri ati’t b’urix kub’ij chrech ri B’ala’am: «¿La man in taj ri  in  ati’t  ab’urix  che  inakejb’em  k’i  taq  q’ij  uloq  e  chi  k’ate’  we  jun  q’ij  kamik  ri’?  ¿La  k’amaninaq chwech che jewa’ kinb’an chawech?». Kub’ij ri B’ala’am: «Man je taj».  31K’atek’uri’,  ri  Yahweh  kujaq  ri  uwoq’och  ri  B’ala’am.  Ri  are’  kril  ri  Anjel  rech  ri  Yahweh che tak’al pa ri b’e, ruk’am puq’ab’ ri uch’ich’ che resam pa ri rij. Kumej rib’, xqaj  pulew  e  kukoj  ri  upalaj  cho  ri  ulew.  32K’atek’uri’,  ri  Anjel  rech  ri  Yahweh  kub’ij  chrech:  «¿Jasche ach’iyom chi oxmul ri ati’t ab’urix? Ri in xinpe uloq che utz’apixik ri ab’e, rumal  rech che chnuwach in tajin ksach ri ab’e.  33Ri ati’t b’urix xinrilo e oxmul elenaq chi pa ri  nub’e’. Utz chawech at che ri are’ xel pa ri nub’e, weta mat xel pa ri nub’e xatkamisatajik  nak’uri’ wumal in, ri are’ xink’asab’a’ na k’ula’».  34Ri B’ala’am kub’ij chrech ri Anjel rech ri  Yahweh:  «Ri  in  xinmakunik,  man  xinweta’maj  taj  che  ri  at  xaya  awib’  pa  ri  nub’e.  K’atek’uri’, we kamik ri’, we man utz taj kawil weri’, ri in kintzalej ub’ik». 35Ri Anjel rech ri  Yahweh kub’ij chrech ri B’ala’am: «Jat ub’i kuk’ we achijab’ ri’. K’atek’ut, man k’o ta jun tzij  kab’ij che we man xinb’ij ta in chawech». Ri B’ala’am kb’e ub’i kuk’ ri enim taq winaq che  xe’utaq uloq ri B’alak.    __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI NUMEROS

39

Ri B’ala’am e ri B’alak 36Ri B’alak xuta utzijol che ri B’ala’am tajin kopanik e ku’k’ulaj ri are’ pa ri ub’e ri Ar‐

Mo’ab’,  pa  ri  retal  rulew  ri  Arnon,  pa  taq  ri  uk’isb’al  ri  ulew.  37Ri  B’alak  kub’ij  chrech  ri  B’ala’am:  «¿La  man  xe’intaq  ta  uloq  enik’aj  etaqo’nelab’  awuk’  arech  kesik’in  chawech?  ¿Jasche man xatpe ta uloq wuk’ in? ¿La xa man kinkowin taj kintoj ri aq’ij?».  38Ri B’ala’am  kutzalej  uwach  ri  utzij  ri  B’alak:  «Chanim  ri’  ri  in,  in  k’o  chi  naqaj  chawech  at.  Man  kinch’ob’ taj we kinkowinik kinb’ij jun tzij. Ri tzij che kukoj ri Dyos pa nuchi’ are nak’uri’ ri  kinb’ij in».  39Ri  B’ala’am  junam  kb’e  ub’i  ruk’  ri  B’alak.  Ke’opan  pa  Kiryat‐Husot.  40Ri  B’alak  ku’kamisaj  jun  wakax  e  jun  chij  e  kutaq  ub’i  ch’aqap  taq  rech  ri  B’ala’am  e  ch’aqap  taq  kech  ri  enim  taq  winaq  che  kachi’lam  b’i  ri  are’.  41Aq’ab’il  chik,  ri  B’alak  kuk’am  ub’i  ri  B’ala’am e kupaqab’a’ cho ri B’amot‐B’a’al jawi’ loq’ kilitajik jun utzal ri tz’um taq ja.  231Ri  B’ala’am  kub’ij  chrech  ri  B’alak:  «Chayaka’  chwech  waral  wuqub’  ab’aj  rech  tab’al  toq’ob’ e chaya’ chwech wuqub’ ama’ wakax e ewuqub’ ama’ taq chij».  2Ri B’alak kub’ano  jacha xub’ij ri B’ala’am chrech e ke’uchi’j pa holokosto jun ama’ wakax e jun ama’ chij cho  ronojel ri ab’aj rech tab’al toq’ob’.  3Ri B’ala’am kub’ij chrech ri B’alak: «Chatkanaj kan ruk’  ri jetaq aholokosto e k’u ri in kinb’e na chrilik we kel uloq ri Yahweh che nuk’ulaxik. Ri tzij  kuq’alajisaj chnuwach, ri in kinb’ij ri’ chawech». K’atek’uri’ kb’e ub’i puwi’ jun tolonik alaj  juyub’.    Ri jetaq utzij ri B’ala’am 4K’atek’uri’, ri Dyos kel uloq che uk’ulaxik ri B’ala’am, e ri are’ kub’ij chrech ri Yahweh: 

«Ri in xinsuk’umaj wuqub’ ab’aj rech tab’al toq’ob’ e xinchi’j pa holokosto jun ama’ wakax  e jun ama chij chjujunal ab’aj che rech tab’al toq’ob’».  5Ri Yahweh kukoj jun tzij puchi’ ri  B’alam  e  kub’ij  chrech:  «Chattzalej  ub’i  ruk’  ri  B’alak  e  kab’ij  weri’  chrech  ri  are’».  6Ri  B’ala’am ktzalej ub’i ruk’ ri B’alak; e kuriqa’ ri are’ tak’al na chunaqaj ri holokosto, erachi’l  konojel ri enim taq winaq rech ri Mo’ab’. 7Ri are’ kuya ub’ixik ri utzalaj tzij:  «Chi pa ri Aram uloq,   ri B’alak xub’ano arech ri in kinpe uloq,  ri are’ che ajawinel pa ri Mo’ab’,   xinpe uloq pa ri ujuyub’al ri Kedem:  “Chatpetoq,   ja’b’ij jun kyaqsaq puwi’ ri Jakob’,  chakowij uloq,   ja’b’ij k’ax taq tzij puwi’ ri Isra’el”».  8¿Jasche che kinb’ij jun kyaqsaq ri in,   xane man k’o ta kyaqsaq kub’ij ri Dyos?  ¿Jasche kinb’ij k’ax taq tzij in, k’atek’uri’   ri Dyos man k’o ta k’ax taq tzij kub’ij?  9Ri in, puwi’ ri jetaq ab’aj kinwilo,  chi ajsik chrech ri alaj taq juyub’   kinwilo ri are’.  Jun siwantinimit che utukel   are’ tasatalik  man ejelam ta chkixo’l ri jetaq amaq’.  10¿Jachin kkowin chrejalaxik   __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI NUMEROS

40

ri upoqlaj ri Jakob’?  ¿Jachin kkowin chrejalaxik   ri usutz’al ri Isra’el?  ¡Chkam b’a’ ri wanima’ kuk’   ri kikamikal ri esuk’ taq winaq!  ¡Je’tab’a’ ri nuk’isb’alil jacha   ri kik’isb’alil ri e’are’!».   11Ri  B’alak  kub’ij  chrech  ri  B’ala’am:  «¿Jas  xab’an  chwech?  Ri  in  xatink’am  uloq  waral  arech kab’ij jun kyaqsaq pakiwi’ ri enuk’ulel e ri at are kab’ij utzalaj taq tzij pakiwi’».  12Ri  B’ala’am kutzalej uwach ri utzij: «¿La man rajawaxik taj che kinkoj nuchuq’ab’ che ub’ixik  ri kukoj ri Yahweh pa ri nuchi’?».   13Ri  B’alak  kub’ij  chrech:  «Chatpe  b’a’  wuk’  pa  jun  k’olb’al  chik.  We  siwantinimit  che  ke’awil apanoq waral ri’, xa pa jun uxkut ri ulew ke’awil apanoq, man kawil ta ronojel ri  siwantinimit. K’atek’uri’, xas chila’ kab’ij apan jun kyaqsaq pakiwi’».  14K’atek’uri’ kuk’am  ub’ik  pa  ri  kik’olb’al  ri  echajinel,  ajsik  chrech  ri  Pisga.  Kuyak  wuqub’  ab’aj  rech  tab’al  toq’ob’ e kuchi’j jun ama’ wakax e jun ama’ chij pa chjujunal ri taq ab’aj rech tab’al toq’ob’.  15Ri B’ala’am kub’ij chrech ri B’alak: «Chattak’al kan chunaqaj ri jetaq aholokosto, aretaq  chi’ kinwe’yej in ri tzalejib’al utzij ri Yahweh».   16Kel  uloq  ri  Dyos  che  uk’ulaxik  ri  B’ala’am,  kukoj  jun  tzij  puchi’  e  kub’ij  chrech:  «Chattzalej b’a’ ruk’ ri B’alak e jewa’ kab’ij at chrech».  17Ktzalej ruk’ ri B’alak; e kuriqa’ che  tak’al  na  chunaqaj  ri  jetaq  holokosto,  erachi’l  konojel  ri  enim  taq  winaq  rech  ri  Mo’ab’.  «¿Jas  xub’ij  ri  Yahweh?».  Kcha  ri  B’alak  chrech.  18Katek’uri’,  ri  B’ala’am  kuya  ub’ixik  ri  utzalaj taq tzij chrech:  «Chatwa’lijoq b’a’ B’alak   e chatatab’ej b’a’,  chatak’ab’a’ b’a’ ri axikin,   uk’ojol ri Sippor.  19Ri Dyos man jun winaq taj arech   ri are’ kub’ij tzij che man tzij taj,  xoquje’ man jun uk’ojol ta ri Adam   arech ktzalej pa raqan chech ri utzij.  ¿La xaq kub’ij ri are’ jun jas uwach   k’atek’uri’ man kub’an taj,  la xaq kch’awik e man   kutak’ab’a’ ta ri utzij?  20Ri in xink’am nuchak   arech kintewchu’nik,  Kintewchu’nik ri’ e man   kintzalij ta pawaqan chrech weri’.  21Ri in man wilom ta   jun itzel chrech ri Jakob’  xoquje’ man k’o ta  jun k’ax wilom pa ri Isra’el.  Ri Yahweh che Udyos k’o ruk’ ri are’  pa ri rachoch ri are’ ktatajik   ri raqo’j chi’aj ruk’ ki’kotemal rumal   ri uq’ijil jun ajawinel.  22Ri Dyos kresaj uloq pa ri Egipto.  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI NUMEROS

41

ruk’ ri are’ jacha ruk’a’ b’oyix kub’ano.  23Man k’o ta jun k’ax tzij b’im   puwi’ ri Jakob’,  on jun itzel chomanik puwi’ ri Isra’el.  K’atek’uri’, tajin kb’ix chrech ri Jakob’  e chrech ri Isra’el:   «¿Jas kub’an ri Adyos?”  24jun siwantinimit kwa’lajik   jacha jun ati’t koj,  ri are’ kch’o’jin na ri’ jacha jun koj:  man kkote’ ta na ri’ chi k’ate’   xtitaj na rumal ri ekaminaqib’,   e kqumutaj na rumal   ri kik’el ri xe’ukamisaj».  25Ri B’alak kub’ij chrech ri B’ala’am: «Weta’m che man kab’ij ta jun kyaqsaq ri’ pakiwi’  xajek’uri’  me’atewchi’j  b’a’».  26Ri  B’ala’am  kub’ij  chrech  ri  B’alak:  «¿La  man  xinb’ij  ta  chawech che ri in kinb’an na ronojel ri jastaq che kub’ij ri Yahweh chwech?».  27Ri  B’alak  kub’ij  chrech  ri  B’ala’am:  «Chatpet  b’a’,  ri  in  katink’am  chi  na  ub’i  pa  jun  k’olb’al  chik.  K’atek’uri’,  wene’  chila’  utz  kril  ri  Dyos  che  kab’ij  jun  kyaqsaq  puwi’».  28Ri  B’alaq kuk’am ub’i ri B’ala’am ajsik puwi’ ri Pe’or, che chila’ k’o wi ikim ri tz’inalik ulew  chuwach.  29Ri  B’ala’am  kub’ij  chrech  ri  B’alak:  «Chayaka’  b’a’  chwech  waral  ri’  wuqub’  ab’aj rech tab’al toq’ob’ e chaya’ b’a’ chwech wuqub’ b’oyix e  wuqub’ ama’ taq chij».  30Ri  B’alak  kub’ano  jacha  ri  xub’ij  ri  B’ala’am  chrech  e  kuchi’j  chjujunal  tab’al  toq’ob’  jun  holokosto ruk’ jun b’oyix e jun ama’ chij».  241Ri B’ala’am krilo che ri Yahweh kqaj chuwach ktewchi’xik ri Isra’el. Man kb’e ta chik  che uk’ulaxik nik’aj taq tzij chik, xane are kka’y apan chuwach ri tz’inalik ulew.  2Kuyak ri  uwoq’och e ri  B’ala’am kril  ri  Isra’el  che  ujeqeb’an  rib’  pa  taq  ri  ujuq’at;  ri  ruxlab’axel  ri  Dyos kpe ruk’ ri are’ 3e kub’ij we utzalaj tzij ri’:  «Utzij ri B’ala’am, uk’ojol ri B’e’or  utzij ri achi che saq ri jastaq chuwach.  4Utzij ri jun che kutatab’ej ri utzij ri Dyos.  Ri are’ krilo ri jastaq   che ri Sadday kub’ano kq’alajinik,  ri are’ ktzalejixik uwach   ri utzij e kjaqatajik ri uwoq’och.   5¡Sib’alaj je’lik ri tz’um   taq awachoch Jakob’  xoquje’ ri jetaq ak’olb’al, Isra’el!  6¡Jacha taq’aj che jamal uwach,  jacha je’lik taq ulew chuchi’ ri nimaja’,  jacha uche’al taq lemob’   che are ri Yahweh xtikowik,  jacha jetaq täk’ar chuchi’ ri taq ja’!  7Jun ch’akanel kk’iy uloq pa ri rija’al,  k’o ukowinem pakiwi’   ek’i taq siwantinimit.  Ri rajawinel are nim   __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI NUMEROS

42

chi na chuwach ri Agag,  ri rajawib’al kyaktajik chikaj.  8Are ri Dyos kb’anowik   arech kel uloq pa ri Egipto  ri are’ jacha ruk’a’ taq   wakax k’o ruk’ ri are’.  Kutij ri kaminaq taq kib’aqil ri e’uk’ulel,  kuq’aj ri jetaq kib’aq.  9Kumej rib’ e kkote’ik,  jacha kub’an jun ama’   koj on jun ati’t koj  ¿Jachin kb’anow ri’ arech kwa’lajik?  ¡Tewchi’talik ri jun   che katutewchi’j ri at,  ¡Kyaqsaq ri jun   che kub’ij ri kyaqsaq pawi’!».  10Ri  B’alak  xyakataj  royowal  chrij  ri  B’ala’am.  Kupaq’pa’  uq’ab’  e  kub’ij  chrech  ri  B’ala’am: «Ri in xinta’ chawech arech kab’ij jun kyaqsaq pakiwi’ ri enuk’ulel e kamik ri’, ri  at are ke’atewchi’j ri e’are’ oxmul ruk’ weri’.  11Kamik xas aninaq chatel ub’ik e chattzalij  ub’ik pa ri awulew. Ri in xinb’ij che kinya’ na chawech nimalaj taq aq’ijil. K’atek’uri’, are ri  Yahweh xq’ilow weri’ chawech».   12Ri  B’ala’am  kub’ij  chrech  ri  B’alak:  «¿La  man  xinb’ij  ta  chkech  ri  e’ataqo’nelab’:  13“Kne’b’a’ ri B’alak kuya’ chwech ri rachoch nojinaq chrech saq pwaq e chrech q’an pwaq,  ri in man kinkowin ta ri’ kinq’ax puwi’ ri utaqanik ri Yahweh e man loq’ ta ri’ kinb’an pa  wech wi ri in jun utzil on jun itzel; ri kub’ij ri Yahweh chwech are ri’ ri kinb’ij in?”. 14Kamik  ri’ che kinb’e ub’i pa ri nutinimit, chatpet b’a’ wuk’, ri in kinb’ij na wa’ chawech ri jastaq  che  kkib’an  na  we  siwantinimit  ri’  chkech  ri  awinaq  aretaq  chi’  kuriqa’  ri  q’ij».  15K’atek’uri’, kuya ub’ixik ri utzalaj taq utzij. Jewa’ kub’ij:  «Utzij ri B’ala’am, uk’ojol ri B’e’or,  utzij ri achi che q’alaj   ri jastaq chuwach,  16utzij ri jun che kutatab’ej   ri jetaq kub’ij ri Dyos,  ri jun che kuch’ob’ ri uno’jib’al   ri Nimalaj ub’antajik.  ri jun che kril ri jastaq kuk’ut   ri Sadday chuwach  ri jun che ktzalex uwach   ri utzij e kjaqataj ri uwoq’och.  17Ri in kinwilo ri are’,   kne’b’a’ man rech ta we ukamik ri’,  q’alaj ri are’ chnuwach k’atek’ut,   man naqaj taj k’o wi kinwilo.  Ruk’ ri Jakob’ petinaq uloq   jun ch’imil, are kinimal,   jun ch’imi’y rech ajawinel   tajin kwa’laj uloq pa ri Isra’el.  Kupaq’ ri ukrusal upalaj ri Mo’ab’  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI NUMEROS

43

kupaq’ ri kijolom konojel   ri e’uk’ojol ri Seth.  18Ri Edom jun siwantinimit ri’  che kch’aktajik   jun ch’akatajinaq ulew ri’ ri Se’ir.  19Ri Jakob’ k’o nimalaj uchuq’ab’   pakiwi’ ri e’uk’ulel  ke’ukamisaj ri jachintaq   ke’animaj uloq pa ri Ar».  20Ri B’ala’am kril uwach ri Amalek, kub’ij ri utzalaj utzij. Jewa’ kub’ij ri’:  «¡Ri Amalek are nab’e’al chkiwach   ri jetaq amaq’!  K’atek’ut pa ri uk’isb’alil   pa junalik ri’ ksach uwach».  21K’atek’uri’, keril chi apanoq ri e’ajkenitas, kuya ub’ixik ri utzalaj utzij e kub’ij:  «K’a’in, ri awachoch utz xkanajik,  e ri asok okisam ajsik cho ri ab’aj.  22K’atek’ut, ri sokaj rech ri B’e’or;  ¿Chi k’ate’ na atximital   na pache’ rumal ri Asur?»  23K’atek’uri’, kuya ub’ixik chik ri utzalaj taq utzij. Jewa’ kub’ij ri’:  «Enik’aj siwan taq tinimit   che erech ri polow,   kkimulij uloq kib’ pa ri urox uxkut kaj,  24enik’aj taq jukub’ epetinaq uloq   pa ri Kittim.  Kkib’an k’ax chrech ri Asur,  kkib’an k’ax chrech ri Eb’er,  ri are’ xoquje’ pa junalik kkam na ri’».  25K’atek’uri’ ri B’ala’am, kwa’lijik, kel ub’ik e ktzalej pa ri rachoch. Xoquje’ ri B’alak kb’e  ub’ik.     Aretaq chi’ ri Isra’el k’o pa ri Pe’or

251Ri Isra’el xjeqi’ pa ri Sittim. Ri siwantinimit xumajij makunik kuk’ ri e’umi’al ri Mo’ab’.  2Ri  e’are’  ri’  ke’kisik’ij  ri  siwantinimit  pa  ri  tab’al  taq  toq’ob’  chkiwach  ri  ekidyos;  k’atek’uri’  ri  winaq  kewa’ik  e  kkimej  kib’  pulew  chkiwach  ri  ekidyos;  3ri  Isra’el  xuya  uwach  ruk’  ri  B’a’al  che  rech  ri  Pe’or,  xa  jek’uri’  xyakataj  ri  uq’aq’al  royowal  ri  Yahweh  chrij ri are’.  4Ri  Yahweh  kub’ij  chrech  ri  Mo’ises:  «Che’ak’ama’  ub’i  konojel  ri  ekinimal  ri  winaq.  Chakojo  jun  che’  panik’aj  chrech  ri  kib’aqil,  ri  kipalaj  kka’y  apan  cho  q’ij  e  ke’ajitz’aj  chuwach  ri  Yahweh;  xa  jek’uri’  ri  nimalaj  uq’aq’al  ri  royowal  ri  Yahweh  kel  ub’i  chrij  ri  Isra’el».  5K’atek’uri’,  ri  Mo’ises  kub’ij  chkech  ri  eq’atal  taq  tzij  pa  ri  Isra’el:  «Chijujnal  ix  che’ikamisaj konojel ri iwinaq che xkiya kiwach ruk’ ri B’a’al rech ri Pe’or».  6K’atek’uri’,  xk’ulmatajik  che  k’o  jun  achi,  ri  achi  ri’  ajisra’elita,  xpetik  xuk’am  uloq  chkiwach  ri  erachalal  ri  jun  ixoq  ajmadi’anita,  xuk’am  uloq  chuwach  ri  Mo’ises  xoquje’  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI NUMEROS

44

chkiwach konojel ri komon kech ri e’ajisra’el che tajin ke’oq’ pa ri rokb’al ri Tz’um Ja rech  ri  Riqoj  Ib’.  7Aretaq  chi’  kril  weri’  ri  Pinjas,  uk’ojol  ri  Ele’asar,  ri  uk’ojol  ri  chuchqajaw  A’aron, kwa’laj ub’i chkixo’l ri komon, ruk’am ub’i jun ch’ich’ puq’ab’,  8kuterne’b’ej ub’i ri  jun achi ajisra’el pa ri uwarb’al e xujut b’i ri jun ch’ich’ chkipam chi ekeb’, chupam ri jun  achi  ajisra’el  e  ri  jun  ixoq.  K’atek’uri’  ri  b’innel  yab’il  che  tajin  kub’an  k’ax  chkech  ri  e’ajisra’el, xtani’ik. 9E 24.000 ri winaq xekam rumal ri b’innelyab’il.  10Ri  Yahweh  kub’ij  chrech  ri  Mo’ises:  11«Ri  Pinjas,  uk’ojol  ri  Ele’asar,  che  uk’ojol  ri  chuchqajaw A’aron, are are’ xesan ri uq’aq’al woyowal chkij ri  e’ajisra’el, rumal rech che  are  ri  are’  xuna’  achixom  chwech  in  chixo’l  ri  ix;  e  rumal  weri’,  ri  in  man  xink’is  ta  tzij  pakiwi’  ri  e’ajisra’el.  12Rumal  k’uwa’  weri’  kinb’ij:  ri  in  kinya’  chrech  ri  are’  ri  chapb’al  nuq’ab’  rech  nimalaj  utzil.  13Kk’oji’  ri’  ruk’  ri  are’  e  kuk’  ri  erija’l  chi  aq’anoq  ri  are’,  jun  chapb’alq’ab’  rech  jun  junalikalaj  chuchqajawanik.  Jun  tojb’al  rech  ri’,  rumal  rech  che  xuna’ achixom chrech ri Udyos, kub’an ri’ ri q’ijilanik tojb’al kimak ri e’ajisra’el».  14Ri  jun  achi  ajisra’elita  che  xsoktajik,  ri  are’  che  xsoktajik  ekeb’  ruk’  ri  jun  ixoq  ajmadi’anita, ub’i’ Simri, uk’ojol ri Salu, che kinimal ri e’ajuparachoch ri Sime’on.  15E  ri  jun  ixoq,  ri  jun  ajmadi’anita,  ri  xkamisaxik,  ub’i’  Kozb’i,  umi’al  ri  Sur.  Ri  Sur  kinimal ri ujuq’at, pa jun ja winaq pa ri Madi’an.  16Ri  Yahweh  kuch’ab’ej  ri  Mo’ises  e  jewa’  kub’ij  chrech:  17«Jix  chkij  ri  e’ajmadi’anita  e  kixch’akan  ri’  pakiwi’  18rumal  rech  che  ri  e’are’  xepe  chiwij  ix  e  xixkisub’u  ruk’  ri  jastaq  rech  ri  Pe’or,  xoquje’  xixkisub’u  ruk’  ri  jun  kanab’  Kozb’i,  che  umi’al  jun  kinimal  ri  e’ajmadi’an, ri jun ixoq che xsoktajik pa ri uq’ijil ri b’innelyab’il che xk’oji’ik rumal ri jastaq  xk’ulmataj pa ri Pe’or».    Ke’ejalaxik chi jumul ri e’ajisra’el

261Aretaq chi’ ok’owinaq chi ri jun k’axalaj b’innelyab’il, ri Yahweh ke’uch’ab’ej ri Mo’ises  e ri Ele’asar ri uk’ojol ri chuchqajaw A’aron. Jewa’ kub’ij chkech:  2«Che’iwejalaj ejoropa’ konojel ri ukomon ri e’ajisra’el, chjujunal taq ja winaq; kmajtaj  ub’i kejalaxik konojel ri k’o chi juwinaq kijunab’, ri kekowin chik kech’o’jinik».  3Ri  Mo’ises  e  ri  chuchqajaw  Ele’asar  xe’kejalaj,  pa  ri  chaqi’j  taq  rulew  ri  Mo’ab’,  chunaqaj  ri  Jordan,  chunaqaj  ri  Jeriko,  4jeri’  jacha  xtaqan  ri  Yahweh  chrech  ri  Mo’ises  aretaq chi’ xe’el uloq ri e’ajisra’el pa ri Egipto. Kmajtaj ub’i kejalaxik kuk’ ri achijab’ che k’o  chi juwinaq kijunab’.  5Ri Rub’en are nab’e’al chkech ri Isra’el. Ri e’uk’ojol ri Rub’en: Ri e’uk’ojol ri Henok, are  ri ujuq’at ri Henokita; e’uk’ojol ri Pal‐lu, are e’ujuq’at ri Paluita;  6e’uk’ojol ri Jersron, are ri  ujuq’at  ri  Jesronita;  e’uk’ojol  ri  Karmi  are  ri  ujuq’at  ri  Karmita.  7E’are  wa’  ri  ekijuq’at  ri  Rub’en. Aretaq chi’ xe’ –ejalatajik xkib’ana’ 43.730.  8Ri  e’uk’ojol  ri  Pal‐lu:  are  ri  Eli’ab’.  9Ri  e’uk’ojol  ri  Eli’ab’:  are  ri  Nemu’el,  Datan  e  Ab’iram. Ri Datan e ri Ab’iram, e’achijab’ che k’o nimalaj kiq’ijil chkixo’l ri komon, xewa’laj  uloq chkij ri Mo’ises e ri A’aron e ekachi’l ri ujuq’at ri Kore, aretaq chi’ ri e’are’ xkik’ule’laj  ri  Yahweh.  10Ri  ulew  xujaq  rib’  e  xe’ub’iq  ub’i  ri  e’are’ xoquje’  xub’iq  ub’i  ri  Kore, aretaq  chi’ xsach we juq’at ri’, aretaq chi’ ri q’aq’ xe’uporoj ub’i kab’lajujk’al lajuj (250) achijab’  arech ri e’are’ ejun k’utb’al chkiwach ri winaq.  11K’atek’ut, ri e’uk’ojol ri Kore man xekam  taj.  12Ri  e’uk’ojol  ri  Sime’on  ri  kiwokom  kib’  pa  taq  juq’at:  ri  ujuq’at  ri  Nemu’el  are  ri  Nemu’elita;  ri  ujuq’at  ri  Yamin  are  ri  juq’at  Yaminita,  ri  ujuq’at  ri  Yakin  are  ri  juq’at  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI NUMEROS

45

Yakinita;  13ri  ujuq’at  ri  Seraj  are  ri  juq’at  Sarajita;  ri  ujuq’at  ri  Sa’ul  are  ri  juq’at  Sa’ulita.  14Aretaq wa’ ri ejuq’at ke’el pa rachoch ri Sime’on. Xe’ejalaxik e xkib’an 22.200 winaq.  15E’are wa’ ri e’uk’ojol ri Gad pa taq ri juq’at: ri ujuq’at ri Sefon are ri juq’at Sefonita; ri  ujuq’at ri Jaggui are ri juq’at Jagguita; ri ujuq’at ri Suni are ri juq’at Sunita;  16ri ujuq’at ri  Ozni are ri juq’at Oznita; ri ujuq’at ri Eri are ri juq’at Erita;  17ri ujuq’at ri Arod are ri juq’at  ri e’ajarodita; ri ujuq’at ri Areli are ri juq’at Arelita. 18E’are wa’ ri kijuq’at ri e’uk’ojol ri Gad.  Xe’ejalaxik e xkib’an 40.500.  19Ri e’uk’ojol ri Juda: ri Er e ri Onan. Ri Er e ri Onan xekam pa ri rulew ri Kana’an.  20Ri  kijuq’at ri e’uk’ojol ri Juda: ri ujuq’at ri Sela are ri juq’at Selanita; ri ujuq’at ri Peres are ri  juq’at Peresita; ri ujuq’at ri Seraj are ri ujuq’at Sarajita.  21Ri e’uk’ojol ri Peres e’are weri’: ri  ujuq’at ri Jesron are ri juq’at Jesronita; ri ujuq’at ri Jamul are ri juq’at Jamulita.  22E’are wa’  ri taq e’ujuq’at ri Juda. Xe’ejalaxik e xkib’an 76.500.  23Ri e’uk’ojol ri Isakar, pa taq juq’at e’are weri’: ri ujuq’at ri Tola are ri juq’at Tola’ita; ri  ujuq’at ri Puva are ri juq’at Puvita;  24ri ujuq’at ri Yasub’ are ri juq’at Yasub’ita; ri ujuq’at ri  Simron  are  ri  juq’at  Simronita.  25E’are  wa’  ri  e’ujuq’at  ri  Isakar.  Xe’ejalaxik  e  xkib’an  64.300.  26Ri  e’uk’ojol  ri  Sab’ulon,  pa  taq  juq’at  e’are  weri’:  ri  ujuq’at  ri  Sered,  are  ri  juq’at  Seredita; ri ujuq’at ri Elon are ri juq’at Elonita; ri ujuq’at ri Yajle’el are ri juq’at Yajle’elita.  27E’are wa’ ri e’ujuq’at ri Sab’ulon. Xe’ejalaxik e xkib’an 60.500.  28Ri e’uk’ojol ri Jose, pa ta juq’at e’are weri’: Ri Manasses e ri Efra’im.  29Ri  e’uk’ojol  ri  Manasses:  ri  ujuq’at  ri  Makir  are  ri  juq’at  Makirita.  E  ri  Makir  xralk’uwa’laj ri Gala’ad. Ri ujuq’at ri Gala’ad are ri juq’at Gala’adita.  30E’are wa’ ri e’uk’ojol  ri Gala’ad: ri ujuq’at ri Yeser are ri juq’at Yeserita; ri ujuq’at ri Jelek are ri juq’at Jelkita; 31ri  ujuq’at  ri  Asri’el  are  ri  juq’at  Asri’elita;  ri  ujuq’at  ri  Sekem  are  ri  juq’at  Sekemita;  32ri  ujuq’at  ri  Semida  are  ri  juq’at  Semida’ita;  ri  ujuq’at  ri  Jefer  are  ri  juq’at  Jeferita.  33Ri  Selofjad  uk’ojol  ri  Jefer,  man  xk’oji’  ta  uk’ojol  xuwi’  umi’al  xek’oji’k;  are  wa’  ri  kib’i’  ri  e’umi’al  ri  Selofjad:  Majla,  No’a,  Jojla,  Milka  e  Tirsa.  34E’are  wa’  ri  e’ujuq’at  ri  Manasses.  Xe’ejalaxik e xkib’an 52.700.  35E’are wa’ ri ekijuq’at ri e’uk’ojol ri Efra’im: ri ujuq’at ri Sutelaj are ri juq’at Sutelajita;  ri ujuq’at ri B’eker are ri juq’at B’akerita; ri ujuq’at ri Tajan are ri juq’at Tajanita.  36E’are  wa’ ri e’uk’ojol ri Sutelaj: ri ujuq’at ri Eran are ri juq’at Eranita.  37E’are wa’ ri e’ujuq’at ri  Efra’im. Xe’ejalaxik e xkib’an 32.500. E’are wa’ ri e’uk’ojol ri Jose pa taq juq’at.  38Ri e’uk’ojol ri B’enjamin pa taq juq’at: ri ujuq’at ri B’ela are ti juq’at B’ala’ita; ri ujuq’at  ri Asb’el ri juq’at Asb’elita; ri ujuq’at ri Ajiram are ri juq’at Ajiramita; 39ri ujuq’at ri Sefufam  are  ri  juq’at  Sefufamita;  ri  ujuq’at  ri  Jufam  are  ri  juq’at  Jufamita.  40Ri  B’ela  xek’oji’  keb’  uk’ojol: Arad e Na’aman; ri ujuq’at ri Arad are ri juq’at Aradita; ri ujuq’at ri Na’aman are ri  juq’at Na’amita. 41E’are wa’ ri kijuq’at ri e’uk’ojol ri B’enjamin. Xe’ejalaxik e xkib’an 45.600.  42E’are wa’ ri kijuq’at ri e’uk’ojol ri Dan: ri ujuq’at Sujam are ri juq’at Sujamita. E’are wa’  ri  kijuq’at  ri  e’uk’ojol  ri  Dan.  43Konojel  ri  juq’at  Sujamitas  aretaq  chi’  xe’ejalaxik  xkib’an  64.400.  44Ri  kijuq’at  ri  e’uk’ojol  ri  Aser:  ri  ujuq’at  ri  Yimna  are  ri  juq’at  Yimnita;  ri  ujuq’at  ri  Yisvi are ri juq’at Yisvita; ri ujuq’at ri b’eri’a are ri juq’at B’eri’a.  45Ri e’uk’ojol ri B’eri’a: ri  ujuq’at  ri  Jeb’er  are  ri  juq’at  Jeb’erita;  ri  ujuq’at  ri  Malki’el  are  ri  juq’at  Malki’elita.  46Ri  umi’al ri Aser ub’i’ Saraj.  47Are wa’ ri kijuq’at ri e’uk’ojolab’ ri Aser. Xe’ejalaxik e xkib’an  53.400.  48Ri kijuq’at ri e’uk’ojol ri Neftali: ri ujuq’at ri Yajse’el are ri juq’at Yajse’elita; ri ujuq’at  ri Guni are ri juq’at Gunita;  49ri ujuq’at ri Yeser are ri juq’at Yisrita; ri ujuq’at ri Sillem are  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI NUMEROS

46

ri  juq’at  Sillemita.  50E’are  wa’  ri  e’ujuq’at  ri  Neftali.  Ri  e’uk’ojol  ri  Neftali  xe’ejalaxik  e  xkib’an 45.400.  51Ri e’ajisra’el che xe’ejalaxik xkib’an 601.730.  52Ri Yahweh kuch’ab’ej ri Mo’ises, jewa’ kub’ij chrech:  53«Chkech we e’are’ ri’ kechb’al ri  ulew kaya’o, kajach chkiwach konojel ri xe’ejalaxik e tz’ib’atalik ri kib’i’.  54Jachin ri sib’alaj  ek’i, nim ri’  ri kulew kaya’o, jachin ri man ek’i taj man nim ta ri’ ri kulew kaya’o; kajach  chkiwach jacha ri utz’ib’axik ri kib’i’ b’anom.  55K’atek’ut, man kcha’ ta ri’ ri ulew; kjachik  jeri’  jacha  rejalaxik  e  utz’ib’axik  ri  kib’i’  chjujunal  ri  jetaq  kijuq’at  ri  enima’q  taq  tata’ib’,  konojel kjach ri kechb’al;  56Man k’o ta ulew kcha’ik, pa ri ujachik are kil ri’ we ek’i on man  ek’i taj pa ri taq juq’at».    Ri kejalaxik ri e’ajlevita 57E’are  wa’  ri  taq  kijuq’at  ri  e’ajlevi  che  xe’ejalaxik:  ri  ujuq’at  ri  Guerson  are  ri  juq’at 

Guersonita;  ri  ujuq’at  ri  Kehat  are  ri  juq’at  kehatita;  ri  ujuq’at  ri  Merari  are  ri  juq’at  Merarita.  58E’are wa’ ri jetaq ujuq’at ri Levi: ri juq’at Lib’nita, ri juq’at Heb’ronita, ri juq’at Majlita,  ri juq’at Musita, ri juq’at Kore’ita.  Ri Kehat xralk’uwa’laj ri Amram.  59Ri rixoqil ri Amram ub’i’ Yokeb’ed, umi’al ri Levi, ri  are’ xa’lax pa ri Egipto. Ri eralk’uwa’l ri Amram xek’oji’ ruk’ ri Yokeb’ed are ri A’aron, ri  Mo’ises e ri kanab’ Miryam.  60Ri A’aron xeralk’uwa’laj ri Nadab’ e ri Ab’ihu, ri Ele’asar e ri  Itamar.  61Ri  Nadab’  e  ri  Ab’ihu  xekamik  aretaq  chi’  xkichi’j  jun  awas  q’aq’  chuwach  ri  Yahweh.  62Konojel  ri  achijab’  che  xe’ejalaxik,  kmaj  taj  ub’ik  kuk’  ri  k’o  chi  jun  kik’lal,  xkib’an  23.000. Ri e’are’ ri’, man xe’ejalaxik taj chkixo’l ri e’ajisra’el, rumal rech che ri e’are’ man  k’o ta kechb’al kuk’ ri e’are’.  63E’are  wa’  ri  achijab’  che  xe’ejalaxik  rumal  ri  Mo’ises  e  umal  ri  chuchqajaw  Ele’asar.  Xe’kejalaj  ri  e’ajisra’el  pa  ri  chaqi’jalaj  rulew  ri  Mo’ab’,  chunaqaj  ri  Jordan,  chunaqaj  ri  Jeriko.  64Chkixo’l we winaq ri’ man k’o ta jun chkech ri e’ajisra’el che xe’ejalaxik rumal ri  Mo’ises e rumal ri chuchqajaw A’aron pa ri tz’inalik rulew ri Sina’i. 65Xane xub’ij ri Yahweh  chkech che ri e’are’ kekam kan ri’ pa ri tz’inalik ulew e man k’o ta jun ri’ chkech che kkanaj  kanoq, xuwi xkanaj kan ri Kaleb’ uk’ojol ri Yefunne e ri Josu’e uk’ojol ri Nun.    Ri ujachik kechb’al ri ekimi’al ri etata’ib’

271K’atek’uri’, keqib’ ukoq ri e’umi’al ri Selofejad. Ri are’ are  uk’ojol ri Jefer, ri uk’ojol ri  Gala’ad, ri are uk’ojol ri Makir, ri are’ uk’ojol ri Manasses;  ri are’ k’o chkixo’l ri ujuq’at ri  Manasses, che uk’ojol ri Jose. Ri kib’i’ ri e’umi’al are taq weri’: Majla, No’a, Jogla, Milka e  Tirsa.  2Ri  e’are  ri’  kepe  uloq  chuwach  ri  Mo’ises  e  chuwach  ri  chuchqajaw  Ele’asar,  chkiwach  ri  enim  taq  winaq  e  chkiwach  konojel  ri  komon,  pa  ri  rokb’al  ri  Tz’um Ja  rech  Riqoj  Ib’  e  kkib’ij:  3«Ri  qatat  xkam  kan  pa  ri  tz’inalik  ulew.  Ri  are’  man  jun  ta  chkixo’l  ri  juq’at che xkimol kib’ chrij ri Yahweh, ri ujuq’at ri Kore; ri are’, chi rumal ri’ ri jetaq umak  xkamik  e  man  k’o  ta  e’ukojol  xek’oji’k.  4¿Jas  k’uche  kchup  ri  ub’i’  ri  qatat  Selofejad  pa  ri  ujuq’at ri are’ rumal rech che man xek’oji’ ta e’ukojol? chaya’ b’a’ ch’aqap qulew chkixo’l ri  erachalal kan ri qatat».  5Ri Mo’ises kuya chuwach ri Yahweh ri kkib’ij ri ixoqib’ ri’  6e ri Yahweh jewa’ utzalejik  uwach ri utzij ri Mo’ises kub’ano. Kub’ij:  7«Jun suk’alaj tzij ri kkib’ij ri e’umi’al ri Selofejad.  Chaya’  b’a’  chkech  e’are’  ri  kechb’al,  chaya  chkech  ch’aqap  ulew  chkixo’l  ri  erachalal  ri  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI NUMEROS

47

kitat; are kaq’axij chkech ri rechb’al ri kitat.  8K’atek’uri’, kab’ij na ri’ chkech ri e’ajisra’el:  We  k’o  jun  achi  kkam  ub’ik  e  man  k’o  ta  uk’ojol  xk’oji’k,  kq’ax  ri’  ri  rechb’al  chrech  ri  umi’al.  9We  xoquje’  man  k’o  ta  umi’al,  kq’axex  ri’  ri  rechb’al  chkech  ri  erachalal.  10We  xoquje’  man  ek’o  ta  erachalal,  kq’axex  ri’  ri  rechb’al  chkech  ri  achijab’  erachalal  ri  utat.  11We  ri  utat  man  ek’o  ta  kan  rachalal,  kkya’  ri’  ri  rechb’al  chkech  ri  erachalaxik  che  are  naqaj ek’o wi chrech ri ujuq’at; are ri are’ ri’ krechb’ej weri’. Weri’ jun pixab’ wa’ chkech ri  e’ajisra’el, pixab’ rech ri suk’il, jeri’ jacha xtaqan ri Yahweh chrech ri Mo’ises».    Ri Josu’e k’amal b’e chkech ri komon 12Ri Yahweh kub’ij chrech ri Mo’ises: «Chatpaqal ub’i puwi’ le jun juyub’ le’, puwi’ taq ri 

ujuyub’al  ri  Ab’arim  e  chila’  chawila’  apanoq  ri  ulew  che  nuya’om  chkech  ri  e’ajisra’el.  13Aretaq chi’ ri at kawil we ulew ri’, xoquje’ ri at katb’e ri’, k’amulij awib’ kuk’ ri e’awinaq,  jeri’ jacha xub’an ri awachalal A’aron.  14Rumal rech che ri e’are’ man xeniman taj pa ri Sin  ri  tz’inalikalaj  ulew,  aretaq  chi’  ri  komon  k’ax  xech’aw  chwech  e  aretaq  chi’  xixintaq  chuk’utik chkiwach ri e’are’ ri tyoxlaj nub’antajik rumal ri loq’alaj ja’ e man xib’an taj». Are  wa’ uja’ ri Merib’a che rech ri Kades, pa ri Sin, ri tz’inalik ulew.  15Ri  Mo’ises  kuch’ab’ej  ri  Yahweh,  jewa’  kub’ij  chrech:  16«Ri  Yahweh,  Kidyos  ri  taq  e’uxlab’al  che  kusilob’isaj  ronojel  ti’ojal,  chukojo’  b’a’  chuwach  we  komon  ri’,  jun  achi  k’amalb’e’,  17jun  che  kelik  e  kokik  k’amalb’e  chkech,  jun  che  ke’eresaj  ub’ik  e  ke’rokisaj  uloq,  arech  ri  ukomon  ri  Yahweh  man  jeri’  taj  kkanaj  jacha  jun  jupuq  che  man  k’o  ta  rajyuq’».   18Ri  Yahweh  kutzalejisaj  uwach  ri  utzij  ri  Mo’ises:  «Are  chak’ama’  ukoq  ri  Josu’e  ri  uk’ojol  ri  Nun,  jun  achi  che  jeqel  ruk’  ri  uxlab’al.  Chakojo’  ri  aq’ab’  puwi’  ri  are’.  19K’atek’uri’,  kaya  chuwach  ri  chuchqajaw  Ele’asar  e  chkiwach  konojel  ri  komon  arech  kattaqan chrech ri are’ chkiwach ri e’are’  20e arech kaq’axej jub’iq’ ri akowinem chrech ri  are’,  e  xa  jek’uri’  konojel  ri’  ri  ukomon  ri  e’ajisra’el  keniman  ri’  chrech  ri  utzij.  21Ri  are’  kuk’utu’  rib’  ri’  chuwach  ri  chuchqajaw  Ele’asar  e  ri  are’  kub’an  unik’oxik  ri’  ri  are’  chuwach ri Yahweh jeri’ jacha ri kub’an ri Urim. Ruk’ ri utaqanik ri are’ ke’el ub’i ri’ e ke’ok  ri’ konojel ri e’ajisra’el, konojel ri komon».  22Ri Mo’ises jeri’ kub’ano jacha xtaqan ri Yahweh chrech. Kruk’aj ub’i ri Josu’e, kuk’am  ub’i chuwach ri chuchqajaw Ele’asar e chkiwach konojel ri komon,  23kukoj ri uq’ab’ puwi’  ri are’ e kuya’ ri taqanik chrech, jeri’ jacha xub’ij ri Yahweh chrech ri Mo’ises.    Nik’aj taq tzij chik puwi’ ri tab’al taq toq’ob’

281Ri Yahweh kuch’ab’ej ri Mo’ises, jewa’ kub’ij chrech:  2«Che’ataqa’ ri e’ajisra’el chrech  weri’:  Ri  ix  qas  kilawchij  uk’amik  uloq  chwech  ri  jetaq  sipanik  aretaq  chi’  kuriqa’  uq’ij,  kik’am uloq ri tzuqb’al wech, ri sa’om taq wa che kjoror ri ruxlab’al chnuwach.  3Kab’ij na ri’ chkech: Are wa’ ri sa’om wa che kiya’ na ix chrech ri Yahweh.  Ri tab’al taq toq’ob’ rech ronojel q’ij

«Ronojel  q’ij,  kichi’j  keb’  ama’  alaj  taq  chij  che  jun  kijunab’  k’olik,  man  k’o  ta  kiyab’,  weri’ rech ri junalikalaj holokosto.  4Jun chkech ri taq chij kachi’j ri’ pa holokosto aq’ab’il e  ri jun chik kachi’j ri’ pa holokosto k’ate’ kmaymatik,  5k’atek’uri’, jun sipanik, are kiya’o jun  ulajuj uchaqapil jun upajab’al utzalaj kaj che yob’om ruk’ ch’ajch’o’jjalaj k’aj, jun chech ri  kijeb’  uch’aqapil  jun  pajab’al seti’er.  6Are wa’  ri  junalikalaj holokosto,  che  ojer  tzij kchi’x  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI NUMEROS

48

puwi’ ri juyub’ Sina’i, kchi’xik jacha jun kunab’al che kjoror  ruxlab’, jun sa’om wa rech ri  Yahweh.  7E  ri  ja’  sipanik  che kb’e  ruk’:  rech chjujunal  chij,  kchi’x  jun uch’aqapil  chech  ri  kijeb’ uch’aqapil ri pajb’al seti’er. We ja’ sipanik ri’ che rech ri Yahweh, kq’ejik pa ri tyoxlaj  k’olb’al.  8Ri  ukab’ chij,  kachi’ij  ri’  b’enaq’ij  pa holokosto:  kaya’  ri’  ruk’  ri  sipanik  e  ruk’  ri  uja’  sipanik  jacha  ri  jun  aq’ab’il,  jacha  jun  sa’om  wa  ri’  che  kjoror  ruxlab’al  chuwach  ri  Yahweh.    Ri q’ij Sab’ado 9«Ri 

q’ij  sab’ado,  ke’chi’x  na  ri’  keb’  chij  che  jun  kijunab’,  man  k’o  ta  kiyab’  e  keb’  uch’aqapil ri lajuj uch’aqapil ri tyoxlaj k’aj che yob’om ruk’  ase’ite, xoquje’ kya ruk’ ri ja’  sipanik.  10Are  wa’  ri  holokosto  kya  pa  sab’ado,  ruk’  ri  ja’  sipanik,  weri’  kya  ronojel  taq  sab’ado arech kutz’aqatisaj ri junalikalaj holokosto.    Ri tab’al toq’ob’ pa ri k’ak’ ik’ 11«Ri 

nab’e  taq  q’ij  chrech  ri  ik’,  kichi’j  jun  holokosto  chrech  ri  Yahweh:  keb’  ama’  wakax, jun ama’ chij e wuqub’ alaj taq ama’ chij che k’o jun kijunab’ e man k’o ta kiyab’;  12ruk’ chjujunal ama’ wakax, kya oxib’ uch’aqapil ri ulajuj  ch’aqap chech ri utzalaj k’aj, e  kyob’  ruk’  ase’ite;  kya  keb’  uch’aqapil  ri  lajuj  ch’aqap  rech  utzalaj  k’aj,  weri’  jun  sipanik  ruk’  chjujunal  toro;  13ruk’  chjujunal  ama’  chij  kya  jun  uch’aqapil  ri  lajuj  uch’aqapil  ri  pajb’al k’aj, we k’aj ri’ kyob’ ruk’ ase’ite. Weri’ jun holokosto che kjor ruxlab’al e jun sa’om  wa che kchi’x chuwach ri Yahweh.  14Ri jetaq ja’ sipanik krachi’laj weri’, are weri’: panik’aj  chrech  ri  seti’er  ri  upajb’al  ri  amaja’,  weri’  kya  ruk’  chjujunal  ama’  wakax,  kya  jun  uch’aqapil chrech ri oxib’ uch’aqapil ri sextari’o ruk’ ri ama’ chij e jun uch’aqapil chrech ri  kijeb’ uch’aqapil ri seti’er ruk’ ri alaj taq ama’ chij. Are wa’ ri holokosto kiya’o pa jun junab’  ronojel  taq  ik’.  15Ruk’  ri  junalikalaj  holokosto,  xoquje’  kichi’j  ri’  chrech  ri  Yahweh  rech  sachb’al makaj, jun ama’ k’isik’, e krachi’laj ri ja’ sipanik.    Ri kaxlanwa che man k’o ta uch’amilal 16Pa 

ri  nab’e  ik’,  pa  ri  kajlajuj  q’ij  chrech  ri  ik’,  are  uq’ij  ri  Upasku’a  ri  Yahweh  (Uq’axeb’al),  17e  pa  ri  jo’lajuj  q’ij  chech  we  ik’  ri’  xas  nimaq’ij  wi.  Wuqub’  q’ij  kitij  ri  kaxlanwa che man k’o ta uch’amilal.  18Pa ri nab’e q’ij k’o jun tyoxlaj mulin ib’ ri’ kib’ano.  Man  k’o  ta  jun  chak  ri’  kib’ano.  19Kichi’j  na  ri’  chrech  ri  Yahweh  nik’aj  taq  sa’om  wa  pa  holokosto: keb’ ama’ wakax, jun ama’ chij, wuqub’ alaj taq ama’ chij, jun kijunab’ e man k’o  ta  kiyab’.  20Ri  utzalaj  k’aj  che  yob’om  ruk’  ase’ite,  che  ksipaxik,  oxib’  uch’aqapil  ri  lajuj  ch’aqap,  weri’  kya  ruk’  chjujunal  ama’  wakax,  keb’  uch’aqapil  ri  lajuj  ch’aqap  kya  ruk’  chjujunal ama’ chij,  21k’atek’uri’ jun uch’aqapil ri lajuj ch’aqap kya ruk’ chjujunal chrech ri  wuqub’  chij.  22Jun  ama’  k’isik’  tab’al  toq’ob’  rech  sachb’al  makaj,  arech  kb’an  ri  tojb’al  makaj piwi’ ri ix.  23Weri’, tab’al toq’ob’ kib’ano tz’aqatisab’al rech ri junalikalaj holokosto  che  kchi’x  aq’ab’il.  24Kib’an  wa’  weri’  wuqub’  q’ij,  ronojel  q’ij.  Weri’  tzuqb’al  rech  ri  Yahweh,  jun  sa’om  wa  che  kjojor  ri  ruxlab’al  chuwach  ri  Yahweh:  kichi’j  weri’  ruk’  ri  junalikalaj  holokosto e  ri  ja’  sipanik  che  kya  ruk’  weri’.  25Pa  ri  uwuqub’  q’ij,  ri  ix  kimulij  iwib’ e kib’an jun tyoxlaj mulin ib’ ri’; man k’o ta jun chak ri’ kib’ano.    Ri nimaq’ij rech ri jetaq xmano __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI NUMEROS

49 26«Pa  ri  uq’ijil  ri  nab’e’  taq  uwach  tiko’n,  aretaq  chi’  kichi’j  chrech  ri  Yahweh  ri  jetaq 

sipanik,  ri  k’ak’  uwach  tiko’n  pa  ri  jetaq  nimaq’ij  che  rech  ri  xmano,  kib’an  jun  tyoxlaj  mulin ib’ ri’; man k’o ta jun chak ri’ kib’ano.  27Kichi’ij ri’ pa holokosto, arech kjoror ri’ ri  ruxlab’ chuwach ri Yahweh: keb’ ama’ wakax, jun ama’ chij, e wuqub’ alaj taq ama’ chij che  jun kijunab’ k’olik. 28Ri sipanik krachi’laj weri’, are ri utzalaj k’aj ri’ che yob’om ruk’ ase’ite:  oxib’  uch’aqapil  ri  lajuj  uch’aqapil  pajb’al,  kya  weri’  ruk’  chjujunal  ama’  wakax,  keb’  uch’aqapil ri lajuj ch’aqap ruk’ ri jun chij,  29jun uch’aqapil chrech ri lajuj ch’aqap kya ruk’  chjujunal  chkech  ri  wuqub’  alaj  taq  ama’  chij.  30K’atek’uri’  kichi’j  jun  ama’  k’isik’  tab’al  toq’ob’ rech sachb’al mak, arech kb’an ri tojb’al makaj piwi’ ri ix.  31Kitz’aqatisaj wa’ weri’  ruk’ ri junalikalaj holokosto e krachi’laj wa’ ri ko sipanik e ri ja’ sipanik.    Ri nimaq’ij rech ri raqo’j chi’aj ruk’ ki’kotemal

291«Pa ri wuqub’ ik’, pa ri nab’e q’ij chrech ri ik’, ri ix kib’an jun tyoxlaj mulin ib’ ri’; man  k’o ta jun chak ri’ kib’ano. Are wa’ ri jun q’ij che rech raqo’j chi’aj ruk’ ki’kotemal.  2Kichi’j  jun holokosto ri’, che kjojor ruxlab’ ri’ chuwach ri Yahweh: jun ama’ wakax, jun ama’ chij, e  wuqub’ alaj taq ama’ chij che jun kijunab’, e man k’o ta kiyab’.  3Ri utzalaj k’aj yob’on ruk’  ase’ite, che are sipanik krachi’laj weri’: oxib’ uch’aqapil ri  lajuj ch’aqap, weri krachi’laj ri  jun ama’ wakax, keb’ uch’aqapil ri lajuj ch’aqap, weri’ krachi’laj ri ama’,  4jun uch’aqapil ri  lajuj ch’aqap, weri’ krachi’laj chujunal ri alaj taq ama’ chij.  5K’atek’uri’, kya jun ama’ k’isik’  ri’  tab’al  tab’al  toq’ob’  rech  ri  sachb’al  makaj,  arech  kkib’an  ri  tojb’al  piwi’  ri  ix.  6Weri’  ktz’aqatisax ruk’ ri holokosto kya chjujunal taq ik’ e ri sipanik kya ruk’, xoquje’ utz’aqat ri  junalikalaj holokosto e ri jetaq ko sipanik e ri ja’ sipanik kya ruk’, jeri’ jacha kub’ij ri pixab’,  kjoror ruxlab’ ri’ chuwach ri Yahweh.    Ri uq’ij ri tab’al toq’ob’ rech sachb’al makaj 7Pa ri lajuj q’ij xoq rech we wuqub’ ik’ ri’, kib’an tyoxlaj mulin ib’ ri’. Kixmewajik ri’ e 

man  k’o  ta  jun  chak  ri’  kib’ano.  8Kib’an  jun  holokosto  ri’  chuwach  ri  Yahweh  e  kjoror  ruxlab’ ri’ chuwach are’: kichi’j jun ama’ wakax, jun ama’ chij, wuqub’ ama’ alaj taq chij che  jun kijunab’ e che man k’o ta kiyab’.  9Ri utzalaj k’aj che yob’om ruk’ ase’ite, ri sipanik che  krachi’laj  weri’:  oxib’  uch’aqapil  ri  lajuj  ch’aqap,  weri’  krachi’laj  ri  jun  ama’  wakax,  ri  krachi’laj ri ama’ chij keb’ uch’aqapil ri lajuj ch’aqap,  10chjujunal wuqub’ alaj taq ama’ chij,  krachi’laj jun uch’aqapil chrech ri lajuj ch’aqap.  11Kichi’j jun ama’ k’isik’ tab’al toq’ob’ rech  sachb’al makaj. Kutz’aqatisaj ri’ ri tab’al toq’ob’ rech sachb’al makaj pa ri nimaq’ij rech ri  tojb’al makaj, kutz’aqatisaj ri junalikalaj holokosto e ri jetaq ko sipanik e ri ja’ sipanik kya  ruk’ weri’.   

Ri nimaq’ij kb’an rumal ri Tz’um taq Ja 12«Pa ri jo’lajuj q’ij rech ri uwuq ik’, kib’an jun tyoxlaj mulin ib’ ri’, man k’o ta jun chak 

ri’ kib’ano, wuqub’ q’ij ri’ kib’an nimaq’ij chuwach ri Yahweh. 13Kichi’j ri’ pa jun holokosto,  jun  sa’om  wa  che  kjoror  ruxlab’  chuwach  ri  Yahweh:  oxlajuj  ama’  wakax,  keb’  ama’  taq  chij,  kajlajuj  alaj  taq  ama’  chij  che  jun  kijunab’  e  che  man  k’o  ta  kiyab’.  14Ri  sipanik  krachi’laj  weri’,  are  ri  utzalaj  k’aj  ri’  che  yob’om  ruk’  ase’ite:  chjujunal  chkech  ri  oxlajuj  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI NUMEROS

50

ama’ wakax krachi’laj oxib’ uch’aqapil ri lajuj ch’aqap, ri keb’ ama’ taq chij krachi’laj keb’  uch’aqapil ri lajuj ch’aqap,  15chjujunal chkech ri kajlajuj ri inlaj taq ama’ chij krachi’laj jun  uch’apil  ri  lajuj  ch’aqap.  16Kichi’j  ri’  jun  ama’  k’isik’  tab’al  toq’ob’  rech  ri  sachb’al  makaj.  Weri’, kutz’aqatisaj ri junalikalaj holokosto, rachi’l ri ko taq sipanik e ri ja’ taq sipanik kya  ruk’.  17Pi ri ukab’ q’ij kichi’j ri’: kab’lajuj ama’ wakax, keb’ ama’ chij, kajlajuj alaj taq ama’ chij  che jun kijunab’ e man k’o ta kiyab’; 18krachi’laj weri’ ri ko sipanik e ri ja’ sipanik, are ajtzij  ejoropa’  ama’  wakax,  ri  e’ama’  chij  e  ri  inlaj  taq  ama’  wakax;  19xoquje’  kichi’j  jun  ama’  k’isik’  tab’al  toq’ob’  rech  ri  sachb’al  makaj,  kutz’aqatisaj  ri’  ri  junalikalaj  holokosto,  che  rachi’l ri ko sipanik e ri ja’ sipanik.  20Pa ri uxox q’ij kichi’j: ju’lajuj ama’ wakax, keb’ ama’ chij, kajlajuj alaj taq ama’ chij che  jun kijunab’ e man k’o ta kiyab’; 21ri ko taq sipanik e ri ja’ taq sipanik, che krachi’laj ri jetaq  ama’  wakax,  ri  ama’  taq  chij  e  ri  alaj  taq  ama’  chij,  kya’  ri’  jeri’  jacha  kub’ij  ri  pixab’;  22k’atek’uri’, kchi’x jun ama’ k’isik’ tab’al toq’ob’ rech ri sachb’al makaj; weri’ kutz’aqatisaj  na k’uri’ ri junalikalaj holokosto, ri ko sipanik e ri ja’ sipanik.  23Pa  ri  ukaj  q’ij  kichi’j:  lajuj  toro,  keb’  ama’  chij,  kajlajuj  alaj  taq  ama’  chij  che  jun  kijunab’ e man k’o ta kiyab’;  24ri ko taq sipanik e ri ja’ taq sipanik, che krachi’laj ri jetaq  ama’  wakax,  ri  ama’  taq  chij  e  ri  alaj  taq  ama’  chij,  kya’  ri’  jeri’  jacha  kub’ij  ri  pixab’;  25k’atek’uri’, kchi’x jun ama’ k’isik’ tab’al toq’ob’ rech ri sachb’al makaj; weri’ kutz’aqatisaj  na k’uri’ ri junalikalaj holokosto, ri ko sipanik e ri ja’ sipanik.  26Pa ri uro’ q’ij kichi’j: b’elejeb’ ama’ wakax, keb’ ama’ chij, kajlajuj alaj taq ama’ chij che  jun kijunab’ e man k’o ta kiyab’; 27ri ko taq sipanik e ri ja’ taq sipanik, che krachi’laj ri jetaq  ama’  wakax,  ri  ama’  taq  chij  e  ri  alaj  taq  ama’  chij,  kya’  ri’  jeri’  jacha  kub’ij  ri  pixab’;  28k’atek’uri’, kchi’x jun ama’ k’isik’ tab’al toq’ob’ rech ri sachb’al makaj; weri’ kutz’aqatisaj  na k’uri’ ri junalikalaj holokosto, ri ko sipanik e ri ja’ sipanik.  29Pa ri uwaq q’ij kichi’j: wajxaqib’ ama’ wakax, keb’ ama’ chij, kajlajuj alaj taq ama’ chij  che jun kijunab’ e man k’o ta kiyab’;  30ri ko taq sipanik e ri ja’ taq sipanik, che krachi’laj ri  jetaq ama’ wakax, ri ama’ taq chij e ri alaj taq ama’ chij, kya’ ri’ jeri’ jacha kub’ij ri pixab’;  31k’atek’uri’ kchi’x jun ama’ k’isik’ tab’al toq’ob’ rech ri sachb’al makaj; weri’ kutz’aqatisaj  na k’uri’ ri junalikalaj holokosto, ri ko sipanik e ri ja’ sipanik.  32Pa  ri  uwaq  q’ij  kichi’j:  wuqub’  ama’  wakax,  keb’  ama’  chij,  kajlajuj  alaj  taq  ama’  chij  che jun kijunab’ e man k’o ta kiyab’;  33ri ko taq sipanik e ri ja’ taq sipanik, che krachilaj ri  jetaq ama’ wakax, ri ama’ taq chij e ri alaj taq ama’ chij, kya’ ri’ jeri’ jacha kub’ij ri pixab’;  34k’atek’uri’, kchi’x jun ama’ k’isik’ tab’al toq’ob’ rech ri sachb’al makaj; weri’ kutz’aqatisaj  na k’uri’ ri junalikalaj holokosto, ri ko sipanik e ri ja’ sipanik.  35Pa ri uwajxaq q’ij, tyoxlaj mulin ib’ ri’ kib’ano. Man k’o ta jun chak ri’ kib’an.  36Kichi’j  na jun holokosto, jun sa’om wa che kjoror ruxlab’al chuwach ri Yahweh: jun ama’ wakax,  jun  ama’  chij,  wuqub’  alaj  taq  ama’  chij  che  jun  kijunab’,  e  man  k’o  ta  kiyab’;  37ri  ko  taq  sipanik e ri ja’ taq sipanik, che krachi’laj ri jun ama’ wakax, ri ama’ chij e ri alaj taq ama’  chij, kya’ ri’ jeri’ jacha kub’ij ri pixab’; 38k’atek’uri’, kchi’x jun ama’ k’isik’ tab’al toq’ob’ rech  ri sachb’al makaj; weri’ kutz’aqatisaj na k’uri’ ri junalikalaj holokosto, ri ko sipanik e ri ja’  sipanik.  39Are  wa’  ri  jetaq  tab’al  toq’ob’  kib’an  chuwach  ri  Yahweh  aretaq  chi’  k’o  ri  jetaq  inimaq’ij, rachi’l nak’uri’ ri jetaq sipanik kib’ano, rumal rech che xijikib’a’ jun itzij e ri jetaq  sipanik kiya’o che kk’iy uloq pa iwanima’, ri jetaq holokostos, ri ko taq sipanik e ri ja’ taq  sipanik rech riqoj ib’.  301Ri Mo’ises kuya ub’ixik chkech ri e’ajisra’el jeri’ jacha xtaqan ri Yahweh chrech ri are’.  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI NUMEROS

51

  Ri pixab’ puwi’ ri tzij che kjikib’axik ub’anik 2Ri Mo’ises ke’uch’ab’ej ri kinimal ri jetaq kijuq’at ri e’ajisra’el. Jewa’ kub’ij chkech: «Are 

wa’ ri xtaqan ri Yahweh chrech.  3We k’o jun achi kujikib’a ub’ixik jun tzij chuwach ri Yahweh, on kujikib’a ri utzij che,  man kub’an ta keb’ uwach ri’ ri utzij: ronojel tzij che xel uloq puchi’, xas kub’an ri’ ri are’.  4We  k’o  jun  ixoq  kujikib’a  utzij  chuwach  ri  Yahweh  on  xuk’am  uq’ab’  jun  jas  uwach  aretaq chi’ ri are’ q’apoj ali na e k’o na pa ri rachoch ri utat,  5we ri utat kreta’maj che ri  umi’al  xujikib’a’  ri  utzij  on  che  xuk’am  uq’ab’  jun  jas  uwach  e  man  k’o  ta  kub’ij  ri  are’  chrech  ri  umi’al,  ri  xujikib’a’  utzij  ri  ali  chrech,  ronojel  ri’  jeqelik,  e  xoquje’  ri  jastaq  che  xuk’am  uq’ab’  ri  are’.  6K’atek’ut,  pa  ri  jun  q’ij  che  kretam’aj  ri  utat,  we  ri  are’  kk’ulela’n  chrech ri utzij ri umi’al, ktuktajik uwach ri’ ri utzij ri ali, man kjeqi’ ta ri’. Ri Yahweh man  k’ax ta ri’ kuna’o rumal rech che are ri utat ri ali man xqaj ta chuwach ri utzij ri uni’al.  7We  ri are’ kk’uki’k  aretaq chi’  ximitalik  na  ruk’  ri  xujikib’a’  utzij  chrech  on  ri  xuk’am  uq’ab’ rumal ri utzij xel uloq puchi’,  8we ri rachajil kuta utzijol weri’ e man k’o ta kub’ij chi  pa  ri  jun  q’ij  che  kreta’maj  ri  are’  weri’,  mam  kchuptaj  ta  uwach  ri’  ri  xujikib’a’  ri  utzij  chrech e ri jastaq che xuk’am uq’ab’.  9K’atek’ut, we pa ri jun q’ij che kreta’maj ri rachajil, ri  are’  man  kqaj  ta  chuwach  weri’,  kchuptaj  uwach  ri’  ri  xujikib’a’  utzij  chrech  e  ri  xuk’am  uq’ab’ rumal ri jetaq tzij che xel uloq puchi’ ri are’. Ri Yahweh man k’ax ta ri’ kuna’o rumal  rech che ri are’ man kub’an ta chik ri are’ weri’.  10Jun malka’n ixoq on jun ixoq che xjach ub’i rumal ri rachajil che xujikib’a’ utzij chrech  jun jas uwach, ronojel ri xujikib’a’ utzij chrech xas jeqel ri’, man kchup ta uwach.  11We k’o jun ixoq che k’o chi pa ri rachoch ri rachajil e chila’ xujikib’a’ utzij chech jun jas  uwach  on  xuya  utzij  chrech  jun  jas  uwach,  12we  ri  rachajil  kreta’maj  weri’  e  man  k’o  ta  kub’ij chrech e man kuk’ulelaj taj, ri utzij qas jikib’a’m ri’  kkanaj kanoq xoquje’ ronojel ri  jastaq che xuk’am uq’ab’. 13K’atek’ut, we ri rachajil aretaq chi’ kreta’maj weri’, chi pa ri jun  q’ij  che  kreta’maj  kuchup  uwach  weri’,  man  k’o  ta  jun  tzij  ri’  che  xel  uloq  puchi’  ri  ixoq  kjeqi’  kanoq.  Are  ri  rachajil  ri’  xuchup  uwach  weri’.  Ri  Yahweh  man  k’ax  ta  ri’  kuna’o  rumal rech che ri ixoq man kub’an ta chik weri’.  14Ronojel ri xujikib’a utzij ri ixoq chrech, kkowin ri’ ri rachajil kujikib’a’ chi na uwach on  kuchup uwach.  15We pa ri jun q’ij chi aq’anoq, ri rachajil man k’o ta kub’ij chrech, jeqel ri’  ri xujikib’a’ utzij ri ixoq chrech. Ri achi xujikib’a’ ri’ ri tzij rumal rech che ma k’o ta xub’ij  pa ri jun q’ij che xreta’maj weri’.  16K’atek’ut, we k’i q’ij reta’m chi weri’ e k’ate’ kub’ij chik  che man kqaj ta chuwach weri’, are are’ ri’ kreqaj ri umak ri rixoqil.  17Are  wa’  ri  jetaq  pixab’  xtaqan  ri  Yahweh  chrech  ri  Mo’ises  puwi’  ri  kitzij  ri  jun  achajilal e ri rixoqil, e ri utzij ri tatxel ruk’ ri umi’al che k’o na cho rachoch ri utat.   

Ri tyoxlaj ch’o’j puwi’ ri Madi’an

311Ri  Yahweh  kuch’ab’ej  ri  Mo’ises  e  jewa’  kub’ij  chrech:  2«Chab’ana’  b’a’  arech  ri  e’ajisra’el kkib’ano arech ri e’ajmadi’an kkitoj uk’axel ri xkib’an chkech ri e’are’. K’atek’uri’,  ri at katb’e ri’ ka’mulij awib’ kuk’ ri e’awinaq».  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI NUMEROS

52 3Ri  Mo’ises  kch’aw  kuk’  ri  siwantinimit  e  jewa’  kub’ij  chkech:  «Enik’aj  chiwech  ri  ix, 

chkik’ama’  ub’ik  ri  kich’ich’  rech  ch’o’j  arech  kkib’ana  ri  ch’o’j  rech  ri  Yahweh  chrij  ri  Madi’an,  arech  ri  Madi’an  kkitoj  uk’axel  chrech  ri  Yahweh  ri  xkib’ano.  4Chjujunal  juq’at  rech ri Isra’el kikoj 1.000 achijab’ ri’ pa ri ch’o’j».  5Chjujunal juq’at rech ri Isra’el, xkikoj 1.000 achijab’, 12.000 achijab’ xkisuk’umaj kib’  ruk’ ri kich’ich’ rech ch’oj.  6Ri Mo’ises ke’utaq ub’i pa ri ch’o’j 1.000 chkech chjujunal juq’at  e  kutaq  ub’i  kuk’  e’are’  ri  Pinjas  ri  uk’ojol  ri  chuchqajaw  Ele’asar,  ri  are’  kuk’am  ub’i  ri  tyoxlaj taq jastaq e ri ruka’ wakax arech koq’esaxik pa ri umajib’al ri ch’o’j.  7Keb’e  che  ub’anik  ri  ch’o’j  chrij  ri  Madi’an,  jeri’  jacha  xtaqan  ri  Yahweh  chrech  ri  Mo’ises e xe’kikamisaj konojel ri achijab’.  8Xoquje’ xe’kikamisaj ri ekajawinel ri Madi’an: ri  Evi, ri Rekem, ri Sur, ri Jur e ri Reb’a, ejob’ ri e’ajawinel e’ajmadi’an; e ri B’ala’am uk’ojol ri  B’e’or,  xkikamisaj  ruk’  ri  upuchi’  ri  ch’ich’.  9Ri  e’ajisra’elitas,  iximitalik  xekik’am  ub’i  ri  ixoqib’  e’ajmadi’an,  xoquje’  xekik’am  ub’i  ri  inlaj  taq  ak’alab’,  kelaq’aj  ub’i  konojel  ri  ekichikop, ri ekijupuq e ri jastaq kech.  10Kiporoj kanoq konojel ri jetaq tinimit jawi’ ejeqel  wi  ri  e’are’,  xoquje’  kiporoj  kanoq  ronojel  ri  tz’um  taq  kachoch.  11K’atek’uri’,  kkimulij  ronojel ri xkelaq’aj e ri xkich’ako, chi chikop chi winaq,  12kekik’am ub’i chuwach ri Mo’ises,  chuwach  ri  chuchqajaw  Ele’asar,  chkiwach  konojel  ri  komon  rech  ri  Isra’elitas,  ri  winaq  che eximitalik, ri jastaq xkelaq’aj e ri jastaq che xkich’ako, kkik’am ub’i pa ri tz’um taq ja,  pa ri chaqi’jalaj rulew ri Mo’ab’ chunaqaj ri Jordan, ajsik chrech ri Jeriko.    Kikamisaxik ri ixoqib’ e ri uch’ajch’ob’exik ri jastaq xkich’ako

13Ri Mo’ises, ri chuchqajaw Ele’asar e konojel ri ekanimal ri mulin ib’, ke’el uloq pa ri 

tz’um  taq  ja  chkik’ulaxik.  14Ri  Mo’ises  xpe  royowal  chkij  ri  ekinimal  ri  e’ajch’o’jab’,  ri  ekinimal ri kaq’o’ lajujk’al winaq, ri ekinimal ri ok’al winaq, ri winaq che tajin ketzalij uloq  pa  ri  ch’o’j  ri’.  15Kub’ij  ri  Mo’ises  chkech:  «¿Jasche  xe’ik’asb’a’  kanoq  konojel  ri  ixoqib’?  16E’are  ne’  ri  e’are’  xe’kitiq’ij  ri  e’ajisra’el  che  uk’ule’laxik  ri  Yahweh,  arech  are  kkiterne’b’ej  ri  upixab’  ri  B’ala’am,  aretaq  chi’  xk’ulmatajik  ri  jastaq  rech  ri  Pe’or;  rumal  ne’k’uri’ xk’ulmatajik ri b’innelyab’il pa ri ukomon ri Yahweh.  17Che’ikamisaj  b’a’  konojel  ri  inlaj  taq  alab’om.  Xoquje’  che’ikamisaj  konojel  ri  ixoqib’  che xketa’maj uwach achi cho ri ch’at.  18Che’ik’asb’a’ kanoq chiwech ix konojel ri alitomab’  che man kich’ob’om ta uwach achi cho ri ch’at.  19K’atek’uri’, ri ix che xikamisaj jun winaq  on  xichap  jun  kaminaq,  wuqub’  q’ij  man  kixok  ta  ub’i  pa  ri  tz’um  taq  ja.  Kich’ajch’ob’ej  iwib’  ix  e  ri  winaq  che  eximtalik  uloq,  pa  ri  urox  q’ij  e  pa  ri  uwuq’  q’ij;  20xoquje’  chich’ajch’ob’ej  ronojel  atz’yaq,  ronojel  jastaq  che  tz’um,  ronojel  jastaq  che  kemom  ruk’  rismal k’isik’, ronojel jastaq che b’anom ruk’ tz’alam».  21Ri chuchqajaw Ele’asar kub’ij chkech ri achijab’ che xetzalij uloq pa ri ch’o’j: «Are wa’  ri Pixab’ xtaqan ri Yahweh chrech ri Mo’ises.  22Ri q’an pwaq, ri saq pwaq, ri saq ch’ich’, ri  ch’ich’, ri estaño, ri q’an ch’ich’, 23ronojel ri kuya’o kq’axex pa ri q’aq’, kiq’axej ri’ pa ri q’aq’  e  ch’ajch’oj  ri’  kkanaj  kanoq.  K’atek’ut  xoquje’  kq’axex  ri’  pa  ri  ja’  rech  uchajil  wakax  xporoxik e ronojel wa’ ch’ajch’oj kkanaj kanoq. K’atek’ut, ronojel ri jastaq che ma loq’ taj  kq’axex pa ri q’aq’, kiq’axej ri’ pa ri ja’».  24Kich’aj  ri’  ri  jetaq  iwatz’yaq  k’ate’  pa  ri  uwuq’  q’ij  e  ix  ch’ajch’oj  ri’  kixkanaj  kanoq.  K’atek’uri’, kuya ri’ kixok pa ri tz’um taq ja’.    Ri ujachik ri ch’akoj xkiriq uloq pa ri ch’o’j __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI NUMEROS

53 25Ri Yahweh kuch’ab’ej ri Mo’ises e kub’ij chrech:  26«Ruk’  ri  chuchqajaw  Ele’asar,  ri  at  e  ri  ekinimal  ri  e’achalaxik  pa  ri  chjujunal  taq  ja, 

che’iwejalaj ri xch’ak uloq pa ri ch’o’j, ri winaq eximtalik uloq, ke’iwejalaj chi winaq e chi  chikop. 27K’atek’uri’, kijach ri’, keb’ kib’an chrech, panik’aj kech ri achijab’ xeb’e pa ri ch’o’j  e  ri  panik’aj  chik  kech  konojel  ri  komon.  28Kawesaj  ri’  ri  rech  ri  Yahweh  ruk’  ri  kech  ri  achijab’ che xeb’e pa ri ch’o’j, jun kawesaj puwi’ 500 achijab’, kne’b’a’ ewinaq, enima’q taq  chikop, eb’urix on eko’lik taq chikop.  29Kawesaj ri’ ruk’ ri panik’aj che kech ri e’are’ e kaya’  ri’  weri’  chrech  ri  chuchqajaw  Ele’asar,  tojb’al  ri’  chrech  ri  Yahweh.  30Chrech  ri  panik’aj  chik  che  kech  ri  e’ajisra’elita  kawesaj  jun  puwi’  kawinaq  lajuj  winaq,  kne’b’a’  ewinaq,  enima’q taq chikop, eb’urix on eko’lik taq chikop, xaq apas uwach awaj e kaya’ wa’ weri’  chkech ri e’ajlevita ri kepatanajik pa ri Rachoch ri Yahweh».  31Ri  Mo’ises  e  ri  chuchqajaw  Ele’asar  kkib’ano  jeri’  jacha  xtaqan  ri  Yahweh  chrech  ri  Mo’ises. 32Xub’ana’ ronojel ri xkich’ak uloq, ri jastaq che xkelaq’aj uloq ri achijab’ che xeb’e  pa  ri  ch’oj:  675.000  eko’lik  taq  awaj,  33ri  enima’q  taq  awaj  xkib’an  72.000,  34ri  eb’urix  xkib’an  61.000,  35e  k’u  ri  winaq,  ri  ixoqib’  che  man  ewarinaq  ta  ruk’  achi  e  32.000.  36Ri  panik’aj  che  kech  ri  achijab’  che  xeb’e  pa  ri  ch’o’j:  337.000  eko’lik  taq  awaj,  37ri  tojb’al  chrech ri Yahweh 675 chij,  38e 36.000 enima’q taq chikop e 72 ri tojb’al chrech ri Yahweh,  39ri  eb’urix  e  30.500,  e  ri  tojb’al  chrech  ri  Yahweh  61,  40ri  winaq  e  16.000  e  ri  tojb’al  chrech ri Yahweh e 32.  41Ri Mo’ises kuya’ chrech ri chuchqajaw Ele’asar ri tojb’al rech  ri  Yahweh, jeri’ jacha xtaqan ri Yahweh chrech ri Mo’ises.  42Ri panik’aj che kech ri e’ajisra’el, ri xutas apan ri Mo’ises chuwach ri kech ri achijab’  che xeb’e pa ri ch’o’j,  43we panik’aj ri’ che kech ri komon: 337.500 eko’lik taq chikop,  44ri  nima’q taq awaj 36.000,  45ri eb’urix 30.500,  46ri winaq 16.000.  47Ruk’  we panik’aj ri’ che  kech ri e’ajisra’el, ri Mo’ises kuk’am koq jun chikop pakiwi’ kawinaq lajuj winaq e ke’uya’  chkech ri e’ajlevita che kepatanijik pa ri Rachoch ri Yahweh, jeri’ jacha xtaqan ri Yahweh  chrech ri Mo’ises.    Ri jetaq sipanik 48Ri 

ekinimal  ri  winaq  che  xeb’e  pa  ri  ch’o’j  xe’kik’utu’  kib’  chuwach  ri  Mo’ises,  ri  ekinimal  kaq’o’  lajujk’al  winaq  e  ri  ekinimal  ok’al  winaq,  49k’atek’uri’  kkib’ij  chech  ri  Mo’ises:  «Ri  e’apataninelab’  xe’kajalaj  ri  achijab’  che  xeb’e  pa  ri  ch’o’j  e  che  ek’amal  b’e  chkech ri e’are’ e tz’aqat konojel, man k’o ta jun kraj.  50Rumal k’uri’, ri uj, qak’amom uloq  chrech ri Yahweh jun sipanik, qak’amom uloq ri jastaq che chqajujunal ri uj xqariq uloq,  q’an pwaq taq jastaq, wiqob’al q’ab’aj, mulq’ab’, uwi’xikinaj, wiqob’al uwok’u’x, rech tab’a’l  sachb’al  makaj  paqawi’  ri  uj  chuwach  ri  Yahweh».  51Ri  Mo’ises  e  ri  chuchqajaw  Ele’asar  kkik’am chkech e’are’ ri q’an pwaq e ronojel ri wiqob’al taq jastaq.  52Ri q’an pwaq xkitas  chrech ri Yahweh, ri eka’mal taq b’e chkech kaq’o lajujk’al (mil) winaq e chkech ri o’k’al  winaq, xub’ana’ 16.750 siklos.  53Ri achijab’ che xeb’e pa ri ch’o’j, chkijujunal xkik’am ub’i ronojel ri kich’akoj uloq pa ri  ch’o’j.  54K’atek’ut,  ri  Mo’ises  e  ri  chuchqajaw  Ele’asar  xkik’am  ri  q’an  pwaq  chkech  ri  ekinimal ri 1.000 winaq e ri ekinimal ri o’k’al winaq e xkik’am ub’i pa ri Tz’um Ja rech ri  riqoj Ib’, arech kkanajik kanoq chila’ jun natisab’al kech ri e’ajisra’el chuwach ri Yahweh.    Ri ujachik ri ulew k’o ch’aqap chrech ri Jordan

__________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI NUMEROS

54

321Ri  e’uk’ojol  ri  Rub’en  e  ri  e’uk’ojol  ri  Gad  ek’o  sib’aj  kijupuq’,  enima’q  taq  jupuq.  K’atek’uri’, kkilo che ri rulew ri Yaser e ri rulew ri Gala’ad, utz taq ulew chrech ri yuq’.  2Ri  e’uk’ojol ri Gad e ri e’uk’ojol ri Rub’en, xe’opan ruk’ ri Mo’ises, ruk’ ri chuchqajaw Ele’asar  e  kuk’  ri  ekinimal  ri  komon,  k’atek’uri’  kkib’ij  chkech:  3«Ri  Atarot,  ri  Dib’on,  ri  Yaser,  ri  Nimra,  ri  Jesb’on,  ri  Elale,  ri  Seb’am,  ri  Neb’o  e  ri  Me’on,  4ri  ulew  xuch’ak  ri  Yahweh  xas  chkiwach ri ukomon ri Isra’el, we ulew ri’ utz ulew chkech ri jetaq awaj, e ri e’apataninel  k’o  jupuq  taq  kichikop».  5K’atek’uri’,  kkitz’aqatisaj  ri  kitzij:  «We  xqarik  ri  utzil  chawach,  chaya’ b’a’ we ulew ri’ chqech ri uj, kaya cheqech jacha kechb’al ri e’apataninel; mujatiq’ij  arech kujq’ax ub’i ch’aqap chrech ri Jordan».  6Ri  Mo’ises  kub’ij  chkech  ri  e’uk’ojol  ri  Gad  e  ri  e’uk’ojol  ri  Rub’en:  «¿La  kib’e  k’ut  ri  iwachalal  pa  ri  ch’o’j  e  k’u  ri  ix  kixkanaj  kan  waral?  7¿Jasche  keb’eq’il  ri  e’ajisra’el  arech  keq’ax pa ri ulew che xuya ri Yahweh chkech?  8Jeri’ xkib’an ri loq’alaj taq itat aretaq chi’ ri  in xe’intaq ub’i pa ri Kades‐B’arne che utzalixik ri ulew.  9Ri e’are’ xepaqi’ ub’i cho ri taqa’j  rech ri Eskol, xkil ri ulew, k’atek’uri’ xekiq’il ri e’ajisra’el arech man ke’ok pa ri ulew che  xuya  ri  Yahweh  chkech.  10Rumal  k’uri’  xyakataj  ri  royowal  ri  Yahweh  pa  ri  jun  q’ij  ri’  e  xujikib’a’ ub’ixik weri’:  11«Qastzij wa’ che ri achijab’ che k’o chi juwinaq kijunab’ xe’el uloq  pa ri Egipto e kpaqi’ik ri kijunab’ xas man kkil ta wi ri ulew che xinjikib’a ub’ixik kinya in  chkech  ri  Ab’raham,  ri  Isa’ak  e  ri  Jakob’...  rumal  rech  che  xetzalej  pa  kaqan  chuwach  ri  kitzij chwech ri in, 12xuwi ri Kaleb’, ri uk’ojol ri Yefunne ri ajkenise’o e ri Josu’e, ri uk’ojol ri  Nun,  xuwi  ri  e’are’  man  xkitzalij  ta  ri  kitzij  chwech  in  ri  in  Yahweh».  13Xpe  royowal  ri  Yahweh  pakiwi’  ri  Isra’el  e  xe’ub’insaj  kawinaq  junab’  pa  ri  tz’inalik  ulew,  chi  k’ate’  na  xsach  kiwach  konojel  ri  jun  ija’al  che  itzel  taq  winaq  xkib’an  chuwach  ri  Yahweh.  14¡K’atek’uri’, kamik ri’,  ri ix kixwa’lajik, ix esal taq kiwach  ri itat,  ix kitux ri e’ajmakunel  taq achijab’, arech kiyak chi na ruk’ chuq’ab’ ri royowal ri Yahweh puwi’ ri Isra’el! 15Wema  kinimaj  ri  utzij  ri  are’,  kujub’iy  wa’  chrech  ri  qak’olem  pa  we  tz’inalik  ulew  ri’  e  rumal  iwech ix kesach wa’ konojel we winaq ri’».  16K’atek’uri’ keqib’ ukoq ruk’ ri Mo’ises e kkib’ij chrech: «Ri uj, kqilo che waral kuya’o  kqayak kik’olb’al ri jetaq qachij e kqayak jetaq tinimit kech ri eqalk’uwa’l. 17K’atek’ut, ri uj,  uj k’amal taq b’e ri’ chruk’axik ri jetaq ch’ich’ rech ch’o’j chkech ri e’ajisra’el, chi k’ate’ na  kujkowin  ub’i  chkuk’axik  pa  ri  kik’olb’al;  e  aretaq  chi’  jeri’  kb’antajik,  ri  eqalk’uwa’l  kekanaj kan ri’ pa ri ko taq tinimit, e ri eto’l kech e’are ri siwantinimit ri’. 18Man kujtzalij ta  ri’  pa  ri  qulew  chi  k’ate’  na  konojel  ri  e’aj’isra’el  kechb’ej  ri  kechb’al.  19Ri  uj  man  k’o  ta  qechb’al  ri’  kuk’  e’are’  jela’  ch’aqap  chrech  ri  Jordan,  rumal  rech  che  ri  qechb’al  ri  uj,  xqariq  jela’  pa  ri  relb’alq’ij  chrech  ri  Jordan».  20Ri  Mo’ises  kub’ij  chkech:  «We  kib’ano  ri  xib’ij ri’, we kixwa’laj chrech ri ch’o’j chuwach ri Yahweh,  21we konojel ri achijab’ ewech ri  ix,  ri  kech’o’jnik,  we  keq’ax  ch’aqap  chrech  ri  Jordan  chuwach  ri  Yahweh,  chi  k’ate’  na  ke’resaj uloq ri e’ik’ulel xas chiwach ri ix,  22e ri ulew kechb’exik chuwach ri Yahweh, chi  k’ate’ na k’uri’ kixkowinik kixtzalejik, xa jek’uri’ man k’o ta imak ri’ chuwach ri Yahweh e  chkiwach ri Isra’el. We jun ulew ri’, iwechb’al ri’ chuwach ri Yahweh.  23K’atek’ut, we man  jeri’ taj kib’ano, kixmakun ri’ chuwach ri Yahweh e qas chiweta’maj b’a’ che ri imak kpe ri’  che ik’ulaxik.  24Chiyaka’ b’a’ ri jetaq tinimit che kech ri iwalk’uwa’l e ri jetaq kik’olb’al ri  e’alaj taq ijupuq; k’atek’ut, qas chib’ana’ b’a’ ri xijikb’a’ itzij chrech».  25Ri e’uk’ojol ri Gad e ri e’uk’ojol ri Rub’en kkib’ij chrech ri Mo’ises: «Ri e’apataninel qas  kkib’an  ri’  jacha  ri  xtaqan  ri  Wajaw.  26Ri  eqalk’uwa’l,  ri  eqixoqilal,  ri  jetaq  qajupuq  e  konojel  ri  eqachikop  kekanaj  kan  wa’  waral  pa  ri  jetaq  utinimit  ri  Gala’ad,  27k’atek’ut,  ri  e’apataninel,  konojel  ri  kuk’am  ri  kich’ich’  rech  ch’o’j,  keq’ax  na  ri’  chuwach  ri  Yahweh,  arech keb’e pa ri ch’o’j jacha kub’ij ri Wajaw».  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI NUMEROS

55 28K’atek’uri’, ri Mo’ises ktaqan chrech ri chuchqajaw Ele’asar e chrech ri Josu’e, uk’ojol 

ri Nun e chkech ri ekinimal ri winaq pa taq ri ja k’olb’al che ekech ri jetaq ujuq’at ri Isra’el. 

29Ri Mo’ises kub’ij chkech: «We ri e’uk’ojol ri Gad e ri e’uk’ojol ri Rub’en, konojel ri kuk’am 

ri  kich’ich’  rech  ch’o’j,  kkiq’axej  ub’i  iwuk’  ri  Jordan,  arech  keb’ech’o’jin  na  chuwach  ri  Yahweh, e ri ulew kqaj piq’ab’, ri kechb’al kiya’o are ri’ ri rulew ri Gala’ad.  30K’atek’ut, we  man keb’e ta iwuk’ jachintaq ri kuk’am ri kich’ich’ rech ch’o’j, kya ri’ ri kechb’al chixo’l ix  pa ri rulew ri Kana’an».  31Ri  e’uk’ojol  ri  Gad  e  ri  e’uk’ojol  ri  Rub’en  kkib’ij:  «Ri  tzij  xub’ij  ri  Yahweh  chkech  ri  e’apataninel, xas are ri’ kqab’an na uj.  32Ri uj, qak’am ri’ ri qach’ich’ rech ch’o’j kujq’ax ub’i  chuwach ri Yahweh pa ri rulew ri Kana’an; k’atek’uri’, ri at, chaya’ b’a’ ri qechb’al chqech  pa  ri  jun  ch’aqap  chik  chrech  ri  Jordan».  33Ri  Mo’ises,  kuya’  chkech  ri  e’uk’ojol  ri  Gad,  e  chkech  ri  e’uk’ojol  ri  Rub’en  e  panik’aj  chkech  ri  ujuq’at  ri  Manasses,  uk’ojol  ri  Jose,  ri  rajawib’al ri Sijon, kajawinel ri e’ajamorre’o e ri rajawib’al  ri Og, ajawinel pa ri b’asan; ri  amaq’ rachi’l ri jetaq tinimit k’o pa ri retal ulew, e ri jetaq tinimit che k’o chunaqaj chrech.  34Ri e’uk’ojol ri Gad xkiyak ri ko taq tinimit pa ri Dib’on, pa ri Atarot e pa ri Aro’er,  35pa  ri  Atrot‐Sofan,  pa  ri Yaser,  pa  ri  Yogb’oha,  36pa  ri  B’et‐Nimra,  pa  ri  B’et‐Haran,  e  ri  jetaq  k’olb’al jawi’ kek’oji’ wi ri jetaq kijupuq awaj.  37Ri e’uk’ojol ri Rub’en xkiyak ri Jesb’on, ri Ele’ale, ri Kiryatayim,  38ri Neb’o e ri B’a’al‐ Me’on, jetaq tinimit che xk’extajik ri kib’i’ e ri Sib’ma. Xkikoj kib’i ri jetaq tinimit xkiyako.  39Ri e’uk’ojol ri Makir, che uk’ojol ri Manasses, xeb’e ub’i pa ri Gala’ad. Xech’akan puwi’  ri  tinimit  ri’  e  ke’kesaj  ub’i  ri  e’ajamorre’o  ri  ejeqel  chila’.  40Ri  Mo’ises  kuya’  ri  Gala’ad  chrech  ri  Makir  che  uk’ojol  ri  Manasses,  ri  are’  xjeqi’  kan  chila’.  41Ri  Ya’ir  che  uk’ojol  ri  Manasses, kb’e ub’i chrechb’axik ri aduares e kukoj ub’i Aduares rech ri Ya’ir.  42Ri Nob’aj  kb’e  ub’i  chrechb’axik  ri  Kenat  e  jujun  chrech  ri  jetaq  tinimit  e  kukoj  kib’i  ruk’  ri  ub’i  ri  are’: Nob’aj.    Ri jetaq q’axeb’al pa ri tz’inalik ulew

331E’are wa’ ri jetaq ok’owem xkib’an ri e’ajisra’el aretaq chi’ xe’el uloq pa ri Egipto pa taq  juq’at, xe’el uloq rumal che xetaqanik ri Mo’ises e ri A’aron.  2Ri Mo’ises, kutz’ib’aj ri jetaq  k’olb’al jawi’ ke’el ub’ik rumal rech che jeri’ ri utaqanik ri Yahweh. Are wa’ ri jetaq k’olb’al  jawi’ ke’el ub’ik ri e’are’.  3Ke’el  ub’ik  pa  ri  Ramses  pa  ri  nab’e  ik’.  Pa  ri  jo’lajuj  q’ij  chrech  ri  ik’,  jun  q’ij  kanoq  chuxe’  ri  Q’axeb’al  (Pasku’a),  ri  e’ajisra’el  ke’el  ub’ik,  kiwa’lajisam  ri  kiq’ab’  chkiwach  konojel ri e’ajegipto. 4Ri e’ajegipto tajin kekimuq kanoq ri ekikaminaqib’, ri xesok rumal ri  Yahweh,  konojel  ri  enab’e’al  taq  alk’uwa’lxel.  Ri  Yahweh  xub’an  ri  suk’il  kumal  ri  ekidyoses.  5Ri e’ajisra’el ke’el ub’ik pa ri Ramses e kkijeqeb’a’ kib’ pa ri Sukkot.   6K’atek’uri’, ke’el chi ub’ik pa ri Sukkot e kejeqi’ pa ri Etam che are uk’isb’alil ri tz’inalik  ulew.   7Ke’el  chi  ub’i  pa  ri  Etam,  k’atek’uri’  ketzalej  chi  ub’i  pa  ri  ub’e  ri  Pi‐Hajirot,  che  k’o  chuwach ri B’a’al‐Sefon e kkijeqeb’a’ kib’ chuwach ri Migdol.   8Ke’el chi ub’i pa ri Pi‐Hajirot, keb’ek e kkisutej uloq pa ri tz’inalik ulew rumal ri polow  e aretaq chi’ oxib’ q’ij chik ri b’e kib’anom pa ri tz’inalik ulew rech ri Etam, kijeqeb’a’ kib’  pa ri Mara.   9Ke’el  chi  ub’ik  pa  ri  Mara  e  kkijeqeb’a’  chi  kib’  pa  ri  Elim.  Pa  ri  Elim  k’o  kab’lajuj  b’ulb’ux e k’o oxk’al lajuj uche’al palmeras; chila’ kkijeqeb’a’ kan kib’.   10Ke’el chi ub’i pa ri Elim e kkijeqeb’a’ kan kib’ chunaqaj ri polow ub’i ri jetaq Aj.   __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI NUMEROS

56 11Ke’el chi b’i pa ri polow rech taq Aj e kkijeqeb’a’ chi kib’ pa Sin ri tz’inalik ulew.   12Ke’el chi ub’ik pa ri Sin ri tz’inalik ulew e kkijeqeb’a’ chi kib’ pa ri Dofka.   13Ke’el chi b’i pa ri Dofka e kkijeqeb’a’ chi kib’ pa ri Alus.  

14Ke’el  chi  ub’i  pa  ri  Alus  e  kkijeqeb’a’  chi  kib’  pa  ri  Refidim;  chila’  ri’,  ri  winaq  man 

kkiriq ta kija’ kkitijo.   15Ke’el chi ub’i pa ri Refidim e kkijeqeb’a’ kib’ pa ri Sina’i ri tz’inalik.   16Ke’el chi ub’i pa ri tz’inalik ulew rech ri Sina’i e kkijeqeb’a’ kib’ pa ri Kib’rot‐ha‐Ta’ava.   17Ke’el chi b’i pa ri Kib’rot‐ha‐Ta’ava e kkijeqeb’a’ chi kib’ pa ri Jaserot.   18Ke’el chi ub’i pa ri Jaserot e kkijeqeb’a’ kib’ pa ri Ritma.   19Ke’el chi ub’i pa ri Ritma e kkijeqeb’a’ kib’ pa ri Rimmon‐Peres.   20Ke’el chi ub’i pa ri Rimmon‐Peres e kkijeqeb’a’ kib’ pa ri Lib’na.   21Ke’el chi ub’i pa ri Lib’na e kkijeqeb’a’ kib’ pa ri Rissa.   22Ke’el chi b’i pa ri Rissa e kkijeqeb’a’ kib’ pa ri Kehelata.   23Ke’el chi ub’i pa ru Quehelata e kkijeqeb’a’ kib’ pa ri juyub’ Sefer.   24Ke’el chi ub’i pa ri juyub’ Sefer e kkijeqeb’a’ kib’ pa ri Jarada.   25Ke’el chi ub’i pa ri Jarada e kkijeqeb’a’ kib’ pa ri Makhelot.   26Ke’el chi ub’i pa ri Makhelot e kkijeqeb’a’ kib’ pa ri Tajat.   27Ke’el chi ub’i pa ri Tajat e kkijeqeb’a’ kib’ pa ri Teraj.   28Ke’el chi ub’i pa ri Teraj e kkijeqeb’a’ kib’ pa ri Mitka.   29Ke’el chi ub’i pa ri Mitka e kkijeqeb’a’ kib’ pa ri Jasmona.   30Ke’el chi ub’i pa ri Jasmona e kkijeqeb’a’ kib’ pa ri Moserot.   31Ke’el chi ub’i pa ri Moserot e kkijeqeb’a’ kib’ pa ri B’ene‐Ya’akan.   32Ke’el chi b’i pa ri B’ene‐Ya’akan e kkijeqeb’a’ kib’ pa ri Jor‐Aguidgad.   33Ke’el chi ub’i pa ri Jor‐Aguidgad e kkijeqeb’a’ kib’ pa ri Yotb’ata.   34Ke’el chi ub’i pa ri Yotb’ata e kkijeqe’a’ kib’ pa ri Ab’rona.   35Ke’el chi ub’i pa ri Ab’rona e kkijeqab’a’ kib’ pa ri Esyon‐Gueb’er.   36Ke’el chi ub’i pa Esyon‐Gueb’er e kkijeqab’a’ kib’ pa ri Sin ri tz’inalik ulew; weri’ pa ri  Kades k’o wi.   37Ke’el chi ub’i pa ri Kades e kkijeqab’a’ kib’ pa ri Juyub’rech ri‐Hor, pa ri retal rulew ri  Edom.  38Ri  chuchqajaw  A’aron  kpaqi’  pa  ri  Juyub’rech  ri  Hor  rumal  che  jeri’  xtaqan  ri  Yahweh chrech e waral xkam wi ri are’, arechi’ ktz’aqat kawinaq junab’ che xe’el uloq ri  e’ajisra’el  pa  ri  Egipto,  pa  ri  uro’  ik’  e  arechi’  nab’e  q’ij  chrech  ri  ik’.  39Ri  A’aron  o’k’al  juwinaq oxib’ ujunab’ aretaq chi’ kkamik pa ri Juyub’‐rech ri‐Hor. 40Ri ajawinel ajkanane’o  rech  ri  Arad,  che  jeqel  pa  ri  Negueb’  pa  ri  amaq’  rech  ri  Kana’an,  xopan  utzijol  ruk’  che  tajin ke’opan ri e’ajisra’el.   41Ke’el chi ub’i pa Juyub’‐rech ri‐Hor e kkijeqeb’a’ kib’ pa ri Salmona.   42Ke’el chi ub’i pa ri Salmona e kkijeqeb’a’ kib’ pa Punon.   43Ke’el chi ub’i pa ri Punon e kkijeqeb’a’ kib’ pa ri Ob’ot.   44Ke’el chi ub’i pa ri Ob’ot e kkijeqeb’a’ cho ri rulew ri Mo’ab’ pa Iyye Ha‐Ab’arim che  k’o pa taq ri uk’isb’alil kulew ri e’ajmo’ab’itas.   45Ke’el tza Iyyim e kkijeqeb’a’ kib’ pa ri Dib’on‐Gad.   46Ke’el chi ub’i pa ri Dib’on‐Gad e kkijeqeb’a’ kib’ pa ri Almon‐Dib’latayim.   47Ke’el chi ub’ik pa ri Almon‐Dib’latayim e kkijeqeb’a’ kib’ pa ri juyub’ Ab’arim, che k’o  chuwach ri Neb’o.   48Ke’el chi ub’i pa ri juyub’ Ab’arim e kkijeqeb’a’ kib’ pa ri chaqi’j taq rulew ri Mo’ab’,  chunaqaj ri Jordan, chuwach apan ri Jeriko.  49Kkijeqeb’a’ kib’ chunaqaj ri Jordan, chuxo’l ri  B’et‐ha‐Yesimot e ri Ab’el‐ha‐Sittim, cho ri chaqi’jalaj rulew ri Mo’ab’.    __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI NUMEROS

57 Ri ujachik ri Kana’an 50Ri Yahweh kuch’ab’ej ri Mo’ises pa ri chaqi’j taq rulew ri Mo’ab’, chunaqaj ri Jordan, 

chuwach apan ri Jeriko:  51«Che’ach’ab’ej ri e’ajisra’elitas, jewa’ kab’ij chkech ri’:   Aretaq chi’ kiq’axej ub’i ri Jordan e kixb’e pa ri amaq’ rech ri Kana’an, 52ke’ik’yaq ub’i ri’  konojel ri siwantinimit ek’o chila’. Kichup uwach ri’ ronojel ri jetaq wachb’al kitz’ajajem,  kichup kiwach ri’ ronojel ri jetaq ch’ich’ tz’aq kib’anom e kiwesaj ri’ ronojel ri jetaq k’olb’al  che kib’anom uloq ajsik.   53Kiwechb’ej ri’ ri ulew ri’ e kixjeqi’ ri’ chila’, rumal rech che kinya’ in chiwech ronojel ri  amaq’ ri’.   54Kijach  ri’  ri  ulew  chkiwach  ri  ijuq’at,  tek’uri’  man  k’o  ta  jun  kucha’  uwach  ri  ulew.  Jachin  sib’alaj  ek’i,  nim  ri’  ri  uwi’  rulew  kiya’o,  jachin  ri  man  ek’i  taj,  kijik’  jub’iq’  ri’  ri  rulew. Are ajtzij jawi’ ketaxik wi ri rulew, chila’ ri’ kjeqi’ wi. Kijach ri’ ri ulew jeri’ jacha taq  ri ijuq’at k’olik.   55K’atek’ut, we man ke’isetej ta ub’ik konojel ri esiwan tinimit ek’o chila’, ri kekanaj na  kanoq chila’, ri e’are’, ek’ix ri’ kkib’an pa taq ri iwoq’och e e’uti’onb’al taq chikop ri’ kkib’an  chiwech chipam, ri e’are’ sib’alaj k’ax ri’ kkib’an chiwech pa ri tinimit jawi’ kixjeqi’ wi ri ix.  56K’atek’uri’, kinb’an nak’uri’ chiwech ix jacha ri nuchomam che kinb’an chkech e’are’».    Ri retal rulew ri Kana’an

341Ri Yahweh kuch’ab’ej ri Mo’ises, jewa’ kub’ij chrech:  2«Chattaqan  b’a’  chkech  ri  e’ajisra’el  chrech  weri’:  Aretaq  chi’  kixoq  pa  ri  rulew  ri  Kana’an,  are  na  k’uwa’  ri  ulew  che  kokik  iwechb’al:  Are  ri  amaq’  rech  ri  Kana’an  ruk’  ronojel ri jetaq retal rulew k’olik.  3Pa ri urox uxkut ulew, iwech ri’ ri ulew che kmajtaj ub’ik pa ri Sin ri tz’inalik ulew e  kopan ri’ pa ri retal rulew ri Edom. Ri retal iwulew pa ri ukaj uxkut ulew, kmajtaj ub’i ri’  pa  ri  relb’alq’ij  jawi’  kk’is  wi  ri  polow  rech  ri  Atz’am.  4K’atek’uri’,  kukot  rib’  ri’  ri  retal  iwulew pa ri ukaj uxkut ulew, pa ri jun paqalik kech ri Xkab’, kq’ax ri’ pa ri Sin e kk’is ri’ pa  ri ukaj uxkut ulew chrech ri Kades‐B’arne. K’atek’uri’ kumej chi ub’i ri’ pa ri Jasar‐Addar e  kq’ax  ri’  pa  ri  Asmon.  5Kukot  ub’i  ri’  ri  retal  rulew  ri  Asmon  e  kusuk’  ub’ik  pa  ri  ub’e  ri  nimaja’ rech ri Egipto e kuk’isa’ ri’ pa ri Polow.  6Ri  retal  iwulew  pa  ri  uqajib’alq’ij  are  ri  Nim  Polow.  Are  wa’  ri  retal  iwulew  pa  ri  uqajib’alq’ij.  7Ri retal iwulew pa ri urox uxkut kaj, are weri’: Ri retal ulew kikojo, kmataj ub’i ri’ pa ri  Nim  Polow  kopan  ri’  pa  ri  Juyub’rech  ri‐Hor.  8K’atek’uri’,  kmajtaj  ub’ik  pa  Juyub’rech  ri‐ Hor, kikoj jun retal ulew ri’ che kopan pa ri Rokb’al ri Hamat e ke’el ri’ ri retal ulew pa ri  Sedad. 9Kusuk’ chi ub’i ri’ ri retal ulew pa ri Sifron e ku’k’isb’ej ri’ pa ri Jasar‐Enan. Are wa’  ri retal iwulew pa ri urox uxkut kaj.  10K’atekuri’, kikoj ri’ ri retal iwulew pa ri relb’alq’ij, kmajtaj ub’i ri’ pa ri Jasar‐Enan e  kopan ri’ pa ri Sefam. 11Ri retal ulew kqaj uloq ri’ pa ri Sefam e kusuk’ ub’i pa ri Harb’el, pa  ri  relb’alq’ij  chrech  ri  Ayin.  Kqaj  chi  ub’i  ri’  e  kopan  ri’  chuchi’  ri  polow  Kinneret  pa  ri  relb’alq’ij.  12Kqaj  uloq  ri’  pa  ri  Jordan  e  ku’k’isa’  ri’  pa  ri  polow  rech  Atz’am.  Are  wa’  ri  iwulew e ri retal pa ronojel utz’altmal».  13K’atek’uri’, ri Mo’ises xe’utaq ri e’ajisra’el chech weri’: «Are wa’ ri amaq’ che kijach na  chiwach  e  ri  ujachik  kib’ano  man  k’o  ta  jun  kucha’  ri  rulew,  are  ri  amaq’  che  xtaqan  ri  Yahweh kjach chkiwach ri b’elejeb’ juq’at e chrech ri jun panik’aj juq’at chik.  14Rumal rech  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI NUMEROS

58

che  ri  ekijuq’at  ri  Rub’en  kuk’  ri  e’ajupakachoch  e  ri  ekujuq’at  ri  e’uk’ojol  ri  Gad  kuk’  ri  e’ajupakachoch, xjachtaj chkech ri kechb’al; e panik’aj ujuq’at ri Manasses xoquje’ xya’taj  ri  rechb’al.  15Ri  keb’  juq’at  ri’  e  ri  panik’aj  juq’at  chik,  xya’taj  ri  kechb’al  jela’  ch’aqap  chrech ri Jordan, pa ri relb’alq’ij chrech ri Jeriko, kka’y apan chuwach ri relb’alq’ij».    Ri enim taq winaq che nim keqlem che ujachik ri amaq’

16Ri Yahweh kuch’ab’ej ri Mo’ises, jewa’ kub’ij chrech:  17«Are wa’ ri kib’i’ ri achijab’ che 

kkijach  ri  ulew  chiwach:  Ri  chuchqajaw  Ele’asar  e  ri  Josu’e  ri  uk’ojol  ri  Nun,  18xoquje’  kicha’ jun winaq nim ub’antajik chkixo’l chjujunal juq’at arech kujach ri ulew.  19Are wa’ ri  kib’i’ we achijab’ ri’:  Chrech ri ujuq’at ri Juda, are ri Kaleb’, che uk’ojol ri Yefunne.  20Chrech ri ujuq’at ri e’uk’ojol ri Sime’on, are ri Semu’el, che uk’ojol ri Ammihud.  21Chrech ri ujuq’at ri B’enjamin, are ri Elidad; che ul’ojol ri Kislon.  22Chrech ri jun kijuq’at ri e’uk’ojol ri Dan, are ri kinimal ri B’ukki, che uk’ojol ri Yogli.  23Chkech  ri  e’uk’ojol  ri  Jose:  chrech  ri  jun  kijuq’at  ri  e’uk’ojol  ri  Manasses,  are  ri  nim  winaq Janni’el, uk’ojol ri Efod.  24E chrech ri jun kijuq’at ri e’uk’ojol ri Efra’im, are ri nim winaq Kemu’el, che uk’ojol ri  Siftan.  25Chrech ri jun ujuq’at ri Sab’ulon, are ri nim winaq Elisafan, che uk’ojol ri Parnak.  26Chrech  ri  jun  kijuq’at  ri  e’uk’ojol  ri  Isakar,  are  ri  nim  winaq  Palti’el,  che  uk’ojol  ri  Assan.  27Chrech  ri  jun  kijuq’at  ri  e’uk’ojol  ri  Aser,  are  ri  nim  winaq  Ajihud,  che  uk’ojol  ri  Selomi.  28Chrech  ri  jun  kijuq’at  ri  e’uk’ojol  ri  Neftali,  are  ri  nim  winaq  Pedahel,  che  uk’ojol  ri  Ammihud».  29Are  wa’  ri  kib’i  ri  achijab’,  ri  xtaqanik  ri  Yahweh  arech  kkijach  ri  ulew  chkech  ri  e’ajisra’el pa ri rulew ri Kana’an.    Ri kechb’al ri e’ajlevi

351Ri  Yahweh  kuch’ab’ej  ri  Mo’ises  pa  ri  chaqi’j  taq  rulew  ri  Mo’ab’,  chunaqaj  ri  Jordan  chuwach apan ri Jeriko. Kub’ij chrech:  2«Chattaqan b’a’ chkech ri e’ajisra’el, chrech ri kechb’al, chkiya’a b’a’ chkech ri e’ajlevi,  jujun taq tinimit arech kuya’o kkijeqeb’a’ kib’ chila’ e suq’unb’al taq ulew rech kiq’ayes ri  jetaq  chikop  chunaqaj  ri  jetaq  tinimit.  Kiya’  wa’  weri’  chkech  ri  e’ajlevi.  3Pa  we  jetaq  tinimit ri’ chila’ kkijeqb’a’ wi ri jetaq kachoch e ri suq’unb’al taq ulew kkanaj chunaqaj we  jetaq tinimit ri’ rech ri kiq’ayes ri enima’q e ri eko’lik kichikop, e ronojel uwach kichikop.  4Ri  jetaq  suq’unb’al  ulew  che  kkanaj  chunaqaj  ri  jetaq  tinimit  che  kiya’  na  chkech  ri  e’ajlevi,  kusutuj  rij  ri’  ri  utapya  ri  tinimit,  kmajtaj  ub’i  ruk’  ri  tapya  kejalaxik  ri’  1.000  xk’ab’.  5Kiwetaj na ri’ chrij ri tinimit, 2.000 xk’ab’ pa ri relb’alq’ij, 2.000 xk’ab’ pa ri ukaj uxkut  ulew, 2.000 xk’ab’ pa ri uqajib’alq’ij, 2.000 xka’b’ pa ri urox uxkut kaj, are ri tinimit kkanaj  panik’aj chech weri’. Are wa’ ri suq’unb’al taq ulew rech kiq’ayes ri kichikop ri winaq che  kek’oji’  pa  taq  we  tinimit  ri’.  6Ri  jetaq  tinimit  che  kiya’  na  ri’  chkech  ri  e’ajulevita,  are  ri  waqib’  tinimit  ri’  ri  rech  panib’al,  ri  kiya’  na,  arech  ri  winaq  che  kamisanel,  kkowinik  kanimajik e kuto’o’ rib’ waral ri’; k’atek’uri’, kiya’ chi na ri’ kawinaq keb’ nik’aj taq tinimit  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI NUMEROS

59

chik.  7Ri  tinimit  che  kiya  na  ri’  chkech  ri  e’ajlevi,  kub’ana’  ronojel  ri’  kawinaq  wajxaqib’  tinimit,  chjujunal  tinimit  k’o  ri  suq’unb’al  rulew  ri’.  8We  jetaq  tinimit  ri’,  che  kechb’al  ri  e’ajisra’el  kiya  na  chkech  ri  e’ajlevi,  kiwesaj  na  ri’  kuk’  ri  jachintaq  nim  kulew  xkiriqo,  rumal  che  ek’i  pa  ri  kijuq’at,  e  xa  jub’iq’  ri’  kiwesaj  ruk’  ri  kulew  ri  jachintaq  xaq  ko’lik  xkiriqo, rumal rech man ek’i taj pa ri kijuq’at. Konojel juq’at kuya’ na ri’ chrech ri rechb’al  xkiriqo, jujun taq tinimit chkech ri e’ajlevi, kkiya ri’ jeri’  jacha ri kechb’al xya’ik, we nim,  nim kkiya’o, we xa ko’lik, ko’lik ri’ kkiya’o.    Ri jetaq tinimit jawi’ kuya’o kto’ wi kib’ ri ekamisanel 9Ri  Yahweh  kuch’ab’ej  ri  Mo’ises,  jewa’  kub’ij  chrech:  10«Che’ach’ab’ej  ri  e’ajisra’el  e 

jewa’ kab’ij chkech ri’.  Aretaq chi’ ixq’axinaq chi ch’aqap chrech ri Jordan, arech kixok pa ri rulew ri Kana’an,  11ri ix, kicha’ nik’aj taq tinimit ri’ jawi’ kuya’o kanimaj b’ik e jawi’ kuto’ wi rib’ jun winaq  che  xukamisaj  jun  winaq,  man  xraj  taj  xukamisaj,  k’atek’ut  ri  winaq  xkamik.  12We  jetaq  tinimit ri’, jun tob’al ib’ ri’ chuwach ri winaq che roqatam ri kamisanel arech kutoj uk’axel  ri  kamikal  xub’ano;  rajawaxik  che  ri  kamisanel  man  kkam  ta  na  we  maja’  kub’an  q’atb’altzij  ri  komon  chrij  ri  are’.  13Ri  jetaq  tinimit  che  kiya’  na  chkech  ri  e’are’,  waqib’  tinimit ri’ rech kto’ kib’ ri kamisanel chila’:  14oxib’ tinimit kiya’ ri’ chkech ch’aqap chrech ri  Jordan e oxib’ kiya chkech pa ri rulew ri Kana’an, are wa’ ri jetaq tinimit jawi’ kkito’o wi  kib’ ri ekamisanel.  15We waqib’ tinimit ri’ chila’ kuya’o kkito’o wi kib’ chi e’ajisra’el e chi  ekaxlan winaq, xoquje’ ri winaq che man e’iwinaq taj, k’atek’ut jeqel pa ri iwachoch, waral  ri’ kanimaj ub’ik jachin xukamisaj jun winaq che xas man kamikal ta rij chuwach.  16We  xa  xusok  ruk’  jun  ch’ich’  e  xas  kkamik  ri  winaq,  ri  jun  winaq  xsokonik,  xas  jun  kamisanel  ri’.  Kkamisaxik  ri’  ri  jun  kamisanel  winaq.  17We  xuk’yaq  ruk’  jun  ab’aj  arech  kukamisaj ri winaq e ri winaq kkamik, ri xk’eqen ri ab’aj jun kamisanel winaq ri’. Ri jun  kamisanel ri’ rajawaxik kkamisaxik.  18We xusok ruk’ jun che’ arech kukamisaj ri winaq e  we winaq ri’ kkamik, ri are’ jun kamisanel ri’. Ri kamisanel rajawaxik ri’ kkamisaxik.  19Ri  jun winaq che kroqataj ri jun winaq kamisanel, xas are are’ ri’ kkamisan rech ri kamisanel:  Aretaq chi’ kuriq ri are’, xas kukamisaj ri’ ri are’.  20We ri jun kamisanel xukamisaj ri winaq rumal che ti’tik kuna’ chrech on xuk’yaq jun  jas uwach chrij arech kukamisaj e man are wi kkamik;  21on rumal rech itzel kuna’ chrech e  kub’an chq’ab’ e ma are wi xkamik, rajawaxik ri’ kkamisaxik ri jun kamisanel rumal rech  che ri are’ qastzij jun kamisanel. Ri jun winaq che kroqataj ri are’, arech kutoj uk’axel ri  kamikal xub’ano, aretaq chi’ kuriqo xas are are’ ri’ kkamisan rech ri are’.  22K’atek’ut, we ri  kamisanel man il taj xuqasaj pulew ri winaq e man xuchomaj taj kukamisaj, man ti’tik taj  kuna’ chrech, on we xuk’yaq jun jas uwach chrij, k’atek’ut ma k’o uchoman kukamisaj, 23on  man xril taj arechi’ xuk’yaq ri jun ab’aj chrij che xukamisaj ub’ik e man k’o ta ti’tik kuna’  chrech  ri  are’  e  man  k’o  ta  itzel  kraj  chrech  ri  are’,  24ri  komon,  kub’an  ri’  ri  q’atb’altzij  pakiwi’  ri  e’are’,  ri  jun  winaq  che  xsokow  ri  winaq  xkamik  e  ri  jun  che  kroqataj  ri  kamisanel jeri’ jacha kub’ij ri pixab’,  25e ri komon kukol uwach ri’ ri kamisanel puq’ab’ ri  jun winaq che tajin kroqataj ri are’, arech kutoj uk’axel ri kamikal xub’ano. Kutzalejisaj ri’  ri  are’  pa  ri  tinimit  jawi’  xanimaj  ub’ik  che  uto’ik  rib’  e  kkanaj  kan  ri’  chila’  tza  k’ate’  na  kkam ub’i ri nim chuchqajaw che xtyoxrisaxik ruk’ ri ase’ite.   26Katek’ut, we ri jun kamisanel kel ub’ik pa taq ri retal rulew ri jun tinimit jawi’ xanimaj  ub’ik arech che uto’ik,  27e ri jun che kroqataj ri are’ rumal ri kamikal xub’ano, kuriqa’ uloq  pa jun k’olb’al che man rulew ta ri tinimit jawi’ uto’om wi rib’, kkowin ri’ ri oqtanel rech,  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI NUMEROS

60

kukamisaj kan ri are’ e man k’o ta k’ax ri’ kuriq rumal ri kamikal ri’;  28rumal rech che ri  kamisanel,  rajawaxik  xuk’ol  rib’  pa  ri  tinimit  rech  to’b’al  ib’  chi  k’ate’  na  kkamn  ri  nim  chuchqajaw. Aretaq chi’ xkam ri nim chuchqajaw, loq’ ri’ ktzalej pa ri utinimit jawi’ k’o wi  ri  rechb’al.  29Are  wa’  ri  pixab’  rech  suk’il,  chiwech  ri  ix  e  chkech  ri  iwija’al,  xaq  jawije’  k’olb’al ne’ kixjeqi’ wi.  30Pa  ronojel  uwach kamisanik kb’anik,  xas  kkamisaxik  ri’  ri  kamisanel,  kkamisaxik  na  k’uri’  we  jeri’  ke’el  ri  kitzij  ri  xe’ilowik;  k’atek’ut,  we  xa  jun  winaq  xilowik  ri  kamisanik  xb’anik, man kuya ta ri’ che kkamisaxik ri kamisanel.  31Man k’o ta pwaq ri’ kik’amo arech  kka’si’ jun kamisanel rumal rech che xas rajawaxik kkamisaxik ri are’. 32Xoquje’, jun winaq  che xanimaj ub’i pa jun tinimit arech kuto’ uwach ri uk’aslemal rumal ri kamikal xub’ano,  man k’o ta pwaq ri’ kik’am chrech rumal rech kraj ktzalej pa ri rulew arechi’ maja’ kkam  ub’i  ri  nim  chuchqajaw.  33Miwetzelaj  uwach  ri  ulew  jawi’  ixjeqel  wi.  Ri  kik’el  che  kcheme’ik, are ri’ kretzelaj uwach ri ulew, e xuwi kkuytaj ri uwachulew ruk’ ri ukik’el ri  jun winaq che xuq’ejej ri kik’el pulew.  34Mitz’ilob’isaj ri uwach ri ulew jawi’ ri ixjeqel wi  rumal rech che injeqel ri in cho ri ulew ri’. Ri in, in Yahweh, injeqel chkixo’l ri e’ajisra’el».      Ri rechb’al ri ixoq che k’ulanik

361Ri kinimal ri e’ajupaja ri kijuq’at ri e’uk’ojol ri Gala’ad, che uk’ojol ri Makir, ri uk’ojol ri  Manasses,  jun  chkech  ri  taq  ujuq’at  ri  e’uk’ojol  ri  Jose,  kepe  uloq  chuwach  ri  Mo’ises  e  chkiwach ri ekinimal ri e’ajisra’el, 2e kkib’ij chkech:  «Ri  Yahweh  xtaqan  chrech  ri  wajaw  che  ujachik  ri  ulew  chkech  ri  e’ajisra’el,  pa  ri  ujachik, man k’o ta jun kucha ri rulew; e ri wajaw xtaq rumal ri Yahweh arech kujach ri  ch’aqap  rechb’al  ri  qachalal  Selofajad  chkech  ri  e’umi’al.  3We  ri  e’are’  kek’uli’  kuk’  nik’aj  winaq che erech jun chik kijuq’at ri e’ajisra’el, ri ch’aqap kulew kesax ri’ ruk’ ri kechb’al ri  eqatat. Xa jek’uri’ knimar ri’ ch’aqap kulew ri juq’at jawi’ ri keb’e wi ri e’are’ e ri ch’aqap  qulew uj kjik’ataj ri’.  4K’atek’uri’, aretaq chi’ kopan ri junab’ toq’ob’isab’al wach, ri ch’aqap  kulew ri ixoqib’ ri’ kq’ax ri’ ruk’ ri kich’aqap ri juq’at jawi’ kijeqi’ wi ri e’are’, e kjik’itaj ri’ ri  ulew rech ri qajuq’at ri uj.  5Rumal ri utaqanik ri Yahweh, ri Mo’ises, jewa’ xtaqan chkech ri e’ajisra’el:  «Ri kijuq’at ri e’uk’ojol ri Jose, utz ri kkib’ij.  6Are wa’ ri utaqanik xub’an ri Yahweh kuk’  ri e’umi’al ri Selofjad: Kek’uli’ ri’ ruk’ ri achi jachin ri kkaj e’are’, are utz ri’ we kek’uli’ ruk’  jun achi che k’o pa ujuq’at ri kitat.  7Ri ulew kechb’al ri e’ajisra’el, man kq’ax ta ri’ pakiq’ab’  ri jetaq juq’at, chkijujnal ri e’ajisra’el etzuyul ri’ ruk’ ri ch’aqap kulew che kechb’al kan ri  kitat.  8Konojel  ri  ixoqib’  che  k’o  jun  ch’aqap  kulew  ruk’  ri  kijuq’at  ri  e’ajisra’elitas,  rajawaxik  ri’  kek’uli’  ruk’  jun  achi  che  k’o  pa  jun  jt’ub’  chkech  ri  ujuq’at  ri  utat,  arech,  ri  e’ajisra’el kechb’ej ronojel ri ch’aqap rulew kanoq ri kitat.  9Jun ch’aqap ulew man loq’ taj  kq’ax  puq’ab’  jun  chik  juq’at:  chkijujunal  ujuq’at  ri  e’ajisra’el  etzuyul  ri’  chrij  ri  ch’aqap  kulew».  10Ri  e’umi’al  ri  Selofjad,  kkib’ano  jeri’  jacha  xtaqan  ri  Yahweh  chrech  ri  Mo’ises.  11Ri  Majla, ri Tirsa, ri Jogla, ri Milka e ri No’a, ri e’umi’al ri Selofjad kek’uli’ kuk’ ri e’kik’ojol ri  erachalal ri kitat.  12Xek’uli’ kuk’ nik’aj taq achijab’ che ejt’ub’ kib’anom kuk’ ri e’uk’ojol ri  Manasses, ri uk’ojol ri Jose, xa jek’uri’, ri ch’aqap kulew xkanaj kanoq kuk’ ujuq’at ri kitat.    K’isib’al taq tzij __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI NUMEROS

61 13Are wa’ ri taqanik e are wa’ ri pixab’ xtaqan ri Yahweh chkech  ri e’ajisra’el, rumal ri 

Mo’ises, pa ri chaqi’ij rulew ri Mo’ab’, chunaqaj ri Jordan, chuwach apan ri Jeriko. 

__________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI NUMEROS

1

RI DE’UTERONOMI’O Keb’ oxib’ tzij puwi’ ri wuj De'uteronomi’o We jun wuj ri’ wene’ k'o rech chrech ri jun wuj 2 Reyes 22,8: “Ri nim chuchqajaw Jilki’as kub’ij chrech ri ajtz’ib’ Safan: ‘Ri in xinriq ri uwuj ri Pixab’ pa ri Nim Rachoch ri Yahweh’. Ri Jilki’as xujach ri wuj chrech ri Safan e ri are’ xusik’ij ri wuj.” Ri wuj De'uteronom'io kraj ne lo petinaq uloq ruk' ri jetaq pixab’ rech ri Rajawib'al ri Israel pa ri Rikyaq'ab' Relb'al Q'ij, xpetik chila' kumal ri e'ajeleb'ita che xepe pa ri Jerusalem aretaq chi’ xchasax uwach ri Samari'a (722). We wuj ri’ xuya uchuq'ab' ri jetaq k'exenik xub'an ri ajawinel Josi'as (640-609 A.C ); chiwila’ 2 reyes 22,1-23,30. Pa ri wuj De'uteronomi’o kariqitaj wi, che ri q'ijilanik rajawaxik xuwi kab'anik pa ri Nim Rachoch ri Dyos pa ri Jerusalem. Pa ri Dt 1,1-5, chila' kariqitaj wi che ri wuj De'uteronomi'o are kab'e chi ukoq chuwach ri wuj Numeros. Pa 1,6-4,40 chila' kab'ix pa keb' oxib' tzij aretaq chi' xel uloq ri Israel pa ri Egipto. Kraj ne lo che we keb' oxib' tzij ri', xtz'ib'axik chuwach chi aq'anoq aretaq chi xe'esax ub'ik para ri kitinimit. Chiwila’ 4,27: “Ri Yahweh kixujub’uj ub’i ri’ chkixo’l ri jetaq tinimit e xaq ekeb’ oxib’ ri’ keto’taj kanoq chkixo’l ri jetaq tinimit jawije’ ri kixuk’am ub’ik ri Yahweh.” Pa ri Dt 4,35 chila' kab'ix wi che k’o xaq jun qastzij chi Dyos che are ri Yahweh. Pa ri 5,1-11,32 chila' tz'ib'atalik wi ri ukab' uch'awem ri Mo'ises e kak'isik pa ri 26,16-28,68. Pa ri 12,1-26,15 chila' k’o wi ri jetaq pixab’ rech we wuj ri'. Pa ri 5,6-22 chila' k'o chik jumul ri lajuj pixab’ jacha ri k'o pa ri Exodo. Chiwila’ Ex 20,2-17. Pa ri 12,1-26,15 chila' k’o k'ya taq pixab’ che junam ruk' ri k'o pa ri wuj 2 Reyes 22,8. (Chiwila'). Tz'ib'atalik che k’o xa jun chi k’olb’al jawi' rajawaxik kab'an wi ri q’ijlanik e ri k'olb'al ri' are ri Nim Rachoch ri Dyos pa ri Jerusalem, 12,5: “Xuwi’ kixpe ri’ che utzukuxik pa ri jun k’olb’al che xucha’ ri Yahweh Idyos, ri k’olb’al xucha’ chkixo’l konojel ri ejuq’at winaq arech kukoj ri ub’i’ pa we k’olb’al ri’ e kakanaj kan ri’ chila’.” K'o k'ya taq pixab’ che kuk’ule’laj ri jetaq nik'aj q’ijlanik chik che kab'anik chkiwach nik’aj taq dyoses chik. Xoquje' k’o nik'aj taq pixab' puwi' ri kab'anik aretaq chi' kaq'axik wuqub' junab’ (Junab' Sabático); chiwiala' ri Dt 15. Pa ri De'uteronomi'o 16. chila' kariqitaj wi ri jetaq pixap aretaq chi' kok'owisaxik pa ri nimaq'ij Paskua. Pa ri Dt 26 chila' k'o wi ri pixab’ rajawaxik kab'anik aretaq chi kapetik ri Nab'e Uwach taq tiko’n; chiwila’ 26,2: “kak’am ub’i ri’ ri nab’e taq uwach ronojel ri tiko’n rech ri uwachulew che kayak uwach cho ri ulew che ri Yahweh Adyos kuya’ na chawech. Kaya ub’i ri’ pa jun alaj xu’k, e katb’e b’i ri’ chi pa ri jun k’olb’al che xucha’ ri Yahweh Adyos arech kakanaj ri ub’i’ chila’.”

________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI DE’UTERONOM’IO

2

Pa ri 26,16-19 e 28,1-68 chila' kariqitaj wi ri k'isb'al taq tzij rech ri ukab’ ucholaj uchawem ri Mo'ises. Pa ri Dt 27 k'o keb' oxib' tzij puwi’ ri juyub’ Eb’al, che man junam ta ruk' ri chomanik k'o pa ri De’uteronomi’o; Chiwila' ri 26,4-6. Pa ri Dt 28 k’o taq tewchi'b’al e taq kyasaq jeri' jacha ri uk'aselemal ri tinimit. Pa ri Dt 28,69: “Are wa’ ri taq tzij rech ri chapb’alq’ab’ che ri Yahweh xtaqan chrech ri Mo’ises arech kub’an ri are’ kuk’ ri e’ajisrael pa ri amaq' Moab’, jun chi wa’ chuwach ri jun chapb’alq’ab’ che xub’an ri are’ kuk’ pa ri Horeb’.”, kariqitaj chila' che ri De’uteunomi’o jacha jun ukab' Pixab’ chuwach chi aq'anoq ri Sina'i. Ri Wuj ri' jun pixab’ (12,1-26,15)

rech jun

chapb’alq’ab’ ruk’ ri Yahweh, jun k'isib'al chapab'alq'ab' kab'antaj ruk' ri Mo’ises. K’o keb' oxib' tzij pakiwi' ri ekaxlan winaq che kakil na ri uk'ajisaxik kiwach ri e'ajisrael (29,21ss; 587). Xoquje' k'o keb' oxib' tzij pakiwi' ri e'ajisrael che xas ketzalej na uloq pa ri kitinimit (30,1ss; 539). Pa ri Dt 31-34 are ri uk’isb’al ri jotnaj Job’ Wuj. Ri b’ix k'o pa ri kapitulo 32 pa ri De'uteronomi'o, xas junam ruk' ri salmos. Pa ri kapitulo 33 k’o ri jetaq tewchib’al kub'an ri Moises e pa ri kapitulo 34 are kuya ub'ixik ri ukamikal ri Mo'ises.

________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI DE’UTERONOM’IO

3

RI DE’UTERONOMI’O Ri Mo’ises e ri Isra’el

11Are wa’ ri tzij che xub’ij ri Mo’ises chkech konojel ri Isra’el ch’aqap chrech ri Jordan,  pa  ri  tz’inalik  ulew,  pa  ri  Arab’a,  chuwach  ri  Suf,  pa  ri  b’e  chuxo’l  ri  Paran  e  ri  Tofel,  Lab’an, Haserot e Pi‐Sahab’.  2Ju’lajuj q’ij ri b’e che kmajtaj ub’i pa ri Horeb’, kusuk’ ub’i  pa ri juyub’ Se’ir, kopan pa ri Kades b’arne.  3Pa ri kawinaq junab’ (40), pa ri nab’e q’ij  chrech ri ju’lajuj ik’, ri Mo’ises kucholej ub’ixik chkech ri e’ajisra’el ronojel ri xtaqan ri  Yahweh  chrech  pakiwi’  ri  e’are’.  4Aretaq  chi’  uqasam  chi  ri  Sijon,  kajawinel  ri  e’ajamorre’o, che jeqel pa ri Hesb’on, e uqasam chi ri Og rajawinel ri B’asan che jeqel pa  ri Astarot e pa ri Edre’i.  5Ch’aqap chrech ri Jordan, pa ri ramaq’ ri Mo’ab’, ri Mo’ises kraj  kutz’ib’aj we Pixab’ ri’. Kub’ij:  Ri k’isb’al taq utzij pa ri Horeb’ 6Ri Yahweh Qadyos jewa’ qach’ab’exik xub’an pa ri Horeb’: «Ri ix, naj chik ijeqeb’am 

iwib’ cho we juyub’ ri’.  7Jix b’a’, e chichapa’ ub’i ib’e pa ri juyub’ kech ri e’ajamorrre’o, e  jix chkixo’l ri ekik’ulja ri e’are’ che ejeqel pa ri Arab’a, pa ri Juyub’, ri Taq’aj –Ulew, pa ri  Negueb’ e pa ri utaq’ajal ri polow; jix pa ri utinimit ri Kana’an e pa ri Lib’ano che kopan  pa ri Nimaja’, pa ri E’ufrates. 8Chiwilampe’, ri in xinya’ ri jun ulew ri’ chiwech; jix b’a’ che  rechb’axik  we  ulew  ri’,  che  xujikib’a’  ub’ixik  ri  Yahweh  che  kuya  na  chkech  ri  e’itat,  ri  Ab’raham, ri Isa’ak e ri Jakob’ e chkech ri kija’al ri e’are’».  9Ri  in  chi  aretaq  chi’  xinb’ij  chiwech:  «Ri  in,  man  kinkowin  ta  wa’  che  nutukel  in  k’amalb’e  chiwech.  10Ri  Yahweh  che  ri  Idyos,  sib’alaj  xupoq’isaj  iwach  chuq’ijsaq  e  xa  jek’uri’, ri ix sib’alaj ix ki’ chik jeri’ jacha ri taq ch’imil pa kaj. 11Ri Yahweh ri Kidyos ri itat  kixuk’yarisaj  ta  b’a’  kaq’o  lajuj  k’al  chi  na  chuwach  weri’  e  kixutewchi’j  ta  b’a’  na  jeri’  jacha xub’ij chiwech. 12¿Jas ub’anik kinb’an in iwuk’axik nutukel, ruk’axik ri ra’lal ri jetaq  ik’axk’ol, ri  yoq’ob’al taq tzij kib’ano e ri jetaq icho’j?  13Che’icha’a’ b’a’ chixo’l ix ejujun  taq  achijab’  che  keno’jinik,  che  k’o  keta’mab’al  e  che  kkich’ob’o  ri  ub’anik  ri  k’aslemal,  chicha’a’  chjujunal  ri  ijuq’at  arech  ri  in  ke’inokisaj  na  ri’  ri  e’are’  ik’amal  taq  b’e  chiwech».  14Ri  ix  xib’ij  chwech:  «Utz  ri  kab’ij  che  kab’ano».  15Ri  in  xe’ink’am  koq  ri  ekanimal ri ijuq’at, ri e’are’ e’achijab’ che k’o kino’jb’al e k’o keta’mab’al e xinb’ano arech  ek’amal taq b’e chiwech: kanimal kech ekaq’o lajuj k’al winaq; ekanimal ok’al taq winaq,  ekanimal kawinaq lajuj winaq, kanimal elajuj winaq; xoquje’ xe’incha’o e’ajtz’ib’anelab’  kech ri ijuq’at. 16K’atek’uri’, xinya we jun taqanik chkech ri iq’atal taq tzij ri’: «Chitatab’ej  ri k’o chkixo’l ri iwachalal e chib’ana’ ri q’atojtzij puwi’ jun achi e puwi’ jun rachalal on  puwi’ jun kaxlan winaq che jeqel ruk’. 17Man k’o ta jun winaq kiya’ iwach ruk’ aretaq chi’  kib’an  ri  q’atojtzij  puwi’,  junam  utatab’exik  kib’an  chrech  ri  ch’uti’n  e  chrech  ri  nim  ub’antajik. Makixib’i’j ta iwib’ chuwach jun winaq, rumal rech che ri q’atb’altzij kb’anik  rech  ri  Dyos  ri’.  We  k’o  jun  jas  uwach  che  sib’alaj  k’ax  uchomaxik,  kik’am  ub’i  ri’  chnuwach ri in, e ri in kintatab’ej wa’ weri’».  18Ri in xinb’ij chiwech ronojel ri jastaq che  rajawaxik kib’ano.  ________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI DE’UTERONOM’IO

4

  Man kekojon ta chrech ri Dyos pa ri Kades 19Ri uj xujel ub’ik chi pa ri Horeb’ e xujok ub’i pa ri nim e ri k’axalaj tz’inalik ulew ri’ 

che xoquje’ xiwil ix, xqasuk’ ub’i pa ri ub’e ri juyub’ kech ri e’ajamorre’o, jacha xtaqan ri  Yahweh  ri  Qadyos  chqech,  e  xujopan  pa  ri  Kades  B’arne.  20K’atek’uri’,  ri  in  xinb’ij  chiwech:  «Ri  uj  xujopan  pa  we  juyub’  ri’  che  kech  ri  e’ajamorre’o  che  kuya’  ri  Dyos  chqech.  21Chawilampe’: Ri Yahweh Adyos xuya’ chawech we amaq’ ri’. Chatpaqal ub’ik e  chawechb’ej we ulew ri’ jacha xub’ij chawech ri Yahweh ri Kidyos ri atat; maxib’ij awib’  e  mana’  awib’».  22K’atek’uri’  iwonojel  ix  xixpe  uloq  wuk’  e  xib’ij  chwech:  «Che’qataqa’  ub’ik arech kenab’e’aj chqawach ejujun taq winaq arech kekila’ ri amaq’; e kkiya utzijol  chqech  ri  b’e  jawi’  kujpaqi’  ub’i  wi  e  ri  jetaq  tinimit  jawi’  kuya’o  kujok  ub’i  wi».  23Utz  xinta in we tzij ri’ e xe’incha’ chixo’l ekab’lajuj achijab’, jun achi pa konojel ri jetaq juq’at.  24Ri  e’are’  xeb’e  ub’i  cho  ri  juyub’,  xepaqi’k,  xe’opanik  pa  jun  taq’aj  rech  ri  Eskol  e  xkinik’oj we ulew ri’.  25Xkik’am koq uwach ri jetaq tik’on rech we ulew ri’, xkik’am uloq  quk’ ri uj e xkib’ij chqech: «Jun utzalaj tinimit ulew ri kuya ri Yahweh Qadyos chqech».  26K’atek’ut, ri ix man xiwaj taj xixpaqi’ ub’ik e ri ix xixutuj ri utzij ri Yahweh che Idyos,  27e  ri  ix  xixwixwitik  pa  taq  ri  tz’um  taq  iwachoch: «Rumal  rech che itzel  kuna’  ri  Dyos  chqech,  xujresaj  uloq  pa  ri  tinimit  Egipto,  arech  kujujach  pa  kiq’ab’  ri  e’ajamorre’o  e  arech  kk’is  tzij  paqawi’  ri  uj.  28¿Jawije’  kujpaqi’  ub’i  wi  ri  uj?  Ri  eqachalal  xkib’an  keb’  qak’u’x  aretaq  chi’  xkib’ij  chqech:  ri  siwan  tinimit  e’are  sib’alaj  ek’i  e  nim  kaqan  chqawach ri uj, ri jetaq tinimit sib’alaj enima’q e ri jetaq utapya kopan chikaj. Xoquje’ ri  uj xe’qil ejujun Anakim chila’».  29Ri in xinb’ij chiwech: «Mixib’ij iwib’, mina’ iwib’ chkiwach e’are’.  30Ri Yahweh Idyos  che  nab’ejinaq  chiwach,  kch’o’jin  na  ri’  rumal  iwech  ix  arech  kutoq’o’isaj  iwach,  jeri’  jacha  ri  xiwilo  xub’an  pa  ri  Egipto.  31Xoquje’,  ri  at  xawil  pa  ri  tz’inalik  ulew:  Che  ri  Yahweh  Adyos  xatruk’aj  jeri’  jacha  kub’an  jun  achi  chruk’axik  ri  uk’ojol,  xixruk’aj  pa  ronojel ri b’e che xib’inb’ej chi k’ate’ xixopan waral ri’».  32K’atek’ut, man rumal ta weri’,  man k’o ta jun winaq xkojon che ri Yahweh Idyos, 33che are ri are’ nab’ejinaq chiwach pa  ri  b’e  e  kutzukuj  jun  k’olb’al  arech  kixuxlanik  pa  ri  tz’um  taq  iwachoch,  k’o  iq’aq’  chaq’ab’ arech kiwil ri ib’e, e k’o jun sutz’ paq’ij.    Ri jetaq utzij ri Dyos pa ri Kades 34Ri  Yahweh  royowal  xuta’  ri  itzij  e  xujikib’a’  ub’ixik  we  tzij  ri’:  35«Man  k’o  ta  jun 

chkech we winaq rech we ija’al ri’ che e’itzel taq winaq, che kril na ri utzalaj ulew che ri  in utzalaj ujikib’axik xinb’ano che kinya’ na ri’ chkech ri itat  36–xuwi’ ri Kaleb’ ri uk’ojol  ri Yefunne: ri are’ kril na ri’ ri ulew e ri in kinya na ri’ chrech ri are’ e chkech ri e’uk’ojol  ri  ulew  che  xutak’alb’ej,  rumal  rech  che  ri  are’  sib’alaj  xunimaj  ri  utzij  ri  Yahweh».  37Iwumal  ri  ix,  ri  Yahweh  xoquje’  xpe  royowal  wuk’  in  e  xub’ij  chwech:  «Xoquje’  ri  at  man katok ta ri’ pa ri ulew ri’.  38Are ri apataninel Josu’e uk’ojol ri Nun, ri kok na ri’ pa ri  ulew ri’. Chaya’ b’a’ uchuq’ab’, rumal rech che are are’ kya’ow na ri ulew chkech ri Isra’el  jeri’ jacha rechb’al.  39K’atek’ut, ri eri’ taq imam che ri ix xib’ij che ke’okik ch’akoj kech ri  ik’ulel, ri taq ik’ojol che man keta’m ta na jachike ri utzil e jachike ri itzelal, ke’ok na ri’ ri  e’are’  jela’,  chkech  ri  e’are’  kinya’  na  in  we  ulew  ri’  e  kechb’ej  na  ri’.  40K’atek’uri’  ri  ix,  uchanim ri’, chixtzalejoq e chisuk’u’ ub’ik pa ri tz’inalik ulew, pa ri ub’e ri polow Suf».  41K’atek’uri’,  ri  ix  xib’ij  chwech:  «Ri  uj  xujmakun  chuwach  ri  Yahweh  Qadyos.  Ri  uj  kujpaqi’ wa’ e kujch’o’jin wa’ jeri’ jacha xtaqan ri Yahweh Qadyos chqech». Ri ix xik’am  ________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI DE’UTERONOM’IO

5

ub’i ri ich’ich’ rech ch’o’j e xichomaj che man k’ax ta ri paqalem cho ri juyub’. 42K’atek’ut,  ri Yahweh kub’ij chwech: «Chab’ij chkech: Mixpaqi’ chech ri ch’o’j, rumal rech che ri in  man in k’o ta chixo’l, rumal rech che kixkich’ak ri’ ri e’ik’ulel».  43Ri in utz ub’ixik xinb’an  chiwech weri’, k’atek’ut ri ix man xinitatab’ej taj, ma xinimaj ta ri utzij ri Yahweh, ri ix  xixpaqi’  ruk’  nimal  cho  ri  juyub’.  44Ri  e’ajamorre’o  che  ejeqel  pa  ri  jun  juyub’  ri’  xixkik’ulaj,  xixkoqataj  jeri’  jacha  kkib’an  ri  wonon  e  kixkich’ako  pa  ri  Se’ir  chi  k’ate’  xixopan  pa  ri  Horma.  45K’atek’uri’,  aretaq  chi’  ixtzalijinaq  chik,  xixoq’  chuwach  ri  Yahweh,  k’atek’ut  ri  are’  man  xutatab’ej  ta  ri  ich’awib’al  e  man  k’o  ta  kixuka’yej  ri  ix.  46Rumal k’u wa’ weri’ ri ix xixkanaj kan pa ri Kades k’i taq junab’.    Chi pa ri Kades ub’ik ke’opan pa ri Arnon

21K’atek’uri’, xujtzelejik e xujb’e ub’i pa ri tz’inalik ulew, xqasuk’ ub’ik pa ri ub’e ri polow  Suf, jeri’ jacha xtaqan ri Yahweh chwech. Sib’alaj k’ya taq q’ij xujb’inik xujmululik pa ri  juyub’ rech ri Se’ir.  2K’atek’uri’, ri Yahweh xinuch’ab’ej, xub’ij chwech:  3«Sib’alaj k’ya q’ij  chik  che  kixsutin  chunaqaj  ri  juyub’  ri’:  Jix  ub’i  pa  ri  ub’e  ri  rikyaq’ab’  ri  relb’al  q’ij.  4K’atek’uri’,  che’ataqa’  b’a’  ri  winaq  chrech  weri’:  Ri  ix  kixq’ax  na  ri’  pa  ri  kulew  ri  e’iwachalal,  ri  e’uk’ojol  ri  Esa’u,  che  ejeqel  pa  ri  Se’ir.  Ri  e’are’  kixib’ij  kib’  chiwech  ix,  k’atek’ut ri ix chiq’ila’ iwib’.  5Mib’an k’ax chkech e’are’, rumal rech che ri in man k’o ta  jun ch’aqap ri’ rech ri kinitimit kinya’ chiwech, man kinya ta ne’ jun uk’olb’al upa’iwaqan  chiwech,  rumal  rech  che  rechb’al  ri  Esa’u  xinya’  in  ri  juyub’  Se’ir.  6Ri  iwa  che  kitij  na  chila’, kiloq’ ri’ chkech ruk’ pwaq, xoquje’ ruk’ pwaq ri’ kiloq’ na ri ja’ che ri kiqumuj na  ri’. 7Rumal rech che ri Yahweh Adyos atutewchi’m pa ronojel ri achak: xrilawachij ri ab’e  pa we nimalaj tz’inalik ulew ri’. Chi kawinaq junab’ chik che ri Yahweh Adyos k’o awuk’  e man k’o ta ub’anom jun rajawaxik chawech».  8Ri uj xujq’ax ub’i chkixo’l ri eqachalal, ri e’uk’ojol ri Esa’u, che ejeqel pa ri Se’ir, pa ri  ub’e  ri  Arab’a,  ri  Elat  e  ri  Esyon‐Geb’er;  k’atek’uri’,  xqaram  qab’e,  xujb’e  pa  ri  ub’e  ri  tz’inalik  ulew  rech  ri  Mo’ab’.  9K’atek’uri’,  ri  Yahweh  xub’ij  chwech:  «Match’o’jin  ruk’  ri  Mo’ab’,  me’atzur  pa  ch’o’j,  mab’an  k’ax  chkech;  rumal  rech  che  ri  in  man  kinya’  ta  ri’  chawech jun ch’aqap chrech ri ramaq’, rumal rech che chkech ri e’uk’ojol ri Lot xinya wi  ri Ar arech kechb’ej.  10Ojer kanoq, chila’ ejeqel wi ri Emitas, jun nimalaj tinimit, sib’alaj  ek’i e nimalaj kaqan, ejeri’ ejacha ri anakitas.  11Ri e’are’, xoquje’ ri anakitas kb’ix chkech  Refa’im, k’atek’ut ri ajmo’ab’, emitas kecha chkech.  12Xoquje’, pa ri Se’ir xejeqi’ wi’ ojer  kanoq  ri  Horitas,  k’atek’uri’,  ri  e’uk’ojol  ri  Esa’u,  xe’kesaj  ub’ik  pa  ri  kitinimit,  xkichup  kiwach e xejeqi’ kanoq pa ri kik’olb’al, jacha xub’an ri Isra’el ruk’ ri rulew che rechb’al  xuya’ ri Yahweh. 13¡Uchanim ri’, chixwa’lijoq ub’ik e jix ub’ik! e chixq’ax ub’i pa ri nimaja’  Sered».  Ri uj xqaq’axej ri nimaja’ Sered.  14Juwinaq wajxaqlajuj junab’ xujb’inik chi pa ri Kades  B’arne uloq chi k’ate’ xqaq’axej ri nimaja’ Sered; xa jek’uri’ ekaminaq chik konojel ri jun  mayilq’ijsaq  achijab’  che  kekowinik  kkichap  ri  ch’ich’  rech  ch’o’j,  jeri’  jacha  xub’ij  ri  Yahweh  chkech.  15Are  ri  uq’ab’  ri  Yahweh  xqaj  pakiwi’  e’are’  arech  konojel  ksach  ub’i  kiwach pa ri kik’olb’al.  16Aretaq  chi’  ri  kamikal  uchupum  chi  kiwach  ri  achijab’  chkixo’l  ri  winaq,  ri  kekowinik kkichap ri ch’ich’ rech ch’o’j,  17ri Yahweh xinuch’ab’ej e xub’ij we tzij chwech  ri’:  18«Ri  at  katb’e  ub’i  pa  ri  uk’ulb’at  ri  Mo’ab’  pa  ri  ub’e  ri  Ar,  19e  ke’ariqa’  na  ri’  ri  e’uk’ojol ri Ammon. Mab’an k’ax chkech, match’o’jin kuk’; rumal rech che ri in man k’o ta  jun ch’aqap ulew kinya’ chawech chrech ri kamaq’ ri e’uk’ojol ri Ammon, rumal rech che  kechb’al  ri  e’uk’ojol  ri  Lot  nuya’om.  20Xoquje’,  we  ulew  ri’,  ch’ob’talik  che  kulew  ri  ________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI DE’UTERONOM’IO

6

Refa’im;  ri  Refa’im  xejeqi’  waral  ojer  tzij  kanoq  e  ri  Ammonitas  kikojom  kib’i’  Samsumitas,  21ri  e’are’  ejun  nimalaj  tinimit,  sib’alaj  ek’i  e  nimalaj  kaqan  ejacha’  ri  anakitas.  Ri  Yahweh  xe’ukamisaj  ri  e’are’  chkiwach  ri  Ammonitas,  xe’kesaj  ub’i  pa  ri  kulew  e  xkijeqeb’a’  kib’  pa  ri  kik’olb’al,  22xoquje’  jewa’  xub’ano  rech  utoq’ob’isaxik  kiwach ri e’uk’ojol ri Esa’u, che ejeqel pa ri Se’ir, aretaq chi’ xe’ukamisaj ri Horitas che  xkechb’ej ri kulew e xkijeqab’a’ kib’ pa ri kik’olb’al chi kopan pa we q’ij kamik ri’.   23Xoquje’  jeri’  xb’an  chkech  ri Avitas che ejeqel  pa  jujun  taq  k’olb’al chi  kopan pa ri  Gasa; ri Ekaftoritas che epetinaq uloq pa ri Kaftor, xe’kikamisaj ri e’are’ e xekanaj kan pa  ri  kik’olb’al.  24¡Chixwa’lijoq!  Chik’ama’  ub’i  ri  tz’uma  taq  iwachoch,  e  chiq’axej  ub’i  ri  nimaja’ rech ri Arnon. Chawilampe’, ri in kinya ri Sijon pa ri ukowinem ri aq’ab’, ri are’  che rajaw ri Jesb’on, ri are’ che Ajamorre’o e xoquje’ kinya ri’ ri utinimit chawech. Jat b’a’  pa ri rulew; chatch’o’jin b’a’ ruk’.  25Chi pa we jun q’ij ri’ kinmajij unimik ri xib’rikil e ri  k’ax  chkixo’l  ri  jetaq  tinimit  che  ek’o  chuxe’  ri  kaj,  kkixib’ij  kib’  ri’  chawech:  konojel  ri  kkita’ na ri ub’inb’al awaqan kkixib’ij na kib’ ri’ e keb’irb’itik na ri’.    Ri uch’akik ri rajawib’al ri Sijon 26Chi  pa  ri  tz’inalik  ulew  ub’ik  rech  ri  Kedemot,  xe’intaq  ub’i  ejujun  winaq  ruk’  ri 

Sijon, rajawinel ri Jesb’on, arech kkiya’ ub’ixik chech we taq tzij ri’ che rech utzil: 27«Ri in  kinwaj  kinq’ax  ub’i  pa  ri  atinimit:  are  kinwuk’aj  ri  b’e  e  man  kintzale’  ta  ub’i  pa  ri  wikyaq’ab’ on pa ri numox.  28Ri wa che kintijo, kak’ayij ri’ chwech e kintoj ri’ chawech  ruk’  pwaq;  ri  joron  che  kinqumuj  na,  kintoj  ri’  chawech  ruk’  pwaq.  Ri  in  xuwi  kwaj  chwaqan kinq’ax chila’  29jeri’ jacha xkiya’ nuq’axib’al ri e’uk’ojol ri Esa’u che ejeqel pa ri  Se’ir, xoquje’ jacha xkiya nuq’axib’al ri Mo’ab’itas che ejeqel pa ri Ar, chi k’ate’ kinq’ax na  pa ri Jordan arech ri in kinb’e pa ri tinimit che kuya ri Yahweh Qadyos chqech.  30K’atek’ut, ri Sijon, rajawinel ri Jesb’on, man xraj taj che ri  uj kujq’ax pa ri utinimit;  rumal rech che ri Yahweh xumuyrisaj ri ruxlab’al e xub’an ab’aj chech ri ranima’, arech  kujach  na  ri  are’  puq’ab’  ri  akowinem,  jacha  ub’anom  na  pa  we  q’ij  kamik  ri’.  31Ri  Yahweh  kub’ij  chwech:  «¡Chawilampe!  Ri  in  xinmajij  ujachik  pa  ri  aq’ab’  ri  Sijon  e  ri  utinimit;  chamajij  kich’akik,  chawechb’ej  ri  kitinimit».  32Ri  Sijon  xpe  chqak’ulaxik  ruk’  konojel ri e’uwinaq, arech kch’o’jin quk’.  33Ri Yahweh Qadyos xujach ri are’ chqech e ri  uj  xujch’akan  puwi’  ri  are’,  pakiwi’  ri  e’uk’ojol  e  pakiwi’  konojel  ri  e’uwinaq.  34Ri  uj  xujch’akan puwi’ ronojel ri jetaq utinimit, e ri uj xqachi’j chrech ri kamikal, e’achijab’ che  ek’ulanik  ek’o  pa  ronojel  ri  jetaq  tinimit  che  xqak’is  tzij  pakiwi’,  konojel  ri  ixoqib’  e  ri  akalab’ konojel xekamisaxik, man k’o jun winaq loq’ xanimajik.  35Xuwi xqak’olo ri jetaq  awaj e ronojel ri jastaq che k’o pa ri jetaq tinimit che xeqechb’ej.   36Chi pa ri Aro’er ub’ik, kopan chuchi’ ri taq’aj ulew rech ri Arnon, e ri tinimit che k’o  pa ri taq’aj kopan chi pa ri Gala’ad, man k’o ta jun tinimit che mat xujkowinik kujb’e ub’i  chila’; ri Yahweh Qadyos xujach ronojel ri jetaq tinimit chqech.  37Xuwi’ man xixok ta pa  ri  kitinimit ri  e’ajammorre’o,  e  xoquje’  man  xixok  ta  ri  jetaq  tinimit che  ek’o chuchi’  ri  nimaja’ rech ri Yab’b’ok e xoquje’ ma xujok ta pa taq ri tinimit che ek’o pa ri juyub’, pa  ronojel k’olb’al jawi’ xujuq’ilo ri Yahweh Qadyos che kujokik, ri uj man xujok taj.    Ri uch’akik ri rajawib’al ri Og

31Ri  uj  xujtzalej  ub’ik,  xujpaqi’  ub’i  pa  ri  ub’e  ri  B’asan.  Ri  Og  rajawinel  ri  B’asan  xujuk’ulu’ pa ri Edre’i, ri are’ e konojel ri winaq erajch’o’jab’ xech’o’jin quk’.  2Ri Yahweh  xub’ij  chwech:  «Maxib’ij  awib’  chuwach  ri  are’,  rumal  rech  che  ri  in  xinjach  ri  are’  ________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI DE’UTERONOM’IO

7

paq’ab’,  ri  are’,  konojel  ri  e’uwinaq  e  ri  utinimit.  Kab’an  na  ri’  chrech  ri  are’  jeri’  jacha  xab’an chrech ri Sijon, ri kajawinel ri e’ajmorre’o, che ujeqeb’am rib’ pa ri Hesb’on».   3Ri Yahweh Qadyos, xoquje’ xujach pa qaq’ab’ ri Og,  rajawinel ri B’asan e konojel ri  e’uwinaq.  Ri  uj  utz  uch’akik  xqab’an  ri  are’  e  man  k’o  jun  winaq  loq’  xanimajik.  4K’atek’uri’, ri uj xujch’akanik e xqechb’ej ronojel taq ri utinimit; man k’o ta jun tinimit  che mat xujch’akan puwi’: oxk’al tinimit, ronojel ri ulew jawi’ ek’o wi’ ri ujuq’at ri Argob’  che rajawib’al ri Og pa ri B’asan,  5ronojel kowlaj taq tinimit e k’o nimalaj taq utapya, k’o  rokib’al e utz’apib’al, k’atek’uri’, man eqejalam taj ri jetaq kitinimit ri e’ajperizita, weri’  sib’alaj  ek’i.  6Ri  uj  xeqakamisaj,  jeri’  jacha  xqab’an  ruk’  ri  Sijon,  rajawinel  ri  Jesb’on:  xqakamisaj ronojel taq tinimit, chi achijab’ ek’ulanik, chi ixoqib’ e chi ak’alab’; 7k’atek’ut,  konojel ri chikop e ri jastaq k’o pa ri tinimit are qach’akoj xqab’an chrech.  8K’atek’uri’, pa we taq q’ij ri’, ri uj xujch’akan pakiwi’ ri kitinimit ri ekeb’ kajawinel ri  e’ajamorre’o,  ch’aqap  chrech  ri  Jordan,  chi  pa  ri  nimaja’  Arnon  e  kopan  pa  ri  juyub’  Hermon,  9(ri e’ajsidon kkib’ij chrech ri Hermon, Siryon, e ri e’ajamorre’o kkib’ij chrech,  Senir);  10ronojel  ri  taq  tinimit  rech  ri  Nim  Taq’aj,  ronojel  ri  Gala’ad  e  ronojel  ri  B’asan  kopan pa ri Salka e ri Edre’i, che enim taq utinimit ri Og pa ri B’asan.  11K’atek’uri’, ri Og  rajawinel ri B’asan are k’isb’al kan chkech ri Refa’im: ri uch’at are ri ch’ich’ ch’at che k’o  pa ri Rab’b’a kech ri Ammonitas, b’elejeb’ xk’ab’ ri unimal e ri uwach kijeb’ xk’ab’, jeri’  jacha unimal ri kiq’ab’ achijab’.    Ri ch’aqap chrech ri Jordan 12Ri  uj  xqechb’ej  ri  tinimit:  chi  pa  ri  Aro’er  ub’ik  chuchi’  ri  nimaja’  Arnon.  Panik’aj 

chrech  ri  juyub’  ri  Gala’ad  ruk’  jetaq  utinimit,  xinya’  chkech  ri  e’ajrub’en  e  ri  e’ajgad.  ri  upanik’ajal  ri  ujuq’at  ri  Manasses,  xinya’  ri  jun  ch’aq’ap  chik  che  xto’taj  kanoq  chech  ri  Gala’ad  e  ronojel  ri  B’asan  che  rajawib’al  ri  Og  (Chech  ronojel  ri  jetaq  utinimit ri Argob’, ronojel ri B’asan, are wa’ ri kb’ix chrech kamaq’ ri Refa’im).  14Ri Ya’ir,  uk’ojol  ri  Manasses  xuch’ak  ronojel  ri  taq  utinimit  utiqem  rib’  rech  ri  Argob’,  kopan  ri  k’ulb’a’t chuchi’ ri kitinimit ri e’ajguesurita e ri e’ajma’akatitas, xukoj ri ub’i –ri B’asan–:  «ulew rech ri Ya’ir» e chi pa we q’ij kamik ri’ jeri’ na ri ub’i.  15Chech ri Makir xinya’ ri  Gala’ad. 16Chkech ri e’ajrub’en e ri e’ajgad xinya’ chkech ri ulew che kmajtaj pa ri Gala’ad  e kopan pa ri nimaja’ rech ri Arnon –pa ri upanik’ajal ri nimaja’ kopan wi ri uk’ulb’at– e  kopan chuchi’ ri nimaja’ rech ri Yab’b’ok, che are wa’ kik’ulb’a’t ri e’ajammon. 17Ri Arab’a  e  ri  Jordan  are  ik’ulb’at,  kmajtaj  pa  ri  Kinneret  e  kopan  pa  ri  polow  rech  ri  Arab’a,  (ri  Atz’am polow), ikim chrech ri juyub’ Pisga, pa ri relb’alq’ij.     13Chkech 

Ri k’isb’al taq upixb’anik ri Mo’ises 18Ri in xinya’ chiwech we jun taqanik ri’: «Ri Yahweh ri Idyos, xuya’ chiwech we ulew 

arech kiwechb’ej. Konojel ri achijab’ che erech ch’o’j, kenab’ejik ri’ chkiwach ri ekachalal  e’ajisra’el,  kuk’am  ri  kich’ich’  rech  ch’o’j.  19Xuwi’  ri  iwixoqilal,  ri  iwalk’uwa’l  e  ri  jupuq  taq echikop (rumal rech che ri in weta’m ek’o sib’alaj jupuq taq echikop), kekanaj kan ri’  pa taq ri tinimit che xinya’ in chiwech,  20chi k’ate’ na che ri Yahweh ke’ruxlanisaj e kuya’  utzil chkech ri e’iwachalal e chiwech ri ix e xoquje’ aretaq chi’ ri e’are’ kechb’em chik ri  jetaq  ulew  che  ri  Yahweh  Idyos  xuya’  chkech,  ch’aqap  chrech  ri  Jordan;  k’atek’uri’,  kixtzalej ub’i ri’ iwonojel pa ri iwulew ri xinya’ chiwech».   21K’atek’uri’,  xinya’  chrech  ri  Josu’e  we  jun  taqanik  ri’:  «Ri  at  xawilo  xas  ruk’  taq  awoq’och ronojel ri jastaq xub’an ri Yahweh Qadyos kuk’ ri ekeb’ ajawinel; xoquje’ jewa’  ________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI DE’UTERONOM’IO

8

na ri’ kub’an na ri Yahweh chkech konojel ri jetaq ajawib’al jawije’ katqa’ax na wi ri at.  22Ri ix mixib’ij iwib’ chkiwach e’are’, rumal rech che ri Yahweh  Idyos kch’o’jinik kuk’ ri  e’are’ rech toq’ob’isab’al iwach ix».  23K’atekuri’,  ri  in  k’o  jun  xink’omij  chrech  ri  Yahweh:  24«Wajawaxel  Yahweh,  ri  at  xamajij  uk’utik  chuwach  ri  apataninel  ri  nimalaj  ab’antajik  e  ri  uchuq’ab’  ri  aq’ab’,  ¿jachin k’ut jun Dyos k’olik pa ri kaj e chuwachulew che kkowinik kub’ano jeri’ jacha ri  kab’an  at,  e  ruk’  we  chuq’ab’  jacha  ri  achuq’ab’  ri  at?  25¿La  kinb’e  na  ri’  ri  in  jela’,  la  kinwil na ri’ ri jun utzalaj ulew ri’ che k’o ch’aqap chrech ri Jordan, ri jun utzalaj juyub’ e  ri Lib’ano?».  26K’atek’ut, iwumal ri ix, ri Yahweh xpe royowal wuk’ e man utz taj xril ri  xinb’ij chrech. Xane xub’ij chwech: «¡Match’aw chik, ruk’ la’ lele’! Minawoqataj chik ruk’  we  jetaq  tzij  ri’.  27Chatpaqal  ub’i  puwi’  ri  Pisga,  chawa’lisaj  apan  ri  awoq’och  pa  ri  uqajib’alq’ij,  pa  ri  rikyaq’ab’  ri  relb’alq’ij,  pa  ri  umox  ri  relb’palq’ij  e  pa  ri  relb’alq’ij;  e  chaka’yej  weri’  ruk’  ri  awoq’och,  rumal  rech  che  man  katq’ax  ta  ub’i  wa’  pa  ri  Jordan.  28Chaya’ b’a’ kan ri ataqanik chrech ri Josu’e, chaya’ b’a’ kan uchuq’ab’, utz chab’ana’ kan  chrech are’, rumal rech che are ri are’ kuk’am ub’i kib’e ri’ ri siwantinimit: are ri are’ ri’  kujach na chkech ri ulew le’ che kawilo».  29K’atek’uri’, xujkanaj kan pa ri taq’aj chuwach ri B’et‐Pe’or.    Ri itzelal pa ri Pe’or e ri qastzij no’jib’al

41K’atek’uri’, kamik ri’ Isra’el chitatab’ej b’a’ ri jetaq pixab’ e ri jetaq tzij che kink’ut in  chiwach pa we q’ij ri’ arech kik’aslemaj, xa jek’uri’ kk’oji’ ik’aslemal, kixokik e kich’ak ri  ulew  che  kuya  ri  Yahweh  chiwech,  ri  are’  che  Kidyos  ri  itat.  2Ri  ix,  miya’  uwi’  ri  tzij  xixintaq chrech, xoquje’ man k’o ta kiwesaj chrech, xa jek’uri’ kik’ol na ri’ pa iwanima’ ri  jetaq  pixab’  rech  ri  Yahweh  jacha  ri  kixintaq  in  chrech.  3Ri  ix  xiwil  ruk’  iwoq’och  ri  xub’an  ri  Yahweh  pa  ri  B’a’al  Pe’or,  ri  Yahweh  Adyos,  xuk’is  tzij  pakiwi’  konojel  ri  xkiterne’b’ej ri B’a’al Pe’or;  4k’atek’ut, ri ix che xixkanaj kan ruk’ ri Yahweh Idyos, kamik  ri’,  iwonojel  ixk’aslik.  5Chawilampe’,  jas  ri  nutaqik  kub’an  ri  Yahweh  Nudyos,  ri  in  kink’ut  chiwach  ri  jetaq  pixab’  e  ri  jetaq  tzij,  arech  kik’aslemaj  weri’  pa  ri  tinimit  che  kich’ak na e kiwechb’ej na.   6Chik’olo’  b’a’  e  chib’ana’  b’a’  rumal  rech  che  are  wa’  ri  ino’jib’al  e  ri  iweta’mab’al  chkiwach ri jetaq tinimit chik. Xa jek’uri’, aretaq chi’ ri e’are’ kkita utzijol ronojel we taq  pixab’ ri’, ruk raqoj chi’aj kkib’ij na ri’: «Qastzij na k’ut che we jun nimalaj amaq’ ri’ jun  tinimit  che  k’o  sib’alaj  uno’jb’al  e  reta’mab’al».  7E  tzij  na  k’ut,  ¿jachin  jun  nim  tinimit  k’olik che ri taq udyos naqaj k’o wi jacha ri Yahweh Qadyos uj che naqaj k’o wi chqech  ronojel mul aretaq chi’ kqasik’ij?  8K’atek’uri’ ¿jachin k’u ri nimalaj amaq’ che k’o upixab’  e suk’ taq utzij jacha ronojel we pixab’ e we tzij ri’ che kixintaq in chrech pa we jun q’ij  kamik ri’?    Ri uk’utb’al ri Horeb’ 9K’atek’ut,  ¡chaxib’ij  b’a’  awib’!  Utz  uk’olik  chab’ana’  ri  ak’aslemal,  qas  chana’taj  b’a’ 

we jastaq ri’ che xawil ruk’ awoq’och, e mi jun q’ij, ma sach uwach weri’ pa ri ak’aslemal,  chak’olo’  pa  ri  awanima’;  xane’  chak’utu’  b’a  chkech  ri  e’awalk’uwa’l  e  chkech  ri  ekalk’uwa’l  ri  e’awalk’uwa’l.  10Ri  jun  q’ij  che  ri  at,  at  jeqel  pa  ri  Horeb’  chuwach  ri  Yahweh  Adyos,  aretaq  chi’  ri  Yahweh  xub’ij  chwech:  «Che’amulij  ri  winaq  chnuwach,  arech ri in kinb’ano che kkitatab’ej ri taq nutzij, arech kketa’maj kkixib’ij kib’ chnuwach  pa ri kik’aslemal cho ri ulew, e arech kkik’ut weri’ chkiwach ri ekalk’uwa’l». 11K’atek’uri’,  ________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI DE’UTERONOM’IO

9

ri ix xixqet ukoq cho ri juyub’ e xixtak’i’ ikim chrech ri juyub’; ri juyub’ kajanin chrech  sib’alaj q’aq’ che kopan chikaj –kajanin q’aq’ chuxo’l q’eqalaj sutz’ e q’eq’alaj mayul.   12Ri Yahweh xixuch’ab’ej uloq xas panik’aj ri q’aq’; ri ix kitatab’ej ri uch’ab’al pa taq ri  utzij, k’atek’ut, ri ix man k’o ta ta jun wachb’al xiwilo, xuwi xito ri uch’ab’al.  13Are are’,  xuq’alajisaj chiwach ri chapb’al uq’ab’, k’atek’uri’, xixutaqo arech kib’an pa ri ik’aslemal,  xuk’ut chiwach ri lajuj Pixab’ che xutz’ib’aj cho keb’ lik’ilik taq taq ab’aj.  14K’atek’uri’, pa  we jun q’ij ri’, ri Yahweh xtaqan chwech arech kink’ut chiwach ri taq pixab’ e ri taq tzij  che rajawaxik kib’ano pa ri tinimit che kich’ak na e kiwechb’ej.  15¡Utz uk’olik iwib’ chib’ana’! rumal rech che man k’o ta jun wachb’al xiwilo’ pa ri jun  q’ij che ri Yahweh xixuch’ab’ej  pa ri Horeb’ panik’yaj uloq ri  q’aq’,  16miwetzelaj iwib’ e  mib’an jun wachb’al che kuk’utu xaq apas uwach wachb’al: uwachb’al achi on uwachb’al  ixoq,  17uwachb’al  jun  awaj  rech  ri  uwachulew,  uwachb’al  jun  chikop  ajuwokaj  che  krapapik  cho  ri  kaj,  18uwachb’al  jun  kumatz  che  kujuruj  rib’  cho  ri  uwachulew,  uwachb’al jun kar che k’o pa taq ri ja’ chuxe’ ri ulew.  19Aretaq chi’ katka’y cho ri kaj e  kawil ri q’ij, ri ik’, ri taq ch’imil e konojel ri ajch’o’jab’ ek’o cho ri kaj, match’aktajik b’a’ e  matxuki’  chuwach  weri’  arech  ka’patanij,  ka’q’ijilaj.  Ri  Yahweh  Adyos  xujach  weri’  chkech konojel ri jetaq tinimit che ek’o chuxe’ ri kaj, chuwach ri uwachulew.  20K’atek’ut,  ri ix, ri Yahweh xixuk’amo e xixresaj uloq chi pa ri jun q’aq’ rech jarisab’al ch’ich’, pa ri  Egipto, arech kixokik jun tinimit ix rechb’al, jeri’ ix jacha pa we jun q’ij kamik ri’.    Ri k’ax e ri k’ak’ k’aslemal 21Iwumal ri ix, ri Yahweh xpe royowal wuk’ in e utz ujikib’axik xub’ano che ri in man 

kinq’ax ta ub’i chrech ri Jordan e man kinok ta ri’ pa ri utzalaj ulew che awechb’al kuya  ri Are’ chawech.  22Je’ nak’ut, ri in kinkam kan wa’ pa we jun amaq’ ri’ e ri in man kinq’ax  ta ub’i chrech ri Jordan. Ek’u ri ix, xas kiq’ax ub’i ri’ chrech ri are’ e kiwechb’ej na ri’ ri  utzalaj ulew ri’. 23Utz b’a’ uk’olik chib’ana’ pa ri iwanima’ ri chapb’alq’ab’ xub’an iwuk’ ri  Yahweh  Idyos,  xixe’j  iwib’  we  kisacho;  chiq’ila’  iwib’  che  ub’anik  xaq  apas  uwach  wachb’al, jeri’ jacha xub’ij ri Yahweh chiwech;  24rumal rech che ri Yahweh ri Adyos, ri  are’ jun q’aq’ che kuporoj b’i ronojel jas uwach, are’ jun achixomalaj Dyos.  25Aretaq  chi’  ri  at,  xe’yataj  choq’ijsaq  e’awalk’uwa’l  e  eri’  taq  amam  e  aretaq  chi’  xixri’job’itajik  pa  ri  amaq’,  we  kiwetzelaj  iwib’  e  we  kib’ano  xaq  apas  uwach  wachb’al,  we kib’an ri itzel chuwach ri Yahweh Adyos chi kopan na che uyakik royowal,  26ri in, pa  we jun q’ij ri’ kinsik’ij eq’ataltzij piwi’, ri kaj e ri uwachulew: ri ix, aninaq ri’ ksach iwach  cho  we  ulew  ri’  che  kich’ak  na  e  kiwechb’ej  na  aretaq  chi’  xq’axtaj  ub’ik  iwumal  ri  Jordan.  Ri  ix  man  naj  ta  ri’  kib’an  pa  ri  ulew  ri’,  rumal  rech  che  kchup  iwach  ri’.  27Ri  Yahweh  kixujub’uj  ub’i  ri’  chkixo’l  ri  jetaq  tinimit  e  xaq  ekeb’  oxib’  ri’  keto’taj  kanoq  chkixo’l ri jetaq tinimit jawije’ ri kixuk’am ub’ik ri Yahweh.  28Ri ix, jela’ ri’ ke’patanij na  ri’ nik’aj taq dyos che ub’anom uq’ab’ winaq, b’anom ruk’ che’ e ab’aj, che man keka’y taj  e man kkita taj, man kewa’ taj e man kesiqin taj.  29Qas chila’ ri’ katok na che utzukuxik ri Yahweh Adyos e kariq na ri’ we katzukuj ruk’  ronojel awanima’ e ruk’ ronojel awuxlab’al. 30Pa ri k’ax, aretaq chi’ kna’taj ronojel we tzij  chawech ri’. Pa ri k’isb’al taq q’ij kattzalij na ri’ ruk’ ri Yahweh Adyos e katatab’ej na ri’ ri  uch’ab’al  ri  Are’;  31rumal  rech  che  ri  Yahweh  Adyos  jun  Dyos  rech  toq’ob’,  kusach  ri  makaj, man katuk’yaq ta kanoq e man kuchup ta awach ri’ e man kusach ta ri’ ri chapb’al  q’ab’ che xujikab’a ub’ixik chkech ri atat.    ________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI DE’UTERONOM’IO

10

Ri nimal nimalaj ub’antajik

ri ucha’ik kub’an ri Yahweh 32Chak’oto’ b’a’ kichi’ ri e’ojer taq winaq, chanik’oj b’a’ rij ri jetaq q’ij aretaq chi’ ri at 

maja’ at k’olik, arechi’ ri Dyos xrawexaj ri winaq cho ri uwachulew ¿la k’o jun nimalaj tzij  xk’oji’k jacha weri’ pa ri uxkut kaj e kopan pa ri jun uxkut ulew chik? ¿La xtatajik jun tzij  jewa’  jacha weri’?  33¿La  k’o  jun  siwan  tinimit  che  xutatab’ej  ri  uch’ab’al  ri  k’aslik  Dyos  jacha  ri  at,  che  kch’aw  uloq  panik’aj  chrech  ri  q’aq’,  k’atek’uri’  xka’si’k?  34¿La  k’o  jun  Dyos xpe che utzukuxik jun utinimit chkixo’l ri jetaq tinimit chik, ruk’ taq k’ax, ruk’ taq  k’utb’alil,  ruk’  taq  mayib’al  taq  k’u’x  e  ruk’  taq  ch’o’j,  ruk’  chuq’ab’alil  e  che  ulik’em  uq’ab’ chikaj e ruk’ sib’alaj xib’rikil, jeri’ jacha ronojel ri xub’an ri Yahweh Idyos rumal  rech xutoq’ob’isaj iwach, ri xub’ano xas chiwach pa ri Egipto?  35Chawech at xya’tajik arech kawil ronojel weri’, arech kaweta’maj che are ri Yahweh  ri qastzij Dyos e che man k’o ta jun chik we man are ri Are’.  36Chi pa ri kaj uloq xub’ano  che katatab’ej ri uch’ab’al arech katutijoj e cho ri uwachulew xuk’ut chawach ri nimalaj  uq’aq’  e  panik’aj  uloq  ri  q’aq’  ri  at  xata’  ri  taq  utzij.  37Rumal  rech  che  xe’uloq’oq’ej  ri  e’atat e xe’ucha’o ri kija’al, xatresaj uloq pa ri Egipto aretaq chi’ xuk’ut rib’ ruk’ ri nimalaj  uchuq’ab’,  38k’atek’uri’,  xas  chawach  at,  xe’ujam  nik’aj  taq  tinimit  che  are  k’o  na  kichuq’ab’ e are ek’ya na chawach at, xatrokisaj pa ri kulew e  xuya chawech awechb’al  jeri’ jacha uya’om chawech pa taq we q’ij kamik ri’.  39Chak’ama’  b’a’  uq’ab’  weri’  kamik  ri’  e  chachomaj  weri’  pa  ri  awanima’:  Are  ri  Yahweh ri jun chi Dyos chikaj e chuwach ri ulew, man k’o ta chi jun. 40Chak’olo’ b’a’ pa ri  awanima’  ri  upixab’  e  ri  utzij  che  katintaq  chrech  pa  we  jun  q’ij  ri’,  arech  ri  at  e  ri  e’ak’ojol  nimalaj  utzil  kek’oji’k  e  naj  katk’asi’  chuwach  ri  ulew  che  pa  junalik  xuya  ri  Yahweh Adyos chawech.    Ri jetaq tinimit jawi’ kkito’o wi kib’ ri winaq che kkikamisaj jun winaq.

K’atek’ut ma xa ta xkaj xkikamisaj 41Ri 

Mo’ises  kuk’ut  oxib’  tinimit  ch’aqap  uloq  chrech  ri  Jordan,  pa  ri  relb’alq’ij, 

42k’olb’al jawi’ loq’ kanimajik ub’ik jun winaq che kukamisaj jun winaq chik, k’atek’uri’, 

man  xat  xraj  xukamisaj  ri  rajil  utz’aqat,  xoquje’  man  royowal  ta  chrech  ri  winaq  che  xukamisaj;  we  kanimajik  pa  jun  chkech  we  tinimit  ri’,  kkowin  na  ri’  kuto’  uwach  ri  uk’aslemal.   43We  ulew  ri’  are  wa’:  chkech  ri  rub’enitas  are  ri  B’eser  pa  ri  tz’inalik  ulew,  ri  taq’ajalaj ulew; chkech ri e’ajgad are ri Ramot pa ri Gala’ad; chkech ri e’ajmanasses are ri  Golan pa ri B’asan.   

Nik’aj taq utzij chik ri Mo’ises 44Are wa’ ri Pixab’ che xuk’ut ri Mo’ises chkiwach ri e’ajisra’el.  

45Are  wa’  ri  taqanik,  ri  taq  pixab’  e  ri  taq  tzij  xuya  ri  Mo’ises  chkech  ri  e’ajisra’el 

aretaq  chi’  xe’el  uloq  chi  pa  ri  Egipto,  46xuya  chkech  ch’aqap  chrech  ri  Jordan,  pa  ri  lya’nik  ulew  che  k’o  chunaqaj  ri  B’et  Pe’or,  pa  ri  utinimit  ri  Sijon,  kajawinel  ri  e’ajamorre’o che ejeqel pa ri Jesb’on. Ri are’ che ri Mo’ises e ri e’ajisra’el xkik’is tzij puwi’  aretaq chi’ xe’el uloq pa ri Egipto  47e xkich’ak ri rulew jacha uch’akik xkib’an ri utinimit  ri Og rajawinel ri B’asan –ri ekeb’ ajawinelab’ e’ajamorre’o, ch’aqap chrech ri Jordan pa  ________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI DE’UTERONOM’IO

11

ri relb’alq’ij,  48kmajtaj pa ri Aro’er che k’o chuchi’ ri lya’nik ulew rech ri Arnon e kopan  pa  ri  juyub’  rech  ri  Siryon  (are  wa’ ri  Hermon),  49e  ronojel  ri  Arab’a  ch’aqap chrech  ri  Jordan pa ri relb’alq’ij, kopan pa ri polow rech ri Arab’a, chuxe’ ri juyub’ Pisga.    Ri lajuj pixab’

51Ri Mo’ises ke’usik’ij konojel ri Isra’el e kub’ij chkech:  Chatatab’ej b’a’ Isra’el ri jetaq pixab’ e ri jetaq tzij che kinb’ij in chaxikin pa we jun q’ij  ri’. Qas chiweta’maj e chik’olo’ b’a’ pa ri iwanima’ arech kik’aslemaj.  2Ri  Yahweh  Qadyos  xub’an  jun  chapb’alq’ab’  quk’  uj  pa  ri  Horeb’.  3Ri  Yahweh  man  xuk’isb’ej ta we chapb’alq’ab’ ri’ kuk’ ri eqatat xane quk’ uj  xuk’isb’ej wi, quk’ uj che ri  ukamik ri’ uj k’o waral e che k’o qak’aslemal.  4Puwi’ ri juyub’, panik’yaj uloq ri q’aq’, ri  Yahweh xixuch’ab’ej uloq,  5e ri in, in kanajinaq chixo’l, chuxo’l ri Yahweh e ri ix arech ri  in kinb’ij chiwech ri utzij ri Yahweh; rumal rech che ri ix kixib’ij iwib’ chrech ri q’aq’ e xa  jeri’ man xixpaqi’ ta puwi’ ri juyub’. Ri Are’ xub’ij:  6«In ri in Yahweh ri Adyos, che xatresaj uloq chi pa ri utinimit ri Egipto, xatresaj uloq  pa ri ja rech ri k’ax taq chak.  7Pa ri awanima’ at, man ek’o ta chi enik’aj taq dyos chnuwach in.  8Man k’o ta jun uwach wachb’al kab’ano, uwachb’al jun jastaq che k’o ajsik chikaj on  ikim  chuwachulew,  on  uwachb’al  ri  k’o  pa  ri  polow  chuxe’  ri  ulew.  9Mamej  ache’k,  matxuki’  chkiwach  we  taq  dyos  ri’,  me’apatanij  ri  e’are’.  Rumal  rech  che  ri  in,  ri  in  Yahweh Adyos, in jun achixomalaj Dyos, che kuya na uk’oqb’al ri kimak ri etat pakiwi’ ri  alk’uwa’lxelab’ e ri eri’ taq mam, e pakiwi’ ri exikin taq mam, kkiriq na k’oqb’al ri e’are’  che kketzelaj nuwach in,  10k’atek’ut, kintoq’ob’isaj na kiwach pa kaq’o’ lajujk’al ri mayil  taq q’ijsaq, ri e’are’ che kinkiloq’oq’ej e kkik’ol pa kanima’ ri jetaq nupixab’.  11Mab’ij,  mak’ama’  uloq  ri  ub’i’  ri  Yahweh  Adyos  pa  jun  itzel  jas  uwach,  rumal  rech  che  ri  Dyos  man  xaq  ta  jeri’  kkanaj  kan  rumal  ri  jun  che  kub’ij  ri  ub’i’  pa  jun  itzel  jas  uwach.  12Chajim q’ij chab’ana’ chrech ri Sab’ado arech katyoxrisaj we q’ij ri’, jeri’ jacha xtaqan  chawech ri Yahweh Adyos.  13Waqib’ q’ij katchakunik e kab’an ri’ ronojel ri jetaq achak,  14k’atek’ut, pa ri uwuq q’ij, ri jun q’ij Sab’ado, kaya chrech ri Yahweh Adyos. Man k’o ta  jun chak kab’ano, ri at, ri ak’ojol, ri ami’al, ri apataninel, ri amokom ri ab’oyix, ri ab’urix,  man jun chkech ri jetaq awaj, xoquje’ ri kaxlan winaq che jeqel pa ri atinimit. Xajek’uri’,  utzil kek’oji’k ri apataninel e ri amokom, jacha ri at.  15Chna’tisaj b’a’, che ri at xatk’oji’ pa  ri k’axalaj chak pa ri tinimit Egipto, k’atek’uri’, ri Yahweh Adyos xatresaj uloq chila’ ruk’  uchuq’ab’ e ruk’ ri uq’ab’ che ulik’em chikaj; rumal k’uwa’ weri’ ri Yahweh Adyos xtaqan  chawech arech ri at kachajij ri q’ij Sab’ado.  16Nim che’awila’ wi ri anan atat, jeri’ jacha xtaqan chawech ri Yahweh ri Adyos, arech  naj  katk’asi’  choq’ijsaq  e  utzil  katk’oji’k  cho  ri  ulew  che  xuya  ri  Yahweh  ri  Adyos  chawech.  17Makamisaj jun winaq.  18Matmakun ruk’ achi ixoq.  19Matelaq’anik.  20Mab’ij jun tzij chuwach ri q’atb’altzij chrij ri awajil atz’aqat che man tzij taj.  21Marayij uwach ri rixoqil ri ak’ulja, marayij uwach ri rachoch, ri rulew, ri upataninel  on ri umokom, on ri ub’oyix on ri ub’urix: marayij uwach jun jas rech ri awajiltz’aqat».  22Are wa’ ri tzij xub’ij ri Yahweh chiwech, aretaq chi’ ri ix imulim iwib’ puwi’ ri juyub’.  Xixuch’ab’ej uloq panik’aj uloq chrech ri q’aq’, pa ri sutz’ e ri q’equ’malaj mayul, ruk’ jun  ________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI DE’UTERONOM’IO

12

kowlaj  uch’ab’al.  Man  k’o  ta  chik  jun  tzij  xub’ij.  K’atek’uri’  xutz’ib’aj  weri’  cho  keb’  tak’alik taq ab’aj e xujach chwech.    Ri ri Mo’ises q’axeltzij 23K’atek’uri’, ri ix xito we ch’ab’al ri’ che kel uloq pa ri q’equ’m aretaq chi’ k’o sib’alaj 

q’aq’ puwi’ ri juyub’, iwonojel ri ix che ix kinimal ri ejuq’at e ri ix che ix nim taq winaq,  xixpe wuk’,  24e xib’ij chwech: «Ri Yahweh ri Qadyos xuk’ut chqawach ri uq’ijil e nimalaj  ub’antajik, e xqata ri uch’ab’al qas panik’yaj ri q’aq’ uloq. Ri uj xqilo pa we jun q’ij ri’ che  kuya’o  kch’aw  ri  Dyos  ruk’  ri  winaq  e  ri  winaq  man  kkam  taj,  kk’asi’  na.  25Xa  jek’uri’,  kamik  ri’  ¿jas  rumal  kujkam  uj?  –Rumal  rech  che  we  nimalaj  q’aq’  ri’  kkowin  wa’  kujuporoj  ub’ik–  we  ri  uj  kujkanaj  kanoq  che  utayik  ri  uch’ab’al  ri  Yahweh  Qadyos,  k’atek’uri’ qas kujkam wa’.  26¿La k’o jun winaq ruk’ ub’aqil uti’ojal kk’asi’ kanoq aretaq  chi’ xuta ri uch’ab’al ri Dyos jacha ri uj, che kujuch’ab’ej uloq panik’aj ri q’aq’, k’atek’uri’  xk’asi’k?  27Chatqet  ukoq  at  che  utayik  ronojel  ri  tzij  kub’ij  na  ri’  ri  Yahweh  Qadyos,  k’atek’uri’,  kab’ij  ri’  chqech  ronojel  ri  tzij  che  xub’ij  ri  Yahweh  Qadyos  chawech;  ri  uj  kqata ri’ e kqak’aslemaj ri’.  28Ri Yahweh xutatab’ej ri itzij e xub’ij chwech: «Ri in xintatab’ej ri xkib’ij we winaq ri’.  Utz  ronojel  ri  xkib’ij  chawech.  29Utz  na  k’uri’  weta  pa  junalik  jeri’  ri  kanima’,  arech  kkixib’ij  kib’  chnuwach  e  kkik’ol  ri  nupixab’  arech  ri  e’are’  pa  junalik  utzil  kek’oji’k,  ri  e’are’ e ri ekik’ojol.  30Jat e ja’b’ij chkech: Chixtzalijoq pa ri tz’um taq iwachoch.  31E ri at,  chatkanaj kan waral naqaj chwech in, kinb’ij na ri’ chawech ronojel ri jetaq taqanik, ri  jetaq  pixab’  e  ri  jetaq  tzij  che  kak’ut  na  ri’  chkiwach  arech  kkik’aslemaj  ri  e’are’  pa  ri  tinimit che kechb’al kinya’ na in chkech».    Ri loq’oq’eb’al uk’u’x

ri Yahweh are uk’u’x ri pixab’ 32¡Chichajij 

b’a’  e  qas  chib’ana’  b’a’  weri’!  Jeri’  jacha  xtaqan  ri  Yahweh  ri  Idyos  chiwech. Mijal ri ib’e, pa ri iwikyaq’ab’ on pa ri imox.  33Iwonojel jix b’a’ pa ri b’e che ri  Yahweh ri Idyos xuk’ut chi’ko e kiwechb’ej na ri’.  61Are wa’ we taqanik, we pixab’ e we tzij che ri Yahweh ri Idyos  xtaqan chwech arech  kink’ut chiwach, e arech kik’aslemaj pa ri tinimit che ri ix kich’ak na e kiwechb’ej na ri’.  2Je’ nak’ut, we ri at kaxib’ij awib’ chuwach ri Adyos ronojel taq q’ij pa ri ak’aslemal, we ri  at  kak’ol  pa  ri  awanima’  ronojel  ri  taq  upixab’  e  ri  ktaqan  chawech  che  ri  in  kinb’ij  chawech pa we jun q’ij ri’, kk’oji’ sib’alaj ak’aslemal ri’, ri at, ri ak’ojol e ri eri’ amam. 3Utz  utatab’exik  chab’ana’  weri’  Isra’el:  Qas  chak’olo’  e  qas  chab’ana’  ri  tzij  che  kuya’  ri  nimalaj  utzil  chawech  e  xa  jeri’  nak’uri’  kpoq’  awach,  jeri’  jacha  xub’ij  chawech  ri  Yahweh, ri Kidyos ri atat, aretaq chi’ xuya’ chawech jun ulew jawije’ kb’ulb’utik uloq ri  leche e ri uwa’lche’.  4Chatatab’ej Isra’el: Ri Yahweh Qadyos are are’ jun chi Dyos.  5Chaloq’oq’ej ri Yahweh  Qadyos  ruk’  ronojel  awanima’,  ruk’  ronojel  awuxlab’al  e  ruk’  ronojel  achuq’ab’.  6¡Chkanajoq b’a’ pa ri awanima’ we tzij kinb’ij chawech pa we jun q’ij ri’!  7Kaya’ ub’ixik  wa’ chkech ri ak’ojol, kaya’ ub’ixik wa’ chkech aretaq chi’ att’uyulik pa ri awachoch, on  aretaq chi’ atb’enaq pa ri b’e, on aretaq chi’ atkotz’olik on attak’alik;  8kaxim wa’ cho ri  aq’ab’ jeri’ jacha jun k’utb’al, chakojo’ cho ri ukursal apalaj arech jun k’utb’al: 9chatz’ib’aj  cho ri taq utak’ab’alil ri uchi’ taq ja e xoquje’ chatz’ib’aj cho ri uchi’ja.  ________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI DE’UTERONOM’IO

13 10Aretaq chi’ ri Yahweh Adyos atrokisam chi pa ri tinimit che xujikib’a’ ub’ixik chkech 

ri atat –ri Ab’raham, ri Isa’ak e ri Jakob’–, che kuya’ na ri’ chawech: nimalaj taq tinimit e  che k’o utzil pa taq ri tinimit ri’, che ri at man xayak taj,  11ri jetaq ja che nojinaq chech  meb’il  e  man  at  taj  xatnojisanik,  k’o  k’uwa’  e  man  at  taj  xatk’otowik,  k’o  uche’al  uva  e  olivo  e  man  at  taj  xattikowik  e  man  at  taj  xayako;  aretaq  chi’  xatwa’atajik  e  atnojinaq  chik,  12chana’tisaj b’a’ ri Yahweh che are Are’ xatresaj ub’ik pa ri tinimit Egipto, xatresaj  ub’ik pa ri jun ja rech ri k’axalaj chak.  13Chaxib’ij b’a’ awib’ chuwach ri Yahweh ri Adyos,  are Are’ kapatanij, pa ri ub’i’ kajikib’a’ ub’ixik ri’ jun nimalaj tzij.    Ri jun chi Dyos 14Miterne’b’ej enik’aj taq edyos chik, ri edyos che kech ri jetaq tinimit che ek’o najqaj 

chiwech,  15rumal  rech  che  jun  achixomalaj  Dyos  ri  Yahweh  Adyos  che  jeqel  awuk’.  Ri  uq’aq’  royowal  ri  Yahweh  kwa’laj  na  k’u  ri’  chawij,  kutuporoj  na  k’u  ri’  e  kusach  ub’i  awach ri’ cho ri uwachulew.  16Mib’an k’ax chrech ri Yahweh Idyos, jacha xib’an chrech  Are’ pa ri Massa.  17Chik’olo’ b’a’ pa ri iwanima’ ri upixab’ ri Yahweh Idyos, ri utaqanik, e  ri utzij che rajawaxik kb’anik,  18e chab’ana’ ri suk’il e jachike ri utz chuwach ri Yahweh,  arech  ri  at  utzil  katk’oji’k  e  arech  katkowin  che  uch’akik  e  rechb’axik ri  utzalaj  tinimit  che ri Yahweh xujikib’a utzij chrech chkech ri e’atat  19che chawach at ke’usetej na ub’ik  konojel ri e’ak’ulel, jacha xub’ij ri Yahweh.  20Aretaq chi’ chwe’q kab’ij, ri ak’ojol kuta’ chawech: «Jas wa’ we taqanik ri’, we pixab’  ri’ e we tzij rajawaxik kb’anik, che ri Yahweh Qadyos xixutaq che ub’anik?». 21Ri at kab’ij  na ri’ chrech ri ak’ojol: «Ri uj, ujupataninel ri Fara’on pa ri Egipto e ri Yahweh xujresaj  uloq pa ri Egipto ruk’ ri uchuq’ab’. 22Ri Yahweh xub’an chqawach uj k’ya taq k’utb’al, nim  e  xib’rkil  taq  mayb’al  pa  ri  Egipto  puwi’  ri  Fara’on  e  puwi’  konojel  ri  e’ajuparachoch.  23K’atek’uri’, xujresaj uloq ri uj chila’ arech kuk’am ub’i qab’e pa ri tinimit e kuya chqech  jeri’  jacha  xujikib’a’  ub’ixik  chkech  ri  qatat.  24E  ri  Yahweh  xtaqan  chqech  arech  ri  uj  kqak’aslemaj ronojel we utaqanik ri’, kqaxib’ij qib’ chuwach ri Yahweh Qadyos, arech pa  junalik utzil kujk’oji’k e kk’oji’ utzalaj qak’aselmal jeri’ jacha ri uya’om chqech xas pa we  q’ij ri’.  25Are wa’ ri qasuk’il: kqak’ol pa qanima’ e kqak’aslemaj ronojel we jetaq taqanik  ri’ chuwach ri Yahweh Qadyos, jeri’ jacha xujutaq chrech».    Ri jun chi Isra’el

71Aretaq  chi’  ri  Yahweh  Adyos  xatrokisatajik  rumal  pa  ri  tinimit  che  kawechb’ej  na,  aretaq  chi’  k’ya  taq  tinimit  keqaj  na  ri’  chawach:  ri  e’ajhittita,  ri  e’ajguirgasita,  ri  e’ajammorre’o, ri e’ajkana’an, ri e’ajperizita, ri e’ajivita e ri e’ajjeb’use’o, ewuqub’ amaq’  che sib’alaj ek’i e sib’alaj kichuq’ab’ chawach ri at.  2Ri Yahweh Adyos ke’ujach na ri’ ri  e’are’ paq’ab’ e ke’ach’ak na ri’. Ke’ajach na ri’ ri e’are’ chuwach ri kamikal. Mab’an jun  chapb’alq’ab’  kuk’  e’are’  e  man  k’o  ta  katoq’ob’isaj  kiwach  ri’.  3Matk’uli’  kuk’,  maya’  ri  ami’al  chkech  ri  ekik’ojol  e  xoquje’  mak’am  apanoq  ri  kimi’al  chrech  ri  ak’ojol.  4Rumal  rech che ri ak’ojol man kkowin ta chi ri’ kinuteremb’ej in, ke’upatanij na k’u ri’ enik’aj  taq edyos chik e ri royowal ri Yahweh kixuporoj na ri’ e aninaq ri’ kixukamisaj.   5K’atek’ut,  xane  jewa’  nak’uri’  kib’an  chkech:  kiwilij  ub’i  ri’  ri  kik’olb’al  rech  tab’al  toq’ob’, kipaxij ri’ ri jetaq ab’aj, kiqupij na ri’ ri che taq kityox e kiporoj na ri’ ri ekidyos  che man tzij taj edyos.  6Rumal rech che ri at, at jun siwantinimit che attyoxrisam rech ri  ________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI DE’UTERONOM’IO

14

Yahweh Adyos; at ri xatucha’o ri Yahweh Adyos arech katokik at usiwantinimit chkixo’l  konojel ri jetaq tinimit ek’o chuwachulew.    Ri cha’talik e ri utoq’ob’ ri Dyos 7Ri  Yahweh  xuxim  rib’  iwuk’  e  xixucha’o,  man  rumal  taj  che  ri  ix,  ix  k’ya  chkiwach 

konojel ri jetaq siwantinimit: ri man ix k’ya taj chkiwach konojel ri jetaq siwantinimit.  8Xane  xixucha’o  rumal  rech  che  xixuloq’oq’ej  e  xuk’ol  pa  ri  ranima’  ri  utzij  xujikib’a’  chkech ri itat, rumal weri’ xixresaj uloq ruk’ uchuq’ab’ e xixukol chuwach ri rachoch ri  k’axalaj  chak,  e  chuwach  ri  ukowinem  ri  Fara’on  rajawinel  ri  Egipto.  9Chweta’maj  b’a’  che  ri  Yahweh  Adyos  are  are’  ri  qastzij  Dyos,  are  are’  ri  utzalaj  Dyos  che  kuk’ol  pa  ranima’  ri  chapb’alq’ab’  kub’ano  e  ri  loq’oq’eb’al  uk’ux  chkech  ri  kaq’o’  kajk’al  mayilq’ijsaq chkech ri kkiloq’oq’ej ri are’ e kkik’ol pa kanima’ ri jetaq upixab’, 10k’atek’ut,  kuk’ajisaj  kiwach  xas  pa  ri  kiwinaqil  jachintaq  kketzelaj  uwach  ri  Are’.  Aninaq  ke’ukamisaj  ri  ketzelaj  uwach  e  pa  ri  uwinaqil  kuk’ajisaj  kiwach.  11Chak’olo’  b’a’  ri  taq  taqanik, ri taq pixab’ e ri tzij rajawaxik kb’anik che ri katintaq in chrech pa we jun q’ij ri’  arech kab’an pa ri ak’aslemal.  12Rumal  rech  che  ri  at  xata’  we  taq  tzij  ri’,  rumal  rech  che  xak’ol  pa  ri  awanima’  e  xab’an  pa  ri  ak’aslemal,  ri  Yahweh  ri  Adyos  kuk’ol  na  ri’  awuk’  ri  chapb’alq’ab’  e  ri  loq’oq’eb’al uk’ux che xujikib’a’ ub’ixik chkech ri atat.  13Katuloq’oq’ej na ri’, katutewchi’j  na  ri’  e  kupoq’isaj  na  awach  ri’;  ke’utewchi’j  na  ri’  ri  e’awak’uwa’l  che  ek’o  na  cho  kisantil,  xoquje’  kutewchi’j  na  ri’  ri  uwach  ri  uwachulew,  ri  atriko,  ri  k’ak’  amaja’,  ri  awas’e’ite, ri taq kal ri e’awakax e ri kal ri e’achij, pa ri ulew che xujikib’a’ ub’ixik chkech  ri atat che kuya’ na ri’ chawech.   14Sib’alaj attewchi’talik chi na chkiwach konojel ri jetaq siwantinimit. Man k’o ta jun  winaq ri’ chixo’l, chi achi on chi ixoq che mat kk’oji’ ral, man k’o ta jun ama’ on jun atit  chrech ri jupuq taq achikop che xoquje’ mat kk’oji’ ral.  15Ri Yahweh, man k’o ta uwach  yab’il ri’ kuya chawech; man k’o ta jun ri’ chkech ri b’innel taq yab’il kuya’ chawech, che  aweta’m at xuya chrech ri Egipto, xane are kutaq ri’ chkech ri kketzelaj awach ri at.  16Kuk’is  tzij  ri’  pakiwi’  konojel  ri  jetaq  siwantinimit  che  ri  Yahweh  Adyos  kuya’  na  chawech at, e man kutoq’b’isaj ta kiwach ri’; e ma’patanij ri ekidyoses, rumal rech che  wa’ weri’ jun k’amb’al ri’ chawech at.    Ri uchuq’ab’ ri Dyos 17Wene kab’ij na pa ri awanima’: «We jetaq amaq’ ri’ are sib’alaj ek’ya na chnuwach 

in,  ¿jas  kinb’an  ri’  che  kich’akik  ri  e’are’?».  18Maxib’ij  awib’  chkiwach:  Are  chna’tisaj  ri  xub’an  ri  Yahweh  Adyos  chrech  ri  Fara’on  e  chkech  konojel  ri  Egipto,  19ri  nimalaj  taq  k’ax  che  xawil  ruk’  ri  awoq’och,  ri  taq  k’utb’al e  ri  taq  mayb’al,  ri  uchuq’ab’  e  ri  uq’ab’  uwa’lisam  chikaj,  che  ruk’  weri’  xatresaj  uloq  ri  Yahweh  Adyos.  Xoquje’  jewa’  nak’uri’  kub’an na ri Dyos chkech konojel ri jetaq tinimit che kaxib’ij awib’ chkiwach.  20Xoquje’,  ri  Yahweh  Adyos  kutaq  uloq  ri’  itzel  taq  wonon  chkij,  arech  ke’ukamisaj  ri  xkik’u’  kan  kib’ chawach.  21Xa jek’uri’, matb’irb’it chkiwach, rumal rech che k’o ri Yahweh Adyos awuk’, ri are’  che nimalaj Dyos e k’o uchuq’ab’.  22Pa taq b’iq’al ri’ ri Yahweh Adyos chawach ri’ kuk’is  tzij  pakiwi’  we  jetaq  amaq’  ri’;  man  katkowin  ta  ri’  che  xa  jun  kab’an  chkikamisaxik  ri  e’are’, wene’ ri echikop che eb’anal taq k’ax kkimol uloq kib’  chawij,  23are ri Yahweh ri  Adyos  ke’ujach  ri’  paq’ab’  e  sib’alaj  k’ax  ri’  kkiq’axij  e  k’atek’uri’  kchup  kiwach  ri’.  ________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI DE’UTERONOM’IO

15 24Ke’ujach na ri’ ri ekajawinelab’ chuxe’ ri akowinem e kasach uwach ri’ ri kib’i’ chuxe’ ri 

kaj: man k’o ta jun winaq ri’ kkanaj kan chawach, xas ke’akamisaj ri’ konojel.  25Ri ix kiporoj na ri’ ri kiwachb’al ri jetaq ekidyos, e man karayij ta uwach ri’ ri q’an  pwaq e ri saq pwaq che k’o chkij. We ri at kak’am koq weri’, katqaj ri’ pa jun k’amb’al:  rumal rech che weri’ sib’alaj itzel chuwach ri Yahweh Adyos.  26Manim ub’i jun itzel jas  uwach che man tzij taj dyos pa ri awachoch, chaxib’ij b’a’ awib’ che at rech kamikal ri’  jacha ri jun jas uwach ri’. We jastaq ri’, mes wa’ e itzel wa’ chawach, rumal rech che weri’  rech kamikal.     Ri k’ax pa ri tz’inalik ulew

81Chik’olo’ b’a’ pa ri iwanima’ ronojel we jetaq taqanik che kixintaq in chrech kamik ri’ e  chib’ana’ pa ri ik’aslemal, arech kk’oji’ ik’aslemal, arech kpoq’ iwach e kixok pa ri ulew  che ri Yahweh xujikib’a’ ub’ixik chkech ri itat che kiwechb’ej na.   2Chna’taj b’a’ chawech ronojel ri b’e che xub’an ri Yahweh Adyos kab’inb’ej kawinaq  junab’ pa ri tz’inalik ulew, arech kaqasaj awib’ chuwach, arech kuk’ajisaj awach e arech  kreta’maj  ri  k’o  pa  ri  awanima’:  ¿La  kak’ol  pa  ri  awanima’  on  man  kak’ol  taj  ri  jetaq  utaqanik?  3Xuqasaj ri nimal kab’ano, xatuya’ pa ri wi’jal, xuya’ pa tijik chawech ri mana  che ri at e ri e’atat man keta’m ta uwach, arech kuk’ut chawach che ri winaq man xuwi’  ta k’o uk’aslemal ruk’ ri kaxlanwa, xane are k’o uk’aslemal ruk’ ronojel ri tzij che kel uloq  puchi’  ri  Yahweh.  4Man  xq’eleb’  ta  ri  awatz’yaq  che  akojom  ub’ik  e  man  xsipoj  ta  ri  awaqan pa we kawinaq junab’ ri’.  5Chach’ob’  b’a’  che  ri  Yahweh  ri  Adyos,  xuk’ajisaj  awach  arech  katusuk’umaj  jacha  kub’an jun tat che usuk’umaxik ri ralk’uwa’l,  6chak’olo’ b’a’ pa ri awanima’ ri utaqanik ri  Yahweh Adyos, arech katb’in pa ri ub’e e kaxib’ij awib’ chrech ri are’.    Ri ulew che jikib’a’m tzij

chrij ktaqchi’nik chrech makaj 7Ri Yahweh ri Adyos katuk’am ub’ik pa jun utzalaj ulew, jun ulew jawi’ kchojoj ja’, jun 

ulew  jawi’  k’o  b’ulb’u’x  e  jetaq  k’uwa’  che  kb’elel  uloq  pa  taq  ri  taq’aj  e  pa  taq  juyub’,  8ulew rech triko e rech salwa’t, ulew rech taq uche’al uva, rech taq ri wikox e rech taq ri  granada,  ulew  rech  taq  ri  olivo,  rech  ri  ase’ite  e  rech  ri  uwa’lche’,  9ulew  jawi’  man  kak’am ta rij ri kaxlanwa katijo e jawije’ at man k’o ta jun jas uwach kraj na ri’ chawech,  ulew  jawi’  ri  jetaq  ab’aj  k’o  ch’ich’  chupam  e  ulew  jawi’  kak’ama’  pa  taq  juyub’  ri  saq  ch’ich’. 10Ri at kanojisaj na ri’ ri apam chrech ri wa’, k’o sib’alaj awa’ ri’ e katewchi’j na ri’  ri Yahweh ri Adyos, pa we utzalaj ulew che xuya’ Are’ chawech.  11Chana’tisaj ri Yahweh ri Adyos e katok il che ub’anik ri utaqanik, ri taq utzij e ri taq  upixab’  che  katintaq  in  chrech  pa  we  jun  q’ij  kamik  ri’.  12Wene’  aretaq  chi’  k’o  sib’alaj  awa e katijo, wene’ aretaq chi’ kayak je’lik taq ja e katjeqi’ chupam,  13wene’ aretaq chi’  k’o  sib’alaj  nima’q  e  ko’lik  taq  achikop,  aretaq  chi’  k’o  sib’alaj  q’an  pwaq  e  saq  pwaq  awuk’, e aretaq chi’ k’o sib’alaj ajastaq,  14wene’ nimal kuna’ ri awanima’: chna’taj b’a’ ri  Yahweh  Adyos  chawech  che  xatresaj  uloq  pa  ri  Egipto,  xatresaj  uloq  pa  ri  ja  che  rech  k’axalaj  chak:  15¡ri  are’  che  xuk’am  ab’e  pa  we  nim  e  xib’rikilalaj  tz’inalik  ulew  ri’,  jun  ulew jawi’ ek’o kumatz erech q’aq’ ulew, ek’o xkäb’ e jun ulew rech chaqijchi’; ri Are’ che  pa jun k’olb’al jawi’ ma k’o ta ja’ xub’ano che kel uloq ri ja’ pa jun kowlaj ab’aj;  16ri Are’  che  pa  ri  tz’inalik  ulew  xuya’  ri  mana  chawech  arech  awa,  k’atek’uri’,  man  keta’m  ta  ________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI DE’UTERONOM’IO

16

uwach ri anan atat, arech kuqasaj ri rimal kab’ano e kub’an k’ax chawech arech chwe’q  kab’ij chi aq’anoq, kariq nimalaj utzil!  17Mab’ij pa ri awanima’: «Ruk’ ri nuchuq’ab’, ruk’ ri uchuq’ab’ ri nuq’ab’ xinkowinik  xinb’an  weri’».  18Xane  chana’tisaj  b’a’  ri  Yahweh  Adyos:  Are  are’  kya’ow  ri  achuq’ab’  arech katkowinik kab’an weri’, xa jek’uri’ qastzij kb’antajik ri chapb’alq’ab’ che xujikib’a’  ub’ixik chkech ri atat.  19K’atek’ut, we ri at man kna’taj ta chawech ri Yahweh ri Adyos,  we ke’ateremb’ej enik’aj taq dyos chik, we ke’apatanij ri e’are’ e katxuki’ chkiwach, ri in,  kamik ri’ kinb’ij che kinb’an q’atb’altzij piwi’ e kixkam ri’.  20Jeri’ jacha kub’an ri Yahweh  chkech ri jetaq amaq’ che ke’ukamisaj chiwach aretaq chi’ kixq’ax chila’, xoquje’ jeri’ na  k’uwa’ ri ikamikal ix, rumal rech che man xita’tab’ej ta ri uch’ab’al ri Yahweh Idyos.    Ri ch’akanik petinaq ruk’ ri Yahweh

e ma petinaq taj rumal ri rutzilal ri Isra’el

91Chatatab’ej  b’a’,  Isra’el.  Pa  we  jun  q’ij  kamik  ri’  kaq’axej  ub’i  wa’  ri  Jordan,  arech  kach’aka’  ri  jastaq  kech  nimalaj  taq  amaq  e  che  are  k’o  sib’alaj  kichuq’ab’  chawach,  kach’aka’ nimalaj taq tinimit, k’o kitapya che kopan chikaj.  2Nimalaj siwantinimit e nim  kaqan ri winaq, e’are ri e’ajanakitas. Ri at che aweta’m kiwach e atom che kb’ix pakiwi’:  «¿Jachin  kkowinik  kch’o’jin  kuk’  ri  e’uk’ojol  ri  Anak?».  3Kamik  ri’  kaweta’maj  che  ri  Yahweh ri Adyos knab’ejik ri’ chawach jacha jun q’aq’ che kupororej ronojel e kuk’is tzij  ri’  pakiwi’,  kch’akan  ri’  pakawi’;  k’atek’uri’  kawechb’ej  ri’  ri  kijastaq  e  aninaq  ri’  ke’akamisaj jacha xub’ij ri Yahweh chawech.   4Mab’ij pa awanima’ aretaq chi’ ri Yahweh ri Adyos ke’uk’yaq ub’ik ri e’are’ chawach:  «Rumal rech che in, in utz, ri Yahweh xujach we ulew ri’ chwech», xane rumal ri ketzelal  ke’uk’yaq b’i ri Yahweh chawach at.  5Man rumal taj che utz ab’e awuk’am ri at on rumal  che suk’ ri awanima’ che katok pa ri kulew, xane rumal ri ketzelal e’are’ che ri Yahweh ri  Adyos ke’uk’yaq ub’ik pa we ulew ri’ e kutoq’ob’isaj awach at; xoquje’ kb’antajik ri tzij  che xujikib’a’ chkech ri e’atat, ri Ab’raham, ri Isa’ak e ri Jakob’.  6Rajawaxik kaweta’maj  pa we jun q’ij ri’ che man rumal taj suk’ ab’e ataqem ri at che kuya ri Yahweh chawech  we utzalaj ulew ri’: ri at, at jun winaq che k’ax ach’ab’exik.     Umak ri Isra’el pa ri Horeb’ e ri q’axeb’al utzij ri Mo’ises chuwach ri Dyos

7Chna’taj b’a’ chawech. Masacho che ri at xab’an k’ax chuwach ri Yahweh ri Adyos pa 

ri tz’inalik ulew. Xamajij ri itzel chuwach ri Yahweh xas pa ri jun q’ij che xatel uloq pa ri  Egipto chi k’ate’ na pa ri jun q’ij che xixok uloq pa we k’olb’al ri’. 8Pa ri Horeb’ ri ix xib’an  k’ax chech ri Yahweh e ri Yahweh xpe royowal chiwij e xa jub’iq’ xraj xuk’is tzij piwi’. 9Ri  in inpaqalinaq puwi’ ri juyub’ arech kink’ama’ uloq ri tak’alik taq ab’aj, ri tz’alam rech ri  chapb’alq’ab’  che  xub’an  ri  Yahweh  iwuk’.  Xinkanaj  puwi’  ri  juyub’  kawinaq  q’ij  e  kawinaq chaq’ab’ e man k’o ta kaxlanwa xintijo e man k’o ta ja’ xinqumuj.  10Ri Yahweh  xujach  chwech  ri  keb’  tak’alik  taq  ab’aj  che  tz’ib’atalik  ruk’  ri  uwi’uq’ab’  ri  Dyos,  chila’  k’o wi ronojel ri tzij che xub’ij chiwech panik’yaj uloq ri q’aq’, puwi’ ri juyub’, pa ri uq’ij  ri  mulin  ib’.  11Aretaq  chi’  ok’owinaq  chi  kawinaq  q’ij  e  kawinaq  chaq’ab’,  aretaq  chi’  ya’tajinaq  chik  chwech  ri  keb’  tak’alik  taq  ab’aj,  ri  tz’alam  rech  ri  chapb’alq’ab’,  12ri  Yahweh  xub’ij  chwech:  «Chatwa’lijoq,  aninaq  chatqaj  ub’ik,  rumal  rech  che  ri  winaq  xe’awesaj uloq pa ri Egipto xkib’an ri itzel. Man naj taj xkiq’i’o, xkiya’ kan ri b’e che ri in  ________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI DE’UTERONOM’IO

17

xintaqan  chkech:  xkija’risaj  ri  jetaq  ch’ich’  e  xkib’an  jun  kidyos  che  man  tzij  taj  dyos».  13K’atek’uri’  ri  Yahweh  xub’ij  chi  na  chwech:  «Ri  in  ewilom  we  winaq  ri’:  ejun  siwantinimit che sib’alaj k’ax kich’ab’exik, ko ri kijolom.  14¡Chaya’ b’a’ alaj chwech arech  ri in kink’is tzij pakiwi’ e che kinchup uwach ri kib’i’ chuxe’ ri kaj; k’atek’uri’ kinb’an in  chawech at jun amaq’ che are k’o na uchuq’ab’ e are ek’ya na chuwach ri are’!».  15Ri in xinqaj uloq cho ri juyub’ che kjanin che sib’alaj q’aq’, wuk’am pa ri keb’ nuq’ab’  ri  keb’  tz’alam  rech  ri  chapb’alq’ab’.  16K’atek’uri’,  ri  in  xinwilo  che  ri  ix  xas  aninaq  xixmakun  chuwach  ri  Yahweh  ri  Idyos.  Itz’aqom  chik  jun  alaj  toro  ama’  wakax  ruk’  ch’ich’ che xija’risaj: aninaq xiya’ kan ri b’e che xixutaq ri Yahweh chrech che are kik’am  ub’ik.  17K’atek’uri’,  xink’am  koq  ri  keb’  tak’alik  taq  ab’aj,  e  xink’yaq  ub’ik  e  muchu’l  xinb’an  chrech  chiwach.  18Xinqaj  cho  ri  ulew  chuwach  ri  Yahweh;  jacha  xinb’an  pa  ri  nab’e mul xinkanaj kanoq kawinaq q’ij e kawinaq chaq’ab’ e ma k’o ta kaxlanwa e man  k’o ta joron xinqumuj, rumal ronojel ri imak xib’ano aretaq chi’ xib’an itzel chuwach ri  Yahweh  e  ri  Are’  xas  xpe  royowal.  19Rumal  rech  che  ri  in  kinxib’ij  wib’  chrech  we  royowal ri Yahweh ri’ che petinaq piwi’ ix e kraj kuk’is tzij piwi’. K’atek’uri’, jumul chik,  xoquje’  xuta’  ri  nutzij  ri  Yahweh.  20Xoquje’  puwi’  ri  A’aron,  ri  Yahweh  sib’alaj  petinaq  royowal, xraj xukamisaj ri are’. Xoquje’, xinch’aw puwi’ ruk’ ri Dyos arech kutoq’ob’isaj  uwach ri A’aron.  21Ri uchak ri imak che xib’ano, ri jun alaj ama’ wakax, ri in xink’ama’ e  xinporoj ub’ik pa ri q’aq’, xinpaxij, ch’qe’taq xinb’an chrech, k’ajalaj ulew xinb’an chrech  e xink’yaq ub’i we poqlaj ulew ri’ pa ri nimaja’ che kqaj uloq cho ri juyub’.    Nik’aj taq mak chik.

Ri Mo’ises kch’aw ruk’ ri Dyos 22Pa ri Tab’era, pa ri Massa e pa ri Kib’rot‐ha‐Ta’ava, ri ix xitaqej chi na ub’anik ri k’ax 

chuwach ri Yahweh.  23K’atek’uri’, aretaq chi’ che xraj ri Dyos kiya’ kan ri Kades B’arne,  xub’ij chwech: «Chixpaqaloq e ji’ch’aka’ ri ulew che nuya’om chi in chiwech», ri ix man  xita’ ta ri utaqanik ri Yahweh Idyos, ri ix man xikoj ta ri utzij e man xita ta ri uch’ab’al.  24Ri ix xas man xita’ ta ri utzij ri Yahweh chi pa ri jun q’ij che ri are’ xreta’maj iwach.  25Ri in xinqasaj wib’ cho ri uwachulew chuwach ri Yahweh e xinkanaj jeri’ kawinaq  q’ij e kawinaq chaq’ab’ rumal rech che ri Yahweh xub’ij che kuk’is tzij piwi’.  26Xink’omij  chrech ri Yahweh e ri in xinb’ij chrech: «Wajawaxel Yahweh, makis tzij pakiwi’ ri siwan  atinimiti  ri  awechb’al,  che  ri  at  xato’  uwach  ruk’  ri  nimalaj  ab’antajik  e  xas  at  xawesaj  uloq  pa  ri  Egipto  ruk’  ri  achuq’ab’.  27Che’ana’tisaj  b’a’  ri  e’apataninel,  ri  Ab’hra’am,  ri  Isa’ak e ri Jakob’, mawilo che man keniman taj we siwantinimit ri’, mawilo ri ketzelal e ri  kimak,  28arech  man  kb’ix  taj  pa  ri  jun  amaq’  jawi’  xujawesaj  uloq:  ‘Ri  Yahweh  man  xkowin  taj  xe’uk’am  b’ik  ri  e’are’  pa  ri  ulew  che  xub’ij  chkech,  rumal  rech  ri  royowal  chkech  e’are’  xeresaj  ub’ik,  arech  kekam  kan  pa  ri  tz’inalik  ulew’.  29K’atek’ut,  ri  e’are’  e’are  asiwantinimit,  e’are  awechb’al,  ri  e’are’  che  at  xe’awesaj  uloq  ruk’  nimalaj  achuq’ab’ e ruk’ ri aq’ab’ che alik’em chikaj».  Ri arka rech ri chapb’al q’ab’ e ri ucha’ik ri Levi

101K’atek’uri’ ri Yahweh xub’ij chwech: «Kakulkatik rij chab’ana’ chrech keb’ tak’alik taq  ab’aj,  jeri’  jacha  ri  keb’  nab’e  ab’aj,  chatpaqal  uloq  wuk’  ri  in  puwi’  ri  juyub’,  xoquje’  chab’ana’ jun arka ruk’ tz’alam taq che’.  2Ri in kintzib’aj na ri’ cho ri tak’alik taq ab’aj ri  tzij  che  k’o  chuwach  ri  keb’  nab’e  xapaq’ij  ri  at,  k’atek’uri’,  kakoj  na  ri’  pa  ri  arka».  ________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI DE’UTERONOM’IO

18 3Xinb’an jun arka ruk’ ri tz’alam taq che’ rech akasi’a, kakulkatik rij xinb’an chrech keb’ 

ab’aj jeri’ jacha ri keb’ nab’e, e xinpaqi’ puwi’ ri juyub’ wuk’am ub’i ri  keb’ tak’alik taq  ab’aj  pa  nuq’ab’.  4Xutz’ib’aj  cho  ri  keb’  tak’alik  taq  ab’aj  junam  jacha  ri  utz’ib’am  chuwach ri keb’ nab’e taq ab’aj, ri lajuj Tzij che xub’ij ri Yahweh puwi’ ri juyub’ panik’yaj  uloq chrech ri q’aq’, ri jun q’ij che rech ri mulin ib’. K’atek’uri’, xujach ri Yahweh chwech.  5Ri  in  xinxuli’  chi  uloq  cho  ri  juyub’,  xinkoj  ri  keb’  tak’alik  ab’aj  pa  ri  jun  arka  che  xinb’ano e xkanaj kan chila’ jeri’ jacha xtaqan ri Yahweh chwech.  6Ri  e’ajisra’el,  xe’el  ub’ik  pa  taq  ri  k’uwa’  rech  ri  b’ene  Ya’akan  xkisuk’  ub’ik  pa  ri  Mosera,  chila’  xkam  wi  ri  A’aron;  chila’  xmuq  wi  ri  are’,  e  ri  uk’ojol  Ele’asar  xrechb’ej  kanoq ri reqle’m che chuchqajaw.  7Pa we k’olb’al ri’ xkisuk’ ub’i ri kib’e’ pa ri Gudgoda, e  pa  ri  Gudgoda  xeb’e  ub’i  pa  ri  Yotb’ata,  pa  we  ulew  ri’  kchojoj  sib’alaj  nimaja’.  8K’atek’uri’,  ri  Yahweh  xutas  apanoq  ri  ujuq’at  ri  Levi  arech  kkuk’aj  ri  arka  rech  ri  chapb’al uq’ab’ ri Yahweh, arech kkipatanij ri Yahweh e kkitewchi’j ri ub’i’ ri Are’ e jeri’  kkib’ano chi pa we jun q’ij kamik ri’. 9Rumal k’u wa’ weri’, ri Levi man k’o ta jastaq rech e  man  k’o  ta  rechb’al  kuk’  ri  erachalal:  Are  ri  Yahweh  ri  rechb’al  jeri’  jacha  xub’ij  ri  Yahweh ri Adyos chawech.  10K’atek’uri’,  ri  in,  xinkanaj  kan  puwi’  ri  juyub’  jacha  ri  nab’e  mul,  kawinaq  q’ij  e  kawinaq  chaq’ab’.  We  jumul  chik  ri’  xoquje’  ri  Yahweh  xinutatab’ej  e  xuq’il  rib’  che  kuk’is  tzij  pawi’  ri  at.  11K’atek’ut,  ri  Yahweh  xub’ij  chkech:  «¡Chatwa’lijoq!  Jat  e  ja’tak’ab’a’  awib’  chkiwach  we  siwantinimit  ri’,  ja’k’ama’  kib’e  arech  kuch’aka’  e  krechb’ej ri ulew che xinjikib’a’ ub’ixik in chkech ri ikitat che ri in kinya’ na ri’ chkech  e’are’».    Ri anima’ che q’atom uwi’ 12K’atek’uri’,  kamik  ri  Isra’el,  ¿jas  kuta’  ri  Yahweh  Adyos  chawech?  chaxib’ij  awib’ 

chuwach  ri  Yahweh  Adyos,  chaterne’b’ej  ronojel  ri  jetaq  ub’e,  chapatanij  ri  Yahweh  Adyos  ruk’  ronojel  awanima’,  ruk’  ronojel  awuxlab’al,  13chak’olo’  pa  awanima’  ri  utaqanik  ri  Yahweh  e  ri  upixab’  che  ri  in  katintaq  chrech  pa  we  jun  q’ij  ri’,  arech  utzil  katk’oji’ pa ri ak’aslemal.  14Chawilampe’: Rech ri Yahweh Adyos ri kaj e ri kaj che rech ri kaj, ri uwachulew e  ronojel  ri  k’o  chuwach.  15Ri  Yahweh  xuxim  rib’  kuk’  ri  anan  atat  xuwi’  rumal  ri  loq’oq’eb’al uk’ux chkech ri e’are’, e xucha’ chi aq’anoq ri kija’al chkixo’l konojel ri jetaq  siwantinimit,  che  ix  e’are  ix  pa  we  jetaq  q’ij  ri’.  16Chiq’ata’  b’a’  uwi’  ri  iwanima’  e  mikoworisaj ri ijolom, 17rumal rech che ri Yahweh ri Idyos, are Are’ Dyos chkech konojel  taq dyoses e are Ajawinel chkech konojel ri e’ajawinel, e are jun nimalaj Dyos, are’ k’o  uchuq’ab’  e  nimalaj  xib’rikil,  che  man  k’o  ta  kuya’  uwach  ruk’  jun  winaq  e  man  k’o  ta  kuk’amo che xa rech kmiq’irisaxik uq’ab’. 18Che are are’ kub’an ri suk’il chrech ri minor e  chrech ri malka’n chichu’, kuloq’oq’ej ri kaxlan winaq e kuya’ ukaxlanwa e kuya ratz’yaq.  19Chiloq’oq’ej ri kaxlan winaq rumal rech che ri ix, ix kaxlan winaq xib’an pa ri Egipto.   20Chaxib’ij  b’a’  awib’  chuwach  ri  Yahweh  ri  Adyos  e  chapatanij  ri  are’,  chateremb’ej  b’a’ ri are’ e chajikib’a’ ub’ixik jun tzij rumal ri ub’i ri are’.  21Nim chawila’ wi ri Are’ e ri  are Are’ Adyos: che are Are’ xb’anowik pawi’ ri nimalaj taq jastaq e ri sib’alaj xib’rikil taq  jastaq, che xas ri at xatilowik ruk’ ri awoq’och;  22Ri atat man ek’i taq xaq e’oxk’al lajuj  aretaq chi’ xexuli’ ub’ik pa ri Egipto; e ri Yahweh xb’anowik che ri at kamik ri’ sib’alaj ix  k’ya chik jeri’ jacha ri taq ch’imil ek’o pa ri kaj.    ________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI DE’UTERONOM’IO

19

Ri xuk’aslemaj ri Isra’el

111Chaloq’oq’ej b’a’ ri Yahweh Adyos e pa junalik chachajij ronojel ri jetaq k’o rawasil, ri  upixab’,  ri  utzij  rajawaxik  kb’anik,  e  ri  jetaq  utaqanik.  2Ri  ix  iweta’m  kamik  ri’  –ri  ewalk’uwa’l man keta’m taj. Ri e’are’ man keta’m taj ri k’ajisab’al wach e man kilom taj ri  taq jeta uk’utunik ri Yahweh Idyos, man keta’m ta ri nimalaj ub’antajik, ri uchuq’ab’ e ri  uq’ab’ che xulik’ej chikaj–  3ri jetaq k’utb’al e ri jetaq ch’ak che xub’an ri are’ pa ri Egipto,  puwi’ ri Fara’on rajawinel ri Egipto, e pakiwi’ ronojel ri siwantinimit,  4ri xub’an chkech  ri  e’ajch’ojab’  erech  ri  Egipto,  chkech  ri  ukej  e  chkech  ri  uch’ich’,  aretaq  chi’  xuch’uq  kiwach e xe’ujiq’isaj pa ja’ rech ri polow Suf (Aj) aretaq chi’ ixkoqatam ri ix e xuk’is tzij  pakiwi’ ri e’are’ e jeri’ kopan pa we q’ij kamik ri’;  5ri xub’ano pa ri tz’inalik ulew arech  kutoq’ob’isaj  iwach  ix  k’ate’  xixopan  pa  we  k’olb’al  ri’;  6ri  xub’an  chekch  ri  Datan  e  ri  Ab’iram  ri  e’uk’ojol  ri  Eli’ab’  ri  ajrub’enita,  aretaq  chi’  ri  ulew  xtortajik,  xuk’ab’  uchi’  e  xe’ub’iq’  ub’ik  ri  e’are’  chkixo’l  konojel  ri  Isra’el,  xe’ub’iq  ub’ik  xoquje’  ri  ekachalal,  ri  tz’um  kachoch  e  konojel  ri  winaq  che  ek’o  kuk’.  7Xas  ruk’  ri  taq  iwoq’och  iwilom  ri  nimalaj taq chak che ub’anom ri Yahweh.    Ri utzil e ri k’ax 8Ri ix qas kik’ol na ri’ ronojel ri taqanik che kixintaq chrech  pa we jun q’ij kamik ri’, 

arech  kixkoworik,  k’o  ichuq’ab’  e  kixkowin  che  uch’akik  e  kiwechb’ej  ri  ulew  jawi’  ri  kixb’e na wi  9arech ri ix kk’oji’ naj ik’aslemal cho ri uwachulew che xujikib’a’ ub’ixik ri  Yahweh che kuya’ na chkech ri inan itat e chkech ri kija’al, jun ulew jawi’ kb’elel wi ri  leche e ri uwa’lche’.  10Rumal  rech  che  ri  ulew  jawi’  katok  wi  arech  kach’ako  e  kawechb’ej,  man  jeri’  taj  jacha ri rulew ri Egipto jawije’ xatel uloq, che aretaq chi’ kattikonijik rajawaxik katja’inik  ruk’  ri  awaqan  jacha  uja’ixik  jun  utzalaj  ulew.  11Xane  ri  ulew  jawi’  kixb’e  wi  arech  kich’ako e kiwechb’ej, jun ulew jawi’ k’o taq juyub’ e lya’nik taq ulew e kub’iq’ ub’i ri jab’  ktzaq  uloq  chikaj.  12Ri  Yahweh  kub’an  utz  chrech  we  ulew  ri’,  ri  uwoq’och  ri  Yahweh  Adyos  pa  junalik  rilom  we  ulew  ri’,  kumajij  rilik  aretaq  chi’  kmajtaj  ub’ik  ri  junab’  xas  k’ate’ kk’isik.   13E we ri ix qastzij kinimaj ri taq utaqanik che kinxintaq chrech pa we jun q’ij kamik  ri’,  we  kiloq’oq’ej  ri  Yahweh  ri  Idyos  e  kipatanij  ri  are’  ruk’  ronojel  iwanima’  e  ruk’  ronojel  iwuxlab’al,  14ri  in  kinya’  na  ri’  pa  ri  iwulew,  ri  jab’  arechi’  uq’ijil,  kinya  ri  jab’  arechi’ ktzaq uxaq taq ri che’ e arechi kesi’jinik ri che’, e ri at katkowin na ri’ kamulij ri  atriko, ri k’ak’ awamaja’ e ri awas’e’ite,  15e kink’iyisaj na ri’ pa ri awulew ri jetaq q’ayes  kech  ri  jetaq  chikop,  e  katwa’  ri’  e  sib’alaj  katnoj  ri’.  16Chik’olo’  iwib’  chuwach  ri  itzel  arech man kok ta pa ri iwanima’, mak’am b’i ri’ ri itzel b’e, mapatanij enik’aj taq edyos  chik e mixxuki’ chkiwach ri e’are’;  17we jeri’ kib’ano, kixuporoj ri’ ri uq’aq’ ri Yahweh e  kutz’apij na k’u ri’ ri kaj, man k’o ta chi jab’ ri’, ri ulew man kuya’ ta uwach ri’ e aninaq ri’  kixkam ix pa we utzalaj ulew ri’ che kuya ri Yahweh chiwech.    Ri uk’isb’al taq tzij 18Chik’olo’ pa ri iwanima’ e pa ri iwuxlab’al we taq tzij che kinb’ij chiwech ri’, chixima’ 

cho ri iq’ab’ jeri’ jacha jun k’utb’al, xoquje’ chikojo’ cho ri ukursal ipalaj jacha jun k’utb’al  rech.  19Chik’utu’ chkiwach ri ik’ojol e chitzijoj chkech, kne’b’a’ ixt’uyulik pa ri iwachoch  on tajin kixb’inik, on ixkotz’olik on ixtak’alik.  20Chatz’ib’aj cho taq ri utak’ab’alil ri uchi’  ________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI DE’UTERONOM’IO

20

awachoch  e  cho  ri  uchi’  awachoch,  21arech  ri  ix  e  ri  ewalk’uwa’l,  naj  kixk’asi’k  cho  ri  ulew che ri Yahweh xujikib’a’ chkech ri itat che kuya’ na chkech, k’ya ri’ ri q’ij katk’asi’  chuwach, jacha ri uq’ij ri kaj cho ri uwachulew.  22Rumal  rech  che  we  qastzij  ri  ix  kik’ol  pa  iwanima’  e  kib’ano  ronojel  we  taqanik  kixintaq  chrech  ri’,  kiloq’oq’ej  ri  Yahweh  ri  Idyos  e  kiterne’b’ej  ronojel  ri  jetaq  ub’e,  e  junam iwach ruk’ ri are’,  23ri Yahweh kujam na ri’ chiwach ri jetaq amaq’ ri’ rumal rech  che kutoq’ob’isaj iwach ix, e ri ix kijam na ri’ enik’aj taq amaq’ chik che e’are ek’ya e are  k’o kichuq’ab’ chiwach ri ix.  24Ronojel k’olb’al che kutak’alb’ej na ri iwaqan, iwech na k’u  ri’; kmajtajik pa ri tz’inalik ulew e kopan pa ri Lib’ano, kmajtajik pa ri Nimaja’, ri nimaja’  E’ufrates e kopan pa ri polow rech ri relb’alq’ij, are wa’ ri ulik’ik ri iwulew.  25Man k’o ta  jun winaq che are k’o ukowinem chiwach ix, ri Yahweh ri Idyos kub’an na che konojel  winaq kkixib’ij kib’ chiwach pa ronojel ulew jawi’ ri ix kikoj ri iwaqan, jeri’ jacha xub’ij  Are’ chiwech.  26¡Chawila’mpe’!  Pa  we  jun  q’ij  ri’,  ri  in  kinya  chiwech  ri  tewchi’b’al  e  ri  kyaqsaq.  27Kixintewchi’j we kinimaj ri utaqanik ri Yahweh ri Idyos che kinxintaq in chrech pa we  jun  q’ij  kamik  ri’,  28kixinkyaqsaqarisaj  we  man  kinimaj  ri  utaqanik  ri  Yahweh  ri  Idyos,  we man kiterne’b’ej ri b’e kixintaq in chrech pa we jun q’ij kamik ri’, e are kiterne’b’ej  enik’aj taq dyoses chik che man iweta’m ta kiwach ri ix.   29Aretaq  chi’  ri  Yahweh  ri  Adyos  atrokisam  chik  pa  ri  ulew  jawije’  katok  na  arech  kach’ako  e  kawechb’ej,  kakoj  na  ri’  ri  tewchi’b’al  puwi’  ri  juyub’  Garizim  e  kakoj  ri  kyaqsaq puwi’ ri juyub’ Eb’al. 30We taq juyub’ ri’ ek’o ch’aqap chrech ri Jordan, pa ri ub’e  ri uqajib’al ri q’ij, pa ri kamaq’ ri e’ajkana’an che ejeqel pa ri Arab’a chuwach ri Guilgal,  chunaqaj  ri  jun  b’aqit  rech  ri  More.  31Rumal  rech  che  kiq’axaj  na  ri’  ri  Jordan  arech  kich’aka’ e kiwechb’ej na ri ulew che ri Yahweh Idyos kuya’ na chiwech. Kiwechb’ej na ri’  e kixjeqi’ ri’ chila’. 32E ri ix kik’ol na ri’ pa ri iwanima’ e kik’aslemaj na ri’ ronojel ri pixab’  e ri tzij che rajawaxik kb’anik che kincholej ub’ixik chiwech pa we jun q’ij kamik ri’.    Ri upixab’ ri De’uteronomi’o 

121Are  wa’  ri  taq  pixab’  e  ri  taq  tzij  che  rajawaxik  kb’anik,  che  ri  ix  kik’olo’  pa  ri  iwanima’  e  kik’aslemaj  pa  ri  ulew  che  ri  Yahweh  ri  Kidyos  ri  inan  itat  xuya’  chiwech  kiwechb’ej, kib’ano ronojel taq ri q’ij che kiska’si’ pa ri ulew ri’.    Ri k’olb’al jawi’ kb’an wi ri q’ijlanik 2Ri ix, kik’is tzij ri’ puwi’ ronojel k’olb’al jawi’ ri esiwan taq tinimit che ri ix kixch’akan 

na pakiwi’, ke’kipatanij ri taq kidyos, kik’is tzij puwi’ ri nim taq juyub’, puwi’ ri alaj taq  juyub’, chuxe’ ronojel raxalaj che’.  3Ke’wilijsaj ub’i ri’ ri taq kik’olb’al rech tab’al toq’ob’,  ke’paxij na ri’ ri tak’alik taq ab’aj; kiporj na ri’ ri taq kityox kib’anom ruk’ che’, ki’setej na  ri’ pu’lew ri kiwachb’al ri ekidyos, e kichup na ri’ kib’i’ pa we jetaq k’olb’al ri’.  4Man je ta k’uri’ kib’an chrech ri Yahweh ri Idyos, ruk’ ri Are’ jun chi wi ri’ ri kib’ano.  5Xuwi’  kixpe  ri’  che  utzukuxik  pa  ri  jun  k’olb’al  che  xucha’  ri  Yahweh  Idyos,  ri  k’olb’al  xucha’ chkixo’l konojel ri ejuq’at winaq arech kukoj ri ub’i’ pa we k’olb’al ri’ e kkanaj kan  ri’ chila’.  6Ri ix, kik’am ub’i pa we k’olb’al ri’ ri holokostos e ri tab’al taq toq’ob’, ri ulajuj  isipanik,  e  ri  taq  isipanik  che  kuto’  kan  ri  iq’ab’,  ri  taq  isipanik  kichi’j  e  ri  isipanik  che  kraj iwanima’, ri enab’e taq kal ri enima’q e ri eko’koj taq ijupuq k’olik,  7chila’ kixwa’ wi  chuwach  ri  Yahweh  ri  Idyos,  kixki’kot  na  ri’  chech  ronojel  ri  ichak,  ri  ix  e  konojel  ri  e’ajupaja’, rumal rech che ri Yahweh Adyos atutewchi’m.  ________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI DE’UTERONOM’IO

21 8Chila’, ri ix, man kib’an ta ri’ jacha ri kqab’an uj pa we jun q’ij kamik ri’: chi jununal 

kib’ano ri kichomaj che are utz kib’ano,  9rumal rech che maja’ kixopan pa ri iwulew e ri  iwechb’al  rech  uxlanb’al  e  che  ri  Yahweh  Adyos  kuya’  chiwech.  10Ri  ix,  aretaq  chi’  iq’axim chi ri Jordan e ix jeqel chik pa ri ulew che ri Yahweh Idyos iwechb’al na kuya’o;  aretaq  chi’  utzalaj  ito’ik  xb’antaj  rumal  chkiwach  ri  ik’ulel  che  ek’o  chinaqaj  ix,  e  ri  ix  ja’maril chik ri ik’aslemal,  11kik’am ub’i ri’ pa ri k’olb’al xucha’ ri Yahweh arech kkanaj ri  ub’i’  chupam,  ronojel  kixintaq  chrech:  ri  jetaq  holokosto  e  ri  taq  itab’al  toq’ob’,  ri  taq  ulajuj  uch’aqapil  ri  isipanik,  ri  isipanik  che  xuto’  kan  ri  iq’ab’  e  ronojel  ri  utzalaj  taq  jastaq  che  xiya  ub’ixik  chrech  ri  Yahweh  kiya  pa  tab’al  toq’ob’;  12e  ri  ix  kixki’kot  ri’  chuwach  ri  Yahweh  ri  Idyos,  kixki’kot  ri  ix,  ri  e’ik’ojol  e  ri  e’imi’al,  ri  ipataninelab’  e  ri  e’imokom, xoquje’ ri ajlevi che jeqel iwuk’ pa ri tinimit, rumal rech che ri are’ man k’o ta  rechb’al iwuk’ ix.    Ri pixab’anik puwi’ ri tab’al taq toq’ob’ 13Machi’j ri holokosto xaq pa ronojel tyoxlaj k’olb’al che kawilo,  14xuwi’ kachi’j pa ri 

k’olb’al che xucha’ ri Yahweh chkixo’l jun chkech ri ejuq’at, chila’ ri’ loq’ kachi’j ri jetaq  holokosto e ronojel ri jastaq che xatintaq chrech.  15K’atek’ut, ronojel mul che kawaj, loq’ na k’uri’ kakamisaj e katij ri ti’j, k’utb’al rech  che  utewchi’b’al  ri  Yahweh  Adyos  uya’om  chawech,  weri’  kuya’o  kab’an  pa  ronojel  ri  jetaq  tinimit.  Xoquje’  kuya’o  kutij  weri’  ri  winaq  che  ch’ajch’oj  e  ri  winaq  che  man  ch’ajch’oj taj, jeri’ jacha utijik ri masat on ri si’ervo.  16K’atek’ut, man kitij ta ri’ ri uki’kel,  kiq’ejej ub’i ri’ cho ri ulew jacha ja’.  17Man  loq’  ta  ri’  katij  pa  ri  taq  atinimit  ri  ulajuj  uch’aqa’pil  ri  atriko  ri  rech  ri  k’ak’  awamaja’ on ri rech ri awas’e’ite, on ri nab’e taq kal ri enima’q e ek’olik taq ajupuq, on ri  taq asipanik che xajikib’a uya’ik on ri asipanik che at kawaj kaya’o, o ri jastaq che ruk’  aq’ab’ kak’am ub’i chuwach ri Yahweh.  18Xane katij ri’ weri’ chuwach ri Yahweh Adyos  pa ri jun k’olb’al che xucha’ ri Yahweh Adyos, xaq xuwi’ chila’ loq’ katijo, ri at, ri ak’ojol,  ri ami’al, ri apataninel e ri amokom, e ri ajlevi che jeqel pa ri awachoch. E ri at, katki’kot  ri’  chuwach  ri  Yahweh  ri  Adyos  rumal  ronojel  taq  achak.  19Kana’  awib’,  mawonb’a’  kanoq ri ajlevita aretaq chi’ at k’aslik cho ri uwachulew.  20Aretaq  chi’  ri  Yahweh  Adyos  xnimarisatajik  rumal  ri  awulew,  jeri’  jacha  xub’ij  chawech e ri at karaqaqej achi’ e kab’ij: «Ri in kwaj kintij ti’j», we kawaj katij ti’j kuya’o  katijo ronojel mul che kawaj at katijo.  21We naj k’o wi ri jun k’olb’al chawech che xucha’  ri  Yahweh  arech  kk’oji’  ri  ub’i’  chupam,  loq’  ri’  kakamisaj  jun  chkech  ri  jetaq  achikop,  chkixo’l  ri  enima’q  e  ko’lik  taq  ajupuq  k’olik,  che  xuya  ri  Yahweh  chawech,  kakamisaj  jeri’ jacha xatintaq in chrech: Loq’ ri’ katij pa ri tinimit ronojel ri ti’j kawaj at, 22e katij na  ri’  jeri’  jacha  utijik  ri  masat  on  ri  si’ervo;  kuya  ri’  kutijo  ri  ch’ajch’oj  winaq  e  ri  man  ch’ajch’oj taj.   23K’atek’ut,  chaq’ila’  awib’,  man  katij  ta  ri’  ri  ki’kel,  rumal  rech  che  ri  kik’el  are  ri  k’aselmal, e rajawaxik che ri at man katij ta ri k’aslemal ruk’ ri ti’ojal.  24Man katij taj ri  kik’el,  kaq’ejej  ub’i  ri’  cho  ri  uwachulew  jacha  ri  ja’.  25Man  katij  taj  ri  ik’el,  arech  utzil  katk’oji’k  pa  ri  ak’aslemal,  ri  at  e  ri  ak’ojol  che  petinaq  chi  aq’anoq  chawach  at,  rumal  rech  che  xab’an  ri  suk’il  chuwach  ri  Yahweh.  26K’atek’ut,  ri  tyoxlaj  taq  jastaq  che  rajawaxik kaya’o, e ri jastaq che xab’ij che kaya’o xas kak’am ub’i ri’ pa ri jun k’olb’al ri’  che xucha’ ri Yahweh.  27Kab’an na ri’ ri holokosto ruk’ ri ti’j e ruk’ ri ki’kel pa ri k’olb’al  rech ri tab’al toq’ob’ chuwach ri Yahweh Adyos; e ri kik’el che rech ri tab’al taq toq’ob’  kab’ano, kaq’ej ri’ pa ri k’olb’al rech ri tab’al toq’ob’ chuwach ri Yahweh ri Adyos e ri at  ________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI DE’UTERONOM’IO

22

kuya  ri’  katij  ri  ti’j.  28Utz  uk’olik  pa  ri  awanima’  chab’ana’  e  chak’aslemaj  ronojel  we  katintaq  in  chrech  ri’,  arech  ri  at  junalikalaj  utzil  katk’oji’k  pa  ri  ak’aslemal,  ri  at  e  ri  e’ak’ojol che epetinaq chi aq’anoq chawach ri at, rumal rech che xab’ano jachike ri utz e  ri suk’ chuwach ri Yahweh ri Adyos.    K’ule’lanik chrij ri q’ijlanik kkib’an ri e’ajkana’an

29Aretaq  chi’  ri  Yahweh  ri  Adyos  uk’isom  chi  tzij  pakiwi’  ri  jetaq  amaq’  jawi’  ri  at 

katb’e  na  wi  che  kich’akik  e  aretaq  chi’  xech’akatajik  awumal  at  e  at  jeqel  chi  pa  ri  kulewal,  30chaq’ila’ b’a’ awib’ arech man kattzaq ta pa ri k’amb’al e kak’amij awib’ k’uk’  ri e’are’, aretaq chi’ xas chawach at xk’is tzij pakiwi’, matzukuj ri ekidyos e mab’ij b’a’:  «¿Jas kipatanaxik ri’ ri kidyos xkib’an we jetaq amaq’ ri’ arech xoquje’ jeri’ kinb’an na ri  in?».  31Mab’an jeri’ chuwach ri Yahweh ri adyos. Rumal rech che ronojel ri man utz taj  kril ri Yahweh, ri k’ax chuwach ri Are’, are kkib’an ri e’are’ arech kkiya nimalaj q’ijilanik  chkech ri jetaq kidyos: ke’kiporoj ne’ ri ekik’ojol e ri ekimi’al chkiwach ri ekidyos.  131Ronojel  we  kintaqan  in  chiwech  ri’,  qas  chik’olo’  b’a’  ri  ix  pa  ri  iwanima’  e  chik’aslemaj b’a’, man k’o ta utz’aqat kiya’o e man k’o ta kiwesaj chrech.     Ri uk’ule’laxik ri retzelal ri man tzij taj dyos

2We k’o jun q’axal utzij ri Dyos on k’o jun chixo’l che k’o sib’alaj kril pa ri uwachik’ e ri 

are’ kraj kukoj ak’u’x arech kawil jun k’utb’al on jun mayib’al k’u’x  3e qas tzij kb’antajik  ri  k’utb’al  ri’  on  ri  mayib’al  k’u’x  che  xub’ij  chawech,  k’atek’uri’  kub’ij  chawech:  «Jo’  e  chqaterne’b’ej  enik’aj  taq  taq  dyos  chik,  (che  ri  at  man  aweta’m  ta  kiwach),  e  che’qapatanij ri e’are’», 4ri at man katatab’ej ta ri’ ri utzij we jun q’axal utzij ri Dyos ri’ on  jun che k’o sib’alaj kril pa ri richik’. Xane are ri Yahweh ri Adyos tajin katukoj pa ri k’ax  arech  kreta’maj  we  qastzij  kiloq’oq’ej  ri  Yahweh  ri  Idyos  ruk’  ronojel  iwanima’  e  ruk’  ronojel iwuxlab’al.   5Are ri Yahweh ri Idyos kiterne’b’ej, e are are’ kixib’ij iwib’ chuwach, kik’ol na ri’ pa ri  iwanima’ ri jetaq utaqanik e kixniman na ri’ chrech ri uch’ib’al, are ri Are’ kipatanij na ri’  e junam iwach ri’ ruk’ ri Are’.  6Ri jun q’axal utzij ri Dyos ri’ on ri jun che k’o sib’alaj kril  pa  ri  richik’  rajawaxik  ri’  kkamik,  rumal  rech  che  xub’ij  ri  jun  itzel  puwi’  ri  Yahweh  ri  Adyos  –ri  Are’  xixresaj  uloq  pa  ri  Egipto  e  che  xatuto’  uloq  chuwach  ri  jun  ja  rech  k’axalaj chak– arech naj katuk’am ub’i chrech ri b’e che xatutaq ri Yahweh Adyos che are  kak’am ub’ik. Xa jek’uri’ kiwesaj ub’ik ri itzel chixo’l.  7We ri awachalal che uk’ojol ri atat on ri ral ri anan, ri ak’ojol on ri ami’al, on are ri  awixoqil  che  kuxlan  cho  ak’u’x  on  ri  awachi’l  che  awajilatz’aqat,  kraj  pa  k’u’talik  katuk’amij e kub’ij chawech: «Jo’, je’qapatanij enik’aj taq dyos chik», che ri at e ri e’atat  man iweta’m ta kiwach,  8edyos che ekech ri jetaq tinimit che ek’o naqaj on naj chiwech,  ek’o pa ri uk’isb’alil ri uxkut kaj e uxkut ulew  9mawil utz ri are’ e matatab’ej ri uch’ab’al,  ri  awoq’och  man  katoq’ob’isaj  ta  uwach  ri’,  makuy  ri  umak  e  mach’uq  uwi’  ri  umak.  10Rajawaxik ri’ che at kakamisaj ri are’, are ri aq’ab’ ri’ kqaj nab’e puwi’ arech kakamisaj,  k’atek’uri’ kqaj chi ri’ ri kiq’ab’ konojel ri siwantinimit, koqataj ri’ ri are’.  11Ri at kak’yaq  na ri’ cha’b’aj chi k’ate’ na kawilo che xkamik, rumal rech che xutzukuj ub’anik arech naj  katb’e  ub’i  wi  chech  ri  Yahweh  ri  Adyos,  ri  Are’  che  xatresaj  uloq  pa  ri  tinimit  Egipto,  ________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI DE’UTERONOM’IO

23

xatresaj uloq pa ri rachoch ri k’axalaj chak.  12Aretaq chi’ ri Isra’el keta’maj weri’, konojel  winaq ri’ kkixib’ij kib’ e kkiq’il kib’ ri’ che ub’anik we etzelal ri’ chixo’l ri ix.  13We ri at kata’ utzijol che pa jun chkech ri jetaq tinimit che ri Yahweh ri Adyos xuya’  chawech  arech  katjeqi’  chila’,  14ek’o  nik’aj  itzel  taq  winaq,  che  xas  e’awija’al,  xkikoj  kik’u’x ri siwantinimit arech kib’e pa ri itzel b’e e kkib’ij chkech: «Jo’ chrech kipatanaxik  enik’aj taq dyos chik», che ri ix man iweta’m ta kiwach,  15kata utzijol ri’ weri’, katatb’a’  ri’  e  kanik’oj  rij  ri’.  We  qastzij  jeri’,  we  utzalaj  uch’ob’ik  xab’ano  che  jeri’  xb’antajik  chkixo’l  ri  siwan  atinimit.  We  qastzij  xb’antajik  we  itzel  chixo’l  ri’,  16rajawaxik  che  ke’akamisaj ri siwantinimit pa we jun tinimit ri’ ruk’ ri ch’ich’ rech ch’o’j, ke’aya’ na ri’  chuwach  ri  kamikal  e  ronojel  ri  jastaq  k’o  pa  we  tinimit  ri’,  17kamulij  na  ri’  ronojel  ri  jetaq  b’aqilal  pa  ri  k’ayb’al  e  katiq’  b’i  q’aq’  ri’  chrech  ri  tinimit  ruk’  ronojel  ri  jetaq  b’aqilal, ronojel weri’ kab’ano rech nimalaj uq’ijil ri Yahweh. We tinimit ri’, pa junalik ri’  k’isom tzij puwi’ kkanaj kanoq e man kyak ta chi jumul ri’. 18Chrech we jun tinimit ri’ che  rech  kamikal  man  k’o  ta  kak’ol  kan  chrech,  arech  ri  Yahweh  kel  ri  uq’aq’al  royowal  e  arech kutoq’ob’isaj awach at, arech kpax uk’u’x chawech e kupoq’isaj awach jeri’ jacha  xuya  ub’ixik  chkech  ri  e’atat  19we  kata’  ri  uch’ab’al  ri  Yahweh  Adyos,  we  kak’ol  pa  ri  awanima’  ronojel  ri  jetaq  utaqanik  che  xatintaq  in  chech  pa  we  jun  q’ij  kamik  ri’,  k’atek’uri’, kab’ano jachike ri suk’il chuwach ri Yahweh ri Adyos.    Ri uk’ule’laxik jun q’ijlanik chuwach ri man tzij taj dyos

141Ri ix, ix ralk’uwa’l ri Yahweh che are Idyos. Ri ix man k’o ta kiq’at iwib’ e man kiqupij  ta ri’ ri iwi’ cho ri ukursal ipalaj rumal rech jun kaminaq.  2Rumal rech che ri at, at jun  siwantinimit  che  attyoxrisam  chech  ri  Yahweh  Adyos,  e  ri  Yahweh  xatraj  ri  at  arech  katokik at utinimit chkixo’l konojel ri jetaq tinimit che ek’o chuwachulew.    Ri jetaq awaj che ech’ajch’oj e ri man ech’ajch’oj taj

3Man k’o ta katijo jun jas uwach che man ch’ajch’oj taj.  4Are wa’ ri jetaq chikop che 

kuya’o  kitijo:  ri  ama’  wakax,  ri  chij,  ri  k’isik’,  5ri  si’ervo,  ri  gasela,  ri  gama,  ri  ujuyub’al  k’isik’, ri antilope, ri b’ufalo, ri gamusa.  6Ri ix kuya’o kitijo ronojel chikop che kkach’inik  e  che  ri  rixk’yaq  piritajinaq  panik’aj.  7K’atek’uri’,  chkixo’l  ri  chikop  che  kekach’inik  e  chkixo’l ri piritajinaq ri kixk’yaq, man kuya ta ri’ kitijo we nik’aj ri’: ri kameyo, ri imul e  ri  daman,  we  chikop  ri’  kekach’inik,  k’atek’ut  man  piritajinaq  ta  ri  kixk’yaq;  ri  e’are’  chiwach ix, man ech’ajch’oj ta ri’.  8Xoquje’ ri aq che piritajinaq ri rixk’yaq, k’atek’ut man  kkach’in taj, chiwach ri ix, jun chikop ri’ che man ch’ajch’oj taj. Man kitij ta ri’ uti’j e man  kichap ta ri’ ri ub’aqil che kaminaq chik.   9Chkixo’l  ri  echikop  ek’ask’oj  pa  ri  taq  ja’,  kuya  ri’  kitijo  we  nik’aj  ri’:  ronojel  ri  k’o  kixik’ e ri k’o eskamas chkij, loq’ ri’ kitijo.  10K’atek’ut, man loq’ ta ri’ kitijo ri man k’o ta  kixik e ri man k’o ta eskamas chkij, chiwach ix we chikop ri’ man ech’ajch’oj taj.  11Ri  ix  loq’  kitijo  ronojel  chikop  che  ajuwokaj  che  ch’ajch’oj,  12k’atek’ut,  we  nik’aj  chikop ajuwokaj ri’ man loq’ ta ri’ kitijo: ri k’uch, ri xik, ri kot, ri xik rech polow,  13ri q’eq  milano, ri ejalajoj taq milanos kyaqarinaq,  14ri ejalajoj kiwach joj,  15ri avestruz, ri xoch’,  ri gavi’ota e ri ejalajoj kiwach xik,  16ri k’uyk’uy, ri tukur, ri ib’is, ri sisne,  17ri pelikano, ri  saq k’uch, ri kormoran, 18ri siguena e ri ejalajoj taq garzas, ri ab’ub’illa, ri sotz’.  19Ronojel  ________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI DE’UTERONOM’IO

24

nitz’ taq chikop che k’o kixik’, chiwach ix man ech’ajch’oj ta ri’, man kitij ta ri’.  20Loq’ ri’  kitijo ronojel uwach chikop che krapapik, k’atek’uri’ che ch’ajch’oj.  21Man  loq’  ta  ri’  kitij  jun  kaminaq  chikop  chik.  Kaya’  ri’  chrech  ri  kaxlan  winaq  che  jeqel awuk’ arech are are’ ktijowik, on kak’ayij ub’i chrech jun kaxlan winaq che pa jun  chik k’olb’al k’o wi. Rumal rech che ri at, at jun siwantinimit che at tyoxrisam chrech ri  Yahweh Adyos.  Man katzak ta ri jun alaj k’isik pa ri uleche ri unan.    Ri ulajuj ucha’qapil ri ch’akoj ktoj pa ri jun junab’

22Ronojel taq junab’ rajawaxik ri’ katas ri ulajuj uch’aqapil rech ronojel ri uwach che 

xuya’ ri awab’äl che xatik pa ri taq awulew,  23k’atek’uri’, chuwach ri Yahweh ri Adyos, pa  ri jun k’olb’al che xucha’ ri are’ arech kkanaj chila’ ri ub’i, ri at katij na ri’ chila’ ri ulajuj  uch’aqapil rech ri atriko, rech ri k’ak’ awamaja’ e rech ri awas’e’ite, rech ri nab’e taq kal  ri  enima’q  e  ri  eko’lik  taq  achikop,  xa  jek’uri’,  ronojel  mul  kaweta’maj  che  rajawaxik  kaxib’ij awib’ chuwach ri Yahweh Adyos.  24We  sib’alaj  naj  ri  b’e  chawech,  we  man  katkowin  taj  kak’am  ub’ik  ri  ulajuj  uch’aqapil,  rumal  rech  che  ri  jun  k’olb’al  xucha’  ri  Yahweh  arech  chila’  kkanaj  ri  ub’i’  sib’alaj naj che ri awachoch, aretaq chi’ ri Yahweh Adyos xatutewchij,  25ri at kajal na ri’  ruk’ pwaq, kak’am ub’i ri’ ri pwaq pa ri aq’ab’ e katb’e ub’i ri’ pa ri jun k’olb’al che xucha’  ri Yahweh;  26jela’ ri’ kajal na we pwaq ri’ pa ronojel ri jastaq che kawaj at, nim on ko’lik  chikop, ri amaja’ on b’anom amaja’, ronojel ri jastaq che kraj  ri awanima’. Katij ri’ jela’  chuwach ri Yahweh ri Adyos, e katki’kot ri’, ri at e konojel ri e’ajupa’awachoch. 27Masach  ri ajlevita chawech, ri are’ che jeqel chuchi’ taq ri atinimt, rumal rech che ri are’ man k’o  ta jastaq rech awuk’ ri at, xoquje’ man k’o ta rechb’al awuk’.    Ri ulajuj uch’aqapil ri ch’akoj chi oxib’ junab’

28Chi  oxib’  junab’,  katas  apan  ri’  ronojel  ri  ulajuj  uch’aqapil  ri  ach’akoj  rech  ri  jun 

junab’  ri’  e  kakoj  na  k’u  ri’  weri’  chuchi’  taq  ri  awachoch.  29Kepe  na  k’uri’  ri  e’ajlevita  chutijik weri’ –rumal rech che ri e’are’ man k’o ta jastaq kech e man k’o ta rechb’al iwuk’  ix– ri kaxlan winaq, ri minor e ri malka’n chichu’ che jeqel pa ri atinimit. E kiwa’ ri’ chi  k’ate’ na kinojik. Ri Yahweh katutewchi’j na ri’ pa ronojel ri achak che kuchakuj ri aq’ab’.    Ri k’ak’ jastaq kb’anik pa jun junab’ aretaq chi’ kok’ow wuqub’ junab’ (Ri junab’ toq’ob’isab’al wach)

151Aretaq chi’ kok’ow wuqub’ junab’ kakuy ri’ ri winaq che k’o uk’as awuk’.  2Ri ukuyik  ri  k’as  jewa’  ub’anik  ri’.  Ronojel  winaq  che  k’o  jun  k’utb’al  ruk’  rech  jun  qajomal  che  xuk’am kan chrech jun uk’ulja, kutzalijisaj na ri’ chrech ri are’; man kurayij ta uwach ri’  ri  upwaq  ri  uk’ulja’  on  ri  rachalal  aretaq  chi’  we  are’  ri’  usik’im  chi  ri  Yahweh  arech  kutoq’ob’isaj uwach.  3Loq’ ri’ kab’an k’ax chrech ri kaxlan winaq, k’atek’ut xas rajawaxik  ri’ kakuy ri awachalal che ximtalik paq’ab’.   ________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI DE’UTERONOM’IO

25 4Qastzij  nak’ut  che  are  utz  ri’  weta  mata  k’o  jun  meb’a’  awuk’. 

Rumal  rech  che  ri  Yahweh katutewchi’j ri’ pa ri ulew che ri Adyos, awechb’al ri’ kuya’ na chawech, 5we ri at  qastzij katatab’ej ri uch’ab’al ri Yahweh Adyos, e kak’ol pa ri awanima’ e kab’an ronojel  we  taqanik  che  kakintaq  in  chech  we  jun  q’ij  kamik  ri’.  6Je’  nak’uri’,  ri  Yahweh  Adyos  katutewchi’j  na  ri’  jeri’  jacha  xub’ij  chawech:  kaqaj  na  ri’  ri  jastaq  awech  chkech  ek’ya  taq  siwantinimit  e  ri  at  man  rajawaxik  ta  ri’  kata’  pa  qajik  jun  jas  uwach;  ri  at  k’o  akowinem ri’ pakiwi’ ek’i taq amaq’ e ri e’are’ man k’o ta kikowinem ri’ pawi’ ri at.  7We  k’o  chunaqaj  chawech  jun  meb’a’  chkixo’l  ri  e’awchalal,  pa  jun  chkech  ri  jetaq  tinimit  che  ri  Yahweh  Adyos  xuya’  chawech;  mab’an  ab’aj  ri  awanima’  chuwach,  matz’apij ri aq’ab’ chrech ri meb’a’ awachalal,  8xane kajaq ri’ ri aq’ab’ chrech e kaya na  ri’  chrech  pa  qajik  ri  jastaq  che  kraj  ri  are’.  9Mak’ol  pa  ri  awanima’  we  k’ax  e  itzel  taq  chomab’al ri’: «Naqaj chik k’o wi ri uwuq junab’, ri junab’ che rech ri kuyb’al k’asaj», e  ruk’ k’ax kawil apanoq ri meb’a’ awachalal, k’atek’uri’, man k’o ta jun jastaq kaya’ chrech  ri  are’;  ri  are’  kusik’ij  na  k’uri’  ri  Yahweh  chawij  e  ri  at  kaweqaj  na  k’u  ri’  jun  nimalaj  mak.  10Aretaq  chi’  ri  at  k’o  jun  jastaq  kaya’  chech,  rajawaxik  che  kaya’  ruk’  ronojel  e  utzalaj awanima’, rumal na k’ut we jun achak ri’, ri Yahweh ri Adyos katutewchi’j na ri’  pa ronojel ri kab’ano e pa ronojel ri achak. 11Je’ nak’ut, amaq’el wa’ xas ek’o wi ri emeb’a’  pa  we  tinimit  ri’;  rumal  k’uwa’,  ri  in  kinya’  chawech  we  jun  taqanik  ri’:  Rajawaxik  che  kajaq ri aq’ab’ chrech ri awachalal, chrech ri jun che wonob’a’m kanoq e meb’a’ k’olik pa  ri atinimit.    Ri ajpataninel 12We 

ri  awachalal  ajheb’re’o,  achi  on  ixoq,  kuk’ayij  rib’  awuk’  at,  katupatanij  pa  waqib’  junab’.  E  pa  ri  uwuq  junab’  katzoqopij  ub’i  ri’  ri  are’.  13K’atek’uri’,  aretaq  chi’  katzoqopij  ub’ik  man  jamal  ta  uq’ab’  ri  kab’e  ub’ik.  14Katarb’a’  ub’i  ri’  chrij  nik’aj  taq  sipanik,  jun  chkech  ri  eko’lik  taq  achikop,  jub’iiq  chrech  ri  ak’uja  e  jub’iq  chrech  ri  uk’olb’al awamaja’: kaya ub’i ri’ ri jastaq chrech jeri’ jacha  xuya ri utewchi’b’al ri Dyos  chawech at.  15Kana’tisaj na ri’ che ri at, at pataninel xab’an pa ri utinimit ri Egipto, e ri  Yahweh Adyos, xatuto’ ri at: rumal weri’ ri in katintaq chrech weri’ pa we jun q’ij kamik  ri’.  16K’atek’ut,  we  ri  are’  kub’ij  chawech:  «Ri  in  man  kinwaj  taj  katinya’  kanoq  ri  at»,  rumal  rech  che  ri  are’  katuloq’oq’ej,  ri  at  e  ri  e’ajupaja  awuk’,  rumal  rech  che  utz  ub’anom awuk’,  17kak’ama’ uloq ri’ jun t’ist’ik ch’ich’ e kawor ri’ ri uxikin cho ri uchi’ja e  ri are’ kok ri’ apataninel pa junalik. Xoquje’ jewa’ kab’an ri’ ruk’ ri ixoq amokom.  18Mub’an  b’a’  ko  ri  awanima’  rumal  rech  che  man  kawaj  taj  katzoqopij  ub’ik,  rumal  che xatupatanij waqib’ junab’, ri rajil ri are’ kamul chi na chuwach ri kuch’ak jun ajchak.  K’atek’uri’, ri Yahweh Adyos katutewchi’j na ri’ ri at pa ronojel ri achak kab’ano.   

Ri enab’e taq kal ri chikop 19Konojel  ri  enab’e  taq  kal  ri  awakax  on  ri  kal  ri  achij,  we  ama’,  katyoxrisaj  na  ri’ 

chuwach  ri  Yahweh  Adyos. Man  kakamisaj  ta  ri’  pa  chak  ri  nab’e  ral  ri  awakax,  e  man  kasokaj ta ri’ ri rismal ri nab’e ral ri achij.  20Kitij na ri’ ri are’, ri at e ri e’ajupa’awachoch  ronojel taq junab’, chuwach ri Yahweh, pa ri jun k’olb’al che xucha’ ri Yahweh.  21We ri  ________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI DE’UTERONOM’IO

26

are’  k’o  jun  k’ax  chrech  –ch’ok’o  on  moy  ne’,  on  jun  chik  k’ax–  man  kakamisaj  ta  ri’  chrech ri Yahweh Adyos;  22katij ri’ pa ri awachoch jeri’ jacha ri chikop che ch’ajch’o’j on  man  ch’ajch’o’j  taj,  jacha  utijik  ri  gasela  on  ri  si’ervo.  23K’atek’ut,  man  katij  ta  ri’  ri  uki’kel; kaq’ejej ub’i ri’ cho ri uwachulew jacha ja’.    Ri jetaq nimaq’ij: Ri Q’axeb’aj (Pasku’a)

e ri kaxlanwa che man k’o ta uch’amilal

161Chachajij ri ik’ Ab’ib’ e chak’owisaj pa we ik’ ri’ ri Q’axeb’al (Pasku’a) rech uq’ijil ri  Yahweh Adyos, rumal rech che pa ri ik’ Ab’ib’ ri Yahweh Adyos,  chaq’ab’, xatresaj uloq  pa ri Egipto.  2Kakamisaj na ri’ chrech ri Yahweh Adyos jun chikop rech ri Q’axeb’al, jun  nim e jun k’olik chkech ri achikop ek’olik, pa ri jun k’olb’al che xucha’ ri Yahweh Adyos  arech  kkanaj  ri  ub’i’  chila’.  3Man  katij  ta  ruk’  ri  uti’ij  ri  chikop  kaxlanwa  che  k’o  uch’amilal; wuqub’ q’ij katij ri’ ruk’ ri kaxlanwa che man k’o ta uch’amilal –ri kaxlanwa  rech k’ax– rumal rech pa aninaqil xaya kan ri Egipto, arech ronojel q’ij pa ri ak’aslemal  kana’tisaj,  ri  jun  q’ij  che  xatel  uloq  tza  pa  ri  Egipto  uloq.  4Wuqub’  q’ij  man  k’o  ta  uch’amilal  kaxlanwa  kawil  pa  ri  awachoch  e  cho  ronojel  ri  uwachulew,  e  ri  uti’ojal  ri  chikop  che  xakamisaj  pa  ri  nab’e  q’ij  man  k’o  ta  jun  uch’aqapil  ri’  kkanaj  kanoq  rech  chwe’q chik.   5Man loq’ ta ri’ kakamisaj ri chikop rech ri Q’axeb’al pa jun chkech ri jetaq tinimit che  kuya  ri  Yahweh  chawech,  6xuwi’  ri’  loq’  pa  ri  jun  k’olb’al  che  xucha’  ri  Yahweh  Adyos  arech  kkanaj  chila’  ri  ub’i’;  ri  at  kakamisaj  na  ri’  ri  chikop  rech  ri  Q’axeb’al,  b’enaq’ij,  aretaq chi’ kqaj ri q’ij, pa ri kajb’al che xatel uloq pa ri Egipto.  7Katzak na ri’ e katij ri’ pa  ri jun k’olb’al che xucha’ ri Yahweh Adyos, k’atek’uri’ aretaq  chi’ ksaqarik pa ri jun q’ij  chik, ri at kattzelej ub’i ri’ e katb’e ri’ pa ri awachoch. 8Waqib’ q’ij katij ri’ ri kaxlanwa che  man k’o ta uch’amilal; pa ri uwuq q’ij k’o jun mulin ib’ rech q’ijlanik chrech ri Yahweh  Adyos; e man k’o ta jun chak ri’ kab’ano.    Jujun ta nimaq’ij chik 9Kawejelaj 

na  wuqub’  xmano.  Aretaq  chi’  kmajtajik  uq’atik  ri  triko  rech  ri  uwach  ulew,  kachaplej  rejalaxik  ri’  ri  wuqub’  xmano  ri’.  10K’atek’uri’,  kab’an  ri’  chrech  ri  Yahweh Adyos ri nimaq’ij rech taq ri Xmano, kaya ri sipanik che kawaj kaya’o, jeri’ jacha  ri tewchi’b’al xuya ri Yahweh Adyos chawech.  11Chuwach ri Yahweh Adyos katki’kot ri’  pa  ri  jun  k’olb’al  che  xucha’  ri  Yahweh  Adyos  arech  chila’  kkanaj  kan  ri  ub’i’:  ri  at,  ri  ak’ojol e ri ami’al, ri apataninel e ri amokom, ri ajlevita che jeqelik chuchi’ taq ri atinimit,  ri kaxlan winaq, ri minor e ri malka’n chichu’ che jeqel chixo’l. 12Ri at, kna’taj ri’ chawech  che at pataninel pa ri tinimit Egipto e qas kak’ol pa ri’ awanima’ we taq pixab’ ri’ arech  kak’aslemaj.  13Wuqub’ q’ij kak’owisaj ri nimaq’ij rech ri Tz’um taq Ja’, aretaq chi’ xyakataj awumal  ri uwach ri triko e ri utikonb’al ri viña.  14Pa ri nimaq’ij katki’kot na ri’, ri at, ri ak’ojol e ri  ami’al,  ri  apataninel  e  ri  amokom,  ri  ajlevita  e  ri  kaxlan  winaq,  ri  minor  e  ri  malka’n  chichu’ che jeqel chuchi’ ri jetaq atinimiti. 15Wuqub’ q’ij kab’an na ri’ ri nimaq’ij chrech ri  Yahweh Adyos pa ri jun k’olb’al che xucha’ ri Yahweh; rumal rech che ri Yahweh Adyos  katutewchi’j  na  ri’  ruk’  ronojel  ri  atiko’n  e  pa  ronojel  ri  achak,  arech  ri  at  nimalaj  ki’kotemal katk’oji’k. 

________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI DE’UTERONOM’IO

27 16Oxmul pa jun junab’, konojel ri achijab’ ek’o pa ri awachoch kkik’ut’ kib’ ri’ chuwach 

ri Yahweh Adyos pa ri jun k’olb’al che xucha’ ri are’: pa ri nimaq’ij rech ri kaxlanwa che  man k’o ta uch’amilal, pa ri nimaq’ij rech ri taq ri xmano, e pa ri nimaq’ij rech ri tz’um  taq  ja.  Man  k’o  ta  jun  winaq  ri’  kpe  chuwach  ri  Yahweh  ruk’  jamalik  uq’ab’;  17xane  konojel ri’ kkiya’ chrech ri Yahweh jeri’ jacha ri tewchib’al xuya ri Dyos chawech.    Ri eq’ataltzij 18Ke’akoj  na  ri’  ejujun  taq  eq’ataltzij  e  ejujun  taq  etz’ib’anelab’  chkech  chjujunal  ri 

ejuq’at pa ronojel ri jetaq tinimit che kuya na ri Yahweh Adyos chawech; ri e’are’ kkib’an  na  ri’  ri  q’atojtzij  pakiwi’  ri  winaq  ruk’  suk’il  taq  chomab’al.  19Mak’am  ub’i  ri  suk’il  pa  itzel  b’e,  maya  awach  ruk’  jun  winaq  e  maya’  alaj  chrech  kmiq’isax  ri  aq’ab’  ruk’  jun  sipanik, rumal rech che ri pwaq on ri sipanik kumoyrisaj ri uwoq’och ri winaq che nim  reta’mb’al e kuk’is tzij puwi’ utzij ri suk’ winaq.  20Chatzukuj xuwi’ ri utzalaj suk’il, arech  ri at kk’oji’ sib’alaj ak’aslemal pa ri ulew che ri Yahweh Adyos kuya’ chawech.    Ri itzel q’ijlanik 21Man k’o ta jun tyox che’, jun chik che’ kakoj koq chunaqaj ri uk’olb’al ri tab’al toq’ob’ 

chrech ri Yahweh Adyos, che kayak na ri’,  22e matak’ab’a’ jun tak’alik ab’aj, che sib’alaj  itzel chuwach ri Yahweh Adyos. 

171Makamisaj  rech  tab’al  toq’ob’  chuwach  ri  Yahweh  Adyos,  jun  nim  on  jun  ko’lik  chikop che k’o jun retzelal on che k’o chrech jun jas uwach man utz taj, rumal rech che ri  Yahweh Adyos man utz taj kril weri’.  2We  k’o  chaxo’l  at,  pa  jun  chkech  ri  jetaq  tinimit  che  ri  Yahweh  Adyos  xuya’  na  chawech, jun achi on jun ixoq che kub’an ri man utz taj chuwach ri Yahweh Adyos ruk’  che  man  kub’an  ta  ri  chapb’alq’ab’,  3che  ke’upatanij  enik’aj  taq  dyos  chik  e  kxuki’  chkiwach ri e’are’ e chuwach ri q’ij, ri ik’ on chkiwach ri ch’imil che erajch’o’jab’ ri kaj,  che man xintaqan ta in chrech weri’,  4k’atek’uri’ kya’taj ub’ixik weri’ chawech rumal jun  winaq;  we  aretaq  chi’  xtataj  weri’  awumal  e  xb’antaj  rilik  unik’oxik,  e  xch’ob’tajik  che  qastzij  xb’antaj  weri’  pa  ri  Isra’el,  5ri  jun  achi  on  ri  jun  ixoq  ri  xb’anow  ri  etzalal  ri’,  ke’awesaj ub’i ri’ tza’nja chrech ri atinimit, e kak’yaq na ri’ cha’b’aj we achi ri’ on we ixoq  ri’  chi  k’ate’  kakam  na.  6Man  kkamisax  ta  ri’  ri  winaq  we  man  k’o  ta  ekeb’  on  e’oxib’  winaq xekojow tzij che qastzij xe’ilowik weri’, man kkamisax ta ri’ ri winaq we xa jun ri  winaq xkojow tzij chrij. 7Ri nab’e kk’yaqan chrech ri ab’aj are ri winaq ri’ ri xkojow ri tzij  e konojel ri winaq chik kkiterne’b’ej ri’. Xajek’uri’ kachup uwach ri itzel chaxo’l.    Ri eq’ataltzij e’ajlevi 8We rajawaxik kab’an jun q’atojtzij che sib’alaj k’ax ub’anik kawilo, jun kamisanik, jun 

ch’oj  pa  ri  q’atojtzij  on  jun  sokotajik  xb’an  chrech  jun  winaq,  jun  ch’o’j  rumal  ri  q’ataltb’altzij pa ri jetaq tinimit, katwa’laj ub’i ri’ e katpaqi’ ub’i ri’ pa ri jun k’olb’al che  xucha’ ri Yahweh Adyos,  9katopan ri’ kuk’ ri echuchqajawib’ e kuk’ ri ajlevitas e ruk’ ri  ajq’ataltzij  che  k’o  koq  che  ri  chak.  Ri  e’are’  kkichajuj  rij  ri’  ri  jastaq  e  kkiya  ub’ixik  ri’  chawech ri xekanajik che usuk’umaxik.  10Ri at katerne’b’ej na ri’ ri xb’ix chawech arech  ksuk’umatajik  ri  k’ax  pa  ri  jun  k’olb’al  che  xucha’  ri  Yahweh,  e  utz  ub’anik  ri’  kab’ano  ronojel ri taqanik kya chawech.   ________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI DE’UTERONOM’IO

28 11Katerne’b’ej na ri’ ri tzij che xya ub’ixik chawech e ri q’atb’altzij che xb’an puwi’ ri 

k’ax,  e  man  katb’e  ta  apan  ri’  pa  ri  awikyaq’ab’  on  pa  ri  amox  chech  ri  tzij  xkik’ut  chawach.  12We  k’o  jun  winaq  kub’an  nimal  e  man  kniman  ta  chrech  ri  utzij  ri  chuchqajaw che k’o chila’ chrech upatanixik ri Yahweh Adyos, on man kaniman ta chech  ri utzij ri q’ataltzij, we jun winaq ri’ kkam na ri’. Kachup uwach ri’ ri itzel pa ri Isra’el.  13Xa jek’uri’, ri winaq kketa’maj na ri’ weri’, kkixib’ij kib’ ri’ rib’ e man kkib’an ta nimal  ri’.    Ri e’ajawinel 14We 

aretaq  chi’  ri  at  katopan  cho  ri  ulew  che  ri  Yahweh  Adyos  kuya’  chawech,  kach’ako  e  katjeqi’  chuwach,  k’atek’uri’  kab’ij  chb’il  awib’:  «Ri  in  kinwaj  kinkoj  jun  ajawinel  jeri’  jacha  kib’anom  konojel  ri  jetaq  siwantinimit  che  ek’o  naqaj  chwech»,  15rajawaxik  ri’  kakoj  jun  ajawinel  che  are  ri  Yahweh  Adyos  kucha’o,  jun  ri’  chkixo’l  ri  e’awachalal  kakojo  arech  kokik  ajawinel,  man  loq’  ta  ri’  kakojo  ajawinel  chawech  jun  kaxlan winaq che man awachalal taj.  16K’atek’ut, ri ajawinel rajawaxik ri’ che man ek’i ta ukej ek’olik e man ke’uk’am ta chi  ub’i  jumul  ri  winaq  pa  ri  Egipto  arech  kraj  kek’oji’  sib’alaj  ukej,  rumal  rech  che  ri  Yahweh  ub’im  chiwech:  «Mijumul  mixtzalej  chik  pa  we  jun  b’e  ri’».  17Mek’oji’  ek’i  rixoqilal, wene’ weri’ kuk’am ub’i ri ranima’ pa ri itzel b’e. Xoquje’ man kk’oji’ ta sib’alaj  saq  upwaq  e  q’an  upwaq.  18Aretaq  chi’  ri  are’  kokisax  cho  ri  utem  ajawinel,  rajawaxik  kutz’ib’aj  we  pixab’  ri’  arech  kukoj  ri  are’,  kutz’ib’aj  ri’  ri  tz’ib’atalik  pa  ri  kiwuj  ri  echuchqajawib’  che  e’ajlevita.  19We  pixab’  ri’  kruk’aj  ri’  ruk’  ronojel  taq  q’ij;  ri  are’  kusik’ij we pixab’ ri’ ronojel taq q’ij pa ronojel ri uk’aslemal arech kreta’maj kuxib’ij rib’  chuwach  ri  Yahweh  Udyos  ruk’  ri  uk’olik  ronojel  ri  utzij  we  pixab’  ri’  e  xoquje’  we  taqanik ri’ e kuk’aslemaj. 20Xa jek’uri’, ri are’ man k’o ta nimal kub’an pakiwi’ ri erachalal  e man kujal ta ri’ ri ub’e, man kb’e ta ri’ pa ri rikyaq’ab’ on pa ri umox. Ruk’ weri’, ri are’  kk’oji’  ri’  sib’alaj  uk’aslemal  pa  ri  utem  ri  rajawib’al,  ri  are’  e  ri  e’uk’ojol,  chkixo’l  ri  e’ajisra’el.    Ri chuchqajawinik levita

181Ri  kachalal  kib’  e’ajlevita,  konojel  ri  ujuq’at  ri  Levi,  man  k’o  ta  jun  ch’aqap  e  jun  kechb’al  pa ri  Isra’el:  ri  e’are’  are  kek’asi’i  ri’  ruk’  ri  wa  che  kchi’x  chrech  ri  Yahweh  e  ruk’ ri umeb’il ri Yahweh.   2We juq’at ri’ man k’o ta rechb’al chkixo’l ri erachalal; are ri Yahweh ri rechb’al, jeri’  jacha’ xub’ij chkech.  3Are wa’ ri kich’akoj ri echuchqajawib’ pakiwi’ ri winaq, pakiwi’ ri jachintaq kkichi’j  jun tab’al toq’ob’ ruk’ nim on ko’lik chikop: kya’ ri’ chrech ri chuchqajaw ri ub’ojal rij, ri  ukakte’  e  ri  upam.  4Kaya’  na  ri’  chrech  ri  are’  ri  nab’e  taq  uwach  ri  atriko,  ri  k’ak’  awamaja’ e ri nab’e ase’ite, xoquje’ ri rismal ri achij che nab’e mul kasokaj.  5Rumal rech  che are are’ xucha’ ri Yahweh Adyos chkixo’l konojel ri ejuq’at arech kpatanijik chuwach  ri  Yahweh  Adyos  e  kuya’  ri  tewchi’b’al  pa  ri  ub’i’  ri  Yahweh,  ri  are’  e  ri  e’uk’ojol  pa  junalik.  6We jun ajlevita petinaq uloq pa jun chkech ri atinimit che rech ri Isra’el, k’atek’uri’,  kraj kok ub’ik pa ri k’olb’al che xucha’ ri Yahweh,  7kpatanijik ri’ pa ri ub’i’ ri Yahweh jeri’ 

________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI DE’UTERONOM’IO

29

jacha kb’an konojel ri erachalal e’ajlevitas che ek’o chila’ chuwach ri Yahweh,  8junam ri’  kwa’ik jacha kb’an ri e’are’, e kuk’ol ri’ ri kuriqo ruk’ taq ri uk’ay kub’ano.    Ri eq’axal utzij ri Dyos 9Aretaq chi’ ri at xatopan pa ri ulew che ri Yahweh Adyos xuya’ chawech, maweta’maj 

ub’anik ri etzalal jacha kkib’an we jetaq amaq’ ri’.  10Man kk’oji’ ta ri’ chaxo’l jun winaq  che  kuporoj  ri  uk’ojol  on  ri  umi’al  pa  ri  q’aq’,  jun  winaq  che  kub’an  ri  ch’ob’onik,  ri  kuwololej k’i taq tzij, ri sachib’al taq k’u’x tzij,  11man kk’oji’ ta jun winaq che katuk’amij,  che  kuchakuj  ri  jetaq  wachb’al  e  che  ksik’in  chkech  ri  ekaminaqib’.  12Rumal  rech  che  ronojel  winaq  che  kub’an  weri’,  b’anal  itzel  ri’  chuwach  ri  Yahweh,  k’atek’uri’,  rumal  weri’ ri Yahweh ke’resaj ub’i ri jetaq amaq’ chawach ri at.  13Rajawaxik  che  ri  at  man  kaxoq’olisaj  ta  awib’  chuwach  ri  Yahweh  Adyos.  14Rumal  rech  che  ri  jetaq  siwantinimit  che  ke’awesaj  na  ub’i  ri  at,  ke’kitatab’ej  ri  kitzij  ri  ech’ob’onelab’ e ri kkisik’ij ri jetaq wachb’al, k’atek’ut, man xuya ta weri’ chawech at ri  Yahweh Adyos.  15Ri Yahweh Adyos kuyak na ri’ chkixo’l ri awachalal jun q’axal utzij ri  Dyos, jeri’ in jacha ri in, chitatab’ej b’a’ ri are’.  16Qas are nak’uwa’ xata’ chrech ri Yahweh  Adyos pa ri Horeb’ pa ri jun q’ij che rech ri mulin ib’: «Arech ri in man kinkam taj, man  kinta’ ta chi jumul ri uch’ab’al ri Yahweh Nudyos, xoquje’ man kinwil ta chi jumul wa’ we  nimalaj q’aq’ ri’»,  17e ri Yahweh xub’ij chwech: «Utz ri tzij xkib’ij ri e’are’.  18Ri in kinyak  na  ri’  chkixo’l  ri  kachalal  jun  q’axel  utzij  ri  Dyos  jeri’  jacha  ri  at,  kinkoj  na  ri’  ri  nutzij  puchi’  e  ri  are’  kub’ij  na  ri’  chkech  ronojel  ri  jastaq  che  kintaq  in  chrech.  19We  k’o  jun  man kutatab’ej taj ri nutzij, ri tzij che ri q’axal utzij ri Dyos kub’ij na pa ri nub’i in, ri in  kinta’ na ri’ uk’axel chech we jun winaq ri’.  20K’atek’ut, we k’o jun q’axal utzij ri Dyos che  ruk’ nimal kuya’ ub’ixik jun tzij pa ri nub’i’ che man k’o ta xintaqan in chrech arech kuya’  ub’ixik, e we kuya ub’ixik jun tzij pa kib’i’ enik’aj taq dyoses chik, we q’axal utzij ri Dyos  ri’, kkam na ri’».  21Wene kab’ij pa awanima’: «¿Jas reta’amaxik kqab’ano che we jun tzij ri’ man are ta  ri  Yahweh  xub’ij?».  22We  ri  jun  q’axal  utzij  ri  Dyos  xuya  ub’ixik  jun  tzij  pa  ri  ub’i’  ri  Yahweh, e we tzij ri’ man kilitaj taj e man kb’antaj taj, man are ta ri Yahweh ri’ xub’ij we  tzij ri’. Ri q’axal utzij ri Dyos ruk’ nimal xub’ij we tzij ri’. Maxib’ij awib’ chuwach ri are’.    Ri kamisanel e ri jetaq tinimit jawi’ loq’ kuto’o’ wi rib’

191Aretaq  chi’  ri  Yahweh  Adyos  uchasam  chi  kiwach  ri  jetaq  amaq’  che  kuya  na  ri  Yahweh  chawech,  ri  Adyos,  aretaq  chi’  ri  at  ach’akom  chi  ri  kitinimit  e  atjeqelinaq  chi  chupam e at k’o chi pa ri kachoch, 2katas na ri’ oxib’ tinimit panik’aj chrech ri ulew che ri  Yahweh  Adyos  kuya’  chawech  kawechb’ej.  3Kab’an  na  ri’  utz  taq  b’e  che  kb’e  chila’  e  kab’an oxib’ ri’ chrech ri rulew ri amaq’ che awechb’al kuya chawech ri Yahweh Adyos,  arech  ronojel  kamisanel  kkowinik  kanimaj  ub’ik  pa  we  taq  tinimit  ri’.  4Are  na  k’uwa’  kkowinik kub’an ri jun kamisanel aretaq chi’ kanimaj ub’ik arech kukol ri uk’aslemal pa  we jetaq tinimit ri’.  Jachin xch’o’jin ruk’ ri rachi’l, xukamisaj e man xraj taj xukamisan, e man k’o ta ti’tik  pa  ranima’  chrech  ri  are’  5(jun  k’amb’alno’j,  we  jun  winaq  kb’e  pa  k’ache’laj  ruk’  ri  uk’ulja’ arech ke’kib’ana’ ri si’ e kekichoyo jun che’, k’atek’uri’ kel ub’i ri raqan ri jun ikej  e  ri  ikej  kuriqa’  ri  uk’ulja  e  kkamik),  ri  are’  kkowinik  kanimaj  ub’ik  pa  jun  chkech  we  ________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI DE’UTERONOM’IO

30

jetaq tinimit ri’ e xa jek’uri’ kuto’ uwach ri’ ri uk’aslemal.  6Ri jun che kraj kutoj uk’axel  chrech aretaq chi’ yakatajinaq royowal, wene’ kroqataj ri kamisanel, kuriqa’ rumal che  sib’alaj  naj  ri  b’e  e  kukamisaj  kanoq;  we  jun  ri’  che  xkamisanik  kanoq,  man  k’o  ta  q’atb’altzij  chrij  che  rajawaxik  kkamisaxik  rumal  rech  che  man  k’o  ta  uti’tik  chrech  ri  uk’ulja che xukamisaj kanoq.  7Rumal k’uwa’, ri in kinya’ chawech we taqanik ri’: «Katas apan  oxib’ taq tinimit pa  jun  ch’aqap  apanoq»,  8e  we  ri  Yahweh  Adyos  kunimarisaj  ri  awulew  jeri’  jacha  xub’ij  chkech ri anan atat e kuya’ na ri’ chawech ronojel ri ulew che  xub’ij chkech ri atat che  kuya  chkech  9xuwi’  we  ri  at  kak’ol  pa  ri  awanima’  e  kak’aslemaj  ronojel  ri  pixab’  che  xatintaq  chrech  pa  we  jun  q’ij  ri’,  e  che  kaloq’oq’ej  ri  Yahweh  Adyos  e  katerne’b’ej  ronojel q’ij ri ub’e– katz’aqatisaj chi na ri’ oxib’ taq tinimit chik ruk’ we oxib’ tinimit ri’.  10Xa jek’uri’ man ktix ta suk’ kik’el ri’ cho ri ulew che ri Yahweh Adyos awechb’al kuya’  chawech: e xa jekuri’ man k’o ta kamikal ri’ chawij ri at.  11K’atek’ut, we k’o jun achi ti’tik kuna’ chrech ri rajil utza’aqat e kuya jun k’amb’al pa  ri  ub’e,  kuk’yaq  rib’  chrij,  kujich’ij  e  kukamisaj  kanoq,  k’atek’uri’,  kanimaj  ub’ik  pa  jun  chkech we jetaq tinimit ri’,  12ri enim taq winaq pa ri tinimit ri’, ketaqan ri’ arech ke’chap  ub’i  ri  are’  e  kk’am  ub’i  ri’  chrech  ri  jun  winaq  che  kutoj  uk’axel  ri  ukik’el  ri  winaq  xukamisaj e kukamisaj ri’ ri are’. 13Man katoq’ob’isaj ta uwach ri’. Kachup uwach ri’ pa ri  Isra’el che kq’ejej suk’ kik’el, e xa je k’uri’, ri at katk’oji’ na k’uri’ pa ri utzil.    Ri ab’aj che retal ulew 14Masilob’isaj ri jetaq ab’aj che retal rulew ri awajil atz’aqat, retal ulew che xkikoj ri 

e’ojer  taq  qati’t  qamam,  pa  ri  echb’al  che  xya  chawech  pa  ri  ulew  che  kuya  ri  Yahweh  Adyos chawech arech kawechb’ej.    Ri utzij ri winaq chuwach ri q’atb’altzij 15Ri 

utzij  xa  jun  chi  winaq,  man  tz’aqat  ta  ri’  arech  kokisax  umak  jun  winaq  pa  q’atb’altzij, xa apas uwach makaj, rajawaxik ekeb’ on e’oxib’ winaq che kkiya ri kitzij.  16We kwa’laj jun winaq che ub’ixik jun tzij che man suk’ tzij taj chrij jun winaq chik e  kub’ij che we jun winaq ri’ man kniman taj,  17ri ekeb’ winaq ri’ che k’o kich’o’j, kepe ri’  chuwach ri Yahweh, e chkiwach ri echuchqajawib’ e ri eq’ataltzij che kepatanajik waral  ri’.  18Ri eq’ataltzij, utz unik’oxik rij kkib’an ri’ we ch’o’j ri’, k’atek’uri’, we kkilo che ri jun  winaq ajkojoltzij ma tzij taj ri kub’ij chrij ri rachalal,  19ri ix kib’an na ri’ chrech ri are’ ri  jastaq  che  xraj  xb’an  chrech  ri  rachalal.  Xa  jek’uri’  kichup  uwach  ri  itzel  chixo’l.  20Ri  enik’aj winaq chik, aretaq chi’ kketa’maj weri’, kkixib’ij kib’ ri’ e man kkib’an ta chi jun  etzelal che jeri’ chixo’l ri ix. 21Man katoq’ob’isaj ta uwach ri’.    Ri q’atb’altzij

Xane kto’j k’aslemal ri’ chuwach k’aslemal, woq’ochaj ri’ chuwach woq’ochaj, wareyaj  ri’ chuwach wareyaj, q’ab’aj ri’ chuwach q’ab’aj, aqanaj chuwach aqanaj.   

Ri ch’oj e ri winaq keb’e pa ri ch’oj ________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI DE’UTERONOM’IO

31

201Aretaq chi’ ri at katb’e ub’i chrech ri ch’o’j chkij ri e’ak’ulel e ri at kawilo che ri kej, ri  ch’ich’ e ri winaq che are ek’i na chawach ri at, maxib’ij b’a’ awib’ chkech; rumal rech che  ri  Yahweh  Adyos  k’o  awuk’,  ri  are’  che  xatresaj  uloq  pa  ri  tinimit  Egipto.  2Aretaq  chi’  kimajij ri ch’o’j, ri chuchqajaw knab’ejik ri’ e kch’aw ri’ kuk’ ri siwantinimit. 3Kub’ij na ri’  chkech: «Chitatab’ej b’a’, Isra’el, ri ix che kib’an na ri’ ri ch’o’j kuk’ ri ik’ulel: mub’an b’a’  keb’  ik’u’x.  Mixib’ij  b’a’  iwib’  e  mijik’  iwib’,  xoquje’  mixb’irb’itik  chkiwach  ri  e’are’.  4Rumal rech che ri Yahweh Idyos b’enaq iwuk’ e rumal che kutoq’ob’isaj iwach, kch’o’jin  ri’ kuk’ ri ik’ulel, e ri Are’ kixukol na ri’.  5K’atek’uri’, ri etz’ib’anelab’ kech’aw na ri’ kuk’ ri siwantinimit e kkib’ij na ri’: «¿Jachin  xuyak jun k’ak’ ja e maja’ kub’an ri unimaq’ij? ¡Oj b’a’ e chtzalej b’a’ pa ri rachoch, wene’  kkam kanoq pa ri ch’o’j e jun winaq chik kub’an na ri nimaq’ij pa ri rachoch!   6¿Jachin xutik uche’al taq uva e maja’ kuriq ri nab’e taq uwach? Oj b’a’ e chtzalej pa ri  rachoch, wene’ kkam kan pa ri ch’o’j e jun winaq chik kyakow ri nab’e taq uwach.  7¿Jachin  ri  ala  utom  chi  ri  ali  e  maja’  kk’uli’  ruk’  ri  are’?  Oj  b’a’  e  chtzalij  ub’i  pa  ri  rachoch, wene’ kkam kanoq pa ri ch’o’j e jun chik ala kk’uli’ ruk’ ri ali».  8Xoquje’, ri e’ajk’amal ta b’e’, kkib’ij na ri’ chkech ri siwantinimit: «¿Jachin kuxib’ij rib’  e kub’an keb’ uk’u’x? Oj ub’ik e chtzalij ub’i pa ri rachoch, arech man koqan ta ri xaq keb’  uk’u’x chkij ri erachalal».   9Aretaq chi’ ri ek’amal taq b’e xkik’is ri kitzij chkiwach ri siwantinimiti, kenab’ej ub’i  ri’ chiwach ri ekanimal.    Ri ch’akoj pakiwi’ jetaq tinimit 10Aretaq chi’ katqet ukoq pa jun tinimit arech kab’an ri ch’o’j ruk’, kaya na ri’ ub’ixik 

chrech che are utz che utzil kixkanajik.  11We ri tinimit ri’ kuk’am ri utzil kaya chrech e  kujaq ri jetaq rokib’al ri tinimit chawach, konojel siwantinimit ek’o chila’, katupatanij na  ri’ e kub’an na ri’ ri achak.  12K’atek’ut, we man kraj ta ri utzil kab’ij chrech e kub’an ri  ch’o’j  awuk’,  ri  at  kasutij  rij  ri’  ri  tinimit  e  katch’o’jin  na  ri’  ruk’.  13Ri  Yahweh  Adyos  kujach  ri’  pa  ri  ukowinem  ri  aq’ab’  e  konojel  ri  achijab’  ke’aq’axaj  na  ri’  chuwach  ri  upuchi’ ch’ich’ rech ch’o’j.  14Ri ixoqib’, ri ak’alab’, ri jetaq chikop, ronojel ri jastaq k’o pa  ri  tinimit,  ronojel  ri  kkanaj  kanoq  pa  ri  tinimit,  kak’am  ub’i  ri’  rumal  che  ach’akoj  ri’.  Katij na ri’ ri jastaq che kkiya kanoq ri e’ak’ulel, ri e’are’  che ri Yahweh Adyos xe’ujach  chawech.  15Xoquje’  jeri’  kab’an  na  chkech  ri  jetaq  tinimit  che  naj  ek’o  wi  chawech,  che  man  ekachil  taj  we  jetaq  amaq’  ri’.  16K’atek’ut,  ri  jetaq  tinimit  che  kech  we  siwantinimit  ri’,  che ri Yahweh Adyos awechb’al xuya’ chawech, man k’o ta jun ja kak’asb’a’ kanoq chila’.  17Xane  kaya’  kan  ri’  chuwach  ri  kamikal:  weri  jewa’  kab’an  chkech  ri  e’ajhittita,  ri  e’ajamorre’o, ri e’ajkana’an, ri e’ajperesita, ri e’ajhivvita, ri e’ajjeb’use’o, jeri’ jacha xtqan  ri  Yahweh  chawech,  18arech  ri  e’are’  man  kkik’ut  ta  chawach  ri  itzel  taq  jastaq  che  kkib’an chkiwach ri jetaq kidyos: ¡kixmakun na k’uri’ chuwach ri Yahweh Idyos!  19Aretaq  chi’  kab’an  ri  ch’o’j  ruk’  jun  tinimit  chik,  we  k’i  q’ij  katkanaj  kanoq  che  usutixik rij arech kach’ako, mab’an k’ax chrech ri jetaq uche’ ruk’ ri ikej; katzuq na awib’  ri  chrech  ri  jetaq  uwach,  k’atek’uri’  machoyo’.  ¿La  ewinaq  puch  ri  jetaq  che’  ek’o  pa  ri  ulew  che  kab’an  chkech  jacha  ewinaq  asutim  kij  pa  ri  tinimit?  20K’atek’uri’,  ri  taq  che’  che ri at aweta’m che man k’o ta uwach ktijowik, loq’ ri’ kachoyo on kaqasaj e kab’ano  to’l awech pa ri ch’o’j chuwach we tinimit ri’ che tajin kch’ojinik awuk’, chi k’ate’ kqaj pa  ri aq’ab’.    ________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI DE’UTERONOM’IO

32

Ri kamisanel che man kch’ob’taj taj jachinoq

211We ri at kariq jun achi che kaminaq kanoq pa ri ulew, che awechb’al xuya ri Yahweh  Adyos  chawech,  e  ma  kch’ob’taj  taj  jachin  xukamisaj  kanoq,  2ri  enim  taq  winaq  e  ri  eq’atoj taq tzij keb’e na ri’ chretaxik ri unimal ri ulew k’o chuxo’l ri kaminaq e chuxo’l ri  jetaq tinimit che ek’o naqaj; 3k’atek’uri’, kkil na ri’ jachinchike ri tinimit che are naqaj k’o  chrech ri winaq che kaminaq kanoq. Ri enim taq winaq ri’ che are naqaj ek’o wi chrech  ri jun tinimit ri’ kkik’am na uloq ri’ jun alaj wakax che maja’ kojom pa chak on che maja’  kojom ri che’ cho ujolom.   4Ri enim taq winaq rech we tinimit ri’ kkiqasaj ub’i ri’  ri alaj wakax pa jun nima ja’  che kchojoj uja’ ronojel taq q’ij, jawi’ man k’o ta chak b’anom e man k’o ta tikom chila’,  k’atek’uri’  chila’  pa  ri  nimaja’  kkijoq’  na  ri’  ri  ujolom  ri  alaj  wakax.  5K’atek’uri’,  ri  echuchqajawib’  che  e’uk’ojol  ri  Levi;  keqeb’  ri’  ruk’  weri’,  rumal  rech  che  e’are  e’are’  xe’usik’ij  ri  Yahweh  arech  kkipatajij  e  arech  ketewchi’nik  pa  ri  ub’i’  ri  Yahweh  e  e’are  e’are’ taqal chkij kkib’ij jun tzij puwi’ ronojel ch’o’j e ronojel k’ax kk’ulmatajik.   6Konojel ri enim taq winaq ek’o pa ri jun tinimit che naqaj k’o wi chrech ri jun winaq  kaminaq  kanoq,  kkich’aj  na  ri’  ri  kiq’ab’  pa  ri  nimaja’  puwi’  ri  alaj  wakax  che  xjoq’  ri  ujolom.  7Kkib’ij  na  ri’  we  jetaq  tzij  ri’:  «Ri  qaq’ab’  man  xkiq’ejej  ta  ri  kik’el  ri’  e  ri  qawoq’och  man  k’o  ta  xrilo.  8Chasacha’  b’a’  umak  ri  Isra’el  ri  asiwantinimit,  ri  at,  at  Yahweh  che  xaloq’o  e  maya’  b’a’  alaj  che  jun  suk’  kik’el  kq’ejejik  chkixo’l  ri  Isra’el  ri  asiwantinimit. K’atek’uri’, kkuytaj kimak ri’ chrech we kik’el ri’».  9E ri at xawesaj ub’i ri’  che  kq’ejejik  jun  suk’  kik’el  chaxo’l,  we  kawaj  kab’an  ri  suk’il  chuwach  ri  uwoq’och  ri  Yahweh.    Ri ixoqib’ che kichap uloq pa ri ch’o’j 10Aretaq chi’ ri at katb’e che ub’anik ri ch’o’j chkij ri e’ak’ulel, che ke’ujach ri Yahweh 

Adyos pa ri ukowinem ri aq’ab’, k’atek’uri’ ke’ak’am ub’i ri ke’achap ub’i pa ri ch’o’j, 11we  kawil  chkixo’l  jun  je’likalaj  ixoq,  kawaj  uwach  ri  are’  e  kawaj  kab’an  awixoqil  chrech,  12kak’am ub’i ri’  ri are’  pa ri awachoch. Ri are’ kusokaj na ri’  ri uwi’ e  kuqopij na ri’  ri  rixk’yaq,  13kresaj kan ri’ ri ratz’yaq ukojom uloq arechi’ xchap uloq; kkanaj kan ri’ pa ri  awachoch e jun ik’ ri’ kroq’ej na kiwach ri unan utat. Ok’owinaq chi jun ik’, ri at loq’ ri’  katqet ruk’ are’ e ri at katok ri’ at rachajil e ri are’ kok ri’ awixoqil.  14K’atek’uri’, we man  kawaj chi uwach ri are’, katzoqopij ub’i ri’ jeri’ jacha kraj are’ e man kak’ayij ta ub’i ri’ ri  are’ rumal pwaq: ri at man loq’ taj kach’ak pwaq ruk’ ri are’ rumal rech che xab’an k’ax  chrech e xakojo ri are’.    Pixab’ puwi’ ri nab’e’al alk’uwa’lxel 15We k’o jun achi ek’o keb’ rixoqil, jun chkech we ixoqib’ kraj uwach e ri jun chik man 

kraj  ta  uwach,  k’atek’uri’  chi  ekeb’,  ri  ixoq  che  kraj  uwach  e  ri  jun  chik  kkiya’  uk’ojol  choq’ijsaq,  k’atek’uri’,  ri  nab’e’al  uk’ojol  we  are  ri  ral  ri  rixoqil  che  ri  are’  man  kraj  ta  uwach, 16we achi ri’, pa ri jun q’ij che kujach ri kechb’al chkech ri e’uk’ojol, man loq’ ta ri’  kub’an nab’e’al uk’ojol chrech ri ral ri rixoqil che ri are’ kraj uwach e kretzelaj uwach ri  ral ri ixoqil che ri are’ man kraj ta uwach.  17Kuk’am uq’ab’ ri’ che are nab’e’al ri ral we  ixoq ri’, e kuya ri’ chrech kamul ri jastaq rech k’olik; rumal  rech che we uk’ojol ri’, are  nab’e uchuq’ab’ ri ub’aqil, we are’ ri’ taqal chrij che nab’e’al chuwach ri echb’al.  ________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI DE’UTERONOM’IO

33

  Ri k’ojolxel che man kniman taj 18We k’o jun achi che k’o jun uk’ojol che itzel winaq e man kniman taj, man kutatab’ej 

ta  ri  uch’ab’al  ri  utat  on  ri  uch’ab’al  ri  unan,  k’atek’uri’,  kik’ajisam  uwach  ri  are’  e  xas  man kuta’ ta wi ri kich’ab’al,  19ri utat e ri unan kkik’am ub’i ri are’ chkiwach ri enim taq  winaq ek’o pa ri tinimit, pa ri rokb’al ri kik’olb’al.  20Jewa’ na k’uri’ kkib’ij chkech ri enim  taq winaq rech ri tinimit: «We jun qalk’uwa’l ri’ kub’an ri itzel, ri are’ man kniman taj e  man kutatab’ej ta ri qatzij, ri are’ kmakunik e xas kutij ri amaja’». 21K’atek’uri’, konojel ri  siwantinimit, kkik’yaq na ri’ che ab’aj chi k’ate’ na kkam ri are’. Xa jek’uri’ kachup uwach  ri itzelal chixo’l ix; k’atek’uri’ konojel ri Isra’el kkita utzijol wa’ weri’ e kkixib’ij kib’ ri’.    Enik’aj taq pixab’ chik

22We k’o jun achi xub’an jun umak che taqalik kkamisaxik, k’atek’uri’ kkamisaxik e ri 

at  kaxekeb’a’  cho  jun  che’,  23man  kaweye’j  ta  ri’  che  ri  ub’aqil  kkanaj kan  chaq’ab’  cho  jun che’; kamuq ri’ ri are’ chi pa ri jun q’ij ri’, rumal rech che jun che tzayal uloq cho jun  che’, jun kyaqsaq rech ri Dyos. Xa jek’uri’, man katz’ilob’isaj ta ri’ ri ulew che awechb’al  xuya ri Yahweh Adyos chawech. 

221We kawil jun ub’oyix ri awachalal che sachinaq ub’ik cho taq ri ulew on jun chkech ri  ko’lik  taq  uchikop,  mawelaq’aj  ub’ik,  xane  kak’am  ub’i  ri’  chrech  ri  awachalal.  2We  ri  awachalal man ak’ulja ta ri at, on wene’ man kach’ob’ ta uwach, kak’am ub’i ri’ ri awaj  cho ri awachoch e kak’ol na ri’ chila’ chi k’ate’ kopan na ri awachalal che uk’amik ub’ik,  k’atek’uri’ katzalejisaj ri’ chrech ri are’.  3Xoquje’  jewa’  na  k’uri’  kab’an  na  chrech  ri  ub’urix,  ri  uq’u’  e  ronojel  ri  ujastaq  che  xusach  kanoq  ri  awachalal  e  che  kariq  ub’i  ri  at;  man  loq’  taj  che  ri  at  kawelaq’aj  ub’i  weri’.  4We  ri  at  kawilo  che  tzaqinaq  pa  ri  b’e  ri  ub’urix  on  ri  ub’oyix  ri  awachalal,  mawelaq’aj ub’ik, xane kato’ na ri’ ri awachalal che uwa’alisaxik.  5Jun ixoq man kukoj ta ratz’yaq achi ri’ e jun achi man kukoj ta ratz’yaq ixoq ri’; jachin  kb’anow weri’, ri are’ jun itzel winaq chuwach ri Yahweh Adyos.  6We kariq pa ri b’e jun usok chikop ajuwokaj, ruk’ e’alaj taq chikop on ruk’ saqmol,  cho ri ulew on puwi’ jun che’ e ri nan jupul pakiwi’ ri alaj taq chikop on puwi’ ri saqmol,  mak’am ub’i ri nan e ri alaj taq ral.  7Chatzoqopij ub’i ri nan e kuya’o ke’ak’am ub’i ri alaj  taq ral. Xa jek’uri’, ri at kariq utzil e kk’oji’ naj ak’aslemal.  8Aretaq  chi’  kayak  jun  k’ak’  ja,  chab’ana’  ajsik  uloq  chrech  jun  alaj  tapya;  xa  jek’uri’  man  k’o  ta  jun  winaq  ri’  ktzaq  uloq  ajsik  chrech  ri  awachoch  e  man  k’o  ta  jun  ri’  kraj  katoj uk’axel ri kik’el we k’o jun xtzaq uloq chila’.  9Matik xolom ija’ pa ri awulew tikb’al uva, wene’ ronojel ktyoxrisaxik kanoq: ri uwach  ri ija’ xatiko e ri uwach kuya ri uva.  10Machakuj ri awulew ruk’ jun b’oyix e jun b’urix.  11Makoj jun atz’yaq che b’anom panik’aj ruk’ rismal chij e panik’aj ruk’ saqtuntuj.  12Chab’ana’ nik’aj taq uchi’y ri atz’yaq kakojo pa ri kijeb’ utza’m.    Ri jetaq tzijtal chrij jun ali ________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI DE’UTERONOM’IO

34 13We jun achi kk’uli’ ruk’ jun ixoq, aretaq chi’ kiriqom chi kib’, ri achi kretzelaj uwach 

ri are’, 14kutzukuj umak e kub’an tzijtal chrij ri are’ chkiwach ri winaq e kub’ij: «Xink’uli’  ruk’ we ixoq ri’ e aretaq chi’ xinriq wib’ ruk’ are’, xq’aljanik che ri are’ man q’apoj ali ta  chik».  15Ri utat e ri unan ri ali kkik’am ub’i ri’ ri jastaq che kuk’utu che ri kal q’apoj ali e  kkik’ut na ri’ weri’ chkiwach ri enim taq winaq rech ri tinimit pa ri rokb’al ri tinimit.   16Ri utat ri ali kub’ij na ri’ chkech ri enim taq winaq: «Ri in xinya ri numi’al che we jun  achi  ri’  arech  kokik  rixoqil,  ri  are’  kutzukuj  umak  ri  ali,  17e  kub’an  tzijtal  chrij  ri  are’  e  kub’ij: Ri in xinwilo che ri ami’al man q’apoj ali ta chik. K’olik ri’ ri k’utb’al che kuk’utu  che  ri  numi’al  q’apoj  ali».  K’atek’uri’,  kkik’ut  na  ri’  ri  jun  payu’  chkiwach  ri  enim  taq  winaq rech ri tinimit. 18Ri enim taq winaq rech ri tinimit, kkik’am ub’i ri’ we jun achi ri’ e  kkik’ajisaj uwach ri’, 19e kkiq’at na ri’ chrij kutoj ok’al (100) saq pwaq, k’atek’uri’ kkijach  na ri’ we pwaq ri’ chrech ri utat ri ali, rumal rech che xub’an tzijtal chkiwach ri winaq  chrij jun q’apoj ali rech ri Isra’el. Ri achi kuk’am ri’ ri ali rixoqil e man kkowin ta ri’ kuya’  kanoq pa ronojel ri uk’aslemal.  20K’atek’uri’,  we  qastzij ri  kb’ixik  e man kriqitaj  taj  ri  k’utb’al  che  ri  ali q’apoj ali  na  21kk’am ub’i ri’ ri ali chuwach ri uchi’ja rachoch ri utat e ri winaq pa ri tinimit kkik’yaq  na ri’ cha’b’aj tza k’ate’ na kkam na ri are’. Rumal rech itzel ri xub’ano pa ri Isra’el che  ekech  nim  ch’uti’n  xub’an  pa  ri  rachoch  ri  utat.  Xa  jek’uri’  kachup  na  uwach  ri  itzel  chaxo’l ri at.    Ri mak ruk’ achi ixoq 22We kilitajik jun achi che kotz’olik e kkiriq kib’ ruk’ jun ixoq che k’ulanik, chi ekeb’ ri’ 

kekamik: ri achi che xmakun ruk’ ri ixoq e ri jun ixoq. Xa jek’uri’ kachup uwach ri itzel  pa ri Isra’el.  23We jun q’apoj ali tz’onom chik pa k’ulanen ruk’ jun achi e jun chik achi kuriq ri are’  pa ri tinimit e kq’oyi’ ruk’ e kkiriq kib’,  24chi ekeb’ ri’ kek’am ub’i pa ri rokb’al ri tinimit e  kek’yaq  ri’  cha’b’aj  chi  k’ate’  kekamik:  ri  ali  rumal  rech  che  man  xuriq  ta  uchi’  arech  kto’ik kumal ri tinimit e ri achi rumal rech che xub’an k’ax chrech ri rixoqil rajil utz’aqat.  Xa jek’uri’ kachup uwach ri itzel chixo’l.  25K’atek’ut, we ri achi, pa taq ri tikonb’al xuriq  wi ri ali che tz’onom chik chrech are’, kukoj uchuq’ab’ e kub’an k’ax chrech, xuwi’ ri’ ri  achi kkamisaxik;  26man k’o ta k’ax ri’ kb’an chrech ri ali: man k’o ta mak ruk’ ri are’ che  taqal chrij kkamisaxik. Weri’ xoquje’ junam ruk’ jun achi che kuk’yaq rib’ puwi’ ri rajil  utz’aqat  arech  kukamisaj:  27rumal  rech  che  pa  ri  tikonb’al  xuriq  wi  ri  ali  che  tz’onom  chik  e  ri  ali,  wene’  xuraq  uchi’  arech  kto’ik  e  man  k’o  ta  jun  winaq  xtowik  e  xb’e  che  uto’ik.   28We jun achi kuriq jun q’apoj ali, ri ali man tz’onom taj, kuchapo e kq’oyi’ ruk’ are’ e  ke’iltajik,  29ri jun achi che xq’oyi’ ruk’ are’ kuya’ na ri’ chrech ri utat ri ali kawinaq lajuj  saq pwaq; k’atek’uri’, ri ali kok ri’ rixoqil ri jun achi, rumal rech che xub’an k’ax chrech  are’, e man kkowin taj kuya’ kan ri are’.  231Man  k’o  ta  jun  achi  kuk’am  apanoq  ri  rixoqil  ri  utat  e  man  kuk’am  ta  apanoq  ri  ch’aqap uq’u’ ri utat.   

Ri winaq pa ri mulin ib’ rech ri q’ijlanik ________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI DE’UTERONOM’IO

35 2Ri  achi  che  pitz’tajinaq  ri  jetaq  rab’aj  on  q’atom  ri  ukowil,  man  kk’ulax  ta  ri’,  man 

kkanaj  ta  kan  ri’  pa  ri  mulin  ib’  rech  ri  Yahweh.  3Ri  xa’laxik  che  man  ek’ulaninaq  ta  ri  unan utat, man kkanaj ta kan ri’ pa ri mulin ib’ rech ri Yahweh; xoquje’ man kek’ulax ta  ri’ ri ri’ja’al pa ri ulajuj mayilq’ijsaq, ma kekanaj ta kan ri’ pa ri mulin ib’ rech ri Yahweh.  4Ri  ajammon  e  ri  ajmo’ab’,  man  kek’ulax  ta  ri’  pa  ri  mulin  ib’  rech  ri  Yahweh,  xoquje’  man kek’ulax ta ri’ ri kija’al pa ri ulajuj mayilq’ijsaq, man k’o ta jumul ri’ kekanaj pa ri  mulin ib’ rech ri Yahweh; 5rumal rech che man xepe ta che ik’ulaxik ruk’ kaxlanwa e ruk’  joron  aretaq  chi’  ri  ix  xixel  uloq  pa  ri  Egipto  e  rumal  rech  che  xutoj  pwaq  chrech  ri  B’ala’am uk’ojol ri B’e’or arech kixukyaqsaqirisaj ri ix, chi pa ri Petor che k’o pa ri Aram  Naharayim.  6K’atek’ut, ri Yahweh Adyos man xraj taj xutatab’ej ri B’ala’am, e ri Yahweh Adyos pa  uk’exwach ri kyaqsaq xuya jun tewchi’b’al chawech, rumal rech che ri Dyos xatuloq’oq’ej  ri at. 7Pa ronojel ri ak’aslemal, mawi matzukuj ri kimeb’il e ri utzil kech ri e’are’.  8Man e’itzel winaq taj kawil ri ajedom, rumal rech che awachalal ri are’. Xoquje’ man  itzel  winaq  taj  kawil  ri  ajegipto  rumal  rech  che  ri  at,  at  kaxlanwinaq  xat  k’oji’  pa  ri  utinimit.  9Pa  ri  urox  mayilq’ijsaq  chkech  ri  e’are’  kek’ulax  ri’  pa  ri  mulin  ib’  rech  ri  Yahweh.    Ri ch’ajch’oj k’olb’al 10Aretaq 

chi’  ri  at  katel  ub’ik  ruk’  ri  tz’um  awachoch  arech  katech’o’jin  kuk’  ri  e’ak’ulel,  kak’ol  awib’  ri’  chuwach  ronojel  itzel.  11We  kariq  jun  achi  chkixo’l  ri  awinaq  che utz’ajom rib’ ruk’ ri utz’ilal kresaj ri ukowil chaq’ab’, kel ub’i ri’ pa ri tz’um taq ja e  man kok ta chi b’i jumul ri’.  12K’atek’uri’, b’enaq’ij chik kuch’aj rib’ ri’ e chaq’ab’ kuya ri’  kok pa ri tz’um taq ja.  13K’o jun k’olb’al ri’ che man k’o ta pa ri uk’olb’al ri tz’um taq ja e katb’e ub’i ri’ chila’.  14Ri at k’o jun ach’ich’ ri’ kak’am ub’ik ruk’ ri jastaq awech e aretaq chi’ kab’ana’ kanoq ri  arajawaxik,  arech  katt’uyi’  chila’,  ri  at  kak’ot  na  ri’  ruk’  ri  ach’ich’  jun  jul  e  aretaq  chi’  xatutzirik, kasutij awib’ ri’ e kamuq kan ri’ ri atz’ilal.  15Rumal rech che ri Dyos kb’in pa ri  uk’olb’al  ri  tz’um  taq  ja  arech  katuchajij  e  katuto’o’  chkiwach  ri  e’ak’ulel.  Rumal  k’uri’,  rajawaxik che tyoxlaj ri uk’olb’al ri tz’um taq ja. ¡Rajawaxik  che ri Dyos man k’o ta jun  man utz taj kril pa we ak’olb’al; wene katuya’ kanoq!    Jujun taq pixab’ pakiwi’ ri winaq e ri ucholaj kib’antajik*50 16Man 

ka’jacha’  taj  chrech  ri  rajaw  ri  tz’apatalik  upataninel  che  xanimaj  ub’ik  chuwach ri are’ e xuto’o’ rib’ cho ri awachoch.  17Kkanaj kan ri’ awuk’ at, kuk’ e’awinaq,  pa  jun  k’olb’al  che  kraj  are’  kkanaj  kanoq  e  utz  krilo,  pa  jun  chkech  ri  jetaq  atinimit,  jawije’ k’o wi ri utzil chrech; mab’an k’ax chrech ri are’.  18Man  kakoj  taj  tyox  ixoq  jun  ixoq  ekech  nim  ch’uti’n  chkixo’l  ri  e’umi’al  ri  Isra’el,  xoquje’  man  kakoj  taj  tyox  achi  jun  achi  che  ekech  nim  ch’uti’n  chkixo’l  ri  e’uk’ojol  ri  Isra’el.  19Mak’am ub’i pa ri rachoch ri Yahweh Adyos ri upwaq uchak ri ixoq che erech nim  ch’uti’n on ri utojb’al jun tz’i’laj achi, kne’b’a’ jas uwach ri xajikib’a’ ub’ixik, rumal rech  che xas ekeb’ wi e’itzel chuwach ri Yahweh Adyos.  ________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI DE’UTERONOM’IO

36

20Maya pa qajomal ruk’ ral chrech ri awachalal, jun qajomal ruk’ pwaq on ruk’ wa, on 

jun  chik  jas  uwach  che  kuya  ral.  21Chrech  jun  kaxlan  winaq  kuya’o  kata  ral  chrech  ri  qajomal  kaya  chrech,  k’atek’ut,  chrech  ri  awachalal  maya  jun  qajomal  che  kutoj  na  ral  chawech,  arech  ri  Yahweh  Adyos  katutewchi’j  pa  ronojel  ri  achak,  pa  ri  ulew  jawi’  ri  katok na wi ri at arech kach’ako e kawechb’ej na.  22We  ri  at  kajikib’a’  ub’ixik  jun  tzij  chuwach  ri  Yahweh  Adyos,  matb’eytajik  che  ub’anik, rumal rech che ri Yahweh Adyos kuch’a’ na ri’ chawech  e ri at k’o jun nimalaj  amak  ri’.  23K’atek’ut,  we  man  k’o  ta  jun  tzij  kajikib’a’  ub’ixik  chuwach  ri  Yahweh,  ri  at  man k’o ta amak ri’ katzukuj.  24K’atek’uri’, we kel uloq pachi’, kak’am uq’ab’ ri’ e qastzij  kab’an na ri’ ri tzij che ri at ruk’ awanima’ xawaj xab’ij chrech ri Yahweh Adyos, ruk’ ri  achi’.  25We  ri  at  katok  ub’i  pa  ri  utikonb’al  uva  ri  awajil  atz’aqat,  kuya  ri’  katij  ri  uwach  ronojel  ri  kawaj,  chi  k’ate’  na  katnojik,  k’atek’ut,  man  loq’  ta  ri’  kak’am  b’i  awe  pa  ri  axu’k.  26We  ri  at  katq’ax  ub’i  pa  ri  utriko  ri  ak’ulja,  kuya  ri’  kach’up  b’i  ruk’  aq’ab’  ri  uwach, k’atek’ut, man loq’ ta ri’ kakoj ub’i ri q’atab’al ch’ich’ pa ri utriko ri ak’ulja.    Ri jachoj ib’

241We jun achi xuk’am jun ixoq e xkiriq kib’, k’atek’uri’ man utz  taj ri ixoq chuwach ri  are’,  rumal  rech  che  k’o  kril  chrech  che  man  utz  taj  chuwach  ri  are’,  kutz’ib’aj  jun  wuj  rech jachoj ib’, kuya’ puq’ab’ are’ e kresaj ub’i pa ri rachoch;  2aretaq chi’ elenaq chi ub’i  pa ri rachoch ri achi, ri ixoq kb’e ruk’ jun chik achi.  3K’atek’uri’, we jun chik achi ri’ itzel  kril ri ixoq, kutzib’aj jun wuj rech jachoj ib’, kuya’ pa ri uq’ab’ ri are’ e kresaj ub’i pa ri  rachoch  (on  wene’  kkam  b’i  we  jun  chik  achi  ri’  che  ub’anom  rixoqil  chrech  are’),  4ri  nab’e  rachajil  che  xuya’  kan  ri  are’  man  kkowin  ta  ri’  kuk’ama’  chi  jumul  ri  are’  che  rixoqil, rumal rech che ri ixoq xutz’ilob’isaj rib’. Rumal rech, che weri’ itzel chuwach ri  Yahweh, e ri at rajawaxik che ri ulew awechb’al uya’om ri Yahweh chawech, man kakoj  ta pa jun mak.    Pixab’ rech utzil pa ri siwantinimit 5We jun achi k’ateri’ xkuli’k ruk’ ri rixoqil, man kb’e ta ri’ pa ri ch’o’j e man k’o ta kel 

uloq ri’ pa ri rachoch chech taq patan, kkanaj kan ri’ jun junab’ pa ri rachoch, arech kuya  ki’kotemal chech ri rixoqil xuk’amo.  6Man kk’am ta pa prenta rumal jun qajomal kb’anik, ri ab’aj jok’ol ri triko: ruk’ weri’  are ri k’aslemal ri’ xkanaj kanoq pa prenta.  7We jun achi karelaq’aj ub’i jun chkech ri erachalal ajisra’el, kukoj pa chak on kuk’ayij  ub’i ri are’, we jun elaq’om ri’ kkam na ri’. Kachup uwach ri’ ri itzel chaxo’l ri at.  8We xariq ri yab’il che kq’iy ri atz’umal, qas utz ub’anik chab’ana’ ronojel ri jastaq che  kkik’ut chawach ri echuchqajaw e’ajlevita. Ri ix, chiwilij, chib’ana’ ronojel ri jastaq che ri  in  xixintaq  chech  ub’anik.  9Chna’taj  chiwech  ri  xub’an  ri  Yahweh  ruk’  ri  Mari’y  aretaq  chi’ ri ix, ix k’o pa ri b’e aretaq chi’ xixel uloq pa ri Egipto.  10We ri at xata pa qajomal jun jas uwach e xaya kan jun prenta pa uk’exwach, matok  b’i pa ri rachoch ri winaq arech kak’ama’ uloq ri prenta.  11Ri at katkanaj kan ri’ chuwach  ri rachoch e ri achi, ri xaya ri jun prenta chrech kuk’ama’ uloq ri’ e kuya’a’ ri’ chawech.  12K’atek’uri’,  we  ri  are’,  sib’alaj  meb’a’,  ri  at  man  katkotz’i’  ta  ri’  we  k’o  na  awuk’  ri  ________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI DE’UTERONOM’IO

37

uprenta;  13katzalejisaj  ri’  chrech aretaq chi’  kqaj  ri  q’ij,  arech  ri  are’ kq’oyi’  na  ri’  pa  ri  uq’u’. Katutewchi’j na ri’ ri are’ e weri’ qas utz wa’ chuwach ri Yahweh Adyos.  14Mab’an  k’ax  chrech  jun  pataninel  che  man  nim  ta  ub’antajik  e  meb’a’,  kne’b’a’  jun  chkech ri e’awachalal on jun kaxlan winaq che jeqel pa ri atinimit.  15Ronojel q’ij katoj ri  uq’ij, maya’ alaj che kqaj uwach ri q’ij e maja’ katoj we ak’as ri’; rumal rech che ri are’  meb’a’ e sib’alaj rajawaxik ri tojb’al uq’ij chrech. Xa jek’uri’, man kusik’ij ta ri’ ri Yahweh  chawij. We man jeri’ kab’ano, ri at k’o jun amak ri’.  16Ri etatxel mam kekam ta ub’i ri’ rumal ri ketzelal ri ekik’ojol, e ri ek’ojolxelab’ man  ekam ta b’i ri’ rumal ri ketzelal ri ekitat. Chjunal winaq kkam ri’ rumal ri retzelal.  17Man kawetzelaj ta ri’ ri suk’il taqal chrij ri kaxlan winaq e ri minor e man kak’am ta  ri’  pa  prenta  ri  ratz’yaq  ri  malk’an  ixoq’.  18Chna’taj  b’a’  chawech,  che  ri  at  xab’an  at  ajpataninel pa ri tinimit Egipto e ri Yahweh Adyos xatresaj uloq’ pa we k’olb’al ri’; rumal  k’uwa’, ri in kintaqan chawech kab’an we tzij ri’.  19Aretaq  chi’  ri  at  kab’an  ri  yakoj  uwach  tiko’n  pa  ri  awulew,  we  xasach  kanoq  jun  joytaj chrech ri xayako, mattzalij chech uk’amik. Kkanaj kan ri’ chkech ri kaxlan winaq,  ri minor e ri malka’n chichu’, arech ri Yahweh Adyos katutechi’j pa ronojel achak.  20Aretaq chi’ ri at kach’upu’ uwach ri uche’al ri olivo, man katb’e ta chik che utzukuxik  ri poch’ol. Ri uwach kkanaj kanoq, rech ri’ ri kaxlan winaq, ri minor e ri malka’n chichu’.  21Aretaq chi’ kach’up uwach ri uche’al uva, man katb’e ta chik che utzukuxik ri poch’ol.  Ri kkanaj kanoq rech ri kaxlan winaq ri’, ri minor e ri malka’n chichu’.  22Chna’taj  b’a’  chawech  che  ri  at,  at  ajpataninel  xab’an  pa  ri  tinimit  rech  ri  Egipto;  rumal k’uwa’ ri in kintaqan chawech arech kab’an we tzij ri’.  251Aretaq chi’ k’o ch’o’j chkixo’l ekeb’ achijab’, keb’e ri’ chuwach ri q’ataltzij arech kb’an  q’atb’altzij pakiwi’ ri e’are’; utz ri’ kelik jachinchike ri utz e ri jun che are itzel kb’an ri’ ri  q’atab’altzij puwi’.  2We rajawaxik che kch’ay ri itzel ruk’ asyar, ri q’atb’altzij kub’an ri’  arech ri are’ kqaj pulew chuwach ri are’ e ktaqan ri’ che uch’ayik jeri’ jacha kuta ri itzel  xub’ano.  3Kuya’ ri’ kya kawinaq asi’ar chrech, man kya ta chi nik’aj chrech, wene’ kq’ax  uwi’ ri uk’ajisaxik uwach, ksoktajik e ri awachalal jun mes kkanaj kan chawach.  4Man kakoj ta  jun  chim tz’apib’al  uchi’  ri  b’oyix aretaq  chi’  tajin  kutak’alb’ej  ri  triko  arech kpoch’tajik.    Ri q’ab’altzij chrij ri rixoqil ri awachalal che xkamik

5We  junam ek’o wi  ekeb’  achijab’  che  kachalal kib’  e  jun  chkech  e’are’  kkam  ub’ik e 

man k’o ta ralk’uwa’l kuya kanoq, ri rixoqil ri achi che xkam ub’ik man kk’uli’ ta ri’ ruk’  jun chik achi che rech jun chik juq’at. Ri recham are rajawaxik ri’ kk’uli’ ruk’ ri malka’n  ixoq, kqet ri’ ruk’ ri ixoq e kuk’am ri’ ri are’ chech rixoqil  6k’atek’uri’, ri nab’e’al ral ri are’  kruk’aj ri’ ri ub’i ri q’atz rachalal, xa jek’uri’, ri ub’i’ man kchup ta uwach pa ri Isra’el.   7K’atek’ut, we ri recham man kraj taj kuk’am ri are’ chech rixoqil, ri ixoq kb’e na ri’  kuk’  ri  enim  taq  winaq  pa  ri  rokb’al  ri  tinimit  e  kub’ij  na  ri’:  «Ri  wecham  man  kraj  taj  mata kchup ri ub’i ri rachalal pa ri Isra’el; man kraj taj kub’an wuk’ in ri uchak k’o chrij  arech kutoq’ob’isaj nuwach ri in».  8Ri enim taq winaq rech ri tinimit, kkisik’ij ri’ we achi  ri’ e kch’ab’ej na ri’ ri achi. Aretaq chi’ kopanik e kub’ij: «Ri in man kwaj taj kink’am ri  are’».  9Ri  rixnam  che  man  kraj  taj  uwach,  kqet  kuri’  ruk’  ri  achi  chkiwach  ri  enim  taq  winaq, kuk’am ukoq ri’ ri uxajab’ ri achi cho ri raqan, kuchub’aj ri’ cho ri upalaj e kub’ij  ri’  we  tzij  ri’:  «Jewa’  kb’an  chrech  ri  jun  achi  che  man  kraj  taj  kuwok  ri  rachoch  ri  ________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI DE’UTERONOM’IO

38

rachalal»,  10e  pa  ri  Isra’el  kb’ix  ri’  chrech  ri  rachoch  ri  achi  ri’:  «Rachoch  ri  man  k’o  ta  uxajab’».    Ri k’ax pa ri jetaq ch’oj 11Aretaq chi’ ekeb’ achijab’ kachalal kib’ tajin kech’ojinik, we  ri rixoqil jun chkech ri 

ekeb’  achijab’  kqeb’  ukoq  kuk’  e  arech  kuto’  uwach  ri  rachajil  chuwach  ri  ch’ayinik,  kuchap ruk’ ri uq’ab’ ri k’ixb’al ukowil ri jun chik achi,  12ri at, man katoq’ob’isaj ta uwach  ri’ ri ixoq, kaqupij ub’i ri’ jun ri uq’ab’.    Jujun taq tzij chik 13Man k’o ta pa ri k’olb’al jastaq awech, jun pajb’al e jun chik pajb’al, jun al pajb’al e 

jun man al taj. 14Man kk’oji’ ta pa ri awachoch jun etab’al e jun etab’al chik, jun che nim e  jun che ko’lik. 15Rajawaxik che k’o jun tz’aqat e utz apajb’al, xoquje’ k’o jun awetab’al che  utz  e  tz’aqat,  arech  ri  at  naj  katk’asi’  cho  ri  ulew  che  ri  Yahweh  Adyos  xuya’  chawech.  16Rumal rech che konojel ri kkib’an ri jetaq elaq’ ri’, ri Yahweh Adyos itzel krilo weri’.  17China’taj b’a’ ri jastaq xub’an ri Amalek chiwech pa ri ib’e aretaq chi’ ri ix xixel uloq  pa ri Egipto. 18Xixuriqa’ pa ri b’e e xch’o’jin chiwij uloq kuk’ ri winaq che xaq etuqa’r chik  eterin chiwij aretaq chi’ ri ix, ix kosinaq chik ix nab’ejinaq chkiwach e’are’; ¡man xuxib’ij  ta  rib’  chuwach  ri  Dyos!  19Rumal  k’uwa’  weri’,  aretaq  chi’  ri  Yahweh  Adyos  atukojom  chik pa ri’ utzil chkiwach konojel ri e’ak’ulel pa ri ulew che ri Yahweh Adyos awechb’al  kuya’ na chawech, kachup na ri’ ri na’tisab’al rech ri Amalek chuxe’ ri kaj. Qas chana’taj  weri’.    Ri nab’e taq uwach ronojel tiko’n

261Aretaq  chi’  katopan  pa  ri  ulew  che  ri  Yahweh  Adyos  awechb’al  kuya’  na  chawech,  aretaq chi’ awech chik e ajeqeb’a’m chi awib’ pa ri ulew ri’,  2kak’am ub’i ri’ ri nab’e taq  uwach ronojel ri tiko’n rech ri uwachulew che kayak uwach cho ri ulew che ri Yahweh  Adyos kuya’ na chawech. Kaya ub’i ri’ pa jun alaj xu’k, e katb’e b’i ri’ chi pa ri jun k’olb’al  che xucha’ ri Yahweh Adyos arech kkanaj ri ub’i’ chila’.  3Ri at kak’utu’ awib’ ri’ chuwach  ri chuchqajaw che tajin k’o pa ri uchak e kab’ij na ri’ chrech:  «Ri in kamik ri’ kinb’ij chrech ri Yahweh Nudyos, che ri in xinopan pa ri ulew che ri  Yahweh xujikib’a’ ub’ixik chkech ri eqanan qatat che kuya’ na ri’ chqech uj.  4Ri chuchqajaw kuk’am na ri’ pa q’ab’ ri alaj xu’k e kuya kuri’ cho ri tab’al toq’ob’ rech  ri Yahweh Adyos. 5Ri at kab’ij na ri’ we taq tzij ri’ chuwach ri Yahweh Adyos:  «Ri  Nutat  jun  b’innel  ajaram  on  ajarame’o  che  xqaj  ub’ik  pa  ri  Egipto  e  xjeqi’  chila’  jeri’  jacha  jun  winaq  che  man  ajchila’  taj  e  aretaq  chi’  weri’,  man  ek’i  taj  pa  ri  juq’at,  k’atek’uri’ xek’yarik e jun nimalaj tinimit xkib’ano, k’o sib’alaj kichuq’ab’ e sib’alaj ek’i.  6Ri  e’ajegipto  xkib’an  k’ax  chqech,  xqaya  qib’  pa  kiq’ab’  rumal  ri  k’ax  e  xujkikoj  pa  k’axalaj chak. 7Ri uj xqasik’ij ri Yahweh Kidyos ri eqanan qatat. E ri Yahweh xutatab’ej ri  qach’awib’al; xrilo che uj meb’a’ib’, xril ri k’ax uj k’o wi e che qaya’om qib’ rumal ri k’ax  kb’an  chqech,  8k’atek’uri’,  ri  Yahweh  xujresaj  uloq  pa  ri  Egipto  ruk’  ri  kowlaj  uq’ab’  e  ulik’em  ri  uq’ab’,  chuxo’l  sib’alaj  xib’rikil,  ruk’  jetaq  k’utb’al  e  jetaq  mayb’al  taq  k’u’x.  9Xujuk’am uloq pa we k’olb’al ri’ e xuya’ chqech we ulew ri’, jun ulew jawi’ kb’elb’etik ri 

________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI DE’UTERONOM’IO

39

leche e ri uwa’lche’.  10Kamik ri’, ri in xink’am uloq ri nab’e taq uwach tiko’n che xuya ri  ulew chwech, ri ulew che xaya at chwech Yahweh».  Kaya  ukoq  ri’  chuwach  ri  Yahweh  Adyos  e  katqaj  ri’  chuwach  ri  ulew  chuwach  ri  Yahweh Adyos.  11K’atek’uri’, katki’kot ri’ rumal ronojel ri  utz taq jastaq che  ri Yahweh  Adyos  uya’om  chawech,  ri  uya’a’om  chawech  at  e  chkech  ri  e’ajupa  awachoch,  xoquje’  kki’kot ri’ awuk’ ri ajlevita e ri kaxlan winaq che jeqel awuk’.    Ri ulajuj uch’aqapil che kya’ik chi oxib’ junab’ aq’anoq

12Pa ri urox junab’, ri junab’ rech ri utojik ri ulajuj ucha’qapil ri jastaq, aretaq chi’ ri at 

xtastajik awumal ri ulajuj uch’aqapil ronojel ri uwach atiko’n e xya’taj awumal chrech ri  ajlevita, chrech ri kaxlan winaq, chrech ri malka’n chichu’ e chrech ri minor, arech are ri’  ri  ktij  pa  ri  jetaq  atinimit,  chi  k’ate’  na  kenojik,  13ri  at  kab’ij  na  ri’  chuwach  ri  Yahweh  Adyos:  «Ri in xinwesaj uloq pa ri wachoch ri jastaq che tyoxlaj taq awech at. Je’ nak’ut, ri in  xinya’ weri’ chrech ri ajlevi, chrech ri kaxlan winaq, chrech ri minor e chech ri malka’n  ixoq,  jeri’  jacha  kub’ij  ronojel  ri  apixab’  xaya  chwech,  ri  in  man  k’o  ta  k’ax  nub’anom  chrech ri apixab’ e man nusachom taj.  14Ri in man k’o ta xintij chrech weri’ aretaq chi’  k’ax in k’olik rumal k’o nukaminaq, man k’o ta xink’am chrech weri’ aretaq chi’ ri in ma  inch’ajch’oj  taq,  man  k’o  xinch’ij  weri’  chrech  jun  kaminaq.  Ri  in  inimaninaq  chrech  ri  uch’ab’al ri Yahweh Nudyos e xinb’ano ronojel ri jastaq che ri at xinataq chrech. 15Chi pa  ri tyoxlaj awachoch k’o pa ri kaj, chawila’ e chatewchi’j ri Isra’el che e’awinaq e xoquje’  chatewchi’j  ri  ulew  aya’om  chqech  jacha  xajikib’a’  ub’ixik  chkech  ri  eqanan  eqatat,  jun  ulew jawi’ kb’elb’etik ri leche’ e ri uwa’lche’.    Ri Isra’el e’uwinaq ri Yahweh 16Ri Yahweh Adyos ktaqan chawech kamik ri’ arech kak’aslemaj we taq pixab’ e we 

taq  tzij  ri’  che  rajawaxik  kb’anik;  ri  at  kak’ol  wa’  pa  ri  ak’aslemal  e  kab’an  wa’  ruk’  ronojel awanima’ e ruk’ ronojel awuxlab’al.  17Ri at, kamik ri’ xatkowinik arech ri Yahweh kub’ij che ri Are’, Adyos –k’atek’ut, ri at  kak’am  ub’i  wa’  ri  ub’e’  ri  upixab’,  ri  taq  utzij  che  rajawaxik  kb’anik  e  ri  k’o  rawasil  chuwach  e  katatab’ej  ri’  ri  uch’ab’al–  18K’atek’uri’,  kamik  ri’  xab’ij  ri  atzij  chuwach  ri  Yahweh, arech ri at katokik at uwinaq, jeri’ jacha xub’ij ri Are’ chawech –k’atek’ut, ri at  rajawaxik kak’ol ronojel ri taq upixab’;  19ri are’ katuyak na ri’ chikaj chkiwach konojel ri  jetaq  tinimit  che  xub’an  are’,  k’atek’uri’  at  jun  tinimit  ri’  che  kattyoxrisaxik  chrech  ri  Yahweh Adyos, jeri’ jacha xub’ij Are’ chawech.    Ri utz’ib’axik ri Pixab’ e ri q’ijilanik

271Ri  Mo’ises  e  ri  enim  taq  winaq  rech  ri  Isra’el  xe’kitaq  ri  winaq  chrech  weri’:  «Chik’olo’  pa  ri  iwanima’  ri  jetaq  pixab’  che  ri  in  kixintaq  chrech  pa  we  jun  q’ij  ri’.  2Aretaq chi’ ri ix kiq’axej na ri Jordan arech kixb’e pa ri ulew che ri Yahweh Adyos kuya’  chawech,  kayak  na  ri’  nima’q  tak’alik  taq  ab’aj  e  katz’aj  na  ri’  ruk’  chun,  3k’atek’uri’,  katz’ib’aj na ri’ ronojel we taq tzij rech we Pixab’ ri’, chi aretaq chi’ katq’ax ub’ik e katok 

________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI DE’UTERONOM’IO

40

pa  ri  ulew  che  ri  Yahweh  Adyos  kuya’  na  chawech,  jun  ulew  jawi’  kb’elel  leche  e  uwa’lche’, jacha xub’ij ri Yahweh chawech ri Kidyos ri e’anan e’atat.  4K’atek’uri’,  aretaq  chi’  ixq’axinaq  chi  pa  ri  Jordan,  kiyak  we  jetaq  ab’aj  ri’  puwi’  ri  juyub’  Eb’al,  jeri’  jacha  kixintaq  chrech  pa  we  jun  q’ij  ri’  e  kitz’aj  na  ruk’  chun.  5Chila’  kayak na ri’ chrech ri Yahweh Adyos jun ab’aj rech tab’al toq’ob’, ruk’ jetaq ab’aj che ma  k’o ta kachakuj ruk’ ch’ich’.  6Ruk’ taq ab’aj che man ko ta kachakuj chrech ruk’ ch’ich’,  kayak na ri jun ab’aj rech tab’al toq’ob’ chuwach ri Yahweh Adyos, e cho we ab’aj rech  tab’al toq’ob’, ri at kachi’j na ri’ ri jetaq holokosto chech ri Yahweh Adyos,  7xoquje’ chila’  ri’ kakamisaj na ri’ ri tab’al toq’ob’ rech utzil, katij na ri’ ri at pa ri k’olb’al ri’, e katki’kot  na ri’ chuwach ri Yahweh Adyos.  8Katz’ib’aj na ri’ cho we taq ab’aj ri’ ronojel ri taq utzij  we pixab’ ri’: utz utz’ib’axik chab’ana’».  9K’atek’uri’, ri Mo’ises e ri enim chuchqajawib’ e’ajlevita xekich’ab’ej konojel ri Isra’el:  «Chatz’apij ri achi’ e chatatab’ej Isra’el. Pa we jun q’ij ri’ ri at xatokik at siwan utinimit ri  Yahweh Adyos.  10Katatab’ej na k’uri’ ri uch’ab’al ri Yahweh Adyos e kak’aslemaj na ri’ ri  taqanik kinya chawech e ri jetaq pixab’ kinya chawech pa we jun q’ij ri’».  11K’atek’uri’, pa we jun q’ij ri’, ri Mo’ises jewa’ xtqan chkech ri winaq:  12«Aretaq chi’ ri  ix  xixq’axtaj  ub’ik  pa  ri  Jordan,  are  wa’  ri  kkanaj  kan  puwi’  ri  juyub’  Garizim  arech  ketewchi’xik  ri  siwantinimit:  Ri  Sime’on  e  ri  Levi,  ri  Juda  e  ri  Isakar,  ri  Jose  e  ri  B’enjamin.  13E  we  nik’aj  chik  ri’  are  wa’  ri  kkanaj  kanoq  puwi’  ri  juyub’  Eb’al  rech  kyaqsaq pakiwi’ ri winaq: ri Rub’en, ri Gad e ri Asher, ri Sab’ulon, ri Dan e ri Neftali.  14Ri  e’ajlevitas ko kech’aw na k’uri’ chkech konojel ri e’ajisra’el:  15¡Itzel  rech  ri  achi  che  kutz’aq’  jun  dyos  ruk’  che’  on  ruk’  ch’ich’  che  ja’risam,  itzel  chuwach  ri  Yahweh,  che  uchak  uq’ab’  jun  ajchak  e  kukoj  pa  jun  awatalik  k’olb’al!  — K’atek’uri’ konojel ri’ ri winaq kkib’ij na ri’: Amen.  16Kyaqsaq ri’ jachin kub’an k’ax chrech ri utat on chrech ri unan —K’atek’uri’, konojel  ri’ ri winaq kkib’ij na ri’: Amen.  17¡Kyaqsaq  ri’  jachin  kuqi’b’isaj  apanoq  ri  ab’aj  retal  rulew  rech  ri  uk’ulja!  — K’atek’uri’, konojel ri’ ri winaq kkib’ij na ri’: Amen.  18¡Kyaqsaq  ri’  ri  winaq  che  kujal  ub’i  ub’e  jun  moy  winaq  pa  ri  b’e!  —K’atek’uri’,  konojel ri’ ri winaq kkib’ij na ri’: Amen.  19¡Kyaqsaq ri’ jachin man kuk’ol ta pa ranima’ ri pixab’ puwi’ ri kaxlan winaq, ri minor  e ri malka’n chichu’! —Katek’uri’, konojel ri’ ri winaq kkib’ij na ri’: Amen.  20¡Kyaqsaq  ri’  jachin  kkotz’i’  ruk’  ri  rixoqil  ri  utat,  rumal  rech  che  kuk’am  ub’i  ri’  ri  uch’aqapil uq’u’ ri utat! —K’atek’uri’, konojel ri’ ri winaq kkib’ij na ri’: Amen.  21¡Kyaqsaq ri’ jachin kkotz’i’ ruk’ jun chikop! —K’atek’uri’,konojel ri’ ri winaq kkib’ij  na ri’: Amen.  22¡Kyaqsaq  ri’  jachin  kkotz’i’  ruk’  ri  ranab’  che  umi’al  ri  utat  on  che  ral  ri  unan!  — K’atek’uri’ konojel ri winaq kkib’ij na ri’: Amen.  23¡Kyaqsaq ri’ jachin kkotz’i’ ruk’ uji’ chichu’! —K’atek’uri’, konojel ri winaq kkib’ij na  ri’: Amen.  24¡Kyaqsaq ri’ jachin kusalkapij rib’ e kukamisaj pa awatalik ri  uk’ulja! —K’atek’uri’,  konojel ri’ ri winaq kkib’ij na ri’: Amen.  25¡Kyaqsaq ri’  jachin  kuk’am  pwaq arech  kukamisaj  jun  utzalaj  winaq!  —K’atek’uri’,  konojel ri’ ri winaq kkib’ij na ri’: Amen.  26¡Kyaqsaq ri’ jachin ri man kuk’ol ta pa ranima’ arech kuk’aslemaj ri utzij we Pixab’  ri’! —K’atek’uri’, konojel ri’ ri winaq kkib’ij na ri’: Amen».    ________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI DE’UTERONOM’IO

41

Ri jetaq tewchi’nik

281K’atek’uri’, we ri at qastzij katatab’ej e kanimaj ri uch’ab’al ri Yahweh Adyos, e kak’ol  pa ri awanima’ e kak’aslemaj ronojel we pixab’ ri’ che kinb’ij chawech pa we jun q’ij ri’,  ri Yahweh Adyos katuyak na ri’ pakiwi’ konojel ri jetaq amaq’ k’o cho ri uwach ulew.  2E  ronojel ri jetaq tewchi’nik kpe na ri’ pawi’ e kariq na ri’ ronojel ri tewchi’nik che petinaq  uloq; rumal rech che ri at xanimaj ri uch’ab’al ri Yahweh Adyos.  3Attewchi’talik ri’ ri at pa ri tinimit e attewchi’talik ri’ pa ri ulew juyub’.  4Tewchi’talik  ri’  ri  si’j  xu’mal  uchuch  apam,  ri  uwach  ri  awulew,  ri  kal  ri  jupuq  taq  achikop,  ri  kal  awakax  e  ri  kal  ri  achij.  5Tewchi’talik  ri’  ri  axu’k  e  ri  ak’uja’.  6Attewchi’talik  ri’  arechi’  katel  ub’ik  e  katok  uloq.  7Ri  ek’ulel  che  kewa’laj  uloq  chawij,  ri  Yahweh  kub’an  na  ri’  arech  katch’akan  pakiwi’  ri  e’are’;  pa  jun  b’e  ri’  ke’el  uloq  chawij,  e  pa  wuqub’  b’e  ri’  ke’animaj ub’i chawach.  8Ri Yahweh kutaq uloq ri’ ri tewchi’nik arech kkanaj kan awuk’,  pa ri ak’uja e pa ri achak, k’atek’uri’, katutewchi’j na ri’ pa ri ulew che ri Yahweh Adyos  kuya’ na chawech.  9Ri Yahweh katub’an na ri’ at jun tyoxlaj siwantinimit rech ri Are’, jeri’ jacha xujikib’a’  ub’ixik  chawech,  we  ri  at  kak’ol  pa  ri  awanima’  ri  upixab’  ri  Yahweh  Adyos  e  we  katerne’b’ej ri taq ub’e.  10Konojel ri’ ri jetaq siwantinimit ek’o cho ri uwachulew, kkil ri’  che ri at kasik’ij ri ub’i ri Yahweh e kkixib’ij kib’ ri’ chawach.  11Ri Yahweh katunojisaj na  ri’  chrech  sib’alaj  jastaq  awech:  ri  si’j  xu’mal  uchuch  apam,  ri  kal  ri  ajupuq  e  uwach  ri  awulew,  chuwach  we  ulew  ri’  che  xujikib’a’  ub’ixik  chkech  ri  atat  che  kuya’  na  ri’  chawech.   12Ri Yahweh kujaq na uloq ri’ chawech ri kaj, ri utzalaj uq’inomal, arech pa ri q’älaj  kupetisaj uloq ri jab’ che rajawaxik chawech cho ri uwulew e arech kutewchi’j ronojel  taq achak. Ri at, kaya na ri’ pa qajomal ri jastaq awech chkech ek’i taq amaq’, e ri at ma  k’o ta rajawaxik ri’ chawech kata pa qajomal.  13Ri Yahweh, at nab’e ri’ kub’an chawech  chkiwach ri jetaq amaq’, man katutarb’a’ ta kan ri’ pa ri k’isb’al, ri at katk’oji’ ri’ ajsik, e  man  k’o  ta  jumul  ri’  katk’oji’  ikim,  we  ri  at  katatab’ej  ri  upixab’  ri  Yahweh  Adyos,  ri  katintaq in chech pa we jun q’ij ri’, chak’olo’ pa ri awanima’ e chak’aslemaj,  14man k’o ta  jun tzij ri katintaq in chrech pa we q’ij ri’, che kattzale’ ub’ik chrech pa ri awikyaq’ab’ on  pa ri amox chuwach, arech katb’e che kipatanixik enik’aj taq dyoses chik.    Ri kyaqsaq taq tzij 15K’atek’ut, we ri at man kanimaj ta ri uch’awib’al ri Yahweh Adyos, e man kak’ol ta 

pa ri awanima’ ri utaqanik e ri upixab’, che ri in kinb’ij chiwech pa we jun q’ij ri’, kpe ri’  awuk’ ronojel we kyaqsaq taq tzij ri’ e xas katuriqa’ wi ri’.  16At  kyaqsaq  ri’  pa  ri  tinimit  e  pa  ri  juyub’.  17Kyaqsaq  ri’  ri  alaj  axu’k  e  ri  ak’uja’.  18Kyaqsaq ri’ ri usi’j uxu’ch uchuch apam, ri uwach ri awulew, ri kal ri awakax e ri kal ri  achij. 19At kyaqsaq ri’ arechi’ katel ub’ik e arechi’ katok uloq.  20Ri Yahweh kuk’am uloq ri’ pawi’ ri kyaqsaq, ri k’ax e ri q’atb’altzij pa ronojel achak,  chi k’ate’ kk’is tzij pawi’ e aninaq ri’ katkam b’ik rumal rech ri retzelal achak che rumal  xinaya’  kanoq  ri  in.  21Ri  Yahweh  ku’oqanisaj  ri’  chawij  ri  b’innelyab’il,  chi  k’ate’  kuchupisaj  na  ub’i  awach  cho  ri  ulew,  jawi’  ri  katopan  na  wi  e  ri  kawechb’ej  na.  22Ri  Yahweh  katujich’ej  na  ri’  ruk’  yab’il,  ri  nimalaj  q’aq’,  ri  puj,  ri  sipoj,  ri  ch’a’k  chawij,  ri  saq’ij e ri yab’il kuriq ri triko, katroqataj na ri’ chi k’ate’ kk’is na ub’i awach.  23Ri kaj k’o  ________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI DE’UTERONOM’IO

42

pawi’ chujala ub’i saq ch’ich’ ri’ e ri ulew che k’o chaxe’ ri  at chujala ub’i ch’ich’ ri’.  24Ri  jab’ kuya na ri Yahweh chrech ri awulew, are ri poqlaj ri’ e ri sanyäb’; ktzaq na uloq ri’  chikaj pawi’ ri at chi k’ate’ na ri kk’is ub’i awach.   25Ri  Yahweh  kub’an  na  ri’  arech  ri  at  katqaj  pakiq’ab’  ri  e’ak’ulel:  katel  uloq  ri’  chuwach pa jun b’e e katanimaj b’i ri’ chkiwach pa wuqub’ b’e e konojel ri jetaq ajawib’al  ek’o chuwachulew kkixib’ij kib’ ri’ aretaq chi’ kkilo ri itzel aka’yb’al. 26Ri kaminaq ab’aqil  kiwa  ri’  kkib’an  chrech  konojel  ri  chikop  ajuwokaj  e  konojel  ri  echikop  erech  ri  uwachulew, e man k’o ta jun winaq ke’uxib’ij ub’ik.  27Ri  Yahweh  katusok  na  ri’  ruk’  ri  ch’a’k  rech  ri  Egipto,  ruk’  ri  k’axalaj  taq  t’oyt’a’q,  ruk’ ri k’at awij, ruk’ ri salpi’ch e man katkowin ta ri’ kakunaj awib’.  28Ri Yahweh kub’an  na  k’ax  ri’  chawech  ruk’  ri  ch’u’jilal,  ri  moyirik e  ri  moxirik  29chi  k’ate’ kattintatik na  e  katmalmatik na ri’ ruk’ ri aq’ab’ paq’ij jeri jacha ri moy che kmalmatik ruk’ ri uq’ab’ pa ri  q’equ’m, e ri ab’inb’al man kopan ta ri’ pa ri utzil.  Ri  at  kaya  awib’  ri’  rumal  ri  k’ax  kb’an  chawech  e  katelaq’ax  ri’  pa  ronojel  ri  ak’aslemal e  man k’o  ta jun  winaq  ri’  kuto’  awach.  30Ri  at  kak’am  na  ri’  jun  ixoq  arech  kokik  awixoqil,  k’atek’ut,  jun  chik  achi  ri’  kk’oji’  ruk’  ri  are’;  ri  at  kayak  na  ri’  jun  ja,  k’atek’ut  man  katjeqi’  ta  ri’  chupam;  kasuk’umaj  na  ri’  jun  tikb’al  uva,  k’atek’ut  man  katkowin  ta  ri’  kayak  ri  nab’e  taq  uwach.  31Ri  ab’oyix  chawach  ri’  kch’olik,  e  ri  at  man  katkowin ta ri’ katij awech chech; kelaq’ax b’i ri’ ri ab’urix chawach, e ma ktzalex ta chi  ri’  chawech;  ri  achi’j  keya’  ub’i  ri’  chkech  ri  e’ak’ulel,  e  man  k’o  ta  jun  winaq  ri’  kuto’  awach at.  32Ronojej taq q’ij ri e’ak’ojol e ri e’ami’al keya ub’i ri’ chrech jun siwantinimit  chik;  ronojel  q’ij  ri  awoq’och  kuk’is  uk’u’x  ri’  chkilik  e  ri  aq’ab’  man  k’o  ta  kkowin  ri’  kub’ano.   33Ri  uwach  kuya’  ri  awulew  e  ri  uwach  ri  achak,  jun  chik  siwantinimit  ri’  che  man  aweta’m  ta uwach  ktijowik.  Ri  at  ronojel  q’ij  katlutz’exik e  kaya awib’  ri’  rumal  ri  k’ax  kb’an  chawech.  34Katmoxirik  na  k’uri’  rumal  ri  jastaq  kawil  na  ruk’  ri  awoq’och.  35Ri  Yahweh kuk’ajisaj na awach ri’ ruk’ itzel taq ch’a’k cho taq ach’e’k e cho taq awa’ e ri at  man katkowin ta ri’ kakunaj awib’, chi pa ri upa’awaqan ub’ik e kopan pa ri jolom.  36Ri ix e ri ajawinel che ikojom piwi’, kixuk’am ub’i ri’ ri Yahweh pa jun amaq’ che ri  inan  itat  e  ri  ix  ma  iweta’m  taj,  e  ke’apatanij  na  ri’  enik’aj  taq  edyos  chik  che eb’anom  ruk’ che’ e ruk’ ab’aj. 37At sachib’al k’u’x ri’, at rech xib’rikil, at rech tzijob’elil ri’ e tze’b’al  awach ri’ pa konojel ri jetaq tinimit jawi’ katuk’am na ub’ik ri Yahweh.  38Ri at sib’alaj k’i ija’ ri’ kak’yaq pa ri awulew e xa jub’iq’ ri’ ri uwach kayako, rumal  rech che ri sak’ kok ri’ chutijik.  39Katik na ri’ e kachakuj na ri’ ri jetaq tikb’al uva e man  k’o ta awech ri’ katij chrech ri amaja’ e man k’o ta uwach ri’  kayako rumal rech che ri  ixjut  kkitij  ub’ik.  40K’o  olivo  ri’  pa  ronojel  ri  awulew  e  man  k’o  ta  ase’ite  ri’  kakoj  cho  ab’aqil, rumal rech che ktzaq uloq ri uwach cho taq ri uche’al. 41Ri at ke’awalk’uwa’laj ri’  e’ak’ojol  e  e’ami’al,  k’atek’ut  man  e’awech  ta  ri’,  rumal  rech  che  etz’apatalik  ri’  kek’am  ub’i pa jun amaq’ chik. 42Ronojel ri taq ache’al atiko’n e ronojel ri uwach, ktij ri’ ri ixjut.  43Ri  kaxlan  winaq  che  jeqel  pa  ri  awachoch  are  kaq’an  na  ri’  chawach  at  e  rumal  awech at ri’ e ri at pa taq b’iq’al ri’ katqaj na ikim.  44Ri are’ kch’akan na ri’ pawi’; e ri at  man katkowin ta ri’ katch’akan puwi’ ri are’; ri are’ knab’ejik ri’ chawach e ri at katteri’  kan ri’ pa uk’isb’al.  45Ronojel we kyaqsaq ri’ kqaj wa’ pawi’, katroqataj na wa’ e katuriqa’ na ri’, chi k’ate’  na kuk’is tzij pa wi’ rumal rech che ri at man xanimaj ta ri uch’ab’al ri Yahweh Adyos e  man xak’ol ta pa ri awanima’ ri utaqanik e ri upixab’ xub’ij chawech.  46Weri’ jun k’utb’al  e jun mayib’al k’u’x pawi’ e pakiwi’ ri awija’al xas pa junalik.    ________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI DE’UTERONOM’IO

43

Ri ch’o’j e elem ub’ik pa nik’aj taq tinimit chik

47Rumal rech che ri at man xapatanij ta ri Yahweh Adyos pa ri kik’otemal e pa ri utzil 

aretaq  chi’  xuya  ronojel  jas  uwach  chawech,  48ri  at  ke’apatanij  na  ri’  ri  e’ak’ulel  che  ri  Yahweh kutaq na uloq pawi’, ruk’ wi’jal, ruk’ chaqi’j chi’ e at ch’analik ri’ at k’olik, man  k’o ta jastaq awech ri’. Kukoj na ri’ cho ri ajolom jun ch’ich’ chi k’ate’ na kuk’is na tzij pa  wi’.  49Ri Yahweh kuwa’lisaj na uloq ri’ chawij jun amaq’ che naj petinaq wi uloq, chi pa ri  uk’isb’alil uxkut ulew, jeri’ jacha ri xik che kel uloq. Jun amaq’ ri’ che ri at man aweta’m  ta ri utzij kch’awik,  50jun amaq’ che k’a’n taq kipalaj, che man k’o ta kiq’ij ri’ ri enim taq  winaq chkiwach e man kkitoq’ob’isaj ta kiwach ri’ ri ak’alab’.  51Kkitij na ri’ ri kal ri jupuq  taq  achikop  ek’olik  e  ri  uwach  ri  awulew  kuya’o,  chi  k’ate’  na  kuk’is  na  awach,  e  ri  at  man k’o ta atriko ri’, man k’o ta ri’ awamaja’, ma k’o ta ri’ awas’e’ite, man k’o ta kal ri’ ri  jetaq awakax e man k’o ta kal ri’ ri achij, chi k’ate’ kuk’is na tzij pawi’.  52Kukoj ch’o’j ri’  pawi’  pa  ronojel  ri  jetaq  atinimit,  chi  k’ajawi’  akub’a’m  wi  ri  ak’u’x.  Kub’an  k’ax  ri’  chawech pa ronojel ri jetaq tinimit che k’o chuwach ri ulew che ri xuya ri Yahweh Adyos  chawech.   53Katij na ri’ ri si’j xu’mal uchuch apam, ri kiti’ojal ri ak’ojol e ri ami’al che ri Yahweh  Adyos xe’uya’ chawech, pa ri taq q’ij arechi’ ch’oj at k’olik e aretaq chi’ ri ak’ulel katukoj  pa k’ax.  54Ri kme’lalaj winaq e ri loq’alaj winaq chixo’l man kukub’a’ ta uk’u’x ri’ chrij ri  rachalal,  xoquje’  man  kukub’a’  ta  uk’u’x  ri’  chrij  ri  loq’alaj  rixoqil  e  chkij  ri  eralk’uwa’l  che  eto’tajinaq  na  kanoq  ruk’,  55man  kraj  ta  ri’  kuya’  apan  ch’aqap  kech  ri  kiti’ojal  ri  eralk’uwa’l che kutij ri are’, rumal rech che man k’o ta chi jun jas uwach ruk’ rumal ri  ch’o’j  e  ri  k’ax  tajin  kub’an  ri  ak’ulel  chawech  pa  ronojel  ri  jetaq  tinimit.  56Ri  kme’l  e  loq’alaj ixoq k’o chkixo’l ri siwan atinimit, ri are’ che loq’alaj winaq che man kukoch’ taj  kukoj ri uparaqan cho ri ulew, itzel kril ri’ ri rachajil, xoquje’ man kukub’a’ ta uk’u’x ri’  chrij ri ral ala on chrij ri ral ali,  57ri ukotz’i’j ri uchuch upam e ri ak’al che xa’alaxik, kuk’u  rib’  ri’  che  utijik,  rumal  rech  che  man  k’o  ta  chi  jun  jas  uwach  rumal  ri  ch’oj  tajinik  e  rumal ri k’ax kub’an ri ak’ulel chawech pa ronojel ri jetaq atinimit  58We ri at man kak’ol ta pa ri awanima’ e man kak’aslemaj ta ronojel ri utzij we pixab’  tz’ib’atalik pa we wuj ri’, e we man kaxe’j awib’ chuwach we remelik tik’ilik e xib’rikilalaj  b’i’aj ri’, we man kaxib’ij awib’ chuwach ri Yahweh Adyos,  59ri Yahweh kuk’ajisaj awach  ri’ ruk’ we itzel e b’innel taq yab’il, chawech ri at e chkech ri awija’al: itzel e nimalaj taq  k’qel yab’il e man k’o ta chi uk’isik ri’, k’ax taq yab’il e man k’o ta ukunaxik ri’. 60Kuk’yaq  na ri’ pawi’ ri b’innel taq yab’il che rech ri Egipto, ri jetaq yab’il che sib’alaj xaxib’ij awib’  chrech  e  koqanik  ri’  chawij.  61K’atek’uri’,  xoquje’  ronojel  ri  b’innel  taq  yab’il  e  ronojel  uwach yab’il che man k’o ta kch’a’ik pa we wuj ri’, kuwa’lisaj uloq ri’ ri Yahweh chawij  chi k’ate’ na kuchuptajik na awach.  62Xaq ix keb’ oxib’ winaq ri’ kixkanaj kanoq, ri ix che  sib’alaj ix k’i xib’an na ix jacha ri taq ch’imil pa ri kaj. Rumal rech che ri at man xanimaj  ta ri uch’ab’al ri Yahweh Adyos.  63Jeri’ jacha xki’kotik ri Yahweh che ub’anik ri utzil chiwech e che upoq’isaxik iwach,  xoquje’ ri Are’ kki’kotik na ri’ che uchupik ub’i iwach e che uk’isik ub’i tzij piwi’. Kixb’oq  ub’i ri’ cho ri ulew jawi’ kixok na wi e che kiwechb’ej na.  64Ri Yahweh kixujub’uj na ub’i  ri’ chkixo’l konojel ri jetaq tinimit, chi pa jun uxkut ri ulew tza k’a pa ri jun uxkut chik;  k’atek’uri’, chila’ ri’ ke’ipatanij enik’aj taq dyos chik, che eb’anom ri’ ruk’ che’ e ruk’ ab’aj  e ri anan atat e ri at man iweta’m ta kiwach ri’.  65Pa we jeta amaq’ ri’, ri at man k’o ta  utzil ri’ kariq pa ri ak’aslemal e man k’o ta uxlanem ri’ chrech ri upa’awaqan, xane chila’  ________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI DE’UTERONOM’IO

44

ri’, ri Yahweh kuya ri’ chawech jun awanima’ che kab’irb’itik, man k’o ta uch’uq’ab’ ri’ ri  awoq’och, e mayib’al ri’ kk’oji’ ri awuxlab’al.  66Kawil ri’ che ri ak’aslemal tzuyul chrech  jun b’atz’, ri at axib’im awib’ ri’ chi paq’ij e chi chaq’ab’ e kana’ ri’ che man jikab’am ta ri  ak’aslemal.   67Aq’ab’il, ri at kab’ij na ri’: «Weta kok aq’ab’», k’atek’uri’, chaq’ab’ kab’ij na ri’: «Weta  ksaqarik», rumal ri’ ri xib’rib’ kuna’ ri awanima’ e ri sachib’al taq k’u’x che kawil na ruk’  ri awoq’och.  68E ri Yahweh katuk’am chi ub’i jumul ri’ pa ri Egipto, pa ri jun b’e che ri in  xinb’ij chawech puwi’: «¡Ri at man k’o ta chi jumul ri’ kawila’ chi na uwach we b’e ri’!».  K’atek’uri’, chila’ ri’, kik’ayij iwib’ ri’ chkech ri ik’ulel, arech kixokik ix pataninel kech e ix  kimokom e man k’o ta jun ri’ kixloq’owik.  69Are wa’ ri taq tzij rech ri chapb’alq’ab’ che ri Yahweh xtaqan chrech ri Mo’ises arech  kub’an  ri  are’  kuk’  ri  e’ajisra’el  pa  ri  amaq’  Mo’ab’,  jun  chi  wa’  chuwach  ri  jun  chapb’alq’ab’ che xub’an ri are’ kuk’ pa ri Horeb’.    Ri ojer taq tzij kanoq

291Ri Mo’ises ke’usik’ij konojel ri Isra’el e kub’ij chkech:  Ri ix xiwil ronojel ri jastaq xub’an ri Yahweh chiwach pa ri tinimit Egipto, ri xub’an  chrech ri Fara’on e chkech ri e’upataninel e ri xub’an chech ronojel ri ramaq’: 2ri nimalaj  taq  k’ax  chi  xawilo  ruk’  awoq’och,  ri  jetaq  k’utb’al  e  ri  nimalaj  taq  mayib’al  uwach.  3K’atek’ut,  tza  k’ate’  pa  we  q’ij  ri’,  ri  Yahweh  man  uya’om  ta  jun  iwanima’  arech  kiweta’maj  weri’,  man  uya’om  ta  iwoq’och  arech  kiwil  weri’,  e  man  uya’om  ta  ixikin  arech kitatab’ej weri’.  4Ri in xinb’ano che ri ix kixb’in kawinaq junab’ pa ri tz’inalik ulew, k’atek’uri’ man k’o  ta  xq’eleb’  ri  iwatz’yaq  ikojom  e  ri  ixajab’  che  k’o  cho  taq  iwaqan.  5Ri  ix  man  k’o  ta  ikaxlanwa arech kitijo, man k’o ta iwamaja’, man k’o ta ja’ kiqumuj che kixuq’ab’arisaj,  arech ri ix kiweta’maj che in, in Yahweh, Inidyos.  6K’atek’uri’, xixopan pa we k’olb’al ri’.  Ri Sijon, rajawinel ri Jesb’on, e ri Og, rajawinel ri B’asan xujkik’ulu’ arech kech’o’jin quk’,  k’atek’ut,  ri  uj  xe’qach’ak  ri  e’are’.  7Ri  uj  xqach’ak  ri  kulew,  e  xqaya’  chrech  ri  Rub’en  arech kokik rechb’al, xqaya chrech ri Rub’en, chrech ri Gad e chkech ri panik’aj ujuq’a ri  Manasses.  8Chik’ol b’a’ pa ri iwanima’ ri utzij we chapb’alq’ab’ ri’ e chik’aslemaj b’a’ arech ri ix  kiriq ri utzil pa ronojel ichak.    Ri chapb’alq’ab’ ruk’ ri Mo’ises 9Kamik ri’, ri ix, iwonojel ix tak’al chuwach ri Yahweh Idyos: ri ek’amal taq b’e chkech 

ri  ejuq’at,  ri  enim  taq  iwinaq  e  ri  iwajtz’ib’ab’,  e  konojel  ri  achijab’  rech  ri  Isra’el,  10konojel ri iwalk’uwa’l e ri iwixoqilal, (xoquje’ ri kaxlan winaq che k’o pa ri awulew, ri  b’anal asi’ e ri k’amal aja’), 11ri at katok na ri’ pa ri chapb’alq’ab’ kub’an ri Yahweh Adyos,  chapb’alq’ab’  che  xjikib’ax  ub’ixik  ruk  k’ax  chi  we  makab’ano,  chapb’al  q’ab’  che  xb’antajik awuk’ pa we jun q’ij ri’.   12Arech, at utinimit kub’an chawech pa we jun q’ij ri’ e ri Are’ at Udyos at, jeri’ jacha  ub’im chawech e jacha xub’ij chkech ri e’atat Ab’raham, Isa’ak  e Jakob’.  13Man xuwi’ ta  iwuk’  ix  kinb’ano  pa  we  jun  q’ij  ri’  we  jun  chapb’alq’ab’  ri’  e  we  jun  tzij  che  kinjikib’a’  ub’ixik,  14xane  xoquje’  kinb’ano  ruk’  ri  jachin  tak’al  quk’  chuwach  ri  Yahweh  Qadyos  kamik ri’ e ruk’ ri jachin man k’o ta quk’ pa we jun q’ij ri’.  ________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI DE’UTERONOM’IO

45 15Je’ nak’ut, ri ix iweta’m jas ub’anik ri qak’aslemal aretaq chi’ ujjeqel pa ri Egipto, e ri 

qaq’axik xqab’ano pa taq ri amaq’ jawi’ ri xujq’ax wi.  16Xiwilo ri ketzelal e ri kidyos che  ma tzij taj edyos, kib’anom ruk’ che’, ab’aj, q’an pwaq e saq pwaq che k’o kuk’ we jetaq  amaq’ ri’.  17¡Mak’oji’  chixo’l  jun  achi  on  jun  ixoq,  jun  ja  winaq  on  juq’at  winaq  che  ri  ranima’  kuk’yaq kan ri Yahweh Qadyos e kb’e che kipatanixik enik’aj taq dyos chik che ekech we  jetaq amaq’ ri’! Mukoj rab’ chixo’l ri kamisanel q’ayes e ri k’alaj ajenjo (k’a q’ayes).  18We  k’o jun chiwech che aretaq chi’ xtataj rumal we k’axalaj taq tzij ri’ kutewchi’j ukoq rib’  pa ri ranima’ e kub’ij chb’il rib’: «Kne’b’a’ ri in kinb’inik xas jacha kraj ri wanima’, ronojel  wa’  utz  kelik  pa  ri  nuk’aslemal,  e  ruk’  ri  sib’alaj  ja’  k’olik  man  k’o  ta  chaqi’jchi’  ri’  kinna’o».   19Ri  Yahweh,  man  k’o  ta  umak  ri’  kusacho.  Rumal  rech  che  ri  uq’aq’al  royowal  e  ri  rachixom  ri  Yahweh  kwa’laj  uloq  ri’  chrij  we  jun  achi  ri’,  ronojel  we  k’ax  taq  tzij  tz’ib’atalik pa we wuj ri’, ktzaq uloq ri’ chrij ri are’, e ri Yahweh kuchup ri’ ri ub’i’ chuxe’  ri kaj. 20Ri Yahweh naj kresaj ub’i wi ri’ chkixo’l konojel ri ujuq’at ri Isra’el, arech kuna’ ri  k’achaqijchi’, jeri’ jacha kub’ij we k’axalaj taq tzij ri’ che  tz’ib’atalik pa ri uwuj ri Pixab’  ri’.    Ri b’enam pa jun chik tinimit 21Ri mayilq’ijsaq rech chwe’q kab’ij, ri kalk’uwa’l ri ik’ojol che epetinaq kanoq chiwij, 

xoquje’ ri kaxlan winaq che petinaq uloq pa jun naj amaq’, kkil na ri’ ri b’innel taq yab’il  e ri jetaq yab’il che k’ajisajb’al kiwach kuya na ri Yahweh, k’atek’uri’, kkiraqaqej na kichi’  ri’:  22«Asufre ri’, atz’am ri’ e k’atinaq ri’ ronojel ri rulew; man ktik ta chi uwach ri’, man  k’o ta chi jun ija’ ri’ kel uloq pa we ulew ri’, man k’o ta jun q’ayes ri’ kk’iy uloq chila’, man  k’o  ta  jun  k’aslemal  ri’  chila’.  Jeri’  na  k’uri’  jacha  xb’an  chrech  ri  Sodoma  e  ri  Gomora,  chrech ri Adma e ri Seb’oyim, che ri Yahweh xuporoj pa ri uq’aq’al royowal!».   23K’atek’uri’,  konojel  ri  jetaq  amaq’  ri’  kkiraqaqej  kichi’  ri’  chutayik:  «¿Jasche  jewa’  xub’an  ri  Yahweh  chrech  we  jun  tinimit  ri’?  ¿Jasche  k’uwa’  che  sib’laj  royowal?».  24K’atek’uri’  kb’ix  na  ri’:  «Rumal  rech  che  xkiya’  kan  ri  chapb’alq’ab’  che  ri  Yahweh,  ri  Kidyos  ri  kitat,  xub’an  kuk’  e’are’  aretaq  chi’  xe’el  uloq  pa  ri  Egipto;  25rumal  rech  che  xeb’e’  che  kipatanixik  eni’k’aj  taq  edyos  chik,  e  xeq’ijilanik  chkech,  edyos  che  man  keta’m ta kiwach e che ri Are’ man kechb’al taj xuya’o.  26Rumal k’u wa’ xtzurtaj uloq ri  royowal ri Yahweh puwi’ we jun tinimit ri’, e xuk’am uloq pakiwi’ ronojel ri k’ax taq tzij  tz’ib’atalik  pa  we  wuj  ri’.  27Ri  Yahweh  xe’ub’oq  uloq  ri  e’are’  pa  ri  kulew  ruk’  sib’alaj  royowal, ruk’ k’a’nal e ruk’ sib’alaj uchuq’ab’, k’atek’uri’, xe’ukyaq ub’i pa jun amaq’ chik  jawi’  ek’o  wi  we  kamik  ri’».  28Ri  k’u’talik  taq  jastaq  rech  nak’uri’  ri  Yahweh  Qadyos,  k’atek’ut, ri jastaq che kq’alajinik, pa junalik ri’ qech uj e kech ri eqalk’uwa’l ri’, arech ri  uj, kaqak’aslemaj ronojel ri utzij we pixab’ ri’.    Ketzalej uloq pa ri jun tinimit jawi’ xek’yaq ub’i

301Aretaq  chi’  xk’ulmataj  awumal  ronojel  we  taq  tzij  ri’,  ri  tewchi’b’al  ri’  e  ri  kyaqsaq  che xinya ub’ixik chawech, we ri at katchoman puwi’ pa ri awanima’ chkixo’l konojel ri  jetaq amaq’ jawi’ xatuk’yaq ub’i ri Yahweh,  2we kattzalij uloq ruk’ ri Yahweh Adyos, we  katatab’ej ri uch’ab’al pa ronojel ri xatintaq chrech pa we jun q’ij kamik ri’, ruk’ ronojel  ________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI DE’UTERONOM’IO

46

awanima’ e ruk’ ronojel awuxlab’al, ri at e ri e’awalk’uwa’l.  3Ri Yahweh Adyos ka’tuk’am  chi na uloq ri’ pa ri kulew ri e’awinaq, kutoq’ob’isaj na awach ri’, kixumulij na uloq ri’ pa  ronojel ri jetaq tinimi jawi’ xixujub’uj ub’ik ri Yahweh Adyos.   4We  ri  at,  at  k’o  pa  ri  uk’isb’alil  ri  uxkut  kaj,  ri  Yahweh  Adyos  xoquje’  jela’  ri’  katuk’ama’  wi  uloq,  5arech  katuk’am  chi  ub’i  jumul  pa  ri  ulew  che  kechb’al  ri  e’anan  e’atat, arech xoquje’ kawechb’ej at, kub’an ri’ arech ri at ki’kotemal katk’oji’k e sib’alaj  kupoq’isaj chi na awach chkiwach ri e’anan e’atat.  6Ri  Yahweh  Adyos  kuq’at  na  ri’  ri  uwi’  ri  awanima’  e  ri  uwi’  ranima’  ri  e’awija’al  e  weri’  kub’ano  arech  kaloq’oq’ej  ri  Yahweh  Adyos  ruk’  ronojel  awanima’  e  ruk’  ronojel  awuxlab’al arech katk’asi’k.  7Ri Yahweh Adyos, kutzalejisaj na ri’ ronojel ri k’axalaj taq  tzij pakiwi’ ri e’ak’ulel e konojel ri jachintaq kib’anom k’ax chawech. 8Ri at, katniman chi  na  jumul  ri’  chuwach  ri  uch’ab’al  ri  Yahweh  Adyos  e  kak’aslemaj  na  ri’  ronojel  ri  utaqanik  che  ri  in  kinb’ij  chawech  pa  we  jun  q’ij  ri’.  9Ri  Yahweh  Adyos  kuya’  na  ri’  ri  q’inomal chawech pa ronojel achak, pa ri usi’j uxu’mal uchuch apam, pa ri kal ri jupuq  taq achikop, pa ri uwach kuya ri awulew. Rumal rech che kki’kot chi jumul ri’ ri Dyos pa  ri utzil kariqo, jeri’ jacha xki’kotik pa ri utzil xkiriq ri e’anan e’atat,  10we ri at katniman  chrech  ri  uch’ab’al  ri  Yahweh  Adyos  e  we  kak’aslemaj  ri  utaqanik  e  ri  upixab’,  ri  tz’ib’atalik pa ri uwuj we Pixab’ ri’, we kattzalej chuwach ri Yahweh Adyos ruk’ ronojel  awanima’ e ruk’ ronojel awuxlab’al.  11Rumal  rech  che  ri  Pixab’  che  kintaqan  in  chawech  pa  we  jun  q’ij  kamik  ri’,  ri  at  katkowinik  kab’ano  e  man  k’ax  ta  ub’anik.  12Man  k’o  ta  pa  ri  kaj  arech  ri  at  kab’ij:  «¿Jachin  kpaqi’  ub’i  ri’  pa  ri  kaj  che  utzukuxik  arech  ri  uj  kqato  e  kqak’aslemaj?».  13Xoquje’  man  k’o  ta  ch’aqap  chrech  ri  polow  arech  ri  at  kab’ij:  «¿Jachin  kb’e  ri’  che  utzukuxik ch’aqap chech ri polow arech kqato e kaqak’aslemaj?».  14Xane naqaj k’o wi ri  tzij chawech, k’o pa ri achi’ e pa ri awanima’ arech kak’aslemaj.  Ri keb’ taq b’e 15Je’  nak’ut,  ri  in  kinya  chawach  pa  we  jun  q’ij  kamik  ri’,  ri  k’aslemal  e  ri  utzil,  ri 

kamikal e ri itzel.  16We katatab’ej ri utaqanik ri Yahweh Adyos che ri in kinb’ij chawech  pa we jun q’ij ri’ e we kaloq’oq’ej ri Yahweh Adyos, we katerne’b’ej ri taq ub’e, we ri at  kak’ol pap ri awanima’ ri utaqanik, ri upixab’ e ri utzij, ri at kk’oji’ ak’aslemal ri’ e kpoq’  awach ri’; ri Yahweh Adyos katutewchi’j na ri’ pa ri ulew jawi’ ri katok na ub’ik e arech  kawechb’ej.  17K’atek’ut, we ri awanima’ naj kb’e wi e man ktan ta chrech ri tzij, e we ri  awanima’ kub’ano arech ri at katexukuloq chkiwach enik’aj taq edyos chik e ke’apatanij,  18ri  in  kinb’ij  chiwech  pa  we  jun  q’ij  ri’  che  qastzij  ri’  kixkamik,  e  man  k’i  ta  q’ij  ri’  kixk’asi’ cho ri ulew jawi’ ri kixok na wi e che ri kiwechb’ej na aretaq chi’ kixq’axtajik pa  ri Jordan.   19Ri in kinsik’ij piwi’ pa we jun q’ij ri’ ri kaj e ri uwachulew: ri in kinchi’j chawech ri  k’aslemal on ri kamikal, ri tewchi’b’al on ri kyaqsaq tzij. Are chak’ama’ ri k’aslemal arech  ri  at  e  ri  awija’al  kixk’asi’k,  20chiloq’oq’ej  ri  Yahweh  Adyos,  e  chitatab’ej  ri  uch’ab’al  e  junam iwach ruk’ are’, rumal rech che are wa’ ri ak’aslemal, xoquje’ are wa’ ri kb’anowik  che naj katk’asi’k cho ri ulew che ri Yahweh Adyos xujikib’a’ ub’ixik che kuya na chkech  ri e’atat Ab’raham, Isa’ak e Jakob’.    Ri uchak uch’imilal ri Josu’e

311Ri Mo’ises kpetik e jewa’ ri k’isb’al utzij kub’ij chekch ri Isra’el:   ________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI DE’UTERONOM’IO

47

2«Ri in nuk’isom chik pa we q’ij ri’ waqk’al nujunab’. Man kinkowin ta chik kinb’ano ri 

taqal chrij jun nim winaq kub’ano e ri Yahweh xub’ij chwech:   Ri at man kaq’axej ta chik ri Jordan.  3Ri Yahweh Adyos knab’ejik ub’i ri’ chawach, ri  are’ kuk’is tzij ri’ pakiwi’ ri jetaq tinimit ri’ chawach e kujam ri’ arech kokik awechb’al.  Are ri Josu’e ri’ knab’ej ub’i chawach jeri’ jacha xub’ij ri Yahweh chawech.  4Ri Yahweh,  jeri’ kub’an na ri’ chkech jacha xub’an chrech ri Sijon e ri Og, che e’ajawinel e’ajamorre’o,  e ri xub’an chrech ri kulew che xuk’is tzij puwi’.  5Ri Yahweh ke’ujacha ri’ ri e’are’ pa ri  iq’ab’ e ri ix jeri’ na k’uri’ kib’an chkech jacha ri taqanik xinya chiwech.  6Ko kixk’oji’k e  nim  ichuq’ab’  kk’oji’k,  mina’  iwib’  e  mixib’ij  iwib’  chkiwach,  rumal  rech  che  ri  in,  in  Yahweh, in b’enaq ri’ awuk’: Ri are’ man katuya’ ta kan ri’ ri  at e man katuwonob’a’ ta  kan ri’.  7K’atek’uri’, ri Mo’ises kusik’ij chi apanoq ri Josu’e e kub’ij chrech chkiwach konojel ri  Isra’el: «Ko katk’oji’k, e nim achuq’ab’ kk’oji’k, at ri’ ri katok b’i kuk’ we winaq ri’ pa ri  ulew che ri Yahweh Adyos xujikib’a’ ub’ixik chkech ri e’itat che kuya’ na ri’ chkech e’are’  e  at  ri’  katyo’w  na  chkech  arech  kechb’ej.  8Ri  Yahweh  Adyos  knab’ej  ri’  chawach  at,  ri  are’ kb’e ri’ awuk’; man katuya’ ta kanoq e man katuwonab’a’ ta kan ri’ ri at. Mana’ awib’,  maxib’ij awib’».    Ri nimalaj Pixab’ xya chkech ri echuchqajawib’ e chkech ri e’ajlevita 9Ri Mo’ises xutzib’aj we pixab’ ri’ e xuya’ chkech ri echuchqajawib’ ri e’uk’ojol ri Levi, 

che  kik’amom  ub’ik  ri  arka  rech  ri chapb’al  uq’ab’  ri  Yahweh e  chkech  konojel  ri  enim  taq uwinaq ri Isra’el.  10Ri Mo’ises xuya’ we jun taqanik chkech ri’: «Aretaq chi’ ktz’aqat  wuqub’  junab’,  uq’ijil  ri  jun  junab’  ch’ikom  che  kchup  uwach  ronojel  k’asaj,  pa  ri  unimaq’ij  ri  tz’um  taq  ja,  11aretaq  chi’  konojel  ri  Isra’el  kepe  che  rilik  ri  uwachb’al  ri  Yahweh Adyos, pa ri jun k’olb’al che xucha’ ri are’, kasik’ij na k’uwa’ we Pixab’ ri’ cho taq  kixikin konojel ri Isra’el.  12Cha’mulij ri siwantinimit, chi achijab’, chi ixoqib’, chi ak’alab’,  xoquje’ ri ekaxlan winaq che ejeqel pa ri awachoch, arech kkito, e kketa’maj kkixib’ij kib’  chuwach ri Yahweh Adyos, e kkik’ol pa ri kanima’ arech kkik’aslemaj ronojel ri utzij we  Pixab’  ri’.  13Ri  ekalk’uwa’l  che  maja’  keta’maj  weri’,  kkita  wa’  weri’  e  kketam’aj  ri’  kkixib’ij kib’ chuwach ri Yahweh Idyos ronojel ri ik’aslemal che kixk’asi’ cho ri ulew che  kiwechb’ej na aretaq chi’ kiq’axaj na ri’ ri Jordan.    Ri utaqanik ri Yahweh 14Ri  Yahweh  kub’ij  chrech  ri  Mo’ises:  «Petinaq  chik  ri  uq’ij  ri  akamikal,  chasik’ij  ri 

Josu’e.  Jik’utu’  iwib’  pa  ri  tz’um  ja  rech  ri  mulin  ib’,  arech  kinya’  ri  jetaq  nutaqanik  in  chrech ri are’». Ri Mo’ises e ri Josu’e kepetik e kekanaj kanoq pa ri tz’um ja rech ri mulin  ib’.  15Ri Yahweh kuk’ut rib’ pa ri tz’um ja pa jun sutz’, ri sutz’ xkanaj kanoq pa ri rokb’al  ri tz’um ja.  16Ri  Yahweh  kub’ij  chrech  ri  Mo’ises:  «Kamik  ri’  katkotz’i’  na  ri’  kuk’  ri  e’atat,  e  we  siwantinimit ri’ aninaq wa’ kib’e ub’i kuk’ enik’aj taq edyos chik che ekech ri ekaxlan taq  tinimit jawi’ ri ke’ok na ri e’are’. Kinkiya kan wa’ ri in, e kkit’oqopij ri’ ri chapb’al nuq’ab’  xinb’an in kuk’.  17Pa we jun q’ij ri’, ri uq’aq’al woyowal ke’uporoj na ri’ ri e’are’, ke’inya’  kan ri’ e kinwaj ri’ ri nuwachb’al chkiwach. Ri e’are’ kkitij na e kkik’ulmaj na sib’alj k’i  ________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI DE’UTERONOM’IO

48

taq k’ax ri’, xa jek’uri’ kkib’ij na ri’ pa we jun q’ij ri’: ‘¿La man xpe ta wa’ we k’ax chqij ri’  rumal che ri Qadyos man k’o ta chqaxo’l?’  18K’atek’uri’ ri in xas kinwaj ri’ ri nuwachb’al  chkiwach pa we jun q’ij ri’, rumal rech ri ronojel ri itzel xkib’ano aretaq chi’ xeb’e kuk’  enik’aj taq dyos chik.    Ri jun b’ix rech q’ataltzij 19«Chitz’ib’aj b’a’ chanim we jun b’ix ri’ arech kikojo jeri’ jacha jun k’utb’al; chik’utu’ 

chkiwach ri e’ajisra’el, chikojo’ pa kichi’, arech jun q’ataltzij kinkojo puwi’ ri Isra’el.  20Ri  e’are’ che in xe’ink’am uloq pa we ulew ri’, che in xinjikib’a’ ub’ixik chkech ri kitat, jun  ulew  jawi’  kb’elb’etik  wi  ri  leche  e  ri  uwa’lche’,  k’atek’uri’  ri  e’are’  aretaq  chi’  ktijtajik  kiwa’,  aretaq  chi’  sib’alaj  enojinaq  chik,  echomarinaq  chik,  keb’e  ri’  che  kipatanaxik  enik’aj taq dyos chik, kekiq’ijilaj ri’ e ri in kketzelaj nuwach ri’, k’atek’uri’ kkit’oqopij na  ri’ ri chapb’al nuq’ab’ in.  21K’atek’ut, aretaq chi’ kik’ulmaj na k’i taq k’ax, we jun b’ix ri’  jun q’ataltzij wa’ pakiwi’; rumal che ri kija’al kna’saj wa’ chekch e’are’, rumal rech che ri  in  qas  weta’m  ri  kichomab’al  che  tajin  kkichomaj  pa  we  jun  q’ij  ri’,  k’atek’uri’  maja’  kixink’am ub’ik pa ri ulew che xinjikib’a’ ub’ixik chiwech». 22E, ri Mo’ises xutz’ib’aj pa we  jun q’ij ri’ we b’ix ri’ e xuk’ut chkiwach ri e’ajisra’el.  23K’atek’uri’  xuya  jun  taqanik  chrech  ri  Josu’e  uk’ojol  ri  Nun:  «Ko  katk’oji’k  e  nim  achuq’ab’  kk’oji’k,  rumal  rech  che  at  ri’  ke’ak’am  ub’i  ri  e’ajisra’el  pa  ri  ulew  che  xinjikab’a’ ub’ixik in che kinya na chkech. K’atek’uri’, ri in in kink’oji’ ri’ awuk’».    Ri Pixab’ xya ukoq ruk’ ri arka 24Aretaq chi’ xuk’is utz’ib’axik cho ri jun wuj ri taq tzij rech we Pixab’ ri’ chi k’ate’ na 

ri  uk’isb’al,  25ri  Mo’ises  xuya’  we  taqanik  ri’  chkech  ri  e’ajlevita  che  kik’amom  ub’ik  ri  arka rech ri chapb’al uq’ab’ ri Yahweh: 26«Chik’ama’ ukoq we wuj rech ri pixab’ ri’. Chiya’  ukoq chunaqaj ri arka rech ri chapb’al uq’ab’ ri Yahweh Idyos. Chila’ kkanaj wi arech jun  q’ataltzij  piwi’.  27Rumal  rech  che  ri  in  weta’m  ri  retzelal  ri  iwuxlab’al  e  ri  k’axalaj  ich’ab’exik.  Pa  taq  we  q’ij  ri’  che  in  ink’as  na  chixo’l,  ri  ix,  ix  itzel  e  man  kixniman  ta  chuwach ri Yahweh, sib’alaj ix itzel chi na kib’an ri’ aretaq chi’ kinkam ub’i ri in.    Kkimulij kib’ konojel ri E’ajisra’el arech kkita’ ri b’ix

28«Che’imulij uloq wuk’ ri in konojel ri enim taq winaq kech ri ijuq’at e ri ewajtz’ib’ab’ 

arech ri in kinya ub’ixik e kkito we tzij ri’ e are ri kaj e ri ulew kinkojo arech eq’ataltzij  pakiwi’.  29Rumal rech che ri in weta’m che aretaq chi’ kinkamik in, ri ix kiwetzelaj iwib’  ri’; kiya’ kan ri’ ri b’e che xixintaq in chrech kiwuk’aj; k’i taq k’ax kik’ulmaj na ri’ chwe’q  kab’ij, rumal rech che ri are xib’an ri man utz taj chuwach ri Yahweh e xiyak ri royowal  ruk’ ri ik’aslemal iwuk’am».  30K’atek’uri’, chkiwach konojel ri kimulim kib’, ri Mo’ises xusik’ij cho kixikin chi k’ate’  pa ri uk’isb’al, we jun b’ix ri’:     Ri ub’ix ri Mo’ises

321¡Uxkut taq kaj chitak’ab’a’ ri ixikin   ________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI DE’UTERONOM’IO

49

rumal rech che kinch’aw in,   Uxkut ulew chitatab’ej ri nutzij!  2¡Chpet uloq ri nutzij jacha   upetik ri jab’,  chpetoq ri nutzij jacha upetik ri xaqk’aj,  chpetoq jacha musmul   puwi’ ri raxrojalaj q’ayes,  jacha nimalaj jab’ puwi’ ri utz q’ayes!  3Rumal rech che ri in kinsik’ij   na ri ub’i’ ri Yahweh;  ¡Nim chiwila’ wi ri Qadyos!  4Are are’ ri Ab’aj e ri are’   tz’aqatalaj ri uchak kub’ano,  rumal rech che suk’il   ronojel ri jetaq ub’e.  Ri are’ qastzij Dyos,   man k’o ta itzel ruk’ ri are’,  ri are’ jikom e suk’il ub’antajik.  5Ri winaq che e’utz xe’ub’ano ri are’   keb’e ruk’ itzel,   itzel e k’axalaj mayilq’ijsaq.  6¿La jewa’ ri utojb’alil kitzalej   uwach ix chrech ri Yahweh,  ri ix che ixch’ujlaj siwantinimit   e ri ix che man k’o ta ino’j?  ¿La man are ta are’ atat,   ri xatralk’uwa’laj  ri xatrawexaj e xatuwoko?  7Chna’taj b’a’ chiwech ri ojer taq tzij,  chna’taj b’a’ chawech ri ojer taq junab’.  Chak’oto’ uchi’ ri atat  arech kucholej ub’ixik chawech,  Chak’oto’ kichi’ ri enim taq winaq   arech kisaqarisaj ub’ixik chawech.  8Aretaq chi’ ri Nimalaj Ub’antajik   xujach chkech chjujnal tinimit   ri ulew che kechb’al,  aretaq chi’ xe’ujach cho ri uwachulew  ri eralk’uwa’l ri winaq  xukoj ri retal ri jetaq tinimit,  jeri’ jacha ri kejalb’alil   ri eralk’uwa’l ri Dyos;  9k’atek’uri’, ri ujuq’at ri Yahweh,   e’are ri usiwan nutinimit,  are ri Jakob’ ri rechb’al are’.  10Pa ri tz’inalik ukew kuriq wi ri are’,  pa utukel wi e pa ri uq’equ’mal   ri k’ax ulew.  ________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI DE’UTERONOM’IO

50

Ri Are’, kuchajij, krilij, kuk’olo,   jacha uchajixik ri uq’eqal   uwoq’och kub’ano.  11Jacha uchajixik kub’an jun xik ri usok  che krapapik pakiwi’ ri alaj taq ral,  kulik’ ri uxik’ e ke’uk’am ub’ik,  ke’uka’am ub’ik cho ri uxik’.  12Xuwi ri Dyos kuk’am ub’i ri are’  man k’o ta jun kaxlan dyos   kruk’aj ub’i ruk’ are’.  13Kruk’aj ub’i puwi’ ri taq juyub’   rech ri uwachulew,  kutzuq ruk’ ri uwach ri taq juyub’  kuya’ chrech uwa’lche’ kech   ri k’a’p che ek’o cho taq ab’aj  e ri ole’o rech ri kowlaj ab’aj,  14kuya chrech ri uleche wakax   e ri uleche ri chij  ruk’ ri uki’al ri chom taq q’ayes,   ri ama’ taq chij, che petinaq uloq   ri ija’ pa ri B’asan,  e ri e’ama’ taq käsi’k  ruk’ ri uchomal ri triko   e ri joron xuya chrech are,   ri kyaqlaj ukik’el ri uva.  15Ri Jakob’ kutij weri’,   ri are’ sib’alaj knoj chrech,  ri Yeshurun kchomarik,   k’atek’uri’ ri are’ jeri’   jacha jun ama’ wakax.  Kuk’yaq kan ri Dyos, ri tikonel rech,  e xretzelaj ri ab’aj, ri ukolonel.  16Xkipetisaj ri achixom chrech are’   rumal ri ekaxlan taq dyos,  xkipetisaj royowal rumal ri ketzelal.  17Xkib’an tab’al toq’ob’ chkiwach   e’itzel taq uxlab’al,  che man edyos taj,  chkech edyos   che man keta’m ta kiwach,  chkech ek’ak’ taq dyos  che ri e’itat man k’o ta  xeq’ijilanik chkiwach.  18¿La man kna’taj ta chawech   ri Ab’aj che xatrawexaj?  ¿La kasach kanoq ri Dyos   che xatrak’uwa’laj?  19Ri Yahweh xril weri’ e ruk’ royowal  ________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI DE’UTERONOM’IO

51

ke’upaqchi’j ub’i   ri e’uk’ojol e ri e’umi’al.  20Xub’ij: ri in kinku’ na   ri nuwach chkiwach,  k’atek’uri’, kinwil na jas ri kkib’an na.  Rumal rech che we e’are’   ejun itzel mayilq’ijsaq, e’alk’uwa’lxel  che man k’o ta jun saqalaj tzij kuk’.  21Xkib’an achixom chwech ruk’   ri man edyos taj,  xkib’an k’ax chwech ruk’ ri ketzalal;  xoquje’ ri in kinpetisaj na   ri achixomal chkech ri e’are’   ruk’ jun tinimit   che man utz tinimit taj,  ¡kinb’an na k’ax chkech   ruk’ jun ch’u’jalaj tinimit!  22Je’ nak’ut, jun q’aq’ kel   uloq pa ri woyowal,  che xas kuporoj na ri nimalaj siwan;  kuk’at ub’i ri’ ri ulew e ri jetaq uwach,  kuk’at ub’i ri’ ri jetaq juyub’.  23Kinb’an na ri’ che k’i itzel   taq k’ax kkik’ulmaj,  kink’is na uk’yaqik ri’   ri jetaq nuch’ab’ pakiwi’.  24Ri e’are’ xaq ketuq’ar chik   rumal ri wi’jal,  kecha’qi’jar ri’ rumal ri b’innel   yab’il e rumal ri q’aq’.  Ri kiware ri jetaq awaj eb’anal   k’ax kintaq ub’i ri’ pakiwi’  e ri kik’i’al ri kumatz.  25Pa ri kulew,   ri ch’ich’ rech ch’o’j ke’uk’am   ub’i ri’ ri e’kik’ojol,  pa ri tinimit k’o ri’ sib’alaj k’ax.  Junam ri’ kekam ri alab’om   e ri alitomab’,  ri elo’ch e ri nim taq winaq.  26Ri in nub’im:   wene’ poqlaj kinb’an chkech,  kinchup na wa’ ri kib’i chkixo’l ri winaq,  27we ta mat kinxib’ij wib’   in chuwach ri unimal ri k’ulel,  ri ekik’ulel man esachinaq taj.  ¡Mkib’ij ne’:   «Are ri uchuq’ab’ ri qaq’ab’ sch’akanik,   ________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI DE’UTERONOM’IO

52

ri Yahweh man k’o ta  rech chrech weri’!».  28Rumal rech che ri are’ ejun tinimit  che man kkowin ta chrilik   ri jastaq e man k’o ta reta’mb’al.  29Weta k’o kino’j ri e’are’,   kekowin na k’uri’ chrilik ri jastaq.  30¿Jasche, jun chi achi kkowinik   keroqataj kaq’o’ lajuj k’al (1.000)  e ekeb’ achijab’ kekowinik   chkoqataxik chuy lajuj k’al (10.000),  xane, rumal na k’uri’   che ri Ab’aj kech ri e’are’,   xe’uk’ayij ri e’are’  e che ri Yahweh xe’ujach ri e’are’?  31K’atek’ut, ri ab’aj che kech e’are’   ma jeri’ taj jacha ri Ab’aj qech uj;  ma utz ta ri’ we ri eqak’ulel kech’aw ruk’   ri kidyos arech kutoq’ob’isaj qawach uj.   32Rumal rech che ri tikonb’al ki’wa,   tikonb’al rech ri Sodoma  e ri taq q’ayes rech Gomorra,  ri uva kech ri e’are’,   jun uva che kamisanel ri uk’i’al,  ri jetaq uwach sib’alaj k’a;  33ri kamaja’, itzel uki’al kumatz  kamisanel uki’al raxakan.  34K’atek’ut, ri are’   ¿la man nuk’olom ta   ri in pa jun k’olb’al naqaj chwech in,  e t’iqitalik pa taq ri nuq’inomal?  35In ri kinb’anowik ri tojb’al   uk’axel e ri utojb’alil,  pa ri jun q’ij che kb’irb’itik ri kaqan.  ¡Rumal rech che naqaj chik   k’o wi ri uq’ij che kk’is tzij pakiwi’;  aninaq petinaq ri k’ax chkij!  36Rumal rech che ri Yahweh   kub’an na suk’ q’atb’altzij   pakiwi’ ri e’uwinaq, kutoq’ob’isaj na   ri’ kiwach ri e’upataninel.  Rumal rech che kril na ri’   che ri kichuq’ab’ kk’is ub’ik,  man k’o ta chi jun winaq che   utz’ k’olik e jun winaq che ajpataninel.  37K’atek’uri’, kub’ij na ri’:   ¿Jawi’ ek’o wi ri kidyos,  ri are che jun ab’aj jawi’   ________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI DE’UTERONOM’IO

53

xkitzukuj wi ri kik’olb’al, 

38ri e’are’ che kkitij ri uchomal  

ri taq kitab’al toq’ob’,  e che xkitij ri amaja’ rech   ri tab’al taq toq’ob’?  Chewa’lij b’a’ uloq e chixkikolo b’a’,  e’are eto’l taq iwech b’a’ chkib’ana’.  39¡Chiwila’ b’a’ kamik ri’ che ri in,   in xuwi in  e che man k’o ta jun chik Dyos wuk’ in!  In kinya’owik ri kamikal e ri k’aslemal,  Aretaq chi’ kinsokonik, in kinkunanik,  e man k’o ta jun kto’owik pa nuq’ab’.  40Je’ nak’ut, in kinwa’lisaj   ri nuq’ab’ pa ri kaj  k’atek’uri’, kinb’ij: Je’ nak’ut,   qastzij che pa junalik in k’aslik,  41aretaq chi’ ri in kinsuk’umaj ri uwi’   ri ch’ich’ rech ch’o’j,  e aretaq chi’ ri nuq’ab’   kumuq’ej ri q’ataltzij,  ri in kinb’an na ri’ chkech   ri enuk’ulel jeri’ jacha ri kichak,  kinya’ na ri’ ri kitojb’al jachin   taq ri ketzelaj nuwach.  42Ri jetaq nuch’ab’ knoj   ri’ chrech kik’el  e ri nuch’ich’ rech ch’o’j knoj   ri’ chech ri ti’j:  kikik’el ri ekaminaqib’   e kikik’el ri echapom,  kijolom ri’ ri ek’ulel.  43¡Uxkut taq kaj chixki’kot b’a’ ruk’ ri are’,  chkiq’ijilaj b’a’ ri e’uk’ojol ri Dyos!  Ri ix, ix jetaq amaq’   chixki’kot b’a’ kuk’ ri e’usiwantinimit,  e konojel ri e’utaqo’ntzij ri Dyos   chkiya b’a’ ub’ixik ri uchuq’ab’.  Rumal rech che ri are’ kutoj   uk’axel ri’ ri kikik’el ri erajpataninel  jeri’ na kub’an chkech ri e’uk’ulel,  kuya’ na ri’ ri tojb’al uk’axel   chkech ri ketzelaj uwach,  e kuch’ajch’ob’ej na ri’   ri kulew ri e’uwinaq.  44Ri Mo’ises rachi’l ub’i ri Josu’e ri uk’ojol ri Nun, kpetik e kuya’ ub’ixik ronojel ri utzij  we jun b’ix ri’ cho taq ri kixikin ri siwantinimit.    ________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI DE’UTERONOM’IO

54

Ri k’aslemal pa ri Pixab’ k’o wi 45Aretaq chi’ ri Mo’ises xuk’is ub’ixik we taq tzij ri’ chkiwach konojel ri Isra’el,  46kub’ij 

chkech:   «Utz uk’olik chib’ana’ ronojel we taq tzij ri’; che q’ataltzij kinkoj in piwi’ pa we jun q’ij  ri’.  Kixtaqan  chkech  ri  e’ik’ojol  arech  kkik’olo  e  kkib’ano  ronojel  ri  utzij  we  Pixab’  ri’.  47Rumal rech che man xaq ta apachike tzij weri’, xane are ik’aslemal, e rumal we tzij ri’,  ri ix naj ri’ kixk’asi’ cho ri ulew che kiwechb’ej na aretaq chi’ kixq’ax ch’aqap chrech ri’  Jordan».    Ri ukamikal ri Mo’ises 48Ri Yahweh kch’aw ruk’ ri Mo’ises pa we jun q’ij ri’ e kub’ij chrech:  

49«Chatpaqal ub’ik puwi’ ri jun juyub’ le’ che kech ri Ab’arim, pa ri juyub’ Neb’o, che 

k’o  pa  ri  utinimit  ri  Mo’ab’,  chuwach  apan  ri  Jeriko,  e  chaka’yej  apanoq  ri  rulew  ri  Kana’an  che  kechb’al  ri  e’ajisra’el  kinya’o.  50Puwi’  ri  juyub’  che  katpaqi’i  wi’  chila’  chatkam  kanoq,  e  katb’e  ub’i  ri’  kuk’  ri  e’awachalal,  jeri’  jacha  xub’an  ri  A’aron  ri  awachalal che xkam kan puwi’ ri juyub’ Hor, e xb’e ub’i kuk’ ri erachalal.  51Rumal rech  che ri ix man qastzij taj xikub’a’ ik’u’x chwij chkixo’l ri e’ajisra’el, pa ri ja’ rech ri Merib’a  Kades,  pa  ri  tz’inalik  ulew  rech  Sin,  rumal  rech  che man  xik’ut  taj  ri  nuq’ijil  chkixo’l  ri  e’ajisra’el,  52rumal k’uri’, xuwi naj kawil apanoq ri ulew, k’atek’ut, man loq’ ta ri’ katok  pa we ulew ri’, ri ulew che kinya’ na in chkech ri e’ajisra’el».    Ri jetaq tewchi’b’al xuya ri Mo’ises chkech ri e’ajisra’el

331Are wa’ ri tewchi’b’al kub’ij ri Mo’ises pakiwi’ ri e’ajisra’el aretaq chi’ maja’ kkamik.  2Kub’ij:  Ri Yahweh xpe uloq pa ri Sina’i.  Arech kutoq’ob’isaj kiwach ri e’are’,   chi pa ri uxkut kaj xwa’laj uloq,  xuk’ut uloq ri uq’ijil   chi pa ri juyub’ Paran.  Rech utoq’ob’isaxik kiwach   xpe uloq pa ri Kades chi pa ri uk’olb’al,   pa ri umox ri relb’alq’ij xpe uloq   e xopan pa taq ri paqalik.  3Ri at che ke’aloq’oq’ej   ri e’ojer taq winaq  konojel ri etyoxlaj taq   winaq ek’o pa ri aq’ab’.  E ri e’are’ exukul cho ri awaqan  k’atek’uri’, kkitij anim keb’e   ruk’ ri ab’antajik.   4Ri Mo’ises xub’ij jun chi pixab’ chqech.  Ri mulin ib’ rech ri Jakob’   kok pa ri rechb’al.  5Xk’oji’ jun ajawinel pa Yesurun,  ________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI DE’UTERONOM’IO

55

aretaq chi’ xkimulij kib’   ri enim taq winaq,  aretaq chi’ junam xkimulij   kib’ ri e’ujuq’at ri Isra’el.  6¡Chk’oji’ b’a’ uk’aslemal   ri Rub’en e mawi kkamik;  e ri eralk’uwa’l che man ek’ya taj,   chk’oji’ b’a’ kik’aslemal!  7Are wa’ ri utzij puwi’ ri Juda:  Chatatab’ej b’a’, Yahweh,   ri uch’ab’al ri Juda e chak’ama’  ub’i ri ub’e kuk’ ri siwan utinimit.  Ri uq’ab’ kuch’o’jij na ri’ ri suk’il,  jat ruk’ e at ri’ at to’l   rech chkiwach ri e’uk’ulel.  8Jewa’ xub’ij puwi’ ri Levi:  Chaya’a’ chrech ri Levi ri taq Awurim   e ri taq Atumim chaya’ b’a’,  chrech ri jun achi che   ri at xakajmaj xatoq’ob’isaj uwach,  ri are’ che xak’ajisaj   uwach pa ri Massa,  ri are’ che xatch’o’jin ruk’   pa ri taq uja’ ri Merib’a.  9Ri are’ che xub’ij pakiwi’   ri e’unan e’utat:  «Ri in man wilom ta kiwach ri e’are’».  Ri are’ che man reta’m   ta kiwach ri erachalal,  e che xe’uya’ kan ri e’uk’ojol.  Je’ nak’ut, xkik’ol ri atzij pa kanima’   e xekanaj ruk’ ri chapb’al aq’ab’.  10Ri e’are’ kkik’ut ri atzij   chrech ri Jakob’  e ri apixab’ chrech ri Isra’el.  Kkichi’j ri k’ok’ q’ol chawach  e kkikoj ri holokosto puwi’   ri ab’aj rech ri tab’al toq’ob’.  11Yahweh, chatewchi’j, ri uchuq’ab’alil,  e nim chawila’ wi ri uchak uq’ab’.  Chaq’ajisaj ri ub’o’jal kij ri e’uk’ulel  e ri ketzelaj uwach chab’ana b’a’   arech man kewa’laj taj.  12Ri xub’ij puwi’ ri B’enjamin:  Loq’ chuwach ri Yahweh,   pa utzil k’o wi chunaqaj ri are’.  Nimalaj krilij ri are’ ronojel   q’ij e jeqelik pa ri rulew.  ________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI DE’UTERONOM’IO

56 13Kub’ij puwi’ ri Jose: 

Ri rulew tewchi’talik rumal ri Yahweh.  Chrech ri are’ ya’om ri utzil   rech ri kaj: ri jab’  e rech ri uja’ ri nim siwan,  14rech ri utzalaj taq uwach   kuya’o rumal ri q’ij,  e ri kk’iy uloq chi pa jun ik’,  15ri nab’e taq uwach ri ojer taq juyub’,  are rutzilal ri alaj taq ojer juyub’,  16are rutzilal ri ulew e ronojel   ri k’o chuwachulew,  are utzil rech ri jun che jeqel pa ri k’ix.  Sib’alaj uwi’ k’o cho ri ujolom ri Jose,  cho ri ujolom ri are’   che ktyoxrisaxik chkixo’l ri erachalal  17Nab’e ralk’uwa’l ri b’oyix,   chrech are’ ri q’ijilal.  Ri ruk’a’, ruk’a’ b’oyix,  e ruk’ ri ruk’a’ ke’utoq’o   ri jetaq siwantinimit  junam ke’utoq’o konojel chi   pa taq uk’isb’alil ri uxkut ulew.  Jewa’ ek’ya taq uwinaq ri Efra’im  e ri ek’ya taq uwinaq ri Manasses.  18Jewa’ kub’ij puwi’ ri Sab’ulon.  Ri at k’o sib’alaj utzil pa taq ri ab’e.  xoquje’ ri at Isakar, k’o utzil   pa taq ri tz’um taq awachoch.  19Ke’asik’ij na ri’ puwi’ ri juyub’   chila’ kepe na ri’ ri jetaq   tinimit che uch’ab’exik ri Dyos  kkichi’j suk’ tab’al taq toq’ob’ ri’  rumal rech che kuk’ k’o wi   ri uqinomal ri taq polow  e ri q’inomal che awatalik   pa taq ri sanyeb’.  20Kub’ij puwi’ ri Gad:  Tewchi’talik ri jachin xukoj   ri utzil chrech ri Gad.  Ri are’, jeri’ kotolik k’olik   jacha jun ati’t koj.  Xuq’ip ri q’ab’aj e ri jolomaj.  21K’atek’uri’, ri are’ xuk’am   ri nab’e taq uwach ronojel jastaq,  chila’ xril wi che ri are’ k’o   jun nimalaj rechb’al.  Ri are’ petinaq uloq kanimal ri winaq  ________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI DE’UTERONOM’IO

57

ri are’ xub’ano ri usuk’il ri Yahweh  e xub’ano ri q’atb’altzij puwi’ ri Isra’el.  22Kub’ij puwi’ ri Dan:  ri Dan jun alaj ama’ koj  che xel uloq chi pa ri B’asan.  23Kub’ij puwi’ ri Neftali:  Neftali nojinaq chrech sib’alaj toq’ob’,  Nojinaq chrech sib’alaj   utewchib’al ri Yahweh.  Ri are’ are rechb’al ri   uq’ajib’alq’ij e ri Paq’ij.  24Kub’ij puwi’ ri Aser:  ¡Tewchi’talik ri Aser chkixo’l   konojel ri e’uk’ojol!  Ri are’, are loq’ chkixo’l ri erachalal  e ri raqan kratinsaj pa ri ole’o.  25Ri tz’apib’al awokb’al b’anom ta ne’   ruk’ ch’ich’ e ruk’ saq ch’ich’,  e jeri’ ta ne’ ri achuq’ab’ jacha   ri q’ij katk’asi’k choq’ijsaq.  26Man k’o ta jun dyos jeri’ jacha   ri Udyos ri Yesurun:  ri kkejenik pa ri taq kaj arech   katukol ri at,  e ri taq sutz’, pa ri uq’ijil.  27Ri ojerlaj Dyos,   are are’ ri apanib’al,  waral cho ri uwachulew   are are’ ri ojerlaj ab’aj qech ri uj  ri are’ che chawach kuk’yaq ub’i ri k’ulel,  e ri are’ che kub’ij: ¡Chak’isa’ tzij puwi’!  28Ri Isra’el jeqelik pa ri qas jikomal.  Ri uk’uwa’ ri Jakob’ kb’ulb’utik   e kb’e pa ri uk’olb’al  ri jun ulew che rech triko e rech amaja’;  k’atek’uri’, ri kaj kuya’ loq ri jab’.  29¡Utz awech at Isra’el!  ¿Jachin jeri’ at jacha ri at,   at ch’akanelalaj siwantinimit   che xatkoltajik rumal ri Yahweh,   ri are’ che to’l awech,  ri are’ che are ach’ich’   rech ch’o’j katch’akanik?   Ri e’ak’ulel kkaj na ri’ kkib’an   k’ax chawech,  k’atek’ut, ri at kattak’i’ na   ri’ chub’o’jal kij.    ________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI DE’UTERONOM’IO

58

Ri ukamikal ri Mo’ises

341K’atek’uri’,  chi  pa  taq  rulew  ri  Mo’ab’,  ri  Mo’ises  kpaqi’  ub’i  puwi’  ri  juyub’  Neb’o,  puwi’  loq  ri  Pisga  chuwach  ri  Jeriko,  e  ri  Yahweh  kuk’ut  chuwach  ronojel  ri  ulew:  ri  Gala’ad kopan pa ri Dan,  2ronojel ri Neftali, ri rulew ri Efra’im e ri Manasses, ronojel ri  rulew  ri  Juda  kopan  pa  ri  polow  rech  ri  Uqajib’alq’ij,  3ri  Negueb’,  ri  uk’olb’al  ri  lya’nik  ulew rech ri Jeriko, tinimit jawi’ k’o wi ri jetaq palmeras, e kopan pa ri So’ar. 4Ri Yahweh  kub’ij che’ech: «Are wa’ ri ulew che ri in xinjikab’a’ ub’ixik chrech ri Ab’raham, ri Isa’ak e  ri  Jakob’,  ruk’  we  taq  tzij  ri’:  Kinya’  na  wa’  chekech  ri  awija’lil.  Ri  in  kink’ut  chawach,  k’atek’ut man katok ta pa ri ulew le’».  5Chila’ xkam wi ri Mo’ises, upataninel ri Yahweh, pa ri rulew ri Mo’ab’, jacha ri xub’ij  ri Yahweh;  6kmuqik pa ri lya’nik, pa ri rulew ri Mo’ab’, chuwach B’et‐Pe’or. Xas k’ate’ na  pa we jun q’ij kamik ri’ man k’o ta jun reta’m jawi’ k’o wi ri umuqub’al.  7Ri Mo’ises k’o  waqka’l ujunab’ aretaq chi’ xkamik; ri uwoq’och ri are’ utz na  e k’o na ri uchuq’ab’.  8Ri  e’ajisra’el xkoq’ej ri Mo’ises juwinaq lajuj q’ij pa ri taq rulew ri Mo’ab’. Je’ nak’uwa’ ri q’ij  e ri ub’anik ri oq’ej xb’an puwi’ ri ukamikal ri Mo’ises.   9Ri  Josu’e,  uk’ojol  ri  Nun,  nojinaq  chrech  ri  ruxlab’al  ri  no’jb’al,  rumal  rech  che  ri  Mo’ises xukoj kan ri uq’ab’ puwi’ ri are’. Ri e’ajisra’el xkinimaj utzij jacha xtaqan kan ri  Yahweh chrech ri Mo’ises.  10Man wa’lajinaq ta chi jun q’axel utzij ri Dyos pa ri Isra’el jacha ri Mo’ises, ri are’ che  ri Yahweh qas reta’m ri uwach.  11Ri are’, xub’an sib’alaj k’utb’al e sib’alaj mayb’al rumal  ri  Yahweh,  pa  ri  tinimit  Egipto,  xub’an  chuwach  ri  Fara’on,  chkiwach  konojel  ri  e’upataninel  e  chkiwach  konojel  ri  ramaq’.  12¡Sib’alaj  uchuq’ab’  ri  uq’ab’  e  sib’alaj  xib’rikil, xuk’ut ri Mo’ises chkiwach konojel ri Isra’el! 

________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI JOTNAJ JOB’ WUJ – RI DE’UTERONOM’IO

1

RI JOSU’E Keb’ oxib’ tzij puwi’ ri Wuj Josu’e

Ri B'ibli'a Hebraika, “E'ojer q’axal utzij ri Dyos” kcha chrech we wuj ri': Josu'e; Jueces; Rut; Samu'el y Reyes. Jos 1,1-2: “11Aretaq chi’ xkam ri Mo’ises, che upataninel ri Yahweh, ri Yahweh kuch’ab’ej ri Josu’e, ri uk’ojol ri Nun, to’l rech ri Mo’ises, e kub’ij chrech: 2«Ri Mo’ises, ri nupataninel, xkamik; ¡kamik ri’ chatwa’lijoq b’a’! Chatq’ax b’a’ ch’aqap chrech ri Jordan, ri at e konojel we siwantinimit ri’, jat pa ri ulew che kinya’ na in chkech ri e’ajIsrael.”, kukoj ri wuj rech ri Josu'e xas chuwach chi anoq ri De’uteronomi'o. Xoquje, ri uchomanik k'o pa ri uwuj ri Josu'e sib'alaj kajunamitajik ruk' ri tz'ib'atalik pa ri uwuj ri De’uteronomi’o. Pa ri kapitulo 1-12 kuya ub'ixik ri kokib'al ri e’ajisrael pa ri ulew che yatalik ub'ixik chkech. Ri q'axeb'al pa ri Jordan aretaq chi' k'amalb'e ri Josu'e, junam ub'ixik jacha ri q'axeb'al pa ri Polow ruk' ri Moises, chiwila’ 3,7: “Ri Yahweh, kub’ij chrech ri Josu’e: «Xas pa we q’ij ri’, ri in kinmajij ub’anik nim ab’antajik chkiwach ri Israel, arech keta’manj che jeri’ jacha xink’oji’ in ruk’ ri Mo’ises, xoquje’ in k’o in awuk’.” Ri usachik uwach ri Jeriko pa ri kapitulo 6, weri' jun q’ijilanik, rumal rech che ri Arqueología kuk’utu che man k’o ta usachik uwach ri Jeriko aretaq chi’ ri e’ajisrael xe’ok pa ri Israel. Pa ri kapitulo 13-21 kaya ub'ixik jas ujachik ri ulew xb'anik chkixo'l ri ri e'ujuq’at ri Israel. Ekeb’ juq’at ruk' nik'aj juq'at chik, xekanaj kan ch'aqap chrech ri Jordan e ri enik'aj juq'at chik che eb'elejeb' ruk nik'aj, xekanaj kan pa ri Israel. Pa ri kapitulo 22-24 chila' kariqitaj wi ri k’isb’al uchak ri Josu'e.

__________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI JOSU’E

2

RI JOSU’E

Ri Ajawxel kusik’ij ri Josu’e

11Aretaq chi’ xkam ri Mo’ises, che upataninel ri Yahweh, ri Yahweh kuch’ab’ej ri Josu’e, ri  uk’ojol ri Nun, to’l rech ri Mo’ises, e kub’ij chrech:   2«Ri Mo’ises, ri nupataninel, xkamik; ¡kamik ri’ chatwa’lijoq b’a’! Chatq’ax b’a’ ch’aqap  chrech ri Jordan, ri at e konojel we siwantinimit ri’, jat pa ri ulew che kinya’ na in chkech ri  e’ajisra’el.  3Ronojel  taq  k’olb’al  che  kutak’alb’ej  na  ri  iwaqan,  ri  in  kinya’  na  ri’  chiwech,  jeri’ jacha xinb’ij in chrech ri Mo’ises.  4Kmajtaj ub’i pa ri tz’inalik ulew e ri Lib’ano e kopan  pa ri Nimaja’, ri E’ufrates, ronojel ri kulew ri e’ajhittita, kopan chi pa ri Nim Polow pa ri  uqajib’alq’ij,  are  na  k’uwa’  ri  iwulew.  5Pa  ronojel  ri  ak’aslemal,  man  k’o  ta  jun  winaq  ri’  kkowinik  kutak’ab’a’  rib’  chawach:  jeri’  jacha  xink’oji’  ruk’  ri  Mo’ises  xoquje’  kink’oji’  in  awuk’, man katinya’ ta kanoq ri at xoquje’ man katinwonob’a’ ta kanoq.     Rajawaxik uterne’b’exik ri Pixab’ arech k’olik ri ukolotajem ri Dyos 6Rajawaxik kk’oji’ nimalaj achuq’ab’, mub’an keb’ ak’u’x, rumal rech che at ri’ ri katyo’w 

na chkech we siwantinimit ri’, ri ulew che xinjikib’a ub’ixik in chkech ri ekitat che kinya’  na chkech ri e’are’.  7Chk’oji’ b’a’ achuq’ab’ e mub’an b’a’ keb’ ak’u’x, qas utz uk’aslemaxik  kab’ano  ronojel  ri  pixab’  che  xuya  kan  ri  nupataninel  Mo’ises  chawech.  Maram  ub’i  ab’e  chrech  ri  pixab’,  mattzale’  b’i  pa  ri  awikyaq’ab’  on  pa  ri  amox  chrech  ri  are’,  arech  utz  ka’te’eloq  pa  ronojel  taq  ri  ab’e  kawuk’aj.  8Pa  junalik  b’a’  chkanajoq  pachi’  ri  uwuj  we  Pixab’  ri’:  chatchoman puwi’  chi  paq’ij  e  chi  chaq’ab’,  arech  utz  ub’anik  kab’an  ronojel  ri  tz’ib’atalik pa ri are’. Ruk’ weri’, kariq nimalaj taq utzil ri’ pa ronojel ri achak kab’ano. 9¿La  man  xatintaq  taj  che  rajawaxik  kk’oji’  achuq’ab’  e  ma  kub’an  ta  keb’  ak’u’x?  Maxib’ij  b’a’  awib’,  ko  katk’oji’k,  rumal  rech  che  ri  Yahweh  ri  Adyos  kk’oji’  ri’  awuk’  xaq  jawije’  ne’  katb’e wi».    Ri jetaq juq’at ek’o ch’aqap chrech ri Jordan 10Ri Josu’e xtaqan chrech weri’ chkech ri e’ajtz’ib’ab’ pa ri tinimit:  11«Jix b’a’ pa ri tz’um 

taq ja e che’itaqa’ ri winaq chrech weri’: Chib’ana’ e chik’olo’ b’a’ iwa, rumal rech che pa  oxib’  q’ij,  kixq’ax  wa’  ch’aqap  chrech  ri  Jordan,  arech  kiwechb’ej  ri  ulew  che  kuya  na  chiwech ri Yahweh ri Idyos, kuya chiwech kiwechb’ej».  12K’atek’uri’, chkech ri e’ajrub’enita, ri e’ajgadita e ri nik’aj taq ujuq’at chi ri Manasses,  jewa’ kich’ab’exik xub’an ri Josu’e:  13«China’tisaj ri taqanik xuya’ ri Mo’ises chiwech, ri are’  che  upataninel  ri  Yahweh:  Ri  Yahweh  ri  Idyos,  are  kraj  kixuxlanik  e  rumal  wa’  kuya  chiwech we ulew ri’. 14Ri iwixoqilal, ri eri’ taq imam e ri ijupuq taq chikop kekanaj kan wa’  pa we ulew ri’ che are ri Mo’ises xya’ow chiwech ch’aqap uloq chrech ri Jordan. K’atek’uri’,  ri ix iwonojel ri ix achijab’ ix rech ch’o’j, kixna’b’ejik chkiwach ri iwachalal e ixto’l kech ri’  ri  e’are’,  15chi  k’ate’  na  kraj  ri  Yahweh  ke’uxlanik  ri  iwachalal  xoquje’  aretaq  chi’  kraj  kixuxlanik ix, e xoquje’ aretaq chi’ ri e’are’ kechb’ej ri ulew che kuya na ri Yahweh ri Idyos  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI JOSU’E

3

chkech.  K’atek’uri’  loq’  ri’  kixtzalej  pa  ri  iwulew  che  iwechb’al,  ri  xuya’  kan  ri  Mo’ises  chiwech,  ri  upataninel  ri  Yahweh,  ri  iwulew  che  k’o  ch’aqap  chrech  ri  Jordan,  pa  ri  relb’alq’ij».   16Ri e’are’ xkitzalij uwach ri utzij ri Josu’e: «Ronojel ri xujataq chech, ri uj kqab’an ri’,  xaq  jawije’  kujataq  b’i  wi,  ri  uj  kujb’e  ri’.  17Kqanimaj  ri’  ri  atzij  jeri’  jacha  xujniman  chuwach  ri  Mo’ises.  Ruk’  ri’  we  k’o  ri  Yahweh  ri  Adyos  awuk’,  jeri’  jacha  xk’oji’  ruk’  ri  Mo’ises.  18Ronojel winaq che man kniman ta chrech ri jetaq taqanik kaya’o e man ktan ta  chrech ri atzij, sas kkamisax ri’ ri are’. K’atek’uri’, ri at, ko chatk’oloq e mub’an keb’ ak’u’x».    Ri e’k’ak’anelab’ ke’utaq ub’i ri Josu’e pa ri Jeriko

21Ri Josu’e, uk’ojol ri Nun, pa awatalik ke’utaq ub’i keb’ achijab’, ke’el ub’ik chi pa ri Sittim  ub’ik, arech kekik’ak’alej ri ulew, jewa’ kub’ij chkech: «Jix, utz utzalexik jib’ana’ ri amaq’ e  ri rulew ri Jeriko». Ri keb’ achijab’ keb’ek, ke’ok pa ri rachoch jun ixoq ekech nim ch’uti’n,  ri are’ ub’i’ Rajab’ e kewar kan pa ri ja ri’. 2Nik’aj winaq kkib’ij chrech ri rajawinel ri Jeriko:  «Enik’aj  achijab’  e’ajisra’elitas  xepe  waral  chaq’ab’  arech  ke’kitzalij  we  amaq’  ri’».  3K’atek’uri’,  ri  rajawinel  ri  Jeriko  xutaq  ub’i  ub’ixik  chrech  ri  Rajab’:  «Che’awesaj  uloq  ri  achijab’ che xe’opan pa ri awachoch –che xe’ok pa ri awachoch– rumal rech che xepe che  utzalixik ronojel ri amaq’». 4K’atek’uri’, ri jun ixoq, xe’ruk’aj ub’i ri keb’ achijab’ e xe’uk’u’u.  Kub’ij chkech: «Qastzij nak’ut che we achijab’ ri’ xepe pa ri wachoch, ri in, ma weta’m taj  jas  tinimit  ipetinaq  wi  uloq.  5Aretaq  chi’  xok  aq’ab’  e  ktz’apixik  ri  uchi’  ri  tinimit,  we  achijab’ ri’ xe’el ub’ik e man weta’m taj jawije’ xeb’e wi. Aninaq b’a’ je’iwoqataj ri e’are’ e  ke’iriqa’ ri’».  6Ek’u ri jun ixoq, xe’upaqb’a’ ri e’are’ puwi’ ri ja e xe’uk’u’u chuxe’ jujun taq eqa’n lino  che  uya’om  ri  are’  chila’.  7Ejujun  winaq  xe’el  ub’i  chkoqataxik  ri  e’are’,  xkisuk’  ub’i  pa  ri  ub’e ri Jordan, jawi’ k’o nik’aj taq b’e pa ri ja’, k’atek’uri’, xtzapix uchi’ ri tinimit aretaq chi’  xe’eltaj ub’ik ri achijab’ che kekoqataj ri e’are’.    Ri tzij junam uchomaxik xkib’an ri Rajab’ e ri ek’ak’anel achijab’ 8K’atek’uri’, ri achijab’ maja’ kekotz’i’k aretaq chi’ ri Rajab’ kq’an ub’i kuk’ puwi’ ri ja.  9E 

kub’ij  chkech:  «Ri  in  weta’m  chik  che  ri  Yahweh  xuya  chiwech  we  ulew  ri’,  ri  ix  sib’alaj  xujixib’ij  e  konojel  ri  esiwan  taq  tinimit  pa  we  ulew  ri’  xeb’irb’itik  aretaq  chi’  ri  ix  xixpe  uloq  quk’:10Rumal  rech  che  ri  uj  xqata  utzijol  che  ri  Yahweh  xuchaqi’jarisaj  chiwach  ri  polow  rech  ri  taq  Aj  Suf   aretaq  chi’  xixel  uloq  pa  ri  Egipto,  e  ri  xib’an  chkech  ri  ekeb’  ajawinel  e’ajamorre’o  ch’aqap  chrech  ri  Jordan,  ri  Sijon  e  ri  Og,  che  xe’iya’  chuwach  ri  anatema.  11Aretaq chi’ xqata’ utzijol weri’, xaq keb’ chi qak’u’x e man k’o ta chi jun che k’o  uchuq’ab’  chiwach  ri  ix,  rumal  rech  che  ri  Yahweh  ri  Idyos,  xoquje’  Dyos  ajsik  chikaj  e  xoquje’ cho ri uwachulew.  12Chijikib’a’ ri itzij chnuwach chanim ri’ rumal ri Yahweh, xiwil  ne’ che ri in, xinb’an ri utzil chiwech, chijikib’a’ che ri ix xoquje’ kib’an na ri’ ri utzil chkech  ri e’ajuparachoch ri nutat e kiya na ri’ chwech jun k’utb’al che qastzij jeri’ kib’ano weri’;  13che  ri  ix  kik’asb’a’  kan  ri’  ri  nutat  e  ri  nunan,  e  ke’ik’asb’a’  kan  ri’  ri  ewachalal,  ri  enuxib’al e konojel ri ek’alk’uwa’l e kujikol na ri’ ri uj chuwach ri kamikal».  14K’atek’uri’, ri achijab’ kkib’ij chrech: «Are utz ri’ kujkam uj pa ik’exwach ri ix, xuwi ne’  che mib’ij b’a’ jas ri rumal che xujpe uj waral. Aretaq chi’ ri Yahweh xya’taj rumal ri ulew  chqech  uj,  ri  uj  kqab’an  na  ri’  ri  utzil  chawech  e  qastzij  ri’  che  man  kqak’ex  ta  ri  qatzij  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI JOSU’E

4

awuk’».  15K’atek’uri’,  ri  ixoq  ke’uqasaj  ub’ik,  kixkekik  ruk’  jun  k’am  pa  jun  chkech  ri  wantana, rumal rech che ri rachoch nak’al cho ri uxanal ri utapya ri tinimit, e ri are’ jeqel  chila’.  16Kub’ij ub’i chkech: «Jix ub’i pa ri juyub’, arech man kixkiriq taj ri tajin kixkoqataj.  Oxib’ q’ij chik’u iwib’ chila’, chi k’ate’ na ketzalej uloq ri e’oqatanel chiwech: we ok’owinaq  chi weri’, k’ate’ nak’uri’ kuya’o kixb’e ub’ik».  17Ri achijab’ kkib’ij chrech: «Chawilampe’, jas  ub’anik kqab’an uj, ri xujataq che ujikib’axik ri qatzij chrech:  18Aretaq chi’ kujok uloq pa  we amaq’ ri’, ri at kakoj na wa’ we jun kyaq b’atz’ ri’ cho ri  uwantana ri awachoch, jawi’  xujaqasaj  ub’ik,  k’atek’uri’,  ke’amulij  na  ri’  awuk’  pa  ri  awachoch,  ri  atat,  ri  anan,  ri  e’awachalal e konojel ri e’achalaxik chawech.  19We k’o jun chkech kel ub’i pa ri awachoch,  tzaq b’a ri ukik’el pawi’ ri at, ri uj, man k’o ta qech ri’ chrech, uj suk’ ri’ kujkanajik kanoq;  k’atek’ut, ri kikik’el konojel ri kik’olom kib’ awuk’ pa ri awachoch, tzaq b’a’ paqawi’ ri uj  we k’o jun winaq kukoj ri uq’ab’ pakiwi’ ri e’are’.  20K’atek’ut, we ri at kawesaj utzijoxik ri  rumal  xujpe  uloq  uj  waral,  man  k’o  ta  chi  qech  ri’  chrech  ri  tzij  che  xujataq  at  che  ujikib’axik».  21Ri ixoq xub’ij: «¡Chb’antajoq b’a’ weri’!». K’atek’uri’, xe’utzaqopij ub’ik arech  keb’e ub’ik. Ri e’are’ xeb’e ub’ik e ri are’ kuxim kan cho ri wantana ri jun kyaq b’atz’.    Ri ek’ak’alinel ketzalej ub’ik 22Ri e’are’ ke’el ub’ik e knimim ub’i kib’ pa ri juyub’. Kekanaj chila’ oxib’ q’ij, chi k’ate’ na 

ketzalej uloq ri winaq che xeb’e chkoqataxik e’are’. Ri e’are’ xekitzukukej pa ronojel ri b’e  e ma xe’kiriq taj.  23K’atek’uri’, ri keb’ achijab’ ke’el uloq e keqaj uloq pa ri juyub’, keq’ax  ch’aqap chrech ri Jordan e ke’opan ruk’ ri Josu’e, ri uk’ojol ri Nun, kkitzijoj chrech ronojel  ri  xkik’ulmaj.  24Kkib’ij  chrech  ri  Josu’e:  «Qastzij  nak’ut  che  ri  Yahweh  xuya’  pa  qaq’ab’  ronojel we amaq’ ri’; e konojel ri esiwantinimit keb’irb’it chik chqawach ri uj».    Kkisuk’umaj uchomaxik ri okem kkib’ano

31Ri Josu’e kwa’laj ub’ik kmaymat na. Keb’e ub’ik, ke’el ub’ik pa ri Sittim e ke’opan pa ri  Jordan,  ri  are’  e  konojel  ri  e’ajisra’el.  Chila’  kekanaj  wi  we  chaq’ab’  ri’,  chila’  kkeye’j  wi  arech keq’ax ch’aqap.  2Aretaq chi’ ok’owinaq chi oxib’ q’ij, ri e’ajtz’ib’ab’ keq’ax pa ri tz’um  taq  ja  3e  ke’kitaq  kan  ri  winaq  chrech  weri’:  «Aretaq  chi’  kiwil  ri  arka  rech  ri  chapb’al  uq’ab’ ri Yahweh ri Idyos e ri ichuchqajawib’ e’ajlevita che kuk’am chi ub’ik, kijam kan ri’  ri ik’olb’al jawi’ ri ix ko wi e kiterne’b’ej b’i ri’ ri are’ arech kiweta’maj ri b’e kiterne’b’ej,  rumal  rech  che  ri  ix  man  k’o  ta  jumul  ixq’axinaq  pa  we  b’e  ri’.  4K’atek’ut,  kq’o’  lajujk’al  xk’ab’ kiya kan chixo’l ruk’ ri arka: mixqib’ koq ruk’ ri arka».   5Ri  Josu’e  kub’ij  chkech  ri  siwantinimit:  «Chityoxrisaj  iwib’,  rumal  rech  che  chwe’q,  ri  Yahweh  kub’an  na  jetaq  mayib’al  chixo’l  ri  ix»;  6k’atek’uri’  ri  Josu’e  kub’ij  chkech  ri  echuchqajawib’:  «Chik’ama’  ub’i  ri  arka  rech  ri  chapb’alq’ab’  e  chixnab’ejoq  chkiwach  ri  siwantinimit».  Ri  e’are’  ktelej  ub’i  ri  arka  rech  ri  chapb’alq’ab’  e  kenab’ejik  chkiwach  ri  siwantinimit.    K’isb’al taq tzij rech ri okib’al ub’ik 7Ri 

Yahweh  kub’ij  chrech  ri  Josu’e:  «Xas  pa  we  q’ij  ri’,  ri  in  kinmajij  ub’anik  nim  ab’antajik  chkiwach  ri  Isra’el,  arech  keta’maj  che  jeri’  jacha  xink’oji’  in  ruk’  ri  Mo’ises,  xoquje’  in  k’o  in  awuk’.  8Ri  at,  ke’ataq  wa’  ri  echuchqajawib’  che  kuk’am  ri  arka  rech  ri  chapb’alq’ab’,  kab’ij  wa’  chkech:  “Aretaq  chi’  kixopan  chuchi’  ri  Jordan,  kixtak’i’  ri’  pa  ri  Jordan”».   __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI JOSU’E

5 9Ri  Josu’e  kub’ij  chkech  ri  e’ajisra’el:  «Chixqib’  uloq  wuk’  e  chitatab’ej  ri  jetaq  utzij  ri 

Yahweh ri Idyos».  10K’atek’uri’, xuya ub’ixik ri Josu’e: «Are rumal wa’ weri’ kiweta’maj che  ri k’aslik Dyos k’o chixo’l e che qastzij wa’ ke’uk’yaq na ub’i wa’ xas chiwach ub’i ri ix, ri  e’ajkana’an, ri e’ajhitita, ri e’ajjivita, ri e’ajperesita, ri  e’ajguerguese’o, ri e’ajamorre’o e ri  e’ajjeb’use’o.  11Chiwilampe:  ri  arka  rech  ri  chapb’al  uq’ab’  ri  Yahweh,  Rajaw  ronojel  ri  uwachulew, kuq’axej ub’i ri’ ri Jordan chiwach ix.  12Chi’cha’ab’a’ ekab’lajuj achijab’ chixo’l  ri ix, jun achi che chjujunal ujuq’at ri Isra’el.  13Aretaq chi’ ri echuchqajawib’ che kuk’am ri  arka rech ri Yahweh, Rajaw ronojel ri uwachulew, kkiruq’ ri kqan pa ri jetaq ujoronal ri  Jordan,  kq’attajik  ri’  ri  jetaq  ja’  che  petinaq  uloq  ajsik  chrech  ri  juyub’  e  ktak’i  ri’  ri  ja’  e  junam ri’ kkanaj wi».    Ri q’axem ch’aqap chrech ri Jordan 14Aretaq  chi’  ri  siwantinimit  kkijam  kan  ri  kik’olb’al  arech  keq’ax  ch’aqap  chrech  ri 

Jordan, ri echuchqajawib’ kk’am ub’i ri arka rech ri chapb’alq’ab’ enab’e ub’i chkiwach ri  siwantinimit.  15Aretaq  chi’  ri  kuk’am  ri  arka  ke’opan  pa  ri  Jordan  e  ri  kqan  ri  echuchqajawib’ che kuk’am ri arka, kkiruq’ pa ri ja’ –ri Jordan sib’alaj kchojoj ri ujoronal  pa  taq  ri  q’ij  ri’,  kel  uloq  chuchi’,  rumal  rech  che  uq’ijil  ri  q’atoj  salwa’t–  16ri  ja’  che  kchojojik petinaq uloq ajsik chrech ri juyub’, ktak’i’k e naj uloq chkech, junam kumol rib’ ri  ja’, pa ri Adam, ri jun tinimit che k’o chunaqaj ri Sartan, k’atek’uri’, ri jetaq ja’ che kchojojik  kxuli’ b’i pa ri polow rech ri Arab’a, ri tzalaj polow, xq’attajik. E k’u ri siwantinimit xeq’ax  ub’i ch’aqap, chuwach apan ri Jeriko.  17Ri winaq che ktelem ri arka rech ri chapb’al uq’ab’  ri  Yahweh,  utz  kitak’alem  kkib’ano,  pa  chaqi’j  ketak’i’  wi,  panik’aj  ri  Jordan,  k’atek’uri’,  konojel ri e’ajisra’el chaqi’j tajin keq’ax wi, chi k’ate’ na aretaq chi’ konojel ri siwantinimit  eq’axinaq chik ch’aqap chrech ri Jordan.    Ri kab’lajuj ab’aj natisab’al rech ri xb’antajik

41Aretaq  chi’  xeq’axtajik  konojel  ri  siwantinimit  ch’aqap  chrech  ri  Jordan,  ri  Yahweh  kuch’ab’ej  ri  Josu’e,  jewa’  kub’ij  chrech:  2«Che’icha’a’  kab’lajuj  achijab’  chkixo’l  ri  siwantinimit,  jun  achi  chjujunal  juq’at,  3k’atek’uri’,  ke’itaq  chrech  weri’:  “Chiwesaj  waral  ri’,  chi  panik’aj  chrech  ri  Jordan,  pa  ri  kolb’al  jawi’  xk’oji’  wi  ri  kqan  ri  echuchqajawib’,  kab’lajuj ab’aj  e  kiwuk’aj  ri’  kiq’axej  ub’i  iwuk’  ch’aqap,  e kimulb’a’  ri’  pa  ri  k’olb’al  jawi’  kiq’axej  wi ri  chaq’ab’  kamik”».  4Ri  Josu’e  ke’usik’ij  ri  kab’lajuj  achijab’  ri  xe’ucha’  ri  are’  chkixo’l ri e’ajisra’el, jun achi chkijujunal juq’at,  5k’atek’uri’, kub’ij chkech: «Jix e chixq’ax  ub’i  chuwach  ri  arka  rech  ri  Yahweh  ri  Idyos,  chi  panik’aj  chrech  ri  Jordan  e  chijujunal  chitelej jun ab’aj cho ri iteleb’, jeri’ ejanik’pa’ ri ujuq’at ri Isra’el,  6arech weri’, jun k’utb’al  chixo’l ix, e aretaq chi’ chwe’q kab’ij, ri e’iwalk’uwa’l kkita’ chiwech: “¿Jas ucholaj wa’ we  jetaq ab’aj chiwach ri’?”,  7ri ix kib’ij na k’uri’ chkech: “rumal rech che ri jetaq uja’ ri Jordan  xetak’i’k  chuwach  ri  arka  rech  ri  chapb’al  uq’ab’  ri  Yahweh,  aretaq  chi’  tajin  kuq’axej  ri  Jordan, ri jetaq uja’ ri Jordan xkijach kib’. ¡We jetaq ab’aj ri’, jun junalikalaj natisab’al wa’  chkech ri e’ajisra’el!».   8Ri e’ajisra’el jewa’ ub’anik xkib’ano ri xtaqan ri Josu’e chkech: xkisik’ kab’lajuj ab’aj chi  pa unik’ajal ri Jordan, jeri’ jacha ri kijuq’at ri e’ajisra’el, jeri’ jacha xtaqan ri Yahweh chrech  ri  Josu’e,  xkik’am  ub’i  ri  jetaq  ab’aj  pa  ri  jun  k’olb’al  jawi’  kkiq’axej  ri  jun  aq’ab’  ri’  e  xkimulb’a’ chila’ ri’. 9K’atek’uri’, ri Josu’e kusik’ kab’lajuj ab’aj pa ri unik’ajal ri Jordan, pa ri  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI JOSU’E

6

k’olb’al  jawi’  xetak’i’  wi  ri  echuchqajawib’  che  kuk’am  b’i  ri  arka  rech  ri  chapb’alq’ab’,  e  kamik ri’ k’o na ri jetaq ab’aj chila’ ri’.    Ri uk’isik ri q’axem ch’aqap 10Ri  echuchqajawib’  che  kitelem  ri  arka  rech  ri  chapb’alq’ab’  etak’atoj  pa  unik’ajal  ri 

Jordan  chi  k’ate’  na  kb’itajik  na  rumal  ri  Josu’e  ronojel  ri  jastaq  che  xtaqan  ri  Yahweh  chrech  arech  kuya  ub’ixik  chkech  ri  siwantinimit  ronojel  ri  jastaq  che  xtaqan  kan  ri  Mo’ises chrech ri Josu’e ; e ri siwantinimit aninaq xeq’aj ub’i ch’aqap. 11Aretaq chi’ konojel  ri  siwantinimit  xek’isik  xeq’axik,  xq’ax  ub’i  ri  arka  rech  ri  Yahweh,  ri  echuchqajawib’  kenab’ejik  chi  b’i  chkiwach  ri  siwantinimit.  12Ri  e’uk’ojol  ri  Rub’en,  ri  e’uk’ojol  ri  Gad  e  panik’aj  chkech  ri  ujuq’at  ri  Manasses  keq’axik  e  kenab’ejik  ub’i  chkiwach  ri  e’ajisra’el,  e’achijab’  erech  ri  ch’o’j,  jeri’  jacha  xub’ij  kan  ri  Mo’ises  chkech.  13Xeq’axik  e  40.000  achijab’ erech ri ch’o’j kitelem ri kich’ich’ rech ch’o’j, kisuk’ub’am kib’ chech ri ch’oj, keb’in  chuwach  ri  Yahweh,  chunaqaj  ri  utaq’ajal  ri  Jeriko.  14Pa  we  jun  q’ij  ri’,  ri  Yahweh,  nim  ub’antajik ri Josu’e xub’an chkiwach konojel ri e’ajisra’el; xeniman chrech ri are’, jeri’ jacha  xeniman chuwach ri Mo’ises aretaq chi’ k’aslik chkixo’l.  15Ri Yahweh kub’ij chrech ri Josu’e:  16«Chattaqan chkech ri echuchqajawib’ che kitelem  ri  arka  rech  ri  Tzij,  che’el  uloq  pa  ri  Jordan».  17K’atek’uri’,  ri  Josu’e  ktaqan  chkech  ri  echuchqajawib’: «¡Chixel uloq pa ri Jordan!».  18Aretaq chi’ ri echuchqajawib’ che kitelem ri  arka rech ri chapb’al uq’ab’ ri Yahweh, chi xaq b’i xe’el uloq chuchi’ ri Jordan e xkitak’ab’a’  ri kqan pa chaqi’j ulew, ri jetaq uja’ ri Jordan kchojoj chi jumul pa ri uk’olb’al ub’e jacha ri  ub’anom kanoq.    Ri opanem pa ri Guilgal 19Pa  ri  lajuj  q’ij  chrech  ri  nab’e  ik’,  ri  siwantinimit  xeq’ax  uloq  pa  ri  Jordan  e  kkib’an 

ub’anik  ri  tz’um  taq  kachoch  pa  ri  Guilgal  pa  ri  uk’isb’al  ri  relb’alq’ij  chrech  ri  Jeriko.  20K’atek’uri’, ri kab’lajuj ab’aj che xkisik’ uloq pa ri Jordan, xumulb’a’ ri Josu’e pa ri Guilgal.  21K’atek’uri’,  kub’ij  chkech  ri  e’ajisra’el:  «Aretaq  chi’  ri  e’iwalk’uwa’l,  chwe’q  kab’ij  kkita’  na  chkech  ri  ekitat:  “¿Jas  ucholaj  we  jetaq  ab’aj  ri’”?  22kicholej  ub’ixik  ri’  chkech  ri  e’iwalk’uwa’l: “Waral ri’, ri e’ajisra’el xeq’ax ch’aqap chrech ri Jordan e man k’o ta xch’aqeq  ri kqan, 23rumal rech che ri Yahweh ri Idyos, xuchaqi’jarisaj ri jetaq uja’ ri Jordan chiwach,  chi k’ate’ na kixq’ax ch’aqap chrech, jeri’ jacha xub’an ri Yahweh ri Idyos ruk’ ri polow rech  ri Taq Aj  Suf  che xuchaqi’jisaj chi k’ate’ na kujq’axik qonojel ch’aqap,  24arech konojel ri  siwan  taq  tinimit  ek’o  chuwachulew  keta’maj  che  sib’alalj  k’o  uchuq’ab’  ri  uq’ab’  ri  Yahweh, e arech pa junalik kkixib’ij kib’ chuwach ri Yahweh ri Idyos».    Ri xib’rikil kkina’ ri winaq che ek’o pa ri uqajib’alq’ij chrech ri Jordan

51Aretaq chi’ xkita utzijol konojel ri ekajawinelab’ ri e’ajamorre’o ri ejeqel ch’aqap chrech  ri Jordan, pa ri uqajib’alq’ij, e konojel ri ekajawinel ri e’ajkana’an ri ejeqel apan chuwach ri  polow, che ri Yahweh xuchaqi’jarisaj ri jetaq uja’ ri Jordan chkiwach ri e’ajisra’el chi k’ate’  na  xeq’axtajik  konojel  ri  e’are’  ch’aqap,  xub’an  keb’  kik’u’x  e  xb’e  uchuq’ab’  ri  kuxlab’al  chkiwach ri e’ajisra’el.  Ri uq’atik uwi’ kikowil ri e’ajisra’el pa ri Guilgal __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI JOSU’E

7 2Pa  we  taq  q’ij  ri’,  ri  Yahweh  kuya  ub’ixik  chrech  ri  Josu’e:  «Chab’ana’  b’a’  nik’aj  taq 

aqupib’al ruk’ saqchoq’ e chakamulij b’a’ uqupixik uwi’ ri kikowil ri e’ajisra’el».  3Ri Josu’e  kub’an  nik’aj  taq  uqupib’al  ruk’  saqachoq’  e  kuqupij  uwi’  kikowil  ri  e’ajisra’el  pa  ri  jun  k’olb’al ub’i Uq’atik uwi’ Kowil.   4Ri  Josu’e  xuqupij  uwi’  ri  kikowil  ri  achijab’  rumal  weri’:  Konojel  ri  achijab’  che  xe’el  uloq  pa  ri  Egipto,  ri  e’utz  chik  keb’e  pa  ri  ch’o’j,  xekam  kan  ri’  pa  ri  tz’inalik  ulew,  pa  ri  jetaq b’e, chi aretaq chi’ e’elenaq chi uloq pa ri Egipto.  5Konojel ri achijab’ che xe’el uloq pa  ri Egipto q’atom chi uwi’ ri kikowil, tek’ut, ri winaq che xe’alax pa ri tz’inalik ulew, pa taq  ri  b’e,  aretaq  chi’  e’elenaq  chi  uloq  pa  ri  Egipto,  ri  e’are’  man  q’atom  ta  uwi’  ri  kikowil;  6rumal rech che kawinaq junab’ xeb’in ri e’ajisra’el pa ri tz’inalik ulew, chi k’ate’ na xekam  konojel ri siwantinimit, e’are na k’uwa’ ri achijab’ ri xe’el uloq pa ri Egipto che taqal chi  chkij keb’e pa ri ch’o’j. Ri e’are’ man xeniman ta chrech ri uch’ab’al ri Yahweh, e ri Yahweh  xujikib’a’ ub’ixik chkech che man kuya’ ta b’e ri’ chkech arech kkil na uwach ri ulew che  xujikib’a’  ub’ixik  chkech  ri  ekitat  che  kuya’  ri’  chqech  uj,  jun  ulew  jawi’  kb’ulb’ut  uloq  ri  leche  e  ri  uwa’lche’.  7K’atek’uri’,  pa  kik’exwach  e’are’  xe’ukoj  ri  ekik’ojol,  e  e’are  ri  e’are’  xuq’at uwi’ kikowil ri Josu’e; xa jek’uri’ kamik ri’ q’atom chi uwi’ kikowil, rumal rech che  man  xq’at  taj  pa  ri  jetaq  b’e.  8Aretaq  chi’  xk’is  uq’atik  uwi’  ri  kikowil  konojel  ri  achijab’,  kekanaj  kan  pa  ri  k’olb’al  jawi’  ek’o  wi  ri  tz’um  taq  ja  chi  k’ate’  na  ke’utzir  ub’ik.  9K’atek’uri’, ri Yahweh kub’ij chrech ri Josu’e: «Pa we jun q’ij ri’, ri in xinwesaj ub’i chiwij ri  nimalaj  k’ixb’al  rech  ri  Egipto».  Rumal  na  k’uri’  xb’ix  chrech  we  k’olb’al  ri’  Guilgal,  chi  k’ate’ na pa taq we q’ij kamik ri’.    Ri nimaq’ij rech ri Q’axeb’al (Pasku’a) 10Ri e’ajisra’el kekanaj kan pa ri Guilgal e xkinimaq’ijarisaj chila’ ri Q’axeb’al 

Pasku’a  

pa  ri  kajlajuj  q’ij  chrech  ri  ik’,  b’enaq’ij,  pa  ri  taq’aj  rech  ri  Jeriko.  11Pa  ri  jun  q’ij  chik 

chuwach  chi  aq’anoq  ri  Q’axeb’al  Pasku’a ,  are  xkitij  chik  ri  jastaq  che  k’o  pa  ri  amaq’:  kaxlanwa che man k’o ta uch’amilal e ri jetaq triko che xkik’ilij chi pa we jun q’ij ri’.  12E ri  mana man k’o ta chik xas pa ri jun q’ij chi aq’anoq che xkimajij utijik ri taq jastaq che k’o  pa ri amaq’. Man k’o chi mana xya’taj chkech ri e’ajisra’el chi pa ri jun q’ij ub’ik, e pa ri jun  junab’ ri’ xkitzuqb’ej kib’ ruk’ ri jetaq uwach ri rulew ri Kana’an.    Ri k’amal kib’e ri erajch’o’jab’ ri Yahweh che kuq’alajinsaj rib’ chuwach ri Josu’e 13Aretaq chi’ k’o ri Josu’e chunaqaj apan ri Jeriko, kuyak apan ri uwoq’och e kril jun achi 

che tak’al chuwach ri are’, ruk’am puq’ab’ jun ch’ich’ che resam pa ri rij. Ri Josu’e kqib’ ruk’  are’ e kub’ij chrech: «¿La at jun quk’ on at jun kuk’ ri eqak’ulel?».  14Kub’ij: «Jayi’, xane in ri  inkinimal  ri  erajch’o’jab’  ri  Yahweh.  E  kamik  ri’,  ri  in  xinpe  uloq».  Ri  Josu’e  kumej  rib’  e  kuqasaj  ri  uwach  pulew,  kuq’ijilaj  ri  are’  e  kub’ij:  «¿Jas  kub’ij  Wajaw  chrech  ri  upataninel?».  15Ri kinimal ri erajch’o’jab’ ri Yahweh kub’ij chrech ri Josu’e: «Chawesaj kan  ri  axajab’  cho  taq  ri  awaqan,  rumal  rech  che  ri  k’olb’al  jawi’  at  k’o  wi,  tyoxlaj  k’olb’al».  K’atek’uri’, ri Josu’e, kub’an jeri’.   

Ri okib’al e ri rechb’axik ri Jeriko __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI JOSU’E

8

61Ri Jeriko tz’apatalik ruk’ ab’aj e chun, rumal rech che kixib’im kib’ chkech ri e’ajisra’el:  ma  k’o  ta  jun  winaq  ke’l  ub’ik  e  kok  ub’ik.  2Ri  Yahweh  kub’ij  chrech  ri  Josu’e:  «Chawilampe’,  in  kinya’  paq’ab’  ri  Jeriko  e  ri  rajawinel,  ri  ix  che  ix  utz  chrech  ri  ch’o’j.  3Iwonojel ri ix achijab’ ix rech ri ch’o’j, kisutij rij ri tinimit, xa jumul kixsutin chrij. Waqib’  q’ij  kib’an  weri’.  4Ewuqub’  chuchqajawib’  kuk’aj  ub’i  chuwach  ri  arka  ri  wuqub’  ruka’  wakax.  Pa  ri  uwuq  q’ij,  wuqub’  mul  kixb’inik  kisutij  rij  ri  tinimit  e  ri  echuchqajawib’  koq’esaj  na  ri’  ri  ruka’  wakax.  5Aretaq  chi’  kch’aw  ri  ruk’a’  wakax,  aretaq  chi’  kita’  ri  roq’eb’al, konojel ri winaq kkib’an ri’ ri raqoj chi’aj rech ch’o’j e ri utapya ri tinimit ktzaq  uloq ri’ ikim; k’atek’uri’, konojel ri’ ri winaq kkik’yaq kib’ chrij ri k’o chkiwach».  6Ri  Josu’e,  che  uk’ojol  ri  Nun,  ke’usik’ij  ri  echuchqajawib’  e  kub’ij  chkech:  «Chik’ama’  ub’ik ri arka rech ri chapb’alq’ab’ e ewuqub’ chuchqajawib’ chkik’ama’ ub’i wuqub’ ruka’  wakax chuwach ri arka rech ri Yahweh».  7K’atek’uri’, kub’ij chkech ri siwantinimit: «Jix e  kisutij  rij  ri  tinimit  e  ri  enab’ejinaq  e’oj  chuwach  ri  arka  rech  ri  Yahweh».  8Jeri’  xb’anik  jacha  ri  xub’ij  ri  Josu’e  chkech  ri  siwantinimit.  Ewuqub’  chuchqajawib’  xkik’am  ub’i  ri  wuqub’ ruk’a’ wakax, xeb’e chuwach ri Yahweh e koq’esaj ri ruk’a’ wakax; ri arka rech ri  chapb’al  uq’ab’  ri  Yahweh  b’enaq  ub’i  chkij  ri  e’are’,  9ri  enab’ejinaq,  eb’enaq chkiwach  ri  echuchqajawib’  che  tajin  koq’esaj  ri  ruk’a’  wakax  e  ri  eteren  kanoq,  eb’enaq  ub’i  chrij  ri  arka. Arechi’ keb’inik, tajin koq’esaj ri ruka’ wakax.  10Ri  Josu’e  e’utaqom  ri  siwantinimit  chrech  weri’:  «Miraqej  ichi’,  miya  alaj  ktatajik  ri  ich’ab’al,  ma’el  uloq  jun  tzij  pichi’,  chi  k’ate’  na  pa  ri  jun  q’ij  che  kinb’ij  na  in  chiwech:  “¡Chiraqaqej ichi’, chtatajoq ri ich’ab’al!”. K’atek’uri’, kiraqaqej nak’uri’ ri ichi’ rech ch’o’j».  11Ri are’ xtaqanik arech ri arka rech ri Yahweh kusutij rij ri tinimit, xa jumul xusutej rij,  k’atek’uri’,  ketzalej  ub’i  pa  ri  tz’um  taq  ja  jawi’  kekanaj  kan  chaq’ab’.  12Ri  Josu’e,  kmaymatik kwa’lajik e ri echuchqajawib’ kkik’am ub’i ri arka rech ri Yahweh.  13Ewuqub’  chuchqajawib’  kuk’aj  ub’i  ri  wuqub’  ruka’  wakax,  keb’e  ub’i  chuwach  ri  arka  rech  ri  Yahweh,  tajin  koq’esaj  ri  ruka’  wakax  aretaq  chi’  keb’inik,  ri  enab’ejinaq  ub’ik  eb’enaq  chkiwach  ri  e’are’,  e  ri  eteren  kanoq,  eb’enaq  ub’i  chrij  ri  arka  rech  ri  Yahweh,  cholaj  keb’inik jeri’ jacha ri roq’eb’al ri ruk’a’ wakax.  14Pa ri ukab’ q’ij, keb’inik e kkisutij chi jumul rij tinimit e ketzalej chi pa ri uk’olb’al ri  tz’um taq kachoch, jewa’ kkib’an waqib’ q’ij.  15Pa ri uwuq q’ij, kewa’lajik aq’ab’il, keb’inik e  kkisutij rij ri tinimit, jacha ri kib’anom pa taq ri q’ij kanoq. Xuwi we jun q’ij ri’ wuqub’ mul  kesutin chrij ri tinimit.  16Pa ri uwuq sutunik kkib’ano, ri echuchqajawib’ koq’esaj ri ruk’a’  wakax, e ri Josu’e kub’ij chkech ri winaq: «¡Chiraqaqej ichi’ rech ch’o’j, rumal rech che ri  Yahweh xujach piq’ab’ we tinimit!».    Ri Jeriko kya’ik chuwach ri anatema 17«Ri  tinimit,  kya’  na  ri’  pa  anatema  chrech  ri  Yahweh,  ruk’  ronojel  ri  jastaq  k’o  pa  ri 

are’.  Xuwi  ri  Rajab’,  ri  ixoq  kech  enim  ch’uti’n  kk’asb’axik  na  kanoq  kuk’  konojel  ri  ek’o  ruk’  ri  e’are’  pa  ri  rachoch,  rumal  rech  che  xe’rawaj  ri  achijab’  che  ek’ak’alanel  xeqataq  uloq.  18K’atek’uri’, ri ix chiq’ila’ iwib’ chuwacha ri anatema, kina’ iwib’ chuwach ri irayb’al,  mik’am ukoq jun jas uwach che anatema, rumal na k’uwa’ weri’, kib’an nak’uri’ anatema  chrech  ri  tz’um  taq  rachoch  ri  Isra’el  e  kipetisaj  nimalaj  k’ax  ri’  chrij.  19Ronojel  ri  saq  pwaq,  ri  q’an  pwaq  e  ri  saq  ch’ich’  jastaq  e  ri  ch’ich’  taq  jastaq,  ronojel  ktyoxrisaxik  chuwach ri Yahweh; weri’ kokisaxik ri’ ruk’ ri jetaq uq’inomal ri Yahweh».  20Ri  siwantinimit  kkiraqej  kichi’  jacha  rech  ch’o’j  e  koq’esaxik  ri  ruk’a’  wakax.  Aretaq  chi’  ri  siwantinimit  kkita’  ri  ruk’a’  wakax  sib’alaj  kkiraqaqej  kichi’  jacha  rech  ch’o’j  e  ri  tapya ktzaq uloq ikim. Chi aninaq, ri winaq ke’ok ub’i pa ri tinimit e kkisuk’ ub’i ruk’ ri k’o  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI JOSU’E

9

chkiwach  chkijujunal,  e  kkechb’ej  ri  tinimit.  21Kkityoxrisaj  chrech  ri  anatema  ronojel  ri  jastaq k’o pa ri tinimit,  chi achijab’, chi ixoqib’, chi alab’om, chi ak’alab’, chi enim winaq,  chi wakax, chi chij e chi b’urix, xas rumal ri upuchi’ ri ch’ich’.    Kkito’ kan uwach ri rachoch ri Rajab’ 22Ri  Josu’e  kub’ij  chkech  ri  ekeb’  achijab’  che  xeb’e  che  uk’ak’alexik  ri  amaq’:  «Chixok 

ub’i pa ri rachoch ri ixoq che erech nim ch’uti’n e chiwesaj uloq ri ixoq ri’ kuk’ konojel ri  erachalal  ek’o  ruk’  ri  are’,  jeri’  jacha  xijikib’a  pa  ri  itzij  chrech  are’».  23Ri  alab’om  ri’,  ri  e’k’ak’anel, keb’ek e xkesj uloq ri Rajab’, ri utat, ri unan, ri erachalal e konojel ri ek’o ruk’ ri  are’.  K’atek’uri’,  xkito’  kiwach  konojel,  xekiya  pa  jun  k’olb’al  chrij  apan  ri  tz’um  taq  kachoch ri e’ajisra’el.  24Kkiporoj ub’i ri tinimit ruk’ ronojel ri k’o chupam, xuwi kkito’ kanoq ri saq pwaq, ri  q’an  pwaq  e  ri  saq  ch’ich’  jastaq  e  ri  ch’ich’  taq  jastaq  e  kkiya’  ruk’  ri  jetaq  uq’inomal  ri  rachoch  ri  Yahweh.  25K’atek’ut,  ri  Rajab’,  ixoq  ekech  nim  ch’uti’n  e  konojel  ri  ek’o  pa  ri  rachoch ri utat e konojel ri erachalal, ri Josu’e kuto’ kan kiwach. Ri are’ xkanaj kan chkixo’l  ri e’ajisra’el chi k’ate’ pa we q’ij kamik ri’, rumal rech che  xerawaj ri achijab’ che xe’utaq  ub’i ri Josu’e arech ke’kik’ak’alej ri amaq’.    Kyaqsaq puwi’ jachin kuyak chi jumul ri Jeriko 26Pa we taq q’ij ri’, ri Josu’e xuya ub’ixik we jetaq tzij ri’: 

«¡Kyaqsaq chuwach ri Yahweh   ri jun achi che kwa’lij na uloq,  e kok chi jumul che uyakik   we tinimit Jeriko!  ¡Puwi’ ri nab’e ralk’uwa’l kukoj   na ri’ ri utak’alb’al  e puwi’ ri uch’ip kukoj   na ri’ uchi’ taq ja rech ri tinimit!»  27K’atek’uri’, ri Yahweh xk’oji’ ruk’ ri Josu’e, che nimalaj utzijoxik xb’e ri ub’i’ pa ronojel  ri uwachulew.    Man kkirawasij ta chik ri anatema

71K’atek’uri’, ri e’ajisra’el kkib’an k’ax chrech ri anatema: Ri Akan, uk’ojol ri Karmi, uk’ojol  ri Sab’di, uk’ojol ri Seraj, che k’o pa ri ujuq’at ri Juda, xuk’ol kan jun jas uwach che rech ri  anatema, e ri uq’aq’ royowal ri Yahweh xyakataj pakiwi’ ri e’ajisra’el.    Ma xb’an ta ch’akanem puwi’ ri Ay, k’ajisab’al kiwach rumal ri anatema 2Ri Josu’e ke’utaq ub’i enik’aj achijab’ chi pa ri Jeriko ub’ik arech keb’e pa ri Ay, che k’o 

chunaqaj ri B’et‐Aven, pa ri relb’alq’ij chrech ri B’etel e kub’ij chkech: «Chixpaqal ub’i che  utzalixik ri amaq’». Ke’paqi’ ub’ik e kkitzalij ri amaq’ Ay.  3Ketzalej uloq e kkib’ij chrech ri  Josu’e: «Me’paqi’ ub’i konojel ri winaq; arech keb’an ri ch’o’j chrech ri Ay, ruk’ ri’ kepaqi’  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI JOSU’E

10

ub’i e 1.000 on e 2.000  achijab’. Ma’ch’ujarisaj konojel ri winaq arech kepaqi’ ub’i chila’,  rumal rech che ri winaq ek’o chila’, man ek’i taj».  4Xaq 3.000 achijab’ xepaqi’ ub’i pa ri Ay, k’atek’uri’ rajawaxik ke’animaj uloq chkiwach  ri achijab’ e’ajay.  5Ri achijab’ e’ajay xe’kikamisaj uloq juwinaq waqlajuj achijab’ chkech ri  e’are’, k’atek’uri’ xe’koqataj uloq ri e’are’ chuwach chi apanoq ri uchi’ ri tinimit, chi k’ate’ ri  Seb’arim ne’ e pa ri xulanik uloq xe’qajb’exik. Tek’uri’, ri winaq xub’an keb’ kanima’ e xja’r  ub’i ri kichuq’ab’ jacha joron.    Ri Josu’e kch’aw ruk’ ri Dyos 6K’atek’uri’, ri Josu’e xujis ri ratz’yaq, kumej rib’ e kuqasaj ri upalaj cho ri ulew chuwach 

ri arka rech ri Yahweh, jeri’ kkanajik chi k’ate’ na kok aq’ab’, junam jeri’ kub’ano kuk’ ri  ekinimal ri Isra’el, e konojel kkichipej poqlaj cho ri kijolom.   7Ri Josu’e kub’ij: «¡Ayum, Ajawxel Yahweh!, ¿jasche xe’aq’axej uloq we siwantinimit ri’  ch’aqap  uloq  chrech  ri  Jordan,  we  ke’aya’  ri  e’are’  pa  kiq’ab’  ri  ajamorre’o  e  kak’is  tzij  paqawi’?  ¡Utz  nak’uri’  weta  xqakoj  qach’uqab’  arech  kujkanaj  kan  ch’aqap  chrech  ri  Jordan!  8¡Chasacha’ b’a’ numak, Ajawxel! ¿Jas kuya’o kinb’ij kamik ri’ aretaq chi’ ri Isra’el  xusutuj  rij  chkiwach  ri  e’uk’ulel?  9Ri  e’ajkana’an  kkita  utzijol  wa’  weri’,  xoquje’  kkita  ri’  konojel ri jetaq siwantinimit pa we amaq’ ri’: junam kiwach ri’ kkib’an chqak’ule’laxik ri uj  e kkichup ri’ ri qab’i’ cho ri uwachulew. ¿Jas k’u kab’an na at ri’ rumal ri nimalaj ab’i’?».    Ri utzalejixik uwach ri utzij kub’an ri Yahweh 10Ri Yahweh kub’ij chrech ri Josu’e: «¡Chatwa’lijoq! ¿Jasche katkanaj kan ruk’ ri awach 

pulew?  11Ri  Isra’el  xmakunik,  xq’ax  puwi’  ri  chapb’alq’ab’  che  xinya  in  chech.  Xoquje’  xikanaj kan ruk’  keb’  oxib’  jastaq che  rech  ri  anatema,  xoquje’  xkilaq’aj ne’  we  jastaq  ri’,  xkik’u’ ne’, xoquje’ xkikoj ne’ chuxo’l ri jastaq kech.  12Rumal k’uwa’ weri’ ri e’ajisra’el man  kekowin  taj  ketak’i’  chkiwach  ri  ekik’ulel,  xane  ke’animaj  ri’  chkiwach  e’are’,  rumal  rech  che  xkijal  anatema.  We  man  kichup  ta  kiwach  ri  jastaq  rech  ri  anatema  k’o  chixo’l,  man  kink’oji’ ta chi ri’ chixo’l ri ix.  13Chatwa’lijoq, che’ach’ajch’ob’ej ri siwantinimit e kab’ij na  ri’  chkech:  Chich’ajch’ob’ej  iwib’  rech  chwe’q,  rumal  rech  che  jewa’  kub’ij  ri  Yahweh,  ri  Udyos ri Isra’el: Ri anatema k’o panik’aj chawech Isra’el; man katkowin ta ri’ kattak’i kan  chkiwach ri e’ak’ulel, chi k’ate’ na kiwesaj ub’i chixo’l ri anatema.  14Ri ix, chwe’q aq’ab’il  kixpe na ri’, kixpetik pa taq chjujunal juq’at: Man k’o ta juq’at kucha’o jumpa kpetik, are ri  Yahweh  kb’inik  jachin  juq’at  kpetik  e  kepe  ri’  chjujunal  taq  ja  winaq,  e  ri  ja  winaq  che  kub’ij ri Yahweh kuk’utu’ rib’ ri’, ri winaq ek’o pa jun ja winaq kkik’utu’ kib’ ri’ chkijujunal.  15K’atek’uri’,  jachin  kq’ax  puwi’  weri’,  kporox  na  ri’  pa  ri  q’aq’,  ri  are’  e  ronojel  ri  jastaq  rech, rumal rech che xq’ax puwi’ ri chapb’alq’ab’ rech ri Yahweh e nimalaj k’ax xub’an pa ri  Isra’el».    Kch’ob’tajik e kk’ajisax uwach ri ajmakunel 16Ri Josu’e aq’ab’ kwa’lajik; ktaqan chrech ri Isra’el arech keb’e pa taq juq’at e xelik che 

are kb’e ri Juda che uk’utik rib’.  17Xtaqanik arech keqib’ ukoq ri jetaq ujuq’at ri Juda, e xel  chik che are kuk’utu’ rib’ ri e’ajuparachoch ri Seraj. Chkech ri e’ajuparachoch ri Seraj xelik  che  are  kqib’  chi  ukoq  ri  jun  ja  winaq  jawi’  k’amal  b’e  wi  ri  Sab’di.  18Ri  Josu’e  xtaqan  chkech ri e’ajuparachoch ri Sab’di, arech keqib’ ukoq chkijujunal ri achijab’ e xelik che are  ri Akan, ri uk’ojol ri karmi, uk’ojol ri Sab’di, uk’ojol ri Seraj, che k’o pa ri ujuq’at ri Juda.  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI JOSU’E

11 19Ri  Josu’e  kub’ij  chrech  ri  Akan:  «Nuk’ojol,  chaya’  b’a’  uq’ijil  ri  Yahweh,  ri  Udyos  ri 

Isra’el, e nim chawila’ wi ri are’; chab’ij b’a’ chwech ri jastaq xab’ano; mak’u’ chnuwach». 

20Ri Akan kub’ij chrech ri Josu’e: «Qastzij nak’ut che in ri xinmakun chuwach ri Yahweh, ri 

Udyos  ri  Isra’el,  are  wa’  ri  xinb’ano  ri’.  21Ri  in,  xinwil  chuxo’l  ri  jastaq  xch’ak  uloq,  jun  je’likalaj k’u’l b’anom pa ri Sine’ar e kajlajuj k’al  200  siklos saq pwaq e jun ch’aqap q’an  pwaq  che  kawinaq  lajuj  siklos,  ri  in  xqaj  chnuwach  weri’,  xink’am  kanoq  e  xink’u’u’.  Xinmuq pulew panik’aj ri upaja chrech ri tz’um wachoch e chuxe’ xinya wi ri pwaq».  22Ri Josu’e, xe’utaq b’i nik’aj achijab’ che kkitij anim xeb’e pa ri tz’um ja e ma are wi, ri  jun k’ul awatalik pa ri tz’um ja e chuxe’ k’o wi ri pwaq.  23Kkik’am ub’i ronojel weri’ pa ri  tz’um ja, kkik’am ub’i chuwach ri Josu’e e chkiwach konojel ri e’ajisra’el che ek’o chuwach  ri Yahweh.  24K’atek’uri’,  ri  Josu’e  kuk’am  ub’i  ri  Akan,  uk’ojol  ri  Seraj,  kub’an  ub’ik  arech  kpaqik’  ub’i cho ri taq’aj rech ri Akor, xoquje’ kuk’am ub’i ri saq pwaq, ri jun k’ul e ri ch’aqap q’an  pwaq,  ri  e’uk’ojol,  ri  e’umi’al,  ri  jetaq  uwakax,  ri  ub’urix,  ri  ek’olik  taq  uchikop,  ri  tz’um  rachoch e ronojel ri jastaq rech. Konojel ri e’ajisra’el kb’e ub’i ruk’ ri are’.  25Ri Josu’e kub’ij chrech: «¿Jasche xak’ama’ uloq ri k’ax chqech? ¡Chuk’ama’ b’a uloq ri  Yahweh, ri k’ax pawi’ pa we jun q’ij ri’!» e konojel ri e’ajisra’el kkik’yaq cha’b’aj e kkiporoj  pa ri q’aq’. Kekik’yaq cha’b’aj e xekiporoj pa ri q’aq’.  26Kkimulij  puwi’  k’i  taq ab’aj,  e we mulmik  taq ab’aj  ri’  k’o na  pa  we  q’ij  kamik  ri’.  Xa  je’k’uri’  xqaj  ri  royowal  ri  Yahweh.  Rumal  k’u  wa’  weri’  we  jun  k’olb’al  xokisax  ub’i’  ri  taq’aj Akor, chi k’ate’ na we q’ij kamik ri’.    Ri taqanik kya chrech ri Josu’e

81K’atek’uri’,  ri  Yahweh  kub’ij  chrech  ri  Josu’e:  «¡Maxib’ij  awib’  e  man  na’  awib’!:  Che’ak’ama’  ub’i  awuk’  konojel  ri  winaq  che  erech  ch’o’j:  ¡Chatwa’lijoq  ub’ik!  e  jat,  chatpaqal ub’ik chrij ri Ay. ¡Chawila’mpe’! kinjach pa ri aq’ab’ ri rajawinel ri Ay, ri siwan  utinimit,  ri  utinimit  e  ri  rulew.  2Kab’an  na  ri’  chrech  ri  Ay,  chech  ri  rajawinel  ri  xab’an  chrech  ri  Jeriko  e  chrech  ri  rajawinel  ri  Jeriko.  K’atek’uri’,  chech  ri  ech’akoj  xuwi  kik’am  ub’i  ri’  ri  kiwelaq’aj  uloq  e  ri  jetaq  chikop.  Utz  ub’anik  chab’ana’  jun  k’amb’al  chrij  ri  tinimit».    Ri utzalaj uchak ri Josu’e xub’ano 3Ri Josu’e kwa’laj ub’i kuk’ konojel ri winaq erech ch’o’j, arech keb’e ub’i chrij ri Ay. Ri 

Josu’e ke’ucha’ 30.000 achijab’ erech ch’o’j e che e’utz chrech ri ch’o’j e ch’aq’ab’ ke’uk’am  ub’ik 4e jewa’ ri ke’utaq chrech ri’:   «Chiwilampe’, ri ix kikoj na jun k’amb’al chrij ri tinimit, man naj taj kixe’ wi chrech ri  tinimit e qas kixlawchinik iwonojel.  5Ri in e konojel ri winaq che kinkachi’laj ub’ik, kujqib’  ri’ chrech ri tinimit e aretaq chi’ ri winaq ek’o pa ri Ay ke’el na uloq ri’ che qak’ulaxik, jacha  xkib’ano pa ri nab’e mul, ri uj kujanimajik ub’i ri’ chkiwach.  6Ri e’are’ kujkoqataj na k’uri’ e  naj ri’ kekanaj kan chrech ri tinimit, rumal rech che kkib’ij ri’: “tajin ke’animajik chqawach  jacha ri nab’e mul”.  7K’atek’uri’, ri ix kixel uloq ri’ pa ri jun ka’mb’al xikojo e kixok ri’ pa ri  tinimit: Ri Yahweh ri Idyos kujach ri’ piq’ab’.  8Aretaq chi’ k’o chi piq’ab’ ri tinimit, kiporoj  ri’. Kib’an ri’ jeri’ jacha ri utzij ri Yahweh. Chiwilampe’, in ri tajin kixintaq chrech weri’».  9Ri  Josu’e  ke’utaq  ub’ik  e  ri  e’are’  keb’e  ub’i  tza  pa  ri  jun  k’olb’al  jawi’  kkikoj  wi  ri  k’amb’al e xkikoj kib’ che ri laq’ab’enik chuxo’l ri B’etel e ri Ay, pa ri uqajib’alq’ij chrech ri  Ay. Pa ri jun aq’ab’ ri’ ri Josu’e kkanaj kan chkixo’l ri winaq,  10k’atek’uri’ pa ri jun q’ij chik,  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI JOSU’E

12

ri Josu’e aq’ab’ kwa’lajik, ke’rilo’ ri uwinaq we etz’aqat, k’atek’uri’ kb’e ub’i chrij ri Ay, kuk’  ri ekinimal ri e’ajisra’el knab’ej ub’i chkiwach konojel ri siwantinimit.  11Konojel ri winaq  erech ch’o’j che ek’o ruk’ ri are’, ke’paqi’ ub’ik, man naj ta chik ek’o wi chrech ri tinimit e  kekanaj ka pa ri urox uxkut kaj chrech ri Ay, xuwi ri taq’aj kkanaj kan chkixo’l e’are’ e ri  tinimit.  12Ri  Josu’e,  ke’uk’am  ub’i  5.000  achijab’  e  junam  xkib’ano  jun  k’amb’al  pa  ri  b’e  chuxo’l  ri  B’etel  e  ri  Ay,  pa  ri  uqajib’alq’ij  chrech  ri  tinimit.  13Ri  siwantinimit,  kuyak  ri  tz’um taq ja pa ri urox uxkut kaj chrech ri tinimit e ri jun k’amb’al xokisaxik, xkojik pa ri  uqajib’alq’ij chrech ri tinimit. Pa ri jun chaq’ab’ ri’, ri Josu’e kkanaj kan panik’aj chrech ri  taq’aj.    Ri okem pa ri Ay 14Aretaq  chi’  ri  rajawinel  ri  Ay  kril  weri’,  xkikowij  konojel  ri  siwantinimit  rech  ri  Ay, 

aq’ab’il kewa’lajik e kel uloq ri ajawinel e konojel ri winaq che ub’anik ri ch’o’j chkech ri  Isra’el puwi’ ri xulanik, chuwach apan ri Arab’a, man k’o ta kina’b’ej che k’o jun k’amb’al  kojom chkech chrij apan ri tinimit. 15Ri Josu’e e konojel ri e’ajisra’el xkib’ano che xech’akik  kumal ri Ay e ke’animaj ub’i pa ri ub’e ri tz’inalik ulew.  16Konojel ri winaq pa ri tinimit Ay,  kkiraqaqej kichi’ ke’koqataj ri e’are’. Aretaq chi’ koqatam ri  Josu’e, naj xeb’e wi chrech ri  tinimit.  17Man  k’o  ta  jun  achi  xkanaj  kanoq  pa  ri  Ay  e  pa  ri  B’etel  che  mata  xel  ub’i  chroqataxik  ri  Isra’el:  E  xak’u  jeri’  kitorom  kan  ri  uchi’  tinimit,  jaqalik  kanoq  rumal  che  ekoqatam ri Isra’el.  18K’atek’uri’, ri Yahweh kub’ij chrech ri Josu’e: «Chasuk’ub’a’ b’i pa ri Ay ri ch’ich’ che  k’o pa ri aq’ab’, rumal rech che kinjach pa ri aq’ab’ ri Ay». Tek’uri’, ri Josu’e kusuk’ub’a’ ub’i  pa ri tinimit Ay ri ch’ich’ che k’o pa ri uq’ab’. 19Aretaq chi’ kusuk’ub’a’ apan ri uq’ab’, ri ek’o  uloq pa ri jun k’amb’al xokisaxik, chanim ke’el uloq pa ri kik’olb’al, kkitij anim e ke’ok ub’i  pa ri tinimit e pa aninaqil kkit’iqej q’aq’ chrech.  20Ri achijab’ e’ajay aretaq chi’ kek’ay uloq chkij e kkil ri sib’ kb’uquwik pa ri tinimit e  tajin kel ub’i chikaj, man k’o ta chi jun xk’oji’ uchuq’ab’ arech kanimaj ub’ik xaq jawije’ ne’,  k’atek’uri’  ri  siwantinimit  che  xe’animaj  ub’i  pa  ri  tz’inalik  ulew,  xetzalej  uloq  chkij  ri  xekoqataj.  21Aretaq chi’ ri Josu’e e konojel ri siwantinimit kkilo che ri xekanaj kanoq pa ri  jun  k’olb’al  jawi’  xokisax  kan  ri  jun  k’amb’al,  che  xe’ok  pa  ri  tinimit  e  che  ri  sib’  tajin  kb’uquwik puwi’ ri tinimit, ketzalej uloq e kech’o’jinik kuk’ ri achijab’ erech ri Ay.   22Ri  enik’aj  achijab’  chik  ke’el  uloq  pa  ri  tinimit  arech  ke’kik’ulaj  ri  e’are’,  arech  ri  e’uwinaq  ri  Ay  kekanaj  kan  panik’aj  chkech  ri  e’ajisra’el,  ek’o  nik’aj  chkij  e  ek’o  nik’aj  chkiwach. Ri e’are’ kech’akan pakiwi’ ri e’are’ chi k’ate’ na man k’o ta jun kkik’asb’a’ kanoq  on  chi  k’ate’  na  man  k’o  jun  kanimaj  ub’ik.  23K’atek’ut,  xkichap  ub’i  ri  rajawinel  ri  Ay,  k’aslik kkik’am ub’i chuwach ri Josu’e.   24Aretaq chi’ ri Isra’el xe’ukamisaj konojel ri e’ajay pa taq ri ulew e pa ri tz’inalik ulew  chi jawije’ xe’koqataj na wi e chi aretaq chi’ konojel xeqaj chuxe’ ri ch’ich’ e ma k’o ta jun  kkanaj  kanoq,  konojel  ri  Isra’el  ketzalej  pa  ri  Ay  e  ke’kikamisaj  konojel  ri  winaq  ruk’  ri  ch’ich’ rech ch’o’j. 25Konojel ri xekam pa ri jun q’ij ri’, chi achijab’ e chi ixoqib’, e 12.000, chi  ekonojel ri siwantinimit ek’o pa ri Ay.    Ri anatema e ri uchupik kiwach 26Ri  Josu’e  man  xuqasaj  ta  ri  uq’ab’  che  usuk’ub’an  apanoq  ruk’  ri  ch’ich’  chi  k’ate’  na 

ke’uya’ chuwach ri anatema konojel ri esiwantinimit erech ri Ay.  27Ri Isra’el xuwi xkijach  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI JOSU’E

13

chkiwach  ri  jetaq  chikop  e  ri  jastaq  che  xkilaq’aj  pa  we  tinimit  ri’,  jeri’  jacha  xtaqan  ri  Yahweh chrech ri Josu’e.  28Ri Josu’e xuporoj ub’i ri Ay e pa junalik kuchup ub’i uwach, tolonik xkanaj kanoq chi  k’ate’ na pa we jun q’ij kamik ri’. 29K’atek’uri’, ri rajawinel ri Ay, kuxekab’a’ cho jun che’ chi  k’ate’ kopan ri b’enaq’ij, k’atek’ut aretaq chi’ kqaj ri q’ij, ri Josu’e ktaqanik arech kqasaxik  ri ub’aqil cho ri che’. K’atek’uri’, xk’yaq kanoq pa ri rokb’al ri tinimit e xmulix sib’alaj ab’aj  puwi’, we jetaq ab’aj ri’ k’o na chi kamik ri’.    Ri ab’aj rech tab’al toq’ob’ 30K’atek’uri’, ri Josu’e kuyak jun ab’aj rech tab’al toq’ob’ chrech ri Yahweh, ri Udyos ri 

Isra’el,  puwi’  ri  juyub’  Eb’al,  31jeri’  jacha  xtaqan  kan  ri  Mo’ises,  ri  upataninel  ri  Yahweh,  chkech ri e’ajisra’el e jacha tz’ib’atalik pa ri uwuj ri Upixab’ ri Mo’ises: jun ab’aj rech tab’al  toq’ob’  che  ma  chakum  taj,  jetaq  ab’aj  che  man  chapom  ta  rumal  ri  ch’ich’.  Kkichi’j  taq  holokostos chrech ri Yahweh e ke’kich’ol ri jetaq awaj rech tab’al toq’ob’ rech riqoj ib’.    Ri usik’ixik ri Pixab’ 32Ri  Josu’e  kutz’ib’aj  cho  taq  ri  ab’aj  jumul  chik  ri  Pixab’  che  xutz’ib’aj  kan  ri  Mo’ises 

chkiwach ri e’ajisra’el.  33Konojel ri siwantinimit rech ri Isra’el, ri ekinimal e ri ekajtz’ib’ab’  e ri eq’atal taq tzij, etak’toj pa ri keb’ utzaltmal ri arka, etak’toj chkiwach ri echuchqajawib’  e’ajlevita  che  kuk’am  ub’i  ri  arka  rech  ri  chapb’al  uq’ab’  ri  Yahweh,  konojel  etak’toj,  chi  ekaxlan taq winaq e xoquje’ ri ekawinaq kib’, panik’aj chkech ri winaq xkilemej kib’ pa ri  juyub’  Garisim  e  panik’aj  chik  pa  ri  juyub’  Eb’al,  jeri’  jacha  ri  utaqanik  ri  Mo’ises,  upataninel  ri  Yahweh,  arech  kitewchi’xik  nab’e  mul  ri  siwantinimit  rech  ri  Isra’el.  34K’atek’uri’, ri Josu’e kusik’ij ronojel ri utzij ri Pixab’ –ri tewchi’nik e ri saqkyaq– ronojel  jacha ri tz’ib’atalik pa ri Pixab’.  35Man k’o ta jun tzij che xtaqan kan ri Mo’ises chrech che  mata xusik’ij ri Josu’e chkiwach konojel ri komon rech ri Isra’el, xoquje’ ek’o ri ixoqib’, ri  ak’alab’ e ri ekaxlan winaq che ekanajinaq chkixo’l ri e’are’.    Kkijunamatisaj kiwach che uk’ule’laxik ri Isra’el

91Aretaq  chi’  xketa’maj  konojel  ri  e’ajawinel  che  ek’o  ch’aqap  uloq  chrech  ri  Jordan,  che  ek’o  pa  ri  juyub’,  pa  ri  taq’aj,  pa  ri  taq’aj  krab’ab’  chuchi’  ri  Nim  Polow  e  kopan  k’ate’  ri  Lib’ano,  ri  e’ajhitita,  ri  e’ajamorre’o,  ri  e’ajkana’an,  ri  e’ajperesita,  ri  e’ajivita  e  ri  e’ajjeb’use’o, 2kkijunamatisaj kiwach che ub’anik ri ch’o’j chrij ri Josu’e e ri Isra’el.  Ri e’ajgab’a’on kkisalkapij kib’ 3Ri e’ajgab’a’on xkita utzijol ri xub’an ri Josu’e pa ri Jeriko e ri Ay,  4xoquje’ k’ut, ri e’are’ 

xkichomaj kisub’ixik ri e’are’. Kkijal ri kib’antajik; xkik’ol ri tzuqb’al kech, xkik’yaq chkij ri  ekib’urix q’e’l taq kotar e q’el taq tz’um k’olb’al ri amaja’ che k’ijom chik.  5Q’el taq kixajab’  xkikojo  e  xaq  t’isom  chi  ukoq,  xoqje’  xkikoj  q’e’l  taq  katz’yaq.  Ronojel  ri  kaxlanwa  kik’amom ub’i che kiwa, ko taq kaxlanwa chik e muchtajinaq chik.   6Ke’opan  pa  ri  tz’um  taq  ja  pa  ri  Guilgal  ruk’  ri  Josu’e  e  kkiya  ub’ixik  chrech  are’  e  chkech ri achijab’ ek’o pa ri Isra’el: «Ri uj, pa jun naj amaq’ ujpetinaq uloq: chib’ana’ b’a’  jun chapb’alq’ab’ quk’ uj».   __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI JOSU’E

14 7Ri achijab’ pa ri Isra’el kkitzalij uwach ri kitzij ri e’ajivita: «¿Jas qeta’m uj wema ix k’o 

chqaxo’l uj? e we ix k’o chqaxo’l man loq’ ta ri’ kqab’an jun chapb’alq’ab’ iwuk’».   8Kkitzalij uwach ri utzij ri Josu’e: «Ri uj, uj apataninel ri at”. Ri Josu’e kuta’ chkech: «¿Ix  jachin  ix  e  jawi’  ixpetinaq  wi?».  9Kkib’ij  chrech:  «Sib’alaj  naj  epetinaq  wi  ri  e’apataninel,  rumal rech ri ub’i’ ri Yahweh ri Adyos, qatom utzijol ri are’, qatom ronojel ri xub’an pa ri  Egipto,  10qatom  ronojel  ri  xub’an  chkech  ri  ekajawinel  ri  e’ajamorre’o,  che  ek’o  ch’aqap  chrech ri Jordan, ri Sijon rajawinel ri Jesb’on e ri Og, rajawinel ri B’asan, ri are’ che jeqel pa  ri  Astarot.  11K’atek’uri’  ri  eqanimal  e  konojel  ri  esiwantinimit  xkib’ij  chqech:  “Chik’ama’  ub’i iwa rech ri ib’e, jix jeb’ik’ulaj ri e’are’ e ji’b’ij chkech: ¡Ri uj, ujipataninel, chib’ana’ b’a’  jun chapb’alq’ab’ quk’!” 12We kaxlanwa quk’am ri’, miq’in wa’ aretaq chi’ xquk’aj uloq pa ri  taq qachoch, pa ri jun q’ij che xujel uloq che ik’ulaxik, e kamik ri’ yku’k chik e xmuchtajik.  13We  taq  tz’um  ri’  rech  k’olb’al  amaja’,  k’ak’  wa’  aretaq  chi’  xqanojisaj  uloq  e  kamik  ri’  eq’elob’inaq chik. Ri qaxajab’ e ri qatz’yaq, xq’elob’ik rumal ri nimalaj b’e xqab’ano».   14Ri  achijab’  xe’kila’aj  ri  winaq  ri’  e  man  k’o  ta  xkita’  chrech  ri  Yahweh.  15Ri  Josu’e,  nimalaj  utzil  kkanaj  kuk’  e’are’  e  xub’an  jun  chapb’alq’ab’  kuk’  che  ke’uk’asb’a’  kan  ri’  ri  e’are’, e ri ekinimal ri siwantinimit xkijikib’a’ ri kitzij chrech weri’ chkiwach ri e’are’.  16K’atek’uri’,  oxib’  q’ij  chi  aq’anoq  che  xb’antaj  ri  chapb’alq’ab’  kuk’,  xketa’maj  ri  e’ajisra’el che ri e’are’ naqaj ek’o wi, xoquje’ ejeqel chkixo’l ri Isra’el.  17Ri e’ajisra’el, ke’el  ub’i pa taq ri tz’um taq kachoch e ke’opan pa ri jetaq kitinimit pa oxib’ q’ij chi aq’anoq. Ri  jetaq  kitinimit  are  ri  Gab’a’on,  ri  Kefira,  ri  B’e’erot  e  Kiryat‐Ye’arim;  18Ri  e’ajisra’el,  man  ke’kikamisj taj, rumal rech che ri ekinimal ri komon, xkijikb’a’ ri kitzij chkech e’are’ puwi’  ri Yahweh, ri Udyos ri Isra’el, k’atek’ut konojel ri komon xewixwit chkij ri ekinimal.    Ri kipixab’ ri e’ajgab’a’on 19K’atek’uri’,  konojel  ri  ekinimal  ri  siwantinimit  kkiya  ub’ixik  chkech  ri  komon:  «Ri  uj 

xqajikib’a’ ri tzij puwi’ ri Yahweh ri Udyos ri Isra’el, xa jek’uri’, man loq’ taj kqab’an k’ax  chkech ri e’are’.  20Ri kqab’an na chkech e’are’ are weri’: Keqak’asb’a’ kan wa’, arech man  kqasik’ij  ta  paqawi’  ri  uq’aq’al  royowal  ri  Yahweh  rumal  ri  tzij  xqajikib’a’  ub’ixik».  21Xoquje’  kkib’ij  ri  ekinimal  tinimit:  «Ke’qak’asb’a’  kan  wa’,  ke’ok  wa’  eb’anal  taq  si’  e  kkirej ri’ ri ja’ kech ri komon». Jewa’ ri xkib’ij ri ekinimal tinimit.   22Ri Josu’e ke’usik’ij ri e’ajgab’a’on e kub’ij chkech: «¿Jasche ri ix xuji’sub’u ri uj aretaq  chi’ xib’ij chqech: “Ri uj sib’alaj naj uj k’o wi chiwech ix”, k’atek’uri’, ri ix, ixjeqel chqaxo’l ri  uj?  23Chi kamik ub’ik ri’, ri ix, ixkyaqsaq e pa junalik ix pataninel kixkanaj kanoq, ixb’anal  si’ e ix kiwerej na ri joron che kokisax pa ri Rachoch ri Nudyos».   24Kkib’ij  chrech  ri  Josu’e:  «Xa  rumal  ne’  che  ri  e’apataninel  keta’m  ri  taqanik  xuya’  ri  Yahweh ri Adyos chrech ri Mo’ises, ri upataninel are’, che kujach na chiwech ronojel we  amaq’  ri’  e  che  ke’ukamisaj  chiwach  ix  konojel  ri  siwantinimit  ek’o  waral.  Aretaq  chi’  ixpetinaq  chi  uloq,  ri  uj  sib’alaj  xqaxib’ij  qib’  e  man  kqaj  taj  kujkamik,  rumal  k’uwa’  xqab’an weri’.  25Kamik ri’, ri uj, uj k’o paq’ab’, chab’ana’ chqech ri kachomaj  at che utz e  suk’».  26Ri Josu’e, are kub’ano ri xujikib’a’ utzij chrech, xe’uk’asb’a’, xuto’ kiwach pakiq’ab’  ri e’ajisra’el arech man kekamisax taj.  27Pa we jun q’ij ri’, ri Josu’e ke’ukojo eb’anal taq si’ e  e’are  kkirej  ri  ja’  kkikoj ri  komon  e ri  joron  kokisax  pa  ri  tab’al  toq’ob’  chi  pa we  q’ij  na  kamik ri’, pa ri jun k’olb’al che kucha’ na rech ri are’.  Ri ejob’ ajawinel kech’o’jinik ruk’ ri Gab’a’on

__________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI JOSU’E

15

101K’atek’uri’, xb’antajik che ri Adoni‐Sedek, rajawinel ri Jerusalem, xreta’maj che ri Josu’e  xok pa  ri  Ay  e  xuya’ chuwach  ri  Anatema,  che xub’an  ruk’ ri  Ay  e  ri  rajawinel  jeri’  jacha  xub’an chrech ri Jeriko e chrech ri rajawinel, e che ri e’ajgab’a’on nimalaj utzil xekanaj kan  ruk’ ri Isra’el e che ek’o chuxo’l ri’a are’.  2Xuxib’ij rib’ rumal rech che ri Gab’a’on nimalaj  tinimit,  jacha  jun  ajawaremal  tinimit  –are  nim  chuwach  ri  Ay–  e  konojel  ri  achijab’  che  erajch’o’jab’  man  k’o  ta  kkixib’ij  kib’  chrech.  3K’atek’uri’,  ri  Adoni‐Sedek,  rajawinel  ri  Jerusalem, xutaq ub’i ub’ixik jun tzij chrech ri Hoham, rajawinel ri Heb’ron, xoquje’ xutaq  ub’i  jun  tzij  chrech  ri  Pire’am,  rajawinel  ri  Yarmut,  chrech  ri  Yafi’a,  rajawinel  ri  Lakis  e  chech  ri  Deb’ir,  rajawinel  ri  Eglon:  4«Chixpaqal  uloq  che  nuto’ik  in  arech  kinito’o  e  kujch’akan  puwi’  ri  Gab’a’on,  rumal  rech  che  ri  are’  nimalaj  utzil  xkanaj  ruk’  ri  Josu’e  e  kuk’  ri  e’ajisra’el».  5Junam  xkiriq  kib’  ri  ejob’  ajawinel,  k’atek’uri’  kepaqi’  ub’i  ruk’  ri  rajawinel ri Jerusalem, ri ejob’ ajawinel e’ajamorre’o: ri rajawinel ri Heb’ron, ri rajawinel  ri  Yarmut,  ri  rajawinel  ri  Lakis  e  ri  rajawinel  ri  Eglon,  konojel  kuk’aj  ub’i  ri  achijab’  ekajch’o’jab’. Xkisutij rij ri Gab’a’on e kech’ojin ruk’.     Ri Josu’e kto’b’ ruk’ ri Gab’a’on 6Ri e’ajgab’a’on, kekitaq ub’i nik’aj che ub’ixik chrech ri Josu’e pa ri tz’um taq ja rech ri 

Guilgal: «Me’aya’ kan kitukel ri e’apataninel, aninaq chatpaqal uloq quk’ uj arech kujato’o  e kujakolo, rumal rech che konojel ri e’ajawinel e’ajamorre’o che ejeqel pa ri juyub’, junam  xkimulij  kib’  chqij  uj».  7Ri  Josu’e  kapaqi’  ub’i  chi  Guilgal  ub’ik,  keruk’aj  b’i  konojel  ri  achijab’ erech ch’o’j e konojel ri e’ajch’ojab’ che man k’o ta kkixe’j kib’.  8Ri Yahweh kub’ij  chrech ri Josu’e: «Maxib’ij awib’ chkiwach, in xe’injach ri e’are’ paq’ab’, man k’o ta jun che  k’o uchuq’ab’ chawach at».  9Ri Josu’e kpe chkij e man k’o ta kkina’b’ej ri e’are’, rumal rech  che ri Josu’e xel uloq pa ri Guilgal e xb’in ronojel ri jun aq’ab’.    Ri uchuq’ab’ ri kaj 10Ri 

Yahweh  xub’ano  arech  ke’animaj  ub’i  ri  e’are’  chuwach  ri  Isra’el,  nimalaj  k’ax  kub’an chkech e kech’aktajik pa ri Gab’a’on: keroqataj pa ri paqalik che kb’e ub’i pa ri B’et‐ Horon e ke’uqajb’ej chi pa ri Aseka e ke’opan pa ri Makeda.  11Katek’uri’, aretaq chi’ tajin  ke’animaj  ub’i  chuwach  ri  Isra’el  pa  ri  xulanik  ub’ik  pa  ri  ub’e  ri  B’et‐Horon,  ri  Yahweh  kuk’yaq  uloq  pa  ri  kaj,  pakiwi’  ri  e’are’,  nimalaj  taq  saqb’ach  chi  kopanik  pa  ri  Aseka,  k’atek’uri’ xekamik. Are ek’i ri xekamik rumal ri saqb’ach, man ek’i taj ri xekam rumal ri  ch’ich’ rech ch’o’j kech ri e’ajisra’el.  12K’atek’uri’, ri Josu’e kuch’ab’ej ri Yahweh, pa ri jun  q’ij ri’ che ri Yahweh xe’ujach ri e’ajamorre’o pa kiq’ab’ ri e’ajisra’el. Chkiwach ri Isra’el, ri  Josu’e kub’ij:  «¡Ri at, at q’ij, chattak’al   b’a’ puwi’ pa ri Gab’a’on  e ri at, at ik’, chatak’al   b’a’ pa ri taq’aj rech ri Ayyalon!».  13K’atek’uri’, xtak’i’ ri q’ij, xoquje’ ri ik’ xtak’i’k chi k’ate’ na ri siwantinimit xutoj uk’axel  chkech  ri  e’uk’ulel.  ¿La  man  tz’ib’atalik  ta  weri’  pa  ri  uwuj  ri  suk’  winaq?  Ri  q’ij  xtak’i’k  panik’aj ri kaj e man k’o ta roqatam arech kqaj uwach.  14Man k’o ta jun q’ij k’olinaq jacha  we jun ri’, jawi’ ri Yahweh kunimaj ri uch’ab’al jun achi. Xa ne rumal che ri Yahweh tajin  kch’ojinik  ruk’  ri  Isra’el.  15Ri  Josu’e  xtzalej  ub’i  kuk’  konojel  ri  Isra’el,  ketzalej  ub’i  pa  ri  tz’um taq ja pa ri Guilgal.    __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI JOSU’E

16 Ri ejob’ ajawinel ek’o pa ri pek rech ri Makeda 16K’atek’uri’,  ri  ejob’  ajawinelab’  ri’,  xe’animaj  ub’ik  e  xekik’u’  kib’  pa  ri  pek  rech  ri 

Makeda. 17Kya ub’ixik weri’ chrech ri Josu’e: «Ri ejob’ ajawinel, xeriqitajik kiwam uloq kib’  pa ri pek rech ri Makeda».  18Ri Josu’e kub’ij: «Chi’b’alkatij ub’i nimalaj taq ab’aj chuchi’ ri  pek  e  che’ikojo’  enik’aj  achijab’  chuchi’  arech  kilaq’ab’enik  chila’.  19K’atek’uri’,  ri  ix  man  kixmatzi  ta  kan  waral,  jix  e  che’iwoqataj  ri  e’ik’ulel,  chiq’atej  ri  kib’e  e  miya’  alaj  chkech  che  ke’ok  ub’i  pa  ri  jetaq  kitinimit,  rumal  rech  che  ri  Yahweh  ri  Idyos,  xe’ujach  ri  e’are’  piq’ab’».  20Aretaq chi’ ri Josu’e e ri e’ajisra’el xkik’is ub’anik ri k’ax chkij chi k’ate’ xekikamisaj ri  e’are’, konojel ri ek’aslik na, xe’animaj ub’ik, e ke’ok ub’i pa ri ko taq kik’olb’al. 21Konojel ri  siwantinimit utz kiwach e ekoltajinaq ketzalij pa ri tz’um taq ja, kepe ruk’ ri Josu’e che k’o  pa rk, e man k’o ta chi jun kukach’o kub’ij chi aq’an jun tzij pakiwi’ ri e’ajisra’el.  22K’atek’uri’,  ri  Josu’e  kub’ij:  «Chijaqa’  ri  rokib’al  ri  jun  pek  e  che’iwesaj  uloq  ri  job’  ajawinel che’ik’ama’ uloq chwech».  23Jeri’ kkib’ano, ke’ikesaj ub’i ri ejob’ ajawinel pa ri jun  pek  arech  kekik’am  ub’i  chuwach  ri  Josu’e:  ri  rajawinel  ri  Jerusalem,  ri  rajawinel  ri  Heb’ron, ri rajawinel ri Yarmut, ri rajawinel ri Lakis e ri rajawinel ri Eglon.  24Aretaq chi’  xe’esataj  ub’ik  we  e’ajawinel  pa  ri  pek,  ri  Josu’e  ke’usik’ij  konojel  ri  achijab’  ek’o  pa  ri  Isra’el,  ri  ekinimal  ri  achijab’  erech  ch’o’j,  ri  xeb’e  ruk’  ri  Josu’e,  kub’ij  chkech:  «Chixqib’  uloq  e  chixtak’al  chrij  kiqul  we  e’ajawinel  ri’».  Keqib’  uloq  e  ketak’i’  chrij  ri  kiqul.  25«Mixib’ij  iwib’  e  mub’an  keb’  ik’u’x  –kcha  ri  Josu’e  chkech–  maqaj  ri  ichuq’ab’  e  utz  kitak’alb’exik kib’ano, rumal rech che jewa’ kub’an na ri Yahweh chkech ri jetaq qak’ulel  che  kixch’o’jin  na  ix  kuk’».  26K’atek’uri’,  ri  Josu’e  sib’alaj  ke’usoko  arech  kekamik  e  ke’uxekab’a’ cho job’ taq che’, k’atek’uri’, xekanaj kan chila’ chi k’ate’ b’enaq’ij na.  27Aretaq  chi’  kqaj  ri  q’ij,  aretaq  chi’  xtaqan  ri  Josu’e,  keqasaxik  cho  ri  jetaq  che’,  k’atek’uri’  xe’k’yaq  kanoq  pa  ri  pek  jawi’  xkiwaj  kib’  ri  e’are’.  Xokisax  nimalaj  taq  ab’aj  chuchi’ ri rokib’al ri pek: kamik ri’ ek’o na chila’ ri’.    Kech’akanik pakiwi’ ri jetaq tinimit che ek’o pa ri ukaj uxkut kaj chrech ri Kana’an 28Chi pa we jun q’ij ri’, ri Josu’e k’o pa ri Makeda e ke’uq’axej chuxe’ ri ch’ich’ rech ch’o’j 

ri  siwantinimit  e  ri  rajawinel:  xe’uya’  chuwach  ri  anatema,  xoquje’  konojel  ri  ek’ask’oj.  Man k’o ta jun winaq kuk’asb’a’ kanoq; kub’an chrech ri rajawinel ri Makeda jacha xub’an  ruk’ ri rajawinel ri Jeriko.  29Ri  Josu’e,  kuk’  konojel  ri  Isra’el,  kq’ax  ub’i  pa  ri  Makeda  e  ke’b’e  ub’i  pa  ri  Lib’na  e  kech’o’jin  kuk’  ri  winaq  chila’.  30Ri  Yahweh,  xoquje’  xujach  we  tinimiti  ri’  e  ri  rajawinel  puq’ab’ ri Isra’el e ri are’ ke’uq’axej chuxe’ ri ch’ich’ rech ch’o’j e ke’ukamisaj, xoquje’ man  k’o ta jun kka’si’ kanoq. Jeri’ kub’an chrech ri rajawinel jacha xub’an chrech ri rajawinel ri  Jeriko.  31Ri Josu’e kuk’ konojel ri Isra’el, chi pa ri Lib’na ub’ik kb’e ub’i pa ri Lakis, kusutij rij e  kch’o’jinik  ruk’  we  tinimit  ri’.  32Ri  Yahweh  kujach  ri  Lakis  puq’ab’  ri  Isra’el,  kok  pa  ri  tinimit  pa  ri  ukab’  q’ij  e  konojel  ke’uq’axej  chuxe’  ri  ch’ich’  rech  ch’o’j,  xoquje’  ronojel  ri  ek’ask’oj kanoq chila’, jacha xub’an pa ri Lib’na.  33K’atek’uri’, ri Horam rajawinel ri Gueser,  kpaqi’ uloq che uto’ik ri Lakis, k’atek’uri’ ri Josu’e xch’akan puwi’ ri are’ e pakiwi’ ri esiwan  utinimit, chi k’ate’ na man k’o ta jun kuk’asb’a kanoq.  34Ri Josu’e kuk’ konojel ri Isra’el, kel ub’i pa ri Lakis e kb’e ub’i pa ri Eglon. Kkisutij rij  we tinimit ri’ e ke’ok chrech ch’o’j kuk’ e’are’.  35Chi pa we jun q’ij ri’ ke’ok pa ri tinimit e  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI JOSU’E

17

ke’ukamisaj  chuxe’  ri  ch’ich’  rech  ch’o’j.  Pa  we  jun  q’ij  ri’  ke’uya’  chuwach  ri  anatema,  konojel ri ek’ask’oj na kanoq, jeri’ xub’ano jacha xub’an chrech ri Lakis.  36Ri Josu’e kuk’ konojel ri Isra’el, pa ri Eglon ub’ik keb’ek e kepaqi’ ub’i pa ri Heb’ron e  ke’ok chrech ch’o’j kuk’ ri siwantinimit chila’.  37Ke’ok pa ri tinimit e kekikamisaj chuxe’ ri  ch’ich’  rech  ch’o’j,  ri  kajawinel  e  konojel  ri  jetaq  tinimit  e  ronojel  ri  ek’ask’oj  na  kanoq.  Man  k’o  ta  jun  winaq  kukasb’a’  kanoq,  jeri’  kub’ano  jacha  xub’an  chrech  ri  Eglon.  Kuya’  chuwach ri anatema, xoquje’ kuya chuwach ri anatema ronojel ri k’ask’oj na kanoq.  38K’atek’uri’, ri Josu’e, kuk’ konojel ri Isra’el, keb’e ub’i chrij ri tinimit Deb’ir e kch’o’jinik  ruk’.  39Kok  ub’i  pa  ri  tinimit  e  krechb’ej,  kuchap  ri  rajawinel  e  konojel  ri  jetaq  tinimit  k’olik,  ke’ukamisaj  chuxe’  ri  ch’ich’  rech  ch’o’j,  kekijach  chuwach  ri  anatema  ronojel  ri  ek’ask’oj na kanoq; ma k’o ta jun winaq kkik’asb’a’ kanoq. Jacha xub’an chrech ri Heb’ron,  jeri’  xub’an  chrech  ri  Deb’ir  e  ri  rajawinel,  xoquje’  jacha  xub’an  chrech  ri  Lib’na  e  ri  rajawinel.    Ronojel ri jetaq ch’akanik pa ri ukaj uxkut kaj 40Ri Josu’e xch’o’jnik e xch’akan puwi’ ronojel ri amaq’: ri Juyub’, ri Negueb’, ri Taq’aj e 

ri  tak’alik  taq  ulew  kuk’  konojel  ri  ekajawinel.  Man  k’o  ta  jun  winaq  kuk’asb’a’  kanoq.  Konojel ri ek’ask’oj kanoq ke’uya chuwach ri anatema, jacha xtaqan ri Yahweh, ri Udyos ri  Isra’el chrech ri are’;  41ri Josu’e xjeqi’ pa taq ri ulew ri’, chi kmajtaj ub’i pa ri Kades‐B’arne  e  kopan  pa  ri  Gasa,  e  ronojel  ri  rulew  ri  Gosen  e  kopan  pa  ri  Gab’a’on.  42Konojel  ri  e’ajawinel  ek’o  pa  jetaq  ulew  ri’,  ri  Josu’e,  xa  chijumul  xerechb’ej,  rumal  rech  che  ri  Yahweh ri Udyos Isra’el xch’o’jinik kuk’ arech kutoq’ob’isaj uwach ri Isra’el. 43K’atek’uri’, ri  Josu’e kuk’ konojel ri Isra’el, ketzalej uloq pa ri tz’um taq ja che ek’o kan pa ri Guilgal.    Junam kkimulij kib’ ri e’ajawinel ek’o pa ri Urox uxkut kaj

111Aretaq  chi’  ri  Yab’in,  rajawinel  ri  Jasor  xreta’maj  weri’,  kutaq  ub’i  ub’ixik  chrech  ri  Yob’ab’,  rajawinel  ri  Merom,  chrech  ri  rajawinel  ri  Simron,  chrech  ri  rajawinel  ri  Aksaf,  2xoquje’ chkech ri e’ajawinel ek’o pa ri urox uxkut kaj chrech ri juyub’, ri ek’o pa ri taq’aj  pa ri ukaj uxkut kaj che ri Kinnerot, ri ek’o ap ri Taq’aj e ri ek’o ajsik chrech ri Dor pa ri  uqajib’al q’ij.  3Chkech ri e’ajkana’an che ek’o pa ri relb’alq’ij e pa ri uqajib’al q’ij; chkech ri  e’ajamorreso,  ri  e’ajivita,  ri  e’ajperesita  e  ri  e’ajjeb’use’o  che  ek’o  pa  ri  juyub’,  chkech  ri  e’ajhititita che ek’o ikim chrech ri Hermon, pa ri rulew ri Mispa. 4Ke’el ub’ik kuk’ konojel ri  achijab’  che  erech  ch’o’j,  kikchiwik  ri  winaq  ejacha  ri  sanyeb’  k’o  chuchi’  ri  polow,  ke’el  ub’ik ruk’ k’i taq kej e k’i taq ch’ich’ kech kej.    Xch’akan ri Merom 5Konojel  we 

e’ajawinel  ri’  xkib’ij  chkib’il  kib’  che  junam  kkiriq  kib’  chuchi’  ri  nima’  Merom,  arech  junam  kech’o’jinik  chrij  ri  Isra’el.  6K’atek’uri’  ri  Yahweh  kub’ij  chrech  ri  Josu’e: «Maxib’ij awib’, rumal rech che jetaq wa’ chweq’ ri’, ri in, konojel ke’inkamisaj wa’  chkiwach ri Isra’el; kq’at na ri’ ri kqan ri kikej e kaporoj na ri’ ri jetaq kich’ich’».   7Ri  Josu’e,  kuk’  konojel  ri  e’uwinaq  rech  ch’o’j,  ke’uriqa’  ri  e’are’  chunaqaj  ri  nima’  Merom,  aretaq  chi’  man  k’o  ta  kkina’b’ej  ri  e’are’  e  kch’o’jinik  kuk’.  8Ri  Yahweh  ke’ujach  puq’ab’  ri  Isra’el,  ri  are’  kch’akan  pakiwi’  e  keroqataj  chi  k’ate’  ri  Nim‐Sidon  e  k’ate’  ri  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI JOSU’E

18

Misrefot‐Ma’im  e  pa  ri  relb’alq’ij,  chi  k’ate’  ri  taqa’j  rech  ri  Mispa.  Kch’akan  pakiwi’  chi  k’ate’  na ma  k’o  ta  jun  kuk’asb’a’  kanoq.  9Ri  Josu’e  kub’an  chkech  jacha  xub’ij  ri  Yahweh  chrech: kuq’at ri kqan ri kej e kuporoj ub’i ri jetaq kich’ich ri kej.    Ke’ok pa ri Jasor e pa nik’aj taq tinimit chik che ek’o pa ri urox uxkut kaj 10Pa  we  taq  q’ij  ri’,  ri  Josu’e  ktzalej  uloq  e  kok  pa  ri  Jasor,  kukamisaj  ri  rajawinel  we 

tinimit  ri’  ruk’  ri  ch’ich’  rech  ch’o’j.  Ojer  kanoq,  ri  Jasor  are  ri  nimalaj  tinimit  chkech  konojel  ri  jetaq  ajawib’al  k’olik.  11Ke’ukamisaj  kanoq  ruk’  ri  ch’ich’  rech  ch’o’j  konojel  ri  ek’ask’oj  e  ke’ujach  chuwach  ri  anatema.  Man  k’o  ta  jun  winaq  kk’asi’  kanoq  e  ri  tinimit  xporox kanoq.  12Ronojel  we  jetaq  tinimit  che  kech  we  ajawinel  ri’  e  konojel  ri  kajawinel,  ri  Josu’e  kerechb’ej e ke’ukamisaj ri e’are’ ruk’ ri ch’ich’ rech ch’o’j arech kb’antaj kuk’ ri anatema,  jacha xtaqan ri Mo’ises, ri upataninel ri Yahweh.  13Ronojel  ri  jetaq  tinimit  che  ek’o  uloq  ajsik  chrech  ri  alaj  taq  juyub’,  man  xeporox  ta  rumal ri Isra’el; xuwi ri tinimit Jasor xuporj kanoq ri Josu’e.  14K’atek’uri’, kkimolej ronojel  ri jastaq k’o pa we taq tinimit ri’, xoquje’ ri echikop, ri e’ajisra’el kich’akoj kkib’an chrech  we jastaq ri’. K’atek’ut, konojel winaq kkikamisaj kanoq ruk’ ri ch’ich’ rech ch’o’j chi k’ate’  na man k’o ta jun kkanaj kanoq. Man k’o ta jun winaq kkik’asb’ab’a’ kanoq.    Ri Josu’e kub’an ri tzij che xtaqan kan ri Mo’ises chrech 15Jeri’  jacha  xtaqan  ri  Yahweh  chrech  ri  Mo’ises,  ri  Mo’ises  jeri’  xtaqan  kan  chrech  ri 

Josu’e e ri Josu’e kub’an weri’ che xtaq kan chrech, man k’o jun tzij che xutaq ri Yahweh  chrech  ri  Mo’ises  kutas  kanoq.  16Rumal  k’uwa’,  ri  Josu’e  xrechb’ej  ronojel  ri  amaq’:  krechb’ej  ri  Juyub’,  krechb’ej  ronojel  ri  Negueb’  e  ronojel  ri  rulew  ri  amaq’  Gosen,  ri  Taq’aj‐Ulew, ri Arab’a, ri juyub’ rech ri Isra’el e ri Suq’unb’al‐Ulew.  17Chi pa ri chaqi’jalaj juyub’ ub’ik, che kpaqi’ ub’i pa ri Se’ir e kopan pa ri B’a’al‐Gad pa  ri suq’unb’al rech ri Lib’ano, ikim chrech ri juyub’ Hermon, ke’uchap konojel ri kajawinel e  ke’ukamisaj.   18Ri ch’o’j xub’an ri Josu’e chkij we e’ajawinel ri’, xnajtanik;  19man k’o ta jun tinimit che  nimal  utzil  kkanaj  kuk’  ri  e’ajisra’el,  xuwi  ri  e’ajivita  che  ejeqel  pa  ri  Gab’a’on:  xe’ok  pa  ronojel  tinimit  e  ruk’  ch’o’j  xkechb’ej.  20Rumal  rech  che  are  ri  Yahweh  xb’an  rech  che  kkikowirisaj  ri  kanima’,  arech  kech’o’jinik  ruk’  ri  Isra’el,  e  xak’u  jeri’  kejach  chuwach  ri  anatema  e  man  ktoq’ob’isax  ta  kiwach  chuwach  ri  kamikal,  jacha  xtaqan  kan  ri  Yahweh  chrech ri Mo’ises.    Uk’isik tzij pakiwi’ ri e’ajanakita 21Pa taq we q’ij ri’, kb’e ri Josu’e e kuk’isa’ tzij pakiwi’ ri e’ajanakita che ek’o pa ri Juyub’, 

pa  ri  Juyub’  rech  ri  Heb’ron,  ri  Deb’ir,  ri  Anab’,  ronojel  ri  juyub’  rech  ri  Juda  e  ronojel  ri  juyub’ rech ri Isra’el: ke’ujach ri winaq chuwach ri anatema e ruk’ ri jetaq kitinimit.  22Man  k’o ta jun ajanakita kka’si’ kanoq pa ri kulew ri e’ajisra’el, xuwi’ xekanaj kan pa ri Gasa, pa  ri  Gat  e  pa  ri  Asdod.  23Ri  Josu’e  krechb’ej  ronojel  ri  ulew,  jeri’  jacha  xtaqan  ri  Yahweh  chrech  ri  Mo’ises,  e  ri  Josu’e  kujach  chkech  ri  Isra’el,  kechb’al  kuya’o,  e  man  k’o  ta  jun  chkech ri juq’at kucha’ ri rechb’al kuriqo.  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI JOSU’E

19

K’atek’uri’, ri amaq’ nimalaj utzil ri uk’aslemal aretaq chi’ xok’ow ri jetaq ch’o’j.    Ri e’ajawinel che xech’akan ri e’ajisra’el pakiwi’, ri ek’o pa ri relb’alq’ij chrech ri Jordan

121E’are  wa’  ri  e’ajawinel  rech  ri  amaq’  che  xech’akan  ri  e’ajisra’el  pakiwi’,  ri  xmaj  ri  kulew ch’aqap chrech ri Jordan, pa ri relb’alq’ij, kmajtaj ub’i pa ri nimaja’ Arnon kopan pa  ri  juyub’  Hermon,  ruk’  ronojel  ri  Arab’a  che  k’o  pa  ri  relb’alq’ij:  2Ri  Sijon,  kajawinel  ri  e’ajamorre’o  ri  are’  che  jeqel  pa  ri  Jesb’on,  kmajtaj  ub’ik  ri  rulew  pa  ri  Aro’er  che  k’o  chuchi’ ri turnik ja’ Arnon, e xoquje’ ri kb’e ub’i chupam ri taq’aj, panik’aj chrech ri Gala’ad  e kopan pa ri Yab’b’ok, ri nimja’ che retal ulew chkech ri e’ajammonita;  3pa ri relb’alq’ij,  kmajtaj pa ri Arab’a e kopan pa ri polow Kinnerot pa jun utzal, kopan pa jun utzal chik pa  ri polow Arab’a on ri polow rech Atz’am, pa ri ub’e ub’i ri B’et‐Hayesimot, pa ri ukaj uxkut  kaj kopan ikim chrech ri Pisga.  4Ri Og rajawinel ri B’asan, ri eto’tajinaq kan chkech ri Refa’im, ri Og jeqel pa ri Astarot e  pa ri Edre’i,  5ri rulew are ri juyub’ Hermon e ri Salka, e ronojel ri B’asan, kopan pa ri retal  kulew  ri  e’ajguesurita  e  ri  e’ajma’akatita,  e  panik’aj  chrech  ri  Gala’ad  kopan  pa  ri  retal  rulew  ri  Sijon,  rajawinel  ri  Jesb’on.  6Ri  Mo’ises,  upataninel  ri  Yahweh  e  ri  e’ajisra’el,  xech’akan pakiwi’ ri e’are’, e ri Mo’ises, upataninel ri Yahweh, uya’om ne’ kanoq we ulew  ri’  chkech  ri  e’ajrub’enita,  chkech  ri  e’ajgadita  e  chkech  ri  jun  uch’aqapil  ujuq’at  ri  Manasses.    Ri e’ajawinel xech’akatajik pa ri uqajib’al q’ij chrech ri Jordan 7E’are 

wa’  ri  ajawinel  rech  ri  amaq’  che  xech’akatajik  rumal  ri  Josu’e  e  kumal  ri  e’ajisra’el,  pa  ri  uqajib’alq’ij  chrech  ri  Jordan,  kmajtaj  ub’i  pa  ri  B’a’al‐Gad,  pa  ri  taq’aj  chech ri Lib’ano, kopan pa ri Chaqi’jalaj juyub’, che tak’akik kpaqi’ ub’i pa ri Se’ir, e che are  ulew kujach ri Josu’e chkech ri taq ujuq’at ri Isra’el, kechb’al kuya chkech e ma k’o ta jun  kucha’ ri rechb’al,  8pa ri juyub’, pa ri Taq’aj Ulew, pa ri Arab’a e pa ri tak’alikalaj taq ulew,  pa ri Tz’inalik Ulew, pa ri Negueb’, chila’ kulew ri e’ajitita, ri e’ajamorre’o, ri e’ajkana’an, ri  e’ajperesita, ri e’ajivita e ri e’ajjeb’use’o:  9Ri rajawinel ri Jeriko,  jun;  ri rajawinel ri Ay, che k’o chunaqaj ri B’etel,   jun;  10ri rajawinel ri Jerusalem,   jun;  ri rajawinel ri Heb’ron,   jun;  11ri rajawinel ri Yarmut,   jun;  ri rajawinel ri Lakis,   jun;  12ri rajawinel ri Eglon,   jun;  ri rajawinel ri Gueser,   jun;  13ri rajawinel ri Deb’ir,   jun;  ri rajawinel ri Gueder,   jun;  14ri rajawinel ri Jorma,   jun;  ri rajawinel ri Arad,   jun;  15ri rajawinel ri Lib’na,   jun;  ri rajawinel ri Adul‐lam,   jun;  16ri rajawinel ri Makeda,   jun;  ri rajawinel ri B’etel,   jun;  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI JOSU’E

20 17ri rajawinel ri Tappu’aj,  

jun;  ri rajawinel ri Jefer,   jun;  18ri rajawinel ri Afek,   jun;  ri rajawinel ri Saron,   jun;  19ri rajawinel ri Merom,   jun;  ri rajawinel ri Jasor,   jun;  20ri rajawinel ri Simron Meron,   jun;  ri rajawinel ri Aksaf,   jun;  21ri rajawinel ri Tanak,   jun;  ri rajawinel ri Meguido,   jun;  22ri rajawinel ri Kedes,  jun;  ri rajawinel ri Yokne’am pa ri Karmel,   jun;  23ri rajawinel ri Dor, chi utinimit ri Dor,   jun;  ri kajawinel ri ramaq’ ri Galile’a,   jun;  24ri rajawinel ri Tirsa,   jun;  konojel ri e’ajawinel ri’ xkib’an               juwinaq ju’lajuj.    Ri jetaq ulew che maja’ kb’an okem pa ri are’

131K’atek’uri’,  ri  Josu’e  xri’job’ik  e  k’i  chi  ri  ujunab’.  Ri  Yahweh  kub’ij  chrech:  «Ri  at  xatri’job’ik e k’i chi ri ajunab’, e k’o na nimalaj taq ulew jawi’ maja’ kixokik.  2Are wa’ ri ulew che k’o na: «Ronojel ri jetaq kitinimit ri e’ajfiliste’os e ronojel ri kulew  ri e’ajguesurita;  3kmajtaj b’i pa ri Sijor che k’o chuwach ri Egipto e kopan pa ri retal rulew  ri  Ekron  pa  ri  urox  uxkut  kaj,  we  ulew  ri’  kech  ri  e’ajkana’an.  Ri  ejob’  winaq  che  nim  kib’antajik chkech ri e’ajfiliste’o e’are ri rech ri Gasa, ri rech ri Asdod, ri rech ri Askelon, ri  rech ri Gat, e ri rech ri Ekron. Ri e’ajavita ejeqel  4pa ri ukaj uxkut ulew. Ronojel ri kulew ri  e’ajkana’an,  e  ri  Me’araj  che  kech  ri  e’ajsidon,  kopan  pa  ri  Afeka  e  pa  ri  retal  kulew  ri  e’ajamorre’o,  5pa ri relb’alq’ij k’o ri kulew ri e’ajguib’ita ruk’ ronojel ri Lib’ano kmajtaj pa  ri B’a’al‐Gad chuxe’ ri juyub’ Hermon e kopan pa ri rokib’al ri Jamat.  6Konojel ri siwantinimit ek’o pa ri Juyub’, kmajtaj pa ri Lib’ano e kopan pa ri Misrefot‐ Ma’im pa ri uqajib’alq’ij: konojel ri e’ajsidon. Ri in ke’inwesaj na ub’i ri’ ri e’are’ chkiwach  ri e’ajisra’el. Ri at xuwi kajach na ri’ ri ulew chkech ri e’ajisra’el, kechb’al kaya’o’, jeri’ jacha  xintaqan chawech.  7Kopan ri’ ri q’ij arech kajach we ulew ri’, kechb’al kajacho chkixo’l ri  b’elejeb’ juq’at e chkech ri panik’aj ujuq’at chik ri Manasses: Ri kaya chkech kmajtaj b’i ri’  pa ri Jordan e kopan pa ri Nim polow pa ri uqajib’alq’ij; are ri Nim polow ri’ ri retal kulew.    Ri ulew 8K’atek’uri’, ri jun panik’aj ujuqat chik ri Manasses, ri erub’enitas, ri e’are’ ejunam kuk’ 

ri e’ajgadita che ya’om chik ri kechb’al, are ri Mo’ises uya’om chi kanoq ri kechb’al ch’aqap  chrech ri Jordan, pa ri relb’alq’ij, jeri’ jacha xuya ri Mo’ises chkech, ri are’ che upataninel ri  Yahweh: 9kmajtaj ub’i pa ri Aro’er che k’o chuchi’ ri nimaja’ Arnon, xoquje’ rachi’l ri tinimit  che k’o panik’aj chrech ri taq’aj ulew e ronojel ri suq’unb’al ulew che kmajtaj pa ri Medb’a  e kopan pa ri Dib’on;  10ronojel ri jetaq utinimit ri Sijon kajawinel ri e’ajamorre’os, ri are’  che xajawinik pa ri Jesb’on e kopanik ri rajawib’al pa ri retal kulew ri e’ajamonita.  11Uwi’  chi apanoq ri Gala’ad e ri kulew ri ajguesuritas e ri kulew ri e’ajma’akatitas, ruk’am ronojel  ri ujuyub’al ri Hermon, ronojel ri B’asan e kopan pa ri Salka;  12e pa ri B’asan, k’o ronojel ri  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI JOSU’E

21

rajawib’al ri Og, ri are’ che xajawinik pa ri Astarot e pa ri Edre’i, e are’ kik’isb’alil kanoq ri  Refa’im.  Ri  e’are’  xech’aktajik  rumal  ri  Mo’ises  e  krechb’ej  ronojel  ri  jastaq  kech.  13K’atek’uri’, ri e’ajisra’elita ma xkechb’ej taj ri jastaq kech ri e’ajguesurita e ri e’ajma’akita,  rumal k’uwa’ weri’, ri Gesur e ri Ma’aka ejeqel na kamik ri’ chkixo’l ri Isra’el.   14Xuwi ri kijuq’at ri Levi man k’o ta kechb’al xya’ik: ri jetaq sipanik che kya’ chrech ri  Yahweh, ri Udyos ri Isra’el, are wa’ ri kechb’al ri e’are’, jeri’ jacha xub’ij ri Are’ chkech.     Ri ujuq’at ri Rub’en 15Ri Mo’ises uya’om kanoq chkech ri kijuq’at ri e’uk’ojol ri Rub’en jun ch’aqap chkech 

konojel ri jt’ub’ winaq.   16Ri  kulew e’are’  kmajtaj  pa  ri  Aro’er,  che  k’o chuchi’  ri  nimaja’  Arnon,  utz’aqat  ri  jun  tinimit che k’o panik’aj chrech ri taq’aj, ruk’am ronojel ri taq’aj ulew e kopan pa ri Medb’a.  17Ri Jesb’on e ronojel ri jetaq tinimit che k’o pa taq ri juyub’: ri Dib’on, ri B’amot‐B’a’al, ri  B’et‐B’a’al‐Me’on,  18ri  Yahas,  ri  Kedemot,  ri  Mefa’at,  19ri  Kiryatayim,  ri  Sib’ma  e  pa  ri  ujuyub’al  ri  Arab’a  k’o  ri  Seret‐ha‐Sajar;  20ri  B’et‐Pe’or  k’o  pa  ri  paqalik  chrech  ri  Pisga,  B’et‐ha‐Yesimot,  21ronojel  ri  jetaq  tinimit  k’o  pa  ri  juyub’  e  ronojel  ri  rajawib’al  ri  Sijon,  kajawinel ri e’ajamorre’o, ri are’ che xajawinik pa ri Jesb’on e junam uch’akik xb’an rumal  ri Mo’ises, jacha kich’akik xub’an chkech ri winaq ri nim kib’antajik pa ri Madi’an: ri Evi, ri  Rekem, ri Sur, ri Jur, ri Reb’a, che ek’o chuxe’ ri ukowinem ri Sijon, ri e’are’ che ejeqel kan  pa  ri  amaq’.  22K’atek’uri’,  ri  B’ala’am  ri  ajch’ob’nel,  uk’ojol  ri  B’e’or,  ri  are’  xkikamisaj  ri  e’ajisra’el ruk’ ri ch’ich’ rech ch’o’j, junam xkamisaxik kuk’ enik’aj winaq chik.  23Xa jek’uri’,  ri  retal  kulew  ri  e’ajrub’enita  kopan  pa  ri  Jordan.  Are  wa’  ri  ulew  kechb’al  ri  e’uk’ojol  ri  Rub’en, xya chkech jacha kib’anom pa taq ri jt’ub’ winaq: kechb’al ri jetaq tinimit e ri jetaq  ko’lik tinimit k’olik pa taq juyub’.    Ri ujuq’at ri Gad 24Ri Mo’ises uya’om kan chkech ri ujuq’at ri Gad, chkech ri e’uk’ojol ri Gad, jun ch’aqap 

ulew chkech ri ejujun taq ja winaq.  25Ri kulew are ri Yaser, ronojel ri jetaq tinimit k’o pa ri  Gala’ad,  panik’aj  chrech  kulew  ri  e’ajammonita  e  kopan  pa  ri  Aro’er,  che  k’o  chuwach  ri  Rab’b’a,  26xoquje’  ri  kulew  kmajtaj  pa  ri  Jesb’on  e  kopan  pa  ri  Ramat‐Hammispa  e  ri  B’etonim; xoquje’ kmajtaj pa ri Majanayim e kopan pa ri rulew ri Lo‐Deb’ar, 27xoquje’ pa ri  taq’aj  ulew:  B’et‐Haram,  B’et‐Nimra,  ri  Sukkot, ri  Safon  –ri uch’aqapil chi  kan  ri  rulew  ri  rajawib’al ri Sijon, rajawinel ri Jesb’on–, ri Jordan e ri rulew e kopan ri retal ulew pa jun  ujutz’ ri polow Kinneret, pa ri relb’alq’ij chrech ri Jordan.  28Are wa’ ri kechb’al ri e’uk’ojol  ri Gad, chkijujunal upaja: xoquje’ kechb’al ri jetaq tinimit e ri ko’lik taq tinimit k’o pa taq ri  juyub’.    Ri jun panik’aj ujuq’at ri Manasses 29Ri  Mo’ises,  uya’om  kan  chkech  ri  jun  panik’aj  ujuq’at  chik  ri  Manasses,  jun  ch’aqap 

kulew  chjujunal  taq  ja  winaq.  30Ri  kulew  e’are’  kmajtaj  ub’i  pa  ri  Majanayim,  ronojel  ri  B’asan, ronojel ri rajawib’al ri Og, rajawinel ri B’asan, ronojel ri jetaq tinimit k’o pa ri Ya’ir  che rech ri B’asan: oxk’al tinimit ronojel.  31Panik’aj chrech ri Gala’ad, ronojel ri Astarot e  ronojel  ri  Edre’i,  che  utinimit  ri  ajawinel  Og  pa  ri  B’asan,  xq’ax  pa  kiq’ab’  ri  e’uk’ojol  ri  Makir, uk’ojol ri Manasses, ri jun panik’aj chkech ri e’uk’ojol ri Makir, xya chkech chjujunal  ja winaq.  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI JOSU’E

22 32Are  wa’  ri  ulew  che  kechb’al  xuya  kanoq  ri  Mo’ises  aretaq  chi’ 

ek’o  pa  chaqi’j  taq  rulew  ri  Mo’ab’,  ch’aqap  chrech  ri  Jordan  pa  ri  relb’aq’ij  chrech  ri  Jeriko.  33K’atek’ut,  Ri  Mo’ises man k’o kechb’al xuya’o chkech ri ujuq’at ri Levi: Are kechb’al ri Yahweh ri kidyos  ri Isra’el jacha xub’ij Are’ chkech.    Ri oxib’ nima’q taq juq’at k’o pa ri uqajib’alq’ij chrech ri Jordan

141Are wa’ ri kechb’al ri e’ajisra’el pa ri rulew ri Kana’an, ri ulew xya’taj chkech rumal ri  chuchqajaw  Ele’asar  e  rumal  ri  Josu’e,  uk’ojol  ri  Nun,  e  kumal  ri  ekinimal  ek’o  pa  taq  ri  ujuq’at  ri  Isra’el.  2Aretaq  chi’  xjachik  ri  ulew  chkech  ri  b’elejeb’  juq’at  e  ri  jun  panik’aj  ujuq’at  chik,  man  k’o  ta  jun  chkech  xucha’  ri  ulew  kya  chrech,  xb’anik  jacha  xtaqan  ri  Yahweh chrech.  3Rumal rech che ri Mo’ises, xya’taj rumal ri are’ ri kechb’al ri keb’ juq’at e  ri jun panik’aj juq’at chik, xuya’ chkech pa ri relb’alq’ij chech ri Jordan. K’atek’ut, chkech ri  e’ajlevita, man k’o ta jun kechb’al xuya kanoq chkixo’l e’are’. 4Rumal rech che ri e’uk’ojol ri  Josu’e keb’ juq’at xkib’ano: ri Manasses e ri Efra’im, k’atek’ut, man k’o ta jun ch’aqap kulew  ri e’ajlevi xjach kanoq pa taq ri ulew, xuwi xya kan chkech nik’aj taq tinimit arech kejeqi’  chila’, rachi’l ri yuq’b’al che k’o naqaj chrech ri jetaq tinimit ri’ arech kekiyuq’uj ri nima’q e  ko’lik taq awaj. 5Ri e’ajisra’el, xkijach ri ulew, jeri’ ujachik xkib’ano jacha xtaqan ri Yahweh  chrech ri Mo’ises.    Ri ch’aqap rulew ri Kaleb’ 6Ri 

e’uk’ojol  ri  Juda,  xe’opan  chuwach  ri  Josu’e  pa  ri  Guilgal,  e  ri  Kaleb’  uk’ojol  ri  Yefunne ri ajkenisita, kub’ij chrech ri are’: «Ri at aweta’m chi na k’uwa’ ri xub’ij ri Yahweh  chrech  ri  Mo’ises  pawi’  at  e  panuwi’  ri  in  pa  ri  Kades‐B’arne.  7Ri  in  k’o  chi’  kawinaq  nujunab’  aretaq  chi’  ri  Mo’ises,  ri  upataninel  ri  Yahweh,  xinutaq  uloq  chi  pa  ri  Kades  B’arne‐uloq  arech  ki’ntzalij  we  ulew  ri’,  e  ri  in  xinya’  ub’ixik  chrech  ri  are’  ri  saqalajtzij  puwi’ we ulew ri’. 8Ri e’achalaxik che xepaqi’ uloq wuk’ xkikoj kik’u’x ri siwantinimit arech  kub’an  keb’  kik’u’x,  k’atek’ut,  ri  in  man  xub’an  ta  keb’  ri  nutzij  chuwach  ri  Yahweh  ri  Nudyos. 9Pa we jun q’ij ri’, ri Mo’ises xujikib’a’ nimalaj ub’ixik we tzij ri’: “Kinjikib’a’ ub’ixik  chawech,  ri  ulew  che  xtak’i’  ri  awaqan  chuwach,  pa  junalik  ri’  kawechb’ej  na  ri  at  e  kechb’ej  an  ri’  ri  e’ak’ojol,  rumal  rech  che  ri  at  man  xub’an  ta  keb’  ri  atzij  chuwach  ri  Yahweh ri Nudyos”. 10K’atek’uri’, kamik ri’, ri Yahweh inuk’asb’a’m na kanoq qas jeri’ jacha  ri utzij xub’ij. Kawinaq job’ junab’ kamik ri’ aretaq chi’ ri Yahweh xuya ub’ixik we tzij ri’  chrech ri Mo’ises, aretaq chi’ ri Isra’el b’enaq pa ri tz’inalik ulew; e k’u kamik ri’, ri in k’o  jumuch’ job’ junab’.  11K’o na nuchuq’ab’ jacha ri nuchuq’ab’ k’olik pa ri jun q’ij aretaq chi’  ri  Mo’ises  xinutaq  uloq  pa  ri  jun  chak  ri’.  Ronojel  ri  nukowil  k’o  na  kamik  ri’  jacha  ri  nukowil  k’o  ojer  arech  kinch’o’jinik,  e  arech  kinb’ek  e  kinpetik.  12Kamik  ri’  chaya’  b’a’  chwech we jun juyub’ ri’ che xujikib’a’ ub’ixik ri Yahweh chwech pa ri jun q’ij kanoq ri’ che  kuya  na  chwech.  Xas  pa  ri  jun  q’ij  kanoq  ri’  xaweta’maj  che  chila’  ek’o  e’ajanakita  e  k’o  nima’q e ko taq tinimit; we k’o ri Yahweh wuk’ in, ke’inwesaj ri’ chila’ ri e’are’, jeri’ jacha  xujikib’a’ ub’ixik ri Yahweh chwech».  13Ri Josu’e, kutewchi’j ri Kaleb’, uk’ojol ri Yefunne, e kuya’ ri Heb’ron chrech, are ri’ ri  rulew rechb’al kuya’o.  14Rumal k’uwa’, chi pa we q’ij na kamik ri’, ri Heb’ron rechb’al na ri  Kaleb’  kanajinaq  kanoq,  ri  are’  che  uk’ojol  ri  Yefunne  ri  ajkenisita,  rumal  rech  che  man  xub’an ta keb’ ri utzij chuwach ri Yahweh, ri Udyos ri Isra’el.  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI JOSU’E

23 15Ojer 

kanoq,  ri  Heb’ron  ub’i  Kiryat‐Arb’a.  Ri  Arb’a  are  jun  achi  che  nimalaj  raqan  chkixo’l ri e’ajanakita.  E ri amaq’ nimalaj utzil ri kik’aslemal xkiriqo aretaq chi’ xok’ow ri ch’o’j.    Ri ujuq’at ri Juda

151Ri  ch’aqap  ulew  xkiriq  ri  kijuq’at  ri  e’uk’ojol  ri  Juda,  chkijujunal  jun  ja  winaq,  are  ri  usuk’ub’a’m ub’ik pa ri retal rulew ri Edom, kmajtaj ub’ik pa Sin ri tz’inalik ulew chuwach  ri ukaj uxkut ulew e kopan pa ri Kades chuwach ri ukaj uxkut ulew.  2Ri retal rulew pa ri  ukaj uxkut ulew kmataj ub’ik pa ri polow rech Atz’am, qas pa ri ch’aqap ulew che k’o pa ri  polow che kka’y apanoq chuwach ri Negueb,  3ri retal ulew pa ukaj uxkut ulew, are ri jun  paqalik kech ri Exkab’, kq’ax pa ri Sin, k’atek’uri’, kpaqi’ ub’ik pa ri ukaj uxkut ulew chrech  ri Kades‐B’arne; kq’ax pa ri Jesron, kpaqi’ pa ri Adar, e ktzalej uloq pa ri Karka; 4kq’ax pa ri  Asmon  e  kusuk’  ub’i  pa  ri  Nimaja’  rech  ri  Egipto  e  kopan  pa  ri  polow.  Are  wa’  ri  retal  iwulew  pa  ri  ukaj  uxkut  ulew.  5Pa  ri  relb’alq’ij,  ri  retal  ulew  are’  ri  polow  rech  Atz’am,  kopan  pa  ri  kuk’isa  wi  ri  Jordan.  Ri  retal  ulew  pa  ri  urox  uxkut,  kaj  kamajtaj  ub’i  pa  ri  k’olb’al  jawi’  kuk’isa’  wi  Jordan.  6Ri  retal  ulew  kpaqi’  b’i  B’et‐Hogla,  kq’ax  b’i  pa  ri  urox  uxkut kaj chech ri B’et‐Ha’arab’a e kapaqi’ ub’i cho ri jun Ab’aj rech ri B’ajan, ri uk’ojol ri  Rub’en. 7Ri retal ulew kpaqi’ uloq chi pa ri Deb’ir uloq e kopan pa ri taq’aj chrech ri Akor, e  ktzalej ub’i pa ri urox uxkut kaj pa ri ub’e ri Guilgal pa ri jun paqalik che k’o chuwach ri  Adummin, che k’o pa ri ukaj uxkut ulew chrech ri Nimaja’. Ri retal ulew kq’ax ub’i pa taq ri  ja’  rech  En‐Semes e  ke’eloq  pa  ri  En  Rogue’l.  8K’atek’uri’,  kpaqi’  chi  uloq  pa  ri  jun  siwan  rech  ri  B’en‐Himmon  pa  ri  ukaj  uxkut  ulew  chkixukut  ri  e’ajjeb’use’o  –are  na  k’uwa’  ri  Jerusalem–,  kpaqi’  chi  ri  retal  ulew  pa  ri  uqajib’alq’ij  puwi’  ri  ujuyub’al  ri  siwan  rech  ri  Hinnom,  pa  ri  uk’isb’al  ri  urox  uxkut  kaj  chech  ri  taq’aj  kech  ri  Refa’im.  9Ri  retal  ulew  kumej  uloq  rib’  ajsik  chrech  ri  juyub’  e  kusuk’  ub’ik  pa  kk’iy  uloq  ri  b’ulb’ux  ja’  rech  Nefto’aj e kusuk’ ub’ik pa taq ri utinimit ri ujuyub’al ri Efron e kumej ub’i rib’ pa ri B’a’ala – weri’ are ri Kiryat‐Ye’arim–.  10Pa ri B’a’ala ub’ik, kumej ub’i rib’ pa ri uqajib’alq’ij, kusuk’  ub’ik pa ri ujuyub’al ri Se’ir, e kq’ax pa ri urox uxkut kaj chutzal ri ujuyub’al ri Ye’arim – weri’ are ri Kesalon–, k’atek’uri’ kxuli’ uloq pa ri B’et‐Semes e kq’ax pa ri Timna,  11kusuk’  ub’i pa ri urox uxkut kaj chrech ri Ekron, e kumej ub’i pa ri Sikkaron, kq’ax pa ri ujuyub’al  ri B’a’ala e ke’el pa ri Yab’ne’el. Ri retal ulew ke’k’isoq pa ri polow.  12Ri retal ulew pa ri uqajib’alq’ij are ri Nim Polow. Are wa’ ri retal ulew che kusutij rij ri  kulew ri e’uk’ojol ri Juda, che ek’o pa jun taq ja winaq.    Ri e’ajkaleb’ ke’okik pa ri rulew ri Heb’ron e kkechb’ej 13Chrech ri Kaleb’, uk’ojol ri Yefunne, xya’ jun ch’aqap rulew chkixo’l ri e’uk’ojol ri Juda, 

jacha xtaqan ri Yahweh chrech ri Josu’e: Kiryat‐Arb’a, ri tinimit che rech ri utat ri Anak – weri’ are ri Heb’ron. 14Ri Kaleb’, xeresaj ub’ik chila’ ri e’oxib’ uk’ojol ri Anak: Sesay, Ajiman  e Talmay, erija’al ri Anak. 15Waral ub’ik ri’ kusuk’ ub’i chkij ri e’ajdeb’ir, che ojer kanoq are  ri  Kiryat‐Sefer.  16K’atek’uri’,  kub’ij  ri  Kaleb’:  «Jachin  kch’akan  puwi’  ri  Kiryat‐Sefer  e  krechb’ej we tinimit ri’, kinya’ na ri’ ri numi’al Aska chrech arech kokik rixoqil».  17Ri xokik  pa we tinimit ri’ e xrechb’ej are ri Otni’el, uk’ojol ri Kenaz, rachalal ri Kaleb’, e ri are’ xuya  ri umi’al chech arech kokik rixoqil.  18Aretaq chi’ eb’enaq pa ri rachoch, ri ixoq kukoj uk’u’x  ri rachajil arech kuta’ jun ch’aqap rulew chrech ri utat. K’atek’uri’, ri ixoq kch’oplinik kqaj  uloq cho ri ukej e ri Kaleb’ kuta’ chrech ri umi’al: «¿Jas kawaj?».  19Ri umi’al kub’ij: «Chaya’  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI JOSU’E

24

b’a  jun  sipanik  chwech.  Aya’om  chi  chwech  ri  tz’inalik  rulew  ri  Negueb’,  chaya’  chi  b’a  chwech  nik’aj  taq  ulew  jawi’  k’o  wi  b’ulb’ux  taq  ja».  K’atek’uri’,  ri  utat  kuya’  chkech  ri  b’ulb’ux taq ja’ che k’o ajsik e k’o ikim.  20Are wa’ ri kechb’al ri ujuq’at ri e’uk’ojol ri Juda, kechb’al chjujnal taq ja winaq.    Ri kib’i ri jetaq utinimit ri Juda 21Ri jetaq tinimit che retal kulew ri kijuq’at ri e’uk’ojol ri Juda, retal ulew kusuk’ apanoq 

pa ri Edom che k’o pa ri Negueb’.  Ri  Kab’se’el,  ri  Eder,  ri  Yagur,  22ri  Kina,  ri  Dimon,  ri  Adada,  23ri  Kedes,  ri  Jasor  e  ri  Yitnam, 24ri Sif, ri Telem, ri B’e’alot, 25ri Jasor‐Hadatta, ri Keriyyot‐Jesron –are wa’ ri Jasor– ,  26ri Amam, ri Sema, ri Molada,  27ri Jasar‐Gadda, ri Jesmon, ri B’et‐Pelet,  28ri Jasar‐Su’al, ri  B’erseb’a  e  ri  uk’olb’al  che  rachi’l,  29ri  B’a’ala,  ri  Iyyim,  ri  Esem.  30ri  Eltolad,  ri  Kesil,  ri  Jorma,  31ri  Sikelag,  ri  Madmana,  ri  Sansanna,  32ri  Leb’a’ot,  ri  Siljim,  ri  Ayin  e  ri  Rimmon.  Ronojel kub’ana’ juwinaq b’elejeb’ tinimit rachi’l ko’lik taq tinimit.  33Pa ri Taq’aj‐Ulew:   Are  ri  Asta’ol,  ri  Sore’a,  ri  Asna,  34ri  Sanoja,  ri  En‐Gannim,  ri  Tappu’aj,  ri  Enam,  35ri  Yarmut,  ri  Adul‐lam,  ri  Soko,  ri  Aseka,  36ri  Sa’arayim,  ri  Aditayim,  ri  Ha‐Guedera,  e  ri  Guederotayim:  e  kajlajuj  tinimit  rachi’l  ri  jetaq  ko’lik  tinimit.  37Ri  Senan,  ri  Jadasa,  ri  Migdal Gad,  38ri Dilan, ri Ham‐Mispe, ri Yokte’el,  39ri Lakis, ri B’oskat, ri Eglon,  40Kab’b’on,  ri  Lajmas,  ri  Kitlis,  41ri  Guederot,  ri  B’et‐Dagon,  ri  Na’ama  e  ri  Makeda:  waqlajuj  tinimit  rachi’l ri jetaq ko’lik tinimit.  42Ri Lib’na,  ri Eter, ri Asan,  43ri Iftaj, ri Asna, ri Nesib,  44ri Ke’ila, ri Akzib e ri Moresa:  b’elejeb’ tinimit rachi’l ri ko’lik taq tinimit.  45Ri Ekron rachi’l ri jetaq uk’olb’al e ri ko’lik taq tinimit.  46Kamajtaj ub’i pa ri Ekron e  kopan pa ri polow, ronojel ri k’o chutzal ri Asdod rachi’l ri ko’lik taq taq tinimit. 47Ri Asdod  rachi’l ri uk’olb’al e ri ko’lik taq tinimit, ri Gasa rachi’l ri uk’olb’al e ri ko’lik taq tinimit e  kopanik pa ri Nimaja’ rech ri Egipto e kuk’isb’ej pa ri Nim Polow.  48Pa ri juyub’:  Ri  Samir,  ri  Yattir,  Soko,  49ri  Danna,  ri  Kiryat‐Sanna  –che  are  ri  Deb’ir–,  50ri  Arab’,  ri  Estemo’a, ri Anim, 51ri Gosen, ri Jolon e ri Guilo: ju’lajuj tinimit rachi’l ri ko’lik taq tinimit.  52Ri  Arab’,  ri  Duma,  ri  Esan,  53ri  Yanum,  B’et‐Tappu’aj,  ri  Afeka,  54ri  Jumta,  ri  Kiryat‐ Arb’a –are wa’ ri Heb’ron–, e ri Si’or: b’elejeb’ tinimit rachi’l ri ko’lik taq taq tinimit.  55Ri Ma’on, Karmel, ri Sif, ri Yutta,  56ri Yisre’el, ri Yorke’am, ri Sanu’aj,  57ri Ha‐Kayin, ri  Guib’e’a e ri Timna: lajuj tinimit rachi’l ri ko’lik taq taq tinimit.  58Ri  Jaljul,  ri  B’et‐Sur,  ri  Guedor,  59ri  Ma’arat,  ri  B’et‐Anot  e  ri  Eltekon:  waqib’  tinimit  rachi’l ri ko’lik taq tinimit.  Ri Teko’a, ri Efrata –are wa’ ri B’elem–, ri Pe’or, ri Etam, ri Kulon, ri Tatam, ri Sores, ri  Karem, ri Gallim, ri B’eter e ri Manaj: ju’lajuj tinimit rachi’l ri ko’lik taq tinimit.  60Ri Kiryat‐B’a’al –are wa’ ri Kiryat‐Ye’arim– e ri Ha‐Rab’b’a: keb’ tinimit rachi’l ri ko’lik  taq tinimit.  61Pa ri tz’inalik ulew:  Ri B’et‐ha‐Arab’a, ri Middin, ri Sekaka,  62ri Nib’san, ri tinimit rech Atz’am e ri Engaddi:  waqib’ tinimit rachi’l ri ko’lik taq taq tinimit.  63K’atek’ut, ri e’ajjeb’use’o che ejeqel Jerusalem, ri e’uk’ojol ri Juda ma xekowin ta ub’i  chkesaxik. Rumal k’u wa’ weri’ ri e’ajjeb’use’o ejeqel na kamik ri’ pa ri Jerusalem, kuk’ ri  e’uk’ojol ri Juda.    __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI JOSU’E

25 Ri ujuq’at ri Efra’im

161Ri  ch’aqap  kulew  xkiriq  ri  e’uk’ojol  ri  Jose  kmajtajik  pa  ri  relb’alq’ij  chrech  ri  Jordan  chuwach ri Jeriko –are ri uja’ ri Jeriko–, pa ri tz i’nalik ulew che kpaqi’ uloq pa ri Jeriko e  kusuk’ ub’i pa ri ujuyub’al ri B’etel;  2k’atek’uri’, kumej ub’i pa ri B’etel e kusuk’ ub’i pa ri  Luz e kq’ax ub’i chunaqaj ri retal kulew ri e’ajarkita che ek’o pa ri Atarot;  3kqaj chi ub’i pa  ri uqajib’alq’ij e kopan pa ri retal kulew ri Yafletita chi k’ate’ ri retal rulew ri B’et‐Joron che  k’o  Ikim  e  kopan  pa  ri  Gueser,  e  chiri’  kel  ub’i  wi  arech  kopan  pa  ri  polow.  4Are  wa’  ri  kechb’al ri e’uk’ojol ri Jose, ri Manasses e ri Efra’im.  5Ri  retal  kulew  ri  e’uk’ojol  ri  Efra’im  jeri’  jacha  kib’anom  pa  taq  ja  kik’olb’al:  pa  ri  relb’alq’ij ri retal kulew are ri Atrot‐Addar e kopan pa ri B’et‐Joron rech Ajsik,  6k’atek’uri’,  pa ri uqajib’alq’ij kel ub’ik ri retal ulew, e pa urox uxkut kaj are ri Mikmetat, e kumej ub’i  pa ri relb’aq’ij e kusuk’ ub’i pa ri Ta’anat‐Silo, kuq’axej ub’i pa ri relb’alq’ij e kusuk’ ub’i pa  ri Ya’anak; 7kqaj uloq pa ri Yanoja e kopan pa ri Atarot e pa ri Na’arata, e kuchap ku jub’iq’  ri Jeriko e kopan pa ri Jordan.  8Kmajtaj ub’i ri retal ulew pa ri Tappu’aj e kusuk’ ub’i pa ri  uqajib’alq’ij, pa ri nimaja’ rech ri Kana e kuk’isa’ pa ri polow. Are wa’ ri ulew kechb’al ri  kijuq’at ri e’uk’ojol ri Efra’im xya kechb’al chjujuna taq ja winaq. 9Ri e’uk’ojol ri Efra’im k’o  jetaq tinimit kech e’are’ chkixo’l ri kechb’al ri e’uk’ojol ri Manasses, ronojel ri jetaq tinimit  ri’ rachi’l ri ko’lik taq tinimit.  10Ri e’ajkana’an che ejeqel pa ri Gueser man xe’esax taj pa ri  ulew, xa jek’uri’ ek’o chkixo’l ri Efra’im chi pa we q’ij na kamik ri’, are e’ajchkib’ chrech ri  k’ax taq chak.    Ri ujuq’at ri Manasses

171Ri ch’aqap  rulew  ri ujuq’at  ri  Manasses –rumal  rech che  are  nab’e ralk’uwa’l  ri  Jose–  xya’taj  ri  ulew  chrech  ri  Makir,  ri  nab’e  ralk’uwa’l  ri  Manasses,  e  che  are  utat  ri  Gala’ad,  rumal  che  ri  are’  ri’  jun  achi  rech  ri  ch’o’j,  xya  ri  Gala’ad  e  ri  B’asan  chrech.  2K’atek’uri’,  chkech  ri  enik’aj  uk’ojol  chik  ri  Manasse,  chjujunal  taq  ja  winaq:  chkech  ri  e’uk’ojol  ri  Ab’i’eser,  chkech  ri  e’uk’ojol  ri  Jelek;  chkech  ri  e’uk’ojol  ri  Asri’el,  chkech  ri  e’uk’ojol  ri  Sekem,  chkech  ri  e’uk’ojol  ri  Jefer  e  chkech  ri  e’uk’ojol  ri  Semida:  e’are  wa’  ri  achijab’  e’uk’ojol ri Manasses, che uk’ojol ri Jose, ri ek’o pa jun taq ja winaq. 3K’atek’uri’, ri Selofjad,  uk’ojol ri Jefer, uk’ojol ri Gala’ad, uk’ojol ri Makir, uk’ojol ri Manasses, man k’o ta e’uk’ojol,  xuwi e’umi’al ek’olik; ri e’umi’al are wa’ ri kib’i’: Majla, No’a, Jogla, Milka, e Tirsa.  4Ri e’are’  kepe uloq chuwach ri chuchqajaw Ele’asar, chuwach ri Josu’e uk’ojol ri Nun, e chkiwach ri  ekinimal winaq e kkib’ij: «Ri Yahweh xtaqan chrech ri Mo’ises arech kya’ chqech ch’aqap  qulew,  qechb’al  chkixo’l  ri  eqachalal».  Xya’  chkech  ri  kechb’al,  jacha  xtaqan  ri  Yahweh,  ch’aqap  kulew  chkixo’l  ri  erachalal ri  kitat.  5Ri  Manasses,  xuriq  lajuj  ch’aqap  rulew,  uwi’  chi  apan  ri’  ri  Gala’ad  e  ri  B’asan,  che  k’o  ch’aqap  chrech  ri  Jordan,  6rumal  rech  che  ri  e’umi’al ri Manasses xya kechb’al ulew chkixo’l ri e’uk’ojol. K’atek’uri’, ri rulew ri Gala’ad  kech ri enik’aj chik uk’ojol ri Manasses.  7Ri retal rulew ri Manasses xkanaj kan chuxkut ri Ser, are ri Mikmetat che k’o chuwach  ri Sikem; e kumej chi ub’i pa ri rikyaq’ab’, kusuk’ ub’i pa ri  Yasib En‐Tappu’aj.  8Ri amaq’  Tappu’aj  rech  ri  Manasses,  k’atek’ut  ri  Tappu’aj,  pa  ri  retal  rulew  ri  Manasses,  kech  ri  e’uk’ojol  ri  Efra’im.  9Ri  retal  ulew  kxuli’  ub’ik  pa  ri  nimaja’  Kana;  pa  ri  ukaj  uxkut  ulew  chrech  ri  nimaja’  ek’o  nik’aj  tinimit  che  erech  ri  Efra’im,  e  xaq  uwi’  chi  apan  ri’  ri  jetaq  tinimit  che  erech  are’  k’o  chuxo’l  ri  jetaq  tinimit  che  rech  ri  Manasses;  ri  retal  rulew  ri  Manasses k’o  pa  ri  urox  uxkut kaj chrech  ri  nimaja’  e  ke’el  chuchi’  ri  polow.  10Pa  ri  ukaj  uxkut ulew rech ri Efra’im e pa ri urox uxkut kaj rech ri Manasses, e are ri polow retal ri  rulew;  uk’ulb’at  ri  Aser  pa  ri  urox  uxkut  kaj,  e  uk’ulb’at  ri  Isakar  pa  ri  relb’alq’ij.  11Ri  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI JOSU’E

26

Manasses  k’o  rulew  xrechb’ej  pa  ri  Isakar  e  pa  ri  Aser,  are  ri  B’et‐Se’an  e  rachi’l  ri  jetaq  tinimit  k’o  chila’,  ri  Yib’le’am  rachi’l  ri  jetaq  tinimit  k’o  chila’,  ri  esiwantinimit  ek’o  ap  ri  Dor  rachi’l  ri  jetaq  tinimit  k’o  chila’,  ri  esiwantinimit  ek’o  pa  ri  Tanak,  ri  esiwantinimiti  ek’o  ap  ri  Meguido  e  rachi’l  ri  jetaq  tinimit  e  jun  uch’aqapil  chrech  ri  oxib’  uch’aqapil  ri  Nefet.  12Ri e’uk’ojol ri Manasses man xekowin taj xe’okik e xkechb’ej we jetaq tinimit ri’, e  ri  e’ajkana’an  xekowin  xekanaj  kan  pa  we  ulew  ri’.  13K’atek’uri’,  aretaq  chi’  ri  e’ajisra’el  xk’oji’ sib’alaj kichuq’ab’, xekikoj ri e’ajkana’an chrech ri k’axalaj taq chak, k’atek’ut, man  xe’kesaj ta ub’ik pa ri kik’olb’al.    Ri e’uk’ojol ri Jose xepe che uch’a’ik ri kulew chuwach ri Josu’e 14Ri 

e’uk’ojol  ri  Jose  xeb’e  ruk’  ri  Josu’e  e  jewa’  kkib’ij  chrech:  «¿Jasche  xuwi  xaya’  chqech  jun  ch’aqap  ulew,  k’atek’uri’,  ri  uj  sib’alaj  uj  k’i  rumal  rech  che  ri  Yahweh  xujutewchi’j?».  15Ri Josu’e kub’ij chkech: «We ri ix, ix jun nimalaj tinimit, chixaq’an b’a’ pa  ri k’ache’laj e chijikaj ri jetaq che’ arech kokik iwech ix, pa ri kulew ri e’ajperesita e pa ri  kulew  ri  e’ajrefa’ita,  rumal  rech  che  ri  ujuyub’  ri  Efra’im  xas  latz’  chiwech  ri  ix».  16Ri  e’uk’ojol ri Jose kkib’ij: «Ri jun juyub’ ri’ man kub’an ta chqech e konojel ri e’ajkana’an che  ejeqel pa ri taq’aj k’o taq kich’ich’ kech kej, xoquje’ ri ek’o pa ri B’et‐Se’an e konojel ri jetaq  tinimit ek’o chila’, xoquje’ ri ek’o pa ri taq’aj rech ri Yisre’el».  17Ri Josu’e kub’ij chkech ri  erachoch  ri  Jose,  ri  erachoch  ri  Efra’im  e  ri  erachoch  ri  Manasses:  «Ri  ix,  ix  jun  nimalj  siwantinimit  e  k’o  sib’alaj  ichuq’ab’,  ri  ix  man  xa  ta  jun  ch’aqap  kiwechb’ej,  18xoquje’  kiwechb’ej na ri’ ri juyub’; qastzij na k’ut che kjub’ub’ che’ chuwach, k’atek’ut ri ix kijikaj  na  ri’  e  ri  ulew  iwech  ri’.  K’atek’uri’,  ke’iwesaj  uloq  ri’  chila’  ri  e’ajkana’an,  kne’b’a’  k’o  kich’ich’ rech kej e k’o sib’alj kichuq’ab’.    Ucholexik ri ub’anik ri kulew ri ewuqub’ juq’at chik

181Konojel  ri  komon  kech  ri  e’ajisra’el  kkimulij  kib’  pa  ri  Silo  e  chiri’  kkiyak  ri  Tz’um  Ja  rech ri Riqoj Ib’; konojel ri si‐wantinimit pa ri amaq’ ek’o chuxe’ ri kikowinem.  2K’atek’ut,  ek’o  na  wuqub’  juq’at  chkixo’l  ri  e’ajisra’el  che  maja’  kjach  ri  kulew,  ri  kechb’al.  3K’atek’uri’, ri Josu’e kub’ij chkech ri e’ajisra’el: «¿Chi jampa’ na kixb’iytajik ix arech kixb’e  che  uchapik  e  kixok  pa  ri  ulew  che  xuya  ri  Yahweh  chiwech,  ri  Kiyos  ri  Itat?  4Chjujunal  juq’at chucha’a’ b’a’ oxib’ achijab’ arech ke’intaq ub’i che utzalixik ri amaq’, arech ri e’are’  keb’e pa ri ulew e kkib’ij jas kka’y ri ulew e jas ri kb’an che ujachik, k’atek’uri’ ketzalej uloq  ri’ wuk’ in.  5Kjach uwach ri’ ri ulew e wuqub’ ch’aqap ri’ kb’an chrech. Ri Juda kkanaj kan  ri’ cho ri rulew che k’o pa ri ukaj uxkut ulew, e ri e’ajuparachoch ri Jose kekanaj kan ri’ cho  ri  kulew  che  k’o  pa  ri  urox  uxkut  kaj.  6Ri  ix  kiya  ub’ixik  ri’  jas  kka’y  ri  ulew,  chjujunal  wuqub’ ch’aqap kib’ij jas kka’yik, e kik’am uloq weri’ chwech in waral ri’, k’atek’uri’, man  k’o ta jun ri’ kucha’ ri rulew, in ri’ kinjachow chiwech, waral chuwach ri Yahweh ri Qadyos.  7K’atek’ut,  ri  e’ajlevi,  man  k’o  ta  ch’aqap  kulew  chixo’l  ri  ix,  rumal  rech  che  ri  kechb’al  e’are’ are ri uchuchqajawinik ri Yahweh. K’atek’uri’, ri Gad, ri Rub’en e ri panik’aj ujuq’at ri  Manasses, ri e’are’ k’o chik ri kechb’al pa ri relb’alq’ij chrech ri Jordan, ri ulew che xuya’ ri  Mo’ises chkech ri e’are’, ri are’ che upataninel ri Yahweh.  8We achijab’ ri’, kewa’lij ub’ik e keb’e ub’ik. Ri achijab’ che kkiya na ub’ixik jas kka’y ri  ulew, ke’utaq ri Josu’e chrech weri’: «Jix ub’ik, kixb’in pa ronojel ri rulew ri amaq’ e kiya’  ub’ixik jas kka’yik, k’atek’uri’ kixtzalej uloq wuk’ e in ri’ kinjachow chiwech ri ulew, man  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI JOSU’E

27

k’o ta jun ri’ kucha’ uwach ri rulew kya’ik, chuwach ri Yahweh ri’ kinjach chiwech waral pa  ri  Silo».  9We  achijab’  ri’,  ke’el  ub’ik  e  keb’e  ub’i  pa  ri  amaq’  e  kkitz’ib’aj  jas  kka’yik  chjujunal  tinimit,  e  kkicholej  ub’ixik  chjujunal  ch’aqap  ulew,  kkitz’ib’aj  pa  jun  wuj,  e  ketzalej uloq e ke’opan pa ri uk’olib’al ri tz’um taq ja ruk’ ri Josu’e.  10Man k’o ta jun kucha’  uwach ri rulew pa ri Silo, are ri Josu’e xya’ow chkech chuwach ri Yahweh, jela’ xujach wi ri  amaq’ chkech ri e’uk’ojol ri e’ajisra’el.    Ri ujuq’at ri B’enjamin 11Ri 

ch’aqap  kulew  xkiriq  ri  kijuq’at  ri  e’uk’ojol  ri  B’enjamin,  ri  kulew  xya  chkech  chjujunal  ja  winaq,  che  man  xkicha’  taj:  pa  jun  uxkut,  are  retal  kulew  ri  retal  kulew  ri  e’uk’ojol ri Juda e pa jun uxkut chik are retal kulew ri e’uk’ojol ri Jose.  12Ri retal ulew pa ri  urox  uxkut  kaj,  kmajtaj  ub’ik  pa  ri  Jordan,  kpaqi’  ub’i  pa  ri  urox  uxkut  kaj  ri  Jeriko,  k’atek’uri’ kpaqi’ chi ub’ik pa ri uqajib’alq’ij chrech ri juyub’ e kel uloq pa ri tz’inalik ulew  rech ri B’et‐Aven.  13Jela’, ri retal ulew kq’ax pa ri Luz, chuxkut ri ukaj uxkut ulew chrech ri  B’etel e kqaj ub’i pa ri Atrot‐Addar puwi’ ri juyub’ che k’o pa ri ukaj uxkut ulew chrech ri  B’et‐Joron ri k’o ikim. 14Kukot ub’i ri retal ulew, kujal ub’i ri ub’e chuwach ri uqajib’alq’ij, e  ktzalej uloq pa ri ukaj uxkut ulew, chi pa ri juyub’ uloq che k’o chuwach ri B’et‐Joron pa ri  ukaj uxkut ulew, e xa jek’uri’ ke’el pa ri Kiryat‐B’a’al –weri’ are ri Kiryat Ye’arim–, kitinimit  ri e’uk’ojol ri Juda. Are wa’ ri retal ulew pa ri uqajib’alq’ij.  15Ri retal ulew pa ri ukaj uxkut  ulew: Kmajtaj ub’ik pa ri Kiryat‐Ye’arim, kusuk’ chi b’i Gasin  e ke’el uloq chunaqaj ri jun  b’ulb’ux ja’ rech ri Nefto’aj, 16k’atek’uri’, kqaj chi ub’ik pa ri retal rulew ri jun juyub’ che k’o  chuwach  ri  jun  taq’aj  rech  ri  B’en‐Hinnom,  pa  ri  urox  uxkut  kaj  chrech  ri  utaq’ajil  ri  Refa’im;  kqaj  chi  ub’i  pa  ri  utaq’ajil  ri  Hinnom,  naqaj  chkech  ri  e’ajjeb’use’o  pa  ri  urox  uxkut kaj e kxuki’ chi ub’ik e kopan pa ri En‐Rogue’l.  17Kukot ub’i pa ri urox uxkut kaj e  ke’eloq  pa  ri  En‐Semes,  k’atek’uri’,  kopanik  pa  ri  Gue’lilot  che  k’o  apan  chuwach  ri  jun  paqalem rech ri Adummin e kxuli’ chi ub’ik cho ri jun ab’aj rech ri B’ojan, uk’ojol ri Rub’en.  18K’atek’uri’, kq’ax ub’i pa ri ub’e ri B’et‐ha‐Arab’a pa ri urox uxkut kaj e kxuli’ chi ub’ik pa  ri Arab’a;  19kuq’axej ri retal ulew pa ri jun tak’atik rulew ri B’et‐Hogla,  e ke’opanoq pa ri  retal rulew ri polow rech Atz’am, pa ri ukaj uxkut ulew chrech  ri Jordan. Are wa’ ri retal  ulew  pa  ri  ukaj  uxkut  ulew.  20Are  ri  Jordan  retal  ulew  pa  ri  relb’alq’ij.  Are  wa’  ri  ulew  kechb’al  ri  e’uk’ojol  ri  B’enjamin,  sutul  rij  chrech  ri  jetaq  k’ulb’a’t,  xkechb’ej  ri  kulew  chjujunal taq ja winaq.    Ri jetaq tinimit rech ri B’enjamin 21Ri  jetaq  tinimit  kech  ri  e’kijuq’at  ri  e’uk’ojol  ri  B’enjamin,  ri  kulew  chjujunal  jun  ja 

winaq are weri’: ri Jeriko, ri B’et‐Hogla, ri Emek‐Kesis,  22ri B’et‐ha‐Arab’a, ri Semarayim, ri  B’etel,  23ri Avvin, ri Para, ri Ofra,  24ri Kefar‐ha‐Ammoni, ri Ofni, ri Gab’a: kab’lajuj tinimit  rachi’l ri ko’lik taq tinimit.  25Ri Gab’a’on, ri Rama, ri B’e’erot,  26ri Mispe, ri Kefira, ri Masa,  27ri  Rekem,  ri  Yirpe’el,  ri  Tarala,  28ri  Sela,  ri  Elef,  ri  Jeb’use’o  –weri’  are  ri  Jerusalem–  ri  Guib’e’a e ri Kiryat: kajlajuj tinimit rachi’l ri ko’lik taq tinimit. Are wa’ ri ulew kechb’al ri  e’uk’ojol ri B’enjamin, kechb’al xya’ik jacha kib’anom chjujunal taq ja winaq.    Ri juq’at rech ri Sime’on

191Ri ukab’ ch’aqap ulew chik rech ri Sime’on xya’ik, xya chkech ri kijuq’at ri e’uk’ojol ri  Sime’on jeri’ jacha kib’anom pa ri ja kik’olb’al: ri kechb’al k’o chuxo’l ri kechb’al ri e’uk’ojol  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI JOSU’E

28

ri Juda.  2Are kechb’al ri B’erseb’a, ri Seb’a, ri Molada,   3ri Jasar‐Su’al, ri B’ala, ri Esem,  4ri  Eltolad, ri B’etul, ri Jorma,  5ri Sikelag, ri B’et‐ha‐Markab’ot, ri Jasar‐Susa,  6ri B’et‐Leb’a’ot e  ri  Sarujem:  oxlajuj  tinimit  rachi’l  ri  ko’lik  tinimit;  7ri  Ayim,  ri  Rimmon,  ri  Eter,  ri  Asan:  kijeb’  tinimit  e  rachi’l  ri  ko’lik  taq  tinimit,  8xoquje’  ronojel  ri  ko’lik  taq  tinimit  che  ek’o  chunaqaj  we  jetaq  tinimit  ri’  e  kopanik  pa  ri  B’a’alat‐B’e’er  e  pa  ri  Rama  che  rech  ri  Negueb’.  Are  wa’  ri  kechb’al  ri  kijuq’at  ri  e’uk’ojol  ri  Sime’on,  kechb’al  chjujunal  taq  ja  winaq.  9Ri  ulew  kechb’al  ri  e’uk’ojol  ri  Sime’on,  xk’am  ruk’  ri  kulew  ri  e’uk’ojol  ri  Juda,  rumal rech che ri ulew kech ri e’uk’ojol ri Juda sib’alaj nim chkech ri e’are’; xa jek’uri’, ri  kechb’al ri e’uk’ojol ri Juda xya’taj chkech chkixo’l ri e’uk’ojol ri Juda.    Ri ujuq’at ri Sab’ulon 10Pa  ri  urox,  ri  ch’aqap  ulew  xya’  chkech  ri  e’uk’ojol  ri  Sab’ulon,  xjach  chkech  jacha 

kib’anom  ri  e’achalaxik  pa  ja  k’olb’al,  man  xkicha’  ta  ri  ulew:  ri  retal  kulew  klik’ikik  kopanik chi pa ri Sarid;  11ri retal ulew kpaqi’ pa ri uqajib’alq’ij e kusuk’ ub’i pa ri Mare’ala,  k’ulb’at chi ku ruk’ ri Dab’b’eset e ruk’ ri nimaja’ che k’o chuwach ri Yokne’am.  12Chi pa ri  Sarid  ktzalej  ub’ik  pa  ri  relb’alq’ij,  jela’  jawi’  kel  uloq  ri  q’ij,  kopan  pa  ri  retal  rulew  ri  Kislot‐Tab’or,  kumej  chi  ub’i  chunaqaj  ri  Dab’erot  e  kpaqi’  ub’i  pa  ri  Yafi’a.  13Chi  waral  ub’ik kq’ax ub’i pa ri relb’alq’ij pa ri ub’e ri Gat‐Jefer e pa ri Itta Kasin, e kusuk’ ub’i pa ri  Rimmon e ktzalej uloq pa ri Ne’a.  14Ri retal ulew ktzalej uloq pa ri urox uxkut kaj pa usuk’  ub’i ri Jannaton, e ke’eloq pa ri utaq’ajal ri Yiftaj‐El,  15rach’il ri Kattat, ri Nahalal, ri Simron,  ri  Yire’ala  e  ri  B’elem:  ekab’lajuj  tinimit  rachi’l  ri  ko’lik  taq  tinimit.  16Are  wa  ri  ulew  kechb’al ri e’uk’ojol ri Sab’ulon jacha kib’anom pa taq k’olb’al: are wa’ we taq tinimit ri’ e ri  ko’lik taq tinimit.    Ri ujuq’at ri Isakar 17Pa ri ukaj, ri ch’aqap ulew xuriq ri Isakar, xkiriq ri e’uk’ojol ri Isakar jacha kib’anom ri 

e’achalaxik pa ja k’olb’al. 18Ri kulew klik’ikik kopan chi k’ate’ ri Yisre’el, we ulew ri’ ruk’am  ri Kesullot, ri Sunem, 19ri Jafarayim, ri Si’on, ri Anajarat, 20ri Rab’b’it, ri Kisyon, ri Eb’es, 21ri  Remet, e ri En‐Gannim, ri En‐Jadda, e ri B’et‐Passes.  22Ri retal ulew kopan pa ri Tab’or, pa  ri Sajasima e pa ri B’et‐Semes, e ri retal ulew kk’is pa ri Jordan: waqlajuj tinimit rachi’l ri  ko’lik  taq  tinimit.  23Are  wa’  ri  ulew  kechb’al  ri  ujuq’at  ri  Isakar  jacha  ri  kib’anom  ri  e’achalaxik pa ri ja k’olb’al; ri jetaq tinimit rachi’l ri ko’lik taq tinimit.    Ri ujuq’at ri Aser 24Pa 

ri  uro’,  ri  ch’aqap  ulew  xuriq  ri  ujuq’at  ri  e’uk’ojol  ri  Aser  jacha  kib’anom  ri  e’achalaxik  pa  ri  ja  k’olb’al,  man  xkicha’  ta  ri  ulew.  25Ri  kulew  ruk’am  ronojel  weri’:  ri  Jelkat, ri Jali, ri B’eten, ri Aksaf, 26ri Alammelek, ri Amad e ri Mise’al, kuriq ukoq ri Karmelo  pa ri uqajib’alq’ij e pa ri usuk’ ri Sijor‐Lib’nat.  27Ktzalej chi uloq pa ri relb’alq’ij e kopan pa  ri B’et‐Dagon, kuriq ukoq pa ri urox uxkut kaj ri Sab’ulon e ri utaq’ajal ri Yiftaj‐El, ri B’et‐ ha‐emek e ri Ne’i’el, e kopan pa ri umox ri Kab’ul,  28ruk’ ri Ab’don, ri Rejob’, ri Jammon e ri  Kana tza k’ate’ ri Nimalaj‐Sidon. K’atek’uri’, ri k’ulb’at ktzalej uloq pa ri Rama e kopan pa ri  kowlaj  uk’olb’al  ri  tinimit  Tiro,  29kopan pa  ri  Josa e kuk’isa’  pa  ri polow.  Ri  Majaleb’  e  ri  Akzib’,  30ri Akko, ri Afek e ri Rejob’: juwinaq keb’ tinimit rachi’l ri ko’lik taq tinimit.  31Are  wa’  ri  ulew  kechb’al  ri  kijuq’at  ri  e’uk’ojol  ri  Aser  jacha  kib’anom  ri  e’achalaxik  pa  ri  ja  k’olb’al: we jetaq tinimit ri’ ruk’ ri ko’lik taq tinimit.  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI JOSU’E

29

  Ri ujuq’at ri Neftali 32Ri e’uk’ojol ri Neftali are xkiriq ri uwaq ch’aqap ulew, man xkicha’ ta ri ulew, xkiriq ri 

uwach ch’aqap ulew jacha kib’anom ri e’achalaxik pa ri ja k’olb’al. 33Ri retal kulew kmajtaj  ub’ik pa ri Jelef e pa ri jun Tz’unuj rech ri Sa’anannim e ri Adami‐ha‐Nekeb e ri Yab’ne’el,  kopan  chi  pa  ri  Lakkum  e  ke’eloq  pa  ri  Jordan.  34Ktzalej  chi  uloq  ri  retal  ulew  pa  ri  uqajib’alq’ij pa ri Aznot‐Tab’or, e chiri’ kumej ub’ik e ke’eloq pa ri Hukkoq e uk’ulb’a’t ri  Sab’ulon pa ri ukaj uxkut ulew e uk’ulb’a’at ri Aser pa ri uqajib’alq’ij, uk’ulb’a’t ri Yehuda  rech  ri  Jordan  pa  ri  relb’alq’ij.  35Ri  kowlaj  taq  tinimit  are:  ri  Siddim,  ri  Ser,  ri  Jammat,  ri  Rakkat,  ri  Kinneret,  36ri  Adama,  ri  Rana,  ri  Jasor,  37ri  Kedes,  ri  Edre’i,  ri  En‐Jasor,  38ri  Yire’on, ri Migdal‐El, ri Jorem, ri B’et‐Anat, e B’et‐Semes: b’elejlajuj tinimit rachi’l ri ko’lik  taq tinimit. 39Are wa’ ri ulew kechb’al ri e’uk’ojol ri Neftali jacha kib’anom ri e’achalaxik pa  taq ja k’olb’al: ri jetaq tinimit rachi’l ri ko’lik taq tinimit.    Ri ujuq’at ri Dan 40Ri e’uk’ojol ri Dan, jacha kib’anom ri e’achalaxik pa ri ja kik’olb’al, are xkiriq ri uwuq’ 

ch’aqap ulew. 41Ri kulew ruk’am we ulew ri’: ri Sore’a, ri Esta’ol, ri Ir‐Semes, 42ri Sa’alb’im,  ri Ayyalon, ri Yitla,  43ri Elon, ri Timna, ri Akron,  44ri El‐teke, ri Guib’b’eton, ri B’a’alat.  45ri  Yejud, ri B’ene‐B’eraq e ri Gat‐Rimmon;  46qas pa ri utzaltmal ri taq uja’ ri nimja’ Yarkon,  ruk’ ri ulew che k’o apan chuwach ri Joppe.  47K’atek’ut, ri kulew ri e’uk’ojol ri Dan man k’o  ta  chuxe’  ri  kikowinem,  rumal  k’u  wa’  weri’,  ri  e’are’  kepaqi’k  che  ub’anik  ri  ch’o’j  pa  ri  Lesem e ke’ok pa ri tinimit ri’ e ke’kikamisaj ri winaq ruk’ ri ch’ich’ rech ch’o’j. Aretaq chi’  kechb’em  chi  ri  tinimit,  kejeqi’  chila’  e  Dan  xecha  che  ri  tinimit  Lesem,  jacha  ub’i  ri  ojer  kimam.  48Are wa’ ri ulew kechb’al ri ujuq’at ri e’uk’ojol ri Dan, jacha kib’anom ri e’achalaxik pa  taq ri ja k’olb’al: we jetaq tinimit ri’ e ri ko’lik taq taq tinimit. 49Aretaq chi’ xkik’is ujachik ri  ulew ruk’ taq ri retal taq ulew, ri e’ajisra’el kkiya’ rechb’al ri Josu’e, ri uk’ojol ri Nun, kya  rechb’al  chkixo’l  e’are’;  50jacha  xtaqan  ri  Yahweh,  kkiya’  chrech  ri  Josu’e  ri  tinimit  xuta  are’.  Ri  Timnat‐Seraj,  pa  ri  ujuyub’al  ri  Efra’im;  ri  are’  xuyak  chi  jumul  ri  tinimit  e  kjeqi’  chila’.  51Are wa’ ri ch’aqap taq ulew, kechb’al ri e’ajisra’el, che ri chuchqajaw Ele’asar, ri Josu’e  che uk’ojol ri Nun e ri ekinimal ri e’achalaxik xkijacho pa ri Silo chuwach ri Yahweh, pa ri  rokb’al  ri  tz’um  ja  rech  ri  riqoj  ib’,  man  k’o  ta  jun  xucha’  ri  rulew.  Jeri’  uk’isik  ri  ujachik  ulew xb’anik.    Ri jetaq tinimij jawi’ kuya’o ke’animaj ub’i ri winaq che xkikamisaj jun winaq

201Ri  Yahweh  kub’ij  chrech  ri  Josu’e:  2«Che’ach’ab’ej  ri  e’ajisra’el  e  jewa’  kab’ij  chkech:  Chik’utu’  b’a’  ri  jetaq  tinimit  jawi’  ri  kuya  wi  kito’  iwib’,  che  xinb’ij  in  chiwech  rumal  ri  Mo’ises,  3jawi’ kuya’o kanimaj ub’i ri jun winaq che xukamisaj jun winaq e man chub’anik  taj  xub’ano,  e  we  jetaq  tinimit  ri’  tob’al  ib’  chuwach  ri  jun  winaq  che  kroqataj  arech  kukamisaj ri are’. 4Ri winaq che xkamisanik, kanimaj ub’i ri’ pa jun chkech we jetaq tinimit  ri’.  Ktak’i’  ri’  pa  ri  rokb’al  ri  tinimit  e  kuya  ub’ixik  ri’  ri  xub’ano  chkech  ri  ekinimal  ri  tinimit.  Ri  e’are’  kkik’ulaj  ri’  ri  e’are’  pa  ri  kitinimit  e  kkiya’  jun  uk’olb’al  ri’  arech  kjeqi’  kuk’ pa ri tinimit. 5Ri jun winaq che kraj kukamisaj arech kutoj uk’axel ri kamikal xub’ano,  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI JOSU’E

30

we  kroqataj  ri  are’,  man  kkijach  ta  ri’  ri  kamisanel  puq’ab’  are’,  rumal  rech  che  man  chub’anik taj xub’an chrech ri uk’ulja, e xoquje’ man ti’tik taj kuna’ chrech aretaq chi’ man  il taj xukamisaj.  6Rajawaxik na k’uri’ che ri kamisanel kjeqi’ pa we tinimit ri’, qas k’ate’ na  aretaq chi’ kk’am ub’i chkiwach ri komon arech kb’an q’atb’altzij puwi’  qas k’ate’ na kkam  b’i  ri  nim  chuchqajaw  che  k’o  pa  ri  uchak  patan  pa  taq  we  q’ij  ri’,  katek’uri’,  kkowin  na  k’uri’ ktzalij ri kamisanel pa ri utinimit e pa ri rachoch jawi’ xanimaj ub’ik ».  7Xa jek’uri’ xkityoxrisaj: ri Kedes pa ri Galile’a, pa ri ujuyub’al ri Neftali, xkityoxrisaj ri  Sikem pa ri ujuyub’al ri Efra’im e ri Kiryat‐Arb’a –weri’ are ri Heb’ron– pa ri ujuyub’al ri  Juda.  8Ch’aqap chrech ri Jordan pa ri relb’alq’ij chrech ri Jeriko, kya ub’ixik pa ri tz’inalik  ulew,  puwi’  ri  taq’aj  tak’alikalaj  juyub’,  ri  B’eser  che  rech  ri  ujuq’at  ri  Rub’en,  ri  tinimit  Ramot che k’o pa ri Gala’ad, rech ri ujuq’at ri Gad, e ri Golan che k’o pa ri B’asan rech ri  ujuq’at ri Manasses.  9Are wa’ ri jetaq tinimit xya’taj chkech konojel ri e’ajisra’el  e chkech  konojel  ri  ekaxlan  winaq  che  ejeqel  chkixo’l  ri  e’are’,  jawi’  kuto’  rib’  jun  winaq  che  man  chub’anik  taj  xukamisaj  jun  winaq,  arech  man  kkam  ta  puq’ab’  ri  jun  winaq  che  tajin  kroqataj rumal ri kamisanik xub’ano, kk’oji’ waral chi k’ate’ na kb’e chuwach ri komon.    Ri kitinimit ri e’ajlevi

211K’atek’uri’, ri ekinimal ri e’ajlevi ke’opan ruk’ ri chuchqajaw Ele’asar, ruk’ ri Josu’e che  uk’ojol ri Nun e ri ekinimal ri eja taq winaq kech ri e’ujuq’at rech ri Isra’el, 2aretaq chi’ ek’o  pa  ri  Silo,  pa  ri  rulew  ri  Kana’an  e  kkib’ij  chkech:  «Ri  Yahweh,  xtaqan  chrech  ri  Mo’ises,  arech kya’ chqech uj, nik’aj taq tinimit jawi’ kujjeqi’ wi, rachi’l ri jetaq suq’unb’al kech ri  jetaq  chikop».  3Ri  e’ajisra’el  kkiya’  chkech  ri  e’ajlevi,  nik’aj  uch’aqapil  chrech  ri  kechb’al,  jacha xtaqan ri Yahweh, xkiya chkech we jetaq tinimit ri’ rachi’l ri suq’unb’al.  4Xjach ri ulew, man k’o ta jun kucha’ ri rulew, xjach ri kech ri eja taq winaq ek’o pa ri  kijuq’at ri ekhatita: chkech ri e’ajlevi che e’uk’ojol ri chuchqajaw A’aron, xya oxlajuj tinimit  chkech che kech ri kijuq’at ri Juda, ri kijuq’at ri Sime’on e ri kijuq’at ri B’enjamin;  5chkech  ri enik’aj chik e’uk’ojol ri Kehat, xya chkech chjujunal ja winaq: xya lajuj tinimit chkech che  kech ri ujuq’at ri Efra’im, kech ri ujuq’at ri Dan e kech ri panik’aj ujuq’at ri Manasses.  6Ri  e’uk’ojol  ri  Guerson,  xjach  chkech  ri  kulew  chjujunal  ja  winaq,  xkiriq  oxlajuj  tinimit  che  rech ri ujuq’at ri Isakar, rech ri Aser, rech ri Neftali e rech ri panik’aj ujuq’at ri Manasses,  pa  ri  B’asan  xya  wi  ri  kulew.  7Ri  e’uk’ojol  ri  Merari,  jacha  kib’anom  pa  ja  k’olb’al,  kkiya’  kab’lajuj tinimit chkech che rech ri ujuq’at ri Rub’en, rech ri Gad e rech ri Sab’ulon.  8Ri e’ajisra’el xkiya’ chkech ri e’ajlevi we jetaq tinimit ri’,  ma xkicha’ taj, xkiya chkech  ruk’ ri suq’unb’al, jacha xtaqan ri Yahweh chrech ri Mo’ises.    Ri ch’aqap ulew kech ri e’ajkehatita 9Chkech  ri  ujuq’at  ri  Juda  e  ri  ujuq’at  ri  Sime’on,  xya  we  jetaq  tinimit  ri’:  10ri  nab’e 

ch’aqap  xya  chkech  ri  e’uk’ojol  ri  A’aron,  ri  ek’o  pa  ri  ja  k’olb’al  che  e’achalaxik  kuk’  ri  e’ajke’atita, che e’uk’ojol ri Levi, rumal rech xelik che ri nab’e ch’aqap kech ri e’are’.  11Xya’  chkech  ri  Kiryat‐Arb’a,  utinimit  ri  utat  ri  Anak  –weri’  are  ri  Heb’ron–  pa  ri  ujuyub’al  ri  Juda,  rachi’l  ri  suq’unb’al  che  k’o  chunaqaj.  12K’atek’ut,  ri  rulew  we  tinimit  ri’  rachi’l  ri  ko’lik  taq  tinimit,  xya  chrech  ri  Kaleb’  che  uk’ojol  ri  Yefunne.  13Chkech  ri  e’uk’ojol  ri  chuchqajaw  A’aron,  ri  jetaq  tinimit  jawi’ kkito’  wi kib’  ri  ekamisanel, xya  chkech e’are  ri  Heb’ron rachi’l ri jetaq suq’unb’al xoquje’ xya chkech ri Lib’na rachi’l ri jetaq suq’unb’al,  14ri  Yattir  rachi’l  ri  suq’unb’al,  ri  Estemo’a  rachi’l  ri  suq’unb’al,  15ri  Jolon  rachi’l  ri  taq  suq’unb’al, ri Deb’ir rachi’l ri jetaq suq’unb’al,  16ri Asan rachi’l ri jetaq suq’unb’al, ri Yutta  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI JOSU’E

31

rachi’l taq ri suq’unb’al e ri B’et‐Semes rachi’l taq ri suq’unb’al; b’elejeb’ tinimit kech we  keb’  juq’at  ri’.  17Ri  ulew  rech  ri  ujuq’at  ri  B’enjamin,  xya  chkech  ri  uk’ojol  ri  A’aron  ri  Gab’a’on rachi’l ri jetaq suq’unb’al, ri Gueb’a e ri suq’unb’al,  18ri Anatot e ri suq’unb’al e ri  Almon  rachi’l  ri  jetaq  suq’unb’al:  kijeb’  tinimit.  19Ronojel  ri  jetaq  kitinimit  ri  echuchqajawib’ che e’uk’ojol ri A’aron: oxlajuj tinimit rachi’l ri jetaq suq’unb’al.  20K’atek’uri’, chkech ri ejumulaj taq e’achalaxik e’uk’ojol ri Kehat, chkech ri e’ajlevi che  ejeqel chkixo’l ri e’uk’ojol ri Kehat, man xkicha’ ta ri kulew e are xkiriqo nik’aj taq kitinimit  ri  ujuq’at  ri  Efra’im.  21Xya  chkech  ri  Sikem,  arech  jun  tinimit  jawi’  kkito’  wi  kib’  ri  ekamisanel  rachi’l  ri  jetaq  suq’unb’al,  pa  ri  ujuyub’al  ri  Efra’im,  xoquje’  xya  chkech  ri  Gueser  ruk’  ri  jetaq  suq’unb’al,  22ri  Kib’sayim  rachi’l  ri  jetaq  suq’unb’al,  e  ri  B’et‐Horon  rachi’l ri jetaq suq’unb’al: kijeb’ tinimit.  23Rech ri ujuq’at ri Dan, xya chkech ri e’uk’ojol ri  Kehat  ri  Elteke  rachi’l  ri  jetaq  suq’unb’al,  ri  Guib’b’eton  rachi’l  ri  jetaq  suq’unb’al,  24ri  Ayyalon  rachi’l  ri  jetaq  suq’unb’al,  e  ri  Gat‐Rimmon  rachi’l  ri  jetaq  suq’unb’al:  kijeb’  tinimit.  25Rech ri jun panik’aj ujuq’at ri Manasses, xya chkech ri Tanak rachi’l ri suq’unb’al  e ri Yib’le’am rachi’l ri suq’unb’al: keb’ tinimit.  26Ronojel weri’ kub’ana lajuj tinimit rachi’l  ri  jetaq  yuq’b’al,  kech  ri  jetaq  e’achalaxik  jacha  kib’anom  pa  taq  ja  k’olb’al,  ri  e’are’  che  e’kitz’aqat ri e’uk’ojol ri Kehat.    Ri ch’aqap kulew ri e’uk’ojol ri Guerson 27Chkech ri e’uk’ojol ri Guerson, ri jachintaq e’ujuq’at ri Levi, ri tinimit xya chkech jawi’ 

kkito’  wi  kib’  ri  winaq  che  kkib’an  kamisanik,  kulew  ri  panik’aj  ujuq’at  ri  Manasses,  xya  chkech:  ri  Golan  che  k’o  pa  ri  B’asan  ruk’  ri  yuq’b’al  e  ri  Astarot  rachi’l  ri  yuq’b’al:  keb’  tinimit.  28Kulew  ri  ujuq’at  ri  Isakar,  xya  chkech  ri  Kisyon  rachi’l  ri  yuq’b’al,  ri  Dab’erat  rachi’l  ri  yuq’b’al,  29ri  Yarmut  rachi’l  ri  yuq’b’al  e  ri  En‐Gannim  rachi’l  ri  jetaq  yuq’b’al:  kijeb’  tinimit.  30Kulew  ri  ujuq’at  ri  Aser,  xya  chkech  ri  Mise’al  rachi’l  ri  jetaq  yuq’b’al,  ri  Ab’don rachi’l ri jetaq yuq’b’al,  31ri Jelkat rachi’l ri jetaq yuq’b’al: kijeb’ tinimit.  32Kulew ri  ujuq’at ri Neftali, xya chkech jawi’ kkito’ wi kib’ ri winaq che kkib’an kamisanik: ri Kedes  pa  ri  Galile’a  rachi’l  ri  jetaq  yuq’b’al,  ri  Jammot‐Dor  rachi’l  ri  jetaq  yuq’b’al  e  ri  Kartan  rachil  ri  jetaq  yuq’b’al:  oxib’  tinimit.  33Ronojel  ri  tinimit  kech  ri  e’ajguersonita,  jacha  kib’anom pa ja k’olb’al: oxlajuj tinimit rachi’l ri jetaq yuq’b’al.    Ri ch’aqap kulew ri e’uk’ojol ri Merari 34Ri e’achalaxik pa ja chkech e’uk’ojol ri Merari, ri jachintaq e’ajlevi ejeqel chkixo’l; xya 

chkech,  che  kulew  ri  ujuq’at  ri  Sab’ulon,  ri  Yokne’am  rachi’l  ri  jetaq  yuq’b’al,  ri  Karta  rachi’l  ri  jetaq  yuq’b’al,  35ri  Rimmona  rachi’l  ri  jetaq  yuq’b’al,  e  ri  Nahalal  rachi’l  ri  jetaq  yuq’b’al: kijeb’ tinimit.  36Ch’aqap chech ri Jordan, chuwach apan ri Jeriko, kulew ri ujuq’at  ri  Rub’en,  ri  tinimit  jawi’  kkito’  wi  kib’  ri  kkib’an  kamisanik  xya  ri  Seser  pa  ri  tz’inalik  ulew, pa ri taq’aj, rachi’l ri yuq’b’al, ri Yahas rachi’l ri yuq’b’al,  37ri Kedemot rachi’l ri jetaq  yuq’b’al  e  ri  Mefa’at  rachi’l  ri  jetaq  yuq’b’al:  kijeb’  tinimit.  38Kulew  ri  ujuq’at  ri  Gad,  ri  tinimit  jawi’  kkito’  wi kib’  ri  kekamisanik,  ri  Ramot pa  ri  Gala’ad,  ri  Majanayim  rachi’l  ri  jetaq yuq’b’al,  39ri Jesb’on rachi’l ri jetaq yuq’b’al, ri Yaser rachi’l ri jetaq yuq’b’al: Kub’an  ronojel, kijeb’ tinimit.  40Ronojel ri jetaq tinimit xya chkech ri e’uk’ojol ri Merari, jeri’ jacha  kib’anom ri e’achalaxik pa ri ja k’olb’al, ri ulew che xya chkech ri e’ajlevi ek’o chki‐ xo’l ri  e’are’: kab’lajuj tinimit.  41Ronojel  ri  jetaq  tinimit  kech  ri  e’ajlevi  ek’o  chkixo’l  ri  e’ajisra’el,  kub’ana’:  kawinaq  wajxaqib’ tinimit rachi’l ri jetaq yuq’b’al.  42Chjujunal chkech ri jetaq tinimit ri’, ruk’am ri  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI JOSU’E

32

tinimit e ri jetaq yuq’b’al k’o naqaj chkech. Jeri’ kib’anom ronojel ri jetaq tinimit che xya  ub’ixik.    Ri uk’isik ujachik ri ulew 43Ri  Yahweh  xuya’  chkech  ri  e’ajisra’el  ronojel  ri  ulew  che  xujikib’a’  ub’ixik  kuya  na 

chkech ri ekitat. Xe’ok pa ri ulew e xejeqi’ chila’.  44Ri Yahweh xuya’ nimalaj utzil chkech pa  ronojel uxkut kaj ulew, jacha xujikib’a’ ub’ixik chkech ri ekitat e man k’o ta jun chkech ri  ekik’ulel xkowinik xutak’ab’a rib’ chkiwach e’are’. Ri Yahweh, xe’ujach konojel ri ekik’ulel  pa  kiq’ab’  ri  e’are’.  45Ronojel  tzij  che  xujikib’a’  ub’ixik  ri  Yahweh  chrech  ri  rachoch  ri  Isra’el, man k’o ta jun che mata xb’antajik: qatzij ronojel xb’antajik.    Ketzalejik ri jetaq juq’at che k’o ri kulew ch’aqap chrech ri Jordan

221Ri  Josu’e  ke’usik’ij  ri  e’ajrub’en,  ri  e’ajgad  e  ri  panik’yaj  ujuq’at  ri  Manasses,  2e  kub’ij  chkech: «Ri ix, utz ub’anik xib’an ronojel ri jastaq che xtaqan ri Mo’ises chiwech, ri are’ che  upataninel ri Yahweh, xoquje’ xixniman chrech ri nuch’ab’al in, xixniman chuwach ronojel  ri  xixintaq  chrech.  3Man  xe’iya’  ta  kan  kitukel  ri  e’iwachalal,  chi  ojer  uloq  e  chi  k’ate’  na  kamik  ri’,  xinimaj  ri  taqanik  xuya  ri  Yahweh  Idyos  chiwech.  4Kamik  ri’,  ri  Yahweh  Idyos  xuya’ ri utzil chkech ri e’iwachalal jacha xujikib’a’ ub’ixik chkech. Chixtzalej b’a’, jix pa ri  tz’um  taq  iwachoch  jawi’  k’o  wi  ri  iwulew  ix,  che  are  ri  Mo’ises  ri  upataninel  ri  Yahweh  xya’ow  kan  chiwech  ch’aqap  chech  ri  Jordan.  5Kinwuqxa’nij  chiwech,  xuwi  chixok  il  che  uk’aslemaxik  ri  utaqanik  e  ri  upixab’  ri  Mo’ises,  ri  upataninel  ri  Yahweh:  chiloq’oq’ej  ri  Yahweh  Idyos,  pa  junalik  chiterne’b’ej  ri  ub’e  ujok,  chik’olo’  pa  ri  iwanima’  ri  upixab’,  chik’olo’  iwib’  xe’raqan  uq’ab’  e  chipatanij  ri  are’  ruk’  ronojel  iwanima’  e  ronojel  iwuxlab’al».  6Ri  Josu’e  ke’utewchij  ub’i  ri  e’are’  e  ke’utaq  ub’i  pa  ri  kulew;  e  ri  e’are’  ketzalej ub’ik pa ri tz’um taq kachoch.  7Ri Mo’ises, uya’om kanoq chkech ri jun panik’yaj ujuq’at ri Manasses, ri ch’aqap kulew  pa ri B’asan, xa jek’uri’, chkech ri jun panik’yaj ujuq’at chik, ri Josu’e, xuya’ ch’aqap kulew  chkixo’l ri ekachalal ch’aqap chrech ri Jordan, pa ri uqajib’alq’ij. Rumal k’uri’, aretaq chi’  ke’utaq ub’i pa ri tz’um taq kachoch, ri Josu’e ke’utewchij  8e kub’ij chkech: «Ri ix kixtzalej  ub’i  pa  ri  tz’um  taq  iwachoch  ruk’  sib’alaj  iq’inomal,  k’i  taq  ichikop,  ruk’  saq  pwaq,  ruk’  q’an  pwaq,  ruk’  saq  chich’,  ruk’  ch’ich’  e  sib’alaj  iwetz’ayaq;  chijacha’  b’a’  chixo’l  kuk’  ri  iwachalal, weri’ che are wa’ ri ich’akoj xiriq ub’i kuk’ ri ik’ulel».    Ri uyakik jun tab’al toq’ob’ chuchi’ ri Jordan 9Ri 

e’uk’ojol  ri  Rub’en  e  ri  e’uk’ojol  ri  Gad,  ruk’  ri  jun  panik’aj  ujuq’at  ri  Manasses  ketzalej ub’ik e kekiya’ kan ri e’ajisra’el pa ri Silo, pa ri rulew ri Kana’an, arech ketzalej pa  ri  rulew  ri  Gala’ad,  jawi’  k’o  wi  ri  ulew  kechb’al  ri  e’are’,  jawi’  xejeqi’  wi  jacha  xtaqan  ri  Yahweh  rumal  ri  Mo’ises.  10Aretaq  chi’  ke’opan  pa  ri  Gue’lilot  pa  ri  rulew  ri  Jordan,  che  rulew ri Kana’an, ri e’uk’ojol ri Rub’en, ri e’uk’ojol ri Gad e ri panik’aj ujuq’at ri Manasses,  kkiyak chila’ jun tab’al toq’ob’ chuchi’ ri Jordan, jun tab’al toq’ob’ che je’lik kka’yik.  11Ri e’ajisra’el xkita utzijol weri’ e jewa’ xkib’ij ri’: «Ri e’uk’ojol ri Rub’en, ri e’uk’ojol ri  Gad  e  ri  panik’aj  ujuq’at  ri  Manasses  xkiyak  jun  tab’al  toq’ob’  che  k’o  apan  chuwach  ri  rulew  ri  Kana’an,  chutzal  ri  Gue’lilot  rulew  ri  Jordan,  che  chkitzal  uloq  ri  e’ajisra’el».  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI JOSU’E

33 12Rumal 

we  tzij  ri’,  konojel  ri  komon  kech  ri  e’ajisra’el,  kkimulij  kib’  pa  ri  Silo,  arech  kkib’an ri ch’o’j chkech ri e’are’.    Ri yajanik kb’an chkech ri juq’at ek’o pa ri relb’alq’ij 13Ri  e’ajisra’el,  kkitaq  ub’i  kuk’  ri  e’uk’ojol  ri  Rub’en,  kuk’  ri  e’uk’ojol  ri  Gad  e  kuk’  ri 

panik’aj  ujuq’at  ri  Manasses,  pa  ri  rulew  ri  Gad,  ri  chuchqajaw  Pinjas,  che  uk’ojol  ri  chuchqajaw Ele’asar,  14erachi’l ub’ik elajuj nim taq winaq, jun nim winaq chrech chjujunal  ujuq’at ri Isra’el. 15Aretaq chi’ ke’opan pa ri kulew ri e’uk’ojol ri Rub’en, ri e’uk’ojol ri Gad e  pa ri kulew ri panik’aj ujuq’at ri Manasses, pa ri amaq’ Gala’ad, jewa’ kkib’ij chkech ri’:  16«Jewa’ xkib’ij konojel ri ukomon ri Yahweh: ¿Jas kub’ij wa’ weri’, ri k’ax xib’an apan  chrij ri Udyos ri Isra’el, che xik’yaq kan ri Yahweh pa we q’ij ri’, rumal rech che xiyak we  jun tab’al toq’ob’ ri’, e rumal k’uwa’ weri’ xisutij iwij chuwach ri Yahweh?  17«¿La man xub’an taq chqech ri itzel xb’antaj pa ri Pe’or, ri rumal chi maja’ ujch’ajch’oj  kamik  na  ri’,  kne’b’a’  xpe  ri  b’innel  yab’il  puwi’  ronojel  ri  ukomon  ri  Yahweh?  18Ri  ix,  kamik  ri’,  we  kiya’  kan  ri  Yahweh,  pa  we  jun  q’ij  ri’  we  kub’an  keb’  ik’u’x  chuwach  ri  Yahweh, chwe’q kyaktaj na k’uri’ ri royowal puwi’ konojel ri ukomon ri Isra’el.  19We man ch’ajch’oj ta chiwach ri ulew jawi’ k’o wi ri iwechb’al, jix b’a’ pa ri ulew che  rechb’al ri Yahweh, jawi’ xujeqeb’a’ ri rachoch ri are’ e chijeqeb’a’ b’a’ iwib’ ix chqaxo’l uj.  K’atek’ut, misutij iwib’ chuwach ri Yahweh e mujichorej ub’i ri uj pa ri k’ax tajin kib’ano  aretaq  chi’  kiyak  chi  apan  jun  tab’al  toq’ob’  chuwach  ri  jun  chik  tab’al  toq’ob’  rech  ri  Qadyos.  20Aretaq chi’ ri Akan, che uk’ojol ri Seraj, xmakunik rumal rech che xq’ax puwi’ ri  anatema, ¿la man xtzaq ta uloq ri royowal pakiwi’ konojel ri ukomon ri Isra’el, kne’b’a’ ri  are’ xa jun chi winaq? ¿La man xkam ta puch rumal ri retzelal?».    Ri kitzij ri ejuq’at che ek’o ch’aqap chrech ri Jordan 21Ri e’uk’ojol ri Rub’en, ri e’uk’ojol ri Gad e ri jun panik’j ujuq’at ri Manasses, kkitzalej 

uwach ri kitzij ri ekinimal ri Isra’el, jewa’ kkib’ij chkech ri’:  22«Ri Kidyos ri edyos, ri Yahweh, ri Kidyos ri edyos, ri Yahweh reta’m weri’ xoquje’ utz  che kreta’maj ri Isra’el weri’: we xa k’ax kqaj kqab’ano on we xa rumal man kujniman ta  chech ri Yahweh aretaq chi’ xqab’an weri’, mujukol b’a’ pa we jun q’ij ri’,  23k’atek’ut, ¡we  xqayak we tab’al toq’ob’ ri’ arech kqak’yaq kan ri Yahweh e arech kqachi’j ri holokosto e ri  sipanik  on  tojb’al  makaj  on  rech  tab’al  toq’ob’  rech  riqoj  ib’,  chuya’a’  b’a’  ri  k’oqb’al  ri  Yahweh  chqech!  24Man  je  ta  kuri’;  ri  uj  xqab’an  weri’  rumal  rech  che  xujmayowik  e  xujchomanik e jewa’ xqab’ij: Chwe’q kab’ij, wene’ ri e’ik’ojol ix kkik’ot kichi’ ri eqak’ojol uj  e kkib’ij chkech: “¿Jasche, junam ri Yahweh ri iwech ix ruk’ ri Yahweh che Kidyos ri Isra’el?  25¿La man xukoj ta ri Yahweh jun retal ulew chqaxo’l uj e chixo’l ix che ix uk’ojol ri Rub’en  e  ix  uk’ojol  ri  Gad,  e  ri  retal  ulew  ri’  are’  ri  Jordan?  Ri  ix  man  k’o  ta  iwech  chrech  ri  Yahweh”. Xa jek’uri’, ri e’ik’ojol ix kkikoj kik’u’x ri eqak’ojol uj arech ma kkixib’ij ta chi kib’  chuwach ri Yahweh.  26K’atek’uri’,  rumal  weri’,  ri  uj  xqab’ij:  Chqayaka  jun  tab’al  toq’ob’,  man  rech  ta  holokosto on nik’aj taq tab’al toq’ob’ chik,  27xane rech jun k’utb’al chixo’l ix e chqaxo’l ri uj  e chkixo’l ri eqija’al epetinaq uloq chqawach chi aq’anoq, jun k’utb’al che ri uj kujq’ijilanik  chuwach  ri  Yahweh  ruk’  ri  jetaq  qaholokosto,  ruk’  ri  jetaq  chikop  che  kech’olik  e  ruk’  ri  tab’al  taq  toq’ob’  rech  riqoj  ib’.  Xa  jek’uri’,  ri  e’ik’ojol  ix,  man  kkib’ij  taq  chwe’q  kab’ij  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI JOSU’E

34

chkech ri eqak’ojol uj: “Ri ix man k’o ta iwech chrech ri Yahweh”. 28Jewa’ xqab’ij: We jewa’  kk’ulmatajik,  chkib’ij  b’a’  weri’  chqech  uj  on  wene’  jeri’  kkib’ij  chkech  ri  eqija’al  chwe’q  kab’ij, kuya’ na ri’ kqab’ij chkech: “Chiwilampe’ ri tab’al toq’ob’ rech ri Yahweh xkiyak ri  eqatat, man rech ta holokosto xkib’ano on nik’aj taq tab’al toq’ob’ chik, xane jun k’utb’al  chqaxo’l  uj  e  chixo’l  ix”.  29Man  xa  ta  kqaj  kqab’an  k’ax  chrech  ri  Yahweh  e  man  xa  kqaj  kqak’yaq  kan  ri  Are’  pa  we  jun  q’ij  ri’,  man  xa  ta  xqayako  arech  kqachi’j  holokosto,  on  nik’aj taq sipanik chik, on nik’aj tab’al toq’ob’, man xa ta jun tab’al toq’o’b chik chuwach ri  tab’al toq’ob’ rech ri Yahweh Qadyos, che yakom chuwach ri rachoch Are’».    Kk’oji’ chi jumul ri utzil chkixo’l 30Ri chuchqajaw Pinjas, ri enim taq winaq rech ri komon e ri ek’amal taq b’e chkech ri 

e’ujuq’at  ri  Isra’el  che  kachi’lam  ub’i  ri  are’,  aretaq  chi’  xkita’  ri  tzij  xkib’ij  ri  e’uk’ojol  ri  Rub’en,  ri  e’uk’ojol  ri  Gad  e  ri  e’uk’ojol  ri  Manasses,  utz  xkito  ri  xkib’ij.  31K’atek’uri’,  ri  chuchqajaw  Pinjas,  che  uk’ojol  ri  Ele’asar,  kub’ij  chkech  ri  e’uk’ojol  ri  Rub’en,  chkech  ri  e’uk’ojol ri Gad e chkech ri e’uk’ojol ri Manasses: «Kamik ri’, ri uj qeta’m che k’o ri Yahweh  chqaxo’l, rumal rech che man k’o k’ax xib’an chuwach are’, xa jek’uri’ ri ix xik’ol ri Isra’el  puq’ab’ ri Yahweh».  32Ri chuchqajaw Pinjas ri uk’ojol ri Ele’asar e ri enim taq winaq, kekiya’ kan ri e’uk’ojol  ri Rub’en e ri e’uk’ojol ri Gad, kkiya kan ri rulew ri Gala’ad  e ketzalij ub’ik pa ri Kana’an,  jela’ kuk’ ri e’ajisra’el e kkib’ij chkech ri xb’ix uloq chkech e’are’.  33Ri e’ajisra’el utz xkita  we  tzij  xb’ix  chkech;  xkimaltyoxij  chrech  ri  Dyos  e  man  xkitzijoj  ta  chi  jumul  che  kech’o’jinik kuk’ ri e’are’ che kk’is tzij puwi’ ri ulew jawi’ ejeqel wi ri e’uk’ojol ri Rub’en e ri  e’uk’ojolab’ ri Gad.  34Ri e’uk’ojol ri Rub’en e ri e’uk’ojol ri Gad kkoj ub’i ri jun tab’al toq’ob’  Rech K’utb’al, «rumal rech, jun k’utb’al wa’ chqaxo’l uj che are Dyos ri Yahweh».    Unitz’irisaxik ucholaxik ri uchak xub’ano ri Josu’e

231Ojer chi aq’anoq che ri Yahweh xuya’ ri nimalaj utzil chkech ri Isra’el chkiwach konojel  ri e’uk’ulel che ek’o naqaj chrech ri are’ –ri Josu’e ri’j winaq chik e k’i chi ri ujunab’ k’olik–,  2ri Josu’e ke’usik’ij konojel ri Isra’el, ke’usik’ij ri ekinimal, ri ek’amal taq kib’e’, ri eq’ataltzij  e ri e’rajtz’ib’ab’ e kub’ij chkech: «Ri in, in ri’j chik e b’enaq chi ri nujunab’;  3ri ix iwilom  ronojel  ri  xub’an  ri  Yahweh  kuk’  konojel  ri  jetaq  tinimit,  arech  kutoq’ob’isaj  iwach  ix;  ri  Yahweh  ri  Idyos  are  xch’ojin  kuk’  e’are’  rech  kixuto’o.  4Chiwilampe’,  ri  in  xinjach  kanoq  chiwech ri ulew che are iwechb’al, man k’o ta jun xucha’ ri rulew, xinjach kanoq chkech  chujujnal juq’at we jetaq tinimit ri’ che maja’ kujok chupam e maja’ kqechb’ej, e konojel ri  jetaq  tinimit  che  ri  in  xink’is  tzij  pakiwi’,  kmajtaj  ub’i  pa  ri  Jordan  e  che  kopan  chi  pa  ri  Nim  Polow,  pa  ri  uqajib’alq’ij.  5Chi  are  ne  ri  Yahweh  Idyos,  ke’uk’yaq  na  ub’i  ri’  ri  e’are’  chiwach  ix,  kiresaj  ub’i  ri’  cho  ri  kulew  chiwach  arech  kiwechb’ej  kan  ix  ri  kulew  e’are’,  jacha xub’ij ri Yahweh ri Idyos chiwech.    Ri rajawaxik kb’anik chkixo’l ri ekaxlan winaq 6«Chikojo’ ichuq’ab’ che uk’olik pa ri iwanima’ e che uk’aslemaxik ronojel ri tzib’atalik 

pa ri uwuj ri Upixab’ ri Mo’ises, mijal ub’i ib’e pa ri iwikyaq’ab’ on pa ri umox,  7mixol iwib’  chkixo’l ri jetaq tinimit che ekanajinaq kan chixo’l ix. Mina’taj ri kib’i’ ri ekidyoses ri e’are’,  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI JOSU’E

35

mina’tisaj ri kib’i pa ri nim taq itzij, me’ipatanij e mixxuki’ chkiwach ri e’are’.  8Xane are xa  jun chib’ana’ ruk’ ri Yahweh ri Idyos, jacha ib’anom chi pa we jun q’ij kamik ri’. 9Ri Yahweh  xe’uk’yaq ub’i xas chiwach ix, enik’aj taq tinimit che sib’alaj ek’i e k’o sib’alaj kichuq’ab’ e  chi  pa  we  jun  q’ij  ri’,  man  k’o  ta  jun  chkech  kowininaq  utak’ab’am  kan  rib’  chiwach.  10Utukel  jun  chiwech  ix  xkowinik  keroqataj  ekaq’o’  lajujk’al  winaq,  rumal  rech  che  ri  Yahweh  ri  Idyos,  ri  Are’  tajin  kch’o’jinik  chixo’l  ix,  jacha  xujikib’a’  ub’ixik  chiwech.  11Utz  rilixik chib’ana’ ri ik’aslemal, arech kiloq’oq’ej ri Yahweh ri Idyos.  12«K’atek’uri’, we kitas apan iwib’ chrech weri’ e kiya iwach kuk’ ri winaq ek’o pa taq  we  tinimit  che  ek’o  chixo’l  ix,  we  kixk’uli’  kuk’  e’are’,  e  kib’an  chapb’alq’ab’  kuk’  e’are’,  13utz  uch’ob’ik  b’a’  chib’ana’  che  ri  Yahweh  ri  Idyos,  man  kutaqej  ta  chi  kik’yaqik  ri’  we  jetaq tinimit chiwach; ri e’are’ xa ejun kolob’ e xa ejun k’amb’al ri’ chiwech ix, ek’ix ri’ pa  taq ik’alk’ax e ek’ix ri’ pa taq iwoq’och, chi k’ate’ ri ksach ub’i iwach pa we utzalaj ulew che  ri Yahweh ri Idyos xuya’ chiwech.  14Ri in, b’enam chik kinb’ano pa b’e jawi’ kb’e wi ronojel  winaq.  Chinik’oj  b’a’  ruk’  ronojel  iwanima’  e  ruk’  ronojel  iwuxlab’al,  che  ronojel  ri  tzij  xujikib’a’  ub’ixik  ri  Yahweh  Idyos  chiwech  rech  toq’ob’isab’al  iwach,  ma  k’o  ta  jun  che  mata ne’ xub’ano: Ronojel xb’antajik, man k’o ta jun che mata ne’ xb’antajik.  15«¡Je’  nak’uri’!  jacha  ronojel  ri  tzij  che  xujikib’a’  ub’ixik  ri  Yahweh  ri  Idyos  rech  toq’ob’isab’al iwach ix, xas xb’antajik, xoquje’ je’ nak’uri’ kb’antaj na piwi’ rumal ri Yahweh  ronojel ri k’ax taq tzij ub’im piwi’ ix, chi k’ate’ na kusach ub’i iwach pa we utzalaj ulew che  ri Yahweh Idyos xuya’ chiwech ix.  16«We ri ix kit’oqopij ri chapb’alq’ab’ che xixutaq ri Yahweh Idyos chrech, che kixb’e che  kipatanixik enik’aj taq dyos chik e kixxuki’ chkiwach, ri uq’aq’ royowal ri Yahweh kyakataj  uloq ri’ chiwij e ksach ub’i iwach ri’ pa ri utzalaj ulew che xuya’ ri are’ chiwech.»    Ri moloj ib’ pa ri Sikem

241Ri Josu’e ke’umulij konojel ri e’ujuq’at ri Isra’el pa ri Sikem; k’atek’uri’ ke’usik’ij konojel  ri ekinimal ri Isra’el, ri ek’amal taq b’e, ri eq’ataltzij, ri e’ajtz’ib’ab’, konojel ri e’are’ junam  xepe  chuwach  ri  Dyos.  2Ri  Josu’e  kub’ij  chkech  konojel  ri  siwantinimit:  «Jewa’  kub’ij  ri  Yahweh, ri Udyos ri Isra’el: Ch’aqap chrech ri nimaja’, ejeqel wi ojer ri itat, ri Teraj, kitat ri  Ab’raham e ri Najor, e ri e’are’ kepatanijik chkech enik’aj taq dyos chik.  3K’atek’uri’, ri in  xinwesaj  uloq  ri  itat  Ab’raham  ch’aqap  uloq  chrech  ri  Nimaja’  e  xinb’insaj  pa  ronojel  ri  rulew ri Kana’an, xinpoq’isaj uwach ri erija’al e xinya jun uk’ojol, are ri Isa’ak.  4Ri Isa’ak,  xinya’  ri  e’uk’ojol,  are  ri  Jakob’  e  ri  Esa’u.  Ri  rechb’al  ri  Esa’u  xinya’o  are  ri  ujuyub’al  ri  Se’ir.  Ri  Jakob’  e  ri  e’uk’ojol  xe’xuli’  ub’i  pa  ri  Egipto.  5K’atek’uri’,  xe’intaq  chi  ub’ik  ri  Mo’ises e ri A’aron e xink’ajisaj uwach ri Egipto ruk’ ri mayib’al taq k’u’x xinb’an chila’ e  xixinwesaj  uloq  ix  chila’.  6Xe’inwesaj  uloq  ri  itat  pa  ri  Egipto  e  xixopan  pa  ri  polow;  ri  e’ajegipto  xe’koqataj  ri  itat  ruk’  taq  ri  kich’ich’  che  kichorem  ri  kej  e  kuk’  ri  achijab’  che  kikejb’em  ri  kej,  chi  k’a  pa  ri  polow  Suf  Aj .  7Xk’is  kik’ux  chuwach  ri  Yahweh  e  ri  are’  xulik’ej uloq jun pimalaj sutz’ chixo’l ri ix kuk’ ri e’ajegipto, e xutzalejisaj chkij ri polow e  xuch’uq  kiwi’.  Ri  ix  xiwil  ruk’  iwoq’och  ri  jastaq  xinb’an  in  pa  ri  Egipto;  k’atek’uri’  naj  xixkanaj kan pa ri tz’inalik ulew.  8Xixinokisaj chi aq’anoq pa ri kulew ri e’ajamorre’o che  ejeqel uloq ch’aqap chech ri Jordan. Ri e’are’ xech’o’jin iwuk’ e ri in xe’injach pa ri iq’ab’, xa  jek’uri’  xixkowinik  xiwechb’ej  ri  kulew,  rumal  rech  che  ri  in  xinsach  kiwach  chiwach  ix.  9K’atek’uri’  xwa’lij  chi  uloq  chiwij  ri  B’alak,  uk’ojol  ri  Sippor,  rajawinel  ri  Mo’ab  arech  kch’o’jin  ruk’  ri  Isra’el.  Xutaq  usik’ixik  ri  B’ala’am,  uk’ojol  ri  B’e’or,  arech  kixukyaqsaqarisaj.  10K’atek’ut,  ri  in  man  xinwaj  taj  xintatab’ej  ri  B’ala’am,  k’atek’uri’  xub’ana’ na rajawaxik arech kixutewchi’j ri are’ e xa jeri’ xixinkol puq’ab’ ri are’.  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI JOSU’E

36 11Xiq’axej  uloq  ri  Jordan  e  xixopan  pa  ri  Jeriko,  k’atek’ut  ri  erajaw  ri  Jeriko  xech’o’jin 

iwuk’  ix  –ri  e’ajamorre’o,  ri  e’ajperesita,  ri  e’ajkana’an,  ri  e’ajhitita,  ri  e’ajguirgasita,  ri  e’ajivita,  ri  e’ajjeb’use’o–,  e  ri  in  xe’injach  ri  e’are’  piq’ab’  ix.  12Ri  in  xe’intaq  ub’i  nab’e  chiwach  ix, ri  enimalaj taq  sita’l  che  xe’ikesaj uloq  ri  winaq,  aretaq chi’  maja’  kixopan  ix  chila’, xe’intaq ub’i chkech ri ekeb’ ajawinel e’ajamorre’o; man xe’el ta ub’ik ruk’ ri ach’ich’  rech  ch’oj  on  ruk’  ri  ach’ab’  at.  13Ri  in  xinya’  chiwech  jun  ulew  che  man  k’o  ta  ichuq’ab’  xikoj che uch’akik, xinya chiwech nik’an taq tinimit che man ix taj xixyakowik, k’atek’uri’  ixjeqel chila’,  xinya  chiwech  tikb’al  taq  uva,  e  tikb’al  taq  olivo  che  ix  taj  xixtikowik  e  are  kitzuqb’ej iwib’.    Ri Isra’el kucha’ ri Yahweh 14«Kamik 

k’ut  ri’,  chixib’ij  b’a’  iwib’  chuwach  ri  Yahweh,  e  tz’aqatalaj  upatanixik  chib’ana’ ri are’ e mub’an keb’ ri itzij chrech; chitasa’ apan iwib’ chkiwach ri jetaq dyos che  xkipatanij ri itat ch’aqap uloq chech ri nimaja’ e pa ri Egipto e chipatanij b’a’ ri Yahweh.  15K’atek’uri’, we man utz kiwilo che kipatanij ri Yahweh, chicha’a’ b’a’ pa we jun q’ij kamik  ri’  jachin  ri  kiwaj  kipatanij,  on  are  kiwaj  ke’ipatanij  ri  jetaq  dyos  che  xkipatanij  ri  itat  ch’aqap  uloq  chrech  ri  Nimaja’,  on  are  ke’ipatanij  ri  kidyos  ri  e’ajamorrre’o,  che  pa  ri  kulew  ijeqeb’am  iwib’  kamik  ri’.  Ri  in  e  ri  iwachal  pa  ja  k’olb’al,  are  kqapatanij  ri’  ri  Yahweh».  16Ri siwantinimit kib’ij: «¡Naj ri’ k’o wi chqech uj che kqaya’ kan ri Yahweh arech kujb’e  che  kipapatanixik  nik’aj  taq  dyos  chik!  17Rumal  rech  che  are  ri  Yahweh  Qadyos  xujupaqab’a’ uloq uj e xe’upaqab’a’ uloq ri eqatat, chi pa ri rulew ri Egipto uloq, chi pa ri ja  uloq  rech  ri  k’ax  chak  patan  e  xas  chqawach  uj  xub’an  ri  nimalaj  taq  mayib’al,  xujuk’ol  xe’raqan uq’ab’  pa  ronojel  ri  b’e  xqab’inb’ej  e  pa  ronojel  ri  jetaq tinimit  jawi’  xujq’ax  wi.  18K’atek’uri’, ri Yahweh xas chqawach uj xe’uk’yaq b’i konojel ri siwantinimit che ek’o pa ri  jetaq tinimit ri’ e xoquje’ xe’resaj ub’ik ri e’ajamorre’o ejeqel pa ri amaq’ ri’. Ri uj, xoquje’  kqapatanij ri’ ri Yahweh, rumal rech che ri are’ are Qadyos».  19K’atek’uri’, ri Josu’e kub’ij chkech ri siwantinimit: «Ri ix man kixkowin taj kipatanij ri  Yahweh rumal rech che ri are’ jun tyoxlaj Dyos, jun achixom Dyos, che xas ma kresaj ta ri’  chuwach  ri  iwetzel  e  ri  imak  kib’ano.  20We  ri  ix  kiya  kan  ri  Yahweh  arech  kixb’e  che  kipatanixik  ri  ekaxlan  taq  dyos,  ri  are’  kpe  ri’  che  ub’anik  k’ax  chiwech;  kuchasaj  ub’i  iwach ri’ aretaq chi’ xb’antaj rumal sib’alaj utzil chiwech».  21Ri  winaq kkitzalej  utzij  ri  Josu’e: «¡Jayi’!  Ri  uj  xas  kqapatanij  ri  Yahweh».  22Ri  Josu’e  kub’ij  chkech  ri  siwantinimit:  «Ri  ix  xas  ix  q’atb’altzij  piwi’  che  ix  xixcha’ow  ri  Yahweh  arech  kipatanij  ri  are’».  Ri  winaq  kkib’ij:  «Je’,  ri  uj,  uj  q’atb’altzij  paqawi’».  23«Naj  b’a’  chi’iya’a’  apanoq  ri  ekaxlan  taq  dyos  che  ek’o  chixo’l  e  chixpet  b’a’  ruk’  ri  iwanima’  chuwach ri Yahweh, ri Udyos ri Isra’el».  24Ri siwantinimit kkib’ij chrech ri Josu’e: «Are ri  Yahweh Qadyos kqapatanij ri’, kqanimaj ri’ ri uch’ab’al».    Ri junam chomanik pa ri Sikem 25Pa 

we  jun  q’ij  ri’,  ri  Josu’e  junam  uchomaxik  kub’an  jun  chapb’al  q’ab’  rech  toq’ob’isab’al kiwach ri siwantinimit, kukoj chkiwach pa ri Sikem nik’aj tzij che rajawaxik  kb’anik e nik’aj taq pixab’. 26Ri Josu’e kutz’ib’aj ronojel we jetaq tzij ri’ pa ri uwuj ri Upixab’  ri Dyos. Tek’uri’, kuk’am ukoq jun nimalaj ab’aj, kuch’elej e kuch’ik chila’, chuxe’ ri tz’unuj  che  k’o  pa  ri  tyoxlaj  uk’olb’al  ri  Yahweh.  27K’atek’uri’,  ri  Josu’e  kub’ij  chkech  konojel  ri  siwantinimit:  «Chiwilampe’,  we  jun  ab’aj  ri’  kokik  q’atb’altzij  paqawi’,  rumal  rech  che  ri  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI JOSU’E

37

are’ xutatab’ej ri tzij xub’ij ri Yahweh chqech uj; ri are’ q’atb’altzij piwi’ ix, arech ma kub’an  ta  keb’  ik’u’x  chuwach  ri  Dyos».  28K’atek’uri’,  ri  Josu’e,  xe’uch’ab’ej  ub’i  ri  siwantinimit  e  xe’utaq ub’ik pa ri kulew che kechb’al.    Ri ukamikal ri Josu’e 29Aretaq chi’ xk’ulmatajik we jastaq ri’, kkam ri Josu’e che uk’ojol ri Nun, che upataninel 

ri Yahweh, aretaq chi’ o’k’al lajuj ujunab’.  30Kmuqik pa ri rulew che rechb’al ri are’, pa ri  Timnat‐Seraj, che k’o pa ri juyub’ Efra’im, pa ri urox uxkut kaj chrech ri juyub’ Ga’as.  31Ri  Isra’el  xkipatanij  ri  Yahweh  ronojel  taq  ri  junab’  xk’asi’  ri  Josu’e  e  ronojel  taq  ri  junab’  xek’asi’ ri enim taq winaq chuwach chi aq’anoq ri ukamikal ri Josu’e e che keta’m ronojel  ri jetaq chak xub’an ri Yahweh rech utoq’ob’isaxik kiwach ri Isra’el.    Ri jetaq ub’aq ri Jose e ri ukamikal ri Ele’asar 32Ri jetaq ub’aq ri Jose, che xkik’am uloq ri e’ajisra’el chi pa ri Egipto uloq, kmuqik pa ri 

jun ulew che ri Jakob’ xuloq’ kan chkech ri e’uk’ojol ri Jamor, utat ri Sikem, ri rajil xutojo,  xutoj o’k’al saq pwaq siklos; k’atek’uri’ xokik kechb’al ri e’uk’ojol ri Jose.  33Xoquje’ xkam ri  Ele’asar,  uk’ojol  ri  A’aron,  e  xmuq  pa  ri  Guib’e’a,  utinimit  ri  uk’ojol  ri  Pinjas,  che  xya’ik  chrech pa ri juyub’ Efra’im.     

__________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI JOSU’E

RI EQ’ATB’AL TZIJ     Keb’ oxib’ tzij puwi’ jetaq Kiwuj Eq’atb’al Tzij

Ri kiwuj ri Eq’atb’al Tzij, are kutzijoj chqech aretaq chi man k'o ta ajawinel pa ri Israel. Rajawaxik che ri e'ujuq’at ri Israel k'akoji' kiq'atb'altzij chkiwach ri ekik’ulel: ri e’ajkanaan (kapitulo 4) e nik'aj winaq chik che ek'o chunaqaj ri Israel: e’ajmandian (kapitulo 6), e’ajammon (kapitulo 11), e’ajfilisteo (kapitulo 15). Ri jetaq tzij kab'ix pakiwi' ri ekeb' juq'at: Juda e ri Simeon pa ri kapitulo 1, kuya ub'ixik che ekeb’ juq’at xkitas kib' chkech ri enik'aj juq'at chik. We keb' juq'at ri' xkitas chi jumul kib' aretaq chi' xkam ri Salomon. Ri Eq’atb’al Tzij pa ri Israel man ejunam taj konojel. Ri ucholajil ri ekab’alajuj q’atb’al tzij pa we wuj ri', xtz'ib'axik jeri' jacha chomab'al k'o pa ri wuj De'uteronomi'o. Chuwach ri ajtz'ib' ri', ri k'ajisab'al wach kapetik puwi' ri Israel aretaq chi' ri Israel kamakunik chuwach ri Yahweh (2,11ss), k'atek’ut aretaq chi' ri Israel k'o pa ri k’ax, ri Yahweh kutaq uloq jun q’atb’al tzij chkech ri kitinimit arech kekoltajik (2,16ss). K'atek’ut, jumul chik ri Israel kamakun chi jumul. Chiwila’ ri Deb’ora, che jun ixoq q’axel utzij ri Dyos, xoquje' ri enik'aj ajq'axal utzij ri Dyos chik: ri B’arak (kapitulo 4-5); ri Gedeon e ri Ab’imelek (kapitulo 6-9). Pa ri kapitulo 7, are ri Yahweh kaya’ow ri ch’akanik pa ri ch'oj (kapitulo 7). Puwi’ ri kowinem, chiwila’ ri 9,7-15. Puwi’ ri q'atb'al tzij Jefte chiwila’ 10,6-12,7. Puwi’ ri Sanson y Dalila chiwila’ b'a' ri kapitulo 13-16 e ri ch'oj kuk' ri e’ajfilisteo, xoquje' ri k’amb’al xukoj ri Dalila chrech ri Sanson. Pa ri kapitulo 17 k’o keb' oxib' tzij puwi’ Dan che jun tyoxlaj k’olb’al. Pa ri kapitulo 18 chila' kariqitaj keb' oxib' tzij pakiwi’ ri e’ajdan, ri e'are' che kakitzukuj jun ulew k'atek'uri' xkib’an ri tyoxlaj k’olb’al chrech ri Dan. Pa ri kapitulo 19-21 are kuya ub'ixik ri nimalaj umak ri Benjamin e ri uk’ajisaxik uwach xkib'an ri enik'aj juq'at chik.

__________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI EQ’ATB’AL TZIJ

     

RI EQ’ATB’AL TZIJ 

Kiwokik ri Juda, ri Sime’on, ri Kaleb’ e ri e’ajkenita

11Aretaq chi’ kaminaq chi ri Josu’e, ri e’ajisra’el kkita’ chrech ri Yahweh: «¿Jachin chqech  uj, kpaqi’ ub’i nab’e che ub’anik ri ch’o’j kuk’ ri e’ajkana’an?». 2K’atek’uri’, ri Yahweh kub’ij:  «Are ri Juda kpaqi’ nab’e, ri in kinjach ri’ ri tinimit puq’ab’ are’».  3K’atek’uri’, ri Juda kub’ij  chrech ri rachalal Sime’on: «Chatpaqal ub’i wuk’ pa ri ulew che xinriq in, ri ma xincha’ taj:  kuje’ch’o’jinoq ri’ kuk’ ri e’ajkana’an, e ri in xoquje’ kinb’e ri’ awuk’ arechi’ katech’ojin at  pa  ri  ch’aqap  xariqo».  K’atek’uri’,  ri  Sime’on  kb’e  ruk’  ri  are’.  4Ri  Juda  kpaqi’  ub’ik  e  ri  Yahweh kujach pa kiq’ab’ ri e’ajkana’an e ri e’ajperesita, e pa ri B’esek kekikamisaj chuy  jo’q’o’  10.000   achijab’.  5Pa  ri  B’esek  xekiriqa’  ri  Adoni‐B’esek,  kech’o’jin  ruk’  are’  e  kech’akan pakiwi’ ri e’ajkana’an e pakiwi’ ri e’ajperesita.  6Ri Adoni‐B’esek kanimaj ub’ik,  k’atek’ut  ri  e’are’  koqataj,  kkichapo  e  kkiq’at  ri  chom  uwi’  taq  uq’ab’  e  ri  chom  uwi’  taq  raqan.  7Ri Adoni‐B’esek kub’ij: e’oxk’al lajuj ajawinel ri qupim ri chom taq uwi’ kiq’ab’ e ri  chom uwi’ taq kqan, kkimol ri uxrik’ kaxlanwa chuxe’ ri numexa. Ri xinb’an in, jeri’ uk’axel  xutoj ri Dyos chwech». Kkik’am ub’i ri are’ pa ri Jerusalem e chila’ xkam wi.  8Ri e’uk’ojol ri  Juda kech’o’jin ruk’ ri Jerusalem, ke’ok ub’i pa ri tinimit, kkikamisaj ri siwantinimit ruk’ ri  ch’ich’ rech ch’o’j e kkiporoj kan ri tinimit.  9K’atek’uri’,  ri  e’uk’ojol  ri  Juda  keqaj  chi  ub’ik  che  ub’anik  ri  ch’o’j  kuk’  ri  e’ajkana’an,  che ejeqel pa ri Juyub’ rech ri Negueb e ri Taq’aj‐Ulew.  10Xoquje’ xeb’e ri Juda che ub’anik  ri ch’o’j pakiwi’ ri e’ajkana’an che ejeqel pa ri Heb’ron –Ojer kanoq, ri ub’i’ ri Heb’ron are ri  Kiryat‐Arb’a– e kech’akan puwi’ ri Sesay, ri Ajiman e ri Talmay. 11Chi waral xel ub’i chkij ri  e’ajdeb’ir  –Ojer  kanoq,  ri  Deb’ir  ub’i  Kiryat‐Sefer–.  12K’atek’uri’,  ri  Kaleb’  kub’ij:  «Jachin  kch’akan  puwi’  ri  Kiryat‐Sefer  e  kok  pa  ri  tinimit,  kinya’  chrech  ri  numi’al  Aksa  che  rixoqil».  13Are’ ri Otni’el xok pa tinimit ri’, uk’ojol ri Kenaz, che uchaq’ ri Kaleb’, e xuya’ ri umi’al  Aksa  chrech  rixoqil.  14Aretaq chi’  kopanik  ri  Aksa  ruk’  ri  rachajil,  kukoj  uk’u’x  ri rachajil  arech  kuta’  jun  ch’aqap  rulew  chrech  ri  utat  ri  are’.  Ri  Aksa,  kch’o’jin  ruk’  ri  ub’urix  e  ri  Kaleb’ kuta’ chrech: «¿Jas kawaj?».  15Ri are’ kub’ij chrech: «Chaya’ b’a’ chwech ri kurayij ri  wanima’. Xaya’ ank’ut chwech ri rulew ri Negueb’, chaya’ b’a’ chwech nik’aj taq ulew jawi’  k’olik nik’aj taq b’ulb’ux». K’atek’uri’, ri Kaleb’ kuya’ chrech ri jetaq b’ulb’ux ri k’o ajsik e ri  k’o ikim.  16Ri e’uk’ojol ri Job’ab’ ri ajkenita, ri uji’ ri Mo’ises, kepaqi’k, ekachi’l ub’i ri e’uk’ojol ri  Juda,  ke’l  ub’ik  pa  ri  tinimit  rech  ri  je  taq  palmeras  e  kkisuk’  ub’i  pa  ri  tz’inalik  rulew  ri  Juda, ri retal ulew chrech ri Negueb rech ri Arad, e kejeqi’ kan chki‐ xo’l ri siwantinimit.  17Ri Juda kb’e ub’i ruk’ ri rachalal Sime’on. Kech’akan pakiwi’ ri e’ajkana’an che ejeqel  pa  ri  Sefat  e  kkiya’  ri  tinimit  chuwach  ri  anatema.  Rumal  k’uwa’  weri’,  Jorma  ri  ub’i’  ri  tinimit  xokisaxik.  18Ri  Juda  kok  pa  ri  Gasa  e  ri  rulew  e  krechb’ej,  kok  pa  ri  Askalon  e  ri  rulew, pa ri Ekron e ri rulew e krechb’ej ronojel weri’.  19Ri Yahweh xk’oji’ ruk’ ri Juda, ri  are’  che  xokik  e  xch’akan  puwi’  pa  ri  Juyub’;  k’atek’ut,  man  xkowin  taj  ke’resaj  ub’ik  ri  siwantinimit ek’o pa ri taq’aj, rumal rech che k’o taq kich’ich’ che kchorej ri kej.  20Jacha xtaqan kanoq ri Mo’ises, kya ri Heb’ron chrech ri Kaleb’; e ri are’ ke’resaj uloq  chila’ ri oxib’ e’uk’ojol ri Anak.  21K’atek’uri’, ri e’ajjeb’use’o che ejeqel pa ri Jerusalem, man  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI EQ’ATB’AL TZIJ

xe’esax ta chila’ kumal ri e’uk’ojol ri B’enjamin; rumal k’uwa’ che chi pa we q’ij na kamik  ri’, ri e’ajjeb’use’o ejeqel na pa ri Jerusalem kuk’ ri e’uk’ojol ri B’enjamin.    Kb’an okem pa ri B’etel 22Xoquje’  ri  e’ajuparachoch  ri  Jose,  kepaqi’  uloq  pa  ri  B’etel  e  ri  Yahweh  xk’oji’  kuk’ 

e’are’.  23Ri e’ajuparachoch ri Jose ke’utaq ejujun winaq arech ke’b’etzalin pa ri B’etel  Ojer  kanoq, ri tinimit ub’i’ Luz .  24Ri ek’ak’alanel kkil jun achi che tajin kel uloq pa ri tinimit. E  kkib’ij chrech: «Chak’utu’ chqawach jawi’ kuya’o kujok ub’ik pa ri tinimit e katqak’asb’a’  kanoq».  25Ri  achi  kuk’ut  chkiwach  jawi’  kuya’o  ke’ok  ub’ik  pa  ri  tinimit:  Ke’kikamisaj  ri  siwantinimit  ruk’  ri  ch’ich’  rech  ch’o’j,  e  kkik’asb’a’  kanoq  ri  achi  ruk’  ronojel  ri  e’ajuparachoch.  26We jun achi ri’ kb’e pa ri kulew ri e’ajhititas e kuyak chila’ jun tinimit e  kukoj ub’i’ Luz. K’o na we ub’i’ ri’ chi pa we taq q’ij kamik ri’.    Ri jetaq juq’at ek’o pa ri uxkut kaj 27Ri Manasses man xutoqij taj ri jastaq kech ri winaq ek’o pa ri B’et‐She’an, xoquje’ man 

xutoqij taj ri jetaq kik’olb’al, xoquje’ man xutoqij taj chkech ri ek’o pa ri Tanak e ri jetaq  kik’olb’al, xoquje’ man xutoqij ta chkech ri winaq ek’o pa ri Dor e ri jetaq uk’olb’al, xoquje’  man  xutoqij  ta  chkech  ri  siwantinimit  ek’o pa Yib’le’am e ri  jetaq  kik’olb’al,  xoquje’  man  xutoqij ta chckech ri esiwantinimit ek’o pa ri Meguiddo e ri jetaq uk’olb’al; ri e’ajkana’an  xekanaj kanoq pa we amaq’ ri’.  28K’atek’uri’, aretaq chi’ ri Isra’el xk’oji’ uchuq’ab’, kekikoj  ri e’ajkana’an pa k’axalaj taq chak, k’atek’ut, man ke’resaj ta ub’ik pa ri kulew.   29Xoquje’ ri Efra’im man ke’resaj ta ub’ik ri e’ajkana’an ek’o pa ri Gueser, xa jek’uri’, ri  e’ajkana’an xekanaj kanoq pa ri Gueser chkixo’l ri Efra’im.   30Ri  Sab’ulon  man  ke’resaj  ta  uloq  ri  e’ajkitron  e  ri  e’ajnajalol.  Ri  e’ajkana’an  xekanaj  kan panik’aj chkech ri Sab’ulon, k’atek’ut xe’okisax pa k’axalaj chak.   31Ri Asher man ke’resaj ta ub’ik ri e’ajakko, xoquje’ man ke’resaj ta ub’ik ri e’ajsidon, ri  ek’o pa ri Mehaleb’, rech ri Akzib’, rech ri Jelb’a, rech ri Afik e rech ri Rejob’.  32Ri e’ajasher  xejeqi’ chkixo’l ri e’ajkana’an che ejeqel pa ri rulew rumal rech che man xkowin taj xutoqij  chkech.   33Ri e’ajneftali man ke’kesaj ta ub’ik ri e’ajb’et‐Semes, xoquje’ man ke’kesaj ta ub’ik ri  e’ajb’et‐Anat, xekanaj chkixo’l ri e’ajkana’an che ejeqel pa ri ulew; k’atek’ut are xe’ki’okisaj  pa ri k’axalaj chak ri e’ajb’et‐Semes e ri e’ajb’et‐Anat.  34Ri e’ajamorre’o kekijich’ij ub’i pa ri  juyub’  ri  e’uk’ojol  ri  Dan  e  man  kkiya’  ta  alaj  chkech  keqaj  uloq  pa  ri  taq’aj.  35Ri  e’ajamorre’o  xekanaj  kanoq  pa  ri  Har‐Jeres,  pa  ri  Ayyalon  e  pa  ri  Sa’alb’im,  k’atek’uri’  chuwach chi aq’anoq, aretaq chi’ ri rachoch ri Jose xk’oji’ uchuq’ab’, xe’okisax ri e’are’ pa ri  k’axalaj chak.  36Ri retal kulew ri e’ajamorita, kmajtajik pa ri paqalem kech ri Xkab’ e pa ri  Ab’aj e kusuk’ ub’i asjik.    Ri anjel rech ri Yahweh kuya ub’ixik ri k’ax puwi’ ri Isra’el

21Ri anjel rech ri Yahweh, kpaqi’ uloq chi pa ri Guilgal uloq e kb’e pa ri B’okim e kub’ij: «Ri  in  xixinpaqab’a  uloq,  xixinwesaj  uloq  pa  ri  Egipto  e  ri  in  xixink’am  uloq  pa  we  ulew  che  xinjikib’a’  ub’ixik  chkech  ri  itat  cheh  kinya  chkech.  Ri  in  xinb’ij:  “Ri  in  man  k’o  ta  jumul  kint’oqopij ri chapb’alq’ab’ xinb’an iwuk’.  2K’atek’ut, ri ix man kib’an ta jun chapb’alq’ab’  kuk’ ri siwan tinimit pa we amaq’ ri’; xane are kipaxij ub’i ri’ ri ab’aj rech tab’al toq’ob’”.  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI EQ’ATB’AL TZIJ

K’atek’uri’, ri ix man xita’ ta ri nuch’ab’al in. ¿Jasche xib’an weri’? 3Utz b’a ri’, ri in kinb’ij na  weri’:  Man  ke’inwesaj  ta  ub’ik  ri  e’are’  chiwach  ix.  Ri  e’are’  ek’ulel  ri’  chiwech  e  ri  jetaq  kidyos  jun  k’am  ri’  chiwech».  4Aretaq  chi’  ri  anjel  rech  ri  Yahweh,  xb’itaj  rumal  chkech  konojel ri e’ajisra’el we tzij ri’, ri siwantinimit kewinik chkech ri oq’ej.  5Kkoj ub’i we jun  k’olb’al ri’: B’okim e kkichi’j nik’aj tab’al taq toq’ob’ chrech ri Yahweh.    K’isb’al uk’aslemal ri Josu’e 6Ri Josu’e ke’utaq ub’i ri siwantinimit, e ri e’ajisra’el chkijujunal ketzalej pa ri rechb’al 

arech ke’ok pa ri ulew.  7Ri siwantinimit xkipatanij ri Yahweh aretaq chi’ k’as na ri Josu’e e  xoquje’  xkipatanij  na  chkiwach  ri  nim  taq  winaq  che  xek’asi’  chi  na  kanoq  aretaq  chi’  kaminaq  chi  ub’i  ri  Josu’e,  ri  nim  taq  winaq  che  xkilo  ri  nim  taq  chak  xub’an  ri  Yahweh  rech utoq’ob’isab’al kiwach ri Isra’el.  8Ri Josu’e, uk’ojol ri Nun, pataninel rech ri Yahweh,  kkamik aretaq chi’ k’o o’k’al lajuj ujunab’.  9Kmuqik pa ri retal rulew, ri ulew che rechb’al  xuriqo pa Timnat‐Heres, pa ri juyub’ rech ri Efra’im, pa ri uxkut kaj chrech ri juyub’ Ga’as.   10K’atek’uri’, aretaq chi’ we jun mayilq’ijsaq ri’ xe’kimulij kib’ kuk’ ri kitat, xpe chi jun  mayilq’ijsaq  che  man  reta’m  ta  uwach  ri  Yahweh  e  man  reta’m  ta  ri  chak  xub’an  ri  Are’  rech utoq’ob’isab’al kiwach ri Isra’el.    Ri kiq’ijil ri Eq’ataltzij 11K’atek’uri’, ri e’ajisra’el kkib’an itzel chuwach ri Yahweh e ke’kipatanij ri jetaq B’a’al. 

12Kkiya’ 

kan  ri  Yahweh,  ri  Kidyos  ri  kitat,  ri  Dyos  xe’resaj  uloq  pa  ri  Egipto  e  are  xe’kiterneb’ej  enik’aj  taq  dyoses  chik  che  ekidyos  ri  jetaq  siwantinimit  chik.  Kexuki’  chkiwach  e  rumal  k’uwa’  weri’  xkiyak  royowal  ri  Yahweh.  13Kkiya’  kan  ri  Yahweh  e  are  xeb’e’ che kipatanaxik ri B’a’al e ri taq Astarte.  14Xa jek’uri’, xyakitaj ri royowal ri Yahweh  pakiwi’ ri Isra’el. Xe’ujach pa kiq’ab’ ri elaq’omab’ ri xe’elaq’an chkech, xe’uk’ayij pakiq’ab’  ri ek’ulel che ek’o chkinaqaj e man xekowin ta chik ketak’i’ kan chkiwach ri ekik’ulel.  15Pa  ronojel  ri  ch’o’j  kkib’no,  ri  uq’ab’  ri  Yahweh  kchakun  chkik’ule’laxik  e’are’,  jeri’  jacha  xujikib’a’ ub’ixik ri Yahweh chkech. Jeri’ nak’ut xe’u’okisaj pa nimalaj k’ax.  16K’atek’uri’, ri Yahweh ke’uk’iysaj chkixo’l ejujun eq’atal taq tzij che xe’kito’ pa kiq’ab’  ri  tajin  ke’kelaq’aj  e’are’.  17K’atek’ut,  xoquje’  man  ketan  ta  chkiwach  ri  eq’atal  taq  tzij,  kemakun kuk’ enik’aj taq dyoses chik e kexuki’ chkiwach e’are’. Tza aninaq xkiya’ kan ri  b’e che xkiterne’b’ej ri ekitat, ri e’are’ che xkinimaj ri jetaq upixab’ ri Yahweh; man xkib’an  taj ri upixab’ ri Yahweh.  18Aretaq chi’ ri Yahweh xuya’ ri eq’atal taq tzij chkech, ri Yahweh  k’o  ruk’  ri  q’atal  tzij  e  jeri’  kikolik  pa  kiq’ab’  ri  ekik’ulel  kub’ano  aretaq  chi’  k’o  ri  uk’aslemal ri q’ataltzij, rumal rech che ri Yahweh kpax uk’u’x  chkech rumal che kkik’isej  kik’u’x chkiwach ri keb’anow k’ax chkech e ri kekitak’alb’ej ri e’are’. 19K’atek’ut, aretaq chi’  kkam  ub’i  ri  ajq’ataltzij,  nimalaj  ketzalal  chi  na  kkib’an  chkiwach  ri  ekitat.  Ke’kinimaj  enik’aj taq dyoses chik, ke’kipatanij e kexuli’ chkiwach, man k’o ta kkiya kanoq ri kichak e  ri kib’e ri kitat.    Ri rumal che kekanaj kanoq ri ekaxlan winaq 20Xyakataj 

ri  royowal  ri  Yahweh  pakiwi’  ri  Isra’el  e  kub’ij:  «Rumal  rech  che  we  siwantinimit ri’ xu’toqopij ri chapb’al q’ab’ xinb’ij chkech ri kitat e man xkita’ ta ri nutzij,  21kamik ri’, ri in man kinwesaj ta ub’i chkiwach jun chkech ri jetaq siwan taq tinimit che  xe’uya kan ri Josu’e chkixo’l e’are’ aretaq chi’ xkamik. 22Kuk’ we siwan taq tinimit ri’, kb’an  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI EQ’ATB’AL TZIJ

na k’ax chkech ri Isra’el, arech kinweta’maj we kkik’olo on man kkik’ol taj ri nub’e ri in, in  Yahweh, jacha uterne’xik xkib’an ri kitat.  23Xa jek’uri’, ri Yahweh xub’ano arech kekanaj pa  nimalaj utzil we jetaq siwantinimit ri’, man xe’resaj ta ub’ik e man xe’uya’ taj pa uq’ab’ ri  Josu’e.  31E’are wa’ ri siwan taq tinimit ri xe’uto’ kan ri Yahweh arech kuk’ajisaj kiwach ri Isra’el  pa ri k’ax; ri e’ajisra’el ri’, e’are ri man k’o ta keta’m puwi’ ri jetaq ch’o’j xub’an ri Kana’an  2–weri’  arech  keta’maj  ri  kija’al  ri  e’ajisra’el  ri  ch’o’j  xb’antajik,  ri  jetaq  ija’al  che  man  xkiq’axij  taj  ri  xb’antajik–;  3ri  ejob’  kinimal  ri  e’ajfilisti’a  e  konojel  ri  e’ajkana’an,  ri  e’ajsidon  e  ri  e’ajheve’o  ri  ejeqel  kan  pa  taq  ri  juyub’  rech  ri  Lib’ano,  kmajtaj  ub’ik  pa  ri  juyub’ B’a’al‐Hermon e kopan pa ri rokib’al ri Hamat.  4Xe’okisaxik che ub’anik k’ax chkech  ri Isra’el, arech kilitajik we kkik’ol pa ri kanima’ ri pixab’ xub’ij ri Yahweh chkech ri kitat  rumal  ri  Mo’ises.  5Xa  jek’uri’,  ri  e’ajisra’el,  xejaqi’  chkixo’l  ri  e’ajkana’an,  ri  e’ajhititas,  ri  e’ajamorre’o,  ri  e’ajperesita,  ri  e’ajheve’o  e  ri  e’ajjeb’use’o,  6xkib’an  kixoqil  chkech  ri  ekimi’al, xekiya’ ri ekimi’al chkech ri ekik’ojol ri e’are’ e xe’kipatanij ri ekidyos ri winaq ri’.    Ri Otni’el 7Ri  e’ajisra’el  kkib’an  ri  itzel  chuwach  ri  Yahweh.  Man  kkina’tisaj  ta  chik  ri  Yahweh 

Kidyos  e  xe’kipatanij  ri  jetaq  B’a’al  e  ri  jetaq  Asheras.  8K’atek’uri’,  xyakitaj  ri  royowal  ri  Yahweh puwi’ ri Isra’el e ke’ujach kanoq puq’ab’ ri Kusan‐Rise’atayim, rajawinel ri Aram‐ Naharayim, xa jek’uri’ ri e’ajisra’el wajxaqib’ junab’ xkipatanij ri Kusan‐Rise’atayim.  9K’atek’uri’, ri e’ajisra’el kkik’is kik’u’x chuwach ri Yahweh e ri Are’ kuya’ jun to’l kech e  ri are’ kuto’ kiwach: Ri Otni’el uk’ojol ri Kenaz e uchaq’ ri Kaleb’.  10Ri ruxlab’al ri Yahweh  xpe puwi’ ri are’; kuxik ajq’ataltzij puwi’ ri Isra’el e kb’e pa ri ch’o’j. Ri Yahweh kujach ri  Kusan‐Rise’atayim,  rajawinel  ri  Aram  e  kch’akan  puwi’  ri  Kusan‐Rise’atayim.  11Ri  siwan  tinimit kawinaq junab’ xkanaj pa utzil. K’atek’uri’, ri Otni’el che uk’ojol ri Kenaz, xkamik.    Ri Ehud 12Ri e’ajisra’el, itzel kkib’an chi jumul chuwach ri Yahweh; e ri Yahweh kuya’ uchuq’ab’ 

ri  Eglon,  rajawinel  ri  Mo’ab,  puwi’  ri  Isra’el,  rumal  rech  che  itzel  kkib’an  chuwach  ri  Yahweh.  13Ri Eglon ke’umulij ri e’uk’ojol ri Ammon e ri Amalek; kb’e ub’i chrij ri Isra’el e  kch’akan  pakiwi’  ri  e’are’  e  xok’ik  pa  ri  tinimit  Palmeras.  14Ri  e’ajisra’eli,  wajxaq  lajuj  junab’ xkipatanij ri Eglon, rajawinel ri Mo’ab.  15K’atek’uri’,  ri  e’ajisra’el  kkik’is  kik’u’x  chuwach  ri  Yahweh  e  ri  Yahweh  kuya’  jun  kolonel  kech,  ri  Ehud,  uk’ojol  ri  Guera,  ajb’enjaminita,  ri  are’  ajmox.  Ri  e’ajisra’el  kkitaq  ub’i ri are’ arech kuk’am ub’i ri alkab’al chrech ri Eglon rajawinel ri Mo’ab.   16Ri  Ehud  kub’an  jun  alaj  uch’ich’  che  k’o  uwi’  pa  ri  keb’  utz’altmal,  jun  xk’ab’  ri  urab’arik, e kuya’ ub’i xe’upam chuxe’ ri ratz’yaq pa ri rikyaq’ab’ ra’. 17K’atek’uri’, kuchi’j ri  alkab’al  chrech  ri  Eglon,  rajawinel  ri  Mo’ab.  Ri  Eglon  jun  chomalaj  winaq.  18Aretaq  chi’  xjachatajik  kanoq  ri  alkab’al,  ri  Ehud  xe’utaq  ub’i  ri  winaq  ri  xek’amow  b’i  ri  alkab’al.  19K’atek’ut, aretaq chi’ ri are’ kopanik ri Guilgal pa ri jun k’olb’al jawi’ ek’o wi ri man tzij taj  edyos, ktzalej chi na uloq e kub’ij: «¡Ajawinel, k’o jun tzij kinb’ij chawech, jun tzij che man  kb’ix  taj!». Ri  ajawinel kub’ij:  «¡Mixch’awik!» e konojel  ri  ek’o  ruk’,  ke’el  ub’ik.  20Ri  Ehud  kqib’ ukoq ruk’ are’; ri are’ t’uyul ajsik pa ri uk’olb’al jawi’ k’o wi ri utem. Ri Ehud kub’ij  chrech: «¡K’o jun utzij ri Dyos che rajawaxik kinb’ij chawech!». K’atek’uri’, ri are’ kwa’laj  cho ri utem. 21Ri Ehud kunim ri umox uq’ab’ e kuk’am ukoq ri jun uch’ich’ cho ri rikyaq’ab’  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI EQ’ATB’AL TZIJ

ra’  e  kujut  ub’i  chupam  ri  ajawinel.  22Ri  chapab’al  uch’ich’  kok  ub’i  chupam  e  ri  xepo  kuch’uq  kan  uwi’  ri  jun  ch’ich’,  rumal  rech  che  ri  Ehud  man  kresaj  ta  chik  ri  jun  ch’ich’  chupam  ri  ajawinel;  k’atek’uri’  kel  ub’ik.  23Ri  Ehud  kel  uloq  pa  jun  chik  okib’al;  ri  are’  xutz’apij kanoq ri uchi’ja ajsik e xukoj kanoq ri alaj ch’ich’  tz’apib’al rech aretaq chi’ xok  b’ik.  24Aretaq chi’ elenaq chi ub’ik, ri epataninel ketzalij uloq e kkilo che ri uchi’ja k’o ajsik  tz’apitalik  ruk’  ri  alaj  ch’ich’  tz’apib’al  rech;  k’atek’uri’  kkib’ij  chkib’il  kib’:  «Xa  tajin  ri’  chrech uch’ukulem».  25Kekanaj kan chila’ che reye’xik, chi k’ate’ na xsaq kik’u’x e kepaqi’  ub’ik, rumal rech che man k’o ta kujaq uloq ri uchi’ja k’o ajsik. Kkik’am ub’i ri lawib’al e  kkijaq ub’ik: ri kajaw ponol pulew, kaminaq chik.  26Aretaq chi’ ri e’are’ tajin keye’j kel uloq ri ajawinel, ri Ehud xanimaj ub’ik. Q’axinaq chi  ub’ik  chkiwach  ri  k’olb’al  jawi’  ek’o  ri  man  tzij  taj  edyos  e  xuto’  rib’  pa  Ha‐Se’ira.  27Chi  aretaq  chi’  xopanik,  kroq’esaj  ri  ruk’a’  wakax  pa  ri  juyub’  rech  ri  Efra’im  e  ri  e’ajisra’el  kexuli’  uloq  pa  ri  juyub’  e  kepe  ruk’.  Ri  are’  knab’ejik  chkiwach  28e  kub’ij  chkech:  «Chixteren chwij, rumal rech che ri Yahweh xujach ri Mo’ab ri ik’ulel piq’ab’». Keteri’ ub’i  chrij  ri  are’,  kkiram  ub’i  ri  b’e  pa  ri Jordan  arech  keb’e  pa  ri  Mo’ab e  kekiq’atej  ri  winaq  arech man k’o ta jun kq’axik.  29Kech’akan pakiwi’ ri e’ajmo’ab pa we jetaq q’ij ri’, ri e’are’ e  chuy  kqo’  10.000   achijab’,  konojel  man  kkixib’ij  ta  kib’  e  k’o  kichuq’ab’  e  man  loq’  taj  xanimaj  ub’ik  jun.  30Pa  we  jun  q’ij  ri’,  ri  Mo’ab  xqaj  puq’ab’  ri  Isra’el  e  ri  amaq’  kawinaq  junab’ xk’oji’ pa ri utzil.    Ri Shamgar 31K’atek’uri’,  xpe  chi  ri  Shamgar,  uk’ojol  ri  Anat.  Kch’akan  pakiwi’  ri  e’ajfiliste’o  che 

ejuq’o’ lajuj k’al  600  achijab’, kch’akan pakiwi’ ruk’ jun uch’ich’al ama’ wakax, e xoquje’  ri are’ xukol ri Isra’el.    Ri Isra’el kb’an k’ax chkech kumal ri e’ajkana’an

41Aretaq chi’ xkam ri Ehud, ri e’ajisra’el kkib’an chi jumul ri itzel chuwach ri Yahweh,  2e ri  Yahweh  ke’uya’  kan  puq’ab’  ri  Yab’in,  rajawinel  ri  Kana’an,  che  kajawinik  pa  ri  Jasor.  Ri  kinimal ri achijab’ che erech ch’o’j, are’ ri Sisera che jeqel pa ri Haroset‐ha‐Goyim.  3K’atek’uri’ ri e’ajisra’el kkik’iw kik’u’x chuwach ri Yahweh. Rumal rech che ri Yab’in k’o  kq’o’ ok’al  900  uch’ich’ erech kej e juwinaq junab’ ub’anom k’ax chkech ri e’ajisra’el.    Ri Deb’ora 4Pa  we  taq  q’ij  ri’,  ri  Deb’ora,  jun  ixoq  q’axel  utzij  ri  Dyos,  rixoqil  ri  Lappidot,  ri  are’ 

ajq’ataltzij  puwi’  ri  Isra’el.  5Ri  are’  kt’uyi’  chuxe’  ri  che’  che  kb’ix  Upalmera  ri  Deb’ora  chrech, k’o chuxo’l ri b’e kb’e pa ri Rama e kopan pa ri B’etel, pa taq ri ujuyub’al ri Efra’im,  e  ri  e’ajisra’el  xe’paqi’  uloq  ruk’  ri  are’  rumal  rech  che  tajin  kkitzukuj  ri  suk’il.  6Ri  are’  kutaq  uk’amik  ri  B’arak,  uk’ojol  ri  Ab’ino’am  ri  ajkedes  pa  ri  Neftali  e  kub’ij  chrech:  «Ri  Yahweh, rech ri Isra’el, ¿la man ku’b’ij ta chawech : “Jat, e che’amulij pa ri juyub’ Tab’or,  che’ak’ama’  ub’i  awuk’  chuy  kq’o’  10.000   achijab’  e’uk’ojol  ri  Neftali  e  e’uk’ojol  ri  Sab’ulon.  7Ri  in  kink’am  na  uloq  ri’  chawech  ri  Sisera,  pa  ri  nimaja’  Kison,  kinimal  ri  achijab’ erech ch’oj erech ri Yab’in, ruk’ ri taq uch’ich’ kuk’am ri kej e ri achijab’ e kujach ri’  paq’ab’”».  8Ri B’arak kub’ij chech: «We katpe at wuk’, kinb’e ri’, k’atek’ut, wema katb’e taj,  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI EQ’ATB’AL TZIJ

ri in man kinb’e ta ri’».  9«Ri in kinb’e awuk’» –kacha ri Deb’ora chrech–; xuwi ne’ che man  awech  ta  nak’uri’  ri  uq’ijil  ri  b’e  jawi’  ri  katb’e  wi,  rumal  rech  che  ri  Yahweh  kujach  na  k’uri’ ri Sisara puq’ab’ jun ixoq». Kwa’laj ub’i ri Deb’ora, kb’e ub’i ruk’ ri B’arak pa ri Kedes.  10E ri B’arak ke’umulij pa ri Kedes, ri Sab’ulon e ri Neftali. Kepaqi’ ub’i ruk’ ri are’ e keteri’  ub’i chrij chuy kq’o’  10.000  achijab’ e ri Deb’ora kpaqi’ ub’i ruk’ ri are’.     Ri Jeb’er ri ajkenita 11Ri Jeb’er, ri ajkenita, utasom apan rib’ chrech ri ujuq’at ri Ka’in, e chkech ri e’uk’ojol ri 

Job’ab’,  ri  uji’  ri  Mo’ises,  ri  are’  ukojom  ri  tz’um  rachoch  chunaqaj  ri  Utz’unuj  ri  Sa’anannim, naqaj chrech ri Kedes.     Xch’akik ri Sisera 12Kb’ix  chrech  ri  Sisera  che  ri  B’arak,  uk’ojol  ri  Ab’ino’am,  xpaqi’  ub’i  puwi’  ri  juyub’ 

Tab’or.  13Ri Sisera ke’usik’ij ronojel ri jetaq ch’ich’ rech kej, kq’o’ ok’al  900  ch’ich’ kech  kej k’olik, e konojel ri achijab’ erech ch’oj k’olik, ke’uk’am ub’i chi pa ri Jaroset‐ha‐Goyim  ub’ik chi k’ate’ ri nimaja’ Kison.  14Ri Deb’ora kub’ij chrech ri B’arak: «Chatwa’lijoq, rumal  rech  che  are  wa’  ri  jun  q’ij  che  ri  Yahweh  kujach  ri  Sisera  paq’ab’.  ¿La  man  are  ta  ri  Yahweh nab’ejinaq chawach?». Ri B’arak kqaj ub’i cho ri juyub’ Tab’or kuk’ e eteren ub’ik  chrij  chuy  kqo’  10.000   achijab’.  15Ri  Yahweh  kukoj  ri  xib’rib’  pa  ranima’  ri  Sisera,  pa  ronojel ri jetaq uch’ich’ kech ri kej e pa ri kanima’ konojel ri achijab’ erech are, chuwach ri  B’arak.  Ri  Sisera  kqaj  uloq  cho  ri  uch’ich’  rech  kej  e  chraqan  kanimaj  ub’ik.  16Ri  B’arak  keroqataj  ri  jetaq  ch’ich’  kech  kej  chi  pa  ri  Jaroset‐ha‐Goyim.  Konojel  ri  achijab’  erech  ch’o’j ek’o ruk’ ri Sisera, keqaj chuxe’ ri ch’ich’ rech ch’o’j e man k’o ta jun kkanaj kanoq.    Ri ukamikal ri Sisera 17Ri  Sisera  chraqan  kanimaj  ub’ik  e  kusuk’  ub’i  pa  ri  ub’e  ri  tz’um  rachoch  ri  Ya’el, 

rixoqil ri Heb’er ri ajkenita, rumal rech che k’o ri utzil chkixo’l ri Yab’in rajawinel ri Jasor,  ruk’  ri  rachoch  ri  Heb’er  ri  ajkenita.18Ri  Ya’el  kel  uloq  che  uk’ulaxik  ri  Sisera  e  kub’ij  chrech: «Chatokoq, wajaw, chatokoq pa ri wachoch. ¡Maxib’ij awib’!». Kok b’i pa ri tz’um  rachoch  e  kuch’uqu  ri  are’  ruk’  jun  k’ul.  19Ri  are’  kub’ij  chrech:  «Chab’ana’  jun  toq’ob’  chaya’ jub’ik nujoron, rumal rech che kchaqij nuchi’». Ri ixoq  kutor ri tz’um k’olb’al rech  leche,  kuya  chrech  arech  kuqumuj  e  kuch’uq  chi  kan  ruk’  ri  jun  k’ul.  20Kub’ij  chrech:  «Chatk’ol koq pa ri rokb’al ri tz’um ja, k’atek’uri’ we k’o jun winaq kpetik e kuta’ chawech:  “¿La k’o jun achi waral?” Ri at kab’ij na ri’ chrech: “Man k’o taj’”».   21K’atek’uri’, ri Ya’el, rixoqil ri Jeb’er, kuk’am ukoq jun che’ rech ri tz’um ja, kuk’am koq  jun q’osib’al klawux, nojimal kqib’ ukoq ruk’ e kub’ajij ub’i ri jun che’ pa ri ujolom e ri che’  kopan pulew. Ri are’ warinaq, sib’alaj kosinaq, k’atek’uri’ xkamik.  22Aretaq chi’ kopanik ri  B’arak  che  roqatam  uloq  ri  Sisera,  ri  Ya’el  kel  uloq  che  uk’ulaxik  :  «Chattan  uloq,  –kcha  chrech–, kink’ut na chawech ri jun achi che tajin katzukuj». Kok b’i pa rachoch ri are’: Ri  Sisera jich’ilik kanimaq, nimatalik ub’i ri jun che’ cho ri ukursa upalaj.   

Ri ukolotajem ri Isra’el __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI EQ’ATB’AL TZIJ

23Pa  we  jun  q’ij  ri’,  ri  Yahweh,  jewa’  uqasaxik  kub’an  ri  Yab’in 

rajawinel  ri  Kana’an,  chkiwach ri e’ajisra’el.  24Ri kiq’ab’ ri e’ajisra’el kralob’isaj rib’ puwi’ ri Yab’in, rajawinel ri  Kana’an, chi k’ate’ xkiqajb’ej ri Yab’in, rajawinel ri Kana’an.    Ri kib’ix ri Deb’ora e ri B’arak

51Pa we jun q’ij ri’, ri Deb’ora e ri B’arak uk’ojol ri Ab’ino’am, kkib’ixoj we jun b’ix ri’:  2Rumal rech che pa ri Isra’el,   ri e’ajch’o’j xkikir ri kiwi’,   aretaq chi’ ri siwantinimit kk’iy   pa kanima’ kkichi’j kib’,   ¡Chitewchi’j ri Yahweh!  3¡Chitatab’ej, ix ajawinel!   ¡Chitak’ab’a’ ri ixikin,   ix winaq nim ib’antajik!  ¡Ri in, chrech ri Yahweh,   ri in kinb’ixon na chrech are’!  Kinwoq’esaj na ri q’ojom   chrech ri Yahweh,   ri Udyos ri Isra’el.  4Yahweh, aretaq chi’   ri at xatel uloq pa ri Se’ir,  aretaq chi’ xatb’in pa ri rulew ri Edom,  xb’irb’itik ri ulew, xtz’ujuw ri kaj,   ri jetaq sutz’ xja’rik, xujal ub’i ja’.  5Ri jetaq juyub’ xch’etetik chuwach   ri Yahweh, ri are’ che rech ri Sina’i,  chuwach ri Yahweh, Udyos ri Isra’el.  6Pa taq ri uq’ij ri Samgar, uk’ojol ri Anat,   pa taq ri uq’ij ri Ya’el,  man k’o ta chi jun juq’at kb’in pa taq b’e  ri jachin keb’in na pa taq b’e  kkiram ri jetaq b’e jawi’ keb’in wi.  7Ri e’uwinaq ri Isra’el man   kkaj taj keb’e pa ri juyub’,  man kajawax ta weri’ pa ri Isra’el,   k’ate’ na xatwa’lij ri at, at Deb’ora,   qas k’ate’ na katwa’lij na at,   ¡Ayum Deb’ora!  At nan pa ri Isra’el.  8Xecha’ enik’aj k’ak’ taq dyos,  k’atek’uri’ pa job’ tinimit  ¿la xuwi kilitajik jun tob’al ib’   on xa jun ch’ich’,  kech o’chuy  40.000  pa ri Isra’el?  9¡Ri wanima’ k’o kuk’   ri ekinimal ri Isra’el,  k’o kuk’ ri winaq che xk’iy   __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI EQ’ATB’AL TZIJ

pa kanima’ keb’e pa ri ch’o’j!  ¡Chitewchi’j b’a’ ri Yahweh!  10Ri ix che ikejb’em   ri esaq ati’t taq b’urix,  ri ix che ix t’uyul puwi’ taq k’ul,  ri ix che ixb’enaq pa taq b’e,   ruk’ ki’kotemal chixwinoq   11chixwinoq ruk’ ki’kotemal   kuk’ ri e’ajyuq’ab’  chuchi’ ri jetaq k’uwa’.  ¡Chila’ kb’ixox wi ri utoq’ob’ ri Yahweh,  ri toq’ob’ ub’anom   pa ri ch’o’j chkech ri Isra’el!  K’atek’uri’, ri siwan utinimit ri Yahweh   xexuli’ uloq chuchi’ taq ri tinimit.  12¡Chatk’astajoq, chatk’astajoq,   Deb’ora!  ¡Chatk’astajoq, chatk’astajoq,   chab’ixoj b’a’ jun b’ix!  ¡Mub’an keb’ ak’u’x!,   ¡Chk’oji’ b’a’ achuq’ab’ B’arak!  ¡Che’achapa’ b’a’ ri xatkichap at,   ri at che at uk’ojol ri Ab’ino’am!  13Ri at che xatk’asi’ kanoq, che’aqasaj   b’a’ ri winaq che nim kib’antajik,   siwan utinimit ri Ajawxel,  xe’aqasaj b’a’ ri achijab’ erech ch’o’j.  14Ri winaq nim kib’antajik pa ri Efra’im,  ri e’ajch’ojab’ ek’o pa ri taq’aj  Chawij ri at  Efra’im ,   ri B’enjamin k’o chkixo’l ri e’awinaq.  Qas pa ri Makir uloq, xeqaj uloq   ri ek’amal taq b’e’ chrech ri ch’o’j,  qas pa ri Sab’ulon, xeqaj uloq   ri kuk’am ri kich’imi’y ajtz’ib’ab’.  15Ri ekinimal ri Isakar   ek’o ruk’ ri Deb’ora,   e ri Neftali, k’o ruk’ ri B’arak,   kb’e chraqan pa ri taq’aj.  Pa taq ri ujupuq ri Rub’en,  sib’alaj naj uchomaxik xb’an weri’.  16¿Jasche xatkanaj kan pa taq ri kral  che utatab’exik ri xulq’ab’anik   chkixo’l ri ejupuq chij?  Pa taq ri ujupuq ri Rub’en  man kekowin ta che uchomaxik weri’.  17Ri Gala’ad xkanaj kanoq ch’aqap   chech ri Jordan, e ri Dan,   __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI EQ’ATB’AL TZIJ

¿Jasche xkanaj kan pa taq ri jukub’?   Ri Aser xkanaj kanoq chuchi’ ri polow,  ja’maril kanajinaq kanoq   pa taq ri uk’olb’al ri polow.  18Ri Sab’ulon, ko utak’ab’am rib’   chuwach ri kamikal,  xoquje’ ri Neftali, ri are’ che xpaqi’   cho taq ri juyub’ jawi’ tajin wi ri ch’o’j.  19Xepe ri e’ajawinel, ri e’are’ xech’o’jinik,  xa jek’uri’ xech’o’jinik   ri e’ajawinel kech ri Kana’an,  xech’ojinik pa ri Tanak,   pa ri taq ja’ rech ri Meguiddo,  k’atek’ut, man k’o ta saq   pwaq kich’akoj kkik’am ub’ik.  20Xas chikaj xech’o’jinik uloq   ri jetaq ch’imil,   tza pa ri kib’e xech’o’jin   uloq ruk’ ri Sisera.  21Ri nimaja’ Kison xe’uk’am ub’i ri e’are’,  ri nimaja’ Kison xuch’uq kiwi’.  ¡Ruk’ achuq’ab’, jat b’a’ wuxlab’al!  22Ri ch’ich’ upakaqan   ri kej kkitota’ ri ulew,  ¡kkikoj anim, kkikoj anim we kej ri’!  23Chikyaqsaqarisaj ri Meroz,   kcha ri Anjel rech ri Yahweh,  Che’ikyaqsaqarisaj, che’ikyaqsaqarisaj   ri ejeqel pa ri tinimit:  rumal rech che man xepe ta   che uto’ik ri Yahweh,  man xepe ta che uto’ik ri Yahweh   jacha ri e’utz taq achijab’   chrech ri ch’o’j.  24¡Tewchi’talik ri Ya’el chkixo’l ri ixoqib’  ri rixoqil ri Jeb’er ri ajkenita,  chkixo’l ri ixoqib’ che ejeqel   pa tz’um taq ja, tewchi’talik ri are’!  25Xuta’ ujoron chrech,   ri are’ xuya’ leche chrech,  pa ri pajb’al amaja’ kech ri winaq nim   kib’antajik, xuchi’j ri uwi’ leche chrech.  26Xulik’ apan ri uq’ab’   che uk’amik apanoq ri jun che’,  ri umox uq’ab’ xuk’am apanoq   ri q’osb’al klawux kech ri e’ajajanel.  Xusok’ ri Sisera, xupaq’ ri ujolom,  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI EQ’ATB’AL TZIJ

xupotz’lej e xupaq’ ri ujolom.  27Cho raqan xtzaq wi, kperk’atik   xtzaq ub’ik, ponolik xkanaj kanoq,  cho raqan kperk’atik xtzaq ub’ik.  Jawi’ xperk’atik ub’i wi, chila’   xtzaq ub’ik, ponolik xkanaj kanoq.  28Pa ri torom wi ri xan, kka’y uloq,  ri unan ri Sisera, kyuk’un uloq   pa taq ri ch’ich’,  Kub’ij: «¿Jasche kb’iytajik kopanik   ri uch’ich’ rech kej?  ¿Jasche nojimal kb’in ri uch’ich’   rech kej?».  29Ri jun ixoq che nim   reta’mab’al chkixo’l ri ixoqib’ ek’o ruk’,  kub’ij chrech:  30«¿La xa k’o kich’akoj ri’ xkiriqo   e tajin kkijach chkiwach:  jun ali, ekeb’ alitomab’ kkiriq   chkijujunal ri achijab’ erech ch’o’j;  xch’akik nik’aj taq payu’ che xoltalik   ri uka’yb’al, weri’ rech ri Sisera  jun manta che utz uchakuxik,   keb’ manta che t’isom uwach   rech ch’uqb’al nuqul!».  31¡Jewa’ chekamoq konojel   ri e’ak’ulel Yahweh!  ¡E ri katkiloq’oj ri at, ejeri’ tane   jacha ri relb’al q’ij  che kel uloq ruk’ ronojel uchuq’ab’!  K’atek’uri’, ri amaq’ kawinaq junab’   xkanaj pa ri rutzil.    Ri k’ax kuriq ri Isra’el pa kiq’ab’ ri e’ajmadi’an

61Ri e’ajisra’el kkib’an chi itzel chuwach ri Yahweh; e ri Yahweh ke’ujach wu‐qub’ junab’  puq’ab’  ri  Madi’an,  2k’atek’uri’  ri  uq’ab’  ri  Madi’an  ka’alob’ik  puwi’  ri  Isra’el.  Arech  ke’animaj ub’ik chuwach ri Madi’an, ri e’ajisra’el kejeqi’ xo’l taq ri juyub’, pa taq pek e cho  ri  nimalaj  taq  ab’aj.  3Ronojel  mul  aretaq  chi’  kkib’an  ri  awex  ri  Isra’el,  kepe  uloq  ri  e’ajmadi’an,  ruk’  ri  Amalek  e  kuk’  ri  e’uk’ojol  ri  Relb’alq’ij,  kepaqi’  uloq  chrij  ri  Isra’el.  4Xkijeqab’a’ kib’ ruk’ ri tz’um taq kachoch pa ri kulew ri e’ajisra’el, xkib’an kan k’ax chrech  ronojel ri ulew kitikom uwach, jewa’ ri kkib’ano chi kopan na weri’ pa ri Gasa. Man k’o jun  tzuqb’al  kech  xkiya’  kan  chrech  ri  Isra’el:  jun  alaj  chikop,  jun  ama’  wakax  on  jun  b’urix,  5rumal rech che ri e’are’ ek’i kepaqi’ uloq, kepe ruk’ ri ekijupuq taq awaj e ruk’ ri tz’um taq  kachoch,  kepe  uloq  jacha  esak’;  ri  e’are’  e  ri  ekikameyos  sib’alaj  ek’i  e  ke’ok  ub’i  pa  ri 

__________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI EQ’ATB’AL TZIJ

amaq’ arech kkib’an ub’i ri elaq’.  6Xa jek’uri’, ri Madi’an, nimalaj meb’a’il xupetisaj chkech  ri Isra’el e ri e’ajisra’el kk’is kik’u’x chuwach ri Yahweh.    Ri uchak jun q’axel utzij ri Dyos 7Aretaq  chi’  ri  e’ajisra’el  xkik’is  kik’u’x  chuwach  ri  Yahweh  rumal  rech  ri  Madi’an;  8ri 

Yahweh kutaq uloq chkech ri e’ajisra’el jun q’axel utzij ri Dyos che kub’ij chkech: «Jewa’  kub’ij ri Yahweh, ri Udyos ri Isra’el: Ri in xixinpaqab’a’ chi pa ri Egipto uloq e xixinwesaj  uloq  pa  ri  jun  ja  che  rech  kamikalaj  chak.  9Xixinto’  pa  kiq’ab’  ri  e’ajegipto  e  pa  kiq’ab’  konojel  ri  xkib’an  k’ax  chiwech  ix.  Ri  in  xe’ink’yaq  ub’i  ri  e’are’  xas  chiwach  ix,  xinya’  ri  kulew  chiwech,  10k’atek’uri’,  ri  in  xinb’ij  chiwech:  “In  ri  in  Yahweh  Inidyos.  Mixib’ij  b’a’  iwib’ chkiwach ri ekidyoses ri e’ajamorre’os, che ixjeqel chuwach ri kulew”. K’atek’ut, ri ix,  man xitatab’ej ta ri nuch’ab’al».    Kuk’ut rib’ ri Anjel rech ri Yahweh chuwach ri Gede’on 11Kpetik ri Anjel rech ri Yahweh, e kt’uyi’ chuxe’ ri q’ol che’ e tyoxalaj che’ rech ri Ofra, 

we  che’  ri’  rech  ri  Yo’as  che  ajuparachoch  ri  Ab’i’eser.  Ri  uk’ojol  Gede’on,  tajin  kupoch’  triko  pa  ri  ja  rech  ri yitz’b’al  uva arech  ma kril  ta  ri Madi’an,  12e  ri  anjel  rech  ri Yahweh  kuk’ut rib’ chuwach: «¡Ri Yahweh k’o awuk’, kcha chrech, ri at  che at achi at rech ch’o’j e  k’o uchuq’ab’!».   13Ri  Gede’on  kub’ij  chrech:  «¡Kinta’  jun  toq’ob’  chawech,  wajawxel!  We  k’o  ri  Yahweh  quk’,  jawi’  k’ut  kpe  wi  ronojel  we  jastaq  paqawi’  ri’?  ¿Jawi’  k’o  wi  ri  jetaq  mayb’al  kkiya  ub’ixik ri eqatat chqech, aretaq chi’ xkib’ij: “¿La man are ta ri Yahweh xb’anowik che ri uj  xujpaqi’ uloq e xujel uloq pa ri Egipto?” K’atek’uri’, kamik ri’, ri Yahweh xujuya kanoq ri uj,  xujujach kan puq’ab’ ri ukowinem ri Madi’an».  14K’atek’uri’,  ri  Yahweh  kuka’yej  ri  are’  e  kub’ij  chrech:  «Jat  ub’i  ruk’  ri  achuq’ab’  che  kolik  e  kakol  ri’  ri  Isra’el  chuxe’  ri  ukowinem  ri  Madi’an.  ¿La  man  in  taj  ri  katintaqow  ub’ik?».  15«¡Kinta’  chawech wajawxel!  kcha  ri  Gede’on  chrech,  ¿jas  ri  ukolik  kinb’an  in  ri  Isra’el? Ri nujuq’at in are ri xaq ktuqa’rik chkixo’l ri ujuq’at ri Manasses e in ri in ch’i’p pa  ri rachoch ri nutat».   16Ri  Yahweh  kub’ij  chrech:«Ri  in  kink’oji’  ri’  awuk’  e  ri  at  kqajb’ej  na  ri’  ri  Madi’an  chaxe’  jeri’  jacha  xa  jun  chi  achi».  17Ri  Gede’on  kub’ij  chrech:  «We  ri  in  xinriq  utzil  chawach, chak’utu’ b’a’ jun k’utb’al chwech che qastzij at ri katb’in weri’ chwech.  18Kinta  b’a’ jun toq’ob’ chawech, matb’e ub’ik, chi k’ate’ na kintzalej in waral awuk’. Kink’am uloq  ri’ ri nusipanik e kinkoj ri’ chawach». Ri are’ kub’ij:«Kinkanaj kan wa’ chi k’ate’ na kattzalej  uloq».  19Ri  Gede’on  kb’e  ub’ik,  kusuk’umaj  jun  alaj  ama’  k’isik  e  ruk’  jun  pajb’al  k’aj  kub’an  nik’aj  taq  kaxlanwa  che  man  k’o  ta  uch’amilal.  Kuya  ri  ti’j  pa  jun  alaj  chikach  e  ri  uwa’l  kuya pa jun t’u’y, k’atek’uri’ kuk’am ub’i ronojel weri’ chuxe’ ri q’ol che’.  20Ri Anjel rech ri  Yahweh kub’ij chrech:«Chak’ama’ ub’i le ti’j e ri taq kaxlanwa che man k’o ta uch’amilal e  chaya’ puwi’ le ab’aj le’ e chaq’ejej ub’i ri uwa’l puwi’». Ri Gede’on jeri’ kub’ano.   21K’atek’uri’, ri Anjel rech ri Yahweh kulik’ ri uch’imi’y k’o puq’ab’ e kuchap koq ri ti’j e  ri taq kaxlanwa che man k’o ta uch’amilal. Xel uloq q’aq’ pa ri jun ab’aj, kub’uquwisaj ub’i  ri  ti’j  e  ri  taq  kaxlanwa  che  man  k’o  ta  uch’amilal  e  xsach  ub’i  uwach  ri  Anjel  rech  ri  Yahweh chuwach.   __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI EQ’ATB’AL TZIJ

22K’atek’uri’, 

ri  Gede’on  xuch’ob’o  che  ri  are’  are  ri  Anjel  rech  ri  Yahweh  e  kub’ij  :  «¡Ayum  wajawxel  Yahweh!  ¡Ri  in  xinwil  uwach  ri  Anjel  rech  ri  Yahweh,  xril  rib’  ri  qawach!». 23Ri Yahweh kub’ij chech: «Chk’oji’ ta b’a’ ri utzil awuk’! Maxib’ij awib’, ri at man  katkam ta la’». 24Pa we jun k’olb’al ri’ ri Gede’on kuyak jun tab’al toq’ob’ chrech ri Yahweh  e kukoj ub’i: Utzil‐Yahweh. We ab’aj rech tab’al toq’ob’ ri’ k’o na pa taq we q’ij kamik ri’ pa  ri Ofra Ab’i’eser.    Ri Gede’on kuk’ule’laj ri B’a’al 25K’atek’uri’, chaq’ab’ che ri jun q’ij ri’, ri Yahweh kub’ij chrech ri Gede’on: «Chak’ama’ 

ub’i  ri  ama’  wakax  rech  ri  atat,  ri  ama’  wakax  che  jun  ukab’  ral  wakax,  ri  k’o  wuqub’  ujunab’ e kapuk’ij ub’i ri ab’aj tab’al toq’ob’ chrech ri B’a’al che rech ri atat e kachoy b’i ri  tyoxlaj kuta’m k’o koq chunaqaj ri are’.  26K’atek’uri’, kayak ri’ chrech ri Yahweh ri Adyos,  puwi’  uloq  ri  jun  k’olb’al  ri’,  jun  ab’aj  tab’al  toq’ob’  jacha  ri  pixb’anik  ya’om.  K’atek’uri’,  kak’am  uloq  ri’  ri  ama’  wakax  ukab’  ral  wakax  e  kachi’j  ri’  pa  jun  holokosto  puwi’  ri  si’  xab’an ruk’ ri tyoxlaj che’ che xachoyo».  27Ri Gede’on ke’uk’am ub’i elajuj achijab’ chkixo’l  ri e’upataninel e kub’ano jacha xtaqan ri Yahweh chech. K’atek’ut, we kub’an paq’ij weri’,  ri  are’  kuxib’ij  rib’  chkiwach  ri  erachalaxik  e  chkech  ri  achijab’  erech  ch’o’j  ek’o  pa  ri  tinimit, xa jek’uri’ kub’an chaq’ab’.   28Pa ri jun q’ij chik, aretaq chi’ ksaqarik e kewa’lajik ri achijab’ erech ch’o’j pa ri tinimit;  ri  ab’aj  rech  tab’al  toq’ob’  chrech  ri  B’a’al,  puk’tajinaq  chi  kanoq,  ri  tyoxlaj  che’  che  k’o  chunaqaj choyom chi kanoq e ri ama’ wakax ukab’ ral wakax xchi’xik pa holokosto cho ri  jun ab’aj rech tab’al toq’ob’ che k’ate’ uyakik.  29Kkib’ij chkib’il taq kib’: «¿Jachin xb’anow  wa’ weri’?». Xkimajij utayik utzijol e kkib’ij: «Are ri Gede’on, ri uk’ojol ri Yo’as ri xb’anow  weri’».   30Ri achijab’ rech ch’o’j pa ri Tinimit kkib’ij chrech ri Yo’as: «Chawesaj uloq ri ak’ojol e  chkamisaxoq, rumal rech che xupuk’ij ub’i ri ab’aj tab’al toq’ob’ chuwach ri B’a’al e xuchoy  ub’i  ri  tyoxlaj  che’  che k’o  chunaqaj».  31Ri  Yo’as  kub’ij  chkech konojel ri  ek’o  chuwach  ri  are’:  «¿La  kito’  uwach  ix  ri  B’a’al?  ¿La  ix  kolol  rech  ri  are’?  Jachin  kuto’  uwach  ri  B’a’al,  rajawaxik kkamisaxik arechi’ maja’ ksaqar uwachulew. We dyos ri are’, chuto’ b’a’ rib’ ri  are’, rumal rech che ri Gede’on xuwilijisaj ub’ik ri ab’aj rech tab’al toq’ob’ chuwach ri are’».   32Pa we jun q’ij  ri’, xokisax ub’i ri Gede’on, Yerub’b’a’al, kecha chrech, rumal rech che  xkib’ij : «Chch’o’jin b’a’ ri B’a’al ruk’ ri are’, rumal rech che xupuk’ij ub’i ri ab’aj rech tab’al  toq’ob’ chuwach».    Ri sik’inik chrech ub’anik ri ch’o’j 33Konojel ri Madi’an, konojel ri Amalek e konojel ri e’uk’ojol ri Relb’alq’ij kkimulij kib’, 

keq’ax  ch’aqap  chrech  ri  Jordan  e  kkijeqeb’a’  kib’  ruk’  ri  tz’um  taq  kachoch  pa  ri  taq’aj  Yisre’el.  34Ri  ruxlab’al  ri  Yahweh  kpe  puwi’  ri  Gede’on;  kroq’esaj  ri  ruk’a’  wakax  e  ri  Ab’i’eser kumulij rib’ ruk’ ri are’.  35Ke’utaq ub’i enik’aj taqo’nelab’ pa ronojel ri Manasses,  e xoquje’ xkimulij kib’ ruk’ ri are’, k’atek’uri’ ke’utaq chi ub’i enika’j taqo’nelab’ pa ri Aser,  pa ri Sab’ulon e pa ri Neftali, e ke’paqi’ uloq che uk’ulaxik ri are’.  Ri ilb’al ruk’ ri utz’umal chij 36Ri Gede’on kub’ij chrech ri Dyos: “We qastzij katkowinik kato’ ri Isra’el ruk’ ri nuq’ab’ 

in, jacha xab’ij,  37ri in kinlik’ na jun utz’umal chij pa ri tikonb’al: we k’o xaqk’aj xuwi cho ri  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI EQ’ATB’AL TZIJ

tz’um  e  chaqi’j  kkanaj  ri  ulew,  ri  in  kinweta’maj  ri’  che  kato’  uwach  ri’  ri  Isra’el  ruk’  ri  nuq’ab’ jacha xajikib’a’ ub’ixik at».   38K’atek’uri’,  jeri’  xb’antajik.  Ri  Gede’on  kwa’lijik  pa  ri  jun  q’ij  chik,  kub’ot  ri  jun  utz’umal chij, kuyitz’o ri xaqk’aj, xnojik jun pajb’al amaja’ chrech.  39K’atek’uri’, ri Gede’on  kub’ij chrech ri Dyos: «Mayakataj awoyowal chwech we kinb’ij chi jumul jun tzij chawech.  Kinta jun toq’ob’ chawech k’isb’al mul kwaj kinb’an chi na jun  ilb’al ruk’ ri utz’umal chij:  xuwi  b’a’  chaqi’j  chkanajoq  ri  utz’umal  chij  e  chk’oji’  b’a  xaqk’aj  pa  ronojel  ri  ulew!».  40K’atek’uri’,  ri  Dyos  jeri’  xub’ano  pa  ri  jun  aq’ab’  ri’.  Xuwi  ri  jun  utz’umal  chij  chaqi’j  xkanaj kanoq e k’o xaqk’aj chuwach ronojel ri ulew.    Man ek’i ta chik kub’an ri Yahweh chkech ri achijab’ che erachi’l ri Gede’on pa ri ch’oj

71Ri Yerub’b’a’al –che are ri Gede’on– kwa’lijik aq’ab’il, xoquje’ konojel ri winaq che ek’o  ruk’ are’ e kepe uloq e kkijeqeb’a’a’ kib’ pa ri En‐Jarod; ri tz’um taq ja kech ri Madi’an k’o  apanoq pa ri urox uxkut kaj kuk’ ri e’are’, ikim ukoq chech ri alaj juyub’ More, pa ri taq’aj  ukoq.   2K’atek’uri’,  ri  Yahweh  kub’ij  chrech  ri  Gede’on:  «Arech  ke’injach  ri  Madi’an  paq’ab’,  sib’alaj ek’i ri winaq ek’o awuk’; wene’ ri Isra’el rumal weri’ nimal kub’an chnuwach in e  kub’ij  nak’uri’:  “Xas  are  ri  nuq’ab’  xinto’wik!”  3Xa  jek’uri’,  chanim  ri’,  chab’ij  b’a’  weri’  chkixikin ri winaq: “Jachin uxib’im rib’ e jachin kb’irb’itik,  chtzalej ub’ik e chka’y uloq chi  puwi’  uloq  ri  juyub’  Gala’ad”».  Kachuy  jo’lajuj  q’o’  22.000   achijab’  chkixo’l  ri  winaq  xetzalej ub’ik e xekanaj kanoq chuy kaq’o’  10.000 .  4Ri  Yahweh  kub’ij  chi  jumul  chrech  ri  Gede’on:  Ek’o  na  sib’alaj  ek’i  winaq.  Chab’ana’  arech  keqaj  ub’i  pa  ri  ja’  e  chila’  ke’inkoj  na  in  pa  k’ax  chawach.  Ri  jun  che  kinb’ij  na  in  puwi’ chawech: “We jun ri’ kb’e awuk’”, ri are’ kb’e na ri’ awuk’. E ri jun che kinb’ij in puwi’  chawech: “We jun ri’ man kb’e ta awuk’”, ri are’ ma kb’e ta na ri’ awuk’».   5Ri  Gede’on  kub’ano  arech  keqaj  ub’i  ri  winaq  pa  ri  ja’  e  ri  Yahweh  kub’ij  chech:  «Konojel ri jachintaq kkiriq’ra’ ri ja’ ruk’ ri kaq’ jacha uriq’ik kkib’an ri tz’i’, ke’atas apanoq  pa atzaltmal e konojel ri jachintaq kexuk’i’ ukoq che uqumuxik, ke’tas chi apanoq pa ri jun  chik atz’altmal».  6Ri winaq che xkiriq’ra’ ri ja’ pakiq’ab’ o’lajuj k’al  300  achijab’. Ronojel  ri nik’aj achijab’ chik xexuk’i’ che uqumuxik ri ja’.   7K’atek’uri’, ri Yahweh kub’ij chrech ri Gede’on: «Kumal ri o’lajuj achijab’ che xkiriq’ ri  ja’  jacha  kkib’an  ri  tz’i’,  ri  in  kixinkol  na  e  kinjach  na  ri  Madi’an  paq’ab’.  Chetzalij  b’a’  konojel ri nik’aj winaq chik pa taq ri kachoch».   8Kkik’am  ub’i  ri  kiwa  ri  winaq  e  ri  jetaq  ruk’a’  wakax  k’o  kuk’,  k’atek’uri’,  ri  Gede’on  ke’utaq  ub’i  konojel  ri  e’ajisra’el  pa  taq  ri  tz’um  kachoch,  kkanaj  kan  kuk’  xuwi  ri  o’lajuj  k’al  300  achijab’. Ri tz’um taq kachoch ri Madi’an uk’o loq ikim pa ri taq’aj uloq.    K’utb’al che kch’akik ri ch’o’j 9Chaq’ab’ chik che we jun q’ij ri’, ri Yahweh kub’ij chrech: «Chatwa’lijoq, chatqaj ub’i chi 

pa ri tz’um taq ja, rumal rech che ri in xinjacha ri are’ paq’ab’. 10K’atek’uri’, we kaxe’j awib’  katxuli’ ub’ik, chatqaj ub’ik pa ri tz’um taq ja ruk’ ri apataninel Pura,  11e ja’tatab’ej ukoq ri  kkib’ij.  Ruk’  weri’,  ri  at,  kk’oji’  chi  na  uchuq’ab’  ri’  ri  aq’ab’,  k’atek’uri’  katxuli’  ub’i  ri’  chrech  ri  ch’o’j  pakiwi’  ri  tz’um  taq  ja».  Kxuli’  ub’i  ruk’  ri  upataninel  Pura  tza’n  taq  ja  chrech ri k’olb’al jawi’ ek’o wi ri tz’um taq ja.  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI EQ’ATB’AL TZIJ

12Ri  Madi’an,  ri  Amalek  e  konojel  ri  e’uk’ojol  ri  Relb’alq’ij  jacha  esak’  xeqaj  ub’i  pa  ri 

taq’aj; sib’alaj ek’i ri ekikameyos, ejacha sanyeb’ k’o chuchi’ ri polow.   13Ri Gede’on kqi’b’ ukoq, k’atek’uri’ jun achi tajin kutzijoj jun rachik’ chrech ri rachi’l;  kub’ij: «K’o jun wachik’ xinb’ano: jun ketakikalaj kaxlanwa’ b’anom ruk’ salwa’t, kketetik  pa  ri  tz’um  taq  ja  rech  ri  Madi’an,  xopanik  chrij  ri  jun  tz’um  ja,  xupolej  rib’  chuwach,  xutukij ub’ik e xuqasaj pulew».   14Ri  rachi’l  kub’ij  chrech:  «Wa’  weri’,  are  kub’ij  ri’  ri  uch’ich’  rech  ch’o’j  ri  Gede’on,  uk’ojol ri Yo’as, ri ajisra’el. Ri Dyos xujach puq’ab’ are’ ri  Madi’an, xoquje’ xujach puq’ab’  ronojel ri tz’um taq ja».   15Aretaq  chi’  ri  Gede’on  xuta’  ri  ucholexik  e  ri  ub’ixkal  ri  jun  ichik’,  xumej  rib’  cho  ri  ulew, k’atek’uri’ ktzalej pa ri tz’um taq ja rech ri Isra’el e kub’ij: «¡Chixwa’lijoq, rumal rech  che ri Yahweh xujach piq’ab’ ri tz’um taq ja rech ri Madi’an!»    Chi xaqte’ xopan ri ch’o’j 16Ri  Gede’on,  kujach  kiwach  pa  oxib’  jupuq  ri  o’lajuj  k’al 

300   achijab’.  Kuya  chkech  konojel ri ruk’a’ wakax e jamalik taq upam q’eb’al, pa ri q’eb’al k’o utza’m taq si’ che kjiniw  chrech q’aq’.  17«¡Chiniwila’ in –kcha chkech–, e jeri’ chib’ana’ ix jacha ri kinb’an in: Aretaq  chi’  kinopan  in  tza’nja  chrech  ri  tz’um  taq  ja,  ri  kinb’an  in,  xoquje’  chib’ana’  ix!  18Ri  in  e  konojel ri ewachi’l ek’o wuk’, qoq’esaj na ri ruk’a’ wakax; k’atek’uri’, xoquje’ ri ix isutum rij  ri’  ronojel  ri  tz’um  taq  ja  e  kiwoq’esaj  ri  ruk’a’  wakax,  e  kiraqaqej  ichi’  ri’:  ¡Rumal  ri  Yahweh e rumal ri Gede’on!»  19Ri  Gede’on  e  ri  o’k’al  achijab’  ek’o  ruk’  are’,  ke’opan  tza’nja’  chrech  ri  tz’um  taq  ja,  aretaq  kmajtajik  ri  laq’ab’anik  panik’aj  aq’ab’,  xas  arechi’  xejalatajik  ri  elaq’ab’anel;  kkoq’esaj ri ruk’a’ wakax e kkipaxij ri jetaq q’eb’al kuk’am ub’i pa kiq’ab’.   20K’atek’uri’, ri oxib’ juq’at winaq, kkoq’esaj ri ruk’a’ wakax e kkiwaq’lej ri jetaq q’eb’al;  pa ri umox kiq’ab’ kuk’am ub’i ri utza’m si’ e pa ri kikyaq’ab’ kuk’am ri ruk’a’ wakax, arech  kkoq’esaj  e  kkiriq  kichi’:  «¡Ri  ch’ich’  rech  ch’o’j,  kutoq’ob’isaj  uwach  ri  Yahweh  e  kutoq’ob’isaj  uwach  ri  Gede’on!».  21Chkijujunal  man  kisilo’b’  ta  chik,  ketak’i’  kanoq  pa  ri  kik’olb’al  chrij  ri  tz’um  taq  ja.  Konojel  pa  ri  tz’um  taq  ja  kek’astajik,  ri  e’ajmadi’an  kkiraqaqej kichi’ e ke’animaj ub’ik.  22Aretaq chi’ ri o’lajuj k’al koq’esaj ri ruk’a’ wakax, ri  Yahweh kub’ano che konojel ri e’ajmadi’an kkikamisaj kib’ chkixo’l e’are’ ruk’ ri kich’ich’  rech  ch’o’j.  Konojel  ke’animaj  ub’ik  chi  pa  ri  B’et‐ha‐Shitta,  ke’opan  pa  ri  Serera,  chi  chuchuchi’ ri Ab’el‐Mehola, chuwach apanoq ri Tab’b’at.    Ri koqataxik ri e’are’ 23Ri  achijab’  rech  ri  Isra’el,  kkimulij  kib’,  epetinaq  uloq  pa  ri  Neftali,  pa  ri  Aser  e  pa 

ronojel ri Manasses e ke’koqataj ri Madi’an.  24Ri Gede’on ke’utaq ub’i pa ronojel ri juyub’  rech ri Efra’im enik’aj taqone’lab’, arech kkiya’ ub’ixik: «Chixxulun ub’ik che kik’ulaxik ri  Madi’an e ji’q’atej ri kib’e pa ri ja’ chi pa ri B’et‐B’ara e pa ri Jordan». Konojel ri achijab’  rech ri Efra’im kkimulij kib’ e xe’kiq’atej kib’e pa ri ja’ chi pa ri B’et‐B’ara e pa ri Jordan.  25Kekichap ri ekeb’ kinimal ri Madi’an: Oreb’ e Se’eb’; kkikamisaj ri Oreb’ cho ri jun ab’aj  k’o  pa  Oreb  e  ri  Se’eb’  cho  ri  jun  ab’aj  yitz’b’al  uva  k’o  pa  ri  Se’eb’.  Koqataj  ri  Madi’an  e  kkik’am  ub’i  ri  ujolon  ri  Oreb  e  ri  ujolom  ri  Se’eb’  chrech  ri  Gede’on  ch’aqap  chrech  ri  Jordan.    __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI EQ’ATB’AL TZIJ

Ri e’ajefra’im, ruk’ k’ax taq tzij kkich’a chrech ri Gede’on rumal che man xe’usik’ij ta pa ri ch’o’j

81Ri e’ajefra’im kkib’ij chrech ri Ge‐de’on: «¿Jasche xab’an weri’ chqech che man xujasik’ij  ta ri uj aretaq chi’ xatb’e che ub’anik ri ch’o’j kuk’ ri Madi’an?».  2Ruk’ k’ax taq tzij kkich’a’  weri’ chrech, e ri are’ kub’ij chkech: «¿Jas ri k’ax xinb’an in chuwach ri ib’anom ix? Ri in  xinch’upu, ¿la man are ta k’ax uch’upik jujun taq uwach ri uva chuwach ri uch’upik ronojel  ri  uva  k’o  pa  ri  utikonb’al  ri  Ab’i’eser?  3Ri  Dyos  xujach  piq’ab’  ri  ekinimal  ri  Madi’an:  ri  Oreb e ri Se’eb’. ¿Jas ri nimalaj k’ax xinb’an in chuwach ri ib’anom ix?». Ruk’ we tzij xub’ij  chkech ri’ xqaj ri kik’a’anal chrech.    Ri Gede’on ke’roqataj ri k’ulel, naj kq’ax apan chrech ri Jordan 4Ri Gede’on kopan pa ri Jordan e kq’ax ch’aqap, k’atek’ut, ri are’ e ri o’lajuj achijab’ ek’o 

ruk’,  sib’alaj  ekosinaq  rumal  ri  oqatanik  xkib’ano.  5Kub’ij  chkech  ri  winaq  ek’o  pa  ri  Sukkot:  «Chib’ana’  jun  toq’ob’,  kinta’  chiwech  chiya’  jujun  taq  kaxlanwa  chkech  ri  juq’at  achijab’  inkitererne’n  in,  rumal  rech  che  sib’alaj  ekosinaq,  e  ri  in  tajin  ke’inwoqataj  ri  Seb’aj e ri Salmunna, erajawinel ri Madi’an».   6K’atek’ut, ri ekinimal ri Sukkot kkib’ij: «¿La ximitalik chi uq’ab’ ri Seb’aj e ri Salmunna  awumal at che rajawaxik kqaya’ ri kaxlanwa chkech ri achijab’ erech ch’o’j ek’o awuk’?».  7«Utz b’a’ ri’ –kcha ri Gede’on chkech–, aretaq chi’ ejachatajinaq chi ri Seb’aj e Salmunna  pa  nuq’ab’  rumal  ri  Yahweh,  tzya’q  ri’  kinb’an  chrech  ri  iti’ojal  ruk’  jetaq  k’ix  rech  ri  tz’inalik  ulew  e  ruk’  sokonel  taq  k’ix».  8Xas  waral  ub’ik  ri’,  kapaqi’  ub’i  pa  ri  Penue’l  e  xoquje’  jewa’  kich’ab’exik  kub’an  chi  jumul  ri  winaq  ek’o  pa  ri  Penue’l,  k’atek’uri’  junam  xkib’ij ri uwinaq ri Penue’l jacha xkib’ij ri e’ajsukkot. 9Ri are’ kub’ij chkech ri winaq ek’o pa  ri Penue’l: «Aretaq chi’ in ch’akanel kintzelej uloq, ri in kinqasaj wa’ we jun keq’te’ ri’».    Xaq’alik xkanaj ri Seb’aj e ri Sakmunna 10Ri Seb’aj e ri Salmunna ek’o pa ri Karkor kuk’ ri achijab’ erech ch’oj, e chuy wuqlajuj 

q’o’ lajujk’al  15.000  achijab’, konojel ri xeto’taj kanoq chkech ri e’uk’ojol ri Relb’alq’ij. Ri  xeqajik e jo’lajuj chuy  120.000  achijab’ che kuk’am ri kich’ich’ rech ch’o’j.  11Ri Gede’on  xpaqi’  ub’i  pa  ri  b’e  jawi’  ri  ek’o  wi  ri  ejeqel  pa  ri  tz’um  taq  ja,  pa  ri  relb’alq’ij  chrech  ri  Nob’aj  e  chech  ri  Yogb’e’a,  e  kch’akan  pakiwi’,  aretaq  chi’  ri  e’are’  man  k’o  ta  chi  na’tal  chkech  e  kkichomaj  ek’o  chi  pa  utzil.  12Ri  Seb’aj  e  ri  Salmunna  ke’animaj  ub’ik.  Ri  are’  keroqataj  e  ke’uchap  ri  ekeb’  kajawinel  ri  Madi’an:  ri  Seb’aj  e  ri  Salmunna.  K’atek’uri’,  kuchup kiwach ri achijab’ erech ch’o’j.    Ri Gede’on kutoj uk’axel ri k’ax chkech ri e’ajsukkot 13Aretaq  chi’  ok’owinaq  chi  ri  ch’o’j,  ri  Gede’on  uk’ojol  ri  Jo’as,  ktzalej  uloq  pa  ri  jun 

paqalem k’o pa ri Jares.  14Uchapom jun ala che kawinaq ri e’ajsukkot, kuk’ot uchi’ ri are’, e  ri  ala  kuya’  chrech  ri  kib’i’  ri  ek’amal  taq  b’e  pa  ri  sukkot  e  ri  ekanimal  ri  winaq:  oxk’al  wuqlajuj achijab’.  15Ri Gede’on kopan kuk’ ri winaq e’ajsukkot e kub’ij chkech: «K’o waral  ri’ ri Seb’aj e ri Salmunna, che kumal e’are’, ri ix xitze’j nuwach aretaq chi’ xib’ij chwech:  ¿La  eximitalik  chi  awumal  ri  Seb’aj  e  ri  Salmunna  arecha’  kqaya’  kiwa’  ri  awinaq  che  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI EQ’ATB’AL TZIJ

ekosinaq  ek’olik?».  16Ke’uk’am  ukoq  ri  enim  taq  winaq  rech  ri  tinimit  e  ruk’  ri  jetaq  k’ix  rech  ri  tz’inalik  ulew  e  k’ax  taq  k’ix,  kukajisaj  kiwach  ri  winaq  e’ajsukkot.  17Xuwilij  ri  keq’te’ k’o pa ri Penue’l e xe’ukamisaj ri siwantinimit.  18K’atek’uri’, kub’ij chrech ri Seb’aj e  chrech  ri  Salmunna:  «¿Jas  keka’y  ri  achijab’  che  xe’ikamisaj  pa  ri  Tab’b’or?».  —«Jeri’  keka’yik jacha ri at, –kecha chrech–, xaq apachinchike, ri e’are’ jacha e’uk’ojol jun ajawinel  kka’yik».   19«Ri e’are’ ewachalal, eral ri nunan –kcha ri Gede’on chkech–, ¡rumal ri uk’aslemal ri  Yahweh!  Weta  ri  ix  xe’ik’asb’a’  ri  e’are’,  ri  in  man  k’o  ta  kixinkamisaj  wa’».  20K’atek’uri’,  ktaqan  chrech  ri  Yeter,  ri  nab’e’al  uk’ojol:  «¡Chatwa’lijoq!  ¡Che’akamisaj  ri  e’are’».  K’atek’ut, ri ala man kresaj ta ri uch’ich’ rech ch’o’j pa ri rij, man kukach’ taj rumal rech che  ri are’ ko’l ala na.   21Ri  Seb’aj  e  ri  Salmunna  kkib’ij  chrech:  «¡Chatwa’lijoq  ri  at!,  e  chujasoko’  b’a’,  rumal  rech che jun achi jeri’ jacha ri uchuq’ab’». K’atek’uri’, ri Gede’on kwa’lajik, ke’ukamisaj ri  Seb’aj  e  ri  Salmunna,  k’atek’uri’,  kuk’am  koq  ri  jetaq  wiqib’al  k’o  chkiqul  ri  jetaq  kikameyos e’are’.    Ri Gede’on. Ri k’isb’al taq uq’ij ri uk’aslemal 22Ri achijab’ e’ajsra’el kkib’ij chrech ri Gede’on: «Chatajawinoq ri at paqawi’, ri ak’ojol e 

ri  ri’amam,  rumal  rech  che  xujakol  puq’ab’  ri  Madi’an».  23K’atek’uri’,  ri  Gede’on  kub’ij  chkech:  «Man  in  taj  kinajawinik  piwi’,  xoquje’  makajawinik  ta  ri  nuk’ojol  piwi’,  are  ri  Yahweh  ri’  kajawinik  piwi’».  24«Kutz’aqatisaj  ub’ixik  ri  Gede’on:  ri  in  kinta  chiwech.  Iwonojel chiya’a’ kan chwech jun mulq’ab’ chech ri ich’akoj xik’am uloq». Rumal rech che  ri  winaq  xech’akitajik  k’o  kimulq’ab’,  rumal  rech  che  ri  e’are’,  e’ajima’el.  25«Utz,  qas  kqaj  kqaya’ weri’ chawech», kecha ri e’are’ chrech. Ri are’, kulik’ ri uq’u’ e konojel kkisetej jun  mulq’ab’ chrech ri jetaq ch’akoj xkiriq uloq.  26Ri ra’lal ri q’an pwaq taq mulq’ab’ che xuta’  ri  are’  kajq’o’  ok’al  1.700   siklos  rech  q’an  pwaq,  e  man  rachi’l  ta  weri’  ri  nik’aj  taq  wiqob’al chik, ri uwi’xikin e ri kyaq taq atz’yaq kkikoj ri kajawinelab’ ri Madi’an, xoquje’  man k’o ta ruk’ weri’ ri jetaq chachal rech kiq’ul ri ekameyos. 27Ri Gede’on, xub’an jun efod  ruk’  ronojel  weri’  e  xukoj  pa  ri  utinimit,  pa  ri  Ofra.  E  konojel  ri  Isra’el  xemakunik  ruk’  weri’, k’atek’uri’, weri’ jun k’amb’al xub’an chrech ri Gede’on e chkech ri e’ajuparachoch ri  are’.  28Waral xqasaj ri nimal chrech ri Madi’an chkiwach ri e’ajisra’el. Man xuwa’lisaj ta chi  wi ri ujolom. Ri amaq’ xk’oji’ putzil kawinaq junab’, chi aretaq chi’ xk’asi’ ri Gede’on.  29Ri  Yerub’b’a’al,  uk’ojol  ri  Yo’as,  xel  ub’ik  e  xjeqi’  cho  ri  rachoch.  30Ri  Gede’on  xek’oji’  oxk’al  lajuj  e’uk’ojol,  che  xe’alax  xas  rumal  ri  are’,  rumal  rech  che  ek’i  rixoqil  ek’olik.  31Ri  jun  rixoqil k’o pa ri Sikem ka’lax jun uk’ojol ruk’, Ab’imelek ri ub’i kukojo. 32Ri Gede’on, uk’ojol  ri Jo’as, xkam ub’ik aretaq chi’ xk’aslematajik rumal jun utzilalaj uri’job’ik e kmuqik jawi’  muqutal wi ri utat Jo’as, pa ri Ofra rech ri Ab’i’eser.   Ktzaq chi jumul ri Isra’el 33Aretaq  chi’  xkam  ub’i  ri  Gede’on,  ri  e’ajisra’el  kemakun  chi  jumul  kuk’  ri  Eb’a’al  e 

kkikoj  ri  B’a’al‐B’erit  che  kidyos.  34Ri  e’ajisra’el,  man  kna’taj  ta  chik  chkech  ri  Yahweh  ri  Kidyos che xe’uto’ pakiq’ab’ ri ekik’ulel ek’o naqaj chkech.  35Xoquje’, man xkimaltyoxij ta ri  utzil xub’an ri rachoch ri Yerub’b’a’al‐Gede’on chkech ri Isra’el.    __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI EQ’ATB’AL TZIJ

Ri ajawinel Ab’imelek

91Ri  Ab’imelek,  uk’ojol  ri  Yerub’b’a’al,  kb’e  ub’i  pa  ri  Sikem  jawi’  ek’o  wi  ri  erachalal  ri  unan,  k’atek’uri’  kub’ij  chkech  ri  e’are’  e  chkech  konojel  ri  ujuq’at  ri  rachoch  ri  utat  ri  unan.  2«Chib’ana’  jun  toq’ob’,  chiya’a’  ub’ixik  weri’  chkech  ri  e’ajawab’  pa  ri  Sikem:  ¿Jachike utz chiwech ix? ¿La are utz ketaqan piwi’ oxk’al lajuj winaq, konojel ri e’uk’ojol ri  Yerub’a’al, on are utz xa jun ktaqan piwi’? ¡Xoquje’ china’tisaj b’a’ che ri in, in ib’aqil e in  iti’ojal!».   3Ri erachalal ri unan kkiya ub’ixik weri’ puwi’ ri are’ chkech konojel ri e’ajawib’ ek’o pa  ri Sikem e ri kanima’ are xb’e ruk’ ri Ab’imelek, rumal rech che kkib’ij: «¡Ri are’ qachalal!».  4Kkiya’ chrech are’ oxk’al lajuj siklos saq pwaq rech ri nim rachoch ri B’a’al‐B’erit; e ruk’  weri’,  ri  Ab’imelek  ke’utoj  enik’aj  winaq  che  e’itzel  taq  winaq  e  eb’anal  taq  k’ax,  e  kkiterne’b’ej  ub’i  ri  are’.  5K’atek’uri’,  kkisuk’  ub’i  pa  ri  rachoch  ri  utat  pa  ri  Ofra  e  chila’  ke’ukamisaj ri erachalal, ri e’uk’ojol ri Yerub’a’al, e’oxk’al lajuj achijab’, junam ke’ukamisaj  cho  jun  ab’aj.  Xuwi  ri  Jotam,  ri  ch’i’p  ala,  uk’ojol  ri  Yerub’a’al  xanimajik,  rumal  rech  che  xkowinik  xuk’u  rib’.  6K’atek’uri’,  konojel  ri  e’ajawab’  pa  ri  Sikem  e  konojel  ri  B’et‐Millo  kkimulij kib’ e kki’okisaj ajawinel ri Ab’imelek, chunaqaj ri jun b’aqit k’o chunaqaj ri ab’aj  k’o pa ri Sikem.    Ri utzij ri Jotam 7Kkiya  ub’ixik  weri’  chech  ri  Jotam.  Ri  are’  kpe  uloq  ajsik  chrech  ri  juyub’  Garisim  e 

kuwa’lisaj ri ucha’b’al e kub’ij weri’ chkiwach:  «¡Chinitatab’ej ix ajawab’ chrech ri Sikem,    e chixutatab’ej b’a’ ri Dyos, ri ix!  8Pa jun q’ij, ri jetaq che’ xek’oji’ pa ri b’e    e kkiji’onsaj jun arech kokik kajawinel.    Kkib’ij chrech ri olivo:     “¡Chatok at, at ajawinel paqawi’!”  9Ri olivo kub’ij chkech:    “¿La are utz kinya’ kan in ri nuwa’l,    che ruk’ kya’taj ri kiq’ijil ri edyos     e ri achijab’,    arech kine’wa’kat pakiwi’ ri jetaq che’?”  10K’atek’uri’, ri jetaq che’ kkib’ij     chrech ri wikox    “¡Chattan uloq ri at,     chatajawinoq paqawi’ ri uj!”  11Ri wikox kub’ij chkech:     “¿La are utz kinya kan in ri nuki’al    e ri je’likalaj nuwach,    arech kinewa’kat pakiwi’ ri jetaq che’?”  12K’atek’uri’, ri jetaq che’ kkib’ij     chrech ri uche’al ri uva:    “Chattan uloq ri at,     chatajawinoq paqawi’ ri uj!”  13Ri uche’al uva kub’ij chkech:    “¿La are utz kinya’ kan     in ri uk’u’x nuki’al 

__________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI EQ’ATB’AL TZIJ

  ri kuki’kotisaj kanima’ ri edyoses     e ri achijab’,    arech kinewa’kat pakiwi’ ri jetaq che’?”  14Konojel ri jetaq che’ kkib’ij     chrech ri uche’al k’ix:    “¡Chattan uloq ri at,     chatajawinoq paqawi’ ri uj!”  15K’atek’uri’, ri uche’al ri k’ix kub’ij chkech:    “We qastzij ruk’ ronojel iwanima’     xixpetik che nuji’onsaxik     ri in arech kinajawinik piwi’ ix,    chixpet b’a’ e chito’o’ iwib’     chuxe’ ri numu’j.    ¡Wema jeri’ kb’antajik,     chk’iy b’a’ uloq jun q’aq’     pa ri uche’al ri k’ix    chub’uquwusaj ub’i     ri täk’ar pa ri Lib’ano!”».  16E  k’u  kamik  ri’,  ¿la  ruk’  ronojel  iwamina’  xi’okisaj  ajawinel  ri  Ab’imelek?  ¿La  ix  utz  xib’an  ruk’ ri Yerub’b’a’al e ruk’ ri  rachoch ri are’, e la xib’an utzil chrech ri are’ jacha ri  uq’ijil ri uchak ub’anom ri are’ ruk’  ri uq’ab’?  17Ri nutat xch’o’jinik rech utzil chiwech ix,  xukoj ri uk’aslemal pa k’ax rumal iwech ix e che xixuto’ iwach puq’ab’ ri Madi’an, 18e kamik  ri’,  ri  ix,  xixwa’laj  uloq  chrij  ri  rachoch  ri  nutat,  ri  ix  xe’ikamisaj  ri  e’uk’ojol,  oxk’al  lajuj  achijab’ junam kikamisaxik xib’an cho jun ab’aj, e xi’okisaj ajawinel ri Ab’imelek pakiwi’ ri  e’ajawab’  pa  ri  Sikem,  ri  are’  che  ral  ri  umokom  ixoq,  rumal  rech  che  ri  Ab’imelek  iwachalal!  19We  qastzij  ruk’  ronojel  iwanima’  xichomaj  weri’  e  man  kik’ex  ta  ri  itzij  chrech  ri  Yerub’a’al  e  chrech  ri  rachoch,  iki’kotemal  b’a’  ri  Ab’imelek,  e  ri  ix,  ix  uki’kotemal  b’a’  ri  are’!  20Wema  jeri’,  chk’iy  b’a’  uloq  jun  q’aq’  ruk’  ri  Ab’imelek  e  che  che’ub’uqej  ub’ik  ri  e’ajawab’ ek’o pa ri Sikem e pa ri B’et‐Millo, e chk’iy b’a uloq jun q’aq’ kuk’ ri e’ajawab’ pa  ri  Siquem  e  pa  ri  B’et‐Millo,  arech  kuporej  ub’ik  ri  Ab’imelek!».  21K’atek’uri’,  ri  Jotam  kanimaj  ub’ik,  kb’ek  e  kopan  pa  ri  B’e’er,  chila’  xjeqi’  wi,  arech  naj  kk’oji’  wi  chrech  ri  rachalal Ab’imelek.    Ri e’ajsikem kech’o’jin ruk’ ri Ab’imelek 22Ri  Ab’imelek  kajawinik  oxib’  junab’  puwi’  ri  Isra’el.  23K’atek’uri’,  ri  Dyos  kutaq  uloq 

jun uxlab’al rech ch’o’j chkixo’l ri Ab’imelek e ri e’ajawab’ pa ri Sikem; e ri e’ajawab’ pa ri  Sikem  kkib’an  k’ax  chrech  ri  Ab’imelek.  24Weri’  xb’antajik,  arech  ri  kikamisaxik  ri  oxk’al  lajuj  e’uk’ojol  ri  Yerub’b’a’al  ktojtajik  uk’axel  e  arech  ri  k’oqb’al  ri  kiki’kel  kqaj  puwi’  ri  kachalal ri Ab’imelek, che are are’ xe’ukamisaj, e kqaj pakiwi’ ri e’ajawab’ pa ri Sikem, ri  e’are’ che xetob’ che ri kikamisaxik.   25Ri  e’ajawab’  pa  ri  Sikem,  xkikoj  nik’aj  taq  k’amb’al  pa  ri  ub’e  ri  are’,  ajsik  pa  taq  ri  juyub’,  k’atek’uri’,  kelaq’aj  ronojel  winaq  che kq’ax  chila’  naqaj  chrech  ri  b’e.  Kya  ub’ixik  weri’ chrech ri Ab’imelek.  26Ri Ga’al, uk’ojol ri Ob’ed, erachi’l uloq ri erachalal, kpe uloq pa  ri Sikem e xkowinik loq’ chkiwach ri e’ajawab’ pa ri Sikem.   27Ri  e’are’,  keb’e  ub’i  pa  ri  kulew  che  umakik  ri  uwach  ri  uva,  kkiyitz’  ri  uva,  kkib’an  nimaq’ij  e  ke’ok  pa  ri  nim  rachoch  ri  kidyos.  Kewa’ik  e  kequmunik  e  xkiyoq’  uwach  ri  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI EQ’ATB’AL TZIJ

Ab’imelek.  28K’atek’uri’,  ri  Ga’al,  ri  uk’ojol  ri  Ob’ed  xub’ij:  «¿Jachin  ri’  ri  Ab’imelek,  e  jas  ub’antajik  ri  Sikem  che  kujok  che  upatanixij  uj?  ¿La  man  are  ta  uk’ojol  ri  Yerub’a’al  e  la  man are ta ri Seb’ul ri rajch’imiy are’, ri rajawaxik kekipatanij ri e’uwinaq ri Jamor, che are  kitat ri Sikem? ¿Jasche ri uj kqapatanij ri are’?  29¡Weta k’o jun kujach we siwantinimit ri’  panuq’ab’  in,  kinwesaj  ub’i  ri’  ri  Ab’imelek,  naj  ri’  kink’yaq  ub’ik  e  kinb’ij  ri’  chrech:  «Chakojo’ kichuq’ab’ ri achijab’ che erech ch’o’j ek’o awuk’ e chatel uloq chrech ub’anik ri  ch’o’j!»  30Ri  Seb’ul,  q’atb’altzij  pa  ri  tinimit,  xuta  utzijol  ri  tzij  xub’ij  ri  Ga’al,  uk’ojol  ri  Ob’ed,  k’atek’uri’, ri are’ xyakataj royowal.  31Pa awatalik ke’utaq ub’i nik’aj etaqo’nelab’ chrech ri  Ab’imelek, arech kkiya ub’ixik chrech: «Ri Ga’al, uk’ojol ri Ob’ed, erachi’l uloq ri erachalal,  xepe pa ri Sikem e xkiwa’lisaj ri tinimit chawij.  32Rumal k’uri’, chatwa’lijoq b’a’ chaq’ab’, ri  at e ri winaq ek’o awuk’ e chakojo’ jun k’amb’al pa ri juyub’,  33k’atek’uri’, aq’ab’, aretaq chi’  kel uloq ri q’ij, ri at katxak’anik e katb’e chrij ri tinimit. Aretaq chi’ ri Ga’al ka’tuk’ulaj kuk’  ri uwinaq, ri at kab’an ri’ chkech ri kawaj».   34Ri  Ab’imelek  kwa’laj  ub’i  chaq’ab’  kuk’  konojel  ri  e’uwinaq  ek’o  ruk’  e  kkikoj  jun  k’amb’al  chuwach  apanoq  ri  Siquem,  xkijach  kib’,  kijeb’  jupuq  xkib’ano.  35Aretaq  chi’  ri  Ga’al, ri uk’ojol ri Ob’ed, xel ub’ik e xtaki’ pa ri rokib’al ri tinimit, ri Ab’imelek e ri e’uwinaq  ek’o  ruk’,  ke’el  uloq  pa  taq  ri  kik’olb’al.  36Ri  Ga’al  ke’ril  we  winaq  ri’  e  kub’ij  chrech  ri  Seb’ul: «Chawilampe’ le winaq che tajin exulun uloq cho ri juyub’». —«Xa umuj ri juyub’  tajin kawilo –kcha ri Seb’ul chrech–, k’atek’uri’ ri at e’achijab’ ke’awilo».   37Ri Ga’al kub’ij chi jumul: «Chawilampe’ le winaq che tajin exulun uloq cho ri Umuxux  ri  Ulew,  e  jumulaj  winaq  chik  epetinaq  uloq  pa  ri  ub’e  ri  B’aqit  kech  ri  E’ajch’ob’nel».  38K’atek’uri’,  ri  Seb’ul  kub’ij  chrech:«¿Jas  xab’an  ruk  ri  achi’?  Ri  at  che  xab’ij:  “¿Jachin  ri  Ab’imelek  che  ri  uj,  uj  k’o  chuxe’  ri  ukowinem?”.  ¿La  e’are  ta  wa’  ri  winaq  che  ri  at  xawetzelaj kiwach?  Chatel  b’a’  ub’ik  chanim  ri’  e  ja’tech’o’jin  kuk’ e’are’».  39K’atek’uri’,  ri  Ga’al kel ub’ik, nab’e ub’i chkiwach ri e’ajawab’ pa ri Sikem e ke’ch’o’jin ruk’ ri Ab’imelek.  40Ri  Ab’imelek  kroqataj  ri  Ga’al,  k’atek’uri’  xanimaj  ub’i  chuwach; ek’ya  winaq ekaminaq  ketzaq kanoq aretaq chi’ maja’ ke’opan chuchi’ ri tinimit.  41Ri Ab’imelek kjeqi’ pa ri Aruma,  e ri Seb’ul keresaj ub’ik ri Ga’al e ri erachalal, man xuya ta  alaj chkech kekanaj kan pa ri  Sikem.    Kchup uwach ri Sikem e ri okem pa ri Migdal-Sikem 42Pa ri jun q’ij chik, ri winaq ke’el ub’i pa ri suq’unb’al. Kya ub’ixik chrech ri Ab’imelek 

arech  kreta’maj  weri’.  43Ri  Ab’imelek  ke’uk’am  ub’i  ri  e’uwinaq  e  kujach  kiwach,  oxib’  jupuq’  kub’an  chkech  e  kukoj  jun  k’amb’al  pa  ri  soq’lb’al.  Aretaq  chi’  krilo  che  ri  winaq  tajin ke’el uloq pa ri tinimit, kukoj anim kb’e chkij e kch’akan pakiwi’ ri e’are’.   44Ri  Ab’imelek  e  ri  juq’at  che  ek’o  ruk’  are’,  xkikoj  anim  chrech  ri  ch’o’j  e  xkitzukuj  kik’olib’al chuchi’ ri tinimit; ri ekeb’ jupuq chik kkoj anim chrech ri ch’o’j pakiwi’ konojel ri  ek’o pa soq’lb’al e kech’akan pakiwi’ ri e’are’. 45Pa ri jun q’ij ri’, ri Ab’imelek xch’o’jinik ruk’  ri tinimit ri’. Kok pa ri tinimit, xe’ukamisaj ri siwantinimit, kuchup uwach ri tinimit e kutik  ri  atz’am  chila’.  46Aretaq  chi’  ri  e’ajawinel  ek’o  pa  ri  Migdal‐Sikem  kkita  utzijol  weri’,  konojel keb’e pa ri pek k’o pa ri rachoch ri El‐B’erit.   47Xya  ub’ixik  chrech  ri  Ab’imelek  che  konojel  ri  e’ajawab’  ek’o  pa  ri  Migdal‐Sikem  junam  kimulim  kib’  pa  ri  pek,  48kapaqi’  ub’i  pa  ri  juyub’  Salmon  kuk’  konojel  ri  erachi’l.  Kuk’am koq jun ikej puq’ab’ e kuch’oy jun uq’ab’ che’, kuyak pulew e kutelej ub’ik cho ri  uteleb’ e kub’ij chkech ri erachi’l ek’o ruk’: «Ri xiwilo xinb’an in, xoquje’ aninaq chib’an’a ri  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI EQ’ATB’AL TZIJ

ix».  49K’atek’uri’,  konojel  ri  e’rachi’l  kkchoy  jun  uq’ab’  che’,  k’atek’uri’  kkiterneb’ej  ri  Ab’imelek, kkikoj ri jetaq uq’ab’ che’ chuchi’ ri pek e kkit’iq ub’i q’aq’ chrech ri pek jawi’  ek’o wi ri e’are’. Xoquje’ jeri’ xekam konojel ri e’ajmigdal‐Sikem, ekaq’o lajuj k’al  1.000   chi achijab’ e chi ixoqib’.    Kech’ojinik pa ri Teb’es e kkam ri Ab’imelek 50K’atek’uri’,  ri  Ab’imelek  kb’e  ub’ik  chrij  ri  Teb’es,  kch’o’jinik  chila’  e  kok  ub’i  pa  ri 

tinimit. 51K’o panika’j chrech ri tinimit, jun kowlaj keq’te’ e chila’ ke’animaj ub’ik che uto’ik  kib’  ri  achijab’  e  ri  ixoqib’  e  konojel  ri  e’ajawab’  ek’o  pa  ri  tinimit.  Kkitz’apij  ri  uchi’ja’  chupam e ri e’are’ kepaqi’ cho ri uwaja k’o ajsik chrech ri keq’te’.   52Ri  Ab’imelek  kopanik  xas  k’ate’  ruk’  ri  keq’te’  e  kch’o’jinik  chrij,  kopanik  chuchi’  ri  keq’te’ rumal che are kraj kut’iq q’aq’ chrech,  53k’atek’uri’ jun ixoq kuk’yaq cho ujolom jun  ab’aj rech jok’b’al triko e xupaq’ij ri ujolom.  54Ri are’ kusik’ij ri ala to’l rech, ri k’o uch’ich’ e  kub’ij chrech: «Chawesaj ri ach’ich’ pa ri rij e chinakamisaj,  arech man kintzijoxtaj jewa’  ri’: Jun ixoq xkamisan rech ri are’». Ri ala to’l rech, kujut ub’i ri uch’ich’ chrech e kkamik ri  are’.  55Aretaq  chi’  ri  e’ajisra’el  kkilo  che  ri  Ab’imelek  xkamik,  ketzalij  ub’i  pa  taq  ri  kachoch.  56Jewa’  utzalejixik  uk’axel  xub’an  ri  Dyos  chrech  ri  Ab’imelek  rumal  ri  itzel  xub’an  ri  are’  chrech  ri  utat,  aretaq  chi’  xe’ukamisaj  ri  e’oxk’al  lajuj  e’rachalal.  57Xoquje’,  ri  Dyos  kub’an  weri’  arech  kqaj  pakiwi’  ri  siwantinimit  Sikem  ronojel  ri  ketzalal.  Xa  je  k’uwa’  qatzij xqaj chkij ri saq kyaq xub’ij ri Jotam, uk’ojol ri Yerub’b’a’al.    Ri Tola

101Chuwach chi apan ri Ab’imelek, are ri Tola, uk’ojol ri Pu’a, che uk’ojol ri Dodo xwa’lajik  uloq kolonel chrech ri Isra’el. Ri are’ ajisakar e jeqel pa ri Samir, pa ri ujuyub’al ri Efra’im.  2Q’atb’altzij puwi’ ri Isra’el pa juwinaq oxib’ junab’; xkamik e kmuqik pa ri Samir.    Ri Ya’ir 3Chuwach  chi  apanoq  ri  are’,  kwa’lij  uloq  ri  Ya’ir,  ri  are’  ajgala’ad,  q’atb’altzij  puwi’  ri 

Isra’el pa juwinaq keb’ junab’.  4Ek’o juwinaq lajuj uk’ojol che kkikejb’ej juwinaq lajuj alaj  taq  b’urix  e  ri  e’are’  k’o  pakiq’ab’  juwinaq  lajuj  tinimit  che  pa  we  q’ij  na  kamik  ri’  kb’ix  chkech Adu’ares rech ri Ya’ir, pa ri ramaq’ ri Gala’ad.  5K’atek’uri’, xkam ri Ya’ir e xmuqik  pa ri Kamon.    Ri k’ax kkib’an ri e’ajammon chkech ri e’ajisra’el 6Ri e’ajisra’el, xkib’an chi jumul ri man utz taj chuwach ri Yahweh. Ke’kipatanij ri jetaq 

B’a’ales  e  ri  jetaq  Astartes,  xoquje’  xe’kipatanij  ri  e’esal  uwach  dyos  kech  ri  Aram  e  ri  Sidon,  ri  e’esal  uwach  dyos  kech  ri  Mo’ab,  ri  Ammon  e  ri  e’ajfiliste’o.  Xkiwonb’a’  kan  ri  Yahweh e man xkipatanij ta chik ri are’.  7K’atek’uri’, xyakataj ri uq’aq’ royowal ri Yahweh  pakiwi’  ri  Isra’el  e  ke’ujach  pa  kiq’ab’  ri  e’ajfiliste’o  e  pakiq’ab’  ri  e’ajamon.  8Ri  e’are’  sib’alaj  ke’kitzur  ri  e’ajisra’el  e  sib’alaj  k’ax  kkib’an  chkech  qas  pa  we  junab’  ub’ik  ri’  e  kopan  pa  wajxaqlajuj  junab’,  jeri’  xkib’an  chkech  konojel  ri  e’ajisra’el  che  ejeqel  ch’aqap  chrech ri Jordan, pa ri kamaq’ ri e’ajamorre’o che rech ri Gala’ad.   __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI EQ’ATB’AL TZIJ

9Ri e’ajamon keq’ax ub’ik ch’aqap chrech ri Jordan arech keb’ech’o’jinoq kuk’ ri Juda, ri 

B’enjamin e ruk’ ri rachoch ri Efra’im e ri Isra’el nimal k’ax xkik’ulmaj.  10K’atek’uri’,  ri  e’ajisra’el  xkik’is  kik’u’x  chuwach  ri  Yahweh,  kkib’ij  chrech:  «Ri  uj  xujmakunik chawach, rumal rech che xqak’yaq kanoq ri Qadyos arech are ke’qapatanij ri  jetaq B’a’al». 11K’atek’uri’, ri Yahweh kub’ij chkech ri e’ajisra’el: «Aretaq chi’ ri e’ajegipto, ri  e’ajamorre’o, ri e’ajamon e ri e’ajfiliste’o  12ri e’ajsidon, ri e’ajamalek e ri e’ajma’on xkib’an  k’ax  chiwech  e  ri  ix  xik’is  ik’u’x  chnuwach,  ¿la  man  xixinkol  ta  pakiq’ab’  ri  e’are’?  13K’atek’ut, ri ix xinik’yaq kanoq e xixb’e che kipatanixik enik’aj taq e’esawal uwach dyos  chik. Rumal k’uwa’, ri in, man kixinkol ta chi jumul.  14¡Jix! ¡Jik’isa’ ik’u’x chkiwach ri edyos  xe’icha’o! Chixkikolo’ b’a’ ri e’are’ pa ri uq’ijil ri ik’ax kik’ulmaj!».  15Ri e’ajisra’el kkitzalej  uwach  ri  utzij  ri  Yahweh:  «¡Ri  uj  xujmakun  chawach!  Chab’ana’  b’a’  chqech  ri  kawaj  at,  k’atek’ut,  nimalaj  toq’ob’  kqata  chawech,  chato’  b’a’  qawach  kamik  ri’!».  16Kkesaj  pa  ri  kulew ri ekaxlan taq dyos e are xkipatanij ri Yahweh. K’atek’uri’ ri Yahweh man kuq’ya ta  chik kril ri uq’oxomal ri Isra’el.  17Ri  e’ajamon  kkimulij  kib’  e  kepe  che  ukojik  ri  tz’um  taq  kachoch  pa  ri  Gala’ad.  Ri  e’ajisra’el  kkimulij  kib’  e  kkikoj  ri  tz’umal  taq  kachoch  pa  ri  Mispa.  18K’atek’uri’,  ri  siwantinimit e ri ek’amalb’e rech ri Gala’ad kkib’ij chb’il taq kib’: «¿Jachin k’uri’ ri achi kb’e  che  umajixik  ri  ch’o’j  kuk’  ri  e’uk’ojol  ri  Ammon?  Ri  are’  kqakoj  ri’  k’amalb’e  chkech  ri  siwantinimit rech ri Gala’ad».    Ri Jefte k’amal b’e chkech ri e’ajgala’ad

111Ri Jefte, ri are’ che jun ajgala’ad, jun utzalaj ajch’o’j che man k’o ta kuxib’ij rib’. Ri are’  ral  jun  ixoq  che  ekech  nim  ch’uti’n.  Are  ri  Gala’ad  xralk’uwa’laj  ri  Jefte.  2K’atek’uri’,  ri  rixoqil ri Gala’ad, xuya’ nik’aj taq uk’ojol ri Gala’ad, e aretaq chi’ ri eral we ixoq ri’ xek’iyik,  xkik’yaq  ub’i  ri  Jefte,  e  kkib’ij  chrech:  «Ri  at  man  k’o  ta  awechb’al  ri’  ruk’  ri  rachoch  ri  qatat, rumal rech che at ral jun kaxlan ixoq».  3Ri Jefte, naj xanimaj ub’i chkech ri erachalal  e xujeqeb’a’ rib’ pa ri ramaq’ ri Tob’. Kkiriq kib’ ruk’ ri are’ enik’aj winaq chik che eb’anal  taq ch’o’j.  4K’atek’uri’, xuriqa’ ri uq’ijil che ri e’ajammon kepe che ub’anik ri ch’o’j kuk’ ri Isra’el.  5Aretaq  chi’  ri  e’ajamon  etajin  chrech  ri  ch’o’j  kuk’  ri  Isra’el,  ri  enim  taq  winaq  rech  ri  Gala’ad keb’e che utzukuxik ri Jefte pa ri ramaq’ ri Tob’. 6«Chatpet quk’, kecha chrech, at ri’  katokik at k’amalb’e chrech ch’o’j kqab’an kuk’ ri e’ajammon».   7K’atek’ut,  ri  Jefte  kub’ij  chkech  ri  enim  taq  winaq  rech  ri  Gala’ad:  «¿La  man  ix  taj  ri  ti’tik xina’ chwech in e xiniwesaj uloq pa ri rachoch ri nutat? ¿Jas k’uche’ kixpe wuk’ kamik  ri’, aretaq chi’ tajin kiriq k’ax?».   8Ri  enim  taq  winaq  rech  ri  Gala’ad  kkib’ij  chrech  ri  Jefte:  «Rumal  k’uwa’,  ri  uj  xujpe  awuk’ kamik ri’. Chatpe b’a’ quk’ uj, jatech’o’jinoq kuk’ ri e’ajammon e at ri’ at k’amalb’e  chqech uj e chkech konojel ri e’ajgala’ad».   9Ri  Jefte  kub’ij  chkech  ri  enim  winaq  erech  ri  Gala’ad:  «We  ri  ix  kinitzalijisaj  arech  kine’ch’o’jin kuk’ ri e’ajammon e ri Yahweh ke’ujach pa nuq’ab’, in k’amalb’e ri’ chiwech».  —10«Ri Yahweh are q’atb’altzij ri’ paqawi’ –kecha ri enim winaq erech ri Gala’ad chrech ri  Jefte– we ri uj man kqab’an taj ri xab’ij ri at!».   11K’atek’uri’,  ri  Jefte  kb’e  kuk’  ri  enim  winaq  rech  ri  Gala’ad  e  ri  siwantinimit  kukojo  k’amalb’e chkech e ktaqan pakiwi’; e ri Jefte pa ri Mispa, kuya ub’ixik chuwach ri Yahweh  ronojel ri utzij xub’ij.     __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI EQ’ATB’AL TZIJ

Ri Jefte kch’aw kuk’ ri e’ajammon 12Ri  Jefte  ke’utaq  ub’i  ejujun  etaqo’nelab’  arech  ke’kiya’  ub’ixik  chrech  ri  kajawinel  ri 

e’ajammon: «¿Jas awech at chwech che katpe uloq che ub’anik ri ch’o’j xas pa ri wamaq’?».   13Ri kajawinel ri e’ajammon kub’ij chkech ri e’utaqo’nelab’ ri Jefte: «Rumal rech che ri  Isra’el,  aretaq  chi’  petinaq  uloq  pa  ri  Egipto,  xub’an  rech  chrech  ri  wulew,  kmajtaj  pa  ri  Arnon e kopan pa ri Yab’b’oq e ri Jordan. Xa jek’uri’, kamik ri’ chatzalijisaj b’a’ chwech pa  ri utzil!».   14Ri Jefte, ke’utaq chi ub’i jumul ejujun etaqo’nelab’ ruk’ ri kajawinel ri e’ajammon,  15e  kub’ij chrech: «Jewa’ kub’ij ri Jefte. Ri Isra’el man xub’an ta rech chrech ri ramaq’ ri Mo’ab’  e  ri  rulew  ri  e’ajammon.  16Aretaq  chi’  xpaqi’  qas  pa  ri  Egipto  uloq,  ri  Isra’el  xb’in  pa  ri  tz’inalik  ulew  e xopan pa  ri  polow  Aj  e  xopan pa  ri  Kades.  17K’atek’uri’,  ri  Isra’el  xe’utaq  ejujun  etaqo’nelab’  ruk’  ri  rajawinel  ri  Edom  arech  kkib’ij  chrech:  “¡Chaya’  b’e  chqech  arech kujq’ax pa ri awamaq’!” k’atek’ut, ri rajawinel ri Edom man xraj taj xutatab’ej weri’.  Xoquje’ xe’utaq ub’i ri eta’o’nelab’ chuwach ri rajawinel ri Mo’ab’, e xoquje’ ri are’ man xraj  taj  xutatab’ej  weri’,  e  ri  Isra’el  xkanaj  kanoq  pa  ri  Kades,  18k’atek’uri’,  kb’e  pa  ri  tz’inalik  ulew, xusutij rij ri ramaq’ ri Edom e ri ramaq’ ri Mo’ab’ e kopan pa ri relb’alq’ij ri ramaq’ ri  Mo’ab’. Ri Isra’el xkanaj kanoq ch’aqap chech ri Arnon e man xuq’axej ta ri retal rulew ri  Mo’ab’, rumal ne’ che ri Arnon retal rulew ri Mo’ab’.   19K’atek’uri’, ri Isra’el xe’utaq ejujun etaqo’nelab’ ruk’ ri Sijon, kajawinel ri e’ajamorre’o,  ri  are’  kajawinik  pa  ri  Jesb’on,  e  ri  Isra’el  kutaq  ub’ixik  chrech:  “Chab’ana’  jun  toq’ob’  chwech arech kinq’ax pa ri awamaq’, qas k’ate’ na kinopan pa ri nuk’olib’al jawi’ inb’enaq  wi”. 20K’atek’ut, ri Sijon man xukub’a’ ta uk’u’x chrij ri Isra’el arech kq’ax pa ri ramaq’, xane  are  xe’umulij  konojel  ri  achijab’  erajch’o’jab’,  che  kkijeqab’a’  ri  tz’um  taq  kachoch  pa  ri  Yahas, e xumajij ri ch’o’j chrij ri Isra’el.   21Ri  Yahweh,  Udyos  ri  Isra’el,  xuya’  ri  Sijon  puq’ab’  ri  Isra’el,  e  konojel  ri  erajch’o’jab’  xeqaj puq’ab’ ri Isra’el, xch’akan pakiwi’ ri e’are’, e ri Isra’el kub’an rech chrech ronojel ri  kamaq’  ri  e’ajamoritas  che  ejeqel  chila’.  22Jeri’  uch’akik  xkib’an  ronojel  ri  kamaq’  ri  e’ajamorre’o,  kamjtaj  ub’ik  pa  ri  Arnon  e  kopan  pa  ri  Yab’b’ok  e  kmajtaj  chi  ub’ik  pa  ri  tz’inalik ulew e kopan chi pa ri Jordan.   23Are b’a’ ri Yahweh, Udyos ri Isra’el, xutoqij ri kulew ri e’ajamorre’o e are xutoq’ob’isaj  kiwach ri siwan utinimit Isra’el, ¿la at k’ut kamaj na ri’ chkech? 24¿La man awechb’em taj ri  at, ronojel ri umajom ri adyos Kemos, chkech ri erajaw e xuya chawech at? Xoquje’ ri uj,  qechb’em ronojel ri xutoqij ri Yahweh ri Qadyos e xuya chqech?   25¿La nimalaj ab’antajik na ri at chuwach ri B’alak, uk’ojol ri Sippor, rajawinel ri Mo’ab’?  ¿La kowlaj xub’an ri are’ che uk’ule’laxik ri Isra’el arech kch’o’jinik ruk’ are’?  26Aretaq chi’  ri Isra’el xujeqeb’a’ rib’ pa ri Jesb’on e pa taq ri uk’olb’al, pa ri Aro’er e pa taq ri uk’olb’al, e  pa ronojel ri taq tinimit k’o chuchi’ ri Arnon –O’lajuj k’al junab’  300 –, ¿jask’uche, qas pa  taq we q’ij ri’ man xikoj ta ri ich’uq’ab’ arech kiwechb’ej chi jumul?  27Ri in man k’o ta k’ax  nub’anom  chawech;  at  ne’  ri  katb’anow  k’ax  chwech  we  katch’o’jinik  wuk’  in.  Are  b’a’  ri  Yahweh  chb’anowoq  ri  q’atojtzij  pakiwi’  ri  e’ajisra’el  e  ri  e’ajammon».  28K’atek’ut,  ri  kajawinel ri e’ajammon man xuta’ ta ri tzij xutaq ub’ixik ri Jefte chrech ri are’.    Ri xujikib’a ub’ixik ri Jefte e ri ch’akanik xub’ano 29Ri ruxlab’al ri Yahweh xpe puwi’ ri Jefte, e ri are’ xb’e’ pa ri Gala’ad e pa ri Manasses, 

xq’ax  pa  ri  Mispa  che  rech  ri  Gala’ad,  e  waral  ub’ik  kq’ax  pa  ri  kulew  ri  e’ajammon. 

30K’atek’uri’, ri Jefte kujikib’a’ ub’ixik jun tzij chuwach ri Yahweh: «We ke’ajach pa nuq’ab’ 

__________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI EQ’ATB’AL TZIJ

ri  e’ajammon,  31jachin  ri  winaq  che  kel  uloq  nab’e  che  nuk’ulaxik  chuchi’  ri  wachoch,  aretaq  chi’  inch’akaninaq  chik  e  utz  nuwach  kintzalij  uloq  kuk’  ri  e’ajammon,  rech  ri  Yahweh ri’ ri are’ e kintzujuj ri’ pa holokosto chrech Are’».   32Ri Jefte kq’ax pa ri kulew ri e’ajammon arech kch’o’jin kuk’ e ri Yahweh ke’ujach pa ri  uq’ab’.  33Kch’akan  pakiwi’  qas  kmajtaj  ub’i  pa  ri  Aro’er  e  kopan  chunaqaj  ri  Minnit  – juwinaq  tinimit–,  e  qas  kopan  pa  ri  Ab’el‐Keramin.  Jun  nimalaj  ch’akanik  pakiwi’  e  ri  e’ajammon nimalaj k’ixb’al xekanaj chkiwach ri e’ajisra’el.  34Aretaq chi’ ri Jefte xtzalijik pa ri Mispa, pa ri rachoch, kxajowik kel uloq che uk’ulaxik  ri  umi’al,  kxojowik  ruk’  alaj  taq  mo’r.  Ri  are’  xuwi  ralk’uwa’l  k’olik.  Man  k’o  ta  chi  jun  uk’ojol  on  umi’al.  35Aretaq  chi’  krilo  ri  are’,  kurachq’ij  ri  ratz’yaq  e  kuraq  uchi’:  «¡Ayum,  numi’al! ¡Qastzij ne’ che xab’an nimalaj k’ax chwech! ¿La xas at wi ri kab’an ri nimalaj k’ax  chwech? Ri in xinjikib’a’ ub’ixik jun nutzij chuwach ri Yahweh, e man kuya taj kintzalij pa  waqan ruk’ ri nutzij ri’».   36Ri are’ kub’ij chrech ri utat: «Nutat, xab’ij jun tzij chuwach  ri Yahweh, chab’ana’ b’a’  wuk’ in ri atzij xab’ij chuwach ri Yahweh, rumal rech che ri Are’ xuya chawech xab’an k’ax  chkech ri e’ak’ulel, ri e’ajammon».  37K’atek’uri kub’ij chrech ri utat: «¡Chyataj b’a’ chwech  we jun utzil ri’! Chinaya’ kanoq nutukel keb’ ik’. Ri in kinb’e na wa’ pa taq ri juyub’ kuk’ ri  ewachi’l arech ki’nwoq’ej ri nuq’apojil».   38—«¡Jat b’a’!», kcha ri utat chrech. K’atek’uri’, kuya’ alaj chrech arech kb’e keb’ ik’. Kb’e  ub’i ri are’ kuk’ ri erachi’l, e kroq’ej ri uq’apojil pa ri taq juyub’. 39Aretaq chi’ xok’ow ri keb’  ik’, ktzalejik ruk’ ri utat, e ri utat kub’ano ruk’ ri umi’al ri tzij xujikib’a’ ub’ixik. Ri ali xas  man  k’o  ta  achi  xreta’maj  uwach.  E  qas  pa  we  q’ij  ub’ik  ri’,  naq’atalik  pa  ri  Isra’el  40che  ronojel taq junab’, ri e’um’i’al ri Isra’el, kijeb’ q’ij keb’e che oq’ej puwi’ ri umi’al ri Jefte ri  ajgala’ad.     Ri ch’o’j chkixo’l ri Efra’im e ri Gala’ad Ri Jefte kkamik

121Ri achijab’ e’ajefra’im, kkimulij kib’, keq’ax ch’aqap chrech ri Jordan e kkisuk’ ub’i pa ri  Safon e ke’kib’ij chrech ri Jefte: «¿Jasche ri at xatb’e che ub’anik ri ch’o’j kuk’ ri e’ajammon  k’atek’uri’,  man  xujasik’ij  ta  ub’ik  ri  uj  arech  kujb’e  ub’i  awuk’?  Kqaporoj  na  ub’i  ri  awachoch e ri at, at k’o ri’ chupam!».   2Ri Jefte kutzalij uwach ri kitzij: «Ri in e ri enuwinaq, k’o jun qach’o’j kuk’ ri e’ajammon.  Ri in xixinsik’ij ix arech kixb’e quk’ e ri ix man xinito’ ta pa kiq’ab’ ri e’are’.  3Aretaq chi’ ri  in xinwilo che man k’o ta jun kpe che nuto’ik, ri in xinchaq ub’i nuk’u’x, e xinb’e ub’i chkij  ri e’ajammon, e ri Yahweh xe’ujach pa ri nuq’ab’. ¿Jask’uche xixpaqi’ uloq chwij pa we jun  q’ij ri’ arech kib’ana’ ri ch’o’j chwij?».   4K’atek’uri’,  ri  Jefte  ke’umulij  konojel  ri  achijab’  erech  ri  Gala’ad  e  xch’o’jinik  kuk’  ri  Efra’im, e ri e’uwinaq ri Gala’ad xech’akan pakiwi’ ri Efra’im, rumal rech che ri e’ajefra’im  kkib’ij:  «¡Ri  ix,  ix  ajgala’ad,  xa  ix  ajanimajel  uloq  chkixo’l  ri  e’ajefra’im,  ri  ix,  ix  ajefra’im  k’atek’uri’  xix  q’ax  uloq  kuk’  ri  Manasses!».  5K’atek’uri’,  ri  Gala’ad  kuq’atej  ri  jetaq  b’e  chkiwach ri Efra’im, che kq’ax puwi’ ri Jordan; e aretaq chi’ ri e’ajefra’im che e’animajinaq  ub’ik  kkib’ij:  «Chiya’  b’e  chwech  arech  kinq’ax  ub’ik»,  ri  winaq  rech  ri  Gala’ad  kkita’  chkech:  «¿La  at  ajefra’im?».  We  kkib’ij:  «Jayi’,  man  in  efra’im  taj»,  6kkib’ij  chrech:  «¡Utz  ub’ixik  b’a’  chab’ij  Shib’b’olet!».  K’atek’uri’  ri  are’  kub’ij  «Sib’b’olet»,  rumal  rech  man  kkowin ta che ub’ixik we jun tzij ri’. E kkik’am ub’ik ri are’ arech kkikut ri ujolom chuchi’  taq ri b’e k’o pa ri Jordan. Pa taq we q’ij ri’, xekamik 42.000 achijab’ rech ri Efra’im.  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI EQ’ATB’AL TZIJ

7Ri  Jefte  xub’an  q’atojtzij  puwi’  ri  Isra’el  waqib’  junab’,  k’atek’uri’  ri  Jefte  ri  ajgala’ad 

xkamik e kmuqik pa ri utinimit Mispa pa ri Gala’ad.    IX Ri Ib’san

8Chuwach  chi  aq’anoq  ri  are’,  are  ri  Ib’san  ajb’elem  xokik  q’atb’altzij  puwi’  ri  Isra’el. 

9Ek’o  juwinaq  lajuj  e’uk’ojol  e  juwinaq  lajuj  e’umi’al.  Ke’uk’ulb’a’  ri  e’umi’al  kuk’ achijab’ 

pa nik’aj taq k’olib’al chik, ke’uk’am uloq nik’aj ixoqib’ pa nik’aj taq k’olib’al chik chkech ri  e’uk’ojol. Wuqub’ junab’ kub’an q’atb’altzij pakiwi’ ri Isra’el.  10K’atek’uri’, xkam ri Ib’san e  kmuq pa ri B’elem.    X Ri Elon 11Chuwach  chi  aq’anoq  ri  are’,  are  ri  Elon  ajzab’ulon  xokik  q’atb’altzij  puwi’  ri  Isra’el. 

Lajuj junab’ xub’an q’atb’altzij puwi’ ri Isra’el. 12K’atek’uri’, xkam ri Elon ajzab’ulon e kmuq  pa ri Ayyalon, pa ri rulew ri Sab’ulon.    XI Ri Ab’don 13Chuwach 

chi  aq’anoq  are’,  are  ri  Ab’don,  uk’ojol  ri  Hillel  rech  ri  Pire’aton,  xokik  q’atb’altzij  puwi’  ri  Isra’el.  14K’o  ekawinaq  uk’ojol  e  ejuwinaq  lajuj  ri  eri’  taq  umam,  ri  e’are’  kkikejb’ej  e’oxk’al  lajuj  alaj  taq  b’urix.  Ri  are’  xub’an  q’atb’altzij  puwi’  ri  Isra’el  wajxaqib’ junab’. 15K’atek’uri’ xkam ri Ab’don, uk’ojol ri Hil‐lel ri ajpire’aton e kmuqik pa ri  Pire’aton, pa ri rulew ri Efra’im, pa ri kijuyub’al ri e’ajamalesita.    XII Samson

131Ri  e’ajisra’el,  kkib’an  chi  jumul  ri  itzel  chuwach  ri  Yahweh,  e  ri  Yahweh  ke’ujach  kawinaq junab’ pa kiq’ab’ ri e’ajfiliste’o.  2K’o jun achi pa ri Sore’a rech ri ujuq’at ri Dan, ub’i’ Mano’aj. Ri rixoqil mencho’r ixoq e  man  k’o  ta  ral  k’olik.  3Ri  utaqo’nel  ri  Yahweh  kuk’ut  rib’  chuwach  we  ixoq  ri’  e  kub’ij  chrech: «Ri at aweta’m che at mencho’r ixoq e man k’o ta awal ek’olik  4k’atek’ut, ri at, at  yawab’ ixoq chik e kawil na uwach jun awal. Qas kamik ub’ik ri’, chaq’ila’ awib’ chutijik ri  amaja’, e ri tzam, e k’o matijo che man ch’ajch’oj taj.  5Rumal rech che ri at, xas kamik ri’ at  yawab’ ixoq chik e kawil na uwach jun awal. Ri sokb’al wi’aj man kq’ax ta ri’ pa ri ujolom,  rumal rech che ri ak’al xas nasir rech ri Dyos xas pa ri usantil uloq. Ri are’ kuchaplej ukolik  ri’ ri Isra’el pa kiq’ab’ ri e’ajfiliste’o».  6Ri ixoq kb’e che ub’ixik chrech ri rachajil: «Jun achi  petinaq  uloq  ruk’  ri  Dyos  xpe  wuk’  ri  in;  ri  uwachb’al  jeri’  jacha  jun  anjel  rech  ri  Dyos,  sib’alaj kxib’ix ib’ chrech. Man xinta’ ta chrech jawi’ petinaq wi ri are’, xoquje’ ri are’ man  xuq’alajisaj ta ri ub’i’ chwech.  7K’atek’ut, xas xub’ij chwech: “¡Ri at xas kamik ri’ at yawab’  ixoq chik e kawil na ri’ uwach jun awal. Qas kamik ub’ik ri’ matij ri amaja’ on ri tzam, e  man k’o ta katijo che man ch’ajch’oj taj, rumal rech che ri ak’al nasir ri’ rech ri Dyos xas pa  ri usantil uloq qas k’ate’ kkam ub’ik!”».     Pa ukamul chik kuk’ut rib’ ri anjel

__________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI EQ’ATB’AL TZIJ

8K’atek’uri’,  ri  Mano’aj  kkch’aw  ruk’  ri  Yahweh  e  kub’ij  chrech:  «¡Kink’omij  chawech, 

Ajawxel! Ri jun achi rech ri Dyos che xataq uloq at quk’, chpetoq b’a’ jumul chik quk’ ri uj,  e chuk’utu’ b’a’ chqawach ri rajawaxik kqab’ano aretaq chi’ ka’laxik ri ak’al!».   9Ri Dyos kutatab’ej ri utzij ri Mano’aj e ri Anjel rech ri Dyos  kpe chi jumul ruk’ ri ixoq  aretaq chi’ ri are’, t’uyul cho ri suq’unb’al. Ri Mano’aj ri rachajil man k’o ta ruk’ chi’.  10Ri  ixoq kukoj anim e ku’lub’ij chech ri rachajil: «Chatampe’, xuk’ut rib’ chnuwach ri achi che  xpe wuk’ ri in pa ri jun q’ij kanoq».  11Ri Mano’aj kwa’lij ub’ik e kuterneb’ej ub’ik ri rixoqil,  kopan jawi’ k’o wi ri achi e kub’ij chrech: «¿La at ri jun achi che xatch’aw ruk’ we jun ixoq  ri’?». Ri are’ kub’ij «In ank’ut».  12Ri Mano’aj kub’ij chrech «Aretaq chi’ qastzij kb’antajik ri  atzij,  ¿jas  k’uri’  ri  pixb’anik  chrech  ri  ak’al  e  jas  ri  rajawaxik  ri’  kub’an  ri  are’?».  13Ri  utaqo’n ri Yahweh kub’ij chrech ri Mano’aj: «Ronojel ri’ ri awas che kinya ub’ixik in chrech  we ixoq ri’. 14Mutij jun jas uwach rech che petinaq uloq pa ri tikb’al uva, mutij ri amaja’ e ri  tzam, mutij jun  jas  uwach che  man ch’ajch’oj  taj,  e  qas  kub’an  ri’  ronojel  ri  xinya  ub’ixik  in».   15Ri Mano’aj kub’ij chrech ri utaqo’n ri Yahweh: «Chaya’ alaj chqech arech kqach’olo pa  ri  qachoch,  kqasuk’umaj  na  chawech  jun  alaj  ama’  chij».  16K’atek’uri’,  ri  utaqo’nel  ri  Yahweh kub’ij chrech ri Mano’aj: «Kne’b’a’ kinataqchi’j kinkanaj kan awuk’, man kinna’ ta  ukoq  jub’iq’  ri’  ri  awa,  k’atek’ut  we  kawaj  kasuk’umaj  jun  holokosto,  chachi’j  b’a’  weri’  chrech ri Yahweh». —Rumal rech che ri Mano’aj man reta’m taj che ri are’ jun utaqo’n ri  Yahweh.  17Ri Mano’aj kub’ij chrech ri Anjel rech ri Yahweh: «¿Jas ab’i’,  arech, aretaq chi’  qastzij kb’antajik ri atzij loq’ nim katqil wi ri at?». 18Ri anjel rech ri Yahweh kub’ij: «¿Jasche  kata ri nub’i’ chwech, ri are’ mayib’alalaj uwach b’i’aj?».   19K’atek’uri,  ri  Mano’aj kuk’am  ub’i  ri  alaj  ama’  chij  e  ri  sipanik,  e  kuchi’j  weri’  pa  jun  holokosto,  puwi’  ri  ab’aj  rech  tab’al  toq’ob’  chrech  ri  Yahweh,  che  kub’an  jetaq  mayib’al  uwach. Ri Mano’aj e ri rixoqil tajin kkilo weri’.  20K’atek’uri’, aretaq chi’ ri uxaq q’aq’ kpaqi’  xas cho  ri  ab’aj  rech  tab’al  toq’ob’  chikaj,  ri  Anjel  rech  ri  Yahweh  kpaqi’  pa  ri  uxaq  q’aq’  chkiwach  ri  Mano’aj  e  ri  rixoqil,  e  xa  jek’uri’  kkimej  kib’  e  kqasaj  ri  kipalaj  pulew.  21Ri  utaqo’n ri Yahweh xsach ub’ik chkiwach ri Mano’aj e ri rixoqil, e ri Mano’aj xuch’ob’o che  ri  are’  jun  utaqo’n  ri Yahweh.  22«Qastzij  nak’uwa’  che  ri  uj kujkam wa’,  –kcha  ri  Mano’aj  chrech ri rixoqil–, rumal rech xqil uwach ri Dyos». 23«We ri Dyos kraj xujukamisaj, –kcha ri  rixoqil  chrech–,  ri  are’  man  xuk’amowaj  ta  k’uri’  pa  ri  qaq’ab’  ri  holokosto  e  ri  sipanik  xqaya chrech, man xuk’ut ta ri’ chqawach ronojel we jastaq ri’, e man xub’an ta ri’ che xas  kamik ri’ xqeta’maj we taq jastaq ri’».  24Ri ixoq kril uwach jun ral e kukoj ub’i’ Samson. Ri  ak’al  kk’iyik  e  ri  Dyos  kutewchi’j  ri  are’,  25k’atek’uri’  ri  ruxlab’al  ri  Yahweh,  kuchaplej  uch’uych’ayik ri are’ pa ri tz’um taq ja rech ri Dan, chuxo’l taq ri ub’e ri Sore’a e ri Esta’ol.   

Ri uk’ulanem ri Samson

141Ri Samson kxuli’ ub’ik chi pa ri Timna e pa ri Timna, xok pa ri ranima’, jun chkech ri  ixoqib’  che  kimi’al  ri  e’ajfiliste’o.  2Kpaqi’  chi  uloq  e  kuya  ub’ixik  chkech  ri  unan  utat:  «Xinwil pa ri Timna, jun ixoq chkixo’l ri ekimi’al ri e’ajfiliste’o. Ji’k’ama’ uloq chwech che  wixoqil».   3Ri unan utat kkib’ij chrech: «¿La man k’o ta jun ixoq chkixo’l ri ekimi’al ri e’awachalal e  chixo’l konojel ri nusiwantinimit che katb’e che uk’amik jun ixoq chkixo’l ri e’ajfiliste’o, ri  e’are’ che man kiq’atom ta uwi’ ri kikowil?».   __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI EQ’ATB’AL TZIJ

K’atek’ut, ri Samson kub’ij chrech ri utat: «Ja’k’ama’ uloq ri are’ chwech in, rumal rech  che are ri are’ kwaj uwach in».   4Ri  unan  utat  man  xketa’maj  taj  che  weri’  xas ruk’  ri  Yahweh  petinaq  wi,  xa  kutzukuj  jun  ch’o’j  kuk’  ri  e’ajfiliste’o,  rumal  rech  che  pa  taq  we  q’ij  ri’,  ri  e’ajfiliste’o  ko  ekitak’alb’em ri Isra’el.  5Ri Samson kxuki’ ub’ik kuk’ ri e’unan e’utat pa ri Timna e aretaq chi’ ke’opan pa taq ri  tikb’al uva rech ri Timna, kril jun ko’lik koj kjaninik petinaq uloq che uk’ulaxik ri are’.  6Ri  ruxlab’al ri Yahweh xunojisaj ri are’, k’atek’uri’, man k’o ta jun jas uwach ruk’am puq’ab’, e  ri  Samson  kuch’aqa’pij  ri  alaj  koj  jacha  upilik  jun  alaj  ama’  k’isik;  k’atek’ut,  man  k’o  ta  xub’ij chkech ri unan utat we xub’ano ri’. 7Kxuli’ ub’ik, kch’aw ruk’ ri ixoq e utz kril ri are’.   8Pa  jun  chik  q’ij,  ri  Samson  ktzaljj  uloq  arech  kk’uli’  ruk’  ri  ixoq.  Ksutin  apan  jub’iq  arech  krilo  ri  jun  alaj  koj  che  kaminaq  kanoq  ri  ub’aqil,  k’atek’uri’  xrilo  che  pa  ri  jetaq  ub’aq ri koj k’o jun aqaj kech ri awonon e k’o uwa’lche’.  9Kuk’am ukoq ri uwa’l che’ puq’ab’  e kutijo aretaq chi’ tajin kb’inik. Aretaq chi’ ri are’ xtzalij kuk’ ri unan utat, kuya’ kech ri  uwa’lche’ e ri e’are’ xkitijo, k’atek’ut man k’o ta xub’ij chkech che xumol koq pa ri taq ub’aq  ri kaminaq alaj koj.  10Ri utat kxuli’ ub’ik pa rachoch ri ixoq, e ri Samson kub’an chila’ jun  nimalaj ula’nik, rumal rech che naq’atalik jewa’ kkib’an ri alab’om. 11K’atek’uri’, aretaq chi’  kkil ri Samson, kkicha’ juwinaq lajuj alab’om arech kkachi’laj ri are’.    Ri utzij ri Samson che rajawaxik kch’ob’ik 12K’atek’uri’, ri Samson kub’ij chkech: «Chiya’ alaj chwech arech kinb’ij jun tzij chiwech 

che  rajawaxik  kitzukuj  ri  uch’ob’ik.  We  kiq’alajisaj  chnuwach  ri  uch’ob’ik  xib’ano  pa  ri  wuqub’ q’ij che kutaqej we nimaq’ij ri’, e we kiriq ri uch’ob’ik, ri in kinya’ na ri’ chiwech  juwinaq  lajuj  utzalaj  taq  k’ul  e  juwinaq  lajuj  utzalaj  taq  atz’yaq.  13K’atek’ut,  we  man  kixkowin  ta  chech  ri  uch’ob’ik,  ix  kixya’ow  na  chwech  juwinaq  lajuj  utzalaj  taq  k’ul  e  juwinaq lajuj utzalaj taq atz’yaq». —«Chab’ij b’a’ ri atzij che rajawaxik kqatzukuj uch’ob’ik,  –kecha chrech–, ri uj katqatatab’ej wa’». 14Kub’ij ri are’:  «Ruk’ ri winaq kwa’ik, xelik ri wa ktijowik, e ruk’ ri kowlaj winaq xelik ri ki’al».  Pa urox q’ij man ekowininaq taj che uch’ob’ik we tzij ri’.   15Pa  ri  uwuq  q’ij  kkib’ij  chrech  ri  rixoqil  ri  Samson:  «Chab’o’chij  ri  awachajil  arech  kub’ij chqech ri uch’ob’ik ri tzij, wema kab’ano, ri uj katqaporoj na ri’ ri at e ri rachoch ri  atat. On ¿la xa nelo kujiwelaq’aj che xujisik’ij».  16Ri rixoqil ri Samson xumajij ri oq’ej puwi’  ri  rachajil;  e  kub’ij  chrech:  «Ri  at  ti’tik  wa’  kana’  chwech,  man  kinaloq’oq’ej  ta  wa’.  Ri  at  xaya’  jun  tzij  chkech  ri  e’uk’ojol  ri  nusiwantinimit  che  rajawaxik  ktzukux  ri  uch’ob’ik,  e  man ab’im ta chwech in ri uch’ob’ik». Kub’ij ri are’ chrech: «Ri in man nub’im ta chkech ri  nunan nutat, ¿la kinb’ij k’uri’ chawech ri at?».  17Pa ri wuqub’ q’ij che xuq’i’ ri nimaq’ij, ri  are’ xoq’ik ruk’ ri Samson. K’atek’uri’, pa ri uwuq’ q’ij kub’ij chrech ri are’ ri uch’ob’ik ri tzij  chrech ri ixoq, rumal rech che ri are’ man utz ta chik k’olik rumal ri roq’ej ri ixoq, e ri are’  kub’ij ri ucholaj ri tzij chkech ri e’uk’ojol ri siwan utinimit.  18Pa ri uwuq q’ij, aretaq chi’ maja’ kqaj ri q’ij, ri e’uwinaq kkib’ij chrech ri Samson:  «¿Jas ri are sib’alaj ki’ chuwach ri uwa’lche’ e jas ri are kowlaj chuwach ri koj?»  Ri are’ kub’ij chkech:  «Weta mata xixchakun ruk’ ri nuwakax,  ri ix man kiriq ta uch’ob’ik ri’ ri nutzij».  19K’atek’uri’  ri  ruxlab’al  ri  Yahweh  kunojisaj  ri  are’  e  kxuli’  xas  pa  ri  Askelon,  e  chila’  ke’ukamisaj  juwinaq  lajuj  achijab’,  kujol  ub’ik  ri  kijastaq  ri  winaq  ri’  e  kuk’am  ub’ik  ri  katz’yaq arech ke’utoj ri alab’on xekowin che uch’ob’ik ri utzij; k’atek’uri’, xyaktaj uq’aq’al  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI EQ’ATB’AL TZIJ

royowal e ktzalej cho ri rachoch ri utat.  20Ri rixoqil ri Samson xya chrech jun rachi’l ri are’,  jun rachi’l che sib’alaj xukub’a’ uk’u’x chrij.    Ri Samson kuporoj ri kitriko ri e’ajfiliste’os

151Ok’owinaq chi keb’ oxib’ q’ij, pa taq ri uq’ijil ri uq’atik ri triko, ri Samson ktzalijik che  usolixik ri rixoqil e kruk’aj ub’ik jun alaj ama’ k’isik, k’atek’uri’, kub’ij: «Ri in kinwaj kinok  ub’i  ruk’  ri  wixoqil  pa  ri  warib’al.  K’atek’ut,  ri  uji’  ri  are’  man  kuya’  ta  alaj  chrech  kokik.  2Kub’ij ri uji’ chrech: «Ri in xinchomaj, che ri at xyakataj ri uq’aq’al awoyowal chrij ri are’ e  ri in xinya’ chrech ri awachb’il. ¿La man are ta utz ri uchaq’ chuwach ri are’? ¡Are chokoq  awech at pa uk’exwach ri jun chik!» 3Ri Samson kub’ij chrech: «We jumul chik ri’, ri in man  k’o  ta  numak  ri’  kuk’  ri  e’ajfiliste’o  we  kinb’an  ri  itzel  chkech».  4Ri  Samson  kb’e  ub’ik,  ke’utzuj  uloq  o’lajuj  k’al  300   yak,  kuk’am  ukoq  jujun  taq  che’,  ke’uxim  keb’  yak  ruk’  ri  kije’, ri jun ruk ri jun chik e panik’aj chkech kukoj kanoq jun che’.  5Kut’iq q’aq’ chrech ri  jetaq che’,  k’atek’uri’  ke’utzaqopij  ri  jetaq yak pa  ri  kitikonb’al  triko  ri  e’ajfiliste’o, kut’iq  q’aq’ chrech ri q’ayes, ri triko, xoquje’ chrech ri tikb’al uva e tikb’al olivo.  6Ri e’ajfiliste’o kkita’o: «¿Jachin xb’anow weri’». K’atek’uri’ kb’ix chkech: «Are ri Samson  ri uji’ ri timnita, rumal rech che ri tata uji’ xuya ri rixoqil chrech jun rachb’i’l ri Samson».  K’atek’uri’, ri e’ajfiliste’o kepaqi’ ub’ik che ukamisaxik pa taq ri uxaq q’aq’ ri jun ixoq e ri  utat.  7Ri  Samson  kub’ij  chkech:  «Rumal  rech  che  kib’an  weri’,  ri  in  man  kintak’i’  taj  tza  k’ate’  na  kitoj  uk’axel  ri  k’ax  chib’ano».  8Sib’alaj  xe’uqajb’ej  ri  e’are’  e  man  k’o  ta  jun  utz  xkanaj kanoq ri ub’aqil. K’atek’uri’, kqaj uloq pa ri pek k’o cho ri jun ab’aj rech ri Etan e  kkanaj kan chila’.    Ri ub’aqil upuchi’ ri b’urix 9Ri e’ajfiliste’o kepaqi’ ub’ik e kkikoj ri tz’um taq kachoch pa ri Juda, e ke’ok ub’ik pa ri 

Leji.  10«¿Jasche xixpaqi’ uloq chqij ri uj?» kecha ri e’uwinaq ri Juda chkech. —«Xujpaqi’ uloq  che uyutik ri Samson, kecha chkech, arech kqab’an chrech ri are’ jeri’ jacha ri xub’an ri are’  chqech uj».  11Wuqq’o’ lajuj k’al  3.000  achijab’ rech ri Juda keqaj uloq pa ri pek k’o cho ri  ab’aj rech ri Etam e kkib’ij chrech ri Samson: «¿La man aweta’m ta ri at che ri uj tajin kujok  chuxe’  ri  kikowinem  ri  e’ajfiliste’o?  ¿Jas  ri  xab’an  chqech?».  Ri  are’  kub’ij  chkech:  «Jeri’  jacha xkib’an ri e’are’ chwech, jeri’ xinb’an in chkech ri e’are’». 12K’atek’uri’, ri e’are’ kkib’ij  chrech  ri  are’:  «Ri  uj  xujxuli’  uloq  arech  katqayut  ub’i  ri  at,  arech  ri  uj  katqajacha’  pa  kiq’ab’ ri e’ajfiliste’o». —«Chijikib’a ub’ixik chwech –kcha chkech–, che man kinikamisaj ta  ri ix».  13«¡Jayi’! Kecha chrech, ri uj xuwi kqaj katqayutu’ e katqaya’ pa kiq’ab’ ri e’are’, ri uj  man kqaj taj katqakamisaj». K’atek’uri’, kkiyutu ri are’ ruk’ keb’ k’ak’ taq kolob’ e kkesaj  uloq chuxo’l taq ri ab’aj.  14Aretaq  chi’  tajin  kopanik  pa  ri  Leji  e  ri  e’ajfiliste’o  kkikoj  anim  che  uk’ulaxik,  kkiraqaqej  kichi’  jacha  ech’akaninaq  chik,  ri  ruxlab’al  ri  Yahweh  kunojisaj  ri  Samson:  ri  kolob’ k’o  chuq’ab’  jacha  taq  ub’atz’  ri  saqtuntun  b’atz  che kuya’o  kporox  pa  ri  q’aq’  e  ri  kolob’ xt’ub’tajik ub’ik puq’ab’.  15Kuriq ukoq jun ub’aqil uchi’ b’urix che k’o na kik’ chrij,  kulik’ apanoq ri uq’ab’ che uk’amik, e ruk’ weri’ ke’ukamisaj kaq’o lajuj k’al achijab’.  16K’atek’uri’, ri Samson kub’ij:  «Ruk’ jun ub’aqil upuchi’ b’urix ri in xinchup kiwach ri e’are’.  ¡Ruk’ jun ub’aqil upuchi’ b’urix, ri in xe’inkamisaj kq’o lajuj k’al achijab’!».  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI EQ’ATB’AL TZIJ

17Aretaq  chi’  xuk’is  ub’ixik  ri  utzij,  naj  kuk’yaq  apanoq  ri  ub’aqil  upuchi’  ri  b’uxix,  e 

rumal  k’uwa’  kb’ix  chrech  we  k’olib’al  ri’  Pamat‐Leji.  18K’atek’uri’  kpe  jun  nimalaj  chaqi’jchi’  chrech  e  kch’aw  ruk’  ri  Yahweh  e  kub’ij  chrech:  «At  xatb’anowik  we  nimalaj  ch’akoj ri’ rumal ri uq’ab’ ri apataninel, e k’u kamik ri’ ¿la kinkam k’uri’ rumal jun nimalaj  chaqijchi’,  e  la  kinqaj  k’u  pa  kiq’ab’  ri  winaq  che  ma  kiq’atom  ta  uwi’  kikowil?».  19K’atek’uri’, ri Dyos kujo’b’isaj ub’ik ri ja’ che chemelik pa ri Leji e kb’ulb’utik uloq ri ja’, ri  Samson kuqumuj ujoron chrech ri ja’ ri’, e xtzalej uloq ri ruxlab’al e xk’ask’ob’ik ri ranima’.  Rumal k’uwa’ weri’ xb’ix chrech En‐ha‐Kore chrech ri b’ulb’ux che k’o na pa ri Leji pa taq  we  q’ij  kamik  ri’.  20Ri  Samson  xub’an  q’atb’altzij  juwinaq  junab’  puwi’  ri  Isra’el  pa  taq  ri  kiq’ijil ri e’ajfiliste’o.    Ri jun xk’ulmatajik pa taq ri rokib’al ri Gasa

161K’atek’uri’, ri Samson kb’e ub’ik e kusuk’ ub’ik pa ri Gasa, kril chila’ jun ixoq erech nim  ch’uti’n  e  kok  ub’ik  pa  ri  rachoch.  2Kya  ub’ixik  chkech  ri  e’ajgasa:  «Xpetik  ri  Samson  waral». Kkisutij rij ronojel ri k’olib’al e kkik’ak’alej chuchi’ ri tinimit ronojel ri jun aq’ab’.  Jun aq’ab’ man k’o ta kesilob’ik e kkichomaj. «Chqeye’j chi k’ate’ ksaqarik e kqakamisaj ri  are’».  3K’atek’ut,  ri  Samson  xwarik  chi  xuwi  panik’aj  aq’ab’;  panik’aj  aq’ab’  kwa’lij  ub’ik,  kuk’am ub’i ri keb’ uxaq uchi’ja rech ri tinimit ruk’ ri keb’ raqan taq ri uchi’ja, kub’oq ub’i  ruk’ ri che’, kutelej e kuk’am ub’ik xas puwi’ ri juyub’ che k’o apan chuwach ri Heb’ron.    Ri Dalila xutzalkapij uwach chrech ri Samson 4Chuwach chi aq’anoq weri’, kqaj chi jun ixoq chuwach che k’o pa ri taq’aj rech ri Sorek, 

ri ixoq ub’i’ Dalila.  5Ri ekinimal ri e’ajfiliste’o, kepaqi’ uloq ruk’ ri ixoq e kulkib’ij chrech:  «Chak’oto’  uchi’  e  chawesaj  chrech  jawi’  kpe  wi  chrech  ri  nimalaj  uchuq’ab’,  e  jas  ri  kqab’ano arech kujkowin che uqasaxik e kqaximo. K’atek’uri’, ri uj chqajujunal kqaya’ na  ri’ chawech 1.100 siklos saq pwaq».   6Ri  Dalila  kub’ij  chrech  ri  Sason:  «Chab’ana’  jun  toq’ob’  chab’ij  chwech,  jawi’  kpe  wi  chawech ri nimalaj achuq’ab’ e jas ri ruk’ kuya’o katximik arech kb’an kowinem chawech».  7Ri  Samson  kub’ij  chrech:  «we  kinxim  ruk’  wuqub’  rax  taq  k’am  e  che  maja’  kchaqijik,  ksach  na  k’uri’  ri  nuchuq’ab’  e  in  jun  achi  ri’  jacha  konojel  ri  achijab’».  8Ri  ekimal  ri  e’ajfiliste’o  kkik’am  ub’ik  chrech  ri  Dalila  wuqub’  k’am  rech  rax  taq  ch’ab’  na,  che  maja’  chaqi’j e kuxim ri are’ ruk’ weri’.  9Ek’o ejujun achijab’ kik’u’m uloq kib’ pa ri uwarib’al ri  are’  e  kuraq  uchi’  chrech  ri  Samson:  «¡Ri  e’ajfiliste’o  xepe  uloq  chawij  Samson!».  Ri  are’  kut’oqopij  ub’ik  ri  taq  k’a’am  rech  ri  ch’ab’  jacha  ut’oqopixik  jun  ch’uyu’t  aretaq  chi’  kb’uquw  pa  ri  q’aq’.  Xa  jek’uwa’,  man  xeta’maxik  taj  jawi’  kpe  wi  chrech  ri  uchuq’ab’  ri  are’.  10Ri  Dalila  kub’ij  chrech  ri  Samson:  «Ri  at  xawetz’b’ej  nuwach  e  man  tzij  taj  ri  xab’ij  chwech.  Kamik  k’ut  ri’,  chab’ana’  jun  toq’ob’  chwech  chab’ij  chwech,  jas  ri  ruk’  loq’  katximik ri at».  11Kub’ij ri are’ chrech: «Weta kinximik ruk’ k’ak’ taq kolob’, ksach na k’uri’  ri nuchuq’ab’ e xaq in jun achi ri’ jacha ekonojel ri achijab’».  12K’atek’uri’ ri Dalila kuk’am  uloq  nik’aj  k’ak’  taq  kolob’  e  kuxim  ri  are’  ruk’  we  kolob’  ri’  e  ko  kuraqaqej  uchi’:  «¡Ri  e’ajfiliste’os  xepe  chawij,  Samson!».  Ri  ixoq  e’uk’u’m  uloq  enik’aj  achijab’  pa  ri  uwarb’al.  K’atek’ut,  ri  Samson  jacha  taq  b’atz’  ut’oqopixik  kub’ano  ri  jetaq  kolob’  che  ximitalik  ri  uq’ab’ ruk’.  13K’atek’uri’  ri  Dalila  kub’ij  chrech  ri  Samson:  «Xas  ronojel  mul  awetz’b’em  nuwach  e  man ab’im ta chwech ri saqalajtzij. Chab’ij b’a’ chwech jas ri ruk’ loq’ katximik ri at». Kub’ij  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI EQ’ATB’AL TZIJ

chrech: «Weta kakem ri wuqub’ upach’ub’al ri nuwi’ ruk’ ri uwa ukem jun ajkem, e kat’ok  ruk’  ri  usu’,  ri  in  kintuqa’r  na  k’uri’  e  xaq  in  jun  achi  ri’  ejacha  konojel  ri  achijab’».  14Ri  Samson  kwarik  e  ri  Dalila  kuchap  koq  ri  wuqub’  upach’ub’al  uwi’,  kukemo  ruk’  ri  uwa  kem,  e  kut’ok  ruk’  ri  ukemob’,  k’atek’uri’  kuraq  uchi’:  «¡Ri  e’ajfiliste’o  xepe  chawij  Samson!». Kk’astajik chrech ri uwaram e kub’oq ub’i ri uwa’ ri kem e ri jun usu’.  15Ri  Dalila  kub’ij  chrech:  «¿Jasche  kab’ij  kinaloq’oq’ej,  we  ri  awanima’  man  wuk’  ta  in  k’o wi? Oxmul chik awetz’eb’em nuwach e man ab’im ta chwech jawi’ kpe wi chawech ri  nimalaj achuq’ab’».   16Rumal rech che ronojel q’ij kuch’a chrech e teren chrij ri are’, ri Samson xk’istaj uk’u’x  chrech  weri’.  17Kujaq  ri  ranima’  e  kub’ij  chrech:  «Ri  sokb’al  wi’aj  mawi  q’axinaq  pa  ri  nujolom  –kcha  chrech–,  rumal  rech  che  ri  in,  in  nasir  in  rech  ri  Dyos  qas  pa  ri  nusantil  uloq. Weta ksokax ri nuwi’, kel ub’i ri’, ksach ri’ ri nuchuq’ab’, e xaq in jun achi ri’ jachah  konojel ri achijab’».   18Ri  Dalila  xreta’maj  che  xujaq  ronojel  ri  ranima’  chrech,  ke’usik’ij  ri  ekinimal  ri  e’ajfiliste’o e kub’ij chkech: «Chixpet b’a’ che we jumul ri’, rumal rech che xujaq ronojel ri  ranima’ chwech». K’atek’uri’, ri ekinimal ri e’ajfiliste’o kepetik jawi’ k’o wi ri are’ e kuk’am  uloq ri pwaq pa kiq’ab’.   19Ri  ixoq  kuwartisaj  ri  Samson  cho  taq  ri  raqan,  kusik’ij  jun  achi  e  ri  achi  ri’  kusokaj  kuqupij ub’ik ri wuqub’ uwi’ upach’um. Xa jek’uwa’ ri ixoq kuchaplej kub’an k’ax chrech ri  are’ e ri uchuq’ab’ ri Samson ksach ub’ik.   20Kuraqaqej  uchi’:  «¡Ri  e’ajfiliste’o  xepe  chawij  Samson!».  Xk’astajik  ri  are’  e  kub’ij:  «Kinel wa’ chuwach weri’ jacha taq ri jumul kanoq e kinkoltaj wa’». K’atek’ut, man reta’m  taj che ri Yahweh elinaq chi ub’ik ruk’ ri are’.  21Ri e’ajfiliste’o kkoj kiq’ab’ puwi’ e kkik’am  ub’ik ri are’, kkipuch’ ri uwoq’och e kkiqasaj ub’i pa ri Gasa. Xkiximo ruk’ keb’ saq ch’ich’  che keb’ uwach e kiximon chrij ri ab’aj pa ri che’ arech kusutej e silob’isaj.    Ri tojb’al uk’axel chrech ri Samson e ri ukamikal 22K’atek’uri’,  xuwi  xsokatajik  ri  uwi’,  xaq  b’i  xk’iy  chi  uloq.  23Ri  ekinimal  ri  e’ajfiliste’o 

kkimulij kib’ arech kkichi’j jun tab’al toq’ob’ chrech ri Dagon, ri kidyos e sib’alaj keki’kotik:  «Ri qadyos xujach pa ri qaq’ab’    ri Samson ri qak’ulel».  24Aretaq chi’ ri winaq kkilo ri are’,     kkiya uq’ijil ri kidyos e kkib’ij:    «Ri qadyos xujach pa qaq’ab’    ri Samson, ri qak’ulel,    ri are’ che sib’alaj k’ax     kub’an pa ri qamaq’    ri rumal are’ sib’alaj winaq xekamik».  25K’atek’uri’,  rumal  rech  che  sib’alaj  ki’kotemal  k’o  ri  kanima’,  kkiraq  kichi’  e  kkib’ij:  «¡Chik’ama’  uloq  ri  Samson  arech  qetz’b’ej  uwach  ri  are’  e  kujtze’nik!».  Kpe  uloq  ri  Samson,  kesaj  uloq  pache’,  e  ri  are’  xub’ano  arech  ketze’nik  rumal  are’,  k’atek’uri’,  xkitak’ab’a’ chuxo’l ri jetaq raqnaja.   26Ri  Samson  kub’ij  chrech  ri  alaj  ak’al  che  ruk’am  ub’i  chech  ri  uq’ab’:  «Chak’ama’  ri  nub’e arech ri in kinchap ukoq ri jetaq raqanja arech ri in kinq’oyb’a’ ukoq wib’ chuwach».  27Ri nimja nojinaq che achijab’ e che ixoqib’. Ek’o chila’ konojel ri ekinimal ri e’ajfiliste’o e  cho  ri  uwaja  askik,  ek’o  wuqq’o’  lalujj  3.000   chi  achijab’  e  chi  ixoqib’  che  tajin  kkil  ri  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI EQ’ATB’AL TZIJ

etz’anem kub’an ri Samson.  28Ri Samson kch’aw ruk’ ri Yahweh e ko kuch’ab’ej : «Ajawxel  Yahweh, ri in kinta’ chawech, chinana’taj uloq, chaya’ b’a’ ri nuchuq’ab’ xuwi we jumul ri’,  ¡Ayum  Dyos!  arech  kinb’an  k’ax  chkech  ri  e’ajfiliste’o  tojb’al  uk’axel  we  keb’  nuwoq’och  ri’!».   29Ri Samson kuchapcha’ ukoq ri keb’ raqanja che uk’u’x ri nimja, kuq’oyb’a’ rib’ chrij, ri  rikyaq’ab’  uq’ab’  chrij  jun,  ri  umox  uq’ab’  chrij  ri  jun  chik,  30k’atek’uri’,  kuraq  uchi’:  «¡Chinkam b’a’  ub’i  ri  in  kuk’  ri  e’ajfiliste’o!». Kukoj  ronojel  ri  uchuq’ab’  e  ri  nimja ktzaq  ub’i  pakiwi’  ri  ekinimal  e’ajfiliste’o  e  pakiwi’  konojel  ri  winaq  ek’o  chila’.  Ri  winaq  xe’ukamisaj  aretaq  chi’  xkamik,  are  sib’alaj  ek’i  chi  na  chkiwach  ri  winaq  xe’ukamisaj  aretaq chi’ k’aslik. 31Ri erachalal e konojel ri rachoch ri utat, kexuli’ uloq che uk’amik ub’ik  ri  are’.  Kkipaqab’a’  ub’ik  e  kkimuq  chuxo’l  ri  b’e  kb’e  pa  ri  Sore’a  e  ri  Eshta’ol,  jawi’  muqutal wi ri utat Mano’aj. Juwinaq junab’ xub’an q’atb’altzij puwi’ ri Isra’el.    Ri tyoxlaj k’olib’al rech ri Mika

171K’o jun achi pa ri ujuyub’al ri Efra’im ub’i’ Mikayehu.  2Kub’ij chrech ri unan: «Ri kaq’o’  ju’lajuj  k’al  1.100   siklos  saq  pwaq  xesach  awuk’,  k’atek’uri’  rumal  weri’  ri  at  xab’ij  jun  kyaqsaq  tzij,  xinta’  ne’,  xab’ij  –Utz  b’a  ri’,  k’o  ri’  we  pwaq  ri’,  in  ne’  xinwilaq’aj.  Ri  unan  kub’ij:  «¡Ri  wal  tewchu’x  b’a’  rumal  ri  Yahweh!».  3E  ri  Mika  kutzalij  chi  jumul  ri  kaq’o’  ju’lajuj k’al siklos saq pwaq chrech ri unan. E ri unan kub’ij  chrech: «Ri in xinya’ wa’ we  saq pwaq ri’ chrech ri Yahweh rech utoq’ob’isaxik uwach ri wal, arech kja’risaxik e kb’an  jun  tz’aq  e  jun  esal  uwach  dyos  ruk’,  k’atek’ut,  kamik  ri’,  ri  in  kwaj  kinya’  chawech».  K’atek’uri’, ri are’ kutzalij ri pwaq chrech ri unan.   4Ri unan kuk’am ukoq lajuj k’al siklos saq pwaq e kuya’ chrech ri aja’risanel ch’ich’. Ri  aja’risanel  ch’ich’  ruk’  weri’  kub’an  jun  tz’aq  e  jun  esal  uwach  dyos  che  kkanaj  pa  ri  rachoch ri Mika. 5We achi ri’, ri Mika ub’i’, k’o jun rachoch Dyos ruk’ are’; kub’an jun efod e  jujun taq terafim, k’atek’uri’ kujach upatan jun chkech ri e’uk’ojol, che xuxik uchuchqajaw  ri  are’.  6Pa  taq  we  q’ij  ri’  man  k’o  ta  ajawinel  pa  ri  Isra’el  e  konojel  kkib’ano  jachike  ri  kkichomaj che utz kkib’ano.  7K’o jun ala ajb’elem rech ri Juda, ujuq’at ri Juda, ri ala ri’ ajlevita e ri are’ jeqelik chil’a  jacha ub’antajik jun kaxlan winaq.  8We jun achi ri’ kuya’ kan ri tinimit B’elem rech ri Juda,  arech  ke’jeqeloq  jawi’  loq’  kujeqeb’a’  wi  rib’.  Aretaq  chi’  tajin  kb’inik,  kopanik  pa  ri  ujuyub’al ri Efra’im, pa ri rachoch ri Mika.   9Ri Mika kuta’ chrech: «¿Jawi’ atpetinaq wi?». «Ri in, in ajlevita, in ajb’elem rech ri Juda  —kcha  chrech.  Xaq  kinok’ow  ub’ik  waral  arech  ke’injeqeb’a’  wib’  jawi’  loq’  kinkanaj  kanoq».  10«Chatkanaj kanoq pa ri wachoch, kcha ri Mika chrech, at jacha jun tatxel ri’ e at  jun chuchqajaw ri’ chwech in e kinya’ na ri’ chawech lajuj siklos saq taq pwaq chjujunal  junab’, kinya awatz’yaq e kinya ri awa». 11K’atek’uri’, ri levita kuk’amowaj kkanaj kan pa ri  rachoch we jun achi ri’ e ri ala jeri’ jacha jun chkech ri e’uk’ojol ri are’.  12Ri Mika kujach  uchak  upatan  ri  jun  ajlevita;  ri  ala  xuxik  uchuchqajaw  e  kkanaj  kanoq  pa  ri  rachoch  ri  Mika.  13«K’atek’uri’,  kamik  –kcha  ri  Mika–  ri  in  weta’m  che  ri  Yahweh  kutoq’ob’isaj  nuwach ri’, rumal rech che k’o wuk’ we jun levita che chuchqajaw».    Ri e’ajdan kkitzukuj kulew

181Pa taq we q’ij ri’, man k’o ta ajawinel pa ri Isra’el. E pa taq we q’ij ri’, ri ujuq’at ri Dan  tajin kutzukuj rulew arech kujeqeb’a’ rib’ chila’, rumal rech che xas pa taq we q’ij ri’ man  k’o ta ulew kechb’al kiriqom chkixo’l ri e’ujuq’at ri Isra’el.   __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI EQ’ATB’AL TZIJ

2Ri e’ajdan; ejob’ achijab’ chkixo’l ri jun kijuq’at Sore’a, e’achijab’ erech ch’o’j, xe’kitaq 

ub’ikm chi pa ri Esta’ol ub’ik, arech ke’kitzalij uloq ri amaq’. Kkib’ij chkech ri ejob’ achijab’:  «Jix che utzalixik ri jun ulew ri’». Ri e’job’ achijab’ ke’opanik pa ri ujuyub’al ri Efra’im xas  chunaqaj  ri  rachoch  ri  Mika  e  xekanaj  kan  chila’  chaq’ab’.  3Rumal  rech  che  ek’o  ukoq  chunaqaj ri rachoch ri Mika, xkich’ob’ uwach ri uch’ab’al ri jun ala ajlevita e ke’opan ruk’ e  kkib’ij  chrech:  «¿Jachin  xatka’mow  uloq  ri  at  waral?  ¿Jas  kab’an  waral  ri’?  ¿Jas  ri  achak  waral?».  4Ri are’ kub’ij chkech: «Are ri Mika xub’an weri’ e we nik’aj chik ri’ chwech ri in.  Xujach nuchak nupatan e ri in, xinokik inuchuchqajaw are’».  5«Chata’ b’a’ chrech ri Dyos – kecha chrech– arech ri uj qeta’maj we utz kuje’eloq che we qab’e ri’».  6—«Jix pa ri utzil – kcha ub’i ri chuchqajaw chkech– ri ib’e che tajin kib’ano k’o chuwach ri Yahweh». 7Ri ejob’  achijab’  keb’e’  ub’ik  e  ke’opan  pa  La’is.  Kkilo  che  ri  winaq  ek’o  chila’  utzil  k’olik  ri  kik’aslemal, ri kik’aslemal jeri’ jacha ri naq’atalik chkech ri e’ajsidon, ja’maril ek’olik e ku’l  kik’u’x. Man k’o ta jun winaq che k’o jun itzel kub’ano. E k’o sib’al kiwa’. Ri e’are’ naj ek’o  wi chkech ri e’ajsidon e man k’o ta kkich’ab’ej kib’ kuk’ ri e’ajsiri’a.   8Ketzalij uloq kuk’ ri ekachalal, pa ri Sore’a e ri Esta’ol, e ri e’are’ kkita chkech»: «¿Jas ri  tzij iwuk’am uloq chqech?».  9Kkib’ij: «¡Chujwa’lijoq! Chujpaqal ub’ik chkij ri e’are’, rumal  rech che ri uj xqilo che utzalaj ri amaq’. ¡K’atek’ut, ri ix man k’o ta jun tzij kib’ij! Mub’an  keb’ ik’u’x kixb’ek e kixok pa ri ulew ri’.  10Aretaq chi’ kixopanik, kiriqa’ jun amaq’ ri’ che  utzil k’olik. Ri ulew nimalaj ulew, e ri Dyos xuya’ pa qaq’ab’; jun k’olb’al jawi’ kolik ronojel  ri loq’ kuya ri ulew».    Keb’e ub’i ri e’ajdan 11Keb’e qas chila’ ub’ik, qas pa ri kijuq’at ri e’ajdan, qas pa ri Sore’a e pa ri Esta’ol, juq’o’ 

lajuj  k’al  achijab’  che  erech  ch’o’j.  12Ke’paqi’  ub’ik  e  kkikoj  ri  tz’um  taq  kachoch  pa  ri  Kiryat‐Ye’arim pa ri Juda. Rumal k’uwa’ weri’, pa we q’ij na kamik ri’, kb’ix chrech we jun  k’olb’al  ri’  ri  tz’um  taq  ja  kech  ri  Dan.  K’o  pa  ri  relb’alqij  chrech  ri  Kiryat‐Ye’arim.  13Qas  waral ub’ik, ke’q’ax ub’ik pa ri ujuyub’al ri Efra’im e ke’opan pa ri rachoch ri Mika.  14K’atek’uri’, ri ejob’ achijab’ che xeb’e che utzalixik ri ulew, kech’awik e kkib’ij chkech  ri ekach’alal: «¿La man iweta’m ta ix che k’o pa ri jun k’olb’al ri’, pa taq we ja ri’, jun efod e  enik’aj  taq  terafim,  jun  uwachb’al  tz’aq  e  jun  esal  uwach  dyos  che  ch’ich’  ja’risam?  K’atek’uri’,  kamik  ri’  chiwila’  b’a’  jas  ri  rajawaxik  kib’ano».  15Ke’opan  jela’,  e  keb’e  pa  ri  rachoch  ri  ala  ri  ajlevita,  pa  ri  rachoch  ri  Mika,  k’atek’uri’  kkiya  jun  rutzil  uwach.  16K’atek’uri’ ri juq’o’ lajuj k’al  600  achijab’ e’ajdan, etak’al chuchi’ ri ja ruk’ ri jastaq kech  rech ch’o’j.  17Ri ejob’ achijab’ che xeb’e che utzalexik ri ulew, ke’ok ub’ik, kkik’am ub’i ri  jun tz’aq, ri efod, ri jetaq terafim e ri e’esal uwach dyos b’anom ruk’ ch’ich’ che xja’risaxik,  e  aretaq  chi’  tajin  weri’,  ri  chuchqajaw  tak’al  chuchi’  ri  uchi’ja  kuk’  ri  juq’o’  lajuj  k’al  achijab’ che kuk’am ri jastaq kech rech ch’o’j.  18Ri e’are’, ri xe’ok b’i pa ri rachoch ri Mika,  kkik’am ub’i ri jun tz’aq, ri efod, ri jetaq terafim e ri e’esal uwach dyos b’anom ruk’ ch’ich’  che  ja’risam.  K’atek’ut,  ri  chuchqajaw  kub’ij  chkech:  «¿Jas  tajin  kib’ano?».  19— «¡Match’awik! kecha chrech. Chakojo’ ri aq’ab’ che ri achi’ e chatpet b’a’ quk’. Ri at, at jun  tatxel  e  at  jun  chuchqajaw  ri’  chqech  ri  uj.  ¿La  are  utz  chawach  at  chuchqajaw  pa  ri  rachoch  junwi  chi  achi  chuwach  che  at  chuchqajaw  chrech  jun  ujuq’at  ri  Isra’el?».  20Ri  chuchqajaw kki’kotik, kuk’am ukoq ri efod, ri jetaq terafim xoquje’ ri jun tz’aq e kb’e ub’i  chkixo’l ri e’are’.  21Kkimajij chi ub’ik ri kib’e, are ke’kinab’isaj ub’i chkiwach ri winaq che mankich’o’jin  taj, ri jupuq taq awaj e ri jastaq kech  22Naj chik ek’o wi chrech ri rachoch ri Mika, aretaq  chi’  ri  ek’ulja  ri  naqaj  ek’o  wi  chrech  ri  rachoch  ri  Mika,  kkiya  ub’ixik  weri’  e  xeb’e  che  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI EQ’ATB’AL TZIJ

koqataxik ri e’ajdan.  23Rumal rech che kkiraqaqej kichi’ chkech ri e’ajdan, ri e’are’ xetzalej  uloq, che ub’ixik chrech ri Mika: «¿Jasche jewa’ uraqik achi’ kab’ano?».  24—«Ri ix, xik’am  ub’i ri nudyos che ri in xinb’anowik e man k’o ta kiya kan chwech –kcha chkech–, xoquje’  xik’am ub’ik ri nuchuchqajaw. K’atek’uri’, kixb’e ub’ik e ¿jas kkanaj kan wuk’ in? K’atek’uri’  kib’ij na chwech: ¿Jas xariqo?».  25Ri e’ajdan kkib’ij chrech: «¡Match’aw chi b’a’, man kaqaj  ta chik kqata ri ach’ab’al! We katch’aw na, wene’ ek’o jujun taq achijab’ kyakataj kiyowal e  ktzaq  kiq’aq’  chawech.  E  xa  jeri’  nak’uri’  katkikamisaj  e  ke’kikamisaj  ri  e’ajupa’awachoch!».  26Ri  e’ajdan  xkitaqej  chi  jumul  ri  kib’e,  e  ri  Mika  aretaq  chi’  xilitaj  rumal che ri e’are’ k’o kichuq’ab’, xtzalij uloq pa ri rachoch.    Ke’ok pa ri La’is. Kkimajij uyakik ri Dan e ri tyoxlaj k’olb’al 27Aretaq  chi’  xk’amtaj  ub’i  kumal  ri  dyos  xub’an  ri  Mika  e  ri  chuchqajaw  k’o  ruk’,  ri 

e’ajdan keb’e b’i chrij ri La’is, chkij ri siwantinimit che ejamaril taq winaq e utzil chkixo’l.  Ke’kikamisaj ri siwantinimit ruk’ ri ch’ich’ rech ch’o’j e kkiporoj ub’i ri tinimit. 28Man k’o ta  jun  winaq  xpe  che  kito’ik,  rumal  rech  che  naj  ek’o  wi  chrech  ri  Sidon  e  man  k’o  ta  kkich’ab’ej kib’ kuk’ enik’aj winaq chik. Ri are’ ek’o pa ri taq’aj che klik’ikik kb’e pa ri B’et‐ Rehob.  Kkiyak  ri  tinimit  e  kkijeqeb’a’  kib’  chila’,  29k’atek’uri’  xkikoj  ub’i  Dan,  na’tisab’al  rech ri Dan che are kitat, ri are’ che ralk’uwa’l ri Isra’el. Kne’b’a’, ojer kanoq ri tinimit ub’i’  La’is. 30Ri e’ajdan xkiwa’lisaj ri tz’aq arech xas kech ri e’are’ kkanajik. Ri Yehonatan, uk’ojol  ri Guerson, che uk’ojol ri Mo’ises, chuwach chi aq’anoq, ri e’uk’ojol, xe’uxik echuchqajawib’  rech ri ujuq’at ri Dan qas k’ate’ na ri jun q’ij che ri siwantinimit, eximitalik xek’am b’i pa  jun kaxlan amaq’ chik.  31Kkikoj panik’aj chkech ri e’are’ ri jun tz’aq che xub’an ri Mika, e  xuq’i’o ronojel ri jetaq q’ij che xkanajik ri rachoch ri Dyos pa ri Silo.    Ri levita che ajefra’im e ri jun ukab’ rixoqil

191Pa we taq q’ij ri’ –aretaq chi’ man k’o ta ajawinel pa ri Isra’el– k’o jun achi, jun levita  che  jeqel  pa  ri  retal  rulew  ri  ujuyub’al  ri  Efra’im.  Kuk’am  chech  ukab’  rixoqil  jun  ixoq  ajb’elem rech ri Juda.  2Ri rixoqil xyakataj uq’aq’al royowal ruk’ ri are’ e xuya’ kanoq arech  ktzalij  ub’ik  pa  ri  rachoch  ri  utat  pa  ri  B’elem  rech  ri  Juda,  xnajtanik  chila’,  kijeb’  ik’  xkanajik chila’.   3Ri rachajil kuchap ub’i ub’e arech kb’e che uch’ab’exik ri ranima’ e are kraj kutzalejisaj  uloq  pa  ri  rachoch;  ruk’am  ub’i  ruk’  ri  are’  jun  upataninel  e  ekeb’  ub’urix.  Aretaq  chi’  xopanik cho ja, ri utat ri ali xril uloq ri are’, ruk’ ki’kotemal xel uloq che uk’ulaxik ri are’.  4Ri uji’, che utat ri ali, xub’iy ri are’ e ri are’ xkanaj kan oxib’ q’ij pa ri rachoch; xewa’ik e  xkitij amaja’ e xekanaj kan chila’ chaq’ab’.   5Pa ri ukaj q’ij xewa’lajik b’ajchi’ e ri levita kraj kb’e ub’ik, k’atek’uri’, ri utat ri ali kub’ij  chrech ri uji’: «Chatija’ ub’i ch’aqap akaxlanwa, k’atek’uri’ kixb’e ub’ik».  6Ket’uyi’k, junam  xewa’ik  e  xequmunik,  k’atek’uri’  ri  utat  ri  ali  kub’ij  chrech  ri  achi:  «Chachomaj  b’a’,  ri  in  kinta’  chawech,  chatkanaj  chi  kanoq  chaq’ab’  kamik  ri’,  e  chki’kot  b’a’  ri  awanima’».  7Kwa’laj  ri  achi  arech  kb’e  ub’ik,  k’atek’ut  ri  uji’  kwin  che  utayik  chrech  arech  kkanaj  kanoq, e xkanaj chi kan jumul ri jun aq’ab’ ri’.   8Pa  ri  uro’  q’ij  ri  levita  kwa’lijik  aq’ab’il  arech  kb’e  ub’ik,  k’atek’ut  ri  utat  ri  ali,  kub’ij  chrech:  «Chab’ana’  jun  toq’ob’,  nab’e  chatija’  ub’i  awa,  e  chixkanaj  kanoq  xas  k’ate’  kqaj  ub’ik ri q’ij». Ekeb’, junam ke’wa’ik. 9Kwa’lajik ri achi arech kb’e ub’ik ruk’ ri ukab’ rixoqil e  ruk’  ri  upataninel,  k’atek’uri’  ri  uji’,  utat  ri  ali,  kub’ij  chrech:  «Tajin  kqaj  ub’ik  ri  q’ij,  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI EQ’ATB’AL TZIJ

chixkanaj  chi  kan  ri  jun  aq’ab’  waral,  e  chki’kot  b’a’  ri  awanima’.  Chwe’q  kixb’e  ub’ik  e  kattzelij  na  ri’  pa  ri  tz’um  awachoch».  10K’atek’ut,  ri  achi  man  xraj  taj  xkanaj  kanoq  chaq’ab’,  kwa’lijik,  kb’e  ub’ik  e  xopanik  chuwach  apan  ri  Jeb’us  –weri’  are  ri  Jerusalem–.  Eruk’am ub’i ri keb’ ub’urix che erech eqa’n e ri ukab’ rixoqil.    Ri kamisanik kkib’an ri ewinaq ek’o pa ri Guib’e’a 11Aretaq chi’ naqaj chik ek’o chech ri Jeb’us, sib’alaj b’enaq chi ri q’ij. Ri pataninel kub’ij 

chrech ri rajaw: «Chab’ana’ jun toqob’, chatpetoq, jo’ ub’ik pa ri kitinimit ri e’ajjeb’use’os e  chujkanaj  kan  chila’  we  jun  aq’ab’  ri’».  12Ri  rajaw  kub’ij  chrech:  «Man  kujok  ta  pa  jun  tinimit che kech ekaxlan taq winaq, waral man k’o ta jun ajisra’el, xaq kujq’ax ub’i wa’ e  are’  kujopan  wa’  pa  ri  Guib’e’a».  13E  kutz’aqatisaj  ub’ixik  chrech  ri  upataninel:  «Jo’,  are  kujok wa’ pa jun chkech ri jetaq tinimit le’ e chila’ wa’ kujkanaj kanoq we jun aq’ab’ ri’, pa  ri Guib’e’a on ri Rama».  14Xaq xeq’ax ub’ik e xkitaqej ri kib’e. Xe’opanik chuwach apan ri  Guib’e’a rech ri B’enejamin aretaq chi’ tajin kqaj ri q’ij. 15Xkiram ub’i ri kib’e waral ri’ arech  kekanaj  kan  we  jun  aq’ab’  ri’  pa  ri  Guib’e’a.  Xok  ub’ik  ri  levita,  e  xt’uyi’  pa  ri  k’ayb’al,  k’atek’ut man k’o ta jun winaq xuchi’j ri rachoch chkech arech  kekanaj kan chila’ we jun  aq’ab’ ri’.  16Kopan jun nim winaq chik, che b’enaq’ij chik xtzalij uloq pa ri chak pa ri rulew. Ri are’  jun achi ajujuyub’ rech ri ujuyub’al ri Efra’im, che jeqel pa ri Guib’e’a, k’atek’uri’ ri siwan  tinimit  ek’o  chila’  e’ajb’enjamin.  17Xuwa’lisaj  apan  ri  uwoq’och  e  xka’y  apan  chech  ri  ajb’innel  achi  t’uyul  pa  ri  k’ayb’al:  «¿Jawi’  katb’e  wi?  kcha  ri  nim  winaq  chrech,  e  ¿jawi’  atpetinaq  wi?».  18K’atek’uri’,  ri  jun  chik  kub’ij  chrech:  «Ri  uj  xaq  uj  uk’owel  ujq’axel,  uj  petinaq  pa ri  B’elem  rech  ri  Juda  kujb’e  pa  ri  retal  rulew  ri  ujuyub’al  ri  Efra’im.  Ri  in,  in  ajjela’. Xinb’e pa ri B’elem rech ri Juda. Ri in kinb’e pa ri wachoch, k’atek’ut man k’o ta jun  winaq  kinuk’ulaj  pa  ri  rachoch.  19K’atek’uri’,  k’o  qak’im,  k’o  qaq’ayes  kqaya  chkech  ri  eqab’urix, xoquje’ ri in k’o nukaxlanwa e k’o nuvino, wech in,  rech ri numokom e rech ri  ala  che  petinaq  uloq  ruk’  ri  apataninel.  Man  k’o  ta  jun  jas  uwach  kraj  che  mata  quk’am  uloq».   20—«Utz b’a’ apetik, kcha ri nim winaq chrech, chaya’ b’a’ alaj chwech arech ri in kinya’  chawech ri rajawaxik chawech, k’atek’ut matkanaj kanoq we jun aq’ab’ ri’ pa we k’ayb’al  ri’». 21K’atek’ut, krokisaj ub’i pa ri rachoch e kuya’ kiq’ayes ri ub’urix. Ri e’ajb’innel xkich’aj  ri kqan, xewa’ik e xkiqumuj ri kuk’ya’.  22K’atek’uri’, aretaq chi’ ri e’are’ tajin kewa’ik, enik’aj winaq pa ri tinimit, e eb’anal k’ax  taq winaq, kkimulij kib’ chrij ri ja, e kkiponklej ri uchi’ja, kkib’ij chrech ri nim winaq chik  rajaw ri ja: «Chawesaj uloq ri achi che xok ub’i pa ri awachoch, arech ri uj qeta’maj uwach  ri are’».   23K’atek’uri’, ri rajaw ri ja kel uloq e kub’ij chkech ri e’are’: «¡Jayi’, ri ix, ix wachalal! ri in  kinta’  chiwech,  mib’an  ri  itzel  ri’.  Kamik  ri’  che  xok  we  achi  pa  ri  wachoch,  mib’an  we  nimalaj  etzalal  ri’.  24K’o  we  numi’al  ri’,  ri  are’  q’apoj  ali.  Ri  in  kinjach  ri  are’  chiwech.  Chib’ana’ k’ax chrech ri are’ e chib’ana’ chrech ri jastaq che utz kiwil ix, k’atek’ut, mib’an ri  nimalaj k’ax chrech we achi ri’».   25K’atek’uri’,  ri  achijab’  man  xkaj  taj  xkitatab’ej  ri  utzij  ri  are’.  Ri  achi  xresaj  uloq  ri  rixoqil chkech ri e’are’. Ri e’are’ xketa’maj uwach ri are’, e  kkib’an nimalaj k’ax chrech ri  are’ ronojel jun aq’ab’ xas k’ate’ na aq’ab’il, e aretaq chi’ xsaqarik xkiya’ kanoq ri are’.  26Aq’ab’il,  ri  ixoq  kopanik  e ktzaqik  chuchi’  ri  rachoch  ri  achi  jawi’  k’o wi  ri  rachajil  e  xkanaj kan chila’ xas k’ate’ xwa’lajik uwach ri q’ij.   __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI EQ’ATB’AL TZIJ

27Aq’ab’, kwa’lajik ri rachajil, kujaq ri uchi’ja, kel uloq arech kumajij chi jumul ri ub’e, 

k’atek’uri’, krilo che ri ixoq, ri ukab’ rixoqil, ponolik chuchi’ ri ja, ri uq’ab’ k’o pulew qas pa  ri  okib’al  ub’i  pa  ja.  28«Chatwa’lijoq  ub’ik,  kcha  chrech,  e  jo’  ub’ik».  Man  k’o  ta  xutzalej  uwach  ri  utzij.  K’atek’uri’,  ku’aq’insaj  ub’ik  chrij  ri  ub’urix  e  kusuk’  ub’i  pa  ri  ub’e  ri  rachoch.  29Aretaq chi’ kopan pa ri rachoch, kuk’ama’ uloq ri ukab’ rixoqil e kumuch ri are’  pa taq ch’qeta’q, kub’an kab’lajuj ch’aqap chrech, k’atek’uri’, kutaq ub’i weri’ pa ronojel ri  rulew ri Isra’el. 30Ri winaq che kkil weri’, kkib’ij: «Man k’o ta jumul ilitajinaq jun jas uwach  jacha weri’, chi pa ri q’ij uloq che xe’el uloq ri e’ajisra’el pa ri Egipto chi pa ri q’ij kamik ri’».  Ri ajlevita xtaqan chkech ri winaq che xe’utaq ub’ik ri are’: Jewa kib’ij chkech ri e’ajisra’el:  «¿La  k’o  jun  jas  uwach  jewa’  k’ulmatajinaq  chi  aretaq  chi’  xe’el  uloq  ri  e’ajisra’el  pa  ri  Egipto chi pa ri q’ij kamik ri’, ¡Chixoman b’a’, chimulij b’a’ iwib’ che uch’ob’ik e qas chiwila’  b’a’ jas ri kb’anik!»    Ri e’ajisra’el xkijikib’a ri kitzij che ktoj na uk’axel ri k’ax xb’antajik pa ri Guib’e’a

201K’tek’uri’,  konojel  ri  e’ajisra’el  ke’el  ub’ik,  e  konojel  xa  jun  kkimulij  wi  kib’,  kmajtaj  ub’ik pa ri Dan e kopan pa ri B’erseb’a, xoquje’ ri ramaq’ ri Gala’ad, kkimulij kib’ chuwach  ri Yahweh pa ri Mispa.   2Ri  ekinimal  konojel  ri  siwantinimit,  e  konojel  ri  e’ujuq’at  ri  Isra’el  xe’opanik  pa  ri  mulin  ib’  kech  ri  e’usiwan  tinimit  ri  Dyos:  e  400.000  achijab’  etak’toj  chkaqan,  keta’m  kkisilob’isaj  ri  ch’ich’  rech  ch’o’j.  3Ri  e’ajb’enjamin  xkita  utzijol  che  ri  e’ajisra’el  xe’paqi’  uloq  pa  ri  Mispa.  Ri  e’ajisra’el  kkib’ij:  «¡Chib’ij  b’a’  chqech  jas  ub’anik  ri  nimalaj  k’ax  xk’ulmatajik ri’!».   4Ri levita, ri rachajil ri ixoq xkamisaxik, kch’awik e kub’ij: «Ri in xinopan ruk’ ri wixoqil  pa ri Guib’e’a rech ri B’enjamin arech kinkanaj kan chila’ chaq’ab’.  5Ri e’ajsiwan tinimit pa  ri  Guib’e’a  xewa’lajik  uloq  chwij,  e  chaq’ab’  xkisutij  rij  ri  ja  jawi’  xinkanaj  kan  wi;  xkaj  xinkikamisaj  in  e  xkib’an  k’ax  chrech  ri  wixoqil,  nimalj  il  xkib’an  chech,  rumal  k’uri’  xkamik ri are’».   6Ri in, xink’am uloq ri wixoqil, xinb’an ch’qetaq chech e xintaq ub’ik weri’ pa ronojel ri  ulew rechb’al ri Isra’el, rumal rech che xk’ulmatajik jun nimalaj k’ixb’al, e jun nimalaj k’ax  pa ri Isra’el.   7Kamik ri’, iwonojel ix k’o waral ix ajisra’el. Chixoman b’a’ puwi’ weri’ e chib’ij b’a’ jas ri  kb’anik».   8Konojel  ri  siwantinimit  junam  kewa’lajik  e  kkib’ij:  «¡Chaqaxo’l,  man  k’o  ta  jun  winaq  wa’ ktzalij pa ri tz’um rachoch, man k’o ta jun winaq wa’ ktzalij pa ri rachoch!  9Are wa’ ri  kqab’an  na’  puwi’  ri  Guib’e’a.  Ri  uj  kujpaqi’  ub’i  wa’  chkij  ri  e’are’  10e  chkixo’l  konojel  ri  e’ujuq’at  ri  Isra’el,  chkixo’l  ok’al  achijab’  kek’am  ukoq  lajuj  achijab’,  kek’am  ukoq  ok’al  achijab’ chkixo’l kaq’o’ lajuj k’al achijab’, e kaq’o’ lajuj k’al achijab’ chkixo’l 10.000 achijab’.  Ri  e’are’  kkitzukuj  na  ri’  ri  kiwa  ri  winaq  keb’e’  pa  ri  ch’o’j,  arech  ke’kib’ana’  chrech  ri  B’enjamin jeri’ jacha ri nimalaj k’ax xkib’an pa ri Isra’el».   11Jeri’ umulixik kib’ xkib’ano konojel ri Isra’el, xa jun xkib’ano.    K’ax kich’ab’exik ri e’ajb’enjamin 12Ri 

e’ujuq’at  ri  Isra’el  xe’kitaq  ub’ik  enik’aj  etaqo’nel  kuk’  konojel  ri  ujuq’at  ri  B’enjamin  arech  kkib’ij  chkech:  «¿Jas  ub’e’al  ri  jun  kamisanik  xb’antajik  chixo’l?  13Kamik  k’ut ri’, kqaj kijach chqech ri e’achijab’ che eb’anal taq k’ax, man utz taj we kekanaj kanoq  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI EQ’ATB’AL TZIJ

pa  ri  Guib’e’a,  arech  keqakamisaj  ri  e’are’,  e  xa  jek’uri’  ksachtaj  ub’i  uwach  ri  itzel  pa  ri  Isra’el». K’atek’ut, ri e’ajb’enjamin man xkaj taj xkita ri kitzij ri e’ajisra’el.    Nab’e taq ch’o’j xb’anik 14Ri 

e’ajb’enjamin,  kekiya’  kan  ri  jetaq  kitinimit,  kkimulij  kib’  pa  ri  Guib’e’a  arech  ke’b’ech’o’jinoq  kuk’  ri  e’ajisra’el.  15Pa  we  jun  q’ij  ri’,  ri  e’ajb’enjamin  ke’kejalaj  ri  e’ajb’enjamin che xepe uloq pa taq ri tinimit, xetz’aqatik 26.000 achijab’ che keta’m kikoj  ri ch’ich’ rech ch’o’j; ri e’ajguib’e’a, man e’ejalam taj kuk’ we nik’aj ri’.  16Konojel ri achijab’  erech  ch’o’j  e  juq’o’  jo’lajuj  k’al  700   e’utzalaj  taq  achijab’  chrech  ri  ch’o’j,  utz  ri  umox  kiq’ab’.  Konojel  kuk’am  jetaq  ab’aj  arech  suk’  kek’yaqan  chrech  ri  ikyaq’,  qas  kekowinik  kkisuk’ab’a’ jun wi’aj.   17Xoquje’  ri  e’ajisra’el  xe’kejalaj  ri  e’achijab’;  man  k’o  ta  ri  B’enjamin  chkixo’l,  e  xkitz’aqatisaj  400.000  achijab’  che  keta’m  kkichap  ri  ch’ich’  rech  ch’o’j.  18Keb’e  ub’ik  e  kepaqi’ ub’ik pa ri B’etel arech kekita chrech ri Dyos: «¿Jachin chqech uj kpaqi’ ub’ik nab’e  che  ub’anik  ri  ch’o’j  chkij  ri  e’ajb’enjamin?».  E  ri  Yahweh  kub’ij:  «Are  ri  Juda  kpaqi’  ub’i  nab’e».   19Ri e’ajisra’el, aq’ab’ kewa’laj ub’ik e kkikoj ri tz’um taq kachoch chuwach ri Guib’e’a.  20Ri  achijab’  e’ajisra’el  keb’e  che  ub’anik  ri  ch’o’j  ruk’  ri  B’enjamin  e  xkicholej  kib’  che  ub’anik ri ch’o’j chuwach ri Guib’e’a.  21K’atek’uri’ ri e’ajb’enjamin xe’el uloq pa ri Guib’e’a,  e pa we jun q’ij ri’ xe’kikamisaj kanoq e 22.000 achijab’ e’ajisra’el.  22Ri achijab’ e’ajisra’el  che  erech  ch’o’j  xpe  chi  jumul  ri  kichuq’ab’  e  xkicholej  chi  kib’  chrech  ri  ch’o’j  pa  ri  jun  k’olb’al jawi’ xek’oji’ wi ri nab’e q’ij.  23Ri e’ajisra’el xepetik che ri oq’ej chuwach ri Yahweh  chi  k’ate’  xok  aq’ab’,  k’atek’uri’  kkita’  chrech  ri  Yahweh  e  xkib’ij  chrech:  «¿La  rajawaxik  kujch’ojinik chi jumul kuk’ ri e’uk’ojol ri B’enjamin che eqachalal ri e’are’?». K’atek’uri’ ri  Yahweh kub’ij chkech: «Jix jib’ana’ ri ch’o’j chrij ri are’».   24Pa  ri  ukab’  q’ij,  ri  e’ajisra’el  keqib’  ukoq  kuk’  ri  e’ajb’enjamin,  25k’atek’ut,  xoquje’  pa  we ukab’ q’ij ri’, ri B’enjamin ke’el uloq pa ri Guib’e’a, kekiriqa’ ri e’are’ e ke’kikamisaj chi  jumul 18.000 achijab’ chkech ri e’ajisra’el; konojel ri achijab’ xekamik keta’m kech’o’jinik  ruk’ ri ch’ich’ rech ch’oj.  26K’atek’uri’, konojel ri e’ajisra’el e konojel ri winaq kepaqi’ uloq  pa  ri  B’etel,  xe’oq’ik  e  xet’uyi’  chuwach  ri  Yahweh,  jun  q’ij  xemewajik  xas  k’ate’  na  kok  aq’ab’  e  kkichi’j  jujun  taq  holokostos  e  jujun  taq  tab’al  toq’ob’  rech  utzil  chuwach  ri  Yahweh; 27Ri e’ajisra’el kkita’ chrech ri Yahweh –ri arka rech ri chapb’al q’ab’ rech ri Dyos  k’o pa we k’olb’al ri’, 28e ri Pinjas, uk’ojol ri Ele’asar, che uk’ojol ri A’aron, pa taq we q’ij ri’,  are  kpatanijik–  Kkib’ij:  «¿La  rajawaxik  kinel  chi  na  ub’ik  che  ub’anik  ri  ch’o’j  kuk’  ri  e’uk’ojol  ri  B’enjamin  wachalal  on  are  utz  kinya  kanoq?».  K’atek’uri’  ri  Yahweh  kub’ij:  «Man kiya ta kanoq, jix b’a’, rumal rech che chwe’q ke’injach na ri e’are’ pa iq’ab’».     Ri B’enjamin xch’akatajik 29K’atek’uri’, 

ri  Isra’el  ke’ukoj  ejujun  achijab’  erech  ch’o’j  pa  ronojel  b’e,  arech  kek’ak’alanik  chkech  ri  Guib’e’a.  30Pa  ri  urox  q’ij,  ri  e’ajisra’el  keb’e  ub’i  pakiwi’  ri  e’ajb’enjamin  e  jeri’  xkib’ano  pa  ri  jun  chik  q’ij,  kkicholej  kib’  che  ri  ch’o’j  chuwach  ri  Guib’e’a. 31Ri e’ajb’enjamin ke’el uloq che kik’ulaxik naj chrech ri tinimit. Jacha ri kib’anom  pa taq ri q’ij kanoq kkichaple’j kikamisaxik sib’alaj ek’i winaq pa taq b’e che kpaqi’k, jun  che kb’e pa ri B’etel e ri jun chik che kb’e pa ri Guib’e’a: 30.000 achijab’ rech ri Isra’el.  32Ri  e’ajb’enjamin xkib’ij chkib’il kib’: «Ri e’are’ xech’akatajik chi jumul chqawach jacha ri nab’e  mul», k’atek’ut, ri e’ajisra’el  xkib’ij chkixo’l: «Ri uj kujanimaj ub’ik chkiwach pa taq ri b’e  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI EQ’ATB’AL TZIJ

arech naj ke’el uloq chrech ri tinimit».  33K’atek’uri’, konojel ri achijab’ e’ajisra’el kewa’laj  uloq pa ri kik’olb’al e kkicholej kib’ pa ri B’a’al‐Tamar, e ri achijab’ che kik’um uloq kib’, chi  pa  ri  kik’olb’al  kech’o’jin  uloq  puwi’  ri  Guib’e’a  che  man  k’o  ta  uchuq’ab’.  34E  10.000  ri  e’utzalaj  taq  achijab’  che  xecha’ik  pa  ronojel  ri  Isra’el,  kepe  uloq  chuwach  ri  Guib’e’a;  ri  ch’o’j nimalaj k’ax e ri e’ajb’enjamin man k’o ta keta’m ri nimalaj k’ax petinaq chkij e’are’.  35Ri  Yahweh  ke’uqajb’ej  ri  B’enjamin  chkiwach  ri  Isra’el,  e  pa  we  jun  q’ij  ri’,  ri  e’ajisra’el  xekikamisaj pa ri B’enjamin e 25.100 achijab’, konojel kuk’am ri kich’ich’ rech ch’o’j.  36Ri e’ajb’enjamin xkilo che ri e’are’ xech’akatajik. –Ri e’ajista’el xkiya’ kulew chkech ri  e’ajb’enjamin  rumal  rech  che  k’o  ri  jun  k’amb’al  xkikoj  chkech  ri  Guib’e’a.  37Ri  winaq  kik’u’m uloq kib’ kkikoj anim chrij ri Guib’e’a e kkijub’uj ub’ik kib’ e ke’kikamisaj konojel ri  tinimit ruk’ ri ch’ich’ rech ch’o’j.  38K’atek’uri’, ri winaq e’ajisra’el, xkichomaj kuk’ ri winaq  che kik’u’m uloq kib’: kkit’usej uloq jun sib’ pa ri tinimit arech jun k’utb’al chkech; 39rumal  k’uwa’,  ri  B’enjamin  xuchaple’j  kikamisaxik  ejujun  taq  winaq  chkixo’l  ri  e’ajisra’el:  e  30  achijab’: E kkib’ij chb’il taq kib’: «Qastzij nak’ut, jumul chik xech’akatajik chqawach jacha  pa ri nab’e ch’o’j».   40K’atek’ut,  ri  uk’utb’alil  ri  sib’,  xumajij  kaq’an  xas  pa  ri  tinimit,  e  ri  B’enjamin,  kka’y  apanoq  e  krilo  che  pa  ronojel  ri  tinimit  kpaqi’  ri  q’aq’  chikaj.  41Ri  achijab’  e’ajisra’el  ketzalijik e ri achijab’ rech ri B’enjamin keb’irb’itik, aretaq chi’ xkilo ri nimalaj k’ax petinaq  chkij.  42Ke’animaj chkiwach ri e’ajisra’el pa ri ub’e ri tz’inalik ulew, k’atek’ut ri achijab’ erech  ch’o’j  xkisutij  kij;  ri  achijab’  che  eptinaq  uloq  pa  ri  tinimit,  ke’kichap  panik’aj  e  ke’kikamisaj  43Jewa’ usutixik kij ri B’enjamin xkib’ano, man xe’ulxlan taj che koqataxik ri  e’are’are’  e  xkiqajb’ej  chi  k’ate’  na  xe’opan  chuwach  ri  Guib’e’a,  pa  ri  relb’ajq’ij.  44Pa  ri  B’enjamin xekamik 18.000 achijab’, konojel e’utzalaj taq achijab’ chrech ri ch’o’j.  45Xkisutij  ub’i kib’ e ke’animaj ub’ik pa ri tz’inalik ulew, xeb’e ub’ik chunaqaj ri ab’aj rech ri Rimmon.  Ri e’ajisra’el kekichap pa taq ri b’e 5.000 achijab’. K’atek’uri’, xkoqataj ri B’enjamin qas pa  ri retal rulew ri Guidon e xe’kikamisaj juwinaq k’al  2.000  achijab’.   46Pa we jun q’ij ri’, chkech ri B’enjamin xekam 25.000 achijab’,  che keta’m kech’o’jinik  ruk’  ri  ch’ich’  rech  ch’o’j  e  ri  e’are’  konojel  man  k’o  ta  kkixib’ij  kib’.  47Juq’o’  lajuj  k’al  achijab’ xekowinik xe’animaj ub’ik pa ri tz’inalik ulew, chunaqaj ri ab’aj rech ri Rimmon.  K’atek’uri’  xekanaj  kan  chila’  kijeb’  ik’.  48Ri  achijab’  e’ajisra’el  xetzalijik  chkij  ri  e’ajb’enjamin,  ke’kikamisaj  ruk’  ri  ch’ich’  rech  ch’o’j  ri  achijab’  ek’o  pa  ri  tinimit,  xoquje’  xkikamisaj kan ri jetaq chikop e ronojel ri jastaq xkiriq chila’. K’atek’uri’, xkiporoj ronojel  ri jetaq tinimit xkiriqo.    Ri e’ajisra’el xkik’am uq’a’b che man utz taj ri xkib’ano

211Ri  achijab’  e’ajisra’el,  xkijikib’a’  ub’ixik  ri  kitzij  pa  ri  Mispa:  «Man  k’o  ta  jun  winaq  chqaxo’l uj kuya’ ri umi’al pa k’ulanem chkech ri B’enjamin».   2Ri  siwantinimit  keb’e  pa  ri  B’etel,  e  xet’uyi’  chila’  chuwach  ri  Dyos  xas  b’enaq’ij  na,  nimalaj  oq’ej  kkib’ano  e  sib’alaj  kkik’is  kik’u’x:  3«Yahweh,  Udyos  ri  Isra’el  –kecha–,  ¿jas  k’uche che xas ksach uwach pa ri Isra’el jun chkech ri ujuq’at ri Isra’el?».   4Chwe’q  chi  aq’anoq,  ri  siwantinimit  aq’ab’  kewa’lajik  e  xkiyak  jun  ab’aj  rech  tab’al  toq’ob’;  kkichi’j  jujun  taq  holokostos  e  nik’aj  taq  tab’al  toq’ob’  rech  utzil.  5K’atek’uri’,  ri  e’ajisra’el kkib’ij: «¿Jachin chqech qonojel ri uj ujuq’at ri Isra’el che man xpe ta pa ri mulin  ib’ chuwach ri Yahweh?». Rumal rech che xkijikib’a’ ri kitzij pa ri Mispa, che ri jun winaq  man kpaqi’ ta ub’ik chuwach ri Yahweh «kkam ri’».  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI EQ’ATB’AL TZIJ

6K’atek’uri’, ri e’ajisra’el kimayow puwi’ ri kachalal B’enjamin e kkib’ij: «Pa we jun q’ij 

ri’ xb’oq ub’ik chqaxo’l jun ujuq’at ri Isra’el.  7¿Jas ri kqab’an ri’ che kiriqik ri ixoqib’ arech  keqaya’  chkech  kixoqil  ri  xekanaj  na  kanoq,  rumal  rech  che  ri  uj  xqab’ij  che  man  k’o  ta  keqaya’ ri eqami’al chkech pa k’ulanem?»    Ri eq’apoj taq alitomab’ erech ri Yab’es keya’taj pa k’ulanem chkech ri e’ajb’enjamin 8K’atek’uri’, 

kkita’  chb’il  kib’:  «¿Jachin  chkech  ri  e’ujuq’at  ri  Isra’el  man  xpaqi’  ta  chuwach ri Yahweh pa ri Mispa?». K’atek’uri’, xkilo che man k’o ta jun winaq ajyab’es rech  ri Gala’ad xpe pa taq ri tz’um ja, pa ri mulin ib’.   9Xe’kejalaj ri siwantinimit e man k’o ta jun winaq chkixo’l che ajyab’es rech ri Gala’ad.   10Ri mulin ib’ ke’utaq ub’i jela’ 12.000 achijab’, e’achijab’ che k’o kichuq’ab’, e jewa’ ri  taqanik xya chkech ri’: Jix e je’ikamisaj ruk’ ri ch’ich’ rech ch’o’j ri siwantinimit Yab’es rech  ri  Gala’ad,  xoquje’  ke’ikamisaj  ri  ixoqib’  e  ri  maja’  kuya’o  kech’o’jinik.  11Are  wa’  ri  rajawaxik kib’ano: ke’iya’o chuwach ri anatema konojel ri achijab’ e konojel ri ixoqib’ che  xketa’maj uwach jun achi cho ri ch’at».   12Chkixo’l  ri  siwantinimit  e’ajyab’es  rech  ri  Gala’ad,  xeriqitajik  juq’o’  q’apoj  alitomab’  che man kich’ob’om ta uwach jun achi e ke’kuk’aj ub’ik pa ri tz’um taq ja k’o pa ri Silo k’o  pa ri utinimit ri Kana’an.  13Konojel  ri  mulin  ib’  rech  ri  Isra’el  kkitaq  ub’ik  enik’aj  taqo’nelab’  chkech  ri  e’ajb’enjamin che ek’o ri ab’aj rech ri Rimmon arech kkib’an ri utzil kuk’.  14Xa jek’uri’, ri  B’enjamin xtzalij uloq. Kekiya’ chkech ri ixoqib’ erech Yab’es  rech ri Gala’ad, ri e’are’ che  xek’asi’ kanoq, k’atek’ut man xub’ana taj arech konojel kkiriq kech.    Ke’kilaq’aj ub’ik ri ekimi’al ri Silo 15Ri siwantinimit xutoq’ob’isaj uwach ri B’enjamin, rumal rech che ri Yahweh xuk’ot jun 

b’e chkixo’l ri e’ujuq’at ri Isra’el.   16«¿Jas kqab’an na wa’ arech keqariq kixoqilal ri e’are’ –kecha ri ekinimal winaq– rumal  rech che ri ixoqib’ erech ri B’enjamin xekamik?».  17K’atek’uri’, kkib’ij: «¿Jas kqab’ano arech  kk’oltajik rija’lil ri B’enjamin e man ksach ta uwach jun ujuq’at ri Isra’el? 18Rumal rech che  ri uj man loq’ taj keqaya’ ri eqami’al chkech pa k’ulanem». Rumal ne rech che ri e’ajisra’el  xkijikib’a’  ub’ixik  we  tzij  ri’:  «Kyaqsaq  ri  jun  winaq  che  kuya’  jun  ixoq  chrech  ri  B’enjamin!».  19K’atek’ut,  kkib’ij:  Kamik  ri’,  pa  ri  Silo,  tajin  ri  unimaq’ij  ri  Yahweh  che  kb’an  ronojel  junab’ –ri tinimit k’o pa ri urox uxkut kaj chrech ri B’etel, pa ri relb’alq’ij chrech ri jun b’e  che  kpaqi’  ub’ik  pa  ri  B’etel  e  kopan  Sikem,  pa  ri  urox  uxkut  kaj  chrech  ri  Leb’ona–.  20Kkib’ij  chkech  ri  e’ajb’enjamin:  «Jix,  ji’kojo’  jun  k’amb’al  pa  ri  jetaq  ulew  tikb’al  uva.  21Kixlaq’ab’anik uloq ri’ e aretaq chi’ ri ekimi’al ri Silo ke’el uloq chrech ri xojowem; ri ix  kixel  uloq  ri’  pa  taq  ri  tikb’al  uva,  e  kiwelaq’aj  uloq  ri’  chijujunal,  jun  ixoq  chkixo’l  ri  ekimi’al ri Silo, e kixb’e ub’i ri’ pa ri rulew ri B’enjamin.  22We ri ekitat on ri ekixib’al kepe  uloq che ub’anik ch’o’j iwumal ri ix, kqab’ij ri’ chkech: Chikuyu’ kimak ri e’are’, rumal rech  che  xiwil  ne’,  man  xujkowin  taj  xqak’am  jun  kixoqil  chkijujunal  pa  ri  ch’o’j;  man  ix  taj  xixya’owik  chkech;  xa  jek’uri’,  ri  ix  man  k’o  ta  imak  ri’  chuwach  ri  tzij  che  xjikib’axik  ub’ixik». 

__________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI EQ’ATB’AL TZIJ

23Jeri’ 

xkib’an  ri  e’ajb’enjamin,  chkixo’l  ri  ixoqib’  erech  ri  xojoj  xe’kik’am  ub’ik  ri  erajawaxik  chkech  ri  e’are’,  k’atek’uri’  xeb’e’  ub’ik  e  ketzalij  pa  ri  kechb’al,  xkiyak  chi  jumul ri jetaq tinimit e xejeqi’ chila’.  24Ri e’ajisra’el keb’e ub’ik, ketzalij ub’ik konojel pa ri jetaq kijuq’at e pa taq ja kik’olb’al,  keb’e ub’ik pa ri kechb’al.  25Pa taq we q’ij ri’ man k’o ta jun ajawinel pa ri Isra’el e konojel  kkib’ano jachike ri utz chkiwach kkib’ano. 

__________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI EQ’ATB’AL TZIJ

1

RI NAB’E WUJ SAMU’EL Keb’ oxib’ tzij puwi’ Uwuj ri Samu’el (I e II) Ruk’ ri Samu'el q’axel utzij ri Dyos, chila' kariqitaj wi che kokik jun ajawinel pa ri Israel. K'atek’ut, weri’ kilitajik che jun k’ax chrech ri Israel. Xuwi ruk’ ri David k’olik xa jun ajawib’al. Ri rajawib'al ri Sa'ul man utz taj ke'el wi e aretaq chi’ xkamik ri Salomon, ri keb' Ajawib'al: Rajawib'al pa ri Rikyaq'ab' Q'ij e pa ri Umox Q'ij, kakitas kib'. Pa 1 Sam 1-7 k'o kab'ix puwi' ri q’atb’altzij Samu'el e puwi' ri k’ax kariqitajik kuk’ ri e’ajfilisteo. Ri eralk'uwa'l ri chuchqajaw Eli, e'elaq’omab’, xoquje’ ri eralk'uwa’l ri Samu'el. Pa ri 1 Sam 8-15 ri winaq kakita’ jun ajawinel e ri Samu’el kuji'onisaj ri Sa'ul. K'atek’ut, ri Samu'el, pa ri ub’i’ ri Yahweh kupaqchi'j ri Sa'ul, 15,26: “K’atek’ut, ri Samu’el kub’ij chrech ri Sa’ul: ‘man k’o ta chi kinb’e awuk’, rumal rech che xaxutuj ri utzij ri Yahweh, ri Yahweh xatuxutuj arech man at ajawinel ta chik puwi’ ri Israel ' .” Pa ri 1 Sam 16-31 are ri David upataninel ri Sa'ul, k'atek’ut achixom ri Sa'ul e kraj kukamisaj ri David. Ri Samu'el, ri Mikal e ri Jonatan che uk’ojol ri Sa'ul kakito’ uwach ri David. Ri David, kakanaj kuk’ ri e’ajfilisteo arech kuto' uwach ri uk'aslemal chuwach ri Sa'ul (kapitulo 27). Ri Sa'ul kakamik pa 1 Sam 31. Ri David kaji'onsaxik ajawinel chrech ri Juda, pa ri Hebron, pa ri 2 Sam 2,3-4a: “3Ri achijab’ erachi’l ek’o ruk’, ri David kub’ano arech kepaqi’ konojel kuk’ ri e’ajupakachoch e kakijeqeb’a’ kib’ pa ri jetaq utinimit ri Heb’ron. 4Ke’opanik ri achijab’ e’ajjuda e kakiji’onsaj ri David ruk’ ri oleo arech kuxik ajawinel chrech ri rachoch ri Juda.” K'atek'ut, k’o chi jun ajawinel ub'i' Isb’aal puwi’ ri Israel (Ajawib'al pa ri Rikyaq'ab' Q'ij). Kakamisax ri Isb’aal e ri uwinaq ri Israel kakicha’ ri David arech kokik ajawinel par ri Hebron (2 Sam 5,1-5). Ri David kach’akan puwi' ri Jerusalem (2 Sam 5,6-12) e xrokisaj ri Jeruslem Nim Tinimit chrech ri keb' Ajawib'al. Ruk' weri' are kraj che ri Jerusalem rech ri are', e xajek'uri' man rech ta ri jun on ri jun chik ajawawib'al. Man rech ta jun chkech ri keb' ajawib'al. Ri David xuk’am ub'i ri arka rech ri Yahweh pa ri Jerusalem (2 Sam 6). Ruk’ weri’, ri Jerusalem xokik uk'olib'al q'ijlanik chkech ri ekeb' ajawib'al. Pa ri 2 Sam 7, ri Natan katzijon puwi’ ri rija’al ri David che xet'uyi' cho ri utem ajawib'al. Man are ta ri David kayakow ri rachoch ri Yahweh, xane are ri Yahweh kayakow jun rachoch ri David ruk' ri rija’al.

__________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI NAB’E WUJ SAMU’EL

2 Pa ri 2 Sam 8-20 are kutzijoj ri jetaq ch’o’j xub'an ri David e ri jetaq k’ax kakik’ulmaj na jachintaq kekanaj pa ri uk'olb'al ri David. Ri uk’ojol Ab’salom kraj kakanaj chuwach ri utem ri rajawib'al ri utat David. Xoquje’ katzijox ri umak ri David ruk’ ri ixoq B’etsab’e (2 Sam 11-12). Ri 2 Sam 22, junam ruk' ri kub'ij pa ri Salmo 18. Pa ri 2 Sam 22,31 petinaq pa ri Prob'erb'i'os 30,5; e ri 2 Sam 22,32 kujal ri k'otoj chi'aj pa ri Prob'erb'i'os 30,9. Pa ri 2 Sam 23,1-7 kuya ub'ixik che are ri David xtz'ib'an ri jetaq B’ix pa ri Israel. 2 Sam 23,1 are kuterne’j ri utzij ri Prob'erb'i'os 30,1, jacha ri kub'an ri Numeros 24,15-16; chiwila’ Numeros 24,17: “17 Ri in kinwilo ri are’, kne’b’a’ man rech ta we ukamik ri’, q’alaj ri are’ chnuwach, k’atek’ut, man naqaj taj k’o wi kinwilo. Ruk’ ri Jakob’ petinaq uloq jun ch’imil, are kinimal, jun ch’imi’y rech ajawinel tajin kwa’laj uloq pa ri Israel. Kupaq’ ri ukursal upalaj ri Moab’ ri kijolom konojel ri e’uk’ojol ri Seth.” (Bernardo Gosse, David y Abraham. Tradiciones de la epoca Persia, Año 2010, URL Quetzaltenango)

__________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI NAB’E WUJ SAMU’EL

3

RI NAB’E WUJ SAMU’EL

Ri b’inem pa ri Silo

11K’o jun achi ajramatayim, pa ri juyub’ Sofim, che rech ri Efra’im, Elkana ub’i’ ri achi, uk’ojol ri Yerojam, uk’ojol ri Elihu, uk’ojol ri Tohu, uk’ojol ri Suf, che jun ajefrata. 2Ri achi ri’ ek’o keb’ rixoqil: jun ub’i’ Ana e ri jun chik ub’i Peninna; k’atek’ut ri Peninna ek’o ral e k’u ri Ana man ek’o ta ral. 3Ronojel taq junab’, we jun achi ri’ kpaqi’ ub’i pa ri utinimit chi k’a pa ri Silo, arech kuq’ijilaj e kub’ana’ tab’al taq toq’ob’ chuwah ri Yahweh Sab’a’ot – chila’ ek’o wi ri ekeb’ uk’ojol ri Eli: ri Jofni e ri Pinjas, che echuchqajaw erech ri Yahweh. 4Pa ri q’ij che kub’ana’ ri tab’al toq’ob’ ri Elkana, kuya’ k’i taq ch’aqap chrech ri rixoqil Peninna e chkech konojel ri e’uk’ojol e chkech ri e’umi’al, 5k’atek’ut, chrech ri Ana xaq jun ch’aqap kuya chrech, kne’b’a’ are loq’ ri Ana chuwach, ri Yahweh mencho’r ixoq xub’an chrech, utz’apim ri uchuch upam; 6Ri jun chik ixoq, amaq’el k’ax kch’aw chrech, kutze’j uwach, arech kyakataj royowal ri are’, rumal rech che ri Yahweh mencho’r ixoq xub’an chech xutzapij ri uchuch upam. 7Jewa’ kk’ulmatajik ronojel taq junab’ aretaq chi’ ri Elkana kpaqi’ ub’i chuwach ri Yahweh; k’ax kub’an ri Peninna chrech arech kyakataj royowal. Ri Anna amaq’el koq’ik e man kraj taj kwa’ik. 8Ri Elkana ri rachajil kub’ij chrech: «Ana ¿jasche katoq’ik e man kawaj taj katwa’ik? ¿Jasche kb’ison ri awanima’? ¿La man nim ta na nub’antajik in chawach ri at, chkiwach elajuj awal weta ek’olik?». Ri uch’awem ri Ana ruk’ ri Dyos 9Aretaq

chi’ xe’wa’tajik, ri Ana kwa’laj ub’ik e xumajij uch’ab’al chuwach ri Yahweh. Ri chuchqajaw Eli t’uyul cho ri utem chuchi’ ukoq ri tyoxlaj uk’olb’al ri Yahweh. 10Ri Ana, k’achaqi’jchi’ k’olik; kch’aw ruk’ ri Dyos e kuk’is uk’u’x chrech ri oq’ej. 11Kujiki’b’a’ utzij chrech ri Dyos e jewa’ kub’ij ri’: «¡Yahweh Sab’a’ot! We ri at, kawaj kawil uloq ri k’ax tajin kuriq ri amokom, we kna’taj uloq chawech e man kawonb’a’ ta kan ri are’ e kaya’ jun ral ala chrech, ri in kinjach ri’ chrech ri Yahweh ronojel q’ij pa ri uk’aslemal e man kusokaj ta ri’ ri uwi’. 12Rumal che ri are’ sib’alaj knajtanik chrech ri uch’awem ruk’ ri Yahweh, ri Eli naj uwi’ chrech ri uchi’; 13Ri Ana xuwi kusilob’isaj ri uchi’, man ktataj ta ri uch’ab’al, e ri Eli kuchomaj che q’ab’arel ri are’. 14K’atek’uri’, ri Eli kub’ij chrech: ¿Chi k’ate’ jampa na kel ub’i ri q’ab’arik chawech? ¡Chawesaj uloq ri amaja’ che xatuq’ab’arisaj!». 15K’atek’ut, ri Ana kub’ij: «Man je’ ta ri’ wajaw, ri in xa in jun ixoq che k’achaqi’jchi’ in k’olik, man k’o ta amaja’ nutijom on jun ja’ che kq’ab’arsanik, xuwi tajin kink’is nuk’u’x chuwach ri Yahweh. 16Mab’an b’a’ q’atojtzij puwi’ ri amokom che ri are’ jun ixoq man k’o ta upatan: qas k’ate’ kamik ri’ xinch’awik rumal ri nimalaj k’achaqi’jchi’. 17Ri Eli kub’ij chrech: «Jat pa ri utzil e chuya’ b’a’ ri Udyos ri Isra’el chawech ri jastaq xata’ chrech». 18Ri are’ kub’ij: «Churiqa’ b’a’ ri utzil chawach ri amokom». Xuk’am ub’i ri ub’e ri ixoq, xwa’ik e xk’extajik ri uwachb’al. __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI NAB’E WUJ SAMU’EL

4

Ka’lax ri Samu’el e ktyoxrisaxik chrech ri Yahweh 19Kewa’lij

ub’i aq’ab’il, aretaq chi’ xexuki’tajik chuwach ri Yahweh, ketzalij uloq pa ri kachoch pa ri Rama. Ri Elkana kreta’maj uwach ri rixoqil Ana e ri Yahweh xuna’tisaj ri are’. 20Ri Ana yawab’ ixoq chik e aretaq chi’ xtz’aqat uq’ij, kril uwach jun ala ral e kukoj ub’i’ Samu’el, «rumal rech che, kub’ij, ri in xinta’ ri are’ chrech ri Yahweh». 21Ri rachajil Elkana, kpaqi’ ub’i kuk’ konojel ri achalaxik pa ja k’olb’al, arech kuchi’j ri tab’al toq’ob’ rech ri jun junab’ ri’ e arech kub’ana’ ri xujeqeb’a’ utzij chrech chuwach ri Yahweh. 22K’atek’ut, ri Ana man kpaqi’ ta ub’i ruk’ ri rachajil e kub’ij chrech ri rachajil: «¡Ri in chi k’ate’ kinb’e wa’ aretaq chi’ le ak’al man ktu’n ta chik! K’atek’uri’, kink’am ub’i wa’, kya ri’ chuwach ri Yahweh e pa junalik ri’ kkanaj kan chila’». 23Ri Elkana ri rachajil, kub’ij chrech: «¡Chab’ana’ b’a’ ri utz kawilo e chaweye’j b’a chi k’ate’ na kuya kan ri utu’ ri ak’al. Xa jek’uri’ qas kub’an ri’ ri utzij ri Yahweh!». Ri ixoq kkanaj kanoq e kutu’nisaj ri ak’al chi k’ate’ na kuya kan ri tu’ ri are’. 24Aretaq chi’ man ktu’n ta chik, kuk’am ub’i ri are’ e xoquje’ kuk’am b’i jun ama’ wakax che k’o oxib’ ujunab’, jun pajb’al k’aj e jun nojinaq tz’um k’olb’al rech amaja’ e xrokisaj ub’i ri alaj ak’al pa ri Nim Rachoch ri Yahweh pa ri Silo. 25Kch’ol ri ama’ wakax e kk’am ub’i ri alaj ak’al chuwach ri Eli. 26Ri ixoq kub’ij: «¡Utzil chawech at Wajaw! ¡Xawil na k’uri’ wajaw, in ri jun ixoq che xink’oji’ naqaj chawech at waral ri’ e xinch’aw ruk’ ri Dyos. 27Are wa’ ri jun ak’al xinta in chrech ri Yahweh e xuya’ chwech ri xinta in chrech are’. 28Kamik ri’, ri in kinjach kanoq ri are’ chrech ri Yahweh xas pa ronojel ri kk’asi’k; ri in nujachom ri are’ chrech ri Yahweh». K’atek’uri’, chila’ xuxukib’a’ kanoq chuwach ri Yahweh. Ri ub’ixonik ri Ana

21K’atek’uri’, ri Ana kch’aw ruk’ ri Dyos e jewa’ kub’ij ri’: «Ri wanima’ sib’alaj kki’kotik rumal ri Yahweh, ri ruk’a’ wakax kyaktajik rumal ri Yahweh, ri nuchi’ kjaqatajik chkij ri enuk’ulel, rumal rech che nimalaj kinki’kotik ruk’ ri akolotajem. 2Man k’o ta jun Tyox ub’antajik jacha ri Yahweh rumal rech che man k’o ta jun jeri’ at jacha ri at, man k’o ta jun Ab’aj jeri’ jacha ri Qadyos. 3Mik’yarisaj uwach ri tzij che nimal taq tzij, ma’el uloq pachi’ nimal taq tzij, nimalaj reta’mab’al ri Dyos Yahweh ri are’ kub’an q’atojtzij puwi’ ri jetaq chak. 4Ri kich’ab’ ri ewinaq che k’o kichuq’ab’, xq’iptajik k’atek’ut, ri winaq __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI NAB’E WUJ SAMU’EL

5

che ketzaltzatik ko kek’oji’k. jachintaq sib’alaj nojinaq kipam, xeb’e pa chak che uch’akik ri kiwa, k’atek’ut, ri jachintaq sib’alaj kenumik kkiya’ kan ri kichak, ke’uxlanik. Ri mencho’r ixoq ewuqub’ ral alab’om xe’ralaj, k’atek’ut, ri ixoq che ek’o k’i taq ral xchaqi’jarik uchuch upam. 6Ri Yahweh kuya’ kamikal e kuya k’aslemal, kuqasaj ub’i ri winaq pa ri Se’ol e kresaj chi uloq. 7Ri Yahweh kub’an meb’a’ chrech ri winaq, xoquje’ kub’an q’inom chrech, kuqasaj jun winaq pa ri unimal kuna’o e kuwa’lisaj chi jumul. 8Kuyak pa ri poqlaj ri tuqa’r winaq, kuyak ri meb’a’ pa ri mes, arech kut’uyub’a’ kuk’ ri enim taq winaq e arech krechb’ej jun tem rech nimalaj q’ijil; rumal rech che rech ri Yahweh ri uchakalb’al ri uwachulew, e puwi’ xukoj ri uwachulew. 9Kuk’ol ri kixaq’b’al ri jachin taq e’uwinaq e ri e’itzel taq winaq ksachisax kiwach pa ri q’equ’m xane man rumal ta ri uchuq’ab’ kch’akan ri winaq. 10¡Ri Yahweh, ke’utukij ri e’uk’ulel!, ri Nimalaj ub’antajik, kjaninik pa ri kaj. Ri Yahweh kub’an q’atojtzij pa taq ri uxkut kaj ulew, kuya’ ri uchuq’ab’ chrech ri Rajawinel, kuwa’lisaj ri ruk’a’ wakax rech ri ujikonsam». 11Ri Elkana kusuk’ ub’i pa ri Rama, kb’e ub’i pa ri rachoch, k’atek’ut ri alaj ak’al kkanaj kanoq che upatanaxik ri Yahweh, chuwach ri chuchqajaw Eli. 5Ri

Ri e’uk’ojol ri Eli 12Ri

e’uk’ojol ri Eli e’itzel taq winaq; man keta’m ta uwach ri Yahweh. 13Xoquje’ man keta’m ta ri suk’ taqal chkij ri chu-chqajawib’ pakiwi’ ri siwantinimit: aretaq chi’ jun winaq kuchi’j jun tab’al toq’ob’ e tajin kuchaq’ejisaj ri ti’j, kpetik ri upataninel ri chuchqajaw, ruk’am uloq puq’ab’ jun chukb’al che oxib’ t’ist’a’q uware, 14kunim pa ri tzakb’al ti’j on pa ri t’u’y on pa ri kasu’e’l, on pa ri b’o’j e ronojel ri ti’j che kuchap b’i ri jun chukb’al ch’ich’, __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI NAB’E WUJ SAMU’EL

6

krechb’ej ri jun chuchqajaw e jeri’ kkib’an kuk’ konojel ri e’ajisra’el che kepe uloq pa ri Silo. 15Xoquje’ ne’, aretaq chi’ maja’ kporox ri q’anal, ri upataninel ri chuchqajaw kpetik e kub’ij chrech ri winaq che tajin kub’an ri tab’al toq’ob’: «Chaya’ ub’i ri ti’j chwech arech kinsa’ chech ri chuchqajaw, man kuk’am ta ri’ we chaq’ ti’j chik, xuwi kuk’amo ri rax ti’j». 16E we ri achi che tajin kub’an ri tob’al kub’ij chrech: «Nab’e kinporoj na ri xepo, k’atek’uri’ loq’ ri’ kak’am ub’i ri kkanaj kanoq», ri are’ kub’ij: «¡Jayi’!, xas rajawaxik che kaya ub’i chanim ri’ on kintoqij ub’i in chawech». 17Ri kimak ri e’k’ojol taq alab’om nimalaj mak chuwach ri Yahweh, rumal rech che kketzelaj uwach ri sipanik kb’an chuwach ri Yahweh. Ri Samu’el pa ri Silo 18Ri

Samu’el k’o pa ri uchak patan chuwach ri Dyos, ri alaj ala kpatanajik e kukoj ri efod che b’anom ruk’ lino. 19Ri unan kub’an jun alaj ratz’yaq che kuk’am ub’i chrech ronojel taq junab’ aretaq chi’ kpaqi’ ub’i ruk’ ri rachajil che uchi’xik ri sipanik rech chjujunal junab’. 20K’atek’uri’, ri Eli ke’utewchij ri Elkana e ri rixoqil e kub’ij: «Chuya’ b’a’ awija’al ri Yahweh ruk’ we ixoq ri’ uk’exwach ri qajomal xuya’ are’ chuwach ri Yahweh», e ri e’are’ ketzalej pa ri kik’olb’al pa ri kachoch. 21Ri Yahweh xpe che usolixik ri Ana, e ri are’ yawab’ ixoq xkanajik kanoq, xril kiwach e’oxib’ alab’om taq ral e keb’ alitomab’ ral; e ri alaj ak’al Samu’el xk’iy ruk’ ri Yahweh. Nik’aj taq kib’antajik chik ri e’uk’ojol ri Eli 22Ri

Eli sib’alaj ri’j winaq chik; xuta utzijol ronojel ri jastaq kkib’an ri e’uk’ojol chkech ri Isra’el e che kekotz’i’ kuk’ ri ixoqib’ che kekanaj pa ri rokb’al ri Tz’um Ja rech ri Riqoj Ib’. 23K’atek’uri’, kub’ij chkech: «¿Jasche kib’an ronojel we jastaq ri’, ri itzel taq jastaq che xinto ktzijoj konojel ri siwantinimit? 24¡Ix nuk’ojol, man utz taj, man je’lik taj ri utzijoxik ri xinto, ri siwan utinimit ri Yahweh tajin kutzaq rib’ iwumal ri ix. 25We k’o jun winaq kmakunik puwi’ jun winaq chik are ri Dyos q’ataltzij chkixo’l, k’atek’ut we, jun achi kmakun puwi’ ri Yahweh ¿jachin kch’aw ri’ puwi’ ri are’?». K’atek’ut, ri e’are’ man xkita’ ta ri uch’ab’al ri kitat. Rumal rech che ri Yahweh kurayij ri kikamikal ri e’are’. 26K’atek’uri’, ri alaj Samu’el, tajin kk’iyik, knimar ri unimal e kk’iy ri uje’lal chuwach ri Dyos e chkiwach ri winaq. Jun achi kuya ub’ixik ri k’ax 27Jun

achi che rech ri Dyos, kpe uloq pa ri rachoch ri Eli e kub’ij chrech: «Jewa’ kub’ij ri Yahweh. Qastzij ne’ che xink’ut wib’ chkiwach ri rachoch ri atat aretaq chi’ ri e’are’ ek’o pa ri Egipto e are kepatanajik chrech ri Fara’on. 28K’atek’uri’, ri in xincha’ ri are’ chkixo’l konojel ri e’ujuq’at ri Isra’el arech are ri are’ kokik nuchuchqajaw, arech kpaqi’ cho ri tab’al toq’ob’, arech kutzaytza ri porb’al k’ok’ q’ol e arech kukoj ri efod chnuwach in. Ri in xinya’ chech ri rachoch ri atat ch’aqap chech ronojel ri taq sipanik che ke’kiporoj ri e’ajisra’el. 29¿Jasche kixaq’alb’ej ri tab’al toq’ob’ wech in, e ri jetaq sipanik che in xintaqowik kya’ik pa ri Wachoch? ¿Jasche ri at are nimalaj ke’awil ri e’ak’ojol chnuwach in, aretaq chi’ kechomarik ruk’ ri sib’alaj utz kisipanik ri nusiwantinimit Isra’el? 30Rumal k’uwa’ weri’ –utzij ri Yahweh, Udyos ri Isra’el– ri in utz ub’ixik xinb’ano che ri awachoch at e ri rachoch ri atat xas pa junalik ri’ keb’in chnuwach, k’atek’ut kamik ri’ –utzij ri Yahweh– ¡ri in qas utz uk’olik wib’ ri’ kinb’an na chuwach weri’! Rumal rech che jachintaq __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI NAB’E WUJ SAMU’EL

7

kinkiq’ijilaj ri in, ri in ke’inq’ijilaj ri e’are’, e ri jachintaq ketzelaj nuwach in, ri in kinwetzelaj kiwach e’are’. 31Petinaq nik’aj taq q’ij che ri in, kinq’at na ub’ik ri aq’ab’ e ri uq’ab’ ri rachoch ri atat, e xa jek’uri’ ri achijab’ pa ri awachoch man ke’opan ta chi ri’ pa ri kiri’jnaqil. 32Ri at, kawil na ri’ jun k’ulel pa ri wachoch, xa jek’uri’ ronojel ri utzil kub’ano pa ri Isra’el, majumul chi ri’ kek’oji’ eri’jab’ winaq pa ri awachoch. 33Chunaqaj ri nutab’al toq’ob’ kinya kan jun ri’ chkech ri e’awachal, arech kkib’iq’eq’ej ri kiwal e kq’i’tajik ri’ ri kuxlab’al, k’atek’ut konojel ri ek’o pa ri awachoch kekam ri’ chuxe’ ri ch’ich’ rech ch’o’j, man ke’opan ta ri’ kkib’an ri’j taq winaq. 34Jun k’utb’al ri’ chawech at ri kkik’ulmaj na ri ekeb’ ak’ojol, ri Hofni e ri Pinjas: junam ri’ kekam ub’i chi ekeb’ chi pa jun q’ij. 35Ri in kincha’ na jun nuchuchqajaw che qastzij chuchqajaw wech in, che qastzij kuchakuj ri kraj ri wanima’ e ri kraj ri nurayib’al, kinyak na jun k’owlaj rachoch jawi’ kjeqi’ wi e pa junalik ri’ kb’in chuwach ri nujikonsam. 36K’atek’uri’, jachin jun kkanaj kan pa ri awachoch, kpe na ri’ che xukulem chuwach are’ arech kuriq ub’i keb’ oxib’ saq upwaq e jub’a’ ukaxlanwa e kub’ij na ri’: “Kinta’ chawech, chaya’a b’a’ jun nuchak, xaq apachinchike chak kuya’o kub’an jun chuchqajaw, arech kinriq jub’a’ wa kintijo”. Ri Dyos kusik’ij ri Samu’el*4

31Ri alaj ak’al Samu’el kupatanij ri Yahweh, k’o chuxe’ ri utaqanik ri Eli. Ri utzij ri Yahweh; pa taq we q’ij ri’ xaq jumpa na ri’ we k’o jun utzij e man amaq’el taj k’o jun k’utb’al kuya’o. 2K’atek’uri’, pa jun q’ij, ri Eli kotz’ol pa ri uwarb’al –ri uwoq’och nojimal tajin kchupik e man kka’y ta chik ri are’– 3ri uchaj ri Dyos man chupinaq taj e ri Samu’el kotz’ol pa ri tyoxlaj uk’olb’al ri Yahweh, jawi’ k’o wi ri arka rech ri Dyos. 4Ri Yahweh ksik’in chrech ri Samu’el e ri are’ kub’ij: «Ri in, in k’o waral ri’». 5Kxak’inik kb’e ruk’ ri Eli e kub’ij: «Ri in, in k’olik waral ri’ rumal rech che xinasik’ij». K’atek’uri’, ri Eli kub’ij: «Ri in man k’o ta xatinsik’ij, chattzalejoq jatekotz’oloq». Ri are’ ktzalejik e kkotz’i’k. 6Ri Yahweh ksik’in chi jumul chrech ri Samu’el: «¡Samu’el!», kcha chrech. Ri are’ kwa’lajik ub’ik e kb’e ruk’ ri Eli e kub’ij chrech: «Ri in, in k’o waral ri’, rumal che xinasik’ij ri at». —«Nuk’ojol, ri in man k’o ta xatinsik’ij, chattzalejoq e jatekotz’oloq», kcha ri Eli chrech. 7Ri Samu’el maja’ kreta’maj uwach ri Yahweh, rumal rech che ri utzij ri Yahweh man uk’utum ta rib’ chuwach ri are’. 8Ri Yahweh, kusik’ij chi jumul ri Samu’el. Kwa’laj chi ub’ik ri are’ e kb’e ruk’ ri Eli e kub’ij: «Ri in, in k’o waral ri’ rumal rech che xinasik’ij». K’atek’uri’, ri Eli xuch’ob’o che are ri Yahweh tajin kusik’ij ri alaj ak’al 9e kub’ij chrech ri Samu’el: «Jat, jatekotz’oloq, k’atek’uri’, we katsik’ixik, kab’ij na ri’: Chatch’awoq, Yahweh, ri apataninel katutatab’ej», e ri Samu’el kb’e ub’ik e kkotz’i’k pa ri uk’olb’al. 10Ri Yahweh kpetik e ktak’i’ik. Kusik’ij ri are’ jacha ri ub’anom nab’e: «¡Samu’el, Samu’el!», k’atek’uri’, ri Samu’el kub’ij: «Chatch’awoq, ri apataninel katutatab’ej». 11Ri Yahweh kub’ij chrech ri Samu’el: «Kinb’an na pa ri Isra’el jun jas uwach, konojel ri ketow weri’ ksumum ri’ ri keb’ kixikin. 12Pa we jun q’ij ri’, qastzij kinb’an na ri’ puwi’ ri Eli ronojel ri xinb’ij puwi’ ri rachoch, qas kmajtaj ub’i pa ri nab’e e kopanik pa ri uk’isb’al. 13At katb’in chrech ri are’ che pa junalik kinb’an ri’ q’atojtzij puwi’ ri rachoch; rumal rech, reta’m che ri e’uk’ojol tajin ketzelaj uwach ri Dyos e ri are’ man k’o ta xub’ij chkech, xaq xerilo. 14Rumal k’uwa’ weri’ –in kinjikib’a’ ub’ixik che ri rachoch ri Eli– man k’o ta jun tab’al toq’ob’, man k’o ta jun sipanik ksachow uwach ri mak ub’anom ri rachoch ri Eli». 15Ri Samu’el xutaqej na ri ukotz’olem chi k’ate’ xsaqarik, k’atek’uri’, kutor ri taq uchi’ ri Rachoch ri Yahweh. Ri Samu’el kuxib’ij rib’ che ub’ixik chrech ri Eli ri xq’alajanik chuwach __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI NAB’E WUJ SAMU’EL

8

ri are’; 16k’atek’ut, ri Eli kusik’ij ri are’ e kub’ij chrech: «¡Alaj Samu’el nuk’ojol!», e ri are’ kub’ij: «¡In k’olik ri’!». 17Ri are’ kuk’ot uchi’ e kub’ij chech: «¿Jas xub’ij chawech? ¡Man k’o ta kak’u’ chnuwach! Chub’ana’ b’a’ ri Dyos chawech we jastaq ri’, xoquje’ chutz’aqatisaj chi apan uwi’ we ri at kak’u’ jun tzij chnuwach in ri xub’ij ri Are’ chawech». 18K’atek’uri’, ri Samu’el ronojel kub’ij chrech e man k’o ta kuk’u’ kan chuwach ri are’. Ri Eli kub’ij: «¡Are are’ ri Yahweh. Chub’ana b’a’ ri kril are’ che utz!». 19Ri Samu’el tajin kk’iyik. Ri Yahweh k’o ruk’ ri are’ e man xuya’ ta alaj che ktzaq ub’i pulew jun chkech ri utzij xub’ij ri are’. 20Konojel ri Isra’el xketa’maj, kmajtaj ub’ik pa ri Dan e kopan pa ri B’erseb’a che ri Samu’el xokik q’axal utzij ri Yahweh. 21Ri Yahweh xutaqej uq’alajisaxik rib’ chi jumul pa ri Silo; rumal rech che ri Yahweh kuk’ut rib’ chuwach ri Samu’el rumal ri utzij. Kech’akatajik ri e’ajisra’el, ri arka xqaj pa kiq’ab’ ri e’ajfiliste’os e kkik’am ub’ik

41Ri utzij ri Samu’el kb’e pa ronojel ri Isra’el. K’atek’uri’, ri Isra’el xe’el ub’ik che kik’ulaxik ri e’ajfiliste’o, arech ke’b’ech’o’jinoq kuk’ ri e’are’. Xekanaj kanoq chunaqaj ri Eb’en-haEser, k’atek’uri’ ri e’ajfiliste’os kkikoj ri tz’um taq kachoch pa ri Afek. 2Ri e’ajfiliste’o kkisuk’umaj kib’ che ub’anik ri ch’o’j ruk’ ri Isra’el. Nimalaj ch’o’j xkib’ano e xch’akik ri Isra’el kumal ri e’ajfiliste’o, xekam kanoq pa ri ulew jawi’ xech’o’jin wi, juq’o (4.000) achijab’. 3Ri winaq che erech ch’o’j, ketzalij pa ri tz’um taq kachoch e ri ekinimal ri Isra’el kkib’ij: «¿Jasche, che ri Yahweh xujuya’o arech kujkich’ak ri e’ajfiliste’o? Jo’ b’a’ che uk’amik uloq pa ri Silo ri arka rech ri chapb’alq’ab’ ub’anom ri Yahweh quk’, chpet b’a’ chqaxo’l uj e chujukolo’ b’a’ pa kiq’ab’ ri eqak’ulel». 4Ri siwantinimit ke’utaq ub’i pa ri Silo enik’aj achijab’ e chila’ xkesaj uloq e xkik’am uloq ri arka rech ri chapb’alq’ab’ rech ri Yahweh Sab’a’ot che t’uyul pakiwi’ ri kerub’im; xkachi’laj uloq ri arka ri ekeb’ uk’ojol ri Eli, ri Hofni e ri Pinjas. 5Aretaq chi’ ri arka rech ri Yahweh kopanik jawi’ k’o wi ri tz’um taq ja, konojel ri Isra’el kewinik, kkiraqaqej kichi’ e ri uwachulew xb’iririk. 6Ri e’ajfiliste’o xkito ri winik e ri raqoj chi’aj e kkib’ij: «¿Jas ub’e’al wa’ ri nimalaj winik e ri raqo’j chi’aj ktatajik pa ri tz’um taq kachoch ri e’ajheb’re’o?». K’atek’uri’, xkita utzijol che are ri arka rech ri Yahweh xopan pa ri tz’um taq kachoch. 7Ri e’ajfiliste’o xkixib’ij kib’ e kkib’ij:«¡Ri Dyos xpe pa ri tz’um taq ja!». Kkib’ij chkib’il kib’: «¡Kax wa’ weri’ chqech! Mawi xqak’ulmaj jun jas uwach jacha weri’. 8¡K’ax wa’ we xqariqo! ¿Jachin kujukol wa’ puq’ab’ we Dyos ri’ che sib’alaj uchuq’ab’? Are wa’ ri Dyos che xuk’ajisaj uwach ri Egipto ruk’ sib’alaj taq k’ax pa ri tz’inalik ulew. 9Mub’an b’a’ keb’ ik’u’x, ko ichuq’ab’ kk’oji’k, chib’ana’ ix achijab’ ix ajfiliste’o, arech ri ix man k’o ta kixok chkipatanaxik ri e’ajheb’re’o jacha ri e’are’ che epataninel chiwech ix; qas ix achijab’ chib’ana’ e qas kixch’o’jinik!». 10Ri e’ajfiliste’o xkimajij ri ch’o’j. Xch’akik ri Isra’el, chkijujunal ke’animaj ub’ik e keb’e ub’i pa ri tz’um taq kachoch; nimalaj kamikal xb’antajik, xeqaj e 30.000 achijab’ rech ch’o’j kuk’ ri Isra’el. 11Xchap ub’ik ri arka rech ri Dyos e ri ekeb’ uk’ojol ri Eli xekamik, ri Hofni e ri Pinjas.

__________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI NAB’E WUJ SAMU’EL

9

Kkamik ri Eli 12Jun

achi rech ri ujuq’at ri B’enjamin kxak’inik kanimaj ub’ik pa ri jun k’olb’al jawi’ tajin ri ch’o’j e kopan pa ri Silo xas pa we jun q’ij ri’, tzya’q ub’anom ub’ik ri jetaq ratz’yaq e nojinaq ub’i ri ujolom chrech poqlaj.13Aretaq chi’ ri achi kopanik, ri Eli t’uyul cho ri utem, pa ri okib’al, kka’y apan pa ri b’e, rumal rech che ri ranima’ kb’irb’itik apanoq rumal ri arka rech ri Dyos. We achi ri’ kopanik e xuya ub’ixik chkech pa ri tinimit ri tzij ruk’am uloq e konojel ri tinimit kewinik e kkiraqaqej kichi’. 14Ri Eli kuta’ ri winik e ri raqo’j chi’aj e kub’ij: «¿Jas ub’e’al we nimalaj winik ri’ e ri raqoj chi’aj?». Ri achi kxak’inik e kuya ub’ixik chrech ri Eli. 15Ri Eli k’o chi jumuch’ wajxalajuj ujunab’; man ksilo’b’ ta chi ri keb’ uwoq’och e man kka’y ta chik. 16Ri jun achi kub’ij chrech ri Eli: «Ri in, inpetinaq uloq chi pa ri k’olb’al jawi’ tajin ri ch’o’j, xinanimaj uloq pa ri ch’o’j mi’er», e ri Eli kuk’ot uchi’: «¿Jas ri xk’ulmatajik, nuk’ojol?». 17Ri achi che uk’amom uloq ri tzij kub’ij: «Ri Isra’el xanimaj chkiwach ri e’ajfiliste’o, xoquje’ xekamisaxik sib’alaj ek’i achijab’, jun nimalaj k’ax chik, xekamisaxik ri ekeb’ ak’ojol: ri Hofni e ri Pinjas, k’atek’uri’, xoquje’ xchap ub’ik e xk’am ub’ik ri arka rech ri Dyos!». 18Aretaq chi’ xub’ij ri xk’ulmatajik ruk’ ri arka rech ri Dyos, ri Eli xtzaq uloq cho ri utem chrij, pak’alik xqajik panik’aj chrech ri okib’al, xq’aj ri uqul e xkamik, rumal rech che ri are’ sib’alaj ri’j winaq chik e man kuq’i’ ta chik jas taq ri kub’ano. Ri are’ ajq’atb’altzij xub’ano pakiwi’ ri Isra’el pa kawinaq junab’. Kkamik ri rixoqil ri Pinjas 19K’atek’uri’,

ri ralib’ ri Eli, ri rixoqil ri Pinjas yawab’ ixoq e xtz’aqatik ri uq’ij arech ku’tzirik. Aretaq chi’ xuto che xk’am ub’ik ri arka, che kkam ri ralib’ tata’ e che xkam ri rachajil, xtzaq uloq ri ak’al, ri are’ xch’uki’ ukoq e xa’laxik ri ak’al, rumal rech che sib’alaj q’oxomal chik k’olik ri are’. 20Kamikal chik kub’ano, ri ixoqib’ che tajin kkilij, ri e’are’ kkib’ij chrech: «Chakojo’ achuq’ab’, mub’an keb’ ak’u’x rumal rech che ala ri alaj ak’al xa’laxik», k’atek’ut, ri are’ man xch’aw ta chik e man xok ta chi il. 21Ikab’od ri ub’i’ ri ak’al xukojo e kub’ij: «Ri nimalaj q’ijil xchuptajik uwach pa ri Isra’el», kub’ij weri’ rumal rech che xk’amtaj ub’ik ri arka rech ri Dyos». Ri k’ax kkiriq ri e’ajfiliste’o rumal ri arka

51Aretaq chi’ ri e’ajfiliste’o xkichap ub’i ri arka rech ri Dyos e xkik’am ub’ik pa ri Eb’en-haEser, xkiya’a’ pa ri Asdod. 2Ri e’ajfiliste’o xkesaj ub’ik ri arka rech ri Dyos e xkik’am ub’ik pa ri nim rachoch ri Dagon e kkikoj ukoq chunaqaj ri Dagon. 3Aretaq chi’ ri e’ajasdod kewa’lajik pa ri jun q’ij chi aq’anoq, ri Dagon tzaqinaq uloq pulew chuwach ri arka rech ri Yahweh. Kkiyak ri Dagon e kkikoj chi jumul pa ri uk’olb’al. 4Aretaq chi’ aq’ab’il kewa’lajik chi aq’anoq pa ri jun q’ij chik, ri Dagon tzaqinaq pulew, chuwach ri arka rech ri Yahweh, ri ujolom ri Dagon e ri keb’ uq’ab’ paxinaq k’o kanoq chunaqaj ri okib’al; xuwi ri ub’aqil ri Dagon k’o kan pa ri uk’olb’al. 5Rumal k’uwa’ weri’, ri e’uchuchqajaw ri Dagon e konojel ri ke’ok ub’i pa ri nim rachoch ri Dagon man kkitak’alb’ej taj ri rokib’al ri Dagon pa ri Asdod tza pa we q’ij kamik ri’. 6Ri uq’ab’ ri Yahweh xqaj pakiwi’ ri e’ajasdod: kuk’ajisaj kiwach ruk’ jetaq awas kk’iy uloq chkech, jewa’ kub’an pa ri Asdod e pa ronojel ri rulew. 7Aretaq chi’ ri e’ajasdod kkilo ri tajin kk’ulmatajik, kkib’ij: «Makanajik kan chqaxo’l ri arka rech ri Kiyos ri Isra’el, rumal rech che xukowirisaj ri uq’ab’ paqawi’ uj e puwi’ ri qadyos Dagon». __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI NAB’E WUJ SAMU’EL

10 8Ke’kitzukuj

e ke’kimulij konojel ri ekinimal ri e’ajfiliste’o e kkib’ij: «¿Jas kqab’an wa’ chrech ri arka rech ri kidyos ri Isra’el?». Ri ekinimal winaq kkib’ij: «Ri arka rech ri Kidyos ri Isra’el kk’am ub’i ri’ pa ri Gat». E kk’am ub’i chila’ ri arka rech ri kidyos ri Isra’el. 9K’atek’ut, aretaq chi’ xk’amtajik ub’ik ri arka jela’ pa ri Gat, ri uq’ab’ ri Yahweh xqaj puwi’ ri tinimit, xok nimalaj xib’rib’ chkech ri siwantinimit. Kuk’ajisaj kiwach ri siwantinimit, xel uloq jetaq awas chkech, chi ak’alab’ chi eri’jab’. 10Xa jek’uri’, kkitaq ub’ik ri arka rech ri Dyos pa ri Ekron, k’atek’ut, aretaq chi’ ri arka rech ri Dyos kopan pa ri Ekron, ri e’ajekron kiwinik e kkib’ij: «Xk’am uloq ri arka rech ri Udyos ri Isra’el quk’ uj arech kujkamik ri uj siwantinimit». 11Ketzukuxik e kemulixik konojel ri ekinimal ri e’ajfiliste’os e kkib’ij: «Chtzalexoq ri arka rech ri Kidyos ri Isra’el e chtzalexoq pa ri uk’olb’al e man kujkam ta ri’ ri uj ri uj siwantinimit». Xane k’o jun kamikalaj xib’rikil pa ronojel ri tinimit, rumal rech che sib’aj k’ax xna’tajik ri uq’ab’ ri Dyos pakiwi’. 12Ri winaq che man xekam taj, xk’ajisax kiwach ruk’ ri jetaq awas xpe chkech e ri winik k’isb’al k’u’x xb’an pa ri tinimit, xpaqi’ ub’ik chikaj. Ri utzalejixik ri arka

61Ri arka rech ri Yahweh xkanaj wuqub’ ik’ pa ri kulew ri e’ajfiliste’o. 2Ri e’ajfiliste’o, xe’kisik’ij ri echuchqajawib’ e ri ech’ob’anelab’ e kkib’ij chkech: «¿Jas kqab’an wa’ ruk’ ri arka rech ri Yahweh? Chiya’a’ ub’ixik chqech jas kqab’an che utzalexik pa ri uk’olb’al». 3Kkib’ij e’are’: «We kiwaj ix ketzalejisaj ri arka rech ri Kidyos ri Isra’el, mitaq ub’ik xaq jeri’, xane chinojisaj ub’i chrech jetaq sipanik. K’atek’uri’, kixkunatajik ri’ e kiweta’maj ri’, jasche xixuterne’b’ej ri uq’ab’». 4Kkib’ij: «¿Jas ri sipanik kqachi’j na chuwach ri are’?». Kkib’ij: «Kichi’j ri’ job’ t’ort’a’q q’an pwaq e job’ ch’o b’anom ruk’ q’an pwaq, weri’ are ajtzij ejoropa’ ri ekanimal ri e’ajfiliste’o, rumal rech che iwonojel ix junam uk’axk’ob’exik xib’ano ri itzel kuk’ ri kinimal ri winaq. 5Chib’ana’ ri kiwachb’al ri awas xpe chiwech e ri kiwachb’al ri ch’o che tajin kkik’ux ri iwulew, k’atek’uri’ chiq’ijilaj ri Udyos ri Isra’el. Wene’ xa jeri’ ri uq’ab’ man kuk’ajisaj ta chi iwach ix, man kuk’ajisaj ta chi kiwach ri jetaq idyos e man kuk’ajisaj ta chi uwach ri iwulew. 6¿Jasche che ri ix kikowirisaj na ri iwanima’ jacha xkib’an ri e’ajegipto e jacha xub’an ri Fara’on? ¿La man xkiya ta alaj arech ke’el ub’ik ri e’are’ aretaq chi’ xb’antaj k’ax chkech rumal ri Dyos? 7Kamik ri’, chib’ana’ e chisuk’umaj jun k’ak’ ersab’al sutaq che kchrorex kumal keb’ wakax, keb’ wakax che k’o kitu’ e che majumul kik’amom ub’i jun ersab’al sutaq chrij kiqul e ke’itz’apij ri e’alaj taq kal pa ri kik’olb’al. 8K’atek’uri’, chiya’a’ ri arka rech ri Yahweh cho ri tem pa ri jun che’ che kchororexik ub’ik kumal ri wakax. E k’u ri jastaq xb’an ruk’ ri q’an pwaq che are sipanik, kiya b’i ri’ pa jun kaxa chunaqaj ri arka e kitaq ub’i ri’ arech ktzalij ub’ik. 9K’atek’uri’, qas kiwil ri’: we are kruk’aj ub’i ri ub’e ri B’et-Semes, ri rulew are’, kch’ob’taj na k’uri’ che are ri are’ xb’anow ri nimalaj k’ax chqech uj. We man are ta kruk’aj ub’ik ri b’e ri’, ri uj kqeta’maj na k’uri’ che man are ta ri uq’ab’ xuk’ajisaj qawach e ri k’ax xqariqo man k’o ta jun ub’e’al ri’». 10Jeri’ kkib’an ri achijab’ ri’: xkicha’ keb’ wakax che k’o inlaj taq kal e ke’kixim cho ri jun ersab’al sutaq che kchorex ub’ik kumal ri wakax, e ri alaj taq wakax ke’kitz’apij kan pa ri kik’olb’al ri jetaq chikop. 11Kkiya ri arka rech ri Yahweh cho ri ersab’al sutaq che kchorej b’i ri wakax, xoquje’ kya ub’i ruk’ ri jun kaxa che k’o ub’i ri ch’o chupam che xb’an ub’i ruk’ q’an pwaq e ri uwachb’al ri jetaq awas xk’iy uloq chkech ri winaq. __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI NAB’E WUJ SAMU’EL

11 12Ri

wakax xas kkisuk’ ub’ik pa ri ub’e ri B’et-Semes e man xkijal ta ri kib’e e kiwinik eb’enaq, man ketzali’ ta ub’ik pa ri kikyaq’ab’ on pa ri kimox. Ri ekinimal ri e’ajfiliste’o ke’kiterne’b’ej ub’ik qas k’ate’ na ke’opan pa ri rulew ri B’et-Semes. Ri arka pa ri B’et-Semes 13Ri

winaq pa ri B’et-Semes, tajin kkib’an ri q’atoj triko pa ri taq’aj. Kkiyak uloq ri kiwach, e arechi’ kkil ri arka, ruk’ nimalaj ki’kotemal kepe che uk’ulaxik. 14Aretaq chi’ ri jun ersab’al sutaq che chororem uloq kumal ri wakax, kopan pa ri rulew ri Josu’e, che jun ajb’et-semes, ktak’i’k’; k’o chila’ jun nimalaj ab’aj. Kpaq’ik ri jun ersab’al sutaq kchororem ub’i ri wakax, e ri keb’ wakax kechi’xik pa jun holokosto chuwach ri Yahweh. 15Ri e’ajlevi xkiqasaj ri arka rech ri Yahweh e ri jun kaxa che k’o koq chutzal e che k’o ri jastaq chupam che b’anom ruk’ q’an pwaq, kkikoj weri’ cho ri nimalaj ab’aj. Pa we jun q’ij ri’, ri winaq ek’o pa ri B’et-Semes xkichi’j jetaq holokostos e xkib’an tab’al taq toq’ob’ chuwach ri Yahweh. 16Ri ejob’ kinimal ri e’ajfiliste’o, xkil kanoq weri’ e xetzalij ub’ik pa ri Ekron pa we jun q’ij ri’. 17Are wa’ ri jetaq awas che b’anom ruk’ q’an pwaq che xkik’am uloq ri e’ajfiliste’o chuwach ri Yahweh, jun sipanik rech tojb’al makaj xkik’am uloq: jun rech ri Asdod, jun rech ri Gasa, jun rech ri Askalon, jun rech ri Gat, jun rech ri Ekron. 18K’atek’uri’, ri ch’o che b’anom ruk’ q’an pwaq, xtaq uloq jeri’ ejanik’apa konojel ri jetaq kitinimit ri e’ajfiliste’o k’olik, xe’ejalaxik ri ekowlaj taq tinimit e ri alaj taq tinimit che xaq ek’o koq. E ri nimalaj ab’aj che xya ri arka puwi’, kilitajik na kamik pa ri rulew ri Josu’e che jun Ajb’et-Semes. 19Ri Dyos, xuk’ajisaj kiwach enik’aj achijab’ che ek’o pa ri B’et-Semes, e’are ri e’uk’ojol ri Jekoni’as, rumal rech che aretaq chi’ xkil ri arka rech ri Yahweh, man xe’ki’kot taj. Xa jek’uri’, ri Dyos xuk’ajisaj kiwach e’oxk’al lajuj (70) chkech ri achijab’. Ri siwantinimit xe’koq’ej we winaq ri’, rumal rech che ri Dyos xuk’ajisaj kiwach ruk’ nimalaj k’ax. Ri arka pa ri Kiryat-Ye’arim 20K’atek’uri’,

ri winaq ek’o pa ri B’et-Semes kkib’ij: «¿Jachin kkowinik ktak’i’ kan chuwach ri Yahweh, ri tyoxlaj Dyos? ¿Jawi’ kqataq ub’ik ri arka arech naj kb’e wi chqech uj?». 21Ke’kitaq ub’ik enik’aj che kkik’am ub’ik ri tzij chkech ri e’ajkiryat-Ye’arim arech ke’kib’ij chkech: «Ri e’ajfiliste’o xkitzalejisaj chqech ri arka rech ri Yahweh. Chixqaj b’a’ uloq arech kik’ama’ ub’ik ix pa ri iwulew». 71Ri e’ajkiryat-Ye’arim xepetik e kkipaqab’a’ ub’ik ri arka rech ri Yahweh. Kkik’am ub’ik pa ri rachoch ri Ab’inadab, cho ri juyub’ e xki’uxisaj tyoxlaj winaq ri uk’ojol Ele’asar arech kurla’wichij ri arka rech ri Yahweh. Ri Samu’el, q’ataltzij e kolonel 2Xok’owik

k’i taq q’ij –juwinaq junab’– qas pa ri q’ij che ri arka xok pa ri Kiryat-Ye’arim. Konojel ri rachoch ri Isra’el xkik’is kik’u’x chuwach ri Yahweh. 3K’atek’uri’, ri Samu’el jewa’ xch’aw chkech konojel ri rachoch ri Isra’el: «We kixtzalij ruk’ ri Yahweh ruk’ ronojel iwanima’, chiwesaj ub’ik chixo’l ri ekaxlan taq dyos, xoquje’ ri jetaq Astartes, chikub’a’ ik’u’x chrij ri Yahweh e xuwi ri are’ chipatanij; xa jek’uri’, ri are’ kixukol ri’ pa kiq’ab’ ri __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI NAB’E WUJ SAMU’EL

12

e’ajfiliste’o». 4Ri e’ajisra’el ke’kesaj ub’ik ri jetaq B’a’ales e ri jetaq Astarte e xuwi kkipatanij ri Yahweh. 5Ri Samu’el kub’ij chkech: «Che’imulij konojel ri Isra’el pa ri Mispa, k’atek’uri’, ri in kinch’aw ri’ piwi’ chuwach ri Yahweh». 6Kkimulij kib’ pa ri Mispa, kkesaj ja’ e kkitixej chuwach ri Yahweh, kemewa’jik pa ri jun q’ij ri’ e kkib’ij: «Ri uj xujmakun chuwach ri Yahweh». Ri Samu’el kub’an q’atojtzij pakiwi’ ri e’ajisra’el pa ri Mispa. 7Aretaq chi’ ri e’ajfiliste’o xketa’maj che ri e’ajisra’elita xkimulij kib’ pa ri Mispa, ke’paqi’ che ub’anik ch’o’j chkij ri Isra’el. Aretaq chi’ ri e’ajisra’el xkita utzijol weri’ kkixib’ij kib’ chkech ri e’ajfiliste’o. 8K’atek’uri’, ri e’ajisra’el kkib’ij chrech ri Samu’el: «¡Mattani’k che uk’omixik chuwach ri Yahweh ri Qadyos, arech man kujuya ta kanoq! ¡Arech kujukol pa kiq’ab’ ri e’ajfiliste’o!». 9Ri Samu’el kuk’am ukoq jun alaj ama’ chij che tajin ktu’n na e ronojel xuya pa holokosto chuwach ri Yahweh. Ri Samu’el kuk’is uk’u’x chuwach ri Yahweh arech kutoq’ob’isaj kiwach ri e’ajisra’el, e ri Yahweh xutatab’ej ri utzij. 10Ri Samu’el tajin kuchi’j ri holokosto, aretaq chi’ ri e’ajfiliste’o xkichapale’j ri ch’o’j kuk’ ri Isra’el, k’atek’uri’, ri Yahweh xxo’jlinik ri uch’ab’al pakiwi’ ri e’ajfiliste’o jacha jun kaqulja, xok xib’rikil chkech e xech’aktajik kumal ri Isra’el. 11Ri achijab’ rech ri Isra’el ke’el uloq pa ri Mispa e ke’koqataj ri e’ajfiliste’o, k’atek’uri’, k’ax xkib’an chkech chi ikim chi na chrech ri B’et-Kar. 12K’atek’u-ri’, ri Samu’el kuk’am koq jun ab’aj e xuyak panik’aj chrech ri ub’e ri Mispa e pa ri ub’e ri Ware’aj e kukoj ub’i Eb’en-ha-Eser, e kub’ij: «Chi k’ate’ na waral ri’ xujukol ri Yahweh». 13Ri e’ajfiliste’o xesax ri kik’ixb’al. Man k’o ta chi jumul xetzalij uloq cho ri rulew ri Isra’el e ri uq’ab’ ri Yahweh ko xk’oji’ pakiwi’ ri e’ajfiliste’o pa ronojel ri uk’aslemal ri Samu’el. 14Ri jetaq tinimit kech ri e’ajisra’el e che xkechb’ej ri e’ajfiliste’o xtzalij chrech ri Isra’el, chi pa ri Ekron ub’ik e kopan pa ri Gat, e xa jek’uri’, ri Isra’el xkowinik xresaj pa kiq’ab’ ri e’ajfiliste’o ri kulew che k’o chi pa kiq’ab’ ri e’are’. K’atek’uri’, xk’oji’ nimalaj utzil chkixo’l ri e’ajisra’el e ri e’ajamorre’o. 15Ri Samu’el, pa ronojel ri uk’aslemal kub’an ri q’atojtzij puwi’ ri Isra’el. 16Ronojel taq junab’ kutzalij ri B’etel, ri Guilgal e ri Mispa e kub’an q’atojtzij pakiwi’ ri e’ajisra’el pa ronojel we jetaq k’olb’al ri’. 17K’atek’uri’, ktzalij uloq pa ri Rama, rumal rech che chila’ k’o wi ri rachoch e kub’an q’atojtzij pakiwi’ ri Isra’el. Waral ri’ kuyak jun ab’aj tab’al toq’ob’ chrech ri Yahweh. Ri siwantinimit kuta’ jun ajawinel

81Aretaq chi’ ri Samu’el ri’j winaq chik, ke’ukoj ri e’uk’ojol eq’ataltzij puwi’ ri Isra’el. 2Ri nab’e’al uk’ojol ub’i’ Jo’el e ri uchaq’ koq ub’i’ Ab’i’as; ri e’are’ kkib’an ri q’atojtzij pa ri B’erseb’a. 3K’atek’ut, ri e’uk’ojol man xkiterne’b’ej ta ri ub’e: are xqaj chkiwach ri ch’akoj, xkik’am ri jetaq sipanik kb’an chkech e xkijal uwach ri suk’il. 4Konojel ri ekinimal ri siwantinimit rech ri Isra’el kkimulij kib’ e keb’e ib’ik ruk’ ri Samu’el pa ri Rama. 5Kkib’ij chrech: «Chawilampe’, ri at, at ri’j winaq chik e ri e’ak’ojol man are ta kkiterne’b’ej ri ab’e’ at. Xa jek’uri’, kamik ri’ chakojo’ b’a’ jun ajawinel paqawi’ arech kub’an q’atojtzij paqawi’, jacha kkib’an konojel ri nik’aj taq tinimit chik». 6Ri Samu’el itzel xuto che kkib’ij: «Chaya’ jun ajawinel paqawi’ arech kub’an q’atojtzij paqawi’», e kch’aw ruk’ ri Yahweh. 7K’atek’uri’ ri Yahweh kub’ij chrech ri Samu’el: «Chatatab’ej ronojel ri kkib’ij ri winaq chawech, rumal rech che ri at man katkik’yaq ta ub’ik, xane in ri kinkik’yaq ub’ik, are kkaj man kinajawinik ta chi in pakiwi’ ri e’are’. 8Ronojel ri kib’anom chwech chi pa ri q’ij che xe’inwesaj uloq pa ri Egipto chi k’ate’ kamik __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI NAB’E WUJ SAMU’EL

13

ri’ –xinkiya’ kanoq e xe’kipatanij enik’aj dyos chik–, xoquje’ kib’anom chawech at. 9K’atek’uri’, kamik ri’ xas chatatab’ej ri kkib’ij, k’atek’ut, chaya’ ub’ixik chkech e chak’utu’ chkiwach ri upixab’ ri ajawinel che kajawinik pakiwi’». Ri man utz taj we kok ri ajawinel 10Ri

Samu’el kuya ub’ixik ronojel ri utzij ri Yahweh chkech ri siwantinimit che kkita jun ajawinel chrech. 11Kub’ij chkech: «Jewa’ ri upixab’ ri ajawinel che kajawinik piwi’ ri ix. Ke’utoqij ub’i ri’ ri e’ik’ojol e ke’okisax ri’ chuwach ri jetaq uch’ich’ e kkikejb’ej ri’ ri jetaq ukej e rajawaxik ri’ kexak’in chuwach ri jetaq uch’ich’. 12Ke’okisax ri’ ek’amal b’e chkech kaq’o’ lajujk’al (1.000) e ek’amal b’e ri’ chkech ekawinaq lajuj k’amal b’e; kixu’okisaj ri’ che uchakuxik ri rulew, che uq’atik ri triko, che ub’anik ri jetaq uch’ich’ rech ch’o’j e che ub’anik ri jetaq tz’um k’olb’al rech ri taq uch’ich’. 13Ke’utoqij ub’i ri’ ri e’imi’al e ke’ok ri’ eb’anal taq k’ok’ kunab’al, eb’anal wa e eb’anal kaxlanwa. 14Kutoqij ri’ ri iwulew, ri tikb’al uva e utzalaj taq uche’al olivos e kuya’ ri’ weri’ chkech ri emencho’r taq e’upataninel. 15Kutoq’ij ri’ ri ulajuj uch’aqapil tojb’al rech ri jetaq tikonb’al e ri tojb’al tikb’al uva, arech kuya chkech ri jetaq uq’atb’altzij e ri winaq erachil ri ajawinel pa ri rajawaremal. 16Ke’utoqij b’i ri’ chiwech ri utzalaj taq ipataninel e ri imokom, xoquje’ ri e’ik’ojol, ri ib’urix, ri ewakax e ke’u’okisaj ri’ pa chak che rech ri are’. 17Kutoqij ri’ chiwech ri ulajuj ch’aqap ichakoj pakiwi’ ri jupuq taq ichikop. K’atek’uri’, ri ix, kixok ri’ ix upataninel. 18Pa we jun q’ij ri’, ri ix, kik’is ik’u’x ri’ rumal ri jun ajawinel che xas ix xixcha’owik e ri Yahweh man kutzalij ta ri’ uwach ri itzij». 19Ri siwantinimit man kkaj taj kkita’ ri utzij ri Samu’el e kkib’ij: «¡Jayi’! ri uj kk’oji’ jun qajawinel, 20e ri uj, uj jeri’ na k’uri’ ejacha konojel ri jetaq tinimit chik: ri qajawinel kub’an q’atojtzij ri’ paqawi’, kel ub’i ri’ e knab’ej ub’i ri’ chqawach e kch’o’jin ri’ quk’ pa taq ri ch’o’j». 21Ri Samu’el xutatab’ej ronojel ri tzij xkib’ij ri siwantinimit e kukamulij ub’ixik chuxikin ri Yahweh. 22K’atek’ut, ri Yahweh kub’ij chrech ri Samu’el: «Chatatab’ej ri kkib’ij e chakojo’ pakiwi’ jun ajawinel». Ri Samu’el kub’ij chkech ri achijab’ e’ajisra’el: «Jix b’a’ iwonojel pa taq ri itinimit». Ri Sa’ul e ri ati’t taq b’urix che erech ri utat*11

91K’o jun achi pa ri ujuq’at ri B’enjamin, ub’i’ Kis, uk’ojol ri Ab’i’el, uk’ojol ri Seror, uk’ojol ri B’ekorat, uk’ojol ri Afi’aj. Ri are’ jun ajb’enjamin, jun achi che sib’alaj uchuq’ab’ k’olik. 2Ri are’ k’o jun uk’ojol ub’i’ Sa’ul, ri are’ jun ala e je’lik kka’yik. Man k’o ta jun chkixo’l ri e’ajisra’el che je’lik kka’yik chuwach ri are’: qas cho ub’o’jal rij ub’ik e kopan ajsik cho ri ujolom, tiptik raqan chkiwach konojel ri siwantinimit. 3Xk’ulmatajik, xesach ri ati’t taq ub’urix ri Kis. Ri Kis kub’ij chrech ri uk’ojol Sa’ul: «Chak’ama’ ub’ik jun chkech ri alab’om. Chatwa’lijoq e jat chkitzukuxik ri ati’t taq b’urix». 4Xkitzalij ri jetaq ujuyub’al ri Efra’im e xkiq’axej ri rulew ri Salisa e man k’o ta kkiriqo; keq’ax pa ri rulew ri Sa’alim e man ek’o ta ri b’urix chila’; keq’ax pa ri rulew ri B’enjamin e man k’o ta kkiriqo. 5Aretaq chi’ xe’opan pa ri rulew ri Suf, ri Sa’ul kub’ij chrech ri ala che b’enaq ub’ik ruk’ ri are’: «¡Jo’!, chujtzalij ub’ik, kinna’ wib’, wene’ ri nutat man ke’unchomaj ta chik ri e’ati’t b’urix e wene’ are kumajij mayowik qumal uj». 6K’atek’ut, ri are’ kub’ij chrech: «Pa we jun __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI NAB’E WUJ SAMU’EL

14

tinimit ri’ k’o jun achi che qas rech ri Dyos. Ri are’ qas kokisaxik ri utzij; ronojel ri kub’ij qas tzij kb’antajik. Jo’ b’a ruk’, wene’ kub’ij chqech keb’ oxib’ tzij puwi’ we jun b’inem xqamaj uloq». 7Ri Sa’ul kub’ij chrech ri ala che rachi’l ub’ik: «Kuje’ wa’ ruk’, k’atek’ut, ¿jas kqak’am ub’i wa’ chrech ri achi rech ri Dyos? Man k’o ta chi jun kaxlanwa pa ri qakoxtar e man k’o ta jun sipanik arech kqak’am ub’ik chrech ri achi rech ri Dyos. ¿Jas ri kuya’o kqaya chrech?». 8Ri jun ala kub’ij chrech ri Sa’ul : «K’o wuk’ in jun ukaj uch’aqapil jun siklo rech saq pwaq, kinya wa’ chrech ri achi rech ri Dyos e kub’j ri’ chqech ri b’e kqak’am ub’ik». 9Ojer tzij, pa ri Isra’el, jewa’ kb’ixik aretaq chi’ k’o rajawaxik ke’ch’ob’oq ruk’ ri Dyos: «Jo’ je’qala’ ri ajsaqwachaj», rumal rech che ri q’axel utzij ri dyos kamik ri’, ojer tzij kanoq kb’ix chrech «ajsaqwachaj». 10Ri Sa’ul kub’ij chrech ri ala: «!Utz ri kab’ij, jo’ b’a’!». K’atek’uri’, keb’e ub’ik pa ri jun tinimit jawi’ k’o wi ri achi che qas rech ri Dyos. Ri Sa’ul kuriqa’ ri Samu’el 11Aretaq

chi’ epaqal ub’ik pa ri tinimit, ke’kiriq enik’aj alitomab’ che epetinaq uloq che resaxik ub’ik ri ja’ e kkita’ chkech: «¿La k’o waral ri ajsaqwachaj?». 12Ri are’ kkib’ij chkech: «Je’, ri are’ k’o apanoq chiwach. Ka’tek’uri’ kopan pa ri tinimit, rumal rech che kamik k’o jun tab’al toq’ob’ pa ri nim k’olb’al puwi’ ri siwantinimit. 13Aretaq chi’ kixok ub’ik pa ri tinimit, ki’riqa na ri’ ri are’ aretaq chi’ maja’ kpaqi’ pa ri nim k’olb’al chech ri wa’im. Ri siwantinimit man kewa’ ta na ri’ we maja’ kopan ri are’, rumal rech che are ri are’ kutewchi’j ri tab’al toq’ob’, aretaq chi’ xb’antaj weri’ kewa’ ri’ ri winaq che xesik’ixik. Chixpaqal b’a’ ub’ik e kiriqa’ na ri’ ri are’». 14Ke’paqi’ ub’ik pa ri tinimit. Aretaq chi’ ke’ok ub’ik, ri Samu’el tajin kel uloq e petinaq uloq kuk’ ri e’are’, arech kpaqi’ ub’ik pa ri nimalaj k’olb’al. 15K’atek’uri’, iwir kanoq, arechi’ maja’ kpe ri Sa’ul, ri Yahweh xuq’alajisaj chuwach ri Samu’el weri’: 16«Jetaq wa’ chwe’q ri’, ri in kintaq na uloq awuk’ jun winaq rech ujuq’at ri B’enjamin, kajikonsaj ri’ ruk’ ri ole’o arech kuxik k’amalb’e chkech ri enuwinaq Isra’el e ri are’ ke’ukol na ri’ ri siwantinimit pa kiq’ab’ ri e’ajfiliste’o, rumal rech che xintatab’ej ri enuwinaq che kkik’is kik’u’x». 17Xa jek’uri’, aretaq chi’ ri Samu’el kril ri Sa’ul, ri Yahweh kub’ij ukoq chrech: «Are wa’ ri achi che xinb’ij in chawech. Ri are’ kub’an q’atb’altzij pakiwi’ ri enuwinaq». 18Ri Sa’ul kqib’ ukoq ruk’ ri Samu’el panik’aj chrech ri uchi’ ri tinimit e kub’ij chrech: «Chab’ana’ jun toq’ob’ chwech, chab’ij chwech jawi’ k’o wi ri rachoch ri achi che kq’alajanik ri jastaq chuwach». 19Ri Samu’el kub’ij chrech ri Sa’ul: «In ri in jun achi che kq’alajanik ri jastaq chnuwach. Chatnab’ejoq chnuwach e chatpaqal ub’ik pa ri nim k’olb’al. Chanim ri’ kitij na ri’ ri iwa wuk’ in. Chwe’q aq’ab’il kinya alaj ri’ chawech katb’e ub’ik e kinya ub’i ub’ixik chawech ronojel ri jastaq che k’o pa ri awanima’. 20Matmayow chi kumal ri ati’t taq b’urix che oxib’ q’ij chik esachinaq, maxib’ij awib’, rumal rech che xeriqitajik. K’atek’uri’, ¿jachin ajch’aq’e’ ri’ ronojel ri uq’inomal ri Isra’el? ¿La man awech ta ri at e kech ri e’ajuparachoch ri atat?». 21Ri Sa’ul kub’ij: «¿La man in jun ajb’enjamin ta ri in, ri ch’i’p chkixo’l ri ujuq’at ri Isra’el? ¿La man e’are ta ri ewachalal in ri ech’i’p chkixo’l konojel ri ujuq’at ri B’enjamin? ¿Jas k’u che kab’ij we jetaq tzij chwech ri’?». 22Ri Samu’el ke’uk’am ub’ik ri Sa’ul e ri jun ala chik. Ke’u’okisaj pa ri nim ja e ke’ukub’a’ pa ri nab’e taq tem chkixo’l ri winaq che tajin ke’la’axik, ri winaq ke’la’axik ejuwinaq lajuj. 23K’atek’uri’, ri Samu’el kub’ij chech ri ajb’anal wa: «Chaya’ loq ri ti’j e ri wa che xinya’ __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI NAB’E WUJ SAMU’EL

15

chawech, ri xinb’ij chawech che kataso». 24Ri ajb’anal wa kuq’at uloq ri ra’ e ri utz’aqatil, kuya ukoq chuwach ri Sa’ul e kub’ij chrech: «Are wa’ ri ti’j che k’olom kanoq chawech ri at. Chatija’ b’a’, rumal rech che awech at we jun ula’nik ri’, xtasik we ti’j ri’ awech at rumal ri tzij: «ri in xe’insik’ij ri siwantinimit». We jun q’ij ri’, ri Sa’ul xwa’ ruk’ ri Samu’el. 25Keqaj uloq pa ri nim k’olb’al chi k’ate’ pa ri tinimit. Xsuk’umaxik jun upop ri Sa’ul ajsik uloq chrech ri ja. 26aE xq’oyi’ik. Aq’ab’il, kewa’laj ub’ik. Kjikonsaxik ri Sa’ul 26bK’atek’uri’,

aretaq chi’ ksaqar uwachulew, ri Samu’el kusik’ij apan ri Sa’ul che k’o ajsik chrech ri ja e kub’ij chrech: «Chatwa’lijoq, ri in katinch’ab’ej kanoq arech katb’e ub’ik». Ri Sa’ul kwa’lij uloq e ekeb’, ri Sa’ul e ri Samu’el ke’el uloq jawi’ ri ek’o wi. 27Ri e’are’ eqajinaq chi uloq tza’nja chrech ri tinimit, aretaq chi’ ri Samu’el kub’ij chech ri Sa’ul: «Chataqa’ ub’ik we ala arech knab’ejik ub’ik chawach ri at». E ri ala knab’ejik ub’ik. «K’atek’uri’ ri at, chatkanaj kanoq chanim ri’ arech kinya ub’ixik chawech ri utzij ri Dyos». 101Ri Samu’el kuk’am ukoq ri k’olb’al ole’o e kuq’ejej cho ri ujolom ri Sa’ul, k’atek’uri’ kutz’ub’aj e kub’ij chrech: «¿La man are ta ri Yahweh xatjikonsanik arech katuxik k’amalb’e puwi’ ri rechb’al? At ri’ katb’anow ri q’ataltzij puwi’ ri siwan utinimit ri Yahweh e ke’akol ri’ pa kiq’ab’ ri e’uk’ulel che ek’o naqaj chkech. Are wa’ ri k’utb’al che are ri Yahweh xatujikonsaj ri at, arech katuxik at k’amalb’e’ chkech ri rechb’al. 2Aretaq chi’ kqajach qib’ kamik e kinaya’ kanoq ri in, ke’ariqa’ na ri’ keb’ achijab’ ri’ chunaqaj ri k’olb’al jawi’ muqum wi ri Rakel, ajsik chrech ri uk’ulb’a’t ri rulew ri B’enjamin, pa ri Selsa; k’atek’uri’, ri e’are’ kkib’ij na ri’ chawech: “Ri ati’t taq b’urix che xatpe uloq chkitzukuxik, xeriqatajik. Kamik ri’, ri atat man kna’taj ta chik chrech ri ati’t taq b’urix xane are kmayow chi piwi’ ri ix, e kub’ij: ¿Jas kinb’an wa’ chrech ri nuk’ojol?”. 3Aretaq chi’ atq’axinaq chi jela’, katopan ri’ ruk’ ri b’aqit k’o pa ri Tab’or e ke’ariqa’ ri’ chila’ e’oxib’ achijab’ che kepaqi’ ruk’ ri Dyos pa ri B’etel, jun ruk’am ri’ oxib’ alaj taq ama’ k’isik’, jun chik ruk’am ri’ oxib’ kaxlanwa, e ri k’isb’al ruk’am ri’ jun tz’um k’olb’al amaja’. 4Kkiya’ jun rutzil awach ri’ e kkisipaj ri’ chawech keb’ kaxlanwa e ri at kak’am ri’ chkech pa ri kiq’ab’. 5K’atek’uri’, katopan ri’ pa ri Guib’e’a rech ri Dyos, jawi’ ek’o nik’aj kinimal ri e’ajfiliste’o e pa ri rokb’al ri tinimit ke’ariqa na ri’ ejupuq q’axal utzij ri Dyos che tajin keqaj uloq chi pa ri nim k’olb’al uloq, nab’e uloq ri’ chkiwach ri arpa, ri alaj tum, ri su’ e ri sitara, ri e’are’ e’okinaq ri’ pa ri jyam rumal ri kichak. 6K’atek’uri’, ri ruxlab’al ri Yahweh kpe uloq ri’ awuk’, e katok ri’ pa jyam kuk’ ri e’are’, e ri at katk’extajik ri’, at jun chik achi ri’. 7Aretaq chi’ xb’antajik we jetaq k’utb’al ri’, ch’ab’ana’ b’a’ ri kawaj, rumal rech che ri Dyos k’o awuk’. 8Ri at, at nab’e ri’ chnuwach katxuli’ uloq pa ri Guilgal e ri in katinriqa’ ri’ chila’ arech kinchi’j ri jetaq holokosto e ri taq tab’al toq’ob’ rech riqoj ib’. Kaweye’j wuqub’ q’ij ri’ chi k’ate’ na kinopan in awuk’ e kinb’ij ri’ chawech ri rajawaxik kab’ano». Ri Sa’ul ktzalij ub’ik 9Xuwi’

xusutij rib’ aretaq chi kkanaj kan ri Samu’el, ri Dyos kuk’ex ri ranima’ e ronojel ri jetaq k’utb’al qas xb’antajik pa we jun q’ij ri’. 10Chi waral ub’ik keb’e ub’ik pa ri Guib’e’a, k’atek’uri’ epetinaq uloq chuwach ri are’ juq’at eq’axal utzij ri Dyos; xnoj chrech ri ruxlab’al ri Ajawxel e ri are’ kq’ax pa jyam kuk’ ri e’are’. 11Konojel ri winaq che xas keta’m uwach ri are’, aretaq chi’ kkilo che q’axel utzij chi ri Dyos chkixo’l ri e’are’, kkib’ij chb’il taq __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI NAB’E WUJ SAMU’EL

16

kib’: «¿Jas xuk’ulmaj wa’ ri uk’ojol ri Kis? ¿La xoquje’ k’o ri Sa’ul chkixo’l ri eq’axel utzij ri Dyos?». 12Jun achi ajtinimit chila’ kub’ij: «¿Jachin ri utat?». Xa jek’uri’, xok chuxo’l ri no’jb’al taq tzij: «¿La xoquje’ k’o ri Sa’ul chkixo’l ri eq’axel utzij ri Dyos? ». 13Aretaq chi’ xtzalij uloq pa ri jyam, ri Sa’ul kb’e ub’ik pa jun nim ja k’olb’al. 14Ri rikan ri Sa’ul kub’ij chrech ri are’ e chrech ri ala che rachi’lam ub’ik: «¿Jawi’ xixb’e wi?». — «Xe’qatzukuj enik’aj ati’t taq b’urix, kcha chrech. K’atek’uri’, rumal che man k’o ta ke’qariqo, xujb’e ruk’ ri Samu’el». 15Kub’ij ri rikan ri Sa’ul: «Chab’ij b’a’ chwech ¿jas xub’ij ri Samu’el chiwech?». 16Ri Sa’ul kub’ij chrech ri rikan: «Xuwi xub’ij chqech che ri ati’t taq b’urix xeriqitajik». K’atek’ut, man k’o ta xub’ij chrech ri jetaq tzij che xub’ij ri Samu’el chrech puwi’ ri ajawib’al. Ri Sa’ul man kucha’ taj kuxik ajawinel 17Ri

Samu’el ke’usik’ij ri siwantinimit Mispa chunaqaj ri Yahweh. 18K’atek’uri’, kub’ij chkech ri e’ajisra’el: «Jewa’ kub’ij ri Yahweh, ri Udyos ri Isra’el. Ri in xe’iwesaj uloq ri Isra’el pa ri Egipto e xixinwesaj pa uq’ab’ ri Egipto, xoquje’ xixinwesaj pa kiq’ab’ konojel ri e’ajawib’al che ixkipitz’em. 19K’atek’ut, kamik ri’, ri ix xik’yaq ub’ik ri Idyos, ri are’ che xixukol pa ronojel ri jetaq k’ax xiriqo e chuwach ronojel ri xib’rikil, e xib’ij: “Chakojo’ jun ajawinel paqawi’ ri uj”. Kamik k’ut ri’ chixesa’j b’a’ uloq chuwach ri Yahweh, ijachom uloq iwib’ jeri’ jacha ri jetaq juq’at e jacha ri achalaxik pa ri ja k’olb’al». 20Ri Samu’el, kub’ano arech keqib’ koq konojel ri e’ujuq’at ri Isra’el e are ri ujuq’at ri B’enjamin xk’uttajik. 21Kub’ano arech keqib’ ukoq ri ujuq’at ri B’enjamin jeri’ jacha kib’anom ri achalaxik pa ri ja k’olb’al, e are xek’uttajik ri e’achalaxik pa ja k’olb’al ruk’ ri Matri. K’atek’uri’, ktaqanik arech keqib’ ukoq chkijujunal ri erachalaxik e are ri Sa’ul, uk’ojol ri Kis xk’isb’an kanoq; xtzukuxik ri are’ k’atek’uri’ man kriq taj. 22Kkik’ot chi jumul uchi’ ri Yahweh: «¿La xpe ri jun achi ri’?». K’atek’uri’, ri Yahweh kub’ij: «Ri are’ k’o waral, awatalik chuxo’l ri eqa’n». 23Kexak’inik che resaxik uloq ri are’ chila’ e aretaq chi’ k’o chi chkixo’l ri winaq, tak’atik uloq ri ujolom chkixo’l konojel ri siwantinimit. 24Ri Samu’el kub’ij chkech konojel ri siwantinimit: «¿La kiwilo ri jun che are ri Yahweh xcha’owik? Man k’o ta jun chkixo’l ri siwantinimit jeri’ jacha ri are’». Konojel ri siwantinimit kkiraqaqej kichi’ e kkib’ij: «¡Chk’oji’ b’a’ uk’aslemal ri ajawinel!». 25Ri Samu’el kuya ub’ixik chkech ri siwantinimit ri uchak e ri taqal chrij ri ajawinel kub’ano e kutz’ib’aj pa ri wuj e kuya chuwach ri Yahweh, k’atek’uri’, ri Samu’el ke’utaq ub’ik konojel ri winaq arech ketzalij ub’ik cho taq kachoch. 26Xoquje’ ri Sa’ul kb’e ub’i pa ri rachoch che k’o pa ri Guib’e’a; keb’e ub’ik nik’aj achijab’ ruk’ che man k’o ta kkixib’ij kib’ e che are ri Dyos xb’anowik che kpax ri kanima’. 27K’atek’ut, ek’o jujun e’itzel taq winaq che kkib’ij: «¡La’ ri are’, man kujukol ta la’!». Kkixutuj uwach ri are’ e man k’o ta jun sipanik kkiya’a kan chrech, k’atek’ut ri are’ man k’o ta xch’awik. Ri ch’akanik pakiwi’ ri e’ajammon

111Ri Najas che ajammon, kpaqi’ uloq, arech kech’o’jinoq ruk’ ri Yab’es rech ri Gala’ad. Konojel ri siwantinimit pa ri Yab’es kkib’ij chrech ri Najas: «We katkowinik kqab’an jun chomanik awuk’, ri uj katqapatanij ri at». 2K’atek’ut, ri Najas ri ajammon kub’ij chkech: «Ri chomanik kinb’an iwuk’ are weri’: Kinya na ub’ixik chiwech, jewa’ uk’isik ri jun chomanik kinb’an iwuk’, kink’itij na ri’ iwonojel ri iwikyaq’ab’ iwoq’och, e xa k’ujeri’, k’ixb’al ri’ kekanaj kanoq konojel ri Isra’el». 3Ri ekinimal ri Yab’es kkib’ij chrech: «Chujaweye’j __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI NAB’E WUJ SAMU’EL

17

wuqub’ q’ij. Ri uj keqataq na ub’ik enik’aj winaq arech kekiya’ ub’ixik ri tzij pa ronojel ri jetaq rulew ri Isra’el, k’atek’uri’, we man k’o ta jun kpe che qato’ik, ri uj kqajach qib’ ri’ pa ri q’ab’. 4Ri winaq che kuk’am uloq ri tzij ke’opan pa ri Guib’e’a che rech ri Sa’ul e kkiya ub’ixik ri tzij chkixikin konojel ri siwantinimit. E konojel ri siwantinimit kraqaqej kichi’ chrech ri oq’ej. 5K’atek’uri’, ri Sa’ul tajin ktzalij uloq pa ri rulew, teren uloq chkij ri e’ub’oyix. Ri Sa’ul kub’ij: «¿Jas xuriq ri siwantinimit che tajin ke’oq’ik?». E kb’ix chrech ri tzij kik’amom uloq ri e’ajyab’es, 6e aretaq chi’ ri Sa’ul kuta’ we tzij ri’, xnoj chrech ri ruxlab’al ri Dyos e xyakatajik jun sib’alaj royowal. 7Ke’uk’am koq keb’ b’oyix e ch’qeta’q xub’an chkech e xujach ub’i ri ch’qeta’q ri’ pa ronojel ri rulew ri Isra’el kuk’ nik’aj winaq che kkik’am ub’i ub’ixik we tzij ri’: «Jachin ri winaq man kel ta ub’ik e man kteri’ ta ub’i chkij ri Sa’ul e ri Samu’el che ub’anik ri ch’o’j, jewa’ kib’an na chkech ri jetaq kib’oyix». Xichaptajik ri siwantinimit rumal ri uxib’rikil ri Yahweh e xa jun kkib’ano, junam keb’e konojel. 8Ke’utzalij konojel pa ri B’esek e ri e’ajisra’el e 300.000, e ri achijab’ erech ri Juda e 30.000. 9Kkib’ij chkech ri winaq che xepetik e kuk’am uloq ri tzij: «Jewa’ kib’ij chkech ri winaq pa ri Yab’es rech ri Gala’ad: Chwe’q, aretaq chi’ ktz’inin ri q’ij, kopanik ri’ ri kolotajem iwuk’». Ri winaq che kuk’am uloq ri tzij keb’e che ub’ixik we tzij ri’ chkech ri winaq pa ri Yab’es, e ri e’are’ keki’kotik. 10Ri winaq pa ri Yab’es kkib’ij chrech ri Najas: «Chwe’q, ri uj kujel uloq chiwach ix e kuya’ ri’ kib’an chqech ri kiwilo che utz kib’ano». 11Aq’ab’il, pa ri jun q’ij chi aq’anoq, “ri Sa’ul oxib’ cholaj kub’an chkech ri uwinaq. Ke’ok ub’ik pa ri k’olb’al jawi’ k’o wi ri tz’um taq ja che laq’ab’atalik nim aq’ab’, k’atek’uri’ xe’kiqajb’ej ri e’ajammonita chi k’ate’ na sib’alaj ktz’inin chi ri q’ij. Ri enik’aj chik, chkijujunal kkijub’uj ub’ik kib’, man k’o ta jun che junam xb’e ub’i ruk’ jun chik. Kb’an ajawinel chech ri Sa’ul 12Ri

siwantinimit kkib’ij chrech ri Samu’el: «¿Jachin tajin kuk’ot chi’aj we ri Sa’ul kajawinik paqawi’ uj?». Chajacha’ b’a’ we winaq pa qaq’ab’ ri’ e ri uj keqakamisaj ri e’are’». 13K’atek’ut, ri Sa’ul kub’ij: «Man k’o ta jun winaq kkamisax pa we jun q’ij ri’ rumal rech che ri Yahweh xub’an jun kolotajem pa ri Isra’el». 14Ri Samu’el kub’ij chkech ri siwantinimit: «Jo’ qonojel pa ri Guilgal e je’qamajij chila’ ri ajawinik». 15Konojel ri siwantinimit keb’e pa ri Guilgal e chila’ ku’xisaj ajawinel ri Sa’ul chuwach ri Yahweh. Chila’ kkichi’j tab’al taq toq’ob’ rech riqoj ib’ chuwach ri Yahweh. Ri Sa’ul e konojel ri e’ajisra’el nimalaj taq nimaq’ij kkib’ano. Ri Samu’el xaq teren chi ukoq chrij ri Sa’ul

121Ri Samu’el kub’ij chkech konojel ri Isra’el: «Ri in xixinwilij ri ix pa ronojel ri jastaq che xita chwech e xinkoj jun ajawinel piwi’. 2Chi kamik ub’ik ri’, are ri ajawinel knab’ejik chiwach. Ri in xinri’jo’b’ik, saq chi ri nujolom e ri enuk’ojol ek’o chixo’l. Ri in xinnab’ejik chiwach chi arechi’ in k’ojol ala chi k’ate’ na pa we jun q’ij kamik ri’. 3¡Ri in, in k’o chiwach waral ri’! Chib’ij b’a’ chuwach ri Yahweh ri xiwil chwech in e chuwach ri ujikonsam ri are’: ¿Jachin xintoqij ri ub’oyix on jachin xintoqij ri ub’urix? ¿Jachin xinb’an k’ax chech? On ¿jachin xinpitz’etz’ej? ¿Jachin xink’am jun sipanik chrech arech kintz’apij ri nuwoq’och chuwach ri jastaq? Ri in kintzalij uk’axel ri’ chiwech». 4Kkib’ij chrech: «Ri at man k’o ta k’ax ab’anom chqech, ri at man k’o ta ujapitz’em, ri at man k’o ta jun sipanik ak’amom chrech jun winaq». __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI NAB’E WUJ SAMU’EL

18 5Ri

are’ kub’ij chkech: «Ri Yahweh q’ataltzij piwi’ ix, xoquje’ ri ujikonsam xilowik e xtowik pa we jun q’ij ri’ che ri ix man k’o ta jun jas uwach xiriq pa nuq’ab’». K’atek’uri’, kkib’ij: «Ri are’ q’ataltzij, xilowik e xtowik». 6Ri Samu’el kub’ij chkech ri winaq: «Q’ataltzij ri’ ri Yahweh, ri are’ che xuya ri uchak ri Mo’ises e ri A’aron e che xe’eresaj uloq ri inan itat pa ri Egipto. 7K’atek’uri’ kamik ri’, ji’k’utu’ b’a’ iwib’, arech ki’jacha’ chnuwach in chuwach ri Yahweh ronojel ri ib’anom, e xoquje’ arech kinna’tisaj chiwech ronojel ri utzil ub’anom ri Yahweh chiwech e chkech ri inan itat. 8Aretaq chi’ ri Jakob’ xopan pa ri Egipto, ri e’ajegipto sib’alaj k’ax xkib’an chkech e ri e’inan itat, xkik’is kik’u’x chuwach ri Yahweh, e ri Yahweh xe’utaq uloq ri Mo’ises e ri A’aron arech xe’kesaj uloq ri e’inan itat pa ri Egipto e xe’ukojo’ pa we jun k’olb’al ri’. 9K’atek’ut, ri e’are’ man xna’taj ta ri Yahweh ri Kidyos chkech e ri Are’ xe’uk’ayij pa uq’ab’ ri Sisera, che kinimal ri e’achijab’ che erajch’o’jab’ ri Hasor, xe’ujach pa kiq’ab’ ri e’ajfiliste’o e ri rajawinel ri Mo’ab’, ri epajisra’el xech’o’jin kuk’ ri e’are’. 10K’atek’uri’, xkik’is kik’u’x chuwach ri Yahweh, kkib’ij chrech: “¡Ri uj xujmakunik rumal rech che xqaya’ kan ri Yahweh e are xe’qapatanij ri jetaq B’a’al e ri jetaq Astart. K’atek’ut, kamik ri’, chujawesaj b’a’ pa kiq’ab’ ri eqak’ulel e ri uj katqapatanij na ri’!” 11Xa jek’uri’, ri Yahweh, xe’utaq uloq ri Yerub’b’a’al, ri B’edon, ri Jefte e ri Samu’el, xixresaj pa kiq’ab’ konojel ri e’ik’ulel che ek’o naqaj chiwech e nimalaj utzil xkanajik ri ik’aslemal. 12«K’atek’ut, aretaq chi’ xiwilo che ri Najas, ri kajawinel ri e’ajmmonita, xpe uloq chiwij, ri ix xib’ij chwech : “¡Jayi’! ¡Rajawaxik che kajawinik jun ajawinel paqawi’ uj”. ¡K’atek’ut, are ri Yahweh ri Idyos Iwajawinel! 13Kamik ri’ are wa’ ri iwajawinel che ix xixcha’owik e che ix xixtowik; ri Yahweh xukoj jun ajawinel piwi’. 14We ix kixib’ij iwib’ chuwach ri Yahweh, we kipatanij ri are’, we kitatab’ej uch’ab’al e kixniman chrech ri jetaq utaqanik ri Yahweh, we ri ix e ri ajawinel che kajawinik piwi’, kiterne’b’ej ri Yahweh ri Idyos, utz na k’uri’! 15K’atek’ut, we man kitatab’ej ta ri uch’ab’al ri Yahweh, we kiwetzelaj uwach ri ktaqan ri Yahweh chrech, ri uq’ab’ ri Yahweh sib’alaj kra’lob’isaj ri’ piwi’ e pakiwi’ ri inan itat. 16«Kamik ri’, chixkanaj chi kan jumul e chiwila’ ri nimalaj taq mayib’al kub’an ri Yahweh chiwach. 17¿La man kamik taj uq’ijil ri q’atoj triko? Ri in kinch’aw na ruk’ ri Yahweh arech kupetisaj uloq xib’ib’al taq kqulja e nimalaj taq jab’. Chik’ama’ uq’ab’ e chiwila’ ri nimalaj k’ax xib’an chuwach ri Yahweh, aretaq chi’ xita jun ajawinel chrech ri Are’». 18Ri Samu’el xch’aw ruk’ ri Yahweh e ri Are’ xupetisaj xib’ib’al kqulja e nimalaj taq jab’ pa we jun q’ij ri’ e konojel ri siwantinimit xkina’ kib’ chuwach ri Yahweh e chuwach ri Samu’el. 19Konojel ri siwantinimit kkib’ij chrech ri Samu’el: «Chak’omij b’a’ chrech ri Yahweh ri Adyos arech kutoq’ob’isaj kiwach ri e’apataninel, arech man kujkam taj; rumal rech che xqa’x uwi’ ri qamak xqab’ano, aretaq chi’ xqata’ jun ajawinel». 20Ri Samu’el kub’ij chkech ri siwantinimit: «Mixib’ij b’a’ iwib’. Qas tzij nak’ut che xib’an we itzel ri’. K’atek’ut, kamik ri’ mixb’e b’a’ naj chrech ri Yahweh e chipatanij b’a’ ri Are’ ruk’ ronojel iwanima’. 21Mitas ub’i iwib’ che kiterne’xik ri man k’o ta ke’yex chkech. Ri e’are’ man k’o ta kipatan e man kekowin taj kixkito’o, rumal rech che e’esal uwach dyos. 22Rumal rech che ri Yahweh man kuxutuj ta ri’ ri siwan utinimit rumal rech che nimalaj uq’ijil ri ub’i’, ri Yahweh xk’iy pa ranima’ kixuxik ix siwan utinimit. 23K’atek’uri’, nimalaj mak ri’ kinb’ano chuwach ri Yahweh we man kinch’aw chiwij chuwach ri are’ arech kutoq’ob’isaj iwach, e we man kink’ut chiwach ri utz e ri suk’alaj b’e. 24Xuwi ri Yahweh chixib’ij iwib’ chuwach e ruk’ ronojel iwanima’ chipatanij ri Are’, rumal rech che xiwil ri mayib’al jastaq xub’an iwuk’ ri ix. 25K’atek’ut, we kib’an ri itzel, kixkam ri’ ri ix e ri iwajawinel». __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI NAB’E WUJ SAMU’EL

19

Kewa’laj ub’ik chkij ri ajfiliste’o

131Ri Sa’ul k’o chik... ujunab’ aretaq chi’ xokik ajawinel, e xajawinik keb’ junab’ puwi’ ri Isra’el. 2Ri Sa’ul ke’ucha’ 3.000 achijab’ rech ri Isra’el: e 2.000 ek’o ruk’ ri Sa’ul pa ri Mikmas e pa ri ujuyub’al ri B’etel, e ek’o kaq’o’ lajujk’al (1.000) ruk’ ri Jonatan pa ri Guib’e’a che rech ri B’enjamin, e ri achijab’ xeto’taj kanoq, ri Sa’ul ke’utzalejisaj pa ri tz’um taq kachoch. 3Ri Jonatan xukamisaj ri kinimal ri e’ajfiliste’o che k’o kan pa ri Gueb’a, k’atek’uri’ ri e’ajfiliste’o xkita’ utzijol che ri e’ajisra’el xe’wa’lajik. Ri Sa’ul xtaqanik arech koq’esax ri ruk’a’ wakax pa ronojel ri uwa-chulew 4e konojel ri e’ajisra’el xkitatab’ej ri tzij: «¡Ri Sa’ul xukamisaj ri kinimal ri e’ajfiliste’o. E rumal weri’, ri Isra’el sib’alaj itzel chkiwach ri e’ajfiliste’o!». E konojel ri siwantinimit kkimulij kib’ ruk’ ri Sa’ul pa ri Guilgal. 5Ri e’ajfiliste’o xkimulij kib’ arech kech’o’jin ruk’ ri Isra’el: 30.000 ri ch’ich’ kjik’ kumal ri kej, e 6.000 kej, ri achijab’ erech ch’o’j sib’alaj ek’i jacha ri sanyeb’ k’o pa ri polow, kepetik che ukojik ri tz’um taq kachoch pa ri Mikmas, pa ri relb’alq’ij chech ri B’et-Aven. 6Aretaq chi’ ri achijab’ e’ajisra’el kkilo che petinaq ri k’ax chkij, rumal rech che sutum kij naqaj chik. Ri winaq kkik’u’ kib’ pa taq ri pek, pa taq ri jul, xo’l taq ri ab’aj, chuxe’ ri ulew e pa k’otom taq jul. 7Xoquje’ ejujun chkech ri e’ajheb’re’o keq’ax ub’i ch’aqap chrech ri Jordan arech kkisuk’ ub’ik pa ri Gad e pa ri Gala’ad. Ri jachoj ib’ chkixo’l ri Samu’el e ri Sa’ul

Ri Sa’ul k’o na pa ri Guilgal e konojel ri siwantinimit keb’irb’itik ek’o ukoq ruk’ ri are’. wuqub’ q’ij jacha ri xub’ij ri Samu’el, e ri Samu’el man k’o ta xopan pa ri Guilgal. Ri achijab’ kkiya’ kan ri Sa’ul e kkijub’uj ub’ik kib’. 9K’atek’uri’, ri Sa’ul kub’ij: «Chik’ama’ uloq chwech ri jetaq holokosto e ri jetaq tab’al toq’ob’ rech riqoj ib’». K’atek’uri’, are ri are’ kuchi’j ri holokosto. 10Kto’taj che uchi’xik ri holokosto, k’atek’uri’ kopan ri Samu’el. Ri Sa’ul kel uloq che uk’ulaxik arech kuya jun rutzil uwach ri are’. 11Ri Samu’el kub’ij chrech: «¿Jas xab’ano?». Ri Sa’ul kub’ij: « Aretaq chi’ ri in xinwilo che ri achijab’ kinkiya kanoq nutukel e xkijub’uj ub’ik kib’ e ri at man k’o ta katpetik jacha ri xqach’ik kanoq, e ri e’ajfiliste’o kimulim chi kib’ pa ri Mikmas, 12xinchomaj: ¡Kamik na k’uwa’ keqaj uloq ri’ ri e’ajfiliste’o chwij pa ri Guilgal e ri in man nuja’marisam ta uwach ri Yahweh! Xa jek’uri’, ri in xinna’o che rajawaxik kinkoj nuch’uq’ab’ che uchi’xik ri holokosto». 13Ri Samu’el kub’ij chrech ri Sa’ul: «Ri at, xab’ano at jun winaq che k’ax ach’ab’exik. Weta xab’an ri pixab’ che xtaqan ri Yahweh ri Adyos chawech, ri Yahweh pa junalik na k’uri’ nimalaj uch’uq’ab’ kuya ri awajawib’al pakiwi’ ri Isra’el, 14k’atek’ut, kamik ri’ ri awajawib’al man kuq’i’ ta ri’. Ri Yahweh xutzukuj jun achi che qas jeri’ jacha ri ranima’ ri Are’ e xrokisaj kinimal ri siwan utinimit, rumal rech che ri at man xab’an ta ri xtaqan ri Yahweh chawech». 15Ri Samu’el kwa’lij ub’ik e kpaqi’ ub’ik chi pa ri Guilgal ub’ik arech kuruk’aj ub’ik ri ub’e. Ri winaq che ekanajinaq na kanoq kepaqi’ ub’ik ruk’ ri Sa’ul arech ke’kik’ulaj ri achijab’ erech ri ch’o’j e kpe uloq chi pa ri Guilgal uloq e kb’e pa ri Gueb’a pa ri B’enjamin. Ri Sa’ul ke’usolij ri achijab’ che ekanajinaq na kan ruk’: Ek’o juq’o lajuj k’al (600) achijab’. 8Xreye’j

Ri usuk’umaxik ri ch’o’j 16Ri

Sa’ul, uk’ojol ri Jonatan e ri uwinaq che ek’o kuk’ ri e’are’, jela’ ek’o Gueb’a che rech ri B’enjamin, e k’u ri e’ajfiliste’o ek’o pa tz’um taq kachoch pa ri Mikmas. 17Ri achijab’ __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI NAB’E WUJ SAMU’EL

20

erech ch’o’j, ke’el uloq pa oxib’ cholaj pa ri tz’um taq kachoch ri e’ajfiliste’o: jun cholaj kusuk’ ub’ik pa ri Ofra, pa ri rulew ri Sa’ul, 18ri ukab’ cholaj kusuk’ ub’ik pa ri B’et-Joron e ri urox cholaj kusuk’ ub’ik pa ri retal ulew che lik’ilikalaj taq’aj kka’y apanoq pa ri tz’inalik ulew. 19Man k’o ta jun ajch’iyil ch’ich’ chkixo’l konojel ri Isra’el, rumal rech che ri e’ajfiliste’o kkichomaj: «Are utz ri’ che ri e’ajheb’re’o man k’o ta kich’ich’ rech k’yaqb’al e man k’o ta ch’ich’ rech ch’o’j kkib’ano». 20Xa jek’uri’, konojel ri e’ajisra’el keqaj ub’ik chi kuk’ ri e’ajfiliste’o arech kkib’ana’ upuchi’ ri kich’ich’, ri kichukb’al, ri kikaj on ri kasaron. 21Ri rajil kb’anb’ax upuchi’ ri kich’ich’ on ri kasaron, keb’ chrech ri oxib’ uch’aqapil jun siklo, e ri ikaj rachi’l ri jun chukb’al che oxib’ uware, jun chech ri oxib’ uch’aqapil. 22Xa jek’uri’, pa ri jun q’ij che xmajtaj ri ch’o’j, man k’o ta jun chkech wi winaq che erech ch’o’j ek’o ruk’ ri Sa’ul e ri Jonatan k’o uch’ich’ rech ch’o’j on jun uch’ich’. Xuwi ri Sa’ul e ri uk’ojol Jonatan k’o kech. 23Nik’aj chkech ri e’ajfiliste’o ke’el uloq e kkisuk’ ub’ik jawi’ k’o q’axeb’al pa ri Mikmas. Ri Jonatan kb’e che ri ch’o’j puwi’ ri kik’olb’al

141Pa jun q’ij, ri Jonatan che uk’ojol ri Sa’ul, kub’ij chrech ri jun achi che to’l rech ri are’: «Chattan uloq, jo’ chi pa ri kik’olb’al ri e’ajfiliste’o che ek’o uloq pa we jun q’axeb’al ri’», k’atek’ut, man k’o ta xub’ij weri’ chrech ri utat. 2Ri Sa’ul k’o pa ri retal rulew ri Guib’e’a, chuxe’ ri uche’al jun granado k’o pa ri Migron, ri winaq che ek’o ruk’ ri are’ e juq’o’ lajujk’a (600) achijab’. 3Ri Aji’as, che uk’ojol ri Ajitub’, che rachalal ri Ikab’od, ri uk’ojol ri Pinjas, che uk’ojol ri Eli, ri chuchqajaw rech ri Yahweh pa ri Silo, ruk’am ub’ik ri Efod. Ri achijab’ erech ri ch’o’j man xketa’maj taj che ri Jonatan xb’e ub’ik. 4Ri b’e jawi’ kq’ax wi ri Jonatan arech kopan pa ri k’olb’al jawi’ ek’o wi ri e’ajfiliste’o, ek’o keb’ t’ist’a’q taq ab’aj, jun ab’aj chjujunal uxkut ri b’e; jun chkech ri ab’aj ub’i’ B’oses, e ri jun chik Senne. 5Ri nab’e ab’aj tz’uqtz’ik ub’anom pa ri urox uxkut kaj, chuwach apanoq ri Mikmas, ri jun chik tz’uqtz’ik ub’anom pa ri ukaj uxkut ulew chuwach apanoq ri Gueb’a. 6Ri Jonatan kub’ij chrech ri achi to’l rech: «Chattan uloq, jo’ chi pa ri k’olb’al jawi’ ek’o wi ri man q’atom ta uwi’ kikowil. Wene’ ri Yahweh kutoq’ob’isaj qawach, rumal rech che man k’o ta kaq’ilow ri Yahweh we kraj kuya chqech arech kujch’akanik, kne’b’a’ sib’alaj uj k’i on xaq uj keb’ oxib’». 7Ri achi to’l rech kub’ij chrech: «¡Chab’ana’ b’a’ ronojel ri kraj ri awanima’. Ri in, in k’o awuk’, kinb’ano ri kawaj at!». 8Ri Jonatan kub’ij: «Ri uj kujb’e pa ri kib’e ri winaq ri’ arech kujkil uloq. 9We ri e’are’ kkib’ij uloq chqech: “Chixtak’aloq e mixsilob’ik chi k’ate’ na kixqariqa’”, ri uj kujkanaj kan ri’ pa ri qak’olb’al e man kujpaqi’ ta ub’ik kuk’ ri e’are’. 10K’atek’ut, we ri e’are’ kkib’ij chqech: “Chixpaqal uloq quk’ uj”, ri uj kujpaqi’ ub’ik ri’, rumal rech che ri Yahweh xe’ujach ri’ pa qaq’ab’. Are wa’ ri k’utb’al chqech». 11Aretaq chi’ xe’iltajik kumal ri elaq’b’anelab’ ek’o pa ri kik’olb’al ri e’ajfiliste’o, ri e’are’ kkib’ij: «Chiwilampe’ ri e’ajheb’re’o tajin ke’el uloq pa taq ri jul jawi’ xkik’u’ wi kib’». 12Ri elaq’ab’anelab’ kkib’ij chkech ri Jonatan e ri achi to’l rech: «Chixpaqal uloq quk’ uj, kqak’ut na chiwach jun jas uwach». K’atek’uri’, ri Jonatan kub’ij chrech ri achi’ to’l rech: «Chatpaqal uloq e chatteren uloq chwij in, rumal rech che ri Yahweh xe’ujach pa kiq’ab’ ri Isra’el». 13Ri Jonatan kpaqi’ ub’ik e kuto’ rib’ ruk’ taq ri uq’ab’ e ri raqan e ri achi to’l rech kteri’ ub’i chrij ri are’; ri achijab’ ketzaq uloq chuwach ri Jonatan e ri achi to’l rech kuk’is __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI NAB’E WUJ SAMU’EL

21

kikamisaxik. 14Are wa’ ri nab’e k’ax xkib’an ri Jonatan e ri achi to’l rech, xe’kikamisaj juwinaq (20) achijab’ pa jun k’olb’al che unimal jacha jun uxo’l q’e’t. Ri nimalaj ch’o’j 15Nimalaj

xib’rikil xk’oji’k pa ri tz’um taq kachoch ri e’ajfiliste’o, cho taq ri ulew e chkixo’l konojel ri siwantinimit; ri k’olib’al jawi’ ri ek’o wi ri elaq’ab’anelab’ e chkixo’l ri achijab’ erech ch’o’j che tajin ke’elaq’ab’anik, xoquje’ sib’alaj kkixib’ij kib’, ri uwachulew sib’alaj xb’irb’itik e weri’ jun nimalaj xib’rikil petinaq ruk’ ri Dyos. 16Ri elaq’ab’anelab’ erech ri Sa’ul che ek’o pa ri Guib’e’a che rech ri B’enjamin, kkilo che kemoxrik ri winaq e xaq pa wi keb’e chi wi, 17k’atek’uri’, ri Sa’ul kub’ij chkech ri winaq che ek’o ruk’: «¡Chiwila’ la ek’olik konojel ri winaq on ek’o nik’aj xe’el ub’ik». Kiltajik we ek’olik konojel ri winaq e xriqitajik che ri Jonatan e ri achi’ to’l rech man ek’o taj!». 18K’atek’uri’, ri Sa’ul kub’ij chrech ri Aji’as: «Chak’ama’ uloq ri efod rech ri Dyos». Rumal rech che pa we jun q’ij ri’ ri efod rech ri Dyos k’o ub’ik kuk’ ri e’ajisra’el. 19K’atek’ut, aretaq chi’ ri Sa’ul tajin kch’aw ruk’ ri chuchqajaw, ri xib’rib’ pa ri tz’um taq kachoch ri e’ajfiliste’o knimarik, e ri Sa’ul kub’ij chrech ri chuchqajaw: «Chajik’a’ b’a’ ri aq’ab’». 20Ri Sa’ul e konojel ri winaq ek’o ruk’ ri are’ kkimulij ub’i kib’ e ke’opanik jawi’ tajin ri ch’o’j, xa jek’uri’ chkijujunal kkiyak ri kich’ich’ rech ch’o’j chrij jun chik; man kkiriq ta chik ri kkib’ano. 21Ri e’ajheb’re’o, che nab’e kanoq ke’kipatanij ri e’ajfiliste’o e che xepaqi’ uloq kuk’ pa ri tz’um taq ja, xkiya kiwach e xeq’ax uloq kuk’ ri Isra’el che ek’o kuk’ ri Sa’ul e ri Jonatan. 22Konojel, ri e’ajisra’el che kik’u’m uloq kib’ pa ri juyub’ rech ri Efra’im, aretaq chi’ kketa’maj che ri e’ajfiliste’o tajin ke’animaj ub’ik, kekoqataj arech k’ax kkiriqo e kech’o’jin kuk’. 23Pa we jun q’ij ri’, are ri Yahweh xb’anowik arech kch’akan ri Isra’el. Ri awas tzij xub’ij ri Sa’ul che man xrawasij ta ri Jonatan

Ri ch’o’j xopanik chi ch’aqap chrech ri B’et-Aven. 24Ri achijab’ e’ajisra’el, nimalaj k’ax ek’o pa we jun q’ij ri’, k’atek’uri’ ri Sa’ul xuya ub’ixik jun k’axalaj tzij pakwi’ ri winaq: «¡Saqkyaq ri jun achi che k’o ri kutijo aretaq chi’ maja’ kok aq’ab’, aretaq chi’ maja’ kintoj uk’axel chkech ri enuk’ulel ri xkib’an chqech!». Man k’o jun chkech ri siwantinimit kutij jub’a’ wa. 25Konojel ri siwantinimit xe’ok ub’ik pa jun k’ache’laj. K’atek’uri’ k’o jun aqaj pulew e tajin kturuw ub’ik ri uwa’lche’. 26Ri siwantinimit xe’opanik ruk’ ri aqaj aretaq chi’ tajin kturuw ub’ik ri uwa’lche’, k’atek’ut, man k’o ta jun xuriq’ jub’iq’ rech cho ri uq’ab’, rumal rech che ri winaq kkina’ kib’ chuwach ri k’axalaj tzij xb’ixik. 27Ri Jonatan man xuta’ taj aretaq chi’ ri utat xuya ub’ixik ri k’axalaj tzij chkech ri winaq. Xunim ri utza’m uch’ami’y ruk’am puq’ab’ pa ri aqaj e xuriq’ ri uq’ab’; e xporpotik ri uwoq’och. 28Jun chkech ri siwantinimit kub’ij chrech: «Ri atat xuya ub’ixik jun k’axalaj tzij puwi’ ri siwantinimt: «Saqkyaq ri’ ri jun achi, che k’o kutij pa we q’ij ri’, aretaq chi’ ri siwantinimit nimalaj kosinaq». 29Ri Jonatan kutzalij uwach ri utzij: «Ri nutat xretzelaj uwach ronojel ri uwachulew ruk’ we tzij ri’. Chawilampe’ sib’alaj kporpotik chi na ri nuwoq’och rumal rech che xintij jub’iq’ chrech ri uwa’lche’. 30Weta ri winaq xkitij pa we jun q’ij ri’ ri jastaq che xkiriq pa ri rulew ri eqak’ulel, ¿la man are ta na sib’alaj nim ri’ ri ch’akanik kqab’an pakiwi’ ri e’ajfiliste’o?» __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI NAB’E WUJ SAMU’EL

22

Kemakunik aretaq chi’ kkitij ri kik’el 31Pa

we jun q’ij ri’, kechachi’ ri e’ajfiliste’o, kmajtaj ub’ik pa ri Mikmas e kopan chi pa ri Ayyalon e ri winaq xecha kan chi’. 32K’atek’uri’, ri achijab’ erech ch’o’j kexak’inik xkik’yaq kib’ puwi’ ri ch’akoj, kkik’am ub’ik e’alaj taq chikop, ri eb’oyix, alaj taq wakax, kekich’olo pulew e kkitij ub’ik ri kikik’el. 33Kkib’ij chrech ri Sa’ul: «Ri siwantinimit tajin kkmakunik chuwach ri Yahweh, rumal rech che tajin kutij ri kik’el!». K’atek’uri’ kub’ij: «¡Ri ix xik’ex uwach ri itzij! ¡Chib’alkatij uloq chanim ri’ jun nimalaj ab’aj!» 34K’atek’uri’, kub’ij chik ri Sa’ul: «Jix, chijicha’ iwib’ chkixo’l ri siwantinimit e chib’ij b’a’ chkech: “Chjujunal chiwech, chik’ama’ uloq ri ib’oyix on ri ama’ ichij; kich’ol ri’ waral e kitij na ri’ e man k’o ta kixmakun ri’ chuwach ri Yahweh rumal rech che kitij ruk’ ri kik’el”». Pa we jun chaq’ab’ ri’, konojel ri achijab’, kkik’am ub’ik jun b’oyix e kkich’ol pa we k’olb’al ri’. 35Ri Sa’ul kuyak jun ab’aj rech tab’al toq’ob’ chuwach ri Yahweh; are wa’ ri nab’e ab’aj rech tab’al toq’ob’ xuyak ri are’ chrech ri Yahweh. Ri Jonatan kkoltajik kumal ri siwantinimit 36Ri

Sa’ul kub’ij: «Chujqaj ub’ik chaq’ab’ che koqataxik ri e’ajfiliste’os e che qelaq’aj ronojel ri jastaq kech xas k’ate’ na ksaqarik e man k’o ta jun achi kqak’asb’a’ kanoq». Kkib’ij chrech: « Chab’ana’ b’a’ ronojel ri jastaq che utz kawilo». K’atek’ut, ri chuchqajaw kub’ij: «Chujqib’ ukoq waral ruk’ ri Dyos». 37Ri Sa’ul kch’aw ruk’ ri Dyos: «¿La kinqaj ub’ik chech koqataxik ri e’ajfiliste’o? ¿La ke’ajach ri’ ri at pa kiq’ab’ ri Isra’el?». K’atek’uri’, pa we jun q’ij ri’, man xutzalejisaj ta uwach ri utzij. 38K’atek’uri’, ri Sa’ul kub’ij: «¡Chixqib’ uloq waral, iwonojel ri ix kinimal ri siwantinimit ! Chitzukuj b’a’ uch’ob’ik e chinik’oj rij jas ri jun mak xb’antaj pa we jun q’ij kamik ri’. 39Chk’oji’ b’a’ uk’aslemal ri Yahweh, ri Are’ che xuto’ uwach ri Isra’el, kne’b’a’ chi are ri nuk’ojol Jonatan ri xmakunik, qastzij nak’ut che xas kkam ri’!». Man k’o ta jun chkech ri winaq xukach’o kub’ij jun tzij chrech. 40Kub’ij chkech konojel ri Isra’el: «Chixk’ol ix pa ri jopraj, k’atek’uri’ ri in e ri nuk’ojol Jonatan kujk’oji’ pa ri jopraj chik», e ri winaq kkib’ij chrech ri Sa’ul: «Chab’ana’ b’a ri jastaq che utz kawil at». 41K’atek’uri’, ri Sa’ul kub’ij chrech ri Yahweh: «Yahweh, at Udyos ri Isra’el, ¿jasche man katzalejisaj ta uwach ri utzij ri apataninel pa we jun q’ij ri’? We in ri in ajmak on are ri nuk’ojol Jonatan, Yahweh, Udyos ri Isra’el chaya’ b’a’ ri urim (chaq’a-lajisaj b’a’); we are ri siwantinimit ri Isra’el chaya’ b’a’ tummim (chak’utu’ b’a’)». K’atek’ut, are kek’utik ri Sa’ul e ri Jonatan e ri siwantinimit man k’o ta kimak xekanajik. 42Ri Sa’ul kub’ij: «Chiwetz’ab’ej b’a’ uwach arech kq’alajinik la in on are ri Jonatan», e kk’uttajik che are ri Jonatan. 43K’atek’uri’, ri Sa’ul kub’ij chrech ri Jonatan: «Chab’ij b’a’ chwech jas ri xab’ano». Ri Jonatan kub’ij chrech: «Xuwi xinb’ano che xintij jub’iq’ uwa’lche’ ruk’ ri utza’m ri nuch’imi’y che wuk’am pa nuq’ab’. Utz nak’uri’ we kinkamik». 44Ri Sa’ul kub’ij: «Chub’ana’ b’a’ weri’ ri Dyos chwech e xoquje’ chutz’aqatisaj chi jun ruk’, k’atek’ut, ri at Jonatan xas katkamik!». 45K’atek’ut, ri siwantinimit kub’ij chrech ri Sa’ul: «¿La kkam ri Jonatan che are ri are’ xkowinik che nimalaj ch’akanik xub’an ri Isra’el?. ¡Chujuto’ b’a’ ri Yahweh chuwach weri’!, ¡rumal che k’aslik ri Yahweh man ktzaq ta jun uwi’ wa’ pulew, rumal rech che xub’an ri uchak ruk’ ri utob’nik ri Dyos pa we jun q’ij ri’!». Xa jek’uri’, ri siwantinimit xkito’ uwach ri Jonatan e man xkam taj. 46Ri Sa’ul ktzalij ub’ik, man keroqataj ta chik ri e’ajfiliste’o e ri e’ajfiliste’o xekowinik xe’opanik pa ri kamaq’. __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI NAB’E WUJ SAMU’EL

23

Jub’iq’ ub’ixik ri rajawib’al ri Sa’ul 47Aretaq

chi’ ri Sa’ul xuxik ajawinel puwi’ ri Isra’el, xaq jawije’ xub’an wi ch’o’j pakiwi’ konojel ri e’uk’ulel: puwi’ ri Mo’ab’, pakiwi’ ri e’ajammon, puwi’ ri Edom, puwi’ ri ajawinel rech ri Sob’a, pakiwi’ ri e’ajfiliste’o, xaq jawije’ ri kb’e wi, xas kch’akanik. 48Xuk’ut ri uchuq’ab’ aretaq chi’ xe’uqajb’ej ri e’ajamalek e xuto’ uwach ri Isra’el pa kiq’ab’ ri tajin ke’elaq’an chkech e’are’. 49Ri e’uk’ojol ri Sa’ul are ri Jonatan, ri Isyo e ri Malki-Su’a. Ri kib’i’ ri ekeb’ umi’al are weri’: Merab’ ri nab’e’al e Mikal ri uchaq’. 50Ri rixoqil ri Sa’ul ub’i’ Ajino’am, umi’al ri Ajima’as. Ri achi kinimal ri erajch’ojab’ ub’i’ Ab’ner, uk’ojol ri Ner che rikan ri Sa’ul. 51Ri Kis are utat ri Sa’ul e ri Ner are utat ri Ab’ner, ri e’are’ e’uk’ojol ri Ab’i’el. 52K’o jun k’axalaj ch’o’j xb’an kuk’ ri e’ajfiliste’o chi pa ronojel jumpa xka’si’ ri Sa’ul. Aretaq chi’ ri Sa’ul xril jun achi che k’o uchuq’ab’ e man kuxib’ij ta rib’, kuk’ama’ uloq arech krokisaj chkixo’l ri achijab’ che erajch’ojab’ ri are’. Ri ch’o’j kuk’ ri E’ajamalek

151Ri Samu’el kub’ij chrech ri Sa’ul: «Ri Yahweh xinutaq ri in arech katinjikonsaj ruk’ ri ole’o e katuxik ajawinel pakiwi’ ri siwan utinimit ri Isra’el. Kamik ri’ chtatab’ej b’a’ ri tzij kub’ij ri Yahweh: 2Jewa’ kub’ij ri Yahweh Sab’a’ot: Ri in xinchomaj kink’ajisaj na uwach ri Amalek rumal ri jastaq xub’an chrech ri Isra’el, che xuq’atej ri ub’e aretaq chi’ xel uloq pa ri Egipto. 3Kamik k’ut ri’, jat ja’k’ajisaj uwach ri Amalek. Kaya’ chuwach ri anatema ruk’ ronojel ri jastaq rech k’olik. Man k’o ta kaxib’ij awib’, man k’o ta jun kato’ kanoq. Che’akamisaj chi achijab’, chi ixoqib’, chi ak’alab’ e chi eloch’, chi enim taq chikop e chi e’alaj taq chikop, chi eb’urix e chi ekameyos». 4Ri Sa’ul ke’umulij ri siwantinimit e ke’utzalij konojel pa ri Tela’im: 200.000 achijab’ erech ch’o’j pulew, e 10.000 achijab’ e’ajjuda. 5Ri Sa’ul nojimal xopanik chi k’ate’ ri utinimit ri Amalek e xukoj jun k’amb’al pa ri nimaja’ e xuwaj rib’ chila’. 6Ri Sa’ul kub’ij chkech ri e’ajkenita: «Jix ub’ik, naj jix ub’ik chkech ri e’ajamalek, wene’ xoquje’ junam kinb’an chiwech jacha ri kinb’an chkech ri e’are’, ri ix qastzij nak’ut che ix utz taq winaq xib’an kuk’ konojel ri e’ajisra’el aretaq chi’ xe’el uloq pa ri Egipto». E ri e’ajkenita kkijik’ kib’ kuk’ ri e’ajamalek. 7Ri Sa’ul keroqataj ri e’ajmalek, qas pa ri Javila ub’ik e kopanik xas ri rokib’al ri Sur che k’o chuwach apanoq ri Egipto. 8K’aslik xuchap uloq ri Agag, kajawinel ri e’ajamalek, e ke’ukamisaj konojel ri winaq ruk’ ri ch’ich’ rech ch’o’j, arech kb’antajik che rajawaxik ke’uya’ chuwach ri anatema. 9K’atek’ut, ri Sa’ul e ri achijab’ erachi’l pa ri ch’o’j, kkik’asb’a’ kan ri Agag xoquje’ ri e’utzalaj taq ko’lik chikop e ri echom taq chikop, ri chikop rech ija’ e ri e’alaj taq chij, ronojel ri utz taq jastaq k’olik; man, kkaj taj kkiya’ chuwach ri anatema. K’atek’ut, ronojel ri jastaq che man k’o ta upatan, man nim ta rajil, ronojel kkiya’ chuwach ri anatema. Ri Yahweh kuxutuj ri Sa’ul 10Ri

utzij ri Yahweh kopan ruk’ ri Samu’el, jewa’ kub’ij ri’: 11«Ri in, k’ax kuna’ ri nuk’ux che xinb’an ajawinel chrech ri Sa’ul, rumal rech che ri are’ xinuk’yaq kanoq e man xub’an taj ri nutzij». Ri Samu’el k’ax xuna’o e kuk’omij nimalaj toq’ob’ chuwach ri Yahweh ronojel jun aq’ab’. __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI NAB’E WUJ SAMU’EL

24 12Pa

ri aq’ab’il, ri Samu’el kwa’laj ub’ik che uk’ulaxik ri Sa’ul. Kya’ ub’ixik we tzij ri’ chrech ri Samu’el: «Ri Sa’ul xb’e pa ri Karmelo che uyakik jun rachoch ri are’, k’atek’uri’, kutaqej chi ub’ik ri ub’e e kxuli’ ub’ik pa ri Guilgal ». 13Ri Samu’el kopan ruk’ ri Sa’ul e ri Sa’ul kub’ij chrech ri are’: «¡Attewchi’talik rumal ri Yahweh! Xb’antaj wumal ri utzij ri Yahweh». 14K’atek’ut, ri Samu’el kuk’ot uchi’: «¿Jas k’uri’ ri k’isb’al taq k’u’x kopan pa ri nuxikin e ri wakax che kinto kewinik ri’?». 15Kub’ij ri Sa’ul: «Xe’qak’am uloq pa ri Amalek, kcha ri Sa’ul, rumal rech che ri siwantinimit xuto’ kanoq ri sib’alaj utz chkech ri eko’lik e chkech ri echom taq chikop, arech kkichi’j pa tab’al toq’ob’ chrech ri Yahweh. K’atek’uri’, nik’aj taq jastaq chik, ri uj xqaya’ kan chuwach ri anatema». 16K’atek’ut, ri Samu’el kub’ij chrech ri Sa’ul: «Ruk’ la’ lele’, chaya’ alaj chwech arech kinb’ij chawech ri jastaq xub’ij ri Yahweh chwech chaq’ab’ mi’er». Kub’ij chrech: «Chab’ij b’a’». 17K’atek’uri’, ri Samu’el kub’ij: «Kne’b’a’, ri at, kawil awib’ at alaj nitz’, ¿la man at kanimal ta ri ekijuq’at ri Isra’el? Ri Yahweh xatujikonsaj ruk’ ri ole’o e xatuxik rajawinel ri Isra’el. 18Ri Yahweh xatutaq ub’ik pa ri ch’o’j e xub’ij chawech: “Jat ub’ik, je’aya’a’ kan chuwach ri anatema ri e’ajmakib’ ri’, ri e’ajamalek, jatech’o’jin kuk’ chi k’ate’ na kk’is tzij pakiwi’”. 19¿Jasche ri at man xata’ ta ri uch’ab’al ri Yahweh? ¿Jasche xak’yaq awib’ puwi’ ri ch’akoj e xab’an ri man utz taj chuwach ri Yahweh?». 20Ri Sa’ul kub’ij chrech ri Samu’el: «¡Ri in xinnimaj ri uch’a-b’al ri Yahweh! Xinb’ek jawije’ xub’ij ri are’ chwech, ri in xink’am uloq ri Agag, kajawi-nel ri e’ajmalek, e ri in xe’inya’ ri e’ajmalek chuwach ri anatema. 21Pa ri ch’akoj, ri siwantinimit xuk’am uloq ri eko’lik e ri echom chikop, ri are sib’alaj utz chuxo’l ri anatema, arech kkiya pa tab’al toq’ob’ chuwach ri Yahweh ri Adyos pa ri Guilgal». 22K’atek’ut ri Samu’el kub’ij: «¿La are sib’alaj utz kril ri Yahweh ri jetaq holokostos e ri jetaq tab’al toq’ob’, chuwach che knimax ri utzij ri Are’? Are utz ri’ knimaxik ri are’ chuwach che are kb’an ri tab’al toq’ob’ chuwach are utz ri’ ri kme’lal chuwach ri kixepo ri b’oyix. 23¡Ri ksutix ib’ chuwach ri Dyos jun makaj ri’ jacha ri keterne’xik enik’aj taq dyos chik ri k’ax uch’ab’exik jun, makaj ri’ jacha ri terafim! Rumal rech che xaxutuj ri utzij ri Yahweh, ri Are’, xatuxutuj ri at arech man at ajawinel ta chik!» Ri Sa’ul man ya’tal ta chrech ri sachb’al umak 24Ri

Sa’ul kub’ij chrech ri Samu’el: «Ri in xinmakunik rumal rech man xinb’an taj ri xtaqan ri Yahweh chrech e ri xattaqan at chrech, xa xinxib’ij wib’ chkiwach ri siwantinimit e xinb’ano ri kkib’ij ri e’are’. 25Kamik ri’, ri in kinta’ chawech, chab’ana’ b’a’ jun toq’ob’ chasacha’ b’a’ ri numak e katb’e wuk’ arech kinexukul chuwach ri Yahweh». 26K’atek’ut, ri Samu’el kub’ij chrech ri Sa’ul: «Man k’o ta chi kinb’e awuk’, rumal rech che xaxutuj ri utzij ri Yahweh, ri Yahweh xatuxutuj arech man at ajawinel ta chik puwi’ ri Isra’el». 27Rumal __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI NAB’E WUJ SAMU’EL

25

rech che ri Samu’el kusutuj rib’ arech kel ub’ik, ri Sa’ul kuq’atej e xujik’ chuchi’ ri uq’u’b’al e ri uq’u’b’al xtzertajik. 28K’atek’uri’, ri Samu’el kub’ij chrech: «Pa we jun q’ij ri’, ri Yahweh xutoqij ri rajawib’al ri Isra’el chawech e xuya’ chrech ri ak’ulja, ri are’ che are utz chawach ri at». 29K’atek’uri’, ri Uje’lal ri Isra’el man ajb’anal tzij taj e man kub’an ta keb’ uk’u’x, rumal rech che ri Are’ man jun achi taj che kub’an keb’ uk’ux. 30Ri Sa’ul kub’ij: «Ri in xinmakunik, kne’b’a’, ri in kinta’ chawech, chab’ana’ nimalaj nuq’ijil chkiwach ri ekinimal ri siwantinimit e chkiwach ri Isra’el e katb’e wuk’ chrech ri nuxukulem chuwach ri Yahweh ri Adyos». 31Ri Samu’el ktzalij ub’ik ruk’ ri Sa’ul e ri Sa’ul xxuki’ chuwach ri Yahweh. Ri ukamikal ri Agag e ri kb’e ub’ik ri Samu’el 32K’atek’uri’,

ri Samu’el kub’ij: «Chik’ama’ uloq ri Agag chwech, ri kajawinel ri e’ajamalek». Ri Agag kopan chuwach ri are’ e ja’maril ri upalaj kub’ij: «¡Qastzij nak’ut che kutas apan rib’ ri uk’a’il ri kamikal!». 33Ri Samu’el kub’ij: «Jeri’ jacha ub’anom ri ach’ich’ rech ch’o’j che xutoqij ri kal ri ixoqib’, xoquje’ chkixo’l ri ixoqib’, ri anan man k’o ta chi ral ri’ kkanaj kanoq!». E ri Samu’el kukamisaj ri Agag chu-wach ri Yahweh pa ri Guilgal, ch’qeta’q kub’an chrech. 34Ri Samu’el kb’e’ ub’ik, kusuk’ ub’ik pa ri Rama, e ri Sa’ul kpaqi’ ub’ik pa ri rachoch k’o pa ri Guib’e’a rech ri Sa’ul. 35Ri Samu’el man k’o ta chi jumul xril uwach ri Sa’ul, chi k’ate’ chi’ xkam ri are’. Ri Samu’el kroq’ej ri Sa’ul, k’atek’ut, ri Yahweh, k’ax xuna’ uk’u’x che xrokisaj ajawinel puwi’ ri Isra’el. Ri ujikonsaxik ri David

161Ri Yahweh kub’ij chrech ri Samu’el: «¿Chi k’ate’ jampa’ na kawoq’ej ri Sa’ul, aretaq chi’ xxuttajik ub’ik wumal in ri are’, arech man ajawinel ta chik puwi’ ri Isra’el? ¡Chanojisaj ub’ik ri ruk’a’ wakax chrech ri ole’o e jat ub’ik! Ri in katintaq na ub’ik chi k’ate’ ri rachoch ri Jese ri are’ che ajb’elem, rumal rech che wilom chkixo’l ri e’uk’ojol jun ajawinel che kwaj in». 2Ri Samu’el kub’ij: «¿Jas kinb’ano kinb’e ub’ik? Kreta’maj na k’uri’ ri Sa’ul e kinukamisaj na k’uri’». K’atek’ut, ri Yahweh kub’ij: «Chak’ama’ ub’ik ri jun alaj awakax e kab’ij ri’: “Xinpetik chrech ub’anik jun tab’al toq’ob’ chuwach ri Yahweh”. 3Kasik’ij na k’uri’ ri Jese pa ri tab’al toq’ob’, k’atek’uri’, ri in kink’ut ri’ chawach ri rajawaxik kab’ano e kajikonsaj ri’ ri jun che kinb’ij in chawech». 4Ri Samu’el kub’ano ri xub’ij ri Yahweh chrech. Aretaq chi’ kopan pa ri B’elem, ri ekinimal ri tinimit keb’irb’itik kepe che uk’ulaxik ri are’ e kkib’ij chrech: «¿La rech utzil ri apetb’al waral?». 5—Ri Samu’el kub’ij: «¡Je’ utzil piwi’ ri ix! Xinpetik che ub’anik jun tab’al toq’ob’ chuwach ri Yahweh. Chich’ajch’ob’ej iwib’ e chixpet wuk’ che ub’anik ri tab’al toq’ob’». Ke’uch’ajch’ob’ej ri Jese, ri e’uk’ojol e ke’usik’ij ub’ik che ub’anik ri tab’al toq’ob’. 6Aretaq chi’ ke’opanik, ri Samu’el kril uwach ri Eli’ab’, e kuchomaj pa rech wi: «Qastzij na k’uwa’ che are k’o chuwach ri Yahweh ri rajawinel». 7K’atek’ut, ri Yahweh kub’ij chrech ri Samu’el: «Mawil ri uwachb’al on ri unimal, rumal rech che man nucha’om ta ri are’. Ri rilb’al ri Yahweh man jeri’ taj jacha ri kilb’al ri winaq, rumal rech che ri winaq are kkil ri kka’y ri winaq, e k’u ri Yahweh are kril ri ranima’». 8Ri Jese kusik’ij ri Ab’inadab’ e kuq’axej chuwach ri Samu’el e ri are’ kub’ij chrech: «Xoquje’ man are’ ta ri are’ ucha’om ri Yahweh». __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI NAB’E WUJ SAMU’EL

26 9Ri

Jese xuq’axej ri Samma. K’atek’ut ri Samu’el kub’ij: «Xoquje’ man are ta ri are’ ucha’om ri Yahweh». 10Ri Jese ke’uq’axej ri wuqub’ uk’ojol chuwach ri Samu’el, k’atek’ut, ri Samu’el kub’ij chrech ri Jese: «Man k’o ta jun chkixo’l e’are’ ucha’om ri Yahweh». 11Ri Samu’el kuta chrech ri Jese: «¿La ek’o waral konojel ri alab’om?», e ri are’ kub’ij chrech: «K’o na jun, are ri ch’ip ala, tajin ke’uk’ol ri jetaq awaj». K’atek’uri’, ri Samu’el kub’ij chrech ri Jese: «Chattaqanoq arech kk’am uloq ri are’, rumal rech che man kujwa’ ta na ri’ we maja’ kpe ri are’». 12Ri Jese ktaqanik arech kk’am uloq; ri are’ q’anpu’r, je’lik taq ri uwoq’och e je’lik kka’yik. K’atek’uri’, ri Yahweh kub’ij: «¡Chatwa’lijoq, ja’ya’a’ ri jikonsanik puwi’ ri are’!». 13Ri Samu’el kuk’am ukoq ri ruk’a’ wakax uk’olb’al ri ole’o e kuq’ejej puwi’ ri are’ chkixo’l ri erachalal. K’atek’uri’, ri ruxlab’al ri Yahweh chi pa we jun q’ij ub’ik ri’ kpe puwi’ ri David. K’atek’uri’, ri Samu’el kb’e ub’ik pa ri Rama. Ri David kokik pataninel chrech ri Sa’ul 14Ri

ruxlab’al ri Yahweh xutas apan rib’ chrech ri Sa’ul e jun itzel uxlab’al che petinaq chi ruk’ uloq ri Yahweh ub’anom k’ax chrech ri are’. 15Ri e’upataninel ri Sa’ul kkib’ij chrech ri are’: «Chawilampe’, jun itzel uxlab’al che petinaq chi ruk’ ri Dyos uloq ub’anom k’ax chawech. 16Chaya’ b’a’ alaj chqech Qajaw, arech ri e’apataninel ek’o chawach kkitzukuj jun achi che reta’m roq’esaxik ri sitara; k’atek’uri’, aretaq chi’ ri jun itzel uxlab’al che petinaq ruk’ uloq ri Dyos katub’an k’ax, ri achi kroq’esaj na ri’ e utz’ ri kub’an weri’ chawech». 17Ri Sa’ul kub’ij chkech ri e’upataninel: «Chitzukuj b’a’ uloq jun achi che qas utz roq’esaxik kub’ano e chik’ama’ uloq chwech». 18Jun chkech ri e’upataninel kub’ij: «Ri in xinwil jun chkech ri uk’ojol ri Jese, ri ajb’elem, che reta’m uroq’esaxik, ri are’ jun achi rech ch’o’j, man k’o ta kuxe’j rib’, je’lik taq ktzijonik, je’lik ri kka’yik e ri Yahweh k’o ruk’ are’». 19Ri Sa’ul ke’utaq ub’ik enik’aj achijab’ ruk’ ri Jese arech kkib’ij chrech: «Chataqa’ uloq chwech ri ak’ojol David, ri are’ che k’o kuk’ ri ejupuq taq awaj». 20Ri Jese kuk’am koq job’ kaxlanwa, jun tz’um uk’olb’al amaja’, jun alaj ama’ k’isik e kutaq ub’ik ronojel weri’ chrech ri Sa’ul ruk’ ri uk’ojol David. 21Ri David kopan ruk’ ri Sa’ul e kkanaj kan che upatanaxik ri are’. Ri Sa’ul kuloq’oq’ej ri are’ e sib’alaj loq’ ri David chuwach e xrokisaj chajil rech. 22Ri Sa’ul kutaq ub’ixik chrech ri Jese: «Kinta jun toq’ob’ chawech are kwaj kkanaj kan ri ak’ojol David wuk’ in arech kinupatanij, rumal rech che loq’ chnuwach». 23Aretaq chi’ ri ruxlab’al ri Dyos kuchap ri Sa’ul, ri David kumajij roq’esaxik ri sitara. Ri Sa’ul, rumal weri’ kuna’ utzil e ja’maril, e ri itzel uxlab’ kutas apan rib’ chrech ri are’. Ri Goli’at kutak’ab’a’ rib’ chkiwach ri e’rajch’o’jab’ ri Isra’el

171Ri e’ajfiliste’os ke’kimulij ri achijab’ che erech ch’o’j, kkimulij kib’ pa ri Soko che rech ri Juda, kkikoj ri tz’um taq kachoch chuxo’l ri Soko e ri Aseka, pa ri Efes-Dammim. 2Ri Sa’ul e ri achijab’ e’ajisra’el kkimulij kib’ e kkikoj ri tz’um taq kachoch pa ri taq’aj rech ri q’ol che’ e kkicholej kib’ che ub’anik ri ch’o’j chkiwach ri e’ajfiliste’o. 3Ri e’ajfiliste’o kimulim kib’ ch’aqap chech ri juyub’ e ri e’ajisra’el kimulim kib’ pa ri jun juyub’ che retal ulew, kkanaj kan ri jun taq’aj panik’aj chkech. 4Jun utzalaj achi chech ri ch’o’j, kel uloq pa ri tz’um taq ja kech ri e’ajfiliste’o. Goli’at ri ub’i’, ri are’ ajgat, waqib’ xk’ab’ ri raqan e jun q’ab’ uwi’ apanoq. 5Ukojom jun upuwi’ b’anom ruk’ saq ch’ich’ e k’o jun ch’ich’ uxalma ukojom; ri ch’ich’ uxalma kupaj 5.000 siklos rech saq ch’ich’. 6Ch’uqtalik ri raqan ruk’ nik’aj taq saq ch’ich’ e ruk’am jun saq ch’ich’ rech ch’o’j, utelem cho ri uteleb’. 7Ri uche’ ri uk’eqb’al jeri’ __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI NAB’E WUJ SAMU’EL

27

jacha ri uwab’al kem ri ajkem e ri utza’m ri uk’eqb’al kupaj waqib’ siklos rech ch’ich’. Ri are’ nab’e chuwach ri achi to’l rech che ruk’am ri to’b’al rech. 8Ri Goli’at kutak’ab’a’ rib’ chkiwach ri jetaq cholaj kib’anom ri e’ajisra’el, kuraq uchi’ e kub’ij: ¿Jasche xixel uloq che ucholaxik iwib’ chech ri ch’o’j? ¿La man in ajfiliste’o taj ri in e ri ix la man ixpataninel ta chrech ri Sa’ul? Chicha’a’ b’a’ uloq chixo’l ix jun achi e chqaj uloq chwij in. 9We kkowinik kch’o’jinik wuk’ in e we kinuk’yaq pulew, ri uj kujok ri’ ujpataninel iwech ix, k’atek’ut we in kinch’akan chrech e we in ri kink’yaq pulew ri are’, ix ri’ kixokik ixpataninel qech uj e kujipatanij ri’ ri uj. 10K’atek’uri’, ri jun ajfiliste’o xutz’aqatisaj ub’ixik: «Ri in, pa we jun q’ij ri’ kintak’ab’a’ wib’ chuwach ri Isra’el. Chiya’a’ b’a jun achi chwech arech junam kujch’o’jin ruk’ are’». 11Aretaq chi’ ri Sa’ul e konojel ri Isra’el xkita’ we tzij ri’, xub’an keb’ kik’u’x e sib’alaj xkixib’ij kib’. Ri David kopanik pa ri tz’um taq ja 12Ri

David jun chkech ri e’uk’ojol jun ajefrata che ajb’elem rech ri Juda, ri are’ ub’i’ Jese e ek’o wajxaqib’ uk’ojol. We achi ri’, pa taq ri uq’ij ri Sa’ul, ri are’ sib’alaj ri’j winaq chik e ri are’ utz kilitajik chkixo’l ri achijab’. 13Ri oxib’ nab’e’al taq uk’ojol ri Jese, xeb’e ub’ik, xeteri’ ub’ik chrij ri Sa’ul pa ri ch’o’j. Ri kib’i’ ri e’uk’ojol che xeb’e ub’ik pa ri ch’oj jewa’ ri’, ri nab’e ub’i’ Eli’ab’, ri ukab’ ub’i’ Ab’inadab’ e ri urox Samma. 14Ri David are ch’i’p chkech; ri oxib’ enab’e’al xkiterne’b’ej ub’ik ri Sa’ul. 15Ri David kuxo’laj ub’ik pa ri rachoch ri Sa’ul e ktzalij uloq pa ri B’elem arech ke’uk’ol ri jupuq taq awaj erech ri utat. 16Ri jun ajfiliste’o kel uloq e kutak’ab’a’ rib’ chi aq’ab’il e chi b’enaq’ij e jeri’ kub’ano pa kawinaq q’ij. 17Ri Jese kub’ij chrech ri uk’ojol David: «Chak’ama’ ub’ik chkech ri e’awachalal we jun pajb’al k’ilim triko ri’ e we lajuj kaxlanwa ri’, e chatija’ anim katb’e pa ri tz’um taq ja kech ri e’awachalal. 18K’atek’uri’, we lajuj kexu ri’ chak’ama’ ub’ik chrech ri kinimal ri kaq’o’ lajujk’al (1.000) winaq. Chata’ uloq utzijol la utz kiwach ri e’awachalal e chak’ama’ uloq jun jas uwach k’utb’al kech ri e’are’. 19Ri e’are’ ek’o ruk’ ri Sa’ul e kuk’ konojel ri achijab’ e’ajisra’el, ek’o pa ri taq’aj rech ri q’ol che’, tajin kech’o’jinik kuk’ ri e’ajfiliste’o». 20Ri David aq’ab’il kwa’lij ub’ik, kuya’ kan ri jupuq taq awaj puq’ab’ jun chik chajinel, kuk’am ub’ik ri reqa’n e kb’e ub’ik jeri’ jacha xub’ij ri Jese chrech. Kopanik pa ri tz’um taq ja chi arechi’ ri achijab’ tajin kkicholej kib’ chrech ub’anik ri ch’o’j e kkiraqaqej kichi’ rech ch’o’j. 21Ri e’ajsra’el e ri e’ajfiliste’o kkicholej kib’ chrech ri ch’o’j jun cholaj chuwach ri jun cholaj chik. 22Ri David kuya’ kan ri reqa’n ruk’ ri jun laq’ab’anel chrech ri jetaq eqa’n, kutij anim kb’ek jawi’ kicholem kib’ ri winaq e kuta kitzijol ri erachalal la utz kiwach. 23Aretaq chi’ tajin kch’aw kuk’ ri erachalal, ri jun achi rech ch’o’j –ri ub’i’ Goli’at, ri jun ajfiliste’o ri are’ che ajgat– paqal uloq pa taq ri kik’olb’al ri e’ajfiliste’o, kub’ij ri jetaq tzij, e ri David kuta’ ri tzij tajin kub’ij. 24Aretaq chi’ kkil uwach we jun achi ri’, konojel ri achijab’ e’ajisra’el keb’irb’itik, naj ke’animaj ub’ik chuwach ri are’. 25Ri achijab’ e’ajisra’el kkib’ij: «¿La xiwil ri jun achi che tajin paqal uloq? Ri are’ xa tajin kutzur ri Isra’el. Jachin ri jun winaq kkowinik kukamisaj ri are’, ri ajawinel kuya’ na ri’ chrech sib’alaj uq’inomal, kuya’ na ri’ chrech ri umi’al e kuto’ uwach ri’ ri rachoch ri utat pa ri Isra’el». 26Ri David kub’ij chkech ri winaq che ek’o chunaqaj ri are’: «¿Jas kb’an ri’ chrech ri jun winaq che kukamisaj we jun ajfiliste’o ri’ e che kresaj ub’ik ri’ ri uk’ixb’al ri Isra’el? ¿Jachin k’uwa’ we jun ajfiliste’o ri’, che man q’atom ta uwi’ ri ukowil, che xaq ktzurunik chkech ri e’rajch’o’j ri k’aslik Dyos?». 27Ri winaq junam ri tzij kkib’ij chrech: «Jewa’ kb’an chrech jun winaq che kkowin che ukamisaxik ri are’». 28Ri ratz Eli’ab’, xuto che tajin kuk’ot kichi’ ri achijab’ e xpe royowal chrij ri David e kub’ij chrech: «¿Jasche xatqaj uloq ri at? ¿Jachin ruk’ __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI NAB’E WUJ SAMU’EL

28

xaya wi kanoq ri inlaj jupup awaj pa ri tz’inalik ulew? ¡Ri in weta’m che man kana’ ta awib’ e che nimal kuna’ ri awanima’, ri at xatqaj uloq arech kawila’ ri ch’o’j!». 29Ri David kub’ij: «¿Jas xinb’an in chawech? ¿La man loq’ ta chik kch’aw jun?». 30Kel ub’ik ruk’ ri are’ e kch’aw ruk’ jun chik. Kuk’ot uchi’ e junam ri kuta chrech e ri winaq junam kkib’ij chrech. 31Xtatajik ri jetaq tzij kub’ij ri David e xya’ ub’ixik chrech ri Sa’ul e ri are’ xusik’ij ri David arech kopan ruk’ ri are’. Ri David kuchi’j rib’ arech kb’e chrij ri ktzurunik 32Ri

David kub’ij chrech ri Sa’ul: «Man k’o ta jun winaq kuxib’ij rib’ chuwach ri uch’uqa’b’ ri are’. Ri apataninel kb’e na che ub’anik ri ch’o’j ruk’ we jun ajfiliste’o ri’». 33K’atek’ut, ri Sa’ul kub’ij chrech ri David: «Ri at man katkowin taj katech’o’jinoq ruk’ ri jun ajfiliste’o ri’, rumal rech che ri at, at jun ak’al na e ri are’ jun achi xas rech ch’o’j wi chi pa ri uk’ojolil uloq». 34Ri David kub’ij chrech ri Sa’ul: «Aretaq chi’ ri apataninel ke’uk’ol ri uchi’j ri utat e kpe uloq jun koj on jun oso e kuk’am ub’ik jun awaj, 35ri in xinwoqataj e kintoqij ri awaj chi puchi’ uloq. K’atek’uri’, we kwa’laj uloq chwij, ri in kinchap chrech ri ukakte’ e kinch’aych’atej chi k’ate’ na kinkamisaj kanoq. 36Ri apataninel e’ukamisam ri koj e ri oso, je na k’uri’ kub’an chrech we jun ajfiliste’o ri’ che man q’atom ta uwi’ ukowil, e che tajin ke’utzur ri erajch’o’jab’ ri k’aslik Dyos». 37Kutz’aqatisaj ri utzij ri David: «Ri Yahweh che inuto’om pa taq ri rixk’yaq ri koj e ri oso, kinuto’ wa’ puq’ab’ we jun ajfiliste’o ri’». Ri Sa’ul kub’ij chrech ri David: «¡Jat b’a’ e chk’oji’ ta b’a’ ri Yahweh awuk’!». 38Ri Sa’ul kukoj chrech ri David ri ratz’yaq are’ rech ch’o’j, kukoj chujolom jun to’l rech ujolom e xuch’uq rij chech jun ch’ich’ atz’yaq. 39Ri David kuxim ri ch’ich’ rech ch’o’j ruk’ ri ximb’al upam. Kraj kb’inik, k’atek’ut man kkowin taj xa jek’uri’ kub’ij chrech ri Sa’ul: «Ri in man kinkowin taj kinb’in ruk’ weri’, rumal rech che man k’o ta jumul nub’anom weri’». E kuya kanoq ronojel weri’. Ri ch’o’j xkib’an ri ekeb’ achijab’ erech ch’o’j 40Ri

David kruk’aj puq’ab’ ri uch’imi’y che kukoj pa ri yuq’, k’atek’uri’, kucha’ job’ tz’u’r taq ab’aj pa ri nima’ e kuk’ol pa ri uchim kukoj pa ri yuq’, k’atek’uri’ ruk’am ri rikyaq’ puq’ab’ kb’e ub’ik e kusuk’ ub’ik pa ri ub’e ri jun achi ajfiliste’o. 41Ri jun ajfiliste’o petinaq uloq e kqib’ ruk’ ri David, teren uloq chrij, ri jun achi che ruk’am uloq ri to’l rech are’. 42Kukequchi’j ri David, k’atek’uri’ aretaq chi’ krilo, kretzelaj uwach rumal rech che ri are’ jun alaj ala –q’anpu’r e je’lik kka’yik–. 43Ri jun ajfiliste’o kub’ij chrech ri David: «¿La in jun tz’i’ puch che at petinaq uloq ruk’ taq che’?». K’atek’uri’, ri ajfiliste’o kukyaqsaqarisaj ri David kuk’ taq ri udyos. 44K’atek’uri’, kub’ij chrech ri David: «Chatpetoq wuk’ ri in e kinya’ na ri’ ri ati’ojal chkech ri echikop ajuwokaj e chkech ri xib’al taq awaj rech ri uwachulew!». 45K’atek’ut, ri David kub’ij chrech ri ajfiliste’o: «Ri at, atpetinaq chnuwach ruk’ jun ch’ich’ rech ch’o’j, ruk’ jun k’yaqb’al ch’ich’ e ruk’ jun suk’b’al ch’ich’, k’atek’ut, ri in, inpetinaq ulow chawach pa ri ub’i’ ri Yahweh Sab’a’ot, ri Udyos ri Isra’el, che tajin ke’atzur ri at. 46Pa we jun q’ij ri’ ri Yahweh katujach na pa ri nuq’ab’, ri in katinkamisaj na wa’, kinchoy na ri ajolom e pa we jun q’ij ri’ kink’yaq na ub’i ri’ ri ab’aqil at e ri kib’aqil ri achijab’ ekajch’ojab’ ri ajfiliste’os chkech ri echikop ajuwokaj e chkech ri exib’al taq awaj rech ri uwachulew. E ronojel ri uwachulew kreta’maj ri’ che k’o jun Dyos rech ri Israrel, 47e ronojel we mulin ib’ __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI NAB’E WUJ SAMU’EL

29

ri’ kketa’maj na wa’ che man rumal ta ri ch’ich’ rech ch’o’j on ri ch’ich’ k’eqb’al che kuya ri ch’akanik ri Yahweh, rumal rech che are ri Yahweh rajaw ri ch’o’j e kixujach pa ri qaq’ab’ uj». 48Ri jun ajfiliste’o, kwa’lajik arech nojimal kpetik e kuriqa’ ri David; ri David kutij anim kel uloq chkixo’l ri cholaj e kxak’inik che uk’ulaxik ri jun ajfiliste’o. 49Kunim b’i ri uq’ab’ pa ri laj uchim, kuk’am koq jun ab’aj e kuk’yaq ub’i ruk’ ri ikyaq’ e kuwok’lej ri ajfiliste’o cho ri upalaj; ri ab’aj kuwor ub’i ri ukursal upalaj e kperk’a’tik ktzaq ub’i pulew. 50E ri David jeri’ uch’akik xub’an ri jun ajfiliste’o, ruk’ ri jun ikyaq’ e ruk’ ri jun ab’aj: Xusok ri ajfiliste’o e xukamisaj, k’atek’uri’ man k’o ta ch’ich’ rech ch’o’j ruk’am ri David puq’ab’. 51Ri David kxak’inik e ktak’i’k puwi’ ri jun ajfiliste’o; kuk’am koq ri uch’ich’ rech ch’o’j ruk’am ri are’, kresaj pa ri rij e kukamisaj ri ajfiliste’o e ruk’ ri uch’ich’ rech ch’o’j kut’en ub’ik ri ujolom. Ri e’ajfiliste’o aretaq chi’ kkilo che ri jun achi ri utzalaj kajch’o’j kaminaq chik, ke’animaj ub’ik. 52Ri achijab’ e’ajisra’el e ri achijab’ e’ajjuda kewa’lajik ub’ik, kkiraqaqej kichi’ rech ch’o’j e ke’koqataj ri e’ajfiliste’o chi k’ate’ ri rokb’al ri Gat e chi k’ate’ pa ri rokb’al ri Ekron. Ri kib’aqil ri e’ajfiliste’os che ekaminaq chi kanoq kinojisam ri b’e, kmajtaj ub’ik pa ri Sa’arayim e kopan pa ri Gat e pa ri Ekron. 53Aretaq chi’ ri e’ajisra’el ketzalij uloq che k’axalaj koqtaxik ri e’ajfiliste’os, ke’elaq’anik uloq pa ri tz’um taq kachoch ri e’ajfiliste’os. 54Ri David kruk’aj ub’i ri ujolom ri jun ajfiliste’o e kuk’am ub’ik pa ri Jerusalem; e ri jetaq uchukb’al rech ch’o’j kukoj ub’i pa ri tz’um rachoch. Ri ch’akanel David, kk’am ub’ik chuwach ri Sa’ul 55Aretaq

chi’ ri Sa’ul xril ri David che xel uloq che uk’ulaxik ri jun achi ajfiliste’o, kuta’ chrech ri Ab’ner, ri kinimal ri achijab’ erech ch’o’j: «¿Jachin uk’ojol we jun ala ri’, Ab’ner?». K’atek’uri’, ri Ab’ner kub’ij: «Rumal ri ak’aslemal, ajawinel, ri in man weta’m taj». 56Ri ajawinel kub’ij: «Chata’ b’a’ jachin uk’ojol we jun ala ri’». 57Aretaq chi’ ri David tajin ktzalij uloq pa ri ch’akoj xub’an puwi’ ri jun ajfiliste’o, ri Ab’ner kuk’am ub’ik e junam keb’ek chi chuwach ri Sa’ul, ri are’ ruk’am puq’ab’ ri u-jolom ri jun ajfiliste’o. 58Ri Sa’ul kuta’ chrech: «¿Jachin at uk’ojol at ala?». Ri David kub’ij: «In uk’ojol ri apataninel Jese ri ajb’elem». 181Aretaq chi’ xuk’is ri utzij ri David ruk’ ri Sa’ul, ri Jonatan xuk’am rib’ ukik’el ruk’ ri David, junam uloq’oq’exik ri David xub’ano jacha uloq’oq’exik rib’ ri are’ kub’ano. 2Ri Sa’ul xuq’atej uwach pa we jun q’ij ri’ e man xuya’ ta alaj chrech arech ktzalij pa ri rachoch ri utat. 3Ri Jonatan xub’an jun chapb’alq’ab’ ruk’ ri David, rumal rech che kuloq’oq’ej jacha ri ulo-q’oq’exik rib’ are’ kub’ano. 4Ri Jonatan kresaj ri uq’u’b’al ukojom e kuya kan chrech ri David e xoquje’ kuya kan ri ratz’yaq e ri uch’ich’ rech ch’o’j chrech ri are’, ri uch’ab’ e ri b’atz’b’al rech. 5Ri David sib’alaj kch’akanik pa ronojel chak kutaq ri Sa’ul chrech. Ri Sa’ul kukoj ri are’ k’amalb’e’ chkech ri achijab’ che erech ch’o’j; ronojel ri siwantinimit loq’ chkiwach, xoquje’ loq’ chkiwach ri e’upataninel ri Sa’ul.

Kumajij ri achixom chrech ri Sa’ul 6Aretaq

chi’ xtzalij uloq ri David che ukamisaxik ri jun ajfiliste’o, ri ixoqib’ ke’el uloq pa ronojel ri jetaq utinimit ri Isra’el chuwach ri ajawinel Sa’ul, arech keb’ixonik e tajin __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI NAB’E WUJ SAMU’EL

30

kexojowik, ruk’ ri uq’ojom ri alaj taq tum, ruk’ ri uq’ojom ri arpas e kkiraqaqej kichi’ ruk’ ki’kotemal. 7Ri ixoqib’ kexak’pinik e jewa’ kkib’ixoj ri’: «Ri Sa’ul xe’ukamisaj ri jetaq kaq’o’ lajujk’al (1.000) e ri David xe’ukamisaj ek’i chi na chuwach ri kaq’o’ lajujk’al (1.000)» 8Ri Sa’ul xpe royowal e itzel chuwach we xb’antajik ri’. K’atek’uri’ kub’ij: «Xkiya’ k’i chi na chuwach ri mil chrech ri David e chwech in xuwi kya’ ri mil, ¡xuwi kraj na che kokisaj ajawinel!». 9Chi pa we jun q’ij ub’ik ri’, ri Sa’ul itzel ti’tik kuna’ chrech ri David. 10Pa ri jun qij chi aq’anoq, jun itzel uxlab’al rech ri Dyos kuchap ri Sa’ul, k’atek’uri’ xumajij moxil pa ri rachoch. Ri David kuq’ojomaj ri sitara junam jacha ri ub’anom kanoq nab’e’. Ri Sa’ul ruk’am ri ch’ich’ uk’eqb’al puq’ab’. 11Ri Sa’ul kusilob’isaj ri uk’eqb’al e kub’ij: «¡Ri in kinb’ajij na ri’ ri David cho ri xan!», k’atek’ut ri David, kamul xresaj rib’ chuwach. 12Ri Sa’ul kuxib’ij rib’ chuwach ri David rumal rech che ri Yahweh k’o ruk’ ri are’ e uwonb’a’m kanoq ri Sa’ul. 13Ri Sa’ul kutas apan ri David chrech ri are’ e xa jek’uri’ xukojo kinimal ekaq’o lajujk’al achijab’ erech ch’o’j. E ri David kel ub’ik e ktzalij uloq k’amalb’e chkech ri winaq erech ch’o’j. 14Pa ronojel ri jastaq kub’ano ri David, xas utz kel chuwach e ri Yahweh k’o ruk’ are’. 15K’atek’uri’, aretaq chi’ ri Sa’ul krilo che ri are’ utz kel ronojel chuwach sib’alaj kuxib’ij rib’ chuwach. 16Konojel ri siwantinimit Isra’el e ri siwantinimit rech ri Juda loq’ ri David chkiwach, rumal rech che nab’e ub’ik chkiwach arechi’ ke’el ub’ik e arechi’ ketzalij uloq. Ri uk’ulanem ri David 17Ri

Sa’ul kub’ij chrech ri David: «Ri in kinya na ri nab’e’al numi’al Merab’ chawech arech awixoqil, xuwi we kinapatanij ruk’ ri achuq’ab’ e we kach’o’jij ri jetaq uch’o’j ri Yahweh». Ri Sa’ul uchomam ne’: «Are utz la’ man rumal ta nuq’ab’ in kkamik, xane are utz la’ kkam pa kiq’ab’ ri e’ajfiliste’o!». 18Ri David kub’ij chrech ri Sa’ul: «¿In jachin ri in, jachike ri wija’al? ¿Jas kib’antajik ri erachalal ri nutat pa ri Isra’el, che ri in kinokik inuji’ ri ajawinel?». 19K’atek’uri’, aretaq chi’ xopan ri q’ij che kjach ub’ik ri Merab’, umi’al ri Sa’ul, chrech ri David, ri Merab’, kjach ub’ik pa k’ulanem chrech ri Adri’el ri ajmejola. 20K’atek’uri’, ri Mikal ri jun chik umi’al ri Sa’ul sib’alaj xqaj ri David chuwach ri are’ e xya ub’ixik weri’ chrech ri Sa’ul, ri are’ xqaj chuwach weri’. 21Kub’ij: «Ri in kinya’ na ri’ chrech, k’atek’ut, wa’ weri’ jun k’amb’al tzaqb’al rech rumal rech che kinya na ri’ pa kiq’ab’ ri e’ajfiliste’o». Ri Sa’ul kub’ij kamul chrech ri David: «Kamik ri’ ri at katuxik at nuji’». 22K’atek’uri’, ri Sa’ul ke’utaq ri e’upataninel chrech weri’: «Chikojo’ uk’u’x ri David, chiya’a’ ub’ixik chrech: “Ri at, at loq’ chuwach ri ajawinel, xoquje’ at loq’ chkiwach konojel ri e’upataninel rumal rech at uji’ ri ajawinel”». 23Ri e’ujpataninel ri Sa’ul kkib’ij we tzij ri’ chuxikin ri David, k’atek’ut ri David kub’ij: ¿La man nim ta ub’antajik chiwach che jun kokik uji’ ri ajawinel? Ri in, in jun meb’a’laj achi e man nim ta ub’antajik ri wija’al». 24Ri e’upataninel ri Sa’ul kkib’ij chrech: «Jewa’ ri tzij xub’ij ri David». 25Ri Sa’ul kub’ij: «Ri ix kib’ij na weri’ chrech ri David: Ri ajawinel man k’o ta tz’onoj kraj chrech ri k’ulanem, xuwi kraj o’k’al utz’umal kikowil ri e’ajfiliste’o, rech utojik uk’axel ri k’ax chkech ri e’uk’ulel ri ajawinel». Ri Sa’ul are kok il che uchomaxik arech kqaj ri David pa kiq’ab’ ri e’ajfiliste’os. 26Ri e’ujpataninel ri Sa’ul kkiya ub’ixik we tzij ri’ chrech ri David e kqaj chuwach weri’ arech kuxik uji’ ri ajawinel. Maja’ katz’aqat ri q’ij 27e ri David kel ub’ik kuk’ ri achijab’ ke’ukamisaj e lajujk’al (200) ajfiliste’o, e kuk’am uloq ri utz’umal kikowil. Kkejalaj __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI NAB’E WUJ SAMU’EL

31

chuwach ri ajawinel arech ri David kuxik uji’ ri ajawinel. K’atek’uri’, ri Sa’ul kuya’ ri Mikal chrech rixoqil. 28Ri Sa’ul kuxib’ij rib’ chrech ri David rumal rech che kuch’ob’o che ri Yahweh k’o ruk’ ri are’, k’atek’uri’ ri Mikal ri umi’al ri Sa’ul kuloq’oq’ej ri David. 29Knimar ri uxib’rib’ ri Sa’ul chuwach ri David e amaq’el kchomanik arech kub’an k’ax chrech ri are’. 30Ri ekinimal ri e’ajfiliste’o ke’el uloq, k’atek’ut, pa ronojel ri kkinima’ wi kib’ chrech ub’anik ri ch’o’j, ri David amaq’el are kch’akanik chkiwach ri enik’aj chik e’upataninel ri Sa’ul e nimalaj ub’antajik ri ub’i xb’ek chkixo’l ri winaq. Ri Jonatan kch’aw puwi’ ri David

191Ri Sa’ul kub’ij chrech ri uk’ojol Jonatan e chkech konojel ri e’upataninel arech kkikamisaj ri David. Ri Jonatan che uk’ojol ri Sa’ul sib’alaj loq’ ri David chuwach. 2Xa jek’uri’, ri are’ kuya ub’ixik chrech ri David: «Ri nutat Sa’ul tajin katutzukuj arech katukamisaj. Chwe’q aq’ab’il chak’olo’ b’a’ awib’, chatzukuj jun k’olb’al jawi’ man katriqitaj ta wi, chak’u b’a’ awib’. 3Ri in kinel ub’i wa’ e kinkanaj na wa’ chunaqaj ri nutat jawi’ ri katknaj wi ri at, ri in kinch’aw wa’ pawi’ ruk’ ri nutat; kinwil ri’ jas ri k’olik e kinya na ub’ixik ri’ chawech». 4Ri Jonatan kch’aw puwi’ ri David ruk’ ri utat Sa’ul e kub’ij chrech: «Mamakun b’a’ ri ajawinel puwi’ ri upataninel David, rumal rech che ri are’ man k’o ta ub’anom chawech, xane atupataninem ruk’ nimalaj taq chak. 5Xuya ri uk’aslemal pa ri k’ax, xukamisaj ri jun ajfiliste’o e are ri Yahweh xb’anowik arech nimalaj kch’akan ri Isra’el. Ri at xawil weri’ e xatki’kotik. ¿Jask’uche che ri at kawaj katzukuj amak ruk’ ri ukik’el jun suk’alaj winaq rumal rech che kawaj kakamisaj ri David, k’atek’uri’, ri are’ man k’o ta ri ub’anom chawech?». 6Ri Sa’ul kutatab’ej ri utzij ri Jonatan e xujeqeb’a’ ub’ixik we tzij ri’: «¡Rumal ri uk’aslemal ri Yahweh, man kkam ta ri’ ri are’!». 7K’atek’uri’, ri Jonatan kusik’ij ri David e kub’ij chrech ronojel ri tzij ri’. E kuk’am ub’ik ri David ruk’ ri Sa’ul e ri are’ kupatanij kanoq jacha ri ub’anom uloq. Ri k’ax che kraj kub’an ri Sa’ul chrech ri David 8Rumal

rech che xmajtaj chi jumul ri ch’o’j, ri David kb’e ub’ik arech kech’o’jinoq kuk’ ri e’ajfiliste’o; xas xe’uch’ak wi e rumal na k’uri’ ri e’are’ xe’animaj ub’i chuwach. 9K’atek’uri’, jun itzel uxlab’al che petinaq ruk’ ri Yahweh xuchap ri Sa’ul. T’uyul pa ri rachoch, ruk’am puq’ab’ ri uch’ich’ rech k’yaqb’al, e ri David tajin kuq’ojomaj ri sitara. 10K’atek’uri’, ri Sa’ul xraj kuch’ik ri David cho ri xan ruk’ ri uch’ich’ rech k’yaqb’al ; ri David xkowinik xresaj rib’ chuwach ri uch’ich’ ri Sa’ul, xajek’uri’ ri ch’ich’ rech kyaqb’al xe’ch’iktajoq cho ri xan. Ri David kkowinik kb’ek e kanimaj ub’ik pa we jun chaq’ab’ ri’. Ri Mikal kukol ri David 11Ri

Sa’ul ke’utaq ub’ik ejujun winaq arech kkilaq’ab’ej ri David pa ri rachoch e aq’ab’il kkikamisaj ri are’. K’atek’ut ri rixoqil ri David, ri Mikal kub’ij chrech: «¡We man katanimaj ta ub’ik we chaq’ab’ ri’, chwe’q xas katkamisax ri’!». 12Ri Mikal kuqasaj uloq ri David pa jun wantana. Ri are’ kb’ek, kanimaj ub’ik e kuk’u rib’. __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI NAB’E WUJ SAMU’EL

32 13Ri

Mikal kuk’am ub’ik jun chkech ri tz’aq, kukoj cho ri uch’at ri David, kukoj cho ri ujolom uwi’ taq k’isik’ che kemom e kuch’uq uwi’ chrech jun atz’yaq. 14Aretaq chi’ ri Sa’ul ke’utaq ub’ik enik’aj winaq arech kkichap uloq ri David, ri Mikal kub’ij chkech: «Ri are’ yawab’». 15K’atek’ut, ri Sa’ul ke’utaq chi ub’i jumul enik’aj winaq chik arech ke’kila’ ri David e arech kkik’am uloq chrech, kub’ij chkech: «Chik’ama’ uloq chwech cho ri uch’at arech kinkamisaj ri in!». 16Ri ek’ak’anelab’ ke’ok ub’ik, e are kkiriqa’ ri jun tz’aq k’o cho ri uch’at, ri kemom uwi’ k’isik’ k’o cho ri ujolom. 17Ri Sa’ul kub’ij chrech ri Mikal: «¿Jasche jewa’ nusub’ixik xab’ano? E ¿jasche xaya alaj arech kanimaj ub’ik ri nuk’ulel». Ri Mikal kub’ij chrech ri Sa’ul: «Ri are’ xub’ij chwech: Chaya’ alaj chwech arech kinanimaj ub’ik on katinkamisaj kanoq». Ri Sa’ul e ri David kkiriqa’ kib’ pa ri Rachoch ri Samu’el 18Ri

David xanimaj ub’ik e xa jeri’ xuto’ rib’. Kb’e ub’i pa ri rachoch ri Samu’el che k’o pa ri Rama e kutzijoj chrech ri are’ ronojel ri xub’an ri Sa’ul chrech. K’atek’uri’ chi ekeb’, ri David e ri Samu’el keb’e ub’ik e xekijeqab’a’ kib’ pa ri nik’aj jetaq k’olib’al. 19Keyo’q ub’ixik chrech ri Sa’ul: «Chatampe’: ri David jeqel pa ri nik’aj jetaq k’olib’al k’o pa ri Rama». 20Ri Sa’ul ke’utaq ub’i enik’aj elaq’ab’anelab’ arech kkichap uloq ri David; ri e’are’ xkilo ri mulin ib’ kib’anom ri eq’axel utzij ri Dyos che tajin kkipatanij ri utzij ri Dyos, e are ri Samu’el k’amal b’e chkech. Ri ruxlab’al ri Dyos ke’unojisaj ri winaq ek’ak’anelab’ e’utaqom uloq ri Sa’ul e xoquje’ ri e’are’ xkimajij upatanaxik ri utzij ri Dyos. 21Xya ub’ixik weri’ chrech ri Sa’ul e ri are’ ke’utaq chi uloq oxib’ juq’at ek’ak’anelab’, k’atek’uri’ xoquje’ ri e’are’ xe’ok che upatanaxik ri utzij ri Dyos. 22K’atek’uri’, xoquje’ xb’e ub’i ri are’ xusuk’ ub’i pa ri Rama e kopan pa ri nimalaj k’uwa’ k’o pa ri Sehu. Kuta’ chila’ jawi’ k’o wi ri Samu’el e ri David, k’atek’uri’ xb’ij chrech: «Ri e’are’ ek’o pa nik’aj jetaq uk’olib’al ri Rama». 23Ri are’ kb’e ub’ik chi jela’ pa ri nik’aj jetaq k’olib’al k’o pa ri Rama. K’atek’ut, xoquje’ ri ruxlab’al ri Dyos kunojisaj ri are’ e kok che upatanaxik ri utzij ri Dyos chi arechi’ tajin kb’inik e jeri’ kopanik pa ri nik’aj uk’olb’al ri Rama. 24Xoquje’ ri are’ xresaj ri jetaq ratz’yaq, xoquje’ kupatanij ri utzij ri Dyos chuwach ri Samu’el, ch’analik xqaj pulew e jeri’ xkanaj kanoq ronojel we jun q’ij e ronojel ri jun aq’ab’ ri’. Rumal kuwa’ weri’ kb’ixik: «¿La xoquje’ k’o ri Sa’ul chkixo’l ri eq’axel utzij ri Dyos?». Ri Jonatan kto’b’ik che kanimaj ub’ik ri David

201Ri David xanimaj ub’i pa ri nik’aj jetaq k’olib’al k’o pa ri Rama. Kb’e che ub’ixik chuwach ri Jonatan: «¿Jas ri xinb’an in? ¿Jas ri wetzelal xinb’ano e jas ri numak xinb’an chuwach ri atat che ri are’ kraj kinukamisaj?». 2Kub’ij ri Jonatan chrech: «¡Jayi’, ri at man katkam ta ri’! Ri nutat man k’o ta jun nim on jun nitz’ jas uwach kub’ano we man ub’im ta chwech in. ¿Jas k’u rumal kuk’u’ ri nutat chunuwach? ¡Ma utz ta wa’ we jeri’!». 3Ri David kujikib’a’ ub’ixik weri’: «Ri atat reta’m che ri at in loq’ chawach e kuchomaj ri’: “Mareta’maj weri’ ri Jonatan arech man kmayow taj ri are’”, k’atek’ut, pa rumal ri uk’aslemal ri Yahweh e rumal ri ak’aslemal at, xa jub’iq’ chi wa’ kraj che kinkamik». 4Ri Jonatan kub’ij chrech ri David: «Chab’ij b’a’ chwech ¿jas ri kawaj at e ri in kinb’an ri’?». 5Ri David kub’ij chrech ri Jonatan: «Chweq’ ri k’ak’ ik’, k’atek’uri’ rajawaxik ri’ che ri __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI NAB’E WUJ SAMU’EL

33

in kint’uyi’ ruk’ ri ajawinel che utijowik ri nuwa, ri at kaya’ alaj ri’ chwech arech kinel ub’ik arech kink’u’ wib’ pa taq ri juyub’ chi k’ate’ na rokb’al aq’ab’. 6We ri atat krilo che man in k’o taj, ri at kab’ij na ri’ chrech: “Ri David sib’alaj xuta toq’ob’ chwech arech kub’ana’ jun utaqkil pa ri utinimit B’elem, rumal rech che kb’an ri tab’al toq’ob’ rech ri ujuq’at pa we jun junab’ ri’“. 7We ri are’ kub’ij “Utz ri’”, ri apataninel kkoltaj ri’, k’atek’ut, we kyaktaj royowal, chaweta’maj che xujikib’a’ ri’ ri retzalal. 8Chab’ana’ b’a’ ri jun toq’ob’ chrech ri ajpataninel chawech rumal rech at xatb’anowik che xujikib’a’ ri tzij awuk’ pa ri ub’i’ ri Yahweh. We k’o jun numak nub’anom, chinakamisaj b’a’ ri at. ¿Jas ri upatan che kinak’am na ub’ik chuwach ri atat?». 9Ri Jonatan kub’ij: «¡Ma chomaj weri’! Weta weta’m in che ri nutat qastzij uchomam katukamisaj, ¿la man kinb’ij ta k’uri’ in chawech?». 10Ri David kub’ij chech ri Jonatan: «¿Jachin kb’in chwech in, we ri atat k’ax ayoq’ik kub’ano?». 11Ri Jonatan kub’ij chrech ri David: «Chattan uloq, chujel ub’ik jo’ pa ri juyub’», k’atek’uri’, chi ekeb’ keb’e ub’i pa ri juyub’. 12Ri Jonatan kub’ij chrech ri David: «¡Rumal ri Yahweh, ri Udyos ri Isra’el! Jetaq wa’ chwe’q ri’, ri in kink’ot na uchi’ ri’ ri nutat arech kinto ri uchomam; we utzil chrech ri David e man kintaq ta uloq ub’ixik chawech arech kaweta’maj, 13chub’ana b’a’ ri Yahweh chrech ri Jonatan ri kraj e kutz’aqatisaj chi ukoq nik’aj! We ri nutat kraj katukamisaj, ri in kintaq ub’ixik ri’ chawech arech kato’ awib’ e katb’e ub’i pa utzil. Ri Yahweh kk’oji’ ri’ awuk’ jeri’ jacha xk’oji’ ruk’ ri nutat ojer! 14We ink’as na chi’ chab’ana’ chwech ri rutzilal ri Yahweh. We in kaminaq chik, 15mawesaj ub’ik ri utzil k’o awuk’ puwi’ ri wachoch; xoquje’ aretaq chi’ xchuptaj ub’i kiwach cho ri uwachulew ri e’uk’ulel ri David rumal ri Yahweh». 16Ri Jonatan xuk’is ub’anik jun chapb’alq’ab’ ruk’ ri rachoch ri David: «Ri Yahweh kuta uk’axel ri’ chrech ri David puwi’ ri kub’ano». 17Ri Jonatan xub’ano arech ri David kujikib’a’ chi jumul ri utzij, rumal rech che sib’alaj loq’ chuwach, kuloq’oq’ej ri are’ ruk’ ronojel ruxlab’al. 18Ri Jonatan kub’ij chrech: «Chweq’ ri k’ak’ ik’ e xas kq’alajinik ri’ che ri at man at k’o taj rumal rech che jamalik ri’ ri ak’olb’al. 19Pa ri oxib’ q’ij katb’e na k’uri’ pa ri jun k’olb’al jawi’ xak’u’ awib’ che ri jumul kanoq; katk’oji’ chila’ chunaqaj ri jun ab’aj che kuk’ut ri b’e’. 20Ri in kink’yaqa’ oxib’ ch’ab’ ri’ cho ri jun ab’aj, jacha kintijoj wib’ kinb’ano. 21K’atek’uri’ kintaq b’i ri’ ri nupataninel: “¡Jat che utzukuxik ri ch’ab’!” We ri in kinb’ij chrech ri nupataninel: “Ri ch’ab’ k’o nab’e chawach at, ri at, chak’ama’ ukoq”, katpe uloq, rumal rech che ronojel ri’ utz, man k’o ta jun k’ax ri’ k’o chawij, rumal ri uk’aslemal ri Yahweh. 22K’atek’ut, we kinb’ij chrech ri jun ala: “Ri ch’ab’ naj k’o wi chawech at”, katb’e b’ik rumal rech che ri Yahweh kraj che katb’e ub’ik. 23K’atek’uri’, ri tzij che tajin kqab’ij chqawach uj ri’, are ri Yahweh pa junalik q’ataltzij chqaxo’l uj keb’». 24Ri David kuk’u rib’ pa ri juyub’. Aretaq chi’ xopan ri k’ak’ ik’, ri ajawinel kukoj rib’ cho ri mexa chrech ri wa’im. 25Ri ajawinel kt’uyi’ pa ri uk’olb’al, ri k’olb’al k’o cho ri xan; ri Jonatan kt’uyi’ chuwach ri are’, ri Ab’ner kt’uyi’ chutzal ri Sa’ul; ri uk’olb’al ri David jamalik xkanaj kanoq. 26Ri Sa’ul man k’o ta xub’ij pa we jun q’ij ri’, rumal rech che xuchomaj: «Xa k’o jun k’ax ri’ xuriqo. Xa man xuch’ajch’ob’ej ta rib’ ri’ e xa jek’uri’ man ch’ajch’oj ta na k’uri’». 27Chwe’q chi aq’anoq chrech ri k’ak’ ik’, pa ri ukab’ q’ij, xilitajik che ri uk’olb’al ri David jamalik xkanaj kanoq e ri Sa’ul kub’ij chrech ri uk’ojol Jonatan: «¿Jasche ri uk’ojol ri Jese man xpe ta chrech ri wa’im iwir e kamik ri’?». 28Ri Jonatan kub’ij chrech ri Sa’ul: «Ri David sib’alaj xuta toq’ob’ chwech arech kb’e pa ri B’elem. 29Xub’ij chwech: “Chaya’ b’e chwech arech kinb’e ub’ik, rumal rech che ri uj kuriqo kqab’an ri tab’al toq’ob’ pa ri tinimit che qech qonojel ri uj, uj k’o pa ja k’olb’al; e ri wachalal xkich’a’ chwech in. Xa jek’uri’, we utz nub’anom chawach, chaya’ b’a’ alaj chwech __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI NAB’E WUJ SAMU’EL

34

arech kinb’e ub’ik che kilik ri ewachalal”. Rumal k’uri’ man petinaq taj cho ri umexa ri ajawinel». 30Ri Sa’ul xyakataj royowal chrij ri Jonatan e kub’ij chrech: «¡Ral itzel ixoq! ¿La man weta’m ta ri in che ri at are kawaj uwach ri uk’ojol ri Jese, che k’ixb’al chawech e k’ixb’al chrech ri uch’analik ri itzelaj anan? 31Aretaq chi’ ri uk’ojol ri Jese k’as na cho ri uwachulew, ri at, man at jeqel ta ri’ e man jeqel ta ri’ ri awajawib’al. Xa jek’uri’, kamik ri’ chataqa’ ub’i utzukuxik ri are’ e chak’ama’ uloq chwech, rumal rech che ri are’ xas rajawaxik kkamik». 32Ri Jonatan kutzalej ri utzij ri utat, jewa’ kub’ij chrech ri’: «¿Jasche kkamisax na ri are’? ¿Jas xub’ano?». 33Ri Sa’ul xuwa’lisaj ri uch’ich’ rech k’eqb’al chrech ri are’ arech kusoko ri are’ e ri Jonatan xreta’maj che ri utat qastzij uchomam ukamisaxik ri David. 34Ri Jonatan ruk’ sib’alaj royowal kwa’laj ub’ik cho ri mexa, man xutij ta ri uwa pa ri ukab’ q’ij rech ri k’ak’ ik’, rumal rech che kmayowik chrech ri David, e rumal che ri utat k’ax retzelaxik uwach ri David xub’ano. 35Aq’ab’il pa ri jun q’ij chi aq’anoq, ri Jonatan kel ub’ik e kb’e pa ri juyub’, ekeb’ ub’i ruk’ jun ala ajpataninel, arech kuriqa’ ri David, jeri’ kajb’al jacha ri xkichomaj kanoq. 36Kub’ij chrech ri upataninel: «Katxik’inik che utzukuxik ri jetaq ch’ab’ che kink’yaq ub’i in». 37Ri ajpataninel kxak’inik kb’ek e ri Jonatan kuk’yaq ri ch’ab’ naj apan chuwach ri ala. Aretaq chi’ ri ala kopanik pa ri uk’olb’al ri jun ch’ab’ che xuk’yaq uloq ri Jonatan, ri Jonatan kuraq uchi’: «¿La man naj taj k’o wi ri ch’ab’ chawach?». 38Ri Jonatan xutaqej na uraqik uchi’ chrech ri upataninel: «¡Chanim! ¡xas aninaq ! ¡Mattak’i’k». Ri upataninel ri Jonatan kusik’ ri ch’ab’ e kzalij uloq ruk’ ri rajaw. 39Ri ajpataninel man k’o ta xreta’maj, xuwi ri Jonatan e ri David xech’ob’owik weri’. 40Ri Jonatan kuya’ ri jetaq uch’ich’ chrech ri upataninel e kub’ij chrech: «Jat ub’ik e chak’ama’ b’i weri’ pa ri tinimit». 41Ri ajpataninel ktzalij ub’ik, e ri David kwa’laj uloq pa ri juyub’, kujupb’a’ rib’ cho ri uwachulew, oxmul xulukb’a’ rib’, k’atek’uri’ kkiq’aluj kib’ e sib’alaj xkimajij oq’ej. 42Ri Jonatan kub’ij chrech ri David: «Jat ub’i pa ri utzil. Rumal rech che xqajeqeb’a’ ri qatzij pa ri ub’i’ ri Yahweh, pa junalik chk’oji’ ta b’a’ ri Yahweh chqaxo’l ri in e ri at, chkixo’l ri wija’al e ri awwija’al at». 211Ri David kwa’lajik ub’ik e kb’e ub’ik, e ri Jonatan ktzalej ub’i pa ri tinimit. Ri David kopan pa ri Nob’ 2Ri

David kopan pa ri Nob’, jawi’ k’o wi ri chuchqajaw Ajimelek. Ri Ajimelek kb’irb’itik kpe uloq che uk’ulaxik ri David e kub’ij chrech: «¿Jasche atukel atpetinaq uloq e man k’o ta jun awachi’l awuk’?». 3Ri David kub’ij chrech ri chuchqajaw Ajimelek: «Ri ajawinel xinutaq uloq chrech jun nutaqkil e xub’ij chwech: “¡Man k’o ta jun winaq kreta’maj ri taqkil xatintaq ub’i chrech e ri achak xinya ub’ik!” Ri in xe’insik’ij ri alab’om arech kkimulij kib’ pa jun k’olb’al. 4Xa jek’uri’, we k’o awuk’ job’ kaxlanwa, chaya’ b’a’ chwech, on xaq apas uwach ne’ k’o awuk’ chaya b’a’ chwech». 5Ri chuchqajaw kub’ij chrech ri David: «Man k’o ta wuk’ ri xaq kaxlanwa kech xaq ewinaq, xuwi k’o wuk’ tyoxlaj kaxlanwa –utz na k’uri’ we ri alab’om kiq’ilom kib’ kuk’ ri ixoqib’». 6Ri David kub’ij chrech ri chuchqajaw: «Qastzij nak’ut che ujq’ilom chkech ri ixo-qib’, e jeri’ ronojel mul aretaq chi’ kinel ub’i pa ri ch’o’j, ri kib’aqil ri alab’om ch’ajch’oj na k’uri’. Kne’ab’a’ tajin kqab’an jun b’inem kech xaq ewinaq, qastzij nak’uri’ che kamik ri’ ri e’are’ ech’ajch’oj ri’ ek’olik». __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI NAB’E WUJ SAMU’EL

35 7K’atek’uri’,

ri chuchqajaw kuya’ chrech ri jetaq kaxlanwa che tyoxrisam, rumal rech che man k’o ta ruk’ are’ jun chik uwach kaxlanwa, xuwi k’o ruk’ ri tyoxlaj kaxlanwa rech ri sipanik, ri kaxlanwa che esam ub’i chuwach ri Yahweh, arech kokisax kanoq ri miq’in kaxlanwa arechi’ kuriqa’ ri q’ij che kjal uwach. 8K’atek’uri’, pa we jun q’ij ri’, k’o chila’ jun chkech ri upataninel ri Sa’ul, k’o koq chuwach ri Yahweh; ub’i’ Do’eg, ri are’ ajedom e are kinimal ri e’rajyuq’ab’ ri Sa’ul. 9Ri David kub’ij chrech ri Ajimelek: «¿La man k’o ta jun ch’ich’ rech ch’o’j on jun ach’ich’ rech k’eqb’al awuk’? Ri in man xuya taj xink’am uloq ri nuch’ich’ rech ch’o’j on jun chik nuch’ich’, rumal rech che xas aninaq ub’anik ri utaqkil ri ajawinel». 10Ri chuchqajaw kub’ij: «K’olik le’ ri uch’ich’ rech ch’o’j ri Goli’at ri jun ajfiliste’o che xakamisaj ri at cho ri taqaj Tereb’into, b’atz’om pa jun k’ul chrij ri efod. We kawaj at, chak’ama’ b’a’ ub’ik; man k’o ta chi jun, xuwi weri’ k’olik». Ri David kub’ij: «Man k’o ta chi jun wa’ utz chuwach we jun ri’, chaya’ b’a ub’ik chwech». Ri David kb’e pa ri rachoch ri Akish 11Kwa’laj

ub’ik ri David e naj kanimaj ub’ik chuwach ri Sa’ul pa ri jun q’ij ri’, kopanik pa ri k’olb’al jawi’ k’o wi ri Akish, rajawinel ri Gat. 12K’atek’ut ri e’upataninel ri Akish kkib’ij chrech are’: «¿La man are ta wa’ ri David, ri rajawinel rech ri uwachulew ? ¿La man are ta wa’ ri keb’ixon chrech pa ri xajoj: “Ri Sa’ul xe’ukamisaj kaq’o’ lajujk’al (1.000) e ri David xe’ukamisaj ek’i chi na chuwach ri kaq’o’ lajujk’al?”». 13Ri David sib’alaj xmayowik rumal we jetaq tzij ri’ e sib’alaj xuxib’ij rib’ chuwach ri Akish, rajawinel ri Gat. 14K’atek’uri’, xujaluj chkiwach, che ri k’in are’ man tz’aqat ta ri ujolom e xaq kmoxmotik chkixo’l kub’ano; kupolej ri uchi’ja, kujuch’u ri jetaq xan e käkälaw ri uk’axaj cho taq ri risamachi’. 15Ri Akish kub’ij chkech ri e’upataninel: «¡Chiwilampe’, we jun achi ri’ mox winaq! ¿Jasche xik’am uloq chwech? 16¿La xa erajawaxik emox taq winaq chwech in che xik’am uloq ri are’ chwech arech kemoxiroq chnuwach in? ¿La kok k’uwa’ ri are’ pa ri wachoch?» Ri David xumajij jun uk’aslemal che xaq kb’inkatik chik

221Ri David kel ub’i chila’ e kuto’o’ rib’ pa ri jun pek k’o pa ri Adul-lam. Ri erachalal e konojel ri erachalal ri utat xketa’maj weri’ e kexuli’ uloq ruk’ ri are’. 2Konojel ri winaq che ek’o pa k’ax, konojel ri k’o kik’as e konojel ri man kkiq’i ta chi ri itzel kb’antajik, kkimulij kib’ ruk’ ri David, e xokik kinimal e’are’. Ek’o ruk’ ri are’ ejuq’o achijab’ (400). 3Chi waral ub’ik ri’, ri David kb’e ub’ik chi pa ri Mispe che rech ri Mo’ab’ e kub’ij chrech ri rajawinel ri Mo’ab’: «Chaya’ alaj chwech arech ri nutat e ri nunan kekanaj kan iwuk’ ix pa ri iwulew chi k’ate’ na ri in kinweta’maj jas ri kub’an ri Dyos wuk’ in». 4Ke’uya kanoq ri e’are’ ruk’ ri Mo’ab’ e ronojel mul chila’ xekanaj kan wi aretaq chi’ ri David xaq kb’inkatik chik rumal che kuto’ rib’. 5Ri q’axel utzij ri Dyos Gad kub’ij chrech ri David: «Xaq matb’inkatik rumal kato’ awib’, chattzalijoq pa ri rulew ri Juda». Ri David kb’e ub’ik e xok ub’ik pa ri jun k’ache’laj k’o pa ri Jeret.

__________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI NAB’E WUJ SAMU’EL

36

Kekamisaxik ri echuchqajawib’ pa ri Nob’ 6Ri

Sa’ul xuta utzijol che ri David e ri achijab’ che erachi’l xe’ilitajik. Ri Sa’ul t’uyul pa ri Guib’e’a, chuxe’ ri uche’al ri tamarindo puwi’ uloq ri juyub’, ruk’am ri ch’ich’ rech k’eqb’al puq’ab’, sutul rij kumal konojel ri e’upataninel. 7Ri Sa’ul kub’ij chkech ri e’upataninel che kisutum rij: «¡Chinitatab’ej iwonojel ix ajb’enjamin! Ri uk’ojol ri Jese ¿La kuya’ na ri are’ chiwech iwonojel ix, ri iwulew e nik’aj taq ulew jawi’ kitik wi ri uva?, xoquje’ ¿la kixukojo, ix k’amalb’e chkech ekaq’o lajuj k’al winaq e chkech o’k’al winaq, 8rumal rech che ri ix, tajin kichomaj kib’an k’ax chwech in?. Man k’o ta jun xb’in chwech che junam kiwach ri nuk’ojol ruk’ ri uk’ojol ri Jese. Man k’o ta jun chixo’l ix xinuchomaj in e xub’ij chwech che ri nuk’ojol xukoj uk’u’x ri nupataninel arech kwa’laj uloq chwij in, jeri’ jacha kb’antaj kamik ri’». 9Ri Do’eg ri jun ajedom –che tak’al chkixo’l ri e’upataninel ri Sa’ul– kub’ij: «Ri in xinwil ri uk’ojol ri Jese che xopan pa ri Nob’ pa ri rachoch ri Ajimelek, uk’ojol ri Ajitub’. 10Ri are’ xuta’ puwi’ chuwach ri Yahweh arech kutoq’ob’isaj uwach ri are’, xuya’ ub’i nik’aj taq uwa, xoquje’ xuya ub’i ri jun ch’ich’ rech ch’o’j chrech che rech ri Goli’at ri jun ajfiliste’o». 11Ri ajawinel xutaq usik’ixik ri chuchqajaw Ajimelek uk’ojol ri Ajitub’ xoquje’ konojel ri erachalal, e konojel ri echuchqajawib’ ek’o pa ri Nob’. Konojel xepetik pa ri rachoch ri ajawinel. 12Ri Sa’ul kub’ij: «¡Chatatab’ej b’a’ ri at che at uk’ojol ri Ajitub’!». ri are’ kub’ij: «In k’olik ri’ wajaw». 13Ri Sa’ul kub’ij: «¿Jasche ri ix xichomaj kib’an k’ax chwech, ri at e ri uk’ojol ri Jese? Ri at xaya’ ub’i ukaxlanwa e xaya ub’i jun ch’ich’ rech ch’o’j chrech e xata’ puwi’ chuwach ri Dyos arech kutoq’ob’isaj uwach, arech kwa’laj uloq chwij jeri’ jacha tajin kamik ri’». 14Ri Ajimelek kub’ij chrech ri ajawinel: «¿Jachin chkixo’l konojel ri e’upataninel jeri’ jacha ri David: Ri are’ che uji’ ri ajawinel, k’amalb’e chkech ri katkichajij ri at, e nim ub’antajik chkiwach ri winaq ek’o pa ri awachoch? 15¿La chanim ri’ xinmajij utayik toq’ob’ puwi’ chuwach ri Dyos? ¡Itzel na k’uri’ chwij! Mukoj b’a’ ri ajawinel weri’ chrij ri upataninel e chkij konojel ri erachalal, rumal rech che ri apataninel man k’o ta kuna’b’ej e man k’o reta’m puwi’ weri’». 16Ri ajawinel kub’ij: «Ri at Ajimelek sas katkam na wa’, ri at e konojel ri e’awachalal». 17K’atek’uri’ ri ajawinel kub’ij chkech ri e’uchajinel che etak’al chunaqaj ri are’: «Chixqib’ ukoq e che’ikamisaj ri e’uchu-chqajawib’ ri Yahweh, rumal rech che xoquje’ ri e’are’ k’o ri kiq’ab’ e xkiya’ ri kiwach ruk’ ri David, ri e’are’ xketa’maj che ri are’ tajin kanimajik e man k’o ta xkib’ij chwech». Ri e’upataninel ri ajawinel man xkaj taj xkikoj kiq’ab’ pakiwi’ ri e’uchuchqajawib’ ri Yahweh arech kekisoko ri e’are’. 18K’atek’ut, ri ajawinel kub’ij chrech ri Do’eg: «Chattan uloq ri at e che’akamisaj ri echuchqajawib’». Ri Do’eg ri jun ajedom, kqib’ ukoq e ke’usok ri echuchqajawib’; ke’ukamisaj pa we jun q’ij ri’ jumuch’ job’ (85) achijab’ che kikojom ri efod b’anom ruk’ lino. 19Ri Sa’ul ke’ukamisaj ri winaq pa ri Nob’, ri kitinimit ri echuchqajawib’, ke’ukamisaj ruk’ ri uch’ich rech ch’o’j, chi achijab’, chi ixoqib’, chi ak’alab’ chi eloch’, chi eb’oyix, chi eb’urix e chi echij, konojel ke’ukamisaj ruk’ ri ch’ich’ rech ch’o’j. 20Xkowinik xanimajik jun uk’ojol ri Ajimelek, uk’ojol ri Ajitub. Ri are’ ub’i’ Eb’i’atar e kanimaj ub’ik e kopan ruk’ ri David. 21Ri Eb’i’atar kub’ij chrech ri David, che ri Sa’ul xe’ukamisaj ri e’uchuchqajawib’ ri Yahweh. 22Ri David kub’ij chrech ri Ab’i’atar: «Ri in xinweta’m pa ri q’ij ri’ che ri Do’eg ri jun ajedom, che k’o chila’, xas kuya ub’ixik chrech ri Sa’ul. In wa’ in ajmak pakiwi’ ri achijab’ ri erachalal ri atat. 23Chatkanaj b’a’ kan wuk’, e maxib’ij awib’, rumal rech che jachin jun winaq kutzukuj ri ak’aslemal at, xoquje’ kutzukuj ri nuk’aslemal in, rumal rech che wuk’ in, ri at utz achajixik wa’ kb’anik». __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI NAB’E WUJ SAMU’EL

37

Ri David pa ri Ke’ila

231Kya ub’ixik chrech ri David: «Ri e’ajfiliste’o tajin ke’ok uloq chrech ri ch’o’j pa ri Ke’ila e tajin ke’elaq’an pa taq ri k’olb’al jawi’ ktrixik wi ri uwach tik’o’n». 2Ri David kuta’ chrech ri Yahweh: «¿La kinel ub’i in chrech ri ch’o’j chkij ri e’ajfiliste’o ri’?». Ri Yahweh kub’ij chech: «Jat, kat-ch’akan ri’ pakiwi’ ri e’ajfiliste’o e kakol ri’ ri Ke’ila». 3K’atek’ut, ri achijab’ che erachi’l ri David kkib’ij chech ri are’: «¡Waral ri’ pa ri Juda, kqaxib’ij chi ne’ qib’ uj; k’atek’uri’ kujb’e na pa ri Ke’ila pa ri kulew ri e’ajfilis-te’o!». 4Ri David kuta’ chi jumul chrech ri Yahweh e ri Yahweh kub’ij chrech: «¡Chatwa’lijoq ub’ik ! Jat e chatxulun ub’ik pa ri Ke’ila, rumal rech che ri in ke’injach na ri e’ajfiliste’o pa ri aq’ab’». 5Ri David kb’e ub’i pa ri Ke’ila kuk’ ri erachi’l ub’ik, ke’ch’o’jinoq kuk’ ri e’ajfiliste’o, kuk’am ub’ik ri jupuq taq awaj e ke’ukamisaj kanoq ri e’are’. Xa jek’uri’, ri David ke’ukol ri e’ajke’ila pa kiq’ab’ ri e’ajfiliste’o. 6Aretaq chi’ ri Eb’i’atar, uk’ojol ri Ajimelek, xanimaj ub’ik e xopan ruk’ ri David, ri are’ xoquje’ xb’e ub’ik pa ri Ke’ila e ruk’am ub’ik puq’ab’ ri Efod. 7Kb’ix chrech ri Sa’ul che ri David xok pa ri Ke’ila, e ri are’ kub’ij: «¡Are ri Dyos xujach pa ri nuq’ab’ rumal rech xas are ri are’ xu’tz’apij ri’ pa jun tinimit che k’o jetaq uchi’ja che k’o ulawib’al!». 8Ri Sa’ul ke’usik’ij konojel ri siwantinimit chrech ri ch’o’j, arech kexuli’ ub’ik pa ri Ke’ila e arech kkisutij rij ri David e ri achijab’ erachi’l ek’o ruk’ are’. 9Ri David xreta’maj che ri Sa’ul xuchomaj kuk’is tzij puwi’ are’, kub’ij chrech ri chuchqajaw Eb’i’atar: «Chaqib’saj uloq ri efod». 10Ri David kub’ij: «Yahweh, Udyos ri Isra’el, ri apataninel xuta utzijol che ri Sa’ul tajin kusuk’umaj rib’ arech kpetik pa ri Ke’ila arech kuk’isa’ ri tzij puwi’ ri tinimit umak wech in. 11¿La kinkijach in ri’ ri ekinimal ri Ke’ila puq’ab’ ri are’? ¿La qastzij k’uri’ kkxuli’ uloq ri Sa’ul jeri’ jacha xuta utzijol ri apataninel? ¡Yahweh Udyos ri Isra’el, chab’ij b’a’ jun tzij chrech ri apataninel!». Ri Yahweh kub’ij: «Kxuli’ uloq ri’». 12Ri David kub’ij: «¿La kinkijach in ri’ ri ekinimal ri Ke’ila e ri achijab’ ewachi’l in ek’o wuk’, puq’ab’ ri Sa’ul?». Ri Yahweh kub’ij: «Kixkijach ri’». 13Ri David kel ub’ik kuk’ ri achijab’ ri erachi’l, ri e’are’ e ju’lajuj k’al 300 achijab’, ke’el ub’i pa ri Ke’ila e xaq keb’inkatik. Kya ub’ixik chrech ri Sa’ul che ri David xanimaj ub’i pa ri Ke’ila e xa jek’uri’ kuq’il ri ub’inem jela’. 14Ri David xujeqeb’a’ rib’ cho taq ri ab’aj pa ri tz’inalik ulew, kkanaj pa ri taq ri juyub’ che k’o pa ri tz’inalik ulew rech ri Sif e; ri Sa’ul man kutanab’a’ ta utzukixik ri are’, k’atek’ut ri Dyos man xujach ta puq’ab’ ri are’. Ri David k’o pa ri Jorsa. Ri Jonatan kpe che usolixik 15Ri

David xreta’maj che ri Sa’ul xel ub’ik che utzukuxik arech kukamisja ri are’. Ri David k’o pa ri Sif ri tz’inalik ulew pa ri Jorsa. 16Ri Jonatan uk’ojol ri Sa’ul, kwa’laj ub’ik e kb’e pa ri Jorsa ruk’ ri David e kukub’a’ uk’u’x pa ri ub’i’ ri Dyos. 17Kub’ij chrech: «Maxib’ij awib’, man katuriqa’ ta ri’ ri uq’ab’ ri nutat Sa’ul. Ri at katajawinik na wa’ pa ri Isra’el e in ri’ ri inukab’ chawech; xoquje’ qas reta’m ri nutat weri’». 18Chi ekeb’ kkijikib’a’ ri kitzij chuwach ri Yahweh. Ri David xkanaj kan pa ri Jorsa e ri Jonatan ktzalij ub’ik pa ri rachoch. Ri David k’ax ranimajem ub’ik chuwach ri Sa’ul 19Ejujun

winaq e’ajsif ke’paqi’ uloq pa ri Guib’e’a ruk’ ri Sa’ul arech ke’kib’ij chrech: «¿La man uk’u’m ta rib’ ri David chqaxo’l uj pa taq ri ab’aj pa ri Jorsa, pa ri alaj juyub’ Jakila, che k’o pa ri ukaj uxkut ulew pa ri chaqi’jalaj ulew? 20Ri at, ruk’ ronojel awanima’ __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI NAB’E WUJ SAMU’EL

38

kawaj katxuli’ b’i jela’, ajawinel. Chatxulun ub’ik e uj chi ri’ kqajach ri are’ puq’ab’ ri ajawinel». 21Ri Sa’ul kub’ij chkech: «Chixutewchi’j b’a’ ri Yahweh rumal rech che xitoq’ob’isaj nuwach ix. 22Jix b’a’, qas chijikib’a’, qas chiweta’maj e qas chiwila’ ri k’olb’al jawi’ ri k’o wi ri are’, jachin rilom ri k’o wi, rumal rech che b’im chwech che ri are’ sib’alaj kna’wik e k’o ri una’oj. 23Jiwila’ e jinik’oj ronojel ri jetaq k’olb’al jawi’ uk’u’m wi rib’ ri are’ e chixtzalij uloq wuk’ aretaq chi’ qas saq chi chiwach weri’. K’ate nak’uri’ qas kinb’e iwuk’ e we k’o ri are’ chila’, ri in kinwoqataj ri’ chkixo’l konojel ri ja taq winaq ek’o pa ri Juda». 24Kewa’lajik e keb’e ub’i pa ri Sif, nab’e ri Sa’ul chkiwach. Ri David e ri achijab’ che erachi’l ek’o pa ri Ma’on ri tz’inalik ulew, pa ri taq’aj che k’o pa ri ukaj uxkut kaj chech ri tz’inalik ulew Ma’on. 25Xb’e ri Sa’ul che utzukuxik, erachi’l ub’ik ri e’uwinaq; xya ub’ixik chech ri David e ri are’ xxuli’ ub’ik pa ri jun ab’aj che k’o pa ri tz’inalik rulew ri Ma’on. Xreta’maj weri’ ri Sa’ul, jek’uri’ xroqataj ri David pa ri tz’inalik rulew ri Ma’on. 26B’enaq ub’ik ri Sa’ul e ri erachi’l pa jun utzaltmal ri juyub’, ri David e ri erachi’l eb’enaq ub’ik pa ri jun utzaltmal ri juyub’ chik. Ri David, xas aninaq kanimaj ub’ik chuwach ri Sa’ul. K’atek’uri’, ri Sa’ul e ri erachi’l, kkikoj kichuq’ab’ arech keqax ub’ik jawi’ ri k’o wi ri David e ri erachi’l, arech ke’kichapa’. 27K’atek’uri’ xopan jun taqo’n e kub’ij chrech ri Sa’ul: «¡Chanim, chakowij at! Chattan uloq rumal rech che ri e’ajfiliste’o xe’ok pa ri qulew!». 28Ri Sa’ul kuya’ kanoq ri roqataxik ri David e kb’e ub’i che kik’ulaxik ri e’ajfiliste’o. Rumal k’uwa’ weri’ xb’ix chrech we jun k’olb’al ri’: Ab’aj rech ri jachoj ib’. Ri David kukuy ri Sa’ul, man kukamisaj taj

241Ri David kpaqi’ uloq chila’ e kujeqeb’a’ rib’ cho taq ri ab’aj pa ri Engaddi. 2Aretaq chi’ ri Sa’ul xtzalij uloq che koqataxik ri e’ajfiliste’o kb’ix chrech: «Ri David k’o pa ri tz’inalik rulew ri Engaddi». 3K’atek’uri’, ri Sa’ul ke’uk’am ub’i 3.000 achijab’, ri e’utz taq achijab’ pa ronojel ri Isra’el che kena’w chrech ri ch’o’j e kb’e ub’i che utzukuxik ri David e ri achijab’ che erachi’l, ke’kitzukuj chuwach ri nimalaj taq ab’aj jawi’ kech’oplinik wi ri jetaq awaj pa ri k’ache’laj. 4Kopanik pa nik’aj kik’olb’al chij che k’o chuchi’ ri b’e; k’o ukoq chila’ jun pek e ri Sa’ul kok ub’i chupam arech kch’uki’ chila’. K’atek’uri’, ri David e ri achijab’ erachi’l, ek’o uloq chupam ri pek pa taq ri uk’isb’al uloq. 5Ri erachi’l ri David kkib’ij chrech: «Are wa’ ri jun q’ij xuya’ ub’ixik ri Yahweh chawech: Ri in kinjach na ri’ ri ak’ulel pa ri aq’ab’ e chab’ana’ ruk’ ri are’ ri kawaj at». Ri David kwa’lij uloq e nojimal xuqupij ch’aqap chrech ri uq’u’b’al ri Sa’ul. 6Jub’iq’ chi aq’anoq aretaq chi’ xb’antajik weri’, kt’iklajik ri ranima’, rumal rech che xuqupij ch’aqap chrech ri uq’u’b’a’ ri Sa’ul. 7Kub’ij chkech ri achijab’ erachi’l: «Chinretzelaj b’a’ ri Yahweh we kinb’an in jeri’ chrech ri wajaw e we kinwa’lisaj ri nuq’ab’ chrech, rumal rech che are are’ ri ujikonsam ri Yahweh». 8Ri David, ko xe’uch’ab’ej ri erachi’l e man kuya ta alaj chkech kkik’yaq kib’ puwi’ ri Sa’ul. Ri Sa’ul kwa’lij ub’ik, kel ub’i pa ri jun pek e kutaqej chi ub’i ri ub’e. 9Ri David xoquje’ kwa’lij ub’ik, kel uloq pa ri pek e kuraq apan uchi’ chrij ri Sa’ul: «¡Wajaw, wajawinel!». Kka’y uloq ri Sa’ul chrij, ri David kumej rib’ cho ri uwachulew e kuqajb’ej ri upalaj pulew. 10K’atek’uri’ ri’ David kub’ij chrech ri Sa’ul: «¿Jasche ri at kata ri tzij kkib’ij ri winaq chawech: “Kamik ri’ ri David tajin kutzukuj kuk’is ri tzij pawi’?». 11Pa we jun q’ij ri’ xas ri awoq’och xe’ilowik che ri Yahweh xatujach pa ri nuq’ab’ chupam ri pek. K’atek’uri’ ri in man xwaj taj xatinkamisaj xatinkuyu rumal rech che xinb’ij pa ri wanima’: Man kinkoj ta ri nuq’ab’ puwi’ ri wajaw, rumal rech che are ri are’ ri ujikonsam ri Yahweh. 12Chawilampe’ nutat, chawila’ ri ch’aqap aq’ub’al k’o pa nuq’ab’; we xinqupij ch’aqap chrech ri uchi’ ri __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI NAB’E WUJ SAMU’EL

39

aq’u’b’al e man katinkamisaj taj, chak’ama’ uq’ab’, chach’ob’o’ b’a’ e chawila’ b’a’ che man k’o ta ri itzel pa ri nub’e e che man k’o ta numak chawach. K’atek’uri’ ri at, tajin kakoj ri k’amb’al tzaqb’al e ri k’ax pa ri nub’e arech kinakamisaj ub’ik. 13¡Chub’ana’ b’a’ ri Yahweh ri q’atojtzij chqaxo’l uj ujkeb’, chutojo’ b’a’ uk’axel ri Are’ chawech ri k’ax ab’anom chwech, k’atek’ut, ri in man k’o ta kinkoj wa’ ri nuq’ab’ pawi’! 14Jeri’ nak’ut jacha kub’ij ri ojer tzij: Kuk’ ri itzel taq winaq kel uloq ri itzel ; k’atek’ut, man kinkoj ta wa’ ri nuq’ab’ pawi’ at. 15Jachin chrij xel uloq ri rajawinel ri Isra’el che ub’anik ri ch’o’j, jachin ri tajin katij anim chroqataxik? ¿La chrij jun kaminaq tz’i’ on chrij jun k’yaq ? 16Chub’ana’ b’a’ ri q’atojtzij ri Yahweh chqaxo’l uj, uj keb’, chrila’ b’a’ e chinuto’ b’a’ ri in e chub’ana’ b’a’ ri suk’il chwech e chinresaj b’a’ pa ri aq’ab’!». 17Aretaq chi’ ri David xuk’is ub’ixik we tzij ri’, ri Sa’ul kub’ij: «¿La qastzij are wa’ ri uch’ab’al ri David?». K’atek’uri’, ri Sa’ul kwinik e kumajij ri oq’ej. 18Kub’ij chrech ri David: «Ri at are at suk’alaj winaq chnuwach in, rumal rech che ri at xab’an utzil chwech e ri in kintzalij uk’axel chawech ruk’ ri itzel kinb’an chawech. 19Kamik ri’ xak’ut ri utzil k’o pa ri awanima’, rumal rech che ri Yahweh xinuya’ paq’ab’ e ri at man xinakamisaj taj. 20¿Jachin jun achi kuriqa’ ri uk’ulel e kuya’ alaj chrech kutaqej na ri ub’e kb’ek? Chuya’a’ b’a’ ri Yahweh ri tojb’al uk’axel chawech rumal ri utzil xab’an chwech pa we jun q’ij ri’. 21Kamik ri’, qastzij xinweta’maj in che ri at katajawinik na e che kkowir na ri’ ri rajawib’al ri Isra’el pa ri aq’ab’. 22Chajikib’a’ b’a’ ub’ixik chnuwach chi pa ri ub’i’ ri Yahweh, che man kakamisaj ta ri wija’al ri epetinaq uloq chwij in e che man kachup ta ri’ ri nub’i’ pa ri rachoch ri nutat». 23Ri David kujikib’a’ ri utzij chuwach ri Sa’ul. Ri Sa’ul kb’e ub’ik e kusuk’ ub’ik pa ri rachoch, k’atek’uri’ ri David e ri achijab’ che erachi’l, kepaqi’k e ketzalejik jawi’ kiriqom wi ri kipanib’al. Ri ukamikal ri Samu’el. Ri ucholaj ri kik’aslemal ri Nab’al e ri Ab’igayil

251Ri Samu’el xkamik. Konojel ri Isra’el nimalaj kkimulij kib’ e kkoq’ej ri are’; kkimuqu pa ri k’olb’al rechb’al, pa ri Rama. Ri David kwa’lij ub’ik e kxuli’ ub’ik pa ri tz’inalik ulew rech ri Paran. 2K’o pa ri Ma’on jun achi che k’o rechb’al e ujastaq pa ri Karmelo; jun q’inomalaj achi, ek’o ekaq’o’ lajujk’al (1.000) uchij e ekaqq’o’ lajujk’al uk’isik. K’o pa ri Karmelo tajin kusokaj kismal ri uchij. 3Ri jun achi ri’ ub’i’ Nab’al e ri rixoqil Ab’igayil; ri jun ixoq ri’ k’o sib’alaj utz uno’j e je’likalaj ixoq, k’atek’uri’ ri achi sib’alaj jun k’ax uch’ab’exik e itzelalaj achi; ri are’ ajkaleb’. 4Pa ri tz’inalik ulew, ri David xreta’maj che ri Nab’al tajin kusokaj ri kismal ri e’uchij, 5xa jek’uri’, ke’utaq ub’ik elajuj alab’om. Kub’ij chkech we alab’om ri’: «Chixpaqal ub’ik pa ri Karmelo, jix ruk’ ri Nab’al e chiya’ ukoq jun rutzil uwach che kintaq ub’i in chrech ri are’. 6Kib’ij na ri’ chrech: “¡Jewa’ kub’ij uloq ri jun chik junab’ chawech! Jun rutzil awach at, jun rutzil kiwach ri e’awachalal, ri e’ajupaja k’olb’al, jun rutzil kiwach konojel ri jastaq awech! 7Kamik ri’, ri in weta’m che ri at tajin kasokaj kismal ri achij pa ri awechb’al. Ri e’awajyuq’ ek’o quk’, ri uj man k’o ta k’ax qab’anom chkech e man k’o ta jun jastaq kech sachinaq chi pa ronojel ri q’ij che ek’o pa ri Karmelo. 8Chata b’a’ weri’ chkech ri alab’om e ri e’are’ kkib’ij ri’ chawech. Nim b’a’ che’awila’ wi we alab’om ri’, rumal rech che ri uj xujpe uloq pa jun q’ij che nimaq’ij. Kinta chawech, chaya’ b’a’ uloq chkech ri e’are’ ri k’o awuk’ e ri katkowinik kaya uloq chkech ri e’apataninel e chrech ri ak’ojol David”». __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI NAB’E WUJ SAMU’EL

40 9Ke’opanik

ri alab’om erachi’l ri David, kkib’ij ronojel we tzij ri’ chrech ri Nab’al pa ri ub’i’ ri David e xkeye’j ktzalex uwach ri kitzij. 10K’atek’ut, ri Nab’al kub’ij chkech ri e’upataninel ri David: «¿Jachin k’uri’ ri David e jachin ri uk’ojol ri Jese? Pa taq we q’ij ri’, ek’o ek’i e’ajpataninelab’ che e’animajinaq ub’ik pa taq ri kachoch ri kajaw. 11¿La kink’am k’u ukoq ri’ ri kaxlanwa, ri amaja’ e ri ti’j che xinch’olo kech ri winaq che tajin kkisokaj ri kismal ri nuchij, k’atek’uri’ kinya’ ub’ik chkech nik’aj winaq che man weta’m taj jawi’ kepe wi?». 12Ri alab’om erachi’l ri David kkisutij kib’ e ketzalij uloq pa ri kib’e. Arechi’ xe’ulik, kkib’ij chrech ri David ronojel we jetaq tzij ri’. 13K’atek’uri’, ri David kub’ij chkech ri achijab’ erachi’l: «¡Iwonojel chixima’ ri ich’ich’ rech ch’o’j chuxe’ ipam!». Konojel kixim ri kich’ich’ rech ch’o’j chuxe’ kipam, xoquje’ ri David. Juq’o’ (400) achijab’ keteri’ ub’ik chrij ri David e kekanaj kan lajujk’al (200) achijab’ ruk’ ri jastaq kech. 14Jun chkech ri alab’om xub’ij chrech ri Ab’igayil ri rixoqil ri Nab’al: «Ri David xe’utaq uloq chi pa ri tz’inalik ulew uloq enik’aj e’utaqo’nelab’ che uya’ik jun rutzil uwach e ri qajaw xretzelaj ub’ik kiwach ri e’are’. 15K’atek’ut, ri winaq ri’ sib’alaj e’utz taq winaq quk’ uj, man k’o ta k’ax kib’anom chqech e man k’o ta jun jas uwach che qech uj xsachik aretaq chi’ xujk’oji’ kuk’ e’are’ pa taq ri juyub’. 16Chi paq’ij e chi chaq’ab’, eto’l qech ri e’are’ aretaq chi’ ri uj, uj k’o pa ri juyub’ che uyuq’uxik ri jupuq taq awaj. 17Chaweta’maj b’a’ weri’ kamik ri’ e chawila’ b’a’ ri rajawaxik kab’ano, rumal rech che xas jikib’am chi wa’ che ksach uwach ri qajaw e konojel ri e’ajuparachoch; ri are’ k’ax uch’ab’exik, man loq’ taj kb’an tzij ruk’ ri are’». 18Ri Ab’igayil, aninaq kuk’am ub’ik lajujk’al (200) kaxlanwa, keb’ tz’um k’olb’al amaja’, job’ sa’om taq chij, job’ nima’q taq pajb’al k’ilim triko, ok’al jotz-yaj chaqi’j uva, lajujk’al kaxlanwa b’anom ruk’ chaqi’j wikox, kuya’ ub’ik chkij nik’aj taq b’urix. 19Kub’ij chkech ri e’upataninelab’: «Jix chixnab’ejoq chnuwach, ri in kinb’e ub’ik chiwij», k’atek’ut, man k’o ta xub’ij weri’ chrech ri Nab’al, ri rachajil. 20Aretaq chi’ ri are’ t’uyul ub’ik chirij ri b’urix e tajin xulun ub’ik pa jun ch’aqap chrech ri juyub’ che sib’alaj q’equ’m, ri David e ri achijab’ erachi’l epetinaq uloq pa ri b’e. Ke’uk’ulaj ri e’are’ pa ri b’e. 21K’atek’uri’, ri David uchomam: «Man k’o ta upatan ri’ che ri in xinchajij pa ri tz’inalik ulew ronojel ri jastaq rech ri jun winaq ri’ arech man k’o ta jun jas rech ksachik. Ri utzil xinb’an chrech kutoj uk’axel chwech ruk’ itzel. 22Chub’ana’ b’a’ ri Dyos chrech ri David weri’, xoquje’ chutz’aqatisaj uwi’, we chwe’q aq’ab’il nuk’asb’a’m na kanoq jun achi pa ronojel ri rechb’al ri Nab’al». 23Aretaq chi’ ri Ab’igayil kril ri David kqaj uloq chrij ri b’urix e kuqasaj rib’ pulew e kuya ri upalaj pulew chuwach ri David; 24kuk’yaq rib’ cho ri raqan e kub’ij chrech: «¡Tzaq b’a’ ri mak panuwi’ in, wajaw! Kinta b’a chawech, chatatab’ej b’a’ ri utzij ri amokom! 25Mab’e b’a pa ri awanima’ ri itzel xub’an ri wajaw, ri Nab’al, ri are’ che jun k’ax uch’ab’exik; rumal rech che taqal ri ub’i’ chrij: Ri ub’i’ are k’ax uch’ab’exik, ri k’ax uch’ab’exik xas rech wi ri are’. Ri in, che inamokom, man xe’inwil taj ri alab’om che e’utaqom ub’ik ri wajaw. 26Kamik ri’ wajaw, rumal b’a’ ri uk’aslemal ri Yahweh e rumal ri ak’aslemal ri at, rumal ri Yahweh che man xuya’ ta alaj chawech xachikej ri kik’el e che man xuya ta alaj chawech kab’an ri q’atajtzij ruk’ ri aq’ab’. Ri e’ak’ulel e ri jachintaq kkaj kkib’an ri k’ax chrech ri wajaw, chkik’ulmaj b’a’ jacha ri kuk’ulmaj ri Nab’al. 27K’atek’uri’, we jun sipanik ri’ che uk’amom uloq ri amokom chrech ri wajaw, yo’q b’a chkech ri alab’om che eb’enaq chrij ri wajaw. 28¡Kinta chawech, chasacha’ b’a’ umak ri amokom! Qastzij nak’uri’, che ri Yahweh kub’an na jun rachoch ri’ ri wajaw, rumal rech che ri wajaw are kuch’o’jij ri jetaq uch’o’j ri Yahweh e man k’o ta itzel wa’ kpe pawi’ pa ronojel ri ak’aslemal. 29E kne’b’a’ kwa’laj uloq jun achi chawoqataxik e kraj kub’an k’ax __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI NAB’E WUJ SAMU’EL

41

chrech ri ak’aslemal, ri ruxlab’al ri wajaw k’olom pa ri uk’olb’al ri k’aslemal, chutzal ri Yahweh ri Adyos, k’atek’uri’, ri kuxlab’al ri e’uk’ulel ri wajaw, kuk’yaq ub’i ri’ chrech ri ikyaq’. 30Aretaq chi’ ri Yahweh kunojisaj ri Wajaw chrech ronojel ri utzil ub’im chawech e aretaq chi’ katkojitaj rumal atkinimal ri Isra’el, 31mak’oji’ b’a’ pa ri awanima’ wajaw, jun k’ax on jun mayowik, rumal rech che xatixej ri kikik’el winaq che man k’o ta kimak e rumal che xab’an q’atojtzij ruk’ ri aq’ab’. E aretaq chi’ ri Yahweh xb’antaj rumal ri utzil chawech, wajaw, chana’tisaj b’a’ we jun amokom ri’». 32Ri David kub’ij chrech ri Ab’igayil: «Tewchi’talik ri Yahweh, ri Udyos ri Isra’el, ri are’ che xatutaq uloq pa we jun q’ij ri’ che nuk’ulaxik. 33Tewchi’talik ri utzalaj achomanik e at tewchi’talik at rumal rech che xinaq’ila’ arech man kinq’ejej ta ri kik’el e che kinb’an na ri q’atojtzij ruk’ ri nuq’ab’! 34K’atek’ut, kne’b’a’ rumal ronojel weri’, k’aslik ri Yahweh, Udyos ri Isra’el, che ri are’ xinuq’ilo arech man kinb’an ta k’ax chawech, weta xatb’iy taj ri at che nuriqik pa ri b’e, chwe’q aq’ab’il man k’o ta jun achi ri’ kto’taj kanoq ruk’ ri Nab’al». 35Ri David kuk’am puq’ab’ ri ixoq ri jastaq uk’amom ub’i chrech ri are’ e kub’ij chrech: «Chatpaqal ub’ik pa ri utzil pa ri awachoch. Chawilampe’, ri in xintatab’ej ri ach’ab’al e kinb’an wa’ ri xab’ij». 36Aretaq chi’ ri Ab’igayil kopan pa ri rachoch ri Nab’al, ri are’ tajin kub’an jun nimaq’ij choja. Jun ula’nik rech ajawinel. Ki’kotemal k’o ri ranima’ e ri are’ sib’alaj q’ab’arel chik. Man k’o ta jun tzij kub’ij chrech, chi k’ate’ aq’ab’il chik. 37K’atek’uri’, aq’ab’ pa ri jun q’ij chik, aretaq chi’ ri Nab’al xtzartzab’ uwach chrech ri amaja’, ri rixoqil kub’ij chrech ri xk’ulmatajik. Ri are’ xkam ub’i ri ranima’, xkanaj kanoq jacha jun ab’aj. 38Lajuj q’ij chi aq’anoq, ri Yahweh kuk’ajisaj uwach ri Nab’al e xkamik. 39Aretaq chi’ ri David xreta’maj che xkam ub’i ri Nab’al, kub’ij: «Tewchi’talik ri Yahweh che xub’an ri q’atojtzij puwi’ rumal ri retzalal xub’an ri Nab’al chwech e xuq’atej ri upataninel che ub’anik ri itzel. Ri Yahweh xub’ano che kqaj ri k’oqb’al chrij ri Nab’al». Ri David ke’utaq b’i e’utaqo’nelab’ arech ke’kib’ij chrech ri Ab’igayil la kraj kk’uli’ ruk’ ri are’. 40Ri e’utaqo’nelab’ ri David ke’opan ruk’ ri Ab’igayil pa ri Karmelo e jewa’ kkib’ij chrech: «Ri David xujutaq uloq ri uj awuk’ ri at arech katqak’am ub’i chrech rixoqil». 41Kwa’lajik ri are’, kuqasaj rib’ e kukoj ri upalaj pulew e kub’ij: «Ri apataninel xa jun ajpataninel che uch’ajik kqan ri e’upataninelab’ ri Wajaw». 42Aninaq xwa’laj ub’i ri Ab’igayil e kaq’an ub’i chrij jun b’urix; keteri’ ub’i job’ e’umokom chrij ri are’, kteri’ ub’i chkij ri e’utaqom uloq ri David e xuxik rixoqil ri are’. 43Ri David xoquje’ k’ulanik ruk’ ri Ajino’am che ajyisre’el, e chi ekeb’ erixoqilal. 44Ri Sa’ul xuya’ ub’i ri umi’al Mikal, che rixoqil kanoq ri David, chrech ri Palti, uk’ojol ri Layis, ri ajgallim. Ri David kukuy ri Sa’ul

261Ke’opanik ri e’ajsif ruk’ ri Sa’ul pa ri Guib’e’a e kkib’ij chrech: «¿La man uwam ta rib’ ri David pa ri alaj juyub’ rech ri Jakila, chuwach apan ri relb’alq’ij chrech ri chaqi’j ulew?». 2Ri Sa’ul kb’e ub’ik, kxuli’ ub’ik chi pa ri tz’inalik ulew ub’ik, keruk’aj ub’i wuqq’o’ lajujk’al (3.000) achijab’, echa’talik taq achijab’ e’ajisra’el che erech ch’o’j, arech kech’o’jinik ruk’ ri David pa ri tz’inalik ulew rech ri Sif. 3Ri Sa’ul xujeqeb’a’ rib’ pa ri alaj juyub’ rech ri Jakila che k’o chuwach ri relb’al q’ij chech ri chaqi’j ulew, chuchi’ ri b’e. Ri David k’o pa ri tz’inalik ulew e krilo che ri Sa’ul xok pa ri tz’inalik ulew arech kroqataj. 4Ri David ke’utaq uloq nik’aj achijab’ arech keb’etzalinoq, xajek’uri’ xreta’maj che qatzij xopanik ri Sa’ul. 5Ri David kb’e ub’ik jawi’ k’o wi ri Sa’ul chuchi’ ri b’e. Kril ri k’olb’al jawi’ kotz’ol ri Sa’ul e ri __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI NAB’E WUJ SAMU’EL

42

Ab’ner che uk’ojol ri Ner, k’amalb’e chkech ri achijab’ erech ch’o’j. Ri Sa’ul kotz’ol chupam ri setesik kib’anom ri achijab’, konojel kisutim rij ri are’. 6Ri David kuch’ab’ej ri Ajimelek ri ajhitita e ri Ab’isay, che uk’ojol ri Seruya rachalal ri Jo’ab’ jewa’ kub’ij chkech ri’: «¿Jachin kraj kxuli’ ub’ik wuk’ pa ri tz’um taq ja jawi’ k’o wi ri Sa’ul?». Ri Ab’isay kub’ij: «In kinxuli’ ub’i awuk’». 7Ri David e ri Ab’isay chaq’ab’ xkisuk’ ub’i kuk’ ri achijab’ erech ch’o’j. Ri Sa’ul kotz’olik, warinaq chupam ri setesik, ri uch’ich’ rech k’yaqb’al uch’ikom pulew pujolom apanoq; ri Ab’ner e ri achijab’ erech ch’o’j ekotz’olik kisutum rij ri are’. 8K’atek’uri’, ri Ab’isay kub’ij chrech ri David: «Pa we jun q’ij ri’ ri Dyos xujach ri ak’ulel paq’ab’. Kamik ri’ chaya’ b’a’ alaj chwech arech ri in kinch’ik kan pulew xa ruk’ jun ch’ich’ rech k’yaqb’al. ¡Man rajawaxik ta ri’ kinkamlij ub’anik!». 9Ri David kub’ij chrech ri Ab’isay: «¡Makamisaj ri are’! ¿Jachin ri winaq xukoj uq’ab’ puwi’ ri ujikonsam ri Yahweh tek’uri’ man k’o ta k’ax xuriqo?». 10Ri David kub’ij: «K’aslik ri Yahweh, are ri Yahweh wa’ kkamisanik na ri are’, kopan wa’ ri uq’ij e ri are’ kkam la’, wene’ kxuli’ uloq chrech ri ch’o’j e xas are wi ri are’ kuk’is tzij puwi’. 11Chatka’y b’a’ uloq panuwi’ Yahweh, in itzel winaq na k’uri’ we kinkoj nuq’ab’ puwi’ ri ujikonsam ri Yahweh. Chanim ri’ chak’ama’ ub’i ri uch’ich’ rech k’yaqb’al che k’o puwi’ apanoq e ri tz’um k’olb’al ujoron, k’atek’uri’ jo’ ub’ik». 12Ri David kuk’am ub’i ri uch’ich’ rech k’yaqb’al e ri tz’um k’olb’al ujoron che k’o chunaqaj ri Sa’ul e keb’e ub’ik. Man k’o ta jun xe’ilowik, man k’o ta jun xkina’b’ej, man k’o ta jun xk’astajik, konojel ewarinaq, rumal rech che xe’uchap ri uwaram ri Yahweh. 13Ri David kb’e ub’ik ch’aqap chrech ri juyub’ e naj kkanaj uloq, puwi’ ri juyub’; naj kixo’l xekanajik. 14Ri David kuraq uloq uchi’ chkech ri achijab’ erech ch’o’j, chrech ri Ab’ner uk’ojol ri Ner e kub’ij uloq: «¿La man kata’ ta ri at Ab’ner?». K’atek’uri’, ri Ab’ner kub’ij: «¿At jachin at che karaq uloq achi’ chrech ri ajawinel?». 15Ri David kub’ij chech ri Ab’ner: «¿La man at jun achi ta ri at? ¿Jachin jun achi pa ri Isra’el jeri’ at jacha ri at? ¿Jask’uche man xawilij ta ri awajaw, ri ajawinel? Rumal rech che jun chkech ri siwantinimit xopanik che ukamisaxik ri awajaw. 16Man utz ta wa’ ri xab’an at. K’aslik ri Yahweh, ri ix taqal chiwij kixkamisaxik, rumal rech che man xiwilij ta ri ajaw, ri are’ che ujikonsam ri Yahweh. Kamik ri’ chawila’ b’a’. ¿Jawi’ k’o wi ri uch’ich’ rech k’yaqb’al ri ajawinel e ri tz’um k’olb’al ujoron che uya’om koq puwi’ ri ujolom?». 17Ri Sa’ul xuch’ob’ uwach ri uch’ab’al ri David e kub’ij: «¿La are ach’ab’al wa’, nuk’ojol David?». —Ri David kub’ij: «Are nuch’ab’al, Ajaw, wajawinel». 18E kutz’aqatisaj ub’ixik: «¿Jasche ri wajaw kroqataj ri upataninel? ¿Jas ri xinb’ano e jas ri itzel k’o chwech in? 19Kamik ri’, ri ajawinel ri wajaw, chutatab’ej b’a’ ri utzij ri upataninel. We are ri Yahweh kuwa’lisaj ri aq’ab’ chwij in, chja’marisax b’a’ uwach ruk’ jun sipanik, k’atek’ut, we ewinaq kkiwa’lisaj uloq ri aq’ab’ chwij, ekyaqsaq ri’ ri e’are’ chuwach ri Yahweh, rumal rech che kamik ri’ kinkik’yaq ub’ik arech kinkitas apanoq chrech ri rechb’al ri Yahweh e xkib’ij: “¡Oj ub’i chkipatanixik enik’aj taq dyos chik!”. 20¡Kamik k’ut ri’, maq’ejej b’a’ ri nukik’el cho ri ulew, e naj apan chuwach ri Yahweh! Rumal rech che ri rajawinel ri Isra’el, xel uloq che ub’anik ri ch’o’j che utzukuxik jun k’yaq, jacha roqataxik jun chikop ajuwokaj pa ri taq juyub’». 21Ri Sa’ul kub’ij: «¡Ri in xinmakunik! Chattzalij uloq, nuk’ojol, David, man k’o ta chi jun k’ax kinb’an chawech, rumal rech che ri nuk’aslemal nimalaj ub’antajik chawach pa we jun q’ij ri’. Ri in, xinb’ano in jun winaq k’ax nuch’ab’exik e ri in sib’alaj insachinaq». 22Ri David kub’ij: «K’olik ri’ ri uch’ich’ k’yaqb’al rech ri ajawinel. Chq’ax uloq jun chkech ri alab’om che uk’amik. 23Ri Yahweh kutoj uk’axel ri’ chkech chkijujunal jacha ri kiq’atojtzij e jacha ri kanima’. Pa we jun q’ij ri’ ri Yahweh xatujach pa nuq’ab’ e ri in man __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI NAB’E WUJ SAMU’EL

43

xinwaj taj xinkoj ri nuq’ab’ puwi’ ri ujikonsam ri Yahweh. 24Jacha ri ak’aslemal che nim ri ub’antajik chnuwach pa we jun q’ij ri’, xoquje’ ri nuk’aslemal in nimalaj ub’antajik wa’ chuwach ri Yahweh e kuto’ nuwach ri’ chuwach ronojel k’ax». 25Ri Sa’ul kub’ij chrech ri David: «At tewchi’talik, ri at, at nuk’ojol David. Qastzij na k’uri’ che katch’akan na ri’ pa ronojel ri kab’an». Ri David kb’e ub’i pa ri ub’e e ri Sa’ul ktzalij uloq cho ri rachoch. Ri David kuto’ rib’ pa ri Gat

271Ri David kuchomaj: «Jun q’ij nak’uwa’ kinkam wa’ puq’ab’ ri Sa’ul. Are utz wa’ kinto’ wib’ pa ri kulew ri e’ajfiliste’o. Ri Sa’ul man kinutzukuj ta chi ri’ pa ronojel ri rulew ri Isra’el e xa je nak’uri’ kinanimaj ub’ik puq’ab’ ri are’». 2Ri David kwa’laj ub’ik e erachi’l ri juq’o lajujk’al (600) achijab’ keb’e pa ri rachoch ri Akish, uk’ojol ri Ma’ok, rajawinel ri Gat. 3Ri David kujeqeb’a’ rib’ ruk’ ri Akish pa ri Gat, kujeqeb’a’ rib’ ri are’ kuk’ ri achijab’ erachi’l uloq, chkijujunal kkijeqab’a’ kib’ kuk’ ri ekachalal; ri David kujeqeb’a’ rib’ kuk’ ri ekeb’ rixoqilal, ri Ajino’am ajyisre’el e ri Ab’igayil rixoqil ri Nab’al ri ajkarmelo. 4Xya ub’ixik chrech ri Sa’ul che ri David xanimaj ub’ik pa ri Gat e ri are’ man xu’tzukuj ta chik. Ri David pataninel chrech ri Akish 5Ri

David kub’ij chrech ri Akish: «Ri in kinta’ chawech, we xinriq ri toq’ob’ chawach, chaya’ b’a pa we uwachulew ri’ jun nuk’olb’al pa jun chkech ri jetaq tinimit, arech kinjeqeb’a’ wib’ chila’. ¿Jasche che ri apataninel kujeqeb’a’ rib’ chanaqaj at pa ri utinimit ri ajawinel?». 6Xas pa we jun q’ij ri’, ri Akish kuya’ chrech ri are’ ri Sikelag. Rumal k’uwa’ weri’, ri Sikelag, chi pa we q’ij kamik ri’, kech ri ekajawinel ri Juda. 7Ri David xujeqeb’a’ rib’ pa ri kulew ri e’ajfiliste’o jun junab’ ruk’ kijeb’ ik’. 8Ri David kpaqi’k kuk’ ri achijab’ erachi’l e kkib’ana’ k’ax chkech ri e’ajquesur, ri e’ajquirsita e ri e’ajamalek, ri e’are’ e’are siwantinimit pa ri ulew ri’, kmajtaj ub’ik pa ri Telam, kusuk’ ub’ik pa ri Shur e kopan pa ri rulew ri Egipto. 9Ri David kusach uwach ri ulew e man k’o ta jun achi e jun ixoq kuk’asb’a’ kanoq, ke’uk’am ub’i ri ko’lik e ri enima’q taq awaj, ri b’urix e ri ekameyos e ri jetaq atz’yaq, k’atek’uri’, ktzalij ub’ik pa ri rachoch ri Akish. 10Ri Akish kuta chrech: «¿Jawi’ xib’an wi ri k’ax pa we jun q’ij ri’?». E ri David xub’ij chrech: «Puwi’ ri Negueb’ che rech ri Juda», on «Puwi’ ri Negueb’ kech ri Yerajme’el», on «Puwi’ ri Nuegeb’ kech ri e’ajkenita». 11Ri David man kuya’ ta kan jun achi on jun ixoq arech kk’am ub’ik pa ri Gat, rumal rech che kuxib’ij rib’ e kuchomaj : «Wene’ ke’koj tzij paqawi’ e kb’ixik : “are wa’ ri jastaq tajin kub’an ri David”». Jewa’ ri uchak xub’an ri David pa ronojel taq ri q’ij che xkanaj pa ri kulew ri e’ajfiliste’o. 12Ri Akish kujikib’a uk’u’x chrij ri David e kub’ij: «Ri are’ qastzij nak’uri’ che sib’alaj ti’tik kkina’ ri’ ri Isra’el chech ri are’, xas pa junalik wa’ nupataninel». Ri e’ajfiliste’o keb’ech’ojinoq kuk’ ri Isra’el

281Pa taq we q’ij ri’ ri e’ajfiliste’o kkimulij ri achijab’ erech ch’o’j arech keb’ech’ojinoq kuk’ ri Isra’el, e ri Akish kub’ij chrech ri David: «Chaweta’maj b’a’ che rajawaxik katpe ri at wuk’ in pa ri ch’o’j, katpe at e ri achijab’ e’awachi’l». 2Ri David kub’ij chech ri Akish: __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI NAB’E WUJ SAMU’EL

44

«Kamik ri’ utz reta’maxik wa’ kab’ano ri kub’an na ri apataninel». K’atek’uri’, ri Akis kub’ij chech ri David: «Qastzij nak’uri’ che katinkoj na pa junalik at chajinel wech in». Ri Sa’ul e ri ixoq yakajnel chkiwach kaminaqib’ che k’o pa ri En-Dor 3Ri

Samu’el kaminaq chik, ronojel ri Isra’el xkoq’ej ri are’ e xmuqik pa ri utinimit Rama. Ri Sa’ul xe’uk’yaq uloq pa ti tinimit ri eyakajnel kaminaqib’, ri kkib’an kamikal e ri e’ajch’ob’nelab’. 4Ri e’ajfiliste’o kkimulij kib’ e kekikojo’ ri tz’um taq kachoch pa ri Sunem. Ri Sa’ul ke’umulij konojel ri Isra’el e kkijeqab’a’ kib’ pa ri Gue’lb’o’e. 5Aretaq chi’ ri Sa’ul kril ri tz’um taq kachoch ri e’ajfiliste’o, kuxib’ij rib’ e kb’irb’itik ri ranima’. 6Ri Sa’ul kuta’ jun tzij chech ri Yahweh, k’atek’ut ri Yahweh man k’o ta kutzalejisaj uwach ri utzij, man kutzalejisaj ta uwach ri utzij pa ri richik’, pa ri ch’ob’nik, on kuk’ ri eq’axel utzij ri Dyos. 7Ri Sa’ul kub’ij chkech ri e’upataninel: «Chitzukuj b’a’ jun ixoq che ke’uch’ab’ej ri kaminaqib’ arech kinb’e in ruk’ pa rachoch e k’o ki’nta’ chrech ri are’». Ri e’ajpataninel kkib’ij chrech: «Waral pa ri En-Dor k’o jun ixoq che ke’uch’ab’ej ri ekaminaqib’». 8Ri Sa’ul kub’an po’y che rib’, kukoj ub’i junwi taq ratz’yaq, jun chik winaq kka’yik kub’an ub’ik, k’atek’uri’, kachi’laj ub’ik ekeb’ chkech ri achijab’ ek’o ruk’, kopan chaq’ab’ pa ri rachoch ri ixoq. Kub’ij chrech: «Chab’ana b’a’ jun nuch’ob’nik ruk’ jun kaminaq, kasik’ij ri jun kaminaq che kinb’ij in chawech». 9Ri ixoq kub’ij chrech: «Ri at aweta’m wa’ che ri Sa’ul xe’resaj ub’ik waral ri winaq che kech’aw kuk’ ri ekaminaqib’, ri winaq che e’ajch’ob’nel. ¿Jasche kakoj jun k’amb’al pa ri nuk’aslemal arech kinkamisax in». 10K’atek’uri’, ri Sa’ul kujikib’a’ ri utzij chuwach ri Yahweh: «¡K’aslik ri Yahweh! Qastzij kinb’ij chawech che man k’o ta jun k’ax wa’ kariqo rumal weri’». 11Ri ixoq kuta chrech: «¿Jachin kinsik’ij chawech ri at?», e kub’ij ri Sa’ul: «Are ri Samu’el kasik’ij». 12K’atek’uri’, ri ixoq kril ri Samu’el, kwinik kuraqaqej uchi’, kub’ij chrech ri Sa’ul: «¿Jasche ri at xinasub’u? ¡At ri at Sa’ul!». 13Ri ajawinel kub’ij chrech: «¡Maxib’ij b’a’ awib’! ¿Jas k’u ri tajin kawilo?». K’atek’uri’, ri ixoq kub’ij chrech ri Sa’ul: «Ri in tajin kinwil jun nim winaq che k’o cho ri uwachulew tajin kpaqi’ ub’ik». 14Ri Sa’ul kuta’ chrech: «¿Jas kka’y ri uwachb’al ?», ri ixoq kub’ij: «Jun nim winaq, uq’u’m jun uq’u’b’al e tajin kpaqi’k». K’atek’uri’ ri Sa’ul xuch’ob’o che are ri Samu’el e kumej rib’ cho ri uwachulew e kuqasaj ri upalaj pulew. 15Ri Samu’el kub’ij chrech ri Sa’ul: «¿Jasche kinach’ujarisaj pa ri wuxlanem ruk’ che kinasik’ij?». Ri Sa’ul kub’ij: «Ri in, in k’o pa jun nimalaj k’ax. Ri e’ajfiliste’o tajin kech’o’jin wuk’ e ri Dyos xinuwonb’a’ kanoq, man k’o ta chi jun nutzij kutzalejisaj uwach, man kutzalejisaj ta chi nutzij kuk’ ri eq’axel utzij ri Dyos on pa taq ri wichik’. Ri in xatinsik’ij arech kak’ut chnuwach jas rajawaxik kinb’ano». 16Ri Samu’el kub’ij: «¿Jasche kata chwech in we ri Yahweh xatuwonb’a’ kanoq, ri are’ ak’ulel kamik ri’? 17Ri Yahweh, qastzij xub’an chawech ri xub’ij ruk’ ri nuchi’ in: xresaj ub’i paq’ab’ ri ajawib’al e xuya’ puq’ab’ jun awachi’l, che are ri David, 18rumal rech che ri at man xatatab’ej ta ri uch’ab’al ri Yahweh e man xab’an ta ri q’atojtzij rech ri royowal puwi’ ri Amalek. Rumal k’uwa’ weri’, ri Yahweh jewa’ kub’an chawech kamik ri’. 19Xoquje’ ri Yahweh katujach na wa’ ri at e ri Isra’el pa kiq’ab’ ri e’ajfiliste’o; chwe’q, ri at e ri e’ak’ojol ix k’o chi ri’ wuk’ in. Xoquje’ ri achijab’ erech ch’o’j rech ri Isra’el, ke’ujach nan ri’ ri Yahweh pa kiq’ab’ ri e’ajfiliste’o». __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI NAB’E WUJ SAMU’EL

45 20K’atek’uri’,

ri Sa’ul rumal ri xuto, xuna’ rib’ e xtzaq ub’i chrij pulew. Kuxib’ij rib’ rumal ri tzij xub’ij ri Samu’el; k’atek’uri’, man k’o ta chi uchuq’ab’ rumal rech che man k’o ta uwa utijom pa jun q’ij e chaq’ab’. 21Ri ixoq kpe ukoq chunaqaj ri Sa’ul, rumal rech krilo che k’ax ub’anom, kub’ij chrech: « Chawilampe’, ri amokom xunimaj ri atzij, ri in xinya ri nuk’aslemal pa k’ax rumal rech che xinnimaj ri xinataq chrech. 22Kamik ri’, ri in kinta’ chawech, chatatab’ej b’a’ ri utzij ri amokom ri’: chaya’ alaj chwech kinya’ ch’aqap akaxlanwa arech katijo e kk’oji’ achuq’ab’ arech kamajij chi ub’i ri ab’e». 23Ri Sa’ul kuxutuj weri’ e kub’ij: «Ri in man k’o kwaj kintijo». K’atek’ut, ri e’upataninel ko kkich’ab’ej e xoquje’ ri ixoq, xa jek’uri’ xunimaj ri kitzij. Kwa’lajik pulew e ktuyi’ cho ri ch’at. 24Ri jun ixoq k’o jun alaj ub’oyix tajin kutzuqu. Aninaq kuch’olo’ ri are’, xuk’ama’ k’aj, xuyob’o e xuchaq’ejisaj nik’aj kaxlanwa che man k’o ta uch’amilal. 25Xuya’ chrech ri Sa’ul e chkech ri winaq erachi’l uloq. Kkitijo, k’atek’uri’ kewa’lajik ub’ik e keb’e ub’ik xas pa we jun chaq’ab’ ri’. Ri ekinimal ri e’ajfiliste’o kkesaj kiq’ab’ chrij ri David

291Ri e’ajfiliste’o kkimulij konojel ri achijab’ erech ch’o’j pa ri Afek. K’atek’uri’, ri Isra’el xkijeqab’a’ kib’ chunaqaj ri b’ulb’ux k’o pa ri Yisre’el. 2Ri ekinimal ri e’ajfiliste’o, kenab’ejik chkiwach ri jetaq ok’al (100) winaq e chkiwach ri jetaq kaq’o’ lajujk’al (1.000) winaq. Ri David e ri achijab’ erachi’l, eb’enaq pa ri uk’isb’al kanoq ruk’ ri Akish. 3Ri ekinimal ri e’ajfiliste’o kkib’ij: «¿Jas kkib’an we taq e’ajheb’re’o ri’?», e ri Akish kub’ij chkech: «Are ri David ri upataninel ri Sa’ul, ri rajawinel ri Isra’el, ri are’ k’o chi wuk’ chi jun junab’ on keb’ junab’, e ma k’o ta jun jas uwach wilom chrech ri are chi pa ri jun q’ij che xopan wuk’ e chi k’ate’ na we kamik ri’». 4K’atek’uri’ ri ekinimal ri e’ajfiliste’o kyakataj kiyowal chrij ri Sa’ul e kkib’ij chrech: «Chataqa’ b’a’ we jun achi’ ri’ arech ktzalij kanoq pa ri uk’olb’al xaya’ ri at chrech. Mab’e quk’ pa ri ch’o’j, wene’ kusutij rib’ chqij pa ri ch’o’j. ¿Jas ri utzalaj uch’akik kub’an na ri rajaw wema ruk’ ri kijolom we achijab’ che eqech uj? 5¿La man are ta wa’ ri David che xeb’ixon chrech: “Ri Sa’ul xe’ukamisaj ri kaq’o’ lajuj k’al (1.000) e ri David xe’ukamisaj ek’i chi na chuwach ri kaq’o’ lajujk’al?”». 6Ri Akish kusik’ij ri David e kub’ij chrech: «¡K’aslik ri Yahweh!, ri at, at jun achi che man kuk’ex ta ri utzij. Ri in kwaj ta ne’ weta katb’e ub’i wuk’ pa ri ch’o’j e at wachi’l uloq arechi’ kintzalij uloq pa ri tz’um taq ja’, rumal rech che ri in man k’o ta jun itzel xinriq chawech chi ri q’ij che xatpe uloq wuk’ e chi k’ate’ pa q’ij kamik ri’, k’atek’ut, ri ekinimal ri winaq man utz taj katkil at. 7Chattzalej ub’ik e jat ub’i pu’tzil. Xa jek’uri’ man k’o ta jun itzel jas uwach ri’ kab’an chkiwach ri ekanimal ri e’ajfiliste’o». 8Ri David kub’ij chrech ri Akish: «¿Jas ri nub’anom in e jas ri xawil chwech chi pa ri jun q’ij xinopanik awuk’ e xinmajij apatanaxik, che kamik ri’ kab’ij chrech ri apataninel, man loq’ taj kinb’e chrech ri ch’o’j kuk’ ri e’uk’ulel ri wajaw ri ajawinel?». 9Ri Akish kub’ij chrech ri David: «Ri in weta’m weri’. Ri in, utz katinwilo, ri at, at jun anjel rech ri Dyos, k’atek’ut, ri ekinimal ri e’ajfiliste’o xkib’ij chwech: “Man kab’e ta quk’ pa ri ch’o’j”. 10Chatwa’lijoq ub’ik aq’ab’il kuk’ ri e’upataninel ri awajaw che epetinaq uloq awuk’ e jix ub’ik pa ri ik’olb’al che xink’ut chiwech. Mankanaj k’ax pa ri awanima’, rumal rech che ri in, utz katinwil in. Chixwa’lijoq ub’ik aq’ab’il. E jix ub’ik chi aretaq chi’ kpakak uxe’ kaj». 11Ri David e ri achijab’ erachi’l, kewa’lajik ub’ik aq’ab’il arech aninaq keb’e ub’ik e ketzalij pa ri kulew ri e’ajfiliste’o. K’atek’uri’, ri e’ajfiliste’o, kepaqi’ ub’i pa ri Yisre’el. __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI NAB’E WUJ SAMU’EL

46

Ri ch’o’j kuk’ ri e’ajamalek

301Katek’uri’, aretaq chi’ ri David e ri achijab’ erachi’l ke’opan pa ri urox q’ij pa ri Sikelag, ri e’ajamalek e’okinaq chi pa ri Negueb’ e pa ri Sikelag; kichupum chi uwach ri Sikulag e kiporom chik. 2Xe’kik’am ub’i ri ixoqib’ ek’o chila’, ronojel xkik’am ub’ik, chi ak’alab’, chi enima’q winaq. Man k’o ta jun winaq xkikamisaj, xane xe’kik’am ub’ik e xkisuk’ ub’ik pa ri kib’e. 3Aretaq chi’ ri David e ri achijab’ erachi’l ke’opan pa ri tinimit, xe’kiriqa’ che portajinaq chi kanoq; ri ekixoqilal, ri ek’alk’uwa’l e ri ekimi’al xek’am ub’ik. 4Ri David e ri achijab’ erech ch’o’j ek’o ruk’, kewinik e ke’oq’ik chi k’ate’ na man k’o ta chi kichuq’ab’ kk’is kik’u’x. 5Xek’am ub’ik ri ekeb’ rixoqil ri David, ri Ajino’am che ajyisre’el e ri Ab’igayil, ri rixoqil kanoq ri Nab’al che ajkarmelo. 6Ri David k’o pa nimalaj k’ax, rumal rech che ri achijab’ erech ch’o’j xkitzijoj che kkik’yaq ri are’ cha’b’aj, rumal rech che konojel ri winaq k’achaqi’jchi’ ek’olik kumal ri ekik’ojol e ri ekimi’al. K’atek’ut, ri David xuriq uchuq’ab’ pa ri Yahweh ri Udyos. 7Ri David kub’ij chech ri chuchqajaw Ab’i’atar, uk’ojol ri Ajimelek: «Chab’ana’ jun toq’ob’ chwech, chak’ama’ uloq ri efod chwech», e ri Ab’i’atar kuk’am uloq ri efod chrech ri David. 8Ri David kuta’ chrech ri Yahweh, kub’ij: «¿La ke’inwoqataj we juq’at winaq ri’? ¿La ke’inriqa’ na ri e’are’?». Ri Yahweh kub’ij chrech: «Che’awoqataj ri e’are’, xas ke’ariqa na ri’ e kato’ kiwach ri’ ri winaq». 9Ri David kel ub’ik, erachi’l ub’ik ri ejuq’o’ lajujk’al (600) achijab’ e ke’opan pa ri turnäk ja’ rech ri B’esor. 10Ri David keroqataj na ri e’are’ kuk’ juq’o’ (400) achijab’, k’atek’ut, kekanaj kanoq lajujk’al, rumal rech che sib’alaj ekosinaq e man kkich’ij ta chik keq’ax ch’aqap chech ri B’esor. 11Kkiriq jun ajegipto pa ri juyub’ e kk’am ub’i ri are’ chrech ri David. Kya’ jun kaxlanwa chrech ri are’ e kutijo, xoquje’ xkiya ujoron arech kuqumuj. 12Xoquje’ kya chrech jun ukaxlanwa b’anom ruk’ chaqi’j wikox e jotzyaj chaqi’j uva. Ri are’ kutijo e xtzartzab’ uwach. Rumal rech che oxib’ q’ij e oxib’ aq’ab’ man k’o ta uwa e ujoron xutijo. 13Ri David kuta chrech: «¿Jachin awajaw e jawi’ katelwi ri at?». Ri are’ kub’ij: «Ri in, in jun ala in ajegipto, in upataninel jun ajamalek. Ri wajaw xinuya’ kanoq rumal rech che oxib’ q’ij kanoq kamik ri’ ri in xinyawajik. 14Ri uj xujokik e xqab’ana’ k’ax pa ri Negueb’ kech ri e’ajkerete’o, ri kech ri e’ajjuda e pa ri Negueb’ kech ri Kaleb’ e xqaporoj kanoq ri Sikelag». 15Ri David kub’ij chrech: «¿La kawaj at kak’am ub’i nub’e kuk’ we juq’at winaq ri’?». Kub’ij: «Chajeqeb’a’ ri atzij chuwach ri Dyos che man kinakamisaj ta ri in e man kinajach ta chrech ri wajaw e k’atek’uri’ kink’am ub’ik ab’e kuk’ ri juq’at winaq ri’». 16Kuk’am ub’i ub’e e kijub’um kib’ xekiriqa’ ri e’are’ pa ronojel ri juyub’, tajin kkitij kiwa, kkiqumuj kija’ e tajin kkib’an nimaq’ij rumal ri nimalaj ch’akoj xkik’am uloq pa ri kulew ri e’ajfiliste’o e pa ri rulew ri Juda. 17Ri David xok chkij chi pa ri aq’ab’il e chi k’ate’ na ch’aqa’b’. Man k’o ta jun kanimajik ub’ik, xuwi juq’o’ (400) alab’om che ke’aq’an b’i chkij ri kikameyos e ke’animaj ub’ik. 18Ri David kutoqij ronojel ri jastaq che xkilaq’aj uloq ri e’ajamalek. Xoquje’ kuto’ kiwach ri ekeb’ rixoqil. 19Man k’o ta jun jas uwach xraj, kne’b’a’ jun jas uwach che man k’o ta upatan, man k’o ta jun winaq xraj, chi e’ak’alab’, chi enim winaq, ri ekik’ojol e ri ekimi’al, ronojel ri xkilaq’aj ub’ik, xkiriq chi na. Ri David ktzalij ub’ik ruk’ ronojel weri’. 20Ri uwinaq ri David kkimulij ronojel ri jetaq awaj. K’atek’uri’, ri echom taq chikop, kkik’am ub’i chuwach ri David e kkib’ij: «¡Are wa’ ri uch’akoj ri David!». 21Ri David kopanik kuk’ lajujk’al achi-jab’, che sib’alaj ekosinaq, man xkiq’i’ ta chik xeteri’ chrij ri are’ e che xekanaj kanoq pa ri turnäk ja’ rech ri B’esor. Kepe uloq che uk’ulaxik ri David e chkik’ulaxik ri achijab’ erech ch’o’j ek’o ruk’ ri are’. Ri David kopan kuk’ xoquje’ ri achijab’ e kkiya’ jun rutzil kiwach ri e’uwinaq. __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI NAB’E WUJ SAMU’EL

47 22K’atek’ut,

chkixo’l ri winaq che eb’enaq ub’i ruk’ ri David, ri e’itzel taq winaq, kkib’ij chkech: «Jachintaq ri man xeb’e ta quk’ man kqaya’ ta jun jas uwach chkech che ri xqak’am uloq uj, xuwi kqaya chkech ri kixoqilal e ri kalk’uwa’l. ¡Chkik’ama’ ub’ik e e’oj ub’i ri e’are’!». 23K’atek’ut, ri David kub’ij: «Ix wachalal, ri uj man kqab’an ta jeri’ ruk’ ri jastaq che xuya ri Yahweh chqech. Ri Are’ xujuk’olo e xe’uya’ pa qaq’ab’ ri juq’at winaq che xepe uloq chqij. 24¿Jachin ktow wa’ we itzij ruk’ we jastaq ri’? Rumal rech che: Ri kch’o’jinik e ri jun che kuchajij ri jastaq kech ri e’ajch’ojab’, junam uriqik rech kub’an puwi’ ri ch’akoj xriqitajik uloq pa ri ch’o’j. Junam ujachik weri’ kb’anik». 25K’atek’uri’, chi pa we q’ij ub’ik ri’ xuch’iko weri’ arech kkanaj kanoq jun pixab’ e jun tzij kb’an pa ri Isra’el e tza pa we q’ij na kamik ri’. 26Aretaq chi’ kpe pa ri Sikelag, ri David kutaq ub’i nik’aj chrech we ch’akoj ri’ chkech ri ekinimal winaq ek’o pa ri Juda e chkech ri erachi’l, e ruk’ weri’ kutaq ub’ik ub’ixik we jetaq tzij ri’: «K’o jun sipanik chiwech ix ri’, ri xqariq uloq pa ri ch’akoj kuk’ ri e’uk’ulel ri Yahweh»: 27Jun sipanik kech ri e’ajb’etue’l kech ri e’ajramot rech ri Negueb’, kech ri e’ajyattir, 28kech ri e’ajaro’er, kech ri e’ajsifmot kech ri e’ajestemo’a, 29kech ri e’ajrakal kech ri ek’o pa taq ri tinimit che kech ri e’ajyerajme’el, kech ri ek’o pa ri taq tinimit che kech ri e’ajkenita, 30kech ri e’ajjorma, kech ri e’ajb’or-Asan, kech ri e’ajatak, 31kech ri e’ajheb’ron e kech ronojel ri jetaq k’olb’al jawije’ xb’inkatik ri David e ri achijab’ erachi’l. Ri ch’o’j pa ri Gue’lb’o’e Ri ukamikal ri Sa’ul

311Ri e’ajfiliste’o xech’o’jinik ruk’ ri Isra’el. Ri e’ajisra’el ke’animaj ub’i chkiwach ri e’ajfiliste’o. Ek’o nik’aj esokatajinaq kekam kanoq pa ri juyub’ Gue’lb’o’e. 2Ri e’ajfiliste’o ke’kiq’atuj rij ri Sa’ul e ri e’uk’ojol. K’atek’uri’ ri e’ajfiliste’o ke’kikamisaj ri Jonatan, ri Ab’inadab e ri Malki-Su’a, e’uk’ojol ri Sa’ul. 3Ri uk’axk’olil ri ch’o’j are ri Sa’ul xeqanik. Ri winaq che kkik’yaq ri ch’ab’, sib’alaj xkisoko ri are’. 4K’atek’uri’, ri Sa’ul kub’ij chrech ri achi to’l rech: «Chak’ama’ uloq ri ach’ich’ rech ch’o’j e chajutu ub’i chwech, wene’ ri winaq che man q’atom ta uwi’ kikowil kepe uloq chwij e ketz’ab’ej nuwach in». K’atek’ut, ri achi to’l rech man kraj taj kub’an weri’ rumal rech che sib’alaj uxib’im rib’ ri are’. Xa jek’uri’, ri Sa’ul kuk’am koq ri uch’ich’ rech ch’o’j e xas are ri are’ xuk’yaq rib’ puwi’ ri uch’ich’. 5Aretaq chi’ ri achi’ to’l rech krilo che kaminaq chi ri Sa’ul, xoquje’ ri are’ kuk’yaq rib’ puwi’ ri uch’ich’ rech ch’o’j e xkam ruk’ ri are’. 6Jeri’ ri ukamikal ri Sa’ul, xoquje’ junam xekamik pa we jun q’ij ri’ ri e’oxib’ uk’ojol, ri achi to’l rech e konojel ri achijab’ erachi’l. 7Ri e’ajisra’el, ri ekanajinaq kanoq ch’aqap chrech ri taq’aj e ch’aqap chrech ri Jordan, aretaq chi’ kkilo che ri e’ajisra’el xe’animaj ub’ik e che ri Sa’ul e ri achijab’ erachi’l ub’ik ekaminaq __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI NAB’E WUJ SAMU’EL

48

chik, kekiya’ kan ri jetaq tinimit e ke’animaj ub’ik. Ri e’ajfiliste’o ke’opanik chila’ e kekanaj kan pa taq ri tinimit. 8Pa ri jun q’ij chi aq’anoq, ri e’ajfiliste’o kepe uloq arech ke’kelaq’aj ub’i chkech ri ekaminaqib’ ronojel ri jastaq kech; ke’kiriqa’ ri Sa’ul e ri oxib’ uk’ojol pa ri juyub’ Gue’lb’o’e. 9Kkiq’at ub’ik ri ujolom e kkik’am ub’i ri uch’ich’ rech ch’o’j. Kkitaq ub’ik ub’insaxik weri’ pa ronojel ri kulew ri e’ajfiliste’o, arech kya ub’ixik ri utzalaj tzij pa ri nim kachoch ri ekidyos e chkech ri winaq. 10Kkikoj ri jetaq uch’ich’ rech ch’o’j pa ri nim rachoch ri Astarte; k’atek’uri’ ri ub’aqil kkikoj cho ri utapya ri B’et-San. 11Aretaq chi’ ri siwantinimit Yab’es rech ri Gala’ad xketa’maj ri xkib’an ri e’ajfiliste’o chrech ri Sa’ul, 12konojel ri achijab’ e’utz chrech ri ch’o’j, kewa’laj ub’ik e xeb’in jun aq’ab’, xe’kik’ama’ cho ri utapya ri B’et-San ri ub’aqil ri Sa’ul e ri kib’aqil ri e’uk’ojol. Ketzalij uloq pa ri Yab’es e chila’ ke’kiporoj wi. 13K’atek’uri’, kkimulij ri jetaq kib’aqil e ke’kimuq chuxe’ ri uche’al ri tamarindo rech ri Yab’es e kemewajik wuqub’ q’ij.

__________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI NAB’E WUJ SAMU’EL

49

RI UKAB’ WUJ SAMU’EL

Ri David kreta’maj che xkam ri Sa’ul

11Aretaq chi’ kaminaq chi ri Sa’ul, ri David xtzalij uloq aretaq chi’ xech’aktaj ri e’ajamalek rumal e kkanaj kan keb’ q’ij pa ri Sikelag. 2Pa ri urox q’ij chik, jun achi rachi’l ri Sa’ul che petinaq uloq pa ri tz’um taq ja, xopanik ruk’ ri David. Tzya’q ub’anom ri jetaq ratz’yaq e nojinaq ri ujolom chrech poqlaj. Aretaq chi’ kopan ruk’ ri David, kuk’yaq rib’ pulew e kuqasaj ri upalaj cho ri ulew. 3Ri David kub’ij chrech: «¿Chi jawi’ at petinaq wi?». Ri are’ kub’ij: «Ri in xinanimaj uloq chi pa ri tz’um taq ja rech ri Isra’el». 4Ri David kuta’ chrech: «¿Jas ri xk’ulmatajik? ¡Chacholej ub’ixik chwech!». Kub’ij: «¡Ri winaq xe’animaj ub’ik chuwach ri ch’oj e ek’i ri winaq xekamik. Xoquje’ ri Sa’ul e ri uk’ojol Jonatan xekamik!». 5Ri David kuk’ot uchi’ ri ala che ruk’am uloq ri tzij chrech: «¿Jasche che ri at aweta’m che ri Sa’ul e ri uk’ojol Jonatan xekamik?». 6Ri ala che ruk’am uloq ri tzij, kub’ij: «Ri in, xaqte’ in k’o uloq puwi’ ri juyub’ Gue’lb’o’e; xinwilo che ri Sa’ul k’o puwi’ ri uch’ich’ rech ch’o’j e sutul rij kumal ri ch’ich’ kchorej kej e ri achijab ek’o chrij kej. 7Ri are’ kka’y apan chrij, e aretaq chi’ xinrilo, xinusik’ij. Ri in kinb’ij chrech: “In k’olik ri’“. 8Kuta’ chwech: “¿At jachin ri at?” Ri in kintzalij uwach ri utzij: “Ri in, in jun ajamalek”. 9K’atek’uri’, kub’ij chwech: “Chatqib’ uloq e chinakamisaj, rumal rech che ri in ksutun nuwach, kne’b’a’ k’o na ronojel ri nuk’aslemal”. 10Ri in xinqib’ ukoq ruk’ ri are’ e xinkamisaj, rumal rech che ri in weta’m che ri are’ man loq’ ta chik kk’asi’ chi aq’anoq aretaq chi’ xtzaqik. Xink’am ukoq ri wiqob’al k’o cho ri ujolom e ri jun wiqob’al k’o cho taq uq’ab’ e xink’am uloq waral ri’ chrech ri wajaw». 11Ri David kuchap ri jetaq ratz’yaq, kurach’qij, xoquje’ jeri’ kkib’an konojel ri achijab’ ek’o ruk’ ri are’. 12Kkik’is kik’u’x, ke’oq’ik e kemewajik chi k’ate’ chaq’ab’, rumal ri Sa’ul, e rumal ri uk’ojol Jonatan e kumal ri siwan utinimit ri Yahweh e rumal ri rachoch ri Isra’el, rumal rech che xeqaj chuxe’ ri ch’ich’ rech ch’o’j. 13Ri David kuta’ chrech ri ala che ruk’am ub’i ri tzij chrech: «¿Chi jawi’ katpe wi ri at?». Ri are’ kub’ij: «Ri in, in uk’ojol jun kaxlanwinaq ajamalek». 14Ri David kub’ij chrech: «¿Jasche ri at man kaxib’ij ta awib’ che ukojik ri aq’ab’ che ukamisaxik ri uji’konsam ri Yahweh?». 15Ri David kusik’ij jun chkech ri alab’om e kub’ij chrech: «¡Chatqib’ uloq e chakamisaj ri are’!». Ri are’ xusoko e kkamik. 16Ri David kub’ij chrech: «Chtix b’a’ ri akik’el cho ri ajolom, rumal rech che chi are wi ri achi’ xatuk’at’o aretaq chi’ xab’ij: “Ri in xinkamisaj ri uji’onsam ri Yahweh”». Oq’ej b’ix pakiwi’ ri Sa’ul e ri Jonatan 17Ri

David kub’ixoj we jun oq’ej b’ix ri’ puwi’ ri Sa’ul e puwi’ ri uk’ojol Jonatan. 18Kub’ij we b’ix ri’ arech kketa’maj ri ch’ab’ ri e’uk’ojol ri Juda; we b’ix ri’ tz’ib’atalik pa ri Wuj rech ri Suk’ winaq. Jewa’ kub’ij ri b’ix ri’: 19¡Ri uremelik utik’ilik ri Isra’el, xqaj pa ri kamikal cho taq juyub’! ¡Xeqaj ri achijab’ che e’utz taq ajch’o’j! 20¡Miya utzijoxik weri’ pa ri Gat, __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI UKAB’ WUJ SAMU’EL

50

miya ub’ixik weri’ pa taq ri k’ayb’al pa ri Askalon, meki’kotik ri ekimi’al ri e’ajfiliste’o, mach’oplin kanima’ ri ekimi’al ri man q’atom ta uwi’ ri kikowil! 21¡Ix taq ujuyub’al ri Gue’lb’o’e, mape jab’ piwi’ e man k’o ta xaqk’aj kqaj piwi’, tz’apitajoq kanoq ri jetaq b’ulb’u’x k’o pa ri ulew, rumal rech che chila’ xesax ri kik’ixb’al ri ch’ich’ to’l kech ri achijab’ che e’utz chrech ri ch’o’j! Ri ch’ich’ to’l rech ri Sa’ul, man ji’konsam ta ruk’ ri ole’o 22xane nojinaq chrech kikik’el ri ekaminaqib’, chrech kixepo ri e’utz taq achijab’ chrech ri ch’o’j. Ri uch’ab’ ri Jonatan mawi xtzalij chrij ri uch’ich’ ri Sa’ul che rech ch’o’j man xaq ta xtzinklajik. 23Ri Sa’ul e ri Jonatan, eloq’ winaq e ekme’l winaq, man xkijach ta kib’ chi pa ri kik’aslemal e tza pa ri kikamikal. E’are sib’alaj aninaq keb’e chkiwach ri xik, e’are’ k’o kichuq’ab’ chkiwach ri koj. 24Ix umi’al ri Isra’el, chiwoq’ej ri Sa’ul, ri are’ che xuya’ kyaq e je’lik taq iwatz’yaq, ri are’ che kuwiq ri iwatz’yaq ruk’ q’an taq pwaq. 25¡Ri e’utz taq achijab’ chrech ri ch’o’j xeqaj pa ri k’olb’al jawi’ tajin wi ri ch’o’j! ¡Ri at Jonatan! At soktajinaq e xas katkam la’, xatsokik pa taq ri ajuyub’, 26rumal awech at Jonatan, ri at che at wachalal, sib’alaj k’ax in k’olik. Ri at sib’alaj at loq’ chnuwach, ri loq’oq’eb’al ak’u’x are sib’alaj utz chi na chnuwach in, chuwach ri kiloq’oq’eb’al kik’ux ri ixoqib’. __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI UKAB’ WUJ SAMU’EL

51 27Xeqaj

ri achijab’ che utz taq achijab’ chrech ri ch’o’j, xsach ri jetaq ch’ich’ rech ch’o’j.

Ri David xuxik ajawinel pa ri Heb’ron

21Aretaq chi’ xk’ulmataj weri’, ri David kuta’ chrech ri Yahweh ruk’ we jetaq tzij ri’: «¿La utz’ ri’ we kinpaqi’ in pa jun chkech ri jetaq utinimit ri Juda?», e ri Yahweh kub’ij chrech: «Chatpaqaloq!». Ri David kuk’ot uchi’: «¿Jachinchike tinimit kinpaqi’ ub’ik?». Ri Yahweh kub’ij chrech: «Pa ri Heb’ron». 2Ri David kpaqi’ ub’ik chila’ kuk’ ri ekeb’ rixoqil, ri Ajino’am ajyisre’el e ri Ab’iga’il, ri rixoqil kanoq ri Nab’al ri ajkarmelo. 3Ri achijab’ erachi’l ek’o ruk’, ri David kub’ano arech kepaqi’ konojel kuk’ ri e’ajupakachoch e kkijeqeb’a’ kib’ pa ri jetaq utinimit ri Heb’ron. 4Ke’opanik ri achijab’ e’ajjuda e kkiji’konsaj ri David ruk’ ri ole’o arech kuxik ajawinel chrech ri rachoch ri Juda. Ri ucholaj uzij chkech ri siwantinimit pa ri Yab’es

Kya ub’ixik chrech ri David: «Ri siwantinimit pa ri Yab’es rech ri Gala’ad xmuqitaj kumal ri Sa’ul». 5Ri David ke’utaq ub’ik enik’aj etaqo’nelab’ chkech ri siwantinimit pa ri Yab’es arech kkib’ij chkech: «Chixtewchi’x b’a’ rumal ri Yahweh rumal rech che xib’an toq’ob’ chrech ri Sa’ul ri iwajaw e che ximuq ri are’. 6Chi kamik ri’, chutoq’ob’isaj b’a’ iwach ri Yahweh muk’ex b’a’ ri utzij are’ iwuk’. Xoquje’ ri in, utz wa’ kinb’an iwuk’ rumal ri utzil xib’ano ri’. 7K’atek’uri’, kamik ri’ chk’oji’ b’a’ uchuq’ab’ ri iq’ab’ e mixib’ij b’a’ iwib’. Tzij ne’ xkamik ri Sa’ul, ri iwajaw. K’atek’uri’ ri in, ri rachoch ri Juda xinuji’konsaj arech ri in kinuxik ajawinel chkech ri e’are’». Ri Ab’ner kukoj ri Isb’a’al ajawinel chrech ri Isra’el 8Ri

Ab’ner, uk’ojol ri Ner, kinimal ri achijab’ che erajch’o’j ri Sa’ul, xuk’am ri Isb’a’al, uk’ojol ri Sa’ul e xuq’axej ub’ik pa ri Majanayim. 9Xukoj are’ ajawinel puwi’ ri Gala’ad, pakiwi’ ri e’ajaseritas, puwi’ ri Yisre’el, puwi’ ri Efra’im, puwi’ ri B’enjamin e are sib’alaj puwi’ ri Isra’el. 10Ri Isb’a’al, uk’ojol ri Sa’ul k’o kawinaq ujunab’ aretaq chi’ ri are’ xokisaxik ajawinel puwi’ ri Isra’el, xajawinik xa keb’ junab’. Xuwi ri rachoch ri Juda xuterne’b’ej ub’ik ri David. 11Ri David xajawinik pa ri Heb’ron puwi’ ri rachoch ri Juda, wuqub’ junab’ ruk’ waqib’ ik’. Ri ch’o’j chkixo’l ri Juda e ri Isra’el. Ri ch’o’j pa ri Gab’a’on 12Kel

ub’i ri Ab’ner, uk’ojol ri Ner e ke’l ub’i ri e’upataninel ri Isb’a’al, uk’ojol ri Sa’ul, ke’el ub’i pa ri Majanayim, kkisuk’ ub’i pa ri Gab’a’on. 13Xoquje’ ke’el ub’ik ri Jo’ab’, uk’ojol ri Seruya, xoquje’ ke’el ub’ik ri e’upataninel ri David, k’atek’uri’ kkiriqa’ kib’ chunaqaj ri k’otom ja’ rech ri Gab’a’on. Ketaki’k, ri nik’aj ch’aqap uloq chrech ri ja’ e ri enik’aj pa ri ch’aqap chi uloq. __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI UKAB’ WUJ SAMU’EL

52 14Ri

Ab’ner kub’ij chrech ri Jo’ab’: «¡Chewa’lijoq ri alab’om e chech’o’jinoq chqawach!». Ri Jo’ab’ kub’ij: «¡Che’wa’lijoq b’a’!». 15Kewa’lajik e ke’kajalaj ri e’are’; ekab’lajuj erech ri B’enjamin rumal ri Isb’a’al, uk’ojol ri Sa’ul, e ekab’lajuj ri e’ojer e’upataninel ri David. 16Konojel xekichap ri ek’ulel cho taq ri kijolom e kkinim ub’ik ri ch’ich’ cho ri kik’alk’a’x, katek’uri’ konojel junam keqajik. Rumal k’uwa’ weri’ xb’ix chrech we jun k’olb’al ri’: uk’olb’al ri nimalaj taq ab’aj; we jun k’olb’al ri’ k’o pa ri Gab’a’on. 17Pa we jun q’ij ri’ jun k’axalaj ch’o’j xb’antajik. Ri Ab’ner e ri achijab’ rech ri Isra’el xech’akik kumal ri e’ojer taq upataninel ri David. 18Ek’o chila’ ri oxib’ uk’ojol ri Seruya, ri Jo’ab’, ri Ab’isa’i e ri Asa’el. Ri Asa’el man al ta ri ub’aqil, aninaq kb’inik, jeri’ jacha jun alaj masat pa ri juyub’. 19Ri Asa’el kroqataj ri Ab’ner e kuterne’b’ej ri are’, suk’ utererne’b’exik ub’ik, man ktzale’ ta pa ri rikyaq’ab’ on pa ri umox. 20Ri Ab’ner, kka’y uloq chrij e kub’ij chrech: «¿La at ri Asa’el?». Ri are’ kub’ij: «In». 21K’atek’uri’, ri Ab’ner kub’ij chrech: «Minawoqataj chik, jat pa ri awikyaq’ab’ on pa ri amox, chachapa’ jun chkech ri alab’om e chak’ama’ ub’ik ri jastaq rech». K’atek’ut, ri Asa’el man kraj taj che matkroqataj chi ri are’. 22Ri Ab’ner kub’ij chi jumul chech ri Asa’el: «Minawoqataj chik, ¿la rajawaxik che katink’yaq na pulew e katinkamisaj? K’atek’ut, ¿jas kinb’an na ri’ arech kinkowinik kinka’yej uwach ri awachalal Jo’ab?». 23K’atek’ut, man xraj taj matkroqataj chi ri Ab’ner, xa jek’uri’ ri Ab’ner kusoko, kuq’eb’a’ e kunim ub’ik ri uch’ich’ rech ch’o’j chupam e xe’eloq chrij. Ktzaq chila’ e xas kkam kanoq pa we k’olb’al ri’. Konojel, aretaq chi’ keq’ax pa we jun k’olb’al jawi’ xtzaqik e xkam ri Asa’el, ketak’i’ ukoq. 24Ri Jo’ab’ e ri Ab’isa’i keb’e ub’i chroqataxik ri Ab’ner; aretaq chi’ kqaj ri q’ij, ke’opanik cho ri alaj juyub’ rech Amma, che k’o pa ri relb’alq’ij chrech ri Gi’aj, puwi’ ri b’e kusuk’ ub’i pa ri tz’inalik ulew rech ri Gab’a’on. 25Ri e’ajb’enjamin kkimulij kib’ chrij ri Ab’ner e junam kkisutij rij ri are’ e xkiq’i’o ri tak’alem puwi’ uloq ri alaj juyub’. 26Ri Ab’ner kuraq apan uchi’ chrech ri Jo’ab’ e kub’ij: «¿Chi k’ate’ jampa na ke’utij na winaq ri ch’ich’ rech ch’o’j? ¿La man aweta’m taj che weri’ kuk’isa’ wa’ pa jun k’achaqijchi’? ¿Jas ri kaweye’j arech kab’ij chkech ri achijab’ erech ri ch’o’j che mi’koqataj chi ri ekachalal?». 27Ri Jo’ab’ kub’ij: «Rumal ri uk’aslemal ri Dyos, weta ri at mata xatch’awik, ri enuwinaq in man ketak’i’ ta ri’ chkijujunal chkoqataxik ri ekachalal chi pa ri aq’ab’il na». 28Ri Jo’ab’ kub’ano arech che koq’esaxik ri ruk’a’ wakax: konojel ri e’ajch’o’j xetak’i’k; man xe’koqataj ta chik ri e’ajisra’el e xa jek’uri’ xtani’ ri ch’o’j. 29Ri Ab’ner e ri achijab’ erachi’l keb’e ub’ik e xeb’inik ronojel jun aq’ab’ pa ri Arab’a e keq’ax ch’aqap chrech ri Jordan, keb’in chi na ronojel jun aq’ab’il pa ri B’itron, k’atek’uri’ ke’opan pa ri Majanayim. 30Ri Jo’ab’, xtzalij uloq chroqataxik ri Ab’ner, k’atek’uri’ ke’umulij konojel ri achijab’ erech ch’o’j; chkixo’l ri e’ojer taq e’upataninel ri David, kkaj na b’elejlajuj achijab’ e uwi’ chi apanoq ri Asa’el. 31Ri e’ojer taq e’upataninel ri David, xe’kikamisaj chkixo’l ri e’ajb’enjamin e chkixo’l ri achijab’ erech ri Ab’ner o’lajujk’al oxk’al (360) achijab’. 32Kkik’am ub’ik ri Asa’el e ke’kiqumuqu’ jawi’ muqum wi ri utat pa ri B’elem. Ri Jo’ab’ e ri e’uwinaq xeb’inik jun aq’ab’ e aretaq chi’ ksaqar uwachulew, ke’opan pa ri Heb’ron. 31Xnajtanik ri ch’o’j chkixo’l ri rachoch ri Sa’ul e ri rachoch ri David, k’atek’uri’ kukoworisaj rib’ ri uchuq’ab’ ri David e ktuqa’rik ri uchuq’ab’ ri rachoch ri Sa’ul. Ri e’uk’ojol ri David che ke’alax pa ri Heb’ron __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI UKAB’ WUJ SAMU’EL

53 2Ri

David xe’alax e’uk’ojol pa ri Heb’ron, e’are weri’: ri nab’e’al are ri Amnon, ral ri Ajino’am che ajyisre’el, 3ri ukab’ e uchaq’ koq are ri Kile’ab’, ral ri Ab’iga’il ri rixoqil kanoq ri Nab’al ri ajkarmelo, ri urox are ri Ab’salom ral ri Ma’aka, umi’al ri Talmay rajawinel ri Guesur, 4ri ukaj are ri Adoni’as, ral ri Jagguit; ri uro’ are’ ri Sefati’as ral ri Ab’ital; 5ri uwaq are ri Yitre’am ral ri Egla, rixoqil ri David. We e’are’ ri’ e’uk’jol ri David xe’alax chi pa ri Heb’ron. Xkitoq’opij kib’ ri Ab’ner e ri Isb’a’al 6Aretaq

chi’ xech’o’jinik ri rachoch ri Sa’ul ruk’ ri rachoch ri David, ri Ab’ner xuxik nimalaj uchuq’ab’ pa ri rachoch ri Sa’ul. 7Ri Sa’ul xk’oji’ jun ukab’ rixoqil ub’i’ Rispa, umi’al ri Ayya. Ri Ishb’oshet*5, uk’ojol ri Sa’ul kub’ij chrech ri Ab’ner: «¿Jasche ri at xak’am ri rixoqil ri nutat?». 8Ri Ab’ner, rumal ri tzij xub’ij ri Ishb’oshet chrech, xyakataj jun nimalaj royowal e kub’ij: «¿La xa ujolom tz’i’ k’o wuk’ in chuwach ri Juda? Chi pa we q’ij kamik ri’ ri in nub’anom utzil chkech ri rachoch ri Sa’ul ri atat, chkech ri erachalal e chkech ri erachi’l. Ri in man nuya’om ta alaj katqaj puq’ab’ ri David. K’atek’uri’, kamik ri’, ri at k’ax nuyajik kab’ano rumal xinb’an jun numak ruk’ we jun ixoq ri’! 9Chub’ana’ b’a’ k’ax ri Dyos chrech ri Ab’ner e chuya’a’ uwi’ we man kinb’an ta in chrech ri David jacha xujikib’a’ ub’ixik ri Yahweh chech ri are’: 10che kutoqij na ri’ ri rajawib’al ri rachoch ri Sa’ul e kuyak na ri’ ri ut’uyb’al ri David puwi’ ri Isra’el e puwi’ ri Juda, chi kmajtaj ub’ik pa ri Dan e kopan pa ri B’erseb’a». 11Ri Isb’a’al man kukach’ ta chik kub’ij chi jun tzij chrech ri Ab’ner rumal rech che kuxib’ij rib’ chuwach ri are’. Ri Ab’ner kok pa tzij ruk’ ri David 12Ri

Ab’ner chanim ke’utaq ub’ik enik’aj e’utaqo’ntzij ruk’ ri David arech kkib’ij chrech: «¿Jachin ajchaq’e ri ulew?». Xoquje’: «Chab’ana’ jun chapb’alq’ab’ wuk’ e ri in katinto’ na ri’ arech konojel ri Isra’el kepe awuk’». 13Ri David kub’ij: «¡Utz b’a’ ri’! Ri in kinb’an na ri’ jun chapb’alq’ab’ awuk’. Xuwi kinta chawech jun jas uwach: Matpe uloq chnuwach, makatink’ulaj ta ri’ we man ak’amom uloq ri Mikal, umi’al ri Sa’ul». 14Ri David ke’utaq ub’ik nik’aj e’utaqo’ntzij ruk’ ri Ishb’oshet, uk’ojol ri Sa’ul, arech kkib’ij chrech: «Chatzalij ri wixoqil Mikal chwech, che ri in xinch’ak ri are’ ruk’ o’k’al q’atom kikowil ri e’ajfiliste’o». 15Ri Ishb’oshet xtaqanik arech kk’am ub’ik ri are’ pa ri rachoch ri rachajil Palti’el, che uk’ojol ri Layis. 16Ri rachajil kb’e ub’ik ruk’ ri are’ e ruk’ oq’ej kteri’ ub’ik chrij chi k’ate’ pa ri B’ajurim. K’atek’uri’, chila’ kub’ij ri Ab’ner chrech ri achi: «¡Chattzalej ub’ik!», k’atek’uri’ ri are’ ktzalej kanoq. 17Ri Ab’ner ch’awinaq chi kuk’ ri ekinimal ri Isra’el e xub’ij chkech: «Chi ojer chik che ri ix kiwaj kok ri David ajawinel chiwech. 18Chib’ana’ b’a’ weri’ uchanim ri’, rumal rech che ri Yahweh xub’ij puwi’ ri David: “Rumal ri uq’ab’ ri nupataninel David kinkol na wa’ ri nusiwantinimit Isra’el pa kiq’ab’ ri e’ajfiliste’o e pa kiq’ab’ konojel ri e’uk’ulel”». 19Ri Ab’ner xoquje’ kch’aw ruk’ ri B’enjamin, k’atek’uri’, kb’e ub’ik pa ri Heb’ron arech ku’b’ij chrech ri David, ronojel ri utz xkichomaj ri Isra’el e ri xkichomaj konojel ri rachoch ri B’enjamin. 20Ri Ab’ner, erachi’l ub’i juwinaq achijab’, kopan pa ri rachoch ri David pa ri Heb’ron e ri David nimalaj kra’la’aj ri Ab’ner e ri achijab’ erachi’l ub’ik. 21K’atek’uri’, ri Ab’ner kub’ij chrech ri David: «¡Kinb’e wa’! Ke’inmulij na wa’ konojel ri Isra’el ruk’ ri wajaw, ri ajawinel; __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI UKAB’ WUJ SAMU’EL

54

kkijikab’a’ ub’ixik ri’ ri kitz’ij awuk’ e katajawinik ri’ jacha ri kawaj at». K’atek’uri’, ri David kuch’ab’ej e kujach ub’i ri Ab’ner, e ri are’ kb’e ub’i p ari utzil. Ri ukikamisaxik ri Ab’ner 22K’atek’uri’,

ri e’ojer taq e’upataninel ri David, xetzalij uloq che ub’anik jun ch’o’j, kuk’am uloq ri nimalaj taq ch’akoj xkiriq uloq. Ri Ab’ner man k’o ta chi ruk’ ri David pa ri Heb’ron, ri David ujachom chi ub’ik e ri are’ xb’e ub’i pa utzil. 23Ke’opanik ri Jo’ab’ e konojel achijab’ erachi’l uloq, kb’ix chrech ri Jo’ab’: «Ri Ab’ner, uk’ojol ri Ner, xpe pa ri rachoch ri ajawinel e ri are’ xujach ub’ik e ri Ab’ner xb’e pa utzil». 24K’atek’uri’, ri Jo’ab’ kok ub’i pa ri rachoch ri ajawinel e kub’ij: «¿Jas ri xab’ano? Ri Ab’ner xpe pa ri awachoch, ¿jasche xaya alaj chrech keb’e ub’ik? 25¿La man aweta’m ta ri at che ri Ab’ner uk’ojol ri Ner, xpetik arech katusub’u’ ri at, arech kreta’maj ub’ik ri jetaq ab’e katb’ek e ri ab’e kaptetik e arech kreta’maj ronojel ri kab’ano!». 26Ri Jo’ab’ kel ub’ik pa ri rachoch ri David e ke’utaq ub’ik chrij ri Ab’ner enik’aj etaqo’nelab’ arech kkitzalejisaj chi pa ri k’uwa’ uloq rech ri Sira, e weri’ man k’o ta xreta’maj ri David. 27Aretaq chi’ ri Ab’ner kopan pa ri Heb’ron, ri Jo’ab’ kutas apanoq chi chuchi’ ri tinimit, kub’ano che are kraj pa utukel kch’aw ruk’ ri are’, k’atek’uri’, xusok chupam e xukamisaj, e jeri’ xutojb’ej uk’axel ri ukik’el ri rachalal Asa’el. 28Aretaq chi’ ri David xreta’maj weri’ kub’ij: «Ri Yahweh reta’m che in e ri wajawib’al xas pa junalik uj chajch’o’j chuwach we ukamikal ri Ab’ner, uk’ojol ri Ner. 29¡Chqajoq we kamikal ri’ chrij ri Jo’ab’ e chkij konojel ri erachalaxik! Pa ri rachoch ri Jo’ab’, chi pa junalik ri’ kek’oji’ ri winaq che kturuw kikik’el, ri winaq che kq’i’y kib’aqil on ri winaq che kech’okma’yik cho ri kich’imi’y, on ri winaq che keqaj chuxe’ ri ch’ich’ rech ch’o’j, on ri winaq che kkitij wi’jal!». 30Ri Jo’ab’ rachi’l ri rachalal Ab’isay xkikamisaj ri Ab’ner, rumal rech che ri are’ xukamisaj ri kachalal Asa’el pa ri ch’o’j xb’antaj pa ri Gab’a’on. 31K’atek’uri’, ri David kub’ij chrech ri Jo’ab’ e chkech konojel ri achijab’ ek’o ruk’: «Chijisej ri iwatz’yaq, chikojo’ b’a’ ri jetaq koxtar chiwij e chiwoq’ej ri Ab’ner». Ri ajawinel David teren ub’i chkij ri winaq che kitelem ub’ik ri Ab’ner. 32Kmuqik ri Ab’ner pa ri Heb’ron; ri ajawinel kwinik e sib’alaj xroq’ej uwach puwi’ ri k’olb’al jawi’ xmuq wi, xoquje’ konojel ri siwantinimit ke’oq chrij ri are’. 33Ri ajawinel kub’an we jun b’ix rech oq’ej ri’ puwi’ ri Ab’ner: «¿La rajawaxik jeri’ ukamikal ri Ab’ner jacha ukamikal jun winaq k’ax uch’ab’exik? 34Man ximitalik taj ri aq’ab’, man jat’im ta ri awaqan ruk’ ch’ich’. Ri at, xatqajik jeri’ jacha uqajik jun winaq chkiwach ri winaq eb’anal taq k’ax!». Ri siwantinimit sib’alaj nimalaj xkoq’ej are’. 35Konojel ri siwantinimit ke’opan ruk’ ri David aretaq chi’ paq’ij na, kkita chrech arech kwa’ik, k’atek’ut ri David kujikib’a’ ub’ixik we tzij ri’: «Chub’ana’ ri Dyos weri’ chwech e chuya’a’ chi apan uwi’ we ri in kintij jun wa on jun jas uwach chik we maja’ kqaj ri q’ij». 36Konojel ri siwantinimit kke’tamaj weri’ e utz xkito, rumal rech che ronojel ri xub’an ri ajawinel, utz chkiwach ri winaq. 37Pa we jun q’ij ri’, konojel ri Isra’el xketa’maj che ri ajawinel man k’o ta rech chrech ri ukamikal ri Ab’ner, uk’ojol ri Ner. 38Ri ajawinel kub’ij chkech ri e’upataninel: «¿La man iweta’m ta ri ix, che pa we jun q’ij ri’, xkam jun kinimal e jun achi nim ub’antajik pa ri Isra’el? 39Kamik ri’, in che inji’konsam, man k’o ta nuch’uq’ab’, k’atek’uri’, ri achijab’ che e’uk’ojol ri Seruya, are sib’alaj k’ax kib’antajik chi na chnuwach in. Ri Yahweh, chutzalij b’a’ uk’axel chech ri ajb’anal k’ax ri k’ax kub’ano!» __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI UKAB’ WUJ SAMU’EL

55

Ri ukamisaxik ri Isb’a’al

41Aretaq chi’ ri uk’ojol ri Sa’ul xreta’maj che ri Ab’ner xkam pa ri Heb’ron, xqaj ri uqab’ e konojel ri Isra’el sachib’al k’u’x xekanajik. 2K’atek’uri’, ri uk’ojol ri Sa’ul, keb’ ek’amalb’e ek’o ruk’, jun ub’i B’a’ana e ri jun chik Rekab’. E’are’ ri e’uk’ojol ri Rimmon ri ajb’e’erot, ri e’are’ e’ajb’enjamin, rumal rech che xoquje’ ri B’e’erot rech ri jetaq utinimit ri B’enjamin. 3Ri e’usiwantinimit ri B’e’erot xeki’to’o kib’ pa ri Guittayim, jawi’ xekanaj wi chi k’ate’ na pa we q’ij kamik ri’. 4Ri Jonatan, uk’ojol ri Sa’ul, k’o jun uk’ojol che xo’kirinaq ri keb’ raqan. Ri are’ job’ ujunab’ k’olik aretaq chi’ xopanik chi pa ri Yisre’el uloq ri tzij pakiwi’ ri Sa’ul e ri Jonatan. Ri yuq’ul rech xuk’am ub’ik ri are’ e xanimaj ub’ik, k’atek’ut, rumal che aninaq xe’el ub’ik, ri ak’al xtzaqik e xub’an kanoq k’ax ri raqan. Ri are’ ub’i’ Mefib’oshet. 5Ri Rekab’ e ri B’a’ana e’uk’ojol ri Rimmon ri ajb’e’erot, xkimaj ub’ik kib’e e ke’opan pa ri rachoch ri Ishb’oshet aretaq chi’ sib’alaj ktz’inin ri q’ij, e ri are’ tajin kwar ukoq. 6Ke’ok ub’ik paja. Ri ixoq laq’ab’anel chrech ri uchi’ja xwar kanoq aretaq chi’ tajin kucha’ ri kitriko. Ri Rekab’ e ri rachalal B’a’ana nojimal xe’ok ub’i pa ja. 7Ri are’ kotz’ol cho ri uch’at pa ri uwarb’al. Kkisoko e kkamisaj ri are’, k’atek’uri’ kkiqupij ub’i ri ujolom e kkik’am ub’ik, e ruk’ ronojel kich’uq’ab’ kib’e ub’ik e ronojel jun aq’ab’ xeb’inik pa ri ub’e ri Arab’a. 8Kkik’am ub’i ri ujolom ri Ishb’oshet chrech ri David pa ri Heb’ron, e kkib’ij chech ri ajawinel: «K’olik waral ri’ ri ujolom ri Ishb’oshet, uk’ojol ri Sa’ul, ri ak’ulel che xraj ri akamikal. Pa we jun q’ij ri’, ri Yahweh kuya chrech ri wajaw ri ajawinel, ri tojb’al uk’axel chrech ri Sa’ul e ri tojb’al uk’axel pakiwi’ ri rija’l ri k’ax xkib’ano chawech». 9K’atek’ut, ri David kub’ij chkech ri Rekab’ e ri rachalal B’a’ana, e’uk’ojolab’ ri Rimmon ri ajb’e’erot: «¡K’aslik ri Yahweh che xinuto’ chuwach ronojel k’axk’olil! 10Ri jun che xub’ij chwech: “Ri Sa’ul xkamik”, xuchomaj che tajin kuya ub’ixik jun utzalaj tzij chwech; ri in pa ri Sigue’lag xintaqanik arech kkamisaxik ri are’, jeri’ ri utojb’alil ri utzalaj utzij xinya’o! 11¿Kamik ri’ la man nim ta k’u tojb’al uk’axel ri’ kinb’ano weri’ che enik’aj winaq, eb’anal taq k’ax xkikamisaj jun suk’alaj achi pa ri rachoch cho ri uch’at? ¿La man kinchup ta ub’i kiwach wa’ cho ri uwachulew?». 12Ri David xtaqanik chkech ri alab’om arech kkikamisaj ri e’are’. Ri ala’om xe’kikamisaj, kkiq’at ri kiqab’ e ri kqan e kekixekab’a’ chunaqaj ri k’uwa’ rech ri Heb’ron. K’atek’uri’, kkik’am ub’ik ri ujolom ri Ishb’oshet e xkimuqu’ jawi’ k’o wi ri umuqub’al ri Ab’ner pa ri Heb’ron. Kokisax ri David ajawinel puwi’ ri Isra’el

51K’atek’uri’, konojel ri jetaq ujuq’at ri Isra’el ke’opan ruk’ ri David pa ri Heb’ron e kkib’ij chrech: «Ri uj, uj k’o waral ri’, ri uj, uj ab’aqil e uj ati’ojilal. 2Qas ojer chi uloq wa’, aretaq chi’ ri Sa’ul ajawinel paqawi’, chi at wi at k’amal b’e chrech ri Isra’el, pa ri rokb’al e pa ri relik ub’ik. E ri Yahweh ub’im chawech: At ri’ kayuq’uj na ri’ nusiwantinimit Isra’el e pa jun q’ij, at ri’ katuxik kinimal ri Isra’el». 3Konojel ri ekinimal ri Isra’el kepe uloq ruk’ ri ajawinel pa ri Heb’ron. Ri ajawinel kujikib’a’ ub’ixik jun nimalaj tzij kuk’ ri e’are’ pa ri Heb’ron, chuwach ri Yahweh, e kkiji’konsaj ri ole’o puwi’ ri David arech kuxik ajawinel puwi’ ri Isra’el. 4Ri David juwinaq lajuj ujunab’ k’olik aretaq chi’ xumajij ri rajawib’al, e ri are’ xajawinik kawinaq junab’. 5Pa ri Heb’ron, xajawinik puwi’ ri Juda wuqub’ junab’ rachi’l waqib’ ik’. Pa ri Jerusalem, xajawinik puwi’ ri Isra’el e ri Juda juwinaq lajuj oxib’ junab’.

__________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI UKAB’ WUJ SAMU’EL

56

Ri David, kokik e krechb’ej ri Jerusalem 6Ri

ajawinel, kb’e ub’ik chrij ri Jerusalem chkij ri e’ajjeb’use’o che ejeqel chila’ pa ri tinimit, erachi’l ub’i ri achijab’. Ri e’ajeb’use’o kkib’ij chrech ri David: «Ri at man katok ta wa’ waral, kne’b’a’ xuwi ek’o waral ri emoy e ri ech’oko’ chi man katok ta wi» (Ruk’ weri’, are kkaj kkib’j: ri David man kok ta waral). 7K’atek’ut, ri David xkowinik xrechb’ej ri kowlaj rachoch ri Si’on: we tinimit ri’ are Utinimit ri David. 8Pa we jun q’ij ri’ ri David kub’ij: «¿Jachin kraj kok chkij ri e’ajjeb’use’o chpaqal uloq pa ri ub’e ri ja’ b’anom». K’atek’uri’, ri ech’oko’ e ri emoy, ri David itzel kerilo. Rumal k’uwa’ kb’ixik: «Man k’o ta jun moy e jun ch’oko’ kok pa ri Ja». 9Ri David kujeqeb’a’ rib’ pa ri uk’olb’al ri kowlaj ja e kukoj ub’i’ Utinimit ri David. Ri David kuyak jun tapya che kusutij rij ri ja, e aretaq chi’ xok’ow ri jetaq q’ij xkanaj kan pa ri tinimit. 10Ri David kk’oji’ uchuq’ab’ e ri Dyos Sab’a’ot k’o ruk’. 11Ri Hiram, rajawinel ri Tiro, ke’utaq uloq enik’aj etaqo’nelab’ ruk’ ri David, ri etaqo’nelab’ kuk’am uloq nik’aj tak’är taq che’, enik’aj e’ajajanel e epaq’al taq ab’aj arech kkiyak jun rachoch ri David. 12K’atek’uri’, ri David xreta’maj che are ri Yahweh xujikib’a’ ri are’ ajawinel puwi’ ri Isra’el e che xuch’elej ri rajawib’al kumal ri siwantinimit Isra’el. Ri e’uk’ojol ri David che xe’alax pa ri Jerusalem 13Aretaq

chi’ xpetik pa ri Heb’ron e k’o chik ri David pa ri Jerusalem, xub’an rixoqil chkech enik’aj ixoqib’ chik pa ri Jerusalem e ke’alax chi enik’aj uk’ojol e enik’aj umi’al. 14Are wa’ ri kib’i’ ri xe’alax pa ri Jerusalem. Ri Sammu’a, ri Sob’ab’, ri Natan, ri Salomon, 15ri Yib’jar, ri Elisu’a, ri Nefeg, ri Yafi’a, 16ri Elisama, ri Elyada, ri Elifelet. Ri ch’akoj pakiwi’ ri e’ajfiliste’o 17Ri

e’ajfiliste’o xketa’maj che xji’konsaxik ri David ajawinel puwi’ ri Isra’el. Konojel ri e’ajfiliste’o kepaqi’ uloq che utzukuxik ri David. Ri are’ xreta’maj weri’ e xxuli’ ub’ik kuto’ rib’ pa ri panib’al. 18Ri e’ajfiliste’o ke’opanik e kkijub’uj kib’ pa ri taq’aj rech ri Refa’im. 19K’atek’uri’, ri David kuch’ab’ej ri Yahweh e kuta chrech: «¿La utz we kinpaqi’ chrech ri ch’o’j chkij ri e’ajfiliste’o? ¿La ke’ajach ri e’are’ pa nuq’ab’?». Ri Yahweh kub’ij chrech ri David: «¡Chatpaqal ub’ik chkij! Qastzij nak’ut che ke’injach na ri e’ajfiliste’o paqab’». 20Ri David kopan pa ri B’a’al-Perasim e chila’ xch’akan pakiwi’. K’atek’uri’, kub’ij: «Ri Yahweh xutor jun b’e chnuwach chkixo’l ri enuk’ulel, jun b’e jacha jun ub’e ri taq ja’». Rumal k’uwa’ weri’ kb’ix chrech we jun k’olb’al ri’, B’a’al-Perasim. 21Ri e’are’ xkiya’ kan chila’ ri e’esal uwach kidyos, k’atek’uri’ ri David e ri achijab’ erachi’l ub’ik kkik’am ub’i weri’. 22Kepaqi’ chi jumul ri e’ajfiliste’o e kkijub’uj chi kib’ pa ri taq’aj rech ri Refa’im. 23Ri David kuta’ chrech ri Yahweh, e ri Yahweh kub’ij chrech: «Matpaqi’ chrech ri ch’o’j chkiwach ri e’are’, are jat chkij e katpe uloq chkij putzal ri uk’ok’al ri k’ok’ kunab’al. 24Aretaq chi’ kato k’o kpatzpatik puwi’ ri uk’olb’al ri k’ok’ kunab’al, aninaq katel uloq chkij, rumal rech che ri Yahweh kel uloq ri’ chato’ik arech ke’ach’ak ri e’ajfiliste’o». 25Ri David jeri’ kub’ano jacha xub’ij ri Yahweh chrech e kch’akan pakiwi’ ri e’ajfiliste’o, kmajtaj ub’ik pa ri Gueb’a chi k’ate’ pa ri rokb’al ri Gueser.

__________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI UKAB’ WUJ SAMU’EL

57

Ri arka kok pa ri Jerusalem

61Ri David, ke’umulij konojel ri achijab’ ek’o pa ri Isra’el che e’utz chrech ri ch’o’j, e oxchuy o’lajuj q’o’ (30.000) achijab’. 2Kusuk’ ub’ik ri David pa ri b’e e konojel ri siwantinimit che ek’o ruk’ are’, keb’e ub’ik pa ri ub’e ri B’a’ala rech ri Juda, arech kkik’ama’ chi chila’ uloq ri arka rech ri Dyos, che are ruk’am ri ub’i ri Yahweh Sab’a’ot, ri are’ che t’uyul pakiwi’ ri kerub’im. 3Kkiya uloq ri arka rech ri Dyos pa jun k’ak’ ch’ich’ e kkesaj uloq chi pa ri rachoch ri Ab’inadab’, che k’o apan puwi’ ri alaj juyub’. Ri Uzza e ri Ajyo, e’uk’ojol ri Ab’inadab’, e’are e’uk’aninaq ri ch’ich’. 4Ri Uzza kb’in koq chutzal ri arka rech ri Dyos e ri Ajyo nab’e b’enaq chuwach. 5Ri David e konojel ri rachoch ri Isra’el kexojow chuwach ri Yahweh ruk’ ronojel kich’uq’ab’, keb’ixon ruk’ ri jetaq sitara, jetaq arpa, alaj taq tum, sistras e simb’alas. 6Aretaq chi’ ke’opanik chunaqaj ri rulew ri Nakon, ri Uzza kulik’ apan ri uq’ab’ ruk’ ri arka rech ri Dyos e kutoq’ej ri are’ rumal rech che xa jub’iq’ chik kraj kkisetej kanoq ri wakax. 7Xyakataj royowal ri Yahweh chrij ri Uzza. Chi chila’ kusok wi ri Dyos, rumal rech che ri are’ xukach’o kuchap koq ri arka, e chila’ kkam kanoq chutzal ukoq ri arka rech ri Yahweh. 8Ri David ktzurtajik rumal rech che ri Yahweh xub’an ri q’atojtzij puwi’ ri Uzza e kukoj ub’i’ we k’olb’al ri’ Peres-Uzza, e jeri’ ri ub’i chi pa we q’ij na kamik ri’. 9Pa we jun q’ij ri’, ri David kuxe’j rib’ chuwach ri Yahweh e kub’ij: «¿Jas che kink’am ub’ik ri arka rech ri Yahweh e kinokisaj pa ri wachoch?». 10K’atek’uri’, ri David man xraj ta chik kuk’am ub’i pa ri rachoch ri arka rech ri Dyos, pa ri Utinimit ri David; xane xuk’am chi ub’ik pa ri rachoch ri Ob’ed-Edom ri ajgat. 11Ri arka rech ri Yahweh, xkanaj kanoq oxib’ ik’ pa ri rachoch ri Ob’ed-Edom ri ajgat e ri Yahweh xutewchi’j ri Ob’ed-Edom e konojel ri e’ajuparachoch. 12Kya ub’ixik chrech ri ajawinel David: «Ri Yahweh xe’utewchi’j ri e’ajuparachoch ri Ob’ed-Edom e ronojel jastaq rech rumal ri arka rech ri Dyos». Xa jek’uri’, ri David xub’ano arech kpaqab’axik ri arka rech ri Dyos chi pa ri rachoch ri Ob’ed-Edom chi k’ate’ ri Utinimit ri David ruk’ nimalaj ki’kotemal. 13Aretaq chi’ kitelem ub’i ri arka, xya’tajik waqib’ uxaq’b’al kqan kumal, ri David kuchi’j jun tab’al toq’ob’: jun b’oyix e jun chom alaj ama’ wakax. 14Ri David kxojowik e kch’oplinik ruk’ ronojel uchuq’ab’ chuwach ri Yahweh. Ri are’ ukojom ri efod che b’anom ruk’ lino. 15Ri David e konojel ri rachoch ri Isra’el kkipaqab’a’ ri arka rech ri Yahweh ruk’ ki’kotemal taq raqoj chi’aj e ruk’ uch’awisaxik ri ruk’a’ wakax. 16K’atek’uri’, aretaq chi’ ri arka rech ri Yahweh xok pa ri Utinimit ri David, ri umi’al ri Sa’ul, ri Mikal, xril uloq pa jun wantana pa ri rachoch ri ajawinel David che tajin kxojowik e kch’oplinik ri are’ chuwach ri Yahweh, k’atek’uri’, xretzelaj uloq uwach pa ri ranima’. 17Kokisax ub’ik ri arka rech ri Yahweh e kya pa ri uk’olb’al, panik’aj chrech ri tz’um ja che xtaqan ri David che uyakik, k’atek’uri’ ri David kuchi’j jetaq holokosto chuwach ri Yahweh, xoquje’ kuchi’j nik’aj taq tab’al toq’ob’ rech riqoj ib’. 18Aretaq chi’ ri David, xto’taj che uchi’xik ri taq tab’al toq’ob’ rech utzil, ke’utewchi’j ri siwantinimit pa ri ub’i’ ri Yahweh Sab’a’ot. 19K’atek’uri’, xtaqanik arech kjach chkech konojel ri siwantinimit, chi achijab’ e chi ixoqib’, jun ki’ kaxlanwa, ch’aqap sa’om ti’j e jun chik utzalaj kaxlanwa, k’atek’uri’ konojel ri winaq xetzalij pa taq kachoch. 20Aretaq chi’ ri David xtzalej uloq che utewchi’xik ri rachoch, ri Mikal, umi’al ri Sa’ul kel uloq che uk’ulaxik ri are’ e kub’ij chrech: «¡Nimalaj uq’ijil ri ajawinel rech ri Isra’el pa we jun q’ij ri’, rumal rech che ri are’ xuch’anab’a’ e xuk’ut uloq rib’ chkiwach ri kixoqilal e chkiwach ri e’upataninel, xuk’ut uloq rib’ jacha kub’an jun achi che man utz achi taj!». 21K’atek’ut, ri David kub’ij chrech ri Mikal: «Chuwach ri Yahweh kinxojow in. K’aslik ri __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI UKAB’ WUJ SAMU’EL

58

Yahweh, ri are’ che xinucha’o e are xinraj in chuwach ri atat e chkiwach konojel ri awachoch, arech kinukojo in kinimal ri siwan utinimit ri Yahweh, ri in kinxojowik chuwach ri Yahweh. 22Nim kinqasaj chi na ri’ wib’, in itzelalaj achi chi na wa’ chawach, k’atek’ut chkiwach ri enumokom taq ixoqib’ che kab’ij at, ri in k’o nuq’ijil ri’». 23K’atek’uri’, ri Mikal, umi’al ri Sa’ul, man k’o ta chi ral xk’oji’k chi jeri’ pa ri q’ij che xkamik. Ri utzij ri Natan q’axal utzij ri Dyos

71Aretaq chi’ ri ajawinel xjeqi’ pa ri rachoch e ri Yahweh xuya’ ri uxlanem chrech, chkiwach ri e’uk’ulel, 2ri ajawinel kub’ij chrech ri q’axel utzij Dyos, ri Natan: «¡Chawilampe’! Ri in nujeqeb’a’m wib’ pa jun wachoch che b’anom ruk’ tak’är e ri arka rech ri Dyos kanajinaq pa jun tz’um ja!». 3Ri Natan kub’ij chrech ri ajawinel: «Chab’ana b’a’ ronojel ri kub’ij ri awanima’ chawech, rumal rech che ri Yahweh k’o awuk’». 4K’atek’ut, pa ri jun chaq’ab’ ri’ ri utzij ri Yahweh xpe ruk’ ri Natan e kub’ij chrech: 5«Jat che ub’ixik chrech ri nupataninel David: Jewa’ kub’ij ri Yahweh: ¿La kayak na jun wachoch at arech kinjeqi’ chupan? 6Ri in man k’o ta nujeqeb’a’m wib’ pa jun ja chi pa ri q’ij uloq che xe’inwesaj uloq ri e’ajisra’el pa ri Egipto chi pa we jun q’ij kamik ri’, nojne’ xaq pa xinb’e wi, pa jun tz’um ja ne’ on pa jun panib’al ne’. 7Pa ronojel ri jetaq q’ij che inb’ininaq chkixo’l ri e’ajisra’el, ¿la nub’im puch chrech jun chkech ri eq’atb’altzij rech ri Isra’el, che xe’intaqo arech kkiyuq’uj ri nusiwantinimit Isra’el: “¿Jasche man kiyak ta chwech jun wachoch b’anom ruk’ täk’ar che’?” 8Xa jek’uri’, kamik ri’ chab’ij b’a’ chrech ri nupataninel David. Jewa’ kub’ij ri Yahweh Sab’a’ot: Ri in xatink’am uloq chrij q’ayes, chrij ri jupuq taq chij, arech katuxik at kinimal ri nusiwantinimit Isra’el. 9Ri in, in k’o wi awuk’ xaq jawije’ k’olb’al xatb’e wi; ri in xe’insach chawach konojel ri e’ak’ulel. Ri in kinya’ na chawech jun nimalaj b’i’aj jeri’ jacha ri kib’i’ ri enimalaj taq winaq ek’o chuwachulew. 10Kinjeqeb’a’ na jun uk’olb’al ri nusiwantinimit Isra’el, kintik na ri’ ri are’ chila’ arech kkanaj chila’, man k’o ta chi jun ri’ kresaj ub’ik e ri winaq eb’anal taq k’ax man kkib’an ta chi k’ax ri’ chkech jacha ri ojer kanoq, 11chi pa ri q’ij che xe’inkoj enik’aj taq q’ataltzij puwi’ ri nusiwantinimit Isra’el. Ri in katinuxinsaj na ri’ chkiwach konojel ri e’ak’ulel. Ri Yahweh kub’ij chawech che kub’an na wa’ jun awachoch at. 12K’atek’uri’, aretaq chi’ ktz’aqatik ri aq’ij e katekotz’ol kuk’ ri e’atat, ri in kint’uyb’a’ na ri’ pa ri atem ri awija’al che kel uloq ri’ chi pa ri uk’u’x apam, e ri in kinya’ na ri’ uchuq’ab’ ri rajawib’al. 13Ri are’ kuyak na ri’ jun ja rech ri nub’i’ e ri in kinya’ na ri’ chrech pa junalik ri uchuqab’ ri utem ri rajawib’al. 14In, in utat ri’ ri are’ e ri are’ nuk’ojol ri’. We ksachik pa ri kub’ano, ri in kink’ajisaj uwach ri’ ruk’ kich’imi’y winaq e ruk’ uch’aykil winaq. 15Qastzij nak’ut man kin wesaj ta ri’ ri nuloq’eb’al chrech jacha xinwesaj chrech ri Sa’ul, ri are’ che xinwesaj apanoq chnuwach. 16Ri awachoch e ri awajawib’al pa junalik ri’ kekanaj chnuwach; ri atem pa junalik ri’ ko kk’oji’ ri uchuq’ab’». 17Ri Natan, xutzijoj chrech ri David ronojel we jetaq tzij ri’ e ronojel ri jetaq xq’alajinik chuwach. Ri David kch’aw ruk’ ri Dyos 18K’atek’uri’,

ri ajawinel David kok ub’ik e kt’uyi’ chuwach ri Yahweh e kub’ij chrech: «¿In jachin ri in, Wajaw Yahweh, e jas ri e’ajupawachoch che ri at xinak’am uloq xas waral ri’. 19K’atek’ut, weri’, xa jub’ik ne’ chawach at, Wajaw Yahweh. Xoquje’ xatch’aw puwi’ ri toq’ob’ puwi’ ri rachoch ri apataninel pa naj mayilq’ijsaq. Are wa’ ri pixab’ kech ri winaq, Ajawxel Yahweh. 20¿Jas ri tzij kkowin na ri David che utz’aqatisaxik?, ri at qas aweta’m __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI UKAB’ WUJ SAMU’EL

59

uwach ri apataninel, Ajaw Yahweh 21Ri at xab’an ri nimalaj taq jastaq ri’ jeri’ jacha ri atzij ab’im e jacha ri awanima’, arech ri at kak’ut ri je’likalaj ab’antajik chuwach ri apataninel. 22Rumal k’uwa’ weri’, ri at nimalaj ab’antajik Wajawaxel Yahweh; man k’o ta chi jun at jacha ri at, man k’o ta chi jun Dyos, jeri’ jacha xkita ri qaxikin. 23¿La k’o chi na jun siwan atinimit chuwach ulew jeri’ jacha ri Isra’el, che xb’e ri Dyos chuk’amik arech kub’an utinimit chrech, kuya’ jun nimalaj b’i’aj chrech e kutoq’ob’isaj uwach ruk’ nimalaj taq chak e nimalaj taq k’ax e ke’uk’yaq ub’ik chuwach ri siwan utinimit, ri are’ che xawesaj uloq pa ri Egipto, xe’awesaj chkiwach nik’aj taq tinimit e chkiwach enik’a taq dyoses? 24At xatwokowik ri siwantinimit Isra’el arech kuxik pa junalik asiwantinimit e at ri at Yahweh, at Kidyos. 25E k’u we kamik ri’, Yahweh Dyos, chajikib’a’ pa junalik ri tzij xab’ij at puwi’ ri apataninel e puwi’ ri rachoch e chab’ana’ b’a’ qas jacha ri atzij xab’ij. 26Pa junalik nimalaj ub’antajik b’a’ ri ab’i, chb’ix b’a’: Ri Yahweh Sab’a’ot are Udyos ri Isra’el. E ri rachoch ri apataninel David chkanajoq b’a’ kan chawach ri at. 27Rumal rech che ri at, Yahweh Sab’a’ot Udyos ri Isra’el, xaq’alajisaj chuwach ri apataninel weri’ aretaq chi’ kab’ij: “Ri in kinyak na jun awachoch at”. Rumal k’uwa’ ri apataninel xukach’o kch’aw awuk’ at. 28K’atek’uri’, kamik ri’ Ajaw Yahweh, at, at Dyos, qastzij ri atzij e ri at xajikib’a’ we utzalal tzij ri’ chrech ri apataninel. 29Chatoq’ob’isaj b’a’ uwach ri apataninel e chatewchi’j b’a’ ri rachoch, arech pa junalik kkanaj chawach. Rumal rech che ri at, Wajaw Yahweh, xatb’in we tzij ri’ e ruk’ ri atewchi’b’al ri rachoch ri apataninel pa junalik tewchi’talik na k’uwa’». Ri jetaq ch’o’j kub’an ri David

81Chuwach chi apan weri’, ri David kch’o’jinik kuk’ ri e’ajfiliste’o e kch’akan pakiwi’ ri e’are’. Xresaj chkech ri e’ajfiliste’o ri kichuq’ab’. 2Ri David xoquje’ xch’ojinik kuk’ ri e’ajmo’ab’ e ke’retaj ruk’ ri k’am arechi’ kub’ano kkik’yaq kib’ pulew; kretaj keb’ k’am e xe’ukamisaj ri winaq e jun k’am man ke’ukamisaj taj. Ri e’ajmo’ab’ xekanaj puq’ab’ ri David e kkitoj alkab’al chrech ri are’. 3Ri David kch’o’jinik ruk’ ri Hadadeser, uk’ojol ri Rejob’, rajawinel ri Sob’a, aretaq chi’ ri are’ xb’e che ukojik ri ukowinem puwi’ ri nimaja’. 4Ri David xe’uchap ruk’ ri are’ kajq’o’ ok’al (1.700) achijab’ che kikejb’em ri kej e kachuy lajuj q’o’ (20.000) achijab’ keb’in pulew. Ri David kuket ub’i ri kqan ri kej erech ch’ich’, xaq xuwi ok’al ke’uto’ kanoq. 5Ri e’ajaram rech ri Damasko kepe uloq che uto’ik ri Hadadeser, rajawinel ri Sob’a; k’atek’ut, ri David kch’akan pakiwi’ kachuy o’lajuj q’o’ (22.000) achijab’ e’ajaram. 6Ri David ke’ukoj enik’aj q’atb’altzij pa ri Aram rech ri Damasko. Ri e’ajaram xekanaj puq’ab’ ri David e xkitoj alkab’al chrech are’. Xaq pa ronojel k’olb’al jawije’ kb’e’ wi ri David, ri Yahweh kuya’ chrech arech kch’akanik ri are’. 7Ri David kuk’am ub’i ri q’an pwaq taq ch’ich’ to’b’al ib’ che kuk’am ub’ik ri e’upataninel ri Hadadeser e kruk’aj ub’ik pa ri Jerusalem. 8Pa ri Teb’aj e pa ri B’erotay, utinimit ri Hadadeser, ri ajawinel David kuk’am ub’ik sib’alaj saq ch’ich’. 9Ri To’i, rajawinel ri Hamat, xreta’maj che ri David xch’akan pakiwi’ konojel ri achijab’ e’rajch’ojab’ ri Hadadeser. 10Ri To’i kutaq uloq ri uk’ojol Yoram ruk’ ri ajawinel David arech kuya’a’ jun rutzil uwach e jun nimalaj utzil chrech rumal rech che xch’o’jinik ruk’ ri Hadaddeser e xch’akan puwi’ ri are’, rumal rech che ri Hadadeser amaq’el kch’o’jinik ruk’ ri To’i. Ri Yoram ruk’am uloq nik’aj taq jastaq che saq pwaq, q’an pwaq e saq ch’ich’. 11Ri ajawinel David kuk’am ub’i weri’ e kutyoxrisaj chuwach ri Yahweh ruk’ ronojel ri saq pwaq kech konojel ri jetaq tinimit che xch’akan ri are’ pakiwi’, 12kech ri Aram, kech ri Mo’ab, kech ri e’ajammon, kech ri e’ajfiliste’o e ri Amalek, e ri uch’akoj uloq rech ri Hadadeser, uk’ojol ri Rejob’, rajawinel ri Sob’a. __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI UKAB’ WUJ SAMU’EL

60 13Ri

David nimalaj ub’antajik chi na xu-b’ano aretaq chi’ xtzalij uloq chrech ri ch’akanik xub’an pakiwi’ ri e’ajaram pa ri taq’aj rech atz’am, ri e’are’ kachuy joq’o’ (18.000) achijab’. 14Ke’ukoj q’atb’al taq tzij pa ri Edom e konojel ri e’ajedom xekanaj puq’ab’ ri David. Xaq jawije’ kb’e wi ri David, ri Yahweh kuya chrech arech kch’akanik. Ri rilik uk’amik ub’e ri rajawib’al ri David 15Ri

David xajawinik puwi’ ronojel ri Isra’el, xub’an ri kolomal e ri suk’il chkech konojel ri siwan utinimit. 16Ri Jo’ab’, uk’ojol ri Seruya, are’ kinimal chkech ri achijab’ erech ch’o’j; ri Josafat, uk’ojol ri Ajitub’, are are’ ri taqo’n kruk’aj ub’i ri tzij. 17Ri Sadok, uk’ojol ri Ajitub e ri Ab’i’atar uk’ojol ri Ajimelek, ri e’are’ echuchqajaw; ri Seraya are ajtz’ib’. 18Ri B’enayahu uk’ojol ri Yehoyada, kinimal ri e’ajkereti’ano e ri e’ajpeleti’ano; ri e’uk’ojol ri David, echuchqajaw. Ri rutzilal ri David ruk’ ri uk’ojol ri Jonatan

91Ri David kuk’ot chi’aj: «¿La kanajinaq na kanoq jun uk’ojol ri Sa’ul pa ri rachoch ri are’? In kwaj kinb’an utzil chrech rumal ri loq’oq’eb’al nuk’u’x chrech ri Jonatan». 2Pa ri rachoch ri Sa’ul k’o jun upataninel ub’i’ Sib’a. Xtaq usik’ixik ri are’ chuwach ri David e ri ajawinel kub’ij chrech: «¿La at ri at Sib’a?». Kub’ij are’: «In, in apataninel ri at». 3Ri ajawinel kub’ij chrech: «¿La k’o na jun achi kanajinaq kanoq pa ri rachoch ri Sa’ul, arech nimalaj kintoq’ob’isaj uwach in jeri’ jacha kraj ri Dyos?». Ri Sib’a kub’ij chech ri ajawinel: «K’o na jun uk’ojol ri Jonatan che k’ax xo’karinaq kanoq ri keb’ raqan». 4Ri ajawinel kub’ij chrech: «¿Jawije’ k’o wi ri are’?». Ri Sib’a kub’ij chrech ri ajawinel: «Ri are’ k’o pa ri rachoch ri Makir, uk’ojol ri Ammi’el pa Lo-Deb’ar». 5Ri ajawinel David xutaq uk’amik uloq ri are’ pa ri rachoch ri Makir, uk’ojol ri Ammi’el, rech ri Lo-Deb’ar. 6Aretaq chi’ kopan ruk’ ri David, ri Mefib’a’al, uk’ojol ri Jonatan, che uk’ojol ri Sa’ul, kumej rib’ e kujupab’a ri uwach cho ri ulew. Ri David kub’ij chrech: «¡Mefib’a’al!». Kub’ij ri are’: «K’o waral ri’ ri apataninel». 7Ri David kub’ij chrech: «Maxib’ij b’a’ awib’, ri in kwaj kintoq’ob’isaj awach rumal ri uloq’oq’eb’al nuk’u’x chech ri atat Jonatan. Kintzalij wa’ chawech ronojel ri jetaq rulew ri amam Sa’ul e pa junalik katwa’ na wa’ wuk’ cho ri numexa». 8Kumej chi rib’ e kub’ij: «¿Jas ruxik ri apataninel che katkay ukoq chrech jun kaminaq tz’i’ in jacha ri in?». 9Ri ajawinel kusik’ij ri Sib’a, ri upataninel ri Sa’ul e kub’ij chrech: «Ronojel jastaq rech ri Sa’ul e ri jastaq rech ri rachoch, ri in kinya’ chrech we uk’ojol ri awajaw ri’. 10Rech ri’ ri are’ ri uchakuxik ri rulew kab’ano, ri at, ri e’ak’ojol e ri e’apataninel e kak’am ub’ik ri’ chkech ri e’ajuparachoch ri awajaw arech loq’ kwa’ik ri are’. Ri Mefib’a’al, uk’ojol ri awajaw, pa junalik wa’ kwa’ cho ri numexa». K’atek’uri’, ri Sib’a ek’o jo’lajuj uk’ojol’ e ek’o juwinaq e’upataninel. 11Ri Sib’a kub’ij chrech ri ajawinel: «Ri apataninel kub’an na ri’ ronojel ri xtaqan ri wajaw ajawinel chrech ri upataninel. Ri Mefib’a’al kwa’ cho ri umexa ri David jacha jun chkech ri e’uk’ojol ri ajawinel». 12Ri Mefib’a’al k’o jun alaj uk’ojol ub’i’ Mika. Konojel ri ejeqel pa ri rachoch ri Sib’a e’upataninel ri Mefib’a’al. 13K’atek’uri’, ri Mefib’a’al xkanajik pa ri Jerusalem, rumal rech che pa junalik kwa’ cho ri umexa ri ajawinel. Xo’karinaq chrech ri keb’ raqan.

__________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI UKAB’ WUJ SAMU’EL

61

Ri yoq’ib’al kech ri e’utaqo’n ub’ik ri David

101Chuwach chi aq’anoq weri’, xkam ri kajawinel ri e’ajammon e pa ri uk’exwach are xkanaj kanoq ri uk’ojol Janun. 2Ri David kub’ij: «Ri in kintoq’ob’isaj nan uwach wa’ ri Janun, uk’ojol ri Najas, jacha xutoq’ob’isaj nuwach in ri utat ri are’». Ri David ke’utaq ub’i ri e’upataninel arech ke’kiku’b’a’ uk’u’x rumal rech xkam ri utat. K’atek’ut, aretaq chi’ ri e’upataninel ri David ke’opan pa ri kulew ri e’ajammon, 3ri ekinimal ri e’ajammon kkib’ij chrech ri Janun ri kajaw: «¿La xa xtaqan uloq ri David arech ke’kub’ixoq ak’u’x at rumal xkam ri atat, arech are kraj nimalaj uq’ijil ri atat kuya’ chawach at? ¿La man xa ta xe’utaq uloq ri e’upataninel arech keb’ik’ak’alinoq e kkitzalij ub’i ri tinimit, k’atek’uri’ kkik’isa’ tzij puwi’?». 4Xa jek’uri’, ri Janun xe’uchap ri e’upataninel ri David, xtaqanik arech ksokax panik’aj chrech ri kismachi’ e kqupix ri katz’yaq chi kopan panik’yaj kachaq, k’atek’uri’ ke’utzalejisaj uloq. 5Xya ub’ixik weri’ chrech ri David e ri are’ ke’utaq enik’aj winaq arech ke’b’e chkik’ulaxik ri e’are’, rumal rech che we achijab’ ri’ xaq sib’alaj kek’ix chik. Ri ajawinel kutaq ub’ixik chkech ri e’are’: «Chixkanaj kanoq pa ri Jeriko chi k’ate’ na kk’iy chi jumul ri iwismachi’; k’atek’uri’ kixtzalej uloq ri’». Ri nab’e ch’o’j kkib’an ri e’ajammon 6Ri

e’ajammon xkich’ob’o che ri e’are’ xkib’ano arech itzel keril ri David. K’atek’uri’, ke’kitaq ub’i enik’aj etaqo’n che kiloq’ik ri e’ajaram erech B’et-Rejob’ e ri e’ajaram erech Sob’a, kekitoj kachuy lajuj q’o’ (20.000) achijab’ che keb’in pulew; achijab’ erech ri rajawinel ri Ma’aka ekaq’o’ lajujk’al (1.000); ri achijab’ erech ri rajawinel ri Tob’ echuy kaq’o’ lajuj k’al (12.000) achijab’. 7Ri David xreta’maj weri’ e kutaq ub’ik ri Jo’ab’ kuk’ konojel ri e’utz taq achijab’ erech ch’o’j. 8Ri e’ajammon ke’el uloq e kkicholej kib’ chrech ri ch’o’j pa ri rokb’al tinimit, k’atek’uri’ ri e’ajaram rech ri Sob’a, ri erech ri Rejob’, ri winaq rech ri Tob’, rech ri Ma’aka etastalik ek’o pa ri juyub’. 9Ri Jo’ab’, rumal rech krilo che ek’o jun cholaj winaq erech ch’o’j chuwach e jun cholaj chik chuwach ri are’, xok che kicha’ik enik’aj e’utz taq achijab’ chkixo’l konojel ri achijab’ erech ch’o’j pa ri Isra’el e ke’ucholej chkiwach ri e’ajaram. 10Ke’uya’ kan ri en’ik’aj chik achijab’ erech ch’o’j chuwach ri rachalal Ab’isay arech kuk’am kib’e’ ri are’ e ke’ucholej chkiwach ri e’ajammon. 11Kub’ij kan chrech: «We kawilo che ri e’ajaram are k’o kichuq’ab’ panuwi’ in, ri at katb’e ri’ che nuto’ik, k’atek’ut, we ri e’ajammon k’o kichuq’ab’ pawi’ ri at, kinb’e in ri’ chato’ik. 12¡Mub’an b’a’ keb’ ak’u’x, chqakojo’ b’a’ qachuq’ab’ pakiwi’ ri siwanqatinimit e pakiwi’ konojel ri jetaq utinimit ri Qadyos. Chub’ana’ b’a’ ri Yahweh ri kril are’ che utz!». 13Ri Jo’ab’ xb’ek e erachi’l ub’i ri achijab’ arech kech’o’jinik kuk’ ri e’ajaram. K’atek’uri’ ri e’are’ ke’animaj chuwach ri Jo’ab’. 14Aretaq chi’ ri e’ajammon kkilo che ri e’ajaram ke’animaj ub’ik, xoquje’ ri e’are’ ke’animaj ub’ik chuwach ri Ab’isay e ke’ok ub’ik pa ri tinimit. K’atek’uri’, ri Jo’ab ke’uya kan ri e’ajammon e ktzalej ub’i pa ri Jerusalem. Ri ch’akanik pakiwi’ ri e’ajaram 15Ri

e’ajaram kkilo che xech’akik kumal ri Isra’el, xa jek’uri’ junam kkimulij kib’ konojel. Hadadeser ke’utaq ub’ik enik’aj etaqo’nelab’ che kisik’ixik ri e’ajaram ri ek’o ch’aqap chrech ri Nimaja’. Ri e’are’ kepe uloq pa ri Helam, ri k’amalb’e chkech are ri Sob’ak, kinimal ri achijab’ erajch’o’j ri Hadadeser. 17Kya ub’ixik weri’ chrech ri David e ri are’ ke’umulij konojel ri Isra’el, kq’ax ch’aqap chech ri Jordan e kopan pa ri Helam. Ri e’ajaram 16Ri

__________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI UKAB’ WUJ SAMU’EL

62

kkicholej kib’ chrech ri ch’o’j chuwach ri David e kech’o’jinik ruk’ ri are’. 18Ri e’ajaram xe’animaj ub’ik chuwach ri Isra’el. Ri David kuchasaj chi’ chkech ri e’ajaram juq’o’ o’lajuj k’al (700) ch’ich’ kech kej e o’ch’uy (40.000) achijab’ erech ch’o’j. Xoquje’, ri Sob’ak, kinimal ri achijab’ erech ch’o’j, ri David kusoko e ri re’ xkam kan chila’. 19Konojel ri e’ajawinel che ek’o chuxe’ ri uchuq’ab’ ri Hadadeser aretaq chi’ kkilo che ech’aktajinaq chik kumal ri Isra’el, utzil kekanaj kan ruk’ ri Isra’el e xe’ok che upatanaxik ri are’. Ri e’ajaram man xkikoch’ ta chik ke’kito’ ri e’ajammon. Ukab’ ch’o’j kuk’ ri e’ajammon Ri kamisanik kub’an ri David xoquje’ ri umak kub’ano

111Junab’ chi aq’anoq, aretaq chi’ ri ajawinel ke’el b’i chrech ri ch’o’j, ri David kutaq ub’i ri Jo’ab’ erachi’l ub’i ri e’upataninel xoquje’ konojel ri Isra’el; ke’kikamisaj ri e’ajammon e kkisutij rij ri Rab’b’a. K’atek’ut, ri David kkanaj kan pa ri Jerusalem. 2Pa jun b’enaq’ij, ri David kwa’lij uloq, kw’akatik ajsik chech ri rachoch ri ajawinel, tek’uri’ krilo chi ajsik uloq jun ixoq che tajin kuch’aj rib’. We ixoq ri’ jun je’likalaj ixoq. 3Ri David ktaqanik arech kkita utzijol we jun ixoq ri’ e kb’ix chrech: «Ri are’ are ri B’etsab’e, umi’al ri Eli’am, are rixoqil ri Uri’as ri jun achi ajhitita». 4K’atek’uri’, ri David ke’utaq ub’i enik’aj winaq arech kkik’am uloq ri ixoq chrech ri are’. Kopan pa ri rachoch e ri David kkotz’i’ ruk’ ri ixoq, arechi’ ri are’ k’ateri’ kuch’ajch’ob’ej rib’ chrech ri uch’ajo’n. Ri ixoq ktzalej b’i pa ri rachoch. 5Ri ixoq, yawab’ ixoq chik. K’atek’uri’ kutaq ub’ixik chech ri David: «¡Ri in, in yawab’ ixoq!». 6Ri David kutaq ub’ixik chrech ri Jo’ab’: «Chataqa’ uloq chwech ri Uri’as ri jun achi ajhitita», e ri Jo’ab’ kutaq uloq ri Uri’as ruk’ ri David. 7Aretaq chi’ ri Uri’as xopan ruk’ ri David, ri David kuta’ utzijol ri Jo’ab’ chrech, kuta kitzijol ri achijab’ erech ch’o’j e jas b’enaq ri ch’o’j. 8K’atek’uri’ ri David kub’ij chrech ri Uri’as: «Chatqaj ub’ik pa ri awahoch e chach’aja’ ri awaqan». Aretaq chi’ kel ub’i ri Uri’as pa ri rachoch ri ajawinel, ri David kutaq b’i jun sipanik chrech che xas elinaq ub’i cho ri umexa ri ajawinel. 9K’atek’uri’, ri Uri’as kkotz’i’ kanoq chuwach ri uchi’ rachoch ri ajawinel kuk’ konojel ri e’upataninel ri rajaw e man kqaj ta ub’ik pa ri rachoch. 10Kaya ub’ixik chrech ri David: «Ri Uri’as, man xqaj ta ub’i pa ri rachoch». Ri David kuta’ chrech ri Uri’as: «¿La man at petinaq ta uloq che jun nimalaj b’inem? ¿Jasche man xatqaj ta ub’i pa ri awachoch?». 11Ri Uri’as kub’ij chrech ri David: «Ri arka, ri Isra’el e ri Juda ejeqel chuxe’ ri jetaq panib’al; ri wajaw Jo’ab’ e ri e’upataninel ri wajaw, pa taq ulew ek’o wi, ¿la kinb’e k’uri’ ri in pa ri wachoch arech kinwa’ik, kinqumunik e kinkotz’i’ ruk’ ri wixoqil? ¡Rumal ri ak’aslemal e rumal ri uk’aslemal ri awuxlab’al, ri in man kinb’an ta wa’ weri’!». 12K’atek’uri’ ri David kub’ij chrech ri Uri’as: «Chatkanaj na kanoq waral ri’ pa we jun q’ij ri’ e chwe’q katb’e b’i wa’». Ri Uri’as kkanaj kan pa ri Jerusalem pa we jun q’ij ri’, e pa ri jun q’ij chik, 13ri David kusik’ij ri are’ arech kutij uwa e ruk’ya’ ruk’ ri are’ e ri David kuq’ab’arisaj ri are’. B’enaq’ij, ri Uri’as kel ub’ik e ke’kotz’ol cho ri uch’at kuk’ ri e’upataninel ri rajaw, k’atek’ut, man xqaj ta ub’i pa ri rachoch. 14Aq’ab’il, pa ri jun q’ij chik, ri David kutzib’aj ub’i jun wuj chrech ri Jo’ab’ e kuya’ ub’i chrech ri Uri’as arech kuk’am ub’ik. 15Pa ri wuj, ri are’ xutzib’aj ub’ik weri’: «Chakojo’ ri Uri’as xas chuwach ri nimalaj k’ax chech ri ch’o’j; k’atek’uri’, chrij ri are’ chixtzalejoq ri ix, arech ksoktajik ri are’ e chkamoq». 16Ri Jo’ab’ che usutum rij ri tinimit, xukoj ri Uri’as pa ri jun k’olb’al jawi’ kuch’ob’o ri are’ che ek’olik ri achijab’ e’utzalaj taq ajch’ojab’. __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI UKAB’ WUJ SAMU’EL

63 17K’atek’uri’,

ri winaq ek’o pa ri tinimit, loq’ xe’el uloq e xech’o’jinik ruk’ ri Jo’ab’. Ek’o ejujun chkech ri achijab’ erech ch’o’j, e’upataninel ri David, xekamik, jun ri Uri’as chkixo’l, ri ajhitita, xoquje’ ri are’ xkamik. 18Ri Jo’ab’ kutaq ub’ixik chrech ri David ronojel ri jastaq k’ulmatajinaq pa ri ch’o’j. 19Jewa’ ri taqanik kuya chrech ri utaqo’n: «Aretaq chi’ kak’is ub’ixik chrech ri ajawinel ronojel ri k’ulmatajnaq pa ri ch’o’j, 20we ktzurtajik ri ajawinel e kub’ij chawech: “¿Jasche xixqib’ koq ruk’ ri tinimit che ub’anik ri ch’o’j? ¿La man iweta’m taj che ixk’yaqalik uloq ri’ ajsik uloq chech ri tapya? 21¿Jachin xkamisanik ri Ab’imelek uk’ojol ri Yerub’b’a’al? ¿La man jun ixoq taj xk’yaqow uloq jun ka’ rech triko, ajsik chrech ri tapya uloq, puwi’ ri are’ e xkamik ri are’ pa ri Teb’es? ¿Jasche xixqib’ ukoq ruk’ ri tapya?”, ri at kab’ij na ri’ chrech: Xoquje’, ri apataninel Uri’as ri ajhitita, xkamik». 22Ri taqo’n kpe uloq, kopanik ruk’ ri David e kuya ub’ixik ri xub’ij uloq ri Jo’ab’ chrech. Ri David xtzurtajik puwi’ ri Jo’ab’ e kub’ij chrech ri taqo’n: «¿Jasche xixqib’ koq ruk’ ri utapya ri tinimit che ub’anik ri ch’o’j? ¿La man iweta’m taj che ixk’yaqatalik uloq asjsik chrech ri tapya? ¿Jachin xkamisanik ri Ab’imelek, uk’ojol ri Yerub’b’a’al? ¿La man jun ixoq taj xk’yaqow uloq jun ka’ rech triko, ajsik uloq chrech ri tapya, e xkamik ri are’ pa ri Teb’es? ¿Jasche xixqib’ ukoq ruk’ ri Tapya?». 23Ri jun taqo’n kub’ij chrech ri David: «Ri achijab’ xk’oji’ sib’alaj kichuq’ab’ chqawach uj, xe’el uloq chqij e ri uj man k’o ta kqana’b’ej; xujch’o’jinik kuk’ chi k’ate’ pa ri rokb’al ri tinimit, 24k’atek’uri’ ri ek’yaqanel xek’yaqan uloq pakiwi’ ri e’ojer taq apataninel xas ajsik uloq chrech ri tapya; e xekam enik’aj chkech ri e’upataninel e’ajawinel, xoquje’ xkam ri Uri’as ri achi ajhitita». 25Ri David kub’ij chrech ri jun taqo’nel: «Are wa’ ri kab’ij na chrech ri Mo’ab’: “¡Matmayow ruk’ we xk’ulmatajik ri’! Rumal rech che ri ch’ich’ rech ch’o’j ke’uqasaj enik’aj e ri enik’aj chik. Cha’kojo’ chi nik’aj achijab’ chrech ri ch’o’j e chaya’lej chrech we jun tinimit ri’ e chakisa’ tzij puwi’”. Xa jek’uri’ kaya uchuq’ab’ ri’ ri are’». 26Aretaq chi’ ri rixoqil ri Uri’as xreta’maj che xkamik ri rachajil, xroq’ej uwach ri rachajil. 27Aretaq chi’ xtz’aqat ri q’ij chroq’exik ri rachajil, ri David kutaq uk’amik ri are’ e kuk’ulaj pa rachoch e xokik rixoqil. Ri are’ ka’lax jun ala ral. K’atek’ut, ri xub’an ri David ri’, man utz taj xril ri Yahweh. Ri Natan kuch’a pa ri utzij ri xub’an ri David Ri David kuk’ex uk’u’x

121Ri Yahweh kutaq ub’i ri Natan ruk’ ri David. Ri are’ kok ub’i pa ri rachoch e kub’ij chrech: «Ek’o keb’ achijab’ pa jun tinimit, jun q’inom achi e ri jun chik, meb’a’. 2Ri q’inom achi ek’o sib’alaj ujupuq taq awaj, chi eko’lik e chi echoma’q. 3Ri meb’a’ achi man k’o ta jastaq rech, xuwi k’o jun alaj ati’t chij, inlaj ko’lik che xuloq’o. Ri are’ kutzuqu e tajin kk’iy ri sin chij kuk’ ri e’uk’ojol ri sin meb’a’, kwa’ ruk’ e kutij ri ruk’ya’ ruk’ pa ri uqumb’al ruk’ya’, kwar cho ri upam, ri are’ jeri’ jacha jun umi’al ub’anom chrech. 4K’o jun rula’ ri q’inom achi xpe pa ri rachoch, __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI UKAB’ WUJ SAMU’EL

64

k’atek’uri’, man xraj taj are kuk’am jun chkixo’l ri ek’olik on enima’q taq ujupuq arech kra’la’aj ri rula’ che xpe pa rachoch, are kuk’am ukoq ri alaj ati’t chij arech kra’la’aj ri jun achi che xpe pa ri rachoch». 5Ri David xyakataj sib’alaj royowal chrij we achi ri’ e kub’ij chrech ri Natan: «¡K’aslik ri Yahweh!, ri achi che jewa’ xub’ano, taqal chrech kkamisaxik. 6Kutoj kajmul uk’axel ri alaj chij, rumal rech che xub’an jeri’ e rumal che man xpax ta uk’u’x». 7K’atek’uri’, ri Natan kub’ij chrech ri David: «¡Ri jun achi ri’, at nak’ut! Jewa’ kub’ij ri Yahweh, Udyos ri Isra’el: Ri in xatiji’onsaj at ajawinel puwi’ ri Isra’el, xinto’ awach puq’ab’ ri Sa’ul, 8ri in xinya’ chawech ri rachoch ri awajaw, ri in xinya’ paq’ab’ ri erixoqil ri awajaw; ri in xinya’ chawech ri kachoch ri Isra’el e ri Juda, e we xa jubik’ weri’ nuya’om chawech, kinya’ chi na nik’aj taq jastaq chawech. 9¿Jasche xawe-tzelaj uwach ri Yahweh e xab’an ri itzel chuwach ri are’? Ri at xakamisaj ri Uri’as ri achi ajhitita ruk’ ri chich’ rech ch’o’j, xab’an awixoqil chrech ri rixoqil e xakamisaj ri are’ rumal ri ch’ich’ rech ch’o’j kech ri e’ajammon. 10Chi kamik ub’ik ri’, ri ch’ich’ rech ch’o’j pa junalik man ke’uya’ ta kan ri’ e’awachalal, rumal rech che ri at xawetzelaj nuwach e xab’an awixoqil chrech ri rixoqil ri Uri’as ri achi ajhittita. 11«Jewa’ kub’ij ri Yahweh: ri in kinb’an na wa’ che chi pa ri awachoch kel uloq ri itzel puwi’ at. Ke’ink’am na ri’ ri e’awixoqilal chawach e ke’inya’ na ri’ chrech jun chik e paq’ij ri’ kkotz’i’ kuk’ ri e’awixoqilal. 12Ri at pa awatalik xab’an weri’, k’atek’ut ri in kinb’an wa’ weri’ chkiwach konojel ri Isra’el e xas chuwach ri usaqil ri q’ij». 13Ri David kub’ij chrech ri Natan: «¡Ri in xinmakun chuwach ri Yahweh!». K’atek’uri’ ri Natan kub’ij chrech ri David: «Ri Yahweh kusach ri’ ri amak; man katkam ta wa’. 14K’atek’ut, rumal che xab’an ri itzel chuwach ri Yahweh ruk’ we jun b’anoj ri’, ri awalk’uwa’l che xa’laxik, xas kkam wi». K’atek’uri’, 15ri Natan kb’e ub’i pa ri rachoch. Ri ral ri B’etsab’e kkamik. Ka’lax ri Salomon

Ri Yahweh kusok ri ak’al che xa’lax ruk’ ri rixoqil ri Uri’as e che rech ri David; e ri ak’al nimalaj xyawajik. 16Ri David kub’ochi’j ri Dyos arech kutoq’ob’isaj uwach ri alaj ala; ri are’ nimalaj xmewajik, kok pa ri rachoch e chaq’ab’ kkotz’i’ kan pulew. 17Ri enim taq winaq ek’o pa ri rachoch, kkikoj kichuq’ab’ che uwa’lisaxik ri are’ pulew, k’atek’ut ri are’ man kraj taj kwa’lajik e man k’o ta uwa kutij kuk’ ri e’are’. 18Pa ri uwuq q’ij xkam ri ak’al. Ri e’upataninel ri David man kkikoch’ taj kkib’ij chrech che xkam ri ak’al. Rumal rech che kkib’ij: «Aretaq chi’ k’as na ri ak’al, kujch’aw ku ruk’ ri are’ e man k’o ta kujutatab’ej. ¿Jas k’u ub’ixik kqab’an chrech che xkam ri ak’al? ¡Kub’an nimalaj il wa’ we kqab’ij chrech che xkam ri ak’al!». 19Ri David krilo che ri e’upataninel kejasjatik chkixo’l; xuch’ob’o che ri ak’al kaminaq chik. Kub’ij chkech ri e’upataninelab’: «¿La xkam ri ak’al?», k’atek’uri’, ri e’are’ kkib’ij chrech: «Je, xkamik». 20K’atek’uri’, ri David kya’katajik pa ri ulew, kratinsaj rib’, kukoj utzalaj taq kunab’al e kujal ri ratz’yaq. K’atek’uri’ kok ub’i pa ri rachoch ri Yahweh e kumej rib’ pulew. Kok pa ri rachoch, kuta’ uwa e kwa’ik. 21Ri e’upataninel kkib’ij chrech: «¿Jas kab’ano? Aretaq chi’ k’as na ri ak’al katmewajik e katoq’ik e k’u chanim che kaminaq chik, katyakataj uloq e __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI UKAB’ WUJ SAMU’EL

65

katwa’ik!». 22Kub’ij: «Aretaq chi’ k’as ri ak’al, ri in xinmewajik e xinoq’ik, rumal rech che xinb’ij: ¿Jachin eta’maninaq? Wene’ ri Yahweh kutoq’ob’isaj nuwach e kk’asi’ ri ak’al. 23E kamik ri’ che kaminaq chi ri are’, ¿jas upatan kinmewajik? ¿la kinkowin che utzalexik uloq ri are’? Are kinkowin ri’ kinriqa’ ri are’, k’atek’ut, ri are’ man ktzalej ta chi uloq ri’ wuk’ in». 24Ri David kukub’isaj uk’ux ri B’etsab’e, ri rixoqil. Kb’e ruk’ ri are’ e kkotz’i’ ruk’ are’. Ri are’ ka’alax jun ral e Salomon ri ub’i’ kukojo. Ri Yahweh kuloq’oq’ej ri ak’al, 25e rumal rech che Are’ xtaqanik chrech ri Natan ri q’axel utzij ri Dyos. Ri Natan kukoj ub’i’ Yedidi’as, rumal ri xub’ij ri Yahweh. Ri David kok pa ri Rab’b’a 26Ri

Jo’ab’ ke’ch’ojinoq pa ri Rab’b’a che kech ri e’ajammon e kok ub’i pa ri utinimit ri ajawinel. 27E ri Jo’ab’ ke’utaq ub’i enik’aj etaqo’nelab’ chrech ri David arech kkib’ij chrech: «Ri in xinch’o’jinik pa ri Rab’b’a, xinok pa ri tinimit jawi’ k’o wi sib’alaj ja’. 28Kamik ri’, che’amulij b’a ri enik’aj chik achijab’ erech ch’o’j, chakojo’ ri tz’um taq ja chuwach ri tinimit e chatok pa ri tinimit; we man katok pa ri tinimit ri’, wene’ are kinok in, e xa jek’uri’ kruk’aj na k’uri’ ri nub’i’». 29Ri David ke’umulij konojel ri achijab’ erech ch’o’j e kb’e chi pa ri Rab’b’a, kch’o’jinik ruk’ ri tinimit e kok ub’i chila’. 30Xresaj cho ri ujolom ri Milkom ri jun wiqob’al ujolom k’olik che kupaj jun talento q’an pwaq, e k’o jun je’lik ab’aj chrech. We jun ab’aj ri’ kokisax cho ri ujolom ri David. E xuk’am ub’i jun nimalaj ch’akoj pa we tinimit ri’. 31K’atek’uri’, ri winaq ek’o pa ri tinimit ri’, keresaj uloq e ke’ukoj pa chak ruk’ ri qupib’al che’, ruk’ ri t’ist’a’q taq ch’ich’, ruk’ ri ch’ich’ taq ikaj. Ke’ukoj che usuk’umaxik ri jetaq letril. Jewa’ xub’an ruk’ konojel ri jetaq kitinimit ri e’ajammon. Ri David e kuk’ konojel ri achijab’ erech ch’o’j ketzalej ub’ik pa ri Jerusalem. Ri Ammon kub’an k’ax chrech ri ranab’ Tamar

131Chuwach chi aq’anoq we jastaq ri’, ri Ab’salom, uk’ojol ri David, k’o jun je’likalaj ranab’ ub’i’ Tamar e ri Ammon xoquje’ uk’ojol ri David kraj uwach ri Tamar. 2Ri Ammon kkam chrech ri ranab’ Tamar che rumal k’uwa’ xyawajik, ri Amon reta’m che ri are’ q’apoj ali e kuchomaj che man kkowin ta ri’ k’o kub’an chrech ri are’. 3Ri Ammon k’o jun rachi’l ub’i’ Yonadab’, uk’ojol ri Shime’a, rachalal ri David, e ri Yonadab’ jun achi che sib’alaj k’aslik ujolom. 4Kub’ij chrech: «¿Jasche, ri at, che at uk’ojol ri ajawinel, ronojel taq q’ij, pa taq b’iq’al katmayow chi apan jub’iq? ¿la man kab’ij ta chwech jasche?». Ri Ammon kub’ij chrech: «Ri in kinwaj uwach ri Tamar, ri ranab’ ri wachalal Ab’salom». 5Ri Yonadab’ kub’ij chrech: «Chaq’oyol cho ri ach’at, kasano che at yawab’ e aretaq chi’ ri atat kpe che asolixik, ri at kab’ij na ri’ chrech: “Chpetoq ri wanab’ Tamar che uya’ik nuwa; xas kusuk’umaj chnuwach ri wa kub’ano arech kinwil in, k’atek’uri’ kintij ri’ chi puq’ab’ ri are’“». 6Ri Ammon kkotz’i’k, kusano yawab’. Ri ajawinel kpe che usolixik e ri Ammon kub’ij chrech ri ajawinel: «Chpetoq ri wanab’ Tamar e xas chnuwach in chub’ana’ keb’ utzalaj taq kaxlanwa, k’atek’uri’ kintij in ri’ chi puq’ab’ ri are’». 7Ri David kutaq ub’ixik chrech ri Tamar pa ri rachoch: «Jat, pa ri rachoch ri axib’al Ammon e ja’suk’umaj chrech ri are’ jun uwa». 8Ri Tamar kb’e pa ri rachoch ri uxib’al Ammon. Ri are’ kotz’ol cho ri ch’at. Ri Tamar, kuk’am ukoq ri k’aj, kuyob’o e kub’an nik’aj utzalaj taq kaxlanwa chuwach ri are’ e kuchaq’ejisaj. 9Kuk’am ukoq ri k’olb’al jawi’ xuchaq’ajisaj ri kaxlanwa e kujamej chuwach ri are’, k’atek’ut, ri are’ man kraj taj kutijo. Ri Ammon kub’ij: «Cha’wesaj ub’ik konojel ri __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI UKAB’ WUJ SAMU’EL

66

winaq». E konojel ri winaq ke’el uloq chuwach. 10Ri Ammon kub’ij chrech ri Tamar: «Chak’ama’ uloq ri plato cho ri nuch’at arech kintij ri nuwa paq’ab’ at». Ri Tamar kuk’am ub’i ri utzalaj taq kaxlanwa xub’ano chrech ri uxib’al Ammon cho ri uch’at. 11Aretaq chi’ kuya’ ukoq chrech, ri Ammon kuchap ri Tamar e kub’ij chrech: «¡Chasa’j uloq, chatkotz’ol wuk’ wanab’!». 12Ri are’ kub’ij chrech: «¡Jayi’, nuxib’al! Mab’an k’ax chwech, rumal rech che man kb’an ta weri’ pa ri Isra’el. Mab’an we nimalaj k’ax ri’. 13¿Jawi’ kinb’e wi in ruk’ ri nuk’ixb’al? ¡E ri at, at jun itzelalaj winaq ri’ chkiwach ri winaq pa ri Isra’el! Kamik ri’, nimalaj toq’ob’ kinta chawech, chattzijon b’a’ ruk’ ri ajawinel, man kretzelaj ta awach ri’, kinuya’ ri’ chawech». 14K’atek’ut, ri are’ man kraj taj kuta’ ri utzij, kuchap ri Tamar, ruk’ chuq’ab’ kuchapo, kujach’ij cho ri ch’at, kkotz’i’ ruk’ e kub’an k’ax chrech are’. 15K’atek’uri’, ri Ammon kuxutuj ri are’ –sib’alaj itzel chik krilo ri are’, are nimalaj chi na ri retzalal kuna’ chrech ri Tamar chuwach ri loq’oq’eb’al uk’ux nab’e kanoq– e ri Ammon kub’ij chrech: «¡Chatwa’lijoq! ¡Jat ub’ik!». 16K’atek’uri’ ri are’ kub’ij: «Jayi’ nuxib’al, we kinak’yaq ub’ik, we ukab’ k’ax ri’ are nimalaj k’ax chi na chuwach ri nab’e k’ax xab’an chwech». K’atek’ut, ri are’ man kraj taj kutatab’ej ri utzij. 17Kusik’ij apan ri ala che tajin kupatanij ri are’ e kub’ij chrech: «Chawesaj ub’i we jun ali ri’ e chajich’ij kanoq e chatz’apij ri uchi’ ja chuwach!». 18Ri Tamar k’o jun je’likalaj ratz’yaq ukojom, nima’q taq uq’ab’, rumal rech che ojer jeri’ ri katz’yaq ri eq’apoj taq alitomab’ che man ek’ulan taj. Ri upataninel kresaj ub’ik e kutz’apij kan ri uchi’ ja chuwach ri are’. 19Ri Tamar kunojisaj ri ujolom chrech ri chaj, kurach’qij ri jelikalaj e nim uq’ab’ ratz’yaq ukojom ri are’, kuya ri uq’ab’ pa ri ujolom e kb’ek, kuraqej uchi’ pa ri b’e. 20Ri uxib’al Ab’salom kub’ij chrech: «¿La xa xkotz’i’ ri axib’al Ammon awuk’? Kamik k’ut ri’, wanab’, matzijoj, tz’apij achi’, ri are’ axib’al. Matmayow ruk’ weri’ pa ri awanima’». K’atek’uri’ ri Tamar nimalaj b’is k’olik xkanaj kan pa ri rachoch ri uxib’al Ab’salom. 21Ri ajawinel David, aretaq chi’ xreta’maj weri’, xyakataj sib’alaj royowal. K’atek’uri’ man xraj taj kuk’ajisaj uwach ri uk’ojol Ammon, ri sib’alaj loq’ chuwach rumal rech che are nab’e’al uk’ojol. 22K’atek’uri’, ri Ab’salom man k’o ta jun tzij kub’ij chech ri Ammon, rumal rech che ri are’ sib’alaj k’ax chrech, che ri Ammon xub’an k’ax chrech ri ranab’ Tamar. Ri Ab’salom kutaq ukamisaxik ri Ammon e kanimajik ub’ik 23Keb’

junab’ chi aq’anoch chuwach weri’, ri Ab’salom xuriqa’ uq’ijil ke’usokaj ri uchij pa ri B’a’al-Jasor, chunaqaj apan ri Efra’im, k’atek’uri’ ke’usik’ij konojel ri e’uk’ojol ri ajawinel. 24Ri Ab’salom kopan ruk’ ri ajawinel e kub’ij chrech: «Ri apataninel tajin kusokaj ri kismal ri uchij. Chub’ana’ b’a’ nimalaj toq’ob’ ri ajawinel chpetoq e chpetoq konojel ri e’upataninel ruk’ ri apataninel». 25Ri ajawinel kub’ij chrech ri Ab’salom: «Man kujb’e ta wa’ qonojel, nuk’ojol, sib’alaj uj k’i, uj ya’l latz’ wa’ chawech». Ri Ab’salom kutij uchuq’ab’, k’atek’ut ri ajawinel man kraj taj kb’ek e xutewchi’j ub’i ri are’. 26Ri Ab’salom kub’ij: «Wema kixpe quk’, chpet b’a’ ri wachalal Ammon quk’». K’atek’uri’, ri ajawinel kub’ij: «¿Jasche kb’e are’ awuk’». 27K’atek’ut ri Ab’salom kutij uchuq’ab’ e ri ajawinel kuya’ alaj arech kb’e ub’i ri Ammon e konojel ri e’uk’ojol ri are’. Ri Ab’salom ktaqanik chkech ri e’upataninel arech kkib’an jun nimalaj wa’im, e kub’ij chkech: 28«¡Qas utz lawchixik kib’ano! Aretaq chi’ ri ranima’ ri Ammon ki’kotemal chik k’olik rumal ri amaja’ e arechi’ kinb’ij na in chiwech: “¡Chisoko’ b’a’ ri Ammon!”, ri ix chikamisaj ri are’. Mixib’ij iwib’; rumal rech che in kixintaq chrech weri’! Mub’an keb’ uk’u’x e qas chikutu’ ri ichuq’ab’». 29Ri e’upataninel ri Ab’salom jeri’ kkib’an chrech ri __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI UKAB’ WUJ SAMU’EL

67

Ammon jacha xtaqan ri Ab’salom chkech. K’atek’uri’, konojel ri e’uk’ojol ri ajawinel kewa’lajik, konojel keb’e ub’i chrij ri kib’urix e ke’animaj ub’ik. 30Aretaq chi’ ri e’are’ ek’o pa ri b’e, xopanik utzijol ruk’ ri David: «¡Ri Ab’salom xe’ukamisaj konojel ri e’uk’ojol ri ajawinel, man k’o ta jun xkanajik kanoq!». 31Kwa’lajik ri ajawinel, kurach’qij ri jetaq ratz’yaq e kkotz’i’ pulew; konojel ri e’upataninel che etak’al ukoq ruk’, xoquje’ krach’qij ri jetaq katz’yaq. 32K’atek’ut, ri Yonadab’, uk’ojol ri Shime’a che rachalal ri David kub’ij: «Muchomaj ri wajaw, che xekamisaxik konojel ri alab’om, ri e’uk’ojol ri ajawinel, xuwi’ xkam ri’ ri Ammon, rumal rech che xas jeri’ uchomam ri Ab’salom chi pa ri jun q’ij che Ammon xub’an k’ax chrech ri ranab’ Tamar. 33Xa jek’uri’ muchomaj, ri wajaw ri ajawinel che konojel ri e’uk’ojol xekamik. Man jeta ri’, xuwi ri Ammon ri’ xkamik. 34K’atek’uri’, ri Ab’salom xanimajik». Ri jun ala che laq’ab’anel k’olik, kuwa’lisaj apan ri upalaj e keril ek’i winaq che epetinaq uloq pa ub’e ri Jorona’im, exulun uloq pa ri juyub’. Ri ala kb’e che ub’ixik chrech ri ajawinel weri’. Kub’ij: «Ri in xe’inwil nik’aj achijab’ che epetinaq uloq pa ri ub’e ri Jorona’im, cho ri juyub’ ulo». 35K’atek’uri’, ri Yonadab’ kub’ij chrech ri ajawinel: «E’are ri e’uk’ojol ri ajawinel ri epetinaq uloq; are wa’ ri xub’ij ri apataninel chawech». 36K’atekuri’ kuk’is ub’ixik ri utzij aretaq chi’ aninaq xe’ok ub’i ri e’uk’ojol ri ajawinel, k’atek’uri’ kkiraqaqej kichi’ e ke’oq’ik; xoquje’ ri ajawinel e ri e’upataninel xkimajij oq’ej e kq’ejej ri uwa’l kiwach. 37Ri Ab’salom xanimaj ub’ik e xopanik pa ri rachoch ri Talma’i, uk’ojol ri Ammijur, rajawinel ri Guesur. Ri ajawinel ronojel q’ij kroq’ej ri uk’ojol. Ri Jo’ab’ kch’awik puwi’ ri Ab’salon arech ktzalej uloq 38Ri

Ab’salom xanimaj ub’ik e xopan pa ri Guesur; chila’ xkanaj kanoq oxib’ junab’. 39Ri ajawinel David man royowal ta chik chrech ri Ab’salom, rumal rech che xkub’i’ uk’ux chrech ri ukamikal ri Ammon. 141Ri Jo’ab’, uk’ojol ri Seruya, xuch’ob’o, che pa ranima’ ri ajawinel loq’ chuwach ri Ab’salom. 2K’atek’uri’, ri Jo’ab’ kutaq ub’i jun winaq pa ri Teko’a che uk’amik jun ixoq che sk’aj pa ri uno’jb’al. Kub’ij chrech ri ixoq: «Ri in kinta’ chawech, chab’ana’ che ri at sib’alaj oq’ej at k’olik rumal ri akaminaq, chakoj ri awatz’yaq rech oq’ej chrij jun kaminaq, makoj jun k’ok’alaj kunab’al, kasano che at jun ixoq che k’i q’ij chik oq’ej at k’olik rumal jun akaminaq. 3Katb’e pa ri rachoch ri ajawinel e kab’ij chrech weri’». Ri Jo’ab’ kukoj puchi’ ri jetaq tzij che rajawaxik kub’ij. 4Ri ixoq ajteko’a, kok ub’i ruk’ ri ajawinel. Kuqasaj rib’ pulew e kuya ri upalaj cho ri ulew, k’atek’uri’ kub’ij: «¡Chinakolo’ b’a’, ajawinel!». 5Ri ajawinel kub’ij chrech: «¿Jas xab’no ri at?». Kub’ij: «K’ax wech in! ri in, in malka’n ixoq. Ri wachajil xkamik 6e we amokom ri’ ek’o keb’ ral e’alab’om. Ri e’are’, junam xech’o’jinik pa ri juyub’ e man k’o ta jun winaq xujach kiwach, jun chkech xusoko ri jun chik, e xkamik. 7K’atek’uri’, kamik ri’ konojel ri e’ajupaja xewa’laj chrij ri amokom ri’ e kkib’ij: “Chajacha’ chqech ri jun kamisanel che xukamisaj ri rachalal, ri uj kqakamisaj ri’ tojb’al uk’axel ri uk’aslemal ri rachalal che xukamisaj are’, xoquje’ kqachup uwach are’ che krechb’ej ri jastaq”. We jeri’ kb’antajik, kchuptaj ri’ ri utza’m si’ k’o na pa ri wanima’, man k’o ta ub’i’ ri’ ri wachajil kkanajik kanoq, on jun rachalal che kk’asi’ kanoq cho ri uwachulew». __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI UKAB’ WUJ SAMU’EL

68 8Ri

ajawinel kub’ij chrech ri ixoq: «Jat cho awachoch, ri in kintaqan ri’ puwi’ ri xak’ulmaj». 9Ri ixoq ajteko’a kub’ij chrech ri ajawinel: «Chtzaq b’a’ panuwi’ in e pakiwi’ ri ewachalaxik ri makaj; ri ajawinel e ri utem suk’ chkanajoq kanoq». 10Ri ajawinel kub’ij: «We k’o na jun winaq kub’ij na ri k’ax chawech, chak’ama’ uloq ri are’ chwech e kuq’il chi rib’ ri’». 11Kub’ij: «¡Chub’ij b’a’ ri ajawinel ri ub’i’ ri Yahweh ri Adyos, arech ri jun winaq che tajin kraj kutoj uk’axel ri kik’el man kunimarisaj ta ri k’ax e man kukamisaj taj ri ala wal!». K’atek’uri’ kub’ij: «¡K’aslik ri Yahweh!, qastzij kinb’ij chawech che ma k’o ta jun uwi’ ri’ ri ala awal ktzaqik!». 12Ri ixoq kub’ij: «Chaya’ alaj, arech ri amokom loq’ kub’ij jun tzij chrech ri wajaw ri ajawinel», «Chab’ij b’a’», kcha chrech. 13Ri ixoq kub’ij: «¿Jasche xachomaj weri’ puwi’ ri siwan utinimit ri Dyos, ri at che ri at ajawinel che kab’ij weri’, ¿la man k’o ta umak ri ajawinel arechi’ kub’ij che xas man ktzalj ta chi uloq ri winaq ri xb’e ub’i pa jun kaxlan ulew? 14Ri uj qonojel wa’ kujkamik; jeri’ na k’uri’ jacha ri joron che ktix ub’i pulew man loq’ ta chik kmol chi jumul, xa jek’uri’, ri Dyos man kukamulij ta chik ri qak’aslemal; chuchomaj b’a’ ri ajawinel jas ub’anik kb’anik arech jun winaq che xanimaj b’i pa jun kaxlan tinimit, man naj taj kk’oji’ naj chrech ri utinimit. 15«Xa jek’uri’, we kamik ri’ xinpe in awuk’ che ub’ixik weri’ chrech ri wajaw ri ajawinel, rumal rech che ri winaq xinkixib’ij e ri amokom xuchomaj: Ri in kinya’a’ nan ub’ixik chrech ri ajawinel, e wene’ ri are’ kub’ano arech qas kb’antaj na ri utzij ri umokom. 16Ri ajawinel kinutatab’ej ri’ e kukol wa’ ri umokom puq’ab’ ri achi che kraj kinukamisaj ri in e kraj kukamisaj ri wal, e kujresaj ub’i pa ri rechb’al ri Dyos. 17Ri amokom xub’ij: Chuya’ b’a’ ri utzil chqech ri utzij ri wajaw ri ajawinel. Rumal rech che ri wajaw ri ajawinel jacha ri anjel rech ri Dyos che kkowin che rilik jachike ri utzil e jachike ri itzel. Chk’ol b’a’ ri Yahweh Adyos awuk’!». 18Ri ajawinel kub’ij chrech ri ixoq: «K’o ma waj kanoq chnuwach ri kinta’ chawech». Ri ixoq kub’ij: «¡Ch’aw b’a’ ri wajaw ri ajawinel!». 19Ri ajawinel kub’ij chrech: «¿La man k’o ta rech ri Jo’ab’ chrech ronojel weri’?». Ri ixoq kub’ij: «Rumal ri ak’aslemal, ajaw wajawinel, qastzij nak’ut che jun winaq man kkowin taj kb’e pa ri rikyaq’ab’ on pa ri umox ruk’ ri tzij che xub’ij ri ajaw ri wajawinel: je’nak’ut, are ri apataninel Jo’ab’ xinutaq uloq, are are’ xukoj uloq ronojel we tzij ri’ puchi’ ri amokom. 20Arech man kq’alajin taj weri’, ri apataninel Jo’ab’ xub’an weri’, tek’ut, ri wajaw jeri’ uno’jib’al jacha ri uno’jib’al ri Anjel rech ri Dyos, e ronojel ri kb’antajik chuwachulew ri are’ reta’m». 21K’atek’uri’, ri ajawinel kub’ij chrech ri Jo’ab’: «Chawilampe’. Xchomtajik wumal. Jat e chab’ana’ b’a’ arech ktzalej uloq ri ala Ab’salom». 22Ri Jo’ab’ kumej rib’ e kuya ri uwach cho ri ulew, kxuki’k e ktewchi’nik chrech ri ajawinel. K’atek’uri’ ri Jo’ab’ kub’ij: «Ri apataninel xreta’maj pa we jun q’ij ri’ che xatoq’ob’isaj uwach ri are’, ajaw ri wajawinel, rumal rech che ri ajawinel xub’an ri kraj ri upataninel». 23Ri Jo’ab’ kb’e pa ri Guesur e kruk’aj uloq ri Ab’salom chi pa ri Jerusalem. 24K’atek’ut, ri ajawinel kub’ij: «Oj ub’i pa ri rachoch, ri in man kink’ulaj ta ri are’». Ri Ab’salom ktzalej ub’ik pa ri rachoch e ri ajawinel man xuk’ulaj ta pa ri rachoch. Nik’aj tzij puwi’ ri Ab’salom 25Pa

ronojel ri Isra’el man k’o ta jun achi sib’alaj je’lik jacha ri Ab’salom; chi pa ri uparaqan ub’ik e kopan pa uja’aj, ri are’ man k’o ta jun retzalal kriqitajik. 26Aretaq chi’ kusokaj ri uwi’ –kusokaj chjunab’, rumal rech che sib’alaj ka’alob’ik, xajek’ri’ kusokaj ri __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI UKAB’ WUJ SAMU’EL

69

uwi’–, al ri uwi’: kupaj lajujk’al siklos, pajb’al rech ajawinel. uk’ojol e jun umi’al, ub’i’ Tamar, jun je’likalaj ixoq.

27Ri

Ab’salom xek’oji’ oxib’

Ksachitaj umak ri Ab’salom 28Ri

Ab’salom kkanaj kan keb’ junab’ pa ri Jerusalem, e man ril ta uwach ri ajawinel. 29Ri Ab’salom kutaq usik’ixik ri Jo’ab’ arech kutaq ub’i pa ri rachoch ri ajawinel, k’atek’ut ri Jo’ab’ man xkraj taj. Kutaq usik’ixik ri Jo’ab’ pa ukamul, tek’ut, ri are’ xoquje’ man xraj taj kpetik. 30Ri Ab’salom kub’ij chkech ri e’upataninel: «Chiwila’ ri rulew ri Jo’ab’ ri k’o chunaqaj ri wulew in, ri rulew jawi’ k’o wi ri salwa’t, jix e chiporoj ub’ik». Ri e’upataninel ri Ab’salom kkiporoj ub’i ri rulew. 31Ri Jo’ab’ kb’e ruk’ ri Ab’salom pa ri rachoch e kub’ij chrech: «¿Jasche ri e’apataninel xkiporij ub’i ri wulew?». 32Ri Ab’salom kub’ij chrech ri Jo’ab’: «Rumal rech che ri in xintaq asik’ixik arech kinb’ij chawech: Saj uloq, ri in kwaj katintaq ub’i ruk’ ri ajawinel arech kab’ij we tzij chrech ri’: “¿Jas upatan xintzalej uloq pa ri Guesur? Are utz weta xinkanaj kan chila’”. Ri in kwaj kinwil uwach ri ajawinel, e we k’o numak in chuwach, chinukamisaj b’a’!». 33Ri Jo’ab’ kb’e ub’i ruk’ ri ajawinel e xuya ub’ixik chrech ri tzij. K’atek’uri’, kusik’ij ri Ab’salom. Ri are’ kopanik pa ri rachoch ri ajawinel, kumej rib’ chuwach ri are’ e kuqasaj ri upalaj pulew chuwach. K’atek’uri’, ri ajawinel kutz’umaj ri Ab’salom. Ri uchomanik ri Ab’salom che uwam pa rechwi

151Chuwach chi aq’anoq weri’, ri Ab’salom k’o chik jun uch’ich’, ek’o chi ukej e ek’o chi ekawinaq lajuj achijab’ che kexak’inik kenab’ejik chuwach ri are’. 2Ri Ab’salom aq’ab’il kwa’lij ub’ik e ke’tak’aloq chuchi’ taq ri b’e rech ri rokib’al ri tinimit e konojel ri achijab’ che epetinaq uloq arech kub’an ub’i jun q’atb’altzij ri ajawinel pakiwi’, ri Ab’salom ke’usik’ij e kub’ij chkech: «Jawi’ tinimit kape wi ri at?». Ri e’are’ kkib’ij: «Ri apataninel rech jun chkech ri ejuq’at ri Isra’el». 3K’atek’uri’ ri Ab’salom kub’ij chkech: «¡Chawilampe! Utz e suk’ ri q’atb’altzij puwi’ ri ak’amom uloq at, k’atek’uri’ man k’o ta jun uwinaq ri’ ri ajawinel katutatab’ej». 4K’atek’uri’ ri Ab’salom kub’ij: «¡Weta kinokisaxik ri in, in q’ataltzij puwi’ we amaq’ ri’! Konojel ri winaq che k’o jun kich’o’j on jun q’atb’altzij rajawaxik kb’an chkech, kepe na k’uri’ wuk’ in e ri in kinb’an suk’alaj q’atojtzij ri’ pakiwi’!». 5Aretaq chi’ k’o jun winaq kqib’ ukoq ruk’ e kuxub’a’ uwi’ chuwach, ri are’ kulik’ ri uq’ab’ chrech, kuchap ri uq’ab’ e kutz’umaj. 6Ri Ab’salom jeri’ kub’an kuk’ konojel ri winaq e’ajisra’el che kesik’ix pa ri q’atb’altzij ruk’ ri ajawinel. Xa jek’uri’, ri Ab’salom xuch’ak ri kanima’ ri winaq e’ajisra’el. Ri ch’o’j kub’an ri Ab’salom 7Pa

kijeb’ junab’ chi aq’anoq, ri Ab’salom kub’ij chrech ri ajawinel: «Chaya’ alaj chwech arech kinb’e pa ri Heb’ron che ub’anik ri nutzij xinjikib’a ub’ixik chuwach ri Yahweh chila’. 8Rumal rech che aretaq chi’ in k’o pa ri Guesur rech ri Aram, ri apataninel xujikb’a’ ub’ixik weri’: We ri Yahweh kuya chwech che ri in kintzalej chi na pa ri Jerusalem, ri in kiniq’ijlanik na ri’ chuwach ri Yahweh pa ri Heb’ron». 9Ri ajawinel kub’ij chrech: ¡Jat ub’ik pu’tzil! K’atek’uri’, ri are’ kusuk’ ub’i pa ri Heb’ron. __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI UKAB’ WUJ SAMU’EL

70 10Ri

Ab’salom ke’utaq ub’i enink’aj etaqo’nel chkech konojel ri e’ujuq’at ri Isra’el arech kkiya ub’ixik chkech we tzij ri’: «Aretaq chi’ ri ix kito kch’awisax ri ruk’a’ wakax, ri ix kiya’ ub’ixik weri’: ¡Ri Ab’salom, xrokisaj rib’ ajawinel pa ri Heb’ron». 11Erachi’l ub’i ri Ab’salom aretaq chi’ xel ub’ik pa ri Jerusalem, elajuj k’al (200) achijab’, ri achijab’ ri’ man k’o ta kkinab’ej ri uchomam ri are’. 12Ri Ab’salom xtaqan che utzukuxik Ajitofel ri ajguilon pa ri utinimit Guilo, ri are’ are kya’ow ri pixb’anik chrech ri David, xopan ruk’ aretaq chi’ ri Ab’salon tajin kuchi’j ri jetaq tab’al toq’ob’. Xa jeri’ k’ut, ri oksanik k’u’x kub’an ri Ab’salom tajin kk’oji’ uch’uq’ab’ e ri uwinaq tajin kek’iyarik. Ri David kanimajik ub’ik 13Jun

k’ak’alanel kpe uloq e kub’ij chrech ri David: «Ri winaq e’ajisra’el b’enaq kik’u’x ruk’ ri Ab’salom». 14Xa jek’uri’, ri David kub’ij chkech konojel ri e’upataninel ek’o ruk’ pa ri Jerusalem: «¡Jo’ b’a’, chujanimaj ub’ik, rumal rech che man loq’ ta chi ri’ kujanimaj chuwach ri Ab’salom! Aninaq chujel ub’ik, wene’ chanim kpe uloq, kujuriqa’ na e kuchup qawach e kuk’is tzij puwi’ ri tinimit chuxe’ ri ch’ich’ rech ch’o’j». 15Ri e’upataninel ri ajawinel kkib’ij chrech: «Ronojel ri jastaq kuch’omaj ri ajawinel kub’ano, ri e’apataninel ek’o awuk’». 16Ri ajawinel charaqan kel ub’i kuk’ konojel ri e’ajuparachoch; xuwi ke’uya’ kan paja elajuj rixoqil arech kkichajij ri nim rachoch. 17Ri ajawinel charaqan kel ub’i kuk’ konojel ri siwantinimit e ketak’i’ na pa ri k’isb’al ja. 18Konojel ri e’ojer taq upataninel eko ruk’ ri are’. Ek’o konojel ri e’ajerete’o, konojel ri e’ajperesita, konojel ri e’ajguitita, ejuq’o’ lajuj k’al (600) achijab’ che epetinaq uloq ruk’ ri are’ chi pa ri Gat uloq, enab’ejinaq chuwach ri ajawinel. 19Ri ajawinel kub’ij chrech ri Ittay ri ajguitita: «¿Jasche che xoquje’ ri at atpetinaq uloq wuk’? ¡Chattzalej kanoq e chatkanaj kanoq ruk’ ri ajawinel, rumal rech che ri at, at jun kaxlan winaq che xatesax uloq pa ri atinimit. 20Ri at, iwir xatpetik, e ¿la katintiq’ij k’uri’ chanim ri’ arech katb’e ub’i quk’, ri uj man qeta’m taj jawi’ kujb’e wi! Chattzalej b’a’ kanoq e chetzalej kanoq ri e’awachalal awuk’, chutoq’ob’isaj b’a’ iwach ri Yahweh e chuya’ b’a’ utzil chiwech». 21K’atek’uri’, ri Ittay kub’ij chrech ri ajawinel: «Rumal ri uk’aslemal ri Yahweh e rumal ri ak’aslemal at ajaw wajawinel, chi pa ronojel k’olb’al jawi’ k’o wi ri ajaw ri wajawinel, kne’b’a’ pa ri kamikal on pa ri k’aslemal, chila’ ri’ k’o wi ri apataninel». 22K’atek’uri’, ri David kub’ij chech ri Ittay: «¡Jo’ e chinawachi’laj b’a’ ub’ik». Xa jek’uri’ ri Ittay ri ajguitita kb’e ub’i kuk’, erachil konojel ri achijab’ ek’o ruk’ are’ e konojel ri e’ajuparachoch. 23Konojel ri winaq che kicholem kib’ eb’enaq sib’alaj kkiraqaqej kichi’ chrech ri oq’ej ib’enaq. Ri ajawinel ktak’i’ pa ri nimaja’ Sedron e konojel ri winaq keq’ax pa ri b’e k’o chuchi’ ri tz’inalik ulew. Ri David man kraj taj kb’e ub’ik ri arka ruk’ 24Xoquje’

eb’enaq ruk’ ri are’, ri Sadok e konojel ri e’ajlevita, kuk’am ub’i ri arka rech ri chapb’al uq’ab’ ri Dyos. Kkitak’ab’a koq ri arka rech ri Dyos chunaqaj ri Ab’i’atar, che rib’exik ke’el uloq konojel ri ewinaq pa ri tinimit. 25Ri ajawinel kub’ij chrech ri Sadok: «Chatzalejisaj kan ri arka rech ri Dyos pa ri Tinimit. We in suk’ chuwach ri Yahweh, kinutzalejisaj uloq wa’ e kuya’ alaj ri’ chwech arech kinwil chi na jumul ri arka e ri rachoch ri are’, 26e we ri are’ kub’ij: “Man at suk’ taj kinwilo”, chub’ana’ b’a’ chwech ri kraj are’». 27Ri ajawinel kub’ij chrech ri chuchqajaw Sadok: «¿La kawil at ri tajin kb’antajik? Chawimpa’e’, ri at chattzalij ub’ik putzil pa ri tinimit ruk’ ri ak’ojol Ajima’as e ruk’ ri __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI UKAB’ WUJ SAMU’EL

71

Yehonatan ri uk’ojol ri Ab’i’atar. 28Chiwilampe’, ri in kinkanaj kan keb’ oxib’ q’ij wa’ pa ri taq’aj rech ri tz’inalik ulew chi k’ate’ na kopan jun itzij wuk’ arech kopan utzijol ri jastaq». 29Ri Sadok e ri Ab’i’atar kitzalejisaj kanoq pa ri Jerusalem ri arka rech ri Dyos e xekanaj kan chila’. Ri David xkowin che uch’akik ri Jusay 30Ri

David paqalem kub’an pa ri jun paqalik rech ri Olivo, tajin koq’ik aretaq chi’ kpaqi’ ub’ik, uch’uqum ri ujolom e uch’anab’am ri raqan. E ronojel ri winaq eb’enaq ub’i ruk’ are’, kich’uqum ri kijolom, tajin ke’oq’ik aretaq chi’ paqalem kkib’ano. 31K’atek’uri’, xya ub’ixik chrech ri David: «Ri Ajitofel k’o chkixo’l ri ek’o ruk’ ri Ab’salom», e ri David kub’ij: «Man k’o upatan b’a’ chub’ana’ ri Yahweh ri jetaq upixab’anik ri Ajitofel!». 32Aretaq chi’ ri David xopanik ajsik chrech ri juyub’ jawi’ kb’an wi ri xukulem chuwach ri Dyos, xel uloq chuwach ri are’ ri Husay ri Arkita, ri rachi’l ri David, krilo che rach’tajinaq ri ratz’yaq e nojinaq ri ujolom chrech poqolaj. 33Ri David kub’ij chrech: «We katpe uloq wuk’ xa at jun eqa’n wa’ chwech. 34K’atek’ut, we kattzalej ub’ik pa ri tinimit e kab’ij chrech ri Ab’salom: “Ri in, inapataninel, ajaw wajawinel; ojer kanoq ri in xinpatanij ri atat, kamik chik ri’ ri in katinpatanij ri at”, katkowin na k’uri’ kab’an k’ax chrech ri jetaq upixab’anik ri Ajitofel e are kinriq utzil ri’ pa uk’exwach. 35¿La man ek’o ta ri’ awuk’ chila’ ri echuchqajawib’, ri Sadok e ri Ab’i’atar? Ronojel ri tzij kata’ ri at pa ri nim ja rech ri ajawinel, kaya ub’ixik chkech ri echuchqajawib’, ri Sadoq e Ab’i’atar. 36Ek’o ri’ kuk’ e’are’, ri ekeb’ kik’ojol, ri Ajima’as uk’o’ol ri Sadok e ri Yehonatan uk’ojol ri Ab’i’atar, ri ix kiya ub’ixik ri’ chwech kumal ri e’are’ ronojel ri kiweta’maj». 37Ri Jusay, che rachi’l ri David, ktzalej pa ri tinimit aretaq chi’ ri Ab’salom tajin kub’an okem pa ri Jerusalem. Ri David e ri Sib’a

161Aretaq chi’ ri David uq’axem chi kanoq ajsik chrech ri juyub’, kel uloq che uk’ulaxik ri Sib’a, ri are’ che upataninel ri Merib’b’a’al, ruk’am keb’ b’urix che keqam uloq lajuj k’al (200) kaxlanwa, ok’al jotzyaj chaqi’j uva, ok’al uwach tiko’n che uq’ijil pa taq we q’ij ri’ e junjun tz’um k’olb’al amaja’. 2Ri ajawinel kuta’ chrech ri Sib’a: «¿Jas kab’an ruk’ weri’?». K’atek’uri’, ri Sib’a kub’ij: «Ri eb’urix are kipatan ke’aq’an chrij ri erachalaxik ri ajawinel, ri kaxlanwa e ri jetaq uwach tiko’n kech ri achijab’ erech ch’oj arech kkitijo, e ri amaja’ kech ri jachintaq kekosik pa ri tz’inalik ulew». 3Ri ajawinel kub’ij: «Jawije’ k’o wi ri uk’ojol ri awajaw?». K’atek’uri’, ri Sib’a kub’ij chrech ri ajawinel: «Ri are’ xkanaj kan pa ri Jerusalem, rumal rech che xuchomaj: Pa we jun q’ij ri’, ri rachoch ri Isra’el, kutzalijisaj wa’ chwech ri rajawib’al ri nutat». 4K’atek’uri’ ri ajawinel kub’ij chrech ri Sib’a: «Ronojel ri jastaq rech ri Merib’b’a’al awech at ri’». Ri Sib’a kub’ij: «Ri in kinxuki’ chawach. ¡Chinriqa’ b’a’ utzil in chawach ri at, at ajawinel, at wajaw!» Ri Sime’i kukyaqsaqarisaj uwach ri David 5Aretaq

chi’ ri David kopanik pa ri B’ajurim, kel uloq chila’, jun achi che ajuparachoch ri Sa’ul. Ri achi ub’i’ Sime’i, uk’ojol ri Guera. K’atek’uri’ aretaq chi’ tajin kb’inik tajin kub’ij itzel taq tzij. 6Kuk’yaq jujun taq ab’aj chrij ri David e chkij konojel ri e’upataninel ri David, e konojel ri e’uwinaq e konojel ri achijab’ e’utz chech ri ch’o’j che kek’oji’ putzal ri ajawinel, kek’oji’ pa ri rikyaq’ab’ e pa ri umox. 7Ri Sime’i kuk’yaqalaj ri tzij chrij ri are’: __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI UKAB’ WUJ SAMU’EL

72

«Jat, jat ub’ik, achi kuq’ejej ri kik’el kkamisanik itzelalaj achi! 8Chutzalejisaj b’a’ pawi’ ri Yahweh, ronojel ri k’ik’ rech rachoch ri Sa’ul, ri at che xawelaq’aj ri rajawib’al ri are’; rumal k’uwa’ weri’, ri Dyos xujach kan ri awajawib’al puq’ab’ ri ak’ojol Ab’salom. Ri at, xqaj ri awetzalal chawij, rumal rech che ri at, at jun kamisanel achi kaq’ejej ri kik’el». 9Ri Ab’isay, uk’ojol ri Seruya, kub’ij chrech ri ajawinel: «¿La rajawaxik che we jun kaminaq tz’i’ ri’ kukyaqsaqarisaj uwach ri ajaw ri wajawinel? Chaya’ alaj chwech kinq’ax ch’aqap e kinwesaj ujolom». 10K’atek’ut ri ajawinel kub’ij chrech: «Ri ix, ix uk’ojol ri Seruya ¿La k’o wech in chiwech? Chaya’ alaj chrech ri are’ kyoq’onik e rumal rech che we are ri Yahweh ub’im chrech: “Chakyaqsaqarisaj ri David”, ¿jachin kkowinik kub’ij wa’ chrech: “¿Jasche kab’an weri’?”». 11Ri David kub’ij chrech ri Ab’isay e chkech konojel ri e’upataninel: «Chiwilampe’, we kraj ne’ ri nuk’ojol, che elenaq chi cho ri uk’u’x nupam, kraj kinukamisaj. ¿La man sib’alaj ta k’u kraj ri’ kinukamisaj jun ajb’enjamin? Chiya’ alaj chrech kyoqowik, rumal rech che are ri Yahweh wa’ utqom chech weri’. 12Wene’ ri Yahweh kril ri k’ax tajin kinna’o e kutzalejisaj utzil chwech tojb’al uk’axel we yoq’b’al taq tzij kb’an chwech pa we jun q’ij ri’». 13Ri David e ri achijab’ erachi’l, kkitaqej ri kib’e. K’atek’uri’, ri Sime’i, ch’aqap uloq che ri juyub’ utaqem ri ub’e, tajin kyoq’ow na uloq, kusukb’a’ uloq ab’aj e kuk’yaq uloq ulew. 14Ri ajawinel e konojel ri winaq eb’enaq ruk’, sib’alaj ekosinaq chik, xe’opanik pa jun k’olb’al, chila’ xe’uxlan wi’ arech kk’oji’ chi jumul kichuq’ab’. Ri Jusay kokik rachi’l ri Ab’salom 15Ri

Ab’salom kok pa ri Jerusalem kuk’ konojel ri achijab’ erech ri Isra’el. Ri Ajitofel jun ruk’ ri are’. 16Aretaq chi’ ri Jusay ri Arkita, ri rachi’l ri David, kpe uloq ruk’ ri Ab’salom, e ri Jusay kub’ij chrech ri Ab’salom: «¡Chk’oji’ b’a’ uk’aslemal ri ajawinel! ¡Chk’oji’ b’a’ uk’aslemal ri ajawinel!». 17K’atek’uri’ ri Ab’salom kub’ij chrech ri Jusay: «¿La are wa’ ri qastzij loq’oq’eb’al ak’u’x chrech ri awachi’l? ¿Jasche man xatb’e ta ub’i ruk’ ri awachi’l?». 18Ri Jusay kub’ij chrech ri Ab’salom: «¡Jayi’!, man kwaj taj kink’oji’k e kinkanaj kan ruk’ ri jun che xucha’ ri Yahweh, ri xkicha’ ri siwantinimit e konojel ri achijab’ ek’o pa ri Isra’el. 19K’atek’uri’, ¿jachin k’u kinpatanij in wa’? ¿La man are ta kinpatanij k’u ri’ ri uk’ojol? Jacha upatanixik ri atat xinb’ano, jeri’ apatanexik kinb’an ri at. Ri Ab’salom e ri erixoqilal ri David 20Ri

Ab’salom kub’ij chrech ri Ajitofel: «Junam uchomaxik chib’ana’ jas ri rajawaxik kb’anik». 21Ri Ajitofel kub’ij chrech ri Ab’salom: «Chatkotz’ol kuk’ ri erixoqilal ri atat, che xe’uya’ kanoq che uchajixik ri nim rachoh; konojel ri’ ri Isra’el kketa’maj na k’uri’ che ri at qastzij nimalaj royowal ri atat xayako e kk’oji’ kichuq’ab’ ri’ konojel ri awinaq at». 22Xa jek’uri’ xyak jun tz’um rachoch ri Ab’salom ajsik chrech ri ja, e ri Ab’salom kq’oyi’ kuk’ ri erixoqilal ri utat chkiwach konojel ri Isra’el. 23Ri pixb’anik kuya’ ri Ajitofel pa taq we q’ij ri’, jeri’ jacha xtayik jun tzij chrech ri Dyos; weri’, jeri’ chkiwach ri David e ri Ab’salom. Ri Jusay kub’an k’ax chrech ri jetaq uchomanik ri Ajitofel

171Ri Ajitofel kub’ij chrech ri Ab’salom: «Chaya’ alaj chwech arech ke’incha’ chuy q’o’ lajuj k’al (12.000) achijab’ e kinwoqataj chaq’ab’ kamik ri David. 2Kinok ri’ chrij aretaq chi’ __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI UKAB’ WUJ SAMU’EL

73

kosinaq e man k’o ta chi uchuq’ab’, kinb’ano arech sib’alaj kuxib’ij rib’ e konojel ri winaq ek’o ub’i ruk’ ke’animaj ub’i ri’. Xuwi’ ri ajawinel ri’ kinkamisaj, 3k’atek’uri’, kinb’an ri’ arech ketzalej uloq chawach konojel ri siwantinimit, kepe ri’ jacha ri ch’ab’ ali che kpe ruk’ ri uch’ab’ ala, ri at xuwi katzukuj ri ukamikal jun chi achi e konojel ri siwantinimit kekanaj ri’ pa ri utzil». 4Ri Ab’salom utz kuta ri tzij e xoquje’ utz kkita konojel ri ekinimal ri Isra’el. 5K’atek’ut, ri Ab’salom kub’ij: «Chisik’ij ri Jusay ri ajarkita, xoquje’ chqata’ b’a’ ri utzij are’». 6Ri Jusay kopan ruk’ ri Ab’salom, e ri Ab’salom kub’ij chrech: «Ri Ajitofel jewa’ xub’ij chqech ri’. ¿La utz kqab’ano ri kub’ij ri are’? We man utz taj kqab’ano, chab’ij b’a’ at chqech jas ri kqab’ano». 7Ri Jusay kub’ij chrech ri Ab’salom: «We jumul ri’, man utz taj ri pixab’ xuya’ ri Ajitofel». 8K’atek’uri’, kub’ij chi ri Jusay: «Ri at aweta’m che ri atat e ri winaq ek’o ruk’ e’utz taq achijab’ chrech ri ch’o’j e ri e’are’ k’o kichuq’ab’, ejeri’ jacha jun ati’t oso che xk’am b’i ri etaq ral. Ri atat jun achi rech ch’o’j, man kuya ta alaj ri’ arech ke’uxlan ch’aq’ab’ ri achijab’. 9Chanim ri’ uwam rib’ na k’uri’ pa jun pek on pa jun k’olb’al. We are nab’e keqaj nik’aj chkech ri eqawinaq uj, kb’e utzijol ri’ e kb’ix ri’: Xk’ulmatajik jun nimalaj k’ax chkixo’l ri achijab’ che eteren chrij ri Ab’salom. 10K’atek’uri’, xoquje’ na k’uri’, ri jachintaq man kkixib’ij ta kib’, ri k’o uchuq’ab’ kanima’ jacha ri uchuq’ab’ ranima’ koj, kub’an keb’ kik’u’x ri’ rumal rech che konojel ri Isra’el keta’m che ri atat jun utzalaj achi chech ri ch’o’j e che ri erachi’l ek’o ruk’ k’o kichuq’ab’. 11Rumal k’uwa’, kinya’ ub’ixik chawech weri’: Che’amulij konojel ri Isra’el, kmajtaj pa ri Dan e kopan pa ri B’erseb’a e xas at ri’ katnab’ejik chkiwach ri winaq ri’ che ejeri’ jacha ri sanyib’ k’o chuchi’ ri polow. 12Ri uj, chi kqariq wi ri are’, xaq jawije’ k’olb’al k’o wi, kujqaj ri’ chrij jacha kqaj uloq ri xaqk’aj cho ri uwachulew; man kqak’asb’a’ ta kan ri are’ e xoquje’ man k’o ta jun chkech ri achijab’ ek’o ruk’ kqak’asb’a’ kanoq. 13We ri David kuk’ol rib’ pa jun tinimit, konojel ri Isra’el kkik’am ub’i ri’ jetaq kolob’ ri’ pa we jun tinimit ri’ e kkichorej uloq ri’ ri are’ qas pa ri turnikalaj nimaja’, chi k’ate’ na man kriqitaj ta chik jun ab’aj rumal ri uchorexik uloq ri are’». 14Ri Ab’salom e konojel ri e’uwinaq ri Isra’el kkib’ij: «Ri upixab’ ri Jusay ri ajarkita are utz chuwach ri upixab’ ri Ajitofel». Ri Yahweh xuchomaj che man kb’antajik taj ri upixb’anik ri Ajitofel –utz ne’ ri upixab’ ri are’– arech kupetisaj ri k’ax puwi’ ri Ab’salom. 15Ri Jusay kub’ij chkech ri echuchqajawib’ Sadok e Ab’i’atar: «Are wa’ ri pixb’anik xuya ri Ajitofel chrech ri Ab’salom e chkech ri ekinimal ri Isra’el, k’atek’uri’ are wa’ ri xinb’ij in ri’. 16Kamik ri’, aninaq chitaqa’ ub’ixik weri’ chrech ri David e chib’ij chrech: “Ch’aq’ab’ kamik ri’ matkanaj kan pa taq ri taq’aj k’o pa ri tz’inalik ulew, man b’iy awib’, aninaq chatq’ax ub’i ch’aqap, rumal rech che wene’ kkamisaxik ri ajawinel xoquje’ konojel ri achijab’ ek’o ruk’”». Aretaq chi’ reta’m chi ri David ri jastaq, kq’ax ch’aqap chrech ri Jordan 17Ri

Yehonatan e ri Ajima’as ekanajinaq pa ri b’ulb’ux k’o pa ri Fo’ulon. Jun mokom ixoq kpe na k’uri’ che ub’ixik chkech ri tzij e ri e’are’ keb’e na k’uri’ che ub’ixik chrech ri David, rumal rech che man kuya taj kk’ut kib’ we ke’ok ub’i pa ri tinimit. 18K’atek’ut, jun ala xeril ri e’are’ e xu’b’ij weri’ chech ri Ab’salom. Ri ekeb’ alab’om kexak’inik keb’e pa ri rachoch jun achi k’o pa ri B’ajurim. Cho ri uwija ruk’ we achi ri’ k’o jun k’uwa’ rech ja’ k’otom e chila’ xeqasax ub’ik. 19Ri jun ixoq xuk’am b’i jun payu’, kulik’ej puwi’ k’uwa’ e xujipej puwi’ poch’om triko, arech man k’o ta kq’alajanik. 20Ri e’upataninel ri Ab’salom ke’opanik pa ri rachoch we ixoq ri’, e kkito: «¿Jawi’ ek’o wi ri Ajima’as e ri Yehonatan», e ri ixoq kub’ij chkech: «Xq’axtaj kumal ri jun ja’ k’otom». __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI UKAB’ WUJ SAMU’EL

74

Ke’kitzukuj e man k’o ta xe’kiriqo, ketzalej uloq pa ri Jerusalem. 21Aretaq chi’ xeb’e ub’i ri e’are’, ri Ajima’as e ri Yehonatan ke’el uloq pa ri k’uwa’ keb’e che ub’ixik chrech ri ajawinel David: «Aninaq chixel ub’ik waral, jix ub’i ch’aqap chrech ri nimaja’, rumal rech che are wa’ ri pixb’anik xuya ri Ajitofel chiwij ix». 22Ri David e konojel ri achijab’ erech ch’oj ek’o ruk’ e konojel ri siwantinmit eb’enaq ruk’ keb’e ub’i ch’aqap chrech ri Jordan; aretaq chi’ xsaqarik man k’o ta chi kan jun winaq pa ri jun chik ch’aqap chrech ri Jordan. 23K’atek’uri’, aretaq chi’ ri Ajitofel krilo che ma xterne’b’ex taj ri pixab’anik xuya’o, kusuk’umaj ri ub’urix, e kusuk’ ub’i pa ri rachoch pa ri utinimit. Kusuk’umaj kanoq ronojel ri rachoch, e xujitz’aj rib’ e xkamik. Xmuqik ri are’ jawi’ muqtal wi ri utat. Ri Ab’salom kq’ax b’i ch’aqap chrech ri Jordan. Ri David kb’e’ ub’ik pa ri Majanayim 24Ri

David kopanik pa ri Majanayim aretaq chi’ ri Ab’salom tajin kuq’axej ri Jordan kuk’ konojel ri achijab’ rech ri Isra’el. 25Ri Ab’salom ukojom ri Amasa pa uk’exwach ri Jo’ab, k’amalb’e’ chkech ri achijab’ erech ch’o’j. Ri Amasa uk’ojol jun achi ub’i’ Yitra, ri are’ ajisra’el, ri are’ xuk’am ri Ab’iga’il, umi’al ri Najash e ratz ri Seruya, ri Ab’iga’il unan ri Jo’ab’. 26Ri Isra’el e ri Ab’salom kkiyak ri tz’um taq kachoch pa ri rulew ri Gala’ad. 27Aretaq chi’ ri David kopan pa ri Majanayim, ri Sob’i, uk’ojol ri Najas, che ajrab’b’a kech ri e’ajammon; ri Makir uk’ojol ri Ammi’el che Ajlo-Deb’ar, e ri B’arzillay ri ajgala’ad rech ri Rogue’lim, 28xkik’am ub’i kich’at arech kewarik, nik’aj utz’umal chij, kiwa, triko, salwa’t, k’aj, k’ilim ixim, jawux, kinaq’, 29uwa’lche’, manteka, nik’aj taq chij, kexu, kkiya chrech ri David e chkech ri winaq ek’o ruk’ ri are’ arech kewa’ik. Rumal rech che ri e’are’ xkichomaj: «Ri winaq ri’ xkitij numik wa’, xekos wa’ e xchaqij kichi’ wa’ pa ri tz’inalik ulew». Xeqajik ri e’uwinaq ri Ab’salom

181Ri David ke’utzalij ri achijab’ erech ch’o’j ek’o ruk are’, ke’ukoj ek’amal taq b’e chkech ri kaq’o’ lajuj k’al (1.000) e chkech ri o’k’al (100) achijab’. 2Ri David, oxib’ jupuq kub’an chkech ri achijab’: jun chkech ri oxib’ jupuq kujach puq’ab’ ri Jo’ab’, jun chik puq’ab’ ri Ab’isay, uk’ojol ri Seruya rachalal ri Jo’ab’, ri jun chik puq’ab’ ri Ittay ri ajguitita. K’atek’uri’, ri David kub’ij chkech ri achijab’ erech ch’o’j: «Ri in xoquje’ kinb’e pa ri ch’o’j iwuk’ ix». 3Ri achijab’ kkib’ij: «Are utz ri’ man katb’e ta ub’i quk’. Rumal rech che we rajawaxik kujanimajik uj, on kkam panik’aj chqech uj, man k’o jun ri’ kril weri’, k’atek’ut, ri at, at jacha chuy joq’o’ (10.000) achijab’ chqaxo’l uj. Are utz ri’ che ri at katpe uloq chqato’ik chi pa ri tinimit uloq». 4Ri David kub’ij chkech: «Ri in kinb’an ri’ jachike ri utz kiwilo». Ri ajawinel kkanaj kanoq chuchi’ ri tinimit, k’atek’uri’ ri achijab’ erech ch’oj ke’el ub’ik pa taq jupuq, pa taq o’k’al e pa taq kaq’o’ lajuj k’al. 5Ri ajawinel ke’utaq ri Jo’ab’, ri Ab’isay e ri Ittay, jewa’ kub’ij chkech: «¡Rumal che kiniloq’oj in, kinta chiwech mib’an k’ax chrech ri ala Ab’salom!» e konojel ri achijab’ erech ch’oj, xkito ri jun taqanik xuya ri ajawinel chkech ri ek’amal taq b’e puwi’ ri Ab’salom. 6Ri achijab’ erech ch’o’j xe’el ub’ik pa ri juyub’ che uk’ulaxik ri Isra’el e xb’antaj ri ch’o’j pa ri jun k’ache’laj k’o pa ri Efra’im. 7Chila’ xeqaj wi’ ri siwan utinimit ri Isra’el chkiwach ri e’upataninel ri David, k’atek’uri’, pa we jun q’ij nimalaj k’ax xb’antajik, xekamik kachuy lajuj q’o’ (20.000) achijab’. 8Ri ch’oj xb’e pa ronojel ri jetaq ulew k’o chila’, k’atek’uri’, pa we jun q’ij ri’, are ne rumal ri siwan pa taq ri k’ache’laj xekamik ek’i taq winaq e man rumal ta chi ri jetaq ch’ich’ rech ch’o’j. __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI UKAB’ WUJ SAMU’EL

75

Ri ukamikal ri Ab’salom 9Ri

Ab’salom, chi xaqte’ ke’uriqa’ ri e’upataninel ri David. Ri Ab’salom aq’aninaq ub’i chrij jun b’urix e ri awaj kunim ub’i rib’ chuxe’ jun nimalaj tak’är. Ri uwi’ ri Ab’salom kub’atz’ kan rib’ pa ri uq’ab’ ri tak’är e ri are’ xekelik kkanajik, tzeyelik kanoq panik’ay chrech ri kaj e ri uwachulew e ri b’urix aq’aninaq wi xb’ek. 10Jun winaq xilowik ri are’ e kuya’ ub’ixik chrech ri Jo’ab’: «Ri in xinwil ri Ab’salom xekelik cho jun tak’är». 11Ri Jo’ab’ kub’ij chrech ri achi ri ruk’am ub’i chrech we tzij ri’: «We ri at xawil ri are’, ¿jask’uche che man xakamisaj ta ri are’ chila’ ri’? Ri in, xinya nak’uri’ chawech lajuj siklos saq taq pwaq e jun ximb’al apam!». 12Ri achi kub’ij chrech ri Jo’ab’: «¡Kne’b’a’ kinna’ ri ra’lal ri kaq’o’ lajuj k’al siklos saq taq pwaq pa nuq’ab’, ri in man kinkoj ta nuq’ab’ ri’ puwi’ ri uk’ojol ri ajawinel! Chaqaxikin ne’, ri ajawinel xatutaqo e xoquje’ xe’utaq ne’ ri Ab’isay e ri Ittay: “Chiwila’ xaq jachinchike kub’an ri k’ax chech ri Ab’salom”. 13Weta inb’analtzij chb’il wib’ in, ri ajawinel kreta’maj na k’uri’, chuwach ri are’ man k’o ta jun jas uwach awatalik kkanaj kanoq, e ri at, man kato’ ta nuwach ri’». 14Ri Jo’ab’ kub’ij chrech: «Ri in man kinb’iy ta wib’ awuk’». Kuk’am koq puq’ab’ oxib’ che’ k’yaqb’al ch’ab’ e kunim ub’i pa ri ranima’ ri Ab’salom, ri are’ che k’as na xekel uloq panik’aj chrech ri tak’är. 15K’atek’uri’, xeqib’ koq elajuj alab’om, eto’l rech ri Jo’ab’, kkisok ri Ab’salon e kkikamisaj. 16Ri Jo’ab’ xtaqanik arech kch’awisax ri ruk’a’ wakax e ri achijab’ erech ch’o’j ketani’ chkoqataxik ri Isra’el, rumal rech che ri Jo’ab’ xe’uq’il ri achijab’. 17Kkik’am ukoq ri ub’aqil ri Ab’salom e kkik’yaq kanoq pa jun nimalaj jul k’o pa ri k’ache’laj e kkimulij kan k’i taq ab’aj puwi’. Konojel ri e’ajisra’el xe’animajik ub’ik e konojel xeb’e ub’i pa ri tz’um taq kachoch. 18Ri Ab’salom, aretaq chi’ k’as na, xuyak jun tz’aq pa ri taq’aj che rech ri ajawinel, we tz’aq ri’ rech ri are’, rumal rech che kuchomaj: «Ri in man k’o ta jun nuk’ojol, ri rumal kna’tisax na ri nub’i’», e xukoj ri ub’i’ cho ri tz’aq. E pa taq we q’ij na ri’, kb’ix chrech we tz’aq ri’: «Ri tz’aq rech ri Ab’salom». Kk’am ub’i ri tzij chrech ri David 19Ri

Ajima’as, uk’ojol ri Sadok, kub’ij: «Ri in kinwaj kinxak’inik kinb’ek e kinya’a’ ub’ixik chrech ri ajawinel ri utzalaj tzij, che ri Yahweh xub’an ri suk’il chrech rumal rech che xuto’ uwach ri are’ pakiq’ab’ ri e’uk’ulel». 20K’atek’uri’, ri Jo’ab’ kub’ij chrech: «Kamik ri’, ri at man k’o ta jun utzalaj tzij kak’am ub’ik. Pa jun q’ij chi ri’ kak’am ub’i ri utzalaj tzij, pa we q’ij ri’ man k’o ta utzalaj tzij kaya’o, rumal rech che xkam ri uk’ojol ri ajawinel». 21K’atek’uri’, ri Jo’ab’ kub’ij chrech ri ajkusita: «¡Jat, ja’b’ij chech ri ajawinel ronojel ri xawilo». Ri ajkusita kumej rib’ chuwach ri ajawinel e kaxak’inik kb’ek. 22Ri Ajima’as, ri uk’ojol ri Sadok, kub’ij chi jumul chrech ri Jo’ab’: «Chk’ulmatajoq b’a’ ri kk’ulmatajik, xoquje’ ri in kwaj kinxak’inik kinteri’ chrij ri ajkusita». Ri Jo’ab’ kub’ij chrech: «¿Jasche katxak’inik katb’ek nuk’ojol?, man k’o ta kach’ak wa’ ruk’ we jun tzij kak’am ub’ik ri’?». 23Kub’ij ri are’: «Chk’ulmatajoq b’a’ ri kk’ulmatajik, ri in kinxak’inik kinb’ek!». Ri Jo’ab’ kub’ij chrech: «Jat b’a». K’atek’uri’, ri Ajima’as kxak’inik kb’ek pa ri taq’aj e knab’ejik chuwach ri ajkusita. 24Ri David t’uyul panik’aj chrech ri keb’ rokib’al tinimit. Ri jun chajinel che k’o uloq ajsik puwi’ ri rokib’al ri tinimit, ajsik cho ri tapya, kuyak apan ri uwach e krilo apanoq jun achi che utukel kxak’inik petinal. 25Ri achi kuraq apan uchi’ e kub’ij chrech ri ajawinel, e ri ajawinel kub’ij: «We utukel petinaq, ruk’am uloq wa’ jun utzalaj tzij ri’ puchi’». Aretaq chi’ ri are’ tajin kqib’ uloq, 26ri chajinel kril chi apanoq jun chik achi che xoquje’ kxak’inik petinaq e kusik’ij ri laq’b’anel chrech ri uchi’ja e kub’ij apan chrech: «K’o chi jun achi __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI UKAB’ WUJ SAMU’EL

76

utukel kxak’inik petinaq». K’atek’uri’ ri David kub’ij: «Xoquje’ ri are’ ruk’am uloq utzalaj tzij». 27Ri chajinel kub’ij: «Ri in weta’m chik jachin ri nab’e kxak’inik, are ri Ajima’as, uk’ojol ri Sadok». Ri ajawinel kub’ij: «Ri are’ jun achi rech utzil, ruk’am uloq wa’ jun utzalaj tzij». 28Ri Ajima’as kqib’ik, kuraqaqej uchi’ e kub’ij chrech ri ajawinel: «¡Nimalaj utzil!». Kumej rib’ pulew chuwach ri ajawinel e kub’ij chrech: «Tewchi’talik Yahweh ri Adyos che xatuto’ chkiwach ri achijab’ che xkiwa’lajisaj uloq ri kiq’ab’ puwi’ ri wajaw ri ajawinel!». 29Ri ajawinel kub’ij: «¿La utz uwach ri ala Ab’salom?». K’atek’uri’, ri Ajima’as kub’ij: «Ri in xinwil jumulaj winaq aretaq chi’ ri Jo’ab’, upataninel ri ajawinel, xutaq we apataninel ri’, k’atek’ut, man xinweta’maj taj jas ri’ tajin kb’antajik». 30Ri ajawinel kub’ij: «Chatq’axoq e chatk’ol ukoq chila’». Ri are’ xq’axik e xkanaj kan chila’. 31K’atek’uri’, kpe ri ajkusita e kub’ij: «Chreta’maj b’a’ ri wajaw ri ajawinel ri utzalaj tzij. Ri Yahweh xub’an ri q’atojtzij pawi’ pa we jun q’ij ri’, xuto’ awach chkiwach konojel ri jachintaq xewa’lajik chawij». 32Ri ajawinel kuta’ chrech ri ajkusita: «¿La utz uwach ri ala Ab’salom?». K’atek’uri’, ri ajkusita kub’ij: «¡Jacha ri xuk’ulmaj ri ala ri’, chkik’ulmaj jeri’ konojel ri ek’ulel, ri xewa’laj uloq chrij ri wajaw ri ajawinel!» Ri uq’oxomal ri David

191K’atek’uri’, ri ajawinel man kuna’ ta chik kb’irb’it. Kpaqi’ ajsik pa ri k’olb’al k’o ajsik chrech ri uchi’ tinimit; ktzijonik arechi’ b’enaq: «¡Nuk’ojol Ab’salom! ¡nuk’ojol! ¡nuk’ojol Ab’salom! ¡Are utz ri’ weta in xinkam ub’i chawach! ¡Ab’salom nuk’ojol! ¡nuk’ojol!». 2Xya ub’ixik chrech ri Jo’ab’: «Ri ajawinel kuk’is uk’u’x che oq’ej rumal ri Ab’salom». 3Ri ch’akanik kk’extajik pa we jun q’ij ri’ pa jun nimalaj oq’ej chkech konojel ri achijab’ erech ch’o’j, rumal rech che ri e’are’ xketa’maj pa we jun q’ij ri’ che ri ajawinel kuk’is uk’u’x rumal ri uk’ojol. 4Pa we jun q’ij ri’ ri achijab’ erech ch’o’j pa awatalik ketzalej uloq pa ri tinimit, jeri’ kkib’ano jacha ri achijab’ che kkik’u kib’ rumal ri kik’ixb’al che xe’animaj chuwach ri ch’o’j. 5Ri ajawinel xuch’uq uwach ruk’ jun payu’ e kuraqaqej uchi’: «¡Nuk’ojol Ab’salom! ¡Ab’salom nuk’ojol! ¡nuk’ojol!». 6Ri Jo’ab’ kb’e ruk’ ri ajawinel pa ja e kub’ij chrech: «Pa we jun q’ij ri’, kawesaj kik’ixb’al konojel ri e’apataninel che xkikol ri ak’aslemal at, ri kik’aslemal ri e’ak’ojol, ri e’ami’al, ri kik’aslemal ri e’awixoqilal e ri e’ukab’ taq ixoqib’, 7rumal rech che ri at ke’aloq’oq’ej ri jachintaq kketzelaj awach e kawetzelaj kiwach jachintaq katkiloq’oq’ej ri at. Pa we jun q’ij ri’, ri at xak’utu, che ri ek’amal taq b’e e ri e’apataninel man k’o ta kipatan chawach at; kamik ri’ xinweta’maj che weta k’aslik ri Ab’salom e weta xujkam uj pa we jun q’ij ri’, are utz ri’ chawach at. 8Chanim ri’, jo’ b’a’, kinta chawech chatel ub’ik e kaya ub’ixik jun tzij chrech ri kanima’ ri e’apataninel, rumal rech che ri in kinjikib’a’ ub’ixik chawech chuwach ri Yahweh, che wema katel ub’ik, pa we jun ch’aq’ab’ ri’, man k’o ta jun achi ri’ kkanaj kan awuk’, e weri’ are jun nimalaj k’ax chi na k’uri’ chuwach ronojel ri k’ax ariqom chi pa ri ak’jolil uloq e chi k’ate’ na kamik ri’». 9Ri ajawinel kwa’lij uloq e ke’t’uyuloq chuchi’ ri tinimit. Kb’ix chkech konojel ri achijab’ erech ch’o’j: «Ri ajawinel t’uyul chuchi’ ri tinimit», e konojel ri achijab’ ri’ kepe uloq chuwach ri ajawinel. Ksuk’umaxik ri rajawaxik arech ktzalej ri David

__________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI UKAB’ WUJ SAMU’EL

77

Chkijujnal ri winaq e’ajisra’el, xe’animaj ub’i pa ri tz’um kachoch. 10Konojel ri siwantinimit kkich’a’ pa ri jetaq ujuq’at ri Isra’el. Kkib’ij: «Ri ajawinel xuto’ qawach pa kiq’ab’ ri eqak’ulel, ri are’ xujukol pa kiq’ab’ ri e’ajfiliste’o, k’atek’uri’ kamik ri’ rajawaxik xanimaj ub’i pa amaq’, arech naj kb’e wi chuwach ri Ab’salom. 11K’atek’uri’, ri Ab’salom che ri uj xqaji’onsaj, arech kuxik ajawinel paqawi’, ri are’ xk’am pa ri ch’o’j. Xa jek’uri’ ¿Jas tajin kiwe’yej che uk’amik uloq ri ajawinel?». 12K’atek’uri’, ri David kutaq ub’ixik weri’ chkech ri echuchqajawib’ Sadok e ri Ab’i’atar: «Chib’ij b’a’ weri’ chkech ri ekinimal ri Juda: “¿Jasche, ix ri ixk’isb’al che uk’amik uloq ri ajawinel pa ri rachoch? Ri kitzij konojel ri siwantinimit rech ri Isra’el xopan ruk’ ri ajawinel. 13Ri ix, ixwachalal. Ix nub’aqil e ix nuti’o’jal. ¿E ix k’isb’al che ub’anik arech ktzalej ri ajawinel?”. 14Xoquje’ chib’ij chrech ri Amasa: “Ri at, ¿la man at nub’aqil taj e la man at nuti’ojal taj? Chub’an we itzel ri’ ri Dyos chwech e chutz’aqatisaj chi apan uwi’, we ri at man kinapatanij taj pa ronojel ri nuk’aslemal e at kinimal ri achijab’ erech ch’oj pa uk’exwach ri Jo’ab’”». 15K’atek’uri’ xqaj ri kanima’ konojel ri achijab’ rech ri Juda ejacha xa jun chi achi xkib’ano e kkitaq ub’ixik chrech ri ajawinel: «Chattzalej uloq ri at e konojel ri e’apataninel». Ri jetaq kk’ulmatajik aretaq chi’ ktzalej ri David: Ri Sime’i 16Ri

ajawinel, xtzalej uloq e xopan tza pa ri Jordan. Ri Juda xopan chi pa ri Guilgal, xpe chech uk’ulaxik ri ajawinel, arech kuto’ ri ajawinel kq’ax ch’aqap chrech ri Jordan. 17Ri Sime’i, uk’ojol ri Guera, ajb’enjamin rech ri B’ajurim, aninaq kqaj uloq kuk’ ri winaq rech ri Juda arech ku’k’ulu’ ri ajawinel David. 18Epetinaq uloq ruk’ are’ kaq’o’ lajuj k’al (1.000) achijab’ e’ajb’enjamin e ri Sib’a, pataninel pa ri rachoch ri Sa’ul, ri e’jo’lajuj uk’ojol e juwinaq e’upataninel xeqaj uloq ruk’ ri are’ chuwach ri ajawinel. Kexak’inik arech ketob’ che kiq’axik ri erachalal ri ajawinel pa ri Jordan e arech kkib’ano ri utz chuwach ri are’. 19Ri jukub’ kb’e pa ri jun uchi’ chik arech keq’axik ri erachal ri ajawinel, arech qas kb’anik ri kraj ri ajawinel. Ri Sime’i uk’ojol ri Guera, kuk’yaq rib’ cho taq ri raqan ri ajawinel aretaq chi’ q’axinaq chi uloq ch’aqap chrech ri Jordan, 20k’atek’uri’ kub’ij chrech ri ajawinel: «¡Muna’taj chi b’a’ ri wajaw ri numak in! ¡mana’taj chi b’a’ ri itzel xub’an ri apataninel pa ri jun q’ij che ri wajaw ri ajawinel xel uloq pa ri Jerusalem! Muk’ol b’a’ ri ajawinel pa ri ranima’. 21Je’ nak’ut, ri apataninel reta’m che xmakunik, e kamik ri’, in ri in nab’e xinpetik chkech konojel ri rachoch ri Jose arech kinqaj uloq che uk’ulaxik ri wajaw ri ajawinel». 22Tek’uri’, ri Ab’isay uk’ojol ri Seruya kch’awik e jewa’ kub’ij ri’: «¿La man kkam ta ri Sime’i che xukyaqsaqarisaj ri uji’onsam ri Yahweh?». 23K’atek’ut, ri David kub’ij: «¿Jas wech in chiwech ix, ix uk’ojol ri Seruya, che ix nuk’ulel pa we jun q’ij ri’? ¿La rajawaxik kkam jun winaq pa we jun q’ij ri’ pa ri Isra’el? ¿La man weta’m ta ri in kamik ri’ che kintzalej chi jumul in ajawinel puwi’ ri Isra’el». 24Ri ajawinel kub’ij chrech ri Sime’i: «Man katkam ta ri’», e ri ajawinel kuji’ib’a’ ri utzij chrech ri are’. Ri Merib’b’a’al 25Ri

Merib’b’a’al, uk’ojol ri Sa’ul, xoquje’ kqaj uloq chuwach ri ajawinel. Man uch’ajom ta ri raqan e ri uq’ab’, xoquje’ man xrilij ta ri rismachi’ e man uch’ajom ta ri jetaq ratz’yaq chi pa ri q’ij ub’ik che xel ub’ik ri ajawinel chi k’ate’ pa ri q’ij che ktzalej uloq putzil pa ri __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI UKAB’ WUJ SAMU’EL

78

Jerusalem. 26Tek’uri’, aretaq chi’ kopanik chuwach ri ajawinel pa ri Jerusalem, ri ajawinel kuta’ chrech: «¿Jasche ri at man xatpe ta wuk’, Merib’b’a’al?». 27Ri are’ kub’ij: «¡Wajaw, ajawinel, ri nupataninel xinusub’u. Ri apataninel xub’ij chwech : “Chasuk’umaj ri nub’urix kinaq’an b’i chrij e kinb’e ub’i ruk’ ri ajawinel”, rumal rech ch’oko’ ri apataninel. 28Ri are’ xub’an tzij chwij in chuwach ri wajaw ri ajawinel. K’atek’ut, ri wajaw ri ajawinel, ri are’ jun anjel rech ri Dyos: chab’ana’ b’a’ jachike ri utz chawach at. 29Rumal rech che konojel ri erachalal ri nutat taqal ri kamikal chkij chuwach ri wajaw ri ajawinel, e ri at xakoj ri apataninel chkixo’l ri winaq che kewa’ awuk’ cho ri amexa. ¿La taqal k’uri’ chwij kintoq’ij jun jas uwach chrech ri ajawinel?». 30Ri ajawinel kub’ij: «¿Jas upatan k’i taq tzij kakamulij ub’ixik? Ri in kinb’ij chawech: Rri at e ri Sib’a kijach na ri ulew chiwach». 31Ri Merib’b’a’al kub’ij chrech ri ajawinel: «Kuya’o kuk’am ub’i ronojel ri are’ rumal rech che ri wajaw ri ajawinel xtzalej uloq pu’tzil pa ri rachoch!» Ri B’arzillay 32Ri

B’arzillay ri ajgala’ad xoquje’ xqaj uloq chi pa ri Rogue’lim uloq e xpe uloq ruk’ ri ajawinel ch’aqap chrech ri Jordan arech kuch’ab’ej kanoq pa ri Jordan. 33Ri B’arzillay sib’alaj ri’j winaq chik; k’o chi jumuch’ ujunab’. Xuya’ ronojel ri jastaq rajawaxik chrech ri ajawinel pa taq ri q’ij che xk’oji’ pa ri Majanayim, rumal rech che ri are’ jun q’inomalaj achi. 34Ri ajawinel kub’ij chrech ri B’arzillay: «Jo’ ub’i wuk’ e ri in katinya wuk’ e katintzuqo pa ri Jerusalem». 35K’atek’ut, ri B’arzillay kub’ij chrech ri ajawinel: «¿Joropa’ junab’ ri’ kink’asi’ na che kinpaqi’ ruk’ ri ajawinel pa ri Jerusalem? 36Ri in k’o jumuch’ nujunab’. ¿La kinkowin kinwilo jachike ri utz e ri itzel? Ri apataninel man kunna’ ta chik uki’al ri kutijo e man kuch’ob’ ta chik ri kutijo. Xoquje’ man kinta ta chik ri kib’ix ri achijab’ e ri ixoqib’ che keb’ixon. ¿Jasche ri apataninel jun eqa’n chrech ri wajaw ri ajawinel? 37Ri apataninel kujacha kanoq ri ajawinel jub’iq’ chi na apanoq chrech ri Jordan. K’atek’ut ¿ja rumal che ri ajawinel kuya’ chwech we jun tojb’al ri’? 38Chaya’ b’a’ b’e’ chrech ri apataninel arech ktzalej ub’ik, e xa jek’uri’ kinkam ri’ pa ri nutinimit, chunaqaj jawi’ imuqutal wi ri nutat e ri nunan. K’o waral ri’ ri apataninel Kimham, oj ub’i are’ ruk’ ri wajaw ri ajawinel e chab’ana’ chrech ri are’ ri utz chawach at». 39Ri ajawinel kub’ij: «Chpet b’a ri Kimham wuk’, kinb’an ri’ chrech ri are’ ronojel ri kawaj at e ronojel ri kata’ at chwech kinb’an ri’ chawech». 40Konojel ri winaq xeq’ax ch’aqap chrech ri Jordan. Ri ajawinel kq’ax ch’aqap, kutz’umaj kanoq ri B’arzillay, xoquje’ kutewchi’j kanoq, e ri are’ ktzalej ub’i pa ri rachoch. Ri Juda e ri Isra’el kkich’o’jij arech ke’ajawaxik rumal ri ajawinel 41Ri

ajawinel kutaqej ub’i ri ub’e pa ri Guilgal e ri Kimham b’enaq ub’i ruk’. Xoquje’ eb’enaq ub’i ruk’ konojel ri e’uwinaq ri Juda. Ri e’uwinaq ri Juda, kkik’am ub’i ri ajawinel ch’aqaq chrech ri Jordan. Xoquje’ eb’enaq ub’i ruk’ ri ajawinel panik’aj chkech ri e’uwinaq ri Isra’el. 42K’atek’uri’, konojel ri achijab’ erech ri Isra’el kepe chunaqaj ri ajawinel e kkib’ij chrech: «¿Jasche ri eqachalal, ri achijab’ erech ri Juda atkichapom e xkiq’axej ch’aqap chrech ri Jordan, ri ajawinel e konojel ri erachalal e konojel ri achijab’ erachi’l ri David ek’o ruk’?». 43Konojel ri achijab’ erech ri Juda kkib’ij chkech ri achijab’ erech ri Isra’el: «Rumal rech che ri ajawinel nimalaj kujuxik achalaxik! ¿Jasche ri ix kyakataj iwoyowal rumal weri’? ¿La qatzuqum qib’ ruk’ jun jas uwach che petinaq uloq ruk’ ri ajawinel? ¿On la xqak’am ub’i __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI UKAB’ WUJ SAMU’EL

79

jub’a’ wa qech uj kqatijo?». 44Ri achijab’ erech ri Isra’el kkitzalej uwach ri kitayij ri achijab’ erech ri Juda: «Ri in k’o lajuj ch’aqap taq wulew ruk’ ri ajawinel, xoquje’ ruk’ ri David, ri taqal chwij ruk’ ri are’, nim chi na chuwach ri taqal at chawij ruk’ ri are’. ¿Jask’uche xawetzelaj nuwach? ¿La man in taj xinch’aw nab’e arech ktzalej ri ajawinel?». K’atek’ut, ri tzij xkib’ij ri achijab’ erech ri Juda are sib’alaj k’ax chi na chuwach ri xkib’ij ri achijab’ erech ri Isra’el. Ri k’ax xk’ulmataj pa ri Seb’a

201K’atek’uri’, k’o chila’ jun achi che man k’o ta upatan e xas rech wi che jeri’. Ri are’ ub’i’ Seb’a, uk’ojol ri B’ikri, ri are jun ajb’enjamin. Kuch’awisaj ri ruk’a’ wakax e kub’ij: «Ri uj man k’o ta qech chrech ri David, ri uj man k’o ta qechb’al ruk’ uk’ojol ri Jesse! Iwonojel ri Isra’el, jix pa ri tz’um taq iwachoch!». 2K’atek’uri’, konojel ri achijab’ erech ri Isra’el xkitas kib’ chrech ri David e are xkiterne’b’ej b’i ri Seb’a uk’ojol ri B’ikri, k’atek’ut, ri achijab’ erech ri Juda chi kiriqom uloq kib’ pa ri raqan ri kajawinel, chi pa ri Jordan uloq chi k’ate’ ri Jerusalem. 3Ri David kok pa ri nim rachoch pa ri Jerusalem. Ri ajawinel ke’uk’am ri elajuj ixoqib’ che echajinel xe’uya’ kanoq pa nim rachoch e xub’ano arech kelaq’ab’axik ri e’are’. Ri David xok il che kitzuqik, k’atek’ut man xk’oji’ ta chi kuk’, ri e’are’ xetz’apixik e emalka’n taq ixoqib’ xekanaj kanoq chi k’ate’ xopan ri q’ij che xekamik. Ri Jo’ab’ kukamisaj ri Amasa rumal che jun k’ulel chuwach are’ 4Ri

ajawinel kub’ij chrech ri Amasa: «Che’amulij ri achijab’ erech ri Juda arech kepe pa oxib’ q’ij chnuwach. K’atek’uri’, kak’utu’ chi awib’ waral ri’». 5Ri amasa keb’e ub’ik chkimulixik ri Juda, k’atek’ut kb’iytajik, man xopanik taj jeri’ jacha ri q’ij xub’ij ri David chrech. 6K’atekuri’ ri David kub’ij chrech ri Ab’isay: «Ri Seb’a, uk’ojol ri B’ikri are kub’an chi na nimalaj k’ax ri’ chqech chuwach ri Ab’salom. Ri at che’ak’ama’ ub’ik ri e’upataninel ri awajaw e ja’woqataj ri are’; we man jeri’ kqab’ano, kkowin ri’ kb’e pa ri kowlaj taq tinimit e kuk’u rib’ ri’ chqawach». 7Chrij ri Ab’isay keb’e ub’ik ri achijab’ erachi’l ri Jo’ab’, ri e’ajkerete’o, ri e’ajpelete’o e konojel ri achijab’ e’utz chrech ri ch’o’j; k’atek’uri’, ke’el ub’ik chi pa ri Jerusalem ub’ik che roqataxik ri Seb’a uk’ojol ri B’ikri. 8Ek’o chunaqaj ri nim ab’aj che k’o pa ri Gab’a’on, aretaq chi’ ri Amasa kopan chkiwach e’are’. K’atek’uri’, ri Jo’ab’ ukojom ub’i ri ratz’yaq rech ch’o’j e chrij ri ratz’yaq uk’amom ub’i ri uch’ich’ rech ch’o’j, ukojom pa ri rij, e uximom chuxe’ upam. Ri uch’ich’, kel uloq pa ri rij e ktzaq ub’ik. 9Ri Jo’ab’ kub’ij chrech ri Amasa: «¿La utz awach wachalal?». K’atek’uri’, ruk’ ri rikyaq’ab’ kuchap cho rismachi’ ri Amasa e kub’ano jacha kutz’unuj ri are’. 10Ri Amasa, man kril ta ri ch’ich’ rech ch’o’j che k’o puq’ab’ ri Jo’ab’, ri are’ kujut ub’ik chupam e kresaj uloq ri rixkol pulew. Man rajawaxik taj kukamulij ujutik ri ch’ich’ che ukamisaxik ri Amasa. K’atek’uri’, ri Jo’ab’ e ri rachalal Ab’isay kitaqej roqataxik ri Seb’a uk’ojol ri B’ikri. 11Jun chkech ri acha’ijab’ rachi’l ri Jo’ab’ kkanaj chunaqaj ri Amasa e kub’ij: «¿Jachin kuloq’oq’ej uwach ri Jo’ab’ e jachin kutoq’ob’isaj uwach ri David chuterne’b’ej b’a’ ri Jo’ab’!». 12Ri Amasa nojinaq pa ukik’el k’o panik’aj chrech ri b’e. K’atek’uri’, ri jun achi __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI UKAB’ WUJ SAMU’EL

80

rumal rech krilo che konojel winaq ketak’i’ che rilik, kresaj ub’i ri Amasa pa ri b’e e kuya’ apan pa jun k’olb’al chi apanoq e kuk’yaq jun atz’yaq puwi’, rumal rech che xrilo che konojel ketak’i’ che rilik. 13Aretaq chi’ ri Amasa xesax ub’ik pa ri b’e, konojel ri achijab’ kkiterne’b’ej ri Jo’ab’ e che roqataxik ri Seb’a uk’ojol ri B’ikri. Uk’isb’al ri k’ax 14Ri

Seb’a kq’ax kuk’ konojel ri e’ujuq’at ri Isra’el chi pa ri Ab’el-B’et-Ma’aka. Konojel ri winaq kiya’om kiwach ruk’ are’, kkimulij kib’ e kkiterne’b’ej ub’i ri are’. 15Kepetik e xe’opan pa ri Ab’el-B’et-Ma’aka e chila’ kech’o’jin ruk’ ri are’. Kkiyak jun tapya chutzal ri tinimit e we tapya ri’ kopanik chi ajsik chrech ri jun tapya chik, e konojel ri achijab’ erech ch’o’j erachi’l ri Jo’ab, tajin kkik’ot uloq ri tapya chuxe’ arech kkiwilij ub’ik. 16K’atek’uri’, jun sak’ajalaj ixoq ruk’ ri uno’j, kuraq uloq uchi’ chi pa ri tinimit uloq: «¡Chitatab’ej! ¡Chitatab’ej! Chiya’a ub’ixik chrech ri Jo’ab’, chqib’ uloq wuk’ rumal rech che rajawaxik kinb’ij jun tzij chrech». 17Ri Jo’ab’ kqib’ ukoq ruk’ ri jun ixoq e ri ixoq kub’ij chrech: «¿La at ri at Jo’ab’?». Kub’ij are’: «Je’, in». Ri ixoq kub’ij chrech: «Chatatab’ej ri utzij ri apataninel ixoq ri’». «Katintatab’ej ri’». Kcha ri are’ chrech. 18Kub’ij ri are’ weri’: «Ojer tzij kanoq kb’ixik: Rajawaxik kb’an ri ch’ob’oj ruk’ ri Ab’el e we xb’antaj we ch’ob’oj ri’ xchup uwach ri’ ri jun jas uwach. 19K’atek’ut, ri in, in jun kikomon achijab’ rech ri Isra’el, ri at katzukuj kab’an k’ax chrech jun nimalaj tinimit pa ri Isra’el ¿k’atek’uri’, ri at kawaj kachasaj uwach jun tinimit che are nab’e tinimit pa ri Isra’el? ¿Jasche kawaj kasach uwach ri rechb’al ri Yahweh?». 20Ri Jo’ab’ kub’ij chrech: «Naj, naj k’o wi’ chwech che kwaj kinchasaj uwach e kink’is tzij puwi’ ri tinimit. 21Man jetari’, xane xuwi kqatzukuj jun achi che k’o pa ri juyub’ rech ri Efra’im, ri achi ub’i’ Seb’a, uk’ojol ri B’ikri, we achi ri’ xwa’lij chrij ri ajawinel David. Chijacha ri are’ pa qaq’ab’ e kinya’ kan wa’ ri ch’o’j puwi’ ri tinimit ri’». Ri ixoq kub’ij chrech ri Jo’ab: «Utz ri’, ksetex uloq ri’ chawech ri ujolom cho ri tapya uloq». 22Ri ixoq kch’aw kuk’ konojel ri winaq ruk’ ri uno’j jacha ri ub’anom: Kesax ri ujolom ri Seb’a, uk’ojol ri B’ikri, e kkik’yaq ri are’ chrech ri Jo’ab’. Ri are’ ktaqanik arech kch’awisax ri ruk’a’ wakax e chijujunal xkiya kan ri tinimit xeb’e pa ri tz’um taq kachoch. K’atek’uri’, ri Jo’ab’ ktzalej pa ri Jerusalem ruk’ ri ajawinel. Ri nim taq ub’antajik pa ri rajawib’al ri David 23Ri

Jo’ab’ kinimal konojel ri achijab’ erech ch’oj pa ri Isra’el; ri B’enayahu uk’ojol ri Yehoyada kinimal ri e’ajkerete’o e ri e’ajpelete’o; 24ri Adoram k’amalb’e chech ri k’axalaj chak ; ri Josafat uk’ojol ri Ajilud are’ are’ ri ajtaqo’ntzij che uk’amik ub’ik ri tzij; 25ri Siya are are’ ri ajtz’ib’; ri Sadok e ri Ab’i’atar echuchqajawib’. 26K’atek’uri’, ri Ira ri ajya’irita are chuchqajaw rech ri David. Ri nimalaj wi’jal e ri kikamisaxik ri erija’al ri Sa’ul __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI UKAB’ WUJ SAMU’EL

81

211Pa taq uq’ij ri David, xk’oji’ wi’jal oxib’ junab’. Ri David kuta’ chrech ri Yahweh e ri Yahweh kub’ij chrech: «K’o ri kik’el puwi’ ri Sa’ul e pakiwi’ ri erachalal, rumal rech che xe’ukamisaj ri e’ajgab’a’on». 2Ri ajawinel ke’usik’ij ri e’ajgab’a’on e kub’ij chkech –we e’ajgab’a’onitas ri’ man e’ajisra’el taj, ri e’are’ are ri xe’to’taj kan chkech ri e’ajamorre’o, e ri e’ajisra’el xkijikib’a’ ub’ixik ri kitzij chkech ri e’are’. K’atek’ut, ri Sa’ul xutzukuj usachik kiwach ri e’are’ rumal rech ri rachixom ckkech ri e’ajisra’el e ri Juda–. 3Kub’ij ri David chkech ri e’ajgab’a’on: «¿Jas ri rajawaxik kinb’an in chiwech e jas ri kinb’ano arech kitewchi’j ri rechb’al ri Yahweh?». 4Ri e’ajgab’a’on kkib’ij chrech: «Chqech uj, man rumal ta saq pwaq on q’an pwaq ruk’ ri Sa’ul e kuk’ ri erachalaxik, xoquje’ man rajawaxik taj k’o jun kkamisaxik pa ri Isra’el». Ri David kub’ij: «Ri kib’ij chwech che rajawaxik kinb’an in piwi’, ri in kinb’ano». 5Kkib’ij chrech ri ajawinel: «Ri jun achi ri’, xujukamisaj ri uj e xuchomaj uchupik qawach pa ronojel ri rulew ri Isra’el, 6cheya’ b’a’ chqech e’wuqub’ chkech ri e’uk’ojl arech chuwach ri Yahweh ke’qach’aqe’taj pa ri Guib’e’ah che rech ri Sa’ul, ri cha’talik rumal ri Yahweh». K’atek’uri’, ri ajawinel kub’ij: «Ri in, ke’injach ri’ chiwech ix». 7Ri ajawinel kukuy kan ri Merib’b’a’al uk’ojol ri Jonatan, che uk’ojol ri Sa’ul, rumal ri tzij xjikib’ax ub’ixik chuwach ri Yahweh, ri tzij xkijikib’a’ ri e’are’ chkixo’l, ri David e ri Jonatan uk’ojol ri Sa’ul. 8Ri ajawinel are ke’uk’am ub’ik ri ekeb’ ral ri Rispa, che umi’al ri Ayya, ri keb’ ral che xek’oji’ ruk’ ri Sa’ul, ri Armoni e ri Mefib’a’al, xoquje’ ke’uk’am ub’ik ri ejob’ ral ri Mikal, umi’al ri Sa’ul ri eral xek’oji’ ruk’ ri Adri’el ri uk’ojol ri B’arzillay ri ajmejola. 9Ke’ujach pa ri kiqab’ ri e’ajgab’a’on e ri e’are’ kekik’yaq uloq puwi’ ri juyub’ chuwach ri Yahweh. Junam xek’yaq uloq chi ewuqub’; xekamisaxik pa ri nab’e taq uq’ijil ri uyakik uwach tiko’n, pa ri umajib’al uq’atik ri salwa’t. 10Ri Rispa, umi’al ri Ayya, kuk’am ub’ik jun ukoxtar e kukojo puwi’ ri jetaq ab’aj k’o chila’, xukoj ri koxtar chila’ chi aretaq chi’ xmajtajik ri uq’atik salwa’t chi k’ate’ na ktzaq ri nab’e taq jab’ pakiwi’ ri e’are’, paq’ij man kuya’ ta alaj kechaki’ ri chikop ajuwokaj pakiwi’ e ch’aq’ab’ man kuya ta alaj kechaki’ ri echikop rech uwachulew pakiwi’. 11Kya ub’ixik chrech ri David ri tajin kub’an ri Rispa ri umi’al ri Ayya, che jun chkech ri erixoqil ri Sa’ul. 12K’atek’uri’, ri David kuta’ uloq ri jetaq ub’aq ri Sa’ul e ri jetaq ub’aq ri uk’ojol Jonatan, chkech ri ekinimal ri Yab’es rech ri Gala’ad. Rumal rech che ri e’are’ xeki’laq’aj uloq we jetaq b’aq ri’ pa ri taq’aj rech ri B’et-San, jawi’ ne’ ri e’ajfiliste’o xkitzayb’a’ uloq pa jun q’ij che ri e’ajfiliste’o xkikamisaj ri Sa’ul pa ri Gue’lb’o’e. 13Ri David kuk’am uloq chi pa we jun k’olb’al ri’ ri jetaq ub’aq ri Sa’ul e ri jetaq ub’aq ri uk’ojol Jonatan e kuk’am uloq ruk’ ri kib’aq ri winaq che xek’yaq uloq cho ri taq ab’aj. 14Kmuqik ri jetaq ub’aq ri Sa’ul e ri ub’aq ri uk’ojol Jonatan pa ri rulew ri B’enjamin, pa ri Sela, jawi’ muqutal wi ri Kis, utat ri Sa’ul. Kb’anik ronojel ri xtaqan ri ajawinel chrech, xa jek’uri’, ruk’ weri’ ri Dyos xutoq’ob’isaj uwach ri amaq’. Ri nimalaj ch’akanik pakiwi’ ri e’ajfiliste’o 15Jumul

chik, ri e’ajfiliste’o kech’ojinik kuk’ ri Isra’el. Ri David kxuli’k kuk’ ri e’ojer taq e’upataninel arech keb’ech’ojinoq kuk’ ri e’ajfiliste’o e ri David sib’alaj kosinaq chik. 16Ri Yisb’i, uk’ojol ri Nob’, jun rija’al ri Rafa. Ri ra’lal ri saq uch’ich’ rech cho’j k’olik, jo’lajuj k’al (300) siklos kupajo, xoquje’ ukojom chi uloq xe’upam jun k’ak’ uch’ich’ chik. K’atek’uri’ kub’ij pa rech wi: «Kinkamisaj na wa’ ri David». 17K’atek’ut, ri A’isay uk’ojol ri Seruya kpe che uto’ik ri David, kusok ri jun ajfiliste’o e kukamisaj kanoq. Ri achijab’ erachi’l ri David junam ub’ixik kkib’ij we tzij ri’: «¡Matpe chi uloq quk’ pa taq ri ch’o’j, arech man kachup taj ri utza’m uchaj ri Isra’el!». __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI UKAB’ WUJ SAMU’EL

82 18Chuwach

chi apanoq weri’, k’o chi jun ch’o’j pa ri Gob’ kuk’ ri e’ajfiliste’o. K’atek’uri’ ri Sib’b’ekay ajjusatita, kukamisaj ri Saf, che jun rija’al ri Rafa. 19K’o chi jun ch’o’j pa ri Gob’ kuk’ ri e’ajfiliste’o, e ri Eljanan, uk’ojol ri Yari, ri ajb’elem kukamisaj ri Goli’ath che ajgat; ri uchapb’al ri uch’ich’ rech ch’o’j jeri’ jacha jun uche’al ri kemb’al. 20K’o chi jun ch’o’j pa ri Gat. K’o chila’ jun achi che utz chrech ri ch’o’j, k’o waqib’ uwi’ taq uq’ab’ e uwi’ taq raqan, kub’an juwinaq kijeb’ ronojel. Xoquje’ ri are’ rija’al ri Rafa. 21Xutzur ri Isra’el e ri Yehonatan, uk’ojol ri Sime’a, rachalal ri David, xukamisaj ri are’. 22We kijeb’ winaq ri’ erija’al kan ri Rafa ri ajgat e xeqaj chuxe’ ri uq’ab’ ri David e chuxe’ ri kiq’ab’ ri e’upataninel ri are’. Ri ub’ix ri David

221Ri David kub’ij we jetaq tzij ri’ chrech ri Yahweh pa jun b’ix, aretaq chi’ ri Yahweh xuto’ uwach chkiwach konojel ri e’uk’ulel e chuwach ri Sa’ul. 2Jewa’ kub’ij: Ri Yahweh are are’ ri nimalaj ab’aj wech in, are are’ nuch’uq’ab’alil, are’ are’ nukolonel, 3are are’ Nudyos, are are’ ri ab’aj jawi’ kinto’ wib’, are to’l wech in, are to’l wech, ri nukolotajem, are kowlaj nuchuq’ab’, are nupanib’al, ri at kinato’ chuwach ri k’ax. 4Nim rilik ri Dyos aretaq chi’ ri in kin sik’in chrech ri Yahweh, ri are’ che taqal chrij ri nimalaj uq’ijilaxik. Ri in kinkolotajik chkiwach ri enuk’ulel. 5In sutulik rumal ri uq’etal ri kamikal, nuxib’im wib’ chuwach ri turnik ja’ rech ri nima’ B’eli’al, 6in sutulik rumal ri ukolob’ ri Se’ol, in eye’talik rumal ri uk’amil ri kamikal. 7Aretaq chi’ kink’is nuk’u’x pa ri k’ax, xinwin chuwach ri Yahweh, xinsik’in chrech ri Nudyos; k’atek’uri’, xutatab’ej uloq ri nuch’awib’al chi pa ri Rachoch uloq, e xxojalinik ri nuch’ab’al pa ri uxikin. 8K’atek’uri’, xb’iririk ri uwachulew e xwilil ub’ik, xb’iririk ri jetaq utikb’alil ri jetaq kaj, xeb’iririk chuwach rumal ri nimalaj royowal. __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI UKAB’ WUJ SAMU’EL

83 9Jun

nimalaj sib’ xpaqi’ uloq pa ri utza’m e pa ri uchi’ kel uloq jun q’aq’ che kporonik, puchi’ kel uloq jetaq rachaq q’aq’. 10Xutzalb’a’ ri kaj e xqaj uloq, xk’oji’ jun q’eqlaj sutz’ chuxe’ ri raqan. 11Xaq’an ub’ik puwi’ jun kerub’im e krapapik xb’ek, xrapap ub’i ruk’ ri uxik’ ri kyaqiq’. 12Kub’an jun rachoch ruk’ ri jetaq q’equ’m, uq’equ’mal ja’ ri rachoch, jun sutz’ puwi’ jun sutz’ chik. 13Pa ri jun saqil krepewik che nab’e chuwach ri Are’, xpe uloq saqtew e xpe uloq utza’m taq si’. 14Kqinlajik uloq ri Yahweh pa ri kaj jacha ri kaqulja, ri Nimalaj ub’antajik, ko xtatajik ri uch’ab’al. 15Xutzaq ub’i ri jetaq uch’ab’ e naj xusuk’ab’a’ ub’i wi, xujususej ub’i ri q’aq’ e xujub’uj ub’i ri are’. 16K’atek’uri’, ri ulew k’o chuxe’ ri Polow, xqalajinik uloq, ri utikb’alil ri uwach ulew xch’ani’ uloq, rumal ri royowal ri Yahweh, rumal ri kyaqiq’ kel uloq putza’m. 17Kulik’ uloq ri uq’ab’ ajsik e kinuk’am ub’ik, arech kinwa’lisaj ub’ik pa ri nimalaj taq ja’; 18kuto’ nuwach chuwach jun nimalaj k’ulel kuto’ nuwach chkiwach ri e’itzel taq winaq, che k’o chi na kichuq’ab’ chnuwach ri in. 19Inkeye’m pa ri jun q’ij che k’ax nub’anom, k’atek’uri’, ri nuchuq’ab’ are ri Yahweh. 20Xinukolo, xinresaj ub’ik, xinuya’a’ pa utzil, xinukolo, rumal che kinuloq’oq’ej. 21Ri Yahweh, kuya’ uk’axel chwech __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI UKAB’ WUJ SAMU’EL

84

jeri’ jacha ri nusuk’il, kutoj chwech jeri’ jacha ri rutzilal ri nuq’ab’, 22rumal rech che nuk’olom ri jetaq ub’e ri Yahweh, e man k’o ta intzaqinaq arechi’ naj in k’o wi chrech ri Nudyos. 23Rumal rech che ronojel ri jetaq uq’atb’altzij k’o chnuwach, e ri utzij rajawaxik kb’anik man k’o ta nuk’yaqom ub’ik. 24Chuwach ri are’ man k’o ta kach’a’ chwech ri in; ri in, in utz chuwach, chuwach ri Are’, ri in nukolom wib’ chuwach ri mak. 25K’atek’uri’, ri Yahweh, kutoj uk’axel chwech jeri’ jacha ri nusuk’il, jacha ri utzil k’o wuk’ kril ri uwoq’och ri are’. 26Ruk’ ri suk’ winaq, ri at, at suk’ ruk’, ruk’ ri tz’aqatalaj winaq, ri at, at tz’aqat ruk’. 27Ri at, at ch’ajch’oj ruk’ ri ch’ajch’oj winaq k’atek’ut, ri at, k’ax ab’antajik ruk’ ri winaq che ajb’anal k’ax. 28Ri at che ke’akol ri meb’a’laj siwantinimit, e ri at che kqasaj ri woq’ochaj che nimal kkina’o. 29Ri at Yahweh, at, ri at nuchaj, at Nudyos che kasaqarisaj ri nuq’equ’mal. 30Awuk’ ri at, ri in, k’o nuchuq’ab’ chuwach ri tapya, ruk’ ri Nudyos, ri in kinkowinik kinpaqi’k cho ri tapya. 31Ri Dyos, sib’alaj utz e tz’aqatalaj taq ri ub’e, ri utzij ri Yahweh kq’axex pa ri q’aq’, are are’ tob’nel, ch’uqnel ri Are’ chkech konojel ri kkito’ kib’ ruk’ are’. 32¿Jachin k’uri’ ri Dyos, we man are ri Yahweh? ¿Jachin k’uri’ ri ab’aj, we man are ri Qadyos? __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI UKAB’ WUJ SAMU’EL

85 33Are

are’ ri Dyos che kuxim ri nupam ruk’ ri uchuq’ab’; ri are’ xukol ri nub’e, e ri nub’e ch’ajch’oj. 34Kub’an chrech ri waqan jacha raqan masat, e kinutoq’ej pa taq ri juyub’ arech kintak’i’k. 35Ri are’ che kusuk’umaj ri nuq’ab’ chrech ri ch’o’j, e xoquje’ kusuk’umaj ri nuq’ab’ chrech ujik’ik ri ch’ich’ ch’ab’. 36Ri at kaya chwech ri kolonelalaj to’l wech, pa ronojel kajb’al katatab’ej ri nutzij. 37Kanimarisaj ri uxo’l ub’inb’al waqan, e man kumi’ ta rib’ ri ukux waqan. 38Ke’inwoqataj ri enuk’ulel e ke’inriqa’ ri e’are’, man kintzalij taj we maja’ kink’is tzij pakiwi’. 39Ke’injich’ij pulew e man kekowin ta chik kewa’lij chi jumul, ketzaqik ek kekanaj kan chuxe’ ri waqan. 40Kaya nuchuq’ab’ arech kinkowin chrech ri ch’o’j, ke’atzaq chuxe’ waqan ri winaq che kb’an k’ax chwech. 41Ri at kaya ri ub’ojal kij ri enuk’ulel chwech, ri jachintaq kkaj itzel chwech, ri in ke’inkamisaj. 42Kkiraqej kichi’, k’atek’uri’ man k’o ta kolonel kech. Kesik’in chrech ri Yahweh, k’atek’uri’ man kutzalejisaj ta uwach ri kitzij! 43Ri in ke’inmucho jacha poqlaj pa ri kyaqiq’; ke’intak’alb’ej jacha uxaq’ik ri xoq’ol xo’l taq b’e pa ri tinimit. 44Xato’ nuwach chuwach taq ri ch’o’j k’o chkixo’l ri nusiwantinimit, kinakojo in k’amalb’e chkech ri winaq’, siwan taq tinimit che man weta’m ta kiwach, kinkipatanij. 45Ekalk’uwa’l ekaxlan taq winaq ke’opan chnuwach, __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI UKAB’ WUJ SAMU’EL

86

kkitak’ab’am ri kixikin che nutatab’exik e keniman chrech ri nutzij. 46Enik’aj taq kik’ojol ri ekaxlan taq winaq ketu’qarik, ketzaq rumal ri ch’ich’ k’o cho taq kqan. 47¡Chk’asi’ b’a’ ri Yahweh! ¡Tewchi’talik ri nimalaj ab’aj wech in, nim b’a chi’litajoq ri Dyos che nukolotajem, 48ri Dyos, che kuya’ b’e chwech arech ktoj uk’axel chwech ri jachintaq kib’anom k’ax chwech, e ri are’ che ke’ukoj ri siwan taq tinimit chuxe’ taq ri waqan; 49ri at kinakol chkiwach ri enuk’ulel, kinawa’lisaj pakiwi’ ri kkib’an k’ax chwech, kato’ nuwach chkiwach ri winaq che e’ajb’anal taq k’ax. 50Rumal k’uwa’ Yahweh, ri in katinq’ijilaj wa’ chkixo’l ri tinimit che man kekojon taj, kwaj kinb’ixoj ri ab’i’. 51Ri Are’ kunimarisaj ri jetaq uch’akanik kub’an ri rajawinel, e kuk’ut ri loq’oq’eb’al uk’u’x chrech ri uji’konsam, chrech ri David e chrech ri rija’al pa junalik. Ri k’isb’al taq utzij ri David

231Are wa’ ri k’isb’al taq utzij ri David. Utzij ri David, uk’ojol ri Jesse utzij ri achi che k’o jun uk’olib’al ajsik, ri uji’konsam ri Udyos ri Jakob’, ri ki’laj ajb’ixonel rech ri Isra’el. 2Ri ruxlab’al ri Yahweh kch’aw wumal in, ri utzij k’o cho ri waq’. 3Are ri Udyos ri Isra’el xch’awik, ri Ab’aj rech ri Isra’el jewa’ xub’ij chwech: Ri suk’ che kub’an q’atb’altzij pakiwi’ ri winaq, ri kub’an q’atb’altzij ruk’ ri xib’rikil chuwach ri Dyos. __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI UKAB’ WUJ SAMU’EL

87 4Ri

are’ jacha ri saqil aq’ab’il aretaq chi’ kel uloq ri q’ij, pa jun aq’ab’il che man k’o ta sutz’, ri are’ che krepretik kub’an chrech ri q’ayes pa ri ulew aretaq chi’ ktani’ ri jab’. 5Je’ nak’ut, ¿la man je ta wa’ ri wachoch chuwach ri Dyos, rumal rech che xub’an jun junalikalaj chapb’al q’ab’ wuk’ in, ri are’ che k’o pa ronojel utzil e che qas tikitalik? ¿la man kub’an ta ri’ ri are’ che ktuxnik uloq ri nukolotajem e ronojel ri utzil chwech? 6K’atek’ut, ri winaq erech ri B’eli’al ejeri’ jacha ri jetaq k’ix k’o pa ri tz’inalik ulew che man kch’up ta ruk’ ri q’ab’aj. 7Ri achi che ke’uchap koq ke’uchup ri’ ruk’ ch’ich’ on ruk’ ri chapb’al rech ri ch’ich’ rech ch’o’j, arech ke’uporoj ub’ik pa ri q’aq’. Ri achijab’ erachi’l ri David che man k’o ta kkixib’ij kib’ chuwach ri ch’o’j 8Are

wa’ ri kib’i ri achijab’ ri erachi’l ri David che sib’alaj e’utz chech ri ch’oj: Isb’a’al ri Jakmonita ri nab’e chkech ri oxib’, are ri are’ che xusilob’isaj ri uch’ich’ rech ch’o’j e junam kikamisaxik xub’an kaq’o’ (800) winaq. 9Teren chi ukoq chrij ri are’ ri Ele’asar, uk’ojol ri Dodo, ri ajjojita, jun chkech ri e’oxib’ achijab’ che man k’o ta kkixib’ij kib’ chuwach ri ch’o’j. Ri are’ k’o ruk’ ri David aretaq chi’ xkib’an ri ch’o’j kuk’ ri e’ajfiliste’o; xkimulij kib’ che ub’anik ri ch’o’j e ri achijab’ rech ri Isra’el xepaqi’ uloq. 10Ri are’ ko xutak’ab’a’ rib’ e xch’ojinik kuk’ ri e’ajfiliste’o, chi k’ate’ na ri uq’ab’ xsikirik e xnak’i’ kanoq cho ri uch’ich’ rech ch’o’j. Pa ri jun q’ij ri’, ri Yahweh jun nimalaj ch’akoj xub’ano; ri achijab’ erech ch’oj xuwi xetzalej pa kqan che ub’anik ri elaq’. 11Teren chi ukoq chrij ri are’ ri Samma, uk’ojol ri Ague, ri ajhararita. Ri e’ajfiliste’o, xkimulij kib’ pa ri Leji. K’o chila’ jun ch’aqap ulew che tikom lentejas chuwach. Ri achijab’ erech ch’o’j xe’animajik chkiwach ri e’ajfiliste’o, 12k’atek’ut ri are’ xk’oji’ panik’aj chrech ri ulew, xuto’ uwach e xe’uqajb’ej ri e’ajfiliste’o. Ri Yahweh xub’an jun nimalaj ch’akanik. 13E’oxib’ chkech ri ejuwinq lajuj xexuli’ uloq e xe’opan ruk’ ri David pa ri pek Adullam, pa taq ri uq’ijil uyakik uwach tiko’n, k’atek’uri’, jupuq e’ajfiliste’o ekanajinaq pa ri taq’aj kech ri e’ajrefa’im. 14Ri David xa uto’om rib’ pa ri pek, k’atek’uri’, ek’o jupuq e’ajfiliste’o pa ri B’elem. 15Ri David kub’ij ri kraj ri ranima’: «¡Jachin tane’ kya’ow chwech arech kinqumuj ri ja’ rech ri k’uwa’ k’o pa ri rokib’al ri B’elem!». 16Ri e’oxib’ achijab’ che e’utz chrech ri ch’o’j, kkijaq jun b’e pa ri kik’olb’al ri e’ajfiliste’o, kkesaj uloq ri joron pa ri k’uwa’ k’o pa ri rokib’al ri B’elem; kkik’am ub’ik e kkichi’j chrech ri David, k’atek’ut, ri are’ man xraj taj __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI UKAB’ WUJ SAMU’EL

88

xutijo, xane are xusipaj e xuq’ejej chuwach ri Yahweh. 17Aretaq chi’ kuq’ejej kub’ij: «¡Chinuk’olo’ b’a’ ri Yahweh arech man kinb’an ta jun jas uwach! ¡Are wa’ ri kikik’el ri achijab’ che xkijach ri kik’aslemal pa ri k’ax!». E man xraj taj xuqumuj ri joron ri’. Are wa’ ri xkib’an we e’oxib’ achijab’ ri’ che e’utz chrech ri ch’o’j. 18Ri Ab’isay, rachalal ri Jo’ab’ e uk’ojol ri Seruya, are are’ kinimal ri e’oxib’. Are ri are’ ri xusilob’isaj ri uch’ich’ rech ch’o’j pakiwi’ o’lajuj k’al (300) achijab’ e nimalaj xub’an chrech ri ub’i’ chkixo’l ri e’oxib’. 19Ri are’ k’o nimalaj uq’ijil chkixo’l ri e’oxib’, ri are’ are kinimal ri ejuwinaq lajuj, k’atek’ut, man xjunamataj ta kuk’ ri e’oxib’. 20Ri B’enayahu, uk’ojol ri Yehoyada, achi che utz chrech ri ch’o’j, man k’o ta kuxib’ij e sib’alaj kch’akanik, ri are’ ajkab’se’el, ri are’ xe’ukamisaj ri ekeb’ achijab’ e’utz chrech ri ch’o’j che e’ajmo’ab, are ri are’ ri xqaj ub’i pa ri kuwa’ e xu’kamisaj ri jun koj, pa jun q’ij che k’o sib’alaj saqtew. 21Xoquje’ ri are’ xukamisaj jun ajegipto che nimalaj raqan. Ri ajegipto ri’ ruk’am jun ch’ich’ puq’ab’, k’atek’ut ri are’ xxuli’ ub’ik chuwach, ruk’ xuwi jun che’ puq’ab’, kumaj ri ch’ich’ rech ch’o’j puq’ab’ ri jun ajegipto e ruk’ weri’ xukamisaj kanoq ri are’. 22Are wa’ ri xub’an ri B’enayahu uk’ojol ri Yehoyada e nimalaj ub’i xuxik chkixo’l ri e’oxib’ achijab’ che e’utz chrech ri ch’o’j. 23Ri are’ k’o nimalaj uq’ijil chkiwach ri ejuwinaq lajuj achijab’, k’atek’ut, man xjunamitaj ta kuk’ ri e’oxib’. Ri David xukojo k’amalb’e chkech ri echajinel rech are’. 24Ri Asahel, rachalal ri Jo’ab’, k’o chkixo’l ri ejuwinaq lajuj achijab’. Ri Eljanan, uk’ojol ri Dodo, ri ajb’elem. 25Ri Samma ri ajjarod. Ri Elika ri ajjarod. 26Ri Jeles, ri ajpelet. Ri Ira, uk’ojol ri Ikkues, ri ajteko’a. 27Ri Ab’i’eser, ri ajanatot. Ri Sab’eni ri ajjusa. 28Ri Salmon, ri ajajoj. Ri Majray, ri ajnetofa. 29Ri Jeleb’, uk’ojol ri B’a’ana, ri ajnetofa. Ri Ittay, uk’ojol ri Rib’ay, ajquib’e’a kech ri e’uk’ojol ri B’enjamin. 30Ri B’enayahu ri ajpiraton. Ri Jidday, kel pa ri turnik taq ja’ rech ri Ga’as. 31Ri Ab’ialb’on, ri ajarab’a. Ri Azmavet, ri ajb’ajurim. 32Ri Elyajb’a, ri ajsa’alb’on. Ri Yasen, ri ajguison. Ri Yehonatan, 33uk’ojol ri Samma, ri ajjarar. Ri Aji’am, uk’ojol ri Sarar ri ajarar. 34Ri Elifelet, uk’ojol ri Ajasb’i, ri ajajb’et-ma’aka. Ri Eli’am, uk’ojol ri Ajitofel, ri ajguiloni. 35Ri Jersay, ri ajkarmelo. Ri Pa’aray, ri ajarab’. __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI UKAB’ WUJ SAMU’EL

89 36Ri

Yigal, uk’ojol ri Natan ri ajsob’a, Ri B’ani, ri ajgad. 37Ri Selek, ri ajammonita. Ri Najray, ri ajb’e’erot, to’l rech ri Jo’ab’, uk’ojol ri Seruya. 38Ri Ira, ri ajyattir. Ri Gareb’ ri ajyattir. 39Ri Uri’as, ri ajhitita. Konojel, ejuwinaq lajuj wuqub’. Ri kejalaxik ri siwantinimit

241Xyakatajik chi jumul ri royowal ri Yahweh pakiwi’ ri e’ajisra’el e xukoj uk’u’x ri David pakiwi’, e kub’ij chrech: «Jat, che’awejalaj ri Isra’el e ri Juda». 2Ri ajawinel kub’ij chrech ri Jo’ab’, e chkech ri ekanimal ri achijab’ erech ch’o’j che erachi’l ri are’: «Chixtzalinoq pa konojel ri e’ujuq’at ri Isra’el, kmajtaj ub’i pa ri Dan e kixopan chi pa ri B’erseb’a, e che’iwejalaj ri siwantinimit arech kinweta’maj in ejoropa winaq ek’olik». 3Ri Jo’ab’ kub’ij chrech ri ajawinel: «Che’upoq’isaj b’a’ ri siwantinimit ri Adyos ok’al mul chi na chuwach ri ek’o kamik ri’. Chrila’ ta b’a’ na weri’ ri uwoq’och ri wajaw ri ajawinel. K’atek’ut, ¿Jas upatan weri’ chrech ri wajaw ri ajawinel?». 4K’atek’ut, are k’o uchuq’ab’ ri utaqanik ri ajawinel chuwach ri Jo’ab’ e chkiwach ri ekinimal ri achijab’ erech ch’o’j, e ri Jo’ab’ e ri ekinimal ri achijab’ erech ch’o’j xe’el ub’i chuwach ri ajawinel arech ke’kejalaj ri siwantinimit rech ri Isra’el. 5Keq’ax ch’aqap chrech ri Jordan e kkichapale’j pa ri Aro’er ri jun tinimit che k’o panik’aj ri taq’aj, keb’e ub’ik pa ri rulew ri Gad e ke’opan chi pa ri Yaser. 6K’atek’uri’, keb’e chi ub’i pa ri Gad e pa ri kamaq’ ri e’ajhittita, pa ri Kades. Ke’opan pa ri Dan-Ya’an e pa ri jetaq ulew k’o chunaqaj; pa ri b’e che kusuk’ ub’ik pa ri Sidon. 7Ke’opan pa ri kowlaj uk’olb’al ri Tiro e pa ronojel ri jetaq kitinimit ri e’ajhitita e ri e’ajkana’an, e pa uk’isb’al ke’opan pa ri Negueb’ rech ri Juda pa ri B’erseb’a. 8Jeri’ xkib’ano xeb’in pa ronojel ri amaq’, k’atek’uri’ xetzalij pa ri Jerusalem aretaq chi’ ok’owinaq chi b’elejeb’ ik’ ruk’ juwinaq q’ij. 9Ri Jo’ab’ kujach chech ri ajawinel ri winaq xekejalaj: pa ri Isra’el ek’o ok’al k’alab’ (800.000) achijab’ erech ch’o’j, e che kena’wik kkikoj ri ch’ich’ rech ch’o’j, e pa ri Juda ek’o oxib’ k’alab’ juwinaq (500.000) achijab’. Ri b’innel yab’il e ri sachib’al makaj rumal ri Dyos 10Aretaq

chi’ xe’ejalajtajik ri siwantinimit, ri ranima’ ri David xuna’ rib’, k’atek’uri’ kub’ij ri David chrech ri Yahweh: «Ri in nimalaj xinmakunik. K’atek’ut kamik ri’, Yahweh, kinta chwech kakuy umak ri apataninel, rumal rech che k’ax nuch’ab’exik». 11Aretaq chi’ ri David kwa’laj aq’ab’il pa ri jun q’ij chik —ri utzij ri Yahweh petinaq chi ruk’ ri Gad q’axel utzij ri Dyos, ri are’ jun uwinaq ri David che kqalajinik ri jastaq chuwach : 12«Jat e ja’b’ij chech ri David: Jewa’ kub’ij ri Yahweh: Kinkoj chawach oxib’ jastaq, kacha’ jun chkech e qas kb’antajik ri’ wumal in weri’». 13Ri Gad kopan pa ri rachoch ri David e kub’ij chrech: «¿Jas kawaj kpe chawij? ¿la wuqub’ junab’ wi’jal pa ri amaq’, on oxib’ ik’ katanimajik chkiwach ri ak’ulel che katkoqataj na ri’, on oxib’ q’ij b’innel yab’il kuriq ri atinimit? ¡Kamik ri’, chachomaj b’a’ e chawila’ b’a’ jas kinb’ij na chrech ri xintaqow uloq!». 14Ri __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI UKAB’ WUJ SAMU’EL

90

David kub’ij chrech ri Gad: «Ri in nimalaj mayowik in k’olik! ¡Are utz ri’ kinqaj pa ri uq’ab’ ri Yahweh rumal che nimalaj ri utoq’ob’, chuwach che are kinqaj pa kiq’ab’ ri achijab’!». 15E ri Yahweh kutaq uloq ri b’innel yab’il chkech ri Isra’el, kmajtaj ub’ik ri yab’il chi aq’ab’il ub’ik e chi k’ate’ ktani’k pa ri q’ij xb’ixik, k’atek’uri’ xekamik waqchuy jo’lajuj q’o’ (70.000) achijab’ chkixo’l ri siwantinimit, kmajtaj ub’i pa ri Dan e kopan pa ri B’erseb’a. 16Ri anjel kulik’ ri uq’ab’ puwi’ ri Jerusalem arech kuk’istzij puwi’, k’atek’ut ri Yahweh kq’utut ri ranima’ chuwach ri k’ax kb’antajik e kub’ij chrech ri anjel che kuk’is tzij puwi’ ri siwantinimit: «¡Ruk’ la’ lele’! Chawesaj apanoq ri aq’ab’». Ri anjel rech ri Yahweh k’o koq chunaqaj ri rulew ri Ara’una ri jun ajjeb’use’o. 17Aretaq chi’ ri David kril ri anjel che tajin kub’an k’ax chkech ri siwantinimit, kub’ij chrech ri Yahweh: «in ri xinmakunik, in ri xinb’anow ri itzel, k’atek’ut ri jupuq taq chij ri’, ¿jas ri xkib’ano? Kinta b’a’ chawech, qaj b’a’ ri aq’ab’ panuwi’ in e pakiwi’ ri ewachalal!» Kyakik jun tab’al toq’ob’ 18Pa

we jun q’ij ri’, kpe ri Gad ruk’ ri David e kub’ij chrech: «Chatpaqal ub’ik e chayika’ jun ab’aj rech tab’al toq’ob’ chrech ri Yahweh pa ri rulew ri Ara’una ri ajjeb’use’o». 19Ri David kpaqi’ ub’ik jacha xtaqan ri Yahweh chrech ri Gad. 20Kka’y uloq ri Ara’una e ke’ril uloq ri ajawinel e ri e’upataninel che tajin epetinaq ruk’ ri are’. Kel uloq ri are’ e kxuki’ chuwach ri ajawinel, kuqasaj ri upalaj pulew. 21Ri Ara’una kub’ij: «¿Jasche ri wajaw ri ajawinel xpe uloq pa ri rachoch ri upataninel?». K’atek’uri’, ri David kub’ij chrech: «Xinpe awuk’ arech kinloq’ chawech we k’olb’al ri’, rumal che rajawaxik kinyak jun tab’al toq’ob’ chrech ri Yahweh. E xa jek’uri’ kintanab’a’ ri b’innel yab’il k’o pakiwi’ ri siwantinimit». 22Ri Ara’una kub’ij chrech ri ajawinel: «Chuk’ama’ b’a’ e chuchi’j b’a’ ri wajaw ri ajawinel ri kraj ri are’. Chawila’ b’a’ ri jetaq b’oyix rech ri holokosto, ri q’osib’al triko e ri si’ are ri che’ yuqib’al ri kuka’ ri b’oyix. 23Ri Ara’una ri upataninel ri ajawinel kuya’ ronojel weri’ chrech ri ajawinel!». K’atek’uri’, ri Ara’una kub’ij chrech ri ajawinel: «¡Ri asipanik, qas utz b’a’ chrila’ ri Yahweh ri Adyos!». 24K’atek’ut, ri ajawinel kub’ij chrech ri Ara’una: «¡Jayi’! Ri in kwaj kinloq’ weri’ chawech jeri’ jacha ri rajil, ri in man kwaj taj kinchi’j jun holokosto chrech ri Yahweh ri Nudyos che mata xinloq’o». K’atek’ut, ri David kuloq’ ri jun ulew ri’ e ri jetaq b’oyix ruk’ ri pwaq, kawinaq lajuj siklos xuya’o. 25Ri David kuyak chila’ jun tab’al toq’ob’ rech ri Yahweh e kuchi’j nik’aj taq holokosto e tab’al taq toq’ob’ rech riqoj ib’. K’atek’uri’, ri Yahweh kutoq’ob’isaj uwach ri uwachulew e ri b’innel yab’il xel ub’ik pa ri Isra’el.

__________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI UKAB’ WUJ SAMU’EL

1

RI NAB’E KIWUJ E’AJAWINEL Keb’ oxib’ tzij puwi’ ri Kiwuj ri Eajawinel (I Re e II Re)

Pa ri 1 Reyes 1-2 ri Natan e ri ixoq Betsab’e kakib’an ajawinel chrech ri Salomon cho ri utem ri David e man are ta kikoj ri Adoni'as. Pa ri 1 Reyes 3-11 ri Salomon kokik ajawinel puwi’ ri Israel. Ri Salomon kuyak ri Nim Rachoch ri Dyos (kapitulo 6-8) e kukoj ri arka rech ri Yahweh pa ri Rachoch ri Dyos. Ri e'ajchakib' pa ri Nim Rachoch ri Dyos e'uwinaq ri Tiro, 1 Reyes 7,13-14: “13Ri Salomon kutaq uk’amik uloq ri Jiram ri ajtiro;

14

ri are’ ral jun malka’n chichu’ rech ri ujuq’at ri Neftali;

ri utat ajtiro, ri are’ ajch’ayil saq ch’ich’. Ri are’ sib’alaj kano’jinik, sib’alaj kana’wik e qas kuch’ob’o ri uchak che uchakuxik ri saq ch’ich’. Kopan ruk’ ri ajawinel Salomon e kub’an ronojel ri jetaq chak k’o ruk’ ri are’.” Ri Salomon k’o sib'alaj uno’jib'al, sib'alaj uq’inomal (kapitulo 10) e sib'alaj erixoqilal ek'olik che jun wi chik kidyos. Aretaq chi xkamik ri Salomon, ri uk’ojol Rob’oam xokik rajawinel ri Jerusalem (1 Reyes 11,43). Tek’ut, ri e'uwinaq ri Israel man xkaj taj ri Rob’oam e are xki'okisaj ri Jerob’oam rajawinel ri Israel (kapitulo 12). Ri Jerob’oam xuyak keb’ tyoxlaj taq k'olb'al pa ri B’etel e pa ri Dan, xoquje’ xuyak chi nik'aj tyoxlaj taq k’olb’al pa nik'aj taq k'olb'al chik. K’o jun k’ax ucholaj tzij puwi’ ri tyoxlaj uk’olb’al ri B’etel pa ri kapitulo 13. Pa ri 1 Reyes 14 kopan pa ri 2 Reyes 17 are ketzijoxik ri eajawinel rech ri Juda e rech ri Israel chi k’ate’ na pa ri uk’isb’al ri Israel (732). Xoquje’ k'o keb' oxib' tzij puwi’ ri Eli'as (1 Reyes 1719, ri Eli'as kach'o'jinik pa ri utoq’ob’ ri Yahweh chuwach ri B’aal; 21,17-29), k'o keb' oxib' tzij puwi’ ri Eliseo (2 Reyes 2-8; 13,14-21). K'o nik'aj taq umayib'al ri Jesus che junam ruk' ri umayib'al ri Eli'as e ri Eliseo. Xoquje’ junam ri ub’inem ri Jesus pa ri rulew ri Tiro e ri Sidon kuk' we ekeb' q'axal utzij ri Dyox ri'. Ri wuj 1 e 2 Reyes, man utz taj kakilo konojel ri eajawinel pa ri Rikyaq'ab' Q'ij, rumal ri tyoxlaj k’olb’al rech ri B’etel, e weri'

man junam ta ri uchomanik jacha ri chomanik k'o pa ri

De’uteronomio, che xa jun tyoxlaj k’olb’al kraj, e we k'olb'al ri' are ri Nim Rachoch ri Dyos pa ri Jerusalem. Ek'o wajxaqib' e'ajawinel rech ri Juda che utz ke'il rumal ri xtz'ib'an ri Wuj, xa ekeb’ ri e'ajawinel che e'utz: Eseki'as e Josi'as, aretaq chi’ man k’o ta chik ri ajawib'al rech ri Israel. Puwi’ ri Akab’ e Nab’ot, chiwila’ ri 1 Reyes 21. Puwi’ ri Atali’a, chiwila’ ri 2 Reyes 11. Chiwial' ri 2 Reyes 17, 5-6, chila' k'o wi ri uk'isik ri Israel pa ri junab' 721, ri ajawib'al rech ri Rikyaq'ab' ri Q'ij: “5Ri rajawinel ri Asiri’a kok pa ronojel ri jetaq tinimit e kopan pa ri Samari’a e oxib’junab’ xusutij rij we tinimit ri’. 6B’elej junab’ ajawaninaq chik ri Ose’as, aretaq chi’ ri rajawinel ri Asiri’a xokik pa ri Samanri’a e xe’uk’am ub’ik ri e'ajisrael pa ri Asiri’a. Xe’ujeqeb’a’ pa ri Jalaj, pa ri Jab’or che jun nimaja’ rech ri Gosan e pa taq ri kitinimit ri e’ajmedos.” __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI NAB’E KIWUJ E’AJAWINEL

2

Pa 2 Reyes 18-20 are kub'ij ri uch'ojinik ri Senakerib’ puwi’ ri Jerusalem, e ri q’axel utzij ri Dyos Isa’i’as kach'aw puwi' ri Jerusalem. Chuwach chi apanoq are ketzijox ri keb' ajawinel pa ri Juda, jun are ri Manases (687-642; 2 Reyes 21) e ri jun chik are ri Amon (642-640); chkiwach we ekeb' ri', ri Josi'as (640-609) kub’an jun k’exenik pa ri uchomab'al ri De’uteronomi’o (2 Reyes 22,1-23,30), chiwila’ 2 Reyes 23,1-2: “231Ri ajawinel ke’usik’ij ruk’ ri are’ konojel ri enim taq winaq ek’o pa ri Juda e pa ri Jerusalem, 2e ri ajawinel kapaqi’ ub’ik pa ri Nim Rachoch ri Yahweh kuk’ konojel ri achijab’ rech ri Juda e konojel ri esiwantinimit rech ri Jerusalem; ri echuchqajawib’, ri eq’axel utzij ri Dyos, e konojel ri siwantinimit chi e’alaj e chi enima'q. Kusik’ij chkiwach ri siwantinimit ronojel ri wuj rech ri chapab’alq’ab’ che xriqitaj pa ri Nim Rachoch ri Yahweh.” Pa ri 2 Reyes 23,31 - 25,30 are katzijoxik ri uk'isik ri Jerusalem. Arechi' ri Nab’ukodonosor kok pa ri Jerusalem pa ri Junab’ 587 chuxe' kan ri ri Kristo.

__________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI NAB’E KIWUJ E’AJAWINEL

3

RI NAB’E KIWUJ E’AJAWINEL

Pa ri uri’job’ik ri David

11Ri  ajawinel  David  ri’j  winaq  chik  e  k’i  chi  ri  ujunab’;  kkikoj  k’i  taq  ratz’yaq,  k’atek’ut,  man kmiq’ir taj ri are’.  2K’atek’uri’, ri e’upataninel kkib’ij chrech: «Chtzukux b’a’ chrech ri  Wajaw ri ajawinel jun q’apoj ali arech krilij ri ajawinel e arech kupatanij ri are’; kkotz’i’ ri’  cho uwa ak’u’x e xa jenak’uri’ kumiq’irisaj ri Wajaw ri ajawinel».  3Ktzukuxik jun je’likalaj  ali pa ronojel ri rulew ri Isra’el e kriqitajik ri Ab’isag jun ajsunamita, k’atek’uri’ xk’am ub’ik  chrech ri ajawinel.    Ri retzelal ri Adoni’as 4We  ali  ri’  jun  je’likalaj  ali;  krilij  ri  ajawinel  e  kupatanij  ri  are’,  k’atek’ut,  man  k’o  ta 

xreta’maj  uwach  ri  are’.  5K’atek’uri’,  ri  Adoni’as,  uk’ojol  ri  Jagguit,  kurayij  ri  utem  ri  ajawinel e kub’ij: «¡Ri in kinuxik wa’ in ajawinel!». Uloq’om jun uch’ich’ ruk’ taq ukej e k’o  kawinaq  lajuj  50   achijab’  che  kenab’ejik  chuwach  ri  are’.  6Pa  ri  uk’aslemal,  ri  utat  are’  man k’o ta jun tzij ub’im chrech, che k’ax kub’an chrech ri are’: «¿Jasche kab’an weri’?». Ri  are’ je’likalaj kka’yik e xa’laxik chuwach chi aq’anoq ri Ab’salom.  7Kruk’aj rib’ kiwach ruk’  ri Jo’ab’ uk’ojol ri Seruya xoquje’ ruk’ ri chuchqajaw Ab’i’atar, ri e’are’ che kkito’ uwach ri  Adoni’as; 8k’atek’ut, ri chuchqajaw Sadok, ri B’enayahu uk’ojol ri Yehoyada, ri Natan q’axel  utzij ri Dyos, ri Sime’i e ri erachi’l, ri achijab’ e’utz chrech ri ch’o’j che erech ri David, man  kiya’om ta kiwach ruk’ ri Adoni’as.  9Pa jun q’ij, ri Adoni’as xe’uch’ol nik’aj taq chij, eb’oyix e e’ama’ alaj taq chom wakax cho  ri Ab’aj‐che‐Kjililik, chunaqaj ri b’ulb’ux Ch’ajb’al, ke’usik’ij konojel ri erachalal, ri enim taq  winaq che eriji’al ri ajawinel, e konojel ri e’ajjuda che e’upataninel ri ajawinel,  10k’atek’ut,  man xe’usik’ij ta ri Natan ri q’axel utzij ri Dyos, ri B’enayahu, ri achijab’ e’utz chrech ch’o’j  e ri rachalal Salomon.    Ri mayoj kkib’an ri Natan e ri B’etsab’e 11Ri  Natan  kub’ij  chrech  ri  B’etsab’e,  unan  ri  Salomon:  «¿La  man 

aweta’m  taj  che  ri  Adoni’as uk’ojol ri Jaggit kukoj rib’ ajawinel, k’atek’uri’, ri qajaw David man k’o ta reta’m  weri’?  12¡Utz  b’a  ri’!  Chaya’  b’a’  alaj  chwech  arech  kinya’  jun  pixb’anik  chawech,  arech  kak’ol  ri  ak’aslemal  ri  at  e  ri  uk’aslemal  ri  awal  Salomon.  13Jat  b’a’,  chatok  ub’ik  pa  ri  rachoch  ri  ajawinel  David  e  ja’b’ij  chrech:  “Ri  at  wajaw  ajawinel  ¿la  man  xujikib’a’  ta  ri  utzij  ri  ajawinel  chrech  ri  umokom:  Ri  awal  ri  Salomon  are  kajawinik  ri’  chnuwach  chi  aq’anoq  ri  in  e  kt’uyi’  ri’  cho  ri  nutem?  ¿Jas  k’uche  ri  Adoni’as,  kamik  ri’  krokisaj  ri’b’  ajawinel?”.  14Aretaq  chi’  ri  at,  tajin  katch’aw  ruk’  ri  ajawinel  chila’,  kinok  ub’ik  in  ri’  e  kintz’aqatisaj ri’ ub’ixik ri’ atzij».  15Ri  B’etsab’e  kopanik  jawi’  k’o  wi  ri  ajawinel.  Ri  ajawinel  sib’alaj  ri’j  winaq  chik  e  ri  Ab’isag  ri  ajsunamita  kupatanij  ri  are’.  16Kumej  rib’  e  kxuki’  chuwach  ri  ajawinel  e  ri  ajawinel  kub’ij  chrech:  «¿Jas  xab’ano?».  17Kub’ij  ri  are’:  «Wajaw,  ri  at  xajikib’a’  ub’ixik  ri  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI NAB’E KIWUJ E’AJAWINEL

4

nimalaj tzij chrech ri amokom pub’i’ ri Yahweh Adyos: “¡Ri awal Salomon kokik ajawinel  chuwach  chi  aq’anoq  ri  in  e  kt’uyi’  ri’  ri  are’  cho  ri  nutem”.  18K’atek’ut,  kamik  ri’,  ri  Adoni’as  kub’an  rib’  ajawinel,  e  ri  at  Wajaw  che  at  ri  at  ajawinel,  man  aweta’m  ta  weri’!  19Ri  are’  xu’kamisaj  k’i  b’oyix,  ama’  alaj  taq  chom  wakax  e  chom  taq  chij,  k’atek’uri’,  xe’usik’ij  konojel  ri  enim  winaq  ri  erija’lil  ri  ajawinel,  ri  chuchqajaw  Ab’i’atar,  ri  Jo’ab’  kinimal  ri  achijab’  erech  ch’o’j,  k’atek’ut,  ri  apataninel  Salomon  man  xusik’ij  taj  ri  are’!  20¡K’atek’ut, Wajaw at ajawinel, konojel ri Isra’el tajin katkika’yej arech kaya ub’ixik jachin  ri kt’uyi’ cho ri utem ri Wajaw ri ajawinel chuwach chi aq’anoq ri are’.  21Xa jek’uri’, aretaq  chi’  ri  Wajaw  ri  ajawinel  kkotzi’  kuk’  ri  e’utat,  ri  in  e  ri  wal  Salomon  k’o  qamak  ri’  chkiwach ri winaq!».  22Tajin kch’aw ri are’ ruk’ ri ajawinel aretaq chi’ kopanik ri Natan q’axel utzij ri Dyos.  23Kya ub’ixik chrech ri ajawinel: «Ri Natan q’axel utzij ri Dyos  k’o waral». Kok ub’ik jawi’  k’o wi ri ajawinel, kumej rib’ chuwach ri are’ e kuya ri uwach cho ri ulew. 24Ri Natan kub’ij:  «Wajaw  ri  ajawinel,  ¿la  xattaqan  at  che  ub’ixik  we  tzij  ri’:  “Ri  Adoni’as  kokik  ajawinel  chnuwach chi aq’anoq ri in e ktuyi’ ri’ cho ri nute”.  25Rumal rech che kamik ri’ xqaj ub’ik  che kich’olik ek’i ama’ taq wakax, ama’ alaj taq chom wakax e echom taq chij, k’atek’uri’,  xe’usik’ij konojel ri enim taq winaq erija’al ri ajawinel, ri ekinimal ri achijab’ erech ch’o’j e  ri chuchqajaw Ab’i’atar; chanim ri’ tajin kkitij kiwa e tajin kequmunik chuwach are’ e tajin  kkiriq  kichi’:  “¡Chk’asi’  b’a’  ri  ajawinel  Adoni’as!”  26K’atek’ut,  ri  in  che  inapataninel,  ri  chuchqajaw  Sadok,  ri  B’enayahu  uk’ojol  ri  Yehoyada  e  ri  apataninel  Salomon  man  xujusik’ij taj.  27¿La are ri Wajaw ri ajawinel xtaqan chrech weri’ e la are are’ man kraj taj  kub’ij  chkech  ri  e’uwinaq  jachin  ktuyi’  cho  ri  utem  ri  Wajaw  ri  ajawinel  chuwach  chi  aq’anoq ri are’?»    Ri David kuya ub’ixik che are ri Salomon kuxik ajawinel 28Ri ajawinel David kutzalij uwach ri tzij e kub’ij: «Chisik’ij b’a’ ri B’etsab’e». Ri are’ kok 

ub’ik  jawi’  k’o  wi  ri  ajawinel  e  ktak’i’  koq  chuwach  ri  are’.  29K’atek’uri’,  ri  ajawinel  kujikib’a’ ub’ixik we nimalaj tzij ri’: «Rumal ri Yahweh che k’aslik, ri are’ che xuto’ nuwach  pa ronojel ri k’ax nuriqom, 30jeri’ jacha xinb’ij in chawech puwi’ ri ub’i’ ri Yahweh, Udyos ri  Isra’el,  che  ri  awal  Salomon  kajawinik  ri’  chinwach  chi  aq’anoq  ri  in  e  ktuyi’  na  ri’  pa  nuk’exwach  cho  ri  nutem,  weri’  xas  kamik  wa’  kinb’ano».  31Ri  B’etsab’e  kumej  rib’  e  kxuki’k e kuya ri upalaj cho ri ulew e kub’ij chrech ri ajawinel: «¡Pa junalik b’a’ kk’oji’ ri  uk’aslemal  ri  Wajaw  ri  ajawinel  David!».  32K’atek’uri’,  ri  David  kub’ij:  «Chisik’ij  b’a’  ri  chuchqajaw Sadok, ri Natan q’axel utzij ri Dyos e ri B’enayahu uk’ojol ri Yehoyada». Ke’ok  ub’ik  jawi’  k’o  wi  ri  ajawinel  33k’atek’uri’  ri  are’  kub’ij:  «Che’ik’ama’  ub’ik  ri  achijab’  erajch’o’jab’  ri  ajawinel,  chi’aq’anisaj  ri  nuk’ojol  Salomon  chrij  ri  nub’urix  e  chixulib’a’  ub’ik xas pa ri Guijon.  34Ri chuchqajaw Sadok e ri Natan q’axel utzij ri Dyos kki’ji’konaj na  ri’ jela’ arech kuxik rajawinel ri Isra’el, kich’awisaj ri’ ri  ruk’a’ wakax e kiraqaqej ichi’ ri’:  “Chk’asi’  b’a’  ri  ajawinel  Salomon”.  35K’atek’uri’,  junam  ri’  kixpaqi’  uloq  ruk’  ri  are’,  e  ke’t’uyul ri’ cho ri nutem e are are’ ri’ ri kajawinik pa nuk’exwach ri in, rumal rech che ri in  kinkojo k’amalb’e’  chrech  ri  Isra’el e  chrech  ri  Juda».  36Ri  B’enayahu  uk’ojol  ri  Yehoyada  kub’ij  chrech  ri  ajawinel:  «Amen,  kcha.  Jewa’  ri  kch’aw  ri  Yahweh,  ri  Udyos  ri  Wajaw  ri  ajawinel!  37Jeri’ jacha ri Yahweh xk’oji’ ruk’ ri Wajaw ri ajawinel, xoquje’ jewa’ chk’oji’ b’a’  ruk’ ri Salomon e nimalaj uq’ijil chub’ana’ b’a’ chrech ri utem chuwach ri utem ri Wajaw ri  ajawinel David!».  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI NAB’E KIWUJ E’AJAWINEL

5 38Ri chuchqajaw Sadok, ri Natan q’axel utzij ri Dyos, ri B’enayahu uk’ojol ri Yehoyada, ri 

e’ajkerete’o, ri e’ajpelete’o, kexuli’ ub’ik, kki’aq’anisaj ri Salomon chrij ri ub’urix ri ajawinel  David e kkik’am ub’ik xas pa ri Guijon.  39Ri chuchqajaw Sadok kuk’am ukoq pa ri Tz’um  taq Ja ri ruk’a’ wakax e ri ole’o e kukoj ri ole’o puwi’ ri Salomon, kch’awisaj ri ruk’a’ wakax  e  konojel  ri  winaq  kkiraqaqej  kichi’:  «¡Chk’oji’  b’a’  uk’aslemal  ri  ajawinel  Salomon!».  40K’atek’uri’, konojel ri winaq kepaqi’k e keteri’ chrij ri are’; kb’an ri jetaq su’ e kq’alajanik  che nimalaj keki’kotik e ruk’ ri raqo’j chi’aj kb’iririk ri ulew.    Ri uxib’rikil ri Adoni’as 41Ri Adoni’as e konojel ri erula’ xe’usik’ij, aretaq chi’ xkiwa’lej xkito ri uxojlanik ri raqoj 

chi’aj.  Ri  Jo’ab’  xuto  ri  roq’ib’al  ri  ruk’a’  wakax  e  kub’ij:  «¿Jasche  wa’  nimalaj  ki’kotemal  ek’olik  ri  siwantinimit?».  42Aretaq  chi’  tajin  kch’aw  na,  kopanik  ri  Yonatan  uk’ojol  ri  chuchqajaw Ab’i’atar; e ri Adoni’as kub’ij: «¡Chatesa’j uloq! ri at, at jun suk’alaj winaq e ri  at  ak’amom  uloq  wa’  chqech  jun  utzalaj  tzij».  43Ri  Jonatan  kub’ij:  «¡Man  je  taj,  ri  ajaw  ajawinel David xrokisaj ajawinel ri Salomon!  44Ri ajawinel xutaq ub’ik ruk’ ri chuchqajaw  Sadok,  ri  Natan  q’axel  utzij  ri  Dyos,  ri  B’enayahu  uk’ojol  ri  Yehoyada,  ri  e’ajkerete’o  e  ri  e’ajpelete’o  e  ri  e’are’  xki’aq’insaj  chrij  ri  ub’urix  ri  ajawinel,  45ri  chuchqajaw  Sadok  e  ri  Natan  q’axel  utzij  ri  Dyos,  xkiji’jonsaj  ruk’  ri  ole’o  pa  ri  Guijon  arech  kuxik  ajawinel,  xe’paqi’i  uloq  qas  jela’  uloq  e  ruk’  nimalaj  ki’kotemal  xkiraqaqej  kichi’  e  ri  siwantinimit  kkiyatzya’ kib’ rumal ri xita’o ri’.  46E nim chi na chuwach weri’: Ri Salomon t’uyul chik cho  ri utem ri ajawinel,  47e ri winaq enim taq upataninel ri ajawinel xepe che ub’ixik jun tzij  chrech ri qajaw ajawinel David, jewa’ kkib’ij chrech: “¡Chub’ana’ b’a’ ri Adyos nimalaj chi  na  ri  uq’ijil  e  ri  ub’i’  ri  Salomon  chuwach  ri  ab’i’  at  e  nimalaj  chi  na  chuwa’lisaj  ri  utem  chuwach  ri  atem  at!”,  k’atek’uri’,  ri  ajawinel  xqaj  uloq  cho  ri  uch’at  e  xxuki’k,  48e  jewa’  kub’ij  ri’:  “Tewchi’nik  chrech  ri  Yahweh,  Udyos  ri  Isra’el,  che  xuya’  alaj  chwech  arech  ri  jetaq nuwoq’och xril na pa we jun q’ij ri’ jun chkech ri wija’al t’uyul cho ri nutem!”».  49K’atek’uri’,  konojel  ri  winaq  che  xe’usik’ij  ri  Adoni’as  sib’alaj  xkixib’ij  kib’,  kewa’laj  ub’ik e chkijujunal xkijub’uj ub’ik kib’.  50Ri Adoni’as xuxib’ij rib’ chrech ri Salomon, xwa’lij  ub’ik  e  xuchapa’  rib’  cho  taq  ri  ruk’a  wakax  k’o  pa  ri  taq  ujutz’  ri  tab’al  toq’ob’.  51Kya  ub’ixik weri’ chrech ri Salomon: «Ri Adoni’as kuxib’ij rib’ chuwach ri ajawinel Salomon e  rumal  k’uri’  xuchapa’  rib’  cho  taq  ri  ruk’a’  wakax  k’o  pa  ri  taq  ujutz’  ri  tab’al  toq’ob’  e  kub’ij:  Chujikib’a’  b’a’  ub’ixik  ri  ajawinel  Salomon  qas  pa  we  q’ij  ub’ik  ri’,  che  man  kukamisaj  ta  ri’  ri  upataninel  ruk’  ri  ch’ich’  rech  ch’o’j».  52Ri  Salomon  kub’ij:  «We  utz  ri  uchak  kub’ano  jacha  jun  utz  winaq,  man  ktzaq  ta  ri’  cho  ri  ulew  jun  chrech  ri  uwi’,  k’atek’ut, we k’o jun itzel uchak kkiriqitajik, kkam ri’ ri are’».  53Ri Salomon ktaqanik arech  kqasax  uloq  cho  ri  ab’aj  rech  tab’al  toq’ob’;  ri  are’  kopanik  e  kumej  rib’  chuwach  ri  Salomon e ri are’ kub’ij chrech: «Jat ub’ik pa ri awachoch».    Ri k’isb’al taq utzij ri David e ri ukamikal

21Aretaq chi’ xopanik ri k’isb’al taq uq’ij ri David, kuya’ we jetaq pixab’ ri’ chrech ri uk’ojol  Salomon:  2«Ri  in  tajin  kinb’ek  jawi’  kib’e  wi  konojel  chi  winaq.  ¡Chk’oji’  b’a’  achuq’ab’  e  chak’utu’  b’a’  che  qastzij  achi  ri  ab’antajik!  3Chaterne’b’ej  b’a’  ri  jetaq  upixab’  ri  Yahweh  Adyos, chatb’in b’a’ pa ronojel ri jetaq ub’e, chak’olo’ b’a’ pa ri awanima’ ri jetaq upixab’, ri  jetaq utzij, ri jetaq tz’ib’atalik e ri jetaq ktaqan chrech, jacha ri tz’ib’atalik pa ri upixab’ ri  Mo’ises, arech utz kelik ronojel ri achak kab’ano e ronojel ri jetaq achak kachomaj kab’an  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI NAB’E KIWUJ E’AJAWINEL

6

na,  4arech  ri  Yahweh  qas  kb’antajik  rumal  ri  xuya  ub’ixik  chwech  che  kub’ano:  “We  ri  e’ak’ojol kkilij ri kichak e qas keb’in chnuwach pa ri saqalajtzij ruk’ ronojel kanima’ e ruk’  ronojel kuxlab’al, man k’o ta jun ri’ chkech ri e’awinaq at kesax cho ri utem ri Isra’el”.  5Xoquje’,  aweta’m  ri  xub’an  ri  Jo’ab’  chwech  ri  uk’ojol  ri  Seruya,  ri  xub’an  chkech  ri  ekeb’  kinimal  ri  e’ajch’ojab’  rech  ri  Isra’el:  ri  Ab’ner  uk’ojol  ri  Ner  e  ri  Amasa  uk’ojol  ri  Yeter, rumal che xe’ukamisaj ri e’are’, xutoxej ukik’el pa ri ch’o’j xas puwi’ ri utzil, xukoj  suk’laj  kik’el  pa  ri  ximb’al  upam  e  cho  taq  ri  uxajab’;  6qas  chab’ana’  b’a’  jeri  jacha  ri  no’jib’al,  maya  b’a’  alaj  che  ri  saq’  uwi’  kqaj  putzil  pa  ri  Se’ol.  7Utz  kab’an  chkech  ri  e’uk’ojol ri B’arzil‐la’i ri ajgala’ad, kkitij kiwa ri’ awuk’ cho ri amexa chkixo’l ri kiwa’ awuk’  at,  rumal  rech  che  e’are’  xinkikol  in  aretaq  chi’  tajin  kinanimaj  chuwach  ri  awachalal  Ab’salom.  8K’o chanaqaj ri at ri Sime’i uk’ojol ri Guera, ri ajb’enjamin rech ri B’ajurim, ri  are’  che  xub’ij  sib’alaj  itzel  taq  tzij  chwech  ri  jun  q’ij  che  ri  in  b’enam  kinb’ano  pa  ri  Majanayim, k’atek’ut, xqaj ub’ik chnuk’ulaxik pa ri Jordan e ri in xinjikib’a’ ub’ixik chrech  pa ri ub’i ri Yahweh che ri in man kinkamisaj ta ri are’ ruk’ ri ch’ich’ rech ch’o’j.  9Kamik,  man kaya’ ta alaj we ri are’ man kutoj ta uk’axel ri k’ax xub’ano, ri at, at achi che k’o ano’j,  aweta’m jas rajawaxik kab’ano, arech ri saq uwi’ kqaj pa ri se’ol ruk’ kik’».  10Ri  David  xkotz’i’  kuk’  ri  e’utat  e  kmuqik  pa  ri  tinimit  rech  ri  David.  11Ri  David  xajawinik kawinaq  40  junab’ pa Isra’el; xajawinik pa ri Heb’ron wuqub’  7  junab’, pa ri  Jerusalem xajawinik juwinaq lajuj oxib’  33  junab’.    Ri ukamikal ri Adoni’as 12Ri Salomon xt’uyi’ cho ri utem ri David, ri utat e ri rajawib’al xk’oji’ sib’alaj uchuq’ab’. 

13Ri  Adoni’as  uk’ojol  ri  Jagguit  kopanik  pa  ri  rachoch  ri  B’etsab’e,  ri  unan  ri  Salomon.  Ri 

B’etsab’e  kuta  chrech:  «¿La  awuk’am  uloq  ri  utzil?».  Kub’ij:  «Je’  wuk’am  uloq  ri  utzil». 

14Kutz’aqatisaj ub’ixik: «Ri in kwaj kintzijon awuk’». Kub’ij ri  are’: «Chab’ij b’a’».  15Kub’ij: 

«Ri at aweta’m che ri ajawib’al wech in e che konojel ri Isra’el xkeye’j che in kinajawanik,  k’atek’ut, ri ajawib’al xb’e ub’ik chnuwach e are xb’e ruk’ ri wachalal, rumal rech che are ri  Yahweh xya’ow chrech.  16Kamik ri’, ri in kwaj k’o jun kinta chawech e mab’ij b’a’ che man  kaya  ta  chwech».  Kub’ij  chrech:  «Chab’ij  b’a’».  17Kub’ij  ri  are’:  «Chab’ana’  jun  toq’ob’  chwech,  chattzijon  ruk’  ri  ajawinel  Salomon,  man  karetzelaj  ta  awach  ri’,  arech  kuya’  ri  Ab’isag ri ajsunem chwech, arech kuxik wixoqil».  18Kub’ij: «Utz b’a’ ri’, kinch’aw na pawi’  ruk’  ri  ajawinel».  19Ri  B’etsab’e  kopanik  pa  ri  rachoch  ri  ajawinel  Salomon  arech  kch’aw  puwi’  ri  Adoni’as  e  ri  ajawinel  kwa’lajik  che  uk’ulik  e  kxuki’  chuwach  ri  are’,  k’atek’uri’  xt’uyi’ chi cho ri utem, kya jun utem ri unan ri ajawinel e ri  unan kt’uyi’ pa ri rikyaq’ab’.  20Kub’ij:  «Ri  in  k’o  jun  alaj  kinta  chawech,  mab’ij  b’a’  chwech  che  man  kaya  taj».  Ri  ajawinel  kub’ij:  «Chata’  b’a’  nunan,  man  kinb’ij  ta  chawech  che  man  kinya  taj».  21Kub’ij:  «Chaya’  b’a’  ri  Ab’isag  ri  ajsunem  chech  rixoqil  ri  awachalal  Adoni’as».  22Ri  ajawinel  Salomon  kub’ij  chrech  ri  unan:  «¿Jasche  kata’  ri  at  ri  Ab’ishag  ri  ajshunem  chrech  ri  Adoni’as?  Chata’  b’a’  ri  ajawib’al  chrech  ri  are’  rumal  rech  che  are  nab’e’al  chnuwach  –  Kiya’om  ne’  kiwach  ruk’  ri  are’  ri  chuchqajaw  Ab’i’atar  e  ri  Jo’ab’  uk’ojol  ri  Seruya».  23K’atek’uri’,  ri  ajawinel  Salomon  kujikib’a’  ub’ixik  we  tzij  ri’  chuwach  ri  Yahweh:  «¡Chub’ana’ ri Dyos chwech we itzel ri’ e chutz’aqatisaj chi na uwach, we ri Adoni’as man  kutoj ta ruk’ ri uk’aslemal we tzij xub’ij ri’! 24Utz b’a’, rumal k’aslik ri Yahweh, che xinukojo  ajawinel  e  che  xinut’uyib’a’  cho  ri  utem  ri  nutat  David  e  che  xuya’  chwech  jun  wachoch  jeri’  jacha  ri  xub’ij,  xas  kamik  ri’  kkamisaxik  wa’  ri  Adoni’as».  25Katek’uri’,  ri  ajawinel  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI NAB’E KIWUJ E’AJAWINEL

7

Salomon kuchilb’ej weri’ chrech ri B’enayahu uk’ojol ri Yehoyada, che are ri are’ xusoko e  ri are’ xkamik.    Ri xkik’isb’ej ri Ab’i’atar e ri Jo’ab’ 26K’atek’uri’,  kub’ij  ri  ajawinel  chrech  ri  chuchqajaw  Ab’i’atar:  «Jat  pa  ri  Anatot  pa  ri 

awulew  rumal  rech  che  ri  at  kamisaxik awij,  ri  in  man  katinkamisaj ta  pa  we  jun q’ij  ri’,  rumal  rech  che  ri  at  xak’am  ub’i  ri  arka  chuwach  ri  nutat  David  e  xpax  ak’u’x  chrech  ronojel  ri  k’ax  xuriq  ri  nutat».  27Ri  Salomon  xresaj  ri  Ab’i’atar  chrech  ri  chuchqajawinik  rech ri Yahweh. Qastzij kb’antaj rumal ri tzij xub’ij ri Yahweh puwi’ ri rachoch ri Eli pa ri  Silo.  28Xopan utzijol weri’ ruk’ ri Jo’ab’ –rumal rech che ri Jo’ab’ xuya uwach ruk’ ri Adoni’as  kneb’a’  man  xuya  ta  uwach  ruk’  ri  Ab’salom–,  kanimaj  ub’ik  e  kuto’  rib’  pa  ri  Tz’um  Rachoch ri Yahweh e kuchap ri taq ruk’a’ wakax k’o cho ri ab’aj tab’al toq’ob’. 29Kya ub’ixik  chrech  ri  ajawinel  Salomon:  «Ri  Jo’ab’  xuto’  rib’  pa  ri  tz’um  rachoch  ri  Yahweh  e  k’o  chutzal ri ab’aj rech tab’al toq’ob’». Ri Salomon kutaq ub’ixik chrech ri Jo’ab’: «¿Jasche ri at  xatanimajik  e  xato’  awib’  cho  ri  ab’aj  rech  tab’al  toq’ob’».  Ri  Jo’ab’  kub’ij:  «Xinxib’ij  wib’  chawech  e xinto’o  wib’  ruk’  ri  Yahweh».  K’atek’uri’,  ri  Salomon  kutaq  ub’ik  ri  B’enayahu  uk’ojol ri Yehoyada e kub’ij chrech: «¡Jat, ja’kamisaj ri are’!». 30Ri B’enayahu kb’ek qas pa ri  Tz’um Rachoch ri Yahweh e kub’ij chrech: «Jewa’ xtaqan uloq ri  ajawinel: ¡Chatel uloq!».  Kub’ij:  «Man  kinel ta  ub’ik,  ri  in  waral  wa’  kinkam  wi».  Ri  B’enayahu kruk’aj  ub’ik  ri  tzij  chrech ri ajawinel: «Ri Jo’ab jewa’ xub’ij, e jewa’ utzalejixik ri tizj xub’ano».  31Ri ajawinel  kub’ij  chrech:  «Chab’ana’  jeri’  jacha  xub’ij  ri  are’;  chakamisaj  e  chamuqu’  ri  are’.  E  ruk’  weri’, kamik ri’ katas apan ri’ chwech e chkech ri ewachalal ri suk’alaj kik’el che xutixej ri  Jo’ab’.  32Ri  Yahweh  kub’an  na  ri’  arech  ktzaq  ri  ukik’el  puwi’  ri  are’  rumal  rech  che  xe’ukamisaj  ekeb’  achijab’  che  esuk’  chi  na  chuwach  ri  are’  e  pa  k’u’talik  xe’ukamisaj  ri  e’are’ chuwach ri nutat David: ri Ab’ner uk’ojol ri Ner, kinimal ri achijab’ erech ch’o’j pa ri  Isra’el, e ri Amasa uk’ojol ri Yeter, kinimal ri achijab’ erech ch’o’j pa ri Juda.  33Pa junalik  chqaj  b’a’  ri  kikik’el  puwi’  ri  Jo’ab’  e  pakiwi’  ri  rija’al,  k’atek’ut  ri  David  e  ri  erija’al,  ri  rachoch  e  ri  rajawib’al  pa  junalik  chk’oji’  b’a’  ri  utzil  pakiwi’  rumal  ri  Yahweh!».  34Ri  B’enayahu uk’ojol ri Yehoyada kb’e ub’ik, kusok ri Jo’ab’ e kukamisaj ri are’ e kumuq pa ri  rachoch k’o pa ri tz’inalik ulew.  35Ri ajawinel kukoj pa uk’exwach arech k’amal b’e chkech  ri  achijab’  erech  ch’o’j,  ri  B’enayahu  che  uk’ojol  ri  Yehoyada;  e  ri  ajawinel  kukoj  ri  chuchqajaw Sadok pa uk’exwach ri Ab’i’atar.    Ri Sime’i man kniman taj e ri ukamikal xuriqo 36Ri ajawinel kusik’ij ri Sime’i e kub’ij chrech: «Chayaka’ jun awachoch pa ri Jerusalem; 

e  chatkanaj  kan  chila’  e  man  loq’  taj  katel  ub’ik  xaq  jawije’  kawaj.  37Ri  jun  q’ij  che  katel  uloq e katb’e ch’aqap chrech ri Sedron, chaweta’maj che xas katkam wi. Ri akik’el kqaj ri’  pawi’».  38Ri  Sime’i  kub’ij  chrech  ri  ajawinel:  «Utz  b’a’  ri’.  Jeri’  jacha  xub’ij  ri  Wajaw  ajawinel,  jeri’  kub’an  na  k’uri’  ri  apataninel»,  e  ri  Sime’i  sib’alaj  naj  xkanaj  kanoq  pa  ri  Jerusalem.  39Katek’ut,  oxib’  junab’  chi  apanoq,  ekeb’  chkech  ri  e’upataninel  ri  Sime’i  ke’animaj  ub’ik e keb’e pa ri rachoch ri Akis, ri uk’ojol ri Ma’aka, rajawinel ri Gat. Kaya ub’ixik chrech  ri Sime’i: «Ri e’apataninel ek’o pa ri Gat».  40K’ate’kuri’, ri Sime’i kwa’lij kusuk’umaj ub’ik ri  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI NAB’E KIWUJ E’AJAWINEL

8

ub’urix e jusuk’ ub’ik pa ri Gat pa ri rachoch ri Akis arech ke’utzukuj uloq ri e’upataninel;  ri Sime’i kb’e ub’ik e ktzalij uloq chi pa ri Gat kuk’ ri e’upataninel.  41Kya ub’ixik chrech ri  Salomon che ri Sime’i xb’e ub’ik pa ri Gat e xtzalij uloq.  42Ri  ajawinel  kusik’ij  ri  Sime’i  e  kub’ij  chrech:  «¿La  man  xinb’an  taj  arech  kajikib’a’  ub’ixik chuwach ri Yahweh e la man xinb’ij ta chawech: “Pa ri jun q’ij che ri at katel ub’ik,  utz reta’maxik awumal che qastzij katkam ri’?” K’atek’uri’, ri  at xab’ij chwech: “Utz ri tzij  xinto”. 43¿Jask’uche man xab’an taj ri utzij ri Yahweh e ri xatintaq in chrech?». 44K’atek’uri’,  ri ajawinel kub’ij chrech ri Sime’i: «Ri at aweta’m ronojel ri k’ax xab’an at chrech ri nutat  David;  ri  Yahweh  kuk’yaq  na  ri  awetzelal  pawi’.  45K’atek’ut,  ¡tewchi’talik  wa’  ri  ajawinel  Salomon e ri utem ri David chi pa junalik wa’ kkanajik chuwach ri Yahweh!».  46Ri ajawinel  kutaq ri B’enayahu uk’ojol ri Yehoyada; kel ub’ik ri are’, kusok ri Sime’i e kkamik ri are’.  E ri ajawib’al sib’alaj xk’oji’ uchuq’ab’ puq’ab’ ri Salomon.    Ujaqib’al ri rajawaremal ri Salomon Ri uno’jib’al ri Salomon

31Ri Salomon xuxik uji’ ri Fara’on, ri rajawinel ri Egipto, xk’uli’ ruk’ ri umi’al ri Fara’on e  xuk’am  ub’ik  pa  ri  Utinimit  ri  David  e  jeri’  kreye’j  che kuk’is  uyakik  ri rachoch  ri  are’,  ri  Rachoch  ri  Yahweh  e  ri  utapya  ri  Jerusalem.  2Ri  winaq  kkichi’j  jetaq  tab’al  toq’ob’  pa  ri  k’olb’al chikaj, rumal rech che pa taq we q’ij ri’ maja’ kyakitajik jun rachoch rech ri Ub’i’ ri  Yahweh.  3Ri  Salomon  kuloq’oq’ej  ri  Yahweh:  Kb’inik  pa  ri  taq  ri  upixab’  ri  utat  David;  k’atek’ut kuchi’j jujun taq tab’al toq’ob’ e ri k’ok’ q’ol pa ri k’olb’al chikaj.    Ri richik’ ri Gab’a’on 4Ri ajawinel kb’e chi xas pa ri Gab’a’on che ub’anik jetaq tab’al toq’ob’, rumal rech che ri 

nimalaj  k’olb’al  k’o  chikaj,  chila’  k’o  wi  –ri  Salomon  xuchi’j  kaq’o  lajuj  k’al  1.000   holokosto cho we ab’aj rech tab’al toq’ob’ ri’.  5Pa ri Gab’a’on, ri Yahweh xuk’ut rib’ pa jun  richik’  ri  Salomon.  Ri  Dyos  kub’ij:  «Chata  b’a’  chwech  ri  jastaq  che  kawaj  at  e  kinya’  chawech».  6Ri  Salomon  kub’ij:  «Ri  at  xak’utu  jun  nimalaj  loq’oq’eb’al  ak’u’x  chrech  ri  apataninel  David,  ri  nutat,  rumal  rech  che  ri  are’  xb’inik  chawach  pa  ri  saqalajtzij,  pa  ri  suk’il  e  jikom  ri  ranima’  chawach.  Ri  at  ak’olom  ri  nimalaj  loq’oq’eb’al  ak’u’x,  xa  jek’uri’  aya’om chrech che kamik ri’ t’uyul pa ri utem jun uk’ojol ri are’.  7Kamik k’ut ri’, Yahweh  Nudyos, ri at xakoj ri apataninel pa ri uk’olb’al ri nutat David, k’atek’uri’ ri in, in jun alaj  ala che man weta’m taj kinb’an ri chak jacha jun kinimal winaq.  8Ri apataninel k’o chuxo’l  ri  siwantinimit  che  xacha’  ri  at,  jun  siwantinimt  che  sib’alaj  ek’i,  man  kb’an  ta  kowinem  chrejalaxik  rumal  rech  che  kekichiwik.  9Chaya’  b’a’  chrech  ri  apataninel  jun  anima’  che  kno’jinik  che  ub’anik  ri  q’ataltzij  pakiwi’  ri  siwan  atinimit,  arech  ri  in  kinkowinik  che  uch’ob’ik jachike ri utzil e jachike ri itzel, rumal ¿jachin kkowin wa’ che ub’anik ri q’ataltzij  pakiwi’ we asiwntinimit, che nimalaj tinimit?».  10Ri Ajawaxel utz krilo che ri Salomon are  xuta’ weri’;  11e ri Dyos kub’ij chrech: «Rumal rech che ri at are xata’ weri’, man are xata’  sib’alaj katk’asi’k, aq’inomal on ri kikamiklal ri e’ak’ulel, xane are xata’o ri no’jib’al arech  katkowinik  kab’an  ri  q’ataltzij,  12ri  in  kinya  ri’  ri  jastaq  chawech  che  xato:  kinya’  ri’  chawech  jun  awanima’  che  kno’jinik  e  ri  aweta’mab’al  je  nak’uri’  che  mawi  jeri’  xkoji’k  chuxe’ e chawach chi aq’anoq ri at.  13K’atek’uri’, xoquje’ kinya chawech ri jastaq che man  xata  taj:  aq’inomal  e  nimalaj  aq’ijil  che  man  k’o  ta  jun  chkech  ri  ajawinel  eq’axinaq  chik  xk’oji’ kech jeri’ jacha ri at.  14We katb’inik pa ri nub’e e kak’ol ri jetaq nupixab’ e ri nutzij  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI NAB’E KIWUJ E’AJAWINEL

9

je’ jacha xub’an ri atat David, kinya’ na ri’ chawech jun nimalaj ak’aslemal».  15Ri Salomon  xk’astajik  e  weri’  xa  jun  richik’.  Ktzalejik  pa  ri  Jerusalem  e  xtak’i’  ukoq  chuwach  ri  arka  rech  ri  chapb’alq’ab’  rech  ri  Ajawaxel;  kuchi’j  jetaq  holokosto  e  jetaq  tab’al  toq’ob’  rech  utzil e kuya’ jun nimaq’ijalaj wa’im chkech konojel ri e’upataninel.    Ri q’atb’al tzij xub’an ri Salomon 16K’atek’uri’, 

ekeb’  ixoq  ekech  nim  ch’uti’n,  kepe  uloq  chi  ruk’  ri  ajawinel  e  xetak’i’  chuwach ri are’. 17Jun chkech ri ixoqib’ kub’ij: «¡We kawaj, Wajaw chinatatab’ej b’a’! Ri in e  we ixoq ri’, junam uj k’o pa jun ja, k’atek’uri’, ri in xinutzirik ruk’ ri wal aretaq chi’ k’o ri  are’ wuk’ pa ri ja.  18Oxib’ q’ij chi apanoq che xinutzir in, we ixoq ri’ xoquje’ xutzir ruk’ ri  ral; ri uj junam uj k’olik, man k’o ta jun chi winaq quk’ uj, xuwi ri uj, uj keb’ uj k’o pa ri  qachoch.  19K’atek’uri’, ri ral we ixoq ri’ xkam chaq’ab’ rumal rech che xkotz’i’ puwi’ ri are’.  20Xwa’lajik  panik’aj  aq’ab’,  kukam  ukoq  ri  wal  wuk’  in  aretaq  chi’  ri  amokom  warinaq;  xukotz’ob’a’ ruk’ are’ e ri ral che kaminaq chik xukotz’ob’a’ kan wuk’ in.  21Ri in xinwa’lajik  aq’ab’il  arech  kinya  utu’  ri  wal  e  xinwilo  che  kaminaq  chik.  Katek’ut,  aq’ab’  xinwilo  che  kaminaq chik e che man are ta ri wal!».  22¡Ri jun chik ixoq kub’ij: «Man tzij taj, are ri wal in  ri  k’aslik  e  ri  awal  at  are  ri  xkamik!»  e  ri  jun  chik  kub’ij:  «¡Man  tzij  taj,  ri  awal  at  are  ri  xkamik  e  ri  wal  in  are  ri  k’aslik  kanoq!».  Kech’ojinik  chuwach  ri  ajawinel.  23Kub’ij  ri  ajawinel: «We jun ri’ kub’ij: “Are wal in ri k’aslik e are ri awal at ri xkamik!” e we jun chik  ri’ kub’ij: “¡Man tzij taj! Are ri awal at ri xkamik e are ri wal in ri k’aslik!”  24Chik’ama’ uloq  chwech jun ch’ich’ rech ch’o’j»; xk’am uloq ri ch’ich’ rech ch’o’j chrech, 25e kub’ij: «Chiq’ata’  panik’aj  ri  ak’al,  keb’  ch’aqap  chib’ana’  chrech  e  chiya’  jun  panik’aj  chrech  ri  jun  e  ri  panik’aj  chik  chrech  ri  jun  chik».  26Ri  ixoq  che  are  unan  ri  ak’al  k’aslik,  kub’ij  chrech  ri  ajawinel, rumal rech che xpax uk’u’x chrech ri ral: «¡We ri at kawaj, Wajaw! Chaya’a’ b’a’ ri  ak’al  che  k’aslik  chrech  ri  are’,  makamisaxik  b’a’!».  K’atek’ut,  ri  jun  chik  kub’ij:  «¡Man  awech ta at  wa’  xoquje’  man wech ta  in,  chkamisaxoq!».  27Ri  ajawinel  kub’ij: «Chiya’a’  ri  ak’al  chrech  ri  nab’e  ixoq,  mikamisaj  b’a’.  Are  are’  ri  unan  ri  ak’al».  28Konojel  ri  Isra’el  xreta’maj  ri  q’atb’altzij  xub’an  ri  ajawinel  e  nimalaj  xkil  wi  ri  ajawinel  rumal  rech  che  xq’alajinik che k’o ri uno’jib’al ri Dyos ruk’ ri are’ che ub’anik ri suk’il.    Ri kinimal winaq xek’oji’ pa ri rajawib’al ri Salomon

41Ri  ajawinel  Salomon,  ajawinel  puwi’  ronojel  ri  Isra’el,  2e  e’are  wa’  ekinimal  winaq  xek’oji’ ruk’:  Ri Asari’as uk’ojol ri chuchqajaw Sadok.  3Ri Elihoref e ri Aji’as, e’uk’ojol ri Sisa,     e’ajtz’ib’ab’.  Ri Yejosafat uk’ojol ri Ajilud,     ajk’amal ub’ik ri tzij.   4B’enayahu, uk’ojol ri Yehoyada,     kinimal ri achijab’ erech ch’o’j.    ri Sadok e ri Ab’i’atar, echuchqajawib’.  5Asari’as uk’ojol ri Natan,     kinimal ri eq’atal taq tzij.  Ri Sab’ud uk’ojol ri chuchqajaw Natan, rachi’l ri ajawinel chkixo’l ri ajawab’.  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI NAB’E KIWUJ E’AJAWINEL

10 6Ri Ajisar, k’amalb’e  

  pa ri rachoch ri ajawinel.  Ri Adoram uk’ojol ri Ab’da,     k’amal b’e chrech ri jetaq chak.    Ri eq’ataltzij rech ri Salomon 7Ri  Salomon  ukojom  kab’lajuj  eq’atal‐  tzij  puwi’  ronojel  ri  Isra’el,  che  kkik’am  uloq  ri 

rajawaxik chrech ri ajawinel e ri rajawaxik pa ri rachoch; chkijujunal kkiya’o ri rajawaxik,  jun ik’ pa ri jun junab’.  8Are wa’ ri kib’i’:  Ri uk’ojol ri Jur, pa ri ujuyub’al ri Efra’im.  9Ri uk’ojol ri Deker, pa ri Makas, pa ri Sa’alb’im, pa B’et‐Semes, pa ri Elyon‐B’et‐Hanan.  10Ri uk’ojol ri Jesed, pa ri Arub’b’ot; ri are’ ruk’am ri Soko, e ronojel ri rulew ri Jefer.  11Ri uk’ojol ri Ab’inadab’: ronojel ri ujuyub’al ri Dor. Ri Tapat, ri umi’al ri Salomon are ri  rixoqil ri are’.  12Ri B’a’ana, uk’ojol ri Ajilud, pa ri Tanak e pa ri Meguiddo, e  ronojel ri B’et‐Se’an che  k’o chutzal ri Sartan chuxe’ ri Yisre’el, kmajtaj ub’ik e kopan pa ri B’et Se’an e kopan pa ri  Ab’el‐Mehola, e kb’e chi na apan jub’iq’ chutzaltmal ri Yokmo’am.  13Ri Uk’ojol ri Gueb’er, pa ri Ramot rech Gala’ad; k’o pa ri Do’u’ars rech Ya’ir, uk’ojol ri  Manasses, che k’o pa ri Gala’ad; ri are’ k’o pa ri rulew ri Argob’ che k’o pa ri B’asan, oxk’al  lajuj  70  kowlaj taq tinimit k’olik, kojom utapya e saq ch’ich’ ri tz’apib’al ri tinimit.  14Ri Ajinadab’ uk’ojol ri Iddo, k’o pa ri Majanayim.  15Ri Ajima’as pa ri Neftali; xoquje’ ri are’ xk’uli’ ruk’ jun umi’al ri Salomon ub’i B’asmat.  16Ri B’a’ana, uk’ojol ri Jusa’i, k’o pa ri Aser e pa ri B’e’alot.  17Ri Yejosafat, uk’ojol ri Paru’aj, k’o pa ri Isakar.  18Ri Sime’i, uk’ojol ri Ela, k’o pa ri B’enjamin.  19Ri  Gueb’er,  uk’ojol  ri  Uri,  k’o  pa  ri  rulew  ri  Gala’ad,  che  ramaq’  ri  Sijon  kajawinel  ri  e’ajammon e pa ri rulew ri Og che ajawinel pa ri B’asan.   K’atek’uri’, xoquje’ k’o jun q’ataltzij che k’o pa ri amaq’.  20Ri  Juda  e  Isra’el  sib’alaj  ek’i,  ejeri’  jacha  ri  sanyeb’  che  k’o  chuchi’  ri  polow;  kewa’ik  kequmunik e keki’kotik.   51Ri Salomon, ulik’em ri ukowinem pakiwi’ konojel ri jetaq ajawib’al, kmajtajik xas pa ri  nimaja’  E’ufrates  e  kopan  pa  ri  kamaq’  ri  e’ajfiliste’o,  xoquje’  kopan  pa  ri  retal  rulew  ri  Egipto. Ketojon chrech ri alkab’al e kkipatanij ri Salomon pa ronojel ri uk’aslemal.  2Ri uwa  ri Salomon ronojel q’ij are wa ri’: juwinaq lajuj  30  almul utzalaj k’aj e oxk’al  60  almul  k’aj, 3lajuj chom taq b’oyix, juwinaq ama’ wakax che q’ayes kkitijo, ok’al chij, e man kejalax  taj ri jetaq si’ervos, ri gaselas, ri antilopes e ri chom taq chikop ajuwokaj.  4Rumal rech che  ri are’ k’o ri ukowinem pa ronojel ri ch’aqap chrech ri E’ufrates –kmaj taj pa ri Tapsake e  kopan  pa  ri  Gasa,  pakiwi’  konojel  ri  e’ajawinel  ch’aqap  chrech  ri  E’ufrates–  xk’oji’  ri  nimalaj  utzil  pa  ronojel  ri  jetaq  retal  ulew  che  naqaj  k’o  wi  chrech.  5Ri  Juda  e  ri  Isra’el  chkijujunal xejeqi’ pa ri utzil chuxe’ ri uche’al ri uva e chuxe’ ri uche’al ri wikox, kmajtaj  ub’ik pa ri Dan e kopan pa ri B’erseb’a, xek’oji’k pa ri utzil xas ronojel aretaq chi’ xk’asi’ ri  Salomon. 6Ri Salomon k’o 4.000 ukab’al jawi’ ke’uya wi ri ukej e ek’o 12.000 ukej.  7Ri eq’atb’altzij, xa jun ik’ kkik’am uloq ri rajawaxik chrech ri Salomon e chkech konojel  ri kewa’ ruk’ cho ri umexa ri ajawinel; xa jek’uri’ man k’o ta jun jas uwach mata k’o ruk’ ri  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI NAB’E KIWUJ E’AJAWINEL

11

are’.  8Kkik’am  ub’ik  kech  ri  kej  e  kech  ri  jetaq  awaj  erech  chak,  ri  salwa’t  e  ri  q’ayes,  chkijunal kkik’am ub’ik pa ri kik’olb’al, aretaq chi’ kuriqa’ kkik’am ub’ik.    Ri nimalaj uq’ijil ri ub’i’ ri Salomon 9Ri 

Dyos  xuya’  chrech  ri  Salomon  jun  nimalaj  no’jinik  e  jun  nimalaj  no’jib’al  e  jun  nimalaj ranima’ jacha ri sanyeb’ k’o chuchi’ ri polow.  10Ri kno’jinik ri Salomon sib’alaj nim  chi na chuwach ri kino’jinik konojel ri e’ralk’uwa’l ri Relb’alq’ij e chuwach ri kino’jinik ri  Egipo.  11Ri  are’  nimalaj  kno’jinik  chkiwach  konojel  winaq,  chuwach  ri  Etan  ri  ajezrajita,  chkiwach ri e’uk’ojol ri Majol ri Heman, ri Kalkol e ri Darda; ri uq’ijil ri ub’i’ ktatajik utzijol  pa ronojel ri jetaq tinimit ek’o naqaj.  12Xuya ub’ixik 3000 k’amab’altzij e no’jib’al taq tzij, e  ri jetaq ub’ix 1005. 13Xub’ij jun tzij puwi’ ri jetaq che’, qas puwi’ ri täk’ar k’o pa ri Lib’ano, e  kopan  ruk’  ri  q’ux  che  kk’iy  cho  taq  ri  tapya;  xoquje’  xub’ij  jun  tzij  pakiwi’  ri  echikop  echakal ruk’ kijeb’ kqan, pakiwi’ echikop ajuwokaj; pakiwi’ ri kumatz e pakiwi’ ri kar.  14Pa  ronojel amaq’ kepe wi ri winaq arech kkita’ ri kno’jinik ri Salomon, xoquje’ kepe uloq che  utayik ri kno’jinik konojel ri e’ajawinel erech ri uwachulew.    Ri usuk’umxik ri uyakik ri Nim Rachoch ri Dyos 15Ri  Jiram,  rajawinel  ri  Tiro,  ke’utaq  ub’ik  ri  e’upataninel  ruk’  ri  Salomon,  rumal  rech 

che xuta utzijol che xuxik ajawinel pa uk’exwach ri utat, e ri  Jiram amaq’el kanoq, junam  kiwach ruk’ ri David.  16K’atek’uri’,  ri Salomon kutaq ub’ixik chrech ri Jiram:  17«Ri at, saq  chawach che ri nutat David man xkowin taj xuyak jun Nim Rachoch ri Ub’i’ ri Yahweh, ri  Udyos, rumal rech che ri e’uk’ulel xkisutij rij chrech ri jetaq ch’o’j, chi k’ate’ na ri Yahweh  xe’ukoj  ri  e’are’  chuxe’  ri  raqan.  18Kamik  ri’,  ri  Yahweh  Nudyos,  uya’om  ri  utzil  chwech  kuk’ konojel ri enuk’ulja. Man k’o ta nuk’ulel e man k’o ta k’ax kinriqo.  19K’atek’uri’, ri in  kinchomaj uyakik jun Nim Rachoch ri Ub’i’ ri Yahweh Nudyos, jeri jacha xub’ij ri Yahweh  chrech ri nutat David: “Ri ak’ojol che kinkoj na in pa ak’exwach at cho ri atem, are are’ ri’  kyakowik ri Rachoch ri Nub’i’”.  20Xa jek’uri’, kamik ri’, chattaqan b’a’ arech kjikaxik nik’aj  taq täk’ar pa ri Lib’ano; ri enupataninel kek’oji’ ri’ kuk’ ri e’apataninel e ri in kintoj na ri’  chawech  ri  tojb’al  kiq’ij  ri  e’apataninel  jacha  ri  kata  na  at  chwech.  Rumal  rech  che  ri  at  aweta’m che chqaxo’l ri uj man k’o ta jun winaq jeri’ kno’jnik chujikaxik ri jetaq che’ jacha  keno’jinik ri e’ajsidon».  21Aretaq chi’ ri Jiram xuta’ ri taq utzij ri Salomon, sib’alaj xki’kotik  e  kub’ij:  «¡Tewchi’talik  ri  Yahweh  pa  we  jun  q’ij  ri’,  ri  are’  che  xuya’  chrech  ri  David  jun  uk’ojol  che  sib’alaj  kno’jinik  arech  k’amalb’e  chkech  we  siwantinimit  ri’  che  nimalaj  rejalb’alil!». 22K’atek’uri’, ri Jiram kutaq ub’ixik weri’ chrech ri Salomon: «Ri in xopan wuk’  ri atzij xataq uloq ub’ixik wuk’. Ri in kinb’an na ronojel ri jetaq utz’alam tak’är e utz’alam  k’asis chi are ajtzij ne’ joropa’ kawaj.  23Ri enupataninel kjikaj ri’ qas pa ri Lib’ano ub’ik e  kopan ri’ chi k’ate’ ri polow, e ri in kintaq ub’ik ri’ pa jetaq jukub’ e kk’am ub’ik ri’ pa ri  k’olb’al jawi’ ri kab’ij wi ri at che kk’am ub’ik, chila’ ri’ kinkir wi e ri at kak’ama’ ub’ik ri’.  K’atek’uri’, ri at kaya’ ri’ ri jastaq che rajawaxik pa ri wachoch, jeri’ jacha ri kwaj in».  24Ri  Jiram  kuya’  chrech  ri  Salomon  nik’aj  taq  tz’alam  che  takär  e  enik’aj  chik  che  k’asis,  jeri’  jacha ri kraj ri are’,  25k’atek’uri’ ri Salomon kuya’ chrech ri Jiram 20.000 almul triko rech  kiwa  ri  e’ajuparachoch,  e  20.000  pajb’al  ch’ajch’ojalaj  ase’ite.  Weri’,  chjunab’  kuya  ri  Salomon chrech ri Jiram. 26Ri Yahweh xuya’ ri uno’j ri Salomon, jeri’ jacha xujikib’a’ ub’ixik  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI NAB’E KIWUJ E’AJAWINEL

12

utzij  chrech;  junam  ri  chomanik  k’o  chkixo’l  ri  Jiram  e  ri  Salomon  e  chi  ekeb’  junam  ri  kkitzij kkib’ano.  27Ri ajawinel Salomon xe’umol ajchakib’ pa ronojel Isra’el; ek’o  30.000 ajachakib’ rech  ri  chak.  28Ke’utaq  ub’ik  10.000  achijab’  pa  ri  Lib’ano  ronojel  taq  ik’,  ke’utaq  ub’ik  pa  taq  jupuq; ri e’ajchakib’ ri’, junn ik’ kek’oji’ pa ri Lib’ano e keb’ ik’ kek’oji’ cho ri kachoch; are ri  Adoram k’amal b’e chkech ri ajchakib’.  29Xoquje’, ek’o ruk’ ri Salomon, 70.000 achijab’ che  kik’am ub’ik ri eqa’n e ek’o 80.000 e’ajpaq’al ab’aj pa ri juyub’,  30k’atek’uri’, man e’okinaq  ta  pa  ejalab’al  ri  echajinel  che  e’ukojom  ri  Salomon  etaqanel  chrech  ri  jetaq  chak  ri’;  ri  e’are’  e  3.300,  e  ri  e’are’  ke’kitaq  uloq  ri  e’ajchakib’  chrech  we  chak  ri’.  31Ri  ajawinel  ktaqanik arech  kk’otik nima’q  taq ab’aj,  tzeqtzik  taq  ab’aj,  arech kokisaxik uchakalb’al  ri  Nim  Rachoch  ri  Dyos,  32k’atek’uri’,  ri  erajchakib’  ri  Salomon  e  ri  erajchakib’  ri  Jiram  e  ri  e’ajguib’lita kkiqupij ri tz’alam, e xkikoj pa ri uk’olb’al, xoquje’ ri jetaq ab’aj, arech kyakik  ri Nim Rachoch ri Dyos.    Ri uyakik ri Rachoch ri Dyos

61Kaq’o’ jumuch’  480  junab’ chik e’elenaq chi uloq ri e’ajisra’el pa ri Egipto, kijeb’ junab’  chik  aretaq  chi  kajawinik  chik  ri  Salomon  puwi’  ri  Isra’el,  pa  ri  ik’  Siv,  che  are  ukab’  ik’,  xumajij  uyakik  ri  Nim  Rachoch  ri  Yahweh.  2Ri  Nim  Rachoch  ri  Dyos  che  ri  ajawinel  Salomon xuyak chrech ri Yahweh k’o oxk’al xk’ab’ ri urab’arik, juwinaq xk’ab’ ri uwach, e  juwinaq lajuj ri unimal raqan. 3Ri Ulam chuwach ri Hekal rech ri Ja, kretaj juwinaq xk’ab’ ri  raqan ktzale’ik che kusuk’ ub’ik pa ri uwach ri Nim Rachoch ri Dyos e kretaj lajuj xk’ab’ ri  uwach che ktzale’i’k ub’ik pa ri raqan ri Nim Rachoch ri Dyos.  4Kub’an taq wantana chrech  ri Nim Rachoch ri Dyos, e kub’an jetaq ch’ich’ to’b’al uwach ri jetaq wantana.  5Kukoj chrij  ri utapya ri Nim Ja jun uparaqanja chrij ri Hekal e chrij ri Deb’ir, k’atek’uri’ xusutej nik’aj  taq nimja putzal. 6Ri ukab’ uparaqanja k’o ikim, kretaj job’ xk’ab’ ri uwach, ri upraqanja k’o  panik’aj, waqib’ xk’ab’ uwach e ri urox uparaqanja wuqub’ xk’ab’, rumal rech che xjik’itajik  ri unimal ri Nim Rachoch chrij uloq, xa jek’uri’ man kuriq ta rib’ ruk’ ri taq utapya ri Nim  Ja. 7Ruk’ jetaq ab’aj xyakik ri Nim Ja, ri jetaq ab’aj che xpaq’ uloq pa ri paq’b’al ab’aj; aretaq  chi’ xyakik ri Nim Ja, man xtataj ta jun q’osb’al klawux, man xtataj ta jun qupib’al che’ on  jun chukb’al ch’ich’. 8Ri rokib’al ub’ik ri ja k’o ikim tzalanik ukok pa ri Nim Ja, e pa jun q’am  ub’ik kb’an aq’anem pa ri ukab’ ja e pa ri ukab’ ja ub’ik kb’an aq’anem pa ri urox ja. 9Xuyak  ri  Nim  Ja;  xukis  uyakik  e  täk’ar  tz’alam  xukoj  chuxe’  ri  uxotal.  10Qi’b’inaq  ukoq  ri  uparaqanja  ruk’  ronojel  ri  Nim  Ja  ;  job’  xk’ab’  ri  raqan  e  uriqom  rib’  ruk’  ri  Nim  Ja  ruk’  täk’ar taq kuch. 11Ri utzij ri Yahweh xpe ruk’ ri Salomon: 12«Rumal we ja ri’ che tajin kayak  ri  at,  we  katb’in  pa  ri  nutzij,  we  kak’ol  ri  nupixab’  pa  ri  awanima’  e  we  katerne’b’ej  ri  intaqaninaq chrech, ri in, qastzij kinb’an na ri’ ri nutzij awuk’ at, ri nutzij che xinya ub’ixik  chrech  ri  atat  David,  13kinjeqi’  wa’  chkixo’l  ri  e’ajisra’el  e  man  kinwonab’a’  ta  kanoq  ri  nusiwan tinimit Isra’el». Ri Salomon xuyak ri Nim Ja e xuk’is uyakik.    Ri upaja ri Nim Ja. Ri Tyoxlaj ub’antajik kech ri etyoxlaj kib’antajik 15Kukoj  tak’är  taq  tz’alam  cho  ri  utapya  chupam  uloq  ri  Nim  Ja  –  kmajtaj  ub’ik  pulew 

chrech ri Ja e kopan chuxe’ taq ri kuch, kuch’uqej ri chupam uloq ruk’ täk’ar taq tz’alam,  xoquje’ kukoj k’asis tz’alam pulew chrech ri upaja.  16Kuch’uq ri juwinaq xk’ab’, ri xan che  k’o uloq chupan ri Ja, kmajtaj ub’ik pulew ikim e kopan ruk’ ri kuch, xa jek’uri’ xwoktajik ri  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI NAB’E KIWUJ E’AJAWINEL

13

upam  ri  Deb’ir,  ri  Tyoxlaj  ub’antajik  kech  ri  etyoxlaj  kib’antajik.  17Ri  Ja  kawinaq  xk’ab’  kretaj –weri’ kub’ij che ri Hekal k’o chuwach ri Deb’ir–. 18Ri täk’ar tz’alam k’o chupam ri Ja,  k’otom uwach ruk’ je’lik taq uwachb’al mukun e ruk’ uxu’m ronxox; ronojel täk’ar tz’alam,  man k’o ta kilitaj uloq ri ab’aj.  19Xub’an jun Deb’ir qas chupam uloq ri Ja, arech chila’ kukoj  uloq ri arka rech ri chapb’al uq’ab’ ri Yahweh.  20Chuwach ri Deb’ir – kretaj juwinaq xk’ab’  ktzale’ik, juwinaq xk’ab’ ri uwach e juwinaq xk’ab’ ri raqan, e kuch’uq rij ruk’ q’an pwaq–,  kuch’uq  rij  ruk’  q’an  pwaq  ri  tab’al  toq’ob’  b’anom  ruk’  uche’al  täk’ar.  21Ri  Salomon  xuch’uq’ rij ruk’ je’likalaj q’an pwaq ri upam ri Ja, e xkukoj  tiqom taq ch’ich’ b’anom ruk’  q’an  pwaq  chuwach  ri  Deb’ir,  ri  Deb’ir  ri’  xuch’uq  rij  ruk’  q’an  pwaq.  22Ronojel  ri  Ja,  kuch’uq ruk’ q’an pwaq.    Ri ekerub’im 23Pa ri Deb’ir xb’an keb’ kerub’im ruk’ che’ rech olivo, lajuj xk’ab’ ri raqan.  24Jun uxik’ ri 

kerub’im  job’  xk’ab’  kretaj  e  ri  ukab’  uxik’  ri  kerub’im  xoquje’  job’  xk’ab’,  chi  ekeb’  uxik’  kub’an  lajuj  xk’ab’.  25Ri  ukab’  kerub’im  xoquje’  kretaj  lajuj  xk’ab’,  junam  ketaj  chi  ekeb’  kerub’im e chi ekeb’ junam keka’yik.  26Ri raqan jun chkech ri kerub’im lajuj xk’ab’, xoquje’  jeri’ ri jun chik. 27Ri ekerub’im, panik’aj ke’ukoj uloq chupam; ri kixik’ ri ekerub’im ulik’em  rib’, ri uxik jun, ku’riqa’ ri tapya e ri uxik’ ri jun chik kuriqa’ ri jun chik tapya e ku’riqa’ rib’  ri kixik’ panik’aj chrech ri k’olb’al, kuriq rib’ jun xik’ ruk’ ri  jun chik xik’.  28Xuch’uq rij ri  jetaq kerub’im ruk’ q’an pwaq.  29Chuwach ronojel ri jetaq tapya rech ri Ja, kuk’ot je’likalaj  taq uwachb’al kerub’im, uwachb’al palmeras e uwachb’al ronxox.  30Kukoj q’an pwaq pa ri  upaja ri Ja, chupam e chrij uloq.     Ri jetaq uchi’ja. Ri uwaja 31Xub’an ri rokb’al ri Deb’ir ruk’ uche’al olivo che k’o pa juyub’; ri che’ jawi’ kchaptaj wi 

ri uchi’ja e ri raqan ri uchi’ja kruk’aj job’ uch’aqapil chech ri uchi’ja.  32Ri keb’ uxaq uchi’ja  rech  olivo,  k’otom  je’likalaj  taq  uwachb’al  kerub’im,  uwachb’al  palmeras  e  uwachb’al  ronxox  e  xukoj  q’an  pwaq  puwi’;  kulemej  ri  q’an  pwaq  puwi’  ri  kerub’im  e  puwi’  ri  palmeras.  33Xoquje’  jewa’  xub’an  chrech  ri  uchi’ja,  xub’an  ruk’  uche’al  olivos  che  k’o  pa  juyub’, ri raqan kjik’itajik kijeb’ mul aretaq chi’ kqaj uloq;  34keb’ uxaq tz’alam rech olivo;  jun chkech ri uxaq che keb’ ch’aqap ub’anom e kjililik, xoquje’ kjililik keb’ ch’aqap chrech  ri  jun  chik  ch’aqap  chrech  ri  uchi’ja.  35Xuk’ot  jetaq  uwachb’al  kerub’im,  uwachb’al  palmeras e uwachb’al roxox e kukoj utzalaj q’an pwaq.  36Xuyak  ri  tapya  rech  ri  uwaja  che  k’o  chupam;  xcholexik  oxib’  cholaj  paq’om  ab’aj  e  xcholexik jun cholaj raqanja uche’al täk’ar.    Ri rejalb’alil taq ri junab’ 37Pa ri ukaj junab’, pa ri rik’ilal ri Siv, xokisaxik ri uchakalib’al ri Rachoch ri Dyos;  38e pa 

ri ju’lajuj junab’ pa ri rik’ilal ri B’ul –che are uwajxaq ik’– xkikis uyakik ri Nim Ja pa ronojel  utz’aqatil jeri’ jacha ri uchomaxik xb’anik. Xuk’am ub’ik wuqub’ junab’ ri uyakik.   

__________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI NAB’E KIWUJ E’AJAWINEL

14 Ri Nimalaj Rachoch ri Salomon

71K’atek’uri’, ri nimalaj rachoch ri Salomon, oxlajuj junab’ uchakuxik xya chrech, qas k’ate’  xk’is  uyakik.  2Xuyak  ri  ja  ub’i’  «Uk’ache’laj  ri  Lib’ano»,  ok’al  xk’ab’  ri  raqan  ktzale’ik,  kawinaq lajuj xk’ab’ ri uwach e juwinaq lajuj ri raqan, puwi’ kijeb’ raqan taq ja ucholem  rib’  che  täk’ar  taq  che’,  k’o  wiqib’al  jetaq  täk’ar  che’  puwi’  ri  raqan  taq  ja.  3K’o  jun  chakumlaj  chak  che  b’anom  ruk’  uche’al  täk’ar,  chi  puwi’  uloq  ri  raqanja  –  kawinaq  job’  ronojel, chjujunal cholaj ruk’am ju’lajuj.  4K’o oxib’ cholaj wantana ruk’ taq kijeb’ utzaltmal,  ri  jun  k’o  chuwach  ri  jun  chik,  oxmul  weri’.  5Ronojel  ri  jetaq  tel  xoquje’  kijeb’  utzaltmal,  chjujunal chuwach ri jun chik k’o wi, xoquje’ oxmul weri’.   6Xub’an  jun  q’axeb’al  pa  jun  chik  uchi’ja  che  k’o  jetaq  raqanja  chrech,  kawinaq  lajuj  xk’ab’ ri uwach, k’o jun uchi’ja chuwach apanoq.  7Kub’an ri q’axeb’al jun uchi’ja chik jawi’  kb’an okib’al ub’ik jawi’ k’o wi ri tem jawi’ kub’an ri q’atb’altzij ri are’; are wa’ ri q’axeb’al  jun chik uchi’ja jawi’ kb’an wi ri q’atb’altzij; ch’uqtalik rij chrech täk’ar che’, kmajtaj ub’ik  pulew e kopan pa taq ri tem k’o puwi’ ri upaja.  8Ri ja jawi’ jeqel wi ri are’, pa ri jun chik  uwaja chrij apan ri q’axeb’al jun uchi’ja chik, junam uchakuxik xb’anik; xoquje’ xub’an jun  ja, jeri’ jacha we jun q’axeb’al jun uchi’ja chik ri’, rech ri umi’al ri Fara’on che are rixoqil ri  are’.  9Ronojel weri’ b’anom ruk’ cha’om taq ab’aj che chakum jeri’ jacha ri unimal rajawaxik,  we jetaq ab’aj ri’ tz’apatalik ruk’ ri qupib’al, qas chupam uloq e chrij uloq, weri’ kmajtajik  ub’ik pulew e kopan qas puwi’ uloq. 10Ri uchakalb’al xb’an ruk’ utzalaj taq ab’aj, nima’q taq  ab’aj,  nik’aj  lajuj  xk’ab’  e  nik’aj  chik  wajxaqib’  xk’ab’,  11puwi’  k’o  uloq  utzalaj  taq  ab’aj,  chakum  ri  unimal  jeri’  jacha  ri  rajawaxik,  xoquje’  k’o  täk’ar  taq  che’.  12Ri  nimalaj  uwaja  sututem rij chrech oxib’ ucholajil taq ab’aj che chakum, xoquje’ jun cholaj raqan taq ja che  choma’q e b’anom ruk’ täk’ar che’, jeri’ jacha ri uwaja rech ri Nim Rachoch ri Yahweh e ri  q’axeb’al jun chik uchija’ rech ri Nim Ja.    Ri ajch’ayil saq ch’ich’, ri ajchak Jiram 13Ri Salomon kutaq uk’amik uloq ri Jiram ri ajtiro;  14ri are’ ral jun malka’n chichu’ rech 

ri  ujuq’at  ri  Neftali;  ri  utat  ajtiro,  ri  are’  ajch’ayil  saq  ch’ich’.  Ri  are’  sib’alaj  kno’jinik,  sib’alaj  kna’wik  e  qas  kuch’ob’o  ri  uchak  che  uchakuxik  ri  saq  ch’ich’.  Kopan  ruk’  ri  ajawinel Salomon e kub’an ronojel ri jetaq chak k’o ruk’ ri are’.    Ri jetaq raqanja 15Kuja’risaj ri keb’ saq ch’ich’ raqan taq ja; jun chkech ri raqan ja wajxaqlajuj xk’ab’,  ri 

uchomal jun b’atz’ kretaj kab’lajuj xk’ab’; xoquje’ jeri’ ri jun ukab’ raqanja chik. 16Kuja’risaj  keb’ wiqib’al, rech kokisax puwi’ ri raqan taq ja; ri raqan jun wiqib’al job’ xk’ab’, xoquje’  job’ xk’ab’ ri jun chik.  17Kub’an keb’ wiqib’al e keb’ pach’um jacha ch’ich’ utiqem rib’ arech  kokisax  puwi’  ri  jetaq  raqanja,  ri  wiqomb’al  k’o  wuqub’  chrech  jun  raqanja  e  wuqub’  chrech ri jun raqanja chik.  18aKub’an nik’aj taq granadas: keb’ cholaj kusutej rij chjujunal  pach’um,  19bronojel  k’olik  juq’o’  400 ,  20xokisaxik  chrij  ri  wiqomb’al;  lajuj  k’al  granadas  chrij jun wiqomb’al 18be xoquje’ jeri’ xokisaxik puwi’ ri jun chik wiqomb’al. 19aRi wiqomb’al  k’o  puwi’  ri  raqan  taq  ja  jeri’  kka’yik  jacha  jun  saqakotz’i’j.  21Kuwa’lisaj  ri  jetaq  raqanja  chuwach ri q’axeb’al jun uchi’ja chik rech ri Tyoxlaj K’olb’al; kuyak ri nab’e pa raqanja pa  ri rikyaq’ab’ e kukoj ub’i’: Yakin  K’o k’olik ; kuyak chi ri jun raqanja pa ri umox e kukoj  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI NAB’E KIWUJ E’AJAWINEL

15

ub’i’:  B’o’az  Kowlaj  ub’antajik .  22Ri  ajsik  puwi’  ri  jetaq  raqanja  jeri’  jacha  saqakotz’i’j.  Ruk’ weri’ xk’is ub’anik ri jetaq chak rech ri jetaq raqanja.     Ri jun saq ch’ich’ uk’olb’al ri polow 23Kub’an  ri  polow,  ruk’  ch’ich’  che  xja’risaxik,  lajuj  xk’ab’  ri 

se’t  upam,  ri  raqan  job’  xk’ab’;  jun  b’atz’  che  kretaj  juwinaq  lajuj  xk’ab’  are  ri’  ri  unimal  ri  usetesik.  24K’o  jetaq  mukun  chuxe’  ukoq  ri  uchi’,  setelik  chuchi’  ronojel,  kusututej  ri  polow  ruk’  lajuj  xk’ab’;  keb’  cholaj  b’anom  chrech  ri  jetaq  k’um,  junam  uja’risaxik  ri  ch’ich’.  25Ri  polow  toq’em  kumal kab’lajuj b’oyix, oxib’ keka’y apanoq pa ri urox uxkut kaj, oxib’ keka’y apanoq pa ri  uqajib’alq’ij,  oxib’  keka’y  apanoq  pa  ri  ukaj  uxkut  ulew  e  oxib’  keka’y  apanoq  pa  ri  relb’alq’ij; ri kachaq ri b’oyix kkanaj kanoq chupam.  26Ri upimal uwach jun q’ab’ uwach e  chuchi’  jeri’  jacha  ri  uchi’  jun  saqakotz’i’j.  Ri  upam  kretaj  kaq’o’  juwinaqk’al  2.000   etab’al.    Ri raqan b’insal rech ri uk’olb’al ri polow 27Xoquje’ 

kub’an  lajuj  raqan  ruk’  saq  ch’ich’;  chjujunal  kretaj  kijeb’  xk’ab’  ri  raqan  ktzale’ik, kijeb’ xk’ab’ ri uwach e oxib’ xk’ab’ ri raqan.  28Jewa’ ub’anik ri jetaq raqan ri’: k’o  jun utikb’alil chuxe’ uloq e k’o jujun taq che’ kuriq rib’ pa ri ujutz’ puwi’ ri utikb’alil uloq.  29Puwi’ ri jetaq che’ kuriq rib’ pa taq ri ujutz’ ri utikb’alil chuxe’ uloq, ek’o nik’aj taq koj,  e’ama’ taq wakax, enik’aj taq kerub’im, e puwi’ ri utikb’alil k’o jun toq’b’al jastaq; chuxe’  taq ri enik’aj koj e chuxe’ ri taq b’oyix, ek’o taq sutz’ che chujala ub’ik jetaq uwi’xikin.  30Chjujunal utikb’alil  chuxe’  uloq  k’o  kijeb’  setesik  raqan  che  saq  ch’ich’,  e  ri  raqan  ri’  chjujunal  k’o  ri  sutb’al  rech  che  xoquje’  saq  ch’ich’;  ri  kijeb’  raqan  taq  ja  k’o  jun  uwach  chrij  che  kka’y  ikim  ub’ik  chrech  ri  polow,  e  ri  uwach  chrij  we  raqan  taq  ja  ri’  tz’aqom  chkijujunal chutzal apan ri jetaq sutz’.  31Ri uchi’, ajsik jawi’ kuriq rib’ ri jun uwach chrij ri  raqan taq ja, ri unimal jun xk’ab’; setesik ri uchi’ jacha jun uwaja, ri unimal jun xk’ab’ ruk’  nik’aj;  e  chuchi’  xoquje’  k’o  je’likalaj  taq  wiqomb’al;  k’atek’uri’  ri  jetaq  che’  kuriq  rib’  pa  taq ujutz’ jun kijeb’ utzaltmal, man setesik taj.  32Ri kijeb’ setesik raqan ek’o uloq chuxe’ ri jetaq che’ che kuriq rib’ pa taq ri ujutz’. Ri  sutb’al rech ri setesik raqan chuxe’ ri utikb’al uloq ek’o wi;  ri unimal ri setesik taq raqan  jun xk’ab’ ruk’ nik’aj.   33Ri kekayik ri setesik taq raqan, jeri’ jacha ri ub’insib’al ri jun ch’ich’ che kub’insaj jun  kej:  ri  b’insab’al  rech  ri  setesik  raqan,  ri  unimal  ri  jetaq  rab’arik  k’o  panik’aj  chrech  ri  setesik  ub’insab’al,  ri  nik’aj  jastaq  chik,  ronojel  ch’ich’  xja’risaxik.  34Chjujnal  chrech  ri  ujutz’ ri utikb’alil k’o kijeb’ chapab’al: ri utikb’alil uloq kuchap rib’ ruk’ ri jetaq chapab’al.  35Puwi’ ri utikb’alil k’o jun utoq’b’alil, ri raqan nik’aj xk’ab’, jun setesik; puwi’ ri utikb’alil  k’o jetaq t’ist’a’q; ri jetaq che’ che kuriq rib’ pa ri jetaq ujutz’ xa jun kub’an ruk’ ri utikb’alil.  36Puwi’ ri jetaq tz’alam, puwi’ ri t’ist’a’q e puwi’ ri che’ kuriq rib’ pa ri jetaq ujutz’, xut’iq  jetaq kerub’im, jetaq koj e jetaq ramux, chila’ jawi’ jamal kanoq, xoquje’ kut’iqej jetaq sutz’  chrij  ronojel  37Jeri’  kub’an  chrech  ri  lajuj  utikb’alil  chuxe’  uloq:  xoquje’  ruk’  ri  ja’risam  ch’ich’, xoquje’ junam ri unimal, xoquje’ junam kka’yik ronojel.  38Xub’an lajuj uk’olb’al joron ruk’ saq ch’ich’, ri upam chjujunal k’olb’al kuq’i’ kawinaq  pajb’al joron e chjujunal uk’olb’al joron kijeb’ xk’ab’ ri unimal, jun uk’olb’al joron puwi’ jun  utikb’alil chuxe’ uloq, e jewa’ kb’an chkech ri lajuj utikb’alil.   __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI NAB’E KIWUJ E’AJAWINEL

16 39Ri jetaq utikb’alil, job’ kukoj chunaqaj ri rikyaq’ab’ ri Nim Ja e job’ chik kukoj chunaqaj 

ri  umox  ri  Nim  Ja;  k’atek’uri’  ri  Polow,  xukoj  uloq  naj  pa  ri  rikyaq’ab’  ri  Nim  Rachoch,  panik’aj apan chrech ri relb’alq’ij e ri ukaj uxkut ulew.    Ri ko’lik taq tem 40Ri Jiram, xoquje’ xub’an ri ch’ich’ k’olb’al ri chaj, ri jetaq  pak’b’al e ri jetaq laq arech 

kchikexik ri ja’. Kuk’is ronojel ri chak rech ri Nim Rachoch ri Yahweh che xuta ri Salomon  chrech ri are’:  41Ri  keb’  raqan  taq  ja;  ri  keb’  ama’  wakax  k’o  puwi’  ri  raqan  taq  ja;  ri  keb’  pach’um  ch’ich’  k’o  puwi’  ri  keb’  ama’  wakax  wiqomb’al  ri  uwi’  ri  raqan  taq  ja;  42ri  juq’o’  400   granadas rech ri keb’ pach’um taq ch’ich’; ri keb’ cholaj granadas wiqomb’al rech ri keb’  pach’um ch’ich’;  43ri lajuj raqan taq ja e ri lajuj uk’olb’al ja’ k’o puwi’ ri taq raqanja;   44ri Polow e ri kab’lajuj ama’ taq wakax che ek’o chuxe’ ri Polow;  45ri ch’ich’ k’olb’al chaj, ri jetaq pak’b’al, ri jetaq laq arech kchikexik ri ja’.  Ronojel we jastaq ri’, ri xub’an ri Jiram rech ri Rachoch ri Yahweh che xuta ri ajawinel  Salomon chrech ri are’, ronojel tz’urem saq ch’ich xub’an chrech.  46Ri ajawinel, xtaqanik arech kja’risaxik weri’ pa ri taq’aj rech ri Jordan, pa ri ulew, pa ri  b’e k’o chuxo’l ri Sukkot e ri Sartan;  47rumal rech che k’i uwach ri jastaq, ri Salomon man  xkowin taj xupaj ri ra’lal we saq ch’ich’ ri’.  48Ri Salomon xukoj ronojel ri jastaq xb’anik pa ri Nim Rachoch ri Yahweh, ri q’an pwaq  tab’al toq’ob’ e ri mexa jawi’ kya wi ri jetaq kaxlanwa ksipaxik; 49ri q’an pwaq taq chajb’al,  job’ pa ri rikyaq’ab’ e job’ pa ri umox chuwach ri Deb’ir; ri jetaq kotz’i’j, ri q’an pwaq taq  ya’b’al  ri  chaj;  50ri  uk’olb’al  ja’,  ri  jetaq  kuchilo,  ri  jetaq  laq  arech  kq’ejexik  ri  ja’,  ri  jetaq  pajb’al  amaja’  e  ri  q’an  pwaq  porob’al  ri  k’ok’  q’ol;  ri  jetaq  chapb’al  rech  ri  okib’al  pa  ri  nimaja  k’o  uloq  chupam  –ri  Tyoxlaj  Ub’antajik  kech  ri  konojel  etyoxlaj  kib’antajik–  e  ri  rech ri q’an pwaq taq uchi’ja rech ri Hekal.  51K’atek’uri’, xk’is ub’anik ronojel ri chak rech ri Nim Rachoch ri Yahweh che xub’an ri  Salomon, e ri Salomon xutaq uk’amik uloq ronojel ri jastaq xutyoxrisaj ri utat David, ri saq  pwaq, ri q’an pwaq e ri jetaq uk’yab’al e kukoj pa ri uk’olb’al ri uq’inomal ri Nim Rachoch  ri Yahweh.    Ri uq’axexik ri arka rech ri chapb’al q’ab’

81K’atek’uri’,  ri  Salomon  ke’usik’ij  chuwach  pa  ri  Jerusalem  ri  enim  taq  winaq  rech  ri  Isra’el, ke’usik’ij konojel ri ekinimal ri ekijuq’at e ri ekinimal ri e’achalaxik e’ajupaja kech  ri  e’ajisra’el,  arech  kkipaqab’a’  ub’ik  ri  arka  rech  ri  chapb’al  qab’  rech  ri  Yahweh,  pa  ri  Utinimit  ub’ik  ri  David  che  are  ri  Si’on.  2Konojel  ri  achijab’  rech  ri  Isra’el  xkimulij  kib’  chuwach ri ajawinel Salomon, pa ri ik’ Etanim, ri uwuq ik’, aretaq chi’ nimaq’ij.  3Konojel ri  enim  taq  winaq  rech  ri  Isra’el  xepetik,  e’are  ri  echuchqajawib’  xkitelej  ub’ik  ri  arka.  4Xkik’am  ub’ik  ri  Tz’um  Rachoch  ri  Yahweh  rech  ri  Riqoj  Ib’  ruk’  ronojel  ri  tyoxlaj  taq  jastaq k’o chupam. E’are ri echuchqajawib’ e ri ajlevita xek’amow ub’ik weri’.  5Ri ajawinel  Salomon e konojel ri Isra’el ek’o ub’i ruk’ ri are’, konojel ri mulin ib’ rech ri Isra’el xkimulij  kib’ ruk’ ri are’ e kekich’ol chuwach ri arka ek’i taq chij, ek’i taq wakax. 6Ri echuchqajawib’  xkik’am ub’ik ri arka rech ri chapb’alq’ab’ rech ri Yahweh pa ri uk’olb’al, pa ri Deb’ir rech  ri  Nim  Ja,  ri  Tyoxlaj  Ub’antajik  kech  ri  etyoxlaj  Kib’antajik,  chuxe’  ri  kixik’  ri  ekerub’im.  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI NAB’E KIWUJ E’AJAWINEL

17 7Rumal rech che ri ekerub’im kilik’em ri kixik’ puwi’ ri uk’olb’al ri arka e xkich’uq uwi’ ri 

arka e ri taq ukuch che’.  8Ri ukuch sib’alaj nima’q raqan rumal k’uwa’ kilitajik ri utza’m taq che’ qas pa ri Tyoxlaj  Ub’antajik  uloq,  chuwach  ri  Deb’ir,  k’atek’ut,  man  kilitaj  taj  pa  jun  chik  k’olb’al.  Xkanaj  waral ri’ xas pa we jun q’ij na kamik ri’.  9Man k’o ta jun jas uwach chik pa ri arka, xuwi ri  keb’ tz’alam taq ab’aj che xukoj ri Mo’ises chupam pa ri Horeb’, ri keb’ ab’aj chapb’alq’ab’,  chapb’al uq’ab’ ri Yahweh kuk’ ri e’ajisra’el aretaq chi’ xe’el uloq pa ri rulew ri Egipto.    Ri Dyos kok pa ri Nim Rachoch 10Aretaq  chi’  ri  echuchqajawib’  ke’el  pa  ri  tyoxlaj  ub’antajik,  knojik  ri  Nim  Ja  ruk’  ri 

usutz’al ri Yahweh,  11k’atek’uri’ ri echuchqajawib’ man xekowin ta chik xkitaqej ri kichak  kipatan rumal we sutz’ ri’: ri uq’ijil ri Yahweh unojisam ri Nim Rachoch ri Yahweh.  12K’atek’uri’, ri Salomon kub’ij:  «Ri Yahweh, kraj kujeqeb’a’ kan rib’ pa ri q’equ’malaj sutz’.  13Je’ nak’ut, ri in xwaj xinyak jun awachoch rech jun winaq che nim ub’antajik    jun ak’olb’al jawi’ pa junalik katjeqi’ wi kanoq».    Ri utzij ri Salomon kucholej chkiwach ri winaq 14K’atek’uri’, ri ajawinel kusutej apan rib’ chkiwach ri mulin ib’ e ke’utewchi’j konojel ri 

Isra’el, e konojel ri mulin ib’ etak’atoj.  15Kub’ij: «Tewchi’t’alik ri Yahweh, Udyos ri Isra’el,  che ruk’ ri uchi’ are’ xch’aw ruk’ ri nutat David, e ruk’ ri uq’ab’ xb’antaj rumal ri jetaq tzij  xub’ij:  16“Qas  pa  ri  jun  q’ij  che  ri  in  xixinwesaj  uloq  pa  ri  Egipto  ix  nuwinaq  Isra’el,  ri  in  man nucha’om ta jun tinimit chkixo’l konojel ri ujuq’at ri Isra’el, arech kinyak jun ja jawi’  kk’oji’ wi ri Nub’i’, k’atek’ut, ri in xincha’ ri David arech kuk’am kib’e ri enuwinaq Isra’el”.  17Ri nutat David xuchomaj kuyak jun ja rech ri Ub’i’ ri Yahweh, Udyos ri Isra’el,  18k’atek’ut,  ri Yahweh kub’ij chrech ri nutat David: “Ri at k’o pa ri achomanik che kayak jun ja rech ri  Nub’i’, e ri at xawaj xab’an weri’.  19K’atek’ut, ri at man kayak ta ri’ we ja ri’, jun ak’ojol ri’  che  kel  na  uloq  cho  ri  uwo  ak’u’x  kyakow  na  ri’  ri  ja  rech  ri  Nub’i’”.  20Xb’antaj  rumal  ri  Yahweh  ri  tzij  che  xuya  ub’ixik:  in  ri  xinkanaj  kan  pa  uk’exwach  ri  nutat  David  e  in  ri  xint’uyi’ cho ri utem ri Isra’el jacha xub’ij ri Yahweh, Udyos ri Isra’el,  21e ri in xink’utu jun  uk’olb’al ri arka, jawi’ k’o wi ri chapb’alq’ab’ xub’an ri Yahweh kuk’ ri eqanan qatat aretaq  chi’ xe’el uloq pa ri Egipto».    Ri uch’awem ri Salomon ruk’ ri Dyos 22K’atek’uri’, 

ri  Salomon  tak’alik  chuwach  ri  ab’aj  rech  ri  tab’al  toq’ob’  chuwach  ri  Yahweh chkiwach konojel ri mulin ib’ rech ri Isra’el; kulik’ ri uq’ab’ cho ri kaj  23e kub’ij:  «¡Yahweh, Udyos ri Isra’el! man k’o ta jun Dyos jeri’ at jacha ri at, ajsik chikaj e ikim cho ri  uwachulew,  ri  at  che  qastzij  kak’ol  ri  chap’alq’ab’  e  ri  utzil  chkech  ri  e’apataninel  che  eb’enaq  pa  ri  ab’e  chawach  ruk’  ronojel  kanima’  jacha  ri  kawaj  ri  at.  24Ri  at  che  qatzij  xak’olej ri atzij xaya ub’ixik chech ri apataninel David ri nutat, xajikib’a’ ub’ixik chech ruk’  ri achi’ e xab’ano ruk’ ri aq’ab’ pa we jun q’ij kamik ri’.  25K’atek’uri’, kamik k’ut ri’, Yahweh,  Udyos  ri  Isra’el,  chab’ana’  b’a’  chrech  ri  apataninel  David  ri  nutat  in,  ri  atzij  xajikib’a’  ub’ixik chrech are’, aretaq chi’ xab’ij chrech: “Mawi ri’ kesaxik chnuwach in jun chkech ri  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI NAB’E KIWUJ E’AJAWINEL

18

awi’ja’al  che  xt’uyi’  cho  ri  utem  ri  Isra’el,  we  ri  e’ak’ojol  keb’in  chnuwach  pa  ri  b’e  jeri’  jacha ab’anom at che atb’ininaq chnuwach”.  26¡Kamik ri’, Udyos ri Isra’el, chb’antajoq b’a’  ri tzij xaya ub’ixik at chrech ri apataninel David, ri nutat!  27¿La qastzij k’uri’ che kjeqi’ ri  Dyos  cho  ri  uwachulew?  Xane  ri  kaj  e  ri  kaj  rech  ronojel  kaj  man  kutzaqa  ta  ri’  katk’oji’  chupam,  ¿la  katuq’i’  k’uri’  we  jun  Ja  che  xinyak  in  chawech?  28Chatka’y  uloq  chrech  ri  uch’awem  e  chrech  ri  roq’ej  ri  apataninel  ri’,  Yahweh,  Nudyos  e  chatatab’e’j  ri  kuk’omij  chawech e ri uch’awem ri apataninel kub’an chawach pa we jun q’ij kamik ri’. 29Jaqalik b’a’  che k’oloq ri jetaq awoq’och chi paq’ij e chi chaq’ab’ puwi’ we k’olb’al ri’, che ri at xab’ij  puwi’: “Chupam kk’oji’ wi ri Nub’i’”, chatatab’ej ri uch’ab’al ri apataninel kub’an chawach  pa we k’olb’al ri’.     Ri kk’omixik puwi’ ri siwantinimit 30«Chatatab’ej  b’a’  ri  kuk’omij  ri  apataninel  chawech  e  ri  kkik’omij  ri  siwan  atinimit 

Isra’el chawech aretaq chi’ kech’aw na ri’ awuk’ pa we jun k’olb’al ri’. Chatatab’ej b’a’ uloq  ri at qas pa ri ak’olb’al uloq jawi’ at kanajinaq kan ri at, qas chikaj uloq, chatatab’ej uloq e  chasacha’ uloq ri qamak.  31Aretaq chi’ jun winaq kmakun puwi’ jun rajil utz’aqat e kub’ij jun k’axalaj tzij puwi’ ri  are’ e kub’ano arech kujikib’a’ ri utzij chuwach we ab’aj rech tab’al toq’ob’ ri’ pa we Nim Ja  ri’,  32chatatab’ej  b’a’  ri  at  qas  chikaj  uloq  e  qas  chab’ana’  b’a’  ri  achak;  chab’ana’  b’a’  q’atb’altzij pakiwi’ ri e’apataninel: chaya’ b’a’ ub’ixik che are ajmak ri itzelalaj winaq arech  kqaj chrij ri umak xub’ano, e chaya’ b’a’ ub’ixik che suk’ winaq ri jachin man k’o ta umak,  arech kaya chrech ri suk’il taqal chrij.  33Aretaq  chi’  ri  awinaq  Isra’el  kch’akatajik  kumal  ri  e’uk’ulel  rumal  rech  che  xmakun  chawach  ri  at,  we  ri  e’are’  ketzalij  chawach  at,  nim  kkil  wi  ri  Ab’i’,  kech’aw  awuk’  e  kkik’omij chawech pa we Nim Ja ri’,  34chatatab’ej b’a’ ri at qas chikaj uloq e chasacha’ b’a’  ri kimak ri siwan atinimit Isra’el e che’atzalijisaj b’a’ uloq  pa ri ulew che xaya’ chkech ri  e’kitat e’are’.  35Aretaq  chi’  ktz’apitajik  ri  kaj  e  man  k’o  ta  jab’  kpetik  rumal  rech  che  xemakun  chawach, we ri e’are’ keb’ech’awoq awuk’ pa we k’olb’al ri’, nim kkil wi ri ab’i’ e kkik’ex ri  kik’ux chuwach ri kimak rumal rech che xe’awetzelaj ri e’are’,  36chatatab’ej b’a’ qas chikaj  uloq e chasacha’ b’a’ ri umak ri apataninel e ri kimak ri siwan atinimit Isra’el –kak’ut na ri’  chkiwach ri b’e che rajawaxik che kkiterne’b’ej– e chataqa’ b’a uloq ri jab’ cho ri ulew, ri  ulew che jun echb’al xaya chkech siwan atinimit.  37Aretaq chi’ k’o ri wi’jal pa ri amaq’, ri b’innelyab’il, ri kchakparik ri triko on kepe ri  sita’l,  aretaq  chi’  kepe  ri  eko’lik  e  ri  enima’q  taq  sak’,  aretaq  chi’  ri  kik’ulel  kkisutij  rij  ri  rolkib’al we tinimit arech kech’ojinik kuk’, pa ronojel ri amaq’ aretaq chi’ kkik’ulmaj jun  k’ax on jun nimalaj yab’il,  38ronojel ch’ab’al kb’an chawach on ronojel k’isb’al k’u’x kub’an  jun winaq chawach, we k’o jun winaq kuk’omij chawech e kulik’ej uloq ri uq’ab’ chuwach  we Nim Ja ri’,  39chatatab’ej b’a’ uloq chi chikaj uloq jawi’ at jeqel wi ri at, chasacha’ b’a’ ri  makaj e chaya’ b’a’ chkech chkijunal jacha ri taqal chkij; rumal rech che ri at aweta’m ri k’o  pa  ri  ranima’  –xuwi  ri  at  aweta’m  ri  k’o  pa  ri  kanima’  nimalaj  konojel–,  40arech  ri  e’are’  kkixib’ij  kib’  chawach  pa  ronojel  ri  kik’aslemal  waral  chuwach  we  ulew  ri’,  ri  ulew  che  xaya chkech ri eqanan qatat.    __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI NAB’E KIWUJ E’AJAWINEL

19 Jujun taq tzij chik 41Xoquje’, ri kaxlan winaq che man k’o ta chkixo’l ri siwan atinimit Isra’el, ri jun che kpe 

uloq  pa  jun  naj  amaq’  rumal  ri  ab’i’  –42rumal  rech  che  kuta  utzijol  ri’  ri  nimalaj  Ab’i’,  ri  kowlaj aq’ab’ e ri aq’ab’ che kalik’ej–, e we kpetik che ub’anik ri uch’ab’al awuk’ pa we Nim  Awachoch ri’,  43chatatab’ej b’a’ uloq chikaj, jawi’ at jeqel wi, chaya’ b’a’ chrech ronojel ri  kuk’omij  chawech,  arech  konojel  ri  siwantinimit  ek’o  chuwachulew  kketa’maj  uwach  ri  Ab’i’  e  kkixib’ij  kib’  chawach  jeri’  jacha  kkixib’ij  kib’  chawech  ri  siwan  atinimit  Isra’el,  kketa’maj usik’ixik ri Ab’i pa we Nim Ja ri’ che in xinyakowik.  44We ri siwan atinimit ke’el ub’ik che ub’anik ri ch’o’j chkij ri kik’ulel xas pa ri b’e che  ke’ataq  ub’ik  ri  at  e  we  keka’yik  chuwach  apanoq  ri  tinimit  che  xacha’  at  e  chuwach  apanoq  ri  Nim  Ja  che  xinyak  in  e  kkik’omij  chrech  ri  Yahweh,  45chatab’ej  b’a’  xas  chikaj  uloq ri kich’ab’al e ri k’isb’al kik’u’x e chab’ana’ suk’ q’atb’altzij pakiwi’ ri e’are’.  46Aretaq chi’ kemakun chawach at –man k’o ta jun winaq wa’ che mata kmakunik–, e ri  at  yakatajinaq  ri  uq’aq’al  awoyowal  pakiwi’  ri  e’are’  ke’ajach  pa  uq’ab’  ri  kik’ulel,  e  ri  kech’akan  pakiwi’  eximitalik  ke’kik’am  ub’ik  pa  jun  k’ulel  amaq’  chik,  naj  on  naqaj  ne’,  47we  kkik’ex  ri  kik’u’x  pa  ri  amaq’  jawi’  kek’am  ub’ik  e  kkik’omij  chila’  chawech,  pa  ri  kulew  ri  xech’akan  pakiwi’  e  kkib’ij:  “Ri  uj  xujmakunik,  ri  uj  xqab’an  ri  itzel,  ri  uj  k’o  ri  qamak”,  48we ketzalij chawach ruk’ ronojel kanima’ e ruk’ ronojel kuxlab’al pa ri kulew ri  ekik’ulel che naj xe’kik’am ub’ik ri e’are’, k’atek’uri’, we keka’y uloq chuwach ri ulew che  xaya at chkech ri ekinan kitat, chuwach ri tinimit che xacha’ at e chuwach ri Nim Ja che in  xinyakowik chrech ri Ab’i’,  49chatab’ej b’a’ uloq chikaj jawi’ ri at jeqel wi, ri kich’ab’al e ri  kik’omij  e  chab’ana’  ri  suk’laj  q’atb’altzij  pakiwi’,  50chasacha’  b’a’  ri  kimak  ri  siwam  atinimit che xemakun chawach e chasacha’ ronojel ri jetaq k’ax xkib’ano, chtoq’ob’isaj b’a’  kiwach chkiwach ri xech’akan pakiwi’ ri e’are’, arech kpax ri kik’u’x chkech;  51rumal rech  che esiwan atinimit e e’awechb’al ri at, ri e’are’ che xe’awesaj uloq chi pa ri Egipto uloq, ri  jun tinimit che rech ri tuj ja’risab’al ri ch’ich’.    Ri uk’isb’al ch’ab’al e ri tewchi’nik puwi’ ri siwantinimit 52«Chajaqa’ b’a’ ri awoq’och puwi’ ri kuk’omij ri apataninel e puwi’ ri kuk’omij ri siwan 

atinimit Isra’el, arech katatab’ej ronojel ri k’isb’alk’u’x kub’an chawach, 53rumal rech che ri  at  ri  xe’atas  apanoq  ri  e’are’,  e’awechb’al  chkixo’l  konojel  ri  siwan  taq  tinimit  ek’o  chuwachulew, jeri’ jacha xab’ij rumal ri uchi’ ri Mo’ises ri apataninel, aretaq chi’ xe’awesaj  uloq ri eqatat chi pa ri Egipto uloq, ri at Ajawxel Yahweh».  54Aretaq  chi’  ri  Salomon  xuk’is  ri  uch’ab’al  e  ri  xuk’omij  chuwach  ri  Yahweh,  kwa’lij  chuwach ri tab’al toq’ob’ chuwach ri Yahweh, kwa’lajik pa ri k’olb’al jawi’ xxuki’ wi e jawi’  xulik’ej wi ri uq’ab’ chuwach ri Yahweh,  55xtak’i’k. E ke’utewchi’j ri mulin ib’ rech ri Isra’el  e ruk’ kowlaj uch’ab’al kub’ij:  56«Tewchi’talik ri Yahweh, che xruxla’nisaj ri siwan utinimit  Isra’el, jeri’ jacha xujikib’a ub’ixik pa ronojel ri jetaq utzij; man k’o ta jun chrech ri jetaq  utzij xuya ub’ixik chrech ri upataninel Mo’ises che mata xb’antajik.  57Ri Yahweh ri Qadyos  chk’oji’ b’a’ quk’ uj, jeri’ jacha xk’oji’ kuk’ ri eqanan qatat, mujuwonb’a’ kanoq e mujuk’yaq  kanoq.  58Chuya’  b’a’  koq  ri  qanima’  ruk’  ri  are’,  arech  ri  uj  kqaterne’b’ej  ronojel  ri  jetaq  ub’e e arech kqak’ol ri jetaq pixab’, ri jetaq tzij e ri jetaq  taqanik xuya’ chkech ri eqanan  qatat.   59Utz na k’uwa’, we chi paq’ij e we chi ch’aq’ab’ kkanaj kanoq chuwach ri Yahweh we  tzij xinb’ij in ruk’ k’isb’al k’u’x chuwach ri Yahweh ri Qadyos, arech kuya’ ri suk’ q’atb’altzij  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI NAB’E KIWUJ E’AJAWINEL

20

chrech ri upataninel e ri suk’ q’atb’altzij chkech ri siwantinimit Isra’el, je’ nak’ut jacha ri  rajawaxik chkech ronojel taq q’ij:  60arech konojel ri siwan taq tinimit ek’o chuwachulew  keta’maj che are ri Yahweh jun chi Dyos, man k’o ta chi jun,  61xa jek’uri’ nimalaj kk’oji’k ri  iwanima’ ruk’ ri Yahweh ri Qadyos; e pa junalik kiwilij na k’uri’ ri jetaq upixab’ e kik’ol na  ri’ pa ri iwanima’ ri jetaq utaqanik».    Ri nimaq’ij e ri jetaq tab’al toq’ob’ rech umajib’al ukojik ri Nim Rachoch ri Dyos 62Ri  ajawinel  e  konojel  ri  Isra’el  xkichi’ij  tab’al  taq  toq’ob’  chuwach  ri  Yahweh.  63Ri 

Salomon xe’uch’ol 22.000 ama’ taq wakax e 120.000 chij, arech kuchi’j tab’al toq’ob’ rech  riqoj  ib’  chuwach  ri  Yahweh,  jeri’  umajib’al  ukojik  kkib’ano  ri  ajawinel  e  ri  e’ajisra’el,  ri  Rachoch ri Yahweh.  64Pa we jun q’ij ri’ ri ajawinel xutyoxrisaj ri upanik’ajal ri uwaja che  k’o apan chuwach ri Nim Rachoch ri Yahweh, chila’ xuchi’j wi ri holokosto, ri sipanik e ri  jetaq uxepo ri jetaq tab’al toq’ob’ rech riqoj ib’, rumal rech che ri jun tab’al toq’ob’ b’anom  ruk’  saq  ch’ich’  ri  k’o  chuwach  ri  Yahweh  jun  alaj  ko’lik  chrech  ri  holokosto,  chrech  ri  sipanik  e  chrech  ri  taq  uxepo  ri  tab’al  toq’ob’  rech  ri  riqoj  ib’.  65Pa  taq  we  q’ij  ri’,  ri  Salomon  krok’owisaj  ri  nimaq’ij  pa  jun  nimalaj  mulin  ib’  kuk’  konojel  ri  e’ajisra’el,  kmajtajik  ub’ik  pa  ri  rokb’al  ri  Hamat  e  kopan  pa  ri  turnikja’  rech  ri  Egipto,  chuwach  ri  Yahweh ri Qadyos; ri nimaq’ij kuq’i’ wuqub’ q’ij, e nik’aj wuqub’ q’ij chik, kajlajuj q’ij xuq’i  ronojel  ri  nimaq’ij.  66Pa  ri  uwajxaq  q’ij,  ke’uch’ab’ej  ub’ik  ri  siwantinimit;  xkitewchi’j  ri  ajawinel  e  ruk’  ki’kotemal  e  ruk’  utzil  pa  kanima’  keb’e  ub’ik  konojel  pa  taq  ri  kachoch,  rumal  rech  ri  utzil  xub’an  ri  Yahweh  chrech  ri  upataninel  David  e  chkech  usiwantinimit  Isra’el.    Ri Dyos pa ukamul chik kuk’ut rib’ chuwach ri Salomon

91Aretaq  chi’  ri  Salomon  xuk’is  uyakik  ri  Nim  Rachoch  ri  Yahweh,  ri  nim  rachoch  ri  ajawinel  e  ronojel  ri  kraj  ri  Salomon  kub’ano,  2pa  ukamul  chik,  ri  Yahweh  xuk’ut  rib’  chuwach  ri  Salomon,  jeri’  jacha  uk’utik  rib’  xub’an  chuwach  pa  ri  Gab’a’on.  3Ri  Yahweh  kub’ij chrech: «Ri in xintatab’ej ri ach’ab’al e ri xak’omij at chnuwach in. Ri in xintyoxrisaj  we jun Ja che xayak at chwech e che pa junalik xakoj ri Nub’i’ chupam; ri nuwoq’och e ri  wanima’ pa junalik ri’ kjeqi’ kan chupam.  4K’atek’uri’, we ri at katb’in chnuwach jeri’ jacha  xb’in  ri  atat  David  chnuwach,  ruk’  jun  ch’ajch’ojalaj  awanima’  e  ruk’  ri  suk’il,  we  kab’an  ronojel ri achak katintaq in chrech e we kawilij ri jetaq nupixab’ e ri nutaqanik,  5ri in, pa  junalik  ri’  ko  kintak’ab’a’  ri  atem  rech  ri  awajawib’al  puwi’  ri  Isra’el,  jeri’  jacha  xinya  ub’ixik chrech ri atat David aretaq chi’ xinb’ij chrech: “Man k’o ta jun chkech ri e’awija’al  che  ket’uyi’  na  cho  ri  utem  ri  Isra’el  kesax  ub’ik  cho  ri  tem”;  6k’atek’ut,  we  ri  ix,  ri  e’iwalk’uwa’l e ri kalk’uwa’l ri e’iwalk’uwa’l, we kinik’yaq kanoq ri in e man kiwilij taj ri  pixab’ e ri jetaq tzij che xintaqan in chiwech rajawaxik kib’ano, we kixb’e che kipatanaxik  e’esal  uwach  dyos  chik  e  kixxuki’  chkiwach,  7ri  in  kinwesaj  ub’i  ri’  ri  Isra’el  chuwach  ri  ulew che xinya’ in chkech; e we Nim Ja che xintyorsisaj chrech ri Nub’i’, kinky’aq ub’i wa’ e  ri Isra’el jun k’ajisab’al wach ri’ kkanajik e tze’b’al uwach ri’ chkiwach konojel ri siwan taq  tinimit.  8Konojel  ri  winaq  che  keq’ax  ukoq  chuwach  we  je’likalaj  Nim  Ja  ri’,  nimalaj  sachib’al  k’u’x  ri’  kekanajik,  kexulq’ab’an  ri’  e  kkib’ij  ri’:  “¿Jasche  che  jewa’  xub’an  ri  Yahweh chrech we ulew ri’ e chrech we Nim Ja ri’?  9k’atek’uri’ ktzalex uwach ri’ ri kitzij:  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI NAB’E KIWUJ E’AJAWINEL

21

“Rumal rech che xkiya’ kanoq ri Yahweh ri Kidyos, ri are’ che xe’resaj uloq ri ekinan ekitat  chi  pa  ri  Egipto  uloq  e  xe’kiterna’b’ej  enik’aj  e’esal  uwach  dyos  chik,  xekiq’ijilaj  e  xekipatanij, rumal k’uwa’ weri’, ri Yahweh xutaq uloq pakiwi’ ronojel we k’ax ri’”».    Ri uya’ik ri tzij chrech ri Jiram 10Pa ri juwinaq junab’ che ri Salomon xuyak ri keb’ ja, ri Nim Rachoch ri Yahweh e ri 

nim rachoch ri ajawinel,  11are ri Jiram rajawinel ri Tiro xya’ow chrech ri utz’alam ri täk’ar  che’  e  utz’alam  ri  tyox  che’,  e  ronojel  ri  q’an  pwaq  xraj  ri  are’,  xa  jek’uri’  ri  ajawinel  Salomon kuya’ chrech ri Jiram juwinaq tinimit pa ri rulew ri Galile’a.  12Ri Jiram kpetik chi  pa ri Tiro uloq che rilik ri jetaq tinimit che xuya ri Salomon chrech e man xeqaj ta chwach;  13kub’ij: «¿Jas taq wa’ we tinimit ri’ che xaya’ at chwech wachalal?» k’atek’uri’, xukoj kib’i’  e  jeri’  na  kb’ix  chkech  chi  pa  we  q’ij  na  kamik  ri’:  «Rulew ri  Kab’ul»,  14Jiram  kutaq  ub’ik  chrech ri ajawinel o’k’al juwinaq  120  talentos q’an pwaq.    Ri kimolik ri winaq arech kyak ri jetaq ja rech ri Salomon 15Are  wa’  ri  chak  xutoq’ij  ri  ajawinel  Salomon  chkech  ri  winaq  arech  kkiyak  ri  Nim 

Rachoch ri Yahweh e ri nim rachoch ri are’, ri Mil‐lo, e ri utapya ri Jerusalem, ri Jasor, ri  Meguiddo,  ri  Gueser,  16 xane  ri  Fara’on,  rajawinel  ri  Egipto,  xpaqi’  uloq  che  ub’anik  jun  ch’o’j,  xokik  pa  ri  Gueser  e  xuporoj  ub’ik,  e  xe’ukamisaj  ri  e’ajkana’an  che  ejeqel  pa  ri  tinimit, katek’uri’, xujach ri tinimit chech ri umi’al aretaq chi’ xk’uli’k ruk’ ri Salomon,  17xa  jek’uri’ ri Salomon xuyak chi jumul ri Geser , ri B’et‐Joron‐ri‐Ikim,  18ri B’a’alat e ri Tamar  che  k’o  pa  ri  tz’inalik  rulew  ri  amaq’,  19ronojel  ri  jetaq  tinimit  rech  ri  Salomon  jawi’  uk’olom wi ri rajawaxik chech, tinimit kech taq ch’ich’ kuk’aj ri kej, ri tinimit kech ri kej e  ri jastaq che rajawaxik chrech ri Salomon arech xuyako ri kraj  are’ pa ri Jerusalem, pa ri  Lib’ano  e  pa  ronojel  ri  ulew  che  k’o  chuxe’  ri  ukowinem  ri  are’.  20Konojel  ri  winaq  che  xeto’taj  kanoq  chkech  ri  e’ajamorre’o,  ri  e’ajhitita,  ri  e’ajperesita,  ri  e’ajhivita,  e  ri  e’ajjeb’use’o, che man e’ajisra’el taj,  21ri ekija’al che xeto’taj kanoq pa ri kamaq’, ri winaq  che ri e’ajisra’el man xekowin taj xe’kikamisaj chuwach ri anatema, ri Salomon xe’umulij ri  e’are’ arech ke’okik e’ajchakib’ pa ri k’ax chak chi k’ate’ na pa we q’ij kamik ri’.  22K’atek’ut,  man k’o ta jun chkech ri e’ajisra’el xukoj pa ri k’axalaj chak, xane xe’ukojo e’uwinaq pa ri  ch’o’j;  e’are ek’amal  b’e  pa  ri  ch’o’j,  e’are  ek’amal  taq  b’e  chkech  ri  kkikejb’ej  ri  kej  pa  ri  ch’o’j, e’are ek’amal b’e chkechh ri eto’l rech pa ri ch’o’j.  23E’are e’are’ ek’amal b’e chkech ri  ketaqanik pa ri chak tajin kub’an ri Salomon: juq’o’ wuqk’al lajuj  550 , ri ketaqan chkech  ri winaq pa taq ri chak.  24Aretaq chi’ ri umi’al ri Fara’on xpaqi’ uloq pa ri utinimit ri David  pa ri ja rech ri ixoq xuyako, xa jek’uri’ xuyak ri Mil‐lo.    Ri chak patan pa ri Nim Rachoch ri Dyos 25Ri Salomon, pa jun junab’, oxmul kuchi’j ri jetaq holokosto e ri jetaq tab’al toq’ob’ rech 

riqoj  ib’  cho  ri  tab’al  toq’ob’  che  are  ri  are’  xyakowik  rech  ri  Yahweh,  xoquje’  xuporoj  ri  k’ok’ q’ol chuwach ri Are’, aretaq chi’ xto’taj che ri uyakik ri Nim Ja.   

__________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI NAB’E KIWUJ E’AJAWINEL

22

Ri jetaq ujukub’ ri Salomon 26Ri 

ajawinel  Salomon  xub’an  nik’aj  taq  ujukub’  pa  ri  Esyon‐Gueb’er,  che  k’o  ukoq  chunaqaj ri Elat chuchi’ ri polow ub’i Suf  Kyaqiq’ , pa ri rulew ri Edom.  27Ri Jiram xe’utaq  ub’ik  ri  e’upataninel  kuk’  ri  e’upataninel  ri  Salomon,  che  ewinaq  e’ajb’isanel  taq  jukub’,  che  xas  kkich’ob’  ub’e’al  ri  polow,  arech  keb’eto’b’oq.  28Ke’opan  pa  ri  Ofir  e  aretaq  chi’  ketzalij  uloq  xkik’am  uloq  chila’  juq’o’  juwinaq  420   talentos  q’an  pwaq,  xkik’am  uloq  chrech ri ajawinel Salomon.    Ri ixoq rajawinel ri tinimit Sab’a, ke’solinoq

101Ri ixoq rajawinel ri tinimit Sab’a utom utzijol ri nimalaj ub’antajik ri ub’i’ ri Salomon  rumal ri Ub’i’ ri Yahweh, e kpe uloq che ukajmaxik arech kukoj pa ri k’ax ruk’ ku’talik taq  tzij.  2Kopanik pa ri Jerusalem, erachi’l uloq ek’i winaq, epetinaq jetaq kameyos che keqam  uloq k’ok’alaj taq kunab’al, sib’alaj q’an pwaq e je’likalaj taq ab’aj. Aretaq chi’ xopan ruk’ ri  Salomon,  xuya  chuwach  ronojel  ri  jastaq  k’o  pa  ri  ranima’,  3k’atek’ut,  ri  Salomon  xusaqarisaj  chuwach  ronojel  ri  jastaq  xuta  chrech  e  man  k’o  ta  jun  jas  uwach  che  mata  xkowinik  ri  ajawinel  che  usaqarisaxik  on  che  mata  kuch’ob’  ri  are’.  4Aretaq  chi’  ri  ixoq  rajawinel ri Sab’a krilo ri nimalaj kno’jinik ri Salomon, ri nim rachoch xuyako,  5ri wa cho  taq ri umexa, ri kiwarib’al ri e’upataninel, ri kqan ri epataninel rech, ri katz’yaq kkikojo ri  e’are’, ri e’upataninel chrech ri ch’ajb’al q’ab’, ri jetaq holokosto kuchi’j pa ri Nim Rachoch  ri  Yahweh;  ri  ixoq  sachib’al  k’u’x  xkanajik  e  man  kposow  ta  chik  ri  ranima’  6k’atek’uri’,  kub’ij  chrech  ri  ajawinel:  «¡Ri  atzij  e  ri  katno’jinik,  ri  xinta  utzijol  pawi’  at  pa  ri  wulew,  qastzij nak’ut!  7Ri in man k’o ta xinkoj ri tzij kb’ixik, chi k’ate’ xinpetik e xinwil weri’ ruk’  taq  ri  nuwoq’och,  k’ate’ut,  qastzij  man  panik’aj  taj  b’im  chwech  ri  xinwil  ub’ik:  ri  katno’jinik  e  ri  aq’inomal  sib’alaj  k’o  chi  na  uwi’  chuwach  ri  tzij  nutom  in.  8¡Utz  kech  ri  e’awinaq, utz kech ri e’apataninel che ek’o awuk’ waral ri’, che pa junalik ek’o chawach che  utayik ri katno’jinik! 9¡Tewchi’t’alik ri Yahweh ri Adyos che xutoq’ob’isaj awach aretaq chi’  pa junalik xatukoj cho ri utem ri Isra’el; rumal rech che ri Yahweh pa junalikk kuloq’oq’ej  ri Isra’el, xub’an ajawinel chawech, arech kab’an ri jikomal ub’antajik e ri suk’il!».  10Kuya’  chrech ri ajawinel ok’al juwinaq  120  talentos q’an pwaq, xoquje’ k’ok’alaj taq kunab’al e  nik’aj je’likalaj taq ab’aj; ri ixoq rajawinel ri Sab’a xuk’am uloq chrech ri Salomon k’ok’alaj  taq kunab’al che man k’o ta jumul jeri’ k’amom uloq chrech.  11Xoquje’ ri jetaq ujukub’ ri  Jiram  jawi’  xk’am  uloq  ri  q’an  pwaq  rech  ri  Ofir,  xoquje’  xreqaj  chi  uloq  je’likalaj  taq  uche’al ri sandalo.  12Ri ajawinel kub’an ruk’ ri uche’al ri sandalo nik’aj taq utoq’b’al ri Nim  Rachoch ri Yahweh e jujun taq liras e arpas pa ri rachoch ri ajawinel kech ri e’ajq’ojomab’.  Man xpe ta chi nik’aj taq uche’al ri sandalo e man xilitaj ta chi jumul chi k’ate’ pa we jun  q’ij  kamik  ri’.  13K’atek’uri’,  ri  ajawinel  Salomon  kuchi’j  chrech  ri  ixoq  rajawinel  ri  Sab’a  ronojel ri jastaq kuta chrech, e xuya nik’aj taq sipanik chrech ri are’ ruk’ nimalaj loq’eb’al  k’u’x, jun loq’oq’eb’al uk’u’x jun ajawinel jacha ri Salomon. K’atek’uri’, ri ixoq kb’e ub’ik e  ktzalij pa ri utinimit kuk’ ri e’upataninel.    Ri uq’inomal ri Salomon 14Ri ra’lal ri q’an pwaq kopan ruk’ ri Salomon pa jun junab’, kpajanik juq’o’ oxlajuj k’al 

waqib’  666  talentos q’an pwaq,  15e ruk’ weri’ man ejalam taj ri kikuchuj ri e’ajk’ayib’, ri  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI NAB’E KIWUJ E’AJAWINEL

23

kich’akoj ri ajk’ayib’ e ri kich’akoj konojel ri e’ajawinel ek’o pa ri uqajib’alq’ij e ri kech ri  eq’atb’al taq tzij ek’o ap ri amaq’.  16Ri ajawinel Salomon xub’an lajujk’al  200  nima’q taq  to’b’al  ib’  pa  ch’o’j  ruk’  tukum  q’an  pwaq,  chrech  chjujunal  kukoj  juq’o’  lajuj  k’al  600   siklos  q’an  pwaq,  17xoquje’  xub’an  chi  ju’lajuj  k’al  300   ko’lik  to’b’al  ib’  pa  ri  ch’o’j  ruk’  tukum  q’an  pwaq,  chrech  chjujunal  kukoj  oxib’  minas  q’an  pwaq  e  kukoj  weri’  pa  ri  ja  «Uk’ache’laj ri Lib’ano». 18Ri ajawinel, xoquje’ xub’an jun nimalaj tem ruk’ marfil  je’lik saq  b’aq  e kuch’uq uwi’ ruk’ kok’alaj q’an pwaq.  19Ri tem ri’ k’o waqib’ ukmuk, ri uq’oyb’al rij  jun ketekik, k’o uq’ab’ pa taq ri utzal ri tem e k’o keb’ koj etak’toj chunaqaj ri taq q’ab’aj  20k’atek’uri’ ekab’lajuj koj ek’olik, etak’toj ukoq chutzal ri waqib’ kmuk, pa ri jun utzal e pa  ri jun chik. Man k’o ta jeri’ xb’anik pa jun chik ajawib’al.  21Ronojel ri jetaq pajb’al amaja’ rech ri ajawinel Salomon q’an pwaq e ronojel ri jetaq  tem k’o pa ri Ja Uk’achelaj ri Lib’ano b’anom ruk’ je’likalaj q’an pwaq, rumal rech che man  nim taj kil wi ri saq pwaq pa taq ri uq’ijil ri Salomon. 22Rumal rech, che ri ajawinel, puwi’ ri  polow, k’o jujun taq ujukub’ rech ri Tarsis ruk’ ri taq ujukub’ ri Jiram, k’atek’uri’, chi’ oxib’  junab’ ri jetaq jukub’ rech ri Tarsis ketzalijik e kuk’am uloq q’an pwaq, saq pwaq, je’lik saq  b’aq,  nik’aj  taq  k’oy  e  ati’t  taq  k’oy.  23Ri  ajawinel  Salomon  xq’ax  uwi’  ri  uq’inomal  e  kno’jnik  chkiwach  ri  e’ajawinel  ek’o  chuwachulew.  24Konojel  winaq  kkaj  ke’uk’am  ri  Salomon  pa  ri  rachoch,  arech  kkisik’  kina’oj  ruk’  ri  are’,  ri  uno’j  che  xuya  ri  Dyos  pa  ri  ranima’  ri  are’,  25k’atek’uri’,  konojel  kuk’am  uloq  ri  kisipanik  chrech  are’:  saq  pwaq  taq  chakub’al  e  q’an  pwaq  taq  chakub’al,  jetaq  atz’yaq,  jetaq  ch’ich’  rech  ch’o’j,  k’ok’alaj  taq  kunab’al, jetaq kej, jetaq b’urix e jewa’ ronojel taq junab’.    Ri jetaq uch’ich’ ri Salomon che kchorex kumal ri jetaq kej 26Ri Salomon xe’umol jetaq uch’ich’ e jetaq ukej; xek’oji’ 1.400 uch’ich’ e 12.000 ukej e 

ri jetaq kej xe’ujacho pa taq ri tinimit jawi’ ek’o wi ri jetaq ch’ich’, chunaqaj ri Jerusalem  jawi’ k’o wi ri ajawinel.  27Ri ajawinel xub’ano arech k’o sib’alaj saq pwaq pa ri Jerusalem e  xoquje’ ri jetaq ab’aj e ri uche’al ri täk’ar e ri uche’al ri mulul che k’o pa ri Taq’aj‐Ulew. 28Ri  jetaq ukej ri Salomon k’olik, epetinaq uloq pa ri Musur e pa ri Silisi’a; ri e’ajk’ayib’ ri kuk’  kloq’omik ri ajawinel, ke’kiloq’ uloq pa ri Silisi’a e kekitojo ruk’ saq pwaq.  29Jun ch’ich’ che  petinaq  uloq  pa  ri  Musur  rajil  juq’o’  lajuj  k’al  600   siklos  saq  pwaq;  jun  kej  rajil  ok’al  kawinaq  lajuj  150 .  Xoquje’  kekiyak  uloq  ri  kej  e  kekik’ayij  chkech  ri  kajawinel  ri  e’ajhitita, ri ekajawinel ri Aram.    Ri erixoqil ri Salomon

111Ri ajawinel Salomon xe’uloq’oq’ej sib’alaj ek’i ekalan taq ixoqib’ –man xuwi ta ri umi’al  ri Fara’on–: ejujun ixoqib’ e’ajmo’ab’, e’ajammon, e’ajedom, e’ajsidon, e’ajhitita,  2epetinaq  pa taq ri tinimit che ri Yahweh xub’ij pakiwi’ chkech ri e’ajisra’el: «Ri ix man kixb’e taj kuk’  pa taq ri kik’olb’al e’are’ e ri e’are’ man kepe taj iwuk’ pa taq ri ik’olb’al ix; rumal rech che  qastzij  nak’uri’  kkik’am  ub’ik  ri  iwanima’  kuk’  ri  e’esal  uwach  dyos,  ri  ekidyos  e’are’».  K’atek’ut,  ri  Salomon  tzuyul  chkij  ri  e’are’  rumal  rech  che  ke’uloq’oq’ej  ri  uk’u’x;  3ri  are’  xek’oji’k  juq’o’  ju’lajuj  k’al  700   rixoqil  che  e’ixoqib’  nim  kib’antajik  e  ju’lajujk’al  300   che  xaq  e’ukab’  taq  ixoqib’  e  xkich’ak  ub’ik  ri  ranima’.  4Aretaq  chi’  ri  Salomon  ri’j  winaq  chik,  ri  erixoqil  xb’e  ri  kanima’  chkij  enik’aj  taq  e’esal  uwach  dyos  chik  e  xa  jek’uri’,  ri  ranima’ man ronojel ta chik rech ri Yahweh ri Udyos, man jeri’ ta chik jacha ri ranima’ ri  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI NAB’E KIWUJ E’AJAWINEL

24

utat David.  5Ri Salomon kuterne’b’ej ri Astarte, ri jun ixoq kidyos ri e’ajsidon e ri Milkom,  jun  itzelalaj  ub’antajik  kech  ri  e’ajammon.  6Ri  Salomon  xub’an  ri  jastaq  che  man  kqaj  ta  chuwach  ri  Yahweh  e  man  xniman  ta  chrech  ronojel  jacha  ri  utat  David.  7Xa  jek’uri’,  ri  Salomon  kuyak  jun  tyoxlaj  k’olb’al  chrech  ri  Kemos  jun  itzel  ub’antajik  kech  ri  Mo’ab’,  puwi’  ri  juyub’  che  k’o  pa  ri  relb’aq’ij  chrech  ri  Jerusalem,  xoquje’  kuyak  jun  chrech  ri  Molek,  jun  itzel  ub’antajik  kech  ri  e’ajammon.  8E  jeri’  kub’an  kuk’  konojel  ri  erixoqil  che  ekaxlan taq winaq, ri kkichi’j ri k’ok’ q’ol e ri tab’al toq’ob’ chkech ri e’esal uwach dyos.  9Ri  Yahweh  xyakataj  ri  uq’aq’al  royowal  puwi’  ri  Salomon,  rumal  rech  che  xel  pa  ri  ranima’ ri Yahweh ri Udyos ri Isra’el, ri are’ che kamul uk’utum chi rib’ chuwach ri are’  10e  xuq’ilo  che  man  ke’uterne’b’ej  ta  enik’aj  e’esal  taq  uwach  dyos  chik,  k’atek’ut,  man  xrawasij  taj  ri  taqanik  xuya  ri  Yahweh  chrech.  11Ri  Yahweh  kub’ij  chrech  ri  Salomon:  «Rumal rech che xab’an weri’ ri at e rumal che man xawilij taj ri nuchapb’alq’ab’, ri jetaq  nupixab’ che xinb’ij chawech, ri in, qastzij na k’ut che kintoqij wa’ ri ajawib’al chawech e  kinya’  wa’  chrech  jun  chkech  ri  apataninel.  12K’ate’ut,  man  kinb’an  ta  wa’  weri’  pa  ri  ak’aslemal na, xa rumal che kintoq’ob’isaj uwach ri atat David; k’ate’ kintoqij ri’ puq’ab’ ri  ak’ojol ri at.  13Xoquje’ man kintoqij ta ri’ chrech ronojel ri ajawib’al: kinya’ na kanoq jun  juq’at chrech ri ak’ojol, xa rumal che kintoq’ob’isaj uwach ri nupataninel David e xa rumal  che ri Jerusalem xas in ri xincha’owik».    Ri ekaxlan winaq che e’uk’ulel ri Salomon 14Ri  Yahweh,  xuwa’lisaj  uloq  jun  k’ulel  chrij  ri  Salomon:  are  ri  Hadad  ri  ajedom,  jun 

rija’al ri rajawib’al ri Edom.  15Aretaq chi’ ri David xch’akan puwi’ ri Edom e ri Jo’ab’ che  kinimal  ri  achijab’  erech  ch’o’j  xb’e  che  kimuqik  ri  ekaminaqib’,  xe’ukamisaj  konojel  ri  achijab’  e’ajedom.  16Xane  ri  Jo’ab’  e  konojel  ri  Isra’el  xejeqi’  kanoq  waqib’  ik’  chila’  chi  k’ate’  na  kekikamisaj  kanoq  ri  achijab’  e’ajedom.  17K’ate’uri’,  ri  Hadad  xkowinik  xanimaj  ub’ik chi pa ri Egipto kuk’ enik’aj e’ajedom che e’upataninel ri utat. Ri Hadad jun alaj k’olik  ala.  18Xe’el  ub’ik  chi  pa  ri  Madi’an  e  xe’opan  pa  ri  Paran,  xe’kik’am  ub’ik  kuk’  enik’aj  taq  achijab’  e’ajparan  e  xe’opan  pa  ri  Egipto  ruk’  ri  Fara’on,  rajawinel  ri  Egipto,  ri  Fara’on  xuya’  jun  rachoch,  xuya’  ronojel  ri  rajawaxik  chrech  e  xuya’  rulew.  19Ri  Fara’on  sib’alaj  xutoq’ob’isaj uwach ri Hadad, xajek’uri’ xuk’ulb’a’ ruk’ ri rachalal ri rixoqil, ri rachalal che  are ri Nimalaj Ixoq Tajfenes. 20Ri rachalal ri Tajfenes ka’lax jun uk’ojol ri Hadad ruk’, are ri  Guenub’at, e pa ri Nim Rachoch ri Fara’on, ri Tajfenes kresaj ri utu’ ri ak’al, e ri Guenub’at  xjeqi’ pa ri Nim rachoch ri Fara’on chkixo’l ri e’uk’ojol ri Fara’on. 21Aretaq chi’ k’o ri Hadad  pa ri Egipto xuta utzijol che ri David xkotz’i’ kuk’ ri e’utat  e ri Jo’ab ri kinimal ri achijab’  erech  ch’o’j,  xkamik,  kub’ij  chrech  ri  Fara’on:  «Chaya’  b’e  chwech  arech  kinb’e  pa  ri  nutinimit».  22Ri  Fara’on  kub’ij  chrech:  «Jas  ri  rajawaxik  na  chawech  wuk’  in  che  xas  are  kawaj katb’e na pa ri awulew?» kub’ij: «Man k’o ta rajawaxik chwech, xaq are kwaj kaya  b’e chwech kinb’e ub’ik».  23Ri  Dyos  kuwa’lisaj  chi  uloq  jun  k’ulel  chik  chrij  ri  Salomon,  are  ri  Reson  uk’ojol  ri  Elyada. Ri are’ animajinaq uloq ruk’ ri rajaw Hadadeser, ri rajawinel ri Sab’a;  24xkriq kib’  enik’aj  achijab’  ruk’  ri  are’,  xa  jek’uri’  k’amalb’e  chkech  ejumulaj  winaq,  arechi’  nak’ut  xe’ukamisaj  ri  David.  Keb’e  ub’ik  pa  ri  Damasko  e  xejeqi’  chila’  e  xmajtajik  ri  rajawinik  puwi’ ri Damas.  25Ri are’ xuk’ule’laj ri Isra’el chi pa ronojel uk’aslemal ri Salomon. Are wa’  ri itzel xub’an ri Hadad; itzel ri Isra’el chuwach e kajawinik puwi’ ri Edom.    __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI NAB’E KIWUJ E’AJAWINEL

25

Ri Jerob’o’am kuk’ule’laj ri Salomon 26Ri Jerob’o’am, uk’ojol ri Neb’at, ri Neb’at ajefra’im rech ri Sereda, ri unan jun malka’n 

chichu’ che Serb’a ri ub’i’; ri are’ upataninel ri Salomon, xwa’laj uloq chrij ri ajawinel.  27Are wa’ ri ucholajil ri ch’o’j xb’antajik:   Ri  Salomon  tajin  kuyak  ri  Mil‐lo  e  tajin  kutz’apij  ri  jun  ch’aqap  che  kujach  uwach  ri  Utinimit ri David, ri utat. 28Ri Jerob’o’am, are’ jun achi che k’o uq’ijil; ri Salomon xrilo che ri  jun ala ri’ utz ub’anik ri uchak xub’ano e xukoj ri are’ chkiwach konojel ri ajchakib’ erech ri  rachoch ri Jose.  29Pa taq ri q’ij ri’ kel ub’ik ri Jerob’o’am pa ri Jerusalem, e ri Aji’as ri ajsilo  che q’axel utzij ri Dyos, kuriq pa ri b’e; ri Aji’as ukojom jun k’ak’ uq’u’b’al e xaq kitukel ri  e’are’ ek’o pa ri juyub’.  30Ri Aji’as, kuk’am ukoq ri k’ak’ uq’u’ ukojom, xujisej pa kab’lajuj  uch’aqapil.  31K’atek’uri’,  kub’ij  chrech  ri  Jerob’o’am:  «Chak’ama’  ub’ik  at  lajuj  ch’aqap,  rumal rech che jewa’ kraj ri Yahweh, Udyos ri Isra’el: Ri in, kinb’oq na wa’ ri ajawib’al chi  puq’ab’ ri Salomon e kinya’ na chawech lajuj chkech ri ujuq’at.  32Kkanaj kan jun juq’at wa’  ruk’  ri  are’  rumal  rech  che  kintoq’ob’isaj  uwach  ri  nupataninel  David  e  ri  Jerusalem,  ri  tinimit che xincha’o wech in chkixo’l konojel ri jetaq ujuq’at ri Isra’el,  33rumal rech che ri  Salomon  xinuya’  kanoq  e  xxuki’  chuwach  ri  Astarte,  ri  ixoq  kidyos  ri  e’ajsidon,  xxuki’  chuwach ri Kemos ri kidyos ri Mo’ab’, chuwach ri Milkom ri kidyos ri e’ajammon, e man  k’o ta xuterene’b’ej ri jetaq nub’e, man k’o ta xub’an ri utz chnuwach in, xoquje’ man k’o ta  xuterne’b’ej  ri  nupixab’  e  ri  xintaqan  chrech,  jacha xub’an ri  utat  David.  34K’atek’ut,  man  kintoqij  ta  ri’  ronojel  rajawib’al  puq’ab’;  jun  winaq  che  nim  ub’antajik  kinb’an  nan  ri’  chrech pa ronojel ri uk’aslemal xa rumal che kintoq’ob’isaj uwach ri nupataninel David, ri  are’  che  xincha’  in  e  xuk’ol  pa  ri  ranima’  ri  nupixab’  e  ri  nutzij;  35chi  puq’ab’  ri  uk’ojol  kintoqij na ri’ ri rajawib’al e kinya’ ri’ chawech at lajuj chkech ri ujuq’at.  36Kinya’ na kanoq  ri’ chrech jun juq’at, arech pa junalik k’o ri usäqil ri nupataninel David chnuwach in pa ri  Jerusalem, ri jun tinimit che in xincha’o arech xinkoj ri nub’i’ chupam.  37Ri in, kinb’an ri’  chawech, arech kk’oji’ awajawib’al puwi’ ronojel ri kawaj e at ajawinel ri’ puwi’ ri Isra’el.  38We ri at katniman chnuwach chrech ronojel ri katintaq chrech, we katerne’b’ej ri jetaq  nub’e e we jikom ri kab’ano chnuwach ruk’ che kak’ol ri nupixab’ pa ri awanima’ e kab’ano  ri kintaqan chrech, jacha xub’an ri nupataninel David, ri in kink’oji’ ri’ awuk’ e kinyak jun  awachoch ri’ che ko ktak’i’k kanoq jacha uyakik xinb’ano ri rachoch ri David. Kinjach ri’ ri  Isra’el chawech  39Kinqasaj uwach ri’ ri uq’ijil ri David umak rech weri’, k’atek’ut man pa  junalik ta wa’ jeri’ kkanaj kanoq».  40Ri Salomon xutzukuj ukamisaxik ri Jerob’o’am; ri are’ kb’e ub’ik e kanimajik chi pa ri  Egipto  ub’ik  e  kkanajik  chunaqaj  ri  Sosak,  rajawinel  ri  Egipto,  chila’  pa  ri  Egipto  xkanaj  kanoq chi k’ate’ na xkam ri Salomon.    Ri uk’isb’al ri rajawib’al ri Salomon 41Ri nik’aj taq ucholaj chik ri xub’an ri Salomon, ronojel ri xub’ano e ri xno’jinik, ¿la man 

tz’ib’atalik taj pa ri uwuj ri Salomon? 42Ri Salomon xajawinik pa ri Jerusalem puwi’ ronojel  ri Isara’el, kawinaq  40  junab’. 43K’atek’uri’, ri Salomon xkotz’i’ kuk’ ri unan utat e kmuqik  pa ri Utinimit ri David, ri utat. Are ri uk’ojol Rob’o’am xkanaj kan pa uk’exwach.   

__________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI NAB’E KIWUJ E’AJAWINEL

26

Ri mulin ib’ pa ri Sikem

121Ri Rob’o’am kb’e ub’ik pa ri Sikem, rumal rech che pa ri Sikem xepe wi konojel ri Isra’el  arech kkib’an ajawinel chrech ri are’.  2Aretaq chi’ ri Jerob’o’am, uk’ojol ri Neb’at, xreta’maj  weri’  –ri  are’  k’o  pa  ri  Egipto  jawi’  animajinaq  ub’ik  chuwach  ri  ajawinel  Salomon–,  k’atek’uri’ ktzalij uloq.  3Ksik’ix ri Jerob’o’am e ri are’ kpe uloq, kopanik jawi’ kimulim wi  kib’  konojel  ri  Isra’el.  Kkich’ab’ej  ri  Rob’o’am,  jewa’  kb’ij  chrech:  4«¡Ri  atat,  k’ax  ri  yuku  xukoj chrij ri qaqul, chawesaj b’a’ ri k’axalaj chak xuya ri atat chqij ri uj, xoquje’ chawesaj  ri k’axalaj ra’lal ri che’ yuku, xa jek’uri’, ri uj katqapatanij wa’!». 5Kub’ij chkech: «Jix ub’ik, e  pa oxib’ q’ij, chixtzalij uloq wuk’ in», e ri siwantinimit xeb’e ub’ik.  6Ri  ajawinel  Rob’o’am  xuta  uno’j  chkech  ri  enim  taq  winaq  che  xkipatanij  ri  utat  Salomon  pa  ri  uk’aslemal  e  kuta’  chkech:  «¿Jas  ri  kib’ij  ix  chwech,  jas  kinb’ij  chkech  ri  winaq?».  7Kkib’ij  chrech:  «We  ri  at  katokik  at  pataninel  kech  ri  winaq  ri’,  we  ri  at  kakoj  awib’ chuxe’ weri’ e kakub’a’ kik’u’x ruk’ utzalaj taq tzij, ri e’are’ pa junalik ri’ katkipatanij  ri at».  8K’atek’ut, ri are’ man xunimaj ta ri pixab’ xkiya ri enim taq winaq chrech, are xuta  chi  uno’j  chkech  ri  alab’om  che  kachi’l  kib’  xek’iyik.  9Kuta’  chkech:  «¿Jas  ri  nuno’j  kiya’o  arech kinb’ij chkech ri winaq che xkib’ij chwech: «Chawesaj ri k’axalaj ra’lal che’ xukoj ri  atat chrij  ri  qaqul?».  10Ri  alab’om che  kachi’l  kib’  ruk’  aretaq  chi’  xek’iyik,  kkib’ij  chrech:  «Are wa’ ri kab’ij na chkech ri winaq ri’ che xkib’ij chawech:  “Ri atat k’axalaj yuku xukoj  chrij qaqul, k’atek’uri’, kamik ri’, ri at chawesaj ri ra’lal chqij”, jewa’ kab’ij chkech ri’: “Ri  chom uwi’ nuq’ab’ are chom chi na chuwach ri ub’ojal rij ri nutat  11¡Je’ nak’ut, ri nutat jun  a’lalaj eqa’n xuya chiwij, ri in nimalaj ra’lal chi na ri eqa’n kinya chiwij; ri nutat xuk’ajisaj  iwach ruk’ taq asyar, ri in kink’ajisaj na iwach ruk’ ch’ich’ taq asyar!”».  12Pa  ri  uxox  q’ij,  ri  Jerob’o’am  xpetik  pa  ri  Rob’o’am  jawi’  ek’o  wi  konojel  ri  siwantinimit, jeri’ jacha ri xub’ij ri are’ chkech: «Chixtzalij uloq pa oxib’ q’ij».  13Ri ajawinel  xutzalij uwach ri kitzij ri siwantinimit ruk’ jun k’axalaj tzij, xuxutuj kanoq ri pixab’ xkiya ri  enim taq winaq chrech, 14ke’uch’ab’ej ri winaq e are kub’ij chkech ri uno’j xkiya ri alab’om:  «Ri  nutat  sib’alaj  k’o  ra’lal  wi  iweqan  xuya’o,  ri  in  sib’alaj  kinya  chi  na  uwi’  ri  ra’lal  ri  iweqa’n ri’; ri nutat xuk’ajisaj iwach ruk’ jetaq asyar, ri in kink’ajisaj na iwach ruk’ ch’ich’  taq asyar».  15Ri ajawinel man k’o ta xuta ri kitzij ri siwantinimit: xb’antaj weri’ rumal che  k’o  rech  ri  Yahweh  pa  weri’,  arech  qastzij  kb’antajik  ri  tzij  xub’ij  chrech  ri  Jerob’o’am  ri  uk’ojol ri Neb’at, rumal ri tzij rech uchak upatan xub’ano ri Aji’as ri ajsilo.  16Aretaq chi’ ri  e’ajisra’el kkilo che ri ajawinel man k’o ta kutatab’ej ri kitzij, kkib’ij chrech:  «¿Jas qech uj chrech ri David? man k’o ta qech uj chrech ri are’.  ¡Ri uj man k’o ta qechb’al ruk’ ri uk’ojol ri Jese!  ¡Jat b’a’ pa taq ri tz’um awachoch Isra’el!  ¡David, kamik ri’, are chapatanij b’a’ ri rajawaxik chrech ri awachoch!».  K’atek’uri’,  ri  Isra’el  xeb’e  ub’ik  pa  ri  tz’um  taq  kachoch.  17Ri  Rob’o’am,  xajawinik  pakiwi’ ri e’ajisra’el che ek’o pa ri jetaq utinimit ri Juda.  18Ri ajawinel Rob’o’am chi chanim  xutaq ub’ik ri Adoram, k’amalb’e che ktaqan pa ri k’axalaj chak, k’atek’ut konojel ri Isra’el  xkikamisaj rumal rech che xkik’yaq cha’b’aj; k’atek’uri’ ri ajawinel Rob’o’am chi rajawaxik  aninaq  kuk’am  ub’ik  ri  uch’ich’  ruk’  ri  ukej  arech  kanimaj  ub’ik  pa  ri  Jerusalem.  19Xa  jek’uri’, ri Isra’el chi pa taq we q’ij kamik ri’ man k’o ta kraj ruk’ ri rachoch ri David.   

__________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI NAB’E KIWUJ E’AJAWINEL

27

Xkijach kiwach ri jetaq juq’at 20Aretaq chi’ konojel ri Isra’el keta’m chik che ri Jerob’o’am xtzalij uloq, xkisik’ij arech 

kopan pa ri mulin ib’ e kki’okisaj ajawinel pakiwi’ konojel ri Isra’el; xuwi ri ujuq’at ri Juda  xkanaj kanoq ruk’ ri rachoch ri David.  21Ri Rob’o’am, aretaq chi’ kopan pa ri Jerusalem; ke’usik’ij konojel ri rachoch ri Juda e ri  ujuq’at  ri  B’enjamin,  180.000  achijab’  che  sib’alaj  e’utz  arech  keb’ech’o’jinoq  kuk’  ri  rachoch  ri  Isra’el  e  xa  jek’uri’  kkitzalijisaj  ri  ajawib’al  chrech  ri  Rob’o’am,  uk’ojol  ri  Salomon.  22K’atek’uri’,  xpe  ri  utzij  ri  Dyos  ruk’  ri  Semaya,  jun  achi  che  k’o  ri  Dyos  ruk’,  jewa’  ri  tzij  xb’ix  chrech:  23«Chab’ij  we  tzij  ri’  chrech  ri  Rob’o’am  ri  uk’ojol  ri  Salomon,  rajawinel ri Juda, e chkech konojel ri rachoch ri Juda, chrech ri B’enjamin, e ri winaq che  xeto’taj  kanoq.  24Jewa’  ri  kub’ij  ri  Yahweh:  Mixe’ch’o’jinoq  kuk’  ri  e’iwachalal  e’ajisra’el;  chixtzalijoq  iwonojel  pa  taq  ri  iwachoch,  rumal  rech  che  k’o  wech  in  chrech  weri’».  Ri  e’are’ xkita ri utzij ri Yahweh e ketzalijik jeri’ jacha xub’ij ri Yahweh.  25Ri Jerob’o’am xukoworisaj ri Sikem pa taq ri ujuyub’ ri Efra’im e xujeqeb’a’ rib’ chila’.  Kel ub’ik chila’ e are xukoworisaj chik ri Penue’l.    Ri jachoj ib’ puwi’ ri q’ijlanik 26Ri Jerob’o’am kuchomaj pa ri ranima’ : «Jacha ri tajin kk’ulmatajik ri’, wa’ we ajawib’al 

ktzalij chi na wa’ ruk’ ri rachoch ri David.  27We siwantinimit ri’ we amaq’el kepaqi’ pa ri  Nim  Rachoch  ri  Dyos  pa  ri  Jerusalem  chrech  uchi’xik  ri  jetaq  tab’al  toq’ob’,  ri  kanima’  ri  siwantinimit ktzalij na k’uwa’ ruk’ ri kajaw, ri Rob’o’am, rajawinel ri Juda e ke’inkikamisaj  wa’ ri in».  28Aretaq chi’ xchomatajik rumal weri’, xok che ub’anik keb’ alaj taq ama’ wakax  ruk’ q’an pwaq e kuya ub’ixik chkech ri siwantinimit: «¡Isra’el, xub’an ri’ chrech che ri ix  k’i taq junab’ chik kixpaqi’ chi pa ri Jerusalem!, are wa’ we jetaq edyos ri’, ri xeb’anowik  arech ri ix xixel uloqo chi pa ri rulew ri Egipto».  29Xukoj jun pa ri B’etel e ri jun chik xukoj  pa ri Dan,  30are weri’ xk’amow ub’ik pa ri makaj e ri siwantinimit keb’inik chi waral ub’ik  junam xeb’e’ chuwach ri jun chik tz’aq pa ri Dan.  31Xub’an jetaq ja che Tak’alik xb’e Chikaj  e xe’ukoj nik’aj echuchqajawib’ che xaq ewinaq chkixo’l ri siwantinimit, man e’uk’ojol taj ri  Levi.  32Ri Jerob’o’am krok’owisaj jun nimaq’ij pa ri uwajxaq ik’, pa ri jo’lajuj q’ij chrech ri  ik’, we nimaq’ij ri’ kjunamitaj ruk’ ri nimaq’ij pa ri Juda, e  ri are’ kpaqi’ ub’ik cho ri ab’aj  rech tab’al toq’ob’. Jewa’ xub’an pa ri B’etel, xub’an tab’al toq’ob’ chkiwach ri alaj taq ama’  wakax  xutz’aqo,  e  xukoj  enik’aj  chuchqajawib’  pa  ri  B’etel;  arech  kechakunik  pa  ri  tak’alikalaj  taq  k’olb’al  chikaj,  che  are  are’  xb’anowik.  33Kpaqi’  ub’ik  cho  ri  tab’al  toq’ob’  xub’an  pa  ri  B’etel,  pa  ri  jo’lajuj  q’ij  rech  ri  uwajxaq  ik’,  ri  xukoj  pa  ri  jun  ik’  che  jeri’  xuchomaj ri are’; xukoj jun nimaq’ij chkech ri e’ajisra’el e xpaqi’ ub’ik cho ri tab’al toq’ob’  arech ku’poroj ri k’ok’ q’ol.    Ri k’ax q’atb’altzij puwi’ ri tab’al toq’ob’ k’o pa ri B’etel

131Rumal  rech  che  are  ri  Yahweh  xtaqan  ub’ik,  xopanik  jun  achi  che  rech  ri  Yahweh,  petinaq uloq pa ri Juda xe’qaj pa ri B’etel aretaq chi’ ri Jerob’o’am tak’al ukoq chuwach ri  tab’al tajin che uporoxik ri k’ok’ q’ol.  2Rumal rech che xtaqan ri Yahweh chrech, kuraqej  uchi’ che uk’ule’laxik we jun tab’al ri’ ruk’ we jetaq tzij ri’: «¡Tab’al, Tab’al! jewa’ kub’ij ri  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI NAB’E KIWUJ E’AJAWINEL

28

Yahweh ri’: Ka’lax na ri’ pa ri rachoch ri David jun ak’al ub’i’ Josi’as, ri are’ ke’uch’ol na ri’  pawi’ ri at ri echuchqajawib’ xekojik pa ri Tak’alik taq K’olb’al Chikaj, ri e’are’ che xkichi’j  ri k’ok’ q’ol  chawach, e kuporoj kib’aqil winaq ri’ chawach waral».  3Chi pa we jun q’ij ri’  xuya’ jun k’utb’al, jewa’ kub’ij: «Are wa’ ri jun k’utb’al che are ri Yahweh kch’awik: We jun  ab’aj tab’al toq’ob’ ri’, kpaq’tajik wa’ e ri chaj che k’o chuwach ktukun ub’i wa’».  4Aretaq  chi’ ri ajawinel Jerob’o’am kuta’ ri tzij kub’ij ri jun achi rech ri Dyos puwi’ ri tab’al toq’ob’  k’o  pa  ri  B’etel,  kulik’  ri  uq’ab’  e  kub’ij:  «¡Chichapa’  ri  are’!»,  k’atek’ut,  ri  jun  uq’ab’  che  xulik’  puwi’  ri  achi,  xyuku’karik  e  man  xkowin  ta  chik  kujik’o,  5ri  ab’aj  tab’al  toq’ob’  kpaq’tajik  e  ri  chaj  xtukun  ub’ik,  jeri’  jacha  ri  k’utb’al  xuya’  ri  jun  achi  rech  ri  Dyos,  chi  rumal  che  jewa’  xtaqan  ri  Yahweh.  6Ri  ajawinel  kub’ij  chrech  ri  jun  achi  rech  ri  Dyos:  «Kinta toq’ob’ chawech, chab’o’chij b’a’ ri Yahweh ri Adyos, arech kuya’o kinjik’ chi na ri  nuq’ab’». Ri achi rech ri Dyos kub’ochi’j ri Yahweh e ri uq’ab’ ri ajawinel loq’ xujik’o e ri  are’  xkanajik  jacha  ri  ub’anom  kanoq.  7Ri  ajawinel  kub’ij  chrech  ri  achi  rech  ri  Dyos:  «Chatpet uloq wuk’ pa ri wachoch arech kk’oji’ chi ub’i ri achuq’ab’ e k’o kinsipaj ub’i wa’  chawech».  8K’atek’ut,  ri  achi  rech  ri  Dyos  kub’ij  chrech  ri  ajawinel:  «Kne’b’a’  ri  at  kaya’  panik’aj ri awachoch chwech, ri in man kinb’e ta awuk’ pa ri awachoch. Ri in man kintij ta  nuwa e man k’o ta nujoron kintij ub’ik pa we jun k’olb’al ri’,  9rumal rech che jewa’ ri tzij  xinutaq  ri  Yahweh  chrech:  Man  k’o  ta  awa  katij  chila’,  xoquje’  man  k’o  ta  joron  kqumuj  chila’ e man kattzalij ta chik pa ri jun b’e xaka’m ub’ik arechi’ xatb’e ub’ik».  10K’atek’uri’,  xb’e ub’ik pa jun chik b’e, man xtzalij ta chik pa ri jun b’e jawi’ xpe wi uloq pa ri B’etel.    Ri jun achi rech ri Dyos e ri q’axel utzij ri Dyos 11K’atek’uri’, jun ri’j winaq che jeqel pa ri B’etel, q’axel utzij ri Dyos; e ri e’uk’ojol xepe 

che ub’ixik chrech ronojel ri jastaq xub’an ri jun achi rech ri Dyos pa ri B’etel pa we q’ij ri’;  xoquje’ xkib’ij chrech ri kitat ri jetaq tzij xub’ij ri ajawinel.  12Ri  are’  kuta’  chkech:  «¿Jawi’  b’e  xb’e  wi  ub’ik?».  Ri  e’uk’ojol  xkilo  e  xkik’ut  chuwach  jachinchike b’e’ xb’e wi ri jun achi rech ri Dyos che xpe uloq chi pa ri Juda.  13Kub’ij chkech  ri e’uk’ojol: chikojo’ ri uxalma ri nub’urix». Xkisuk’umaj ri ub’urix exukejb’ej ub’ik ri are’.  14Pa  aninaqil  xuterne’b’ej  ub’ik  ri  achi  rech  ri  Dyos  e  xuriqa’  t’uyul  chuxe’  ri  q’ol  che’,  e  kub’ij chrech: «¿La at ri jun achi rech ri Dyos che at petinaq  uloq chi pa ri Juda?». Ri are’  kub’ij: «Je’, in anäk’ut».  15Ri q’axel utzij ri Dyos kub’ij chrech: «Jo’ wuk’ cho ja, ja’tija’ uloq  awa». 16K’atek’ut kub’ij ri are’: «Man loq’ taj kintzalijik awuk’, rumal rech che man kuya taj  kinwa’ik on che kintij ne’ wuk’ya’ pa we jun k’olb’al ri’,  17rumal rech che ri Yahweh xuya  we jun taqanik chwech ri’ : Man k’o ta awa, man k’o ta awuk’ya’ katij jela’ e man kattzalij ta  chik pa ri jun b’e jawi’ ri xatb’e wi».  18K’atek’uri’, ri nim winaq chik kub’ij chrech: «Xoquje’  ri in, in q’axel utzij ri Dyos at jacha ri at, e rumal rech che are ri Dyos xtaqanik, jun utaqo’n  xub’ij  chwech  ri  in:  Ja’k’ama’  uloq  ri  are’  arech  ku’lutija’  ub’ik  uwa  e  ruk’ya’  pa  ri  awachoch»; k’atek’uri’, xachub’anik kub’an chrech.  19Ri jun  achi rech ri Dyos ktzalij uloq  ruk’, ku’lutija’ ub’ik uwa e ruk’ya’ pa ri rachoch ri jun chik achi.  20K’atek’uri’, aretaq chi’ ri are’ t’uyul cho ri mexa, kpe jun utzij ri Yahweh ruk’ ri q’axel  utzij ri Dyos, ri are’ che xutzalejisaj chi na uloq ri jun chik achi,  21kub’ij chrech ri jun achi  rech ri Dyos che petinaq uloq chi pa ri Juda: «Jewa’ kub’ij ri Yahweh: Rumal rech che ri at  man  xanimaj  taj  ri  utzij  ri  Yahweh  ri  Adyos  e  rumal  rech  che  man  xab’an  taj  ri  xatutaq  chrech 22e xane xattzalij uloq che utijik awa e awuk’ya’ pa ri k’olb’al jawi’ ri xub’ij chawech  che man k’o ta awa e awuk’ya’ katijo, xa rumal k’uri’, ri ab’aqil aretaq chi’ katkamik, man  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI NAB’E KIWUJ E’AJAWINEL

29

kmuq ta ri’ jawi’ emuqtalik wi ri e’anan e’atat».  23Aretaq chi’ xtitajik ri uwa e ri ruk’ya’, ri  q’axel  utzij  ri  Dyos  ri  rumal  are’  xtzalej  chi  na  uloq,  kusuk’umaj  ri  ub’urix;  24ri  are’  xb’e  ub’ik. E xriqitaj rumal jun koj pa ri b’e e xukamisaj ri are’; ri ub’aqil ponol kan pa ri b’e, ri  ub’urix  k’o  ukoq  ruk’  ri  are’,  xoquje’  ri  koj  kanajinaq  ukoq  ruk’  ri  kaminaq  ub’aqil.  25Xeq’axik ejujun taq winaq e xkil ri jun kaminaq ponol pa ri b’e e che k’o ukoq chunaqaj ri  jun koj, e ke’opanik e kkiya ub’ixik weri’ pa ri tinimit jawi’ jeqel wi ri ri’j winaq q’axel utzij  ri Dyos.  26Aretaq chi’ xreta’maj weri’ ri q’axel utzij ri Dyos, ri rumal che xtzalij uloq ri are’  pa  ri  b’e,  kub’ij:  «¡Are’  ri  jun  achi  rech  ri  Dyos  ri  man  xunimaj  taj  ri  xtaqan  ri  Yahweh  chrech! Xa jek’uri’, ri Yahweh xujach chrech ri jun koj, e ri koj xuch’aqapij e xukamisaj ri  are’,  jeri’  jacha  xuya  ub’ixik  ri  Yahweh  chrech!  27K’atek’uri’,  kub’ij  chkech  ri  e’uk’ojol:  «Chisuk’umaj  b’a’  ri  nub’urix»,  e  ri  e’are’  kkisuk’umaj  ri  ub’urix.  28Kb’e  ub’ik  e  kuriqa’  ri  kaminaq ponol pa ri b’e, e xoquje’ ri ub’urix e ri koj che echakal ukoq ruk’ ri ub’aqil; ri jun  koj man k’o ta utijom ri jun kaminaq e man k’o ta xub’an chrech ri b’urix chuqul.  29Kuyak  ukoq ri jun kaminaq achi rech ri Dyos e kuk’yaq uloq chrij ri ub’urix, e kuk’am uloq pa ri  tinimit jawi’ jeqel wi ri are’ arech kroq’ej uwach e k’atek’uri’ kumuqu. 30Kumuq ri kaminaq  chi  pa  ri  umuqub’al  ri  are’  e  kkib’an  ri  oq’ej  puwi’:  «¡Ayum,  k’ax  xariqo  wachalal!».  31Aretaq chi’ xmuqutajik rumal, xe’uch’ab’ej ri e’uk’ojol e jewa’ kub’ij chkech ri’: «Aretaq  chi’ kinkam in kinimuqu jawi’ xmuqutajik ri jun achi rech ri Dyos ri’; kiya ukoq ri nub’aqil  ruk’  ri  ub’aqil  ri  are’.  32Rumal  rech  che  qastzij  ri’  kb’antajik  ri  tzij  xuya  ub’ixik  puwi’  ri  jetaq  ab’aj  rech  ri  B’etel  e  puwi’  ri  toyxlaj  taq  tak’alik  k’olb’al  chikaj  k’o  pa  ri  tinimit  Samari’a, che are ri Yahweh xtaqan chrech kulub’ij waral».  33Chuwach chi aq’anoq we xk’ulmatajik ri’, ri Jerob’o’am man xujal ta ri ub’e che ub’anik  ri  itzel,  xutaqej  na  ke’ukoj  chuchqajawib’  arech  kepatanajik  pa  ri  tak’alik  taq  k’olb’al  chikaj, ejujun che xaq ewinaq chkixo’l ri siwantinimit, xaq apachin winaq kraj, ri are’ kuya’  uchak chuchqajaw arech kpatanajik pa ri tak’alik taq k’olb’al chikaj.  34Are weri’ xb’anowik  che ktzaq ri rachoch ri Jorob’o’am pa ri makaj e are wa’ ri xb’anowik che xuchasaj rib’ e  xuk’is ub’i uwach cho ri uwachulew.    Utz’aqat chi na ri rajawib’al ri Jerob’o’am I (931-910)

141Pa  taq  we  q’ij  ri’,  ri  uk’ojol  ri  Jerob’o’am,  ri  Ab’i’as,  xyawajik,  2e  ri  Jerob’o’am  kub’ij  chrech  ri  rixoqil:  «Chatwa’lijoq  ub’ik,  chapo’ysaj  ub’ik  awib’  pa  ri  awetz’yaq  arech  man  kilitaj taj che at ri at rixoqil ri Jerob’o’am e jat ub’ik chi pa ri Silo. Chila’ ri’ k’o wi ri Aji’as ri  q’axel  utzij  ri  Dyos,  ri  xb’inik  che  ri  in  kinajawinik  na  pakiwi’  we  siwantinimit  ri’.  3Chak’ama’ ub’ik lajuj kaxlanwa, jujun ki’ taq kaxlanwa, e jun pajb’al uwa’lche’; katok ub’ik  ruk’ ri are’, e kub’ij ri’ chawech ri kk’ulmatajik na wa’ ruk’ ri ak’al». 4Jewa’ xub’an ri rixoqil  ri  Jerob’o’am,  kwa’lij  ub’ik,    kb’e  ub’ik  chi  pa  ri  Silo  e  kopanik  pa  ri  rachoch  ri  Aji’as.  K’atek’uri’, ri Aji’as man kka’y ta chik, ri uwoq’och man ksilo’b’ ta chik ri uk’u’x rumal ri  uri’job’ik, 5k’atek’ut, ri Yahweh xub’ij chrech: «K’o waral ri’ ri rixoqil ri Jerob’o’am, xpe che  utayik  chawech  jun  tzij  puwi’  ri  ral,  rumal  rech  che  yawab’  ri  are’;  jewa’  ri  tzij  kab’ij  chrech.  Ri  are  upo’ysam  uloq  rib’».  6Aretaq  chi’  ri  Aji’as  kuta  ri  uxaq’b’al  raqan  pa  ri  uchi’ja,  kub’ij  chrech:  «Chatok  uloq  rixoqil  ri  Jerob’o’am.  ¿Jasche  ri  at  apo’yasa’m  uloq  awib’  arech  jun  chik  winaq  katka’yik?,  ri  in  k’o  jun  k’ax  tzij  kinb’ij  chawech.  7Jat  e  ja’b’ij  chrech ri Jerob’o’am: “Jewa’ kub’ij ri Yahweh, Udyos ri Isra’el: Ri in xatinwa’lisaj chkixo’l ri  winaq e xatinkojo at kinimal ri nusiwantinimit Isra’el.  8Ri in xinb’oq ri ajawib’al puq’ab’ ri  rachoch ri David e xinya’ chawech. K’atek’ut, ri at man xatb’in taj jeri’ jacha ri nupataninel  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI NAB’E KIWUJ E’AJAWINEL

30

David  che  xuk’ol  pa  ranima’  ri  nupixab’  e  xinuterne’b’ej  ruk’  ronojel  ranima’,  xub’ano  chnuwach xuwi ri kqaj chunuwach; 9ri at are xab’an ri itzel che nim chi na chuwach ri itzel  xkib’an konojel ri eq’axinaq chik chawach ri at, xatb’e che ub’anik ejujun taq e’esal uwach  dyos chik, jujun taq wachb’al ruk’ ch’ich’ che ja’risam, arech kayak ri uq’aq’al woyowal, e  xinak’yaq  apanowq  chawij.  10Rumal  k’u  weri’  kinpetisaj  k’ax  ri’  puwi’  ri  rachoch  ri  Jerob’o’am, ke’inkamisaj na ri’ konojel ri achijab’ che erachalaxik ri Jerob’o’am ek’o pa ri  Isra’el, kne’b’a’ ek’o puq’ab’ jun chik winaq on man ek’o taj, kinmeson na ri’ pa taq ujutz’ ri  rachoch ri Jerob’o’am jacha umesik ub’ik ri mes.  11Ri erachalal ri Jerob’o’am che kekam pa  ri tinimit, ketijik ub’i ri’ kumal ri tz’i’, e jachintaq kekam pa juyub’ ketijik ub’i ri’ kumal ri  chikop ajuwokaj, rumal rech che are ri Yahweh xch’awik”.  12K’atek’uri’ ri at, chatwa’lijoq  ub’ik  e  jat  pa  ri  awachoch,  aretaq  chi’  ri  awaqan  ta’k’  ke’cho’q  pa  ri  tinimit,  kkam  ri’  ri  ak’al.  13Konojel  ri  Isra’el  koq’ej  ri’  e  kkimuq  ri’.  Xuwi  ri  are’  wa’  chkixo’l  ri  erachalal  ri  Jerob’o’am che kmuqik pa jun muqub’al, rumal rech che pa ri rachoch ri Jerob’o’am xuwi  ruk’ ri are’ xuriq jun utzil ri Yahweh, Udyos ri Isra’el.  14Ri Yahweh kukoj na jun ajawinel ri’  puwi’ ri Isra’el che kuk’is tzij ri’ puwi’ ri rachoch ri Jerob’o’am. Wa’ weri’ naqaj chik k’o wi.  ¡K’o chi waral! 15Ri Yahweh kujich’ij na ri’ ri Isra’el, jeri’ jacha kb’irb’it ri aj pa ri ja’, kub’oq  ub’i ri’ ri Isra’el pa we utzalaj ulew che xujach chkech ri e’unan e’utat e ke’ujub’uj ub’i ri’  ch’aqap  chrech  ri  Nimaja’,  rumal  rech  che  xkib’an  ri  tak’ata’q  taq  chi  nik’aj  taq  che’  che  xuyak ri uq’aq’ royowal ri Yahweh.  16Kujach na ri’ ri Isra’el rumal rech ri jetaq mak xub’an  ri  Jerob’o’am  e  are  wa’  ri  xb’anowik  che  xemakun  ri  Isra’el».  17Ri  rixoqil  ri  Jerob’o’am  kwa’lij ub’ik e kb’e ub’ik. Kopan pa ri Tirsa e aretaq chi’ kok ukoq pa ri rokb’al ri rachoch,  kaminaq chik ri ak’al.  18Xkimuqu ri ak’al e konojel ri Isra’el koq’ej ri are’, jeri’ jacha ri utzij  ri Yahweh xub’ij rumal ri utzij ri upataninel Aji’as ri q’axel utzij ri Dyos.  19Ri  nik’aj  taq  utzijoxik  chik  ri  xub’an  ri  Jerob’o’am,  ri  xub’ano  che  achi  rech  ch’o’j,  ri  rajawinik, wa’ weri’ tz’ib’atalik pa ri Wuj rech ri Kijunab’a’lil ri Ekajawinel ri Isra’el.  20Ri  Jerob’o’am xajawinik juwinaq keb’ junab’, k’atek’ut xekotz’ol kuk’ ri e’unan e’utat. Xkanaj  kanoq pa ri uk’exwach ri are’, ri uk’ojol Nadab’.    Ri rajawinik ri Rob’o’am (931-913) 21Ri 

Rob’o’am,  uk’ojol  ri  Salomon  xajawinik  puwi’  ri  Juda;  k’o  kawinaq  jun  ujunab’  aretaq  chi’  xumajij  ri  rajawinik  e  xajawinik  wuqlajuj  junab’  pa  ri  Jerusalem,  ri  nimalaj  tinimit che xucha’ ri Yahweh chkixo’l ri jetaq tinimit kech ri kijuq’at ri Isra’el arech kukoj  ri  ub’i’  chila’.  Ri  unan  ub’i’  Na’ama,  ri  are’  ajammonita.  22Ri  Juda  kub’an  ri  itzel  che  man  kqaj  ta  chuwach  ri  Yahweh.  Are  nim  chi  na  ri  uq’aq’al  ri  rachixom  ri  Yahweh  xkiyako  chuwach ri uq’aq’al royowal xkiyako ri ekinan ekitat, ruk’ ronojel ri jetaq makaj xkib’ano  ri e’are’ ri ekinan tat,  23xoquje’ ri e’are’ che xkiyak’ ri tak’alik taq k’olb’al chikaj, xkitz’aq ri  jetaq  ab’aj  e  xkityoxrisaj  jetaq  che’  puwi’  ronojel  juyub’  e  chuxe’  ronojel  jub’jikalaj  che’.  24Xoquje’  xetyoxrisaxik  chi  ixoqib’  e  chi  achijab’  ekech  nim  ch’uti’n  pa  ri  jetaq  tinimit.  Xkesaj  uwach  konojel  ri  jetaq  itzel  kech  ri  siwan  taq  tinimit  che  ekik’ulja’  ek’o  naqaj  chkech; ri siwan taq tinimit che xe’uk’yaq uloq ri Dyos chkiwach ri e’ajisra’el.  25Aretaq  chi’  job’  junab’  chik  kajiwinik,  ri  Rob’o’am,  ri  rajawinel  ri  Egipto,  che  are  ri  Sosak, kpe uloq chrij ri Jerusalem.  26Xutoqij ri jetaq uq’inomal ri Nim Rachoch ri Yahweh e  ri uq’inomal ri nim rachoch ri ajawinel e ronojel ri jetaq to’b’al ib’ pa ri ch’o’j che xub’an ri  Salomon ruk’ q’an pwaq.  27Pa uk’exwach, ri ajawinel Rob’o’am xub’an chi nik’aj tob’al taq  ib’ pa ri ch’o’j ruk’ saq ch’ich’ e kujacho chkech ri ekinimal ri achijab’ erech ch’o’j, ri e’are’  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI NAB’E KIWUJ E’AJAWINEL

31

che  kkilaq’ab’ej  ri  rokib’al  ri  nim  rachoch  ri  ajawinel.  28Ronojel  taq  mul  che  kok  ub’ik  ri  ajawinel  pa  ri  Nim  Rachoch  ri  Yahweh,  ri  echajinel  kkik’am  ub’ik  weri’,  k’atek’uri’,  kkitzalijisaj chi uloq pa ri ja jawi’ kb’an wi ri laq’ab’anik.  29Ri  nik’aj  jastaq  chik  xub’an  ri  Rob’o’am,  ¿la man  tz’ib’atalik  ta kanoq  pa  ri  Wuj rech  Kijunab’alil  ri  Ekajawinel  ri  Juda?  30Amaq’el  xb’antajik  ri  ch’o’j  chkixo’l  ri  Rob’o’am  e  ri  Jerob’o’am.  31Ri  Rob’o’am  xkotz’i’  kuk’  ri  e’unan  e’utat  e  xmuqik  chkitzal  ri  e’are’  pa  ri  Utinimit ri David. Are ri uk’ojol Ab’iyyam xajawinik chi kan pa uk’exwach ri are’.    Ri rajawinik ri Ab’iyyam pa ri Juda (913-911)

151Pa  ri  wajxaqlajuj  junab’  chik  che  tajin  kajawinik  ri  ajawinel  Jerob’o’am,  ri  uk’ojol  ri 

Neb’at,  xumajij  ri  rajawinik  ri  Ab’iyyam  puwi’  ri  Juda.  2Oxib’  junab’  xajawinik  pa  ri  Jerusalem;  ri  unan  ub’i’  Ma’aka,  umi’al  ri  Ab’salom.  3Ri  Ab’iyyam  xuterne’b’ej  ri  jetaq  makaj che are ri utat xb’anow nab’e chuwach ri are’ e xaq keb’ uk’u’x chrech ri Yahweh ri  Udyos,  man  jeri’  taj  ri  ranima’  jacha  ri  ranima’  ri  umam  David.  4K’atek’ut,  rumal  ri  utoq’ob’isaxik uwach ri David, ri Yahweh xuya’ jun uchajb’al ri Jerusalem chrech, xuya’ chi  kan  pa  uk’exwach  ri  are’  ri  uk’ojol  e  xajek’uri’  xkowinik  che  ukolik  ri  Jerusalem.  5Rumal  rech che ri David xuk’aslemaj ri suk’il chuwach ri Yahweh, man k’o ta jun jas uwach mata  xub’ano che xtaq chrech pa ri uk’aslemal kub’ano, xuwi ne’ ri jun jas uwach xk’ulmatajik  ruk’ ri Uri’as ri ajhitita.  6Ri  Rob’o’am  xas  amaq’el  xch’ojinik  ruk’  ri  Jerob’o’am.  7Ri  nik’aj  jastaq  chik  xub’an  ri  Ab’iyyam  ¿la  man  tz’ib’atalik  taj  pa  ri  Wuj  rech  ri  Kijunab’alil  ri  Ekajawinel  ri  Juda?  Ri  Ab’iyyam xch’o’jinik ruk’ ri Jerob’o’am. 8K’atek’uri’, ri Ab’iyyam xko‐ tz’i’ kuk’ e’unan e’utat  e kmuqik pa ri Utinimit ri David. Xajawinik kanoq pa uk’exwach ri are’ ri uk’ojol Asa.    Ri rajawinik ri Asa pa ri Juda (911-870) 9Aretaq  chi’  juwinaq  junab’  ajawininaq  chik  ri  Jerob’o’am,  che  are  rajawinel  ri  Isra’el, 

xumajij  ri  rajawinem  ri  Asa  pa  ri  Juda  10e  xajawinik  pa  ri  Jerusalem  kawinaq  junab’;  ri  rati’t  ub’i’  Ma’aka,  che  umi’al  ri  Ab’salom.  11Ri  Asa  xub’ano  jachike  ri  kqaj  chuwach  ri  Yahweh  jacha  xub’an  ri  umam  David.  12Kiresaj  ub’ik  pa  ri  amaq’  ri  ixoqib’  ekech  nim  ch’uti’n che etyoxrisam e ri achijab’ ekech nim ch’uti’n e kuk’is tzij pakiwi’ konojel ri e’esal  uwach  dyos  che  are  ri  ekitat  xeb’anowik.  13Xoquje’  xresaj  chrech  ri  rati’t,  ri  ub’i  kojom  Nimalaj Ixoq, rumal rech che xub’an jun nimalaj itzel chrech ri Ashera; ri Asa kutukij ub’ik  ri jun Itzel e kuporoj ub’ik pa ri nimaja’ Sedron. 14K’atek’uri’ man xsach ta uwach ri tak’alik  taq  k’olb’al  chikaj  kne’b’a’  ri  ranima’  ri  Asa  pa  ronojel  ri  uk’aslemal  rech  ri  Yahweh.  15Kuk’am  ub’ik  pa  ri  Nim  Rachoch  ri  Yahweh  ri  jetaq  sipanik  che  xutyoxrisaj  ri  utat  e  ri  jetaq sipanik xuya ri are’, ri jastaq che saq pwaq e q’an pwaq e ri jetaq tem.  16Ri Asa, pa ronojel ri uk’aslemal xch’ojinik ruk’ ri B’asa, rajawinel ri Isra’el.  17Ri B’asa,  rajawinel ri Isra’el, kpaqi’ ub’ik chrij ri Juda e xukoworisaj ri Rama, arech kuq’atej ri ub’e  ri  Asa  rajawinel  ri  Juda.  18Ri  Asa  kresaj  ub’ik  ri  saq  pwaq  e  ri  q’an  pwaq  che  xkanaj  na  kanoq pa ri k’olb’al ri uq’inomal ri Nim Rachoch ri Yahweh, e pa ri uk’olb’al ri uq’inomal ri  nim  rachoch  ri  ajawinel,  kuya’  ub’ik  weri’  chkech  ri  e’upataninel  e  kutaq  ub’ik  chrech  ri  B’en‐Haddad ri uk’ojol ri Tab’rimmon, uk’ojol ri Jesyon, ri rajawinel ri Aram che jeqel pa ri  Damasko,  rachi’l  ub’ik  we  tzij  ri’:  19«¡Chk’oji’  b’a’  jun  chapb’alq’ab’  chqaxo’l  ri  uj  jacha  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI NAB’E KIWUJ E’AJAWINEL

32

xk’oji’ chkixo’l ri atat at e ri nutat in! Ri in kintaq ub’ik jun sipanik chawech che saq pwaq e  q’an pwaq. Are chat’oqopij ri chapb’alq’ab’ ruk’ ri B’asa rajawinel ri Isra’el, arech naj kb’e  wi  ri  are’  chwech  ri  in!».  20Ri  B’en‐Hadad  kutatab’ej  ri  ajawinel  Asa  e  ke’utaq  ub’ik  ri  ekinimal ri achijab’ erech ch’o’j chkij ri jetaq utinimit ri Isra’el; ke’ok pa ri Iyyon; pa ri Dan;  pa  ri  Ab’el‐B’et‐Ma’aka,  pa  ronojel  ri  Kinnerot  e  xoquje’  pa  ronojel  ri  ramaq’  ri  Neftali.  21Aretaq chi’ ri B’asa xreta’maj weri’, xutak’ab’a’ ri chak tajin kub’an pa ri Rama e xtzalij pa  ri Tirsa.  22Ri ajawinel Asa ke’usik’ij konojel ri Juda, man k’o ta jun winaq mata kb’e pa ri  sik’inik;  k’atek’uri’,  xkik’am  ub’ik  ri  jetaq ab’aj  e  ri  jetaq  che’  che  tajin  kukoj  B’asa  arech  kukoworisaj ri Rama, k’atek’uri’, ruk’ weri’, ri ajawinel Asa xukoworisaj ri Gueb’a che rech  ri B’enjamin e ri Mispa.  23Ri  nik’aj  jastaq  chik  xub’an  ri  Asa,  ronojel  ri  nimalaj  taq  xub’ano  e  ri  uchuq’ab’  e  ri  jetaq tinimit xuyako, ¿la man tz’ib’atalik taj pa ri Wuj rech ri Kijunab’alil ri Ekajawinel ri  Juda? Xuwi ne’ che pa ri uri’job’ik xyawajik ri jetaq raqan.  24Ri Asa xkotz’i’ kuk’ ri e’unan  e’utat  areta  chi’  ri’j  chik  e  yawab’  chrech  ri  raqan  e  xmuqik  pa  ri  Utinimit  ri  David,  ri  umam. Are ri uk’ojol Josafat xajawinik kanoq pa uk’exwach ri are’.    Ri rajawinik ri Nadab’ pa ri Isra’el (910-909) 25Ri Nadab’, uk’ojol ri Jerob’o’am, xumajij ri rajawinik puwi’ ri Isra’el pa ri ukab’ junab’ 

che  tajin  kajawinik  chik  ri  Asa  rajawinel  ri  Juda,  e  xajawinik  keb’  junab’  puwi’  ri  Isra’el. 

26Kub’ano  ri  man  kqaj  ta  chuwach  ri  Yahweh,  are  xuterne’b’ej  ri  ub’e  ri  utat  e  xub’an  ri 

makaj  e  ruk’  weri’  xe’uk’am  ub’ik  ri  Isra’el  pa  ri  makaj.  27Ri  B’asa  uk’ojol  ri  Aji’as,  che  ajuparachoch  ri  Isakar,  xuchomaj  jun  k’ax  puwi’  ri  are’  Nadab’   e  xukamisaj  pa  ri  Guib’b’eton, jun kitinimit ri e’ajfiliste’o, aretaq chi’ xas waral, ri Nadab’ e konojel ri Isra’el  xech’o’jinik  ruk’  ri  B’asa.  28Ri  B’asa  kukamisaj  ri  Nadab’  pa  ri  urox  junab’  che  kajawinik  chik ri Asa, rajawinel ri Juda e xkanajik kanoq pa uk’exwach ri are’.  29Aretaq chi’ ri B’asa  ajawinel chik ke’ukamisaj konojel ri e’ajuparachoch ri Jerob’o’am e man k’o ta jun winaq  kuto’ kan chkech, chi k’ate’ na ke’uk’is konojel, jeri’ jacha xub’ij ri Yahweh rumal ri utzij ri  upataninel Aji’as ri ajsilo,  30rumal rech ronojel ri jetaq mak xub’ano e ruk’ weri’ xe’uk’am  ub’ik ri Isra’el pa ri makaj e xa jek’uri’ xuyak ri uq’aq’al royowal ri Yahweh Udyos ri Isra’el.  31Ri  nik’aj  jastaq  chik  xub’an  ri  Nadab’,  ronojel  ri  nimalaj  taq  xub’ano  ¿la  man  tz’ib’atalik taj pa ri Wuj rech ri Kijunab’alil ri Ekajawinel ri Isra’el? 32Ri Asa kch’o’jinik ruk’  ri B’asa rajawinel ri Isra’el chi pa ronojel ri xek’asi’k.    Ri rajawaremal ri B’asa pa ri Isra’el (909-886) 33Pa 

ri  urox  junab’  che  tajin  kajawinik  chik  ri  Asa  rajawinel  ri  Juda,  xumajij  ri  rajawaremal  ri  B’asa,  uk’ojol  ri  Aji’as,  puwi’  ronojel  ri  Isra’el,  pa  ri  Tirsa;  kajawinik  juwinaq  kijeb’  junab’.  34Kub’an  ri  man  kqaj  taj  chuwach  ri  Yahweh  e  are  xuterne’b’ej  ri  ub’e ri Jerob’o’am e ruk’ weri’ xuk’am ub’ik ri Isra’el pa ri makaj.  161Ri utzij ri Yahweh kpetik ruk’ ri Jehu, uk’ojol ri Janani, chrij ri B’asa, jewa’ kub’ij ri’: 2«Ri  in xatinsik’o chi pulew e xatinkojo kinimal pakiwi’ ri nusiwantinimit Isra’el, k’atek’ut ri at  are xaterne’b’ej ri ub’e ri Jerob’o’am e xe’akoj ri enuwinaq Isra’el pa ri makaj e xkiyak ri  woyowal  ruk’  ri  jetaq  kimak.  3Rumal  weri’  ri  in  kinmesej  na  ub’ik  ri’  ri  B’asa  e  ri  e’ajuparachoch,  e kinb’an  na  ri’  chrech  ri  awachoch  jacha  ri  xinb’an  chrech  ri  rachoch  ri  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI NAB’E KIWUJ E’AJAWINEL

33

Jerob’o’am uk’ojol ri Neb’at.  4Ri erachalal ri B’asa che kikam na ri’ pa ri tinimit, ketijik ri’  kumal ri tz’i’, e jachintaq kekam pa ri juyub’ ketij ri’ kumal ri chikop ajuwokaj».  5Ri nik’aj  jastaq  chik  xub’ano  ri  B’asa,  ronojel  ri  xub’ano  e  ri  nimalaj  taq  chak  xub’ano,  ¿la  man  tz’ib’atalik  ta  weri’  pa  ri  Kiwuj  ri  Ekajawinel  ri  Isra’el?  6Ri  B’asa  xkotz’i’  kuk’  ri  e’unan  e’utat e kmuqik pa ri Tirsa. Are ri uk’ojol Ela xajawinik kanoq pa uk’exwach ri are’.  7Xpe  ri  utzij  ri  Yahweh  ruk’  ri  Jehu  q’axel  utzij  ri  Dyos,  ri  are’  che  uk’ojol  ri  Janani,  petinaq ri utzij ri Yahweh chrij ri B’asa e chrij ri rachoch, nab’e rumal rech ronojel ri itzel  xub’an chuwach ri Yahweh e xuyak ri uq’aq’ royowal ri Are’ rumal ronojel ri jetaq uchak,  chi xjunamatajik ruk’ ri jetaq chak xub’an ri rachoch ri Jerob’o’am, pa ri ukab’, rumal rech  che xuk’is tzij puwi’ ri rachoch ri Jerob’o’am.    Rajawarem ri Ela pa ri Isra’el (886-885) 8Pa  ri  juwinaq  waqib’  junab’  che  kajawinik  chik  ri  Asa,  ri  are’  che  rajawinel  ri  Juda, 

xumajij  ri  rajawanik  puwi’  ri  Isra’el  pa  ri  Tirsa,  ri  Ela  che  uk’ojol  ri  B’asa,  e  keb’  junab’  xajawinik.  9Ri upataninel Simri, uk’amom kib’e panik’aj chkech ri ch’ich’ che kuk’aj ri kej,  ri are’ xok che uchomaxik jas ub’anik kub’ano arech kub’an k’ax chrech ri Ela. Ri Ela k’o pa  ri Tirsa, tajin kutij amaja’ e tajin kqab’arik pa ri rachoch ri Arsa, che jun winaq nimalaj ri  ub’antajik  pa  ri  nim  ja  k’o  pa  ri  Tirsa.  10Kok  ub’ik  ri  Simri,  kuch’ay  ri  Ela  e  kukamisaj  ri  are’, pa ri juwinaq wuqub’ junab’ chik che kajawinik ri Asa rajawinel ri Juda, k’atek’uri’ ri  Simri xajawinik kan pa uk’exwach ri are’.  11Aretaq chi’ xumajij ri rajawib’al, k’ateri’uri’ k’o  cho  ri  tem,  xe’ukamisaj  konojel  ri  e’ajuparachoch  ri  B’asa  e  man  k’o  ta  jun  achi  kuto’  kanoq, jun rachalal on jun rachi’l ne’.  12Ri Simri, xe’ukamisaj konojel ri e’ajuparachoch ri  B’asa,  jeri’  jacha  xub’ij  ri  Yahweh  puwi’  ri  B’asa  rumal  ri  upataninel  Jehu  q’axel  utzij  ri  Dyos, 13xb’antajik weri’ rumal ronojel ri xmakunik ri B’asa e ri xmakunik ri Ela, ri uk’ojol, e  xa jek’uri’ xkik’am ub’ik ri Isra’el pa ri makaj e xkiyak ri uq’aq’al royowal ri Yahweh, Udyos  ri Isra’el, ruk’ ri e’esal taq uwach dyos.  14Ri nik’aj jastaq chik xub’an ri Ela e ronojel ri nimalaj taq xub’ano ¿la man tz’ib’atalik  taj pa ri Wuj rech ri Kijunab’alil ri Ekajawinel ri Isra’el?    Ri rajawinem ri Simri pa ri Isra’el (885) 15Pa ri juwinaq wuqub’ junab’ chik che tajin kajawinik ri Asa, rajawinel ri Juda, ri Simri 

xajawinik,  wuqub’  q’ij  pa  ri  Tirsa.  Ri  siwantinimit  jeqel  chuwach  ri  Guib’b’eton  kech  ri  e’ajfiliste’o.16Ri jupuq taq achijab’ che ek’o pa ri tz’um taq ja xkita utzijol we jetaq tzij ri’:  «¡Ri Simri xuchomaj ub’anik k’ax chrech ri ajawinel e xukamisaj kanoq!» e pa pwe jun q’ij  ri’, konojel ri Isra’el, pa ri tz’um taq ja, xkib’an ajawinel chrech ri Omri puwi’ ri Isra’el, ri  are’ che kinimal ri achijab’ erech ch’o’j.  17Ri Omri e konojel ri Isra’el erachi’l uloq ri are’,  kuya’ kanoq ri ch’o’j pa ri Guib’b’eton e kepetik che utz’apixik ri b’e pa ri Tirsa.  18Aretaq  chi’  ri  Simri  krilo  che  tajin  utz’apixik  ri  jetaq  b’e  e  kb’an  okem  ri’  pa  ri  tinimit,  ri  are’  kutitz’a’ rib’ pa ri keq’te’ che k’o pa ri nim rachoch, e kut’iq ri nim rachoch che q’aq’ e xas  kkamik  ri  are’.  19Jewa’  xuk’ulmaj  rumal  che  xmakunik  ruk’  ri  itzel  xub’an  chuwach  ri  Yahweh, aretaq chi’ xuterne’b’ej ri ub’e ri Jerob’o’am e xuk’am ub’ik ri Isra’el pa ri makaj.  20Ri nik’aj taq jastaq chik xub’an ri Simri e ri k’amb’al xuchomaj kuya pa ri ub’e ri Ela,  ¿la man tz’ib’atalik taj pa ri Wuj rech ri Kijunab’alil ri Ekajawinel ri Isra’el?  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI NAB’E KIWUJ E’AJAWINEL

34 21K’atek’uri’ 

ri  siwantinimit  rech  ri  Isra’el  kkijach  kiwach,  keb’  panik’aj  xkib’ano:  Panik’aj are xuya uwach ruk’ ri Tib’ni, uk’ojol ri Guinat, arech kki’okisaj ajawinel ri are’, e  ri jun panik’aj chik are xuya uwach ruk’ ri Omri.  22K’atek’ut, ri xkiya kiwach ruk’ ri Omri  are ko xetak’i’ pakiwi’ ri xkiya kiwach ruk’ ri Tib’ni, ri uk’ojol ri Guinat; ri Tib’ni kkamik e  ri Omri are xok kanoq ajawinel.    Ri rajawarem ri Omri pa ri Isra’el (885-874) 23Pa  ri  juwinaq  lajuj  jun  junab’  chik  che  kajawinik  ri  Asa,  rajawinel  ri  Juda,  ri  Omri 

xumajij ri rajawinik puwi’ ri Isra’el e xajawinik kab’lajuj junab’. Xajawinik waqib’ junab’ pa  ri  Tirsa.  24Xuloq’  chrech  ri  Semer  ri  ujuyub’al  ri  Samari’a,  keb’  talentos  saq  pwaq  ri  rajil  xutojo;  kuyak  jun  tinimit  pa  ri  juyu’b’  ri’  e  rumal  ri  ub’i  ri  Semer  che  rajaw  ri  juyub  ri’,  Samari’a  ri  ub’i  ri  jun  tinimit  xukojo.  25Ri  Omri  kub’an  ri  itzel  chuwach  ri  Yahweh  e  are  nimalaj itzel chi na xub’ano chkiwach konojel ri xenab’ejik chuwach ri are’.  26Kuterne’b’ej  pa  ronojel  ri  ub’e  ri  Jerob’o’am,  che  uk’ojol  ri  Neb’at  e  ri  jetaq  mak  xub’ano,  che  rumal  k’uwa’  xuk’am  ub’ik  ri  Isra’el  pa  ri  makaj,  e  ruk’  ri  e’esal  uwach  dyos  xkiyak  ri  uq’aq’al  royowal ri Yahweh ri Udyos ri Isra’el.  27Ri nik’aj jastaq chik xub’an ri Omri, ronojel ri xub’ano e ri nim taq uchak xub’ano, ¿la  man tz’ib’atalik taj pa ri Wuj rech ri Kijunab’alil ri Ekajawinel ri Isra’el?  28Ri Omri xkotz’i’  kuk’ ri e’utat e kmuqik pa ri Samari’a. Are ri uk’ojol Ajab’ xajawinik kanoq pa uk’exwach.    Umajib’al ri rajawaremal ri Ajab’ (874-853) 29Ri 

Ajab’  uk’ojol  ri  Omri,  xumajij  ri  rajawinik  puwi’  ri  Isra’el  aretaq  chi’  juwinaq  wajxaqlajuj junab’ chik ajawininaq ri Asa, ri rajawinel ri Juda, e ri are’ xajawinik juwinaq  keb’ junab’ puwi’ ri Isra’el pa ri Samari’a. 30Ri Ajab’, uk’ojol ri Omri, xub’an itzel chuwach ri  Yahweh,  e  nimalaj  itzel  chi  na  ri  xub’ano  chkiwach  ri  enab’e  chuwach  ri  are’.  31Kuya  na  jub’iq’ ri’ che xuterne’b’ej ri ub’e ri mak xub’an ri Jerob’o’am, uk’ojol ri Neb’at, xane xoquje’  xk’uli’  ruk’  ri  Jesab’el,  umi’al  ri  Ittob’a’al,  kajawinel  ri  e’ajsidon,  e  ku’lupatanij  ri  B’a’al  e  kxuki’ chuwach; 32kuyak chrech ri are’ jun tab’al toq’ob’ pa ri Nim rachoch ri B’a’al che are  ri are’ xyakowik pa ri Samari’a. 33Ri Ajab’ xoquje’ xukoj ri jun tyoxlaj che’ e xunimarisaj chi  na ri k’ax e ri uq’aq’al royowal ri Yahweh Udyos ri Isra’el chkiwach konojel ri ekajawinel ri  Isra’el che enab’e chuwach ri are’.  34Pa ri taq uq’ijil, ri Ji’el che ajb’etel kuyak chi jumul ri  Jeriko;  man  xpax  ta  uk’u’x,  are  xukoj  ri  raji’l  ri  Ab’iram  ri  nab’e  uk’ojol  chrech  taq  ri  uchakalb’al  chuxe’  uloq,  e  ruk’  ri  raji’l  ri  ch’i’p  uk’ojol  ri  Segub’,  xukoj  ri  uchi’ja  rech  ri  tinimit, jeri’ jacha ri utzij ri Yahweh che xub’ij rumal ri upataninel Josu’e, uk’ojol ri Nun.    Ri ub’ixik che petinaq ri k’ax

171Ri Eli’as ri ajtisb’ita rech ri Gala’ad ku’b’ij chrech ri Ajab’: «¡K’aslik ri Yahweh ri Udyos  ri Isra’el che kinpatanij ri in!, man kpe ta wa’ pa taq we junab’ ri’ ri xaqk’aj e ri jab’, kpe ri’  xuwi we ktaqanik ri nuchi’ chrech».  Pa ri nimaja’ Kerit 2Ri utzij ri Dyos xpe ruk’ ri Eli’as, jewa’ kub’ij ri’:  3«¡Jat ub’ik!, jat ub’ik pa ri relb’alq’ij e 

ja’k’u awib’ pa ri turnikja’ Kerit, che k’o pa ri relb’alq’ij chrech ri Jordan. 4Kqumuj ajoron ri’  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI NAB’E KIWUJ E’AJAWINEL

35

pa  ri  nimaja’  e  ri  in  kinwuqxa’nij  ri’  chkech  ri  ejoj  arech  katkitzuq  chila’».  5Kb’e  ub’ik  e  kub’ano  jeri’  jacha  xub’ij  ri  Yahweh  chrech,  kjeqe’ik  pa  ri  nimaja’  Kerit  che  k’o  pa  ri  relb’alq’ij  chrech  ri  Jordan.  6Ri  joj  kkik’am  uloq  kaxlanwa  chrech  aq’ab’  e  ti’j  b’enaq’ij  e  kutij ujoron pa ri nimaja’.    Pa ri Sarepta. Ri ri mayib’al uwach xb’antaji ruk’ ri k’aj e ruk’ ri ase’ite 7Ok’owinaq  chi  ri  jetaq  q’ij  e  ri  nimaja’  xtzajik  rumal  rech  che  man  k’o  ta  jab’  pa  ri 

amaq’.  8Kpe ri utzij ri Dyos ruk’ ri Eli’as, jewa’ kub’ij ri’.  9«Chatwa’lijoq ub’ik e jat ub’ik pa  ri  Sarepta  pa  ri  rulew  ri  Sidon  e  chatkanaj  kanoq  chila’.  Rumal  rech  che  jela’  xintaq  jun  malka’n chichu’ arech katutzuqo».  10Kwa’lij ub’ik e kb’e ub’ik chi k’ate’ ri Sarepta. Aretaq  chi’ tajin kok ub’ik pa ri rokb’al ri tinimit k’o chila’ jun malka’n chichu’ che tajin kumol usi’;  ri  Eli’as  kusik’ij  ri  are’  e  kub’ij  chrech:  «¡Chab’ana’  jun  toq’ob’  chwech,  chak’ama’  uloq  jub’ik  nujoron  pa  jun  q’eb’al  arech  ri  in  kinqumuj  jub’iq’  wech!».  11Aretaq  chi’  ri  chichu’  b’enaq  che  uk’amik  weri’,  kuraqej  apan  uchi’  chrech:  «¡Chak’ama’  uloq  ch’aqap  nukaxlanwa pa ri aq’ab’!».  12Ri chichu’ kub’ij: «¡K’aslik ri Yahweh ri Adyos, ri in man k’o ta  chaq’ kaxlanwa wuk’; xuwi k’o jumuq k’aj wuk’ pa jun q’eb’al e jub’iq ase’ite pa jun xaru,  kawil ne’ che ri in tajin kinmol keb’ oxib’ nusi’, kinsuk’umaj wa’ weri’ wech in e rech ri wal,  kqatij na k’uri’ e kujkam na k’uri’».  13K’atek’ut, ri Eli’as kub’ij chrech: «Maxib’ij awib’, jeri’  chab’ana’ jacha ri kab’ij; nab’e chab’ana’ ri wech in jun alaj lejelik kaxlanwa e kak’am uloq  chwech; k’atek’uri’ kab’an chi ri’ ri awech at e ri rech ri awal. 14Rumal rech che jewa’ kub’ij  ri Yahweh, Udyos ri Isra’el:  Ri k’aj pa ri q’eb’al man kk’is ta ri’,  ri ase’ite pa ri xaru man kq’ob’ ta ub’ik,  chi k’ate’ na kutaq uloq ri jab’ ri Yahweh   cho ri uwachulew».  15Ri  are’  kb’e  ub’ik  e  kub’ana’  uloq  jeri’  jacha  ri  xub’ij  ri  Eli’as  chrech  e  kkitijo  ri  kaxlanwa, ri chichu’, ri are’ e ri ral ri chichu’.  16Pa ri q’eb’al man xk’is taj ri k’aj e pa ri xaru  man xq’ob’ ta ub’ik ri ase’ite, jeri’ jacha ri xub’ij ri Yahweh rumal ri upataninel Eli’as.    Ri ral ri malka’n chichu’ xkamik e xk’astajik uwach 17Chuwach chi aq’anoq weri’, ri ral ri chichu’ rajaw ri ja, xyawajik e sib’alaj xnimatajik, 

xa  jek’uri’  man  kposow  ta  chik.  18K’atek’uri’,  ri  are’  kub’ij  chrech  ri  Eli’as:  «¿Jas  wech  in  chawech ri at che at achi rech ri Dyos? ¿La xa xatpe pa ri wachoch che una’tisaxik ri jetaq  numak e arech kkam ri wal?». 19Ri Eli’as kub’ij chrech: «Chaya’ b’a’ chwech ri awal»; ri are’  kuk’am ukoq ri ala cho ri uk’u’x ri unan, kuch’elej ub’ik e kupaqab’a’ pa ri uk’olb’al ajsik  jawi’ k’o wi ri are’ e kuq’oyob’a’ ukoq cho ri uch’at.  20K’atek’uri’, kuk’is uk’u’x chuwach ri  Yahweh e kub’ij: «Yahweh, at Nudyos, ¿la xoquje’ are kawaj kab’an k’ax chrech ri malka’n  chichu’ che xinuk’ulaj pa ri rachoch e ri at kakamisaj ub’ik ri ral?».  21Oxmul xujupab’a’ rib’  chrij ri ak’al e kusik’ij ri Yahweh: «¡Yahweh, at Nudyos, ri in kinta’ chawech, chatzalejisaj ri  ruxlab’al  we  ak’al  ri’!».  22Ri  Yahweh  kutatab’ej  ri  kuk’omij  ri  Eli’as  chrech,  ri  ruxlab’al  ri  ak’al xtzalij uloq e xk’asi’ chi jumul.  23Ri Eli’as kuk’am ub’ik ri ak’al, kuqasaj uloq ikim pa ri  uk’olb’al e kujach chrech ri unan; k’atek’uri’ ri Eli’as kub’ij: «K’o we awal ri’, ri are’ k’aslik».  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI NAB’E KIWUJ E’AJAWINEL

36 24Ri  ixoq  kub’ij  chrech:  «Chanim  ri’  xinweta’maj  che  ri  at,  at  jun  achi  at  rech  ri  Dyos  e 

qastzij ri utzij ri Yahweh che kel uloq pa ri achi’!»    Xkiriqa’ kib’ ri Eli’as e ri Ob’adyahu

181Ok’owinaq chi sib’alaj q’ij e ri utzij ri Yahweh xpe ruk’ ri Eli’as, chi pa ri urox junab’,  jewa’  kub’ij  chrech:  «Jat,  ja’k’utu’  awib’  chuwach  ri  Ajab’,  rumal  rech  che  ri  in  kinpetisaj  wa’ ri jab’ cho ri uwachulew».  2K’atek’uri’, ri Eli’as kel ub’ik arech ku’k’utu’ rib’ chuwach ri  Ajab’.  Ri wi’jal nimalaj k’ax ub’anom pa ri Samari’a,  3ri Ajab’ kusik’ij ri Ob’adayahu ri are’ che  k’amalb’e pa ri nim rachoch –ri Ob’adyahu, sib’alaj kuna’ rib’ chuwach ri Yahweh.  4Aretaq  chi’ ri Jesab’el xe’ukamisaj ri eq’axel utzij ri Yahweh, ri Ob’adayahu xe’uk’am ub’ik o’k’al  eq’axel utzij ri Dyos e pa taq kawinaq lajuj winaq, xe’uk’u’ pa jun pek, e chila’ xuk’am ub’ik  kiwa  e  kuk’ya’.  –5Ri  Ajab’  kub’ij  chrech  ri  Ob’adyahu:  «Jo’,  ju’je’tzalinoq  pa  ri  amaq’,  pa  ronojel taq ri b’ulb’u’x e pa ronojel ri nimaja’, wene’ ke’qariqa’ na q’ayes arech kujkowinik  che uto’ik ri kik’aslemal ri jetaq kej e ri jetaq b’urix e xa jek’uri’ man keqakamisaj ta ri’ ri  jetaq chikop».  6Kkijach chkiwach ri amaq’ che ri utzalexik: ri Ajab’ utukel kb’e ub’ik pa jun  b’e’ e ri Ob’adyahu utukel chik kb’e ub’ik pa jun b’e chik.  7Aretaq chi’ ri Ob’dayahu b’enaq  pa  ri  b’e  kuriqa’  ri  Eli’as;  ri  are’  xuch’ob’  uwach  e  jupalik  kqaj  pulew  chuwach  ri  are’  e  kub’ij chrech: «¿La at ri at Eli’as at k’o waral, Wajaw?».  8Kub’ij chrech: «In ri in k’o waral!  Jat  che  ub’ixik  chrech  ri  awajaw:  K’o  ri  Eli’as  jela’».  9K’atek’ut  ri  jun  chik  kub’ij:  «Jas  ri  numak  ri  in  xinb’ano  che  kaya’  ri  apataninel  pa  ri  uq’ab’  ri  Ajab?  ¡ri  are’  kinukamisaj  na  k’uri’!  10¡K’aslik  ri  Yahweh  ri  Adyos!  Man  k’o  ta  jun  amaq’  on  jun  ajawib’al  jawi’  mata  xtaqan ri wajaw che atzukuxik ri at e aretaq chi’ xkib’ij: “Ri Eli’as man k’o ta waral”, xub’an  chkech  ri  ajawib’al  e  ri  tinimit  che  kkijikib’a’  ub’ixik  ri  kitzij  che  man  xatkiriq  taj  ri  at.  11K’atek’uri’, kamik ri’ ri at kab’ij: “Jat che ub’ixik chrech ri awajaw: waral k’o wi ri Eli’as”,  12k’atek’ut,  kk’ulmatajik  ri’  che  aretaq  chi’  katinya’  kanoq  ri  in,  ri  Ruxlab’xel  ri  Yahweh  man weta’m taj jawi’ katuk’am ub’i wi ri at, ri in kinopanik ri’ che ub’ixik chrech ri Ajab’, e  man katuriqa’ ta ri’ ri at, xa jek’uri’ kinukamisaj nak’uri’! Kne’b’a’, ri apataninel kuna’ rib’  chuwach ri Yahweh chi pa ri uk’ojolil uloq.  13¿La man k’o ta jun ub’im chrech ri wajaw ri  xinb’ano  aretaq  chi’  ri  Jesab’el  xe’ukamisaj  ri  eq’axel  utzij  ri  Yahweh,  che  xe’ink’u’  ok’al  eq’axel utzij ri Dyos, pa taq kawinaq lajuj xinb’an chkech pa jun pek e xink’am uloq chkech  ri kiwa e ri kuk’ya’.  14K’atek’uri’ kamik ri at kinataqo: “Jat chab’ij chrech ri awajaw: Waral  k’o  wi  ri  Eli’as”.  ¡Kinukamisaj  na  k’uri’!».  15Ri  Eli’as  kub’ij  chrech:  «¡Qastzij  k’aslik  ri  Yahweh Sab’a’ot ri kinpatanij ri in! chi kamik kink’ut na wib’ chuwach ri are’».    Ri Eli’as e ri Ajab’ 16Ri Ob’adyahu kb’e ub’ik e kuriqa’ ri Ajab’ e kuya ub’ixik chrech; e ri Ajab’ kb’e ub’ik 

jawi’ k’o wi ri Eli’as.  17Aretaq chi’ ri Ajab’ kril ri Eli’as, kub’ij chrech: «¡Waral b’a’ at k’o wi  ri  at  che  at  b’anal  k’ax  chrech  ri  Isra’el!».  18Ri  Eli’as  kub’ij:  «¡Man  in  taj  ri  in  b’anal  k’ax  chrech  ri  Isra’el,  xane  at  e  xoquje’  ri  e’awachalal,  rumal  rech  che  xiya’  kan  ri  upixab’  ri  Yahweh e rumal che ri at xaterne’b’ej ri jetaq B’a’al.  19K’atek’ut, kamik ri’, chattaqan b’a’  arech ke’kinmulij kib’ wuk’ in ri Isra’el puwi’ ri juyub’ Karmelo, xoquje’ ri juq’o’ kawinaq  lajuj  450  eq’axel utzij ri B’a’al, xoquje’ ri juq’o’  400  eq’axel utzij ri Asera che kkitij kiwa  cho ri umexa ri Jesab’el».    __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI NAB’E KIWUJ E’AJAWINEL

37 Ri tab’al toq’ob’ pa ri juyub’ Karmelo 20Ri  Ajab’  ke’usik’ij  konojel  ri  Isra’el  e  ke’umulij  konojel  ri  eq’axel  tzij  puwi’  ri  juyub’ 

Karmelo. 21Ri Eli’as kqib’ kuk’ konojel ri siwantinimit e kub’ij: «¿Chi k’ate’ jampa’ na che ri  ix kipachq’ij na iwib’ ruk’ ri keb’ iwaqan? We Dyos ri Yahweh, chiterene’b’ej b’a’ ri are’, we  Dyos ri B’a’al chiterne’b’ej b’a’ ri are’». K’atek’uri’ ri siwantinimit man k’o ta xkib’ij chrech.  22Ri  Eli’as  kub’ij:  «Ri  in,  in  q’axel  utzij  ri  Yahweh  nutukel  xinkanaj  kanoq,  k’atek’uri’  ri  eq’axel  utzij  ri  B’a’al  ri  e’are’  ejuq’o’  ok’al  kawinaq  lajuj.  23Yo’q  b’a’  chqech  keb’  alaj  taq  ama’  wakax;  chkicha’a’  b’a’  jun  kech  ri  e’are’,  chkib’ana’  chqe’taq  chrech  e  chkikojo’  b’a’  cho ri si’, k’atek’ut man kkuch taj ri q’aq’ chuxe’. Ri in kinsuk’umaj ri’ ri jun ama’ wakax  chik e kinkoj na ri’ cho ri si’, k’atek’ut man kinkoj ta ri’ ri q’aq’ chuxe’. 24Ri ix kisik’ij na ri’ ri  ub’i’ ri idyos e ri in kinsik’ij na ri’ ri ub’i’ ri Yahweh: e jachin chkech ri dyos ri ktatab’enik ri  tzij e kuya ri q’aq’, are qastzij Dyos ri’». Konojel ri siwantinimit kkib’ij: «Utz b’a’ ri’».  25Ri  Eli’as kub’ij chkech ri eq’axel utzij ri dyos B’a’al: «Chicha’a’ b’a’ jun ama’ wakax iwech ix e  chichaple’j  ix  nab’e’,  rumal  rech  che  are  sib’alaj  ix  k’i  ix.  Chisik’ij  b’a’  ri  ub’i’  ri  idyos,  k’atek’ut  mikoj  q’aq’  chuxe’».  26Kkik’am  ukoq  ri  ama’  wakax  xya’  chkech,  kkisuk’umaj  e  kkisik’ij  ri  ub’i’  ri  B’a’al,  xkimajij  chi  aq’ab’  e  chi  k’ate’  tak’alq’ij,  kkib’ij:  «¡B’a’al  chatzalij  b’a’ uwach ri qatzij!». K’atek’ut, man k’o ta jun ch’ab’al on jun tzij xtatajik e xtzalix uwach;  ri e’are’ kexojowik e kexuki’k cho ri ab’aj rech tab’al toq’ob’ xkib’ano;  27Aretaq chi’ xopan  ri tak’alq’ij,  ri Eli’as kretz’b’ej kiwach e kub’ij chkech: «¡Ko chi na chiraqaqej ichi’, rumal  rech che ri are’ jun dyos; ri are’ tajin kchomanik ri’ on wene’ k’o xuk’ulmaj, on wene’ tajin  kb’inik; wene’ tajin kwarik e kk’astajik ri’!». 28Ko chi na kkiraqaqej kichi’ e kkiq’at kib’, jeri’  jacha ri kub’ij ri kipixab’, ruk’ ri jetaq ch’ich’ rech ch’o’j e ruk’ ri k’yaqb’al ch’ich’ chi k’ate’  kq’ejej  na  ri  kikik’el.  29Ronojel  ri  jun  b’enaq’ij  k’i  taq  tzij  xkib’ij  chi  k’ate’  na  xopanik  ri  kajb’al che kya ri sipanik, k’atek’ut, man k’o ta jun ch’ab’al, man k’o ta jun tzij man k’o ta  jun xtowik ri tzij.  30K’atek’uri’,  ri  Eli’as  kub’ij  chkech  konojel  ri  siwantinimit  «Chixqib’  uloq  wuk’  in»;  e  konojel ri siwantinimit keqib’ ukoq ruk’ ri are’. Kuyak chi jumul ri ab’aj tab’al toq’ob’ rech  ri Yahweh ri setem ub’ik. 31Ri Eli’as kuk’am ukoq kab’lajuj ab’aj, jeri’ ejoropa’ ri e’ujuq’at ri  e’uk’ojol  ri  Jakob’  ri  are’  che  xch’ab’ex  rumal  ri  Dyos  e  xub’ij  chrech:  «Isra’el  ri’  ri  ab’i’»,  32kuyak  jun  tab’al  toq’ob’  rech  ri  ub’i’  ri  Yahweh.  Setelik  chrij  ri  ab’aj  kuk’ot  jun  jul  che  kuq’i’  juwinaq  lajuj  pajb’al  rech  jetaq  ija’.  33Kunuk’  ri  si’,  kub’an  ch’qe’taq  chrech  ri  ama’  wakax e kukoj cho ri si’. 34K’atek’uri’ kub’ij: «Chinojisaj kijeb’ q’eb’al joron e chiq’ejej puwi’  ri  holokosto  e  puwi’  ri  si’»;  jeri’  xb’anik;  kub’ij  chik:  «Chikamulij  chi  ub’anik»,  e  ri  e’are’  kkikamulij ub’anik; kub’ij chik: «chiroxmulij», e xkiroxmulij ub’anik.  35Ri ja’ xb’elelik chrij  ri  tab’al  toq’ob’,  xoquje’  ri  jun  ub’e  ri  ja’  che  xk’otik  xnoj  chrech  ri  ja’.  36Pa  ri  kajb’al  che  kchi’x  ri  sipanik,  ri  Eli’as  q’axel  utzij  ri  Dyos  kqib’  ukoq  e  kub’ij:  «Yahweh,  Udyos  ri  Ab’raham, Udyos ri Isa’ak e Udyos ri Isra’el, ch’ob’tajoq b’a’  pa we jun q’ij ri’ che at ri at  Dyos  pa  ri  Isra’el,  che  in  inapataninel  e  che  rumal  xattaqan  at,  in  xinb’an  ronojel  weri’.  37Cha‐ tzalij b’a’ uwach ri nutzij Yahweh, arech we siwantinimit ri’, kreta’maj che qas at ri  at  Yahweh,  at  Dyos  che  kak’ex  ri  kanima’».  38K’atek’uri’,  kqaj  uloq  ri  uq’aq’  ri  Yahweh  e  kuporj ub’ik ri holokosto e ri si’, kuporoj ub’ik ri jetaq ab’aj e ri ulew e xutzajsaj ub’ik ri  joron  k’o  pa  ri  jun  jul.  39Konojel  ri  siwantinimit  kkil  weri’;  jupalik  keqaj  ruk’  ri  kipalaj  pulew e kkib’ij: «¡Dyos ri Yahweh, Dyos ri Yahweh!».  40Ri Eli’as kub’ij chkech: «¡Chitzaqa’  iq’ab’ chkech ri eq’axel utzij ri B’a’al, man animaj jun chkech ri e’are’!», e kekichap ri e’are’.  Ri Eli’as kub’ano arech kexuli’ ub’ik chi pa ri nimaja’ Kison, e chila’ xuchoy ub’ik ri kiqul.    __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI NAB’E KIWUJ E’AJAWINEL

38 Xk’isik ri saq’ij 41Ri Eli’as kub’ij chrech ri Ajab’: «Chatpaqaloq, chatwo’qoq e chatija’ ajoron, rumal rech 

che ri in xinto che kjanin chi uloq ri jab’».  42Ri Ajab’ xpaqi’k che utijik uwa e ri ruk’ya’, e ri  Eli’as kapaqi’ ub’ik puwi’ ri Karmelo, kulukb’a’ rib’ cho ri ulew e kkanaj kan ri upalaj xo’l  taq  ri  uche’k.  43Kub’ij  chrech  ri  upataninel:  «Chatpaqaloq  e  chatka’y  apanoq  pa  usuk’  ri  polow». Ri are’ kapaqi’k, kka’yik apanoq e kub’ij: «Man k’o ta k’olik». Ri Eli’as kub’ij: «Man  k’o taj». Ri Eli’as kub’ij: «Chattzalijoq», e jewa’ xub’ano wuqub’ mul.  44Pa ri uwuq mul, ri  pataninel  kub’ij:  «Ko  jun  alaj  nitz’  sutz’,  jeri’  unimal  jacha  ri  upuq’ab’  jun  achi,  paqalnaq  uloq  pa  ri  polow».  Ri  Eli’as  kub’ij  chrech:  «Ja’b’ij  chrech  ri  Ajab’:  Chasuk’umaj  ri  ach’ich’  ruk’ ri akej, arech man katub’iy ta ri jab’».  45Xaqb’i’ xok q’equ’m pa ri kaj rumal ri sutz’ e ri  kyaqiq’ e xpe tz’eqalaj jab’. Ri Ajab’ kq’an puwi’ ri jun uch’ich’ ruk’ ri ukej e kb’e ub’ik chi  pa ri Yisre’el.  46Ri uq’ab’ ri Yahweh kpe puwi’ ri Eli’as e ri are’ kusuk’umaj uximik ri upam  e kukoj anim nab’ejinaq chuwach ri Ajab’ chi k’ate’ ri rokb’al ri Yisre’el.    Ri Eli’as kanimaj ub’ik pa ri tz’inalik ulew e kuriqa’ ri Dyos pa ri Horeb’

191Ri Ajab’ kub’ij  chrech  ri  Jesab’el  ronojel  ri  xub’an  ri  Eli’as  e  jas xub’an  chkikamisaxik  konojel  ri  eq’axel  utzij  ri  B’a’al  ruk’  ri  ch’ich’  rech  ch’o’j.  2Ri  Jesab’el  kutaq  ub’ik  jun  taqo’ntzij chrech ri Eli’as ruk’ we tzij ri’: «¡Ri jetaq dyos chkib’ana’ b’a’ chwech we itzel ri’  e  chkitz’aqatisaj  chi  na  apanoq  uwi’,  we  jetaq  wa’  chweq’  ri’  man  jeri’  taj  nub’anom  chawech jacha xinb’an chkech ri e’are’!». 3Ri are’, aretaq chi’ xuta weri’, xuxib’ij rib’, kwa’lij  ub’ik arech kuto’ uwach ri uk’aslemal. Kpe pa ri B’ere’ab’a rech ri Juda e chila’ kuya’ kan wi  ri upataninel.  4Ri are’ kb’e ub’ik pa ri tz’inalik ulew, jun q’ij ub’e kub’ano, k’atek’uri’ ktuyi’  chuxe’ jun uche’al mulul. Kurayij ri ukamik e kub’ij: «¡Ruk’ wa’ weri’, Yahweh! ¡Chak’ama’  ub’ik ri nuk’aslemal pa ri aq’ab’ rumal rech che ri in man are ta in utz chkiwach ri enutat».  5Kkotz’i’k e kwar ub’ik chuxe’ ri jun uche’al mulul. K’atek’ut, jun anjel kuchap ukoq ri are’ e  kub’ij chrech: «Chatwa’lijoq e chatwo’q».  6Kka’yik e krilo pa ri ujolom aq’anoq jun lejelik  kaxlanwa  che  xchaq’ejisaxik  cho  jun  xk’ub’  e  k’o  jun  tz’um  k’olb’al  ja’.  Kwa’ik,  kuqumuj  ujoron e kkotz’i’ chi jumul.  7Ri anjel rech ri Yahweh ktzalij chi uloq jumul, kuchap ukoq ri  are’  e  kub’ij  chrech:  «Chatwa’lijoq  e  chatwo’q,  rumal  rech  che  naj  ri  b’e  kab’ano».  8Kwa’lijik,  kuqumuj  ujoron,  e  ruk’  ri  uchuq’ab’  xuya  we  wa  ri’,  kb’inik  kawinaq  q’ij  e  kawinaq aq’ab’, chi k’ate’ ri ujuyub’al ri Dyos, ri juyub’ Horeb’.    Ri riqoj ib’ ruk’ ri Dyos 9Chila’, kok ub’ik pa ri pek e chila’ kuq’axij jun aq’ab’. K’atek’uri’, kpe ri utzij ri Dyos ruk’ 

ri are’, jewa’ ri tzij ri’: «¿Jas kab’an waral ri Eli’as?». 10Kub’ij: «Ri in, achixom in k’olik rumal  kintoq’ob’isaj  uwach  ri  Yahweh  Sab’a’ot,  rumal  rech  che  ri  e’ajisra’el  xkiya’  kanoq  ri  chapb’alaq’ab’, xkipuyij ub’ik ri taq ab’aj rech tab’al toq’ob’ e xe’kikamisaj ri e’aq’axel utzij  ri Dyos ruk’ ri ch’ich’ rech ch’o’j. Xaq nutukel chi ri in, in  k’o kanoq e kkaj kinkikamisaj».  11Xub’ij chrech: «Chatel uloq e chatk’ol cho ri juyub’ chuwach ri Yahweh». K’atek’uri’, tajin  kq’ax ri Dyos chila’. Kub’an jun nimalaj kyaqiq’, rumal che nimalaj kjumumik che kuqasaj  ri jetaq juyub’ e kupaxij ri jetaq ab’aj chuwach ri Yahweh, k’atek’ut ri Yahweh man k’o ta  pa  ri  nimalaj  kyaqiq’;  e  chuwach  chi  aq’anoq  ri  nimalaj  kyaqiq’  xub’an  jun  kab’raqan,  k’atek’ut ri Yahweh man k’o ta pa ri kab’raqan;  12chuwach chi aq’anoq ri kab’raqan xjanin  jun q’aq’, k’atek’ut ri Yahweh man k’o ta pa ri q’aq’; e chuwach chi aq’anoq ri q’aq’ xpe jun  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI NAB’E KIWUJ E’AJAWINEL

39

musmul  alaj  kyaqiq’  che  xa  jub’iq’  katatajik;  13Aretaq  chi’  ri  Eli’as  kuta’  weri’,  kuch’uq  ri  upalaj ruk’ ri uqu’b’al, kel uloq e xtak’i’k pa ri rokb’al ri pek. K’atek’uri’ jun ch’ab’al kopan  ruk’ ri are’ che kub’ij chrech: «¿Jas kab’an waral Eli’as?».  14Kub’ij are’: «Ri in, in q’aq’inaq,  achixom  in  k’olik  rumal  ri  Yahweh  Sab’a’ot,  rumal  rech  che  ri  e’ajisra’el  xkiya’  kanoq  ri  chapb’al aq’ab’, xkipuyij ub’ik ri taq ab’aj rech ri tab’al toq’ob’ e xe’kikamisaj ri e’aq’axel  utzij ri Dyos ruk’ ri ch’ich’ rech ch’o’j. Xaq nutukel chi ri in, in k’o kanoq e tajin kinkitzukuj,  are kkaj kinkikamisaj».  15Ri  Yahweh  kub’ij  chrech:  «Jat,  chat‐tzalij  ub’ik  pa  ri  ab’e,  kasuk’  ub’ik  pa  ri  tz’inalik  ulew  rech  ri  Damasko.  Jat  e  ja’ji’konsaj  ri  ole’o  puwi’  ri  Hasa’el  arech  kokik  rajawinel  ri  Aram.  16Kaji’onsaj ri’ ri Jehu uk’ojol ri Nimshi arech kokik rajawinel ri Isra’el e kaji’osaj ri’  ri Elise’o uk’ojol ri Safat, rech ri Ab’el‐Mehola, kaji’onsaj arech kokik q’axel utzij ri Dyos pa  ri ak’exwach ri at.  17Jachin kanimaj chuwach ri uch’ich’ rech ch’o’j ri Hasa’el, kukamisaj na  ri’  ri  Jehu,  e  jachin  kanimaj  chuwach  ri  uch’ich’  rech  ch’oj  ri  Jehu,  kukamisaj  na  ri’  ri  Elise’o.  18K’atek’ut, ke’into’ kan 7.000 ri’ chkech ri Isra’el, konojel ri jetaq ch’e’k che man  xixuki’ ta chuwach ri B’a’al e konojel ri jetaq chi’aj che man xkitz’umaj ta ri are’.    Ri Eli’as kusik’ij ri Elise’o 19Kel ub’ik chila’ e kuriqa’ ri Elise’o uk’ojol ri Safat, aretaq  chi’ tajin kuchakuj kab’lajuj 

k’am ulew e ri are’ tajin chik kuchakuj ri ukab’lajuj k’am. Ri Eli’as kq’ax ukoq chunaqaj ri  are’ e kuk’yaq ri uq’u’ puwi’.  20Ri Elise’o kuya’ kan ri yuku, kutij anim kteri’ chrij ri Eli’as e  kub’ij:  «Chaya’  b’e  chwech  arech  ke’intz’umaj  na  kanoq  ri  nutat  e  ri  nunan,  k’atek’uri’  kinteri’  wa’  chawij».  Ri  Eli’as  kub’ij  chrech:  «Jat  b’a’,  chattzalijoq,  ¿jas  xinb’an  in  chawech?».  21Ri  Elise’o  kuya’  kan  ri  Eli’as,  kuk’am  ukoq  ri  juk’ulaj  e’ama’  wakax  e  ke’uch’olo. Kukoj ri yuku arech kusa’ ri ti’j e kujach chkech ri e’uwinaq e ri e’are’ kkitijo.  K’atek’uri’, kwa’lij ub’ik e kuterne’b’ej ub’ik ri Eli’as e xokik pataninel chrech ri are’.    Kkisutij rij ri Samari’a

201Ri B’en‐Hadad, rajawinel ri Aram, ke’umulij konojel achijab’ che erech ch’o’j –ek’o ruk’  are’  juwinaq  kab’lajuj  32   e’ajawinel,  ek’o  ukej  e  jetaq  uch’ich’  kech  ri  kej–  k’atek’uri’,  kb’e  ub’ik  arech  kok  pa  ri  Samari’a  e  kch’o’jin  kuk’  ri  e’are’.  2Ke’utaq  ub’ik  enik’aj  etaqo’ntzij pa ri tinimit ruk’ ri Ajab’, rajawinel ri Isra’el,  3arech kkib’ij chrech: «Jewa’ kub’ij  ri B’en‐Hadad. Ri saq apwaq e ri q’an apwaq wech ri in ri’, ri  e’awixoqil e ri e’utzalaj taq  e’awalk’uwa’l  xoquje’  ewech  in».  4Ri  rajawinel  ri  Isra’el  kub’ij:  «Ri  in  in  k’o  chuxe’  ri  kattaqan chech, wajaw ri ajawinel! ¡ri in, in awech at e awech ronojel ri jastaq wech in».  5Ketzalej  uloq  ri  etaqo’ntzij  e  kkib’ij:  «Jewa’  kub’ij  ri  B’en‐Hadad:  Ri  in  kintaq  ub’ixik  chawech:  “Chaya’  b’a’  chwech  ri  saq  apwaq  e  ri  q’an  apwaq,  ri  e’awixoqil  e  ri  e’awalk’uwa’l”.  6Xa jek’uri’, qastzij kinb’ij chawech, che jetaq wa’ chweq’ ri’, ri in ke’intaq  ub’ik  ri’  ri  enupataninel  e  ketzukun  ri’  pa  ri  awachoch  e  pa  ri  kachoch  ri  e’apataninel  e  kkitzaq kiq’ab’ ri’ puwi’ ronojel ri jastaq che utz kkilo e kkik’am uloq ri’».  7Ri rajawinel ri Isra’el ke’usik’ij konojel ri enim taq winaq rech ri uwachulew e kub’ij  chkech: «¡Chiweta’maj b’a’ che ri are’ qastzij kraj ri itzel chqech! Xoquje’ keraj ri e’iwixoqil  e ri e’iwalk’uwa’l, kne’b’a’ ri in xinya ri saq nupwaq e ri q’an nupwaq chrech».  8Konojel ri  enim  taq  winaq  e  konojel  ri  siwantinimit  kkib’ij  chrech:  «¡Manimaj  ri  utzij!  ¡Mab’ano  ri  kub’ij!».  9Kub’ij chkech ri etaqo’ntzij che e’utaqom uloq ri B’en‐Hadad: «Chib’ij b’a’ chrech  ri  wajaw  ri  ajawinel:  Ronojel  ri  xataq  uloq  utayik  chech  ri  apataninel  ri  nab’e  mul,  ri  in  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI NAB’E KIWUJ E’AJAWINEL

40

kinb’an  wa’  weri’;  k’atek’ut  we  jun  chik  ri’,  man  kinkowin  taj  kinb’ano».  Ri  etaqo’ntzij  keb’e ub’ik e kuk’am ub’ik we tzij ri’.  10Xa jek’uri’, ri B’en‐Hadad kutaq ub’ixik we tzij ri’: «Chkib’ana’ b’a’ ri edyoses we k’ax  chwech  ri’,  e  chkiya’  apan  uwi’  we  k’o  nimalaj  poqlaj  tzaqinaq  uloq  pa  ri  Samari’a  kech  konojel  ri  kiq’ab’  ri  siwantinimit  che  in  kiterne’b’em  ri  in».  11K’atek’ut,  ri  rajawinel  ri  Isra’el  kutzalij  uwach  we  tzij  ri’:  «Chib’ij  b’a’:  Munimarisaj  rib’  ri  jun  che  kuxim  ri  upam  chuwach ri jun che kukir ri upam».  12Aretaq chi’ ri B’en‐Hadad xreta’maj we tzij ri’ –ri are’  tajin  kuqumuj  amaja’  kuk’  ri  e’ajawinel  pa  ri  tz’um  taq  ja–,  ke’utaq  ri  e’upataninel:  «Chijujunal chixk’ol b’a’ pa ri ik’olb’al rech ch’o’j»; k’atek’uri’ xek’oji’ pa ri kik’olb’al arech  kech’o’jinik ruk’ ri tinimit.    Kich’akan ri e’ajisra’el 13K’atek’uri’,  jun  q’axel  utzij  ri  Dyos  kopan  ruk’  ri  Ajab’,  rajawinel  ri  Isra’el  e  kub’ij 

chrech:  «Jewa’  kub’ij  ri  Yahweh:  ¿La  e’awilom  chik  we  emulmikalaj  winaq  ri’?  Ri  in  ke’injach na pa ri aq’ab’ pa we jun q’ij ri’, xa jek’uri’ kaweta’maj che in, in Yahweh».  14Ri  Ajab’ kub’ij: «Jachin rumal kinweta’maj weri’?». Ri q’axel utzij ri Dyos kub’ij chik: «Jewa’  kub’ij  ri  Yahweh:  kumal  ri  alab’om  erech  ch’o’j  ri  ek’o  chkixo’l  ri  ekinimal  pa  taq  ri  kik’olb’al».  Ri  Ajab’  kub’ij  chrech:  «¿Jachin  kuchaple’j  na  ri’  ri  ch’o’j?».  Ri  q’axel  utzij  ri  Dyos kub’ij: «At ri’».  15Ri Ajab’ kuq’axej kilik ri e’alab’om ek’o chkixo’l ri ekinimal pa taq ri kik’olb’al. Ri e’are’  e ju’lajujk’al keb’  232 . K’atek’uri’ ke’utzalij chik konojel ri achijab’ erech ch’o’j, kojonel ri  e’ajisra’el e 7.000.  16Ke’el ub’ik pa ri tak’alq’ij, aretaq chi’ ri B’en‐Hadad tajin kutij amaja’  pa ri tz’um taq ja kuk’ ri juwinaq kab’lajuj  32  e’ajawinel che ek’o ruk’. 17Ri e’alab’om ek’o  chkixo’l ri ekinimal pa taq ri kik’olb’al are ke’el ub’ik nab’e. Ktaq ub’ixik we tzij ri’ chrech ri  B’en‐Hadad: «Xe’el ub’ik ejujun taq achijab’ pa ri Samari’a».  18Kub’ij: «We xe’el uloq ruk’  utzil,  ik’aslik  che’ichapa’  uloq  e  we  xe’el  uloq  chrech  ub’anik  ri  ch’o’j,  xoquje’  ik’aslik  che’ichapa uloq!».  19Xe’el uloq pa ri tinimit, ri e’alab’om chkixo’l ri ekinimal pa  taq taq ri  kik’olb’al  e  chkij  epetinaq  uloq  konojel  ri  achijab’  erech  ch’o’j,  20e  chkijujunal  xech’akan  puwi’ ri jun achi xch’o’jin kuk’. Ri Aram kanimaj ub’ik e ri Isra’el xroqataj; ri B’en‐Hadad,  rajawinel ri Aram, xkowinik ukejb’em ub’ik ri ukej xanimajik kuk’ enik’aj achijab’ chik che  kikejb’em ri kikej.  21Ri rajawinel ri Isra’el kel ub’ik, kerechb’ej ri jetaq kej e ri taq ch’ich’  kech kej e jun nimalaj k’ax xub’an chrech ri Aram ruk’ weri’.    Jupaj utzij ri q’axel utzij ri Dyos 22Ri q’axel utzij ri Dyos kqib’ ruk’ ri rajawinel ri Isra’el e kub’ij chrech: «¡Jo’ b’a’! Mub’an 

keb’  ak’u’x  e  qas  utz  rilik  chab’ana’  ri  rajawaxik  kab’ano,  rumal  rech  che  ri  jun  junab’  petinaq, ri rajawinel ri Aram kpe chi jumul ri’ chawij».  23Ri  e’upataninel  ri  rajawinel  ri  Aram  kkib’ij  chrech:  «Ri  kidyos,  jun  Dyos  rech  taq  ri  juyub’;  rumal  k’uri’  xech’akan  paqawi’  ri  uj.  K’atek’ut,  kujch’o’jin  ri’  kuk’  pa  ri  taq’aj  e  qastzij ri’, ri uj kujch’akan ri’ pakiwi’.  24Chab’ana’ b’a’ weri’: Che’awesaj ri e’ajawinel pa ri  kik’olb’al  e  che’akojo’  enik’aj  taq  q’atb’altzij  pa  ri  kik’olb’al.  25K’atek’uri’,  ri  at  che’amulij  enik’aj taq achijab’ erech ch’o’j ejacha ri xatkiya’ kanoq, xoquje’ ri kej jacha ri xe’atzaqo e ri  jetaq  ch’ich’  kech  ri  kej;  e  chujch’ojinoq  kuk’  pa  ri  taq’aj  e  qastzij  nak’uri’  kujch’akan  ri’  pakiwi’ ri e’are’». Kutatab’ej ri tzij ri’ e jeri’ kub’ano.    __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI NAB’E KIWUJ E’AJAWINEL

41 Ri Afek kch’akanik 26Aretaq chi’ kuriqa’ chi ri jun junab’, ri B’en‐Hadad ke’usik’ij ri e’ajaram e kapaqi’ chi 

pa  ri  Afek  arech  kch’o’jink  ruk’  ri  Isra’el.  27Ri  e’ajisra’el  kkimulij  kib’  e  qas  k’o  jastaq  rajawaxik  chkech,  e  keb’e  che  kiriqik  ri  e’are’.  Ri  e’ajisra’el  xkijeqab’a’  kib’  chkiwach  ri  e’are’ ejacha keb’ jupuq k’isik, k’atek’uri’ ri e’ajaram kinojisam ronojel ri uwachulew.  28Ri  achi  rech  ri  Dyos  kqib’  ukoq  ruk’  ri  rajawinel  ri  Isra’el  e  kub’ij:  «Jewa’  kub’ij  ri  Yahweh ri’: Rumal rech che ri Aram xub’ij, che ri Yahweh jun Dyos rech ri jetaq juyub’ e  man  jun  Dyos  taj  rech  ri  taq’aj,  kinjach  na  paq’ab’  konojel  we  emulmikalaj  winaq  ri’  e  kaweta’maj  ri’  che  in  ri  in  Yahweh».  29Kkijeqab’a’  kib’  wuqub’  q’ij  ri  jun  chuwach  ri  jun  chik. E pa ri uwuq q’ij kkichaple’j ri ch’o’j. Ri e’ajisra’el ke’kikamisaj ri e’ajaram, pa jun q’ij  e 100.000 achijab’ che kib’in chakaqan.  30Ri keto’taj kanoq ke’animaj ub’ik chi pa ri Afek,  pa ri tinimit; k’atek’ut ri tapya xtzaq uloq pakiwi’ ri 27.000 achijab’ che xeto’taj kanoq.  Ri B’en‐Hadad xanimaj ub’ik e k’atek’uri’ xu’to’o’ rib’ pa ri tinimit e xu’k’uu’ rib’ pa jun  ja che naj k’o wi.  31Ri e’upataninel kkib’ij chrech: «¡Chawilampe’! Ri uj qatom utzijol che ri  ekajawinel ri Isra’el, ri e’are’ e’ajawinel che kkitoq’ob’isaj  uwach jun winaq. Ri uj kqakoj  na ri jetaq koxtar chqij e ri jetaq k’am cho ri qajolom e kqajacha’ qib’ chuwach ri rajawinel  ri Isra’el; wene’ katuk’asb’a’ kanoq».  32Xkikoj jetaq koxtar chkij e jetaq k’am cho ri kijolom  e  xeb’e  chuwach  ri  rajawinel  ri  Isra’el  e  kkib’ij:  «Jewa’  kub’ij  ri  apataninel  B’en‐Hadad:  ¡Chaya’ b’a’ alaj chwech arech kink’asi’ na!». Kub’ij ri are’: «¿La k’as na ri are’? ¡Wachalal ri’  ri are’!».  33Ri achijab’ utz xkita weri’ e chi aninaq ke’kib’ij chrech: «Ri  B’en Hadad ri are’  awachalal ri at». Ri Ajab’ kub’ij: «¡Jix che uk’amik uloq ri are’!». Ri B’en Hadad kujacha’ rib’  chrech  ri  are’  e  ri  are’  ku’aq’anisaj  ub’ik  pa  ri  uch’ich’  che  ruk’am  kej.  34Ri  B’en‐Hadad  kub’ij chrech: «Kintzalij ri jetaq tinimit che ri nutat xutoqij chrech ri atat; e ri at kakoj na  ri’ awech at nik’aj taq k’ayb’al pa ri Damasko, jeri’ jacha xukoj ri nutat pa ri Samari’a». –«Ri  in, kcha ri Ajab’–, ruk’ weri’ katink’asb’a’ kanoq». Ri Ajab’ kub’an jun tz’ib’anik ruk’ ri are’ e  kuto’ kan uwach.    Jun q’axel utzij ri Dyos kub’an ri q’atojtzij puwi’ ri Ajab’ 35Jun chkech ri ekalk’uwa’l ri eq’axel utzij ri Dyos kub’ij chrech jun rachi’l: «Rumal che 

jeri’ ktaqanik ri Yaheveh, ¡chinach’aya’ b’a’!» k’atek’ut ri achi man kraj taj kuch’ay ri are’. 

36Kub’ij chrech: «Rumal rech che ri at man xanimaj ta ri uch’ab’al ri Yahweh, aretaq chi’ 

katb’e  ub’ik,  katukamisaj  ri’  ri  koj»;  naj  xb’e  ub’ik,  kuriqa’  ri  koj  e  xukamisaj  ri  are’.  37Ri  q’axel utzij ri Dyos kuriqa’ jun chik achi e kub’ij: «¡Chinach’aya’!». Ri achi kuch’ay ri are’ e  kusoko. 38Ri q’axel utzij ri Dyos kb’e ub’ik e kreye’j ri ajawinel chuchi’ ri b’e. Xupo’ysaj rib’  rumal  che  xutz’apij  ri  uwoq’och  ruk’  jun  pas.  39Aretaq  chi’  tajin  kq’ax  ri  ajawinel  chila’,  kuraqaqej uchi’: «Ri apataninel xopanik pa ri ch’o’j, k’atek’uri’ jun achi che xel uloq pa ri  jetaq cholaj e xuk’am uloq jun achi chnuwach e xub’ij chwech: “¡Chachajij we achi ri’! We  kanimaj ub’ik ri are’, are ri ak’aslemal ri’ kkanaj kan pa uk’exwach on katoj ri’ jun talento  saq pwaq”.  40K’atek’uri’, ri apataninel tajin kchakunik waral ri’ e jela’, e ri jun achi xsach  ub’ik». Ri rajawinel ri Isra’el kub’ij chrech: «Are wa’ ri q’atojtzij pawi’! Xas at wi xatb’inik».  41Chi aninaq kresaj ri pas cho ri uwoq’och e ri rajawinel ri Isra’el xuk’am uq’ab’ che ri are’  jun  chkixo’l  ri  eq’axel  utzij  ri  Dyos.  42Kub’ij  chrech  ri  ajawinel:  «Jewa’  kub’ij  ri  Yahweh.  Rumal rech che ri at xaya’ alaj kanimaj ub’ik ri jun achi che jachitajinaq chik chuwach ri  anatema,  pa  uk’exwach,  are  ri  ak’aslemal  ktojowik  e  ri  siwan  atinimit  kkanaj  kan  pa  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI NAB’E KIWUJ E’AJAWINEL

42

uk’exwach  ri  utinimit  are’».  43K’atek’uri’,  ri  rajawinel  ri  Isra’el  kb’e  ub’ik  pa  ri  rachoch  sib’alaj sachinaq uchomab’al e sib’alaj royowal, e xok ub’ik pa ri Samari’a.    Ri Nab’ot man kraj taj kuk’ayij ri ulew jawi’ kutik wi ri uva

211Chuwach  chi  aq’anoq  we  jastaq  ri’,  xk’ulmatajik  che  ri  Nab’ot  che  ajyisre’el  k’o  jun  rulew tikb’al uva pa ri Yisre’el chunaqaj ri rachoch ri Ajab’, rajawinel ri Samari’a, 2e ri Ajab  jewa’  kub’ij  chrech  ri  Nab’ot:  «Chaya’a’  chwech  ri  awulew  tikb’al  uva,  jun  utzalaj  ulew  chwech  in,  rumal  nak’ut  che  chunaqaj  ri  wachoch  k’o  wi;  e  ri  in  kinya  pa  ukexwach  chawech jun utzalaj tikb’al uva che sib’alaj utz chi na chuwach we ulew ri’, on we kawaj,  kintoj  ri  rajil  e  kinya  na  k’uri’  ri  pwaq  chawech».  3Ri  Nab’ot  kub’ij  chech  ri  Ajab’:  «¡Chinuk’olo’  b’a’  ri  Yahweh  chuwach  che  kinya’  chawech  ri  wechb’al  kiya’om  kan  ri  enutat chwech!»    Ri Ajab’ e ri Jesab’el 4Ri Ajab’ kb’e ub’ik pa ri rachoch, kmayowik e kquw uk’u’x rumal ri tzij xub’ij ri Nab’ot 

ajyisre’el chrech: «Man kinya’ ta chawech ri wechb’al xkiya kan ri enutat chwech». Kkotz’i’  cho  ri  uch’at,  kujupb’a’  rib’  e  man  kraj  taj  kwa’ik.  5Ri  rixoqil  Jesab’el  kpe  ruk’  e  kub’ij  chrech: «¿Jasche k’ax k’o ri ak’u’x e jas che man katij ta ri awa?». 6Ri are’ kub’ij chrech: «Ri  in xintzijon ruk’ ri Nab’ot ri ajyisre’el e xinb’ij chrech: “Chaya’a’ chwech ri awulew tikb’al  uva,  we  kawaj  kinya  jun  chik  ulew  pa  uk’exwach  chawech  on  kintoj  ri  rajil  chawech”.  K’atek’ut xub’ij chwech: “Ri in man kinya’ ta ri’ chawech ri wulew tikb’al uva”».  7Ri rixoqil  Jesab’el  kub’ij  chrech:  «¡Qastzij  nak’ut,  che  at  je’likalaj  ajawinel  puwi’  ri  Isra’el!  Chatwa’lijoq  e  chatwo’qoq  e  chki’kotoq  ri  awanima’,  ri  in  kinya’  wa’  chawech  ri  ulew  tikb’al uva rech ri Nab’ot ri ajyisre’el».    Ri ukamisaxik ri Nab’ot 8Xok  che 

utzib’axik  nik’aj  taq  wuj  pa  ri  ub’i’  ri  Ajab’  e  kut’iq  ruk’  ri  t’iqb’al  rech  ri  ajawinel, e kutaq chkech ri eri’jab’ e chkech ri winaq che nim  kib’antajik pa ri utinimit ri  Nab’ot. 9Pa ri jetaq wuj, jewa’ ri xutz’ib’aj: «Chixtaqan b’a’ chrech jun mewajik e chit’uyb’a’  ri Nab’ot chkiwach ri siwantinimit. 10Chit’uyb’a’ chuwach ri are’ ekeb’ e’itzel taq winaq che  kkiya  ub’ixik  we  jun  q’atojtzij  ri’,  puwi’  ri  are’:  “¡Ri  at  ab’im  itzel  taq tzij  puwi’  ri  Dyos  e  xayoq’ ri ajawinel!” k’atek’uri’ kiwesaj ub’ik e kik’yaq cha’b’aj arech kkam ub’ik!».  11Ri achijab’ ek’o pa ri utinimit ri Nab’ot, ri eri’jab’ winaq e ri winaq nim kib’antajik che  ejeqel pa ri tinimit, jeri’ kkib’ano jacha ri xtaqan ri Jesab’el chkech, jacha ri xutz’ib’aj pa ri  jetaq  wuj  xutaq  chkech.  12Xkiya  ub’ixik  che  kab’an  ri  mewajik  e  xkit’uyb’a’  ri  Nab’ot  chkiwach ri siwantinimit.  13Ke’opanik ri ekeb’ e’itzel taq winaq, ket’uyi’ chuwach ri are’, e  we e’itzel taq winaq ri’ kkib’an q’atojtzij puwi’ ri Nab’ot chkiwach ri winaq e kkib’ij: «Ri  Nab’ot  ub’im  itzel  taq  tzij  puwi’  ri  Dyos  e  puwi’  ri  ajawinel».  Kesaj  uloq  pa  ri  tinimit,  kkik’yaq ri are’ cha’b’aj e kkamik.  14K’atek’uri’, kkitaq ub’ixik chrech ri Jesab’el: «Ri Nab’ot  xk’yaqtajik ch’ab’aj e xkamik». 15Aretaq chi’ ri Jesab’el reta’m chik che xkk’yaqtajik cha’b’aj  e  kaminaq  chik,  kub’ij  chrech  ri  Ajab’:  «Chatwa’lijoq  e  chab’ana’  awech  chrech  ri  ulew  tikb’al uva rech ri Nab’ot ri ajyisre’el, ri are’ che man xraj taj xuk’ayij chawech, rumal rech  che ri are’ man k’as ta chik, xkamik».  16Aretaq chi’ ri Ajab’ xreta’maj che kaminaq chik ri  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI NAB’E KIWUJ E’AJAWINEL

43

Nab’ot, xwa’lijik, xxuli’ ub’ik pa ri ulew tikb’al uva rech ri Nab’ot ri ajyisre’el e xub’an rech  chrech.    Ri Eli’as kub’ij ri k’ax utzij ri Dyos chrech ri Ajab’ 17K’atek’uri’ 

ri  utzij  ri  Yahweh  xpe  ruk’  ri  Eli’as  ri  ajtisb’ita,  jewa’  xb’ix  chrech: 

18«Chatwa’lijoq e chatxuli’ ub’ik e ja’riqa’ ri Ajab’, rajawinel ri Isra’el pa ri Samari’a. Ri are’ 

k’o  pa  ri  ulew  tikb’al  uva  rech  ri  Nab’ot,  xxuli’  ub’ik  chila’  arech  kub’an  rech  chrech.  19Kach’ab’ej  e  kab’ij  chrech:  Jewa’  kub’ij  ri  Yahweh:  ¡Ri  at,  at  jun  kamisanel,  k’atek’uri’  xoquje’ at jun elaq’om! Kab’ij chi na ri’ chrech: Rumal k’uwa’ weri’, jewa’ kub’ij ri Yahweh:  Pa  ri  jun  k’olb’al  jawi’  xkiriq’  wi  ri  tz’i’  ri  ukik’el  ri  Nab’ot,  xoquje’  chila’  ri’  kkiriq’  wi  ri  akik’el  ri  at».  20Ri  Ajab’  kub’ij  chrech  ri  Eli’as: «¡At  nuk’ulel,  xinariq  chi  jumul!».  Ri  Eli’as  kub’ij:  «Je’  nak’ut,  xatinriq  chi  jumul,  rumal  rech  che  itzel  ri  xab’ano  e  man  kqaj  ta  chuwach  ri  Yahweh,  21kamik  ri’,  ri  in  kinpetisaj  ri  k’ax  pawi’:  kinmesej  ub’ik  ri  awija’al,  ke’inkamisaj  ri’  konojel  ri  achijab’  che  erachalaxik  ri  Ajab’,  kne’b’a’  ximitalik  on  man  ximitalik  taj  chuxe’  ri  ukowinem  jun  winaq  che  k’o  pa  ri  Isra’el.  22Jeri’  kinb’an  chrech  ri  awachoch jacha ri rachoch ri Jerob’o’am ri uk’ojol ri Neb’at e jeri’ jacha ri rachoch ri B’asa  uk’ojol ri Aji’as, rumal rech che xayak ri uq’aq’al ri woyowal  e rumal che at xatb’anowik  arech  kmakun  ri  Isra’el.  23Puwi’  ri  Jesab’el  jewa’  xub’ij  ri  Yahweh:  “Ri  tz’i’  kkitij  na  ri’  ri  Jesab’el pa ri rulew ri ajyisre’el”.  24Ri erachalal ri Ajab’ che kekam na pa ri tinimit, ketij ri’  kumal ri tz’i’, e ri kekam na pa ri juyub’, ketij ri’ kumal ri chikop ajuwokaj».  25Man k’o ta jun winaq jeri’ jacha ri Ajab’ che kuk’ayij rib’ chuwach ri man utz taj e che  ub’anik  ri  itzel  chuwach  ri  Yahweh,  rumal  rech  che  are  ri  rixoqil  Jesab’el  xkojow  uk’u’x.  26Itzelalaj  ri  xub’ano,  xuya  uwach  kuk’  ri  e’esal  uwach  dyos,  xub’ano  jacha  ri  xkib’an  ri  e’ajamorre’o, ri e’are’ che xe’uk’yaq ub’ik ri Yahweh chkiwach ri e’ajisra’el.    Ri Ajab’ kq’atut uk’ux e kuk’ex rib’ 27Aretaq 

chi’  ri  Ajab’  xutatab’ej  we  tzij  ri’,  xurachq’ij  ri  ratz’yaq,  xukoj  jun  koxtar  ratz’yaq, xmewajik, ukojom ri koxtar kkotz’i’k e kmachq’ayik kb’inik.  28Ri utzij ri Yahweh  xpe ruk’ ri Eli’as ri ajtesb’ita, jewa’ ri tzij ri’:  29«¿La xawilo ri at che ri Ajab’ xumoch’och’ej  rib’ chnuwach?, rumal weri’, man kinpetisaj ta ri’ ri k’ax pa taq ri ujunab’ ri are’; kinpetisaj  ri’ ri k’ax puwi’ ri rachoch pa taq ri ujunab’ ri uk’ojol».    Ri Ajab’ kuchomaj ri ch’o’j ruk’ ri Ramot rech ri Gala’ad

221Oxib’ junab’ xuq’i’o che man k’o ta ch’o’j chkixo’l ri Aram e ri Isra’el.  2Pa ri urox junab’,  xqaj uloq ri Josafat rajawinel ri Juda e ruk’ ri rajawinel ri Isra’el.  3E ri rajawinel ri Isra’el  kub’ij  chkech  ri  e’upataninel:  «¡Ri  ix  iweta’m  che  ri  Ramot  rech  ri  Gala’ad  qech  uj,  k’atek’uri’ ri uj xaq ja’e’ chqech, man k’o ta kqab’ano arech kqesaj paq’ab’ ri rajawinel ri  Aram!».  4Kub’ij  chrech  ri  Josafat:  «¿La  kawaj  katb’e  wuk’  arech  kujech’o’jinoq  ruk’  ri  Ramot rech ri  Gala’ad?». Ri Josafat kub’ij chrech ri rajawinel  ri Isra’el: «Ri in kinb’ano ri  kab’an at, ri siwan nutimit kkib’ano ri’ ri kkib’ano ri siwan atinimit at, ri enukej kkib’an ri’  ri kkib’ano ri akej at».    __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI NAB’E KIWUJ E’AJAWINEL

44 Ri man tzij taj eq’axel utzij ri Dyos kkinab’isaj ub’ixik ri ch’akanik 5Ri Josafat kub’ij chrech ri rajawinel ri Isra’el: «Kinta’ jun toq’ob’ chawech, nab’e chata 

b’a’  ri  utzij  ri  Yahweh».  6Ri  rajawinel  ri  Isra’el  ke’umulij  ri  eq’axal  utzij  ri  Dyos,  e  juq’o’  400  achijab’ e kuta’ chkech: «¿La loq’ che kinch’o’jinik ruk’ ri Ramot rech ri Gala’ad, on  man  loq’  taj?».  Kkib’ij:  «Chatpaqal  ub’ik,  rumal  rech  che  ri  Yahweh  kujach  ri’  puq’ab’  ri  ajawinel».  7Ri Josafat kub’ij: «¿La man k’o ta chi jun q’axel utzij ri Dyos waral che kuya’o  kqata’ chik chrech ri are’».  8Ri rajawinel ri Isra’el kub’ij chrech ri Josafat: «K’o chi na jun  achi che kuya’o kqata’ ruk’ ri are’ ri utzij ri Yahweh chrech, k’atek’ut, ri in itzel kin wil wi ri  are’, rumal rech che man k’o ta jun utz tzij kub’ij chwech, xane xuwi ri itzel kub’ij panuwi’,  are ri Mike’as uk’ojol ri Yimla». Ri Josafat kub’ij: «¡Mub’ij jeri’ ri ajawinel!».  9Ri rajawinel ri  Isra’el kusik’ij jun mencho’r achi e kub’ij chrech: «Chi aninaq chab’ana’ arech kpe uloq ri  Mike’as, uk’ojol ri Yimla».  10Ri rajawinel ri Isra’el e ri Josafat rajawinel ri Juda chkijujunal et’uyt’uj cho ri kitem,  kikojom  je’likalaj  taq  atz’yaq,  pa  ri  jun  k’olb’al  che  k’o  pa  ri  rokb’al  ri  Samari’a,  arechi  konojel  ri  eq’axel  utzij  ri  Dyos,  tajin  eb’enaq  pa  jayam  chkiwach  ri  e’are’.  11Ri  Sedesi’as,  uk’ojol  ri  Kena’ana  ub’anon  nik’aj  taq  ruk’a’  wakax  che  ch’ich’  e  kub’ij:  «Jewa’  kub’ij  ri  Yahweh. Ruk’ we jetaq ruk’a wakax ri’, ri at ke’atoq’ na ri e’ajaram chi k’ate’ na kak’is tzij  pakiwi’».  12Xoquje’  konojel  ri  eq’axel  utzij  ri  Dyos  jewa’  kkib’ij:  «¡Chatpaqal  ub’ik  pa  ri  Ramot rech ri Gala’ad! Katch’akan ri’. Ri Yahweh kujach ri’ pa ri uq’ab’ ri ajawinel».    Ri Mike’as, q’axel utzij ri Dyos kunab’isaj ub’ixik ri k’ax 13Ri ajtaqo’ntzij che b’enaq che uk’amik ri Mike’as, jewa’ kub’ij chrech: «Ri eq’axel utzij 

ri Dyos konojel junam ub’ixik kkib’ij ri utz tzij puwi’ ri ajawinel. Chakojo’ b’a’ achuq’ab’ at  che ub’ixik jun utz tzij jacha ri kitzij ri e’are’ e chanab’isaj ub’ixik ri ch’akoj».  14Ri Mike’as  kub’ij:  «¡K’aslik  ri  Yahweh!  Ri  kuya’  ub’ixik  ri  Yahweh  chwech  are  na  k’uri’  ri  kinya  ub’ixik».  15Kopanik  ruk’  ri  ajawinel  e  ri  ajawinel  kub’ij  chrech:  «Mike’as  ¿la  utz  che  ri  uj  kujb’e  che  ub’anik  ri  ch’o’j  ruk’  ri  Ramot  rech  ri  Gala’ad  on  man  utz  taj?».  Kub’ij:  «¡Chatpaqal  ub’ik!  Ri  at  katch’akan  ri’.  Ri  Yahweh  kujach  ri’  pa  uq’ab’  ri  ajawinel».  16K’atek’ut  ri  ajawinel  kub’ij  chrech:  «Joropa’  mul  rajawaxik  kinb’ij  chawech  che  xuwi  ri  saqalaj tzij kab’ij chwech pa ri ub’i’ ri Yahweh?». 17K’atek’uri’, ri are’ kub’ij:  «Ri in xinwil konojel ri Isra’el kijub’um     kib’ pa taq ri juyub’    ejacha jupuq chij che     man k’o ta kajyuq’.  Ri Yahweh jew’a kub’ij:     ¡man k’o ta chi ri kajaw    pa ri utzil, chkijujunal chetzalijoq     pa ri kachoch!»  18Ri ajawinel rech ri Isra’el kub’ij chrech ri Josafat: «¿La man nub’im ta chawech che ri  utzij ri q’axel utzij ri Dyos man k’o ta utz kuya ub’ixik chwech, xuwi kuya ub’ixik ri itzel  chwech!».  19Ri  Mike’as  kub’ij:  «Chatatab’ej  b’a’  ri  utzij  ri  Yahweh.  Ri  in  xinwil  ri  Yahweh  t’uyul puwi’ ri utem; konojel ri e’ajch’o’j rech ri kaj ek’o chuwach, pa ri rikyaq’ab’ e pa ri  umox.  20Ri  Yahweh  xuk’ot  chi’aj:  “¿Jachin  ksub’uw  na  ri  Ajab’  arech  kpaqi’k  pa  ri  Ramot  rech  ri  Gala’ad  arech  ke’kamoq?”  Ri  jun,  junwi  ri  kub’ij  e  junwi  kub’ij  ri  jun  chik.  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI NAB’E KIWUJ E’AJAWINEL

45 21K’atek’uri’, 

ri  Uxlab’axel  knab’ejik  e  ke’tak’al  chuwach  ri  Yahweh  e  kub’ij:  “In  ri  kinsub’uw  na  ri  are’”.  Ri  Yahweh  kuk’ot  uchi’:  “¿Jas  ub’anik  kab’ano?”.  22Kub’ij:  “Ri  in  kinb’e  ri’  e  in  ruxlab’al  ri  man  saq  tzij  taj  pa  kichi’  konojel  ri  eq’axel  utzij  ri  Dyos”.  Ri  Yahweh kub’ij: “Ri at katkowin ri’ che usub’ik ri are’, katch’akan ri’. Jat e jeri’ chab’ana’”.  23Xa jek’uri’, ri Yahweh xukoj jun ruxlab’al ri man saq tzij taj pa ri kichi’ konojel ri eq’axel  atzij ek’o waral ri’, rumal rech che ri Yahweh xunab’ejisaj ub’ixik ri k’ax pawi’ ri at».  24K’atek’uri’, ri Sedesi’as uk’ojol ri Kena’ana kqib’ ruk’ ri Mike’as e kuwaq’alaj jun q’ab’  puchi’  ri  are’  e  kub’ij  chrech:  «¿Jawi’  xel  ub’ik  chwech  ri  in  ri  ruxlab’al  ri  Yahweh  arech  katuch’ab’ej  ri  at?».  25Ri  Mike’as  kub’ij:  «Ri  at  kawil  na  ri’  pa  ri  jun  q’ij  aretaq  chi’  katanimajik  e  xaq  kak’u’  chi  awib’  pa  jun  k’olb’al  che  naj  k’o  wi  e  xaq  jeri’  pa  jun  chik  k’olb’al».  26Ri  rajawinel  ri  Isra’el  kub’ij:  «Chapoq  we  Mike’as  e  chk’am  ub’ik  chrech  ri  Amon, ri q’ataltzij pa ri tinimit e chrech ri Yo’as, uk’ojol ri ajawinel.  27Kab’ij na ri’ chkech:  Jewa kub’ij ri ajawinel. Chitz’apij pa che’ we jun achi ri’ e chik’ama’ rij ri uwa e ri ujoron  kiya’o chi k’ate’ aretaq chi’ in k’aslik e utz nuwach kintzalij uloq ri in».  28Ri Mike’as kub’ij:  «We ri at, at k’aslik e utz awach katzalij uloq, ri Yahweh man xch’aw taj rumal ri nuchi’ in.  K’atek’uri’, kub’ij: Chitatab’ej iwonojel ri ix, ix siwantinimit».     Ri Ajab’ kkam pa ri Ramot rech ri Gala’ad 29Ri  rajawinel  ri  Isra’el  e  ri  Josafat  rajawinel  ri  Juda  ke’paqi’  uloq  pa  ri  Ramot  rech  ri 

Gala’ad.  30Ri  rajawinel  ri  Isra’el  kub’ij  chrech  ri  Josafat:  «¡Ri  in  kinpo’ysaj  na  wib’  arech  kinb’e  pa  ri  ch’o’j,  k’atek’ut,  ri  at  are  ri  awatz’yaq  chakojo’!».  Ri  rajawinel  ri  Isra’el  kupo’ysaj rib’ e kb’e pa ri ch’o’j.  31Ri rajawinel ri Aram xe’utaq ri ejuwinaq kab’alajuj  32   ekinimal winaq che kuk’am ri jetaq ch’ich’ kuk’ ri kej: «Ri ix man k’o ta kixch’o’jinik kuk’ ri  eko’lik  e  kuk’  ri  enima’q,  xuwi  kixch’ojinik  ruk’  ri  rajawinel  ri  Isra’el».  32Ri  ekinimal  ri  winaq che kuk’am ri jetaq ch’ich’ ruk’ ri kej, aretaq chi’ kkil ri Josafat, kkib’ij: «Ri are’, are  wa’  ri  rajawinel  ri  Isra’el»,  e  xkisutij  rij  arech  kech’o’jinik  ruk’;  k’atek’ut,  ri  Josafat  xuraqaqej  uchi’  chrech  umajik  ri  ch’o’j.  33E  aretaq  chi’  ri  ekinimal  winaq  kuk’am  ri  jetaq  ch’ich’ ruk’ ri kej kkilo che man are ta ri rajawinel ri Isra’el, keqit apan chrech ri are’.  34K’atek’uri’,  jun  achi  xaq  xuk’yaq  apan  ri  uch’ab’  e  man  k’o  ta  jun  kusuk’ub’a’  apan  chrech  e  xuriq  panik’aj  chrech  ri  uch’ich’  to’b’al  rech  ri  ajawinel.  Ri  are’  kub’ij  chrech  ri  achi’ ri kub’insaj ri uch’ich’ ruk’ ri ukej: «Chasutij awib’ e  chinawesaj ub’ik pa we k’olb’al  ri’,  rumal  rech  che  xinsoktajik».  35Nimalaj  ch’o’j  xb’antajik  pa  we  jun  q’ij  ri’,  xa  jek’uri’  tak’alik  xtoq’exik  ri  ajawinel  pa  ri  uch’ich’  ruk’  ri  ukej  chkiwach  ri  e’ajaram  e  b’enaq’ij  xkamik;  ri  kik’  jawi’  ri  xsoktajik  wi  kb’elelik  ikim  chupam  ri  uchich’  che  ruk’am  ri  ukej.  36Aretaq chi’  xqaj  ri  q’ij,  ruk’  jun  raqoj  chi’aj  xya  ub’ixik  pa  ri  tz’um  taq  ja:  «Chjujunal  oj  ub’ik  pa  ri utinimit,  oj  ub’ik  pa  rulew!».  37Xkamik  ri  ajawinel; keb’e  ub’i  pa  ri  Samari’a  e  chila’  kmuq  wi  ri  ajawinel.  38Kch’ajik  ri  uch’ich’  ruk’  sib’alaj  ja’  pa  ri  jun  cho  k’o  pa  ri  Samari’a, k’atek’uri’ ri tz’i’ kkiriq’ej ri kik’ e ri ixoqib’ ekech nim ch’uti’n xe’atin pa ri cho  ri’, jeri’ jacha xub’ij ri utzij ri Yahweh.     Ri uk’isb’al ri rajawib’al ri Ajab’ 39Ri nik’aj jastaq chik xub’an ri Ajab’, ronojel ri xub’ano, ri marfil rachoch che xuyako, 

ronojel ri jetaq tinimit che xuyak tapya chkech, ¿la man tz’ib’atalik ta weri’ pa ri Wuj rech  ri Kijunab’alil ri Ekajawinel ri Isra’el? 40Ri Ajab’ xkotz’i’ kuk’ ri e’unan e’utat e are ri uk’ojol  Okosi’as xajawinik kanoq pa uk’exwach.  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI NAB’E KIWUJ E’AJAWINEL

46

  Ri rajawinem ri Josafat pa ri Juda (870-848) 41Ri Josafat uk’ojol ri Asa, xokik ajawinel puwi’ ri Juda pa ri ukaj junab’ che kajawinik 

chik  ri  Ajab  puwi’  ri  Isra’el.  42Ri  Josafat  k’o  juwinaq  ju’lajuj  ujunab’  arechi’  xumajij  ri  rajawinem e ri xajawinik juwinaq job’ junab’ pa ri Jerusalem. Ri unan ub’i’ Asub’a, umi’al ri  Silji.  43Pa ronojel are kuterne’b’ej ri ub’e ri utat Asa e man xujal ta ri ub’e, kub’ano jachike  suk’  chuwach  ri  Yahweh.  44K’atek’ut,  ri  jetaq  k’olb’al  naj  kb’e  wi  chikaj,  man  xsach  ta  kiwach; ri siwantinimit xutaqej na uya’ik ri tab’al toq’ob’ e xutaqej na uporixik ri k’ok’ q’ol  puwi’  ri  jetaq  k’olb’al  naj  b’enaq  chikaj.  45Ri  Josafat  xk’oji’  pa  utzil  ruk’  ri  rajawinel  ri  Isra’el.  46Ri nik’aj taq jastaq chik xub’ano ri Josafat, ri nimalaj uchuq’ab’ xuk’utu pa taq ri ch’o’j  xub’ano,  ¿la  man  tz’ib’atalik  taj  pa  ri  Wuj  rech  ri  Kijunab’alil  ri  Ekajawinel  ri  Juda?  47Xe’umes ub’ik konojel ri ixoqib’ ekech nim ch’uti’n ri xeto’taj na kanoq pa ri tinimit che  erech kanoq ri ujunab’alil ri utat Asa.  48Pa taq we junab’ ri’, man ek’o ta e’ajawinel pa kiwi’  ri  Edom,  xuwi  k’o  jun  q’atb’altzij  che  ajawinel  kub’ano.  49Ri  Josafat  kub’an  enik’aj  taq  jukub’ rech ri Tarsis arech keb’e che uk’amik q’an pwaq pa ri Ofir, k’atek’ut man xkowin  taj  xb’ek  rumal  rech  che  ri  jetaq  jukub’  xeq’ajik  pa  ri  Esyon‐Gueb’er.  50K’atek’uri’,  ri  Okosi’as  uk’ojol  ri  Ajab’,  kub’ij  chrech  ri  Josafat:  «Ri  enupataninel  keb’e  la’  kuk’  ri  e’apataninel at pa ri jetaq ajukub’ at»; k’atek’ut, ri Josafat man xraj taj. 51Ri Josafat kkotz’i’k  kuk’ ri e’unan e’utat e xmuqik kuk’ ri e’are’ pa ri utinimit ri David, ri umam; e xajawinik pa  ri uk’exwach ri uk’ojol Joram.    Ri ajawinel Okosi’as che ajisra’el e ri Eli’as che q’axel utzij ri Dyos (853-852) 52Ri  Okosi’as,  uk’ojol  ri  Ajab’,  xajawinik  puwi’  ri  Isra’el  pa  ri  Samari’a  pa  ri  wuqlajuj 

junab’  che  kajawinik  chik  ri  Josafat,  rajawinel  ri  Juda,  e  xajawinik  keb’  junab’  puwi’  ri  Isra’el.  53Xub’ano jachike ri itzel chuwach ri Yahweh e are xuterene’b’ej ri ub’e ri utat e ri  ub’e ri unan, ri ub’e ri Jerob’o’am che uk’ojol ri Neb’at ri xe’uk’am ub’ik ri Isra’el pa ri mak.  54Xuq’ijilaj ri B’a’al e xxuki’ chuwach ri are’ e xuyak ri uq’aq’al royowal ri Yahweh Udyos ri  Isra’el, jeri’ jacha xub’an ri utat. 

__________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI NAB’E KIWUJ E’AJAWINEL

47

 

RI UKAB’ KIWUJ E’AJAWINEL

Ri Okosi’as e ri Eli’as

11Chuwach chi aq’anoq ri ukamikal ri Ajab’, ri  Mo’ab’ xwa’laj chrij ri Isra’el.  2Ri Okosi’as  xtzaq  uloq  chi  ajsik  uloq  chrech  ri  uwarib’al  pa  ri  Samari’a,  xsoktajik  e  ke’utaq  e’utaqo’ntzij che ub’ixik we tzij ri’: «Jix ji’ta’ chrech ri B’a’al Seb’ub’ ri udyos ri Ekron, arech  kinweta’maj we kinutzir na chrech we jun k’ax xink’ulmaj ri’».  3K’atek’ut, ri anjel rech ri  Yahweh kub’ij chrech ri Eli’as ri ajtesb’ita: «Chatwa’lijoq, chatpaqal ub’ik arech ke’ariqa’ ri  e’utaqo’njtzij ri rajawinel ri Samari’a e ja’b’ij chkech weri’: ¿La xa man k’o ta jun Dyos pa ri  Isra’el, che ri ix kixb’e chutayik chrech ri B’a’al Seb’ub’, ri kidyos ri Ekron?  4Rumal weri’,  jewa’ kub’ij ri  Yahweh: Ri  ch’at xataq’an  chuwach,  ri  at  man  katqaj  ta  chi  uloq  ri’,  rumal  rech che qastzij ri’ katkamik». K’atek’uri’, ri Eli’as kb’e ub’ik.  5Ri etaqo’ntzij ketzalij ruk’ ri Okosi’as e ri are’ kub’ij chkech: «¿Jasche xixtzalij uloq?».  6Ri e’are’ kkib’ij chrech: «Xujuri’aqa’ jun achi e xub’ij chqech: “Jix, chixtzalij ruk’ ri ajawinel  che xixutaq uloq e ji’b’ij chrech: Jewa’ kub’ij ri Yahweh. ¿La xa man k’o ta Dyos pa ri Isra’el  che ri at kattaqan uloq arech ke’to’q jun tzij chrech ri B’a’al Seb’ub’, dyos kech ri Ekron?  ¡Rumal weri’, ri ch’at xataq’an chuwach, man katqaj ta chi uloq ri’, rumal rech che qastzij  ri’ katkamik!”».  7Kuk’ot kichi’: «Jas kka’y ri jun achi che xixuriqa’ e xub’ij we tzij chiwech  ri’?».  8Ri e’are’ kkib’ij: «Ri are’ ukojom jun uq’u’b’al che b’anom ruk’ uwi’ chikop e ukojom  jun tz’um upas». Kub’ij: «¡Are ri Eli’as ri ajtesb’ita!».  9Kutaq  ub’ik  ruk’  are’  jun  k’amalb’e  e  kawinaq  lajuj  50   uwinaq,  arech  kepaqi’k  ruk’  are’ —ri Eli’as t’uyul ajsik chrech ri juyub’ e kub’ij chrech: «¡Achi rech ri Dyos! ri ajawinel  ktaqanik arech katxuli’ ub’ik!».  10Ri Eli’as kutzalij uwach ri utzij e kub’ij chrech ri k’amal  b’e chkech kawinaq lajuj  50  winaq: «We in jun achi in rech ri Dyos, chqaj b’a’ uloq jun  q’aq’ pa ri kaj e chatuporoj ub’ik ri at e ri ekawinaq lajuj awinaq», k’atek’uri’ xqaj uloq jun  q’aq’ pa ri kaj e kuporoj ub’ik ri are’ e ri kawinaq lajuj uwinaq. 11Ri ajawinel kutaq chi uloq  jun k’amalb’e chik ruk’ kawinaq lajuj  50  winaq chik e jewa’ kub’ij chrech ri’: «Achi rech  ri  Dyos!  jewa’  xtaqan  uloq  ri  Ajawinel  chrech:  Chi  chanim  chatxulun  ub’ik!».  12Ri  Eli’as  jewa’  kub’ij  ri’:  «We  in  jun  achi  in  rech  ri  Dyos,  chqaj  b’a’  uloq  jun  q’aq’  pa  ri  kaj  uloq  e  chatuporoj ub’ik ri at e ri kawinaq lajuj  50  awinaq», k’atek’ut jun q’aq’ kqaj uloq chikaj e  ke’uporoj ub’ik ri are’ e ri kawinaq lajuj winaq.  13Ri ajawinel kutaq chi uloq pa urox mul  chik  jun  k’amalb’e  ruk’  kawinaq  lajuj  winaq.  Ri  urox  k’amalb’e  e  ri  kawinaq  lajuj  50   winaq chik, kepeqi’k, e ri are’ kxuki’ chuwach ri Eli’as e kuta’ chrech: «¡Achi rech ri Dyos:  kinta chawech che nimalaj b’a’ chawila’ wi ri nuk’aslemal in e  ri kik’aslemal ri ekawinaq  lajuj  50  pataninel ek’o waral ri’!  14Qajinaq chi uloq pa kaj jun q’aq’ e xe’uporoj ub’ik ri  keb’  nab’e  ek’amalb’e  ruk’  ri  kawinaq  lajuj  50   winaq  ek’o  kuk’!».  15Ri  anjel  rech  ri  Yahweh  kub’ij  chech  ri  Eli’as:  «Chatxulun  ub’ik  ruk’  ri  are’,  maxib’ij  awib’  chuwach».  Kwa’lajik  e  kxuli’  uloq  ruk’  e  kopan  ruk’  ri  ajawinel,  16k’atek’uri’,  kub’ij  chrech:  «Jewa’  kub’ij  ri  Yahweh.  Rumal  rech  che  xe’ataq  ub’ik  enik’aj  etaqo’ntz’ij  che  utayik  ri  tzij  chuwach ri B’a’al Seb’ub’, dyos kech ri Ekron –¿la xa man k’o ta jun Dyos pa ri Isra’el arech  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI UKAB’ KIWUJ E’AJAWINEL

48

kita’  ri  tzij  chrech?–  utz  b’a’  ri’,  man  katqaj  ta uloq  ri’  cho ri  ch’at  che xatpaqi’  chuwach,  qastzij wa’ katkamik».  17Xkamik jacha ri utzij ri Yahweh che xuya ub’ixik ri Eli’as e xajawinik pa uk’exwach ri  are’ ri rachalal Joram, pa ri ukab’ junab’ che tajin kajawinik chik ri Joram uk’ojol ri Josafat  rajawinel  ri  Juda;  rumal  rech  che  ri  are’  man  ek’o  ta  e’uk’ojol.  18Ri  nik’aj  jastaq  chik  che  xub’an  ri  Okosi’as,  ri  jastaq  xub’ano,  ¿la  man  tz’ib’atalik  taj  pa  ri  Wuj  rech  ri  Kijunab’  ri  Ekajawinel ri Isra’el?    Kk’am ub’ik ri Eli’as e ri Elise’o kok pa ri uchak upatan

21Are wa’ ri xk’ulmatajik aretaq chi’ ri Yahweh pa jun sutk’um xuk’am ub’ik ri Eli’as pa kaj:  Ri Eli’as e ri Elise’o ke’el ub’ik pa ri Guilgal.  2Ri Eli’as kub’ij chrech ri Elise’o: «Chatkanaj  kan at waral rumal rech che ri Dyos kinutaq ub’ik in chi pa ri  B’etel»; k’atek’ut, ri Elise’o  kub’ij:  «¡Qastzij  k’aslik  ri  Yahweh,  ri  in  man  katinya’  ta  kanoq!».  e  kexuli’  ub’ik  chi  pa  ri  B’etel.  3Ri  e’achalaxik  eq’axel  utzij  ri  Dyos,  che  ek’o  pa  ri  B’etel,  ke’el  uloq  kekik’ulu’  ri  Elise’o e kkib’ij chrech: «¿La man aweta’m taj che pa we q’ij kamik ri’, ri Yahweh kuk’am  ub’ik  ri’  ri  awajaw  pawi’  ri  at?».  Kub’ij:  «Je’  nak’ut,  xoquje’  weta’m  ri  in;  ¡mixch’aw  chi  b’a’!».  4Ri  Eli’as  kub’ij  chrech:  «¡Elise’o!  Chatkanaj  kan  waral,  rumal  rech  che  ri  Yahweh  kinutaq  ub’ik  in  chi  pa  ri  Jeriko  ub’ik»;  k’atek’ut  kub’ij:  «Qastzij  nak’ut  che  k’aslik  ri  Yahweh  e  at  k’aslik  ri  at,  ri  in  man  katinya’  ta  kanoq!»  e  xkitaqej  ub’ik  ri  b’e  che  kusuk’  ub’ik pa ri Jeriko.  5Ri e’achalaxik che eq’axel utzij ri Dyos ek’o pa ri Jeriko keqib’ ukoq ruk’  ri Elise’o e kkib’ij chrech: «¿La aweta’m at che pa we q’ij kamik ri’, ri Yahweh kuk’am ub’i  ri awajaw pawi’ ri at?». Kub’ij: «Je’ nak’ut, xoquje’ weta’m in, ¡mixch’aw chi b’a’!». 6Ri Eli’as  kub’ij  chrech:  «Chatkanaj  kanoq  waral  ri’,  rumal  rech  che  ri  Yahweh  kinutaq  ub’ik  pa  ri  Jordan»; kub’ij: «Qastzij k’aslik ri Yahweh e at k’aslik ri at, ri in man katinya’ ta kanoq!» e  keb’e ub’ik chi ekeb’.  7Ekawinaq  lajuj  e’achalaxik  chkech  ri  eq’axel  utzij  ri  Dyos  kepe  uloq  e  naj  kekanaj  apanoq  chkiwach;  chi  ekeb’  e’are’  xekanaj  chuchi’  ri  Jordan.  8Ri  Eli’as,  kuk’am  ukoq  ri  uq’u’b’al, kub’oto e kuch’ay ukoq ri ja’ e ri ja’ xujach rib’ panik’aj, keb’ xub’ano, xutas rib’ e  chi  ekeb’  chkaqan  keb’inik  pa  ri  chaqi’j.  9Aretaq  chi’  xeq’axtajik  ch’aqap,  ri  Eli’as  kub’ij  chrech ri Elise’o: «Chata b’a’ chwech ri kawaj at aretaq chi’ maja’ kintoqix ub’ik awuk’ at».  Ri Elise’o kub’ij: «¡Ri in kwaj kk’oji’ keb’ uch’aqapil ri awuxlab’al wuk’!».  10Ri Eli’as kub’ij:  «Ri  at  jun  k’ax  ub’anik  ri  kata’o;  we  kinawilo  aretaq  chi’  kintoqix  ub’ik  awuk’,  kya’taj  ri’  weri’  chawech,  we  man  kinawilo,  man  kya’taj  ta  ri’  chawech».  11Tajin  keb’inik  e  tajin  ketzijonik,  aretaq  chi’  jun  ch’ich’  rech  q’aq’  e  jujun  taq  kej  rech  q’aq’  kek’oji’  panik’aj  chkech  e’are’,  k’atek’uri’  ri  Eli’as  kpaqi’  ub’ik  chikaj  pa  sutk’um.  12Ri  Elise’o  kril  weri’  e  kuraqaqej  uchi’:  «¡Nutat!  ¡Nutat! ¡Uch’ich’  e  e’ukej  ri  Isra’el!»  k’atek’uri’  man xril  ta  chik.  Kuk’am  ukoq  ri  ratz’yaq  e  kurachq’ij  e  keb’  ch’aqap  kub’an  chrech.  13Kuk’am  ukoq  ri  uq’u’b’al ri Eli’as che xtzaq kanoq e ktzalij chuchi’ ri Jordan.  14Kuk’am ukoq ri uq’u’b’al ri Eli’as che xtzaq kanoq e kuch’ay koq ri ja’ e kub’ij: «¿Jawi’  k’o wi ri Yahweh, ri Udyos ri Eli’as?». Kuch’ay ukoq ri ja’ e ri ja’ xujach rib’ panik’aj, keb’  xub’ano e ri Elise’o kq’ax ub’ik ch’aqap.  15Ri achalaxik eq’axel utzij ri Dyos ri e’ajjeriko, naj  ek’o wi uloq e xkilo ri xb’antajik e kkib’ij: «¡Ri ruxlab’al ri Eli’as xkanaj kan ruk’ ri Elise’o!»;  kkik’ulu’ ri are’ e kkixulb’a’ kib’ pulew chuwach ri are’.  16Kkib’ij chrech: «Waral, chkixo’l ri  e’apataninel,  ek’o  kawinaq  lajuj  50   achijab’  che  k’o  kichuq’ab’.  Chaya’  b’a’  alaj  arech  keb’e ruk’ ri awajaw; wene’ ri Ruxlab’axel ri Yahweh xk’amtaj ub’ik rumal e xuk’yaq kanoq  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI UKAB’ KIWUJ E’AJAWINEL

49

puwi’  jun  juyub’  on  cho  jun  taq’aj»;  k’atek’ut,  ri  are’  kub’ij:  «Man  k’o  ta  jun  winaq  kitaq  ub’ik».  17Rumal  rech  che  xkiq’itisaj  ruk’  ri  kitzij,  kub’ij:  «¡Utz  b’a’  ri’,  chitaqa’  b’a’  ub’ik!»  kekitaq ub’ik ekawinaq lajuj  50  achijab’ che utzukuxik ri are’, oxib’ q’ij xkiya chrech ri  utzukik e man xkiriq taj.  18Ketzalij uloq ruk’ ri Elise’o, ri are’ xkanaj kanoq pa ri Jeriko e  kub’ij chkech: «¿La man xinb’ij ta chiwech che man kixb’e taj?».    Ri ukowinem ri Elise’o 19Ri achijab’ che e’ajtinimit kkib’ij chrech ri Elise’o: «Utz ri tinimit, jeri’ jacha kkowin ri 

wajaw chrilik, xuwi ri’ che ri ja’ man utz taj e ri ulew man k’o ta uwach kuya’o».  20Kub’ij:  «Chik’ama’ uloq chwech jun k’ak’ b’o’j e chikojo’ atz’am chupam». e kk’am uloq ri jun b’o’j  chrech.  21Kb’e ub’ik jawi’ kk’iy uloq ri ja’ e kuk’yaq ri atz’am chupam e kub’ij: «Jewa’ kub’ij  ri Yahweh: Kinkunaj na we ja’ ri’, man kub’an ta chi tza wa’ e man kk’oji’ ta chi ri’ kamikal  pa ri jetaq ja’».  22K’atek’uri’ ri jetaq ja’ xkunatajik chi pa ri jun q’ij uloq e je’ na chi pa we  kamik ri’, jacha ri tzij xub’ij ri Elise’o.  23Chi  waral ub’ik,  kpaqi’  ub’ik  pa  ri B’etel.  Tajin  paqalnaq  ub’ik  pa  ri  b’e,  e enik’aj  taq  ak’alab’  xe’el  uloq  pa  ri  tinimit,  kketzelaj  uwach  e  kkib’ij:  «Chatpaqal  ub’ik  tz’antz’oj  ujolom,  chatpaqal  ub’ik  tz’antz’oj  ujolom!».  24Kusutuj  apan  rib’  are’,  keril  apanoq  e  ke’ukyaqsaqarisaj pa ri ub’i’ ri Yahweh. K’atek’ut, ke’el uloq keb’ ati’t oso pa ri k’ache’laj e  xuk’is tzij pakiwi’ kawinaq keb’  42  ak’alab’.  25Kb’e ub’ik pa ri juyub’ Karmelo, k’atek’uri’  ktzalij pa ri Samari’a.    Ri rajawaremal ri Joram pa ri Isra’el (852-841)

31Ri Joram, uk’ojol ri Ajab’, kumajij ri rajawaremal puwi’ ri Isra’el pa ri Samari’a, aretaq 

chi’  wajxaqlajuj  junab’  chik  tajin  kajawinik  ri  Josafat,  rajawinel  ri  Juda  e  xajawinik  kab’alajuj junab’.  2Kub’an ri itzel chuwach ri Yahweh; k’atek’ut, ri itzel kub’ano  man jeri’  taj  jacha  ri  xkib’an  ri  utat  e  ri  unan,  ri  are’  xresaj  ub’ik  ri  jun  ab’aj  rech  ri  B’a’al  che  ub’anom  kanoq  ri  utat.  3Xuwi  ne’  che  xujunamtisaj  rib’  pa  ri  makaj  ruk’  ri  Jerob’o’am  uk’ojol ri Neb’at e xuk’am ub’ik ri Isra’el pa ri makaj e xas man xuya’ ta kanoq.    Ri Isra’el e ri Juda kech’o’jin ruk’ ri amaq’ Mo’ab’ 4Ri Mesa, rajawinel ri Mo’ab’, ajyuq’, ek’o jupuq taq uchikop e  kutoj alkab’al chrech ri 

rajawinel  ri  Isra’el,  100.000  alaj  taq  chij  e  100.000  mo’ch  rachi’l  ri  kismal;  5k’atek’ut,  aretaq chi’ kkam ub’ik ri Ajab’, ri rajawinel ri Mo’ab’ kch’o’jinik ruk’ ri rajawinel ri Isra’el.  6Pa we taq q’ij ri’, ri ajawinel Joram kel ub’ik pa ri Samari’a e ke’utzalij konojel ri Isra’el.  7K’atek’uri’,  kutaq  ub’ixik  we  tzij  ri’  chrech  ri  Josafat,  rajawinel  ri  Juda:  «Ri  rajawinel  ri  Mo’ab’  kch’o’jinik  wuk’  in.  ¿La  kawaj  katb’e  wuk’  che  ub’anik  ri  ch’o’j  ruk’  ri  Mo’ab’?».  Kub’ij  ri  are’:  «¡Kinb’ek!  ri  in  kinb’ano  ri  kab’am  at;  ri  nusiwantinimit  kkib’an  ri’  jacha  kkib’an ri siwan atinimit at, ri enuk’ej kkib’an ri’ ri kkib’an ri akej at!».  8K’atek’uri’ kuto:  «¿Jachinchike b’e kqak’am ub’ik kujpaqi’k?» ri jun chik kub’ij: «Pa ri ub’e ri tz’inalik ulew  rech ri Edom».  9Ri rajawinel ri Isra’el, ri rajawinel ri Juda e ri rajawinel ri Edom ke’el ub’ik. Keb’e pa  jun b’e, xeb’inik wuqub’ q’ij e  xk’is ri kijoron ri achijab’ e  ri echikop che kuk’am ri eqa’n  eteren chkij ri e’are’.  10Ri rajawinel ri Isra’el kuraqej uchi’ e kub’ij: «¡Ayum, k’ax wa’ che ri  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI UKAB’ KIWUJ E’AJAWINEL

50

Yahweh xujusik’ij ri uj, uj oxib’ ajawinel arech kujujach pa kiq’ab’ ri Mo’ab’!». 11K’atek’ut, ri  rajawinel  ri  Juda  kub’ij:  «¿La  man  k’o  ta  jun  q’axel  utzij  ri  Yahweh  waral  arech  kqata’  ri  utzij  ri  Yahweh  chrech  ri  are’?».  Jun  chkech  ri  e’upataninel  ri  rajawinel  ri  Isra’el  kub’ij:  «K’o ri Elise’o waral, uk’ojol ri Safat, ri are’ che xuq’ejej ri ja’ puq’ab’ ri Eli’as».  12Ri Josafat  kub’ij: «Ri utzij ri Yahweh k’o ruk’ ri are’». Kexuli’ ub’ik ruk’ ri are’, ri rajawinel ri Isra’el, ri  Josafat, e ri rajawinel ri Isra’el.  13Ri Elise’o kub’ij chrech ri rajawinel ri Isra’el: «¿Jas wech  in  chawech?  ¡Jat  kuk’  ri  eq’axel  utzij  ri  Dyos  kech  ri  anan  atat!».  Ri  rajawinel  ri  Isra’el  kub’ij:  «¡Jayi’!  xane  rumal  che  ri  Yahweh  xe’usik’ij  we  e’oxib’  ajawinel  ri’  arech  ke’ujach  puq’ab’ ri Mo’ab’!».  14Ri Elise’o kub’ij: «K’aslik ri Yahweh Sab’a’ot, ri are’ che kinpatanij in,  weta  mata  k’o  chnuwach  ri  Josafat,  rajawinel  ri  Juda,  ri  in  man  k’o  ta  wech  ri’  chawech,  xoquje’  man  k’o  ta  katinwil  ri’.  15Chik’ama’  b’a’  uloq  chwech  jun  ajq’ojom».  K’atek’uri’,  xk’ulmatajik, aretaq chi’ ri ajq’ojom tajin kq’ojomanik, xpe puwi’ ri are’ ri uq’ab’ ri Yahweh  16e kub’ij: «Jewa’ kub’ij ri Yahweh: “Chik’ototej nik’aj taq jul e nik’aj taq jul chik pa we jun  taq’aj  ri’”,  17rumal  rech,  jewa’  kub’ij  ri  Yahweh:  “Man  k’o  ta  jab’  ri’  kiwilo  e  man  k’o  ta  kyaqiq’  ri’  kiwilo  pa  we  jun  taq’aj  ri’,  k’atek’uri’  we  jun  taq’aj  ri’  knoj  wa’  chech  joron  e  kiqumuj  na  ijoron  ri’,  ri  ix,  ri  ijuq’at  e  ri  chikop  erech  eqa’n”.  18K’atek’uri’,  xa  jub’iq  wa’  weri’ chuwach ri Yahweh, rumal rech che kujach na ri’ ri Mo’ab’ pa ri iq’ab’.  19Kisok na ri’  konojel  ri  kowlaj  taq  tinimit,  kijikaj  na  ri’  ronojel  ri  jetaq  che’  che  je’likalaj  taq  uwach,  kitz’apij ri’ ronojel jetaq b’ulb’ux e kichupsaj uwach ri’ ronojel ri utzalaj taq ulew ruk’ jetaq  ab’aj».  20Aq’ab’il, pa ri kajb’al kokisaxik ri sipanik, xpe uloq ri ja’ chi pa ri Edom uloq e ri  ulew xnoj chrech ri ja’.  21Ri e’ajmo’ab’ xkita utzijol che ri e’ajawinel epaqalnaq uloq che ub’anik ri ch’o’j kuk’ ri  e’are’,  ke’kisik’ij  konojel  ri  achijab’  che  kekowin  chik  che  uchapik  ri  ch’ich’  rech  ch’o’j  e  xe’kilaq’ab’ej  pa  ri  retal  ulew.  22Aretaq  chi’  xewa’lajik  aq’ab’il  e  ri  q’ij  kch’ub’lin  puwi’  ri  jetaq ja’, ri e’ajmo’ab’, chi naj apanoq, kyaq kkilo ri joron,  jacha kik’el chkiwach.  23Kkib’ij  chb’il kib’: «¡Wa’ weri’ kik’! Qastzij wa’ che ri e’ajawinel xkikamisaj kib’, xkisok chb’il kib’  ri’. ¡Kamik ri’, chatelaq’an b’a’ Mo’ab’!».   24Aretaq chi’ ke’opanik pa ri tz’um taq kachoch ri e’ajisra’el, xewa’laj uloq ri e’ajisra’el e  xe’kiqajb’ej ri e’ajmo’ab’ e we e’are’ ri’ ke’animaj ub’ik chkiwach; ri e’ajisra’el xeteri’ chkij  e xech’akan pakiwi’ ri Mo’ab’.  25Xkik’is tzij puwi’ ri jetaq tinimit, konojel xkisetej ab’aj pa  taq ri utz taq ulew e xkinojisaj kanoq chrech ab’aj, xkich’uq kanoq ronojel ri jetaq b’ulb’ux  e xkijikaj kanoq ronojel ri jetaq che’ che je’lik taq uwach. Pa ri uk’isb’al kanoq xuwi xkanaj  kan ri jetaq ab’aj k’o pa ri Kir‐Hareset, k’atek’uri’, ri e’ajk’aqel ikyaq xkisutij rij ri Mo’ab’ e  kkik’ajisaj uwach. 26Aretaq chi’ ri rajawinel ri Mo’ab’ krilo che man kkowin taj kkanaj pa ri  ch’o’j, ke’uk’am ub’ik ruk’ are’ ejuq’o’ olajuj k’al  700  achijab’ che kuk’am ri kich’ich’ rech  ch’o’j  arech  kkipak  ri  b’e  chi  k’ate’  ruk’  ri  rajawinel  ri  Edom.  K’atek’ut  man  xekowin  taj.  27Kuk’am  ub’ik  ri  nab’e’al  uk’ojol,  ri  kkanaj  kanoq  pa  uk’exwach  ri  are’  e  kuchi’j  pa  jun  holokosto cho  ri  tapya. Xyakitajik  jun  nimalaj oyowal pakiwi’  ri  e’ajisra’el,  ri  e’are’  xeb’e  ub’ik naj chrech we k’olb’al ri’ e xetzalij pa ri kulew.    Ri ole’o rech ri malka’n ixoq

41Jun ixoq pa ri kimon ri eq’axel utzij ri Dyos, kuk’is uk’u’x chuwach ri Elise’o ruk’ we jetaq  tzij ri’: «Ri apataninel at, che wachajil ri in, xkamik; ri at aweta’m che ri apataninel xuna’  rib’ chuwach ri Yahweh. Katek’uri’, ri jun ajqajal pwaq, xpe che kik’amik ri ekeb’ wal arech  kub’an upataninel chkech ri e’are’».  2Ri Elise’o kub’ij chrech: «¿Jas kinkowin in kinb’ano?  Chab’ij  chwech,  ¿jas  ri  k’o  awuk’  pa  ri  awachoch?».  Kub’ij  ri  are’:  «Ri  amokom,  xuwi  k’o  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI UKAB’ KIWUJ E’AJAWINEL

51

ruk’ pa ri rachoch, jun pajb’al ole’o».  3Kub’ij chrech: «¡Jat, ja’ta’ chkech konojel ri e’uk’ulja,  nik’aj  taq  q’eb’al  che  jamal  upam,  xaq  masach  ak’u’x!  4Aninaq  chatok  ub’ik,  chatz’apij  ri  uchi’ja  e  chanojisaj  ronojel  ri  jetaq  q’eb’al  chrech  ri  ole’o  e  katas  apanoq  jachike  taq  ri  nojinaq chik».  5Kb’e ub’ik ri are’ e kutz’apij ri uchi’ rachoch, ri e’are’ kqib’isaj ukoq ri jetaq  q’eb’al  chrech  e  ri  are’  kunojisaj.  6Aretaq  chi’  xnojisatajik  ri  jetaq  q’eb’al,  kub’ij  ri  are’  chrech  ri  ral:  «Chak’am  uloq  chwech  jun  q’eb’al  chik»;  ri  are’  kub’ij:  «Man  k’o  ta  chi  jun  q’eb’al»; ri ole’o man xq’ejej ta chi uloq.  7Kb’e ub’ik ri are’ che ub’ixik chrech ri achi rech ri  Dyos, ri achi kub’ij: «Jat che uk’ayixik ri ole’o, e chatojo’ ri ak’as ruk’ ri ajqajomanel, e ruk’  ri pwaq che kto’taj kanoq, ri at e ri e’awalk’uwa’l kixka’asi’ na k’uri’».    Ri Elise’o, ri ixoq ajsunamita e ri ral 8Pa jun q’ij chik, ri Elise’o kq’ax pa ri Sunem; jun utz ixoq che k’o chila’ xusik’ij chrech 

uwa cho ri umexa. Ronojel mul che kq’ax chila’, chila’ ke’wo’q wi.  9Kub’ij ri are’ chrech ri  rachajil: «¡Chawilampe’! Ri in qastzij kinch’ob’o’ che ri jun achi rech ri Dyos che amqa’el  kpe  pa  ri  qachoch.  10Chqayaka’  b’a’  jun  alaj  uk’olb’al  ajsik  e  kqaya’  chila’  jun  uch’at,  jun  umexa,  jun  utem  e  jun  uchajb’al  e  aretaq  chi’  kpetik  pa  ri  qachoch,  chila’  kqaya  wi  apanoq».  11Ri  are’  pa  jun  q’ij  chik  xpetik,  xk’oji’  pa  ri  uk’olb’al  ajsik  e  chila’  xkotz’i’  wi.  12Kub’ij  chrech  ri  Guejasi  ri  upataninel:  «Chasik’ij  ri  jun  ajsunamita».  –Kusik’ij  e  ri  are’  xtak’i’  chuwach  ri  are’–  13Ri  Elise’o  kub’ij  chrech  ri  upataninel:  «Chab’ij  chrech:  ri  at  xach’ujarisaj  awib’  rumal  qech  uj.  ¿Jas  ri  loq’  kqab’an  pawi’  at?  ¿La  rajawaxik  kujch’aw  pawi’ ruk’ ri ajawinel on ruk’ ri kinimal ri achijab’ erech ch’o’j?». K’atek’ut ri ixoq kub’ij:  «Ri  in  injeqel  chkixo’l  ri  enuwinaq».  14Kub’ij  ri  are’:  «Utz  b’a’  ri’,  jas  kujkowinik  kqab’an  chrech ri are’?». Ri Guejasi kub’ij: «Ri are’ man k’o ta ral e ri rachajil ri’j winaq chik».  15Ri  Elise’o kub’ij: «Chasik’ij b’a’ ri are’». Ri ajpatanel kusik’ij ri ixoq e ri are’ xtak’i’ pa ri okib’al  ub’ik.  16–«Jetaq wa’ junab’ ri’, pa taq we q’ij ri’, ri at kaq’aluj jun awal ri’ paq’ab’» –kcha ri  are’ chrech. Kub’ij ri ixoq: «¡Jayi’! At wajaw, at achi rech ri Dyos, xaq mab’ij tzij chrech ri  amokom!».  17Ri ixoq yawab’ ixoq chik e xa’lax jun ral pa taq ri jun junab’  chik, jeri’ jacha  xub’ij ri Elise’o chrech.  18Ri ak’al xk’iyik. E pa jun q’ij, junam keb’e ub’ik ruk’ ri utat kuk’ ri e’ajmakow triko.  19E  kub’ij  chrech  ri  utat:  «¡Ri  nujolom!  ¡Ri  nujolom!»  e  ri  utat  ktaqan  chrech  jun  ajpataninel  arech kuk’am uloq ruk’ ri unan. 20Ri are’ kuk’am uloq ri ak’al e ku’jacha’ chrech ri unan; chi  k’ate’  tak’al  q’ij,  ri  ak’al  xkanaj  kanoq  cho  taq  raqan  ri  unan,  katek’uri’  xkamik.  21Kpaqi’  ub’ik e kukotz’b’a’ cho ri uch’at ri achi rech ri Dyos, kutz’apij kanoq ri uchi’ja e kel uloq.  22Kusik’ij ri rachajil e kub’ij chrech: «Chataqa’ uloq chwech ruk’ jun chkech ri e’ajpataninel  jun ati’t b’urix. Ri in kinkoj anim w’a’ kinb’e’ ruk’ ri jun achi rech ri Dyos e kintzalij uloq  wa’».  23Kub’ij ri are’: «¿Jasche katb’e at ruk’ ri are’ pa we q’ij ri’? Man k’ak’ ik’ taj xoquje’  man  sab’ado  taj»,  k’atek’ut  ri  are’  kub’ij:  «Chatkanaj  b’a’  pa  utzil».  24Ktaqanik  arech  ksuk’umaxik  ri  ati’t  b’urix  e  kub’ij  chrech  ri  rajpataninel:  «¡Chak’ama’  ub’ik  ri  nub’e!  Mattak’i’k pa ri b’e we man k’o ta kinb’ij in chawech kattaki’k»; 25ri are’ xel ub’ik e kopanik  jawi’ k’o wi ri achi rech ri Dyos, pa ri juyub’ Karmelo. Aretaq chi’ ri achi rech ri Dyos kril  apan  ri  are’  aretaq  chi’  naj  na  k’o  wi  uloq,  kub’ij  chrech  ri  upataninel  Guejasi:  «petinaq  uloq ri ixoq ri ajsunamita.  26Chakojo’ anim chuk’ulik ri are’ e ja’ta’ chech: ¿La utz awach?  ¿La  utz  uwach  ri  awachajil?  ¿La  utza  uwach  ri  awal?».  Ri  are’  kub’ij  «Utz  maltyox».  27Kopan  ruk’  ri  achi  rech  ri  Dyos  cho  ri  juyub’  e  xuq’aluj  ri  jetaq  raqan.  Ri  Guejasi  kqib’  ukoq  arech  kuch’ikmij  ub’ik  ri  are’,  k’atek’ut  ri  achi  rech  ri  Dyos  kub’ij:  «Chaya’  kanoq,  xane rumal che nimalaj k’ax k’o ri uk’u’x ranima’; ri Yahweh xuk’u’ weri’ chnuwach, man  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI UKAB’ KIWUJ E’AJAWINEL

52

k’o ta xub’ij chwech».  28Ri are’ kub’ij: «¿La xinta’ puch jun wal chrech ri wajaw? ¿La man  xinb’ij ta chawech che man xaq ta kab’an tzij chwech?».  29Ri  Elise’o  kub’ij  chrech  ri  Guejasi:  «¡Chaxima’  ri  apam,  chak’am  ub’ik  ri  nuch’imi’y  paq’ab’  e  jat  ub’ik!  We  k’o  jun  winaq  kariqo,  man  k’o  ta  kach’ab’ej  che  uya’ik  jun  rutzil  uwach e we k’o jun winaq katuch’ab’ej che uya’ik jun rutzil awach, mach’ab’ej. Ja’ya’a’ b’a’  ri  nuch’imi’y  puwi’  ri  ak’al».  30K’atek’ut,  ri  unan  ri  ak’al  kub’ij:  «¡Qastzij  che  k’aslik  ri  Yahweh  e  xoquje’  at  k’aslik  ri  at,  ri  in  man  katinya  ta  kanoq  ri  in!».  Kwa’lijik  ub’ik  e  kuterne’b’ej ub’ik ri are’. 31Ri Guejasi xnab’ejik uloq e uya’om chik ri ch’imi’y puwi’ ri ak’al,  k’atek’ut man kch’aw taj e man k’o ta ksilob’ik. Ktzalij ub’ik ruk’ ri Elise’o e kub’ij chrech:  «Ri ak’al man xk’astaj taj».  32Ri Elise’o kpetik e kopan cho ja; ri ak’al che kaminaq, tutz’ul  cho ri uch’at.  33Kok ub’ik e kutz’apij ri uchi’ja chkiwach chi ekeb’ e kch’aw ruk’ ri Yahweh.  34K’atek’uri’, kkotz’i’ chrij ri ak’al, kuriq rib’ ri uchi’ ruk’ ri uchi’ ri ak’al, ri uwoq’och ruk’ ri  uwoq’och,  ri  uq’ab’  ruk’  ri  uq’ab’,  kuq’eb’a’  ukoq  rib’  chutzal  ri  ak’al  e  ri  ub’aqil  ri  ak’al  xmiq’ik.  35Kb’inkatik  pa  ri  ja,  k’atek’uri’  kpaqi’  chi  ub’i  jumul  e  kuq’eb’a’  chi  ukoq  rib’  chutzal ri ak’al, ri ak’al xtixna’b’ik wuqub’ mul e kujaq ri uwoq’och.  36Kusik’ij ri Guejasi e  kub’ij chrech: «Chasik’ij ri ixoq ri ajsunamita». Kusik’ij e ri are’ xopanik. E ri Elise’o kub’ij  chrech: «Chak’ama’ ukoq ri awal».  37Kok ub’ik ri are’, kqaj cho ri raqan, kumej rib’ pulew,  k’atek’uri’, kuk’am ub’ik ri ral e kb’e ub’ik.    Ri t’u’y che xk’yaq itzel ichaj chupam 38Ri Elise’o ktzalijik pa ri Guilgal aretaq chi’ k’o ri wi’jal pa ri amaq’. Ri e’achalal eq’axel 

utzij  ri  Dyos  et’uytuj  chuwach  ri  are’,  e  ri  are’  kub’ij  chrech  ri  rajpataninel:  «Chakojo’  ri  nim t’u’y cho ri q’aq’ e chatzaka’ jun kalto chkech ri e’achalaxik eq’axel utzij ri Dyos». 39Jun  chkech  ri  e’are’  xb’e  pa  ri  juyub’  che  umolik  jetaq  ichaj  ktijowik,  xuriqa’  jun  uche’al  uva  rech juyub’ e xuriqa’ uloq nik’aj taq q’oq’ e xunojisaj uloq ri ratz’yaq chrech. Ktzalij uloq,  kumuchu  e  kuk’yaq  pa  ri  t’u’y  rech  ri  kalto,  xane  man  keta’m  taj  jas  weri’.  40Kkijach  chkiwach ri achijab’ arech kewa’ik. K’atek’ut, aretaq chi’ xkitijo, kkiraqaqej kichi’ e kkib’ij:  «Achi rech ri Dyos, k’o ri kamikal pa ri t’u’y!» e man xewa’ ta chik.  41Ri Elise’o kub’ij: «Utz  b’a’  ri’,  chik’ama’  uloq  jub’iq’  k’aj  chwech».  Kuk’yaq  ri  k’aj  pa  ri  t’u’j  e  kub’ij:  «Chijacha’  weri’ chkech ri winaq». Xewa’ik e man k’o ta chi ri itzel q’oq’ pa ri t’u’y.    Xub’an k’i ri jetaq kaxlanwa 42Jun achi, petinaq uloq pa ri B’a’al‐Salisa e xuk’am ub’ik chrech ri achi rech ri Dyos ri 

nab’e taq kaxlanwa, xuk’am ub’ik juwinaq kaxlanwa che b’anom ruk’ salwa’t e ruk’ k’ak’  uwach  triko.  Ri  Elise’o  xub’ij  chrech:  «Chachi’j  weri’  chkech  ri  winaq  arech  kewa’ik»,  43k’atek’ut ri upataninel kub’ij: «¿Jas ujachik kinb’an in weri’ chkech e’ok’al winaq». Kub’ij:  «Chachi’j chkech ri winaq arech kewa’ik, rumal rech che jewa’ kub’ij ri Yahweh: “Kewa’ ri’  e  kto’taj  na  nik’aj  kaxlanwa  ri’”».  44Kujach  chkech  ri  winaq,  kewa’ik  e  kto’taj  na  nik’aj  kaxlanwa, jeri’ jacha xub’ij ri Yahweh.    Xkuntajik ri Na’aman

51Ri  Na’aman,  kinimal  ri  achijab’  erech  ch’o’j  erech  ri  rajawinel  ri  Aram,  ri  are’,  jun  achi  che nim ub’antajik chuwach ri rajaw e che kutoq’ob’isaj uwach,  rumal rech, che rumal ri  are’  ri  Yahweh  xub’ano  arech  kech’akanik  ri  e’ajaram.  We  achi  ri’  k’o  sib’alaj  uchuq’ab’,  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI UKAB’ KIWUJ E’AJAWINEL

53

k’atek’ut,  tajin  kq’iy  ri  ub’aqil.  2Nik’aj  chkech  ri  e’ajaram,  ri  e’are’  che  xe’el  ub’ik  chrech  ilaq’, xkik’am uloq pa ri rulew ri Isra’el jun alaj ali che xok kan che upatanaxik ri rixoqil ri  Na’aman.  3Ri  are’  kub’ij  chrech  ri  ixoq  rajaw:  «Weta  ri  wajaw  ku’k’utu’  rib’  chuwach  ri  q’axel utzij ri Dyos ri ajsamari’a, kukunaj na k’uwa’ che tajin kq’iy ri ub’aqil».  4Ri Na’aman,  kb’ek e kub’ij chrech ri rajaw: «Are wa’ weri’, ub’im ri alaj ali ri ajisra’elita».  5Ri rajawinel  ri Aram kub’ij: «Jat ub’ik, ri in kintz’ib’aj ub’ik jun wuj ri’ chech ri rajawinel ri Isra’el». Ri  Na’aman  kb’e  ub’ik,  kruk’aj  ub’ik  lajuj  talentos  saq  pwaq,  6.000  siklos  q’an  pwaq  e  lajuj  k’ak’ taq atz’yaq rech nimaq’ij.  6Kuk’ut chuwach ri rajawinel ri Isra’el ri wuj xtz’ib’ax uloq  e  jewa’  kub’ij  ri’:  «Ruk’  we  wuj  ri’,  kintaq  ub’ik  chawech  ri  nupataninel  Na’aman,  arech  kakunaj ri are’ chrech ri yab’il che tajin kq’iy ri ub’aqil».  7Aretaq chi’ kusik’ij ri wuj ri’, ri  rajawinel  ri  Isra’el  xurachq’ij  ri  ratz’yaq  e  kub’ij:  «¿La  in  jun  dyos  puch  che  kinkowinik  kinya  ri  kamikal  e  ri  k’aslemal,  rumal  rech  che  ri  are’  tajin  kuta’  chwech  arech  ri  in  kinkunaj jun winaq che tajin kq’ij ri ub’aqil? ¡Qastzij nak’ut e chiwilampe’ che ri are’ tajin  kraj k’ax chwij ri in!».  8K’atek’ut, aretaq chi’ ri Elise’o, achi rech ri Dyos xuta utzijol che ri rajawinel ri Isra’el  xurachq’ij  ri  jetaq  ratz’yaq,  kutaq  ub’ixik  jun  tzij  chrech  ri  ajawinel:  «¿Jasche  che  ri  at  xarachq’ij ri awatz’yaq? Chpeta wuk’ ri in e ri are’ kreta’maj  ri’ che k’o jun q’axel utzij ri  Dyos pa ri Isra’el».  9Ri Na’aman kopanik, ruk’am ub’ik ri jetaq ukej, ri uch’ich’ e ktak’i’ cho  ri uchi’ ri rachoch ri Elise’o; 10ri Elise’o kutaq jun ajtaqo’ntzij ruk’ arech kub’ij chrech: «¡Jat  e ja’tatinoq wuqub’ mul pa ri Jordan e ri ati’ojal ch’ajch’oj la’ kkanaj kanoq».  11Ri Na’aman  xyakataj  uq’aq’al  royowal,  kb’e  ub’ik  e  tajin  kub’ij:  «K’atek’uri’,  ri  in  xinchomaj:  ¡Qastzij  wa’  che  kel  uloq  chnuwach,  kusik’ij  ri’  ri  ub’i’  ri  Yahweh  Udyos,  kub’aqb’a’  ri’  ri  uq’ab’  puwi’  jawi’  k’o  wi  ri  yab’il  chwech  e  kinkunataj  ri’  che  tajin  kq’iy  ri  nub’aqil!  12Ri  jetaq  nimaja’  k’o  pa  ri  Damasko,  ri  Ab’ana  e  ri  Parpar,  ¿la  man  are  ta  utzalaj  taq  ja’  k’olik  chuwach ronojel ri jetaq ja’ k’o pa ri Isra’el? ¿La man kinkowin ta puch kinatin pa ri jetaq  ja’  ri’  arech  ch’ajch’o’j  kinkanajik  kanoq?»  kusutuj  ub’ik  rib’  e  royowal  kb’e  ub’ik.  13Katek’ut, ri e’upataninel keqib’ ukoq ruk’ e kkib’ij chrech: «¡Nutat! Weta ri q’axel utzij ri  Dyos  xatutaq  chub’anik  jun  k’axalaj  jastaq,  ¿la  man  kab’an  ta  k’uri’?  Xane  xuwi  xub’ij  chawech: “Ja’tatinoq e ch’ajch’o’j ri’ katkanaj kanoq”».  14Kxuli’ ub’ik e wuqub’ mul kunim  rib’ pa ri Jordan, jeri’ jachaxub’ij ri achi rech ri Dyos: ri uti’ojal xkanajik jacha uti’ojal jun  alaj ak’al e ch’ajch’oj xkanajik.   15Ktzalijik pa ri rachoch ri achi rech ri Dyos, erachi’l ub’ik konojel ri e’uwinaq, kok ub’ik,  xuk’ut rib’ chuwach ri are’ e kub’ij: «¡Je’ nak’ut, kamik ri’ weta’m che man k’o ta pa ronojel  ri  uwachulew  jun  chik  Dyos,  xuwi  ri  k’olik  pa  ri  Isra’el!  Xa  jek’uri’,  ri  in  kinta  chawech,  chak’ama’  b’a’  we  jun  sipanik  kuya  ri  apataninel  chawech».  16Ri  Elise’o  kub’ij  chrech:  «Qastzij nak’ut k’aslik ri Yahweh ri kinpatanij ri in, ri in man k’o ta jun jastaq kink’amo». Ri  Na’aman  kk’alo’pik  arech  kuk’amo,  k’atek’ut  ri  are’  man  kraj  taj.  17Ri  Na’aman  kub’ij:  «Rumal rech che man kak’am taj, chaya’ b’a’ alaj arech kya kan chrech ri apataninel pa we  ulew ri’, ri keqa’n ekeb’ b’urix, rumal rech che ri apataninel, man kuchi’j ta chi wi nik’aj taq  holokosto on nik’aj tab’al toq’ob’ chkiwach enik’aj taq dyos chik, kuchi’j ri’ xuwi chuwach  ri Yahweh.  18Chusacha’ b’a’ umak ri upataninel ri Yahweh, rumal rech che ri awajaw kb’e  ri’ pa ri nim rachoch ri Rimmon arech ke’q’ijila’nik chila’, ri are’ kutoq’aj ri’ ri nuq’ab’ e ri  in kinxuki’ pa ri nim rachoch ri Rimmon. Chawaj, Yahweh aretaq chi’ ri in kinsuk’ ub’ik pa  ri  nim  rachoch  ri  Rimmon  chusacha’  b’a’  weri’  chrech  ri  upataninel!».  19Ri  Elise’o  kub’ij  chrech: «¡Jat b’a’ pa u’tzil», e ri Na’aman kb’e apanoq naj chrech.  20Ri Guejasi, ri upataninel ri Elise’o, ri achi che rech ri Dyos, kuchomaj: «Ri wajaw, utzil  xub’an  chrech  ri  Na’aman,  ri  are’  che  jun  ajaram,  aretaq  chi’  man  xraj  taj  xuk’am  ri  jun  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI UKAB’ KIWUJ E’AJAWINEL

54

sipanik  xraj  xuya  chrech  are’.  Qastzij  che  k’aslik  ri  Yahweh,  ri  in  kinkoj  na  anim  kinb’e  chrij ri are’ e k’o jun jas uwach ri’ kink’am na chrech».  21Ri Guejasi kukoj anim kb’e chrij ri  Na’aman. Aretaq chi’ ri Na’aman krilo che ri are’ tajin kukoj anim teren chrij, kxak’apanik  uloq pa ri uch’ich’ arech ku’k’ulu’ ri are’ e kuta’ chrech: «¿La ronojel utz b’enaq?».  22Kub’ij  chrech:  «Utz.  Ri  wajaw  xinutaq  uloq  che  ub’ixik  chawech:  K’atekuri’  xepe  uloq  wuk’  in  ekeb’ alab’om che epetinaq uloq pa ri juyub’ rech ri Efra’im, ri e’are’ e’achalaxik chkixo’l ri  eq’axel utzij ri Dyos. Ri in kinta chawech, chaya b’a’ ub’ik chkech ri e’are’ jun talento saq  pwaq e keb’ atz’yaq che rech nimaq’ij». 23Ri Na’aman kub’ij: «Chak’ama’ b’a’ keb’ talentos e  keb’  atz’yaq  che  rech  nimaq’ij»,  e  ri  Na’aman  sib’alaj  kraj  che  kuk’am  ub’ik  ri  are’  weri’;  kuyut’ ri keb’ talentos saq pwaq e kunim pa keb’ koxtar e ri keb’ atz’yaq che rech nimaq’ij  e kujach chkech ri ekeb’ ajpataninel, ri e’are’ kuk’aj ub’ik enab’ejinaq chuwach ri Guejasi.  24Aretaq chi’ kopan pa ri Ofel, kuk’am kanoq weri’ pa kiq’ab’ ri  e’are’ e kukoj ub’ik pa ri  rachoch; k’atek’uri’ ke’uch’ab’ej ub’ik ri achijab’ e ri e’are’ xeb’e ub’ik.  25Aretaq  chi’  kopan  chuwach  ri  rajaw.  Ri  Elise’o  kub’ij  chrech:  «¿Jawi’  atpetinaq  wi  Guejasi?». Kub’ij: «Ri apataninel man k’o ta xb’e wi».  26Ri Elise’o kub’ij chrech: «¿La man  b’enaq  ta  ri  wanima’  awuk’  aretaq  chi’  jun  achi  xxak’apanik  uloq  pa  ri  uch’ich’  arech  katuk’ulu’? Chanim ri’, ri at k’o saq pwaq awuk’, rumal k’uri’  katkowin ri’ kaloq’o utzalaj  taq  ulew,  tikb’al  taq  olivo  e  tikb’al  taq  uva,  e’alaj  e  echom  taq  chikop,  e’apataninel  e  emokom ixoqib’. 27K’atek’ut, ri uyab’il ri Na’aman che kq’iy ri ub’aqil, pa junalik ri’ koqanik  chawech at e chkech ri awija’al». K’atek’uri’ ri Guejasi kel ub’ik chuwach ri are’, saq chik ri  ub’aqil rumal rech che q’inaq chik ri ub’aqil, jeri’ chik jacha ri saqtew.    Ri jun ikaj che xsachik e xriqitajik

61Ri e’achalaxik eq’axel utzij ri Dyos kkib’ij chrech ri Elise’o: «Chawilampe’, ri k’olb’al jawi’  uj k’o wi awuk’, latz’ chqech.  2Jo’ b’a’ pa ri Jordan; chqajujnal kqak’am ri’ jun che’ chila’ e  kqab’an ri’ jun qachoch». Kub’ij: «Jix b’a’».  3Jun chkech ri e’are’ kub’ij: «Chatpet b’a’ ri at  quk’, ri uj che uj apataninel», k’atek’uri’, kub’ij are’: «Kinb’e wa’»;  4kb’e ub’ik kuk’ ri e’are’.  E  aretaq  chi’  ke’opan  pa  ri  Jordan  ke’ok  che  uchoyik  ri  jetaq  che’.  5Jun  chkech  ri  e’are’,  aretaq chi’ tajin kuchoy ri jun che’, xtzaq ub’ik ri rikaj pa ri ja’ e kuraqaqej uchi’: «¡Ayuum!  ¡k’ax wa’, wajaw! xane xa nuqajom uloq!». 6Ri achi rech ri Dyos kub’ij chrech: «¿Jawi’ xtzaq  ub’ik?»  e  ri  jun  kuk’ut  chuwach  ri  k’olb’al  jawi’  xtzaq  ub’ik  ri  jun  ikaj.  K’atek’uri’,  ri  are’  kupaq’  jun  ch’aqap  che’,  kuk’yaq  pa  ri  ja  e  kresaj  uloq  ri  jun  ikaj  pa  ri  ja’,  kle’w  uloq.  7Kub’ij: «Chak’ama’ ukoq ri ikaj», ri jun achi kulik’ ri uq’ab’ e kuk’am ukoq ri jun ikaj.    Ri Elise’o xe’utz’apij konojel juq’at winaq e’ajaram 8Ri 

rajawinel  ri  Aram  tajin  kch’o’jinik  kuk’  ri  Isra’el.  Ke’umulij  ri  e’ajawab’  e  kub’ij  chkech: «Pa we k’olb’al ri’ e pa we jun chik ri’ k’o tz’um taq  wachoch».  9K’atek’ut, ri achi  rech ri Dyos kutaq ub’ixik chrech ri rajawinel ri Isra’el: «Chana’a’ awib’, matb’e pa we jun  k’olb’al  ri’,  rumal  rech  che  ri  e’ajaram  kexuli’  ri’  chrech  ri  ch’o’j  jela’»,  10e  ri  rajawinel  ri  Isra’el  ke’utaq  ub’ik  nik’aj  achijab’  pa  ri  jun  k’olb’al  ri  xub’ij  ri  achi  rech  ri  Dyos  chrech.  Kya’ ub’ixik ri jastaq chrech e ri ajawinel kuk’ol rib’ e jewa’ xb’antajik k’i taq mul, man xa  ta jumul on kamul.   11Ri ranima’ ri rajawinel ri Aram, kmayow rumal weri’, xa jek’uri’ ke’usik’ij ri achijab’  ek’amalb’e  chkech  ri  e’ajch’ojab’  e  kuta’  chkech:  «¿La  man  kib’ij  ta  chwech  jachin  ri  jun  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI UKAB’ KIWUJ E’AJAWINEL

55

winaq  k’o  chqaxo’l  che  uya’om  uwach  ruk’  ri  rajawinel  ri  Isra’el?».  12Jun  chkech  ri  e’kam’amalb’e kub’ij: «Man jeta ri’, ajawinel ri wajaw; are’ ri Elise’o ri q’axel utzij ri Dyos  k’o  pa  ri  Isra’el  xuya  ub’ixik  chrech  ri  rajawinel  ri  Isra’el  ri  jetaq  tzij  che  xab’ij  pa  ri  awarib’al».  13Kub’ij: «Jix, ji’wila’ jawi’ k’o wi ri are’ e kintaq uchapik uloq ri’». Kya ub’ixik  chrech: «Ri are’ k’o pa ri Dotan».  14Ri ajawinel, kutaq ub’ik jela’ enik’aj taq kej, enik’aj taq  ch’ich’  ruk’  kej  e  juq’at  achijab’  erech  ch’o’j  che  k’o  sib’alaj  kichuq’ab’,  ri  e’are’  xe’opan  chaq’ab’ e xkisutij rij ri tinimit.  15Ri upataninel ri achi rech ri Dyos, kwa’lij aq’ab’il arech kel ub’ik. K’atek’uri’ ri achijab’  erech  ch’o’j  kisutim  rij  ri  tinimit  ruk’  ri  jetaq  kej  e  ruk’  ri  jetaq  ch’ich’  ruk’  kej.  Ri  upataninel  kub’ij  chrech:  «¡Ayuum  wajaw!  ¿Jas  kqab’an  wa’?».  16K’atek’uri’,  kub’ij:«Maxib’ij  b’a’  awib’,  rumal  rech  che  are  ek’i  ek’o  quk’  uj  chkiwach  ri  e’are’».  17Ri  Elise’o, kch’aw ruk’ ri Dyos e kub’ij: «¡Yahweh, chajaqa’ b’a ri uwoq’och arech kka’yik!». Ri  Yahweh kujaq ri uwoq’och ri ajpataninel e krilo che ri juyub’ nojinaq che kej e che jetaq  ch’ich’ ruk’ q’aq’, kisutum rij ri Elise’o.  18Ri  e’ajaram  xexuli’  uloq  ruk’  ri  are’  e  xa  jek’uri’  ri  Elise’o  kch’aw  ruk’  ri  Dyos,  jewa’  kub’ij:  «Chayupb’a’  ri  kiwoq’och  we  winaq  ri’»,  e  jeri’  xb’antajik,  xyuptajik  ri  kiwoq’och,  jacha xub’ij ri Elise’o.  19Ri Elise’o kub’ij chkech: «¿La man are ta wa’ ri b’e e la man are ta  wa’  ri  tinimit?  Chiniterne’b’ej  uloq,  k’atek’uri’,  ri  in  kinxink’am  ub’ik  ruk’  ri  jun  achi  che  kitzukuj ri ix». E ke’uk’am ub’ik pa ri Samari’a.  20Aretaq chi’ xe’ok ub’ik pa ri Samari’a, ri  Elise’o  kub’ij:  «Yahweh  chajaqa’  ri  kiwoq’och  we  winaq  ri’  arech  keka’yik».  Ri  Yahweh  kujaq ri kiwoq’och e kkilo che ri e’are’ ek’o pa ri Samari’a.   21Aretaq  chi’  ri  rajawinel  ri  Isra’el  xerilo,  kub’ij  chrech  ri  Elise’o:  «¿La  keqakamisaj  nutat?».  22Ri  are’  kub’ij:  «Me’akamisaj.  ¿La  ke’akamisaj  puch  ri  ke’achap  ub’ik  ruk’  ri  ach’ich’  rech  ch’o’j  e  ruk’  ri  ach’ab’?  Chachi’j  b’a’  ri  kaxlanwa  e  ri  kuk’ya’  chkech  arech  kkitijo e ketzalij ub’ik ruk’ ri kajaw».  23Ri ajawinel ke’ula’aj ub’ik e aretaq chi’ xewa’tajik,  ke’uch’ab’ej ub’ik e keb’e ub’ik ruk’ ri kajaw. E ri juq’at rech ri Aram man k’o ta chi xetzalij  pa ri rulew ri Isra’el.    Ri numik pa ri Samari’a che sutim rij 24Aretaq 

chi’  k’ulmatajinaq  chi  weri’,  ri  B’en‐Hadad,  rajawinel  ri  Aram,  ke’umulij  konojel ri achijab’ erech ch’o’j e kpe chrech ri ch’o’j ruk’ ri Samari’a. 25K’atek’uri’, xpe wi’jal  pa  ri  Samari’a  e  nimalaj  k’ax  ri  xk’ulmatajik  e  rumal  na  k’uri’  jun  b’urix  xuriqa’  rajil  jumuch’ siklos saq pwaq e juk’ulaj sib’oy petinaq pa juyub’, job’ siklos saq pwaq rajil.   26Ri rajawinel ri Isra’el tajin kq’ax ukoq pa ri tapya, ka’tek’uri’ jun ixoq kuraqaqej uchi’  e kub’ij: «¡Chinakolo’ b’a’, wajaw, ajawinel!».  27Kub’ij ri are’: «We ri Yahweh man katukol  taj, jas ruk’ kinkowin in chakolik? ¿Ruk’ ri tikb’al ri triko on ruk’ ri tikb’al ri amaja’?».  28Ri  ajawinel  kub’ij  chrech:  «¿Jas  ri  xariqo?».  Kub’ij  ri  ixoq:  «We  jun  ixoq  ri’  xub’ij  chwech:  “Chak’ama’  uloq  ri  awal  chwech  e  kujok  che  utijik  kamik  e  ri  wal  in  kqatij  chwe’q”.  29Xqatzak ri wal e xqatijo, pa ri jun chik q’ij, ri in xinb’ij chrech ri are’: “Chaka’ma’ uloq ri  awal e kqatij ri’ ri are’”, k’atek’ut, ri are’ xuk’u’ ri ral».  30Aretaq chi’ ri ajawinel xuta’ ri utzij  ri  ixoq  ri’,  kurach’qij  ri  ratz’yaq;  rumal  rech  che  ri  ajawinel  tajin  kq’ax  pa  ri  tapya,  ri  siwantinimit xkilo ukojom ri koxtar cho ri ub’aqil.  31Kub’ij: «¡Chub’ana’ b’a’ weri’ ri Dyos  chwech e chutz’aqatisaj uwi’, we pa we jun q’ij ri’ kkanaj na ri ujolom ri Elise’o uk’ojol ri  Safat, cho ri uteleb’!»    __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI UKAB’ KIWUJ E’AJAWINEL

56 Ri Elise’o kuya ub’ixik ri k’isb’al taq k’ax 32Ri  Elise’o  t’uyul  pa  ri  rachoch  e  ri  enim  taq  winaq  et’uyt’uj  ruk’  ri  are’  e  ri  ajawinel 

kutaq  ub’ik  ruk’  ri  are’  jun  ajtaqo’ntzij.  K’atek’ut,  aretaq  chi’  maja’  kopan  ruk’,  ri  Elise’o  kub’ij  chkech  ri  enim  taq  winaq:  «¿La  xiwilo  che  we  jun  uk’ojol  kamisanel  ri’  xtaqanik  arech  kqupix  ri  nujolom?  Chiwilampe’,  aretaq  chi’  kopanik  ri  ajtaqo’ntzij,  chitz’apij  ri  uchi’ja chuwach e chik’yaqa’ ri uchi’ja chrij. ¿La man ktatajik ta ri rajaw chrij ri ub’inb’al ri  raqan?». 33Tajin na kub’ij weri’ aretaq chi’ ri ajawinel xulun chi uloq pa ri rachoch e kub’ij:  «¡Ronojel we k’ax ri’, petinaq uloq ruk’ ri Yahweh! ¿La kinkub’a’ na kuri’ ri nuk’u’x chrij ri  Yahweh?».  71Ri  Elise’o  kub’ij:  «Chitatb’ej  b’a’  ri  utzij  ri  Yahweh:  Jewa’  kub’ij  ri  Yahweh:  Jetaq  wa’  chwe’q  ri’  kloq’tajik  wa’  jun  selemin  semola  ruk’  jun  siklo  e  kloq’tajik  wa’  keb’  selemin  salwa’t  ruk’  jun  siklo,  pa  ri  rokb’al  ri  Samari’a».  2Ri  achi’  to’l  rech  ri  ajawinel,  che  pa  ri  uq’ab’ utoq’em rib’ ri are’ kub’ij chrech ri achi rech ri Dyos: «Weta ri Yahweh kutor nik’aj  taq wantana pa ri kaj, ¿la kk’ulmatjik k’uri’ weri’?». Ri Elise’o kub’ij: «Kawil na k’uri’ ruk’ ri  awoq’och, k’atek’ut man katij ta ri’».    Kriqitajik ri tz’um taq ja kech ri e’ajaram che tolon chi kanoq 3K’atek’uri’, ekijeb’ achijab’ ek’o chuchi’ ri tinimit –rumal rech che k’o ri yab’il chkech 

che tajin kq’iy ri kib’aqil– e kkib’ij chb’il kib’: «¿Jasche kujkanaj kanoq waral chi k’ate’ na  kujkamik?  4We kqab’ij che kujok ub’ik pa ri tinimit rumal rech che k’o ri wi’jal e xajek’uri’  chi kujkam wi ri’ chila’; e we kujkanaj kan waral, chi’ kujkam wi ri’, xa junam wa’ kub’ana’  chqech.  ¡Chqaya’  kan  we  k’olb’al  ri’  e  jo’  chi  pa  ri  tz’um  taq  kachoch  ri  e’ajaram:  we  kujkik’asb’a’  kanoq  kujk’asi’  ri’,  k’atek’uri’,  we  kujkikamisaj,  utz  na  k’uri’,  kujkam  na  k’uri’!».  5Aretaq chi’ kok aq’ab’, kewa’alij ub’ik arech keb’e chi pa ri tz’um taq kachoch ri  e’ajaram;  ke’opan  tza’n  taq  ja  chrech  ri  tz’um  taq  ja  e  man  k’o  ta  jun  winaq  k’o  chila’,  6rumal rech che ri Yahweh xub’ano arech ktatajik pa ri tz’um taq kachoch ri e’ajaram jun  ch’ab’al  rech  ch’o’j  e  xkib’ij  chb’il  taq  kib’:  «Ri  rajawinel  ri  Isra’el  xe’uloq’  ri  kajawinel  ri  e’ajhitita e ri kajawinel ri Egipto, arech kepe uloq chqij ri uj».  7Xewa’lij ub’ik e xe’animajik  aretaq chi’ xok aq’ab’, xkiwonb’a’ kan ri tz’um taq kachoch, ri jetaq kikej, ri jetaq kib’urix,  ri  tz’um  taq  kachoch  jachah  ri  ub’anom  kanoq  e  ke’animajik  ub’ik  arech  kkito’  kib’.  8Ri  achijab’ che tajin kq’iy ri kitz’umal, ke’opanik tz’a’n taq ja chrech ri tz’um taq ja e ke’ok pa  jun chkech ri tz’um taq ja; kewa’ik, kkitij ri kuk’ya’ e kkik’am ub’ik nik’aj saq pwaq, q’an  pwaq e nik’aj taq atz’yaq e ke’kik’u’ weri’. Xetzalij chi uloq e ke’ok chi pa jun tz’um ja chik  e ri xkik’am ub’ik chila’ xe’kik’uu’.    Kk’is ri k’ax e ri wi’jal 9K’atek’uri’, kkib’ij chb’il kib’: «Ri uj tajin kqab’an jun jas  uwach che man suk’ taj. ¡We 

jun  q’ij  kamik  ri’,  rech  utzalaj  tzij,  k’atek’uri’  we  ri  uj  kqamemerisaj  qib’  chi  k’ate’  na  chwe’q, kujmakun na k’uwa’. Xa jek’uri’, je’qaya’a’ b’a’ ub’ixik ri tzij chkech ri nim rachoch  ri ajawinel».  10Kepetik, ke’kisik’ij ri achijab’ che tajin kkichajij ri rokib’al ri tinimit e kkib’ij  chkech: «Ri uj xujb’e pa ri tz’um taq kachoch ri e’ajaram en man k’o ta jun winaq k’olik,  man k’o ta jun uch’ab’al winaq k’olik, xuwi ri kej e ri eb’urix eximitalik kanoq, e ri jetaq  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI UKAB’ KIWUJ E’AJAWINEL

57

tz’uma taq kachoch k’o kanoq ruk’ ronojel ri jastaq kech».  11Ri achijab’ echajinel chrech ri  rokib’al ri tinimit, xkiraqaqej kichi’ e kkiya’ ub’ixik ri tzij pa ri nim rachoch ri ajawinel.  12Ri ajawinel xwa’lijik chaq’ab’ e kub’ij chkech ri ekamal taq b’e erech ch’o’j: «Kinb’ij na  ri’ chiwech ri xkib’an ri e’ajaram chqech. Ri e’are’ keta’m che wi’jal uj k’olik uj, xe’el ub’ik e  xkiya’ kan ri tz’um taq ja arech xkik’u’ kib’ pa ri juyub’ e xkichomaj ri’: ri e’are’ ke’el uloq  ri’  pa  ri  tinimit  e  ek’aslik  ri’  keqachapo  e  kujok  ub’i  ri’  pa  ri  tinimit».  13Jun  chkech  ri  k’amalb’e’  kub’ij:  «Cheqak’ama’  b’a’  ukoq  ejob’  kej  ri  ek’o  na  kanoq  –ri  e’are’  xoquje’  ri’  kekam chech numik jacha xkiriq konojel ri winaq e’ajisra’el–, e keqataq ub’ik che rilik ri  jastaq».  14Kekik’am keb’ cholaj ch’ich’ ekech kej e ri ajawinel ku’taq ub’ik chkij ri e’ajaram  ruk’ we tzij ri’: «Jix che rilik ri jastaq».  15Kekiterne’b’ej ri e’are’ chi k’ate’ na pa ri Jordan; ri  b’e  nojinaq  kan  chrech  sib’alaj  taq  atz’yaq  e  chrech  nik’aj  jastaq  che  ri  e’ajaram  xkisetej  kanoq rumal rech ri xib’rikil; ri etaqo’ntzij ketzalijik che ub’ixik weri’ chrech ri ajawinel.  16Ri siwantinimit ke’el uloq e ke’kelaq’aj ri jastaq pa ri tz’um taq kachoch ri e’ajaram: ri  jun  pajb’al  k’aj  rajil  jun  siklo  e  ri  keb’  pajb’al  salwa’t  rajil  jun  siklo,  jeri’  jacha  ri  utzij  ri  Yahweh.  17Ri  ajawinel  xukoj  che  chajinel  chuchi’  ri  tinimit  ri  jun  achi  che  qas  utoq’b’al  ub’anom  chrech;  k’atek’uri’  ri  siwantinimit  xkixaq’alb’ej  chuchi’  ri  tinimit  e  xkamik  jeri’  jacha  xub’ij  ri  achi  rech  ri  Dyos,  aretaq  chi’  ri  ajawinel  xxuli’  ub’ik  pa  ri  rachoch  ri  are’.  18Jeri’ xuk’ulmaj ri ajawinel jacha ri xub’ij ri achi rech ri Dyos chrech: «Chwe’q, rajil keb’  siklos ri keb’ pajb’al salwa’t e jun siklo rajil ri pajb’al k’aj chuchi’ ri tinimit Samari’a».  19Ri  jun  achi  to’l  rech  ri  ajawinel  kub’ij  chrech  ri  achi  rech  ri  Dyos:  «Weta  ri  Yahweh  kujaq  nik’aj taq wantana pa ri kaj, ¿la qatzij k’uri’ kpe weri’?». Ri Elise’o kub’ij: «Ri at kawil na ri’  weri’  ruk’  awoq’och,  k’atek’ut  man  loq’  ta  ri’  katijo».  20Jeri’  xb’antajik:  ri  siwantinimit  xkixaq’alb’ej ri are’ chuchi’ ri tinimit e xkamik.    Ri k’isb’al tzij puwi’ ri ixoq ajsunamita

81Ri Elise’o kub’ij chrech ri ixoq che xutzalejisaj ri uk’aslemal ri ral: «Chatwa’lijoq, jat ub’ik  kuk’  ri  e’awachalal  e  chixkanaj  kanoq  jawi’  kixkowinik  kixkanajik,  rumal  rech  che  ri  Yahweh  xusik’ij  ri  wi’jal  e  petinaq  chi  uloq  e  kuq’i’  wuqub’  junab’  ri’».  2Ri  ixoq  kwa’lijik  ub’ik e jeri’ kub’ano jacha ri xub’ij ri achi rech ri Dyos chrech. Kb’e ub’ik kuk’ ri erachalal e  ku’jeqab’a’  rib’  wuqub’  junab’  pa  ri  kulew  ri  e’ajfiliste’o.  3Aretaq  chi’  xok’ow  ri  wuqub’  junab’, ri ixoq xel ub’ik pa ri kulew ri e’ajfiliste’o xtzalijik e xopan che utayik chuwach ri  ajawinel ri rachoch e ri rulew.  4Ri ajawinel tajin kch’aw ruk’ ri Guejasi, upataninel ri achi  rech  ri  Dyos,  tajin  kub’ij  chrech:  «Chatzijoj  chwech  –kcha  chrech–  ronojel  ri  nimalaj  taq  jastaq xub’an ri Elise’o».  5Tajin kutzijoj chrech ri ajawinel jas ri uk’asuxik chi jumul xub’an  ri ak’al che kaminaq chik, aretaq chi’ ri jun ixoq, che ri Elise’o xuya chi jumul ri uk’aslemal  ri  ral,  xok  ub’ik  che  utayik  chuwach  ri  ajawinel  ri  rachoch  e  ri  rulew, e  ri  Guejasi kub’ij:  «Wajawinel, wajaw, are wa’ ri ixoq ri’ e are wa’ ri ral che ri Elise’o xuk’asb’a’ chi na jumul».  6Ri  ajawinel  kuta’  chrech  ri  ixoq  e  ri  are’  kub’ij  chrech  ri  xk’ulmatajik.  K’atek’uri’,  ri  ajawinel  kutaq  ub’i  ruk’  ri  ixoq  jun  mencho’r  achi  e  ktaqan  ub’i  chrech  weri’  chech:  «Chtzalix chrech ronojel ri jastaq rech e ronojel ri xch’ak chrij ri rulew chi pa ri jun q’ij che  xuya’ kan ri ulew, chi k’ate’ na we kamik ri’».   

Ri Elise’o e ri Hasa’el ri ajdamasko __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI UKAB’ KIWUJ E’AJAWINEL

58 7Ri  Elise’o  kopan  pa  ri  Damasko.  Ri  rajawinel  ri  Aram,  ri  B’en‐Hadad,  yawab’  k’olik  e 

kya  ub’ixik  chrech:  «Ri  achi  rech  ri  Dyos  xopan  waral».  8Ri  ajawinel  kub’ij  chrech  ri  Hasa’el:  «Chak’ama’  ub’ik  jun  sipanik  e  ja’k’ulu’  ri  achi  rech  ri  Dyos  e  chata’  chrech  ri  Yahweh ruk’ ri are’ ¿la kinutzir na chrech we yab’il ri’?».  9Ri Hasa’el ku’k’ulu’ ri Elise’o e ruk’am ub’ik jun sipanik puq’ab’, ruk’am ub’ik ronojel  jachike ri utzalaj taq jastaq k’o pa ri Damasko, che keqam ekawinaq kameyos. Kok ub’ik e  ktak’i’ chuwach ri are’ e kub’ij chrech: «Ri ak’ojol B’en‐Hadad, rajawinel ri Aram, xinutaq  uloq ri in arech kulinta’ chawech: ¿La kinutzir na chrech we yab’il ri’?».  10Ri Elise’o kub’ij  chrech: «Jat ub’ik e ja’b’ij chrech: “Ri at katutzir na”, k’atek’ut, ri Yahweh xuk’ut chnuwach  che chi kkam wi ri are’».  11Junwi xub’an ri upalej e koq’ik ri achi rech ri Dyos.  12Ri Hasa’el  kub’ij: «¿Jasche koq’ik ri wajaw?». Ri Elise’o kub’ij: «Rumal rech che ri in weta’m ri itzel  kab’an  na  at  chkech  ri  e’ajisra’el:  kat’iq  q’aq’  ri’  chrech  ri  kowlaj  taq kik’olb’al  kib’anom,  ke’akamisaj ri’ ruk’ ch’ich’ rech ch’o’j ri utzalaj taq achijab’ erech ch’o’j, ke’apuch’ na ri’ ri  e’alaj  taq  ak’alab’  e  kawor  kipam  ri’  ri  eyawab’ taq  ixoqib’».  13Ri  Hasa’el  kub’ij:  «¿Jas  k’u  ub’antajik ri apataninel? ¿la xa jun tz’i’ che kukoch’ ub’anik we nimalaj k’ax ri’». Ri Elise’o  kub’ij: «Pa jun wichik’, ri Yahweh xub’ano che katinwilo at rajawinel ri Aram».  14Ri Hasa’el xuya’ kan ri Elise’o e kb’e ub’ik pa ri rachoch ri rajaw e ri are’ kuta’ chrech:  «¿Jas xub’ij ri Elise’o chawech?». Kub’ij: «Xub’ij chwech che katutzirik». 15Pa ri jun q’ij chik,  aretaq chi’ ksaqar uwachulew, kuk’am ukoq jun k’ul, kumuma’ pa ja’ e kulik’ cho ri upalaj.  Ri B’en‐Hadad xkamik e xajawinik ri Hasa’el pa ri uk’exwach.    Ri rajawarem ri Joram pa ri Juda (848-841) 16Pa  ri  uro’  junab’  che  kajawinik  chik  ri  Joram  uk’ojol  ri  Ajab’,  rajawinel  ri  Isra’el  –ri 

Josafat are rajawinel ri Juda– ri Joram uk’ojo ri Josafat, xumajij ri rajawaremal pa ri Juda. 

17Aretaq  chi’  xumajij  ri  rajawaremal,  k’o  juwinaq  kab’lajuj ujunab’  e  xajawinik  wajxaqib’ 

junab’ pa ri Jerusalem.  18Xuterne’b’ej ri kib’e ri ekajawinel ri Isra’el, jeri’ jacha xkib’an ri  rachoch  ri  Ajab’,  rumal  rech  che  ri  are’,  xk’uli’  ruk’  jun  umi’al  ri  Ajab’  e  itzel  xub’ano  chuwach ri Yahweh.  19K’atek’ut, ri Yahweh man xraj taj kuk’is tzij puwi’ ri Juda, rumal ri  upataninel  David,  che  chrech  ri  are’  xuya  ub’ixik  che  pa  junalik  kuya’  na  jun  chajb’al  chrech are’ e chkech ri e’uk’ojol.  20Pa  ri  taq  ujunab’  ri  are’,  ri  Edom  xw’alaj  chrij  ri  ukowinem  ri  Juda  e  xkikoj  jun  kajawinel.  21Ri Joram kb’e pa ri Sa’ir ruk’ ronojel ri jetaq uch’ich’ rech kej. Kwa’lij chaq’ab’  e xe’uqajb’ej ri e’ajedom, ri e’are’ che kisutim rij ri are’ e kisutim kij ri eka’amal taq b’e e ri  ch’ich’ kech kej; k’atek’uri’ ri siwantinimit xe’animaj ub’ik pa taq ri tz’um kachoch.  22Jeri’  uwa’lisaxik rib’ xub’an ri Edom puq’ab’ ri ukowinem ri Juda, chi k’ate’ na pa we q’ij kamik  ri’; xoquje’ ri Lib’na xuwa’lajisaj rib’ pa taq we junab’ ri’.  23Ri nik’aj taq jastaq chik xub’an ri Joram, ronojel ri xub’ano, ¿la man tz’ib’atalik taj pa ri  Wuj rech Kijunab’ ri Ekajawinel ri Juda?  24Ri Joram xkotz’i’ kuk’ ri e’utat e xmuqik kuk’ ri  e’are’ pa ri Utinimit ri David. Xajawinik pa uk’exwach ri are’ ri uk’ojol Okosi’as.   

Ri rajaware’amal ri Okosi’as pa ri Juda __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI UKAB’ KIWUJ E’AJAWINEL

59 (841) 25Pa ri kab’lajuj junab’ che kajawinik chik ri Joram, uk’ojol ri Ajab, rajawinel ri Isra’el, ri 

Okosi’as,  uk’ojol  ri  Joram,  xumajij  ri  rajawaremal  puwi’  ri  Juda.  26Ri  Okosi’as  k’o  chi  juwinaq  keb’  ujunab’  aretaq  chi’  xumajij  ri  rajawaremal  e  xajawanik  jun  junab’  pa  ri  Jerusalem. Ri unan ub’i Atali’a, umi’al ri Omri, che rajawinel ri Isra’el. 27Xuterne’b’ej ri ub’e  ri rachoch ri Ajab’ e kub’an itzel chuwach ri Yahweh, jeri’ jacha xkib’an ri rachoch ri Ajab’,  rumal rech che xuya uwach ruk’ are’.  28Kb’e ub’ik ruk’ ri Joram uk’ojol ri Ajab’ che ub’anik ri ch’o’j ruk’ ri Hasa’el, rajawinel ri  Aram pa ri Ramot rech ri Gala’ad. E ri e’ajaram xkisok ri Joram.  29Ri ajawinel Joram xtzalij  uloq  pa  ri  Yisre’el  che  ukunaxik  rib’  rumal  rech  che  xsoktajik  kumal  ri  e’ajaram  pa  ri  Ramot, aretaq chi’ tajin kch’o’jinik ruk’ ri Hasa’el rajawinel  ri Aram; ri Okosi’as uk’ojol ri  Joram,  rajawinel  ri  Juda  kxuli’  uloq  pa  ri  Yisre’el  che  usolixik  ri  Joram  uk’ojol  ri  Ajab’,  rumal rech che yawab’ k’olik ri are’.    Jun utijoxel ri Elise’o kuji’konsaj ajawinel ri Jehu

91Ri  q’axel  utzij  ri  Dyos  Elise’o  kusik’ij  jun  chkech  ri  ekik’ojol  ri  eq’axel  utzij  ri  Dyos  e  kub’ij chrech: «Utz uximik apam chab’ana’ e chak’ama’ ub’ik we jun pajb’al ole’o ri’ e jat pa  ri  Ramot  rech  ri  Gala’ad.  2Aretaq  chi’  katopan  jela’,  katzukuj  ri  Jehu  uk’ojol  ri  Yehosafat  uk’ojol  ri  Nimsi.  Aretaq  chi’  kariqa’  ri  are’,  kab’ano  che  ri  are’  kwa’lij  ub’ik  chkixo’l  ri  erachi’l  e  kak’am  ub’ik  pa  jun  awatalik  k’olb’al.  3Kak’am  ukoq  ri’  ri  jun  pajb’al  ole’o  e  kaq’ejej ri’ puwi’ ri ujolom ruk’ we tzij ri’: “Jewa’ kub’ij ri Yahweh. Ri in xatinji’konsaj, at  rajawinel ri Isra’el”, k’atek’uri’, kajaq ri uchi’ja e aninaq kato’ awib’ katanimajik».  4Ri ala, q’axel utzij ri Dyos, kb’e ub’ik pa ri Ramot rech ri Gala’ad.  5Aretaq chi’ kopanik,  ri ek’amal taq b’e erech ch’o’j junam et’uyt’uj; e kub’ij: «Ri in, k’o jun tzij kinb’ij chawech ri  at,  at  k’amalb’e».  Ri  Jehu  xuta  chrech:  «¿Jachin  chrech  chqaxo’l  ri  uj?».  Kub’ij  ri  are’:  «Chawech ri at, at k’amalb’e’». 6Kwa’lij ub’ik ri Jehu e kok ub’ik pa ja. Ri ala kuq’ejej ri ole’o  puwi’  ri  ujolom  e  kub’ij  chrech:  «Jewa’  kub’ij  ri  Yahweh,  Udyos  ri  Isra’el.  Ri  in  xikojo  ri  ole’o  pawi’  arech  katuxik  at  ajawinel  puwi’  ri  siwan  utinimit  ri  Yahweh,  puwi’  ri  Isra’el.  7Kasok na ri’ ri rachoch ri Ajab’, ri awajaw e ri in kinb’an ri’ kkitoj uk’axel ri’ ri kikik’el ri  enupataninel eq’axel utzij ri Dyos e konojel ri e’upataninel ri Yahweh, puq’ab’ ri Jesab’el,  8e  konojel  ri  rachoh  ri  Ajab’  kkam  ri’  e  kinchup  kiwach  ri’  ri  achijab’  erech  ri  rachoch  ri  Ajab’,  kne’b’a’  ek’olik  on  man  ek’o  taj  chuxe’  ri  ukowinem  jun  winaq  chik,  pa  ri  Isra’el.  9Jeri’ kinb’an kan chrech ri rachoch ri Ajab’ jacha xinb’an chrech ri rachoch ri Jerob’o’am,  uk’ojol  ri  Neb’at  e  jeri’  jacha  xinb’an  chrech  ri  rachoch  ri  B’asa  uk’ojol  ri  Aji’as.  10E  ri  Jesab’el,  ke’kitij  ri’  ri  tz’i’  pa  taq  ri  ujuyub’al  ri  Yisre’el;  man  kmuq  ta  ri’».  Kutor  ub’ik  ri  uchi’ja e xb’e ub’ik.    Ri Jehu kokisaxik ajawinel 11Ri Jehu kb’e ub’ik jawi’ ek’o wi ri ek’amal taq b’e erech ri rajaw. Kkita’ chrech: «¿La 

utz k’olik ronojel? ¿Jasche xpe awuk’ le jun ch’u’j winaq le’?». Kub’ij ri are’: «¡Ri ix iweta’m  uwach  ri  jun  achi  ri’  e  iweta’m  ri  utzij!».  12K’atek’ut,  kkib’ij  chrech:  «Weri’  man  tzij  taj!  ¡Chab’ij b’a’ ri jastaq chqech!». Ri are’ kub’ij: «Are wa’ we tzij xub’ij chwech ri’ e we nik’aj  taq  tzij  chik  ri’:  Jewa’  kub’ij  ri  Yahweh:  Ri  in  xatinuxisaj  at  ajawinel  chrech  ri  Isra’el».  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI UKAB’ KIWUJ E’AJAWINEL

60 13Aninaq, 

konojel  kkik’am  ri  kiq’u’b’al  e  xkilik’  chuxe’  ri  are’  chuwach  ri  kmukal;  kch’awisaj ri ruk’a’ wakax e kkiraqaqej kichi’: «¡Ajawinel ri Jehu!»   

Ri Jehu kusuk’umaj relaq’axik ri kowinem 14Ri 

Jehu  uk’ojol  ri  Yehosafat  che  uk’ojol  ri  Nimsi,  kusuk’umaj  ub’anik  jun  k’amb’al  chech  ri  Joram  –kuk’  konojel  ri  e’ajisra’el–  ri  Joram,  tajin  kulaq’b’ej  ri  Ramot  rech  ri  Gala’ad  chuwach  ri  Hasa’el  rajawinel  ri  Aram.  15K’atek’ut,  ri  ajawinel  Joram  rajawaxik  xtzalij  pa  ri  Yisre’el  arech  kukunaj  rib’  rumal  rech  che  xsoktajik  kumal  ri  e’ajaram  pa  ri  ch’o’j che xub’an puwi’ ri Hasa’el rajawinel ri Aram —Ri Jehu kub’ij: «¡We utz kiwilo miya’  alaj che kel ub’ik jun winaq pa ri tinimit che kuk’am ub’ik ri  tzij chrech ri Yisre’el!».  16Ri  Jehu kaq’an ub’ik pa ri ch’ich’ ruk’ ri kej e kb’e ub’ik pa ri Yisre’el; chila’ k’o ri Joram q’oyol  cho jun ch’at e ri Okosi’as rajawinel ri juda, xpe uloq che usolixik ri are’.  17Ri achi laq’b’anel che k’o uloq pa ri ukeq’te’ ri Yisre’el, kril ri jupuq uwinaq ri Jehu che  epetinaq uloq e kub’ij: «¡Ri in tajin ke’inwil jupuq winaq». Ri Joram kub’ij: «Chk’amoq b’a’  jun achi che kukejb’ej kej e chtaq b’a’ ub’ik che ke’uk’ulu’ we winaq ri’ e kuta’ chkech: ¿La  k’o utzil awuk?».  18Ri ukejb’em ub’ik ri kej ku’riqa’ ri Jehu e kuta’ chrech: «Jew’a kub’ij ri  ajawinel:  ¿La  k’o  utzil  awuk’?».    –«¿Jas  awech  at  chrech  ri  utzil?  kcha  ri  Jehu  chrech.  Chatk’ol uloq chwij». Ri achi che laq’b’anel uloq, kub’ij: «Ri  achi che ukejb’em ub’ik ri kej  xopan kuk’ e man xtzalij ta chi uloq».  19Ri ajawinel kutaq chi ub’ik jun achi che k’o ub’ik  chrij  ri  kej,  ri  are’  kopan  kuk’  e  kub’ij:  «Jewa’  kub’ij  ri  ajawinel:  ¿La  k’o  utzil  awuk’?».  – «¿Jas  awech  at  chrech  ri  utzil?  –kcha  ri  Jehu  chrech–.  Chatk’ol  uloq  chwij».  20Ri  achi  che  laq’b’anel  uloq  kub’ij:  «¡Ri  achi  che  ukejb’em  ub’ik  ri  kej  xopan  kuk’  e  man  xtzalij  ta  chi  uloq. Ri ub’inb’al ri achi che ruk’am uloq ri kej jacha ri ub’inb’al ri Jehu uk’ojol ri Nimsi;  kb’inik  jacha  jun  ch’u’jalaj  winaq!».  21Ri  Joram  kub’ij:  «¡Chisuk’umaj  ri  jetaq  kej  ruk’  ri  nuch’ich’!»  e  xsuk’umaxik  ri  uch’ich’  ruk’  ri  jetaq  kej.  Ri  Joram  rajawinel  ri  Isra’el  e  ri  Okosi’as, rajawinel ri Juda, keb’e ub’ik kkik’ulu’ ri Jehu, chkijunal keb’e ub’ik pa ri kich’ich’  kuk’ ri jetaq kej. Kkiriqa’ ri are’ pa ri rulew ri Nab’ot rech ri Yisre’el.    Ri ukamisaxik ri Joram 22Aretaq  chi’  ri  Joram  kril  ri  Jehu,  kuta  chrech:  «¿La  k’o  utzil 

awuk’,  Jehu?».  Ri  are’  kub’ij: «¿Jas ri utzil kato, aretaq chi’ ri anan Jesab’el tajin na chrech che erech nim ch’uti’n  e ri jetaq retzelal tajin kub’ano?».  23Ri Joram kusutij rib’ e arechi’ tajin kanimaj ub’ik kub’ij  chrech ri Okosi’as: «¡Jun k’amb’al xb’anik Okosi’as!».  24Ri Jehu, xutanej ri uch’ab’ e xusok ri  Joram cho ri uteleb’ e ri ch’ab’ xuq’axej ri ranima’ ri ajawinel e xtzaq uloq cho ri uch’ich’.  25Ri  Jehu  kub’ij  chrech  ri  B’idkar  ri  to’l  rech:  «Ja’sika’  ri  are’  e  chak’yaqa’  ub’ik  pa  taq  ri  rulew  ri  Nab’ot  rech  ri  Yisre’el.  Chna’taj  b’a’  chawech,  che  aretaq  chi’  ri  in  e  ri  at  tajin  ujb’enaq chrij utat Ajab, ri Yahweh xub’ij puwi’ ri are’ we q’ataltzij ri’: 26“¡Qastzij kinjikib’a’  ri  nutzij!  ¿La  man  xinwil  ta  in  iwir  ri  ukik’el  ri  Nab’ot  e  ri  kikik’el  ri  e’uk’ojol?,  utzij  ri  Yahweh.  Ri  in  kintzalij  na  ri’  uk’axel  weri’  chawech  pa  we  ulew  ri’,  utzij  ri  Yahweh”.  Xa  jek’uri’, chak’ama’ ub’ik ri are’ e ja’k’yaqa’ kanoq pa ri juyub’ jacha ri xub’ij ri Yahweh».    Ri ukamisaxik ri Okosi’as 27Aretaq chi’ ri Okosi’as, rajawinel ri Juda, xril weri’, kanimaj ub’ik pa ri ub’e ri B’et‐Ha‐

Gan; ri Jehu xroqataj e kuraqaqej uchi’ kub’ij: «Xoquje’ chikamisaj ri are’». Kkisok ri are’ pa  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI UKAB’ KIWUJ E’AJAWINEL

61

ri uch’ich’ ruk’ kej pa ri jun paqalik rech ri Gur, chunaqaj ri Yib’le’am, ri are’ kuto’ rib’ pa ri  Meguiddo  e  chila’  kkam  wi.  28Ri  e’upataninel  kkik’am  ub’ik  ri  are’  pa  ri  Jerusalem  pa  ri  uch’ich’  ruk’  ri  jetaq  ukej  e  kkimuqik  kuk’  ri  e’utat  pa  ri  utinimit  ri  David.  29Ri  Okosi’as  xumajij ri rajawaremal pa ri Juda aretaq chi’ ju’lajuj junab’ chik kajawinik ri Joram, uk’ojol  ri Ajab’.    Ri ukamisaxik ri Jesab’el 30Ri Jehu kok ub’ik pa ri Yisre’el e ri Jesab’el xuta utzijol weri’. Ri are’ kukoj utzalaj taq 

kunab’al cho taq ri uwoq’och, kuwiq ri ujolom e kka’y uloq pa ri wantana  31e aretaq chi’ ri  Jehu kok ub’ik pa ri uchi’ja, kub’ij ri ixoq: «¿La k’o utzil awuk’? ri at Simri, che xakamisaj ri  awajaw?».   32Ri Jehu kka’y apan pa ri wantana e kub’ij: «¿Jachin ri k’o wuk’, jachinoq?» k’atek’uri’,  keka’yla’ uloq ekeb’ on e’oxib’ emencho’r taq achijab’.   33Kub’ij  chkech:  «Chik’yaqa’  ub’ik  ri  are’  ikim».  Kkik’yaq  uloq  ri  are’  ikim  e  ri  ukik’el  xchikin cho taq ri tapya e xe’utz’aj ri jetaq kej e ri Jehu kuxaq’alb’ej ri ub’aqil.  34Kok ub’ik,  kwa’ik e kutij ri ruk’ya’, k’atek’uri’ ktaqan chrech weri’: «Chiwila’ ri kib’an chrech we jun  itzelalaj ixoq ri’, chimuqu’, rumal rech che ri are’ umi’al jun ajawinel».   35Keb’e che umuqik ri are’, k’atek’ut aretaq chi’ xkitzukuj, xuwi ri ujolom, ri raqan e ri  upa’uq’ab’ xkiriqo.  36Ketzalij che ub’ixik chrech ri Jehu e ri are’ kub’ij: «Are wa’  ri utzij ri  Yahweh xub’ij pa ri uchi’ ri upataninel ri Eli’as ri ajtesb’ita: “Pa ri rulew ri Yisre’el, ri tz’i’  kkitij na ri’ ri uti’ojal ri Jesab’el.   37Ri ub’aqil ri Jesab’el jacha mes ri’ kjachik pa ri juyub’, xa jek’uri’ man loq’ ta ri’ kb’ixik:  ¡Are wa’ ri Jesab’el!”»    Kekamisaxik ri e’ajuparachoch ri rajawinel ri Isra’el

101Ri Ajab’ ek’o oxk’al lajuj e’uk’ojol pa ri Samari’a. Ri Jehu xutz’ib’aj nik’aj taq wuj e xutaq  ub’ik pa ri Samari’a chkech ri ekinimal ri tinimit, chkech enim taq winaq e chkech ri k’o  kikowinem pakiwi’ ri e’uk’ojol ri Ajab’. Jewa’ kub’ij:  2«Aretaq chi’ kopan we jun wuj iwuk’,  ri ix che ek’o iwuk’ ri e’uk’ojol ri iwajaw, k’atek’uri’, k’o ich’ich’ che kech kej, ek’o kej iwuk’,  k’o  jun  kowlaj  itinimit  e  k’o  ri  jetaq  ch’ich’  rech  ch’o’j  iwuk’.  3Chiwila’  b’a’  chkixo’l  ri  e’uk’ojol ri iwajaw jachin ri utz chkech e jachin ri suk’, chikojo’ ri are’ cho ri utem ri utat e  chisuk’umaj iwib’ che uto’ik ri rachoch ri iwajaw».  4K’atek’ut, ri e’are’ sib’alaj xkixib’ij kib’  e xkib’ij: «Ri ekeb’ ajawinel man xekowin taj xkito’ kib’ chuwach ri are’, ¿la kujkowin k’u uj  ri’ kqato’ qib’ chuwach ri are’?».  5Ri marto’m pa ri nim rachoch ri ajawinel, ri k’amalb’e pa  ri tinimit, ri enim taq winaq e ri ke’kik’iysaj ri ak’alab’ kkitaq ub’ixik pa jun wuj chrech ri  Jehu:  «Ri  uj,  uj  pataninel  awech  at,  kqab’an  ri’  ronojel  ri  kujataq  chrech,  man  k’o  ta  jun  ajawinel kqakojo, chab’ana’ b’a’ jachike ri utz chawach ri at».   6Ri Jehu kutz’ib’aj chi chkech jun chik wuj jawi’ kub’ij chkech: «We iya’om iwach wuk’  in e we kiwaj kitatab’ej ri nutzij, che’ik’ama’ uloq ri achijab’ che ek’amalb’e pa ri rachoch ri  iwajaw e jetaq wa’ chwe’q ri’ kinik’ulu’ pa ri Yisre’el». Ri e’oxk’al lajuj e’uk’ojol ri ajawinel  ek’o  pa  ri  kachoch  ri  winaq  nim  kib’antajik  pa  ri  tinimit,  ri  e’are’  che tajin  ke’kik’iysaj  ri  ak’alab’. 7Aretaq chi’ kopan ri wuj kuk’, kekik’am ri e’uk’ojol ri ajawinel, kkiq’at chkiqul chi  e’oxk’al lajuj, kkiya ub’ik ri kijolom pa taq chikach e kkitaq ub’ik pa ri Yisre’el.  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI UKAB’ KIWUJ E’AJAWINEL

62 8Ri ajtaqo’neltzij kub’ij chrech ri Jehu: «Xkik’am uloq ri kijolom ri e’uk’ojol ri ajawinel». 

Kub’ij: «Chikojo’ chuchi’ ri tinimit, keb’ mulmik kib’an chrech, kkanaj kan chila’ chi k’ate’  na ksaqarik». 9Aq’ab’ kel uloq ri Jehu, katak’i’k e kub’ij chkech konojel ri siwantinimit: «¡Ix  suk’ taq winaq b’a’ kib’ano! Ri in xinkoj jun k’amb’al chrech ri wajaw e xinkamisaj ri are’,  k’atek’ut, konojel we winaq ri’ ¿jachin xe’ukamisaj?  10Chiweta’maj b’a’ che man k’o ta jun  utzij  ri  Yahweh  che  xub’ij  pakiwi’  ri  e’ajuparachoch  ri  Ajab’,  che  ktzaq  ub’ik  pulew.  Ri  Yahweh  xub’ano  ri  xub’ij  rumal  ri  uchi’  ri  Eli’as,  ri  rajpataninel».  11K’atek’uri’,  ri  Jehu  ke’ukamisaj  konojel  ri  e’ajuparachoch  ri  Ajab’  che  eto’tajinaq  na  kanoq  pa  ri  Yisre’el,  konojel ri enim taq winaq, ri erachalal, ri echuchajawab’, man k’o ta jun kuto’ kanoq.    Ri kikamisaxik ri winaq che nim kib’antajik pa ri Juda 12Ri Jehu kel ub’ik e kb’e ub’i pa ri Samari’a. E aretaq chi’ b’enaq pa ri B’et‐Eked kech ri 

ajyuq’ab’,  13ke’uriq  ri  erachalal  ri  Okosi’as,  rajawinel  ri  Juda  e  kuta’  chkech: «Ix  jachin  ri  ix?». Kkib’ij ri e’are’: «Uj rachalal ri Okosi’as e tajin kujxuli’ ub’ik arech kqaya’a’ jun rutzil  kiwach  ri  e’uk’ojol  ri  ajawinel  e  kqaya’  jun  rutzil  kiwach  ri  eral  ixoq  ajawinel».  14Kub’ij:  «Ek’aslik che’ichapa’ ri e’are’». Ek’aslik kekichap ri e’are’ e kkiq’at ri kiqul pa ri k’uwa’ k’o  pa ri B’et‐Eked, ekawinaq keb’, man k’o ta jun kuto’ kanoq.    Ri Jehu e ri Yonadab’ 15Kel chi ub’ik pa we k’olb’al ri’, kuriq ri Yonadab’ ri uk’ojol ri Rekab’, ri are’ che xel uloq 

che  uk’ulik;  ri  Jehu  kuya’  jun  rutzil  uwach  e  kub’ij  chrech:  «¿La  qastzij  utz  ri  awanima’  wuk’  in,  jacha  ri  wanima’  in,  che  utz  ruk’  ri  awanima  ri  at?».  Ri  Yonadab  kub’ij:  «Utz  an  k’ut».  –«We  qastzij,  chaya’  b’a  ri  aq’ab’  chwech».  Ri  Yonadab  kuya’  ri  uq’ab’  chrech  e  ri  Jehu  ku’aq’anisaj  ub’ik  ruk’  pa  ri  uch’ich’  rech  kej.  16Kub’ij  chrech:  «Chatpet  uloq  wuk’  e  kawil ri’ ri achixom kinna’o rumal ri Yahweh»; k’atek’uri’, kuk’am ub’ik pa ri uch’ich’ rech  ch’o’j.  17Kok  pa  ri  Samari’a  e  ke’ukamisaj  konojel  ri  erachalal  ri  Ajab’  che  eto’tajinaq  na  kanoq pa ri Samari’a, kuchup kiwach, jacha xub’ij ri Yahweh rumal ri utzij ri Eli’as.    Ri kikamisaxik ri e’uwinaq ri B’a’al e ri uwilixik ri nim rachoch 18Ri Jehu ke’umulij konojel ri siwantinimit e kub’ij chkech: «Ri Ajab xuya jub’iq’ uq’ijil ri 

B’a’al,  ri  Jehu  nimalaj  uq’ijil  na  ri’  kuya  na  ri  are’.  19Xa  jek’uri’,  chanim  ri’  che’isik’ij  b’a’  konojel ri eq’axel utzij ri B’a’al, konojel ri e’uwinaq e konojel ri e’uchuchqajawab’, man k’o  ta jun che mata kpetik, rumal rech che ri in kinchi’j na jun nimalaj tab’al toq’ob’ chrech ri  B’a’al. Jachin man kopan ta jela’ kkam ri’». –Ri Jehu sib’alaj kna’wik che ukojik ri k’amb’al,  arech kuchup kiwach ri e’uwinaq ri B’a’al.– 20Ktaqanik ri Jehu: «Chesik’ixoq ri winaq chech  jun  tyoxlaj  mulin  ib’  chuwach  ri  B’a’al»  e  ri  e’are’  xe’kisik’ij  ri  winaq.  21Ri  Jehu  ke’utaq  nik’aj etaqo’ntzij pa ronojel ri Isra’el e konojel ri e’uwinaq  ri B’a’al kepe uloq, man k’o ta  jun  che  mata  kpetik.  Keb’e  pa  ri  Nim  Rachoch  ri  B’a’al,  e  sib’alaj  xnojik.  22Ri  Jehu  kub’ij  chrech  ri  jun  che  k’olol  rech  ri  jetaq  atz’yaq:  «Chak’ama’  uloq  ri  jetaq  atz’yaq  chkech  konojel ri e’uwinaq ri B’a’al», k’atek’uri’, kk’am uloq ri jetaq atz’yaq chkech.  23Ri Jehu kpe  uloq  ruk’  ri  Yonadab’  uk’ojol  ri  Rekab’  pa  ri  nim  rachoch  ri  B’a’al  e  kub’ij  chkech  ri  e’uwinaq  ri  B’a’al:  «Qas  chiwila’  we  man  ek’o  ta  enik’aj  e’upataninel  ri  Yahweh  chixo’l,  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI UKAB’ KIWUJ E’AJAWINEL

63

rajawaxik  che  xuwi  e’uwinaq  ri  B’a’al  ek’olik»,  24k’atek’uri’,  kok  ub’i  che  uchi’xik  ri  jetaq  tab’al toq’ob’ e ri jetaq holokosto.  K’atek’uri’, ri Jehu e’ukojom kanoq jumuch’  80  achijab’ che man xe’ok ta ub’ik e xub’ij  kan chkech: «We k’o jun chixo’l ix kuya’ alaj arech kanimajik ub’ik jun chkech we achijab’  ri’  che  ke’ijach  na  pa  ri  iq’ab’,  kutoj  uk’axel  ri’  ruk’  ri  uk’aslemal».  25Aretaq  chi’  ri  Jehu  kuk’is  ub’anik  ri  holokosto,  ke’utaq  ri  elaq’b’anel  e  chkech  ri  kikejb’em  ri  kej:  «¡Chixok  ub’ik  e  che’ikamisaj  ri  winaq  ri’!  ¡Mak’o  jun  chkech  kel  ub’ik!».  Ri  elaq’ab’anel  e  ri  kikejb’em ri jetaq kej ke’ok ub’ik e ke’kikamisaj ri winaq ruk’ ri kich’ich’ rech ch’o’j e chi  ke’opanik pa ri tyoxlaj uk’olb’al ri nim rachoch ri B’a’al.  26Kkik’yaq pulew ri tab’al toq’ob’  k’o  pa  ri  nim  rachoch  ri  B’a’al  e  kkiporoj  kanoq.  27Kk’is  tzij  puwi’  ri  ab’aj  rech  ri  B’a’al,  xoquje’ kk’is tzij puwi’ ri nim rachoch ri B’a’al e uk’olb’al mes xkib’an kan chech chi k’ate’  na we q’ij kamik ri’.    Ri rajawaremal ri Jehu pa ri Isra’el (841-814) 28Jewa’ usachik ri B’a’al pa ri Isra’el xub’an ri Jehu.  29K’atek’ut, ri Jehu man xuya’ ta kan 

ri jetaq makaj xub’an ri Jerob’o’am ri uk’ojol ri Neb’at, xuk’am ub’ik ri Isra’el pa ri makaj,  rumal rech che xkiterne’b’ej na ri alaj taq ama’ wakax b’anom ruk’ q’an pwaq, che rech ri  B’etel  e  ri  Dan.  30Ri  Yahweh  kub’ij  chrech  ri  Jehu:  «Rumal  rech  che  ri  at,  utz  xab’an  chnuwach in, e xab’an ronojel ri jastaq che k’o pa ri wanima’ in, puwi’ ri rachoch ri Ajab’, ri  e’ak’ojol ket’uyi’ ri’ cho ri utem ri Isra’el chi pa ri ukaj ija’al chawech».  31K’atek’ut, ri Jehu  man qastzij taj xuterne’b’ej ruk’ ronojel ranima’ ri upixab’ ri Yahweh, Udyos ri Isra’el, man  xutas ta apan rib’ chuwach ri jetaq mak xub’an ri Jerob’o’am, che xuk’am ub’ik ri Isra’el pa  ri makaj.  32Pa  taq  we  junab’  ri’,  ri  Yahweh  kujik’  uwach  ri  rulew  ri  Isra’el  e  ri  Hasa’el  xch’akan  pakiwi’  ri  e’ajisra’el  pa  ronojel  ri  kulew  33chi  pa  ri  Jordan  ub’ik  e  kopan  pa  ri  relb’alq’ij,  ronojel ri kulew ri Gala’ad, ri kulew ri Ga’aditas, ri kech ri Rub’enitas che kech ri Manasses,  chi pa ri Aro’er ub’ik, puwi’ ri nimaja’ Arnon, ri Gala’ad e ri B’asan.  34Ri  nik’aj  jastaq  chik  che  xub’an  ri  Jehu,  ronojel  ri  nimalaj  taq  chak xub’ano,  ¿la man  tz’ib’atalik taj pa ri Wuj rech ri Kijunab’alil ri Ekajawinel ri Isra’el? 35Ri Jehu xkotz’i’ kuk’ ri  e’utat e kmuqik pa ri Samari’a; ri uk’ojol Jo’akas xajawinik pa uk’exwach ri are’.  36Ri Jehu  xajawinik pa ri Samari’a pakiwi’ ri Isra’el juwinaq wajxaqib’ junab’.    Ri ucholexik uk’aslemal ri Atali’a (841-835)

111Aretaq  chi’  ri  Atali’a,  ri  unan  ri  Okosi’as,  xreta’maj  che  xkam  ri  ral,  kuchaple’j  kikamisaxik konojel ri erija’al ri ajawinel.  2K’atek’ut, ri Yehoseb’a, umi’al ri ajawinel Joram  e ranab’ ri Okosi’as, pa awatalik kresaj ub’ik ri Jo’as, uk’ojol ri Okosi’as chkixo’l ri e’uk’ojol  ri ajawinel che tajin kekamisaxik e kukoj ri are’ e ri ixoq che tajin kuk’iysaj pa ri warb’al;  xa  jek’uri’  xuk’u’  chuwach  ri  Atali’a  e  man  xkamisax  ta  ri  are’.  3Waqib’  junab’  xuk’u’  rib’  ruk’ ri are’ pa ri Nim Rachoch ri Yahweh, aretaq chi’ ri Atali’a kajawinik puwi’ ri amaq’.  4Pa ri uwuq junab’, ri Yehoyada ke’usik’ij ri ek’amalb’e chkech ri ok’al winaq chkech ri  e’ajkari’o e ri ek’amalb’e’ chkech ri elaq’ab’anel, xe’usik’ij arech kepetik ruk’ are’ pa ri Nim  Rachoch ri Yahweh. Xuya ri utzij kuk’ ri e’are’ e xub’ano arech kkijikib’a’ ri kitzij pa ri Nim  Rachoch  ri  Yahweh  e  kuk’ut  chkiwach  ri  uk’ojol  ri  ajawinel.  5K’atek’uri’,  ke’utaq  chrech  weri’: Jewa’ kib’ano ri’: Jun jt’ub’ chiwech ri oxib’ jt’ub’ che kuk’is ri uchak pa ri sab’ado,  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI UKAB’ KIWUJ E’AJAWINEL

64

kkila’qab’ej ri  nim  rachoch  ri  ajawinel;  6jun  jt’ub’  chik klaq’ab’enik  pa  ri  uchi’ja  k’o  pa  ri  urox uxkut kaj e jun jt’ub’ chik pa ri uchi’ja chkij ri elaq’b’anel, xaq kiterene’b’ej ub’ik iwib’  kixb’e’ub’ik  che  ub’anik  ri  ichak  ipatan  pa  ri  Nim  Ja.  7E  ri  ekeb’  jt’ub’  che  k’o  ri  kichak  kipatan  pa  ri  q’ij  sab’ado,  qas  kiwilij  ri  ichak  pa  ri  Nim  Rachoch  ri  Yahweh  chunaqaj  ri  ajawinel.  8Kisutij  rij  ri’  ri  ajawinel,  iwonojel  kiwuk’aj  pa  ri  iq’ab’  ri  ich’ich’  rech  ch’o’j  e  jachin kraj kok ub’ik pa ri cholaj, kikamisaj ri’. Ix k’o ri’ ruk’ ri ajawinel aretaq chi’ kb’ek e  aretaq chi’ kpetik».  9Ri ek’amal taq b’e chkech ri e’ok’al xkib’ano ronojel ri xe’utaq ri chuchqajaw Yehoyada  chrech. Chkijujnal xe’kik’am ub’ik ri achijab’ ek’o k’uk’, ri kkik’is kan ri kichak kipatan pa ri  Sab’ado  e  xoquje’  ri  kkichaple’j  kan  ri  kichak  pa  ri  Sab’ado.  Ke’opan  ruk’  ri  chuchqajaw  Yehoyada.  10Ri  chuchqajaw  kuya’  chkech  ri  ek’amalb’e  chkech  ri  ok’al  winaq,  ri  jetaq  k’eqb’al ch’ich’ e ri jetaq ch’ich’ to’b’al ib’ rech ri ajawinel David ri k’o pa ri Nim Rachoch ri  Yahweh.  11Ri  echajinel  chrech  ri  k’olb’al  xkitak’ab’a’  kib’  chkijujunal  pa  ri  kik’olb’al,  kuk’am pa kiq’ab’ ri kich’ich’ rech ch’o’j, kkimajij ub’ik ri tak’alem pa ri ukaj ri utzal ri Nim  Ja, e kkik’isa’ pa ri umox arech kkisutij rij ri ajawinel.  12K’atek’uri’, ri Yehoyada kresaj uloq  ri  uk’ojol  ri  ajawinel,  kukoj  chrech  ri  ab’aj  wiqib’al  ujolom  e  kuya’  ri  wuj  rech  ri  chapb’alq’ab’  chech;  kuxik  ajawinel  e  kji’onsaxik  ri  are’.  Kkipaq’apa’  upakiq’ab’  e  kkiraqaqej kichi’: «Chk’oji’ b’a’ uk’aslemal ri ajawinel!».   13Ri Atali’a xuta’ ri raqoj chi’aj tajin kkib’ano ri achijab’ erech ch’o’j e ri siwantinimit che  ek’o pa ri Nim rachoch ri Yahweh, xb’e che rilik.  14Aretaq chi’ kril ri ajawinel tak’al ukoq  chunaqaj ri tem, jeri’ jacha ri naq’atalik e xoquje’ etak’atoj ri ek’amal taq b’e e ri ruk’a’ taq  wakax  chunaqaj  ri  ajawinel  e  konojel  ri  siwantinimit  che  ki’kotemal  ek’olik  e  tajin  kch’awisaj  ri  jetaq  ruka’  wakax,  ri  Atali’a  xurachq’ij  ri  jetaq  ratz’yaq  e  kuraqaqej  uchi’:  «Wa’  weri’  jun  k’amb’al  xokisax  chwech!  ¡jun  k’amb’al  xokisax  chwech!».  15K’atek’uri’,  ri  chuchqajaw  Yehoyada  ktaqan  chkech  ri  ek’amlb’e  chkech  ri  o’k’al  achijab’:  «El  uloq  panik’aj chkech ri kicholem kib’, e we k’o jun winaq kuterne’b’ej ub’ik ri are’, chikamisaj ri  are’  ruk’  ri  ch’ich’  rech  ch’o’j»,  rumal  rech  che  ri  chuchqajaw  xuchomaj:  «Rajawaxik  che  man kkamisax taj pa ri Nim Rachoch ri Yahweh».  16Xkikoj kiq’ab’ puwi’ ri are’ e aretaq chi’  kopan pa ri nim rachoch ri ajawinel pa ri jun Kik’olb’al ri Kej, xkikamisaj ri are’.  17Ri Yehoyada kub’an jun chapb’alq’ab’ chkixo’l ri Yahweh, ri ajawinel e ri siwantinimit  arech ke’uxik siwan utinimit ri Yahweh. 18K’atek’uri’, konojel ri siwantinimit keb’e ub’ik pa  ri nim rachoch ri B’a’al e xkiwilij ri are’; utz uwilixik xkib’an chrech ri jetaq ab’aj rech ri  tab’al toq’ob’ e ri jetaq tz’aq e xkikamisaj kanoq ri Mattan, ri chuchqajaw chrech ri B’a’al  chuwach ri jetaq tab’al toq’ob’.  Ri  chuchqajaw  xukoj  nik’aj  taq  laq’ab’anel  arech  kkichajij  ri  Nim  Rachoch  ri  Yahweh,  19k’atek’uri’,  ke’uk’am  ub’ik  enik’aj  chkech  ri  ek’amalb’e  chkech  ri  o’k’al  100   achijab’,  chkech ri Kari’os e chkeh ri achijab’ erech ch’o’j e konojel ri siwantini’it ek’o chuwachulew.  Kkiqasaj  uloq  ri  ajawinel  chi  pa  ri  Nim  Rachoch  ri  Yahweh  uloq  e  ke’ok  ub’ik  pa  ri  nim  rachoch  ri  ajawinel  pa  ri  kib’e  ri  elaq’b’anel.  Ri  Jo’as  kt’uyi’  cho  ri  kitem  ri  e’ajawinel.  20Konojel  ri  siwantinimit  ki’kotemal  xek’oji’k  e  ja’maril  xkanajik  ri  tinimit.  Katek’uri’  ri  Atali’a xkamisaxik ruk’ ri ch’ich’ rech ch’o’j pa ri nim rachoch ri ajawinel.   

Ri rajawaremal ri Jo’as pa ri Juda __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI UKAB’ KIWUJ E’AJAWINEL

65 (835-796)

121Wuqub’ 

ujunab’  ri  Jo’as  aretaq  chi’  xumajij  ri  rajawaremal.  2Wuqub’  junab’  chik  kajawinik  ri  Jehu,  aretaq  chi’  xumajij  ri  rajawaremal  ri  Jo’as  e  xajawinik  kawinaq  40   junab’ pa ri Jerusalem; ri unan ub’i’ Sib’ya, e ri are’ ajb’erseb’a. 3Pa ronojel ri uk’aslemal, ri  Jo’as  utz  xub’an  chuwach  ri  Yahweh,  rumal  rech  che  are  ri  chuchqajaw  Yehoyada  xtijon  rech.  4Xuwi  ne’  che  ri  jetaq  k’olb’al  k’o  chikaj  man  xsach  ta  uwach  e  ri  siwantinimit  xkitaqej na uchi’xik ri jetaq tab’al toq’ob’ e ri k’ok’ q’ol cho ri jetaq k’olb’al chikaj ri’.  5Ri  Jo’as  kub’ij  chkech ri  echuchqajawib’:  «Ronojel  ri  tyoxlaj  taq  pwaq,  alkab’al  ya’om  pa ri Nim Rachoch ri Yahweh, ri pwaq che chkijujunal winaq kkiya’o e ronojel ri pwaq che  ruk’ ronojel kanima’ kkichi’j chrech ri Nim Rachoch ri Yahweh,  6are ri echuchqajawib’ ri’  kek’amow  ub’ik,  chkijujunal  kkik’am  pa  kiq’ab’  chkech  konojel  ri  ekiwinaq  che  keta’m  kiwach e’are’, katek’uri’ kkikoj ri’ chrech ri chak che rajawaxik pa ri Nim Ja».  7K’atek’uri’,  pa ri juwinaq oxib’  23  junab’ che rajawaremal ri ajawinel Jo’as, ri echuchqajawib’ man  xkib’an  ta  ri  chak  che  rajawaxik  pa  Nim  Ja;  8xa  jek’uri’,  ri  ajawinel  Jo’as  xusik’ij  ri  chuchqajaw Yehoyada e konojel ri echuchqajawib’ e kub’ij chkech: «¿Jasche man kib’an taj  ri  chak  rajawaxik  kb’anik  pa  Nim  Ja?  Chi  kamik  ub’ik  ri’  man  ix  ta  chik  kik’am  ri  pwaq  chkech ri winaq che kich’ob’ kiwach, kiya’ kan ri’ rech ri chak rajawaxik kb’an pa ri Nim  Ja».  9Ri  echuchqajawib’  xenimanik  che  man  kkik’am  ta  chik  ri  e’are’  ri  pwaq  chkech  ri  winaq  e  man  k’o  ta  chi  jun  chak  kkib’ano  che  rajawaxik  kb’anik  pa  ri  Nim  Rachoch  ri  Yahweh.  10Ri chuchqajaw Yehoyada xuk’am ukoq jun kaxa e kuwor jun jul puwi’ ri tz’apib’al rech  e  kuya  ukoq  putzal  ri  jun  ab’aj  rech  tab’al  toq’ob’,  pa  ri  rikyaq’ab’  ri  rokib’al  ri  Nim  Rachoch ri Yahweh e ri echuchqajawib’ che kkichajij ri uchi’ja  okib’al pa jun chik uchi’ja,  kkiya  chupam  ronojel  ri  pwaq  che  kya’  kanoq  rech  ri  Nim  Rachoch  ri  Yahweh.  11Aretaq  chi’ kkilo che k’o nimalaj pwaq chik pa ri kaxa, ri rajtz’ib’ ri ajawinel e ri nim chuchqajaw  ke’paqi’  uloq  che  uk’amik,  kkesaj  e  kajilaj  ri  pwaq  k’o  pa  ri  Nim  Rachoch  ri  Yahweh.  12Kkijach ri pwaq pa kiq’ab’ ri ajchakib’ ri keb’anow ri chak pa ri Nim Rachoch ri Yahweh;  ri  e’are’  kkisach  we  pwaq  ri’  pa  ri  chak  kkib’an  ri  e’ajanel  e  ri  e’ajtz’aqal  taq  ri  ab’aj,  ri  kechakun pa ri Nim Rachoch ri Yahweh,  13pa ri chak kkib’an ri e’ajyakal ja e ri e’ajpaq’al  taq ab’aj, arech kkib’an ri chak pa ri Nim Rachoch ri Yahweh e  ronojel ri chak rajawaxik  kb’anik pa ri Nim Ja.  14K’atek’ut, man k’o ta jun saq pwaq k’olb’al joron on jun kuchilo on  jun pak’b’al joron arech kchikij ri ja’ on jun ruk’a’ wakax on  jun jas uwach chik che q’an  pwaq on saq pwaq ri kkib’ano ri sipanik kya kanoq,  15xane kya’ chkech ri e’ajchakib’ arech  xkib’an ri chak rajawaxik pa ri Nim Rachoch ri Yahweh.  16Man xkita ta chkech ri ajchakib’  ri kjach ri pwaq pa kiq’ab’ la k’o pwaq kraj na on xto’tajik nak’ut, rumal rech che ri e’are’  esuk’ taq winaq.  17Ri pwaq kya kanoq rech sachb’al makaj on rech jun makaj, man kya’ ta  chrech ri Nim Rachoch ri Yahweh, xane are kech ri echuchqajawib’.  18Xa jek’uri’, ri Hasa’el rajawinel ri Aram, kpaqi’ ub’ik che ub’anik ri ch’o’j chrij ri tinimit  Gat, krechb’ej ri tinimit, k’atek’uri’ xusuk’umaj kpaqi’ pa ri Jerusalem.  19Ri Jo’as rajawinel  ri Juda, xuk’am ub’ik ronojel ri tyoxlaj taq jastaq che kityoxrisam ri ekajawinel ri Juda, ri  e’utat, ri Josafat, ri Joram e ri Okosi’as, ronojel ri jastaq chi are are’ xutyoxrisaj e ronojel ri  q’an pwaq che rech uq’inomal ri Nim Rachoch ri Yahweh e xriqitaj ub’ik pa ri nim rachoch  ri ajawinel; e xutaq ub’ik ronojel weri’ chrech ri Hasa’el rajawinel ri Aram e ri are’ naj xb’e  ub’ik chrech ri Jerusalem. 20Ri nik’aj jastaq chik xub’an ri Jo’as e ronojel ri xub’ano, ¿la man  tz’ib’atalik  taj  pa  ri  Wuj  rech  ri  Kijunab’alil  ri  Ekajawinel  ri  Juda?  21Ri  erajpataninel  xkiwa’lisaj kib’ chrij e xkichomaj jun k’amb’al chrij; xkikamisaj ri Jo’as pa ri B’et‐Miyo pa ri  jun xulanik rech ri Sil‐la.  22Are ri Yosakar uk’ojol ri Simat e ri Yehosab’od uk’ojol ri Somer  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI UKAB’ KIWUJ E’AJAWINEL

66

xekamisan  rech  ri  are’.  Kmuqik  kuk’  ri  e’utat  pa  ri  utinimit  ri  David  e  xajawinik  pa  uk’exwach ri are’ ri uk’ojol Amasi’as.    Ri rajawaremal ri Jo’akas pa ri Isra’el (814-198)

131Pa ri juwinaq oxib’ 

23  junab’ che kajawinik chik ri Jo’as, uk’ojol ri Okosi’as, rajawinel  ri  Juda,  xumajij  ri  rajawaremal  ri  Jo’akas,  uk’ojol  ri  Jehu,  pa  ri  Samari’a,  puwi’  ri  Isra’el.  Xajawinik  wuqlajuj  17   junab’.  2Kub’an  itzel  chuwach  ri  Yahweh,  xuterne’b’ej  ri  mak  xub’an ri Jerob’o’am uk’ojol ri Neb’at, xuk’am ub’ik ri Isra’el pa ri makaj.  3K’atek’uri’,  xyakataj  ri  uq’aq’al  royowal  ri  Yahweh  pakiwi’  ri  e’ajisra’el  e  pa  junalik  xe’ujach pa uq’ab’ ri Hasa’el rajawinel ri Aram e pa uq’ab’ ri B’en‐Hadad, uk’ojol ri Hasa’el.  4Ri  Jo’akas  kuqasaj  ri  royowal  ri  Yahweh  e  ri  Yahweh  xutatab’ej  ri  are’  rumal  rech  che  rilom ri k’ax kub’an ri rajawinel ri Aram chech ri Isra’el.  5Ri Yahweh kuya’ chrech ri Isra’el  jun to’l rech; xuto’ kiwach pa uq’ab’ ri ukowinem ri Aram e ri e’ajisra’el loq’ xejeqi’ pa taq  ri  tz’um  kachoch  jacha  ri  ojer  kanoq.  6K’atek’ut,  ri  e’ajisra’el  man  xkiya’  ta  kan  ri  jetaq  makaj jawi’ ri xe’uk’am ub’ik ri Jerob’o’am; ri e’are’ xkiterne’b’ej weri’ e ri jun tyoxlaj che’  xkanaj na kanoq pa ri Samari’a.  7Ri e’achijab’ erech ch’o’j ke’uya kan ri Yahweh chech ri  Jo’akas, xuwi ekawinaq lajuj  50  achijab’ kkikejb’ej ri kej, lajuj  10  ch’ich’ che kuk’aj ri  kej e chuy lajuj k’al  10.000  achijab’ keb’in chkaqan; rumal rech che ri rajawinel ri Aram  xuk’is  tzij  pakiwi’  ri  e’are’  e  upoqlajil  ulew  xub’an  chuxe’  kaqan.  8Ri  nik’aj  jastaq  chik  xub’an ri Jo’akas, ronojel ri xub’ano e ri nim jastaq xub’ano, ¿la man tz’ib’talik taj pa ri Wuj  rech ri Kijunab’alil ri Ekajawinel ri Isra’el?  9Ri Jo’akas kkotz’i’ kuk’ ri e’utat, kmuqik pa ri  Samari’a e are ri uk’ojol Jo’ab’ xkanaj kan pa uk’exwach ri are’.    Ri rajawaremal ri Jo’as pa ri Isra’el (798-783)

10Pa  ri  juwinaq  wuqlajuj 

37   junab’  che  kajawinik  chik  ri  Jo’as,  rajawinel  ri  Juda,  ri  Jo’as che uk’ojol ri Jo’akas, xumajij ri rajawaremal puwi’ ri Isra’el pa ri Samari’a. Xajawinik  waqlajuj  16  junab’. 11Kub’an itzel chuwach ri Yahweh, man xutas ta apan rib’ chuwach ri  jetaq umak ri Jerob’o’am uk’ojol  ri Neb’at, che xe’uk’am ub’ik  ri Isra’el pa ri makaj, xane  are xuterne’b’ej ri are’.  12Ri  nik’aj  taq  jastaq  chik  che  xub’an  ri  Jo’as,  ronojel  ri  xub’ano  e  ronojel  ri  nim  taq  jastaq  xub’ano,  ri  ukowilal,  ri  ch’o’j  xub’an  ruk’  ri  Amasi’as  rajawinel  ri  Juda,  ¿la  man  tz’ib’atalik taj pa Wuj rech ri Kijunab’alil ri Ekajawinel ri Isra’el?  13Ri Jo’as kkotz’i’ kuk’ ri  e’utat  e  are  ri  Jerob’o’am  xt’uyi’  cho  ri  utem.  Kmuqik  ri  Jo’as  pa  ri  Samari’a  kuk’  ri  erajawinel ri Isra’el.    Ri ukamikal ri Elise’o 14Aretaq chi’ ri Elise’o xyawajik chrech ri yab’il che xukamb’ej ub’ik, ri Jo’as rajawinel ri 

Isra’el  xxuli’  ub’ik  ruk’  ri  are’,  xoq’ik  chrech  e  kub’ij:  «¡Nutat!  ¡Nutat!  Uch’ich’  e  ukej  ri  Isra’el!».  15Ri Elise’o kub’ij chrech: «Jat, jak’ama’ jun ch’ab’ e nik’aj taq k’yaqb’al», e ri are’  ku’k’ama’ jun ch’ab’ e nik’aj taq k’yaqb’al.  16Ri Elise’o kub’ij chrech ri rajawinel ri Isra’el:  «Chasuk’umaj b’a’ ri ch’ab’», e ri are’ kusuk’umaj. K’atek’uri’, ri Elise’o kukoj ri uq’ab’ cho  ri uq’ab’ ri ajawinel  17e kub’ij: «Chajaqa’ ri wantana chuwach apan ri relb’alq’ij», e  ri are’  xujaq  ub’ik.  Ri  Elise’o  kub’ij:  «Chak’yaqa’  b’a’»,  e  ri  are’  xuk’yaqo.  Ri  Elise’o  kub’ij:  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI UKAB’ KIWUJ E’AJAWINEL

67

«¡K’yaqb’al rech uch’akoj ri Yahweh! ¡k’yaqb’al rech ch’akoj puwi’ ri Aram! Kqajb’ej na ri’  ri Aram pa ri Afek chi k’ate’ na kak’is tzij puwi’».  18Ri  Elise’o  kutz’aqatisaj  ub’ixik:  «Chak’ama’  ukoq  ri  jetaq  k’yaqb’al»;  ri  are’  kuk’am  ukoq. Ri Elise’o kub’ij chrech ri rajawinel ri Isra’el: «Chasoko’ ri ulew», ri are’ xusok oxmul  e  xutanab’a’.  19Ri  achi  rech  ri  Dyos  xyakataj  royowal  chrij  ri  are’  e  xub’ij  chrech:  «¡Rajawaxik che kasok job’ mul on waqib’ mul e xa jek’uri’ katch’akan ri’ puwi’ ri Aram chi  k’ate’ na kak’is tzij puwi’; k’atek’ut, kamik ri’ xuwi kasok oxmul ri’!».  20Xkamik ri Elise’o e  kmuqik. Ejujun chkech ri ekijuq’at ri e’ajmo’ab’ ke’ok pa ri jetaq ulew ronojel taq junab’.  21Ek’o nik’aj winaq tajin kkimuq jun kaminaq aretaq chi’ ke’el uloq ri e’ajmo’ab’; k’atek’uri’  kkik’yaq kan ri kaminaq achi pa ri ujul ri Elise’o e keb’e ub’ik. Ri kaminaq kuriqa’ ri jetaq  ub’aq ri Elise’o e ri jun achi ri’ xk’astajik uwach, kwa’lijik e xtak’i’k.    Ri ch’akanik pakiwi’ ri e’ajaram 22Ri 

Hasa’el  rajawinel  ri  Aram,  xub’an  k’ax  chkech  ri  e’ajisra’el  chi  pa  ronojel  ri  uk’aslemal  ri  Jo’akas.  23K’atek’ut,  ri  Yahweh  xutoq’ob’isaj  kiwach  e  xpax  uk’u’x  chkech.  Kka’y uloq chkech rumal ri chapb’alq’ab’ xub’an kuk’ ri Ab’raham, ri Isa’ak e ri Jakob’; man  xraj  taj kusach kiwach e  man  xe’uk’yaq  ta  ub’ik  chuwach.  24Ri  Hasa’el  rajawinel  ri  Aram  xkamik e are ri uk’ojol B’en‐Hadad xajawinik kanoq pa ri uk’exwach ri are’. 25K’atek’uri’, ri  Jo’as,  uk’ojol  ri  Jo’akas,  xuk’am  chi  pa  uq’ab’  ri  B’en‐Hadad,  uk’ojol  ri  Hasa’el,  ri  jetaq  tinimit che ri Jasa’el xutoqij pa uq’ab’ ri Jo’akas ruk’ ri ch’ich’ rech ch’o’j. Ri Jo’as xuqajb’ej  oxmul ri are’ e xrechb’ej chi na ri jetaq utinimit ri Isra’el.    Ri rajawaremal ri Amasi’as pa ri Juda (796-781)

141Aretaq  chi’  ajawinaq  chi  keb’ 

2   junab’  ri  Jo’as  uk’ojol  ri  Jo’akas,  rajawinel  ri  Isra’el,  xumajij ri rajawaremal ri Amasi’as, uk’ojol ri Jo’as, rajawinel ri Juda. 2K’o juwinaq job’  25   ujunab’ aretaq chi’ xumajij ri rajawaremal e xajawanik juwinaq b’elejeb’  29  junab’ pa ri  Jerusalem; ri unan ub’i’ Yeho’addan e ri are’ ajjerusalem.  3Utz xub’an chuwach ri Yahweh,  k’atek’ut,  man  je  ta  ri’  jacha  ri  umam  David;  ronojel  xub’ano  jacha  xub’an  ri  utat  Jo’as.  4Xuwi ne’ che man xsach ta kiwach ri jetaq k’olb’al ek’o chikaj e ri siwantinimit xkichi’j na  ri jetaq tab’al toq’ob’ e ri k’ok q’ol pa ri jetaq k’olb’al ri’.  5Aretaq chi’ ko xk’oji’ ri kowinem  pa  ri  uq’ab’,  xe’ukamisaj  ri  e’ajpataninel  che  xkikamisaj  ri  utat  che  ajawinel.  6K’atek’ut,  man xe’ukamisaj taj ri ekik’ojol kanoq ri ekamisanel, jeri’ jacha tz’ib’atalik pa ri uwujil ri  upixab’  ri  Mo’ises,  jawi’  xtaqan  wi  ri  Yahweh  chrech  weri’:  Man  kekamisax  ta  ri  e’alk’uwa’lxel kumal ri etatxel e man kikamix ta ri etatxel kumal ri ek’ojolxel, chkijujunal  ri’ kekamik rumal ri itzel xkib’ano.   7Are ri are’ xe’uqajb’ej ri e’ajedom pa ri taq’aj rech ri Atz’am, echuy lajuj k’al  10.000   achijab’ e xch’akan puwi’ ri Ab’aj ruk’ sib’alaj ch’o’j, Yokte’el ri ub’i xukojo chi k’ate’ na pa  we q’ij kamik ri’.  8K’atek’uri’,  ri  Amasi’as  ke’utaq  enik’aj  e’ajtaqo’ntzij  ruk’  ri  Jo’as,  uk’ojol  ri  Jo’akas,  uk’ojol  ri  Jehu,  rajawinel  ri  Isra’el,  arech  kub’ix  chech:  «¡Chatpetoq  e  kqil  ri’  jachin  kkowinik!».  9Ri  Jo’as,  rajawinel  ri  Isra’el,  kutaq  ub’ixik  we  tzij  ri’  chrech  ri  Amasi’as,  rajawinel ri Juda: «Ri uk’ixal ri Lib’ano xutaq ub’ixik chrech ri tak’är pa ri Lib’ano: “Chaya’  ri ami’al chwech arech kokik rixoqil ri nuk’ojol”, k’atek’ut, ri jetaq awaj ek’o pa ri rulew ri  Lib’ano, xeq’ax chila’ e xkixaq’alb’ej ri k’ix. 10¡Qastzij nak’ut che xatch’akan puwi’ ri Edom e  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI UKAB’ KIWUJ E’AJAWINEL

68

ri  at  awa’lisam  ri  ajolom!  Nimalaj  aq’ijil  b’a  chab’ana’,  k’atek’ut,  are  chatkanaj  b’a’  pa  ri  awachoch. ¿Jasche are kaya awib’ pa ri k’ax e kattzaq na ri’ e xoquje’ ktzaq ri’ ri Juda awuk’  ri at?».  11K’atek’ut,  ri  Amasi’as  man  xuta’  ta  we  tzij  ri’;  ri  Jo’as,  rajawinel  ri  Isra’el,  kb’ek  e  kch’o’jinik.  Xkilo  jachin  ri  kkowinik,  ri  are’  e  ri  Amasi’as  rajawinel  ri  Juda pa  B’et‐Semes  rech ri Juda.  12Ri Juda xch’aktajik rumal ri Isra’el e chkijujunal xe’animaj ub’ik pa ri tz’um  taq kachoch.  13Ri Jo’as rajawinel ri Juda, xuchap ub’ik pa ri B’et‐Semes ri rajawinel ri Juda  ri Amasi’as, uk’ojol ri Jo’as, uk’ojol ri Okosi’as, ri rajawinel ri Isra’el, e kuk’am ub’ik pa ri  Jerusalem. Kutor ub’ik jun jul pa ri tapya rech ri Jerusalem che unimal juq’o’  400  xk’ab’,  chi pa ri uchi’ja rech ri Efra’im e kopan pa ri uchi’ja rech ri Jutz’.  14Xuk’am ub’ik ronojel ri  q’an  pwaq e  ri  saq pwaq  e  ronojel ri  jastaq  k’olik  pa  ri Nim  Rachoch ri  Yahweh, ri  jetaq  uq’inomal  ri  nim  rachoch  ri  ajawinel,  xoquje’  eximitalik  enik’aj  winaq  xe’uk’am  ub’ik  e  xtzalij pa ri Samari’a.  15Ri nik’aj jastaq chik che ri xub’an ri Jo’as, ronojel ri xub’ano e ri nim jastaq xub’ano, ri  ch’o’j  xub’an  ruk’  ri  Amasi’as  rajawinel  ri  Juda  ¿la  man  tz’ib’atal  taj  pa  ri  Wuj  rech  ri  Kijunab’alil ri Ekajawinel ri Isra’el?  16Ri Jo’as xkotz’i’ kuk’ ri e’utat e xmuqik pa ri Samari’a  chkinaqaj ri e’kajawinel ri Isra’el. Are ri uk’ojol Jerob’o’am xajawinik kanoq pa uk’exwach  ri are’.  17Ri Amasi’as, uk’ojol ri Jo’as, rajawinel ri Juda, xka’si’ na kanoq jo’lajuj  15  junab’  aretaq chi’ kaminaq chi ri Jo’as, uk’ojol ri Jo’akas, rajawinel ri Isra’el.  18Ri  nik’aj  jastaq  chik  che  xub’an  ri  Amasi’as,  ¿la  man  tz’ib’atal  taj  pa  ri  Wuj  rech  ri  Kijunab’alil ri Ekajawinel ri Juda?  19Xchomax jun k’amb’al chrij ri are’ pa ri Jerusalem e ri  are’ xanimaj ub’ik pa ri Lakis, k’atek’ut, xetaq ub’ik nik’aj winaq che roqataxik pa ri Lakis e  chila’ xkamisaxik wi ri are’.  20Xk’am uloq chrij kej e xmuqik pa ri Jerusalem chkinaqaj ri  e’utat pa ri Utinimit ri David.  21Konojel ri siwantinimit rech ri Juda xucha’ ri Osi’as, ri are’  che  k’o  waqlajuj  16   ujunab’  e  xokisaxik  ajawinel  pa  uk’exwach  ri  utat  Amasi’as.  22Are  are’  xuyak  chi  jumul  ri  tinimit  Elat  e  xutzalijisaj  chrech  ri  Juda,  aretaq  chi’  ri  ajawinel  muqutalik chik kuk’ ri e’utat.    Ri rajawaremal ri ukab’ Jerob’o’am pa ri Isra’el (783-743)

23Jo’lajuj junab’ chik ajawinaq ri Amasi’as, uk’ojol ri Jo’as, rajawinel ri Juda, aretaq chi’ 

xumajij  ri  rajawaremal  ri  Jerob’o’am  uk’ojol  ri  Jo’as,  rajawinel  ri  Isra’el,  pa  ri  Samari’a.  Xajawinik kawinaq jun  41  junab’.  24Xub’an itzel chuwach ri Yahweh, e man xuya’ ta kan  ri jetaq mak che xub’an ri Jerob’o’am uk’ojol ri Neb’at e rumal k’u weri’ xe’uk’am ub’ik ri  Isra’el pa ri makaj.  25Rumal ri are’ xtz’aqat chi jumul ri retal rulew ri Isra’el, kmajtaj ub’ik pa ri rokb’al ri  Hamat  e  kopan  pa  ri  polow  rech  ri  Arab’a,  jacha  ri  utzij  ri  Yahweh,  Udyos  ri  Isra’el  che  xub’ij  rumal  ri  uchi’  ri  Jonas  upataninel  q’axel  utzij  ri  Dyos, uk’ojol  ri  Amitay,  ri  are’  che  ajgat‐hefer. 26Rumal rech che ri Yahweh xril ri sib’alaj k’achaqijchi’ kuriq ri Isra’el; man k’o  ta jun winaq k’o chuxe’ ukowinem jun chik, on che mata ximitalik e man k’o ta jun winaq  kuto’ uwach ri Isra’el.  27Ri Yahweh mam uchoman taj kusach ub’ik uwach ri ub’i’ ri Isra’el  chuxe’ ri kaj e xuto’ uwach rumal ri uq’ab’ ri Jerob’o’am uk’ojol ri Jo’as.  28Ri  nik’aj  jastaq  chik  xub’an  ri  Jerob’o’am,  ronojel  ri  xub’ano  e  ri  nim  taq  jastaq  xub’ano,  ri  jetaq  ch’akanik  xub’an  pa  ri  ch’o’j,  ri  xub’an  che  utzalejixik  ri  Damasko  e  ri  Hamat  chrech  ri  Juda  e  chrech  ri  Isra’el,  ¿la  man  tz’ib’atal  ta  weri’  pa  ri  Wuj  rech  ri  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI UKAB’ KIWUJ E’AJAWINEL

69

Kijunab’alil  ri  Ekajawinel  ri  Isra’el?  29Ri  Jerob’o’am  xkotz’i’  kuk’  ri  e’utat  e  xmuqik  pa  ri  Samari’a kuk’ ri ekajawinel ri Isra’el. Xajawi’ik pa uk’exwach ri are’ ri uk’ojol Sakari’as.    Ri rajawaremal ri Osi’as pa ri Juda (781-740)

151Juwinaq 

wuqub’  27   junab’  chik  tajin  kajawinik  ri  Jerob’o’am,  rajawinel  ri  Isra’el,  aretaq chi’ xumajij ri rajawaremal ri Osi’as uk’ojol ri Amasi’as, rajawinel ri Juda.  2Waqlajuj  16  ujunab’ aretaq chi’ xumajij ri rajawaremal e xajawinik kawinaq kab’lajuj  52  junab’  pa ri Jerusalem; ri unan ub’i’ Yekoli’a e ri are’ ajjerusalem. 3Tz’aqat ri utzil xub’an chuwach  ri  Yahweh  jacha  xub’an  ri  utat  Amasi’as.  4Xuwi  ne’  che  man  xchuptaj  ta  uwach  ri  jetaq  k’olb’al chikaj e ri esiwantinimit xkitaqej na ub’anik ri tab’al toq’ob’ e uya’ik ri k’ok’ q’ol  cho ri jetaq k’olb’al chikaj. 5Ri Yahweh xuk’yaq jun yab’il chrij ri ajawinel e xq’iy ri uyab’il e  xas jeri’ xkanajik chi k’ate’ na ri jun q’ij che xkamik. Xjeqi’ pa jun ja che utukel apanoq k’o  wi;  e  are  ri  uk’ojol  Yotam  xtaqanik  pa  ri  nim  rachoch  ri  ajawinel  e  are  ri  are’  xb’anow  q’atojtzij pakiwi’ ri siwantinimit.  6Ri nik’aj jastaq chik xub’an ri Osi’as e ronojel ri xub’ano ¿la man tz’ib’atal taj weri’ pa ri  Wuj rech ri Kijunab’alil ri Ekajawinel ri Juda?  7Ri Osi’as xkotz’i’ kuk’ ri e’utat e xmuq kuk’  ri e’utat pa ri Utinimit ri David e are ri uk’ojol Jotam xajawinik kanoq pa uk’exwach ri are’.    Ri rajawaremal ri Sakari’as pa ri Isra’el (743)

8Juwinaq 

wajxaqlajuj  junab’  chik  ajawininaq  ri  Osi’as  rajawinel  ri  Juda,  aretaq  chi’  xumajij  ri  rajawaremal  ri  Sakari’as  uk’ojol  ri  Jerob’o’am,  puwi’  ri  Isra’el  pa  ri  Samari’a;  waqib’ ik’ xajawinik.  9Xub’an itzel chuwach ri Yahweh jacha xkib’an ri e’utat, man xutas ta  apan  rib’  chuwach  ri  jetaq  makaj  xub’an  ri  Jerob’o’am,  uk’ojol  ri  Neb’at  e  ruk’  ri  jetaq  makaj ri’ xe’uk’am ub’ik ri Isra’el pa ri makaj.  10Ri  Sal‐lum  uk’ojol  ri  Yab’es,  xuchomaj  ub’anik  jun  k’amb’al  chrech  ri  are’,  xusoko  e  xukamisaj chkiwach ri siwantinimit e are ri are’ xajawinik kanoq pa uk’exwach ri are’. 11Ri  nik’aj jastaq chik xub’an ri Sakari’as tz’ib’atalik pa ri Wuj rech ri Kijunab’alil ri Ekajawinel  ri  Isra’el.  12Are  wa’  ri  xub’ij  ri  Yahweh  chrech  ri  Jehu:  «Ri  e’ak’ojol  xas  ket’uyi’  ri’  cho  ri  utem ri Isra’el chi pa ri ukaj mayilq’ijsaq»; e jeri’ xb’antajik.    Ri rajawaremal ri Sal-lum pa ri Isra’el (743)

13Ri Sal‐lum, uk’ojol ri Yab’es, xumajij ri rajawaremal puwi’ ri Isra’el aretaq chi’ juwinaq 

b’elejlajuj junab’ chik kajawinik ri Osi’as, rajawinel ri Juda, e ri are’ xajawinik jun ik’ pa ri  Samari’a.  14Ri Menajem uk’ojol ri Gadi, xpaqi’ pa ri Tirsa uloq, kok pa ri  Samari’a e xusok ri Sal‐ lum uk’ojol ri Yab’es, xukamisaj e are ri are’ xajawinik kanoq pa uk’exwach ri are’.  15Ri nik’aj jastaq chik xub’an ri Sal‐lum e ri k’amb’al che xuchomaj ub’anik, tz’ib’atalik  pa  ri  Wuj  rech  ri  Kijunab’alil  ri  Ekajawinel  ri  Isra’el.  16K’atek’uri’,  ri  Menajem  kuk’ajisaj  uwach  ri  Tipsa  e  ke’ukamisaj  konojel  ri  ek’o  chila’  e  k’ax  xub’an  chech  ri  ulew,  xumajij  ub’ik  pa  ri  Tirsa  rumal  rech  che  man  xjaq  ta  ri  jetaq  uchi’  ri  tinimit  chuwach;  konojel  ri  iyawab’ taq ixoqib’ xupoch’ ri kipam.    __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI UKAB’ KIWUJ E’AJAWINEL

70 Ri rajawaremal ri Menajem pa ri Isra’el (743-738)

17Aretaq chi’ juwinaq b’elejlajuj 

39  junab’ ajawininaq chi ri Osi’as, rajawinel ri Juda,  xumajij ri rajawaremal ri Menajem uk’ojol ri Gadi, puwi’ ri Isra’el; xajawinik lajuj junab’ pa  ri  Samari’a.  18Xub’an  itzel  chuwach  ri  Yahweh,  man  xutas  ta  apan  rib’  chuwach  ri  jetaq  mak xub’an ri Jerob’o’am uk’ojol ri Neb’at, e che rumal we jetaq makaj ri’ xuk’am ub’ik ri  Isra’el pa ri makaj.  19Ri Pul rajawinel ri Asiri’a xpe uloq chrech ri ch’o’j ruk’ ronojel ri amaq’. Ri Menajem  xuya’  chrech  ri  Pul  kaq’o’  lajujk’al  1.000   talentos  saq  pwaq  arech  kuto’  are’  e  arech  kk’oji’  uchuq’ab’  ri  ukowinem  ri  rajawib’al  pa  uq’ab’.  20Ri  Menajem  xutoq’ij  ri  pwaq  ri’  chkech  ri  Isra’el,  chkech  konojel  ri  winaq  nim  kib’antajik,  rajawaxik  chkijujunal  kkiya  chrech  ri  rajawinel  ri  Asiri’a  kawinaq  lajuj  siklos  saq  pwaq.  Xa  jek’uri’,  ri  rajawinel  ri  Asiri’a  xtzalijik  e  man  xkkanaj  ta  kan  chila’  pa  ri  amaq’.  21Ri  nik’aj  jastaq  chik  xub’an  ri  Menajem  e  ronojel  ri  xub’ano,  ¿la  man  tz’ib’atal  taj  pa  ri  wuj  rech  ri  Kijunab’alil  ri  Ekajawinel  ri  Isra’el?  22Ri  Menajem  xkotz’i’  kuk’  ri  e’utat  e  are  ri  uk’ojol  Pekaji’as  xajawinik kan pa uk’exwach ri are’.    Ri rajawaremal ri Pekaji’as pa ri Isra’el (738-737) 23Kawinaq 

lajuj  50   junab’  chik  kajawinik  ri  Osi’as,  rajawinel  ri  Juda,  aretaq  chi’  xumajij  ri  rajawaremal  ri  Pekaji’as  uk’ojol  ri  Menajem,  puwi’  ri  Isra’el  pa  ri  Samari’a.  Xajawinik  keb’  junab’.  24Xub’an  ri  itzel  chuwach  ri  Yahweh,  man  xutas  ta  apan  rib’  chuwach ri jetaq makaj xub’an ri Jerob’o’am ri uk’ojol ri Neb’at e rumal we jetaq mak ri’  xuk’am ub’ik ri Isra’el pa ri makaj.  25Ri achi to’l rech ri Pekaj, uk’ojol ri Remali’as xuchomaj ub’anik jun k’amb’al chrech ri  are’  e  xusoko  pa  ri  Samari’a,  pa  ri  keq’te’  k’o  pa  ri  nim  rachoch  ri  ajawinel,  xoquje’  xukamisaj  ri  Argob’  e  ri  Aryeh.  Ek’o  ub’ik  ruk’  ri  are’  kawinaq  lajuj  50   achijab’  e’ajgala’ad. Xukamisaj ri ajawinel e xkanaj kanoq pa uk’exwach ri are’.   26Ri nik’aj jastaq chik xub’an ri Pekaji’as e ronojel ri jastaq xub’ano, tz’ib’atalik pa ri Wuj  rech ri Kijunab’alil ri Ekajawinel ri Isra’el.    Ri rajawaremal ri Pekaj pa ri Isra’el (737-732) 27Kawinaq kab’alajuj 

52  junab’ chik ajawaninaq ri Osi’as, rajawinel ri Juda, aretaq chi’  ri  Pekaj  uk’ojol  ri  Remali’as  xumajij  ri  rajawaremal  puwi’  ri  Isra’el  pa  ri  Samari’a;  xajawinik  juwinaq  junab’.  28Xub’an  itzel  chuwach  ri  Yahweh,  man  xutas  ta  apan  rib’  chuwach ri jetaq mak xub’an ri Jerob’o’am uk’ojol ri Neb’at e che rumal we mak ri’ xuk’am  ub’ik ri Isra’el pa ri makaj.  29Pa  ri  ujunab’alil  ri  Pekaj,  rajawinel  ri  Isra’el,  ri  Teglat‐Falasar  rajawinel  ri  Asiri’a,  kpetik e kokik pa ri Iyyon, pa ri Ab’el‐B’et‐Ma’aka, pa ri Yano’aj, pa ri Kedes, pa ri Hasor,  pa  ri  Gala’ad,  pa  ri  Galile’a,  pa  ronojel  ri  rulew  ri  Neftali  e  ke’ukam  ub’ik  konojel  ri  siwantinimit pa ri Asiri’a.  30Ri Ose’as uk’ojol ri Ela, xuchomaj ub’anik jun k’amb’al chrech  ri Pekaj uk’ojol ri Remali’as, xusoko ri are’ e xukamisaj e xajawinik kanoq pa uk’exwach ri  are’ pa ri juwinaq  20  junab’ rech ri Yotam uk’ojol ri Osi’as.  31Ri nik’aj jastaq chik xub’an ri Pekaj e ronojel ri xub’ano, tz’ib’atalik pa ri Wuj rech ri  Kijunab’alil ri Ekajawinel ri Isra’el.  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI UKAB’ KIWUJ E’AJAWINEL

71

  Ri rajawaremal ri Jotam pa ri Juda (740-736) 32Keb’  junab’  chik  ajawaninaq  ri  Pekaj  uk’ojol  ri  Remali’as,  rajawinel  ri  Isra’el,  aretaq 

chi’ xumajij ri rajawaremal ri Jotam uk’ojol ri Osi’as, rajawinel ri Juda.  33Juwinaq job’  25   ujunab’ aretaq chi’ xumajij ri rajawaremal e xajawanik waqlajuj junab’ pa ri Jerusalem; ri  unan ub’i’ Yerusa, umi’al ri Sadok.  34Utz xub’an chuwach ri Yahweh, ronojel jeri’ xub’ano  jacha xub’an ri utat Osi’as. 35Xuwi ne’ che man xchuptaj ta uwach ri jetaq k’olb’al chikaj e ri  siwantinimit  xkitaqej  na  uchi’xik  ri  tab’al  toq’ob’  e  ri  k’ok’  q’ol  cho  ri  jetaq  k’olb’al  k’o  chikaj ri’. Are ri are’ xyakow ri uchi’ja chikaj rech ri Nim Rachoch ri Yahweh.  36Ri nik’aj jastaq chik xub’an ri Jotam e ronojel ri xub’ano, ¿la man tz’ib’atal taj pa ri Wuj  rech ri Kijunab’ala’il ri Ekajawinel ri Juda? 37Pa taq we q’ij ri’, ri Yahweh xuchapale’j utaqik  uloq  ri  Rason  puwi’  ri  Juda,  rajawinel  ri  Aram,  e  ri  Pekaj  uk’ojol  ri  Remali’as.  38Ri  Jotam  xkotz’i’  kuk’  ri  e’utat,  xmuqik  pa  ri  Utinimit  ri  David  che  are  umam;  are  ri  uk’ojol  Akaz  xajawinik kanoq pa uk’exwach ri are’.    Ri rajawaremal ri Akas pa ri Juda (736-716)

161Wuqlajuj 

17  junab’ chik ajawaninaq ri Pekaj, uk’ojol ri Remali’as, aretaq chi’ xumajij  ri rajawaremal ri Akaz, uk’ojol ri Jotam, rajawinel ri Juda.  2Ri Akas juwinaq ujunab’ aretaq  chi’ xumajij ri rajawaremal e xajawanik waqlajuj junab’ pa ri Jerusalem. Man utz taj xub’an  chuwach  ri  Yahweh  ri  Udyos,  jacha  xub’an  ri  umam  David.  3Are  xuterne’b’ej  ri  kib’e  ri  ekajawinel  ri  Isra’el,  xuq’axej  ne’  ri  uk’ojol  pa  ri  q’aq’  jeri’  jacha  ri  itzel  taq  b’anoj  ne’  kkib’an ri siwan taq tinimit che xe’resaj ub’ik ri Yahweh chkiwach ri e’ajisra’el.  4Xuchi’j ri  tab’al taq toq’ob’ e ri k’ok’ q’ol cho ri jetaq k’olb’al k’o chikaj, cho ri alaj taq juyub’ e chuxe’  ronojel raxroj che’.  5K’atek’uri’,  keb’e  ub’ik  ri  Rason,  rajawinel  ri  Aram  e  ri  Pekaj  uk’ojol  ri  Remali’as  rajawinel ri Isra’el, che ub’anik ri ch’o’j ruk’ ri Jerusalem, kkisutij rij ri Akas k’atek’ut man  xekowin taj xech’akan puwi’.  6Pa taq we q’ij ri’; ri Rason, rajawinel ri Aram, xkowin chi na  che  uch’akik  ri  Elat  arech  kok  chi  na  jumul  rech  ri  Edom;  ke’resaj  ub’ik  pa  ri  Elat  ri  e’ajjuda;  ri  e’ajedom  xe’ok  pa  ri  Elat  e  xejeqi’  chila’  chi  pa  we  q’ij  na  kamik  ri’.  7Ri  Akas  xe’utaq  ub’ik  enik’aj  etaqo’ntzij  ruk’  ri  Teglat‐Falasar,  rajawinel  ri  Asiri’a,  arech  ke’kib’ij  chrech:  «Ri  in,  inapataninel  e  inak’ojol!  Chatpet  b’a’  che  nuto’ik  pa  uq’ab’  ri  rajawinel  ri  Aram e puq’ab’ ri rajawinel ri Isra’el rumal rech che ri e’are’ xewa’laj uloq chwij in».  8Ri  Akas xuk’am ub’ik ri saq pwaq e ri q’an pwaq k’o pa ri Nim Rachoch ri Yahweh e ri k’o pa  ri uq’inomab’al ri nim rachoch ri ajawinel e jacha jun sipanik kutaq ub’ik ronojel chrech ri  rajawinel Asiri’a. 9Ri rajawinel ri Asiri’a xutatab’ej weri’ e xpaqi’ chrij ri Damasko, xokik pa  ri tinimit; ke’uk’am ub’ik ri siwantinimit pa ri Kir e xukamisaj kanoq ri Rason.  10Ri ajawinel Akas kb’e pa ri Damasko che uk’ulik ri Teglat‐Falasar, rajawinel ri Asiri’a e  aretaq  chi’  kril  ri  ab’aj  tab’al  toq’ob’  k’o  pa  ri  Damasko  kutaq  ub’ik  chech  ri  chuchqajaw  Uri’as ri jun ab’aj ri’ e ri umolte jeri’ jacha ub’anik.  11Ri chuchqajaw Uri’as xuyak jun tab’al  toq’ob’;  ronojel  ri  jastaq  xtaqan  ri  ajawinel  Akas  chrech  chi  pa  ri  Damasko  uloq,  ri  chuchqajaw  Uri’as  xub’ano  chi  aretaq  chi’  ri  ajawinel  Akas  maja’  ktzalij  uloq  pa  ri  Damasko.  12Aretaq chi’ ri ajawinel Akas ktzalij ub’ik pa ri Damasko xril ri ab’aj rech tab’al  toq’ob’, kqib’ ukoq ruk’ e kaq’an puwi’.  13Kuporoj cho ri tab’al utoq’ob’ ri uholokosto e ri  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI UKAB’ KIWUJ E’AJAWINEL

72

jetaq usipanik, xuq’ejej ri ja’ usipanik puwi’, xoquje’ xuq’ejej ri kik’el rech ri tab’al toq’ob’  rech riqoj ib’. 14K’atek’uri’, ri saq ch’ich’ tab’al toq’ob’ k’o ukoq chuwach ri Yahweh, kuk’am  ukoq chuwach ri Nim Rachoch ri Yahweh e kukoj ukoq chunaqaj ri k’ak’ tab’al toq’ob’ pa ri  urox uxkut kaj.  15Ri ajawinel Akas kutaq ri chuchqajaw Uri’as chech weri’: «Cho ri nimalaj  tab’al  toq’ob’,  ri  at  kaporoj  na  ri’  ri  holokosto  rech  aq’ab’il  e  ri  sipanik  rech  b’enaq’ij,  ri  holokosto rech ri ajawinel e ri usipanik, ri holokosto, ri sipanik e ri taq ja’ kech konojel ri  siwantinimit; kaq’ejej ri’ chuwach ronojel ri kik’ rech ri jetaq holokosto, e ri kik’el rech ri  tab’al toq’ob’. E ri jun tab’al toq’ob’ che saq ch’ich’ b’ronse, kinwil in ri’ jas kinb’an chrech».  16Ri chuchqajaw Uri’as xub’ano ronojel ri xutaq ri ajawinel Akas chrech.  17Ri ajawinel Akas xuwilij ri jetaq setesisk uxe’, xresaj ri ch’ajb’al k’o puwi’; xuqasaj ri  saq ch’ich’ polow che kitelem ri ama’ taq wakax e xukoj puwi’ jun jeli’kalaj ab’aj.  18Rumal  rech che xuta ri rajawinel Asiri’a chrech, xuk’exo pa ri Nim Rachoch ri Yahweh ri uchi’ja  jawi’ kb’an ub’ik okem pa ri sab’ado e ri jun rokb’al ri ajawinel chrij uloq.  19Ri nik’aj jastaq chik xub’an ri Akas e ronojel ri xub’ano, ¿la man tz’ib’atal taj pa ri Wuj  rech  ri  Kijunab’alil  ri  Ekajawinel  ri  Juda?  20Ri  Akas  xkotz’i’  kuk’  ri  e’utat,  xmuqik  pa  ri  Utinimit ri David e are ri uk’ojol Eseki’as xajawinik kanoq pa uk’exwach ri are’.    Ri rajawaremal ri Ose’as pa ri Isra’el (732-724)

171Kab’lajuj  junab’  chik  ajawaninaq  chi  ri  Akaz,  rajawinel  ri  Juda,  aretaq  chi’  xumajij  ri  rajawanik ri Ose’as uk’ojol ri Ela puwi’ ri Isra’el pa ri Samari’a. Xajawanik b’elejeb’ junab’.  2Itzel xub’an chuwach ri Yahweh, kne’b’a’ man jeri’ taj jacha xkib’an ri ekajawinel ri Isra’el  che enab’e chuwach ri are’.  3Ri Salmanasar, rajawinel ri Asiri’a, xpaqi’ che ub’anik ch’o’j chrech ri Ose’as. Ri Ose’as  xuya’ rib’ pa uq’ab’ ri ukowinem e xutoj ri alkab’al chrech.  4K’atek’ut, ri rajawinel ri Asiri’a  xuch’ob’o che ri Ose’as keb’ uwach chrech ri are’, xane xe’utaq ub’ik enik’aj etaqo’ntzij ruk’  ri  So,  rajawinel  ri  Egipto  e  man  xutoj  ta  ri  alkab’al  chrech  ri  rajawinel  ri  Asiri’a,  jacha  ub’anom uloq ronojel taq junab’. Ri rajawinel ri Asiri’a xuchapo e xutz’apij ri are’ pa che’ e  ximitalik ruk’ k’i taq ch’ich’.    Ke’ok pa ri Samari’a (721)

5Ri  rajawinel  ri  Asiri’a  kok  pa  ronojel  ri  jetaq  tinimit  e  kopan  pa  ri  Samari’a  e  oxib’ 

junab’ xusutij rij we tinimit ri’.  6B’elej junab’ chik ajawaninaq chik ri Ose’as, aretaq chi’ ri  rajawinel  ri  Asiri’a  xokik  pa  ri  Samari’a  e  xe’uk’am  ub’ik  ri  e’ajisra’el  pa  ri  Asiri’a.  Xe’ujeqeb’a’  pa  ri  Jalaj,  pa  ri  Jab’or  che  jun  nimaja’  rech  ri  Gosan  e  pa  taq  ri  kitinimit  ri  e’ajmedos.    Mayoj uwach ri k’ax xuriq ri rajawib’al ri Isra’el 7Xk’ulmataj weri’ rumal rech che ri e’ajisra’el xemakun chuwach ri Yahweh ri Kidyos, ri 

are’  che  xeresaj  e  xe’upaqb’a’  pa  ri  rulew  ri  Egipto  uloq,  xuto’  uloq  kiwach  chuxe’  ri  ukowinem  ri  Fara’on,  rajawinel  ri  Egipto.  E  xekiq’ijilaj  enik’aj  e’esal  uwach  dyos  chik,  8xkiterne’b’ej  ri  kib’antajik  ri  jetaq  tinimit  che  ri  Yahweh  xe’uk’yaq  ub’ik  chkiwach  ri  e’are’.  9Ri e’ajisra’el xkichomaj itzel taq jastaq che uk’ule’laxik ri Yahweh. Xkiyak ri jetaq  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI UKAB’ KIWUJ E’AJAWINEL

73

k’olb’al  chikaj  pa  ronojel  tinimit  jawi’  xejeqi’  wi  e’are’,  chi  pa  ri  taq  keq’te’  jawi’  kelaq’b’anik wi e pa ri kowlaj taq tinimit.  10Xkitz’aq nik’aj taq ab’aj e tyoxlaj taq che’ puwi’  ronojel  alaj  taq  juyub’  e  chuxe’  ronojel  raxroj  taq  che’.  11E  xkib’an  ri  tab’al  toq’ob’  puwi’  ronojel ri jetaq k’olb’al chikaj jacha kkib’ano ri jetaq tinimit che ri Yahweh xe’ukyaq ub’ik  chkiwach  ri  e’are’  e  xkib’an  itzel  taq  jastaq  che  xuyak  uq’aq’al  royowal  ri  Yahweh.  12Xe’kiq’ijilaj ri e’esal taq uwach dyos, ri xe’uq’il ri Yahweh che man kekiq’ijilaj taj aretaq  chi’ xub’ij chkech: «Man kib’an ta weri’».  13Ri Yahweh kuya’ ub’ixik chkech ri Isra’el e ri Juda rumal ri kichak kipatan konojel ri  eq’axel  utzij  ri  Dyos  e  konojel  ri  esaq  wachom  winaq: «Chik’exa’  b’a’  ri  ik’ux  chuwach  ri  itzel taq ib’e imajom e chik’olo’ b’a’ ri nupixab’ e ri nutzij pa ri iwanima’, jeri’ jacha xinb’ij  chkech ri itat e ri xe’intaq che ub’anik rumal ri kichak kipatan ri enupataninel ri eq’axel  utzij  ri  Dyos».  14K’atek’ut,  ri  e’are’  man  xkinimaj  taj  e  xkikoworisaj  ri  kijolom  jeri’  jacha  xkib’an ri kitat, che man kkijikib’a ta ri kik’ux chrij ri Yahweh ri Kidyos.  15Kketzelaj uwach  ri upixab’, xoquje’ ri chapb’alq’ab’ che xub’an kuk’ ri ekitat e ri jetaq taqanik xuya chkech;  are  ne  xkiterne’b’ej  ri  man  utz  taj,  are  xeteri’  chkij  ri  jetaq  tinimit  ek’o  naqaj  chkech,  ri  tinimit  che  xub’ij  ri  Yahweh  chkech:  man  kib’an  taj  jacha  kkib’an  ri  e’are’.  16Xkiwonb’a’  kanoq  ronojel  ri  jetaq  upixab’  ri  Dyos  e  kkitz’aq  e’esal  uwach  taq  dyos  ruk’  ja’risamtaq  ch’ich’,  ri  keb’  alaj  taq  ama’  wakax;  xkib’an  jun  tyoxlaj  kiche’  e  xkimej  kich’e’k  chkiwach  konojel ri ch’umil ek’o chikaj e xkiq’ijilaj ri B’a’al.  17Xekiq’axej ri ekik’ojol e ri ekimi’al pa ri  q’aq’,  xkib’an  ri  ch’ob’nik  e  ri  saqwachaj,  xkik’ayij  kib’  che  ub’anik  ri  itzel  chuwach  ri  Yahweh e xkiyak ri uq’aq’al royowal.  18K’atek’uri’ ri Yahweh sib’alaj k’ax ranima’ rumal ri  Isra’el e man xraj ta chik kril kiwach. Xuwi xkanaj kanoq ri ujuq’at ri Juda.  19Xoquje’ ri Juda man xrilij taj ri upixab’ ri Yahweh ri Udyos, xoquje’ xuterne’b’ej ri jetaq  pixab’  xkiterne’b’ej  ri  Isra’el.  20K’atek’uri’,  ri  Yahweh  xuk’yaq  ub’ik  konojel  ri  erija’al  ri  Isra’el, xresaj kik’ixb’al e xe’ujach pakiq’ab’ e’elaq’omab’, chi k’ate’ na naj xe’ukyaq ub’ik e  man xril ta chi kiwach.  21Rumal rech che ri Isra’el xresaj ub’ik rib’ pa ri rachoch ri David e  rumal che xki’okisaj kajawinel ri Jerob’o’am ri uk’ojol ri Neb’at; ri Jerob’o’am xresaj ub’ik  ri  siwantinimit  chuwach  ri  Yahweh  e  xe’uk’am  ub’ik  pa  jun  nimalaj  mak.  22Ri  e’ajisra’el  xkib’ano ronojel ri jetaq mak xub’an ri Jerob’o’am e man xkitas ta apan kib’ chuwach; 23chi  k’ate’ na che pa uk’isb’al ri Yahweh man xraj ta chik kril uwach ri Isra’el, jacha xub’ij rumal  ri kichak kipatan ri e’upataninel eq’axel utzij ri Dyos; xe’uk’am ub’ik ri e’ajisra’el naj che ri  kulew, xe’uk’am ub’ik pa ri Asiri’a, jawi’ ek’o na wi chi pa we q’ij kamik ri’.    Ri ekaxlan taq winaq ke’ok pa ri Samari’a 24Ri rajawinel ri Asiri’a xe’uk’am uloq enik’aj winaq pa ri B’ab’iloni’a, pa ri Kuta, pa ri 

Arva,  pa  ri  Hamat  e  pa  ri  Sefarvayim  e  xe’ukoj  pa  ri  jetaq  utinimit  ri  Samari’a  pa  kik’exwach ri e’ajisra’el; kkib’an kech chrech ri Samari’a e kejeqi’ pa ri jetaq utinimit.  25Xk’ulmatajik che aretaq chi’ xe’ok pa ri ulew ri’, man k’o ta na’tal ri’ chkech che man  keniman ta chrech Yahweh e ri Yahweh xu’taq jetaq koj chkij e xe’kikamisaj ek’i chkech ri  e’are’.  26Xa  jek’uri’  xkib’ij  chrech  ri  rajawinel  Asiri’a:  «Ri  winaq  che  xe’ak’am  uloq  pa  ri  jetaq  utinimit  ri  Samari’a  man  keta’m  taj  kq’ijilaj  ri  Rajaw  we  ulew  ri’,  k’atek’uri’  xu’taq  uloq jetaq koj chkij arech ke’kikamisaj rumal rech che man keta’m taj kq’ijilaj ri Rajaw we  ulew  ri’».  27Ri  rajawinel  Asiri’a  xtaqan  chrech  weri’:  «Chitzalijisaj  b’a’  jela’  jun  chkech  ri  echuchqajawib’  che  ri  in  xink’am  uloq  jela’,  chjeqel  b’a’  chila’  e  chuk’utu’  b’a’  chila’  ri  q’ijlanik kb’an chuwach ri Rajaw ri ulew ri’».  28Xpe k’ut jun chkech ri echuchqajawib’ che  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI UKAB’ KIWUJ E’AJAWINEL

74

xk’am ub’ik pa ri Samari’a e xjeqi’ pa ri B’etel e xuk’ut chkiwach ri rajawaxik kkib’ano che  uq’ijilaxik ri Yahweh.  29Chjujunal chkech ri jetaq amaq’ xkib’an ri jetaq kidyos e xkikoj pa ri nim taq ja pa ri  k’olb’al  chikaj  jawi’  ri  ejeqel  wi  pa  ri  Samari’a.  30Ri  e’ajb’ab’iloni’a  xkib’an  jun  Sukkot‐ B’enot, ri ej’ajkuta xkib’an jun Nergal, ri e’ajhamat xkib’an jun Asima, 31ri e’ajavvita xkib’an  jun  Nib’jaz  e  jun  Tartak,  e  ri  e’ajsefarvayim  xe’kiporoj  ri  kalk’uwa’l  pa  ri  q’aq’  rech  uq’ijilaxik ri Adrammelek e ri Anammelek, che are kidyos ri e’ajsefarvayim.  32Xoquje’ nim  kkil  wi  ri  Yahweh  e  xe’ki’uxisaj  enik’aj  echuchqajawib’  chkixo’l  ri  jetaq  kiwinaq  arech  kkiq’ijilaj  ri  Yahweh  pa  taq  ri  k’olb’al  k’o  chikaj.  33Nim  kkil  wi  ri  Yahweh  e  xoquje’  kkipatanij ri ekidyos e’are’, jeri’ jacha ri q’ijlanik kkib’an ri jetaq amaq’ jawi’ ri epetinaq wi  uloq. 34Chi pa we q’ij na kamik ri’ are kkiterne’b’ej ri ojer taq q’ijlanik.  Ri  e’ajisra’el  che  ek’o  na  kanoq  pa  ri  Samari’a,  man  nim  taj  kil  wi  ri  Yahweh  e  man  xkiterne’b’ej ta ri jetaq upixab’ e ri naq’atalik, ri tzij rajawaxik kb’anik e ri jetaq pixab’ che  xtaqan  ri  Yahweh  chkech  ri  eralk’uwa’l  ri  Jakob’,  ri  e’are’  che  xukoj  kib’i’  Isra’el.  35Ri  Yahweh xub’an jun chapb’alq’ab’ kuk’ e’are’ e xe’utaq chrech weri’: «Man nim taj ke’iwil wi  ri ekaxlan taq dyos, man kixxuki’ ta chkiwach, man ke’iq’ijilaj taj e man kichi’j ta jun taq  tab’al toq’ob’ chkiwach.  36Xuwi kib’an weri’ chuwach ri Yahweh, ri are’ che xixresaj uloq e  xixupaqab’a’ chi pa ri Egipto uloq ruk’ ri ukowinem e ruk’ che xulik’ej ri uq’ab’, chrech ri  are’  kixq’ijlanik,  chuwach  ri  are’  kixxuki’k,  e  chuwach  are’  kichi’j  ri  tab’al  taq  toq’ob’.  37Kik’ol  ri’  pa  ri  iwanma’  ri  jetaq  pixab’  e  ri  jetaq  q’ijlanik,  ri  tzij  rajawaxik  kb’anik  e  ri  tz’ib’atalik  pixab’  xuya’  chiwech,  pa  junalik  kiterene’b’ej  weri’  e  man  k’o  ta  kixxuki’  ri’  chkiwach  ekaxlan  taq  e’esal  uwach  dyos.  38Misacho  ri  chapb’alq’ab’  xinb’an  iwuk’  ix  e  mixxuki’ chkiwach ekaxlan taq e’esal uwach dyos, 39xuwi ri Yahweh ri Idyos nim kiwil wi e  ri are’ kuto’ iwach ri’ pa kiq’ab’ konojel ri e’ik’ulel».  40K’atek’ut, ri e’are’ man xkinimaj ta ri  utzij ri are’ e kkitaqej na ub’anik ri ojer kiq’ijlanik.  41Xa jek’uri’, we siwan taq tinimit ri’ nim kkil wi ri Yahweh e xoquje’ ke’kiq’ijilaj ri e’esal  uwach taq kidyos; ri ekalk’uwa’l ri ekalk’uwa’l ri e’are’ kkib’an na jewa’ pa we q’ij kamik  ri’ jacha ri xkib’an ri ekitat.    Jaqeb’al tzij puwi’ ri rajawaremal ri Eseki’as

181Oxib’  junab’  chik  ajawininaq  ri  Ose’as  uk’ojol  ri  Ela,  rajawinel  ri  Isra’el,  aretaq  chi’  xumajij ri rajawaremal ri Eseki’as uk’ojol ri Ajas, rajawinel ri Juda.  2Juwinaq job’ ujunab’  aretaq chi’ xumajij ri rajawaremal e xajawinik juwinaq b’elejeb’ junab’ pa ri Jerusalem; ri  unan ub’i’ Ab’i, umi’al ri Sakari’as.  3Utz xub’an chuwach ri Yahweh, kub’ano ronojel jacha  ri xub’ano ri umam David.  4Are are’ xusach uwach ri jetaq k’olb’al chikaj; xuwaq’ij ri jetaq  ab’aj, xuqupj ri tyoxlaj che’ e xuk’is tzij puwi’ ri jun saq ch’ich’ kumatz xub’an ri Mo’ises.  Chi  pa  taq  we  q’ij  ri’,  ri  e’ajisra’el  kkichi’j  ri  jetaq  tab’al  toq’ob’  chuwach,  xkikoj  ub’i’  Nejustan.  5Xujijkib’a’  uk’u’x  chrij  ri  Yahweh,  ri  Udyos  ri  Isra’el.  Chuwach  chi  apan  ri  are’,  man  xk’oji’ ta chi jun rajawinel ri Juda jacha ri are’ e xoquje’ man xk’oji’ ta jun nab’e chuwach,  jeri’  jacha  ri  are’.  6Xas  xqib’  ruk’  ri  Yahweh  e  man  xutzoqopij  ta  kan  ri  are’,  xuk’ol  pa  ri  ranima’ ri jetaq pixab’ xtaqan ri Yahweh chrech ri Mo’ises.  7Ri Yahweh xk’oji’ ruk’ ri are’ e  xajek’uri’ utz xelik pa ronojel ri xub’ano. Xwa’lajik chrij ri rajawinel ri Asiri’a e man xk’oji’  ta  chi  jumul  chuxe’  ri  ukowinem.  8Ri  are’  xe’uqajb’ej  ri  e’ajfiliste’o  chi  pa  ri  Gasa,  e  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI UKAB’ KIWUJ E’AJAWINEL

75

xrechb’ej  ri  amaq’  chi  pa  ri  retal  ulew  ub’ik,  kmajtaj  ub’ik  jawi’  k’o  wi  ri  keq’te’  rech  laq’ab’anik e kopanik chi pa ri kowlaj taq tinimit.    Ri xuk’isb’ej wi ri Samari’a 9Pa 

ri  ukaj  junab’,  aretaq  chi  kajawinik  chik  ri  Eseki’as,  pa  ri  uwuq  junab’  chik  ajawaninaq ri Ose’as uk’ojol ri Ela, rajawinel ri Isra’el, xpaqi’ uloq che ub’anik ri ch’o’j ruk’  ri  Samari’a,  ri  Salmanasar,  rajawinel  ri  Asiri’a  e  xusutij  rij.  10Kokik  pa  ri  Samari’a  aretaq  chi’ oxib’ junab’ chik ri ch’o’j. Pa ri uwaq junab’ che kajawinik chik ri Eseki’as, che ub’elej  junab’ chik kajawinik ri Ose’as, rajawinel ri Isra’el, xch’aktajik ri Samari’a. 11Ri rajawinel ri  Asiri’a  ke’uk’am  ub’ik  ri  e’ajisra’el  pa  ri  Asiri’a  e  xe’ujeqeb’a’  pa  Jalaj,  puwi’  aq’anoq  ri  Jab’or, ri nimaja’ Gosan e pa ri kitinimit ri e’ajmedos  12rumal rech che man xkinimaj ta ri  utzij ri Yahweh ri Kidyos e xkib’an k’ax chrech ri uchapb’alq’ab’, chrech ronojel ri jastaq  xtaqan ri Mo’ises chech, che upataninel ri Yahweh. Man xetan taj e man xkib’an taj pa ri  kik’aslemal.    Ri okem ruk’ choq’ab’ pa ri Senakerib’ 13Kajlajuj 

junab’  chik  ajawaninaq  ri  Eseki’as,  aretaq  chi’  xpaqi’  uloq  ri  Senakerib,  rajawinel ri Asiri’a, chkij konojel ri kowlaj taq itinimit ri Juda e xe’rechb’ej ri jetaq tinimit  ri’.  14Ri Eseki’as, rajawinel ri Juda kutaq ub’ixik we tzij ri’ chrech ri rajawinel ri Asiri’a, pa  ri  Lakis:  «¡Ri  in  xinmakunik!  Chattanaloq  chrech  ri  ch’o’j  kab’an  chwech  e  kinb’an  ri’  ronojel ri kab’ij chwech!». Ri rajawinel ri Asiri’a xutaq utayik chrech ri Eseki’as, rajawinel  ri  Juda,  jo’lajujk’al  talentos  saq  pwaq  e  juwinaq  lajuj  talentos  q’an  pwaq;  15ri  Eseki’as  xujach ronojel ri saq pwaq che xriqitajik pa ri Nim Rachoch ri  Yahweh e pa ri q’inomalaj  kaxa k’o pa ri nim rachoch ri ajawinel.  16Aretaq chi’ weri’, ri Eseki’as xujoq’opij ronojel ri  jetaq ch’ich’ k’o cho ri uchi’ taq ja pa ri Nim Rachoch ri Yahweh e xtaqanik kk’oqopaxik ri  utak’ab’alil  che  b’anom  ruk’  q’an  pwaq,  che  xas  are  ri  rajawinel  ri  Juda  xtz’ajow  chrij  e  xujach chrech ri rajawinel ri Asiri’a.    Ri uchak upatan ri nimalaj ajpajnel amaja’ 17Ri rajawinel ri Asiri’a, chi pa ri Lakis ub’ik, kutaq ub’ik ruk’ ri ajawinel Eseki’as pa ri 

Jerusalem ri nimalaj ajpajnel amaja’, ri kinimal ri emencho’r taq achijab’ e ri kik’amalb’e e  ek’i achijab’ erech ch’o’j. Kepaqi’ ub’ik pa ri Jerusalem. Aretaq chi’ ke’opanik, kek’oji’ ukoq  chunaqaj ri chemelikalaj ja’ k’o ajsik, ri k’o pa ri ub’e ri rulew ri Ch’ajonb’al.  18Ke’kisik’ij ri  ajawinel, ri k’amalb’e pa ri nim rachoch ri ajawinel, ri Elyakim uk’ojol ri Jilki’as, ri ajtz’ib’  Seb’na  e  ri  ajtij  Yo’aj,  uk’ojol  ri  Asaf,  ke’el  uloq  arech  ke’kik’ulu’  ri  e’are’.  19Ri  nimalaj  ajpajnel amaja’ kub’ij chkech: «Chib’ij b’a’ we jun taqkil ri’ chrech ri Eseki’as: Jewa’ kub’ij ri  nimalaj ajawinel, ri rajawinel ri Asiri’a ¿Jas ri kakub’a’ ak’ux chrij?  20¿La kachomaj che ri  tzij  k’o  upatan  chuwach  ri  etamanik  e  che  kuya’o  kkanaj  kan  pa  uk’exwach  ri  ch’o’j?  ¿Jachin  kakub’a’  ak’u’x  chrij  che  xatwa’laj  chwij  in?  21Ri  at  xakub’a’  ak’u’x  chrij  ri  jun  q’ajinaq aj, che are ri Egipto, arech katwa’aljik uloq chwij in? 22K’atek’ut, kib’ij wa’ chwech:  ri uj qakub’a’m qak’u’x chrij ri Qadyos’ ¿la man are ta k’ut ri are’, Eseki’as, ri xusach uwach  ri jetaq k’olb’al k’o chikaj e ri jetaq tab’al toq’ob’ e xub’ij chkech ri esiwantinimit Juda e ri  Jerusalem: “¡Kimej iwib’ wa’ chuwach we jun tab’al toq’ob’ ri’ pa ri Jerusalem!”  23¡Utz b’a’  ri’!  Ko  chixb’e  b’a’  ruk’  ri  Wajaw  ri  rajawinel  ri  Asiri’a:  ri  in  kinya’  ri’  chawech  joq’o’  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI UKAB’ KIWUJ E’AJAWINEL

76

2.000   kej  we  ke’ariq  ri  achijab’  kkikejb’ej!  24¿Jas  k’u  kab’an  ri’  arech  ktzalejik  xa  jun  chkech ri enitz’ chkixo’l ri e’upataninel ri Wajaw? Ri at kajikib’a ak’ux chrij ri Egipto arech  kk’oji’ nik’aj taq ach’ich’ kech ri kej e achijab’ kkikejb’ej ri kej! 25K’atek’uri’, ¿la kachomaj ri  at che xinpaqi’ uloq ri in pa we jun k’olb’al ri’ che uk’isik tzij puwi’ e man k’o ta ri Yahweh  wuk’? Are ri Yahweh xb’in chwech: ¡Chatpaqal ub’ik che uk’isik tzij puwi’ ri jun ulew ri’!».  26Ri  Elyakim,  uk’ojol  ri  Jilki’as,  ri  Seb’na  e  ri  Yo’aj  kkib’ij  chrech  ri  nimalaj  ajpajnel  amaja’: «Kinta’ jun toq’ob’ chawech, chujach’ab’ej ri uj che ujapataninel, pa ri tzij arame’o,  rumal rech che ri uj qeta’m we tzij ri’, mujach’ab’ej pa ri tzij juda chkixikin ri siwantinimit  che  ek’o  cho  ri  tapya».  27Ri  nimalaj  ajpajnel  amaja’  kub’ij  chkech:  «¿La  xinutaq  uloq  ri  wajaw che ub’ixik weri’ chrech ri awajaw on chawech at, e man chkech ta ri achijab’ che  et’uyul puwi’ ri tapya, che rajawaxik kkitij ri kikis e kkiqumuj ri kichul iwuk’ ix?».  28Xtaki’ ri nimalaj ajpajnel amaja’ e ko kuraqaqej uchi’ pa ri kich’ab’al ri e’ajjuda e kub’ij  we  tzij  ri’:  «Chitatab’ej  ri  utzij  ri  nim  ajawinel,  ri  rajawinel  ri  Asiri’a.  29Jewa’  kub’ij  ri  ajawinel:  Mixusub’  b’a’  ri  Eseki’as,  rumal  rech  che  man  kkowin  taj  kixuto’  pa  nuq’ab’  in.  30Mukub’a’ ik’u’x ri Eseki’as ruk’ ri Yahweh aretaq chi’ kub’ij chiwech: “Qastzij na k’ut che  kujuto’  ri’  ri  Yahweh  e  we  tinimit  ri’  man  kjachitaj  ta  ri’  puq’ab’  ri  rajawinel  ri  Asiri’a”.  31Mitatab’ej ri utzij ri Eseki’as, rumal rech che jewa’ kub’ij ri rajawinel ri Asiri’a: Chixkanaj  utzil wuk’ in, chiya’a’ b’a’ iwib’ chwech in e iwonojel ri’ kitij na ri’ ri uwach ri tikb’al i’uva e  ri uwach ri iwikox, kiqumuj na ri’ ri ijoron pa ri ik’uwa’,  32k’atek’uri’, kinpe na ri’ chik’amik  e kixinya’a na ri’ pa jun tinimit che jeri’ jacha we iwulew ri’, rulew triko, rulew uva, rulew  kaxlanwa e rulew tikb’al uva, rulew ase’ite e rulew uwa’lche’, e kixk’asi’ ri’ e man kixkam  ta  ri’.  K’atek’ut,  mitatab’ej  ri  Eseki’as  rumal  rech  che  ri  are’  tajin  kixusub’u  aretaq  chi’  kub’ij chiwech: “Ri Yahweh kuto’ qawach ri’”.  33Ri ekidyos ri jetaq amaq’ ¿la qastzij puch  chkijujunal xkito’ uwach ri kulew puq’ab’ ri rajawinel ri Asiri’a?  34¿Jawi’ ek’o wi ri e’udyos  ri Jamat e ri Arpad, jawi’ ek’o wi ri e’udyos ri Sefarvayim, ri Heva e ri Ivva? ¿La xkito’ puch  kiwach  ri  Samari’a  pa  ri  nuq’ab’?  35¿Jachin  chkech  chkixo’l  konojel  ri  ekidyos  ri  jetaq  amaq’ xuto’ iwach chuwach ri nukowinem in arech kuto’ uwach ri Yahweh ri Jerusalem pa  ri nuq’ab’ in?».  36Ri  siwantinimit  man  k’o  ta  xich’awik  e  man  k’o  ta  jun  tzij  xkitzalij  uwach  chrech  ri  are’, rumal rech che ri ajawinel xtaqan chrech weri’: «Mitzalij uwach ri utzij». Ri Elyakim  uk’ojol ri Jilki’as, k’amalb’e pa ri nim rachoch ri ajawinel, ri ajtz’ib’ Seb’na e ri ajtaqo’ntzij  Yo’aj, uk’ojol ri Asaf, kirach’qim ub’ik ri katz’yaq keb’e ruk’ ri Eseki’as e kkib’ij chrech ri  utzij ri nimalaj ajpajnel amaja’.    Ri Isa’i’as q’axel utzij ri Dyos

191Aretaq chi’ ri ajawinel Eseki’as xuta we tzij ri’, xurach’q’ij ri ratz’yaq, kukoj jun koxtar e  kb’e  pa  ri  Nim  Rachoch  ri  Yahweh.  2Ke’utaq  ub’ik,  pa  ri  nim  rachoch  ri  Yahweh  ri  k’amalb’e  Elyakim,  ri  ajtz’ib’  Seb’na  e  ri  enim  taq  winaq  chik  chkixo’l  ri  echuchqajawib’,  kikojom ub’ik ri koxtar, ruk’ ri Isa’i’as q’axel utzij ri Dyos, uk’ojol ri Amos.  3Ri e’are’ kkib’ij  chrech: «Jewa’ kub’ij ri Eseki’as: We jun q’ij ri’, jun q’ij rech k’ax, rech k’ajisab’al wachaj e  rech k’ixb’al. Ri alk’uwa’lxel xopan ri kiq’ij ke’alaxik e man k’o ta chuq’ab’ arech ke’alaxik.  4¿La man xuta ta ri’ ri Yahweh, ri Adyos, ronojel ri jetaq utzij ri nimalaj ajpajnel amaja’ che  xutaq uloq ri rajawinel ri Asiri’a ri rajaw, arech ke’retzelaj uwach ri k’aslik Dyos? ¿La man  kuk’ajisaj ta uwach wa’ we tzij ri’ che xuta ri Yahweh ri Adyos? Chab’ana’ b’a’ jun ch’awem  ruk’ ri Dyos pakiwi’ ri eto’tajinaq na kanoq».  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI UKAB’ KIWUJ E’AJAWINEL

77 5Aretaq  chi’  ri  enim  taq  e’uwinaq  ri  ajawinel  Eseki’as  xe’opan  ruk’  ri  Isa’i’as,  6ri  are’ 

kub’ij  chkech:  «Jewa’  kib’ij  chrech  ri  iwajaw:  Are  wa’  ri  kub’ij  ri  Yahweh.  Maxib’ij  awib’  rumal ri jetaq tzij xato», ri k’ax taq tzij yoq’b’al wech xkib’an ri e’upataninel ri rajawinel ri  Asiri’a. 7Ri in kinkoj na ruk’ ri are’ jun uxlab’al, kuta jun tzij ri’ e ktzalij ub’ik ri’ pa ri rulew  e pa ri rulew, ri in kinb’an ri’ arech ri are’ kqaj chuxe’ ri ch’ich’ rech ch’o’j.    Ri relik ub’ik ri nimalaj ajpajnel amaja’ 8Ri nim ajpajnel amaja’ ktzalij ub’ik e xuriqa’ ri rajawinel ri Asiri’a che tajin kch’o’jinik 

ruk’ ri Lib’na. Ri nimalaj ajpajnel amaja’ xuta’o che ri ajawinel xel ub’ik pa ri Lakis,  9rumal  rech che xuta’ utzijol jun tzij puwi’ ri Tiraka, rajawinel ri Kus: «Ri are’ xel ub’ik che ub’anik  ch’o’j awuk’ ri at».    Ri uwuj ri Senakerib’ xutz’ib’aj chrech ri Eseki’as

Jumul  chik,  ri  Senakerib’,  ke’utaq  chi  ub’ik  enik’aj  etaqo’najtzij  ruk’  ri  Eseki’as  arech  kkib’ij chrech: 10«Jewa’ kib’ij na chrech ri Eseki’as rajawinel ri Juda: Matusub’ b’a’ ri Adyos  aretaq chi’ ri at kajikib’a ak’ux chrij ri are’ ruk’ we tzij ri’: “¡Ri Jerusalem man kjachitaj ta  ri’  pa  ri  uq’ab’  ri  rajawinel  ri  Asiri’a!”  11Ri  at  atom  utzijol  ri  jastaq  che  kib’anom  ri  ekajawinel ri Asiri’a chkech konojel ri jetaq amaq’, xekijach chuwach ri Anatema, ¡e ri at  katto’taj kan ri’!  12Ri kidyos ri jetaq amaq’ ¿la xkito’ kiwach ri winaq che ri enutat xkik’is  tzij pakiwi’, ri Gosan, ri Jaran, ri Resef, e ri e’ajedenita ri ek’o pa ri Telesar? 13Jawi’ k’o wi ri  rajawinel ri Hamat, ri rajawinel ri Arpad, ri rajawinel ri La’ir, ri rajawinel ri Sefarvayim, ri  rajawinel ri Hena e ri Ivva?»  14Ri Eseki’as kuk’am ri wuj chi pa kiq’ab’ ri etaqo’ntzij e kusik’ij. Katek’uri’ kpaqi’ pa ri  Nim rachoch ri Yahweh e xulik’ej ri wuj chuwach ri Yahweh.  15Ri Eseki’as xub’an we jun  ch’awem  ri’  chuwach  ri  Yahweh:  «At  Yahweh,  at  Udyos  ri  Isra’el,  che  at  remelik  pa  axuq’arem, ri at che at xuwi chi Dyos pa konojel ri jetaq ajawib’al k’olik chuwachulew, che  at ri xatb’anowik ri kaj e ri uwachulew.  16Chatak’ab’a’ ri axikin Yahweh e chatatab’ej b’a’:  chajaqa’  ri  awoq’och,  Yahweh  e  chatka’yoq!  Chata’  b’a’  ri  k’ax  taq  utzij  ri  Sennakerib,  ri  xutaq uloq ub’ixik yoq’b’al rech ri k’aslik Dyos.  17Qastzij nak’ut Yahweh, che ri ekajawinel  ri Asiri’a ekik’isom tzij pakiwi’ ri jetaq amaq’,  18e xekik’yaq ub’ik ri jetaq kidyos pa ri q’aq’,  rumal rech che ri e’are’ man edyos taj, xane kichak kiq’ab’ achijab’, xa eche’ e xa e’ab’aj, e  rumal  neri’  xk’is  tzij  pakiwi’.  19Kamik  k’ut  ri’,  ri  in  kink’omij  chawech  Yahweh,  che  at  Qadyos  uj,  chato’o  b’a’  qawach  puq’ab’,  e  xa  jek’uri’  konojel  ri  jetaq  ajawib’al  ek’o  chuwachulew keta’maj ri’ che xuwi ri at, at Yahweh at Dyos!»    Ri utzij ri Isa’i’as 20Ri  Isa’i’as,  uk’ojol  ri  Amos,  kutaq  ub’ixik  chrech  ri  Eseki’as:  «Jewa’  kub’ij  ri  Yahweh, 

Udyos  ri  Isra’el.  Ri  in  xintatab’ej  ri  ach’awem  wuk’  ri  in  puwi’  ri  Senakerib’,  rajawinel  ri  Asiri’a. 21Are wa’ ri tzij kub’ij ri Yahweh puwi’ ri are’.  Ri are’ kretzelaj awach,     ri are’ kutze’j awach,    ri ali, ri q’apoj ali, umi’al ri Si’on.    Kutota’ ujolom chawij,  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI UKAB’ KIWUJ E’AJAWINEL

78

  ri ali, ri ral ri Jerusalem.  22¿Jachin xawetzelaj uwach ri at,     jachin xayoq’ ruk’ itzel taq tzij?    ¿Jachin xayak ri ach’ab’al chrech    e xayak ri awoq’och chuwach?    ¡Are ri Tyoxlaj Ub’antajik rech ri Isra’el!  23Kumal ri e’ataqo’ntzij,     ri at xawetzelaj uwach ri Ajawxel.    E ri at xab’ij:     “Ruk’ ri sib’alaj taq nuch’ich’ e ri nukej,    ri in xinpaqi’ ajsik ri jetaq juyub’,    xinpaqi’ pa taq uk’isb’al ri juyub’ Lib’ano.  Xinchoy uloq ri upurnum ri jetaq täk’ar    e ri jetaq ukotz’ijal ri k’asis.    Ri in xinopan pa ri k’isb’al uk’olb’al,     pa ri je’likalaj uk’ache’laj.  24Ri in nuk’otom k’uwa’ e nuqumum     kaxlan taq joron.    Kinchajiqisaj na ri’ chuxe’ ri waqan    ronojel ri jetaq nimaja’ pa ri Egipto”.  25¿La utz utayik kab’an weri’? Chi ojer tzij    ri in nusuk’umam weri’;    ojer kanoq ri in nuchomam weri’.    Kamik ri’ kinb’an weri’.    Jumulaj poqlaj ri’,     k’isinaq tzij ri’ puwi’ ri achak    ri kowlaj taq ab’aj tinimit.  26Ri esiwantinimit, che tuqa’r kiq’ab’,    keb’irb’itik e k’ixb’al ek’olik,    ejacha taq q’ayes ek’o cho ri ulew,    uraxroj q’ayes,    uq’ayes ri jetaq xot e yawab’     triko che maja’ kk’iyik.  27We kattak’i’k on katt’uyi’k    we katel ub’ik on katok ub’ik,     ri in, in k’olik e weta’m weri’.    xoquje’ weta’am we kyakataj     uq’aq’al awoyowal chwij in.  28Ri at xyakataj uq’aq’al awoyowal chwij:    ri k’ax taq atzij xopan cho taq nuxikin,    ri in kinkoj na ri’     ri numulq’ab’ cho ri atza’m    e pa chi’ kinkoj na ri’     ri nuch’ich’ che katuq’ilo,    e katintzalejisaj na ri’ pa b’e     jawi atpetinaq uloq.  29Ri k’utb’al chawech, are weri’:  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI UKAB’ KIWUJ E’AJAWINEL

79

  We jun junab’ ri’ are ktij na ri’     ri tzaqinaq kanoq    e pa ri jun junab’     chik are ktijik ri ija’     che kk’iy uloq utukel pulew.  Pa ri urox junab’,     chixtikonijoq e kimak ri uwach,    chitika’ uwach ri tikb’al uva     e chitija’ ri uwach.  30Ri keto’taj kanoq pa ri rachoch ri Juda, kb’e urab’ ri’ ikim e kuya uwach ri’ ajsik.  31Rumal rech che ke’el uloq ri’     pa ri Jerusalem ri keto’taj kanoq     e enik’aj chik che xe’animaj kanoq     pa ri juyub’ Si’on.    ¡Ri achixom loq’oq’eb’al uk’ux     ri Yahweh kb’anow wa’ weri’!  32Rumal k’uwa’, jewa’ kub’ij ri Yahweh     chrech ri rajawinel ri Asiri’a:    Man kok ta ri’ pa we tinimit ri’,    man kuk’yaq ta ri’     ri jetaq ch’ab’ pa ri are’,    man kulik’ ta ri’ ri ch’ich’ to’l     rech chuwach ri are’,    man kumulij ta ri’ ulew arech     kpaqi’ ub’ik puwi’ ri are’.  33Ktzalij ub’ik ri’ pa ri ub’e ruk’am uloq,    man kok ta pa we tinimit ri’,     utzij ri Yahweh.  34Ri in kinto’ uwach wa’ we tinimit ri’    e kinkol na wa’ ri are’, arech kinto’ nuwach in e arech kinto’     uwach ri nupataninel David».    Ri k’ax xuriqo e ri ukamikal ri Senakerib’ 35We  jun  chaq’ab’  ri’,  ri  Anjel  rech  ri  Yahweh  kel  ub’ik  e  ke’uch’aya’  k’alab’  oxch’uy 

kaq’o’ lajuj k’al  185.000  achijab’. Aq’ab’il, aretaq chi’ xsaqarik, xuwi ek’olik ekaminaqib’.  36Ri Senakerib’ rajawinel ri Asiri’a, kwa’lij ub’ik pa ri uk’olb’al e keb’e ub’ik. Ktzalij ub’ik  e  kkanaj  kanoq  pa  ri  Ninive.  37K’atek’uri’,  xk’ulmatajik,  che  pa  jun  q’ij,  aretaq  chi’  ri  are’  xukul pa ri nim rachoch ri udyos Nisrok, ri e’uk’ojol Adrammelek e ri Sareser, kkikamisaj  ri  are’  ruk’  ri  ch’ich’  rech  ch’o’j  e  ke’animaj  ub’ik  pa  ri  rulew  ri  Ararat.  Ri  uk’ojol  Asarjaddon xajawinik kanoq pa’uk’exwach.    Ri Eseki’as xyawajik e xkunatajik

201Pa we taq q’ij ri’, ri Eseki’as xyawajik chi rech kkamik. Ri Isa’i’as, q’axel utzij ri Dyos,  uk’ojol  ri  Amos,  kpetik  kulub’ij  chrech:  «Jewa’  kub’ij  ri  Yahweh.  Ri  Yahweh  ktaqanik,  ch’ab’ana  kan  utz  chrech  ri  awachoch  rumal  rech  che  ri  at  chi  katkam  wi,  man  katk’asi’  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI UKAB’ KIWUJ E’AJAWINEL

80

taj». 2Ri Eseki’as kka’y apanoq cho ri xan e kch’aw ruk’ ri Yahweh, jewa’ kub’ij chrech: 3«¡Je  nak’ut Yahweh! Qas chna’taj b’a’ chawech, che ri in inb’ininaq chawach e man nuk’exom ta  ri nutzij e ruk’ jun suk’alaj wanima’, ri in jikom nub’anom chawach». E ri Eseki’as sib’alaj  xuk’is uk’u’x ruk’ nimalaj oq’ej.  4Aretaq  chi’  maja’  kel ub’ik  ri  Isa’i’as  cho  ri  jun  uk’u’x’  uwaja,  kpe  jun  utzij  ri Yahweh  ruk’:  5«Chattzalijoq  che  ub’ixik  chrech  ri  Eseki’as,  k’amal  b’e  chkech  ri  siwanutinimit:  Jewa’ kub’ij ri Yahweh, Udyos ri amam David: Xinta’ ri ach’awem e xinwil ri uwa’l awach.  Ri  in  katinkunaj  wa’:  Pa  oxib’  q’ij  katpaqi’  ri’  pa  ri  Nim  Rachoch  ri  Dyos.  6Kinya  chi  na  jo’lajuj junab’ ak’aslemal, katinto’ ri’ ri at e we jun tinimit ri’ puq’ab’ ri rajawinel ri Asiri’a,  kink’ol na wa’ we jun tinimit ri’ che rumal wech In e rumal ri loq’oq’eb’al nuk’u’x chrech ri  nupataninel David».  7Ri Isa’i’as kub’ij: «Chik’ama’ jub’iq’ uq’or wikox»; kkik’am ri q’or e kkikoj puwi’ ri ch’a’k  e ri ajawinel xkunatajik.  8Ri Eseki’as kub’ij chrech ri Isa’i’as: «¿Jachinchike ri’ ri k’utb’al arech ri in kinweta’maj  che kinukunaj ri Yahweh e che pa oxib’ q’ij kinpaqi’ pa ri Nim  Rachoch ri Yahweh?».  9Ri  Isa’i’as kub’ij: «Arewa’ ri k’utb’al chawech che ri Yahweh kub’ano ri xub’ij: ¿La kawaj che ri  umuj  ri  kmukal  knab’ejik  lajuj  etab’al  on  are  kawaj  ktzalij  lajuj  etab’al?».  10Ri  Eseki’as  kub’ij: «Man k’ax ta ri’ che knab’ejik lajuj etab’al ri muj. Are utz ri’ che ktzalij lajuj etab’al ri  muj!».  11Ri  q’axel  utzij  ri  Dyos  kusik’ij  ri  Yahweh  e  ri  Yahweh  xutzalejisaj  lajuj  etab’al  chrech ri ub’inb’al ri mu’j pa ri uwarib’al ri Ajas.    Ri e’utaqo’ntzij ri Merodak-B’aladan 12Pa  we  taq  q’ij  ri’,  ri  Merodak‐B’aladan,  uk’ojol  ri  B’aladan,  rajawinel  ri  B’ab’iloni’a, 

kutaq ub’ik nik’aj taq wuj e jun sipanik chrech ri Eseki’as, rumal rech che xuta utzijol che  xyab’inik  ri  are’.  13Ri  Eseki’as  sib’alaj  xki’ot  ri  ranima’  rumal  weri’,  e  xa  jek’uri’,  xuk’ut  chkiwach ri etaqo’ntzij ri uk’olb’al ri uq’inomal, ri saq pwaq, ri q’an pwaq, ri k’ok’alaj taq  kunab’al, ri je’likalja taq ase’ite, ronojel ri jetaq uchukb’al kukoj pa ch’o’j, e ronojel ri k’o pa  ri k’olb’al uq’inomal. Man k’o ta jun jas uwach che mata xuk’ut ri Eseki’as chkiwach, ri k’o  pa ri rachoch e pa ri rulew.  14Ri Isa’i’as, ri q’axel utzij ri Dyos, kopan ruk’ ri ajawinel Eseki’as e kuta’ chrech: «¿Jas  xkib’ij we winaq chawech ri’ e jawi’ epetinaq wi?». Ri Eseki’as kub’ij: «Epetinaq uloq chi pa  jun  najalaj  ulew,  epetinaq  pa  ri  B’ab’iloni’a».  15Ri  Isa’i’as  kub’ij:  «¿Jas  ri  xkil  pa  ri  nim  awachoch?». Ri Eseki’as kub’ij: «Xkil ronojel ri jastaq che k’o pa ri nim wachoch; man k’o  ta jun jas uwach che k’olik mata xink’ut chkiwach».  16Kub’ij ri Isa’i’as chrech ri Eseki’as: «Chatatab’ej b’a’ ri’ utzij ri Yahweh:  17Kpe na nik’aj  taq q’ij che ronojel ri jastaq k’o pa ri nim awachoch, ronojel  ri jastaq xkimulij ri atat chi  k’ate’ pa we jun q’ij kamik ri’, kk’am ub’ik ri’ pa ri B’ab’iloni’a, man k’o ta jun jas uwach ri’  kkanaj kanoq, kcha ri Yahweh.  18Kecha’ ri’ chkixo’l ri e’ak’ojol, ri xe’el uloq pa uk’u’x apam  ri  at,  ri  xe’awalk’uwa’laj,  arech  ke’uxik  emencho’r  pa  ri  nim  rachoch  ri  rajawinel  ri  B’ab’iloni’a».  19Ri Eseki’as kub’ij chrech ri Isa’i’as: «Utz ri Utzij ri Yahweh  kab’ij chwech».  Ri kinchomaj: «¿Jas wech in chrech we k’o nimalaj utzil e ja’maril pa ri nuk’aslemal?»  Ri uk’isb’al ri rajawaremal ri Eseki’as 20Ri nik’aj jastaq chik xub’an ri Eseki’as, ronojel ri nim taq uchak xub’ano, ri uyakik ri 

k’otom ja’ xub’ano e ri uk’amik uloq xub’an ri ja’ arech kokik pa ri tinimit, ¿la man tz’ib’atal  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI UKAB’ KIWUJ E’AJAWINEL

81

ta pa ri Wuj rech ri Kijunab’alil ri Ekajawinel ri Juda?  21Ri Eseki’as xkotz’i’ kuk’ ri e’utat e  are ri uk’ojol Manasses xajawinik kan pa uk’exwach ri are’.    Ri rajawaremal ri Manasses pa ri Juda (687-642)

211Ri 

Manasses  k’o  kab’lajuj  ujunab’  aretaq  chi’  xumajij  ri  rajawaremal  e  xajawanik  kawinaq jo’lajuj  55  junab’ pa ri Jerusalem; ri unan ub’i’ Jefsib’a.  2Xub’an itzel chuwach ri  Yahweh,  xub’ano  jacha  ri  jetaq  ketzelal  ri  jetaq  tinimit  che  xe’uk’yaq  ub’ik  ri  Yahweh  chkiwach ri e’ajisra’el.  3Xuyak chi jumul ri jetaq k’olb’al chikaj che xuchup kanoq uwach ri  utat Eseki’as, xuyak tab’al toq’ob’ chuwach ri B’a’al e xub’an  jun tyoxlaj che’ jeri’ jacha ri  jun  xub’an  ri  Ajab’,  rajawinel  ri  Isra’el;  xxuki’  chkiwach  konojel  ri  ch’umil  ek’o  chikaj  e  xe’uq’ijilaj.  4Xuyak  jetaq  tab’al  toq’ob’  pa  ri  Nim  Ja  che  ri  Yahweh  xub’ij  puwi’:  «Pa  ri  Jerusalem kinkoj na ri nub’i’».  5Xuyak tab’al taq toq’ob’ chkech konojel ri ch’umil ek’o chikaj  pa ri keb’ uwaja rech ri  Nim  Rachoch  ri  Yahweh.  6Xuq’axej  ri  uk’ojol  pa  ri  q’aq’.  Xub’an  ri  jetaq  ch’ob’nik  rech  chwe’q  kab’ij  e  ri  jetaq  ch’ob’oj,  xe’uk’am  uloq  enik’aj  winaq  che  kech’aw  kuk’  ri  kaminaqib’ e ejujun esaq wachom, kub’an sib’alaj ri taq chak che ri Yahweh itzel krilo, e  jeri’  k’i  taq  k’ax  xub’an  chuwach  ri  Yahweh  e  xuyak  ri  uq’aq’al  royowal.  7Xukoj  ri  esal  uwach dyos Asera, che are’ are xb’anowik, pa ri Nim Ja, che xub’ij ri Yahweh puwi’ chrech  ri  David  e  chrech  ri  uk’ojol  Salomon:  «Pa  we  Nim  Ja  ri’  e  pa  ri  Jerusalem,  ri  tinimit  che  xincha’o  chkixo’l  konojel  ri  e’ujuq’at  ri  Isra’el,  kinkoj  na  pa  junalik  ri  Nub’i’.  8Man  ke’inb’inisaj ta chik ri e’ajisra’el naj chrech ri ulew che xinya’ in chkech ri ekinan ekitat, we  ri e’are’ ke’ok il che ub’anik ronojel ri xe’intaq chrech, e we kkib’an ronojel ri Pixab’ che  xe’intaq  chrech  rumal  ri  nupataninel  Mo’ises».  9K’atek’ut,  man  xeniman  taj,  ri  Manasses  xusach  kib’e  arech  nim  chi  na  ri  itzel  kkib’an  chkiwach  ri  jetaq  tinimit  che  ri  Yahweh  xuchup kiwach chkiwach ri e’ajisra’el.  10K’atek’uri’, ri Yahweh xch’awik rumal ri kichak kipatan ri e’upataninel eq’axel utzij ri  Dyos,  jewa’  kub’ij:  11«Rumal  rech  che  ri  Manasses,  rajawinel  ri  Juda,  xub’an  we  itzel  taq  b’anoj ri’, xub’an ri itzel che nim chi na chuwach ri xkib’an nab’e ri e’ajamorre’os chuwach  are’ e che xe’uk’am ub’ik ri Juda pa ri mak kuk’ ri e’esal uwach taq dyos,  12rumal k’uwa’  weri’ jewa’ kub’ij ri Yahweh, Udyos ri Isra’el: Ri in kinpetisaj na puwi’ ri Jerusalem e puwi’  ri  Juda  jun  itzel,  che  konojel  ri  jachintaq  kkita  utzijol  weri’,  kq’oxow  ri’  ri  kixikin.  13Kinrab’ab’ej ri’ puwi’ ri Jerusalem ri jun uk’amb’al ri Samari’a, e ri uk’amb’al ri rachoch ri  Ajab’  e  kinsu’ej  ri’  ri  Jerusalem  jeri’  jacha  usu’ik  jun  laq  che  kjupab’a’xik  aretaq  chi’  xsu’tajik.  14Ke’ink’yaq ub’ik ri’ ri xeto’taj kanoq chrech ri wechb’al e ke’injach ri’ pa kiq’ab’  ri  ekik’ulel:  kechaptajik  ri’  e  ekich’akoj  ri’  ri  ekik’ulel,  15rumal  rech  che  xkib’an  ri  itzel  chnuwach in e xkiyak ri uq’aq’al ri woyowal chi pa ri q’ij uloq aretaq chi’ xe’el uloq ri kitat  pa ri Egipto chi k’ate’ na pa we jun q’ij kamik ri’».  16Ri Manasses, xoquje’ xuq’ejej sib’alaj suk’ kik’el e xcheme’ik pa ronojel ri Jerusalem, e  xutz’aqatisaj  ruk’  ri  mak  che  xe’utiq’ij  ri  Juda  che  ub’anik,  e  xub’an  ri  itzel  chuwach  ri  Yahweh.  17Ri nik’aj jastaq chik xub’an ri Manasses e ronojel ri xub’ano,  ri jetaq makaj xub’ano,  ¿la  man  tz’ib’atal  taj  pa  ri  Wuj  rech  Kijunab’alil  ri  Ekajawinel  ri  Juda?  18Ri  Manasses  xkotz’i’ kuk’ ri e’utat e kmuqik pa ri je’ilikalaj ulew k’o pa ri nim rachoch, pa ri ulew Uzza;  e are ri uk’ojol Amon xajawinik kanoq pa ri uk’exwach ri are’.    __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI UKAB’ KIWUJ E’AJAWINEL

82 Ri rajawaremal ri Amon pa ri Juda (642-640) 19Ri Amon k’o juwinaq keb’ 

22  ujunab’ aretaq chi’ xumajij ri rajawaremal e xajawinik  keb’ junab’ pa ri Jerusalem. Ri unan ub’i’ Mesullemet, umi’al ri Jarus che ajyotb’a.  20Xub’an  itzel chuwach ri Yahweh jeri’ jacha xub’an ri utat Manasses.  21Are xuterne’b’ej ronojel ri  b’e  che  xruk’aj  ri  utat,  xq’ijilanik  chkiwach  ri  e’esal  uwach  dyos  che  xe’upatanij  ri  utat  e  xxuki’  chkiwach  e’are’.  22Xuk’yaq  kanoq  ri  Yahweh,  Kidyos  ri  eratit  umam  e  man  xuterne’b’ej ta ri ub’e ri Yahweh.  23Ri e’upataninel ri Amon xkichomaj ub’anik jun k’amb’al puwi’ ri are’ e xkikamisaj ri  ajawinel pa ri nim rachoch. 24Ri esiwantinimit, xe’kikamisaj konojel ri jachintaq xkichomaj  ub’anik  ri  jun  k’amb’al  puwi’  ri  ajawinel  Amon  e  xokisaxik  pa  ri  uk’exwach  ri  uk’ojol  Josi’as.  25Ri nik’aj jastaq chik xub’an ri Amon e ronojel ri xub’ano ¿la man tz’ib’atal taj pa ri Wuj  rech ri Kijunab’alil ri Ekajawinel ri Juda?  26Xmuqik pa ri muqub’al k’o pa ri je’likalaj ulew  Uzza e are ri uk’ojol Josi’as xajawinik kanoq pa ri uk’exwach.    Ujaqeb’al ri rajawaremal ri Josi’as (640-609)

221Ri 

Josi’as  wajxaqib’  8   ujunab’  k’olik  aretaq  chi’  xumajij  ri  rajawanik  e  xajawanik  juwinaq ju’lajuj  31  junab’ pa ri Jerusalem; ri unan ub’i’ Yedida, umi’al ri Adaya che ri are’  ajb’oskat. 2Xub’an ri utz chuwach ri Yahweh e xb’in pa ronojel ri b’e xruk’aj ri umam David  e man xtzali’ ta pa rikyaq’ab’ on pa ri umox.   

Xriqitajik ri uwuj ri Pixab’ 3Wajxaqlajuj 

18   junab’  chik  ajawininaq  ri  ajawinel  Josi’as  ri  ajawinel  kutaq  ub’ik  ri  ajtz’ib’ ruk’ ri Safan, uk’ojol ri Asali’as, uk’ojol ri Mesullam, pa ri Nim Rachoch ri Yahweh,  jewa’ kub’ij  chrech:  4«Chatpaqal  ub’ik  pa  ri  uk’olb’al  ri  nimalaj  chuchqajaw  Jilki’as  arech  krajilaj  ri  pwaq  che  xk’am  ub’ik  pa  ri  Nim  rachoch  ri  Yahweh  e  ri  pwaq  kimolom  ri  elaq’b’anel chkech ri siwantinimit pa ri okb’al.  5Yo’q we pwaq ri’ chkech ri etak’al chuwach  ri  chak  kb’an  pa  ri  Nim  Rachoch  ri  Yahweh,  ri  e’are’  che  tajin  kkilo  jachike  ri  chak  rajawaxik kb’an pa nim Rachoch ri Yahweh,  6yo’q chkech ri e’ajajanel, ri ajchakib’ chrech  ri ja e ri e’ajpaq’al ab’aj, arech kloq’ik ri che’ e ri ab’aj rech ri chak pa ri Nim Rachoch ri  Yahweh.  7K’atek’ut, man k’o ta kta chkech jawi’ ksach wi ri pwaq kya’ chkech, rumal rech  che ri e’are’ esuk’ taq winaq».  8Ri nim chuchqajaw Jilki’as kub’ij chrech ri ajtz’ib’ Safan: «Ri in xinriq ri uwuj ri Pixab’  pa ri Nim Rachoch ri Yahweh». Ri Jilki’as xujach ri wuj chrech  ri Safan e ri are’ xusik’ij ri  wuj.  9Ri  ajtz’ib’  Safan  kopanik  jawi’  k’o  wi  ri  ajawinel  e  kub’ij  weri’  chrech:  «Ri  e’apataninel –kcha chrech–, xkejelaj ri pwaq ri k’o pa ri Nim Rachoch ri Yahweh e xkijach  chkech ri etak’al chuwach ri chak, e chkech ri tajin kechakun pa ri Nim Ja».  10K’atek’uri’, ri  ajtz’ib’ Safan kub’ij chrech ri ajawinel: «Ri chuchqajaw Jilki’as xujach chwech we wuj ri’», e  ri Safan xusik’ij chuwach ri ajawinel.    Keb’e chrech ri ch’ob’nik ruk’ ri ixoq Julda, q’axel utzij ri Dyos __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI UKAB’ KIWUJ E’AJAWINEL

83 11Aretaq 

chi’  ri  ajawinel  kuta’  ri  utzij  ri  uwuj  ri  Pixab’,  kurachq’ij  ri  jetaq  ratz’yaq. 

12Ktaqan chrech ri chuchqajaw Jilki’as, chrech ri Ajikam uk’ojol  ri Safan, chrech ri Akb’or 

uk’ojol  ri  Mike’as,  chrech  ri  ajtz’ib’  Safan  e  chrech  ri  Asayas  achi  nim  ub’antajik  pa  ri  rachoch  ri  ajawinel,  kub’ij  chkech:  13«Jix,  ji’ta  chrech  ri  Yahweh  pa  nuwi’  in,  pakiwi’  ri  siwantinimit e puwi’ ri Juda, ji’ch’ob’o’ ri tzij kub’ij we wuj ri’ che xriqitajik. Wene’ nimalaj  ri uq’aq’al royowal ri Yahweh paqawi’ uj, rumal rech che ri eqatat man xkinimaj ta ri utzij  we wuj ri’, man xkib’an taj ronojel ri tz’ib’atalik pa we uj ri’».  14Ri  chuchqajaw  Jilki’as,  ri  Ajkam,  ri  Akb’or,  ri  Safan  e  ri  Asayas  ke’opan  ruk’  ri  ixoq  Julda q’axel utzij ri Dyos, rixoqil ri Sallum, uk’ojol ri Tikva, uk’ojol ri Jarjas, che are uchak  krilij ri jetaq atz’yaq; ri are’ jeqel pa ri Jerusalem, pa ri k’ak’ tinimit. Ri e’are’ kech’aw ruk’  15e ri are’ kub’ij chkech: «Jewa’ kub’ij ri Yahweh, Udyos ri Isra’el: Chib’ij chrech ri achi che  xixutaq  uloq  wuk’  in:  16“Jewa’  kub’ij  ri  Yahweh.  Ri  in  kink’am  na  uloq  ri  k’ax  puwi’  we  k’olb’al  ri’  e  pakiwi’  ri  esiwantinimit,  jeri’  jacha  kub’ij  ri  wuj  che  xusik’ij  ri  rajawinel  ri  Juda, 17rumal rech che xinkiya’ kanoq ri in e xkib’an tab’al taq toq’ob’ chkiwach enik’aj taq  dyoses  chik,  e  xkiyak  ri  uq’aq’al  woyowal  rumal  ri  kichak  xkib’ano.  Ri  uq’aq’al  woyowal  xyakataj puwi’ we k’olb’al ri’ e man kqaj ta uwach ri’”.  18E kib’ij ri’ chrech ri rajawinel ri  Juda  ri  xixtaqow  uloq  che  utayik  chrech  ri  Yahweh:  “Jewa’  kub’ij  ri  Yahweh  Udyos  ri  Isra’el: Ri tzij che xato,  19rumal rech che k’ax xuna’ ri awanima’ e xamek’ awib’ chuwach ri  Yahweh aretaq chi’ xata’ ri tzij xinb’ij in puwi’ we k’olb’al ri’ e pakiwi’ ri esiwantinimit, che  k’isb’al  k’u’x  wa’  kekanaj  kanoq  e  rech  yoq’b’al  tzij;  e  rumal  rech  che  xarachq’ij  ri  jetaq  awatz’yaq  e  xatoq’  chnuwach,  xoquje’  ri  in  xinta  weri’,  utzij  ri  Yahweh.  20Rumal  k’uwa’  weri’,  ri  in  katinkoj  ri’  kuk’  ri  e’atat  e  katkik’ulaj  ri’  pa  nimalaj utzil  pa  ri  amuqub’al  e  ri  awoq’och man kil ta ri’ ronojel ri k’ax kink’an nan uloq in puwi’ we k’olb’al ri’”». Ri e’are’  kkik’am ub’ik ri tzij chrech ri ajawinel.    Nimalaj usik’ixik ri Pixab’ chkiwach ri nimalaj mulin ib’

231Ri  ajawinel  ke’usik’ij  ruk’  ri  are’  konojel  ri  enim  taq  winaq  ek’o  pa  ri  Juda  e  pa  ri  Jerusalem,  2e ri ajawinel kpaqi’ ub’ik pa ri Nim Rachoch ri Yahweh kuk’ konojel ri achijab’  rech ri Juda e konojel ri esiwantinimit rech ri Jerusalem; ri echuchqajawib’, ri eq’axel utzij  ri Dyos, e konojel ri siwantinimit chi e’alaj e chi enima’q. Kusik’ij chkiwach ri siwantinimit  ronojel ri wuj rech ri chapb’alq’ab’ che xriqitaj pa ri Nim Rachoch ri Yahweh.  3Ri ajawinel  tak’al  ukoq  chutzal  ri  raqan  ja  e  kub’an  ri  chapb’alq’ab’  chuwach  ri  Yahweh  che  kuterne’b’ej ri Yahweh e kuk’ol pa ri ranima’ ri taq utzij e ri taq upixab’, e xujikib’a’ ub’ixik  weri’  ruk’  ronojel  ri  ruxlab’al  arech  qastzij  kub’an  we  jeta  tzij  rech  ri  chapb’alq’ab’  tz’ib’atalik pa ri wuj ri’. Konojel ri siwantinimit xk’amowaj ri chapb’alq’ab’.   

Ri k’ak’ q’ijlanik pa ri Juda 4Ri ajawinel kutaq ri Jilki’as, ri ukab’ chkech ri echuchqajawib’, e ri elaq’b’anel chrech ri 

q’axeb’al jun chik uchi’ja arech kesaj uloq ri pa Tyoxlaj uk’olb’al ri Yahweh ronojel ri jastaq  kokisaxik pa ri q’ijlanik chuwach ri B’a’al, chuwach ri Asera e chkiwach konojel ri ch’umil  ek’o chikaj; xuporoj ronojel weri’ chrij apanoq ri Jerusalem, pa ri rulew ri Sedron e xuk’am  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI UKAB’ KIWUJ E’AJAWINEL

84

ub’ik ri uchajil pa ri B’etel.  5Xeresaj ri e’esal wach chuchqajawib’ xe’kikoj ri ekajawinel ri  Juda  e  che  kkib’an  tab’al  taq  toq’ob’  pa  ri  jetaq  k’olb’al  k’o  chikaj,  pa  ri  jetaq  utinimit  ri  Juda  e  chuxkut  ri  Jerusalem,  e  jachintaq  kkib’an  ri  tab’al  toq’ob’  chuwach  ri  B’a’al,  chuwach  ri  q’ij,  ri  ik’,  chkiwach  konojel  ri  ch’umil  k’o  chikaj.  6Kresaj  ub’ik  pa  ri  Nim  Rachoch  ri  Yahweh,  ri  tyoxlaj  che’,  kuk’am  ub’ik  chrij  apan  ri  Jerusalem  pa  ri  nimaja’  Sedron,  e  chila’  xuporoj  wi  pa  ri  Sedron;  xuchajarisaj  e  xuk’yaq  ub’ik  ri  uchajil  pa  ri  kimuqub’al  ri  ekalk’uwa’l  ri  siwantinimit.  7Xuwilij  ri  kachoch  ri  ixoqib’  che  kityoxrisam  kib’  che  ekech  nim  ch’uti’n  ek’o  pa  ri  Nim  rachoch  ri  Yahweh,  e  xoquje’  jawi’  ri  ixoqib’  xkikem ri jetaq payu’ rech ri Asera.  8Xub’ano arech kepe uloq pa ronojel ri jetaq utinimit ri Juda konojel ri echuchqajawib’ e  xretzelaj ri jetaq k’olb’al chikaj jawi’ ri echuchqajawib’ xkib’an tab’al taq toq’ob’, kamajtaj  ub’ik  pa  ri  Gueb’a  e  kopanik  pa  ri  B’erseb’a.  Xuwilij  ri  jetaq  k’olb’al  k’o  chikaj  k’o  pa  ri  rokb’al  ri  Josu’e,  q’ataltzij  pa  ri  tinimit,  k’o  pa  ri  umox  aretaq  chi’  jun  winaq  kq’ax  ub’ik  chuchi’  ri  tinimit.  9K’atek’ut,  ri  echuchqajawib’  erech  ri  k’olb’al  k’o  chikaj  man  loq’  taj  kepaqi’ pa ri tab’al toq’ob’ rech ri Yahweh pa ri Jerusalem, kne’b’a’ kkitij ri kaxlanwa che  man  k’o  ta  uch’amilal  chkixo’l  ri  ekachalal.  10Kretzelaj  uwach  ri  Tofet  k’o  pa  ri  nimaja’  B’en‐Hinom, arech man k’o ta jun chik winaq kuporoj ri uk’ojol on ri umi’al pa ri q’ijilanik  chuwach ri Molek.  11Kuchup kiwach ri kej, che ri ekajawinel ri Juda, rech ri q’ij xkiya’o pa  ri  rokb’al  ri  Nim  Rachoch  ri  Yahweh,  chunaqaj  ri  uwarib’al  ri  jun  mencho’r  achi  Netan‐ Melek, pa ri jetaq ja che ek’o ukoq naqaj e xuporoj pa ri q’aq’ ri jun ch’ich’ rech ri q’ij.  12Ri  jetaq tab’al toq’ob’ k’o ajsik chrech ri uwarib’al Ajas ri xkiyak ri ekajawinel ri Juda e tab’al  taq toq’ob’ xuyak ri Manasses pa ri keb’ uwaja rech ri Nim Rachoch ri Yahweh, ri ajawinel  xuwilij ub’ik, xujaqi’j ub’ik weri’ e xuk’yaq ub’ik ri uchajil pa ri taq’aj Sedron.  13Ri ajawinel  xretzelaj ri jetaq k’olb’al chikaj ri ek’o apan chuwach ri Jerusalem, pa ri ukaj uxkut ulew  chrech  ri  juyub’  Olivo,  che  ri  Salomon,  rajawinel  ri  Isra’el  xuyak  chrech  ri  Astarte,  ri  itzelalaj esal uwach kidyos ri e’ajmo’ab’, e ri xuyak chrech ri Milkom ri jun itzelalaj kech  chik  ri  e’ajammon.  14Xupaq’ij  ri  jetaq  tz’aq,  xuchoy  ri  jetaq  tyoxlaj  che’  e  xunojisaj  we  kik’olb’al ri’ ruk’ kib’aq winaq.    Ri k’ak’ q’ijlanik pa ri ojer rajawib’al ri Samari’a 15Ri tab’al toq’ob’ k’o pa ri B’etel, ri k’olb’al k’o chikaj che xuyak ri Jerob’o’am uk’ojol ri 

Neb’at,  ri  xk’amow  ub’ik  ri  Isra’el  pa  ri  mak,  xoquje’  xuwilij  we  tab’al  toq’ob’  ri’  e  we  k’olb’al k’o chikaj ri’, xupaq’ij ri jetaq ab’aj, xub’an poqlaj chrech pa ulew e xuporoj ri jun  tyoxlaj che’.  16Xusutij  rib’  ri  Josi’as  e  kril  ri  jetaq  muqub’al  k’o  chila’  cho  ri  juyub’;  xtaqan  che  uk’amik ri kib’aqil ri kaminaqib’ pa ri jetaq muqub’al ri’ e xuporoj puwi’ ri tab’al toq’ob’.  Xretzelaj uwach weri’ e xa jek’uri’ qastzij xb’antajik ri utzij ri Yahweh che xub’ij chech ri  jun achi rech ri Dyos aretaq chi’ ri Jerob’o’am tak’al chuxkut ri tab’al toq’ob’ pa ri nimaq’ij  17e  kub’ij:  «¿Jaswa’  we  tz’aq  kinwilo  ri’?».  Ri  achijab’  kkib’ij  chrech:  «Are  wa’  ri  jawi’  muqtal  wi  ri  achi  rech  ri  Dyos  che  xpe  pa  ri  Juda  e  ri  xb’inik  we  jastaq  xab’an  chrech  ri  tab’al toq’ob’ pa ri B’etel». –18«Chiya’ kan ri are’ pa utzil, kcha ri ajawinel, man k’o ta jun  kuchap ri ub’aqil». K’atek’uri’, xkitas kan ri taq ub’aq ruk’ ri ub’aqil ri q’axel utzij ri Dyos, ri  are’ che xpe uloq pa ri Samari’a.  19Xoquje’, ri Josi’as xuchup kiwach ronojel ri nim taq ja kech ri k’olb’al k’o chikaj pa ri  jetaq utinimit ri Samari’a, che xkiyak ri ekajawinel ri Isra’el e rumal weri’ xkiyak uq’aq’al  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI UKAB’ KIWUJ E’AJAWINEL

85

royowal  ri  Yahweh  e  jeri’  xub’an  chkech  jacha  xub’an  pa  ri  B’etel.  20Konojel  ri  echuchqajawib’ kepatanajik pa we taq k’olb’al chikaj, xe’ukamisaj cho ri tab’al taq toq’ob’ e  pakiwi’ xuporoj kib’aqil winaq. E xtzalij ub’ik pa ri Jerusalem.    Kok’owisaxik ri Q’axeb’al (Pasku’a) 21Ri 

ajawinel  xtaqan  chrech  weri’  chkech  konojel  ri  siwantinimit:  «Chik’owisaj  ri  Q’axe’b’al  Pasku’a  rech nimalaj uq’ijil ri Yahweh ri Idyos, jeri jacha tz’ib’atalik pa we wuj  che rech ri chapb’alq’ab’».  22Man k’o ta ok’owisam jun Q’axeb’al jacha weri’ chi pa ri kiq’ij  ri eq’atb’altzij che xkib’an ri q’atojzij puwi’ ri Isra’el pa ronojel ri jetaq kijunab’alil konojel  ri  ekajawinel  ri  Isra’el  e  ri  ekajawinel  ri  Juda.  23Xuwi  pa  ri  wajxaqlajuj  junab’  chik  che  kajawinik ri ajawinel Josi’as jeri’ ok’owisaxik ri Q’axeb’al xb’anik rech uq’ijil ri Yahweh pa  ri Jerusalem.    K’isb’al tzij puwi’ ri k’ak’ q’ijlanik 24Ri 

Josi’as,  xoquje’  xuchup  tzij  pakiwi’  ri  e’ajch’awel  kuk’  ri  ekamina’ib’  e  ri  e’ajch’ob’nelab’, ri e’esal uwach dyos ek’o pa taq ja k’olb’al e ri jetaq e’esal uwach dyos e  konojel ri kiwachb’al itzel ke’ilitaj pa ri rulew ri Juda e ri Jerusalem, arech qastzij kb’anik  ri uzij ri Pixab’ tz’ib’atalik pa ri wuj che xuriq ri chuchqajaw Jilki’as pa ri Nim Rachoch ri  Yahweh. 25Man k’o ta jun ajawinel nab’e chuwach che qastzij kka’y apan chrech ri Yahweh  jacha ri are’, ruk’ ronojel ri ranima’, ruk’ ronojel ri ruxlab’al e ruk’ ronojel ri uchuq’ab’, ruk’  jacha  kub’ij  ri  Upixab’  ri  Mo’ises,  xoquje’,  chuwach  chi  apanoq  ri  are’  man  k’o  ta  chi  jun  winaq xwa’alajik jeri’ jacha ri are’.  26K’atek’ut, ri Yahweh man kka’y ta uloq ruk’ ri nimalaj uq’aq’al royowal, ri royowal che  xyakataj puwi’ ri Juda rumal ri jetaq k’ax xub’an ri Manasses chuwach ri Are’. 27Ri Yahweh  xuchomaj  ne’:  «Xoquje’  ri  Juda,  naj  kink’yaq  ub’ik  chnuwach,  jeri’  jacha  uk’yaqik  ub’ik  xinb’an ri Isra’el, e kinxutuj kan wa’ we jun tinimit ri’ che xincha’ in, kinxutuj kan wa’ ri  Jerusalem e ri Nim Ja che ri xinb’ij in puwi’: ¡Ri nub’i’ kk’oji’ ri’ chila’!»    Ri xuk’isb’ej ri rajawaremal ri Josi’as 28Ri  nik’aj  jastaq  chik  xub’an  ri  Josi’as  e  ronojel  ri  xub’ano,  ¿la  man  tz’ib’atal  taj  pa  ri 

Wuj rech ri Kijunab’alil ri Ekajawinel ri Juda?  29Pa taq ri junab’ ri’, ri Fara’on Neko, rajawinel ri Egipto, kpaqi’ uloq ruk’ ri kajawinel ri  Asiri’a, puwi’ ri nimaja’ E’ufrates. Ri ajawinel Josi’as kb’ek kuk’ulu’ ri are’, k’atek’ut ri Neko  xukamisaj  pa  ri  Meguiddo  chi  aretaq  chi’  xril  uwach.  30Ri  e’upataninel  kkik’am  ub’ik  ri  kaminaq ub’aqil pa jun ch’ich’ ruk’ ri jetaq kej chi pa ri Meguiddo ub’ik, arech ktzalijisaj pa  ri  Jerusalem  e  kmuqik  pa  ri  uk’olb’al  muqub’al  rech.  Ri  siwantinimit  rech  ri  ulew  ri’  xkik’ama’ ri Jo’akas uk’ojol ri Josi’as; kkiji’konsaj e kuxik kanoq ajawinel pa uk’exwach ri  utat.  Ri rajawaremal ri Jo’akas pa ri Juda (609) 31Ri 

Jo’akas  k’o  juwinaq  oxib’  23   ujunab’  aretaq  chi’  xumajij  ri  rajawaremal  e  xajawinik  oxib’  ik’  pa  ri  Jerusalem;  ri  unan  ub’i’  Hamital,  umi’al  ri  Yirmeyahu  ri  ajlib’na.  32Xub’an ri itzel chuwach ri Yahweh, jeri’ jacha xkib’an ri e’utat.  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI UKAB’ KIWUJ E’AJAWINEL

86 33Ri Fara’on Neko xujat’ij ruk’ jetaq ch’ich’ pa ri Rib’la, pa ri ramaq’ ri Jamat, arech man 

kajawinik  ta  chik  pa  ri  Jerusalem  e  kukoj  ri  alkab’al  puwi’  ri  amaq’,  ok’al  100   talentos  saq  pwaq  e  lajuj  talentos  q’an  pwaq.  34Ri  Fara’on  Neko  are  kukojo  ajawinel  ri  Elyakim  uk’ojol ri Josi’as, pa uk’exwach ri utat e kuk’ex ri ub’i’, kukoj Yoyakim chrech. K’atek’uri’,  kuk’am ub’ik ri Jo’akas pa ri Egipto e chila’ xkam wi.  35Ri  Joyakim  ku’ajach  ri  saq  pwaq  e  ri  q’an  pwaq  chrech  ri  Fara’on,  k’atek’ut,  arech  ktojik  ri  alkab’al  xtaqan  ri  Fara’on  chrech,  xukoj  jun  alkab’al  chkech  konojel  ri  amaq’,  chkijujunal  kkiya’o  jeri’  jacha  ri  kiq’inomal  k’olik;  k’ax  xutzaq  pakiwi’  ri  siwantinimit  rumal ri saq pwaq e ri q’an pwaq che rajawaxik kjach chrech ri Fara’on Neko.    Ri rajawaremal ri Joyakim pa ri Juda (609-598) 36Ri 

Joyakim  k’o  juwinaq  job’  25   ujunab’  aretaq  chi’  xumajij  ri  rajawaremal  e  xajawinik ju’lajuj junab’ pa ri Jerusalem; ri unan ub’i’ Seb’ida, umi’al ri Pedaya che ajruma.  37Xub’an itzel chuwach ri Yahweh jeri’ jacha xkib’an ri e’utat.  241Pa ri taq junab’ ri’, ri Nab’ukodonosor, rajawinel ri B’ab’iloni’a, xel ub’ik che ub’anik ri  ch’o’j, e ri Joyakim oxib’ junab’ xkanaj chuxe’ ri ukowinem ri are’, xok’ow ri oxib’ junab’ e  xwa’lajik  chrij  ri  are’.  2Ri  Yahweh  kutaq  ub’ik  puwi’  ri  Yoyakim  ejuq’at  taq  ajkalde’os,  ejuq’at taq e’ajaram, e’ajmo’ab’, e’ajammon, kutaq ub’ik puwi’ ri Juda arech kchup kiwach,  jeri’ jacha ri tzij xub’ij ri Yahweh rumal ri kichak kipatan ri e’upataninel ri eq’axel utzij ri  Dyos. 3Xpe weri’ puwi’ ri Juda xuwi rumal che xtaqan ri Yahweh chrech, arech kresaj ub’ik  chuwach,  rumal  rech  ri  umak  ri  Manasses,  rumal  ronojel  ri  xub’ano  4e  xoquje’  rumal  ri  suk’  kik’el  xuq’ejej,  rumal  che  xunojinsaj  ri  Jerusalem  chrech  suk’alaj  kik’el.  Ri  Yahweh  man xraj taj xusach ri makaj.   5Ri  nik’aj  jastaq  chik  che  xub’an  ri  Joyakim  e  ronojel  ri  xub’ano,  ¿la  man  tz’ib’atal  ta  weri’ pa ri Wuj rech ri Kijunab’alil ri Ekajawinel ri Juda?  6Ri Joyakim xkotz’i’ kuk’ ri e’utat  e ri uk’ojol Jo’akin xkanaj kanoq pa uk’exwach.  7Ri rajawinel ri Egipto man k’o ta chi xel ub’ik pa ri rulew, rumal rech che ri rajawinel ri  B’ab’iloni’a,  xkowinik  chrechb’axik,  chi  pa  ri  Nimaja’  ub’ik  rech  ri  Egipto  e  kopan  pa  ri  nimaja’ E’ufrates, ronojel ri rech ri rajawinel ri Egipto. 

Ujaqib’al ri rajawaremal ri Jo’akin (598) 8Ri Jo’akin k’o wajxaqlajuj 

18  ujunab’ aretaq chi’ xumajij ri  rajawaremal e xajawinik  oxib’ ik’ pa ri Jerusalem; ri unan ub’i’ Nejusa, umi’al ri Elnatan ri ajjerusalem. 9Kub’an itzel  chuwach ri Yahweh jacha xub’an ri utat.   

Ri nab’e taq winaq che kek’am ub’ik pa jun chik tinimit 10Pa  we  taq  q’ij  ri’,  ri  ek’amal  taq  b’e  erech  ri  Nab’ukodonosor,  rajawinel  B’ab’iloni’a 

keb’e  chrech  ri  ch’o’j  ruk’  ri  Jerusalem  e  xkisutij  rij  ri  tinimit.  11Ri  Nab’ukodonosor,  kpe  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI UKAB’ KIWUJ E’AJAWINEL

87

uloq chrech ri ch’o’j ruk’ ri tinimit aretaq chi’ ri e’uwinaq kisutim rij ri tinimit. 12Ri Jo’akin,  rajawinel ri Juda, xujach rib’ puq’ab’ ri rajawinel ri B’ab’iloni’a, ri are’, ri unan, ri e’uwinaq  ek’amalb’e’,  ri  e’upataninel  e  ri  emencho’r  taq  achijab’;  ri  rajawinel  ri  B’ab’iloni’a  xe’utz’apij ri e’are’ pache’; weri’ xb’antajik aretaq chi’ wajxaqib’  8  junab’ chik ajawininaq  ri Nab’ukodonosor.  13Ri Nab’ukodonosor xuk’am ub’ik ronojel ri uq’inomal ri Nim Rachoch ri Yahweh e ri  uq’inomal ri nim rachoch ri ajawinel, xuwaq’ij ronojel ri chukb’al q’an taq pwaq xub’an ri  Salomon,  rajawinel  ri  Isra’el,  rech  ri  tyoxlaj  uk’olb’al  ri  Yahweh,  jeri’  jacha  xub’ij  ri  Yahweh.  14Ke’uk’am ub’ik konojel ri siwantinimit Jerusalem, konojel ri ek’amal taq b’e e ri  winaq nim kib’antajik, echuy lajuj k’al  10.000  winaq ke’uk’am ub’ik pa jun chik ulew e  konojel  ri  e’ajch’ayilch’ich’  ri  e’ajlawib’al;  xuwi  xe’uya  kanoq  ri  emeb’a’ib’  pa  ri  amaq’.  15Xuk’am  ub’ik  ri  Jo’akin  pa  ri  B’ab’iloni’a,  xoquje’  ri  unan  ri  rajawinel,  ri  erixoqil,  ri  emencho’r  taq  achijab’,  ri  winaq  nim  kib’antajik  pa  ri  amaq’,  xe’uk’am  ub’ik  pa  ri  B’ab’iloni’a.  16Konojel  ri  winaq  nim  kib’antajik,  ewuqlajuj  q’o’  lajuj  k’al  7.000 ,  ri  e’ajch’iyil  ch’ich’  e  ri  e’ajlawib’al  ekaq’o’  lajujk’al  1.000 ,  konojel  ri  achijab’  che  keta’m  kech’o’jinik, ri rajawinel ri B’ab’iloni’a ke’uk’am ub’ik pa ri B’ab’iloni’a.  17Ri rajawinel ri B’ab’iloni’a kukoj ajawinel pa uk’exwach ri Jo’akin, ri rikan Mattani’as e  kuk’ex ri ub’i’, kukoj Sedesi’as chrech.    Ri rajawaremal ri Sedesi’as pa ri Juda (598-587) 18Ri 

Sedesi’as  juwinaq  20   ujunab’  aretaq  chi’  xumajij  ri  rajawaremal  e  xajawinik  ju’lajuj  11   junab’  pa  ri  Jerusalem;  ri  unan  ub’i’  Jamital,  umi’al  ri  Yirmeyahu,  ri  ajlib’na.  19Kub’an itzel chuwach ri Yahweh, jeri’ jacha xub’an ri Jo’akim.  20Jewa’ ri xk’ulmatajik pa ri  Jerusalem e pa ri Juda rumal ri royowal ri Yahweh, e chi k’ate’ na xe’usetej ub’ik chuwach  ri are’.    Ksutix rij ri Jerusalem

Ri Sedesi’as xwa’lijik chrij ri rajawinel ri B’ab’iloni’a.  251Pa ri b’elejlajuj junab’ che kajawinik chik ri Sedesi’as, pa ri lajuj q’ij che ri ulajuj ik’, ri  Nab’ukodonosor,  rajawinel  ri  B’ab’iloni’a,  kpetik  erachi’l  ri  e’uwinaq  erech  ch’o’j  che  ub’anik  ch’o’j  ruk’  ri  Jerusalem,  kujeqeb’a’  rib’  chuwach  ri  tinimit  e  kusutij  rij  ruk’  jun  tapya.  2Ri  tinimit  chi  sutul  rij  chi  k’ate’  na  xopan  ri  ju’lajuj  junab’  che  kajawinik  ri  Sedesi’as.  3Pa  ri  ukaj  ik’,  b’elejeb’  q’ij  chrech  ri  ik’,  aretaq  chi’  xnimatjik  ri  wi’jal  pa  ri  tinimit e man k’o ta chi jun wa ktijowik,  4ri winaq xkiwor jun jul cho ri utapya’il ri tinimit.  K’atek’uri’,  konojel  ri  achijab’  erech  ch’o’j  xe’animaj  ub’ik  chaq’ab’  pa  ri  uchi’  ri  tinimit,  panik’aj chrech ri keb’ tapya, che k’o chuwach ri jelikalaj rulew ri ajawinel –aretaq chi’ ri  e’ajkalde’o kisutim rij ri tinimit– e xkisuk’ ub’ik pa ri ub’e ri Arab’a.  5Ri achijab’ ajkalde’os  erech  ch’o’j,  xkoqataj  ri  ajawinel  e  kkiriqa’  cho  ri  jun  taq’aj  rech  ri  Jeriko,  k’atek’uri’  konojel  ri  e’uwinaq  erech  ch’o’j  xkijub’uj  ub’ik  kib’.  6Ri  e’ajkalde’o  xkichap  ri  ajawinel  e  xkik’am ub’ik pa ri Rib’la ruk’ ri rajawinel ri B’ab’iloni’a; e ri are’ kub’an q’atoltzij puwi’.  7Ri  e’uk’ojol  ri  Sedesi’as,  xq’at  ri  kiqul  chi  chuwach  ri  are’,  k’atek’uri’  ri  Nab’ukodonosor  kuk’itij ri uwoq’och ri Sedesi’as, xujat’ij ruk’ jetaq ch’ich’ e xuk’am ub’ik pa ri B’ab’iloni’a.    __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI UKAB’ KIWUJ E’AJAWINEL

88 Ri elaq’ pa ri Jerusalem e ri ukamul chi kik’amik ub’ik 8Pa 

ri  uro’  ik’,  pa  ri  wuqub’  q’ij  che  ri  ik’,  pa  ri  b’elejlajuj  junab’  kajawinik  chik  ri  Nab’ukodonosor,  rajawinel  ri  B’ab’iloni’a,  ri  Neb’usaradan  k’amalb’e  chkech  ri  winaq  erech ch’o’j, upataninel ri rajawinel ri B’ab’iloni’a, xpetik pa ri Jerusalem.  9Xuporoj ri Nim  Rachoch  ri  Yahweh,  ri  nim  rachoch  ri  ajawinel  e  ronojel  ri  jetaq  ja  k’o  pa  ri  Jerusalem  e  ronojel  ri  kachoch  ri  winaq  nim  kib’antajik.  10Konojel  ri  e’ajkalde’o  che  e’achijab’  erech  ch’o’j  che  erachi’l  ri  k’amalb’e  chkech  ri  echajinel,  xkiwilijisaj  ri  tapya  che  usutim  rij  ri  Jerusalem.  11Ri Neb’usaradan, k’amalb’e chkech ri echajinel, ke’uk’am ub’ik wi winaq che  ekanajinaq  kanoq  pa  ri  tinimit,  ke’uk’am  ub’ik  ri  xkiya  kiwach  ruk’  ri  rajawinel  ri  B’ab’iloni’a e ri winaq che ek’o na kanoq.  12Ri k’amalb’e chkech ri echajinel, xe’uya kanoq  enik’aj e’ajtikil uva, enik’aj e’ajchakib’ chkixo’l ri emeb’a taq winaq.  13Ri  e’ajkalde’o  kkipaq’ij  ri  raqan  taj  ja  b’anom  ruk’  saq  ch’ich’  pa  ri  Nim  Rachoch  ri  Yahweh, ri setesik taq raqan ri Polow b’anom ruk’ saq ch’ich’ pa ri Nim Rachoch ri Yahweh  e xkik’am ub’ik ri saq ch’ich’ pa ri B’ab’iloni’a. 14Xoquje’ kkik’am ub’ik ri jetaq yab’al chaj, ri  chikib’al ja’, ri taq kuchilo, ri jetaq pak’b’al e ronojel ri taq chukb’al b’anom ruk’ saq ch’ich’  ri kokisaxik pa ri q’ijlanik.  15Ri k’amalb’e chkech ri echajinel kuk’am ub’ik ri porob’al k’ok’  q’ol e ri taq chikib’al ja’, ronojel ri jastaq b’anom ruk’ q’an pwaq on saq pwaq. 16K’atek’uri’,  ri keb’ raqan ja, utukel ri Polow e ri setesik taq raqan, che are ri Salomon xb’anowik rech  ri  Nim  Rachoch  ri  Yahweh  man  xb’an  ta  kowinen  che  upajik  ri  ra’lal  ri  saq  ch’ich’  rech  ronojel we jastaq ri’.  17Ri unimal jun raqan ja wajxaqlajuj xk’ab’, e puwi’ k’o jun saq ch’ich’  wiqib’al  rech  e  ri  unimal  ri  jun  wiqib’al  oxib’  xk’ab’  kretaj;  k’o  jun  k’am  pach’ub’al  rech  granadas sutul chrij ri jun wiqib’al, ronojel weri’ b’anom ruk’ saq ch’ich’. Xoquje’ jeri’ ri jun  ukab’  raqanja  chik.  18Ri  k’amal  b’e  chkech  ri  echajinel  ximitalik  kuk’am  ub’ik  ri  Sera’i’as  nab’e chuchqajaw e ri Serafani’as ukab’ chuchqajaw e ri e’oxib’ echajinel chuchi’ ri okb’al.  19Kuk’am  ub’ik  jun  chkech  ri  emencho’r  achijab’  pa  ri  tinimit  che  tak’al  chkij  ri  achijab’  erech ch’o’j, ejob’ chkech ri ke’kipatanij ri erajpataninel ri ajawinel che xekiriq ub’ik pa ri  tinimit, ri rajtz’ib’ ri k’amalb’e chkech ri achijab’ erech ch’o’j, che are uchak kutz’ib’aj kib’i  ri  winaq  pa  ri  tinimit  e  oxk’al  achijab’  e’ajtinimit,  che  xeriqitaj  ub’ik  pa  ri  tinimit.  20Ri  Neb’usaradan k’amalb’e chkech ri echajinel, xe’uchapo e xe’uk’am ub’ik pa ri Rib’la ruk’ ri  rajawinel ri B’ab’iloni’a, 21e ri rajawinel ri B’ab’iloni’a, xe’ukamisaj pa ri Rib’la, pa ri ramaq’  ri Jamat. Jeri’ uk’amik ub’ik ri Juda naj chrech ri rulew.    Ri Godoli’as ajq’atb’altzij pa ri Juda 22Pakiwi’  ri  siwantinimit  che  xekanaj  na  kanoq  pa  ri  rulew  ri  Juda,  ri  xe’uya’  kanoq 

chila’  ri  Nab’ukodonosor,  rajawinel  ri  B’ab’iloni’a,  ri  q’atb’altzij  xukoj  pakiwi’  are  ri  Godoli’as uk’ojol ri Ajikam, uk’ojol ri Safan. 23Konojel ri ek’amalb’e chkech ri achijab’ erech  ch’o’j  e  ri  ekiwinaq  xkita’  utzijol  che  ri  rajawinel  ri  B’ab’iloni’a  xukoj  ri  Godoli’as  arech  q’atb’altzij e keb’e ub’ik ruk’ pa ri Mispa: ri Isma’el uk’ojol ri Netani’as, ri Yojanan uk’ojol ri  Kare’aj, ri Sera’i’as uk’ojol ri Tanjumet ri ajnetofatite, ri Ya’asani’as ri ajma’aka, ri e’are’ e  ri ekiwinaq.  24Ri Godoli’as kujikib’a jun tzij chkech: «Mixib’ij iwib’ kixokik ix ajkipataninel  ri  e’ajkalde’o,  chixkanajoq  pa  ri  amaq’,  chipatanij  ri  rajawinel  ri  B’ab’iloni’a  e  utz  wa’  kiriqo».  25K’atek’ut, pa ri uwuq ik’, ri Isma’el uk’ojol ri Netani’as uk’ojol ri Elisama, che kija’al ri  e’ajawinel,  xpetik  erachi’l  uloq  lajuj  achijab’  e  xe’kikamisaj  ri  Godoli’as,  xoquje’  xe’kikamisaj ri e’ajjuda e ri e’ajkalde’os ek’o ruk’ ri are’ pa ri Mispa. 26K’atek’uri’, konojel ri  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI UKAB’ KIWUJ E’AJAWINEL

89

siwantinimt,  chi  eko’lik  e  chi  enima’q  e  ri  ek’amalb’e  chkech  ri  achijab’  erech  ch’o’j,  kewa’lajik ub’ik e keb’e ub’ik pa ri Egipto, rumal rech che xkixib’ij kib’ chkech ri ajkalde’o.    Ri utzil xb’antajik chrech ri ajawinel Jo’akin 27Juwinaq 

wuqlajuj  junab’  chik  che  k’amom  ub’ik  ri  Jo’akin,  rajawinel  ri  Juda,  pa  ri  kab’lajuj  ik’,  pa  ri  q’ij  juwinaq  wuqub’  chrech  ri  ik’,  ri  Evil‐Merodak,  rajawinel  ri  B’ab’iloni’a, pa ri junab’ che xumajij ri rajawaremal, xuya’ utzil chrech ri Jo’akin, rajawinel  ri Juda e kresaj ub’ik pache’.  28Utz uch’ab’exik xub’ano e xuya’ jun tem chrech, che nim chi  na  reqlem  chkiwach  enik’aj  e’ajawinel  chik  che  ek’o  ruk’  ri  are’  pa  ri  B’ab’iloni’a.  29Ri  Jo’akin  kresaj  kanoq  ri  jetaq  ratz’yaq  che  ukojom  uloq  pache’  e  pa  junalik  kwa’  ruk’  ri  ajawinel  cho  ri  umexa.  30Ronojel  ri  rajawaxik  chrech  ri  are’,  pa  junalik  xuya  ri  ajawinel  chrech pa ri uk’aslemal. 

__________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI UKAB’ KIWUJ E’AJAWINEL

1

RI NAB’E UCHOLEXIK WUJ Keb’ oxib’ tzij puwi’ Ri Ucholexik ri Jetaq Wuj (I Cro e II Cro)

Ri keb’ Ucholexik ri jetaq wuj are kutzijoj chi jumul ri uk'aslemal ri Israel. K'atek'ut are sib'alaj kutzijoj ri xuk'ulmaj ri Juda ruk’ ri Nim Rachoch ri Dyos e ruk' ri q’ijlanik che kab'an chila'. Kuk'ama' uloq utzijoxik ri tz'ib'atalik pa ri jetaq nab'e wuj, kumajij pa ri Genesis e kopan pa ri tzalejem uloq pa ri kitinimit. Kucholej ri jetaq rija'alil ri David, kumajij ruk' ri Abraham e kuk'isa' ruk' ri David, chiwila’ 1 Cro 1-2. Are wa' ri Nab’e mul che kcholexik ri rija'alil ri David chi ruk' ri Abraham uloq, e weri' xchakun chrech ri Mateo 1,1-17 e chrech ri Lucas 3,23-37. Ri ajtz’ib’ chrech ri Kronikas are jun winaq che k'o pa ri juq'at kech ri e'ajleb'ita, pa ri jupuq che kib'i' e'ajasafita, e'are wa' ri k’o kikowinem pa ri Nim Rachoch ri Dyos aretaq chi xetzalij chi uloq pa ri kitinimit. Ri e'ajawinel David e ri Salomon nim kik’olb’al k'olik chuwach we jun atz'ib' ri' rumal rech che e'are e’are’ xkisuk’umaj e xkimanjij ri q’ijlanik pa ri Nim Rachoch ri Dyos. Pa ri jetaq uq'ij ri xtz'ib'an we wuj ri', che jun ajasafita; ri

nimalaj q'atb'al tzij k'olik are e’ajmedia e ri e’ajpersia

kakojowik. Pa 1 Cro 4-10 katzijon puwi ri e'ujuq’at ri Israel e kopan pa ri uq'ij ri David. Kuya nim kib'antajik ri ujuq’at ri Juda e chkech ri ujuq’at ri Leb'itas. Pa ri 1 Cro10-29 kuzijoj ri David che are are’ xusuk’umaj ri q’ijlanik pa ri Nim Rachoch ri Dyos. Pa 1 Cro 16 chila' kariqitaj wi ri Salmos 105106 e 96. Pa taq we B’ix ri' (Sal 105,8-11) ri chapb’alq’ab’ ruk’ ri Ab’raham xaq junam ri ub'antajik rukp ri chapb'alq'ab' kab'antaj ruk' ri David pa ri Sal 89,4-5. K'atek’ut pa ri 1 Cro 16 are ri David k'amalb'e chrech ri q’ijlanik pa ri Jerusalen. Pa ri kapitulo 23-26 kach'aw puwi’ ri kijuq'at ri E'ajleb'ita che are k’o pa kiq'ab' ri kowinem pa ri Nim Rachoch ri Dyos aretaq chi' xetzalej uloq tzi pa ri B'abiloni'a uloq. Pa ri 2 Cro 1-9 ri Salomon kuyak ri Nim Rachoch ri Dyos. Ri ajtz’ib’anel kukamalij utz'ib'axik ri tz'ib'atalik kanoq pa ri 1 Reyes 3-11. Pa ri 2 Cro 10-36 ri ajtz'ib' are kukoj chi jumul ri tz'ib'atalik pa ri kiwuj ri E'ajawinel, k'atek'ut xuwi kach'aw puwi ri rajawib’al ri Juda. Nim ub'antajik kuya'o chrech ri jetaq xkik'ex ri Eseki’as e ri Josi’as. Chuwach chi aq'anoq aretaq chi chuptajinaq chi uwach ri Jerusalem, are kutzijoj ri k’ak’ uyakik ri Nim rachoch ri Dyos, 2 Cro 36,22-23: “22Ri nab’e junab’ rech ri Siro, rajawinel ri Persi’a, arech qastzij kab’antajik ri utzij ri Yahweh, ri xub’ij rumal ri Jeremi’as, ri Yahweh xuk’asuj ri ruxlab’al ri Siro, rajawinel riPersi’a, che xtaqanik arech kasik’ixik e kab’ixik pa ronojel rajawaremal:

23

‘Jewa’

kub’ij ri Siro rajawinel ri Persi’a: Ri Yahweh, ri Udyos rech ri kaj, xuya’ chwech ronojel ri jetaq ajawib’al k’o chuwachulew. Ri are’ xinutaqo arech kinyak jun Nim Rachoch pa ri Jerusalem, pa ri Juda. ¡Jachin jun chixo’l ri ix, siwan utinimit ri are’, chakanaj ri Udyos ruk’ e chepaqal ub’ik!’.” __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI NAB’E UCHOLEXIK WUJ

2

RI NAB’E UCHOLEXIK WUJ

Ri kimajib’al ri oxib’ enima’q taq juq’at

11Ri  Adam,  ri  Set,  ri  Enos,  2ri  Kenan,  ri  Mahalalel,  ri  Yered,  3ri  Henok,  ri  Matusalem,  ri  Lamek, 4ri No’e, ri Sem, ri Kam e ri Jafet.    Ri e’ajjafet 5Ri e’uk’ojol ri Jafet: e’are ri Gomer, ri Magog, ri e’ajmedo, ri Yavan, ri Tub’al, ri Mesek, ri 

Tiras.  6Ri  e’uk’ojol  ri  Gomer:  e’are  ri  Askenas,  ri  Rifat,  ri  Togarma.  7Ri  e’uk’ojol  ri  Yavan:  ri  Elisa, ri Tarsis, ri e’ajkittim, ri e’ajrodanim.    Ri e’ajkamitas 8Ri e’uk’ojol ri Kam: e’are ri Kus, ri Misrayim, ri Put e ri Kana’an. 

9Ri e’uk’ojol ri Kus: e’are ri Seb’a, ri Javila, ri Sab’ta, ri Rama, ri Sab’teka. Ri e’uk’ojol ri 

Rama: e’are ri Seb’a e ri Dedan.  10Ri Kus xralk’uwa’laj ri Nemrod, che are ri are’ ri nab’e  xk’oji’ ukowinem cho ri uwachulew.  11Ri  Misrayim  xeralk’uwa’laj  ri  winaq  e’ajlud,  ri  e’ajanam,  ri  e’ajlahab’ita,  ri  e’ajnaptujitas,  12ri  e’ajpatrosita,  ri  e’ajkaslujita  chi  jawi’  xe’el  uloq  wi  ri  e’ajfiliste’o  e  ri  e’ajkaftor.  13Ri Kana’an xralk’uwa’laj ri Sidon, ri nab’e ralk’uwa’l e ri Jet,  14e ri ajjeb’use’o,  ri  ajamorre’o,  ri  aj  guirgasita,  15ri  ajjivita,  ri  ajarkita,  ri  ajsinita,  16ri  ajarvadita,  ri  ajsemarita, ri ajjamatita.    Ri e’ajsemita 17Ri e’uk’ojol ri Sem: e’are ri Elam, ri Assur, ri Arpaksad, ri Lud e ri Aram; ri Us, ri Jul, ri 

Gueter e ri Mesek.  18Ri  Arpaksad  xralk’uwa’laj  ri  Selaj  e  ri  Selaj  xralk’uwa’laj  ri  Eb’er.  19Ri  Eb’er  xeralk’uwa’laj  ekeb’  uk’ojol:  ri  nab’e  ub’i’  Pelej,  rumal  rech  che  pa  taq  ri  junab’  ri’,  ri  uwachulew xjach uwach e ri rachalal ub’i’ Yoktan.  20Ri  Yoktan  xralk’uwa’laj  ri  Almodad,  ri  Selef,  ri  Jasarma’ut,  ri  Yeraj,  21ri  Hadoram,  ri  Usal, ri Dikla,  22ri Eb’al, ri Ab’ima’el, ri Seb’a,  23ri Ofir, ri Javila e ri Yob’ab’; konojel erija’al  ri Yoktan.    Chi ruk’ ub’ik ri Sem kujopanik ruk’ ri Ab’raham 24Ri Arpaksad, ri Selaj, 25ri Eb’er, ri Pelej, ri Re’u, 26ri Serug, ri Najor, ri Teraj,  27ri Ab’ram 

–are ri Ab’raham–.  28Ri e’uk’ojol ri Ab’raham e’are ri Isa’ak e ri Isma’el.  29Ri erija’al e’are  weri’:   __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI NAB’E UCHOLEXIK WUJ

3

  Ri e’ajisma’elita

Ri nab’e ralk’uwa’l ri Isma’el: are ri Neb’ayot; chuwach chi apanoq ri Kedar, ri Adb’e’el,  ri Mib’sam,  30ri Misma, ri Duma, ri Massa, ri Jadad, ri Tema,  31ri Yetur, ri Nafis e ri Kedma.  E’are wa’ ri e’uk’ojol ri Isma’el.  32Ri eral ri Ketura, jun chkech ri uk’ab’ taq rixoqil ri Ab’raham. Kril uwach ri Simran, ri  Joksan,  ri  Medan,  ri  Madi’an,  ri  Yisb’ak  e  ri  Su’aj.  Ri  e’uk’ojol  ri  Yoksan:  are  ri  Seb’a  e  ri  Dedan.  33Ri e’uk’ojol ri Madi’an: e’are ri Efa, ri Efer, ri Henok, ri Ab’ida, e ri Elda’a. Konojel  ri e’are’ eral ri Ketura.    Ri Isa’ak e ri Esa’u 34Ri Ab’raham xralk’uwa’laj ri Isa’ak. Ri e’uk’ojol ri Isa’ak: are ri Esa’u e ri Isra’el.  35Ri e’uk’ojol ri Esa’u: e’are ri Elifaz, ri Re’ue’l, ri Ye’us, ri Yalam e ri Koraj.  36Ri e’uk’ojol 

ri  Elifaz:  e’are  ri  Teman,  ri  Omar,  ri  Sefi,  ri  Ga’etam,  ri  Kenaz,  ri  Timna,  ri  Amalek.  37Ri  e’uk’ojol ri Re’ue’l: e’are ri Najat, ri Seraj, ri Samma, ri Mizza.    Ri Se’ir 38Ri e’uk’ojol ri Se’ir: e’are ri Lotan, ri Sob’al, ri Sib’e’on, ri Ana, ri Dison, ri Eser, ri Disan.  39Ri 

e’uk’ojol  ri  Lotan:  e’are  ri  Jori  e  ri  Homam.  Ri  ranab’  ri  Lotan  are  ri  Timna.  40Ri  e’uk’ojol ri Sob’al e’are ri Alyan, ri Manajat, ri Eb’al, ri Sefi e ri Onam. Ri e’uk’ojol ri Sib’on:  e’are ri Ayya e ri Ana.  41Ri eralk’uwa’l ri Ana: e’are ri Dison. Ri erak’uwa’l ri Dison: e’are ri  Jamran,  ri  Esb’an,  ri  Yitran,  ri  Keran.  42Ri  e’uk’ojol  ri  Eser:  e’are  ri  B’ilhan,  ri  Sa’avan,  Ya’akan. E’uk’ojol ri Dison: E’are ri Us e ri Aran.    Ri e’ajawinel pa ri Edom 43E’are  wa’  ri  e’ajawinel  che  xe’ajawinik  pa  ri  amaq’  Edom  aretaq  chi’  maja’  k’o  jun 

ajawinel chkixo’l ri e’ajisra’el: ri B’ela uk’ojol ri B’e’or; Dinhab’a ub’i ri utinimit.  44Xkamik  ri  B’ela  e  xajawinik  pa  uk’exwach  ri  Yob’ab’,  uk’ojol  ri  Seraj,  che  ajb’osra.  45Ri  Yob’ab’  xkamik  e  pa  uk’exwach  xajawinik  kanoq  ri  Jusam,  che  are  ramaq’  ri  Teman.  46Xkam  ri  Jusam e xajawinik kanoq pa uk’exwach ri Hodad, uk’ojol ri B’edad, ri are’ che xe’uch’ak ri  e’ajmadi’an  pa  ri  taq  rulew  ri  Mo’ab’;  ri  utinimit  ub’i’  Avit.  47Ri  Hadad  xkamik  e  pa  uk’exwach  xajawinik  kanoq  ri  Samla  ri  ajmasreka.  48Xkam  ri  Samla  e  pa  uk’exwach  xajawinik kanoq ri Sa’ul ri ajrejob’ot‐ja‐Nahar.  49Xkamik ri Sa’ul e pa uk’exwach xajawinik  kanoq ri B’a’al‐Janan uk’ojol ri Akb’or.  50Xkamik ri B’a’al‐Hanan e pa uk’exwach xajawinik  kanoq ri Jadad. Ri utinimit ub’i’ Pa’i e ri utinimit ri rixoqil ub’i’ Mehetab’e’el, ral ri Matred,  umi’al ri Me‐Sahab’.    Ri ek’amalb’e pa ri Edom 51Xkamik  ri  Jadad  e  xek’oji’  ek’amalb’e  pa  ri  Edom:  ri  k’amalb’e 

Timna,  ri  k’amalb’e  Alya, ri k’amalb’e’ Yetet,  52ri k’amab’e’ Oholib’ama, ri k’amalb’e Ela, ri k’amalb’e Pinon,  53ri  k’amab’e  Kenaz,  ri  k’amalb’e’  Teman,  ri  k’amalb’e  Mib’sar,  54ri  k’amalb’e  Magdi’el,  ri  k’amalb’e’ Iram. E’are’ wa’ ri ek’amal taq b’e pa ri Edom.  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI NAB’E UCHOLEXIK WUJ

4

  Ri e’uk’ojol ri Isra’el

21E’are  wa’  ri  e’uk’ojol  ri  Isra’el:  ri  Rub’en,  ri  Sime’on,  ri  Levi,  ri  Juda,  ri  Isakar  e  ri  Sab’ulon, 2ri Dan, ri Jose e ri B’enjamin, ri Neftali, ri Gad e ri Aser.    Ri erija’lil ri Juda  3Ri e’uk’ojol ri Juda: e’are ri Er, ri Onan e ri Sela. Ri e’oxib’ ri’ xe’alax ruk’ ri B’at‐Su’a, ri 

ixoq  ajkana’an.  Ri  Er  ri  unab’e’al  ri  Juda,  itzel  winaq  chuwach  ri  Yahweh;  ri  are’  xresaj  ub’ik  ri  uk’aslemal  e  xkamik.  4Ri  Tamar  ralib’  ri  Juda,  xeralk’uwa’laj  ri  Peres  e  ri  Seraj.  Ejob’ ri e’uk’ojol ri Juda.  5Ri e’uk’ojol ri Peres e’are: ri Jesron e ri Jamul.  6Ri  e’uk’ojol  ri  Seraj:  e’are  ri  Simri,  ri  Etan,  ri  Heman,  ri  Kalkol  e  ri  Darda,  ejob’  chi  konojel.  7Ri e’uk’ojol ri Karmi: e’are ri Akar, ri are’ che xub’an k’ax chrech ri Isra’el rumal rech  che xuk’am ub’ik pa rachoch ri kya chuwach ri anatema.  8Ri uk’ojol ri Etan: are ri Asari’as.    Ri umajib’al uloq ri David 9Ri e’uk’ojol ri Jesron ri xe’alaxik: ri Yerajme’el, ri Ram, ri Kelub’ay. 

10Ri  Ram  xralk’uwa’laj  ri  Amminadab’,  ri  Amminadab’  xralk’uwa’laj  ri  Najson,  winaq 

nim  ub’antajik  chkixo’l  ri  e’uk’ojol  ri  Juda.  11Najson  xralk’uwa’laj  ri  Salma  e  ri  Salma  xralk’usa’laj ri B’o’oz.  12Ri B’o’oz xralk’uwa’laj ri Ob’ed e ri Ob’ed xralk’uwa’laj ri Jese.  13Ri  Jese xralk’uwa’laj ri Eli’ab’ ri nab’e’al ralk’uwa’l, ri ukab’ ralk’uwa’l are’ ri Ab’inadab’, are ri  Sime’a ri urox uk’ojol,  14Are ukaj ri Netanel, are ri Radday ri uro’,  15are ri Osem ri uwaq,  are  ri  David  ri  uwuq.  16Ri  ekanab’  are  ri  Seruya  e  ri  Ab’iga’il.  Ri  eral  ri  Seruya:  e’are  ri  Ab’isa’i, ri Jo’ab’ e ri Asahel, e’oxib’.  17Ri Ab’iga’il xralk’uwa’laj ri Amasa; ri utat ri Amasa  are ri Yeter ri ajisma’elita.    Ri Kaleb’ 18Ri 

Kaleb,  uk’ojol  ri  Jesron,  xralk’uwa’laj  ri  Yeri’ot  ruk’  ri  rixoqil  Asub’a.  Ri  Kaleb’  uk’ojol ri Jerson e’are wa’ ri e’uk’ojol ri’: Ri Yeser, ri Sob’ab’ e ri Ardon.  19Xkamik ri Asub’a  e ri Kaleb’ xk’uli’ chi ruk’ ri Efrata e ruk’ ri are’ xa’lax ri Jur.  20Ri Jur xralk’uwa’laj ri Uri e  Uri xralk’uwa’laj ri B’esale’el.  21K’atek’uri’ ri Jesron xuriq rib’ ruk’ ri umi’al ri Makir, utat ri Gala’ad. K’o oxk’al ujunab’  aretaq chi’ xuk’amo rixoqil ri are’ e xuya jun uk’ojol, are ri Segub’. 22Ri Segub’ xralk’uwa’laj  ri  Ya’ir,  ri  are’  ri’  xrechb’ej  juwinaq  oxib’  tinimit  pa  ri  rulew  ri  Gala’ad.  23K’atek’uri’,  ri  e’ajarame’o e ri e’ajguesurita xkichap ri jetaq ko’lik tinimit  che rech ri Ya’ir, ri Kenat e ri  jetaq uk’olb’al. Ronojel weri’ kech ri e’uk’ojol ri Makir, utat ri Gala’ad.  24Aretaq  chi’  kaminaq  chik  ri  Jesron,  ri  Kaleb’  xuriq  rib’  ruk’  ri  Efrata,  rixoqil  ri  utat  Jesron, ri are’ xuya jun uk’ojol, are ri Asejur, ri utat ri Teko’a.   

__________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI NAB’E UCHOLEXIK WUJ

5

Ri Yarajme’el 25Ri e’uk’ojol ri Yerajme’el, nab’e’al uk’ojol ri Jerson, e’are wa’ ri e’uk’ojol ri’: ri Ram ri 

nab’e’al uk’ojol, ri B’una, ri Oren, ri Osem e ri Aji’as.  26Ri Yerajme’el xk’oji’ chi jun rixoqil  che ub’i’ Atara; ri are’ are unan ri Onam.   27Ri e’uk’ojol ri Ram, ri nab’e’al uk’ojol ri Yerajme’el, e’are ri Ma’as, ri Yamin e ri Eker.   28Ri e’uk’ojol ri Onam e’are’ ri Samma’i e ri Yada. Ri e’uk’ojol ri Samma’i: e’are ri Nadab’  e Ab’isur.  29Ri rixoqil ri Ab’isur ub’i’ Ab’ihayil; che xe’uya ri e’uk’ojol, ri Ajb’an e ri Molid.  30Ri  e’uk’ojol  ri  Nadab’  e’are:  ri  Seled  e  ri  Appa’im.  Ri  Seled  xkamik  e  man  ek’o  ta  kan  e’uk’ojol.  31Ri  e’uk’ojol  ri  Appa’im:  e’are’  ri  Yise’i,  ri  Sesan;  ri  e’uk’ojol  ri  Yise’i:  e’are  ri  Ajlay; 32Ri e’uk’ojol ri Yada, ri rachalal ri Sammay: e’are ri Yeter e ri Jonatan. Xkam ri Yeter  e man k’o ta kan uk’ojol. 33Ri e’uk’ojol ri Jonatan: e’are ri Pelet e ri Sara.  E’are wa’ ri erija’al ri Yerajme’el.  34Ri  Sesan  man  xek’oji’  ta  uk’ojol,  xuwi  xek’oji’  e’umi’al.  Ri  Sesan  k’o  jun  rajpataninel  ajegipto  che  ub’i’  Yarja,  35e  ri  Sesan  xuya’  jun  umi’al  chrech  arech  rixoqil  ri  are’.  36E  ri  umi’al  xuya  jun  ala  ral,  are  ri  Natan,  ri  Natan  xralk’uwa’laj  ri  Sab’ad,  37ri  Sab’ad  xralk’uwa’laj ri Efal, ri Efal xralk’uwa’laj ri Ob’ed.  38ri Ob’ed xralk’uwa’laj ri Yehu, ri Yehu  xralk’uwa’laj ri Asari’as,  39ri Asari’as xralk’uwa’laj ri Jeles, ri Jeles xralk’uwa’laj ri Ele’asa,  40Ri  Ele’asa  xralk’uwa’laj  ri  Sismay,  ri  Sismay  xralk’uwa’laj  ri  Sal‐lum,  41Ri  Sal‐lum  xralk’uwa’laj ri Yekami’as, Yekami’as xralk’uwa’laj ri Elisama.    Ri Kaleb’ 42Ri  e’uk’ojol  ri  Kaleb’,  rachalal  ri  Yerajme’el:  e’are  ri  Mese’a  ri  nab’e’al  uk’ojol,  che 

xuxik  utat  ri  Sif;  ri  e’uk’ojol  ri  Mesa  e’are  ri  Maresa  utat  ri  Heb’ron.  43Ri  e’uk’ojol  ri  Heb’ron: ri Kora, ri Tappu’aj, ri Rekem e ri Sema.  44Ri Sema xralk’uwa’laj ri Rajam, ri utat  ri  Yorke’am.  Ri  Rekem  xralk’uwa’laj  ri  Sammay.  45Ri  uk’ojol  ri  Sammay  are  ri  Ma’on  e  ri  Ma’on are utat ri B’et‐Sur.  46Ri  Efa,  jun  ukab’  rixoqil  ri  Kaleb’,  xril  uwach  ri  Jaran,  ri  Mosa  e  ri  Gasez.  Ri  Jaran  xralk’uwa’laj ri Gasez.  47Ri e’uk’ojol ri Yahday: e’are ri Reguem, ri Yotam, ri Guesan, ri Pelet, ri Efa e ri Sa’af.  48Ri Ma’aka, jun ukab’ rixoqil chik ri Kaleb’ xril uwach ri Seb’er e ri Tirjana.  49Xoquje’  xril uwach ri Sa’af utat ri Madmanna, xoquje’ xril uwach ri Seva, utat ri Makb’ena e utat ri  Guib’e’a.  Ri Aksa umi’al ri Kaleb’.  50E’are wa’ ri erija’lil ri Kaleb’.    Ri Jur

Ri e’uk’ojol ri Jur, nab’e’al uk’ojol ri Efrata: are ri Sob’al, che utat ri Kiryat‐Ye’arim,  51ri  Salma,  che  utat  ri  B’elem;  ri  Jaref,  utat  ri  B’et‐Gader.  52Sob’al,  utat  ri  Kiryat‐Ye’arim,  are  uk’ojol  ri  Haro’e,  wa’  weri’  kub’j  che  e’uk’ojol  panik’aj  chkech  ri  Emanajatita,  53e  ri  e’ajuparachoch ri Kiryat‐Ye’arim; ri eyitrites, ri eputites, ri esumatite e ri emisra’ite. Kuk’  we e’are’ ri’ xek’iy uloq ri winaq e’ajesta’ol.  54R e’uk’ojol ri Salma e’are ri B’elem, ri e’ajnetofatites, ri Atrot‐B’et‐Jo’ab, ri jun panik’aj  chik chkech ri emanajatita, ri esore’atita,  55ri e’ajupakachoch ri e’ajsofritas che ejeqel pa ri  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI NAB’E UCHOLEXIK WUJ

6

Yab’es, ri etire’atita, ri esime’atita, ri esukatite. We e’are ri’ e’ajkenita che eri’ja’al ri Jamat,  kitat ri e’ajuparachoch ri Rekab’.    Ri e’uk’ojol ri David

31E’are wa’ ri e’uk’ojol ri David, ri xe’alax pa ri Heb’ron: ri nab’e’al uk’ojol are ri Amnon,  ral ri Ajino’am ri ajyisre’el; ri ukab’ are ri Dani’el, ral ri Ab’iga’il ri ajkarmel;  2ri urox are ri  Ab’salom, ral ri Ma’aka, umi’al ri Talmay, rajawinel ri Guesur; ri ukaj are ri Adoni’as, ral ri  Jagguit; 3ri uro’ are ri Sefati’as che ajb’ital; ri uwaq are ri Yitre’am, ral ri rixoqil Egla. 4E’are  wa’ ri waqib’ xe’alax pa ri Heb’ron, jawi’ xajawinik wuqub’ junab’ rachi’l waqib’ ik’.  Xajawinik juwinaq oxlajuj junab’ pa ri Jerusalem.  5E’are wa’ ri e’uk’ojol xe’alax pa ri Jerusalem: ri Sime’a, ri Sob’ab’, ri Natan, ri Salomon,  ri ekijeb’ ral ri B’at‐Su’a, 6umi’al ri Ammi’el; 6ek’o chi nik’aj, ri Yib’jar, ri Elisama, ri Elifelet,  7ri Noga, ri Nefeg, ri Yafi’a, 8ri Elisama, ri Elyada, ri Elifelet: eb’elejeb’.  9E’are wa’ konojel ri e’uk’ojol ri David e man e’ejelam taj ri ekal ri e’ukab’ taq ixoqib’.  Kanab’ ri e’are are ri Tamar.    Ri ekajawinel ri Juda 10Jun uk’ojol ri Salomon: are ri Rob’o’am; e ri Ab’i’as uk’ojol ri are’, ri Asa uk’ojol ri are’; 

ri Josafat uk’ojol ri are’; 11ri Joram uk’ojol ri are’; ri Okosi’as uk’ojol ri are’; ri Jo’as uk’ojol ri  are’; 12ri Amasi’as uk’ojol ri are’; ri Asari’as uk’ojol ri are’; ri Yotam uk’ojol ri are’; 13ri Akaz  uk’ojol  ri  are’;  ri  Eseki’as  uk’ojol  ri  are’;  ri  Manasses  uk’ojol  ri  are’;  14ri  Amon  uk’ojol  ri  are’; ri Josi’as uk’ojol ri are’. 15Ri e’uk’ojol ri Josi’as e’are ri Yojanan ri nab’e uk’ojol, ri ukab’  are ri Joyakim, ri urox are ri Sedesi’as, ri ukaj are ri Sal‐lum. 16Ri e’uk’ojol ri Yoyakim e’are  ri Jekoni’as e ri Sedesi’as.    Ri kija’lil ri e’ajawinel aretaq chi’ ri juda xk’am ub’ik pa jun chik ulew 17Ri 

e’uk’ojol  ri  Jekoni’as  ri  tz’apatalik:  jun  chkech  ri  uk’ojol  are  ri  Se’alti’el,  18ri  Malkiram, ri Pedaya, ri Sene’assar, ri Yekami’as, ri Hosama, ri Nedab’i’as.  19Ri e’uk’ojol ri  Pedaya:  ri  Sorob’ab’el  e  ri  Sime’i.  Ri  e’uk’ojol  ri  Sorob’ab’el  e’are  ri  Mesul‐lam  e  ri  Janani’as; e ri Selomit kanab’ ri e’are’.  20Ri e’uk’ojol ri Mesul‐lam e’are ri Jasub’a, ri Ohel, ri  B’ereki’as,  ri  Jasadi’as,  e  ri  Yusab’‐Hesed,  ejob’  ri  e’are’.  21Ri  uk’ojol  ri  Janani’as  are  ri  Pelati’as  e  ri  Yesaya  uk’ojol  ri  are’;  ri  Rafa’i’as  uk’ojol  ri  are’;  ri  Arnan  uk’ojol  ri  are’;  ri  Arnan  uk’ojol  ri  are’;  Ab’di’as  uk’ojol  ri  are’;  ri  Sekani’as  uk’ojol  ri  are’.  22Ri  e’uk’ojol  ri  Sekani’as  e’are  ri  Semaya,  ri  Jatus,  ri  Yigue’al,  ri  B’ari’aj,  ri  Ne’ari’as,  ri  Safat,  ewaqib’  konojel.  23Ri  e’uk’ojol  ri  Ne’ari’as  e’are  ri  Elyo’enay,  ri  Eseki’as,  ri  Azrikam,  e’oxib’.  24Ri  e’uk’ojol  ri  Elyo’enay  e’are’  ri  Joda’ivahu,  ri  Elyasib’,  ri  Pela’i’as,  ri  Akkub’,  ri  Yojanan,  ri  Dela’i’as, ri Anani: ewuqub’.    Ri Juda. Ri Sob’al

41Ri e’uk’ojol ri Juda e’are ri Peres, ri Jesron, ri Karmi, ri Jur e ri Sob’al.  2Ri Re’aya, uk’ojol ri Sob’al, xralk’uwa’laj ri Yajat. Ri Yajat  xralk’uwa’laj ri Ajuma’i e ri  Lahad. We e’are’ ri’ e’upajkachoch ri e’ajsore’atita.  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI NAB’E UCHOLEXIK WUJ

7

  Ri Jur 3E’are wa’ ri e’uk’ojol ri Jur, utat ri Ab’i‐Etam: ri Yisre’el,  ri Yisma e Yidb’as. Ri ranab’ 

ub’i’ Haslelponi.  4Ri Penue’l are are’ utat ri Guedor e ri Eser are utat ri Jusa.  E’are wa’ ri e’uk’ojol ri Jur, nab’e uk’ojol ri Efrata, utat ri B’elem.    Ri Asjehur

5Ri Asjehur, utat ri Teko’a, xek’oji’ keb’ rixoqil: ri Hele’a e ri Na’ara. 

6Ri Na’ara kril uwach ri ral Ajusam, ri Hefer, ri Timnitas e ri Ajastaritas. E’are wa’ ri eral 

ri Na’ara.  7Ri eral ri Hele’a e’are ri Seret, ri Sojar e ri Etnan.  8Ri Kos xralk’uwa’laj ri Anub’ e ri Hassob’eb’a e ri e’ajuparachoch ri Ajarjel, uk’ojolab’ ri  Harum.  9K’atek’ut,  ri  Yab’es  are  sib’alaj  xch’akan  chkiwach  ri  erachalal.  Ri  unan  xukoj  ri  ub’i’ Yab’es e xub’ij: «Ruk’ k’ax xinwil uwach ri are’».  10Ri Yab’es xusik’ij ri Udyos ri Isra’el,  jewa’ kub’ij: «We qastzij kinatewchi’j, ri at kanimarisaj na k’uri’ ri wulew, ri aq’ab’ kk’oji’  ri’  panuwi’,  naj  kak’am  ub’i  ri’  ri  itzel  wuk’  arech  kk’is  ri  k’ax  kinriqo».  Ri  Dyos  xuya’  chrech ri xuk’omij uta’ik ri are’.    Ri erija’al ri Kaleb’ 11Ri  Kelub’,  rachalal  ri  Suja,  xralk’uwa’laj  ri  Mejir;  ri  are’  are  utat  ri  Eston.  12Ri  Eston 

xralk’uwa’laj  ri  B’et‐Rafa,  ri  Pase’aj  e  ri  Tejinna,  ri  are’  are  utat  ri  Ir‐Najas.  E’are  wa’  ri  achijab’ erech ri Rekab’.  13Ri e’uk’ojol ri Kenaz e’are ri Otni’el e ri Seraya. Ri e’uk’ojol ri Otni’el e’are ri Hatat e ri  Me’onotay;  14Ri Me’onotay xralk’uwa’laj ri Ofra. Seraya xralk’uwa’laj ri Jo’ab’ ri utat Gue‐ Harasima. Ri e’are’ e’ajchakib’.  15Ri e’uk’ojol ri Kaleb’ che uk’ojol ri Yefunne e’are ri Ir, ri  Ela e ri Na’am. Ri uk’ojol ri  Ela: are ri Kenaz.  16Ri E’uk’ojol ri Yehallele’el e’are ri Sif, ri Sifa, ri Tirya e ri Asare’el.  17Ri e’uk’ojol ri Ezra e’are: ri Yeter, ri Mered, ri Efer e ri Yalon. Ri are’  ixoq , xril kiwach  ri  Miryam,  ri  Sammay  e  ri  Yisb’aj  che  utat  ri  Estemo’a,  18Ri  rixoqil  ajjuda  xril  uwach  ri  Yered, che utat ri Guedor, ri Heb’er che utat ri Soko e ri Yekuti’el che utat ri Sano’aj. E’are  wa’  ri  eral  ri  B’iti’a,  ri  umi’al  ri  Fara’on  che  ri  Mered  xuk’am  chrech  rixoqil.  19Ri  eral  ri  rixoqil  ri  Hodi’as,  ri  ranab’  ri  Najam  che  are  utat  ri  Ke’ila  ri  aj  garmita  e  ri  Estemo’a  ri  ajma’akatita.  20Ri e’uk’ojol ri Simon, e’are ri Amnon, ri Rinna, B’et‐Hanan e ri Tilon.  Ri e’uk’ojol ri Yisi e’are ri Sojet e ri B’en‐Sojet.    Ri e’uk’ojol ri Sela 21Ri  e’uk’ojol  ri  Sela,  che  uk’ojol  ri  Juda:  Ri  Er  che  are  utat  ri  Leka,  e  ri  Lada,  utat  ri 

Maresa e ri e’upakachoch ri winaq che kkichakuj ri lino pa ri B’et‐Asb’e’a.  22Ri Yokim, ri  achijab’  erech  ri  Koseb’a,  ri  Yo’ash  e  ri  Saraf  che  xeb’ek’ulunoq  pa  ri  Mo’ab’  aretaq  chi’  maja’  ketzalij  pa  ri  B’elem.  We  jastaq  ri’  sib’alj  ojer  taq  tzij  wa’.  23Ri  e’are’  e’ajb’anal  taq  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI NAB’E UCHOLEXIK WUJ

8

b’o’j e ejeqel pa ri Netayim e pa ri Guedera. Ejeqel chila’ ruk’ ri ajawinel, kkipatanij pa ri  rachoch.    Ri erija’al ri Sime’on 24Ri e’uk’ojol ri Sime’on e’are ri Nemue’l, ri Yamin, ri Yarib’, ri Seraj, e ri Sa’ul.  25Ri Sal‐

lum uk’ojol ri are’; ri Mib’sam uk’ojol ri are’; ri Misma uk’ojol ri are’. 26Ri e’uk’ojol ri Misma  e’are’  ri  Hammue’l,  uk’ojol  ri  are’;  ri  Sakkur  uk’ojol  ri  are’;  ri  Sime’i  uk’ojol  ri  are’.  27Ri  Sime’i xek’oji’ waqlajuj uk’ojol e waqib’ umi’al, k’atek’uri’ ri ekachalal man xek’oji’ ta ek’i  k’alk’uwa’l xoquje’ man xpoq’ ta kiwach ri ekachalal jacha e’uk’ojol ri Juda.  28Ri e’are’ xejeqi’ pa ri B’erseb’a, pa ri Molada, pa ri Jasar‐Su’al, 29pa ri B’ilha, pa ri Esem  e  pa  ri  Tolad,  30pa  ri  B’etue’l,  pa  ri  Horma  e  pa  ri  Sikelag,  31pa  ri  B’et‐Markab’ot,  Hasar‐ Susim, pa ri B’et‐B’ite’i, pa ri Sa’arayim. Are wa’ ri kitinimit chi kopan ruk’ ri rajawib’al ri  David. 32Xoquje’ ri jetaq ko’lik utinimit: Ri Etam, ri Ayin, ri Rimmon, ri Token e ri Asan, job’  tinimit 33e ronojel ri ko’lik taq utinimit ri ek’o chunaqaj we jetaq tinimit ri’ chi kopan pa ri  B’a’alat. Chiri’ xejeqi’ wi e are wa’ ri kimayil q’ijsaq che xtz’ib’ax kiwach:  34Ri Mesob’ab’, ri  Yamlek,  ri  Yosa  uk’ojol  ri  Amasi’as,  35ri  Yo’el,  ri  Yehu  uk’ojol  ri  Yosib’i’as,  uk’ojol  ri  Sera’i’as, uk’ojol ri Asi’el.  36ri  Elyo’enay, ri Ya’akob’a, ri Yesoja’i’as, ri Asa’i’as, ri Adi’el, ri  Yesimi’el,  ri  B’ena’i’as.  37ri  Sisa,  ri  B’en‐Sifi,  ri  B’en‐Allon,  ri  B’en‐Yedaya,  ri  B’en‐Simri,  B’en‐Sema’is.  38We  achijab’  che  xkitz’ib’ax  kib’i’,  ri  e’are’  ek’amalb’e  pa  taq  ri  kachoch  e  chkixo’l ri ekachal sib’alaj xpoq’ kiwach.  39Xkisuk’ ub’ik pa ri rokib’al ri Guedor e xe’opan  pa  ri  relb’alq’ij  chrech  ri  taq’aj,  che  utzukuxik  kiq’ayes  ri  jetaq  jupuq  ri  ek’olik  taq  kichikop.  40Xkiriqa’  ch’uch’uj  e  choma’q  taq  ulew,  jamalik  taq  ulew,  ja’maril  taq  ulew  e  jawi’ k’olik utzil. Ojer kanoq xejeqi’ chila’ ri rija’al ri Kam.  41We  Sime’onitas,  ri  k’o  kib’i’  pa  ri  wuj,  xepe  pa  ri  jetaq  ujunab’  kanoq  ri  Eseki’as,  rajawinel ri Juda; xech’akan pakiwi’ ri tz’um taq kachoch e puwi’ ri taq kikab’al k’o chila’. E  ri jetaq k’o chila’ xkiya chuwach ri anatema, chi pa ri q’ij na kamik ri’.  42Ejujun chkech ri e’uk’ojol ri Sime’on, xeb’e ub’ik pa ri juyub’ Se’ir: ejuq’o’ ok’al  500   achijab’,  ri  k’amalb’e  chkech  are  ri  Pelati’as,  ri  Ne’ari’as,  ri  Refa’i’as,  ri  Uzzi’el,  e’uk’ojol  Yise’i.  43Xech’akan  pakiwi’  ri  e’ajamalek  che  xeto’taj  kanoq  chi  k’ate’  na  pa  taq  we  q’ij  kamik ri’.    Ri erija’al ri Rub’en

51Ri  e’uk’ojol  ri  Rub’en,  ri  are  che  are  nab’e’al  uk’ojol,  ri  Isra’el.  Ri  Rub’en  are  nab’e’al  alk’uwa’lxel; k’atek’uri’ rumal rech che ruk’ ri are’ xtz’ilob’itajik ri uch’at ri utat, ri usuk’el  ri unab’e’alil xya’taj chkech ri e’uk’ojol ri Jose, che uk’ojol ri Isra’el, k’atek’ut man xtz’ib’ax  taj che are nab’e’al ri Rub’en.  2Ri Juda xkiy ri ub’antajik chkiwach ri erachalal e ruk’ ri are’  xel uloq ri jun winaq che nim ub’antajik, k’atek’ut, ri usuk’el ri nab’e’alil rech ri Jose.   3Ri e’uk’ojol ri Rub’en, ri nab’e’al uk’ojol ri Isra’el, e’are ri Henok, ri Pal‐lu, ri Jesron, ri  Karmi.    Ri Jo’el 4Ri  e’uk’ojol  ri  Jo’el:  ri  Sema’is  uk’ojol  ri  are’,  ri  Gog  uk’ojol  ri  are’,  ri  Sime’i  uk’ojol  ri 

are’,  5ri  Mika  uk’ojol  ri  are’,  ri  Re’a’i’as  uk’ojol  ri  are’,  ri  B’a’al  uk’ojol  ri  are’,  6ri  B’e’era  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI NAB’E UCHOLEXIK WUJ

9

uk’ojol ri are’ che ri Teglat‐Falasar, rajawinel ri Asiri’a ximitalik xuk’am ub’ik pache’ pa jun  kaxlan ulew. Ri are’ ri’ k’amalb’e chkech ri e’ajrub’en.  7Ri erachalal, chjujunal na taq ja che kiriqom kib’ jacha ri kitikb’alil uloq, are ri Ye’i’el  nab’e chkiwach, ri Sakari’as, 8ri B’ela uk’ojol ri Asaz, che uk’ojol ri Sema, che uk’ojol ri Jo’el.    Ri jetaq k’olb’al jawi’ jeqel wi ri Rub’en

Ri  Rub’en,  jeqelik  pa  ri  Aro’er  chi  kopan  pa  ri  Neb’o  e  pa  ri  B’a’al‐Me’on.  9Xoquje’  ejeqelik  pa  ri  relb’alq’ij,  kmajtaj  ub’ik  pa  ri  nimaja’  E’ufrates  e  kopan  chuchi’  ri  tz’inalik  ulew, rumal rech che sib’alaj xek’iy ri jupuq taq uchikop pa ri rulew ri Gala’ad.  10Pa ri taq ujunab’ ri Sa’ul, xech’o’jinik kuk’ ri e’ajhagare’o, ri e’are’ che xeqaj pa kiq’ab’  e xkijeqab’a’ kib’ pa ri tz’um taq kachoch pa ronojel ri relb’alq’ij chech ri Gala’ad.    Ri rija’al ri Gad 11Ri  e’uk’ojol  ri  Gad,  ejeqel  kuk’  e’are’  pa  ri  tz’um  taq  kachoch  pa  ri  ulew  ri  B’asan  e 

kopan pa ri Salka:  12Ri nab’e’al are ri Jo’el, are ukab’ chi ukoq ri Safam, k’atek’uri’ are chi  ukoq ri Yana’i e ri Safat, pa ri B’asan.  13Ri ekachalal pa chjujnal taq ja kumal ri ekitat e’are weri’: ri Mika’el, ri Mesul‐lam, ri  Seb’a, ri Yora’i, ri Yakan, ri Si’a e ri Eb’er, ewuqub’.  14E’are  wa’  ri  eral  ri  Ab’ijayil:  ri  B’en‐Huri,  ri  B’en‐Yaro’ah,  ri  B’en‐Gilrad,  ri  B’en‐ Mika’el, ri B’en‐Yeshisha’i, ri  B’en‐Yahdho, ri B’en‐b’uz.  15Aji, uk’ojol ri  Ab’di’el, uk’ojol ri  Guni, ri are’ are kinimal ri erachalal.  16Ri e’are’ ejeqel pa ri Gala’ad, pa ri B’asan e pa taq ko’lik taq k’olb’al k’o chunaqaj e pa  ronojel  ri  jetaq  komon  ulew  rech  ri  Saron  che  suq’unb’al  e  kopan  pa  taq  retal  ri  ulew.  17Konojel ri e’are’ xtz’ib’ax ri kib’i’ pa taq ri ujunab’alil ri  Yotam rajawinel ri Juda e pa ri  ujanab’alil ri Jerob’o’am rajawinel ri Isra’el.  18Ri e’uk’ojol ri Rub’en, ri e’ajgad e ri upanik’aj ri ujuq’at ri Manasses, e’achijab’ che man  k’o ta kkixib’ij kib’, kuk’am ri to’l kech e ri kich’ich’ rech ch’o’j e kkich’ob’ uk’yaqik ri ch’ab’  e  keta’m  kech’o’jinik.  Ke’el  ub’ik  pa  taq  ri  ch’o’j  e  44.760  achijab’.  19Xech’o’jinik  kuk’  ri  Hagre’os, kuk’ ri Yetur, ri Nafis e ri Nodad.  20E ri Dyos xuto’ kiwach chkiwach ri e’are’, xa  jek’uri’, ri e’ajhagare’o e konojel ri jachintaq ek’o kuk’ ri e’are’, xejachitaj pa kiq’ab’, rumal  rech che aretaq chi’ etajin chrech ri ch’o’j xkisik’ij ri Dyos e ri Are’ xe’utatab’ej rumal rech  che  xkijikib’a  kik’u’x  chrij  ri  Are’.  21Xe’kelaq’aj  ri  jupuq  taq  kichikop  ri  e’ajagare’os:  e  50.000 ri ekikameyos, 250.000 ri chij e 2.000 b’urix e 100.000 winaq, 22e rumal rech che ri  Dyos  xuk’am  ub’e  ri  ch’o’j,  sib’alaj  winaq  xekamik.  K’atek’uri’.  Xejeqi’  pa  kulew  xas  chi  kopan pa ri tz’inalik ulew.    Ri jun chik upanik’aj ri ujuq’at ri Manasses 23Ri e’uk’ojol ri jun chik upanik’aj ujuq’at ri Manasses xejeqi’  pa rulew ri B’asan e che 

kopan pa ri B’a’al‐Hermon, pa ri Senir e ri ujuyub’al ri Hermon.  Ri e’are’ sib’alaj ek’i’.  24Ri ek’amal taq b’e pa ri chjujunal ja kech ri ekitat, e’are weri’: ri  Efer, ri Yishe’i, ri Eli’el, ri Azri’el, ri Yirmeya, ri Hodavi’as, e ri Yajdi’el. E’achijab’ che man  k’o kkixib’ij kib’, nimalaj kiq’ijil k’olik, ek’amalb’e pa taq ri kachoch.  25K’atek’ut, ri e’are’ xkik’ex ri kitzij chuwach ri Kidyos ri ekitat e xkijal ub’ik erech nim  ch’uti’n  rumal  rech  che  xkiterne’b’ej  ri  e’esal  uwach  kidyos  ri  esiwan  taq  tinimit  kech  ri  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI NAB’E UCHOLEXIK WUJ

10

jetaq ri ulew che ri Dyos xuk’is tzij pakiwi’ chi chkiwach ri e’are’.  26Rumal k’uri’ ri Kidyos  ri  Isra’el  xuwa’lisaj chkij  ri  uq’aq’al  royowal  ri  Pul,  rajawinel  ri  Asiri’a,  xoquje’  ri  Teglat‐ Falasar, rajawinel ri Asiri’a, ri are’ che xe’uk’am ub’ik ri e’ajrub’en, ri e’ajgad e ri jun chik  upanik’aj ujuq’at ri Manasses e xe’uk’am ub’ik pa ri Jalaj e pa ri Hab’or, pa ri Jara e pa ri  nimaja’ Gosan. Xejeqi’ chila’ chi pa ri q’ij na kamik ri’.    Ri kik’iyb’al uloq pa taq ja k’olib’al ri emam taq chuchqajawib’ 27Ri e’uk’ojol ri Levi e’are’ ri Guerson, ri Kejat e ri Merari.  28Ri e’uk’ojol ri Kejat e’are ri 

Amram, ri Yishar, ri Heb’ron, ri Uzzi’el.  29Ri e’uk’ojol ri Amram e’are ri A’aron, ri Mo’ises e  ri Miri’am. Ri e’uk’ojol ri A’aron e’are ri Nadab’ e ri Ab’ihu, ri Ele’asar e ri Itamar.  30Ri  Ele’asar  xralk’uwa’laj  ri  Pinjas,  ri  Pinjas  xralk’uwa’laj  ri  Ab’isu’a,  31ri  Ab’isu’a  xralk’uwa’laj ri B’ukki, ri B’ukki xralk’uwa’laj ri Uzzi,  32ri Uzzi xralk’uwa’laj ri Seraji’as, ri  Seraji’as  xralk’uwa’laj  ri  Merayot.  33Ri  Merayot  xralk’uwa’laj  ri  Amari’as,  ri  Amari’as  xralk’uwa’laj ri Ajitub,  34ri Ajitub xralk’uwa’laj ri Sadok, ri Sadok xralk’uwa’laj ri Ajima’as,  35ri  Ajima’as  xralk’uwa’laj  ri  Asari’as,  ri  Asari’as  xralk’uwa’laj  ri  Yojanan,  36ri  Yohanan  xralk’uwa’laj ri Asari’as. Ri are’ xpatanajik chuchqajaw pa ri Nim Rachoch ri Dyos che are  ri  Salomon  xyakowik  pa  ri  Jerusalem.  37Ri  Asari’as  xralk’uwa’laj  ri  Amari’as,  ri  Amari’as  xralk’uwa’laj ri Ajitub,  38ri Ajitub xralk’uwa’laj ri Sadok, ri Sadok xralk’uwa’laj ri Sal‐lum,  39ri  Sal‐lum  xralk’uwa’laj  ri  Hilki’as,  ri  Hilki’as  xralk’uwa’laj  ri  Asari’as,  40ri  Asari’as  xralk’uwa’laj  Sera’i’as,  ri  Sera’i’as  xralk’uwa’laj  ri  Yehosadak  41e  ri  Yehosadak  xel  ub’ik  aretaq  chi’  ri  Yahweh  xe’uk’am  ub’ik  ri  Juda  e  ri  Jerusalem  pa  jun  kaxlan  ulew  rumal  ri  uq’ab’ ri Nab’ukodonosor.    Ri erija’al ri Levi

61Ri e’uk’ojol ri Levi e’are ri Guerson, ri Kehat e ri Merari.  2Are wa’ ri kib’i’ ri e’uk’ojol ri Guerson: ri Lib’ni e ri Simi.  3Ri e’uk’ojol ri Kehat e’are ri  Amram, ri Yishar, ri Heb’ron, ri Uzzi’el.  4Ri e’uk’ojol ri Merari e’are ri Majli e ri Musi. E’are  wa’ ri jetaq upaja kolb’al jawi’ kimul wi kib’ ri Levi rumal ri ekitat.  5Ri e’uk’ojol ri Guerson: ri Lib’ni uk’ojol ri are’, ri Yahat uk’ojol ri are’, ri Simma uk’ojol  ri are’, 6ri Yo’aj uk’ojol ri are’, ri Iddo uk’ojol ri are’, ri Seraj uk’ojol ri are’, ri Ye’atra uk’ojol  ri are’.  7Ri  e’uk’ojol  ri  Kehat:  ri  Amminadab’  uk’ojol  ri  are’,  ri  Kore  uk’ojol  ri  are’,  ri  Assir  uk’ojol ri are’,  8ri Elkana uk’ojol ri are’, ri Eb’yasaf uk’ojol ri are’, ri Assir uk’ojol ri are’,  9ri  Tajat uk’ojol ri are’, ri Uri’el uk’ojol ri are’, ri Uzzi’as uk’ojol ri are’, ri Sa’ul uk’ojol ri are’.  10Ri  e’uk’ojol  ri  Elkana  e’are  ri  Amasa’i  e  ri  Ajimot.  11Ri  Elkana  uk’ojol  ri  are’,  ri  Sopha’i  uk’ojol ri are’, ri Najat uk’ojol ri are’,  12ri Eli’ab’ uk’ojol ri are’, ri Yerojam uk’ojol ri are’, ri  Elkana uk’ojol ri are’. 13E’uk’ojol ri Elkana: are nab’e’al ri Samu’el e are ukab’ ri Ab’i’as.  14Ri  e’uk’ojol  ri  Merari:  ri  Majli,  ri  Lib’ni  uk’ojol  ri  are’,  ri  Simi  uk’ojol  ri  are’,  ri  Uzza  uk’ojol ri are’, 15ri Sime’a uk’ojol ri are’, ri Haggui’as uk’ojol ri are’, ri Asa’i’as uk’ojol ri are’.    Ri e’ajb’ixonelab’ e ri ekachalal e’ajupaja 16E’are wa’ ri xe’ukoj ri David arech kkik’am ri b’e chrech ri b’ix pa ri Nim Rachoch ri 

Yahweh, chi aretaq chi’ ri arka  xk’oji’ jun rachoch jawi’ kuxlan wi.  17Ri e’are’ kepatanajik  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI NAB’E UCHOLEXIK WUJ

11

chrech  ri  b’ix  chuwach ri  uk’olb’al  ri  Tz’um  Ja  rech  ri  Riqoj  ib’  chi  k’ate’  na  xyakatajik  ri  Nim Rachoch ri Yahweh rumal ri Salomon pa ri Jerusalem. Xepatanajik jeri’ jacha kub’ij ri  pixab’.  18E’are wa’ ri k’o ri kichak kipatan kuk’ ri kik’ojol:  Chkixo’l ri e’uk’ojol ri Kehat: are ri Heman ri ajb’ix, uk’ojol ri Yo’el, uk’ojol ri Samu’el,  19uk’ojol  ri  Elkana,  uk’ojol  ri  Yerojam,  uk’ojol  ri  Eli’el,  uk’ojol  ri  To’aj,  20uk’ojol  ri  Suf,  uk’ojol  ri  Elkana,  uk’ojol  ri  Majat,  uk’ojol  ri  Amasay,  21uk’ojol  ri  Elkana,  uk’ojol  ri  Yo’el,  uk’ojol ri Asari’as, uk’ojol ri Sefanya,  22uk’ojol ri Tajat, uk’ojol ri Assir, uk’ojol ri Eb’yasaf,  uk’ojol ri Kore, 23uk’ojol ri Yishar, uk’ojol ri Kehat, uk’ojol ri Levi, uk’ojol ri Isra’el.  24Ri Asaf che are rachalal, che kpatanajik pa ri rikyaq’ab’: ri Asaf, uk’ojol ri B’ereki’as,  uk’ojol  ri  Sime’a,  25uk’ojol  ri  Migue’l,  uk’ojol  ri  B’a’asi’as,  uk’ojol  ri  Malki’as,  26uk’ojol  ri  Etni, uk’ojol ri Seraj, uk’ojol ri Ada’i’as,  27uk’ojol ri Etan, uk’ojol ri Simma, uk’ojol ri Simi,  28uk’ojol ri Yajat, uk’ojol ri Guerson, uk’ojol ri Levi.  29Pa ri kimox kepatanajik ri ekachalal e’are’, ri e’uk’ojol ri Merari: ri Etan, uk’ojol ri Kisi,  uk’ojol  ri  Ab’di,  uk’ojol  ri  Mal‐luk,  30uk’ojol  ri  Hasab’i’as,  uk’ojol  ri  Amasi’as,  uk’ojol  ri  Jilki’as,  31uk’ojol ri Amsi, uk’ojol ri B’ani, uk’ojol ri Semer,  32uk’ojol ri Majli, uk’ojol ri Musi,  uk’ojol ri Merari, uk’ojol ri Levi.    Ri ejujun chik elevita 33Ri  ekachalal  ri  e’ajlevitas  kepatanajik  xuwi  pa  ri  toyxlaj  uk’olb’al  ri  Nim  Rachoch  ri 

Dyos.  34Ri A’aron e ri e’uk’ojol xkiporoj ri jetaq sipanik puwi’ ri tab’al toq’ob’ rech ri jetaq  holokosto  e  puwi’  ri  tab’al  toq’ob’  rech  ri  k’ok’alaj  taq  kunab’al;  jeri’  jacha  ronojel  ri  upatanaxik ri tyoxlaj jastaq e kkib’an ri sachb’al makaj puwi’  ronojel ri Isra’el; jeri’ jacha  xtaqanik ri Mo’ises, upataninel ri Dyos.  35Are  wa’  ri  e’uk’ojol  ri  A’aron:  ri  Ele’asar  uk’ojol  ri  are’,  ri  Pinjas  uk’ojol  ri  are’,  ri  Ab’isu’a, uk’ojol ri are’,  36ri B’ukki uk’ojol ri are’, ri Uzzi uk’ojol ri are’, ri Sera’i’as uk’ojol ri  are’,  37ri  Merayot  uk’ojol  ri  are’,  ri  Amari’as  uk’ojol  ri  are’,  ri  Ajitub  uk’ojol  ri  are’,  38ri  Sadok uk’ojol ri’are’, ri Ajima’as uk’ojol ri are’.    Ri jetaq kik’olb’al ri e’ajara’on 39Are wa’ ri kik’olb’al jawi’ xejeqi’ wi, jeri’ jacha ri retal ri tz’um taq kachoch. 

Ri  e’uk’ojol  ri  A’aron,  ri  e’ajupakachoch  ri  e’ajkehatita  rumal  rech  che  are  xkiriq  ri  e’are’ ,  40xya’  ri  Heb’ron  chkech  pa  ri  rulew  ri  Juda  rachi’l  ri  taq  komon  ulew  che  k’o  usuq’unb’al.  41K’atek’uri’, ri suq’unb’al k’o pa ri nim tinimit xya chrech ri Kaleb’, uk’ojol ri  Yefunne.  42Xya’ chkech ri e’uk’ojol ri A’aron ri jetaq tinimit jawi’ kk’ol kib’ ri winaq we k’o  jun kamik xkib’ano: ri Heb’ron, ri Lib’na rachi’l ri komon ulew rech suq’unb’al, ri Yatir e ri  Estemo’a e ri jetaq suq’unb’al, 43ri Hilaz rachi’l ri komon taq ulew rech suq’unb’al, ri Deb’ir  rachi’l ri suq’unb’al, 44ri Asan rachi’l ri komon ulew rech suq’unb’al, ri B’et‐Semes rachi’l ri  komon  ulew  rech  q’ayes.  45Rech  ri  ujuq’at  ri  B’enjamin  xya’  chkech  ri  Gueb’a  rachi’l  ri  komon taq ulew rech suq’unb’al, ri Alemet rachi’l ri komon taq ulew rech q’ayes, ri Anatot  rachi’l ri ulew rech q’ayes. Ronojel, oxlajuj kitinimit jeri’ jacha ri e’ajupakachoch.    Ri jetaq k’olb’al che kech enik’aj Levita chik __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI NAB’E UCHOLEXIK WUJ

12 46Chkech ri enik’aj e’uk’ojol chik ri Kehat, ri kulew xya’ik che man xcha’ taj, xya chkech 

lajuj tinimit che kech ri e’ajuparachoch ri Efra’im, kech ri e’a’ujparachoch ri Dan e kech ri  panik’aj  e’a’uparachoch  ri  Manasses.  47Chkech  ri  e’uk’ojol  ri  Guerson  xya  chkech  oxlajuj  tinimit jeri’ jacha ri e’ajupaja ri ujuq’at ri Isakar, ri ujuq’at ri Aser, ri ujuq’at ri Neftali e ri  ujuq’at ri Manasses pa ri B’asan.  48Chkech ri e’uk’ojol ri Merari jeri’ jacha kib’anom ri ek’o  pa  ja  k’olb’al,  xkiriqo  kab’lajuj  tinimit  che  kech  ri  ujuq’at  ri  Rub’en,  ri  ujuq’at  ri  Gad  e  ri  ujuq’at  ri  Sab’ulon.  49Ri  e’uk’ojol  ri  Isra’el  xkiya’  chkech  ri  e’ajlevita  we  taq  tinimit  ri’  rachi’l ri komon taq ulew rech suq’unb’al.  50Ri e’kijuq’at ri uk’ojol ri Juda, ri e’uk’ojol ri Sime’on e ri e’uk’ojol ri B’enjamin, xya’taj  chkech ri jetaq tinimit che man xkicha’ taj, xkikoj ri kib’i’ chrech ri jetaq tinimit.  51Chkech ri kijuq’at ri Efra’im xya’ chkech nik’aj taq tinimit rech ri kulew ri e’kijuq’at ri  e’uk’ojol  ri  Kehat.  52Xya’  chkech  ri  jetaq  tinimit  arech  kito’  kib’  chila’  ri  winaq  che  k’o  kamikal  kkib’ano:  ri  Sikem  rachi’il  ri  komon  juyub’  suq’unb’al  rech  ri  Efra’im,  ri  Gueser  rachi’l ri komon ulew rech suq’unb’al,  53ri Yokme’am rachi’l ri komon suq’unb’al e ri B’et‐ Horon  rachi’l  ri  komon  taq  suq’unb’al,  54ri  Ayyalon  rachi’l  ri  komon  ulew  rech  q’ayes,  ri  Gat‐Rimmon rachi’l ri komon ulew rech q’ayes,  55xoquje’ ri jun chik upanik’aj ri ujuq’at ri  Manasses: ri Aner e ri taq rulew rech q’ayes, ri B’ile’am e ri  taq rulew rech q’ayes. Weri’  xya chkech ri nik’aj uk’ojol chik ri Kehat.  56Xya chkech ri e’uk’ojol ri Guerson: rech ri jun chik upanik’aj ri ujuq’at ri Manasses, ri  Golan  che  k’o  pa  ri  B’asan  rachi’l  ri  ulew  rech  q’ayes,  ri  Astarot  rachi’l  ri  taq  ulew  rech  q’ayes,  57rech ri ujuq’at ri Isakar, are ri Kades rachi’l ri ulew rech q’ayes, ri Dob’rat rachi’l  ri komon ulew rech q’ayes,  58ri Ramot rachi’l ri komon ulew rech q’ayes, ri Anem rachi’l ri  komon ulew rech rech q’ayes,  59rech ri ujuq’at ri Aser, xya chkech ri Masal rachi’l ri ulew  rech q’ayes, ri Ab’don rachi’l komon ulew rech q’ayes, 60ri Jukok rachi’l ri ulew rech q’ayes,  e  ri  Rejob’  rachi’l  ri  komon  ulew  rech  q’ayes.  61Rech  ri  ujuq’at  ri  Neftali,  xya  chkech  ri  Kades  pa  ri  Galile’a  rachi’l  ri  komon  ulew  rech  q’ayes,  ri  Jammon  rachi’l  ri  komon  ulew  rech q’ayes, Kiryatayim rachi’l ri komon ulew rech q’ayes.  62Chkech ri enik’aj e’uk’ojol chik ri Merari xya chkech ri ulew rech ri ujuq’at ri Sab’ulon:  ri  Rimmon  rachi’l  ri  komon  ulew  rech  q’ayes,  ri  Tab’or  rachi’l  ri  ulew  rech  q’ayes.  63Ch’aqap chrech ri Jordan, chuwach apan ri Jeriko, pa ri relb’alq’ij chech ri Jordan, rulew  ri ujuq’at ri Rub’en xya chkech: ri B’eser pa ri tz’inalik ulew rachi’l ri ulew rech q’ayes, ri  Yahsa rachi’l ri ulew rech q’ayes,  64ri Kedemot rachi’l ri ulew rech q’ayes, ri Mefa’at rachi’l  ri ulew rech q’ayes.   65Rech ri ujuq’at ri Gad xya chkech: ri Ramot pa ri Gala’ad rachi’l ri komon ulew rech  q’ayes,  ri  Majanayim  rachi’l  ri  komon  ulew  rech  q’ayes,  66Hesb’on  rachi’l  ri  komon  ulew  rech q’ayes, ri Yaser rachi’l ri komon suq’unb’al.    Ri erija’lil ri Isakar

71Ri e’uk’ojolab’ ri Isakar e’are ri Tola, ri Pu’a, ri Yasub, ri Simron, ekijeb’.  2Ri e’uk’ojol ri Tola, are ri Uzzi, ri Refa’i’as, ri Yeri’el, ri Yajmay, ri Yib’sam e ri Samu’el,  ekinimal ri e’ajupaja rech ri Tola. Pa taq ri ujunab’ ri David, ri ekiwinaq ek’olik e 22.600  achijab’ erech ch’o’j, xkimulij kib’ uloq jeri’ jacha ri utikb’alil ri kib’antajik pa ja k’olb’al.  3Ri  uk’ojol  ri  Uzzi  are  ri  Yisraji’as.  Ri  uk’ojol  ri  Yisraji’as  are  ri  Migue’l,  ri  Ob’adi’as,  ri  Yo’el,  ri  Yisi’as.  Pa  ronojel  ek’o  job’  kinimal.  4Ek’olik  kiwinaq  jeri’  jachah  ri  ub’antajik  ri  utikb’alil  achalaxik  uloq,  kimulim  kib’  ri  achijab’  erech  ch’o’j  pa  taq  ri  ja  e’achalaxik  e  36.000; xoquje’ xane ek’o k’i ixoqib’ e ek’i ak’alab’.  5Konojel ri erachalal ri e’ajuparachoch  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI NAB’E UCHOLEXIK WUJ

13

ri Isakar e 87.000 achijab’ che kkoj kichuq’ab’ chrech ri ch’o’j, konojel ri e’are’ tz’ib’alik ri  kib’i’ pa ri utikb’alil ri kib’antajik ri e’achalaxik pa ja k’olib’al.    Ri erija’lil ri B’enjamin 6Ri e’uk’ojol ri B’enjamin e’are ri B’ela, ri B’eker, ri Yedi’a’el, e’oxib’.  7Ri e’uk’ojol ri B’ela 

e’are  ri  Esb’on,  ri  Uzzi,  ri  Uzzi’el,  ri  Yerimot  e  ri  Iri,  ejob’  kinimal  ri  e’achalaxik,  kkikoj  kichuq’ab’  chrech  ri  ch’o’j,  ri  e’are’  e  22.034  achijab’  tz’ib’atalik  ri  kib’i  pa  ri  utikb’alil  ri  kib’antajik ri e’achalaxik pa ja k’olib’al.  8Ri  e’uk’ojol  ri  B’eker,  e’are  ri  Semira,  ri  Jo’as,  ri  Eli’eser,  ri  Elyo’enay,  ri  Omri,  ri  Yeremot, ri Ab’i’as, ri Anatot, ri Alemet; konojel ri e’are’ ri’ e’uk’ojol ri B’eker;  9tz’ib’atalik  ri  kib’e’i’  jeri’  jacha  ek’olik  pa  ja  k’olb’al  e  jeri’  jacha  ri  ek’amal  taq  b’e  chkixo’l  ri  e’achalaxik, ek’o 20.000 achijab’ che kkikoj kichuq’ab’ chrech ri ch’o’j.  10Ri uk’ojol ri Yedi’a’el e’are ri B’ilhan. Ri e’uk’ojol ri B’ihan are ri Ye’us, ri B’enjamin, ri  Ehud, ri Kena’ana, ri Setan, ri Tarsis, ri Ajisajar.  11Konojel we e’are’ ri’ e’uk’ojol ri Yedi’a’el,  ekinimal ri ekachalal, e’utz taq achijab’ chrech ri ch’o’j, e 17.200 achijab’ ekowinel chrech  ri ch’o’j.  12Ri Suppim e ri Huppim. Uk’ojol ri Ir, are ri Husim, e ri uk’ojol ri are’, are ri Aher.    Ri erija’al ri Neftali 13Ri  e’uk’ojol  ri  Neftali  e’are  ri  Yajase’el,  ri  Guni,  ri  Yeser,  ri  Sal‐lum.  Ri  e’are’  eral  ri 

B’ilha.   

Ri erija’al ri Manasses 14Ri e’uk’ojol ri Manasses e’are ri Asri’el che xuloq’oj ri ukab’ rixoqil ajaram. Xoquje’ ri 

are’  xuloq’oj  ri  Makir,  ri  utat  ri  Gala’ad.  15Ri  Makir  xuya’  kixoqil  ri  Huppim  e  Suppim.  Ma’aka ub’i’ ri ranab’ ri Makir.  Selofe’adad ub’i’ ri ukab’. Selofedad xek’oji’ e’umi’al.  16Ri Ma’aka che rixoqil ri Makir, kril uwach jun ral che xukoj ub’i’ Peres. Ri rachalal ub’i’  Seres e ri e’uk’ojol ri are’ kib’i’ Ulam e Rekem.  17Ri  uk’ojol  ri  Ulam  are  ri  B’edan.  E’are  wa’  ri  e’uk’ojol  ri  Gala’ad,  uk’ojol  ri  Makir,  uk’ojol ri Manasses.  18Ri ranab’ Hammoleket, xril kiwach ri Ishe’od, ri Ab’i’eser e ri Majla.  19Jun e’uk’ojol ri Semida e’are ri Ajyan, ri Sikem, ri Likji e ri Ani’am.    Ri erija’lil ri Efra’im 20Ri e’uk’ojol ri Efra’im e’are ri Sutelaj, ri B’ered uk’ojol ri  are’; ri Tajat uk’ojol ri are’; 

21ri Sab’ad uk’ojol ri are’, ri Sutelaj uk’ojol ri are’; ri Eser e ri Ele’ad. 

K’atek’uri’,  enik’aj  achijab’  e’ajgat  xkikamisaj  ri  e’are’,  rumal  rech  che  ri  e’are’  xexuli’  uloq che releq’axik ri jupuq taq kichikop e’are’. 22Ri kitat Efra’im sib’alaj reroq’ej k’i taq q’ij  e ri erachalal xepetik che ukub’isaxik uk’ux.  23K’atek’uri’, xuriq rib’ ruk’ ri rixoqil; yawab’  ixoq xkanajik ri are’ e xuloq’ jun ak’al ala che xukoj ub’i’ B’eri’as rumal rech che «k’o ri k’ax  pa ri rachoch».  24Ri Se’era umi’al ri are’, che are are’ xyakowik ri B’et‐Horan, ajsik e ikim,  xoquje’ are xyakowik ri Uzzen‐Se’era.  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI NAB’E UCHOLEXIK WUJ

14 25Ri Refaj uk’ojol ri are’; ri Resef uk’ojol ri are’, ri Telah uk’ojol ri are’, ri Tajan uk’ojol ri 

are’, 26ri Ladan uk’ojol ri are’, ri Ammihud uk’ojol ri are’, ri Elisama uk’ojol ri are’, 27ri Nun  uk’ojol ri are’, ri Josu’e uk’ojol ri are’.  28Ri e’are’ k’o kulew pa ri B’etel e pa taq ri k’olb’al naqaj chrech ri B’etel e xejeqi’ chila’,  pa ri Na’aran pa ri relb’alq’ij, pa ri Gueser e pa ri ko’lik taq utinimit pa ri uqajib’alq’ij, pa ri  Sikem e pa ri k’olik taq utinimit xoquje’ pa ri Ayya e ri ko’lik taq utinimit.  29Pa kiq’ab’ ri  e’uk’ojol ri Manasses k’o wi ri B’et Se’an e ri ko’lik taq utinimit. Tanak rachi’l ri ko’lik taq  utinimit  e  ri  Meguiddo  xoquje’  rachi’l  ri  ko’lik  taq  utinimit,  ri  Dor  rachi’l  ri  ko’lik  taq  utinimit. Chila’ xejeqi’ wi ri e’uk’ojol ri Jose che uk’ojol ri Isra’el.    Ri erija’lil ri Aser 30Ri e’uk’ojol ri Aser e’are’ ri Yimna, ri Yisva, ri Yisvi, ri B’eri’a; ri Seraj kanab’ ri e’are’.  31Ri e’uk’ojol ri B’eri’a e’are ri Heb’er e ri Malki’el, ri are’ are utat ri B’irzayit. 32Ri Heb’er 

xralk’uwa’laj ri Yaflet, ri Semer, ri Hotam e ri Shu’a, are’ ri’ kanab’ ri e’are’.  33Uri e’uk’ojol ri Yaflet e’are ri Pasak, ri B’imhal e ri Asvat. E’are wa’ ri e’uk’ojol ri Yaflet.  34Ri e’uk’ojol ri Semer e’are’ ri Rohga, ri Jub’b’a e ri Aram.  35Ri e’uk’ojol ri Helem ri rachalal, e’are’ ri Sofaj, ri Yimna, ri Seles e ri Amal. 36E’uk’ojol ri  Sofaj e’are ri Su’aj, ri Jarnefer, ri Su’al, ri B’eri e ri Yimra,  37ri B’eser, ri Hod, ri Samma, ri  Silsa, ri Yitran e ri B’e’era. 38Ri e’uk’ojol ri Yitran e’are ri Yefunne, ri Pispa, ri Ara.  39Ri e’uk’ojol ri Ul‐la e’are ri Araj, ri Janni’el, ri Risi’as.  40Konojel ri e’are’ e’are ri e’uk’ojol ri Aser, ekinimal ri ekachalal, e’utzalaj taq achijab’,  e’achijab’ kkikoj kich’uq’ab’ chech ri ch’o’j, ek’amal taq b’e chkech ri winaq nim kib’antajik.  Tz’ib’atalik ri kib’i’ e 26.000 achijab’ che keta’m kech’o’jinik.    Ri rija’lil ri B’enjamin

81Ri  B’enjamin  xralk’uwa’laj  ri  B’ela  ri  nab’e’al  uk’ojol;  are  ukab’  ri  Asb’el;  are  urox  ri  Ajiram;  2are ukaj ri Noja; are uro’ ri Rafa.  3Ri e’uk’ojol ri B’ela e’are ri Addar, ri Guera, che  are utat ri Ehud, 4ri Ab’isu’a, ri Na’aman, ri Ajo’aj, 5ri Guera, ri Sefufan e ri Juram.    Pa ri Gueb’a 6E’are wa’ ri e’uk’ojol ri Ehud. Che ekinimal ri ekachalal ri ejeqel pa ri Gueb’a, ri e’are’ 

che xek’am ub’ik pa ri Manajat:  7ri Na’aman, ri Aji’as e ri Guera. Ri are’ ri’, xe’uk’am ub’ik  pa jun kaxlan ulew; e xeralk’uwa’laj ri Uzza e ri Ajijud.    Pa ri Mo’ab’

8Ri Sajarayim xeralk’uwa’laj e’uk’ojol pa ri rulew ri Mo’ab’ aretaq chi’ xe’uya’ kanoq ri 

erixoqil: ri Jusim e B’a’ara. 9Ruk’ ri k’ak’ rixoqil chik xe’alax ri Jodes, ri Yob’ab’, ri Sib’i’as, ri  Mesa,  ri  Malkom,  10ri  Ye’us,  ri  Saki’as,  e  ri  Mirma.  E’arewa’  ri  e’uk’ojol  che  ekinimal  ri  ekachalal.   

Pa ri Ono e pa ri Lod __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI NAB’E UCHOLEXIK WUJ

15 11Ruk’  ri  Jushim  xeralk’uwa’laj  ri  Ab’itub’  e  ri  Elpa’al.  12Ri  e’uk’ojol’  ri  Elpa’al  e’are  ri 

Eb’er,  ri  Mise’am  e  ri  Semed,  ri  are’  ri’  xuyak  ri  Ono,  ri  Lod  e  ri  jetaq  ko’lik  tinimit  k’o  chunaqaj.    Pa ri Ayyalon 13Ri B’eri’a e ri Sema ekinimal ri ekachalal che esiwantinimit pa ri Ayyalon, ri e’are’ che 

xkiya b’e arech ke’animaj ub’ik ri e’ajgat.  14Ri Sesak kachalak ri e’are’.    Pa ri Jerusalem

Ri  Yeremot,  15ri  Seb’adi’as,  ri  Arad,  ri  Eder,  16ri  Migue’l,  ri  Yispa  e  ri  Yoja,  e’uk’ojol  ri  B’eri’a.  17Ri  Seb’adi’as,  ri  Mesul‐lam,  ri  Hiski,  ri  Jab’er,  18ri  Yismeray,  ri  Yisli’a,  ri  Yob’ab’,  e’uk’ojol ri Elpa’al.  19Ri Yakim, ri Sikri, ri Sab’di,  20ri Elyo’enay, ri Sil‐letay, ri Eli’el,  21ri Adaya, ri B’eraya, ri  Simrat, e’uk’ojol ri Simi.  22Ri  Yispan,  ri  Eb’er,  ri  Eli’el,  23ri  Ab’don,  ri  Sikri,  ri  Janan,  24ri  Janani’as,  ri  Elam,  ri  Antoti’as, 25ri Yifdi’as, ri Penue’l, e’uk’ojol ri Sesak.  26Ri  Samsera’i,  ri  Saraji’as,  ri  Atali’as,  27ri  Ya’aresi’as,  ri  Eli’as,  ri  Sikri  e’uk’ojol  ri  Yerojam.  28E’are  e’are’  ekinimal  ri  ekachala  pa  ja  k’olb’al,  jeri’  jacha  ri  utikb’alil  ri  achalaxik,  ri  e’are’ che xejeqi’ pa ri Jerusalem.    Pa ri Gab’a’on 29Pa ri Gab’a’on xjeqi’ wi ri Ye’i’el, che utat ri Gab’a’on, ri are’ che Ma’aka ub’i’ ri rixoqil, 

30ri  nab’e’al  uk’ojol  ub’i  Ab’don,  k’atek’uri’  are  chi  ukoq  ri  Sur,  ri  Kis,  ri  B’a’al,  ri  Ner,  ri 

Nadab’,  31ri Guedor, ri Ajyo, ri Saker e ri Miklot.  32Ri Miklot xralk’uwa’laj ri Sime’a; xoquje’  ri e’are’ man jeri’ taj jacha ri ekachalal, xejeqi’ pa ri Jerusalem kuk’ ri ekachalal.    Ri Sa’ul e ri e’ajuparachoch 33Ri Ner xralk’uwa’laj ri Kis, ri Kis xralk’uwa’laj ri Sa’ul, ri Sa’ul xralk’uwa’laj ri Jonatan, 

ri  Malki‐Shu’a,  ri  Ab’inadab’  e  ri  Esb’a’al.  34Ri  uk’ojol  ri  Jonatan  are  ri  Merib’b’a’al.  Ri  Merib’b’a’al xralk’uwa’laj ri Mika.  35ri E’uk’ojol ri Mika e’are ri Piton, ri Melek, ri Tare’a, ri  Ajaz.  36Ri Ajaz xralk’uwa’laj ri Yeho’adda, ri Yeho’adda xralk’uwa’laj ri Alemet, ri Azmavet  e Simri. Ri Simri xralk’uwa’laj ri Mosa, 37Ri Mosa xralk’uwa’laj ri B’ine’a. Ri Rafa are uk’ojol  ri B’ine’a, ri Elasa are uk’ojol ri Rafa, ri Asel are uk’ojol ri Elasa.  38Ri Asel xek’oji’ waqib’  uk’ojol, ri kib’i’ are weri’: ri Azrikam ri nab’e’al uk’ojol, k’atek’uri’ are chi ukoq ri Yisma’el,  ri Se’ari’as, ri Ab’adi’as, e ri Janan. Konojel ri e’are’ e’uk’ojol ri Asel.  39Uri e’uk’ojol ri Esek che rachalal ri are’: ri Ulam ri nab’e uk’ojol, ri ukab’ are ri Ye’us, ri  urox  are  ri  Elifelet.  40Ri  e’uk’ojol  ri  Ulam,  e’achijab’  che  xkikoj  kichuq’ab’  chrech  ch’o’j,  kekowin  che  uk’yaqiq  ri  ch’ab’.  Ri  e’are’  xk’oji’  ek’i  kik’ojol  e  ek’i  ri’  taq  kimam,  wuqk’al  lajuj. Konojel ri e’are’ e’uk’ojol ri B’enjamin.    __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI NAB’E UCHOLEXIK WUJ

16 Ri Jerusalem jun tinimit ajisra’el e tyoxlaj tinimit

91Konojel  ri  e’ajisra’el  ech’ob’talik  e  etz’ib’am  pa  ri  wuj  kech  ri  Ekajawinel  ri  Isra’el  e  ri  Juda, aretaq chi’ xek’am ub’ik pa ri B’ab’iloni’a rumal rech ri ketzelal xkib’ano.   2Ri  enab’e  xejaqi’  chi  jumul  pa  ri  kitinimit,  pa  ri  kechb’al,  e’ajisra’el,  echuchqajawib’,  elevitas e ri «eya’om»;  3pa ri Jerusalem xejeqi’ ri e’uk’ojol ri Juda, ri e’uk’ojol ri B’enjamin,  ri e’uk’ojol ri Efra’im e ri e’uk’ojol ri Manasses.  4Ri Utay, uk’ojol ri Ammihud, uk’ojol ri Omri, uk’ojol ri Imri, uk’ojol ri B’ani, jun chkech  ri  e’uk’ojol  ri  Peres,  uk’ojol  ri  Juda.  5Chkech  ri  Selanitas:  are  ri  Asa’i’as,  ri  nab’e  alk’uwa’lxel. 6Chkech ri e’uk’ojol ri Seraj: ri Ye’ue’l e ri ekachalal: 690 achijab’.  7Chkech  ri  e’uk’ojol  ri  B’enjamin:  ri  Sal‐lu  uk’ojol  ri  Mesul‐lam,  uk’ojol  ri  Hodavi’as,  uk’ojol ri Hassenu’a; 8ri Yib’ne’i’as uk’ojol ri Yerojam; ri Ela uk’ojol ri Uzzi, uk’ojol ri Mikri;  Mesul‐lam, uk’ojol ri Sefati’as, uk’ojol ri Re’ue’l, uk’ojol ri Yib’ni’as 9e ri ekachalal jeri’ jacha  ri kitikb’alil pa ja k’olb’al: e 956. Konojel we achijab’ ri’ ekinimal ri ekachalal pa ja k’olb’al.  10Chkech  ri  echuchqajawib’:  ri  Yeda’i’as,  ri  Yejoyarib’,  ri  Yakin,  11ri  Asari’as  uk’ojol  ri  Jilki’as, uk’ojol ri Mesul‐lam, uk’ojol ri Sadok, uk’ojol ri Merayot, uk’ojol ri Ajitub’, winaq  nim  ub’antajik  pa  ri  Nim  Rachoch  ri  Dyos.  12Ri  Ada’i’as,  uk’ojol  ri  Yerojam,  uk’ojol  ri  Pasejur, uk’ojol ri Malki’as; ri Ma’asa’i uk’ojol ri Adi’el, uk’ojol ri Yajzera, uk’ojol ri Mesul‐ lam,  uk’ojol  ri  Mesil‐lemit,  uk’ojol  ri  Immer  13e  ri  ekachalal,  ekinimal  ri  ekachalal  pa  ja  k’olb’al: e 1.760 achijab’ che e’utz chrech ri chak patan pa ri Nim Rachoch ri Dyos.  14Chkech ri levita: ri Sema’i’as, uk’ojol ri Jasub’, uk’ojol ri Azrikam, uk’ojol ri Jasab’i’as,  chkech  ri  e’uk’ojol  ri  Merari,  15ri  B’akb’akar,  ri  Heres,  ri  Galal  e  ri  Mattani’as,  uk’ojol  ri  Mika,  uk’ojol  ri  Sikri,  uk’ojol  ri  Asaf,  16Ri  Ob’adi’as,  uk’ojol  ri  Sema’i’as,  uk’ojol  ri  Galal,  uk’ojol ri Yedutun; ri B’ereki’as, uk’ojol ri Asa, uk’ojol ri Elkana, ri xejeqi’ pa ri ko’lik taq  tinimit kech ri Netofatitas.  17Ri e’ajlaq’b’anel uchi’ja: ri Sal‐lum, ri Akkub’, ri Talmon, ri Ajiman e ri erachalal. ri Sal‐ lum are ri kinimal,  18chi kamik ri’ ek’o chuchi’ ri rachoch ri ajawinel, pa ri relb’alq’ij. E’are  wa’  ri  echajinel  ri  uchi’ja  pa  kik’olb’al  ri  levita:  19ri  Sal‐lum,  uk’ojol  ri  Kore,  uk’ojol  ri  Eb’yasaf,  uk’ojol  ri  Kore  e  ri  erachalal  ri  e’ajkore  che  ejunam  pa  ri  ja  k’olb’al,  k’o  kichak  kipatan pa ri q’ijlanik; kichajij ri q’axeb’al pa jun chik uchi’ja pa ri Tz’um Ja, rumal rech che  ri kitat are echajinel kanoq chrech okb’al pa ri Tz’um Rachoch ri Yahweh. 20Ojer tzij kanoq  are  ri  Pinjas  ri  k’amalb’e,  che  uk’ojol  ri  Ele’asar,  che  ruk’  ri  are’  xk’oji’  ri  Yahweh.  21Ri  Sakari’as, uk’ojol ri Meselemi’as, are are’ ri chajinel chuchi’ ri ja pa ri rokb’al ri Tz’um Ja  rech ri Riqoj Ib’.  22Konojel ri xecha’ik elaq’ab’anel ri uchi’ taq ja; e lajuj k’al kab’aljuj  212   achijab’.  Ri  e’are’  etz’ib’atalik  pa  taq  ri  kitinimit.  Ri  David  e  ri  Samu’el  ri  saqwachom  xe’kikoj  ri  e’are’  pa  junalik  pa  ri  kichak  kipatan.  23Ri  e’are’  e  ri  ekik’ojol  are  kichak  kkilaq’ab’ej ri uchi’ ri Nim Rachoch ri Yahweh, uchi’ja rech ri Tz’um Ja.  24Pa ri kijeb’ uxkut  ulew ek’o elaq’ab’anel chuchi’ taq ri ja: pa ri relb’alq’ij, pa ri uqajib’alq’ij, pa ri urox uxkut  kaj e pa ri ukaj uxkut ulew.  25Ri ekachalal, che ejeqel pa taq ri kitinimit, amaq’el xepetik  kuk’  che  kito’ik  wuqub’  q’ij;  26rumal  rech  che  ri  ekijeb’  k’amalb’e  chkech  ri  elaqb’anel  chuchi’ taq ri ja, man kek’ex taj. Enik’aj levita are kichak kkilaq’ab’ej ri jetaq kayb’al e ri  uq’inomal ri Rachoch ri Dyos.  27Ri e’are’ kekanaj kanoq chaq’ab’ chrij ri Rachochri Dyos,  rumal rech che k’o chkij kkichajij e kkitoro ronojel taq aq’ab’il.  28Enik’aj  are  kichak  kkilaq’ab’ej  ri  jetaq  chukb’al  kokisaxik  pa  ri  q’ijlanik;  ri  e’are’  kejelaj  aretaq  chi’  kk’olo  e  aretaq  chi’  kkesaj.  29Enik’aj  chik  are  kichak  kkilaq’ab’ej  ri  kokisaxik pa ri Tyoxlaj Ja, ri utzalaj k’aj, ri amaja’, ri ase’ite, ri k’ok’ q’ol e ri k’ok’alaj taq  kunab’al, 30ri kkixolo ri k’ok’alaj taq kunab’al e’are ri echuchqajawib’.  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI NAB’E UCHOLEXIK WUJ

17 31Jun  chkixo’l  ri  levita  are  ri  Mattiti’as  –ri  nab’e’al  uk’ojol  ri  Sal‐lum  ri  ajkore–,  rumal 

rech  man  kuk’ex  ta  ri  utzij,  ri  are’  uchak  upatan  ri  jetaq  sipanik  che  kchaq’ejisaxik  pa  ri  ase’ite cho ri q’aq’.  32Chkixo’l ri ekachalal, ejujun chkech ri e’ajkehatita, are kichak kipatan  kchololej ri kaxlanwa ronojel taq sab’ado.  33Xoquje’ ek’olik e’ajb’ixonelab’, ekinimal ri ekachalal ri e’ajlevita. Ejeqelik pa taq ri ja  k’olik pa ri Nim Rachoch ri Dyos, rumal rech che ri e’are’ k’o ri kichak kipatan chi paq’ij chi  chaq’ab’.  34E’are wa’ ri ekinimal ri ekachalal ri e’ajlevita che kkimulij kib’ jeri’ jacha ri utikb’alil  uloq ri kija’al. Ek’amal taq b’e pa ja k’olb’al, e ejeqel pa ri Jerusalem.    Ri umajib’al ri Sa’ul 35Pa  ri  Gab’a’on  jeqel  wi  ri  utat  ri  Gab’a’on,  ri  Ye’i’el  che  ri  rixoqil  ub’i’  Ma’aka,  36e  ri 

na’b’e’al  uk’ojol  ub’i  Ab’don,  k’atek’uri  e’are  chi  ukoq  ri  Sur,  ri  Kis,  ri  B’a’al,  ri  Ner,  ri  Nadab’,  37ri  Guedor,  ri  Ajyo,  ri  Sekarya  e  ri  Miklot.  38Ri  Miklot  xralk’uwa’laj  ri  Sime’am.  Xoquje’ ri e’are’ xejeqi’ pa ri Jerusalem kuk’ ri ekachalal e junam xek’oji’k.  39Ri Ner xralk’uwa’laj ri Kis, ri Kis xralk’uwa’laj ri Sa’ul, ri Sa’ul xralk’uwa’laj ri Jonatan,  ri  Malki‐Su’a,  ri  Ab’inadab,  ri  Esb’a’al.  40Ri  uk’ojol  ri  Jonatan  are  ri  Merib’b’a’al,  ri  Merib’b’a’al xralk’uwa’laj ri Mika.  41Ri e’uk’ojol ri Mika e’are ri Piton, ri Melek, ri Tarje’a.  42Ri  Ajaz  xralk’uwa’laj  ri  Yara;  ri  Yara  xralk’uwa’laj  ri  Alemet,  ri  Azmavet  e  ri  Simri;  ri  Simri xralk’uwa’laj ri Mosa. 43Ri Mosa xralk’uwa’laj ri B’ine’a.  Ri Refa’i’as uk’ojol ri are’, ri Ele’asa uk’ojol ri are’, ri Asel uk’ojol ri are’.  44Ri Asel xk’oji’  waqib’ uk’ojol, are wa’ ri kib’i’: ri Azrikam are unab’e’al, ri Isma’el, ri Se’ari’as, ri Ob’adi’as,  ri Janan, e’are wa’ ri e’uk’ojol ri Asel.    Ri ch’o’j xb’antajik pa ri Gelb’o’e, ri ukamikal ri Sa’ul

101Ri  e’ajfiliste’o  xech’o’jinik  kuk’  ri  Isra’el.  Ri  e’ajisra’el  xe’animajik  chkiwach  ri  e’afiliste’o  e  xekamisaxik  cho  ri  juyub’  Gelb’o’e*9.  2Ri  e’ajfiliste’o  xe’kipitz’ej  ri  Sa’ul  e  e’uk’ojol e ri xkikamisaj ri Jonatan, ri Ab’inadab e ri Malki‐Su’a, e’uk’ojol ri Sa’ul.  3Ri ra’lal  ri ch’o’j xqaj pakiwi’ ri Sa’ul. Xq’alajanik ri are’ chkiwach ri ek’yaqal taq ch’ab’ e ri ek’yaqal  taq ch’ab’ xkisoko.  4Ri Sa’ul kub’ij chrech ri achi’ to’l rech: «Chawesaj ri ach’ich’ rech ch’o’j  e  chanima’  ub’ik  chwech,  wene’  kepe  uloq  ri  winaq  che  man  q’atom  ta  uwi’  kikowil  e  kketz’ab’ej nuwach». Ri achi to’l rech, man xraj taj rumal rech che ri are’ sib’alaj uxib’im  rib’.  Xa  jek’uri’,  ri  Sa’ul  kuk’am  ukoq  ri  uch’ich’  rech  ch’o’j  e  xuk’yaq  rib’  puwi’  ri  are’.  5Aretaq  chi’  ri  to’l  rech  xrilo  che  ri  Sa’ul  xkamik,  xoquje’  ri  are’  xuk’yaq  rib’  puwi’  ri  uch’ich’  rech  ch’o’j  e  junam  xkam  ruk’  ri  are’.  6Jeri’  ri  ukamikal  ri  Sa’ul  xub’ano  kuk’  ri  e’oxib’ uk’ojol; e konojel e’ajuparachoch xekam ruk’ are’.  7Aretaq chi’ konojel ri e’ajisra’el  ri  ek’olik  pa  ri  taq’aj,  kkilo  che  ri  achijab’  erech  ri  Isra’el  etutz’tuj  chik  e  ri  Sa’ul  e  ri  e’uk’ojol  ekaminaq  chik,  xkiwonb’a’  kanoq  ri  jetaq  kitinimit  e  ke’animaj  ub’ik.  Ri  e’ajfiliste’o xepe uloq e kejeqi’ chila’.  8Aq’ab’il  chi  aq’anoq,  xepe  uloq  ri  e’ajfiliste’o  che  relaq’axik  ri  jastaq  kech  ri  ekaminaqib’,  k’atek’uri’,  xe’kiriqa’  ri  Sa’ul  e  ri  e’uk’ojol  cho  ri  juyub’  Gelb’o’e.  9Xkelaq’aj  ub’ik  ri  jastaq  rech,  kkik’am  ub’ik  ri  ujolom  e  ri  taq  uch’ich’  rech  ch’o’j  e  kkitaq  ub’ixik  weri’ pa ronojel ri amaq’ kech ri e’ajfiliste’o, arech kya ub’ixik ri utzalaj tzij ri’ chkech ri  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI NAB’E UCHOLEXIK WUJ

18

e’esal uwach dyos e chkech ri siwantinimit. 10Kkikoj ri taq uch’ich’ rech ch’o’j pa ri rachoch  ri kidyos; e kkib’ajij ri ujolom pa ri nim rachoch ri Dagon.  11Konojel ri e’ajyab’es rech ri Gala’ad, xketa’m ronojel ri xkib’an ri e’ajfiliste’o chrech ri  Sa’ul,  12kewa’laj  ub’ik  konojel  ri  achijab’  che  man  k’o  ta  kkixib’ij  kib’,  keb’e  ub’ik  arech  kkiw’alisaj ri ub’aqil ri Sa’ul e ri kib’aqil ri e’uk’ojol, xekik’am ub’ik pa ri Yab’es. Xe’kimuqo  chuxe’ ri uche’al ri jetaq tamarisko rech ri Yab’es e wuqub’ q’ij xemewajik.  13Ri  Sa’ul  xkamik  rumal rech che  ri  are’  xuk’ut chuwach  ri Yahweh  che  xuk’ex  ri  utzij  chuwach ri are’. Rumal rech che man xuk’ol ta ri utzij ri Yahweh, xoquje’ xuta’ ri tzij ruk’  jun winaq che kch’aw kuk’ ri kaminaqib’.  14Man are ta xuta’ chrech ri Yahweh, rumal k’uri’  xkamisax ri are’ e xuq’axaj ri rajawib’al chrech ri David, uk’ojol ri Jese.    Kokisaxik ri David rajawinel ri Isra’el

111Konojel ri e’ajisra’el, xkimulij kib’ chrij ri David pa ri Heb’ron e kkib’ij: «Chawilampe’, ri  uj,  uj  ab’aq  e  uj  ati’ojal  ri  at.  2Chi  ojer  kanoq,  aretaq  chi’  are  qajawinel  ri  Sa’ul,  at  ri  at  k’amal ub’e ri Isra’el, aretaq chi’ kel ub’ik e aretaq chi’ kok uloq; ri Yahweh ri Adyos ub’im  chawech:  “Ri  at  kayuq’uj  na  ri’  ri  siwan  nutinimit  Isra’el,  at  ri’  ri  at  kinimal  ri  esiwan  nutinimit Isra’el”».  3Konojel ri enim winaq rech ri Isra’el kepe uloq ruk’ ri ajawinel pa ri  Heb’ron.  Ri  David  xuriq  rib’  ri  utzij  kuk’  ri  e’are’  pa  ri  Heb’ron  chuwach  ri  Yahweh;  e  ri  e’are’ kkiji’onsaj ri David arech kokik rajawinel ri Isra’el, jeri’ jacha ri utzij ri Yahweh xub’ij  rumal ri uchi’ ri Samu’el.     Ri okib’al pa ri Jerusalem e ri uch’akik we tinimit ri’ 4Ri 

David,  kuk’  konojel  ri  Isra’el,  kb’e  chrij  ri  Jerusalem  are  wa’  ri  Jeb’us ;  ri  esiwantinimit  e’ajjeb’use’o.  5Ri  e’ajjeb’use’o  kkib’ij  chrech  ri  David:  «Ri  at  man  katok  ta  wa’ waral». K’atek’ut, ri David xokik pa ri kowlaj k’olb’al rech ri Si’on; che are Utinimit ri  David.  6E  kub’ij  ri  David:  «Jachin  ri  nab’e  kuch’ay  jun  ajjeb’use’o,  kok  ri’  k’amalb’e’  e  kinimal  ri  winaq».  Are  ri  Jo’ab’,  uk’ojol  ri  Seruya,  xapaqi’  ub’ik  nab’e  e  are  are’  xokik  kinimal ri winaq.  7Ri David xujeqeb’a’ rib’ pa ri kowlaj k’olb’al; rumal k’u wa’ xb’ix chrech  Utinimit ri David. 8E xuyak chi jumul ri tapya che kusututej rij ri tinimit, kmajtaj ub’ik pa ri  Mil‐lo  e  kopanik  ch’aqap  chik;  are  ri  Jo’ab’  xyakowik  ri  xto’taj  na  kanoq.  9Ri  David  tajin  kk’iyik e ri Yahweh Sab’a’ot k’o ruk’ ri are’.    Ri achijab’ man kkixej ta kib’ che ek’o ruk’ ri David 10Are wa’ ri ek’amalb’e chkech ri achijab’ che man k’o ta kkixib’ij kib’ chuwach ri ch’o’j e 

che  ek’o  ruk’  ri  David,  ri  e’are’  che  xkikoj  kichuq’ab’  aretaq  chi’  ajawinel  ri  are’,  xoquje’  xkikoj kichuq’ab’ kuk’ konojel ri Isra’el arech kajawinik ri are’ jeri’ jacha ri utzij xub’ij ri  Yahweh puwi’ ri Isra’el.  11E’are wa’ ri kib’i’ ri achjab’ e’utz chrech ri ch’o’j che ek’o ruk’ ri  David:  Ri  Yasob’e’am,  uk’ojol  ri  Jakmoni,  kinimal  ri  Kawinaq  lajuj,  ri  are’  che  xusilob’isaj  ri  uk’yaqb’al uch’ich’ e xe’ukamisaj e’olajuj k’al winaq chi xaq pa jumul.  12Chuwach  chi  aq’anoq  ri  Ele’asar,  uk’ojol  ri  Dado  ri  ajotita,  ri  are’  che  jun  chkixo’l  ri  e’oxib’  ech’akanel.  13Ri  are’  ri’  k’o  ruk’  ri  David  pa  ri  Pas‐Dammin  jawi’  xkimulij  kib’  ri  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI NAB’E UCHOLEXIK WUJ

19

e’ajfiliste’os che ub’anik ri ch’o’j. Chila’ k’o jun ulew nojinaq chrech salwa’t, ri achijab’ tajin  chik ke’animajik chkiwach ri e’ajfiliste’o,  14k’atek’ut, ri are’ xukoj rib’ panik’aj chrech ri jun  ulew ri’, xuto’ uwach e xech’akanik chkiwach ri e’ajfiliste’o. Ri Yahweh kub’an jun nimalaj  ch’akanik chila’ ri’.  15E’oxib’  chkech  ri  juwinaq  lajuj  achijab’  xexuli’  uloq  ruk’  ri  David  pa  ri  jun  pek  ab’aj  rech ri Adul‐lam, aretaq chi’ ri e’ajfiliste’o ekanajinaq cho ri taq’aj kech ri Refa’im. 16Aretaq  chi’ ri David uto’om rib’, uwam rib’; ejupuq laq’ab’anel e’ajfiliste’o ek’o pa ri B’elem.  17Xpe  jun urayib’al ri David e jewa’ kub’ij: «¿Jachin ne’ kya’owik chwech jub’iq’ ujoron ri kw’a k’o  chuchi’ ri B’elem?».  18Ri e’oxib’, kkipak kib’e panik’aj chkech ri e’ajfiliste’os, e xkesaj uloq  ri joron pa ri kwa’ k’o chuchi’ ri B’elem; e kkik’am ub’ik e kkichi’j chrech ri David, k’atek’ut,  ri  are’  man  kraj  taj  kutijo,  xane  kuq’ejej  ub’ik  arech  jun  ja’  sipanik  chrech  ri  Yahweh  19e  Kub’ij: «Chinuk’olo’ b’a’ ri Dyos che ub’anik weri’: ¿La kintij in wa’ ri kikik’el we achijab’ ri’  ruk’ ri kik’aslemal? ¡Rumal rech che xkiya ri kik’aslemal pa k’ax che ri uk’amik uloq!». E  man  xraj  taj  xuqumuj  ri  joron.  Are  wa’  ri  xkib’an  we  e’oxib’  achijab’  ri’  che  sib’alaj  e’utz  chrech ri ch’o’j.  20Ri Ab’isay, rachalal ri Jo’ab’, are are’ ri kinimal ri ejuwinaq lajuj achijab’. Xe’ukamisaj  jo’lajuj k’al achijab’ ruk’ ri k’yaqb’al uch’ich’ e xuch’ak ri jun ub’i’ chkixo’l ri ejuwinaq lajuj  achijab’. 21Ri are’ nimalaj uq’il chk’oji’k chkixo’l ri ejuwinaq lajuj achijab’, e xuxik kinimal ri  e’are’, k’atek’ut, man xjunamitaj taj kuk’ ri e’oxib’.  22Ri B’ena’i’as, uk’ojol ri Yehoyada, jun utzalaj achi chrech ri ch’o’j, e che nimalaj jastaq  xub’ano, ri are’ ajkab’se’el. Xe’uq’olij ri ekeb’ e’utzalaj taq achijab’ chrech ri ch’o’j ek’o pa ri  Mo’ab’,  xoquje’  xuqasaj  e  xukamisaj  jun  koj  pa  jun  k’otom  kwa’,  pa  jun  q’ij  che  tajin  saqtew.  23Xoquje’ xukamisaj jun ajegipto che job’ xk’ab’ ri unimal raqan, ri jun ajegipto ri’  ruk’am  jun  kyaqb’al  ch’ich’  rech  ch’o’j  pa  uq’ab’,  jeri’  jacha  ri  ukyaqb’al  jun  ajkem;  k’atek’uri’  ri  B’ena’i’as  xxuli’  ub’ij  chrij  ri  are’  ruk’  jun  che’,  xujik’  ri  jun  k’yaqb’al  ch’ich’  rech ch’o’j pa ri uq’ab’ ri jun ajegipto e chi ruk weri’ xukamisaj ri are’. 24Are wa’ ri xub’an ri  B’ena’i’as, uk’ojol ri Yehoyada e xuch’ak nimalaj uq’ijil ri ub’i’ chkixo’l ri e’oxib’ ech’akanel  achijab’.  25Ri  are’  xk’oji’  sib’alaj  uq’ijil  chkixol  ri  ejuwinaq  lajuj  achijab’,  k’atek’ut  man  xjunamitaj  taj  kuk’  ri  E’oxib’;  ri  David  xukojo  k’amalb’e  chkech  ri  achijab’  elaq’b’anel  putzal ri are’.  26Ri  achijab’  erech  ch’o’j  che  xkikoj  kichuq’ab’  e’are  ri  Asahel,  rachalal  ri  Jo’ab’;  ri  Elhanan uk’ojol ri Dodo, ri ajb’elem,  27ri Shammot ri ajharod, ri Jeles ri ajpelonita.  28Ri Ira  uk’ojol ri Iqkkes, ri ajteko’a, ri Ab’i’eser ri ajanatot.  29Ri Sib’b’eka’i ri ajusa, ri Ila’i ri ajotita,  30ri  Majera’i  ri  ajnetofa,  ri  Jeled  uk’ojol  ri  B’a’ana  ri  ajnetofa,  31ri  Ita’i  uk’ojol  ri  Rib’ay  ri  ajguib’e’a che kech ri e’uk’ojol ri B’enjamin; ri B’ena’i’as ri ajpire’aton,  32ri Jura’i, ri kel pa  taq  ri  nimaja’  rech  ri  Ga’as;  ri  Ab’i’el  ri  ajb’et‐ha‐Arab’a,  33ri  Azmavet  ri  ajb’ajurim;  ri  Elyajab’a ri ajsa’alb’on, 34ri B’ene‐Hashem ri ajguison, ri Yonatan uk’ojol ri Sague ri ajjarar,  35ri Aji’am uk’ojol ri Sakar ri ajjarar, ri Elifelet uk’ojol ri Ur, 36ri Jefer ri ajmekera, ri Aji’as ri  ajpelonita,  37ri Jesro ri ajkarmel, ri Na’ara’i uk’ojol ri Ezb’ay,  38ri Yo’el rachalal ri Natan; ri  Mib’jar  uk’ojol  ri  Agri,  39ri  Selek  ri  ajammonita;  ri  Najray  ri  ajb’e’erot,  to’l  rech  ri  Jo’ab’,  uk’ojol  ri  Seruya,  40ri  Ira  ri  ajyattir,  ri  Gareb’  ri  ajyattir,  41ri  Uri’as  ri  Ajhitita.  Ri  Sadab’  uk’ojol  ri  Ajilay,  42ri  Adina  uk’ojol  ri  Sisa  che  ajrub’enita,  kinimal  ri  e’ajrub’enitas  e  k’amalb’e  chkech  ri  ekawinaq  lajuj;  43ri  Janan  ral  ri  Ma’aka;  ri  Yosafat  ri  ajmitnita;  44ri  Uzzi’as ri ajastarot; ri Sama e Ye’ue’l e’uk’ojol ri Jotam ri ajaro’er;  45ri  Yedi’a’el uk’ojol ri  Simri;  ri  Yoha  ri  rachalal  che  ajtisita;  46ri  Eli’el  ri  ajmahavita;  ri  Yerib’ay  e  ri  Yosavi’as,  e’uk’ojol ri Elna’am; ri Yitma ri ajmo’ab’; 47ri Eli’el, ri Ob’ed e ri Ya’asi’el ri ajsob’a.    __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI NAB’E UCHOLEXIK WUJ

20 Ri enab’e winaq che kkiya kiwach ruk’ ri David

121E’are wa’ xepe ruk’ ri David pa ri Sikelag, aretaq chi’ naj k’o wi chrech ri Sa’ul, uk’ojol ri  Kis. Ri e’are’ xoquje’ ek’o chkixo’l ri achijab’ che sib’alaj e’utz chrech ri ch’o’j che xkito’ ri  are’ pa ri ch’o’j, 2kekowinik kkik’yaq ri ch’ab’ ruk’ ri kikyaq’ab’ on ruk’ ri kimox, aretaq chi’  kkik’yaq ri ab’aj on ri ch’ab’.  Chkech ri erachalal ri Sa’ul ri ajb’enjaminita:  3Ri  Aji’eser  ri  kinimal,  e  ri  Jo’as  e’uk’ojol  ri  Sema’a  ri  ajguib’e’a;  ri  Yesi’el  e  ri  Pelet,  e’uk’ojol  ri  Azmavet;  ri  B’erakay  e  ri  Yehu  ri  ajanatot;  4ri  Yisma’i’as  ri  ajgab’a’on,  jun  utzalaj  achi  chrech  ri  ch’o’j  chkixo’l  ri  ejuwinaq  lajuj  achijab’  e  kinimal  ri  e’are’  ri’;  5ri  Yirmeya,  ri  Yajasi’el;  ri  Yojanan,  ri  Yosab’ad  ri  ajguederot,  6ri  Ele’usay,  ri  Yerimot,  ri  B’e’ali’as, ri Semari’as, ri Sefati’as ri ajjarif;  7ri Elkana, ri Yishiyyahu, ri Asare’el, ri Yo’eser,  ri Yasob’e’am e’are’ e’ajkore’ita, 8ri Yo’ela e ri Seb’adi’as, e’uk’ojol ri Yerojam ri ajguedor.  9Xoquje’  ek’o  nik’aj  e’ajgad  che  junam  xeb’e  ruk’  ri  David  jawi’  uwam  wi  rib’  pa  ri  tz’inalik ulew. E’achijab’ e’utz chrech ri ch’o’j, k’o kichuq’ab’, kitojb’em kib’ chrech ri ch’o’j,  keta’m usilob’isaxik ri to’l kech e ri k’yaqb’al ch’ich’. Ri kiwach jeri’ jacha ri uwach ri koj;  kkitij anim jacha ri masat cho taq ri juyub’.  10Are ri Eser ri kinimal; are ukab’ chi ukoq ri  Ob’adi’as;  are  urox  ri  Eli’ab’,  11are  ukaj  ri  Masmanna;  are  uro’  ri  Yirmeya;  12are  uwaq  ri  Attay;  are  uwuq  ri  Eli’el;  13are  uwajxaq  ri  Yojanan;  are  ub’elej  ri  Elzab’ad;  14are  ulajuj  ri  Yirmeyahu; are ju’lajuj ri Makb’anna’i.  15E’are wa’, chkixo’l ri e’uk’ojol ri Gad, che ekinimal  ri  juq’at  achijab’  erech  ch’o’j;  ri  ko’lik  ktaqan  pakiwi’  ok’al  achijab’  e  ri  nab’e’al  ktaqan  pakiwi’ kaq’o’ lajuj k’al. 16E’are wa’ ri e’are’ che xeq’ax ch’aqap chrech ri Jordan, pa ri nab’e  ik’, aretaq chi’ kel uloq pa ri ub’e ri ja’, e che xkib’ano ke’animajik ub’ik konojel ri winaq ri  ek’o pa taq ri taq’aj, chi pa ri relb’alq’ij e chi pa ri uqajib’alq’ij.  17Enik’aj chkech ri e’uk’ojol ri B’enjamin e e’uk’ojol ri Juda, xoquje’ xepetik jawi’ uk’u’m  rib’ ri ajaw David.  18Ri David xuk’ut rib’ chkiwach ri e’are’ e kub’ij chkech: «We xixpe wuk’  ruk’  utzil  arech  kinito’o,  xa  jun  ri’  kub’an  ri  wanima’  iwuk’,  k’atek’ut,  we  xa  are  kiwaj  kinisub’u’ arech utzil chkech ri enuk’ulel, k’atek’ut, man k’o ta jun k’ax ub’anom ri nuq’ab’,  ¡chrila’ b’a’ weri’ ri Kidyos ri eqatat e chub’ana’ b’a’ ri suk’ q’atojtzij puwi’ weri’!».  19K’atek’uri’, ri uxlab’al xok pa ri Amasay, kinimal ri ejuwinaq lajuj achijab’:  «¡Ri uj, ujk’o awuk’ David!  ¡uj k’o awuk’, at uk’ojol ri Jesse!  ¡Nimalaj utzil,   nimalaj utzil chawech ri at!  ¡e nimalaj utzil chkech ri ek’o awuk’ at  rumal rech che ri Dyos k’o awuk’ at!».  Ri David xe’uk’amo e xe’ukojo’ chki‐xo’l ri ekinimal ri achijab’ erech ch’o’j.  20Xoquje’,  enik’aj  chkech  ri  e’ajmanasses,  kepetik  e  kkiya  kiwach  ruk’  ri  David  aretaq  chi’ ri are’ b’enaq kuk’ ri e’ajfiliste’o che ub’anik ri ch’o’j chrij ri Sa’ul. Ri e’are’ man xkito’  ta  ri  are’,  rumal  rech  che  ri  ekinimal  ri  e’ajfiliste’o  xkimulij  kib’  e  xkib’an  kichomanik,  k’atek’uri’ xkik’yaq ub’ik ri David e xkib’ij: «¡Ri are’ kq’ax na la’ ruk’ ri rajaw Sa’ul e ri rajil  are ri qajolom wa’!».  21Aretaq chi’ xtzalej uloq pa ri Sikelag, enik’aj chkech ri e’ajmanasses  xeq’ax ruk’ ri are’: ri Adna, ri Yosab’ad, ri Yedi’a’el, ri Migue’l, ri Yosab’ad, ri Elihu, ri Sil‐ letay,  che  ekinimal  ekaq’o’  lajuj  k’al  1.000   achijab’  erech  ri  Manasses.  22We  e’are’  ri’  xkiya’  uchuq’ab’  ri  David e  ri e’uwinaq,  rumal rech che konojel  ri e’are’  sib’alaj e’utz  taq  achijab’ chrech ri ch’o’j e ri e’are’ konojel xe’uxik ekinimal taq ri achijab’ erech ch’o’j.  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI NAB’E UCHOLEXIK WUJ

21 23Ronojel taq q’ij, ke’opan ri winaq ruk’ ri David che uto’ik, chi k’ate’ na che xnimarik ri 

uk’olb’al ri tz’um taq ja, xub’ana jeri’ jacha uk’olb’al ri Dyos.    Ri achijab’ erech ch’o’j che xkib’an ajawinel chrech ri David

24Are wa’ ri kejalab’alil ri achijab’ erech ch’o’j che k’o ri kichukb’al rech ch’o’j, che xepe 

uloq ruk’ ri David pa ri Heb’ron arech kkiq’axej chrech ri are’ ri rajawaremal ri Sa’ul, jeri’  jacha xtaqan ri Yahweh.  25Ri  e’uk’ojol  ri  Juda che  kuk’am  ri  ch’ich’  to’l  kech  e  ri  k’yaqb’al  ch’ich’:  wuqlajuj  q’o’  6.800  achijab’ erech ch’o’j, k’o ri jastaq kech rech ri ch’o’j;  26chkixo’l ri e’uk’ojol ri Sime’on, wuqlajujq’o’ o’lajujk’al  7.100  achijab’ e’utz chrech ri  ch’o’j;  27chkixo’l  ri  e’uk’ojol  ri  Levi,  eju’lajuj  q’o’  lajujk’al  4.600 ,  28xoquje’  ri  Yehoyada,  nim  winaq chkixo’l ri e’uk’ojol ri A’aron ruk’ b’elejq’o’ ok’al  3.700 ,  29ri Sadok, ala, utz chrech  ri ch’o’j e k’o uchuq’ab’, ruk’ juwinaq keb’ ek’amal b’e pa ri ja achalaxik;  30chkixo’l ri e’uk’ojol ri B’enjamin, wuqq’o’ lajujk’al  3.000 ;  ri petinaq uloq, konojel ri  e’are’ epatanajinaq pa ri rachoch ri Sa’ul;  31chkixo’l ri e’uk’ojol ri Efra’im, ekachuy kab’lajujq’o’  20.800  e’utz taq achijab’ chrech  ri ch’o’j, nim kiq’ijil chkixo’l ri ekachalal;  32chkixo’l ri jun chik upanik’aj ri ujuq’at ri Manasses, ekachuy  joq’o’  18.000  achijab’  che xesik’ixik ruk’ ri kib’i’ arech keb’e che ub’ixik che are ajawinel ri David;  33chkixo’l  ri  e’uk’ojol  ri  Isakar,  xas  keta’m  uchomaxik  e  rilik  jachinchike  ri  utz  e  ri  rajawaxik kib’an ri Isra’el, e lajujk’al  200  ek’amalb’e e konojel ri ekachalal ek’o chuxe’ ri  ketaqan chrech;  34chkixo’l  ri  Sab’ulon,  ewaqchuy  joq’o’  50.000   achijab’  che  e’utz  ke’el  ub’ik  che  ub’anik ri ch’o’j, kitijojb’em kib’ chrech ri ch’o’j, k’o ri jastaq kech rajawaxik chkech pa ri  ch’o’j, kkikoj kich’uq’ab’ arechi’ ek’o pa ri ch’o’j e ruk’ ronojel kanima’ kek’oji’k;  35chkixo’l  ri  Neftali,  ekaq’o’  lajujk’al  ek’amal  taq  b’e’,  ekachi’l  kajchuy  kab’lajujq’o’  lajujk’al  37.000  achijab’ che kuk’am ri ch’ich’ to’l kech e ri k’yaqb’al ch’ich’;  36chkixo’l  ri  e’ajdan,  e’oxchuy  ju’lajujq’o’  lajujk’al  28.600   achijab’,  kisuk’umam  kib’  che ub’anik ri ch’o’j,   37chkixo’l ri Aser, e’o’chuy  40.000  achijab’ che kitijojb’em kib’ e kisuk’ub’am kib’ che  ke’el ub’ik che ub’anik ri ch’o’j;  38ch’aqap  uloq  chrech  ri  Jordan,  chkixo’l  ri  e’ajrub’en,  rech  ri  Gad,  rech  ri  jun  chik  upanik’aj ujuq’at ri Manasses, kuk’am ronojel ri rajawaxik chkech pa ri ch’o’j ejo’lajujchuy  120.000  achijab’.  39Konojel we achijab’ ri’ che erech ch’o’j, kicholem kib’ jacha ucholexik ib’ pa ri ub’anik  ri ch’o’j, xepe uloq pa ri Heb’ron ruk’ ronojel kanima’ arech kkiya’a ub’ixik che ajawinel ri  David puwi’ ronojel ri Isra’el; e konojel ri enik’aj e’ajisra’el chik, xoquje’ xa jun kib’anom  arech  kokisaxik  ajawinel  ri  David.  40Xekanaj  kan  chila’  oxib’  q’ij  ruk’  ri  David,  xewa’ik  e  xequmunik. Rumal rech che ri ekachalal xetzuquwik;  41xoquje’, ri naqaj ek’o wi chrech ri  Isakar,  ri  Sab’ulon  e  ri  Neftali,  kkik’am  uloq  chrij  ri  b’urix,  ri  jetaq  kameyos,  ri  mulas,  ri  jetaq  ama’  wakax,  ri  wa  rajawaxik  chkech,  kkik’am  uloq  ri  k’aj,  ri  wikox,  e  ri  utzalaj  taq  kaxlanwa b’anom ruk’ uva, amaja’ e ase’ite, ek’i enima’q e ek’olik taq awaj, rumal rech che  nimalaj ki’kotemal k’o pa ri Isra’el.    __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI NAB’E UCHOLEXIK WUJ

22 Ri arka kq’axexik pa ri Kiryat-Ye’arim

131Aretaq chi’ ri David ch’awinaq chik kuk’ ri ekinimal ri ekaq’o’ lajujk’al winaq  1.000  e  ri  ekanimal  ri  e’ok’al  100   winaq.  2Kub’ij  chkech  konojel  ri  nimalaj  mulin  ib’  kech  ri  Isra’el: «We utz chiwach weri’ e we petinaq chi ruk’ ri Yahweh  Qadyos, keqataq na ub’ik  wa’ enik’aj e’ajtaqo’ntzij chkech ri eqachalal pa ronojel ri rulew ri Isra’el, xoquje’ chkech ri  echuchqajawib’ e chkech ri elevita pa ri kitinimit e pa ri komon taq kulew, arech kkimulij  kib’ quk’. 3K’atek’uri’ kqak’am chi na uloq ri arka rech ri Dyos quk’ ri uj; rumal ne’ che man  uj okinaq ta il chrech weri’ chi pa taq ri ujunab’alil uloq ri Sa’ul».  4Konojel ri nimalaj mulin ib’ kkaj jeri’ kb’anik weri’, rumal rech che weri’ utz chkiwach  konojel  ri  siwantinimit.  5Xa  jek’uri’,  ri  David  ke’umulij  konojel  ri  siwantinimit  Isra’el,  kamajtajik chi pa ri Sijor rech ri Egipto e kopan pa ri Rokb’al ri Jamat, arech kk’am uloq chi  pa  ri  Kiryat‐Ye’arim  uloq  ri  arka  rech  ri  Dyos.  6Ri  David e konojel  ri  siwantinimit Isra’el  ksuk’ ub’ik pa ri B’a’ala, keb’e pa ri Kiryat‐Ye’arim rech ri Juda, arech kkipaqa’a’ uloq chila’  ri arka rech ri Dyos che ruk’am Ub’i’ ri Yahweh che t’uyul pakiwi’ ri ekerub’im.  7Xk’uk’aj  ub’ik  pa  ri  rachoch  ri  Ab’inadab’  ri  arka  rech  ri  Dyos,  kik’am  ub’ik  cho  jun  k’ak’  ch’ich’;  e’are  ri  Uzza  e  ri  Ajyo  kkib’insaj  ri  jun  ch’ich’.  8Ri  David  e  konojel  ri  Isra’el  kexojow  chuwach ri Dyos ruk’ ronojel kichuq’ab’, keb’ixonik e kkiq’ojomaj ri jetaq sitaras, ri jetaq  arpas, ri jetaq ko’lik tum, ri taq simb’alos e ri taq ruka’ wakax.  9Aretaq chi ke’opanik pa ri  rulew ri Kidom, ri Uzza kulik’ ri uq’ab’ che utoq’exik ri arka, rumal rech che ri e’ama’ taq  wakax  kkitzoqopij  ub’ik  ri  arka.  10Xyakataj  ri  uq’aq’al  royowal  ri  Dyos  chrij  ri  Uzza  e  xukamisaj  rumal  rech  che  xulik’  ri  uq’ab’  chutoq’exik  ri  arka;  e  ri  Uzza  xkam  xas  chila’  chuwach ri Dyos.  11Ri David xyakataj royowal rumal rech che ri Yahweh xuk’ajisaj uwach  ri Uzza e kukoj ub’i’ we jun k’olb’al ri’ Peres rech ri Uzza, e chi jeri’ na ri ub’i’ kamik ri’.  12Pa we jun q’ij ri’, ri David xuxib’ij rib’ chuwach ri Dyos e xub’ij: «¿La kink’am k’u ub’i’  wa’ pa ri wachoch ri arka rech ri Dyos?».  13K’atek’uri’, ri David man xuk’am ta chi ub’ik ri  arka rech ri Dyos pa ri rachoch pa ri Utinimit ri David, xane xtaqanik arech kk’am ub’ik pa  ri  rachoch  ri  Ob’ed‐Edom  ri  ajgat.  14Ri  arka  rech  ri  Dyos  xkanaj  kanoq  oxib’  ik’  pa  ri  rachoch  ri  Ob’ed‐Edom;  e  ri  Yahweh  xutewchi’j  ri  rachoch  ri  Ob’ed‐Edom  e  ronojel  ri  jastaq rech k’olik.    Ri David pa ri Jerusalem. Ri erachalal pa ri ja k’olb’al

141Ri  Jiram,  rajawinel  ri  Tiro,  kutaq  ub’ik  enik’aj  etaqo’ntzij  ruk’  ri  David,  xoquje’  xutaq  ub’i’ utz’alam tak’är che’ e e’ajb’analja, e’ajajanel e ejpaq’al ab’aj arech kkiyak jun rachoch  ri are’. 2K’atek’uri’, ri David xreta’maj che ri Yahweh xukojo rajawinel ri Isra’el, rumal rech  che  nimalaj  uq’ijil  xuya  ri  rajawaremal  rumal  ri  uloq’oq’eb’al  uk’u’x  chkech  ri  siwan  utinimit Isra’el.  3Ri  David  xe’uk’am  chi  enik’aj  rixoqil  pa  ri  Jerusalem  e  xeralk’uwa’laj  nik’aj  chik  e’uk’ojol e e’umi’al.  4Are wa’ ri kib’i’ ri eralk’uwa’l xek’oji’k pa ri Jerusalem: ri Sammu’a, ri  Sob’ab’, ri Natan, ri Salomon, 5ri Yib’jar, ri Elisu’a, ri Epalet, 6ri Nogab’, ri Nefeg, ri Yafi’a, 7ri  Elisama, ri B’a’alyada, ri Elifelet.    Ri ch’akanik pakiwi’ ri e’ajfiliste’o 8Aretaq 

chi’  ri  e’ajfiliste’o  xketa’maj  che  xji’onsaxik  ri  David  arech  kokik  ajawinel  pakiwi’ konojel ri Isra’el, ke’paqi’ uloq che utzukuxik ri are’. Xreta’maj weri’ ri David e xel  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI NAB’E UCHOLEXIK WUJ

23

uloq  chkik’ulik.  9Ri  e’ajfiliste’o  xe’opanik  e  xkijub’uj  kib’  pa  ri  tz’inalik  ulew  kech  ri  e’ajrefa’im.   10Ri David kuta’ chrech ri Dyos: «¿La kinpaqi’ che ub’anik ri ch’o’j chkij ri e’ajfiliste’o?  kuta’  chrech  ¿la  ke’ajach  pa  nuq’ab’?».  Ri  Yahweh  kub’ij  chrech:  «¡Chatpaqaloq!  ri  in  ke’injach na ri’ ri e’are’ paq’ab’».   11K’atek’uri’,  kepaqi’  chi  k’ate’  ri  B’a’al‐Perasim,  e  chila’  xch’akan  ri  David  pakiwi’.  K’atek’uri’, ri David kub’ij: «Ri Dyos xujaq jun jul chqaxo’l kuk’ ri enuk’ulel jeri’ jacha ri jul  kjaqatajik  rumal  ri  jetaq  ja’».  Rumal  k’uwa’  weri’  xokisaxik  ub’i  we  jun  k’olb’al  ri’  B’a’al‐ Perasim.  12Xkiwonb’a’  kan  pa  jun  k’olb’al  ri  jetaq  kidyos:  «Chiporoj  pa  ri  q’aq’!»  kcha  ri  David.  13Ri e’ajfiliste’o xe’ok chi ujmul pa ri taq’aj.  14E ri David kuta’ chi jumul chrech ri Dyos e  ri  Dyos  kub’ij  chrech:  «Match’o’jinik  kuk’  e’are’.  Jat  e  jatisutin  apan  chkij  e  jatich’o’jinoq  kuk’ chuwach apan ri jun k’olb’al rech k’ok’ kunab’al.  15K’atek’uri’, aretaq chi’ kato ri jetaq  b’inb’al aqanaj puwi’ uloq ri k’olb’al rech k’ok’ kunab’al, katel uloq ri’ che ub’anik ri ch’o’j  kuk’ ri e’are’, rumal rech che ri Dyos kel uloq ri’ nab’e chawach arech ke’ch’ojnoq ri’ kuk’ ri  e’ajfiliste’o».  16Ri  David  jeri’  kub’ano  jacha  xub’ij  ri  Dyos  chrech;  kuk’is  tzij  pakiwi’  ri  e’ajfiliste’o chi pa ri Gab’a’on ub’ik e kopan pa ri Gueser.  17E ri uq’ijil ri ub’i’ ri David kb’e utzijol pa ronojel ri jetaq k’olb’al e ri Yahweh kub’ano  arech ri jetaq tinimit kkixib’ij kib’ chrech ri are’.    Ri arka kq’axexik pa ri utinimit ri David

151Xyakik jetaq ja pa ri Utinimit ri David, xusuk’umaj jun uk’olb’al ri arka rech ri Dyos e  xuyak jun tz’um rachoch,  2k’atek’uri’ kub’ij ri David: «Xuwi ri e’ajlevi loq’ kkik’am ub’ik ri  arka rech ri Dyos; rumal rech che are ri Yahweh xe’cha’ow ri e’are’ arech kkik’am ub’ik ri  arka rech ri Yahweh e pa junalik kkipatanij».  3Xa jek’uri’, ri David ke’umulij konojel ri Isra’el pa ri Jerusalem arech kpaqab’axik ub’ik  ri  arka  rech  ri  Yahweh  pa  ri  uk’olb’al  che  xusuk’umaj  ri  are’.  4Ke’umulij  ri  e’uk’ojol  ri  A’aron  e  ri  e’ajlevi:  5chkech  ri  e’uk’ojol  ri  Kehat,  ri  Uri’el  che  are  kinimal  e  ri  erachalal,  e’ok’al juwinaq  120 ,  6chkech ri e’uk’ojol ri Merari: ri Asaya che are kinimal e erachalal,  elajujk’al juwinaq  220 ,  7chkech ri e’uk’ojol ri Guerson, ri Yo’el are kinimal e ri erachlal,  ewaqk’al lajuj  130 ,  8chkech ri e’uk’ojol ri Elisafan, are ri Sema’i’as kinimal e ri ekachalal,  e  lajujk’al  200   9chkech  ri  e’uk’ojol  ri  Heb’ron,  are  ri  Eli’el  ri  kinimal  e  ri  erachalal,  elajujk’al  200   10chkech  ri  uk’ojol  ri  Uzzi’el  are  ri  Amminadab’  ri  kinimal  e  ri  erachalal,  e’ok’al kab’lajuj.  11Ri David xoquje’ ke’usik’ij ri echuchqajawib’ ri Sadok e ri Ab’yatar, e ri  elevita ri Uri’el, ri Asa’i’as, ri Jo’el, ri Sema’i’as, ri Eli’el e ri Amminadab’,  12e kub’ij chkech:  «Ix  ri  ix  kinimal  ri  e’achalaxik  e’ajlevi;  chityoxrisaj  iwib’,  ix  e  ri  iwachalal,  arech  loq’  kipaqab’a’ uloq ri arka rech ri Yahweh, ri Udyos ri Isra’el, pa ri uk’olb’al che xinsuk’umaj ri  in. 13Ri ix man ix k’o taj pa ri nab’e mul e ri Yahweh xuk’ajisaj qawach; rumal rech che ri uj  man xqab’an taj jacha ri kub’ij ri pixab’».  14Ri echuchqajawib’ e ri elevita xkityoxrisaj kib’  arech kkipaqab’a’ uloq ri arka rech ri Yahweh, Udyos ri Isra’el, 15e ri elevita xkitelej uloq ri  jetaq b’alul taq che’ rech arka rech ri Yahweh cho ri kiteleb’, jacha xtaqan ri Mo’ises ruk’ ri  utzij ri Yahweh.  16Kub’ij  ri  David  chkech  ri  ekinimal  ri  elevita  che  kkiya  ronojel  ri  jastaq  rajawaxik  chkech ri ekachalal ri e’ajb’ixonelab’: ri jetaq arpa, ri jetaq sitara, ri jetaq simb’alo, arech  kkiq’ojomal  e  kkiw’alisaj  ri  kich’ab’al  ruk’  ronojel  ki’kotemal.  17Ri  elevita  are  kkikoj  ri  Heman,  uk’ojol  ri  Jo’el,  jun  chkech  ri  ekachalal  ri  Asaf,  uk’ojol  ri  B’ereki’as,  chkech  ri  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI NAB’E UCHOLEXIK WUJ

24

e’uk’ojol  ri  Merari,  che  erachalal  ri  are’,  are  ri  Kusa’i’as.  18Kuk’  ri  e’are’  ri  ukab’  taq  kachalal: ri Sakari’as uk’ojol ri Ya’asi’el, ri B’en, ri Ye’asi’el, ri Semiramot, ri Yeji’el, ri Unni,  ri Eli’ab’, ri B’ena’i’as, ri Ma’ase’i’as, ri Mattiti’as, ri Eliflehu, ri Mikne’i’as, ri Ob’ed‐Edom, ri  Ye’i’el, ri e’are’ ri elaqb’ana’el uchi’ja;  19ri Heman, Asaf e Etan, ri e’are’ che e’ajb’ixonelab’,  kkiq’ojomaj  utzalaj  taq  simb’alo  b’anom  ruk’  saq  ch’ich’.  20Ri  Sakari’as,  ri  Assi’el,  ri  Semiramot, ri Ye’i’el, ri  Unni, ri Eli’ab’, ri Ma’ase’i’as, ri  B’ena’i’as kkiq’ojomaj ri lira rech  uqul  ali.  21Matti’as,  ri  Eliflehu,  ri  Mikne’i’as,  ri  Ob’ed‐Edom,  ri  Ye’i’el  e  ri  Asasyahu,  kkiq’ojomaj ri sitara pa ri uwajxaq.  22Kenani’as, kinimal ri elevita, che are uchak kq’axex ri  arka, are ka’malb’e aretaq chi’ kq’axexik, rumal rech che ri are’ reta’m ub’anik weri’.  23Ri  B’ereki’as e ri Elkana kichak kkilaq’ab’ej ri uchi’ja chrech ri arka. 24Ri echuchqajawib’ e’are  ri  Seb’ani’as,  ri  Yosafat,  ri  Natane’el,  ri  Amasa’i,  ri  Sakari’as,  ri  B’enani’as  e  ri  Eli’eser  kkich’awisaj  ri  ruka’  wakax  chuwach  ri  arka  rech  ri  Dyos.  Ri  Ob’ed‐Edom  e  ri  Yejiyi’as  e’are elaq’ab’anel chuchi’ ri ja chech ri arka.    Ri uk’amik uloq ri arka 25Ri David, ri ekinimal ri Isra’el e ri ekinimal ekaq’o’ lajujk’al winaq, xkik’ama’ uloq ruk’ 

sib’alaj ki’kotemal ri arka rech ri chapb’al q’ab’ rech ri Yahweh, chi pa ri rachoch ri Ob’ed‐ Edom  uloq.  26Rumal  rech  che  ri Dyos xe’uto’  ri  elevita  che uq’axexik  uloq  ri  arka  rech  ri  chapb’al uq’ab’ ri Yahweh, xkamisaxik wuqub’ ama’ wakax e wuqub’ ama’ chij.  27Ri David  ukojom ub’ik jun kyaq uq’u’b’al, kxojowik e kusututej rib’; xoquje’ jeri’ kkib’ano konojel ri  elevita  che  kuk’am  ri  arka  ri  e’ajb’ixonelab’  e  ri  Kenani’as  che  are’  k’amalb’e’  chrech  ri  uq’axe’ik  ri  arka.  Ri  David,  xoquje’  ukojom  jun  efod  b’anom  ruk’  lino.  28Konojel  ri  Isra’el  kq’axej ri arka chapb’al uq’ab’ ri Yahweh ruk’ raqoj chi’aj e ruk’ uch’awisaxik ruk’a’ wakax,  ruk’  jetaq  simb’alo  e  kxururej  ri  taq  liras  e  ri  sitaras.  29Aretaq  chi’  ri  arka  rech  chapb’al  uq’ab’  ri  Yahweh  xok  pa  ri  utinimit  ri  David,  ri  Mikal,  umi’al  ri  Sa’ul,  kka’y  uloq  pa  ri  wantana  e  xril  ri  ajawinel  David  che  tajin  kxojowik  e  kki’kotik;  pa  ri  ranima’  kretzelaj  uwach ri are’.  161Kokisax ub’ik ri arka rech ri Dyos e xya’ik panik’aj chrech ri tz’um ja che xuyak ri David  chrech weri’. Kchi’xik chuwach ri Dyos, jetaq holokosto e jetaq tab’al toq’ob’ rech riqoj ib’.  2Aretaq chi’ ri David xuk’is uchi’xik ri jetaq holokosto e ri tab’al taq toq’ob’ rech riqoj ib’,  xe’utewchi’j  ri  siwantinimit  pub’i’  ri  Yahweh.  3E  xujach  chkech  konojel  ri  e’ajisra’el,  chi  achijab’  chi  ixoqib’;  chkijunal  xuya  chkech  jun  kaxlanwa,  jun  ki’  kaxlanwa  b’anom  ruk’  datil, jun kaxlanwa b’anom ruk’ chaqi’j uva.    Ri kichak kipatan ri e’ajlevi chuwach ri arka 4Ri David ke’ukoj ri e’ajlevi pa ri kichak kipatan chuwach ri arka rech ri Yahweh, arech 

kkib’an ri nimaq’ij e arech keq’ijilanik e nim kkil wi ri Yahweh Udyos ri Isra’el. 5Are ri Asaf  k’amalb’e’,  are  ukab’  ri  Sakari’as,  k’atek’uri’  eteren  chi  ukoq  ri  Ussi’el,  ri  Semiramot,  ri  Yehi’el, ri Mattiti’as, ri Eli’ab’, ri B’ena’i’as, ri Ob’ed‐Edom e ri Ye’i’el. Kq’ojomaj ri jetaq lira  e ri jetaq sitara e ri Asaf are kuqinlej ri jetaq simb’alo.  6Ri echuchqajawib’ B’ena’i’as e ri  Yajasi’el man ketani’ ta che uq’ojomaxik ri ruka’ wakax chuwach ri arka rech ri chapb’al  uq’ab’ ri Dyos.  7Pa we jun q’ij ri’, ri David are nab’e nim kril wi ri Dyos, e xujach chrech ri  Asaf e chkech ri erachalal we jun b’ix ri’:   (Sal 105,1-15)

__________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI NAB’E UCHOLEXIK WUJ

25 8¡Chiq’ijilaj b’a’ ri Yahweh,  

       

ruk’ ki’kotemal chiraqaqej   ichi’ rumal ri ub’i’,  chiya’ utzijoxik chkixo’l ri taq   siwantinimit ri nimalaj taq ub’anom!  9¡Chixb’ixonoq,     chiq’ojomaj ri q’ojom chuwach,    chiya’a ub’ixik ronojel     ri mayib’al ub’anom.  10¡Chixremeloq chixtik’iloq     pa ri tyoxlaj ub’i’.    Cheki’kot b’a ri jetaq anima’ che ketz‐ ukuch chrech ri Yahweh!  11¡Chitzukuj ri Yahweh     e chitzukuj ri uchuq’ab’,    jix che utzukuxik ri upalaj     e mixuxlan che utzukuxik!  12Chna’taj b’a’ chiwech     ri jetaq mayib’al ub’anom,    ri sachib’al taq k’u’x     e ri q’atb’altzij ub’anom ri uchi’,  13ix rija’al ri Isra’el, che ix upataninel,    ix uk’ojol ri Jakob’,     ri are’ che ix ucha’om!  14Ri are’, ri Yahweh, are are’ Qadyos,    pa ronojel ri uwachulew     k’o wi ri uq’atb’altzij.  15Ri are’, pa junalik kna’taj chrech     ri chapb’al q’ab’ xub’ano,    jun tzij, che xuya’     chkech ek’i kaq’o’     lajujk’al  1.000  mayilq’ijsaq,  16ri utzij xuya chrech, ri Ab’raham,    ri utzij xuya’ ub’ixik chrech ri Isa’ak.  17Ri tzij, che pixab’ ub’ixik xuya     chech ri Jakob’,    e pa junalik chapb’alq’ab’ xuya     chrech ri Isra’el.  18Xub’ij: “Ri in, kinya na chawech ri rulew     ri Kana’an, are awechb’al ri’”.  19Weri’, aretaq chi’ ri ix, ix jun alaj juq’at,    man ix k’i taj, xaq ix ok’owel     xaq ix q’axel e ix kaxlan winaq     pa ri tinimit chila’,  20aretaq chi’, xaq keb’inkatik pa jun    amaq’ chi k’a pa jun amaq’ chik,    chi pa jun ajawib’al chi k’a pa jun chik,  21man k’o ta jun xuya alaj chrech,   __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI NAB’E UCHOLEXIK WUJ

26

  che kub’an k’ax chkech,    rumal kech ri e’are’, xub’an k’ax     chkech nik’aj taq ajawab’ chik:  22“Chiq’ila’ iwib’ che kichapik ri etyoxlaj     taq nuwinaq, mib’an k’ax itzel     chkech ri eq’axal taq nutzij!”.  (Sal 96) 23¡Chixb’ixon chrech  

  ri Yahweh ronojel uwachulew!    Chiya’a’ ub’ixik ronojel     q’ij ri ukolotajem.  24Chiya’a’ ub’ixik ri uq’ijil chkech     ri man k’o ta qakojonik kuk’,    chkech konojel ri tinimit chiya’a’     ub’ixik ri jetaq umayib’al!  25Nimalaj Ub’antajik ri Yahweh     e taqal chrij nim kqil wi ri are’,    are xib’rikil chi na chuwach ri are’,     chkiwach konojel ri edyos.  26Man k’o ta kib’antajik konojel ri edyos     ekech ri jetaq tinimit chik.    K’atek’uri’, are ri Yahweh xb’anow ri kaj.  27Chuwach ri Are’, k’o ri remelik tik’ilik     e ri nim b’antajik,    pa ri tyoxlaj uk’olb’al,     k’o ri kowinem e ri je’lal.  28Chik’ama’ uloq chrech ri Yahweh,     ix ja taq winaq kech taq ri tinimit,    chik’ama’ uloq chrech ri Yahweh     ri remelik tik’ilik e ri kowinem;  29chik’ama’ uloq chrech ri Yahweh     ri uq’ijil ri ub’i’,    chik’ama’ uloq jetaq sipanik chrech, chixesa’j pa taq ri rokib’al rachoch.  30Chb’irb’itoq chuwach,     ronojel ri uwachulew.    Xukoj ri taq ch’imil chikaj     e utz kanajinaq chila’.  31¡Ki’kotemal b’a’ chikaj,     ki’kotemal chuwachulew!    Chib’ij b’a’ chkixo’l ri winaq che man k’o     ta ri qakojonik kuk’: “¡Ajaw ri Yahweh!”.  32Chpunklajoq b’a’ ri polow     e ronojel ri k’o chupam!    ruk’ ki’kotemal churaqaqaqej uchi’     ri uwachulew e ronojel ri k’o chuwach!  33chejumum b’a’ pa ri kaqiq’ ruk’     ki’kotemal ri jetaq che’ pa taq k’ache’laj,  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI NAB’E UCHOLEXIK WUJ

27

       

chuwach ri Yahweh,   rumal rech che kpetik ri Are’,   kpetik, arech kub’ana’   q’atojtzij puwi’ ri uwachulew. (Sal 106,1.47s)

34Chiq’ijilaj ri Yahweh,  

  rumal rech che utz ri Are’,    rumal rech che junalik     ri loq’oq’eb’al uk’u’x!  35Chujakolo’ b’a’, Yahweh, Qadyos,    chujamulij chujawesaj ub’i chkixo’l     ri man k’o ta qakojonik kuk’,    arech kqaq’ijilaj ri tyoxlaj ab’i’,    e k’o qaki’kotemal pa ri ab’ixonik.  36¡Tewchi’xoq b’a ri Yahweh,     Udyos ri Isra’el,    chub’eq’ij chub’esaq!    E konojel ri tinimit, xkib’ij: ¡Amen!    ¡Aleluya! Nim xkil wi ri Yahweh.  37Ri David ke’ukoj kan chila’, chuwach ri arka rech ri chapb’al uq’ab’ ri Yahweh, ri Asaf e  ri  e’uk’ojol,  arech  pa  junalik  kepatanajik  ronojel  q’ij  chuwach  ri  arka,  38xoquje’  kukoj  kanoq chila’ ri Ob’ed‐Edom e ri erachalal, konojel e’oxk’al wajxaqib’ winaq. Ke’ukoj kanoq  ri Ob’ed‐Edom, uk’ojol ri Yedutun e ri Ona echajinel pa ri uchi’ja.  39K’atek’uri’,  ri  chuchqajaw  Sadoq  e  ri  erachalal  che  echuchqajawib’  ke’ukoj  kanoq  chuwach ri uk’olb’al ri Yahweh, puwi’ ri k’olb’al chikaj rech ri Gab’a’on,  40arech pa junalik  kkichi’j ri jetaq holokosto chrech ri Yahweh cho ri tab’al toq’ob’ chi rech ri holokostos, chi  aq’ab’il  e  chi  b’enaq’ij,  jeri’  kkib’ano  jacha  ri  tz’ib’atalik  pa  ri  Upixab’  ri  Yahweh  che  e’utaqom ri Isra’el. 41Kuk’ ri e’are’, k’olik ri Heman, ri Yedutun e ri enik’aj chik che xecha’ik  e  che  xesik’ixik  arech  kemaltyoxin  chrech  ri  Yahweh  «rumal  rech  che  junalik  ri  loq’oq’eb’al uk’u’x». 42Kuk’ ri e’are’ ri Heman e ri Yedutun, arech koq’esaj ri ruka’ wakax, ri  jetaq  simb’alo  e  ri  ronojel  ri  jetaq  q’ojom  che  krachi’laj  b’ix  rech  ri  Dyos.  Ri  e’uk’ojol  ri  Yedutun, ri e’are’ echajinel ri uchi’ja.  43K’atek’uri’, konojel ri siwantinimit keb’e ub’ik, chkijujunal keb’e pa ri kachoch, xoquje’  xtzalejik ri David arech kutewchi’j ri rachoch.   

Ri utzij ri Natan, q’axel utzij ri Dyos

171Aretaq chi’ ri David jeqel chi pa ri rachoch, kub’ij chrech ri Natan, q’axel utzij ri Dyos:  «¡Ri  in  injeqel  pa  jun  wachoch  che  b’anom  ruk’  uche’al  tak’är  e  ri  arka  rech  ri  chapb’al  uq’ab’  ri  Yahweh  k’o  chuxe’  taq  tz’um!».  2Ri  Natan  kub’ij  chrech  ri  David:  «Chab’ana  ronojel ri jastaq k’o pa ri awanima’, rumal rech che ri Dyos k’o awuk’».  3K’atek’ut, chi pa  we jun chaq’ab’ ri’, xpetik ri utzij ri Yahweh ruk’ ri Natan, jewa’ kub’ij ri’: 4«Jat, ja’b’ij chech  ri nupataninel David: Jewa’ kub’ij ri Yahweh. Man at taj katyakowik ri’ wachoch in arech  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI NAB’E UCHOLEXIK WUJ

28

kinjeqi’ chupam.  5Ri in, man k’o ta jumul nujeqeb’am wib’ pa jun ja chi pa ri jun q’ij uloq  che xe’inwesaj uloq ri Isra’el chi k’ate’ na we junq’ij kamik ri’, k’atek’ut, xane in b’ininaq pa  jun tz’um ja e pa jun chik e pa jun kab’al chi pa jun chik.  6Ronojel taq q’ij che ri in inb’enaq  jewa’  e  jeri’  pa  ri  Isra’el,  ¿la  xinb’ij  puch  chrech  jun  chkech  ri  eq’ataltzij  pa  ri  Isra’el,  ri  xe’inkoj in e’ajyuq’ chrech ri nusiwantinimit: ¿Jasche ri ix man kiyak ta jun wachoch ruk’  uche’al tak’är?  7Kamik k’ut ri, chab’ij b’a’ weri’ chrech ri nupataninel David: Jewa’ kub’ij ri  Yahweh Sab’a’ot. Ri in xatink’am uloq ri at pa ri q’ayes chrij uloq ejupuq chij, arech katuxik  at kinimal ri nusiwantinimit Isra’el.  8Ri in in b’enaq awuk’ xaq jawi’ k’olb’al at atb’enaq wi,  xinchup kiwach chawach konojel ri e’ak’ulle. Kinya’ na ri’ jun nimalaj ab’i’ jacha ri kib’i ri  winaq che nim kib’antajik cho ri uwachulew.  9Kinya na ri’ jun kik’olb’al ri nusiwantinimit  Isra’el e kintik na ri’ chila’ arech kjeqi’ pa ri jun k’olb’al ri’, man kek’yaq ta chi ub’i jumul ri’  ri  e’are’,  e  ri  winaq  e’ajb’anal  k’ax  man  kekipitz’ej  ta  chik  pa  ri  k’ax  jacha  ri  ojer  kanoq,  10jacha pa taq junab’ che xe’inkoj ri eq’ataltzij puwi’ ri nusiwantinimit Isra’el. Ke’inkoj na  ri’ ri e’uk’ulel chuxe’ ri nukowinem. Ri in kinb’ij chawech che ri Yahweh kuyak na ri’ jun  awachoch,  11e aretaq chi’ ktz’aqat ri aq’ij che katb’e kuk’ ri atat, kinjikib’a’ ri’ chawach chi  aq’anoq ri awija’al e ko ri’ kinjikib’a’ ri awajawaremal.  12Ri are’ kuyak na ri’ jun Wachoch e  ri in kinya’ na ri’ pa junalik ri uchuq’ab’ ri utem.  13In jun tatxel ri’ chrech ri are’ e ri are’ jun  k’ojolxel  ri’  chwech  ri  in;  e  man  kinwesaj  ta  ub’ik  ri’  ruk’  ri  are’  ri  loq’oq’eb’al  nuk’u’x,  jacha xinwesaj ub’ik ruk’ ri jun che nab’e chawach ri at.  14Ri  in  pa  junalik  ri’  kinjeqeb’a’  na  ri  are’  pa  ri  wachoch  e  pa  ri  wajawaremal  e  pa  junalik ri’ kk’oji’ uchuq’ab’ ri utem.  15Ri Natan ruk’ we jetaq tzij ri’ e ruk’ ronojel ri jetaq k’utb’al, jewa’ uch’ab’exik xub’an ri  David.    Ri uch’awem ri David ruk’ ri Dyos 16K’atek’uri’, 

ri  ajawinel  David,  kok  ub’ik,  xtt’uyi’  chuwach  ri  Yahweh  e  kub’ij:  «¿In  jachin  in,  ayum  Yahweh  Dyos,  e  jas  ri  wachoch,  che  ri  at  chi  waral  xinak’am  uloq  ri’?  17k’atek’ut,  xa  nitz’  wa’  weri  chawach,  ayum  Dyos,  che  xoquje’  kattzijon  puwi’  ri  chwe’q  kab’ij  ruk’  ri  rachoch  ri  apataninel,  e  ri  at  kinawilo  in  jacha  jun  junwi  alaj  winaq,  ayum  Yahweh Dyos.  18¿Jas jun chik kutz’aqatisaj ri apataninel David rumal ri uq’ijil che kaya at  chrech  ri  apataninel?  Ri  at  aweta’m  uwach  ri  apataninel.  19Ayum  Yahweh,  rumal  ri  loq’oq’eb’al ak’u’x e rumal ri awanima’, ri at utz uk’utik xab’an ronojel we nimalaj jastaq  ri’,  arech  kaq’alajinsaj  ri  nimalaj  ab’antajik.  20Ayum  Yahweh,  man  k’o  ta  jun  chik  jeri’  at  jacha  ri  at,  e  at,  at  jun  chi  Dyos,  rumal  ri  qatom  chi  ruk’  ri  qaxikin.  21¿La  k’o  chi  na  jun  siwantinimit jeri’ jacha ri siwan atinimit Isra’el, che jun dyos xb’e che kiloq’ik uloq arech  keruxisaj  siwan  utinimit  e  kuya  nimalaj  kiq’ijil  ruk’  nimalaj  e  k’axalaj  taq  jastaq,  che  ke’uk’yaq  ub’ik  jetaq  amaq’  chuwach  ri  siwan  atinimit  che  xe’aloq’  pa  ri  Egipto?  22Ri  at  xawok ri Isra’el ri atinimit jacha atinimit at chi pa junalik, e ri at, Yahweh, xakoj awib’ at  Udyos.  23¡Kamik  k’ut  ri’  Yahweh,  chajikib’a’  pa  junalikalaj  ri  atzij  che  xab’ij  chrech  ri  apataninel  e  chrech  ri  rachoch;  e  qas  chab’ana’  b’a’  jacha  ri  xab’ij.  24Je  nak’ut,  qastzij  chkanaj  b’a’  we  tzij  ri’;  e  pa  junalik  nimalaj  chkanajoq  ri  ab’i’!  e  chb’ixoq:  “Ri  Yahweh  Sab’a’ot ri Udyos ri Isra’el, rech ri Isra’el”. E ri rachoch ri apataninel David kk’oji’ uchuq’ab’  chawach,  25rumal  rech  che  ri  at,  ayum  Nudyos,  xaq’alajinsaj  chuwach  ri  apataninel  che  kayak na jun rachoch. Rumal k’uwa’ weri’, ri apataninel kkanaj kan chawach arech kch’aw  awuk’.  26Je’ nak’ut, Yahweh, at, at Dyos e ri at xajikib’a’ we tzij ri’ chrech ri apataninel.  27E  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI NAB’E UCHOLEXIK WUJ

29

kamik ri’, ri at xawaj xatewchi’j ri rachoch ri apataninel, arech pa junalik kkanaji chawach.  Rumal rech che ri katewchi’j at Yahweh, chi pa junalik tewchi’talik kkanajik kanoq».    Ri jetaq ch’akanik xub’an ri David

181Chuwach  chi  aq’anoq  weri’,  ri  David  ke’uqajb’ej  ri  e’ajfiliste’o  e  man  k’o  ta  chi  kiq’ijil  xuya kanoq. Chi pa kiq’ab’ ri e’ajfiliste’o, xrechb’ej ri Gat rachi’l ri jetaq uk’olb’al.  2Xoquje’  xe’uqajb’ej ri e’ajmo’ab’, e ri e’are’ ri’ xe kanaj kan chuxe’ ri ukowinem ri David e xkitoj ri  alkab’al chrech.  3Ri David xch’o’jinik ruk’ ri Hadadeser rajawinel ri Sob’a e xuqajb’ej ri are’ pa ri Hamat,  aretaq  chi’  ri  are’  b’enaq  che  ukojik  ri  ukowinem  puwi’  ri  nimaja’  E’ufrates.  4Ri  David  xuch’ak  ruk’  ri  are’  kaq’o’  ch’ich’  rachi’l  ri  kej,  ewuqlajuj  q’o’  lajujk’al  7.000   achijab’  kkikejb’ej  ri  kej,  kachuy  lajujq’o’  20.000   achijab’  keb’in  chkaqan,  e  ri  David  kresaj  ri  raqan ronojel taq ri ch’ich’ keb’in ruk’ ri kej e kuk’olo, xuwi xuto’ kanoq e’ok’al  100 .  5Ri  e’ajaram  rech  ri  Damasko  xepe  che  uto’ik  ri  Hadadeser,  rajawinel  ri  Sob’a,  e  ri  David  xe’ukamisaj  kachuy  jo’lajujq’o’  22.000   chkech  ri  e’ajaram.  6Ri  David  xe’ukoj  kanoq  enik’aj eq’atb’altzij pa ri Aram rech ri Damasko, e ri e’ajaram xekanaj chuxe’ ri ukowinem  ri  David  e  xkitoj  ri  alkab’al  chrech.  Xaq  jawije’  kb’e  wi  ri  David,  ri  Dyos  xub’ano  arech  kch’akanik  ri  are’.  7Ri  David  xuk’am  ub’ik  ri  q’an  pwaq  taq  to’l  kech  che  kuk’am  ub’ik  ri  e’uwinaq ri Hadadeser e xuk’am ub’ik pa ri Jerusalem.  8Pa ri Tibhat e pa ri Kun, tinimit che  erech ri Hadadeser, chila’ kuk’am ub’ik ri David sib’alaj saq ch’ich’ e ruk’ weri’ ri Salomon  xub’an ri saq ch’ich’ Polow, ri jetaq raqan ja e ri ronojel ri saq ch’ich’ taq chukub’al.  9Aretaq  chi’  ri  To’u,  rajawinel  ri  Hamat,  xreta’maj  che  ri  David  xe’uq’ajb’ej  konojel  ri  achijab’  erech  ri  Hadadeser,  rajawinel  ri  Sob’a,  10xutaq  ub’ik  ri  uk’ojol  Hadoram  ruk’  ri  ajawinel David arech kuya’ jun rutzil uwach e kub’ij chrech che kki’kotik ruk’ rumal rech  che xch’ojinik e xch’akanik puwi’ ri Hadadeser, rumal rech che ri To’u tajin kch’o’jinik ruk’  ri  Hadadeser.  Ri  Hadoram  xutaq  ub’ik  k’i  q’an  pwaq  jastaq,  saq  pwaq  e  saq  ch’ich’;  11ri  ajawinel  David  xoquje’  xutyoxrisaj  weri’  chrech  ri  Yahweh,  rachi’l  ri  saq  pwaq  e  ri  q’an  pwaq che xuk’am uloq chkech konojel ri jetaq tinimit: pa ri Edom, pa ri Mo’ab’, e ri xuk’am  uloq chkech ri e’ajammon, ri e’ajfiliste’os e ri Amalek.  12Ri  Ab’isay,  uk’ojol  ri  Seruya,  xe’uqajb’ej  pa  ri  taq’aj  rech  ri  Atz’am  ekachuy  joq’o’  e’ajedom 18.000 .  13Xe’ukoj  eq’atb’altzij  pa  ri  Edom  e  konojel  ri  siwantinimit  e’ajedom  xekanaj chuxe’ ri ukowinem ri David. Ri Yahweh xub’ano che kch’akan ri David xaq jawije’  ne’ kb’e wi ri are’.    Ri nimalaj taq eqelem pa ri ajawaremal 14Ri 

David  xajawinik  pakiwi’  konojel  ri  Isra’el,  xub’an  ri  suk’il  e  ri  jikomal  pakiwi’  konojel  ri  siwan  utinimit.  15Ri  Jo’ab’,  uk’ojol  ri  Seruya,  are’  kinimal  ri  achijab’  erech  ri  ch’o’j; ri Yosafat, uk’ojol ri Ahilud, are are’ ri ajtaqo’ntzij;  16ri Sadok, uk’ojol ri Ajitub’ e ri  Ajimelek,  che  uk’ojol  ri  Ab’yatar,  echuchqajawib’  ri  e’are’;  ri  Savsa  are’  ri  ajtz’ib’.  17Ri  B’ena’i’as,  uk’ojol  ri  Yehoyada,  are  kinimal  ri  e’ajkereto  e  ri  e’ajpeleto.  E  ri  e’uk’ojol  ri  David e’are enab’e ukoq chunaqaj ri ajawinel.    Ri e’ajamom kkib’an k’ax chkech ri e’ajtaqo’ntzij xe’utaq ub’ik ri David __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI NAB’E UCHOLEXIK WUJ

30

191Chuwach chi aq’anoq weri’ xkamik ri Najas kajawinel ri e’ajammon e pa ri uk’exwach  xajawinik kanoq ri uk’ojol.  2K’atek’uri’ ri David kuchomaj: «Ri in kintoq’ob’isaj na uwach  wa’  ri  Hanun  uk’ojol  ri  Najas,  jeri’  jacha  xutoq’ob’isaj  nuwach  in  ri  utat  are’».  E  ri  David  xe’utaq ub’ik ruk’ ri are’ enik’aj e’ajtaqo’ntzij che kekikub’a’ uk’u’x chrech ri oq’ej rumal ri  utat. K’atek’ut, aretaq chi’ ri e’ajtaqo’n utzij ri David xe’opan pa ri kulew ri e’ajammon, ruk’  ri  Hanun,  che  ukub’axaxik  uk’u’x,  3ri  winaq  nim  kib’antajik  chkixo’l  ri  e’ajammon,  kkib’ij  chrech  ri  Hanun:  «¿La  kachomaj  che  ri  David  xe’utaq  uloq  enik’aj  e’ajtaqo’ntzij  che  uku’b’isaxik  ak’u’x  rumal  ri  atat  e  kuya’  uq’ijil  ri  are’?  ¿La  man  xata  xepe  lo  ri  e’upataninelab’  ri  are’  che  utzalexik  ri  amaq’,  che  ub’anik  k’ax  e  che  k’ak’alenik  pa  ri  qulew?».  4Ri Hanun, xe’uchapo ri e’upataninel ri David, kusokaj ri kiwi’ e kuqupij ub’ik ri  katz’yaq, cho kachaq kuyaw kan wi, e xeresaj ub’ik ri e’are’. 5Xtaq ub’ixik chrech ri David ri  xkik’ulmaj  ri  achijab’  ri’.  E  ke’utaq  uloq  enik’aj  winaq  che  kik’uluxik  rumal  rech  che  we  achijab’ ri’ sib’alaj xesax kik’ixb’al. Ri ajawinel kutaq ub’ixik chkech: «Chixkanaj kanoq pa  ri Jeriko chi k’ate’ na kk’iyik ri iwisamchi’, k’atek’uri’ kixtzalij chi uloq ri’».    Ri nab’e ch’oj kb’an kuk’ ri e’ajammon 6Ri e’ajammon, aretaq chi’ xkilo che e’itzelalaj taq winaq chuwach ri David; ri Hanun e 

ri  siwantinimit  e’ajammon,  kkitaq  ub’ik  kaq’o’  lajujk’al  1.000   talentos  saq  pwaq  rech  kitojik  ri  e’ajaram  rech  ri  Mesopotami’a,  ri  e’ajaram  rech  ri  Ma’aka  e  ri  ewinaq  rech  ri  Sob’a, xkitoj jetaq ch’ich’ ruk’ jetaq kej e ri achijab’ kb’insaj ri ch’ich’.  7Xe’utojo e xe’uk’am  ub’ik ekajchuy  32.000  ch’ich’ ruk’ ri jetaq kej; e kuk’am ub’ik ri ajawinel Ma’aka rachi’l ri  achijab’  erech  ch’o’j,  ri  e’are’  xepetik  e  xkikoj  tz’um  kachoch  chuwach  ri  Medeb’a.  Ri  e’ajammon, xkimuluj kib’, xe’el ub’ik pa jetaq kitinimit che ub’anik ri ch’o’j.  8Xreta’maj ri  David weri’ e xutaq ub’ik ri Jo’ab’ kuk’ konojel ri achijab’ che e’utz chrech ri ch’o’j e ri man  k’o ta kkixib’ij kib’.  9Ri e’ajammon ke’el uloq e kkicholej kib’ che ub’anik ri ch’o’j chuchi’ ri  tinimit, k’atek’ut, ri e’ajawinel’ che xepe uloq kitasom apan kib’ pa ri suq’unb’al. 10Ri Jo’ab’,  aretaq  chi’  xrilo  che  ek’o  jumulaj  e’ajch’ojab’  chuwach  e  jumulaj  chik  ek’o  chrij,  xe’ucha’  konojel ri e’utzalaj taq ajch’ojab’ e xe’ucholej chkiwach ri e’ajaram.  11Ri enik’aj ajch’ojab’  chik, ke’uya’ kan pa uq’ab’ ri rachalal Ab’isay e ke’ucholej chkiwach ri e’ajammon.  12Kub’ij  ri  Jo’ab’:  «We  ri  e’ajaram  kekowin  chwech,  katpe  che  nuto’ik;  we  ri  e’ajammon  kekowin  chawech  at,  kinb’e  in  che  ato’ik.  13¡Chk’oji’  b’a’  achuq’ab’!  e  ¡chqakojo’  b’a’  qachuq’ab’  rumal  ri  siwan  qatinimit  e  rumal  ri  qatinimit  e  kumal  ri  jetaq  utinimt  ri  Qdyos!  ¡E  ri  Yahweh chub’ana’ b’a’ ri kraj are’ kub’ano!».  14E ri Jo’ab’ xumajij ub’inik arech kumajij ri  ch’o’j kuk’ ri e’ajaram, e ri e’are’ ri’ xe’animaj ub’ik chkiwach.  15Aretaq chi’ ri e’ajammon  kkilo che ri e’ajaram tajin ke’animajik; xoquje’ ri e’are’ xe’animaj ub’ik chuwach ri Ab’isay,  rachalal  ri  Jo’ab’,  e  xe’ok  ub’ik  pa  ri  kitinimit.  K’atek’uri’,  ri  Jo’ab  ktzalij  ub’ik  pa  ri  Jerusalem.    Ri ch’akanik pakiwi’ ri e’ajaram 16Aretaq 

chi’  ri  e’ajaram  kkilo’  che  xech’akan  ri  Isra’el  pakiwi’,  kitaq  kisik’ixik  ri  e’ajaram  che  ek’o  ch’aqap  chrech  ri  Nimaja’;  are  ri  Sofak,  rajawinel  ri  Hadadeser  nab’e  uloq chkech.  17Kya ub’ixik weri’ chrech ri David, ri are’ xe’umulij konojel ri Isra’el, e xq’ax  ch’aqap  chech  ri  Jordan,  ke’uriqa’  e  xukoj  rib’  chkiwach  ri  e’are’.  K’atek’uri’,  ri  David  xucholej  rib’  che ub’anik  ri  ch’o’j chkiwach  ri  e’ajaram  e  ri  e’are’  xech’o’jinik  ruk’  ri  are’.  18Ri e’ajaram ke’animaj ub’ik chuwach ri Isra’el, e chkech ri e’ajaram, ri David xe’ukamisaj  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI NAB’E UCHOLEXIK WUJ

31

wuqlajujq’o’  lajujk’al  7.000   achijab’  che  kuk’am  jetaq  ch’ich’,  ri  achijab’  che  xaq  keb’in  chkaqan  xe’ukamisaj  o’chuy  40.000   achijab’;  xoquje’  xukamisaj  ri  Sofak  kinimal  ri  e’ajch’o’jab’.  19Aretaq  chi’  ri  winaq  ek’o  chuxe’  ri  ukowinem  ri  Hadadeser,  kkilo  che  xaq  exaq’alik  chik  chuwach  ri  Isra’el,  utzil  kekanaj  ruk’  ri  David  e  xekanaj  kan  chuxe’  ri  ukowinem ri are’. E ri e’ajaram man xkikoch’ taq chik ke’kito’ ri e’ajammon.    Ri ukab’ ch’o’j kuk’ ri e’ajammon

201Aretaq  chi’  xopan  chi  jun  junab’,  aretaq  chi’  uq’ijil  ke’el  ub’ik  ri  e’ajawinel,  ri  Jo’ab’  ke’uk’am  ub’ik  ri  achijab’  erech  ch’o’j  e  xutolb’a’  kanoq  kulew  ri  e’ajammon.  K’atek’uri’,  kb’ek ku’sutij rij ri Rab’b’a, e ri David xkanaj kanoq pa ri Jerusalem. Ri Jo’ab’ xuxaq’alb’ej ri  Rab’b’a  e  kuk’is  tzij  puwi’.  2Ri  David  xuk’am  ukoq  cho  ri  ujolom  ri  kajawi’el  ri  setesik  wiqib’al ujolom. Kuna’o che jun talento q’an pwaq ri ra’lal. K’o chuwach jun utzalaj ab’aj e  ri  David  xukoj  puwi’  ri  ujolom.  E  kuk’am  ub’ik  jun  nimalaj  ch’akoj pa ri  tinimit.  3Xeresaj  ub’ik ri winaq ek’o chila’ e xe’ukoj pa chak ruk’ ri qupb’al tz’alam, ruk’ ri t’ist’a’q ch’ich’,  ruk’ ri ikej. Xoquje’ jeri’ xub’an chkech konojel ri kitinimit ri e’ajammon. E ri David erachi’l  konojel ri achijab’ erech ch’o’j xetzalij pa ri Jerusalem.    Ri jetaq ch’akanik pakiwi’ ri e’ajfiliste’o 4Chuwach 

chi  apanoq  weri’,  xb’an  chik  jun  ch’o’j  kuk’  ri  e’ajfiliste’o  pa  ri  Gueser.  K’atek’uri’,  ri  Sib’b’ekay  ri  ajjusatita  xukamisaj  ri  Sippay  jun  kija’al  ri  e’ajrefa’im.  Ri  e’ajfiliste’o xekanaj chuxe’ ri kowinem.  5Xb’an  chi  jun  ch’o’j  kuk’  ri  e’ajfiliste’o.  Ri  Eljanan,  uk’ojol  ri  Ya’ir,  xukamisaj  ri  Lajmi,  rachalal  ri  Goli’at  ri  ajgat,  ri  chpab’al  uche’al  ri  kyaqb’al  uch’ich’,  jeri’  jacha  raqan  ri  uchukb’al  jun  ajkem.  6Xb’an  chi  jun  ch’o’j  pa  ri  Gat  e  k’o  jela’  jun  achi nimalaj  raqan,  k’o  juwinaq kijeb’ uwi’ taq raqan uq’ab’, waqib’ chjujunal raqan e chjujunal uq’ab’. Xoquje’ ri  are’  ri’  rija’al  ri  Rafa.  7Ri  are’  xukoj  uchuq’ab’  chuwach  ri  Isra’el,  ri  Jonatan,  uk’ojol  ri  Sime’a,  che  rachalal  ri  David,  xukamisaj  ri  are’.  We  achijab’  ri’  eri’ja’al  ri  Rafa  ri  ajgat,  ri  e’are’ xekam chuxe’ ri uchuq’ab’ uq’ab’ ri David e chuxe ri kiq’ab’ ri achi’ajb’ che e’ojer taq  erajch’ojab’ ri are’.    Ri kejalaxik ri winaq

211Ri Satan kwa’lajik chrij ri Isra’el e xa jek’uri’ kukoj kik’u’x ri David arech ke’ejalaxik ri  ekija’al ri e’siwantinimit.  2Ri David kub’ij chrech ri Jo’ab’ e chkech ri ekinimal ri ewinaq:  erech  ch’o’j:  «Jix  chkejalaxik  ri  Isra’el,  kimajij  chi  pa  ri  B’erseb’a  e  kexopan  pa  ri  Dan,  aretaq  chi’  xb’antajik,  kixtzalij  uloq  arech  kinweta’maj  in  ejoro’apa’  ri  winaq».  3Ri  Jo’ab’  kub’ij: «¡Che’uk’irisaj b’a’ ri Yahweh ri siwan utinimit ok’al mul chi na ri ek’olik! ¿La man  e’upataninel ta ri Wajaw ri ajawinel konojel ri e’are’? ¿Jasche kuta weri’ ri wajaw? ¿Jasche  kqawilij  umak  ri  Isra’el  puwi’?».  4K’atek’ut,  are  xk’oji’  uchuq’ab’  ri  xtaqan  ri  ajawinel  chrech  puwi’  ri  Jo’ab’.  Ri  are’  xb’e  ub’ik  e  xb’inik  pa  ronojel  ri  Isra’el,  aretaq  chi’  xtziltaj  rumal ronojel, xtzalij uloq pa ri Jerusalem.  5Ri Jo’ab’ xujach chrech ri David ri kejalab’alil ri  siwantinimit; ek’o pa ronojel ri Isra’el oxk’alab’ wuqlajujchuy lajujq’o’ achijab’  1.100.000   achijab’  kekowinik  kkichap  ri  ch’ich’  rech  ch’o’j,  pa  ri  Juda  ek’o  kak’alab’  wajxaqchuy  jo’lajujq’o’  470.000   achijab’  che  kuk’am  ri  kich’ich’  rech  ch’o’j.  6Man  xe’ukoj  taj  pa  ri  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI NAB’E UCHOLEXIK WUJ

32

ejalanik  ri  Levi  e  ri  B’enjamin,  rumal  rech  che  ri  Jo’ab’  sib’alaj  itzel  xuta  ri  utaqanik  ri  ajawinel.    Ri b’innelyab’il e ri sachb’al makaj 7Ri Dyos man utz taj xrilo weri’ e xuk’ajisaj uwach ri Isra’el.  8K’atek’uri’, ri David kub’ij 

chrech ri Dyos: «¡Ri in nimalaj xinmakunik rumal rech che xinb’an weri’! Kamik ri’, kinta  chawech  chasacha’  b’a’  we  umak  ri  apataninel,  tzij  nak’ut  che  k’ax  nuch’ab’exik».  9E  ri  Yahweh xuch’ab’ej ri Gad ri ajsaq wachom winaq kukoj ri David:  10«Jat che ub’ixik chrech  ri  David:  Jewa’  kub’ij  ri  Yahweh:  Oxib’  jastaq  kinya  chawach,  chacha’a’  b’a’  jun  chkech  e  qastzij ri’ kinb’ano».  11Kopan ri Gad ruk’ ri David e kub’ij chrech: «Jewa’ kub’ij ri Yahweh:  Chacha’a’ b’a’:12¿la are oxib’ junab’ wi’jal, on are oxib’ ik’ katch’akik kchikwach ri e’ak’ulel,  ri kich’ich’ rech ch’o’j ri e’uk’ulel chi chawij ri’ kk’oji’ wi, on are oxib’ q’ij che ri uch’ich’ ri  Yahweh  e  ri  b’innelyab’il  junam  kkib’an  ri  k’ax  cho  ri  ulew?,  ri  anjel  rech  ri  Yahweh  kub’ana ri’ nimalaj k’ax pa ronojel ri rulew ri Isra’el. Kamik  ri’, chawila’ b’a’ jas kinb’ij ri’  chrech  ri  jun  xintaqow  uloq».  13Ri  David  kub’ij  chrech  ri  Gad:  «Ri  in,  in  k’olik  pa  jun  nimalaj  mayoj.  Utz  ri’  kinqaj  pa  ri  uq’ab’  ri  Yahweh,  rumal  rech  che  ri  are’  nimalaj  ri  utoq’ob’; are utz ri’ man kinqaj ta pa kiq’ab’ ri winaq».  14Ri  Yahweh  kutaq  uloq  ri  b’innelyab’il  pa  ri  Isra’el  e  xekamik  waqchuy  jo’lajujq’o’  70.000  winaq.  15Ri Dyos xutaq uloq jun anjel chrij ri Jerusalem arech kuchupu’  uwach;  k’atek’ut, aretaq chi’ ri anjel tajin chik chrech weri’, ri Dyos xuk’ex ri uk’ux chrech weri’; e  kub’ij chrech ri anjel che tajin chik kusach uwach: «Ruk’ la’ lele’, chawesaj ri aq’ab’».  Ri  anjel  rech  ri  Yahweh  tak’al  ukoq  chunaqaj  ri  rulew  ri  Ornan  ri  jun  ajjeb’use’o.  16Aretaq  chi’  kuyak  aq’anoq  ri  uwoq’och  ri  David,  kril  ri  anjel  rech  ri  Yahweh  che  tak’al  chuxo’l  ri  ulew  e  ri  kaj  e  ruk’am  jun  ch’ich’  rech  ch’o’j  puq’ab’,  ulik’em  chik  puwi’  ri  Jerusalem. K’atek’uri’, ri David e ri enim taq winaq, kikojom ri koxtar e keqaj cho ri ulew,  17e  ri  David  kub’ij  chrech  ri  Dyos:  «¿La  man  in  taj  ri  xintaqowik  arech  ke’ejalaxik  ri  siwantinimit? ¿La man in taj ri xinmakunik e ri xinb’anowik ri  itzel? K’atek’ut, we jupuq  chij ri’, ¿jas ri xkib’ano? Yahweh Nudyos, chqaj b’a’ ri ra’alal ri aq’ab’ panuwi’ in, pakiwi’ ri  erachalal ri nutat, e chkixo’l ri siwantinimit maqaj b’a’ ri k’ax».    Kyakik jun tab’al toq’ob’ 18Ri  anjel  rech  ri  Yahweh  kub’ij  chrech  ri  Gad:  «Chatpaqal  ub’ik  ruk’  ri  David  e  jab’ij 

chrech che kuyak jun tab’al toq’ob’ chrech ri Yahweh, pa ri rulew ri Ornan ri ajjeb’use’o». 

19Ri David kpaqi’ ub’ik jeri’ jacha xub’ij ri Gad chrech pa ri ub’i’ ri Yahweh. 20Ri Ornan, tajin 

kupach’ ri triko, k’atek’uri’, xusutij rib’ e aretaq chi’ kril ri anjel xuk’u rib’ erachi’l ri ekijeb’  uk’ojol.  21Aretaq chi’ ri David kopan ruk’ ri are’, ri Ornan kril uloq ri David e kel uloq pa ri  uwam uloq rib’, kxuki’ chuwach ri David e kuqasaj ri upalaj pulew. 22Ri David kub’ij chrech  ri Ornan: «Chaya’ b’a’ chwech we jun k’olb’al ri’ arech kinyak  jun tab’al toq’ob’ chrech ri  Yahweh.  Chaya’  b’a’  chwech  are  ajtzij  joropa’  ri  rajil  pa  ri  saq  pwaq.  Arech  kel  ub’ik  ri  b’innelyab’il pakiwi’ ri siwantinimit».  23Ri Ornan kub’ij chrech ri David: «Chak’ama’ b’a’ e  chub’ana’ b’a’ ri Wajaw ri ajawinel ri utz chuwach. Chawilampe’, ri in kinya’ chawech we  ama’ wakax arech kakoj pa ri holokosto, ri jetaq q’osib’al rech si’ e ri ija’ rech ri sipanik.  Ronojel kinya’ chawech».  24Ri ajawinel David kub’ij chech ri Ornan: «¡Jayi’! Ri in are kwaj  kinloq’ chawech are ajtzij joro’apa’ ri rajil ruk’ ri saq pwaq; rumal rech che man kink’am  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI NAB’E UCHOLEXIK WUJ

33

taj chrech ri Yahweh, ri jastaq che awech at e man kinchi’j taj jun holokosto che man xintoj  taj». 25Ri David kuya’ chrech ri Onan tojb’al rech ri ulew waqk’al siklos q’an pwaq.  26Ri David xuyak chila’ jun tab’al toq’ob’ chrech ri Yahweh e kuchi’j nik’aj taq holokosto  e nik’aj taq tab’al toq’ob’ rech riqoj ib’. Kusik’ij ri Yahweh; ri Yahweh kutatab’ej ri are’ ruk’  q’aq’  che  ktzaq  uloq  puwi’  ri  tab’al  toq’ob’  rech  ri  jetaq  holokosto  27e  ri  Yahweh  ktaqan  chrech ri anjel arech kuk’ol ri uch’ich’ pa ri uk’olb’al. 28Pa taq we q’ij ri’, aretaq chi’ ri David  krilo  che  ri  Yahweh  xutatab’ej  pa  rulew  ri  Ornan  ri  ajjeb’use’o,  kuchi’ij  chila’  nik’aj  taq  tab’al toq’ob’.  29Rumal rech che ri tz’um ja rech ri Yahweh xub’an ri Mo’ises pa ri tz’inalik  ulew  e  ri  tab’al  toq’ob’  rech  ri  holokosto,  xkanaj  kanoq  ajsik  pa  ri  jun  k’olb’al  rech  ri  Gab’a’on,  30k’atek’ut,  ri  David  man  xuk’och’  taj  xb’e  jela’  chuwach  ri  Dyos  arech  kch’aw  ruk’ ri are’, rumal rech che uxib’im rib’ chrech ri ch’ich’ rech ch’o’j ruk’am ri anjel rech ri  Yahweh.  221K’atek’uri’, ri David kub’ij: «K’olik waral ri’ ri rachoch ri Yahweh Dyos e k’olik waral ri’  ri tab’al toq’ob’ rech ri holokosto kkiya ri Isra’el».    Ri usuk’umaxik ri uyakik ri Nim rachoch ri Yahweh 2Ri David kutaq kimulixik ri ekaxlan taq winaq ek’o pa ri rulew ri Isra’el, ke’ukoj nik’aj 

e’ajpaq’al  ab’aj  arech  kyakik  ri  rachoch  ri  Dyos.  3Xoquje’  ri  David  xusuk’umaj  pa  jun  k’olib’al  sib’alaj  ch’ich’  rech  kb’ajixik  ri  uchi’  taq  ja  e  ri  chapb’al  taq  rech,  man  kb’an  ta  kowinem che upajik ri saq ch’ich’,  4e k’i taq utz’alam tak’är, rumal rech che ri e’ajsidon e ri  e’ajtiro xkik’am uloq sib’alaj utz’alm tak’är chrech ri David.  5Xane kub’ij ri David: «Ri nuk’ojol Salomon ko’l ala na e xane ktuqa’rik; e ri ja che kyak  chech  ri  Yahweh,  rajawaxik  che  sib’alaj  je’lik,  kk’oji’  ub’i’  e  nimalaj  uq’ijil  pa  ronojel  taq  amaq’.  Xa  jek’uri’  kinsuk’umaj  na  in  weri’  arech  kintoq’ob’isaj  uwach  ri  are’».  Ri  David,  xusuk’umaj  kanoq  k’i  jastaq  aretaq  chi’  maja  kakamik;  6k’atek’uri’,  xusik’ij  ri  uk’ojol  Salomon  e  xutaq  che  uyakik  jun  Rachoch  ri  Yahweh,  ri  Udyos  ri  Isra’el.  7Ri  David  kub’ij  chrech  ri  Salomon:  «Nuk’ojol,  ri  in  xwaj  xinyak  kanoq  jun  rachoch  chrech  ri  ub’i’  ri  Yahweh Nudyos. 8K’atk’ut, xpe ri utzij ri Yahweh wuk’: “Ri at xaq’ejej sib’alaj kikel e xab’an  nimalaj taq ch’o’j; man loq’ taj kayak ri jun ja rech ri nub’i’, rumal rech che chnuwach ri in,  xaq’ejej sib’alaj kik’el cho ri ulew.  9Ka’alax na jun ak’ojol, ri are’, jun achi ri’ rech nimalaj  utzil, kinya na ri’ pa ri utzil chkiwach konojel ri e’uk’ulel ek’o naqaj chrech, rumal rech che  Salomon ri’ ri ub’i’ e pa ri uq’ijil ri are’ kinya’ na ri’ ri utzil e ri ja’maril chrech ri Isra’el. 10Ri  are’ kuyak na ri’ jun ja rech ri nub’i’, ri are’ jun nuk’ojol chnuwach in e ri in, in jun tatxel ri’  chuwach ri are’, pa junalik kinya na ri’ uchuq’ab’ ri utem ri rajawaremal puwi’ ri Isra’el”.  11Chk’ol  b’a’  ri  Yahweh  awuk’  nuk’ojol,  arech  kak’is  ub’anik  ri  chak  chrech  ri  Rachoch  ri  Yahweh  Adyos,  jeri’  jacha  xub’ij  pawi’  ri  at.  12¡Chuya’  b’a  ri  ano’j  e  ri  awetamb’al,  chuya’  b’a’  ri  jetaq  taqanik  puwi’  ri  Isra’el  chawech,  arech  kawilij  ri  Upixab’  ri  Yahweh  Adyos!  13¡Man k’o ta ub’e’al ri’ ri ak’aslemal we man kawilij taj e man kab’an taj ri jetaq upixab’ e  ri je taq utzij ri Yahweh che xtaqan chrech ri Isra’el rumal ri Mo’ises. Chakojo’ ri achuq’ab’  e mub’an keb’ ak’u’x! ¡Maxib’ij b’a’ awib’, e xaq matb’irb’itik!  14Chawimpe’ ri xinkowin in  che  usuk’umaxik  pa  ri  numeb’a’il  chech  ri  rachoch  ri  Yahweh,  kab’lajujchuy  lajujq’o’  100.000   talentos  q’an  pwaq,  jun  millon  talentos  saq  pwaq,  sib’alaj  saq  ch’ich’  e  q’an  ch’ich’ che man loq’ taj kpajik rumal che sib’alaj nim. Xoquje’ xinsuk’umaj sib’alaj tz’alam e  sib’alaj  ab’aj  e  loq’  na  ri’  kakoj  chi  nik’aj  ri  at.  15Ek’olik  sib’alaj  ajchakib’,  e’ajpaq’al  taq  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI NAB’E UCHOLEXIK WUJ

34

ab’aj,  e’ajajanel,  ajchakib’  che  kinaw  che  uyakik  ri  ja.  16Ri  q’an  pwaq,  ri  saq  pwaq,  ri  saq  ch’ich’  e  ri  ch’ich’,  man  loq’  taj  kpajik  rumal  che  sib’alaj  k’i.  ¡Chatwa’lijoq  b’a’!  ¡Jat  che  ub’anik we chak ri’ e chkanaj b’a’ ri Yahweh awuk’».  17Ri  David  xtaqtanik  chkech  konojel  ri  ekinimal  ri  Isra’el  arech  kkito’  ri  Salomon,  ri  uk’ojol:  18«¿La  man  k’o  ta  ri  Yahweh  Idyos  iwuk’?  ¿La  man  xuya  ta  ri  utzil  chiwech  pa  ronojel  k’olb’al?,  rumal  rech  che  ri  Are’  xe’ujach  pa  ri  nuq’ab’  ri  esiwantinimit  rech  ri  amaq’, e ri amaq’ k’o chuxe’ ri ukowinem ri Yahweh e chuxe’ ri usiwantinimit.  19Kamik ri’,  chiya’a’ b’a’ ri iwanima’ e ri iwuxlab’al che utzukuxik ri Yahweh Idyos. Chixwa’lijoq, jix che  uyakik ri Nim Rachoch ri Yahweh ri Idyos, arech kiq’axej ri arka rech ri chapb’al uq’ab’ ri  Yahweh e ri jetaq uchukb’al ri tyoxlaj uk’olb’al ri Dyos».    Ri uwokik ri kichak kipatan ri e’ajlevi

231Aretaq chi’ ri David, ri’j winaq chik e sib’alaj k’i chi ri ujunab’, kujach chrech ri uk’ojol  Salomon ri rajawaremal puwi’ ri Isra’el.  2Ke’umulij  konojel  ri  ekinimal  ri  Isra’el,  ri  echuchqajawib’  e  ri  levitas.  3Ke’ejalaxik  ri  e’ajlevita, kmajitaj ub’ik ri kejalaxik ri k’o chi juwinaq lajuj kijunab’. Xe’ejalaxik chkijujunal  e ek’olik ekajchuy jo’lajujq’o’  38.000  achijab’;  4chkech we achijab’ ri’, e’oxchuy  24.000   are ek’o chuwach ri q’ijlanik pa ri Rachoch ri Yahweh; ejo’lajujq’o’ e’ajtz’ib’ab’ e eq’atojtzij;  5elajujq’o’  4.000  elaqb’anel ri uchi’ taq ja e elajujq’o’  4.000  nim kkil wi ri Yahweh ruk’  ri jetaq q’ojom xub’an ri David chi rech weri’.  6Ri David, xujach ri chak chkiwach ri e’ajlevita, jeri’ jacha ri e’ujuq’at ri Levi: ri Guerson,  ri Kehat e ri Merari.  7Ri e’ajguersonita: ri Ladan e ri Sime’i.  8Ri e’uk’ojol ri Ladan: ri Yeji’el, ri nab’e, ri Setam,  ri Jo’el, e’oxib’ ri e’are’.  9E’uk’ojol ri Sime’i: ri Selomit, ri Hasi’el, ri Haran, e’oxib’  ri e’are’.  E’are wa’ ri ekinimal ri e’achalaxik pa ja ruk’ ri Ladan.  10Ri e’uk’ojol ri Sime’i: ri Yajat, ri  Sina,  ri  Ye’us,  ri  B’eri’a;  e’are’  wa’  ri  e’uk’ojol  ri  Sime’i,  ekijeb’  ri  e’are’.  11Ri  Yajat  are  k’amalb’e’, are ukab’ ri Sisa; ri Ye’ush e ri B’eri’a man xk’oji’ ta ek’i kalk’uwa’l, xa jek’uri’  ejun ja achalaxik xetz’ib’axik.  12Ri  e’uk’ojol  ri  Kehat:  ri  Amram,  ri  Yishar,  ri  Heb’ron,  ri  Uzzi’el,  ekijeb’  ri  e’are’.  13Ri  e’uk’ojol ri Amram: ri A’aron e ri Mo’ises. Ri A’aron, xtas apanoq kuk’ ri e’uk’ojol arech chi  pa junalik kutyoxrisaj ri tyoxlaj taq jastaq, arech kuporoj ri k’ok’ q’ol chuwach ri Yahweh,  arech  kupatanij  e  pa  junalik  ktewchu’nik  pa  ri  ub’i’  ri  are.  14Ri  Mo’ises,  jun  achi  rech  ri  Dyos, ri e’uk’ojol xe’ejalaxik pa ri ujuq’at ri Levi.  15Ri e’uk’ojol ri Mo’ises: ri Guersom e ri  Eli’eser.  16Ri  e’uk’ojol  ri  Guersom:  nab’e  ri  Seb’ue’l.  17Ri  e’uk’ojol  ri  Eli’eser:  are  nab’e  ri  Rejab’i’as; ri Eli’eser man xek’oji’ ta chi enik’aj e’uk’ojol, k’atek’ut, ri e’uk’ojol ri Rejab’i’as  sib’alaj  ek’i.  18Ri  e’uk’ojol  ri  Yishar:  are  nab’e’  ri  Shelomit.  19Ri  e’uk’ojol  ri  Heb’ron:  are  nab’e’ ri Yeriyyi’as, are ikab’ ri Amari’as, are urox ri Yahasi’el, are ukaj ri Yekame’am.  20Ri  e’uk’ojol ri Uzzi’el: are nab’e’ ri Mika, are ukab’ ri Yissi’as.  21Ri  e’uk’ojol  ri  Merari:  ri  Majli  e  ri  Musi.  Ri  e’uk’ojol  ri  Majli:  ri  Ele’asar  e  Kis.  22Ri  Ele’asar  xkamik  e  man  k’o  ta  e’uk’ojol  xe’uya  kanoq,  xuwi  e’umi’al  xek’oji’k  e  ri  e’are’  xekik’am ekixoqilal ri e’uk’ojol ri Kish che ekachalal.  23Ri e’uk’ojol ri Musi: ri Majli, ri Eder,  ri Yeremot, e’are’ e’oxib’.  24E’are wa’ ri e’uk’ojol ri Levi pa ri ja k’olb’al achalaxik kib’, ri ekinimal pa ja k’olb’al jeri’  jacha ri kejalaxik xb’anik, xe’ejalaxik chkijujunal. Konojel ri e’opaninaq chi pa ri juwinaq  kijunab’, kepatanajik chik pa ri Rachoch ri Yahweh.  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI NAB’E UCHOLEXIK WUJ

35 25Rumal  rech  che  ri  David  xub’ij:  «Ri  Yahweh,  Udyos  ri  Isra’el,  xuya’  ri  utzil  chrech  ri 

siwan utinimit e pa junalik xkanaj kanoq pa ri Jerusalem.  26Man rajawaxik ta chi ri’ ktelej  chi jumul ri e’ajlevita ri Tyoxlaj K’olb’al rachi’l ri uchakub’al». 27Ruk’ we k’isb’al taq utzij ri  David  ri’,  jeri’  kejalaxik  xb’an  chkech  ri  levitas,  xmajtaj  kejalaxik  ri  k’o  chi  juwinaq  kijunab’.  28Kkib’ano  ri  ketaqan  ri  e’uk’ojol  ri  A’aron  chrech,  arech  kepatanajik  pa  ri  Nim  Rachoch  ri  Yahweh,  are  kkipatanij  ri  jetaq  uwaja  e  ri  jetaq  nik’aj  k’olb’al  chik,  kkich’ajch’ob’ej  ronojel  ri  tyoxlaj  taq  jas  uwach;  kkipatanij  ri  chak  patan  pa  ri  Nim  Rachoch ri Dyos.  29Xoquje’ e’are e’are’ kkicholej ri jetaq kaxlanwa, ri je’likalaj taq k’aj rech  ri  sipanik,  ri  jetaq  ki’  kaxlanwa  che  man  k’o  ta  uch’amilal,  ri  kch’ilixik  pa  ri  kasu’e’l,  ri  kachaq’ejesaxik  pa  b’o’j,  e  ronojel  ri  jastaq  kpajik,  ja’  on  chaqi’j.  30Rajawaxik  ek’olik  ri  e’are’  chila’  ronojel  aq’ab’  e  ronojel  b’enaq’ij,  arech  knimaq’ijarisaj  uq’ij  e  nim  kkil  wi  ri  Yahweh,  31xoquje’  rajawaxik  ek’olik  che uya’ik  ri  sipanik  rech  ri  holokosto  kya chrech  ri  Yahweh,  pa  sab’ado,  pa  ri  ak’  ik’  e  pa  ri  nimaq’ij,  jeri’  jacha  ri  winaq  erajawaxik  jacha  ri  kub’ij ri Upixab’ ri Yahweh. We chak ri’, pa junalik k’o pakiq’ab’ ri e’are’. 32Kkilij ub’anik pa  ri  kichak  pa  ri  Nim  Rachoch  ri  Yahweh,  ri  q’ijlanik  rech  ri  Tz’um  Ja  rech  ri  Riqoj  Ib’,  ri  q’ijlanik rech ri Tyoxlaj K’olb’al e ri q’ijlanik kech ri e’uk’ojol ri A’aron, ri ekachalal ri e’are’.    Ri kiwokik ri kijuq’at ri echuchqajawib’

241E’are  wa’  ri  kijuq’at  ri  e’uk’ojol  ri  A’aron.  E’uk’ojol  ri  A’aron:  are  ri  Nadab’,  ri  Ab’ihu,  Ele’asar e Itamar.  2Ri Nadab’ e Ab’ihu xekam nab’e chuwach ri kitat e man k’o ta kik’ojol  xkiya’  kanoq,  xa  jek’uri’,  e’are  ri  Ele’asar  e  ri  Itamar  xkib’an  ri  chak  patan  che  echuchqajawib’. 3Ri David ke’ujach pa taq juq’at rachi’l ri Sadok che jun chkech ri uk’ojol ri  Ele’asar, xoquje’ rachi’l ri Ajimelek che jun chkech ri e’uk’ojol ri Itamar, e xekejalaj jacha ri  kichak  kkib’ano.  4Chkixo’l  ri  e’uk’ojol  ri  Ele’asar  are  xeriqitajik  ek’i  achijab’  chkiwach  ri  e’uk’ojol  ri  Itamar;  xa  jek’uri’  xjach  kiwach  ri  e’uk’ojol  ri  Ele’asar  pa  waqlajuj  juq’at,  chjujunal juq’at xk’oji’ jun kinimal; ri e’uk’ojol ri Itamar xjach kiwach pa wajxaqib’ juq’at, e  chjujunal  xk’oji’  jun  kinimal.  5Man  xkicha’  ta  kib’,  rumal  rech  che  ek’o  k’amalb’e  pa  ri  Tyoxlaj K’olb’al e ek’amalb’e chrech ri Dyos, e jewa’ chkixo’l ri e’uk’ojol ri Ele’asar e chixo’l  ri  e’uk’ojol  ri  Itamar.  6Ri  Sema’i’as,  uk’ojol  ri  Natana’el,  ajtzib’,  jun  chkech  ri  e’ajlevi,  xutz’ib’aj ri kib’i’ chuwach ri ajawinel e chkiwach ri ek’amalb’e e chuwach ri chuchqajaw  Sadok,  ri  Ajimelek  uk’ojol  ri  Ab’yatar,  chkiwach  ri  ekinimal  e’achalaxik  pa  ja  k’olb’al  chkech ri echuchqajawib’ e chkech ri e’ajlevi. Man kcha’ taj, kesax jun chkech ri e’uk’ojol ri  Itamar e keb’ chkech ri e’uk’ojol ri Ele’asar.  7Are  nab’e  xelik  ri  Yehoyarib’.  Are  ukab’  ri  Yedaya,  8are  urox  ri  Harim,  are  ukaj  ri  Se’orim,  9are uro’ ri Malkiyi’as, are uwaq ri Miyyamim,  10are uwuq ri Hakkos, are uwajxaq  ri  Ab’i’as,  11are  ub’elej  ri  Yesu’a,  are  ulajuj  ri  Sekani’as,  12are  uju’lajuj  ri  Elyasib’,  are  ri  ukab’aljuj  ri  Yakim,  13are  u’oxlajuj  ri  Huppa,  are  ukajlajuj  ri  Yisb’a’al,  14are  ri  o’lajuj  ri  B’ilga, are ri uwaqlajuj ri Immer,  15are ri uwuqlajuj ri Hesir, are uwajxaqlajuj ri Happises,  16are ub’elejlajuj ri Petaji’as, are ujuwinaq ri Eseki’el,  17are ujuwinaq nab’e ri Yakin, are ri  ujuwinaq ukab’ ri Gamul, 18are ujuwinaq urox ri Dela’i’as, are ujuwinaq ukaj ri Ma’asi’as.   19Xtz’ib’ax kib’i’ pa ri wuj, jeri’ jacha ri kichak kipatan, jacha ri okem kkib’an pa ri Nim  rachoch ri Yahweh, xtz’b’axik jacha ri kuta ri Pixab’, che xuya’ ri Yahweh Udyos ri Isra’el  chrech ri A’aron, ri kitat e’are’.  20Ri e’uk’ojol ri Levi. Chkech ri e’uk’ojol ri Amram: are ri Sub’a’el. Chkech ri e’uk’ojol ri  Sub’a’el: ri Yejde’i’as.  21Ri e’uk’ojol ri Rejab’i’as: chkech ri e’uk’ojol ri Rejab’i’as, are nab’e  Yissiyi’as.  22Chkech  ri  Yisharitas,  ri  Selomot;  chkech  ri  e’uk’ojol  ri  Selomot,  ri  Yajat.  23Ri  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI NAB’E UCHOLEXIK WUJ

36

e’uk’ojol ri Heb’ron: are nab’e ri Yeriyi’as, are ukab’ ri Amari’as, are urox ri Yejasi’el, are  ukaj ri Yekaman.  24Ri e’uk’ojol ri Ussi’el: ri Mika; chkech ri e’uk’ojol ri Mika, ri Samir;  25ri  Yissiyi’as,  rachalal  ri  Mika;  chkech  ri  e’uk’ojol  ri  Yissiyi’as,  ri  Sakari’as.  26Ri  e’uk’ojol  ri  Merari:  ri  Mali  e  ri  Musi.  Ri  uk’ojol  ri  Ya’asiyi’as,  ri  uk’ojol;  27Ri  e’uk’ojol  ri  Merari,  pa  e’achalaxik  chrech  ri  Ya’asiyi’as  ri  uk’ojol:  Soham,  Sakkur  e  Ib’ri;  28Ckech  ri  e’uk’ojol  ri  Majli:  ri  Ele’asar  che  man  xek’oji’  ta  e’uk’ojol;  29chrech  ri  Kis:  ri  e’uk’ojol  ri  Kis:  ri  Yerajme’el. 30Ri e’uk’ojol ri Musi: ri Majli, ri Eder e ri Yerimot.  E’are wa’ ri ekik’ojol ri e’ajlevi, jeri’ jacha ri kachalal kib’ pa ja k’olb’al. 31Xoquje’ ri e’are’  man  xkicha’  ta  kib’  jacha  ri  e’uk’ojol  ri  A’aron  che  ekachalal,  chuwach  ri  ajawinel  David,  chuwach  ri  Sadok,  ri  Ajimelek,  chkiwach  ri  ekinimal  taq  ja  k’olb’al  che  echuchqajawib’  e  chkiwach ri e’ajlevita, xb’an chkech ri enab’e taq achalaxik jeri’ jacha ri xek’isb’anik.    Ri kiwoqkik ri e’ajb’ixonelab’

251Ri David e ri ek’amal taq b’e’, xe’kicha’o ri ekik’ojol ri Asaf, ri Heman e ri Yedutun, ri  e’are’ che eq’axel utzij ri Dyos, kkiq’ojomaj ri jetqaq lira, ri jetaq sitara e ri jetaq simb’alo.  Are wa’ ri kejalib’al ri achijab’ che ek’o pa ri chak patan ri’.  2Chkech ri e’uk’ojol ri Asaf: ri Sakkur, ri Jose, ri Netani’as, ri Asare’ela, e’uk’ojol ri Asaf,  are ri kitat k’amal kib’e’, ri are’ q’axel utzij ri Dyos, che k’o chuxe’ ukowinem ri ajawinel.  3Chrech  ri  Yedutun:  ri  e’uk’ojol  ri  Yedutun:  ri  Guedali’as,  ri  Seri,  ri  Yeshayahu,  ri  Jasab’i’as, ri Mattiti’as; ewaqib’, ek’o chuxe’ ri ktaqan ri kitat chkech, ri Yedutun, ri are’ che  kuq’axej ri utzij ri Dyos aretaq chi’ kuq’ojomaj ri jetaq lira arechi’ kuya uq’ijil ri Yahweh.  4Chrech  ri  Heman:  ri  e’uk’ojol  ri  Heman:  ri  B’ukkiyi’as,  ri  Mattani’as,  ri  Uzzi’el,  ri  Seb’ue’l,  ri  Yerimot,  ri  Janani’as,  ri  Janani,  ri  Eli’ata,  ri  Guiddalti,  ri  Romamti‐Eser,  ri  Yosb’ekasa,  ri  Malloti,  ri  Hotir,  ri  Majasi’ot.  5Konojel  ri  e’are’  e’uk’ojol  ri  Heman,  usaqwachom  ri  ajawinel,  aretaq  chi’  kach’aw  ri  Dyos  rajawaxik  kch’awisaxik  ri  tum.  Ri  Dyos xuya’ chrech ri Heman ekajlajuj e’uk’ojol e e’oxib’ umi’al;  6are ri kitat kuk’am kib’e’  chrech ri b’ixonik pa ri Nim Rachoch ri Yahweh, ruk’ taq ri jetaq simb’alo, ri jetaq sitara e  ri jetaq lira k’o pa ri Nim Rachoch ri Yahweh, kkiterne’b’ej ri kub’ij ri ajawinel, ri Asaf, ri  Yedutun e ri Heman,  7ri e’are’, che xetijoxik chrech ri b’ixonik chrech Yahweh, ekachi’l ri  ekachalal;  ekajlajujk’al  wajaxaqib’  288   konojel.  8Man  xkicha’  taj  uwach  ri  patanajik,  kne’b’a’  winaq  che  man  nim  ta  ub’antajik  on  winaq  che  nim  ub’antajik,  man  xucha’  taj,  kne’b’a’ are ri ajtij on are ri tijoxel.  9Ri nab’e, are xriqowik ri ajasafita Jose. Ri ukab’ are’ ri  Guedali’as xriqowik, erachi’l ri e’uk’ojol e ri erachalal, ekab’lajuj.  10Ri urox are’ xriqowik ri  Sakkur  erachi’l  ri  e’uk’ojol  e  ri  erachalal,  ekab’lajuj.  11Ri  ukaj  are’  ri  Yisri,  erachi’l  ri  e’uk’ojol  e  ri  erachalal,  ekab’lajuj.  12Ri  uro’  are’  ri  Netani’as,  erachi’l  ri  e’uk’ojol  e  ri  erachalal,  ekab’lajuj.  13Ri  uwaq  are’  ri  B’ukki’as,  erachi’l  ri  e’uk’ojol  e  ri  erachalal,  ekab’lajuj.  14Ri  uwuq  are’  ri  Yesare’ela,  erachi’l  ri  e’uk’ojol  e  ri  erachalal,  ekab’lajuj.  15Ri  uwajxaq  ri  Yeshayahu  erachi’l  ri  e’uk’ojol  e  ri  erachalal,  ekab’lajuj.16Ri  ub’elej  are  ri  Mattani’as  erachi’l  ri  e’uk’ojol  e  ri  erachalal,  ekab’lajuj  ri  e’are’;  17ri  ulajuj  are  ri  Simi,  erachi’l ri e’uk’ojol e ri erachalal, ekab’lajuj ri e’are’;  18ri uju’lajuj are ri Asarel, erachi’l ri  e’uk’ojol e ri erachalal, ekab’lajuj ri e’are’.  19Ri ukab’lajuj ri Hasab’i’as, erachi’l ri e’uk’ojol e  ri  erachalal,  ekab’lajuj.  20Ri  u’oxlajuj  ri  Sub’a’el,  erachi’l  ri  e’uk’ojol  e  ri  erachalal,  ekab’lajuj.  21Ri  ukajlajuj  ri  Mattiti’as,  erachi’l  ri  e’uk’ojol  e  ri  erachalal,  ekab’lajuj.  22Ri  o’lajuj ri Yeremot, erachi’l ri e’uk’ojol e ri erachalal, ekab’lajuj.  23Ri uwaqlajuj ri Janani’as,  erachi’l ri e’uk’ojol e ri erachalal, ekab’lajuj. 24Ri uwuqlajuj ri Yosb’ekas, erachi’l ri e’uk’ojol  e  ri  erachalal,  ekab’lajuj.  25Ri  uwajxaqlajuj  ri  Janani,  erachi’l  ri  e’uk’ojol  e  ri  erachalal,  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI NAB’E UCHOLEXIK WUJ

37

ekab’lajuj.  26Ri  ub’elejlajuj  ri  Malloti,  erachi’l  ri  e’uk’ojol  e  ri  erachalal,  ekab’lajuj.  27Ri  ujuwinaq  ri  Elyata,  erachi’l  ri  e’uk’ojol  e  ri  erachalal,  ekab’lajuj.  28Ri  ujuwinaq  nab’e,  ri  Hotir,  erachi’l  ri  e’uk’ojol  e  ri  erachalal,  ekab’lajuj.  29Ri  ujuwinaq  ukab’,  ri  Guiddalti,  erachi’l  ri  e’uk’ojol  e  ri  erachalal,  ekab’lajuj.  30Ri  ujuwinaq  urox  ri  Majasi’ot,  erachi’l  ri  e’uk’ojol e ri erachalal, ekab’lajuj.  31Ri ujuwinaq ukaj, ri Romamti‐Eser, erachi’l ri e’uk’ojol  e ri erachalal, ekab’lajuj.    Ri kiwokik ri e’ajchajil uchi’ taq ja

261E’are wa’ ri kijuq’at ri elaq’ab’anel uchi’ taq ja:  Chkech  ri  e’ajkore:  Ri  Meselemi’as,  uk’ojol  ri  kore,  jun  chkech  ri  e’uk’ojol  ri  Asaf.  2Ri  Meselemi’as  xek’oji’  e’uk’ojol:  ri  nab’e’al  are  ri  Sakari’as,  ri  ukab’  are  ri  Yedi’a’el;  ri  urox  are  ri  Seb’adi’as;  ri  ukaj  are  ri  Yatni’el;  3ri  uro’  are  ri  Elam;  ri  uwaq  are  ri  Yehojanan;  ri  uwuq are ri Elyeho’enay.  4Ri e’uk’ojol ri Ob’ed‐Edom: are nab’e’al ri Sema’i’as; are kab’ ri Yehosab’ad; are urox ri  Yo’aj; are ukaj ri Sakar; are uro’ ri Netane’el;  5are ri uwaq ri Ammi’el; are uwuq ri Issakar;  are  uwajxaq  ri  Pe’ulletay;  xane  xtewchu’xik  rumal  ri  Dyos.  6Ri  uk’ojol  Sema’i’as  xek’oji’  uk’ojol che xk’oji’ kikowinem pakiwi’ ri ekachalaxik pa ja k’olb’al, rumal rech che e’achijab’  che man k’o ta kkixib’ij kib’.  7Chkech ri e’uk’ojol ri Sema’i’as: ri Otni, ri Refa’el, ri Ob’ed, ri  Elsab’ad e rachi’l ri erachalal che e’utzalaj achijab’ chech ri ch’o’j, ri Elihu e ri Semaki’as.  8Konojel ri e’are’ e’uk’ojol ri Ob’ed‐Edom. Ri e’are’, ri ekik’ojol e ri ekachalal, e’achijab’ che  nim kib’anik pa ri patanajik. E’oxk’al keb’ erachi’l ri Ob’ed‐Edom.  9Ri Meselemi’as xek’oji’ e’uk’ojol e erachalal: ewajxaqlajuj achijab’ che k’o kichuq’ab’.  10Ri Hosa, jun chkech ri e’uk’ojol ri Merari, jun chkech ri e’uk’ojol are ri Simri, are’ are ri  nab’e, kne’b’a’ man are ta nab’e’al, ri utat xukojo k’amalb’e.  11Are ukab’ ri Jilki’as; are urox  ri Teb’ali’as, are ukaj ri Sakari’as. Konojel ri e’uk’ojol e ri erachalal ri Hosa, e’oxlajuj.  12We ekijuq’at ri elaq’b’anel taq uchi’ ja ri’, ri ekinimal, xoquje’ ri ekachalal, are kichak  kipatan  klaq’ab’ej  ri  rachoch  ri  Yahweh.  13Man  xkicha’  ta  kiwach  ri  e’achalaxik  che  ulaq’ab’exik chjujunal uchi’ja, kne’b’a’ nim on ko’lik ri uchi’ja.  14Ri kulaqab’ej ri uchi’ja pa  ri relb’alq’ij are ri Selemi’as xriqowik. Ri uk’ojol Sakari’as are xriqowik ri uchi’ja k’o pa ri  urox  kaj.  15Ri  Ob’ed‐Edom  are  xuriq  ri  k’o  pa  ri  ukaj  uxkut  ulew  e  ri  e’uk’ojol  are  xkiriq  ulaq’ab’exik  ri  jetaq  k’olb’al  che  k’o  jastaq  chupam.  16Ri  Suppim  e  ri  Hosa  are  xkiriq  ri  uchi’ja, ri k’o chunaqaj chuchi’ ri nimja, pa ri b’e rech ri paqalem. 17Pa ri relb’alq’ij, kekojik  ewaqib’  e’ajlevita  ronojel  taq  q’ij,  pa  ri  urox  kaj  kijeb’  kekojik  ronojel  taq  q’ij,  pa  ri  ukaj  uxkut  kaj  ekeb’  kekojik  ronojel  taq  q’ij  e  pa  taq  ri  k’olb’al  jawi’  k’olom  wi  ri  jastaq,  pa  kaka’b’  kekojik;  18pa  ri  Parb’ar  che  k’o  pa  ri  relb’aq’ij,  ek’o  kijeb’  rech  ri  paqalem,  ekeb’  chech  ri  Parb’ar.  19E’are  wa’  ri  ekijuq’at  ri  elaq’b’anel  chrech  ri  uchi’  taq  ja  chkixo’l  ri  e’uk’ojol ri Kore e ri e’uk’ojol ri Merari.   

Ri e’ajchajinel chrech ri uq’inomal ri Rachoch ri Dyos 20Ri  e’ajlevi,  ri  ekachalal,  e’are’  kkichajij  ri  jetaq  uq’inomal 

xoquje’ ri tyoxlaj taq jastaq. 

ri  Nim  Rachoch  ri  Dyos, 

__________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI NAB’E UCHOLEXIK WUJ

38 21Ri e’uk’ojol ri Ladan, che e’uk’ojol ri Guerson pa ri rachoch ri Ladan, e’are ri yeji’elita 

ek’amalb’e kuk’ ri e’are’ pa ri rachoch ri Ladan, ri ajguersonita.  22Ri Yeji’elita, ri Setam e ri  Jo’el ri rachalal, elaq’b’anel chrech ri uq’inomal ri Nim Rachoch ri Yahweh.  23Ri  Amramitas,  ri  Yisharitas,  ri  Heb’ronitas  e  ri  Ussi’elita:  24Ri  Seb’ue’l  uk’ojol  ri  Guersom, uk’ojol ri Mo’ises, are are’ kinimal ri ek’okol pwaq.  25Ri erachalal rumal Eli’eser:  Rejab’i’as, uk’ojol ri are’; ri Yeshayahu uk’ojol ri are’; ri Joram uk’ojol ri are’, ri Sikri uk’ojol  ri  are’,  ri  Selomit  uk’ojol  ri  are’.  26We  Selomit  ri’  e  ri  erachalal  e’are  echajinel  chrech  ronojel  ri  tyoxlaj  taq  q’inomal  che  xtyoxrisaxik  rumal  ri  ajawinel  David  e  kumal  ri  ek’amalb’e chkech ri ja k’olb’al, ri ek’amalb’e chkech ekaq’o’ lajujk’al, ri ek’amalb’e chkech  ok’al  e  ri  ek’amalb’e  chkech  ri  achijab’  erech  ch’o’j.  27Xkityoxrisaj  weri’  che  xkesaj  pa  ri  jastaq xch’ak uloq pa ri ch’o’j e ri elaq’ xkib’an uloq, arech  loq’ kb’anik ri chak pa ri Nim  Rachoch ri Yahweh, 28ronojel ri jastaq xutyoxrisaj ri saqwachom Samu’el, ri Sa’ul uk’ojol ri  Kis, ri Ab’ner uk’ojol ri Ner e ri Jo’ab’ uk’ojol ri Seruya. Ronojel ri jastaq che tyoxrisam, are  wa’ kkichajij ri Selomit e ri erachalal.  29Chkech ri Yisharita: ri Kenani’a e ri e’uk’ojol, e’are’ e’ajtz’ib’ab’ e eq’atb’altzij puwi’ ri  k’ayij kub’an ri Isara’el che man chupan ta ri Isra’el.  30Chkech  ri  Heb’ronitas:  ri  Jasab’i’as  e  ri  erachalal,  nimalaj  ri  kib’anik,  ekajq’o’  ok’al  1700   achijab’  erech  ch’o’j,  echajinel  pa  ri  relb’aq’ij  chrech  ri  Jordan,  pa  ri  uqajib’alq’ij  echajinel chech ronojel ri jastaq rech ri Yahweh.  31Ri k’amalb’e chkech ri Heb’ronita are ri  Yeriyi’as.  Aretaq  chi’  kawinaq  junab’  chik  kajawinik  ri  David,  xnik’ox  rij  ri  utikb’alil  ekachalaxik  ri  Heb’rosita  e  xeriqitajik  chkixo’l  enik’aj  achijab’  che  sib’alaj  e’utz  chrech  ri  ch’o’j  pa  ri  Yaser  rech  ri  Gala’ad.  32Ri  erachalal  ri  Yeriyi’as,  e’achijab’  k’o  kichuq’ab’,  ek’amalb’e  chkech  ri  ekachalal  paja  k’olb’al,  ewaqq’o’  o’lajujk’al  2.700   achijab’  erech  ch’o’j,  xe’u’okisaj  ri  ajawinel  David  echajinel  kech  ri  Rub’enitas,  ri  Gadita  e  ri  jun  chik  upanik’aj ujuq’at ri Manasses, echajinel puwi’ ronojel ri jastaq rech ri Dyos e puwi’ ronojel  ri uk’ay ri ajawinel.    Ri uwokik ri ekinimal ri tinimit e ri ekinimal ri achijab’ erech ch’o’j

271Ri e’ajisra’el ri kejalib’al konojel, jewa’ ri’.  Ri  ekinimal  ri  e’achalaxik  pa  ja  k’olb’al,  ri  ekinimal  ri  kaq’o’  lajujk’al  1.000 ,  ri  ekanimal ri ok’al  100  achijab’  e ri ekajtz’ib’ab’ che kepatanij ri ajawinel. Ri jetaq juq’at  kepatanajik pa ronojel ri chak rech ri ajawinel e kek’exik ronojel taq ik’. Chjujunal juq’at  ek’olik oxchuy  24.000  achijab’.  2Ri kinimal ri nab’e juq’at, che rech ri nab’e ik’, are’ ri Yasob’e’am, uk’ojol ri Sab’di’el. Pa  ri  juq’at  ri’  ek’o  oxchuy  24.000   achijab’.  3Ri  are’  rech  ri  ujuq’at  ri  e’uk’ojol  ri  Peres,  k’amalb’e chkech konojel ri ek’amal taq b’e che kepatanajik pa  ri nab’e ik’.  4Ri k’amalb’e  chkech ri juq’at erech ri ukab’ ik’ are ri Doday ri ajojita e ri ujuq’at e are ri Miklot to’l rech  are’;  ri  e’are’,  ri  ujuq’at  e’oxchuy  24.000   achijab’.  5Ri  k’amalb’e  chkech  ri  urox  juq’at,  echajinel pa ri urox ik’, are’ ri B’ena’i’as che uk’ojol ri chuchqajaw Yehoyada. Pa ri ujuq’at  ek’o  oxchuy  24.000   achijab’.  6We  B’ena’i’as  ri’,  jun  chkech  ri  Ejuwinaq  Lajuj  e’utz  taq  achijab’  chrech  ri  ch’o’j,  e  are  k’amalb’e  chkech  ri  e’are’.  Ruk’  ri  ujuq’at  k’o  ri  uk’ojol  Ammisab’ad.  7Ri  kinimal  ri  ukaj  ujuq’at,  rech  ri  ukaj  ik’,  are’  ri  Asahel,  rachalal  ri  Jo’ab’;  xkanaj  pa  uk’olb’al ri uk’ojol Seb’adi’as. Pa ri ujuq’at ek’olik e’oxchuy  24.000  achijab’.  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI NAB’E UCHOLEXIK WUJ

39 8Ri  uro’,  ujuq’at  rech  ri  uro’  ik’,  ri  kinimal  are  ri  Samehut,  ri  ajyiserajita.  Pa  ri  ujuq’at 

ek’olik e’oxchuy  24.000  achijab’.  9Ri uwaq juq’at, rech ri uwaq ik’, ri kinimal are ri Ira,  uk’ojol ri Ikkes, ri ajteko’a, pa ujuq’at ek’o oxchuy  24.000  achijab’. 10Ri uwuq juq’at, rech  ri  uwuq  ik’,  ri  kinimal  are  ri  Jeles,  ri  ajpelonita,  jun  chkixo’l  ri  e’uk’ojol  ri  Efra’im;  pa  ri  ujuq’at  ek’o  oxchuy  24.000   achijab’.  11Ri  uwajxaq  ujuq’at,  ri  rech  ri  uwajxaq  ik’,  ri  kinimal  are’  ri  Sib’b’eka’i,  ajusa,  ri  are’  jun  Sarejita;  pa  ri  ujuq’at  ek’o  oxchuy  24.000   achijab’.  12Ri  ub’elej  ujuq’at,  rech  ri  ub’elej  ik’,  ri  kinimal  are’  Ab’i’eser,  ajanatot,  jun  chkixo’l ri e’ajb’enjamin; pa ri ujuq’at ek’olik oxchuy  24.000  achijab’.  13Ri ulajuj ujuq’at,  rech  ri  ulajuj  ik’,  ri  kinimal  are  ri  Mahray,  ajnetofa,  jun  chkixo’l  ri  Sarejita;  pa  ri  ujuq’at  ek’o  oxchuy  24.000   achijab’.  14Ri  uju’lajuj  juq’at  rech  ri  uju’lajuj  ik’,  ri  kinimal  are’  ri  B’enaya,  ri  ajpire’aton,  jun  chkixo’l  ri  e’uk’ojol  ri  Efra’im;  pa  ri  ujuq’at  ek’o  oxchuy  24.000   achijab’.  15Ri  ukab’lajuj  ujuq’at,  rech  ri  ukab’lajuj  ik’,  ri  kinimal  are  ri  Helday,  ajnetofa, jun chkixo’l ri ujuq’at ri Otni’el; pa ri ujuq’at ek’olik e’oxchuy  24.000  achijab’.   16Ri ekinimal ri e’ujuq’at ri Isra’el: ri kinimal ri e’ajrub’en ri eli’eser, uk’ojol ri Sikri. Ri  kinimal  ri  e’ajsime’onita:  ri  Sefati’as  uk’ojol  ri  Ma’aka.  17Kinimal  ri  e’ajlevi:  ri  Jasab’i’as,  uk’ojol ri Kemue’l. Kinimal ri e’aja’aron: ri Sadok.  18Kinimal ri e’ajjuda: ri Elihu jun chkech  ri  erachalal  ri  David.  Kinimal  ri  e’ajisakar:  ri  Omri,  uk’ojol  ri  Migue’l.  19Kinimal  ri  e’ajsab’ulon:  ri  Yisma’i’as,  uk’ojol  ri  Ob’adi’as.  Kinimal  ri  Neftali:  ri  Yerimot  uk’ojol  ri  Asri’el.  20Kinimal  ri  ajefra’im:  ri  Ose’as,  uk’ojol  ri  Asari’as.  Kinimal  ri  jun  chik  upanik’aj  ujuq’at ri Manasses: ri Jo’el, uk’ojol ri Peda’i’as.  21Ri kinimal ri jun chik upanik’aj ri ujuq’at  ri Manasses pa ri Galas: ri Yiddo, uk’ojol ri Sakari’as. Kinimal ri e’ajb’enjamin: ri Ya’asi’el,  uk’ojol ri Ab’ner.  22Kinimal ri e’ajdan: ri Asare’el, uk’ojol Yerojam. E’are wa’ ri ekinimal ri  ekijuq’at ri Isra’el.  23Ri  David  man  xe’u’okisaj  ta  pa  ri  ejalab’al  ri  jachintaq  maja’  ke’opan  pa  juwinaq  kijunab’, rumal rech che ri Dyos xub’ij che kupoq’isaj na kiwach ri e’ajisra’el jeri’ jacha ri  jetaq  ch’imil  ek’o  chikaj.  24Ri  Jo’ab’,  uk’ojol  ri  Seruya,  xuchaple’j  kejalaxik  ri  winaq,  k’atek’ut,  man  xuk’is  ta  ub’anik.  Rumal  k’uwa’  weri’,  ri  Uq’aq’al  Royowal  ri  Yahweh  xqaj  pakiwi’  ri  Isra’el,  xa  jek’uri’  ri  xe’ejalaxik  man  xtz’ib’axik  taj  pa  ri  Wuj  rech  ri  ajawinel  David.  25Ri k’amalb’e chrech uk’olik ri umeb’il ri ajawinel, are ri Azmavet, uk’ojol ri Adi’el. Ri  k’amalb’e’  che  uk’olik  ri  umeb’il  ri  jetaq  tinimit,  ri  ko’lik  taq  tinimit,  ri  umeb’il  ri  jetaq  juyub’,  are  ri  Jonatan,  uk’ojol  ri  Uzzi’as.  26Ri  kinimal  ri  winaq  che  kkichakuj,  are  ri  Ezri,  uk’ojol ri Kelub’.  27Ri tak’al chrij ri jetaq tikb’al uva, are ri Sime’i, ri ajrama. Ri tak’al chrij  jawi’ k’olom wi ri amaja are ri Sab’di, ri ajsefam.  28Ri tak’al chrij ri uche’al olivo e ri uche’al  mulul pa Taq’aj  Ikim‐Ulew  are ri B’a’al‐Hanan, ri ajgueder. Ri tak’al chrij jawi’ k’olom wi  ri ase’ite, are ri Jo’as.  29Ri tak’al chkij ri echom taq wakax ek’o pa ri Saron, are ri Sitray, ri  ajsaron. Ri tak’al chkij ri echom taq wakax ek’o pa ri taq’aj,  are ri Safat, uk’ojol ri Adlay.  30Ri tak’al chkij ri kameyos, are ri Ob’il, ri ajisma’el. Ri tak’al chkij ri e’ati’t taq b’urix, are ri  Jejde’i’as ri ajmeronot.  31Ri tak’al chkij ri jetaq chij, are ri Yasiz, ri ajhagarita. Konojel we  winaq ri’ echajinel rech ri jastaq rech ri ajawinel David.  32Ri Jonatan, rikan ri David, ri are’ che kno’jinik, k’o reta’mab’al, are ajpixb’anel; ri are’  rachi’l  ri  Yeji’el,  che  uk’ojol  ri  Yakmoni,  are  echajinel  chkech  ri  e’uk’ojol  ri  ajawinel.  33Ri  Ajitofel  are  ajpixb’anel  chrech  ri  ajawinel,  e  ri  Jusay  ri  arkita,  are’  rachi’l  ri  ajawinel.  34Chuwach chi aq’anoq ri Ajitofel, xe’okik ajpixb’anel ri Yehoyada uk’ojol ri B’ena’i’as, e ri  Ab’yatar. Ri Jo’ab’ are kinimal ri achijab’ e’ajch’ojab’ che erech ri ajawinel.    __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI NAB’E UCHOLEXIK WUJ

40 Ri tzij xuchilb’ej kanoq ri David arech kyakik ri Nim Rachoch ri Dyos

281Ri David xe’umulij pa ri Jerusalem konojel ri ekinimal ri Isra’el, ri ekinimal ri ejuq’at e  ri ekinimal ri jupuq taq winaq epatatanijel rech ri ajawinel, ri ekinimal ri ekaq’o’ lajujk’al  1000  e ri kinimal ri ok’al winaq, ri ekinimal ri kkilij ronojel ri jastaq rech ri ajawina’el e  ri  jetaq  jupuq  awaj  erech  are’,  ri  echajinel  kech  ri  e’uk’ojol,  konojel  ri  emencho’r  taq  achijab’,  ri  achijab’  e’utz  chrech  ri  ch’o’j,  konojel  ri  achijab’  ri  man  kkixib’ij  ta  kib’.  2Ri  ajawinel kwa’lijik e tak’alik, kub’ij:  «Chinitatab’ej ix, ix wachalal e ix, ix siwan nutinimit. Ri in xinchomaj pa ri wanima’, che  kinyak jun ja jawi’ kjeqi’ wi ri arka rech ri chapb’al uq’ab’ ri Yahweh e arech kokik jacha  tem chuxe’ ri raqan ri Qadyos. Ri in xsuk’umataj wumal ri chak,  3k’atek’ut, ri Dyos xub’ij  chwech: “Man at taj katyakowik ri ja rech ri nub’i’, rumal rech che ri at, at jun achi at rech  ch’o’j e aq’ejejem kik’el pulew”.  4Kne’b’a’,  ri  Yahweh,  ri  Udyos  ri  Isra’el,  xinucha’o  ri  in  chkixo’l  ri  erachalal  ri  nutat,  arech  pa  junalik  kinuxik  ajawinel  puwi’  ri  Isra’el.  Ri  are’  xucha’  ri  Juda  arech  kuxik  k’amalb’e, e kmajtaj pa ri ja k’olb’al rech ri Juda e kopan chkixo’l ri e’uk’ojol ri nutat, ri are’  are xraj che in kinuxik ajawinel pakiwi’ konojel ri Isra’el.  5E chkixo’l konojel ri enuk’ojol – rumal ne’ che ri Yahweh ek’i nuk’ojol xuya’o– are xucha’ ri nuk’ojol Salomon arech kt’uyi’  cho ri utem ri rajawib’al ri Yahweh, puwi’ ri Isra’el: “6Ri are’ xub’ij chwech: are ri ak’ojol  Salomon  kyakow  na  ri  Wachoch  e ri  jetaq  uwaja,  rumal  rech  che  ri  are’  xincha’  in  arech  nuk’ojol ri are’ e ri in, in tatxel ri’ chrech ri are’.  7Ri in, pa junalik ri’ ko kintak’ab’a’ ri’ ri  rajawaremal, we qatzij kuk’aslemaj ri jetaq nutaqanik, ri tzij xinb’ij rajawaxik kb’anik, jeri’  jacha we q’ij kamikri’”.  8Kamik  k’ut  ri’,  chkiwach  konojel  ri  Isra’el,  ri  nimalaj  mulin  ib’  rech  ri  Yahweh  e  chuwach ri Qadyos che kujuta’o, chik’olo’ b’a’ pa ri iwanima’ ronojel ri xtaqan ri Yahweh  Idyos  chrech,  arech  kiwechb’ej  we  utzalaj  ulew  ri’  e  arech  pa  junalik  kkechb’ej  kanoq  ri  iwalk’uwa’l.  9Ri at, nuk’ojol Salomon, chach’ob’ b’a’ uwach ri Udyos ri atat, chapatanij b’a’ ri are’ ruk’  ronojel  awanima’,  ruk’  ri  awuxlab’al  che  man  kub’an  ta  keb’  uk’u’x,  rumal  rech  che  ri  Yahweh, kunik’oj ronojel anima’ e kuch’ob’o ronojel ub’antajik chomanik. We katzukuj ri  are’,  kariq  ri’,  k’atek’ut  we  kaya’  kanoq  ri  are’,  pa  junalik  ri’  katuk’yaq  kanoq.  10Chawilampe’,  kamik  ri’,  ri  Yahweh  xatucha’o  arech  kayak  jun  ja  arech  kokik  tyoxlaj  uk’olb’al. Chakojo’ b’a’ achuq’ab’ e chatok b’a’ chrech ri chak!».  11Ri  David,  kuya’  chrech  ri  uk’ojol  Salomon,  jawi’  k’owi  jas  ub’anik  kb’an  chrech  ri  okb’al, ri ub’anik ri jetaq ja chik, ri k’olb’al jastaq, ri nimja kk’oji’ chikaj, ri nimja chupam  uloq  ri  ja,  ri  ja  rech  sachib’al  makaj;  12xoquje’  kuya  chrech  ri  Salomon,  jawi’  k’o  wi  jas  ub’anik kb’an chrech ronojel ri uwa taq ja rech ri Rachoch ri Yahweh ri xuchomaj ri are’, ri  jetaq k’olb’al chrij, ri uq’inomal ri Nim Rachoch ri Dyos e ri uq’inomal ri tyoxlaj taq jastaq,  13xoquje’ ri ekijuq’at ri echuchqajawib’ e ri ekijuq’at ri e’ajlevi e ri tem rech ri chak patan  pa  ri  Nim  Rachoch  ri  Yahweh,  14xoquje’  ri  teb’t’ik  taq  q’an  pwaq,  ri  q’an  pwaq  che  kokisaxik chrech ri jastaq che k’i chak kokisax wi, ri t’eb’t’ik saq pwaq che kokisaxik che  ub’anik  ri  saq  pwaq  taq  jastaq,  ri  jastaq  che  k’i  taq  chak  kokisax  wi  che  kb’an  ruk’  saq  pwaq,  15ri t’eb’t’ik kokisaxik che ub’anik ri q’an pwaq tzuk’b’alchaj e ri jetaq uchajb’al, ri  t’eb’t’ik q’an pwaq rech kb’anik chjujunal tzuk’b’alchaj e ri jetaq uchajb’al, ri t’eb’t’ik rech  kb’anik ri saq pwaq tzuk’b’alchaj, kokisaxik chrech ri tzuk’b’alchaj e ri uchajb’al, jeri’ jacha  ri kokisaxik wi,  16ri ra’lal ri q’an pwaq kokisaxik chrech ri jetaq mexa jawi’ kcholexik wi ri  kaxlanwa, ri q’an pwaq kokisaxik chrech chjujunal mexa e ri saq pwaq kokisaxik chrech ri  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI NAB’E UCHOLEXIK WUJ

41

saq pwaq taq mexa,  17ri saq pwaq kokisaxik chrech ri chapb’al ti’j, ri chikb’al ja’, ri jetaq  xaru’,  xoquje’  ri  q’an  pwaq  kokisaxik  chrech  ri  pajb’al  amaja’,  jacha’  ri  ra’lal  chjujunal  pajb’al amaja’,  18ri tab’al toq’ob’ rech ri utzalaj k’ok’ q’ol; qan pwaq kokisaxik chrech jeri’  jacha ri ra’lal. Ri ub’anik ri ch’ich’ rachi’l ri jetaq kej, e  ri kerub’im che kkilik’ej ri kixik’ e  kch’uq uwi’ ri arka rech ri chapb’al uq’ab’ ri Yahweh,  19ronojel weri’ jeri’ jacha ri xutz’ib’aj  ri  Yahweh  ruk’  ri  uq’ab’,  arech  kch’ob’tajik  ronojel  ri  chak  rajawaxik  kb’anik  aretaq  chi’  kab’an ri ja.  20K’atek’uri’,  ri  David  kub’ij  chrech  ri  uk’ojol  Salomon:  «Ko  katk’oji’k,  mub’an  keb’  ak’u’x,  maxib’ij  b’a’  awib’,  chatok  b’a’  chrech  ri  chak,  rumal  rech  che  ri  Yahweh  Dyos,  ri  Nudyos in k’o awuk’ at. Man katuya ta kan ri’, man katuk’uke’laj ta kan ri’ chuwach ri are’,  chi k’ate’ na kak’is ronojel ri chak rajawaxik pa ri Rachoch ri Yahweh.  21Ek’olik ri kijuq’at  ri  echuchqajawib’  e  ri  kijuq’at  ri  e’ajlevita  chrech  ronojel  ri  chak  patan  pa  ri  Rachoch  ri  Dyos;  ri  e’are  ek’o  awuk’  chrech  chjunal  ri  chak  kraj  weri’,  konojel  ri  achijab’  che  kkaj  katkito’o e che kena’w chrech xaq apachinchike chak; e konojel ri ek’amal taq b’e’ ek’o pa  ri siwantinimit, kkinimaj ri’ ri ke’ataq chrech».    Ri jetaq sipanik rech ri Nim Rachoch ri Yahweh

291Ri  ajawinel  David  kub’ij  chkech  konojel  ri  nimalaj  mulin  ib’:  «Ri  nuk’ojol  Salomon,  ri  xuwi are’ cha’talik rumal ri Dyos, ko’lik e tuqa’r na ri are’ e ri chak sib’alaj nim, we nim ja  ri’,  man  rech  ta  jun  winaq,  xane  rech  ri  Yahweh  Dyos.  2Ruk’  ronojel  nuchuq’ab’,  ri  in  xinsuk’umaj,  rech  ri  Rachoch  Nudyos,  ri  q’an  pwaq  kokisaxik  chrech  ri  jastaq  che  kb’an  ruk’  q’an  pwaq,  ri  saq  pwaq  che  kokisaxik  chrech  ri  jastaq  kb’an  ruk’  saq  pwaq,  ri  saq  ch’ich’ kokisaxik chrech ri jastaq kb’an ruk’ saq ch’ich’, ri ch’ich’ kokisaxik chrech ri jastaq  kb’an  ruk’  ch’ich’,  ri  tz’alam  kokisaxik  chech  ri  jetaq  tem;  ab’aj  kornalina,  ab’aj  onise,  kq’ilq’atik rij e k’i taq uk’a’yb’al, k’i taq uwach jelik’alaj taq ab’aj e ek’i taq jaspya ab’aj.   3Rumal  ri  loq’oq’eb’al  nuk’u’x  chrech  ri  Rachoch  ri  Dyos,  ri  in  kinya  na  chrech  ri  Rachoch  ri  Dyos  ri  q’an  pwaq  e  ri  saq  pwaq  che  wech  in,  e  weri’  xaq  uwi’  apan  wa’  chuwach  ri  nusuk’umam  chik:  4jo’lajujk’al  3.000   talentos  q’an  pwaq,  q’an  pwaq  rech  Ofir,  wuqlajujq’o’  lajujk’al  7.000   talentos  ch’ajch’ojlaj  saq  pwaq  arech  ktz’ajik  rij  ri  uxanal ri jetaq ja. 5Ri q’an pwaq rech ri jastaq che kb’an ruk’ q’an pwaq, ri saq pwaq rech ri  jastaq  che  kb’an  ruk’  saq  pwaq,  on  ronojel  chak  kajawtajik  chrech  ri  ajch’ayil  ch’ich’,  ¿jachin kraj chanim ri’ kuya jun sipanik chrech ri Yahweh?».  6K’atek’uri’, ri ekinimal ri e’ajupaja k’olb’al, ri ekinimal ri e’ujuq’at ri Isra’el, ri ekinimal  ri ekaq’o’ winaq e ri ekinimal ri ok’al winaq e ri ek’amalb’e chrech ri chak rech ri ajawinel,  chi  aninaq  xkiya’o  ri  xk’iy  pa  ri  kanima’.  7Kkiya’o  rech  ri  chak  pa  ri  Rachoch  ri  Dyos,  kab’lajujq’o’  5.000  talentos q’an pwaq, chuy joq’o’  10.000  darikos, chuy joq’o’ talentos  saq  pwaq,  kachuy  joq’o’  18.000   talentos  rech  saq  ch’ich’  e  kab’aljujchuy  lajujq’o’  100.000  talentos rech ch’ich’.  8Jachin k’o utzalaj taq ab’aj kuk’, xkiya’o pa ri uq’inomal ri  Nim  Rachoch  ri  Yahweh,  puq’ab’  ri  Yeji’el  ri  ajguersonita.  9Ri  siwantinimit  xeki’kotik  rumal  we  sipanik  xkib’an  ri  winaq,  rumal  rech  che  ruk’  ronojel  kanima’  xk’iya  chrech  ri  Yahweh; xoquje’ ri ajawinel David sib’alaj xki’kotik.  Ri David kmaltyoxnik chuwach ri Yahweh 10Chuwach chi aq’anoq weri’, ri David kutewchi’j ri Yahweh chkiwach ri nimalaj mulin 

ib’. Kub’ij: «At tewchi’talik ri at Yahweh, at Udyos ri qatat Isarel, chi ojertzij uloq e chi pa  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI NAB’E UCHOLEXIK WUJ

42

junalik!».  11Awech at Yahweh ri nimalaj b’antajik, ri kowil, ri chuq’ab’alalil, ri je’lal, awech  at  ronojel  ri  k’o  cho  ri  kaj  e  cho  ri  uwachulew.  Awech  at  Yahweh,  ri  ajawaremal;  at  katwa’lajik puwi’ ronojel weri’.  12Awuk’ at petinaq wi’ ri jetaq q’inomal e ri remelik, At, ri  at  rajaw  ronojel,  paq’ab’  k’o  wi  ri  chuq’ab’alil  e  ri  kowinem;  are  ri  aq’ab’  kuya  nimalaj  uq’ijil ronojel e kuya’ uchuq’ab’alil ronojel. 13Kamik ri’, Qadyos uj, nim aq’ijil kqaya’o e nim  kaqil wi ri nimalaj ab’i’;  14¿In jachin k’u ri in e jachin k’u we siwan nutinimit ri’ che kqaya’  chawech  we  jetaq  sipanik  ri’?  Rumal  rech  che  ronojel  petinaq  awuk’  ri  at  e  pa  ri  aq’ab’  xqak’am  wi  we  xqaya  chawech  ri’.  15Ri  uj  xa  uj  b’innel  xa  uj  uk’owel  chawach  jeri’  jacha  konojel ri eqanan qatat; ri qak’aslemal chuwach ulew jacha taq muj e man k’o ta reyeb’al.  16Ayum Yahweh, Qadyos, ronojel we jastaq ri’ che xqamulij, arech  kyakik jun Rachoch ri  tyoxlaj Ab’i’, petinaq paq’ab’ e awech at ronojel weri’.  17Ri in, qas weta’m, Nudyos, che ri at  kak’ajisaj  uwach  ri  jetaq  anima’  e  kaloq’oq’ej  ri  jikomal;  rumal  k’uwa’,  kamik  ri’,  ruk’  suk’alaj  wanima’  xinya’  chawech  ronojel  we  sipanik  ri’,  e  ruk’  ki’kotemal  kinwilo,  che  kamik  ri’,  ri  siwan  atinimit  che  k’o  waral  ri’,  xkiya  ri  sipanik  chawech  ri  xk’iy  uloq  pa  ri  kanima’.  18Ayum,  Yahweh,  at  Kidyos  ri  eqataq  Ab’raham,  ri  Isa’ak  e  ri  Isra’el,  pa  junalik  chak’olo’  b’a’  weri’,  arech  kawok  ri  chomanik  pa  kanima’  ri  siwan  atinimit  e  chak’ama’  ub’ik ri ub’e ri kanima’ awuk’ at.  19Chaya’ b’a’ jun tz’aqatalaj ranima’ ri nuk’ojol Salomon,  arech  kuk’olo  ri  xattaqan  chrech,  kuk’olo’  ri  tzij  xab’ij  e  ri  apixab’,  arech  kuk’aslemaj  ronojel e chuyaka’ b’a’ ri nim awachoch che xinsuk’umaj in chawech».  20K’atek’uri’, ri David kub’ij chkech konojel ri mulin ib’: «¡Chitewchi’j b’a’ ri Yahweh ri  Idyos!».  E  konojel  ri  nimalaj  mulin  ib’  xtewchu’nik  chrech  ri  Yahweh,  ri  Kidyos  ri  kinan  kitat, e xkimej kib’ arech kexuki’ chuwach ri Dyos e chuwach ri ajawinel.    Ri upetb’al ri Salomon e ri k’isb’al taq uq’ij ri David 21Pa 

ri  jun  q’ij  chi  aq’anoq,  ri  e’ajisra’el  xkichi’j  tab’al  taq  toq’ob’  e  jetaq  holokosto  chrech  ri  Yahweh:  kaq’o’  lajujk’aj  1.000   ama’  taq  wakax,  ekaq’o’  lajujk’al  1.000   ama’  taq  chij,  ekaq’o’  alaj  taq  ama’  chij,  rachi’l  ri  jetaq  ja’  sipanik,  e  k’i  tab’al  taq  toq’ob’  pa  ronojel ri Isra’el. 22Pa we jun q’ij ri’, xewa’ik e xkiqumuj ri kuk’ya’ chuwach ri Yahweh ruk’  nimalaj  ki’kotemal.  E  chi  pa  ukamul  xkiji’onsaj  ajawinel  ri  Salomon,  uk’ojol  ri  David;  xkiji’onsaj  kinimal  pa  ri  ub’i’  ri  Yahweh,  e  xkiji’onsaj  chuchqajaw  ri  Sadok.  23Ri  Salomon  xt’uyi’ puwi’ ri utem ri Yahweh pa uk’exwach kanoq ri utat David. Ri are’ xuriq ri utzil pa ri  uk’aslemal  e  konojel  ri  Isra’el  xkinimaj  ri  are’.  24Konojel  ri  ek’amal  taq  b’e,  konojel  ri  achijab’  e’utz  chrech  ri  ch’o’j,  xoquje’  konojel  ri  e’uk’ojol  ri  David,  xkiya  kib’  chuxe’  ri  ukowinem ri ajawinel Salomon.  25Chkiwach konojel ri Isra’el, ri Yahweh xuwa’lisaj chikaj  ri nimalaj ub’antajik ri Salomon e xuya’ chrech jun remelikalaj rajawaremal che man k’o ta  jumul jeri’ uriqom chkech ri ekajawinel ri Isra’el che enab’e chuwach ri are’.  26Ri David, uk’ojol ri Jese, xajawinik puwi’ ronojel ri Isra’el.  27Ri are’ xajawinik puwi’ ri  Isra’el  kawinaq  junab’;  pa  ri  Heb’ron  ri  xajawinik  wuqub’  junab’  e  pa  ri  Jerusalem  xajawinik  juwinaq  oxlajuj  junab’.  28Xkam  ub’ik  pa  ri  uri’job’ik  pa  nimalaj  utzil,  nojinaq  chrech uk’aslemal, sib’alaj uq’inomal e sib’alaj uq’ijil. Pa ri uk’exwach xajawinik kanoq ri  uk’ojol  Salomon.  29Ri  utzijob’elil  ri  rajawaremal  ri  David,  chi  pa  ri  unab’e  e  kopan  pa  ri  uk’isb’al  xub’ano,  ¿la  man  tz’ib’atal  ta  weri’  pa  ri  ucholajil  uk’aslemal  ri  saqwachom  Samu’el, pa ri ucholajil uk’aslemal ri Natan q’axel utzij ri Dyos, e pa ri ucholajil uk’aslemal  ri saqwachom Gad, 30tz’ib’altalik ruk’ ronojel ri rajawaremal, ri nim taq uchak, ri jetaq k’ax  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI NAB’E UCHOLEXIK WUJ

43

xuk’ulmaj  ri  are’,  ri  xuk’ulmaj  ri  Isra’el  e  ri  xkik’ulmaj  ri  kajawaremal  nik’aj  taq  amaq’  chik? 

__________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI NAB’E UCHOLEXIK WUJ

44

     

UKAB’ UCHOLEXIK WUJ 

Ri Salomon kuk’am ri uno’jib’al

11Ri  Salomon  uk’ojol  ri  David,  xk’oji’  uchuq’ab’  puwi’  ri  rajawaremal.  Ri  Yahweh,  Udyos  k’o ruk’ ri are’ e nimalj uq’ij xuya’o.  2Ri Salomon ke’uch’ab’ej konojel ri Isra’el, ri ekinimal  ri  ekaq’o’  lajuj  k’a  1.000   winaq  e  ri  ekinimal  ri  ok’al  winaq,  ri  eq’atb’altzij  e  konojel  ri  winaq  nim  kib’antajik  pa  ri  Isra’el,  ri  kinimal  ri  winaq  pa  ja  k’olb’al.  3K’atek’uri’,  kuk’  konojel ri nimalaj mulin ib’, ri Salomon kb’e ub’ik pa ri k’olb’al k’o chikaj pa ri Gab’a’on,  jawi’  k’o  wi  ri  Tz’um  Ja  rech  ri  Riqoj  Ib’  ruk’  ri  Dyos,  che  are  ri  Mo’ises  rajpataninel  ri  Yahweh  xb’anowik  pa  ri  tz’inalik  ulew;  4ri  David,  xuq’axej  ri  arka  rech  ri  Dyos  chi  pa  ri  Kiryat‐Ye’arim uloq, pa ri k’olb’al che usuk’umam chrech: rumal rech che xukoj jun tz’um  ja rech weri’, pa ri Jerusalem.  5Ri tab’al toq’ob’ b’anom ruk’ saq ch’ich’ che are ri B’esale’el  xb’anowik, uk’ojol ri Uri, uk’ojol ri Hur, xoquje’ k’o ukoq chuwach ri Uk’olb’al ri Yahweh.  Ri Salomon e ri nimalaj mulin ib’ xepe uloq ruk’ ri are’.  6Ri Salomon, xpaqi’ chila’, chuwach  ri tab’al toq’ob’ b’anom ruk’ saq ch’ich’ che k’o ukoq chuwach ri Yahweh, chunaqaj ri tz’um  ja rech ri Riqoj Ib’, e xuchi’j kaq’o’ lajujk’al  1.000  holokosto.  7Pa we jun chaq’ab’ ri’, ri Dyos kuk’ut rib’ chuwach ri Salomon e kub’ij chrech: «Chata  b’a’  chwech  ri  jastaq  kawaj  kinya’  chawech».  8Ri  Salomon  kub’ij  chrech  ri  Dyos:  «Ri  at  xaloq’oq’ej ri nutat David, e xinakoj kan in, in ajawinel pa uk’exwach ri are’. 9Kamik k’ut ri’  Yahweh Dyos, chb’antajoq b’a’ ri tzij xajikib’a’ ub’ixik chrech ri nutat David, rumal rech at  xinakojo  inajawinel  puwi’  jun  siwantinimit  che  kekichiwik  jacha  ri  poqlaj  chuwachulew.  10Chaya’  b’a’  chwech  kamik  ri’,  ri  nuno’jb’al  e  ri  weta’mb’al,  arech  qas  ta  b’a  kinkowinik  kinb’an ri chak in k’amalb’e pakiwi’ ri siwan atinimit che kekichiwik».  11Ri Dyos kutzalejisaj uwach ri utzij ri Salomon: «Rumal rech che kachomaj at weri’ pa  ri  awanima’,  e  man  xata’  ta  aq’inomal,  apwaq,  aq’ijil,  on  ri  kikamikal  ri  e’ak’ulel,  xoquje’  man  xata’  ta  sib’alaj  ak’aslemal,  xane  are  xata  ano’jib’al  e  awetamab’al  arech  qas  kaweta’maj kab’an ri q’atb’altzij pakiwi’ ri siwan nutinimit, ri xatinkoj pakiwi’ at ajawinel,  12ri  ano’jib’al  e  ri  aweta’mab’al  kinya  ri’  chawech.  Xoquje’  kinya’,  aq’inomal,  apwaq  e  aq’ijil, che man k’o ta jeri’ xk’oji’ chkech ri e’ajawinel ri xinab’ejik chawach e ri epetinaq  chi uloq chawij».  13Ri  Salomon  xtzalij  uloq  pa  ri  Jerusalem,  chi  pa  ri  k’olb’al  k’o  ajsik  pa  ri  Gab’a’on,  chuwach ri Tz’um Ja rech ri Riqoj Ib’; e xajawinik puwi’ ri Isra’el.  14Ri Salomon ke’umulij  jetaq  ch’ich’  rachi’l  jetaq  kej;  xek’oji’  oxq’o’  lajujk’al  1.400   uch’ich’  e  chuy  ju’lajujq’o’  12.000   ukej  e  xe’uk’am  ub’ik  pa  ri  tinimit  jawi’  ek’o  wi  ri  kej  arech  naqaj  chrech  ri  ajawinel pa ri Jerusalem.  15Ri ajawinel, xub’ano arech k’o sib’alaj saq pwaq e q’an pwaq pa  ri Jerusalem jacha ri ab’aj k’olik, e k’i taq takär jacha ri k’i taq uche’al mulul k’o pa ri taq’aj  taq ulew.  16Ri ukej ri Salomon epetinaq pa Musur e pa ri Silisi’a; ri erajk’ayib’ ri ajawinel  kekiloq’o’ uloq pa ri Silisi’a jeri’ jacha ri rajil.  17Keb’e pa ri Egipto che uloq’ik ri taq ch’ich’  rachi’l ri taq kej, juq’o’ lajujk’al siklos kajil; jun kej rajil wuqk’al lajuj  150  siklos; ri e’are’  eyaknel  uloq  chkeck  ri  kej  arech  kkik’ayij  chkech  ri  ekajawinel  ri  e’ajjittita  e  chkech  konojel ri ekajawinel ri e’ajaram.    __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI UKAB’ UCHOLEXIK WUJ

45 K’isb’al taq usuk’umaxik uyakik ri Nim Rachoch ri Dyos. Ri Juram ri ajtiro 18Ri Salomon xtaqan che uyakik ri ja rech ri ub’i’ ri Yahweh e jun rachoch ri are’ arech 

kajawinik chupam. 

21Ri  Salomon  xe’usik’ij  waqchuy  lajujq’o’  70.000   achijab’,  arech  kkiwerej  ri  eqa’n,  lajujchuy  80.000   achijab’  arech  kpaq’  ri  ab’aj  pa  taq  ri  juyub’  e  b’elejeb’q’o’  achijab’  ke’kilaq’b’ej ri e’are’.  2K’atek’uri’,  ri  Salomon  kutaq  ub’ixik  we  tzij  ri’  chrech  ri  Juram,  rajawinel  ri  Tiro:  «Xoquje’, jeri’ chab’ana’ jacha xab’an ruk’ ri nutat David che  xataq uloq chrech utz’alamil  tak’är arech kuyak jun rachoch jawi’ kjeqi’ wi. 3Kamik ri’ kinya ub’ixik chawech che kinyak  na  jun  ja  rech  ri  ub’i’  ri  Yahweh  Nudyos  arech  kintyoxrisaj,  arech  kinchi’j  chuwach  k’ok’alaj  q’ol,  rech  ri  junalik  sipanik,  rech  ri  jetaq  kaxlanwa  che  kcholaxik,  rech  ri  jetaq  holokosto kchi’x aq’ab’il, chaq’ab’, pa taq ri sab’ado, pa ri k’ak’ ik’ e pa ri unimaq’ijirisaxik  ri Yahweh Qadyos; jeri’ jacha amaq’el kb’anik pa ri Isra’el.   4Ri  ja  kinyako,  nimalaj  ja  ri’,  rumal  rech  che  ri  Qadyos  are  nim  chkiwach  konojel  ri  e’esal uwach dyos. 5¿Jachin kkowinik che uyakik jun rachoch aretaq chi’ kaj e ri k’aj rech ri  kaj  man  kuq’i  taj  ri  are’?  ¿E  in  jachin  ri  in  che  kinyak  jun  rachoch,  kne’b’a’  xuwi  rech  kporox ri k’ok’ q’ol chuwach chila’?  6Chataqa’ b’a’ uloq chwech kamik ri’, jun achi che k’o  sib’alaj reta’mab’al che uchakuxuk ri q’an pwaq, ri saq pwaq, ri saq ch’ich’, ri xaq ch’ich’, ri  eskarlata,  ri  karmesi  e  ri  mrato  tuntuj,  xoquje’  che  reta’m  ri  kuk’ot  uwach  ri  ch’ich’;  kchakun  ri’  kuk’  ri  ajchakib’  ek’o  wuk’  pa  ri  Juda  e  pa  ri  Jerusalem,  e  che  ri  nutat  David  xe’uya’  kan  chwech.  7Xoquje’  chataqa’  b’a’  uloq  chwech  utz’alamil  uche’al  takär  che’,  utz’alamil  käsis  e  utz’alamil  tyoxche’  rech  ri  Lib’ano,  rumal  rech  che  ri  in  weta’m  che  ri  e’apataninel keta’m kkichakuj ri tz’alam pa ri Lib’ano. Ri enupataninel kechakun ri’ kuk’ ri  e’apataninel at, 8kkisuk’umaj chwech k’i taq tz’alam, rumal rech che ri ja kwaj kinyako, jun  nimalaj ja ri’ e mayib’al uwach ri’.  9Kinya’ chkech ri kkijikaj ri jetaq che’ kachuy lajujq’o’  20.000   eqa’n  triko,  kachuy  lajujq’o’  eqa’n  salwa’t,  kachuy  lajujq’o’  pajb’al  amaja’  e  kachuy lajujq’o’ pajb’al ase’ite, rajawaxik nuwa’ chkech ri e’a’pataninel.  10Ri Juram, rajawinel ri Tiro, kutzalij uwach ri utzij pa jun wuj e kutaq ub’ik chrech ri  Salomon:  «Rumal  rech  che  ri  Yahweh  ke’ulo’oq’ej  ri  siwan  utinimit,  xatukojo  ajawinel  pakiwi’».  11Kutz’aqatisaj  ub’ixik  ri  Juram:  «¡Tewchi’talik  ri  Yahweh  Udyos  ri  Isra’el!  Are  are’  xb’anowik  ri  kaj  e  ri  uwachulew,  xuya’  chrech  ri  ajawinel  David  jun  kno’jinikalaj  uk’ojol, utz uchomanik k’olik e k’o retamb’al, ri are’ che kuyak na jun rachoch ri Yahweh e  jun ja chik jawi’ kajawinik ri are’.  12Xa jek’uri’, kamik ri’ kintaq ub’ik chawech jun achi che  k’o  uno’jib’al  e  retamb’al,  are  ri  Juram‐Ab’i,  13ri  are’  ral  jun  ixoq  ajdan  e  ri  utat  jun  achi  ajtiro.  Reta’m  kuchakuj  ri  q’an  pwaq,  ri  saq  pwaq,  ri  saq  ch’ich’,  ri  ch’ich’,  ri  ab’aj,  ri  tz’alam,  ri  eskarlata,  ri  mrato  tuntuj,  ri  saq  b’atz’,  ri  karmesi.  Xoquje’  reta’m  ri  chak  che  kuch’op ronojel jastaq e reta’m ub’anik xaq apachinchike chak kta chrech. Ri are’ kchakun  ri’  kuk’  ri  e’ajawajchakib’  at,  kuk’  ri  erajchakib’  ri  atat  wajaw  David.  14Chutaqa  b’a’  uloq  chkech upataninel, ri triko, ri salwa’t, ri ase’ite e ri amaja’ che kub’ij ri Wajaw.  15Ri uj, kqajikaj ri’ pa ri Lib’ano ronojel ri che’ che rajawaxik chawech, kqak’am ub’ik ri’  chi  pa  ri  Joppe,  pa  ri  polow,  e  at  chi  ri’  kattaqatanik  arech  kpaqab’axik  ub’ik  pa  ri  Jerusalem».   

__________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI UKAB’ UCHOLEXIK WUJ

46 Ri taq chak kb’anik 16Ri Salomon xtaqanik chkejalaxik konojel ri ekaxlan winaq ejeqel pa ramaq’ ri Isra’el, 

are xuk’am uno’j chrij ri ejalanem xub’an ri utat David e xrilo che eb’elejlajujchuy kajq’o’  52.600 .  17Chkech  ri  e’are’  xe’ukoj  waqchuy  jo’lajujq’o’  70.000   achijab’  che  reqaxik  ri  eqa’n, lajujchuy  80.000  achijab’ che uk’otik ri ab’aj pa taq ri juyub’, b’elejlajujq’o’  3.600   achijab’ elaq’b’anel chkech ri ajachakib’. 

31Ri Salomon xuchaplej uyakik ri Rachoch ri Yahweh pa ri Jerusalem, pa ri juyub’ Mori’a,  jawi’ ri xuk’ut wi jun ilb’al chuwach ri utat David. Ri jun k’olb’al jawi’ xusuk’umaj ri David  ri jastaq, pa ri uk’olb’al ri Ornan ri ajjeb’use’o. 2Ri Salomon xuchaplej ri chak pa ri ukab’ ik’,  aretaq chi’ kijeb’ junab’ chik tajin kajawinik.  3Are wa’ ri wuj k’utb’al rech jas ub’anik kb’an  ri  Rachoch  ri  Dyos:  oxk’al  xk’ab’  ri  raqan  ktzale’ik  –we  xk’ab’  ri’,  are  ri  ojer  etab’al–  e  juwinaq  xk’ab’  ri  uwach.  4Ri  okb’al  pa  jun  chik  uchi’ja,  ri  raqan  ktzale’ik  juwinaq  xk’ab’,  jeri’ jacha ri uwach ri ja e ri unimal ri raqan ok’al juwinaq xk’ab’. Ri Salomon xutz’aj upam  chrech  je’likalaj  q’an  pwaq.  5Ri  nimja,  xukoj  utz  alaj  uche’al  k’asisi puwi’  e  xutzaj chrech  utzalaj q’an pwaq e xwiqik ruk’ palmas e guirnaldas.  6Kukoj je’likalaj taq ab’aj che uwiqik  ri ja; ri q’an pwaq petinaq uloq pa ri Parvayim.  7Kukoj q’an pwaq chrij ri ja, chrij ri jetaq  utem, ri rokb’al, ri uxanal e ri taq uchi’ja e kukoj kerub’im cho ri xan.  8Xoquje’ kuyak ri uk’olb’al ri Tyoxlaj Ub’antajik chkixo’l ri etyoxlaj kib’antajik, ri unimal  jeri’  jacha  ri  uwach,  juwinaq  xk’ab’,  xoquje’  ri  uwach  juwinaq  xkab’.  Kukoj  utzalaj  q’an  pwaq  chrij,  juq’o’  lajujk’al  talentos;  9ri  q’an  pwaq  klawux  kpajanik  kawinaq  lajuj  siklos.  Xoquje’  kutz’aj  che  q’an  pwaq  ri  nimja  ek’o  chikaj.  10Pa  ri  nimja  uk’olb’al  ri  Tyoxlaj  ub’antajik chkixo’l ri etyoxlaj kib’antajik, kub’an keb’ kerub’im, che chakum ruk’ ch’ich’ e  kutz’aj rij chrech q’an pwaq.  11Ri kixik’ ri kerub’im juwinaq xk’ab’ ri unimal ktzale’ik, jun  chkech ri kixik job’ xk’ab’ ri unimal e kuriqa’ ri xan, xoquje’ ri jun kixik job’ xk’ab’ e kuriqa’  ri uxik ri jun chik kerub’im.  12Ri uxik ri ukab’ kerub’im, job’ xk’ab’ ri unimal e kuri’aqa’ ri  xan; ri jun chik uxik xoquje’ job’ xk’ab’ e kuriqa’ ri uxik ri jun chik kerub’im. 13Ri lik’ilikalaj  taq kixik’ ri kerub’im ri’ ketaj juwinaq xk’ab’. Etak’alik e keka’y apan chuwach ri Nimja.  14Xub’an ri jun payu’ mrato tuntuj e ri tuntuj eskarlata, karmesi e k’ok’alaj lino; e kukoj  enik’aj taq kerub’im chupam.  15Chuwach  ri  nimja  xub’an  keb’  raqanja  che  juwinaq  jo’lajuj  xk’ab’  ri  unimal  e  ri  jun  wiqib’al rech k’o puwi’, job’ xk’ab’ unimal.  16Jawi’ chapatalik wi ri raqan taq ja, kuwiq che  guirnaldas; xoquje’ kuwiq ruk’ ok’al granadas.  17Kukoj ri raqan taq ja chuwach ri rokb’al ri  Tyoxlaj K’olb’al, jun pa ri rikyaq’ab’ e ri jun pa ri umox e Yavin ri ub’i kukojo ri k’o pa ri  rikyaq’ab’, e B’o’az kukoj chrech ri jun k’o pa ri umox.  41Xoquje’ xub’an jun tab’al toq’ob’ ruk’ saq ch’ich’, ri unimal ktzale’ik juwinaq xk’ab’ e ri  uwach  juwinaq  xk’ab’,  e  ri  raqan  lajuj  xk’ab’.  2Xub’an  ri  Polow  ruk’  ja’risam  ch’ich’,  lajuj  xk’ab’  ri  uchi’  che  kuriqa’  rib’  ruk’  ri  jun  chik  uchi’,  jun  setelik,  job’  xk’ab’  ri  raqan;  ri  usetelik  kretaj  juwinaq  lajuj  xk’ab’.  3Chuxe’  ri  uchi’,  pa  ronojel  k’olik  ejujun  chikop  che  jacha ama’ taq wakax. Lajuj xk’ab’ ruk’am lajuj wakax, keb’ cholaj b’anom chkech, ejarisam  pa ri Polow. 4Ri Polow toq’em kumal kab’lajuj ama’ taq wakax, oxib’ keka’y apan pa ri urox  uxkut kaj, oxib’ pa ri uqajib’alq’ij, oxib’ pa ri ukaj uxkut ulew, oxib’ pa ri relb’alqij. Ri Polow  pakiwi’ ri e’are’ k’o wi e ri kachaq ri wakax kanajinaq kan chupam. 5Ri upimal jun q’ab’ e ri  uchi’  jacha  ri  uchi’  jun  saqakotz’i’j.  Chupam  kuq’i’o  wuqq’o’  lajujk’al  3.000   pajb’al  ja’.  6Xub’an  lajuj  uk’olb’al  ja’,  job’  pa  ri  rikyaq’ab’  e  job’  pa  ri  umox,  arech  kch’aj  chila’  ri  kib’aqil ri chikop che rech ri holokosto, e pa ri Polow are ri chuchqajawib’ kkich’ajch’ob’ej  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI UKAB’ UCHOLEXIK WUJ

47

kib’  chila’.  7Xub’an  lajuj  tzuk’b’al  chaj  ruk’  q’an  pwaq,  jeri’  jacha  ri  tz’ib’atalik  kanoq  e  kukoj pa ri Tyoxlaj K’olb’al, job’ pa ri rikyaq’ab’ e job’ pa ri umox.   8Kub’an lajuj mexa che kukoj pa ri Hekal, job’ pa ri rikyaq’ab’ e job’ pa ri umox. Xub’an  lajuj mexa, job’ xukoj pa ri rikyaq’ab’ e job’ pa ri umox. Xoquje’ xub’an ok’al k’olb’al ja’ che  are kokisaxik che uchakixik ri ja’, q’an pwaq xokisaxik chrech.  9Xub’an  ri  uwaja  kech  ri  echuchqajawib’,  e  ri  nim  uwaja  ruk’  ri  taq  uchi’ja,  kukoj  saq  ch’ich’ chrij ri uchi’ taq ja. 10Xukoj ri Polow, chutzal apanoq, pa ri rikyaq’ab’, chuwach apan  ri ukaj uxkut ulew e chuwach apan ri relb’alq’ij.   11Ri Juram, xoquje’ xub’an ri k’olb’al chaj, ri taq tukulb’al, ri k’olb’al arech kchikixik ri  ja’.  Jeri’  uk’isik  ronojel  ri  chak  xub’an  ri  Juram,  ri  chak  xtaq  chrech  pa  ri  Nin  Rachoch  ri  Dyos, rumal ri ajawinel Salomon.  12Ri  keb’  raqan  ja;  ri  ama’  wakax  che  kuk’isb’ej  puwi’  ri  raqan  ja;  ri  keb’  pach’ub’al  ch’uqib’al  rech  ri  keb’  molte  che  k’o  puwi’  ri  raqan  ja;  13ri  juq’o’  400   granadas  rech  ri  keb’ pach’ub’al;   14ri lajuj utakb’al e ri lajuj uk’olb’al ja’;  15ri Polow rachi’l ri kab’lajuj ama’ taq wakax che ek’o chuxe’;  16ri k’olb’al chaj, ri uchikib’al ja’, ri chapb’al ti’j. Ronojel we chakub’al, che are ri Juram‐ Ab’i  xb’anowik  chrech  ri  ajawinel  Salomon,  rech  ri  Nim  Rachoch  ri  Yahweh,  ruk’  saq  ch’ich’ xub’ano. 17Ri ajawinel xtaqanik kb’an weri’ pa ri taq’aj rech ri Jordan chi, pa ri ulew,  chuxo’l ri Sukkot e ri Sereda.  18Ri Salomon, we jastaq ri’, sib’alaj k’i xutaq ub’anik, rumal  k’uwa’ man loq’ taj xpajik ri ra’lal ri saq ch’ich’.  19Ri Salomon kub’an ronojel ri jastaq rech ri Nim Rachoch ri Dyos: ri tab’al toq’ob’, ruk’  q’an  pwaq  xub’ano,  e  ri  mexa  kokisaxik  chuwach  ri  sipam  kaxlanwa;  20ri  tzuk’b’al  chaj  rachi’l ri chaj, xb’an ruk’ q’an pwaq, jeri’ jacha kub’ij ri pixab’, arech tzijtalik weri’ chuwach  ri Deb’ir;  21ri taq kotz’i’j, ri tzuk’b’al chaj e ri tijerix qupb’al ri ub’atz’il, ruk’ jelikalaj q’an  pwaq xb’anik; 22ri jetaq kuchilo, ri k’olb’al ja’, ri porob’al k’ok’ q’ol, xb’anik ruk’ utzalaj q’an  pwaq; xoquje’ q’an pwaq ri uchi’ taq ja ri k’o uloq chupan ri Ja, pa ri rokb’al ub’ik ri Tyoxlaj  Ub’antajik  chkixo’l  ri  tyoxlaj  kib’antajik,  e  ri  uchi’ja  rech  ri  Tyoxlaj  K’olb’al  xoquje’  xb’an  ruk’ q’an pwaq.  51Jewa’  uk’isik  ronojel ri  chak  xub’an  ri  Salomon  chrech  ri  Nim  Rachoch  ri  Yahweh;  e  ri  Salomon xtaqanik kk’am uloq ronojel ri jastaq uwach che utyoxrisam kanoq ri utat David,  ri  saq  pwaq,  ri  q’an  pwaq  e  ronojel  ri  k’olb’al,  e  xukoj  pa  ri  k’olb’al  uq’inomal  ri  Nim  Rachoch ri Dyos.    Ri uq’axexik uloq ri arka rech ri chapb’al uq’ab’ ri Yahweh 2Ri Salomon ke’umulij pa ri Jerusalem ri ekinimal ri Isra’el, konojel ri ekinimal ri ejuq’at 

e konojel ri ek’amab’e’ chkixo’l ri e’kik’ojol ri e’ajisra’el, arech kkipaqab’a’ uloq ri arka rech  ri  chapb’al  uq’ab’  ri  Yahweh,  chi  pa  ri  Si’on  uloq  che  are  Utinimit  ri  David.  3Konojel  ri  achijab’ ek’o pa ri Isra’el, xkimulij kib’ ruk’ ri ajawinel, pa ri unimaq’ij ri uwuq ik’.  4Aretaq  chi’ konojel ri ekinimal ri Isra’el ke’opanik, ri e’ajlevi xkiyak ri arka.  5Kkik’am ub’ik ri arka  pa  ri  Tz’um  Ja  rech  ri  Riqoj  Ib’  rachi’l  ub’ik  ronojel  ri  tyoxlaj  taq  chukub’al  che  k’o  pa  ri  Tz’um Ja; are ri echuchqajawib’ e’ajlevi xkik’am ub’ik weri’.  6Ri ajawinel Salomon e konojel ri nimalaj mulin ib’ rech ri Isra’el, che xkimulij kib’ ruk’  ri  are’,  xe’kich’ol  chuwach  ri  arka,  sib’alaj  ek’i  chij  e  ek’i  ama’  taq  wakax.  7Ri  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI UKAB’ UCHOLEXIK WUJ

48

echuchqajawib’ xkik’am ub’ik ri arka rech ri chapb’al uq’ab’ ri Yahweh pa ri uk’olb’al, pa ri  Deb’ir pa ri Nim Rachoch ri Yahweh, weri’ are ri uk’olb’al ri Tyoxlaj Ub’antajik chkixo’l ri  tyoxlaj kib’antajik, chuxe’ ri kixik’ ri kerub’im.  8Xane ri kerub’im kilik’em ri kixik’ puwi’ ri  uk’olb’al ri arka e kkich’uqu’ uwi’ ri arka e ri jetaq kuch.  9Ri kuch nima’q taq raqan, rumal  k’uwa’ topol uloq ri utza’m ruk’ ri Tyoxlaj Ub’antajik, chrij ri Deb’ir, k’atek’ut man q’alaj taj  chuwach uloq e chi jeri’ na pa we q’ij kamik ri’.  10Pa ri arka, xuwi ri keb’ tz’alam k’olik che  xukoj kanoq ri Mo’ises chupam, pa ri juyub’ Horeb’, aretaq chi’ ri Yahweh xub’an chapb’al  uq’ab’ kuk’ ri e’ajisra’el aretaq chi’ xe’el uloq pa ri Egipto.    Ri Dyos kok pa ri Nim Rachoch 11Aretaq chi’ ri chuchqajawib’ ke’el uloq pa ri tyoxlaj k’olb’al –rumal rech che konojel ri 

echuchqajawib’  che  ek’o  chila’,  xkityoxrisaj  kib’,  man  xkich’a’  taj  ri  kijuq’at  chrech weri’;  12konojel  ri  e’ajb’ixonelab’:  ri  Asaf,  ri  Heman  e  ri  Yedutun,  eke’achi’l  ri  ekik’ojol  e  ri  ekachalal,  kikojom  katz’yaq  b’anom  ruk’  kok’alaj  lino,  etak’al  pa  ri  relb’alq’ij  chrech  ri  tab’al toq’ob’, tajin kq’ojomax ri jetaq simb’alo, ri jetaq lira e ri jetaq sitara, ekachi’l e’ok’al  chuchqajawib’ che xoquje’ kkiq’ojomal ri ruka’ wakax.  13Aretaq chi’ konojel ri kq’ojomaj ri  ruka’a’  wakax  e  ri  e’ajb’ixonel  junam  ktatajik  ri  ch’ab’al  che  uq’ijilaxik  ri  Yahweh;  ko  kich’awisaj  ri  ruka’a  wakax,  ri  jetaq  simb’alo  e  ri  nik’aj  taq  q’ojom  chik,  nim  kkil  wi  ri  Yahweh  e  kkib’ij:  «Rumal  rech  che  utz  ri  are’,  rumal  rech  che  pa  junalik  ri  loq’oq’eb’al  uk’u’x»; ri Tyoxlaj K’olb’al xnoj chrech ri usutz’ ri uq’ijil ri Yahweh.  14Ri echuchqajawib’ man xekowin ta chik kkib’an ri chak kipatan rumal ri sutz’, rumal  rech che ri uq’ijil ri Yahweh xunojisaj ri Nim Rachoch ri Yahweh.  61K’atek’uri’, ri Salomon kub’ij:  «Ri Yahweh, kraj kujeqeb’a’ rib’ pa q’equ’malaj sutz’.  2Ri in, xinyak jun ak’olb’al ajawinel chawech, jun awachoch jawi’ pa junalik katkanajik  kanoq».    Ri ucholajil ri utzij ri Salomon chkech ri siwantinimit 3Ri  ajawinel  kusutij  rib’  e  ke’utewchi’j  konojel  ri  mulin  ib’  rech  ri  Isra’el.  Katek’uri’, 

konojel ri mulin ib’ rech ri Isra’el, etak’alik; 4ri are’ kub’ij:  «Tewchi’talik  ri  Yahweh,  Udyos  ri  Isra’el,  che  xuch’ab’ej  ruk’  uchi’  ri  nutat  David,  e  xb’antajik  ruk’  ri  uq’ab’  ri  xuya  utzij  chrech:  5“Chi  pa  ri  q’ij  che  xinwesaj  uloq  ri  siwan  nutinimit pa ri rulew ri Egipto, man nucha’on ta jun tinimit chkixo’l konojel ri e’ujuq’at ri  Isra’el, arech kkiyak jun wachoch jawi’ kk’oji’ wi ri Nub’i’, xoquje’ man xincha’ ta jun achi  arech kuxik kinimal ri siwant nutinimit Isra’el.  6K’atek’ut, kincha’ ri Jerusalem arech kk’oji’  ri Nub’i’ chila’ e kincha’ David arech kuxik kinimal ri siwan nutinimit Isra’el”.  7Ri nutat David xuchomaj pa ranima’ ri uyakik jun rachoch ri Ub’i’ ri Yahweh, Udyos ri  Isra’el, 8k’atek’ut, ri Yahweh kub’ij chrech ri nutat: “Ri at che xachomaj uyakik jun rachoch  ri Nub’i’, utz ri achomanik.  9K’atek’ut, man at taj katyakowik we wachoch ri’, xane are ri  ak’ojol  kb’anowik  weri’,  ri  are’  che  xel  uloq  cho  ri  uk’u’x  apam,  are  ri’  ri  kyakowik  ri  Rachoch  ri  Nub’i’”.  10Ri  Yahweh  xub’an  ri  tzij  che  xujikib’a’  ub’ixik;  ri  in  xinkanaj  pa  uk’exwach ri nutat David, in t’uyul cho ri utem ri Isra’el jacha xub’ij ri Yahweh, xinyak ri  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI UKAB’ UCHOLEXIK WUJ

49

rachoch ri Ub’i’ ri Yahweh, Udyos ri Isra’el,  11e xinkoj chila’ ri arka, jawi’ k’o wi ri chapb’al  q’ab’ xub’an ri Yahweh kuk’ ri e’ajisra’el».    Uch’awem ri Salomon ruk’ ri Dyos 12Ri 

Salomon  xtak’i’k  chuwach  ri  tab’al  toq’ob’  rech  ri  Yahweh  chkiwach  konojel  ri  mulin ib’ rech ri Isra’el e kulik’ ri uq’ab’.  13Ri are’ xub’an jun tak’alb’al ruk’ saq ch’ich’ che  xukoj panik’aj ri uwaja; ri unimal ktzale’ik job’ xk’ab’, ri uwach job’ xk’ab’ e ri raqan oxib’  xk’ab’. Kaq’an chuwach e kxuki’ chkiwach konojel ri mulin ib’ rech ri Isra’el. Kulik’ ri uq’ab’  chikaj, 14e kub’ij:  «¡Yahweh, Udyos ri Isra’el! Man k’o ta jun Dyos pa ri kaj e chuwachulew jeri’ at jacha ri  at; ri at che qastzij k’ak’ol pa ri awanima’ ri chapb’al aq’ab’ e ri loq’oq’e’b’al ak’u’x chkech  ri e’apataninel che keb’in chawach ruk’ ronojel kanima’.  15Ri at che qastzij ab’anom ri tzij  che xajikib’a’ ub’anik chrech ri apataninel ri nutat David, ri tzij che ruk’ ri achi’ xab’ij, ruk’  ri aq’ab’, qastzij xab’an pa we jun q’ij ri’.  16Kamik k’ut ri’, Yahweh, Udyos ri Isra’el, qastzj  b’a’  chab’ana’  ri  tzij  che  xajikib’a’  ub’ixik  chrech  ri  apataninel  ri  nutat  David,  aretaq  chi’  xab’ij:  “Man  k’o  ta  jumul  ri’  kesaxik  chnuwach  jun  chkech  ri  e’awija’al,  che  t’uyul  cho  ri  utem ri Isra’el, xuwi rajawaxik che ri e’ak’ojol kkilij ri kib’e e kkiterne’b’ej ri nupixab’ jeri’  jacha  ri  xab’an  at  chnuwach  in”.  17¡Kamik  k’ut  ri’,  Yahweh,  Udyos  ri  Isra’el,  qastzij  b’a’  chb’antajoq  b’a’  ri  tzij  che  xab’ij  chrech  ri  apataninel  David!  18¿La  qastzij  k’uri’  kjeqi’  ri  Dyos kuk’ ri winaq chuwachulew? Xane ri kaj e ri Kaj rech ri kaj man katuq’i’ taj, ¡man k’o  ta katuq’i’ ri’ we jun ja ri’ che xinyak in chawech!  19Chatatab’ej b’a’ ri uch’awem e ri roq’ej  ri  apataninel,  Yahweh  Nudyos,  chatatab’ej  ri  kuk’omij  pa  ri  utzij  chawach!  20Chporpotoq  b’a’ ri awoq’och chi paq’ij e chi chaq’ab’ puwi we ja ri’, puwi’ we k’olb’al ri’, ri xab’ij puwi’,  che kakoj na ri Ab’i’ chupam, arech katatab’ej ri ch’awem kub’an ri apataninel chawach pa  we k’olb’al ri’.    Ch’awem pakiwi’ ri siwantinimit 21«Chatatab’ej 

b’a’  ri  roq’ej  ri  apataninel  e  ri  koq’ej  ri  e’awinaq  Isra’el,  aretaq  chi’  kech’aw awuk’ pa we jun k’olb’al ri’. Chatatab’ej b’a’ uloq chi pa ri ak’olb’al jawi’ ri at jeqel  wi, chatatab’ej e chasacha’ ri kimak.  22Aretaq chi’  jun  winaq kub’an  k’ax chrech  ri  rajil  utz’aqat e  ri  are’  kub’ij  jun  k’ax  tzij  puwi’ ri are’ e kutaqo che ujikib’axik ri tzij chuwach ri tab’al toq’ob’, pa we Awachoch ri’,  23chatatab’ej  uloq  ri  at  chi  pa  ri  kaj  uloq  e  chab’ana’  b’a’  ri  achak;  chab’ana’  q’atojtzij  pakiwi’ ri e’apataninel. Chatzalij b’a’ uk’axel ri kub’an ri itzel winaq, chqaj b’a’ puwi’ ri are’  ri  xub’ano  e  chab’ana’  b’a’  ri  qa’tojtzij  puwi’  ri  winaq  che man  k’o  ta umak,  arech  kyataj  chrech ri suk’il.  24We ri siwan atinimit Isra’el, kch’akatajik kumal ri e’uk’ulel rumal rech che xemakun  chawach  e  kkik’ex  kik’ux,  we  nim  kkil  wi  ri  ab’i’,  we  kech’aw  awuk’  e  kkik’is  kik’u’x  chawach pa we Nim Ja ri’,  25chatatab’ej b’a’ chi pa ri kaj uloq, chasacha’ ri kimak ri siwan  atinimit Isra’el e che’atzalijisaj pa ri ulew che xaya’ chkech e chkech ri ekitat.  26Aretaq chi’ ri kaj ktz’apitajik ri kaj e man k’o ta jab’ kub’ano rumal rech che xemakun  chawach, we kech’aw awuk’ pa we k’olb’al ri’, we nim kkil wi ri Ab’i’ e kkik’ex kik’ux rumal  rech che ri at xaqasaj ri kinimal,  27chata b’a’ chi pa ri kaj uloq e chasacha’ b’a’ ri kimak ri  e’apataninel e ri e’asiwantinimit Isra’el –kak’ut na k’uri’ chkiwach ri utz b’e kkib’inb’ej–, e  chataqa’ uloq ri jab’ cho ri uwachulew, ri xaya chkech ri siwan atinimit che kechb’al.  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI UKAB’ UCHOLEXIK WUJ

50 28Aretaq chi’ k’o wi’jal cho ri uwachulew, k’o b’innelyab’il, ri sak’, ri sip, ri sita’l, aretaq 

chi’ ri ekik’ulel ke’kilaq’ab’ej pa jun chrech ri jetaq uchi’ja, aretaq chi’ ek’o pa k’ax on pa ri  yab’il,  29we  xaq  apanchinchke  winaq  kch’aw  awuk’  ruk’  k’isb’al  k’u’x,  on  konojel  ne’  ri  siwan  atinimit  Isra’el,  kuk’is  uk’u’x  chawach  e  kuk’omij  chawech  e  we  kuk’am  uq’ab’  ri  b’innelyab’il e ri k’ax tajin kuriqo, kkilik’ ri kiq’ab’ chuwach we Nim Rachoch ri Dyos ri’,  30chatatab’ej  b’a’  ri  at  chi  pa  ri  kaj  uloq  jawi’  at  jeqel  wi,  chasacha’  ri  kimak  e  chatzalij  uk’axel  chkech  chkijujunal  jacha  ri  ub’e  uk’amom  ub’ik,  rumal  rech  che  ri  at  aweta’m  ri  kanima’ –xuwi ri at aweta’m ri kanima’ ri winaq–, 31arech kkixib’ij kib’ e kkiterne’b’ej na ri’  ri ab’e ronojel q’ij pa ri kik’aslemal waral chuwachulew, che xaya’ at chkech ri eqatat.  32Xoquje’,  ri  kaxlanwinaq  che  ma  jun  ta  chkixo’l  ri  siwan  atinimit  Isra’el,  ri  jun  che  petinaq uloq chi pa jun naj amaq’ rumal ri nimalaj Ab’i’, rumal ri aq’ab’ che k’o uchuq’ab’ e  ulik’em rib’, aretaq chi’ kpetik ke’ch’aw awuk’ pa we Ja ri’,  33chatatab’ej b’a’ pa ri kaj uloq  jawi’  at  jeqel  wi,  e  chab’ana’  ronojel  ri  kuta  ri  kaxlanwinaq  chawech,  arech  konojel  ri  siwantinimit  ek’o  chuwachulew  kketa’maj  ri  Ab’i’  e  kkixib’ij  kib’  chawach  jacha  ri  siwan  atinimit Isra’el e kketa’maj che ri Ab’i’ ksik’ixik pa we Nim Ja ri’, che in xinyakowik.  34We  ri  siwan  atinimit  kb’e  che  ub’anik  ri  ch’o’j  kuk  ri  e’uk’ulel  pa  ri  b’e  jawi’  xe’ataq  ub’ik ri at, we kech’aw awuk’, e keka’y uloq chuwach we jun tinimit ri’ che xacha’ ri at e  chuwach ri Ja che xinyak in chrech ri Ab’i’,  35chatatab’ej b’a chi pa ri kaj uloq ri kich’awem  e ri kkik’omij e chab’ana’ b’a’ ri suk’il q’atb’altzij pakiwi’.  36Aretaq chi’ kemakun chawach –rumal rech che man k’o ta jun winaq mata kmakunik–,  e ri at yakatajinaq ri uq’aq’al awoyowal pakiwi’ e ke’aya’ kanoq chkiwach ri ekik’ulel e ri  e’are’ kech’akan pakiwi’ e ke’kik’am ub’ik pa jun chik ulew, naj on naqaj, 37we kechomanik  pa ri jun chik ulew jawi’ ri xek’am ub’ik, e kkik’ex ri kik’ux e kkik’omij chawech pa ri jun  chik ulew jawi’ ri etz’apatalik wi, e kkib’ij: “Ri uj xujmakunik, uj itzel taq winaq xqab’ano,  uj ajmak wa’”,  38we ketzalij awuk’ ruk’ ronojel kanima’ e ruk’ ronojel kuxlab’al pa ri ulew  jawi’ etz’apital wi, jawi’ ri xek’am ub’ik, e kech’aw awuk’, aretaq chi’ kek’ay uloq chuwach  ri ulew xaya’ at chkech ri ekitat e chuwach ri tinimit che xacha’ at e chuwach ri Nim Ja che  xinyak  in  chrech  ri  Ab’i’,  39chatatab’ej  b’a’  chi  pa  ri  kaj  uloq  jawi’  ri  at  jeqel  wi,  ri  kich’awem awuk’ e ri koq’ej, chab’ana’ b’a’ ri suk’alaj q’atojtzij pakiwi’ e chasacha’ ri kimak  ri xkib’an chawach.    Ri uk’isb’alil ri ch’awem ruk’ ri Dyos 40«¡Nudyos, chajaqa’ b’a’ ri awoq’och e chatak’ab’a’ uloq ri axikin chrech ri qach’awem 

pa we k’olb’al ri’! 41E kamik ri’:  Chatwa’lijoq b’a’, Yahweh Dyos,  chatk’ol b’a’ ri at pa ri ak’olb’al,   ri at e ri arka che rech ri achuq’ab’!  Ri e’achuchqajawib’, Yahweh Dyos,   chkatz’yaqij b’a’ ri kolotajem,  e ri winaq che man kik’ex ta ri kitzij   chawech, che ki’kot b’a pa ri utzil.  42¡Yahweh, Nudyos, mak’yaq ub’ik   ri upalaj ri jun che at xaji’onsaj,  chna’taj b’a’ chawech ri toq’ob’ xab’an   chrech ri apataninel David!»   

__________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI UKAB’ UCHOLEXIK WUJ

51 Ri nab’e tab’al toq’ob’

71Aretaq  chi’  ri  Salomon  xuk’is  ri  uch’ab’al,  xqaj  uloq  jun  q’aq’  chikaj  che  xub’uquwisaj  ub’ik ri holokosto e ri jetaq tab’al toq’ob’; e ri uq’ijil ri Yahweh xunojisaj ri Nimalaj Ja.  2Ri  chuchqajawib’  man  loq’  taj  ke’ok  pa  ri  rachoch  ri  Yahweh,  rumal  rech  che  ri  uq’ijil  ri  Yahweh  nojinaq  ri  Rachoch  chrech.  3K’atek’uri’,  konojel  ri  e’ajisra’el,  aretaq  chi’  xkil  ri  q’aq’ e ri uq’ijil ri Yahweh xqaj uloq chikaj e xjeqi’ pa ri Nim Rachoch ri Yahweh, xkimej  kib’ chuwach ulew puwi’ ri jetaq ab’aj; kkiq’ijlaj e nim kkil wi ri Yahweh «rumal rech che  utz ri are’, rumal rech che junalik ri loq’oq’eb’al uk’ux».  4K’atek’uri’, ri ajawinel e konojel  siwantinimit xkichi’j jetaq tab’al toq’ob’ chrech ri Yahweh.  5Ri ajawinel Salomon, xe’uch’ol  kachuy  jo’lajujq’o’  22.000   ama’  taq  wakax  rech  tab’al  toq’ob’  e  xe’uch’ol  jo’lajujchuy  120.000  chij. Jeri’ ri umajib’alil uyakik ri Rachoch ri Dyos xub’ano ri ajawinel e konojel  siwantinimit.  6Ri echuchqajawib’ tajin kkilij ri kichak patan e ri e’ajlevi kkib’an ri nimaq’ij  chrech ri Yahweh ruk’ ri q’ojom xub’an ri ajawinel David, arech kq’ojomaxik ruk’ ri jetaq  b’ix kb’an chuwach ri Yahweh: «rumal rech che junalik ri uloq’oq’eb’al uk’ux». Kkib’ixoj ri  jetaq b’ix che are ri David xb’anowik. Chkiwach e’are’ ek’o koq ri echuchqajawib’ che tajin  koq’esaj ri ruk’a’ taq wakax, e konojel ri Isra’el etak’alik.  7Ri  Salomon  kutyoxrisaj  ri  upanik’ajal  ri  uwaja  che  k’o  chuwach  ri  Nim  Rachoch  ri  Yahweh, chila’ xuchi’j wi ri jetaq holokosto e ri xepo xel chrech ri jetaq tab’al toq’ob’ rech  riqoj ib’, rumal rech che ri tab’al toq’ob’ xub’an ri Salomon ruk’ saq ch’ich’, man kuq’i’ taj ri  holokosto, ri jetaq sipanik e ri xepo. 8Ri Salomon, wuqub’ q’ij xub’an ri nimaq’ij e konojel ri  e’ajisra’el  ek’o  ruk’.  Jun  nimalaj  mulin  ib’  xb’anik  uloq,  chi  pa  ri  Rokb’al  ri  Hamat  uloq  e  xopanik  pa  ri  Nimaja’  rech  ri  Egipto.  9Pa  ri  uwajxaq  q’ij  xb’anik  jun  nimalaj  mulin  ib’,  rumal rech che chi wuqub’ q’ij xb’anik ri nimaq’ij chrech ri k’ak’ tab’al toq’ob’. Chi wuqub’  q’ij xuqi’o ri nimaq’ij.  10Pa ri juwinaq oxib’ q’ij chrech ri uwuq ik’, ri Salomon ke’utaq ub’ik  konojel ri siwantinimit cho taq kachoch, ruk’ ki’kotemal e utzil pa ri kanima’, rumal ri utzil  xub’an ri Yahweh chrech ri David, chrech ri Salomon e chkech ri siwan utinimit Isra’el.    Ri k’axalaj utzij ri Yahweh 11Ri  Salomon  xuk’is  uyakik  ri  Nim  Rachoch  ri  Yahweh  e  ri  nim  rachoch  ri  ajawinel,  e 

xub’an ronojel ri jastaq xuchomaj kub’ano pa ri Rachoch ri Yahweh e pa ri rachoch ri are’.  12K’atek’uri’,  ch’aq’ab’,  ri  Yahweh  xuk’ut  rib’  chuwach  ri  Salomon  e  kub’ij  chrech:  «Ri  in  xintatab’ej ri ach’ab’al wuk’ e xincha’ we nuk’olb’al ri’, rachoch ri tab’al taq toq’ob’. 13We ri  in kintz’apij na ri kaj e man k’o ta jab’ kub’ano, we kintaq uloq in ri sak’ che utijik ronojel ri  k’o chuwachulew, on kintaq uloq ri b’innelyab’il pakiwi’ ri esiwan nutinimit,  14e ri siwan  nutinimit kusik’ij ri Nub’i’, kuwon rib’, kinuch’ab’ej e kinutzukuj ri in e kuk’ex ri itzel taq  ub’e ruk’am, ri in ke’intatab’ej ri’ chi pa ri kaj uloq, kinsach na ri’ ri kimak e kinkol uwach  ri’ ri kulew.  15Kamik ri’ kporpotik ri nuwoq’och e nutak’ab’am ri nuxikin chrech ri ch’ab’al  kb’an  pa  we  k’olb’al  ri’.  16Chanim  ri’  xincha’o  e  xintyoxrisaj  we  ja  ri’  arech  pa  junalik  kkanaj kanoq ri Nub’i’ chupam; pa junalik ri’ kkanaj kan chila’ ri nuwoq’och e ri wanima’.  17K’atek’ut,  ri  at,  we  katb’in  chnuwach  jacha  xb’inik  ri  atat  David,  kab’ano  ronojel  ri  at  nutaqom  chrech  e  we  kawilij  ub’anik  ri  nupixab’  e  ri  tzij  rajawaxik  kb’anik,  18kinya  uchuq’ab’ ri’ ri utem ri awajawaremal jacha ujikib’axik xinb’an ub’ixik chrech ri atat David:  “Chi pa junalik ri’ k’o jun awija’al kajawinik pa ri Isra’el”.  19K’atek’ut, we kitas apan iwib’  chwech,  we  kik’yaq  ub’ik  ri  taq  nupixab’  e  ri  nutaqanik  xinb’ij  chiwech,  we  kixb’e  che  kipatanaxik enik’aj chik dyoses e kixxuki’ chkiwach,  20kixinwesaj ub’ik ri’ pa ri ulew che  xinya  chiwech,  naj  kink’yaq  ub’i  wa’  we  Nim  Ja  ri’,  che  in  xinyakowik  rech  ri  Nub’i’,  e  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI UKAB’ UCHOLEXIK WUJ

52

kin’okisaj  wa’  jun  k’amab’altzij  e  ktze’x  uwach  wa’  kumal  konojel  ri  esiwan  taq  tinimit.  21We jun Nim e je’likalaj Ja ojer kanoq ri’, konojel ri winaq  che keq’ax waral ri’, kkixib’ij  kib’ wa’ chrech e kkib’ij na ri’: “¿Jasche wa’ jewa’ xub’an ri  Yahweh chrech we ulew ri’ e  chrech  we  Ja  ri’?”  22Ktzalex  uwach  ri’  ri  tzij  e  kb’ix  ri’:  “Rumal  rech  che  xkitas  apan  kib’  chrech  ri  Yahweh,  ri  Kidyos  ri  ekinan  ekitat,  ri  xeresaj  uloq  pa  ri  Egipto,  xekiterne’b’ej  enik’aj  taq  dyos  chik,  xexuki’  chkiwach  e  xekiq’ijilaj,  rumal  k’uwa’  xutaq  uloq  pakiwi’  ronojel we k’ax ri’”».    Ri uk’isb’alil taq ri chak

81Ri  Salomon,  pa  ri  juwinaq  junab’  xuyakb’ej  ri  Nim  Rachoch  ri  Yahweh  e  ri  rachoch  ri  are’,  2xuyak chi jumul ri jetaq tinimit che xuya’ ri Juram chrech e chila’ xe’ujeqeb’a’ wi ri  e’ajisra’el.  3Ri  Salomon  xb’e  chrij  ri  Jamat  rech  ri  Sob’a  e  xub’an  rech  chrech;  4kuyak  chi  jumul  ri  Tadmor  pa  ri  tz’inalik  ulew,  xoquje’  kuyak  chi  jumul  konojel  ri  tinimit  k’olb’al  rech k’i taq jastaq, ri jetaq tinimiti che xuyak pa ri Jamat.  5Kuyak chi jumul ri B’et‐Horon  che  k’o  ajsik  e  ri  B’et‐Horon  che  k’o  ikim,  jetaq  tinimit  che  k’o  utapya,  k’o  taq  uchi’ja  e  ch’ich’ tz’apib’al rech, 6xoquje’ kuya chi jumul ri B’a’alat rachi’l konojel ri jetaq tinimit jawi’  kuk’ol ri jastaq rech ri Salomon, kuyak ri jetaq tinimit k’olb’al rech ri jetaq ch’ich’ e k’olb’al  kech ri kej e ronojel ri xraj xuyako ri Salomon pa ri Jerusalem, pa ri Lib’ano e pa ronojel ri  ulew che k’o chuxe’ ri ukowinem.  7Konojel ri winaq, ri xeto’taj kan chkech ri e’ajhittita, ri e’ajamorre’o, ri e’ajperesita, ri  e’ajhivvita e ri e’ajjeb’use’o, che man e’ajisra’el taj,  8ri ekija’al che ek’o na kanoq chkiwach  chi aq’anoq ri e’are’ pa ri amaq’, ri e’are’ che man xe’kikamisaj taj ri e’ajisra’el, ri Salomon  xe’ukoj  pa  k’axalaj  chak  che  jeri’  na  ri  kb’antajik  kamik  ri’.  9Ri  Salomon,  man  k’o  ta  jun  ajisra’el xukoj pa ri chak, rumal rech che e’are e’achijab’ erech ri ch’o’j, are ek’amal taq b’e,  eto’l  rech,  eb’insanel  rech  ri  jetaq  uch’ich’  e  e’are  kkikejb’ej  ri  jetaq  kej.  10Ri  ekinimal  ri  eq’atb’altzij  erech  ri  ajawinel  Salomon,  ekab’lajujk’al  lajuj  250 ,  eq’atb’altzij  pakiwi’  ri  winaq.  11Ri Salomon, xupaqab’a’ uloq ri umi’al ri Fara’on chi pa ri utinimit uloq ri David pa ri ja  che rech ri ixoq xuyako. Rumal rech che kub’ij: «Ri wixoqil in man loq’ taj kjeqi’ pa ri nim  rachoch ri David, ri rajawinel ri Isra’el; rumal rech che tyoxlaj taq k’olb’al jawi’ k’olnaq wi  ri arka rech ri Yahweh».  12Ri  Salomon  kuchi’j  taq  holokosto  chrech  ri  Yahweh  cho  ri  tab’al  toq’ob’  rech  ri  Yahweh,  ri  xuyak  chuwach  ri  Tyoxlaj  Uk’okb’al.  13Xuchi’j  ri  holokosto  jeri’  jacha  ri  kuto  chjunal  taq  q’ij,  jacha  ri  utaqom  kanoq  ri  Mo’ises,  puwi’  taq  ri  sab’ado,  ri  k’ak’  taq  ik’,  nimaq’ij che oxib’ pa jun junab’: ri unimaq’ij ri kaxlanwa man k’o ta uch’amilal, ri unimaq’ij  ri  jetaq  xmano  e  ri  unimaq’ij  ri  tz’um  taq  ja,  14Jacha  xub’ij  kanoq  ri  utat  David,  xujach  ri  kichak ri ekijuq’at ri echuchqajawib’, ri e’ajlevi pa ri kichak che nim kkil wi ri Yahweh e  kepatanajik kuk’ ri echuchqajawib’, jeri’ jacha ri q’ijilanik chjujunal q’ij, e ri elaq’ab’anel ri  uchi’ja,  xujach  kiwach  chjujunal  uchi’ja  jacha  ri  kijuq’at,  rumal  rech  che  jewa’  xtaqan  kanoq ri David, achi rech ri Dyos.  15Man k’o ta xkitas kanoq che ub’anik ri ub’im kanoq ri  ajawinel pakiwi’ ri echuchqajawib’ e ri e’ajlevi, xoquje che ub’anik ri xub’ij kanoq puwi’ ri  uq’inomal  ri  Nim  Ja.  16Jeri’  ub’anik  xub’an  ri  Salomon  ronojel  ri  chak,  chi  pa  ri  ukojik  ri  nab’e taq ab’aj chi k’ate’ na ri uk’isik ri Rachoch ri Yahweh.  Jeri’ ri uk’isik uyakik ri Nim  Rachoch ri Yahweh.    __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI UKAB’ UCHOLEXIK WUJ

53 Ri nimalaj uq’ijil ri Salomon 17K’atek’uri’,  ri  Salomon  xb’e  pa  ri  Esyon‐Gueb’er  e  pa  ri  Elat,  chuchi’  ri  Polow,  pa  ri 

rulew  ri  Edom.  18Ri  Juram  kutaq  uloq  chrech  ri  are’  nik’aj  jukub’  kuk’  ri  e’upataninel,  xoquje’ kutaq uloq eb’insanel rech ri jukub’ che qas keta’m keb’in pa ri polow. Ri e’are’ ri’  keb’e’ ub’ik kuk’ ri e’upataninel ri Salomon pa ri Ofir, chila’ xkik’am ub’ik juq’o’ kawinaq  lajuj  450  talentos q’an pwaq, e xkijach chrech ri Salomon.  91Ri  ixoq  rajawinel  ri  Sab’a  utom  utzijol  ri  nimalaj  uq’ijil  ri  Salomon  e  kopan  pa  ri  Jerusalem arech kukoj ri Salomon pa ri k’ax ruk’ nik’aj taq tzij che k’ax uch’ob’ik. Nimalaj  teremb’em  uloq,  petinaq  uloq  ruk’  sib’alaj  q’inomal,  ruk’  kameyos,  ruk’  k’ok’alaj  taq  kunab’al,  ruk’  sib’alaj  q’an  pwaq  e  je’ikalaj  taq  ab’aj.  Aretaq  chi’  xopan  ruk’  ri  Salomon,  kutzijoj  chrech  ronojel  ri  kuchomaj  ri  are’.  2Ri  Salomon  kusaqarisaj  chuwach  ronojel  ri  xuk’ot  uchi’  chrech  e  man  k’o  ta  jun  jas  uwach  che  mata  xkowin  ri  Salomon  che  usaqarisaxik chuwach.  3Aretaq chi’ ri ixoq rajawinel ri Sab’a kril ri uno’jb’al ri Salomon, ri  nimalaj rachoch xuyako,  4ri uwa cho ri umexa, ri kik’olb’al ri e’upataninel, ri kib’antajik ri  echajinel rachoch e ri katz’yaq, ri e’ajpajal amaja’ e ri katz’yaq, e ri holokosto kuchi’j pa ri  Nim Rachoch ri Yahweh, man kel ta chik ri ruxlab’al  5e kub’ij chrech ri ajawinel: «¡Qatzij  nak’ut ri xinta ub’ixik pawi’ pa ri wulew e puwi’ che nimalaj katno’jnik! 6Ri in man kwaj taj  kinkoj ri tzij kb’ixik, chi xinpe na che rilik ruk’ nuwoq’och e xinwilo che man panik’aj taj ri  b’im chwech chrech ri katno’jinik, xinwilo che sib’alaj nim chi na ri uq’ijil ri ab’i’ ri xinta  utzijol in.  7¡Utzalaj kech ri e’awinaq, utzalaj kech ri e’apataninel che pa junalik ek’o waral  chawach  e  che  kkitatab’ej  ri  katno’jinik!  8Tewchi’talik  b’a’  ri  Yahweh,  ri  Adyos,  che  katuloq’oj  e  xatukoj  cho  ri  utem,  arech  at  ajawinel  pa  ri  ub’i’  ri  Yahweh  ri  Adyos;  rumal  rech  che  ri  Adyos  kuloq’oq’ej  ri  Isra’el,  arech  chi  pa  junalik  kuto’  uwach  e  xatukojo  at  ajawinel pakiwi’ ri e’are’ arech kab’an ri suk’il e ri jikom».  9Xuya’ chrech ri ajawinel ok’al  juwinaq  talentos  q’an  pwaq,  k’i  k’ok’alaj  taq  kunab’al  e  je’likalaj  taq  ab’aj.  Mawi  xk’oji’  k’ok’alaj taq kunab’al jacha ri xuk’am uloq ri ixoq rajawinel ri Sab’a chrech ri Salomon. 10Ri  e’upataninel ri Juram e ri e’upataninel ri Salomon che xkik’am uloq ri q’an pwaq pa ri Ofir,  xoquje’  xkik’am  uloq  utz’alam  algummim  e  je’likalaj  taq  ab’aj.  11Ri  ajawinel,  ruk’  ri  utz’alam  ri  algummim  xukoj  pa  ja  chrech  ri  Nim  Rachoch  ri  Yahweh  e  chrech  ri  nim  rachoch  ri  ajawinel,  xukoj  chrech  ri  jetaq  lira,  chrech  ri  jetaq  arpa  che  kkikoj  ri  e’ajb’ixonel;  man  k’o  ta  jumul  ilitajinaq  pa  ri  rulew  ri  Juda  ri  tz’alam  jacha  weri’.  12Ri  ajawinel  Salomon,  kuchi’j  chrech  ri  ixoq  rajawinel  ri  Sab’a,  ronojel  ri  kraj  ri  are’.  K’atek’uri’, ktzalij ub’ik pa ri rulew erachi’l ub’ik ri e’upataninel.  13Ri  ra’lal  ri  q’an  pwaq  kopan  ruk’  ri  Salomon  chjujunal  junab’  juq’o’  lajujk’al  oxk’al  waqib’  talentos  666 ,  14man  ejalam  ta  ruk’  weri’  ri  kuchuj  kkiya’o  ri  e’ajk’ayib’  e  ri  e’ajyakanel;  konojel  ri  ekajawinel  ri  Arab’i’a,  konojel  ri  eq’atb’altzij  pa  ri  amaq’,  xoquje’  kkik’am  uloq  q’an  pwaq  e  saq  pwaq  chrech  ri  Salomon.  15Ri  ajawinel  Salomon  kub’an  lajujk’al nimalaj taq tob’al ib’ ruk’ tukum q’an pwaq,  16e o’lajujk’al ko’lik taq to’b’al ib’ ruk’  tukum  q’an  pwaq,  xokisaxik  jo’lajujk’al  siklos  q’an  pwaq  chrech  chjujunal;  ri  ajawinel  xuk’ol  weri’  pa  ri  ja  K’ache’laj  rech  ri  Lib’ano.  17Ri  ajawinel  xoquje’  xub’ano  jun  nimalaj  tem ruk’ marfil e kuch’uq rij ruk’ ch’ajch’ojalaj q’an pwaq.  18Ri tem ri’ k’o waqib’ ukmukal  e  jun  q’an  pwaq  alaj  chij  pa  ri  q’oyb’al  ib’,  jujun  taq  q’ab’aj  chutzal  ri  tem  e  ekeb’  koj  etak’toj chunaqaj ri taq q’ab’aj.  19Ek’o kab’lajuj koj etak’atoj cho taq ri waqib’ kmukal chi  pa ri keb’ utzal. Man xb’antaj ta weri’ pa jun chik ajawib’al.  20Ronojel ri pajb’al amaja’ rech ri ajawinel Salomon xas q’an pwaq e ronojel ri k’olb’al  k’o pa ri ja K’achelaj rech ri Lib’ano, b’anom ruk’ je’likalaj q’an pwaq; ri saq pwaq man nim  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI UKAB’ UCHOLEXIK WUJ

54

taj  kilitaj  wi  pa  taq  ri  ujunab’alil  ri  ajawinel  Salomon.  21Rumal  rech  che  ri  ajawinel  k’o  jetaq  ujukub’  che  keb’in  ub’ik  puwi’  ri  polow  keb’e  pa  ri  Tarsis  e  ek’o  ub’ik  chupam  ri  e’upataninel  ri  Juram,  e  chi  oxib’  junab’,  ri  taq  jukub’  ketzalij  uloq  pa  ri  Tarsis,  enojinaq  uloq chrech q’an pwaq, chrech saq pwaq, chrech marfil, chrech k’oy e chrech ati’t taq k’oy.  22Xa jek’uri’ ri ajawinel Salomon, xq’ax uwi’ ri uq’inomal e ri uno’jinik chkiwach konojel  ri  e’ajawinel  ek’o  chuwachulew.  23Konojel  ri  e’ajawinel  ek’o  chuwachulew  kkaj  kkich’ob’  uwach ri Salomon arech kkita ri no’jib’al xukoj ri Dyos pa ri ranima’, 24e chikijjunal kuk’am  uloq  ri  usipanik:  jastaq  b’anom  ruk’  q’an  pwaq  e  saq  pwaq,  nik’aj  atz’yaq,  jastaq  rech  ch’o’j, k’ok’alaj taq kunab’al, jetaq kej e eb’urix, e jewa’ ronojel taq junab’.  25Ri  Salomon  k’o  lajujq’o’  4.000   ukab’al  taq  ri  ukej  e  xoquje’  jetaq  uch’ich’,  echuy  lajujq’o’  12.000   ukej  che  xe’ukoj  pa  ri  jetaq  tinimit  che  kik’olb’al  ri  ch’ich’  e  ri  kej,  chunaqaj ri Jerusalem arech enaqaj chrech ri ajawinel.  26K’o  ri  ukowinem  pakiwi’  konojel  ri  e’ajawinel,  chi  pa  ri  Nimaja’  ub’ik  e  kopan  pa  ri  kamaq’ ri e’ajfiliste’o e pa ri retal rulew ri Egipto.  27Kub’ano che man k’o ta uk’isik ri saq  pwaq  pa  ri  Jerusalem  jacha  ri  jetaq  ab’aj  e  ri  uche’al  tak’är  jacha  ri  uche’al  mulul  pa  ri  Taq’aj‐Ulew.  28Xoquje’,  pa  ri  Musur  kk’am  uloq  chrech  ri  Salomon  nik’aj  taq  kej  e  pa  ronojel ri jetaq amaq’.    Ri ukamikal ri Salomon 29Ri  nik’aj  taq  utzijoxik  chik  ri  Salomon,  chi  pa  taq  ri  nab’e  e  pa  ri  uk’isb’al,  ¿la  man 

tz’ib’atal taj pa ri ucholajil uk’aslemal ri Natan q’axel utzij ri Dyos, pa ri unab’esaxik utzij ri  Aji’as q’axel utzij ri Dyos, ri ajsilo e pa ri jetaq saqwachib’al xril ri Yeddo ri ajsaqwachom,  ri xril puwi’ ri Jerob’o’am uk’ojol ri Neb’at?  30Ri Salomon xajawinik kawinaq junab’ pa ri  Jerusalem pakiwi’ konojel ri Isra’el.  31Xkotz’i’ kuk’ ri e’utat e kmuqik pa ri Utinimit ri utat  David; are ri uk’ojol Rob’o’am xajawinik kan pa uk’exwach ri are’.    Kkijach kib’ ri e’ajisra’el rumal ri q’ijlanik

101Ri  Rob’o’am  kb’e  pa  ri  Sikem,  rumal  rech  konojel  ri  Isra’el  xeb’e  pa  ri  Sikem  arech  kki’okisaj ri are’ ajawinel.  2Aretaq chi’ ri Jerob’o’am uk’ojol ri Neb’at xuta utzijol weri’ –ri  are’ che k’o na pa ri Egipto, jawi’ xuto’ wi rib’ chuwach ri ajawinel Salomon– xtzalij uloq.  3Rumal  rech  che  xsik’ixik,  xpe  uloq  ri  are’  chki‐xo’l  konojel  ri  Isra’el.  K’atek’uri’,  kkib’ij  weri’  chrech  ri  Rob’o’am:  4«Ri  atat  sib’alaj  k’ax  xub’an  chqech;  kamik  ri’,  chawesaj  b’a’  jub’iq’ ri k’axalaj chak xuk’yaq ri atat chqij e ri alalaj eqa’n xukoj chub’o’jal qij, k’atek’uri’,  katqapatanij na k’uri’».  5Ri are’ kub’ij chkech: «K’ate’ kixtzalij uloq wuk’ pa oxib’ q’ij». E ri  winaq xeb’e ub’ik.  6Ri ajawinel Rob’o’am xch’aw kuk’ ri ekinimal winaq ri xkipatanij ri utat Salomon pa ri  uk’aslemal  e  kuk’ot  kichi’:  «¿Jas  ri  kib’ij  chwech  arech  kinb’ij  chkech  we  winaq  ri’?».  7Ri  e’are’ kkib’ij chrech: «We at utz kuk’ we siwantinimit ri’, we  ke’apatanij e utzalaj taq tzij  kab’ij chkech, ri e’are’ pa junalik ri’ katkipatanij». 8K’atek’ut, ri are’ man xuta taj ri xkib’ij ri  ekinimal  ri  winaq  chrech  e  xch’aw  kuk’  ri  alab’om  che  junam  xek’iy  ruk’  ri  are’,  e  tajin  kkipatanij.  9Kuk’ot kichi’: «¿Jas kiwaj kinb’ij chrech we siwantinimit ri’ che xkib’ij chwech:  “chawesaj b’a’ jub’iq’ ri k’axalaj chak xuk’yaq ri atat chqij ri uj”».  10Ri alab’om, che junam  xk’iy  kuk’,  kkib’ij  chrech:  «Are  wa’  we  tzij  kab’ij  chkech  ri  siwantinimit  che  xkib’ij  chawech: “chawesaj b’a’ jub’iq ri k’axalaj chak xuk’yaq ri atat chqij uj. Alalaj eqa’n xuk’yaq  ri atat chqij”, are wa’ ri kab’ij chkech ri’: “¡Ri chom uwi’ nuq’ab’ are sib’alaj chom chi na  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI UKAB’ UCHOLEXIK WUJ

55

chuwach ri ub’o’jal rij ri nutat!  11Ri nutat xuya jun alalaj eqa’n chiwech, ri in kinya chi na  uwi’ ri ra’lal ri iweqa’n; ri nutat xuk’ajisaj iwach ruk’ tz’um asyar, ri in kink’ajisaj na iwach  ruk’ ch’ich’ asyar che k’o klawux chrech!”».  12Ri Jerob’o’am erachi’l uloq konojel ri siwantinimit, kepe ruk’ ri Rob’o’am oxib’ q’ij chi  aq’anoq,  jeri’  jacha  xub’ij  ri  are’  chkech:  «K’ate’  kixxtzalij  uloq  wuk’  pa  oxib’  q’ij».  13Ri  ajawinel ko kich’ab’exik xub’ano. Ri ajawinel Rob’o’am xuk’yaq kanoq ri xkib’ij ri ekinimal  ri siwantinimit chrech,  14are xuterne’b’ej ri kitzij ri alab’om, kub’ij chkech: «Ri nutat alalaj  iweqa’n  xub’ano,  ri  in  sib’alaj  al  chi  na  kinb’ano;  ri  nutat  xuk’ajisaj  iwach  ruk’  tz’um  taq  asyar, ri in kink’ajisaj na iwach ruk’ ch’ich’ taq asyar ruk’ klawux». 15Ri ajawinel man k’o ta  kuta’ kitzij ri siwantinimit: weri’ uchak ri Dyos, arech qastzij kb’antajik ri tzij xuya ub’ixik  ri Yahweh chrech ri Jerob’o’am, uk’ojol ri Neb’at, pa ri upatan ri Aji’as, ri ajsilo,  16e aretaq  chi’  kkil  konojel  ri  e’ajisra’el  che  ri  ajawinel  man  kuta’  ta  ri  kitzij,  jewa’  kkib’ij  chrech  ri  ajawinel ri’:  «¿La k’o qech uj chrech ri David?  Ri uj man k’o ta qechb’al   ruk’ ri uk’ojol ri Jese.  ¡Jat b’a pa ri tz’um   taq awachoch, Isra’el!  David, kamik ri’,   chawila’ b’a’ ri rajawaxik   chrech ri awachoch».  Konojel  ri  Isra’el  ketzaljj  pa  ri  tz’um  taq  kachoch.  17Ri  Rob’o’am,  xajawinik  pakiwi’  ri  Isra’el che ejeqel pa taq ri utinimit ri Juda.  18Ri ajawinel Rob’o’am kutaq uloq ri Adoram,  arech  k’amalb’e’  che  rilik  ri  k’axalaj  chak,  k’atek’ut,  ri  e’ajisra’el  xkik’yaq  cha’b’aj  e  xkikamisaj;  xa  jek’uri’,  ri  ajawinel  Rob’o’am  chanim  xaq’an  ub’ik  pa  ri  uch’ich’  arech  kanimaj ub’ik pa ri Jerusalem.  19Ri Isra’el utasom apan rib’ chrech ri rachoch ri David, chi  pa we q’ij na kamik ri’.    Ri rajawaremal ri Rob’o’am

111Ri Rob’o’am aretaq chi’ kopan pa ri Jerusalem; ke’usik’ij ri rachoch ri Juda e ri rachoch  ri  B’enjamin,  k’alab’  kachuy  lajujq’o’  180.000   e’utzalaj  taq  achijab’  chech  ri  ch’o’j,  echa’talik,  arech  kech’o’jinik  kuk’  ri  Isra’el  e  arech  ktzalejixik  ri  ajawaremal  chrech  ri  Rob’o’am. 2K’atek’ut, kpe ri utzij ri Yahweh ruk’ ri Sema’i’as, achi rech ri Dyos, jewa’ we tzij  ri’:  3«Chab’ij  weri’  chrech  ri  Rob’o’am,  uk’ojol  ri  Salomon,  rajawinel  ri  Juda  e  chkech  konojel ri e’ajisra’el ek’o pa ri Juda e pa ri B’enjamin, jewa’ kab’ij chkech ri’: 4Jewa’ kub’ij ri  Yahweh: Mixb’e che ub’anik ri ch’o’j kuk’ ri e’iwachalal; chixtzalij iwonojel pa ri iwachoch,  rumal  rech  che  weri’,  in  kb’an  wech».  Ri  e’are’  xkita  ri  utzij  ri  Yahweh  e  xetzalejik,  man  xib’e ta che ub’anik ri ch’o’j chrij ri Jerob’o’am.  5Ri  Rob’o’am  xjeqi’i  pa  ri  Jerusalem  e  xuyak  kowlaj  taq  tinimit  pa  ri  Juda.  6Xuya  uchuq’ab’ ri utapya ri B’elem, ri Etam e ri Teko’a,  7ri B’et‐Sur, ri Soko, ri Adulam,  8ri Gat, ri  Maresa, ri Sif,  9ri Adorayim, ri Lakis, ri Aseka,  10ri Sore’a, ri Ayyalon, ri Heb’ron; we jetaq  tinimit,  ekowlaj  taq  tinimit  pa  ri  Juda  e  pa  ri  B’enjamin.  11Kuya  uchuq’ab’  ri  jetaq  tapya  konojel  tinimit  e  kukoj  chila’  ek’amal  taq  b’e,  kukoj  wa,  ase’ite  e  amaja’.  12Pa  ronojel  we  jetaq  tinimit,  ek’o  to’b’al  taq  ib’  e  k’yaqb’al  ch’ich’  rech  ch’o’j.  Sib’alaj  kowlaj  taq  tapya  xub’an chila’. Ri Juda e ri B’enjamin kkikoj reqle’n che are’ are erajaw e’are’.    __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI UKAB’ UCHOLEXIK WUJ

56 Ri echuchqajawib’ e ri e’ajlevi kiya’om kiwach ruk’ ri Rob’o’am 13Ri echuchqajawib’ e ri e’ajlevi ri ek’o pa ronojel ri Isra’el, xkiya’ kan ri kulew e xeq’ax 

uloq ruk’ ri are’ arech naqaj kek’oji’ wi chrech.  14Ri e’ajlevi xkiya’ kanoq ri komon kulew, ri  jastaq kech e kepe pa ri Juda e pa ri Jerusalem, rumal rech che ri Jerob’o’am e ri e’uk’ojol  xe’kiq’il  chrech  ri  kipatan  echuchqajawib’  rech  ri  Yahweh.  15Ri  Jerob’o’am  xas  xe’ukoj  ri  e’uchuchqajawib’ ri are’ pa ri jetaq k’olb’al ek’o chikaj, pa ri jetaq tab’al ek’o pa ri juyub’ e  erech ri alaj taq ama’ wakax xub’ano.  16Enik’aj winaq ekech konojel ri ekijuq’at ri Isra’el  che kkitzukuj ruk’ ronojel kanima’ ri Yahweh, Udyos ri Isra’el, xeteri’ uloq chkij ri e’are’ pa  ri Jerusalem, arech kkib’ana’ tab’al taq toq’ob’ chuwach ri Yahweh, ri Kidyos ri kinan kitat.  17Xkiya uchuq’ab’ ri rajawaremal ri Jorob’o’am uk’ojol ri Salomon, xas oxib’ junab’. Rumal  rech che ri are’ oxib’ junab’ xuterne’b’ej ri ub’e ri David e ri Salomon.    Ri e’ajuparachoch ri Rob’o’am 18Ri Rob’o’am kuk’am chrech rixoqil ri Majalat, umi’al ri Yerimot, uk’ojol ri David e ral ri 

Ab’ihayil,  umi’al  ri  Eli’ab’,  uk’ojol  ri  Jese.  19Ruk’  we  ixoq  ri’  xek’oji’  e’uk’ojol:  ri  Ye’us,  ri  Semari’as  e  ri  Saham.  20Chuwach  chi  aq’anoq  ri  are’,  xk’uli’  chi  ruk’  ri  Ma’aka,  umi’al  ri  Ab’salom, ruk’ ri are’ xek’oji’ ri uk’ojol Ab’i’as, ri Attay, ri Sisa e ri Selomit.  21Ri Rob’o’am  are  sib’alj  kuloq’oq’ej  ri  Ma’aka,  umi’al  ri  Ab’salom  chkiwach  ri  enik’aj  chik  erixoqil  e  chkiwach  ri  e’ukab’  taq  ixoqib’.  Rumal  rech che  are’  xek’oji’  ewajxaqlajuj  rixoqil  e  oxk’al  e’ukab’ taq ixoqib’. Xeralk’uwa’laj juwinaq wajxaqib’ uk’ojol e oxk’al umi’al.  22Ri Rob’o’am  kukoj  ri  Ab’i’as,  ral  ri  Ma’aka,  kinimal  ri  e’ajuparachoch,  nim  ub’antajik  chkixo’l  ri  erachalal, rumal rech che are kraj krokisaj ajawinel.  23Ri Rob’o’am utz uchomaxik xub’ano  e  xujach  kiwach  ri  e’uk’ojol  pa  ronojel  ri  rulew  ri  Juda  e  pa  ri  rulew  ri  B’enjamin,  pa  ronojel ri kowlaj taq tinimit; kuya’ sib’alaj kiwa e xutzukuj sib’alaj ek’i kixoqilal.    Ri Rob’o’am kuk’ex ri ub’e

121Aretaq chi’ ko chik e k’o chi uchuq’ab’ ri rajawib’al, ri Rob’o’am kuya’ kan ri Upixab’ ri  Yahweh, xoquje’ jeri’ xkib’ano ruk’ ri are’ konojel ri Isra’el.  2Pa ri uro’ junab’ che tajin chik  kajawinik  ri  Rob’o’am,  ri  rajawinel  ri  Egipto,  ri  Sesonk,  kpaqi’  uloq  che  ub’anik  ri  ch’o’j  chrij  ri  Jerusalem  –rumal  che  xuk’ex  ri  utzij  chuwach  ri  Yahweh–.  3Xpetik,  ruk’am  uloq  oxq’o’  1.200   ch’ich’  erachi’l  kej,  ewuqchuy  lajujq’o’  60.000   kej,  e  man  loq’  taj  ke’ejalaxik ri achijab’ erech ch’o’j epetinaq uloq ruk’ ri are’ chi pa ri Egipto uloq: e’ajlib’i’a,  e’ajsuki’o e e’ajkus,  4xok pa ri kowlaj taq tinimit rech ri Juda e kopan pa ri Jerusalem.  5Ri  Sema’i’as,  q’axel  utzij  ri  Dyos,  kpe  uloq  kuk’  ri  Rob’o’am  e  ri  ekinimal  ri  e’ajjuda  che  xkimulij kib’ pa ri Jerusalem arech kkisuk’umaj kib’ che ub’anik ri ch’o’j chrij ri Sesonk, e  kub’ij chkech: «Jewa’ kub’ij ri Yahweh: Ri ix xiniya’ kanoq ri in, rumal k’uwa’ kixinya’ kan  in  pa  uq’ab’  ri  Sesonk».  6K’atek’uri’,  ri  ekinimal  ri  Isra’el  e  ri  ajawinel,  xkiqasaj  kib’  e  kkib’ij: «Suk’ ri Yahweh».  7Aretaq chi’ ri Yahweh xrilo che xkiqasaj kib’, xpe ri utzij ruk’ ri  Sema’i’as, jewa’ xub’ij chrech ri’: «Rumal rech che xkiqasaj kib’, man ke’inkamisaj ta wa’;  xa  jub’iq’  chi  apanoq,  ri  in  kinto’  na  kiwach  arech  ke’animajik  e  man  kink’yaq  ta  ri’  ri  uq’aq’al  woyowal  puwi’  ri  Jerusalem  chi  rumal  ri  uq’ab’  ri  Seshonk.  8K’atek’ut,  ke’ok  ri’  erajchakib’ ri are’ arech kkilo jas ri nupatanixik ri in e ri kipatanixik ri jetaq ajawib’al rech  ri uwachulew».  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI UKAB’ UCHOLEXIK WUJ

57 9Xpaqi’  k’ut  ri  rajawinel  ri  Egipto,  ri  Sesonk,  che  ub’anik  ri  ch’o’j  chrij  ri  Jerusalem. 

Xub’an rech chrech uq’inomal ri Nim Rachoch ri Yahweh e ri uq’inomal ri nim rachoch ri  ajawinel,  ronojel  xrechb’ej  ub’ik.  Xuk’am  ub’ik  ri  q’an  pwaq  to’b’al  taq  ib’  xub’an  ri  Salomon;  10pa uk’exwach, ri ajawinel Rob’o’am xub’an chi nik’aj ruk’ saq ch’ich’ e xujach  chkech  ri  ekinimal  ri  achijab’  erech  ch’o’j  che  xkilaq’b’ej  ri  rokb’al  ri  nim  rachoch  ri  ajawinel.  11Ronojel mul che kok ub’ik ri ajawinel pa ri Nim Rachoch ri Yahweh, kepetik ri  achijab’ erech ch’o’j che uk’amik ri to’b’al ib’, e ke’kitzalijisaj chi kanoq pa ri uk’olb’al jawi’  ek’o wi ri elaq’b’anelab’.  12Rumal rech che xuqasaj rib’ ri are’, xpakataj apan puwi’ ri uq’aq’al royowal ri Yahweh  e man xchasax ta uwach ri are’. E xya’taj nik’aj utzil chrech ri Juda. 13Ri ajawinel Rob’o’am,  xk’oji’ uchuq’ab’ pa ri Jerusalem e xajawinik chila’.  Ri Rob’o’am, kawinaq jun ujunab’ k’olik aretaq chi’ xumajij ri rajawaremal e xajawinik  wuqlajuj  junab’  pa  ri  Jerusalem,  ri  jun  tinimit  che  xucha’  ri  Yahweh  chkixo’l  konojel  ri  e’ujuq’at ri Isra’el arech kukoj ri ub’i’ chila’. Ri unan ub’i’ Na’ama, ri are’ ajammon.  14Are  xub’ano ri itzel, rumal rech che man xukoj ta pa ranima’ che kutzukuj ri Yahweh.  15Ri utzijoxik ri Rob’o’am chi pa ri nab’e ub’ik e pa ri uk’isb’al, ¿la man tz’ib’atalik taj pa  ri  ucholajil  uk’aslemal  ri  Sema’i’as  q’axel  utzij  ri  Dyos  e  pa  ri  ucholajil  uk’aslemal  ri  saqwachom  Iddo?  Chi  amaq’el  xech’o’jinik  ri  Rob’o’am  e  ri  Jerob’o’am.  16Ri  Rob’o’am  xkotz’i’ kuk’ ri e’utat e xmuqik pa ri utinimit ri David; ri uk’ojol Ab’i’as xajawinik kanoq pa  uk’exwach ri are’.    Ri ch’o’j chkixo’l ri Ab’i’as e ri Jerob’o’am

131Wajxaqlajuj  junab’  chik  tajin  kajiwinik  ri  Jerob’o’am,  aretaq  chi’  ri  Ab’i’as  kumajij  ri  rajawaremal puwi’ ri Juda.  2Xajawinik oxib’ junab’ pa ri Jerusalem. Ri unan ub’i’ Mika’i’a,  umi’al ri Uri’el, ri ajguib’e’a. Ri Ab’i’as kch’o’jinik ruk’ ri Jerob’o’am.  3Ri Ab’i’as kuchapale’j  ub’anik  ri  ch’o’j  kuk’  e’utzalaj  taq  achijab’  erech  jch’o’j  –kak’alab’  lajujchuy  400.000   e’utzalaj taq achijab’ che echa’om– e ri Jerob’o’am xucholej rib’ che ub’anik ri ch’o’j kuk’  kak’alab’ kajq’o’  800.000  e’usalaj taq achijab’ chrech ri ch’oj, k’o kichuq’ab’ en man k’o ta  kkixib’ij kib’.     Ri ucholaj utzij ri Ab’i’as 4Ri 

Ab’i’as  xwa’lajik  puwi’  ri  juyub’  Semarayim,  che  k’o  pa  ri  ujuyub’al  ri  Efra’im  e  kuraqaqej uloq uchi’: «¡Chinatatab’ej ri at Jerob’o’am e iwonojel ri ix ix ajisra’el!  5¿La man  iweta’m  ta  ri  ix  che  ri  Yahweh  Udyos  ri  Isra’el,  pa  junalik  xuya  ri  rajawaremal  ri  Isra’el  chrech  ri  David?  Jun  junalikalaj  chapb’alq’ab’  xub’an  ruk’  ri  are’  e  kuk’  ri  e’uk’ojol.  6K’atek’uri’, ri Jerob’o’am, uk’ojol ri Neb’at, upataninel ri Salomon, uk’ojol ri David, xwa’laj  uloq  che  ub’anik  ri  ch’o’j  chrij  ri  rajaw.  7Xkiya  kiwach  ruk’  are’  enik’aj  winaq  che  nimal  kkina’o e e’itzel taq winaq, e xkikoj ri kikowinem puwi’ ri Rob’o’am, uk’ojol ri Salomon; ri  Rob’o’am  jun  ala,  che  maja’  qas  k’o  uchomab’al,  man  xkowin  taj  ke’uxutuj  ri  e’are’.  8E  kamik  ri’,  ri  ix  kiwaj  kixutuj  ri  rajawaremal  ri  Yahweh  che  are  kkipatanij  ri  e’uk’ojol  ri  David, rumal rech che sib’alaj ix k’i winaq chik; k’o iwuk’ ri q’an pwaq alaj taq ama’ wakax  che  xukoj  ri  Jerob’o’am  chixo’l  arech  kib’an  edyos  chrech.  9¿La  man  xe’iwesaj  ta  ub’ik  ri  echuchqajawib’ erech ri Yahweh, ri e’uk’ojol ri A’aron e ri e’ajlevi, arech ki’uxisaj iwib’ ix,  ixchuchqajawib’  ejacha  ri  echuchqajawib’  ek’olik  pa  taq  ri  nik’aj  taq  amaq’  chik?;  xaq  jachin kpetik che ruk’am uloq jun ama’ wakax e wuqub’ ama’ taq chij e kuta’o ktyoxrisaxik,  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI UKAB’ UCHOLEXIK WUJ

58

kb’anik chuchqajaw chrech arech ke’upatanij ri e’esal uwach Dyos.  10¡Ri uj, are Qadyos ri  Yahweh e man qaxutum ta kanoq ri are’; ri echuchqajawib’ che kkipatanij ri are’, e’are ri  e’uk’ojol ri A’aron, e xaq junam kkib’an ri e’ajlevi che ek’o pa ri kichak kipatan.  11Ronojel  aq’ab’ e ronojel b’enaq’ij, ri uj kqaporoj ri jetaq holokosto chuwach ri Yahweh, xoquje’ k’o  ri k’ok’ q’ol quk’; ri kaxlanwa’ cholem cho ri ch’ajch’ojalaj mexa, e ri q’an pwaq tzuk’b’al  chaj  arech  ktzijik  ronojel  b’enaq’ij,  rumal  rech  che  ri  uj  qachajim  ri  utaqanik  ri  Yahweh  Qadyos, che ri ix xixutuj kanoq!  12¡Kamik ri’, ri Dyos, erachi’l ri echuchqajawib’, k’o quk’ e  nab’e chqawach ruk’ taq ri ruka’ wakax ri koq’isaxik, arech kqaraqaqej qachi’ che ub’anik  ri  ch’o’j  iwuk’  ix!  E’ajisra’el,  mixch’o’jinik  ruk’  ri  Yahweh,  ri  Kidyos  ri  e’inan  itat,  rumal  rech che man k’o ta utzil ri’ kiriq ruk’ weri’».    Ri ch’o’j 13Katek’uri’,  ri  Jerob’o’am  xu’sututej  uloq  e  xukoj  jun  k’amb’al,  arech  kel  uloq  chkij  ri 

e’are’; ri achijab’ erech ch’o’j ek’o apan chuwach ri Juda e ri k’amb’al chkij ri e’ajjuda k’o  wi.  14Aretaq chi’ kkisutij kib’ ri e’ajjuda, kkilo che k’o ri ch’o’j chkiwach e chkij. Kkisik’ij ri  Yahweh,  e  aretaq  chi’  ri  echuchqajawib’  kch’awisaj  ri  ruk’a’  wakax,  15ri  achijab’  erech  ri  Juda xkiraqajej kichi’ rech umajib’al ri ch’o’j; e aretaq chi’ xkiraqej kichi’ ri e’ajjuda, ri Dyos  kujub’uj ub’ik kiwach ri Jerob’o’am e konojel ri Isra’el chi chuwach ri Ab’i’as e chuwach ri  Juda.  16Ri e’ajisra’el xe’animajik chkiwach ri Juda e ri Dyos xe’ujach  pa kiq’ab’ ri e’ajjuda.  17Ri Ab’i’as e ri erachi’l e’ajch’o’jab’, nimalaj k’ax xkib’an chkech ri e’are’: e kak’alab’ k’alab’  kachuy lajujq’o’  500.000  e’utzalaj taq achijab’ echa’talik chrech ri ch’o’j xekamik chkixo’l  ri  e’ajisra’el.  18Pa  we  q’ij  ri’,  ri  e’ajisra’el  xqajisaxik  ri  kinimal;  e  xekanajik  che  are  k’o  kichuq’ab’ ri Juda, rumal rech che xkitoq’aj kib’ ruk’ ri Yahweh ri Kidyos ri kinan kitat.    Ri uk’isb’al ri ajawaremal 19Ri  Ab’i’as  xroqataj  ri  Jerob’o’am  e  xuch’ak  nika’j  taq  tinimit  chrech  ri  are’:  ri  B’etel 

rachi’l  ri  ko’lik  taq  uk’olb’al,  ri  Yesana  e  ri  ko’lik  taq  uk’olb’al,  ri  Efron  e  ri  ko’lik  taq  uk’olb’al.  20Ri Jerob’o’am, man k’o ta chi uchuq’ab’ pa ri uq’ijil ri Ab’i’as; xane ri Yahweh  xusoko e xkamik.  21Ri Ab’i’as xk’oji’ uchuq’ab’; xk’uli’ kuk’ kajlajuj ixoqib’ e xeralk’uwa’laj  juwinaq keb’ e’uk’ojol e ewaqlajuj umi’al.  22Ri nik’aj jastaq chik xub’an ri Ab’i’as, ri nimalaj  taq xub’ano, ri uchak, tz’ib’atalik pa ri ucholaj utzij ri Iddo q’axel utzij ri Dyos.  23Xk’otzi’ ri  Ab’i’as kuk’ ri e’utat e xmuqik pa ri Utinimit ri David; are ri uk’ojol Asa xajawinik kanoq pa  uk’exwach.  Ri rutzilal e ri uwachinik ri uk’aslemal ri Asa

Pa taq ri uq’ijil ri Asa, xk’oji’ ri utzil pa ri amaq’ lajuj junab’.   141Ri Asa kub’ano jachike ri utz e suk’ chuwach ri Yaheh ri Udyos. 2Xuchup uwach ri jetaq  tab’al toq’ob’ rech kaxlan q’ijlanik e ri jetaq k’olb’al k’o chikaj, xupaq’ij ri ab’aj e ri tz’aq  3e  xtaqan chkech ri e’ajjuda che utzukuxik ri Yahweh, ri Kidyos ri kitat e che kkik’aslemaj ri  pixab’ e ri taqanik. 4Xuchup uwach pa ronojel taq utinimit ri Juda ri k’olb’al ek’o chikaj e ri  jetaq  tab’al  toq’ob’  rech  k’ok’  q’ol.  E  ri  ajawib’al  xk’oji’  pa  utzil  chuxe’  ri  rajawaremal  ri  are’.  5Xuyak nik’aj k’owlaj taq tinimit pa ri Juda, rumal rech che ri amaq’ xk’oji’ pa utzil e  man  k’o  ta  ch’o’j  xb’an  chrech  pa  taq  we  junab’  ri’;  xane  rumal  che  ri  Yahweh  xuya’  ri  ja’maril chrech ri are’.  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI UKAB’ UCHOLEXIK WUJ

59 6«Chqayaka’ we taq tinimit ri’, kcha chkech ri Juda, kqasutij rij ruk’ tapya, ruk’ keq’te’, 

ruk’  nik’aj  taq  uchi’ja  e  nik’aj  taq  ch’ich’;  kqab’ana’  weri’  aretaq  chi’  qech  ri  amaq’;  xqatzukuj ne’ ri Yahweh ri Qadyos; e rumal che xqatzukuj, xuya’ ri utzil chqech pa ronojel  ri amaq’». Xkiyak nak’ut ri jetaq tinimit e nimalaj xwachinik ri kik’aslemal.  7Ri Asa ek’o k’alab’ wuqlajujchuy lajujq’o’  300.000  achijab’ erech ch’o’j che e’ajjuda, ri  e’are’ kuk’am ri to’b’al kib’ e  ri k’yaqb’al kich’ich’, ek’alab’ o’chuy jumuch’  280.000  che  e’ajb’enjamin ri e’are’ che kuk’am ri to’b’al kib’ e ri kich’ab’; konojel ri e’are’ k’o kichuq’ab’.    Ri Seraj kunima’ rib’ pa k’i taq k’olb’al 8Ri Seraj che ajkus, kpe uloq chkij ruk’ oxk’alab’ o’chuy 

1.000.000  achijab’ erech ch’o’j 

9Ri  Asa  kel  uloq  che  uk’ulik  e 

e  jo’lajuj  k’al  ch’ich’  ruk’  kej,  xopanik  chi  pa  ri  Maresa.  xkicholej kib’ che ub’anik ri ch’o’j pa ri taq’aj rech ri Sefata, chunaqaj ri Maresa.  10Ri Asa  kusik’ij ri Yahweh ri Udyos e kub’ij: «Man k’o ta chi jun jeri’ at jacha ri at Yahweh, xuwi ri  at  katkowinik  kato’  uwach  ri  man  k’o  ta  uchuq’ab’  chuwach  ri  k’o  uchuq’ab’.  ¡Chujato’o’  b’a’ Yahweh Qadyos! rumal rech che ri uj kqatoq’aj qib’ awuk’ at, e pa ri ab’i’ ri at kujb’e  chrech ri ch’o’j kuk’ we ek’i winaq ri’. Yahweh, at ri at Qadyos. Man kch’o’jin ta ri winaq  awuk’, ri are’ che k’o uk’isik».  11Ri  Yahweh  xe’uqajb’ej  ri  e’ajkus  chuwach  ri  Asa  e  chkiwach  ri  e’ajjuda;  ri  e’ajkus  xe’animajik  ub’ik,  12ri  Asa  e  ri  winaq  erachi’l  ub’ik,  ke’koqataj  chi  k’ate’  na  pa  ri  Guerar.  Sib’alaj  e’ajkus  keqajik  e  man  k’o  ta  jun  kk’asi’  kanoq  rumal  rech  che  xchup  kiwach  chuwach ri Yahweh e chkiwach ri e’uwinaq. Kkich’ak ub’ik k’i taq jastaq, 13xe’ok pa ronojel  taq  tinimit  ek’o  chunaqaj  ri  Guerar,  rumal  rech  che  xqaj  pakiwi’  ri  k’ax  xupetisaj  ri  Yahweh,  e  ronojel  ri  jastaq  kkelaq’aj  ub’ik,  rumal  rech  che  k’o  k’i  taq  ch’akoj  chila’.  14Xoquje’  xe’koqataj  ri  jetaq  kikab’al  ri  ejupuq  taq  awaj  e  kekik’am  ub’ik  ek’i  chij  e  ek’i  kameyos; katek’uri’ ketzalij ub’ik pa ri Jerusalem.    Ri tzij xuq’axej ub’ixik ri Asari’as

151Xpetik ri Ruxlab’al ri Dyos ruk’ ri Asari’as, uk’ojol ri Oded,  2ri are’ xel ub’ik che uk’ulik  ri Asa e kub’ij chrech: «¡Chitatab’ej b’a’ ri nutzij in, at Asa e iwonojel ri ix, ix ajjuda e ri ix ix  ajb’enjamin! Ri Yahweh kk’oji’ ri’ iwuk’ we kixk’oji’ ix ruk’ ri are’; we kitzukuj ix, kuya rib’  ri’  kiriqo  ri  are’;  katek’ut,  we  kiya’  kanoq,  ri  are’  kixuya’  kan  ri’  ri  ix.  3Knajtanik  ri’  che  kkanaj  na  kanoq  ri  Isra’el  che  man  k’o  ta  ruk’  ri  qastzij  Dyos,  man  ek’o  ta  e’uchuchqajaqwib’ ri’ che uk’utik ri tzij e man k’o ta upixab’ ri’;  4k’atek’ut, aretaq chi’ k’ax  kuriqo e ktzalij ruk’ ri Yahweh, Udyos ri Isra’el e kutzukuj na ri are’, ri Yahweh kuya’ rib’  ri’ arech kriqitajik kumal ri e’are’.  5Pa taq we q’ij ri’, man k’o ta utzil ri’ chkech ri winaq,  xane  are  k’o  sib’alaj  k’ax  ri’  pakiwi’  konojel  ri  jetaq  amaq’.  6Kuk’ule’laj  rib’  ri’  jun  siwantinimit ruk’ jun chik, jun tinimit ruk’ jun chik, rumal rech che ri Dyos, kuk’ajisaj na  kiwach  ri’  ruk’  sib’alaj  taq  k’ax.  7Ri  ix,  chikojo’  b’a’  ichuq’ab’,  mub’an  b’a’  tuqa’r  ri  iq’ab’,  rumal rech che k’o kuch’ak ri’ ri ichak».  8Aretaq chi’ ri Asa kuta’ we tzij ri’ e che we tzij ri’ rech q’axel utzij ri Dyos, man xub’an  ta chik keb’ uk’u’x e xuchup kiwach konojel ri e’esal taq uwach dyos pa ronojel ri Juda e pa  ronojel ri B’enjamin e pa ronojel ri jetaq tinimit che xuch’ako pa ri ujuyub’al ri Efra’im e  kuyak  chik  jumul  ri  tab’al  toq’ob’  chuwach  ri  Yahweh  ri  k’o  ukok  chuwach  ri  Rok’al  ri  Yahweh.  9Ke’umulij  konojel  ri  siwantinimit  Juda  e  ri  B’enjamin,  xoquje’  ke’umulij  ri  e’ajefra’im, ri e’ajmanasses e ri e’ajsime’on ri ejeqel chkixo’l ri e’are’, rumal rech che ek’i  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI UKAB’ UCHOLEXIK WUJ

60

e’ajisra’el xeq’ax ub’ik kuk’ ri Asa aretaq chi’ xkilo che k’o ri Yahweh ri Kidyos ruk’ ri are’.  10Xkimulij kib’ pa ri Jerusalem pa ri urox ik’ aretaq chi’ jo’lajuj junab’ chik tajin kajawinik  ri Asa.  11Pa ri jun q’ij ri’, xkichi’j pa tab’al taq toq’ob’ chuwach ri Yahweh, nik’aj chech ri  xkich’ak uloq pa ri ch’o’j: juq’o’ o’lajujk’al  700  b’o’yix e wuqlajujq’o’ lajujk’al  7.000  chij.  12Pa komon uchomaxik xkib’ano che kkib’an jun chapb’alq’ab’ arech kkitzukuj ri Yahweh,  ri Kidyos ri kitat, ruk’ ronojel kanima’ e ruk’ ronojel kuxlab’al;  13e jachin ri man kutzukuj  ta ri Yahweh, ri Kidyos ri Isra’el, kkamisax ri’, chi nim winaq on ko’lik winaq, chi achi on  ixoq. 14Ko kich’ab’al xkib’ano che ujikib’axik ri kitzij chuwach ri Yahweh, ruk’ ki’kotemal, e  ruk’ ri roq’b’al ri ruka’ wakax;  15konojel ri e’ajjuda keki’kotik, rumal rech che xkijikib’a’ ri  tzij  ruk’  ronojel  kanima’  e  rumal  che  qastzij  xk’iy  pa  kanima’  che  kkitzukuj  ri  Yahweh.  Rumal  k’uri’,  ri  Are’  kuya’  rib’  ri’  arech  kriqitajik  kumal  ri  e’are’,  e  xuya  nimalaj  utzil  chkech pa ronojel ri amaq’.    Nik’aj taq uchak chik ri Asa 16Xoquje’ ri Ma’aka, che are unan ri ajawinel Asa, xtoqix chrech  rumal ri ral ri nimalaj 

uq’ijil uwuj ya’om, che Nimalaj Nan, rumal rech che xub’an jun itzel chuwach ri Asera. Ri  Asa xuchasaj chi’ we itzel ri’, xutzer ub’ik e xuporoj pa ri taq’aj rech ri sedron. 17K’atek’uri’,  man xchuptaj ta uwach chkixo’l ri Isra’el ri jetaq k’olb’al k’o chikaj. Kne’b’a’ jun tz’aqatalaj  ranima’  ri  Asa  pa  ronojel  ri  uk’aslemal.  18Xukoj  pa  ri  Nim  Rachoch  ri  Yahweh  ri  jetaq  sipanik che xutyoxrisaj kanoq ri utat, xoquje’ ri jetaq usipanik ri are’: saq pwaq, q’an pwaq  e ri jetaq chukb’al.  19Man k’o ta ch’o’j xb’antajik chi k’ate’ na pa ri juwinaq jo’lajuj junab’ che kajawinik chik  ri Asa.    Ri ch’o’j kub’an ri Juda ruk’ ri Isra’el

161Pa  ri  juwinaq  waqlajuj  junab’  che  tajin  kajawinik  chi  ri  Asa,  xpaqi’  uloq  ri  B’asa,  rajawinel ri Isra’el, chrij ri Juda; xuya uchuq’ab’ ri Rama arech kuq’at ub’e ri Asa, rajawinel  ri Juda. 2Xa jek’uri’, ri Asa kresaj ri q’an pwaq e ri saq pwaq pa ri uq’inomal ri Nim Rachoch  ri  Yahweh  e  pa  ri  nim  rachoch  ri  ajawinel,  e  kutaq  ub’ik  weri’  chrech  ri  B’en‐Hadad,  rajawinel  ri  Aram,  che  xejeqel  pa  ri  Damasko,  ruk’  jun  wuj  ri’:  3«¡Chk’oji’  b’a’  jun  chapb’alq’ab’  chqaxo’l  uj,  jacha  xk’oji’  chkix’ol  ri  atat  e  ri  nutat  in!  Ri  in  kintaq  ub’ik  chawech,  saq  pwaq  e  q’an  pwaq,  chat’oqopij  ri  chapb’al  aq’ab’  ruk’  ri  B’asa  rajawinel  ri  Isra’el, arech naj kb’e ub’ik chwech in!».  4Ri B’en‐Hadad utz kuta ri utzij ri Asa e ke’utaq  ub’ik ri ekinimal achijab’ erech ch’o’j puwi’ ri taq utinimit ri Isra’el; xok pa ri Iyyon, pa ri  Dan,  ri  Ab’el‐Mayim  e  pa  ronojel  ri  k’olb’al  jawi’  k’olom  ri  jastaq  pa  ri  jetaq  utinimit  ri  Neftali.  5Aretaq  chi’  ri  B’asa  xreta’maj  weri’,  xutak’ab’a’  ri  chak  tajin  pa  ri  Rama  e  xuq’il  uyakik ri jetaq tapya.  6K’atek’uri’, ri ajawinel Asa ke’uk’am ub’ik konojel ri Juda; kkik’am  ub’ik pa ri Rama ri ab’aj e ri tz’alam che ri B’asa xukoj chrech ri chak; e ruk’ weri’ xuyak  utapya ri Gueb’a e ri Mispa.  7Pa taq we q’ij ri’, ri saqwachom Hanani xpe uloq ruk’ ri Asa, rajawinel ri Juda. Kub’ij  chrech: «Rumal rech che ri at xatoq’aj awib’ ruk’ ri uchuq’ab’  ri rajawinel ri Aram e man  are ta xatoq’aj awib’ ruk’ ri Yahweh ri Adyos, rumal k’u weri’ xe’animaj ub’ik pa ri aq’ab’ ri  achijab’ erech ch’o’j rech ri Aram.  8Ri e’ajkus e ri e’ajlib’i’a ¿la xa man ek’i taj ri e’are’ ruk’  ri  kich’ich’  e  ruk’  ri  kikej?  ¿La  man  xe’ujach  ta  ri  Yahweh  pa  ri  aq’ab’  rumal  rech  che  xakub’a’ ak’u’x chrij ri Yahweh?  9Ri uwoq’och ri Yahweh kril ronojel ri uwachulew arech  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI UKAB’ UCHOLEXIK WUJ

61

kuya’  kichuq’ab’  ri  jachintaq  k’o  jun  tz’aqatalaj  kanima’  chuwach  ri  Are’.  Ri  at,  k’ax  ach’ab’exik puwi’ weri’, rumal k’uwa’ chi kamik ub’ik ri’ kariq ch’o’j wa’». 10Ri Asa xyakataj  royowal chrij ri saqwachom, e xujat’ij ruk’ ri ch’ich’ pa ri che’, rumal rech che k’ax kuna’o  rumal weri’. Pa taq we q’ij ri’, ri Asa k’ax kub’an chkech ek’i e’uwinaq.    Ri uk’isb’alil ri rajawaremal ri Asa 11Are wa’ ri jastaq xub’an ri Asa, chi ri nab’e e ri uk’isb’al, tz’ib’atalik pa ri Wuj kech ri 

Ekajawinel  ri  Juda  e  ri  Isra’el.  12Ri  Asa  xyawajik  ri  raqan,  aretaq  chi’  kawinaq  b’elejlajuj  junab’ chik kajawinik; k’atek’uri’, xoquje’ man xutzukuj ta ri Yahweh pa ri uyab’il, xane are  ke’utzukuj ri e’ajkunanel.  13Ri Asa xk’otz’i’ kuk’ ri e’unan utat. Xkamik aretaq chi’ kawinaq  jun junab’ chik tajin kajawinik.  14Xmuqik pa ri muqub’al rech xub’an kanoq pa ri Utinimit  ri David. Kkotz’ob’axik cho jun ch’at nojinaq chrech k’ok’alaj taq kunab’al, chrech q’ayes e  chrech kunab’al che xkib’ano ri kena’w chrech; e xtzijik jun nimalaj q’aq’ chrech ri are’.    Ri nimalj ukowinem ri Josafat

171Are ri uk’ojol ri Josafat xajawinik kanoq pa ri uk’exwach e ri are’ xk’oji’ uchuq’ab’ chrij  ri Isra’el. 2Xukoj elaq’ab’anel achijab’ erech ch’o’j pa ronojel ri kowlaj taq utinimit ri Juda e  xe’ukoj  eq’atb’altzij  pa  ri  ronojel  ri  ramaq’  ri  Juda  e  pa  ri  jetaq  utinimit  ri  Efra’im  che  xub’an rech ri utat chrech.    Kukamisaj rib’ che ub’anik ri Pixab’ 3Ri Yahweh xk’oji’ ruk’ ri Josafat, rumal rech che ri are’ xuterne’b’ej ri b’e che xruk’aj ri 

utat David e man xe’utzukuj ta ri Eb’a’al. 4Xane are xutzukuj ri Dyos kech ri e’utat e xb’inik  pa  ri  utaqanik  e  man  xub’an  taj  ri  xkib’an  ri  Isra’el.  5Ri  Yahweh  xuya  uchuq’ab’  ri  rajawaremal  pa  ri  uq’ab’;  e  konojel  ri  e’ajjuda  xkitoj  ri  alkab’al  chrech  ri  Josafat,  ri  are’  xk’oji’  sib’alaj  uq’inomal  e  uq’ijil.  6Ri  ranima’  xk’ub’i’  uk’u’x  pa  ri  ub’e  ri  Yahweh,  chi  xuchup na uwach pa ri Juda ri jetaq k’olb’al k’o chikaj e ri jetaq tz’aq kech ixoqib’ che e’esal  uwach dyos.  7Oxib’  junab’  chik  tajin  kajawinik,  ke’utaq  ub’ik  ri  e’uwinaq  che  ek’amalb’e’:  ri  B’en‐ Hayil, ri Ab’di’as, ri Sakari’as, ri Natana’el, ri Mike’as, arech keb’ekitijoj ri winaq pa ri jetaq  utinimit  ri  Juda.  8Xe’utaq  ub’ik  nik’aj  e’ajlevi  kuk’  ri  e’are’:  ri  Sema’i’as,  ri  Netani’as,  ri  Seb’adi’as, ri Asahel, ri Semiramot, ri Jonatan, ri Adoni’as, ri Tob’i’as, e kuk’ we e’ajlevi ri’  xoquje’ xe’utaq ub’ik ri echuchqajawib’ ri Elisama e ri Yehoram.  9Ri e’are ri’ xetijon pa ri  Juda, kuk’am ub’ik ri uwuj ri Upixab’ ri Yahweh. Xkitzalij konojel ri jetaq utinimit ri Juda e  xe’kitijoj  ri  winaq.  10Konojel  ri  e’ajawib’al  ri  ek’o  pa  ri  jetaq  amaq’  che  ek’o  chunaqaj  ri  Juda, xe’uchap ri uxib’rib’ ri Yahweh; xa jek’uri’ man k’o ta xech’o’jinik ruk’ ri Josafat.  11Ri  enik’aj  taq  e’ajfiliste’o  xkik’am  uloq  chrech  ri  Josafat  nik’aj  taq  sipanik,  saq  pwaq,  rech  alkab’al; xoquje’ ri Arab’es xkik’am uloq chrech eko’lik taq jupuq awaj: eb’elelajujq’o’ ok’al  7.700   ama’  alaj  taq  chij  e  eb’elejlajujq’o’  ok’al  7.700   k’isik  e  eb’elejejlajujq’o’  ok’al  7.700   mo’ch.  12Xa  jek’uri’  ri  Josafat  sib’alaj  xnimarik  ri  ub’antajik;  e  kuyak  pa  ri  Juda  kowlaj taq ja e ejujun taq tinimit k’olb’al taq ri jastaq.    Ri achijab’ erech ri ch’o’j __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI UKAB’ UCHOLEXIK WUJ

62 13K’i  taq  chak  xub’an  pa  ri  taq  utinimit  ri  Juda  e  xek’oji’  jupuq  echa’om  taq  achijab’ 

erech  ch’o’j,  pa  ri  Jerusalem.  14Are  wa’  ri  ucholexik  ri  kib’i’,  jeri’  jacha  kib’anom  pa  ja  k’olb’al:  Pa  ri  rachoch  ri  Juda:  ekinimal  kaq’o’  lajujk’al  1.000   achijab’:  are  ri  Adna  ri  kinimal, erachi’l e k’alab’ wuqlajujchuy lajujq’o’  300.000  e’utzalaj taq achijab’ chrech ri  ch’o’j e che k’o kichuq’ab’;  15k’o chuxe’ ri utaqanik ri are’, ri k’amalb’e Yehojanan, erachi’l  k’alab’  o’chuy  jumuch’  280.000 ;  16k’o  chuxe’  ri  utaqanik  ri  Amasi’as,  uk’ojol  ri  Sikri,  ri  are’  che  xraj  xpatanajik  chrech  ri  Yahweh,  erachi’l  k’alab’  o’chuy  200.000   e’utzalaj  taq  achijab’ chrech ri ch’o’j e achijab’ che k’o kichuq’ab’.  17Pa ri rachoch ri B’enjamin: jun utzalaj achi chrech ri ch’o’j, k’o uchuq’ab’, are ri Elyada  erachi’l  k’alab’  o’chuy  200.000   achijab’  che  k’o  ri  kich’ab’  e  to’b’al  kib’;  18chuxe’  ri  utaqanik are k’o ri Yehosab’ad che erachi’l k’alab’ lajujchuy  180.000  kuk’am ri rajawaxik  chkech pa ri ch’o’j.  19E’are wa’ ri kkipatanij ri ajawinel e man e’ejalam ta kuk’ ri e’are’ ri achijab’ xe’ukoj ri  ajawinel pa ronojel ri kowlaj taq k’olb’al ek’o pa ri Juda.    Ri chapb’alq’ab’ ruk’ ri Ajab’ e ri tzij kkiq’axej ri eq’axel utzij ri Dyos

181Ri Josafat xk’oji’ sib’alaj umeb’e’il e uq’ijil; ri are’ xuxik achalaxik ruk’ ri Ajab’ rumal jun  k’ulanem.  2Pa  keb’  oxib’  junab’,  ri  Josafat  xxuli’  ub’ik  ruk’  ri  Ajab’  che  usolixik  pa  ri  Samari’a. Ri Ajab’ xe’uch’ol ek’i’ ama’ taq chij e ama’ taq wakax rech tab’al toq’ob’ rech are’  e kech ri winaq erachi’l ub’ik, e kukoj uk’u’x ri are’ arech kpaqi’ ub’ik che ub’anik ri ch’o’j  ruk’ ri Ramot ri ajgala’ad.  3Kub’ij ri Ajab’, rajawinel ri Isra’el, chrech ri Josafat, rajawinel ri  Juda:  «¿La  kawaj  kab’e  wuk’  in  pa  ri  Ramot  rech  ri  Gala’ad?».  Ri  are’  kub’ij  chrech:  «Ri  ch’o’j jeri’ na k’uri’ chwech in jacha ri chawech ri at, jeri’  na k’uri’ chkech ri enuwinaq in  jacha chkech ri awinaq at».   4K’atek’uri’  ri  Josafat  kub’ij  chrech  ri  rajawinel  ri  Isra’el:  «Kinta’  chawech,  nab’e  chawila’ b’a’ jas kub’ij ri utzij ri Yahweh».  5Ri rajawinel ri Isra’el ke’usik’ij ri eq’axel utzij ri  Dyos, ejuq’o’ ri e’are’ e kuta’ chkech: «¿La utz che kujech’o’jinoq chrij ri Ramot ri ajgala’ad  on  kinq’il  wib’  chrech  weri’?».  Kkib’ij  chrech:  «Chatpaqal  ub’ik,  rumal  rech  che  ri  Dyos  kujach ri’ ri are’ puq’ab’ ri ajawinel».  6K’atek’ut, ri Josafat kub’ij: «¿La man k’o ta chi jun  q’axel utzij ri Yahweh waral arech ke’qata chi chrech are’?».  7Ri rajawinel ri Isra’el kub’ij  chrech  ri  Josafat:  «K’o  chi  na  jun  achi  che  kuya’o  keqata’  ri  utzij  ri  Yahweh  chrech,  k’atek’ut, ri in itzel kinwil in ri are’, rumal rech che man k’o ta jun utz kub’ij chwech, xuwi  itzel kub’ij chwech. Are ri Mike’as, uk’ojol ri Yimla». Ri Josafat kub’ij: «¡Mub’ij we ajawinel  we tzij ri’!».  8Ri rajawinel ri Isra’el kusik’ij jun mencho’r achi e kub’ij chrech: «Chi chanim  chak’ama’ uloq ri Mike’as, ri uk’ojol ri Yimla».  9Ri rajawinel ri Isra’el e ri Josafat rajawinel ri Juda, et’uyul chjujunal cho ri kitem, ruk’  k’ak’alaj taq katz’yaq; et’uyul  pa ri jun ulew che k’o ukoq chuchi’ ri Samari’a e konojel ri  eq’axel utzij ri Dyos eb’enaq pa jyam chkiwach ri e’are’.  10Ri Sedesi’as, uk’ojol ri Kena’ana,  ub’anom  taq  ch’ich’  ruk’a’  e  kub’ij:  «Jewa’  kub’ij  ri  Yahweh:  Ruk’  weri’  ke’atoq’  na  ri’  ri  e’ajaram  chi  k’ate’  na  ke’ak’is  konojel».  11E  konojel  ri  eq’axel  utzij  ri  Dyos  junam  ri  tzij  kkib’ij: «¡Chatpaqal chrij ri Ramot ri ajgala’ad! Utz kariqo, ri Yahweh kujach na ri’ puq’ab’  ri ajawinel».  12Ri  ajtaqo’ntzij  ri  xb’e  che  uk’amik  uloq  ri  Mike’as,  kub’ij  chrech:  «Chawilampe’,  konojel ri eq’axel utzij ri Dyos xa junam kkib’ij chrech ri ajawinel, che utz kuriqo. Utz na  k’uri’  we  xoquje’  kab’ij  ri  at  jun  utz  tzij  chrech  ri  are’,  jacha  ri  enik’aj».  13K’atek’ut,  ri  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI UKAB’ UCHOLEXIK WUJ

63

Mike’as  kub’ij:  «¡K’aslik  ri  Yahweh!  Qastzij  kinb’ij  che  are  kinya  ub’ixik  ri’  ri  kub’ij  ri  Nudyos chwech».  14Kopanik ruk’ ri ajawinel e ri ajawinel kub’ij chrech: «Mike’as, ¿la utz  che  kujb’e  che  ub’anik  ri  ch’o’j  chrij  ri  Ramot  ri  ajgala’ad,  on  are  utz  kinq’il  wib’  chrech  weri’?».  Kub’ij  chrech:  «¡Chixpaqal  ub’ik  chrij!  Kijachitaj  ri’  pa  ri  iqab’».  15K’atek’uri’  ri  ajawinel kub’ij chrech: «Jampa’ mul rajawaxik kinta’ nimalaj toq’ob’ chawech che xuwi are  kab’ij ri saqalajtzij chwech pa ri ub’i’ ri Yahweh?». 16K’atek’uri’ kub’ij:  «Ri in wilom che konojel   ri Isra’el ejub’um pa taq ri juyub’,  ejacha jupuq chij che   man k’o ta kajyuq’.  Ri Yahweh kub’ij:   ¡Ri e’are’ man k’o ta kajaw;   chkijujunal chetzalij b’a’   putzil pa ri kachoch!».  17Ri  rajawinel  ri  Isra’el  kub’ij  chrech  ri  Josafat:  «¿La  man  xinb’ij  ta  chawech  che  xuwi  kuya ub’ixik chwech ri k’ax e che man k’o ta jun utzil kub’ij chwech?». 18Ri Mike’as kub’ij:  «Chitatab’ej  b’a’  ri  utzij  ri  Yahweh:  Xinwil  ri  Yahweh  t’uyul  cho  ri  utem;  e  konojel  ri  e’ajch’o’j  ek’o  pa  ri  kaj  etak’al  pa  ri  rikyaq’ab’  e  pa  ri  umox.  19Kuk’ot  kichi’  ri  Yahweh:  “¿Jachin  ksub’uw  na  ri’  ri  Ajab’,  rajawinel  ri  Isra’el,  arech  kpaqi’  ub’ik  chrij  ri  Ramot  ri  ajgala’ad  e  chila’  kkam  wi?”  K’atek’uri’,  junwi  kub’ij  ri  jun  e  junwi  chik  kub’ij  ri  jun  chik  20K’atek’uri’, ri Uxlab’axel knab’ejik e ktak’i’ chuwach ri Yahweh: “In kinsub’uwik ri are’”.  Kuk’ot uchi’ ri Yahweh: “¿Jas usub’uxik kab’ano?”  21Kub’ij: “Kinb’e na ri’ e kinb’an wib’ ri’  in uxlab’al rech ri tzij che man tzij taj pa kichi’ ekiq’axel utzij ri Dyos». Ri Yahweh kub’ij:  “Ri at katkowin ri’ kasub’u’ ri are’, jat b’a e jeri’ ja’b’ana’”. 22Ri Yahweh ukojom jun uxlab’al  rech  ri  tzij  che  man  tzij  taj  pa  kichi’  konojel  we  eq’axel  utzij  ri  Dyos  ek’o  waral  ri’,  ri  Yahweh xuya ub’ixik ri k’ax pawi’ ri at».  23Ri  Sedesi’as,  uk’ojol  ri  Kena’ana,  kq’ib’  ukoq  e  kuya  jun  q’ab’  chupalaj  ri  Mike’as,  e  kub’ij: «¿Jas b’e xruk’aj ub’ik ri ruxlab’al ri Yahweh che xel  ub’ik wuk’ in e xu’b’ij jun tzij  chawech at?».  24Ri Mike’as kub’ij: «Chi kawil na ri’ aretaq chi’ ri at kak’u’ na awib’ pa jun  k’olb’al  e  pa  jun  chik».  25Ri  rajawinel  ri  Isra’el  kub’ij:  «Chichapa’  ri  Mique’as  e  chik’ama’  ub’ik  chrech  ri  Amon,  q’atb’altzij  rech  ri  tinimit  e  chrech  ri  Jo’as,  uk’ojol  ri  ajawinel.  26E  kib’ij ri’ chkech ri e’are’: “Jewa’ kub’ij ri ajawinel: Chitz’apij we achi’ ri’ pache’ e chiwejalaj  ri uwa’ e ri ujoron kiya’o, chi k’ate’ na inch’akanel kintzalij uloq in”».  27Ri Mike’as kub’ij:  «We  kattzalij  uloq  chi  atch’akanel,  man  xch’aw  ta  ri’  ri  Yahweh  rumal  ri  nuchi’  in».  K’atek’uri’, ri are’ kub’ij: «Chitatab’ej b’a’ iwonojel ri ix, ix siwan taq tinimit».    Ri ch’o’jinik. Ri tzij xuq’axej ri q’axel utzij ri Dyos 28Ri  rajawinel  ri  Isra’el  e  ri  Josafat,  rajawinel  ri  Juda  kepaqi’  ub’ik  chrij  ri  Ramot  ri 

ajgala’ad.  29Ri rajawinel ri Isra’el kub’ij chrech ri Josafat: «¡Ri in kinpo’yisaj na wib’ aretaq  chi’  kinokik  chrech  ri  ch’o’j,  k’atek’ut,  ri  at,  chakojo’  ub’ik  ri  awatz’yaq!».  Ri  rajawinel  ri  Isra’el xupo’yisaj ub’ik rib’ e jeri’ xe’ok chrech ch’o’j.  30Ri rajawinel ri Aram xtaqan chkech  ri  ekinimal  ri  kkib’insaj  ri  jetaq  ch’ich’  ruk’  kej:  «¡Mixch’o’jin  kuk’  ri  ek’olik  e  ri  enim  winaq, xuwi chixch’o’jin ruk’ ri rajawinel ri Isra’el!».  31Aretaq chi’ ri ekinimal ri eb’insanel  ch’ich’  ruk’  kej,  kkil  ri  Josafat,  kkib’ij:  «Are  la’  ri  are’  ri  rajawinel  ri  Isra’el»,  xkisutij  rij  arech  kech’o’jin  ruk’;  k’atek’ut,  ri  Josafat  kuraqaqej  uchi’  pa  ri  ch’o’j  e  ri  Yahweh  xuto’  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI UKAB’ UCHOLEXIK WUJ

64

uwach e naj xresaj ub’ik chrech ri are’.  32Aretaq chi’ ri ekinimal chrech ri eb’insanel taq ri  ch’ich’ xkilo che man are ta ri rajawinel ri Isra’el, xkiya kanoq e xeb’e ub’ik.  33K’atek’uri’, jun achi xaq xuk’yaq ub’ik ri uch’ab’, man k’o ta jun kusuk’ub’a’ apanoq e  are xuriqa’ ri rajawinel ri Isra’el chi panik’aj chrech ri uxalma. Ri ajawinel kub’ij chrech ri  b’insanel uch’ich’: «Chatzalijisaj we ch’ich’ e chinawesaj ub’ik waral, rumal rech che k’ax in  k’olik». 34K’atek’ut, nimalaj ch’o’j xb’antajik pa we jun q’ij ri’; e ri rajawinel ri Isra’el, xtak’i’  pa ri uch’ich’ chkiwach ri e’ajaram chi k’ate’ pa ri b’enaq’ij, e aretaq chi’ xqaj ri q’ij, xkamik.  191Aretaq chi’ ri Josafat, rajawinel ri Juda, utz uwach ktzalij uloq pa ri Jerusalem.  2Ri Jehu,  uk’ojol ri Janani ri saqwachom,  kel uloq kuk’ulu’ ri ajawinel Josafat e kub’ij chrech: «¿La  kato’  uwach  at  jun  itzel  winaq  e  ke’aloq’oq’ej  ri  jachintaq  kkitz’i’laj  uwach  ri  Yahweh?,  rumal  k’uwa’  xqaj  ri  uq’aq’al  ri  Yahweh  chawij  3K’atek’ut,  xriqitajik  awuk’  nik’aj  taq  awutzilal,  rumal  rech  che  xachup  kiwach  pa  we  ulew  ri’  ri  jetaq  tz’aq  e  ruk’  ronojel  awanima’ xatzukuj ri Dyos».    Ri ub’anik k’ak’ chrech ri jetaq q’atb’altzij 4Ri  Josafat,  rajawinel  ri  Juda,  jeqelik  pa  ri  Jerusalem,  k’atek’ut  ke’usolij  chi  jumul  ri 

e’uwinaq  chi  kumajij  ub’ik  pa  ri  B’erseb’a  e  kopan  pa  ri  ujuyub’al  ri  Efra’im,  e  kuk’ex  ri  kik’u’x  arech  ketzalij  ruk’  ri  Yahweh,  ri  Kidyos  ri  e’unan  e’utat.  5Ke’ukoj  eq’ataltzij  pa  ri  amaq’ pa ronojel ri kowlaj taq utinimit ri Juda.  6Kub’ij chkech we eq’ataltzij ri’: «Utz b’a’  kixel ruk’ ri kib’ano, rumal rech che man kib’an ta q’atojtzij pa kib’i’ ri winaq xane kib’an ri  q’ataltzij pa ub’i’ ri Yahweh, ri are’ k’o ri’ iwuk’ aretaq chi’ kib’an ri q’atb’altzij.  7¡Kamik ri’,  chkanaj b’a iwuk’ ri xib’rikil chuwach ri Yahweh! Qas chiwila’  ri ichak, rumal rech che ri  Yahweh ri Qadyos man kraj ta ri itzel, junam kub’an chkech ri winaq, xoquje’ man k’o ta  kmiq’isaxik uq’ab’ ruk’ ri pwaq».  8Xoquje’,  ri  Josafat  xe’ukoj  pa  ri  Jerusalem  enik’aj  echuchqajawib’,  enik’aj  e’ajlevitas  e  enik’aj  ekinimal  ri  ekachalal  ri  e’ajisra’el,  arech  kkib’an  ri  q’atojtzij  rech  ri  Yahweh  e  kkib’an  ri  q’atojtzij  puwi’  ri  jetaq  ch’o’j  kb’antajik.  Ri  e’are’  ejeqel  pa  ri  Jerusalem.  9Ri  Josafat ktaqan chkech weri’: «Kib’an ichak ipatan pa ri xib’rikil chuwach ri Yahweh, man  kik’ex  ta  ri  itzij  e  ruk’  jun  suk’alaj  iwanima’.  10Ronojel  ch’o’j  ke’kiya’a  ri  e’iwachalal  chiwach, ri ejeqel pa ri kitinimit: kne’b’a kamisanik, on rumal ri Pixab’, on ri tzij rajawaxik  kb’anik, on ri jastaq krawasaxik, rajawaxik kisaqarisaj ri jastaq chkiwach, arech man k’o ta  kimak chuwach ri Yahweh, e arech man kyakataj ta ri uq’q’al royowal piwi’ ri ix e pakiwi’  ri e’iwachalal. We kib’an weri’, man k’o ta k’ax ri’ kiriqo.  11Ri Amari’as, che nab’e chuchqajaw, are k’amalb’e ri’ chiwech arech kiwilij ronojel ri  jastaq rech ri Yahweh e ri Seb’adi’as, ri uk’ojol ri Isma’el, k’amalb’e pa ri kachoch ri Juda,  are  kixrilij  ri’  puwi’  ronojel  jastaq  rech  ri  ajawinel.  Ri  e’ajlevi  e’are  e’ajtz’ib’  ri’  chiwech.  Chikojo’ b’a’ ichuq’ab’, chib’ana’ b’a’ weri’, e ri Yahweh kk’oji’ ri’ ruk’ ri utz winaq».    Ri tyoxlaj ch’o’j

201Chuwach  chi  aq’anoq  weri’,  ri  e’ajmo’ab’  e  ri  e’ajammon,  ekachi’l  ejujun  chkech  ri  Ma’onitas, xepe uloq chrech ri ch’o’j chrij ri Josafat.  2Xeyo’q ub’ixik weri’ chrech ri Josafat:  «Epetinaq  uloq  chawij  ek’i  winaq,  che  epetinaq  uloq  ch’aqap  chrech  ri  polow,  chrech  ri  Edom; ek’o chi uloq pa ri Jasason Tamar, weri’ are ri En‐Gaddi».  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI UKAB’ UCHOLEXIK WUJ

65 3Ri 

Josafat  xuxib’ij  rib’  e  xk’iy  pa  ranima’  che  kutzuj  ri  Yahweh.  E  xtaqanik  arech  kemewajik  konojel  ri  winaq  pa  ri  Juda.  4Ri  e’ajjuda  xkimulij  kib’  ruk’  ri  Yahweh  arech  kikoltajik rumal ri are’; konojel ri winaq panik’aj tinimit chik che rech ri Juda, xepe uloq  ruk’ ri Yahweh arech ri ke’ukolo ri are’.  5K’atek’uri’, ri Josafat, tak’alik panik’aj chkech ri  mulin ib’ kech ri e’ajjuda e kech ri e’ajhi’erosolimitas  ajjerusalem  pa ri Nim Rachoch ri  Yahweh, chuwach apan ri k’ak’ uwaja 6kuraqaqej uchi’ e kub’ij: «Yahweh, Kidyos ri eqanan  qatat, ¿la man at Dyos ta ri at chikaj? ¿La man at taj k’o ri akowinem pakiwi’ ri kajawib’al  ri jetaq amaq’? ¿La man pa ri aq’ab’ taj k’o wi ri chuq’ab’ e ri kowinem e che man k’o ta jun  kkowinik  kkanaj  kanoq  chawach?  7¿La  man  at  taj,  Qadyos  ri  uj,  che  xe’awesaj  ub’ik  ri  winaq ek’o pa we ulew ri’ chi chkiwach ri Isra’el? ¿La man aya’om taj chkech ri erija’al ri  Ab’raham,  ri  e’are’  che  pa  junalik  ke’aloq’oq’ej?  8E’are  ri  e’are’  xejeqi’  chila’  e  xkiyak  jun  tyoxlaj  uk’olb’al  ri  Ab’i’  e  xkib’ij:  9“We  kpe  jun  k’ax  paqawi’,  jun  ch’o’j,  jun  k’ajisab’al  qawach, jun b’innelyab’il, on ri numik, ri uj kqak’utu’ qib’ ri’ chuwach we Nim Awachoch  ri’ e chawach ri at, rumal rech che k’o ri Ab’i’ pa we Nim Ja ri’. Ri uj katqasik’ij ri’ aretaq  chi’ nimalaj k’ax uj k’olik, ri at kujatatab’ej ri’ e kujakol ri’”.  10Chawila’  b’a  kamik  ri’,  ri  e’ajammon,  ri  e’ajmo’ab’  e  ri  winaq  ek’o  pa  ri  juyub’  Se’ir;  jawi’ man xaya’ ta b’e arech ke’ok ri Isra’el pa ri ulew ri’ aretaq chi’ xe’el uloq pa ri Egipto,  rumal  ne  k’uri’,  ri  Isra’el  naj  xeb’e  wi  chkech  ri  e’are’  e  man  xkichup  ta  kan  kiwach;  11k’atek’uri’, kamik ri’, ri utojb’alil kkib’an chqech are kepe uloq che qesaxik pa ri qechb’al  xaya at chqech.  12¡Ayum, Qadyos! ¿La man kab’an ta ri’ ri suk’alaj q’atojtzij pakiwi’? rumal  che  ri  uj  man  k’o  ta  qachuq’ab’  chkiwach  we  ek’ilaj  taq  winaq  ri’,  che  epetinaq  uloq  che  ub’anik  ri  ch’o’j  quk’  ri  uj.  Man  qeta’m  ta  jas  ri  kqab’ano.  K’atek’ut,  ri  uj  kujka’y  apan  chawech».  13Konojel  ri  e’ajjuda  etak’toj  chuwach  ri  Yahweh  kuk’  ri  ekachalal,  ri  ekixoqilal  e  ri  ekalk’uwa’l. 14Panik’aj chkech ri mulin ib’, ri Uxlab’al rech ri Yahweh xpe puwi’ ri Yajasi’el,  uk’ojol ri Sakari’as, uk’ojol ri B’ena’i’as, uk’ojol ri Ye’i’el, uk’ojol ri Mattani’as ri ajlevi, jun  chkech  ri  e’uk’ojol  ri  Asaf.  15Kuraqej  uchi’  e  kub’ij:  «¡Chitatab’ej,  iwonojel  ix,  ix  ajjuda  e  iwonojel  ri  ix,  ix  ajjerusalem  e  ri  at,  at  ajawinel  Josafat!  Jewa’  kub’ij  ri  Yahweh  chiwech:  ¡Mixib’ij b’a’ iwib’, mixb’irb’itik chkiwach we ek’ilaj taq winaq ri’; we jun ch’o’j ri’ man k’o  ta iwech ix chrech, rumal rech che are k’o rech ri Dyos chrech.  16Chwe’q, chixxulun ub’ik  pakiwi’;  ri  e’are’  kepaqi’  uloq  ri’  pa  ri  jun  paqalik  rech  ri  Sis.  Ri  ix,  ke’iriqa’  na  ri’  pa  ri  uk’isb’al ri taq’aj, chunaqaj ri tz’inalik ulew Yerue’l.  17Man rajawaxik taj kixch’o’jinik pa we  jun  ch’o’j  ri’.  Chik’olo’  iwib’  e  mixsilob’ik  e  kiwil  na  ri’  ri  ukolotajem  ri  Yahweh  che  kpe  iwuk’.  Ri  at,  at  Juda  e  ri  at,  at  Jerusalem,  mixib’ij  b’a’  iwib’,  mixb’irb’itik  b’a’.  Chwe’q,  jix  ub’ik che kik’ulik ri e’are’ e ri Yahweh kk’oji’ ri’ iwuk’».  18Ri  Josafat  kumej  rib’  pa  ri  ulew  e  kkanaj  kan  ri  upalaj  chuwachulew;  konojel  ri  e’ajjuda e ri e’ajjerusalem, xexuki’ chuwach ri Yahweh arech kkiq’ijilaj ri Are’. 19K’atek’uri’,  ri  e’ajlevi  –enik’aj  chkech  ri  Kehatitas  e  ri  Kore’itas–  xewa’lajik  arech  ruk’  ronojel  ri  kich’ab’al nim kkil wi ri Yahweh, Udyos ri Isra’el.  20Nimalaj aq’ab’, xewa’lij ub’ik e keb’e ub’ik pa ri tz’inalik ulew Teko’a. Aretaq chi’ tajin  ke’el ub’ik, ri Josafat, tak’alik, kuraqaqej uchi’ e kub’ij: «¡Chinitatab’ej ri ix, ix ajjuda e ri ix,  ix  ajjerusalem!  Chikub’a’  ik’u’x  chrij  ri  Yahweh  ri  Idyos  e  man  k’o  ta  kixib’ij  iwib’  ri’,  chikub’a’ ik’u’x chkij ri e’q’axel utzij ri Dyos e utz na k’uri’ kixi’eloq».  21K’atek’uri’, aretaq  chi’  xchomatajik  kuk’  ri  siwantinimit,  ke’ukoj  nik’aj  e’ajb’ixonel,  xkikoj  ub’ik  tyoxlaj  taq  katz’yaq  e  enab’ejinaq  chkiwach  ri  e’ajch’ojab’,  nim  kkil  wi  ri  Yahweh  e  kkib’ij:  «Nim  chiwila’  wi  ri  Yahweh,  rumal  rech  chi  junalik  ri  loq’oqeb’al  uk’u’x».  22Chi  aretaq  chi’  xmajtajik  ri  uya’i’k  nim  uq’ijil  ri  Yahweh  e  nim  kil  wi  ri  Are’,  ri  Yahweh  xukoj  nik’aj  taq  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI UKAB’ UCHOLEXIK WUJ

66

k’amb’al  chkech  ri  e’ajammon,  ri  e’ajmo’ab’  e  ri  ek’o  pa  ri  juyub’  Se’ir,  ri  e’are’  che  xepe  uloq che ub’anik ri ch’o’j ruk’ ri Juda e xech’akatajik ri e’are’. 23Ri e’ajammon e ri e’ajmo’ab’  xewa’lajik  chkij  ri  ek’o  pa  ri  juyub’  Se’ir  arech  kekiya’  chuwach  ri  anatema  e  arech  kekikamisaj, e aretaq chi’ xekamisatajik ri e’ajse’ir, chkib’il kib’ xkikamisaj chi kib’ ri e’are’.  24Ri  e’ajjuda,  xepe  uloq  pa  ri  jun  k’olb’al  jawi’  kilitaj  wi  ri  tz’inalik  ulew  e  xetzalijik  chkiwach ri winaq, k’atek’uri’ xaq ekaminaqib’ chik etutz’tuj cho ri ulew e man k’o ta jun  xto’taj kanoq.  25Ri Josafat e ri siwan utinimit keb’e che utoq’ixik ri jastaq kech ri achijab’  erech  ch’o’j,  e  xekiriqa’  sib’alaj  q’inomal,  jetaq  awaj,  je’likalaj  taq  atz’yaq;  sib’alaj  k’i  xkimolo e man kekowinta chik che uk’amik ub’ik. Oxib’ q’ij xkiya chrech relaq’axik ronojel  weri’,  rumal  rech  che  sib’alaj  nim  e  sib’alaj  k’i.  26Pa  ri  ukaj  q’ij,  xkimulij  kib’  pa  ri  taq’aj  B’eraka e chila’ xkitewchi’j ri Yahweh; rumal k’uwa’ weri’, we jun taq’aj ri’, B’eraka ri ub’i  xokisaxik, chi pa we jun q’ij na kamik ri’.  27Chuwach chi aq’anoq weri’, konojel ri achijab’  rech ri Juda e ri Jerusalem, sib’alaj keki’kotik ketzalijik pa ri Jerusalem, are nab’e ri Josafat  chkiwach,  rumal  rech  che  ri  Yahweh  xe’unojisaj  chrech  ki’kotemal  chkiwach  ri  ekik’ulel.  28Ke’ok  pa  ri  Jerusalem,  pa  ri  Nim  Rachoch  ri  Yahweh,  kkiq’ojomaj  ri  jetaq  lira,  ri  jetaq  sitara  e  ri  ruka’  taq  wakax,  29konojel  ri  jetaq  ajawib’al  ek’o  chuwachulew,  xkixib’ij  kib’  chuwach ri Dyos, aretaq chi’ xketa’maj che ri Yahweh xch’o’jinik kuk’ ri e’uk’ulel ri Isra’el.  30Ri  rajawaremal  ri  Josafat,  xk’oji’k  pa  ja’maril  e  ri  Dyos  xuya’  ri  utzil  chrech  pa  ronojel  retal rulew.    Ri uk’isb’al ri rajawaremal 31Ri 

Josafat  xajawinik  puwi’  ri  Juda;  juwinaq  jo’lajuj  ujunab’  aretaq  chi’  xumajij  ri  rajawaremal e xajawinik juwinaq job’ junab’ pa ri Jerusalem; ri unan ub’i’ Asub’a, umi’al ri  Silji. 32Xuterne’b’ej ronojel ri ub’e ri utat Asa e man xujal ta ri ub’e, xub’an jachinchike suk’  chuwach ri Yahweh.  33Kne’b’a’, man xsach ta uwach ri k’olb’al k’o chikaj, rumal rech che ri  siwantinimit  man  ujikib’am  ta  ri  ranima’  ruk’  ri  Kidyos  ri  ekinan  ekitat.  34Ri  nik’aj  taq  jastach chik xub’an ri Josafat, chi pa ri umajib’al ub’ik e kopan pa ri uk’isb’al, tz’ib’atalik pa  ri Ucholajil Uk’aslemal ri Jehu, uk’ojol ri Janani, che xokisaxik pa ri Kiwuj ri Ekajawinel ri  Isra’el.  35Chuwach chi  aq’anoq weri’,  ri  Josafat  rajawinel  ri  Juda, xuya uwach ruk’  ri  Okosi’as,  rajawinel ri Isra’el. Ri are’ xukoj uk’u’x che ub’anik ri itzel.  36Junam kiwach xub’an ruk’ ri  are’  che  ub’anik  nik’aj  taq  jukub’  arech  keb’e  pa  ri  Tarsis;  xkib’an  ri  jukub’  pa  ri  Esyon‐ Gueb’er. 37Ri Eli’eser, uk’ojol ri Doda’i’as che ajmaresa, xuya ub’ixik jun tzij rech k’ax puwi’  ri Josafat: «Rumal rech che xaya awach ruk’ ri Okosi’as, ri Yahweh xujaq jun siwan pa ri  achak».  Jek’uri’  xb’antajik,  ri  jetaq  jukub’  xejoq’opitajik  e  man  loq’  taj  keb’e  ub’ik  pa  ri  Tarsis.  211Ri  Josafat  xkotz’i’  kuk’  ri  e’utat  e  xmuqik  kuk’  ri  e’are’  pa  ri  Utinimit  ri  David;  pa  uk’exwach xajawinik kanoq ri uk’ojol Joram.    Ri rajawaremal ri Joram 2Ri Joram ek’o waqib’ rachalal, e’uk’ojol ri Josafat: e’are ri Asari’as, ri Yeji’el, ri Sakari’as, 

ri  Asarya’u,  ri  Migue’l  e  ri  Sefati’as;  konojel  we  e’are  ri’,  e’uk’ojol  ri  Josafat,  rajawinel  ri  Isra’el.  3Ri  kitat  xusipaj  kan  chkech  sib’alaj  saq  pwaq  e  q’an  pwaq  e  je’likalaj  taq  pa  wiqib’al  ib’  e  kowlaj  taq  tinimit  pa  ri  Juda,  k’atek’ut  xujach  kan  ri  rajawib’al  puq’ab’  ri  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI UKAB’ UCHOLEXIK WUJ

67

Joram rumal rech che are nab’e’al.  4Ri Joram xkowinik xrechb’ej ri utem rajawib’al ri utat,  k’atek’uri’,  aretaq  chi’  ujikib’an  chi  rib’  pa  ri  utem,  xe’ukamisaj  ruk’  ch’ich’  rech  ch’o’j  konojel ri erachalal, xoquje’ xe’ukamisaj enik’aj ekinimal ri Isra’el.  5Ri  Joram,  juwinaq  kab’lajuj  ujunab’  k’olik  aretaq  chi’  xumajij  ri  rajaware’amal  e  xajawinik wajxaqib’ junab’ pa ri Jerusalem.  6Xb’inik pa ri kib’e ri ekajawinel ri Isra’el, jeri’  jacha  xkib’an  ri  e’ajuparachoch  ri  Ajab’,  rumal  rech  che  xk’uli’  ruk’  jun  ixoq  che  ajuparachoch ri Ajab’; e xub’ano jachike ri itzel chuwach ri Yahweh.  7K’atek’ut, ri Yahweh  man xraj taj xusach uwach ri rachoch ri David, rumal ri chapb’al uq’ab’ xub’ano ruk’ ri are’,  rumal  rech  che  xujikib’a’  ub’ixik  chrech  are’  che  ’  chi  pa  junalik  kuya  jun  tzuk’b’al  chaj  chech are’ e chkech ri e’uk’ojol.    Xwa’lajik e xusutij rib’ ri Edom e ri Lib’na 8Pa ri taq ujunab’alil ri are’, ri Edom xwa’lajik chuxe’ ri ukowinem ri Juda e xkikoj jun 

kajawinel.  9Ri Joram xq’ax pa ronojel ri ulew kuk’ ri e ek’amal taq b’e erech ri are’, xoquje’  xe’uk’am ub’ik ri jetaq uch’ich’ rachi’l ri jetaq ukej. Xwa’laj ub’ik chaq’ab’ e xe’uqajb’ej ri  e’ajedom, ri e’are’ che kisutim rij, ri are’ e ri ek’amalb’e chrech ri ch’ich’ rachi’l ri kej. 10Jeri’  xub’an ri Edom che xwa’lajik uloq chuxe’ ri ukowinem ri Juda chi k’ate’ na pa we q’ij kamik  ri’. Xoquje’, pa taq we junab’ ri’, xwa’lajik uloq ri Lib’na chuxe’ ri ukowinem ri are’. Rumal  rech che ri are’ xuk’yaq kanoq ri Yahweh, ri Kidyos ri unan utat.  11Xoquje’ xuyak ri jetaq  k’olb’al  chikaj  puwi’  ri  taq  ujuyub’al  ri  Juda,  xukoj  kik’u’x  ri  e’ajjerusalem  arech  ke’okik  ekech nim ch’uti’n e arech kchasaj ri kik’aslemal ri e’ajjuda.  12Xopanik jun uwuj ri Eli’as, ri  q’axel utzij ri Dyos, e jewa’ xub’ij ri’: «Jewa’ kub’ij ri Yahweh, ri Udyos ri atat David: Rumal  rech che man xaterne’b’ej ta ri ub’e ri atat Josafat, ri ub’e ri Asa, rajawinel ri Juda,  13xane  are  xaterne’b’ej  ri  kib’e  ri  ekajawinel  ri  Isra’el  e  xab’an  chkech  ri  e’ajjuda  e  chkech  ri  e’ajjerusalem  ekech  nim  ch’uti’n,  jacha  xkib’an  ri  e’ajuparachoch  ri  Ajab’,  xoquje’  rumal  rech  che  xe’akamisaj  ri  e’awachalal,  che  e’are’  e’utz  chawach  ri  at.  14Ri  Yahweh,  ruk’  nimalaj  k’ax  kuk’ajisaj  na  kiwach  ri  siwan  atinimit  e  ri  e’awalk’uwa’l,  ri  e’awixoqil  e  ronojel ri jastaq awech. 15Ri at, kk’ajisax na awach ri’ ruk’ nimalaj yab’il, jun yab’il chapam,  e rumal we yab’il ri’, sta’qil ri’ kel uloq ri awixko’l».  16Ri Yahweh xukoj kik’u’x e’ajfiliste’o, ri e’ajarab’es che ek’ulb’at chkech ri e’ajkus arech  kew’alaj uloq che uk’ule’laxik ri Joram.  17Ri e’are’ xepaqi’ uloq che ub’anik ri ch’o’j ruk’ ri  Juda,  xe’okik  pa  ri  tinimit  e  kkilaq’aj  ub’ik  ronojel  ri  uq’inomal  ri  rachoch  ri  ajawinel,  xoquje’ xe’kelaq’aj ub’ik ri e’uk’ojol e ri erixoqil, man k’o ta jun uk’ojol xkito’ kanoq, xuwi  ri  Okosi’as,  ri  ch’i’p  uk’ojol.  18Chuwach  chi  aq’anoq  weri’,  ri  Yahweh  kuk’ajisaj  uwach  ri  are’  ruk’  jun  yab’il chupam  che  man  k’o  ta  ukunaxik;  19keb’  oxib’  q’ij  chi  apanoq, k’isb’al  taq q’ij chrech ri ukab’ junab’, xel uloq ri rixko’l rumal ri uyab’il, e xkamik rumal ri nimalaj  taq q’oxom. Ri siwantinimit, man xukuch ta q’aq’ chrech are’ jacha xkib’an e’are’ chkech ri  e’utat.  20Ri are’ juwinaq kab’lajuj ujunab’ aretaq chi’ xumajij ri rajawaremal e xajawinik pa ri  Jerusalem wajxaqib’ junab’. Xkamik e man k’o ta jun xroq’ej uwach e xmuqik pa ri Utinimit  ri David, k’atek’ut, man xmuq ta kuk’ ri e’ajawinel.    Ri rajawaremal ri Okosi’as e ri komon utzil xub’ano

__________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI UKAB’ UCHOLEXIK WUJ

68

221Ri  e’ajjerusalem  xki’okisaj  ajawinel  pa  uk’exwach,  ri  Okosi’as  ri  ch’i’p  uk’ojol,  rumal  rech che ri achijab’ erech ch’o’j ek’o kuk’ ri Arab’es, ri xe’ok pa ri tz’um taq ja, xe’kikamisaj  ri  enab’e’al  taq  uk’ojol.  Xa  jek’uri’,  ri  Okosi’as,  uk’ojol  ri  Joram,  xuxik  rajawinel  ri  Juda.  2Kawinaq  keb’  ujunab’  aretaq  chi’  xumajij  ri  rajawaremal  e  xajawinik  jun  junab’  pa  ri  Jerusalem.  Ri  unan  ub’i’  Atali’a,  umi’al  ri  Omri.  3Ri  are’,  xoquje’  xuterne’b’ej  ri  kib’e  ri  e’ajuparachoch ri Ajab’, rumal rech che ri unan kukoj uk’u’x che ub’anik ri itzel ruk’ itzel  taq pixab’. 4Kub’ano jachike ri itzel chuwach ri Yahweh, jacha xkib’an ri e’ajpuparachoch ri  rachalal ri Ajab’, rumal rech che aretaq chi’ kaminaq chi ub’ik ri utaq, e’are we winaq ri’  xkipixb’aj  arech  kusach  ri  ub’e.  5Xoquje’,  rumal  ri  kipixb’anik  ri  winaq  ri’,  kb’e  ruk’  ri  Joram,  uk’ojol  ri  Ajab’,  rajawinel  ri  Isra’el,  arech  kch’o’jinik  ruk’  ri  Jasa’el,  rajawinel  ri  Aram, pa ri Ramot rech ri Gala’ad. Ri e’ajaram xkisok ri Joram;  6ri are’ ktzalij pa ri Yisre’el  arech kukunaj ri xsoktajik uloq pa ri Rama, aretaq chi’ kch’o’jinik ruk’ ri Jasa’el, rajawinel  rech ri Aram.  Ri Okosi’as, uk’ojol ri Joram, rajawinel ri Juda, kxuli’ ub’ik pa ri Yisre’el, che usolixik ri  Joram, uk’ojol ri Ajab’, rumal rech che yawab’ k’olik ri are’.  7Are ri Dyos kb’anowik che ri  are’ ku’solij ri Joram, weri’ are uk’isb’al ri Okosi’as. Aretaq chi’ xopanik chila’, rachi’l ub’ik  ri  Joram,  xe’el  ub’ik  che  ub’anik  ri  ch’o’j  chrij  ri  Jehu,  uk’ojol  ri  Nimshi,  ri  are’  che  xuji’konsaj ri Yahweh arech kuchup uwach ri rachoch ri Ajab’.  8Aretaq chi’ ri Jehu, kub’an  ri suk’ q’atojtzij puwi’ ri rachoch ri Ajab’, xuriqa’ ri ekinimal ri Juda e ri erikaq’ ri Okosi’as,  che  epataninel  chech  ri  are’;  e  xe’ukamisaj  kanoq.  9K’atek’uri’,  xutzukuj  ri  Okosi’as.  Xkichap  pa  ri  Samari’a,  jawi’  kraj  ri  are’  kuk’u  rib’;  xk’am  uloq  chuwach  ri  Jehu  e  ri  are’  xukamisaj.  Xmuqik,  rumal  rech  che  kkib’ij:  «We  are’  ri’,  uk’ojol  ri  Josafat,  ri  are’  che  xutzukuj  ri  Yahweh  ruk’  ronojel  ranima’».  Man  k’o  ta  jun  winaq  che  xkanaj  kan  pa  ri  rachoch ri Okosi’as che kkowinik kajawinik.    Ri kamisanik xub’an ri Atali’a 10Aretaq 

chi’  ri  Atali’a,  unan  ri  Okosi’as,  xreta’maj  che  xkamik  ri  ral,  xuchaple’j  kikamisaxik konojel ri ekija’al ri e’ajawinel pa ri rachoch ri Juda.  11K’atek’ut, ri Yehoseb’a,  umi’al ri ajawinel, pa awalkil xuk’am ub’ik ri Jo’as, uk’ojol ri Okosi’as, xresaj ub’ik chkixo’l  ri e’uk’ojol ri ajawinel che tajin kekamisaxik e xukoj ri are’ rachi’l ri ixoq kkyuq’un rech, pa  ri  uwarib’al.  Ri  Yehoseb’a,  umi’al  ri  ajawinel  Joram  e  rixoqil  ri  chuchqajaw  Yehoyada  e  ranab’ ri Okosi’as, xkowin che uk’u’ik ri Jo’as chuwach ri Atali’a, e ri Atali’a man xkowin taj  xukamisaj. 12Waqib’ junab’ xuk’u’ rib’ pa ri Nim Rachoch ri Dyos kuk’ ri e’are’, aretaq chi’ ri  Atali’a kajawinik pa ri amaq’.    Umajib’al ri rajawaremal ri Jo’as. Kkamisaxik ri Atali’a

231Pa  ri  uwuq  junab’,  ri  Yehoyada  utz  uchomaxik  xub’ano  ri  jastaq.  Xutaq  kik’amik  ri  ekinimal  ri  ok’al  achijab’  erech  ch’o’j,  ri  Asari’as  uk’ojol  ri  Yerojam;  ri  Isma’el  uk’ojol  ri  Yehojanan; ri Asari’as, uk’ojol ri Ob’ed; ri Ma’ase’i’as, uk’ojol ri Ada’i’as; ri Elisafat, uk’ojol  ri Sikri, e xuchomaj jun chapb’alq’ab’ kuk’ ri e’are’.  2Ke’kitzalij ronojel ri Juda e ke’kimulij  ri e’ajlevi ek’o pa ronojel ri jetaq utinimit ri Juda e ri ekinimal pa ja k’olb’al kech ri Isra’el.  E xepe pa ri Jerusalem.  3Konojel we mulin ib’ ri’, xkib’an jun chapb’alq’ab’ ruk’ ri ajawinel  pa ri Nim Rachoch ri Dyos. Ri Yehoyada, kub’ij: «¡K’olik waral ri’ ri uk’ojol ri ajawinel che  are are’ kajawinik na wa’, jacha xub’ij ri Yahweh pakiwi’ ri e’uk’ojol ri David!  4Are wa’ ri  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI UKAB’ UCHOLEXIK WUJ

69

rajawaxik kib’ano: jun jupuq chrech ri oxib’ chiwech ix, ix chuchqajawib’, e ix ajlevi, ri ix  che kixok pa taq ri sab’ado, kilaq’ab’ej kan ri uchi’ja jawi’ kab’an wi okem;  5jun jupuq chik  chrech ri oxib’ kkanaj kanoq pa ri nim rachoch ri ajawinel; e ri jun jupuq chik kkanaj kan  chuchi’  ri  rokb’al  ri  Tikb’alil;  katek’uri’  konojel  ri  siwantinimit  ek’o  na  k’uri’  pa  ri  uwaja  rech  ri  Nim  Rachoch  ri  Yahweh.  6Man  loq’  taj  kok  ub’ik  jun  winaq  pa  ri  Nim  Rachoch  ri  Yahweh, xuwi ri echuchqajawib’ e ri e’ajlevi che xuriqo kepatanajik; kuya’o ke’okik rumal  rech  etyoxrisam.  Konojel  ri  winaq  rajawaxik  kkichajij  ri  xtaqanik  ri  Yahweh  chrech.  7Ri  e’ajlevi kkisutij rij ri ajawinel, chkijujunal kuk’am pakiq’ab’ ri kich’ich’ rech ch’o’j. Exuwi ri’  ri e’are’ kachi’laj ri’ ri ajawinel xaq jawije’ ne’ kb’e wi; k’atek’ut, xaq apachinchike winaq  kok ub’ik pa ri Nim Rachoch ri Dyos, kkamisax ri’».  8Ri  e’ajlevi  e  konojel  ri  e’ajjuda,  kkib’ano  ronojel  ri  xtaqan  ri  chuchqajaw  Yehoyada  chrech. Chkijujunal xkik’am ub’ik konojel ri achijab’ ek’o pa kiq’ab’; ri jachintaq ke’ok pa  kichak chrech ri jun xmano e ri kkik’is ri kixmano; ri chuchqajaw Yehoyada man k’o ta jun  juq’at xuto’ kanoq.  9Ri chuchqajaw Yehoyada, xujach ri k’yaqb’al ch’ich’ e ri to’b’al ib’, chi  nima’q’ e chi eko’lik, chkech ri ek’amalb’e’ chkech e’ok’al winaq; ri erech kanoq ri ajawinel  David che ek’o pa ri Nim Rachoch ri Dyos.  10Xe’ukoj konojel ri siwantinimit pa kik’olb’al,  konojel  kuk’am  pa  kiq’ab’  ri  kich’ich’  rech  ch’o’j,  kmajtaj  ub’ik  pa  ri  ukaj  uxkut  ulew  e  kopan pa ri urox uxkut kaj chrech ri Nim Rachoch ri Dyos, chuxo’l ri tab’al toq’ob’ e ri Nim  Rachoch  ri  Dyos,  arech  kkisutij  rij  ri  ajawinel.  11Xkesaj  uloq  ri  uk’ojol  ri  ajawinel,  xkikoj  cho  ri  ujolom  ri  utzalaj  wiqib’al  rachi’l  ri  je’likalaj  ab’aj  e  xkiya’  chrech  ri  uwujil  ri  chapb’alq’ab’.  Ri  Yehoyada  e  ri  e’uk’ojol  kkiji’onsaj  ri  are’  arech  kuxik  ajawinel  e  kkiraqaqej kichi’: «¡Chk’oji’ b’a’ uk’aslemal ri ajawinel!».  12Ri Atali’a, aretaq chi’ kuto che kkiraqaqej kichi’ ri siwantinimit, che tajin kkitij anim e  nim kkil wi ri ajawinel, xpe uloq kuk’ ri siwantinimit pa ri Nim Rachoch ri Yahweh. 13Xka’y  koq e kril apan ri ajawinel che tak’al ukoq chunaqaj ri raqanja, pa ri rokb’al, ri ek’amalb’e e  ri ruka’ taq wakax k’o koq chutzal ri ajawinel, keril konojel ri siwantinimit erech ri amaq’,  che sib’alaj keki’kotik e kch’awisaj ri ruk’a wakax, keril ri e’ajb’ixonel ruk’ taq ri kiq’ojom  che enab’e che ub’anik ri b’ix. Xa jek’uri’, ri Atali’a xurach’q’ij ri ratz’yaq e kuraqaqej uchi’:  «¡Jun  sub’unik!  ¡jun  sub’nik!».  14K’atek’ut,  ri  Yehoyada,  xtaqanik  arech  ke’el  ub’ik  ri  ek’amalb’e chkech e’ok’al winaq e kub’ij chkech: «Chiwesaj uloq pa ri cholaj kech ri winaq,  e we k’o jun winaq kuterne’b’ej, chkamisaxoq ruk’ ri ch’ich’ rech ch’o’j»; rumal rech che ri  chuchqajaw xub’ij: «Mikamisaj pa ri Nim Rachoch ri Yahweh».  15Xa jek’uri’ xkitzaq kiq’ab’  chrech ri are’ e aretaq chi’ kopanik pa ri nim rachoch ri ajawinel, pa ri b’e jawi’ ke’ok ub’ik  ri kej, chila’ xkikamisaj wi.    Ri k’ak’ yojonik xub’an ri Yehoyada 16Ri Yehoyada kub’an jun chapb’alq’ab’ kuk’ konojel ri siwantinimit e ruk’ ri ajawinel, 

che ri siwantinimit rech ri’ ri Yahweh.  17K’atek’uri’, konojel ri siwantinimit keb’e pa ri nim  rachoch ri B’a’al e xkiwilij kanoq; kkipaq’ij ri tab’al taq toq’ob’ e ri uwachb’al e xkikamisaj  ri Mattan, che chuchqajaw rech ri B’a’al, chuwach ri taq tab’al toq’ob’.  18Ri  Yehoyada  xe’ukoj  elaq’b’anel  pa  ri  Rachoch  ri  Yahweh  che  kkinimaj  kitzij  ri  echuchqajawib’ e ri e’ajlevi, ri xe’uya kan ri David pa ri Nim  Rachoch ri Yahweh, jacha ri  tz’ib’atal kanoq pa ri upixab’ ri Mo’ises, arech kkichi’j ri holokosto chrech ri Yahweh, ruk’  ki’kotemal  e  ruk’  taq  b’ix,  jacha  xtaqan  kan  ri  David.  19Xe’ukoj  elaqb’anel  chuchi’  ri  Nim  Rachoch  ri  Yahweh,  arech  man  k’o  ta  jun  winaq  kok  ub’ik,  che  man  ch’ajch’oj  ta  ne’  xaq  apas  rumal  nak’ut.  20Chuwach  chi  aq’anoq  weri’,  ke’uk’am  ub’ik  ri  ek’amalb’e  chkech  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI UKAB’ UCHOLEXIK WUJ

70

e’ok’al achijab’, ri nim kib’antajik, ri ekinimal ri tinimit e konojel ri siwantinimit ek’o pa ri  amaq’; e xuxuli’b’a’ uloq ri ajawinel chi pa ri Nim Rachoch uloq ri Yahweh. Ke’ok pa ri nim  rachoch ri ajawinel pa ri jun uchi’ja che k’o ajsik, e xt’uyub’a’xik ri ajawinel cho ri utem ri  ajawib’al. 21Konojel ri siwantinimit ek’o chuwachulew, ki’kotemal ek’olik, e ja’maril xkanaj  ri tinimit. E ri Atali’a, ri are’ xkamisaxik ruk’ ch’ich’ rech ch’o’j.    Ri Jo’as kusuk’umaj ub’anik ri Nim Rachoch ri Dyos

241Ri Jo’as, wuqub’ ujunab’ k’olik aretaq chi’ xumajij ri rajawaremal, e xajawinik kawinaq  junab’ pa ri Jerusalem. Ri unan ub’i’ Sib’i’a, ri are’ ajb’erseb’a. 2Ri Jo’as kub’an utz chuwach  ri Yahweh pa ronojel ri uk’aslemal ri chuchqajaw Yehoyada.  3Ri Yehoyada xuk’ulb’a’ kuk’  ekeb’  ixoqib’  e  xek’oji’  e’uk’ojol  e  e’umi’al  kuk’  ri  e’are’.  4K’atek’uri’,  ri  Jo’as  xuchomaj  usuk’umaxik  ub’anik  ri  Nim  Rachoch  ri  Yahweh.  5Ke’umulij  ri  echuchqajawib’  e  ri  e’ajlevita e kub’ij chkech: «Jix e ji’tzilij ri jetaq utinimi ri Juda e chjunab’ chimolo’ uloq ri  saq  pwaq  pa  ronojel  ri  Isra’el,  arech  kqab’an  ub’anik  ri  Nim  Rachoch  Idyos;  rajawaxik  kikowij chech weri’». K’atek’ut, ri e’ajlevi man xkikowij ta ub’anik weri’. 6Ri ajawinel kutaq  usik’ixik  ri  Yehoyada,  ri  nimalaj  ub’antajik  chkixo’l  ri  echuchqajawib’  e  kub’ij  chrech:  «¿Jasche man xatok ta il che ub’ixik chkech ri e’ajlevi che qas kkik’am uloq ri alkab’al kech  ri Juda e ri Jerusalem, ri xub’ij ri Mo’ises, upataninel ri Yahweh e ri xkib’ij ri mulin ib’ rech  ri Isra’el, rech ri Tz’um Ja uk’olb’al ri Tzij?  7Ri Atali’a e ri eral xkib’an k’ax chrech ri Nim  Rachoch ri Dyos; xkikoj ne’ chkech ri B’a’ales ronojel ri tyoxlaj taq jastaq kokisaxik pa ri  Nim  Rachoch  ri  Yahweh».  8Xa  jek’uri’,  ri  ajawinel  xtaqan  che  ub’anik  jun  kaxa,  che  xokisaxik koq chuchi’ ri Nim Rachoch ri Yahweh.  9Xya ub’ixik pa ri Juda e pa ri Jerusalem  arech  kk’am  uloq  ri  alkab’al  chrech  ri  Yahweh,  ri  xub’ij  kanoq  ri  Mo’ises  upataninel  ri  Dyos,  pa  ri  tz’inalik  ulew,  che  rajawaxik  kuya  ri  Isra’el.  10Konojel  ri  ek’amab’l  taq  b’e  e  konojel  ri  siwantinimit  xeki’kotik,  xkik’am  uloq  ri  kichuchuj  e  kkiya  pa  ri  kaxa  chi  k’ate’  knojik.  11Aretaq chi’ kk’am ub’ik ri kaxa kuk’ ri e’uwinaq ri ajawinel kumal ri e’ajlevi, we kkilo  che  k’o  sib’alaj  pwaq;  kpetik  ri  rajtz’ib’  ri  ajawinel  e  ri  laq’b’anel  ukojom  ri  nimalaj  chuchqajaw chkixo’l ri echuchqajawib’; arech kkijam ri kaxa, k’atekuri’, kkitzalijisaj pa ri  uk’olb’al.  Jewa’  kb’anik  ronojel  q’ij  e  kmolik  sib’alaj  pwaq.  12Ri  ajawinel  e  ri  Yehoyada  kkiya’ ri pwaq ri’ chkech ri etak’al chuwach ri chak tajin pa ri Nim Rachoch ri Yahweh. E ri  ajchakib’ ri’, ke’kitzukuj e’ajpaq’al ab’aj e e’ajajanel e kkitoj ri kiq’ij arech kkib’an ub’anik ri  Nim Rachoch ri Yahweh; xoquje’ ke’kitzukuj e’ajch’ayil ch’ich’ e e’ajch’ayil saq ch’ich’ arech  ketob’  chrech  ri  chak.  13Ri  etak’al  chuwach  ri  chak,  sib’alaj  xechakunik,  e  ruk’  ri  kichak,  aninaq xekowin che ub’anik ri Nim rachoch ri Dyos; xkisuk’umaj jacha qas nab’e kanoq e  ko utz’aqik xkib’an kan chrech.  14Aretaq chi’ xk’istajik ri chak, kkijach chrech ri ajawinel e  chrech ri Yehoyada ri pwaq xto’tajik, e ruk’ we pwaq ri’ xb’an nik’aj taq jastaq kokisaxik pa  ri  Nim  Rachoch  ri  Yahweh,  chukub’al  kokisaxik  pa  ri  chak  patan  e  pa  jetaq  holokosto,  pajb’al amaja’ e nik’aj laq xb’an ruk’ q’an pwaq e saq pwaq.  Pa  ronojel  ri  uk’aslemal  ri  Yehoyada,  amaq’el  xchi’xik  ri  holokosto.  15Xri’jo’b’ik  ri  Yehoyada  e  xkamik  aretaq  chi’  naj  chik  k’aslik.  Waqk’al  lajuj  ujunab’  aretaq  chi’  xkamik.  16Xmuqik  kuk’  ri  e’ajawinel  pa  ri  Utinimit  ri  David,  rumal  rech  che  xub’an  ri  Utzil  pa  ri  Isra’el, chuwach ri Dyos e ruk’ ri Nim Rachoch.    __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI UKAB’ UCHOLEXIK WUJ

71 Ktzaqik ri Jo’as e kuriq k’ax 17Chuwaq chi aq’anoq ri ukamikal ri Yehoyada, ri ekinimal ri Juda xepetik che xukulem 

chuwach ri ajawinel, k’atek’uri’ ri ajawinel kutatab’ej ri kitzij.  18Ri e’ajjuda kkik’yaq kanoq  ri Nim Rachoch ri Yahweh, ri Kidyos ri kitat, are xe’kipatanij  e xe’kiq’ijilaj ri etyoxlaj taq  che’ e ri e’esal uwach dyos. Rumal we mak ri’, ri uq’aq’al ri royowal ri Dyos xtzaq pakiwi’ ri  Juda  e  pakiwi’  ri  Jerusalem.  19Ri  Yahweh  xe’utaq  uloq  enik’aj  eq’axel  utzij  ri  Are’  arech  ketzalijik ri e’are’ ruk’ ri Yahweh; kkiya ub’ixik ri k’ax pakiwi’ ri e’are’ e ri e’are’ man k’o ta  xkitatab’ej  weri’.  20K’atek’uri’,  ri  Ruxlab’al  ri  Dyos  kpe  ruk’  ri  Sakari’as,  uk’ojol  ri  chuchqajaw  Yehoyada,  ri  are’  xtak’i’  chkiwach  ri  siwantinimit  e  kub’ij  chkech:  «Jewa’  kub’ij ri Yahweh. ¿Jasche kixq’ax puwi’ ri taqaninik uya’om kanoq ri Yahweh? Man k’o ta  utzil  wa’  kiriqo.  Rumal  rech  che  xiya’  kan  ri  Yahweh,  ri  Are’  kixuya’  kan  ri’  ri  ix».  21E  ri  e’are’, xkichomaj ub’anik jun k’ax chrij ri are’ e rumal che are ri ajawinel xtaqanik, xk’yaq  ri are’ cha’b’aj cho ri uwaja rech ri Nim Rachoch ri Yahweh.  22Ri ajawinel Jo’as, man xna’taj  ta  chrech  ri  utzil  xuk’ut  ri  Yehoyada  chuwach,  che  utat  ri  Sakari’as,  xane  xukamisaj  ri  Sakari’as,  uk’ojol  ri  are’,  ri  Sakari’as  xuraqaqej  uchi’  aretaq  chi’  xkamik:  «¡Chrila’  b’a’  ri  Yahweh weri’ e chub’a’ana’ b’a ri suk’alaj q’atojtzij!»  23Aretaq chi’ ok’owinaq chi jun junab’, ri achijab’ erech ch’o’j e’ajaram, xepaqi’ uloq che  ub’anik  ri  ch’o’j  ruk’  ri  Jo’as.  Ke’ok  pa  ri  Juda  e  pa  ri  Jerusalem,  xe’kikamisaj  chkixo’l  ri  siwantinimit konojel ri ekinimal e xkitaq ub’ik ronojel jastaq xkich’ako chrech ri rajawinel  ri  Damasko.  24Kne’b’a’  ri  achijab’  erech  ch’o’j  e’ajaram  man  ek’i  taj,  ri  Yahweh  xujach  pa  kiq’ab’ ri achijab’ erech ch’o’j che sib’alaj ek’i; rumal rech  che xkiya’ kanoq ri Yahweh, ri  Kidyos ri ekinan kitat.  Jewa’ ub’anik ri suk’il q’atojtzij xkib’an ri e’ajaram chrech ri Jo’as,  25e aretaq chi’ sib’alaj  yawab’ xkiya’ kanoq, ri e’upataninel, junam xechomanik che ub’anik k’ax chrech, rumal ri  k’ax  xub’an  are’  chrech  ri  uk’ojol  ri  chuchqajaw  Yehoyada  e  xkikamisaj  cho  ri  uch’at  e  xkamik.  Xmuqik  pa  ri  Utinimit  ri  David,  k’atek’ut,  man  xmuq  ta  pa  ri  kik’olb’al  ri  e’ajawinel.  26Ri  achijab’  che  junam  xkichomaj  ri  k’ax  chrij,  are  ri  Sab’ad,  ral  ri  Simat  ri  ajammon, ri Yehosab’ad, ral ri Simrit ri ajmo’ab’.  27Ri jastaq pakiwi’ ri e’uk’ojol, ri nimalaj  alkab’al  xuriqo  rech  usuk’umaxik  ri  Nim  Rachovh  ri  Dyos,  kiriqitajik  pa  ri  Kiwuj  ri  E’ajawinel. Pa uk’exwach are xajawinik kanoq ri uk’ojol Amasi’as.   

Ri umajib’al ri rajawaremal ri Amasi’as

251Ri  Amasi’as  juwinaq  job’  ujunab’  aretaq  xumajij  ri  rajawaremal  e  xajawinik  juwinaq  b’elejeb’ junab’ pa ri Jerusalem. Ri unan ub’i’ Yeho’addan, ri  are’ ajjerusalem.  2Kub’an utz  chuwach ri Yahweh, kne’b’a’ man ruk’ ta ronojel ranima’.  3Aretaq chi’ k’o chi uchuq’ab’ pa  ri  rajawaremal,  ke’ukamisaj  ri  epataninel  che  xkikamisaj  ri  ajawinel  che  are  utat.  4K’atek’ut, man xe’ukamisaj taj ri ekik’ojol ri e’are’, rumal rech che tz’ib’atalik pa ri Pixab’,  pa ri uwuj ri Mo’ises, jawi’ ktaqanik ri Yahweh: Man kekamisax ta ri’ ri enan tat kumal ri  ekalk’uwa’l e man kekamisax ta ri’ ri e’alk’uwa’lxelab’ kumal ri ekinan tat, chkijujunal ri’  kekamisaxik rumal ri kimak.    Ri ch’o’j ruk’ ri Edom

__________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI UKAB’ UCHOLEXIK WUJ

72 5Ri  Amasi’as  ke’umulij  ri  e’ajjuda  e  xe’ukoj  ek’amalb’e  pa  ri  Juda  e  pa  B’enjamin,  jeri’ 

jacha ri achalaxik ib’ pa ja k’olb’al, ek’amalb’e chkech ri kaq’o’ lajujk’al  1.000  e chkech ri  e’ok’al. Xumajij ub’i kejalaxik konojel ri k’o chi juwinaq kijunab’ e xe’uriq 300.000 achijab’,  che e’utz chrech ri ch’o’j e kekowin che uchapik ri k’yaqb’al ch’ich’ e ri to’b’al ib’.  6Xoquje’,  xe’usik’ij  ekab’lajujchuy  lajujq’o’  100.000   achijab’  pa  ri  Isra’el,  e’utzalaj  taq  achijab’  chrech ri ch’o’j che kutoj ok’al  100  talentos saq pwaq kiq’ij.  7K’atek’uri’, jun achi rech ri  Dyos kpe ruk’ ri are’ e kub’ij chrech: «Ajawinel, mib’e ub’i awuk’ ri achijab’ erech ri Isra’el,  rumal  rech  che  ri  Yahweh  man  k’o  ta  ruk’  ri  Isra’el,  e  man  k’o  ta  ruk’  jun  chkech  ri  ajefra’im.  8We keb’e ub’ik ri e’are’ awuk’, ri at sib’alaj kakoj achuq’ab’  ri’ pa ri ch’o’j, e ri  Dyos  katuqasaj  ri’  chkiwach  ri  e’ak’ulel,  rumal  rech  che  ri  Dyos  kkowinik  kto’b’ik  e  kkowinik kqasanik».  9Ri Amasi’as kub’ij chrech ri jun achi rech ri Dyos: «¿Jas kinb’an ruk’  ri  ok’al  100   talentos xinya’  chkech  ri  achijab’  erech ch’o’j  pa  ri  Isra’el?».  –  «Ri  Yahweh  kkowin ri’ kuya’ chi na nimalaj uk’axel chawech chuwach weri’», kcha ri achi rech ri Dyos  chrech.  10Ri  Amasi’as  ke’utas  apanoq  ri  achijab’  erech  ch’o’j  ri  xepe  uloq  pa  ri  Efra’im  arech ketzalij ub’ik pa taq ri kik’olb’al; ri e’are’ sib’alaj xyakataj koyowal pakiwi’ ri Juda e  sib’alaj koyowal xetzalij ub’ik pa taq ri kachoch.  11Ri Amasi’as, man keb’ ta chi uk’u’x k’olik, xb’e ub’ik nab’e chkiwach ri achijab’ erech  ch’o’j, xb’e ub’ik cho ri taq’aj Atz’am e xe’ukamisaj echuy joq’o’  10.000  e’achijab’ erech ri  Se’ir.  12Ri e’ajjuda xekichap ub’ik echuy joq’o’  10.000  achijab’ chik, xekik’am ub’ik puwi’  ri  ab’aj,  e  chi  chila’  uloq  xekik’yaq  uloq  ri  achijab’  ri’,  konojel  ri  achijab’  xeraqanik.  13K’atek’uri’,  ri  achijab’  ri  xe’utzalijisaj  kanoq  ri  Amasi’as  e  man  xe’uk’am  ta  ub’ik  pa  ri  ch’o’j, xkijub’uj kib’ pa taq ri utinimit ri Juda, xkimajij ub’ik pa ri Samari’a e xe’opan pa ri  B’et‐Horon, k’atek’ut, xeqajik wuqq’o’ lajujk’al  3.000  chkech ri e’are’ e sib’alaj k’i jastaq  kech xelaq’axik.  14Aretaq  chi’  ri  Amasi’as  xtzalij  uloq  chrech  ri  ch’akanik  xub’ana’  pakiwi’  ri  e’ajedom,  xerokisaj ri e’sal uwach kidyos ri e’ajse’ir; are xe’ucha’ ri ekidyos e’are’, xxuki’ chkiwach e  kukoj ri k’ok’ q’ol chkiwach.  15Xyakatajik ri uq’aq’al royowal ri Yahweh chrij ri Amasi’as, e  kutaq jun q’axel utzij ri Dyos ruk’ ri are’ e kub’ij chrech: «¿Jasche xe’atzukuj ri kidyoses we  siwantinimit ri’, che man xekowin taj xekikol ri kiwinaq chi pa ri aq’ab’ ri at?».  16Aretaq  chi’ tajin kch’aw ri are’, ri Amasi’as xuq’atej ri utzij e kub’ij chrech: «¿La xatqasik’ij, arech  at  ajpixb’anel  chrech  ri  ajawinel?  Chatz’apij  ri  achi’,  we  man  kawaj  katkamisaxik».  Ri  q’axel utzij ri Dyos, kuk’isb’ej ri utzij e kub’ij: «Ri in weta’m che ri Dyos xas uchomam wi  kuk’is tzij pawi’, rumal rech che xatsachik e man kawaj taj kata ri nupixb’anik».    Ri ch’o’j kuk’ ri Isra’el 17Ri  Amasi’as,  rajawinel  ri  Juda,  aretaq  chi’  xchomatajik  rumal, 

ke’utaq  ub’ik  enik’aj  e’ajtaqo’ntzij ruk’ ri Jo’as, uk’ojol ri Jo’akaz, uk’ojol ri Jehu, rajawinel ri Isra’el, arech kutaq  ub’ixik chrech: «¡Chatesa’j uloq e chrila’ b’a’ rib’ ri qapalaj!».  18Ri Jo’as, rajawinel ri Isra’el,  kutaq ub’ixik we tzij ri’ chrech ri Amasi’as, rajawinel ri Juda: «Ri k’ix k’o pa Lib’ano xutaq  ub’ixik  chrech  ri  tak’är  k’o  pa  ri  Lib’ano:  “Chaya’  ri  ami’al  chwech  arech  kokik  rixoqil  nuk’ojol”, k’atek’ut, ri jetaq awaj ek’o pa ri Lib’ano, xeq’axik e xkixaq’alb’ej kanoq ri k’ix.  19Ri  at  kab’ij:  “Ri  in  xinch’akan  puwi’  ri  Edom”,  e  nimal  kab’an  ruk’  weri’.  Chk’ol  b’a’  ri  aq’ijil e kamik ri’ chatkanaj kanoq pa ri ak’olb’al. ¿Jasche kaya’a awib’ cho ri k’ax, katqaj ri’  ri at e kqaj ri’ ri Juda awuk’?»  20K’atek’ut, ri Amasi’as man xuta’ ta ri utzij, rumal rech are ri Dyos xraj che xe’ujach we  winaq  ri’  pa  kiq’ab’  ri  ekik’ulel,  rumal  che  xe’kitzukuj  ri  ekidyos  ri  Edom.  21Ri  Jo’as  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI UKAB’ UCHOLEXIK WUJ

73

rajawinel  ri  Isra’el,  kpaqi’  uloq  chrech  ri  ch’o’j.  Xril  rib’  kipalaj,  ri  are’  e  ri  Amasi’as,  rajawinel ri Juda, pa ri B’et‐Semes rech ri Juda.  22Ri Juda xch’akatajik chuwach ri Isra’el e  chkijujunal xe’animaj ub’ik pa ri tz’um taq kachoch.   23Ri Jo’as, rajawinel ri Isra’el, xuchap ri Amasi’as, uk’ojol ri Jo’as, uk’ojol ri Okosi’as, pa  ri  B’et‐Semes,  e  ximitalik  xuk’am  ub’ik  pa  ri  Jerusalem.  Xuk’ot  jun  jul  pa  ri  tapya  rech  ri  Jerusalem che juq’o’ xk’ab’ unimal; kmajtaj ub’ik chi chuchi’ ri Efra’im e kopanik chuchi’ ri  jutz’.  24Xuk’am ub’ik ronojel ri q’an pwaq e ri saq pwaq e ronojel ri jastaq che uchajim ri  Ob’ed‐Edom  pa  ri  Nim  Rachoch  ri  Dyos,  e  ri  q’inomal  k’o  pa  ri  nim  rachoch  ri  ajawinel,  xe’uchap ub’ik enik’aj winaq chik e ktzalij pa ri Samari’a.    Ri ukamikal ri Amasi’as 25Ri  Amasi’as,  uk’ojol  ri  Jo’as,  rajawinel  ri  Juda,  xka’si’  na  kanoq  jo’lajuj  junab’  aretaq 

chi’ kaminaq chik ri Jo’as, uk’ojol ri Jo’akaz, rajawinel ri Isra’el.  26Ri nik’aj jastaq chik xub’an ri Amasi’as, chi pa ri umajib’al ub’ik e chi pa ri uk’isb’al, ¿la  man tz’ib’atal taj pa ri Kiwuj ri Ekajawinel ri Juda e ri Isra’el? 27Chuwach chi apanoq, che ri  Amasi’as  xutas  apan  rib’  chuwach  ri  Yahweh,  xchomax  jun  k’amb’al  puwi’  ri  are’,  pa  ri  Jerusalem;  rumal  k’uri’  xanimaj  ub’ik  pa  ri  Lakis,  e  koqataxik  chila’  e  kkamisaxik  ri  are’  chila’. 28Xk’am uloq chrij kej e xmuqik kuk’ ri e’utat pa ri tinimit Juda.    Ri nab’e taq uq’ij ri Osi’as

261Konojel ri siwantinimit Juda, xkik’am ri Osi’as, che waqlajuj ujunab’ k’olik, e xki’okisaj  ajawinel pa uk’exwach ri utat Amasi’as. 2Ri are’ xuyak chi jumul ri Elat e xutzalijisaj chrech  ri Juda, chuwach chi aq’anoq aretaq chi’ muqutalik chik ri ajawinel kuk’ ri e’utat. 3Ri Osi’as  waqlajuj ujunab’ k’olik aretaq chi’ xumajij ri rajawaremal e xajawinik kawinaq kab’alajuj  52  junab’ pa ri Jerusalem; ri unan ub’i’ Yekoli’a, ri are’ ajjerusalem. 4Kub’an utz chuwach  ri Yahweh, jacha xub’an ri utat Amasi’as;  5xutzukuj ri Dyos aretaq chi’ k’aslik ri Sakari’as,  che  are  ri  are’  xk’utuw  chuwach  kuna’  rib’  chuwach  ri  Dyos.  Aretaq  chi’  xu‐  tzukuj  ri  Yahweh, ri Yahweh nimalaj utzil xub’an chech pa ri uk’aslemal ri are’.    Ri nimalaj ukowinem ri Osi’as 6Kb’e che ub’anik ch’o’j kuk’ ri e’ajfiliste’o, e xuwor ub’ik jun jul cho ri utapyil ri Gat, pa 

ri uxanal ri Yab’ne e ri Asdod; kuyak chi jumul ri jetaq utinimit ri Asdod e pa ri kik’olb’al ri  e’ajfiliste’o. 7Ri Dyos xuto’ uwach chkiwach ri e’ajfiliste’o, chkiwach ri e’ajarab’e che ejeqel  pa ri Gur B’a’al e chkiwach ri Me’unitas. 8Ri e’ajammon kkitoj ri alkab’al chrech ri Osi’as. Ri  utzijol uq’ijil xopanik chi pa ri retal rulew ri Egipto, rumal rech nimalaj ukowinem xuxik.  9Ri Osi’as kuyak taq keq’te’ pa ri Jerusalem, puwi’ ri okb’al che k’o puwi’ Ujutz’, puwi’ ri  uchi’ja ri Taq’aj, pa ri jutz’jik, e ko taq keq’te’ xub’an chkech. 10Xoquje’ xuyak taq keq’te’ pa  ri tz’inalik ulew e xuk’ot k’i taq kwa’, rumal rech che ek’o sib’alaj umeb’il pa ri Taq’aj e pa  ri suq’unb’al k’o Ajsik, xoquje’ ek’o erajchakib’ pa ri utzalaj taq ulew e pa ri juyub’; rumal  rech che kqaj chuwach ri uchakuxik ri ulew.  11Ri Osi’as ek’o ri achijab’ erech ri are’ che xas esak’aj chrech ri ch’o’j, ke’el ub’ik pa taq  jt’ub’  achijab’,  jacha  ri  kejalaxik  xb’anik  che  kachalal  kib’,  ri  kejalaxik  xb’anik  chuxe’  ri  ukowinem ri ajtz’ib’ Ye’i’el e ri ukab’ ajtz’ib’ Ma’ase’i’as; ri e’are’ che kkinimaj ri ktaqan ri  Janani’as chrech, ri are’ che jun chkech ri ek’amal taq b’e’ erech ri ajawinel.  12Ri achijab’  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI UKAB’ UCHOLEXIK WUJ

74

ek’amal b’e pa ja k’olb’al, ewaqq’o’ lajujk’al  2.600  e’utz taq achijab’ chrech ri ch’o’j.  13Ri  e’are’ ketaqan chkech ek’alab’ wajxaqchuy wajxaqq’o’ jo’lajujk’al  307.500  achijab’ erech  ch’o’j,  ruk’  ronojel  kichuq’ab’  kkib’an  ri  ch’o’j  arech  kkito’  ri  ajawinel  chuwach  ri  k’ulel.  14Ri Osi’as, pa ronojel ch’o’j xb’anik, ri are’ xuya chkech ri e’ajch’ojab’, ri to’b’al ib’, ri xuya  ch’ich’  rech  ch’o’j,  ri  ch’ich’  to’b’al  kijolom,  e  ri  kixalma,  ri  ch’ab’  e  ri  jetaq  ik’yaq’  rech  uk’yaqik ri ab’aj.  15Kutaq uyakik pa ri Jerusalem nik’aj taq tz’uqtz’ik jastaq che xkichomaj  ri eyakal taq ja, rech kokisaxik puwi’ ri jetaq keq’te’, pa ri jetaq jutz’, rech uk’yaqik ri ch’ab’  e nimalaj taq ab’aj. Naj xb’e wi utzijol ri uq’ijil ri ub’i’, rumal rech che sib’alaj xna’wik che  utzukuxik ri to’l taq rech.    Ri nimal xub’ano e ri uk’ajisaxik uwach 16Aretaq  chi’  k’o  chi  uchuq’ab’  pa  ri  ukowinen,  nimal  xuna’  pa  ri  ranima’  chi  k’ate’  na 

xuk’is tzij puwi’; man xuya ta chi uwach ruk’ ri Yahweh Udyos. Kopan pa ri Nim Rachoch ri  Yahweh  che  ukojik  ri  k’ok’  q’ol  cho  ri  ab’aj  rech  ri  utzalaj  taq  k’ok’  kunab’al.  17Ri  chuchqajaw  Asari’as  erachi’l  ub’ik  ejumuch’  chuchqajawib’  erech  ri  Yahweh,  kepe  uloq  chuwach  ri  are’,  18man  kkixib’ij  ta  kib’  xkich’ab’ej  ri  Osi’as  e  xkib’ij  chrech:  «Man  at  taj  taqal  chawech  Osi’as,  che  kakoj  ri  k’ok’  q’ol  chuwach  ri  Yahweh,  wa’  weri’  are  ri  echuchqajawib’ erija’al ri A’aron taqalik keb’anowik, rumal rech che ri e’are’ xetyoxrisaxik  che  ub’anik  weri’.  Chatel  ub’ik  pa  we  tyoxlaj  k’olb’al  ri’,  rumal  rech  che  ri  at  tajin  kawetzelaj,  e  ri  at  man  k’o  ta  chi  aq’ijil  wa’  chuwach  ri  Yahweh  Dyos».  19K’atek’uri’  ri  Osi’as,  k’o  pa  uq’ab’  jun  porob’al  k’ok’  q’ol  e  xyaktaj  uq’aq’al  royowal.  E  aretaq  chi’  tajin  kpe royowal chkech ri echuchqajawib’, xk’eqtajik ri yab’il cho ukrusal upalaj, chi chkiwach  ri  echuchqajawib’  xq’iy  ri  upalaj,  pa  ri  Nim  Rachoch  ri  Yahweh,  chutzal  ri  ab’aj  rech  ri  utzalaj taq kunab’al.  20Ri Asari’as, nab’e chuchqajaw e konojel ri echuchqajawib’, kkika’yej  ri are’ e kkilo che q’iyinaq ri ukrusal upalaj. Xa jek’uri’ chi aninaq xkesaj ub’ik ri are’ chila’,  xoquje’ aninaq kel ub’ik ri are’ rumal rech che ri Yahweh xuk’ajisaj uwach ri are’.  21Ri ajawinel Osi’as chi xk’ajisax uwach ruk’ ri q’inaq ub’aqil chi k’ate’ na ri q’ij xkamik.  Jacha jun winaq che q’inaq uyab’il, utukel xk’oji’k pa jun ja, rumal rech che man loq’ ta chik  kokik  pa  ri  Nim  Rachoch  ri  Yahweh.  Are  ri  uk’ojol  Yotam  xkanaj  kan  chuwach  ri  nim  rachoch ri ajawinel, are kb’anow ri q’atojtzij pakiwi’ ri siwantinimit.  22Ri nik’aj jastaq chik  xub’an ri Osi’as, chi pa ri umajib’al e pa ri uk’isb’al, xutz’ib’aj kanoq ri Isa’i’as q’axel utzij ri  Dyos,  uk’ojol  ri  Amos.  23Ri  Osi’as  xkotzi’  kuk’  ri  e’utat  e  xmuqik  kuk’  ri  e’utat  pa  ri  ulew  muqb’al kech ri e’ajawinel, rumal rech che xb’ixik: «Ri are’ jun winaq q’inaq ub’aqil». Are  ri uk’ojol Jotam xajawinik kan pa uk’exwach.    Ri rajawaremal ri Jotam

271Ri  Jotam  juwinaq  job’  ujunab’  aretaq  chi’  xumajij  ri  rajawaremal  e  waqlajuj  junab’  xajawanik  pa  ri  Jerusalem;  ri  unan  ub’i’  Yerusa,  umi’al  ri  Sadok.  2Utz  xub’an  chuwach  ri  Yahweh,  xuterne’b’ej  ronojel  ri  ub’e  ri  utat  Osi’as.  Xuwi  ne’  che  man  xok  ta  pa  ri  tyoxlaj  uk’olb’al ri Yahweh. K’atek’ut, ri siwantinimit xkitaqej na che e’itzel taq winaq kkib’ano.  3Xuyak ri Uchi’ja rech Chikaj pa ri Nim Rachoch ri Yahweh e k’i  taq chak xub’an pa ri  utapya  ri  Ofel.  4Kuyak  nik’aj  taq  tinimit  pa  ri  ujuyub’al  ri  Juda,  xoquje’  xuyak  kowlaj  taq  k’olb’al e nik’aj taq keq’te’ pa ri ulew jawi’ kb’an wi ri chak.  5Kch’o’jinik  ruk’  ri  kajawinel  ri  e’ajammon.  E  xch’akan  pakiwi’  e  ri  e’are’.  Pa  we  jun  junab’  ri’,  ri  e’ajamon  xkiya’  chrech  are’  ri’  ok’al  talentos  saq  pwaq,  chuyk’al  kajq’o’  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI UKAB’ UCHOLEXIK WUJ

75

b’elejlajujk’al  10.000  eqa’n triko e chuyk’al kajq’o’ b’elejlajujk’al  10.000  eqa’n salwa’t.  Jewa’ xya chrech pa ri ukab’ e pa ri urox junab’.  6Ri Jotam xk’oji’ sib’alaj uchuq’ab’, rumal  rech che qastzij xb’in chuwach ri Yahweh Udyos.  7Ri nik’aj jastaq chik xub’an ri Jotam, ronojel ri ch’o’j e ri uchak xub’ano, tz’ib’atalik pa ri  Kiwuj  ri  Ekajawinel  ri  Isra’el  e  ri  Juda.  8Juwinaq  job’  ujunab’  aretaq  chi’  xumajij  ri  rajawaremal e xajawinik waqlajuj junab’ pa ri Jerusalem.  9Xkotz’i’ kuk’ ri e’utat e xmuqik  pa ri Uinimit ri David. E pa uk’exwach are xajawinik kanoq ri uk’ojol Ajaz.    Ri rajawaremal ri Ajaz

281Ri Ajaz, juwinaq ujunab’ aretaq chi’ xumajij ri rajawaremal e waqlajuj junab’ xajawinik  pa  ri  Jerusalem.  Man  kub’an  ta  ri  utzil  chuwach  ri  Yahweh  jacha  xub’an  ri  uman  David.  2Are kuterne’b’ej kib’e ri ekajawinel ri Isra’el, xoquje’ xutz’aq nik’aj tz’aq kech ri B’a’al ruk’  ja’risam ch’ich’,  3Pa ri taq’aj Hinnom, xe’uporoj enik’aj chkech ri uk’ojol, jacha rawasaxik  kkib’an  ri  winaq  che  xe’uk’yaq  ub’ik  ri  Yahweh  chi  chkiwach  ri  e’ajisra’el.  4Kuchi’j  nik’aj  taq  sipanik  e  kuporoj  ri  k’ok’  q’ol  pa  taq  ri  k’olb’al  k’o  chikaj,  puwi’  ri  alaj  taq  juyub’  e  chuxe’ ronojel b’ujb’ik che’.    Ri e’ajaram ke’ok pa ri tinimit 5Ri 

Yahweh  Udyos,  xujach  pa  uq’ab’  ri  kajawinel  ri  e’ajaram.  Xch’akatajik  kumal  ri  e’are’,  ek’i  xekam  chkech,  e  sib’alaj  ek’i  eximitalik  kek’am  ub’ik  pa  ri  Damasko.  Xoquje’  xjachtajik pa uq’ab’ ri rajawinel ri Isra’el, ri are’ che nimalaj k’ax xub’an chrech.  6Ri Pekaj,  uk’ojol ri Remali’as, xe’ukamisaj chi xa pa jun q’ij jo’lajujchuy  120.000  achijab’ pa ri Juda,  konojel  ri  achijab’  ri’  man  k’o  ta  kkixib’ij  kib’,  rumal  rech  che  xuk’yaq  kan  ri  Yahweh,  ri  Kidyos ri e’utat. 7Ri Sikri, jun chkech ri achijab’ che e’utz chrech ri ch’o’j chkixo’l ri Efra’im,  xukamisaj ri Ma’asi’as, uk’ojol ri ajawinel, xukamisaj ri Akrikam, nimalaj tob’om pa ri nim  rachoch  ri  ajawinel,  ri  Elkana,  ri  ukab’  koq  chrij  ri  ajawinel.  8Ri  e’ajisra’el  eximitalik  xekik’am  ub’ik  chkixo’l  ri  ekachalal  k’alab’  o’chuy  200.000   winaq:  chi  ixoqib’,  alab’om,  alitomab’; xoquje’ xkelaq’aj k’i jastaq e xkik’am ub’ik pa ri Samari’a.   

Ri e’ajisra’el ktatab’ej ri Oded q’axel utzij ri Dyos 9K’olik chila’ jun q’axel utzij ri Yahweh, ub’i’ Oded. Kel uloq chkik’ulik ri achijab’ erech 

ch’o’j tajin ketzalij uloq pa ri Samari’a e kub’ij chkech: «Kamik ri’, ri Yahweh, ri Kidyos ri  inan  itat,  rumal  rech  che  xyakatajik  uq’aq’al  royowal  chkij  ri  e’ajjuda,  xe’ujach  ri  e’are’  piq’ab’; k’atek’uri’, ri ix xe’ikamisaj ri e’are’ ruk’ nimalaj k’ax e weri’ xpaqi’ chikaj.  10Kamik  k’ut ri’, ri ix kiwaj che ri eralk’uwa’l ri Juda e ri eralk’uwa’l ri Jerusalem kixkipatanij ri ix.  ¿La man ixajmakunel ta ri ix chuwach ri Yahweh ri Idyos?  11Chinitatab’ej b’a’, che’itzalijsaj  ri  iwachalal  che  eximtalik  xeb’ik’am  uloq,  rumal  rech  che  ri  nimalaj  uq’aq’al  royowal  ri  Yahweh petinaq piwi’ ix».  12K’atek’uri’, ejujun chkech ri ekinimal ri e’ajefra’im: ri Asari’as, uk’ojol ri Yehojanan; ri  B’ereki’as  uk’ojol  ri  Mesil‐lemot;  ri  Eseki’as  uk’ojol  ri  Sal‐lum,  ri  Amasa  uk’ojol  ri  Jadlay,  xewa’lajik  chkij  ri  tajin  ketzalij  uloq  pa  ri  ch’o’j.  13E  kkib’ij  chkech:  «Mi’okisaj  waral  we  winaq ri’ che e’iximom uloq, rumal rech che ruk’ weri’ kqatz’aqatisaj chi na uwi’ ri qamak  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI UKAB’ UCHOLEXIK WUJ

76

qab’anom chuwach ri Dyos, ¿la are kib’ij che knimarik uwi’ ri nimalaj qamak e ri nimalaj  k’ax  xqab’ano  puwi’  ri  Isra’el?».  14K’atek’uri’,  ri  achijab’  erech  ri  ch’o’j  kekiya’  kanoq  ri  winaq  eximitalik  uloq,  xoquje’  ri  ch’akoj  xkiriq  uloq,  chkiwach  ri  kinimal  e  chkiwach  konojel  ri  mulin  ib’.  15Ri  achijab’  che  xsik’ix  ri  kib’i’,  kkikub’a’  kik’u’x  ri  winaq  che  eximitalik  xek’am  uloq.  E  chuxo’l  ri  jastaq  che  xkich’ak  uloq,  xkiya’  ri  atz’yaq  chkech  ri  winaq che ech’analik epetinaq uloq; xkiya katz’yaq, kixajab’, kiwa’, kijoron e xeki’okisaj pa  ja.  Konojel  ri  etu’qar,  ri  ech’oko’,  kekiya’  ub’ik  chrij  jetaq  b’urix  e  kekik’am  ub’ik  kuk’  ri  kachalal  pa  ri  Jeriko,  ri  tinimit  jawi’  k’o  wi  sib’alaj  palmeras.  Aretaq  chi’  xb’antaj  weri’,  ketzalij ub’ik pa ri Samari’a.    Ri umak e ri ukamikal ri Ajaz 16Ri ajawinel Ajaz kutaq ub’i ub’ixik chkech ri ekajawinel ri Asiri’a arech kkito’ ri are’.  17Rumal 

rech  che  ri  e’ajedom  xepe  chi  jumul,  xe’ok  pa  ri  Juda,  xech’akan  puwi’  e  eximitalik  xekik’am  ub’i  enik’aj  chkech.  18Xoquje’  ri  e’ajfiliste’o  xe’ok  pa  ri  jetaq  tinimit  ek’o pa ri Taqa’aj e pa ri jetaq utinimit ri Negueb’ che rech ri Juda. Xe’ok pa ri B’et‐Semes,  pa ri Ayyalon, pa ri Guederot, pa ri Soko e pa ri ko’lik taq utinimit, xe’ok pa ri Timna e pa ri  ko’lik taq utinimit, pa ri Guimzi e pa ri ko’lik taq utinimit e xkijeqeb’a’ kib’ chila’.  19Weri’  kb’antajik, rumal rech che ri Yahweh tajin kuqasaj ri Juda umak rech ri Akaz, rajawinel ri  Isra’el,  ri  are’  che  kuya  alaj  chrech  ri  Juda  kuterne’b’ej  ri  itzel  ub’e’  e  man  xuya  ta  chi  uwach ruk’ ri Yahweh.  20Ri Teglat‐Falasar, rajawinel ri Asiri’a, xpe uloq chrij ri are’, xusutij rij ri are’, k’atek’ut  man xkowin ta chrech;  21rumal rech che ri Ajaz xujam upam ri Nim Rachoch ri Yahweh, ri  kachoch ri e’ajawinel e ri kachoch ri enim taq winaq, arech kutaq ub’ik ri jastaq chech ri  rajawinel  ri  Asiri’a,  e  weri’  man  k’o  ta  upatan  xub’ana’  chrech  are’.  22Chi  aretaq  chi’  tz’aptalik ri Ajaz, ri are’ kub’an na nimalaj retzalal chuwach ri Yahweh, 23kuchi’j na ri jetaq  tab’al toq’ob’ chkiwach ri e’udyos ri Damasko, ri e’are’ che xech’akan puwi’ ri are’, rumal  rech che ri are’ kub’ij: «Ri ekidyos ri ekajawinel ri Aram, are keto’w kech ri e’are’, kinchi’j  na tab’al taq toq’ob’ chkech ri e’are’ e kinkito’ na ri’». Are wa’ ri xb’anowik che xqaj ri are’,  xoquje’ xeqajik konojel ri Isra’el.  24Ri  Ajaz  xe’umulij  nik’aj  chrech  ri  jetaq  chukb’al  k’o  pa  ri  Nim  Rachoch  ri  Dyos,  xe’upaxij,  xutz’apij  ri  jetaq  uchi’ja  chrech  ri  Nim  Rachoch  ri  Yahweh  e  ruk’  ri  jetaq  ab’aj  xub’an tab’al toq’ob’ pa ronojel ri jetaq ujutz’ ri uwaja k’o pa ri Jerusalem;  25xuyak nik’aj  taq k’olb’al chikaj pa ronojel ri jetaq utinimit ri Juda arech kuporoj ri k’ok’ q’ol chkiwach  enik’aj  e’esal  uwach  dyos  chik,  e  xa  jek’uri’  xuwa’lisaj  uq’aq’al  royowal  ri  Yahweh,  ri  Kidyos ri e’utat.  26Ri uk’isb’al utzijoxik ronojel ri ub’e xuk’am ub’ik chi pa nab’e e kopan pa ri uk’isb’al,  tz’ib’atalik  pa  ri  Kiwuj  ri  Ekajawinel  ri  Juda  e  ri  Isra’el.  27Ri  Ajaz  xk’otz’i’  kuk’  ri  e’utat,  xmuqik ri are’ pa ri Tinimit, pa ri Jerusalem: man xmuq taj jawi’ kemuq wi ri ekajawinel ri  Isra’el. Are ri uk’ojol Eseki’as xajawinik kanoq pa uk’exwach.    Ri rajawaremal ri Eseki’as

291Ri  Esequi’as,  xumajij  ri  rajawaremal  aretaq  chi’  k’o  juwinaq  job’  ujunab’  e  xajawinik  juwinaq b’elejeb’ junab’ pa ri Jerusalem; ri unan ub’i’ Ab’i’a, umi’al ri Sakari’as. 2Utz kub’an  chuwach ri Yahweh, tz’aqat ub’anik ri utzil kub’ano jacha xub’an ri umam David.    __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI UKAB’ UCHOLEXIK WUJ

77 Kuch’ajch’ob’ej ri Nim Rachoch ri Dyos 3Pa  ri  nab’e  ik’  chrech  ri  nab’e  junab’  kajawinik,  ri  are’  xujaq  ri  uchi’ja  rech  ri  Nim 

Rachoch ri Yahweh, e kub’an k’ak’ chrech taq ri uchi’ja.  4Xe’usik’ij ri echuchqajawib’ e ri  e’ajlevi arech kepe uloq, xe’umulij pa ri k’ayb’al k’o pa ri relb’alq’ij, 5e kub’ij chkech:  «¡Chinitatab’ej ri ix, ix e’ajlevi! We uchanim ri’, chityoxrisaj iwib’ e chityoxrisaj ri Nim  Rachoch  ri  Yahweh,  ri  Kidyos  ri  eqatat;  chiwesaj  ub’ik  ri  tz’il  jastaq  k’o  pa  we  tyoxlaj  k’olb’al. 6Ri eqatat xkik’ex ri kitzij e xkib’an ri itzel chuwach ri Yahweh ri Qadyos. Xkik’yaq  kanoq ri are’, e xkisutij apan ri kiwach chuwach ri Tyoxlaj Uk’olb’al ri Yahweh e xkikoj kij  chuwach.  7Xkitz’apij  ne’  ri  q’axeb’al  jun  chik  uchi’ja,  kkichup  ri  jetaq  tzuk’b’alchaj e  man  xkiporoj ta chik ri k’ok’ q’ol, man xkichi’j ta chik ri holokosto chrech ri Udyos ri Isra’el pa  ri tyoxlaj k’olb’al.  8Rumal k’uwa’ weri’ xyakataj uloq ri uq’aq’al royowal ri Yahweh pakiwi’  ri Juda e pakiwi’ ri Jerusalem; jun jas uwach che kxib’ix ib’ xub’an chrech, xib’ib’al rilik e xa  ktze’x  uwach,  jacha  tajin  kiwil  ruk’  ri  iwoq’och  ri’.  9Rumal  k’uwa’  weri’,  ri  eqatat  xeqaj  chuxe’ ri ch’ich’ rech ch’o’j; ri eqak’ojol, ri eqami’al e ri eqixoqilal xechaptaj ub’ik.  10Kamik  k’ut ri’, kwaj kinb’an jun chapb’alq’ab’ ruk’ ri Yahweh, ri Udyos ri Isra’el, arech kresaj ub’ik  paqawi’  ri  uj  ri  nimalaj uq’aq’al  royowal.  11Ix  nuk’ojol,  miya’  chi kan  jumul  ri  ib’e, rumal  rech che ix ri xixucha’ ri Yahweh arech kixk’oji’ chuwach ri are’, arech kipatanij, e arech  kiq’ijilaj e kikoj ri k’ok’ q’ol chuwach».  12Xewa’lajik ri e’ajlevi: ri Mahat uk’ojol ri Amasay; ri Jo’el uk’ojol ri Asari’as, k’o chkixo’l  ri uk’ojol ri Kehat; chkixo’l ri Meraritas: ri Kis uk’ojol ri Ab’di e ri Asari’as uk’ojol ri Yahal‐ lelel; chkixo’l ri Guersonitas: ri Yo’aj uk’ojol ri Simma, ri Eden uk’ojol ri Yo’aj;  13chkixo’l ri  e’uk’ojol  ri  Elisafan:  ri  Simri  e  ri  Ye’i’el;  chkixo’l  ri  e’uk’ojol  ri  Asaf:  ri  Sakari’as  e  ri  Mattani’as;  14chkixo’l  ri  e’uk’ojol  ri  Heman:  ri  Yeji’el  e  ri  Simey;  chkixo’l  ri  e’uk’ojol  ri  Yedutun: ri Sema’i’as e Uzzi’el.  15Ri e’are’ xkimulij ri ekachalal, xkityoxrisaj kib’, xkib’ano  jacha ri xtaqan ri ajawinel chrech, e jeri’ jacha utzij ri Yahweh, kepetik che uch’ajch’ob’exik  ri Nim Rachoch ri Yahweh.  16Ri echuchqajawib’ ke’ok pa ri Nim Rachoch ri Yahweh arech kkich’ajch’ob’ej. Kkesaj  uloq  cho  ri  uwaja  k’o  cho  Nim  Rachoch  ri  Yahweh  ronojel  ri  tz’il  taq  jastaq  xkiriq  pa  ri  tyoxlaj uk’olb’al ri Yahweh. E ri e’ajlevi kkimuluj arech kkesaj ub’ik e kkik’am ub’ik pa ri  taq’aj rech ri Sedron.  17Kkichaplej ub’anik ri tzyoxlaj chak pa ri nab’e q’ij chrech ri  nab’e  ik’, e xe’opanik pa ri Qaxeb’al jun chik uchi’ja rech ri Yahweh pa ri uwajxaq q’ij chrech ri  ik’; wajxaqib’ q’ij kkiya chrech utyoxrisaxik ri Nim Rachoch ri Yahweh e kkik’is ub’anik pa  ri waqlajuj q’ij chrech ri nab’e ik’.    Ri tab’al toq’ob’ rech sachb’al makaj 18K’atek’uri’ 

keb’e  pa  ri  uwarb’al  ri  ajawinel  Eseki’as  e  kkib’ij  chrech:  «Ri  uj  xtyoxrisatajik qumal ronojel ri Nim Rachoch ri Yahweh, ri tab’al toq’ob’ rech ri holokosto e  ronojel  ri  jetaq  chukb’al  kokisaxik,  ri  mexa  jawi’  kcholexik  wi  ri  kaxlanwa  e  ronojel  ri  uchukb’al.  19Xqasuk’umj ronojel ri jastaq che xretzelaj uwach ri ajawinel Ajaz aretaq chi’  xajawinik  e  xuk’ex  ri  utzij,  ri  uj  xqatyoxrisaj  weri’  e  xqakojo  chuwach  ri  tab’al  toq’ob’  chuwach ri Yahweh».  20Ri ajawinel Eseki’as, aq’ab’ kwa’lajik ub’ik, ke’umulij ri ekinimal ri tinimit e kpaqi’ pa  ri Nim Rachoch ri Yahweh.  21Kek’am uloq wuqub’ ama’ taq wakax, wuqub’ ama’ taq chij,  wuqub’  alaj  taq  chij  e  wuqub’  ama’  k’isik  rech  ri  tab’al  toq’ob’  rech  ri  sachb’al  umak  ri  ajawib’al,  rech  ri  tyoxlaj  k’olb’al  e  rech  ri  Juda.  K’atek’uri’,  ri  ajawinel  xtaqan  chkech  ri  echuchqajawib’,  e’uk’ojol  ri  A’aron,  arech  kkichi’j  ri  jetaq  holokosto  cho  ri  tab’al  toq’ob’  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI UKAB’ UCHOLEXIK WUJ

78

chuwach  ri  Yahweh.  22Xech’ol  ri  ama’  taq  wakax;  e  ri  chuchqajawib’  kkik’ol  ri  kik’el  e  xkichikej cho ri tab’al toq’ob’. K’atek’uri’, xekich’ol chi ri ama’ taq chij e xkichikej ri kik’el  cho  ri  tab’al  toq’ob’.  23Xekik’am  chi  uloq  ri  ama’  taq  k’isik  rech  ri  makaj,  chuwach  ri  ajawinel e ri mulin ib’, e ri e’are’ xkikoj ri kiq’ab’ pakiwi’.  24Ri echuchqajawib’ xekich’olo e  xkichi’j ri kik’el pa ri tab’al toq’ob’ rech sachb’al umak puwi’ ronojel ri Isra’el; rumal rech  che  ri  ajawinel  xtaqanik  che  ri  holokosto  e  ri  tab’al  toq’ob’  sachb’al  makaj,  kokisaxik  pa  kiwi’ konojel ri Isra’el.  25K’atek’uri’, ke’ujeqeb’a’ ri e’ajlevi pa ri Nim Rachoch ri Yahweh ruk’ ri jetaq simb’alo,  ri  jetaq  lira  ri  jetaq  sitara  jacha  kub’ij  ri  upixab’  ri  David,  ri  aj  Gad,  saqwachom  rech  ri  ajawinel e rech ri Natan ri q’axel utzij ri Dyos; we jun taqanik ri’ ruk’ ri Dyos petinaq wi  chi  rumal  ri  kichi’  ri  eq’axel  utzij  ri  Dyos.  26Aretaq  chi’  ri  e’ajlevi  ek’o  chik  pa  taq  ri  kik’olb’al  e  kuk’am  ri  taq  q’ojom  rech  ri  David  e  ri  echuchqajawib’  kuk’am  ri  ruka’  taq  wakax,  27ri  Eseki’as  ktaqanik  arech  kchi’xik  ri  holokosto  cho  ri  tab’al  toq’ob’;  aretaq  chi’  xmajtajik  ri  holokosto  xoquje’  xmajtajik  ri  ub’ix  ri  Yahweh  ruk’  ri  uch’awisaxik  ri  ruk’a’  wakax  rachil  ri  jetaq  q’ojom  rech  ri  David,  rajawinel  ri  Isra’el.  28Konojel  ri  mulin  ib’  exukulik, kb’an ri b’ix e kq’ojomaxik ri ruka’ wakax chi k’ate’ na kk’isik ri holokosto.    Kkichaplej chi jumul ri q’ijlanik pa ri Nim Rachoch ri Yahweh 29Aretaq  chi’  xk’is  ri  holokosto,  ri  ajawinel  e  konojel  ri  ek’o  ruk’,  xkimej  ri  kich’ek  e 

xexuki’k.  30K’atek’uri’,  ri  ajawinel  Eseki’as  e  ri ekinimal  ri winaq xekitaq  ri  e’ajlevi  arech  kq’ijilaj ri Yahweh ruk’ ri utzij ri David e ri utzij Asaf ri saqwachom; ri e’are’ kki’kotik ri  kanima’,  xkib’an  weri’,  jupalik  xeqajik  e  xeq’ijilanik.  31K’atek’uri’,  ri  Eseki’as  xch’awik  e  kub’ij:  «Kamik  ri’,  ri  ix  ityoxrisam  chi  iwib’  chuwach  ri  Yahweh.  Chixqib’  b’a’  uloq,  chik’ama’ uloq pa ri Nim Rachoch ri Yahweh ri ech’olom taq awaj e ri tab’al toq’ob’ rech  nim rilik ri Yahweh». Ri mulin ib’ xkik’am uloq ri ech’lom taq  awaj e ri tab’al taq toq’ob’  rech  maltyoxnik,  e  ri  xk’iy  pa  ri  kanima’,  xkik’am  uloq  k’i  jetaq  holokosto.  32Ri  ech’olom  taq  awaj  rech  holokosto  xk’am  uloq  e’oxk’al  lajuj  70   ama’  taq  wakax,  ok’al  100   ama’  taq  chij,  lajujk’al  200   alaj  taq  ama’  chij;  ronojel  weri’  rech  holokosto  kya’ik  chrech  ri  Yahweh;  33Xoquje’  xetyoxrisaxik  juq’o’  lajujk’al  600   ama’  taq  wakax e wuqq’o’  lajujk’al  3.000   chij.  34Ri  echuchqajawib’  man  ek’i  taj,  rumal  k’uri’  man  kka’n  ta  kiq’ab’  che  uch’olik ronojel we holokosto ri’, xeto’ik kumal ri ekachalal ri e’ajlevi chi k’ate’ xeto’tajik  che ronojel, e ri echuchqajawib’ xkityoxrisaj kib’; rumal rech che ri e’ajlevi chi are keta’m  chkiwach  ri  echuchqajawib’  jas  ri  kb’an  che  utzyoxrisaxik  ib’.  35Xoquje’  k’o  k’i  taq  holokosto rachi’l ri xepo xel ruk’ tab’al toq’ob’ rech ri riqoj ib’ e ruk’ ri ja’ taq sipanik rech  ri holokosto. Jewa’ xk’oji’ chi jumul ri q’ijlanik pa ri Nim Rachoch ri Yahweh. 36Ri Eseki’as e  konojel  ri  siwantinimit  keki’kotik  che  are  ri  Dyos  xb’anowik  che  ri  siwantinimit  chi  chanim xkib’an weri’.    Kesik’ixik ri siwantinimit chrech ri Q’axeb’al (Pasku’a)

301Ri Eseki’as ke’utaq enik’aj etaqo’n‐ tzij pa ronojel ri Isra’el e ri Juda, xoquje’ xutzib’aj  ub’ik nik’aj wuj chkech ri Efra’im e chkech ri Manasses, arech kepe uloq pa ri Nim Rachoch  ri  Yahweh  pa  ri  Jerusalem  che  ok’owisaxik  ri  Q’axeb’al  rech  ri  uq’ijilaxik  ri  Yahweh,  ri  Udyos  ri  Isra’el.  2Xa  ne  ri  ajawinel,  ri  ek’amalb’e  e  konojel  ri  mulin  ib’  rech  ri  Jerusalem  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI UKAB’ UCHOLEXIK WUJ

79

xkichomaj rok’owisaxik ri Q’axeb’al pa ri ukab’ ik’  3rumal rech che man xok’owisax taj pa  ri  qas  uq’ij,  rumal  ne  rech  che  man  ek’i  taj  ri  echuchqajawib’  che  xkityoxrisaj  kib’  e  ri  siwantinimit  man  xkimulij  ta  kib’  pa  ri  Jerusalem.  4Weri’,  kqaj  chuwach  ri  ajawinel  e  chkiwach  konojel  ri  mulin  ib’.  5E  xchomaxik  che  ktaq  ub’ixik  weri’  pa  ronojel  ri  Isra’el,  kmajtaj ub’ixik pa ri B’erseb’a e kopan pa ri Dan, arech kepe che uk’owisaxik ri Q’axeb’al  pa ri Jerusalem rech kq’ijilaxik ri Yahweh, ri Udyos ri Isra’el; rumal rech che sib’alaj ek’i ri  man xki’ok’owisaj taj ri Q’axeb’al jacha ri tz’ib’atalik.  6Ri etaqo’ntzij keb’e ub’ik pa ronojel  ri  Isra’el  e  ri  Juda,  kuk’am  ub’ik  ri  jetaq  wuj  che  xutz’ib’aj  ri  ajawinel  e  ri  ek’amalb’e.  Kkib’ij,  jacha  ri  xtaqan  ri  ajawinel:  «Ix  ajisra’el,  chixtzalij  ruk’  ri  Yahweh,  ri  Udyos  ri  Ab’raham, ri Isa’ak e ri Isra’el, e ri Are’ ktzalij ri’ chixo’l ri ix, ri ix to’tajinaq kanoq, chkixo’l  ri loq’ xe’animajik pa kiq’ab’ ri ekajawinel ri Asiri’a.  7Mib’an jeri’ jacha xkib’an ri itat e ri  iwachalal,  che  xkib’an  ri  itzel  chuwach  ri  Yahweh,  ri  Kidyos  ri  itat;  xajek’uri’,  ri  Are’  xe’ujacho  arech  kk’is  tzij  pakiwi’  jacha  ri  tajin  kiwil  ix  kamik’  ri’.  8Ri  ix,  mikowirisaj  chi  jumul  ri  ijolom  jacha  xkib’an  ri  itat.  Chiya’a’  iwib’  chuxe’  ri  ukowinem  ri  Yahweh,  chixpetoq pa ri tyoxlaj uk’olb’al, ri uk’olb’al che pa junalik xutyoxrisaj ri are’; chipatanij ri  Yahweh  ri  Idyos  e  kresaj  ub’ik  ri’  ri  uq’aq’al  royowal  piwi’.  9We  qastzij  kixtzalij  ruk’  ri  Yahweh,  ri  iwachalal  e  ri  iwalk’uwa’l  kb’antaj  utzil  ri’  chkech  chkiwach  ri  jachintaq  eximitalik xe’kik’am ub’ik, e ketzalij uloq ri’ pa we ulew ri’, rumal rech che ri Yahweh ri  Idyos, sib’alaj kpax ri uk’u’x e ktoq’ob’isan wachaj. We kixtzalij ruk’ ri Are’, naqaj ri’ kk’oji’  wi ri upalaj chiwech ix».  10Ri etaqo’ntzij, chujujunal tinimit rech ri Efra’im e ri Manasses xeq’ax wi, xe’opanik ne’  chi pa ri Sab’ulon; k’atek’ut xaq ktze’x kiwach e keyoq’ik.  11Kne’b’a’, ek’o nik’aj uwinaq ri  Aser,  ri  Manasses  e  ri  Sab’ulon  che  kkiqasaj  kib’  e  kepe  uloq  pa  ri  Jerusalem.  12Xoquje’  xna’tajik ri uq’ab’ ri Dyos pa ri Juda, xa jun kanima’ xub’an chkech arech qas kkib’ano ri  xtaqan  ri  ajawinel  chrech  e  ri  ek’amalb’e,  jeri’  jacha  ri  Utzij  ri  Yahweh.  13Esib’alaj  ek’i  winaq  xkimulij  kib’  pa  ri  Jerusalem  che  ok’owisaxik  pa  ri  ukab’  ik’  ri  nimaq’ij  rech  ri  kaxlanwa che man k’o ta uk’u’x. Jun nimalaj mulin ib’.  14Xe’saxik ri jetaq ab’aj rech tab’al  toq’ob’  k’o pa  ri  Jerusalem;  xoquje’ xesaxik  ronojel  ri  k’olb’al  jawi’  kporox  wi  ri  k’ok’alaj  q’ol, e xk’yaq ub’ik cho ri taq’aj k’o pa ri Sedron.   

Ri Q’axeb’al e ri kaxlanwa che man k’o ta uk’u’x 15Xkich’ol ri Q’axeb’al pa ri kajlajuj q’ij chrech ri ukab’ ik’. Ri echuchqajawib’ e ri e’ajlevi 

ruk’ sib’alaj kik’ixb’al xkityoxrisaj kib’ e xkik’am uloq ri jetaq holokosto pa ri Nim Rachoch  ri Yahweh.  16Xkichap ri kichak kipatan, jacha ri taqal chkij kub’ij ri pixab’, jeri’ jacha kub’ij  ri  Upixab’  ri  Mo’ises,  ri  achi  rech  ri  Dyos.  E  ri  echuchqajawib’,  xkichikej  ri  kik’el  che  kichapom  ri  e’ajlevi.  17Rumal  rech  che  ek’i  ri  winaq  ek’o  chkixo’l  ri  mulin  ib’  che  man  kityoxrisam  ta  kib’;  are  ri  e’ajlevi  xe’kich’ol  ri  jetaq  awaj  rech  ri  Q’axeb’al  kech  ri  man  xkich’ajch’ob’ej  ta  kib’,  arech  ketyoxrisaxik  chrech  ri  Yahweh.  18Rumal  rech  che  sib’alaj  ek’i chkixo’l ri siwantinimit; ek’i chkixo’l ri e’ajefra’im, ri e’ajmanasses, chkixo’l ri Isakar e  ri  Sab’ulon,  man  xkityoxrisaj  ta  kib’;  e  ruk’  weri’  chi  xkitij  wi  ri  Q’axeb’al  kne’b’a’  man  xkichajij ta ri Tz’ib’atalik. K’atek’ut, ri Eseki’as xch’aw ruk’ ri Dyos pakiwi’ ri e’are’; kub’ij:  «¡Ri Yahweh, che sib’alaj utz ri are’, chuya’ b’a’ ri utzil pakiwi’ ri jachintaq  19che ruk’ jun  suk’ kanima’ qastzij kkitzukuj ri Dyos Yahweh, ri Kidyos ri kitat, kne’b’a’ man kib’anom taj  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI UKAB’ UCHOLEXIK WUJ

80

ri rajawaxik kb’anik chuwach ri tyoxlaj taq jastaq!».  20Ri Yahweh xutatab’ej ri uch’awem ri  Eseki’as, e xe’ukol ri siwantinimit.  21Ri e’ajisra’el che ejeqel pa ri Jerusalem, ruk’ sib’alaj ki’kotemlal xki’ok’owisaj wuqub’  q’ij  ri  nimaq’ij  rech  ri  kaxlanwa  che  man  k’o  ta  uk’u’x;  ri  e’ajlevi  e  ri  echuchqajawib’  ronojel  taq  q’ij,  ruk’  kichuq’ab’  kkichajej  ri  nim  kkil  wi  ri  Yahweh.  22Ri  Eseki’as  kuya’  kichuq’ab’  ri  e’ajlevi,  ri  e’are’  che  tz’aqat  keno’jinik  chrech  ri  jastaq  rech  ri  Yahweh.  Wuqub’ q’ij xewa’ik e are xkitijo ri awaj xech’olik rech ri nimaq’ij, kib’an ri tab’al toq’ob’  rech riqoj ib’ e kkichajej ri nim kkil wi ri Yahweh, ri Kidyos ri kitat.  23Konojel ri mulin ib’  xkichomaj utz’aqatisaxik chi na apanoq wuqub’ q’ij chi na rok’owisaxik ri nimaq’ij e ruk’  ki’kotemal xkiq’axej  we wuqub’  q’ij chi  na  rech we  nimaq’ij  chi  apanoq  ri’.  24Rumal  rech  che ri Eseki’as, rajawinel ri Juda, utasom apanoq kaq’o’ lajujk’al  1.000  ama’ taq wakax e  wuqlajujq’o’  lajujk’al  7.000   ama’  taq  chij  rech  toq’ob’isab’al  kiwach  ri  mulin  ib’.  E  ri  ek’amalb’e’, xoquje’ kitasom apanoq kaq’o’ lajujk’al  1.000  ama’ taq wakax e chuy jo’q’o’  10.000   ama’  chij.  E  ek’i  chuchqajawib’  kityoxrisam  chi  kib’  chi’.  25Konojel  ri  mulin  ib’  kech ri e’ajjuda sib’alaj keki’kotik, xoquje’ ri echuchqajawib’, ri e’ajlevi, konojel ri mulin ib’  che epetinaq uloq pa ri Isra’el; ri ekaxlan winaq epetinaq uloq pa ri rulew ri Isra’el, xoquje’  konojel ri ejeqel pa ri Juda, sib’alaj keki’kotik.  26Nimalaj ki’kotemal xk’oji’ pa ri Jerusalem,  rumal  rech  che  chi  pa  taq  ri  uq’ij  kanoq  ri  Salomon  uk’ojol  ri  David,  rajawinel  ri  Isra’el,  man k’o ta jewa’ b’antajinaq pa ri Jerusalem jacha weri’.  27K’atek’uri’, ri echuchqajawib’ e  ri  e’ajlevi,  xewa’lajik  e  xekitewchi’j  ri  siwantinimit.  Ri  kich’ab’al  e  ri  kich’awem  xtatajik  ruk’ ri Dyos chikaj, jawi’ k’o wi ri Tyoxlaj Uk’olb’al.    Ri uk’ak’arisaxik ri q’ijlanik

311Aretaq chi’ xk’isik ronojel weri’, konojel ri e’ajisra’el ek’o chila’ keb’e ub’ik pa ri jetaq  utinimit ri Juda, arech ke’kipaxij ri tak’atik taq ab’aj e kekichoy ri tyoxlaj taq che’, xekiwilij  ub’ik ri jetaq k’olb’al k’o chikaj e ri tab’al taq toq’ob’, arech man k’o ta kkanaj kan weri’ pa  ronojel  ri  Juda,  ri  B’enjamin,  ri  Efra’im  e  ri  Manasses.  K’atek’uri’,  konojel  ri  e’ajisra’el  ketzalij pa ri kulew e pa ri jetaq kitinimit.   

Ri kiwokik chi jumul ri echuchqajawib’ 2Ri 

Eseki’as  ke’ukoj  chi  jumul  ri  kijuq’at  ri  echuchqajawib’  e  ri  e’ajlevi,  chkijujunal  kek’oji’  wi  jawi’  k’o  wi  ri  kichak  kipatan,  we  chuchqajaw  ne’  on  levita  ne’,  we  kuchi’ij  ri  holokosto,  on  kuchi’j  ri  tab’al  toq’ob’  rech  riqoj  ib’,  on  we  are  kub’an  ri  q’ijlanik,  on  ri  maltyoxinik on ri b’ix, pa ri rokb’al ri uk’olb’al ri Yahweh.  3Ri ajawinel xuya ch’aqap chrech  ri  ujastaq,  rech  ri  holokosto,  ri  holokosto  kb’an  aq’ab’  e  ri  kb’an  b’enaq’ij,  ri  holokosto  kb’anik rech ri jetaq sab’ado, rech ri k’ak’ ik’ e ri holokosto kb’an pa ri nimaq’ij, jeri’ jacha  ri  tz’ib’atalik  pa  ri  Upixab’  ri  Yahweh.  4Ktaqan  chkech  ri  siwantinimit  ri  ejeqel  pa  ri  Jerusalem,  kkiya’  chkech  ri  echuchqajawib’  e  chkech  ri  levitas  ri  rajawaxik  kya  chkech  arech kekowin che upatanaxik ri Upixab’ ri Yahweh.  5Aretaq chi’ xb’e utzijol we tzij ri’, ri  e’ajisra’el,  chi  aninaq  xe’ok  che  umolik  ri  nab’e  uwach  ri  triko,  ri  amaja’,  ri  ase’ite,  ri  uwa’lche’ e ronojel ri uwach kuya ri ulew, e kkik’am uloq ri jun ulajuj ucha’qapil ronojel ri  jastaq.  6Ri  eralk’uwa’l  ri  Isra’el  e  ri  Juda  ri  ejeqel  pa  ri  jetaq  utinimit  ri  Juda,  xoquje’  xkik’am uloq ri jun ulajuj uch’aqapil ri chom e ri alaj taq kijupuq e ri jun ulajuj chrech ri  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI UKAB’ UCHOLEXIK WUJ

81

tyoxlaj  taq  jastaq  che  tyoxrisam  chrech  ri  Yahweh;  jumulaj  kkik’am  uloq.  7Pa  ri  urox  ik’  kkichaplej  ub’anik  we  jumulaj  taq  jastaq  ri’  e  kkik’iso  pa  ri  uwuq  ik’.  8Ri  Eseki’as  e  ri  ek’amlb’e’  kepe  che  rilik  we  jumulaj  taq  jastaq  ri’  e  xekitewchi’j  ri  Yahweh  e  ri  siwant  utinimit Isra’el. 9Aretaq chi’ ri Eseki’as, kuta’ chkech ri echuchqajawib’ e ri e’ajlevi puwi’ ri  jumulaj  taq  jastaq  ri’.  10Ri  Asari’as,  ajuparachoch  ri  Sadok,  nab’e  chuchqajaw,  kub’ij  chrech: «Chi aretaq chi’ xmajtajik uk’amik uloq ri nab’e taq alkab’al chrech ri Nim Rachoch  ri  Yahweh,  ri  uj,  ujwoqinaq  e  ujnojinaq,  e  sib’alaj  kto’tajik  na  rumal  che  ri  Yahweh  utewchi’m ri siwan utinimit; e ri kto’tajik na are weri’».  11K’atek’uri’,  ri  Eseki’as  ktaqanik  arech  ksuk’umaxik  nik’aj  taq  k’olb’al  pa  ri  Nim  Rachoch ri Yahweh. Xb’anik weri’  12e xk’am ub’ik pa utzalaj taq k’olb’al ri alkab’al, ri ulajuj  uch’aqapil  e  ri  tyoxlaj  taq  jastaq.  Ri  ajlevi  Konani’as,  xokisaxik  nab’e  chajinel  e  ukab’  chajinel rachalal Sime’i, 13Ri Yeji’el, ri Asasi’as, ri Najat, ri Asahel, ri Yerimot, ri Yosab’ad, ri  Eli’el,  ri  Jismaki’as,  ri  Majat  e  ri  B’enani’as,  ri  e’are’  elaq’b’anel,  kkib’ano  ri  ke’utaq  ri  Konani’as chrech e ri ke’utaq ri rachalal Sime’i chrech, e ri ajawinel Eseki’as are laq’b’anel  chkech ri e’are’ rachi’l ri Asari’as, che nim ub’antajik pa ri Nim Rachoch ri Dyos.  14Ri ajlevi  Kore, uk’ojol ri Yimma, ajlaqb’anel chrech ri uchi’ja k’o pa ri relb’alq’ij, are uchak upatan ri  jetaq sipanik kk’iy pa kanima’ ri winaq che kya chrech ri Dyos; e are kjachowik ri sipanik  rech ri Yahweh e ri tyoxlaj taq jastaq.  15Pa taq ri tinimit kech ri echuchqajawib’, keniman  chkech ri e’are’ ri Eden, ri Minyamin, Yesu’a, Sema’i’as, Amari’as e Sekani’as, arech kkijach  chkech ri ekachalal pa ja k’olb’al, junam ujachik chkech enima’q e ekolik,  16ke’kitas kanoq  ri achijab’ che k’o chi juwinaq lajuj kijunab’, ri tz’ib’atalik kib’i’ pa ri utikb’alil ri kijuq’at,  konojel ri ke’okik pa ri Nim Racho’ich ri Yahweh, are ajtzij ri kichak kkib’an chjujunal q’ij,  arech  kkipatanij  ri  kichak  kipatan.  17Ri  echuchqajawib’  etz’ib’atalik  pa  ri  utikb’alil  ri  kijuq’at,  jacha  kib’anom  pa  k’olb’al,  xoquje’  ri  e’ajlevi,  ri  k’o  chi  juwinaq  kijunab’,  tz’ib’atalik ri kib’i’ jacha ri kichak kipatan e ri kijuq’at.  18Tz’ib’atalik kuk’ ri e’are’ konojel ri  ekiwinaq, ri ekixoqilal, ri ekik’ojol e ri ekimi’al, che ekech  konoje ri mulin ib’, rumal rech  che  rajawaxik  che  qastzij  kkityoxrisaj  kib’.  19Chkech  ri  echuchqajawib’  che  e’uk’ojol  ri  A’aron,  che  ejeqel  pa  komon  taq  ulew  pa  ri  kitinimit,  chjujunal  tinimit  ek’o  achijab’  che  tz’ib’atalik  ri  kib’i’  arech  kkijach  ri  jastaq  chkech  konojel  ri  achijab’  che  ek’o  chkixo’l  ri  echuchqajawib’ e chkech ri e’ajlevi che tz’ib’atlik kib’i’ pa utikb’alil ri kijuq’at.  20Are  wa’  ri  xub’an  ri  Eseki’as  pa  ronojel  ri  Juda.  Xub’ano  jachike  ri  utz,  ri  suk’  e  ri  saqalajtzij  chuwach  ri  Yahweh,  ri  Udyos.  21Ronojel  ri  chak  xub’ano  arech  kpatanaxik  ri  Nim Rachoch ri Dyos, ri Pixab’ e ri tzij rajawaxik kb’anik, xub’ano arech qastzij kutzukuj ri  Dyos ruk’ ronojel ranima’ e utz xe’eloq chrech weri’.    Ri Senakerib’ kpe uloq che ub’anik ri ch’o’j ruk’ ri Juda

321Chuwach chi aq’anoq we kajmanik ri’ che man kk’ex ta ri tzij chuwach ri Yahweh, kpe  uloq  ri  Senakerib’  rajawinel  ri  Asiri’a.  Kok  pa  ri  Juda,  kusutij  rij  ri  kowlaj  taq  tinimit  e  ktaqanik che uworik ri jetaq tapya.  2Ri Eseki’as, aretaq chi’ krilo che ri Senakerib’ petinaq  uloq e are kraj kch’o’jinik ruk’ ri Jerusalem,  3xuchomaj kuk’ ri ek’amalb’e e ri achijab’ che  utz  chrech  ri  ch’o’j,  che  kutz’apij  ri  jetaq  b’ulb’ux  che  k’o  apan  chrij  ri  tinimit.  Ri  e’are’  xkito’  chrech  we  chak  ri’.  4Sib’alaj  winaq  kkimulij  kib’  che  utz’apixik  ronojel  ri  jetaq  b’ulb’ux e xoquje’ ri nimaja’ che kchojojik pa ri ulew ri’, e kkib’ij: «Aretaq chi’ kepe uloq ri  ekajawinel ri Asiri’a ¿jasche kkiriqa’ sib’alaj joron?». 5Ri Eseki’as kukoj uchuq’ab’, xtaqanik  arech kokisaxik ab’aj pa ronojel ri jetaq tel che xworik pa ri tapya e xukoj nik’aj taq keq’te’  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI UKAB’ UCHOLEXIK WUJ

82

puwi’  ri  tapya  e  xuyak  chi  jun  ukab’  tapya  chrij  uloq,  xuyak  chi  jumul  ri  Mil‐lo  pa  ri  Utinimit ri David e xub’an k’i taq ch’ab’ rech ch’o’j e k’i taq to’b’al ib’.  6Ke’ukoj ek’amal taq  b’e’ chrech ri ch’o’j pa ri tinimit, xe’umulij ri e’are’ chunaqaj ri are’ puwi’ ri k’ayb’al k’o pa  ri  rokb’al  ri  tinimit,  kuya’  kichuq’ab’  ruk’  we  tzij  ri’:  7«Chikojo’  ichuq’ab’,  mixib’ij  iwib’,  mub’an keb’ ik’u’x chuwach ri rajawinel ri Asiri’a e chkiwach konojel ri winaq ek’o ruk’ ri  are’.  Rumal  rech  che  ri  jun  k’o  quk’  uj,  are  nim  ukowinem  chuwach  ri  jun  k’o  ruk’  are’.  8Ruk’ ri are’, xaq jun q’ab’ rech ti’j k’olik, quk’ uj are k’o ri Yahweh ri Qadyos che qato’ik e  arech  kch’o’jinik  pa  taq  ri  ch’o’j  quk’».  Ri  siwantinimit  xk’oji’  uchuq’ab’  ruk’  ri  utzij  ri  Eseki’as, rajawinel ri Juda.    Ri yoq’oj taq utzij ri Senakerib’ 9Chuwach chi aq’anoq weri’, ri Senakerib’, rajawinel ri Asiri’a, aretaq chi’ usutum rij ri 

Lakis ruk’ ronojel uchuq’ab’, ke’utaq ub’ik ri e’upataninel pa ri Jerusalem, ruk’ ri Eseki’as,  rajawinel  ri  Juda  e  kuk’  konojel  ri  e’ajjuda  che  ejeqel  pa  ri  Jerusalem.  Arech  ke’kib’ij  chkech:  10«Jewa’ kub’ij ri Senakerib’ rajawinel ri Asiri’a: ¿Jachin ri iku’b’a’m ik’u’x ix chrij  che  sutul  iwij  kixkanaj  kan  pa  ri  Jerusalem?  11¿La  man  tajin  taj  kixusub’u’  ri  Eseki’as  e  kixujach chuwach ri kamikal, rumal ri numik e ri chaqi’jchi’, aretaq chi’ kub’ij chiwech: “Ri  Yahweh  ri  Qadyos  kujuto’  ri’  puq’ab’  ri  rajawinel  ri  Asiri’a?”.  12¿La  man  are  ta  wa’  ri  Eseki’as ri xuk’istzij puwi’ ri jetaq k’olb’al k’o chikaj e ri taq tab’al toq’ob’ e xub’ij chrech ri  Juda  e  chrech  ri  Jerusalem:  “Xuwi  chuwach  jun  tab’al  toq’ob’  kixxuki’k  e  cho  ri  tab’al  toq’ab’ ri’ kiporoj na ix ri k’ok’ q’ol”?  13¿La man iweta’m ta ri ix ri qab’anom uj, ri in e ri  enutat kuk’ konojel ri siwan taq tinimit ek’o chuwachulew? ¿La  ekowininaq ri kidyos we  jetaq tinimit che kito’ik ri e’are’ pa ri nuq’ab’?  14¿Jachinchike konojel ri edyos che ekech ri  jetaq amaq’ ri’, che ri enutat xekijach chuwach ri anatema, xkowinik xuto’ uwach ri siwan  utinimit  pa  nuq’ab’  in?  ¿La  xa  kkowin  b’a’  ri  Idyos  kixuto’  pa  ri  nuq’ab’  in?  15¡Kamik  ri’  mixusub’ b’a’ ri Eseki’as! ¡Makowin b’a’ chiwech ruk’ weri’! Mikoj utzij ri are’, man k’o ta  jun  dyos  rech  jun  amaq’  on  rech  jun  ajawib’al  che  kowininaq  uto’om  kiwach  ri  siwan  utinimit pa ri nuq’ab’ in e pa ri kiq’ab’ ri enutat; ¡xoquje’, ri sin idyos ix, man kkowin ta ri’  kuto’ iwach pa ri nuq’ab’ in!».  16Ri  e’upataninel  xkib’ij  chi  na  nik’aj  tzij  puwi’  ri  Yahweh  Dyos  e  puwi’  ri  Eseki’as  ri  upataninel.  17Xoquje’, ri Senakerib xutzib’aj nik’aj taq wuj yoq’b’al rech ri Yahweh, Udyos  ri Isra’el; jewa’ kub’ij ri’: «Jeri’ jacha ri edyos kech ri nik’aj taq amaq’ chik, man kito’om ta  kiwach ri siwan kitinimit pa nuq’ab’ in, je nak’uri’ ri udyos ri Eseki’as man kuto’ ta ri’ ri  siwan utinimit pa ri nuq’ab’ in».  18Ri etaqo’ntzij kraqaqej kichi’ pa ri kich’ab’al ri e’ajjuda,  chkech ri siwan utinimit ek’o pa ri Jerusalem, puwi’ ri tapya,  arech kkina’ kib’ e kkixib’ij  kib’, e ruk’ weri’ loq’ na ri’ ke’ok pa ri tinimit.  19Kech’aw puwi’ ri Udyos ri Jerusalem jacha  ri kidyos ri siwan taq tinimit rech ri uwachulew, che xa kichak kiqab’ ri winaq.    Ri uch’akoj ri uch’ab’al ri Eseki’as 20Aretaq  chi’  tajin  kok’owisaxik  weri’, 

ri  ajawinel  Eseki’as  e  ri  Isa’i’as  q’axel  utzij  ri  Dyos, uk’ojol ri Amos, kech’aw ruk’ ri Dyos e xkik’omij chikaj.  21Ri Yahweh kutaq uloq ri  jun anjel che kikamisaxik konojel ri achijab’ e’utz chrech ri ch’o’j, ri winaq nim kib’antajik  e ri ek’amalb’e ek’o pa tz’um taq ja rech ri rajawinel ri Asiri’a; e ri are’ xtzalijik pa ri rulew  ruk’ sib’alaj uk’ixb’al; e aretaq chi’ kok ub’ik pa ri nim rachoch ri udyos, chi chila’, enik’aj  chkech  ri  e’uk’ojol  xkikamisaj  ri  are’  ruk’  ri  ch’ich’  rech  ch’o’j.  22Jewa’  kito’ik  xub’an  ri  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI UKAB’ UCHOLEXIK WUJ

83

Yahweh,  ri  Eseki’as  e  ri  e’ajjerusalem  pa  uq’ab’  ri  Senakerib’,  rajawinel  ri  Asiri’a  e  pa  kiq’ab’  konojel  ri  e’uk’ulel.  Kuya  nimalaj  utzil  chkech  pa  ronojel  retal  kulew.  23Ek’i  ri  xkik’am uloq pa ri Jerusalem ri tab’al taq toq’ob’ chuwach ri Yahweh e nik’aj taq sipanik  chrech ri Eseki’as rajawinel ri Juda. Chuwach chi aq’anoq weri’, ri are’ xk’oji’ nimalaj uq’ijil  chkiwach konojel ri jetaq amaq’.  24Pa taq we q’ij ri’, ri Eseki’as xyawajik e xrila’ uwach ri kamikal. Xch’aw ruk’ ri Dyos e ri  are’ xutatab’ej ri uch’ab’al e xuya’ jun mayib’alaj k’utb’al chuwach.  25K’atek’ut, ri Eseki’as  man xutzalij ta uk’axel we utzil xya chrech ri’, nimal xub’an ri ranima’, xa jek’uri’ xqaj ri  Oyowal chrij ri are’, chrij ri Juda e chrij ri Jerusalem.  26K’atek’uri’, ri Eseki’as xunitz’arisaj  chi na ri ranima’, ri are’ e xoquje’ ri e’ajjerusalem; e rumal wa’ weri’, ri uq’aq’al royowal ri  Yahweh  man  xqaj  ta  pakiwi’  pa  taq  ri  uq’ij  ri  Eseki’as.  27Ri  Eseki’as  xk’oji’  sib’alaj  uq’inomal e uq’ijil. Xk’oji’ q’an upwaq, saq pwaq, je’likalaj taq ab’aj, k’ok’alaj taq kunab’al,  to’b’al  ib’  pa  ri  ch’o’j,  e  k’i  jastaq  che  nimalaj  rajil.  28Xk’oji’  taq  uk’uja  rech  ri  utriko,  ri  amaja’ e ri ase’ite, ukab’al kech ri umeb’il e ri jupuq taq uchij.  29Xek’oji’ sib’alaj enima’q e  eko’lik taq umeb’il. Ri Dyos xuya k’i taq rulew.    Unitz’irisaxik utzijoxik ri rajawaremal ri Eseki’as e ri ukamikal 30Are  we  Eseki’as  ri’,  xtz’apinik  ajsik,  jawi’  kel  uloq  ri  ja’  rech  ri  Guijon  e  xub’ensaj 

chuxe’ ulew pa ri uqajib’al q’ij pa ri Utinimit ri David. Ri Eseki’as, utz xe’eloq pa ronojel ri  jetaq  chak  xub’ano.  31Aretaq  chi’  ri  kinimal  ri  e’ajb’ab’iloni’a,  xekitaq  uloq  ruk’  ri  are’  etaqo’ntzij arech ke’kich’ob’o’ ub’ik ri mayb’al xb’antajik pa  ri amaq’, ri Dyos xuya kan ri  are’  arech  kukajmaj  e  krilo  ri  k’o  pa  ri  ranima’.  32Ri  k’isb’al  utzijoxik  ri  Eseki’as,  ri  loq’oq’eb’al  uk’ux  chrech  ri  Dyos  e  ri  chak  xub’ano,  tz’ib’atalik  pa  ri  saqwachom  xril  ri  Isa’i’as q’axel utzij ri Dyos, uk’ojol ri Amos, e pa ri Kiwuj ri Ekajawinel ri Juda e ri Isra’el.  33Ri Eseki’as xkotz’i’ kuk’ ri e’utat e xmuqik cho ri paqalik jawi’ emuqutal wi ri e’uk’ojol ri  David.  Pa  ri  ukamikal,  konojel  ri  e’ajjuda  e  ri  e’ajjerusalem  nimalaj  uq’ijil  xkiya’o.  Are  ri  uk’ojol Manasses xajawinik kanoq pa uk’exwach.   

Manasses kuk’is tzij puwi’ ri uchak ri Eseki’as

331Ri  Manasses  kab’lajuj  ujunab’  aretaq  chi’  xumajij  ri  rajawinik,  e  xajawinik  kawinaq  jo’lajuj junab’ pa ri Jerusalem.  2Xub’an itzel chuwach ri Yahweh, jeri’ jacha ri itzel kkib’an  ri  winaq  che  xe’uk’yaq  ub’ik  ri  Yahweh  chkiwach  ri  e’ajisra’el.  3Kuyak  chi  jumul  ri  jetaq  k’olb’al k’o chikaj, ri xuk’istzij ri utat Eseki’as pakiwi’, xuyak tab’al taq toq’ob’ chkiwach ri  B’a’ales e xub’an tyoxlaj taq che’, xxuki’ chkiwach konojel ri ch’umil ek’o chikaj e xq’ijlanik  chkech.  4Xoquje’ xuyak tab’al taq toq’ob’ pa ri Nim Rachoch ri Yahweh, ri ja che xub’ij ri  Yahweh puwi’: «Pa ri Jerusalem pa junalik kk’oji’ wi ri Nub’i’».  5Xuyak tab’al taq toq’ob’ chkech konojel ri ch’umil ek’o chikaj pa ri keb’ uwaja k’o cho ri  Nim  Rachoch  ri  Yahweh.  6Xe’ukoj  ri  ralk’uwa’l  pa  q’aq’  pa  ri  taq’aj  rech  ri  B’en  Hinnom.  Xub’an  ri  ch’ob’nik,  xuk’ot  kichi’  ri  k’o  keta’mab’al  e  kub’an  ri  itznik;  xutaq  kik’amik  ri  kech’aw  ruk’  ri  ekaminaqib’  e  ri  kich’ob’ow  ri  jastaq  kk’ulmatajik,  itzel  taq  chak  kub’an  chuwach ri Yahweh, xa jek’uri’ xutzur ri uq’aq’al royowal ri Are’. 7Xukoj ri esal uwach dyos  che xub’an ri are’, pa ri Nim Rachoch ri Dyos, ri ja che xub’ij ri Dyos puwi’ chech ri David e  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI UKAB’ UCHOLEXIK WUJ

84

chrech  ri  uk’ojol  Salomon:  «Pa  we  Nim  Ja  ri’  e  pa  ri  Jerusalem,  ri  tinimit  che  xincha’  chkixo’l konojel ri e’ujuq’at ri Isra’el, kinkoj na ri’ pa junalik ri Nub’i’.  8Man kintzaq ta chi  jun  kqan  ri’  ri  e’ajisra’el  pa  ri  ulew  jawi’  xe’inya  wi  ri  itat,  xuwi  ne’  we  kkilij  ronojel  ri  xe’intaq in chrech, jacha ri kub’ij ri Pixab’, ri tzij rajawaxik kb’anik, ri k’o rawasil xub’ij ri  Mo’ises». 9Ri Manasses, ke’usub’u ri e’ajjuda e ri e’ajjerusalem, arech k’o chi na uwi’ ri itzel  kkib’ano chkiwach ri siwantinimit che xuk’ajisaj kiwach ri Yahweh chkiwach ri e’ajisra’el.  10Ri  Yahweh  kuch’ab’ej  ri  Manasses  e  ke’uch’ab’ej  ri  siwantinimit,  k’atek’ut,  man  k’o  ta  xkitatab’ej e’are’.    Pa ri B’ab’iloni’a kkik’ex wi kik’u’x 11K’atek’uri’, 

ri  Yahweh  ke’utaq  uloq  chkij  ri  e’are’,  ri  ek’amalb’e  chkech  ri  achijab’  erajch’o’jab’  ri  rajawinel  ri  Asiri’a,  e  ri  e’are’  xkichap  ub’ik  ri  Manasses  ruk’  jat’ib’al  taq  ch’ich’, xxim ub’ik ruk’ ch’ich’ e xk’am ub’ik pa ri B’ab’iloni’a.  12Aretaq chi’ k’o pa we k’ax  ri’, kraj xutzukuj ri utzil ruk’ ri Yahweh ri Udyos, xuqasaj rib’ chuwach ri Kidyos ri e’utat;  13kch’aw ruk’ ri Dyos e ri Are xpax uk’u’x chrech ruk’ weri’. Xuta’ ri roq’ej e xutzalijisaj chi  jumul pa ri rajawib’al pa ri Jerusalem. Xa jek’uri’, ri Manasses xreta’maj che ri Yahweh are  are’ ri Dyos. 14Chuwach chi aq’anoq weri’, xuyak chi jumul ri tapya chrij apanoq ri Utinimit  ri David, pa ri uqajib’alq’ij chrech ri Guijon, chunaqaj ri turnikja’, kopan pa ri okb’al Uchi’ja  kech ri Kar; kusutij rij ri Ofel e nimalaj tak’atik xub’an chrech. Xoquje’ xe’ukoj ek’amalb’e’  pa ronojel ri kowlaj taq utinimit ri Juda.  15Keresaj ub’ik pa ri Nim Rachoch ri Yahweh ri ekaxlan taq dyos e ri jetaq tz’aq, xoquje’  ronojel ri tab’al taq toq’ob’ che xuyak cho ri ujuyub’al ri Nim Rachoch ri Dyos e ri xuyak pa  ri  Jerusalem;  e  ke’uk’yaq  ub’ik  naj  chrech  ri  tinimit.  16Xuyak  chi  jumul  ri  tab’al  toq’ob’  chuwach ri Yahweh e kuchi’j tab’al toq’ob’ rech riqoj ib’ e rech nim rilik ri Are’ e xutaq ri  Juda  arech  kkipatanij  ri  Yahweh,  Udyos  ri  Isra’el;  17k’atek’ut,  ri  siwantinimit  kkitaqej  na  kkichi’j  ri  tab’al  toq’ob’  cho  ri  k’olb’al  k’o  chikaj,  kne’b’a  weri’  kchi’j  chrech  ri Yahweh  ri  Kidyos.  18Ri uk’isb’al ri utzijoxik ri Manasses, ri uch’awem xub’an ruk’ ri Dyos e ri tzij xkib’ij ri  esaqwachom chrech pa ri ub’i ri Yahweh, Udyos ri Isra’el, kriqitajik pa ri Uwuj ri Kichak ri  Ekajawinel ri Isra’el.  19Ri uch’awem ruk’ ri Dyos e ri utatab’exik xb’anik, ri jetaq umak e ri  retzelal, ri k’olb’al jawi’ xuyak wi ri k’olb’al chikaj e jawi’ ri xe’ukoj ri tyoxlaj taq che’ e ri  e’esal taq uwach dyos aretaq chi’ maja’ kuqasaj rib’: ronojel weri’ tz’ib’atalik pa ri Uchak ri  Josay. 20Ri Manasses xk’otz’i’ kuk’ ri e’utat e xmuqik pa ri nimalaj rachoch. Pa ri uk’exwach  are xajawanik kanoq ri uk’ojol Amon.    Ri Amon k’ax uch’ab’exik 21Ri  Amon  juwinaq  keb’  ujunab’  aretaq  chi’  xumajij  ri  rajawaremal  e  xajawinik  keb’ 

junab’ pa ri Jerusalem. 22Xub’an itzel chuwach ri Yahweh, jacha xub’an ri utat Manasses. Ri  Amon  xub’an  tab’al  taq  toq’ob’  e  xe’uq’ijilaj  konojel  ri  e’esal  uwach  dyos  xu‐tz’aq  ri  utat  Manasses.  23K’atek’ut, ri are’ man xuqasaj ta rib’ chuwach ri Yahweh, man xub’an taj jacha  ri  xub’an  ri  utat  Manasses;  xane  xuya  chi  na  uwi’  ri  itzel  xub’ano.  24Ri  e’upataninel  xkichomaj  ukamisaxik  pa  ri  nim  rachoch.  25K’atek’ut,  ri  siwantinimit  ek’o  chuwachulew,  xe’kikamisaj konojel ri xkichomaj ukamisaxik ri Amon e xki’okisaj pa uk’exwach ri uk’ojol  Josi’as.    __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI UKAB’ UCHOLEXIK WUJ

85 Ri unitz’irisaxik utzijoxik ri ajawaremal

341Ri  Josi’as  wajxaqib’  ujunab’  aretaq  chi’  xumajij  ri  rajawaremal  e  xajawinik  juwinaq  ju’lajuj  junab’  pa  ri  Jerusalem.  2Utz  xub’an  chuwach  ri  Yahweh  e  kuterne’b’ej  ri  ub’e  ri  umam David e man xujal ta ri ub’e, man xb’e ta pa ri rikyaq’ab’ on pa ri umox.    Ri nab’e k’ak’ taq chak xb’anik 3Pa 

ri  uwajxaq  junab’  che  kajawinik  chik  ri  Josi’as,  aretaq  chi’  k’ojol  ala  na  ri  are’,  xuchaple’j utzukuxik ri Udyos ri umam David. E pa ri kab’lajuj junab’ che kajawinik chik,  xuchaple’j  uch’ajch’ob’exik  ri  Juda  e  ri  Jerusalem  chrech  ri  k’olb’al  ek’o  chikaj,  chrech  ri  tyoxlaj  taq  che’,  ri  etz’aq  e’esal  uwach  dyos  eb’anom  ruk’  ja’rinaq  ch’ich’.  4Xchup  uwach  chuwach ri are’ ri tab’al taq toq’ob’ chkiwach ri jetaq B’a’al, kuk’ot ub’ik ri jetaq ab’aj rech  ri k’ok q’ol k’o puwi’ weri’, kujaq’ij ub’ik ri tyoxlaj taq che’, ri jetaq wachb’al, ri jetaq tz’aq  ri  e’esal  uwach  Dyos  b’anom  ruk’  ja’rinaq  ch’ich’,  poqalaj kub’an  chkech  e  kutukej  puwi’  jawi’  ri  emuqtal  wi  ri  jachin  taq  xkichi’j  tab’al  toq’ob’  chkech.  5Kuporoj  ri  kib’aq  ri  chuchqajawib’  cho  ri  tab’al  taq  toq’ob’  e  jewa’  uch’ajch’ob’exik  kub’an  ri  Juda  e  ri  Jerusalem.  6Pa  ri  taq  utinimit  ri  Manasses,  ri  Efra’im,  ri  Sime’on,  xoquje’  ri  utinimit  ri  Neftali e pa ri ulew ek’o chunaqaj che tz’inalik xekanaj kanoq, 7xuk’is tzij puwi’ ri tab’al taq  toq’ob’, xujaq’ij ri tyoxlaj taq che’, ri jetaq tz’aq, poqlaj xub’an chrech; pa ronojel ri rulew ri  Isra’el  xuwilij  ub’ik  konojel  ri  porb’al  k’ok’  q’ol,  aretaq  chi’  xb’antajik  weri’,  xtzalij  pa  ri  Jerusalem.    Ri jetaq chak xb’an pa ri Nim Rachoch ri Dyos 8Aretaq chi’ wajxaqlajuj junab’ chik tajin kajawinik, kutaq ri Safan uk’ojol ri Asali’as, ri 

Ma’asi’as  q’atb’altzij  pa  ri  tinimit,  e  ri  Yo’aj  uk’ojol  ri  Yo’ajaz  ajtaqo’ntzij,  arech  kkib’an  rutzil,  ri  Nim  Rachoch  ri  Yahweh  Udyos.  9Kkik’am  ub’ik  chrech  ri  nimalaj  chuchqajaw  Jilki’as, ri pwaq k’amom uloq pa ri Nim Rachoch ri Dyos e che e’are ri e’ajlevi ri echajinel  pa ri rokb’al, xemolowik: ri pwaq ri’ petinaq uloq pa ri Manasses, pa ri Efra’im e pa ronojel  ri  ulew  to’tajinaq  na  kanoq  rech  ri  Isra’el,  xoquje’  petinaq  uloq  kuk’  ri  e’ajjuda  e  kuk’  ri  e’ajb’enjamin  ri  ejeqel  pa  ri  Jerusalem.  10Kkiya’  chkech  ri  etak’al  chrij  ri  chak  pa  ri  Nim  Rachoch ri Yahweh e ri e’are’ xkiya’ chkech ri e’ajchakib’ arech kkib’an ub’anik ri Nim Ja.  11Xkiya’ chkech ri e’ajajanel, ri e’ajb’analja, arech kkiloq’ ri paxim taq ab’aj, ri tz’alam e ri  jetaq kuch rajawxik chrech ri uxottal jawi’ xkib’an k’ax chrech ri erajawinel ri Juda.  12We achijab’ ri’ suk’ kib’antajik kechakunik; elaq’ab’em kumal ri Yajat e ri Ab’adi’as, ri  e’are’ e’ajlevi che ek’o chkixo’l ri e’uk’ojol ri Merari, ri e’uk’ojol ri Sakari’as e ri Mesul‐lam,  e’ajkehatita  che  ek’amalb’e  chrech  ri  chak,  e  enik’aj  taq  e’ajlevi  chik;  konojel  e’are’  e’utzalaj  taq  ajq’ojomab’  chrech  ri  jetaq  q’ojom,  13xoquje’  ek’amalb’e  chkech  konojel  e’ajeqanel  eqa’n,  e  chkech  ri  e’ajchakib’  pa  ri  k’i  taq  uwach  chak.  Chki’xo’l  ri  e’ajlevi,  xoquje’ ek’o e’aj‐tz’ib’ab’, ek’o eq’axel wuj e ek’o elaqb’anel uchi’ja.    Xriqitajik ri Pixab’ 14Aretaq chi’ tajin kkesaj ub’ik ri pwaq che xkik’am uloq ri winaq pa ri Nim rachoch ri 

Yahweh,  ri  chuchqajaw  Jilki’as  xuriq  ri  Uwuj  ri  Upixab’  ri  Yahweh  che  are  ri  Mo’ises  xya’ow kanoq.  15Ri Jilki’as xujach chrech ri Safan, jewa’ kub’ij chrech ri’: «Ri in xinriq we  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI UKAB’ UCHOLEXIK WUJ

86

Uwuj  ri  Upixab’  ri  Dyos  pa  ri  Nim  rachoch  ri  Yahweh».  16Ri  Safan  kuk’am  ub’ik  ri  wuj  chrech  ri  ajawinel  e  jewa’  kub’ij  chrech:  «Ri  e’apataninel  tajin  kkib’ano  ronojel  ri  xta’  chkech.  17Xkija’risaj ri ch’ich’, ri saq pwaq che kk’am uloq pa ri Nim Rachoch ri Yahweh e  xkijacho  pa  kiq’ab’  ri  etak’al  chrij  ri  chak  e  pa  kiq’ab’  ri  e’ajchakib’».  18Ri  ajtz’ib’  Safan  kub’ij  chrech  ri  ajawinel:  «Ri  chuchqajaw  Jilki’as  xujach  jun  wuj  chwech»;  e  ri  Safan  xusik’ij jun ch’aqap chuwach ri ajawinel.  19Aretaq  chi’  ri  ajawinel  xuta’  ri  tzij  k’o  pa  ri  Pixab’,  xurachq’ij  ri  ratz’yaq.  20E  xtaqan  chrech  ri  Jilki’as  e  chech  ri  Ajikam  uk’ojol  ri  Safan,  ri  Ab’don  uk’ojol  ri  Mika,  chrech  ri  ajtz’ib’ Safan e chrech ri Asa’i’as, nimalaj rajpataninel ri ajawinel:  21«¡Jix che utayik chrech  ri Yahweh, toq’b’isab’al nuwach in e toq’ob’isab’al kiwach ri Isra’el e ri Juda, e kita chrech  ri  jastaq  k’o  pa  ri  wuj  che  xriqitajik.  Qastzij  nak’ut,  che  nimalaj  ri  uq’aq’al  royowal  ri  Yahweh  wa’lajinaq  chqij  uj;  rumal  rech  che  ri  Eqatat  man  xkik’aslemaj  taj  ri  utzij  ri  Yahweh e man xkib’an taj ronojel ri tz’ib’atalik pa we wuj ri’».    Ri utzij ri ixoq q’axel utzij ri Dyos 22Ri Jilki’as e ri ewinaq xe’utaq ub’ik ri ajawinel, keb’e ub’ik ruk’ ri ixoq Julda q’axel utzij 

ri Dyos, rixoqil ri Sal‐lum, uk’ojol ri Tokat, uk’ojol ri Jasra, che are krilij ri jetaq atz’yaq; ri  ixoq ri’ jeqel pa ri Jerusalem, pa ri k’ak’ tinimit. Ri e’are’ kkib’ij chrech ri are’ jacha ri xb’ix  chkech,  23k’atek’uri’ ri are’ kub’ij chkech: «Jewa’ kub’ij ri Yahweh Udyos ri Isra’el. Chib’ij  b’a’ chrech ri achi che xixutaq uloq wuk’ in:  24Jewa’ kub’ij ri Yahweh. Kink’am na uloq ri  itzel  puwi’  we  k’olb’al  ri’  e  pakiwi’  ri  e’siwantinimit,  ronojel  ri  itzel  che  tz’ib’atalik  pa  ri  wuj che xsik’ix cho uxikin ri rajawinel ri Juda,  25rumal rech che ri e’are’ xinkiya’ kanoq e  xkib’an tab’al taq toq’ob’ chkiwach enik’aj taq dyos chik e sib’alaj k’ax xkib’an chwech ruk’  ronojel ri uchak kiq’ab’. Ri uq’aq’al woyowal, xqaj puwi’ we k’olb’al ri’ e man kchup ta ri’.  26E  kib’ij  ri’  chrech  ri  rajawinel  ri  Juda  ri  xixtaqow  uloq  arech  ki’ta’  chrech  ri  Yahweh,  jewa’ kib’ij chrech ri’: Are wa’ ri kub’ij ri Udyos ri Isra’el  puwi’ ri tzij xato…  27rumal rech  che xpax ak’u’x e xaqasaj awib’ chuwach ri Dyos aretaq chi’ xata’ ri utzij kub’ij puwi’ we  k’olb’al ri’ e pakiwi’ ri esiwantinimit, e rumal rech che xamoch’och’ej awib’ chnuwach in, e  xarachq’ij ri awatz’yaq e xatoq’ chnuwach in, ri in xintatab’ej ri atzij, utzij ri Yahweh.  28Ri  in katink’am na ub’ik kuk’ ri e’atat, e pa utzil ri’ katqaj pa ri amuqub’al; ri awoq’och man  kril  ta  ri’  jun  chkech  ri  itzel  che  kink’ama’  na  uloq  puwi’  we  k’olb’al  ri’  e  pakiwi’  ri  esiwantinimit». Ri e’are’ xkik’am ub’ik ri tzij chrech ri ajawinel.    Kkib’an chi jumul ri chapb’alq’ab’ 29K’atek’uri’, 

ri  ajawinel  ke’usik’ij  konojel  ri  ekinimal  ri  Juda  e  ri  Jerusalem,  30e  ri  ajawinel xpaqi’ ub’ik pa ri Nim Rachoch ri Yahweh erachi’l ub’ik konojel ri achijab’ ek’o pa  ri  Juda  e  ri  siwantinimit  ek’o  pa  ri  Jerusalem,  ri  echuchqajawib’,  ri  e’ajlevi  e  konojel  ri  siwantinimit,  chi  enim  e  chi  eko’lik  winaq.  E  xusik’ij  cho  kixikin  ronojel  ri  tzij  k’o  pa  ri  uwuj ri chapb’alq’ab’ che xriqitajik pa ri Nim Rachoch ri Yahweh.  31Ri are’ tak’al chunaqaj  ri  raqanja,  kub’an  ri  chapb’alq’ab’  chuwach  ri  Yahweh  arech  kuterne’b’ej  ri  Yahweh,  e  kuk’ol pa ranima’ ri jetaq utaqanik, ri utzij e ri upixab’, ruk’ ronojel ranima’ e ruk’ ronojel  ruxlab’al  qastzij  kub’an  ronojel  ri  tzij  tz’ib’atalik  pa  we  wuj  ri’.  32Kub’ano  che  konojel  ri  winaq  ek’o  pa  ri  Jerusalem  e  pa  ri  B’enjamin  kkib’a  ri  chapb’alq’ab’  ri’.  Ri  e’ajjerusalem  kkib’an ri chapb’al uq’ab’ ri Kidyos ri Kitat.  33Ri Josi’as xuchup uwach ri itzel k’o pa ronojel  ri kulew ri e’ajisra’el. Joropa’ ri xk’asi’k, ke’utiq’ij konojel ri ek’o pa ri Isra’el kkipatanij ri  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI UKAB’ UCHOLEXIK WUJ

87

Yahweh ri Udyos. E aretaq chi’ k’aslik ri are’ man kkiya ta kanoq ri Yahweh, ri Kidyos ri  ekitat.    Ri usuk’umaxik ri Q’axeb’al (Pasku’a)

351Ri Josi’as xunimaq’ijarisaj ri q’axeb’al pa ri Jerusalem rech uq’ijil ri Yahweh; xkich’ol ri  Q’axeb’al pa ri kajlajuj q’ij chrech ri nab’e ik’.  2Ri  Josi’as  ke’ukoj  chi  jumul  ri  echuchqajawib’  pa  ri  kichak  kipatan  e  xuya  kichuq’ab’  arech  kipatanajik  pa  ri  Nim  Rachoch  ri  Yahweh.  3Kub’ij  chkech  ri  e’ajlevi,  che  nimalaj  keno’jinik  chkiwach  konojel  ri  Isra’el  e  che  etyoxrisam  chuwach  ri  Yahweh:  «Chikojo’  ri  tyoxlaj arka pa ri Nim Rachoch ri Dyos ri xuyak ri Salomon, uk’ojol ri David, rajawinel ri  Isra’el. Ruk’ weri’ man k’o ta chi jumul ri’ kitelej cho taq ri iteleb’. Kamik ri’ chipatanij ri  Yahweh ri Idyos e ri Isra’el ri siwan utinimit.  4Chisuk’umaj b’a’ iwib’ jeri’ jacha ri ib’anom  pa  ri  ja  k’olb’al,  jacha  ri  ib’anom  kuk’  ri  iwachalal,  jacha  ri  utz’ib’am  kanoq  ri  David,  rajawinel  ri  Isra’el  e  ri  utz’ib’am  kanoq  ri  uk’ojol  Salomon.  5Chixk’ol  kanoq  pa  ri  tyoxlaj  k’olb’al,  che  kipatanixik  ri  ejuq’at  taq  e’achalaxik,  che  kipatanaxik  ri  e’iwachalal  che  xaq  ewinaq,  ri  e’ajlevi  k’o  jastaq  kech  ri’  chkixo’l  ri  e’a’upaja  k’olb’al.  6Chich’olo’  ri  Q’axeb’al,  chityoxrisaj iwib’, chisuk’umaj chkech ri e’iwachalal e chib’ana’ ri utzij ri Yahweh ri xuya  kanoq rumal ri Mo’ises».    Ri nimalaj q’ijlanik 7Ri  Josi’as  xuk’am  ub’ik  rech  kitoq’ob’isaxik  kiwach  ri  xaq  ewinaq,  enik’aj  eko’lik  taq 

awaj, e’alaj taq chij e e’alaj taq k’isik’, weri’ e’oxchuy jo’lajujq’o’  30.000 , konojel we awaj  ri’ rech ri tab’al toq’ob’ kb’an pa ri Q’axeb’al, kech konojel ri winaq ek’o chila’, e wuqq’o’  lajujk’al  3.000  e’ama’ b’oyix. Konojel we awaj ri’, chkixo’l ri umeb’il ri ajawinel xe’el wi.  8Xoquje’  ri  ek’amalb’e  xk’iy  pa  kanima’  xkitas  nik’aj  taq  sipanik  kech  ri  siwantinimit,  ri  echuchqajawib’  e  ri  e’ajlevi.  Ri  Jilki’as,  ri  Sakari’as  e  ri  Yeji’el,  ek’amal  taq  b’e  pa  ri  Nim  Rachoch ri Dyos, xkiya’ chkech ri echuchqajawib’ tab’al toq’ob’ rech ri Q’axeb’al, waqq’o’  lajujk’al  2.600  alaj taq chij e jo’lajuj  300  b’oyix.  9Ri ekinimal ri e’ajlevi: ri Konani’as, ri  Sema’i’as  e  ri  rachalal  ri  Natana’el,  ri  Jasab’i’as,  ri  Ye’i’el  e  ri  Yosab’ad,  xkitaso  chkech  ri  e’ajlevi rech tab’al toq’ob’ pa ri Q’axeb’al, kab’lajujq’o’ lajujk’al  5.000  alaj taq chij e juq’o’  k’al  500   b’oyix.  10Aretaq  chi’  suk’umatajinaq  chik  jeri’,  xkicholej  kib’  ri  echuchqajawib’  pa  ri  kik’olb’al  e  xoquje’  xkicholej  kib’  ri  e’ajlevi  jacha  ri  kib’anom  pa  ri  ja  k’olb’al,  jacha  xtaqanik  ri  ajawinel.  11Xech’olik  ri  jetaq  awaj  rech  ri  Q’axeb’al;  e  aretaq  chi’  ri  echuchqajawib’ xkichikej ri kik’el che xkik’am chi pa kiq’ab’ ri e’ajlevi, ri e’ajlevi kkich’ol ri  jetaq awaj.   12Kkitas  apanoq  ri  rech  ri  holokosto,  arech  kkiya’  chkech  ri  e’achalaxik  pa  ja  k’olb’al,  arech ksipaj chrech ri Yahweh, jacha ri tz’ib’atalik pa ri uwuj ri Mo’ises; xoquje’ jeri’ xb’an  chrech ujachik ri jetaq b’oyix.  13Ktzak ri Q’axeb’al cho ri q’aq’ jacha ri kub’ij ri pixab’; ktzak  ri tyoxlaj taq wa pa taq b’o’j, pa taq t’u’y e pa taq kaswe’l e aninaq xjach chkiwach konojel  ri  siwantinimit.  14K’atek’uri’,  xkisuk’umaj  ri  Q’axeb’al  kech  ri  e’are’  e  ri  kech  ri  chuchqajawib’, rumal rech che ri echuchqajawib’ e’uk’ojol ri A’aron jun aq’ab’ xechakunik  che  uchi’xik  ri  holokosto  e  ri  taq  xepo;  rumal  k’uwa’  ri  e’ajlevi  xkisuk’umaj  ri  Q’axeb’al  kech  e’are’  e  kech  ri  echuchqajawib’,  e’uk’ojol  ri  A’aron.  15Xoquje’  ri  e’ajb’ixonelab’,  e’uk’ojol ri Asaf, ek’o pa ri kik’olb’al, jacha ri xtaqan ri David; xoquje’ ri Asaf, ri Heman, ri  Yedutun  ri  saqwachom  rech  ri  ajawinel;  xoquje’  ri  elaq’ab’anel  ri  uchi’  taq  ja,  ek’olik  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI UKAB’ UCHOLEXIK WUJ

88

chkijujunal  pa  ri  uchi’ja  che  kkilaq’ab’ej.  Man  rajawaxik  taj  kkiya’  kan  ri  kichach,  rumal  rech che ri ekachalal e’ajlevi kkisuk’umaj ronojel ri jastaq kech ri e’are’.  16Pa  we  jun  q’ij  ri’,  jewa’  usuk’umamik  xb’anik  ronojel  ri  q’ijlanik  chrech  ri  Yahweh,  arech kok’owisaxik ri Q’axeb’al e kchi’xik ri jetaq holokosto cho ri tab’al toq’ob’ chuwach  ri  Yahweh,  jacha  ri  xtaqan  ri  ajawinel  Josi’as chrech.  17Pa  taq we  q’ij  ri’,  ri  e’ajisra’el  che  ek’o pa we k’olb’al ri’, xki’ok’owisaj ri Q’axeb’al e ri nimaq’ij rech ri taq kaxlanwa che man  k’o ta uch’amilal, wuqub’ q’ij.  18Pa ri Isra’el, man ok’owisam ta chik jun Q’axeb’al jacha weri’ chi pa taq ri ujunab’ uloq  ri Samu’el, q’axel utzij ri Dyos; man k’o ta jun chkech ri ekajawinel ri Isra’el xrok’owisaj  jun Q’axeb’al jacha ri xub’an ri Josi’as, ri echuchqajawib’, ri e’ajelevi, konojel ri e’ajjuda e ri  e’ajisra’el che ek’o pa we jun k’olb’al ri’, e ri esiwantinimit ek’o pa ri Jerusalem.    Ri k’ax xuk’isb’ej ri rajawaremal ri Josi’as 19We  Q’axeb’al  ri’,  xok’owisaxik  pa  ri  wajxaqlajuj  junab’  aretaq  chi’  kajawinik  chik  ri 

Josi’as.  20Chuwach chi aq’anoq ronojel ri chak xub’an ri Josi’as, arech kub’an rutzil ri Nim  Rachoch  ri  Dyos,  xpaqi’  uloq  ri  Neko,  rajawinel  ri  Egipto,  che  ub’anik  ri  ch’o’j  pa  ri  Karkemis puwi’ aq’anoq ri E’ufrates. E ri Josi’as xuk’ulu’ ri are’.  21Ri Neko, ke’utaq enik’aj  e’ajtaqo’ntzij  ruk’  ri  are’  arech  kkib’ij  chrech:  «¿Jas  wech  in  chawech  at,  at  rajawinel  ri  Juda? Man xinpe ta in che ub’anik ri ch’o’j awuk’ ri at pa we jun q’ij ri’, xane are xinpetik  che ub’anik ri ch’o’j ruk’ jun ja che k’o nuch’o’j ruk’; e ri Dyos xinutaq uloq arech kinkowij  ub’anik. Mak’ule’laj b’a’ ri Dyos che ub’anik ri jastaq kraj, ri Are’ k’o wuk’ in, muchup ne’  awach at».  22K’atek’ut, ri Josi’as man xuya’ ta kanoq ri ch’o’j ruk’ ri are’ e man xuta’ ta ri  utzij ri Neko pa ri ub’i’ ri Dyos. Xb’inik che ub’anik ri ch’o’j pa ri taq’aj rech ri Meguiddo.  23Ri  achijab’  e’ajch’ab’  kkik’yaq  ri  kich’ab’  chrij  ri  Josi’as  e  ri  ajawinel  kub’ij  chkech  ri  e’upataninel:  «Chiniwesaj  ub’ik,  rumal  rech  che  sib’alaj  insoktajinaq».  24Ri  e’upataninel  xkesaj pa ri uch’ich’, e xkiq’axex pa jun chik ch’ich’ e ktzalijisaj pa ri Jerusalem jawi’ xkam  wi.  Xmuqik  pa  ri  muqb’al  kech  ri  e’utat.  Konojel  ri  Juda  e  ri  Jerusalem  xkoq’ej  ri  Josi’as;  25Ri Jeremi’as xutzib’aj jun b’ix k’isb’alk’u’x puwi’ ri Josi’as, e konojel ri e’ajb’ixonelab’, chi  achijab’ e chi ixoqib’, chi kamik na ri’ kkitzijoj na ri Josi’as pa taq ri b’ix k’isb’alk’u’x; e weri’  xokik jun pixab’ pa ri Isra’el. Weri’ tz’ib’atalik kanoq pa ri Taq K’isb’alk’u’x.   26Ri nik’aj taq jastaq chik xub’an ri Josi’as, ri utzil k’utb’al ri ukojonik xub’ano, jacha ri  tz’ib’atalik  pa  ri  upixab’  ri  Yahweh,  27ri  nab’e  taq  uchak  e  ri  uk’isb’al  kanoq,  ronojel  tz’ib’atalik pa ri Kiwuj ri Ekajawinel ri Isra’el e ri Juda.    Ri Jo’akaz

361Ri  siwantinimit  rech  ri  uwachulew,  xkik’am  ri  Jo’akaz,  uk’ojol  ri  Josi’as,  e  xkuxisaj  ajawinel  pa  uk’exwach  ri  utat,  pa  ri  Jerusalem.  2Ri  Jo’akaz  juwinaq  oxib’  ujunab’,  aretaq  chi’  xumajij  ri  rajawaremal  e  xajawinik  oxib’  ik’  pa  ri  Jerusalem.  3Ri  rajawinel  ri  Egipto  xresaj  ub’ik  pa  ri  Jerusalem  e  kutoq’ij  jun  alkab’al  pakiwi’  ri  tinimit  ok’al  talentos  saq  pwaq  e  jun  talento  q’an  pwaq.  4K’atek’uri’,  ri  rajawinel  ri  Egipto  are  ku’okisaj  kanoq  ajawinel pakiwi’ ri Juda e ri Jerusalem, ri Eli’akim, che rachalal ri Jo’akaz, e kuk’ex ri ub’i’  kukoj Joyakim chrech ri are’. E ri Jo’akaz, ri rachalal, kuchap ub’ik ri Neko e kuk’am ub’ik  pa ri Egipto.    __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI UKAB’ UCHOLEXIK WUJ

89 Ri Yoyakim 5Ri  Yoyakim  k’o  juwinaq  job’  ujunab’  aretaq  chi’  xumajij  ri  rajawaremal  e  xajawinik 

ju’lajuj  junab’  pa  ri  Jerusalem.  Kub’an  ri  itzel  chuwach  ri  Yahweh  ri  Udyos.  6Ri  Nab’ukodonosor, rajawinel ri B’ab’iloni’a, xpaqi’ uloq arech kch’o’jinik ruk’ ri are’, kujat’ij  ruk’ ch’ich’ arech kuk’am ub’ik pa ri B’ab’iloni’a.  7Ri Nab’ukodonosor xoquje’ xuk’am ub’ik  pa  ri  B’ab’iloni’a  nik’aj  jastaq  rech  ri  Nim  Rachoch  ri  Yahweh  e  xukoj  weri’  pa  ri  nim  rachoch k’o pa ri B’ab’iloni’a.  8Ri k’isb’al taq utzijoxik ri Yoyakim, ri itzel jastaq xub’ano e  ronojel  ri  xuk’ulmaj,  tz’ib’atalik  pa  ri  Kiwuj  ri  Ekajawinel  ri  Isra’el  e  ri  Juda.  Pa  ri  uk’exwach are xajawinik kanoq ri uk’ojol Jo’akin.    Ri Jo’akin 9Ri  Jo’akin  wajxaqib’  ujunab’  aretaq  chi’  xumajij  ri  rajawaremal  e  xajawinik  oxib’  ik’ 

rachi’l  lajuj  q’ij  pa  ri  Jerusalem;  kub’an  ri  itzel  chuwach  ri  Yahweh.  10Aretaq  chi’  xok’ow  jun  junab’,  ri  ajawinel  Nab’ukodonosor  xtaqanik  arech  kk’am  ub’ik  ri  Jo’akin  pa  ri  B’ab’iloni’a  rachi’l  ri  utzalaj  taq  jastaq  k’o  pa  ri  Nim  Rachoch  ri  Yahweh,  e  kukojo  ri  Sedesi’as, rachalal ri Jo’akin, ajawinel pakiwi’ ri Juda e ri Jerusalem.    Ri Sedesi’as 11Ri Sedesi’as juwinaq jun ujunab’ aretaq chi’ xumajij ri rajawaremal e xajawinik ju’lajuj 

junab’ pa ri Jerusalem.  12Kub’an ri itzel chuwach ri Yahweh, ri Udyos. Man xuqasaj ta rib’  chuwach  ri  Jeremi’as  q’axel  utzij  ri  Dyos,  ri  are’  che  kuch’ab’ej  rumal  xtaqan  ri  Yahweh  chrech.  13Xoquje’  ri  are’  xwa’lajik  chrij  ri  ajawinel  Nab’ukodonosor,  ri  are’  che  xub’an  chrech  ri  Sedesi’as  che  kujikib’a  ri  utzij  chrech  ri  are’  chuwach  ri  Dyos.  K’ax  uch’ab’exik  rumal rech che xukowrisaj ri ujolom e ri ranima’ e man xtzalij ta ruk’ ri Yahweh, ri Udyos  ri Isra’el.   

Ri amaq’ 14Xoquje’, konojel ri ekinimal ri echuchqajawib’ e ri siwantinimit xkinimarisaj uwach ri 

uk’exik  ri  kitzij  chuwach  ri  Yahweh,  kkib’ano  ronojel  ri  itzel  naq’atalik  chkech  ri  siwantinimit  e  xketzelaj  uwach  ri  Nim  Rachoch  ri  Dyos,  ri  xutyoxrisaj  ri  Yahweh  chech  Are’ pa ri Jerusalem.  15Ri Yahweh, Kidyos ri kitat, chi pa ri umajib’al uloq man kkos ta che  utaqik  uloq  chkech  ri  e’are’  enik’aj  e’ajtaqo’ntzij,  rumal  rech  che  xutoq’ob’isaj  kiwach  ri  siwan utinimit e ri tyoxlaj Uk’olb’al. 16K’atek’ut, ri e’are’ xketzelaj kiwach ri erajtaqo’n utzij  ri  Dyos,  man  xkita’  ta  ri  kitzij,  kketz’ab’ej  kiwach  ri  eq’axel  utzij  ri  Dyos,  chi  k’ate’  na  xyakataj ri uq’aq’al royowal ri Yahweh pakiwi’ ri siwan utinimit, e man loq’ ta chik jas ta  ne’ kb’anik.    Ri uk’isik tzij pakiwi’ ri siwantinimit 17Xa  jek’uri’,  xub’ano  arech  kpaqi’  uloq  chkij  ri  e’are’  ri  rajawinel  ri  e’ajkalde’a,  che 

xe’ukamisaj  ruk’  ri  ch’ich’  rech  ch’o’j  ri  achijab’  che  e’utz  chrech  ri  ch’o’j,  pa  ri  tyoxlaj  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI UKAB’ UCHOLEXIK WUJ

90

uk’olb’al  e man  xe’ukuy  ta  ri  alab’om  e  ri  alitomab’,  ri  nim  winaq e ri  saq  chi  ujolom.  Ri  Dyos ke’ujach konojel pa uq’ab’ ri are’.  18Ronojel ri nim on ko’lik jas uwach k’o pa ri Nim Rachoch ri Dyos, ri q’inomal k’o pa ri  Nim  Rachoch  ri  Yahweh,  ri  uq’inomal  ri  ajawinel  e  ri  kiq’inomal  ri  enim  taq  uwinaq,  kuk’am  ub’ik  ronojel  pa  ri  B’ab’iloni’a.  19Kkiporoj  ri  Nim  Rachoch  ri  Dyos  e  xkiwilij  ri  utapyil ri Jerusalem; xkit’iq q’aq’ chrech ronojel ri nim taq rachoch e kkib’an k’ax chrech  ronojel ri utz taq jastaq k’o chila’.  20Ri Nab’ukodonosor ke’uk’am ub’ik pa ri B’ab’iloni’a ri  jachintaq  ri  xeto’taj  kanoq  chuwach  ri  ch’ich’;  chila’  xepatanijik  chech  ri  are’,  xoquje’  xepatanajik chrech ri e’uk’ojol chi k’ate’ na xujikib’a’ rib’ ri kajawaremal ri Persi’a,  21arech  qastzij kb’antajik ri utzij ri Yahweh xub’ij rumal ri uchi’ ri Jeremi’as: «Chi k’ate’ na kutoj ri  amaq’ ri jetaq usab’ado, kuxlan na ri’ ronojel ri uq’ijil ri tz’inalik, chi k’ate’ na kk’is ri oxk’al  junab’».     Ri petinaq chwe’q kab’ij 22Ri  nab’e  junab’  rech  ri  Siro,  rajawinel  ri  Persi’a,  arech  qastzij  kb’antajik  ri  utzij  ri 

Yahweh,  ri  xub’ij  rumal  ri  Jeremi’as,  ri  Yahweh  xuk’asuj  ri  ruxlab’al  ri  Siro,  rajawinel  ri  Persi’a,  che  xtaqanik  arech  ksik’ixik  e  kb’ixik  pa  ronojel  rajawaremal:  23«Jewa’  kub’ij  ri  Siro  rajawinel  ri  Persi’a:  Ri  Yahweh,  ri  Udyos  rech  ri  kaj,  xuya’  chwech  ronojel  ri  jetaq  ajawib’al  k’o  chuwachulew.  Ri  are’  xinutaqo  arech  kinyak  jun  Nim  Rachoch  pa  ri  Jerusalem, pa ri Juda. ¡Jachin jun chixo’l ri ix, siwan utinimit ri are’, chkanaj ri Udyos ruk’ e  che paqal ub’ik!». 

__________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI UKAB’ UCHOLEXIK WUJ

1

RI UWUJ RI ESDRAS Keb’ oxib’ tzij puwi’ uwuj ri Esdras

Ri uwuj ri Esdras rajawaxik kach'ob'atajik che utiqem rib' ruk' ri

Ucholajil ri Jastaq

1

(Crónicas), chiwila’ Esd 1,1-2: “1 Ri nab’e junab’ rech ri Siro, rajawinel ri Persi’a, arech kab’antajik ri utzij ri Dyos che xub’ij rumal ri uchi’ ri Jeremi’as, ri Yahweh kuk’asuj ukoq ri ruxlab’al ri Siro, rajawinel ri Persi’a, che xtaqanik arech kaya ub’ixik ruk’ tzij, xoquje’ katz’ib’axik pa ronojel ri rajawib’al: 2«Jewa’ kub’ij ri Siro, rajawinel ri Persi’a: Ri Yahweh, ri Dyos rajaw kaj, xuya’ chwech ronojel ri taq rajawib’al ri uwachulew. Ri are’ xinutaqo arech kinyak jun Nim Rachoch pa ri Jerusalem, pa ri Juda.”, xoquje' chiwila' ri 2 Cro 36,22-23. Ri winaq ketzalij uloq xas pa ri B'abiloni'a (Esd 2) e kamajtaj chi jumul ri q’ijlanik (Esd 3), waral ri' k’o jun ch'oj kuk’ ri e’ajsamanri'a (Esd 4), e pa ri uk'isb'al kakiyak ri Nim Rachoch ri Dyos (Esd 5-6), e ri eq'axal utzij ri Dyos, ri Ageo e ri Sakari’as ketob' che ri uyakik weri' (Esd 5,1; chiwila’ ri kiwuj ri Ageo y Sakari'as). Kayakitajik ri Nim Rachoch ri Dyos aretaq chi' q'atb'altzij ri Zorobabel e are ri Josu’e nimalaj Chuchqajaw (Esd 5,2) Pa ri Esdras 7,10. Ri Esdras, ri are' jun chuchqajaw e jun ajtz’ib’anel che kto'ik rumal ri ajawinel Artajerjes, che ajawinel chrech riMedia e chrech ri Persi'a. Ri Esdras, xopan pa ri Jerusalem arech kuya ub'ixik ri upixab’ ri Mo'ises e arech kuxik upixab’ ri ajawinel.

__________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI UWUJ RI ESDRAS

2

RI UWUJ RI ESDRAS

Ri tzalejem uloq pa ri Jerusalem e ri uyakik chi jumul ri Nim Rachoch ri Dyos

11Ri nab’e junab’ rech ri Siro, rajawinel ri Persi’a, arech kb’antajik ri utzij ri Dyos che xub’ij 

rumal ri uchi’ ri Jeremi’as, ri Yahweh kuk’asuj ukoq ri ruxlab’al ri Siro, rajawinel ri Persi’a,  che  xtaqanik  arech  kya  ub’ixik  ruk’  tzij,  xoquje’  kkitz’ib’axik  pa  ronojel  ri  rajawib’al:  2«Jewa’  kub’ij  ri  Siro,  rajawinel  ri  Persi’a:  Ri  Yahweh,  ri  Dyos  rajaw  kaj,  xuya’  chwech  ronojel ri taq rajawib’al ri uwachulew. Ri are’ xinutaqo arech kinyak jun Nim Rachoch pa  ri Jerusalem, pa ri Juda.  3¡Jachin chixo’l ri ix, uwinaq ri are’, chk’ol b’a ri Udyos ruk’ ri are’!  Chpaqal  b’a’  pa  ri  Jerusalem,  pa  ri  Juda,  che  uyakik  ri  Nim  Rachoch  ri  Yahweh,  Udyos  ri  Isra’el  –ri  Dyos  che  k’o  pa  ri  Jerusalem.  4E  konojel  ri  ekiwinaq,  xaq  jawije’  ne’  ejeqel  wi  kanoq chi pa ronojel k’olb’al, che’tob’ b’a ruk’ uk’amik uloq nik’aj taq sipanik, saq pwaq e  q’an  pwaq,  ronojel  uwach  meb’il  e  ri  jetaq  awaj,  xoquje’  chkik’ama’  uloq  ri  sipanik  che  kk’iy pa kanima’, rech ri Nim Rachoch ri Dyos che k’o pa ri Jerusalem».  5K’atek’uri’, ri ekinimal ri e’ajupaja pa ri Juda e pa ri B’enjamin, ri echuchqajawib’ e ri  e’ajlevi,  konojel  ri  jachintaq  xuk’asuj  kanima’  ri  Dyos,  kewa’lij  uloq  che  uyakik  ri  Nim  Rachoch ri Yahve pa ri Jerusalem;  6e konojel ri ekik’ulja xeto’b’ kuk’, xkiya chkech ronojel  uwach  sipanik:  saq  pwaq,  q’an  pwaq,  ronojel  uwach  meb’il,  jetaq  awaj,  k’i  je’lik  taq  sipanik, e xoquje’ ronojel uwach sipanik che xk’iy pa kanima’ kkiya’o.  7Ri ajawinel Siro xtaqanik arech kek’amoq ri jastaq rech ri Nim Rachoch ri Yahweh che  xuk’am  ub’ik  ri  Nab’ukonosor  chi  pa  pa  ri  Jerusalem  ub’ik  e  xukoj  pa  ri  nim  rachoch  ri  udyos.  8Ri Siro, rajawinel ri Persi’a, kujach weri’ pa ri uq’ab’ ri ajk’olol pwaq Mitridates, e  ri are’ xrejalaj weri’ arech kujach chrech ri Sesb’assar, ri are’ che winaq nim ub’antajik pa  ri  Juda.  9Are  wa’  ri  xkitz’ib’aj:  q’an  pwaq  taq  k’olb’al,  juwinaq  lajuj  30 ;  saq  pwaq  taq  k’olb’al, kaq’o’ lajujk’al  1.000 ; ri b’anom chi ub’anik: juwinaq b’elejeb’  29 ;  10q’an pwaq  pajb’al  amaja’:  juwinaq  lajuj  30 ;  saq  pwaq  pajb’al  amaja’:  kaqo’o’  lajujk’al  1.000 ;  ri  ub’anom chi k’ax: juq’o’ lajuj  410 ; nik’aj taq jastaq chik: kaq’o’ lajujk’al  1.000 . 11Ronojel  ri q’an pwaq e saq pwaq taq jastaq: 5.400. Ri Sesb’assar kuk’am ub’ik ronojel weri’, aretaq  chi’ loq’ xetzalij uloq ri winaq pa ri Jerusalem, ri winaq che xeka’m ub’ik pa ri B’ab’iloni’a.    Ri kib’i’ ri winaq che xetzalij uloq pa ri kulew Si’on

21Are wa’ ri e’uwinaq ri tinimit che xetzalijik, ri eximitalik xek’am ub’ik pa ri jun kaxlan  ulew,  ri  e’are’  che  ri  Nab’ukodonosor,  rajawinel  ri  B’ab’iloni’a,  xe’uk’am  ub’ik  pa  ri  B’ab’iloni’a; e ri e’are’ xetzalij uloq pa ri Jerusalem e pa ri Juda, chkijujunal ketzalij uloq pa  taq  ri  kitinimit.  2Kepe  uloq  ruk’  ri  Sorob’ab’el,  ri  Josu’e,  ri  Nehemi’as,  Sera’i’as,  ri  Re’ela’i’as, ri Najamani, ri Mordoke’o, ri B’ilsan, ri Mispar, ri B’igva’i, ri Rejum, ri B’a’ana.  Ri  Wuj  jawi’  cholem  wi  ri  kib’i  ri  achijab’  e’uwinaq  ri  Isra’el;  3ri  e’uk’ojol  ri  Paros:  e  2.172; 4ri e’uk’ojolab’ ri Sepati’as: e wajxak’al kab’lajuj  372 ; 5ri e’uk’ojol ri Araj: e 775; 6ri  e’uk’ojol  ri  Pajat‐Mo’ab,  e’are  wa’  ri  ekik’ojol  ri  Josu’e  e  ri  Jo’ab’:  e  2.818;  7ri  e’uk’ojol  ri  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI UWUJ RI ESDRAS

3

Elam:  e  1.254;  8ri  e’uk’ojol  ri  Sattu:  e  945;  9ri  e’uk’ojol  ri  Sakkay:  e  760;  10ri  e’uk’ojol  ri  B’ani: e 642;  11ri e’uk’ojol ri B’eb’ay: e 623;  12ri e’uk’ojol ri Asgad: e 1.222;  13ri e’uk’ojol ri  Adonikam: e 666; 14ri e’uk’ojol ri B’igvay: e 2.056; 15ri e’uk’ojol ri Adin: e 454; 16ri e’uk’ojol  ri Ater, wa’ weri’ e’uk’ojol ri Eseki’as: e jumuch’ wajxaqlajuj  98 ;  17ri e’uk’ojol ri B’esay:  jo’lajujk’al  juwinaq  oxib’;  18ri  e’uk’ojol  ri  Yora:  e  ok’al  kab’lajuj;  19ri  e’uk’ojol  ri  Jasum:  lajujk’al juwinaq oxib’;  20ri e’uk’ojol ri Guib’b’ar: e jumuch’ jo’lajuj;  21ri e’uk’ojol ri B’elem:  ok’al juwinaq oxib’;  22ri achijab’ ek’o ruk’ ri Netofa: ekawinaq waqlajuj;  23ri achijab’ ek’o  ruk’  ri  Anatot:  waq’k’al  wajxaqib’;  24ri  achijab’  ek’o  ruk’  ri  Asmab’et:  kawinaq  keb’;  25ri  e’uk’ojol ri Kiryat‐Ye’arim, Kefira e B’e’erot: e 743;  26ri kik’ojol ri Rama e ri Gueb’a: e 621;  27ri  achijab’  ek’o  ruk’  ri  Mikmas:  waqk’al  keb’;  28ri  achijab’  ek’o  ruk’  ri  B’etel  e  ri  Ay:  lajujk’al oxib’; 29ri e’uk’ojol ri Neb’o: e kawinaq kb’alajuj; 30ri e’uk’ojol ri Magb’is: e wuqk’al  waqlajuj  156 ;  31ri  e’uk’ojol  ri  jun  chik  Elam:  e  1.254;  32ri  e’uk’ojol  ri  Jarim:  e  jo’lajuj  juwinaq;  33ri ekik’ojol ri Lod, ri Jadid e ri Ono: e 725;  34ri e’uk’ojol ri Jeriko: e wulajujk’al  job’; 35ri e’uk’ojol ri Sena’a: e 3.630.  36Ri echuchqajawib’: ri e’uk’ojol ri Yeda’i’as, pa ri rachoch ri Josu’e: e 973;  37ri e’uk’ojol  ri Immer: e 1.052; 38ri e’uk’ojol ri Pasjur: e 1.247; 39ri e’uk’ojol ri Jarim: e 1.017.  40Ri e’ajlevi: ri ekik’ojolab’ ri Josu’e e Kadmi’el, ek’o chkixo’l ri e’uk’ojolab’ ri Jodab’i’as:  e oxk’al kajlajuj.  41Ri e’ajb’ixonel: ri e’uk’ojol ri Asaf: e waqk’al wajxaqib’.  42Ri  elaqb’anel  ri  uchi’  taq  ja:  ri  e’uk’ojol  ri  Sal‐lum,  ri  e’uk’ojol  ri  Ater,  ri  e’uk’ojol  ri  Talmon, ri e’uk’ojol ri Akkub, ri e’uk’ojol ri Jatita, ri e’uk’ojol ri Sob’ay: pa ronojel e waqk’al  b’elejlajuj  139 .  43Ri  «eyatalik»:  ri  e’uk’ojol  ri  Sija,  ri  e’uk’ojol  ri  Jasufa,  ri  e’uk’ojol  ri  Tab’b’a’ot,  44ri  e’uk’ojol  ri  Keros,  ri  e’uk’ojol  ri  Si’a,  ri  e’uk’ojol  ri  Padon,  45ri  e’uk’ojol  ri  Leb’ana,  ri  e’uk’ojol ri Jagab’a, ri e’uk’ojol ri Akkub’,  46ri e’uk’ojol ri Jagab’, ri e’uk’ojolab’ ri Salmay, ri  e’uk’ojol ri Janan,  47ri e’uk’ojol ri Guiddel, ri e’uk’ojol ri Gajar, ri e’uk’ojol ri Re’a’i’as,  48ri  e’uk’ojol  ri  Resib’,  ri  e’uk’ojol  ri  Nekoda,  ri  e’uk’ojol  ri  Gassam,  49ri  e’uk’ojol  ri  Ussa,  ri  e’uk’ojol  ri  Pase’aj,  ri  e’uk’ojol  ri  B’esay,  50ri  e’uk’ojol  ri  Asna,  ri  e’uk’ojol  ri  Me’unitas,  ri  e’uk’ojol ri Nefusitas, 51ri e’uk’ojol ri B’akb’uk, ri e’uk’ojol ri Jakufa, ri e’uk’ojol ri Jarjur, 52ri  e’uk’ojol  ri  B’aslut,  ri  e’uk’ojol  ri  Mejida,  ri  e’uk’ojol  ri  Jarsa,  53ri  e’uk’ojol  ri  B’arkos,  ri  uk’ojol’ ri Sisra, ri e’uk’ojol ri Temaj, 54ri e’uk’ojol ri Nesi’aj, ri uk’ojol ri Jatifa.  55Ri ekik’ojol ri e’upataninel ri Salomon: ri e’uk’ojol ri Sotay, ri e’uk’ojol ri Has‐Soferet,  ri e’uk’ojol ri Peruda,  56ri e’uk’ojol ri Ya’ala, ri e’uk’ojol’ ri Darkon, ri e’uk’ojol ri Guiddel,  57ri e’uk’ojol ri Sefati’as, ri e’uk’ojol ri Jatil, ri e’uk’ojol ri Pokeret‐ha‐Seb’ayim, ri e’uk’ojol  ri Ami. 58Konojel ri «xeya’om» e ri ekik’ojol ri e’upataninel ri Salomon: 392.  59K’atek’uri’, e’are wa’ ri enik’aj chik xepe uloq pa ri Tel‐Melaj, Tel‐Jarsa, Kerub’, Addan  e Immer, ri e’are’ man xekowin taj che uk’utik we ri e’ajupa kachoch ekija’lil ri e’ajisra’el;  60ri e’uk’ojol ri Dela’i’as, ri e’uk’ojol ri Tob’i’as, ri e’uk’ojol ri Nekoda: e 652.  61E chkixo’l ri  ekik’ojol  ri  echuchqajawib’:  ri  e’uk’ojol  ri  Jab’ayi’as,  ri  e’uk’ojol  ri  Hakkos,  ri  e’uk’ojol  ri  B’arsil‐lay  –ri  are’  xk’uli’  ruk’  jun  chkech  ri  e’umi’al  ri  B’arsil–lay  ri  ajgala’ad,  e  xkanaj  kanoq  ri  ub’i’  chrij.  62Ri  e’are’  xkitzukuj  pa  taq  ri  kiwuj  ri  utikb’alil  uloq  ri  ekija’al,  k’atek’uri’, man k’o ta xkiriqo; xa jek’uri’ xe’esax kanoq che man echuchqajawib’ taj rumal  rech man ech’ajch’oj ta nak’uri’,  63k’atek’uri’, ri q’atb’altzij ke’iq’il che utijik ri tyoxlaj taq  wa chi k’ate’ na jun chuchqajaw kuta chrech ri Ajawxel ruma’al  ri Urim e ri Tummim we  loq’ on man loq’ taj.  64Konojel ri mulin ib’ e 42.360 winaq,  65e ruk’ weri’ man e’ejalam taj ri ekipataninel e ri  ekimokom,  che  e  7.337.  Xoquje’  ek’o  e  lajujk’al  200   ekajb’ixonelab’  chi  achijab’  chi  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI UWUJ RI ESDRAS

4

ixoqib’.  66Ek’o 736 kikej, e kab’lajujk’al job’  245  ri kimulas,  67e juq’o’ kawinaq job’  435   ekikameyo, e ri ekib’urix e 6.720.  68Enik’aj  chkech  ri  ekinimal  ri  e’ajupaja,  aretaq  chi’  xe’opan  pa  ri  Nim  Rachoch  ri  Yahweh  pa  ri  Jerusalem,  kkijach  nik’aj  taq  sipanik  che  xk’iy  pa  ri  kanima’,  rech  Nim  Rachoch  ri  Dyos,  arech  kyak  chi  jumul  chi  pa  ri  uk’olb’al.  69Jacha  ri  xekowinik,  ri  e’are’  xkijach  pa  ri  uq’inomal  ri  q’ijlanik  61.000  q’an  pwaq  drakmas,  5.000  saq  pwaq  minas  e  ok’al  100  taq atz’yaq kkoj ri echuchqajawib’.  70Ri  echuchqajawib’,  ri  e’ajlevi  e  enik’aj  chkech  ri  siwantinimit,  xkijeqa’b’a’  kib’  pa  ri  Jerusalem;  ri  e’ajb’ixonelab’,  ri  elaqb’anel  uchi’  taq  ja,  e  ri  «esipatalik»,  pa  ri  kitinimit.  Konojel ri e’ajisra’el chik xejeqi’ pa ri kitinimit.    Kb’an chi jumul ri q’ijlanik

31Aretaq  chi’  xopanik  ri  uwuq  ik’  –ri  e’ajisra’el  ek’o  chi  pa  taq  ri  kitinimit–  konojel  ri  siwantinimit ejacha ejun chi winaq junam xkimulij kib’ pa ri Jerusalem.  2Ri Josu’e, uk’ojol  ri Yosadak, kuk’ ri erachalal ri echuchqajawib’ e ri Sorob’ab’el, uk’ojol ri Se’alti’el, kuk’ ri  erachalal,  kkichaple’j  uyakik  chi  jumul  ri  tab’al  toq’ob’  rech  ri  Kidyos  ri  Isra’el,  arech  kkichi’j chila’ ri jetaq holokostos jeri’ jacha tz’ib’atalik pa ri Upixab’ ri Mo’ises, achi rech ri  Dyos.  3Xkikoj  chi  jumul  ri  ab’aj  pa  ri  uk’olb’al  –kne’b’a’  kkixib’ij  kib’  chkech  ri  ewinaq  erech  ri  nik’aj  taq  siwantinimit  chik–  e  xkichi’j  jetaq  holokosto  chech  ri  Yahweh,  holokostos  rech  aq’ab’il  e  rech  ri  b’enaq’ij;  4xkok’owisaj  ri  nimaq’ij  rech  ri  taq  Tz’um  Ja,  jacha ri tz’ib’atalik, e xkichi’j jetaq holokostos chujujunal taq q’ij jacha ri b’im;  5k’atek’uri’,  xkichi’j  chi  ri  junalikalaj  holokosto,  e  ri  rech  ri  taq  sab’ado,  rech  ri  k’ak’  ik’  e  ronojel  ri  nimaq’ij  che  tyoxrisam  chrech  ri  Yahweh,  xaq  utz’aqat  chi  apanoq  ri  xk’iy  pa  kanima’  xkichi’j chrech ri Yahweh. 6Chi pa ri nab’e q’ij rech ri uwuq ik’, kkichapale’j uchi’xik ri jetaq  holokosto  chrech  ri  Yahweh,  kne’b’a’  maja’  kojom  ri  utikb’alil  uxe’  ri  tyoxlaj  uk’olb’al  ri  Yahweh.  7K’atek’uri’,  xjach  ri  pwaq  chkech  ri  e’ajpaq’al  ab’aj  e  chkech  ri  e’ajajanel;  e  chkech  ri  e’ajsidon  e  ri  e’ajtiro  ktaq  ub’ik  chkech  ri  kiwa,  ri  kuk’ya  e  ri  tu’min,  arech,  pa  ri  polow,  kkitaq uloq pa ri Jafa utz’alam tak’ar rech ri Lib’ano, jacha xub’ij ri Siro rajawinel ri Persi’a.   8Aretaq chi’ keb’ junab’ chik epetinaq chi uloq pa ri Nim Rachoch ri Dyos pa Jerusalem,  pa  ri  ukab’  ik’,  ri  Sorob’ab’el  uk’ojol  ri  Se’alti’el  e  ri  Josu’e  uk’ojol  ri  Yosadak,  kuk’  ri  ekachalal  ek’olik,  ri  echuchqajawib’,  ri  e’ajlevi  e  konojel  ri  winaq  che  xetzalij  uloq  pa  ri  Jerusalem,  chi  pa  ri  kaxlan  ulew  uloq  jawi’  xek’am  ub’ik,  kkichaple’j  ub’anik  ri  chak  e  xekikoj ri e’ajlevi che k’o chi juwinaq kijunab’, arech e’are ketak’i’ chuwach ri jetaq chak  kb’an pa ri Nim Rachoch ri Yahweh.   9Ri Josu’e, ri e’uk’ojol e ri erachalal, ri Kadmi’el e ri e’uk’ojol, ri e’uk’ojol ri Hodavi’as, xa  jun kanima’ xkib’ano che kitaqik ri e’ajchakib’ che tajin kkib’an ri chak pa ri Nim Rachoch  ri Dyos.   10Aretaq  chi’  ri  ajchakib’  xkikoj  ri  uxe’  utakb’alik  ri  tyoxlaj  uk’olb’al  ri  Yahweh,  ri  echuchqajawib’ kikojom katz’yaq b’anom ruk’ k’ok’ lino, kuk’am taq ruk’a’ wakax, xoquje’  ri e’ajlevi e’uk’ojol ri Asaf, kuk’am ri jetaq simb’alos, arech nim kkil wi ri Yahweh, jacha ri  ub’im  kanoq  ri  David,  rajawinel  ri  Isra’el;  11xkib’ixoj  ri  Yahweh  e  nim  kil  wi  ri  Are’  e  kemaltyoxin chrech: «Rumal che utz ri Are’, rumal pa junalik ri uloq’oq’eb’al uk’ux chrech  ri  Isra’el».  E  konojel  ri  siwantinimit  sib’alaj  kewinik  ruk’  ki’kotemal  e  nim  kkil  wi  ri  Yahweh, rumal rech che ri Nim Rachoch ri Yahve k’o chik ri utikb’alik uxe’ uloq.   __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI UWUJ RI ESDRAS

5 12Ek’i  ri  echuchqajawib’,  ek’i  ri  e’ajlevita  e  ek’i  ri  ekinimal  ri  e’ajupaja,  eri’j  taq  winaq 

chik che xkilo ruk’ kiwoq’och ri nab’e Nim Rachoch ri Dyos, ri e’are’ sib’alaj ke’oq’ik aretaq  chi’ xokisax ri utikb’alil chuxe’ uloq, k’atek’ut, enik’aj chik, ruk’ ki’kotemal kraqaqej kichi’.  13E  man  k’o  ta  jun  winaq  kkowin  che  uch’ob’ik  jachike  raqo’j  chi’aj  rech  ki’kotemal  e  ri  rech  oq’ej,  rumal  rech  che  ri  siwantinimit  sib’alaj  kkiraqaqej  kichi’  e  ri  ujaninb’al  weri’  ktatajik sib’alaj naj uloq.    Ri e’ajsamari’a e ri Siro

41Aretaq chi’ ri ekik’ulel ri e’ajjuda e ri e’ajb’enjamin xketa’maj che ri winaq ri xetzalij uloq  pa  ri  jetaq  ulew  jawi’  xek’am  ub’ik,  che  tajin  kkiyak  chi  jumul  jun  tyoxlaj  uk’olb’al  ri  Yahweh,  ri  Udyos  ri  Isra’el,  2xeb’e’  ruk’  ri  Sorob’ab’el,  ruk’  ri  Josu’e  e  kuk’  ri  ekinimal  ri  e’ajupaja e ke’kib’ij chkech: «Ri uj kqaj junam uyakik kqab’an  iwuk’ ri ix, rumal rech che  jacha ri ix, ri uj kqatzukuj ri Idyos e kqab’an ri jetaq tab’al toq’ob’ chuwach chi pa taq ri  ujunab’ uloq ri Asarjaddon, rajawinel ri Asiri’a, ri xujk’amow uloq waral».  3Ri Sorob’ab’el,  ri Josu’e e ri enik’aj ekinimal ri e’ajupaja chkech ri e’ajisra’el, xkib’ij chkech: «Man utz ta ri’  che  junam uyakik kqab’an  uj e  ri  ix,  jun  Nim  Rachoch  Qadyos:  Ri uj,  rajawaxik  che  xuwi  kqayako  chrech  ri  Yahve  ri  Udyos  ri  Isra’el,  jeri’  jacha  xub’ij  chqech  ri  Siro,  rajawinel  ri  Persi’a».  4K’atek’utri’,  ri  siwantinimit  ri’,  xe’okik  che  ukojik  kik’u’x  ri  e’ajjuda,  xkinim  xib’rib’  chkech  arech  man  kkiyak  ta  chik  ri  ja;  5xkiya  pwak  chkech  enik’aj  winaq  che  kino’jinik,  arech  ketzelaj  ri  kichomanik;  e  jeri’  utak’ab’axik  xkib’an  ri  chak  pa  ronojel  ri  junab’ xk’oji’ ri Siro rajawinel ri Persi’a, chi k’ate’ na pa ri rajawib’al ri Dari’o rajawinel ri  Persi’a.    Ri e’ajsamari’a kaj kkitak’ab’a ri chak chuxe’ ri kikowinem ri Jerjes e ri Artajerjes 6Chuxe’ ri rajawib’al ri Jerjes, pa ri umajib’al ri rajawib’al, ri e’are’ xkitz’ib’aj jun k’axalaj 

tzij pakiwi’ ri e’ajjuda e pakiwi’ ri e’ajjerusalem.  7Pa taq ri ujunab’ ri Artajerjes, ri Mitridate, ri Tab’e’el e ri enik’aj chik erachi’l, xkitz’ib’aj  jun  k’ax  wuj  puwi’  ri  Jerusalem  chrech  ri  Artajerjes,  rajawinel  ri  Persi’a.  Pa  ri  wuj  ri’,  utz’ib’anik  Arame’o  xkojik  e  pa  tzij  Arame’o  tz’ib’atalik  wi.  8K’atek’uri’,  ri  Rejum,  are  q’atb’altzij,  e  ri  Simsay,  are  ajtz’ib’,  xkitzib’aj  ri  ajawinel  Artajerjes,  e  pa  ri  wuj  ri’,  kkik’ule’laj apanoq ri Jerusalem.  9Ri Rejum, ri q’atb’altzij, ri Simsay, ri ajtz’ib’ e ri enik’aj  taq kachi’l chik; ri eq’ataltzij, ri etaqo’ntzij, ri eq’atb’al taq tzij erech ri Persi’a; ri e’uwinaq  ri Uruk, ri B’ab’iloni’a e ri Susa –konojel ri e’are’ e’ajelamita– 10e ri enik’aj taq siwantinimit  chik che ri nim e utzalaj Asurb’anipal xe’utaq uloq pa taq ri utinimit ri Samari’a e ch’aqap  chrech ri E’ufrates.  11Are  wa’  ri  wuj  che  xkitaq  ub’ik  chech  ri  are’:  «Chech  ri  ajawinel  Artajerjes,  ri  e’apataninel, ri esiwantinimit ek’o Ch’aqap chech ri E’ufrates:  Kamik ri’,  12rajawaxik che ri ajawinel kreta’maj, che ri e’ajjudi’o, ri xe’paqi’ uloq chi pa  taq ri ak’olb’al ri at e xepe uloq quk’ ri uj e xe’opan pa ri Jerusalem, tajin kkiyak chi jumul  we  jun  itzel  e  ch’u’jalal  tinimit  ri’;  kkikoj  kichuq’ab’  che  uyakik  chi  jumul  ri  taq  tapya  e  xkojtaj kumal ri utikb’alil chuxe’.  13Kamik ri’, chreta’maj b’a’ ri ajawinel, che we kyak chi  jumul  we  jun  tinimit  ri’  e  ri  taq  utapya,  man  k’o  ta  chi  alkab’al  ri’  ktojik,  man  k’o  ta  chi  kchuj ri’ kya’ik e man k’o ta chi ktoj ri’ ri q’axeb’alb’e, e pa ri uk’isb’al, we jun tinimit ri’  kub’an k’ax ri’ chkech ri e’ajawinel.  14K’atek’ut, ri uj che kqatij ri atz’am pa ri nim rachoch  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI UWUJ RI ESDRAS

6

ri  ajawinel,  man  kqaj  ta  chqawach  we  jun  k’ax  kb’an  chech  ri  ajawinel;  rumal  k’uwa’  kqataq  ub’ik  ub’ixik  we  tzij  ri’  chrech  ri  ajawinel,  15arech  knik’ox  rij  pa  taq  ri  Kiwuj  ri  e’atat; pa taq we wuj ri’, kariq na k’uri’ e kawil na ri’ che we jun tinimit ri’ jun ch’u’jalaj  tinimit  e  ajb’anal  k’ax  chkech  ri  e’ajawinel  e  chkech  ri  enik’aj  taq  tinimit  chik,  e  pa  ri  tinimit  ri’,  chi  ojer  uloq  kichomam  ri  wa’lajem  chkij  ri  jetaq  q’atb’altzij.  Rumal  k’uwa’  weri’,  xchup  uwach  we  jun  tinimit  ri’.  16Ri  uj  kaqaya’  ub’ixik  chrech  ri  ajawinel,  che  we  kyak chi jumul we tinimit ri’ e ri utapya, ri at, man naj ta chi ri’ kraj che man k’o ta chi ri  jetaq awulew Ch’aqap chrech ri E’ufrates». 17Ri ajawinel kutzalijisaj uwach we wuj ri’:  «¡Chrech  ri  Rejum,  ri  q’atb’altzij,  chrech  ri  Simsay,  ri  ajtz’ib’,  e  chkech  ri  enik’aj  taq  erachi’l chik ek’o pa ri Samari’a e ri ek’o Ch’aqap chrech ri E’ufrates, kinya apan jun rutzil  kiwach!».  18Ri wuj che xitaq uloq chqech, xq’axexik pa ri qatzij e xsik’ix  chnuwach.  19Xintaqanik,  arech  knik’oxik  rij  ri  jastaq  e  xriqitajik,  che  we  jun  tinimit  ri’  wala’jinaq  pakiwi’  ri  e’ajawinel chi  ojer  uloq  e kumal  ri e’are’  ewa’lajinaq  ri winaq e  nimalaj  k’ax  b’antajinaq.  20Che  xek’oji’  pa  ri  Jerusalem  e’ajawinelab’  che  k’o  sib’laj  kichuq’ab’,  e  ri  kikowinem  ulik’em  rib’  ronojel  Ch’aqap  chrech  ri  E’ufrates;  xtojik  ri  alkab’al  chkech,  ktojik  ri  kchuj  chkech  e  ri  alkab’al  q’axeb’al  pa  ri  b’e.  21Chixtaqan  b’a’  arech  ktak’ab’axik  ri  chak  tajin  kkib’an  we  achijab’  ri’:  ri  jun  tinimit  ri’,  man  kyak  ta  chi  jumul  chi  k’ate’  kintaqan  ri  in  chrech. 22Qas chixok il chrech weri’, wene’ kk’iy ri k’ax chkij ri e’ajawinelab’».  23Ri  uwuj  ri  ajawinel  Artajerjes,  xsik’ix  chuwach  ri  Rejum  ri  q’atb’altzij,  chuwach  ri  Simsay,  ri  ajtz’ib’,  e  chkiwach  ri  enik’aj  taq  ekachi’l  chik,  chi  aninaq  keb’e  ub’ik  pa  ri  Jerusalem kuk’ ri e’ajjudi’o, e xe’kitak’ab’a’ ri chak tajin kkib’an ri e’are’, ruk’ ri uchuq’ab’ ri  ch’ich’ rech ch’o’j.    Ri uyakik chi jumul ri Nim Rachoch ri Dyos 24Xa jek’uri’, xtak’ab’axik uyakik ri Nim Rachoch ri Dyos pa ri Jerusalem: xtak’i’ ri chak 

chi k’ate’ na pa ri ukab’ junab’ che kajawinik chik ri Dari’o, rajawinel ri Persi’a. 

51Ri Age’o e ri Sakari’as, eq’axel utzij ri Dyos, ri Age’o uk’ojol ri Iddo, xkimajij uq’axexik ri  utzij  ri  Dyos  chkech  ri  e’ajjudi’o  ek’o  pa  ri  Juda  e  pa  ri  Jerusalem,  pa  ri  ub’i’  ri  Udyos  ri  Isra’el che k’o kuk’ ri e’are’.  2K’atek’uri’, ruk’ weri’, ri  Sorob’ab’el, uk’ojol ri Se’alti’el, e ri  Josu’e,  uk’ojol  ri  Yosadak,  xuchap  ukowil  kanima’  e  xkichaple’j  uyakik  chi  jumul  ri  Nim  rachoch ri Dyos pa ri Jerusalem: Ri eq’axel utzij ri Dyos ek’o kuk’ ri e’are’.  3Pa taq we q’ij  ri’, ri Tattenay, jun ajq’atb’altzij ch’aqap chrech ri E’ufrates, ri Setar‐B’osnay e ri ekachi’l  kepe uloq kuk’ ri e’are’ e kkik’ot kichi’: «¿Jachin xya’ow alaj chiwech che kiyak chi jumul  we Nim Rachoch ri Dyos ri’ e che kiyak ri jetaq utapya?  4¿Jas ri kib’i’ ri achijab’ che tajin  kkiyak we ja ri’?».  5K’atek’ut, ri uwoq’och ri Dyos tajin kka’y pakiwi’ ri enim taq ekiwinaq  ri e’ajjudi’o; man xtak’ab’ax ta ri chak che reb’exik kopanik ri jun wuj ruk’ ri Dari’o e che  ktzalix uloq uwach we wuj.  6Ri wuj xkitaq ub’ik ri Tattenay, q’atb’altzij Ch’aqap chrech ri E’ufrates, ri Setar‐B’osnay  e ri ekachi’l, ri eq’atb’al taq tzij Ch’aqap chrech ri E’ufrates, xkitaq ub’ik chrech ri ajawinel  Dari’o. 7Jewa’ kub’ij ri jun wuj xkitaq ub’ik:  «¡Chrech  ri  ajawinel  Dari’o,  kqataq  ub’ik  jun  nimalaj  utzil!  8Rajawaxik  kreta’amaj  ri  ajawinel, che ri uj xujb’e pa ri tinimit Juda, pa ri Nim Rachoch ri Nimalaj Dyos: tajin kyak  chi jumul ruk’ nima’q taq ab’aj e tajin kch’uquwi’ ri tapya ruk’ tz’alam; utzalaj ub’anik tajin  kb’anik  e tajin  kb’in  ri  kiq’ab’  chrech  ri  chak.  9Xqak’ot  kichi’  ri  enim  taq  winaq,  e xqab’ij  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI UWUJ RI ESDRAS

7

chkech:  “¿Jachin  xya’ow  alaj  chiwech  che  tajin  kiyak  chi  jumul  we  Nim  Ja  ri’  e  che  kisuk’umaj  we  tyoxlaj  k’olb’al  ri’?”  10Xoquje’,  xqata’  chkech  ri  kib’i’  arech  kqab’ij  apan  chawech; xa jek’uri’ kqatz’ib’aj apan chawech ri kib’i’ ri achijab’ che ek’amalb’e chkech we  winaq ri’.  11Ri  e’are’  jewa’  xkib’ij  chqech  ri’:  “Ri  uj,  e’ujupataninel  ri  Dyos  rajaw  ri  kaj  e  ri  uwachulew; tajin kqayak chi jumul jun Nim Ja che chi ojer kanoq e k’i taq junab’ xchaki’k, e  che  jun  nimalaj  rajawinel  ri  Isra’el  xyakowik  e  xk’isowik.  12K’atek’ut,  ri  eqatat  xkiyak  ri  uq’aq’al royowal ri Dyos rajaw kaj, e ri Are’ xe’ujach pa ri uq’ab’ ri Nab’ukodonosor ri jun  ajkalde’a, rajawinel ri B’ab’iloni’a, k’atek’uri’ xuk’is tzij puwi’ we Nim Ja ri’ e xe’uk’am ub’ik  ri  ewinaq  chi  pa  ri  B’ab’iloni’a.  13K’atek’uri’,  pa  ri  nab’e  junab’  rech  ri  Siro,  rajawinel  ri  B’ab’iloni’a,  ri  ajawinel  Siro,  xuya’  alaj  kyak  chi  jumul  we  Nim  Rachoch  ri  Dyos  ri’;  14xoquje’, ri q’an pwaq taq chukub’al e ri saq pwaq rech ri Nim Rachoch ri Dyos, ri xuk’am  ub’ik  ri  Nab’ukodonosor  chi  pa  ri  tyoxlaj  k’olb’al  rech  ri  Jerusalem  e  xuk’am  ub’ik  pa  B’ab’iloni’a,  ri  ajawinel  Siro  xtaqanik  arech  kesax  uloq  weri’  pa  ri  tyoxlaj  uk’olb’al  ri  B’ab’iloni’a  arech  kjachik  chrech  jun  winaq  ub’i’  Sesb’asar,  che  jun  chkech  ri  q’ataltzij  ukojom;  15e  xub’ij  chrech:  “Chak’ama’  ub’ik  we  chukb’al  ri’  pa  ri  tyoxlaj  uk’olb’al  ri  Jerusalem e chyakoq jumul chik ri Nim Rachoch ri Dyos chi pa ri uk’olb’al ojer kanoq”; 16ri  Sesb’assar ri’, xpetik e xukoj ri utikb’alil uxe’ ri Nim rachoch ri Dyos pa ri Jerusalem; e chi  pa we q’ij uloq ri’, tajin uyakik, e maja’ kk’is ub’anik.  17¡Kamik  k’ut  ri’,  we  kraj  ri  ajawinel,  chtzukux  b’a’  pa  ri  uq’inomal  ri  ajawinel  pa  ri  B’ab’iloni’a,  we  qastzij  xuya  alaj  ri  ajawinel  Siro  arech  kyak  chi  jumul  ri  Nim  Rachoch  ri  Dyos pa ri Jerusalem. E chtaq b’a uloq chqech ri xuchomaj ri ajawinel puwi’ weri’!».  61K’atek’uri’, ri ajawinel Dari’o, xtaqanik arech ktzukuxik pa ri k’olb’al jawi’ k’olom wi ri  jetaq wuj k’olik pa ri B’ab’iloni’a,  2e xriqitajik pa ri Ekb’atana, ri kowlaj k’olb’al, che k’o pa  ri kitinimit ri e’ajmedos, jun wuj che jewa’ kub’ij ri’:  «Na’tb’al.  3Pa ri nab’e junab’ rech ri ajawinel Siro; ri Siro xtaqan chrech weri’: Ri Nim Rachoch ri  Dyos pa ri Jerusalem.  Kyak  chi  na  jumul  ri  Nim  rachoch  ri  Dyos  jawi’  kchi’x  wi  ri  jetaq  tab’al  toq’ob’  e  chokisaxoq  b’a  ri  tikb’alil  uxe’.  Ri  raqan  ajsik,  oxk’al  60   xk’ab’  ri’,  ri  uwach  oxk’al  60   xk’ab’.  4Kokisax  ri’  oxib’  ch’olaj  ab’aj  e  jun  cholaj  tz’alam.  Ri  pwaq  rajawaxik,  kuya  ri’  ri  rachoch ri ajawinel.  5Xoquje’, ri q’an pwaq e saq pwaq taq chukub’al rech ri Nim Rachoch  ri Dyos, ri xuk’am uloq ri Nab’ukodonosor chi pa ri tyoxlaj uk’olb’al ri Jerusalem e xuk’am  ub’ik pa ri B’ab’iloni’a, ktzalexik wa’ weri’, arech ronojel kokisax chi jumul pa ri uk’olb’al,  pa ri tyoxlaj uk’olb’al ri Jerusalem e kokisax chi jumul weri’ pa ri Nim Rachoch ri Dyos».  6«Xa jek’uri’, kamik ri’, ri at Tattenay, che at jun q’atb’altzij Ch’aqap chrech ri E’ufrates,  ri at Setar‐B’osnay e ri ix che ix kachi’l ri e’are’, ri ix nim taq winaq ix k’o Ch’aqap chech  E’ufrates, chiya’a’ kan we k’olb’al ri’;  7chiya’ alaj chrech ri q’atb’altzij rech ri Juda e chkech  ri  enim  taq  winaq  ekech  ri  e’ajjudi’o,  arech  kkiyak  we  Nim  Rachoch  ri  Dyos  ri’  pa  ri  uk’olb’al.  8Are  wa’  ri  kintaqanik  kib’ano  kuk’  ri  enim  taq  winaq  kech  ri  e’ajjudi’o,  arech  kyakik ri Nim Rachoch ri Dyos: ri pwaq rech ri ajawinel –ri alkab’al rech ri Ch’aqap chrech  ri  E’ufrates–  tz’aqat  utojik  ri’  ri  pwaq  chkech  ri  winaq  ri’,  e  man  k’o  ta  ksach  utojik  ri’  chkech.  9Ri  rajawaxik  chkech  rech  ri  jetaq  holokosto  kb’an  chuwach  ri  Dyos  rajaw  kaj:  e’alaj taq ama’ wakax, e’ama’ taq chij e e’alaj taq chij, xoquje’ ri triko, ri atz’am, ri amaja’ e  ri tumi’n, kya ri chkech ronojel taq q’ij, jacha ri kkib’ij ri echuchqajawib’ rech ri Jerusalem,  10arech kchi’x chech ri Dyos rajaw kaj, ri jetaq tab’al toq’ob’ che je’likalaj ruxlab’ chuwach  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI UWUJ RI ESDRAS

8

ri Dyos, xoquje’ chb’an b’a’ ri ch’ab’al puwi’ ri uk’aslemal ri ajawinel e pakiwi’ ri e’uk’ojol.  11Xoquje’  kintaqan  chrech  weri’:  konojel  ri  man  keniman  ta  chrech  we  jun  taqanik  ri’,  kesax  nan  ri’  jun  che’  cho  ri  rachoch,  kxim  na  ri’  chuwach  we  che’  ri’  e  kjitz’asaxik  ri’  chuwach;  k’atek’uri’,  ri  rachoch  kwilix  ub’ik  ri’,  rumal  we  jun  umak  ri’.  12E  ri  Dyos  che  ukojom chila’ ri uk’olb’al ub’i’, chuxaq’alb’ej b’a’ ronojel ajawinel on winaq che kq’ax puwi’  weri’  e  we  kuk’is  tzij  puwi’  ri  Nim  Rachoch  ri  Dyos  k’o  pa  ri  Jerusalem.  In  ri  in  Dari’o,  xintaqan chrech weri’. Qas b’a’ chb’anoq jacha weri’».  13K’atek’uri’,  ri  Tattenay,  q’atb’altzij  Ch’aqap  chrech  ri  E’ufrates,  ri  Setar–B’osnay  e  ekachi’l qas jeri’ ub’anik xkib’an ri xtaqan ri ajawinel Dari’o chrech.  14Xa jek’uri’, ri enim  taq winaq kech ri e’ajjudi’o, utz uyakik chi jumul xkib’ano, jeri’ jacha xuya ub’ixik ri Age’o  q’axel  utzij  ri  Dyos  e  ri  xub’ij  ri  Sakari’as  uk’ojol  ri  Iddo.  Xkik’is  uyakik  ri  ja  jeri’  jacha  xtaqan  ri  Kidyos  ri  Isra’el  e  jacha  xtaqan  ri  Siro  e  ri  Dari’o.  15Xk’is  uyakik  we  Nim  Ja,  pa  juwinaq  oxib’  q’ij  chrech  ri  ik’  Adar,  pa  ri  uwaq  junab’  che  tajin  kajawinik  ri  ajawinel  Dari’o.  16Ri e’ajisra’el –ri echuchqajawib’, ri e’ajlevi e ri enik’aj chik che xetzalij uloq jawi’  ri  xek’am  ub’ik–  pa  ki’kotemal  kkib’an  ri  q’ijlanik  rech  ri  k’ak’  Nim  Rachoch  ri  Dyos;  17xkichi’j pa q’ijlanik ri’ che rech ri k’ak’ Nim Rachoch ri Dyos, ok’al  100  ama’ taq wakax,  lajujk’al  200   ama’  taq  chij,  juq’o’  400   alaj  taq  chij,  e  ri  tab’al  toq’ob’  sachb’al  kimak  konojel ri Isra’el, kab’lajuj ama’ taq k’isik’, jacha ri kijuq’at ri Isra’el.  18K’atek’uri’, xekiwok  ri echuchqajawib’ jacha ri kib’antajik pa ja k’olb’al e ri e’ajlevita jacha kib’antajik chrech ri  patan pa ri Nim Rachoch ri Dyos, pa ri Jerusalem, jacha ri tz’ib’atalik pa ri uwuj ri Mo’ises.    Ri Pasku’a pa ri 515 19Ri winaq che xetzalij uloq chi pa ri jun kaxlan ulew uloq, xkok’owisaj ri Pasku’a pa ri 

kajlajuj  q’ij  14   chrech  ri  nab’e  ik’,  20xane  rumal  rech  che  ri  e’ajlevi  junam  uch’ajch’ob’exik  kib’  xkib’ano  konojel:  konojel  ech’ajch’oj  taq  winaq  chik;  kkisuk’umaj  ri  Pasku’a rech utoq’ob’isaxik kiwach ri xetzalij uloq, rech utoq’ob’isaxik kiwach ri ekachalal  ri  echuchqajawib’,  e  xoquje’  rech  utoq’ob’isaxik  kiwach  chb’il  kib’  e’are’.  21Ri  e’ajisra’el  xkitij  ri  Pasku’a,  ri  xetzalij  uloq  chi  pa  ri  jun  kaxlan  ulew,  xoquje’  konojel  ri  jachintaq  xkich’ajch’ob’ej  kib’  chrech  ri  kitz’ilal  ri  jetaq  tinimit  chik,  xekiterne’b’ej  ri  e’are’  che  utzukuxik  ri  Yahweh,  ri  Udyos  ri  Isra’el.  22Kkok’owisaj  ruk’  ki’kotemal  wuqub’  q’ij  ri  nimaq’ij  rech  ri  taq  kaxlanwa  che  ma  k’o  ta  uch’amilal,  rumal  rech  che  ri  Yahweh  xe’unojisaj  chrech  ki’kotemal,  xane  xuk’ex  ri  ranima’  ri  rajawinel  ri  Asiri’a,  arech  xkikowirisaj ri kiq’ab’ pa ri chak tajin kb’an pa ri Nim Rachoch ri Dyos, ri Udyos ri Isra’el.    Ri uchak upatan ri Esdras

71Chuwach  chi  aq’anoq  we  xk’ulmatajik  ri’,  chuxe’  ri  rajawib’al  ri  Artajerjes  rajawinel  ri  Persi’a, uk’ojol ri Sera’i’as, uk’ojol ri Asari’as, uk’ojol ri Jilki’as, 2uk’ojol ri Sal‐lum, uk’ojol ri  Sadok, uk’ojol ri Ajitub,  3uk’ojol ri Amari’as, uk’ojol ri Asari’as, uk’ojol ri Merayot,  4uk’ojol  ri Seraji’as, uk’ojol ri Ussi, uk’ojol ri B’ukki,  5uk’ojol ri Ab’isu’a, uk’ojol ri Pinjas, uk’ojol ri  Ele’asar, uk’ojol ri nim chuchqajawib’ A’aron,  6we jun achi Esdras ri’, xpaqi’ uloq chi pa ri  B’ab’iloni’a uloq. Ri are’ jun ajtz’ib’ che qas reta’m ri Upixab’ ri Mo’ises, che are ri Yahweh  xya’owik chrech ri Isra’el. Rumal rech che ri uq’ab’ ri Yahweh, ri Udyos k’o puwi’ ri are’, ri  ajawinel  xuya’  chrech  ri  are’  ronojel  ri  kuta’o.  7Enik’aj  chkech  ri  e’ajisra’el,  chkech  ri  echuchqajawib’, chkech ri e’ajlevi, chkech ri e’ajb’ix, chkech ri elaq’ab’anel uchi’ taq ja e ri  «eya’om»,  kepaqi’  pa  ri  Jerusalem  pa  ri  uwuq  junab’  che  kajawinik  chik  ri  Artajerjes.  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI UWUJ RI ESDRAS

9 8Kopanik pa ri Jerusalem pa ri uro’ ik’: pa ri uwuq junab’ che kajawinik chik ri ajawinel. 9Ri 

are’ xuch’ik ri nab’e q’ij rech ri nab’e ik’, arech kel uloq pa ri B’ab’iloni’a, e pa ri nab’e q’ij  che  rech  ri  uro’  ik’  kopanik  pa  ri  Jerusalem.  ¡Ri  utzalaj  uq’ab’  ri  Udyos  k’o  ruk’  ri  are’!  10Rumal  rech  che  ri  Esdras  xukoj  ri  ranima’  che  unik’oxik  ri  Upixab’  ri  Yahweh,  arech  kuk’aslemaj e arech kuk’ut chkiwach ri Isra’el, ronojel ri jetaq pixab’ e ri jetaq utzij.    Ri uwuj ri Artajerjes 11Are 

wa’  ri  wuj  che  ri  ajawinel  Artajerjes  kujach  chrech  ri  Esdras,  ri  ajtz’ib’– chuchqajaw,  che  nimalaj  unoj’  chrech  ri  utzij  ri  utaqanik  ri  Yahweh  e  chrech  ri  jetaq  upixab’ puwi’ ri Isra’el.   12«Ri Artajerjes, kajawinel ri e’ajawinel, chrech ri chuchqajaw Esdras, ajtz’ib’ chrech ri  Upixab’ ri Dyos rajaw ri kaj, jun nimalaj rutzil uwach kinya apanoq.  13Kamik ri’,  ri in kintaqan chrech weri’: Jachin jun winaq che k’o pa ri wajawib’al che  uwinaq ri siwantinimit Isra’el, chi chuchqajaw on levita, jachin kraj ktzalij pa ri Jerusalem,  kuya’o  kb’e  ub’ik  awuk’,  14rumal  rech  che  ri  at,  xatkitaq  uloq,  ri  ajawinel  e  ri  ewuqub’  e’ajpixb’anel, arech ke’asolij ri Juda e ri Jerusalem la tajin kkib’an ri Upixab’ ri Adyos, che  k’o pa ri aq’ab’ ri at, 15e arech kak’am ub’ik ri saq pwaq e ri q’an pwaq chrech ri ajawinel e  ri e’ajpixb’anel, ri xk’iy pa kanima’ xkichi’j chrech ri Udyos ri Isra’el, che k’o ri uk’olb’al pa  ri Jerusalem,  16e xoquje’ ronojel ri saq pwaq e ri q’an pwaq che xamol pa ronojel ri jetaq  utinimit  ri  B’ab’iloni’a,  rachi’l  ri  jetaq  sipanik  che  xk’iy  pa  kanima’  ri  siwantinimit  e  ri  chuchqajaw xkiya’ chrech ri Nim Rachoch ri Dyos k’o pa ri Jerusalem.  17Ruk’ we pwaq ri’  chaloq’o’ ama’ taq chij, e’alaj taq chij, e ruk’ weri’ kaloq’o’ ronojel ri rajawaxik kchi’xik e ri  ja’ kb’e ruk’ weri’ e kachi’j cho ri ab’aj tab’al toq’ob’ rech Ri Nim Rachoch ri Idyos k’o pa ri  Jerusalem;  18k’atek’uri’, ri saq pwaq e ri q’an pwaq che kto’taj kanoq, ix ri’ kixliwik’, ri at e  ri  e’awalal  jawi’  rajawaxik  kokisax  wi,  jacha  ri  kraj  ri  Idyos.  19Ri  jetaq  chukub’al  che  kpatanajik pa ri Nim Rachoch ri Adyos che kjach chawech, chaya’ weri’ chuwach ri Adyos  pa ri Jerusalem.  20We k’o na jun jas uwach che rajawaxik na pa ri Nim Rachoch ri Adyos, e  che rajawaxik katzkuj na ri at, kak’am ukoq ri’ weri’ chi pa ri uq’inomal ri ajawinel.  21Chi  in, ri ajawinel Artajerjes, kintaqan chrech weri’ chkech konojel ri e’ajk’olol pwaq Ch’aqap  chrech  ri  E’ufrates:  “Ronojel  ri  kuta’  ri  chuchqajawib’  Esdras  chiwech,  ajtz’ib’  chech  ri  Upixab’ ri rajaw ri kaj, qas kiya chrech ri are’,  22chi kiya ri’ chrech ok’al  100  talentos saq  pwaq, ok’al pajb’al triko, ok’al pajb’al amaja’, ok’al pajb’al tumi’n; ri atz’am, kiya ri’ chrech  ri  rajawaxik  chrech.  23Ronojel  ri  ktaqan  ri  Dyos  chrech  ri  rajaw  ri  kaj,  rajawaxik  qastzij  kb’anik arech nimalaj utzil chrech ri Nim Rachoch ri Dyos, rajaw ri kaj, arech ri uq’aq’al  royowal man kqaj ta puwi’ ri rajawib’al ri ajawinel e pakiwi’ ri e’uk’ojol.  24Xoquje’, kqab’ij  apan  chiwech  che  man  loq’  taj  kitoq’ij  ri  alkab’al,  ri  pwaq,  on  ri  alkab’al  rech  utojik  ri  q’axeb’al pa ri b’e chkech ri echuchqajawib’, ri e’ajlevi, ri e’ajb’ixonel, ri e’ajlaq’b’anel uchi’  taq ja, ri «eya’om», chkech konojel ri epataninel pa ri Rachoch ri Dyos”.  25E k’u ri at Esdras, jacha ri uno’jib’al ri Adyos che k’o pa ri  aq’ab’ ri at, che’akojo’ b’a’  e’ajtz’ib’ab’  e  eq’atb’altzij  arech  qas  suk’  q’atb’altzij  kkib’an  chkech  ri  siwantinimit  ek’o  Ch’aqap chech ri E’ufrates, chkech konojel ri keta’m ri Upixab’ ri Adyos. E jachintaq man  kkich’ob’ taj, rajawaxik kik’ut chkiwach.  26E konojel ri man kkib’an ta ri Upixab’ ri Adyos e  ri  Upixab’  ri  ajawinel–,  chb’an  b’a’  pakiwi’  jun  suk’alaj  q’atojtzij:  kekamisaxik  on  ke’esax  ub’i pa ri tinimit, kkitoj jun pwaq on ketz’apixik pache’».    __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI UWUJ RI ESDRAS

10 Ri ub’inem ri Esdras chi pa ri B’ab’iloni’a ub’ik e kopan pa ri Palestina 27Tewchitalik 

ri  Yahweh,  ri  Kidyos  ri  eqatat,  che  jewa’  xub’an  cheh  usilob’axik  ri  ranima’ ri ajawinel arech nim kil wi ri Nim Rachoch ri Yahweh pa ri Jerusalem, 28e xub’ano  arech  kin  riq  utzil  ri  in  chuwach  ri  ajawinel,  chkiwach  ri  e’ajpixb’anel  rech  e  chkiwach  konojel ri nim kib’antajik. Ri in, xk’oji’ nuchuq’ab’, rumal rech che k’o ri uq’ab’ ri Yahweh  Nudyos wuk’ ri in, e xe’inmulij ri ekinimal ri Isra’el, arech keb’e ub’ik wuk’.  81E’are  wa’  ri  winaq  ri’,  ekachi’l  ri  utikb’alil  kija’al,  ri  ek’amb’alb’e’  pa  ja  k’olb’al  che  xepaqi’i wuk’ ri in pa ri B’ab’iloni’a, chi aretaq chi’ kajawinik ri ajawinel Artajerjes.  2Chkixo’l ri e’uk’ojol ri Pinjas: are ri Guersom; chkixo’l ri e’uk’ojol ri Itamar: ri Dani’el;  chkixo’l ri e’uk’ojol ri David: ri Jattus,  3uk’ojol ri Sekani’as; chkixo’l ri e’uk’ojol ri Faros: ri  Sekari’as, ri ruk’ are’ che xtz’ib’aj kib’i’ wuqk’al lajuj  150  achijab’;  4chkixo’l ri e’uk’ojol ri  Pajat‐Mo’ab’:  ri  Elyehonay,  uk’ojol  ri  Seraji’as  e  ruk’  ri  are’  ek’o  lajujka’l  200   achijab’;  5chkixo’l ri e’uk’ojol ri Sattu: ri Sekani’as, uk’ojol ri Yejasi’el, e ruk’ ri are’ ek’o jo’lajujk’al  300  achijab’;  6chkixo’l ri e’uk’ojol ri Adin: ri Eb’ed, uk’ojol ri Jonatan e ruk’ ri are’ ek’o  kawinaq lajuj  50  achijab’; 7chkixo’l ri e’uk’ojol ri Elam: ri Isa’i’as, uk’ojol ri Atali’as, e ruk’  ri are’ ek’o oxk’al lajuj  70  achijab’; 8chkixo’l ri e’uk’ojol ri Sefati’as: ri Seb’adi’as, uk’ojol ri  Migu’el, e ruk’ ri are’ ek’o jumuch’  80  achijab’;  9chkixo’l ri e’uk’ojol ri Jo’ab’: ri Ab’adi’as,  uk’ojol ri Yeji’el, e ruk’ ri are’ ek’o lajujk’al wajxaqlajuj  218  achijab’;  10chkixo’l ri e’ukojol  ri  B’arni:  ri  Selomit,  uk’ojol  ri  Yosifi’as,  e  ruk’  ri  are’  ek’o  wajxaqk’al  achijab’  160 ;11chkixo’l  ri  e’uk’ojol  ri  B’eb’ay:  ri  Sakari’as,  uk’ojol  ri  B’eb’ay,  e  ruk’  are’  ek’o  juwinal wajxaqib’ achijab’; 12chkixo’l ri e’uk’ojol ri Asgad: ri Yojanan, uk’ojol ri Hakkatan, e  ruk’ ri are’ ek’o ok’al lajuj  110  achijab’;  13chkixo’l ri e’uk’ojol ri Adonikam: ri ek’isb’al, ri  kib’i ri alab’om are weri’: ri Elifelet, ri Ye’i’el e ri Sema’i’as, e kuk’ ri e’are’ ek’o oxk’al  60   achijab’;  14e  chkixo’l  ri  e’uk’ojol  ri  B’igb’ay:  ri  Utay,  uk’ojol  ri  Sab’ud,  e  ruk’  ri  are’  ek’o  oxk’al lajuj  70  achijab’.  15Ri  in  xe’inmulij  ri  e’are’  chunaqaj  ri  nimaja’  che  kb’elb’etik  ub’ik  pa  ri  Ahava.  Chila’  xujkanaj  kanoq  oxib’  q’ij.  Xinwilo  ek’o  winaq  che  xaq  ewinaq  e  enik’aj  chik  echuchqajawib’,  k’atek’uri’,  man  k’o  ta  jun  ajlevita  k’olik*7.  16Xa  jek’uri’,  xe’insik’ij  ri  Eli’eser,  ri  Ari’el,  ri  Sema’i’as,  ri  Elnatan,  ri  Yarib’,  ri  Elnatan,  ri  Natan,  ri  Sekari’as  e  ri  Mesul‐lam,  ri  e’are’  e’achijab’  che  keno’jinik,  17e  xe’intaq  ub’ik  ruk’  ri  Iddo,  k’amalb’e  pa  tinimit  rech  Kasifi’as;  xinkoj  pakichi’  we  tzij  ri’  che  rajawaxik  kkib’ij  chrech  ri  Iddo  e  chkech ri erachalal, che ejeqel pa ri tinimit Kasifi’as: arech  kkiya uloq chqech ejujun taq  e’upataninel ri Nim Rachoch ri Qadyos.  18K’atek’uri’, rumal ri utzalaj uq’ab’ ri Qadyos che  k’o paqawi’ ri uj, xkiya’ uloq chqech, jun achi che sib’alaj kno’jinik, jun chkech ri e’uk’ojol ri  Majli,  uk’ojol  ri  Levi,  uk’ojol  ri  Isra’el:  are  ri  Sereb’i’as,  erachi’l  uloq  ri  e’uk’ojol  e  ri  erachalal:  ewajxaqlajuj  achijab’;  19xoquje’  xtaq  uloq  ri  Hasab’i’as,  rachi’l  uloq  ri  rachalal  Isa’i’as,  jun  chkech  ri  e’uk’ojol  ri  Merari,  ekachil  ri  ekik’ojol:  ejuwinaq  20   achijab’.  20E  chkixo’l  ri  «eya’om»  ri  xe’uya  ri  David  e  xekiya  ri  ekinimal  arech  kekipatanij  ri  e’ajlevi:  elajujk’al juwinaq «eya’om». Konojel xtz’ib’ax kib’i’.  21Chila’, chuchi’ ri nimaja’ Ahaya, xinya ub’ixik arech kujmewajik, arech kqamoch’och’ej  qib’ chuwach ri Qadyos e arech kqata’ chech kuya chqech jun utzalaj qab’inem, chqech uj e  chkech ri winaq che ek’o quk’ e chrech ri qameb’il.  22Rumal rech che ri in kink’ixik kinta’  chrech  ri  ajawinel arech  kuya’  chqech enik’aj achijab’ erech  ch’o’j  e  achijab’  kikejb’em  ri  kej  arech  kkilaq’ab’ej  ri  qab’e  chkiwach  ri  k’ulel;  xane  uj  ne’,  xqaya  ub’ixik  chrech  ri  ajawinel: «Ri uq’ab’ ri Qadyos k’olik e rech utzil k’o pakiwi’ konojel ri jachintaq kkitzukuj  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI UWUJ RI ESDRAS

11

ri Are’; ri uchuq’ab’ e ri uq’aq’ royowal k’o pakiwi’ konojel ri jachintaq kkiya’ kan ri Are’».  23Xa jek’uri’, xujmewajik, kqasik’ij ri Qadyos rumal taq we qarajawaxik ri’, e ri Are’ xuta ri  qatzij.  24Xe’incha’  ekab’lajuj  kinimal  ri  echuchqajawib’,  xoquje’  xe’incha’  ri  Sereb’i’as  e  ri  Jasab’i’as e kuk’ ri e’are’ xe’incha’ elajuj chkech ri ekachalal.  25Xinpaj ri saq pwaq, ri q’an  pwaq e ri jetaq chukb’al chkiwach; che are wa’ ri sipanik xuya’ ri ajawinel, ri e’ajpixb’anel  chrech are’; ri xkiya’ ek’amal taq b’e, e konojel ri e’ajisra’el ek’o chila’; are wa’ ri kik’olom  kanoq  chrech  ri  Rachoch  ri  Qadyos.  26Xinpaj  chkiwach  e  xinjach  pa  kiq’ab’  juq’o’  kab’lajujk’al  lajuj  650   saq  pwaq  talentos,  ok’al  saq  pwaq  taq  chukub’al,  che  chjujunal  kupaj  keb’  talentos,  ok’al  talentos  q’an  pwaq,  27juwinaq  q’an  pwaq  pajb’al  amaja’  che  kaq’o’ lajujk’al darikos e keb’ je’likalaj taq q’eb’al b’anom ruk’ utzalaj kob’re, ejelik jacha ri  q’an  pwaq.  28K’atek’uri’,  xinb’ij  chkech:  «Ri  ix,  ix  tyoxrisam  ix  rech  ri  Yahweh;  etyox  we  jetaq  chukub’al  ri’;  we  saq  pwaq  e  we  q’an  pwaq  ri’  jun  sipanik  xk’iy  pa  ri  ranima’  ri  Yahweh,  ri  Are’  che  Kidyos  ri  e’itat.  29Chi’lawchij  b’a’  e  chik’olo’  b’a  chi  k’ate’  na  kipaj  ix  chkiwach  ri  ekinimal  ri  echuchqajawib’  e  ri  e’ajelevita  e  chkiwach  ri  ek’amalb’e  pa  ja  k’olb’al  erech  ri  Isra’el,  pa  ri  Jerusalem,  pa  ri  uk’olb’al  ri  Nim  Rachoch  ri  Yahweh».  30Ri  echuchqajawib’  e  ri  e’ajlevi  xkik’am  ub’ik  ri  saq  pwaq,  ri  q’an  pwaq  e  ronojel  ri  jastaq  xpajik arech kk’am ub’ik pa ri Jerusalem, pa ri Nim Rachoch ri Qadyos.  31Pa  ri  kab’lajuj  q’ij  rech  ri  nab’e  ik’,  xujb’e  ub’ik,  xqaya’  kan  ri  nimaja’  Ahava,  arech  kujb’e  pa  ri  Jerusalem:  ri  uq’ab’  ri  Qadyos  k’o  quk’  ri  uj,  e  pa  ri  qab’e  xuto’  qawach  chkiwach  ri  ek’ulel  e  chkiwach  ri  elaq’omab’.  32Xujopan  pa  ri  Jerusalem  e  xujkanaj  kan  oxib’  q’ij  chila’  rumal  rech  che  ujkosinaq.  33Pa  ri  ukaj  q’ij,  ri  saq  pwaq,  ri  q’an  pwaq  e  ri  jetaq  chukub’al,  xpajik  pa  ri  Nim  Rachoch  ri  Qadyos  e  xjach  pa  ri  uq’ab’  ri  chuchqajaw  Meremot, uk’ojol ri Uri’as, ruk’ ri are’ k’o ri Ele’asar, uk’ojol ri Pinjas; ek’o kuk’ ri e’are’ ri  ajlevita  Yosab’ad,  uk’ojol  ri  Josu’e,  e  ri  ajlevita  No’adi’as,  uk’ojol  ri  B’innuy.  34Ronojel  xejalaxik e xpajik, e xtz’ib’axik joropa’ xupajo ronojel.  Pa  we  taq  q’ij  ri’,  35ri  winaq  che  ketzalij  uloq  chi  pa  ri  jun  kaxlan  ulew  jawi’  xek’am  ub’ik, kkichi’j jetaq holokosto chrech ri Udyos ri Isra’el: ekab’lajuj ama’ taq wakax pakiwi’  konojel  ri  Isra’el,  ejumuch’  waqlajuj  ama’  chij,  e’oxk’al  wuqlajuj  alaj  taq  chij,  ekab’lajuj  ama’ taq k’isik rech sachb’al makaj: ronojel weri’ kya chrech ri Yahweh pa ri holokosto.  36Kajach  ri  jetaq  uwuj  ri  ajawinel  chkech  ri  e’uq’atb’altzij  ri  ajawinel  e  chkech  ri  eq’atb’al  taq  tzij  ek’o  Ch’aqap  chrech  ri  E’ufrates,  k’atek’uri’  utz  xkib’an  chkech  ri  siwantinimit e chrech ri Nim Rachoch ri Dyos.    Xe’kiya’ kan ri kixoqilal che ekaxlan taq ixoqib’ e ri ekalk’uwa’l che xekoji’ kuk’ e’are’

91Chuwach chi aq’anoq weri’, xepe uloq wuk’ ri enim taq winaq chik e kkib’ij chwech: «¡Ri  siwantinimit  Isra’el,  ri  echuchqajawib’  e  ri  e’ajlevi,  man  kitasom  ta  kib’  chkech  ri  esiwantinimit  ek’o  pa  ri  amaq’,  ri  e’are’  che  ek’o  pa  ri  ketzalal  –ri  e’ajkana’an,  ehitita,  ri  eperissita,  ri  ejeb’use’o,  ri  e’ajammon,  ri  e’ajmo’ab’,  ri  e’ajegipto  e  ri  e’amorita!–  2¡xane  xkik’am  kixoqilal  e’are’  e  kixoqilal  ri  ekik’ojol  chkixo’l  ri  ekimi’al  ri  winaq  ri’:  ri  tyoxlaj  ija’al  xkixol  kib’  kuk’  ri  esiwantinimit  erech  ri  amaq’:  ri  ekinimal  e  ri  eq’atb’altzij,  e’are  enab’e  che  ub’anik  weri’!».  3Ruk’  we  tzij  xinto  ri’,  xinrach’qij  ri  watz’yaq  e  ri  nuq’u’b’al,  xinmich’  ri  nuwi’  e  ri  wisamachi’  e  xaq  b’is  chik  in  k’olik,  xint’uyi’k.  4Konojel,  kkina’  kib’  chuwach ri utzij ri Udyos ri Isra’el, xkimulij kib’ wuk’ in, rumal rech che man k’o ta kkina’  chi  kib’  ri  winaq  che  xetzalij  uloq.  Ri  in,  int’uyulik  xinkanaj  kanoq,  chi  k’ate’  xb’an  ri  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI UWUJ RI ESDRAS

12

sipanik  rech  b’enaq’ij.  5Aretaq  chi’  xb’an  ri  sipanik  rech  b’enaq’ij,  xinw’alajik  uloq  che  ri  t’uyulem; e ruk’ rach’qinaq ri watz’yaq e ri nuq’u’b’al, xinxuki’k, xinlik’ ri nuq’ab’ chuwach  ri Yahweh, ri Nudyos, 6e xinb’ij:  «Nudyos, ri in sib’alaj kink’ixik e kinkyaqarik chawach ri at Nudyos. Rumal rech che ri  qetzelal xq’ax uwi’ xqab’ano, e ri qamak xopan chikaj.  7Chi pa kiq’ijil ri eqatat chi k’ate’ pa  taq we q’ij kamik ri’, ri uj qaztukum ri qamak; rumal ri jetaq qetzelal, xujjachtajik, ri uj, ri  eqajawinel e ri eqachuchqajawib’, pa kiq’ab’ ri ekajawinel enik’aj taq amaq’ chik, chuxe’ ri  ch’ich’  rech  ch’o’j,  xujk’am  ub’ik  pa  nik’aj  taq  kaxlan  ulew,  xujjach  chuwach  ri  elaq’,  chuwach  ri  k’ixb’al,  jacha  na  pa  we  q’ij  kamik  ri’.  8K’atek’ut,  xa  ruk’  jub’iq’,  kamik  ri’,  ri  Yahweh ri Qadyos xuya’ chqech ri nimalaj sipanik, che xe’uto’ kanoq enik’aj taq winaq e  xuto’  qawach  arech  kujkanaj  kanoq  pa  ri  tyoxlaj  uk’olb’al:  Ruk’  weri’,  ri  Qadyos  xusaqarisaj  ri  uka’yb’al  ri  qawoq’och  e  xuya’  ri  utzil  chqech  pa  ri  k’ax  qariqom.  9Rumal  rech,  che  ri  uj,  uj  rech  k’ax  chi  ojer  kanoq;  k’atek’ut,  pa  ri  k’ax  chak  uj  k’o  wi,  ri  Qadyos  man  xujuya’  ta  kanoq:  are  Are’  xb’anowik  che  xkitoq’ob’isaj  qawach  ri  ekajawinel  ri  Persi’a,  aretaq  chi’  xkiya  qachuq’ab’  arech  kqayak  chi  jumul  ri  Nim  Rachoch  ri  Qayos  e  kqab’an rutzil ri jetaq uch’aqapil k’o kanoq, qastzij xuya’ jun qak’olb’al pa ri Juda e pa ri  Jerusalem.  10K’atek’ut,  at  Qadyos,  ¿jas  k’uri’  ri  kaqab’ij  na  kamik  ri’  rumal  rech  che  ri  uj  man xqaterne’b’ej ta ri jetaq ataqanik,  11che, kumal ri eq’axel atzij ri e’apataninel, che ri at  jewa’  ri  tzij  xattaqan  chrech:  “Ri  ulew  jawi’  kixok  wi  ri  ix,  che  iwechb’al,  jun  tz’ajtajinaq  ulew  rumal  ri  kitz’ilal  ri  ewinaq  ek’o  chuwach  ri  ulew,  rumal  rech  che  kitz’ajom  ruk’  ri  ketzelal, chi pa jun uxkut ub’ik e kopan pa ri jun chik uxkut.  12¡Utz b’a’ ri’! Me’iya’ b’a’ ri  e’imi’al  chkech  ri  ekik’ojol  e  mik’am  ri  ekimi’al  ri  e’are’  chkech  ri  e’ik’ojol;  mijumul  mitzukuj b’a’ ri utzil kuk’ ri e’are’, xa jek’uri’ kk’oji’ ichuq’ab’ ri’, kitij na k’uri’ ri utzalaj taq  uwach ri uwachulew e kiya’ kan ri’ weri’ pa junalik chkech ri e’iwalk’uwa’l”.  13K’atek’uri’, chuwach chi aq’anoq ronojel ri k’ax petinaq chqij rumal ri itzel qachak e ri  e  rumal  ri  nimalaj  qamak  –k’atek’uri’,  ri  at,  at  Qadyos  xajik’  uwi’  ri  qetzelal  e  ri  at  xato’  qawach  e  xujaya’  kanoq  waral  ri’!–  14¿la  kqab’an  chi  na  jumul  k’ax  ri’  chrech  ri  ataqanik  ruk’ che kujb’e kuk’ we e’itzel taq winaq ri’? ¿La man kpe ta k’u awoyowal wa’ chqech ri uj  chi  k’ate’  na  kak’is  tzij  paqawi’,  man  k’o  ta  jun  winaq  ktotaj  kanoq  e  man  kujkoltaj  taj?  15Yahweh,  Udyos  ri  Isra’el,  ri  at,  at  suk’,  rumal  rech  che  xujto’taj  na  kanoq  juq’at  winaq,  jacha pa we uchanim ri’. Ri uj, uj k’o chawach at ri’ ruk’ ri qamak. Je’ nak’ut, man k’o ta jun  kkowinik kkanaj kan chawach!».  101Aretaq  chi’  ri  Esdras,  tajin  koq’ik  xukulik  chuwach  ri  Nim  Rachoch  ri  Dyos,  e  kch’aw  chuwach  ri  Dyos  e  kub’ij  we  tzij  ri’,  ri  Isra’el  xkimulij  kib’  ruk’  ri  are’,  chi  achijab’,  chi  ixoqib’  e  chi  ak’alab’,  e  we  siwantinimit  ri’,  sib’alaj  ke’oq’ik.  2K’atek’uri’,  ri  Sekani’as,  uk’ojol ri Yeji’el, jun chkech ri e’uk’ojol ri Elam, kub’ij chrech ri Esdras: «Ri uj xqab’an ri  k’ax  chrech  ri  Qadyos,  rumal  rech  che  xujk’uli’  kuk’  ekaxlan  taq  ixoqib’,  che  xeqak’am  chkixo’l  ri  ewinaq  ek’o  pa  we  amaq’  ri’.  ¡Kne’b’a’,  ruk’  ronojel  weri’,  k’o  na  jun  reye’b’al  chrech  ri  Isra’el.  3Chqajeqeb’a’  b’a  ri  qatzij  chuwach  ri  Qadyos,  che  ke’qesaj  ub’ik  ri  ekaxlan  taq  eqixoqilal  e  ri  ekalk’uwa’l,  kqaterne’b’ej  na  k’uri’  ri  upixab’  ri  Wajaw  e  ri  kipixab’  konojel  ri  xkina’  kib’  chuwach  ri  utaqanik  ri  Qadyos.  ¡Chb’antajoq  b’a’  jacha  ri  kub’ij Pixab’!  4¡Chatwa’lijoq b’a’! wa’ weri’, at la’ jas ri kab’ij, ri uj, uj k’o awuk’ at. ¡Mub’an  b’a’ keb’ ak’u’x e chatok b’a che ub’anik weri’!».  5K’atek’uri’, xwa’lajik ri Esdras e xub’ano  arech kkijeqeb’a’ ri kitzij ri ekinimal ri echuchqajawib’ e ri ekinimal ri e’ajlevi e konojel ri  Isra’el che qastzij kkib’an ri’ jacha xb’ixik. E xkijeqeb’a’ ri kitzij.  6Ri Esdras xb’e ub’ik e kel  ub’ik  chuwach  ri  Nim  Rachoch  ri  Dyos  e  kb’e  ub’ik  pa  ri  uk’olb’al  ri  Yojanan,  uk’ojol  ri  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI UWUJ RI ESDRAS

13

Elyasib’,  jawi’  xkanaj  kanoq  chaq’ab’  e  man  k’o  ta  uwa  e  ruk’ya’  xutijo,  xane  k’ax  k’olik  rumal ri k’ax xkib’an ri winaq che xetzalij uloq.  7Xb’an ri perkun pa ri Juda e pa ri Jerusalem, chkech konojel ri winaq che xetzalij uloq,  arech  kkimulij  kib’  pa  ri  Jerusalem:  8konojel  ri  man  kepe  taj  pa  oxib’  q’ij  –weri’,  jeri’  xkichomaj  ri  ek’amal  taq  b’e  e  ri  enim  taq  winaq–  kril  na  ri’,  che  ronojel  ri  jastaq  rech  kya’taj na chuwach ri anatama e ri are’ kesax ub’i ri’ chkixo’l ri mulin ib’ kech ri xetzalij  uloq.  9Konojel  ri  achijab’  e’ajjuda  e  e’ajb’enjamin,  xkimulij  kib’  pa  ri  Jerusalem  chi  pa  ri  oxib’ q’ij: are ri juwinaq q’ij rech ri ub’elej ik’; konojel ri winaq xkimulij kib’ pa ri k’ayb’al  rech  ri  Nim  Rachoch  ri  Dyos,  keb’irb’it  rumal  weri’  e  rumal  che  tajin  sib’alaj  jab’.  10Ri  chuchqajaw  Esdras,  kwa’lijik  e  kub’ij  chkech:  «Ri  ix  man  xixkojon  taj  rumal  rech  che  xixk’uli’  kuk’  enik’aj  ekaxlan  taq  ixoqib’  e  ruk’  weri’  xinimarisaj  umak  ri  Isra’el.  11Kamik  k’ut ri’, nimalaj chixmaltyoxin chech ri Yahweh, ri Kidyos ri e’itat, e chib’ana’ ri kraj are’,  chitasa’ iwib’ chkech ri winaq erech ri amaq’ e che’ijacha’ kanoq ri iwixoqilal». 12Konojel ri  mulin  ib’  ko  kkib’ij  «¡Je’,  qastzij  che  ri  uj  kqab’ano  ri  kab’ij!  13Xuwi  ne’  sib’alaj  ek’i  ri  siwantinimit e chanim ri’ q’älaj uj k’olik: man loq’ ta wa’ kujkanaj chuwach ri jab’; xoquje’,  weri’ man xa ta rech keb’ on oxib’ q’ij, rumal rech che sib’alaj uj k’i ri xujqaj pa ri mak ri’.  14Kuya na k’uri’ che ri eqanimal kikanaj kanoq pa qak’exwach qonojel ri mulin ib’: pa taq ri  eqatinimit, konojel ri jachintaq xek’uli’ kuk’ enik’aj ekaxlan taq ixoqib’, kepe na k’uri’ pa ri  q’ij che kch’ik kanoq kuk’ e’are’, ekachi’l uloq ri ekinimal e ri eq’ataltzij ek’o pa ronojel taq  tinimit, chi k’ate’ na qesaj ub’ik ri uq’aq’al royowal ri Qadyos, rumal we jun jas uwach ri’».   15Xuwi ri Jonatan, uk’ojol ri Asahel, e ri Yajse’i’as, uk’ojol ri Tikb’a, man xkaj taj kb’an  weri’, rachi’l ri Mesul–lam e ri ajlevita Sab’tay.  16Ri winaq che xetzalij uloq xkib’ano jacha  ri  xchomaxik.  Ri  chuchqajaw  Esdras  xe’ucha’  ri  ekinimal  chjujunal  e’a’upaja,  jeri’  jacha  kib’anom  pa  taq  kachoch,  konojel  xecha’ik  chi  ruk’  ri  kib’i’.  Kkichaple’j  ri  t’uyulem  pa  ri  nab’e  q’ij  rech  ri  ulajuj  ik’,  arech  kkichomaj  rij  weri’.  17Pa  ri  nab’e  q’ij  rech  ri  nab’e  ik’  k’isinaq chi kichomaxik konojel ri achijab’ che xek’uli’ kuk’ ekaxlan taq ixoqib’.    Ri ucholaxik kib’i’ ri e’ajmakib’ rumal che xek’uli’ kuk’ ekaxlan taq ixoqib’ 18Chkixo’l  ri  echuchqajawib’,  ri  xek’uli’  kuk’  enik’aj  ekaxlan  taq  ixoqib’,  xeriqitajik  we 

enik’aj  ri’:  chkixo’l  ri  e’uk’ojol  ri  Josu’e,  uk’ojol  ri  Yosadak,  e  chkixo’l  ri  erachalal,  e’are  weri’:  Ri  Ma’ase’i’as,  ri  Eli’eser,  ri  Yarib’  e  ri  Guedali’as;  19ri  e’are’  xkijeqeb’a’  ub’ixik  che  ke’kijach ub’ik ri ekixoqilal, e rumal ri kimak, kkichi’j jun ama’ chij pa tab’al toq’ob’ rech  sachb’al makaj.  20Chkixo’l ri e’uk’ojol ri Immer: ri Janani e ri Seb’adi’as.  21Chkixo’l ri e’uk’ojol ri Harim: ri Ma’ase’i’as, ri Eli’as, ri Sema’i’as, ri Yeji’el e ri Usiyi’as.  22Chkixo’l  ri  e’uk’ojol  ri  Pasejur:  ri  Elyo’enay,  ri  Ma’ase’i’as,  ri  Isma’el,  ri  Natana’el,  ri  Yosab’ad e ri Elasa.  23Chkixo’l ri e’ajlevi: ri Yosab’ad, ri Simi, ri Kela’i’as –junam ruk’ ri Kelita–, ri Petaji’as, ri  Juda e ri Eli’eser.  24Chkixo’l ri e’ajb’ixonelab’: ri Elyasib’ e ri Sakkur.  Chkixo’l ri elaq’b’anel uchi’ja: ri Sal‐lum, ri Telem e ri Uri.  25Chkixo’l ri e’ajisra’el:  Ri  e’uk’ojol  ri  Paros:  ri  Rami’as,  ri  Yissiyi’as,  ri  Malkiyi’as,  ri  Miyyamin,  ri  Ele’asar,  ri  Malkiyi’as e ri B’eni’as.  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI UWUJ RI ESDRAS

14 26Chkixo’l ri e’uk’ojol ri Elam: ri Mattani’as, ri Sakari’as, ri Yeji’el, ri Ab’di, ri Yeremot e 

ri Eli’as.  27Chkixo’l  ri  e’uk’ojol  ri  Sattu;  ri  Elyo’enay,  ri  Elyasib’,  ri  Mattani’as,  ri  Yeremot,  ri  Sab’ad e ri Asisa.  28Chkixo’l ri e’uk’ojol ri B’eb’ay; ri Yojanan, ri Janani’as, ri Sab’b’ay, ri Atlay.  29Chkixo’l ri e’uk’ojol ri B’igb’ay: ri Mesul‐lam, ri Mal‐luk, ri Yeda’i’as, ri Yasub’, ri Yisal,  ri Yeremot.  30Chkixo’l  ri  e’uk’ojol  ri  Pajat‐Mo’ab’:  ri  Adna,  ri  Kelal,  ri  B’enani’as,  ri  Ma’ase’i’as,  ri  Mattani’as, ri B’esalel, ri B’innuy e ri Manasses.  31Chkixo’l ri e’uk’ojol ri Jarim: ri Eli’eser, Yissiyi’as, ri Malkiyi’as, ri Sema’i’as, ri Sime’on,  32ri B’enjamin, ri Mal‐luk, ri Semari’as.  33Chkixo’l ri e’uk’ojol ri Jasum: ri Mattenay, ri Mattatta, ri Sab’ad, ri Elifelet, ri Yeremay,  ri Manasses, ri Simi.  34Chkixo’l ri e’uk’ojol ri B’ani: ri Ma’aday, ri Amram, ri Jo’el,  35ri B’enani’as, ri B’edi’as, ri  Kela’i’as, 36ri B’ani’as, ri Meremot, ri Elyasib’, 37ri Mattani’as, ri Mattenay e ri Ya’asay.  38Chkixo’l ri e’uk’ojol ri B’innuy: ri Simey, 39ri Selemi’as, ri Natan e ri Ada’i’as.  40Chkixo’l ri e’uk’ojol ri Sakkay: ri Sasay, Saray,  41ri Asare’el, Selemi’as, ri Semari’as,  42ri  Sal‐lum, ri Amari’as, ri Jose.  43Chkixo’l ri e’uk’ojol ri Neb’o; ri Yehi’el, ri Mattiti’as, ri Sab’ad, ri Seb’ina, ri Yadday, ri  Jo’el, ri B’enani’as.  44Konojel ri e’are’ xek’uli’ kuk’ ekaxlan taq ixoqib’, k’atek’ut, xekijach ub’ik ri ixoqib’ e ri  ekalk’uwa’l. 

__________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI UWUJ RI ESDRAS

15

RI UWUJ RI NEHEMI’AS     Keb’ oxib’ tzij puwi’ Wuj Nehemi’as

Pa ri Nehemi’as 1-7, ri ajawinel Artajerjes kukoj ri Nehemi’as ajpajanel chrech ri amaja’ pa ri rachoch (1,11); xoquje' ri ajawinel kutaqo ri Nehemi'as che uyakik ri utapya ri Jerusalem e chrech unojisaxik chi jumul ri tinimit chrech winaq, rumal rech che tolonik kanajinaq kanoq ri tinimit. Pa ri kapitulo 8-10 ri Esdras kusik’ij uwach ri Upixab’ ri Mo'ises chkiwach ri winaq (8,1). Pa ri kapitulo 11-12 k’o ri kib’i’ ri winaq che kepetik e kejaqi' pa ri Jerusalem. Nab’e k'o ri kib’i’ ri e’ajleb'ita e ri echuchqajawib’. Ri kab'ix pakiwi' ri echuchqajawib' chiwila' ri 12, 12-20. Pa ri kapitulo 13 k’o jun ukab’ uchak ri Nehemi’as che are man ya'tal taj ri k'ulanem kuk' ixoqib' che man e'ajisraelita taj.

__________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI UWUJ RI NEHEMI’AS

16

     

RI UWUJ RI NEHEMI’AS 

Ri uchak upatan ri Nehemi’as rech utoq’ob’isaxik uwach ri Juda

11Utzij ri Nehemi’as, uk’ojol ri Jakali’as.  Pa rik’lal ri Kisle’u, pa ri juwinaq junab’ che kajawinik chik ri ajawinel Susa, 2Ri Janani, jun  chkech  ri  ewachalal,  kopanik  erachi’l  uloq  enik’aj  winaq  e’ajjuda.  Ri  in,  kinta  kitzijol  ri  e’ajjudi’o  chkech  –ri  Xeto’taj  kanoq,  ri  man  xek’am  ta  ub’ik  pa  ri  kaxlan  ulew–  e  xinta  utzijol ri Jerusalem chkech.  3Ri e’are’ kkib’ij chwech: «Ri xeto’taj kanoq che man xek’am ta  ub’ik pa ri kaxlan ulew, ek’o jela’ pa ri tinimit, nimalaj k’ax ek’olik e man kkich’ob’ taj jas ri  kkib’ano, ri utapya ri Jerusalem mulmik ub’anom pulew e portajinaq kanoq uchi’ taq ja».  4Ruk’ weri’, ri in xint’uyi’k e xinoq’ik; k’i q’ij xinoq’ik, xinmewajik e xinch’aw ruk’ ri Dyos  rajaw ri kaj.  5K’atek’uri’,  xinb’ij:  «¡Ayuum  Yahweh!,  at  rajaw  ri  kaj,  ri  at,  che  at  nimalaj  Dyos  e  at  xib’ib’al, che man kat’oqopij ta ri chapb’alq’ab’ e man kak’ex ta ri atzij chkech ri jachintaq  kkiloq’ej e kkik’aslemaj ri jetaq ataqanik,  6qas chatatab’ej b’a’ e chajaqa’ b’a ri awoq’och,  arech  katab’ej  ri  uch’ab’al  ri  apataninel.  Ri  kinb’an  in  chawach  kamik  ri’,  chi  paq’ij  e  chi  chaq’ab’,  pakiwi’  ri  e’apataninel,  e  kinsol  ronojel  ri  jetaq  mak  xkib’an  ri  e’ajisra’el  chawach: ¡chi in wi e ri rachoch ri nutat, xujmakunik!  7ri uj sib’alaj man utz taj ri xqab’an  chawach,  man  xqak’aslemaj  ta  ri  jetaq  ataqanik,  ri  jetaq  apixab’  e  ri  rajawaxik  che  krawasix  uwach  xab’ij  chrech  ri  apataninel  Mo’ises.  8K’atek’uri’,  chana’tisaj  b’a’  ri  atzij  xab’ij  chrech  ri  apataninel Mo’ises:  “We  kik’ex ri  itzij  chwech  ri  in, kixinjub’uj  chkixo’l  ri  jetaq amaq’;  9k’atek’ut, we kixtzalij uloq wuk’ ri in, kkik’aselmaj ri jetaq xintaqan chrech e  kib’ano, kne’b’a naj ek’o wi ri ewinaq pa taq uxkut kaj ulew, ri in ke’inmulij chi na uloq ri’ e  ke’intzalijisaj  na  uloq  ri’  pa  ri  jun  K’olb’al  che  xincha’  in  arech  kkanaj  chila’  ri  Nub’i’  ”.  10¡Ek’olik waral ri’ ri e’apataninel e ri siwan atinimit che ri xe’aloq’ ri at rumal ri nimalaj  akowinem e rumal ri uchuq’ab’ aq’ab’!  11¡Je’ b’ari’! Ajawxel, chatatab’ej b’a’ ri uch’ab’al ri  apataninel  kub’an  chawach,  ri  kich’ab’al  ri  e’apataninel,  ri  e’are’  che  kkaj  kkina’  kib’  chuwach  ri  Ab’i’.  Kamik  ri’,  ri  in  sib’alaj  kinta’  chawech,  chaya’  b’a’  ri  utzil  chech  ri  apataninel e chab’ana’ b’a’ arech ri are’ kuriq utz chuwach ri jun achi ri’».   Aretaq chi’ weri’, ri in, in ajpajanel amaja’ ruk’ ri ajawinel.  21Pa  ri  ik’  Nisan,  aretaq  chi’  juwinaq  junab’  chik  kajawinik  ri  ajawinel  Artajerjes,  aretaq  chi’ in, ri in ajpajnel amaja’, xink’am ub’ik ri amaja’ e xinchi’j chech ri ajawinel. Che taq chi  q’ij  kanoq,  ri  in  man  k’o  ta  jumul  inb’isoninaq.  2K’atek’uri’,  ri  ajawinel  kub’ij  chwech:  «¿Jasche  b’isob’al  kka’y  ri  awach?  Ri  at,  man  at  yawab’  taj?  ¿La  k’o  jun  b’is  pa  ri  awanima’?». Ri in man kinch’ob’ ta chik jas ri kinb’ano  3e kinb’ij chrech ri ajawinel: «¡pa  junalik  chk’oji’  b’a’  uk’aslemal  ri  ajawinel!  ¿La  man  b’isib’al  ta  k’uri’  k’olik  ri  nuwach  aretaq chi’ ri tinimit jawi’ imuqutal wi ri enutat k’isinaq tzij puwi’ cho ri ulew e ri uchi’ taq  ja portajinaq kanoq rumal ri q’aq’?».   4K’atek’uri’,  ri  ajawinel  kub’ij  chwech:  «¿Jas  k’ut  ri  kawaj  kata’o?»  xinsik’in  chrech  ri  Dyos rajaw ri kaj  5e xinb’ij chrech ri ajawinel: «We kraj ri ajawinel e we ri katki’kot ri at  ruk’ ri uchak ri apataninel, chaya’ b’a’ alaj chwech kinb’e in  pa ri Juda, pa ri tinimit jawi’  emuqutal wi ri enutat, arech ki’nyaka’ chi jumul ri in».  6Ri ajawinel kuta’ chwech –e ri ixoq  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI UWUJ RI NEHEMI’AS

17

ajawinel t’uyul chutzal ti are’–: «K’a jampa’ q’ij kuq’i ri ab’inem? ¿K’a jampa’ kattzalij chi  uloq?». Ri in xinch’ik jun q’ij chuwach ri are’, utz xuta ri ajawninel e xuya alaj chwech che  kinb’e ub’ik.   7K’atek’uri’,  xinb’ij  chrech  ri  ajawinel:  «We  kraj  ri  ajawinel,  che  kya’  ub’ik  chwech  enik’aj taq wuj kech ri eq’atb’al taq tzij ek’o pa Ch’aqap chrech ri E’ufrates, arech man k’o  ta k’ax kinriqo e kkiya alaj chwech kinb’e pa ri Juda;  8xoquje’ jun wuj rech ri Asaf, ri are’  che tak’al chrij ri jetaq k’olb’al rech ri ajawinel, arech kuya’ ri che’ rajawaxik chwech pa ri  chak  arech  kb’an  ri  uchi’  taq  ja  rech  ri  kowlaj  uk’olb’al  ri  Nim  Rachoch  ri  Dyos,  ri  jetaq  utapya  ri  tinimit  e  ri  wachoch  in  jawi’  kinjeqi’  wi  ri  in».  Ri  ajawinel  xuya’  weri’  chwech,  rumal rech che k’o ri utzalaj uq’ab’ ri Nudyos wuk’.  9Ri in kinopan kuk’ ri eq’atb’al taq tzij ek’o Ch’aqap chrech ri E’ufrates e xinjach chkech  ri uwuj ri ajawinel. Ri ajawinel e’utaqom uloq wuk’ enik’aj ekinimal achijab’ erech ch’o’j e  enik’aj achijab’ che kikejb’en ri kej, ri e’are’ ewachi’l uloq.  10Aretaq  chi’  ri  Sanb’al‐lat,  ri  ajjoronita,  e  ri  Tob’i’as  ri  jun  ajpataninel  ammonita,  xketa’maj weri’, sib’alaj itzel xkilo che petinaq uloq jun achi arech kub’ana’ utzil chkech ri  e’ajisra’el.    Xchomaxik che kyak chi jumul ri utapya ri Jerusalem 11Xinopanik 

pa  ri  Jerusalem,  e  xinkanaj  kan  chila’  oxib’  q’ij.  12K’atek’uri’,  chaq’ab’  xinwa’lijik ub’ik kuk’ enik’aj achijab’, man k’o ta jun xinb’ij chrech ri xuya ri Nudyos pa ri  nuchomanik  che  kinb’an  puwi’  ri  Jerusalem,  e  xuwi  k’o  wuk’  ri  nukej  che  nukejb’em.  13Chaq’ab’, xinel ub’ik pa jun uchi’ja rech ri Lya’nik, xinsuk’ ub’ik pa ri ub’e ri B’ulb’ux rech  ri Xib’ib’al Awaj, e chuwach ri uchi’ja rech ri Mes: xinka’yej ri utapya ri Jerusalem che k’ax  ub’anom e che portajinaq ri jetaq uchi’ja.  14Kinb’e chi apanoq e kinopan chuchi’ ri B’ulb’ux  e  ri  jun  Ja’  K’otom  che  rech  ri  Ajawinel,  k’atek’uri’  man  k’o  ta  b’e  che  kujq’ax  wi  ruk’  ri  nukej. 15Rumal k’u weri’, xinpaqi’ chi jumul, chi chaq’ab’, cho ri siwan, xinnik’oj chi ri tapya  e  xinok  ub’ik  chuchi’  ri  Lya’nik.  E  xa  jek’uri’  xintzalij  cho  ja,  16e  ri  eya’l  taq  n’ojb’al,  man  xketa’maj taj jawi’ xinb’e wi ri in e ri xinb’ana’. Chi k’ate’ na weri’, ri in man k’o ta nub’im  chkech ri e’ajjudi’o: man k’o ta nub’im chkech ri echuchqajawib’, chkech ri enim ta winaq,  chkech ri eq’atb’altzij e chkech ri enik’aj chik che k’o keqlem; 17k’atek’uri’, xinb’ij chkech ri  e’are’:  «Chi  ix  nak’ut  tajin  kiwilo  ri  k’ax  uj  k’o  wi,  ri  Jerusalem  k’isinaq  tzij  puwi’,  e  portajinaq  ri  jetaq  uchi’ja  chrech.  ¡Jo’  b’a’  che  uyakik  chi  jumul  ri  utapya  ri  Jerusalem,  e  man k’o ta chi jumul ri’ ketzelax qawach!».  18K’atek’uri’, xinb’ij chkech, ri uk’olik ri utzalaj  uq’ab’ ri Nudyos wuk’, xoquje’ xinb’ij chkech ri utzij xub’ij ri ajawinel chwech. Ri e’are’, ko  kkib’ij:  «¡Chujwa’lijoq  b’a’  e  chqayaka’  b’a’!»  e  xkikoj  kichuq’ab’  arech  qastzij  kb’an  we  utzalaj chak ri’.  19Aretaq chi’ xreta’maj ri Sanb’al‐lat, ri ajjoronita, ri Tob’i’as ri ajpataninel ammonita e  ri Guesem, ri jun ajarab’e, xkitze’j qawach e xepe che ub’ixik chqech: «¿Jas ri tajin kib’ano?  ¿La xa xiyak iwib’ chrij ri ajawinel?».  20Ri in xinb’ij chkech: «Ri Dyos rajaw ri kaj, kub’an ri’  arech, utz kuje’el chrech ri qachak ri’. Ri uj che ujupataninel, kujok wa’ chrech we chak ri’.  K’atek’uri’, ri ix, man k’o ta iwech wa’, man k’o ta taqal chiwech e man k’o ta kixna’tisax  wa’ pa ri Jerusalem.   

__________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI UWUJ RI NEHEMI’AS

18 Ri winaq che xk’iy pa kanima’ kkiyak chi jumul ri tinimit

31Ri nimalaj chuchqajaw Elyasib’ e ri erachalal ri echuchqajawib’, are xkiyak ri jun uchi’ja  kech  ri  Chij;  kkinuk’u  ri  jetaq  che’,  kkib’an  ri  uxaq  uchi’ja,  ri  chapb’al  rech  e  ri  jetaq  uch’ich’ e xkitaqej chi ub’ik ri keq’te’ kech ri Ok’al e chi k’ate’ xe’opan chi pa ri keq’te’ rech  ri  Janane’el.  2Chutzal  weri’,  are  xechakun  chik  ri  e’ajjeriko;  chkitzal  ukoq  ri  e’are’  are  xchakun ri Sakkur, uk’ojol ri Imri.  3Ri e’uk’ojol ri Ja‐Sana’a are xeyakowik ri uchi’ja kech  Kär; kkiximo e xkitak’ab’a’ ri jetaq che’, kkikoj ri chapb’al rech, ri jetaq tz’apib’al rech e ri  jetaq ch’ich’.  4Chkitzal ri e’are’ are xchakun ri Meremot, uk’ojol ri Uri’as, uk’ojol ri Hakkos;  chutzal ri are’ are xchakun ri Mesul‐lam, uk’ojol ri B’ereki’as, uk’ojol ri Mesesab’el; chutzal  ri are’, are xchakun ri Sadok, uk’ojol ri B’a’ana.  5Chutzal ri are’, are xechakun ri uwinaq ri  Teko’a,  k’atek’ut,  ri  ekinimal  man  xkaj  taj  xkikoj  ri  ub’ojal  kij  chrech  ri  patan  kuk’  ri  ekajaw.  6Ri  uchi’ja  rech  ri  k’ak’  tinimit,  e’are  ri  Yoyada,  uk’ojol  ri  Pase’aj,  e  ri  Mesul‐lam  uk’ojol  ri  B’esodi’as,  kkib’an  chi  jumul;  xkiximo  e  xkitaka’ab’a’  ri  jetaq  uche’al,  kkikoj  ri  jetaq  uchapb’al,  ri  tz’apib’al  rech  e  ri  jetaq  ch’ich’.  7Chkitzal  ri  e’are’,  are  xechakun  ri  Melati’as  ri  ajgab’a’on  e  ri  Yadon  ri  ajmeronot,  xoquje’  ri  winaq  e’ajgab’a’on  e  e’ajmispa,  rech  utzil  chrech  ri  q’atb’altzij  k’o  Ch’a’ap  chrech  ri  E’ufrates.  8Chkitzal  ri  e’are’,  are  xchakun  ri  Ussi’el,  jun  chkixo’l  ri  ekijuq’at  ri  e’ajch’ayilchi’ich,  e  chutzal  chi  ukoq,  are  xchakun  ri  Janani’as,  jun  chkixo’l  ri  ekijuq’at  rineb’anal  ri  k’ok’alaj  taq  kunab’al:  ri  e’are’  xkiyak ri Jerusalem e xe’opanik chi pa ri utapya ri k’ayib’al.  9Chutzal ri are’, are xchakun ri  Refa’i’as che uk’ojol ri Jur, k’amalb’e chkech panik’aj utinimit ri Jerusalem.  10Chutzal ukoq  are  xchakun  ri  Yeda’i’as,  uk’ojol  ri  Harumaf,  chuwach  ri  rachoch;  chutzal  chi  ukoq  are  xchakun ri Jattus, uk’ojol ri Hasab’ne’i’as.  11Malkiyi’as, uk’ojol ri Jarim e ri Jassub’, uk’ojol  ri  Pajt‐Mo’ab’,  are  xeyakow  ri  jun  ch’aqap  chik  che  utiqem  rib’  ruk’  weri’  e  xopanik  chi  jawi’ k’o wi ri ukeq’te’ ri jetaq tuj.  12Chkitzal ukoq ri e’are’ xechakun ri Sal‐lum uk’ojol ri  Hal‐lohes,  kinimal  panik’aj  chkech  ri  tinimit  Jerusalem,  erachi’l  ri  e’uk’ojol.  13Xkiyak  ri  uchi’ja rech ri Lya’nik, ri Hanun e ri e’ajsano’aj: xkiyako, xkikoj ri jetaq uxaq ri uchija, ri  utak’lab’al, ri chapb’al rech, ri jetaq tz’apib’al rech e ri jetaq ch’ich’ e xkib’an kaq’o’ lajujk’al  1.000  xk’ab’ chrech ri tapya, chi k’ate’ xe’opan pa ri uchi’ja rech ri Mes.  14Ri uchi’ja rech  ri  Mes,  ri  xyakowik  are  ri  Malkiyi’as,  uk’ojol  ri  Rekab’,  kinimal  ri  tinimit  B’et‐ha‐Kerem,  erachi’l ri e’uk’ojol: xukoj chapb’al rech, ri jetaq tz’apib’al rech e ri jetaq ch’ich’.  15Ri uchi’ja rech ri B’ulb’ux, are ri Sal‐lum, uk’ojol ri Kol‐Jose, kinimal ri tinimit Mispa,  xb’anow ri chak: xuyako, xumuq rij, xukoj ri uxaq uchi’ja, ri jetaq utz’apib’al e jetaq ch’ich’.  Xoquje’  xub’an  ub’anik  ri  utapya  ri  ub’e  ri  ja’  k’otom  rech  ri  Silo’e,  che  k’o  chunaqaj  ri  utzalaj  rulew  ri  ajawinel,  chi  k’ate’  ri  kmukal  che  kqaj  uloq  pa  ri  utinimit  ri  David.  16Chutzal ukoq ri are’, are ri Nehemi’as; uk’ojol ri Asb’uk, kinimal panik’aj chrech utinimit  ri B’et‐Sur, xchakunik chuwach ri jetaq muqub’al rech ri David e xas xopanik pa ri ja’ che  k’otom  e  pa  ri  Kachoch  ri  Achijab’  che  e’utz  chech  ri  Ch’o’j.  17Chutzal  chi  ukoq  ri  are’,  xechakun  ri  e’ajlevita:  ri  Rejum,  uk’ojol  ri  B’ani;  chutzal  chi  ukoq  are  chi  xchakunik  ri  Jasab’i’as,  kinimal  panik’aj  ri  tinimit  Ke’ila,  chi  pa  ri  utinimit;  18chutzal  chi  ukoq  are  xechakun chik ri erachalal: ri B’innuy, uk’ojol ri Jenadad, kinimal panik’aj chrech ri tinimit  Ke’ila;  19chutzal chi ukoq are chi ri Eser, uk’ojol ri Josu’e, k’amalb’e pa ri Mispa, xuyak chi  jun  ch’aqap,  chuwach  apan  ri  paqalem  jawi’  k’o  wi  ri  k’olb’al  rech  ri  jetaq  ch’ich’  rech  ch’o’j, pa ri Jutz’.  20Chuwach  chi  apanoq  ri  are’,  are  ri  B’aruk,  uk’ojol  ri  Sab’b’ay,  xuyak  chi  jun  ch’aqap,  xumajij  pa  Ujutz’  e  xopan  pa  ri  uchi’ja  rech  ri  rachoch  ri  nim  chuchqajaw  Elyasib’.  21Chuwach chi aq’anoq ri are’ are chi ri Meremot, uk’ojol ri Uri’as, uk’ojol ri Hakkos, xuyak  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI UWUJ RI NEHEMI’AS

19

chi  jun  ch’aqap,  xmajtaj  ub’ik  pa  ri  uchi’  rachoch  ri  Elyasib’  e  kopan  chi  pa  ri  uk’isb’al.  22Chuwach chi apanoq ri are’, e’are chi ri echuchqajawib’ che ejeqel waral ri’.  23Chuwach  chi  aq’anoq,  e’are’  ri  B’enjamin  e  ri  Jassub’  xechakunik  chi  chuwach  ukoq  ri  kachoch.  Chukitzal  chi  ukoq  ri  e’are’,  e’are  ri  Asari’as,  uk’ojol  ri  Ma’ase’i’as,  uk’ojol  ri  Anani’as,  kuyako  chi  naqaj  chech  ri  rachoch.  24Chutzal  ri  are’,  are  xchakunik  ri  B’innuy,  uk’ojol  ri  Jenadad, kuyak chi jun ch’aqap, xumajij pa ri rachoch ri Asari’as e xopan pa ri Uk’isb’al e  pa ri Jutz’.  25Are chi ukoq ri Palal, uk’ojol ri Usay, xub’an ub’anik chuwach  apan ri Jutz’ e  chuwach apan ri Keq’te’ che nimalaj kka’y uloq ajsik chrech ri  rachoch ri ajawinel, ri k’o  ajsik che kopanik pa ri uk’olb’al jawi’ ketz’apix wi ri winaq. Chutzal chi ukoq ri are’, are’ ri  Peda’i’as, uk’ojol ri Pare’os xyakowik  26e kopanik chi chuchi’ ri Ja’ k’o pa relb’alq’ij e pa ri  k’isb’al  keq’te’.  27Chutzal  chi  ukoq  are  chi  ri  winaq  e’ajteko’a  kkiyak  chi  jun  ch’aqap,  chuwach apanoq ri nimalaj keq’te’ che kb’e ri utapya ri Ofel.  28Chi pa uchi’ja kech ri Kej, are ri echuchqajaw xeyakowik, chjujunal xkiyak chuwach ri  kachoch.  29Chkitzal  chi  ri  e’are’,  are  ri  Sadok  xyakowik,  uk’ojol  ri  Immer,  chuwach  ri  rachoch. Chutzal chi ukoq ri are’, are ri Sema’i’as xyakowik, uk’ojol ri Sekani’as, laq’ab’anel  che  ri  uchi’ja  k’o  pa  ri  relb’alq’ij.  30Chutzal  chi  ukoq  ri  are’,  are  ri  Janani’as,  uk’ojol  ri  Selemi’as, rachi’l ri Janun, uwaq uk’ojol ri Salaf, kkiyak chi  jun ch’aqap. Chutzal chi ukoq  are  chi  ri  Mesul‐lam  xyakowik,  uk’ojol  ri  B’ereki’as,  chuwach  ukoq  ri  rachoch.  31Chutzal  chi  ukoq  ri  are’  are  ri  Malki’as,  che  jun  chkixo’l  ri  kijuq’at  ri  ajch’ayilch’ich’,  ri  xuyako  xopanik chi ruk’ ri kachoch ri «eya’om» e ruk’ ri kachoch ri e’ajk’ayib’, xopanik chuwach ri  uchi’ja  jawi’  klaq’ab’axik,  kopanik  chi  pa  ri  uk’olb’al  ri  Jutz’  k’o  ajsik.  32Ri  k’olb’al  kkanaj  chuxo’l ri Jutz’ e ri uchi’ja kech ri Chij, e’are ri ajch’ayilch’ich’ e ri ajk’ayib’ xeyakowik.    Ri ekik’ulel ri e’ajjudi’o kkoj kik’u’x ri ajchakib’ 33Aretaq chi’ ri Samb’al‐lat xreta’maj che ri uj tajin kqayak chi jumul ri tapya, xtzurtajik 

e  xyaktaj  uq’aq’al  royowal.  Ktze’n  chkij  ri  e’jajjudi’o,  34e  kuraqaqej  uchi’  chkiwach  ri  erachalal  e  chkiwach  ri  enim  taq  winaq  ek’o  pa  ri  Samari’a:  «¿Jas  kkaj  wa’  kkib’ano  le  imeb’a’  taq  ajjudi’o?  ¿La  xa  kkaj  la’  che  kekowin  che  uyakik  chi  xa  pa  jun  q’ij?  ¿la  kkichomaj che kkiya uk’aslemal la’ le jetaq ab’aj le’ che tajin kkesaj uloq pa ri mulmik taq  ab’aj  e  che  portajinaq  kanoq?».  35Ri  Tob’i’as,  ri  Ammonita  che  k’o  ukoq  chutzal  ri  are’,  kub’ij: «Chaya’ alaj chkech kkiyak weri’, rumal rech che we kok jun utiw pa we tapya ri’  ¡k’ax  chech  we  tapya  ri’!».  36¡Chatatab’ej  b’a’  b’a’  Qadyos,  rumal  rech  che  tajin  ktze’x  qawach!  Chab’ana’  b’a’  che  are  kqaj  pakiwi’  ri  e’are’  ri  tzij  tajin  kkib’ij.  Che’ajacha’  b’a’  arech ketzelaj kiwach pa jun kaxlan ulew chik!  37Masacho ri kitzel kkib’ano, machup b’a’  uwach ri kimak chawach; rumal rech che xetze’en chkij ri tajin kkiyak chi jumul ri tapya!  38Ri  uj  xqayak  ronojel  ri  tapya,  xqak’iso  e  xopanik  chi  panik’aj  ri  relik  ajsik.  Ri  winaq  ruk’ ronojel kanima’ xkib’an ri chak.  41Aretaq chi’ ri Samb’al‐lat, ri Tob’i’as, ri e’ajarab’e, ri e’ajammon e ri Asdoditas xketa’maj  che utz b’enaq ri uchak che uyakik ri utapya ri Jerusalem –rumal rech che tajin knojisaxik  ri jetaq siwan–, xpe sib’alaj kiyowal;  2junam uchomaxik xkib’ano arech kepe che ub’anik  chrech ri ch’o’j ruk’ ri Jerusalem e arech k’ixb’al kinkanaj kan ri in.  3K’atek’ut, xqach’ab’ej ri Qadyos e xujlaq’ab’anik chi paq’ij e chi chaq’ab’.  4Ri Juda tajin  kub’ij: «¡Man k’o ta chi kichuq’ab’ ri winaq che tajin kkiwerej uloq ri jastaq: sib’alaj ab’aj  k’olik; ri uj man kujkowin ta wa’ kqayak we tapya!».  5E ri eqak’ulel tajin kkib’ij: «Aretaq  chi’ maja’ keta’maj e che man k’o ta na’tal chkech, kujb’e wa’ chkij e keqakamisaj ri e’are’ e  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI UWUJ RI NEHEMI’AS

20

kqatak’ab’a  wa’  we  chak  ri’!».  6K’atek’uri’,  enik’aj  chkech  ri  e’ajjudi’o  che  ejeqel  naqaj  chkech ri e’are’ xepetik, xe’kiya’a ub’ixik lajuj mul chqech: «Kepe uloq chqij chi pa ronojel  taq tinimit uloq jawi’ ri ejeqel wi ri e’are’!».  7Xa jek’uri’, ri siwantinimit, xelaq’ab’anik pa  taq k’olb’al che job’jik, chrij uloq ri tapya, e jawi’ k’o nik’aj taq tel uloq; xe’incholej ri winaq  jeri’  jacha  kib’anom  pa  taq  ri  ja  k’olb’al,  chkijujunal  kuk’am  ri  kich’ich  rech  ch’o’j,  ri  k’yaqb’alch’ich’  e  ri  jetaq  ch’ab’.  8Aretaq  chi’  kinwilo  che  tajin  kkixe’j  kib’,  xinwa’lajik  e  kinb’ij  weri’  chkech  ri  enim  taq  winaq,  chkech  ri  eq’atb’altzij  e  chkech  ri  esiwantinimit:  «¡Mixib’ij  b’a’  iwib’  chkech  we  winaq  ri’!  Chna’taj  b’a’  chiwech  ri  Ajawxel,  ri  Nimalaj  ub’antajik  e  che  Kxib’ix  ib’  chuwach,  e  chixch’o’jinoq  b’a’  rech  utoq’ob’isab’al  kiwach  ri  e’iwachalal, ri e’iwalk’uwa’l, ri e’imi’al, ri e’iwixoqilal e ri jetaq iwachoch!».  9Aretaq chi’ ri  eqak’ulel xketa’maj che ri uj xqeta’maj ri kichomab’al kib’anom e che ri Dyos xub’an k’ax  chrech ri kichomam chqij, xeb’e ub’ik, e ri uj, qonojel kujtzalijik che ub’anik chi jumul ri  qachak.  10K’atek’ut,  xas  chi  pa  we  jun  q’ij  ub’ik  ri’,  xa  panik’aj  chik  chkech  ri  achijab’  xkib’an  kanoq ri chak; ri panik’aj chik, kuk’am ri k’yaqb’al ch’ich’, ri to’b’al kib’, ri taq ch’ab’ e ri  jetaq kixalma, xekanajik kanoq che ula’ab’axik ronojel ri rachoch ri Juda  11che tajin kkiyak  ri  tapya.  Xoquje’  ri  tajin  kkib’an  ri  eqa’n  kuk’am  kich’ich’  rech  ch’o’j:  konojel,  ruk’  jun  kiq’ab’ tajin kkib’an ri chak, e ruk’ ri jun chik uchapom ri kich’ich’ rech ch’o’j.  12Konojel ri  achijab’  che  tajin  kechakun  che  uyakik  ri  tapya,  kuk’am  chuxe’  kipam  ri  kich’ich’  rech  ch’o’j. Chintzal ri in k’o ukoq jun che kroq’esaj ri ruk’a’ wakax.  13Kinb’ij chkech ri enim taq  winaq,  chkech  ri  eq’atb’ataq‐  tzij  e  chkech  ri  esiwantinimit:  «Sib’alaj  nim  ri  chak  e  ri  uj  qajub’um qib’ pa ronojel ri urab’arik ri tapya, naj qaxo’l qab’anom:  14Aninaq kixpetik che  umulixik iwib’, pa ri k’olb’al jawi’ kito che kch’aw wi ri ruka’ wakax, e ri Qadyos kch’o’jin  ri’ quk’ ri uj»;  15Jeri’ uwokik ri chak xqab’an ri uj, chi pa ri aq’ab’il ub’ik e  chi k’ate’ ke’el  uloq  ri  taq  ch’imil.  16Xoquje’,  pa  taq  we  q’ij  ri’,  kinb’ij  chkech  ri  siwantinimit:  «Konojel  kq’axej ri chaq’ab’ pa ri Jerusalem kuk’ ri kipataninel, xa jek’uri’, rajawaxik kujlaq’b’anik  chaq’ab’  pa  ri  Jerusalem  e  paq’ij  kujchakunik».  17K’atek’ut,  ri  in,  ri  ewachalal,  ri  winaq  ewachi’l, e ri achijab’ che elaq’b’anel, man kkesaj taj ri katz’yaq; konojel kuk’am ri kich’ich’  rech ch’o’j pa ri kiq’ab’.    Ri k’ax kriqitajik chkixo’l ri winaq pa taq ri uq’ij ri Nehemi’as

51K’atek’uri’,  jun  nimalaj  oq’ej  xwa’lajik  chkixo’l  ri  siwantinimit  e  chkixo’l  ri  ekixoqilal,  xkich’a’o ri k’ax tajin kkib’an ri ekachalal e’ajjudi’o. 2Ek’o nik’aj kkib’ij: «Rajawaxik che ri uj  xe’qaya’ pa prenta ri eqak’ojol e ri eqami’al arech kya ri triko chqech, e xa jek’uri’, ri uj loq’  kujwa’ik  e  loq’  kujk’asi’k».  3Ek’o  chi  nik’aj  xkib’ij:  «Rajawaxik  che  kqaya’  pa  prenta  ri  qulew, ri tikb’al uva e ri qachoch arech kya ri triko chqech pa ri numik kaqariqo.  4Enik’aj  chik kkib’ij: «¡Arech loq’ kqatoj ri alkab’al chrech ri ajawinel, rajawaxik xqaqaj pwaq puwi’  ri  taq  qulew  e  puwi’  ri  tikb’al  qa’uva;  5e  ri  uj  junam  qati’ojal  kuk’  ri  eqachalal,  e  ri  eqak’uwa’l ejunam kuk’ ri ekalk’uwa’l e’are’, k’atek’uri’, ri uj chi rajawaxik wi che keqajach  ri eqalk’uwa’l e ri eqami’al pa ri patanajik; k’atek’uri’, chkix’ol ri eqami’al ek’o nik’aj kb’an  k’ax  chkech  kumal  ri  achijab’!  Ri  uj,  man  k’o  ta  jun  jas  uwach  kujkowinik  kqab’ano  chuwach weri’, rumal rech che ri qulew e ri tikb’al qa’uva k’o puq’ab’ jun chik winaq».  6Ri  in,  sib’alaj  xyakataq  uq’aq’al  woyowal  aretaq  chi’  xinta’  ri  kkich’a’o  e  ri  tzij  ri’.  7Xinchomaj pa ri wanima’, che ke’inyaj na ri enim taq winaq e ri eq’atb’al taq tzij, e jewa’  xinb’ij chkech ri’: «¡Nimalaj eqa’n ri kiya chijujunal chrij ri iwachalal!». Xinsik’ij chkij jun  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI UWUJ RI NEHEMI’AS

21

nimalaj mulin ib’,  8ri xinb’ij chkech ri e’are’: «Ri uj, jacha ri xujkowin chrech, xeqaloq’ chi  jumul ri eqachalal e’ajjudi’o ri xek’ayix ub’ik chkech ri jetaq amaq’ chik. ¡K’atek’uri’, kamik  chik  ri’,  ix  ri  kixk’ayin  ub’ik  ri  e’iwachalal  arech  keqaloq’  chi  ri  uj!».  Ri  e’are’,  mem  xekanajik, man kkiriq taj jas utzalejixik uwach kkib’an we tzij ri’.  9K’atek’uri’, ri in xinb’ij  chik: «Man utz taj ri tajin kib’ano. ¿La man kiwaj taj kina’ iwib’ chuwach ri Qadyos, arech  kqaq’il  ri  yoq’oj  kkib’an  ri  eqak’ulel  taq  tinimit  chqech?  10Xoquje’  ri  in,  ri  ewachalal  e  ri  enuwinaq,  xqaqaj  pwaq  e  triko  chkech  ri  e’are’.  ¡Utz  b’a’  ri’!  Chqasacha’  b’a’  we  k’as  ri’.  11Chitzalij  b’a’  chanim  ri’,  ri  kulew,  ri  tikb’al  ki’uva,  ri  jetaq  tikb’al  olivo  e  ri  kachoch,  e  chisacha’ b’a’ ri kik’as ruk’ pwaq, ruk’ triko, ruk’ amaja’, e ruk’ ri tumi’n che xiqaj chkech ri  e’are’». 12Ri e’are’ kkib’ij: «Ri uj kqatzalij wa’ weri’; man k’o ta chi kqata’ ri’ chkech ri e’are’;  ri  uj  kqab’an  na  ri’  jacha  ri  xab’ij  at».  K’atek’uri’,  xe’insik’ij  ri  echuchqajawib’  e  xinb’ano  arech  kkijeqeb’a’  ri  kitzij  chkiwach  ri  e’are’  che  qastzij  kkib’an  weri’.  13Xintota’  ri  keb’  upekpik ri watz’yaq e xinb’ij: «¡Jewa’ chub’ana’ ub’ik che utotaxik ri Dyos chi pa ri rachoch  e chi pa ri rechb’al ub’ik, ri jun winaq che man kub’an ta weri’: Jewa’ utota’xik kb’anik e  jewa’ ujamik kab’anik!». E konojel ri mulin ib’ kkib’ij: «Amen!» e nim kkil wi ri Yahweh. E  ri siwantinimit qastzij xkib’an we tzij ri’.  14K’atek’uri’, chi pa ri q’ij ub’ik che xinukoj ri ajawinel inq’atb’altzij pa ri tinimit Juda,  chi pa ri juwinaq junab’ e kopan pa ri juwinaq kab’lajuj junab’ che kajawinik ri ajawinel  Artajerjes, chi kab’lajuj junab’, ri in e ri ewachalal man k’o ta jas uwach xqatijo che rech ri  q’atb’altzij.  15K’atek’uri’,  ri  eq’atb’altzij  che  enab’e  chnuwach  ri  in,  k’ax  xkib’an  chkech  ri  winaq:  ronojel  q’ij  keyo’q  kan  chkech  ri  alkab’al  puwi’  ri  wa,  kawinaq  saq  pwaq  siklos;  xoquje’ epataninel kech xkib’an k’ax chkech ri siwantinimit. E  k’u ri in, rumal che kinna’  wib’ chuwach ri Dyos, man jewa’ taj xinb’ano.  16Xoquje’,  ri  in  xintob’ik  che  uyakik  we  tapya  ri’,  e  kne’b’a’  man  k’o  ta  wulew,  xas  xinb’ano weri’, konojel ri enuwinaq junam uj k’o jela’ che ub’anik ri chak.  17Cho  ri  numexa  xkitij  kiwa’  ri  enim  taq  winaq  e  ri  eq’atb’al  taq  tzij,  ri  winaq  ri’  ewuqk’al lajuj  150  e kuk’ ri e’are’ man e’ejelam taj ri winaq che kepe uloq chi pa ri nik’aj  taq  tinimit  chik.  18Ronojel  taq  q’ij  xch’olik  e  utz  xb’an  chrech  jun  ama’  wakax,  ewaqib’  utzalaj  taq  chij  e  echikop  ajuwokaj,  e  weri’  ruk’  nurajil  in;  chjujunal  lajuj  taq  q’ij  kk’am  uloq k’i taq tz’um k’olb’al ri amaja’. E ruk’ weri’, man k’o ta jumul xinch’a’o ri jastaq rech ri  q’atb’altzij, rumal rech che k’o chi jun k’axalaj chak pakiwi’ ri siwantinimit.  19¡Ayum Nudyos! chatoq’ob’isaj b’a’ nuwach e chana’tisaj b’a’ ronojel ri utzil nub’anom  in pakiwi’ we siwantinimit ri’!    Ri k’ax taq chomanik kech ri e’ukulel ri Nehemi’as. Ri uk’isik uyakik ri tapya

61Aretaq chi’ ri Samb’al‐lat, ri Tob’i’as, ri Guesem ri jun ajjarab’e e ri enik’aj taq eqak’ulel  chik, xketa’maj che ri in xinyak chi jumul ri tapya e che man k’o ta ta chi jun jul chech ri  tapya –kne’b’a’ maja’ kkojik ri chapb’al rech ri uchi’ja–,  2ri Samb’al‐lat e ri Guesem xkitaq  uloq chwech we jun wuj ri’: «Tasa’j uloq che qach’ab’exik pa ri Ha‐Kefirim, pa ri taq’aj rech  ri Ono». K’atek’ut, ri e’are’ kichomam che kkib’an k’ax chwech.  3Xa jek’uri’ xe’intaq ub’ik  kuk’  ri  e’are’  enik’aj  taq  e’ajtaqo’nzij  arech  ke’kib’ij  chkech  weri’:  «Ri  in  k’o  jun  chak  chnuwach  che  nimalaj  ub’antajik  e  xa  jek’uri’  man  kinkowin  taj  kinqaj  ub’ik:  ¿La  ktak’i’  k’ut  ri  chak  rumal  rech  che  kinxuli’  ub’ik  ri  in  iwuk’  ix?».  4Kijeb’  mul  xkitaq  uloq  ub’ixik  chwech  we  tzij  ri’  e  ri  in  junam  utzalejixik  uwach  xinb’ano.  5K’atek’uri’,  pa  jun  uro’  mul  chik, ri Samb’al‐lat xutaq uloq ub’ixik chwech ruk’ jun upataninel che ruk’am uloq jun wuj  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI UWUJ RI NEHEMI’AS

22

che  torom  uloq,  6pa  ri  wuj  ri’  tz’ib’atalik  weri’:  «Ktatajik  utzijol  chkixo’l  ri  jetaq  amaq’  e  kujeqeb’a’ ub’ixik weri’ ri Gasmu, che ri at e ri e’ajjudi’os tajin kichomaj che kixwa’laj uloq  chqij;  e  rumal  k’u  wa’  weri’,  ri  at  tajin  kayak  ri  tapya;  e  ri  at  kawaj  katokik  kajawinel  chkech  ri  e’are’;  7xoquje’  che  ri  at  xe’akoj  eq’axal  utzij  ri  Dyos  arech  utz  atzijoxik  ri  at  kkib’an pa ri Jerusalem: ¡Ri Juda k’o jun rajawinel! Kamik ri’, we tzij ri’ kopan wa’ chuxikin  ri  ajawinel;  rumal  k’uwa’  weri’,  chatpet  uloq,  arech  junam  uchomaxik  kqab’ano».  8K’atek’ut, ri in xitaq ub’ixik chkech we tzij ri’: «Man k’o ta jeri’ jacha ri kab’ij rinat, weri’,  xa jalum taq tzij wa’ kk’iy pa ri awanima’!».  9Rumal rech che are xkaj kqaxib’ij qib’ ri uj e  xkichomaj: «Kkos ri’ ri kiq’ab’ chuwach ri chak e man kkik’is ta ub’anik ri’ ri chak ri’». E  ruk’ weri’, ri in xa ne are xinkoj chi na sib’alaj nuchuq’ab’.  10Pa  jun  q’ij,  ri  in  xinb’e  pa  ri  rachoch  ri  Semani’as,  uk’ojol  ri  Dela’i’as,  uk’ojol  ri  Mehetab’el, ri are’ che tz’apitalik pa che’. Kub’ij ri are’:  «¡Jo’ chi pa ri Nim Rachoch ri Dyos, pa ri tyoxlaj k’olb’al; chqatz’apij uloq ri taq uchi’ja  rech ri tyoxlaj k’olb’al, rumal rech che kepe ri’ che akamisaxik ri at, chi ch’aqa’b’ kamik ri’  kepe che akamisaxik!».  11K’atek’ut, ri in xinb’ij chrech: «¿La kanimajik jun achi jacha ri in? ¿Jachin jun achi ri’  jacha ri in kokik pa ri tyoxlaj k’olb’al arech kuto’ uwach ri uk’aslemal? ¡Man kinb’e ta ri’!».  12Rumal rech che ri in xinch’ob’o che ri are’ man taqom ta uloq rumal ri Dyos, xane xub’ij  we tzij ri’ panuwi’ ri in, rumal rech che xtojik ri are’ rumal ri Tob’i’as, 13arech ri in kinxib’ij  wib’,  kinb’an  weri’  e  kinmakunik;  e  ruk’  weri’,  ri  e’are’  kekowin  na  k’uri’  itzel  nutzijoxik  kkib’ano  e arech  kkitze’j  nuwach!  14Nudyos,  chana’tisaj  b’a’  ri  Tob’i’as,  rumal  ri  xub’ano,  xoquje’ chana’tisaj ri No’adi’as, ri ixoq q’axel utzij ri Dyos, xoquje’ ri enik’aj taq q’axel utzij  ri Dyos chik, che xkaj arech ri in kinxib’ij wib’.  15Ri tapya xk’is ub’anik pa ri q’ij juwinaq job’ rech ri ik’ Elul, xk’is ub’anik pa kawinaq  kab’lajuj  52  q’ij. 16Aretaq chi’ xketa’maj weri’ konojel ri eqak’ulel, xoquje’ aretaq chi’ xkil  konojel  ri  jetaq  amaq’  ek’o  naqaj  chqech,  jun  utzalaj  chak  chkiwach  e  xkichomaj  che  we  jun chak ri’ xas uchak ri’ Qadyos.  17Pa taq we q’ij ri’, ri enim taq winaq xkitaq k’i taq kiwuj chrech ri Tob’i’as, xoquje’ ktaq  chi ub’i ri uwuj ri Tob’i’as k’uk’ ri e’are’;  18rumal rech che ek’o ek’i rachi’l pa ri Juda, rumal  ne’ che ri are’ uji’ ri Sekani’as, uk’ojol ri Ara, e rumal che ri uk’ojol ri Yojanan k’ulan ruk’ ri  umi’al  ri  Mesul‐lam,  uk’ojol  ri  B’ereki’as.  19Xoquje’  utz  uchijoxik  ri  Tob’i’as  kb’an  chnuwach ri in e kya ub’ixik chrech ri jetaq nutzij ri in. E are wa’ ri Tob’i’as ri xtaqow uloq  ri jeta wuj chwech in, arech kinxib’ij wib’.  71Aretaq  chi’  xyakatajik  ri  tapya  e  xkojtajik  wumal  ri  jetaq  uchi’ja,  xekojik  enik’aj  elaq’b’anel  chuchi’ja  e’ajb’ixonel  e  e’ajlevi .  2Xinkoj  ri  wachalal  Janani  chuwach  ri  Jerusalem, e xinkoj ri Janani’as k’amalb’e pa ri kowlaj k’olb’al, rumal rech che ri are’ jun  achi man kuk’ex ta ri utzij e kuxib’ij rib’ chuwach ri Dyos, che man ek’i ta chik ejacha ri  are’; 3ri in xinb’ij chkech: «Ri uchi’ taq ja rech ri Jerusalem, man kjaq ta na aretaq chi’ maja’  kmiq’irik ri q’ij; xoquje’ aretaq chi’ paq’ij na, ktz’apixik e kokisaxik ri jetaq ch’ich’ chrech; e  kekoj nik’aj laqb’anel ri’ chkixo’l ri e’ajjerusalem, nik’aj kelaq’ab’anik ri’ pa ri kik’olb’al, e  enik’aj chik chuwach ri kachoch».  Kk’astaj chi jumul uwach ri Jerusalem 4Ri tinimit jamalik e sib’alaj nim, k’atek’ut, man ek’i ta ri winaq ek’o chila’ e man kek’iy 

ta chi enik’aj e’ajupaja k’olb’al.  5Ri Nudyos, kukoj pa ri wuxlab’al arech ke’inmulij ri enim  taq winaq, ri eq’atb’altzij e ri siwantinimit, arech ktz’ib’ax  ri utikb’alil ri kija’al. Xinriqo ri  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI UWUJ RI NEHEMI’AS

23

wuj  jawi’  tz’ib’atalik  wi  ri  kib’i’  ri  winaq  che  xas  e’are  nab’e  xetzalij  uloq,  e  tz’ib’atalik  weri’:    Ucholajil ri kib’i’ ri enab’e taq winaq ajsi’on 6E’are 

wa’  ri  winaq  e’ajsiwantinimit  ri  xetzalij  uloq  pa  ri  k’axlan  ulew  jawi’  xek’am  ub’ik. Ri winaq che are ri Nab’ukodonosor, rajawinel ri B’ab’iloni’a, xe’uk’am ub’ik pa jun  kaxlan  tinimit,  ri  e’are’  che  xetzalij  uloq  pa  ri  Jerusalem  e  pa  ri  Juda,  chkijujunal  xetzalij  uloq pa ri kitinimit.  7Epetinaq uloq ruk’ ri Sorob’ab’el, ri Josu’e, ri Nehemi’as, ri Asari’as, ri  Ra’ami’as, ri Najamani, ri Mordoke’o, ri B’ilsan, ri Misperet, ri B’igvay, ri Nehum, ri B’a’ana.  Ucholajil  ri  kib’i’  ri  achijab’  e’uwinaq  ri  Isra’el:  8ri  e’uk’ojol  ri  Pare’os:  e  2.172;  9ri  e’uk’ojol  ri  Sefati’as:  e  372;  10ri  e’uk’ojol  ri  Araj:  652;  11ri  e’uk’ojol  ri  Pajat‐Mo’ab’,  che  ekik’ojol ri e’uk’ojol ri Josu’e e ri Jo’ab’: 2.818;  12ri e’uk’ojol ri Elam: 1.254;  13ri e’uk’ojol ri  Sattu: kaq’o’ kawinaq job’  845 ;  14ri e’uk’ojol ri Sakkay: 760;  15ri e’uk’ojol ri B’innuy: 648;  16ri e’uk’ojol ri B’eb’ay: 628;  17ri e’uk’ojol ri Asgad: 2.322;  18ri e’uk’ojol ri Adonikam: 667;  19ri e’uk’ojol ri B’igvay: 2.067;  20ri e’uk’ojol ri Adin: 655;  21ri e’uk’ojol ri Ater che erech ri  Eseki’as:  jumuch’  wajxaqlajuj;  22ri  e’uk’ojol  ri  Jasum:  jo’lajujk’al  juwinaq  wajxaqib’;  23ri  e’uk’ojol  ri  B’esay:  jo’lajuj  k’al  juwinaq  kijeb’;  24ri  e’uk’ojol  ri  Jarif:  e  ok’al  kab’lajuj;  25ri  e’uk’ojol  ri  Gab’a’on:  jumuch  jo’lajuj;  26ri  achijab’  e’ajb’elem  e  ri  e’ajnetofa:  e  b’elejk’al  wajxaqib’;  27ri  e’uk’ojol  ri  Anatot:  waqk’al  wajxaqib’;  28ri  achijab’  ek’o  ruk’  ri  B’et‐ Asmab’et:  e  kawinaq  keb’;  29ri  achijab’  ek’o  ruk’  ri  Kiryat‐Ye’arim,  are  ri  Kefira  e  ri  B’e’erot:  e  743;  30ri  achijab’  ek’o  ruk’  ri  Rama  e  ri  Gueb’a:  621;  31ri  achijab’  ek’o  ruk’  ri  Mikmas: e 122; 32ri achijab’ ek’o kuk’ ri B’etel e ri Ay: e 123;  33ri achijab’ ek’o ruk’ ri Neb’o:  e 32; 34ri e’uk’ojolab’ ri jun chik Elam: e 1.254; 35ri e’uk’ojolab’ ri Jarim: e 320; 36ri e’uk’ojol  ri Jeriko: e 345; 37ri ekik’ojol ri Lod, ri Jadid e ri Ono: e 721; 38ri e’uk’ojol ri Sena: e 3.930.  39Ri echuchqajawib’: ri e’uk’ojol ri Yeda’i’as, e’are wa’ ri e’ajuparachoch ri Josu’e: 973;  40ri e’uk’ojol ri Immer: 1.052; 41ri e’uk’ojol ri Pasejur: 1247; 42ri e’uk’ojol ri Jarim: 1.017.  43Ri e’ajlevi: ri e’kik’ojol ri Josu’e e ri Kadmi’el, che e’uk’ojol ri Hodi’as: e 74.  44Ri e’ajb’ixonelab’: ri e’uk’ojol ri Asaf: e wuqk’al wajxaqib’  148 .  45Ri e’ajlaqb’anel uchi’ taq ja: ri e’uk’ojolab’ ri Sal‐lum, ri e’uk’ojol ri Ater, ri e’uk’ojol ri  Talmon, ri e’uk’ojol ri Akkub’, ri e’uk’ojol ri Jatita, ri e’uk’ojol ri Sob’ay: waqk’al wajxalajuj  138 .  46Ri  «eya’om»:  ri  e’uk’ojol  ri  Sija,  ri  e’uk’ojol  ri  Jasufa,  ri  e’uk’ojol  ri  Tab’b’a’ot,  47ri  e’uk’ojol  ri  Keros,  ri  e’uk’ojol  ri  Si’a,  ri  e’uk’ojol  ri  Padon,  48ri  e’uk’ojol  ri  Leb’ana,  ri  e’uk’ojol  ri  Jagava,  ri  e’uk’ojol  ri  Salmay,  49ri  e’uk’ojol  ri  Janan,  ri  e’uk’ojol  ri  Guiddel,  ri  e’uk’ojol  ri  Gajar,  50ri  e’uk’ojol  ri  Re’a’i’as,  ri  e’uk’ojol  ri  Resin,  ri  e’uk’ojol  ri  Nekoda,  51ri  e’uk’ojol  ri  Gassam,  ri  e’uk’ojol  ri  Ussa,  ri  e’uk’ojol  ri  Pase’aj,  52ri  e’uk’ojol  ri  B’esay,  ri  ekik’ojol  ri  Me’unitas,  ri  ekik’ojol  ri  Nefusitas,  53ri  e’uk’ojol  ri  B’akb’uk,  ri  e’uk’ojol  ri  Jakufa, ri e’uk’ojol ri Jarjur,  54ri e’uk’ojol ri B’aslit, ri e’uk’ojol ri Mejida, ri e’uk’ojol ri Jarsa,  55ri e’uk’ojol ri B’arkos, ri e’uk’ojol ri Sisra, ri e’uk’ojol ri Temaj,  56ri e’uk’ojol ri Nesi’aj, ri  e’uk’ojol ri Jatifa.  57Ri  ekik’ojol  ri  e’upataninel  ri  Salomon:  ri  e’uk’ojol  ri  Setay,  ri  e’uk’ojol  ri  Soferet,  ri  e’uk’ojol ri Perida,  58ri e’uk’ojol ri Ya’ala, ri e’uk’ojol ri Darkon, ri e’uk’ojol ri Guiddel,  59ri  e’uk’ojol ri Sefati’as, ri e’uk’ojol ri Jattil, ri e’uk’ojol ri Pokeret‐has‐Seb’ayim, ri e’uk’ojol ri  Amon.  60Konojel ri «eya’om» e ri ekik’ojol ri e’upataninel ri Salomon:  jo’lajujk’al jumuch’  kab’lajuj.  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI UWUJ RI NEHEMI’AS

24 61E’are wa’ ri winaq epetinaq uloq pa ri Tel‐Melaj, ri Tel‐Jarsa, ri Kerub’, ri Addon e ri 

Immer, ri e’are’ man xekowin taj xkik’utu we ajjudi’o ri kija’al;  62ri e’uk’ojol ri Pelayas, ri  e’uk’ojol ri Tob’i’as, ri e’uk’ojol ri Nekoda: 642.  63E chkixo’l ri echuchqajawib’: ri e’uk’ojol  ri  Job’ayi’as,  ri  e’uk’ojol  ri  Jakkos,  ri  e’uk’ojol  ri  B’arsil‐lay‐ri  are’  che  xk’uli’k  ruk’  jun  chkech ri e’umi’al ri B’arzil‐lay, ri ajgala’ad, e xuk’am ri ub’i’ ri are’.  64Ri e’are’ xkitzukuj ri  uwuj ri utikb’alil ri kija’al, k’atek’ut man xriqitajik taj: rumal k’uri’ xe’esaxik apanoq pa ri  chuchqajawisanik, rumal rech che ri man ech’ajch’oj ta na k’uri’,  65e ri nimalaj q’atb’altzij,  xe’uq’il che utijik ri tyoxlaj taq wa chi k’ate’ na kpe jun chuchqajaw arech kuta chrech ri  Urim e ri Tummim.  66Ri mulin ib’ kopanik pa 52.360 winaq, 67e ruk’ weri’ man e’ejalm taj ri ekipataninel chi  achijab’  e  chi  ixoqib’  che  7.337.  Xoquje’  ek’o  wuqk’al  job’  245   e’ajb’ixonelab’  kuk’  chi  alab’om e chi ixoqib’. 68Ek’o juq’o’ juwinaq lajuj  430  kikameyo e 6.720 kib’urix.  69Enik’aj  chkech  ri  ekinimal  pa  ja  k’olb’al  xkiya’  nik’aj  taq  sipanik  rech  ri  chak.  Ri  nimalaj  q’atb’altzij  xujach  pa  ri  k’olb’al  q’inomal  kaq’o’  lajujk’al  1.000   q’an  pwaq  drakmas,  kawinaq  lajuj  50   pajb’al  amaj’a  e  juwinaq  lajuj  30   atz’yaq  kech  ri  echuchqajawib’.  70Chkixo’l  ri  ekinimal  pa  ja  k’olb’al,  xkijach  pa  ri  k’olb’al  q’inomal  rech  chak,  20.000  q’an  pwaq  drakmas  e  2.000  saq  pwaq  minas.  71Ri  xkijach  ri  siwantinimit,  xub’ana’ 20.000 q’an pwaq drakmas, 2.000 saq pwaq minas e oxk’al wuqub’  67  katz’yaq  ri echuchqajawib’.  72Ri  echuchqajawib’,  ri  e’ajlevi,  ri  echajinel  uchi’ja,  ri  e’ajb’ixonelab’  e  jun  ujuq’at  ri  siwantinimit, ri e’ajchakib’ pa ri Nim Ja e konojel ri Isra’el xejeqi’ kanoq pa taq ri kitinimit.     Ri Esdras kusik’ij ri Pixab’ cho ri wuj. Ri nimaq’ij rech ri tz’um taq ja

Aretaq chi’ kopanik ri uwuqub’ ik’, ri e’are’ ejeqel chik pa ri jetaq kik’olb’al.  81Konojel ri siwantinimit kkimulij kib’ ejacha xa jun chi winaq,  pa ri jun k’ayb’al che k’o  apan chuwach ri jun uchi’ja rech Ja’. Kkitaq ri ajtzib’ Esdras che uk’amik uloq ri wuj rech ri  Upixab’  ri  Mo’ises,  che  chi  are  ri  Yahweh  xtaqan  chrech  weri’  chrech  ri  Isra’el.  2Ri  chuchqajaw Esdras kuk’am uloq ri Pixab’ chkiwach ri mulin ib’,  chi achijab’, chi ixoqib’ e  chi  konojel  ri  kechoman  chik.  Are  ri  nab’e  q’ij  chrech  ri  uwuq  ik’.  3Pa  ri  k’ayb’al  che  k’o  apan chuwach ri jun uchi’ja rech ri Ja’ kusik’ij ri wuj, chi aretaq chi’ xsaqarik chi k’ate’ ri  tak’alq’ij, xusik’ij chkiwach ri achijab’, ri ixoqib’ e konojel ri k’o chi kichomab’al: konojel ri  siwantinimit qas xkitak’ab’a’ ri kixikin chutayik ri uwuj ri Pixab’.  4Ri ajtz’ib’ Esdras tak’al uloq cho jun tzalam che xyakik chi rumal weri’; chunaqaj ri are’  etak’al  ukoq:  pa  ri  rikyq’ab’,  ri  Matiti’as,  ri  Sema,  ri  Anani’as,  ri  Uri’as,  ri  Jilki’as  e  ri  Ma’ase’i’as  e  pa  ri  umox  k’o  ri  Peda’i’as,  ri  Misa’el,  Malki’as,  ri  Jasum,  ri  Jasb’addana,  ri  Sakari’as e ri Mesul‐lam.   5Ri Esdras kujaq ri wuj chkiwach konojel ri siwantinimit –rumal  rech che ri are’ ajsik  k’o wi chkech konojel ri siwantinimit– e aretaq chi’ kujaq ri wuj, konojel ri siwantinimit  ketak’i’k.  6Ri Esdras kutewchi’j ri Yahweh, ri nimalaj Dyos; konojel ri siwantinimit, kkiyak  ri kiq’ab’ e kkib’ij: «¡Amen! ¡Amen!»; k’atek’uri’, kkimej kib’ chuwach ri Yahweh, e kkiya ri  kipalaj  cho  ri  ulew.  7Ri  Josu’e,  ri  B’ani,  ri  Sereb’i’as,  ri  Yamin,  ri  Akkub’,  ri  Sab’tay,  ri  Hodiyi’as, ri Ma’ase’i’as, ri Kelita, ri Asari’as, ri Yosab’ad, ri Janan, ri Pela’i’as, ri e’are’ che  e’ajlevi,  xkicholej  ri  ub’e’al  ri  pixab’  chkech  ri  winaq  che  etak’al  che  utayik.  8Ri  Esdras  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI UWUJ RI NEHEMI’AS

25

kusik’ij  cho  ri  uwuj  ri  Upixab’  ri  Dyos,  kusaqarisaj  e  kunik’oj  uch’ob’ik  ub’el  chkiwach  arech kkich’ob’ ri ucholaj.  9K’atek’uri’, ri q’atb’altzij Nehemi’as, e ri Esdras ri ajtz’ib’ chuchqajaw e ri e’ajlevi che  tajin kkisaqarisaj chkiwach ri siwantinimit, xkib’ij chkech konojel: «¡We jun q’ij ri’ jun q’ij  cheh  tyoxrisan  chrech  ri  Yahweh,  ri  Idyos!;  mixb’isonik  e  mixoq’ik!».  Rumal  rech  che  konojel  ri  siwantinimit  tajin  ke’oq’ik  aretaq  chi’  kkita  ri  utzij  ri  Pixab’.  10Xoquje’  kub’ij  chkech: «¡Jix b’a’, ji’tija’ je’likalaj taq iwa’, ji’tija’ q’an taq ti’j, ji’qumuj ki’ taq ja’ e chitaqa’  ub’i ch’aqap rech jachin ri winaq man k’o ta rech ub’anom. Rumal rech che we jun q’ij ri’  tyoxrisam  chech  ri  Qajawxel!  Mixb’isonik:  ¡are  ichuq’ab’  ri  uki’kotemal  ri  Yahweh!».  11Xoquje’ ri e’ajlevi kkikub’a’ kik’u’x ri winaq e kkib’ij chkech: «Chitz’apij b’a’ ichi’: we jun  q’ij ri’ tyoxlaj ub’antajik. ¡Mixb’isonik!».  12E konojel ri siwantinimit xeb’e che utijik ri kiwa  e  ri  kuk’ya’,  e  xkijacha’  chkech  enik’aj  chik  e  xkib’ana’  nimalaj  nimaq’ij;  rumal  rech  che  xkich’ob’ ub’e’al ri tzij xk’ut chkiwach.  13Pa  ri  ukab’  q’ij  chik,  ri  ekinimal  ek’o  pa  ja  k’olb’al  chkech  konojel  ri  siwantinimit,  ri  echuchqajawib’  e  ri  e’ajlevi,  xkimulij  kib’  ruk’  ri  ajtz’ib’  Esdras,  arech  kkich’ob’  ub’e’al  ri  utzij ri Pixab’.  14K’atek’uri’, xkiriqo che tz’ib’atalik pa ri Pixab’, che ri Yahweh xtaqanik chi  rumal ri uchak upatan ri Mo’ises, che rajawaxik, ri e’ajisra’el kekanaj kanoq pa taq kab’al  aretaq  chi’  kki’ok’owisaj  ri  nimaq’ij  rech  ri  uwuq  ik’.  15Xuwi  xsik’itaj  weri’  kumal,  xkiya  ub’ixik pa ronojel tinimit e pa ri Jerusalem weri’: «Jix pa ri juyub’ e chik’ama’ uloq uqa’b’  taq olivo, uq’ab’ taq chäj, uq’ab’ mirto, uq’ab’ pakaya, e nik’aj taq che’ chik che eb’ujb’ik taq  che’, arech kib’an taq k’ab’al jacha ri tz’ib’atalik pa ri Pixab’».   16Ri  siwantinimit  xeb’e  ub’ik,  e  xkik’am  uloq  uq’ab’  taq  che’  e  xkib’an  jetaq  kik’ab’al,  chkijujunal xkib’an puwi’ uloq ri kachoch, cho taq uwaja, pa taq ri k’ayb’al k’o pa ri Nim  Rachoch  ri  Dyos,  pa  ri  k’ayb’al  k’o  apan  chuwach  uchi’ja  rech  ri  Ja’  e  pa  uchi’ja  rech  ri  Efra’im.  17Konojel ri mulin ib’, konojel ri xetzalij uloq pa ri kaxlan taq ulew jawi’ xek’am  ub’ik, xkiyak ri jetaq kikab’al e xejeqi’ chupam –weri’, man kib’anom ta chik ri e’ajisra’el,  chi pa taq uq’ij uloq ri Josu’e, uk’ojol ri Nun, chi k’ate’ na we q’ij ri’–. E sib’alaj ki’kotemal  xek’oji’k.  18Ri Esdras kusik’ij ri uwuj ri Upixab’ ri Dyos ronojel taq q’ij, chi pa ri nab’e q’ij chi k’ate’  ri k’isb’al q’ij. Wuqub’ q’ij xb’an nimaq’ij; pa ri uwajxaq q’ij, jacha ri k’amaninaq, xb’an jun  nimalaj mulin ib’.    Ri sachib’al makaj

91Pa ri juwinaq kijeb’ q’ij chrech we jun ik’ ri’, ri e’ajisra’el xkimulij kib’ arech kimewajik,  koxtar  katz’yaq  kikojom  e  kinojisam  ri  kijolom  chrech  poqlaj.  2Ri  kija’al  ri  Isra’el  xkitas  kib’  kuk’  konojel  ri  ekaxlan  winaq,  etak’alik  kkiya  ub’ixik  ri  kimak  e  ri  ketzelal  ri  ekitat.  3Konojel etak’alik pa ri kik’olb’al, xsik’ixik ri uwuj ri Upixab’ ri Yahweh ri Kidyos, xuq’i’o  jun  ukaj  chrech  ri  q’ij;  jun  ukaj  chik,  xkisol  ri  kimak  e  kexuki’  chuwach  ri  Yahweh  ri  Kidyos.  4Xe’aq’anik ub’ik pa ri jun tz’alam jawi’ ek’o wi ri e’ajlevita, ri Josu’e, ri B’innuy, ri  Kadmi’el, ri Seb’ani’as, ri B’unni, ri  Sereb’i’as, ri B’ani, ri Kenani, e ruk’ ronojel kich’ab’al  nim  kkil  wi  ri  Yahweh  ri  Kidyos,  5e  ri  e’ajlevita  ri  Josu’e,  ri  Kadmi’el,  ri  B’ani,  ri  Jasb’ane’i’as,  ri  Sereb’i’as,  ri  Hodiyi’as,  ri  Seb’ani’as,  ri  Petaji’as,  xkib’ij:  «¡Chixwa’lijoq,  chitewchi’j ri Yahweh ri Qadyos!».  ¡At tewchi’talik, Yahweh Qadyos,    chi pa junalik ub’ik     e chi pa junalik chik!  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI UWUJ RI NEHEMI’AS

26

Chtewchi’x b’a’ ri Ub’i’ ri Aq’ijil    che kuq’axej uwach ronojel tewchi’b’al    e ronojel utzalaj tzij!  6¡Ri at Yahweh, at ri at jun chi Dyos!    At ri xatb’anow ri kaj,     ri kaj rech ri jetaq kaj     e ronojel ri jetaq uch’imilal,    xab’an ri uwachulew     e ronojel jastaq k’o chuwach,    ri polow e ronojel ri k’o chupam.    Ronojel weri’,     ri at katya’ow uchuq’ab’    e ri jetaq ch’umil ek’o     chikaj kexuki’ chawach ri at.  7Ri at Yahweh,     at Dyos ri at che xacha’ ri Ab’ram,    che xawesaj uloq ri are’ chi     pa ri Ur rech ri Kalde’a,    e xakoj ub’i’ Ab’raham.  8Xawilo che ri ranima’     man kuk’ex ta ri utzij chawach ri at,    ruk’ ri are’ xab’an ri chapb’alq’ab’,    arech kaya’ chrech,     ri kulew ri e’ajkana’an    ri e’ajhittita e ri e’ajamorre’o,    ri e’ajperissita;     ri e’ajjeb’use’o e ri e’ajguirgasita,    chrech ri are’ e chkech ri erija’al.  E man sachinaq ta ri atzij chawech,    rumal rech che ri at, at suk’.  9Ri at, xawil ri k’ax tajin kkiriq     ri eqatat pa ri Egipto,    e xatatab’ej ri k’isb’al k’u’x     kkib’ano chucchi’ ri polow rech Aj.  10Xab’an ri jetaq k’utb’al     e ri jetaq mayib’al rech     uk’ule’laxik ri Fara’on,    rech kik’ule’laxik ri e’upataninel     e konojel ri siwan utinimit;    rumal rech che ri at xaweta’maj che     ri e’are’ nimal kkib’an pakiwi’ ri e’are’.  Chi pa taq we q’ij ri’, ri at xach’ak     jun ab’i’ che xas k’o na kamik ri’.   11Ri at, xajach uwach     ri polow chkiwach ri e’are’:    xeq’ax panik’aj chrech ri polow,     e chaqi’j ta ri kaqan xeq’axik.  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI UWUJ RI NEHEMI’AS

27

Ri tajin ke’koqataj,     xe’ak’yaq pa taq ri siwan,    ejacha jun ab’aj pa ri ja’     che k’o sib’alaj uchuq’ab’.  12Paq’ij xak’am kib’e ruk’ jun b’olb’ik sutz’,    chaq’ab’ xak’am kib’e ruk’     jun b’olb’ik q’aq’,    arech kasaqarisaj chkiwach ri kib’e    jawi’ rajawaxik kib’e wi.  13Xatqaj uloq puwi’ ri juyub’ Sina’i    e chi pa ri kaj uloq xe’ach’ab’ej uloq;    k’atek’uri’ xaya’    suk’ taq taqanik chkech ri e’are’    e qastzij taq pixab’,    utzalaj taq tzij rajawaxik kb’anik     e no’jib’al taq tzij;  14xak’ut chkiwach     ri tyoxlaj aq’ij sab’ado;    xe’ataqo che ub’anik ri ataqanik,     ri tzij rajawaxik kb’anik     e ri jetaq Pixab’ rumal ri uchak     upatan ri Mo’ises, ri apataninel.  15Chi pa ri kaj,     xataq uloq ri kiwa rech ri kinumik,    rumal rech che kchaqij kichi’     xawesaj uloq ri ja’ cho ri ab’aj.     K’atek’uri’, xe’ataq ub’ik     arech ke’ok pa ri ulew    che xajeqeb’a’ atzij    che kaya’ na chkech ri e’are’.  16K’atek’ut,     ri eqatat nimal xkib’an chrech kib’,    xkikoworisaj ri kijolom,     man xkinimaj ta ri jetaq ataqanik.  17Man xkaj taj xkinimaj ri atz’ij,     man xna’taj ta chkech ri utzil xab’ano     rech katoq’ob’isaj kiwach;    xkikoworisaj ri kijolom,     e are kkaj ketzalij pa ri Egipto,     pa ri k’axalaj kichak.    K’atek’ut,     at ri at Dyos rech ri sachib’al makaj    at ri at nojinaq chrech     ri toq’ob’ e chrech ri ki’al    kaqi’i na ri uq’aq’al awoyowal     e at q’inom chrech ri utzil.    ¡ri at, man xe’aya’ ta kan ri e’are’!  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI UWUJ RI NEHEMI’AS

28 18xoquje’ ne’, man xe’aya  

           

ta kanoq aretaq chi’ xkitz’aq   jun alaj ama wakax   ruk’ ja’risam ch’ich’,  e xkib’ij: «¡Are wa’ ri Adyos  che xatresaj uloq chi pa ri Egipto!»  e sib’aj xatkiyoq’o,  19ri at, rumal rech che sib’alaj at kme’l,    man xe’aya’ ta kanoq     pa ri tz’inalik ulew:    ri b’olb’ik sutz’ man xe’uya     ta kanoq ri e’are’    arech kuk’am kib’e paq’ij,    xoquje’ man xe’uya     ta kanoq ri b’olb’ik q’aq’ chaq’ab’,    arech kuk’ut ri kib’e    jawi’ kib’e wi.  20Xaya’ chkech ri utzalaj awuxlab’al    arech keno’jinik,     man xawesaj ta ub’ik     ri mana pa kichi’    e aretaq chi’ kchaqij     ri kichi’ xaya’ ri kijoron.  21Kawinaq junab’ xe’atzuqu     pa ri tz’inalik ulew,    man k’o ta jun jas uwach xraj     chkech ri e’are’,    man xq’eleb’ ta ri katz’yaq,    xoquje’ man xsipoj ta ri kaqan.  22Xaya’ chkech nik’aj taq ajawib’al     e nik’aj taq siwantinimit,    e xaya chkech ri jetaq ulew     che k’o naqaj chkech,     xe’ok pa ri utinimit ri Sijon,     rajawinel ri Jesb’on,    e ri utinimit ri Og,     rajawinel ri B’asan.  23xaya ek’i taq kik’ojol    jacha ri ch’imil k’o chikaj    e xe’akoj pa ri ulew     che xab’ij chkech ri ekitat    che jawi’ ke’ok na e che kechb’ej na.  24Ri ek’ojolxel xe’opanik     e xe’ok pa we ulew ri’,    e ri at xe’aqasaj chkiwach    ri siwantinimit ek’o chila’,     ri e’ajkana’an,  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI UWUJ RI NEHEMI’AS

29

  e xe’ajach pa kiq’ab’,    chi ri ekajawinel e chi ri siwantinimit    arech kkib’an chkech ri kkaj ri e’are’.  25Xe’ok pa kowlaj taq tinimit    e pa jun ch’uch’ujalaj ulew,    xkechb’ej nik’aj taq ja    ruk’ k’i taq jastaq,    jetaq k’uwa’ che k’otom chik,     jetaq tikb’al uva, e tikb’al taq olivo,    k’i uche’al taq tiko’n     che je’lik taq uwach,    xe’wa’ik, xenojik, xechomarik.  26K’atek’ut, ri e’are’ man xeniman taj,     e xech’ojinik awuk’,    xkik’yaq ub’ik ri Apixab’ chkij,    xe’kikamisaj ri eq’axel utzij     ri Dyos che kkib’ij chkech     ri man utz taj kkib’ano,     arech ketzalij awuk’ ri at    e nimalaj k’ax xkib’an chawech.   27Ri at xe’ajach pa kiq’ab’ ri ekik’ulel     e ri e’are’ sib’alaj k’ax xkib’an chkech.    Pa taq q’ij che k’ax tajin     kkib’an chkech,     xkik’is kik’u’x chawach,    e ri at, chi xata uloq ri kitzij chikaj,    e rumal rech che nimalaj akme’lal,     xaya’ chkech enik’aj winaq,     arech ke’kikolo e kkito’ kiwach     pa kiq’ab’ ri tajin kkib’an k’ax chkech.  28¡K’atek’ut,     maja’ naj ek’o pa ri utzil,     kkib’an chi jumul ri itzel chawach,    e ri at ke’aya’ kanoq     pa ri kiq’ab’ ri ekik’ulel,     e ri e’are’ kkib’an k’ax chkech.    Ri e’are’,     kk’is chi jumul kik’u’x chawach,    e ri at, chi ke’atatab’ej uloq pa ri kaj,    e k’i taq jumul, xato’ kiwach     xuwi rumal che sib’alaj atkme’l!  29Ri at xe’ayajyatej arech     ketzalij ruk’ ri Apixab’,    k’atek’ut, xkinimarisaj kib’     e man xkinimaj ta ri xattaqan chrech,    xemakun chuwach ri atzij     che rajawaxik kb’anik,   __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI UWUJ RI NEHEMI’AS

30

             

chuwach ri nik’aj chik   che aretaq chi’ kb’anik   kuya ri k’aslemal,  ri e’are’ xkikoj ri ub’o’jal kij chuwach,   man xeniman taj,  xkikoworisaj ri kijolom   e man xeniman ta chrech ri atzij.  30Ri at, k’i taq junab’    xk’oji’ akoch’onik kuk’ ri e’are’;    xaya ub’ixik chkech ruk’ Awuxlab’al,    rumal ri kichak kipatan     ri e’aq’axel atzij;    k’atek’ut, ri e’are’     man k’o ta xkitatab’ej weri’.  K’atek’uri’,     xe’ajach pa kiq’ab’ ri esiwan     taq tinimit ek’o pa taq ri amaq’.  31K’atek’ut,     rumal rech che sib’alaj     ch’uch’uj ri awanima’,    man xe’akamisaj ta ri e’are’    man xe’aya’ ta kanoq,    rumal rech che ri at,     at jun Dyos che at nojinaq     chrech ri toq’ob’ e chrech ri kme’lal.   32Kamik k’ut ri’, Qadyos,     ri at che at Dyos nimalaj ab’antajik,     k’o achuq’ab’     e che kkixib’ix ib’ chawech,    che man kat’oq’opij     ta ri chapb’alq’ab’    e ri loq’oq’eb’al,    matz’ilaj b’a’ uwach ronojel we k’ax ri’,    che xqaj paqawi’ ri uj,     pakiwi’ ri eqajawinel,     e pakiwi’ ri eqawinaq nim kib’antajik,    pakiwi’ ri eqachuchqajaw,     pakiwi’ ri eqaq’exal atzij,    chi pa taq uq’ijil uloq     ri ekajawinel ri Asiri’a,    e chi k’ate’ we q’ij kamik ri’.  33Ri at, suk’ ri ab’anom    pa ronojel ri petinaq chqij    rumal rech che ri at man     xa k’ex ta ri atzij,    aretaq chi’ ri uj xqab’an ri itzel.  34Ri eqajawinel, ri eqanimal,   __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI UWUJ RI NEHEMI’AS

31

         

ri eqachuchqajawib’ e ri eqatat  man xkiterne’b’ej ta ri Apixab’,  man k’o ta xkinimaj ri ataqanik,   ri ronojel che rajawaxik   kkib’ano xab’ij chkech.  35Ronojel junab’ aretaq     chi’ ek’o pa ri kajawib’al,    chuxo’l ronojel ri kiq’inomal     kaya’ at chkech,    e pa ri jamalikalaj     e ch’uch’ujalaj ulew    che xe’aya chuwach,    ri e’are’ man xatkipatanij ta ri at     e man xkiya’ ta kan     ri itzel taq kichak.  36Kamik ri’, ri at chujawila’ b’a’ uloq     che k’axlaj chak kqab’ano,    e chi pa ri ulew che xaya’     chkech ri eqatat arech kqana’     uk’i’al ri jetaq uwach,    chawilampe’, ri uj,     uj okinaq uj ajpataninel;  37e ri uwach kech ri e’ajawinel,    ri e’are’ che rumal rech     ri qamak xe’akoj paqawi’,    e ri e’are’ tajin kkib’an k’ax chqech,     chrech ri jastaq qech     e chkech ri jetaq qameb’il.  ¡Ri uj, uj k’o pa jun nimalaj k’ax.    Ri jetaq wuj che xujeqeb’a’ utzij ri mulin ib’ chech

101Rumal  ronojel  weri’,  ri  uj  qastzij  xqak’am  uq’ab’  ri  rajawaxik  kqab’ano  e  xqatz’ib’aj  weri’. Pa ri jun wuj che xqat’iqo k’o ri kib’i’ ri eqanimal, ri e’ajlevita e ri echuchqajawib’.  2Cho ri wuj ri’ ek’olik:  Ri Nehemi’as uk’ojol ri Jakali’as e ri Sidesi’as.  3Ri  Sera’i’as,  ri  Asari’as,  ri  Jeremi’as,  4ri  Pasesur,  ri  Amari’as,  ri  Malki’as,  5ri  Jattus,  ri  Seb’ani’as, ri Mal‐luk,  6ri Jarim, ri Meremot, ri Ab’adi’as,  7ri Dani’el, ri Guinneton, ri B’aruk,  8ri  Meshul‐lam,  ri  Ab’i’as,  ri  Miyyamim,  9ri  Ma’asi’as,  ri  B’ilgay,  ri  Sema’i’as:  e’are  wa’  ri  echuchqajawib’.  10Ek’u ri e’ajlevi, e’are: ri Josu’e, uk’ojol ri Asani’as, ri B’innuy jun chkixo’l ri e’uk’ojol ri  Jenadad. Ri Kadmi’el,  11e ri erachalal Sekani’as, ri Hodavi’as, ri Kelita, ri Pela’i’as, ri Janan,  12ri  Mika,  ri  Rejob’,  ri  Jasab’i’as,  13ri  Sakkur,  ri  Sereb’i’as,  ri  Seb’ani’as,  14ri  Hodiyi’as,  ri  B’ani, ri Kenani.  15Ri  ekinimal  ri  siwantinimit:  ri  Paros,  ri  Pajat‐Mo’ab’,  ri  Elam,  ri  Sattu,  ri  B’ani,  16ri  B’unni, ri Asgad, ri B’eb’ay,  17ri Adoni’as, ri B’igvay, ri Adin,  18ri Ater, ri Eseki’as, ri Assur,  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI UWUJ RI NEHEMI’AS

32 19ri Hodiyi’as, ri Jasum, ri B’esay,  20ri Jarif, ri Anatot, ri Nob’ay,  21ri Magpi’as, ri Mesul‐lam, 

ri Jesir, 22ri Mesesab’e’el, ri Sadok, ri Yaddu’a, 23ri Pelati’as, ri Janan, ri Anani’as, 24ri Ose’as,  ri Janani’as, ri Jasusub’, 25ri Jal‐lojes, ri Pilja, ri Sob’ek,  26ri Rejum, ri Jasab’na, ri Ma’ase’i’as,  27ri Aji’as, ri Janan, ri Anan, 28ri Mal‐luk, ri Jarim, ri B’a’ana.  29Ri enik’aj winaq che xeto’taj kanoq, ri echuchqajawib’, ri e’ajlevita, ri elaq’b’anel uchi’  taq  ja,  ri  e’ajb’ixonelab’,  ri  «eya’om»,  konojel  ri  winaq  che  xkitas  kib’  chkech  ri  siwantinimit  ek’o  pa  ri  amaq’,  arech  kkiterne’b’ej  ri  upixab’  ri  Dyos,  ri  ekixoqilal,  ri  ekik’ojol, ri ekimi’al, e konojel ri keno’jinik chik,  30junam xkimulij kib’ kuk’ ri ekachalal e  kuk’ ri ekinimal e xkiya kitzij e xkijeqeb’a’ kitzij, che qastzij keb’in pa ri Upixab’ ri Dyos,  che  xya’tajik  rumal  ri  uchak  upatan  ri  Mo’ises,  upataninel  ri  Dyos,  kkik’ol  pa  kanima’  e  kkik’aslemaj  ronojel  ri  utaqanik  ri  Yahweh  Qadyos,  ri  upixab’  e  ri  jetaq  utzij  rajawaxik  kb’anik.  31Nab’e:  man  keqaya’  ta  chi  ri  eqami’al  chkech  ri  ewinaq  ek’o  pa  ri  amaq’  e  man  keqak’ama’ ta chi ri ekimi’al ri e’are’ chkech ri eqak’ojol.  32We ri winaq ek’o pa ri amaq’, kkik’am uloq kik’ay pa ri q’ij sab’ado arech kkik’ayij, on  jun  jas  uwach  k’ayij  chik,  ri  jetaq  wa,  man  kqaloq’  ta  chkech,  pa  ri  q’ij  sab’ado  on  jun  tyoxlaj q’ij chik.  Pa ri uwuq junab’, kqaya’ kan ri’ ri jetaq uwach ri ulew, e ronojel ri jetaq k’asaj.  33Ri uj taqal chqij kqab’an weri’:  Kqapatanij  ri  Rachoch  ri  Dyos  pa  jun  junab’,  jun  urox  uch’aqapil  ri  junab’.  34Rech  kqapatanij  ri  kaxlanwa  ksipaxik,  rech  ri  junalikalaj  sipanik  e  rech  ri  junalikaj  holokosto,  rech ri taq tab’al toq’ob’ kb’an pa taq sab’ados, rech ri k’ak’ ik’, rech ri jetaq nimaq’ij, e rech  ri  tyoxlaj  taq  wa,  rech  ri  taq  tab’al  toq’ob’  kb’anik  rech  sachb’al  makaj  puwi’  ronojel  ri  Isra’el, e rech ronojel ri patanajik rajawaxik pa ri Nim Rachoch Qadyos.  35Xoquje’,  man  xqacha’  taj,  chkixo’l  ri  echuchqajawib’,  ri  e’ajlevi  e  ri  siwantinimit,  xqab’ij jachintaq ri ja k’olb’al kkik’am uloq ri si’ pa ri Nim Rachoch ri Qadyos are taq chi’  kuriqa’ kkik’am uloq, arech ronojel mul k’o ri q’aq’ cho ri tab’al toq’ob’ chuwach ri Yahweh  ri Qadyos, jacha ri tz’ib’atalik pa ri Pixab’.  36Xoquje’, kqak’am na uloq ri’ ronojel taq junab’ pa ri Nim Rachoch ri Yahweh, ri nab’e  uwach  ri  qatiko’n,  37xoquje’  keqak’am  uloq  ri  enab’e’al  eqak’ojol  e  ri  enab’e’al  chkech  ri  jetaq  awaj,  jacha  ri  tz’ib’atalik  pa  ri  Pixab’  –ri  enab’e’al  taq  awaj  chkech  ri  enima’q  e  ri  eko’lik  taq  qajupuq  ek’olik,  ri  kek’am  uloq  pa  ri  Nim  Rachoch  ri  Qadyos,  kech  ri  echuchqajawib’  che  kepatanjik  pa  ri  Nim  Rachoch  ri  Qadyos.  38Xoquje’,  kqak’am  uloq  jachike ri sib’alaj utz chrech ri k’aj xke’xik, ri uwach ronojel tiko’n, ri k’ak’ amaja’ e ri k’ak’  tumi’n,  kqak’am  uloq  ri’  chkech  ri  echuchqajawib’,  pa  taq  ri  uk’olb’al  ri  Nim  Rachoch  ri  Qadyos;  e  ri  jun  ulajuj  uch’aqapil  uwach  ri  qulew  kqak’am  uloq  ri’  chkech  ri  e’ajlevi  xoquje’, ri e’are’ kkimol na ri’ ulajuj uch’aqapil uwach ri tiko’n pa ronojel ri jetaq tinimit;  39jun  chkech  ri  chuchqajaw,  che  uk’ojol  ri  A’aron,  kb’e  na  ri’  kuk’  ri  e’ajlevi  aretaq  chi’  keb’e che umolik ri jun ulajuj uch’aqapil; ri e’ajlevi kkik’am uloq ri’ ri jun ulajuj chrech ri  ulajuj pa ri Nim Rachoch Qadyos, pa ri taq k’olb’al jawi’ kk’ol wi ri Q’inomal;  40rumal rech,  che pa taq we k’olb’al ri’, ri e’ajisra’el e ri e’ajlevi kkik’am uloq ri jetaq alkab’al rech utojik  ri triko, ri amaja’ e ri tumi’n; xoquje’ chila’ k’o wi ri jetaq chukub’al kokisaxik pa ri tyoxlaj  k’olb’al, che kech ri echuchqajawib’ ek’o pa ri kipatan, kech ri elaqb’anel chrech ri uchi’ taq  ja e kech ri e’ajb’ixonelab’. Man kqaya’ ta chi kan jumul ri’ ri Nim Rachoch Qadyos.   

__________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI UWUJ RI NEHEMI’AS

33 Ri ujeqeb’axik kib’ chi jumul ri e’ajjudi’o pa ri Jerusalem

111Ri  ekinimal  ri  siwantinimit,  xkijeqeb’a’  kib’  pa  ri  Jerusalem.  Ri  enik’aj  winaq  chik,  chkech elajuj achijab’, xk’yaq rij xa jun chekjeqi’ kan jun pa  ri Jerusalem, che are Toyxlaj  Tinimit,  e  ri  b’elejeb’  achijab’  chik,  kekanaj  kanoq  pa  ri  jetaq  tinimit.  2E  ri  siwantinimit,  xe’utewchi’j konojel ri achijab’ che xkaj xekanaj kanoq pa ri Jerusalem.  3E’are  wa’  ri  ekinimal  ri  jetaq  tinimit  che  xejeqi’  kanoq  pa  ri  Jerusalem  e  pa  ri  jetaq  utinimit  ri  Juda;  e’ajisra’el,  echuchqajawib’,  e’ajlevi,  ri  «eya’om»,  e  ri  ekik’ojol  ri  e’upataninel ri Salomon, xejeqi’ pa taq ri kitinimit, chkijujunal pa ri kulew.    Ri esiwantinimit e’ajjudi’o ek’o ri Jerusalem 4Pa ri Jerusalem, ejeqelik e’uk’ojol ri Juda e e’uk’ojol ri B’enjamin: 

Chkech ri e’uk’ojol ri Juda: are ri Ata’i’as, uk’ojol ri Ussi’as, uk’ojol ri Sakari’as, uk’ojol ri  Amari’as,  uk’ojol  ri  Sefati’as,  uk’ojol  ri  Mahalalel,  che  erija’al  ri  Peres;  5ri  Ma’ase’i’as,  uk’ojol  ri  B’aruk,  uk’ojol  ri  Kol‐Jose,  uk’ojol  ri  Jasa’i’as,  uk’ojol  ri  Ada’i’as,  uk’ojol  ri  Yoyarib’, uk’ojol ri Sakari’as, che jun chkixo’l ri ekija’al ri Sela.  6Konojel ri e’uwinaq Peres  che ejeqel pa ri Jerusalem juq’o’ oxk’al wajxaqib’  468  achijab’ che nim kib’antajik.  7Ri e’uk’ojol ri B’enjamin, e’are: ri Sal‐lu, uk’ojol ri Mesul‐lam, uk’ojol ri Yo’ed, uk’ojol ri  Peda’i’as,  uk’ojol  ri  Kola’i’as,  uk’ojol  ri  Ma’ase’i’as,  uk’ojol  ri  Iti’el,  uk’ojol  ri  Isa’i’as,  8e  ri  erachalal e kaq’o’ waqk’al wajxaqib’  928 .  9Ri Jo’el, uk’ojol ri Sikri, are kinimal, e ri Juda uk’ojol ri Hassenu’a, are ukab’ kinimal ri  tinimit.   10Chkixo’l  ri  echuchqajawib’:  are  ri  Yeda’i’as,  uk’ojol  ri  Yoyakim,  uk’ojol  ri  11Sera’i’as,  uk’ojol  ri  Hilki’as,  uk’ojol  ri  Mesul‐lam,  uk’ojol  ri  Sadok,  uk’ojol  ri  Merayot,  uk’ojol  ri  Ajitub’,  winaq  nim  ub’antajik  pa  ri  Nim  Rachoch  ri  Dyos,  12e  ri  erachalal  che  tajin  kechakunik pa ri chak tajin kb’an pa ri Nim Rachoch ri Dyos, konojel e kaq’o’ juwinaq keb’  822 : ri Ada’i’as, uk’ojol ri Jerojam, uk’ojol ri Pelali’as, uk’ojol ri Amsi, uk’ojol ri Sakari’as,  uk’ojol  ri  Pasjur,  uk’ojol  ri  Malki’as,  13e  ri  erachalal,  che  ek’amalb’e’  pa  ri  ja  k’olb’al:  e  wuqlajujk’al keb’  242 ; e ri Amasay, uk’ojol ri Asare’el, uk’ojol ri Ajsay, uk’ojol ri Mesil‐ lemot,  uk’ojol  ri  Immer,  14e  ri  erachalal  che  e’achijab’  k’o  sib’alaj  kichuq’ab’:  e  waqk’al  wajxaqib’  128 .  Are ri Sab’di’el, uk’ojol ri Haggadol, kinimal ri e’are’.  15Chkixo’l  ri  e’ajlevi:  ri  Sema’i’as,  uk’ojol  ri  Jassub,  uk’ojol  ri  Asrikam,  uk’ojol  ri  Jasab’i’as, uk’ojol ri B’unni;  16ri Sab’tay e ri Yosab’ad, che chkixo’l ri ekinimal ri e’ajlevitas  e’are’ etak’al chrij ri jastaq che man k’o ta chupam ri Nim Rachoch ri Dyos;  17ri Mattani’as,  uk’ojol  ri  Mika,  uk’ojol  ri  Sab’di,  uk’ojol  ri  Asaf,  che  are  k’amalb’e  chech  ri  b’ix,  are  kmajowik ri maltyoxinik pa ri ch’ab’al chiwach ri Dyos; ri B’akb’uki’as, are ukab’ chkixo’l ri  erachalal;  ri  Abdi’as,  uk’ojol  ri  Sammu’a,  uk’ojol  ri  Galal,  uk’ojol  ri  Yedutun.  18Konojel  ri  e’ajlevi ek’o pa ri tyoxlaj Tinimit: e kajlajujk’al kijeb’  284 .  19Ri  elaq’b’anel  uchi’  taq  ja:  are  ri  Akkub’,  ri  Talmon  e  ri  ekachalal,  che  kkilaq’b’ej  ri  uchi’ taq ja: e wajxaqk’al kab’lajuj  172 .  20Ri  enik’aj  taq  e’ajisra’el  chik,  ri  enik’aj  echuchqajawib’  chik,  e  ri  e’ajlevi,  xejeqe’i’  pa  jetaq utinimit ri Juda, chkijujunal xekanajik pa ri kechb’al.   

__________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI UWUJ RI NEHEMI’AS

34 Jujun taq utz’aqatib’al chik 21Ri «esipam» xejeqi’ pa ri Ofel; ri Sija e ri Guispa ek’amalb’e  chkech ri «esipam».  22Ri 

kinimal ri e’ajlevi pa ri Jerusalem are ri Ussi, uk’ojol ri B’ani, uk’ojol ri Jasab’i’as, uk’ojol ri  Mattani’as,  uk’ojol  ri  Mika;  jun  chkech  ri  e’uk’ojol  ri  Asaf,  are  krawlachij  ri  b’ix,  jacha  ri  rajawaxik kuta ri patanajik pa ri Nim Rachoch ri Dyos;  23rumal rech che k’o jun taqanik ri  ajawinel  e  jun  pixab’  che  kub’ij  ri  kb’anik  ronojel  taq  q’ij.  24Ri  Petaji’as,  uk’ojol  ri  Mesesab’e’el, jun chkixo’l ri e’uk’ojol ri Seraj, uk’ojol ri Juda, are taqo’n k’o ruk’ ri ajawinel,  arech kub’an ronojel ri jastaq ktaqan ri ajawinel puwi’ ri siwantinimit.  25E pa taq ri ko’lik taq tinimit che k’o pa taq ri juyub’ xoquje’ ejeqel ri e’ajudi’o.    Ri e’ajjudi’o ri xejeqi’ pa taq ri tinimit

Enik’aj  chkech  ri  eralk’uwa’l  ri  Juda  kijeqeb’am  kib’  pa  ri  Kiryat‐ha‐Arb’a  e  pa  taq  ri  k’olik taq tinimit, pa ri Dib’on e pa ri ko’lik taq utinimit, pa ri Jekkab’se’el e pa ri ko’lik taq  utinimit, 26pa ri Yesu’a, pa ri Molada, pa ri B’et‐Pelet,  27pa ri Jasar‐Su’al, pa ri B’erseb’a e pa  ri ko’lik taq utinimit,  28pa ri Sikelag, pa ri Mekona e pa ri taq ko’lik taq utinimit,  29pa ri En‐ Rimmon, pa ri Sore’a, pa ri Yarmut,  30pa ri Sano’aj, pa ri Adul‐lam e ri ko’lik taq utinimit,  pa  ri  Lakis  e  ri  jetaq  rulew,  pa  ri  Aseka  e  pa  ri  ko’lik  taq  utinimit:  xejeqi’k  chi  pa  ri  B’erseb’a ub’ik e xe’opan pa ri taq’aj Hinnom.  31Enik’aj chkech ri eralk’uwa’l ri B’enjamin, xkijeqeb’a’ kib’ pa ri Gueb’a, pa ri Mikmas,  pa ri Ayya e B’etel e pa ri ko’lik taq utinimit,  32pa ri Anatot, pa ri Nob’, pa ri Anani’as,  33pa  ri Jasor, pa ri Rama, pa ri Guittayim,  34pa ri Jadid, pa ri Seb’oyim, pa ri Neb’al‐lat,  35pa ri  Lod e ri Ono, e pa ri jun taq’aj jawi’ ek’o wi ri ajchakib’.  36Ek’o jt’ub’ taq e’ajlevi che xejeqi’ kanoq pa ri Juda e pa ri B’enjamin.    Ri echuchqajawib’ e ri e’ajlevi che xetzalij uloq ruk’ ri Sorob’ab’el e ri Josu’e

121E’are  wa’  ri  echuchqajawib’  e  ri  levitas  che  xetzalij  uloq  ruk’  ri  Sorob’ab’el,  uk’ojol  ri  Se’alti’el, e ruk’ ri Josu’e:  Ri  Sera’i’as,  ri  Yirmeya,  ri  Esdras,  2ri  Amari’as,  ri  Mal‐luk,  ri  Hattus,  3ri  Sekani’as,  ri  Rejum, ri Meremot, 4ri Iddo, ri Guinneton, ri Ab’i’as, 5ri Miyyamim, ri Ma’adi’as, ri B’ilga, 6ri  Semata; xoquje’: ri Yoyarib’, ri Yeda’i’as, 7ri Sal‐lu, ri Amok, ru Jilki’as, ri Yeda’i’as.  E’are wa’ ri ekinimal ri echuchqajawib’ e ri ekachalal, pa taq ri ujunab’ ri Josu’e, 8e e’are  wa’ ri e’ajlevi: ri Josu’e, ri B’innuy, ri Kadmi’el, ri Sereb’i’as, ri Yejuda, ri Mattani’as –ri are’,  kuk’ ri erachalal, k’amalb’e chrech ri b’ix rech maltyoxib’al,  9e ri B’akb’uki’as, ri Unni e ri  erachalal kkijal kib’ chrech ri b’ix e rumal k’uri’ kekanaj kan chkiwach ri e’are’ aretaq chi’  ek’o pa ri kipatan.   

Ri ucholajil utikb’alil kija’al ri enim chuchqajaw 10Ri 

Josu’e  xralk’uwa’laj  ri  Yoyakim;  ri  Yoyakim  xralk’uwa’laj  ri  Elyasib’;  ri  Elyasib’  xralk’uwa’laj ri Yoyada;  11ri Yoyada xralk’uwa’laj ri Yojanan; e ri Yojanan xralk’uwa’laj  ri  Yaddu’a.    __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI UWUJ RI NEHEMI’AS

35 Ri echuchqajawib’ e ri e’ajlevi pa taq ri ujunab’ ri nim chuchqajaw Yoyakim 12Pa  taq  ri  junab’  rech  ri  Yoyakim,  ri  echuchqajaw  che  ekinimal  ri  e’ajupaja  k’olb’al, 

e’are  weri’:  pa  ri  ja  k’olb’al  rech  ri  Sera’i’as:  are  ri  Mera’i’as;  pa  ri  ja  k’olb’al  rech  ri  Yirmeya: are ri Janani’as; 13pa ri ja k’olb’al rech ri Esdras: are ri Mesul‐lam; pa ri ja k’olb’al  rech ri Amari’as: are ri Yehojanan;  14pa ri ja k’olb’al rech ri Mal‐luk: are ri Jonatan; pa ri ja  k’olb’al rech ri Seb’ani’as: are ri Jose;  15pa ri ja k’olb’al rech ri Jarim: are ri Adna; pa ri ja  k’olb’al rech ri Meremot: are ri Jelkay;  16pa ri ja k’olb’al rech ri Iddo: are ri Sakari’as; pa ri  ja k’olb’al rech ri Guinneton: are ri Mesul‐lam;  17pa ri ja k’olb’al rech ri Ab’i’as: are ri Sikri;  pa ja k’olb’al rech ri Minyamin: are ri…; pa ri ja k’olb’al rech ri Adi’as: are ri Piltay;  18pa ri  ja k’olb’al rech ri B’ilga: are ri Sammu’a; pa ri ja k’olb’al rech ri Sema’i’as: are ri Jonatan;  19xaq uwi’ chi apan ri’ pa ri ja k’olb’al rech ri Yoyarib: are ri Mattenay; pa ri ja k’olb’al rech  ri Yeda’i’as: are ri Ussi;  20pa ri ja k’olb’al rech ri Sal‐lay: are ri Kal‐lay; pa ri ja k’olb’al rech  ri Amok: are ri Eb’er;  21pa ri ja k’olb’al rech ri Jilki’as: are ri Jasab’i’as; pa ri ja k’olb’al rech  ri Yeda’i’as: are ri Natana’el.  22Pa  ri  taq  kijunab’  ri  Elyasib’,  ri  Yoyada,  ri  Yojanan  e  ri  Yaddu’a,  ri  ekinimal  ri  echuchqajawib’  pa  ri  ja  taq  k’olb’al,  xtz’ib’axik pa  ri  wuj  rech  ri  Kijunab’  ri  E’ajawinelab’  chi k’ate’ ri rajawib’al ri Dari’o ri ajpersi’a.  23Ri e’uk’ojol ri Levi:  Ri ekinimal ri ja k’olb’al, xetz’ib’axik pa ri Wuj rech Kijunab’ ri E’ajawinelab’, chi k’ate’  pa ri taq ri ujunab’ ri Yojanan, ri are’ che ri’umam ri Elyasib’.  24Ri  ekinimal  ri  e’ajlevi  e’are  weri’:  ri  Jasab’i’as,  ri  Sereb’i’as,  ri  Josu’e,  ri  B’innuy,  ri  Kadmi’el;  e  ekachalal,  ek’o  chkiwach  ri  e’are’  aretaq  chi’  keb’ixon  chrech  ri  je’likalaj  taq  b’ix rech q’ijilanik e rech maltyoxib’al, jeri’ jacha ri xtaqan kan ri David chech, achi rech ri  Dyos,  jun  jt’ub’  chuwach  ri  jun  jt’ub’  chik,  25ri  e’are’,  e’are  weri’:  ri  Mattani’as,  ri  B’akb’uki’as e ri Ab’adi’as. Ri Mesul‐lam, ri Talmon e ri Akkub’, ri e’are’ elaq’ab’anel uchi’  taq ja, ri e’are’ kkilaq’ab’ej jawi’ k’olom wi ri jastaq, chunaqaj ri uchi’ taq ja.  26Ri e’are’ ek’aslik pa taq ri ujunab’ ri Yoyakim, uk’ojol ri Josu’e, uk’ojol ri Yosadak, e pa  ri taq ujunab’ ri Nehemi’as ri q’atb’altzij e pa taq ri ujunab’ ri Esdras ri ajtz’ib’ chuchqajaw.    Ri nimaq’ij kb’anik rumal ri k’ak’ utapya ri Jerusalem 27Pa ri nimaq’ij kb’anik rumal rech ri k’ak’ utapya ri Jerusalem, xe’tzukuxoq konojel ri 

e’ajlevi  pa  ronojel  ri  jetaq  k’olb’al  jawi’  ejeqel  wi,  arech  kek’am  uloq  ri  e’are’  pa  ri  Jerusalem,  arech  ruk’  ki’kotemal  kok’owisaxik  ri  nimaq’ij  kb’anik,  ruk’  jetaq  b’ix  rech  maltyoxib’al  e  arech  kq’ojmaxik  ri  jetaq  simb’alos,  ri  salteri’os  e  ri  e  sitaras.  28Ri  e’ajb’ixonelab’,  e’uk’ojol  ri  Levi,  xkimulij  kib’  uloq  pa  taq  ri  tinimit  ek’o  chunaqaj  ri  Jerusalem,  chi  pa  ri  ko’lik  taq  kitinimit  ri  Netofatitas,  29pa  ri  B’et‐ha‐Guilgal,  pa  ri  taq  juyub’ rech ri Gueb’a e rech ri Asmavet; rumal rech che ri e’ajb’ixonelab’ xkiyak ko’lik taq  tinimit  chunaqaj  ri  Jerusalem.  30Ri  echuchqajawib’  e  ri  e’ajlevi  xkich’ajch’ob’ej  kib’,  k’atek’uri’, xekich’ajch’ob’ej chik ri siwantinimit, ri uchi’ taq ja e ri tapya.  31K’atek’uri’,  xintaqanik  arech  ke’aq’anik  ri  ekinimal  ri  Juda  puwi’  ri  tapya  e  xinwok  keb’ jtub’ ajb’ixonelab’. Ri nab’e jt’ub’ keb’inik puwi’ ri tapya pa ri kikyaq’ab’, kkisuk’ ub’ik  pa ri uchi’ja rech ri Mes;  32chkij ri e’are’ b’enaq ri Hosa’i’as e panik’aj chkech ri ekinimal ri  Juda,  33ri  Asari’as,  ri  Esdras,  ri  Mesul‐lam,  34ri  Yehuda,  ri  B’enjamin,  ri  Sema’i’as  e  ri  Yirme’i’as,  35ri  e’are’  xecha’ik  chkixo’l  ri  echuchqajawib’,  kuk’am  ri  ruk’a’  wakax;  e  ri  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI UWUJ RI NEHEMI’AS

36

Sakari’as,  uk’ojol  ri  Jonatan,  uk’ojol  ri  Sema’i’as,  uk’ojol  ri  Mattani’as,  uk’ojol  ri  Mika,  uk’ojol  ri  Sakkur,  uk’ojol  ri  Asaf,  36kuk’  ri  ekachalal  ri  Sema’i’as,  ri  Asare’el,  ri  Milalay,  ri  Guilalay,  ri  Ma’ay,  ri  Natana’el,  ri  Yehuda,  ri  Janani,  kuk’am  ri  jetaq  uq’ojom  ri  David,  ri  achi  rech  ri  Dyos.  E  ri  Esdras  ri  ajtz’ib’,  nab’e  chkiwach  ri  e’are.  37Ajsik  uloq  chrech  ri  uchi’ja rech ri B’ulb’u’x, chi suk’ xepaqi’ ub’ik pa ri kmukal rech ri Utinimit ri David, puwi’  uloq ri tapya, e pa ri jun paqalkik ub’ik pa ri rachoch ri David, chi k’ate’ ke’opanik chuchi’  ri Ja’, pa ri relb’alq’ij.  38Ri ukab’ jtub’ kech ri e’ajb’ixonelab’, eb’enaq pa ri kimox; ri in interen chkij ri e’are’  kuk’  panik’aj  chkech  ri  ekinimal  ri  siwantinimit,  puwi’  ri  tapya,  xujq’ax  ajsik  chrech  ri  keq’te’ rech ri jetaq Tuj e xujopanik pa ri utapya ri k’ayib’al,  39ajsik uloq chrech ri uchi’ja  rech ri Efra’im, ri uchi’ja rech ri Kar, ri ukeq’te’ ri Janane’el e ri ukeq’te’ ri Ok’al, chi k’ate’  xujopanik pa ri uchi’ja kech ri Chij; xujtak’i’ pa ri uchi’ja rech ri Pache’.  40K’atek’uri’,  ri  keb’  jt’ub’  e’ajb’ixonelab’  kekanajik  pa  ri  Nim  Rachoch  ri  Dyos.  —Ek’o  wuk’ in, panik’aj chkech ri eq’atb’altzij,  41xoquje’ ek’o wuk’ ri echuchqajawib’ Elyakim, ri  Ma’ase’i’as,  ri  Minyamin,  ri  Mika,  ri  Elya’enay,  ri  Sakari’as,  ri  Janani’as,  kuk’am  ri  jetaq  ruk’a  wakax,  42xoquje’  ri  Ma’ase’i’as,  ri  Sema’i’as,  ri  Ele’asar,  ri  Ussi,  ri  Yehojanan,  ri  Malkiyi’as,  ri  Elam  e  ri  Eser.  —Ri  e’ajb’ixonelab’  xeb’ixonik  e  are  ri  Yisraji’as  uk’amom  kib’e chrech ri b’ixonik.  43Pa ri jun q’ij ri’, xchi’xik k’i taq tab’al toq’ob’ e ri winaq  sib’alaj  keki’kotik; rumal rech che ri Dyos xuya’ jun nimalaj ki’kotemal chkech; xoquje’ xe’ki’kotik  ri ixoqib’ e ri ak’alab’. E chi naj ktatajik uloq ri ki’kotemal k’o pa ri Jerusalem.    Ri uq’ijil ri utzalaj taq q’ij 44Pa  taq  we  q’ij  ri’,  xe’okisaxik  enik’aj  elaq’b’anel  chuchi’  ri 

jetaq  ja  jawi’  kk’ol  wi  ri  jastaq, ri alkab’al, ri nab’e taq uwach tik’on e ri ulajuj uch’aqapil jastaq, pa taq we k’olb’al  ri’ rajawaxik kmuluxik chila’ ronojel ri kkimol ri achijab’ pa  ri jetaq tinimit, ri jastaq che  taqalik kech ri echuchqajawib’ e ri e’ajlevi ek’o pa ri kipatan, jacha ri kub’ij ri Pixab’, rumal  rech  che  ri  e’ajudi’os,  keki’kotik  chkech  ri  echuchqajawib’  e  chkech  ri  elevitas  che  tajin  kkib’an  ri  kipatan,  45ri  e’are’  tajin  kkib’ano  ri  chak  patan  rech  ri  Kidyos  e  ri  chak  patan  rech  ri  ch’ajch’ob’enik  –xoquje’  ri  e’ajb’ixonelab’  e  ri  elaq’b’anel  uchi’  taq  ja–,  jacha  ri  xtaqan kanoq ri David e ri uk’ojol Salomon.  46Rumal rech che xas pa taq uq’ij uloq ri David  e ri Asaf, ek’o ekinimal ri e’ajb’ixonelab’, ekinimal ri kkib’ixoj ri utzalaj taq b’ix e ekinimal  ri  kemaltyoxinik  chrech  ri  Dyos.  47K’atek’uri’,  konojel  ri  Isra’el,  pa  taq  ri  ujunab’  ri  Sorob’ab’el  e  pa  taq  ri  ujunab’  ri  Nehemi’as,  xkiya’  chkech  ri  e’ajb’ixonelab’  e  chkech  ri  elaq’ab’anel uchi’ taq ja, ri kiwa’ che taqalik kya chkech ronojel q’ij. Chkech ri e’ajlevi kjach  wi  ri  tyoxlaj  taq  alkab’al,  e  ri  e’ajlevi  kkiya  chkech  ri  e’uk’ojol  ri  A’aron  ri  rajawaxik  kya  chkech e’are’.  131Pa taq we q’ij ri’, xsik’ix chkixikin ri winaq ri uwuj ri Mo’ises e xriqitajik che tz’ib’atalik  weri’: «Ri Ammonita e ri Mo’ab’ita man k’o ta jumul loq’ ke’ok ub’ik kuk’ ri mulin ib’ rech  ri  Dyos.  2rumal  rech  che  man  xe’kik’ulaj  ta  ri  e’ajisra’el  ruk’  kikaxlanwa  e  ruk’  kijoron.  Xkitoj  ne’  chrech  ri  B’ala’am  arech  ke’uyoq’yatej  ri  e’are’,  k’atek’ut  ri  Qadyos  xuk’ex  ri  yoq’b’al  pa  jun  tewchi’b’al».  3Xa  jek’uri’,  aretaq  chi’  xtatajik  we  Pixab’  ri’,  xetas  apanoq  chkixo’l ri Isra’el konojel ri ekaxlan taq winaq.   

__________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI UWUJ RI NEHEMI’AS

37 Ri ukab’ uchak ri Nehemi’as 4Chuxe’ 

kanoq  weri’,  ri  chuchqajaw  Elyasib’,  xokisax  kanoq  laqb’anel  rech  ri  jetaq  uk’olb’al  ri  Nim  Rachoch  Qadyos.  Rumal  rech  che  rachalal  ri  Tob’i’as,  5xusuk’umaj  jun  jamalikalaj  uk’olb’al,  jawi’  kk’ol  wi  ojer  kanoq  ri  jetaq  sipanik,  ri  k’ok’  q’ol,  ri  jetaq  chukb’al, ri ulajuj uch’aqapil ri triko, ri amaja’ e ri tumi’n, wa’ weri’ are ri jastaq che kech ri  e’ajlevi,  kech  ri  elaqb’anel  uchi’  taq  ja,  e  ri  alkab’al  chkya  chkech  ri  echuchqajawib’.  6Aretaq  chi’  xb’antajik  weri’,  ri  in,  man  in  k’o  ta  pa  ri  Jerusalem,  rumal  rech  che  pa  ri  juwinaq kab’lajuj junab’ che kajawinik ri Artajerjes, rajawinel ri B’ab’iloni’a, xinb’e ruk’ ri  ajawinel; k’atek’ut, pa keb’ oxib’ q’ij chi aq’anoq, ri in xinta’ chech ri ajawinel arech kuya  alaj chwech kintzalijik ub’ik,  7e xa jek’uri’, ri in xintzalij pa ri Jerusalem. E xinweta’maj ri  man utz taj xub’an ri Elyasib’ che utoq’ob’isaxik uwach ri Tob’i’as, che xujam jun uk’olb’al  pa ri k’ayb’al rech ri Nim Rachoch ri Dyos.  8Weri’, sib’alaj itzel xinwilo; xinwesaj ub’ik pa ri  k’olb’al ri’, ronojel ri jastaq rech ri Tob’i’as,  9e xintaqanik arech kch’ajch’ob’exik we jetaq  k’olb’al ri’ e ktzalijisaxik chila’ ri jastaq rech ri Nim Rachoch ri Dyos, ri jetaq sipanik e ri  k’ok’ q’ol.  10Xoquje’, xinweta’maj che man kya ta chi chkech ri e’ajlevi ri jastaq che kech ri e’are’  kya’ik,  xoquje’  jeri’  kb’an  chkech  ri  e’ajb’ixonelab’  che  k’o  ri  kichak  kipatan,  xa  jek’uri’  konojel  xb’e  ub’ik  pa  taq  ri  kulew.  11Rumal  k’u  weri’,  xe’inyajyatej  ri  eq’atb’altzij,  jewa’  xinb’ij  chkech  ri’:  «¿Jasche  xwonob’ax  kanoq  ri  Nim  Rachoch  ri  Dyos?»,  k’atek’uri’,  xe’inmulij chi jumul e xe’inkoj chi jumul pa ri kichak kipatan.  12E konojel ri Juda xkik’am  uloq pa taq ri k’olb’al ri ulajuj uch’aqapil ri triko, ri amaja’ e ri tumi’n. 13Xinkoj kanoq arech  ktak’i’ chrij ri k’olb’al jawi’ kk’ol wi ri jastaq, ri chuchqajaw Selemi’as, ri ajtz’ib’ Sadok, ri  Peda’i’as, che jun chkech ri e’ajlevi, e xinkoj kanoq arech to’l kech ri e’are’, ri Janan uk’ojol  ri Sakkur, uk’ojol ri Mattani’as, rumal rech che we winaq ri’ kch’ob’tajik che qastzij ri man  k’o  ta  kkik’ex  ri  kitzij;  are  kichak  kkijach  ri  jastaq  chkech  ri  ekachalal.  14¡Rumal  weri’,  chinnataj  b’a’  chawech,  Nudyos;  machup  b’a’  uwach  ri  chak  toq’ob’isab’al  uwach  ri  Nim  Rachoch Nudyos xinb’ano e ri rumal ri jetaq chak rajawaxik kb’an chila’.  15Pa taq we q’ij ri’, xinwilo che pa ri Juda ek’o nik’aj winaq che xkipach’lej ri uva pa q’ij  sab’ado  cho  ri  ab’aj;  enik’aj  chik  kkiyatej  ri  joytaj  triko  e  kkik’yaq  chkij  ri  jetaq  b’urix,  xoquje’ jeri’ kkib’an ruk’ ri amaja’, ri uvas, ri wikox e nik’aj taq eqa’n chik, che kkaj kkik’am  uloq pa ri Jerusalem pa ri q’ij sab’ado: xinb’ij chkech che man kkik’ayij ta ri kik’ay.  16Pa ri  Jerusalem  ek’o  nik’aj  e’ajtiro,  che  ejeqel  chila’,  kkik’am  uloq  kär  e  ronojel  uwach  k’ayij  arech  kkik’ayij  chkech  ri  e’ajjuda  pa  ri  q’ij  sab’ado.  17Rumal  weri’,  ri  in  xe’inyajyatej  ri  ekinimal  ri  Juda,  e  xinb’ij  chkech:  «Sib’alaj  itzel  ri  tajin  kib’ano  le’,  che  tajin  kiwetzelaj  uwach ri q’ij sab’ado!  18¿La man jewa’ taj xkib’an ri itat, e xa jek’uri’ ri Qadyos xupetisaj  ronojel we k’ax paqawi’ ri’ e puwi’ we tinimit ri’? E k’u ri ix, kinimarisaj ri Uq’aq’al Oyowal  puwi’  ri  Isra’el  rumal  rech  kiwetzelaj  ri  q’ij  sab’ado».  19Xa  jek’uri’,  xintaqan  kanoq,  che  aretaq chi’ ri mu’j kuch’uq uwi’ ri uchi’ ri Jerusalem, chuxe’ kanoq ri sab’ado, ktz’apixik ri  uchi’  taq  ja  e  ktorik  aretaq  chi’  q’axinq  chik  ri  sab’ado.  E  xe’inkoj  kanoq  chuchi’  taq  ja  enik’aj  chkech  ri  enuwinaq,  arech  man  k’o  ta  jun  eq’an  kokisax  ub’ik  pa  ri  q’ij  sab’ado.  20Jumul  on  kamul  ne’,  enik’aj  ajk’ayib’,  che  kkik’am  uloq  ronojel  uwach  k’ayij,  chaq’ab’  xekanaj  kanoq  chrij  uloq  ri  Jerusalem,  21k’atek’ut,  ri  in  xe’inyajyatej  e  xinb’ij  chkech:  «¿Jasche chaq’ab’ kixkanaj kanoq chrij ri tapya? ¡We kib’an chi jumul, ri in kintzaq nuq’ab’  piwi’!».  Xa  jek’uri’,  man  xetzalij  ta  chi  uloq  pa  taq  ri  q’ij  sab’ado.  22Xoquje’  xe’intaq  ri  e’ajlevi  arech  kkich’ach’ob’ej  kib’  e  kepe  che  ulaq’b’exik  ri  uchi’  taq  ja,  arech  kchajixik  ri  tyoxlaj  q’ij  sab’ado.  Xoquje’  rumal  weri’  chinna’taj  b’a’  chawech  Nudyos  e  chatoq’ob’isaj  b’a’ nuwach jacha ri nimalaj toq’ob’isab’al wach kb’ano!  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI UWUJ RI NEHEMI’AS

38 23Pa  taq  we  q’ij  ri’,  xoquje’  xe’inwil  enik’aj  a’e’ajjjudi’o  che  xek’uli’  kuk’  enik’aj  ixoqib’ 

che e’ajasdod, e’ajamon on e’ajmo’ab’.  24K’atek’uri’, ri ekak’uwa’l, panik’aj chkech kech’aw  pa ri ch’ab’al asdode’o on pa ri ch’ab’al rech ri jun tinimit on ri jun tinimit chik, k’atek’uri’,  man keta’m taj kech’aw pa ri ch’ab’al judi’o.  25Xe’inyajyatej ri e’are’ e xinb’ij itzel taq tzij  pakiwi’, xe’inch’ayo ejujun chkech ri e’are’, xinmich’ej ri kiwi’ e xinb’ano arech kkijeqeb’a’  ri  kitzij  chuwach  ri  Dyos:  «Me’iya’  chi  ri  e’imi’al  chkech  ri  kik’ojol,  xoquje’  me’ik’am  chi  kixoqilal  ri  e’ik’ojol  chkixo’l  ri  ekimi’al  e’are’,  e  me’ik’am  iwixoqilal  ix  chkixo’l  ri  e’are’!  26¿La man jeri’ taj xmakunik ri Salomon, rajawinel ri Isra’el? Chkixo’l ek’i taq amaq’, man  k’o ta jun ajawinel jeri’ jacha ri are’; are ri Udyos xuloq’oq’ej ri are’; are ri Dyos xb’anow  ajawinel puwi’ ronojel ri Isra’el. E xoquje’ ri e’are’, ri ekaxlan taq ixoqib’ xeb’anow chech  arech kmakunik.  27¿La chi rajawaxik wi ktatajik piwi’ ri ix, che nimalaj xixmakunik, rumal  rech k’ax kib’an chrech ri Qadyos rumal rech che kixk’uli’ kuk’ ekaxlan taq ixoqib’?»  28Jun chkech ri e’uk’ojol ri Yoyada, uk’ojol ri nimalaj chuchqajaw Elyasib’, ri are’ uji’ ri  Samb’al‐lat, ri ajjoronita. Ri in, naj xink’yaq ub’ik ri are’ chwech ri in. 29Chana’ti’a’aj b’a’ we  winaq  ri’,  Nudyos,  rumal  rech  che  xkib’an  itzel  chrech  ri  chuchqajawisanik  e  chrech  ri  chapb’alq’ab’ kech ri echuchqajawib’ e kech ri e’ajlevi.  30Ri  in,  xe’inch’ajch’ob’ej  chrech  ronojel  kaxlan  jas  uwach.  Xinkoj  nik’aj  taq  pixab’  chkech  ri  chuchqajawib’  e  chkech  ri  e’ajlevi,  che  kuya  ub’ixik  ri  kichak  kech  chkijujunal.  31Xoquje’ xinkoj jujun taq pixab’ e xinch’ik ri uq’ij ri uya’ik ri si’ e ri sipanik rech ri nab’e  taq uwach jastaq.  ¡Arech utzil chwech, chinana’tisaj b’a’, Nudyos! 

__________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI UWUJ RI NEHEMI’AS

1

RI NAB’E KIWUJ E’AJMAKAB’E’O Keb’ oxib’ tzij puwi’ ri Kiwuj ri Eajmakab’eo

Ri keb’ kiwuj ri Eajmankab'eo, man tz'ib'atal ta pa ch'ab'al Heb'reo e xa jek'uri' man rech ta ri B'ibli'a Hebrea. We keb’ wuj ri' are kutzijoj ri ch'oj xkib’an ri eajjudi’o rumal uto'ik ri kikojonik. We ch'oj ri' xmanjtajik ub'anik chrij ri ajawinel Anti’oko Epifaneo pa ri junab' 175 chuxe' kan ri Kristo. Ri ucholexik utz'ib'axik we ch'oj ri' katani'k arechi' xkamik ri Simon, pa ri junab' 134. Ri nab’e wuj xtz’ib’axik pa ri ch'ab'al Hebreo, k'atek’ut, ri uj xuwi qeta’m uwach jun wuj che tz'ib'am pa ri ch'ab'al Griego. Ri ukab’ wuj xtz’ib’axik pa ri ch'ab'al Griego rech tojib'al kib' ri e’ajjudi'o che ejeqel pa ri tinimit Alejandri'a rech ri Egipto. Ri ub'i ri tinimit Alejandri'a, xokisaxik rumal ri nimalaj Ajawinel Alejandro che are utinimit ri Masedoni'a; ri Masedoni'a k'o chunaqaj ri Grecia. Ri ajawinel Alenjandro xch'akan puwi’ ri ajawinel rech ri Medi'a e ri Persi'a e xopanik chi k’ate’ pa ri India. Chiwila’ 1 Mac 1,1-3: “11Aretaq chi’ ri Alejandro, ri ajmasedoni’a, uk’ojol ri Filipo, kel ub’ik pa ri amaq' Kittim, xch’akanik puwi’ ri Dari’o, kajawinel ri e’ajpersi’a e ri e’ajmedi’a, xajawinik pa uk’olb’al e xumajij pa ri Helada. 2Xuwa’lisaj sib’alaj taq ch’o’j, xok pa k’ya kowlaj taq k’olb’al e xe’ukamisaj ri e’ajawinel kech ri jetaq amaq'. 3

Xb’e chi taq uk’isb’al ri uwachulew e xrelaq’aj ri jastaq kech sib’alaj ek’ya tinimit. Ri uwachulew

xmemerik chuwach ri are’; ri ranima’ nimal xub’ano e xsipojik chrech ri xib’al kuna’o.” Ri ch'oj pa ri Israel, xmajtajik aretaq chi ri Anti’oko Epifaneo xub'an nimalaj taq k'ax pa ri Nim Rachoch ri Dyos k'o pa ri Jerrusalem. Ri Anti'oko Epifaneo rija’al ri Alejandro.Chiwila’ 1 Mac 1,10: “Kel uloq chkixo’l ri e’are’ jun itzelalaj kitux, ri Anti’oko Epifanes, uk’ojol ri ajawinel Anti’oko, che nab’e kanoq xtz’apix pache’ pa Roma. Ri are’ xokik ajawinel pa ri waqk’al juwinaq wuqlajuj (137) junab’ rech ri kajawib’al ri e’ajgri’ego.” Ri Anti'oko Eifaneo, are xraj xuchi'j jun q’ijlanik chkech ri e'udyos e xub’an k’ax chrech ri Jerusalem e chrech ri Nim Rachoch ri Dyos. Pa ri 1 Mac 2, ri chuchqajaw Matati’as, xumajij ri tyoxlaj ch'o'j chuwach chi aq'anoq arechi' kaminaq chik ri uk'ojol Judas. Ri Matati'as xkamik. E ri uk'jol Makab’eo xutaqej na ri ch'o'j pakiwi' ri e’ajhelenista. Ri Makab'eo xuchak ri ch’o’j e rumal weri' xkowinik xuch’ajch’ob’ej ri Nim Rachoch ri Dyos (1 Mac 4,36-61). Pa ri 1 Mac 6, katzijoxik ri ukamikal ri Anti'oko Epifaneo. Ri Judas Makab'eo xkamik pa jun ch’o’j (1 Mac 9). Ri rachalal Jonatan xokik k'amalb'e chkech ri kech'o'jinik kuk' ri e’ajhelenista. Ri Jonatan ri are’ nimalaj chuchqajaw (1 Mac 10-1). Aretaq chi’ ri Jonatán kaqaj pa kiq’ab’ ri e’uk’ulel, ri rachalal Simon che nimalaj chuchqajaw, kokik __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI NAB’E KIWUJ E’AJMAKAB’E’O

2

k'amalb'e chkech ri ek'o pa ri ch'o'j (1 Mac 13-16). Arechi' xkamik ri Simon, are ri uk’ojol Xwan xokik k’ak’ k'amalb'e (1 Mac 16) Ri ukab’ wuj xtz'ib'axik arech kakitijoj kib' ri e’ajjudi’o che ek'o pa ri Egipto, 2 Mac 1,1: “Chkech ri eqachalal e’ajjudi’o ek’o pa ri Egipto, kakiya apan jun rutzil kiwach ri ekachalal e’ajjudi’o ek’o pa ri Jerusalem e ri ek’o pa ri rulew ri Judea, kakaj apan chkech jun ki’kotemalaj utzil.” Xoquje' kutzijoj ri k’ax xpe chkij ri e'ejjudi'o che oqatalik kij rumal ri Anti’oko Epifane’o (kapitulo 4-7). Pa ri kapitulo 8, ri Judas Makab’eo kub’an ri tyoxlaj ch'o'j. Pa ri Kapitulo 9, kakamik ri Anti’oko Epifane’o. E pa ri kapitulo 10, ri Judas kuch’ajch’ob’ej ri Nim Rachoch ri Dyos. Pa ri kapitulo 11-15 are katzijoxik nik'aj taq ch'o'j chik.

__________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI NAB’E KIWUJ E’AJMAKAB’E’O

3

RI NAB’E KIWUJ E’AJMAKAB’E’O

Ujaqib’al Ri Alejandro e ri Di’adokos

11Aretaq  chi’  ri  Alejandro,  ri  ajmasedoni’a,  uk’ojol  ri  Filipo,  kel  ub’ik  pa  ri  amaq’  Kittim,  xch’akanik puwi’ ri Dari’o, kajawinel ri e’ajpersi’a e ri e’ajmedi’a, xajawinik pa uk’olb’al e  xumajij  pa  ri  Helada.  2Xuwa’lisaj  sib’alaj  taq  ch’o’j,  xok  pa  k’ya  kowlaj  taq  k’olb’al  e  xe’ukamisaj  ri  e’ajawinel  kech  ri  jetaq  amaq’.  3Xb’e  chi  taq  uk’isb’al  ri  uwachulew  e  xrelaq’aj ri jastaq kech sib’alaj ek’ya tinimit. Ri uwachulew xmemerik chuwach ri are’; ri  ranima’  nimal  xub’ano  e  xsipojik  chrech  ri  xib’al  kuna’o;  4xe’umulij  achijab’  erech  ch’o’j  che  k’o  sib’alaj  kichuq’ab’,  e  xukoj  ukowinem  pakiwi’  ri  jetaq  tinimit,  puwi’  jetaq  ulew,  winaq  nim  kib’antajik  e  xutoq’ij  ktoj  alkab’al  chrech  ri  are’.  5Chuwach  chi  aq’anoq  weri’  xqaj pa ch’at rumal yab’il e xreta’maj uwach ri kamikal.   6Ke’usik’ij k’ut ri enim taq uwinaq, ri winaq nim kib’antajik che junam xek’iyik aretaq  chi’  k’ojol  ala,  e  kujach  ri  rajawib’al  chkiwach  aretaq  chi’  maja’  kkamik.  7Ri  Alejandro  xajawinik  kab’lajuj  junab’  k’atek’uri’  xkamik.  8Ri  e’upataninel  xkichap  ri  kikowinem,  chkijujunal pa ri kik’olb’al. 9Konojel xkikoj cho ri kijolom ri utzalaj ab’aj aretaq chi’ xkamik  e  are  chi  ri  ekik’ojol  chkiwach  chi  aq’anoq  ri  e’are’  k’ya  taq  junab’  xe’ajawinik;  e  sib’alaj  k’ax xkib’an cho ri uwachulew.    Ri Anti’oko Epifanes e ri rokib’al ri helenismo pa ri Isra’el 10Kel  uloq  chkixo’l  ri  e’are’  jun  itzelalaj  kitux,  ri  Anti’oko  Epifanes,  uk’ojol  ri  ajawinel 

Anti’oko,  che  nab’e  kanoq  xtz’apix  pache’  pa  Roma.  Ri  are’  xokik  ajawinel  pa  ri  waqk’al  juwinaq wuqlajuj  137  junab’ rech ri kajawib’al ri e’ajgri’ego.  11Pa taq we q’ij ri’, xek’oji’k  pa ri Isra’el nik’aj taq e’alk’uwa’lxel che xkisutij kiwach e ek’ya xe’kiterne’b’ej aretaq chi’  kkib’ij: «Jo’, je’qab’ana’ chapb’alq’ab’ kuk’ ri esiwantinimit che ek’o chqanaqaj ri uj, rumal  rech che chi aretaq chi’ xqatas apan qib’ kuk’ ri e’are’, sib’alaj k’ax xpe chqij».  12Utz xkita  we tzij ri’.  13Ejujun  chkech  ri  esiwantinimit  kkitij  anim  keb’e  ruk’  ri  ajawinel  e  xya’  alaj  chkech  rumal  are’  arech  kkiterne’b’ej  ri  kipixab’  winaq  che  man  junam  ta  kikojonik  kuk’.  14Xa  jek’uri’  xkiyak  pa  ri  Jerusalem  jun  uk’olb’al  etz’anem,  jeri’  jacha  ri  kech  ri  enik’aj  taq  tinimit  chik,  15xkib’an  ub’anik  ri  uwi’  kikowil  e  xkik’yaq  kanoq  ri  tyoxlaj  chapb’alq’ab’  arech kkixim kib’ kuk’ ri enik’aj taq tinimit chik. Xkik’ayij kib’ che ub’anik ri itzel.    Ri nab’e ch’o’j xub’an ri Egipto e ri elaq’ kb’an pa ri Nim Rachoch ri Dyos 16Ri Anti’oko, aretaq k’o chi uchuq’ab’ pa ri rajawaremal, xuchomaj che kajawinik puwi’ 

ri amaq’ Egipto, arech kuxik ajawinel ri are’ pakiwi’ ri keb’ ajawinb’al. 17Xokik pa ri Egipto  kuk’ ek’ya achijab’ erech ch’o’j, ruk’ k’ya ch’ich’ rachi’l ri  kej, ruk’ jetaq tix e ek’i achijab’  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI NAB’E KIWUJ E’AJMAKAB’E’O

4

kikejb’em  ri  kej  e  ek’ya  taq  jukub’,  18kch’o’jinik  ruk’  ri  Ptolome’o  rajawinel  ri  Egipto.  Ri  Ptolome’o xtzalij pa raqan e xanimaj ub’ik chuwach ri are’; ek’ya ri achijab’ eli’loj kanoq  cho ri ulew.  19Xe’ok pa ri kowlaj taq uk’olb’al ri Egipto e ri Anti’oko xuyak ub’ik ronojel ri  jastaq kech ri jetaq amaq’.  20Pa ri junab’ wuqk’al oxib’, chuwach chi aq’anoq che xch’akan  puwi’  ri  Egipto,  xtzalijik.  Xpaqi’  ub’ik  chrij  ri  Isra’el  e  chrij  ri  Jerusalem  kuk’  jun  kowlaj  jt’ub’ achijab’ erech ch’o’j.  21Xok ub’ik pa ri tyoxlaj k’olb’al ruk’ nimal e xuk’am ub’ik ri q’an pwaqalaj tab’al toq’ob’,  ri  tzuk’b’al  ch’aj  rech  ri  saqil  rachi’l  ronojel  ri  jastaq  rech,  22ri  mexa  kokisaxik  chrech  ri  jetaq  sipanik,  ri  laq  kokisaxik  chrech  ri  ja’  sipanik,  ri  pajb’al  amaja’,  ri  porb’al  k’ok’  q’ol  b’anom  ruk’  q’an  pwaq,  ri  payu’,  ri  wiqb’al  jolomaj,  ri  q’an  pwaq  ch’uqb’al  ri  xan  k’o  chuwach  ri  Nim  Rachoch  ri  Dyos,  xuk’oqopij  ub’ik  ronojel.  23Xoquje’  xuk’am  ub’ik  ri  saq  pwaq  e  ri  q’an  pwaq,  ronojel  ri  utzalaj  taq  jastaq  e  ri  k’u’talik  q’inomal  che  xuriq  ub’ik.  24Xuk’am ub’ik ronojel weri’, k’atek’uri’ kb’e ub’ik pa ri rulew  aretaq chi’ xq’ejejtajik kan  rumal sib’alaj kik’el e yoq’b’al taq tzij.  25Pa ronojel ri amaq’ Isra’el     xk’oji’ jun sib’alaj k’isb’alk’u’x.  26Chi ek’amalb’e e chi enim winaq,     xe’jiq’jatik chrech ri oq’ej,    chi alitomab’ e chi alab’om     xqaj ri kiwach pa ri b’is,    ri kije’lal ri ixoqib’ xch’umu’yarik.  27Ri k’ateri’ xk’uli’k xub’ixoj     jun b’ix k’isb’alk’u’x;    cho ri kich’at ri k’ulb’a’n,     t’uyul ri ixoq e tajin koq’ik.  28Ri uwachulew xb’irb’itik     kumal ri e’siwantinimit    e k’ixb’al xekanajik konojel     ri e’ajuparachoch ri Jakob’.    Ri ajk’olol pwaq rech alkab’al. Kyakik jun kowlaj tinimit 29Keb’ junab’ chi apanoq chuwach weri’, ri ajawinel kutaq ub’ik pa ri taq utinimit ri Juda 

ri  jun  ajk’olol  pwaq  rech  alkab’al,  e  ri  are’  kopan  pa  ri  Jerusalem  kuk’  jtub’  ekowlaj  taq  achijab’ chrech ri ch’o’j.  30Chub’anik taq tzij rech utzil xub’ij chkech ri siwantinimit arech  kokisaxik utzij, k’atek’uri’, aretaq chi’ e’uch’akom chik, chi xaqte’ xqaj pakiwi’ ri tinimit, ko  xe’uqajb’ej, e sib’alaj ek’ya winaq xe’ukamisaj pa ri Isra’el.  31Xrelaq’aj ronojel pa ri tinimit,  xut’iq  q’aq’  chrech,  xuchasaj  chi’  ri  taq  kachoch  e  ri  tapya  che  usutum  rij  ri  tinimit.  32Ri  Achijab’  xe’kichap  ub’ik  ri  ixoqib’  e  ri  ak’alab’  e  xkib’an  kech  chrech  ri  jetaq  awaj.  33Chuwach  chi  aq’anoq,  xkiyak  chi  jumul  ri  Utinimit  ri  David,  ruk’  jun  nimalaj  e  kowlaj  tapya,  ruk’  kowlaj  taq  keq’te’  e  jun  kowlaj  kik’olb’al,  xkib’an  chrech  we  tinimit  ri’.  34Kkijeqeb’a’  chila’  jun  ajmakunelalaj  ija’al  e  e’itzel  taq  winaq  e  xk’oji’  kichuq’ab’  pa  we  k’olb’al ri’; 35kkikoj pa we tinimit ri’, xkinojisaj chrech ri ch’ich’ rech ch’o’j e chrech ri wa, e  xkinojisaj chrech ri xkelaq’aj uloq pa ri Jerusalem. Jun k’axalaj k’amb’al weri’.  36Jun k’axalaj il chrech ri tyoxlaj k’olb’al,    ronojel q’ij jun itzelalaj k’ulel   __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI NAB’E KIWUJ E’AJMAKAB’E’O

5

  chrech ri Isra’el.  37Xkiq’ejej suk’alaj kik’el     chrij ri tyoxlaj k’olb’al    e xkitz’ilob’isaj ri k’olb’al ri’.  38Kumal ri e’are’ xe’animaj ub’ik     ri esiwantinimit ek’o pa ri Jerusalem;    e pa we k’olb’al ri’ are xejeqi’     ekaxlan taq winaq;    ekaxlan winaq chkiwach     ri xe’alax waral,    e ri eralk’uwa’l xkiwonab’a’ kanoq.  39Ri tyoxlaj uk’olb’al tolonik xkanaj     kanoq jacha jun tz’inalik ulew,    ri jetaq unimaq’ij xjaltajik     pa k’ax taq oq’ej,    e ri taq usab’ado xjaltajik pa tze’b’al,    e ri uq’ijilal xjaltajik pa k’ixb’al.  40Ruk’ ri unimal ri uq’ijil xk’iy     ri k’axalaj retzalal,    ri unimal xjaltajik pa k’isb’alk’u’x.    Ri ukojik ri kiq’ijlanik ri ekaxlan taq winaq 41Ri ajawinel xutaq ub’ixik pa ronojel ri rajawib’al jun taqanik arech konojel xa jun chi 

siwantinimit kkib’ano, 42e chkijujunal kkiya kanoq ri k’amaninaq chkech kkib’ano. Konojel  ri siwantinimit xkiterne’b’ej ri xtaqan ri ajawinel chrech.  43Ek’ya ri e’ajisra’el utz xkik’amo  ri  uq’ijilanik  e  kkib’an  tab’al  toq’ob’  chkiwach  ri  e’esal  uwach  dyos  e  xketzelaj  uwach  ri  sab’ado.  44Xoquje’, ri ajawinel xe’utaq ub’ik enik’aj e’ajta’o’ntzij arech kkiya’ ub’ixik pa ri  Jerusalem  e  pa  ri  jetaq  utinimit  ri  Juda  ri  jun  utaqanik,  arech  kkiterne’b’ej  ri  nik’aj  taq  jastaq  naq’atalik  chkech  enik’aj  taq  tinimit  chik.  45Xtaqanik  che  kesaxik  pa  ri  tyoxlaj  k’olb’al  ri  holokosto,  ri  tab’al  taq  toq’ob’  e  ri  sipanik  kb’an  ruk’  ja’;  xtaqanik  kketzelax  uwach ri sab’ado e ri jetaq nimaq’ij,  46kkitz’ilob’isaj ri tyoxlaj k’olb’al e ronojel tyoxlaj taq  jastaq,  47rajawaxik kyak  tab’al  taq toq’ob’  rech  ri  q’ijlanik, kachoch  ri e’esal  uwach  dyos,  rajawaxik  kech’ol  ri  aq  e  etz’il  taq  awaj,  48man  kkiq’at  ta  uwi’  ri  kikowil  ri  ekalk’uwa’l,  kkib’an  itzel  chb’il  kib’  ruk’  ronojel  tz’il  taq  uwach  jastaq  e  ktz’i’laj  uwach  ri  tyox  ub’antajik,  49arech  ksach  chkech  ronojel  ri  Pixab’  e  kkijal  uwach  ri  naq’atal  chkech  kkib’ano. 50Jachin man kub’an taj ri xtaqan ri ajawinel chrech, kkamisax ri’. 51Xoquje’ jewa’  xutaq  ub’ixik  chkech  konojel  ri  rajawib’al,  ke’ukoj  ejujun  elaq’b’anel  chkech  konojel  ri  siwantinimit e xtaqanik chkech ri utinimit ri Juda che kb’an tab’al taq toq’ob’ pa ronojel ri  jetaq tinimit.  52Ek’ya chkech ri siwantinimit, konojel ri kiya kan ri Pixab’ kkiriq kib’ kuk’ ri  e’are’. Nimalaj il xkik’am uloq chrech ri amaq’.  53Xa jek’uri’, xe’kit’iq’ij ri Isra’el che uk’u’ik  kib’ pa ronojel k’olb’al.  54Pa ri jo’lajuj q’ij chrech ri ik’ Kisle’u, pa ri junab’ wuqk’al job’, ri ajawinel kuyak cho  tab’al toq’ob’ rech ri holokosto, ri Itzel rech k’ax. Xoquje’ xyakik nik’aj taq tab’al toq’ob’ pa  ri jetaq utinimit ri Juda che ek’o naqaj.  55Chuchi’ taq ri ja e pa taq ri k’ayb’al, xkiporoj ri  k’ok  q’ol.  56Aretaq  chi’ kkiriq  jun  uwuj  ri  Pixab’,  kkik’yaq pa  ri  q’aq’.  57We  k’o  jun winaq  kkiriq pa ri rachoch jun uwuj ri Chapb’alq’ab’, on kriqitajik jun winaq che kuterne’b’ej ri  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI NAB’E KIWUJ E’AJMAKAB’E’O

6

Pixab’, ri ajawinel chi are ktaqan che ukamisaxik.  58Ronojel taq ik’, kkib’an k’ax chkech ri  e’ajisra’el  che  kiriqitajik  pa  taq  ri  tinimit  rumal  rech  che  man  kkiterne’b’ej  taj  ri  jun  taqanik;  59chjunal ik’, pa ri juwinaq job’ q’ij, xkib’an tab’al taq toq’ob’ cho ri ab’aj rech ri  jetaq holokosto.  60Ri ixoqib’ che xkipus uwi’ kikowil ri kal, xekamisaxik, jacha ri ktaqan ri  jun taqanik,  61etzuyul ub’ik chkiqul ri inlaj taq loch’. Xoquje’ kekamisaxik ri ekachalal e ri  jachintaq ri xepusuwik ri kikowil ri ak’alab’.  62Ek’ya chkech ri Isra’el ko xetak’i’k e man k’o ta jun tz’il wa xkitijo.  63Are xkaj kekamik  chuwach che  kkitz’ilob’isaj  kib’  ruk’  jun wa  e  chuwach  che  kkib’an  k’ax  chrech  ri tyoxlaj  chapb’alq’ab’; e are xekamik. 64Nimalaj uq’aq’al royowal xqaj pakiwi’ ri Isra’el.    Ri Matati’as xumajij ub’anik ri tyoxlaj ch’o’j

21Pa  taq  we  q’ij  ri’,  ri  Matati’as,  uk’ojol  ri  Xwan,  uk’ojol  ri  Sime’on,  chuchqajaw  pa  ri  erija’al ri Yehoyarib, xuya’ kan ri Jerusalem e xu’jeqeb’a’ rib’ pa ri Modin. 2Ek’o job’ uk’ojol:  Ri  Xwan  che  Gaddi  ku’chuxik,  3ri  Simon  ri  kb’ix  Tasi  chrech;  4ri  Judas  ri  kb’ix  Makab’e’o  chrech,  5ri Ele’asar ri kb’ix Avaran chrech, ri Jonatan ri kb’ix Affus chrech.  6Aretaq chi’ kril  ri  itzel  tajin  kb’an  pa  ri  Juda  e  pa  ri  Jerusalem,  7kuraqaqej  uchi’  e  kub’ij:  «¡Ayum!,  K’ax  wech ri in! ¿La xinalax in arech kinwil ri uk’isik ri tzij pakiwi’ ri siwan nutinimit e puwi’ ri  tyoxlaj tinimit e arech in t’uyul chila’ aretaq chi’ kjachtajik ri tinimit pa kiq’ab’ ri e’uk’ulel e  aretaq chi’ kchtajik ri tyoxlaj k’olb’al chuxe’ ri kikowinem ri ekaxlan taq winaq?  8Ri Nim Rachoch xkanaj kanoq jacha     jun winaq che man k’o ta rutzilal,  9ri jastaq che are uq’ijil, xk’amtaj ub’ik     pa jun kaxlan ulew,    ri ak’alab’ xesax kiqul pa taq ri k’ayb’al    e ri eralk’uwa’l chi alab’om,     chi alitomab’ xekamisaxik     ruk’ ri kich’ich’ ri ekik’ulel.  10¿Jachinchike tinimit man petinaq     taj che rechb’axik ri rajawaremal    e che man ub’anom ta rech     chrech ri jastaq rech?  11Ronojel ri wiqib’al     rech xelaq’ax ub’ik chrech.  Ri are’, che ojer kanoq k’o ri ukowinem,    kamik ri’, ri are’ xuxik ajpataninel.  12Kamik ri’ chiwilampe’ ri tyoxlaj qak’olb’al,    ri qaje’lal e ri qaq’ijil,     xjaltajik pa jun tz’inalik ulew,    chiwilampe’ ri tinimit,     xb’an k’ax chrech kumal     ri ekaxlan taq winaq.  13¿Jas upatan kujka’si’ na?».  14Ri Matati’as e ri e’uk’ojol kkirachq’ij     ri katz’yaq, xkikoj ri koxtar     e nimalaj oq’ej xkib’ano.    __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI NAB’E KIWUJ E’AJMAKAB’E’O

7 Ri ukajmaxik ri tab’al toq’ob’ xb’an pa ri Modin 15Ri 

ek’amalb’e  erech  ri  ajawinel,  ri  etaqom  uloq  ruk’  kowinem  che  ukojik  ri  e’esal  uwach  dyos,  ke’opan  pa  ri  Modin  che  ub’anik  ri  tab’al  taq  toq’ob’.  16Sib’alaj  ek’ya  ri  e’ajisra’el  xepe  uloq  kuk’  ri  e’are’,  k’atek’ut,  ri  Matati’as  e  ri  e’uk’ojol,  junam  xkitas  apan  kib’.  17Ri ek’amalb’e erech ri ajawinel jewa’ kkib’ij chrech ri Matati’as: «Ri at, at jun winaq  che  nim  ri  ab’antajik  e  k’o  ri  akowinem  pa  we  tinimit  ri’,  e  atto’om  kumal  ri  e’ak’ojol  e  kumal ri e’awachalal. 18Chatqib’ b’a’ uloq at nab’e che ub’anik ri utaqanik ri ajawinel, jacha  kib’anom  konojel  ri  jetaq  amaq’,  ri  enim  winaq  ek’o  pa  ri  Juda  e  ri  xeto’taj  kanoq  pa  ri  Jerusalem. Xa jek’uri’, ri at e ri e’ak’ojol, kixejalaxik ri’ chkixo’l ri erachi’l ri ajawinel; ri at e  ri  ak’ojol,  kiwil  na  ri’  ri  nimalaj  iq’ijil  ruk’  ri  jetaq  sipanik  kya  chiwech,  saq  pwaq,  q’an  pwaq e nik’aj taq sipanik chik».   19Ri Matati’as xutzalejisaj uwach ri tzij ruk’ kowlaj uch’ab’al:  «Kne’b’a’ konojel ri jetaq  amaq’  che  kiwokom  ri  reqele’n  ri  ajawinel  kkinimaj  ri  utzij,  e  konojel  kkiya  kanoq  ri  q’ijlanik  kech  ri  kinan  kitat,  chi  kkib’ano  ri  utaqanik  ri  ajawinel,  20ri  in,  ri  enuk’ojol  e  ri  ewachalal, are kqaterne’b’ej na ri’ ri chapb’alq’ab’ kech ri eqanan eqatat. 21¡Chujuk’olo’ b’a’  ri  Dyos  arech  man  kqaya’  ta  kan  ri  Pixab’  e  ri  jetaq  utaqanik!  22Man  kqanimaj  ta  wa’  ri  xtaqanik ri ajawinel chrech. Man kqajal ta qab’e ri’ chrech ri  qakojonik, pa qikyaq’ab’ on  pa  ri  qamox».  23Xuwi  xk’istajik  ub’ixik  rumal  we  tzij  ri’,  jun  ajjuda  xnab’ejik  chkiwach  konojel, arech kub’an jun tab’al toq’ob’ cho ri ab’aj rech tab’al toq’ob’ pa ri Modin, jacha ri  xtaqan ri ajawinel chrech.  24Aretaq chi’ kril weri’ ri Matati’as, xyakataj ri uq’aq’al royowal  e xub’alq’atij rib’ ri upam. Ruk’ sib’alaj uq’aq’al royowal, kutij anim e xuket chuqul cho ri  ab’aj  rech  tab’al  toq’ob’.  25Xoquje’,  chi  aninaq  xukamisaj  ri  achi  utaqom  uloq  ri  ajawinel  che  ke’utiq’ij  che  ub’anik  ri  tab’al  toq’ob’,  e  xupaq’ij  ri  ab’aj  rech  tab’al  toq’ob’.  26Rumal  rech  ri  loq’oq’eb’al  uk’u’x  chrech  ri  Pixab’,  jeri’  xub’ano  jacha  xub’an  ri  Pinjas  puwi’  ri  Zimri  uk’ojol  ri  Salu.  27K’atek’uri’,  ruk’  kowlaj  uch’ab’al  kuraqaqej  uchi’  ri  Matati’as  pa  ronojel  ri  tinimit:  «¡Konojel  ri  jachintaq  kkiloq’oq’ej  ri  Pixab’  e  uk’olom  pa  ranima’  ri  chapb’alq’ab’,  chinuterne’b’ej  b’a  ri  in!».  28Ri  are’  e  ri  e’uk’ojol  xkiya  kanoq  pa  ri  tinimit  ronojel ri jastaq kech e xe’animaj ub’ik pa taq ri juyub’.    Ri ukajmanik ri sab’ado pa ri tz’inalik ulew 29Sib’alaj 

ek’ya  winaq,  che  tajin  kemayowik  rumal  ri  man  suk’il  taj  e  ri  itzel  tajin  kb’anik, xeqaj ub’ik pa ri tz’inalik ulew arech kejeqi’ chila’,  30kuk’ ri kalk’uwa’l, ri kixoqilal  e ri kimeb’il, rumal rech che sib’alaj k’ax tajin kb’an chkech.  31Kopan utzijol kuk’ ri enim  uwinaq  ri  ajawinel  e  kuk’  ri  achijab’  erech  ch’o’j,  ri  xek’aji’  kanoq  pa  ri  Jerusalem,  pa  ri  Utinimit  ri  David,  che  ek’o  nik’aj  winaq,  xetunik  chrech  ri  xtaqan  ri  ajawinel  chech,  che  xeqaj  ub’ik  pa  ri  awatalik  taq  k’olb’al  k’o  pa  ri  tz’inalik  ulew.  32Jun  kowlaj  jt’ub’  achijab’  xkichaplej koqataxik ri e’are’ e xe’kiriqa’. Xkisutij kij ri e’are’ e xkichomaj kech’o’jinik kuk’  pa  ri  q’ij  sab’ado.  33Kkib’ij  chkech:  «¡Chixtanaloq!  Chixel  uloq  e  chinimaj  ri  xtaqan  ri  ajawinel  chrech  e  kixka’si’  ri’».  34—Ri  e’are’  kkib’ij  chkech:  «Man  kujel  ta  ub’ik  e  man  kqanimaj taj ri xtaqan ri ajawinel chrech che qetzelaj uwach ri q’ij sab’ado».  35Chi aninaq  xkik’yaq  kib’  pakiwi’,  36ri  e’are’,  man  k’o  ta  ch’o’j  xkib’ano,  man  k’o  ta  ab’aj  xkik’yaqo  e  man  k’o  ta  xkito’  kib’  jawi’  kiwam  kib’.  37«Chujkamoq  pa  ri  suk’il,  –kecha–;  ri  kaj  e  ri  uwachulew are ke’ilowik che ri ix kujikamisaj e man k’o ta qamak qab’ano».  38Ri achijab’  xe’ok  chkij  pa  ri  q’ij  sab’ado  e  ri  e’are’  xekamik,  ri  kixoqilal,  ri  ekalk’uwa’l  e  ri  kimeb’il:  ekaq’o’ lajujk’al  1.000  winaq.   __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI NAB’E KIWUJ E’AJMAKAB’E’O

8 39Weri’ 

xreta’maj  ri  Matati’as  e  ri  erachi’l  e  sib’alaj  k’ax  xkina’  chkech  ri  e’are’, 

40k’atek’ut  kkib’ij:  «We  qonojel  jewa’  kqab’ano  jacha  ri  eqachalal  ri’  e  man  kqato’ta  qib’ 

chkiwach  ri  ekaxlan  taq  winaq  e  we  man  kqato’  ta  uwach  ri  qab’antajik,  chi  aninaq  wa’  kchup qawach chuwach ri ulew».  41Chi pa we jun q’ij ri’, xkichomaj weri’: «Xaq jachin achi  kpe  che  ub’anik  ch’o’j  quk’  pa  q’ij  sab’ado,  chi  kujch’o’jinik  ri’  ruk’  ri’  ri  are’,  arech  man  kujkam taq jacha xkib’an ri eqachalal che xekamik jawi’ kik’um uloq kib’».  42Junam xkiriq kib’ kuk’ ri e’are’ ri kijuq’at ri e’ajside’o, ri e’are’ e’achijab’ e’ajisra’el che  man  k’o  ta  kkixib’ij  kib’  e  kiterne’b’em  ri  Pixab’.  43Xoquje’,  konojel  ri  jachintaq  kkaj  ke’animajik chuwach ri k’ax kb’an chkech, xkimulij kib’ kuk’ ri e’are’ e xe’kito’o.  44Ri e’are’  ekowlaj taq achijab’ erech ch’o’j e ruk’ uq’aq’al koyowal xe’kikamisaj ri e’ajmakib’ e ri itzel  taq winaq; ri xeto’taj na kanoq, rajawaxik che xe’animaj ub’ik chkixo’l ri siwantinimit e xa  jeri’ loq’ xkito’ kib’.  45Ri Matati’as e ri erach’il xe’b’inoq arech kkik’isa’ tzij puwi’ ri tab’al  taq toq’ob’ 46e xetiq’inik pa ronojel ri Isra’el, che kq’at uwi’ kikowil ri ak’alab’ ri maja’ kq’at  uwi’  kikowil.  47E  xe’koqataj  ri  man  keniman  taj.  Utz  xe’el  ri  chak  pa  kiq’ab’.  48Kkitoqij  ri  Pixab’  chi  pa  kiq’ab’  ri  ekaxlan  tinimit  e  pa  kiq’ab’  ri  e’ajawinel  e  kkichasaj  chi’  ri  ukowinem ri ajmakunel.    Ri k’isb’al taq utzij ri Matati’as e ri ukamikal 49Ri uq’ij ri Matati’as naqaj chik k’o wi’ kk’isik e ri are’ kub’ij chkech ri e’uk’ojol: «Kamik 

ri’ are kajawinik ri nimal e ri yoq’b’al taq tzij, uq’ijil ri k’ax e ri oyowal. 50Ix nuk’ojol, kamik  ri’,  rajawaxik  kiloq’oq’ej  ri  Pixab’,  chijacha  b’a’  ri  ik’aslemal  pa  ri  toq’ob’isab’al  uwach  ri  chapb’alq’ab’ kech ri eqatat.  51«China’taj b’a’ ri chak xkib’an     ri eqatat pa taq ri kiq’ijil ri e’are’,    kich’ak na k’uri’ jun nimalaj iq’ijil     e jun ib’i’ che man k’o ta uk’isik.  52Chna’taj b’a’ chiwech ri Ab’raham     che man xuk’ex ta ri utzij     aretaq chi’ xkajmaxik    e rumal k’uwa’ weri’,     suk’ ri are’ chuwach ri Dyos.  53Ri Jose, pa ri uq’ijil ri k’ax,     ri are’ xuk’aslemaj ri Pixab’,    e xuxik rajawxel ri Egipto.  54Ri qatat Pinjas, rumal rech     che xas loq’oq’eb’al uk’u’x,    xya’taj chrech pa junalik     ri chuchqajawisanik rech chapb’alq’ab’.  55Ri Josu’e, rumal rech     che xub’an ri xtaqan chrech    xuxik q’atb’altzij pa ri Isra’el.  56Ri Kaleb’, rumal rech ri utzalaj     uk’aslemal chkixo’l ri mulin ib’,    xya’taj chrech jun rechb’al     pa we uwachulew ri’.  57Ri David, rumal ri ukojonik,  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI NAB’E KIWUJ E’AJMAKAB’E’O

9

  xrechb’ej jun ajawinel tem     chi pa junalik.  58Ri Eli’as, rumal rech     che sib’alaj xuloq’oq’ej ri Pixab’    xch’elex ub’ik chikaj.  59Ri Anani’as, ri Asari’as, ri Misa’el,     rumal rech che xekojonik,    xeto’tajik chuwach ri uxaq taq q’aq’.  60Ri Dani’el, rumal     rech che suk’alaj winaq,    xto’tajik chuwach ri upakichi’     ri jetaq koj.  61Utz uch’ob’ik b’a’ chib’ana’     che chjujunal mayilq’ijsaq,    konojel ri ke’eyen chrech ri Are’,     man k’o ta jumul keqajik.  62Mixib’ij iwib’ chuwach ri k’ax taq tzij kub’ij ri ajmakunel winaq,    rumal rech che ri uq’ijil kuk’isa’ ri’     pa ri umes awaj e pa ri ixjut;  63kamik ri’ ajsik ri’ elenaq wi ri are’     e chwe’q man kriqitaj ta chi ri’,    xtzalij ri’ pa ri poqlaj    e ri jetaq xuchomaj     kchuptajik uwach ri’.  64Ix walk’uwa’l, chikojo’ b’a’ ri ichuq’ab’     e ko chixtak’al pa ri Pixab’,    rumal rech che pa ri are’ kiriq     na ri’ nimalaj iq’ijil.  65«K’olik le’, le Sime’on le’, le iwachalal. Ri in weta’m che ri are’ jun achi che kno’jinik;  amaq’el chitatab’ej ri utzij: are are’ la’ itat kkanaj kanoq.  66K’o le Judas Makab’e’o chixo’l, ri  are’  che  man  k’o  ta  kuxib’ij  rib’  chi  pa  ri  uk’ojlil  uloq:  are  are’  k’amalb’e  la’  chkixo’l  ri  achijab’ erech ch’o’j, kuk’am ib’e la’ chrech ri ch’o’j kuk’ ri jetaq tinimit.  67Ri ix, che’isik’ij  uloq  iwuk’  konojel  ri  jachintaq  kkilij  ri  Pixab’  e  chitojo’  uk’axel  ri  xb’an  chkech  siwan  itinimit.  68Chitzalij  uk’axel  chkech  ri  ekaxlan  taq  tinimit  ri  itzel  xkib’an  chiwech  e  chitzuyb’a’ iwib’ ri ktaqan ri Pixab’ chrech». 69K’atek’uri’, xe’utewchi’j e xkamik, e xb’e kuk’  ri e’utat. 70Xkamik pa ri junab’ wuqk’al waqib’  146  e xkimuqik pa ri Modin jawi’ emuqtal  wi ri e’utat. E konojel ri Isra’el sib’alaj xkoq’ej ri are’.   

Ri Judas Makab’e’o k’amalb’e chkech ri e’ajjuda

31Ri Judas, ri kb’ix Makab’e’o chrech, che uk’ojol ri Matati’as, xkanaj kanoq pa uk’exwach  ri  are’;  2konojel  ri  erachalal  e  konojel  ri  erachi’l  ri  utat  xkiya  kiwach  ruk’  ri  are’.  Ruk’  ronojel kanima’ e ruk’ kichuq’ab’ xech’o’jinik pa ri ch’o’j kub’an ri Isra’el.  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI NAB’E KIWUJ E’AJMAKAB’E’O

10 3Ri are’ xunimarisaj ri uq’ijil  

               

kib’i’ ri siwan utinimit,   xukoj ri atz’yaq rech ch’o’j jacha   jun nimalaj winaq   e xuxim chuxe’ upam   ri uch’ich’ rech ch’o’j.   Pa k’ya taq ch’o’j xch’o’jinik wi,   xuto’ kiwach ri tz’um taq   ja ruk’ ri uch’ich’ rech ch’o’j,   4jeri’ jacha jun koj pa ri nimalaj     taq uchak xub’ano,     jacha jun alaj koj che kwinik     puwi’ ri awaj xuchapo.  5Xe’roqataj ri e’itzel taq winaq     chi pa ri k’isb’al kkiwaj wi kib’     ke’uk’yaq pa ri q’aq’ ri e’ajb’anal     k’ax chkech ri siwan utinimit.  6Rumal rech che ke’uxib’ij     ri e’itzel taq winaq,     xeqaj chuwach ri are’,    konojel ri kkichakuj ri     man suk’ taj, xkiriq k’ax,    are are’ xto’w kiwach konojel.  7Xuk’arisaj uwach kik’aslemal     ek’ya taq ajawinel,    xuya’ uki’kotemal ri Jakob’     rumal ri jetaq uchak xub’ano,    e ri una’tisaxik pa junalik ri’, tewchi’talik.  8Xutzalij ronojel ri jetaq utinimit ri Juda    xe’ukamisaj chila’ ri winaq eb’anal k’ax,    e xresaj ub’ik chkixo’l ri Isra’el     ri Uq’aq’al Oyowal.  9Ri ub’i’ xopanik utzijol pa ri uk’isb’alil     ri uxkut uwachulew,    e xe’umulij ri winaq che esachinaq.    Ri nab’e taq ch’akanik kub’an ri Judas 10Ri Apoloni’o xe’umulij ekaxlan taq winaq e xe’umulij ek’ya e’uwinaq ri Samari’a arech 

keb’ech’o’jinoq  ruk’  ri  Isra’el.  11Ri  Judas,  aretaq  chi’  xuta  utzijol  weri’  e  xb’e  che  uk’ulik;  xch’akan puwi’ e xukamisaj ri are’. Ek’ya eli’nik xekanaj kanoq e ri enik’aj chik xe’animaj  ub’ik. 12Aretaq chi’ xmultajik ri jastaq xkanaj kanoq; ri Judas xub’an rech chrech ri uch’ich’  rech  ch’oj  ri  Apoloni’o  e  chi  xaq  jawi’  kb’e  wi  che  ub’anik  ri  ch’o’j  xas  kruk’aj  ub’ik  we  ch’ich’ ri’.  13Ri Seron, kinimal ri achijab’ erech ch’o’j pa ri Siri’a, aretaq chi’ xuta utzijol che  ri Judas xe’umulij ejumalaj taq winaq che junam kikojonik ruk’ e che ewinaq erech ch’o’j,  14ri are’ xuchomaj: «Ri in kinriq na wa’ jun nimalaj nub’i’ e kinriq nimalaj nuq’ijil wa’ pa ri  ajawib’al, kinch’o’jinik na ruk’ ri Judas e kuk’ ri achijab’ erech ch’o’j ek’o ruk’ ri are’, che  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI NAB’E KIWUJ E’AJMAKAB’E’O

11

xkixutuj ri xtaqan ri ajawinel chrech».  15Xa jek’uri’, xb’e ub’ik, xoquje’ xeb’e’ ub’ik ruk’ che  uto’ik  ek’ya  e’itzel  taq  achijab’  erech  ch’o’j  arech  kkitojo’  uk’axel  ri  k’ax  chkech  ri  e’ajisra’el.  16Aretaq chi’ tajin kopanik pa ri paqalik rech ri B’etjoron, xel uloq ri Judas che  uk’ulik kuk’ enik’aj achijab’.  17Aretaq chi’ ri achijab’ xe’kil ri enik’aj achijab’ chik epetinaq  uloq chkiwach, xkib’ij chrech ri Judas: «¿Jas ub’anik kb’an ri ch’o’j kuk’ we winaq ri’ cheh  sib’alaj ek’ya e ri uj man uj k’ya taj? K’atek’uri’, ujkosinaq rumal rech che man ujwo’qinaq  taj pa we jun q’ij ri’».  18Ri Judas kub’ij chkech: «Man k’ax ta wa’ ri keqajik ek’ya winaq pa  kiq’ab’ enik’aj che man ek’ya taj. Ri Kaj xaq junam chuwach kuto’ kiwach chkiwach ek’ya  on man ek’ya winaq taj,  19rumal rech che ri ch’akanik pa ri ch’o’j man are ta ri’ we ek’ya ri  achijab’  erech  ch’o’j,  xane  ri  chuq’ab’alil  chrech  ri  ch’akanik  Chikaj  kpe  wi.  20Ri  e’are’  epetinaq  uloq  chqij  ruk’  kinimal  e  ketzelal,  arech  kujkikamisaj,  ri  uj,  ri  eqixoqilal  e  ri  eqalk’uwa’l e arech ke’kelaq’aj ri jastaq qech.  21Ri uj, are kujch’o’jinik rumal ri qak’aslemal  e  ri  jetaq  qapixab’,  22ri  Are’,  ke’uqajb’ej  ri’  chqawach  ri  uj;  mixib’i’j  b’a’  iwib’  chkiwach».  23Aretaq  chi’  xuk’is  ri  utzij,  man  k’o  ta  na’tal  chkech,  chi  xaqte’  xukyaq  rib’  pakiwi’,  e  ri  Seron e ri achijab’ eb’enaq ub’ik ruk’ ri are’, xech’akatajik chuwach.  24Xe’oqataxik ri e’are’  pa  ri  xulanik  uloq  rech  ri  B’etjoron  e  chi  k’ate’  na  pa  ri  taq’aj.  E  kaq’o’  800   achijab’  xekamik e enik’aj chik xe’animaj ub’ik pa taq ri kulew ri e’ajfiliste’o.  25Ruk’ weri’, ri siwan  taq  tinimit  che  ek’o  naqaj,  sib’alaj  xkixib’ij  kib’  chech  ri  Judas  e  chkech  ri  erachalal.  26Ri  ub’i’  xopan  utzijol  ruk’  ri  ajawinel  e  pa  ronojel  tinimit  ktzijoxik  ri  ch’o’j  tajin  kub’an  ri  Judas.    Ri Anti’oko kusuk’umaj rib’ chrij ri Persi’a e ri Jude’a. Ri ukowinem ri Lisi’as 27Ri 

Anti’oko,  aretaq  chi’  xuta’  utzijol  we  tzij  ri’,  xyakataj  nimalaj  uq’aq’al  royowal;  xutaq  kimulixik  konojel  ri  kichuq’ab’  ri  rajawib’al,  jumulaj  achijab’  erech  ch’o’j  che  k’o  nimalaj  kikowinem.  28Xujaq  ri  uq’inomal,  xuya  ub’i  ri  kitojb’al  rech  jun  junab’  ri  achijab’  erech ch’o’j e ke’utaqo che kkisuk’umaj kib’ chuwach ronojel jas uwach.  29K’atek’uri’, xrilo  che k’o na kraj ri pwaq pa ri uq’inomal, e ri alkab’al ktoj ri winaq pa ri rulew tajin kq’ob’ik,  rumal ri ch’o’j e ri k’ax xuwa’lisaj ri are’ pa ri amaq’ aretaq chi’ kraj kuchup uwach ri jetaq  pixab’ rech ojer kanoq.  30Xuxib’ij rib’ we man kub’ana’ ta ri jastaq rech, jacha ri ub’anom  kanoq nik’aj taq mul chik, rech ri urajawaxik e rech ri nimalaj taq sipanik kuya’o, kunojisaj  ri uq’ab’ chrech ri sipanik kuya’ ub’ik, e rumal weri’ are nim  kuya chkiwach ri e’ajawinel  eq’axinaq chi chuwach ri are’.  31Rumal che man kuriq ta chik jas kub’ano, xuchomaj kb’e  pa ri Persi’a arech ku’molo’ uloq ri alkab’al pa ri jetaq amaq’ ri’ e xa jenak’uri’ kumulij uloq  sib’alaj  pwaq.  32Kuya’  kan  ri  Lisi’as,  jun  achi  che  nim  ub’antajik  e  k’o  kuxik  pa  ri  uparachoch ri ajawinel, kuya kanoq chuwach ri jastaq rech, kmajtajik pa ri nima’ E’ufrates  e kopan pa ri retal rulew ri Egipto,  33e xuya kan puq’ab’ ri uk’ojol Anti’oko, chi k’ate’ na  ktzalej  uloq.  34Kuya’  kan  chrech  ri  are’  panik’aj  chkech  ri  achijab’  che  erajch’o’jab’,  e  ri  jetaq  tix,  e  xub’ij  kanoq  chrech  ronojel  ri  uchomam  kanoq.  Chkech  ri  e’ajjude’a  e  ri  e’ajjerusalem,  35rajawaxik  kutaq  ub’ik  chkij  e’are’,  jumulaj  achijab’  erech  ch’o’j  arech  kkib’ana’  k’ax  e  kkichupu’  uwach  ri  uchuq’ab’  ri  Isra’el  e  ri  eto’tajinaq  na  kanoq  pa  ri  Jerusalem, chi k’ate’ na man kna’tisax ta chi uwach pa we k’olb’al ri’.  36K’atek’uri’ ke’ukoj  kik’ojol  ri’  ri  ekaxlan  winaq  pa  ronojel  ri  rulew  e  kujach  ri’  chkiwach  ri  rulew.  37Ri  ajawinel,  ke’uk’am  ub’ik  ruk’  ri  are’  ri  jun  panik’aj  chik  chkech  ri  achijab’  erech  ch’o’j  e  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI NAB’E KIWUJ E’AJMAKAB’E’O

12

keb’e ub’ik pa ri Anti’oki’a, nab’e nimalaj tinimit chrech ri rajawib’al, pa ri junab’ wuqk’al  wuqub’  147 . Xuq’axej ub’ik ri nima’ E’ufrates e kusuk’ ub’ik ri ub’e pa ri tak’alik ulew.    Ri Gorgi’as e ri Nikanor ke’ok ub’ik pa ri Jude’a kuk’ ri achijab’ erech ch’o’j erech ri Siri’a 38Ri Lisi’as xe’ucha’ ri Toleme’o, uk’ojol ri Dorimeno, ri Nikanor e ri Gorgi’as, e’achijab’ 

erachi’l  ri  ajawinel  che  k’o  sib’alaj  kikowinem.  39E  ke’utaq  ub’ik  ekachi’l  ub’ik  e’oxchuy  40.000  achijab’ che keb’in ub’ik chkaqan e wuqlajujq’o’ lajujk’al  7.000  ek’o ub’ik chrij  kej,  arech  ke’ok  pa  ri  amaq’  Juda  e  kk’is  tzij  puwi’,  jeri’  jacha  xtaqan  kanoq  ri  ajawinel  chrech.  40Keb’e ub’ik kuk’ konojel ri achijab’ erech ch’o’j, ke’opan chunaqaj ri Emma’us pa  ri Taq’aj‐Ulew e kkisokaj ri tz’um taq kachoch.  41Ri e’ajk’ayib’ ek’o pa ri taq ulew ri’ xkita’  utzijol  weri’;  xkik’am  ub’ik  sib’alaj  q’an  pwaq  e  saq  pwaq  e  jetaq  ch’ich’  rech  jat’ib’al  e  keb’e  ub’ik  pa  tz’um  taq  ja  arech  kekiloq’o’  ri  e’ajisra’el  ekipataninel.  Xoquje’  xkiriq  ub’i  kib’ kuk’ e’are’ enik’aj winaq e’ajidume’a e e’ajfiliste’o.  42Ri Judas e ri erachalal, xkich’ob’o’  che jun nimalaj k’ax ri k’olik chkiwach: ri achijab’ erech ch’o’j ejeqel pa ri kamaq’. E keta’m  che ri ajawinel xtaqanik che uk’isik tzij pakiwi’ ri ekisiwantinimit.  43Xkib’ij chb’il taq kib’:  «Chqawa’lisaj we qatinimit pa ri k’ax k’o wi e chujch’o’jinoq arech qatoq’ob’isaj kiwach ri  eqasiwatinimit e ri Tyoxlaj K’olb’al».  44Xesik’ix ri mulin ib’ arech ksuk’umaj kib’ chrech ri  ch’o’j,  arech  kb’an  kich’ab’al  chuwach  ri  Dyos  e  kkik’omij  ri  toq’ob’  pakiwi’  e  ri  usachik  kimak.  45K’atek’uri’,   ri Jerusalem tolon kanoq   jacha jun tz’inalik ulew,   man k’o ta jun ral kel ub’ik   on kok ub’ik.  Ri tyoxlaj k’olb’al xaq’alb’em cha’aqan,  are kik’ojol ekaxlan winaq   ejeqel pa ri kowlaj k’olb’al ri’,  are e’uk’olom ekaxlan taq winaq.  Man k’o ta chi ki’kotemal kuna’ ri Jakob’  ri su’ e ri lira, mem xekanajik kanoq.    Ri e’ajjudi’o kkimulij kib’ pa ri Masfa 46Aretaq chi’ xmulitaj kib’, keb’e ub’ik pa ri Masfa chuwach ri Jerusalem, rumal rech che 

ojer kanoq xk’oji’ jun k’olb’al rech ch’b’al kech ri Isra’el. 47Xemewaj pa we jun q’ij ri’, kkikoj  taq ri koxtar chkij, kkichipej ri chaj cho taq ri kijolom e xkirachq’ij ri katz’yaq.  48Kkisolej  uwach  ri  uwuj  ri  Pixab’,  arech  kkitzukuj  chupam  ri  ch’ob’nik  kkib’an  chkiwach  ri  e’esal  uwach  dyos  ri  winaq  che  man  junam  ta  kikojonik  kuk’.  49Xk’am  uloq  ri  katz’yaq  ri  echuchqajawib’, ri nab’e taq uwach jastaq e ulajuj uch’aqapil ri jetaq sipanik, e xesik’ix ri  e’ajnasare’o  che  xk’istajik  ri  q’ij  che  ub’anik  ri  xkiya  kitzij  chrech.  50Xkib’an  ri  kich’ab’al  chuwach ri Kaj, jewa’ kkib’ij ri’: «¿Jas kqab’an wa’ kuk’ we winaq ri’? ¿jawi’ keqak’am ub’i  wa’ ri e’are’?  51Ri tyoxlaj ak’olb’al, xaq’alb’em cha’aqan e tz’i’lam uwach, ri echuchqajawib’  e’awech at, oq’ej ek’olik e xaq ewonol chi kanoq,  52ri winaq che man junam ta qakojonik  kuk’  kimulim  kib’  chqawach  arech  kkichup  qawach  ri  uj.  Ri  at  aweta’m  ri  kichomam  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI NAB’E KIWUJ E’AJMAKAB’E’O

13

paqawi’ ri uj.  53¿La kujkowin k’uwa’ k’o qachuq’ab’ chkiwach ri e’are’ we man kujato’ at?».  54Xkoq’esaj ri ruka’ wakax e sib’alaj kkiraqaqej kichi’.  55Katek’uri’, ri Judas xe’ukoj ekinimal ri siwantinimit: ekinimal e kaq’o’ lajujk’al  1.000   achijab’, ekinimal e ok’al  100 , ekinimal ekawinaq lajuj  50   e ekinimal elajuj  10 .  56Ri  tajin kyak kachoch, ri k’ate’ kek’uli’k, ri k’ate’ xkitik ri uva pa ri kulew, e ri kkixib’ij kib’,  xe’utaqo  jacha  kub’ij  ri  Pixab’,  che  ketzalij  kanoq  pa  ri  kachoch.  57K’atek’uri’,  ri  juq’at  achijab’  erech  ch’o’j,  xkimajij  ri  kib’e  e  kejeqi’  pa  ukaj  uxkut  kaj  chrech  ri  Emma’us.  58Ri  Judas kub’ij chkech: «Chisuk’umaj iwib’, chikojo’ ichuq’ab’, ko kixk’oji’k chrech ri ch’o’jinik  chweq’  kuk’  we  jetaq  tinimit  ri’  che  kimulim  kib’  chqawach  arech  kkik’is  tzij  paqawi’  e  puwi’ ri Tyoxlaj Qak’olb’al,  59rumal rech che are utz wa’ kujkamik arechi’ uj tajin chrech ri  ch’o’j chuwach che uj k’aslik che rilik ri k’ax kuk’ulmaj ri qatinimit e ri tyoxlaj qak’olb’al.  60Ri jastaq che kraj ri Kaj kub’ano, xas kub’an ri’».    Ri ch’o’j pa ri Emma’us

41Ri  Gorgi’as  ke’uk’am  ub’ik  kab’lajujq’o’  lajujk’al  5.000   echa’talik  achijab’  keb’in  chkaqan  e  kaqo’o’  lajujk’al  1.000   achijab’  kijejb’em  ri  kej,  chaq’ab’  xel  ub’ik  kuk’,  2are  kraj  man  k’o  ta  na’tal  chkech  ri  e’ajjudi’o  aretaq  chi’  kok  pa  ri  tz’um  taq  kachoch  e  kch’akan  pakiwi’.  Ri  ewinaq  ek’o  pa  ri  Kowlaj  K’olb’al  xek’amow  ub’ik  ub’e.  3Ri  Judas  xreta’maj  weri’,  e  xoquje’  ri  are’  xel  uloq  kuk’  ri  utzalaj  taq  achijab’  erech  ch’o’j  arech  kuya’yatej chkech ri achijab’ erech ch’o’j ek’o na pa ri Emma’us,  4aretaq chi’ kijub’um na  kib’ ri achijab’ pa ri tz’um taq ja. 5Ri Gorgi’as, xopan chaq’ab’ pa ri tz’um taq ja kech ri Juda  e rumal rech che man k’o ta jun winaq ku’riqa’ xuchaple’j kitzukuxik pa taq ri juyub’ rumal  rech  che  kub’ij  pa  rechwi:  «We  winaq  ri’  tajin  ke’animaj  chqawach  ri  uj».  6Aretaq  chi’  kpakak uxe’ kaj, ri Judas kuk’ut uloq rib’ pa ri taq’aj kuk’ wuqq’o’ lajujk’al  3.000  achijab’.  Xuwi ne’ che man k’o ta ri katz’yaq e ri kichukb’al rajawaxik kokisax pa ch’o’j. 7Xkil apanoq  ri tz’um taq kachoch ri winaq man junam ta kikojonik kuk’, che utz uk’olik kib’ kib’anom,  k’o  kichuq’ab’,  ri  achijab’  kikejb’em  ri  kej  kisutem  rij  ri  tz’um  taq  ja,  konojel  keta’m  kech’o’jinik.  8K’atek’uri’ ri Judas kub’ij chkech ri achijab’ eb’enaq ub’i ruk’: «Mixib’ij iwib’ chkiwach  we winaq che kekichiwik ri’ e maqaj ri ich’uqb’ chkiwach ri e’are’.  9Chna’taj b’a chiwech  jas kikoltajik ri eqanan eqatat xb’an pa ri Kyaq Polow aretaq chi’ ri Fara’on tajin keroqataj  aretaq  chi’  erachi’l  uloq  ri  achijab’  erech  ch’o’j,  10kamik  ri’  chqak’omij  b’a’  chrech  ri  Kaj,  wene’ kel uk’u’x chqech, wene’ kna’taj ri chapb’al uq’ab’ xub’an kuk’ ri eqatat e kamik ri’  kch’akan  pakiwi’  we  achijab’  erech  ch’o’j  ri’  xas  chqawach  ri  uj.  11Xa  jek’uri’,  konojel  ri  jetaq amaq’ kkik’am uq’ab’ ri’ che k’o jun kto’w kiwach ri Isra’el».  12Ri ekaxlan taq winaq kkiyak aq’anoq ri kiwoq’och e aretaq chi’  xekil ri e’ajjudi’o che  epetinaq  chkij  ri  e’are’,  13xe’el  uloq  pa  ri  tz’um  taq  ja  che  ub’anik  ri  ch’o’j.  Ri  achijab’  erachi’l  ri  Judas  xkich’awsaj  ri  ruk’a’  taq  wakax  14e  kkichaple’j  ub’anik  ri  ch’o’j.  Xech’akatajik ri ekaxlan winaq e ke’animaj ub’ik cho ri taq’aj,  15konojel ri xeb’eytaj kanoq  keqaj  chuxe’  ri  ch’ich’  rech  ch’o’j.  Xe’oqataxik  chi  k’ate’  pa  ri  Gasara  e  chi  pa  ri  taq’aj  Idume’a, pa ri Asotos e pa ri Yamni’a. Xeqajik chkech ri e’are’ 3.000 achijab’.  16Aretaq chi’ ri Judas xtzalij uloq kuk’ ri erachi’l chkoqtaxik ri winaq,  17kub’ij chkech ri  winaq:  «Mirayij  uk’amik  ub’ik  ri  jastaq,  rumal  rech  che  xas  petinaq  chi  na  jun  ch’o’j  paqawi’.  18Ri  Gorgi’as  e  ri  erachi’l  naqaj  ek’o  wi  chqech  pa  ri  juyub’.  Kamik  chikojo’  ri  ichuq’ab’ chkech ri eqak’ulel e chixch’ojinoq kuk’ ri e’are’; chuwach chi aq’anoq weri’ loq’  nak’uri’ pa utzil kimol ri jastaq xch’aktajik».  19K’atek’ uri’ koq ri utzij ri Judas, aretaq chi’  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI NAB’E KIWUJ E’AJMAKAB’E’O

14

chi aninaq xq’alajinik jun jt’ub’ achijab’ keq’alajin uloq ajsik chrech ri juyub’. 20Ri winaq ri’,  xkich’ob’o’ che xe’animaj ub’ik ri ekiwinaq e che xporox ub’ik ri tz’um taq ja; kch’ob’ weri’  rumal ri sib’ kkilo.  21Ruk’ we xkilo ri’ sib’alaj xkixib’ij kib’. K’atek’uri’, ke’kil pa ri taq’aj ri  achijab’  erech  ch’o’j  erachi’l  ri  Judas,  che  kisuk’umam  kib’  chrech  ri  ch’o’j,  22konojel  xe’animaj ub’ik pa ri kamaq’ ri e’ajfiliste’o.  23Xa jek’uri’, ri Judas xtzalij pa ri tz’um taq ja  arech  kkelaq’aj  ub’ik  ri jastaq.  Xkimol  ub’ik sib’alaj  q’an  pwaq  e  sib’alaj  saq  pwaq, nik’aj  taq payu’ q’o’om ruk’ mrato tuntuj q’eq xar tuntuj e nik’aj taq q’inomal chik. 24Ri e’ajjudi’o,  aretaq chi’ xetzalijik, nim kkil wi ri kaj, kkitewchi’j e kkib’ij: «¡Rumal rech che utz ri are’ e  junalikalaj  ri  loq’oq’eb’al  uk’ux!».  25Pa  we  jun  q’ij  ri’  jun  nimalaj  to’b’anik  xk’oji’  pa  ri  Isra’el.  26Ri ekaxlan winaq che loq’ xe’animaj ub’ik, xeb’e che ub’ixik chrech ri Lisi’as ronojel ri  xk’ulmatajik.  27Aretaq chi’ xuta we tzij ri’ sachib’al k’u’x xkanajik e xqaj uchuq’ab’, rumal  rech  che  man  k’o  ta  xuk’ulmaj  ri  Isra’el  e  man  xe’el  taj  jeri’  jacha  ri  xtaqan  ri  ajawinel  chrech.    Ri nab’e ch’o’j xub’an ri Lisi’as 28Pa jun junab’ chik, ri Lisi’as ke’umulij wuqchuy lajujq’o’ 

60.000  achijab’ erech ch’o’j  e  kab’lajujq’o’  lajuj  k’al  5.000   achijab’  kikejb’em  ri  kej  arech  kkik’is  tzij  pakiwi’  ri  e’ajjudi’o.  29Ke’opan pa ri Idume’a e kkijeqeb’a’ kib’ pa ri B’et Sur. Ri Judas ke’uk’ulu’ kuk’  echuy  joq’o’  10.000   achijab’.  30E  Aretaq  chi’ ke’ril  we ek’ya  taq  achijab’  erech  ch’o’j  ri’,  kub’an uch’ab’al chuwach ri Dyos ruk’ we taq tzij ri’: «At tewchi’talik ri at, at ukolonel ri  Isra’el,  che  xaq’ajisaj  ri  uchuq’ab’  ri  ajch’o’j  ruk’  ri  uq’ab’  ri  apataninel  David  e  xajach  ri  tz’um taq kachoch ri e’ajfiliste’o pa ri uq’ab’ ri Jonatan, uk’ojol ri Sa’ul, e pa uq’ab’ ri to’l  rech.  31Xoquje’  jeri’  b’a’  ujachik  chab’ana’  b’a’  we  achijab’  erech  ch’o’j  ri’  pa  kiq’ab’  ri  Isra’el, ri siwan atinimit; chawesaj b’a’ kik’ixb’al ri achijab’ e ri kikejb’em ri kej.  32Chakojo’  ri xib’rikil chkixo’l ri cholaj  taq achijab’, chab’ana’ b’a’ man kkikub’a ta chi kik’u’x ruk’ ri  kichuq’ab’  e  xaq’alik  chekanaj  kanoq  aretaq  chi’  kech’aktajik.  33Che’aqasaj  chuxe’  ri  kich’ich’ ri achijab’ erech ch’o’j che katkiloq’oq’ej ri at, e nim b’a’ chatkila’ wi ruk’ jetaq b’ix  konojel ri keta’m uwach ri Ab’i’».  34Xepetik e xech’o’jinik kuk’ e xe’kijacha’ kib’ pa kiq’ab’ e  xekamik  kab’lajujq’o’  lajuj  k’al  5.000   achijab’  chkixo’l  ri  achijab’  erech  ri  Lisi’as.  35Ri  Lisi’as, aretaq chi’ xrilo che xech’aktajik ri uwinaq pa ri ch’o’j e xoquje’ aretaq chi’ xril ri  kichuq’ab’  ri  achijab’  erachi’l  ri  Judas,  e  che  ri  e’are’  tzij  ek’olik,  kne’b’a’  kekamik  on  kek’asik,  xtzalij  ub’ik  pa  ri  ub’e  ri  Anti’oki’a  e  chila’  ke’utoj  nik’aj  ekaxlan  winaq  arech  ktzalij pa ri Jude’a ruk’ sib’alaj uchuq’ab’.     Kkich’ajch’ob’ej ri Nim Rachoch ri Dyos e kkib’an unimaq’ij 36Ri 

Judas  e  ri  erachalal  kkib’ij:  «Kamik  ri’,  ri  xech’aktajik  ri  eqak’ulel,  jo’  b’a’,  chujpaqaloq che uch’ajch’ob’exik ri tyoxlaj k’olb’al e je’qak’owisaj ri nimaq’ij».  37Konojel ri  achijab’ erech ch’o’j, kkimulij kib’ e kepaqi’ ub’ik cho ri juyub’ Si’on. 38Aretaq chi’ kkil chila’  ri  tyoxlaj  k’olb’al  che  tolon  kanoq,  etzelam  kan  uwach  ri  tab’al  toq’ob’,  porom  kanoq  ri  uchi’  taq  ja,  k’iynaq  chi  uloq  nik’aj  taq  che’  cho  ri  uwaja  jach  pa  jun  k’ache’laj  on  pa  jun  juyub’ e wilim kanoq ri nim taq ja. 39Xkib’it’ ri katz’yaq, sib’alaj xe’oq’ik e kkikoj chaj cho ri  kijolom.  40Jupalik  xqaj  kiwach  pulew  e  aretaq  chi’  xya  jun  k’utb’al  ruk’  ri  ruk’a’  wakax,  junam uk’omixik xkib’an chuwach ri Kaj.  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI NAB’E KIWUJ E’AJMAKAB’E’O

15 41Ri Judas ke’utaq enik’aj chkech ri erachi’l arech kech’o’jinik  kuk’ ri ek’o pa ri Kowlaj 

K’olb’al  aretaq  chi’  tajin  usu’ik  ri  tyoxlaj  k’olb’al.  42K’atek’uri’,  ke’ucha’ enik’aj  ech’ajch’oj  taq echuchqajawib’ e che kkiternem ri Pixab’,  43che xkich’ajch’ob’ej ri tyoxlaj k’olb’al e ri  jetaq ab’aj che xokisax chrech ri etzalal, xkik’am ub’ik pa jun tz’ilalaj k’olib’al.  44Kechomanik  jas  kb’an  chrech  ri  jetaq  ab’aj  rech  ri  jetaq  holokosto,  che  b’anom  kan  k’ax  chrech  are’,  45utz  uchomaxik  xkib’ano  che  are  utz  ri’  kkipaq’ij  ub’ik  rumal  rech  che  kkixib’ij  kib’  chrech,  wene’  jun  k’ax  ri’  chkixo’l  ri  e’are’,  rumal  rech  che  ri  winaq  man  junam ta kikojonik kuk’, xkitz’ilob’isaj kanoq. Kkipaq’ij ub’ik ri ab’aj  46e kkik’yaq ub’ik ri  ch’qe’taq pa  ri  ujuyub’al  ri  Ja  pa  jun  utz  k’olb’al,  e  xkeye’j  chi  k’ate’  na  jumpa  kpetik  jun  q’axel utzij ri Dyos arech kub’ij jun tzij puwi’ ri ab’aj.  47K’atek’uri’, xkik’am uloq nik’aj taq  ab’aj che man chakum taj, jacha kub’ij ri Pixab’ e xkiyak jun k’ak’ tab’al toq’ob’ chik puwi’  ri nab’e tab’al.  48Xkib’an ub’anik ri tyoxlaj k’olb’al, xoquje’ chupam uloq ri Ja e xkityoxrisaj  ri  jetaq  uwaja.  49Xkib’an  nik’aj  k’ak’  tyolaj  taq  jastaq  chik  e  kkikol  pa  ri  Nim  Rachoch  ri  Dyos ri tzuk’b’al chaj, ri ab’aj rech ri k’ok’alaj q’ol e ri mexa.  50Xkiporoj ri k’ok’ q’ol cho ri  tab’al toq’ob’ e xkitzij ri chaj pa ri tzuk’b’alchaj che kuya saqil pa ri Nim Rachoch ri Dyos.  51Kkikoj taq kaxlanwa cho ri mexa, kkixekb’a’ ri chuq’b’al e xeto’taj chrech ri chak xkimajo.  52Pa ri q’ij juwinaq job’ rech ri ub’elej ik’ che Kisle’u kecha chrech, pa ri junab’ wuqk’al  wajxaqib’  148  xewa’laj uloq aretaq chi’ xsaqar uwachulew  53e xkichi’j jun holokosto cho  ri  k’ak’  tab’al  toq’ob’  xkiyako,  jacha  kub’ij  ri  pixab’.  54Kkijaq  ukojik  ri  k’ak’  tab’al toq’ob’,  ruk’  b’ix,  ruk’  jetaq  sitara,  jetaq  lira  e  jetaq  simb’alo,  chi  pa  ri  kajb’al  e  pa  ri  q’ij  che  xketzelaj  uwach  ri  winaq  che  man  junam  ta  kikojonik  kuk’.  55Konojel  ri  siwantinimit  jupalik xe’aqaj cho ri ulew che uq’ijilaxik ri Kaj che xuk’am kib’e pa ri ch’akanik xkib’ano.  56Wajxaqib’  q’ij  xkib’an  ri  nimaqij  rumal  ri  k’ak’  tab’al  toq’ob’,  ruk’  ki’kotemal  kkichi’j  ri  holokosto,  xoquje’  ri  tab’al  toq’ob’  rech  riqoj  ib’  e  rech  ri  maltyoxinik.  57Xkiwiq  ri  uwachb’al ri Nim Rachoch ri Dyos ruk’ setesik taq wiqb’al b’anom ruk’ q’an pwaq e ruk’  taq ko’lik wiqb’al, xkib’an ub’anik ri jetaq okb’al e nim taq ja e kkikoj uchi’ taq ja.  58Xk’oji’  jun  nimalaj  ki’kotemal  pa  kanima’  ri  siwantinimit,  xa  jek’uri’  xchup  uwach  ri  etzelal  xkib’an  kanoq  ri  winaq  che  man  junam  ta  kikojonik  kuk’.  59Ri  Judas,  junam  uchomaxik  kuk’ konojel ri erachalal e kuk’ konojel ri mulin ib’ rech ri Isra’el, xujikib’a’ che chjunab’,  pa ri uq’ijil e wajxaqib’ q’ij, chi kmajtaj ub’ik pa ri juwinaq job’ q’ij chrech ri ik’ Kisle’u, ruk’  ki’kotemal e utzil kb’an ri unimaq’ij ri tab’al toq’ob’.  60Pa taq we q’ij ri’ xsutix rij pa kowlaj taq tapya ri juyub’ Si’on e xyak kowlaj taq keq’te’,  rumal  rech  che  kkixib’ij  kib’  wene’  kewa’laj  chi  uloq  jumul  ri  winaq  che  man  junam  ta  kikojonik  kuk’  e  ke’kixaq’alb’ej  we  jetaq  k’olb’al  ri’  jacha  ri  kib’anom  kanoq.  61Ri  Judas  xe’ukoj jb’utz achijab’ chila’ arech kkichajij ri k’olb’al. Xub’an kowlaj tinimit chech ri B’et  Sur arech k’o jun tob’al kech ri siwantinimit chuwach apan ri Idume’a.     Keb’ech’o’jinoq kuk’ ri e’ajidume’a e kuk’ ri e’ajammon

51Aretaq  chi’  ri  esiwantinimit  ri  ek’o  chunaqaj  chkech,  xketa’maj  che  xyak  chi  jumul  ri  tab’al  toq’ob’  e  xb’an  chi  ub’anik  ri  tyoxlaj  k’olb’al  jacha  ri  ojer  kanoq,  sib’alaj  xyakataj  uq’aq’al  koyowal,  2xkichomaj  kikamisaxik  ri  erija’al  ri  Jakob’  ejeqel  chkixo’l  ri  e’are’;  xkichaple’j kikamisaxik enik’aj e enik’aj chik ke’kesaj uloq chkixo’l ri esiwantinimit.  3Pa  ri  Idume’a,  ri  Judas  xusilob’isaj  ri  ch’o’j  chkij  ri  e’uk’ojol  ri  Esa’u,  pa  ri  rulew  ri  Akrab’atena,  rumal  rech  che  kisutim  kij  ri  e’ajisra’el.  Sib’alaj  xch’akan  pakiwi’,  xe’uk’yaq  ub’ik ri e’are’ e kuk’am ub’ik ri jastaq kech.  4K’atek’uri’, xuna’tisaj ri ketzelal ri e’uk’ojol ri  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI NAB’E KIWUJ E’AJMAKAB’E’O

16

B’a’i’an,  ri  e’are’  che  ejun  k’ax  e  ejun  k’amb’al  chkech  ri  siwantinimit  rumal  rech  ri  k’ax  xkikoj chkech pa taq ri kib’e.  5Xe’utz’apij ri e’are’ pa taq ri kikeq’te’, xusutij kij e ke’ujach  chuwach ri anatema; xut’iq q’aq’ chkech ri ok’al keq’te’ k’o kuk’ e xe’uporoj konojel ri ek’o  uloq chupam.   6K’atek’uri’, kb’e ub’ik pa ri kulew ri e’ajjammon, e chila’ xu’riqa’ wi juq’at achijab’ erech  ch’o’j che sib’alaj k’o kichuq’ab’ e jun siwantinimit che sib’alaj ek’ya e che are ri Timote’o  k’amalb’e chkech.  7Aretaq chi’ k’ya taq ch’o’j xb’antaj kuk’ ri e’are’; xch’akanik e kuk’is tzij  pakiwi’, 8xok pa ri Yaser e pa ri ko’lik taq utinimit, k’atek’uri’ xtzalij pa ri Jude’a.    Ri usuk’umaxik ri ch’o’j kb’an chrij ri Galile’a e chrij ri Gala’ad 9Ri siwantinimit ek’o pa ri Gala’ad xkimulij kib’ chkij ri e’ajisra’el che ejeqel pa ri kulew 

arech  ke’kikamisaj,  k’atek’uri’,  ri  e’are’  xkito’  kib’  pa  ri  kowlaj  k’olb’al  rech  Datema.  10E  xkitaq ub’ik nik’aj taq wuj chrech ri Judas e chkech ri erachalal, jewa’ kkib’ij ub’ik chupam  ri’:  «Ri  siwantinimit  che  ek’o  chqanaqaj  ri  uj,  xkimulij  kib’  chqij  arech  kkisutij  qij.  11Kisuk’umam chi kib’ arech kepetik e ke’ok uloq pa ri kowlaj k’olb’al jawi’ xqato’ow qib’ ri  uj,  e  ri  Timote’o  are  are’  k’amalb’e  chkech  ri  achijab’  erech  ch’o’j.  12Chatesa’j  b’a’  uloq  kamik  ri’,  arech  kujawesaj  ub’ik  pa  kiq’ab’,  rumal  rech  che  ek’ya  ri  ekaminaq  chik  chaqaxo’l ri uj.  13Konojel ri eqachalal che ejeqel pa ri amaq’ Tub’i’as, xekamisaxik kumal ri  e’are’, eximitalik xek’am ub’ik ri kixoqilal e ri ekalk’uwa’l, xelaq’axik ub’ik ri jastaq kech e  chila’  ekaminaq  chik  ekaq’o’  lajuj  k’al  1.000   achijab’».  14Tajin  na  kkisik’ij  we  wuj  ri’,  aretaq chi’ kepe uloq chi pa ri Galile’a enik’aj etaqo’ntzij chik, che rach’tajinaq ri katz’yaq,  junam we tzij kuk’am uloq ri’: 15«Xkimuj kib’ ri Ptolema’ida, ri Tiro e ri Sidon, paqawi’ ri uj,  ekachi’l  konojel  ri  Galile’a  che  man  junam  ta  qakojonik  kuk’,  arech  kchup  qawach».  16Aretaq chi’ ri Judas e ri siwantinimit xkita’ we tzij ri’, xkimulij kib’ pa jun nimalaj mulin  ib’  arech  kkichomaj  jas  ri  rajawaxik  kkib’ano  arech  kkito’  kiwach  ri  ekachalal  che  tajin  ek’o k’ax e pa ch’o’j kumal ri ek’ulel. 17Ri Judas kub’ij chrech ri rachalal Simon: «Che’acha’a  ub’ik jub’utz achijab’ awuk’ e ja’to’o kiwach ri e’awachalal pa ri Galile’a; ri in e ri wachalal  Jonatan,  kujb’e  wa’  pa  ri  rulew  ri  Gala’ad».  18Ke’uya’  kan  pa  ri  Jude’a,  ri  Jose,  uk’ojol  ri  Sakari’as, xoquje’ kuya kanoq ri Asari’as, k’amalb’e chkech ri siwantinimit, erachi’l kanoq  ri  enik’aj  achijab’  chik  erech  ch’o’j  arech  kkilaq’ab’ej  ri  k’olb’al.  19Ke’utaq  kanoq  chrech  weri’: «Ri ix, ix q’ataltzij kixkanaj kanoq pakiwi’ we siwantinimit ri’, mib’an apanoq ch’o’j  kuk’  ri  winaq  che  man  junam  ta  qakojob’al  kuk’  chi  k’ate’  na  kujtzalij  uloq  ri  uj».  20Xya  ub’ik  chrech  ri  Simon  wuqq’o’  lajujk’al  3.000   achijab’  che  keb’e  ub’ik  pa  ri  Galile’a,  chrech ri Judas xeya ub’ik echuy  8.000  achijab’ che keb’e ub’ik pa ri Gala’ad.    Ri elem ub’ik pa ri Galile’a e pa ri Gala’ad 21Ri  Simon  xb’e  ub’ik  pa  ri  Galile’a,  e  aretaq  chi’  k’ya  taq  ch’o’j  xb’antaj  rumal  kuk’  ri 

winaq che man junam ta kikojonik ruk’, xch’akan pakiwi’;  22e xeroqataj ri e’are’ chi k’ate’  pa ri rokib’al ri Ptolemada. Epopoj kan pulew ewuqq’o’ lajujk’al  3.000  achijab’ e kumol  ub’ik ri jastaq kech ri e’are’.  23K’atek’uri’, ke’uk’am ub’ik ruk’ ri are’ ri e’ajjudi’o ek’o pa ri  Galile’a e pa ri Arb’ata, ekachi’l ub’ik ri ekixoqilal, ri ekalk’uwa’l e ronojel ri jastaq kech, e  ruk’ nimalaj ki’kotemal ke’uk’am ub’ik pa ri Jude’a.  24K’atek’uri’, ri Judas Makab’e’o e ri rachalal Jonatan, xkiq’axej ub’ik ri Jordan e xeb’in  oxib’  q’ij  pa  ri  tz’inalik  ulew.  25Kekiriqa’  kib’  kuk’  ri  e’ajnab’ate’o,  e  ri  e’are’  pa  utzil  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI NAB’E KIWUJ E’AJMAKAB’E’O

17

xe’kik’ulaj  e  xkitzijoj  chkech  ronojel  ri  tajin  kkik’ulamaj  ri  ekachalal  ek’o  pa  ri  Gala’ad,  26che ek’ya chkech ri e’are’ etz’apatalik pa ri B’osora, pa ri B’osor, pa ri Alema, pa ri Kasfo,  pa ri Maked e pa ri Karnayim, konojel tinimit ri’, eko e enimalaj taq tinimit,  27xoquje’ ek’o  nik’aj chik etz’aptalik pa nik’aj taq utinimit ri Gala’ad, k’atek’uri’ ri ekik’ulel xkich’ik ri jun  q’ij  ri  chwe’q  chi  aq’anoq  arech  keb’ech’ojinoq  pa  we  kowlaj  taq  k’olb’al  ri’,  ke’ok  ub’ik  chupam e ke’kikamisaj chi xas pa jun q’ij konojel ri ek’o chila’.  28Chi aninaq, ri Judas xuk’am ub’ik kib’e ri erachi’l pa ri ub’e  ri B’osora, pa ri tz’inalik  ulew.  Kok  ub’ik  pa  ri  tinimit  e  aretaq  chi’  xekamisatajik  rumal  konojel  ri  achijab’  ruk’  ri  uch’ich’  rech  ch’o’j  e  xmoltaj  rumal  ronojel  ri  jastaq  kech,  xuporoj  kanoq  ri  tinimit.  29Chaq’ab’ kel ub’ik chila’ e kopanik chunaqaj ukoq ri kowlaj k’olb’al.  30Aq’ab’il, aretaq chi’  ri e’ajjudi’o kkiyak ri kiwoq’och, ke’kil winaq kekichiwik che tajin kkikoj nik’aj taq kmukal  e nik’aj taq q’a’m arech ke’ok pa ri kowlaj k’olb’al; e majtajinaq chik ri ch’o’j.  31Aretaq chi’  ri Judas krilo che majtajinaq chik ri ch’o’j e che nimalaj raqoj chi’aj rachi’l ri uch’awisaxik  ri ruka’ taq wakax ktatajik pa ri tinimit e kopan chikaj,  32kub’ij chkech ri erachi’l: «¡Pa we  q’ij  ri’,  chixch’o’jinoq  rech  utoq’ob’isab’al  kiwach  ri  iwachalal!».  33Kicholem  kib’  pa  oxib’  cholaj,  xtaqanik  arech  keb’e  ub’ik  chkij  ri  ekik’ulel.  Tajin  koq’esaj  ri  ruk’a’  taq  wakax  e  kkiraqaqej kichi’.  34Ri  achijab’ erachi’l  ri  Timote’o,  aretaq chi’  xkilo che  are  ri  Makab’e’o,  xe’animaj  ub’ik  chuwach.  Nimalaj  k’ax  xkiriqo  e  xech’akatajik  pa  we  jun  q’ij  ri’,  etutz’tuj  xekanaj  kanoq  pulew  pa  we  jun  q’ij  ri’  echuy  8.000   achijab’.  35K’atek’uri’,  ri  Judas  kb’e  ub’ik  chrij  ri  Alema,  xch’o’jinik  chila’,  kok  ub’ik  pa  ritinimit,  e  aretaq  chi’  xekamisatajik  konojel  ri  achijab’  e  xk’amtaj  ub’ik  rumal  ronojel  ri  jastaq  kech,  xut’iq  q’aq’  chrech.  36Aretaq chi’ xel ub’ik waral, xb’e ub’ik e xok pa ri Kasfo, pa ri Maked, pa ri B’osor e pa ri  nik’aj taq utinimit chik ri Gala’ad.  37Chuwach chi aq’anoq weri’, ri Timote’o xe’umulij chi  enik’aj achijab’ erech ch’o’j e xu’jeqeb’a’ rib’ chuwach apan ri Rafon, ch’aqap uloq chrech  nimaja’.  38Ri Judas xe’utaq ub’ik enik’aj che utzalixik ri tz’um taq ja e xkik’am uloq chrech  we tzij ri’: «Konojel ri man junam ta qakojonik kuk’ che ek’o chqanaqaj konojel xkimulij  kib’  ruk’  ri  are’  e  kiriqom  kib’  ek’ya  taq  achijab’  erech  ch’o’j,  39xoquje’  xe’kitoj  enik’aj  ajch’imi’y che e’ajarab’e; ri e’are’ ejeqel ch’aqap chech ri nimaja’, e kijikib’am che kepetik  che  ub’anik  ri  ch’o’j  awuk’».  Ri  Judas  xe’uk’ulu’  ri  e’are’.  40Aretaq  chi’  naqaj  chik  k’o  wi  chrech ri nimaja’, erachi’l ub’ik ri achijab’; ri Timote’o kub’ij chkech ri eka’malb’e chkech ri  e’uwinaq: «We are ri Judas kuq’axej nab’e chqawach uj e kpe uloq chqij, man kujkowin ta  ri’  kujtak’i’  chuwach,  rumal  rech  che  kch’akan  ri’  paqawi’;  41k’atek’ut,  we  kuna’  rib’  chqawach e kujeqab’a’ kan rib’ ch’aqap, kqaq’axej uj wa’ we nimaja’, kujb’e chkij ri e’are’ e  kujch’akan ri’ pakiwi’».  42Aretaq  chi’  ri  Judas  kopan  chuchi’  ri  nimaja’,  ke’ucholej  chuchi’  ri  nimaja’  ri  e’ajtz’ib’ab’  erech  ri  siwantinimit  e  xe’utaq  chrech  weri’:  «¡Miya’  alaj  chkech  ri  winaq  kkijeqeb’a’ kib’ ruk’ ri tz’um kachoch, rajawaxik che konojel kib’e’ che ub’anik ri ch’o’j!».  43Are  are’  nab’e  kuq’axej  ub’ik  ri  nimaja’  e  kb’e  chkij  ri  ek’ulel;  konojel  ri  e’uwinaq  kkiterne’b’ej ub’ik. Konojel ri man junam ta kikojonik kuk’, xech’aktajik chkiwach ri e’are’,  xkik’yaq kanoq ri kich’ich’ rech ch’o’j e xkitij anim che uto’ik kib’ pa ri tyoxlaj k’olb’al rech  Karnayin.  44K’atek’uri’, ri e’ajjudi’o ke’ok ub’ik pa ri tinimit e xe’kiporoj konojel ri winaq  ek’o chupam rumal rech che xkit’iq ri Nim Rachoch ri Dyos. Xk’is tzij puwi’ ri Karnayin e  man k’o ta chi jun xk’oji’ uchuq’ab’ chuwach ri Judas.  45Ri Judas xe’umulij konojel ri e’ajisra’el ek’o pa ri rulew ri Gala’ad, chi enim winaq e chi  ek’olik, kuk’ ri ekixoqilal, ri ekalk’uwa’l e ri jastaq kech, kekichiwik ri winaq che ke’uk’am  ub’ik pa ri rulew ri Juda.  46Ke’opan pa ri Efron, jun tinimit che nimalaj ub’antajik e che k’o  uchuq’ab’,  jeqel  pa  ri  b’e.  Xas  rajawaxik  wi  keq’ax  chila’,  rumal  rech  che  man  loq’  taj  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI NAB’E KIWUJ E’AJMAKAB’E’O

18

kkiram ri kib’e pa kikyaq’ab’ on pa ri kimox.  47K’atek’uri’, ri esiwantinimit man xkiya taq  laj chkech keq’ax chila’ e kkitz’apij ruk’ ab’aj ri jetaq okib’al ub’ik pa ri tinimit.  48Ri Judas  xutaq  ub’ik  jun  wuj  chkech  ruk’  utzil,  jewa’  kub’ij  ri’:  «Ri  uj  xuwi  kujq’ax  pa  ri  itinimit  arech  loq’  kujopan  pa  ri  qamaq’  uj;  man  k’o  ta  jun  winaq  kub’an  k’ax  ri’  chiwech  ix,  chqaqan  kujq’axik».  K’atek’ut,  man  xkaj  taj  kkijaq  ri  b’e  chuwach  ri  are’.  49K’atek’uri’,  ri  Judas  xtaqan  che  ub’ixik  arech  konojel  kekanaj  kanoq  jawi’  ri  ek’o  wi.  50Ri  achijab’  che  e’utz  chrech  ri  ch’o’j  xkisuk’umaj  kib’.  E  ri  Judas  xch’o’jinik  jun  q’ij,  e  jun  aq’ab’  kuk’  we  tinimit  ri’  e  chi  k’ate’  na  xqaj  ri  tinimit  pa  ri  uq’ab’.  51Ke’ukamisaj  konojel  ri  achijab’  e  etutz’tuj  kanoq  ri  ekaminaqib’  pa  ri  k’ayb’al;  52Keq’ax  pa  ri  Jordan  arech  ke’ok  pa  ri  Nimalaj  taq’aj  chuwach  apan  ri  B’et  San.  53Pa  ronojel  ri  b’e,  ri  Judas  kuya  kichuq’ab’  ri  jachin taq keteri’ kanoq e kukub’a’ kik’u’x ri winaq pa ronojel ri b’e chi k’ate’ ke’opanik pa  ri  rulew  ri  Juda.  54Kepaqi’  cho  ri  juyub’  Si’on  ruk’  ki’kotemal  e  utzil,  e  kkichi’j  ri  jetaq  holokosto rumal rech che xetzalij uloq pa utzil e man k’o jun winaq xkam chkixo’l ri e’are’.    Ri k’ax pa ri Yamni’a 55Aretaq chi’ ri Judas e ri Jonatan ek’o pa ri rulew ri Gala’ad, e ri rachalal Simon k’o pa ri 

Galile’a  chuwach  apan  ri  Ptolema’ida,  56ri  Jose,  uk’ojol  ri  Zakari’as  e  ri  Asari’as  che  ekinimal ri achijab’ erech ch’o’j, aretaq chi’ xketa’maj ri kichak e ri ch’o’j xkib’an ri enik’aj  chik,  57xkib’ij chb’il kib’: «Xoquje’ chqab’ana’ b’a’ ri uj jun nim chrech ri qab’i’, chujel b’a’  ub’ik  che  ub’anik  ri  ch’o’j  kuk’  ri  winaq  che  man  junam  ta  qakojonik  kuk’  ek’o  naqaj  chqech».  58E xe’taqan chkech ri winaq che ek’o pa kiq’ab’ arech keb’e chkij ri Yamni’a. 59Ri  Gorgi’as  e  ri  achijab’  erachi’l  xe’el  uloq  pa  ri  tinimit  che  kik’ulik  e  arech  keb’ech’o’jinoq  kuk’ ri e’are’.  60Ri Jose e ri Asari’as, xech’aktajik e xe’oqtaxik chi pa ri retal rulew ri Jude’a.  Pa  ri  jun  q’ij  ri’  xekamik  jo’q’o’  2.000   achijab’  chkixo’l  ri  Isra’el.  61Xk’ulmatajik  we  nimalaj k’ax ri’ chkixo’l ri siwantinimit rumal rech che man xkinimaj ta ri utzij ri Judas e ri  kitzij  ri  erachalal,  xane  xkichomaj  che  kekowinik  kkik’ut  ri  kichuq’ab’.  62K’atek’ut,  man  e’are ta ri e’are’ xya’taj chkech che kkito’ kiwach ri e’ajisra’el.    Ri ch’akanik pa ri Idume’a e pa ri Filiste’a 63Ri  Judas  che  man  k’o  ta  kuxib’ij  rib’  e  ri  erachalal  xk’oji’  kiq’ijil  chkiwach  konojel  ri 

Isra’el  e  chkixo’l  konojel  ri  jetaq  amaq’  jawi’  kopan  wi  utzijol  ri  kib’i’.  64Ri  winaq  kekichiwik kkimulij kib’ chkij arech nim ke’kil wi.  65Ri Judas erachi’l ri erachalal kel ub’ik  che ub’anik ri ch’o’j kuk’ ri e’uk’ojol ri Esa’u, pa ri rulew ri ukaj uxkut ulew. Ruk’ uchuq’ab’  kok ub’ik pa ri Heb’ron e pa ri ko’lik taq utinimit, kuk’is tzij puwi’ ri utapya e kut’iq q’aq’  chrech ri taq keq’te’.  66Kusuk’ chi ub’ik pa ri kulew ri e’ajfiliste’o e xq’ax pa ri Marisa.  67Pa  we  jun  q’ij  ri’  xekam  nik’aj  echuchqajawib’  pa  ri  ch’o’j,  rumal  rech  che  xkinim  kib’  pa  ri  ch’o’j arech kkik’ut ri kichuq’ab’.  68K’atek’uri’, ri Judas xumej ub’ik cho ri Asoto, kulew ri  e’ajfiliste’o,  e  xuk’is  tzij  pakiwi’  ri  tab’al  taq  toq’ob’,  kut’iq  q’aq’  chkech  ri  kiwachb’al  ri  e’esal  uwach  dyos  e  pa  ronojel  taq  tinimit  xub’an  elaq’.  K’atek’uri’,  ktzalij  pa  ri  rulew  ri  Juda.    Ri xuk’isb’ej wi ri Anti’oko Epifanes

61Ri ajawinel Anti’oko, pa ri ub’inem pa ri jetaq tinimit che ek’o ajsik, xuta utzijol che k’o  pa  ri  Persi’a  jun  tinimit  che  ub’i’  Elima’ida,  nimalaj  utzijoxik  rumal  ri  uq’inomal,  ri  saq  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI NAB’E KIWUJ E’AJMAKAB’E’O

19

upwaq  ri  q’an  upwaq,  2k’o  jun  nimalaj  rachoch  ri  kidyos  chila’  che  nimalaj  ri  uq’inomal,  chila’ k’olom wi nik’aj taq atz’yaq rech ch’o’j che b’anom ruk’ q’an pwaq, xalma kokisax pa  ri  ch’o’j  e  nik’aj  taq  ch’ich’  rech  ch’o’j  che  are  ri  Alejandro,  uk’ojol  ri  Felipe,  rajawinel  ri  Masedoni’a  yo’winaq  kan  chila’,  ri  are’  che  are  nab’e  kajawinel  ri  e’ajgri’ego.  3Chila’  xb’e  wi, kraj kok pa we tinimit ri’ arech krelaq’aj ri jastaq, k’atek’ut, man xkowin taj rumal rech  che  ri  siwantinimit  xketa’maj  ri  rumal  xopanik.  4Man  xkiya  ta  kib’  chrech  e  xech’o’jinik  ruk’ ri are’. Ri are’ rajawaxik xanimajik ub’ik chila’ e kb’isonik xel ub’ik chila’ e ktzalij pa ri  B’ab’iloni’a.  5K’o na pa ri Persi’a aretaq chi’ xopan utzijol ruk’ che xech’aktajik ri achijab’  erech ch’o’j ri xetaq ub’ik pa rulew ri Juda.  6Ri Lisi’as, chi nab’e ri are’, xb’e ub’ik erachi’l  ek’ya  achijab’  erech  ch’o’j,  k’atek’ut,  chi  rajawaxik  wi  xanimaj  chkiwach  ri  e’ajjudi’o.  Ri  e’ajjudi’o, sib’alaj xnimar ri kichuq’ab’ ruk’ taq ch’ich’ rech ch’o’j e ruk’ ri xkelaq’aj chkech  ri  achijab’  erech  ch’o’j  ri  xech’aktaj  kumal  ri  e’are’;  7xkiwilij  ub’ik  ri  jun  Itzel  tz’aq,  che  xuyak ri are’ puwi’ ri tab’al toq’ob’ pa ri Jerusalem. E kisutim chi rij ri tyoxlaj k’olb’al ruk’  nimalaj  tapya,  jeri’  jacha  ri  ojer  kanoq,  xoquje’  jeri’  kib’anom  chik  pa  ri  B’et  Sur,  jun  chi  utinimit ri ajawinel.  8Ruk’ we tzij ri’, ri ajawinel sachib’al k’u’x xkanajik, xuchap ranima’ e  xqaj pa ch’at rumal b’is che man xel taj jacha ri xurayij ri are’. 9K’ya taq q’ij xkanaj pa ch’at  e  amaq’el  kuchap  ri  b’is  chi  k’ate’  xuna’o  che  kkamik,  10xa  jek’uri’,  xe’usik’ij  konojel  ri  erachi’l  e  kub’ij  chkech:  «Man  kok  ta  chi  nuwaram  e  kq’oxowik  ri  wanima’.  11Ri  in  xinchomaj: ¿Jas che wa’ we jun nimalaj k’ax xinriqo ri’ e jas che wa’ xinqaj pa we b’is ri’?  ¡Ri in utz nub’anom e inloq’oq’em pa ri nukowinem!  12K’atek’ut, kamik ri’ xinwilo ri k’ax  xinb’an  pa  ri  Jerusalem,  aretaq  chi’  xink’am  ub’ik  ronojel  ri  jastaq  che  b’anom  ruk’  saq  pwaq e q’an pwaq k’o jela’ e xintaq kikamisaxik ri siwantinimit e’ajjuda e man k’o ub’e’al  ta  e  usuk’il  weri’.  13Ri  in  kink’am  uq’ab’  che  rumal  weri’  xinriq  we  k’oqb’al  ri’  e  kinkam  ub’ik pa nimalaj b’is ri’ pa jun kaxlan ulew ri’!»    Ri upetb’al ri uro’ Anti’oko 14K’atek’uri’, kusik’ij ri Felipe, jun chkech ri erachi’l e kukoj kanoq chuwach ronojel ri 

rajawaremal.  15Kuya’ kan chrech ri utzalaj ab’aj rech ri are’, ri ratz’yaq e ri uwi’uq’ab’ che  ut’iqb’al,  kuchilb’ej  kan  chrech  kutijoj  ri  uk’ojol  Anti’oko  e  kusuk’umaj  aretaq  chi’  kuxik  ajawinel.  16Ri  ajawinel  Anti’oko  chila’  xkam  wi,  pa  ri  junab’  wuqk’al  b’elejeb’  149 .  17Ri  Lisi’as, aretaq chi’ xreta’maj che xkam ri ajawinel, xukoj pa uk’exwach ri uk’ojol Anti’oko,  ri xutijoj aretaq chi’ ak’al e E’upator ri jun chik ub’i’ xukojo.    Ri Judas Makab’e’o kusutij rij ri K’owlaj K’olb’al k’o pa ri Jerusalem 18Ri  elaq’b’anel  ek’o  pa  ri  Kowlaj  K’olb’al  xkisutij  rij  e  xkitz’apij  ri  Isra’el  pa  ri  tyoxlaj 

k’olb’al  e  ronojel  mul  xkaj  kkib’an  k’ax  chrech  e  xkiya’  kiwach  kuk’  ri  man  junam  ta  kikojonik  kuk’.  19Ri  Judas  che  xchomatajik  rumal  ke’ukamisaj  konojel  ri  e’are’,  ke’usik’ij  konojel ri siwantinimit arech kkisutij kij ri e’are’.  20Pa ri junab’ wuqk’al lajuj  150 , aretaq  chi’  xmulitajik  kib’,  xkimajij  usutixik  rij  ri  Kowlaj  K’olb’al;  xkiyak  utak’alb’al  ri  k’yaqb’al  kokisaxik pa ri ch’o’j e nik’aj taq jastaq chik.  21K’atek’ut, enik’aj winaq chkech ri sutim kij,  xekowinik xe’el ub’ik, ekachi’l enik’aj chkech ri e’itzel taq e’ajisra’el,  22xeb’e pa ri rachoch  ri  ajawinel  arech  kkib’ij  chrech:  «Chi  k’ate’  jampa’  na  katb’eytajik  che  ub’anik  ri  suk’il  e  paqawi’ e katoj uk’axel ri k’ax xb’an chkech ri eqachalal?  23Ri uj, utz upatanixik xqab’an ri  atat, xqaterne’b’ej ri utaqanik e xqanimaj ri uq’atb’altzij;  24rumal k’uwa’ weri’ ri eqawinaq  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI NAB’E KIWUJ E’AJMAKAB’E’O

20

itzel kujkil ri uj. Ekikamisam konojel ri eqawinaq che xeqaj pa kiq’ab’ e xkelaq’aj ri jetaq  qechb’al qulew.  25Man xuwi taj kikojom ri kiq’ab’ paqawi’ ri uj, xane xoquje’ puwi’ ronojel  ri  awulew.  26Pa  we  q’ij  kamik  ri’,  kisutim  rij  ri  Kowlaj  K’olb’al  k’o  pa  ri  Jerusalem  arech  ke’ok  ub’ik  chila’  e  xkikoj  uchuq’ab’  ri  tyoxlaj  k’olb’al,  xoquje’  ri  B’et  Sur.  27We  man  kakowij  kiq’atexik,  kkib’an  jun  nimalaj  k’ax  chi  na  ri’  chuwach  weri’,  k’atek’uri’  man  katkowin ta chi ri’ chkiq’atexik ri e’are’.    Ri elem ub’ik kkib’an ri uro’ Anti’oko e ri Lisi’as. Ri ch’o’j xb’an pa ri B’et Zakari’a 28Ruk’ we tzij ri’, ri ajawinel xyakataj uq’aq’al royowal e xe’umulij konojel ri erachi’l, ri 

ek’amalb’e chkech ri achijab’ erech ch’o’j e ri ekinimal ri eb’insanel kej. 29Xepe uloq enik’aj  achijab’ pa taq nik’aj ajawib’al chik e pa taq ri ch’aqap ulew ek’o pa ri polow, achijab’ che  tojom  kiq’ij.  30Ri  kajilb’alil  ri  taq  achijab’  keb’in  chkaqan  e  kab’lajujchuy  lajujq’o’  100.000 , e kachuy lajujq’o’  20.000  achijab’ kikejb’em ri kej e juwinaq kab’alajuj  32   tix che etojb’em chrech ri ch’o’j.  31Kepe uloq pa ri Idume’a e kkisutij rij ri B’et Sur e k’ya  taq q’ij xech’o’jinik chila’ ruk’ k’ya taq jastaq rech ch’o’j. K’atek’ut, ri winaq che sutim kij,  ke’el  uloq  pa  taq  elb’al  che  xas  e’are’  keb’anowik  e  xkiporoj  ub’ik  ri  jastaq  kech  e  kech’o’jinik ruk’ kichuq’ab’.  32K’atek’uri’, ri Judas kel ub’ik pa ri Kowlaj K’olb’al e kjeqi’k pa ri B’et Zakari’a chuwach  apanoq  ri  uk’olb’al  ri  ajawinel.  33Ri  ajawinel  aq’ab’il  xwa’lajik  e  aninaq  ke’uk’am  ub’ik  ri  e’uwinaq pa ri B’et Zakari’a. Ri achijab’ xkisuk’umaj kib’ che ub’anik ri ch’o’j e xkich’awisaj  ri ruk’a wakax.  34Ri jetaq tix, xetijoxik che usuk’umaxik kib’ chrech ri ch’o’j ruk’ uwa’l uva  e  ruk’  uwa’l  tukan.  35Xejachik  ri  chikop  chkixo’l  ri  jetaq  juq’at.  Kaq’o’  lajujk’al  1.000   achijab’  xeya  kuk’  chjujunal  tix,  ri  achijab’  kikojom  ch’ich’  taq  katz’yaq  e  saqa  ch’ich’  ri  ch’uqb’al  kijolom,  xoquje’,  kuk’  ri  tix  ek’o  juq’o’  ok’al  500   e’utzalaj  taq  achijab’  che  ukejb’exik  ri  kej.  36Ri  achijab’  ri’,  jawi’  kk’oji’  wi  ri  awaj,  chila’  kek’oji’  wi  ri  e’are’  e  man  kkiya’ ta kan ri awaj.  37Chkij chjujunal ri tix, k’o jun keq’te’ b’anom ruk’ tz’alam, jat’im ruk’  k’am, e chupam uloq ek’o oxib’ achijab’ che kech’o’jinik uloq pakiwi’ ri echikop, xoquje’ k’o  uloq  chupan  ri  ajb’isanel  rech  ri  tix.  38Ri  enik’aj  achijab’  chik  che  kikejb’en  ri  jetaq  kej,  xe’uya ri ajawinel pa kitzal ri achijab’ erech ch’o’j, are kichak kkiya’yatej chkech ri ek’ulel e  kkito’ kiwach ri juq’at.  39Aretaq  chi’  ri  q’ij  xrepq’anik  chuwach  taq  ri  q’an  pwaq  e  saq  ch’ich’  to’b’al  taq  ib’,  xrepq’anik  ri  juyub’  e  kch’ub’linik  jacha  tzijtalik  taq  chäj.  40Panik’aj  chkech  ri  achijab’  erech ch’oj erachi’l ri ajawinel xkijub’uj kib’ ajsik chrech ri juyub’ e ek’o chi nik’aj xkijub’uj  kib’  pa  ri  taq’aj;  man  k’o  ta  kkixib’ij  kib’  eb’enaq  e  cholaj  keb’inik.  41Konojel  ri  e’ajjudi’o  keb’irb’itik aretaq chi’ kkita’ ri winaq ri’ che tajin kkiraqaqej kichi’, ri ujaninb’al ri b’inem  kkib’ano  e  ri  upuk’lajik  kub’an  ri  ch’ich’  rech  ch’o’j;  qastzij  nak’ut  ejumlaj  achijab’  erech  ch’o’j che k’o kichuq’ab’ sib’alaj ek’i.  42Ri Judas e ri achijab’ erachi’l xenab’ejik che ub’anik  ri ch’o’j, e juq’o’ lajujk’al  600  achijab’ erech ri ajawinel xekamik. 43Ri Ele’asar, che Avaran  ri jun chik ub’i’, krilo jun chkech ri chikop che ukojom jun uxalma rech ri ajawinel e che  b’irib’ik chkiwach konojel ri enik’aj chik; kuchomaj che b’enaq ri ajawinel chrij ri awaj ri’,  44xujach rib’ che uto’ik kiwach ri siwan utinimit, e arech kk’oji’ jun junalikalj ub’i’.   45Ruk’  uchuq’ab’  kutij  anim  kb’e  ruk’  ri  chikop ri’  e  xunim ub’ik  rib’  chki‐  xo’l  ri  jetaq  juq’at, ke’ukamisaj ri rinaq pa ri rikyaq’ab’ e pa ri umox, kub’ano arech ri ek’ulel kkijam  ub’e  ri  are’.  46Kunim  rib’  chuxe’  ri  jun  tix,  kusok  chupam  e  xkamik  ri  awaj.  Ri  jun  awaj  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI NAB’E KIWUJ E’AJMAKAB’E’O

21

xtzaq  puwi’  ri  Ele’asar  e  ri  are’  xkam  chila’.  47Ri  e’ajjudi’o  aretaq  chi’  kkil  ri  uchuq’ab’  ri  ajawib’al e ri kichuq’ab’ ri achijab’ erech ch’o’j, xkijach kib’ chkech ri e’are’.    Ri e’ajsiri’a ke’ok pa ri B’et Sur e kkisutij rij ri juyub’ Si’on 48Ri achijab’ erech ch’o’j che erech ri ajawinel, kepaqi’ ub’ik kekik’ulu’ ri e’ajjudi’o pa ri 

Jerusalem e ri ajawinel kusutij  rij ri Jude’a e ri juyub’ Si’on,  49utzil xkanaj kuk’ ri e’ajb’et  sur ri xe’el uloq pa ri tinimit rumal rech che man k’o ta kiwa jun junab’ chila’, rumal rech  che  junab’  toq’ob’isab’al  wach  chrech  ri  ulew.  50Ri  ajawinel  xunim  rib’  pa  ri  B’et  Sur  e  ke’uya  kan  elaq’b’anel  chila’  arech  kkichajij  ri  k’olb’al.  51K’i  taq  q’ij  xusutij  rij  ri  tyoxlaj  k’olb’al. Xuyak chila’ uk’olb’al uchukb’al rech ch’o’j e nik’aj taq jastaq chik, k’yaqb’al q’aq’,  kyaqb’al  ch’ab’,  e  k’yaqb’al  ikyaq’.  52Xoquje’  ri  winaq  etz’apitalik,  xkib’an  nik’aj  taq  kichukb’al rech ch’o’j chuwach ri kech kisutim kij e’are’ e k’ya taq q’ij xech’o’jinik.   53K’atek’uri’, man k’o ta wa pa taq ri k’olb’al wa, rumal rech che we jun junab’ ri’, uwuq  junab’  e  ri  e’ajisra’el  che  xe’esax  uloq  pa  kiq’ab’  ri  ekaxlan  winaq  e  xetzalij  pa  ri  Jude’a,  xkitij ronojel ri wa k’o chila’.  54Rumal rech ri wi’jal, xe’kiya’ kan xa keb’ oxib’ achijab’ pa ri  tyoxlaj k’olb’al, ri enik’aj chik xkijub’uj ub’ik kib’, chkijunal xeb’e cho taq kachoch.    Ri ajawinel kuya’ alaj chkech ri e’ajjudi’o kkib’ano ri kiq’ijlanik e’are’ 55Ri  Lisi’as,  xuta  utzijol,  che  ri  ajawinel  Anti’oko  xuwuqxa’nij  kan  puq’ab’  ri  Felipe  ri 

uk’iysaxik e ri utijoxik ri uk’ojol Anti’oko arech kkowinik kuxik ajawinel,  56ri Felipe xtzalij  uloq  pa  ri  Persi’a  e  pa  ri  Medi’a,  erachi’l  uloq  ri  achijab’  che  xkachi’laj  ri  ajawinel  e  kutzukuj  kokik  k’amalb’e  pa  ri  qatb’altzij.  57Xa  jek’uri’,  ri  Lisi’as,  chi  aninaq  xuya  ub’ixik  che rajawaxik ktzalejik. Kub’ij chrech ri ajawinel, chkech ri ek’amalb’e e chkech ri achijab’  erech ch’o’j: «Ri uj tajin kujtuqa’rik ronojel taq q’ij; man k’o ta chi qawa e ri k’olb’al che  qasutim  rij,  kowlaj  k’olb’al  ub’anom.  E  ri  jastaq  rech  ri  ajawib’al  ujreye’m  kanoq.  58Chqachapa’ b’a’ ri qaq’ab’ kuk’ we achijab’ ri’, utzil b’a’ chujkanaj kan kuk’ e kuk’ konojel  kamaq’.  59Chqaya’ b’a’ alaj chkech arech kkik’aslemaj ri q’ijlanik rech ojer kanoq, ri e’are’  xyakataj  koyowal  paqawi’  ri  uj  e  xkib’an  ronojel  weri’  rumal  rech  che  xe’qaq’il  chech  ri  kiq’ijlanik».  60Ri ajawinel e ri ek’amalb’e utz xkita we tzij ri’ e xtaqanik ri ajawinel arech  keb’ix chkech ri e’ajjudi’o che utzil kekanaj kuk’. Ri e’are’ utz xkito we tzij ri’.  61Ri ajawinel  e ri ek’amalb’e xkijikib’a ri kitzij chkech ri e’are’. Ruk’ weri’, ri etz’apital uloq pa ri kowlaj  k’olb’al, xe’el uloq.  62E ri ajawinel xok ub’ik pa ri juyub’ Si’on, k’atek’uri’, aretaq chi’ kril ri  kowlaj k’olb’a k’o chila’, xuyoj ri tzij xujikib’a’ ub’ixik, xtaqan che uk’isik tzij puwi’ ronojel  ri  tapya  usutum  rij.  63K’atek’uri’,  chi  aninaq  kel  uloq  chila’  e  ktzalij  pa  ri  Anti’oki’a  jawi’  xuriq ri Felipe che rajaw ri tinimit. Xch’o’jinik ruk’ ri are’ e ruk’ chuq’ab’ xunim ub’ik rib’  pa ri tinimit.  Ri nab’e ajawinel Demetri’o. Ke’utaq ub’ik pa ri Jude’a ri B’akides e ri Alkimo

71Pa ri junab’ wuqk’al ju’lajuj  150 , ri Demetri’o uk’ojol ri Sele’uko, kuya’ kan ri Roma e  kb’e  ub’ik  kuk’  enik’aj  achijab’  pa  jun  tinimit  che  k’o  chuchi’  ri  polow  e  chila’  xukoj  rib’  ajawinel.  2Aretaq  chi’  xusuk’ub’a’  rib’  kok  ub’ik  pa  ri  kachoch  ri  e’utat  che  e’ajawinel,  ri  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI NAB’E KIWUJ E’AJMAKAB’E’O

22

achijab’ erech ch’o’j kkichap ri Anti’oko e ri Lisi’as arech ke’kik’am ub’ik chuwach ri are’.  3Aretaq chi’ xreta’maj weri’, kub’ij: «Man kwaj taj kik’ut ri kipalaj chnuwach».  4Ri achijab’  erech ch’o’j xe’kikamisaj ri e’are’, e ri Demetri’o xt’uyi’ cho ri utem.  5K’atek’uri’, konojel ri  achijab’ e’ajisra’el, ri man k’o ta kipixab’ on kikojonik, kepe uloq ruk’ ri are’, are nab’e uloq  ri Akimo chkiwach, ri are’ che kraj kuxik chuchqajaw. 6Aretaq chi’ ek’o chi chuwach, kkikoj  tzij  chkij  ri  siwantinimit  chuwach  ri  ajawinel,  jewa’  kkib’ij  ri’:  «Ri  Judas  e  ri  erachalal  xe’kikamisaj konojel ri e’awachi’l e ri uj xujkesaj ub’ik pa ri qulew. 7Kamik ri’, chataqa’ b’a’  ub’ik  jun  achi  che  akub’a’m  ak’u’x  chrij,  arech  ke’rila’  ronojel  ri  k’ax  xub’an  ri  Judas  chqaxo’l  e  ri  xub’an  pa  rulew  ri  ajawinel,  e  chuk’ajisaj  b’a’  kiwach  konojel  ri  e’are’  e  konojel ri winaq che kiya’om kiwach kuk’».  8Ri ajawinel are xucha’ ri B’akides, jun chkech ri erachi’l, q’atb’altzij Ch’aqap chrech ri  E’ufrates,  nimalaj  ub’antajik  pa  ri  ajawaremal  e  qastzij  uya’om  uwach  ruk’  ri  ajawinel.  9Kutaq ub’ik ruk’ ri itzelalaj Alkimo; chrech ri are’ ri Demetri’o xuya’ ri chuchqajawsanik  chrech e kutaq ub’ik ri are’ arech kub’ana’ k’ax chkech ri e’ajisra’el. 10Keb’ek, ekachi’l ub’ik  sib’alaj achijab’ erech ch’o’j, e aretaq chi’ xe’opan pa ri rulew ri Juda. Kkitaq ub’ik chech ri  Judas e chkech ri erachalal enik’aj taq e’ajtqo’ntzij arech kkiya ub’ixik ri tzij rech utzil che  xaq  chub’anik  chkech  ri  e’are’.  11K’atek’ut,  ri  e’are’  man  k’o  ta  xkitatab’ej  ri  kitzij  rumal  rech  che  xkilo  che  epetinaq  uloq  sib’alaj  ek’ya  achijab’  erech  ch’o’j.  12Kne’b’a’,  jub’utz  e’ajtz’ib’ab’  xkimulij  kib’  pa  ri  kachoch  ri  Alkimo  e  ri  B’akides  arech  kkitzukuj  suk’  keb’e’eloq  ruk’  weri’.  13Ri  e’ajaside’o,  qas  e’are  enab’e  chkixo’l  ri  e’ajisra’el  che  utayik  ri  utzil  chkech  ri  e’are’;  14kkib’ij:  «Jun  chuchqajaw  rija’al  kanoq  ri  A’aron  petinaq  kuk’  ri  achijab’ erech ch’o’j che utayik ri utzil: man k’o ta k’ax ri’ kub’an chqech».  15Ri B’akides pa  utzil kktzijon kuk’ ri e’are’ e xujikib’a utzij chkech: «Man k’o ta k’ax wa’ kqab’an chiwech ix  e  xoquje’  chkech  ri  ewachi’l».  16Ri  e’are’  xkikoj  ri  xub’ij  chkech,  k’atek’ut  xtaqanik  chkichapik  oxk’al  winaq  chkixo’l  e’are’,  e  ke’ukamisaj  chi  pa  we  jun  q’ij  ri’,  jeri’  jacha  ri  tz’ib’atalik.  17Xkitukej  ri  kiti’ojal  ri  etyoxlaj  taq  awinaq  e  xkiq’ejej  ri  kikik’el  chrij  ri  Jerusalem e man k’o ta jun winaq kemuquwik.  18Ruk’ weri’, ri siwantinimit sib’alaj xkina’  kib’  e  xkixib’ij  kib’  chkech  ri  e’are’,  kkkib’ij:  «Man  k’o  ta  ri  saqalajtzij  e  ri  suk’il  kuk’  ri  e’are’, rumal rech che xketzelaj uwach ri kitzij e ri xkijib’a’ kitzij chrech».  19Ri B’akides, xel ub’ik pa ri Jerusalem e xujeqeb’a’ rib’ pa ri B’et Zet. Chila’, kutaq uloq  kichapik  enik’aj  winaq  che  xkisalkapij  kib’  chuwach,  xe’ukamisaj  e  ke’uk’yaq  ub’ik  pa  ri  nimalaj  k’uwa’.  20K’atek’uri’,  kuya’  kan  ri  tinimit  puq’ab’  ri  Alkimo  e  ke’uya’  kan  ruk’  enik’aj achijab’ erech ch’o’j arech kkito’o; e ri B’akides xtzalij pa ri rachoch ri ajawinel.  21Ri  Alkimo xuch’ojij arech kuxik chuchqajaw.  22Xkiya kiwach ruk’ ri are’ konojel ri winaq che  xkib’an k’ax chkech ri siwantinimit, xkib’an kech chrech ri rulew ri Juda e xkib’an sib’alaj  k’ax pa ri Isra’el.  23Aretaq chi’ ri Judas xrilo ronojel ri itzel kub’an ri Alkimo e ri kkib’an ri  e’uwinaq  pakiwi’  ri  e’ajisra’el, che  are  nim  chi na  chuwach  ri  itzel xkib’an  ri  ekaxlan  taq  winaq  chkech,  24xel  ub’ik  che  utzalixik  ronojel  ri  rulew  ri  Jude’a  arech  ku’tojo’  uk’axel  chkech ri xkiya kiwach k’uk’ ri ek’ulel e arech man k’o ta keb’in pa taq ri ulew chila’.    Ri Nikanor pa ri Jude’a Ri ch’o’jinik pa ri Kafarsalama 25Ri Alkimo, aretaq chi’ krilo che ri Judas e ri e’uwinaq tajin kk’oji’ kichuq’ab’ e che ri 

are’  man  kkowin  taj  kch’o’jinik  kuk’,  ktzalij  ruk’  ri  ajawinel  e  nimalaj  taq k’ax ukojik  tzij  pakiwi’ kub’ano. 26Ri ajawinel kutaq ub’ik ri Nikanor, jun chkech ri ek’amalb’e’ che nimalaj  uq’ijil,  e  ri  are’  che  xas  e’itzel  ke’ril  wi  ri  Isra’el  e  kraj  kub’an  k’ax  chkech  e  xutaq  arech  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI NAB’E KIWUJ E’AJMAKAB’E’O

23

ke’ukamisaj ri siwantinimit. 27Ri Nikanor kopan pa ri Jerusalem kuk’ sib’alaj achijab’ erech  ch’o’j  e  kutaq  ub’ixik  chrech  ri  Judas  e  chkech  ri  erachalal  jun  tzij  rech  utzil  che  xa  chub’anik,  jewa’  ri’:  28«Mixch’o’jinik  wuk’  ri  in;  e  ri  in  kinopan  na  ri’  iwuk’  pa  ri  utzil  xa  kuk’ ekeb’ oxib’ achijab’».  29Xajek’uri’ kopan pa ri rachoch ri Judas e chi ekeb’ kkiya’ jun  rutzil kiwach, k’atek’ut, ri ek’ulel kisuk’umam kib’ che uk’amik ub’ik ri Judas.  30Aretaq chi’  ri Judas, xuch’ob’o’o che xa chub’anik xepe ri e’are’ ruk’ ri are’, xuxib’ij rib’ chuwach ri are’  e man xraj ta chik kril chi jumul uwach.  31Ri Nikanor, aretaq chi’ xrilo che xch’ob’tajik ri  uchomam, kb’e ub’ik che ub’anik ri ch’o’j chrij ri Judas, chunaqaj ri Kafarsalama.  32Xeqajik  ejuq’o’  ok’al  500   uwinaq  ri  Nikanor  e  ri  enik’aj  chik  xe’animaj  ub’ik  pa  ri  Utinimit  ri  David.    Ri k’ax kb’an puwi’ ri Nim Rachoch ri Dyos 33Chuwach  chi  aq’anoq  che  xk’ulmataj  weri’,  ri  Nikanor  kpaqi’  puwi’  ri  juyub’  Si’on. 

Ejujun chuchqajawib’ xe’el uloq pa ri tyoxlaj k’olb’al, ekachi’l uloq ejujun nim taq winaq,  arech  kkiya’  jun  rutzil  uwach  e  arech  kk’ut  chuwach  ri  holokosto  che  kchi’xik  toq’ob’isab’al  uwach  ri  ajawinel.  34K’atek’ut,  ri  are’  xutze’j  kiwach,  xretzelaj  kiwach,  xe’utz’ilob’isaj e sib’alaj xe’uyoq’o’.  35Sib’alaj royowal kub’ij chkech: «¡We ri ix man kijach  ta  pa  nuq’ab’  ri  Judas  e  ri  achijab’  erachi’l,  aretaq  chi’  kintzalij  chi  na  uloq,  e  aretaq  chi’  b’antajinaq chi ri utzil chqaxo’l, kinporoj ub’i wa’ we Ja ri’!». Kel ub’ik ruk’ sib’alaj royowal.  36Ri  echuchqajawib’  xe’ok  ub’ik,  ketak’i’k  chuwach  ri  tab’al  toq’ob’  e  chuwach  ri  tyoxlaj  k’olb’al, ruk’ uwa’l kiwach kkib’ij:  37«Ri at xacha’ we Ja ri’ arech waral ksik’ix wi ri ab’i’ e  waral kkib’an wi ri kich’ab’al ri siwan atinimit e ri jastaq che kk’omij chawech;  38chatojo’  b’a’ uk’axel ri k’ax puwi’ we jun achi ri’ e pakiwi’ ri achijab’ che erachi’l, cheqaj b’a’ chuxe’  ri  ach’ich’  rech  ch’o’j!  Chna’taj  b’a’  chawech  ri  yoq’b’al  taq  tzij  xkib’ano  e  maya’  ri  utzil  chkech ri e’are’!»    Ri uq’ij ri Nikanor pa ri Adasa 39Ri Nikanor kel ub’ik pa ri Jerusalem e kjeqi’ pa ri B’et Joron, chila’ xkiriq wi kib’ ruk’ ri 

are’ enik’aj achijab’ erech ch’o’j erech ri Siri’a.  40Ri Judas xujeqeb’a’ rib’ pa ri Adasa kuk’  wuqq’o’  lajujk’al  3.000   achijab’.  Kch’aw  ruk’  ri  Dyos,  jewa’  kub’ij  ri’:  41«Aretaq  chi’  ri  e’utaqo’n ri ajawinel xkib’ij ri yoq’b’al taq tzij, ri anjel awech ri at xel ub’ik e xe’ukamisaj  k’alab’ oxchuy kaqo’ lajujk’al  185.000  e’uwinaq. 42¡Chqawach ri uj, che’aqajb’ej pa we jun  q’ij ri’ ri achijab’ erech ch’o’j ri’, arech konojel ri keto’taj kanoq kketa’maj che ri are’ xub’ij  itzel  taq  tzij  puwi’  ri  tyoxlaj  ak’olb’al;  chab’ana’  b’a’  q’atojtzij  puwi’  ri  are’  jacha  ri  itzel  xub’ano!».  43Pa ri q’ij oxlajuj chrech ri ik’ Adar, ri achijab’ erech ch’o’j xech’o’jink, e xech’aktajik ri  e’uwinaq ri Nikanor; are are’ ri xkam nab’e pa ri ch’o’j.  44Aretaq chi’ ri erachi’l kkilo che  kaminaq chik ri are’, kkik’yaq kanoq ri kich’ich’ rech ch’o’j e ke’animaj ub’ik. 45Ri e’ajjudi’o  xekoqataj ri e’are’ jun q’ij, chi pa ri Adasa ub’ik e ke’opan pa ri Gasara, kkiya ub’ixik chkij  e’are’  ruk’  ri  uch’awib’al  ri  ruk’a’  wakax.  46Pa  ronojel  ri  alaj  taq  tinimit  ek’o  chila’,  xe’el  uloq  e  xekitiq’ij  arech  ketzalijik  chkiwach  ri  enik’aj  chik.  Konojel  keqaj  chuxe’  ri  ch’ich’  rech  ch’o’j  e  man  k’o  ta  jun  xto’taj  kanoq  chkech.  47Xkimulij  ub’ik  ri  jastaq  kech  e  ri  xkich’ak  chkech;  e  kkichoy  ub’ik  ri  ujolom  ri  Nikanor  e  ri  rikyaq’ab’  uq’ab’,  ri  uq’ab’  che  xulik’ej  ruk’  ri  nimal  xuna’o;  e  kkik’am  ub’ik  weri’  arech  e  kkixekb’a’  chkiwach  pa  ri  rokb’al ri Jerusalem.  48Ri siwantinimit sib’alaj xeki’kotik; e xkib’an jun nimaq’ij pa we jun  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI NAB’E KIWUJ E’AJMAKAB’E’O

24

q’ij  ri’  ruk’  nimalaj  ki’kotemal.  49Kkikomonej  uchomaxik  che  kna’tisax  we  jun  q’ij  ri’  ronojel taq junab’ pa ri oxlajuj q’ij chrech ri ik’ Adar.  50Ri ramaq’ ri Juda xk’oji’ pa ri utzil  keb’ oxib’ junab’.    Utzalaj taq tzij pakiwi’ ri e’ajromano

81Ri  Judas  kuta  utzijol  ri  kiq’ijil  ri  e’ajromano.  Kb’ixik  che  ri  e’are’  k’o  kikowinem  e  utz  xkib’an  chkech  konojel  ri  xkiya  kiwach  kuk’,  e  utz  kkib’an  kuk’  konojel  ri  k’o  jun  kkita  chkech. 2Sib’alaj k’o kikowinem. Xkiya ub’ixik chrech ri ch’o’j e ri nimalaj taq jastaq xkib’an  chkixo’l ri Galos, che xe’kiqajb’ej e xkitoq’ij ri alkab’al chkech,  3ronojel ri jastaq xkib’an pa  ri rulew ri España arech kechb’ej ri juyub’ jawi’ k’o wi ri saq pwaq e ri q’an pwaq k’o jela’,  4ri xkib’an che uch’akik ri rulew ri amaq’ ri’ rumal ri kutzilal e rumal rech che ko kek’oji’k;  ri  e’ajawinel  che  epetinaq  che  ub’anik  ri  ch’o’j  chkij  e’are’  chi  pa  naj  taq  uxkut  kaj  ulew  uloq, jeri’ xkib’an chkech, xech’akan pakiwi’ e nimalaj taq k’ax xkib’an chkech, e ri enik’aj  chik,  ronojel  taq  junab’  kkik’am  uloq  ri  alkab’al  chkech;  5xech’akan  puwi’  ri  Felipe  pa  ri  ch’o’j  ruk’  taq  ri  ch’ich’  rech  ch’o’j,  xkich’ak  ri  Perse’o,  rajawinel  ri  Kitim,  e  konojel  ri  xewa’lij uloq chkij, e xe’kikoj chuxe’ ri kikowinem.  6Ri Nimalaj Anti’oko, rajawinel ri Asi’a,  che xb’e che ub’anik ri ch’o’j kuk’ ri e’are’ ruk’ e’ok’al juwinaq  120  tix, achijab’ kikejb’em  ri kej, ek’ya taq achijab’ erech ch’o’j, e xqajik kumal ri e’are’,  7k’aslik xkichapo. E xkitiq’ij  chrech  ri  are’  e  chkech  ri  enik’aj  chik  che  xekanaj  pa  uk’exwach  pa  ri  tem,  arech  kkitoj  nimalaj alkab’al chkech e arech ke’kijach enik’aj winaq chkech, 8e nik’aj taq rulew ri Indi’a,  ri  Medi’a,  ri  Lidi’a,  enik’aj  utzalaj  taq  ulew  arech  kkiya  chrech  ri  ajawinel  E’umeno;  9ri  e’ajgresi’a  xkichomaj  kikamisaxik  ri  e’are’,  10e  ri  e’ajromano  aretaq  chi’  xketa’maj  weri’  xkitaq uloq chkij xa jun chi kinimal; xech’o’jinik kuk’, ek’ya xe’kikamisaj chkech, xekik’am  ub’ik pa jun kaxlan ulew ri ekixoqilal, ri ekalk’uwa’l, xkelaq’aj ub’ik ri jastaq kech, xkikoj ri  amaq’  chuxe’  ri  kikowinem,  xkik’is  tzij  puwi’  ri  kowlaj  taq  kik’olb’al  e  xe’ki’okisaj  epataninel chkech e’are’ e jeri’ na pa we q’ij kamik ri’. 11Chkech ri enik’aj taq ajawib’al chik  e  chkech  ri  ch’aqap  taq  ulew  ek’o  pa  ri  polow,  ri  xech’o’jinik  jumul  kuk’  ri  e’are’,  ri  e’ajromano xekichup kiwach e xekikojo arech ke’patanijik chkech ri e’are’.  12K’atek’ut,  chkech  ri  ekachi’l  e  chkech  ri  xeb’ekitzukuj  ri  e’are’  arech  ke’kito’o,  utzil  xek’oji’ kuk’. Ri e’ajawinel che ekik’ulja e ri naj ek’o chkech, ekikojom chuxe’ kikowinem, e  konojel  ri  e’ajawinel  che  kkita  utzijol  ri  kib’i’,  kkixib’ij  kib’  chkech.  13Chkech  konojel  ri  jachintaq  kkaj  ket’uyi’  cho  ri  tem,  ke’ajawinik;  e  ke’kiqasaj  ri  jachintaq  kkaj  e’are’  kekiqasaj.  Ri  e’are’  nimalaj  kikowinem  kiriqom.  14Kne’b’a’,  ruk’  ronojel  weri’,  man  k’o  ta  jun  chkech  e’are’  kukoj  ri  utzalaj  ab’aj  cho  ri  ujolom  on  che  kukoj  ta  ne’  kyaqtuntuj  ratz’yaq arech arech nimalaj uq’ijil ruk’ weri’.  15Ek’o e’ajawab’ kimulim kib’, e ronojel q’ij  kechomanik we ewaqlajujk’al  300  winaq ri’ pakiwi’ ri siwantinimit arech jikom keb’ek.  16Kkikub’a’  kik’u’x  chrij  xa  jun  chi  achi  chjujunal  junab’,  arech  ktaqan  pakiwi’  e  k’o  ukowinem  puwi’  ronojel  ri  ajawib’al.  Konojel  keniman  chrech  we  achi  ri’  e  man  k’o  ta  ti’ti’k e achixom chkixo’l ri e’are’.    Ri chapb’alq’ab’ kkib’an ri e’ajromano kuk’ ri e’ajjudi’o 17Ri Judas ke’ucha’o ri E’upolemo, uk’ojol ri Xwan, che jun chkixol ri e’ajuparachoch ri 

Akkos, e ri Jason, uk’ojol ri  Ele’asar, e ke’utaq ub’ik pa ri Roma arech utzil keb’ekanajoq  kuk’ ri e’ajromano e kib’ana’ ri chapb’alq’ab’,  18arech kkik’yaq ub’ik ri yuku ximitalik chrij  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI NAB’E KIWUJ E’AJMAKAB’E’O

25

kiqul, rumal rech che kkilo che ri kajawib’al ri e’ajgri’egos ub’anon erajpataninel chkech ri  Isra’el. 19Keb’e ub’ik pa ri Roma, e aretaq chi’ xb’antajik ri nimalaj b’e kumal, ke’ok ub’ik pa  ri  Ajawib’al,  xech’awik  e  kkib’ij  we  tzij  ri’:  20«Ri  Judas,  ri  kkib’ij  Makab’e’o  chrech,  e  ri  erachalal, e ri siwantinimit kech ri e’ajjudi’o, xujkitaq uloq ri uj iwuk’ ix, arech kqab’an jun  chapb’alq’ab’  iwuk’  e  utzil  kujkanaj  iwuk’  e  jeri’  kujitz’ib’aj  chkixo’l  ri  kiya’om  kiwach  iwuk’ e arech uj k’o chkixo’l ri ewachi’l ri ix».  21Ri e’ajawab’ utz kkito ri kkita ri e’are’. 22Are  wa’ ri ukab’ wuj, che xtz’ib’axik chuwach saq ch’ich’, e xkitaq ub’ik pa ri Jerusalem, arech  jun wuj rech utzil e rech chapb’alq’ab’ chkixo’l ri e’ajjudi’o:  23«¡Chi pa junalik, nimalaj utzil chkech ri e’ajromano e chkech ri kamaq’ ri e’ajjudi’o chi  puwi’  ri  polow  e  cho  ri  uwachulew!  ¡Naj  k’o  wi  chkech  ri  e’are’  ri  ch’ich’  rech  ch’o’j  e  ri  k’ulel!  24K’atek’ut, we k’o jun ch’o’j, nab’e chrij ri Roma, on chrech jun chkech ri erachi’l,  xaq  jawi’  ne’  k’o  wi  ri  ukowinem,  25ri  amaq’  kech  ri  Judi’os,  kech’o’jinik  ri’  chi  pa  utzal  ukoq ri are’, jacha ri kub’ij ri ranima’ chrech ri are’;  26man kkiya’ ta ri’ chkech ri ek’ulel, ri  triko,  ri  ch’ich’  rech  ch’o’j,  ri  saq  pwaq,  ri  jetaq  jukub’.  Jewa’  ri  xtaqan  ri  Roma  chrech,  qastzij  ri’  kkib’an  we  kitzij  ri’  e  man  k’o  ta  utojb’al  ri’  kya  chkech  ri  e’ajjudi’o.  27Junam  k’uri’, we nab’e xpe jun ch’o’j chrij ri amaq’ kech ri e’ajjudi’o, ri eromanos kech’o’jinik ri’  chi pa kitzal ukoq ruk’ ronojel kichuq’ab’, jeri’ jacha ri rajawaxik kilitajik.  28Man kkiya’ ta  ri’  chkech  ri  ek’ulel,  ri  triko,  ri  ch’ich’  rech  ch’o’j,  ri  saq  pwaq,  ri  jetaq  jukub’.  Jewa’  xuchomaj ri Roma. E qatzij ri’ kkib’ano ri’ kitzij e man k’o ta jo’s chrech weri’.  29Ruk’ we  tzij  ri’,  xkib’an  ri  jun  wuj  ri  e’ajromano  kuk’  ri  siwantinimit  kech  ri  e’ajjudi’o.  30We  chuwach chi aq’anoq weri’, ri e’are’ e ri enik’aj chik kkaj kkitz’aqatisaj ukoq on kesaj jun  tzij, loq’ ri’ junam kkib’ano, e ri xkitz’aqatisaj ukoq on ri xkesaj, qastzij ri’ knimaxik.  31K’atek’uri’, ri k’ax che xub’an ri ajawinel Demetri’o chkech ri e’are’, xqatz’ib’aj ub’ik ri  are’  e  xqab’ij  chrech:  “¿Jasche  xakoj  ri  ayuku  chrij  kiqul  ri  e’ajjudi’o,  che  eqachi’l  e’are’?  32We k’o chi na jumul kkich’a’o che kb’an k’ax at chkech, ri uj kqab’an ri’ ri suk’il qatojtzij  pakiwi’ ri e’are’ e kujch’ojinik na ri’ awuk’ chi pa ri polow e chi pa ri ulew”.    Ri ch’o’j pa ri B’e’erzeth e ri ukamikal ri Judas Makab’e’o

91Aretaq  chi’  ri  Demetri’o,  xreta’maj  che  ri  Nikanor  xqaj  pa  ri  ch’o’j  kuk’  ri  achijab’  che  erachi’l,  ke’utaq chi  ub’i  jumul pa  jun  b’inem,  ri  B’akides e ri  Alkimo  pa  ri  rulew  ri  Juda,  ekachi’l  ub’ik  ri  e’utz  taq  achijab’  chrech  ri  ch’o’j.  2Kkisuk’  ub’ik  pa  ri  ub’e  ri  Galile’a  e  kkisutij  rij  ri  Mesalot  pa  ri  rulew  ri  Arb’eles;  xkinim  kib’  chila’  e  xkib’an  kech  chrech,  sib’alaj ek’ya winaq xe’kikamisaj.  3Pa ri nab’e ik’ chrech ri wuqk’al kab’lajuj  150  junab’,  kkijeqeb’a’ kib’ chuwach ri Jerusalem,  4chila’ ke’el ub’ik kuk’ 20.000 winaq, joq’o’ achijab’  kikejb’em ri kej e kkisuk’ ub’ik pa ri B’e’erzet. 5Ri Judas ukojom ri tz’um taq ja pa ri Ele’asa,  ek’o ruk’ are’ ewuqq’o’ lajujk’al  3.000  achijab’ e’utz chrech ri ch’o’j.  6K’atek’uri’, aretaq  chi’  ke’kil  ri  ek’ulel  che  sib’alaj  ek’ya,  kkixib’ij  kib’  e  sib’alaj  ek’ya  xe’animaj  ub’ik  pa  ri  tz’um taq ja, xuwi xekanaj kanoq kaq’o’  800  achijab’.  7Ri Judas krilo che ri erachi’l pa ri  ch’o’j  xe’animaj  ub’ik  e ri  ch’o’j  xas k’o  chuwach  ri  are’;  e  xub’an  keb’  uk’u’x,  rumal  rech  che man loq’ ta chik kemulixik ri e’uwinaq.  8Kne’b’a’, k’ax k’olik ri ranima’, kub’ij chkech ri  xekanaj kan ruk’: «¡Chujwa’lijoq! Jo’ b’a’, chujpaqal ub’ik chkij ri eqak’ulel, wene’ kujkowin  che ub’anik ri ch’o’j kuk’ ri e’are’».  9Ri e’are’ kkikoj uk’u’x e kkib’ij chrech: «Man kujkowin  ta  wa’;  kamik  ri’  xuwi  chqato’  uwach  ri  qak’aslemal,  are  chujtzalijoq  kuk’  ri  eqachalal  e  k’atek’uri’ kujtzalij chi na uloq wa’ che ub’anik ri ch’o’j kuk’ ri e’are’. Qastzij nak’ut che ri uj  man uj k’i taj».  10Ri Judas kub’ij: «Ri in man kwaj taj weri’ e man kinanimaj taj chkiwach ri  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI NAB’E KIWUJ E’AJMAKAB’E’O

26

e’are’.  We  xopan  ri  qaq’ij,  man  qaxib’ij  b’a’  qib’  chuwach  ri  kamikal  rech  utoq’ob’isaxik  kiwach ri eqachalal e ri eqalk’uwa’l, e man qatz’ilob’isaj kan uwach ri qaq’ijil».  11Ke’el  ub’ik  ri  achijab’  erech  ch’o’j  pa  ri  tz’um  taq  ja  e  xkicholej  kib’  arech  ketak’i’  chuwach ri ekik’ulel. Ri achijab’ ekikejb’em ri kej, keb’ juq’at kkib’ano, ri ek’yaqal ri ikyaq’  e ri ek’yaqal ri ch’ab’, kenab’ejik ub’ik e ekachi’l ub’ik ri e’utz taq achijab’ chrech ri ch’o’j.  12Ri B’akides k’o uloq pa ri rikyaq’ab’, jupuq winaq chi keb’in uloq pa ri keb’ utzaltmal ruk’  ri  roq’b’al  ri  ruka’  wakax.  Ri  ek’o  ruk’  ri  Judas,  xoquje’  kkoq’esaj  ri  ruka’  wakax,  13e  xb’iririk  ri  uwachulew  rumal  ri  raq’oj  chi’aj  kech  ri  achijab’  erech  ch’o’j.  Xkichaple’j  ri  ch’o’j chi pa ri aq’ab’il e xkiya’yatej chrech chi b’enaq’ij na.  14Ri Judas krilo che ri B’akides e ri achijab’ che xas e’are uchuq’ab’ ri are’, are ri ek’o pa  ri rikyaq’ab’; xkimulij kib’ ruk’ ri are’ konojel ri achijab’ che ruk’ kanima’ kech’o’jinik,  15e  xech’akan  pakiwi’  ri  ek’o  ap  ri  rikyaq’ab’  e  xe’koqataj  ri  e’are’  chi  pa  taq  ri  ujuyub’al  ri  Asara. 16K’atek’ut, ri e’ajsiri’a che ek’o pa ri umox utzaltmal, aretaq chi’ kkilo che xeqajik ri  achijab’ ek’o pa ri rikyaq’ab’, xetzalij pa ri ub’e’ ri Judas e ri erachi’l, chki’j e’are’ xeb’e wi.  17Nimalaj  k’ax  ub’anik  xb’an  ri  ch’o’j,  sib’alaj  ek’ya  xeqajik  chkixo’l  ri  enik’aj  e  ri  enik’aj  chik. 18Xoquje’ ri Judas xkamik e ri enik’aj chik xe’animaj ub’ik.    Ri umuqik ri Judas Makab’e’o 19Ri Jonatan e ri Simon xkik’am ub’ik ri kachalal Judas e xkimuqo jawi’ emuqital wi ri 

e’utat,  pa  ri  Modin.  20Konojel  ri  Isra’el  ke’oq  chrij  ri  are’  e  xkib’an  nimalaj  oq’ej  puwi’  ri  are’, e k’ya taq q’ij xkib’ij we tzij ri’:  21«¡Jas che ri’ xqaj ri utzalaj achi rech ch’o’j to’l rech ri  Isra’el!». 22Ri nik’aj taq uchak chik ri xub’an ri Judas, ri taq ch’o’j xub’ano, ri jastaq, che ruk’  uchuq’ab’  xub’ano  e  ri  uq’ijil  xuriqo,  man  kb’an  ta  kowinem  chrejalaxik  e  weri’  man  tz’ib’atalik taj.    Ri Jonatan k’amalb’e chkech ri e’ajjudi’o e nimalaj chuchqajaw  (160-143) 23Chuwach  chi  aq’anoq  ri  ukamikal  ri  Judas,  ri  jachin  taq  man  k’o  ta  pixab’  chkiwach, 

xkik’ut kib’ pa ronojel rulew ri Isra’el e kkiwa’lisaj kib’ konojel ri jachin taq eb’anal rech ri  etzalal.  24K’atek’uri’, pa taq we q’ij ri’, xpe jun nimalaj wi’jal, e ri amaq’ keb’e kuk’ ri e’are’.  25Ri  B’akides  qastzij  ke’ucha’  achijab’  che  man  k’o  ta  kekojon  chrech  e  xe’ukojo  eq’atb’altzij pakiwi’ ri amaq’.  26Ri e’are’ ri’, jun kichak xkib’an che ri koqataxik ri erachi’l ri  Judas e ke’kik’am ub’ik chuwach ri B’akides, e ri are’ kuk’ajisaj e kretz’b’ej kiwach.  27Man  k’o ta jun nimalaj k’ax uriqom ri Isra’el jacha weri’, chi aretaq chi’ man k’o ta chi jun q’axel  utzij ri Dyos xq’alajanik.  28K’atek’uri’, konojel ri erachi’l ri Judas xkimulij kib’ e xkib’ij chrech ri Jonatan:  29«Chi  pa ri jun q’ij che xkam ri awachalal, man k’o ta chi jun achi jeri’ jacha ri are’ che kel ub’ik  che ub’anik ri ch’o’j kuk’ ri eqak’ulel, ruk’ ri B’akides e kuk’ konojel ri jachintaq ti’tik kna’  chrech  ri  qamaq’.  30Rumal  k’uwa’  weri’,  ri  uj  katqacha’o  ri  at  pa  we  jun  q’ij  ri’  arech  katkanaj kan pa uk’exwach ri awachalal e xa k’u jeri’ katuxik atqanimal e kak’am qab’e pa  ri  ch’o’j  che  qataqem».  31Pa  we  jun  q’ij  ri’,  ri  Jonatan  xkanajik  kanoq  k’amalb’e’  pa  uk’exwach ri rachalal Judas.    __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI NAB’E KIWUJ E’AJMAKAB’E’O

27 Ri Jonatan pa ri tz’inalik ulew Teko’a. K’axalaj uk’ajisaxik kiwach nik’aj chunaqaj ri Medab’a 32Ri 

B’akides,  aretaq  chi’  xreta’maj  weri’,  are  kraj  kukamisaj  ri  Jonatan.  33Ri  are’  xreta’maj  weri’,  xoquje’  ri  rachalal  Simon,  katek’uri’  konojel  ri  erachi’l  ri  are’  ke’animaj  ub’ik pa ri tz’inalik ulew Teko’a e xkijeqab’a’ kib’ chunaqaj ri jun k’uwa’ rech ri Asfar.  34Ri  B’akides,  jun  q’ij,  xreta’maj weri’  e kpe  uloq kuk’  konojel  ri  achijab’  erech  ch’o’j,  ch’aqap  uloq chrech ri Jordan.  35Ri  Jonatan  kutaq  ub’ik  ri  rachalal,  che  are  k’amalb’e  chkech  ri  achijab’  erech  ch’o’j,  arech  ku’ta  chkech  ri  e’ajnab’ate’o  che  ekachi’l,  arech  kiwuqxani’j  ri  sib’alaj  jastaq  kech  kuk’.  36K’atek’ut,  ri  e’uk’ojol  ri  Amra’i,  ri  e’ajmedab’a, xe’el uloq,  kkik’am  ub’ik  ri Xwan e  ronojel ri jastaq ruk’am e keb’e ub’ik ruk’ ri kich’akoj.  37Chuwach chi aq’anoq weri’, xb’ix  chrech  ri  Jonatan,  chrech  ri  Simon  e  chkech  ri  erachalal,  che  ri  e’uk’ojol  ri  Amra’i,  etajin  chech  jun  k’ulanem  e  kuk’am  uloq  chi  pa  ri  Nab’ata  uloq  ri  ali,  umi’al  jun  winaq  che  nimalaj ub’antajik chkixo’l ri winaq e’ajkana’an.  38Xnata’j chkech ri k’axlaj uk’isik xkib’an  chrech  ri  kachalal  Xwan,  xa  jek’uri’  kepaqi’  uloq  e  keb’ekik’u’  kib’  chuxe’  uloq  ri  juyub’.  39Aretaq  chi’  xkiyak  aq’anoq  ri  kiwoq’oq,  xe’kilo  ejumulaj  winaq  che  ruk’  ki’kotemal  e  raqoj  chi’aj  keb’inik,  k’atek’uri’,  ri  ala,  petinaq  uloq  kuk’  ri  erachi’l  e  ri  erachalal  che  kik’ulik  ri  winaq  ri’,  ruk’  alaj  taq  tun,  ruk’  q’ojom  e  ruk’  jetaq  ch’ich’  rech  ch’o’j.  40K’atek’uri’,  xe’el  uloq  ri  e’ajjudi’o  jawi’  kik’u’m  uloq  kib’  e  kkik’yaq  kib’  pakiwi’  arech  ke’kikamisaj. Sib’alaj ek’ya ri xekamik, e ri xekowinik xkito’ kib’ xe’animaj ub’ik cho taq ri  juyub’. E xkechb’ej kanoq ronojel ri jastaq kech.  41Ri k’ulanem xjaltajik pa oq’ej e ri q’ojom  pa k’isb’alk’u’x.  42Ruk’ che xtojtajik kanoq uk’axel ri ukik’el ri kachalal, xetzalij chi jumul  pa ri suqalaj taq uchi’ ri Jordan.    Chi rajawaxik keb’e ch’aqap chrech ri Jordan 43Ri B’akides, aretaq xreta’maj weri’, kpe uloq pa ri q’ij sab’ado chuchi’ ri Jordan kuk’ 

sib’alaj  ek’i  achijab’  erech  ch’o’j.  44K’atek’uri’,  ri  Jonatan  kub’ij  chkech  ri  e’uwinaq:  «¡Chujwa’lijoq!  Chqab’ana’  ri  ch’o’j  arech  kqato’  uwach  ri  qak’aslemal,  rumal  rech  che  kamik ri’ man jeri’ taj jacha ri iwir e ri kab’ajir.  45K’o ri ch’o’j chqawach e chqij ri uj; waral  ri’  k’o  ri  ja’  rech  ri  Jordan;  jela’  k’o  ri  xoq’ol  e  ri  mutzmik  q’ayes;  man  k’o  ta  kujanimaj  ub’ik.  46Chanim  ri’,  chiwa’lisaj  b’a’  ri  ich’ab’al  chuwach  ri  Kaj  arech  kixresaj  chuwach  ri  kikowinem ri e’ik’ulel».  47Xkichaple’j ri ch’o’j e ri Jonatan xulik’ ri uq’ab’ puwi’ ri B’akides,  e ri are’ ri’ xresaj rib’ chuwach rumal rech che xtzalij pa raqan.  48E rumal weri’, ri Jonatan  e ri erachi’l xech’o’plinik ub’ik pa ri Jordan e kemuxnik xeb’e ch’aqap chrech ri Jordan. Ri  ekik’ulel man xkiq’axej ta ri ja’ che chkoqataxik. 49Pa we jun q’ij ri’, ekaq’o’ lajujk’al  1.000   erachi’l ri B’akides xekamik.    Ri kowlaj taq uk’olb’al ri B’akides Ri ukamikal ri Alkimo 50Aretaq chi’ ktzalij ri B’akides pa ri Jerusalem, kuyak kowlaj taq tinimit pa ri Jude’a: ri 

kowlaj k’olb’al pa ri Jeriko, pa ri Emma’us, pa ri B’et Joron, pa ri B’etel, pa ri Tamnata, pa ri  Faraton  e  pa  ri  Tefon,  ruk’  nimalaj  taq  tapya,  ruk’  uchi’  taq  ja  e  tz’apib’al  taq  rech,  51pa  ronojel ke’ukoj enik’aj taq achijab’ erech ch’o’j arech ronojel taq q’ij kkib’an k’ax chkech ri  Isra’el.  52Xoquje’  kub’an  kowlaj  tinimit  chrech  ri  B’et  Sur,  ri  Gasara  e  ri  Kowlaj  K’olb’al;  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI NAB’E KIWUJ E’AJMAKAB’E’O

28

ke’ukoj kanoq chila’ enik’aj achijab’ ruk’ kich’ich’ rech ch’o’j e sib’alaj kiwa kuk’ol kanoq  53Ke’uchap  kanoq  pa  prenta,  ri  ekik’ojol  ri  winaq  nim  kib’antajik  ek’o  pa  ri  amaq’  e  elaq’ab’atalik ke’uya kanoq pa ri Kowlaj K’olb’al k’o pa ri Jerusalem.  54Pa ri ukab’ ik’ chrech ri wuqk’al oxlajuj  153  junab’, ri Alkimo xtaqanik kwilix ub’ik ri  tapya rech ri uwaja che k’o uloq chupan ri tyoxlaj k’olb’al; ruk’ weri’ kuwilij ub’ik ri kichak  ri eq’axel utzij ri Dyos. Xmajtajik uwilixik weri’.  55Pa taq we q’ij ri’, aretaq chi’ ri Alkimo  xq’oxow  ujolom,  xtak’ab’axik  ri  uchak.  Xjech’b’ik  e  xsikir  kanoq  ri  uchi’,  xa  jek’uri’  man  xkkowin ta chik kch’awik, e man k’o ta chi jun tzij xub’ij puwi’ ri rachoch.  56Ri Alkimo ruk’  sib’alaj k’ax xkamik pa taq we q’ij ri’.  57Aretaq chi’ ri B’akides, krilo che xkamik ri Alkimo,  ktzalij pa ri rachoch ri ajawinel e keb’ junab’ xk’oji’ ri utzil pa ri rulew ri Juda.    Ksutix rij ri B’et B’asi 58Konojel ri jachin taq ri man k’o ta pixab’ chkiwach, kkimulij kib’ e kkib’ij: «Kamik ri’, ri 

Jonatan e ri e’uwinaq, utzil k’olik ri kik’aslemal; chqataqa’ b’a’ usik’ixik ri B’akides arech  xas ke’uchap ub’ik konojel ri e’are’ chi xa pa jun aq’ab’.  59Xeb’e che ub’ixik chrech ri are’ ri  xkichomaj.  60E  ri  B’akides  xb’e  ub’ik  kuk’  sib’alaj  ek’ya  achijab’  erech  ch’o’j.  K’u’talik  xutz’ib’aj  ub’ik  nik’aj  taq  wuj  chkech  konojel  ri  kiya’om  kiwach  ruk’  ri  are’  pa  ri  Jude’a,  arech  kekichap  ri  Jonatan  e  ri  erachi’l.  K’atek’uri’,  man  xekowin  taj  rumal  rech  che  xch’ob’tajik ri ketzalal.  61Xane are e’are’, xe’kichap kawinaq lajuj  50  achijab’ ek’o chila’,  ek’amalb’e chrech ri itzel ri’, e xe’kikamisaj ri e’are’.  62K’atek’uri’,  ri  Jonatan  e  ri  Simon,  keb’e  ub’ik  kuk’  ri  ekachi’l  pa  ri  B’et  B’asi  pa  ri  tz’inalik  ulew,  kkiyak  chi  jumul  ri  jun  k’olb’al  che  k’isom  kan  tzij  puwi’  e  kowlaj  k’olb’al  xkib’an chrech.  63Ri B’akides xreta’maj weri’ e xe’umulij konojel ri e’uwinaq e xe’usik’ij ri  kiya’om kiwach ruk’ pa ri Jude’a.  64Kopanik e xusutij rij ri B’et B’asi. Xub’an ri ch’o’j chrij  we k’olb’al ri’, sib’alaj k’ya taq q’ij e xtaqa che ub’anik k’ya taq jastaq kokisax pa ri ch’o’j.  65Ri Jonatan kuya’ kan ri rachalal Simon pa ri tinimit, e kb’e ub’ik pa taq ri ulew erachi’l  ub’ik  jb’utz  winaq.  66Kuk’  we  winaq  ri’  ke’uqajb’ej  ri  Odomera  e  ri  erachalal,  xoquje’  ke’uqajb’ej ri e’k’ojol ri Fasiron pa ri tz’um taq kachoch; we winaq ri’ kkichaple’j ri ch’o’j e  xepaqi’ uloq kuk’ ri achijab’ erech ch’o’j.  67Ri Simon e ri erachi’l, keb’el ub’ik pa ri tinimit e  xkiporoj  ri  jastaq  kokisaxik pa  ri  ch’o’j.  68Xech’o’jinik  ruk’  ri  B’akides,  xech’akan  puwi’  ri  are’, xkanaj kanoq pa jun nimalaj k’achaqijchi’, rumal rech che man xe’el taj ri xuchomaj e  ri  ch’o’j  xub’ano.  69Xyakataj  uq’aq’al  royowal  pakiwi’  ri  winaq  che  man  k’o  ta  kekojon  chrech,  ri  e’are’  che  xkikoj  uk’u’x  arech  kpe  uloq  pa  ri  amaq’,  ek’ya  chkech  ri  e’are’  xe’ukamisaj  kanoq  e  xtzalij  pa  ri  rulew.  70Aretaq  chi’  xreta’maj  ri  Jonatan  weri’,  ke’utaq  ub’ik  chrech  ri  are’  enik’aj  etaqo’ntzij  arech  utzil  kekanaj  kan  ruk’  ri  are’  e  arech  ke’utzalijisaj  ri  winaq  etzapitalik  pache’.  71Ri  B’akides  utz  xuto  weri’  e  xraj  ri  kub’ij  ri  Jonatan.  Xujikab’a’  ub’ixik  utzij  che  man  kub’an  ta  chi  itzel  pa  ri  ukaslemal.  72E  xe’utzalijisaj  chrech  ri  are’  ri  winaq  che  xe’uchap  uloq  pa  ri  Juda.  K’atek’uri’  xtzalij  pa  rulew e man k’o ta chi xtzalijik pa ri kulew ri e’ajjudi’o. 73Xa jek’uri’, xuxlanik ri ch’ich’ rech  ch’o’j  pa  ri  Isra’el.  Ri  Jonatan  xujeqeb’a’  rib’  pa  ri  Makmas,  kub’an  ri  q’atojtzij  pakiwi’  ri  siwantinmit e kusach kiwach chkixo’l ri Isra’el ri e’itzel taq winaq.    Ri Alejandro B’alas kub’an nimalaj chuchqajaw chrech ri Jonatan

__________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI NAB’E KIWUJ E’AJMAKAB’E’O

29

101Pa ri junab’ wajxaqk’al  160 , ri Alejandro Epifanes, uk’ojol ri Anti’oko, xpe uloq pa ri  polow e kok pa ri Ptolema’ida. Chila’ utz uk’ulaxik xb’anik, e ri are’ xruxisaj rib’ ajawinel.  2Aretaq chi’ xuta utzijol weri’ ri ajawinel Demetri’o, ke’umulij ub’ik sib’alaj ek’ya achijab’  erech ch’o’j e xb’e ub’ik che ub’anik ch’o’j ruk’ ri are’. 3Ri Demetri’o, xoquje’ xutaq ub’ik jun  wuj rech utzil chrech ri Jonatan e kub’ij ub’ik chrech che kraj kuya’ nimalaj uq’ijil ri are’.  4Rumal  rech  che  kuchomaj  pa  rechwi:  «Are  chqanab’isaj  ub’anik  utzil  kuk’  we  winaq  ri’,  wene’ are kkinab’isaj ub’anik ri utzil ri e’are’ chqawach uj ruk’ ri Alejandro,  5rumal rech  che ri Jonatan kna’taj chrech ronojel ri k’ax xqab’an uj chrech ri are’, chkech ri erachalal e  chkech ri ramaq’».  6K’atek’uri’, kuya’ alaj chrech ri are’ arech ke’umol achijab’ erech ch’o’j,  arech  kub’an  ch’ich’  rech  ch’o’j,  e  kuya’  apan  ub’ixik  chrech  che  kuya  uwach  ruk’  ri  are’,  xoquje’,  kutaq  ub’ixik  chrech  che  ketzalix  chrech  ri  winaq  che  echapom  pa  prenta  pa  ri  Kowlaj K’olb’al.  7Ri Jonatan, ktzalij pa ri Jerusalem e kusik’ij ri jun wuj chkixikin konojel ri siwantinimit  e konojel ri ek’o pa ri Kowalaj K’olb’al.  8Ri e’are’ sib’alaj xkixib’ij kib’ aretaq chi’ xkito che  ri ajawinel kuya’ alaj chrech che ri are’ ke’umol achijab’ erech ch’o’j.  9Ri winaq ek’o pa ri  Kowlaj K’olb’al, xe’kitzalij ri winaq echapom kanoq pa prenta chrech ri Jonatan, e ri are’  xe’ujach  chkech  ri  ekachalal.  10Ri  Jonatan  xjeqi’  pa  ri  Jerusalem  e  xuchaple’j  uyakik  chi  jumul ri tinimit e kub’an utz chrech ronojel ri tinimit.  11Ke’utaq ri ajchakib’ etak’al chrij ri  chak,  che  are  nab’e  kkiyako  jun  tapya  e  kkisutij  rij  ri  juyub’  Si’on  ruk’  paq’om  taq  ab’aj,  arech ko kkanaj kanoq, e jeri’ xkib’an chrech.  12Ri ekaxlan winaq che ek’o pa ri kowlaj taq  k’olb’al, che are ri B’akides xyakowik, xe’animaj ub’ik;  13chkijujunal xkiya’ kan ri kik’olb’al  e xetzalij ub’ik pa ri kamaq’.  14Xuwi pa ri B’et Sur, xekanaj kan enik’aj che man kekojon ta  chrech ri Pixab’ e ri rajawaxik krawasij, rumal rech che we jun k’ayb’al ri’ are kipanib’al.  15Ri ajawinel Alejandro xreta’maj ri utz taq jastaq xuchi’j ri Demetri’o chrech ri Jonatan.  Xoquje’, xkiya ub’ixik chrech, ri ch’o’j e ri nimalaj taq chak xkib’ano, ri are’ e ri erachalal, e  ri  sib’alaj  k’ax  xkiriqo.  16K’atek’uri’  kub’ij:  «¿La  kaqariq  na  ri’  jun  achi  jacha  ri  are’?  ¡Chqab’ana’  qachi’l  chrech  ri  are’  e  chqab’ana’  kuya  uwach  quk’!».  17Xa  jek’uri’  xutz’ib’aj  jun wuj e kutaq ub’ik chrech, jewa’ kub’ij ub’ik ri’:  18«Ri ajawinel Alejandro kuya jun rutzil  uwach ri rachalal Jonatan.  19Ri uj xqata’ utzijol che ri at, at jun achi che man k’o ta kaxib’ij  awib’ pa ri ch’o’j e taqal chawij at qachi’l ri uj.  20Rumal k’uwa’, kamik ri’, ri uj katqakojo at  nim chuchqajaw chrech ri atinimit e kqaya’ chawech ri aq’ijil at rachi’l ri ajawinel –xoquje’  xutaq ub’ik chrech jun kyaqtuntuj atz’yaq e jun wiqib’al ujolom b’anom ruk’ q’an pwaq–  K’atek’uri’, chaya’a’ b’a’ awach quk’ ri uj e chi at qachi’l b’a’ ri at».  21Pa ri uwuq ik’ rech ri wajxaqk’al  160  junab’, aretaq chi’ nimaq’ij rech ri taq kab’al, ri  Jonatan  xukoj  ri  tyoxlaj  taq  atz’yaq,  ke’umol  achijab’  erech  ch’o’j  e  xub’an  sib’alaj  ch’ich’  rech ch’o’j.   

Ri uwuj ri Nab’e Demetri’o kutaq chrech ri Jonatan 22Aretaq chi’ ri Demetri’o, xreta’maj weri’, tzurtajinaq e kub’ij:  23«¿Jas ri xqab’an uj che 

ri  Alejandro  are  xch’akan  nab’e’  chqawach  ri  uj  che  ub’anik  ri  utzil  kuk’  ri  e’ajjudi’o,  xoquje’  are  nab’e  erachi’l  chik  chqawach  ri  uj?  24Xoquje’  ri  in,  kintz’ib’aj  wa’  jun  wuj  chkech ruk’ utzalaj taq tzij e kinchi’j na ri’ chkech utzalaj taq kik’olb’al e kiq’inomal, arech  eto’l wech ri in ri e’are’». 25Jewa’ xutz’ib’aj ub’ik chkech ri’:  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI NAB’E KIWUJ E’AJMAKAB’E’O

30

«Ri  ajawinel  Demetri’o,  kuya  apan  jun  rutzik  kiwach  ri  kamaq’  ri  e’ajjudi’o.  26Xqata  utzijol  ruk’  ki’kotemal  che  ri  ix  utz  uk’olik  ri  ojer  taq  tzij  xib’ano  e  xijeqeb’a’  iwib’  pa  ri  chapb’alq’ab’  xqab’an  ri  uj,  e  ix  qachi’l  xixkanajik  e  man  xiya  ta  iwach  kuk’  ri  eqak’ulel.  27Qastzij b’a’ mik’ex ri itzij chqech e utzalaj utojik uk’axel ri’ kqab’an chiwech ri kib’an ix  paqawi’. 28Utzalaj taq ich’akoj ri’ kqaya’o e kqab’an na ri’ chiwech sib’alaj taq toq’ob’. 29Chi  kamik  ub’ik  ri’  kinwesaj  pakiwi’  konojel  ri  e’ajjudi’o  ri  pwaq  kiqasnik  e  ri  atz’am  rech  alkab’al kkitojo, e ri alkab’al rech ri wiqib’al ujolom ri ajawinel. 30Xoquje’, kinwesaj ri urox  uch’aqapil  ktoj  chwech,  ri  uwachulew,  ri  panik’aj  uwach  tiko’n,  weri’  chi  pa  junalik  kinwesaj  chkech  ri  Juda,  xoquje’  kinwesaj  chkech  ri  oxib’  ch’aqap  rulew  ri  Samari’a,  ri  Galile’a che erech are’, chi pa we jun q’ij ub’ik ri’.  31Tyoxlaj tinimit chuxoq b’a’ ri Jerusalem  e man k’o ta alkab’al kta chrech ri are’, jeri’ ronojel ri rulew, ri taq ulajuj uchaqapil kutojo  e ri alkb’al kutojo.  32Xoquje’, kinwesaj ri nuq’atb’altzij puwi’ ri Kowlaj K’olb’al k’o pa ri Jerusalem e kinya’  kanoq chrech ri nim chuchqajaw arech are ri are’ ke’ukoj chila’ ri achijab’ che ke’ucha’ ri  are’ arech kkichajij. 33Konojel ri winaq e’ajjudi’o che xe’esax ub’ik pa ri Juda e xek’am ub’ik  xaq apachinchike rulew ri wajawib’al, ri in kintzoqopij ub’ik e man k’o ta pwaq ri’ kutojo.  Konojel  ri  e’are’  man  k’o  ta  alkab’al  ri’  kkitojo,  xoquje’  man  k’o  ta  kkitoj  ri’  pakiwi’  ri  kimeb’i’l. 34Ronojel nimaq’ij, ri sab’ado, ri k’ak’ taq ik’, ri q’ij tz’ib’atalik e ri oxib’ q’ij chuxe’  kanoq  ri  oxib’  q’ij  chuwach  chi  aq’anoq,  konojel  ri  e’ajjudi’o,  man  k’o  ta  chi  k’as  ktojo  e  man  k’o  ta  chi  alkab’al  kkitojo  pa  ronojel  ri  wajawaremal,  35man  k’o  ta  jun  winaq  k’o  uq’atb’altzij pakiwi’ che utayik jun tojb’al chkech on kub’an k’ax chkech xaq jas rumal ne’.  36Chekoj  b’a’  oxchuy  jo’lajujq’o’  30.000   e’ajjudi’o  chkixo’l  ri  achijab’  erech  ch’o’j  e  chtojoq kiq’ij jacha konojel ri e’rajch’ojab’ ri ajawinel.  37Enik’aj chkech e’are’, kekanaj kan  ri’  elaq’b’anel  pa  ri  kowlaj  taq  uk’olb’al  ri  ajawinel  che  nim  kib’antajik,  enik’aj  chik  ke’okisax ri’ nim taq keqle’n pa ri ajawib’al; ri etak’al chkij e ri ek’amalb’e pakiwi’ che’el  uloq chkixo’l ri e’are’ e chkik’aslemaj ri kik’aslemal jacha ktaqan ri kipixab’, jacha xtaqan ri  ajawinel pakiwi’ ri amaq’ Juda.  38Ri oxib’ ch’aqap ulew utiqom rib’ ruk’ ri Juda che rech ri  Samari’a, chkanajoq kan chrech ri Jude’a e che’elajaxoq che ek’o chuxe’ ukowinem xa jun  chi achi, xa jek’uri’ man k’o ta chi jun kowinem keniman chrech, xuwi chrech ri ukowinem  ri nim chuchqajaw.  39Kinsipaj kan ri Ptolema’ida e ri rulew chrech ri tyoxlaj k’olb’al k’o pa  ri  Jerusalem,  arech  ktob’ik  chrech  utojik  ri  jetaq  q’ijlanik  pa  ri  tyoxlaj  k’olb’al.  40Ri  in,  kinya’  wa’  ronojel  taq  junab’  chuy  joq’o’  10.000   siklos  b’anom  ruk’  saq  pwaq,  e  weri’  kesaxik  chuxo’l  ri  tojb’al  kkiya  ri  jetaq  tinimit.  41E  ronojel  ri  pwaq  che  man  xkijach  ta  ri  epataninel chwech, jacha pa taq ri nik’aj junab’ kanoq, chi kamik ub’ik ri’ kkijach ri’ chrech  ri jetaq chak kb’an pa ri Nim Rachoch ri Dyos.  42Xoquje’, ri kab’lajujq’o’  5.000  saq pwaq  siklos,  ri  ch’akoj  kriqtajik  chrech  ri  pwaq  kya’ik  pa  ri  tyoxlaj  k’olb’al  ronojel  taq  junab’,  xoquje’ kinya’ weri’ chkech ri echuchqajawib’ che kipatanajik chrech ri q’ijlanik.  43Konojel  ri winaq che kito’m kib’ pa ri Nim Ja k’o pa ri Jerusalem on pa taq ri uk’isb’al ri ja, rumal  rech che man kitojom ta ri alkab’al chrech ri ajawinel on xaq jas uwach jun k’as chik, man  k’o ta jun ri’ k’o kub’an chrech ri are’, chrech ri jastaq rech k’olik pa ri wajawib’al ri in. 44Ri  pwaq ksachik che ri uyakik e ri ub’anik ri tyoxlaj k’olb’al, ktoj wa’ weri’ ruk’ ri pwaq rech  ri  ajawinel.  45Ri  pwaq  ksach  che  ri  uyakik  chi  jumul  ri  utapya  ri  Jerusalem  e  ri  kowlaj  usutixik  rij  ri  uk’olb’al,  ktoj  ri’  weri’  ruk’  ri  pwaq  rech  ri  ajawinel,  xoquje’  ri  uyakik  ri  utapya ri jetaq utinimit ri Jude’a».    Ri Jonatan man kraj __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI NAB’E KIWUJ E’AJMAKAB’E’O

31 taj ri jetaq usipan ri Demetri’o. Ri ukamikal ri ajawinel 46Aretaq chi’ ri Jonatan e ri siwantinimit xkita’ we tzij ri’, man xkikoj taj e man xkaj taj 

weri’,  rumal  rech  che  kna’taj  chkech  ri  nimalaj  taq  k’ax  xub’an  ri  Demetri’o  chkech  ri  Isra’el e ri kkipitz’ik xub’an chuxe’ ri k’ax.  47Are xkicha’ ri Alejandro, rumal rech che xkilo  are utz ri jetaq kub’ij ri are’ chuwach ri kub’ij ri jun chik e pa junalik xkiya kiwach ruk’ ri  are’.  48Ri  ajawinel  Alejandro,  ke’umulij  ek’ya  achijab’  erech  ch’o’j  e  kb’e  ub’ik  chrij  ri  Demetri’o.  49Ri ekeb’ ajawinel xe’ok che ub’anik ri ch’o’j e ri achijab’ erachi’l ri Alejandro  xe’animaj  ub’ik.  Ri  Demetri’o  xeroqataj  e  xch’akan  pakiwi’  ri  e’are’.  50Sib’alaj  xkowinik  chrech ri ch’o’j e chi b’enaq’ij na xtani’k. K’atek’uri’, pa we jun q’ij ri’ xkamik ri Demetri’o.    Ri uk’ulanem ri Alejandro ruk’ ri Kle’opatra Ri Jonatan xuxik kinimal e q’ataltzij 51Ri Alejandro ke’utaq ub’ik etaqo’ntzij ruk’ ri Toleme’o rajawinel ri Egipto, ruk’ we tzij 

ri’:  52«Rumal  rech  che  ri  in  xintzalij  pa  ri  wajawib’al,  xint’uyi’  cho  ri  kitem  ri  enutat,  xin  chap ri kowinem aretaq chi’ xkamisataj wumal ri Demetri’o, xinb’an wech chrech ri amaq’,  53rumal rech che ri in xinch’o’jinik ruk’ ri are’ e xkamik, ri are’ e ri achijab’ erachi’l e aretaq  chi’ xech’aktajik xujtuyi’ cho ri utem rech ri rajawaremal,  54chqab’ana’ b’a’ ri utzil chqaxo’l  ri  uj  e  chaya’  b’a  ri  ami’al  chwech  che  wixoqil;  in  aji’  na  k’uri’  e  kinya’  na  ri’  chawech,  xoquje’ chrech ri ami’al nik’aj taq sipanik che taqal chiwech».  55Ri ajawinel Toleme’o kutzalij uwach ri utzij, jewa’ kub’ij chrech ri’: «Sib’alaj utz ri’ ri  q’ij  che  xatok  pa  ri  kulew  ri  atat  e  xatt’uyi’  cho  ri  kitem  ri  kajawib’al!  56Utz  b’a’  ri’,  ri  in  kinb’an  wa’  ri  xatz’ib’aj  ulqo  chwech.  Chatesa’j  b’a’  uloq  pa  ri  Ptolema’ida  arech  kqil  qawach e katux ri’ at nuji’ jacha ri xab’ij uloq».  57Ri  Toleme’o  kel  ub’ik pa  ri  Egipto,  e  kuk’am ub’ik  ri  umi’al  Kle’opatra  e kopan  pa  ri  Ptolema’ida,  pa  ri  junab’  wajxaqk’al  keb’  162 .  58Ri  ajawinel  Alejandro  xuriqa’  ri  Toleme’o; e ri are’ xujach ri umi’al Kle’opatra chrech e pa ri Ptolema’ida krok’owisaj wi ri  uk’ulanem ruk’ nimalaj nimaq’ij, jacha ri taqal chkij ri e’ajawinel.  59Ri ajawinel Alejandro  kutz’ib’aj  ub’ik  jun  wuj  chrech  ri  Jonatan  arech  ku’solij  ri  are’.  60Ri  are’  kb’e  ub’ik  pa  ri  Ptolema’ida  ruk’  nimalaj  taq  jastaq  e  ke’uriqa’  ri  ekeb’  e’ajawinel;  xuya’  chkech  ri  e’are’  saq pwaq e q’an pwaq, xoquje’ chkech ri ekachi’l, k’ya taq sipananik xuya chkech e ri e’are’  sib’alaj  utz  xkilo  weri’.  61Xa  jek’uri’,  xkimulij  kib’  chrij  ri  are’  enik’aj  taq  winaq  che  man  e’utz winaq taj, xane ejacha b’innel yab’il pa ri Isra’el, arech kkikoj tzij chrij are’ chuwach  ri ajawinel, k’atek’ut, ri ajawinel man k’o ta xuta’ ri kitzij;  62xane are xtaqanik arech kjalik  ri ratz’yaq ri Jonatan e kokisax kyaqtuntuj taq atz’yaq chrech e jeri’ xb’anik.  63Ri ajawinel  xut’uyub’a’ chuxkut ri are’ e kub’ij chkech ri e’nim taq uwinaq ek’o ukoq: «Chixel ub’ik ruk’  ri are’ panik’aj ri tinimit e chiya’ ub’ixik, che man k’o ta jun winaq kuwa’lisaj jun tzij chrij ri  are’ e man k’o ta jun kub’an k’ax chrech ri are’».  64Ri winaq che xekojow tzij chrij ri are’,  aretaq chi’ kkil ri uq’ijil kya’ik, ruk’ ri uch’ab’al ri taqo’ntzij e ruk’ ri ratz’‐ aq kyaqtuntuj,  xe’animaj  ub’ik.  65Ri  ajawinel,  rumal  rech  cheh  are  kraj  kuya’  uq’ijil  ri  are’,  kutzib’aj  chkixo’l  ri  enab’e  taq  erachi’l  e  xruxisaj  k’amalb’e  e  q’atb’altzij.  66Ruk’  weri’,  ri  Jonatan  xtzalij pa ri Jerusalem ruk’ utzil e ki’kotemal.    Ri ukab’ Demetri’o. Ri Jonatan kch’akan puwi’ ri Apoloni’o che q’atb’altzij pa ri Ko’ele-Siri’a __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI NAB’E KIWUJ E’AJMAKAB’E’O

32 67Pa  ri  junab’  wajxaqk’al  job’,  ri  Demetri’o  uk’ojol  ri  Demetri’o,  kpetik  chi  pa  ri  Kreta 

uloq pa ri kamaq’ ri e’utat.  68Ri ajawinel Alejandro, aretaq chi’ xreta’maj weri’, xtzurtajik e  xtzalij  pa  ri  Anti’oki’a.  69Ri  Demetri’o  kujikib’a  ri  Apoloni’o  che  q’atb’altzij  pa  ri  Ko’ele‐ Siri’a,  e  ri  are’  ke’umulij  ub’ik  ek’ya  achijab’  erech  ch’o’j,  kopanik  e  kujeqeb’a’  rib’  pa  ri  Yamni’a e kutaq ub’ixik chrech ri Jonatan ri nim chuchqajaw:  70«Xuwi  ri  at  xatwa’laj  chqij  ri  uj  e  rumal  awech  at,  ri  in  ktze’x  nuwach  e  kinyoq’ik.  ¿Jasche  ri  at,  katch’o’jin  uloq  paqawi’  pa  taq  ri  juyub’?  71We  akub’a’m  ak’u’x  chrij  ri  achuq’ab’, chatqaj b’a’ uloq kamik ri’ quk’ ri uj pa ri taq’aj, k’atek’uri’ chila’ ri’ kujch’o’jin  wi, rumal rech che wuk’ in k’o wi ri kichuq’ab’ ri jetaq tinimit. 72Chata’ b’a’ e kaweta’maj ri’  in jachin ri in e jachin taq ri keya’ow ri qachuq’ab’ ri uj. Ri e’are’ kkib’ij che ri ix man k’o ta  ichuq’ab’  ri’  chqawach,  rumal  rech  che  kamul  chik  ri  e’atat  xe’animajik  pa  ri  rulew.  73E  kamik ri’, ri at man katkowin taj kattak’i’ chkiwach ri achijab’ ek’o chrij ri kej e chkiwach ri  ek’ya taq achijab’ erech ch’o’j pa ri taq’aj ri’ jawi’ man k’o ta ab’aj e man k’o ta k’olb’al jawi’  kkowin jun winaq kanimaj ub’ik».  74Aretaq chi’ ri Jonatan xuta’ ri utzij ri Apoloni’o, xb’irb’itik ri ruxlab’al. Ke’ucha’ ub’ik  chuy  lajujq’o’  10.000   achijab’  e  kel  ub’ik  pa  ri  Jerusalem.  Ri  rachalal  xb’e  che  uto’ik  ri  are’.  75Kujeqeb’a’  rib’  chuwach  apan  ri  Joppe.  Ri  winaq  ek’o  pa  ri  tinimit  ri’  xkitz’apij  ri  uchi’ taj ja chuwach ri are’, rumal rech che ek’o pa ri Joppe e’achijab’ erech ch’o’j che erech  ri Apoloni’o. E xuchpale’ ri ch’o’j.  76Ri winaq ek’o pa ri tinimit, ruk’ xib’rikil xkijaq ri uchi’  taq  ja  chuwach  e  ri  Jonatan  xub’an  rech  chrech  ri  Joppe.  77Aretaq  chi’  ri  Apoloni’o  xreta’maj  weri’,  xe’ucholej  wuqq’o’  lajujk’al  3.000   achijab’  kikejb’em  ri  kej  e  esib’alaj  ek’ya achijab’ erech ch’o’j keb’in chkaqan e kkisuk’ ub’ik pa ri Asoto rumal rech che ri are’  kraj  kumej  ub’ik  chila’  ri’,  xoquje’  kunim  ub’ik  rib’  pa  ri  taq’aj  rumal  rech  che  ek’ya  ri  achijab’ kikejb’em ri kej e ukub’a’m uk’ux chkij.  78Ri Jonatan kuchaple’j roqataxik ri are’ pa  ri  Asoto  e  ri  keb’  juq’at  achijab’  erech  ch’o’j,  xech’o’jinik.  79K’atek’uri’,  ri  Apoloni’o,  e’uk’u’m  kanoq  chkij  ri  e’are’  ekaq’o’  lajujk’al  1000   achijab’  che  kikejb’em  ri  kej.  80Ri  Jonatan xuch’ob’o che k’o jun k’amb’al kojom kanoq chkij ri e’are’. Ri achijab’ erech ch’o’j,  xkisutij  kej  ri  achijab’  e  kkik’yaq  ri  q’aq’  chkij  chi  aq’ab’il  ub’ik  e  chi  k’ate’  b’enaq’ij  keto’tajik.  81K’atek’uri’, ri achijab’ ko xetak’i’ chkiwach jacha xtaqan ri Jonatan e ri kikej ri  ek’ulel  xekosik.  82K’atek’uri’  ri  Simon  ke’uch’ikmij  uloq  ri  achijab’  erachi’l  e  kech’o’jinik  kuk’ ri juq’at aretaq chi’ ekosinaq chik ri achijab’ che kikejb’em ri kej e xch’akan pakiwi’ e  ke’animaj ub’ik ri ek’ulel. 83Ri achijab’ kikejb’em ri jetaq kej xkijub’uj ub’ik kib’ pa ri taq’aj.  E aretaq chi’ tajin ke’animaj ub’ik xe’opan pa ri Asoto e ke’ok ub’ik pa B’et‐Dagon, ri nim  rachoch ri esal uwach kidyos, che uto’ik kib’. 84K’atek’ut, ri Jonatan xut’iq chq’aq’ ri Asoto e  chrech  ri  jetaq  tinimit  ek’o  naqaj  chrech  ri  tinimit  ri’,  krelaq’aj  ub’ik  ri  jastaq  e  xut’iqej  chq’aq’ ri tyoxlaj uk’olb’al ri Dagon e ri winaq ek’o chupam.  85Ri xeportaj ub’ik pa ri q’aq’ e  ri  xeqaj  chuxe’  ri  ch’ich’  rech  ch’o’j  e  chuy  8.000   winaq.  86Ri  Jonatan  kel  ub’ik  pa  we  k’olb’al ri’ e kujeqeb’a’ rib’ chunaqaj ri Askalon; ri winaq ek’o pa we tinimit ri’, kkik’ulu’ ri  are’ ruk’ nimalaj taq uq’ijil.  87K’atek’uri’, ri Jonatan ktzalij pa ri Jerusalem kuk’ ri e’uwinaq  e ruk’am uloq nimalaj ch’akoj. 88Aretaq chi’ ri ajawinel Alejandro xreta’maj weri’, kuya’ chi  sib’alaj uq’ijil ri Jonatan.  89Kutaq ub’ik chrech jun alaj k’am q’an pwaq che xas jeri’ ksipax  chkech  ri  ekachalal  ri  e’ajawinel  e  kuya’  chrech  rech  krechb’ej  ri  are’,  xuya  ri  Akaron  chrech e ronojel ri rulew.    Ri ukaj Toleme’o kuto uwach ri Demetri’o Junam kekamik ruk’ ri Alejandro B’alas __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI NAB’E KIWUJ E’AJMAKAB’E’O

33

111Ri rajawinel ri Egipto, ke’umulij sib’alaj uchuq’ab’ jeri’ jacha ri sanyeb’ chuchi’ ri polow,  xoquje’ kumulaj ek’i taq jukub’, are itzel uchomaxik kub’ano jas ukojik jun k’amb’al chrech  ri rajawib’al ri Alejandro arech kuriq rib’ ruk’ ri rajawib’al  ri are’.  2Kb’e ub’ik pa ri Siri’a  ruk’  utzil,  e  ri  winaq  ek’o  pa  jetaq  tinimit  xkijaq  ri  uchi’  taq  tinimit  chuwach  ri  are’  e  kkik’ulu’ rumal rech che ri ajawinel Alejandro e’utaqom che kkik’ulu’, rumal che uji’ ri are’.  3K’atek’uri’, aretaq chi’ okinaq chi pa ri taq tinimit, ri Toleme’o xe’ukoj kan achijab’ erech  ch’o’j  pa  ronojel  taq  ri  tinimit.  4Aretaq  chi’  naqaj  chik  k’o  wi  chrech  ri  Asoto,  kk’ut  chuwach ri tyoxlaj uk’olb’al ri Dagon che portajinaq chik, ri tinimit Asotos e ri ko’lik taq  utinimit  k’isinaq  kan  tzij  puwi’,  etutz’tuj  kanoq  ri  ekaminaqib’  pulew  e  ri  kib’aqil  che  xe’uporoj kanoq ri Jonatan pa ri ch’o’j, rumal rech che mulmik  xb’an chkech pa ri ub’e ri  ajawinel.  5Xya  ub’ixik  chrech  ri  ajawinel  ri  xub’an  ri  Jonatan,  arech  kub’an  keb’  uk’u’x  puwi’ ri are’, k’atek’ut ri ajawinel man k’o ta kub’ij.  6Ri Jonatan ku’k’ulu’ ri ajawinel pa ri  Joppe ruk’ nimalaj uq’ijil, kkiya’ rutzil chb’il kib’ e xewar kan pa we k’olb’al ri’ pa we jun  aq’ab’ ri’.  7Ri Jonatan krachi’laj ub’ik ri ajawinel chi pa pa ri nimaja’ Ele’uteros, k’atek’uri’,  ktzalij  pa  ri  Jerusalem.  8K’atek’uri’,  ri  ajawinel  Toleme’o,  xub’an  rech  chkech  ri  jetaq  tinimit  ek’o  chuchi’  ri  polow  e  kopan  pa  ri  Sele’usi’e  chuchi’  ri  Polow;  e  kchoman  che  ub’anik  ri  itzel  puwi’  ri  Alejandro.  9Ke’utaq  ub’ik  enik’aj  etaqo’ntzij  ruk’  ri  ajawinel  Demetri’o,  arech  ke’kib’ij  chrech:  «Chatesa’j  uloq,  chqab’ana’  b’a’  jun  chapb’alq’ab’  chqaxo’l ri uj, kinya’ ri’ chawech ri numi’al k’o ruk’ ri Alejandro, e katajawinik ri’ puwi’ ri  rajawib’al  ri  atat.  10K’ax  chwech  che  xinya’  ri  numi’al  chrech,  rumal  rech  che  ri  are’  xraj  xinukamisaj».  11Kub’ij  weri’  puwi’  ri  are’,  rumal  rech  che  are  kraj  kkanaj  kan  pa  ri  rajawib’al.  12Xa  jek’uri’,  xumaj  ri  umi’al  chrech  ri  are’  e  xuya’  chrech  ri  Demetri’o.  Xut’oqopij ri utzil ruk’ ri Alejandro e xq’alajinik che man utz ta chik ek’olik.  13Ri Toleme’o  xok  pa  ri  Anti’oki’a  e  xukoj  cho  ri  ujolom  ri  utzalaj  ab’aj  rech  ri  Asi’a,  e  ruk’  weri’,  keb’  utzalaj taq ab’aj xukoj cho ri ujolom, ri rech ri Egipto e ri rech ri Asi’a. 14Pa taq we q’ij ri’, ri  ajawinel  Alejandro  k’o  pa  ri  Silisi’a,  rumal  rech  che  ri  winaq  ek’o  pa  taq  ri  ulew  ri’  xkiwa’lisaj kib’.  15Ri Alejandro, aretaq chi’ xreta’maj weri’, kb’e che ub’anik ri ch’o’j chrij ri  are’. Ri Toleme’o, xpe che uk’ulik, erachi’l uloq sib’alaj ek’ya achijab’ erech ch’o’j e ri are’  xanimaj ub’ik chuwach.  16Ri Alejandro xanimaj ub’ik pa ri Arab’i’a che uto’ik rib’ chila’ e ri  ajawinel Toleme’o are ajch’akanel xkanajik kanoq.  17Ri ajarab’e Zab’di’el, xuchoy ri ujolom  ri Alejandro e kutaq ub’ik chech ri Toleme’o. 18Oxib’ q’ij chi apanoq chuwach weri’, xkam ri  ajawinel Toleme’o e ri e’ajegipto che ek’o kanoq pa ri kowlaj taq k’olb’al, ri winaq ek’o pa  taq  ri  tinimit  ri’,  xekikamisaj  ri  e’are’.  19Ri  Demetri’o  xumajij  ri  rajawaremal  pa  ri  wajxaqk’al wuqub’  167  junab’.   

Ri ukab’ Demetri’o e ri Jonatan kch’ab’ej nab’e taq mul kib’ 20Pa taq we q’ij ri’, ri Jonatan ke’umulij ri e’ajjude’a arech keb’ech’o’jinoq chrij ri kowlaj 

k’olb’al k’o pa ri Jerusalem e kuyako rech ub’anik ri ch’o’j chrij, k’ya jastaq che kokisax pa  ri  ch’o’j.  21K’atek’uri’,  ejujun  taq  winaq  che  man  kiya’om  ta  chi  kiwach  ruk’  ri  kitinimit,  ke’opan ruk’ ri ajawinel che ub’ixik chrech, che ri Jonatan xusutij rij ri kowlaj k’olb’al. 22We  tzij ri’, xuyak uq’aq’al royowal ri ajawinel e xuwi xtataj weri’ rumal, chi chanim xb’e ub’ik e  kopan  pa  ri  Ptolema’ida.  Kutzib’aj  ub’ik  jun  wuj  chrech  ri  Jonatan  e  kutaq  ub’ixik  arech  kutanab’a’  che  usutim  rij  ri  kowlaj  k’olb’al  e  arech  kb’e  che  uch’ab’exik  ri  are’  pa  ri  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI NAB’E KIWUJ E’AJMAKAB’E’O

34

Ptolema’ida.  23Aretaq  chi’  xuta  weri’  ri  Jonatan,  ktaqanik  che  ktaqexik  na  ri  sutim  rij  ri  kowlaj k’olb’al; ke’ucha’ enik’aj rachi’l chkixo’l ri enim taq winaq pa ri Isra’el e enik’aj taq  chuchqajawib’, e xujach rib’ ri are’ chuwach ri k’ax.  24Kruk’aj ub’ik saq pwaq, q’an pwaq,  jetaq atz’yaq e nik’aj taq sipanik chik, e kb’e ub’ik ruk’ ri ajawinel chi pa ri Ptolema’i’a e ri  are’ utz krilo ri are’. 25Enik’aj chkech ri amaq’ ri man k’o ta pixab’ chkiwach xkikoj tzij chrij  ri  are’,  26k’atek’ut  ri  ajawinel  jeri’  xub’an  chrech  ri  are’  jacha  xkib’an  chrech  ri  are’  ri  enab’e kan chuwach e nimalaj kril wi chkiwach konojel ri erachi’l.  27Kujikib’a’ pa ri uchak  upatan  che  nimalaj  chuchqajaw  xoquje’  pa  ronojel  ri  nab’e  taq  uq’ijil  kanoq  e  xtaqanik  arech kokisax chkixo’l ri enab’e taq rachi’l.  28Ri Jonatan kuta’ chrech ri ajawinel arech man  kkitoj  ta  chi  ri  alkab’al  ri  Juda  xoquje’  ri  oxib’  utinimit  ri  Samari’a  e  pa  uk’exwach  weri’  kuya  na  chrech  jo’lajujk’al  talentos.  29Ri  ajawinel  kuk’amowaj  weri’  e  kutz’ib’aj  ub’ik  jun  wuj chrech ri Jonatan puwi’ ronojel weri’. Jewa’ ri kutz’ib’aj ub’ik ri’.    Jun k’ak’ wuj chik che kutoq’ob’isaj kiwach ri e’ajjudi’o 30«Ri ajawinel Demetri’o kutaq jun rutzil uwach ri rachalal Jonatan e jun rutzil kiwach 

ri siwantinimit kech ri e’ajjudi’o.  31Xoquje’, kaqataq ub’ik chiwech ix jun ukab’ wuj rech ri  wuj  che  xqatz’ib’ij  ub’ik  uj  piwi’  chrech  ri  qachalal  Lastene,  arech  kiweta’amaj  ri  ix.  32Ri  ajawinel  Demetri’o  kuya  apan  jun  rutzil  uwach  ri  utat  Lastene.  33Chkech  ri  kamaq’  ri  e’ajjudi’o,  che  eqaqchi’l  ri  e’are’  e  qastzij  kkib’an  chqech  jachike  ri  suk’il,  xqachomax  kaqatoj uk’axel chkech ri e’are’ ri utzil kib’anom chqech ri uj.   34Ri  uj  kaqajikib’a’  chi  jumul  chkech  che  kech  ri  rulew  ri  Jude’a  e  ri  oxib’  ch’aqap  taq  ulew che rech ri Aferema, ri rech ri Lidda e ri rech ri Ramatayim. Xtz’aqatisax we ulew ri’  chi pa ri Samari’a uloq e kopan pa ri Juda, xoquje’ kqaya chkech ronojel ri ulew che rachi’l  ukoq  we  ulew  ri’;  we  ulew  ri’  kqaya’o  kech  ri  winaq  che  kkib’an  ri  tab’al  toq’ob’  pa  ri  Jerusalem,  kqaya  kanoq  weri’  pa  uk’exwach  ri  jetaq  alkab’al,  che  kya  chrech  ri  ajawinel  ojer kanoq, chi ronojel taq junab’, puwi’ ri uwach kuya ri ulew e puwi’ ri uwach ri jetaq  che’. 35Puwi’ ri nik’aj taq jastaq chik che qech ri uj, ri jun ch’aqap chrech ri lajuj uch’aqapil,  e ri taq alkab’al ktoj puwi’ ri cho rech ri atz’am e ri wiqib’al ujolom ri ajawinel che jun k’as  na quk’ ri uj, chi pa we q’ij ub’ik ukamik ri’, kqaya’ kanoq chiwech ri ix.  36Man kkex ta chi  wa’  we  tzij  ri’  puwi’  ronojel  we  sipanik  ri’  chi  pa  we  jun  q’ij  ub’ik  ukamik  ri’  e  chi  pa  ronojel q’ijsaq.  37Chitz’ib’aj chi b’a jumul we wuj ri’ arech kijach chrech ri Jonatan e arech  kokisaxik pa ri tyoxlaj juyub’, pa jun k’olb’al jawi’ kilitajik kumal konojel ri winaq».   

Ri achijab’ erech ch’o’j erachi’l ri Jonatan xkito’ uwach ri Ukab’ Demetri’o pa ri Anti’oki’a 38Ri ajawinel Demetri’o, aretaq chi’ krilo che k’o ri tinimit pa ri utzil chuxe’ ri ukowinem 

e che man k’o ta jun k’ax chuwach ri are’, ke’utzalijisaj konojel ri achijab’ erech ch’o’j cho  taq kachoch, xuwi xekanaj kanoq ruk’ ri are’ ri ekaxlan taq achijab’ che xe’uchap uloq pa ri  ch’aqap taq ulew ek’o pa ri polow ekech ri jetaq amaq’. Rumal k’u weri’, konojel ri achijab’,  ri  xkiya  kan  ri  e’utat  chrech,  xetzurtajik  chrij  ri  are’;  39K’atek’uri’,  ri  Tryfon,  che  xas  ojer  uya’om  uwach  ruk’  ri  Alejandro,  aretaq  chi’  krilo  che  konojel  ri  achijab’  erech  ch’o’j  kewixwitik  chrij  ri  Demetri’o,  kb’e  ub’ik  pa  ri  rachoch  ri  ajarab’e  Yamliku,  che  tajin  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI NAB’E KIWUJ E’AJMAKAB’E’O

35

kuk’iyisaj  ri  alaj  ala  Anti’oko,  uk’ojol  ri  Alejandro.  40E  sib’alaj  xuta’  chrech  ri  are’  che  kujach  ri  ak’al  chrech  ri  are’  arech  kukoj  pa  ri  utem  ri  rajawaremal  ri  utat.  Kuya  ub’ixik  chrech  ronojel  ri  xub’an  ri  Demetri’o  e  ri  k’ax  kichomam  ri  achijab’  erech  ch’o’j  puwi’  ri  are’. Xkanaj kan chila’ k’ya q’ij.  41K’atek’uri’, ri Jonatan xutaq utayik chrech ri Demetri’o che kresaj pa ri Kowlaj K’olb’al  k’o pa ri Jerusalem e pa ri nik’aj taq kowlaj taq k’olb’al chik, ri achijab’ erech ch’o’j che ek’o  chila’, rumal rech che tajin kech’o’jin ruk’ ri Isra’el.  42Ri Demetri’o kutaq ub’ixik chrech ri  Jonatan: «Man xuwi ta weri’ kinb’an pawi’ ri at e puwi’ ri atinimit, xane xoquje’ kinya’ na  sib’alaj  aq’ijil  at  e  sib’alaj  uq’ijil  ri  atinimit  aretaq  chi’  loq’  kinb’an  weri’.  43K’atek’ut,  chanim  ri’,  utz  na  k’uri’  weta  ke’ataq  uloq  chwech enik’aj achijab’ arech  ke’inkito’o  ri  in,  rumal  rech  che  konojel  ri  achijab’  erech  ch’o’j  ewech  ri  in,  xinkiya’  kanoq».  44Ri  Jonatan  ke’utaq  ub’ik  chrech  ri  are’  pa  ri  Anti’oki’a  wuqq’o’  lajujk’al  3.000   achijab’  che  sib’alaj  e’utz  chrech  ri  ch’o’j;  e  aretaq  chi’  ke’opanik  pa  ri  rachoch  ri  ajawinel,  ri  are’  sib’alaj  xki’kotik rumal che xepetik ri e’are’.  45Ri winaq ek’o pa ri tinimit xkimulij kib’ panik’aj ri  tinimit ejo’lajujchuy  120.000  e are kkaj kkikamisaj ri ajawinel. 46Ri are’ xuto’ uloq rib’ pa  ri nim rachoch e ri winaq kinojisam ri uxo’l taq b’e pa ri tinimit e xkichaple’j ri ch’o’j.  47Xa  jek’uri’  ri  ajawinel  ke’usik’ij  konojel  ri  e’ajjudi’o  arech  ke’kito’o’  ri  are’,  e  ri  e’ajjudi’o  xkimulij  kib’  ruk’  ri  are’,  k’atek’uri’  xkijub’uj  ub’ik  kib’  pa  ri  tinimit  e  pa  we  jun  q’ij  ri’,  xe’kikamisaj kab’alajuj chuy lajujq’o’  100.000  winaq pa ri tinimit.  48Kkit’iq q’aq’ chrech  ri tinimit e xkiporoj ub’ik, k’ya taq jastaq xkich’ak pa we jun q’ij ri’; e jewa’ uto’ik xkib’an ri  ajawinel.  49Aretaq chi’ ri winaq ri e’ajtinimit kkilo che ri e’ajjudi’o ech’akaninaq chi puwi’  ri tinimit chi jacha ri kekowin ri e’are’ chrech, xaq keb’ chi kik’u’x e kkita’ chech ri ajawinel  ruk’ k’isb’al k’u’x.  50«¡Chaya’ b’a’ chqech ri awikyaq’ab’ aq’ab’ e ri e’ajjudi’o chkitanab’a’ ri  ch’o’j tajin kkib’an quk’ ri uj e puwi’ we tinimit ri’!». 51Kkiqasaj ri kich’ich’ rech ch’o’j e utzil  xekanajik.  Ri  e’ajjudi’o  xk’oji’  sib’alaj  kiq’ijil  chuwach  ri  ajawinel  e  chkiwach  konojel  ri  rajawaremal. Ketzalij pa ri Jerusalem ruk’ jun q’inomalaj kich’akoj. 52Ri ajawinel Demetri’o  xk’oji’  uchuq’ab’  cho  ri  utem  ri  rajawaremal  e  ri  uwachulew  ja’maril  xkanaj  chuwach  ri  ukowinem.  53K’atek’ut,  man  xub’an  taj  ronojel  ri  utzij  xub’ij,  e  xk’extajik  ruk’  ri  Jonatan.  Man k’o ta chi na’tal chrech ri utzil xub’an ri Jonatan chrech ri are’, xane xuwonb’a’ kanoq  ri are’.    Ri Jonatan kch’o’jinik ruk’ ri Ukab’ Demetri’o Ri Simon krechb’ej chi jumul ri B’et Sur. Ri jastaq xub’an ri Asor 54Chuwach chi aq’anoq weri’, ri Trifon ktzalij chi uloq e rachi’l uloq ri Anti’oko, che ri 

are’  inlaj  ak’al  na,  xukoj  rib’  ajawinel  e  xukoj  ri  utzalaj  ab’aj  cho  ri  ujolom.  55Konojel  ri  achijab’ erech ch’o’j xe’uya kan ri Demetri’o, xkimulij kib’ ruk’ ri are’ e xeb’e’ che ub’anik ri  ch’o’j  chrij  ri  Demetri’o,  xech’akan  puwi’,  xanimaj  ub’ik  ri  are’.  56Ri  Trifon  kub’an  rech  chkech ri jetaq tix e kok pa ri Anti’oki’a.  57Ri  inlaj  ala  Anti’oko  kutz’ib’aj  ub’ik  ri  Jonatan,  jewa’  kub’ij  apanoq  chrech:  «Ri  in  kinjikib’a’ ri ab’antajik che at nimalaj chuchqajaw e katinkoj  pakiwi’ ri kijeb’ ch’aqap taq  ulew e kwaj katok chkixo’l ri erachi’l ri ajawinel». 58Xoquje’ xutaq ub’ik chrech ri are’ nik’aj  taq pajb’al amaja’ che b’anom ruk’ q’an pwaq e ronojel ri kokisaxik cho ri mexa e xuya’ alaj  chrech  arech  kqumunik  pa  q’an  pwaq  pajb’al  amaja’,  arech  kukoj  kyaqtuntuj  ratz’yaq  e  kukoj  q’an  pwaq  ri  retza’b’a’lil  ratz’yaq.  59Ri  rachchal  Simon  kukojo  k’amalb’e’,  chi  pa  ri  Kmukal ub’ik k’o pa ri Tiro e kopan pa ri retal rulew ri Egipto.  60Ri Jonatan kel ub’ik che  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI NAB’E KIWUJ E’AJMAKAB’E’O

36

utzalixik  Ch’aqap  chrech  ri  E’ufrates  e  ri  jetaq  utinimit.  E  konojel  ri  achijab’  erech  ch’o’j  ek’o pa ri Siri’a, xkiya kiwach ruk’ ri are’ arech kkito’ pa ri ch’o’j; kopan pa ri Askalon, e ri  siwantinimit  xe’kik’ulu’  ruk’  nimalaj  taq  uq’ijil.  61K’atek’uri’,  kb’e  ub’ik  pa  ri  Gasa.  E  ri  winaq ek’o waral, xkitz’apij ri uchi’ taq ri tinimit chuwach; xa jek’uri’ xusutij rij ri tinimit,  xut’iq  q’aq’  chrech  ronojel  ri  k’o  chrij  e  xujach  kan  pakiq’ab’  ri  elaq’omab’.  62Ri  siwantinimit  erech  ri  Gasa  xepetik  chuwach  ri  Jonatan  e  xe’kita  toq’ob’  chrech,  e  ri  are’  xe’uto’o, xuwi ne’ che xe’uchap ri ekalk’uwa’l ri ek’amal taq b’e arech ke’okik pa prenta e  eximitalik  xe’utaq  ub’ik  pa  ri  Jerusalem.  K’atek’uri’,  kusuk’  chi  ub’ik  pa  ri  taq  rulew  chi  k’ate’ na kopan pa ri Damasko.  63Ri Jonatan xuta utzijol che ri ek’amalb’e erech ri Demetri’o xe’opan pa ri Kedes rech ri  Galile’a kuk’ ek’ya achijab’ erech ch’o’j, arech kkesaj ub’ik ri are’ pa ri uchak upatan, 64e xel  ub’ik che kkik’ulik e kuya’ kan ri rachalal Simon pa ri amaq’.  65Ri Simon kusutij rij ri B’et  Sur, xch’o’jinik chrij k’ya q’ij e xe’uq’atej ri e’uwinaq,  66xkita’ toq’ob’ chrech ri are’ e ri are’  ke’uto’o.  Xeresaj  ub’ik  pa  ri  k’olb’al  ri’,  xukoj  ri  ukowinem  puwi’  ri  tinimit  e  xe’ukoj  achijab’  erech  ch’o’j  chila’.  67K’atek’uri’,  ri  Jonatan  e  ri  erachi’l  xekanaj  ukoq  chunaqaj  ri  nimaja’  rech  ri  Gennesar  e  chi  aq’ab’il  kkisuk’  ub’ik  pa  ri  taq’aj  Asor.  68Ri  ekaxlan  taq  achijab’ kekik’ulu’ pa ri taq’aj aretaq chi’ xkojtaj kan kumal jun k’amb’al chrij ri Jonatan pa  taq ri juyub’. Aretaq chi’ we achijab’ ri’ suk’ eb’enaq pakiwi’ ri e’ajjudi’o, 69xe’el uloq pa taq  ri  awatalik  kik’olb’al  ri  achijab’  che  ekanajinaq  kanoq  erech  jun  k’amb’al  e  kkichaple’j  ub’anik  ri  ch’o’j.  70Konojel  ri  erachi’l  ri  Jonatan,  ke’animaj  ub’ik,  man  k’o  ta  jun  xkanaj  kanoq,  xuwi  xekanaj  kanoq  ri  Matati’as  uk’ojol  ri  Ab’salom  e  ri  Judas  uk’ojol  ri  Kalfi,  ek’amalb’e chkech ri achijab’ erech ch’o’j.  71Ri Jonatan xurachq’ij ri taq  ratz’yaq, xukoj ri  chaj  cho  ri  ujolom  e  xch’aw  ruk’  ri  Dyos.  72K’atek’uri’,  ktzalij  che  ub’anik  ri  ch’o’j  e  ke’uqajb’ej  ri  ek’ulel,  e  xkowinik  arech  ke’animaj  ub’ik  chuwach  ri  are’.  73Ri  achijab’  erachi’l  che  xe’animaj  ub’ik,  aretaq  chi’  kkil  weri’,  ketzalij  uloq  ruk’  ri  are’  e  junam  ke’koqataj ri ek’ulel chi k’ate’ na ke’opan pa ri Kedes jawi’ k’o wi ri kik’olb’al e xekanaj kan  chila’  ri’.  74Pa  we  jun  q’ij  ri’  xekam  chkixo’l  ri  ekaxlan  achijab’  erech  ch’o’j  e  wuqq’o’  lajujk’al  3.000  achijab’ e ri Jonatan ktzalij pa ri Jerusalem.    Ri uch’awem ri Jonatan ruk’ ri Roma e ruk’ ri Esparta

121Aretaq chi’ ri Jonatan krilo che ri utz ri jastaq chrech ri are’, xe’ucha’ enik’aj achijab’ e  ke’utaq ub’ik Roma arech kekijikib’a’ e kekiya’ uchuq’ab’ ri utzil kuk’ ri e’ajroma.  2Xoquje’  jeri’ ri kuchomaj e jeri’ xub’an kuk’ ri e’ajesparta e kuk’ enik’aj taq k’olb’al chik, kutaq ub’ik  nik’aj  taq  wuj.  3Keb’e  pa  ri  Roma,  ke’ok  kuk’  ri  e’ajawab’  e  kkib’ij:  «Ri  Jonatan,  ri  nim  chuchqajaw  e  ri  kamaq’  ri  e’ajjudi’o  xujkitaq  uloq  ri  uj  arech  kqajikib’a’  ri  utzil  e  ri  chapb’alq’ab’ kuk’ ri e’are’ jacha ri nab’e kanoq».  4Ri e’ajawab’ kkiya’ ub’ik chkech ri e’are’  nik’aj  taq  wuj  chkech  ri  iq’atb’altzij  ek’o  pa  ronojel  tinimit,  kchilb’ej  che  pa  utzil  kek’am  ub’ik ri e’are’ chi pa ri rulew ri Juda.  5Are wa’ ri ukab’ wuj xesax uwach, ri xutz’ib’aj ub’ik ri Jonatan chkech ri e’ajesparta:  6«¡Ri Jonatan, che nimalaj chuchqajaw, ri e’ajawab’ pa ri amaq’, ri echuchqajawib’ e ri  siwantinimit  kech  ri  e’ajjudi’o,  kkiya  jun  rutzil  kiwach  ri  ekachalal  e’ajesparta!  7Ojer  kanoq, ri Are’iros, che are are’ kajawinik chixo’l ri ix, xutaq jun wuj chrech ri chuchqajaw  Oni’as  e  chupam  ri  wuj  ri’  kub’ij  ub’ik  chrech  ri  are’,  che  ri  ix,  ix  qachalal  ri  uj,  jacha  ri  kuk’ut ri ukab’ wuj k’o ub’ik ri’. 8Ri Oni’as kuk’ulaj ri ajtaqo’ntzij ruk’ uq’ijil e xuchap ri wuj  che kuch’a’ chapb’al q’ab’ e utzil.  9Kne’b’a’ ri uj, man rajawaxik ta chqech weri’ rumal rech  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI NAB’E KIWUJ E’AJMAKAB’E’O

37

qakub’isam qak’u’x che k’o ri tyoxlaj taq wuj pa qaq’ab’,  10ri uj xqaj xeqataq ub’ik enik’aj  e’ajtaqo’ntzij iwuk’ arech kekijikab’a’ ri achalaxik e ri utzil iwuk’ ri ix, e jeri’ nak’uri’ man  uj kaxlan winaq taj chiwach ri ix, rumal rech che ojer chi na k’uri’ itaqom uloq quk’ ri uj ri  jun iwuj.  11Ri uj, pa taq ri nimaq’ij e pa ri chajim taq q’ij, ri uj kixqana’tisaj pa ri tab’al taq  toq’ob’  che  kqachi’j  ri  uj  e  pa  taq  ri  qach’ab’al,  jeri  jacha  ri  rajawaxik  kena’tisaxik  ri  achalaxik.  12Ri  uj  kujki’kotik  rumal  ri  iq’ijil.  13K’atek’uri’,  ri  uj  k’o  sib’alaj  k’ax  e  ch’o’j  qariqom, rumal rech che ech’o’jinaq quk’ ri e’ajawinel che ek’o chqanaqaj.  14K’atek’uri’, ri  uj man xqaj taj che ri uj, uj jun eq’a’n chiwech ri ix pa taq we ch’o’j ri’, xoquje’ man xqaj taj  keqach’ujarisaj ri enik’aj chik che kiya’om kiwach quk ri uj e ri eqachi’l, 15rumal rech che ri  uj  kuto’  qawach  ri  Kaj.  Ri  are’  uj  resam  pa  kiq’ab’  ri  eqak’ulel  e  ke’uqasaj  ri  e’are’.  16Xa  jek’uri’ xeqacha’ ri Numeni’o, uk’ojol ri Anti’oko e ri Antipatro uk’ojol ri Jason, e xeqataq  ub’ik ri e’are’ kuk’ ri e’ajromano arech ke’kijikab’a’ ri utzil e ri chapb’alq’ab’ qab’anom kuk’  ri e’are’ ojer kanoq.  17Xoquje’ xqata’ chkech che keb’e iwuk’ ri ix, arech kkiya’a’ jun rutzil  iwach ri ix e arech kkijacha’ chiwech ri qawuj rech ri uk’ak’arisaxil ri achalaxik chqaxo’l.  18E kamik ri’ utz na k’uri’ we ketzalijisaj uloq uwach ri qatzij puwi’ weri’».  19Are wa’ ri ukab’ wuj xqataq chrech ri Oni’as:  20«Are’i’os,  rajawinel  ri  e’ajesparta,  kuya  jun  rutzil  uwach  ri  nim  chuchqajaw  Oni’as.  21Xriqitajik jun wuj che k’o jun tzij kub’ij pakiwi’ ri e’ajesparta e ri e’ajjudi’o che ri e’are’,  e’achalal  e  erija’al  ri  Ab’raham.  22E  kamik  ri’  che  ri  uj  qeta’m  chi  weri’,  utz  nak’uri’  kujitz’ib’aj uloq we utz ix k’olik.  23Ri uj, kixqatzib’aj apanoq: Ri jetaq ijupuq ix e ri jastaq  iwech eqech uj ri’ e ri eqajupuq e ri jastaq qech uj, iwech ix ri’. Kujtaqan ri’ che ktaq ub’ik  chiwech jun wuj che kub’ij ri tzij jacha weri’».    Ri Jonatan pa ri Sele-Siri’a Ri Simon pa ri Filiste’a 24Ri  Jonatan  xreta’maj  che  ri  ek’amalb’e  erech  ri  Demetri’o  xetzalij  chi  uloq  erachi’l 

ek’ya  chi  na  achijab’  erech  ch’o’j  chuwach  ri  nab’e  kanoq,  arech  kech’o’jinik  ruk’  ri  are’. 

25Kel ub’ik pa ri Jerusalem e ke’uk’ulu’ pa ri rulew ri Jamat, man xuya ta alaj chkech che 

ke’ok pa ri rulew.  26Ke’utaq ub’ik enik’aj eka’ynel pa ri kik’olb’al ri ek’ulel; ri e’are’ ketzalij  uloq  e  ke’kib’ij  chech,  che  ri  e’are’  kisuk’ub’am  kib’  arech  ke’ok  chkij  ri  e’ajjudi’o  chi  chaq’ab’.  27Aretaq chi’ kqaj ri q’ij, ri Jonatan ktaqan chkech ri e’uwinaq che kek’asi’k e che  kuk’aj  pa  kiq’ab’  ronojel  ri  aq’ab’  ri  kich’ich’  rech  ch’o’j,  kisuk’umam  kib’  arech  ke’ok  chrech  ri  ch’o’j,  e  ke’ukoj  enik’aj  achijab’  chrij  ri  tz’um  taq  kachoch  arech  kkisutij  rij.  28Aretaq  chi’  xketa’maj  ri  ekik’ulel,  che  ri  Jonatan  e  ri  e’uwinaq  kisuk’umam  kib’  che  ub’anik ri ch’o’j, xkixib’i’j kib’ e xub’an keb’ kik’u’x, xkikuch q’aq’ pa taq ri tz’um kachoch e  pa awatalik xeb’e ub’ik.  29Ri Jonatan e ri erachi’l, rumal rech che kkil apanoq ri q’aq’, man  xkich’ob’  taj  che  ri  e’are’  xeb’e  ub’ik  chi  k’ate’  na  xkich’ob’o  aretaq  chi’  xsaqarik.  30Ri  Jonatan xteri’ chkij chkoqataxik, k’atek’ut, man xe’uriqa’ taj rumal rech che kiq’axim chi ri  nimaja’  Ele’uteros.  31Ri  Jonatan  kb’e  ub’ik  chkij  ri  e’ajarab’e  che  kb’ix  e’ajsab’ade’os  chkech, ke’uqajb’ej ri e’are’ e kuk’am ub’ik ronojel ri jastaq kech. 32Kuyak ub’ik ri tz’um taq  ja, kopan pa ri Damasko e xu’tzalij ronojel ri jetaq ulew.  33K’atek’uri’, ri Simon, xb’e ub’ik e  xub’an jun b’inem chi pa ri Askalon e pa ri taq k’olb’al che ek’o naqaj chrech. Kb’e chi chrij  ri Joppe e kunim rib’ chila’,  34rumal rech che ri are’ utom utzijol che ri siwantinimit kkaj  kkijach  we  k’olb’al  ri’  chkech  ri  winaq  che  kiya’om  kiwach  ruk’  ri  Demetri’o;  e  ke’ukoj  kanoq enik’aj taq achijab’ erech ch’o’j arech kkilaq’b’ej we k’olb’al ri’.    __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI NAB’E KIWUJ E’AJMAKAB’E’O

38 Ri jetaq chak pa ri Jerusalem 35Aretaq 

chi’  ri  Jonatan  xtzalijik,  ke’umulij  ri  enim  taq  winaq  ek’o  pa  ri  tinimit  e  kuchomaj  kuk’  ri  uyakik  enik’aj  kowlaj  taq  k’olb’al  pa  ri  Jude’a,  36kutz’aq  chi  nik’aj  ri  unimal  ri  utapya  ri  Jerusalem  e  kukoj  jun  nimalaj  tapya  chuxo’l  ri  Kowlaj  K’olb’al  e  ri  tinimit, arech ri Kowlaj K’olb’al tasatalik chrech ri tinimit e utukel kkanaj kanoq, arech ri  e’uwinaq man loq’ taj kiloq’omik e kek’ayinik.  37Xa jek’uri’ xkimulij kib’ arech kkiyak chi  jumul  ri  tinimit;  rumal  rech  che  xtzaq  ub’ik  ch’aqap  chrech  ri  tapya  che  kka’y  apan  chuwach  ri  nimaja’  pa  ri  relb’alq’ij;  xoquje’  kub’an  ub’anik  ri  k’olb’al  che  ub’i’  Kafenata.  38K’atek’uri’,  ri  Simon,  pa  rechwi  ri  are’  xuyak  chi  jumul  ri  Jadida  pa  ri  Taqa’aj  Ulew,  kowlaj utz’aqik xub’ano, kukoj taq uchi’ja chrech e ch’ich’ taq tz’apib’al rech.    Ri Jonatan kqaj pa kiq’ab’ ri e’uk’ulel 39Ri Trifon are sib’alaj kraj kajawinik puwi’ ri Asi’a, kukoj ri utzalaj ab’aj cho ri ujolom e 

kulik’ej ri uq’ab’ puwi’ ri ajawinel Anti’oko.  40Ri are’ kuxib’ij rib’ chrech ri Jonatan, wene’  man kya’taj ta weri’ chrech rumal ri are’ e wene’ kub’an ri ch’o’j ruk’ ri are’, kutzukuj jas  uchapik kub’ano arech kukamisaj. Xa jek’uri’, kusuk’ ub’ik pa ri B’et San.  41Ri  Jonatan  kel  ub’ik  e  ku’k’ulu’  ri  are’  erachi’l  ub’ik  o’chuy  40.000   achijab’  che  echa’talik  erech  ri  ch’o’j  e  kopan  pa  ri  B’et  San.  42Aretaq  chi’  ri  Trifon  krilo  che  ri  are’  petinaq uloq kuk’ esib’alaj achijab’ erech ch’o’j, man xuk’och’ taj kukoj uq’ab’ puwi’ ri are’.  43Kuk’ulaj  ri  are’  ruk’  nimalaj  taq  uq’ijil,  kuk’ut  chkiwach  ruk’  utzalaj  taq  tzij  chkech  konojel  ri  erachi’l,  kuya  nik’aj  taq  sipanik  chrech  ri  are’  e ke’utaq  ri  erachi’l  e  ri  achijab’  erech  ch’o’j  che  kkinimaj  utzij  ri  jonatan  jacha  unimaxik  kkib’an  ri  utzij  ri  are’.  44Kub’ij  chech ri Jonatan: «¿Jasche ri at xe’aya’ pa kosik konojel we winaq ri’, rumal rech che man  k’o  ta  ch’o’j  chqaxo’l  ri  uj?  45Che’ataqa’  ub’ik  pa  taq  ri  kachoh,  che’acha’a’  ekeb’  oxib’  achijab’  e’awachi’l  keb’e  awuk’  e  katb’e  wuk’  in  pa  ri  Ptolema’ida.  Kinjach  ri’  chawech  ri  tinimit  e  ri  enik’aj  taq  kowlaj  taq  k’olb’al  chik,  ri  achijab’  erech  ch’o’j  ek’o  na  kanoq  e  konojel ri e’ajpataninel, k’atek’uri’, kintzalij ub’i ri’, xane are wa’ ri rumal xinpetik ri in».  46Ri Jonatan xukoj utzij ri are’ e jeri’ xub’ano jacha ri xub’ij ri are’ chrech: xe’ujach ub’ik ri  achijab’  erachi’l  uloq,  e  ri  e’are’  xetzalij  pa  ri  rulew  ri  Juda.  47Ke’uya  kan  ruk’  wuqq’o’  lajujk’al  3.000  achijab’, chkech we achijab’ ri’ ke’uya kan jo’q’o’  2.000  pa ri Galile’a e  kaq’o’ lajujk’al  1.000  keb’e ub’ik ruk’ ri are’.  48K’atek’uri’, aretaq chi’ tajin kok ri Jonatan  pa ri Ptolema’ida, ri siwantinimit ek’o chila’, xkitz’apij ri uchi’ ri tinimit chuwach, xkichap  ri are’ e xe’kikamisaj konojel ri erachi’l eb’enaq ub’ik ruk’ ri are’ ruk’ ri ch’ich’ rech ch’o’j.  49Ri  Trifon  ke’utaq  achijab’  erech  ch’o’j  e  achijab’  kikejb’em  ri  kej,  pa  ri  Galile’a  e  pa  ri  Nimalaj  Taq’aj  che  kikamisaxik  konojel  ri  erachi’l  ri  Jonatan.  50Ri  e’are’  xketa’amaj  che  xchap ri Jonatan e che xsachik e che jeri’ xb’an chkech konojel ri erachi’l ek’o ub’ik ruk’ ri  are’;  xkiya’  kichuq’ab’  chb’il  taq  kib’  e  junam  keb’e  che  ub’anik  ri  ch’o’j.  51Ri  e’oqtanel  chkech, aretaq chi’ xkilo che tajin kch’o’jij ri kik’alemal, xetzalijik.  52Ri e’are’ konojel ruk’  utzil xe’opan pa ri rulew ri Juda, xkoq’ej ri Jonatan e ri erachi’l ub’ik xe’uchap jun nimalaj  xib’rikil.  Konojel  ri  Isra’el  nimalaj  oq’ej  xkib’ano.  53Konojel  ri  jetaq  tinimit  ek’o  naqaj  chkech, kkitzukuj jas kik’amisaxik kkib’ano: «Ri e’are’, man k’o ta chi kinimal, man k’o ta  chi kichuq’ab’. Xopanik ri q’ij che keqachapo e kqasach kiwach, arech man k’o ta chi jun  ke’una’tisaj chuwachulew».    Ri Simon kokil k’amalb’e’ __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI NAB’E KIWUJ E’AJMAKAB’E’O

39

131Ri  Simon  kuta  utzijol  che  ri  Trifon  xe’umulij  sib’alaj  achijab’  erech  ch’o’j  arech  keb’e  che  ub’anik  k’ax  chrech  ri  ramaq’  ri  Juda.  2Aretaq  chi’  krilo  che  ri  siwantinimit  kkixib’ij  kib’, kpaqi’ uloq pa ri Jerusalem, ke’umulij ri siwantinimit  3e jewa’ kub’ij chkech ri’: «Ri ix  iweta’m  ronojel  ri  qab’anom,  ri  in,  ri  ewachalal  e  ri  e’ajuparachoch  ri  nutat,  arech  kqatoq’ob’isaj uwach ri Pixab’ e ri Tyoxlaj K’olb’al, ri jetaq  ch’o’j e ri jetaq k’ax qariqom.  4Rumal  k’uwa’  weri’,  rumal  ri  Isra’el,  xekamik  ri  ewachalal  e  nutukel  in  xinkanaj  kanoq.  5¡Kamik ri’, che k’ax k’olik ri qamaq’, ri in man kwaj taj kinto’ uwach ri nuk’aslemal. Ri in  man are ta in utz chkiwach ri ewachalal.  6Ri in kintoj na ri’ uk’axel ri k’ax xb’an chrech ri  nutinimit,  ri  tyoxlaj  k’olb’al,  ri  e’iwixoqil  e  ri  e’iwalk’uwa’l,  rumal  rech  che  konojel  ri  ekaxlan  taq tinimit  xkimulij  kib’  che  uchupik qawach  ri  uj».  7Ruk’  we  tzij  ri’,  xwa’lajik  ri  uchuq’ab’  kanima’  ri  siwantinimit;  8ruk’  kowlaj  ch’ab’al  kkitzalij  uwach  ri  tzij:  «Ri  at,  at  qak’amalb’e  cheqch  pa  uk’exwach  kanoq  ri  Judas  e  pa  uk’exwach  ri  awachalal  Jonatan;  9chak’ama’ ub’e ri ch’o’j kqab’ano e ronojel ri kab’ij chqech, ri uj kqab’an ri’».  10K’atek’uri’,  ri Simon, ke’umulij konojel ri achijab’ che e’utz chik kkib’an  ri ch’o’j, e kukowixtaj uk’isik  uyakik ri utapya ri Jerusalem, chi kowlaj tapya kub’an kan chrech ronojel.  11Kutaq ub’ik ri  Jonatan, uk’ojol ri Ab’salon pa ri Joppe, erachi’l ub’ik ek’ya achijab’ erech ch’o’j; ke’uk’yaq  ub’ik ri winaq ek’o pa ri tinimit e kkanaj kanoq chila’.    Ri Simon kuk’yaq uloq ri Trifon pa ri Jude’a 12Ri Trifon kel ub’ik pa ri Ptolema’ida kuk’ sib’alaj ek’ya achijab’ erech ch’o’j arech ke’ok 

pa ri rulew ri Juda, ximitalik uk’amom ub’ik ruk’ ri Jonatan.  13Ri Simon xujeqeb’a’ rib’ pa ri  Adida, chuwach apan ri taq’aj.  14Ri Trifon, xuta utzijol che xkanajik ri Simon pa uk’exwach  ri  rachalal  Jonatan  e  che  usuk’ub’am  chi  rib’  arech  kok  che  ub’anik  ri  ch’o’j  ruk’  ri  are’,  ke’utaq  ub’ik  enik’aj  e’ajtaqo’ntzij  che  ub’ixik  chrech  ri  are’:  15«Qachapom  ri  awachalal  Jonatan,  rumal  ri  uk’as  k’olik,  che  rajawaxik  kutoj  ruk’  ri  uq’inomal  ri  ajawinel,  uk’as  xub’ano  aretaq  chi’  xub’an  ri  uchak  upatan,  ri  uj  qatz’apim  ri  are’  pache’.  16Chataqa’  b’a’  uloq  chqech  ok’al  100   talentos  saq  pwaq  e  ekeb’  chkech  ri  e’uk’ojol  arech  ke’ok  pa  prenta, ri uj kqaxe’j qib’, wene’ aretaq chi’ kqatzoqopij ub’ik, kwa’laj uloq chqij. K’atek’uri’,  kqatzoqopij ub’ik ri’ ri are’». 17Ri Simon xuch’ob’o’ che man tzij taj ri kkib’ij ri e’ajtaqo’ntzij  chrech ri are’, kne’b’a’, ri are’ kutaq uk’amik ri pwaq e ri e’ak’alab’, rumal rech che kuxib’ij  rib’, wene’ ri siwantinimit itzel kkil ri are’ e kb’ij na k’uri’: 18«Rumal rech che ri Simon man  xutaq ta ub’ik ri pwaq e ri e’ak’alab’, xkamisaxik ri Jonatan». 19Ke’utaq ub’ik ri ak’alab’ e ri  ok’al  100   talentos,  k’atek’ut,  ri  Trifon  xaq  xusub’u  ri  are’  e  man  xutzalijisisaj  taj  ri  Jonatan.  20Chuwach chi aq’anoq weri’, ri Trifon kb’e ub’ik arech kok pa ri ulew e ku’ki’sa’  tzij  puwi’;  xsutin  apanoq  pa  ri  ub’e  ri  Adora;  e  ri  Simon  e  ri  achijab’  erachi’l  ri  are’  xkitz’apij ri ub’e pa ronojel k’olb’al jawi’ kb’e wi.  21K’atek’uri’, ri ek’o kanoq pa ri Kowlaj  K’olb’al xkitaq ub’ixik chrech ri Trifon kuk’ enik’aj e’ajtaqo’ntzij, che rajawaxik aninaq kpe  uloq  kuk’  ri  e’are’,  pa  ri  tz’inalik  ulew  uloq  e  rajawaxik  kutaq  uloq  kiwa.  22Ri  Trifon  ku’suk’umaj  konojel  ri  achijab’  che  kkikejb’ej  ri  kej  arech  keb’e  jela’,  k’atek’ut,  ch’aq’ab’  xub’an  sib’alaj  saqtew  e  man  loq’  taj  xb’e  jela’.  Kel  ub’ik  pa  we  k’olb’al  ri’  e  kb’e  pa  ri  Gala’ad.  23Aretaq chi’ k’o chunaqaj ri B’askama, xukamisaj ri Jonatan e chila’ xmuq kan wi.  24Ri Trifon kusutij rib’ e xtzalij pa ri ramaq’.    Kmuqik ri Jonatan pa ri muqub’al k’o pa ri Modin che are ri Simon xyakowik __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI NAB’E KIWUJ E’AJMAKAB’E’O

40 25Ri Simon kutaq uk’amik uloqo ri ub’aqil ri rachalal Jonatan, e kumuqo pa ri Modin, ri 

kitinimit ri e’utat.  26Konojel ri Isra’el xkib’an jun nimalaj oq’ej puwi’ ri are’ e k’ya taq q’ij  xkoq’ej.  27Ri  Simon  kuyako  jawi’  emuqutal  wi  ri  e’utat  e  ri  erachalal  jun  nimalaj  tak’atik  muqb’al  ruk’  ab’aj,  che  kkulkatik  rij  chuwach  e  chrij,  arech  qas  kilitajik  kumal  ri  winaq.  28Xuyak wuqub’ jutz’jik taq ja, k’o ri jun chuwach ri jun chik, xub’ano rech ri utat, rech ri  unan  e  kech  ri  ekijeb’  erachalal.  29Xuyak  chrij  ronojel  nimalaj  taq  raqanja  e  puwi’  xukoj  utzalaj  taq  ch’ich’  rech  ch’o’j,  rech  junalikalaj  na’tisab’al  e  chunaqaj  ri  ch’ich’  rech  ch’o’j  xub’an je’likalaj taq jukub’ ruk’ ab’aj, arech konojel ri winaq keb’in pa ri polow, kkilo weri’.  30Jewa’ ri jun muqub’al xub’an ri are’ pa ri Modin e kamik ri’ k’o na.    Ri toq’ob’ kub’an ri Ukab’ Demetri’o chrech ri Simon 31Ri Trifon, rumal che xaq keb’ ranima’ chrech ri ala ajawinel Anti’oko, xukamisaj ri ala. 

32Ri  are’  xajawinik  kanoq  pa  uk’exwach  ri  are’,  xukoj  ri  utzalaj  ab’aj  rech  ri  Asi’a  cho  ri 

ujolom e xub’an sib’alaj k’ax pa ri amaq’.  33K’atek’uri’, ri Simon, pa rechwi ri are’ xuyak chi  jumul  ri  kowlaj  taq  uk’olb’al  ri  Jude’a,  xusutij  rij  ruk’  nimalaj  taq  keq’te’  e  nimalaj  taq  tapya, xukoj uchi’ja’ chrech e ch’ich’ taq tz’apib’al rech, e xuk’ol jetaq wa chila’. 34Xoquje’, ri  Simon xe’ucha’ enik’aj achijab’ che ke’utaq ub’ik ruk’ ri ajawinel Demetri’o arech kresaj ri  alkab’al  chrech  ronojel  ri  utinimit,  rumal  rech  che  ronojel  ri  xub’an  ri  Trifon,  elaq’  ri  xub’ano. 35Ri ajawinel Demetri’o, kutzalijisaj uwach ri utzij ruk’ jun wuj, jewa’ kub’ij ri’:  36«Ri  ajawinel  Demetri’o  kuya  jun  rutzil  uwach  ri  nimalaj  chuchqajaw  Simon,  ekachi’l  e’ajawinel,  chkech  ri  enim  taq  winaq  e  chkech  ri  amaq’  e’ajjudi’o.  37Ri  uj  utz  xqilo  ri  wiqib’al jolomaj b’anom ruk’ q’an pwaq e ri jun ramux che xitaq uloq chqech ri uj e qastzij  ne’ kqaj utzil kujkanaj iwuk’ ri ix e che ke’qatz’ib’aj ub’ik ri e’ajpataninel che kkesaj chiwij  ri  utojik  ri  alkab’al.  38Ronojel  ri  xqachomaj  piwi’  ri  ix,  kjikib’ax  kanoq  e  iwech  kkanaj  kanoq ri kowlaj taq k’olb’al che xiyak ri ix.  39Kqakuyo ronojel ri jastaq xib’ano che man utz  taj e ri imak xib’ano chi k’ate’ na we jun q’ij ri’, xoquje’ ri wiqib’al jolomaj che ik’as quk’.  We  k’o  chi  na  jun  alkab’al  kitojo  chrech  ri  Jerusalem,  matoq’ix  chi  b’a’  weri’.  40We  ek’o  nik’aj  chixo’l  ri  ix,  che  e’utz  arech  ke’ok  chkixo’l  ri  achijab’  erech  ch’o’j  quk’  ri  uj,  chkitz’ib’aj  b’a’  ri  kib’i’  e  chk’ojib’a’  ri  utzil  chqaxo’l  ri  uj».  41Pa  ri  junab’  wajxaqk’al  lajuj  170  ri Isra’el xeto’tajik chuxe’ ri yuku kiya’om ri jetaq tinimit chkij,  42e ri siwantinimit  xkichaple’j ketz’ib’an cho ri wuj e kkitz’ib’aj ri jetaq chapb’alq’ab’: «Pa ri nab’e junab’ rech  ri Simon, ri nim utzalaj chuchqajaw, ri are nab’e e k’amalb’e chkech ri e’ajjudi’o».    Ri Simon kokik pa ri Gasara e kub’an rech chrech 43Pa taq we q’ij ri’, ri Simon kpetik, kusutij rij ri Gasara e ke’ukoj chila’ ri achijab’ che 

erachi’l. Xuyak jun keq’te’ che ksilob’ik e kuqib’isaj pa ri tinimit, kutor ub’e pa jun chkech  ri kowlaj taq k’olb’al e kok chila’.  44Ri winaq ek’o pa ri keq’te’ kech’oplin ub’ik pa ri tinimit  e  nimalaj  k’ax  xb’antajik  pa  ri  tinimit.  45Ri  siwantinimit  jistajinaq  ri  katz’yaq,  ekachi’l  ri  ekixoqil e ri ekalk’uwa’l ke’aq’an uloq cho ri tapya, kkiraqaqej kichi’ kkik’omij uloq chrech  ri  Simon  arech  kuto’  kiwach:  46«Mab’an  chqech,  kecha  chrech,  jacha  ri  qetzelal  uj  qab’anom, xane chab’ana’ chqech jacha ri toq’ob’ k’olik awuk’ ri at». 47Ri Simon xe’ukuyo ri  e’are’  e  man  xch’o’jin  ta  kuk’.  Xuwi  xe’resaj  ub’ik  pa  ri  tinimit,  xuch’ajch’ob’ej  ri  jetaq  ja  jawi’ ek’o wi ri e’esal uwach dyos, k’atek’uri’ xok ub’ik chila’ ruk’ jetaq b’ix e tewchi’b’al.  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI NAB’E KIWUJ E’AJMAKAB’E’O

41 48Kusach 

uwach  ronojel  ri  man  ch’ajch’oj  taj  e  ke’ukoj  chila’,  e’achijab’  che  qatzij  kkik’aslemaj  ri  pixab’  e  kowlaj  kub’an  chrech  aretaq  chi’  xuyako,  e  xuyak  jun  rachoch  ri  are’ pa ri tinimit.    Ri Simon kok pa ri K’owlaj K’olb’al rech ri Jerusalem 49Ri winaq che ek’o pa ri Kowlaj K’olb’al k’o pa ri Jerusalem, man loq’ ta chik ke’el ub’ik 

e  ke’ok  uloq  pa  ri  jetaq  ulew  che  uloq’ik  on  che  uk’ayixik  ri  jastaq  kech;  sib’alaj  xkiriq  wi’jal  e  rumal  ri  numik  ek’ya  xekam  chkixo’l.  50Kkik’omij  chrech  ri  Simon  arech  utzil  kkanajik  kuk’  ri  e’are’  e  ri  Simon  jeri’  xub’ano.  Ke’resaj  ub’ik  chila’  e  kuch’ajch’ob’ej  ri  Kowlaj K’olb’al.  51Ri e’ajjudi’o ke’ok ub’ik chila’ pa ri juwinaq oxib’ q’ij chrech ri ukab’ ik’,  pa  ri  junab’  wajxaqk’al  ju’lajuj  171 ,  ruk’  raq’oj  chi’aj  rech  ki’kotemal  e  ruk’  taq  ramux,  ruk’  ri  roq’b’al  ri  jetaq  lira,  ri  jetaq  simb’alo  e  ri  jetaq  arpa,  ruk’  taq  b’ix  e  ruk’  q’ijlanik,  rumal rech che xch’aktajik jun nimalaj k’ulel e xesax ub’ik pa ri Isra’el. 52Ri Simon xtaqanik  che  kok’owisaxik  ronojel  taq  junab’  we  jun  q’ij  ri’  ruk’  nimalaj  ki’kotemal.  Kowlaj  juyub’  xub’an chrech ri ujuyub’al ri Tyoxlaj K’olb’al, che k’o ukoq chutzal Kowlaj K’olb’al e xjeqi’  chila’ kuk’ ri e’uwinaq.  53E  ri Simon aretaq chi’ krilo che ri uk’ojol Xwan, qastzij jun achi  chik, xukojo are kinimal konojel ri uchuq’ab’ che ek’o pa ri Gasara.    Ri utzalaj taq tzij kb’ix puwi’ ri Simon

141Pa  ri  junab’  wajxaqk’al  keb’  172 ,  ri  ajawinel  Demetri’o  ke’umulij  ri  achijab’  erech  ch’o’j e kb’e ub’ik pa ri Medi’a che utzukuxik jachintaq keto’wik che ub’anik ri ch’o’j chrij ri  Trifon.  2Ri  Arsases rajawinel ri Persi’a  e ri Medi’a, aretaq chi’ xreta’maj che ri Demetri’o  xok uloq pa ri rulew, xutaq ub’ik jun chkech ri nab’e kinimal ri rajch’o’jab’, arech k’aslik  ku’chapa’ uloq ri are’.  3Ri are’ xel ub’ik e xe’uqajb’ej ri achijab’ erech ch’o’j che erachi’l ri  Demetri’o,  k’aslik  xuchap  ub’ik  ri  are’;  kuk’am  ub’ik  chrech  ri  Arsases  e  ri  are’  xutz’apij  pache’.  4Ri ramaq’ ri Juda xuk’aslemaj     utzil pa ronojel ri taq uq’ijil     ri rajawib’al ri Simon.    Ri are’, xutzukuj ri utzil chrech ri utinimit    e utz ri uq’atb’altzij chkiwach     ri siwan utinimit,    xk’oji’ uq’ijil pa ronojel ri uk’aslemal.  5E ruk’ ri nimalaj uq’ijil,    xok pa ri Joppe e rokib’al     e releb’al ri jetaj ujukub’     kub’an chrech,    e xujaq ub’e pa ri ch’aqap     taq ulew ek’o pa ri polow.  6Kunimarisaj ri retal rulew ri ramaq’,    e xk’oji’ ri amaq’ pa ri uq’ab’,  7e ke’umulij ri sib’alaj winaq     che echapom ub’ik  Kub’an rech chrech ri Gasara,   __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI NAB’E KIWUJ E’AJMAKAB’E’O

42

       

ri B’et Sur e ri Kowlaj K’olb’al,  xujosq’ij chrech ronojel ri mes,  e man k’o ta jun k’o   uchuq’ab’ chuwach ri are’.  8Pa utzil xkitik ri winaq ri ulew,    ri ulew xuya’ ri jetaq uwach    ri jetaq tiko’n pa ri taq’aj xk’oji’ uwach.  9Ri enim taq winaq ket’uyi’ pa ri k’ayb’al,    konojel ktzijoj ri utzil ek’olik,    ri alab’om k’o je’lik     taq katz’yaq rech ch’o’j.  10Xuya ri kiwa ri jetaq tinimit,    xuyak kowlaj taq kitapya,    chi k’ate’ na xopanik ri uq’ijil     uk’isb’al ri uwachulew.  11Xuya ri utzil pa ri amaq’    e ri Isra’el xk’oji’ nimalaj uki’kotemal.  12Chkijunal winaq ket’uyi’ chuxe’     ri uche’al uva     e chuxe’ ri uche’al ri wikox    e man k’o ta jun winaq     kub’an k’ax chkech ri e’are’.  13Konojel ri winaq che xech’o’jinik     ruk’ ri are’ pa ri tinimit,     xsach kiwach    e pa taq we q’ij ri’,     xech’aktajik ri e’ajawinel.  14Ri winaq che ewonb’a’m kanoq     pa ri utinimit, kuya’ kichuq’ab’     konojel ri e’are’.    Kuk’aslemaj ri Pixab’ e kusach     kiwach konojel winaq eb’anal     taq k’ax e ri itzel taq winaq.  15Kukoj sib’alaj uq’ijil ri Tyoxlaj K’olb’al    e xuk’yarisaj ri pajb’al amaja’.    Xkik’ak’arisaj ri chapb’alq’ab’ kuk’ ri Esparta e ri Roma 16Aretaq chi’ xopanik utzijol pa ri Roma e pa ri Esparta che xkamik ri Jonatan, sib’alaj 

k’ax  xkina’o.  17K’atek’ut,  aretaq  chi’  kkito  che  are  ri  rachalal  Simon,  xkanaj  kanoq  pa  uk’exwach che nim chuchqajaw e che are are’ ktaqan kan puwi’ ri amaq’ e puwi’ ri jetaq  utinimit,  18kkitz’ib’aj  ub’ik  chrech  ri  are’  cho  pejäpik  taq  saq  ch’ich’  arech  kkik’ak’arisaj  ruk’ ri are’ ri utzil e ri chapb’alq’ab’ xkib’an kuk’ ri erachalal, ri Judas e ri Jonatan.  19Xsik’ix  weri’ chkiwach ri mulin ib’ pa ri Jerusalem.  20Are wa’ ri ukab’ esam uwach ri wuj che xkitaq ub’ik ri e’ajesparta:  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI NAB’E KIWUJ E’AJMAKAB’E’O

43

«Ri  eq’atb’altzij  e  ri  siwantinimit  ek’o  pa  ri  Esparta,  kkitaq  ub’ik  jun  rutzil  kiwach,  ri  nim  chuqajaw  Simon,  ri  enim  taq  winaq,  ri  echuchqajawib’  e  chkech  konojel  ri  siwantinimit  ri  e’ajjudi’o.  21Ri  e’ajtaqo’ntzij  che  xetaq  uloq  pa  we  qatinimit  xkiya  ub’ixik  chqech ri iq’ijil e ri iwu‐tzilal, ri uj sib’alaj utz xqilo che xeptik. 22Xa jek’uri’, ri uj xqatz’ib’aj  pa ri kiwuj ri siwantinimit, ri tzij xkiya ub’ixik, xqatz’ib’aj ruk’ we jetaq tzij ri’: Ri Numeni’o  uk’ojol ri Anti’oko, e ri Antipatros uk’ojol ri Jason, ekitaqo’ntzij ri e’ajjudi’o, xepetik waral  pa we qak’olb’al arech kkik’ak’arisaj ri utzil chqaxo’l.  23Utz chkiwach ri siwantinimit che  xe’kik’ulaj ruk’ nimalaj kiq’ijil we winaq ri’ e ri uya’ik ri kiwuj jawi’ k’olom wi ri kiwujil ri  tinimit,  arech  ri  siwantinimit  Esparta  kkik’ol  ri  na’tisab’al  iwech.  Xesax  uwach  jun  ukab’  wuj arech kya chrech ri nim chuchqajaw Simon».  24Chuwach chi aq’anoq weri’, ri Simon kutaq ub’ik ri Numeni’o pa ri Roma, kruk’aj ub’ik  nimalaj  kutb’al  rech  ri  chapb’alq’ab’  che  b’anom  ruk’  q’an  pwaq,  weri’  kpajanik  kaq’o’  lajujk’al  1.000  minas, rech ujikib’axik ri chapb’alq’ab’ kuk’ ri e’are’.    Jun wuj che kub’an toq’ob’ chrech ri uq’ijil ri Simon 25Xuwi  xketam’aj  ri  siwantinimit  weri’,  kkib’ij:  «¿Jas  jun  toq’ob’  kqab’an  uj  chrech  ri 

Simon e chkech ri e’uk’ojol? 26Rumal rech che ri are’, ri erachalal, xoquje’ ri e’ajuparachoch  ri utat qastzij kik’utum ri kichuq’ab’; ech’o’jinaq kuk’ ri e’uk’ulel ri Isra’el e naj xekik’yaq  ub’ik ri e’are’ chuwach ri Isra’el e xa jek’uri’ xeto’tajik chkiwach». Xkitz’ib’aj ri tzij ri’ cho  lejlikalaj taq saq ch’ich’ e xkixekab’a’ cho ri raqan taq ja pa ri juyub’ Si’on.  27Are wa’ ri kub’ij ri tzij ri’:  «Pa  ri  wajxaqlajuj  q’ij  chrech  ri  ik’  Elul,  pa  ri  wajxaqk’al  kab’lajuj  172   junab’;  pa  ri  urox junab’ chik che rech ri Simon, che nimalaj chuchqajaw pa ri Asaramel,  28pa ri nimalaj  mulin  ib’  kech  ri  chuchqajawib’,  kech  ri  ek’amalb’e’  chrech  ri  amaq’,  kech  ri  enim  taq  winaq rech ri siwantinimit, xya ub’ixik weri’:  29Aretaq  chi’  k’o  sib’alaj  ch’o’j  pa  ri  qamaq’,  ri  Simon  uk’ojol  ri  Matati’as,  chuchqajaw  chkixo’l ri e’ajuparachoch ri Jo’arib’ e ri erachalal, kkikoj kib’ pa ri k’ax e xewa’laj chkij ri  e’uk’ulel ri kamaq’, arech kkito’ uwach ri tyoxlaj k’olb’al e kkito’ uwach ri Pixab’, e xkich’ak  jun junalikalaj uq’ijil ri kitinimit.  30Ri Jonatan xa jun xub’an chrech ri utinimit, ri are’ xuxik  nimalaj  chuchqajaw,  k’atek’uri’  xkamik  e  xb’e  ub’ik  kuk’  ri  e’uwinaq.  31Ri  ekik’ulel  ri  e’ajjudi’o  xkaj  k’ut  kkinim  kib’  pa  ri  kulew  arech  kkichasaj  chi’  ri  tyoxlaj  kik’olb’al.  32K’atek’uri’, xwa’laj ri Simon arech kch’o’jinik che uto’ik uwach ri ramaq’. Xusach sib’alaj  uq’inomal  ri  are’  arech  k’o  ri  taq  kich’ich’  rech  ch’o’j  ri  achijab’  e  kutoj  kiq’ij  ri  e’are’.  33Kowlaj taq tinimit kub’an chkech ri jetaq utinimit ri Jude’a, xoquje’ jeri’ kub’an chrech ri  B’et  Sur,  pa taq  ri  retal rulew  ri  Jude’a,  jawi’  ek’o  wi ojer kanoq  ri  kich’ich’  rech ch’o’j  ri  e’uk’ulel, e xe’ukoj chila’ enikaj achijab’ e’ajjudi’o che erech ch’o’j.  34Xoquje’ jewa’ kub’an  chrech  ri  Joppe  che  k’o  chuchi’  ri  polow  e  chrech  ri  Gasara  che  k’o  pa  retal  taq  rulew  ri  Asoto, jawi’ ojer kanoq kijeqb’a’m wi kib’ ri ek’ulel, xe’ukoj kan chila’ enik’aj taq e’ajjudi’o  e xuya kanoq ronojel ri rajawaxik chkech.  35Ri siwantinimit xukajmaj ri che ri Simon man  xuk’ex ta ri utzij e che xuwi kraj kuya nimalaj uq’ijil ri amaq’; xki’uxisaj k’amal kib’e e nim  chuchqajaw chkech ri e’are’, rumal ronojel ri uchak b’antajinaq chi rumal ri are’, rumal ri  suk’ilaj  q’atb’altzij  ub’anom  e  che  man  xuk’ex  ta  ri  utzij  ruk’  ri  ramaq’  e  rumal  rech  che  sib’alaj  chakunimaq  che  uyakik  rib’  ri  siwantinimit.  36Pa  taq  ri  uq’ij  ri  are’,  ri  e’ajjudi’o  xekowinik xe’kesaj ub’ik pa ri kitinimit ri winaq che man junam taj kekojonik kuk’, xas are  xekowin  ub’ik  chkesaxik  pa  ri  Jerusalem  ri  Utinimit  ri  David,  jawi’  xkiyak  jun  kowlaj  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI NAB’E KIWUJ E’AJMAKAB’E’O

44

k’olb’al, jawi’ ke’el ub’ik che retzalalxik ri jetaq k’olb’al che k’o chunaqaj ri tyoxlaj k’olb’al e  nimalaj  k’ax  xkib’an  chuwach  ri  Tyoxlaj  Ub’antajik.  37Ke’ukoj  kan  chila’  enik’aj  achijab’  erech ch’o’j che e’ajjudi’o e kowlaj uyakik xub’ano arech kuto’ uwach ri rulew e ri tinimit,  k’atek’uri’, kuyak ri utapya ri Jerusalem.  38Rumal  k’uwa’  weri’,  ri  ajawinel  Demetri’o  xujikib’a’  pa  ri  chuchqajawisanik,  39xutz’ib’aj ub’i’ chkixo’l ri erachi’l ri are’ e xuya nimalaj uq’ijil ri are’.  40Rumal rech che ri  ajawinel reta’m, che chkiwach ri e’ajromano, ri e’ajjudi’o, ekachi’l, kiya’om kiwach kuk’ e  ekachalal  ri  e’are’,  e  xekik’ulu  ri  erajtaqo’ntzij  ri  Simon  ruk’  nimalaj  kiq’ijil,  41k’atek’uri’,  chkiwach ri e’ajjudi’o e chkiwach ri echuchqajawib’, utz xkilo  che xas pa junalik, nimalaj  chuchaqajaw  ri  Simon  chkech  ri  e’are’,  chi  k’ate’  na  kopanik  jun  q’axel  utzij  ri  Dyos  che  kkub’a’x  k’u’x  chrij;  42xoquje’  che  k’amalb’e  chkech  ri  e’are’,  e  che  are  kb’inik  jachin  taq  ketak’i’ chrij ri chak kb’an pa ri tyoxlaj k’olb’al, jachin ke’ajawinik pakiwi’ ri amaq’, puwi’ ri  jetaq ch’ich’ rech ch’o’j e puwi’ ri kowlaj taq k’olb’al;  43xqaj chkiwach che are are’ kchajin  rech ri tyoxlaj k’olb’al, che konojel kkinimaj utzij, che ktz’ib’ax ronojel ri jetaq wuj rech ri  amaq’, pa ri ub’i’ ri are’, che kukoj ri kyaqtuntuj taq ratz’yaq e che kuwiq rib’ ruk’ ri q’an  pwaq. 44Man ya’tal ta chrech jun chkech ri siwantinimit e chkech ri chuchqajawib’, kuk’yaq  jun  chrech we  tzij  ri’,  on  che kuk’ule’laj  jun  chrech  ri  jetaq  utaqanik,  on  che pa  awatalik  ke’umulij  ri  siwantinimit  e  man  k’o  ta  kub’ij  chrech  ri  are’,  e  man  ya’tal  taj  kukoj  ri  kyaqtuntuj  e  ri  q’an  pwaq  wiqib’al  ratz’yaq.  45Ronojel  ri  winaq  che  kuk’ule’laj  we  xchomaxik  ri’  on  we  kq’ax  puwi’  jun  chkech  we  tzij  ri’,  kk’ajisax  uwach  ri’.  46Konojel  ri  siwantinimit utz xkito che kya’taj chrech ri Simon kub’an ri jastaq jacha ri xchomaxik ri’.  47Ri Simon xuk’amowaj weri’ e krilo che utz we kpatanajik pa ri chuchqajaw, we k’amalb’e  e we q’atb’altzij chkech ri e’ajjudi’o e chkech ri echuchqajawib’ e we are kinimal konojel.   48Xtaq utz’ib’axik weri’ pa lejlik taq saq ch’ich’ e kokisaxik pa ri tyoxlaj k’olb’al, pa jun  k’olb’al jawi’ kilitajik kumal konojel winaq,  49e kk’ol nik’aj we jetaq wuj ri’ pa ri uk’olb’al ri  Q’inomal, e kya kan pakiq’ab’ ri Simon e ri e’uk’ojol».    Uwuj ri Uwuq Anti’oko. Ksutix rij ri Dora

151Ri Anti’oko uk’ojol ri ajawinel Demetri’o, kutaq jun wuj chrech ri Simon, chuchqajaw e  k’amalb’e chkech ri e’ajjudi’o, e chkech konojel ri amaq’, chi  pa ri ch’aqap taq ulew uloq  che ek’o pa ri polow, 2ri wuj jewa’ kub’ij ri’:  «Ri  ajawinel  Anti’oko  kuya  apanoq  jun  rutzil  uwach  ri  Simon,  nim  chuchqajaw  e  k’amalb’e’,  jun  rutzil  kiwach  ri  amaq’  e’ajjudi’o.  3Rumal  rech  che  enik’aj  elaq’omab’  xekichapa’  ri  kajawib’al  ri  eqatat,  e  che  xichomaj  kincha’a’  ri  taqal  chwech  puwi’  ri  nukowinem e kinb’an chrech jacha ri ub’anom kanoq, e che ri in  xe’inmolo sib’alaj ek’ya  achijab’  erech  ch’o’j  e  nusuk’umam  jetaq  jukub’  rech  ch’o’j,  4rumal  rech  che  ri  in  kwaj  kinqaj ub’ik pa ri jetaq jukub’ e ke’inwoqataj ri jachintaq xkik’is tzij puwi’ e ri xeb’anow  k’ax chrech ek’ya taq utinimit ri wajawaremal,  5kamik ri’, ri in kinjikib’a’ chi jumul ub’ixik,  che  awech  ri  at  ronojel  ri  kkitaq  ub’ik  chawech  ri  enab’e  e’ajawinel  chnuwach  ri  in,  e  ronojel  ri  jetaq  sipanik  chik  che  xkib’ij  e’are’  che  man  kaya  ta  chik.  6Ri  in  kinya’  alaj  chawech  che  kb’an  ri  pwaq  ruk’  ri  awachb’al  ri  at  e  kokisaxik  pa  ronojel  ri  awulew.  7Ri  Jerusalem e ri tyoxlaj k’olb’al, man k’o ta jun k’o ukowinem puwi’; ronojel ri jetaq ch’ich’  xab’ano e ri kowlaj taq k’olb’al xayako che k’o pa ri aq’ab’ ri at, chkanaj b’a’ kanoq pa ri  aq’ab’.  8Ronojel  ri  pwaq  che  rajawaxik  katoj  ri  at  chrech  ri  uq’inomal  ri  ajawinel  on  ri  rajawaxik katoj ne’ chwe’q kab’ij, chi kamik ri’ e chi pa junalik ub’ik ri’ ksipax chawech ri  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI NAB’E KIWUJ E’AJMAKAB’E’O

45

at.  9E  aretaq  chi’  xch’akataj  qumal  ri  qajawib’al,  ri  uj  kqaya’  nimalaj  aq’ijil  ri’  ri  at,  ri  atinimit e ri tyoxlaj k’olb’al, e ri aq’ijil sib’alaj kch’ub’lin na ri’ puwi’ ronojel ri uwachulew».  10Pa ri junab’ wajxaqk’al kajlajuj  174  ri Anti’oko kb’e ub’ik pa ri kitinimit ri ojer taq  unan  utat,  e  konojel  ri  achijab’  erech  ch’o’  xeqa’x  ub’ik  ruk’  ri  are’,  xa  jek’uri’  xaq  ekeb’  oxib’ chik xekanaj kan ruk’ ri Trifon.  11Ri Anti’oko xb’e che roqataxik e ri Trifon xanimaj  ub’ik e xuto’ rib’ pa ri Dora chuchi’ ri polow,  12rumal rech che krilo che ri k’ax xumulij rib’  puwi’ ri are’ e che ri achijab’ erachi’l xkiya’ kanoq ri are’.  13Ri Anti’oko kpetik e kujeqeb’a’  rib’ chuwach ri Dora kuk’ ri jo’lajujchuy  120.000  achijab’ erech ch’o’j e ri echuy  8.000   achijab’ che kikejb’em ri kej.  14Xutz’apij ri tinimit e chuchi’ ri polow keqib’ uloq ri jukub’,  xa jek’uri’ xupitz’ej ri tinimit chi pa ri ulew e chi pa ri polow e man kuya ta alaj che kokik  on kel ub’ik jun winaq.    Ri e’ajtaqo’ntzij xetaq ub’ik pa ri Roma, ketzalij pa ri Jude’a e kkya ub’ixik ri chapb’alq’ab’ xb’an kuk’ ri e’ajromano 15K’atek’uri’, ri Numeni’o e ri erachi’l ub’ik kepe uloq chi pa ri Roma, kuk’am uloq nik’aj 

taq wuj kech ri e’ajawinel e kech ri jetaq amaq’; jewa’ ri kub’ij ri’ jetaq wuj ri’:  16«Ri Lusi’o, kitaqo’n ri e’ajromanos, kutaq ub’ik jun rutzil uwach ri ajawinel Toleme’o.  17Ri e’ajtaqo’ntzij kitaqom uloq ri Judi’o, xepe quk’ ri uj arech kekik’ak’arisaj quk’ ri uj ri  achi’l ib’ e ri ojer chapb’alq’ab’, ri e’are’ che etaqo’m uloq rumal ri nim chuchqajaw Simon  e kumal ri siwantinimit kech ri e’ajjudi’o.  18Xkik’am uloq chqech jun q’an pwaq to’b’al ib’  che  kupaj  kaq’o’  lajujk’al  1.000   minas.  19Rumal  k’uwa’,  utz  chqawach  ri  uj  keqtz’ib’aj  ub’ik ri e’ajawinel e ri jetaq amaq’ arech man kkib’an ta k’ax chkech ri e’are’ e arech man  kech’o’jin  ta  kuk’,  kuk’  ri  jetaq  kitinimit,  ruk’  ri  kulew  e  arech  man  keto’b’  ta  kuk’  ri  jachintaq kech’o’jinik kuk’ ri e’are’.  20Ri uj xqachomaj che kqak’am ri sipanik xkitaq uloq  chqech.  21We  ek’o  enik’aj  e’itzel  taq  winaq  ke’animaj  pa  ri  kamaq’  e  ke’kito’  kib’  pa  ri  iwech ix, che’ijacha’ b’a’ chrech ri nim chuchqajaw Simon, arech kuk’ajisaj kiwach jacha ri  kub’ij ri pixab’». 22Xoquje’ jewa’ ri wuj ri’ xtaq chrech ri ajawinel Demetri’o, chrech ri Atalo  e  chrech  ri  Ari’arates,  chrech  ri  Arsase  23e  chkech  konojel  ri  jetaq  amaq’:  chrech  ri  Sampsamo,  chkech  ri  e’ajesparta,  chrech  ri  Delos,  chrech  ri  Mindos,  chrech  ri  Sisi’one,  chrech ri Kari’e, chrech ri Samos, chrech ri Pamfili’a, chrech ri Lisi’a, chrech ri Halikarnase,  chrech ri Rodas, chrech ri Faselis, chrech ri Kos, chrech ri Side, chrech ri Arados, chrech ri  Gortine, chrech ri Knide, chrech ri Chipre e chrech ri Sirene.  24Xoquje’ xkesaj chi uwach pa  jun wuj chik we wuj ri’ rech ri nim chuchqajaw Simon.    Ri uwuq Anti’oko, kusutij rij ri Dora, itzel ri Simon chuwach e kutaq uyajik ri are’ 25Ri  ajawinel  Anti’oko,  xusutij  rij  ri  Dora  chuwach  apanoq,  ronojel  q’ij  ke’utaq  ub’ik 

enik’aj ajch’o’j arech keb’e chrij ri tinimit e kub’an nik’aj taq chukb’al rech ch’o’j. Xutz’apij  ri ub’e ri Trifon e man k’o ta jun kkowinik kel ub’ik on kok ub’ik.  26Ri Simon ke’utaq ub’ik  chrech ri are’ jo’q’o’  2.000  e’utzalaj taq achijab’ chrech ri ch’o’j arech kkito’ che ub’anik  ri ch’o’j, xoquje’ xaq uwi’ chi apan ri’ ri saq pwaq e ri q’an pwaq e sib’alaj k’ya jastaq chik.  27K’atek’uri’,  man  xraj  taj  kuk’am  ri  xtaq  ub’ik  chrech;  xoquje’  xusach  ronojel  ri  xutaq  ub’ixik chrech ri Simon e jun chik winaq xub’an chuwach ri Simon.   __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI NAB’E KIWUJ E’AJMAKAB’E’O

46 28Xutaq ub’ik ruk’ ri are’ ri Atenob’i’o, jun chkech ri erachi’l, arech ke’ch’aw ruk’ ri are’ e 

arech  kub’ij  chrech  weri’:  «Ri  ix,  ix  kanajinaq  pa  ri  Joppe,  pa  ri  Gasara  e  pa  ri  Kowlaj  K’olb’al k’o pa ri Jerusalem, che e’utinimit ri wajawaremal.  29Ri ix xik’is tzij puwi’ ri jetaq  rulew  e  sib’alaj  k’ax  xib’an  pa  ri  tinimit  e  xib’an  iwech  chrech  k’ya  taq  utinimit  ri  wajawaremal.  30Kamik  ri’,  chitzalijisaj  b’a’  ri  jetaq  tinimit  che  xib’an  iwech  chrech  e  ri  alkab’al kkitoj ri ch’aqap taq ulew che man ek’o ta pa ri rulew ri Jude’a.  31On chitojo’ b’a’  pa uk’exwach weri’ juq’o’ ok’al  500  talentos saq pwaq e juq’o’ ok’al chik, tojb’al rech ri  sib’alaj k’ax xib’ano e rech ri alkab’al kech ri jetaq tinimit. We man kitojo weri’, ri uj kujb’e  ri’  che  ub’anik  ri  ch’o’j  chiwech».  32Ri  Atenob’i’o,  rachi’l  ri  ajawinel,  kopanik  pa  ri  Jerusalem, e aretaq chi’ krilo che je’lik ub’anom ri Simon, krilo ri k’olb’al taq ulaq’ che q’an  pwaq  e  saq  pwaq  e  ronojel  ri  utzalaj  ta  jastaq  k’o  ruk’  ri  are’,  sachib’al  k’u’x  xkanajik.  E  xuk’ut chuwach ri utzij ri ajawinel.   33E ri Simon kutzalejisaj uwach ri utzij ruk’ we tzij ri’: «Ri uj man k’o ta ulew qachapom  che man qech taj on qachapom nik’aj jastaq che rech jun chik winaq, xane are qachapom ri  kichak kechb’al ri eqatat; che keb’ oxib’ junab’ e man suk’il taj xk’oji’ pa kiq’ab’ ri eqak’ulel.  34E ri uj aretaq chi’ xqilo che jun utz q’ij, xqachap chi jumul ri kechb’al ri eqatat.  35E puwi’  ri Joppe e ri Gasara che kach’a’ uloq chqech, we jetaq tinimit ri’ sib’alaj ib’anal k’ax chkech  ri siwantinimit e xkik’is tzij puwi’ ri qamaq’. Pakiwi’ ri tinimit ri’ kqaya’ ri’ ok’al talentos».  Ri  ajtaqo’ntzij  Tenob’i’o,  man  k’o  jun  jun  tzij  xub’ij.  36Xane  ktzalij  ub’ik  ruk’  uq’aq’al  royowal ruk’ ri ajawinel e kub’ij chrech ri utzalejixik uwach ri utzij, ri je’likalaj ub’anom ri  Simon e ronojel ri xrilo. Ruk’ weri’ ri ajawinel xyakataj nimalaj uq’aq’al royowal.    Ri q’atb’altzij Sendeb’e’o kub’an k’ax chech ri Jude’a 37K’atek’uri’,  ri  Trifon  xaq’an  ub’ik  pa  jun  jukub’  e  kanimaj  ub’ik  pa  ri  Ortosi’a.  38Ri 

ajawinel  kukoj  ri  Sendeb’e’o  k’amalb’e  pa  taq  ri  ulew  Chuchi’  ri  Polow  e  kujach  puq’ab’  e’achijab’ erech ch’o’j che keb’in chakaqan e achijab’ che kikejb’em ri kej.  39Kutaq ri are’  che  kujeqeb’a’  rib’  chuwach  apan  ri  Jude’a  e  che  uyakik  ri  Sedron,  kowlaj  taq  uchi’ja  chrech  e  kub’an  ri  ch’o’j  chkech  ri  siwantinimit;  ri  ajawinel  xb’e  che  roqataxik  ri  Trifon.  40Ri Sendeb’e’o kb’e pa ri Yamni’a e xumajij ub’anik k’ax chkech ri siwantinimit, xunim rib’  pa  ri  Jude’a,  xok  chkitz’apisaxik  ri  winaq  e  xe’ukamisaj  chi  nik’aj.  41Xuyak  chi  jumul  ri  Sedron e ke’ukoj chila’ enik’aj achijab’ che kikejb’em ri kej e achijab’ keb’in chkaqan arech  ke’el ub’ik pa taq ri ub’e ri Jude’a, jacha xtaqan ri ajawinel chrech ri are’.    Xech’akan ri e’uk’ojol ri Simon puwi’ ri Sendeb’e’o

161Ri Xwan kapaqi’ uloq chi pa ri Gasara uloq che ub’ixik chrech ri utat Simon ri xub’an ri  Sendeb’e’o.  2K’atek’uri’, ri Simon ke’usik’ij ri ekeb’ nab’e’al taq uk’ojol, ri Judas e ri Xwan e  kub’ij  chkech:  «Ri  ewachalal  e  ri  in,  ri  e’ajuparachoch  ri  nutat,  ujch’o’jininaq  kuk’  ri  e’uk’ulel  ri  Isra’el  chi  pa  qak’ojolil  uloq  chi  k’ate’  we  q’ij  kamik  ri’  e  k’ya  taq  mul  xujkowinik  xqato’  uwach  ri  Isra’el.  3Ri  in,  kamik  ri’,  in  ri’j  chik,  k’atek’uri’  ri  ix  rumal  ri  utoq’ob’ ri kaj, ix k’o pa ri utzalaj taq ijunab’: chixkanaj b’a’ pa ri nuk’olb’al e pa ri uk’olb’al  ri  wachalal  e  je’xich’o’jinoq  rech  utoq’ob’isak  kiwach  ri  qamaq’,  e  ri  uchuq’ab’  ri  Kaj  chk’oji’  b’a’  iwuk’».  4K’atek’uri’,  ke’ucha’  pa  ri  tinimit  kachuy  lajujq’o’  20.000   achijab’  erech ch’o’j e achijab’ che kikejb’em ri kej e keb’e ub’ik chrij ri Kendeb’e’o, xekanaj kanoq  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI NAB’E KIWUJ E’AJMAKAB’E’O

47

chaq’ab’ pa ri Modin.  5Xewa’lij ub’ik aq’ab’il, e xeb’e ub’ik cho ri taq’aj. K’atek’uri’, sib’alaj  ek’ya  e’ajch’o’jab’  epetinaq  uloq  che  kik’ulik  ri  e’are’,  chi  achijab’  keb’in  chkaqan  e  chi  achijab’  ek’o  chrij  kej.  Jun  nimaja’  kutas  kixo’l  ri  e’are’.  6Ri  Xwan,  ruk’  ri  erachi’l,  xkisuk’umaj kib’ chkitak’ab’a’xik kib’ chkiwach ri ekik’ulel, e rumal che krilo che ri erachi’l  kkixib’ij kib’ kkiq’axej ub’ik ri nimaja’, are are’ nab’e kuq’axej ub’ik ri nimaja’. Aretaq chi’ ri  erachi’l  kkil  weri’,  xoquje’  ketere’  ub’ik  chrij  ri  are’.  7Keb’  jt’ub’  kub’an  chkech  ri  erachi’l  che keb’in chkaqan e ke’uya panik’aj chkech e’are’ ri achijab’ che ek’o chrij kej, rumal rech,  ri achijab’ che kikejb’em ri kej ek’o kuk’ ri ek’ulel, sib’alaj ek’ya.  8Xoq’esaxik ri taq ruk’a’  wakax e ri Sendeb’e’o kanimaj ub’ik erachi’l ri erajch’o’jab’; sib’alaj ek’ya chkech ri e’are’  xeqajik  e  xekamik;  ri  xeto’taj  na  kanoq  ke’animaj  ub’ik  pa  ri  kowlaj  k’olb’al.  9K’atek’uri’,  xsokitajik  ri  Judas  che  rachalal  ri  Xwan.  E  ri  Xwan  chi  keroqataj  ri  e’are’  chi  k’ate’  na  ri  Sendeb’e’o kopanik pa ri Sedron che are are’ xyakow chi jumul.  10Xoquje’ xe’animaj ub’ik e  xekik’u’  kib’  pa  taq  ri  keq’te’  k’o  pa  ri  rulew  ri  Asoto  e  ri  Xwan  xut’iq  ub’i  q’a’q  chrech.  Ejo’q’o’  2.000  xekam chkixo’l ri e’are’, e ri Xwan pa utzil xtzalij ub’ik pa ri Jude’a.    Ri Simon kkam pa ri Dok. Ri uk’ojol ri Xwan kkanaj kanoq pa uk’exwach 11Ri 

Toleme’o  uk’ojol  ri  Ab’ub’os,  ri  are’  xokisaxik  k’amalb’e  puwi’  ri  taq’aj  rech  ri  Jeriko; e  ri  are’  k’o  sib’alaj  uq’an  pwaq e  saq  pwaq,  12xane  ri  are  uji’  ri  nim  chuchqajaw.  13Sib’alaj  nimal  xub’an  ri  ranima’  xa  jek’uri’  xraj  kub’an  rech  chrech  ri  amaq’,  e  arech  kkowin  chrech  weri’,  kuchomaj  jas  ukamisaxik  kub’an  ri  Simon  e  ri  e’uk’ojol,  arech  kuchasaj kiwach. 14K’atek’uri’, ri Simon xb’e che utzalixik ri jetaq tinimit ek’o pa amaq’, are  kraj  utz  kb’an  pa  ronojel  taq  ri  jetaq  tinimit.  Kxuli’  uloq  pa  ri  Jeriko,  erachi’l  uloq  ri  e’uk’ojol ri Matati’as e ri Judas. Are ri junab’ wajxaqk’al wuqlajuj  177 , pa ri uju’lajuj ik’,  che are ri ik’ Seb’at.  15Ri uk’ojol ri Ab’ub’os ke’uk’ulu’ ri e’are’ ruk’ jun k’amb’al pa jun alaj  kowlaj  k’olb’al  che  ub’i’  Dok,  che  are  are’  xyakowik.  Kuya  jun  nimalaj  w’a’im  chkech  ri  e’are’  e  ke’uk’u’  uloq  enik’aj  achijab’  pa  ri  kowlaj  k’olb’al.  16Aretaq  chi’  ri  Simon  e  ri  e’uk’ojol  eq’ab’arel  chik,  ri  Toleme’o  kwa’lajik  kuk’  ri  erachi’l,  xkichap  ri  kich’ich’  rech  ch’o’j,  e  chi  aninaq  kkik’yaq  kib’  puwi’  ri  Simon  jawi’  tajin  kewa’  wi  e  kkikamisaj  ri  are’  erachi’l  ri  ekeb’  uk’ojol,  xoquje’  ejujun  chkech  ri  e’upataninel.  17Ruk’  weri’  xub’an  jun  nimalaj itzel e xutzalij itzel pa uk’axel utzil.  18Ri  Toleme’o  kutz’ib’aj  apanoq  jun  wuj  chrech  ri  ajawinel,  kub’ij  apan  chrech  ri  xk’ulmatajik, e kuta apan chrech arech ke’utaq uloq enik’aj achijab’ erech ch’o’j che uto’ik  ri  are’  e  arech  kujach  chrech  ri  Tolome’o  ri  jetaq  utinimit  e  ri  amaq’.  19Ke’utaq  chi  ub’ik  enik’aj e’ajtaqo’ntzij pa ri Gasara arech ke’kikamisaj ri Xwan. Kutaq ub’ik jun wuj chkech ri  e’ajkili’arko,  ke’usik’ij  apanoq  arech  kepe  uloq  ruk’  ri  are’  arech  kuya’  saq  pwaq,  q’an  pwaq  e  jetaq  sipanik  chkech.  20Ke’utaq  chi  ub’ik  enik’aj  arech  kkib’an  kech  chrech  ri  Jerusalem e ri ujuyub’ ri tyoxlaj k’olb’al.  21K’atek’ut, jun winaq xnab’ejik ub’ik che ub’ixik  chrech  ri  Xwan  pa  ri  Gasara,  che  ri  utat  e  ri  uk’ojol  xekamik,  e  xutz’aqatisaj  ub’ixik:  «Xoquje’ xe’utaq uloq enik’aj winaq arech ka’tkikamsaj ri at».  22Aretaq chi’ xuta we tzij ri’,  ri Xwan sib’alaj k’ax xkanajik; ke’uchap ri achijab’ che eptinaq uloq che ukamisaxik ri are’  e xe’ukamisaj, rumal rech che xreta’maj che are kkaj kkichup uwach ri are’.   23Ri  nik’aj  taq  uchak  chik  xub’an  ri  Xwan,  ri  ch’o’j  xub’ano,  ri  jetaq  mayib’al,  ri  jetaq  tapya  xuyako  e  ri  nik’aj  taq  chak  chik  xub’ano,  24ronojel  tz’ib’atalik  pa  ri  Uwuj  ri  jetaq  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI NAB’E KIWUJ E’AJMAKAB’E’O

48

Ujunab’  ri  Uchak  Upatan,  chi  pa  ri  jun  q’ij  che  xokisaxik  nimalaj  chuchqajaw  uk’exwach  kanoq ri utat. 

__________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI NAB’E KIWUJ E’AJMAKAB’E’O

49

   

RI UKAB’ KIWUJ E’AJMAKAB’E’O 

Ktaq ub’ik nik’aj taq wuj chkech Ktaq ub’ik nik’aj taq wuj chkech ri e’ajjudi’o ek’o pa ri Egipto. Ri nab’e wuj

11Chkech ri eqachalal e’ajjudi’o ek’o pa ri Egipto, kkiya apan jun rutzil kiwach ri ekachalal  e’ajjudi’o  ek’o  pa  ri  Jerusalem  e  ri  ek’o  pa  ri  rulew  ri  Jude’a,  kkaj  apan  chkech  jun  ki’kotemalaj  utzil.  2Chixunojisaj  b’a’  ri  Dyos  chrech  ri  jetaq  usipanik  e  chunatisaj  b’a’  ri  chapb’al uq’ab’ xub’an ruk’ ri Ab’raham, ri Isa’ak e ri Jakob’, ri qastzij e’upataninel che man  xkik’ex ta ri kitzij chrech.  3Chuya’ b’a’ jun iwanima’ iwonojel, arech kiq’ijlaj e arech kib’an  ri urayib’al  ranima’, ruk’ utzalaj iwanima’ e utzalaj ichomanik.  4Chujaqa’ b’a’ ri iwanima’  chrech  ri  upixab’  e  chrech  taq  ri  utzij  rajawaxik  kb’anik  e  chuya  b’a’  ri  utzil  chiwech.  5Chutatab’ej b’a’ ri kik’omij chrech e chixukuyu’ b’a’ e mixuya’ b’a’ kanoq pa taq ri uq’ijil ri  k’ax.  6Pa  we  k’olb’al  ri’,  kamik  ri’  are  wa’  ri  kqak’omij  piwi’  ri  ix.  7Chuxe’  kanoq  ri  rajawib’al  ri  Demetri’o,  pa  ri  junab’  wajxaqk’al  b’elejlajuj  169 ,  ri  uj,  uj  ajjudi’o,  xixqatz’ib’aj ub’ik jewa’ ri’: «Chi arechi’ uj k’o pa ri nimalaj k’ax che xpe paqawi’ pa taq we  junab’  ri’,  chi  arechi’  che  ri  Jason  e  ri  erachi’l  xkib’an  k’ax  chrech  ri  tyoxlaj  ulew  e  ri  ajawib’al,  8xkiporoj  ri  nim  uchi’  ri  Nim  Rachoch  ri  Dyos  e  kkiq’ejej  ri  suk’alaj  kik’el,  che  arechi’  ri  uj  qak’omim  chrech  ri  Ajawxel  e  xujutatab’ej;  xqachi’j  jun  tab’al  toq’ob’  ruk’  utzalaj  k’aj;  xqatzij  ri  jetaq  chajb’al  e  xqachi’j  ri  jetaq  kaxlanwa».  9Xoquje’  kamik  ri’  kixqatz’ib’aj apanoq ri ix arech kik’owisaj ri nimaq’ij rech ri Tz’um taq Ja pa ri ik’ rech ri  Kisle’u; 10are ri junab’ b’elejk’al  188 .     Ri utz’ib’axik ri ukab’ wuj ktaq ub’ik pa ri Egipto

Ri ek’o pa ri Jerusalem e ri ek’o pa ri Jude’a, ri e’ajawab’ e ri Judas, kkiya apan jun rutzil  uwach ri Aristob’ulo, ajpixb’anel rech ri ajawinel Toleme’o e kija’al ri echuchqajawib’, che  etyoxrisam rumal kech ri e’ajjudi’o ek’o pa ri Egipto, kqaya apan jun rutzil kiwach.    Ri maltyoxinik puwi’ ri k’ax xuriq ri Anti’oko 11Ri uj che xujukol ri Dyos chuwach ri nimalaj taq k’ax, ri uj sib’alaj kqamaltyoxij chrech 

ri are’ che are xya’ow qachuq’ab’ chuwach ri ajawinel,  12rumal rech che ri Are’ xe’uk’yaq  ub’ik  ri  jachintaq  tajin  kech’o’jinik  chrij  ri  tyoxlaj  tinimit.  13Rumal  rech  che  aretaq  chi’  xopan  ri  kinimal  pa  ri  Persi’a  che  erachi’l  uloq  ri  achijab’  erech  ch’o’j  e  che  jacha  man  kb’an  ta  kowinem  rumal  rech  che  k’o  sib’alaj  uchuq’ab’,  ri  e’are’  xane  xech’aktajik  pa  ri  nim  rachoch  ri  Nane’a,  rumal  ri  jun  k’amb’al  xkikoj  ri  echuchqajawib’  chrech.  14Ri  Anti’oko,  b’enaq  ub’ik kuk’  ri erachi’l,  xe’opanik  pa  ri  jun k’olb’al  ri’, rumal rech are kraj  kk’uli’  ruk’  ri  esal  uwach  dyos  Nana’i’a,  arech  kuriq  nimalaj  taq  uq’inomal  rumal  ri  k’ulanem.  15Ri  echuchqajawib’  rech  ri  Nane’a  xkesaj  uloq,  e  ri  are’  xopan  kuk’  xaq  ekeb’  oxib’  winaq  pa  ri  tyoxlaj  ja,  xkitz’apij  ri  uchi’ja  aretaq  chi’  okinaq  chi  ub’ik  ri  Anti’oko,  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI UKAB’ KIWUJ E’AJMAKAB’E’O

50 16xkijaq  ri  jun  uchi’ja  k’utalik  chuxe’  ri  xot,  e  xkipuch’o  ri  kinimal  aretaq  chi’  xkik’yaq 

cha’b’aj.  Kkimucho  ri  are’,  ri  ujolom  che  xkiqupij,  xkik’yaq  uloq  chkech  ri  jachintaq  man  ek’o  ta  chila’  kuk’.  17Tewchi’talik  b’a’  ri  Qadyos  pa  ronojel  jastaq,  ri  are’  che  xe’ujach  ri  eb’anal taq k’ax pa ri kamikal.    Ri tyoxlaj q’aq’, chi mayib’al uwach man xchup ta chik 18Petinaq 

chi  uloq  che  kqa’ok’owisaj  ri  juwinaq  job’  rech  ri  Kisle’u,  che  kqana’tisaj  xch’ajch’ob’exik ri Nim Rachoch ri Dyos, ri uj utz xqilo che utz kqab’ij weri’ chiwech, arech  xoquje’ ri ix ki’ok’owisaj we nimaq’ij ri’, unimaq’ij ri tz’um  taq ja e unimaq’ij ri q’aq’ che  xq’alajinik  aretaq  chi’  ri  Nehemi’as  xuchi’j  ri  tab’al  toq’ob’,  ri  are’  che  xuyak  ri  tyoxlaj  k’olb’al e ri tab’al toq’ob’.  19Rumal rech che aretaq chi’ xek’am ub’ik ri eqatat pa ri Persi’a,  ri  e’utzalaj  taq  chuchqajawib’  chuwac  ri  Dyos  aretaq  chi’  weri’,  ri  e’are’  xkik’am  ukoq  ri  q’aq’  cho  ri  tab’al  toq’ob’  e  xkik’u’o  pa  jun  jul  che  jeri’  jacha  ujul  jun  chaqi’j  k’uwa’.  Xkijeqab’a’ uk’u’ik e xa jek’uri’ man k’o ta jun winaq xreta’maj we jun k’olb’al ri’. 20K’ya taq  junab’ chi aq’anoq chuwach weri’, aretaq chi’ utz chik chuwach ri Dyos, ri Nehemi’as xtaq  rumal ri rajawinel ri Persi’a, arech ktaqanik che ri eki’ja’al kanoq ri echuchqajaw ke’ok che  utzukuxik ri q’aq’ che kik’u’um kanoq ri e’are’.  21K’atek’uri’, rumal rech che ri e’are’ xkib’ij  che man k’o ta q’aq’ xkiriqo xane jun tzatzalaj ja’, ri e’are’ xe’utaqo arech kkesaj uloq ri ja’  e  kkik’am  uloq.  Aretaq  chi’  xk’amataj  uloq  ri  ja’,  ri  Nehemi’as  ke’utaq  ri  echuchqajawib’  arech kkichikej we ja’ ri’ puwi’ ri si’ rech ri tab’al toq’ob’ e puwi’ ronojel ri uya’om puwi’.  22Aretaq chi’ xb’antaj ri xtaqan chrech e aretaq chi’ q’axinaq chi jub’iq’ e ri nab’e kanoq che  q’eqmuj, xel uloq ri q’ij e xk’at uloq jun nimalaj ujuluwq’aq’  e konojel mayib’al xekanajik  kanoq.   23Aretaq chi’ tajin kk’atik ri tab’al toq’ob’, ri echuchqajawib’ tajin kkib’an kich’ab’al ruk’  ri  Dyos:  konojel  ri  echuchqajawib’  ek’o  ruk’  ri  Jonatan  are  kemajowik,  ri  enik’aj  taq  enima’q  taq  winaq  chik  jacha  ri  Nehemi’as,  kkitzalij  uwach  ri  ch’ab’al.  24Jewa’  ri  ch’ab’al  kkib’ano ri’: «Ajawxel, Ajawxel Dyos, K’iytsanel rech ronojel, at kxib’ix ib’ chawech e at k’o  achuq’ab’, at suk’, at katoq’ob’isaj wachaj, xuwi ri at, at ajawinel e xuwi ri at, at utz,  25xuwi  ri at kato’ kiwach ri winaq, xuwi ri at, at suk’, xuwi ri at at kowinnel chech ronojel jastaq  uwach e man k’o ta ak’isik, ri at che kakol ri Isra’el chuwach ronojel itzel, ri at che xe’acha’  ri eqatat e xe’atyoxrisaj,  26chak’ama’ b’a’ we tab’al toq’ob’ ri’ rech utoq’ob’isaxik kiwach ri  siwan atinimit Isra’el; chak’olo’ b’a’ ri awechb’al e chatyoxrisaj b’a’ ri are’. 27Che’amulij b’a’  ri eqawinaq uj kijub’um kib’ pa taq k’olb’al, chato’o b’a’ kiwach ri eximitalik pa ri chak pa  taq jetaq amaq’ chik, chatk’ay b’a’ uloq chkech ri ketzelax kiwach e ri xaq kimoch’em kib’,  e chketamaj b’a’ ri e’itzel winaq che at ri at Qadyos.  28Chak’ajisaj b’a’ kiwach ri jachintaq  kkib’an k’ax chqech ri uj e ri sib’alaj kketzelaj qawach,  29chakojo’ b’a’ ri siwan atinimit pa  ri tyoxlaj ak’olb’al, jacha xub’ij ri Mo’ises».  30Ri  echuchqajawib’  xkixirerej  ri  taq  b’ix  ruk’  ri  jetaq  harpa.  31Aretaq  chi’  chaj  chik  ri  tab’al  toq’ob’,  ri  Nehemi’as  xtaqanik  arech  kq’ejik  ri  ja’  xto’taj  na  kanoq  puwi’  ri  nimalaj  taq  ab’aj.  32Aretaq  chi’  xb’antaj  weri’,  xk’at  uloq  jun  q’aq’  che  xsach  ub’ik  pa  ri  je’likalaj  q’aq’,  che  tajin  kle’b’letik  cho  ri  ab’aj  rech  tab’al  toq’ob’.  33Aretaq  chi’  xtatajik  utzijol  we  jastaq ri’ e xya ub’ixik chech ri ekajawinel ri e’ajpersi’a, che pa ri jun k’olb’al jawi’ xkik’u’  wi ri q’aq’ ri echuchqajawib’ che eximitalik xek’am uloq pa ri kaxlan ulew, xriqitajik ri jun  tzatzalaj ja’ e che ruk’ weri’, ri Nehemi’as e ri erachi’l, xkich’ajch’ob’ej ri jetaq sipanik kya  pa ri tab’al toq’ob’,  34ri ajawinel aretaq chi’ utz reta’maxik xb’antaj rumal weri’, xtaqanik  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI UKAB’ KIWUJ E’AJMAKAB’E’O

51

ksutix rij we k’olb’al ri’ e jun tyoxlaj k’olb’al kub’an chrech.  35Ri ajawinel kumol nim pwaq  ruk’ we tzatzalaj ja’ ri’ e kujach we pwaq ri’ chkech ri jachintaq kraj are’ che kub’an toq’ob’  chkech.  36Ri Nehemi’as e ri e’rachi’l, «Neftar» ri ub’i xkikoj we tzatz ja’ ri’, e weri’ kub’ij:  ch’ajch’ob’enik, k’atek’ut are ek’ya ri kkib’ij «nafta» chrech.    Ri Jeremi’as kuk’u’ ri jetaq chukub’al kokisax pa ri q’ijlanik

21Riqtajinaq pa ri k’olom taq wuj che ri Jeremi’as q’axel utzij ri Dyos, xe’utaq ri winaq ri  xek’am  ub’ik  pa  kaxlan  ulew,  che  kkik’am  ri  kiq’aq’  jacha  ri  b’im  chi  kanoq,  2k’atek’uri’,  aretaq chi’ xujach ri Pixab’ chkech ri e’are’, ri q’axel utzij ri Dyos, xe’utaqo che man kkisach  taj ri upixab’ ri Ajawxel e man ksach ta ri kichomab’al aretaq  chi’ kkilo ri q’an taq pwaq  tz’aq e’esal uwach dyos, e ri saq pwaq taq tz’aq e ri je’likalaj taq katz’yaq kojom chkech.  3Chuxo’l  ri  jetaq  tzij  ri’,  xoquje’  ke’upixb’aj  che  man  kesaj  ta  ri  Pixab’  pa  ri  kanima’.  4Xoquje’ kb’ixik, che pa ri wuj tz’ib’am ri’, che ri q’axel utzij ri Dyos, chuwach chi aq’anoq  jun saqwachom xrilo, xtaqanik arech kk’am ub’ik ri tz’um ja e ri arka, xoquje’ che ri are’  xb’e ub’ik pa ri juyub’ jawi’ ri Mo’ises xpaqi’ ub’ik che rilik ri rechb’al ri Dyos.  5Aretaq chi’  xopan ri Jeremi’as chila’, xuriqa’ jun k’olb’al che jacha jun pek e chila’ xukoj wi ri tz’um ja,  ri arka e ri ab’aj tab’al toq’ob’ jawi’ kchi’x wi ri k’ok’alaj taq kunab’al, k’atek’uri’ kutz’apij ri  rokib’al.  6Ejujun  chkchech  ri  erachi’l  xetzalijik  arech  kkikojo’  retal  ri  b’e,  k’atek’ut  man  xkiriqa’  ta  chik.  7Aretaq  chi’  ri  Jeremi’as  xreta’maj  weri’,  xe’uyajo  e  jewa’  kub’ij  chkech:  «We jun k’olb’al ri’ man k’o ta jun ri’ kreta’maj, chi k’ate’ na ri Dyos ke’umulij chi na jumul  ri  siwan  utinimit  e  aretaq  chi’  kuto’q’ob’isaj  uwach.  8K’atek’uri’,  ri  Ajawxel  kuk’ut  chi  na  jumul  ri’  we  jastaq  ri’;  e  kq’alajinik  ri’  ri  uq’ijil  ri  Ajawxel,  xoquje’  ri  jun  Sutz’,  jacha  kq’alajinik pa taq ri uq’ij kanoq ri Mo’ises e aretaq chi’ ri Salomon sib’alaj xuk’omij chrech  ri  Dyos,  arech  ktyoxrisaxik  ri  jun  k’olb’al  ri’».  9Xoquje’  kya  ub’ixik,  che  ri  are’,  sib’alaj  kno’jinik e xuchi’j ri tab’al toq’ob’ rumal rech ri k’ak’ rachoch ri Dyos e uk’isik ri uyakik ri  tyoxlaj k’olb’al.  10K’atek’uri’, ri Mo’ises xub’an uch’ab’al chuwach ri Ajawxel e xqaj uloq ri  q’aq’ pakaj e xuporoj ub’ik ri tab’al toq’ob’, xoquje’ jewa’ xub’an ri Salomon, xch’aw ruk’ ri  Dyos e xqaj uloq ri q’aq’ che xuporoj ub’ik ri jetaq holokosto.  11Ri Mo’ises xub’ij: «rumal  rech  che  ri  tab’al  toq’o’b’  rech  sachb’al  makaj  man  xtij  taj,  xportaj  ub’ik».  12Ri  Salomon,  xoquje’ wajxaqib’ q’ij krok’owisaj ri nimaq’ij.    Ri k’olb’al uwuj ri Nehemi’as 13Xoquje’ 

jewa’  ri  tz’ib’am  kanoq  pa  ri  k’olb’al  taq  uwuj  ri  Nehemi’as  e  pa  taq  ri  kuna’tisaj  ri  Nehemi’as  pa  taq  ri  uq’ijil  ri  are’;  e  jas  xub’an  ri  are’  che  umulixik  ri  jetaq  kiwuj  ri  e’ajawinel  e  ri  eq’axel  utzij  ri  Dyos,  ri  uwuj  ri  David,  e  ri  wuj  xkitz’ib’aj  ri  e’ajawinel puwi’ ri jetaq alkab’al, arech kub’an jun uk’olb’al wuj. 14Xoquje’, ri Judas xumulij  ronojel ri jetaq wuj che k’olik pa k’ya taq k’olb’al rumal ri ch’o’j xqaq’axij, e we jetaq wuj ri’  k’o pa qaq’ab’.  15Xa jek’uri’, we rajawaxik chiwech, che’itaqa’ b’a’ uloq enik’aj winaq arech  kkik’am ub’ik chiwech.    Ri sik’inik kb’anik arech k’ok’owisaxik ri nimaq’ij rech ri ch’ajch’ob’enik

__________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI UKAB’ KIWUJ E’AJMAKAB’E’O

52 16Aretaq chi’ che kujok che ub’anik ri nimaq’ij rech ri ch’ajch’ob’enik, ri uj kixqatz’ib’aj 

apanoq: Utz na k’uri’, we xoquje’ ri ix kiwok’owisaj we nimaq’ij ri’ pa taq we q’ij ri’.  17Ri  Dyos che xe’ukol konojel ri siwan utinimit e xuya’ ri kechb’al chkech konojel, ri ajawib’al,  ri  chuchqajawasanik  e  ri  tyoxlaj  kib’antajik,  18jeri’  jacha  xujeqeb’a’  ub’ixik  ruk’  ri  Pixab’,  chi are ri Dyos ri’, jacha qeye’j ri uj, chi aninaq wa’ kutoq’ob’isaj qawach ri uj, e kujumulij  uloq wa’ chi pa ronojel k’olb’al uloq chuxe’ ri kaj pa ri Tyoxlaj K’olb’al; xane ri are’ xujresaj  chi pa nimalaj taq k’ax e xuch’ajch’ob’ej we K’olb’al ri’.    Majib’al tzij rech ri ajtz’ib’ 19Ri 

ucholajik  ri  uk’aslemal  ri  Judas  Makab’e’o  e  ri  kik’aslemal  ri  erachalal,  ri  uch’ajch’ob’exik ri nimalaj Tyoxlaj K’olb’al, ri nimaq’ij kb’an chrech ri k’ak’ tab’al toq’ob’,  20ri  jetaq  ch’o’j  chrij  ri  Anti’oko  Epifanes  e  chrij  ri  uk’ojol  ri  E’upator,  21e  ri  taq  k’utb’al  xuya  ri  kaj  rech  kitoq’ob’isaxik  kiwach  ri  e’utz  taq  achijab’  che  xech’o’jinik  che  uto’ik  uwach ri kib’antajik ri e’ajjudi’o, kneb’a’ ri e’are’ man ek’ya taj, xe’elaq’anik pa ronojel ri  ulew  ri’,  xe’kixib’ij  ub’ik  ri  winaq  che  jun  chi  wi  kech’awik  arech  ke’animaj  ub’ik.  22Xkib’ano  arech  kqechb’ej  chi  jumul  ri  tyoxlaj  k’olb’al,  che  nimalaj  ub’antajik  chkiwach  konojel ri uwachulew, xkito’ uwach ri tinimit, xkikoj chi jumul ri taq pixab’ che tajin ksach  uwah,  rumal  rech  che  ri  Ajawxel  qas  xuk’ut  ri  rutzilal  chkiwach  ri  e’are’,  23ronojel  weri’  tz’ib’atalik kanoq pa job’ wuj rumal ri Jason ri ajsirene, ri uj kqaj kqatz’‐ ib’aj xa pa jun chi  wuj.  24Rumal rech che ri uj xqachomaj che sib’alaj k’ya ri wuj e k’ax ri’ chkech ri jachintaq  kkaj keta’maj ronojel ri ucholajil ri k’aselemal tz’ib’atalik pa taq ri wuj ri’,  25ri uj xqaj utz  uchi’xik kqab’an chkech ri jachintaq kkaj kkisik’ij weri’, man  k’ax ta uk’olik kkib’an pa ri  kijolom ri jachintaq kkaj kk’ol weri’.  26Ri uj che xqaya qib’ chuwach we jun k’axalaj chak  ri’, k’ax ub’anik we jun chak ri’, xane kqab’aq k’atan ruk’ e man kujwar taj chaq’ab’, 27jacha  ne’  che  k’ax  ub’anik  jun  nimalaj  wa’im  arech  ketzuqik  enik’aj  winaq  chik;  xoquje’  ri  uj  kqaq’i’  ne’ we k’axalaj chak  ri’,  arech  keqapatanij  ek’i  winaq  chik,  28kqaya’ kan chrech  ri  ajtz’ib’  jun  chak  che  are  are’  kutz’aqatisaj  utz’ib’axik  ronojel  ri  jastaq  xb’antajik,  e  ri  uj  xuwi  kqaterene’b’ej  unitz’irisaxk  utz’ib’axik  ri  jastaq.  29Xa  jeri’  k’uri’,  jun  ajb’analja  che  kub’an  jun  k’ak’  ja,  rajawaxik  che  are  kchoman  puwi’  jas  ub’anik  kb’anik  ronojel  ri  ja,  k’atek’ut, ri jachin ktz’ajowik e ri ke’ilowik arech je’lik kanaj kanoq ri ja, xuwi ne’ are kkilij  ri  kichak  ri’;  xoquje’  jewa’  ri  tajin  kqab’an  uj:  30Ri  jun  che  ku‐tz’ib’aj  ri  ucholajil  ri  k’aslemal,  rajawaxik  ri’  kuchomaj  ri  jastaq,  kunik’oj  ri  jastaq,  kuta’o  ri  jastaq  che  loq’  kta’ik,  are  na  k’uwa’  ri  uchak  ri’,  31k’atek’ut,  jachin  ri  karaj  kujik’  uwach  ri  tzij  cholem  uwach, man rajawaxik taj kucholej uwach ronojel ri xb’antajik.  32Chqachaple’j  b’a’  chi  ukamik  ub’ik  ri’  ri  ucholaxik  ri  xb’antajik;  ri  tzij  majib’al  rech  xqab’ij  ruk’  la’  ri  xb’itaj  qumal,  man  utz  ta  ri’  we  are  kqanimarisaj  uwach  ri  majib’al  taq  tzij, k’atek’uri’ are chi kaqajik’ uwach ri ucholexik ri tzij chrech ri xb’antajik.    Ri Heli’odoro pa ri Jerusalem

31Aretaq chi’ sib’alaj utzil ek’olik ri siwantinimit che ek’o pa ri tyoxlaj tinimit e aretaq chi’  qastzij ne’ kk’aslemaxik ri jetaq pixab’, rumal rech ri utzil kub’an ri nim chuchqajaw Oni’as  e  rumal  rech  kkowinik  kupaqchi’j  ri  itzel,  2xk’ulmataj  ne’  che  ek’o  nik’aj  e’ajawinel  che  xoquje’ xepetik che nim rilik ri tyoxlaj k’olb’al e kkiq’ijilaj ri Nim Rachoch ri Dyos ruk’ nim  e je’likalaj taq sipanik,  3xopanik ne’ ri Sele’uko, rajawinel ri Asi’a, ri are’ kutoj ne’  ruk’ ri  jetaq  uch’akoj  ronojel  ri  rajawaxik  ktojik  rumal  ri  chak  kb’anik  pa  ri  tab’al  taq  toq’ob’.  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI UKAB’ KIWUJ E’AJMAKAB’E’O

53 4K’atek’ut, jun achi ub’i Simon, k’o pa ri ujuq’at ri B’ilga, che kojom ajk’olol pwaq pa ri Nim 

Rachoch  ri  Dyos,  xch’o’jinik  ruk’  ri  nimchuchqajaw  rumal  rech  che  man  junam  taj  ri  kichomanik puwi’ ri rilik ri tojb’al kb’an pa taq ri k’ayb’al rech ri tinimit.  5Rumal rech che  man xkowin ta che uch’akik ri Oni’as, xb’e ub’ik ruk’ ri Apoloni’o uk’ojol ri Trase’o; ri are’  che k’amalb’e pa taq we q’ij ri’ pa ri Ko’ele‐Siri’a, e pa ri Fenisi’a.  6E kub’ij chrech, che ri  k’olb’al  uq’inomal  ri  Jerusalem  nojinaq  chrech  sib’alaj  q’inomal,  xa  jek’uri’  man  kb’an  ta  chi kowinen che rejalaxik ri pwaq e ri pwaq ksachik chrech ri tab’al taq t’oq’ob’ man k’o ta  kuna’  ukoq  ri  pwaq  ri’  e  lo’q  ne’  che  kqaj  puq’ab’  ri  ajawinel.  7Jumul  chik,  aretaq  chi’  xtzijon ri Apoloni’o ruk’ ri ajawinel, kuya ub’ixik chrech che  xuta utzijol ri jetaq q’inomal  k’olik.  Xa  jek’uri’,  ri  ajawinel  xucha’  ri  Heli’odoro,  xaq  ri  tak’al  chrij  ri  jastaq  rech  are’,  e  kutaq  ub’ik  arech  kuk’ama’  uloq  we  q’inomal  ri’.  8Chi  aninaq  kb’e  ub’ik  ri  Heli’odoro,  kuq’ab’aj  che  are  kb’e  che  usolixik  ri  jetaq  utinimit  ri  Ko’ele‐Siri’a  e  ri  jetaq  utinimit  ri  Fenisi’a,  k’atek’ut,  qastzij  ne’  che  are  kub’ana’  ri  xtaqan  ri  ajawinel  chrech.  9Aretaq  chi’  kopan  pa  ri  Jerusalem,  ri  nim  chuchqajaw  e  ri  siwantinimit,  utz  uk’ulik  xkib’ano,  e  xuya  ub’ixik ri xopan ub’ixik k’uk’ e’are’ e kuya ub’ixik ri saqalajtzij ri rumal xpetik; xuk’ot chi’aj  we qastzij che jeri’ ri kb’ixik.  10Ri nim chuchqajaw kuya ub’ixik che ri k’o pa ri uk’olb’al ri  q’inomal,  kipwaq  ri  emalka’n  ixoqib’  e  ri  eminorib’  11e  nik’aj  chrech  ri  pwaq  ri’,  rech  ri  Hirkano, uk’ojol ri Tob’i’as, jun winaq che nimalaj ub’antajik chkiwach ri winaq e che chrij  ri  are’  xuq’ab’aj  ri  tzij  ri  itzelaj  Simon,  ronojel  ri  pwaq  k’olik,  juq’o’  400   talentos  saq  pwaq  e  lajujk’al  200   talentos  q’an  pwaq;  12e  man  loq’  ta  ri’  che  kb’an  k’ax  chkech  ri  jachintaq  kkijeqeb’an  kik’u’x  chrij  ri  tyoxlaj  ub’antajik  ri  k’olb’al  ri’,  e  chrij  ri  nimalaj  ub’antajik ri Nim Rachoch ri Dyos che man k’o ta jun kb’anow k’ax chrech, e che nim kilitaj  kumal konojel ri uwachulew.    Ri nimalaj k’ax chkixo’l ri siwantinimit 13K’atek’ut, 

ri  Heli’odoro,  rumal  rech  che  jeri’  xtaqanik  ri  ajawinel,  xub’ij  che  qas  rajawaxik wi kq’axexik we q’inomal ri’ pa ri uq’inomal ri ajawinel.  14Pa ri q’ij che xuch’ik  kanoq xas  xopanik,  xopanik  che  rejalaxik we  q’inomal  ri’.  K’o  nimalaj xib’rikil  chkixo’l  ri  siwantinimit.  15Ri  echuchqajawib’  kikojom  ri  katz’yaq  rech chuchqajaw,  exukul  chuwach  ukoq ri tab’al toq’ob’, kkik’omij chrech Kaj; jachin ri xya’ow ri taqanik ri’ puwi’ ri pwaq che  k’olom,  utz  uk’olik  b’a’  chub’ana  ri  pwaq  che  kech  ri  winaq  xe’kik’olo’  chila’.  16Ri  rilik  ri  upalaj ri nim chuchqajaw, nimalaj k’ax kub’an chrech ri kanima’ ri winaq, rumal rech che  ri  saqqo’y  ub’anom  ri  upalaj,  kuk’utu  che  nimalaj  k’ax  kuna’  pa  ri  ranima’.  17Ri  achi  ri’  kuna’ jun xib’rikil e jun b’irb’item pa ronojel ri ub’aqil e ruk’ weri’ q’alaj chkiwach konojel  ri winaq che tajin kkika’yej ri k’axk’ol k’o pa ri ranima’.  18Ri winaq ri’ keb’uchuwik kkitij  anim ke’el uloq pa taq ri kachoch, arech junam keb’e che ub’anik ri kich’ab’al ruk’ ri Dyos,  rumal rech che naqaj chik k’o wi che ketzalaxik uwach ri tyoxlaj k’olb’al.   19Ri ixoqib’, che kikojom ri koxtar chi chuxe’ ub’ik ri uwo’kik’u’x, xkinojisaj ri uxo’l taq  b’e;  ri  alitomab’  che  ek’olom  pa  taq  kachoch  xkitij  anim  keb’e  ka’y  chuchi’ja,  nik’aj  chik  kepaqi’ cho ri taq tapya, e enik’aj chik keyuk’un uloq pa ri wantana:  20Konojel kilik’em ri  kiq’ab’  chikaj,  junam  kkib’an  ri  ch’ab’al.  21Nimalaj  k’ax  kilik  we  sib’alaj  winaq  ri’,  ruk’  xib’rikil  exukulik,  e  ri  nim  chuchqajaw  sib’alaj  kt’ikalajik  ri  uk’u’x.  22K’atek’uri’,  ri  e’are’  kkita chrech ri nimalaj ukowinem Ajawxel che utz e kjeqab’axik uk’olik ri pwaq, ri kipwaq  che k’olom pa ri uk’olb’al ri q’inomal kumal ri kiya’om chila’, 23ri Heli’odoro tajin kub’an ri  uchomam ri are’.    __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI UKAB’ KIWUJ E’AJMAKAB’E’O

54 Ri uk’ajisaxik uwach ri Heli’odoro 24Ri are’ k’o chi ukoq chunaqaj ri uk’olb’al q’inomal, erachi’l ri elaqb’anel rech, aretaq 

chi’ ri Kajaw ri E’uxlab’al e ri Rajaw ronojel Kowinem kuk’ut rib’ pa ri nimalaj ub’antajik,  xa jek’uri’, konojel ri man k’o ta xkina’ kib’ e xkikoch’o xe’o’k ub’ik chila’, xaq kik’ab’a’m chi  kichi’ rumal ri uchuq’ab’ ri Dyos, xetu’qarik exaq keb’irb’it chik.  25Xq’alajinik chkiwach ri  e’are’  jun  kej  che  kejb’em  rumal  jun  achi  che  kkxib’ix  ib’  chrech  e  che  uto’m  rib’  ruk’  q’inom ch’ich’ taq atz’yaq; ri kej, ruk’ uchuq’ab’, ri kej kuk’yaq rib’ puwi’ ri Heli’odoro ruk’  taq ri raqan k’o chuwach. Ri achi che ukejb’em ukojom jun q’an pwaq ratz’yaq.   26Xoquje’  xkiq’alajisaj  chi  kib’  chkiwach  ekeb’  alab’om,  che  k’o  sib’alaj  kichuq’ab’  e  sib’alaj eje’lik, kikojom utzalaj taq katz’yaq; kek’oji’ ukoq pa ri keb’ utzaltmal e man ketani’  ta chrech ujich’ik ri are’, chaq’ ub’aqil kkanaj kanoq rumal ri ujich’ik xb’anik. 27Xq’equ’mar  uwach ri Heli’odoro e jich’ilik ktzaq pulew. Kwa’lisaxik e kokisaxik cho jun ch’at;  28ri are’  are  wa’  ri  jun  achi  che  xok  uloq  pa  ri  uk’olb’al  ri  q’inomal  kuk’  sib’alaj  e’uwinaq  uloq,  e  uchanim ri’, kk’am ub’ik man kkowin ta chik ksilob’ik pa utukel wi, e konojel ri ek’o ub’ik  ruk’ ri are’ xketamaj che are’ ri ukowinem ri Dyos xb’anow weri’.  29K’atek’ut, aretaq chi’ we achi ri’ k’o chuxe’ ri ukowinem ri Dyos, memarinaq ponolik e  man  k’o  ta  kto’w  uwach  e  man  k’o  ta  reye’xik  che  kk’asi’k,  30enik’aj  chik  xkitewchi’j  ri  Ajawxel  che  mayib’al  ri  uq’ijil  xuya  chrech  ri  Tyoxlaj  Uk’olb’al.  E  ri  tyoxlaj  K’olb’al  che  k’ateri’ nojinaq chrech nimalaj k’ax e xib’rikil, xane nojinaq chi chrech ki’kotemal rumal ri  uq’alajisaxik ri ukowinem ri Ajawxel. 31Enik’aj chkech ri erachi’l ri Heli’odoro, aninaq kkita  chrech ri Oni’as arech kch’aw ruk’ ri Nimalaj Ub’antajik arech kuya na ri uk’aslemal ri jun  che ponolik e tajin kel ranima’.  32K’atek’uri’,  rumal  rech  che  ri  chuchqajaw kuchomaj  che wene’  kuchomaj  ri  ajawinel  che  ri  e’ajjudi’o  xkikoj  jun  k’amb’al  chrech  ri  Heli’odoro,  kuchi’j  jun  tab’al  toq’ob’  arech  kk’asi’k we jun achi ri’.   33K’atek’uri’,  aretaq  chi’  ri  nim  chuchqajaw  tajin  kuchi’j  ri  tab’al  toq’ob’  rech  sachb’al  makaj, ri ekeb’ alab’om kkik’ut chi jumul kib’ chuwach ri Heli’odoro, xoquje’ are katz’yaq  kikojom, etak’alik e kkib’ij chrech ri are’: «Sib’alaj chamaltyoxij chrech ri nim chuchqajaw  Oni’as, xane rumal ri are’, ri Ajawxel kuya’ chawech che katk’asi’ na.  34E ri at, che xk’ajisax  awach rumal ri Kaj, chab’ij b’a’ chkech konojel ri nimalaj ub’antajik ri ukowinen ri Dyos».  Aretaq chi’ xb’itaj weri’ kumal, xesach ub’ik.    Ri Heli’odoro kuk’ex ri uk’ux 35Ri 

Heli’odoro  xuchi’j  jun  tab’al  toq’ob’  chuwach  ri  Ajawxel  e  naj  xub’an  uch’ab’al  chuwach  ri  xya’ow  chi  na  ri  uk’aslemal,  kuch’ab’ej  kanoq  ri  Oni’as  e  ktzalij  uloq  ruk’  ri  ajawinel,  erachi’l  uloq  ri  achijab’  erech  ch’o’j.  36Xuya  ub’ixik  chkiwach  konojel,  ri  chak  xub’an  ri  nimalaj  Dyos,  che  xas  are  ri  are’  xilowik  ruk’  ri  uwoq’och.  37Aretaq  chi’  ri  ajawinel kuta’ chrech ri are’ jachin utz ri’ ktaq chi ub’i jumul pa ri Jerusalem, ri are’ kub’ij:  38«we k’o jun ak’ulel che tajin kuchomaj ri k’ax puwi’ ri tinimit, chataqa’ ub’ik jela’ e chaq’  ri’  ri  ub’aqil  ktzalij  uloq  rumal  ri  taq  xik’a’y  kuriq  uloq,  we  kk’asi’  na.  Rumal  rech  che  qastzij, ri jun k’olb’al ri’, sutul rij ruk’ ri tyoxlaj uchuq’ab’ ri Dyos.  39Xane ri Jun che k’o ri  uk’olb’al chikaj kuchajij e kuto’ uwach ri k’olb’al ri’; ri jachin taq ke’opanik chila’ ruk’ itzel  taq kichomab’al, ke’uch’ayo e ke’ukamisaj».  40Jewa’ ri xk’ulmatajik ruk’ ri Heli’odoro e ruk’  ri uk’olem ri q’inomal.     __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI UKAB’ KIWUJ E’AJMAKAB’E’O

55 Ri nimalaj taq retzalal ri Simon

41Ri  Simon,  ri  are’  che  xujaluj  tzij  puwi’  ri  k’olb’al  q’inomal  e  puwi’  ri  amaq’,  kujaluj  tzij  chrij ri Oni’as, jacha ne are are’ xch’ayow ri Heli’odoro e are ne’ xb’anow ri k’ax xuriqo.  2Ri  are’  kukach’o  kub’ij,  che  ri  jun  xb’anow  ri  utzil  pa  ri  tinimit,  ri  jun  che  xuto’  kiwach  ri  erachalal  e  ri  jun  che  kuterne’b’ej  ri  jetaq  pixab’,  ri  are’  jun  tzukul  k’ax  chkech  ri  siwantinimit.  3We  k’ax  ri’,  xnimarik  e  xa  jek’uri’,  enik’aj  chkech  ri  erachi’l  ri  Simon  xe’kikamisaj  enik’aj  winaq.  4Ri  Oni’as  krilo  che  we  ch’o’j  ri’  jun  nimalaj  k’ax,  e  che  ri  Apoloni’o uk’ojol ri Meneste’o, k’amalb’e chrech ri Ko’ele‐Siri’a e chrech ri Fenisi’a, kukoj  uk’u’x ri Simon che ub’anik ri nimalaj itzel,  5xa jek’uri’ ri Oni’as xb’e ruk’ ri ajawinel, man  xa ta ku’kojo’ tzij chkij ri e’uwinaq, xane are kutoq’ob’isaj kiwach konojel ri e’uwinaq.  6Ri  are’ krilo che we man k’o ta jun tzij kub’ij ri ajawinel puwi’  we kb’antajik ri’, man k’o ta  utanb’axik ri’ ri tajin kub’an ri Simon e man kuya ta kan ri’ ri jetaq umoxil kub’ano.    Ri nim chuchqajaw Jason kunim ri kkib’antajik ri e’ajgri’ego chkixo’l ri e’uwinaq 7Areta 

chi’  xkamik  ri  Sele’uko  e  ri  Anti’oko,  che  xoquje’  Epifane’o  ri  jun  chik  ub’i’,  xumajij ri rajawinik ri Jason, che rachalal ri Oni’as, xutoqij ub’anik ri chak patan rech jun  nimalaj  chuchqajaw,  8aretaq  chi’  ya’tajinaq  chi  utzij  chrech  ri  ajawinel,  chi  pa  jun  kich’awem ri e’are’, che kuya na jo’lajujk’al  300  talentos saq pwaq e jumuch’  80  nik’aj  taq uch’akoj chik.  9Xoquje’ kuya’ utzij chrech che kutoj chi nik’aj wuqk’al lajuj  150  we ri  ajawinel kuya’ alaj chrech ri are’ che kukoj jun uk’olb’al etz’anem e jun uk’olb’al etz’anem  chkech  alab’om  efeb’i’a ,  xoquje’  kutz’ib’aj  kib’i’  ri  e’ajanti’oki’a  pa  ri  Jerusalem.  10Ruk’  che xuya ri utzij ri ajawinel chrech, ri Jason che k’o chi ri ukowinem, xuk’ex ri kib’antajik ri  e’uwinaq arech are kkib’ano ri kib’antajik ri e’ajgri’ego.  11Kuchasaj chi’ ri utzil kiya’om ri  e’ajawinel chkech  ri e’ajjudi’o  rumal  ri  Xwan  ri utat  ri  E’upolemo,  ri  are’  che ajtaqo’ntzij  xtaq ub’ik kuk’ ri e’ajromano arech kub’ana’ nimalaj utzil e kub’ana’ jun chapb’alq’ab’ kuk’  ri  e’are’;  kuchasaj  chi’  ri  suk’  taq  q’atb’altzij  k’olik  e  ri  Jason  kunim  nik’aj  taq  jastaq  che  man  kuk’ulaj  ta  rib’  ruk’  ri  Pixab’.  12Ri  are’  ruk’  ronojel  ranima’  xuyak  jun  k’olb’al  rech  etz’anem  chuxe’  ri  kowlaj  k’olb’al  e  xukoj  kik’u’x  ri  ek’ojlab’  arech  kkitijoj  kib’  jacha  ri  kib’antajik ri e’ajgri’ego.  13Ri kib’antajik ri e’ajgri’ego xk’oji’ sib’alaj uchuq’ab’ e xjub’unik  sib’alaj uq’ijil, chi rumal ri retzalal ri Jason, ri are’ che jun ajb’anal k’ax e che man k’o ta  ub’antajik  nimalaj  chuchqajaw,  14rumal  rech  che  ri  echuchqajawib’  man  ke’achix  ta  chik  chrech upatanixik ri tab’al toq’ob’, xane are ketzalaj uwach ri Nim Rachoch ri Dyos; man  ke’ok ta il chrech ri jetaq tab’al toq’ob’ e kkitij anim keb’e pa ri etz’anem pa ri jun k’olb’al  ri’ chi aretaq chi’ kch’awisaxik ri kampana, aretaq chi’ kjachik pa ri jun uk’olb’al etz’anem  ri  ole’o  che  man  kuk’am  ta  rib’  ruk’  ri  pixab’.  15Man  k’o  ta  upatan  chkiwach  ri  uq’ijil  ri  kamaq’, are ne sib’alaj k’o uq’ijil chkiwach ri kiq’ijil ri e’ajgri’ego.  16Rumal k’uwa’ weri’ ri  e’are’ xek’oji’ pa jun k’ax, e ri winaq che nimalaj ke’kil wi ri e’are’ e che kkaj ejunam kuk’,  e’are  kik’ulel  e  e’are  keb’anoq  k’ax  chkech  pa  ri  kik’aslemal.  17We  kb’an  k’ax  chrech  ri  upixab’ ri Dyos, man xaq ta jeri’ kkanajik; ri nik’aj taq q’ij  chik petinaq uloq, kuq’alajisaj  wa’  weri’.  18Aretaq  chi’  xok’owisajxik  pa  ri  Tiro  ri  jetaq  etz’anem  rech  ri  ukaj  junab’  chi  chuwach ri ajawinel, 19ri itzelalaj Jason xe’utaq ub’ik enik’aj e’ajtaqo’ntzij che e’ajanti’oki’a  ek’o  pa  ri  Jerusalem,  e  kuk’am  ub’ik  jo’lajujk’al  drakmas  saq  pwaq  rech  ri  tab’al  toq’ob’  kb’an chuwach ri Herakles. K’atek’ut, ri ek’amowinaq ub’ik weri’, man utz ta chkiwach che  kokisax we pwaq ri’ chrech ri tab’al toq’ob’, kkichomaj che are utz ko’isax chech nik’aj taq  jastaq chik.  20Xa jek’uri’, we pwaq ri’, che taqom ub’ik rech ri tab’al toq’ob’ kb’an chuwach  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI UKAB’ KIWUJ E’AJMAKAB’E’O

56

ri  Herakles,  che  jeri’  kraj  ri  xtaqow  ub’ik,  xokisaxik  kumal  ri  kik’amom  ub’ik  ri  pwaq,  chrech nik’aj taq jukub’ che oxib’ ub’insab’al.    Xya uq’ijil ri Anti’oko Epifane’o pa ri Jerusalem 21Ri Apoloni’o, uk’ojol ri Meneste’o, xtaq ub’ik pa ri Egipto arech krila’ ri uk’ulanem ri 

ajawinel  Filometor.  Ri  Anti’oko,  aretaq  chi’  xuto  che  ri  are’  ri’  uk’ulel  pa  ri  ukowinem,  xmayowik puwi’ ri uk’aslemal, xutzukuj jas kub’ano arech kuto’ ri uk’aslema; rumal kuwa’  weri’, aretaq chi’ xok’ow pa ri Joppe, xuk’utu’ rib’ pa ri Jerusalem. 22Ri Jason utzalaj uk’ulik  xub’ano  pa  ri  tinimit,  e  xokik  pa  ri  tinimit  ruk’  tzijom  taq  chaj  e  ruk’  nimalaj  taq  raqo’j  chi’aj. Chuwach chi aq’anoq weri’, ke’uk’am ub’ik ri achijab’ erachi’l ri are’ pa ri Fenisi’a.    Ri Menela’o kokisaxik nimalaj chuchqajaw 23Oxib’ junab’ chi aq’anoq, ri Jason kutaq ub’ik ri Menela’o, che rachalal ri Simon ri are’ 

che qab’im chi kanoq, arech kuk’am ub’ik ri pwaq chrech ri ajawinel e arech katzijon ruk’  puwi’ nik’aj taq jastaq che chi aninaq rajawaxik.  24Ri Menela’o, xub’ano arech kb’ix utzalaj  taq  tzij  puwi’  ri  are’  chuwach  ri  ajawinel  e  sachib’al  k’u’x  xkanaj  ri  are’  rumal  ri  nim  ub’antajik, e xokisaxik nim chuchqajaw, xuchi’j jo’lajujk’al  300  talentos saq pwaq che are  nim  chuwach  ri  xuchi’j  ri  Jason.  25Aretaq  chi’  xk’amataj  rumal  ri  ub’antajik  che  xuya  ri  ajawinel chrech, ktzalijik e man taqal ta chrij ri chuchqajawisanik, are ne taqal chrij che  ajb’anal k’ax e jun itzelalaj awaj k’o chuwachulew.  26K’ate’uri’, ri Jason che are xkanaj pa  uk’exwach ri rachalal, ukamik krilo che rajawaxik kanimaj ub’ik pa ri Ammanitida rumal  rech che jun chik xkanaj kan pa uk’exwach ri are’.  27Ri Menela’o xas kraj wi ri kowinem,  k’atek’ut  man  k’o  ta  kutoj  ri  pwaq  chrech  ri  ajawinel  che  xuchi’j  chrech  ri  are’.  28Ri  Sostrates q’atb’altzij chrech ri kowlaj k’olb’al, kuta’ we pwaq ri’ chrech ri are’, rumal rech  che  are  are’  ajmolol  ri  alkab’al.  Rumal  k’uwa’  weri’,  chi  ekeb’  ke’usik’ij  ri’ajawinel.  29Ri  Menela’o,  pa  uk’exwach  ri  nim  chuchqajaw,  are  xuya  kanoq  ri  rachalal  Lisimako;  ri  Sostrates are xuya’ kanoq ri Krates, ri kinimal ri e’ajchipre.    Ri ukamisaxik ri Oni’as 30K’atek’uri’, ri esiwantinimit e’ajtarso e ri e’ajmalos xewa’lajik rumal rech che xsipaxik 

ri kitinimit chrech ri Anti’okis che jun ukab’ rixoqil ri ajawinel. 31Xa jek’uri’, ri ajawinel chi  aninaq  kb’ek  che  rilik  we  jastaq  ri’  e  are  ri  Androniko  xuya’  kan  pa  ri  uk’olb’al,  che  jun  chkixo’l ri enim taq winaq. 32Ri Menela’o xuchomaj che pa we uchanim ri’, utz we krelaq’aj  nik’aj  q’an  pwaq  taq  chakub’al  che  kokisax  pa  ri  tyoxlaj  k’olb’al,  e  ku’sipaj  chrech  ri  Androniko; e xu’k’ayij chi nik’aj pa ri Tiro e pa ri taq tinimit ek’o ukoq naqaj.  33Ri Oni’as,  aretaq chi’ utz reta’maxik xub’an weri’, xuch’a’ chrech ri are’, k’atek’uri’, are nab’e xuto’o  rib’  pa  jun  k’olb’al,  pa  ri  Dafne  chunaqaj  ri  Anti’oki’a.  34Xa  jek’uri’,  ri  Menela’o,  xaq  pa  utukel ruk’ ri Androniko, kukoj uk’u’x arech kukamisaj ri Oni’as. Ri Androniko xopan ruk’  ri  Oni’as  arech  kukoj  jun  k’amb’al  chrech;  kujeqeb’a’  utzij  chrech  e  kuya  ri  rikyaq’ab’  uq’ab’ chrech, xkowin chrech ri Oni’as, kneb’a’ che ri are’ kuna’ ri ranima’ aretaq chi’ xel  uloq pa ri jun k’olb’al jawi’ uto’om wi rib’, k’atek’uri’, chi aninaq xukamisaj, e xa jek’uwa’  xq’ax puwi’ ri suk’il.  35Rumal k’uwa’ weri’, man xuwi taj ri e’ajjudi’o nimalaj k’ax xb’antaj  chkiwach,  xane  xoquje’  jeri’  chkiwach  ek’ya  taq  amaq’  chik  e  xpe  koyowal  che  xkamisax  we achi ri’ e man k’o umak che kkamisaxik.  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI UKAB’ KIWUJ E’AJMAKAB’E’O

57 36Aretaq chi’ ri ajawinel xtzalij uloq pa ri taq ri rulew ri Silisi’a, ri e’ajjudi’o ek’o pa ri 

nab’e tinimit e ri e’ajgri’ego che man kkaj ta ri k’ax, keb’e che uch’a’ik chech ri ajawinel che  xkamisaxik ri Oni’as e man k’o ta umak xub’ano.  37Ri Anti’oko sib’alaj naj xb’e wi ri b’is pa  ri ranima’ e rumal che k’ax kuna’ chrech ri kaminaq, kroq’ej ri are’ e kuna’tisaj ri uno’jib’al  ri e utzalaj uk’aslemal ri kaminaq.  38Xyakataj nimalaj uq’aq’al royowal, chi aninaq kutoq’ij  ri  atz’yaq  kyaqtuntuj  chrech  ri  Androniko  e  ktaqanik  arech  kb’it’ik  ri  ratz’yaq.  Kuk’am  ub’ik pa ronojel ri tinimit chi k’ate’ na kopanik pa ri ulew jawi’ xub’an wi ri kamisanik, pa  ri  k’olb’al  jawi’  xub’an  ri  k’ax  chech  ri  Oni’as;  chila’  xuchup  ub’ik  uwach  chuwach  we  uwachulew ri jun kamisanel, e jewa’ utojb’al uk’axel xuya ri Ajawxel rumal ri k’ax xub’ano.    Ri Lisimako kkam pa jun k’ax xk’ulmatajik 39Ri Lisimako, k’ax taq elaq’ ub’anom pa ri tinimit e ri Menela’o reta’m weri’ e man k’o 

ta kub’ij chrech e xb’e utzijol weri’ pa ronojel k’olb’al; rumal k’uwa’ weri’, ri winaq xkiyak  uloq kib’ chrij ri Lisimako, aretaq chi’ k’ya ri q’an pwaq jastaq sachinaq chi ub’ik.  40Rumal  rech  che  ri  winaq  sib’alaj  xyakitajik  koyowal,  ri  Lisimako  xuya’  kich’ich’  rech  ch’o’j  e  wuqq’o’ lajujk’al  3.000  achijab’ e xumajij ub’anik nimalaj k’ax pakiwi’ ri winaq; xukojo  ajk’amalb’e’  chkech  jun  che  ub’i’  A’urano,  ri  are’  ri’j  winaq  chik,  xoquje’  moxlaj  winaq.  41Aretaq chi’ xkil ri k’ax che tajin ri Lisimako chrech, ek’o nik’aj kkik’am ub’ik jetaq ab’aj,  enik’aj chik xkik’am jetaq che’ e enik’aj chik xkik’am ukoq jumuq’ chaj pa kiq’ab’ che k’o  ukoq  chila’  e  konojel  junam  xkimajij  ri  ch’o’j  kuk’  ri  e’uwinaq  ri  Lisimako.  42Xa  jek’uri’,  ek’ya  chkech  ri  e’are’  xesoktajik  e  enik’aj  chik  xekamik;  ri  enik’aj  chik  xe’animaj  ub’i  chkiwach, k’atek’uri’, ri itzelaj elaq’om, xkikamisaj chunaqaj ri uk’olb’al ri Q’inomal.    Ri Menela’o xsach umak rumal pwaq 43Puwi’ ronojel weri’ xb’an q’atojtzij puwi’ ri Menela’o.  44Aretaq chi’ ri ajawinel kopan 

pa  ri  Tiro,  e’oxib’  achijab’  che  etaqom  ub’ik  kumal  ri  ajawab’  xe’kikojo’  tzij  puwi’  ri  xk’ulmatajik.  45Ri  Menela’o,  aretaq  chi’  xrilo  che  cho’qinaq  chik  k’olik,  xujeqeb’a’  utzij  chrech ri Toleme’o uk’ojol ri Dorimeno che kuya’ na ri’ chrech nimalaj pwaq, arech kukoj  uk’u’x  ri  ajawinel e kutoq’ob’isax  uwach  ri are’.  46K’atek’uri’,  ri  Toleme’o  kuk’am ub’ik  ri  ajawinel chuxe’ jun q’axeb’al jun chik uchi’ja, kub’ano jacha rumal kjororik chila’ e xukoj  uk’u’x chila’, 47xajek’uri’, man k’o ta xub’an chrech ri Menela’o, ri are’ che are xb’an ronojel  ri k’ax, e are ne’ xe’ukamisaj enik’aj winaq che man k’o ta kimak, chi xoquje’ ne’ che man  k’o  ta  kimak  ri’  weta  xek’am  ub’ik  chkiwach  ri  ekiq’ataltzij  ri  e’ajessita.  48Xa  jek’uri’,  ri  jachin taq xech’o’jinik che uto’ik ri tinimit, che kito’ik ri siwantinimit e ri tyoxlaj taq laq,  are ne xetojowik ri k’ax ri’.  49Rumal k’uwa’ weri’, ek’o nik’aj chkech ri siwantinimit e’ajtiro  itzelalaj k’ax chkiwach ri xb’antajik e xa jek’uri’ utzalaj kimuqik xkib’an ri winaq ri’.  50Ri  Menela’o,  rumal  ri  nimalaj  kirayib’al  ri  eq’atb’altzij  chrech  ri  pwaq,  xkanaj  pa  ri  ukowinem, xk’iy pa ri retzelal e are are’ ri nab’e k’ulel chkech ri esiwantinimit.    Ri ukab’ ch’o’j pa ri Egipto

51Pa  taq  we  q’ij  ri’  ri  Anti’oko  xusuk’umaj  ri  ukab’  ch’o’j  kub’ana’  ruk’  ri  Egipto.  2Xk’ulmatajik  che  pa  ronojel  ri  tinimit  ri’,  pa  kawinaq  q’ij,  xeq’alajinik  pa  kaj,  enik’aj  achijab’  che  kikejb’em  ri  kej  e  tajin  kkitij  anim,  e  ri  ketz’yaq  wiqom  chrech  q’an  pwaq,  kuk’am ri kich’ich’ rech ch’o’j e kicholem kib’ keb’inik,  3juq’at taq achijab’ che kikejb’em ri  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI UKAB’ KIWUJ E’AJMAKAB’E’O

58

jetaq kej, kicho’elem chi kib’ che ub’anik ri ch’o’j, k’o ri ch’o’j e ri k’ax kuk’ ri nik’aj e kuk’ ri  enik’aj chik, kkisilob’isaj ri to’l kech, kb’uchuwik ri k’yaqb’al taq kich’ich’, kesam ri kich’ich  rech  ch’o’j  pa  ri  uk’olb’al  rech,  ksumumik  ri  jetaq  ch’ab’,  krepq’anik  ri  q’an  pwaq  taq  ch’ich’, e ronojel uwach xalma k’o kuk’.  4K’atek’uri’, chuwach weri’, konojel kech’aw ruk’ ri  Dyos  arech,  we  tajin  kq’alajinik  chkiwach  ri’,  jun  utzalaj  kutb’al  che  utz’  ku’k’isa’  wi  chkech.    Ri ch’o’j kub’an ri Jason e ri uk’ule’laxik kub’an ri Epifane’o 5Aretaq chi’ xb’e utzijol ri jun tzij, che xkamik ri Anti’oko k’atek’uri’ man tij taj, ri Jason, 

ke’uk’am ub’ik ruk’ ri are’ e kaq’o’ lajujk’al  1.000  achijab’ e man k’o ta knab’exik, xub’an  ri  ch’o’j  ruk’  ri  tinimit.  Aretaq  chi’  ke’ok  ub’ik  pa  ri  tapya  e  pa  ri  tinimit,  ri  Menela’o  kanimajik e kuto’o rib’ pa ri kowlaj k’olb’al.  6Ri Jason, man k’o ta kutoq’ob’isaj kiwach ri  siwan  utinimit,  chi  tajin  ke’ukamisaj,  man  kuchomaj  taj  che  jun  ch’akanik  pakiwi’  ri  erachalal are jun nimalaj k’ax ri’ chrech ri are’, kuchomaj che kuch’ak uq’ijil chkiwach ri  ek’ulel  e  man  chkiwach  ta  ri  e’uwinaq.  7Man  xkowin  taj  xk’oji’  pa  ri  kowinem,  xane  ruk’  weri’  xuk’amij  rib’,  xresaj  uk’ixb’al  e  xb’e  chi  jumul  che  uto’ik  rib’  pa  ri  Amman.  8K’ax  ri  xuk’isb’ej wi ri retzelal: xtz’apixik pa ri Aretas, ajb’anal k’ax chkech ri e’ajarab’e, k’atek’uri’  xanimaj  ub’ik  pa  ri  Aretas,  koqataxik  kumal  konojel  e  konojel  itzel  kkilo  rumal  rech  che  xub’an  k’ax  chrech  ri  taq  pixab’,  ketzelax  uwach  rumal  rech  che  ajb’anal  k’ax  chrech  ri  utinimit  e  chkech  ri  e’uwinaq,  xujeqeb’a’  rib’  pa  ri  Egipto.  9Ri  are’  jun  winaq  che  ek’ya  winaq xe’resaj ub’ik pa ri kamaq’, xkam pa jun kaxlan ulew, aretaq chi’ b’enaq ub’ik pa ri  Lasedemoni’a, ri are’ reye’m che loq’ ri’ kuto’o rib’ chila’ rumal che chuwach ri are’ junam  kija’al k’olik.  10Ri are’ che ek’ya winaq man xemuq ta rumal, ri are’, man k’o ta jun winaq  xroq’ej uwach, man k’o ta xmuquwik, ri are’ man xmuq ta kuk’ ri e’utat.  11Aretaq chi’ ri ajawinel xreta’maj we jastaq ri’, ri are’ xuchomaj che ri Jude’a kraj kutas  apan rib’. Rumal k’uwa’ weri’, ri are’ jacha jun awaj tzurtajinaq xtzalij uloq pa ri Egipto, e  kub’an  rech  chrech  ri  tinimit  ruk’  ch’o’j.  12Ke’utaq  ri  achijab’  erech  ch’o’j  che  man  k’o  ta  kkitoq’ob’isaj  kiwach  ri  ke’kiriqo  e  che  kkichoy  ri  kiqul  jachintaq  ke’aq’an  puwi’  taq  ri  kachoch.  13Xe’kikamisaj  chi  ek’ojolab’  e  chi  eri’jab’,  xchasax  kiwach  chi  ixoqib’  e  chi  ak’alab’, xkichoy kiqul chi alitomab’ e chi alaj taq loch’.  14Pa we oxib’ q’ij ri’ xekamisaxik  80.000  winaq,  40.000  xekamik  rumal  che  xech’ayik  e  ri  enik’aj  chik  xek’ayix  ub’ik  arech  kepatanajik pa ri k’axalaj taq chak.    Ri elaq’ kb’an pa ri Nim Rachoch ri Dyos 15Man  xtaqe’  ta  chrech  ri  Anti’oko  we  xub’ano  ri’,  xukach’o  xok  pa  ri  tyoxlaj  k’olb’al 

chkiwach  konojel  ri  tyoxlaj  taq  k’olb’al  k’o  chuwach  ulew,  are  ri  Menela’o  tajin  kuk’am  ub’e,  ri  are’  che  man  xuya  ta  chi  uwach  ruk’  ri  pixab’  e  ruk’  ri  amaq’.  16Ruk’  ri  tz’il  taq  uq’ab’ xuk’am ub’ik ri tyoxlaj taq laq e xutoqij ub’ik ruk’ ri uq’ab’ che man tyoxisam taj ri  jetaq sipanik che enik’aj e’ajawinel chik xekikojo’ kanoq arech knimarik ri uq’ijil e ri nim  ub’antajik ri k’olb’al ri’.  17Ri  Anti’oko  nimal  kub’an  pa  ri  uchomanik,  man  xuchomaj  taj  che  ri  Ajawxel  xa  keb’  oxib’  q’ij  kk’oji’  ri  royowal  rumal  ri  kimak  ri  esiwantinimit,  e  rumal  k’uwa’  weri’,  man  kka’y ta apan chrech ri tyoxlaj k’olb’al.  18Weta ri e’are’ mata kimak k’ya taq makaj, xch’ay  ta  ne’  k’uri’  ri  Anti’oko  aretaq  chi’  xok  ub’ik,  e  xk’ajisax  nak’uri’  uwach  rumal  ri  nimal  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI UKAB’ KIWUJ E’AJMAKAB’E’O

59

kub’ano,  jacha  xb’an  chrech  ri  Heli’odoro,  ri  are’  che  taqom  ub’ik  rumal  ri  ajawinel  Sele’ukus  arech  krila’  ri  uk’olb’al  ri  q’inomal.  19K’atek’ut  ri  Ajawxel  man  e’ucha’om  ta  ri  siwantinimit  rumal  ri  tyoxlaj  k’olb’al,  xane  uch’a’om  ri  k’olb’al  kumal  ri  siwantinimit.  20Rumal  k’uwa’  weri’,  ri  k’olb’al  uriqom  ri  k’ax  ruk’  ri  k’ax  kiriqom  ri  siwantinimit  e  xoquje’ uriqom ri utzil ruk’ ri utzil kiriqom ri e’are’, e ri are’ che xwonb’ax kanoq pa taq ri  uq’ijil  ri  uq’aq’al  ri  Nimalaj  Ukowinem,  pa  ri  uq’ijil  ri  utzil  kuya  ri  Nimalaj  Ub’antajik,  xoquje’ xb’an ub’anik ruk’ ronojel ri uq’ijil.  21Xa  jek’uri’,  ri  Anti’oko  aretaq  chi’  xuk’am  ub’ik  pa  ri  Nim  Rachoch  ri  Dyos  1.800  talentos, chi aninaq ktzalij pa ri Anti’oki’a, rumal rech che ruk’ ri unimal kuna’o, kuchomaj  che  kub’insaj  na  k’uri’  ri  jetaq  ujukub’  cho  ri  ulew  e  che  kb’in  nak’uri’  puwi’  ri  polow.  22Xoquje’,  xe’uya’  kanoq  enik’aj  erajchakib’  arech  kkib’an  k’ax  chrech  ri  amaq’:  pa  ri  Jerusalem  are  xuya  kan  ri  Felipe,  che  ajfrigi’a,  e  ri  are’  ri’  are  nimalaj  k’ax  chi  na  kub’an  chuwach  ri  xkojow  kanoq;  23pa  ri  juyub’  Garisim,  are  kukoj  kanoq  ri  Androniko;  xoquje’  kuk’ we e’are’ ri’, xukoj kanoq ri Menela’o che are sib’alaj itzel chi na kuk’ ri siwan utinimit  chkiwach ri enik’aj chik.    Ri kub’an ri Apoloni’o

Ri  ajawinel,  che  sib’alaj  ti’tik  kuna’  chkech  ri  e’ajjudi’o,  24e  kutaq  ub’ik  ri  Misarko  Apoloni’o  k’amalb’e  chkech  e  22.000  chijab’,  kutaqo  arech  ku’choyo’  kijolom  konojel  ri  winaq che k’o kichuq’ab’ rumal ri kijunab’ e ke’uk’ayij ri ixoqib’ e ri ek’ojolab’.  25Xopan pa  ri Jerusalem e xaq chub’anik kub’ano che ruk’ utzil petinaq uloq, kreye’j na ri tyoxlaj q’ij  sab’ado.  Rumal  rech  che  jun  q’ij  rech  ke’uxlanik  ri  e’ajjudi’o,  ke’utaq  ri  achijab’  arech  kicholem  kib’  keb’inik.  26E  konojel  ri  ke’el  uloq  che  rilik  weri’,  xutaq  kikamisaxik,  k’atek’uri’,  xunojisaj  ri  tinimit  kuk’  ri  achijab’  che  erech  ch’oj  e  sib’alaj  ek’ya  winaq  xe’ukamisaj.  27K’atek’uri’,  ri  Judas  che  xoquje’  ub’i’  Makab’e’o,  xe’umulij  elajuj  achijab’  e  xb’e  pa  ri  tz’inalik  ulew,  ri  uk’aslemal  pa  taq  ri  juyub’  ruk’  ri  erachi’l  jeri’  jacha  ri  kik’aslemal  ri  chikop, xuwi q’ayes kkitijo arech man kkitz’ilob’isaj ta kib’.    Kokisaxik ri jetaq q’ijlanik kech ri ekaxlan winaq

61Keb’ oxib’ q’ij chi apanoq chuwach weri’, ri ajawinel xutaq ri  Geronte ri ajatenas arech  ke’utiq’ij  ri  e’ajjudi’o  arech  kkib’an  ri  jastaq  che  man  ya’tal  ta  chkech  kkib’ano  rumal  ri  kipixab’  ri  ekitat  e  arech  man  kkik’aslemaj  ta  chik  ri  upixab’  ri  Kidyos,  2xoquje’  are  kraj  kub’an k’ax chrech ri tyoxlaj Nim Rachoch ri Dyos pa ri Jerusalem e arech kukojo rech ri  Ze’us Olimpiko, e ri tyoxlaj Rachoch ri Garisim kukojo rech ri Ze’us Kak’ulanik, jacha xkita’  ri siwantinimit ek’o chila’.  3Ri unimarisaxik we itzel ri’ jun nimalaj k’ax chkech ri winaq e  man k’o ta jun kq’i’wik weri’. 4Ri tyoxlaj k’olb’al nojinaq chrech itzelalaj taq jastaq e chrech  sib’alaj k’ax kumal ri ekaxlan winaq che xaq ke’etz’anik kuk’ ixoqib’ ekech nim ch’uti’n e  kemakunik kuk’ ri ixoqib’ pa ri tyoxlaj taq k’ayb’al, e xkinim  ub’ik chila’ nik’aj taq jastaq  che man ya’tal taj.  5Cho ri tab’al toq’ob’ ek’o kaminaq taq chikop che man ya’tal taj rumal  ri  pixab’.  6Man  loq’  taj  kok’owisaxik  ri  sab’ado  on  che  kchajixik  ri  kinimaq’ij  ri  eqatat,  xoquje’  man  loq’  taj  che  kub’ij  jun  che  ajjudi’o.  7Xane  chi  are  rajawaxik  che  keb’e  wi  konojel winaq ronojel ik’ chrech ri q’ijlanikalaj wa’im, pa ri jun q’ij che xa’lax ri ajawinel, e  aretaq chi’ kopan ri nimaq’ij rech ri Di’onisi’o, ketaq’ixik konojel winaq che ucholexik kib’  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI UKAB’ KIWUJ E’AJMAKAB’E’O

60

che  uterne’xik  ri  Di’onisi’o  e  rajawaxik  kkikoj  jun  q’ayes  cho  ri  kijolom.  8Ri  winaq  e’ajtolema’ida xkiya ub’ixik jun taqanik chkech ri jetaq tinimit e’ajgri’ego che ri ek’o naqaj,  che xoquje’ jeri’ chkib’ana’ chkech ri e’ajjudi’o, che rajawaxik ke’opanik pa ri q’ijilanikalaj  wa’im,  9xekitaqo  che  kkichoy  ri  kijolom  ri  jachintaq  man  kkaj  taj  are  kkiterne’b’ej  ri  kipixab’  ri  e’ajgri’ego.  Ronojel  weri’  tajin  kuk’utu  che  petinaq  jun  nimalaj  k’ax  pakiwi’  ri  winaq e’ajjudi’o.  10Xa  jek’uri’,  xe’k’am  ub’ik  ekeb’  ixoqib’  pa  ri  q’atb’altzij  rumal  rech  che  xokisax  tzij  chkij  che  xkiq’at  uwi’  ri  kikowil  ri  kal.  Xeb’insaxik  pa  ronojel  ri  tinimit  arech  ke’kilo  konojel ri winaq, ek’uk’am ri inlaj taq kal cho ri uwo kik’u’x, xb’an weri’ chkech, k’atek’uri’  xekyaqik chi ajsik uloq chrech ri tapya.  11Enik’aj winaq chik, che xeb’e pa taq pek rumal  rech che kkik’u’ kib’ che uk’owisaxik ri uwuq q’ij, xe’koj tzij chkij chuwach ri Felipe, junam  xeporoxik e man k’o ta xkib’an che uto’ik kib’ rumal rech kchajixik ri tyoxlaj q’ij.    Ri uk’utb’al ri k’ax tajin kb’antajik 12Qastzij  nak’ut  kinta  chkech  ri  winaq  che  ri  kisik’ij  we  wuj  ri’,  man  kixib’ij  b’a’  kib’ 

chuwach we jetaq itzel xk’ulmatajik ri’ e chkichomaj b’a’, che we k’ax xk’ulmatajik ri’, man  xa  ta  are  kutzukuj  kchupik  uwach  ri  qija’al  xane  are  kujusuk’umaj  ri  uj.  13Aretaq  chi’  ri  e’ajmakib’ man naj taj kkiq’i’o e chi aninaq kkiriq k’ax, weri’ k’utb’al rech jun nimalaj utzil.  14Kuk’ ri enik’aj taq amaq’ chik, ri Ajaw xas kreye’j na, chi ke’opan na che ub’anik ri k’isb’al  ki’aqil  arech  kuk’ajisaj  kiwach;  k’atek’ut,  quk’  ri  uj  man  je  ta  wa’  uchomam  kub’an  quk’,  15arech man rajawaxik taj kopan ri jun q’ij che kuk’ajisaj na qawach, aretaq chi’ ri qamak  kopan pa ri k’isb’al raqi’lal.  16Rumal k’uwa’ ronojel mul kutoq’ob’isaj qawach: aretaq chi’  kuk’ajisaj qawach ruk’ ri k’ax, man xa ta tajin ke’uwonb’a’ kanoq ri siwan utinimit.  17Xaq  tajin  kqana’tisaj  ub’ixik  we  jun  saqalajtzij  ri’  ruk’  we  tzij  ri’.  Rajawaxik  kujtzalijik  che  ub’ixik ri tzij che tajin kaqatzijoj uloq ri uj.    Ri k’axalaj ukamikal ri Ele’asar 18Ri Ele’asar, jun chkixo’l ri e’ajtijab’ rech ri pixab’, che nim kib’antajik, ri are’ jun achi 

che  k’ya  chi  ujunab’  k’olik  e  utzil  kka’yik  ri  uwachb’al,  ruk’  chuq’ab’  xkik’ab’ej  ri  uchi’  arech  kutij  ri  uti’j  aq.  19K’atek’ut,  ri  are’,  are  xraj  jun  kamikal  ruk’  uq’ijil  chuwach  jun  kixb’al  uk’aslemal,  ruk’  ronojel  ranima’  xb’inik  e  xb’e’  chuwach  ri  k’ax  pa  ri  jun  setesik,  20kuchub’aj  uloq  ri  ch’aqap  ti’j,  jeri’  xub’ano  jacha  ri  kkib’ano  jachintaq  k’o  kichuq’ab’  arech kkik’yaq uloq ri man yata’l taj kkitijo e che man kitzuyej ta kib’ chrij ri kik’aslemal.  21Ri  winaq  che  enab’e  pa  taq  ri  k’olb’al  pa  we  q’ijlanikalaj  wa’im  ri’,  che  man  yata’l  taj  rumal  ri  Pixab’,  pa  utukel  kkik’am  ub’ik  ri  are’,  rumal  rech  che  keta’m  uwach  ri  are’  chi  ojer uloq; kkib’ij chrech arech kuk’am uloq ri are’ ri ti’j che ya’talik kutijo, e che utz chik  ub’anom uloq chrech ri ti’j ri’; arech chub’anik kub’ano che tajin kutij ri ti’j che ktaqan ri  ajawinel chrech,  22arech, ruk’ weri’ kub’ano man kkamisax taj e rumal che kachi’l kib’ chi  ojer uloq kuriq ri utzil ri’.  23K’atek’ut, ri are’ utzalaj uchomaxik xub’ano, che xas taqal wi  chrech  ri  ujunab’,  taqal  chrech  ri  reqelem  rumal  ri  uri’job’ik,  taqal  chech  ri  saq  ujolom  chik, xoquje’ taqal chrij ri ub’antajik rumal ri ub’e ruk’am uloq chi arechi’ ak’al uloq e are  sib’alaj taqal chrij rumal ri tyoxlaj pixab’ uya’om ri Dyos, xa jek’ui’, rumal weri’, kub’ij che  are utz ri’ che aninaq ktaq ub’ik ri are’ pa ri kik’olb’al ri ekaminaqib’.  24«Ruk’ ri qajunab’  chik  –kcha  ri  are’–,  man  taqal  ta  chqij  che  xaq  chub’anik  kqab’ano,  wene’  xa  rumal  ri  xib’rikil,  ek’ya  alab’om  kkichomaj  che  ri  Ele’asar  xq’ax  pa  ri  kib’antajik  ri  ekaxlan  taqal  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI UKAB’ KIWUJ E’AJMAKAB’E’O

61

winaq chi pa ri jumuch’ lajuj ujunab’ chik,  25e wene’ ri e’are’ kesachik rumal rech che xaq  chub’anik kinb’ano e rumal che kintoq’ob’isaj uwach ri nuk’aslemal che xaq keb’ oxib’ q’ij  chi wa’; k’atek’uri’ ri in, kintz’ilob’isaj e kinb’an k’ax chech ri nuri’job’ik,  26kne’b’a’ ukamik  ri’ kinanimajik chuwach ri k’ax kkib’an ri winaq, man kinkowin ta ri’ kinanimajik puq’ab’  ri  Are’  che  k’o  ronojel  ukowinem,  man  kinanimaj  ta  ri’  chuwach  kne’b’a  in  k’aslik  on  in  kaminaq  chik.  27Rumal  kuw’a,  ukamik  ri’,  we  man  kinxib’ij  ta  wib’  kinya’  kanoq  ri  nuk’aslemal, nim uq’ijil ri’ kinya’o ri nuri’job’ik,  28e kinya’ kanoq ri’ chkech ri alab’om jun  utzalaj k’amb’al no’jib’al aretaq chi’ ruk’ ronojel wanima’ kinkamik rumal uloq’oq’exik ri  ojer e tyoxlaj taq pixab’».  Aretaq  chi’  xb’itaj  weri’  rumal,  xb’e  ub’ik  pa  ri  k’axalaj  kamikal  ruk’  ri  jun  setesik,  29k’atek’uri’ ri winaq che kik’amom ub’ik ri are’, che xas kaj ri utzil chrech ri are’ aretaq  chi’  maja’  kub’ij  we  tzij  ri’,  xk’extajik  pa  ketzelal,  rumal  rech  che  kkichomaj  che  xa  moxirinaq ri are’.  30Ri are’, aretaq chi’ kel chik ri ranima’ rumal ri jetaq ch’ay, xposowik e  xub’ij: «Chrech ri Ajawxel, rin are’ che k’o ruk’ ri tyoxlaj no’jinik, reta’am che qastzij ri in,  xinkowinik  xinwesaj  wib’  chuwach  ri  kamikal,  kinqi’  we  q’oxom  ri’  cho  ri  nub’aqil,  k’atek’ut,  pa  ri  wuxlab’al  kinq’i’o  ruk’  ki’kotemal  rumal  rech  che  kina’  wib’  chuwach  ri  Are’».  31Jewa’  relik  ri  ranima’  xub’ano.  Ri  ukamilak  kuya’  kanoq  jun  k’amb’al  no’jib’al,  man  xuwi taq chkech ri alab’om e ri alitomab’, xane xoquje’ chkech konojel ri siwantinimit, jun  na’tisab’al chuq’ab’ e utzil.    Ri k’axalaj kikamikal ri ewuqub’ e’achalal

71Xoquje’ xechapik ewuqub’ alab’om e’achalal e ri kinan, ri ajawinel, kraj ke’utiq’ij ruk’ taq  asyar e ruk’ taq rib’och’il b’oyix, arech kkitijo ri uti’j aq che man ya’tal taj rumal ri Pixab’.  2Jun  chkech  ri  e’are’,  pa  kib’i’  ri  enik’aj  chik,  jewa’  kub’ij:  «¿Jas  ri  kawaj  kata  chqech  e  kawaj  na  kaweta’maj  ri  at  paqawi’  ri  uj?  Ri  uj,  are  kqaj  kujkamik,  chuwach  che  are  kaqetzelaj uwach ri kipixab’ ri eqatat».  3Ri ajawinel ruk’ ri uq’aq’al royowal, xtaqanik che  kokisaxik puwi’ ri q’aq’ ri jetaq kasu’el e ri jetaq b’o’j.  4Aretaq chi’ sib’alaj kyaq chik weri’,  xtaqan  che  uqupixik  ri  raq’  ri  jun  che  xch’aw  pakiwi’  ri  enik’aj  chik,  che  kloch’  ub’ik  ri  utz’umal ujolom e che kchoy ri taq uq’ab’ e raqan chkiwach ri erachalal e chuwach ri unan.  5Aretaq chi’ sib’alaj k’ax chik ub’anom ronojel ub’aqil e xuwi’ kujik’ na ri ruxlab’, xtaqanik  arech kqib’isaxik ukoq chunaqaj ri q’aq’ e arech ksa’ik cho ri kasu’el. Aretaq chi’ ri usib’al  ri kasu’el naj kujub’uj apan rib’, ri enik’aj chik kkik’u’b’a’  kik’u’x chb’il taq kib’ ekachi’l ri  kinan, arech ruk’ ronojel kanima’ kkiya kib’ pa ri kamikal e kkib’ij: 6«Ri Ajawxel Dyos tajin  kujralawchij uloq wa’, e qastzij na k’uwa’ che kutoq’ob’isaj qawach wa’, jacha xuya ub’ixik  ri Mo’ises pa ri b’ix che jewa’ kub’ij ri’: “Kutoq’ob’isaj kiwach ri’ ri e’upataninel”».  7Aretaq  chi’  ri  nab’e  jewa’  ri  ukamisaxik  xb’anik,  kk’am  chi  uloq  ri  ukab’  chuwach  ri  k’ax.  Aretaq  chi’  chapom  ri  utz’umal  ujolom  rachi’l  ri  uwi’,  kkik’ot  uchi’  ri  are’:  «¿La  are  kawaj pa taq ch’aqapil kb’an k’ax chrech ri ab’aqil chuwach che are katij ri uti’j aq?».  8Ri  are’ kub’ij: «¡Man kintij taj!». Rumal k’uwa’, xoquje’ ri are’ xokisaxik pa ri taq k’ax, jacha ri  nab’e’.  9Aretaq chi’ xel ri ranima’, kub’ij: «Ri at che at ajb’anal k’ax, kawesaj ri qak’aslemal  kamik  ri’,  k’atek’ut,  ri  Ajawinel  rech  ri  uwachulew  e  ri  kaj,  ri  uj  che  kujkamik  rumal  kqatoq’ob’isaj uwach ri upixab’, kuk’astajisaj na qawach ri’ pa jun junalikalaj k’aslemal».  10K’atek’uri’ are chi xk’ajisaj uwach ri urox. Chi aninaq xresaj uloq ri raq’ puchi’ aretaq  chi’ xta’ chrech che kresaj uloq e aninaq kulik’ ri uq’ab’;  11ruk’ uchuq’ab’ kub’ij: «Are ri Kaj  xsipan chwech we uch’aqapil nub’aqil k’olik ri’, rumal ri upixab’ kinya pa ri k’ax, k’atek’uri’  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI UKAB’ KIWUJ E’AJMAKAB’E’O

62

kinweye’j che kuya chi na jumul wa’ chwech».  12Xoquje’ ri ajawinel e ri erachi’l, sachib’al  k’u’x kenajik rumal ri uchuq’ab’ we ala ri’ che man kuna’ ta rib’ chuwach ri q’oxom.  13Aretaq chi’ xkamik ri are’, xoquje’ jeri’ xb’an k’ax chrech ri ukaj.  14Aretaq chi’ tajin kel  ri ranima’, kub’ij weri’: «Are utz wa’ che kkam jun pa kiq’ab’ ri winaq e che jun kreye’j che  ri Are’ kuk’astajisaj chi na uwach jun ri’; e k’u ri at man k’o ta kk’astaj chi na awach ri’».  15K’atek’uri’,  xk’am  ub’ik  ri  uro’  e  xe’ok  che  ub’anik  k’ax  chrech.  16Ri  are’,  kka’y  apan  chrech  ri  ajawinel  e  xub’ij  chrech:  «Ri  at,  kne’b’a’  che  man  junalik  taj  ri  ak’aslemal,  k’o  akowinem pakiwi’ ri ewinaq, ri at kb’ano ri kawaj kb’ano. K’atek’ut, machomaj ne’ che ri  Dyos  xuwonb’a’  kano  ri  qija’al.  17Ri  at,  chawe’yej  b’a’  na  e  kawil  na  k’uri’  ri  nimalaj  uchuq’ab’ che kub’an na k’ax ri’ chawech ri at e chkech ri awija’al».  18K’atek’uri’,  xk’am  chi  uloq  ri  uwaq,  ri  are’  kub’ij  aretaq  chi’  tajin  chik  kkamik:  «Machomaj  che  man  k’o  ta  kariq  wa’  ri  at,  ri  uj  chi  rumal  ri  qamak  tajin  kaqariq  we  k’axk’ol ri’, rumal rech che xujmakun chuwach ri Qadyos, e rumal wa’ xpe we k’ax chqij ri’.  19K’atek’ut, ri at machomaj che xaq jeri’ katknaj kanoq, ri at che xakach’o katch’o’jin ruk’ ri  Dyos».  20Jun  nimalaj  lab’ajinik e  jun  utzalaj  na’tisab’al rech  ri  nan ri’,  che  chi  pa  jun  q’ij  xrilo  xekamisaxik ri ewuqub’ ral e xuq’i’o ruk’ uchuq’ab’ rumal rech che k’o ri reye’b’al chrij ri  Ajawxel.  21Xuya’  kichuq’ab’  konojel chi  pa  ri  kitzij  ri  e’uwinaq,  nojinaq  ri  ranima’  chrech  utzalaj  taq  chomanik,  jacha  uchuq’ab’  achi  k’o  ruk’,  ri  are’  ko  xtak’i’k  e  kub’ij  chkech  ri  e’are’:  22«Ri in man weta’m taj jas che, chi xaqte’ ri ix, ix k’o chi uloq pa ri uchuch nupam;  xoquje’  man  in  taj  xinya’ow  ri  ruxlab’al  ik’aslemal;  man  in  taj  xincholej  ri  uch’aqapil  ri  ichakul.  23Ri Tz’aqol B’itol, ri are’ che are xb’anow ri uwachulew e ri kaj, ri are xb’anow ri  winaq e che are are’ xmajowik ub’anik ronojel jastaq, kutzalejisaj ri’ chiwech, ri iwuxlab’al  e  ri  ik’aslemal,  rumal  rech  che  we  uchanim  ri’  man  are  ta  kichomaj  iwib’  ri  ix,  xane  are  kiloq’oq’ej ri upixab’ ri Are’».  24Ri Anti’oko kuchomaj che ruk’ we tzij ri’ xa ketzelax uwach e xa yoqb’al rech kb’anik.  Aretaq chi’, ri chi’p k’as na, man xuwi ta kraj kuch’ak ruk’ tzij, xane xoquje’ kraj kuch’ako  aretaq chi’ kujeqeb’a chrech che kuq’inomarisaj ri’ ri are’ e kuriq nimalaj utzil, we ri are’  kuya’ kanoq ri kib’antajik ri e’unan e’utat; rachi’l ri’ kub’an chrech e nimalaj taq reqelem  kuya ri’. 25Rumal rech che ri ala man k’o ta kutatab’ej we tzij ri’, ri ajawinel kusik’ij ri unan  e  kub’ij  chrech  arech  kupixb’aj  ri  ala  arech  man  kuya  ta  rib’  pa  ri  kamikal.  26Ri  ajawinel  k’ya taq mul xub’ij weri’ chrech ri unan, xa jek’uri’ ri are’ xraj kub’ij keb’ oxib’ tzij chrech ri  ral. 27Kulukb’a’ ukoq rib’ ruk’ ri ral e kutze’j uwach ri ajab’anal k’ax ajaw, pa ri kicha’b’al ri  e’are’, jewa’ kub’ij chrech ri ala: «Wal, chatoq’ob’isaj nuwach ri in che xatinwuk’aj b’elejeb’  ik’ pa ri uchuch nupam, xatintub’isaj oxib’ junab’, xatintzuqu  e xatink’iysaj ri at chi k’ate’  na katopanik pa ri ajunab’ k’olik kamik ri’.  28Wal, sib’alaj kinta’ chawech, chatka’y apan pa  ri kaj e pa ri uwachulew e chawila’ ronojel ri k’olik chuwach e chaweta’maj che are ri Dyos  xb’anowik  weri’  ruk’  ri  tolonik  e  xoquje’  jeri’  uk’iysaxik  xub’an  ri  winaq.  29Maxe’j  awib’  chuwach  we  jun  ajb’anal  k’ax  ri’,  xane  are  chab’ana’  che  taqal  chawij,  at  kachalal  ri  e’awachalal, chak’amowaj b’a’ ri kamikal, arech katinriqa’ chi na jumul kuk’ ri e’are’ pa ri  uq’ijil ri toq’ob’».  30Aretaq  chi’  xuk’is  ri  utzij,  ri  ala  kub’ij:  «¿Jas  kiweye’j?  ri  in  man  are  ta  kinnimaj  ri  ktaqan  ri  ajawinel  chrech,  are  kinnimaj  ri  ktaqan  ri  Pixab’  chech,  ri  xuya  kan  ri  Mo’ises  chkech  ri  eqatat.  31K’atek’uri’,  ri  at,  che  at,  at  b’anowinaq  ronojel  ri  k’ax  kiriqom  ri  e’ajhebre’o, man loq’ ta ri’ katanimaj pa ri uq’ab’ ri Dyos.  32Ri uj tajin kqariq k’ax rumal ri  qamak. 33We ri Dyos tajin kuk’ajisaj qawach uj arech kqak’am kanoq ri qana’oj, rumal rech  che royowal quk’. Xoquje’ ku’tzir chi na ri’ ri Are’ quk’ ri uj.  34K’atek’ut, ri at che at b’anal  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI UKAB’ KIWUJ E’AJMAKAB’E’O

63

k’ax e che xa at jun mes chkixo’l konojel ri winaq, mab’an b’a’ nimal e majach b’a’ awib’  puq’ab’ nik’aj taq eyeb’al che man k’o ta reye’xik e k’atek’uri’ kawa’lisaj ri aq’ab’ pakiwi’ ri  e’apatinel,  35rumal rech che ri at maja’ katanimajik chuwach ri uq’atb’altzij ri Dyos, ri are’  che  ronojel  kkowin  chrech  e  ronojel  krilo.  36Kamik  ri’,  ri  eqachalal,  xq’i’taj  kumal  ri  k’axk’ol  che  xa  jub’iq’  xuq’i’o  chuwach  jun  chik  k’aslemal  che  man  k’o  ta  k’isik,  xekamik  rumal ri utoq’ob’ ri chapb’al uq’ab’ ri Dyos; katek’uri’, ri at rumal ri q’atb’al utzij ri Dyos,  kariq na ri’ ri k’oqb’al che taqal chawech rumal ri nimal kana’o.  37Ri in, jacha ri ewachalal  kinya’  wa’  ri  nub’aqil  e  ri  nuk’aslemal  rech  kintoq’ob’isaj  uwach  ri  kipixab’  ri  enutat,  kinsik’ij wa’ ri Dyos arech chi aninaq kub’an ri utzil kuk’ ri qamaq’ e arech ri at katukajmaj  e ruk’ ri jetaq k’ax kaya na ub’ixik che are ri are’ jun chi Dyos.  38Utz na k’uri’ we wuk’ e  kuk’  ri  ewachalal  ktak’i’  wi’  ri  uq’aq’al  royowal  ri  Nimalaj  Ukowinem  che  ruk’  sukil  xqaj  pakiwi’ ri eqija’al!»  39Ri  ajawinel,  man  kuna’  ta  chik  ri  kub’ano  ruk’  weri’,  e  are  sib’alaj  kuk’ajisaj  chi  na  uwach we k’isb’al ala ri’ ruk’ nimalaj k’ax chkiwach ri enik’aj rachalal chik, rumal rech che  sib’alaj k’ax xb’e wi chrech ri tzij xub’ij.  40Xoquje’ ri are’ xkamik, e man xutz’ilob’isaj ta rib’  e ri are’ sib’alaj kujeqeb’a’ ri uk’ux chrij ri Ajawxel. 41Pa uk’isb’al xkam ri kinan.  42Ruk’ wa’ weri’ ri utzijoxik ri q’ijlanik taq wa’im kb’anik e ri nimalaj taq k’ax xb’anik  che xas xq’as uwi’.    Ri Judas Makab’e’o ke’umulij rachi’l arech ke’ch’o’jinik chkij ri tajin kb’an k’ax chkech

81K’atek’uri’, ri Judas che xoquje’ kb’ix Makab’e’o chrech e ri erachi’l, pa awalkil xe’ok pa ri  ko’lik taq tinimit, ke’kisik’ij ri ekawinaq e xekik’ulaj kuk’ ri jachintaq man kik’exom ta ri  kitzij chrech ri kib’antajik ri e’ajjudi’o, xe’kimulij chi e 6.000 achijab’.  2Xkik’omij chrech ri  Ajawaxel  arech  kka’y  uloq  pakiwi’  ri  siwantinimit  che  xas  konojel  kib’anom  k’ax  chkech  e’are’,  kkik’omij  chrech  arech  kutoq’ob’isaj  uwach  ri  Nim  Rachoch  ri  Dyos  che  xketzelaj  uwach ri e’itzel taq winaq,  3arech kutoq’ob’isaj uwach ri tinimit che b’anom k’ax chech e  che  xaq  jub’ik  chik  kraj  kk’is  tzij  puwi’,  e  arech  kutatab’ej  ri  uch’ab’al  ri  kik’el  che  tajin  kuk’is uku’x chuwach ri Are’,  4arech kuna’tisaj che xekamisaxik ri ak’alab’ che man k’o ta  jun kimak, e ri uyoq’ik ri ub’i’ xb’anik.  5Aretaq chi’ ek’o chik juq’at winaq erech ch’o’j, ri Makab’e’o xk’oji uchuq’ab’ chkiwach ri  tinimit,  rumal  rech  che  ri  uq’aq’al  royowal  ri  Ajawxel  xk’extajik  pa  nimalaj  toq’ob’.  6Chi  xaqte’ kok pa ri nima’q e pa ri ko’lik taq tinimit, kuporoj ub’ik; e aretaq chi’ uchapom chik  ri  utz  taq  k’olb’al,  sib’alaj  ek’ya  keqaj  chkech  ri  ek’ulel.  7Chuwach  are’,  ktob’  ri  chaq’ab’  ruk’,  rumal  k’uri’  are  utz  chuwach  che  chaq’ab’  kub’an  we  jetaq  okem  ri’,  e  xb’e  nimalaj  utzijoxik ri uchuq’ab’ pa ronojel k’olb’al.    Ri jetaq kib’inem rech ch’o’j kkib’an ri Nikanor e ri Gorgi’as 8Aretaq chi’ ri Felipe, krilo che we jun achi ri’ tajin knimarik pa ri uchuq’ab’ e amaq’el 

chik  tajin  kch’akan  pa  taq  ri  ch’o’j,  kutz’ib’aj  apanoq  ri  Toleme’o,  che  jun  chkech  ri  eq’atb’altzij  pa  ri  Ko’ele‐Siri’a  e  ri  Fenisi’a,  arech  kpetik  che  uto’ik  ri  jastaq  rech  ri  ajawinel.  9Ri  are’,  aninaq  are  xucha’  ri  Nikanor  uk’ojol  ri  Patroklo,  che  are  jun  chkech  ri  enab’e taq rachi’l, e ri ajawinel aninaq kutaq ub’ik, k’amalb’e chkech 20.000 achijab’ che  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI UKAB’ KIWUJ E’AJMAKAB’E’O

64

epetinaq pa k’ya taq amaq’, arech ke’ukamisaj konojel ri kija’al ri e’ajjudi’o. Are ri Gorgi’as  kutaq  ub’ik  che  rachi’l,  ri  are’  che  nimalaj  ub’antajik  pa  ri  chak  ri’  e  jun  achi  che  qastzij  reta’m  ri  jastaq  rajawaxik  kb’an  pa  ri  ch’o’j.  10Ri  Nikanor  pa  rech  wi,  xuchomaj  utojik  ri  alkab’al  che  2.000  talentos,  ri  uk’as  ri  ajawinel  k’olik  kuk’  ri  e’ajromano,  ruk’  ri  pwaq  kumolo aretaq chi’ kek’ayixik ri e’ajjudi’o ri etz’apim pa pache’.  11Aninaq kutaq ub’ixik pa  taq ri tinimit ek’o chuchi’ ri polow arech kepepetik che kiloq’ik ri winaq e’ajjudi’o arech  ke’kikoj pa k’axalaj taq chak, kujeqeb’a’ utzij che ke’uya ub’ik jumuch’ lajuj  90  ajchakib’  chrech  jun  talento;  man  k’o  ta  xunab’ej  che  naqaj  chik  k’owi  ri  uq’ab’  ri  k’olik  Ronojel  Ukowinem puwi’ ri are’, arech kuk’ajisaj uwach.  12Xopan utzijol ruk’ ri Judas ri ropanem ri Nikanor. Aretaq chi’  ri are’ xub’ij chkech ri  erachi’l,  che  naqaj  chik  ek’o  wi  ri  ek’ulel,  13jachintaq  ri  kkixib’ij  kib’  e  ri  jachintaq  man  kejojon  ta  chech  ri  usk’il  ri  Dyos,  ke’animaj  ub’ik  e  naj  keb’e  ub’ik  pa  taq  nik’aj  k’olb’al  chik.  14Ri  enik’aj  chik  xe’ok  che  uk’ayixik  ronojel  ri  jastaq  kech  che  k’o  na,  xoquje’  kkita  chech  ri  Ajawxel  arech  kuto’  kiwach  rumal  rech  che  e’uk’ayim  chik  ri  itzelalaj  Nikanor  aretaq  chi’  maja’  kmajtajik  ri  ch’o’j.  15Kkita  chrech,  che  ke’uto’o,  man  kumal  ta  ri  e’are’,  xane are rumal ri chapb’alq’ab’ xub’an kuk’ ri ekitat e rumal rech che ri e’are’ kuk’am ri  je’lik e tz’aqatalaj ub’i’.  16Ri  Makab’e’o,  xe’umulij  6.000  achijab’  che  erachi’l,  e  kub’ij  chkech  che  man  k’o  ta  kkixib’ij  kib’  chkiwach  ri  ek’ulel  e  chkiwach  ri  ek’ya  taq  winaq  che  man  junam  ta  ri  kikojonik kuk’, che man k’o ta usuk’il ri  rumal epetinaq uloq che ub’anik ri ch’o’j  kuk’ ri  e’are’, xane are ruk’ ronojel kichuq’ab’ kech’o’jinik,  17e chkichomaj ri k’ax xkib’an chrech ri  tyoxlaj k’olb’al, ri k’ax xkib’an chrech ri tinimit e ri uchupik uwach ri qab’antajik rech ojer  kanoq.  18«Ri  e’are’  –kcha  chkech–  kkijeqeb’am  kik’ux  chrij  ri  jetaq  kich’ich’  rech  ch’o’j  e  chrij  ri  kichuq’ab’,  k’atek’uri’,  ri  uj  are  qajeqeb’am  qak’ux  chrij  ri  Dyos,  ri  k’olik  Ronojel  Ukowinem,  che  xuwi  ruk’  jumul  ksilob’ik,  ri  are’  kkowinik  ke’uqasaj  ri  epetinaq  uloq  paqawi’,  xoquje’  kkowinik  kuqasaj  uwach  ronojel  ri  uwachulew».  19Kucholej  ub’ixik  chkech  ri  uto’ik  kiwach  xb’anik  ri  e’ojer  taq  kimam,  ri  nimalaj  kito’ik  chuwach  chi  na  ri  Senakerib’, aretaq chi’ xekamik 80.000 achijab’;  20ri kito’ik pa ri B’ab’iloni’a pa ri jun ch’o’j  kuk’ ri e’ajgalatas, aretaq chi’ xe’ch’ojinik 8.000 e’ajjudi’o ekachi’l e 4.000 e’ajmasedoni’o,  e aretaq chi’ ek’o pa ri k’ax ri e’ajmasedoni’os, ri e 8.000 e’a’ajjudi’o xech’akan pakiwi’ ri e  120.000  ek’ulel,  rumal  ri  chuq’ab’  xpe  chkito’ik  chi  chikaj  uloq  e  jun  nimalaj  jastaq  ri  xkimol ub’ik.  21Aretaq chi’ xuya kichuq’ab’ ri e’are’ ruk’ we tzij ri’ e aretaq chi’ xukoj pa kanima’ che  kkiya ri kik’aslemal rumal kkitoq’ob’isaj uwach ri pixab’ e rumal ri kamaq’, kub’an kijeb’  juq’at  chkech.  22Chjujunal  chkech  we  juq’at  ri’,  are  xe’unab’isaj  chkiwach  ri  erachalal  ri  Simon,  ri  Jose  e  ri  Jonatan,  chkijujunal  kenab’ejik  chkiwach  e  1.500  achijab’.  23Kutaq  ri  Esdri’as che usik’ixik ri tyoxlaj Wuj; k’atek’uri’ kub’ij chkech, che ri tzij kokisaxik are weri’:  «Uchuq’ab’ ri  Dyos!»  e chi  are  are’ xnab’ejik  chkiwach  ri  nab’e  juq’at  e  xch’o’jinik ruk’  ri  Nikanor.  24Aretaq  chi’  ri  Ronojel  Ukowinem  kukoj  rib’  kuk’  pa  ri  ch’o’j,  xe’kikamisaj  e  29.000  ekik’ulel  e  k’o  chi  na  jub’iq  uwi’,  k’atek’uri’,  are  sib’alaj  ek’i  chi  na  xe’kisoko  e  xkib’an  k’ax  chkech  ri  e’uwinaq  ri  Nikanor  e  ri  enik’aj  chik  xe’animajik  chkiwach.  25Ri  pwaq  kech  ri  xepetik  chkiloq’ik  ri  e’are’,  xqaj  pa  kiq’ab’  ri  e’ajjudi’o.  Naj  xekoqataj,  k’atek’uri’ xas rajawaxik wi ketzalij uloq rumal ri kajb’al,  26rumal rech che pa we jun q’ij ri’  kmajtajik ri uchajixik ri sab’ado, xa jek’uri’ man xe’koqtaj ta chik ri e’are’. 27Aretaq chi’ che  xmultajik  kumal  ri  ch’ich’  rech  ch’o’j  kech  ri  ekik’ulel  e  xkik’am  ub’ik  ri  jastaq  kech,  xkimajij  rok’owisaxik  ri  nimaq’ij  rech  ri  sab’ado,  sib’alaj  kkitewchi’j  e  nim  kkil  wi  ri  Ajawxel  che  pa  we  jun  q’ij  ri’  xe’ukolo  ri  e’are’  e  xumajij  ub’ik  ri  utoq’ob’isaxik  kiwach.  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI UKAB’ KIWUJ E’AJMAKAB’E’O

65 28Aretaq chi’ xok’owisatajik ri sab’ado, kkiya’ nik’aj kech ri ch’akoj xkiriq uloq, chkech ri 

jachintaq  xkisach  ri  jastaq  kech  pa  ri  k’ax,  xoquje’  xkiya  kech  ri  emalka’n  ixoqib’  e  ri  eminor;  ri  e’are’  e  ri  ek’alk’uwa’l  xkijach  chkiwach  ri  nik’aj  jastaq  che  xto’taj  kanoq.  29Aretaq xb’antaj weri’,  junam kkik’omij chrech ri Ajawxel arech  kukuy kimak konojel ri  e’upataninel.    Kech’akatajik ri Timote’o e ri B’akides 30Pa  ri  ch’o’j  xkib’an  kuk’  ri  e’uwinaq  ri  Timote’o  e  ri  B’akides,  xe’kikamisaj  20.000 

achijab’  e  ke’ok  pa  ri  nima  kowlaj  taq  k’olb’al.  Junam  ujachik  kkib’ano  ri  nimalaj  ch’akoj  xkiriq uloq, keb’ kkib’an chrech, jun ch’aqap kech ri e’are’ e ri jun chik kech ri winaq che  xb’an k’ax chkech, kech ri eminorib’ e ri emalka’n ixoqib’o, xoquje’ kech ri eri’j winaq chik.  31Utzalaj  umolik  xkib’an  ri  jetaq  ch’ich’  rech  ch’o’j  kech  ri  ekik’ulel  e  xkik’olo  pa  utz  taq  k’olb’al.  E  ri  xto’tajik  chrech  ri  ch’akoj  xkimol  uloq,  xkik’am  ub’ik  pa  ri  Jerusalem.  32Kkikamisaj  ri  jun  q’atb’altzij  k’o  chkixo’l  ri  e’uwinaq  ri  Timote’o,  jun  itzelalaj  achi  che  sib’alaj  xub’an  k’ax  chkech  ri  e’ajjudi’o.  33Aretaq  chi’  tajin  kkok’owisaj  ri  nimaq’ij  pa  ri  kitinimit  rumal  rech  che  xecha’kanik,  xekiporoj  ri  winaq  che  xkit’iq  ri  q’aq’  chrech  ri  tyoxlaj taq uchi’ja e che xkito’o kib’ ruk’ ri Kalistenes pa jun alaj ja, e jeri’ utojik xkib’ano ri  xkib’an chrech ri tyoxlaj k’olb’al.    Ri Nikanor kanimaj ub’ik e nim keril wi ri e’ajjudi’o 34Ri Nikanor, oxmul itzelalaj winaq, ri are’ che e’uk’amom chi uloq ri ek’aq’o’ lajujk’al 

1.000   e’ajk’ayib’  arech  ke’uk’ayij  ub’ik  ri  e’ajjudi’o  chkech,  35kixb’al  xkanajik  kanoq  kumal ri winaq che man k’o ta kipatan chuwach ri are’, rumal ri uchuq’ab’ ri Ajawxel. Ri  Nikanor, xuk’yaq kan ri ratz’yaq che nim ub’antajik, e kanimaj  ub’ik pa taq ri ulew jacha  ajpataninel  chrech  ri  k’axalaj  chak  e  kopan  pa  ri  Anti’oki’a,  k’amone’  che  kopanik  chila’,  rumal  rech  che  ri  achijab’  erajch’ojab’,  xekam  kanoq.  36Ri  are’  che  are  xraj  weta  xutoj  ri  alkab’al  che  k’asaj  chkech  ri  e’ajromano  xraj  kutoj  ruk’  ri  pwaq  che  ktojik  aretaq  chi’  kek’ayix ub’ik ri ek’o pache’ pa ri Jerusalem, kuya ub’ixik che ri e’ajjudi’o k’o Jun keto’wik,  e che ri e’ajjudi’o man k’o ta jun kok kuk’ rumal rech che kiterne’b’em ri upixab’ ri Jun Ri’.    Ri xu’k’isb’ej wi ri Anti’oko Epifane’o 

91Pa  taq  we  q’ij  ri’,  xk’ulmatajik  che  ri  Anti’oko,  rajawaxik  kel  ub’ik  pa  taq  ri  utinimit  ri  Persi’a.  2Xa jek’uri’, aretaq chi’, xok ub’ik pa ri tinimit che ub’i’ Persepolis, kraj krelaq’aj ri  jastaq pa ri nim rachoch ri kiyos e kraj kub’an k’ax chrech ri tinimit. Rumal k’uwa’ weri’, ri  winaq  xewa’lajik  chrij  ruk’  ri  jetaq  ch’ich’  rech  ch’o’j  e  ri  siwantinimit,  xekowinik  arech  kanimaj ub’ik ri Anti’oko ruk’ sib’alaj uk’ixb’al. 3Aretaq chi’ k’o pa ri Ekb’atana, xreta’maj ri  xuk’ulmaj  ri  Nikanor  e  ri  xkik’ulmaj  ri  e’uwinaq  ri  Timote’o.  4Aretaq  chi’  yakatajinaq  ri  uq’aq’al royowal, xuchomaj kutoj na uk’axel chkech ri ejjudi’o, rumal rech che xekowinik  arech xanimaj ub’ik ri are’, xa jek’uri’ kutaq ri b’insanel uch’ich’ ruk’ kej arech man ktak’i  taj  e  chi  aninaq  kb’ek  chi  k’ate’  kk’is  ri  kib’e.  K’atek’ut,  ri  uq’atb’altzij  ri  Kaj  xas  k’o  chik  puwi’ ri are’. Rumal rech che ri are’, ruk’ nimal xub’ij: «Aretaq chi’ kinopan pa ri Jerusalem,  kinb’an na chrech we jun tinimit ri’ jun muqub’al kech konojel  ri e’ajjudi’o».  5Katek’ut, ri  Ajawxel Udyos ri Isra’el che kril ronojel weri’, xuk’ajisaj uwach ri are’ ruk’ ch’a’k che man  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI UKAB’ KIWUJ E’AJMAKAB’E’O

66

k’o  ta  ukunxik  e  sib’alaj  uchuq’ab’.  Aretaq  chi’  kuk’is  ub’ixik  we  tzij  xchaptajik  chupam  rumal jun q’oxom che man k’o ta ukunaxik e sib’alaj kyitz’itz’ik ri upam,  6weri’ taqal chrij,  ri are’ che sib’alaj xub’an k’ax chrech ri kipam ri enik’aj chik ruk’ k’ax che man ilitajinaq  taj. 7K’atek’ut, ri are’ man xuqasaj ta ri nimal kuna’o; nojinaq na chrech ri unimal, kub’iq’ej  na sib’alaj royowal chkij ri e’ajjudi’o e xtaqanik arech aninaq keb’ek. K’atek’uri’, aretaq chi’  aninaq  eb’enaq,  xtzaq  uloq  pa  ri  uch’ich’  rech  ch’o’j,  e  kqinjlajik  xqaj  cho  ri  ulew,  e  ruk’  weri’ ronojel ri ub’aqil xmi’tajik.  8Ri are’ che k’ateri’ xuchomaj che nimalaj ub’antajik achi  chkiwach  konojel  winaq  e  kkowin  na  k’uri’  kub’an  k’ax  chkech  ri  winaq,  ktaqan  nak’uri’  chrech  ri  uq’etal  ri  polow,  ri  are’  che  xuchomaj kupaj pa  ri  upajb’al  ri  uwi’  ri  taq  juyub’,  chanim ri’, ri are’ ponol cho ri ulew, k’atek’uri’ kk’am ub’ik cho jun alaj ch’at, xajekuri’, ruk’  weri’  kk’uttajik  ri  ukowinem  ri  Dyos  chkiwach  konojel  nimalaj,  9chi  pa  ri  uwoq’och  ne’  nojinaq chrech ixjut e ruk’ k’ax e q’oxomal, pa taq ch’qe’ta’q ktzaq ub’ik ri uti’ojal e k’asna  ruk’ weri’, k’atek’uri’, ri uchuwal ri q’ayinaq ut’i’ojal man k’o ta jun chkech ri erajch’ojab’  kq’i’owik.  10Ri are’ che maja’ naj ne’, xuchomaj naqaj k’o wi chrech ri taq ch’imil k’o pa ri  kaj, kamik ri’, man k’o ta jun kraj kuk’am ub’ik rumal ri uchuwal ri are’.  11Xa jek’uri’, ruk’ ri nimalaj k’axk’ol k’olik, kuchaple’j utzalejik pa raqan ri nimal kuna’o  e  kopanik  chrilik  ri  uno’jib’al  ri  Dyos  ruk’  ri  uk’ajisaxik  uwach  kub’an  ri  Dyos  chrech,  chjujunal  q’oxom  kna’taj  weri’  chrech.  12Rumal  rech  che  xoquje’  ri  are’  man  kuq’i’  taj  ri  uchuwal, kub’ij: «Suk’ nak’ut che jun winaq kukoj rib’ chuxe’ ri ukowinen ri Dyos, e ri jun  che  xaq  jun  winaq,  xas  kkam  na,  man  kujunamatisaj  ta  ri’  ruk’  ruk’  Dyos.  13We  jun  ejab’anal k’ax ri’, kuk’omij chrech ri Ajaw, che man k’o ta chi kutoq’ob’isaj uwach ri’ ri are’:  14kuya  ub’ixik  che  kuto’  kiwach  ri’  ri  tyoxlaj  tinimit,  che  ri  chuxe’  kanoq,  ri  are’  aninaq  xb’ek  arech  kuchup  kiwach  e  arech  junam  ke’umuqu  xa  pa  jun  chi  jul,  15ejunam  chi  chuwach ri e’ajjudi’o kuk’ ri e’ajatena, ri e’are’ che man taqal ta chkij kimuqik e che are utz  chuwach kek’yaq ub’ik ri e’are’ e ri ekalk’uwa’l chkech ri chikop, arech kiwa kb’an chkech,  16e  che  kuwiq  na  ri  tyoxlaj  Nim  Rachoch  ri  Dyos  ruk’  je’likalaj  taq  sipanik,  jawi’  xub’an  kanoq  ri  elaq’  ri  are’,  kamul  uk’axel  chi  na  kutzalijisaj  ronojel  ri  tyoxlaj  taq  chukb’al;  e  kutoj  ri  are’  ruk’  ri  upwaq  ri  rajawaxik  ktojik  aretaq  chi’  kchi’xik  ri  tab’al  toq’ob’,  17e  pa  uk’isb’al  kukoj  rib’  ajjudi’o  e  ke’b’in  ri’  pa  ronojel  k’olb’al  jawi’  ek’o  wi  uwinaq  arech  kuya’a’ ub’ixik ri nimalaj ukowinem ri Dyos.    Ri uwuj ri Anti’oko kutaq ub’i chkech ri e’ajjudi’o 18Rumal rech che ri q’oxom kuna’o man k’o ta kqajik, rumal che ri suk’alaj uq’atb’altzij 

ri Dyos xqaj puwi’ ri are’ e man k’o ta chi kuya wi ri k’ax tajin kuriqo, kutz’ib’aj jun wuj  chkech  ri  e’ajjudi’o  jacha  ri  k’o  ri  ikim,  ri  wuj  xutz’ib’aj  xa  kuk’omij  chkech  ri  e’ajjudi’o;  jewa’ kub’ij ri’:  19«Chkech  ri  e’utzalaj  taq  e’ajjudi’o,  che  e’utzalaj  taq  winaq  chuwach  ri  Anti’oko  rajawinel e q’atb’altzij: kraj nimalaj utzil chkech, xoquje’ jun nimalaj ki’kotemal.  20We utz  iwach  e  xoquje’  utz  kiwach  ri  e’iwalk’uwa’l  e  we  utz  b’enaq  ri  jastaq  pa  ri  ik’aselmal,  sib’alaj  kqamaltyoxij  weri’.  21Ri  in,  inkotz’ol  cho  ri  nuch’at  e  man  k’o  ta  nuchuq’ab’  e  kixna’taj chwech ruk’ ki’kotemal.  «Aretaq  chi’  xintzalij  uloq  pa  taq  ri  tinimit  rech  ri  Persi’a,  xinriq  jun  k’ax  yab’il  e  xa  jek’uri’,  kinchomaj  che  rajawaxik  kinok  il  chrech  ri  ik’aslemal  rech  chwe’q  kab’ij.  22Man  ruk’ ta weri’ kub’an keb’ nuk’u’x pa ri nuk’aslemal, kamik ri’, ri in kinweye’j che kinutzir  wa’  chrech we  yab’il  ri’.  23K’atek’uri’,  kinch’ob’o  che  ri  nutat,  ronojel  mul,  aretaq chi’  kel  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI UKAB’ KIWUJ E’AJMAKAB’E’O

67

ub’ik  ruk’  ri  jetaq  ch’ich’  rech  ch’o’j  e  kb’e  pa  taq  ri  tinimit  k’o  ajsik,  kub’ij  kanoq  jachin  kkanaj  kan  pa  ri  uk’exwach,  24arech  we  k’o  jun  jas  uwach  kk’ulmataj  apanoq  on  we  kopanik  utzijol  jun  k’ax,  ri  siwan  taq  tinimit,  man  k’o  ta  kkixib’ij  kib’,  rumal  rech  che  keta’m  chik  jachin  k’o  kan  ri  q’atb’altzij  puq’ab’,  25xoquje’,  ri  in  xinwilo  che  ri  e’ajawinel  ek’o  naqaj  chqech  e eqak’ulja  chech  ri  qajawib’al,  tajin  kek’ak’alanik  uloq  chqech  e  xuwi  keye’m  ri  kk’ulmatajik,  rumal  k’uri’,  are  ri  nuk’ojol  Anti’oko  xinkoj  kanoq  ajawinel  pa  nuk’ex wach. Aretaq chi’ rajawaxik xinb’e ub’ik pa taq ri juyub’, ri in are xinya’ kan ri are’ e  xixinwuqxa’nij  kanoq  chrech.  Ri  in  xintz’ib’aj  ub’ik  chrech  ri  are’  ri  wuj  k’o  ikim.  26Xa  jek’uri’,  kinta’  chiwech  e  kink’omij  chiwech,  china’taj  b’a’  ri  utzil  nub’anom  chiwech  nimalaj iwonojel e chiwech chi jujunal, xoquje’ chitoq’ob’isaj  b’a’ uwach ri nuk’ojol jacha  xitoq’ob’isaj  nuwach  ri  in.  27Ri  in  weta’m  che  ri  are’  ruk’  utzil  e  ruk’  toq’ob’  kub’an  ri’  ri  nuchomanik in e kuk’am rib’ iwanima’ ri’ ruk’ ri are’».  28Xa jek’uri’, ri jun kamisanel e ri jun ajyoq’nel chrech ri Dyos, pa nimalaj k’axk’ol, jacha  xub’an chkech enik’aj winaq chik, xuk’isa’ ri uk’aslemal pa jun chik amaq’, pa taq juyub’.  29Ri  Felipe  che  are  rachi’l  ri  are’,  are  xk’amow  uloq  ri  ub’aqil;  k’atek’ut,  xb’e  ub’ik  pa  ri  Egipto ruk’ ri Toleme’o Filometor, rumal rech che kuxib’ij rib’ chech ri Anti’oko, ri uk’ojol  are’.     Ri uch’ajchob’exik ri Nim Rachoch ri Dyos

101Ri Makab’e’o e ri erachi’l, k’amom kib’e rumal ri utaqanik ri Ajawinel, ke’ok chi jumul  pa ri Tyoxlaj K’olb’al e pa ri tinimit  2e xkipaq’ij ri ab’aj rech ri tab’al toq’ob’ che xkiyak ri  ekaxlan taq winaq chkiwach konojel ri winaq pa ri k’ayb’al, xoquje’ ri jetaq k’olb’al rech  q’ijlanik.  3Aretaq  chi’  xch’ajch’ob’etajik  ri  Nim  Rachoch  ri  Dyos,  xkiyak  jun  chik  tab’al  toq’ob’; ri q’a’q xkesaj ukoq ruk’ ri saqchoq’ ab’aj che xas rech wi ri q’aq’, keb’ junab’ uxo’l  xkiya  kanoq  aretaq  chi’  xkik’am  ub’ik  we  q’aq’  ri’,  k’atek’uri’  xkichi’j  jun  tab’al  toq’ob’,  xkichi’j ri k’ok’ q’ol, ri jetaq tzuk’b’alchaj e xkicholej ri kaxlanwa k’utb’al ri k’olem.  4Aretaq  chi’ xb’antaj weri’, xkijupab’a’ kib’ pulew, kkita chrech ri Ajawxel arech man kuya’ ta chi  alaj  keqaj  chi  jumul  pa  we  k’ax  ri’,  e  wene’  keqaj  chi  jumul  pa  ri  makaj,  ke’uyajo  ruk’  nimalaj utzil e man ke’ujach ta pa kiq’ab’ ri siwan taq tinimit che eyoq’nel chrech ri Dyos e  eb’anal  k’ax.  5Xk’ulmatajik,  che  chi  pa  ri  jun  q’ij  che  ri  ekaxlan  taq  winaq  xkib’an  k’ax  chrech  ri  Nim  Rachoch  ri  Dyos,  pa  ri  juwinaq  job’  chech  ri  ik’  Kisle’u,  chi  arechi’  xch’ajch’ob’exik  ri  Nim  Rachoch  ri  Dyos.  6Ruk’  ki’kotemal  wajxaqib’  q’ij  xki’ok’owisaj  ri  nimaq’ij,  jacha  ri  nimaq’ij  rech  ri  Tz’um  taq  Ja,  xkinatisaj  che  keb’  oxib’  q’ij  kanoq,  pa  ri  unimaq’ij ri Tz’um taq Ja, ejacha ri jetaq awaj, ek’o pa taq ri juyub’ e pa taq ri pek.  7Rumal  k’uri’,  kuk’am  je’lik  taq uq’ab’  che’, ramux e  palmas  e kkib’ixoj  ri  jetaq b’ix  chrech ri  Jun  che  are  xuch’ajch’ob’ej  ri  tyoxlaj  k’olb’al.  8Ruk’  jun  wuj  che  xkib’an  chkiwach  konojel  ri  winaq,  xetaqanik  e  xkijeqab’a’  ub’ixik,  che  konojel  ri  amaq’  kech  ri  e’ajjudi’o  kkib’an  ronojel taq junab’ we nimaq’ij ri’ e chi pa taq we q’ij ri’.    Ri umajib’al ri rajawaremal ri Anti’oko E’upator 9Jewa’ ri xk’ulmatajik pa ri ukamikal ri Anti’oko che Epifane’o ri ukab’ ub’i’.  10Chanim ri’ 

kqaya’ ub’ixik e kujtzijon puwi’ ri Anti’oko E’upator, uk’ojol ri jun ajb’anal k’axalaj achi’ ri’,  xa  jub’iq’  kujtzijon  puwi’  ri  k’ax  xk’ulmatajik  pa  taq  ri  ch’o’j.  11Aretaq  chi’  xrechb’etajik  rumal ri ajawib’al, ri jun nim winaq xukoj chuwach ri jastaq rech, jun achi che ub’i’ Lisi’as,  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI UKAB’ KIWUJ E’AJMAKAB’E’O

68

jun  q’atb’alzij  pa  ri  Ko’ele‐Siri’a  e  ri  Fenisi’a.  12K’atek’uri’,  ri  Toleme’o,  ri  jun  chik  ub’i’  Makron, che are are’ xilow’ik nab’e ri suk’il rajawaxik kb’an pakiwi’ ri e’ajjudi’o, rumal ri  k’ax xb’an chkech ri e’are’, ri are’ ruk’ suk’alaj q’atb’altzij kutzirisaj ri rajawaxik chkech ri  e’are’. 13Ri erachi’l ri ajawinel, xkikoj tzij chrij ri are’ chuwach ri E’upator rumal k’u weri’ ri  Toleme’o, amaq’el kuto kkib’ij chrech jun ajk’exol utzij, rumal rech che xuya’ kan ri Chipre,  jun  tinimit chech xujach  ri  Filometor  puq’ab’  ri  are’,  xoquje’  rumal  rech  che xuya uwach  ruk’  ri  Anti’oko  Epifane’o;  e  rumal  rech  che  man  taqal  ta  chrij  ri  uchak  upatan  xya’ik,  xukamisaj rib’ ruk’ jun kunab’al.    Ri Gorgi’as e ri kowlaj taq k’olb’al rech ri Idume’a 14Ri Gorgi’as, jun q’atb’altzij chik pa ri tinimit, ek’o achijab’ erech ch’oj e’utojom e kuk’ 

we  achijab’  ri’,  ronojel  q’ij  kub’an  k’ax  chkech  ri  e’ajjudi’o.  15Pa  taq  we  q’ij  ri’,  ri  e’ajidume’a, kikojom kowlaj taq kik’olb’al pa utz taq k’olb’al, xoquje’ kkib’an k’ax chkech ri  e’ajjudi’o.  Ri  e’ajidume’a  ke’kik’ulaj  kuk’,  ri  winaq  che  kek’yaq  uloq  chi  pa  ri  Jerusalem  uloq e xa jek’uri’ man k’o ta uk’isik ri ch’o’j kumal.  16Ri Makab’e’o e ri erachi’l, aretaq chi’  xb’antaj  ri  kich’ab’al  chuwach  ri  Dyos  chkiwach  ri  winaq  e  xkita’  chrech  ri  Are’  arech  kk’oji’  kuk’  e’are’,  keb’e  ub’ik  che  ub’anik  ri  ch’o’j  puwi’  ri  kowlaj  taq  kik’olb’al  ri  e’ajidume’a.  17Ruk’  kichuq’ab’  xech’o’jinik  e  xekowinik  xkechb’ej  ri  jetaq  k’olb’al  ri’  e  xekowinik xe’kitzalijisaj pa kqan konojel ri jachintaq tajin kech’o’jinik ajsik uloq chech ri  tapya;  kkichoy  kiqul  konojel  ri  keqaj  pa  kiq’ab’,  xekikamisaj  20.000.  18E  9.000  achijab’  xkito’ kib’ pa keb’ kowlaj taq keq’te’, e ronojel ri rajawaxik  chkech k’o chila, rumal k’uri’  kekowin na k’uri’ kekanaj chila’ we ksutix kij.  19Ri Makab’e’o, ke’uya’ kanoq ri Simon e ri  Jose  ruk’  ri  Sake’o  arech  kkisutij  kij  ri  e’are’,  xoquje’  ke’uya  kanoq  ri  e’uwinaq  che  erajawaxik chila’, e ri are’ xb’e ub’ik pa taq ri kowlaj taq k’olb’al jawi’ rajawaxik wi rumal  ri k’ax tajinik chila’.   20Katek’uri’,  ri  e’uwinaq  ri  Simon,  che  are  sib’alaj  b’enaq  kiwach  ruk’  ri  pwaq,  xetojik  kumal  nik’aj  winaq  che  ek’oloq  pa  taq  ri  keq’te’;  rumal  70.000  drakmas  che  xya  chkech,  xkiya  alaj  ke’animaj  ub’ik  enik’aj  chila’.  21Aretaq  chi’  xya  ub’ixik  chrech  ri  Makab’e’o  ri  xb’antajik ri’, ri are’ ke’umulij ri ekinimal ri siwantinimit, kub’an q’atojtzij pakiwi’ ri e’are’  rumal  rech  che  xe’kik’ayij  ri  ekachalal  xa  rumal  pwaq  aretaq  chi’  xkiya’  alaj  chkech  ri  ekik’ulel xe’el ub’ik.   22Xtaqan  che  kikamisaxik  rumal  rech  che  keb’  kipalaj;  e  chi  aninaq  xokik  pa  ri  keb’  keq’te’.  23Xkowinik  utz  xub’ano  ronojel  chi  k’ate’  na  xto’tajik  utz  xub’ano,  ruk’  ri  ch’ich’  rech  ch’o’j  che  k’o  puq’ab’,  xoquje’  utz  xub’an  ruk’  ri  uchuq’ab’;  xe’ukamisaj  pa  we  keb’  kowlaj taq k’olb’al ri’ e 20.000 achijab’.    Ri Judas kch’akan puwi’ ri Timote’o e kok pa ri Gasara 24Ri  Timote’o,  che  xch’aktajik  kanoq  kumal  ri  e’ajjudi’o,  xe’umulij  sib’alaj  ek’i  ekaxlan 

taq achijab’ erech ch’o’j e sib’alaj ek’ya kej che ek’amom uloq pa ri Asi’a, xuk’utu’ rib’ pa ri  Jude’a,  rumal  rech  che  uchomam  kub’an  rech  chrech  ruk’  jetaq  ch’o’j.  25Aretaq  chi’  tajin  kqib’ uloq, ri Makab’e’o e ri erachi’l kkik’omij chrech ri Dyos, xkikoj poqlaj cho ri kijolom e  xkixim ri kipam ruk’ ri koxtar,  26kilukb’a’m kib’ ikim ukoq che ri nab’e tab’al toq’ob’, xkita’  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI UKAB’ KIWUJ E’AJMAKAB’E’O

69

chrech  ri  Dyos  arech  kutoq’ob’isaj  kiwach,  arech  ke’uk’ule’laj  ri  ekik’ulel  ri  e’are’,  arech  man kuya ta uwach kuk’ ri eb’anal taq k’ax, jacha kub’ij ri Pixab’.  27Aretaq  chi’  xeto’tajik  chrech  ri  kich’ab’al,  kkik’am  ub’ik  ri  jetaq  kich’ich’  rech  ch’o’j,  ke’el u’b’ik chi naj apan chrech ri tinimit; e aretaq chi’ naqaj chik ek’o wi chkech ri ek’ulel  xkitzukuj jun utzalaj kik’olb’al e xetak’i’k.  28Aretaq chi’ xjub’unik ri usaqarib’al ri q’ij cho ri  uwachulew, chi ri ekeb’ jupuq winaq xkimajij ri ch’o’j; ri enik’aj q’alaj che utz keb’e’eloq e  che kech’akanik, xaq uwi’ chi apanoq ri kichuq’ab’, xoquje’ k’o ri uchuq’ab’ ri Ajawxel kuk’;  e ri enik’aj chik are ruk’am kib’e pa ri ch’o’j ri uq’aq’al koyowal.  29Aretaq chi’ nimalaj k’ax  b’enaq ri ch’o’j, pa ri kaj xq’alajinik chkiwach ri ekik’ulel, enik’aj kej che k’o q’an pwaq taq  ch’ich’  pa  kichi’  e  ekejb’em  kumal  ejob’  je’likalaj  taq  achijab’  che  xenab’ejik  chkiwach  ri  e’ajjudi’o  30xkikoj  ri  Makab’e’o  chkixo’l  ri  e’are’  e  xkikoj  ri  ch’ich’  katz’yaq  chrij  ri  are’  e  jeri’ xkib’an chrech che man k’o ta jun kkowin chrech ri are’. Kkik’yaq pakiwi’ ri ekik’ulel  nik’aj taq ch’ab’ e ri kuypa’, e rumal che man keka’y ta chik rumal ri saqil, xkijub’uj ub’ik  kib’ xaq jawije’ wi.  31Kekichoy ri kijolom e 20.000 achijab’ che keb’in chkaqan cho ri ulew,  xoquje’ 600 achijab’ che kikejb’en ri jetaq kej.  32Ri Timote’o, kanimaj ub’ik e xuto’o’ rib’ pa  jun kowlaj k’olb’al che ub’i’ Gasara, jawi’ are ri Kere’as jun chkech ri eq’atb’altzij chila’. 33Ri  Makab’e’o e ri e’uwinaq, ruk’ ki’kotemal xkisutij rij ri kowlaj k’olb’al ri’ xas kijeb’ q’ij.  34Ri  winaq ek’o loq chupam, kijeqab’am kik’ux che kowlaj ri k’olb’al jawi’ ri ek’o wi uloq, k’ax  kich’aw  uloq  e  kkib’ij  uloq  yoq’b’al  taq  tzij.  35Xsaqarsanik  ri  uro’  q’ij,  e  juwinaq  20   alab’om  erachi’l  ri  Makab’e’o,  xyakataj  uq’aq’al  koyowal  rumal  ri  yoq’b’al  taq  tzij,  ruk’  ronojel  kichuq’ab’  xeb’e  ub’ik  che  ub’anik  ri  ch’o’j  chrij  ri  tapya,  ruk’  kichuq’ab’  ke’kikamisaj konojel ri jachintaq kkiya ukoq kib’ chkiwach.  36Enik’aj chik, xoquje’ xepaqi’  ub’ik chkij ri e’are’ pa ri jun chik utzal ri kowlaj k’olb’al, xkit’iq ub’ik q’aq’ chkij ri ek’o uloq  chupam  ri  jetaq  keq’te’,  e  kkikoj  nik’aj  q’aq’  chik  e  xekiporoj  chupam  ri  keyoq’on  uloq.  K’atek’uri’,  ri  enab’e  chkiwach,  kkijoq’  ub’ik  ri  jetaq  uchi’ja  rech  ri  tinimit,  xkitor  jun  b’e  arech  loq’  ke’ok  chi  ub’ik  ri  enik’aj  chik  achijab’  e  xe’ok  ub’ik  pa  ri  tinimit.  37Kkichoy  ri  ujolom  ri  Timote’o  che  uk’u’m  uloq  rib’  pa  jun  k’uwa’,  xoquje’  xkikamisaj  ri  rachalal  Kere’as  e  ri  Apolofanes.  38Aretaq  chi’  xb’antajik  kumal  weri’,  kkitewchi’j  ri  Ajawxel  ruk’  b’ix  e  nim  kkil  wi  ri  Are’  che  xub’an  nimalaj  taq  utzil  chrech  ri  Isra’el  e  xub’ano  che  xech’akanik.    Ri nab’e ch’o’j kub’an ri Lisi’as

111Xa  jub’iq’  chi  aq’anoq  chuwach we  jastaq  ri’,  ri  Lisi’as,  laq’ab’anel  chech  ri  ajawinel e  kachalal  kib’  ruk’  ri  are’,  e  che  are  tak’al  chrij  ronojel  ri  jastaq  rech  ri  ajawib’al,  xtzurtajinaq  rumal  ri  k’ax  xb’antajik,  2ke’umulij  80.000  achijab’  che  keb’in  chkaqan  e  konojel  ri  achijab’  che  kikejb’em  ri  kej  e  kb’e  ub’ik  che  ub’anik  ri  ch’o’j  chkij  ri  ajjudi’o,  kuchomaj  che  jun kik’olb’al  ri  e’ajgri’ego  kub’an  chrech  ri tinimit,  3molol  alkab’al kub’an  chrech  ri  Tyoxlaj  K’olb’al  jacha  ub’anom  chkech  ri  toyxlaj  taq  k’olb’al  kech  ri  enik’aj  taq  amaq’ chik e kraj kuk’ayij ronojel taq junab’ ri nimalaj uq’ijil ri nimalaj chuchqajaw,  4man  k’o  ta  upatan  chuwach  ri  uchuq’ab’  ri  Dyos,  are  ujeqeb’a’m  uk’ux  chkij  ri  achijab’  keb’in  chkaqan, ri ek’ya taq ukej, ri ek’ya taq kaq’o’ lajujk’al  1.000  achijab’ kikejb’em ri kej e ri  ujumuch’  80  taq utix.  5Kok pa ri Jude’a, naqaj chik k’o wi chrech ri B’et Sur, we k’olb’al ri’ jun kowlaj k’olb’al  che job’ scho’enes k’o wi apan chrech ri Jerusalem, e xusutuj rij. 6Aretaq chi’ ri Makab’e’o e  ri  e’uwinaq  xketa’maj  che  ri  Lisi’as  tajin  kusutij  rij  ri  kowlaj  taq  k’olb’al,  kk’is  kik’ux  chuwach ri Ajawxel ruk’ oq’ej, junam kkik’is kik’u’x kuk’ ri siwantinimit che xe’utaq uloq  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI UKAB’ KIWUJ E’AJMAKAB’E’O

70

jun utz anjel arech ke’ukolo ri Isra’el.  7Ri Makab’e’o, are are’ nab’e xuk’am ukoq ri uch’ich’  rech  ch’’oj  e  ke’uch’ab’ej  ri  enik’aj  chik  arech  pa  junan  ruk’  ri  are’  kkikoj  kichuq’a’b  chuwach  ri  k’ax  arech  kkito’  kiwach  ri  ekachalal.  Ri  e’are’,  man  kub’an  ta  keb’  kik’u’x,  junam kkikoj kichuq’ab’ xeb’ek; 8aretaq chi’ naqaj chik ek’o chrech ri Jerusalem, xuk’ut rib’  xas  chkiwach  ri  e’are’,  jun  achi  che ukejb’em  ri kej,  ukojom  saq  taq  ratz’yaq,  kusilob’isaj  q’an  pwaq  ch’ich’  rech  ch’o’j.  9Konojel,  chi  junam  utewchi’xik  xkib’ano  ri  Dyos  che  toq’ob’isanel  wachaj  e  xk’oji’  kichuq’ab’  che  ujutik  ri  kich’ich’  rech  ch’o’j,  man  xuwi  ta  chkech  ri  achijab’,  xane  xoquje’  chkech  ri  echikop  ek’o  pa  k’ache’alaj,  xoquje’  chrech  ri  ch’ich’ taq tapya.  10Junam eb’enaq, kachi’l ri jun che xpe chi pa ri kaj uloq, rumal rech che  ri  Ajawxel  xutoq’ob’isaj  kiwach  ri  e’are’.  11Jacha  ekoj  kkik’yaq  kib’  pakiwi’  ri  ekik’ulel,  e  xe’kikamisaj e 11.000 achijab’ che keb’in chkaqan e 1.600 che kikejb’em ri kej e xekowinik  che  ke’animaj  ub’ik  konojel  ri  enik’aj  chik.  12Sib’alaj  ek’ya  chkech  ri  ke’animaj  ub’ik  esoktajinaq ub’ik e man k’o ta chi kich’ich’ rech ch’o’j kuk’am. Ri Lisi’as, k’ixb’al ri xub’ano,  xanimaj ub’ik arech kuto’ uwach ri uk’aslemal.    Kb’an ri utzil kuk’ ri e’ajjudi’o. Kijeb’ wuj puwi’ we kb’anik ri’ 13K’atek’ut, 

ri  Lisi’as,  man  xa  ta  matkno’jinik.  Xokik  che  uchomanik  rumal  rech  che  xch’aktajik; krilo che ri e’ajhebre’o k’o sib’alaj kichuq’ab’ rumal rech che ri Dyos ri nimalaj  ukowinem,  k’o  kuk’  ri  e’are’,  xajek’uri’  ke’utaq  ub’ik  kuk’  ri  e’are’  enik’aj  erajtaqo’ntzij  14arech  kkik’amowaj  che  utzil  kekanaj  ruk’  ri  are’,  ruk’  ronojel  uwach  suk’  taq  ub’e’al;  xoquje’  kub’ij  chkech  che  kub’ij  ri’  chrech  ri  ajawinel  arech  kuxik  kachi’l  ri  e’are’.  15Ri  Makab’e’o  xuk’amowaj  ronojel  ri  jastaq  che  xutaq  ub’ixik  ri  Lisi’as,  rumal  rech  che  xuwi  kuchomaj  ri  utzil  chkech  ri  siwantinimit.  Rumal  rech,  che  ronojel  ri  jastaq  xuta  ub’ik  ri  Makab’e’o pa ri jun wuj xutaq ub’ik chrech ri Lisi’as pakiwi’ ri e’ajjudi’o, ri ajawinel xuya’  chkech.  16Ri  wuj  che  xutz’ib’aj  ub’ik  ri  Lisi’as  chkech  ri  e’ajajjudi’o,  jewa’  kub’ij  ri’:  «Ri  Lisi’as  kutaq  apanoq  jun  rutzil  kiwach  ri  siwantinimit  e’ajjudi’o.  17Ri  Xwan  e  ri  Ab’salom,  ri  e’ajtaqo’ntzij  xe’itaq  uloq,  aretaq  chi’  xkiya’  chwech  ri  jun  wuj  tz’ib’atalik  ikim,  xkita’  chwech  che  kintzalij  ub’ik  uwach  ri  tzij  k’olik  pa  ri  wuj  ri’.  18Ri  in  xink’ut  chuwach  ri  ajawinel  ronojel  ri  rajawaxik  kink’ut  chuwach.  K’atek’uri’,  ri  jastaq  che  kinkowin  in  chrech, kintzalij ub’ik uwach ri tzij ri’.   19Xa jek’uri’, we ri ix, utz ri iwanima’ chrech ri Q’atb’altzij rech ri Tinimit, xoquje’ ri in  kinkoj ri’ ri nuchuq’ab’ arech kinchakunik rech utzil piwi’ ri ix. 20Puwi’ ri nitz’ taq jastaq, ri  in  xe’intaq  ri  e’ajtaqo’ntzij  e’itaqom  uloq  wuk’,  xoquje’  xintaqom  chkech  ri  enuwinaq  in,  arech  ketzijon  iwuk’  puwi’  weri’.  21Jun  nimalaj  utzil  kinya  apan  chiwech.  Pa  ri  junab’  wuqk’al wajxqib’  148 , pa ri juwinaq kijeb’  24  junab’ rech ri Di’oskoro».  22Ri uwuj ri ajawinel jewa’ kub’ij ri’: «Ri ajawinel Anti’oko kuya apan jun rutzil uwach ri  rachalal Lisi’as.  23Rumal rech che ri qataq xq’axtajik ub’ik kuk’ ri edyoses, qaqeye’j che ri  ewinaq ek’o chuxe’ ri qakowinem keto’tajik chuxe’ ri k’ax, arech ke’ok il chrech ri jastaq  kech.  24Ri  nutom  utzijol  che  ri  e’ajjudi’o  man  kkaj  taj  kkik’aslemaj  ri  kib’antajik  ri  e’ajgri’ego jacha xraj ri qatat, xane are kkaj kkik’aslemal ri kib’antajik ri e’are’, e kkik’omij  che kya’taj chkech arech are kkib’ano ri kipixab’ ri e’are’,  25rumal rech che are kqaj che ri  amaq’ ri’ kkanaj pa ri utzil, kqataq ub’ixik che chtzalix b’a’ ri Nim Rachoch ri Dyos chkech e  arech kkib’an ri kik’aslemal jacha ri kipixab’ ri ekimam.  26Utz nak’uri’ we kataq ub’ik jun  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI UKAB’ KIWUJ E’AJMAKAB’E’O

71

winaq  kuk’  e’are’  arech  kuya’  ri  uq’ab’  chkech,  arech,  aretaq  chi’  keta’maj  ri  xqachomaj,  kkijeqab’a’ ri kik’u’x chrij weri’ e ruk’ ki’kotemal ke’ok il chrech ri jastaq kech».  27Ri uwuj ri ajawinel che xutaq ub’ik chkech ri kamaq’ ri e’ajjudi’o, jewa’ kub’ij ri’: «Ri  ajawinel  Anti’oko  kuya  apan  jun  rutzil  kiwach  ri  e’ajawab’  kech  ri  e’ajjudi’o,  xoquje’  chkech ri enik’aj e’ajjudi’o chik.  28Ri uj kqaj che utz iwach ix, xoquje’ ri uj utz qawach.  29Ri  Menela’o  xub’ij  chqech  che  ri  ix  kiwaj  kixtzlij  pa  taq  ri  iwachoch.  30Konojel  ri  jachintaq  ketzalijik chuxe’ kanoq ri juwinaq lajuj q’ij chech ri ik’ Xantiko, keqato’ ri’ e keto’taj ri’ pa ri  k’ax.  31Ri e’ajjudi’o k’o kiwa ri’ e kkik’aslemaj ri’ ri kipixab’ jacha ri ojer kanoq. Man k’o ta  jun ri’ kb’an k’ax chrech aretaq chi’ rumal che man kuch’ob’ taj xub’an jun umak.  32Xintaq  ub’ik  ri  Menela’o  iwuk’  arech  kuk’u’b’a’  ik’u’x.  33Utz  b’a’  chib’ana’.  Pa  ri  junab’  wuqk’al  wajxaqib’  148 , pa ri o’lajuj  15  q’ij chech ri ik’ Xantiko».  34Xoquje’ ri e’ajroma, xkitaq ub’ik chkech ri e’ajjudi’o jun wuj, jewa’ kub’ij ri’: «Ri Kinto,  ri Memmi’o, ri Tito Manili’o, ri Mani’o Sergi’o, etaqo’nel utzij ri e’ajroma, kqaya’ apan jun  rutzil kiwach chkech ri amaq’ e’ajjudi’o.  35Ri uj, xoquje’ utz chqawach che kqaya chiwech,  ri xuya ri Lisi’as chiwech, ri rachalal ri ajawinel.  36K’atek’uri’, ri jastaq che rajawaxik xutaq  uloq ruk’ ri ajawinel, chi aninaq chitaqa uloq ruk’ jun ajtaqo’neltzij quk’ ri uj, aretaq chi’  xilitaj weri’ iwumal ix, arech kqacholej ub’ixik uj chuwach ri ajawinel jacha ri utz chiwech  ri ix, rumal rech che ri uj kujb’e pa ri Anti’oki’a.  37Chikowij b’a’ utaqik uloq weri’; xoquje’  che’itaqa’  uloq  enik’aj  winaq  arech  xoquje’  kqeta’maj  uj  ri  ichomanik.  38Qas  ta  b’a’  utz  iwach. Pa ri junab’ wuqk’al wajxaqib’  148 , pa ri o’lajuj q’ij chech ri ik’ Xantiko».    Ri xk’ulmatajik pa ri Joppe e pa ri Yamni’a

121Aretaq  chi’  xtz’ib’tajik  e  junam  uchomaxik  xb’antaj  kan  weri’,  ri  Lisi’as  ktzalij  ruk’  ri  ajawinel, e ri e’ajjudi’o xetzalij chrech ri kichak pa taq ri kulew. 2Enik’aj q’atb’altzij chkixo’l  ri eq’atb’al taq tzij, ri Timote’o e ri Apoloni’o che uk’ojol ri Genne’o, xoquje’ ri Jeronimo e ri  Demofon, ri Nikanor ri ajchipre, man kkiya’ ta alaj chkech ri e’ajjudi’o che utzil kek’oji’k.  3Ri  siwantinimit  e’ajjoppe,  pa  kitukel  wi  ri  e’are’,  xkib’an  jun  nimalaj  itzel  jacha  ri  ucholexik  ri’:  Xekisik’ij  ri  e’ajjudi’o  che  ejeqel  chkixo’l  ri  e’are’  arech  kepaqi’  kuk’  ri  kixoqilal e ri ekalk’uwa’l pa taq nik’aj jukub’ che xkisuk’umaj ri e’are’, chub’anik xkib’ano  jacha  man  k’o  ta  k’ax  pa  kanima’  chkij  ri  e’ajjudi’o.  4Rumal  rech  che  junam  uchomaxik  xkib’an  ri  siwantinimit  e  xa  jek’uri’  xkitaq  jun  wuj  chkech  ri  e’ajjudi’o,  ri  e’ajjudi’o  kkik’amowaj ri kisik’ixik xkib’ano, e chkiwach ri e’are’ ewinaq che kkaj ri utzil e man k’o ta  k’ax chkech pa kanima’ kuk’ e’are’, k’atek’ut, aretaq chi’ naj  chik eb’enaq puwi’ ri polow,  xekik’yaq ub’ik ruk’ ri jetaq jukub’ pa ri polow, ri ewinaq ri’ kuriqa’ ne lo e lajujk’al  200 .  5Aretaq chi’ ri Judas xreta’maj ri k’ax xb’antaj chkech ri e’uwinaq, xuya ub’ixik chkech ri  siwan  utinimit,  6e  aretaq  chi’  xb’antaj  ri  kich’ab’al  ruk’  ri  Dyos,  ri  Are’  che  suk’alaj  ajq’atojtzij,  kb’e  ub’ik  che  kikamisaxik  ri  xekamisanik  ri  erachalal.  Chaq’ab’,  xuporoj  ri  uk’olb’al ri taq jukub’, kuporoj ri taq jukub’ e ruk’ ch’ich’ ke’ukamisaj ri jachintaq xe’kito’o  kib’  chila’.  7Rumal  rech  che  xtz’apixik  ri  tinimit,  xb’e  ub’ik  e  xuchomaj  che  ktzalij  chi  na  uloq  arech  kuchupsaj  kiwach  konojel  ri  siwantinimit  e’ajjoppe.  8Rumal  rech  che  xuta  utzijol che xoquje’ jeri’ tajin kkichomaj ri e’ajyamni’a pakiwi’ ri e’ajjudi’o ri ejeqel chkixo’l  ri e’are’, 9chaq’ab’ xb’e ub’ik chkij ri e’ajyamni’a, xuporoj ri k’olb’al rech ri taq jukub’ rachi’l  ri jetaq jukub’, e ri q’aq’ chi xq’alajinik chi pa ri Jerusalem, k’atek’uri’ naj ne’ kixo’l k’olik,  lajujk’al kawinaq  240  estadi’os.    __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI UKAB’ KIWUJ E’AJMAKAB’E’O

72 Ri ch’o’j keb’an pa ri Gala’ad 10Keb’e  ub’ik  arech  kkib’ana’  ri  ch’o’j  chrij  ri  Timote’o;  eb’ininaq  chi  apanoq  b’elejeb’ 

9   estadi’os,  aretaq  chi’  ri  e’ajarab’e,  xepe  uloq  chkij  ri  e’are’,  5.000  achijab’  keb’in  chkaqan e juq’o’ ok’al  500  achijab’ kikejb’em ri jetaq kej.  11Xkichapa’lej jun nimalaj ch’o’j  e  e’are  ri  erachi’l  ri  Judas  xech’akanik  rumal  uchuq’ab’  ri  Dyos,  ri  winaq  che  xaq  keb’inkatik,  ri  e’are’  che  xech’akik  kkita’  chech  ri  Judas  arech  ke’uto’o,  kkijeqeb’a’  che  kkijach chrech enik’aj jupuq taq awaj e kkaj che ke’ajawatajik chrech ri are’, chwe’ kab’ij.  12Ri  Judas  xuchomaj  che  qatzij  nak’uri’,  che  ri  e’are’  kub’ana’  rajawaxik  ri’  chrech,  xuk’amowaj  uq’ab’  che  utzil  kkanaj  kuk’  ri  e’are’;  e  aretaq  chi’  xchaptaj  kumal  ri  kiq’ab’,  ketzalij pa ri tz’um taq kachoch.  13Ri  Judas,  xoquje’  xb’e  che  ub’anik  ch’o’j  ruk’  jun  kowlaj  tinimit  che  k’o  kowlaj  taq  utapya,  e  ejeqel  chila’  ek’ya  kiwach  winaq  che  epetinaq  uloq  pa  k’ya  taq  amaq’,  ri  jun  tinimit ri’ ub’i’ Kaspin.  14Ri e’are’, kne’b’a’ sutul kij, kijeqeb’am kik’u’x che k’o kowlaj taq  tapya chrech ri tinimit e che k’o kiwa kik’olom kanoq pa taq ri k’uja, e ke’kiyoq’lej uloq ri  Judas kuk’ ri erachi’l, xoquje’ kkib’ij k’axalaj taq tzij puwi’ ri Dyos ri tyoxlaj ub’antajik.  15Ri  Judas e ri erachi’l, aretaq chi’ xsik’itajik kumal ri Rajaw uwachulew, ri Are’ che man k’o ta  uche’  on  jas  uwach  ne’  che  kokisax  pa  ri  ch’o’j  xch’akan  puwi’  ri  Jeriko  pa  taq  ri  uq’ij  ri  Josu’e, ruk’ ronojel kichuq’ab’ xe’ok che ub’anik ri ch’o’j chrij ri tapya.  16Aretaq chi’, kech  chik kib’anom chrech ri tinimit rumal che jeri’ kraj ri Dyos, kkib’an jun nimalaj kamisanik  che man kriqitaj taj jas ri ub’ixik kb’anik, rumal nak’ut ri jun cho che naqaj k’o apanoq, ri  jun cho ri’ keb’ estadi’os ri ulik’em rib’, jacha nojinaq chrech ri kik’el che xuchemb’a’ rib’  chupam.    Ri ch’o’j pa ri Karni’on 17Xeb’e ub’ik e aretaq chi’ eb’ininaq chi wuqk’al 

140  estadi’os, xe’opanik pa ri Karax,  pa  ri  kik’olb’al  ri  e’ajjudi’o  che  kb’ix  Tub’i’os  chkech.  18K’atek’uri’,  man  xkiriqa’  ta  ri  Timote’o  pa  taq  we  k’olb’al  ri’,  rumal  rech  che  ri  Timote’o,  man  k’o  ta  xuriqo  pa  taq  we  k’olb’al  ri’,  xb’e  ub’ik  k’atek’uri’  xe’uya  kan  pa  jun  k’olb’al  sib’alaj  ek’ya  achijab’  erech  ch’o’j.  19Ri Dosite’o e ri Sosipatro, enab’e taq k’amalb’e ruk’ ri Makab’e’o, keb’ek jela’ jawi’  ek’o wi ri achijab’ che xe’uya kanoq ri Timote’o pa ri kowlaj k’olb’al e xe’kikamisaj 10.000  achijab’. 20Ri Makab’e’o, xe’ujach ri erachi’l pa taq jupuq, xe’ukoj ri ekeb’ achijab’ ri’ enab’e  chkiwach  e  kutij  anim  keb’e  ub’ik  che  ub’anik  ri  ch’o’j  chrij  ri  Timote’o,  ri  are’  che  ek’o  20.000 achijab’ keb’in chkaqan e 2.500 achijab’ kikejb’en ri jetaq kej. 21Aretaq chi’ xreta’m  che petinaq uloq ri Judas, ri Timote’o are xe’utaq uloq nab’e ri ixoqib’, ri ak’alab’ e ronojel  ri jastaq kech pa ri jun k’olb’al che ub’i’ Karni’on, rumal rech che we jun k’olb’al ri’ man  kb’an ta opanem chila’, k’ax ri b’e, rumal rech che latz’ uwach ronojel ri b’e.  22Chi aretaq  chi’ xq’alajinik ri nab’e jupuq achijab’ che erachi’l ri Judas; ri ek’ulel xkina’ kib’ e xkixib’ij  kib’ rumal rech che xq’alajinik chkiwach ri Jun che ronojel krilo, konojel ke’animaj ub’ik e  xaq  jawije’  keb’e  wi,  xa  jek’uri’,  ek’ya  chkech  kesoktajik  ruk’  ri  kich’ich’  ri  ekachi’l.  23Ri  Judas, ruk’ ronojel uchuq’ab’ eroqatam ri e’are’, ruk’ ri uch’ich’ ke’ukamisaj we ekamisanel  ri’;  xe’ukamisaj  e  30.000  achijab’.  24Xoquje’  ri  Timote’o  xqaj  pa  kiq’ab’  ri  ekiwinaq  ri  Dosite’o  e  ri  Sosipatro,  ri  Timote’o,  chub’anik  xub’ano,  xub’ij  k’ya  tzij  chkech  arech  ktzoqopij ub’ik; xub’ij chkech, che ek’o puq’ab’ ri are’ enik’aj kachalal, e chkixo’l, ek’o nik’aj  che ekichaq’ on ekatz ri e’are’, e man k’o ta jun ri’ kutoq’ob’isaj kiwach ri e’are’.  25Aretaq  chi’ ri are’ xujikab’a’ ri utzij che ke’utzalejisaj, ri e’are’ xkichomaj che qatzij ri’ che ek’salik  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI UKAB’ KIWUJ E’AJMAKAB’E’O

73

e  utz  kiwach  ke’utzalij  we  achijab’  ri’,  xkitzoqopij  ub’ik  rumal  rech  che  are  kkaj  kkito’  kiwach ri ekachalal.  26Ri Judas kb’e ub’ik pa ri Karni’on e ri Atargate’i’on e xuchoy kijolom e 25.000 achijab’.    Ktzalij uloq pa ri Efron e pa ri Essitopolis 27Aretaq chi’ xech’aktajik e xchupatajik kiwach we ek’ulel ri’, ke’uk’am ub’ik ri achijab’ 

erech  ch’o’j  pa  ri  jun  kowlaj  tinimit  Efron,  jawi’  k’o  wi  ri  Lisani’as.  E’alab’om  che  k’o  kichuq’ab’,  kicholem  kib’  chuwach  ri  taq  tapya,  xech’o’jinik  ruk’  ronojel  kichuq’ab’,  e  chupam uloq k’o sib’alaj jastaq che kokisaxik pa ri ch’o’j, jetaq che’ e jetaq ab’aj.  28Aretaq  chi’ xsik’itaj ri Ajaw, ri are’ che kuxaq’alb’ej ri kichuq’ab’ ri ek’ulel, ri e’ajjudi’o ke’ok ub’ik  pa ri tinimit e xekiqasaj pulew e 25.000 chkech ri achijab’ che ek’o uloq chupam.  29Ke’el  ub’ik  chila’  e  keb’e  che  ub’anik  ri  ch’o’j  chrij  ri  Essitopolis,  jun  tinimit  che  ok’al  600  estadi’os  k’o  wi  chrech  ri  Jerusalem.  30K’atek’ut,  rumal  rech  che  ri  e’ajjudi’o  che  ejeqel  chila’, xkib’ij che ri e’ajessitopolis e’utz winaq xkib’an kuk’ ri e’are’ e xe’kik’ulaj aretaq chi’  tajin ri k’ax. 31Ri Judas e ri erachi’l, xkimaltyoxij chkech ri e’are’ e xkita’ chkech che xoquje’  jeri’ kkib’ano kuk’ ri e’kiwinaq pa taq ri q’ij che petinaq uloq.  Ke’opanik pa ri Jerusalem chuxe’ kan ri nimaq’ij rech ri jetaq xmano.    Ri ch’o’j kb’an ruk’ ri Gorgi’as 32Chuwach chi aq’anoq ri nimaq’ij che ub’i’ Pentekostes, kkitij anim keb’e che ub’anik ri 

ch’o’j ruk’ ri Gorgi’as, jun chkech ri eq’atb’altzij pa ri Idume’a.  33Ri Gorgi’as, xel uloq nab’e  chkiwach 3.000 achijab’ erech ch’o’j che keb’in chkaqan e ejuq’o’ achijab’ kikejb’em ri kej,  34Aretaq chi’ xmajtajik ri ch’o’j, xeqajik ek’i e’ajjudi’o.  35Jun  achi  ub’i’  Dosite’o,  ukejb’em  ri  kej,  jun  chkixo’l  ri  kijuq’at  ri  tub’i’os,  sib’alaj  k’o  uchuq’ab’, xuchap ri Gorgi’as chrech ri ko’lik uqu’b’al ukojom, ruk’ chuq’ab’ kujich’ij, arech  k’aslik  kumat’ej  ub’ik we  jun  itzelalaj winaq  ri’,  k’atek’ut, jun  achi che  ukejb’em  ri  kej,  ri  are jun ajtrasi’o, xuk’yaq rib’ chrij ri Dosite’o e xuchoy ri uq’ab’, xa jek’uri’ ri Gorgi’as loq’  xanimaj ub’ik pa ri Marisa.  36K’atek’uri’, ri erachi’l ri Esdri’as che naj chik tajin kech’o’jinik  e sib’alaj ekosinaq chik. Ri Judas kuk’omij chrech ri Ajawxel arech kuk’ut rib’ che xas k’o  kuk’  ri  e’are’  e  che  xas  are  k’amalb’e  chkech  pa  ri  ch’o’j.  37Kub’ij  pa  ri  kitzij  ruk’  ronojel  uch’ab’al, ri raqo’j chi’aj che kokisaxik pa ri ch’oj, xoquje’ xub’ixoj nik’aj taq b’ix, chi xaqte’  kuk’yaq rib’ pakiwi’ ri e’uwinaq ri Gorgi’as e xch’akan pakiwi’.   

Ri tab’al toq’ob’ kb’anik pakwi’ ri winaq xekamik 38Ri Judas aretaq chi’ xwokitaj chi jumul ri erachi’l, kb’e ub’ik pa ri tinimit Odollam, e pa 

ri uwuq q’ij chrech ri xmano, kkich’ajch’ob’ej kib’ jacha k’amaninaq kb’anik e xkok’owisaj  ri sab’ado pa we k’olb’al ri’.  39Pa ri jun chik q’ij, ke’kitzukuj ri Judas, aretaq chi’ rajawaxik  chik  ksik’ik  ri  kib’aqil  ri  winaq  che  xekamik  e  kekiqumuqu’  kuk’  ri  ekachalaxik  pa  ri  kimuq’ub’al ri ekitat.  40K’atek’uri’, xiriqitajik chuxe’ ri katz’yaq konojel ri ekaminaq jujun  tyoxlaj kiwachb’al ri e’esal uwach dyos ek’o pa ri Yamni’a, che ri Pixab’ ke’uq’il ri e’ajjudi’o  chrech  weri’.  Xa  jek’uri’,  xsaqarik  chkiwach  che  ri  e’are’  xekamik  rumal  weri’.  41Konojel  xkitewchi’j  ri  Ajawxel  rajaw  ronojel,  suk’alaj  q’ataltzij  che  kuk’ut  ri  jastaq  awatalik,  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI UKAB’ KIWUJ E’AJMAKAB’E’O

74 42kech’aw ruk’ ri Dyos e kkita’ chrech arech kchuptaj uwach ri mak xb’antajik, k’atek’uri’ ri 

utzalaj  Judas,  xuchilb’ej  chkech  ri  achijab’  erech  ch’o’j  che  memakun  b’a  arech  qastzij  ech’ajch’oj taq winaq, rumal rech che xilitajik ri kimak ri nik’aj che xas rumal wa’ xeqajik.  43K’atek’uri’, kumol 2.000 drakmas chkixo’l ri erachi’l, e kutaq ub’ik pa ri Jerusalem, arech  kchi’xik  jun  tab’al  toq’ob’  rech  sachb’al  makaj;  ruk’  ronojel  ranim’a  e  sib’alaj  utz  che  kub’an  weri’,  rumal  rech  che  kchoman  puwi’  ri  k’astajib’al  wachaj.  44Rumal  rech  che  we  mankreye’j che kk’astajik kiwach ri achijab’ xekamik, man k’o ta upatan ri’ e jun moxil na  k’uri’ che xech’aw ruk’ ri Dyos pakiwi’ ri ekaminaqib’,  45K’atek’uri’, we k’o pa ranima’ che  jun je’likalaj utojb’alil kya’taj chkech ri jachintaq kewar ub’ik pa ri utzil, jun utz e tyoxlaj  chomanik wa’  weri’.  Rumal  kuw’a  xutaq  ub’anik  ri  tab’al  toq’ob’  rech  sachib’al  makaj  pa  kiwi’ ri ekaminaqib’, arech kekirtajik pa ri kimak.    Ri ch’o’j kub’ana’ ri Uro’ Anti’oko pa ri Jude’a Ri k’axalaj ukamikal xuriq ri Menela’o

131Pa  ri  junab’  wuqk’al  b’elejeb’,  ri  Judas  e  ri  erachi’l  xopan  utzijol  kuk’  che  ri  Anti’oko  E’upator, b’enaq ub’ik che ub’anik ri ch’oj chrij ri Jude’a kuk’ sib’alaj ek’ya achijab’ erech  ch’o’j  2e  rachi’l  uloq  ri  Lisi’as  ri  chajinel  rech  e  ri  tak’al  chuwach  ri  jastaq  rech  ri  are’;  chkijujunal  kuk’am  uloq  110.000  achijab’  erech  ch’o’j  che  e’ajgri’ego  che  tajin  keb’in  chkaqan, 5.300 achijab’ kikejb’em ri kej, juwinaq keb’  22  tix e jo’lajujk’al  300  werb’al  ch’ich’ rachil ri kej che nojinaq che ch’ich’ che k’o sib’al upuchi’.  3Xoquje’  ri  Menela’o  b’enaq  ub’ik  kuk’  ri  e’are’  e  sib’alaj  kna’wik  che  ukojik  uk’u’x  ri  Anti’oko ruk’ k’ya taq tzij, man xa ta ne’ rumal che kuto’ uwach ri utinimit, xane are kraj  kk’oji’ chi jumul pa ri q’atb’altzij. 4K’atek’ut, ri Ajawinel kech konojel e’ajawinel, kuk’asuj ri  uq’aq’al royowal ri Anti’oko puwi’ we itzalaj achi ri’, e ri Lisi’as xuk’ut chuwach ri ajawinel  che  xas  rumal  ri  Menela’o  xpe  ronojel  ri  jetaq  k’ax  k’ulmatajinaq;  e  ri  Anti’oko  xtaqanik  arech kk’am ub’ik ri are’ pa ri B’ere’a arech kkamisaxik jeri’  jacha ri ktaqan ri kipixab’ ri  winaq  chila’.  5K’o  pa  we  jun  k’olb’al  ri’  jun  keq’te’  che  kretaj  kawinaq  lajuj  50   xk’ab’,  nojinaq  chrech  chaj;  k’o  pa  we  keq’te’  ri’  jun  setesik  ksutunik  che  aretaq  chi’  ksilob’ik,  konojel  winaq  ketzaq  ub’ik  pa  ri  chaj.  6Chila’  kk’yaq  wi  jun  achi  we  xub’an  elaq’  pa  jun  tyoxlaj k’olb’al on jun achi che xub’an jun nimalaj makaj, arech kkamisaxik. 7Are wa’ ri k’ax  xuriq ri Menela’o rumal rech che ri are’ jun itzelaj winaq e elaq’om, ri ulew man xraj taj  xuk’ulaj  ri  are’,  8e  suk’  weri’  xuriqo,  rumal  rech  che  aretaq  chi’  xb’antaj  rumal  k’ya  taq  etzalal chrech ri tab’al toq’ob’, che tyoxlaj ub’antajik ri chaj e ri q’aq’ k’o chuwach, ri are’  xas pa ri chaj xkam wi.    Ri kich’awem ri e’ajjudi’o ruk’ ri Dyos e ri ch’akanik kkib’an chunaqaj ri Modin 9Ri ajawinel tajin kb’inik, e tajin kuchomaj k’axalaj taq jastaq, arech kuk’ut chkiwach ri 

e’ajjudi’o nimalaj taq k’ax chi na chuwach ri xk’ulmatajik ruk’ ri utat.  10Aretaq chi’ ri Judas  xreta’maj weri’, ke’utaq ri e’uwinaq arech kech’aw ruk’ ri Ajawxel, chi paq’ij e chi chaq’ab’,  arech xoquje’ pa we jumul chik ri’, kpe che kito’ik jacha ub’anom nik’aj taq mul chik, kuk’  ri  winaq  che  xa  jub’iq’  chik  kraj  ktoqix  ub’ik  chkech  ri  Kipixab’,  ri  kitinimit  e  ri  tyoxlaj  kik’olb’al,  11e arech man ke’uya’ ta kanoq we siwantinimit ri’, che maja’ naj ne’ xk’oji’ chi  jumul ri ruxlab’al, e chub’ana’ che mata kqaj chuxe’ ri kikowinem ri jetaq amaq’ che itzel ri  kitzojixik kb’anik. 12Aretaq chi’ junam xb’antajik kumal ri jun taqanik ri’, che xkik’is kik’u’x  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI UKAB’ KIWUJ E’AJMAKAB’E’O

75

chuwach  ri  Ajawxel,  ri  are’  che  toq’ob’sanel  wachaj,  ruk’  oq’ej,  ruk’  mewajik,  e  ruk’  xukulem  chi  oxib’  q’ij  man  xetani’  taj,  ri  Judas  xuya’  kichuq’ab’,  xukub’a’  kik’u’x  e  xub’ij  chkech  che  xaq  chkisuk’ub’a’  kib’  che  k’oloq.  13Aretaq  chi’  pa  kitukel  xtzijontajik  kuk’  ri  enim taq winaq, xuchomaj che man kreye’j ta na che ke’ok ri erajch’ojab’ ri ajawinel pa ri  Jude’a e che kub’an rech ri are’ chrech ri tinimit, xane are utz ri’ ke’el ub’ik ri erachi’l ri  are’ ruk’ ri uchuq’ab’ ri Ajawxel, e are ri Are’ ri’ kilowik jas ri kb’anik.   14Ri Judas, kuya kan puq’ab’ ri xb’anow ri uwachulew, kuya kichuq’ab’ ri erachi’l, arech  chi  ruk’  chuq’a’b  kech’o’jinik  chi  k’ate’  na  pa  ri  kamikal,  rumal  uto’ik  uwach  ri  pixab’,  ri  tyoxlaj  k’olb’al,  ri  tinimit,  ri  kulew  e  ri  q’atb’al  taq  tzij;  kub’ano  arech  kkijeqab’a’  kib’  ri  erachi’l  chunaqaj  ri  Modin.  15Xuya’  ub’ixik  chkech  ri  e’uwinaq  we  tzij  kuk’aj  ri’:  «¡Are  ri  Dyos kch’akanik!», e kuk’ ri alab’om che sib’alaj e’utz chrech ri ch’o’j, chaq’ab’ xeb’e ub’ik  che ub’anik ri ch’o’j chrij ri tz’um taq ja rech ri ajawinel. Ri achijab’ ek’o chila’, xe’ukamisaj  ejo’q’o’  2.000  achijab’, e ri erachi’l xkikamisaj ri jun tix che nab’e chkiwach e ri jun achi  b’insanel rech;  16konojel ri ek’o pa ri tz’um taq ja, man kkich’ob’ ta chik jas ri kkib’ano e  xe’uchap xibrikil, e ri e’are’ aretaq chi’ ech’akaninaq chik, xetzalij ub’ik  17aretaq chi’ tajin  ksaqar chi uwachulew. Weri’ xb’antajik, rumal rech che ri Ajawxel k’o ruk’ ri Judas.    Ri Uro’ Anti’oko kch’aw kuk’ ri e’ajjudi’o 18Ri 

ajawinel,  che  xna’tajik  rumal  ri  kichuq’ab’  ri  e’ajjudi’o,  xukoj  uchuq’ab’  arech  kub’an rech chrech ri kowlaj taq k’olb’al, ruk’ jetaq k’amb’al.  19Naqaj chik k’o wi chrech ri  B’et  Sur,  che  jun  kowlaj  kik’olb’al  ri  e’ajjudi’o,  k’atek’ut  ri  are’,  xaq’alik  xqajik,  man  xch’akan taj, are xch’akik ri are’.  20Ri  Judas  kutaq  ub’ik  chkech  ri  ek’o  uloq  chupam,  ri  rajawaxik  chkech,  21k’atek’ut,  ri  Rodoko,  jun  chkech  ri  achijab’  erech  ch’o’j  chkix’ol  ri  e’ajjudi’o,  kuya  ub’ixik  pa  ilq’al  chkech ri ek’ulel ri k’u’talik kumal ri e’ajjudi’o; xtzukuxik ri Rodoko, xchapik e xkamisaxik.  22Pa kamul chik, ri ajawinel ktzijon kuk’ ri e’ajb’et‐sur; xchap kumal ri e’are’ ri uq’ab’, e ri  are’ xuchap ri kiq’ab’ e’are’, k’atek’uri’ xb’e ub’ik. Xch’o’jinik ruk’ ri Judas e kuk’ ri erachi’l,  e man xch’akan ta pakiwi’ ri e’are’.  23K’atek’uri’, xreta’mj che ri Felipe, ri xutak’ab’a kan ri  are’  chrech  uchajixik  ronojel  ri  k’ayij  pa  ri  Anti’oki’a,  xusalkapij  rib’  chrech  ri  are’.  Man  kuch’ob’  ta  chik  jas  kub’ano.  Kuta  chkech  ri  e’ajjudi’o  arech  kkitanab’a’  ri  ch’o’j.  E  xujeqeb’a’ utzij, che kuk’amowaj ri suk’ taq jastaq xkita ri e’are’ chrech. Utzil xkanajik kuk’  ri  e’are’,  e  aretaq  chi’  utz  chik  kuk’  ri  e’are’,  xuchi’j  jun  tab’al  toq’ob’,  nim  xril  wi  ri  Nim  rachoch ri Dyos, e xuya’ nik’aj taq sipanik rech ri tyoxlaj k’olb’al.  24Xuk’ulaj ri Makab’e’o e kukoj kanoq ri Hegemonides jun chkech ri q’atb’altzij chi pa ri  Tolema’ida,  e  chi  k’ate’  kopanik  pa  ri  kitinimit  ri  e’ajguerra’inos.  25Kb’e  ub’ik  pa  ri  Tolema’ida,  k’atek’ut  ri  siwantinimit  ek’o  chila’,  man  utz  taj  kkilo  we  jun  chapb’alq’ab’  xb’anik  ri’,  sib’alaj  uq’aq’al  koyowal  k’olik  e  kkaj  kkichup  uwach  ri  tzij  xchomaxik.  26K’atek’ut,  ri  Lisi’as,  kaq’anik  cho  ri  jun  tak’ab’al,  e  xukoj  uchuq’a’b  che  uto’k  uwach  ri  jetaq  tzij;  xkowinik  che  kich’akik  ri  kichomanik  ri  winaq,  xuqasaj  ri  koyowal,  e  utz  xekanajik kanoq ri winaq, e ri are’ kb’e ub’ik pa ri Anti’oki’a.  Jewa’ xk’ulmatajik, che xetzurtajik chrij ri ajawinel e jewa’ ri utzalijem chi ub’ik.    Ri Alkimo, jun chuqaqaw kanoq ojer

141Oxib’  chi  junab’  aq’anoq,  ri  Judas  e  ri  erachi’l  xketa’maj  che  ri  Demetri’o,  ri  uk’ojol  ri  Sele’uko,  xopanik  pa  ri  Tripoli  uk’olb’al  ri  jetaq  jukub’,  kuk’  sib’alaj  ek’ya  achijab’  erech  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI UKAB’ KIWUJ E’AJMAKAB’E’O

76

ch’o’j  e  ruk’  k’ya  taq  jukub’,  2che  xok  pa  ri  amaq’  e  xe’ukamisaj  ri  Anti’oko  e  ri  Lisi’as  ri  laq’b’anel  rech  are’.  3Jun  winaq  che  ub’i  Alkimo,  che  ojer  kanoq  nimalaj  chuchqajaw,  k’atek’ut, ri are’ xas pa rechwi xutz’ilob’isaj rib’ ri are’ pa taq ri q’ij che xewa’laj ri winaq.  Ri are’ xuch’ob’o che man k’o ta chi upatan ri’ e che man k’o ta chi jumul ri’ kk’oji’ chi na ri  uk’olb’al  chunaqaj  ri  tyoxlaj  tab’al  toq’ob’,  4xb’e  ub’ik  ruk’  ri  ajawinel  Demetri’o  pa  ri  junab’  wuqk’al  ju’lajuj  151   e  xuchi’j  chrech  ri  are’  jun  q’an  pwaq  wiqib’al  jolomaj  che  ruk’am  jun  je’lik  uq’ab’  che’,  xoquje’  ruk’am  ub’ik  nik’aj  taq  uq’a’b  olivos  che  rajawaxik  kutoj ri Nim Rachoch ri Dyos; e pa we jun q’ij ri’ man xub’an ta ta chi jun jas uwach.  5K’atek’ut,  ri  retzalal  xuriqa’  jun  q’ij  arech  kub’ano,  aretaq  chi’  kb’e  ruk’  ri  Demetri’o  rumal rech che xsik’ixik pa ri mulin ib’ arech kta chrech ri kichomam e ri kkaj ri e’ajjudi’o.  Ri  are’  kub’ij:  6«Ri  e’ajjudi’o  che  kib’i’  e’ajaside’o,  e  che  are  ri  Judas  Makab’e’o  k’amalb’e  chkech, e’ajb’anal taq ch’o’j e kkoj kik’u’x ri winaq arech kewa’lajik, arech man kkanaj ta ri  ajawib’al  pa  ri  utzil.  7Rumal  k’uwa’  weri’,  kne’b’a’  xesax  chwech  ri  nuq’ijil  che  taqal  chwech  kumal  ri  ojer  taq  nutat,  weri’  che  are  ri  chuchqajawisanik,  ri  in  xinpe  waral  ri’,  8nab’e rumal rech che are kinchoman puwi’ ri jastaq kraj ri ajawinel, pa ukab’, rumal rech  che  kinchoman  pakiwi’  ri  enuwinaq,  rumal  rech  che  kumal  ri  kimoxil  ri  winaq  xinb’ij,  konojel  ri  siwan  qatinimit  nimalaj  k’ax  tajin  kkiriqo.  9Ri  at,  at  ajawinel,  che  aweta’m  chi  ronojel weri’, chato’ b’a’ uwach ri qamaq’ e ri qatinimit chuwach ri k’ax chi jawi’ ronojel  k’olb’al tajin kb’an k’ax chrech, rumal rech che ri at, at utzalaj winaq kuk’ konojel,  10rumal  rech che we k’as na ri Judas, ri q’at’altzij man kkowin ta ri’ kk’oji’ pa ri utzil».  11Aretaq chi’ xb’itaj weri’ rumal, ri enik’aj rachi’l chik ri ajawinel, che ek’ulel chrech ri  Judas,  xkikoj  chi  na  uchuq’a’b  ri  uq’aq’al  royowal  ri  Demetri’o.  12Chi  aninaq  kucha’  ri  Nikanor,  ri  are’  che  ajk’amalb’e  kanoq  chkech  ri  tix,  e  kukojo  arech  jun  q’atb’altzij  pa  ri  Jude’a e kutaq ub’ik ri are’  13arech ku’kamisaj ri Judas e ke’ujub’uj ub’ik konojel ri erachi’l  e  arech  kukoj  chi  jumul  ri  Alkimo  pa  ri  uchak  upatan  nimalaj  chuchqajaw  pa  ri  nimalaj  tyoxlaj  k’olb’al.  14K’atek’uri’,  ri  winaq  che  man  e’ajjudi’o  taj  che  xe’animaj  ub’ik  pa  ri  Jerusalem, rumal rech che xkixib’ij kib’ chuwach ri Judas, xkimululej ub’ik kib’ xeb’e ruk’ ri  Nikanor, xkichomaj che ri k’ax e ri itzel kkiriq ri e’ajjudi’o jun utzil ri’ chkech ri e’are’.    Xkiriq kib’ chi ekeb’: ri Nikanor e ri Judas 15Aretaq chi’ ri e’ajjudi’os xketa’maj che petinaq uloq ri Nikanor e ri ch’o’j tajin kkib’an 

ri winaq che man e’jajudi’os taj, xkikoj poqlaj pa ri kijolom e ke’oq’ chuwach ri Jun che pa  junalik  xe’uwok  ri  siwan  utinimit  e  che  ronojel  mul  kuto’  kiwach  ri  rechb’al  ruk’  jun  nimalaj  k’utb’al.  16Xuwi  xtaqanik  ri  kikinimal,  ri  e’are’  chi  chanim  ke’el  ub’ik  chila’  e  xe’b’ech’o’jinoq kuk’ ri ekik’ulel chunaqaj opanoq chrech ri tinimit Dessa’u.  17Ri Simon ri  rachalal ri Judas, xok pa ri ch’o’j ruk’ ri Nikanor, k’atek’ut, rumal rech, chi xaqte’ xepe uloq  ri ekik’ulel, ri are’ xsach jub’iq’.  18K’atek’ut, ri Nikanor aretaq chi’ xuta utzijol ri kichuq’ab’  ri erachi’l ri Judas k’olik e ri kichuq’a’b kkikojo che ub’anik ri ch’o’j arech kkito’ uwach ri  kamaq’,  ri  are’  xuxib’ij  rib’  we  ku’tzirisaxik  weri’  ruk’  kqaj  ri  kik’el.  19Xa  jek’uri’,  kutaq  ub’ik  ri  Posidoni’o,  ri  Te’odoto  e  ri  Matati’as  arech  utzil  kekanaj  kuk’  ri  e’are’  e  arech  kkichap kiq’ab’.  20Aretaq  chi’  xnik’ojitajik  kumal  ri  xkichomaj;  ri  kinimal  xuq’axej  weri’  chkech  ri  achijab’  erech  ch’o’j  e  konojel  junam  kkik’amowaj  ri  xchomatajik.  21Kkich’ik  ri  q’ij  che  ri  ekinimal xaq pa kiktukel ri e’are’ kkiriq chi na kib’. Chjujunal jupuq xpe uloq jun wereb’al  ch’ich’ ruk’ kej; kkisuk’umaj je’likalaj taq tem.  22Ri Judas xe’ukoj pa taq k’olb’al, jawi’ utz  ke’okisax wi, enik’aj achijab’ che kuk’am ri kich’ich’ rech ch’o’j, arech aninaq ke’ok chrech  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI UKAB’ KIWUJ E’AJMAKAB’E’O

77

ri  ch’o’j  we  k’o  jun  k’amb’al  kkikoj  ri  ek’ulel.  Xetzijonik  e  utz  xe’eloq  ri  kichomanik.  23Ri  Nikanor naj xkanaj kanoq pa ri Jerusalem e man k’o ta jun k’ax xub’ano. Xoquje’, ri winaq  che xkimulij kib’ ruk’ ri are’, xe’uch’ab’ej ub’ik arech keb’e ub’ik. 24Ronojel mul k’o ri Judas  ruk’ ri are’, e sib’alaj xb’e ri ranima’ ruk’ we achi ri’. 25Kub’ij chrech che are utz ri’ kk’uli’k e  kek’oji’  ralk’uwa’l.  Ri  Judas  xk’uli’k,  ja’maril  xk’oji’  ri’  uk’aslemal,  e  nimalaj  utzil  xuk’aslemaj.    Ri Alkimo kok chi jumul che kojol k’u’x e ri Nikanor kb’e che ub’anik ri ch’o’j chrij ri Nim Rachoch ri Dyos 26Rumal 

rech  che  ri  Alkimo  krilo  che  junam  kichomab’al  xekanaj  ri  e’are’;  ri  are’  xutzukuj  jun  rech  ri  wuj  jawi’  k’o  wi  ri  chapb’alq’ab’  xkib’ano,  e  kb’e  ub’ik  ruk’  ri  Demetri’o. E kub’ij chrech, che ri Nikanor man utz ta ri ranima’ chrech ri uq’atb’al‐ tzij ri  tinimit,  rumal  rech  che  ri  are’  xukoj  ri  Judas  pa  uk’exwach  ri  are’;  e  ri  Judas  jun  k’ulel  chrech ri ajawib’al.  27Ri ajawinel man kuna’ ta chik ri kub’ano, xyakataj uq’aq’al royowal  rumal  ri  jalum  taq  tzij  kub’ij  ri  jun  itzelalaj  winaq  ri’,  kutz’ib’aj  ub’ik  jun  wuj  chrech  ri  Nikanor,  e  kub’ij  apan  chrech  che  are’  royowal  rumal  ri  jun  chapb’alq’ab’  ri’  e  xutaq  apanoq ub’ixik chrech che chujat’ij uloq ri Judas ruk’ jetaq ch’ich’ e aninaq chutaqa’ uloq  pa ri Anti’oki’a.  28Aretaq chi’ xopan we wuj ri’, ri Nikanor k’ax xuna’ ranima’, rumal rech che man kraj  taj kuchup uwach ri jun chapb’alq’ab’ xkib’ano, xoquje’ man kraj taj kub’an jun q’atb’altzij  che man suk’ q’atb’altzij taj puwi’ ri jun achi ri’, rumal rech che ri are’ man k’o ta jun umak  ub’anom.  29K’atek’ut,  rumal  rech  man  loq’  ta  ri’  kuk’ule’laj  ri  utzij  ri  ajawinel,  xreye’j  na  arech  chi  k’ate’  na  kuriqa’  che  utz  kub’ano  we  jun  taqanik  ri’  ruk’  jun  k’amb’al.  30Aretaq  chi’, ri Makab’e’o krilo che ri Nikanor xk’extaj una’oj ruk’ e ko kuka’yej chi apanoq, ri are’  xuchomaj che wa weri’ k’o wa’ ri k’ax kub’ij. Ke’umulij ek’ya chkech ri e’uwinaq ri are’ e  xuk’u  rib’  chuwach  ri  Nikanor.  31Aretaq  chi’  ri  jun  achi  ri’,  xuch’ob’o  che  ri  jun  chik  achi  utzalaj  uch’akik  xub’ano,  kb’e  ub’ik  chi  pa  ri  nim  e  Tyoxlaj  K’olb’al,  chi  aretaq  chi’  ri  echuchqajawib’ xkichi’j ri taq tab’al toq’ob’ ronojel taq q’ij, e kub’ij chkech che kkijach ri  achi chrech ri are’. 32Ri e’are’, kkijeqab’a’ chrech che ri e’are’ man xketa’m taj jawi’ k’o wi ri  jun  achi  che  tajin  kutzukuj  ri  are’,  33k’atek’uri’,  ri  Nikanor  kuwa’lisaj  ri  rikyaq’ab’  uq’ab’  chuwach apanoq ri Tyoxlaj Uk’olb’al ri Nim Rachoch ri Dyos e xujeqeb’a’ ub’ixik we tzij ri’:  «We man jat’im ruk’ ch’ich’ kijach ri Judas, ri in kinchup nan uwach we Tyoxlaj K’olb’al ri’,  kinwilij ub’ik wa’ we tab’al toq’ob’ ri’, e chi pa we uk’olb’al ri’ kinyak chi nan jun tyoxlaj  uk’olb’al  ri  Di’onisi’o».  34Aretaq  chi’  xb’itajik  weri’,  ri  are’  xel  ub’ik.  K’atek’ut,  ri  echuchqajawib’,  kilik’em  ri  kiq’ab’  chikaj,  e  kkik’omij  ruk’  oq’ej  chrech  ri  Jun,  che  chi  pa  junalik  ch’o’jininaq  arech  ke’uto’o  ri  siwan  qatinimit:  35«Ri  at,  Ajawxel,  che  man  k’o  ta  rajawaxik  chawech,  ri  at  xqaj  chawaxch  che  xk’oji’  ri  Tyoxlaj  Ak’olb’al  chqaxo’l  ri  uj.  36Xoquje’  b’a’,  kamik  ri’,  Ajawxel,  che  tyox  ab’antajik  chkiwach  konojel  ri  tyoxlaj  kib’antajik, chi pa junalik b’a’ chato’ uwach we Nim Ja ri’ arech man ketzelax ta uwach, we  ja ri’ che maja’ naj xch’ajch’ob’exik».    Ri ukamikal ri Rasi’as 37Kokisaxik tzij chuwach ri Nikanor, chrij jun kinimal ri e’ajjerusalem: Ri nim winaq ri’ 

ub’i’  Rasi’as,  e  sib’alaj  ke’uloq’oq’ej  ri  e’uwinaq,  k’o  sib’alaj  uq’ijil  chkiwach  ri  winaq  e  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI UKAB’ KIWUJ E’AJMAKAB’E’O

78

rumal che utzalaj ranima’ chkech ri e’are’, kb’ix chrech: Kitat ri e’ajjudi’o.  38Pa ri nab’e taq  mul  che  xkiwa’lisaj  kib’  ri  winaq  chrij  ri  q’atb’altzij  xokisaxik  umak,  che  ri  are’,  uya’om  uwach ruk’ ri kib’antajik ri e’ajjudi’o, ri are’, rumal uto’ik uwach ri kib’antajik ri e’ajjudi’o,  xujach  ri  ub’aqil  e  ri  uk’aslemal  che  ri  chak  arech  kuto’  kiwach.  39K’atek’uri’,  ri  Nikanor,  rumal che are kraj kq’alajinik che itzel ke’ril ri e’ajjudi’o,  ke’utaq ub’ik kaq’o’ ok’al  500   e’ajch’o’jab’ arech ke’kichapa’ uloq ri are’,  40rumal rech kuchomaj, che we kusach uwach  we achi ri’, man k’o ta chi kq’u’w uk’u’x ri’, e jun nimalaj k’ax ri’ kub’an chkech ri e’ajjudi’o.  41Aretaq  chi’  ri  achijab’  erech  ch’o’j,  xa  jub’iq’  chik  kraj  ke’ok  ub’ik  pa  ri  keq’te’,  tajin  kkijoq’opij  ri  uchi’ja  e  etaqom  chik  che  kkiporoj  e  che  kkit’iq  q’a’q  chrech  ri  uchi’  taq  ja  rech ri uwaja; ri Rasi’as, aretaq chi’ xrilo che sutum kij, xunim ub’ik ri uch’ich’ rech ch’o’j  chi  xas  chrech  ri  are’;  42are  kraj  che  nab’e  kkam  ub’ik  ri  are’,  chuwach  che  are  kqaj  pakiq’ab’  ri  ekamisanel  e  kkib’an  k’ax  chrech  che  man  taqal  ta  chrech  ri  ub’antajik  are’.  43K’atek’uri’, rumal rech che xaq aninaq chik k’olik, man xkowin  ta chik xukamisaj rib’, e  aretaq chi’ tajin ke’ok chi ri achijab’ pa ri uchi’ja jawi’ k’o wi are’, aninaq kutij anim kb’e  ub’ik  ajsik  chrech  ri  tapya  e  ruk’  ronojel  uchuq’a’b  kuk’yaq  uloq  rib’  pakiwi’  ri  winaq.  44K’atek’uri’,  konojel  ri  achijab’  xetzalij  pa  kaqan,  xjeme’  kan  jub’iq’  ri  k’olb’al,  e  ri  are’  xe’tzaq panik’aj jawi’ jamal wi.  45Kposow na, e rumal rech che k’o na uchuq’ab’ ri ranima’,  xwa’lajik, kturuwik pa ri ukik’el e sib’alaj soktajinaq; kxak’inik kq’ax ub’ik panik’aj chkech  ri winaq. E xtak’i’ cho jun ab’aj,  46e aretaq chi’ xaq saqqo’y chik k’olik rumal che man k’o ta  chi ri ukik’el, xresaj uloq ri rixkol e ronojel ri k’o ukoq chupam, kuchap ruk’ ri keb’ uq’ab’,  e kuk’yaq uloq chkech ri e’ajch’ojab’, kch’aw ruk’ ri Rajaw ri k’aslemal e rajaw ri uxlab’al,  arech  kutoq’ob’isaj  uwach  e  kutzalejisaj  chi  jumul  chrech  ri  are’  pa  jun  q’ij  chik.  E  xel  ranima’.    Ri yoq’oj kub’an ri Nikanor chrech ri Dyos

151Ri Nikanor, xreta’maj che ri Judas e ri e’uwinaq ek’o pa ri taq rulew ri Samari’a, e ri are’  xuchomaj kub’ana’ ri ch’o’j chkij pa ri q’ij rech uxlanem arech man k’o ta k’ax kuk’ulamaj.  2Ri e’ajjudi’o che xa etiq’im ub’ik kiterne’b’em ri are’, kkib’ij chrech: «Me’akamisaj ri e’are’  che jacha echikop kb’an chkech e che ruk’ sib’alaj k’ax kattaqik, xane chachajij ri jun q’ij  che  are  ri  Jun  xcha’owik  e  che  ronojel  krilo».  3Ri  jun  achi  ri’,  che  oxmul  itzelalaj  winaq,  kuk’ot kichi’, che la k’o pa ri kaj jun Ajaw che xtaqanik che kok’owisaxik ri q’ij sab’ado.  4Ri  e’are’  xkib’ij  chrech:  «Chi  are’  ri  k’aslikalaj  Ajawxel,  ri  rajaw  ri  kaj  xtaqanik  kqachajij  ri  uwuq  q’ij».  5Ri  jun  chik  achi  kub’ij:  «Xoquje’  ri  in,  in  ajaw  cho  we  uwachulew:  in  ri  kintaqanik  arech  ksuk’umaxik  ib’  che  uchapik  ri  ch’ich’  rech  ch’o’j  e  kpatanaxik  ri  ajawinel». K’atek’ut, man xkowin taj xub’an ri k’axalaj uchomanik.  Ri utzalaj taq tzij xub’ij ri Judas chkech ri erachi’l e ri richik’ xub’ano 6Ri Nikanor, kuya nimalaj uq’ijil rib’ ruk’ sib’alaj taq tzij, e kuchomaj kub’an jun komon 

ch’akoj ruk’ ri jastaq rech ri Judas e ri jastaq kech ri erachi’l;  7k’atek’uri’ ri Makab’e’o, pa  rechwi ri are’, chi amaq’el man kub’an ta keb’ uk’u’x, ukub’an  uk’u’x chrij ri Ajawxel che  kutoq’ob’isaj  uwach  ri  are’.  8Suk’  taq  tzij  kuya  ub’ixik  chkech  ri  winaq  ek’o  ruk’  ri  are’,  arech man kixib’ij ta kib’ chuwach ri ch’o’j kkib’ano ri winaq che man junam ta kikojonik  kuk’ ri e’are’, xane are chna’taj chkech ri chuq’ab’ xto’w kech che petinaq pa ri Kaj. Xoquje’  we  ukamik  ri’,  chkikub’a’  ri  kiku’x  chrij  ri  ch’akanik  che  kpe  uloq  ri’  ruk’  ri  Ronojel  Ukowinem k’olik.  9Kuya kichuq’ab’ ruk’ ri Pixab’ e kuk’ ri eq’axel utzij ri Dyos, e kuna’tisaj  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI UKAB’ KIWUJ E’AJMAKAB’E’O

79

chkech  ri  ruxlab’al  ri  nik’aj  taq  ch’o’j  chik  kib’anom  kanoq,  xa  jek’uri’  nimalaj  kichuq’ab’  kuya’o.  10Aretaq  chi’  xku’b’isatajik  kik’u’x  ruk’  weri’,  xuk’isb’ej  ri  utzij  ruk’  usaqarisaxik  chkiwach,  che  ri  winaq  ri  man  junam  ta  kikojonik  k’uk’,  man  tzij  taj  kich’awik  e  ri  retzalaxik xkib’an chrech ri tzij che junam uchomaxik xb’anik.  11Xuya ri kichuq’a’b, man ruk’ ta ri k’yaqb’al ch’ich’ rech ch’o’j on ruk’ ri kixalma, xane  ruk’  ri  utzalaj  taq  tzij  xub’ij  chkech.  Xoquje’  kub’ij  chkech  ri  jun  saqwachom  xq’alajinik  chuwach  che  rajawaxik  kkojik,  e  konojel  sib’alaj  xeki’kotik.  12Are  wa’  ri  saqwachom  xq’alajinik  chuwach:  Ri  ojer  nimalaj  chuchqajaw  Oni’as,  ri  are’  che  utzalaj  achi,  kme’l  winaq, loq’ winaq e ch’uchu’j ranima’, utz kach’awik e xok il che ri utzil chi ak’al uloq, ri  are’, ulik’em ri uq’ab’ e tajin kch’aw puwi’ konojel ri mulin ib’ kech ri e’ajjudi’o.  13Xoquje’  xuk’ut  rib’  chrech  ri  Judas  jun  chik  achi,  che  q’alaj  rumal  che  saq  chi  ri  uwi’  e  rumal  ri  nimalaj  remelik  tik’ilik  pa  ri  uxuq’arem.  14Ri  Oni’as  xub’ij  puwi’  ri  are’:  «Are  wa’  ri  ke’uloq’aj  ri  erachi’l  e  ri  erachalal,  are  ri  are’ che  kch’aw pakiwi’  ri  erachalal chuwach  ri  Dyos, pakiwi’ ri siwan utinimit e puwi’ ri tyoxlaj tinimit, are ri Jeremi’as ri q’axel utzij ri  Dyos».  15K’atek’uri’, ri Jeremi’as, xulik’ ri rikyaq’ab’ uq’ab’ e xujach jun q’an pwaq ch’ich’  chrech ri Judas e aretaq chi’ kujach chrech xub’ij we tzij ri’: 16«Chak’ama’ we tyoxlaj ch’ich’  rech ch’o’j ri’, jun sipanik kuya ri Dyos chawech, e ruk’ weri’ ke’asok na ri’ ri e’ak’ulel».    Ri kiwokik ri achijab’ erech ch’o’j 17Ruk’ ri utzalaj taq utzij ri Judas, xk’oji’ kichuq’ab’, xkowinik xukub’a’ kik’u’x ri eko’lik 

taq  alab’om,  xukowirisaj  ri  kuxlab’al,  xkichomaj  che  man  kekanaj  ta  kan  chrij,  xane  ruk’  ronojel  kichuq’ab’  keb’ech’o’jinoq  ruk’  ri  kib’aqil  chi  ruk’  jun  chik,  chi  are  ajtzij  jas  chib’e’eloq, rumal rech che ek’o chuwach ri k’ax, ri tinimit, ri q’ijlanik e ri Tyoxlaj K’olb’al.  18Qastzij  ne’  che  man  kemayow  ta  chik  pakiwi’  ri  kixoqilal  e  ri  ekalk’uwa’l,  pakiwi’  ri  ekachalal  e  ri  ekinan  tat,  are  nab’e’  nimalaj  kemayowik  puwi’  ri  tyoxlaj  Nim  Rachoch  ri  Dyos.  19Xoquje’,  ri  winaq  che  xekanaj  kan  pa  ri  tinimit,  sib’alaj  kemayowik  rumal  che  ri  ch’o’j kb’an pa lik’ilikalaj ulew.  20Konojel keye’m jas ri kekanaj kanoq. Ri ek’ulel xkimulij  kib’  e  xkkicholej  kib’  che  ub’anik  ri  ch’oj.  Ri  jetaq  tix,  xekojik  pa  jun  utzalaj  k’olb’al  e  ri  achijab’  kikejb’em  ri  kej  xek’oji’  pa  taq  kitz’altmal.  21K’atek’uri’,  aretaq  chi’  ri  Makab’e’o  xe’ril ri e’ajch’o’jab’, che jalajoj taq kich’ich’ rech ch’o’j k’olik e xib’ib’al ri keka’yik ri jetaq  tix.  Kulik’ej  ri  uq’ab’  chuwach  ri  kaj  e  kusik’ij  ri  Ajawxel,  ri  are’  che  nimalaj  taq  jastaq  kub’ano,  ri  are’  reta’m,  che  man  rumal  taj  ri  ch’ich’  reh  ch’o’j,  xane  are  ri  suk’alaj  uq’atb’altzij  ri  are’  kya’ow  ri  ch’akoj  chkech  ri  jachintaq  taqal  chkij.  22Jewa’  kub’ij  pa  ri  uch’ab’al  ri’:  «¡Ayum,  ri  at,  Ajaw!  ri  at  xataq  uloq  ri  anjel  ruk’  ri  Eseki’as,  rajawinel  ri  Jude’a, che ri are’ xe’ukamisaj 185.000 achijab’ erajch’ojab’ ri Senakerib’;  23Ajawxel rajaw  ri kaj, kamik ri’, xoquje’, chataqa’ uloq jun utz anjel knab’ejik chqawach ri uj arech nimalaj  kxib’ix  ib’  chrech  e  kna’b’ex  ib’  chuwach.  24Che’ach’aya’  b’a’  ruk’  ri  nimalaj  aq’ab’  ri  jachintaq  keyoq’onik  aretaq  chi’  tajin  kech’o’jinik  ruk’  ri  etyoxlaj  awinaq!».  Jeri’  uk’isik  xub’an ri uch’ab’al.    Xch’akik ri Nikanor e xkamik 25Aretaq chi’ ri e’uwinaq ri Nikanor tajin eb’enaq, kch’awisaj ri ruka’ wakax e kkib’ixoj 

nik’aj  taq  b’ix  rech  ch’o’j,  26ri  erachi’l  ri  Judas  tajin  kich’awem  ruk’  ri  Dyos  aretaq  chi’  xkimajij  ri  ch’o’j  kuk’  ri ekik’ulel.  27Kech’o’jinik  xaq  ruk’  ri  kiq’ab’  k’atek’ut  tajin kech’aw  ruk’ ri Dyos ruk’ ronojel kanima’, xe’kikamisaj e 35.000 achijab’ e sib’alaj keki’kotik rumal  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI UKAB’ KIWUJ E’AJMAKAB’E’O

80

rech che xuk’ut rib’ ri Dyos chkiwach.  28Aretaq chi’ xk’is ri kichak e xetzalijik ruk’ nimalaj  ki’kotemal, kkich’ob’ uwach ri Nikanor che tutz’ul kanoq ruk’ ri ratz’yaq e ri uch’ich’ rech  ch’o’j.  29Ruk’  nimalaj  taq  raqoj  chi’aj  e  man  kkich’ob’  ta  chik  jas  kkib’ano,  kkitewchi’j  ri  Ajawxel  chi  pa  ri  kich’ab’al  ri  e’are’.  30E  ri  jun  che  xk’oji’k  pa  ri  nab’e  cholaj,  e  xujach  ri  uk’aslemal  rumal  kraj  ri  utzil  chkech  ri  e’uwinaq,  ri  are’  che  xujach  chkech  ri  siwan  utinimit  ri  loq’oq’eb’al uku’x  che  k’ojol  ala,  ktaqanik  arech  chqupix  ri  ujolom  ri  Nikanor,  xoquje’  ri  uq’ab’,  chi  kopan  chuteleb’,  e  kk’am  ub’ik  weri’  pa  ri  Jerusalem.  31Aretaq  chi’  xopan jela’ xe’umulij ri siwan utinimit e aretaq chi’ xekojtajik ri echuchqajawib’ chuwach  ri  tab’al  toq’ob’,  xtaqanik  arech  kepe  uloq  ri  winaq  ek’o  pa  ri  Kowlaj  K’olb’al.  32Kuk’ut  chkiwach ri ujolom ri itzelalaj Nikanor e ri uq’ab’, che man kuna’ ta rib’, ruk’ nimal kuna’o  xulik’ej  chuwach  ri  Rachoch  ri  Are’  che  kkowin  chrech  Ronojel.  33K’atek’uri’,  aretaq  chi’  xquptajik rumal ri raq’ ri itzelalaj Nikanor, ktaqanik arech pa taq ch’qe’taq kya chkech ri  chikop ajuwokaj e ktzayb’a’xik ri uq’a’b chuwach ri Nim Rachoch ri Dyos, tojb’al uk’axel ri  uch’ujilal  xub’ano.  34Katek’uri’,  konojel  xkitewchi’j  ri  kaj,  rech  nimaj  uq’ijil  ri  Ajawxel:  «¡Tewchi’talik ri Are’ che xuk’ol ri tyoxlaj uk’olb’al arech man ktz’ilob’isax taj!».  35Ri Judas xutzayb’a’ uloq ri ujolom ri Nikanor puwi’ ri Kowlaj K’olb’al, k’utb’al rech e  arech  kq’alajinik  chkiwach  konojel,  ri  uchuq’ab’  ri  Ajawxel.  36Junam  uchomaxik  xkib’an  nimalaj konojel, che man xaq ta jeri’ kq’ax we q’ij ri’, xane rajawaxik kb’an nimaq’ij pa ri  oxlajuj  q’ij  rech  ri  kab’lajuj  ik’  che  ub’i’  Adar  pa  ri  Arame’o,  jun  q’ij  chuxe’  kanoq  ri  Mardoke’o.    Ri k’isb’al taq utzij ri ajtz’ib’ che xtz’ib’an weri’ 37Jewa’ ri jastaq xk’ulmatajik ruk’ ri Nikanor. E rumal rech che  chi pa taq we q’ij ri’, ri 

tinimit xkanaj kanoq pa kiq’ab’ ri e’ajhebre’o, ri in waral kinkis wi ri ucho’alajil we wuj ri’.  38We ri nuchak utz e je’lik xelik, are wa’ xinwaj ri in. We man tz’aqat taj e we man qas ta  utz xelik, ri in, xinb’ano ri xinkowin chech. 39Jeri’ nak’ut, che k’ax we jun winaq, xaq xuwi ri  amaja’ kutijo on xaq xuwi ri ja’, k’atek’ut, ri amaja’ che xolom ruk’ joron, are utz e are ki’  utijik, xoquje’ jewa’ ri utz ucholaxik we wuj ri’, je’lik utayik chkixikin ri kkisik’ij we wuj ri’.  E waral kink’is wi we wuj ri’. 

__________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI UK’ASLEMAL RI AMAQ’ ISRA’EL – RI UKAB’ KIWUJ E’AJMAKAB’E’O

1

RI RUT Keb’ oxib’ tzij puwi’ ri uwuj ri Rut

Ri uwuj ri Rut are kuya ub'ixik che ri kojonik chrech ri Dyos, ya'talik chkech konojel ri jetaq amaq' ek'o chuwachulew. Pa ri Mateo 1,5 katzijoxik ri uwuj ri Rut: “5ri Salmon xralk’uwa’laj ruk’ ri Rajab’, ri B’oos; ri B’oos xralk’uwa’laj ruk’ ri Rut, ri Ob’ed; ri Ob’ed xralk’uwa’laj ri Jese; 6ri Jese xralk’uwa’laj ri ajawinel David.” Ri Rut, ri are' jun ixoq ajmoab’ che k’ulan ruk’ jun achi ajb’elem; aretaq chi' xkam ri rachajil katzalej pa ri B’elem e kak’uli’ ruk’ ri B’oos che jun chkixo'l ri erachalal ri q'atz rachajil.

__________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI TAQ TZIJOB’ELIL– RI RUT

2

RI RUT

Ri Rut e ri No’emi

11Pa taq ri q’ij, aretaq chi’ are ri eq’ataltzij eq’atb’al taq tzij pa ri Isra’el, xk’oji’ wi’jal pa ri  amaq’ e jun achi ajb’elem rech ri Juda, kb’e ub’i kuk’ ri rixoqil e kuk’ ri ekeb’ uk’ojol pa ri  rulew ri Mo’ab’ e kejeqi’ kan chila’.  2We jun achi ri’ ub’i’ Elimelek, ri rixoqil ub’i’ No’emi, e  ri ekeb’ uk’ojol kib’i’ Majlon e Kilyon, ri e’are’ e’ajefrata, rech ri B’elem pa ri Juda. Ke’opan  pa ri taq rulew ri Mo’ab e xejeqi’ kan chila’.  3Xkamik ri Elimelek, ri rachajil ri No’emi e ri  are’  xkanaj  kan  kuk’  ri  ekeb’  ral.  4Ri  eral,  x’ekik’am  chrech  kixoqilal  enik’aj  ixoqib’  e’ajmo’ab’,  jun  chkech  ub’i’  Orpa  e  ri  jun  chik  Rut.  Xejeqi’  chila’  lajuj  junab’.  5K’atek’uri’,  xoquje’  xekam  ri  ekeb’  achijab’,  ri  Majlon  e  ri  Kilyon,  e  ri  No’emi  utukel  xkanaj  kanoq,  xekam  ri  ekeb’  ral  e  xkam  ri  rachajil.  6K’atek’uri’,  ri  are’  kraj,  che  erachi’l  ub’ik  ri  ekeb’  ralib’, ke’el b’i pa ri rulew ri Mo’ab’, rumal rech che xuta utzijol pa ri Mo’ab’, che ri Dyos  xe’usolij ri siwan utinimit e k’o chi kiwa’ ri winaq.  7Junam ke’el ub’ik kuk’ ri eralib’ pa ri  amaq’ jawi’ xejeqi’ wi e kkisuk’ ub’i pa ri b’e arech ketzalej pa ri rulew ri Juda.  8Ri No’emi kub’ij chkech ri ekeb’ ralib’: «¡Jix e chixtzalej ub’ik chijujunal pa ri rachoch ri  inan.  Chutoq’ob’isaj  b’a’  iwach  ri  Yahweh,  jeri’  jacha  utoq’ob’isaxik  kiwach  xib’an  ix  ri  xekam b’ik e xoquje’ jacha utoq’ob’isaxik nuwach in xib’ano!  9¡Chuya’ ta b’a’ ne’ ri Yahweh  chiwech jun iwachajil e jun utzilalaj k’aslemal pa ri rachoh are’!». K’atek’uri’, xe’utz’umaj ri  e’are’, e ri e’are’ sib’alaj ke’oq’ik 10e kkib’ij chrech: «¡Jayi’! ri uj kujtzalej ub’i wa’ awuk’ kuk’  ri  asiwantinimit».  —«Chixtzalejoq  ix  wal»,  11kcha  ri  No’emi  chkech;  «¿jasche  kixb’e  ub’i  wuk’? ¿La loq’ na puch ke’k’oji’ na enik’aj wal arech kkib’an na iwachajil ix? 12Chixtzalij b’a’  kanoq wal, jix b’a’, rumal rech che ri in sib’alaj in ri’j chichu’ chik che kink’uli’ chi na jumul!  K’atek’uri’, weta ne’ kinb’ij: “K’o na jun kub’isab’al k’u’x, chaq’ab’ kamik ri’, ri in kink’uli’  chi na jumul e kek’oji’ chi na enik’aj wal ri’”,  13¿la kiweye’j na k’ut kek’iy na ri e’are’? ¿La  man kixk’uli’ ta k’uri’ rumal weri’? ¡Ma je ta ri’, ix wal! Ri in, sib’alaj kinmayowik piwi’ ix,  rumal  rech  che  ri  Yahweh  xyakataj  ri  royowal  chwech  in».  14Ri  e’are’,  kmajij  chi  jumul  oq’ej;  ri  Orpa  kutz’umaj  kanoq  ri  ralib’  e  ktzalij  kanoq  kuk’  ri  e’uwinaq,  k’atek’ut,  ri  Rut  kkanaj kan ruk’ ri No’emi.  15K’atek’uri’, ri No’emi kub’ij: «Chawilampe’, ri awalib’ xtzalej kanoq kuk’ ri e’uwinaq e  ruk’ ri udyos; je chab’ana’ at, chattzalej kanoq ruk’ ri are’». 16Ri Rut kub’ij:   «Minatiq’ij che katinya’ kanoq   e che naj kinb’e ub’i wi chawech,   rumal rech che jawije’ katb’e wi ri at,   ri in kinb’e ri’ awuk’  jawije’ katjeqi’ wi, kinjeqi’ in ri’ awuk’.  Ri siwan atinimit, esiwan nutinimit   in ri’ e ri Adyos at, Nudyos in ri’.  17Jawije’ katkam wi ri at,   chila’ ri’ kinkam wi ri in  e chila’ ri’ kinmuq wi.  Chuk’ajisaj b’a’ nuwach ri Dyos,  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI TAQ TZIJOB’ELIL– RI RUT

3

e chutz’aqatisaj b’a’ uwi’,  wema are ta ri kamikal   kjachow qawach uj».  18Aretaq  chi’  ri  No’emi  krilo  che  ri  Rut,  tzij  chrech  kb’e  b’i  ruk’  ri  are’,  man  k’o  ta  chi  kub’ij chrech.  19Chi  ekeb’  junam  keb’ek  e  ke’opan  pa  ri  B’elem.  Ri  kipetik  pa  ri  B’elem,  kuq’ututisaj  kanima’  konojel  ri  siwantinimit:  «¿La  man  are’  ta  wa’  ri  No’emi?»  kecha  ri  ixoqib’.  20«¡Mib’ij  No’emi  chwech,  kcha  are’  chkech,  chib’ij  Mara  chwech,  rumal  rech  che  ri  Shadday inunojisam chrech k’achaqijchi’.  21Ri in k’o sib’alaj jastaq wech aretaq chi’ xinel  b’i  waral,  e  tolonik  nuq’ab’  kinutzalejisaj  chi  uloq  ri  Yahweh!  ¿Jasche  No’emi  kixcha  chwech, ri utzij ri Yahweh kinuk’ule’laj ri in e ri Shadday ub’anom k’ax chwech ri in?»  22Jeri’ ri utzalejem ri No’emi xub’an ruk’ ri ralib’ Rut, ri ajmo’ab’ita, ri are’ che xpe uloq  pa ri taq rulew ri Mo’ab’. Xepe uloq pa ri B’elem aretaq chi’ kchaple’x uq’atik ri salwa’t.    Ri Rut kb’e pa taq ri rulew ri B’o’oz

21Ri  No’emi  kuxik  achalaxik  ruk’  jun  winaq,  rachalal  rumal  rech  che  k’o  chkixo’l  ri  erachalal ri rachajil Elimelek. Ri jun rachalal ri’ utzalaj achi, ujuq’at ri Elimelek, ub’i’ B’o’oz.  2Ri  Rut,  ri  ajmo’ab’,  kub’ij  chrech  ri  No’emi:  «Chaya’  alaj  chwech  kinb’e  pa  taq  ri  tikonb’al che usik’ik triko chrij ri jachin kutoq’ob’isaj nuwach». «Jat b’a’ wal». kcha ri are’  chrech.  3Ri  Rut  kb’e  ub’ik  e  kusik’  ri  triko  teren  ukoq  chkij  ri  winaq  che  kkiq’at  ri  triko.  K’atek’uri’,  chi  xuriqa’  apanoq  che  ri  are’  xb’e  ub’i  pa  jun  ch’aqap  rulew  ri  B’o’oz,  che  ujuq’at ri Elimelek.  4Ri B’o’oz xopanik kuk’ ri ajchakib’, petinaq uloq pa ri B’elem e kub’ij  chkech:  «Chk’oji’  ta  b’a’  ri  Yahweh  iwuk’!»  e  ri  e’are’  kkitzalej  uwach  ri  utzij:  «Chatutewchi’j b’a’ ri Yahweh!».  5Ri B’o’oz, kuta’ chrech ri upataninel ri k’amalb’e chkech  ri  e’ajchakib’:  «¿jachin  ajchaq’e’  we  jun  ali  ri’?».  6Ri  pataninel  k’amalb’e  chkech  ri  e’ajchakib’ kub’ij: «Are ri jun ali ri’ ajmo’ab’ che petinaq uloq pa ri Mo’ab’ ruk’ ri No’emi.  7Ri are’ xub’ij: “Chiya’ alaj chwech kinmol ri triko ktzaq kanoq chkij ri ajchakib’”. Ri are’  xpetik aq’ab’il e xkanaj kanoq tza k’ate’ na chanim ri’ e man k’o ta uxlaninaq».  8Ri B’o’oz kub’ij chrech ri Rut: «¿La kinato at walk’uwa’l? Matb’e che umolik ri triko pa  jun ulew chik; matb’e naj che we ulew ri’; chatkanaj kan kuk’ ri ewajchakib’.  9Qas kawilo  jachike  ri  ch’aqap  ulew  kkib’an  wi  ri  q’atoj  triko  e  che’aterne’b’ej  ub’i  ri  e’are’.  Chaweta’maj  b’a’,  ri  in  xintaqan  chkech  ri  enupataninel  che  man  k’o  ta  kkib’an  k’ax  chawech. We kchaqi’j achi’ katb’ek jawi’ k’o wi ri jetaq q’eb’al e chatija’ ri joron che xkesaj  ri e’are’».  10Ri Rut aretaq chi’ xuta weri’, xulukb’a’ rib’ pulew, kumej rib’ chuwach ri are’ e  kub’ij: «¿Jas utzil xawil chwech che xatka’y uloq chwech, ri in che in jun kaxlan winaq?».   11Ri B’o’oz kub’ij chrech: «Rumal rech che xya ub’ixik chwech, ronojel ri jastaq xab’an  chrech  ri  awalib’  aretaq  chi’  kaminaq  chi  ub’i  ri  awachajil;  k’atek’uri’,  che  xe’aya  kan  ri  anan atat pa ri awulew jawi’ xatalax wi e xatpe chkixo’l jun siwan tinimit che man k’o ta  kach’ob’  kiwach  iwir  on  kab’ajir  ne’.  12Chutzalij  b’a’  uk’axel  ri  Yahweh  chawech ri  jastaq  xab’ano e nimalaj utojb’alil b’a’ chuya’ ri Yahweh chawech, ri  Udyos ri Isra’el, ri are’ che  chuxe’ ri uxik’ xatpetik che uto’ik awib’!».  13Kub’ij: «¡K’amone’ ri’, we katoq’ob’isaj nuwach  wajaw!  Rumal  rech  che  ri  at  xakub’isaj  nuk’u’x  e  xatch’aw  pa  ri  ranima’  ri  amokom,  k’atek’uri’, ri in man in jun ta chkixo’l ri e’amokom».  14Pa  ri  wa’im,  ri  B’o’oz  kub’ij  chrech  ri  Rut:  «Chatqib’  uloq,  chatija’  ri  kaxlanwa  e  charub’u’  pa  ri  q’utum».  Ri  are’  kt’uyi’  chkinaqaj  ri  e’ajchakib’  e  ri  B’o’oz  kuya  jumuq’  k’ilim jawux chrech. Ri are’ sib’alaj xwa’ik e xto’taj na uwa.  15Aretaq chi’ kwa’laj chi ub’ik  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI TAQ TZIJOB’ELIL– RI RUT

4

che  usik’ik  ri  triko  kkanaj  kanoq,  ri  B’o’oz  ktaqan  chkech  ri  e’upataninel:  «Chiya’a’  alaj  chrech  ri  are’  arech  kumol  ri  triko  xas  cho  taq  ri  uq’e’tal  ri  triko  e  mib’an  k’ax  chrech.  16Xoquje’, chi‐ tzaqa’ kan jujun taq triko pa ri jetaq joytaj iwuk’am, arech kumol ub’i ri are’  e mimajij winik rumal weri’».  17Ri Rut xumololej ri triko chi k’ate’ b’enaq’ij chik, e aretaq  chi’ xuq’osij, xupaj jun pajb’al rech ri salwa’t.  18Ri  are’  kreqaj  ub’i  ri  triko,  kok  pa  ri  tinimit  e  ri  ralib’  krilo  ri  upoch’ol  xuriq  uloq;  kresaj ri wa xuto’ uloq e ri xuk’ol uloq aretaq chi’ xtitajik ri uwa e kuya’ chech ri No’emi.  19«¿Jawi’  xa’b’ana’  wi  ri  apoch’ol  pa  we  jun  q’ij  ri’?  –kcha  ri  ralib’  chrech–.  ¿Jawi’  xatechakun wi? ¡Tewchi’talik b’a’ jachin ne’ xka’y uloq chawech!». Ri Rut kucholej ub’ixik  chrech ri ralib’ jawi’ xchakun wi ri are’ e kutz’aqatisaj ub’ixik chrech: «Ri jun achi jawi’ ri  xinchakun  in  pa  we  jun  q’ij  ri’,  ub’i’  ri  B’o’oz».  20Ri  No’emi  kub’ij  chrech  ri  ralib’:  «Tewchi’talik  b’a’  ri  Yahweh,  ri  are’  che  man  kujik’  ta  rib’  che  ub’anik  ri  utzil  chkech  ri  winaq ek’aslik e chkech ri ekaminaq chik!». K’atek’uri’ ri No’emi kub’ij chrech ri are’: «Ri  jun achi ri’ kujuxik achalal na k’uri’ ruk’ ri are’, ri are’ jun na k’uri’ chkixo’l ri e’achalaxik  che kuya’o kujuloq’ chi jumul».  21Ri Rut ri ajmo’ab’, kub’ij chrech ri ralib’: «Xoquje’ xub’ij  chwech: Chatkanajoq kan kuk’ ri enupataninel chi k’ate’ kk’isik ri q’atoj triko». 22Ri No’emi  kub’ij  chrech  ri  Rut  ri  ralib’:  «Are  utz  ri’  wal  che  katb’e  ub’i  kuk’  ri  e’rajchakib’  ri  are’,  arech  man  ko  ta  k’ax  kariq  kuk’  ri  winaq  pa  jun  chik  tikonb’al.  23K’atek’uri’,  kkanaj  kan  kuk’  ri  e’rajchakib’  ri  B’o’oz  che  ub’anik  ri  upoch’ol  chi  k’ate’  xk’is  umolik  ri  triko  e  ri  salwa’t e ri are’ jeqel ruk’ ri ralib’».    Ri B’o’oz kwar pa ri utikonb’al ruk’ ri usalwa’t

31Ri No’emi, ri ralib’, kub’ij chrech: «Wal, ¿la man rajawaxik taj kintzukuj kanoq in, arech  ri  at,  utz  katkanajik  kanoq  e  arech  ki’kotemal  ri  ak’aslemal?  2Xa  jenak’uri’  ¿la  man  uj  achalaxik  ta  ruk’  ri  B’o’oz,  ri  are’,  che  xe’aterne’b’ej  ri  e’rajchakib’  pa  ri  chak?  Chaq’ab’  kamik  ri’  ri  are’  kuq’osij  ri  usalwa’t  pa  ri  rulew.  3Chach’aja’  ub’i  awib’  e  chakojo’  ub’i  ri  k’ok’alaj akunab’al chawij, chaq’uj ub’i ri aq’u’ e chatxulun ubi’k chi k’ate’ ri rulew ri are’,  k’atek’uri’,  maya’  alaj  che  kreta’maj  awach  aretaq  chi’  maja’  kuk’is  utijik  ri  uwa’  e  ri  ruk’ya’. 4Aretaq chi’ ri are’ kb’e pa ri usok, qas chawila’ jawi’ kkanaj wi chrech ri kotz’olem,  katb’e ub’i at ruk’ e kasuk’umaj jun ak’olb’al pa raqan ukoq e katkotz’i’ ukoq ri’. E ri are’,  kub’ij ri’ chawech jas ri rajawaxik kab’ano».  5K’atek’uri’, ri Rut kub’ij chrech: «Ronojel ri  xab’ij chwech, ri in kinb’an ri’».  6Kqaj ub’ik e kopanik pa ri tikonb’al e kub’an ronojel ri xutaq ri ralib’ chrech.  7Ri B’o’oz,  xwa’ik  e  xutij  ri  ruk’ya’,  k’atek’uri’,  kki’kotik  chi  ri  ranima’,  e  ke’war  chutzal  joytaj  taq  salwa’t.  Ri  Rut  kmatzatzik  kb’e  ukoq,  kupak  ukoq  ri  uq’u’  pa  raqan  e  kkotz’i’  ukoq.  8Panik’aj  aq’ab’  ri  achi  kuna’  tew;  kusalkapij  rib’  e  krilo  che  k’o  jun  ixoq  pa  raqan.  9«At  jachin ri at». Kcha chrech —«In, ri in Rut, ri apataninel, kcha are’ chrech. Chakojo’ ri aqu’  chrij  ri  amokom,  rumal  rech  che  taqal  chawij  kinaloq’o  ri  in».  10«Chatutewchi’j  b’a’  ri  Yahweh at numi’al –kcha chrech– ri ukab’ toq’ob’ kab’ano ri’, are nim  chi na chuwach ri  nab’e,  rumal  rech  che  ri  at  man  are  ta  xatzukuj  jun  ala,  meb’a’  on  q’inom.  11Kamik  ri’  numi’al,  maxib’ij  b’a’  awib’,  ri  in  kinb’an  pawi’  ronojel  ri  kab’ij  chwech,  rumal  rech  che  konojel  ri  siwantinimit  keta’m  che  ri  at,  at  utzalaj  ixoq.  12Qastzij  nak’ut,  che  ri  in  taqal  chwij katinloq’o. Ri in weta’m uwach jun winaq che are naqaj chi na kuxik achalaxik awuk’  chnuwach in. 13Chatkanaj kanoq waral we jun aq’ab’ ri’ e chwe’q we kraj ri are’ katuk’amo  rumal  rech  taqal  chrij,  utz  nak’uri’  we  katuloq’  ri  are’;  k’atek’ut,  we  ri  are’  man  kraj  taj  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI TAQ TZIJOB’ELIL– RI RUT

5

katuk’amo, katink’am in ri’. Chatkotz’oloq chi k’ate’ na ksaqarik».  14Ri Rut xkotz’i’ kan pa  raqan chi k’ate’ xsaqarik, k’atek’uri’ ri B’o’oz kwa’laj ub’ik aretaq chi’ kmaymat na, aretaq  chi’  maja’  kq’aljanik  e  man  kkch’ob’taj  ta  uwach  jun  winaq;  rumal  rech  che  kuchomaj:  «Rajawaxik  man  kch’ob’taj  taj  che  we  ixoq  ri’  chi  xpe  uloq  pa  we  tikonb’al  ri’».  15Kub’ij  chrech  ri  Rut:  «Chak’ma’  uloq  ri  aq’u’  akojom e  ko  chachapa’».  Kuchap ri  are’  e  ri  B’o’oz  kupaj waqib’ pajb’al salwa’t e kuya ub’i chub’o’jal rij ri Rut, k’atek’uri’ ri Rut ktzalejik xas  pa ri tinimit.   16Aretaq chi’ ri Rut kopan pa ri rachoch ri ralib’, ri are’ kub’ij chrech: «¿Jas xk’ulmatajik  wal?».  Ri  Rut  kub’ij  chrech  ri  are’  ronojel  ri  xub’an  ri  achi  chrech  ri  are’.  17Kutz’aqatisaj  ub’ixik:  «Xuya  uloq  chwech  we  waqib’  pajb’al  salwa’t  ri’  e  xub’ij  chwech:  Man  jamal  ta  aq’ab’  kattzalij  pa  ri  rachoch  ri  awalib’».  18—«Wal,  utzil  chatkanajoq  –  cha  ri  No’emi  chrech–  chi  k’ate’  na  kaweta’maj  jawi’  kk’is  wi  weri’;  qastzij  nak’uri’  che  we  jun  achi  ri’  man kkub’i ta uk’u’x ri’ we man kreta’maj jawi’ kuk’isb’ej weri’ xas kamik ri’».    Ri B’o’oz kk’uli’ ruk’ ri Rut

41K’atek’uri’, ri B’o’oz xpaqi’ ub’ik chuchi’ ri tinimit e xt’uyi’ chila’. Xuchomaj che kq’ax na  k’uri’  chila’  ri  achi  ri  kuxik  achalaxik  xub’ij  ri  B’o’oz,  k’atek’uri’  kub’ij  chrech:  «Chatq’ib’  uloq  wuk’  e  chatt’uyuloq».  Ri  achi  kq’ib’  koq  e  ktuyi’k.  2Ri  B’o’oz,  ke’usik’ij  elajuj  tata’ib’  chkixo’l  ri  ekinimal  ri  tinimit,  kub’ij  chkech:  «Chixt’uyul  waral  ri’»,  e  ri  e’are’  ket’uyi’k.  3K’atek’uri’, kub’ij chrech ri achi che taqal chrij kuloq’ ri jastaq rech ri No’emi: «Ri ch’aqap  rulew  ri  qachalal  Elimelek,  ri  No’emi  ri  are’  che  xtzalej  uloq  pa  ri  taq  rulew  ri  Mo’ab,  kuk’ayij  ri  ulew.  4Ri  in  xinchomaj  kinb’ij  weri’  chawech:  “Chaloq’o’  b’a’  we  ulew  ri’  chkiwach ri winaq et’uyul waral ri’ chkiwach ri ekinimal ri siwantinimit”. We kawaj kaloq’  ri ulew, chaloq’o’ b’a’; k’atek’ut, we man kawaj taj kaloq’o, chab’ij b’a’ arech kinweta’maj in  weri’. At ri at nab’e achalaxik taqal chawij kaloq’o, k’atek’uri’ in teren chi ukoq in chawij».  Ri jun achi chik kub’ij: «In kwaj kinloq’o ri ulew».  5K’atek’ut, ri B’o’oz kub’ij: «Pa ri jun q’ij  che  kaloq’  ri  ulew  e  kak’am  puq’ab’  ri  No’emi,  xoquje’  ri  at  kaloq’  na  k’uri’  ri  Rut  ri  ajmo’ab’ita, ri rixoqil kanoq ri q’atz qachalal, arech xas kkanajik ri ub’i’ ri q’atz qachalal pa  ri  rechb’al».  6Ri  jun  chik  achi  che  taqal  chrij  kuloq’  ri  ulew,  kub’ij:  «We  jeri’,  ri  in  man  kinkowin  ta  ri’  kinb’ano  weri’,  rumal  rech  che  kinna’  wib’,  wene’  kub’ana’  k’ax  chrech  ri  wechb’al in. Chab’ana’ b’a’ at ri taqal chwij in kinb’ano, chaloq’o’ ri ulew at, man kinloq’ ta  ri in».  7Ojer  kanoq,  pa  ri  Isra’el,  aretaq  chi’  jun  winaq  kraj  kuk’utu’  ri  taqal  chrij  rumal  ri  loq’omik xub’ano on arech kraj kq’alajinik ri rechb’al taqal chrij, arech k’o uchuq’ab’ ri tzij  kb’anik, jun chkech ri winaq kuya’ kan ri uxajab’ chrech ri jun chik. Jewa’ ub’anik ri uya’ik  ri tzij pa ri Isra’el, are wa’ ri q’atb’altzij. 8Ri achi che taqal chrij kuloq’ ri ulew, kub’ij chrech  ri B’o’oz: «Chaloq’o’ ri at», e kuya’ kan ri uxajab’.  9K’atek’uri’, ri B’o’oz kub’ij chkech ri enim taq winaq e chkech konojel ri siwantinimit:  «Ri  ix,  ix  tal  rech  ix  ril  rech  pa  we  jun  q’ij  ri’,  che  in  kinloq’  puq’ab’  ri  No’emi  ronojel  ri  jastaq  rech  kanoq  ri  Elimelek  e  ronojel  ri  jastaq  rech  kanoq  ri  Majlon  e  ri  Kilyon,  10e  xoquje’ kinloq’ ri Rut ri ajmo’ab’ita arech kokik wixoqil, ri are’ che rixoqil kanoq ri q’atz  Majlon, e xa jek’uri’ kb’e ri ub’i ri q’atz qachalal puwi’ ri rechb’al, xoquje’ man kchup ta ri  ub’i’ chkixo’l ri eqachalal e man kchup taj pa ri rokb’al ri utinimit. Kamik ri’, ix, ix tal rech e  ix ril rech ri q’atojtzij ri’».   11Konojel  winaq  che  ek’o  koq  chuchi’  ri  tinimit  kkib’ij:  «Ri  uj,  uj  tal  rech  uj  ril  rech,  ujq’ataltzij  chrech  weri’».  E  ri  enim  winaq  kkib’ij:  «Chub’ana’  b’a’  ri  Yahweh,  che  ri  ixoq  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI TAQ TZIJOB’ELIL– RI RUT

6

kok pa ri awachoch jeri’ jacha ri Rakel e jacha ri Li’a, ri e’are’ ekeb’ che xkiyak ri rachoch ri  Isra’el.  ¡Chk’oji’ b’a’ achuq’ab’ pa ri Efrata, e nimalaj ab’i chab’ana’ pa ri B’elem!  12¡Rumal rech ri rutzil ri awija’al kuya ri Yahweh chawech ruk’ we ali ri’, kuxta b’a’ jeri’  jacha ri rachoch ri Peres, che rumal xk’oji’ jun ral ri Tamar, xutoq’ob’isaj uwach ri Juda!».   13Ri  B’o’oz  kuk’am  ri  Rut  che  rixoqil.  Kuriq  rib’  ruk’  are’  e  ri  Yahweh  kub’ano  arech  yawab’ ixoq chik ri Rut e ka’lax jun ral.  14Ri ixoqib’ kkib’ij chrech ri No’emi: «¡Tewchi’talik  ri Yahweh che are xb’anowik arech k’o jun winaq kuloq’ ri ulew chawech arech pa junalik  kkanajik  ri  ab’i  pa  ri  Isra’el!  15Ri  ak’al,  are’  kub’isab’al  ak’u’x  ri’  e  are  katutoq’ej  ri’  pa  ri  ari’job’ik, rumal che are ri awalib’ unan ri are’, ri awalib’ che at loq’ chuwach e are utz ne’  chkiwach weta ek’o wuqub’ awal».  16K’atek’uri’, ri No’emi kuk’am ub’i ri ak’al e kuya cho  uk’u’x, e are are’ kuk’iysaj ri ak’al.  17E’are ri e’uk’ulja ri No’emi xekojow ri ub’i’, ri e’are’ kkib’ij: «Xa’lax jun ral ri No’emi»,  Ob’ed ri ub’i xkikojo. Ri Ob’ed are’ utat ri Jesse, che are utat ri David.    Ri erija’al ri David 18E’are wa’ ri erija’al ri Peres: Ri Peres kralk’uwa’laj ri Jesron.  19Ri Jesron kralk’uwa’laj 

ri Ram e ri Ram kralk’uwa’laj ri Amminadab’.  20Ri Amminadab’ kralk’uwa’laj ri Najson e ri  Nasjon kralk’uwa’laj ri Salmon.  21Ri Salmon kralk’uwa’laj ri B’o’oz e ri B’o’oz kralk’uwa’laj  ri Ob’ed. 22K’atek’uri’, ri Ob’ed kralk’uwa’laj ri Jese e ri Jese kralk’uwa’laj ri David.   

__________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI TAQ TZIJOB’ELIL– RI RUT

1

RI TOB’I’AS     Keb’ oxib’ tzij puwi’ ri uwuj ri Tob’i’as

We jun wuj ri', kraj nelo xtz'ib'ax pa ri ch'ab'al Arameo, k'atek’ut xuwi' kach'ob' uwach pa jun wuj che tz'ib'am pa ri ch'ab'al griego. Ri katzijoxik pa ri wuj Tob'i'as, kuk'utu che man xa ta jun wuj, xane k'ya taq wuj. Ri wuj kuch'a'o che k’o jun ja winaq ajjudi'o pa jun kaxlan ulew che are ri Ninive e ri jun anjel Rafael (che kub'ij: Ri Dyos kakunanik) k'o ruk', kerachi’laj ri jun ja winaq ri'. Ri wuj are kuk’utu che rajawaxik ri ch’awem ruk’ ri Dyos, rajawaxik ri uya'ik ri pwaq chkech ri emeb'a'ib' e rajawaxik kemuqik ri kaminaqib'.

__________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI TAQ TZIJOB’ELIL – RI TOB’I’AS

2

 

RI TOB’I’AS 

Ri Tob’i’as

11Ucholajil  uk’aselmal  ri  Tob’it,  uk’ojol  ri  Tob’i’el,  uk’ojol  ri  Anani’el,  uk’ojol  ri  Adu’el,  uk’ojol  ri  Gab’a’el,  che  rija’al  ri  Asi’el,  e  che  k’o  pa  ri  ujuq’at  ri  Neftali,  2pa  taq  ri  uq’ij  ri  Salmanasar, rajawinel ri Asiri’a, ri Tob’it, xk’am ub’ik pa ri Tib’e, che k’o pa ri uk’aj uxkut  ulew chrech ri Kades‐Neftali, pa ri juyub’alaj Galile’a, puwi’ uloq ri Hasor, chrij ri b’e kb’e  pa ri relb’alq’ij, e pa ri urox uxkut kaj chrech ri Sefat.    Ri jun winaq che xk’am ub’ik pa jun kaxlan ulew 3Ri  in,  in  Tob’it,  inb’ininaq  pa  taq  b’e  che  qastzij  b’e  e  in  b’ininaq  pa  suk’  taq  chak  pa 

ronojel nuk’aslemal. Nuya’om pwaq chkech ri ewachalal e chkech ri enuwinaq che junam  uj k’o kuk’ pa ri kaxlan ulew Ninive, pa ri kamaq’ ri e’ajsiri’a. 4Aretaq chi’ ri in, in ala che in  k’o  na  pa  ri  wulew,  ri  rulew  ri  Isra’el,  konojel  ri  ujuq’at  ri  nutat  Neftali,  xkiya’  kan  ri  rachoch ri David e ri Jerusalem, ri tinimit che cha’om chkixo’l konojel ri e’ujuq’at ri Isra’el,  arech chila’ kchi’x wi ri tab’al taq toq’ob’; che chila’ yakom e tyoxrisam wi ri Nim Rachoch  ri  Dyos,  kech  konojel  mayilq’ijsaq  kepetik.  5Konojel  ri  ewachalal  e  konojel  ri  rachoch  ri  nutat Neftali, kkichi’j tab’al taq toq’ob’ chrech ri jun alaj ama’ wakax xutz’aq ri Jerob’o’am,  rajawinel ri Isra’el, pa ri Dan, pa ronojel taq juyub’ k’o pa ri Galile’a.  6K’i taq mul xuwi ri in xinb’e pa ri Jerusalem, rumal rech ri jetaq nimaq’ij, jeri’ jacha pa  junalik  ktaqanik  ri  pixab’  chkech  konojel  ri  Isra’el.  Chi  aninaq  kinb’e  pa  ri  Jerusalem,  aretaq  chi’  k’o  chik  ri  nab’e  taq  uwach  ri  tiko’n  e  ri  nab’e  taq  kal  ri  chikop,  ri  ulajuj  uch’aqapil  ri  numeb’il  e  ri  nab’e  usokaxik  kij  ri  chij.  7Ri  in  xinjach  weri’  chkech  ri  echuchqajawib’, che e’uk’ojol ri A’aron, arech kokisaxik pa ri tab’al toq’ob’. Kinya chkech ri  e’ajlevi, che tajin kkib’an ri kipatan pa ri Jerusalem, ri ulajuj uch’aqapil ri amaja’, ri triko, ri  jetaq  olivo,  ri  jetaq  granada  e  ri  nik’aj  taq  uwach  che’  chik.  Kinwesaj  chi  ruk’  ri  pwaq  ri  ukab’ ulajuj uch’aqapil, rech ri waqib’ junab’, e kinb’ek che usachik pa ri Jerusalem, ronojel  taq junab’. 8Kinjach ri urox ulajuj uch’aqapil chkech ri eminorib’, chkech ri emalkan ixoqib’  e  chkech  ri  ekaxlan  winaq  che  ejeqel  chixo’l  ri  e’ajisra’el;  kink’am  ub’ik  weri’  chkech  e  kinjach  chkech  chi  pa  taq  ox  ox  taq  junab’.  Kqatij  qawa  ruk’  weri’,  jeri’  jacha  kub’ij  ri  Upixab’ ri Mo’ises e jeri’ jacha ri xub’ij ri Deb’b’ora chwech, ri unan ri qatat Anani’el; rumal  rech che xkam ri nutat e in minor xinkanaj kanoq.  9Aretaq chi’ ri in, in achi chik, xink’uli’  ruk’  jun  ixoq  ub’i  Ana,  ri  are’  wachalal;  e  ruk’  ri  are’  xk’oji’  jun  nuk’ojol  che  xinkoj  ub’i’  Tob’i’as.  10Aretaq chi’ xk’ulmatajik che xek’am ub’ik ri winaq pa ri Asiri’a, xoquje’ xink’am ub’ik  ri in, e xinopan pa ri Ninive. Konojel ri ewachalal e ri ewija’al, kkitij ri kiwa ri winaq che  man junam ta qakojonik kuk’;  11k’atek’ut, ri in xinq’il wib’ che utijik e man k’o ta xintijo ri  kiwa ri winaq che man junam ta qakojonik kuk’.  12Rumal rech che ri in, qastzij kna’taj ri  Nudyos chwech ruk’ ronojel wanima’, 13ri Nimalaj ub’antajik xub’an utzil chwech chuwach  ri Salmanasar, e xa jek’uri’, xinuxik in rajchak ri are’.  14Xinq’ax ub’ik pa ri Medi’a, e chila’  xinwilij ri jastaq rech chi k’ate’ na xkamik ri are’; e ri in xinkoj pa ri rachoch ri Gab’a’el,  uk’ojol ri Gab’ri, che jeqel pa ri Ragues rech ri Medi’a, jun koxtar saq pwaq che rajil lajuj  talentos.  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI TAQ TZIJOB’ELIL – RI TOB’I’AS

3 15Aretaq chi’ xkamik ri Salmanasar, are ri uk’ojol Sennakerib’, xkanaj kan pa uk’exwach; 

pa ri rajawinik ri are’, xaq keb’ k’o wi chik ri b’e kb’e pa ri Medi’a e man loq’ ta chik xinb’e  chi jumul jela’.  16Pa taq ri uq’ij ri Salmanasar, ri in sib’alaj xinya’ pwaq chkech ri enuwi’aq  che  ewachalal,  17xinya’  ri  nukaxlanwa  chkech  ri  kenumik  e  ri  watz’yaq  chkech  ri  ech’analik; e we xinwilo ri ub’aqil jun nuwinaq che kaminaq e k’yaqom kanoq chrij uloq ri  utapya ri Ninive, ri in xinmuqu.  18Xoquje’ xe’inmuqu ri xe’ukamisaj ri Sennakerib’. Aretaq  chi’ chi xanimaj uloq pa ri Jude’a, aretaq chi’ ri Ajawinel rech ri Kaj xuk’ajisaj uwach ri are’,  rumal  ri  yoq’b’al  xub’an  chrech  ri  Dyos.  Ri  Sennakerib’,  ruk’  uq’aq’al  royowal,  ek’i  e’ajisra’elita  xe’ukamisaj.  Ri  in,  xinjik’  ri  kaminaq  kib’aqil  e  xe’inmuqu.  Ri  Sennakerib’  xe’utzukuj e man xe’uriq taj.  19Jun winaq ajninive, xb’e che ukojik tzij chwij ri in chuwach  ri  ajawinel,  che  in  ri  xe’inmuquwik  pa  awatalik.  Aretaq  chi’  ri  in  xinweta’maj  che  ri  ajawinel reta’m weri’, e che tajin kinutzukuj arech kinukamisaj, xinxib’ij wib’ e xinanimaj  ub’ik.  20Xmaj ub’ik chwech ronojel ri numeb’il; man k’o ta jun jas uwach xkanaj kanoq che  mata xkanaj rech ri uq’inomal ri tinimit; xuwi xkanaj kan wuk’, ri wixoqil Ana, e ri nuk’ojol  Tob’i’as.  21Maja’ kok’ow kawinaq q’ij che xb’antaj weri’, ri ekeb’ uk’ojol ri ajawinel Sennakerib’,  xkikamisaj  ri  are’,  k’atek’uri’,  xe’animaj  ub’ik  pa  ri  taq  juyub’  Ararat.  Are  ri  uk’ojol  Asarjaddon, xkanaj kan pa uk’exwach. Ri Ajikar, uk’ojol ri wachalal Ana’el, ri are’ che are  tak’al  chuwach  ri  upwaq  ri  ajawib’al,  xa  jek’uri’  k’o  puq’ab’  ronojel  ri  uq’inomal.  22Ri  Ajikar, xch’aw panuwi’ e xa jek’uri’ xinkowin xinb’e chi jumul pa ri Ninive. Ri Ajikar, ojer  kanoq,  are  nab’e  ajpajal  amaja’,  are  chajinel  chrech  ri  t’iqb’al,  tak’al  chrij  ri  pwaq  aretaq  chi’ k’o ukowinem ri Sennakerib’, rajawinel ri Asiri’a, e ri Asarjaddon xujeqeb’a’ chi na ri  are’ pa ri reqle’m. Ri are’ wachalal, wikaq’ ri are’.    Ri jun moy winaq

21Pa ri rajawib’al ri Asarjaddon, loq’ xintzalij pa ri wachoch, e xtzalijisaj chwech ri wixoqil  Ana  e  ri  nuk’ojol  Tob’i’as.  Pa  ri  qanimaq’ij  Pentekostes  nimaq’ij  rech  ri  jetaq  xmano ,  xsuk’umax  chwech  jun  utzalaj  wa’im  rech  chaq’ab’.  Ri  in  xinkub’i’k  che  utijik  ri  nuwa,  2aretaq chi’ xk’am uloq ri wa chwech cho ri mexa, xinb’ij chrech ri nuk’ojol Tob’i’as: «Jat  ja’tzukuj  uloq  chkixo’l  ri  eqachalal  che  xek’am  uloq  pa  we  kaxlan  ulew  rech  Ninive,  jun  meb’a’ winaq che kna’taj na ri Qajawxel chrech, chak’ama’ uloq waral arech kwa’ quk’ uj.  Katinwe’yej na chi k’ate’ na kattzalij uloq nuk’ojol». 3Ri Tob’i’as kel ub’ik che utzukuxik jun  meb’a’ chkixo’l ri eqachalal, k’atek’ut, aretaq chi’ xtzalij uloq, xub’ij chwech: «¡Nutat!». Ri  in  xinb’ij  chrech:  «¿Jas  uwach  nuk’ojol?»,  kub’ij:  «Nutat,  chanim  ri’,  xkamisaxik  jun  qawinaq, xjitzaxik, k’atek’uri’, xk’yaq kanoq pa ri k’ayb’al e k’o nan chila’ chanim ri’».  4Chi  aninaq  xinwa’lijik,  e  xinya’  kanoq  ri  nuwa,  xinw’alisaj  ri  kaminaq  achi  pa  ri  k’ayb’al,  e  xinya kanoq pa jun ja, e xinweye’j che kqaj ri q’ij arech loq’ kinmuq ri are’.  5Xintzalij uloq,  xinch’aj wib’ e kinb’isonik xintij ri nuwa,  6xna’taj chwech ri tzij xub’ij ri Amos, q’axel utzij  ri Dyos, puwi’ ri B’etel:  Ri jetaq inimaq’ij kk’extaj na ri’ pa oq’ej  e ri jetaq ib’ix kk’exta j na ri’ pa k’isb’al k’u’x.  7K’atek’uri’ xinoq’ik. Aretaq chi’ xqaj ri q’ij, kinb’ek che uk’otik jun jul e xinmuqo ri jun  kaminaq.  8Ri  enuk’ulja  ketze’n  chwij  e  kkib’ij:  «¡Utz  b’a  chrech!  Man  k’o  ta  kuxib’ij  rib’»  Tzij  nak’ut  che  rumal  che  kinb’an  weri’,  jumul  chi  kanoq  xa’jawaxik  xinkamisaxik .  «Ri  nab’e kanoq, man loq’ ta chik kanimaj; e kamik ri’ kumuq chi jumul jun kaminaq!»  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI TAQ TZIJOB’ELIL – RI TOB’I’AS

4 9Aretaq chi’ chaq’ab’ chik, xinatinik e xinb’e cho ri uwaja, xinq’oyi’ ukoq cho ri tapya e 

rumal rech che sib’alaj q’aq’, ri in man nuch’uqum ta nuwach,  10ri in man weta’m taj che  ajsik puwi’ ri tapya ek’o uloq ejupuq taq b’uq. Xtzaq uloq miq’in kiki’s pa ri nuwoq’och; e  xub’an  saqpe’r  ri  nupalaj  e  xinbe’  kuk’  ri  e’ajkunanel  arech  kinkikunaj.  K’atek’ut,  aretaq  chi’  kinkoj  ri  kunab’al  chrech,  man  kink’ay  ta  chik  rumal  ri  jetaq  saqpe’r  kk’iy  cho  ri  nupalaj, e xinb’an kan moy. Ri in, kijeb’ junab’ xinkanaj kanoq in moy, konojel ri ewachalal  kemayow wuk’; e ri Ajikar keb’ junab’ xinutzuqu, chi k’ate’ na xq’ax pa ri Elima’ide.  11K’atek’uri’, rumal weri’, ri wixoqil Ana, rajawaxik xutzukuj uchak, kub’atz’ij ri rismal  chij e kub’an jetaq kem,  12e ku’jacha’ chkech ri ketow chrech e kkitoj ri uq’ij. Pa ri wuqub’  q’ij chrech ri ik’ Dystros, xuk’is jun kem e xujach’a chkech ri xetow chrech. Xkitojo ronojel  ri uq’ij, xoquje’ xkiya’ uloq chrech jun alaj ama’ k’isik’, rech jun wa’im.  13Aretaq chi’ xtzalij  uloq cho ja; ri alaj ama’ k’isik’ xumajij winik, ri in kinsik’ij ri wixoqil e kinb’ij chrech: «Jawi’  xpe  wi  ri  alaj  ama’  k’isik’  ri’?  ¿La  xa  xawelaq’aj?  Chatzalijisaj  b’a’  chkech  ri  erajaw,  ri  uj,  man loq’ taj kqatij jun jas uwach che xa elaq’am».  14Ri are’ kub’ij chwech: «¡Xa xsipax uloq  chwech  ruk’  ri  tojb’al  nuq’ij!».  K’atek’uri’,  ri  in  man xinkoj  ta  ri  utzij  ri  are’,  e xintaqanik  arech kutzalijisaj ri jun k’isik chkech ri erajaw, e xpe woyowal chrech ri are’. K’atek’uri’, ri  are’  kub’ij  chwech:  «¿Jawije’  k’o  wi  ri  jetaq  sipanik  kab’ano  e  ri  utz  taq  achak  kab’ano?  ¡Konojel winaq chi keta’m ri jetaq ach’akom!».  31Ri wuxlab’al sib’alaj k’ax k’olik, kink’is nuk’u’x e kinoq’ik,  xinchaple’j ri nuch’ab’al ruk’  k’isb’al k’u’x:  2Ri at, at suk’ Ajaw,    e suk’ ronojel ri achak kab’ano.    Qastzij e toq’ob’isab’al     wach ronojel ri ab’e    e at ri at q’atb’altzij cho ri uwachulew.  3Kamik ri’, Ajawxel,     chinana’tisaj b’a e chinawila’ uloq.    Mak’ajisaj nuwach     rumal ri jetaq numak,    e rumal ri jastaq uwach     che ri in man weta’m taj,    on rumal ri jastaq uwach     che man keta’m ta ri enutat.    Ri e’are’ xemakun chawach.  4Ri e’are’ man xkinimaj     taj ri jetaq ataqanik;    e xujaya chuwach ri elaq’,    chujajach ub’ik arech kujk’am     ub’ik pa jun chik tinimit     e chuwach ri kamikal,    chuwach che kujtzijoxik, chuwach ri    tze’b’al qawach kkib’an konojel     ri winaq, che xujajab’uj uloq chkixo’l.  5K’atek’uri’, qatzij nak’ut Ajawxel,     che ronojel ri q’atojtzij kab’ano,    taqal chrij ri numak nub’anom  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI TAQ TZIJOB’ELIL – RI TOB’I’AS

5

         

e ri kimak ri enutat.  Rumal rech che man xqab’an   taj ri xattaqan chech,  chawach at, man xujb’in ta   pa ri saqalaj tzij.  6E kamik ri’, chab’ana’ b’a’     chwech ri kawaj ri at,    e chak’ama’ ri nuk’aslemal:    arech ri in ksach ub’ik nuwach     cho ri uwachulew    rumal rech che are utz wa’     chwech kintzalij pulew.    ¡Are utz kinkamik chuwach     che kink’asi’k.    Ri in tajin kinq’i’ ri nuk’ixb’al    e sib’alaj tajin kinriq k’ax!    Ajawxel, kinwe’yej in,     che kattaqan ri’ ri at    arech kto’taj nuwach     chuwach we k’ax ri’.    Chaya’ b’a alaj chwech arech kinb’e     pa ri junalikalaj k’olb’al,    masutuj apanoq ri awachb’al     chnuwach, Ajawxel.    Xane are utz ri’ chwech kinkamik     chuwach che k’o sib’alaj k’ax     pa ri nuk’aslemal,    e man kiwaj ta chik kinto     che kinyoq’ik.    Ri ixoq Sarra 7Chi  pe  jun  q’ij  ri’,  ri  Sarra,  umi’al  ri  Ragü’el,  ri  are’  che  jeqel  pa  ri  Ektab’ana  pa  ri 

Medi’a,  xoquje’  ri  are’  xyoq’ik  rumal  jun  chkech  ri  umokom  ri  utat.  8Ya’om  chi  ri  are’  wuqub’  mul  pa  k’ulanem,  e  ri  Asmode’o,  ri  itzel  k’axtok’  che  k’o  chkixo’l  ri  itzel,  xe’ukamisaj  chkijujunal  ri  achijab’,  aretaq  chi’  maja’  kek’uli’k.  E  ri  mokom  kub’ij  chrech:  «¡At ri ke’akamisaj ri e’awachajil! Eq’axinaq chi ewuqub’ achijab’ che xatya’ chkech, e man  k’o ta jun kanajinaq kan awuk’!  9¡Ri at kak’ajisaj qawach uj rumal rech che kekam ub’ik ri  e’awachajil! Jat ub’ik kuk’ ri e’are’, e mawi maqil jun awal chi ali on ala!».  10K’atek’uri’, pa  jun  q’ij  ri’,  ri  are’  sib’alaj  k’ax  xuna’o,  xoq’ik  e kq’an  pa  ri  uwarb’al  ri  utat  arech kujitz’aj  rib’.  K’atek’uri’,  xuchomaj:  «Wene’  ruk’  weri’  kyoq’ik  ri  nutat  e  kb’ix  na  chrech:  “¡Ri  at  xk’oji’  xa  jun  chi  loq’alaj  ami’al,  e  rumal  che  sib’alaj  k’ax  kuna’o  xujitz’aj  ub’i  rib’!”  Ri  in,  man  kwaj  taj  che  ri  nutat,  chi  pa  ri  uri’job’ik  kb’isonik  kqaj  pa  ri  ujul.  Are  utz  wa’  che  kink’omij  na  chuwach  ri  Ajawxel  arech  kinkam  ub’ik,  chuwach  che  kinjitz’aj  wib’,  arech  man kinta’ ta chik che kinyoq’ik pa ri nuk’aslemal».  11Chi pa ri uchanim ri’, xulik’ ri uq’ab’  chutzal ri wantana, e jewa’ ri uch’ab’al xub’ano ri’:  ¡Ri at, attewchi’talik,   __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI TAQ TZIJOB’ELIL – RI TOB’I’AS

6

  at Dyos rech loq’oq’eb’al k’ux!  Chtewchi’x b’a’ ri Ab’i’     chub’eq’ij chub’esaq,    e ronojel ri achak     pa junalik chatutewchi’j b’a!  12E kamik kinyak ri nupalaj    e kinka’y apanoq chawach ri at.  13Chattaqan b’a arech kinto’taj ub’ik     cho we uwachulew ri’,    ri in, man kwaj ta chik kinto kinyoq’ik.  14Ri at Ajawxel, aweta’m     che ri in, in ch’ajch’oj ixoq,    man k’o ta jun achi inmakuninaq ruk’,  15ri in, man k’o ta k’ax nub’anom chrech     ri nub’i’, on ri ubi’ ri nutat,    pa ri kaxlan ulew ri’.    In, in xuwi umi’al ri nutat,    man ek’o ta chi enik’aj uk’ojol     arech kkechb’ej kanoq ri are’    man k’o ta chi jun rachalal ruk’ are’,    man k’o ta chi jun winaq     che k’o kuxik ruk’ ri are’,    arech ri in kink’olo’ wib’ ruk’ are’.  Ri in, ekaminaq chi wuqub’ wachajil,    ¿jas upatan ri nuk’aslemal chwech?    Qajaw, we man kawaj taj kinkam ub’ik,    ¡chinawila’ b’a uloq ruk’     ri loq’oq’eb’al ak’ux,    ri in, man kwaj taj kinto kinyoq’ik!  16We uch’awem ruk’ ri Dyos ri’, chi xtatajik pa we uchanim ri’, utz chuwach ri Uq’ijil ri  Dyos,  17e  xtaq  uloq  ri  Rafa’el  arech  ke’ukunaj  chi  ekeb’:  Ri  Tob’it,  arech  kelik  ri  saqpe’r  chupalaj, e ruk’ ri uwoq’och loq’ chi na kril ri usaqil ri Dyos; e ri Sarra, ri umi’al ri Ragü’el,  arech kujacho  rixoqil  ri  Tob’i’as  uk’ojol  ri  Tob’it,  e  kuto’  uwach  chuwach  ri  Asmode’o,  ri  itzelalaj k’axtok’ chkixo’l ri e’itzel. Rumal rech che are ri Tob’i’as taqal chrech ri are’. Pa we  uchanim  ri’,  ri  Tob’it  che  k’o  cho  ri  uwaja,  xtzalij  ub’ik  paja;  e  ri  Sarra,  umi’al  ri  Ragü’el,  xqaj uloq chi pa ri uwarb’al ri utat uloq.    Ri Tob’i’as

41Pa we jun q’ij ri’, ri Tob’it xna’taj chrech ri pwaq xuya kanoq pa ri rachoch ri Gab’a’el, pa  Ragues rech ri Medi’a, 2k’atek’uri’, kub’ij pa rech wi: «Ri in, tajin chik kinrayij ri nukamikal,  utz wa’ kinsik’ij ri nuk’ojol Tob’i’as, arech kinb’ij chrech we jun pwaq ri’ aretaq chi’ maja’  kinkamik». 3Kusik’ij ri uk’ojol Tob’i’as ruk’ ri are’ e kub’ij chrech:  «Aretaq  chi’  ri  in  kinkamik,  utz  numuqik  kab’ano.  Nim  chawila’  wi  ri  anan  e  maya’  kanoq ri are’ aretaq chi’ at k’as na ri at. Chab’ana’ b’a’ ri kraj ri are’ e mab’an k’ax chrech.  4Chana’taj  b’a’  chawech  nuk’ojol,  che  ri  are’  k’ax  xub’an  awuk’  aretaq  chi’  at  ruk’am  cho  asantil. K’atek’uri’, aretaq chi’ kkam ri are’, kamuq b’a naqaj chwech ri in.  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI TAQ TZIJOB’ELIL – RI TOB’I’AS

7 5Nuk’ojol, ronojel q’ij qas chna’taj b’a’ ri Ajawxel chawech. Matmakun b’a’ e matq’ax b’a’ 

puwi’ ri taq upixab’. Ronojel q’ij, chab’ana’ b’a jachike ri suk’ pa ri ak’aslemal, e matb’in pa  ri  b’e  che  man  suk’  b’e  taj.  6We  katb’in  pa  ri  saqalaj  tzij,  utz  ri’  katel  pa  ronojel  chak  kab’ano, jacha ri kkik’aslemaj ri suk’il.  7Chak’ama’ ub’ik ri jastaq awech arech kajach chkiwach ri emeb’a’ib’. Masutuj apanoq ri  awach chuwach jun meb’a’ e xa jek’uri’ man kusutuj ta ri’ ri uwach ri Dyos chawach ri at.  8Chajacha’  b’a’  ri  pwaq  jeri’  jacha  ri  ameb’il  k’olik:  we  sib’alaj  ameb’il  k’olik,  jeri’  b’a’  chajach’a chkech ri meb’a’ib’; we xa jub’iq ameb’il k’olik, xa  jub’iq’ b’a’ kajacho, k’atek’ut,  masach  chawech  ri  ujachik  ri  ameb’il  chkech  ri  meb’a’ib’.  9Xa  jek’uri’,  tajin  kamol  jun  utzalaj  aq’inomal  aretaq  chi’  kub’ana’  rajawaxik  chawech.  10Rumal  rech  che  ri  ujachik  ri  pwaq  kuto’  uwach  chuwach  ri  kamikal  e  man  kuya  ta  alaj  kattzaq  pa  ri  q’equ’mal.  11Ri  winaq  che  kkijach  ri  pwaq  chkech  ri  meb’a’ib’,  ruk’  weri’  kkiya’  ri’  chrech  ri  Nimalaj  Ub’antajik jun utzalaj tab’al toq’ob’.   12Chaq’ila’  awib’,  nuk’ojol,  chuwach  ronojel  itzel  b’e.  Are  chacha’a’  ri  awixoqil  che  k’o  ukik’el  chkixo’l  ri  e’anan  e’atat.  Mak’am  jun  kaxlan  awixoqil  che  man  k’o  ta  chkixo’l  ri  ujuq’at ri e’anan e’atat, rumal rech che ri uj, ujkik’ojol kanoq eq’axel utzij ri Dyos. Chna’taj  b’a’  nuk’ojol,  che  pa  junalik,  ri  eqatat  No’e,  ri  Ab’raham,  ri  Isa’ak  e  ri  Jakob’,  ri  e’are’  xkik’am  kixoqilal  chkixo’l  ri  ekachalal,  e  xetewchi’xik  pa  ri  ek’alk’uwa’l,  xa  jek’uri’  ri  ekija’al  xkechb’ej  ri  ulew.  13Je  nak’uri’,  nuk’ojol,  utz  che’awila’  ri  e’awchalal;  manimal  muna’  ri  awanima’  chkech  ri  awachalal,  chkiwach  ri  kik’ojol  e  ri  kimi’al  ri  awinaq,  e  chak’ama’ ri awixoqil chkixo’l ri e’are’. Rumal rech che ri nimal kuna’ jun, kuk’ama’ uloq  k’ax e xaq mayowik kk’oji’ jun; ri jun winaq che xaq kuqasaj ri q’ij jun meb’a’laj winaq ri’ e  man k’o ta jastaq rech ri’; rumal rech che ri saq’oril are qas kak’amow uloq ri meb’a’il.  14Xaq matb’iytajik che kitojik ri winaq che kechakun awuk’, chi cha’tojo’ chi aretaq chi’  kuriqa’ ri q’ij. We kapatanij ri Dyos, ri at k’o utojb’al ri’ kariqo. Nuk’ojol, chana’ b’a’ wib’ pa  ronojel chak kab’ano, e qas at utz chab’ana’ pa ronojel ri ab’antajik.  15Mab’an chrech jun  winaq ri man kawaj ta ri at kb’an chawech. Matij b’a’ ri amaja che chi k’ate’ katuq’ab’arisaj  na, e mab’an awachi’l chrech ri itzel pa ri ub’e ri ak’aslemal.  16Chaya’ b’a’ ri akaxlanwa chkech ri winaq kinumik e ri awatz’yaq chkech ri ech’analik.  Chi  ronojel  ri  k’o  sib’alaj  awech,  chajacha’  b’a’;  e  aretaq  chi’  kaya’o,  mawil  b’a’  jachin  ri  kaya  chrech.  17Chaya’  b’a’  sib’alaj  akaxlanwa  e  ri  avino  jawi’  ri  imuqutal  wi  ri  esuk’  taq  winaq, k’atek’ut, maya chkech ri e’ajmakib’.  18Chata’  b’a’  ri  kitzij  konojel  winaq  che  keno’jinik,  e  mawetzelaj  uwach  jun  utzalaj  pixab’  kb’ix  chawech.  19Pa  ronojel  uwach,  chatewchi’j  b’a’  ri  Ajawxel  Dyos,  chata’  b’a’  chrech ri are’ arech kuk’am ri ab’e e arech utz kuk’isa’ wi ri ab’e kak’am ub’ik e ronojel ri  achomanik.  Rumal  rech  che  man  konojel  ta  ri  jetaq  tinimit  keno’jinik;  are  ri  Ajawaxel  kya’ow  ri  jetaq  kraj  kuya’o.  E  aretaq  chi’  kraj,  katuwa’lisaj  uloq  on  katuqasaj  pa  ri  kik’olb’al ri kaminaqib’. Xa jek’uri’ nuk’ojol, kamik ri’ chanatisaj b’a’ we jetaq pixb’anik ri’,  e masach pa ri awanima’ weri’.  20Kamik ri’ nuk’ojol, kinb’ij chawech che ri in xinya kanoq lajuj saq pwaq talentos pa ri  rachoch  ri  Gab’a’el,  uk’ojol  ri  Gab’ri,  pa  ri  Ragues  rech  ri  Medi’a.  21Matmayowik nuk’ojol  we kamik ri’, ri uj, uj meb’a’ib’. Ri at k’o nimalaj aq’inomal we kana’ awib’ chuwach ri Dyos,  we  kaya’  kan  ronojel  uwach  makaj  e  we  kab’an  ri  jachike  ri  utz  chuwach  ri  Ajawxel  Adyos».   

__________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI TAQ TZIJOB’ELIL – RI TOB’I’AS

8 Ri rachi’l ub’ik ri Tob’i’as

51K’atek’uri’,  ri  Tob’i’as  kub’ij  chrech  ri  utat  Tob’it:  «Kinb’an  wa’,  tat,  ronojel  ri  xinataq  chrech  kinb’ano.  2K’atek’ut,  ¿jas  kinb’an  in  che  uriqik  we  pwaq  kab’ij  ri’?  Ri  are’  man  reta’m ta nuwach ri in e ri in, man weta’m ta uwach ri are’. ¿Jas jun k’utb’al kinya’ chrech ri  are’, arech kukoj ri nutzij e kuya’ ri pwaq chwech? K’atek’uri’, ri in man weta’m taj ri b’e  che  kb’e  ub’ik  pa  ri  Medi’a».  3Ri  Tob’it  kub’ij  chrech  ri  uk’ojol  Tob’i’as:  «Ri  uj  xqaya’  jun  wuj  chb’il  taq  qib’,  keb’  ch’aqap  xinb’an  chrech  ri  jun  wuj  arech  chqajujunal  k’o  jun  ch’aqap qech. Ri in xink’am uloq jun ch’aqap e xinya kan ri jun ch’aqap chik ruk’ ri pwaq.  ¡Juwinaq junab’ chik che ri in xinya kan we pwaq ri’ jela’! Kamik ri’ nuk’ojol, chatzukuj jun  utzalaj winaq arech katrachi’laj ub’ik pa ri b’e, kqatoj uq’ij ri’ chi k’ate’ na kattzalij uloq; jat  b’a’ che uk’amik uloq ri pwaq ri’ pa ri rachoch ri Gab’a’el».  4Ri Tob’i’as kel ub’i che utzukuxik jun utz winaq che kuch’ob’ ri b’e arech kuk’am ub’ik  pa ri Medi’a. Aretaq chi’ xel ub’ik, xuriqa’ ri Rafa’el, ri jun anjel, che tak’al chuwach ri are’,  k’atek’ut,  man  reta’m  taj  che  ri  are’  jun  anjel  rech  ri  Dyos.  5Kub’ij  chrech  ri  are’:  «¿Jawi’  katpe  wi  ri  at?».  Ri  anjel  kub’ij  chrech:  «Ri  in,  in  jun  chkix’ol  ri  e’awachalal  e’ajisra’el,  inpetinaq  che  utzukuxik  nuchak  waral».  Ri  Tob’i’as  kub’ij  chrech:  «¿La  aweta’m  at  ri  b’e  kb’e pa ri Medi’a?».  6Ri jun chik kub’ij: «Je’ weta’m. Ri in k’i taq mul inb’enaq pa ri Medi’a,  qas weta’m ronojel ri jetaq b’e. E ri in inkanajinaq kan ruk’ ri Gab’a’el pa ri rachoch, jun  chkech  ri  eqachalal  che  jeqel  pa  ri  Ragues  rech  ri  Medi’a.  Keb’  q’ij  ri  b’e  chuxo’l  ri  Ekb’atana e ri Ragues; Ragues, rumal rech che ri Ragues pa taq juyub’ k’o wi e Ekb’atana  k’o pa ri taq’aj».  7Ri Tob’i’as kub’ij chrech ri are’: «Chinaweyej na ala, kinb’e na che ub’ixik  chrech ri nutat: rumal rech che rajawaxik katb’e at wuk’ in, e ri in kintoj ri aq’ij ri’». 8Ri are  kub’ij: «Utz b’a’ ri’, katinweye’j b’a’. Matb’eytajik b’a’».  9Ri  Tob’i’as  kb’e  che  ub’ixik  chrech  ri  utat,  aretaq  chi’  xriqitajik  rumal  jun  winaq  ajisra’el. Ri utat kub’ij chech: «Chasik’ij b’a’, arech kinweta’maj in jas upaja k’olb’al kel wi e  jachike ri ujuq’at. Rajawaxik kqilo la utz winaq arech kb’e awuk’, nuk’ojol». Ri Tob’i’as kel  ub’ik che usik’ixik ri are’ e kub’ij chrech: «Ala, katusik’ij ri nutat».  10Ri anjel kok ub’ik pa ri rachoch ri Tob’it e are are’ nab’e kuch’ab’ej, e ri jun ala kutzalij  uwach ri utzil ruk’ ki’kotemal. Ri Tob’it kub’ij: «¿La k’o jun jas uwach che rumal kinki’kot  chi na ri in? Ri in man kink’ay taj, e man kinkowin taj kinwil chi jumul ri usaqil ri kaj; ri in,  in  k’o  pa  q’equ’m,  jeri’  jacha  ri  ekaminaqib’  che  man  k’o  ta  chi  jun  saqil  kkilo.  Ri  in,  in  kaminaq  pa  ri  nuk’aslemal,  kinta’  ri  kich’ab’al  ri  winaq,  k’atek’ut,  man  ke’inwil  taj».  Ri  anjel  kub’ij  chrech  ri  are’:  «¡Mub’an  keb’  ak’u’x,  man  naj  ta  chik,  katukunaj  wa’  ri  Dyos.  Mub’an  keb’  ak’u’x!».  Ri  Tob’it  kub’ij  chrech  ri  are’:  «Ri  nuk’ojol  Tob’i’as,  kraj  kb’e  pa  ri  Medi’a. ¿La kawaj katb’e ruk’ ri are’ arech kak’am ub’e kb’ek?  Ri in wachalal, kintoj ri’ ri  aq’ij chawech». Kub’ij ri are’: «Utz ri’, kwaj kinb’e ruk’ ri are’, ri in weta’m ri b’e, k’i mul in  b’enaq  pa  ri  Medi’a,  inb’enaq  pa  ronojel  ri  taq’aj  e  pa  taq  ri  juyub’,  e  ri  in  qas  weta’m  ronojel  ri  b’e  kb’e  chila’».  11Ri  Tob’it  kub’ij  chrech:  «Wachalal,  ¿la  kawaj  kab’ij  chwech  ejachin  taq  ri  e’awachalal  e  jachinchike  ri  ajuq’at?».  12«¿Jas  ne’  upatan  ri  nujuq’at?».  Ri  Tob’it  kub’ij  «Ri  in  kwaj  qas  utz  reta’maxik  kinb’ano  jachin  at  uk’ojol  ri  at  e  jas  ri  ab’i’».  13Ri  anjel  kub’ij:  «Ri  in,  in  Asari’as,  inuk’ojol  ri  nimalaj  Anani’as,  jun  chkech  ri  e’awachalal».  14Ri  Tob’it  kub’ij  chrech:  «¡Utz  apetb’al  wachalal,  utz  awach  b’a’!  K’ax  b’a’  mana’o we ri in xwaj xinweta’m ri ab’i’ e jachintaq ri e’awachalal. K’atek’uri’, kamik ri’, ri  at  k’o  katux  wuk’,  e  ri  at,  at  jun  chkixo’l  jun  utzalaj  ja  k’olb’al  e  jun  utzalaj  ija’al.  Ri  in  xinweta’maj  uwach  ri  Anani’as  e  ri  Natan,  ri  ekeb’  uk’ojol  ri  nimalaj  Sema’i’as.  Ri  e’are’,  keb’e wuk’ pa ri Jerusalem, e junam keqaq’ijilaj ri Dyos, e chi are kkiterne’b’em ri utz b’e.  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI TAQ TZIJOB’ELIL – RI TOB’I’AS

9

Ri e’awachalal e’utz taq winaq, ri at, at petinaq pa jun utzalaj awija’al uloq, ¡utz apetb’al  b’a’ ri at!».  15K’atek’uri’, kub’ij chrech: «Ri in, jun q’ij, kintoj na ri’ chawech jun drakma, e pa ronojel  ri jastaq rajawaxik chawech, jeri’ na k’uri’ jacha ri kinb’an chrech ri nuk’ojol. Jat b’a’ ruk’  we nuk’ojol,  16e ri in kintoj na ri’ uwi’ ri aq’ij chawech». Ri anjel kub’ij: «Kinb’e wa’ ruk’ ri  are’. Maxe’j b’a’ awib’. Ri uj, utz qawach kujb’e ub’ik, xoquje’ utz qawach ri’ kujtzalij uloq,  rumal rech che man k’o ta k’ax pa ri b’e».  17Ri Tob’it kub’ij chrech: «At tewchi’talik at, at  wachalal!».  K’atek’uri’,  kusik’ij  ri  uk’ojol  e  kub’ij  chrech:  «Nuk’ojol,  chasuk’umaj  b’a’  ri  jastaq  awech  rajawaxik  chawech  pa  ri  b’e,  e  chamaja’  b’a’  ri  ab’e  ruk’  ri  awachalal  ri’.  ¡Chb’e b’a iwuk’ jela’ ri Dyos che k’o chikaj e utz iwach chixutzalijisaj b’a’ uloq wuk’ ri in.  Nuk’ojol, chixrachi’laj b’a’ ub’ik ri anjel ruk’ ronojel uchuq’ab’!».  Ri  Tob’i’as  xusuk’umaj  rib’  arech  kb’e  ub’ik  e  ke’utz’umaj  kanoq  ri  unan  e  ri  utat.  Ri  Tob’it kub’ij chrech: «¡Utz ab’ik ub’ik!».  18Ri unan koq’ik e kub’ij chrech ri Tob’it: «¿Jasche  che xataq ub’ik ri wal arech keb’ ub’ik? ¿La man are ta ri are’ ri ch’ami’y toqb’al qech, che  teren chqij jawi’ kujb’e wi? 19Kinweyej wa’ che man are ta ri pwaq nim ub’antajik e man ok  b’a’ rajil ri qalk’uwa’l ri’.  20Ri uya’om ri Dyos chqech kub’ana’ ya’ chqech».  21Kub’ij chrech:  «¡Machomaj b’a’ weri’! Utz uwach xb’ek, utz uwach la’ ktzalij uloq pa we qachoch. Kawil la’  ruk’  ri  jetaq  awoq’och  pa  ri  jun  q’ij  che  utz  uwach  ktzalij  uloq.  Machomaj  b’a’  ri  k’ax,  maxib’ij  awib’  b’a’,  kub’an  kax  la’ chawech  wanab’.  22Jun  utzalaj anjel  rachil  ub’ik  ri  are’,  rumal ri are’ kkib’an jun utzal b’e la’, e utz uwach la’ kutzalejisaj uloq!».    Ri jun kär

61K’atek’uri’, ri are’, man xoq’ ta chik.  2Ri ala kb’e ub’ik rachi’l ri anjel, e ri tz’i’ xteri’ ub’ik chkij. Eb’enaq chi ekeb’ e aretaq chi’  xok  ri  nab’e  aq’ab’,  xekanaj  kanoq chunaqaj  ri  Tigris.  3Ri  ala  xqaj  ub’ik  pa  ri  nimaja’  che  uch’ajik ri raqan, k’atek’uri’ jun chomalaj kär xch’oplinik pa ri ja’ e kraj xutij ub’ik ri raqan.  Ri  ala  kuraqaqej  uchi’,  4k’atek’ut  ri  anjel  kub’ij  chrech:  «Chachapa’  ri  kär  e  matzoqopij  ub’ik!».  Ri  ala  ko  xuchap  ri  jun  kär  e  xujukej  uloq  chuchi’  ri  ja’.  5Ri  anjel  kub’ij  chrech  ri  are’:  «Chapoch’o’  b’a’,  chawesaj  ri  uk’a’,  ri  ranima’  e  ri  useseb’  e  chak’olo’  b’a’  weri’,  e  chak’yaqa’ ub’ik ri jetaq upitzki’y, rumal rech che ri uk’a’, ri anima’ e ri useseb’ utzalaj taq  kunab’al».  6Ri ala xupoch’ ri jun kär, xuk’am koq ri uk’a’, ri anima’ e ri  useseb’. Xusa’ jun  ch’aqap rech ri kar e ri nik’aj chik xukoj pa atz’am. K’atek’uri’, junam chik keb’e chi ekeb’  chi k’ate’ na pa ri Medi’a.  7K’atek’uri’,  ri  ala  kuta’  chrech  ri  anjel:  «wachalal  Asari’as,  ¿jas  kunab’al  k’o  pa  ri  ranima’, ri uporor e ri uk’a’ ri kar?».  8Kub’ij chrech: «We kporox ri ranima’ e ri uporor ri  kär  chuwach  jun  achi  on  chuwach  jun  ixoq,  che  k’ax  k’olik  rumal  jun  itzel  on  jun  itzel  uxlab’al,  ri  sib’  kuyu’uj  ub’ik  ronojel  k’ax  e  chi  pa  junalik  kusach  ub’i  uwach.  9Ri  uk’a,  utzalaj  kunab’al  we  kpilik  cho  uwoq’och  jun  winaq  che  saqpe’r  ub’anom  e  we  kxut’uxik  puwi’ ri saqper k’o chrech, kkunataj kanoq».  10Ke’ok  pa  ri  Medi’a,  e  aretaq  chi’  naqaj  chik  ek’o  wi  chech  ri  Ekb’atana,  11kub’ij  ri  Rafa’el  chrech  ri  ala:  «¡wachalal  Tob’i’as!».  Kub’ijri  ri  are’:  «¿Jas  uwach?».  Ri  anjel kub’ij:  «Chaq’ab’ ri’ chujkanaj kanoq pa ri rachoch ri Ragü’el, ri are’ k’o katux ruk’. K’o jun umi’al  che ub’i’ Sarra,  12xaq xuwi ri Sarra ralk’uwa’l, man k’o ta chi jun uk’ojol on jun chik umi’al.  Ri are’ are taqal chawech ri at chkiwach ri enik’aj chik, rumal rech che ix achalaxik ruk’ ri  are’,  ri  at  taqal  chawech  kawechb’ej  kanoq  ri  rechb’al  ri  utat.  Ri  ali,  jun  utz  ali,  k’o  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI TAQ TZIJOB’ELIL – RI TOB’I’AS

10

uchuq’ab’,  sib’alaj  je’likalaj  ali  e  sib’alaj  loq’  chuwach  ri  utat.  13Utz  na  k’uri’  we  kab’an  awixoqil chrech. Chatatab’ej b’a’ ri nutzij wachalal, ri in kintz’ijon na ri’ puwi’ ri ali ruk’ ri  utat chaq’ab’ kamik ri’, arech kuya chawech che awixoqil; e aretaq chi’ kujtzalijik chi pa ri  Ragues,  kqanimaq’ijarisaj  ri’  ri  ak’ulanem.  Qastzij  kinb’ij  in  chawech,  che  ri  Ragü’el  man  k’o  ta  jas  jun  rumal  che  mata  kuya’  ri  are’  chawech,  on  che  kuya’  ub’ik  chrech  jun  chik.  Weta jeri’ kub’ano, xa kuta kamikal ri’ chrij jeri’ jacha kub’ij ri uwuj ri Mo’ises, rumal rech  che ri are’ reta’m che taqal chawij ri at kuya’ chawech ri ali arech awixoqil. Xa jek’uri’, qas  chatatab’ej b’a’ ri nutzij kinb’ij chawech wachalal. We chaq’ab’ kamik ri’, kujtzijon ri’ puwi’  ri ali e kqata’ chrech arech kuya chawech katk’uli’ ruk’. E aretaq chi’ kujtzalij ub’ik chi pa ri  Ragues ub’ik, kqak’am ub’ik ri are’ quk’ e kb’e’ pa ri awachoch».  14Ri Tob’i’as kub’ij chrech ri Rafa’el: «wachalal, Asari’as, ri in xinta utzijol che ya’om chi  ub’ik wuqub’ jumul pa k’ulanem, e konojel ri erachajil ekaminaq ub’ik pa ri warb’al kech  k’ulb’a’n. Ri e’are’ kekam ub’ik xuwi xe’ok ub’ik chaq’ab’ ruk’ ri are’ pa ri warb’al, xoquje’  xinta utzijol che enik’aj winaq kkib’ij che jun itzel ri ke’ukamisaj ub’ik;  15rumal weri’, ri in  kinxib’ij wib’. Ri itzel, man kub’an ta k’ax chrech ri are’, rumal rech che kuloq’oq’ej ri are’;  k’atek’ut, ri jun winaq che kraj kqib’ ruk’ ri are’, kukamisaj ub’ik. Ri in, in xuwi in uk’ojol ri  nutat  e  man  kwaj  taj  kinkamik,  we  kink’amik,  ri  nutat  e  ri  nunan  sib’alaj  keb’ison  ri’  e  keqaj ri’ wuk pa ri jul rumal ri b’is; ri e’are’ man k’o ta chi jun kalk’uwa’l arech ke’umuq  ub’ik ri e’are’».  16Kub’ij ri anjel chrech ri are’: «¿La xsach ri utzij ri atat xuchilb’ej chawech  che  xub’ij  chawech  che  kak’am  ri  awixoqil  chkixo’l  ri  ixoqib’  e’ajuparachoch  ri  atat?  Utz  utayik b’a’ ri nutzij chab’ana’, wachalal. Maxib’ij awib’ chrech we itzel ri’ e chak’ama’ ri ali  ri’. Ri in qas weta’m che chaq’ab’ kamik ri’, kya’ ri’ ri are’  chawech arech kuxik awixoqil.  17Aretaq chi’ katok ub’ik pa ri warb’al rech k’ulanem, chak’ama’ ub’ik ri ranima’ ri kar e xa  jub’iq’ chrech ri useseb’, e kakoj puwi’ ri q’aq’ rech ri k’ok’alaj taq kunab’al. Kujub’uj rib’ ri’  ri  k’ok’alaj  kunab’al  e  aretaq  chi’  18kuna’  ri  itzel  ri  ruxlab’  weri’,  kanimaj  ub’i  ri’  e  man  ktzalij ta chi uloq ri’ ruk’ ri ali. K’atek’uri’, aretaq chi’ ri ix kiriq iwib’, nab’e, chixwa’lijoq  chi ix keb’ che ub’anik ich’ab’al chuwach ri Dyos. Chik’omij b’a’ chrech ri Rajaw ri kaj arech  kuya’ ri usipanik chiwech a arech kutoq’ob’isaj iwach. Maxib’ij b’a’ awib’, ri are’ chi awech  wi ri at chi pa ri umajib’al uloq,  19ri at kakol wa’ ri are’. Ri are’ katuterne’b’ej wa’ ri at, e  ke’uya’ na e’awalk’uwa’l ri’ che jacha e’awachalal ri’ ri at. Matb’ison b’a’».  20Aretaq chi’ ri  Tob’i’as  kuta’  ri  utzij  ri  Rafa’el,  e  che  ri  Sarra  ranab’  ri  are’,  che  rachalal  ri  utat,  sib’alaj  xuloq’oq’ej ri are’ e ri ranima’ man xkowin ta chik kuya’ kan ri are’.    Ri Ragü’el

71Aretaq chi’, xe’ok ub’ik pa ri Ekb’atana, ri Tob’i’as kub’ij: «Wachalal Asari’as, chinak’ama’  ub’ik chi pa ri ub’e ri rachoch ri qachalal Ragü’el». Kuk’am ub’ik chi pa ri ub’e ri rachoch ri  Ragü’el  e  kkiriqa’  ri  are’  t’uyul  chuchi’  ri  uwaja.  E’are  e’are’  xkich’ab’ej  nab’e  ri  are’,  e  ri  are’  kub’ij  chkech:  «¡Kinya’  ri  jun  rutzil  iwach  ix  wachalal,  utzil  ta  b’a’  ri  ipetb’al!».  Ke’rokisaj ub’ik pa ri rachoch. 2E kub’ij chrech ri rixoqil Edna: «¡We ala ri’ junam kka’y ruk’  ri wachalal Tob’it!».  3Ri Edna kuta’ chkech ri e’are’ jawi’ kepe wi, e ri e’are’ kkib’ij chrech:  «Ri uj, uj uk’ojol ri Neftali, che xujk’am ub’ik pa ri kaxlan ulew Ninive».  4—«¿La iweta’m  uwach ri qachalal Tob’it?». —«Je’, qeta’m kecha ri e’are’». —«¿La utz uwach ri are’?». 5«Je’,  k’aslik,  xoquje’  utz  uwach  ri  are’».  K’atek’uri’,  ri  Tob’i’as  kutz’aqatisaj  ub’ixik:  «Are  are’  nutat».  6Ri  Ragü’el  xtak’i’  chi  jumul,  xutz’umaj  ri  are’  e  xoq’ik.  7Kub’ij  chrech:  «¡At  tewchi’talik nuk’ojol! Ri at, at uk’ojol jun utzalaj tatxel. ¡Sib’alaj k’ax nak’ut, che jun suk’ e  jun utzalaj achi, moy xkanaj kanoq!». Kuk’yaq rib’ chuqul ri rachalal Tob’i’as e koq’ik.  8E ri  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI TAQ TZIJOB’ELIL – RI TOB’I’AS

11

rixoqil koq’ ruk’ are’, xoquje’ ri jun kalk’uwa’l Sarra.  9K’atek’uri’, kuch’ol jun chij chkixo’l ri  jupuq uchij k’olik, e kkiya’ jun utzalaj wa’im chkech ri e’are’.  Aretaq chi’ xch’ajch’ob’ejtajik  kib’ e xe’atinsatajik, xe’ok chrech ri wa’im. K’atek’uri’, ri  Tob’i’as kub’ij chrech ri Rafa’el: «Wachalal Asari’as, chata’ chrech ri Ragü’el arech kuya’ ri  wachalal  Sarra  chrech  wixoqil?».  10Ri  Ragü’el  kuta’  we  tzij  ri’  e  kub’ij  chrech  ri  ala:  «Chatwo’q  e  chatija’  ri  awuk’ya’,  mab’an  k’ax  chrech  we  jun  chaq’ab’  ri’,  rumal  rech  che  man  k’o  ta  jun  winaq  kkowinik  kuk’am  ri  numi’al  Sarra,  xuwi  ri  at,  wachalal.  Ri  in  man  kinkowin taj kinya’ chrech jun winaq chik, rumal rech che at ri qas at rachalal. Ala, kamik  ri’,  ri  in  kinb’ij  na  chawech  ri  saqalajtzij.  11Ri  in  nuya’om  chik  chkech  ewuqub’  achijab’  chkixo’l ri eqachalal e konojel ekaminaq ub’ik chi ri nab’e chaq’ab’ xek’uli’k, chi aretaq chi’  xe’ok pa ri kiwarb’al. Xa jek’uri’, chanim ri’, chatwo’qoq e chatija’ ri awuk’ya’, ri  Ajawxel  kuya na ri’ chiwech ri usipanik e ri utzil». K’atek’uri’, ri Tob’i’as kub’ij: «Ri in k’ate’ kintij  na ri nuwa e ri wuk’ya’, chi aretaq chi’ xb’itaj awumal ri xachomaj puwi’ ri xinta chawech».  Ri Ragü’el kub’ij chrech: «¡Utz b’a’ ri’! Rumal rech ri Upixab’ ri Mo’ises, ri ali chawech at  kya’taj wi, e ri Kaj ktaqanik che kqaya’ chawech ri at. Kinya’ wa’ chawech we awanab’ ri’.  Chi  kamik  ub’ik  ri’,  ri  at,  at  uxib’al  ri  are’  e  ri  are’,  awanab’  ri  at.  Chi  kamik  ub’ik  ri’  pa  junalik  awech  at  ri  are’.  Nuk’ojol,  ri  Rajaw  ri  kaj  chuk’ama’  b’a’  ri  ib’e  chi  pa  we  jun  chaq’ab’  ub’ik  kamik  ri’,  e  chuya’  b’a’  chiwech  ri  usipanik  e  ri  utzil».  12Ri  Ragü’el  kutaq  usik’ixik  ri  umi’al  Sarra,  e  aretaq  chi’  xopanik,  xuchap  chrech  ri  uq’ab’  e  xuya’  chrech  ri  Tob’i’as  ruk’  we  tzij  ri’:  «Kinya’  b’a’  ri  are’  chawech  awixoqil,  jacha  kub’ij  ri  pixab’  e  ri  taqanik tz’ib’atalik kanoq pa ri uwuj ri Mo’ises. Chak’ulaj b’a’ ri are’ e chak’ama’ ub’ik pa ri  rachoch ri atat, ruk’ utzalaj achomanik. Chuya b’a ri Dyos rajaw kaj, ri utzil chiwech pa jun  utzalaj  b’e.  13K’atek’uri’,  kutaq  usik’ixik  ri  unan  ri  ali  e  kutaq  che  uk’amik  jun  wuj  arech  kutz’ib’aj ri uwujil ri k’ulanem, e xa jek’uri’ xujach ri umi’al chrech ri Tob’i’as arech rixoqil,  jeri’ jacha kub’ij ri Upixab’ ri Mo’ises.  14K’atek’uri’, xewa’ik e xkitij kuk’ya’.  15Ri Ragü’el kusik’ij ri rixoqil Edna e kub’ij chrech:  «Wanab’, chasuk’umaj b’a’ ri jun ukab’ warib’al chik, e chaka’ma’ ub’ik ri Sarra chila’».  16Ri  are’ kb’ek e kusuk’umaj ri ch’at pa ri warib’al jacha xb’ix chrech e kuk’am ub’ik ri ral chila’.  Koq’ik chrech ri ral, k’atek’uri’, kusu’ ri uwa’l uwach e kub’ij:  17«¡Mub’an keb’ ak’u’x wal!  ¡Ri  Ajawxel,  rajaw  ri  kaj,  chuya’  b’a’  pa  uk’exwach  ri  oq’ej  ri’  jun  nimalaj  aki’kotemal!».  K’atek’uri’, xel ub’ik.    Ri jul muqb’al rech ri Tob’i’as

81Aretaq  chi’  xkiwa’lej  xkaj  kewarik,  e  xkik’am  ub’ik  ri  ala  pa  ri  warib’al.  2Ri  Tob’i’as  xuna’tisaj ri utzij ri Rafa’el, kuk’am ub’ik ri ranima’ e ri useseb’ ri kär pa ri jun koxtar, e  xukoj puwi’ ri rachaq q’aq’ jawi’ tajin kk’at wi ri k’ok’alaj q’ol. 3Ri ruxlab’ ri kar xresaj ub’ik  ri itzel, e ri itzel xanimaj ub’ik chi pa ri Egipto. Ri Rafa’el xel ub’ik e xroqataj ri itzel, xuyutu  chuq’a’b e chraqan e xujat’ij ruk’ jetaq ch’ich’.  4Ri enan tat xe’el ub’ik e xkitz’apij kanoq ri uchi’ ri warb’al. Ri Tobi’as, kwa’lajik cho ri  ch’at  e  kub’ij  chrech  ri  Sarra:  «¡Chatwa’lijoq,  wanab’!  Rajawaxik  che  uj  keb’  kqab’an  ri  qach’b’al chuwach ri Dyos e chqata’ b’a’ chrech ri Qajawxel arech kutoq’ob’isaj qawach e  kuya ri uchuq’ab’ chqech».  5Ri are’, kwalajik e xkib’an ri kich’ab’al chuwach ri Dyos, arech  kuto’ kiwach ri e’are’. Ri ala jewa’ xuchapale’j ub’ixik ri’:  ¡At tewchi’talik ri at che Kidyos ri eqatat,    e tewchi’talik ri ab’i’    chub’eq’ij e chub’esaq!  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI TAQ TZIJOB’ELIL – RI TOB’I’AS

12

  Chatutewchi’j b’a’ ri at ri kaj    e ronojel ri xak’iysaj chuwachulew,     chi pa ronojel chub’eq’ijsaq.  6Ri at xak’iysaj ri Adam,    e xab’an ri Eva arech rixoqil,    arech to’l rech e ril rech,    e arech kuk’ chi ekeb’ kk’iy wi ri kija’al ri winaq.  Chi at wi ri xab’ij:  Man utz taj che ri achi utukel kkanajik  chaqab’ana’ b’a’ jun to’l rech,   jeri’ jacha ri are’.  7Ri in, kamik ri’ man are     ta kwaj utzil chwech ri in,    aretaq chi’ kink’oji’ ruk’ we wanab’ ri’,    xane kink’oji’ ruk’ ri are’     ruk’ utzalaj wanima’.  Chatoq’ob’isaj b’a’ uwach ri are’     e ri nuwach ri in,    e chab’ana’ b’a’ arech junam     kujopanik pa ri qari’job’ik!  8Junam ub’ixik xkib’ij: «¡Amen, amen!». 9K’atek’uri’, junam xek’otz’i’k     che uq’axik ri jun aq’ab’ ri’.  K’atek’uri’,  ri  Ragü’el  kwa’lijik,  ke’usik’ij  ri  e’upataninel  ek’o  pa  ja  ruk’  e  junam  keb’e  che uk’otik ri jul jawi’ kmuq wi ri Tob’i’as.  10Rumal rech che xuchomaj: «¡Wene’ xkam ri  are’, e ri uj xa kesax qak’ixb’al e ktze’x qawach ri’».  11Aretaq chi’, xk’ottajik ri muqub’al, ri  Ragü’el  ktzalijik  pa  ri  rachoch,  kusik’ij  ri  rixoqil  12e  kub’ij  chrech:  «Chataqa’  ub’ik  jun  amokom pa ri kiwarib’al arech krila’ we k’aslik ri Tob’i’as. We kaminaq chik, kqamuqo e  man  k’o  ta  jun  winaq  ri’  kreta’maj  weri’».  13Xkitaq  ub’ik  ri  mokom,  xkitzij  ri  chäj,  kkijaq  ub’ik  ri  uchi’ja  jawi’  ewarinaq  wi  e  kok  ub’ik  ri  mokom.  Ri  are’,  ke’uriqa’  che  xas  ekeb’  junam  ewarinaq  e  utzalaj  kiwaram  tajin  kkib’ano;  14xel  ub’ik  e  kub’ij  chkech:  «Ri  are’  k’aslik, man k’o ta k’ax xk’ulmatajik».  15Ri Ragü’el kutewchi’j ri Dyos rajaw ri Kaj ruk’ we  tzij ri’:  ¡At tewchi’talik, Nudyos,    taqal chawij ri jun qastzijalaj tewchi’nik.    Chi pa junalik b’a’ chattewchu’xoq!  16At tewchi’talik rumal     ri nuki’kotemal xaya’o,    e rumal che man xk’ulmataj     taj ri k’ax xinchomaj kk’ulmatajik,    xane xab’an chqech uj    ri nimalaj utzil.  17¡At tewchi’talik rumal rech     che chatoq’ob’isaj kiwach     we ekeb’ exuwi e’alk’uwa’lxel ri’.     Ajaw, chatoq’ob’isaj kiwach     ri e’are’ e che’akolo’ b’a’,    chab’ana’ b’a’ arech   __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI TAQ TZIJOB’ELIL – RI TOB’I’AS

13

  ki’kotemal ri kik’aslemal    e nimalaj utzil kkiriqo!  18K’atek’uri’,  xe’utaq  chi  ri  e’upataninel  arech  kkinojisaj  chi  jumul  ri  jun  muqub’al  aretaq chi’ maja’ ksaqarik.  19Kutaq  ri  rixoqil  che  ub’anik  kaxlanwa  e  ri  are’  xb’e  pa  ri  kik’ab’al  ri  jetaq  uchikop,  ke’uk’am  koq  ekeb’  ama’  wakax  e  ekijeb’  chij,  ke’ujach  chkech  ri  e’ajab’anal  wa.  E  kchapale’x usuk’umaxik ri nimaq’ij.  20Kusik’ij ri Tob’i’as e kub’ij chrech: «Chi pa lajlajuj q’ij  man  katel  ta  ub’ik  waral.  Katkanaj  kan  waral, katwa’ik  e  katij  ri  awuk’ya  pa  ri  wachoch.  Kanojinsaj ri’ ri ranima’ ri numi’al chrech ki’kotemal, rumal rech iwir kab’ij kanoq sib’alaj  b’is xuna’o.  21K’atek’uri’, chuwach chi aq’anoq weri’, kak’am ub’ik panik’aj chrech ronojel  ri  jastaq  wech  k’o  waral,  e  kattzalij  ri’  ruk’  ri  atat.  Aretaq  chi’  ri  uj  kujkam  ubik  ruk’  ri  wixoqil, iwech ri’ kkanajik ri panik’aj chik. ¡Mub’an b’a’ keb’ ak’u’x nuk’ojol! Ri in, inatat e  anan ri Edna. ¡Ri uj, kujkanajik ri’ uj achalxik awuk’ ri at e ruk’ ri awanab’ chi kamik ub’ik  ri’. Mub’an keb’ ak’ux nuk’ojol!».    Ri kik’ulanem ri Tob’i’as e ri Sarra

91K’atek’uri’,  ri  Tob’i’as  kub’ij  chrech  ri  Rafa’el:  2«Wachalal  Asari’as,  che’ak’ama’  ub’ik  ekijeb’ e’ajpataninel e ekeb’ kameyos, e jat pa ri Ragues.  3Katb’e pa ri rachoch ri Gab’a’el,  kaya’  chrech  ri  wuj  e  at  kawilij  ri’  ri  pwaq;  xoquje’  kasik’ij  uloq  ri  are’  arech  kpe  pa  ri  k’ulanem. 4Ri at aweta’m che ri nutat tajin krejelaj ri’ ri jetaq q’ij e ruk’ jun q’ij kinb’iytajik,  ri  are’  kmayow  ri’.  5Xawil  ya’  che  ri  Ragü’el  nimalaj  utzij  xuya’o  e  ri  in  man  kuta  taj  kint’oqopij».  Ri  Rafa’el  kb’e  ub’ik  pa  ri  Ragues  rech  ri  Medi’a,  erachi’l  ub’ik  ri  ekijeb’  e’ajpataninel e ri ekeb’ kameyo. Kexuli’ ub’ik pa ri rachoch ri Gab’a’el e xuk’utu’ chuwach  ri wuj. Xoquje’ xub’ij chrech ri uk’ulanem ri Tob’i’as, uk’ojol ri Tob’it, e kusik’ij ri are’ arech  kb’e pa ri k’ulanem. Ri Gab’a’el krajilaj ub’ik chrech ri koxtar taq pwaq che t’iqtalik e kkiya  ub’ik chkij ri jetaq kameyo.  6Aq’ab’il, junam ke’el ub’ik arech keb’e pa ri k’ulanem e aretaq  chi’  ke’opan  pa  ri  rachoch  ri  Ragü’el  kkiriqa’  ri  Tob’i’as  che  tajin  chik  kutij  uwa  rech  b’enaq’ij.  Aninaq  kwa’lijik  e  kuya’  jun  rutzil  uwach.  Ri  Gab’a’el  xoq’ik  e  kutewchij  ri  are’  ruk’  we  tzij  ri’:  ¡Utzalaj  achi  e  jun  achi  che  man  kujal  ta  uwach  ri  utzij,  suk’alaj  achi  e  kujach ri jastaq rech! ¡Chuya’ ri Ajawxel rajaw ri kaj, ri tewchib’al chawech, chawech ri at e  chrech ri awixoqil, chrech ri utat e chrech ri unan ri awixoqil! Tewchi’talik b’a’ ri Dyos che  xuk’ut chnuwach jun winaq che junam kka’y ruk’ ri wachalal Tob’it!».  101K’atek’uri’,  ri  Tob’it  tajin  krejalaj  chjujunal  q’ij  ri  b’e  keb’ek  e  ri  b’e’  ketzalej  uloq.  Aretaq chi’ xtz’aqat ri q’ij e ri uk’ojol man k’o ta xpetik,  2xuchomaj: «Kinweyej wa’ che man  k’o  ta  jun  jas  uwach  ri  rumal  kkanaj  kan  jela’!  ¡Wene’  xkam  ri  Gab’a’el  e  man  k’o  ta  jun  winaq kya’ow ri pwaq chrech!».  3K’atek’uri’, xumajij b’is.  4Ri rixoqil Ana kub’ij: «¡Xkam ri’  ri wal! ¡Man k’as ta chi ri’!». E xumajij oq’ej e kuk’is uk’u’x chrech ri ral; e kub’ij:  5«¡Ayum,  sib’alaj k’ax in k’olik wal! ¡Ri in che xinya’ alaj chawech katb’e ub’ik, ri at che at usaqil ri  nuwoq’och!».  6Ri  Tob’it  kub’ij  chrech:  «¡Match’aw  chik  wanab’!  Machomaj  weri’!  ¡Ri  are’  utz uwach ri’! Xa xeb’iytaj ri’ jela’. Ri rachi’l k’o ub’ik ruk’, jun utzalaj winaq e jun chkixo’l  ri eqachalal. Matb’ison chrech, wanab’. Ri are’ naqaj chi ri’ k’o wi».  7Ri are’ kub’ij: chrech:  «Chinaya’ kanoq, machomaj che kinasub’u. Ri wal xkam ri’». Ronojel q’ij kel ub’ik che rilik  pa ri b’e jawi’ xb’e ub’ik ri ral. Man k’o ta jun winaq kukoj utzij. Aretaq chi’ kqaj ri q’ij kok  ub’ik pa ja, koq’ik e jun aq’ab’ koq’ik, man k’o ta kwarik.  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI TAQ TZIJOB’ELIL – RI TOB’I’AS

14 8Aretaq chi’ xok’ow ri kajlajuj q’ij nimaq’ij xb’anik rumal ri k’ulanem, che jeri’ xuchomaj 

ri  Ragü’el  chrech  ri  umi’al,  ri  Tob’i’as  kub’ij  chrech:  «Chaya’  alaj  chwech  arech  kinb’e’  ub’ik,  rumal  rech  che  qastzij  weta’m  che  ri  enunan  nutat  kkichomaj  che  man  kkil  ta  chi  nuwach  ri’.  Xa  jek’uri’  nutat,  kinta  chawech  chaya’  alaj  chwech  arech  kintzalijik  pa  ri  rachoch  ri  nutat;  xinb’ij  ya’  chawech  jas  ri  ub’anom  aretaq  chi’  xinya’  kan  ri  are’».  9Ri  Ragü’el  kub’ij  chrech  ri  Tobi’as:  «Chatkanaj  kanoq  nuk’ojol,  chatkanaj  kan  wuk’.  Ri  in  ke’intaq  ub’ik  wa’  enik’aj  e’ajtaqo’ntzij  ruk’  ri  atat  Tob’it  arech  ke’kiya’  atzijol  chrech  ri  are’». K’atek’ut, ri Tob’i’as kub’ij chrech: «¡Man kinkanaj ta  kan wa’!, ri in kinta’ chawech  arech  kaya  alaj  chwech  kintzalij  pa  ri  rachoch  ri  nutat».  10Ri  Ragü’el  aninaq  xwa’lajik  e  xujach  ri  rixoqil  Sarra  chrech.  Xoquje’  kuya’  chrech  ri  Tob’i’as  panik’aj  chrech  ri  jastaq  rech, ri erajpataninel e ri e’umokom, ri e’ama’ taq wakax e ri jetaq chij, ri b’urix e ri jetaq  kameyo, ri jetaq atz’yaq, ri saq pwaq e ri jetaq chukub’al.  11E xuya alaj chkech arech keb’e  ub’ik ruk’ utzil. Aretaq chi’ xuch’ab’ej ub’ik ri Tob’i’as, jewa’ kub’ij chrech ri’: «¡Jun nimalaj  rutzil awach e jun utzalaj ak’aslemal nuk’ojol e utzalaj ab’ik ub’ik! ¡Ri Ajawxel rajaw ri kaj  chixrila’ b’a’, ri at e ri awixoqil Sarra! Kinweyej che ke’inwil na ri e’iwalk’uwa’l aretaq chi’  maja’ kinkamik».  12Chrech ri umi’al Sarra, xub’ij: «¡Jat ub’ik pa ri rachoch ri tata’ awali’b’,  rumal  rech  che  kamik  ri’,  e’are  e’are’  e’anan  e’atat  chik,  jacha  ri  e’anan  e’atat  che  xatkalk’uwa’laj. Jat b’a’ pa nimalaj utzil, numi’al. Kinweye’j kinta atzijol, e utz taq atzijoxik  pa ri nuk’aslemal». Xuya ub’ik ri rutzil kiwach arech keb’e’ ub’ik ri e’are’.  13K’atek’uri’, xoquje’, ri Edna kub’ij chrech ri Tob’i’as: «¡Loq’alaj wal e loq’alaj wachalal,  chatuk’ama’ b’a’ ub’ik ri Ajawxel pa ri ja ak’olb’al! Kinweye’j che kink’asi’ na arech ke’inwil  na  ri  iwalk’uwa’l  kek’oji’  na  ruk’  ri  wal  Sarra,  aretaq  chi’  maja’  kinkamik.  Chuwach  ri  Ajawxel,  ri  in  kinjach  ub’ik  ri  wal  chawech  arech  at  ril  rech.  Mab’an  k’ax  chrech  pa  ri  uk’aslemal.  Jat  b’a’  pa  ri  utzil,  wal.  Chi  kamik  ub’ik  ri’,  ri  in,  in  anan  chi  wa’  e  ri  Sarra  awanab’ chi la’. ¡Utz ne’ ri’ we ta utzil kk’oji’ ri qak’aslemal ronojel taq q’ij!». K’atek’uri’, chi  ekeb’ ke’utz’umaj e ke’uya kanoq arech keb’e ub’ik pa nimalaj utzil.  14Ri  Tob’i’as  kel  ub’ik  pa  ri  rachoch  ri  Raqü’el  ruk’  nimalaj  utzil.  Ruk’  ki’kotemal,  kutewchi’j  ri  Ajawxel  rajaw  ri  Kaj e  ri  Uwachulew e Ajawinel  puwi’  ronojel  ri  kaj, rumal  rech  che  jun  nimalaj  utzil  xe’eloq  ri  ub’inem.  Ke’utewchij  ri  Ragü’el  e  ri  rixoqil  Edna  e  kub’ij  chkech:  «¡Utz  na  k’uri’  weta  kinkowin  ri  in  nim  kixinwilij  wi  pa  ronojel  ri  nuk’aslemal!»    Xkuntajik ri uwoq’och ri Tob’it

111Aretaq  chi’  ke’opan  naqaj  chrech  ri  Kaserin,  che  k’o  chuwach  ri  Ninive;  2ri  Rafa’el  kub’ij: «Ri at aweta’m jas ub’anom ri atat xqaya’ kanoq,  3chujnab’ejoq ri uj ruk’ ri awixoqil,  arech ke’qasuk’umaj ri upaja, aretaq chi’ maja’ ke’opan ri enik’aj chik. 4E junam keb’e ub’ik  ri  e’are’;  ri  anjel  kub’ij  chrech  ri  are’:  «chak’ama’  ub’ik  ri  uk’a  ri  kär».  Ri  tz’i’  teren  ub’ik  chkij ri e’are’.  5Ri Ana t’uyulik arech kka’y apanoq pa ri b’e jawi’ kpe wi ri ral.  6Xuna’ ranima’ e kub’ij  apanoq chrech ri tatxel: «¡Ja’wilampe’, petinaq uloq ri ak’ojol, rachi’l uloq ri jun achi che  xb’e ub’ik ruk’!».  7Ri Rafa’el kub’ij chrech ri Tob’i’as aretaq chi’ tajin ke’opanik ruk’ ri utat: «Qastzij kuna’  wanima’  che  kjaqatajik  ri’  ri  uwoq’och  ri  atat.  8Kakoj  cho  ri  uwoq’och  ri  uka’  ri  kär,  e  ri  kunab’al kresaj ri’ cho ri uwoq’och ri saqpe’r k’o chuwach ri utz’umal. E kka’y chi jumul ri’  ri atat e kril chi na ri’ ri saqil».  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI TAQ TZIJOB’ELIL – RI TOB’I’AS

15 9Ri unan kutij anim e kuk’yaq rib’ cho ri uqul ri ral e kub’ij chrech: «xatin wil chi jumul 

wal,  kamik  ri’  loq’  wa’  kinkamik».  K’atek’uri’  xumajij  oq’ej.  10Ri  Tob’it  kwa’lajik  e  ktzaltzatik kb’e ub’ik chuchi’ ri uwaja. Ri Tob’i’as kutij anim kb’e ruk’ ri are’,  11ruk’am pa  uq’ab’ ri uk’a’ ri kär; kuxut’uj ri uwoq’och, kumatzej e kubij  chrech: «¡Mub’an keb’ ak’u’x  tat!». Kukoj ri kunab’al cho ri uwoq’och e kreye’j jub’iq’, 12k’atek’uri’, ruk’ ri uq’ab’ kresaj ri  jetaq tz’um k’o cho taq ri uwoq’och. 13K’atek’uri’, ri Tob’it kuk’yaq rib’ cho ri uqul ri uk’ojol  14e  koq’ik.  Kuraqaqej  uchi’  kub’ij:  «¡Chanim  ri’  katinwilo  nuk’ojol,  che  at  usaqil  ri  nuwoq’och!». K’atek’uri’ kub’ij:  ¡Tewchi’talik ri Dyos!    ¡Tewchi’talik ri ab’i’     che nimalaj ub’antajik!  Etewchi’talik konojel     ri tyoxlaj taq anjel e’awech ri at!  ¡Tewchi’talik chub’eq’ij chub’esaq     ri Ub’i’ che nimalaj ub’antajik!  15Rumal rech che sib’alaj xinuch’ay na,    k’atek’ut sib’alaj xutoq’ob’isaj nuwach,    e kamik ri’ xinwil ri nuk’ojol Tob’i’as!  Ri  Tob’i’as  xok  ub’ik  pa  ri  rachoch  e  ruk’  ki’kotemal  kutewchi’j  ri  Dyos  ruk’  ronojel  uch’ab’al.  K’atek’uri’,  kub’ij  chrech  ri  utat  che  utz  ronojel  ri  taqkil  xub’ana’,  che  ruk’am  uloq ri pwaq e che xk’uli’ ruk’ ri Sarra, umi’al ri Ragü’el; che petinaq uloq ri are’ chanim ri’  ruk’ ri are’, e che k’o chi kan naqaj chech ri rokib’al ri Ninive.  16Ri  Tob’it  kuriqa’  ri  ralib’  pa  ri  rokib’al  uloq  ri  Ninive,  kutewchi’j  ri  Dyos  ruk’  uki’kotemal. Aretaq chi’ ri winaq e’ajininive kkil ri are’ che tajin kb’inik e man ktzalk’at ta  chik  e  kbinik  ruk’  uchuq’ab’  jacha  ri  ojer  kanoq,  jun  mayib’al  weri’  chkiwach.  17Ri  Tob’it  kub’ij  chkiwach  che  are  ri  Dyos  xtoq’obisan  uwach  ri  are’  e  xujaq  ri  uwoq’och.  Ri  Tob’it  kqib’ ukoq ruk’ ri Sarra, ri rixoqil ri uk’ojol ri Tob’i’as e jewa’ utewchi’xik kub’ano ri’: «¡Utz  apetib’al  numi’al!  ¡Tewchi’talik  ri  Adyos  numi’al,  che  are  xb’anowik  che  ri  at  xatpe  pa  ri  qachoch! Tewchi’talik ri atat, tewchi’talik ri nuk’ojol Tobi’as e at tewchi’talik ri at numi’al!  ¡Utz ri apetib’al pa ri awachoch ruk’ ki’kotemal e ruk’ tewchi’b’al! ¡Chatokoq numi’al». 18Pa  we  jun  q’ij  ri’,  jun  nimaq’ij  chkech  konojel  ri  e’ajjudi’o  ek’o  pa  ri  Ninive.  19Xoquje’  ri  erachalal, eralk’uwa’l ri rikan ri Tob’it, ri Ajikar e ri Nadab’, kepetik pa ri rachoch ri Tob’it  e sib’alaj ke’kikot kuk’ ri e’are’.    Ri Rafa’el

121Pa ri k’isb’al taq q’ij rech ri k’ulanem, ri Tob’it kusik’ij ri uk’ojol Tob’i’as e kub’ij chrech:  «Nuk’ojol,  chna’taj  b’a’  chawech  ri  utojik  uq’ij  ri  awachi’l;  rajawaxik  ri’  che  kaya  uwi’  ri  utojb’al chuwach ri xqab’ij chrech».  2Kuta chrech ri utat: «Nutat, ¿joropa’ rajawaxik kinya’  chrech?  ¡Weta  kinya’  panik’aj  jastaq  chrech,  che  xink’am  uloq,  xoquje’  ne’,  man  k’o  ta  kintzaqo.  3Xub’ano  arech  utz  nuwach  xintzalij  uloq,  xuchajij  ri  wixoqil,  xuk’am  uloq  ri  pwaq, k’atek’uri’, xatukunaj ri at! ¿Joropa’ k’uri’ kinya’ in chrech chuwach ronojel weri’?».  4Ri Tob’it kub’ij chrech: «Utz ri’ we kuk’am kanoq panik’aj chrech ri jastaq xuk’am uloq».  5Ri  Tob’i’as  xusik’ij  ri  rachi’l  e  kub’ij  chrech  ri  are’:  «Chak’ama’  kanoq  panik’aj  chrech  ri  jastaq che xak’am uloq ri at, are ri’ ri tojb’al achak e jat ub’ik pa ri utzil».  6K’atek’uri’, ri Rafa’el ke’uk’am ub’ik kitukel chi ekeb’ e kub’ij chkech: «Nim chiwila’ wi  ri  Dyos,  chiya’  ub’ixik  chkiwach  konojel  ri  ek’ask’oj,  ri  utzil  xuya  chiwech.  Chitewchi’j  e  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI TAQ TZIJOB’ELIL – RI TOB’I’AS

16

chib’ixoj ri Ub’i’. Chik’utu’ chkiwach konojel ri winaq ri uchak ri Dyos, rajawaxik che kiya  nimalaj  uq’ijil  e  misach  umaltyoxixik  chrech  ri  are’.  7Rajawaxik  che  kqak’olo  ri  jastaq  awatalik rech ri ajawinel, xoquje’ rajawaxik che kqak’utu e kqab’ij ri jetaq uchak ri Dyos.  Chimaltyoxin chrech ri are’. Are chib’ana’ ri utzil e man k’o ta k’ax ri’ kiriqo.  8Utz ri ch’awem ruk’ ri Dyos ruk’ ri mewajik e are sib’alaj utz chi na ri’ ri uya’ik ri pwaq  ruk’ suk’il, chuwach ri q’inomal ruk’ ri man suk’ taj. Are utz kjach ri pwaq chuwach kk’olik  ri q’an pwaq.  9Ri ujachik ri pwaq kukol jun chuwach ri kamikal e kuch’ajch’ob’ej chuwach  makaj. Ri winaq che kjach ri kipwaq naj ri’ kek’asi’k,  10ri winaq che kemakunik e kkib’an ri  itzel, kkik’ule’laj ri kik’aslemal.  11Ri in kinb’ij na wa’ chiwech ronojel ri saqalajtzij, e man k’o  ta kinwaj chiwach. Ri in  nuk’utum  chik  chiwech  che  rajawaxik  kqak’ol  ri  awatal  jastaq  rech  ri  ajawinel,  xoquje’  rajawaxik che kk’utik  ri  utz  taq  uchak  ri  Dyos.  12Chiweta’maj  b’a’  che aretaq chi’  ri  ix,  ix  keb’ ruk’ ri Sarra tajin kixch’aw ruk’ ri Dyos, in ri tajin kink’ut ri itzij chuwach ri Uq’ijil ri  Ajawxel e in ri tajin kinsik’ij weri’ chuwach ri are’; xoquje’  xinb’an weri’ aretaq chi’ ri at  xe’amuq  ri  ekaminaqib’.  13Aretaq  chi’  ri  at  katwa’lijik,  kaya’  kanoq  ri  awa  cho  ri  mexa  arech kamuqu’ jun kaminaq, in ri xintaq uloq che rilik ri uchuq’ab’ ri akojonik,  14e kamik  ri’, ri Dyos, xoquje’ xinutaq uloq arech katinkunaj ri at e ri awalib’ Sarra.  15In, in Rafa’el, in  jun chkech ri ewuqub’ Anjel che pa junalik ek’o naqaj e loq’ ke’ok pa ri Uq’ijil ri Ajawxel».  16Chi ekeb’ xaq ksach chi kiwach; e jupalik xeqaj pulew e sib’alaj kkixib’ij kib’.  17Ri are’  kub’ij chkech: «Mixib’ij b’a iwib’, chk’oji’ ta b’a’ ri utzil iwuk’. Chitewchi’j b’a’ pa junalik ri  Dyos.  18Ri  in  che  xink’oji’  iwuk’,  man  in  taj  xwaj  weri’,  xane  are  ri  Dyos  xajawanik;  rajawaxik  che  kitewchi’j  ri  are’  chi  ronojel  q’ij,  rajawaxik  kib’ixoj.  19Ri  ix  xiwilo  che  ri  in  xintij nuwa, man k’o ta xintijo, xaq jun k’utb’al kinb’ano.  20Rumal k’uwa’, chitewchi’j b’a’ ri  Ajawxel cho ri uwachulew e chimaltyoxin b’a’ chrech ri Dyos. Ri in kinpaqi’i ub’i wa’ ruk’ ri  Are’  che  xinutaq  uloq.  Chitzib’aj  b’a’  ronojel  ri  jastaq  xik’ulmaj».  21Ri  e’are’  xew’alajik,  k’atek’ut man k’o ta chi xkilo.  22Nim xkil wi ri Dyos e xkib’ixoj, xkimaltyoxij rumal ri jetaq  mayib’al xub’an kuk’ ri e’are’, che xuk’ut rib’ jun anjel rech ri Dyos chkiwach ri e’are’.    Ri Si’on

131K’atek’uri’ kub’ij:  ¡Tewchi’talik ri Dyos   che pa junalik k’aslik,    techi’talik rumal rech     che pa junalik kk’ojii ri rajawib’al!  2Rumal rech che are Are’     kuk’ajisaj uwach ri winaq     e are Are’ ksachow ri umak,    are Are’ kqasan jun pa ri nimalaj     siwan rech ri kamikal    are Are’ kupaqab’a’ uloq ri winaq     chi pa ri nimalaj sachib’al ib’,    man k’o ta jun winaq     kanimaj ub’ik puq’ab’.  3¡Chiwok’owisaj ri ix uk’ojol ri Isra’el    chkiwach ri jetaq amaq’!    Rumal rech che are ri Are’   __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI TAQ TZIJOB’ELIL – RI TOB’I’AS

17

  xujujub’uj ub’ik chkixo’l ri e’are’.  4Waral ri’ xuk’ut chiwach     ri nimalaj ub’antajik.    ¡Nim chiwila’ wi ri are’ chkiwach     konojel ri ek’ask’oj chuwachulew,    rumal rech che are Are’ Qajawaxel    e are Are’ Qadyos,    are are’ Qatat    are are’ junalik Qadyos!  5Ri are’ xuk’ajisaj iwach rumal ri iwetzelal,    k’atek’uri’, kutoq’ob’isaj iwach,    kixumulij chi na ri’ chkixo’l     uloq konojel ri jetaq amaq’    jawi’ xixujub’uj ub’ik.  6We ruk’ ronojel iwanima’     e ruk’ ronojel iwuxlab’al     kixtzalij ruk’ ri are’,    arech qastzij kixb’in chuwach ri are’,    ri are’ ktzalij uloq ri’ iwuk’,    e man kuk’u’ ta chi jumul ri’     ri uwach chiwach.    Chiwila’ b’a’ ri kub’an na iwuk’,    chiya’ b’a’ ub’ixik ruk’ kowlaj ichab’al.  Chitewchi’j b’a’ ri Ajawxel rajaw ri suk’il,    e nim chiwila’ wi ri Ajawinel     chub’eq’ij chub’esaq.  7Ri in, kinya ub’ixik ri Are’     pa ri jun kaxlan ulew jawi’ xink’am uloq    ri in kink’utu ri uchuq’ab’     e ri nimalaj ub’antajik    chkiwach ri ajmakib’ taq siwantinimit.    ¡Ix ajmakib’ winaq,     chixtzalij b’a’ ruk’ ri are’,    chik’aslemaj b’a’ ri suk’il     chuwach ri Are’;    wene’ utz na kixrilo    e wene’ kutoq’ob’isaj na iwach!  8¡Ri in, nim kinwil wi ri Nudyos    e kki’kotik ri wuxlab’al    rumal ri Ajawinel rajaw ri Kaj.    Ri nimalaj ub’antajik     qas chk’oji’ ta b’a’ pa ri ichi’,    e chkiya’ b’a’ ub’ixik konojel     pa ri Jerusalem!  9¡Jerusalem, tyoxlaj tinimit!,    Ri Dyos xuk’ajisaj awach rumal     rech ri kichak ri e’awalk’uwa’l  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI TAQ TZIJOB’ELIL – RI TOB’I’AS

18

  k’atek’uri’, kutoq’ob’isaj chi na kiwach     ri’ ri ekalk’uwa’l ri esuk’ ta winaq.  10Qastzij chamaltyoxij b’a’ chrech ri Ajawxel,    e chatewchi’j b’a’ ri Ajawinel     rech chub’eq’ij chub’esaq,    arech, ruk’ ki’kotemal    kuwa’lisaj chi na     ri Nimalaj Rachoch awuk’ ri at,    e rumal awech ri at kuya ki’kotemal     chkech konojel ri ek’amom uloq     pa jun kaxlan ulew,    e rumal awech ri at, kuk’ut     ri uloq’oq’eb’al chkiwach     ri man k’o ta kipatan,    chub’eq’ij chub’esaq.  11Knikow ri’ ri nimalaj usaqil ri aq’aq’    puwi’ ronojel ri uxkut uwachulew;    ek’i winaq ri’ che naj kepe wi,     kepe uloq ri’ awuk’ ri at,    xoquje’ ri esiwantinimit     erech uxkut ulew,    pa ri tyoxlaj Ub’i’ ri Ajawxel,     ri Adyos, kuk’am ub’i ri’     pa ri kiq’ab’ ri jetaq sipanik     rech ri Ajawinel rajaw ri Kaj.  Konojel ri mayilq’ijsaq    kq’alajin na ri’ chkech     ri ki’kikotemal rumal awech ri at,    e ri Ub’i’ ri Cha’om     chi pa junalik ri’ kkanajik kanoq    kuk’ ri mayilq’ijsaq.  12¡Itzel chkech ri winaq aretaq     chi’ kkib’ij itzel taq tzij piwi’,    itzel chkech konojel     ri kb’an k’ax chawech,    itzel chkech konojel ri kkiwilijsaj ub’ik     ri jetaq atapya,    ri e’are’ che kkiqasaj     ri jetaq akeq’te’ pulew,    e ri e’are’ che kkiporoj     ri jetaq awachoch!    E pa junalik chitewchi’xoq     ri jachintaq katkiyako!  13K’atek’uri’, ri at sib’alaj utz     ri’ kawil na weri’ e katki’kot ri’    pakiwi’ ri ekalk’uwa’l ri esuk’ taq winaq,    rumal rech che konojel ri’ kemulix na ri’  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI TAQ TZIJOB’ELIL – RI TOB’I’AS

19

  e kkitewchi’j na ri’ ri Ajawxel rech junalik.  14¡Utzalaj kech ri katkiloq’oq’ej!    ¡utz kech ri keki’kotik     pa utzil chawech ri at!    ¡Utz kech ri jachintaq xe’oq’ik    pa taq ri uk’ajisaxik wach xab’ano!    Rumal rech che keki’kotik ri’ awuk’ ri at,    e kkil na ri’ ronojel utzil     che kpe na awuk’ ri at.  15¡Wuxlab’al, chatewchi’j b’a’ ri Ajawxel,     ri nimalaj Ajawinel,  16rumal rech che kyakitaj     chi na jumul ri Jerusalem,    e pa junalik ri’ kk’oji’     ri Rachoch pa ri tinimit!  ¡Sib’alaj utz ri’, we kkanaj kan     jun chkech ri ewija’al,    arech kril ri Aq’ijil e nim kril wi     ri Ajawinel rajaw ri Kaj!  Kyak chi na jumul ri’ ri jetaq     uchi’ja rech ri Jerusalem    ruk’ ri ab’aj safiro     e ruk’ ri ab’aj esmeralda    e kyak ri’ ri jetaq utapya     ruk’ utzalaj taq ab’aj;    ri jetaq ukeq’te’ ri Jerusalem     kyak ri’ ruk’ q’an pwaq,    e ri kowlaj taq utapya kyak     na ri’ ruk’ ch’ajch’ojalaj q’an pwaq.   17Ri jetaq uk’ayb’al ri Jerusalem    kyak ri’ ruk’ ab’aj rub’i e ruk’ ab’aj ofir;    pa ri taq uchi’ja rech ri Jerusalem     kb’an b’ix ri’ rech ki’kotemal;  18e pa ronojel ri jetaq ja kb’ixox na ri’:    ¡Aleluya!     ¡Tewchi’talik ri Udyos ri Isra’el.    ¡E ri etewchi’talik, kkitewchi’j     na ri’ ri Tyoxlaj B’i’aj,    chube’q’ij chub’esaq!     Ri Ninive 

141Chiri’ xk’is wi ri jetaq ub’ix ri Tob’it.  Ri  Tob’it  xkamik  pa  ri  utzil  aretaq  chi’  ok’al  kab’lajuj  112   ujunab’,  k’atek’uri’  nimalaj  umuqik  xb’an  pa  ri  Ninive.  2Ri  are’  oxk’al  keb’  ujunab’  aretaq  chi’  moy  xkanaj  kanoq;  e  aretaq chi’ xka’y chi jumul, ri are’ sib’alaj xwinaqarik pa ri uk’aslemal, kujach ri pwaq e chi  ronojel mul ktechi’n chrech ri Dyos e kkuya ub’ixik ri nimalaj ub’antajik. 3Aretaq chi’ naqaj  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI TAQ TZIJOB’ELIL – RI TOB’I’AS

20

chik  k’o  wi  ri  ukamikal,  kusik’ij  ri  uk’ojol  Tob’i’as  e  xuwuqxani’j  kan  chrech  weri’:  «Nuk’ojol,  che’ak’ama’  ub’ik  ri  e’awalk’uwa’l,  4e  chatija’  anim  katb’e  pa  ri  Medi’a,  rumal  rech  che  ri  in  kinkoj  ri  utzij  ri  Dyos  xub’ij  puwi’  ri  Ninive  rumal  ri  Nahum.  Ri  xkib’ij  ri  eq’axel  utzij  ri  Dyos  che  erech  ri  Isarel,  ri  etaqom  uloq,  ri  tzij  xkib’ij  puwi’  ri  Asiri’a  e  ri  Ninive, qastzij che ronojel ri’ kb’antajik. Man k’o ta jun tzij ri’ che mata kb’antajik. Ronojel  ri’ kopanik pa ri uq’ij. Are utz ri’ kito’ iwib’ pa ri Medi’a chuwach ri Asiri’a on chuwach ri  B’ab’iloni’a.  Rumal  rech  ri  in,  weta’m  e  kinkojo  che  ronojel  ri  ub’im  ri  Dyos  qastzij  kb’antajin  na,  kopanik  na  ri’  e  man  k’o  ta  jun  kitzij  ri’  ri  eq’axel  utzij  ri  Dyos  che  mata  kb’antajik.  Konojel ri eqachalal che xekanaj kanoq pa ri rulew ri Isra’el,  ketzib’ax na ri’ ri e’are’ e  naj ri’ kek’am na ub’i ri’ chrech ri utzalaj kitinimit. Ronojel ri rulew ri Isra’el jun tz’inalik  ulew  ri’  kkanaj  kanoq.  Jun  tz’inalik  ulew  ri’  kkanaj  kanoq  ri  Samari’a  e  ri  Jerusalem.  Ri  Rachoch ri Dyos, tolonik e porom ri’ kkanaj kanoq k’i taq junab’. 5K’atek’uri’, jumul chik, ri  Dyos kutoq’ob’isaj na kiwach ri’ e ke’utzalijisaj na ri’ pa ri rulew ri Isra’el. Kkiyak chi jumul  ri’  ri  Ja,  kne’b’a’  man  je  ta  chi  ri’  jacha  ri  jun  nab’e’  kanoq,  chi  kopanik  ri  jetaq  q’ij.  K’atek’uri’, konojel ri ketzalij uloq pa kaxlan taq ulew, kkiyak chi na jumul ri’ jun je’likalaj  Jerusalem e chupam kkiyak chi na jumul ri’ ri Rachoch ri Dyos, jeri’ jacha xkib’ij ri eq’axel  utzij ri Dyos rech ri Isra’el.  6Konojel ri esiwantinimit erech ronojel ri uwachulew, kkik’ex  na  ri’  ri  kanima’  e  qastzij  ri’  kkina’  na  kib’  chuwach  ri  Dyos.  Konojel  ri’,  kekiya  kanoq  ri  e’esal  taq  uwach  dyos,  ri  xeb’anow  chkech  che  xeb’e  pa  ri  jastaq  che  man  tzij  taq.  7K’atek’uri’, kkitewchi’j na ri’ ri Dyos jacha ri taqal chrech ri Are’. Konojel ri e’ajisra’el che  xeto’tajik kanoq pa taq we q’ij ri’, qastzij na k’uri’ kna’taj ri Dyos chkech. Kkimulij kib’ ri’ e  keb’e’ na k’uri’ pa ri Jerusalem e kekanaj chi jumul ri’ pa ri rulew ri Ab’raham, e qastzij ri’  kenaj  ri’  chila’  jacha  kechb’al.  E  konojel  ri  jachintaq  che  qastzij  kkiloq’oq’ej  ri  Dyos,  keki’kot ri’; k’atek’ut, jachintaq ri kemakunik e kkib’an ri man suk’il taj, ksach kiwach ri’  cho ri uwachulew.  8K’atek’uri’, kamik ri’, ix nuk’ojol, kinchilb’ej chiwech che qastzij b’a’ chipatanij ri dyos,  e  chib’ana’  b’a’  ri  utz  chuwach  ri  are’.  Che’itaqa’  b’a’  ri  e’iwalk’uwa’l  che  uk’aslemaxik  ri  suk’il e che ujachik ri pwaq, qastzij b’a’ chna’taj ri Dyos chkech e chkitewchi’j b’a’ ri Ub’i’  ronojel taq q’ij, e ruk’ ronojel kichuq’ab’.  9Ri  at,  nuk’ojol,  chatel  ub’ik  pa  ri  Ninive,  matkanaj  kan  waral.  10Chi  pa  ri  jun  q’ij  che  kamuq kan ri anan wuk’ ri in, chi pa ri jun q’ij ri’ katb’e ub’ik, matkanaj kan pa we ulew ri’,  jawi’ wilom wi che kb’an ri man tzij taj e ri man suk taj. Chawilampe’, nuk’ojol, ronojel ri  xub’an ri Nadab’ chrech ri utat ri Ajikar, ri are’ che are xk’iysan rech. ¿La man k’aslik taj  xuqasaj  ub’ik  pulew?  K’atek’ut,  ri  Dyos  xub’ano  che  ri  jun  kamisanel  xutoj  uk’axel  ri  retzalal chuwach ri winaq che xukamisaj; xresaj uloq ri Ajikar cho ri saqil e xunim ub’ik ri  Nadab’ pa ri junalikalj q’equ’mal, rumal rech che xuchomaj ukamikal ri Ajikar. Rumal rech  ri utz taq uchak, ri Ajikar xkoltajik chuwach ri jun k’amb’al rech kamikal xukoj ri Nadab’  chrech ri are’. E are ri Nadab’ xtzaq pa k’amb’al e jeri’ ri xuk’isa’ wi ri are’.  11Je’ nak’ut ix  walk’uwa’l, chiwila’ b’a’ jawi’ kb’e wi jun rumal ri ujachik ri pwaq e jawi’ kb’e wi jun rumal  ri man suk’ taj: pa ri kamikal. K’atek’ut, man kel ta chi ri wuxlab’al».  Kiya cho ri ch’at e xel ranima’ e nimalaj umuqik xb’anik.  12Aretaq chi’ xkam ri unan, ri Tob’i’as kumuq ri are’ chunaqaj ri utat. K’atek’uri’, erachi’l  ri eralk’uwa’l e ri rixoqil xb’e ub’ik pa ri Medi’a. Xjeqi’ pa ri Ekb’atana pa ri rachoch ri tata  uji’  Ragü’el.  13Ke’rilij  ri  e’uji’  pa  ri  kiri’job’ik,  nim  keril  wi  ri  e’are’  e  utz  kkil  ri  e’are’,  k’atek’uri’  ke’umuq  pa  ri  Ekb’atana  rech  ri  Medi’a.  Ri  Tob’i’as  xrechb’ej  ri  rachoch  ri  Ragü’el,  e  ri  rachoch  ri  utat  Tob’it.  14Xk’asi’k  ok’al  wuqlajuj  ujunab’  e  utzalaj  ukamikal  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI TAQ TZIJOB’ELIL – RI TOB’I’AS

21

xb’anik.  15Aretaq chi’ maja’ kkamik, xrilo e xuta utzijol che xchup uwach ri Ninive. E xrilo  che eximitalik kek’am ub’ik ri e’ajninive pa ri Medi’a, aretaq  chi’ ri Si’ajares, rajawinel ri  Medi’a.  Xtewchi’n  chrech  ri  Dyos  rumal  ronojel  ri  k’ax  xuya  chkech  ri  e’ajninive  e  ri  e’ajasiri’a.  Aretaq  chi’  maja’  kkamik,  ri  are’  xki’kotik  rumal  ri  k’ax  xuriq  ri  Ninive  e  xutewchi’j ri Ajawxel Dyos chi chub’eq’ij chub’esaq. Amen. 

__________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI TAQ TZIJOB’ELIL – RI TOB’I’AS

1

RI JUDIT     Keb’ oxib’ tzij puwi’ ri uwuj ri Judit

We wuj ri' xuwi kariqitajik pa ri ch'ab'al Griego. Xtz’ib’axik pa taq ri junab’ ek'olik ri e’ajmankab’eo. Ri Holofernes, ri are' rajpataninel ri Nab’ukodonosor. Kopanik arech ke'utak'alej ronojel ri uwachulew e arech xaq jun chi q'ijlanik k'olik. Ri e’ajjudi'o, kakichomaj unimanxik ri are’, k'atek’ut jun ixoq che ub'i Judit (ri ub'i kub’ij: ixoq ajjudi'a) kawa’lajik e erachi'l ri e'uwinaq ri Israel arech kach'o'jinik chrij ri Holofernes. Pa ri uk'isb'al, ri Judit xuket ri ujolom ri Holofernes. Xkowinik xub'an weri' rumal rech ri uch’awem ruk’ ri Dyos e rumal che kuterne'b'ej ri upixab’ ri Dyos. We wuj ri’, k'o ri kuk'utu chrech ronojel ri uwachulew: Ri ch'awem ruk' ri Dyos e ri uterne'xik ri Upixab' ri Dyos, are kab'anowik ri ch'akanik puwi' ri itzel.

 

__________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI TAQ TZIJOB’ELIL– RI JUDIT

2

RI JUDIT 

Ri Nab’ukodonosor e ri Arfaxad

11Pa  ri  kab’lajuj  junab’  che  kajawinik  chik  ri  Nab’ukodonosor,  che  xajawinik  pakiwi’  ri  e’ajasiri’a  pa  ri  nimalaj  tinimit  Ninive,  ri  Arfaxad  che  tajin  kajawinik  pa  taq  we  q’ij  ri’  pakiwi’ ri e’ajmedos pa ri Ekb’atana, 2kusutij rij we tinimit ri’ ruk’ jun tapya che xtz’aq ruk’  paq’om taq ab’aj, ri ab’aj ri’ oxib’ xk’ab’ ri uwach e ri unimal ktzale’ik waqib’ xk’ab’, e ruk’  weri’  ri  tapya  oxk’al  lajuj  kk’ab’  ri  raqan  e  ri  uwach  kawinaq  lajuj  xk’ab’.  3Chuchi’  taq  ri  rokb’al ub’ik ri tinimit xutz’aq nik’aj taq keq’te’ che ok’al raqan e ri uwach ri utikb’alil pa ri  ulew oxk’al xk’ab’,  4ri jetaq uchi’ja k’o chrech ri tinimit, oxk’al lajuj xk’ab’ elinaq ri raqan e  ri uwach kawinaq xk’ab’, jeri’ xub’an chrech arech loq’ ke’el ub’ik ri achijab’ erech ch’o’j e  ri achijab’ erech ch’o’j che kcholej kib’ keb’in pulew.  5Pa taq we q’ij ri’, ri ajawinel Nab’ukodonosor kch’o’jinik ruk’ ri ajawinel Arfaxad pa ri  nimalaj  taq’aj  chech  k’o  pa  rulew  Raga’u.  6Xepe  uloq  ruk’  ri  are’  konojel  ri  esiwan  taq  tinimit  ek’o  pa  taq  ri  juyub’,  konojel  ri  esiwan  tinimit  ek’o  chuchi’  ri  E’ufrates,  ri  ek’o  chuchi’  ri  Tigris,  ri  siwan  tinimit  ek’o  pa  ri  Hidaspes,  e  pa  ri  taq’aj  che  ko  chuxe’  ri  ukowinem  ri  ajawinel  Aryok  kajawinel  ri  e’ajelima’ida.  Xkimulij  kib’  sib’alaj  ek’i  winaq  arech kech’o’jinik kuk’ ri e’uk’ojol ri Jele’ud.  7Ri  Nab’ukodonosor,  kajawinel  ri  e’ajasri’a,  kutaq  ub’ik  jun  wuj  chkech  konojel  ri  e’ajpersi’a, chkech konojel ri winaq ek’o pa ri relb’alq’ij: ri winaq ek’o pa ri Silisi’a, kutaq  ub’ik chkech ri e’ajdamasko, ri e’ajlib’ano, ri man kiya’om ta kiwach kuk’ ri Lib’ano, chkech  konojel ri ek’o chuchi’ ri polow,  8chkech konojel ri siwan taq tinimit ek’o pa ri Karmelo, pa  ri  Gala’ad,  chkech  ri  ek’o  Ajsik  chrech  ri  Galile’a,  chkech  ri  ek’o  pa  nimalaj  taq’aj  rech  ri  Esdrelon,  9chkech ri esiwantinimit ek’o pa ri Samari’a e chkech ri jetaq utinimit, chkech ri  ek’o  ch’aq’ap  chrech  ri  Jordan,  chi  k’ate’  kopan  pa  ri  Jerusalem,  ri  B’atane’a,  ri  Jelus,  ri  Kades, ri nimaja’ rech ri Egipto, ri Tafnes, ri Ramses, ronojel ri rulew ri Gosen,  10xopanik  chi ch’aqap chrech ri Tanis e ri Memfis e chkech konojel ri esiwantinimit Egipto chi k’ate’  na xopanik pa ri Eti’opi’a.  11K’atek’ut, ri esiwantinimit ek’o pa taq we ulew ri’, man k’o ta  upatan  ri  utzij  ri  Nab’ukodonosor  kajawinel  ri  e’ajasiri’a  chkiwach,  e  man  xkaj  taj  keb’e  ruk’  ri  are’  che  ub’anik  ch’o’j.  Man  k’o  ta  kkixib’ij  kib’  chuwach  ri  are’,  rumal  rech  che  chkiwach  ri  e’are’,  xaq  utukel  k’olik  e  man  k’o  ta  jun  koto’wik.  Xajek’uri’,  jamalik  kiq’ab’  xe’kitzalijisaj ub’ik ri e’ajtaqo’ntzij e ruk’ kik’ixb’al.  12Ri Nab’ukodonosor sib’alaj xyakataj  uq’aq’al royowal pakiwi’ konojel ri winaq ek’o pa taq we ulew ri’. Xujeqeb’a’ utzij chi puwi’  utem e puwi’ ri rajawib’al che kutoj na uk’axel e kuchup kiwach rumal che ke’uq’axej chi  ch’ich’  rech  ch’o’j  konojel  ri  winaq  ek’o  pa  taq  ri  rulew  ri  Silisi’a,  Damasko  e  ri  Siri’a,  xoquje’ kutoj na uk’axel chkech ri e’amo’ab’, ri e’ajammon, ri  e’ajjude’a e ri e’ajgipto, chi  k’ate’ na kopanik pa ri uk’isb’al ri keb’ polow.    Ri ch’oj ruk’ ri Arfaxad 13Ruk’ ri uchuq’ab’ xch’o’jinik ruk’ ri ajawinel Arfaxad pa ri wuqlajuj junab’; pa we ch’o’j 

ri’ xch’akanik ri are’. Xe’uqasaj konojel ri achijab’ erech ch’o’j, ri achijab’ kikejb’em ri jetaq  kej, ri jetaq ch’ich’ kichorem ri kej, 14xub’an rech chkech konojel ri jetaq utinimit e kopanik  chi pa ri Ekb’atana. Waral ri’, kokik pa taq ri ukeq’te’, kub’an k’ax chrech ri uxo’l taq b’e’ pa  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI TAQ TZIJOB’ELIL– RI JUDIT

3

ri tinimit, k’ixb’al xub’an kan chrech ronojel ri uq’ijilal ri tinimit ri’.  15Xuchap ri Arfaxad pa  ri taq juyub’ rech ri Raga’u, xunim ri jetaq ch’ab’ chupam e chi pa junalik xukis tzij puwi’ ri  are’.  16K’atek’uri’, xtzalij ub’ik kuk’ ri e’uwinaq erech ch’o’j e sib’alaj e’achijab’ chik che erech  ch’o’j che kuk’am ri kich’ich’, xeb’e’ ub’ik kuk’ ri e’are’. K’atek’uri’, pa utzil xkanaj kan chila’  kuk’ ri e’uwinaq erech ch’o’j, xe’ok pa nimalaj w’a’im, e jewa’ xkib’ano ok’al juwinaq q’ij.    Ri ch’o’j pa ri Uqajib’alq’ij

21Pa ri wajxaqlajuj junab’, pa ri juwinaq keb’ q’ij chrech ri nab’e ik’, nimalaj xkimulij kib’ ri  e’ajawab’ pa ri nimalaj rachoch ri Nab’ukodonosor kajawinel ri  e’ajasiri’a, rumal che are  kraj  kutoj  uk’axel  chkech  konojel  ri  jetaq  ulew,  jacha  ri  xub’ij.  2Xe’usik’ij  konojel  ri  e’uq’atb’altzij  e  ri  ek’amal  taq  b’e  ukojom,  xuya  ub’ixik  chkech  ri  e’are’  ri  uwam  pa  ri  ranima’, kub’ij ruk’ ri uchi’ ri usachik kiwach kub’an chkech ri winaq ek’o pa taq ri ulew ri’.  3K’atek’uri’, ri e’are’ xkiya ub’ixik che kekamisaxik ri’ konojel ri winaq che man xkita’ ta ri  utzij ri ajawinel.  4Aretaq  chi’  xkik’is  ri  chomanik,  ri  Nab’ukdonosor,  rajawinel  ri  Asiri’a,  kusik’ij  ri  Holofermes, ri nimalaj k’amalb’e pakiwi’ konojel ri achijab’ erech ch’o’j e ukab’ chrech ri  are’. Kub’ij chrech ri are’:  5«Jewa’ kub’ij ri nimalaj ajawinel, rajaw ronojel ri uwachulew:  Jat, che’ak’ama’ ub’ik awuk’ ri e’awinaq che k’o sib’alaj kichuq’ab’ e katb’e wuk’; chaka’ma’  ub’ik  120.000  achijab’  keb’in  pulew  e  ek’ya  taq  kej,  kuk’  12.000  achijab’  kkikejb’ej,  6k’atek’uri’, jat ub’ik chkij konojel ri jetaq ulew ek’o pa ri uqajib’alq’ij, rumal rech che we  winaq ri’ man k’o ta xkitab’ej ri nutzij.  7Yo’q b’a’ kan pa nuq’ab’ ri jetaq ulew e ri ja’, rumal  rech  che  ruk’  uq’aq’al  woyowal  kinel  ub’i  w’a’  chkij  ri  e’are’.  Ri  kinch’uq  uwi’  ri’  ri  uwachulew ruk’ ri kqan ri achijab’ erech ch’oj che ewech ri in  e kinjach na ri’ ri ulew ri’  pakiq’ab’  ri  enuwinaq  arech  ke’elaq’an  chila’.  8Ri  esoktajinaq  kkinojisaj  na  ri’  ri  jetaq  siwan e ri jetaq nimaja’ e ri turnik taq ja’ rumal che kenoj ri’ chrech ri ekaminaqib’ ke’el  uloq  ri’  pa  ri  kib’e.  9Ri  in,  eximitalik  ri’  ke’ink’am  ub’ik  chi  pa  uk’isb’al  taq  uxkut  uwachulew. 10¡Jat b’a’! Nab’e chatok ub’ik pa ri kulew ri’. We keqaj chawach, che’ak’olo’ na  ri e’are’ chwech ri in chi k’ate’ na kopan ri jun q’ij rech ri k’ax kkiriqo. 11K’atek’uri’, konojel  ri man keniman taj man ke’akuy taj. Che’ajacha’ pa ri kamikal e chuwach ri elaq’ pa ronojel  ri  uwachulew  che  kinya’  chawech.  12Rumal  rech  che  chi  rumal  ri  nuk’aslemal  e  rumal  ri  ukowinem  ri  wajawib’al,  jacha  nub’im,  ri  in  qas  kinb’an  ri’  ruk’  ri  nuq’ab’  ri  xinb’ij.  13¡K’atek’uri’,  ri  at,  matq’ax  puwi’  jun  chkech  ri  taqanik  xuya  ri  awajaw  chawech;  chi  rajawaxik jeri’ kab’ano jacha ri xintaqan in chawech!».  14Aretaq  chi’  xel  ub’ik  ri  Holofernes  chuwach  ri  rajaw,  ke’usik’ij  konojel  ri  winaq  che  nim kib’antajik, ri ekinimal, ri ek’amal taq b’e chkech ri achijab’ erech ch’o’j rech ri Asiri’a,  15e  xe’ucha’o  ri  e’utzalaj  taq  achijab’  che  e’utz  chech  ch’o’j,  jeri’  jacha  xtaqan  ri  rajaw  chrech:  120.000,  12.000  e’ajch’ab’  che  kikejb’em  ri  kej.  16Ke’ucholej  ri  e’are’  jacha  kicholexik  chrech  ri  ch’o’j.  17Ke’uk’am  ub’ik  ek’ya  taq  kameyo,  eb’urix,  emulas,  arech  kkeqaj  ri  jastaq,  xoquje’  ke’uk’am  ub’ik  e’ama’  taq  wakax,  ek’isik’  e  ri  kiwa.  18Chjujunal  achi kk’am ub’ik sib’alaj uwa e kk’am ub’ik sib’alaj q’an pwaq e saq pwaq pa ri rachoch ri  ajawinel.  19K’atek’uri’, ri Holofernes, kuk’ konojel ri achijab’ erech ch’o’j kel ub’ik, knab’ejik ub’ik  chuwach  ri  ajawinel  Nab’ukodonosor,  arech  kunojisaj  ri  rulew  ri  qajib’alq’ij  ruk’  ri  jetaq  uch’ich’, ruk’ ri jetaq kej, ruk’ ri winaq kkikejb’ej ri kej e  ri achijab’ e’utz chrech ri ch’o’j.  20Ek’ya  ri  winaq  xe’kiterne’  ub’ik,  ejacha  sak’  xkib’ano  xeb’ek  e  ejacha  sanyab’  pulew  xkib’ano. Man loq’ taj ke’ejalaxik.  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI TAQ TZIJOB’ELIL– RI JUDIT

4

  Ri uxo’l taq ri kib’e ri achijab’ erech ch’o’j erech ri Holofernes 21Naj  xeb’e  wi  chrech  ri  Ninive,  oxib’  q’ij  ri  b’e  chik  kib’anom  e  xe’opanik  pa  ri  taq’aj 

rech B’ektilet. E chi k’ate’ pa ri B’ektilet kkijeqeb’a’ wi kib’, chunaqaj ri juyub’ che k’o apan  pa ri umox ri Silisi’a che k’o Ajsik.  22Chi jela’ xe’uk’am ub’ik konojel ri achijab’ erech ch’o’j,  chi achijab’, chi achijab’ che kkikejb’ej ri kej e ri jetaq ch’ich’ che kechorexik kumal ri kej, e  ri Holofernes chi waral kel ub’ik e kb’e’ pa ri juyub’.  23Kuk’is kiwach ri Put e ri Lud, xuchup  kiwach konojel ri e’uk’ojol ri Rasis e ri e’uk’jol ri Isra’el ri ek’o chunaqaj ri tz’inalik ulew,  chi pa ri ukaj uxkut ulew chrech ri Jele’on,  24kub’inb’ej ronojel ri uchi’ ri E’ufrates, kb’e pa  ri  Mesopotami’a,  kuk’is  tzij  pakiwi’  konojel  ri  kowlaj  taq  tinimit  che  ek’o  ajsik  chrech  ri  nimaja’  rech  Ab’rona  e  kopanik  chi  pa  ri  polow.  25Xub’an  rech  chrech  ri  rulew  ri  Silisi’a,  ke’uqajb’ej konojel ri kkitak’ab’a’ kib’ chuwach ri are’, xopanik pa ri retal rulew ri Jafet pa  ri ukaj uxkut ulew, chuwach apan ri Arab’i’a,  26xusutij kij konojel ri e’ajmadi’an, xuporoj ri  jetaq  kachoch  e  xrelaq’aj  ri  jupuq  taq  kichikop  k’olik,  27xxuli’  ub’ik  cho  ri  taq’aj  rech  ri  Damasko, aretaq chi’ tajin kmakik triko, xuporoj ronojel ri kulew che tikom uwach, kuk’is  tzij pakiwi’ ri ko’lik e ri nima’q taq kichikop ek’olik, xelaq’anik pa ri jetaq kitinimit, kuk’is  tzij puwi’ ri kulew e ke’ukamisaj ruk’ ch’ich’ rech ch’o’j konojel ri alab’om. 28Ri xib’rikil e ri  b’irbitem xe’uchap konojel ri winaq che ek’o chuchi’ ri polow. Ri esiwantinimit ek’o pa ri  Sidon e pa ri Tiro, ri siwantinimit ek’o pa ri Sur e pa ri Okina e pa ri Jamni’a, esiwantinimit  ek’o pa ri Asoto e pa ri Askalon, sib’alaj xkixib’ij kib’ chuwach ri are’. 

31K’atek’uri’, xe’kitaq ub’ik ejujun e’ajtaqo’ntzij ruk’, arech ke’kib’ij pa utzil chrech ri are’.  2«Ri  uj,  che  uj  upataninel  ri  nimalaj  ajawinel  Nab’ukodonosor,  ri  uj  kujxuki’  chawach.  Chab’ana’  b’a’  chqech  ri  kawaj  at  kab’an  chqech.  3Ri  qulew  e  ronojel  ri  qulew,  ri  tikb’al  triko, ri jupuq eko’lik e enima’q qachikop, ronojel ri k’olb’al jawi’ uj k’o wi ri uj. Chab’ana’  b’a’  ruk’  ronojel  weri’  ri  kawaj  kab’ano.  4Xoquje’  ri  jetaq  qatinimit  e ri  siwantinimit  ek’o  chila’ e’apataninel ri e’are’. Chatpetoq e chasuk’u’ uloq waral e chab’ana’ chila’ ri kawaj at  kab’ano». 5We achijab’ ri’ xe’opanik chuwach ri Holofernes e kkiya’ ub’ikxik chrech we tzij  ri’.  6Xa jek’uri’, ri are’ xxuli’k chuchi’ ri polow e erachi’l ub’ik ri achijab’ erech ch’oj’, ke’ukoj  enik’aj e’ajchajinel pa ronojel ri kowlaj taq tinimit e chila’ xe’ucha’ ri e’utzalaj taq achijab’  erech ch’o’j arech eto’l rech ri are’. 7Ri esiwantinimit ek’o pa taq ri tinimit e konojel ri jetaq  tinimit ek’o naqaj chkech, xkik’u’lu’ ri are’ ruk’ jetaq wiqib’al jolomaj e sib’alaj kexojowik  ruk’  ri  tum.  8Ri  are’  xukis  tzij  puwi’  ri  tyoxlaj  taq  kik’olb’al  e  xujikaj  ri  tyoxlaj  che’  chkiwach, rumal rech che ri are’ xtaqik che uchupik uwach ronojel ri ekaxlan taq dyos e xa  jek’uri’,  konojel  ri  winaq  xuwi  ri  Nab’ukodonosor  kkiq’ijilaj  e  konojel  jetaq  ch’ab’al  e  konojel ejuq’at, kidyos kkib’an chrech ri are’.  9K’atek’uri’,  xopanik  chuwach  apanoq  ri  Esdrelon,  chunaqaj  apanoq  ri  Dotan,  jun  tinimit che k’o apan chuwach ri jun nimalaj juyub’ rech ri Jude’a,  10xekanaj kan chuxo’l ri  Gueb’a e ri Essitopolis e xujeqeb’a’ rib’ chila’ jun ik’, arech kumol ub’ik ri kiwa ri achijab’.   

Ri nimalaj mayoj pa ri Jude’a

41Ri e’ajisra’el che ejeqel pa ri Jude’a, xkita utzijol ronojel ri xub’an ri Holofernes chkech  konojel ri jetaq amaq’, ri are’ che kinimal ri e’achijab’ erech ri Nab’ukdonosor, kajawinel ri  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI TAQ TZIJOB’ELIL– RI JUDIT

5

e’ajasiri’a:  che  xelaq’anik  pa  ri  Nim  Rachoch  ri  Kidyos  e  che  xuk’is  tzij  pakiwi’  ri  e’are’,  2k’atek’uri’ sib’alaj xkixib’ij kib’ e keb’irb’itik rumal ri Jerusalem e rumal ri Nim Rachoch ri  Ajawxel ri Kidyos.  3Maja’ ne’ naj xetzalij uloq pa ri kulew, e k’ateri’ ne’ xkimulij chi kib’ ri  siwantinimit pa ri Juda e maja’ naj xkich’ajch’ob’ej ri tyoxlaj taq tem, ri tab’al toq’ob’ e ri  Nim Rachoch ri Dyos che xb’an k’ax chrech.  4Xa  jek’uri’,  xkiya  ub’ixik  chkech  konojel  ri  Samari’a,  chrech  ri  Kona,  ri  B’et‐Horon,  ri  B’elma’in, ri Jeriko, ri Job’a, ri Esora e ri taq’aj k’o pa ri Salem. 5Xkijeqab’a’ kib’ ajsik chrech  ri nimalaj taq juyub’, kowlaj taq tinimit xkib’an chkech ri jetaq tinimit ek’o chila’. Kkik’ol ri  kiwa rumal che kil apanoq ri ch’o’j petinaq, xane maja’ naj xkiyak ri uwach ri jetaq tik’o’n.  6Ri  nim  chuchqajaw  Yoyakim,  che  pa  taq  we  q’ij  ri’  k’o  pa  ri  Jerusalem,  xe’utzib’aj  ri  siwantinimit ek’o pa ri B’etuli’a e pa ri B’etomesta’im, jun tinimit che k’o apan chuwach ri  Esdrelon, pa ri ub’e ri taq’aj che k’o naqaj chrech ri Dota’in,  7ke’utaqo arech kepaqi’ ajsik  chrech ri juyub’, pa ri b’e che kusuk’ ub’ik pa ri Jude’a. Rumal rech che pa ri b’e ri’ man k’ax  ta  kitak’ab’axik  ri  achijab’  erech  ch’o’j,  rumal  rech  che  latz’  uwach  ri  b’e,  e  manloq’  taj  junam  ke  b’e’  keb’  winaq.  8Ri  e’ajisra’el,  xkib’ano  ri  xtaqan  ri  nim  chuchqajaw  Yoyakim  chech ri e ri xetaqan ri ajawab’ kech ri Isra’el, che ek’o pa ri Jerusalem.    Ri nimalaj ch’awem ruk’ ri Dyos 9Konojel 

ri  achijab’  ri  ek’o  pa  ri  Isra’el,  ruk’  kichuq’ab’  kkik’omij  chech  ri  Dyos  e  kkiqasaj kib’ chuwach ri are’. 10Ri e’are’, ri ekixoqilal, ri ekalk’uwa’l, ri ekichikop, konojel ri  ekaxlan winaq ejeqel kuk’, ri e’ajchakib’ e ri winaq e’ajpataninel kuk’ enik’aj chik, xkikoj ri  kikoxtar chuxe’ ri kipam.  11Konojel ri achijab’, ri ixoqib’, xoquje’ ri e’ak’alab’, ri e’ajisra’el  che ek’o pa ri Jerusalem, xexuki’ chuwach ri tyoxlaj k’olb’al, e xkikoj ri chaj cho ri kijolom e  xkilik’ej ri kiq’ab’ chuwach ri Ajawxel;  12Xoquje’ kkikoj ri koxtar chuwach ri tab’al toq’ob’.  Ruk’  kichuq’ab’,  junam  uk’omixik  xkib’an  chuwach  ri  Kidyos  ri  Isra’el,  arech  man  ke’elaq’ax  ta  ub’ik  ri  ek’alk’uwa’l,  man  kek’am  ta  ub’ik  ri  ekixoqilal  pa  jun  kaxlan  ulew,  man kk’is ta tzij pakiwi’ ri jetaq kitinimit che ekechb’al kanoq, man kjach taj ri Rachoch ri  Dyos chuwach ri itzelal e pa ri k’ixb’al chkiwach ri winaq che man junam ta qakojb’al kuk’.  13Ri Ajawxel xutatab’ej ri kich’ab’al e xrilo che kk’is kik’u’x.  Pa ronojel ri Jude’a e pa ri Jerusalem, ri siwantinimit xemewajik k’i taq q’ij chuwach ri  tyoxlaj  Uk’olb’al  ri  Ajawxel  che  Nimalaj  Uchuq’ab’.  14Ri  nimalaj  chuchqajaw  Yoyakim  e  konojel  ri  ekanajinaq  chuwach  ri  Ajawxel,  ri  echuchqajawib’  e  ri  epataninel  rech  ri  Ajawxel,  kikojom  ri  kikoxtar  aretaq  chi’  kkichi’j  ri  junalikalaj  holokosto,  ri  ch’ab’al  e  ri  jetaq  sipanik  che  kk’iy  pa  kanima’  ri  tinimit  kkiya’o,  15e  kikojom  ri  chaj  puwi’  ri  kijolom  aretaq chi’ ruk’ ronojel kichuq’ab’ kkita chrech ri Ajawxel arech kusolij ruk’ nimalaj utzil ri  rachoch ri Isra’el.    Ri mulin ib’ xub’an ri Holofernes pa ri tz’um taq ja rech uchomaxik ri ch’o’j

51Kya  ub’ixik  chrech  ri  Holofernes,  ri  nimalaj  kinimal  ri  achijab’  erech  ch’o’j  ek’o  pa  ri  Asiri’a, che chkiwach ri e’are’, xkisuk’umaj apan kib’ ri e’ajisra’el che ub’anik ri ch’o’j che  xkitz’apij ri latz’ taq b’e pa ri juyub’, xkiyak kowlaj taq k’olb’al ajsik chrech ri nimalaj taq  juyub’ e che xkikoj k’amb’al pa taq ri taq’aj.  2Weri’ xuyak jun nimalaj uq’aq’al royowal ri  Holofernes e ke’usik’ij konojel ri enim taq uwinaq ri Mo’ab’, konojel ri enim taq kinimal ri  Ammon,  konojel  ri  jetaq  q’atb’altzij  ek’o  chuchi’  taq  ri  polow.  3Kub’ij  chkech:  «Achijab’  ixralk’uwa’l ri Kana’an, chib’ij b’a’ chwech: ¿Jas wa’ we jun siwantinimit ri’ che xujeqeb’a’  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI TAQ TZIJOB’ELIL– RI JUDIT

6

rib’  pa  ri  juyub’?  ¿Jawije’  taq  tinimit  kijeqeb’am  uwi  kib’?  ¿La  nim  kib’antajik  ri  achijab’  erech  ch’o’j  ek’o  chila’?  ¿Jawi’  k’o  wi’  ri  uchuq’ab’  e  ri  ukowinem?  ¿Jachin  ajawinel  k’amalb’e  chkech  e  jachin  ketaqowik  ri  achijab’?  4E  ¿jasche  man  xkaj  taj  xepetik  che  nuk’ulik ri in jacha xkib’an konojel ri siwantinimit ek’o pa ri relb’alq’ij?».  5Ri  Aji’or,  kinimal  konojel  ri  e’ajamon,  kub’ij  chrech:  «Chatatab’ej  b’a’  wajaw,  ri  tzij  kub’ij  ri  apataninel  chawech.  Ri  in  kinb’ij  wa’  chawech  ri  saqalajtzij  pakiwi’  we  siwantinimit ri’ che ejeqel pa we juyub’ ri’, jawi’ ri at k’o wi ri at chanim ri’. Man k’o ta jun  tzij kel puchi’ ri apataninel che mata tzij.  6We siwantinimit ri’, kija’lil kanoq ri e’ajkalde’a.  7Ojer  kanoq,  xeb’ek  e  xejeqi’  pa  ri  Mesopotami’a,  rumal  rech  che  man  xkaj  taj  xkiterene’b’ej ri kidyos ri ekitat che xejeqi’ pa ri Kalde’a.  8Xkiya’ kan ri kib’e ri ekimam e  xkiq’ijlaj ri Dyos rajawinel ri Kaj, ri Dyos che xketa’maj uwach. Rumal ne ri’ xek’yaq ub’ik  chkiwach  ri  ekidyos,  xa  jek’uri’  xe’animaj  ub’ik  e  xeb’e  ub’ik  pa  ri  Mesopotami’a  jawi’  xejeqe’i’  wi’  k’ya  taq  junab’.  9Ri  Kidyos  xe’utaqo  arech  ke’el  ub’ik  pa  ri  kik’olb’al  e  keb’e  ub’ik pa ri rulew ri Kana’an; xkijeqeb’a’ kib’ chila’ xk’oji’ sib’alaj q’an kipwaq, saq pwaq e  jupuq  taq  kichikop.  10K’atek’uri’,  xexuli’  chi  ub’ik  pa  ri  Egipto,  rumal  rech  che  xpe  jun  nimalaj  wi’jal  pa  ri  rulew  ri  Kana’an  e  aretaq  chi’  k’o  ri  kiwa  xekanaj  na  chila’.  Chila’,  xek’yarik  e  man  loq’  ta  chik  ke’ejalaxik.  11K’atek’ut,  ri  rajawinel  ri  Egipto,  xwa’laj  chkij  e  xe’usub’u  ruk’  ri  ub’anik  ri  letril.  Xe’uqasaj  e  xekikoj  pa  k’axalaj  chak.  12Xechaw  ruk’  ri  Kidyos, e ri are’ xuk’ajisaj kiwach konojel ri Egipto, ruk’ b’innel taq yab’il che man k’o ta  chi ukunaxik. Xa jek’uri’, ri e’ajegipto, xe’kesaj ub’ik, xekik’yaq ub’ik chkixo’l ri e’are’.  13Xas  chkiwach, ri Dyos xuchaqijarisaj ri Kyaq polow  14e xuk’am ub’ik kib’e pa ri Sina’i e pa ri  Kades B’arne. Xe’kesaj ub’ik konojel ri winaq ek’o pa ri tz’inalik ulew,  15xkijeqeb’a’ kib’ pa  ri  kulew  ri  e’ajamorre’o,  e  ruk’  chuq’ab’  xe’kikamisaj  konojel  ri  winaq  e’ajhesb’on.  Xkiq’axej ub’ik ri Jordan, e xkib’an kech chech ronojel ri juyub’, 16xekik’yaq ub’ik chkiwach  ri e’are’ ri e’ajkana’an, ri e’ajperesita, ri e’ajjebuse’o, ri e’ajsikem e konojel ri e’ajguirgasita  e  sib’alaj  naj  xejeqi’  kan  chil’a’.  17Aretaq  chi’  man  xemakun  taj  chuwach  ri  Kidyos,  xewinaqirisanik, rumal rech che chkixo’l ri e’are’ k’o jun Dyos che man kraj ta ri man suk’  taj. 18K’atek’ut, aretaq chi’ ri e’are’ xkitas apan kib’ pa ri b’e che xe’utaq ri Are’ chrech, xk’is  kiwach rumal k’i taq ch’o’j e eximitalik xek’am ub’ik pa nik’j taq ulew chik. Ri Nim Rachoch  Kidyos  xchup  tzij  puwi’  e  ri  jetaq  kitinimit  xkajanaj  chuxe’  ri  kikowinem  ri  kik’ulel.  19K’atek’uri’, kamik ri’ che xetzalij chi jumul chuwach ri Kidyos, xepaqi’ chi na uloq pa taq  ri kulew, xkiya’ kanoq ri jetaq ulew jawi’ xejub’ux ub’ik, xe’ok chi jumul pa ri Jerusalem,  jawi’  k’o  wi  ri  tyoxlaj  uk’olb’al  ri  Rachoch  ri  Kidyos  e  xejeqi’  chi  jumul  pa  ri  juyub’  che  tz’inalik ulew xkanaj na kanoq.  20Xa jek’uri’, kamik ri’, ajaw e nimalaj ajawxel, we k’o jun  sachinaq wi we siwantinimit ri’, we emakuninaq chuwach ri Kidyos, e kqilo che k’o jun jas  uwach rumal kchup kiwach ri e’are’, chujpaqal b’a ub’ik e chujch’o’jinik b’a’ kuk’ ri e’are’.  21K’atek’ut,  we  man  k’o  ta  jun  jas  uwach  che  mata  suk’  pa  we  tinimit  ri’,  che’uya’a  b’a’  kanoq  ri  wajawxel,  wene’  ri  Kajawxel  e  ri  Kidyos  kuto’  kiwach  ri  e’are’,  e  ri  uj  tze’b’al  qawach kujkanaj chkiwach konojel ri uwachulew!».  22Aretaq chi’ ri Aji’or xuk’is ub’ixik ronojel we jetaq tzij ri’, xtatajik che konojel ri winaq  che  kimulim  kib’  chrij  ri  tz’um  taq  ja,  xewixwitik.  E  ri  enim  taq  uwinaq  ri  Holofernes,  konojel ri siwan tinimit ek’o chuchi’ ri polow e xoquje’ ri siwan tinimit ek’o pa ri Mo’ab’,  xkib’ij che kpuch’ kiwach ri Aji’or.  23«¿La kqaxib’ij qib’ uj chkiwach ri e’ajisra’el? We in taq  winaq  ri’,  man  k’o  ta  kichuq’ab’  e  kikowil  che  ub’anik  jun  k’axalaj  ch’o’j.  24¡Jo’  b’a’!  Chujpaqal ub’ik e xa jub’a’ ri’ kqab’an chkech ri e’are’, ajaw Holofernes!»    Ri Aji’or xjachitajik pa kiq’ab’ ri e’ajisra’el __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI TAQ TZIJOB’ELIL– RI JUDIT

7

61Aretaq  chi’  xqaj  kiwach  konojel  ri  winaq  che  kimulim  kib’  chkij  ri  e’ajawab’,  ri  Holofernes, che kinimal ri achijab’ erech ch’o’j ek’o pa ri Asiri’a, kuyaj ri Aji’or chkiwach  konojel ri ekaxlan taq siwan tinimit e chkiwach ri e’ajammon:  2«¿At jachin ri at, Aji’or, e  ejachin ri achijab’ e’ajefra’im che etojom che ub’anik ri ch’o’j, che katok che ub’ixik nik’aj  taq  tzij  chqaxo’l  kamik  ri’,  arech  man  kujel  ta  ub’ik  che  ub’anik  ri  ch’o’j  kuk’  ri  kija’al  ri  Isra’el, rumal rech che kab’ij che kuto’ kiwach ri’ ri Kidyos? ¿Jachin jun dyos chik k’olik we  man  xuwi  ri  Nab’ukodonosor?  Ri  are’  che  kutaq  na  uloq  ri’  ri  achijab’  che  k’o  sib’alaj  kichuq’ab’ e kuchup ub’ik kiwach ri’ chuwach ri ulew, e ri Kidyos man kuto’ ta kiwach ri’!».  3¡Ri uj, ri uj upataninel, junam kipitz’ik ri’ kqab’ano! Man kekowin ta ri’ kech’o’jinik kuk’ ri  achijab’  che  kikejb’em  ri  kej.  4Junam  kiporoxik  ri’  kqab’ano.  Ri  jetaq  juyub’  keq’ab’ar  ri’  ruk’ ri kikik’el ri e’are’ e ri jetaq taq’aj knoj ri’ chkech ri ekaminaqib’. Man kekowin ta ri’  ketak’i’  kan  chqawach  ri  uj,  kekam  ri’  chi  pa  ri  umajib’al  e  chi  pa  ri  uk’isb’al,  kcha  ri  ajawinel  Nab’ukodonosor,  rajaw  ronojel  ri  uwachulew.  Rumal  rech  che  jewa’  xub’ij  ri’  e  weri’ xas kb’antajik ri’. 5K’atek’uri’, ri at Aji’or che at ajammon rech pwaq, che xab’ij we tzij  ri’ chi rech k’ax chawech ri at, chi kamik ub’ik ri’, ri at man kawil ta chi nuwach wa’, chi  k’ate’  na kopan  ri  jun  q’ij  che  kinb’an  na k’ax chkech  ri  ija’al  ri’  che  xe’animaj  uloq  pa  ri  Egipto.  6K’atek’uri’, ri kich’ich’ rech ch’o’j ri enupataninel, kuchot ri ak’alk’a’x ri’. E junam  ri’  katqaj  chkixo’l  ri  esoktajinaq  kanoq,  aretaq  chi’  kinb’e  in  chkij  ri  Isra’el.  7Ri  enupataninel katkik’am ub’i ri’ pa ri juyub’ e katkiya’ kan ri’ chunaqaj jun chkech ri jetaq  tinimit che ek’o pa ri latz’ taq b’e,  8arech junam kk’is tzij pawi’ kuk’ ri e’are’.  9E man k’o ta  b’is cho ri apalaj, rumal rech che ri at aweye’m che man kujok ta ri’ pa taq we tinimit ri’! Ri  in jewa’ kinb’ij ri’ e man k’o ta jun tzij ri’ che mata kb’antajik».   10Ri Holofernes xe’utaq ri winaq che ek’o ruk’ pa ri tz’um taq ja, arech kkichap ri Aji’or e  arech kkik’am ub’ik pa ri B’etuli’a e arech kkijach pa kiq’ab’ ri e’ajisra’el. 11Ri erajpataninel  xkichapo, naj kkik’am ub’ik chrech ri tz’um ja, kkiq’axej ub’ik ri taq’aj e xe’ok ub’ik pa ri  juyub’, xkiriqa’ ri b’ulb’ux taq ja’ k’o ikim chrech ri B’etuli’a. 12Aretaq chi’ ri achijab’ ek’o pa  ri tinimit xe’kilo, aninaq xe’kik’ama’ ri kich’ich’ rech ch’o’j, ke’el uloq pa ri tinimit e keb’e  ajsik uloq chrech ri juyub’, k’atek’uri’ aretaq chi’ tajin kepaqi’k, ri k’o ri ikyaq’ pa kiq’ab’  kekik’yaq  ri  e’are’  cha’b’aj.  13Xa  jek’uri’,  ri  e’ajasiri’a  xeb’e  ub’ik  ikim  chrech  ri  juyub’,  kkixim ri Aji’or e xkiya’ kanoq cho ri juyub’ e xetzelej ub’ik ruk’ ri kajaw.  14Ri e’ajisra’el xeqaj uloq chi pa ri kitinimit uloq, xeqib’ ukoq ruk’ ri are’ e xkituru ri are’  e xkik’am ub’ik pa ri B’etuli’a e xkik’am ub’ik chkiwach ri ekinimal ri tinimit,  15ri ekanimal  ri tinimit, e’are ri Osi’as uk’ojol ri Mike’as, che k’o chkixo’l ri ujuq’at’ ri Sime’on, ri Jab’ris  uk’ojol ri Gotoni’el e ri Jarmis uk’ojol ri Melki’el.  16Ri e’are’ xe’kisik’ij konojel ri ekinimal ri  tinimit. Xoquje’ ri alab’om, ri alitomab’ e ri ixoqib’ xkitij anim xepe uloq kuk’ ri mulin ib’.  Ri  Osi’as  kuk’ot  uchi’  ri  Aji’or  che  tak’al  panik’aj  chkech  ri  winaq,  jas  ri  xk’ulmatajik.  17K’atek’uri’,  ri  are’  kub’ij  chkech  ri  winaq,  ri  chomanik  xub’an  ri  Holofernes  kuk’  ri  e’ajawab’ e xoquje’ ronojel ri xub’ij ri are’ chkixo’l ri ekinimal ri e’ajsiri’a e ronojel ri k’ax  taq  tzij  xub’ij  ri  Holofernes  pakiwi’  ri  rachoch  ri  Isra’el.  18K’atek’uri’,  ri  winaq  xexuki’k,  xkiq’ijilaj ri Dyos e sib’alaj xkik’omij chrech ri Dyos: 19«Ajawxel, Dyos rajaw ri kaj, chawila’  b’a’ ri nimal kkib’ano e chatoq’ob’isaj b’a’ kiwach ri qija’al che man k’o ta nimal kub’ano.  Pa  we  jun  q’ij  ri’,  chawila’  b’a’  ri  kiwach  ri  winaq  che  etyoxrisam  chawach  ri  at».  20K’atek’uri’, kkiku’b’isaj uk’u’x ri Aji’or e xkiya’ nimalaj taq ki’kotemal tzij chrech are’.  21E  aretaq chi’ xe’el ub’ik, ri Osi’as kuk’am ub’ik ri are’ pa ri rachoch e xuya jun nimalaj wa’im  chkech  ri  enim  taq  winaq.  Ronojel  ri  jun  aq’ab’  ri’,  xkik’omij  ri  uchuq’ab’  ri  Kidyos  ri  Isra’el.    __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI TAQ TZIJOB’ELIL– RI JUDIT

8 Ri usutixik rij B’etuli’a

71Chwe’q chi aq’anoq, ri Holofernes xtaqan chkech konojel ri achijab’ erech ch’o’j e chkech  konojel ri jetaq siwantinimit che kiya’om kiwach ruk’ ri are’, arech kkiya’ kan ri tz’um taq  ja e keb’e ub’ik puwi’ ri B’etuli’a, kkijeqeb’a’ kib’ ajsik pa  ri latz’ taq b’e k’o pa ri juyub’ e  kkichaple’j ri ch’o’j kuk’ ri e’ajisra’el.  2Chi pa we jun q’ij ri’, konojel ri achijab’ xkiwa’lisaj  ub’ik  ri  tz’um  taq  ja.  Ri  e’ajch’o’jab’  che  k’o  ri  kijastaq  e  120.000  achijab’  che  keb’inik  e  12.000 ri kikejb’em ri jetaq kej e kuk’ we winaq ri’ man e’ejalam ta ri winaq che kuk’am ri  jastaq e ri winaq che xaq chkaqan eb’enaq kuk’.  3Xkijeqeb’a’a’ kib’ pa ri jun suq’unb’al k’o  naqaj  chrech  ri  B’etuli’a  chunaqaj  ukoq  ri  jun  b’ulb’ux  e  xkijub’uj  kib’  chuwach  ri  ulew,  xkimajij ub’ik pa ri Dota’in e xe’opan pa ri B’elb’a’in, e xkimajij chi ub’ik pa ri urab’arik ri  B’etuli’a  e  ke’opan  pa  ri  Kyamon,  che  k’o  apan  chuwach  ri  Esdrelon.  4Aretaq  chi’  ri  e’ajisra’el,  ke’kilo  che  sib’alaj  ek’ya  winaq,  xeb’irb’itik  e  kkib’ij  chb’il  kib:  «¡Kamik  ri’  kkisokej  wa’  ronojel  ri  uwach  ulew!  K’atek’uri’,  man  k’o  ta  jun  nimalaj  juyub’  ri’,  on  jun  nimalaj siwan, on ri jun ko’lik juyub’, man k’o ta jun ri’ kkowinik ktak’i’ kanoq chuwach ri  ka’lal!».  5Konojel  xkik’am  ukoq  ri  kich’ich  rech  ch’o’j,  xkitzij  ri  q’aq’  ajsik  uloq  chrech  ri  jetaq keq’te’ e xek’asi’ ronojel we jun aq’ab’ ri’.  6Pa ri ukab’ q’ij, ri Holofernes xe’ucholej konojel ri achijab’  che kikejb’em ri kej arech  keb’inkatik apanoq chkiwach ri e’ajisra’el ri ek’o pa ri B’etuli’a.  7Xu’ka’yej ronojel ri jetaq  paqalik  k’o  chrech  ri  kitinimit,  xuch’ob’o’  jawi’  ek’o  wi  ronojel  ri  jetaq  b’ulb’ux  e  xub’an  rech chkech, e xe’ukoj kan enik’aj taq elaq’ab’anel chila’, e xtzalij chi ub’ik kuk’ ri achijab’  erachi’l.  8K’atek’uri’,  xeqib’  ukoq  ruk’  ri  are’  ri  winaq  che  nim  kib’antajik  chkixo’l  ri  e’uk’ojol  ri  Esa’u,  konojel  ri  ekinimal  ri  e’ajmo’ab’  e  ri  ekinimal  ri  winaq  ek’o  chuchi’  ri  polow  e  kkib’ij  chrech  ri  are’:  9«Chutatab’ej  b’a’  ri  Qajaw  jun  qatzij  e  man  k’o  ta  jun  ri’  chkech  ri  awinaq  ksoktajik.  10We  siwantinimit  kech  ri  e’ajisra’el  ri’,  man  kkikub’a’  ta  kik’u’x chrij ri jetaq k’yaqb’al kich’ich’, xuwi ne’ kikub’am kik’u’x chrij ri jetaq juyub’ jawi’  ejeqel wi. Je’ nak’ut, k’ax ri paqalem cho taq we juyub’ ri’!  11«Xa jek’uri’, ajaw, mab’an jun nimalaj ch’o’j kuk’ ri e’are’ arech man k’o ta jun chkech  ri e’awinaq kqajik. 12Chatkanaj b’a’ kanoq pa ri tz’um ja e che’ak’olo’ b’a’ konojel ri achijab’  che  e’awachi’l,  k’atek’ut,  ri  e’apataninel  je’kichapa’  b’a’  ri  jun  b’ulb’ux  che  kk’iy  uloq  pa  ikim chrech ri juyub’. 13Rumal rech che chila’ kkik’ama’ wi kijoron konojel ri winaq ek’o pa  ri B’etuli’a. Rumal ri nimalaj chaqijchi’ kkina’ na, are kb’anow ri’ che kkijach na ri tinimit  pa ri aq’ab’. Ri uj e ri siwantinimit kujpaqi’ wa’ ajsik chrech ri jetaq juyub’ che ek’o naqaj e  kqajeqeb’a’  qib’  ri’  chila’;  kujlaq’ab’anik  ri’  chila’  arech  kqilo  che  man  k’o  ta  jun  achi  kel  ub’ik pa ri tinimit.  14Ri e’are’ kekam ri’ chrech ri wi’jal, xoquje’ na k’uri’ ri ekixoqilal e ri  ekalk’uwa’l, nab’e ri’ kekamik aretaq chi’ maja’ kb’an ri ch’o’j pakiwi’, xaq etutz’tuj chi ri’  pa taq k’ayb’al chuwach ukoq ri kachoch.  15Xa jek’uri’, kab’an ri’ che kkitoj uk’axel ri k’ax  xkib’ano che man xkaj taj kepe uloq ruk’ utzil che ak’ulik».  16Utz xuta ri Holofernes we jetaq tzij ri’, xoquje’ utz xkita ri ek’amal taq b’e’ e xtaqanik  arech  jeri’  kb’anik  jacha  ri  xb’itajik.  17Xkimajij  kib’e’  jupuq  winaq  chkech  ri  e’ajmo’ab’,  ekachi’l ub’ik e 5.000 e’ajasiri’a. Xkijeqeb’a’ kib’ pa ri taq’aj e xkib’an kech chrech ri k’olb’al  jawi’ k’o wi ri ja’ e ri jetaq b’ulb’ux kech ri e’ajisra’el.  18Ri e’ajedom e ri e’ajammon ke’paqi’k e kkijeqeb’a’ kib’ pa ri juyub’ chuwach apanoq ri  Dotan  e  xe’kitaq  ub’ik  enik’aj  achijab’  pa  ri  ukaj  uxkut  ulew  e  pa  ri  relb’alq’ij,  chuwach  apanoq ri Egreb’el che k’o apan chunaqaj ri Jus, puwi’ aq’anoq ri nimaja’ k’o pa Mojmo’ur.  Ri achijab’ e’ajasiri’a xekanaj kanoq pa ri taq’aj e xkinojisaj ronojel ri ulew. Ri tz’uma taq  kachoch, jun nimalaj tz’um ja kka’yik, rumal rech che sib’ala ek’ya ri winaq.  19Ri  e’ajisra’el  sib’alaj  xkik’omij  chuwach  ri  Ajawxel  Kidyos.  Tajin  kqaj  ri  kichuq’ab’  aretaq chi’ kkilo che ri ekik’ulel xe’kisutij kij ri e’are’ e xkiq’atej ri kib’e.  20Juwinaq kajlajuj  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI TAQ TZIJOB’ELIL– RI JUDIT

9

q’ij xsutix kij kumal konojel ri e’ajasiri’a, ri achijab’, ri jetaq ch’ich’ che kuk’am ri kej e ri  achijab’ che kikejb’em ri kej. Konojel ri winaq ek’o pa ri B’etuli’a, xk’is ri kijoron pa taq ri  kiq’eb’al che kik’olom kanoq,  21pa ri k’olb’al joron xq’ob’ik ri ja’. Man k’o ta chi jun q’ij che  loq’  kkitij  ronojel  ri  ja’  rajawaxik  chkech,  rumal  rech  che  pajtalik  ri  ja’  kya  chkech.  22Ri  ak’alab’ xaq k’ax chik ek’olik, ri ixoqib’, ri alab’om e ri alitomab’ xaq ketzaq chik rumal ri  chaq’ijchi’. Xaq ketzaq chik pa taq ri k’ayb’al e pa taq ri rokb’al ri tinimit, man k’o ta chi  kichuq’ab’.  23Konojel  ri  siwantinimit,  ri  alab’om,  ri  alitomab’,  ri  ixoqib’  e  ri  ak’alab’,  xkimulij  kib’  chrij ri Osi’as e chkij ri ekinimal ri tinimit, e kkiraqaqej kichi’ e kkib’ij chkiwach konojel ri  enima’q taq winaq: 24«Chub’ana’ b’a’ ri q’atojtzij ri Dyos piwi’ ix e paqawi’ ri uj, rumal rech  che ri ix xib’an jun nimalaj k’ax chqech, rumal rech che man xixok ta il arech utzil kujkanaj  kan kuk’ ri e’ajasiri’a.  25E kamik kuk’ ri’, man k’o ta jun winaq kkowinik kuto’ qawach. Ri  Dyos  xujujach  pa  kiq’ab’  ri  e’are’  arech  kujqaj  chkiwach  ruk’  ri  chaqijchi’  e  qonojel  wa’  kujkamik.  26Che’isik’ij  b’a’  ri  e’are’  xas  chanim  ri’.  Chijacha’  b’a’  we  tinimit  chkiwach  ri  e’uwinaq  ri  Holofernes e  chkiwach konojel  ri  achijab’  erech  ch’o’j,  arech  kelaq’aj ronojel  pa we tinimit.  27Are utz wa’ uj kich’akoj ri e’are’. Uj kipatanijel wa’ kujuxik, k’atek’ut k’o  qak’aslemal ri’ e xa jek’uri’ man ke’qil ta wa’ che kekam ri eqalk’uwa’l chqawach, on che  kekam ub’ik ri eqixoqilal e ri eqalk’uwa’l chqawach.  28Nimalaj toq’ob’ kqata’ chiwech, chi  pub’i’  ri  kaj  e  ri  uwachulew  e  xoquje’  pub’i  ri  Qadyos  Kajawxel  ri  eqanan  eqatat,  che  xuk’ajisaj  qawach  rumal  che  xujmakunik  e  rumal  ri  ketzelal  ri  eqanan  eqatat,  che  chi  chib’ana’ b’a’ we kqata chiwech chi pa we jun q’ij kamik ri’».  29Ri nimalaj mulin ib’, konojel  xkimajij  nimalaj  oq’ej  e  konojel  xkik’is  kik’u’x,  k’o  xkiraqaqej  kichi’  chuwach  ri  Ajawxel  Dyos.  30Ri Osi’as kub’ij chkech: «Chk’oji’ b’a’ ichuq’ab’ ix wachalal, chqaqiq’a’ b’a’ na job’ q’ij. e  pa we job’ q’ij ri’, ri Ajawxel Qadyos kuto qawach ri’, rumal rech che ri are’ man pa junalik  ta ri’ kujuya’ kanoq.  31K’atek’ut, we kok’owik we job’ q’ij ri’ e man kujkolatajik taj, ri in are  kinb’an ri’ ri kiwaj ri ix»;  32k’atek’uri’, ke’ujach ub’ik ri siwantinimit arech ketzalij ub’ik pa  taq ri kik’olb’al. Ri achijab’ keb’e ub’ik pa taq ri tapya e pa taq ri keq’te’ k’o pa ri tinimit, e  ri kixoqilal e ri ekalk’uwa’l ke’kitaq ub’ik pa taq ri kachoch. Ri tinimit, pa jun nimalaj k’ax  k’o wi.    Ri Judit

81Pa taq we q’ij ri’, ri Judit*10 xreta’maj we jastaq tajin kk’ulmatajik ri’. Ri are’ che umi’al ri  Merari, ri uk’ojol ri Ox, uk’ojol ri Jose, uk’ojol ri Osi’el, uk’ojol ri Elki’as, uk’ojol ri Anani’as,  uk’ojol  ri  Gede’on,  uk’ojol  ri  Rafen,  uk’ojol  ri  Ajitob’,  uk’ojol  ri  Eli’as,  uk’ojol  ri  Helki’as,  uk’ojol  ri  Eli’ab’,  uk’ojol  ri  Natana’el,  uk’ojol  ri  Salami’el,  uk’ojol  ri  Sarasaday,  uk’ojol  ri  Isra’el.  2Ri rachajil che are ri Manasses, che junam kijuq’at e junam ri  kachalal kib’ pa ja  ruk’ ri are’, xkamik aretaq chi’ tajin ri makik salwa’t.  3Ri Manasses, k’o pa ri tikb’al salwa’t  aretaq chi’ tajin ke’uchajij ri winaq che tajin kkiyut’ ri joytaj salwa’t, k’atek’uri’ xub’an k’ax  ri  q’ij  chrech  are’,  e  rajawaxik  xqaj  pa  ch’at,  xkotz’i’k  e  xe’kamoq  pa  ri  utinimit  B’etuli’a.  Xmuqik ri are’ kuk’ ri e’utat pa ri jun ulew che k’o chuxo’l ri Dotan e ri B’alamon.  4Ri Judit  malka’n  ixoq  chik  chi  oxib’  junab  e  kijeb’  ik’  e  xkanaj  kan  pa  ri  rachoch.  5Puwi’  uloq  ri  rachoch xub’an jun alaj uk’olb’al rech are’. Xukoj jun koxtar, e ri ratz’yaq kukojo, ratz’yaq  melka’n ixoq che b’is k’olik;  6e kmewajik ronojel taq q’ij aretaq chi’ malka’n xkanaj kanoq,  xuwi  man  kub’an  ta  weri’  pa  taq  ri  q’ij  sab’ado,  e  aretaq  chi’  kopan  ri  sab’ado,  pa  ri  taq  nimaq’ij e pa taq ri q’ij che k’ak’ ik’, e pa taq ri q’ij che ki’kotemal k’olik ri rachoch ri Isra’el.  7K’atek’uri’, ri are’ jun je’likalaj ixoq e sib’alaj utzil kka’yik ri uwach. Ri rachajil Manasses,  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI TAQ TZIJOB’ELIL– RI JUDIT

10

xuya’ kan chrech ri are’ ri q’an pwaq e ri saq pwaq, epataninel e emokom ixoqib’, ejupuq  taq awaj e ri ulew, are rajaw xkanaj kanoq ronojel weri’  8e man k’o ta jun winaq kukoch’o  kub’ij jun k’ax tzij chrij ri are’, rumal rech che ri are’ sib’alaj una’om rib’ chuwach ri Dyos.    Ri Judit e ri ekinimal ri siwantinimit 9Ri Judit, xreta’maj ri k’ax taq tzij xkib’ij ri winaq chrech ri k’amalb’e aretaq chi’ man k’o 

ta  chi  kichuq’ab’  rumal  rech  che  man  k’o  ta  chi  ri  kijoron,  e  kewixwit  chrij  ri  kinimal  ri  tinimit. Xoquje’ xreta’maj ronojel ri jetaq tzij xub’ij ri Osi’as chkech ri e’are’ e che xujikib’a’  ri utzij chkiwach che kujach ri’ ri tinimit chkech ri e’ajasiri’a chi pa job’ q’ij.  10K’atek’uri’,  kutaq  kisik’ixik  ri  Jab’ris  e  ri  Jarmis  ri  ekinimal  ri  tinimit,  kutaq  ub’i  kisik’iik  kuk’  ri  e’umokom che etak’al puwi’ ronojel ri jastaq rech.  11Ri e’are’ xeptik pa ri rachoch ri are’ e  ri are’ kub’ij chkech: «¡Ri ix, ix kinimal ri siwantinimit pa ri B’etuli’a, chitatab’ej ri nutzij.  Qastzij ne’ che man utz taj ri tzij xib’ij ix pa we jun q’ij ri’ chkiwach konojel ri siwantinimit,  k’atek’uri’ xijikib’a’ jun tzij chixo’l ri ix e ri Dyos, e xijikib’a’ ub’ixik che kijach na k’uri’ ri  tinimit  pa  kiq’ab’  ri  eqak’ulel we  ri Ajawxel  man  ku’to’o  ta iwach  pa  taq  we  q’ij  ri’!  12¿Ix  jachin ri ix che kikoj ri Dyos pa ri k’ax pa taq we q’ij ri’ e nimalaj kikoj iwib’ ix chuwach ri  Are’ chkixo’l ri winaq? 13Kamik ri’, ri ix kich’uych’a’ ukoq ri Ajawxel ri nimalaj Kowinnel, ri  ix  che  mawi  ri’  kixkowinik  kich’ob’o’  jun  jas  uwach!  14Man  k’o  ta  jumul  ri’  kixkowinik  kinik’oj  ri  upam  ri  ranima’  jun  winaq,  xoquje’,  man  k’o  ta  jumul  ri’  kixkowin  che  rilik  ri  jetaq  chomanik  k’o  pa  ri  uno’jib’al,  ¿ja  k’u  uch’ob’ik  ri’  kib’an  ri  Dyos,  ri  are’  che  are  xb’anowik  ronojel  ri  jastaq,  jas  uch’ob’ik  ri’  kib’ano  ri  kno’jinik  ri  Are’  e  jas  uch’ob’ik  ri’  kib’ano ri k’o pa ri ranima’? ¡Mib’an weri’ ix achalaxik! chik’olo’ iwib’ che uch’uych’axik ri  uq’aq’al royowal ri Ajawxel ri Qadyos.   15We ri are’ man kraj taj kuto’ qawach pa we job’ q’ij ri’, ri are’ kkowin ri’ kuto’ qawach  pa  jun  chik  q’ij  aretaq  chi’  kraj  ri  are’,  jacha  kkowin  ri’  kuk’is  tzij  paqawi’  chkiwach  ri  eqak’ulel.  16K’atek’uri’, ri ix, mita’ nik’aj jastaq chuwach ri uchomam ri Ajawxel ri Qadyos,  rumal rech che jun winaq, man k’o ta kukoj ri Dyos pa k’ax jacha jun winaq, xoquje’ man  k’o  ta  ktaq  chrech  jacha  utaqik  jun  uk’ojol  achi.  17Are  ne  chqataqa’  chrech  che  kuto’  qawach,  aretaq  chi’  qeye’m  che  kuto’  qawach  ri’.  Ri  Are’  kuta  ri’  ri  kqak’omij  chrech  we  jeri’ kqaj chuwach.  18«Qastzij  ne’,  che  man  k’o  ta  wa’  chqaxol’  ri  uj  pa  taq  we  q’ij  kamik  ri’,  jun  chkech  eqajuq’at,  on  jun  chkech  ri  eqachalaxik,  on  jun  chkech  ri  eko’lik  on  ri  enima’q  taq  qatinimit,  che  kxuki’  chkiwach  ri  jetaq  dyos  che  uq’ab’  winaq  xb’anowik,  jeri’  jacha  xb’antajik  ojer  kanoq,  19rumal  k’uwa’  weri’,  xejachik  ri  eqanan  eqatat  chuwach  ri  ch’ich’  rech ch’o’j e chuwach ri elaq’ e xekam pa ri k’ax chkiwach ri ekik’ulel.   20K’atek’ut,  ri  uj  man  k’o  ta  chi  jun  Dyos  qeta’m  uwach,  xuwi  ri  Are’.  E  rumal  k’uwa’  weri’, ri uj kqeye’j che ri Are’ man ruk’ ta retze’alal ri’ kujuka’yej ri uj e xoquje’ ri eqija’al.  21«Rumal rech che we kujqaj pa kiq’ab’, jacha ri kichomaj ri ix, kqaj ri’ pa kiq’ab’ ronojel  ri Jude’a; e kkilaq’aj ub’i ri’ ri k’o pa ri tyoxlaj k’olb’al. E ri uj kqatoj uk’axel wa’ weri’ ruk’ ri  qakik’el rumal we jun etzalal ri’.  22Ri kikamikal ri eqachalal, ri kik’amik uloq ri winaq pa  we jun kaxlan tinimit ri’ e ri ub’anik k’ax chrech ri qechb’al, kqaj ri’ ri k’oqb’al paqawi’ ri uj  chkixo’l ri jetaq amaq’ jawi’ ri uj k’o wi che kipatanixik e chkiwach ri ek’ak’ eqajaw, uj rech  k’ax ri’ e uj rech k’ixb’al ri’,  23rumal rech che ri k’axalaj chak qapatan man jun utzil ta ri’  chqech ri uj, xane ri Ajawxel Qadyos kuk’ex ri’ pa jun k’axalaj yajanik chqech.  24Kamik, ri’  ix, ix qachalal, chqak’utu’ b’a’ chkiwach ri eqachalal, che ri kik’aslemal pa qaq’ab’ ri uj k’o  wi e pa qaq’ab’ ri uj k’o wi ri tyoxlaj k’olb’al, ri Nim Rachoch ri Dyos e ri tab’al toq’ob’.  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI TAQ TZIJOB’ELIL– RI JUDIT

11 25«Rumal 

ronojel  weri’,  rajawaxik  kqamaltyoxij  chrech  ri  Ajawxel  Qadyos,  che  kujukajmaj  rumal  ri  k’ax  jacha  xub’an  chkech  ri  eqatat.  26China’tisaj  b’a’  ri  ukajmaxik  xub’an chrech ri Ab’raham, ronojel ri jetaq k’ax xuqaxej wi ri Isa’ak, ri xuk’ulmaj ri Jakob’  pa ri Mesopotami’a che rech ri Siri’a, aretaq chi’ tajin ke’uyuq’uj ri uchij ri Lab’an, ri uxib’al  ri unan. 27Ri Are’ xe’ukoj pa ri k’ax arech kril ri kanima’, xoquje’ jeri’ qayajik kub’an ri Dyos  chqech  ri  uj,  ri  uj  che  uj  k’o  ruk’  ri  are’,  man  xa  ta  kuk’ajisaj  qawach,  xane  rumal  che  kujuyajo».  28Ri Osi’as kutzalejisaj ri tzij: «Ronojel ri xab’ij kamik ri’, ruk’ utzalaj awuxlab’l xab’ij e  man  k’o  ta  jun  winaq  kuk’ule’laj  weri’.  29Man  kamik  taj  ri’  xamajij  uk’utik  ri  ano’jinik  chqawach, xane chi ojer uloq konojel ri siwantinimit kilom chik ri ano’jinik e ri uchomanik  ri  awanima’.  30Xa  rumal  ne’  che  ri  siwantinimit  tajin  kuna’  sib’alaj  chaqijchi’,  xa  jek’uri’  xujkitiq’ij  che  ub’ixik  ri  tzij  xqab’ij  e  xqaya  qatzij  chrech  jun  jas  uwach  che  man  loq’  taj  mata kqab’ano.  31Xa jek’uri’, ri at che at jun ixoq che katch’aw ruk’ ri Dyos, chatch’aw b’a’  ruk’  ri  Ajawxel  arech  kutaq  uloq  chqech  ri  jab’  arech  kqanojisaj  ri  taq  qak’olb’al  e  xa  jek’uri’ man kujkam taj».  32«Chitatab’ej  b’a’  ri  nutzij  –kcha  ri  Judit–.  Ri  in  kinb’an  na  jun  jas  uwach  che  chi  pa  junalik  ri’  kna’tisax  ub’ixik  ri’  chkech  ri  mayilq’ijsaq.  33Chaq’ab’  kamik,  chixkanaj  b’a’  kanoq  chuchi’  ri  tinimit.  Ri  in,  kinel  ub’i  wa’  wachi’l  ub’ik  ri  numokom  ixoq,  e  maja’  na’  kopanik ri q’ij che xichomaj ujachik ri tinimit pa kiq’ab’ ri eqak’ulel, ri Ajawxel, ke’usolij na  wa’ ri Isra’el rumal ri nuq’ab’ ri in.  34Ri ix, mitzukuj uch’ob’ik ri jastaq che kinb’an na ri in.  Rumal rech che man kinb’ij ta na ri’, aretaq chi’ maja’ kinb’ano». 35Ri Osi’as e ri ek’amal taq  b’e: «¡Jat b’a’ pa utzil! kecha chrech ri are’. Are b’a’ ri Ajawxel Qadyos kukb’am ub’ik ri ab’e  arech ri eqak’ulel kkitoj uk’axel ri k’ax xkib’an chqech!».  36K’atek’uri’, xe’el ub’ik pa ri jun  k’olb’a ri’, xetzalij ub’ik pa taq ri kik’olb’al.    Ri Judit kch’aw ruk’ ri Dyos

91Ri  Judit  jupulik  kqaj  pulew,  xukoj  chaj  cho  ri  ujolom,  xuka’yisaj  uloq  ri  jun  koxtar  ukojom e chi pa ri kajb’al che kchij ri k’ok’ q’ol b’enaq’ij pa ri Nim Rachoch ri Dyos pa ri  Jerusalem, ri are’ kuk’omij chrech ri Dyos, jewa’ kub’ij ri’:  2«Ajawxel, che at Udyos ri nutat Sime’on, ri are’ che xaya’ jun ch’ich’ rech ch’o’j chrech  arech kutoj uk’axel chkech ri ekaxlan winaq che xkib’an k’ax chrech jun q’apoj ali, xkikir ri  upas e xkib’an k’ax chrech, xkich’anab’a’ ri jetaq ra’, e xkib’an k’ax chrech, e xkib’an k’ax  chrech  ri  utu’,  che  nimalaj  k’ixb’al;  rumal  rech  che  ri  at  xab’ij:  “Man  kb’an  ta  lele’”,  e  ri  e’are’ xkib’ano.  3Rumal k’uri’ xajach ri kinimal pa ri kamikal, e ri kich’at, kyaq xkanaj kanoq rumal che  keb’  kipalaj,  kyaq  xkanaj  kanoq  chrech  ri  kik’el  rumal  che  keb’  kipalaj.  Ri  at,  junam  xak’ajisaj kiwach ri epataninel e ri winaq nim kinb’antajik.  4Xe’ajach ri ekixoqil chuwach ri elaq’ e ri ekimi’al eximitalik xe’ataq pa kaxlan taq ulew  e ronojel ri jastaq kech, xaya’ ub’ik pa jachik arech kjach chkech ri eloq’alaj taq ak’ojol, ri  e’are’ che sib’alaj katkiloq’oq’ej ri at, ri e’are’ che sib’alaj xkixib’ij kib’ che xtz’ilob’isaxik ri  kikik’el e xatkisik’ij arech ke’ato’o.  ¡Nudyos, Nudyos!, chatatab’ej b’a’ ri meb’a’ malka’n ixoq ri’,  5ri at, che at xatb’anowik ri  ojer taq jastaq, xoquje’ at ri katb’anowik ri jastaq ukamik ri’ e ri jastaq che petinaq chwe’  kab’ij.   Ri  at,  che  achomam  ri  jastaq  ukamik  ri’  e  ri  jastaq  petinaq  uloq  chwe’q  kab’ij,  e  xuwi  kb’antajik, ri kachomaj at kb’antajik.   __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI TAQ TZIJOB’ELIL– RI JUDIT

12 6Ri  jetaq  achomanik  kuq’alajisaj  rib’  e  kkib’ij  chawech:  “¡uj k’olik  ri’!”  Rumal  rech  che 

ronojel ri jetaq ab’e suk’ ub’anom, e ri q’atb’altzij kab’ano, chi achomam uloq ri’.  7Chawila’  b’a’  ri  e’ajasiri’a  che  kimulib’  ri  kichuq’ab’  xas  kuk’  ri  ekajch’o’jab’,  nimal  kkina’ kuk’ ri kikej e kuk’ ri kikejb’em ri kej, nimal kkib’ano kuk’ ri achijab’ keb’in chkaqan.  Kkikub’am kik’u’x ruk’ ri k’yaqb’al ch’ich’ e ruk’ ri to’b’al kech, ruk’ ri kich’ab’ e ri ruk’ ri  jetaq ab’aj; e man kik’amom ta uq’ab’ che at ri at Ajawxel che kutukij ub’ik ri jetaq ch’o’j.  8Ri ab’i’ are ri ¡Ajawxel! chaqasaj ri kichuq’ab’ ruk’ ri achuq’ab’, chak’isa’ ri kikowinem pa  ri aq’ab’.  Rumal  rech  che  kichomam  kib’an  k’ax  chrech  ri  tyoxlaj  taq  ak’olb’al,  kkichomam  kkitz’ilob’isaj  ri  tz’um  ja  jawi’  k’o  wi  ri  Uq’ijil  ri  Ab’i’  xoquje’  kichomam  kkiqasaj  ruk’  chuq’ab’ ri ruk’a’ wakax k’o cho ri tab’al toq’ob’.  9Chawila’ b’a’ ri kinimal kkib’ano, chak’yaqa’ uloq ri uq’aq’al  awoyowal cho ri kijolom,  chaya’ chrech ri nuq’ab’ ri in, che in malka’n ixoq nuchuq’ab’ chrech ri nuchomam.  10Ruk’  ri  k’amb’a’l  rech  ri  nuchi’,  chasoko’  b’a’  ri  pataninel  e  ri  winaq  nim  ub’antajik.  Chak’isa’ tzij puwi’ ri nimal kkina’o chi rumal uq’ab’ jun ixoq.  11Ri achuq’ab’ man are ta ri k’ya ejalib’al, e ri akowinem man k’o ta k’uk’ ri winaq che  man  k’o  ta  kkixib’ij  kib’,  xane  at  ri  at  Kidyos  ri  winaq  che  kiwonob’a’m  kib’,  at  ri  at  kichuq’ab’ ri exaq’alik pulew, at ri saqalaj tzij chkech ri tuqa’r ek’olik, at ri at kipanib’al ri  man k’o ta kch’aw chkij at ri at kolonel chkech ri man k’o ta chi keye’b’al.  12¡Je’  nak’ut,  je’  nak’ut,  Udyos  ri  nutat,  Udyos  ri  rechb’al  ri  Isra’el,  rajaw  ri  kaj  e  ri  uwachulew,  at  xatb’anow  ri  ja’,  at  ajawinel  chrech  ronojel  ri  k’o  cho  ri  uwachulew,  ¡Chatatab’ej b’a ri nuch’awem!  13Chaya’  b’a’  chwech  jun  utzalal  tzij  che  kisokik  e  che  kikamisaxik  ri  jachintaq  kichomam we k’axalaj taq chomanik ri’ puwi’ ri chapb’al aq’ab’ puwi’ ri tyoxlaj awachoch e  puwi’ ri juyub’ Si’on e puwi’ ri kachoch ri e’awalk’uwa’l.  14Chak’utu’ b’a’ chkiwach konojel amaq’ e chkiwach konojel juq’at che at ri at Ajawxel,  Dyos rajaw ronojel kowinem e ronojel chuq’ab’, e che man k’o ta chi jun to’l rech ri Isra’el,  xuwi ri at». 

Ri Judit kopanik ruk’ ri Holofernes

101Jewa’  uk’omixik  kub’an  ri  Judit  chuwach  ri  Udyos  ri  Isra’el.  Aretaq  chi’  xuk’is  ri  uch’ab’al,  2kwa’lajik pulew, kusik’ij ri umokom ixoq, kqaj uloq pa ri ja jawi’ kuq’axej wi ri  jetaq  sab’ado  on  ri  jetaq  nimaq’ij.  3Xresaj  kanoq  ri  jun  koxtar  ukojom  e  xresaj  ri  jetaq  ratz’yaq che rech ixoq k’ax k’olik rumal che malk’an, katinik, kukoj k’ok’alaj taq kunab’al,  kuxay  ri  uwi’,  kukoj  jun  uxaq’a’p  e  xukoj  ri  ratz’yaq  che  kukojo  aretaq  chi’  ki’kotemal  k’olik, aretaq chi’ k’aslik ri rachajil Manasses. 4Kukoj ri uxajab’, kukoj ri taq uchachal, ri taq  uwi’uq’ab’, ri retz’ab’alil uq’a’b, ri jetaq uwi’uxikin, xukoj ronojel ri je’likalaj taq uwiqib’al  k’olik, sib’alaj je’lik xub’an chrech rib’, are kraj che kk’ab’a’ kichi’ chrech konojel ri achijab’  che kkil ri are’.  5K’atek’uri’, xuya’ apan chrech ri umokom ixoq jun tz’um k’olb’al amaja’ e  jun lme’t ase’ite, kunojisaj jun koxtar ruk’ uk’aj salwa’t, ruk’ je’likalaj taq kaxlanwa b’anom  ruk’  chaq’ij  uva  e  ch’ajch’oj  taq  kaxlanwa,  xuximo  e  ronojel  kujach  apan  chrech  ri  umokom.  6K’atek’uri’, xkisuk’ ub’ik pa ri relb’al ri B’etuli’a. Chila’ kkiriq ri Osi’as, e ri ekeb’  kinimal ri siwantinimit ri Jarb’is e ri Jarmis.  7Aretaq chi’ kkil ri Judit che k’ak’ chi ri upalaj  ub’anom  e  uk’exom  chi  ri  ratz’yaq,  sachib’al  k’u’x  xekanajik  chuwach  ri  are’,  e  kkib’ij  chrech ri are’:  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI TAQ TZIJOB’ELIL– RI JUDIT

13 8«¡Utz  b’a  chatrila’  ri  Kidyos  ri  eqanan  eqatat!  Chub’ana’  b’a’ 

ri  utzil  chawech  e  qas  chb’antajoq b’a’ rumal ri are’ ri jetaq achomam, rech kk’oji’ kiq’ijil ri eralk’uwa’l ri Isra’el e  arech k’k’oji’ nimalaj uq’ijil ri Jerusalem!»  9Ri  Judit  kuq’ijlaj  ri  Dyos  e  kub’ij  chkech:  «Chixtaqanoq  arech  kjaq  ri  uchi’  ri  tinimit  chwech, arech kinb’e che ub’anik ronojel ri jetaq rayib’al che xib’ij chwech kamirk ri’». Ri  e’are’ xetaqan chkech ri alab’om arech kkijaq ri uchi’ja chrech jeri’ jach ri xuta ri are’.  10Ri  e’are’  xenimanik  e  ri  Judit  xel  ub’ik  ruk’  ri  umokom  e  ri  achijab’  che  ek’o  pa  ri  tinimit,  xkika’yej apanoq ri are’ chi k’ate’ xxuli’ ub’ik pa ri taq’aj e chi aretaq chi’ man loq’ ta chik  xkilo.   11Rumal rech che ri e’are’ suk’ keb’e pa ri taq’aj, chi k’ate’ na xe’el uloq che uk’ulik jupuq  chkech ri e’ajasiri’a, 12kkichap ri are’ e kkita’ chrech: «¿At jachinoq? ¿Jawi’ katpe wi? ¿Jawi’  katb’e wi?» –«ri in, kcha chkech, in kimi’al ri e’ajheb’re’o e tajin kinanimaj chkiwach, rumal  rech che man naj ta chik keqaj pa ri iq’ab’.  13Ri n xinpetik che rilik ri Holofernes, ri kinimal  ri achijab’ erech ch’o’j, arech kilinb’ij chrech nik’aj saqalaj taq tzij. Kink’ut na chuwach jun  b’e arech kb’e ub’ik chila’ e kub’an rech chrech ronojel ri juyub’ e xa jek’uri’ man k’o ta jun  achi ri ksachik e man k’o ta jun ri’ kqajik».  14Aretaq chi’ kkita’ ri achijab’ ri utzij e aretaq  chi’ kkilo che je’likalaj kka’yik, kkib’ij chrech:  15«¡Ri at xakol ri ak’aslemal, rumal rech che  xatxuli’  uloq  che  rilik  ri  qajaw!  ¡Chasuk’u’  b’a’  ub’ik  pa  ri  tz’um  rachoch  ri  are’,  jujun  chkech ri eqachi’l uj keb’e ub’i’ la awuk’ arech kajacha’ awib’ pa ri uq’ab’ ri are’.  16Aretaq  chi’, at k’o chi chuwach, maxib’ij awib’ chrech. Chab’ij chrech ri xab’ij uj chqech chanim ri’,  e utz winaq ri’ kub’an awuk’».  17K’atek’uri’, xe’kitaq ub’i ku’k ri e’are’ e’ok’al achijab’ arech  keb’e ub’ik kuk’ e xe’kik’am ub’ik chi pa ri tz’um rachoch ri Holofernes.  18Xtataj utzijol pa ronojel ri tz’um taq ja che xopanik ri are’, xkimulij kib’ chrij e nimalaj  winik  kkib’an  pa  ri  jun  k’olb’al  ri’,  aretaq  chi’  ri  are’  tajin  kereye’j  ri  Olofernes  kel  uloq,  rumal  rech che  xe’yo’q ub’ixik  chrech che  xopanik  ri  are’.  19Sib’alaj  xkilab’ajij  ri  uje’lal,  e  rumal  ri  are’  xoquje’  xekilab’ajij  ri  e’ajisra’el  e  kkib’ij  chb’il  kib’:  «¿Jachin  kukoch’o’  kretzelaj uwach jun tinimit che ek’o je’likalaj taq ixoqib’ jacha we are’ ri’? ¡Man utz ta ri’  we kk’asib’ax kanoq jun chkech we winaq ri! Rumal rech che ri jachintaq kekanaj kanoq  kekowin ri’ ke’kisub’ ronojel ri uwachulew!»  20Ri achijab’ echajil rech ri Holofernes e konojel ri epataninel rech, xe’el uloq e xkik’am  ub’ik ri Judit pa ri tz’um ja.  21Ri Holofernes tajin kuxlanik cho ri uch’at, ch’uqtal uwi’ ruk’  jun kyaq tuntuj e q’an pwaq payu’, wiqom ruk’ ab’aj esmeraldas e jelikalaj taq ab’aj chik.  22Xeb’e’ che ub’ixik chrech e ri are’ kel uloq cho ri rokb’al ri tz’um ja, enab’e uloq chuwach  enik’aj  winaq  che  kuk’am  saq  taq  pwaq  chajb’al.  23Aretaq  chi’  ri  Judit  xopan  chuwach  ri  Holofenes  e  chkiwach  ri  ekinimal  winaq,  konojel  kkilab’ajij  ri  uje’lal.  Ri  are’  jupalik  kqaj  chuwach ri are’. K’atek’ut, ri epataninel xkiyak ri are’.    Ri Judit e ri Holofernes

111Ri Holofernes kub’ij chrech «Chkub’a’ ak’u’x ixoq. Maxib’ij b’a’ awib’. Rumal rch che ri  in,  man  k’o  ta  kinb’an  chrech  jun  winaq  che  kraj  kupatanij  ri  Nab’ukdonosor,  rajawinel  ronojel uwachulew.  2Xoquje’, ri siwan atinimit ri ek’o pa ri juyub’, weta mata kketz’ab’ej  nuwach, ri in man kinyak ta ri’ ri k’yaqb’al ch’ich’ pakiwi’ ri e’are’. K’atek’ut, xas e’are ri  e’are’ xkaj weri’.  3Chab’ij b’a’ chwech, ¿jasche tajin katanimajik chkiwach ri e’are’ e xatpe  uloq quk’ uj? ¡Rumal rech che xatpe uloq waral, ri at xakol ri ak’aslemal. ¡Chakub’a’ ak’u’x!  K’o  ak’aslemal  wa’  we  jun  aq’ab’  ri’  e  ri  nik’aj  taq  aq’ab’  chik!  4Man  k’o  ta  jun  winaq  ri’  kub’an k’ax chawech, ¡jat ub’ik! K’atek’ut, utz’ na k’uri’ kb’an chawech, jacha kab’an chkech  ri e’upataninel ri wajawaxel, ajawinel Nab’ukodonosor».  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI TAQ TZIJOB’ELIL– RI JUDIT

14 5K’atek’uri’  ri  Judit  kub’ij:  «Chak’ama’  b’a’  ri  uzij  ri  apataninel  e  chaya’  b’a’  alaj  arech 

kch’aw ri amokom, kuya ub’ixik jun tzij chawech. We jun chaq’ab’ kamik ri’, man k’o ta jun  tzij che man tzij taj kinb’ij chuwach ri Wajaw.  6We kterne’b’ej ri utzij ri amokom, ri Dyos  chi k’o ri’ awuk’ chi pa ri uk’isb’alil e ri wajaw man kqaj ta ri’ pa taq ri uchomam.  7Chk’asi’  b’a’  ri  Nabukodonosor,  rajawinel  ronojel  ri  uwachulew,  chk’asi’  b’a’  ri  ukowinem  che  xutaq uloq chawech arech kakojo’ pa ri suk’ b’e ronojel winaq che k’aslik. Rumal rech che  maltyox chawech ri at, man xuwi taj kkiptanij ri achijab’, xane xoquje’ kkipatanij ri chikop  ek’o cho ri uwachulew; ri ejupuq nimalaj taq awaj, ri chikop e’ajuwokaj, ri e’are’ ek’aslik  rech utoq’ob’isaxik uwach ri Nab’ukodonosor e ronojel ri e’ajupaja rachoch!  8«Ri  uj  qatom  utzijol  ri  katno’jinik  e  ri  unik’oxik  kub’an  ri  awuxlab’al.  E  ktzijoxik  pa  ronojel we qulew che at ri at utzalaj ajawinel pa ronojel we ajawib’al, che at ri jun winaq  che nimalaj katkowinik katpixb’anik e at ri sib’alaj katkowinik che ub’anik ri ch’o’j.  9Ri uj  xqeta’maj ri tzij xub’ij ri Aji’or chkixo’kl ri e’ajawab’, rumal rech che ri e’ajb’etuli’a xkikuy  chi  na  e  xkik’asb’a’  kanoq  e  ri  are’  xutzijoj  chkech  ronojel  ri  xutzijoj  waral.  10Chuwach  weri’,  utzalaj  ajaw  e  ajawxel,  nim  chawila’  wi  ri  jetaq  utzij;  qas  chak’olo’  b’a’  pa  ri  achomanik, rumal rech che qastzij ri utzij. Tzij na k’ut che ri qija’al man k’o ta k’ax kuriqo,  xoquje’ ri ch’ich’ rech ch’o’j man kkowin ta pakiwi’ ri eralk’uwa’l we man k’o ta kemakunik  chuwach  ri  Kidyos.  11K’atek’ut,  kamik  ri’,  arech  ri  wajaw  man  xxutux  ta  kanoq  kuna’o,  kopan ri’ ri kamikal pakiwi’. Xeqaj pa jun kimak, e are wa’ ri kb’anowik che ri Kidyos xpe  nimalaj uq’aq’al royowal, e jewa’ ronojel mul che aretaq chi’ kkib’an ri man k’o ta ucholajil.  12Chi rumal che tajin kk’is ri kiwa e ri kijoron, xkichomaj che ke’ok ri’ che utijik ri jupuq  taq awaj e ronojel ri jastaq che man ya’tal ta chkech kkitijo, rumal che jeri’ kub’ij ri Upixab’  ri Dyos.  13Xoquje’ xkichomaj kkitijo ri nab’e uwach triko, ri ulajuj uch’aqapil ri amaja’ e ri  ase’ite –we tyoxlaj taq jastaq ri’ k’olom, kech ri chuchqajawib’, ri e’are’ che ek’o chuwach  ri Dyos pa ri Jerusalem, k’atek’uri’, man loq’ taj che jun winaq che xaq winaq kuchap ukoq  weri’–.  14K’atek’uri’, xe’kitaq ub’ik etaqo’ntzij pa ri Jerusalem, jawi’ xoquje’ jewa’ kkib’ano  konojel ri winaq, arech ri ajawab’ kkiya alaj chkech kkib’ano weri’.  15E aretaq chi’ kya’taj  chkech e aretaq chi’ kb’antaj kumal weri’, chi aretaq chi’ ri’ kejachatajik pa ri aq’ab’.  16«Aretaq  chi’  ri  in,  che  in  amokom  ixoq,  xinweta’maj  ronojel  weri’,  xinanimaj  uloq  chila’.  Ri  Nudyos,  xinutaq  uloq,  arech  kinb’an  in  awuk’  nik’aj  jastaq  che  konojel  ri  uwachulew sachib’al k’u’x ri’ kekanaj kanoq aretaq chi’ kketa’maj weri’.  17Rumal rech che  ri  amokom  ri’,  jun  ixoq  che  chi  paq’ij  e  chi  chaq’ab’  kupatanij  ri  Udyos,  rajaw  kaj  uwachulew. K’atek’uri’, ri in kwaj kinkanaj kan awuk’ ri at wajaw. Ri in, che in amokom,  kinel ub’i wa’ chaq’ab’ pa ri siwan arech kinb’ana’ ri nuch’ab’al ruk’ ri Dyos, e ri Are’ kuya  ub’ixik ri’ chwech aretaq chi’ xeqajtajik pa ri kimak.  18K’atek’uri’, ri in kintzalij na uloq ri’  che ub’ixik chawech arech katel ub’ik kuk’ konojel ri achijab’ erech ch’o’j e man k’o ta jun  ri’ chkech kkowinik kub’an ri ch’o’j awuk’.  19Ri in kink’am ub’i ab’e ri’ pa ronojel ri Jude’a  chi k’ate’ na katopan chuwach ri Jerusalem. E kinb’an ri’ arech k’att’uyi’ ri at pa ri uk’u’x ri  tinimit. K’atek’uri’, ri at ke’ak’am ub’i ri’ ri e’are’ ejacha  jupuq chij che man k’o ta yuq’ul  kech e man k’o ta jun tz’i’ ri’ kti’on chawech. Ri xinna’o ronojel weri’; xya ub’ixik chwech e  xintaq uloq arech ku’linb’ij weri’ chawech».  20Ri  Holofernes  e  konojel  ri  erajpataninel,  utz  xkito  ronojel  ri  utzij  we  ixoq  ri’;  sachib’alk’u’x xekanajik chuwach ri kno’jinik ri are’, e xkiraqaqej kichi’ e kkib’ij:  21«¡Chi pa  ri  jun  uxkut  ri  uwachulew  e  pa  ri  jun  chik,  man  k’o  ta  jun  ixoq  jewa’  jacha  ri  are’,  che  sib’alaj  je’lik  kka’yik  e  che  sib’alaj  kno’jinik  pa  ri  utzij!».  22Ri  Holofernes  kub’ij  chrech  ri  are’: «¡Utz xub’an ri Dyos che at nab’e, xatutaq uloq chkiwach  ri siwan atinimit, arech pa  qaq’ab’  kk’oji’  wi  ri  kowinem,  k’atek’uri’,  pa  ri  kiq’ab’  ri  xketzelaj  uwach  ri  wajaw,  are  kk’oji’ ri’ ri k’ax.  23E ri at, at jun je’likalaj ixoq e sib’alaj katno’jinik pa ri atzij. We kab’ano  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI TAQ TZIJOB’ELIL– RI JUDIT

15

jacha ri xab’ij, ri Adyos kux nan ri’ Nudyos in, katjeqi’ na ri’ pa ri nim rachoch ri ajawinel  Nab’ukodonosor e ri ab’i’ nimalaj utzijoxik ri’ pa ronojel ri uwachulew!».  121K’atek’uri’, xtaqanik arech kokisax ub’ik jawi’ k’o wi ri saq pwaq taq ulaq, e xtaqanik  arech  kya  ri  uwa  ri  are’  che  uwa  ri  Holofernes,  xoquje’  arech  kya  ri  ramaja’  chrech.  2K’atek’ut, ri Judit kub’ij: «Man loq’ taj kintij weri’, kinxib’ij wib’, rumal rech che kinmakun  wa’  we  xintijo.  Utz  ri’  are  kya  chwech  ri  jastaq  che  nuk’amom  uloq  ri  in.  3Ri  Holofernes  kub’ij chrech: Aretaq chi’ kk’is ri awa’, ¿jawi’k’uri’ kqak’ama wi nik’aj taq awa chik?, rumal  rech che man k’o ta chi jun awinaq at, chqaxo’l ri uj».  4Ri Judit xub’ij: «¡Rumal ri ak’aslemal  wajaw!  Ri  in  che  in  jun  amokom  ixoq,  maja’  na  ri’  kink’is  ronojel  ri  nuwa  aretaq  chi’  ri  Ajawxel  kub’an  ri’  ri  uchomanik  wumal  ri  in!».  5Ri  erajpataninel  ri  Holofernes  kkik’am  ub’ik ri are’ pa ri tz’um ja, e ri are’ chila’ xwar wi chi k’ate’ na xopan panik’aj aq’ab’. Aretaq  chi’  kmajtajik  ksaqarik  uwach  ulew,  xwa’lij  ub’ik.  6Xutaq  ub’ixik  chrech  ri  Holofernes  weri’:  «Chtaqan  b’a’  ri  wajaw  arech  kya  alaj  chrech  ri  amokom  ixoq  che  kel  ub’ik  che  ub’anik  ri  uch’ab’al  ruk’  ri  Dyos»,  7k’atek’uri’,  ri  Holofernes  xtaqanik  chkech  ri  echajinel  che  man  kkiq’il  taj  arech  kel  ub’ik  ri  are’.  Ri  Judit,  xkanaj  oxib’  q’ij  pa  ri  tz’um  taq  ja.  Chaq’ab’ kel ub’ik e kb’e pa ri siwan rech ri B’etuli’a e kch’ajanik pa ri b’ulb’ux ja’ jawi’ ek’o  wi ri echajinel.  8Aretaq chi’ ktzalij uloq kch’aw ruk’ ri ajawxel Udyos ri Isra’el che kuk’am  ub’e arech kuwa’lisaj ri kiq’ij ri eralk’uwa’l ri siwan utinimit.  9E aretaq chi’ ch’ajch’oj chik,  kok  ub’ik  e  kkanaj  kanoq  pa  ri  tz’um  rachoch  chi  k’ate’  na  kk’am  ub’ik  ri  uwa  rech  b’enaq’ij. 

Ri Judit xk’oji’ pa ri nimalaj ula’nik xub’an ri Holofernes 10Pa  ri  ukaj  q’ij,  ri  Holofernes  xub’an  jun  nimalaj  ula’nik  e  xuwi  xe’usik’ij  ri  ekinimal 

e’uwinaq, man k’o ta jun chkech ri e’ajpataninel xe’usik’ij.  11Kub’ij chrech ri B’ago’as, ri jun  mencho’r achi che chajinel chrech ri jastaq rech: «¡Jat che ukojik uku’x le jun ixoq le che  kimi’al ri e’ajheb’re’os che k’o awuk’, arech kpe quk’ pa ri ula’nik.  12Jun nimalaj k’ixb’al ri’  chqech we ri uj kqaya’ alaj che xaq kb’e chi ub’ik le jun ixoq  le’ e we man k’o ta xqab’an  ruk’ ri are’. We ri uj man kujkowin ta che usik’ixik, ktze’x qawach wa’».  13Ri B’ago’as kel  ub’ik jawi’ k’o wi ri Holofernes e kok ub’ik jawi’ k’o wi ri Judit e kub’ij: «We je’likalaj ixoq  ri’, chraj b’a’ kpetik chanim ri’ chuwach ri wajaw, arech kya nimalaj uq’ij chuwach ri are’ e  ku’qumuj  ruk’  ki’kotemal  ri  amaja’  quk’  ri  uj,  e  pa  we  jun  q’ij  ri’,  chub’ana’  b’a’  che  jun  chkixo’l  ri  ekimi’al  ri  e’ajasiri’a  che  ejeqel  pa  ri  nim  rachoch  ri  Nab’ukodonosor».  14«¿In  jachin  in,  kcha  ri  Judit,  che  kink’ule’laj  uwach  ri  utzij  ri  wajaw?  Chi  aninaq  wa’  kinb’ano  ronojel ri utz chuwach ri are’ e weri’ jun nimalaj ki’kotemal wa’ chwech ri in aretaq chi’ in  k’as na choq’ijsaq».  15K’atek’uri’,  xwa’lij  ub’ik,  xu’kojo’  ri  jelikalaj  taq  ratz’yaq  e  ronojel  ri  ujastaq  che  wiqib’al  rech  jun  ixoq.  Ri  umokom,  xnab’ejik  ub’ik  che  ulik’ik  cho  ri  ulew  chuwach  ri  Holofernes,  ri  je’likalaj  taq  tz’um  che  xuya  ub’ik  ri  B’ago’as  chrech  ri  Judit  arech  kukoj  ronojel q’ij, e xa jek’uri’ loq’ kkotz’i’ chuwach weri’ arechi’ kutij ri uwa. 16Ri Judit xok ub’ik  e  xq’oyi’  ukoq.  Ri  ranima’  ri  Holofernes  xt’iklajik  e  xaq  ksach  chi  uk’u’x  ri  ruxlab’al.  E  xuna’o che sib’alaj kurayij kuriq rib’ ruk’ ri are’, rumal rech che xas pa ri jun q’ij che xril  uwach, xreye’j che kopan na ri jun uchanim che kuch’ak na ri are’. 17Ri are’ kub’ij chrech ri  Judit:  «¡Chatija’  ri  amaja’  e  chatki’kot  b’a  quk’  ri  uj!».  –18«¡Ri  in,  kinqumuj  wa’  ri  amaja’,  ajawxel, rumal rech, chi pa ri jun q’ij che xinlaxik, ri in man k’o ta jumul nimalaj xinwil ri  nuk’aslemal jacha we jun q’ij ukamik ri’!».  19E xutijo e xuqumuj chuwach ri are’ ri jastaq  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI TAQ TZIJOB’ELIL– RI JUDIT

16

che xusuk’maj ri umokom chrech ri are’.  20Ri Holofernes, che b’enaq uk’u’x ruk’ rumal ri  ujelal, xutijej sib’alaj amaja’ che man k’o ta jumul jeri’ ub’anom pa ri uk’aslemal.  131Aretaq  chi’  b’enaq  chi  aq’ab’,  ri  ekinimal  uwinaq,  aninaq  xe’el  ub’ik.  Ri  B’ago’as  xutz’apij ri tz’um ja chrij uloq, aretaq chi’ xe’esatajik ub’i rumal konojel ri winaq che ek’o  na kanoq ruk’ ri are’. Konojel keb’ekotz’oloq, rumal rech che sib’alaj ekosinaq che utijik ri  amaja’,  2e kkiya’ kan ri Judit utukel ruk’ ri Holofernes che man kuq’i taq chik ponol cho ri  uch’at, e q’ab’arel rumal ri amaja’.  3Ri Judit, xutaq ri umokom che man kok ta ub’ik pa ri  warib’al,  e  kre’yej  che  ri  are’  kel  na  uloq  jacha  ub’anom  pa  taq  ri  q’ij  kanoq.  Ri  are’,  xuchomaj  che  kel  na  uloq  ri’  che  ub’anik  ri  uch’ab’al  ruk’  ri  Dyos  e  xoquje’  jeri’  xub’ij  chrech ri B’ago’as.  4Konojel  e’elenaq  chi  ub’ik  ruk’  ri  Holofernes;  man  k’o  ta  chi  jun  xkanaj  kanoq  pa  ri  warb’al, ko’lik on nim winaq ne’. Ri Judit tak’al chunaqaj ri ch’at kub’ij pa ri ranima’:  «¡Ayum Ajawxel, Dyos rech ronojel chuq’ab’!, pa we uchanim ri’, qas utz b’a’ chab’ana’  chrech ri uchak ri nuq’ab’ arech nimalaj uq’ijil ri Jerusalem.  5Are wa’ we uchanim ri’ che rajawaxik kakol ri awechb’al e arech kinb’ano ri xinchomaj  arech xaq eponolik chik kekanaj kanoq ri eqak’ulel che xewa’laj uloq chqij».  6K’atek’uri’, kqib’ ukoq ajsik chrech ri uch’at jawi’ k’o wi ri ujolom ri Holofernes e xukir  ri  uch’ich’  rech  ch’o’j,  7xqib’  ukoq  ruk’  ri  ch’at  e  xumat’ej  ukoq  ri  uwi’  ri  achi  e  kub’ij:  «¡Chaya’  b’a’  nuchuq’ab’  we  uchanim  ri’,  Ajawxel,  Udyos  ri  Isra’el!».  8ruk’  ronojel  uchuq’ab’, kamul xuya chrech chuqul e xuket ub’ik ri ujolom.  9K’atek’uri’, xub’alkatij ub’ik  ri ub’aqil cho ri ch’at e kuk’am ub’ik ri jetaq payu’ k’o cho taq ri uche’ ri ch’at’; aninaq kel  uloq  e  kuya’  ri  ujolom  ri  Holofernes  chrech  ri  umokom  ixoq,  10e  ri  are’  xunim  pa  ri  jun  koxtar jawi’ uk’olom ri wa; k’atek’uri’, ekeb’ ke’el ub’ik pa ri tz’um taq ja jacha kib’anom pa  ri taq q’ij kanoq, aretaq chi’ keb’e che ub’anik ri ch’awem ruk’ ri Dyos. Aretaq chi’ e’elanaq  chi  uloq  pa  ri  tz’um  taq  ja,  xkisututej  ri  siwan,  kepaqi’  cho  ri  juyub’  rech  B’etuli’a  e  ke’opanik chuchi’ ri tinimit.    Ri Judit kuk’am ub’ik pa ri B’etuli’a ri ujolom ri Holofernes  11Ri Judit, naj na k’o wi, k’atek’uri’, kuraqaqej uloq uchi’ chkech ri achijab’ che kichajim 

ri uchi’ tinimit: «¡Chijaqa’, chijaqa’ ri uchi’ ri tinimit! Rumal rech che ri Ajawxel Qadyos, k’o  quk’  arech  kub’an  na  nimalaj  taq  jastaq  pa  ri  Isra’el  e  arech  kuk’ut  ri  uchuq’ab’  che  kik’ule’laxik  ri  eqak’ulel  jacha  xub’an  pa  we  jun  q’ij  ri’!».  12Ri  achijab’  ek’o  pa  ri  tinimit,  aretaq  chi’  xkita’  ri  uch’ab’al,  chi  aninaq  xeqaj  uloq  cho  ri  uchi’  ri  tinimit  e  xe’kisik’ij  ri  enim taq winaq.  13Konojel ri enim taq winaq, xkitij anim, rumal rech che man xkeye’j taj  che ri are’ ktzale’ij na uloq. Ri winaq xkijaq ri uchi’ ri tinimit e xe’kik’ulu ri ekeb’ ixoqib’,  kkib’an jun nimalaj q’aq’ arech loq’ kilitajik ri jastaq e xe’kisutij kij ri e’are’ chi ekeb’.  14Ri  Judit, ruk’ kowlaj uch’ab’al kub’ij chkech: «Nim chiwila’ wi ri Dyos! ¡Nim chiwila’ wi ri are’  che xuto’ uwach ri rachoch ri Isra’el, xane pa we jun chaq’ab’ kamik ri’, rumal ri nuq’ab’ in  xub’an k’ax chkech ri eqak’ulel». 15Ka’tek’uri’, kresaj ri jun jolomaj pa ri jun koxtar e kuk’ut  chkiwach ri e’are’: «Are wa’ ri ujolom ri Holofernes, ri kinimal ri achijab’ che e’rajch’ojab’  ri Asiri’a, are wa’ ri payu’ kuch’uqb’ej rib’ aretaq chi’ kq’ab’arik! ¡Ri Ajawxel xukamisaj ri  are’ rumal ri uq’ab’ jun ixoq! 16¡K’aslik ri Ajawxel che xinuto’ pa ri nuchak xinb’ano! Ri achi  xqaj rumal ri nuje’lal, e ruk’ weri’ xuk’isa’ uwach ri uk’aslemal. E man k’o ta mak xub’an  wuk’ ri in che kresaj nuk’ixb’al e che kutz’ilob’isaj ri nub’antajik». 17Konojel ri siwantinimit  nimalaj  sachib’alk’u’x  xekanajik;  e  xexuki’k  che  uq’ijlaxik  ri  Dyos  e  junam  ruk’  kowlaj  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI TAQ TZIJOB’ELIL– RI JUDIT

17

kich’ab’al kkib’ij: «At tewchi’talik ri at che at Qadyos, ri at che pa we jun q’ij ri’ xak’is tzij  pakiwi’ ri ekik’ulel ri siwan atinimit!». 18Ri Osi’as, xoquje’ kub’ij chrech ri Judit:  «¡At tewchi’talik b’a’ numi’al,     rumal ri Dyos Nimalaj ub’antajik,    nimalaj at tewchi’talik chi na chkiwach     konojel ri ixoqib’ ek’o chuwachulew;    e tewchi’talik ri Dyos, ri Ajawxel,    k’iysanel ri kaj e ri uwachulew,    ri are’ che xuk’am ab’e     arech kakut ri ujolom,    ri kinimal ri eqak’ulel!  19Ri ku’lb’al ak’ux che xaq’alajinsaj,    man kchuptaj ta ri’     pa ri kanima’ ri winaq;    e pa junalik ri’ kna’tisax ri’     ri ukowinem ri Dyos.  20Chub’ana’ b’a’ ri Dyos che     chi pa junalik kq’ijilaxik ri aq’ij,    e nimalaj ach’akoj b’a’ kk’oji’k,    rumal rech che man xub’an ta keb’     ak’u’x che xakoj ri ak’aslemal     pa k’ax aretaq chi’ ri eqija’al     ewonob’am kanoq,    xaq’atej che kk’is tzij paqawi’    e suk’ ri ab’e chuwach ri Qadyos».  Konojel ri siwantinimit, kkib’ij:     «¡Amen! ¡Amen!»    Ri e’ajjudi’o keb’ech’o’jinoq kuk’ ri e’ajasiri’a pa ri tz’um taq ja

141Ri  Judit  kub’ij  chkech:  «Chitatab’ej  b’a’  ri  nutzij  ix  achalaxik.  Chik’ama’  ub’ik  we  jun  jolomaj ri’, chitzayb’a’ uloq ajsik chrech ri tapya. 2Aretaq chi’ ksaqar uwach ulew e kel uloq  ri  q’ij,  chijujunal  chik’ama’  ub’ik  ri  ich’ich’  rech  ch’o’j  e  konojel  ri  achijab’  che  kekowin  chrech ri ch’o’j ke’el ub’i ri’ pa ri tinimit. Chikojo’ jun k’amalb’e’ chiwach, e chib’ana’ che  jacha kiwaj kixxuli’ ub’ik chkij ri e’ajasiri’o pa ri taq’aj. K’atek’ut, man kixqaj ta ub’ik.  3Ri  e’ajasiri’a kkik’am ukoq ri’ ri jastaq kech, e keb’e na k’uri’ pa ri tz’um taq ja che kik’asuxik  ri ekinimal ri achijab’ erech ch’o’j. Kkitij k’uri’ anim keb’e pa ri tz’um rachoch ri Holofernes  e aretaq chi’ man kkiriq ta ri are’, sib’alaj kkixib’ij kib’ ri’ e ke’animaj ub’i ri’ chiwach. 4Ri ix  e  konojel  ri siwantinimit  ek’o  pa  ri  rulew  ri  Isra’el,  xaq ke’iwoqataj  ri  e’are’  e  ke’yayatej  chkech aretaq chi’ tajin ke’animajik.   5«K’atek’ut, chuxe’ kanoq weri’, chisik’ij b’a’ chnuwach ri in ri Aji’or ri ajammon, arech  krilo  e  kuk’am  uq’a’b,  ri  are’  che  xre‐tzelaj  uwach  ri  rachoch  ri  Isra’el,  che  xutaq  uloq  ri  are’ chqech ri uj arech chi kuriq wi ri kamikal».  6Kkik’am uloq ri Aji’or chi pa ri rachoch  uloq ri Osi’as. Aretaq chi’ kopanik e kril ri ujolom ri Holofernes che k’o puq’ab’ jun chkech  ri achijab’ k’o pa ri mulin ib’ kib’anom ri siwantinimit, xpe q’eq’um chupalaj e xtzaq pulew.  7Aretaq chi’ kkiwa’lisaj ri are’, kqaj pulew cho ri raqan ri Judit, kumej rib’ chuwach ri are’ e  kuraqaqej uchi’ kub’ij:  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI TAQ TZIJOB’ELIL– RI JUDIT

18

«¡At tewchi’talik pa ronojel   ri tz’um taq ja rech ri Juda  e at tewchi’talik chkixo’l   konojel ri jetaq amaq’,  aretaq chi’ ri e’are’ kkita’ ri ab’i’  sachib’al k’u’x ri’ kekanajik!».  8«K’atek’uri’, chanim ri’ chab’ij b’a’ chwech ri xab’ano pa taq we q’ij ri’». Ri Judit kub’ij  chrech chkixo’l konojel ri siwantinimit, ronojel ri xub’ano, chi aretaq chi ri q’ij xel ub’ik pa  ri B’etuli’a chi k’ate’ ri uchanim ri’.  9Aretaq chi’ xuk’is ri utzij, ri winaq kkiraqaqej kichi’ e  knojik ri tinimit chrech ri raqoj chi’aj ruk’ ki’kotemal.  10Ri Aji’or, aretaq chi’ kril ronojel ri  xub’an ri Udyos ri Isra’el, qastzij xkojon chrech ri are’, xraj kq’atik ri uwi’ ukowil e ri are’  chi pa junalik kxnajaj kanoq pa ri rachoch ri Isra’el.  11Aretaq chi’ ksaqar uwachulew, ri winaq ek’o pa ri B’etuli’a, kkixekab’a’ uloq ri ujolom  ri  Holofernes  puwi’  ri  tapya.  Konojel  ri  achijab’  ek’o  pa  ri  Isra’el  xkuk’aj  ri  kich’ich’  rech  ch’o’j konojel, e pa taq juq’at xe’el uloq arech kepaqi’ pa ri jun paqalikalaj juyub’.  12Aretaq  chi’ ri e’ajasiri’a kkil weri’, kkitaq ub’ixik chkech ri ekinimal e ri e’are’ xkiya ub’ixik chkech  ri jetaq eq’atb’altzij, ri ek’amal taq b’e’ e konojel ri ekinimal. 13Chi k’ate’ na xopanik ub’ixik  pa  ri  tz’um  rachoch  ri  Holofernes.  «Chak’asuj  b’a  ri  qajaw,  kecha  chrech  ri  chajinel  rachoch. Rumal rech che we e’ajpataninel ri’, xkikoch’o xeqaj uloq che ub’anik ri ch’o’j quk’  ri uj, arech kqachup kiwach konojel ri e’are’».  14Ri B’ago’as kok ub’ik. E kutowta’ ukoq ri  uq’ab’  chuwach  ri  payu’  k’o  pa  ri  tz’um  ja,  rumal  rech  che  ri  are’  kuchomaj  che  ri  Holofernes  tajin  kwar  uloq  ruk’  ri  Judit.  15Rumal  rech  che  man  k’o  ta  jun  winaq  kch’aw  uloq;  kujaqo  e  kok  ub’ik  pa  ri  warb’al  e  kuriqa’  che  ri  are’  jilin  kanoq  pa  ri  q’axib’al  jun  chik uchi’ja, qupim ri ujolom.  16Kuraqaqej uchi’, kuk’is uk’u’x e xurachq’ij ri ratz’yaq,  17kok  ub’ik pa ri tz’um ja jawi’ xk’oji’ wi ri Judit e man xuriqa’ taj ri are’. K’atek’uri’, kutij anim  kb’e  kuk’  ri  achijab’  erech  ch’o’j  e  kuraqaqej  uchi’:  18«¡Je’  nak’ut!  ri  e’ajpataninel  ixoqib’  e’itzel  taq  ixoqib’!  Jun  chi  ixoq  kiwinaq  ri  e’ajheb’re’o  xresaj  ri  uk’ixb’al  ri  rachoch  ri  Nab’ukodonosor. Ri Holofernes ponol pulew e qupim kanoq ri uqul!».  19Ruk’ we tzij ri’, ri  achijab’  che  ekinimal  ri  e’ajch’o’jab’  erech  Asiri’a,  man  kkich’ob’  ta  chik  jas  kkib’ano,  xkirachq’ij ri katz’yaq e nimalaj xkiraqaqej kichi’ e ruk’ ronojel uchuq’ab’ ri upakiqul jeri’  xkib’ano pa ri tz’um taq ja.  151Aretaq chi’ xkita weri’ ri ek’o pa ri tz’um taq ja, sachib’al k’u’x xekanajik.  2Xe’uchap ri  xib’rikil, keb’irb’itik e man k’o ta chi jun xukach’o che junam kkanaj kan ruk’ ri rachi’l: are  wa’ ri kik’isb’al. Konojel xkijub’uj kib’ e xe’animaj ub’ik, xeb’e ub’ik pa taq ri b’e, pa ri taq’aj  e pa ri juyub’.  3Xoquje’ xe’animajik ri ekanajinaq kanoq ajsik chrech ri juyub’, chunaqaj ri  B’etuli’a.  Xa  jek’uri’,  konojel  ri  achijab’  erech  ch’o’j  ek’o  pa  ri  Isra’el,  kkitij  anim  xeb’e  pakiwi’ ri e’are’.  4Ri Osi’as, ke’utaq enik’aj e’ajtaqo’ntzij pa ri B’etomesta’im,  pa ri B’eb’e,  pa  ri  Chob’e,  pa  ri  Kola,  pa  ronojel  taq  ujuyub’  ri  Isra’el,  arech  keta’maj  ronojel  weri’  e  arech konojel kkik’yaq kib’ pakiwi’ ri ekik’ulel e kkik’is tzij pakiwi’ ri e’are’.  5Aretaq chi’ ri  e’ajisra’el xketa’maj weri’, chi aninaq kkik’yaq kib’ konojel chkij ri e’ajsiri’a e xech’o’jinik  kuk’ chi k’ate’ na pa ri Job’a. Xoquje’ ri e’ajjerusalem e konojel ri ek’o pa ri juyub’ xepe uloq  kuk’  ri  e’are’,  rumal  rech  che  xoquje’  xketa’maj  ri  xk’ulmatajik  pa  ri  tz’um  taq  ja  kech  ri  ekik’ulel.  Xoquje’  ri  siwantinimit  rech  ri  Gala’ad  e  ri  Galile’a  xech’o’jinik  kuk’  ri  e’are’  e  xekoqataj chi k’ate’ xe’opan naqaj chrech ri Damasko e pa ri kulew.  6K’atek’uri’, ri enik’aj  winaq  chik  che  xekanaj  kanoq  pa  ri  B’etuli’a,  xeb’e  ub’ik  pakiwi’  ri  tz’um  taq  kachoch  ri  e’ajasiri’a, xe’elaq’an chila’ e nimalaj q’inomal xkiriqo.  7Ri e’ajisra’el, ri xetzalij uloq pa ri  k’axalaj kamisanik, xkechb’ej ri xkanaj na kanoq. Xoquje’ ri winaq che ek’o pa ri ko’lik taq  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI TAQ TZIJOB’ELIL– RI JUDIT

19

tinimit  e  ri  k’o  kachoch  kuk’  taq  ri  jetaq  awaj  pa  ri  juyub’  e  pa  ri  taq’aj,  xkiriq  nimalaj  jastaq kech, rumal rech che k’o nimalaj q’inomal che man loq’ taq kejalaxik.    Ri Maltyoxinik 8Ri nim chuchqajaw Yoyakim, konojel ri e’ajawab’ rech ri Isra’el e si siwantinimit ek’o 

pa ri Jerusalem xepe chrilik ri utzalaj taq jastaq xuya ri Ajawxel chkech ri Isra’el, xoquje’  xkila’  e  xkiya’  jun  rutzil  uwach  ri  Judit.  9Aretaq  chi’  ke’opan  pa  ri  rachoch,  konojel  kkitewchij ri are’ e junam kkib’ij:  «¡At ri at uq’ijil ri Jerusalem! ¡at ri unimal ri Isra’el! ¡At ri at nim uq’ijilal ri qija’al!  10Aretaq  chi’  xab’an  weri’  ruk’  aq’ab’,  jun  nimalaj  utzil  chrech  ri  Isra’el,  e  chuwach  ri  Dyos  nimalaj  utzil  ri  xab’ano.  Atewchi’talik  ri  at  rumal  ri  Nimalaj  Ajawxel  chub’eq’ij  chub’esaq!».  E konojel ri siwantinimit xkib’ij:  «¡Amen!».  11Ri siwantinimit xe’elaq’anik pa ri tz’um taq ja, juwinaq lajuj q’ij. Xkiya’ chrech ri Judit  ri  tz’um  rachoch  ri  Holofernes,  rachi’l  ronojel  ri  saq  pwaq  taq  ulaq,  ri  uch’at,  ri  jetaq  uq’eb’al e ronojel ri jetaq utem. Ri are’ xuk’am ub’ik e kukoj ub’i chrij ri umula, xusuk’umaj  ri jetaq uch’ich’ e kumulij ub’i ronojel chupam.  12Konojel ri ixoqib’ e’ajisra’el che xepe che  rilik  ri  are’,  kkitewchi’j  e  junam  kexojowik  jacha  pa  jun  nimaq’ij.  Ri  Judit  kuk’am  ukoq  nik’aj taq ramus e kujach chkech ri ixoqib’ che ek’o ruk’ ri are’. 13Ri are’ e ri erachi’l kkikoj  uq’ab’ taq olivo cho ri kijolom. K’atek’uri’, xuk’am ub’e ri b’ixonik e kuk’am kib’e konojel ri  siwantinimit che kexojowik. Konojel ri achijab’ e’ajisra’el kiterne’b’em ri are’ ruk’ ri jetaq  kich’ich’ rech ch’o’j e kuk’am ri wiqib’al kijolom.  14Ri Judit, k’o panik’aj chkech konojel ri  Isra’el, xuchaple’j we jun b’ix ri’ che rech maltyoxinik e konojel ri siwantinimit kkib’ij kech  ruk’ ri are’:  161«¡Nim uq’ijil chiya’   b’a ri Nudyos ruk’ ri alaj taq tum,    chib’ixoj b’a’ ri Ajawxel ruk’     ri jetaq tzojtzoj junam     ub’ixoxik chib’ana’ ri uq’ijil,    nim uq’ijil ri ub’i’ chiya’a’     e chisik’ij b’a’!  2Rumal rech che ri Ajawxel jun Dyos     che kutukij uwach ri taq ch’o’j;    ri are’ xukoj ri uk’olb’al panik’aj     chkech ri siwan utinimit,    ri are’ xinutoq’ij uloq chi     pa kiq’ab’ ri enuk’ulel.  3Ri e’ajasiri’a xeqaj uloq chi pa taq     ri juyub’ k’o pa ri urox uxkut kaj,    xepe uloq kuk’ sib’alaj ek’ya     achijab’ erech ch’o’j.    Ri ekiwinaq kiq’atem ri jetaq nimaja’,    ri jetaq kikej,     kinojisam ri jetaq juyub’.  4Are kkaj kkiporoj ri jetaq wulew,  __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI TAQ TZIJOB’ELIL– RI JUDIT

20

           

are kkaj ke’kikamisaj ri e’alab’om   e ri alitomab’ ruk’ ri ch’ich’ rech ch’o’j,  kkaj ke’kipaq’ij ri in laj taq lo’ch pulew  are kkaj ke’kijach ri ak’alab’   jacha ekich’akoj  e are kkaj ke’kilaq’aj ub’ik ri alitomab’.  5Ri Ajawxel che nimalaj ukowinem     ronojel weri’, man xuya’ ta chkech    xa rumal uq’ab’ jun ixoq.  6Ri k’amal kib’e man xqaj ta     pa kiq’ab’ ri alab’om,    xoquje’ man xkamisax ta    kumal eralk’uwa’l winaq     che kowlaj kichuq’ab’,    xoquje’ man xch’ak ta kumal     nimalaj taq kqan winaq,    are ri Judit, che umi’al ri Merari,    xch’akam puwi’ ri are’ rumal ri uje’lal.  7Xresaj kanoq ri jetaq ratz’yaq     che rech malka’n ixoq ukojom,    arech kuxik kichuq’ab’     ri emeb’a’ib’ ek’o pa ri Isra’el,    xukoj ub’ik utzalaj taq     k’ok’ kunab’al chupalaj,  8xuxim ub’ik ri uwi’ ruk’ jun xaq’ap,    xukoj jun ratz’yaq b’anom ruk’ lino arech kqaj puq’ab’ rumal ri uje’lal.  9¡Chuk’ab’a’ kan uchi’ chuwach     ri uxajab’ ukojom ri are’,    ri uje’lal xuch’ak ri ruxlab’al    e ri ch’ich’ rech ch’o’j xukut ri uqul!  10Ri e’ajpersi’a xeb’irb’itik     rumal ri uchuq’ab’    e ri e’ajmedi’a sachib’al k’u’x xekanajik    rumal ri kowlaj uchuq’ab’.   11K’atek’uri’, ri enumeb’a’ib’ in xkik’omij     e ri e’are’ kkixib’ij kib’    xkik’omij ri enutuqa’r taq winaq     e ri e’are’ xeb’irb’itik;    ri e’are’ ko xkib’an chrech ri kich’ab’al     e ri e’are’ xe’animaj ub’ik.  12¡Ekal ekolik taq alitomab’     xekamisanik ri e’are’,    ejacha ekalk’uwa’l winaq che     xkisalkapij kib’, xe’kikamisaj ri e’are’.    ¡Xekam pa ri ch’o’j che rech ri Wajawxel!  13Kwaj kinb’ixoj jun k’ak’ b’ix     chrech ri Nudyos.    ¡Ajawxel, ri at, nimalaj ab’antajik,   __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI TAQ TZIJOB’ELIL– RI JUDIT

21

       

ri at nimalaj aq’ijil,  sachib’al k’u’x ri achuq’ab’,   man k’o ta jun k’o uchuq’ab’   chawach ri at!  14¡Chatkipatanij b’a’ ri at,     konojel ri jastaq ek’o chuwachulew!    rumal rech che, xatch’aw at     e xb’antajik ronojel ri jastaq,    xataq uloq ri awuxlab’al     e utz ub’anik xub’an ri jastaq,    e man k’o ta jun winaq     kkowinik kch’o’jinik ruk’ ri ach’ab’al.  15Ri jetaq juyub’ ketzaq uloq ri’ chi     pa ri kitikb’alil uloq     ruk’ ri jetaq ja’,    ri jetaq ab’aj keja’r ri’     chawach jacha q’ol,    k’atek’ut, ri e’are’     che kkixib’ij kib’ chawach    ri at, at utz kuk’ ri e’are’.  16Rumal rech che man k’o ta upatan ri’     ronojel tab’al toq’ob’     che utzalaj uk’ok’al,    e man k’o ta upatan ri’ ri xepo    che kporox chawach pa jun holokosto;    k’atek’ut, jachin kuna’ rib’     chuwach ri Ajawxel    chi pa junalik ri’ nimalaj ub’antajik.  17¡K’ax kech ri jetaq amaq’     che kkiwa’lisaj uloq kib’     chkij ri ewija’al!    Ri Ajawxel nimalaj kowinnel     chrech ronojel    kuk’ajisaj na ri’ kiwach pa ri uq’ij     ri q’atojtzij.  Kujach nan ri’ ri kib’aqil     pa ri q’aq’ e chkech ri ixjut    e pa junalik ri’ kkik’is kik’u’x     rumal ri q’oxom.  18Aretaq  chi’  xe’opan  pa  ri  Jerusalem,  konojel  kexuki’  chuwach  ri  Dyos,  k’atek’uri’  aretaq  chi’  ch’ajch’ob’ejinaq  chik  ri  siwantinimit,  xkichi’j  ri  jetaq  kiholokosto,  ri  tab’al  toq’ob’ xk’iy pa kanima’ e ri jetaq sipanik.  19Ri  Judit  xuchi’j  ronojel  ri  jetaq  utem  ri  Holofernes,  che  are  ri  siwantinimit  xeya’ow  chrech  ri  are’  e  xujach  pa  kamikal  chuwach  ri  Dyos  ri  jetaq  payu’  che  xas  are’  ri  are’  xuk’am  uloq  puwi’  ri  uch’at  ri  Holofernes.  20Ri  siwantinimit,  xek’oji’  oxib’  ik’  ruk’  ki’kotemal chuwach ri Nim Rachoch ri Dyos pa ri Jerusalem e ri  Judit xkanaj kan kuk’ ri  e’are’.    __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI TAQ TZIJOB’ELIL– RI JUDIT

22 Ri uri’job’ik ri Judit e ri ukamikal 21Aretaq chi’ xok’owik ri jetaq q’ij ri’, konojel xetzalij pa taq ri kachoch. Ri Judit xtzalij 

ub’ik  pa  ri  B’etuli’a  e  chila’  xkanaj  kan  wi’  chuwach  ri  rulew.  Pa  taq  ri  uq’ij  ri’,  nimalaj  ub’antajik pa ronojel ri uwachulew ri’.  22Ek’ya achijab’ xekita’ chrech ri k’ulanem, k’atek’ut  man  k’o  ta  jun  achi  xreta’maj  uwach  ri  are’  pa  ronojel  ri  q’ij  che  xk’asi’k,  chi  aretaq  chi’  xkam ub’ik ri rachajil Manasses e junam xu’mulij rib’ kuk’ ri e’uwinaq.  23Xka’si’ ub’ik chi  ri’jalaj  winaq  chik,  ok’al  job’  ujunab’;  xuk’aslemaj  ri  uri’job’ik  pa  ri  rachoch  ri  rachajil.  Xutzoqopij ub’ik ri umokom ixoq. Xkam pa ri B’etuli’a e xmuq pa ri pek jawi’ muqutal wi ri  rachajil  Manasses.  24Ri  rachoch  ri  Isra’el  kroq’ej  uwach  wuqub’  q’ij.  Aretaq  chi’  maja’  kkamik,  xujach  kanoq  ri  jastaq  rech  chkiwach  ri  erachalal  ri  rachajil  Manasses,  xoquje’  chkiwach ri erachalal ri are’.  25Man k’o ta chi jun winaq xub’an k’ax chkech ri e’ajisra’el aretaq chi’ k’as na ri Judit,  xoquje’ jeri’ aretaq chi’ k’ya junab’ kaminaq chi ub’ik ri are’.   

   

__________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI TAQ TZIJOB’ELIL– RI JUDIT

1

RI ESTER Keb’ oxib’ tzij puwi’ ri uwuj ri Ester Ri uwuj ri Ester, xoquje’ jun wuj che kuk’utu jun ixoq che ke'ukol ri e'uwinaq aj’israel. Ri e’ajisrael ek'o pa ri rajawib’al ri Medi'a e ri Persi'a. Jun winaq che nimalaj ub'antajik kraj ke'ukamisaj ri Israel. E ri Ester che jun ixoq ajjudi’a e rixoqil ri ajawinel, kakowinik che kikoltajik ri e'uwinaq, rumal ri utayik ri upixab’ ri rikan Manrdokeo. Pa ri ojer tzij kanoq, ri winaq tzel ke'kil ri eajjudi’o rumal che ri kik'aslemal man jeri’ taj jacha ri kik'aslemal ri nik'aj taq tinimit chik. Jacha pa ri ucholajil ri uk'aslemal ri Dani’el e ri uk'aslemal ri Jose, ri Dyos man kuk’ut ta ri ukowinem, xane are kuk’am ub’e ri jastaq e pa ri itzel che kakib'an ri winaq, ri Dyos kuya ri utzil.

__________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI TAQ TZIJOB’ELIL– RI ESTER

2

RI ESTER

Ri richik’ ri Mardoke’o

111Pa ri ukab’ junab’ che kajawinik chik ri ajawinel Nimalaj Asu’ero, pa ri nab’e q’ij rech

ik’ Nisan, ri Mardoke’o xub’an jun richik’, ri are’ che uk’ojol ri Ya’ir, uk’ojol ri Sime’i, uk’ojol ri Kis, che ujuq’at ri B’enjamin, 2Ri are’ jun ajjudi’o che jeqel pa ri Susa e nimalaj ub’antajik rumal rech che unik’om rib’ kuk’ ri e’uwinaq ri ajawinel. 3Ri are’ jun chkixo’l ri winaq che ri Nab’ukodonosor, rajawinel ri B’ab’iloni’a, eximitalik xe’uk’am ub’ik pa ri Jerusalem, rachi’l ri Jekoni’as, rajawinel ri Juda. 4Ri richik’, jewa’ ri’: Ktatajik sib’alaj raqoj chi’aj e winik, krepretik ri kqulja, k’o kab’raqan cho ri uwachulew, k’o nimalaj k’ax pa ronojel ri uwachulew. 5k’o keb’ nimalaj taq chikop che tajin epetinaq, chi ekeb’ kisuk’umam kib’ che ub’anik ri ch’o’j. K’axalaj kewinik; 6chi aninaq, konojel ri jetaq amaq’ xkisuk’umaj kib’ che ub’anik ri ch’o’j kuk’ ri esuk’ taq winaq. 7¡Jun q’eqmujalaj q’ij e jun q’equ’malaj q’ij! K’o k’ax, k’o itzel, k’o xib’rikil, k’o ch’o’j cho ri uwachulew! 8Konojel ri esuk’ taq winaq, aretaq chi’ xib’rikil ek’olik rumal ri k’ax k’o chkiwach, xkik’am uq’ab’ kekamik e kkik’omij chrech ri Dyos. 9Ruk’ ri raq’oj chi’aj tajin kkib’ano, pa jun alaj b’ulb’ux, xk’iy uloq jun nimalaj nima’, che sib’alaj ujoronal k’olik. 10Ri saqil e ri q’ij ke’el uloq. E ri winaq che kimoch’em kib’, xeqa’lajik uloq xe’kitij ub’ik ri k’o sib’alaj kichuq’ab’. 11Xk’astaj ri Mardoke’o, aretaq chi’ xb’antaj ri jun ichik’ rumal ri’, xukoj uchuq’a’b chi k’ate’ xopan ri aq’ab’, che uch’ob’ik e jas ri ub’e’al e jas ri kraj ri Dyos, kub’ano. Ri k’amb’al chrij ri ajawinel

Ri Mardoke’o jeqel kuk’ ri e’uwinaq ri ajawinel, junam ek’o ruk’ ri B’igtan e ri Teres che ekeb’ e’umencho’r achijab’ ri ajawinel, echajinel ri nim rachoch ri ajawinel. 13Ri are’ xq’alajinik chuwach ri kichomanik ri e’are’ e xuch’ob’o ri k’o pa kanima’ e xreta’maj che kkikoj kiq’ab’ ri’ puwi’ ri ajawinel Asu’ero, xa jek’uri’, ri are’ xub’ij weri’ chrech ri Asu’ero. 14Ri ajawinel xutaq uk’otik kichi’ ri ekeb’ emencho’r achijab’; e ri e’are’ aretaq chi’ xkisol kib’, xek’am ub’ik pa ri k’olb’al jawi’ kb’an ri k’ax chkech ri winaq. 15Ri ajawinel xutaq utz’ib’axik ronojel weri’ arech man ksach taj; xoquje’ ri Mardoke’o, pa utukel wi xutz’ib’aj weri’. 16Rumal ri xub’an ri Mardoke’o, ri ajawinel xukoj pa jun chak upatan ri are’ pa ri nim rachoch e xoquje’ xuya nik’aj taq sipanik chrech, kuya’ chrech ri are’ jujun taq sipanik. 17K’atek’ut, ri Aman, uk’ojol ri Hamdata, ri ajagag, ri are’ che sib’alaj utz uk’aslemal ub’anom pa ri rachoch ri ajawinel, xok che uchomaxik che kub’an k’ax chrech ri Mardoke’o rumal kech ri ekeb’ emencho’r achijab’. 12

Ri nimalaj ula’nik xub’an ri Asu’ero

11Pa taq ri uq’ij ri Asu’ero, ri are’ che xajawinik chi pa ri Indi’a ub’ik e kopan pa ri Eti’opi’a, xajawinik pakiwi’ waqk’al wuqub’ (127) tinimit. 2Pa taq we q’ij ri’, che t’uyul ri are’ cho ri utem ri ajawinel pa ri kowlaj tinimit Susa, 3pa ri urox junab’ rech ri rajawib’al, xub’an jun nimalaj ula’nik, nab’e are’ chkiwach ri winaq, ri wa’im xuya chkech konojel ekinimal ri tinimit e chkech ri e’ajpataninel, chkech ri ekinimal ri achijab’ erech ch’o’j ek’o pa ri __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI TAQ TZIJOB’ELIL– RI ESTER

3

Persi’a, e ri ek’o pa ri Medi’a, chkech ri e’utzalaj taq winaq e chkech ri eq’atb’al taq tzij pa ri jetaq tinimit. 4Are kraj kuk’ut chkiwach ri uq’inomal e ri uje’lal ri rajawib’al, xoquje’ ri nimalaj uq’ijil k’olik, chi pa k’ya taq q’ij, chi pa waxaqk’al (180). 5Aretaq chi’ xok’owik we jetaq q’ij ri’, ri ajawinel, kuchi’j chkech konojel ri winaq ek’o pa ri kowlaj k’olb’al rech Susa, chi ko’lik on nim winaq, jun nim wa’im chi pa wuqub’ q’ij, pa ri uwaja k’o pa ri nimalaj rachoch ri ajawinel. 6K’o k’ya e je’likalaj taq saq e kyaq tuntuj payu, ximatalik ruk’ taq kyaq tuntur e ruk’ kyaq k’am, weri’ xekelik uloq pa taq setesik taq saq pwaq, cho taq ri raqan taq ja che b’anom ruk’ saq taq ab’aj, k’o q’an pwaq e saq pwaq taq ch’at chuwach jelikalaj taq ab’aj, saq taq ab’aj, nakar e k’ya taq uwach ab’aj. 7Ktijow ri amaja’ pa q’an pwaq qumb’al amaja’ e che k’ya taq uwach e sib’alaj amaja’ ri kq’ejejexik, rumal che are ri’ kusipaj ri ajawinel. 8Chrech utijik ri amaja’, man ke’uch’ijej ta ri ajawinel che utijik, jeri’ xutaq ub’ixik ri ajawinel kuk’ konojel ri ek’amal taq b’e ek’olik pa ri rachoch, arech konojel ri winaq kkib’ano jas ri kkaj. Ri ixoq ajawinel B’asti 9Xoquje’

ri ixoq ajawinel B’asti, xuchi’j jun nimalaj ula’nik chkech ri ixoqib’ pa ri nim rachoch ri ajawinel Asu’ero. 10Pa ri uwuq q’ij, kki’kotik ri ajawinel xas rumal chi ri amaja, ri ajawinel xe’utaq ri Mehuman, ri B’isseta, ri Jarb’ona, ri B’igta, ri Ab’gata, ri Setar e ri Karkas, ri ewuqub’ emencho’r achijab’ erajpataninel ri ajawinel Asu’ero, 11xe’utaq ub’ik che uk’amik uloq chuwach ri ajawinel, ri rixoqil B’asti, ruk’ ri wiqib’al ujolom k’utb’al rech che ajawinel, arech kuk’ut chkiwach e kkil ri winaq ri uje’alal ri are’. Rumal rech che ri are’ qastzij che sib’alaj je’lik kka’yik. 12K’atek’ut, ri ixoq ajawinel B’asti man xraj taj kpetik, jacha ri xtaqan uloq ri ajawinel chkech ri emencho’r taq achijab’. Xyakatajik sib’alaj royowal ri ajawinel 13e xe’usik’ij ri winaq che k’o keta’mb’a’l puwi’ ri jetaq pixab’ –rumal rech che ri jastaq rech ri ajawinel, kchomaxik kuk’ e chkiwach konojel ri winaq che k’o keta’mb’al puwi’ ri pixab’ e ri suk’il–. 14Xutaq kisik’ixik ri Karsena, ri Setar, ri Admata, ri Tarsis, ri Meres, ri Marsena e ri Memukan, ri ewuqub’ kinimal ri e’ajpersi’a e ri e’ajmedi’a, ri e’are’ che kekowinik kkil uwach ri ajawinel e che ket’uyi’ cho ri nab’e taq k’olb’al chunaqaj ri ajawib’al. 15Kub’ij chkech: «¿Jas kub’ij ri pixab’, kqab’an chrech ri ixoq ajawinel B’asti, rumal rech che man xunimaj ta ri tzij xutaq ub’ixik ri ajawinel Asu’ero chkech ri emencho’r taq achijab’ che ub’ixik ri are’?». 16Chuwach ri ajawinel e chkiwach ri ekinimal winaq, ri Memukan kub’ij: «Ri ixoq jawinel, man xuwi ta chuwach ri ajawinel xub’an jun umak, xoquje’ xmakunik chkiwach ri ekinimal ri tinimit e chkiwach konojel ri esiwantinimit che ek’o puq’ab’ ri ajawinel Asu’ero. 17We xub’an ri ixoq ajawinel ri’, kb’e utzijol ri’ chkixo’l konojel ri ixoqib’, e man keniman ta chi ri’ chkech ri ekachajilal. Kkib’ij na ri’: “¡Ri ajawinel Asu’ero, xutaq usik’ixik ri B’asti, ri rixoqil ri ajawinel e ri are’ man xb’e taj!” 18Chi pa we q’ij ub’ik ri’, ¿jas k’u kkib’an ri’ ri ekixoqil ri ekinimal ri e’ajpersi’a e ri ekinimal ri e’ajmedi’a? Man k’o ta chi qab’antajik ri’ chkiwach e ri uj kujtzurtajik ri’ kuk’ ri e’are’. 19We kqaj chuwach ri ajawinel, chujub’uj b’a’ ub’ixik jun wuj, e tz’ib’axoq’ b’a’ chi pa junalik chuxo’l ri jetaq kipixab’ ri e’ajpersi’a e ri e’ajmedi’a, jawi’ kub’ij wi che kq’il chrech ri B’asti ku’k’ut rib’ chuwach ri ajawinel Asu’ero e ri ajawinel chuya b’a’ chrech jun chik ixoq che are utz chuwach ri B’asti, ri patan arech kuxik ajawinel. 20Ri wuj che kutz’ib’aj ri ajawinel, kya ub’ixik ri’ pa ronojel ri rajawib’al, xa jek’uri’ ri e’ixoqib’ ke’kinimaj na k’uri’ ri ekachajil, chi nim ub’antajik ne’ on meb’a’ ne’». 21Weri’, utz xuta ri ajawinel, xoquje’ xqaj chkiwach ri ekinimal tinimit, e ri ajawinel xub’ano ri xub’ij ri Memukan. 22Xutaq nik’aj taq wuj pa ronojel ri jetaq tinimit ek’o puq’ab’ __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI TAQ TZIJOB’ELIL– RI ESTER

4

ri rajawib’al, chkech konojel taq tinimit jeri’ jacha ri uwujil kulew, chkech konojel siwantinimit jeri’ jacha ri kich’ab’al, arech konojel achajilal e’ajaw pa ri taq kachoch. Ri Mardoke’o e ri Ester ri ixoq ajawinel

21Aretaq chi’ xk’ulmataj weri’, xqaj ri royowal ri ajawinel Asu’ero e xna’taj ri B’asti chrech, xna’taj chrech ri xub’ano, e ri q’atojtzij xchomax puwi’ ri are’. 2Ri winaq che kkipatanij ri ajawinel, kkib’ij chrech ri are’: «Chetzukux b’a’ chrech ri ajawinel enik’aj eq’apoj alitomab’ e je’likalaj keka’yik. 3Che’ukojo’ b’a’ ri ajawinel enik’aj eq’atatb’al taq tzij pa ronojel ri jetaq tinimit che ek’o pa ri rajawib’al, arech ke’kimulij konojel ri eq’apoj e eje’likalaj taq alitomab’ pa ri kowlaj k’olb’al Susa, e kekanaj kan ri’ pa ri ja che kech ri e’ixoqib’ erech ri ajawinel, e are’ ri Hegue ri mencho’r achi’, ri rajpatanel ri ajawinel ke’uchajij ri’ ri alitomab’ ri’. Ri Hegue kuya’ ri’ chkech ronojel ri rajawaxik chkech, arech kkiwiqej kib’ 4e ri q’apoj ali che kqaj chuwach ri ajawinel, are kok ri’ ixoq ajawinel pa uk’exwach ri B’asti». Utz xuta ri ajawinel weri’ e jeri’ xub’ano. 5Pa ri kowlaj k’olb’a’l Susa, k’o jun judi’o che ub’i’ Mardoke’o, uk’ojol ri Ya’ir, uk’ojol ri Sime’i, uk’ojol ri Kis, che k’o pa ri ujuq’at ri B’enjamin, 6ri are’ xk’am uloq pa ri Jerusalem erachi’l uloq ri winaq che junam xek’am uloq ruk’ ri Jekoni’as rajawinel ri Juda, rumal ri rajawinel ri B’abiloni’a che are ri Nab’ukodonosor, 7e ri Jekoni’as, k’o pa ri rachoch ri ali Hadasa, che are ri Ester, umi’al ri rikan, rumal rech che ri are’ minor ali, man ek’o ta chi unan utat. Ri ali, utz kka’yik e je’lik kpetik, k’atek’uri’, aretaq chi’ xekam ri unan utat, ri Mardoke’o xub’an umi’al chrech ri are’. 8Aretaq chi’ xya ub’ixik ri xtaqan ri ajawinel chech e ri uwuj xutz’ib’aj, xemulixik sib’alaj ek’ya alitomab’ pa ri kowlaj tinimit Susa e xeya’ kan chuwach ri Hegue arech ke’uchajij. Xoquje’, xk’am ub’ik ri Ester pa ri rachoch ri ajawinel. E jacha ri enik’aj chik, xchajixik rumal ri Hegue, ri are’ che chajinel kech ri ixoqib’. 9Ri Hegue, utz xril ri ali e xa jek’uri’ xub’an ri utzil chrech. Aninaq xuya’ ri rajawaxik chrech arech kuwiq rib’ e xuya ri tzuqb’al rech; xoquje’ xe’ucha’ wuqub’ alitomab’ pa ri rachoch ri ajawinel e xe’uya’ chrech, arech ke’uxik e’umokom, k’atek’uri’, xutzukuj uk’olb’al erachi’l ri e’umokom alitomab’, xe’uya pa jun utzalaj k’olb’al k’o pa ri ja che kech ri ixoqib’. 10Ri Ester, man xub’ij taj ri utinimit e jachintaq ri erachalaxik uloq pa ri umajib’al, rumal rech che ri Mardoke’o xuq’ilo kub’ij weri’. 11Ronojel q’ij, ri Mardoke’o ke’b’inkat chuwach ri ja jawi’ ri ek’o wi ri ixoqib’ arech kuta utzijol la utz uwach ri Ester e ri kuk’ulmaj. 12Konojel ri alitomab’, kkik’utu kib’ chuwach ri ajawinel Asu’ero aretaq chi’ xok’owtajik kab’lajuj ik’, jeri’ jacha ktaqan ri pixb’anik kech ri ixoqib’. Aretaq chi’ maja’ ke’kik’ut’u’ kib’ chuwach ri ajawinel, kkisuk’umaj kib’: waqib’ ik’ kkiji’onsaj kib’ ruk’ utzalaj taq kunab’al, ri utumi’n ri mirra, e ri waqib’ ik’ chik kkiji’onsaj kib’ ruk’ ri jetaq kunab’al che chi kech ixoqib’ arech je’lik kepetik. 13Aretaq chi’ jun ali kuk’utu’ rib’ chuwach ri ajawinel, kya chrech ronojel ri kuto, e kuk’am ub’ik pa ri ja kech ri ixoqib’, k’atek’uri’ kq’ax pa ri nim rachoch ri ajawinel. 14B’enaq’ij kb’e ub’ik che uk’utik rib’ e pa ri jun q’ij chik, aq’ab’il, kb’e pa ri jun chik ja che kech ixoqib’, ri chajinel pa we jun ja chik ri’ are ri Sa’asgas, ri mencho’r achi’ rajpatinel ri ajawinel che chajinel kech ri ukab’ taq rixoqil ri ajawinel. Jun ali, man k’o ta chi jumul ktzalij chi ruk’ ri ajawinel, xuwi ri’ we ri ajawinel kraj kutaq usik’ixik. 15Aretaq chi’ ri Ester, umi’al ri Abijayil, che rikan ri Mardoke’o, ri are’ che xub’an umi’al chech, xopan ri q’ij che kuk’utu’ rib’ chuwach ri ajawinel, man k’o ta chi jun jas uwach xuto che mata xub’ij ri Hegue chrech, ri mencho’r achi, rajpataninel ri ajawinel, che chajinel kech ri ixoqib’. Ri Ester, utz kilik kumal konojel ri jachintaq kkil ri are’. 16Ri Ester xk’am __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI TAQ TZIJOB’ELIL– RI ESTER

5

ub’ik chuwach ri ajawinel Asu’ero pa ri nimalaj rachoch, pa ri ulajuj ik’ che are ri ik’ Teb’et, pa ri uwuq junab’ che kajawinik chi ri Asu’ero, 17k’atek’uri’, ri ajawinel are xuloq’oq’ej ri Ester chkiwach konojel ri enik’aj chik ixoqib’; ri are’ are nimalaj xqaj chuwach ri ajawinel chkiwach ri enik’aj ixoqib’ chik. Ri ajawinel xukoj ri wiqib’al jolomaj cho ri ujolom che rech ri ajawinel e are are’ xuxik ixoq ajawinel pa uk’exwach ri B’asti. 18Chuwach chi aq’anoq weri’, ri ajawinel xuya’ jun nimalaj ula’nik chkech ri ek’am taq b’e e chkech ri erajpataninel, ri ula’nik rumal ri Ester; xuya jun q’ij uxlanem chkech konojel ri jetaq tinimit e nimalaj taq sipanik xub’ano ri ajawinel. Ri Mardoke’o e ri Aman 19Aretaq

chi’ ri Ester xq’ax pa ri jun ukab’ ja jacha ri enik’aj ixoqib’ chik, 20ri are’ man xub’ij taj ri utinimit e ri jachintaq ri erachalaxl, jeri’ jacha xtaqan ri Mardoke’o chrech; ri are’ tajin kunimaj ri xub’ij are’ chrech, jacha ri kub’ano aretaq chi’ k’o chuxe’ ri ukowinem ri are’. 21Pa taq we q’ij ri’, ri Mardoke’o, tajin kub’an ri upatan pa ri rokb’al ub’ik ri rachoch ri ajawinel. Ri B’igtan e ri Teres, ri ekeb’ mencho’r achijab’ echajinel pa ri rokib’al ri rachoch ri ajawinel, kkichomaj, kiwal e tajin kkichomaj kkikoj kiq’ab’ puwi’ ri ajawinel Asu’ero. 22Ri Mardoke’o xreta’maj weri’ e kub’ij chrech ri ixoq ajawinel Ester, e ri Ester xub’ij chrech ri ajawinel chi pa ri ub’i’ ri Mardoke’o. 23Xnik’ox rij weri’, e xriqitajik che qastzij weri’. Ktaq kixekb’axik we ekeb’ achijab’ ri’ cho ri che’, k’atek’uri’, xas chuwach ri ajawinel ktzib’ax weri’ pa ri Wuj rech ri Kijunab’alil ri E’ajawinel. 31Chuwach chi aq’anoq weri’, ri ajawinel Asu’ero kucha’ ri Aman, ri uk’ojol ri Hamdata, che petinaq pa ri Agag. Xuya nimalaj uq’ijil e xuya reqlem pakiwi’ konojel ri ekinimal winaq che ek’o ruk’ ri are’, 2e konojel ri erajpataninel ri ajawinel, ri k’o kichak kipatan pa ri Rokb’al ub’ik ri Rachoch ri Ajawinel, kkimej kich’ek e jupalik keqaj pulew chuwach ri are’; rumal rech che jeri’ xatqan ri ajawinel chrech. K’atek’ut, ri Mardoke’o man xumej ta uch’e’k e man xqaj ta pulew chuwach ri are’. 3Ri e’upataninel ri ajawinel, ri ek’o pa ri rokib’al ri uchi’ja, kkib’ij chrech ri Mardoke’o «¿Jasche man kanimaj ta ri xtaqan ri ajawinel chrech?». 4K’atek’ut, ronojel q’ij kkib’ij weri’ chrech ri are’ e ri are’ man k’o ta kutatab’ej ri kitzij. Rumal k’uwa’ kkikoj tzij chuwach ri Aman, arech kkaj kkilo we qatzij che man k’o ta ktan ri Mardoke’o, rumal rech che xuya ub’ixik chkech che ri are’ ajjudi’o. 5Ri Aman xrilo che ri Mardoche’o man kumej ta ri uch’ek chuwach ri are’ e man jupulik taj kqaj pulew chuwach; xyakataj royowal. 6K’atek’ut, aretaq chi’ xya ub’ixik chrech jachike ri utinimit ri Mardoke’o, man xuwi taj xuchomaj kuyak uq’ab’ chriij ri Mardoke’o, xane xoquje’ xuchomaj kusach kiwach konojel ri ejudi’o ejeqel pa ri rajawib’al ri Asu’ero. Ri jun taqanik che kekamisaxik konojel ri e’ajjudi’o 7Pa

ri kab’lajuj junab’ che kajawinik chik ri ajawinel Asu’ero, pa ri nab’e ik’ che are ri ik’ Nisan, xetz’ab’axik «ri Pur» chuwach ri Aman k’ya taq q’ij e k’ya taq ik’. Are xel ri kab’lajuj ik’ che are’ ri ik’ Adar. 8Ri Aman kub’ij chrech ri ajawinel Asu’ero: «K’o jun tinimit che ujub’um rib’ chkixo’l konojel ri siwantinimit che erech ri awajawib’al, jaljoj ri upixab’ chkiwach konojel ri siwantinimit e man kkinimaj ta ri jetaq q’atb’altzij rech ri ajawaremal. Are utz ri’ chrech ri ajawinel che man ke’uya ta kan pa ri utzil ri e’are’. 9Ri ajawinel, we utz krilo che ktz’ib’axik jun tzij e kya ub’ixik arech kk’is tzij pakiwi’ ri __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI TAQ TZIJOB’ELIL– RI ESTER

6

e’are’, ri in kinjach ri’ lajuj mil talentos saq pwaq chkech ri epataninel arech kkijacha’ pa ri uq’inomal ri ajawinel». 10Ri ajawinel xresaj ri umulq’ab’ cho ri uwi’uq’ab’ e xujach chrech ri Aman, uk’ojol ri Hamdata ri ajgag, che e’uk’ulel ri e’ajjudi’o. 11E ri ajawinel kub’ij chrech ri ajawinel: «¡Chak’olo’ ri apwaq. Xoquje’ kinsipaj chawech we jun siwntinimit ri’ e chab’ana’ b’a kuk’ ri winaq ri’ ri kawaj at!». 12Pa ri oxlajuj q’ij rech ri nab’e ik’, xesik’is ri erajtz’ib’ab’ ri ajawinel, arech kkitz’ib’aj ronojel ri xtaqan ri Aman chrech, ri xe’utaq chkech ri eq’atb’al taq tzij rech ri ajawinel, chkech ri eq’ataltzij pa ri jetaq tinimit e chkech ri ek’amal taq b’e pa ronojel ri jetaq tinimit, chjujunal tinimit xtz’ib’axik chech jeri’ jacha ri uwujil utinimit e jacha ri uchab’al. Ri wuj xtz’ib’axik pa ri ub’i’ ri ajawinel Asu’ero, xt’iqik ruk’ ri umulq’ab’ ri ajawinel, 13e e’are ri e’ajtaqo’ntzij xek’amow ub’ik we wu ri’ pa ronojel ri jetaq tinimit rech ri rajawib’al ri jawinel arech kk’is tzij pakiwi’, arech kekamisaxik e kchup kiwach konojel ri e’ajjudi’os, chi eko’lik chi eri’jab’, chi e’ak’alab’, chi e’ixoqib’, e arech kelaq’ax ri jastaq kech chi pa xuwi jun q’ij, pa ri oxlajuj q’ij che ri kab’lajuj ik’, ri ik’ ri’ are’ ri Adar. 121Jewa’ kub’ij ri wuj xtz’ib’axik:

«Ri nimalaj ajawinel Asu’ero, kutaq we wuj ri’ chkech ri eq’atb’altzij, chkech ri ewuqk’al wuqub’ tinimit che kmajtaj ub’ik pa ri Indi’a e kopan pa ri Eti’opi’a, e chkech ri ek’amal taq b’e pa taq ri tinimit che ek’o chuxe’ ri ukowinem. 2Ri in che in k’amalb’e chkech sib’alaj ek’ya siwan taq tinimit e in rajaw ronojel ri uwachulew, ri in are kwaj che man kinub’aq’tij taj ri nimal kuk’iysaj ri kowinem, xane are kwaj kinajawinik ruk’ jun ja’marinaqalaj uxlab’al e pa ri utzil, are kwaj kk’oji’ pa utzil ri kik’aslemal ri enuwinaq, are kwaj kinchi’j jun utzalaj ajawinb’al e che man k’o ta kok ruk’ chi pa ronojel retal ulew e are kwaj kwachinik ri nimalaj utzil. 3Ri in xwaj xinweta’maj jas ub’anik kinb’an weri’ e xinto ri kitzij ri e’ajawab’, e jun chkech ri e’are’, jun che sib’alaj kno’jinik, ri are’ che jun utzalaj ajpataninel e che man kuk’ex ta ri utzij, ri are’ ukab’ pa ri ajawib’al, are ri Aman, 4ri are’ xukoj tzij chqawach, che chkixo’l konojel ri jetaq juq’at rech ronojel ri uwachulew, kijub’um kib’ jun siwantinimit che k’o itzel taq kichomanik, ri e’are’ ekik’ulel konojel ri esiwan taq tiniitk rumal ri jetaq kipixab’ e che amaq’el man kkinimaj ta ri ktaqan ri ajawinel chrech, e ri jun siwantinimit ri’, e’ajb’anal k’ax chrech ri qakowinem che kraj ri utzil chkech konojel ri siwantinimit. 5Ri uj, kqilo che we jun siwantinimit ri’, xaq utukel kub’an rib’, e ke’ujuk’ule’laj qonojel ri jetaq siwantinimit chik rumal ri mox taq kipixab’, ri e’are’ kkib’an k’axalaj taq kamisanik arech man kk’oji’ ta ri utzil pa ri qajawaremal. 6Rumal k’uwa’ weri’, xujtaqanik, arech konojel ri winaq che ech’a’om chik chiwech ri ix pa ri jetaq uwuj ri Aman, ri are’, che chajinel rech ronojel ri jastaq qech e che are ukab’ qatat, che kchup kiwach konojel ri e’are’, chi e’ixoqib’ chi e’ak’alab’, ruk’ ri kich’ich’ rech ch’oj kech ri ekik’ulel e man ktoq’ob’isaj ta kiwach, e weri’ kb’anik pa ri kajlajuj q’ij rech ri kab’lajuj ik’, che are ri Adar, rech we junab’ ri’, 7xa jek’uri’, ri winaq eb’anal taq k’ax chi ojer uloq e chi pa ri ukamik ri’, keqaj ri’ pa ri Hades chi xa pa jun q’ij, e xajek’uri’ nimalaj utzil kujkanajik ri uj pa ri qajawaremal». 314We wuj ri’, rajawaxik che kya ub’ixik jacha jun taqanik pa ronojel ri jetaq tinimit e jeri’ xb’anik pa ronojel ri jetaq tinimit, arech konojel ri winaq kkisuk’umaj kib’ chrech ri jun q’ij. 15Ri e’ajtaqo’ntzij aninaq, xeb’e ub’ik rumal che are ri ajawinel xe’utaq ub’ik. Ri wuj ri’, are nab’e xya ub’ixik pa ri kowlaj tinimit Susa. __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI TAQ TZIJOB’ELIL– RI ESTER

7

Aretaq chi’ ri ajawinel e ri Aman ruk’ ki’kotemal nimalaj ula’nik kkib’ano, pa ri tinimit Susa nimalaj k’ax k’olik. Ri Mardoke’o e ri Ester kkiq’il ri k’ax

41Aretaq chi’ ri Mardoke’o xreta’maj ri tajin xk’ulmatajik, xurachq’ij ri ratz’yaj e xukoj jun koxtar e ri chaj e xel ub’ik pa ronojel ri tinimit e kuk’isej uk’u’x rumal ri k’ax, 2chi k’ate’ na xopan chuwach ri rokib’al ri tinimit rech ri ajawinel; waral ri’ man k’o ta jun winaq kkowinik kok ub’ik che ukojom jun koxtar. 3Pa ronojel ri jetaq tinimit jawi’ kya ub’ixik ri kub’ij ri jun uwuj ri ajawinel, nimalaj oq’ej, k’ax e mewajik xk’oji’ chkixo’l ri e’ajjudi’o. E ek’ya winaq are kkikotz’olb’ej ri koxtar e ri ch’aj. 4Ri e’umokom e ri emencho’r taq achijab’ ek’o ruk’ ri Ester, kkiya ub’ixik weri’ chrech ri are’. Ri ixoq ajawinel sib’alaj xmayowik. E kutaq nik’aj taq ratz’yaq ri Mardoke’o arech kujal rij e kresaj kanoq ri jun koxtar. K’atek’ut, ri are’ man kraj taj kujal ri ratz’yaq. 5Ri Ester, xutaq usi’ikixik ri Hatak, jun chkech ri emencho’r taq achijab’ che xuya ri ajawinel chech arech kkipatanij ri are’. E kutaq ub’ik ruk’ ri Mardoke’o arech kuta’ chech jas ri tajin xk’ulmatajik e jasche jewa’ tajin kub’ano. 6Kb’e ub’ik ri Hatak e kopan ruk’ ri Mardoke’o, che k’o pa ri jun k’ayb’al che k’o chuwach ri rokib’al ri rachoch ri ajawinel. 7Ri Mardoke’o xuya ub’ixik chrech ronojel ri tajin kk’ulmatajik, xoquje’ ri pwaq che xuchi’j ri Aman kuya pa ri uq’inomal ri ajawinel arech kekamisaxik ri e’ajjudi’o. 8Xoquje’ xuya’ chrech ri Hatak ri jun wuj jawi’ kub’ij wi che rajawaxik kchup kiwach ri e’ajjudi’o e che xya ub’ixik pa ri Susa, arech kuk’ut chuwach ri Ester e kreta’maj weri’ ri are’. Xtaqan chrech ri ixoq ajawinel arech kb’e chuwach ri ajawinel che utayik ri utzil e arech kech’aw puwi’ ri e’uwinaq. 128«¡Chna’taj b’a’ chawech, 9kcha chrech ri are’, aretaq chi’ at jun alaj ak’al, ri in xinya’ ri

awa pa ri nuq’ab’. Rumal rech che ri Aman, ri ukab’ teren ukoq chrij ri ajawinel, xuta’ chrech ri ajawinel arech kujkamisaxik. 10Chatch’aw b’a’ paqawi’ ruk’ ri ajaw, chab’ij chrech kutoq’ob’isaj qawach, e chato’ b’a’ qawach chuwach ri kamikal!». 49Xtzalij uloq ri Hatak e kub’ij weri’ chrech ri Ester. 10Ri Ester xutaq chi ub’i jumul ri Hatak arech kub’ij chrech ri Mardoke’o: 11«¡Konojel ri erajpataninel ri ajawinel e konojel ri siwantinimit erech ri jetaq utinimit ri ajawinel, keta’m che chi achi on chi ixoq’ ri kok ub’ik cho ri uwaja pa ri rachoch ri ajawinel e man sik’im taj, chi kamikal rij ri’ jacha kub’ij ri jun taqanik, xuwi ne’ kk’asb’axik ri’ ri jun che kulik’ ri qan pwaq uch’imi’y ri ajawinel puwi’ ri are’. Kamik ri’, k’o chi juwinaq lajuj q’ij, che ri ajawinel man k’o ta inusik’im arech kinb’e ruk’ ri are’!». 12Xuk’am ub’ik ri utzij ri Ester chuwach ri Mardoke’o, 13k’atek’uri’, ri are’ ku’aq ub’ixik chrech ri Ester: «Man k’o ta na’tal wa’ chawech, che xuwi ri at wa’ katkoltaj kanoq rumal rech che at k’o pa ri nim rachoch ri ajawinel. 14We kamemerisaj awib’ kamik ri’, ri kolotajem e toq’ob’isab’al kiwach ri e’ajjudi’o chi kya’taj ri’ chkech, k’atek’uri’, ri at e ri rachoch ri atat, xas kixkamisaxik wi ri’. ¡Jachin ne’ reta’m, wene’ rumal wa’ weri’ ri at xatuxik at ixoq ajawinel!». 15Ri Ester, ktaqanik arech kb’ix we tzij ri’ chrech ri Mardoke’o: 16«Jat chkimulixik konojel ri e’ajjudi’o ek’o pa ri Susa. Chixmewajoq pa nub’i ri in. Mixwa’ik e man k’o ta kiqumuj pa oxib’ q’ij e pa oxib’ aq’ab’. Xoquje’ ri in, kuk’ ri enumokom, kujmewajik wa’. E __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI TAQ TZIJOB’ELIL– RI ESTER

8

kne’b’a’ che k’o ri jun pixb’anik, kinopan wa’ chuwach ri ajawinel; e we rajawaxik kinkamisaxik, kinkam wa’». 17Ri Mardoke’o xb’e ub’ik e kub’ana’ ri xtaqan ri Ester chrech. Ri uch’ab’al ri Mardoke’o ruk’ ri Dyos

131Ka’tek’uri’, ri Mardoke’o xch’aw ruk’ ri Dyos e kuna’tisaj ronojel ri mayib’al taq jastaq

ub’anom, e jewa’ kub’ij ri’: 2«¡Ajawxel, Ajawxel, Ajawinel nimalaj ukowinem!, Ronojel k’o chuxe’ ri akowinem e man k’o ta jun winaq kkowinik kukoj uchuq’ab’ chawach at we kawaj at kakol ri Isra’el. 3At xatb’anow ri kaj e ri uwachulew e ronojel ri mayib’al taq jastaq k’o chuwachulew. Ri at, at rajaw ri kaj 4e man k’o ta jun winaq k’o uchuq’ab’ chawach at Ajawxel. 5¡Ri at aweta’m ronojel! Ri at aweta’m, Ajawxel, ri in, man xinb’an ta weri’ rumal wetzelal, nimal, on are kwaj nim nuq’ijil che man xwaj taj kinmej wib’ pulew chuwach ri Aman che nimal kub’ano. 6Utzalaj utz’umaxik kinb’an ri’ ri raqan weta kutoq’ob’i’aj kiwach ri Isra’el. 7Ri in xinb’an weri’, rumal che man kwaj taj kinya uq’ijil jun achi puwi’ ri uq’ijil ri Dyos; ri in man kinmej ta wib’ ri’ pulew chuwach jun winaq xuwi chawach at ri’ Ajawxel kinmej wib’, e ri kinb’ano, man are ta ri nimal kb’an rech. 8Kamik k’ut ri’, Ajawxel Dyos, Ajawinel, Udyos ri Ab’raham chakuyu’ kimak ri siwan atinimit rumal rech che tajin kchomaxik kkik’is tzij paqawi’ ka’jawaxik kchup uwach ri awechb’al che xas ojer uloq awech ri at. 9¡Maxutuj ri uch’aqapil ri awechb’al ri at, che xaloq’o chi pa rulew ri Egipto uloq! 10Utz utatab’exik b’a’ chab’ana’ ri nuch’ab’al utz b’a chab’ana’ chrech ri awechb’al chak’exa’ b’a’ ri qoq’ej pa ki’kotemal arech, aretaq chi’ k’o ri qak’aslemal, kqab’ixoj ri jetaq b’ix chrech ri ab’i’, Ajawxel. E matz’apij kichi’ ri jachintaq nim aq’ij kkiya’o». 11E konojel ri e’ajisra’el nimalaj kkik’omij ruk’ kichuq’ab’, rumal rech che k’o ri kamikal chkiwach. Ri uch’ab’al ri Ester ruk’ ri Dyos

Ri ixoq ajawinel Ester, xuto’o rib’ ruk’ ri Ajawxel, rumal rech che kkam chrech k’ax kuna’o. 13Xresaj ri je’likalaj taq ratz’yaq e xukoj nik’aj ratz’yaq che rech k’ax e oq’ej. Man are ta xuq’ejej cho ri ujolom k’ok’alaj taq kunab’al, xane are xukoj ri chaj e ri mes. Sib’alaj k’ax xub’an chrech ri ub’aqil e ri jetaq pach’um taq uwi’ patzpik xub’an chrech e man utz ta chi rilik xub’an chrech ri uje’alal. 14K’atek’uri’, nimalaj xuk’omij chrech ri Ajawxel, Udyos ri Isra’el, ruk’ we tzij ri’: 15«¡Wajawxel e Qajawxel, at Xuwi’ ri At! Chatpe b’a’ che nuto’ik, rumal rech che nutukel in k’olik man k’o ta chi jun kkowin che nukolik ri in, xuwi ri at, e ri nuk’aslemal k’o pa k’ax. 16Ri in chi pa ri nuch’at aretaq chi’ in sin ak’al, xinweta’amaj chkixo’l ri erachalal ri nutat, che ri at, Wajawxel, xe’acha’o ri Isra’el chkixo’l konojel ri siwan taq tinimit e xe’acha’ ri eqatat chkixo’l konojel ri ekimam arech ke’uxik chi pa junalik e’awechb’al e qastzij xab’ano jacha ri xab’ij chkech ri e’are’. 17Kamik k’ut ri’ xujmakun chawach e xujajach pakiq’ab’ ri eqak’ulel 18rumal rech che are xqaya kiq’ijil ri jetaq kidyos ri e’are’. ¡Ri at, at suk’, Ajawxel! 19K’atek’uri’, man xub’an ta chkech ri k’axalaj chak xujkikoj wi; xane xkikoj ri kiqab’ pa kiq’ab’ ri esal uwach taq kidyos 20arech kchup uwach ri ataqanik xel uloq pachi’ arech 12

__________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI TAQ TZIJOB’ELIL– RI ESTER

9

kkik’is tzij puwi’ ri awechb’al; arech kkitz’apij ri jetaq chi’aj che kkiya nimalaj aq’ij arech kkichup uwach ri tab’al toq’ob’ chawach e ri uq’ijil ri Awachoch. 21Arech kkijach ri kichi’ ri winaq arech kkiya nim kiq’ij ri e’esal taq uwach dyos, e arech chi pa junalik kkilab’ajij uwach jun ajawinel che xaq ti’ojal b’aqilal. 22Ajawxel, majach ri ach’imi’y chkech, ri man k’o ta kib’antajik. ¡Miki’kot b’a’ ruk’ ri kk’is tzij paqawi’! Chatzalejisaj b’a’ pakiwi’ ri e’ar’e ri kichomanik, e ri nab’e che xwa’laj uloq chqij ri uj, chab’ana’ b’a arech kuxik k’ajisab’al wach! 23¡Chujana’tisaj b’a’, Ajawxel, e chak’ut b’a awib’ pa ri uq’ij ri k’ax! E ri in, chaya’ b’a nuchuq’ab’, Ajawinel kchech ri edyos e rajaw ronojel kowinem. 24Chakojo’ b’a’ pa nuchi’ je’likalaj taq tzij aretaq chi’ in k’o chuwach ri koj, e chatzalejisaj ri ti’tikalaj ranima’ chrij ri eqak’ulel, rech k’isb’al rech are’ e k’isb’al kech konojel ri jeri’ kechomanik jacha ri are’. 25¡Chato’ b’a’ qawach ruk’ ri aq’ab’ e chatpe b’a che nuto’ik ri in, rumal rech che xaq nutukel in k’olik e man k’o ta jun chik to’l wech, xuwi ri at, Ajawxel! 26Ri at che aweta’m ronojel ri jastaq aweta’m che itzel kinwilo ri kiq’ijil ri e’itzel winaq, itzel kinwilo ri kich’at ri jachintaq man kiq’atom ta uwi’ ri kikowil e ri kich’at konojel ri kaxlan taq winaq. 27Ri at aweta’m ri rajawaxik chwech kamik ri’ kpe nuxab’ chrech ri nimalaj taq tzij rech ri nunimal kamik ri’ che ujat’im ri nujolom pa taq ri uq’ij ri mulin ib’, jeri’ jacha ri utz’ilal ri uch’ajo’n ixoq, e man kinkoj ta cho ri nujolom pa ri jetaq qij che man rajawaxik taj. 28Ri amokom ixoq ri’, man wo’qinaq ta cho ri umexa ri Aman, man qajinaq ta chuwach ri nimalaj taq ula’nik rech ri ajawinel, e ma utijom ta ri amaja’ che rech ri ja’ taq sipanik. 29Ri amokom ixoq ri’, man k’o ta ki’kotemal una’om chi pa ri jun q’ij che xuxik nimalaj uk’aslemal chi pa we q’ij kamik ri’, xaq xuwi awuk’ ri at, Ajawxel, Udyos ri Ab’raham. 30¡Ayum Dyos!, ri at che nimalaj achuq’ab’ pakiwi’ konojel, chatatab’ej b’a’ ri kich’ab’al ri ek’o pa ri k’ax, chujawesaj pa kiq’ab’ ri ib’anal taq k’ax e ri in, chato’ b’a’ nuwach chuwach ri nuxib’rikil!» Ri Ester kopan chuwach ri ajawinel pa ri rachoch

141Pa ri urox q’ij, aretaq chi’ xuk’is ri uch’ab’al chuwach ri Dyos, xresaj kanoq ri jetaq

ratz’yaq che rech oq’ej e xukoj ri ratz’yaq che rech ixoq ajawinel e je’likalaj taq ratz’yaq. 2Aretaq chi’ je’lik chik ub’anom, xusik’ij ri Dyos che ke’uchajij konojel winaq e che ke’ukolo. K’atek’uri’, ke’uk’am ub’ik ekeb’ e’umokom. 3Xutoq’aj jub’iq’ rib’ chrech jun chkech ri e’are’. 4Ri jun chik teren ub’ik chrij e kuyak ukoq ri ratz’yaq chrij. 5Ri are’ b’enaq ruk’ ri nimalaj uje’lal, ki’kotemal ub’a’om ri upalaj e jacha jun ixoq che kuloq’oq’ej ri rachajil. Kene’b’a’ ri ranima’ nojinaq chrech mayowik. 6Xq’aj ub’ik pa ronojel taq uchi’ja e xopanik chuwach ri ajawinel. Ri ajawinel t’uyul cho ri utem, ukojom ri je’likalaj taq ratz’yaq che kukojo aretaq chi’ rajawaxik kuk’ut rib’ chkiwach ri winaq, nojinaq chrech q’an pwaq e utzalaj taq ab’aj, qastzij na k’ut che sachib’al k’u’x weri’. 7Kuwa’lisaj ri upalaj, kchupchatik che uq’ijil, nimalaj uq’aq’al royowal xub’ano, xa jek’uri’ ri ixoq ajawinel xpe q’equ’m chupalaj. Saqqo’y xub’ano, xuq’oyb’a’ ukoq ri ujolom cho ri umokom che nab’e ub’ik chuwach e xtzaq ub’ik. 8K’atek’uri’, ri Dyos kuk’ex ri ranima’ ri ajawinel, xuki’arisaj ri ranima’. Sachinaq uk’u’x, xwa’lij uloq cho ri utem e xuq’aluj puq’ab’ ri are’, chi k’ate’ na xtzalij uloq, ri ajawinel kub’ij utzalaj taq tzij chrech, kub’ij chrech. 9«¿Jas xab’ano Ester? ¡Chakub’a’ ak’u’x chwij ri in! ¡Ri in, inaxib’al! 10¡Ri at man katkamisax taj! Ri jun taqanik __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI TAQ TZIJOB’ELIL– RI ESTER

10

nuya’om, xaq xuwi chkech ri xaq ewinaq kb’an wi. 11Chatqib’ b’a’ uloq wuk’ ri in». 12Kuk’am ukoq ri q’an pwaq uch’imi’y e kukoj ukoq puqul ri Ester, xutz’umaj ri are’ e kub’ij chrech: «¡Chinach’ab’ej b’a’!». 13Ri are’ kub’ij: «Ajawxel, ri in atinwilom at jacha jun anjel rech ri Dyos. E ri wanima’, xuxib’ij rib’ chuwach ri uxib’rikil ri aq’ijil. 14Rumal rech che ri at, at utzalaj, Ajawaxel, e ri apalaj nojinaq chrech ri utzil. 15E aretaq chi’ xub’ij weri’, xpe chi q’equ’m chupalaj e xtzaq ub’ik. 16Ri ajawinel xsach uk’u’x e konojel ri ek’o ukoq ruk’ ri are’, kkikoj kichuq’ab’ arech kk’astaj uwach ri Ester. 53Ri ajawinel kub’ij chrech: «¿Jas tajin kk’ulmatajik ajawinel Ester? Chab’ij b’a’ chwech ¿jas ri kawaj? xoquje’ ne’, kya’taj wa’ chawech panik’aj chrech we ajawib’al ri’». 4Ri Ester kub’ij «We kraj ri ajawinel, pet b’a’ kamik ruk’ ri Aman, pa ri jun nimalaj wa’im che nusuk’umam in chrech ri ajawinel?»– 5Xub’ij ri ajawinel: «Chi aninaq b’a’, b’ix b’a’ weri’ chrech ri Aman, arech kb’antajik ri urayib’al ri Ester». Ri ajawinel e ri Aman xepe pa ri nimalaj wa’im che xusuk’umaj ri Ester, 6e pa ri nimalaj wa’im, ri ajawinel kub’ij jun chi jumul chrech ri Ester: «Chab’ij b’a’ chwech ¿jas ri kawaj? ri kato kya’taj na ri’ chawech. ¿Jas ri kawaj? kne’b’a’ panik’aj chrech ri ajwib’al, kya’taj na ri’ chawech». 7Ri Ester xub’ij: «¿Ri kinta’ in chawech?, ¿ri kwaj ri in? 8We xinriq in utzil chuwach ri ajawinel, e we ri ajawinel kraj kinutatab’ej ri kinto e we kraj kub’an ri kwaj in, pet b’a’ xoquje’ chwe’q ri ajawinel ekeb’ ruk’ ri Aman pa ri nimalaj wa’im che kinya’ na in chkech e’are’, e ri in, kinb’an ri’ ri ktaqan ri ajawinel chwech». 9Pa we jun q’ij ri’, ri Aman sib’alaj xki’kotik ri ranima’ e nimaq’ij k’olik aretaq chi’ xel ub’ik; k’atek’ut, aretaq chi’, kril ri Mardoke’o che k’o ukoq pa ri rokib’al ri rachoch ri ajawinel, che man k’o ta kwa’lijik e man ksilob’ ta apanoq chuwach ri are’, xyakataj jun nimalaj royowal chech ri are’. 10K’atek’ut, xuq’il rib’. Xb’e ub’ik pa ri rachoch e xe’usik’ij ri erachi’l e ri rixoqil Seres 11e, kutzijoj chkech ri uq’ijil e ri uq’inomal, ri ek’ya taq ralk’uwa’l e che ri ajawinel nimalaj uq’ij xuya’o e xukoj ri are’ pakiwi’ konojel ri ek’amal taq b’e e pakiwi’ ri ekinimal e pakiwi’ ri erajpataninel ri ajawinel. 12Xoquje’ xutz’aqatisaj ub’ixik: «Man xuwi ta ri’, xane xoquje’ ri ixoq ajawinel, xinusik’ij nutukel ri in ruk’ ri ajawinel pa jun nimalaj wa’im; xoquje’ xinusik’ij chi jumul ri are’ chwe’q ruk’ ri ajawinel. 13¡K’atek’ut, ronojel weri’, man k’o ta upatan chnuwach in we kinwil na ri Mardoke’o, ri jun ajjudi’o che t’uyul chuchi’ ri rachoch ri ajawinel!». 14Ri rixoqil Seres e konojel ri erachi’l kkib’ij chrech: «¡Chataqa’ b’a’ ub’anik jun jitz’ib’al kech winaq che kawinaq lajuj xk’ab’ raqan e chwe’q aq’ab’il kata’ chrech ri ajawinel che kjitz’ax chila’ ri Mardoke’o! ¡Xa jek’uri’, ruk’ ki’kotemal katb’e na ri’ pa ri wa’im ruk’ ri ajawinel!». Utz xuta ri Aman ri xb’ix chrech e xtaqan che ub’anik ri jitz’b’al kech winaq. Ri nimalaj k’ax xuk’ulmaj ri Aman

61Pa we jun chaq’ab’ ri’, rumal rech che ri ajawinel man kok ta uwaram, xtaqanik che uk’amik uloq ri Na’tisab’al Wuj on ri Wuj rech ri jetaq Junab’, arech ksik’ix chuwach ri are’. 2K’olik chila’ ri tzij xukojo’ ri Mardoke’o pakiwi’ ri B’igtan e ri Teres, ri ekeb’ emencho’r achijab’ che kkichajij ri uchi’ja, ri e’are’ che xkichomaj ukamisaxik ri Asu’ero. 3Ri ajawinel kuta’o: «¿Jas ri nimalaj uq’ijil xya ri Mardoke’o rumal weri’?». «Man k’o ta jun utzil xb’an chrech ri are’?», kecha ri e’ajpataninel chrech. 4Ri ajawinel kub’ij chik: «¿Jachin ri k’o chuchi’ ri nimalaj wachoch?». K’atek’uri’, chi aretaq chi’ ri xopan ri Aman cho ri uwaja rech ri nim rachoch ri ajawinel, arech kuta’ chrech ri are’ che kujitz’aj ri Mardoke’o cho ri jun che’ che xas are are’ xtaqan __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI TAQ TZIJOB’ELIL– RI ESTER

11

che usuk’umaxix rumal weri, 5k’atek’uri’ ri e’ajpataninel kkib’ij chrech: «Are ri Aman che tak’al cho ri uchi’ja». «¡Chok uloq!». Kcha ri ajawinel, 6xok ub’ik ri Aman e ri ajawinel kuta chrech: «¿Jas rajawaxik kb’an chrech ri achi, che kraj ri ajawinel kuya’ nimalaj uq’ijil?». Kuchocmaj ri Aman: «¿Jachin k’u ri’ kraj ri ajawinel kuya’ uq’ijil we man in?». 7Xa jek’uri’ kub’ij chrech ri ajawinel: «Chrech ri jun achi, che kraj ri ajawinel kuya’ uq’ijil, 8rajawaxik kk’am ub’ik je’likalaj taq atz’yaq taqal chrech jun nimalaj winaq jacha ri ratz’yaq ri ajawinel; jun kej che ukejb’em ri ajawinel e kokisax cho ri ujolom jun utzalaj ab’aj che rech ri ajawinel. 9Rajawaxik kya’ ri atz’yaq e ri kej chrech jun ri e’utzalaj erajpataninel ri ajawinel, arech kukoj we atz’yaq ri’ chrech ri achi che kraj ri ajawinel kuya’ ri uq’ijil e ku’b’insaj ri’ chrij ri kej pa ri nimalaj k’ayb’al e kuraqaqej uchi’ ri’ nab’e chuwach ri are’: ¡Chiwila’ b’a’, jewa’ kb’an chrech ri achi che kraj ri ajawinel kuya’ uq’ijil ri are’!». 10Kub’ij ri ajawinel chrech ri Aman: «Chi aninaq, chak’ama’ ub’ik nik’aj taq atz’yaq e ri jun kej, e ronojel ri xab’ij, jeri’ chab’ana’ chrech ri Mardoke’o, ri ajjudi’o, che k’o cho ri uchi’ja rech ri rachoch ri ajawinel. Masach kan jun chrech ri xab’ij. 11Ri Aman xuk’am ub’ik ri jetaq atz’yaq e ri jun kej e xukoj chrech ri Mardoke’o, k’atek’uri’ xu’b’insaj chrij ri kej pa ri nimalaj k’ayb’al k’o pa ri tinimit e kuraqej uchi’ nab’e chuwach ri are’: «¡Jewa’ kb’an chrech ri achi che kraj ri ajawinel kuya’ ri uq’ijil!». 12Aretaq chi’ xb’antaj weri’, ri Mardoke’o xtzalij chi jumul cho ri uchija’ ri rachoch ri ajawinel, e ri Aman ruk’ b’is e uch’uqum ri ujolom, chi aninaq xtzalij pa ri rachoch. 13Ri Aman kutzijoj chrech ri Seres, ri rixoqil e chkech konojel ri erachi’l ri xk’ulmatajik. Ri rixoqil Seres e ri erachi’l xkib’ij chrech: «We ri at chi aninaq tajin katqaj chuwach ri Mardoke’o, ri are’ che kija’al ri e’ajjudi’o, man k’o ta achuq’ab’ ri’ chuwach ri are’. Chi katqaj na ri’ chuwach ri are’». Ri Aman pa ri nimalaj ula’nik xuya ri Ester 14Tajin

kech’aw na ruk’ ri are’ aretaq chi’ ke’opan ri emencho’r taq achijab’ erajpataninel ri ajawinel, e chanim xkik’am ub’ik ri Aman pa nimalaj ula’nik xuchi’j ri Ester. 71Ri ajawinel e ri Aman xeb’e ub’ik che ri nimalaj wa’im pa ri rachoch ri ixoq ajawinel Ester, 2e pa ri ukab’ q’ij, xoquje’ ri ajawinel kub’ij chi jumul chrech ri Ester pa ri wa’im: «¿Jas ri kawaj kata chwech ixoq ajawinel Ester? ¡kya’taj ri’ chawech! ¿Jas ri kawaj? chab’ij b’a’ chwech; kne’b’a’ are kata panik’aj chrech ri ajawib’al, xas kya’taj ri’ chawech!». 3Kub’ij ri Ester: «We xinriq utzil chawach, ajawinel, e we kawaj b’a’ ri at weri’, chaya’ b’a chwech ri nuk’aslemal, are wa’ ri kinta chawech e are wa’ kkita ri nusiwan tinimit chawech, are wa’ ri kraj ri wanima’. 4Rumal rech che ri enuwinaq e ri in, xujk’ayixik arech kk’is tzij paqawi’ e xujk’ayix arech kujkamisaxik. Weta xujk’ayixik arech kujokik pa k’axalaj chak chi achi chi ixoq, ri in man k’o ta kinch’aw ri’. K’atek’ut, kamik ri’, ri ajb’anal k’ax man kkowin ta ri’ kutoj uk’axel chrech ri ajawinel rumal we nimalaj k’ax ri’». 5K’atek’ut, ri ajawinel Asu’ero kub’ij chrech ri ixoq ajawinel Ester: «¿Jachin ri jun winaq e jawi’ k’o wi ri xuchomaj kub’an weri’?». 6K’atek’uri’ ri Ester kub’ij: «¡Ri ajb’anal k’ax e ri k’ulel, are ri Aman, are le jun itzelalaj winaq le’!». Ri Aman, man xsilob’ ta chik chuwach ri ajawinel Asu’ero e chuwach ri ixoq ajawinel. 7Ri ajawinel, sib’alaj royowal xwa’lij ub’ik e man xutij ta chi ri uwa e xb’e pa ri jelikalaj ulew k’o pa ri nimalaj rachoch, e ri Aman xkanaj kanoq chunaqaj ri ajawinel Ester arech kuk’omij chrech che kuk’asb’a’ kanoq, rumal rech che kuch’ob’o che ri ajawinel xas kukamisaj ri’. __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI TAQ TZIJOB’ELIL– RI ESTER

12 8Aretaq

chi’ ri ajawinel xtzalij uloq pa ri wa’im, kuriqa’ ri Aman che kotz’ol cho ri ch’at jawi’ k’o wi ri Ester. «Ri ajawinel kuraqaqej uchi’ e kub’ij: ¿La chi pa ri wachoch kawaj kab’an k’ax chrech ri ixoq ajawinel?». Chi aninaq xtaqanik arech kch’uq uwach ri Aman. 9Ri Jarb’ona, jun chkech ri emencho’r taq achijab’, xuya ub’ixik chuwach ri ajawinel: «K’o jun che’ jitz’b’al kech winaq k’o pa ri rachoch ri are’, kawinaq lajuj xk’ab’ raqan, che are ri Aman xutaq ub’anik, jitz’b’al rech ri Mardoke’o, ri are’ che xukol ri ajawinel ruk’ ri tzij che xuya ub’ixik». «Chijitz’aj chila’», xcha ri ajawinel. 10K’atek’uri’, xjitz’ax ri Aman pa ri jun jitz’ab’al che’ xtaqan che ub’anik arech chila’ kjitz’ax wi e’i Mardoke’o e xqaj ri uq’aq’al royowal ri ajawinel. Ri ajawinel kutoq’ob’isaj kiwach ri e’ajjudi’o

81Chi pa we jun q’ij ri’, ri ajawinel Asu’ero xuya’ ri rachoch ri Aman chrech ri ixoq ajawinel Ester, ri jun k’ulel chkech ri e’ajjudi’o, e ri Mardoke’o xk’am ub’ik chuwach ri ajawinel, rumal rech che ri Ester xub’ij chrech ri are’ jachin ri Mardoke’o chrech ri are’. 2Ri ajawinel xresaj chuq’ab’ ri jun mulq’ab’ che xumaj chrech ri Aman, arech kuya’ chrech ri Mardoke’o, e ri Ester xujach puq’ab’ ri are’ arech kuchajij ri rachoch ri Aman. 3Ri Ester kb’e chi jumul arech kech’aw chi ruk’ ri ajawinel. Kuqasaj rib’ chuwach ri raqan, e koq’ik, e xkowinik che kuchup uwach ri itzel xuchomaj ri Aman, ri ajaga, pakiwi’ ri e’ajjudi’o. 4Ri ajawinel kulik’ ri q’an pwaq uch’imi’y e kuchap ukoq ri Ester. Ri are’ xwa’lijik e xtak’i’ chuwach. 5Kub’ij ri Ester: «We utz kril ri ajawinel e we xinriq utzil chuwach ri are’, e we suk’ chuwach ri kinta chrech, xoquje’ we in in utz in chuwacha ri are’, qastzij b’a’ chuchupu’ ri jetaq wuj xutz’ib’aj ri Aman, uk’ojol ri Hamdata, ri ajagag, arech kekamisaxik ri e’ajjudi’o pa ronojel ri jetaq tinimit che rech ri ajawinel. 6¿La kinkowin in che rilik che petinaq ri k’ax pakiwi’ ri enuwinaq? ¿La kinkowin k’u in ri’ che rilik che tajin kek’is ri enuwinaq?». 7Ri ajawinel Asu’ero kub’ij chrech ri ixoq ajawinel Ester e chrech ri Judi’o Mardoke’o: «Ri in, xya’taj wumal chrech ri Ester ri rachoch ri Aman, ri are’ che xintaqanik kjitz’axik cho ri jun che’ rumal rech che kraj kuk’is tzij pakiwi’ ri e’ajjudi’o. 8K’atek’uri’, ri ix, chitz’ib’aj pakiwi’ ri judi’o ronojel ri utz chiwach ix pa ub’i ri ajawinel. K’atek’uri’, kit’iq ruk’ ri umulq’ab’ ri ajawinel. Rumal rech che ronojel ri wuj ktz’ib’ax pub’i’ ri ajawinel e t’iqom ruk’ ri ut’iqb’al ri are’, chi pa junalik kkanaj kanoq». 9Chi pa ri uchanim ri’ xesik’ixik ri erajtz’ib’ab’ ri ajawinel –weri’, pa ri urox ik’, che are ri ik’ Sivan, pa ri q’ij juwinaq oxib’– e xetz’ib’an ub’ik jeri’ jacha xtaqan ri Mardoke’o, xe’kitz’ib’aj ri e’ajjudi’o, ri eq’atb’al taq tzij, ri elaq’b’anel e ri ek’amal taq b’e ek’o pa ronojel ri jetaq tinimit, kmajtaj ub’ik pa ri Indi’a e kopan pa ri Eti’opi’a, xe’kitz’ib’aj ri wuqk’al wuqub’ (127) tinimit, xetz’ib’axik chjujunal tinimit jacha ri kitz’ib’anik e jacha ri kich’ab’al. 10We taq wuj ri’, xkitz’ib’aj pa ri ub’i’ ri ajawinel Asu’ero e xkit’iq ruk’ ri ut’iqb’al ri ajawinel. Ri e’ajtaqo’ntzij xkik’am ub’ik weri’ chrij ri jetaq kej che ek’o pa ri kab’al erech ri ajawinel. 11Pa taq ri wuj ri’, ri ajawinel xuya’ alaj chkech ri e’ajjudi’o ek’o pa ronojel ri jetaq tinimit, arech qastzij kkimulij kib’ che uto’ik ri kik’aslemal, e arech kkik’istzij pakiwi’, ke’kikamisaj ruk’ ri kich’ich’ rech ch’o’j, konojel winaq o konojel tinimit che kkaj kech’o’jin kuk’ ri e’are’, kuk’ ri ekixoqilal e kuk’ ri ekalk’uwa’l, xoquje’ ri kkaj kkelaq’aj ri jastaq kech. 12Xkib’an weri’ chi pa jun q’ij pa ronojel ri jetaq tinimit rech ri ajawinel Asu’ero, pa ri oxlajuj q’ij chrech ri kab’lajuj ik’, pa ri ik’ Adar.

__________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI TAQ TZIJOB’ELIL– RI ESTER

13 Ri wuj xtz’ib’axik, che utzil chkech ri e’ajjudi’o

151Are wa’ ri kub’ij ri wuj: «Ri nimalaj ajawinel Asu’ero, chkech ri e'ajq'atb'altzij ek’o pa wuqk’al wuqub’ (127) tinimit che kmajtaj ub’ik pa ri Indi’a e kopan pa ri Eti’opi’a, e chkech konojel ri eq’atb’al taq tzij ek’o chila’, e chkech konojel ri enuwinaq che man kkik’ex ta ri kitzij chech ri are’, ¡kinya’ apan jun rutzil kiwach! 2Ek’ya ri winaq, che aretaq chi’ sib’alaj utzil kya’taj chkech kumal ri ek’amal taq b’e, sib’alaj nimal chik kkib’ano. 3Man xuwi taj kkitzukuj ub’anik ri k’ax chkech ri eqawinaq, xane aretaq chi’ man kekowin ta chik kkiq’il ri kiti’tik, kkichomaj chi ub’anik ri k’ax pakiwi’ ri winaq che xb’anow ri utzil chkech ri e’are’; 4k’atek’uri’, man kub’an ta chkech che kemaltyoxin ri winaq chkech, xane xoquje’ emoxirinaq kumal ri winaq che man keta’m ta ri utzil e kkipaq’pa’ ri kiq’ab’ chkij e man kkichomaj taj che ronojel saq chuwach ri Dyos, e kkaj ke’animajik chuwach ri uq’atojtzij ri are’ che kretzelaj kiwach ri e’itzel taq winaq. 5K’ya taq mul jewa’ kkib’ano ri winaq che are kkaj k’o keqle’n, rumal rech che kokisax kik’u’x kumal ri ekachi’l e che xkiya’ kan ri q’atb’altzij pakiq’ab’ ri e’are’, ejun kuk’ ri xkiq’ejej suk’ kikik’el ri winaq che man k’o ta kimak, e rumal weri’ nimalaj taq k’ax xkik’ulmaj, 6rumal ri kichomanik che man tzij taj e che itzelaj taq chomanik, xsachik ri usuk’il ri qastzij utzalaj q’atb’altzij. 7¡Xuwi’ we kqajaq ri qawoq’och: man rajawaxik taj kujb’e pa ri ucholaj ri ojer taq tzij che xas uj ri xqana’taj, xuwi chiwila’ b’a’ chuxe’ ri iwaqan, ronojel ri itzel taq jastaq kib’anom jetaq q’atb’altzij ri’ che man taqal ta chkij jeri’ kib’antajik! 8Rumal k’u weri’, ri qachuqab’ are tajin kutzukuj ujikib’axik ri kik’aslemal ri winaq, pa ki’kotemal, pa ri ja’maril e pa ri nimalaj utzil rech ri ajawarem, 9rumal k’uwa’ weri’, tajin kqak’exo ri jastaq che rajawaxik kk’exik e tajin kqanik’oj rij ri jastaq che man kuk’ulaj ta ri utzil. 10Jena k’ut ri Aman, uk’ojol ri Hamdata, jun ajmasedoni’a, e qastzij nak’ut che ri are’ jun kaxlan winaq chkech ri e’ajpersi’a e naj k’o wi che kqatoq’ob’isaj uwach, ri are’ xqak’ulaj pa ri qachoch 11e nimalaj utzil xqab’an chrech jacha kqab’an kuk’ konojel winaq, xoquje’ ne’ xqab’ij «qatat» chrech chkiwach ri winaq e ri are’ xopanik ukab’ ukoq chrij ri ajawinel. 12K’atek’uri’, nimal xub’ano, xa jek’uri’ xraj kresaj ri qakowinem e ri qak’aslemal. 13Ri uj k’o jun qakolonel, jun achi che ronojel mul ajb’anal utzil chqech ri uj, are ri Mardoke’o, e jun chik are ri suk’alaj rachi’l ri qajawib’al, ri Ester; ri Aman, rumal che man utz ta ri uchomanik, xuta chqech arech kkamisax ri are’ e konojel ri siwantinimit, 14xuchomaj che rumal weri’, kujuya kanoq qatukel e are kraj kukoj ri kikowinem ri e’ajmasedoni’a paqawi’ pa uk’olb’al ri kikowinem ri e’ajpersi’a. 15K’atek’uri’, man ekamisanel taj ri e’ajjudi’o chqawach ri uj, che are kkaj we winaq ri’ che oxmul e’itzel taq winaq, kchup kiwach; xane are kqilo che ri e’ajjudi’o, kiwokom kib’ chuxe’ suk’ulaj taq pixab’. 16Ri e’are’, e’uk’ojol ri Nimalaj Ub’antajik, ri nimalaj k’aslik Dyos, che rumal ri are’, ri uj e ri e’ojer eqati’t qamam k’o qak’as ruk’ rumal che xutzuq ri qajawaremal chi k’ate’ na pa we kamik che utz qab’anom ri’. 17Rumal k’uwa’ weri’, ri ix, utz na k’uri’ kib’ano we kik’yaq ub’ik nik’aj taq wuj che xutaq ub’ik ri Aman uk’ojol ri Hamdata, 18ri are’ che are xtz’ib’an ri jetaq wuj, xxekab’axik chuchi’ ri Susa e erachi’l konojel ri e’ajuparachoch, taqal chrij ri xb’an chrech rumal ri Dyos, ri are’ che rajaw ri kaj. 19Chikojo’ b’a’ we wuj ri’ pa ronojel k’olb’al, chiya’ b’a alaj chkech ri e’ajjudi’o arech kkiterne’b’ej ri kipixab’ e che’ito’o b’a’ ri e’are’ 20chkiwach ri __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI TAQ TZIJOB’ELIL– RI ESTER

14

winaq pa ri q’ij che xch’ikik uchupik kiwach ri e’are’, kne’b’a’ pa ri oxlajuj q’ij on pa ri kab’lajuj q’ij chrech ri ik’ Adar. 21Rumal rech che we jun q’ij ri’, jun q’ij arech kchup kiwach ri e’are’, ri nimalaj ajaw Dyos xuk’ex pa jun ki’kotemalaj q’ij rech utoq’ob’usab’al kiwach ri winaq che echa’om. 22K’atek’uri’, ri ix chuxo’l ri jetaq inimaq’ij e ri chajim taq q’ij, chi’ok’owisaj b’a’ ruk’ nimalaj taq wa’im, 23weri’, chi umajib’al ub’ik kamik ri’ e jeri’ na k’uri’ chwe’q kab’ij, e we nimaq’ij ri’, iwech ix nak’uri’ e xoquje’ kech ri e’ajpersi’a che kk’iy pa kanima’ kkib’ano, na’tisab’al ri’ ri kikolotajem, e chkech ri ekik’ulel, natisab’al rech ri uk’isik tzij pakiwi’. 24Konojel ri nimalaj taq tinimit, on ko’lik tinimit che man kuterne’b’ej taj we jetaq pixab’ ri’, kkamisax ri’ ruk’ ri ch’ich’ rech ch’o’j e man xuwi taj ri winaq ri’ man kjeqeb’a’ ta kib’ chila, xane xoquje’ ri’ ri chikop erech ulew e ri chikop e’ajuwokaj». 813Ri ukab’ uwujil we wuj xtz’ib’axik ri’, rajawaxik kya ub’ixik jacha jun taqanik par ronojel ri jetaq tinimit, e xoquje’ kya ub’ixik chkixo’l konojel ri jetaq siwantinimit, e ri e’ajjudi’o rajawaxik ri’ kisuk’umam kib’ pa we jun q’ij ri’, arech kkitoj uk’axel chkech ri ekik’ulel ri k’ax xkichomaj chkij. 14Chi aninaq xeb’e ub’ik ri e’ajtaqo’ntzij jacha xtaqan ri ajawinel, e are ri jetaq ukej ri ajawinel xkikejb’ej ub’ik. Ri jun wuj, xoquje’ xya ub’ixik pa ri kowlaj k’olb’al Susa. 15Aretaq chi’ ri Mardoke’o xel ub’ik pa ri rachoch ri ajawinel ruk’ ri sachib’alaj k’u’x, ri ratz’yaq ukojom, che mrato tuntuj e saq lino, e ukojom jun nimalaj q’an pwaq wiqib’al ujolon e uq’u’m jun lino uq’u’ che kyaq tuntuj, ronojel ri tinimit Susa sib’alaj xki’kotik. 16We jun q’ij ri’, chkech ri e’ajjudi’o, jun nimalaj q’ij, jun ki’kotemalalaj q’ij, rech jun ch’akanikalaj q’ij e jun q’ij rech nimalaj q’ijil. 17Pa ronojel ri jetaq ulew e pa ronojel ri jetaq tinimit, pa ri jetaq k’olb’al jawi’ kopan ub’ixik we kub’ij we wuj ri’ che rech ri ajawinel, chkech ri e’ajjudi’os jun nimalaj ki’kotemal, jun nimalaj utzil, xkib’an nimalaj taq wa’im e xkib’an nimaq’ij. Sib’alaj ek’ya chkixo’l ri winaq ek’o pa taq ri ulew ri’, xkijal judi’o, rumal rech che ri xib’rikil xkina’ ri e’ajjudi’o xe’uchap kanoq ri e’are’.

Ri nimaq’ij Purim

91Ri xtaqan ri ajawinel chrech, xb’anik pa ri kab’lajuj ik’, che are ri ik’ Adar, pa ri oxlajuj q’ij chrech ri ik’, chi pa jun q’ij che ri ekik’ulel ri e’ajjudi’o xkichomaj ke’kixaq’alb’ej ri e’are’; k’atek’ut xk’extajik weri’, e’are’ ri e’ajjudi’o xe’kixaq’alb’ej ri ekik’ulel. 2Pa ronojel ri jetaq ulew rech ri ajawinel Asu’ero, xkimulij kib’ ri ejudi’o pa ri jetaq tinimit arech kkikoj kiq’ab’ pakiwi’ ri jachintaq xkichomaj kkik’is tzij pakiwi’ ri e’are’. Man k’o ta jun ktak’i kan chkiwach ri e’are’, rumal rech che konojel kixib’im kib’ chkech ri e’ajjudi’o. 3Konojel ri ekinimal ri winaq pa taq ri rulew ri ajawinel, ri eq’atb’al taq tzij, echajinel tinimit e konojel ri erajpataninel ajawinel, xkiya kiwach kuk’ ri e’ajjudi’o rumal rech che kixib’im kib’ chuwach ri Mardoke’o. 4Rumal rech che ri Mardoke’o jun winaq nimalaj ub’antajik pa ri nim rachoch ri ajawinel e ri ub’i’ xb’e utzijol pa ronojel ri jetaq rulew ri ajawinel; qatzij nak’ut che ronojel q’ij xk’iy ri nimalaj ub’antajik ri Mardoke’o. 5Ri e’ajjudi’o xe’kikamisaj konojel ri ekik’ulel ruk’ ri ch’ich’ rech ch’o’j. Weri’ jun nimalaj kamik xb’antajik, jun k’isb’al tzij pakiwi’ ri winaq xb’antajik, e xkib’ano ri xkaj kuk’ ri ekik’ulel. 6Xuwi pa ri kowlaj k’olb’al Susa, ri e’ajjudi’o xe’kikamisaj e xkichup kiwach juq’o’ ok’al (500) achijab’, 7nab’e xkikamisaj ri Parsandata, ri Dalfon, ri Aspata, 8ri Porata, ri Adali’as, ri Aridata, 9ri Parmasta, ri Arisay, ri Ariday e ri Yesata, 10ri elajuj uk’ojol ri Aman, __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI TAQ TZIJOB’ELIL– RI ESTER

15

ri e’uk’ojol ri Hamdata, ri xeroqataj ri e’ajjudi’o. Xe’kikamisaj, k’atek’uri’, man xe’kelaq’aj ta ri jastaq kech. 11Chi pa ri jun q’ij ri’, xk’am ub’ik chrech ri ajawinel ri ekajalib’al ri winaq xekamsaxik pa ri Susa. 12Ri ajawinel kub’ij chrech ri ixoq ajawinel Ester: «Xuwi pa ri kowlaj k’olb’al Susa, ri e’ajjudi’o xe’kikamisaj e xkik’is tzij pakiwi’ ejuq’o’ ok’al (500) achijab’, xoquje’ ri elajuj uk’ojol ri Aman xejitz’axik. ¡Jas k’u ri man xkib’an ta ri’ pa taq ri nik’aj taq tinimit chik che rech ri ajawib’al! E kamik ri’, ¿jas nik’aj chik kawaj kata chwech? ¡Kya’taj ri’ chawech, chab’ij b’a’ chwech ri nimalaj kawaj, kya’taj ri’ chawech!». 13Kub’ij ri Ester: «We utz kril weri’ ri ajawinel, ri e’ajjudi’o ek’o pa ri Susa, chkib’ana’ chi b’a’ chwe’q ri kub’ij ri wuj rech kamik ri’. K’atek’ut, ri elajuj uk’ojol ri Aman, chejitz’ax b’a’ cho ri jun che’». 14K’atek’ut, ri ajawinel jeri’ xtaqan che ub’anik; xya ub’ixik ri wuj pa ri Susa e ri elajuj uk’ojol ri Aman xejitz’axik. 15Ri ejudi’o ek’o pa ri Susa, xoquje’ xkimulij kib’ pa ri kajlajuj q’ij rech ri ik’ Adar e xe’kikamisaj chila’, jo’lajuj k’al (300) achijab’, k’atek’ut man xkelaq’aj ta ri jastaq kech. 16Ri e’ajjudi’o ek’o pa ri nik’aj taq tinimit chik che erech ri ajawib’al, xoquje’ xkimulij kib’ chkiwach ri ekik’ulel arech kkijikib’a’ ri kik’aslemal. Xekikamisaj e 75 mil ekik’ulel, k’atek’ut, man k’o ta jun jastaq kech xkelaq’aj. 17Weri’ xb’natajik pa ri oxlajuj q’ij rech ri ik’ Adar. E pa ri kajlajuj q’ij, xe’uxlanik e pa we jun q’ij ri’ xkib’an nimaq’ij e nimalaj taq wa’im rumal ri ki’kotemal. 18Ri e’ajjudi’o ek’o pa ri Susa, ri e’are’ che xkimulij kib’ pa ri oxlajuj e pa ri kajlajuj q’ij; pa ri jo’lajuj q’ij xe’uxlanik, xoquje’ xkib’an nimaq’ij pa we jun q’ij ri’ e nimalaj taq wa’im rumal ri ki’kotemal. 19Xa jek’uri’, pa ri kajlajuj q’ij chrech ri ik’ Adar, ri e’ajjudi’o che kijub’um kib’ pa man k’owlaj taq tinimit taj, che man k’o ta utapya, kkib’an nimaq’ij e nimalaj taq wa’im ruk’ ki’kotemal pa ri kajlajuj q’ij rech ri ik’ Adar, e ke’kisipaj nik’aj chkech ri ekik’ulja, 19ak’atek’uri’, ri ek’o pa ri nima’q taq tinimit, ri

jun q’ij rech ki’kotemal e che ke’kisipaj kiwa’ ri ekik’ulja, kkib’an pa ri jo’lajuj q’ij chrech ri ik’ Adar. Ri jetaq nimaq’ij Purim 20Ri

Mardoke’o kutz’ib’aj ronojel weri’ e kutaq ub’ik nik’aj wuj chkech konojel ri e’ajjdi’os ejeqel pa ri jetaq rulew ri ajawinel Asu’ero, kne’b’a’ naqaj on naj ek’o wi. 21K’atek’uri’, kuta apan chkech che kkib’an nimaq’ij ronojel taq junab’ pa ri kajlajuj e jo’lajuj q’ij rech ri ik’ Adar, 22rumal rech che pa taq we q’ij ri’, ri e’ajjudi’o xkichup kiwach ri ekik’u’el e rumal che pa we jun ik’ ri’ xk’extajik ri k’ax pa jun nimalaj ki’kotemal e ri nimalaj oq’ej xk’extajik pa nimaq’ij. Kub’ij apan chkech che we jetaq q’ij ri’, kkib’an nimalaj taq nimaq’ij e nimalaj taq wa’im e kkisipaj kiwa chb’il taq kib’ e kkisipaj kech ri emeb’a’ib’. 23We nimaq’ij ri’, xas xkib’an wi ri e’ajjudi’o, ri kimajom chi uloq aretaq chi’ maja’ kub’ij ri Mardoke’o chkech: 24«Ri Aman, uk’ojol ri Hamdata, ri ajagag, ri are’ che xeroqataj konojel ri e’ajjudi’o, xuchomaj kuk’is tzij pakiwi’ e xretz’b’ej «ri ch’ajch’oj», arech kusach kiwach e kuk’is tzij pakiwi’. 25K’atek’ut, aretaq chi’ xok ub’ik pa ri rachoch ri ajawinel, arech ku’ta chrech kjitz’ax ri Mardoke’o, ri itzelalaj xuchomaj pakiwi’ ri e’ajjudi’o xqaj puwi’ ri are’ e xjitz’ax ri are’, xoquje’ ri e’uk’ojol cho ri jun che’. 26Rumal k’uwa’ weri’, «Purim» kb’ix chrech we jetaq q’ij ri’, we tzij ri’ petinaq uloq ruk’ ri jun tzij Pur «ch’ajch’oj». Xoquje’, rumal we tz’ib’atalik pa we wuj ri’ rumal ri Mardoke’o, rumal ri xkil ri e’are’ e rumal ri xtzijox chkech, 27ri e’ajjudi’o xkib’an chrech we jun q’ij ri’ jun q’ij che nimalaj ub’antajik, chkech ri e’are’, chkech ri kija’al e chkech konojel ri keq’ax uloq kuk’ ri e’are’, kkinimaq’ijarisaj we keb’ q’ij ri’, jacha ri tz’ib’atalik, pa we q’ij ri’ e pa ronojel taq junab’. 28Jek’uri’, ri jetaq uq’ij ri Purim kki’ok’owisaj pa ronojel mayilq’ijsaq, pa ronojel ja __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI TAQ TZIJOB’ELIL– RI ESTER

16

k’olb’al, pa ronojel ri jetaq ulew, pa ronojel ri nim taq tinimit, man ksach ta uwach wa’ chkixo’l ri e’ajjudi’o, ronojel mul wa’ kna’tisaj ri mayil taq q’ijsaq. 29Ri ixoq ajawinel Ester, umi’al ri Abijayil, xutz’ib’aj ruk’ ronojel ukowinem weri’, arech k’o uchuq’ab’ we jun wuj ri’ e arech kuxik jun pixab’ we Purim, 30e xtaq ub’ik ri jun wuj chkech konojel ri e’ajjudi’o ek’o pa ri wuqk’al wuqub’ jetaq tinimit ek’o pa ri rulew ri rajawib’al ri Asu’ero, ruk’ utzil taq tzij e ruk’ qastzij taq pixb’anik, 31arech kkijikib’a’ ri uq’ij ri Purim, jeri’ jacha xtaqan chkech ri jun ajjudi’o Mardoke’o e ri ajawinel Ester e jeri’ jacha xub’ij chkech ri e’are’ e chkech ri mayilq’ijsaq, xutz’aqatisaj chi ukoq ri mewajik e ri oq’ej. 32Ri jun utaqanik ri Ester, are xjeqeb’anik ri uwokik ri jetaq upixab’ ri Purim, e jeri’ xtz’ib’axik pa ri wuj. Ri utz taq utzijoxik ri Mardoke’o

101Ri ajawinel Asu’ero, xtaqanik, arech konojel ri winaq ek’o pa amaq’ ktoj jun alkab’al, xoquje’ ri winaq ek’o pa ch’aqap taq ulew ek’o pa ri polow. 2Ronojel ri nimalaj taq chak xub’ano ruk’ uchuq’ab’, xoquje’ ri utzalaj utzijoxik ri Mardoke’o che nimalaj uq’ijil xuya’o, tz’ib’atalik pa ri Wuj rech Kijunab’ ri Ekajawinel ri e’ajmedi’a e ri e’ajpersi’a. 3Ri Mardoke’o, ru jun ajjudi’o are are’ ri ukab’a ukoq chrij ri ajawinel Asu’ero. Ri are’ jun winaq che nim ub’antajik chkixo’l ri e’ajjudi’o, loq’ chkiwach ri ekachalal, 4xokil chrech ri utzil puwi’ ri siwan utinimit e xuchakuj ri utzil chkech ri erija’al. 161K’atek’uri’, ri Mardoke’o kub’ij:

«¡Ruk’ ri Dyos petinaq wi ronojel weri’! 2Rumal rech che aretaq chi’ kna’taj chwech ri wichik’ xinb’an puwi’ weri’, man k’o ta jun jas uwach che mata ne’ xb’antajik: 3ri alaj b’ulb’ux che nimalaj nima’ xub’ano, ri saqil che kch’ub’linik, ri q’ij, ri ja’ kchojojik. Ri nima’ are ri Ester, ri are’ che xk’uli’ ruk’ ri ajawinel e xuxik rixoqil ri ajawinel. 4Ri ekeb’ k’axalaj taq chikop, are ri Aman e ri in. 5Ri siwant taq tinimit e’are’ ri xkimulij kib’ che usachik uwach ri kib’i’ ri e’ajjudi’o. 6Ri siwan nutinimit are ri Isra’el, che sib’alaj xkik’omij chrech ri Dyos e xekoltajik. Je’ nak’ut, ri Ajawxel xukol ri siwan utinimit, ri Ajawxel xujuto’ chuwach ronojel we k’ax ri’; ri Dyos nim taq mayib’al e k’utb’al xub’ano, che mijumul jeri’ ub’anom chkixo’l ri nik’aj taq siwantinimit chik. 7Rumal k’uri’, ri Dyos xukoj keb’ chomanik: jun rech utoq’ob’isaxik uwach ri siwan utinimit, e ri jun chik, rech utoq’ob’isaxik kiwach ri enik’aj siwantinimit chik. 8E we keb’ chomanik ri’, qastzij na k’ut che xb’antajik pa ri uchanim che rajawaxik kb’antajik, pa ri junab’ e pa ri q’ij che xch’ikik. 9K’atek’uri’, ri Dyos, xna’taj ri siwan utinimit chrech e xub’an ri suk’il q’atojtzij chrech ri rechb’al, 10k’atek’uri’, pa ri kajlajuj e jo’lajuj q’ij rech ri ik’ Adar, chi umajib’al ub’ik ri’, chkimulij b’a’ kib’ pa taq we q’ij ri’, we q’ij ri’ rech utzil e ki’kotemal ri’ chuwach ri Dyos, chi pa junalik chkech konojel mayilq’ijsaq, pa ri Isra’el, ri siwan utinimit. Ri keb’ oxib’ tzij k’o koq pa ri wuj che pa ch’ab’al griego tz’ib’atal wi

Pa ri ukaj junab’ che kajawinik chik ri ajawinel Tolome’o e ri Kle’opatra, ri Dosite’o, ri are’ che kub’ij che chuchqajaw e ajlevita, e ri uk’ojol Ptolome’o, xkik’am uloq jun wuj puwi’ ri Purim. Xkib’ij che qastzij xtz’ib’axik ri wuj e che xq’axexik pa tzij griego rumal ri Lisimako, uk’ojol ri Tolome’o, che rech ri mulin ib’ k’o pa ri Jerusalem. 11

__________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI TAQ TZIJOB’ELIL– RI ESTER

1

RI ISA’I’AS Keb’ oxib’ tzij puwi’ ri uwuj ri Isaias q’axal utzij ri Dyos

Ri Q’axal utzij ri Dyos pa ch’ab’al Heb’ere’o, ri are kb’ix chech ys‘yhw, ys‘=kolotajem; y = nu; hw = Yahweh: ri Nukolotajem, are’ ri Yahweh. Pa Isaias 36-39, k’o jun tzij puwi’ ri uchak ri q’axal utzij ri Dyos Isa’i’as pa ri taq q’ij rech ri ajawinel Ezequias e ri k’ax xpe puwi’ ri Jerusalem rumal ri rajawinel ri Assiria Sennaquerib’. Ri uch’awik ri Isaias ruk’ ri Dyos kusuk’umaj ri ukolotajem ri Jerusalem xas rumal ri Dyos (701 junab’ chuxe’ ri Kristo) . We tzij ri’ petinaq uloq pa 2 E’ajawinel 18,13-20,19. Pari Isaias 40-55 k’o jun tzij puwi’ ri kitzalejem ri e’ajjudio chi pa ri Babilonia (539 junab’ chuxe’ kanoq ri Kristo), rumal rech che ri Nabuchodonosor rajawinel ri Babilonia xre’ukaj ri eajjudio pa ri Babilonia (587 chuxe’ kanoq ri Kristo). Weri’ jun Nim Kolotajem, je’ jas ri kolotajem pa taq ri uq’ij ri Isaias q’axal utzij ri Dyos. Pa ri Isaias 42,1: “Are Are’ ri nupataninel che k’o ri nuchuq’ab’ ruk’, are Are’ ri xinsik’ij e k’o ri wanima’ ruk’. Xinkoj ri wuxlab’al puwi’ ri Are’. Kuk’ut na ri’ ri suk’il chkech ek’i taq amaq’.”, ri Pataninel je’ jas ri David pa ri B’ix 89,4: “Ri in xinb’an jun chapb’alq’ab’ ruk’ ri sib’alaj nuloq’, xinjikib’al ri nutzij chrech ri David che nupataninel.” Pa ri uk’isb’al ri uwuj ri Isaias ri David ksachik k’atek’uri’ ri Pataninel (chawila’ ri Isaias 52,13-53,12) e ri e’are’ che kkik’ulumaj ri are’ (chaka’yej Isaias 61,1) pa uk’ex wach ri David. Ri uk’isb’alil ri uwuj ri Isaias kutzalij uwach ri utzij ri Ab’raham, Isaias 63,16: “K’atek’ut, at ri at qatat, che ri uj man kujuna’tajisaj ta ri Ab’raham, xoquje’ ri Isra’el man kujna’taj ta chik chawech at Yahweh, at ri at Qatat. “Ri Qakolonel”, kujcha chawech pa ri nab’e q’ij uloq”. Ri Jesus kuk’ut rib’ je’ jas ri Pataninel. Par i uwuj ri Isaias 56-66 k’o ri tzalejem pa ri Jerusalem. Pa 56,1-8 ri ekaxlan winaqke’ok na ri’ pa ri Nim Rachoh ri Dyos pa ri Jerusalem, Isa’i’as 56,6-7: “6 K’atek’uri’, ri ekalk’uwal ri ekaxlan taq winaq, che kkipatanij ri Yahweh, che kkiloq’oq’ej ri ub’i’ ri Yahweh e che kkaj kkipatanij ri Are’; konojel ri kkik’ol ri nusab’ado e che man kkib’an ta ri Itzel chrech; ri jachin taq utz ukojik kkib’ano ri nuchapb’al q’ab’, 7 ri in, ke’ink’am na uloq ri’ pa ri tyoxlaj nujuyub’ e kinya’ na’ ri’ chkech nimalaj ki’kotemal pa ri wachoch rech ch’ab’al. Ri jetaq kiholokosto e ri jetaq tab’al toq’ob’, sib’alaj je’lik cho ri nutab’al; rumal rech che ri wachoch kb’ix na ri’ chrech ja rech ch’ab’al kech konojel ri esiwean taq tinimit”. Tek’ut pa ri tzalejem xoquje’ k’o sib’alaj k’ax, chaka’yej Isaias 57,3-13. Xoquje’ Isa’i’as 63,16ss kutzalij uwach ri jetaq B’ix. Ri uwuj ri Isaias 7-8 kuk’ut ri Ajawinel Acaz jeri’ jacha man k’o ta ukojonikjacha ri Ajawinel Ezequias (Isaias 36-39), k’atek’ut, ri Isaias kuk’ol ri Jerusalem chkiwach ri e’ajawinel erech ri Samaria e erech ri Damasco. __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI EQ’AXAL UTZIJ RI DYOS – RI ISA’I’AS

2 Ri ub’i ri Isaias xoquje’ kuk’ut rib’ pa títulos pa 1,1; 2,1 e 13,1. K’atek’ut qastzij ne’ che man k’o ta rech ri isaiasq’axal utzij ri Dyos chrech. Pa ri Isaias 1 q’alaj ri uk’isb’al ri wuj; ri Isaias 12 jun b’ix puwi’ ri tzalejem tza ri B’ab’ilonia, e Isaias 13-14 jun k’ax tzij puwi’ ri Babilonia ruk’ jun uk’aqom rij puwi’ ri tzalejem pa ri Babilonia, Isa’i’as 14,1: “Je’ nak’ut, ri Yahweh kutoq’ob’isaj na uwach ri Jakob’, kutzukuj china jumul ri Isra’el. Ke’uya china jumul ri’ cho ri kulew. E k’o kaxlan winaq kepe na ruk’ arech kekanaj kanoq pa ri rachoch ri Jacob’.” (chaka’yej Isaias 56,1-8)

__________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI EQ’AXAL UTZIJ RI DYOS – RI ISA’I’AS

3

RI ISA’I’AS

Ri uwuj ri q’axal utzij ri Dyos, ub’i’: Yahweh nukolonel (Isa’i’as)

11Ri jastaq che xril ri Isa’i’as, che uk’ojol ri Amos, ri petinaq puwi’ ri Juda e ri Jerusalem pa ri taq kiq’ij ri Osi’as, ri Yotam, ri Ajaz e ri Eseki’as che e’ajawinelab’ rech ri Juda. Jun q’atb’altzij puwi’ ri winaq 2Chitatab’ej

kaj, uwachulew chatak’ab’a’ ri axikin, rumal rech che kch’aw ri Yahweh. Ri in xe’inchajij ri ewalk’uwa’l, ri in xe’ink’iyisaj ri e’are’, k’atek’uri’ ri e’are’ xinkik’ule’laj. 3Ri wakax kuch’ob’ uwach ri rajaw e ri b’urix kuch’ob’ uwach ri ukab’al ri rajaw, ri Isra’el man kuch’ob’ ta nuwach in, ri enuwinaq man kkich’ob’ taj weri’. 4¡Malaya ri itzel, ajmakalaj tinimit! ¡ewinaq che emoxirinaq pa ri kimak! Ija’ kech itzel taq winaq, e’uk’ojol itzel! Xkiya’ kan ri Yahweh, xkitzelaj uwach ri Tyoxlaj rech ri Isra’el, naj xeb’e wi chech ri Are’. 5¿Jas ri ich’ayik chi na kinb’ano, rumal che ri ix xas ixkanajinaq wi pa ri itzel chnuwach? Ronojel jolomaj man utz taj k’olik, ronojel anima’ yawab’ k’olik. 6Xas pa ri aqanaj k’ate’ pa ri jolomaj man k’o ta jun ch’aqap utz k’olik. Ronojel soktajinaq, puch’tajinaq, jaqalik taq ch’a’k, man k’o ta jun pisom, man k’o ta jun k’o ukunab’al, man ko ta jun jikom ole’o chrech. 7Tz’inilik ri itinimit, ri taq itinimit kupororej ri q’aq’, ri iwulew qas chiwach wi kiqajb’em ekaxlan taq winaq, wa’ weri’ jun nimalaj k’ax, jeri’ jacha ri jun nimalaj k’ax xuriq ri Sodoma. 8Kanajinaq ri ral ri Si’on, jeri’ jacha jun kab’al pa jun tikonb’al uva, jeri’ jacha jun wab’al ib’ pa rulewal taq ri q’oq’, jeri’ jacha jun tinimit sutim rij kumal ri ek’ulel. 9Weta ri Yahweh Sab’a’ot man xuk’ol ta kan chqaxo’l ejujun winaq; ri uj, uj jeri’ nak’uri’ jacha ri Sodoma, ri uj, uj jeri’ nak’uri’ jacha ri Gomora. Ri keb’ kipalaj 10Chitatab’ej

ri utzij ri Yahweh ixkinimal ri uwinaq ri Sodoma. Utz utak’ab’axik chib’ana’ ri ixikin chuwach ri taq utzij ri Qa-dyos ix uwinaq ri Gomora. 11¿Jas upatan chwech sib’alaj taq tab’al toq’ob’? –kcha ri Yahweh–. Ri in inkosinaq chik chrech ri sib’alaj taq holokostos kech e’ama’ taq chij e chrech ri sib’alaj xepu kech ri e’alaj taq wakax; ri in man kqaj ta chnuwach ri kikik’el ri wakax, ri e’alaj taq chij e ri e’ama’ taq k’isik’. 12Aretaq chi’ ri ix kixpe chnuwach in, ¿jachin xtow chiwech arech kixpetik pa ri nuk’olb’al? __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI EQ’AXAL UTZIJ RI DYOS – RI ISA’I’AS

4 13Mik’am

chi uloq jun tab’al toq’ob’ che man utz taj: weri’, jun itzelalaj sib’ chnuwach! Jun ik’, jun sab’ado, jun mulin ib’, ri man qas taq tzij che ruk’ nimaq’ij kb’anik, ri in man utz taj kinwilo. 14Ri taq iwik’lal, ri taq imulin ib’, in itzel kinwilo, weri’ jun alalaj eqa’n chwech che ma kwaj ta chik weqam. 15Aretaq chi’ kiwa’lisaj ri iq’ab’ chnuwach, ri in man kinwil taj weri’, kinch’uq ri nupalaj chuwach; kne’b’a’ kib’ij sib’alaj k’i tzij, ri in man kinta’ taj. Ri iq’ab’ nojinaq chech sib’alaj kik’el. 16¡Chich’ajch’ob’ej iwib’, chisu’u’ iwib’ arech man ixtz’ilob’inaq ta chik! ¡Miya kan chnuwach in ri itzel taq ichakum! Chiya’ kanoq ri itzel, 17chiweta’maj ub’anik ri utzil! Chitzukuj ri qastzij, chiya’a’ ri taqal chrij ri b’anom k’ax chrech! Chib’ana’ q’atb’altzij pa ri utoq’ob’ ri minor, chixch’aw puwi’ ri malka’n chichu’. 18¡Chixpet b’a’! ¡Chixch’aw b’a’ wuk’! Kcha ri Yahweh. Kne’b’a’ tzi kyaq wi ri imak, ksaqar ri’ jacha ri saqtew; kne’b’a’ tzi kyaq jacha ri purpura, kkanaj ri’ jeri’ jacha ri saq rismal chij. 19We kitatab’ej ri nutzij, ri ix kitij na ri’ ri utz taq uwach ri uwachulew. 20K’atek’ut, we ri ix man kiwaj taj weri’ e kixch’ojinik, kchup iwach ri’ rumal ri ch’ich’ rech ch’o’j. Rumal rech che are uchi’ ri Yahweh xch’awik. K’isb’alk’u’x puwi’ ri Jerusalem 21¡Kamik

ri’, xujal ub’ik kech nim ch’utin ri suk’alaj ub’e ri tinimit! Ri Si’on jikom ub’anom kanoq, jawije’ wi kanajinaq ri suk’il, e k’u ri kamik ri’ e’uk’olom kamisanelab’! 22Ri apwaq xujal ub’i itzel pwaq, ri awuk’ya’ xaq raxja’ chik. 23Ri e’k’amal taq b’e xkijal e’itzel taq winaq, junam kiwach kuk’ elaq’omab’, konojel ri e’are’ kkaj kmiq’isax ri kiq’ab’ ruk’ ri pwaq, kkitij anim keb’e chrij taq ri pwaq che sipam. Man kkib’an ta q’atb’altzij chrech ri minor, man kkil ta ri usuk’il ri malka’n ixoq 24Rumal k’u weri’ –utzij ri Ajawxel Yahweh Sab’a’ot, ri Uch’uq’ab’ ri Isra’el–: ¡Malaya ri itzel¡ ri in ktoj na uk’axel ri’ chwech jachintaq kechojin wuk’, ri in kinch’ak’an na ri’ chkiwach ri enuk’ulel. 25Kinkoj na ri’ ruk’ kule’la’nik ri nuq’ab’ pawi’, kinjosq’ij na ri’ ri awetzelal cho ri q’aq’, tzi k’ate’ kinwesaj ub’ik ronojel ri atz’ilal. 26Ke’inb’an na ri eq’atal taq atzij ejeri’ ejacha nab’e kanoq, ke’inb’an na ri e’ajpixb’anelab’ ejeri’ jacha ojer kanoq. K’atek’uri’ kb’ix na ri’ chawech Tinimit rech ri suk’il, tinimit rech ri kolomal. 27Ri Si’on kloq’taj na ri’ rumal ri suk’il, xoquje’ keloq’ na ri’ ri eximitalik rumal ri suk’il. __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI EQ’AXAL UTZIJ RI DYOS – RI ISA’I’AS

5 28¡Junam

uriqik ri’ ri k’ax kkib’an na ri e’itzel taq winaq e ri e’ajmakib’, jachintaq kkiya’ kan ri Yahweh kekam na ri’! Uk’ule’laxik ri tyoxlaj taq che’ 29Kixk’ix

na ri’ rumal ri rax taq che’ che kirayij uwach, ri ix kixk’ix na ri’ chuwach ri utzalaj taq ulew che sib’alaj kqaj chiwach. 30Rumal rech che ri ix, ix jeri’ nak’uri’ jacha jun rax che’ ktzaq ub’i ri taq uxaq e ix jeri’ nak’uri’ jacha jun utzalaj ulew che chaqi’j, rumal che ma k’o ta uja’. 31Ri nimalaj winaq jeri’ nak’uri’ jacha ulew rech tew, e ri uchak jacha nak’uri’ jun upichq’aq’: keporotajik na ri’ chi ekeb’ e man k’o ta jun winaq ri’ kchupuwik. Ri Si’on e ri k’isb’al taq q’ij chweq kab’ij

21Ri richik’ ri Isa’i’as, uk’ojol ri Amos, ri xril puwi’ ri Juda e ri Jerusalem. 2Kpe na ri’ pa taq q’ij, che ri ujuyub’al ri rachoch ri Yahweh kkanaj na ri’ puwi’ ri taq juyub’ e kwa’laj na ri’ puwi’ ri alaj taq juyub’. Konojel taq ri amaq’ kkimulij na kib’ ri’ chuwach ri are’, 3k’atek’uri’ kepe na ri’ ek’i taq tinimit ruk’ e kkib’ij na ri’: «Chixesaj, chujpaqal puwi’ ri ujuyub’al ri Yahweh, pa ri rachoch ri Udyos ri Jakob’ arech kuk’ut ri are’ chqawach ri jetaq ub’e e ri uj kqaterneb’ej ri taq ub’e». Xa ne qas pa ri Si’on ri’ kpe wi ri Pixab’ e qas pa ri Jerusalem ri’ kpe wi ri utzij ri Yahweh. 4Kub’an na ri’ ri q’ataltzij pakiwi’ ri esiwan taq tinimit, ri are’ kanimal kech sib’alaj ek’i taq tinimit ri’. Kkiq’ip na ri’ ri kich’ich’ rech ch’o’j arech kkib’an na ruk’ kichukub’al rech ri ulew e ruk’ taq ri rab’arik ch’ich’ rech ch’o’j kkib’an na jujun taq mache’t ri’. Man k’o ta jun amaq’ ri’ kuwa’lisaj jun ch’ich’ rech ch’oj puwi’ jun chik amaq’, ma kkitijoj ta chi kib’ ri’ chech ri ch’o’j. 5Rachoch ri Jakob’, jo’, chujb’inoq qas ruk’ ri uchäjil ri Yahweh. Ri uq’ijil ri Yahweh 6Je’

nak’ut, ri at xak’yaq ub’i ri atinimit, ri rachoch ri Jakob’, rumal rech che ri e’are’ enojinaq chrech ek’i eya’l taq saq e’ajrelb’alq’ij, ri e’ajsik’il uwach kaj e’ajfiliste’o e kichap kiq’ab’ kuk’ ekaxlan taq winaq. 7Ri kitinimit xnojik chrech __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI EQ’AXAL UTZIJ RI DYOS – RI ISA’I’AS

6

sib’alaj saq pwaq e q’an pwaq, ri taq uq’inomal e ma k’o ta uk’isik; ri kitinimit xnojik chrech esib’alaj kej e man k’o ta uk’isik ri taq kich’ich’ che kib’insaj ri kej; 8pa ri ramaq’ ek’o sib’alaj e’esal uwach dyos, ri e’are’ kkixulb’a kib’ chuwach ri uchak taq kiq’ab’, kixulb’a’ kib’ chuwach ri chak xub’an ri uwi’ taq kiq’ab’. 9Ri winaq kumoch’och’ej na rib’, ri achi xuqasaj rib’; me’awa’lajisaj chi jumul ri e’are’! 10Jat pa ri ab’aj, chajutu’ awib’ pa ri poqlaj ulew, naj jat wi chuwach ri uchuq’ab’ ri Yahweh e chuwach ri uq’ijil Are’, aretaq chi’ kwa’lij na ri’ che utota’xik ri uwachulew. 11Ri winaq che kub’an nimal, kuqasaj na ri’ ri uwoq’och, ri e’achijab’ che kb’an nimal kkimoch’ej na kib’ ri’; xuwi ri Yahweh kuwa’lisaj na rib’ ri’ pa we q’ij ri’. 12Je’ nak’uri’, we jun q’ij ri’ che rech ri Yahweh Sab’a’ot, ronojel ri k’o ajsik, kkanaj ri’ ikim, e ronojel ri k’o ikim, kkanaj ri’ ajsik: 13k’o ri’ puwi’ ronojel ri nima’q taq täk’ar che’ rech ri Lib’ano e che chikaj elenaq wi’, e k’o ri’ puwi’ konojel ri b’aqit rech ri B’asan; 14k’o ri’ puwi’ ronojel nimalaj taq juyub’ e k’o ri’ puwi’ ronojel ri alaj taq juyub’; 15k’o ri’ puwi’ ronojel nim taq keq’te’, e k’o ri’ puwi’ ronojel kowlaj tapya; 16k’o ri’ puwi’ ronojel ri taq ujukub’ ri Tarsis e puwi’ ronojel ri taq jukub’ che nojinaq che q’inomal. 17Ri unimal ri winaq kumoch’och’ej na rib’ ri’, ri xib’ib’al utzij ri achi kqaj na ri’ e ri Yahweh chikaj, xuwi ri are’ knimarisax ri’ ri ub’i pa we jun q’ij ri’. 18Ri e’esal taq uwach dyos, kchup na kiwach ri’. 19Rumal weri’ keb’e na ri’ chuxo’l ri pekpik taq ab’aj e pa ri taq jul rech ri ulew, naj keb’e ub’i wi chuwach ri k’ax kuya ri Yahweh, naj kib’e ub’i wi chuwach ri uq’ijil, aretaq chi’ kwa’laj na ri Are’ che ub’irb’a’xik ri uwachulew. 20Pa we jun q’ij ri’, ri Are’ kuk’yaq ub’i ri’ ri winaq chkech ri echikop che ek’o chuxe’ ri ulew e chkech ri sotz’; ri e’esal taq uwach dyos che ub’anom ruk’ saq pwaq e ruk q’an pwaq, che xuchakuj arech kuxukb’a rib’ chkiwach. 21K’atek’uri’ kb’e na ri’ pa ri pekpik taq ab’aj e pa ri taq ujul taq ri tapya, naj kbe ub’i wi chuwach ri k’ax kuya ri Yahweh e chuwach ri uq’ijil ri Are’ aretaq chi’ ri are’ kwa’lajik che ub’irb’a’xik ri uwachulew. 22Mab’e awanima’ ruk’ ri achi che xuwi xaq ruxlab’al k’o pa ri utza’m. ¿Joropa’ ta ne’ uq’ijil ri are’? __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI EQ’AXAL UTZIJ RI DYOS – RI ISA’I’AS

7 Ri k’ax pa ri Jerusalem

31Jeri’ nak’ut, ri Ajawaxel Yahweh Sab’a’ot tajin kutoqij ub’i qas pa ri Jerusalem e ri Juda, ri wa e ronojel ri uwach tzuqb’al ib’, kaxlanwa e joron, 2ri winaq che man kuxe’j ta rib’ e ri achijab’ che erech ch’o’j, ri eq’atal taq tzij e ri eq’axal utzij ri Dyos, ri achijab’ che k’o sib’alaj kichik’ e ri enim taq winaq, 3ri kanimal jupuq winaq e ri k’amal b’e, ri ajpixb’anel, ri winaq kano’jinik, e ri eya’l taq saq. 4Ri ek’amal taq b’e, ejujun alab’om ri’ e ri eq’atb’altzij, ejujun taq ak’alab’ ri’. 5Chjujunal winaq kech’o’jin na ri’ ruk’ jun chik winaq e ruk’ ri uk’ulja; ri e’ak’alab’ kewa’laj na ri’ chkij ri enima’q taq winaq, ri winaq che man k’o ta reqle’m, kukule’laj na ri’ ri winaq che k’o reqle’m. 6Je’ nak’uri’, jun achi kuchap na ri’ ri rachalal, ri are’ che junam ukab’ kib’i’ pa ri rachoch ri utat: «¡Ri at kq’eleb’isaj k’ul, chatok b’a’ at qanimal, chatok b’a’ at k’amal b’e chuwach weri’ che cho’qinaq chi’!». 7K’atek’uri’, ri jun chik ri’, pa we jun q’ij ri’ kuraqaqej uchi’ e kub’ij ri’: «¡Ri in man in ajkunanel taj chiwech; pa ri wachoch man k’o ta nukaxlanwa e man k’o ta nuq’u’, minikojo in kinimal ri winaq!». 8Ri Jerusalem xwiltaj uloq e ri Juda xtzaq uloq, jeri’ nak’ut, ri kitzij e ri kichak xopan ruk’ ri Yahweh e xketzelaj uwach ri nimalaj kiq’ijil. 9Ri kipalaj are kb’anow q’ataltzij pakiwi’, kuk’utu che ri kimak jeri’ jacha ri Sodoma. Man k’utalik taj weri’, ¡malaya ri itzel chkech e’are’! Rumal rech che taqal chkij ri k’ax rech ri ketzalal. 10Chib’ij b’a’ chrech ri suk’ winaq: utz awech; rumal rech che kutij na ri’ __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI EQ’AXAL UTZIJ RI DYOS – RI ISA’I’AS

8

ri uwach uchak. rech ri itzel winaq, k’ax ri’ kuriqo; rumal rech che kya’taj na ri’ chrech ri uchak uq’ab’. 12Ri enuwinaq ke’elaq’axik kumal ri e’uk’ulel, e winaq che eb’anal taq k’ax ketaqan puwi’ ri are’. ¡Ix nuwinaq! Kub’an keb’ kik’u’x ri ek’amal taq ib’e, ri e’are’ xkisach ri ib’e. 13Ri Yahweh xwa’lajik jeri’ jacha’ q’ataltzij, ri are’ tak’alik arech kub’an q’atojtzij pakiwi’ ri siwan taq tinimit. 14Ri Yahweh kuto e kub’an q’atojtzij pakiwi’ ri ekinimal e ri ajawinelab’ chkech ri winaq: «Ri ix xiporoj ri tikonb’al uva, ri xitoqij chrech ri ub’aqil ri meb’a’ k’o iwuk’ pa ri iwachoch. 15K’atek’ut, ¿jas iwech chrech? kib’ananej ri k’ax chkech ri e’nuwinaq e kitak’alb’ej ri ujolom ri meb’a’». –Utzij ri Ajawxel Yahweh Sab’a’ot–. 11Itzel

Ri ixoqib’ E’ajjerusalem 16Ri

Yahweh kub’ij: Rumal rech che kkik’ut ri kinimal, ri eral ri Si’on, kkiyuqej ri kiqul chikaj e kkiyupuchij ri kiwoq’och. Man naj ta uxo’l ri kib’inb’al kkib’ano aretaq chi keb’inik e kkichilcha’ ri taq ch’ich’ rech ri kqan, 17ri Ajawxel kusokaj na ri’ ri utz’umal ri kijolom ri ixoqib’ ek’o pa ri Si’on, ri Yahweh kutolb’isaj kanoq ri’ ri kijolom. 18Pa we q’ij ri’ ri Ajawxel kutoqij na ri’ ri uwiqib’al ri taq retz’ab’al aqanaj, ri jetaq uwachb’al ri q’ij e ri ik’, 19ri q’an taq pwaq, ri taq mulq’ab’, ri jetaq ab’aj, 20ri je’likalaj taq ab’aj e ri retz’ab’alil aqanaj, ri utzalaj taq payu’, ri k’ok’alaj taq kunab’al, e ronojel tob’al ib’ rech uwach winaq, 21ri setesik xekeb’al cho taq ri tza’m, __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI EQ’AXAL UTZIJ RI DYOS – RI ISA’I’AS

9 22ri

je’likalaj taq atz’yaq rech nimaq’ij e ri taq k’ul, ri jetaq ximb’al e ri taq yut’b’al, 23ri taq ilb’al ib’, ri utzalaj taq atz’yaq, ri yut’b’al jolom e ri jetaq payu’. 24Pa uk’exwach ri k’ok’al k’o ri’ ri chuwa’l, pa uk’exwach ri ximb’al pam are k’o ri’ ri k’a’am, chuxe’ ri esalwach wi’aj are k’o loq ri’ ri tz’ontz’oj jolomaj, pa uk’exwach ri utzalaj atz’yaq are k’o ri jun koxtar, e pa uk’exwach ri je’lal are k’o ri’ ri k’ixb’al. Ri k’axalaj meb’a’il pa ri Jerusalem 25Ri

achijab’ keqaj na ri’ chuxe’ ri ch’ich’ rech ch’o’j, e ri awinaq che man kkixib’ij ta kib’ keqaj ri pa ch’o’j. 26Kkik’is kiku’x ri’ e ke’oq’ ri’ pa taq ri okib’al, ri at, atukel kak’is ak’u’x ri’, katt’uyi’ na ri’ cho ri ulew. Ri rija’lil ri Yahweh

41K’atek’uri’, pa we jun q’ij ri’, ewuqub’ ixoqib’ kkichap xa jun chi achi, e kkib’ij na ri’: «Ri uj kqatij na ri’ qakaxlanwa, k’o qaq’u’ ri’, xuwi chaya’ b’e chqech che ri uj kqak’am ri ab’i. Chachupu’ ri qak’ixb’al». 2Pa we jun q’ij ri’, ri rija’lil ri Yahweh, nim utzil ri’ e nim uq’ijil ri’, ri uwach ri ulew are q’ijilal ri’ e are wiqonb’al ri’ chkech ri kekanaj kan pa ri Isra’el. 3Jachintaq kekanaj kan pa ri Si’on e jachintaq kek’asi’ kan pa ri Jerusalem, kokisax kib’i’ tyox kib’antajik: e’are konojel ri’ ri etz’ib’atalik che ek’aslik kanoq pa ri Jerusalem. 4Aretaq chi’ ri Ajawxel xch’ajtaj rumal ri kitz’ilal ri ixoqib’ ek’o pa ri Si’on e xsu’taj rumal ri kik’el che tz’ajtajinaq kanoq chupam ri Jerusalem, ruk’ ri ukyaqiq’ ri usuk’il e ri uq’aq’, 5ri Yahweh kub’an na ri’ pa ronojel __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI EQ’AXAL UTZIJ RI DYOS – RI ISA’I’AS

10

ri uk’olb’al ri ujuyub’al ri Si’on e kuk’ konojel ri kkimulij kib’, jun sutz’ paq’ij e jun sib’ kchupchatik, jun q’aq’ kjuluwik chaq’ab’. E puwi’, ri uq’ijil ri Yahweh, are ch’uqb’al uwi’ ri’ 6e are kab’al arech kuya umu’j chuwach ri uq’aq’al ri paq’ij, e panb’al ri’ chuwach ri jab’ e chuwach ri kqiq’laj jab’. Ri b’ix rech uq’ijil ri uche’al uva

51Kinb’ixoj na wa’ chrech ri wachb’il, ri loq’alaj ub’ix rech ri uche’al uva rech are’. Ri wachib’il k’o jun uche’al uva rech are’, pa jun ch’uch’ujalaj ulew. 2Xusuk’umaj ri ulew, xresaj ub’i ri taq ab’aj, kutik chuwach utzalaj taq uva. Panik’aj chrech kuyak jun keq’te’ e xoquje’ kuk’ot jun yitz’b’al uva. Xreye’j che ri uwach kuya’o, utz taq uva, k’atek’uri’ ri uva xuya’o, uva rech kowlajulew. 3Kamik k’ut ri’, ix siwantinimit rech ri Jerusalem e ri Juda, chixpetoq che ub’anik q’atojtzij chwech in e chrech ri uche’al nu’uva. 4¿Jas rajawaxik kinb’an chi na chrech ri uche’al nu’uva che man xinb’an taj ri in? ¿Jasche ri in xinweye’j che kuya’ utz taq uva e man utz taj ri uva xuya’o? 5K’atek’uri’, kamik ri’, ¡kink’ut na chiwach ri kinb’an na chrech ri uche’al nu’uva! Kinboq na ri’ ri uche’al arech kporoxik, kintukij (kinyojij) na ri’ ri utapya arech ktak’alb’axik ri rulewal; 6man kinchakuj ta chik ri rulewal, man kinch’ajch’ob’ej ta chik chk’iyoq ri q’ayes e ri k’ix chupam, kinq’il na ri’ ri taq sutz’ arech man kupetisaj ta chi ri jab’ pa ri are’. 7¡Je’ nak’uri’! Ri uche’al uva rech ri Yahweh Sab’a’ot, are ri Rachoch ri Isra’el, e ri achijab’ pa ri Juda, e’are ri je’likalaj taq uva. Xreye’j chkech ri suk’il e xuwi k’o ri itzelal, __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI EQ’AXAL UTZIJ RI DYOS – RI ISA’I’AS

11

xreye’j chkech ri kolomal e xuwi k’o ri raqoj taq chi’aj. Ri k’ax kk’yaq pakiwi’ ri eb’anal taq k’ax 8Itzel

kech ri winaq che kkimulij uloq’ik jetaq ja e jetaq ulew, e ma k’o ta jun k’olb’al kto’taj kanoq kumal arech kituke’laj rechb’exik ri tinimit. 9Pa ri nuxikin, ri Yahweh Sab’a’ot xuya’ ub’ixik weri’. Je’ nak’uri’, sib’alaj k’i taq ja ri’ tolonik kkanaj kanoq, nimalaj taq ja e utzlaj taq ja man k’o ta winaq ri’ chupam. 10Jun uche’al uva xaq xuwi kuya’ ri’ jub’iq’ amaja’ e jun eqa’n ija’ xuwi kuya’ ri’ jumuq’ k’aj. 11K’ax kech ri winaq che xuwi kewa’lajik, chanim ke’ok chutijik ri amaja’, ri winaq che kel kiwaram chaq’ab’ rumal rech che esachinaq rumal ri amaja’. 12K’o k’i arpas, k’o ri q’ojom sitaras, k’o ri mo’r e ri su’ e k’o ri amaja’ pa taq ri ula’nik arech kkiqumumej ri e’are’. K’atek’ut, ri uchak ri Yahweh man kiltaj ta kumal, ri uchak ri uq’ab’ ri are’ man kkil taj. 13¡Rumal k’u wa’ weri’ ri enuwinaq man k’o ta kino’j e naj kek’yaq ub’ik chrech ri kulew; ri ekinimal taq winaq kekam che wi’jal. E ri siwantinimit kekam chrech chaqijchi’! 14Rumal weri’ ri Se’ol kuyuquqej ri upuqul e kunimarisaj ri upuchi’. Keqaj ub’i chupam ri enim taq uwinaq e ri esiwantinimit e konojel ri e’uwinaq che ruk’ ri ki’kotemal kkiraqaqej kichi’ chupam. 15Ri winaq kumoch’oche’j rib’, ri achi kuqasaj rib’ e ri nimal kub’ano kuqasaj ri uwoq’och cho ri ulew. 16Ri Yahweh Sab’a’ot xuwa’lisaj rib’ che ub’anik ri q’atojtzij e ri tyoxlaj Dyos xuk’utu ri utyoxil pa ri usuk’il. 17Ri chij kewa’ pa ri ulew jeri’ jacha keyuq’uxik pa ri kisoq’lib’al e pa ri utzalaj taq ulew che k’isinaq tzij puwi’ kiwa ri’ echom taq alaj k’isik’. 18K’ax kech ri winaq che kkichararej ri kitzelal ruk’ ukolob’ b’oyix e kichararej ri kimak ruk’ jun kre’t. 19Ri winaq che kkib’ij: «Chi chanim b’a’ chub’ana’ ri uchak ri Yahweh, arech ri uj kqilo; chb’antajoq b’a’ ri uchomab’al ri Utyoxlaj ri Isra’el, __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI EQ’AXAL UTZIJ RI DYOS – RI ISA’I’AS

12

chpetoq arech ri uj qeta’maj uwach». kech ri e’are’ che itzel kecha chrech ri utzil e utzil kecha chech ri itzel, che saqil ri q’equ’mal chkiwach e q’equ’mal ri saqil chkiwach che k’a kkib’an chrech ri ki’, e ki’ kkib’an chrech ri k’a. 21K’ax kech ri e’are’ che kkikoj kib’ che sib’alaj k’o keta’mab’al e kkichomaj che sib’alaj kino’jinik. 22K’ax kech ri e’are’ che ech’akanel chutijik ri amaja’ e ri e’are’ che man kkixe’j ta kib’ che uyujik utijik ri k’alaj taq tzam, 23ri e’are’ che man kkikoj ta chuxe’ ri umak ri itzel winaq rumal kmiq’isax kiq’ab’ ruk’ ri pwaq e man kkib’an ta ri suk’laj q’atojtzij chkech ri esuk’ taq winaq. 24Jeri’ jacha uporoxik ri k’im kub’an ri q’aq’, jeri’ jacha ujinixik ri chaq’ij q’ayes kub’an pa ri q’aq’, je’ nak’uri’ uq’ayik ri urab’ kub’ano, ri k’ak’ taq ukotz’i’jal kuk’am ub’i ri’ ri kqiq’ ruk’ ri poqlaj. Rumal rech che ri e’are’ xkik’yaq ub’i ri Upixab’ ri Yahweh Sab’a’ot, kketzelaj uwach ri utzij ri Utyoxlaj ri Isra’el. 20K’ax

Ri uq’aq’al royowal ri Yahweh 25Rumal

k’u wa’ weri’ xyakataj ri uq’aq’al royowal ri Yahweh e xe’uporoj ri siwanutinimit, xuwa’lisaj ri uq’ab’ pakiwi’ arech ke’usoko ri e’are’, xeb’irb’itik ri juyub’ e ri kib’aqilal ri ekaminaqib’ ek’yaqom kanoq jacha ri mes pa taq ri k’ayb’al. Ruk’ ronojel weri’ man xk’is ta ri uq’aq’al royowal ri Yahweh, ri uq’ab’ uwa’lisam na pakiwi’. Ri ub’ixik chkech ri Isra’el ri kipetb’al winaq che naj epetinaq wi, che kkinima’ kib’ 26Kulik’la’

jun k’utb’al chrech jun tinimit che naj k’o wi, kxulq’ub’en apanoq chrech qas pa ri uk’isb’al ri ukaj uxkut ulew, e ri e’are’ aninaq kkoj anim kepetik. 27Pa ri rachoch ri are’ man k’o ta jun winaq kosinaq e ktzaqik man k’o ta jun winaq warinaq on kyuxk’atik che waram, man k’o ta jun kukir ri ximb’al upam, man k’o ta jun kt’oqopin __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI EQ’AXAL UTZIJ RI DYOS – RI ISA’I’AS

13

ri ximb’al uxajab’. taq ri uch’ab’ e usuk’ub’am chi ri uk’yaqb’al, ri kqan ri ekej kjunamataj ruk’ ri saqchoq’, e ri taq ub’insab’al ri ch’ich’ jeri’ jacha sutk’um. 29Kuraqej uchi’ jeri’ jacha jun ati’t koj, kuraqej uchi’ jeri’ jacha ri e’alaj taq koj, kjininik e kuchap ri chikop roqotam, e kuk’am ub’ik e man k’o ta jun kb’anowik che kutzoqopij kanoq; 30pa we jun q’ij ri’ kjininik puwi’ jeri’ jacha ri polow. Aretaq chi’ kril ri tinimit, xuwi q’alaj ri’ ri q’equ’mal e ri xib’rikil, rumal rech che ri saqil xq’equ’marik pa ri taq sutz’. 28Jisik’

Ri q’axal utzij ri Dyos «Yahweh nukolonel»

61Pa ri ujunab’ ri ukamikal ri ajawinel Osi’as, ri in xinwil ri Ajawaxel t’uyul puwi’ jun nimalaj tem e che nimalaj raqan. Ri ratz’yaq xunojisaj ri Tyoxlaj Rachoch ri Dyos. 2Ejujun serafines etak’toj puwi’ ri are’, chkijujnal k’o waqib’ kixik’, keb’ kuch’uqb’ej ri kipalaj, keb’ kuch’uqb’ej ri kqan e keb’ rech kerapapik. 3Chb’il kib’ kkiraq kichi’ e kkib’ij chb’il kib’ we taq tzij ri’: «Tyoxlaj ub’antajik, tyoxlaj ub’antajik, tyoxlaj ub’antajik ri Yahweh Sab’a’ot, ri uq’ijil kunojisaj ronojel ri uwachulew». 4Ri raqan taq ri uchi’ja kb’irb’itik rumal ri kich’ab’al ri kiq’ijlanik, k’atek’uri’ ri Nim Rachoch xnojik chrech sib’. 5K’atek’uri’ ri in kinb’ij: «¡K’ax wech in, insachinaq! rumal rech che ri in, in jun achi che tz’ilob’inaq nuchi’ e injeqelik chkixo’l winaq che tz’ilob’inaq kichi’, k’atek’uri’ ri nuwoq’och xril ri Ajawinel Yahweh Sab’a’ot». 6Jun chkech ri serafim krapapik xopan wuk’, ruk’am puq’ab’ jun rachq’al che xuk’am ukoq ruk’ jun ch’ich’ puwi’ ri ab’aj rech ri tab’al toq’ob’. 7Ruk’ we rachq’aq’ ri’ xuchap ukoq ri nuchi’ e kub’ij: «Ruk’ weri’ che xuchap ukoq ri achi’, xchup uwach ri amak Xsach uwach ri amak». 8K’atek’uri’ xinto ri uch’ab’al ri Ajawxel che kub’ij: «¿Jachin kintaq ub’i ri’? ¿Jachin kb’e ub’i ri’ pa ri qab’i’ ri uj?». K'atek'uri' ri in kinb’ij: «¡In, in k’olik ri’, chinataqa’ ub’i in!». 9Ri are’ kub’ij: «Jat b’a’ e chab’ij chkech we siwantinimit ri’: kitatab’ej ruk’ ri ixikin e man kich’ob’ taj kixka’y ruk’ ri iwoq’och e man kiwil taj. 10Cha’alob’isaj ri kanima’ we winaq ri’, chkoworisaj ri kixikin e chnak’a’ ri kiwoq’och, __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI EQ’AXAL UTZIJ RI DYOS – RI ISA’I’AS

14

arech man keka’y taj ruk’ ri kiwoq’och man kuta ta ri kixikin man kuch’ob’ ta ri kanima’, man kkik’ex ta kib’ e man kekunataj taj». 11K’atek’uri’ ri in kinb’ij: «¿Qas k’ate’ jampa na Ajaw?». Kub’ij chwech: «Chi k’ate’ na ri jetaq tinimit tolonik kekanajik e man ek’o ta chi siwantinimit, ri taq ja man k’o ta chi winaq chupam e tz’inalik kakanaj kan ri ulew; 12chi k’ate’ na ri Yahweh ke’uk’yaq ub’i ri winaq, e aretaq chi’ jun nimalaj k’isb’al k’u’x k’o pa ri tinimit. 13K’atek’uri’, ri jun u’lajuj kto’taj kanoq, kchoy chi jumul ri’, jeri’ jacha ri b’aqit e ri tuk’är che xa jun kuta’m chik kkanaj kanoq, ri kuta’m jun tyoxlaj ija’lil ri’». Ri nab’e uchak ri q’axal utzij ri Dyos: Yahweh-nukolonel

71Pa ri taq uq’ij ri Ajaz, uk’ojol ri Yotam, uk’ojol ri Osi’as che ajawinel pa ri Juda, ri Rason ajawinel rech ri Aram, xpaqi’ ub’i ruk’ ri Pekaj che uk’ojol ri Remalyahu, ajawinel pa ri Isra’el, qas k’ate’ na pa ri Jerusalem arech keb’ech’o’jin ruk’, k’atek’ut ma loq’ taj kkib’ano weri’. 2Xb’ix ne’ we tzij ri’ chrech ri rachoch ri David: «Ri Aram xkijunamisaj kib’ pa ri rulew ri Efra’im». K’atek’uri’ ri ranima’ e ri kanima’ ri e’uwinaq xb’irb’itik jeri’ jacha kb’irb’itik ri taq che’ pa k’ache’laj chuxe’ ri kyaqiq’. 3K’atek’uri’ ri Yahweh kub’ij chrech ri Isa’i’as: Jat, chatel ub’ik e jak’ulaj ri Ajaz, ri at e ri She’ar-Yashub’ ri ak’ojol, qas pa ri uk’isb’al ub’e ri uk’olb’al ri ja’ che k’otom, pa ri ub’e ri jun ulew Fo’ulon, 4kab’ij na ri’ chrech ri Ajaz: Chatlawchinoq k’atek’ut jama’ril chat k’oloq. ¡Maxib’ij awib’ e mub’an keb’ aku’x chkiwach ri keb’ tem che kb’uquw ri kisib’al!, rumal ri koyowal ri Rason ajawinel chrech ri Aram e ri uk’ojol ri Remalyahu, 5xane ri Aram, ri Efra’im e ri uk’ojol ri Remalyahu xkichomaj kkik’is tzij pawi’: 6«Chujpaqal ub’ik chrij ri Juda e chqak’isa’ tzij puwi’, chqakojo’ k’ulb’a’t chrech arech ri are’ kuya’ uwach quk’ e are ri uk’ojol ri Tab’e’el chqaya’a’ kanoq ajawinel chila’». 7Jewa’ xch’aw ri Ajawxel Yahweh: Weri’ man naj taj kuq’i’o e man kb’antaj taj; 8rumal rech che ri ujolom tinimit pa ri Aram are ri Damasko e ri k’amal b’e pa ri Damasko are ri Rason: pa oxk’al ju’lajuj junab’ ri tinimit Efra’im man k’o ta chi ri’. 9Ri ujolom tinimit pa ri Efra’im are ri Samari’a e ri k’amalb’e pa ri Samari’a are ri uk’ojol ri Remalyahu. We ma kixkojon ta ri ix chwech man kixtak’i’ ta kan ri’. Ri ukab’ ruqxa’n ri Yahweh-nukolonel 10Jumul

11Chata’

Se’ol.

chik ri Yahweh xch’aw chi ruk’ ri Ajaz e kub’ij: b’a jun k’utb’al awech ri at chrech ri Yahweh Adyos, qas ikim on chikaj chrech ri

12K’atek’uri’

ri Ajaz kub’ij: Ri in man kinta’ taj, man kwaj taj kinb’an k’ax chrech ri Yahweh.

__________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI EQ’AXAL UTZIJ RI DYOS – RI ISA’I’AS

15 13Kub’ij

ri Isa’i’as: ¡Chitatab’ej ix rachoch ri David! ¿La xa jub’iq kel chiwach ri ix che ri winaq kekos iwumal che xoquje’ che kkos ri Dyos iwumal? 14Rumal k’uwa’ weri’ ri Ajawxel qas are are’ kuya na jun k’utb’al chiwech: Are wa’ weri’, ri q’apoj ali yawab’ winaq chik e kril na uwach jun ak’al e Emmanu’el ri’ ri ub’i’ kukojo. 15Ri ak’al kutzuq na rib’ ri’ chrech leche e chrech uwa’lche’, qas k’ate’ na ri are’ kreta’maj kuk’yaq ub’i ri itzel e kutzukuj ri utzil. 16Rumal rech che chuxe’ kanoq che ri ak’al kreta’maj uk’yaqik ri itzel e utzukuxik ri utzil, tz’inalik ri’ kkanaj kan ri ulew kech ri ekeb’ ajawinelab’ che ri at kaxib’ij awib’ chkech. 17Ri Yahweh kuk’am na uloq ri’ pawi’ ri at, pakiwi’ ri e’awinaq e puwi’ ri rachoch ri atat, jujun taq q’ij che man k’olnaq taj qas aretaq chi’ xutas rib’ ri Efra’im ruk’ ri Juda (ajawinel rech Assur). Ya’l ub’ixik ri ch’o’j puwi’ ri tinimit 18Pa

we q’ij ri’, ri Yahweh kxulqab’an na ri’ chkech ri awonon. Che ek’o qas pa ri uk’isb’al ri taq nimja’ rech ri Egipto e chkech ri e’awonon che ek’o pa ri utinimit ri Assur. 19Kepe na ri’ e kichke’ na ri’ konojel puwi’ ri nima’q taq ja’, pa taq ri nim siwan, cho taq ri ab’aj, puwi’ ronojel taq che’ e pa ronojel taq b’ulb’u’ch. 20Pa we jun q’ij ri’, ri Ajawxel kusokaj na ri’ ruk’ jun ch’ich’ che kuqaj uloq ch’aqap ja’ (ruk’ ri ajawinel rech ri Assur) ri jolomaj e ri uwi’ taq aqanaj, xoquje’ kusokaj ri’ ri ismachi’aj. 21K’atek’uri’ pa we jun q’ij ri’, chjujnal chiwech kik’iysaj ri’ jun alaj wakax e juk’ulaj alaj taq chij. 22K’atek’uri’ rumal ri sib’alaj leche k’olik (kutij na ri’ ri leche) konojel ri kekanaj kan pa ri tinimit kkitij na ri’ ri leche e ri uwa’lche’. 23Pa we jun q’ij ri’ ronojel k’olb’al jawi’ xk’oji’ wi kq’o’ lajujk’al (1.000) uche’al uva, che rajil kq’o’ lajujk’al saq pwaq, xuwi k’o chi ri’ ri k’ix e ri chaq’ij taq che’. 24Ruk’ ri taq ch’ab’ e ri wub’, kb’an okem ri’ pa ri are’ rumal rech che pa ronojel ri rulewal ri tinimit xaq k’ix e chaqi’j che’ chik k’olik. 25Pa ronojel taq ri juyub’ che xchakuxik arech ktik uwach, man kb’an ta chi b’enam ri’ chila’ rumal rech che kxib’ix ib’ chrech ri taq k’ix e ri chaqi’j taq che’; pa we ulew ri’ xaq kewa’kat chi ri wakax e ri chij chuwach.

Jun uk’ojol ri Isa’i’as: Yahweh-nukolonel

81Ri Yahweh xub’ij chwech: Chak’ama’ jun nim wuj e chattz’ib’an chuwach ruk’ jun ch’ich’: Maher-Salal-Jas-B’az. 2E che’ak’ama’ ukoq ejujun utzalaj taq eq’atal taq nutzij, ri chuchqajaw Uri’as e ri Sakari’as uk’ojol ri B’araki’as. 3K’atek’uri’, ri in kinqet ruk’ ri ixoq q’axal utzij ri Dyos, yawab’ ixoq kkanajik k’atek’uri’ kril uwach jun ral. Ri Yahweh kub’ij chwech: Chakojo’ ub’i Maher-Salal-Jas-B’az, 4rumal __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI EQ’AXAL UTZIJ RI DYOS – RI ISA’I’AS

16

rech che aretaq chi’ ri ak’al kreta’maj ub’ixik «Tat» e «Nan», kk’am ub’i ri’ ri uq’inomal ri Damasko e ri je’l taq ujastaq ri Samari’a chuwach ri ajawinel rech ri Assur. Ri ja’ rech ri Silo’e e ri E’ufrates 5Ri

Yahweh xub’ij jun chik tzij chwech: rech che we winaq ri’ xketzelaj uwach ri ja’ rech ri Silo’e che nojimal kb’elelik, k’atek’uri’ xb’irb’it kanima’ chuwach ri Rason e chuwach ri uk’ojol ri Remalyahu, 7¡je’ nak’uri’! ri Ajawxel kuwa’lisaj uloq ri’ ri nimaja’ pakiwi’ ruk’ ujaninib’al e sib’alaj uchuq’ab’ (ri ajawinel rech ri Assur e ronojel ri uq’ijil); kel na uloq ri’ e kcheme’ ri’ pa ronojel taq ri ulew; 8kuk’am ub’i ub’e ri’ pa ri Juda, kuch’uq uwi’ ri’ ronojel ulew e kuq’axaj na ri’ ri are’; kopan ri’ chuqul. E ulik’ek’em ri uxik’ puwi’ ronojel ri uwach awulew, Emmanu’el. 9Chich’ob’o’ weri’ ix siwantinimit, chixib’ij b’a iwib’; chitatab’ej uk’isb’alil uxkut ulew. Ko chixima’ ipam, chixib’ij b’a’ iwib’. Ko chixima’ ipam e chixib’ij iwib’. 10Chib’ana’ jun chomab’al: man kel ta ri’, chib’ij jun tzij: ri are’ man kb’antaj ta ri’, rumal rech che ri «Dyos k’o quk’ uj». 6Rumal

Ri uchak ri Isa’i’as: Yahweh-nukolonel 11Jewa’

xub’ij ri Yahweh chwech aretaq chi’ ri uq’ab’ inuk’amom ub’ik e aretaq chi’ ri are’ xuk’ut chnuwach arech ri in man kinb’e ta pa ri ub’e we siwantinimit ri’, xub’ij chwech: 12«Ri ix mib’ij b’a’, k’u’talik tzij, chrech ronojel, ri kkib’ij k’ulaliktzij chrech, we jun siwan tinimit ri’, mixib’ij iwib’ e mixb’irb’itik chuwach ri kkixib’ij kib’ e’are’ chech. 13Chrech ri Yahweh Sab’a’ot, chrech ri Are’ chib’ij tyoxlaj ub’antajik, are b’a’ Are’ ri ixib’rikil e ri ib’irb’atem. 14Are Are’ jun tyoxlaj k’olb’al e jun ab’aj jawi’ kupachq’ij wi ri raqan ri winaq, jun ab’aj rech ri saqalajtzij chuwach ri keb’ rachoch ri Isra’el, jun k’at e jun k’am che ke’uk’amij ri e’uwinaq ri Jerusalem. 15Sib’alaj k’ax ri’ k’o ruk’ ri are’, chila’ ri’ kkipuk’ij wi kib’ ri winaq, ketzaq ri’ e keq’iptaj ri’, chila’ ri’ kechaptaj wi, ke’okisax ri’ pa che’. 16Chab’atz’a ri tz’ib’anik, chat’iqa’ ri k’utb’al pa ri kanima’ ri enutijoxelab’». 17Ri in kinweye’j na ri Yahweh ri are’ che kuk’u’ ri uwachb’al chuwach ri rachoch ri Jakob’ e ri in k’o weye’m pa ri are’. 18Waral uj k’o wi, ri in e ri ewalk’uwa’l che ri xe’uya ri Yahweh chwech, ri uj, uj jujun taq k’utb’al e uj jujun taq tzij pa ri Isra’el, rumal rech che ri Yahweh Sab’a’ot kkanaj puwi’ ri juyub’ Si’on. 19K’atek’uri’ aretaq chi’ kkib’ij chiwech: «Jix e jita’ ri tzij chkech ri ekaminaqib’, chkech ri eya’l saq e kkitzijoj jujun k’ax taq tzij», jun tinimit ¿la man kuta’ ta jun tzij chkech ri siwantinimit ri e’udyos, chkech ri ekaminaqib’ pakiwi’ ri ek’aslik winaq? 20Ri pixab’ e ri k’utb’al, ketzijonik jacha we tzij ri’, e weri’ kub’ij che man k’o ta jun kajb’al.

Ri b’inem chaq’ab’ 21K’atek’uri’

kb’in ri’ chila’ pa ri tinimit, ruk’ k’achaqijchi’ e ruk’ wi’jal e aretaq chi’ knumik, kpe royowal ri’, kub’ij itzel taq tzij ri’ puwi’ ri rajawinel e ri Udyos, e kka’y ri’ chikaj. __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI EQ’AXAL UTZIJ RI DYOS – RI ISA’I’AS

17 22K’atek’uri’

kka’y ri chuwachulew e xuwi k’o ri’ xib’rikil, q’equ’malaj chaq’ab’, tzatzalaj sutz’ rech k’ax. 23a¿La man q’equ’mal ta ri’ k’o chrech ri tinimit che k’o pa k’ax? Ri ejeqel par ri q’equ’mal, xchub’linik jun saqil pakiwi’ 23bJeri’

jacha ri ojer che wonob’a’m kanoq ri utinimit ri Sab’ulon e ri tinimit rech ri Neftali, ri taq q’ij che petinaq kuya’ na ri uq’ijil chech ri ub’e ri polow, ch’aqap chech ri Jordan, ri kitinimit ri ekaxlan taq winaq. 91Ri siwantinimit che keb’in pa ri q’equ’mal kkil jun nimalaj saqil. Ri ejeqel pa rulewal rech ri q’equ’mal, jun saqil kchub’linik pakiwi’ ri e’are’. 2Ri at kanimarisaj ri ki’kotemal; kab’ano che nim chi na ri ki’kotemal kkina’o, keki’kotik rumal rech at k’olik ri at, jeri’ jacha ri ki’kotemal pa ri yakoj uwach ti- ko’n, jeri’ jacha ri ki’kotemal aretaq chi’ kjach ri ch’akoj pa ri ch’o’j. 3Rumal rech ri jun tem che al chkech, ri ch’ich’ che k’o chkij –ri uch’imi’y ri ajb’anal k’ax– ri at xaq’ip ub’ik jeri jacha pa ri uq’ij ri Madi’an. 4Rumal rech che ronojel xajab’ che kpok’patik puwi’ ri ulew, ronojel k’ul che nojinaq che ki’kel, kporox ri’, ri q’aq’ kuk’at ub’i ri’. 5Rumal rech che jun alaj ak’al xa’laxik chqaxo’l, xya’taj chqech jun qak’ojol, kk’oji’ ri’ ri kowinem cho ri uteleb’ e kokisax ri’ we ub’i’ ri’: «Utzalaj ajpixab’, ri Dyos k’o uchuq’ab’, Junalikalaj Tatxel, Ajaw rech Utzil». 6Nimalaj kk’iy ri’ ri ukowinem e ri utzil man k’o ta uk’isik ri’ puwi’ ri utem ri David e puwi’ ri rajawaremal, arech kb’antaj ub’anik e k’o uchuq’ab’ pa ri suk’il e ri kolom, are ri rachixom uloq’oq’eb’al ri Yahweh kb’anow na weri’. Ri k’ax pa ri rajawaremal ri rikyaq’ab’ relb’al q’ij 7Ri

Ajawxel xuk’yaq jun tzij pa ri Jakob’ e xtzaq puwi’ ri Isra’el. 8Ix siwantinimit chiweta’maj ronojel, ri Efra’im e ri siwantinimit ajsamari’a ri e’are’ che ruk’ nimal kkib’ij pa kanima’: 9«¿La xewiltajik ub’i ri xan?, ri uj kqayak na ri’ ruk’ utzalaj taq ab’aj, __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI EQ’AXAL UTZIJ RI DYOS – RI ISA’I’AS

18

ri taq uche’al mulul che’ xechoytajik, k’atek’ut ri uj kqajal na ri’ ruk’ tuka’r». ri Yahweh xuto’ uwach ri Rason ri are’ che k’ulel chrech ri utinimit xuya’ kichuq’ab’ ri e’uk’ulel. 11Ri Aram pa ri relb’alq’ij, ri e’ajfiliste’o pa ri uqajib’alq’ij: Xkinojisaj ub’i ri kichi’ che utijik ri Isra’el. K’atek’uri’, ruk’ ronojel weri’, ri uq’aq’al royowal man q’axinaq taj, ri uq’ab’ uwa’lisam na chikaj. 12K’atek’ut, ri siwantinimit man xetzalej ta ruk’ ri are’ che tajin kuk’ajisaj kiwach, man xkitzukuj ta ri Yahweh Sab’a’ot. 13Rumal k’uri’ ri Yahweh kut’en ri ujolom ri Isra’el e kut’en ri uje’, kuq’ul ri uxaq e kuchoy ri upatz’anal qas pa jun q’ij. 14Ri ri’j winaq che nimalaj uq’ijil, are ri’ ri ujolom, e ri q’axal utzij ri Dyos che kub’ij jo’s taq tzij, are ri’ ri uje’. 15Ri ek’amal taq b’e, xkuk’aj itzel b’e e ri winaq chek’amom kib’e, xsach kiwach. 16Rumal k’uwa’, ri Ajawxel man kutoq’ob’isaj ta kiwach ri’ ri alab’om, e man kk’oji’ ta chi jun kiki’kotemal, man kpax ta chi uk’u’x ri’ chkech ri eminor e chkech ri emalka’nib’ ixoqib’, rumal rech che konojel man kekojon taj e e’itzel taq winaq, ronojel chi’aj kub’ij ri itzel tzij. Ruk’ ronojel weri’ man q’axinaq ta ri uq’aq’qal royowal, ri uq’ab’ uwa’lisam na chikaj. 17Je’ nak’ut, ri itzel xib’al ujininem rib’ jacha ri q’aq’, kupororej ri k’ix e ri chaqi’j q’ayes, kpororenik pa taq k’ache’laj, ri usib’al kb’uquwik kpaqi’ chikaj. 18Rumal ri uq’aq’al royowal ri Yahweh Sab’a’ot xportajik ri uwachulew, ri q’aq’ ke’upororej ri siwantinimit. Man k’o ta jun kutoq’ob’isaj uwach ri rachalal. 19Kub’an k’ax pa ri rikyaq’ab’ e knum na, kub’iq’ pa ri umox e man knoj taj. Chkijujunal kkitij ub’i ri uti’ojal kiq’ab’. 20Ri Manasses kutij ub’i ri Efra’im e ri Efra’im kutij ub’i ri Manasses, 10K’atek’ut

__________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI EQ’AXAL UTZIJ RI DYOS – RI ISA’I’AS

19

e ekeb’ junam keb’ech’ojinoq chrij ri Juda. 21E ruk’ ronojel weri’, man q’axinaq ta ri uq’aq’al royowal, uwa’lisam na ri uq’ab’ chikaj. 101¡Malaya! k’ax kech ri e’are’ che kitaqan chrech itzel taq pixab’ e che kkitz’ib’aj jujun itzel e jujun tzij rech k’ax, 2ke’kitas apanoq ri emeb’a’ib’ chrech ri suk’ q’atb’altzij e kekib’an k’ax chkech ri ech’uti’n winaq pa ri nusiwantinimit, ri e’are’ kikesaj ri kich’akoj chkij ri emalka’n ixoqib’ e ke’kilaq’aj ri eminorib’. 3Ri ix, ¿jas kib’an na ri’ pa ri uq’ijil ri k’ax che naqaj chik k’o wi? ¿Jawi’ kixanimaj wi ub’ik che uto’ik iwib’?, e ¿jawi’kiya wi ri’ ri iq’inomal?, 4Arech man kixkanaj ta kan cho ri uwachulew, jacha ix tz’apatalik pa pache’, kixtzaq ub’i ri’ kuk’ ri ekaminaqib’. E ruk’ ronojel weri’ man q’axinaq ta uq’aq’al royowal, uwa’lisam na ri uq’ab’ chikaj. Ri k’ax puwi’ ri rajawinel ri Asiri’a 5K’ax

chrech ri Assur, che uch’imi’yal ri uq’aq’al ri woyowal, jun ch’imi’yal che kusilob’isaj ri uq’aq’al woyowal puq’ab’. 6Puwi’ jun itzel tinimit xintaq b’i ri are’, pakiwi’ ri winaq che woyowal chkech kintaq na b’ik ri are’, arech ke’utak’alb’ej e kuk’am uloq ri ch’akoj, e arech kb’an b’inem pakiwi’ ri e’are’ jacha ri ulew pa taq ri k’ayb’al. 7K’atek’ut ri are’, man xuchomaj taj che jewa’ weri’, xoquje’ ri ranima’ man xuch’ob’ taj we jewa’, ri are’ are uchomam kicharexik e ke’ukamisaj sib’alaj e’amaq’. 8Rumal rech che xub’ij: «Ri ek’amal taq b’e, ¿la man konojel taj e’ajawinelab’? 9Ri Kalno, ¿la man junam ta chuwach ri Karkemish, ri Hamat la man junam ta chuwach ri Arpad __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI EQ’AXAL UTZIJ RI DYOS – RI ISA’I’AS

20

e la man nim ta ri Samari’a chuwach ri Damasko? 10Jacha kiriqik xub’an ri nuq’ab’ ri e’ajawib’al kech ri e’esal taq uwach dyos –jawi’ek’o wi chi na sib’alaj e’esal taq uwach dyos chuwach ri Jerusalem e ri Samari’a– 11jeri’ jacha xinb’an chrech ri Samari’a e ri e’udyos, ¿la man xoquje’ ta k’uri’ kinb’an na ruk’ ri Jerusalem e ruk’ ri taq uwachb’al ub’anom?». 12K’atek’uri’, aretaq chi’ ri Ajawxel kuk’is ronojel ri uchak puwi’ ri ujuyub’al ri Si’on e pa ri Jerusalem; kuk’ajisaj na uwach ri’ ri unimal ranima’ ri ajawinel rech ri Assur e ri itzel taq uwoq’och. 13Rumal rech che xub’ij: «Ruk’ ri nuchuq’ab’ ri in xinb’an weri’, ruk’ ri nuno’jib’al xinb’ano, rumal rech che ri in xinchakunik ruk’ ri nuchomab’al. Ri in xinchup ri taq k’ulb’at pa taq ri tinimit; xintota’ uloq ri kiq’inomal; xe’inqajb’ej ri esiwantinimit jeri’ jacha jun winaq che k’o uchuq’ab’. 14Ri nuq’ab’ jeri’ jacha jun usok chikop xuk’am uloq kiq’inomal ri taq tinimit, e jeri’ jacha umolik ri taq saqmol che wonob’am kanoq, jeri’ umolik xinb’an ronojel ri uwachulew; e man k’o ta jun xrapapik, on xuk’ab’a’ ri uchi’ arech kch’iwch’atik». 15Ri jun ikyaj ¿la kunimarisaj rib’ chuwach ri jun che tajin kupaq’ jun che’ ruk’? On jun ramb’al che’ ¿la kunimarisaj rib’ chuwach ri ajanel che tajin kchakun ruk’? ¿La k’o puch ukowinem jun ch’imi’y puwi’ ri jun winaq che tajin kusilob’isaj puq’ab’? ¿La kkowin puch ri ch’imi’y kusilob’isaj ri jun che man che’ taj? 16Rumal k’u wa’ weri’ ri Ajawxel Yahweh Sab’a’ot __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI EQ’AXAL UTZIJ RI DYOS – RI ISA’I’AS

21

kutaq na ri’ pakiwi’ ri echom taq winaq arech keb’aqarik, e chuxe’ ri kiq’ijilal kutaq uloq ri’ jun q’aq’ arech ke’uporoj. 17Ri usaqil ri Isra’el kux na ri’ jun q’aq’ e ri Utyoxil kux ri’ jun ujuluwik q’aq’, kupororej na ri’ ri taq uk’ix e ri chaqi’j taq uche’ xa pa jun q’ij. 18Ri uraxal ri uk’ache’laj e ri rech ri utzalaj ulew, ronojel ri’ kusach uwach, e je’ nak’uri’ jacha jun yawab’ che kjiliwik e kkamik. 19Ri rajalib’al ri taq che’ che kto’taj kanoq, xaq keb’ oxib’ ri’, rumal nak’uri’ jun ak’al kkowin ri’ chrejalaxik. Ri ekeb’ oxib’ winaq keko’taj kanoq 20Pa

we jun q’ij ri’, ri winaq che kekanaj kan pa ri Isra’el e ri winaq che kek’asi’ kanoq pa ri rachoch ri Jakob’, man kkitoq’aj ta chi ukoq kib’ ri’ ruk’ ri jun che ke’usoko, xane are kkitoq’aj kib’ ri’ puq’ab’ ri Yahweh, ri Utyoxlaj ri Isra’el. 21Ri keto’taj kanoq, ketzelej na ri’ ruk’ ri Nimalaj Dyos, ri winaq che keto’taj kanoq pa ri rachoch ri Jakob’. 22Kne’b’a’ ri e’asiwantinimit Isra’el, ejacha ri usanyeb’ ri polow, xaq xuwi ri keto’taj kanoq ketzalej na ri’. ¡Chomam chik ri uk’isik tzij puwi’ arech qastzij qas kq’alajin ri suk’il! 23Rumal rech che qastzij nak’ut ri k’ax, ri kub’an ri Ajawxel Sab’a’ot chkixo’l konojel ri siwantinimit. Ri kojonik chech ri Dyos 24Je’

nak’uwa’ kub’ij ri Ajawxel Yahweh Sab’a’ot: Ix nuwinaq che ixjeqelik pa ri Si’on, ¡mixib’ij iwib’ chuwach ri Assur! Che katuch’iy ruk’ ri ch’imiy e che kuwa’lisaj ri uch’i’miy pawi’ pa ri ub’e ri Egipto;

__________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI EQ’AXAL UTZIJ RI DYOS – RI ISA’I’AS

22 25k’atek’ut,

jub’iq chi na apanoq, ri oyowal kk’is ri’, e ri uq’aq’al woyowal kuk’is tzij ri’ pakiwi’ ri e’are’. 26Ri Yahweh Sab’a’ot kuwa’lisaj na ri’ puwi’ ri are’ jun ch’ayb’al, jeri’ jacha usokik ri Madi’an pa ri jun Ab’aj rech ri Oreb’; on jacha uyakik ri uch’imiy xub’ano puwi’ ri polow pa ri ub’e ri Egipto. 27Pa taq we q’ij ri’, kresaj na ub’i ri’ ri jun eqa’n che k’o chub’o’jal awij e ri jun yuku che k’o cho ri ajolom, kb’oqtaj na ub’i ri’ e kchup uwach ri’. Ri ek’ulel kepetik 28Kpe

pa ri Ayyat, kq’ax pa ri Migron e kuya kan ri jastaq rech pa ri Miknas. 29Ri e’are’ xkicholej kib’ pa ri cholb’al ib’, pa ri b’e, ri Gueb’a jun k’olb’al jawi’ kekanaj kan jun aq’ab’, kb’irb’itik ri Rama, ri Guib’e’a kanimaj chuwach ri Sa’ul. 30¡Charaqej achi’ ruk’ ki’kotemal at umi’al ri B’at-Gallim, chatatab’ej ri at La’isha! ¡Chatzalej uwach ri utzij chrech are’, Anatot! 31Ri Madmena xanimajik; ri siwantinimit e’ajgueb’im xepe pa ri kik’olib’al, xekoltajik. 32Pa we jun q’ij ri’, pa ri Nob’, aretaq chi’ kkanaj kan chila’, kuwa’lisaj na ri’ ri uq’ab’ chrij ri ujuyub’al ri umi’al ri Si’on, ri alaj ujuyub’al ri Jerusalem. 33Je’ nak’ut, ri Ajawxel Yahweh Sab’a’ot kuchoy ri taq che’ puwi’ ruk’ uchuq’ab’, ri nimalaj taq che’ che naj elenaq wi’, xupaq’o, ri nimalaj taq upurnum ktzaq na uloq. 34Ri jetaq ikyaj kuchoy na ri’ ri utzalaj taq che’, puq’ab’ jun Winaq che k’o ri uchuq’ab’, ktzaq na uloq ri’ ri Lib’ano. 111Ktuxnik na ri’ ri uche’al ri Jesse, __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI EQ’AXAL UTZIJ RI DYOS – RI ISA’I’AS

23

e jun utux kk’iy na uloq ri’ pa ri urab’. 2Puwi’ ri Are’ kuxlan na ri’ ri Ruxlab’axel ri Yahweh, uxlab’axel rech no’jib’al e etamb’al, uxlab’axel rech pixab’ e chuq’ab’, uxlab’axel rech ch’ob’nik e rech xib’rikil chrech ri Yahweh: 3ri uchomab’al k’o chuwach ri uxib’rikil ri Yahweh. Ri q’atojtzij kub’ano, man are ta kril ri’ ri uka’yib’al ri winaq. Pa ri q’atojtzij kub’ano, man kub’an ta ri’ rumal ri tzij kuto. 4Kub’an q’atojtzij ri’ ruk’ suk’il pakiwi’ ri xaq ketuqa’rik, kuya’ na ri’ jun suk’ q’atb’altzij pakiwi’ ri emeb’a’ib’ rech ri uwachulew. Kusok na ri’ ri itzelalaj winaq ruk’ ri uchi’, e ruk’ ri ruxlab’al uchi’ kukamisaj na ri’ ri itzel winaq. 5Ri suk’il are ri ximb’al upam ri’, e ri saqalajtzij are ri uximb’al utzaltmal taq ra’ ri’. 6Ri utiw junam kkanaj na ri’ ruk’ ri alaj chij ri alaj b’alam kkote’ik ri’ ruk’ ri alaj k’isik’. Ri alaj wakax, ri koj e ri chom chikop junam ri’ keyuq’ux wi, e jun alaj ak’al ri’ kuk’am kib’e. 7Ri wakax e ri ati’t oso junam ri’ kkitij wi ri kecha’ junam ri’ kekote’ wi ri alaj taq kal. Ri koj jeri’ jacha ri toro kkitij na ri’ ri q’ayes. 8Ri nuch’ ak’al che katu’n na, ketz’an na ri’ pa ri ujul ri uk’olb’al ri kumatz, pa ri ujul ri itzel kumatz ri alaj ak’al kunim na b’i ri’ ri uq’ab’. 9Man k’o ta jun ri’ kub’an itzel, man k’o ta jun ri’ kub’an k’ax pa ronojel ri tyoxlaj Nujuyub’, rumal rech che ri tinimit nojinaq ri’ chrech ri uch’ob’ik uwach ri Yahweh, jeri’ jacha ri taq ja’ kuch’uq uwi’ ri polow.

__________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI EQ’AXAL UTZIJ RI DYOS – RI ISA’I’AS

24 Ri winaq ketzalij na uloq ri’ 10Pa

we jun q’ij ri’, ri urab’ ri Jesse, che kutak’ab’a rib’ ri’ jeri’ jacha jun k’utb’al chkech ri esiwan taq tinimit, ri winaq kekitzukuj na ri’, e ri rachoch k’o sib’alaj uq’ijil ri’. 11Pa we jun q’ij ri’, ri Ajawxel kulik’ chi na jumul ri’ ri uq’ab’, arech ke’uloq’ ri siwan utinimit che xeto’taj kanoq, ri winaq che xeto’taj kanoq pa uq’ab’ ri Assur e pa uq’ab’ ri Egipto, pa uq’ab’ ri Patros, pa uq’ab’ ri Kush e pa uq’ab’ ri Elam, pa uq’ab’ ri Shine’ar, pa uq’ab’ ri Hamat e pa ri uq’ab’ ri taq ulew che k’o pa ri polow. 12Kutak’ab’a’ na ri’ jun k’utb’al chkech ri winaq e ke’umulij na ri’ ri e’ajisra’el che xeto’taj kanoq. Ke’umol na ri’ konojel ri e’uwinaq ri Juda che kijub’um kib’ qas pa ri kijeb’ uxkut kaj ulew uloq. 13K’atek’uri’ man k’o ta chi jun ri’ achixom chrech ri Isra’el e man k’o ta chi jun ri’ che kuk’ule’laj ri Juda, ri Efra’im man achixom ta chi ri’ chrech ri Juda man kch’ojan ta chi jumul ri’ ruk’ ri Efra’im. 14Konojel ri e’are’ keb’e na ri’ pakiwi’ ri e’ajfiliste’o che ek’o pa ri uqajib’al q’ij, konojel, junam uch’akik na kkib’an ri’ ri jastaq kech ri kik’ojol ri relb’al q’ij. Ri Edom e ri Mo’ab’ kekanaj kan ri’ chuxe’ ri kiq’ab’, e ri kik’ojol ri Ammonitas kkinimaj na ri’ ri kitzij. 15Ri Yahweh kuchaqi’jarisaj na ri’ ri polow rech ri Egipto, kuwa’lisaj na ri’ uq’ab’ puwi’ ri nimaja’, ruk’ ri uchuq’ab’ ri ruxlab’al kujach na uwach ri’ ri polow pa wuqub’ uq’ab’ e loq’ ri’ kq’axexik ruk’ xajab’. __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI EQ’AXAL UTZIJ RI DYOS – RI ISA’I’AS

25 16K’o

jun b’e ri’ chkech ri e’uwinaq che eto’tajinaq kanoq, ri winaq che xeto’taj kanoq chuxe’ ri uq’ab’ ri Assur, jeri’ jacha xk’oji’k chrech ri Isra’el aretaq chi’ xpaqi’ uloq qas pa ri tinimit Egipto.

Ri B’ix

121K’atek’uri’ kab’ij na ri’ pa we jun q’ij ri’: Ri in, nim katinwil wi Yahweh, rumal rech che awoyowal panuwi’, k’atek’ut xel ub’i ri awoyowal, e ri at chakub’isaj b’a’ nuk’ux. 2Are nak’uwa’ ri Dyos Nukolonel: ri in nujikib’an nuk’ux chrij ri are’, e man kinb’irb’it ta chi jumul, rumal rech che ri Yahweh are nuchuq’ab’ e are nub’ix, ri are’ are nukolonel. 3Ruk’ ki’kotemal ri in kinwesaj na ri’ ri ja’ pa ri ub’ulb’uch ri kolonel. 4K’atek’uri’, ri ix kib’ij na ri’ pa we jun q’ij ri’: Nim chiwila’ wi ri Yahweh, chisik’ij ri ub’i, chitzijoj chkixo’l ri siwan taq tinimit ri nim taq uchak, china’tisaj che nimalaj ri ub’i. 5Chixb’ixon chrech ri Yahweh, rumal rech che xub’an nimalaj taq lab’ajinik, taqal che kik’utu’ weri’ pa ronojel ri uwachulew. 6Charaqej achi’ rumal ri aki’kotemal, at ri at ixoq ajsi’on, rumal rech, ri Tyoxlaj Ub’antajik rech ri Isra’el, nimalaj chaxo’l ri at. Ri k’ax puwi’ ri B’ab’iloni’a

131Tzij puwi’ ri B’ab’iloni’a che xril ri Isa’i’as (Yahweh-nukolonel) uk’ojol ri Amos. 2Puwi’ ri jun tz’inalik juyub’, chitak’ab’a’ ri jun k’utb’al, chiyaka’ ruk’ chuq’ab’ ri ich’ab’al chkech, chilik’ila’ ri iq’ab’ arech kpe uloq e ke’ok pa ri okib’al kech ri Enim taq Winaq. __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI EQ’AXAL UTZIJ RI DYOS – RI ISA’I’AS

26 3Ri

in xe’intaq ub’ik ri etyoxlaj e’wajch’o’jab’, xoquje’ ri in xe’insik’ij ri enimalaj taq nuwinaq erech ri ch’oj arech kkipatanij ri woyowal, xe’insik’ij kanimal enuch’akanel. 4Nimalaj winik kech sib’alaj winaq ktataj puwi’ ri taq juyub’, Jeri’ jacha jun nimalaj siwantinimit, nimalaj winik kech sib’alaj ajawinelab’ ktatajik, kech amaq’ che kimulim kib’: are ri Yahweh Sab’a’ot ke’usuk’umaj ri e’uwinaq rech ri ch’o’j chuwach ri ch’o’j. 5Epetinaq uloq chi pa jun najalaj tinimit chi pa taq ri uk’isb’al uxkut kaj, ri Yahweh e ri taq uchukub’al royowal arech kuk’is tzij puwi’ ronojel ri uwachulew. 6Chiraqaqej ichi’ rumal rech che naqaj chik k’o wi ri uq’ij ri Yahweh, petinaq jeri’ jacha ri k’isik tzij kub’an ri Shadda’i. 7Rumal k’u wa’ ronojel q’ab’aj ktuqa’rik konojel ri achijab’ ktak’i’ ri kanima’; 8ri e’are’ kekam chrech xib’rikil keb’irb’itik e kiq’oxowik ri e’are’ kkib’aq’tij kib’ jeri’ jacha jun ixoq che k’ax chik k’olik rumal kril uwach ri ral, chkitzu’ kib’ e chkijujunal kkixib’ij kib’ chuwach ri jun chik ri kipalaj ri kachb’il jeri’ jacha q’aq’ 9Petinaq ri uq’ij ri Yahweh ruk’ uchuq’ab’ ri are’ sib’alaj ko k’olik e sib’alaj royowal, arech kupitz’ej e chaqi’jilaj ulew kub’an kan chrech ri tinimit e ke’ukamisaj kanoq ri e’ajmakib’. 10Aretaq chi’ ri ch’imil pa ri kaj, ri mutzmik taq ch’imil rech ri Ori’on man knikow ta chik, aretaq chi’ q’equ’m ri q’ij pa ri relb’alq’ij ri ik’ man kuya’ ta chi usaqil. 11Kink’ajisaj na uwach ri kaj e ri uwachulew rumal ri retzalal e ri e’itzel winaq rumal ri kimak; e kinchup na uwach ri’ ri kinimal ri winaq che nimal kkib’ano, __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI EQ’AXAL UTZIJ RI DYOS – RI ISA’I’AS

27

e kinqasaj na ri’ ri kinimal ri e’ajawinel. 12Ri winaq, kinb’an na che are man ek’i ta chi chuwach ri q’an pwaq rech ri Ofir. 13Rumal k’u wa’ weri’ ri in kinb’an na che kb’irb’itik ri kaj e ri uwachulew ksilob’ na ri’ pa ri uk’olb’al chuwach ri royowal ri Yahweh Sab’a’ot, pa ri uq’ij jawije’ q’aq’arinaq rumal ri royowal. 14K’atek’uri’ jeri’ jacha jun alaj masat che oqatam Jeri’ ejacha ri ch’ij che man k’o ta jun ajyuq’ ke’umulij, konojel kkisuk’ ub’i ri kib’e chi kuk’ ri kiwinaq e chkijujunal ri’ ke’animaj ub’ik chi pa ri kitinimit. 15Konojel ri keriqitajik keq’eb’axik ri’ ruk’ ch’ich’ konojel ri kechaptajik kekamisaxik chub’ojal kij uloq. 16Ri e’alaj taq kalk’uwa’l kipaq’ixik ri cho taq ab’aj chkiwach, Pa ri kachoch kelaq’ax b’i ri’ ronojel e jamalik ri’ kakanaj kanoq ri kixoqilal kb’an kan k’ax ri’ chkech. 17Je’ nak’ut, ri in xe’intaq ub’i chkij ri e’ajmedos, Ri e’are’ che man nim taj kil wi ri saq pwaq e man kb’e ta kanima’ ruk’ ri q’an pwaq. 18Ri taq ch’ab’ ke’ukamisaj na ri’ konojel ri alab’om, Kekipaq’ij na ri’ ri alitomab’ cho taq ri ab’aj, man kkitoq’ob’isaj ta kiwach ri’ ri eyawab’ taq ixoqib’ ri kiwoq’och man kutoq’ob’isaj ta kiwach ri’ ri ak’alab’. 19K’atek’uri’, ri B’ab’iloni’a, ri ukotz’ijal ri e’ajawinelab’, Uq’ijil e unimal ri e’ajkalde’a ri are’, je’ nak’uri’ jacha ri Sodoma e ri Gomorra kchasax tzij puwi’ rumal ri Dyos. 20Pa junalik, man k’o ta chi jun uwinaq ri’ kjeqe’ik chila’ __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI EQ’AXAL UTZIJ RI DYOS – RI ISA’I’AS

28

Chi k’i mayilq’ijsaq, ri ajarab’e man kulik’ ta chi ri’ ri tz’um rachoch chila’, e ri e’ajyuq’ man kekiyuq’uj ta chik chila ri ekijupuq taq kichikop. 21Are kik’olb’al ri’ ri chikop rech ri tz’inalik ulew, ri kachoch knoj ri’ chrech taq ri k’uyk’uy, chila’ ri’ kejeqi’ wi ri jetaq avestrus, xoquje’, chila’ ri’ kexojow na ri e’ama’ taq k’isik’. 22Kiwin ri’ ri hi’enas chuchi’ taq ri kitapya, ri chakales (ri etijil kik’) pa je’likalaj taq kachoch, rumal rech che kamik ri uq’ij e man kb’eytaj ta chi upetik ri uq’ij. Ri tzalejem uloq pa jun naj ulew

141Je’ nak’ut, ri Yahweh kutoq’ob’isaj na uwach ri’ ri Jakob’, kutzukuj chi na jumul ri Isra’el. Ke’uya chi na jumul ri’ cho ri kulew. E k’o kaxlan winaq kepe na ri’ kuk’ arech kekanaj kanoq pa ri rachoch ri Jakob’. 2Ri e’are’ kekik’am na ub’ik ejujun taq tinimit chik e kekikoj na ri’ ri e’are’ pa ri kulew. Ri rachoch ri Isra’el kerechb’ej na ri’ ri e’are’ pa ri rulew ri Yahweh, arech ri e’are’ ke’okik epataninelab’ e emokom chkech. Ri Isra’el kch’akan na ri’ pakiwi’ ri xech’akan pakiwi’ ri e’are’, xoquje’ k’o kichuq’ab’ ri’ pakiwi’ jeri’ jacha ri e’are ojer pakiwi’ ri e’ajisra’el. Ri ukamikal ri ajawinel rech B’ab’iloni’a 3K’atek’uri’

pa ri q’ij, aretaq chi’ ri Yahweh kresaj ub’i ri aq’oxom, ri k’ax e ri k’axalaj chak che xatokisax chuxe’, 4ari at kab’ij na ri’ we jun b’ix ri’ puwi’ ri ajawinel rech ri B’ab’iloni’a: 4b¡Ri ajawinel ajb’anal k’ax, xk’is uwach e xk’is uwach ri nimal kub’ano! 5Ri Yahweh xuq’ipo ri kich’imiy ri e’itzel taq winaq, kuq’ipo ri kichimiy ri ajawinelab’, 6ri are’ che xe’uch’ay ri siwan taq tinimit, ke’uch’ay ruk’ uq’ab’ ronojel q’ij e man ktani’ taj, ruk’ royowal ke’utak’alb’ej ri siwantinimit, ronojel q’ij keroqataj. 7Ronojel ri uwachulew matzalik e ja’maril k’olik kkiraq kichi’ ri winaq ruk’ nimalaj ki’kotemal. 8Xoquje’ kekik’ot ne’ ri k’äsis awuk’ at, __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI EQ’AXAL UTZIJ RI DYOS – RI ISA’I’AS

29

e ri täk’ar che’ rech ri Lib’ano: «Kamik ri’ che ri at, at qajinaq pa ri ja’maril man epaqalinaq ta chi uloq che qachoyik ri uj!». 9Jela’ ikim, ri Se’ol xb’irb’it awuk’ e xel uloq che ak’ulaxik ri at, rumal jun toq’ob’ chawech, xe’uk’asuj ri muj, e xoquje’ konojel ri e’ajawab’ rech ri uwachulew, xe’uwa’lisaj cho taq ri nimalaj taq kitem konojel ri ajawinelab’ pa taq ri amaq’. 10Konojel e’are’ kkib’ij chawech: «Xoquje’ ri at xattzaqik, jeri’ jacha ri uj ri at, at junam quk’ uj. 11Ri aq’ijil xk’yaq ub’i pa ri Se’ol ruk’ ri ub’ixoxik ri aq’ojom sitara. Chaxe’ ri at k’o jun ch’at nojinaq chrech ixjut, ri ch’uqb’al awech are ri ukis amalo. 12Ri at, ¿jas atzaqik xab’an uloq chikaj ri at che atuch’imilal ri saqirib’al? ¿La atponol at pa ri ulew che atch’akanel pakiwi’ ri jetaq amaq’? 13Ri at che xab’ij pa ri awanima’: “Kinpaqi’ na wa’ chikaj, puwi’ taq ri uch’imilal ri Dyos kinyak na wa’ ri nutem, e kint’uyi’ na wa’ puwi’ ri Juyub’ rech ri Mulin Ib’, pa ri uk’isb’al ri rikyaq’ab’ ri relb’al q’ij. 14Ri in kinpaqi’ na wa’ ajsik k’a ruk’ ri taq sutz’, ri in, kinjunamitaj wa’ ruk’ ri Nimalaj’ Ub’antajik”. 15K’atek’uri’, ri at xatk’yaq ub’ik pa ri Se’ol chi pa ri cho chech ri ja’ pa ri nimalaj siwan». 16Jachintaq katkil at, chawech kika’y wi katkika’yey, benaq kiwi’ chawij: «¿La are’ la’ ri jun achi che kab’irb’itik ri uwachulew chuwach, ri are’ che xub’an k’ax chkech ri ajawinelab’? 17Ri xub’an jun tz’inalikalaj ulew chrech ri uwachulew, __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI EQ’AXAL UTZIJ RI DYOS – RI ISA’I’AS

30

e xe’utak’alb’ej ri siwan taq tinimit ri are’ che man xe’utaq ta ub’i pa ri kitinimit ri ek’o pa che’. 18Konojel ri e’ajawinel kech ri jetaq amaq’ ekanajinaq kan ruk’ ri kiq’ijil chkijujunal ekanajinaq kan pa ri kachoch. 19K’atek’ut, ri at xatkik’yaq ub’i naj chrech ri amuqub’al at jeri’ jacha jun mes, at k’o chkixo’l ekaminaqib’ che xekamisaxik ruk’ ri ch’ich’ rech ch’oj, che ek’yaqom ub’i puwi’ ri taq ab’aj k’o pa ri jul at jeri’ jacha jun kaminaq che xaq’alb’em cha’qan. 20Ri at man k’o ta amuqb’al ri’ chkixo’l e’are’ rumal rech che ri at xab’an k’ax chech ri awulew e xe’akamisaj ri e’awinaq. Man k’o ta chi jumul ri’ kb’ix ri kib’i’ ri kija’lil ri e’itzel taq winaq. 21Chisuk’umaj iwib’ chkikamisaxik ri e’kik’ojol rumal ri kimak ri ekitat, arech man kewa’laj ta chi jumul uloq che rechb’exik ri uwachulew e arech man kkinojisaj ta ri uwachulew che jetaq tinimit». 22Kinwa’lij na in ri’ pakiwi’ ri e’are’ –utzij ri Yahweh Sab’a’ot– e kinchup uwach ri’ pa ri B’abiloni’a ri ub’i’ e ri xto’taj kanoq, ri eralk’uwa’l e ri eri’ taq’ umam –utzij ri Yahweh–. 23Ri in kinb’an na ri’ chech are’, kik’olb’al par e jun suq ulew. Ri in kinmes na ri’ ri are’ ruk’ jun mesb’al che kumesesej ub’ik ronojel –utzij ri Yahweh Sab’a’ot–. Puwi’ ri Assur 24Ri

Yahweh Sab’a’ot kujikib’a ri kub’ij: Jacha ri xinchomaj jeri’ kpetik. Jacha ri xintaqan chrech jeri’ ri kb’antajik. 25Kinmuch na ri’ ri Assur pa ri wulew, ri in kinxaq’alb’ej na ri’ ri are’ puwi’ taq ri nujuyub’. E ri uyutb’al ijolom ub’anom, ktzaq ub’i ri’, ri eqa’n ukojom chubo’jal iwij ktzaq ub’i ri’. 26Are wa’ ri taqanik k’o puwi’ ronojel ri uwachulew, __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI EQ’AXAL UTZIJ RI DYOS – RI ISA’I’AS

31

are wa’ ri q’ab’ lik’inik puwi’ konojel ri taq amaq’. 27Aretaq chi’ ri Yahweh xuchomaj weri’, ¿jachin kuq’il ri’ ri are’? e we kuwa’lisaj ri uq’ab’ chikaj ¿jachin kb’anow ri’ arech kuqasaj? Pakiwi’ ri e’ajfiliste’o 28Pa

ri junab’ ri ukamikal ri ajawinel Ajaz xk’oji’ we jun tzij ri’: ri at, at ajfiliste’a, matkiko’tik b’a’, rumal rech che xq’iptajik ri uch’imi’y ri jun che katuch’ayo, rumal rech che pa rija’lil kumatz, kel uloq ri’ jun itzel kumatz, e ri uwach kuya’o, b’anal k’ax chikop ri’ che karapapik. 30Ri ekinab’e’al ri emeb’a’ib’ kewa’ ri’ pa ri nusuq’unb’al e ri winaq ketuqa’rik k’o kik’olib’al kik’oji’ wi, k’atek’uri’ kinb’an na ri’ che ri e’awalk’uwa’l kekam ub’i chrech wi’jal, e ke’inkamisaj ub’i ri’ ri e’awinaq che keto’taj kanoq. 31¡Charaqaqej achi’ at che at rokib’al tinimit! ¡Charaqaqej achi’ ri at, at tinimit! ¡Chatb’irb’itoq ri at ronojel at ajfilise’a! Rumal rech che pa ri rikyaq’ab’ relb’alq’ij petinaq uloq jun sib’, e man k’o ta jun chkech ri uwinaq kresaj kan rib’. 32¿Jas utzalijixik kitzij ri’ kb’anik chkech ri eq’axal kitzij we siwantinimit ri’? Are ri Yahweh xutak’ab’a’ ri Si’on e chila’ kto’ wi kib’ ri emeb’a’ib’ erech ri utinimit. 29Ronojel

Ri k’isb’al k’u’x puwi’ ri Mo’ab’

151Ri tzij puwi’ ri Mo’ab’. Rumal rech che xaq pa jun chaq’ab’ xelq’axik, Ri Ar Mo’ab’ tz’inalik xkanaj kanoq. Xmemerik. Xaq ruk’ jun chaq’ab’, Kir Mo’ab xk’is tzij puwi’. 2Tajin koq’ik ri umi’al ri tinimit Dib’b’on aretaq chi’ kpaqi’ puwi’ ri taq juyub’: Puwi’ ri Neb’o e ri Medb’a, ri Mo’ab’ koq’ik, ronojel taq ri jolomaj tz’ontz’oj xkanajik ronojel ri kismachi’ xsokataj ub’ik. 3Xo’l taq b’e kikojom e’are ri taq koxtar, puwi’ ri taq ja e pa taq ri k’ayb’al konojel kk’is kik’u’x, e sib’alaj ke’oq’ik. 4Ri Heshb’on e ri Elale xkiriq kichi’, xoquje’ xopan ri kich’awib’al chi ruk’ ri Yahas. Rumal k’u wa’ ri achijab’ che erajch’ojab’ ri Mo’ab’, keb’irb’itik, ri kuxlab’al kpax uk’u’x e keb’irb’itik. 5Ri kanima’ kuk’is uk’u’x __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI EQ’AXAL UTZIJ RI DYOS – RI ISA’I’AS

32

pa utoq’ob’ri Mo’ab’, rumal kech ri e’uwinaq che tajin ke’animajik e kisuk’ub’am ri ki’b’e pa ri So’ar chunaqaj Eglat-Shelishiyya. Epaqalnaq cho ri juyub’ Luhit e ri e’are’ tajin ke’oq’ik, pa ri ub’e ri Horonayim k’isb’al k’u’x kkib’ano. 6Tzajinaq ri ja’ pa ri Nimrim, jun tz’inalikalaj k’olb’al ub’anom, ri q’ayes xchaqijik, ri suq’unb’al, xk’isik, ma k’o ta chi raxroj. 7Rumal k’u wa’ weri’, ri jastaq kech che xto’taj kanoq, kkik’am ub’ik ch’aqap chrech ri nimaja’ Tz’olojche’. 8Ri raqoj chi’aj usutim rij ronojel ri uk’ulb’at ri rulew ri Mo’ab, ri raqoj chi’aj kopanik e ktatajik chi k’a ri Eglayim, ktatajik chi k’a ri B’e’er-Elim. 9Ri jetaq ja’ pa ri Dimon, sib’alaj kyaq, nojinaq chrech kik’ kq’axik, ¡e kinya chi na ri’ puwi’ ri Dimon nik’aj taq k’ax chi na! ¡Kinya na ri’ chkech ri winaq che keto’taj kan pa ri Mo’ab, e chkech ri winaq che kekanaj na kan pa ri rulew, kinya na jun koj! Ri tab’al toq’ob’ kkita ri e’ajmo’ab’

161Chitaqa’ b’a’ uloq alaj taq chij, chrech ri rajaw ri ulew, chi kmajtaj pa ri Sela che k’o pa ri tz’inalik ulew e kopan pa ri ujuyub’ ri ral ri Si’on. 2Ri e’are’ ejeri’ jacha ri alaj taq chikop ajuwokaj che kejub’ux ub’i pa ri kisok, ejeri’ jacha ri e’alaj taq chikop ajuwokaj kijub’um kib’ pa ronojel k’olb’al ejeri’ ri e’umi’al ri Mo’ab pa ri taq ri uk’olb’al ri nimaja’ Arnon, jawije’ kuya’o keb’inik keq’axik. 3«Chimulij b’a’ iwib’, chik’ama’ b’a’ uq’ab’ jun chi chomab’al. Chab’ana’ b’a’ ri amuj paq’ij jeri’ jacha chaq’ab’, __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI EQ’AXAL UTZIJ RI DYOS – RI ISA’I’AS

33

chuwach ri uq’aq’al ri q’ij, Ma’k’utu, ma’jacho ri oqatam kij, che’ak’olo’ pa ronojel k’olb’al; Ma’b’ij ri e’animajinaq uloq. 4Chek’ulax b’a pa ri awulew, ri e’are’ che e’oqatam pa ri Mo’ab’, qastzij b’a’ chaya’ jun uk’olb’al ri xelaq’ax ri jastaq rech. Aretaq chi’ man ek’o ta chik ri eb’anal k’ax, aretaq chi’ kk’is ri k’ax, e xchuptaj kiwach ri kitak’albem ri tinimit, 5ri nim tem kk’oji’ uchuq’ab’ ri’ pa ri kojonik, e puwi’ we tem ri’, kt’uyi’ ri’ ruk’ suk’il –pa ri tz’um rachoch ri David– jun q’atb’altzij che kutzukuj ri xas ya’tal wi chkech ri winaq e che aninaq kub’an ri suk’il». 6Ri uj qatom utzijol ri unimal ri Mo’ab’, ri nimal kub’ano, ri k’ax taq uwoq’och kub’ano, ri nimal kub’ano e ri nimalaj taq retzalal, e ri utzij che man k’o ta ub’e, ucholaj. Oq’ej puwi’ ri Mo’ab’ 7Rumal

k’u wa’, ri Mo’ab’ oq’oq puwi’ ri Mo’ab’, ronojel ri are’ oq’oq. Puwi’ ri taq kaxlanwa b’anom ruk’ uva rech Kir Hareset, ri ix chik’isa’ b’a’ ik’u’x, chixoq’oq ruk’ sib’alaj k’ax. 8Rumal rech che xch’umu’yarik ri taq tikonb’al uva rech ri Heshb’on, ri tikonb’al uva rech ri Sib’ma, ri je’ilikalaj taq uq’ab’ uva che xkiq’ipo e xkik’am ub’i ri enim taq winaq kech ri jetaq tinimit. We tikonb’al ri’ kopanik pa ri Yaser e xoquje’ ksach uwach chi pa ri tz’inalik ulew, ri nim taq uq’ab’ ulik’em rib’, kq’ax ne apanoq ch’aqap chrech ri polow. __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI EQ’AXAL UTZIJ RI DYOS – RI ISA’I’AS

34 9Rumal

k’u wa’, ri in kinoq’ik jeri’ jacha koq’ik ri Yaser che are ri Sib’ma tikb’al ri uva rech are’; katinja’aj wa’ ruk’ ri uwa’l taq nuwach ri at, at Heshb’on e ri at Ele’ale, rumal rech che pawi’ ri at, aretaq chi’ kyak uwach ri tiko’n e aretaq chi’ kb’an ri q’atoj triko man xtataj ta chik ri raqoj chi’aj ruk’ ki’kotemal. 10Ri ki’kotemal e ri utzil man k’o ta chik pa ri utzalaj taq ulew, pa taq ri tikonb’al uva man k’o ta chik ki’kotemal e ri raqoj chi’aj ruk’ ki’kotemal; ri ajyitz’nel chrech ri uva man kuyitz’ ta chik ri uva ruk’ ri jun ab’aj yitz’b’al rech, man k’o ta chik jun raqoj chi’aj ruk’ ki’kotemal. 11K’atek’ut rumal k’u wa’ weri’, chuwach ri Mo’ab’, ri uchuch nupam kb’irb’itik jeri’ jacha jun q’ojom sitara e kb’irb’itik ri wanima’ chuwach Kir-Heres. 12K’atek’uri’, pune’taj ri Mo’ab’ kkosik chrech ri paqalem kub’an puwi’ ri juyub’ e kok ub’ik pa ri tyoxlaj k’olb’al arech kch’aw ruk’ ri jetaq e’udyos, man k’o ta kkowin ri’ chrech. 13Are wa’ we tzij che xub’ij ri Yahweh puwi’ ri Mo’ab’ ojer kanoq. 14K’atek’uri’, kamik ri’ ri Yahweh xub’ij weri’: pa oxib’ junab’, jacha ri junab’ chkiwach ri ajchakib’, kqasax uwach ri’ ri uq’ijil ri Mo’ab’, xoquje’ kqasax kiwach ri’ ri ek’ilaj taq usiwantinimit. Ri keto’taj kanoq man keq’alajin ta chi ri’ chkiwach ri winaq. Puwi’ ri Damasko e ri Isra’el

171Ri tzij puwi’ ri Damasko. Ri Damasko man jun tinimit ta chi wa’, xa jun mulmik mes chik. 2wonob’a’m kanoq chi pa junalik ri jetaq utinimit xa kiyuq’b’al chi nak’uri’ ri ejupuq taq awaj ri’, __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI EQ’AXAL UTZIJ RI DYOS – RI ISA’I’AS

35

kekoti’ na ri’ chila’ e man k’o ta jun ri’ ke’uyu’uj ub’ik. 3Man k’o ta chi jun uk’olb’al ri’ ri Efra’im, man k’o ta chi jun ajawinel ri’ pa ri Damasko, e ri keto’taj kan pa ri Aram e’are nak’uri’ ri kiq’ijil ri e’alaj taq ak’alab’ pa ri Isra’el –utzij ri Yahweh Sab’a’ot–. 4Pa we jun q’ij ri’ ri uq’ijil ri Jakob’ ktzaq na uloq, e ri uchomal kb’aqarik ri’. 5Je’ nak’uri’ jacha kub’an jun ajachak che kuk’am joytaj triko, e ri uq’ab’ kuch’up uwach ri triko, je’ nak’uri’ jacha umolik uch’upik ri uwach triko pa ri lya’nik rech ri Efra’im; 6kkanaj kanoq ri poch’ol je’ nak’uri’ jacha uqasaxik ri uwach ri olivos kkanaj kanoq keb’ oxib’ uwach pa ri upurnum, kijeb’ on job’ uwach cho taq ri uq’ab’ ri che’ –utzij ri Yahweh, Udyos ri Isra’el–. 7Pa we jun q’ij ri’, ri winaq kka’y apan ri’ chrech ri awexnel rech e kuyak na ri’ ri uwoq’och chuwach ri Utyoxlaj ri Isra’el. 8Man kril ta chi apan ri’ ri taq uk’olb’al ri tab’al toq’ob’ che are are’ xb’anow ruk’ uq’ab’, xoquje’ man kril ta chi apan ri’ ri uchak ri uwi’ taq uq’ab’: ri tyoxlaj taq che’ on ri tak’alik taq ab’aj rech ri q’ij. 9Pa we jun q’ij ri’, pa taq ri atinimit man k’o ta chi jun winaq ri’, kkanaj kanoq jeri’ aretaq chi’ ktalb’ax kanoq ri taq k’ache’laj e ri taq ulew chkiwach ri e’uk’ojol ri Isra’el tolonik ri’ kanaj kanoq ronojel. 10Ri at man kna’taj ta chawech ri jun Ab’aj che are ak’olib’al, rumal weri’, ri at kasuk’umaj ri utzalaj taq ulew arech katik kaxlan taq ija’; 11chi pa ri jun q’ij che ri at katiko ri ija’, kawil ri’ kk’iy uloq, e chi aq’ab’il kawilo kkotz’ijinik; k’atek’ut man k’o ta uwach kyakik pa ri q’ij che k’o ri yab’il, e ri uk’axk’ol pa junalik man k’o ta ukunaxik ri’. 12¡Malaya ri k’axk’olil! Sib’alaj winaq ke’oq’ik, kqinlajik ri koq’eb’al jacha kqinlajik ri polow! __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI EQ’AXAL UTZIJ RI DYOS – RI ISA’I’AS

36

kqinlajik ri raqoj chi’aj jeri’ jacha ri jetaq tinimit che keqinlajik jeri’ jacha kuwolqatij rib’ ri ja’ rumal xk’iyik. 13Sib’alaj winaq kwolqatij kib’ jacha kuwolqatij rib’ ri ja’ che nimalaj kk’iyik. K’atek’uri’ ri Are’ ruk’ chuq’ab’ ke’uyajyatej e ri e’are’ naj ke’animajik wi, jeri’ jacha uk’amik ri k’im kub’an ri kyaqiq’ pa taq ri juyub’, e jeri’ jacha ri sutk’um rumal ri nimalaj kyaqiq’. 14Aretaq chi’ kok aq’ab’ kpe ri xib’rikil, e aretaq chi’ maja’ ksaqarik man jun chik k’olik chkech e’are’. Are ta b’a weri’ ri kechb’al ri kujkelaq’aj ri uj, ri kechb’al ri kekib’anow ri k’ax chqech. Ri tzij puwi’ ri Kush

181¡Malaya ri k’axk’olil! Ri at, at tinimit che jikomalaj taq axik’, ri at che at k’o ch’aqap chrech ri nimaja’ rech ri Kush, 2ri at che ke’ataq ub’i eq’axel taq atzij puwi’ ri polow, pa jujun taq jukub’ puwi’ ri taq ja’. Ixq’axel taq tzij, jix ub’i chanim ri’ pa ri amaq’ che nim kqan ri uwinaq e q’eq kitz’umal, jat pa ri amaq’ che xas ojer uloq kxib’ix ib’ chrech, jun amaq’ che k’o uchoq’ab’ e ukowinem, e pa ri rulewal kchololik sib’alaj taq nima’. 3Iwonojel ri ix k’o chuwachulew, iwonojel ri ix siwantinimit chuwachulew, aretaq chi’ ktak’ab’axik jun k’utb’al puwi’ ri taq juyub’, chiwilampe’, aretaq chi’ koq’esaxik na ri’ ruk’a’ awaj, qas chixtatab’enik. 4Rumal rech che jewa’ ub’im ri Yahweh chwech: Ri in matzalik kinkanaj kanoq e pa ri nuk’olb’al kinka’y uloq ri’, kinkanajik jacha pa taq ri q’ij aretaq chi’ ktz’ininik ri q’ij, in jun sutz’ rech xaqk’aj pa ri nimalaj q’aq’ aretaq chi’ kyak uwach tiko’n. 5Rumal rech, aretaq chi’ maja’ ri yakoj uwach tiko’n, aretaq chi’ xtzaq ub’i ri taq kotz’i’j, aretaq chi’ q’an chi ri uwach, kchoy ri’ ri taq uq’ab’ ruk’ ri choyb’al kb’oq ub’i ri’ ri taq uche’al che man utz taj. 6Konojel keya’ kan ri’ chkiwach __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI EQ’AXAL UTZIJ RI DYOS – RI ISA’I’AS

37

ri k’uch pa ri taq juyub’ e chkech taq ri awaj pa taq ri k’ache’laj; ri k’uch chila’ ri’ kkiq’axej wi ri säq’ij, e ronojel uwach awaj rech ulew kkiq’axej ri’ chila’ ri q’älaj. 7K’atek’uri’, kkik’am na uloq ri’ jun tab’al toq’ob’ chrech ri Yahweh Sab’a’ot, jun amaq’, jawi’ ri winaq nim kqan e q’eq kitz’umal, jun amaq’ che tzi ojer uloq kxib’ix ib’ chrech, jun amaq’ che k’o uchoq’ab’ e ukowinem, e pa ri rulewal kchololik sib’alaj taq nima’; kkik’am na uloq ri’ tab’al toq’ob’ pa ri uk’olb’al jawi’ k’o wi ri ub’i’ ri Yahweh, pa ri juyub’ Si’on. Ri tzij puwi’ ri Egipto

191Ri tzij puwi’ ri Egipto. B’enaq ri Yahweh puwi’ jun alaj sutz’ kopan pa ri Egipto. Ri jo’s taq udi’os ri Egipto keqaj chuwach ri Are’ e ri ranima’ ri Egipto kja’rik. 2Kinb’an ri’ kkik’ule’laj kib’ ri e’ajegipto chb’il kib’ chkijujunal kech’o’jin na ri’ kuk’ ri kachalal, e kuk’ ri ekachi’l, jun utinimit ruk’ jun chik utinimit, jun rajawib’al ruk’ jun chik rajawib’al. 3Ri ruxlab’al ri Egipto ksach ri’, e kinchup uwach ri’ ri itzel taq uchomab’al che uchomam kub’ano. Keb’e na ri’ pa ch’ob’nik kuk’ ri jo’s taq kidi’os e kuk’ ri e’ajitz ri ekaminaqib’ e ri eya’lsaq. 4Kinjach na ri’ ri Egipto pa uq’ab’ jun ajb’anal k’axalaj ajaw, e jun itzelalaj ajawinel kk’oji’ ukowinem pakiwi’. –Utzij ri Ajaw Yahweh, Sab’a’ot–. 5Ktzaj ub’i ri’ ri ja’ pa ri polow ri Nimaja’ ktzaj ub’i ri’, chaqi’j ri’ kkanajik. 6Kchuwar ri’ ri jetaq nima’ pa ri Egipto, keq’ob’ob’ik e kechaqij ri’ ri ub’e taq ja’ b’anom; ri aj e ri taq patz’an kchaqij ri’. 7Ri taq suqunb’al naqaj chrech ri Nilo, ri k’o naqaj chuchi’ ri Nilo, ronojel ri raxroj k’o chuchi’, chaqijik e k’is uwach ri’. __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI EQ’AXAL UTZIJ RI DYOS – RI ISA’I’AS

38 8Ri

echapb’al taq kar, kk’is kik’u’x ri’, konojel ri kkik’amij ri kar pa ri ja’, konojel ri kkilik’ej ri k’at chapal kar puwi’ ri Nilo, kekam ri’ chrech ri oq’ej. 9Ri kkichakuj ri lino ksach kik’u’x ri’, ri e’ajkemab’ e ri e’ajt’iso’mnelab’ chech ri saq taq payu’ xoquje’ ksach kik’u’x ri’; 10konojel ri e’ajkemab’ k’axk’olil ri’ ek’olik, ri e’ajchak kub’an keb’ kik’u’x ri’. 11Tzij nak’ut, xemoxrik ri winaq nim kib’antajik ek’o pa ri So’an, ri jupuq ajawab’ rech ri Fara’on che kino’jinik, enäk taq winaq chik. ¿Jasche che kib’ij chrech ri Fara’on: «Ri in, inkik’ojol ri winaq che sib’alaj keno’jinik, in kik’ojol ri e’ojer taq ajawinelab’?». 12Xa jek’uri’, ¿jawije’ ek’o wi ri e’awinaq che sib’alaj k’o kino’j? ¡Chkib’ij b’a’ chqech uj arech qeta’maj ri utaqanik ri Yahweh Sab’a’ot puwi’ ri Egipto! 13Man utz taj kichomanik ri enim taq uwinaq ri So’an, man kkil ta ri utzil ri enim taq uwinaq ri Nof e ri e’utzalaj taq nim winaq kekitzaqo ri Egipto. 14Ri Yahweh xuya chkech jun kuxlab’al rech muluwk’u’x e are weri’ kb’anowik che ri Egipto ktzaq pa ronojel ri taq uchak kub’ano jeri’ jacha ktzalk’atik e kzaq jun q’ab’arel pa ri uxab’. 15Man k’o ta chi jun uchak ri Egipto che utz kel chuwach, chi pa ri ujolom e pa ri uk’isb’al, chi pa ri ajij e pa ri patz’an. Ri Egipto kk’extajikik uk’u’x 16Pa

we q’ij ri’, ri Egipto kjunamtaj ri’ kuk’ ri ixoqib’ che keb’irb’it e kkixib’ij kib’ chuxe’ ri k’axalaj uq’ab’ ri Yahweh, aretaq chi’ kuyako ri uq’ab’ puwi’ ri Egipto. 17Ri rulew ri Juda are ri’ uk’ixb’al ri Egipto: ronojel mul che kuch’a’ ri Juda chrech, ri Egipto sib’alaj kuxib’ij rib’ rumal ri jetaq uchomanik ri Yahweh che uchomam kub’an puwi’ ri are’. 18We jun q’ij __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI EQ’AXAL UTZIJ RI DYOS – RI ISA’I’AS

39

ri’, ek’o job’ tinimit ri’ pa ri rulew ri Egipto che kech’aw pa ri utzij ri Kana’an e kkijikab’a ub’anik jun nim tzij chuwach ri Yahweh Sab’a’ot; jun chkech we tinimit ri’: «Utinimit ri Q’ij». 19Pa we jun q’ij ri’, k’o jun ab’aj ri’ rech tab’al toq’ob’ chuwach ri Yahweh panik’aj chrech ri rulew ri Egipto, e chunaqaj ri retal rulew jun tak’alik ab’aj ri’ rech ri Yahweh. 20Wa’ weri’ jun k’utb’al e jun q’atb’altzij rech ri Yahweh Sab’a’ot pa ri utinimit ri Egipto. Aretaq chi’ kkik’omij chech ri Yahweh, rumal ri kixib’rikil chkiwach ri winaq eb’anal k’ax, ri Are’ kutaq’ na uloq ri’ chkech jun kolonel, che to’l kech, e kuto’ kiwach pa ri k’ax. 21Ri Yahweh kuk’ut na rib’ chkiwach ri e’ajegipto e ri e’are’ keta’maj uwach ri’ ri Yahweh pa we jun q’ij ri’. Kkiya’ na ri’ tab’al taq toq’ob’ e nikaj taq sipan chrech, kkijikab’a na ub’anik jun tzij chuwach ri Yahweh e qastzij kkib’an ri’. 22K’atek’uri’ we ri Yahweh ke’usoko ri e’ajegipto, aninaq ke’ukunaj ri’. Ri e’are’ kepe chi jumul ri’ chuwach ri Yahweh, ri Are’ utz uk’ulaxik ri’ kub’an ri kitzij e ke’ukunaj na ri’. 23Pa we jun q’ij ri’, k’o jun b’e ri’ kmataj ub’i pa ri Egipto e kopan ri’ pa ri Assur. Ri Assur kpe na ri’ pa ri Egipto e ri Egipto pa ri Assur. Ri Egipto kupatanij ri’ ri Assur. 24Pa we jun q’ij ri’, jun urox tinimit ri’ ri Isra’el che kpe na kuk’ ri Egipto e ri Assur, e weri’ jun tewchi’b’al chech ronojel ri uwachulew, 25kutewchi’j na ri’ ri Yahweh Sab’a’ot e kub’ij: «Tewchi’b’al puwi’ ri siwan nutinimit Egipto e puwi’ ri Assur che uchak ri nuq’ab’ e puwi’ ri Isra’el che are’ wechb’al». Ri Asdod

201Pa ri jun junab’ aretaq chi’ ri nim k’amalb’e, xtaq ub’i rumal ri Sargon che rajawinal ri Assur; ri jun nim k’amalb’e ri’ xpe pa ri Asdod arech kub’ana ri ch’o’j puwi’ e kukoj ri ukowinem puwi’, 2pa we taq q’ij ri’, ri Yahweh xch’awik pa ri uch’ab’al ri Isa’i’as, ri uk’ojol ri Amos, xub’ij chrech: «Jat, chaya kan ri awatz’yaq che aximom chapam, chaya’ kan ri jetaq axajab’». K’atek’uri’ ri are’ jeri’ xub’ano, ch’analik e man k’o ta uxajab’. 3Ri Yahweh kub’ij: «Jeri’ jacha xub’an ri nupataninel Isa’i’as, oxib’ junab’ xch’anch’atik e man k’o ta uxajab’, weri’ jun k’utb’al e jun tzij puwi’ ri Egipto e puwi’ ri Kush, 4je’ nak’uri’ kik’amik uloq, kub’an ri rajawinel ri Assur, ri echapom winaq e’ajegipto e ri winaq e’ajkush che xoquje’ echapom, chi ak’alab’ e chi enim winaq, ech’analik, kit’in kqan e ch’anch’oj ri kachaq –jeri’ ri uk’ixb’al ri Egipto–. 5Ri e’are’ kkixib’ij kib’ e kek’ix ri’ chrech ri Kush che ruk’ k’o wi ri keye’b’al, e chrech ri Egipto che are are’ ri nimalaj kiq’ijil. 6K’atek’uri’ ri e’ajtaq’ajal chuchi’ ri polow, kkib’ij na ri’ pa we jun q’ij ri’: “Are wa’ ri xopan wi ri qeye’b’al, jawije’ ri uj xqatzukuj wi ri to’l qech, arech kqesaj qib’ puq’ab’ ri ajawinel rech ri Assur. K’atek’uri’ ¿jas kqab’an wa’ arech kujkoltajik?”» Ri tzij puwi’ ri B’ab’iloni’a

211Ri tzij puwi’ ri tz’inalikalaj ulew chuchi’ ri polow. Jeri’ jacha sutk’um che kq’ax pa ri Nigueb’, petinaq uloq pa ri tz’inalikalaj ulew pa ri jun xib’ib’alalaj tinimit. 2Jun k’axalaj ichik’ xk’ut chnuwach: «Ri elaq’om ronojel kujokej ub’ik e ri ajb’anal k’ax kub’an ri k’ax. ¡Chatpaqal uloq Elam, chatch’ojinoq Medi’a!». ¡Ri in xintanab’a’ ronojel oq’ej! 3Rumal k’u wa’ ri nukinaq’ xnoj chrech xib’rikil, ri nub’aqil kub’alq’atij rib’ chech __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI EQ’AXAL UTZIJ RI DYOS – RI ISA’I’AS

40

ri k’axk’ol jacha jun yawab’ ixoq che kuna’ chik ri q’oxom; rumal ri k’axk’ol kinna’o man k’o ta kinto, rumal ri nuxib’rikil man k’o ta kinwilo. 4Xpe q’equ’m pa ri wanima’ e xinsachik, xu’wirinaq ri nub’aqil e kinkam pa ri tew; kkam ronojel ri xraj ri wanima’, e ruk’ xib’rikil kinyatzalajik rumal weri’. 5Kokisax ri mexa, klik’ik ri su’t puwi’, kb’an wa’im uk’ya’nik. –¡Chewa’lijoq ri enimalaj taq winaq! ¡Chisu’u’ rij ri to’b’alib’ ruk’ ri xepo! 6Rumal rech che jewa’ xub’ij ri Ajawxel chwech: «¡Jat, ja’kojo’ jun laq’b’anel, arech krilo e kub’ij ri krilo! 7Keril ri’ ri kej e ri winaq che kikejb’em, ri keb’ cholaj kib’anom ri achijab’ epetinaq, ri achijab’ che e’aq’inaq chkij ri taq b’urix, ri achijab’ che e’aq’inaq chkij ri jetaq kamellos; qas utz ulaq’b’exik e rilik chub’ana’ weri’». 8K’atek’uri’ ri jun laq’b’anel kuraq uchi’: «Ajawxel, ri in kinkanaj kan ronojel ri jun q’ij puwi’ ri keq’te’, ri in che inlaqb’anel, intak’alik wa’ pa ri nuk’olb’al chi jun aq’ab’. 9K’atek’uri’, epetinaq uloq nik’aj kej e ri achijab’ che kikejb’em, Kib’anom keb’ chola’j». K’atek’uri’ kub’ij chik : «Xtzaq uloq, xtzaq uloq ri B’ab’iloni’a, e ronojel ri kiwachb’al ri e’udyos muchu’l xkib’an cho ri ulew». 10Ri at nusiwantinimit, che atnuxalq’ab’em, e atxalq’ab’em pa taq we q’ij ri’, ri jastaq che xuk’ut ri Yahweh Sab’a’ot, Udyos ri Isra’el chnuwach, ri in kinb’ij chawech. Ri tzij puwi’ ri Edom 11Ri

tzij puwi’ ri Duma. K’o jun kuraq uchi’ chwech chi pa ri Se’ir uloq:

__________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI EQ’AXAL UTZIJ RI DYOS – RI ISA’I’AS

41

«At ajlaq’ab’nel chaq’ab’, ¿jawi’ xkanaj kan wi ri chaq’ab’? at ajlaq’ab’anel chaq’ab’, ¿jawi’ xkanaj kan wi ri chaq’ab’?». 12Ri ajlaq’b’nel chaq’ab’ kub’ij: «¡Xsaqar uwachulew e xoquje’ xok aq’ab’. We kiwaj kik’ot chi’aj, chik’oto’ b’a’! K’atek’uri’, chixpet chi b’a jumul, chixpet b’a’!» Ri tzij pakiwi’ ri e’ajarabi’a 13Ri

tzij puwi’ ri tz’inalik ulew. Pa ri alaj k’ache’laj, pa ri tz’inalik ulew kixkanaj kan chila’ chaq’ab’, ri ix che ix taq ujuq’at ri dedanites. 14¡Ji’k’ulu’ e chik’ama’ ub’i ujoron ri jun che kchaqij uchi’! ri ix, ixsiwantinimit ix ajtema, chik’ama’ ub’i kaxlanwa e jix che uk’ulaxik ri jun che oqtam uloq. 15Rumal rech che e’animajinaq uloq chuto’k kib’ chuwach ri taq ch’ich’ rech ch’o’j, chuto’ik kib’ chuwach ri ktzinklajik ch’ich’ rech ch’o’j, e chuto’ik kib’ chuwach ri utzalaj ch’ab’, chuto’ik kib’ chuwach ri k’axalaj ch’o’j. 16Rumal rech che jewa’ xub’ij ri Ajawxel chwech: Pa ri jun junab’ chik, jun junab’ che kuchakuj ri ajchak, xchuptaj ri’ ri uq’ijil ri Kedar. 17K’atek’uri’, ri achijab’ erajch’ab’ ri Kedar, xa ekeb’ oxib’ ri’ keto’taj kanoq, rumal rech che are ri Yahweh, ri Udyos ri Isra’el xb’inik we jun tzij ri’. Ri tzij puwi’ ri uki’kotemal ri Jerusalem

221Ri tzij puwi’ ri lya’nik ulew ub’i’ Visi’on. ¿Jas ri k’o chawech kamik ri’ che konojel ri e’awinaq ke’aqan puwi’ ri taq uxotal ja, 2ri at che k’o atzijol che nimal kana’o, che at choqchatikalaj tinimit, ri at, che at jun tinimit che man katmatze’ taj? Ri awinaq xeqajik, xekamik man xekam taj rumal ri ch’ich’ rech ch’oj, man xekam taj rumal ri ch’o’j. 3Konojel ri enim taq awinaq junam xe’animajik, xe’animaj chuwach ri taq ch’ab’, konojel ri achijab’ che man kkixe’j ta kib’, junam xechap ub’i konojel, ri e’are’ naj e’animajinaq ub’ik. __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI EQ’AXAL UTZIJ RI DYOS – RI ISA’I’AS

42 4Rumal

weri’ ri in xinb’ij: «Chiniya’a’ kanoq nutukel, ri in sib’alaj kwaj kinoq’ik; mikub’isaj nuk’ux, xk’is tzij pakiwi’ ri e’umi’al ri nutinimit». 5Rumal rech che we jun q’ij ri’, jun q’ij rech k’ax, rech xib’rikil e rech tak’alb’enik, are wa’ uchak ri Ajaw Yahweh Sab’a’ot, pa ri lya’nik ub’i’ Visi’on. Kjoq’ipixik ri utapya, e ri raqoj chi’aj che ri uta’ik apanoq arech kto’ kiwach, kopanik, ktatajik pa ri juyub’. 6Ri Elam kruk’aj ri k’olb’al taq ch’ab’ Ri Aram e’ukejb’em ri kej e ri Kir kusol rij ri tob’al ib’. 7K’atek’uri’, ri je’likalaj taq lya’nik taq’aj, xilitajik nojinaq che ch’ich’ rech ch’oj, e ri achijab’ che kikejb’em ri kej, kkicholej kib’ kekanaj kan chuwach ri rokib’al ri tinimit. 8Jewa’ ri utzaqb’al xub’an ri Juda. Pa we jun q’ij ri’, ri at xawil ri taq uch’ich’al rech ch’o’j ri Rachoch ri K’ache’laj; 9e ri taq ujul ri utapya ri utinimit ri David, ri ix xiwilo che sib’alaj k’i! K’atek’uri’ ri ix ximol ri taq ja’ k’o pa ri jun uk’olb’al ja’ ikim; 10ri ix xiwejalaj ri taq ja k’o pa ri Jerusalem, ri ix xipuk’lej ub’ik ri jetaq ja arech ko utz’aqik kib’an ri tapya. 11Ri ix xik’ot jun uk’olb’al ja’ panik’aj ri keb’ tapya, rech uk’olik ri ojer taq ja’. K’atek’ut, ri ix man k’o ta na’tal chiwech Are’, ri Tiknel chrech weri’, ri Are’ che qas ojer uloq xuchomaj weri’, ri ix man k’o ta xiwil ri Are’. 12K’atek’uri’, ri Ajawxel Yahweh Sab’a’ot xixusik’ij pa we jun q’ij ri’ chrech oq’ej e k’isb’alk’u’x, chrech uqupixik e usokik ri iwi’ e che ukojik ri ikoxtar, 13k’atek’uri’ are xixki’kotik e xixtze’nik, are xich’ol ri taq ama’ wakax e xich’ol ri taq chij, are xixok chutijik ri ti’j e chuqumxik ri amaja’: «Chujwo’q e chujqumunoq, rumal rech che chwe’q kujkamik wa’!». 14K’ate’uri’ ri Yahweh Sab’a’ot, xuya’ ub’ixik pa ri nuxikin: «Chi k’ate’ kixkamik, ksachitaj ri imak chuwach weri’», jewa’ kub’ij ri Ajawxel Yahweh Sab’a’ot.

__________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI EQ’AXAL UTZIJ RI DYOS – RI ISA’I’AS

43

Ri tzij puwi’ ri Seb’na 15Jewa’

kub’ij ri Yahweh Sab’a’ot: Jat e ja’k’ulaj ri ajpataninel, ri Seb’na, ri are’ che k’amalb’e chrech ri nim ja 16«¿jas ri awech at waral, jachin winaq k’o waral che katz’aq jun amuqb’al waral?» ri jun winaq che tajin kub’ano jawi’ ri kmuq wi, jela’ ajsik chrech ri juyub’, kub’ano jun umuqub’al, kub’an jun uk’olb’al pa ri ab’aj. 17¡Achi, kamik ri’, ri Yahweh katuk’yaq na ubik! katuchapo, katuk’am ub’ik ruk’ ri uq’ab’. 18Jacha jun b’atz’ katub’atz’o, at jacha jun sursik katusurej ub’ik pa jun naj ulew. Jela’ ri’ katkam wi katqaj chuxe’ ri utzalaj taq ch’ich’, at uk’ixb’al ri’ ri rachoch ri awajaw. 19Ri in katinsetej ub’i ri’ pa ri achak patan, ri in katinb’oq ub’i ri’ chi pa ri ak’olb’al. 20K’atek’uri’, pa we jun q’ij ri’ are kinsik’ij na ri’ ri nupataninel Elyakim*51 uk’ojol ri Jilki’as. 21Ri in kinkoj na ri’ ri awatz’yaq chrech ri in kinkoj na ri’ chrech ri ximb’al apam e kinya’ na ri’ puq’ab’ ri akowinem, ri aweqlem ri are’ kok ri’ jun tatxel chkech ri siwan tinimit e’ajjerusalem e chkech ri rachoch ri Juda. 22Kinkoj na ri’ cho ri uteleb’ ri ulawib’al ri rachoch ri David, we ri are’ kujaqo man k’o ta jun ri’ ktz’apinik, we ri are’ kutz’apij man k’o ta jun ri’ kjaqowik. 23K’atek’uri’, utzalaj uq’osixik na ri’ ri are’ kinb’an na pa jun k’olb’al, ri are’ jun t’uyub’al ri’ rech nimalaj uq’ijil ri rachoch ri utat. 24Kxekab’axik na ri’ chila’ ronojel uq’inomal e uq’ijil ri rachoch utat, ronojel ri ko’lik taq jastaq, __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI EQ’AXAL UTZIJ RI DYOS – RI ISA’I’AS

44

chi ronojel ko’lik taq laq e ri taq q’eb’al, ri erija’lil e ri xikin taq mam kkixekab’a wa’. 25Pa we jun q’ij ri’, –utzij ri Yahweh Sab’a’ot–, kb’oqtaj na ri’, ri jun ch’ut che utzalaj uq’osixik xb’anik pa jun k’olb’al, kb’oqtaj na ri’ e ktzaq na uloq ri’; tek’uri’ ktzaq uloq ri’ ronojel ri ra’lal che utoq’em ajsik. Rumal rech che are ri Yahweh xub’ij ri utzij. Ri tzij puwi’ ri Tiro

231Ri tzij puwi’ ri Tiro. Chikisa’ ik’u’x ix jukub’ rech ri Tarsis, rumal rech che xb’antajik k’ax chrech ri ikowil: man k’o ta jun ja e jun uchi’ja xkanaj kanoq. Tza pa ri tinimit Kittim xpe utzijol we tzij ri’. 2Chixib’ij iwib’ winaq ixajtaq’ajal, ix ajk’ayinelab’ rech ri Sidon, ix b’innel puwi’ taq ri polow, 3puwi’ ri nimalaj taq polow. Ri utikik ri ub’e ja’ b’anom, ri uq’atik ri triko pa ri Nilo, are na kanoq ri’ ri iq’inomal. E weri’, are’ wa’ ri kik’ay ri jetaq amaq’. 4Chatk’ixoq Sidon, ri at che at jun tinimit k’o sib’alaj achuq’ab’ puwi’ ri polow, rumal rech che ri polow jewa’ xub’ij: «Ri in man k’o ta uk’axk’olil yawab’ ixoq xinna’o, ri in man k’o ta jun wal xk’oji’ choq’ijsaq, man k’o ta k’ojlab’ e q’apojib’ xi’nk’iyisaj». 5Xuwi aretaq chi’ kopan we tzij ri’ pa ri Egipto, keb’irb’itik ri’ chreta’maxik ri k’ak’ uq’ij petinaq chuwach ri Tiro. 6Jix pa ri Tarsis e chik’isa’ ik’u’x ix siwantinimit ix taq’ajal chuchi’ ri polow. 7¿La are wa’ ri tinimit nimal kub’ano, ri ojerlaj tinimit, che naj xb’e wi’ arech kkanaj kan jela’? 8¿Jachin xchoman weri’ puwi’ ri Si’on, ri are’ che wiqom ujolom, ri are’ che enim taq winaq ri erajk’ay e ri e’uloq’omnel e’ajaw chrech ri uwachulew? 9Are ri Yahweh Sab’a’ot xuchomaj weri’, arech kuqasaj ronojel ri uje’lal ri nimal kuna’o, e arech ke’uqasaj konojel ri enim taq winaq rech ri uwachulew. 10At umi’al ri Tarsis, chachakuj b’a’ __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI EQ’AXAL UTZIJ RI DYOS – RI ISA’I’AS

45

ri awulew jeri’ jacha ri Nilo, rumal rech che ma k’o ta chik jun k’olb’al jawi’ kb’an wi ri jetaq ajukub’. 11Are’, xuwa’lisaj uq’ab’ puwi’ ri polow, xub’ano che keb’irb’itik ri ajawinelab’. Ri Yahweh xtaqanik che uwilixik ri uchuq’ab’ rech ch’o’j ri Kana’an. 12Xub’ij: Ri at, at q’apoj ral ri Sidon, chaya’ kan ri nimal kab’ano, at che ruk’ k’ax attak’alb’em, chatwa’lijoq, jat pa ri Kittim, k’atek’uri’ jela’, xoquje’ man k’o ta awuxlanem ri’. 13Chawilampe’ ri kinimit ri e’ajkalde’o, we winaq ri’ che man ejun tinimit taj ojer kanoq, are ri Assur xb’anowik che jun tz’inalik ulew kech ri jetaq awaj, xkiyak taq ri keq’te’ arech ke’okik pa taq ri tapya e kkiwililej kanoq, xkiwililej kanoq ri nima’q taq ja. 14Chik’isa ik’u’x jukub’ rech ri Tarsis, rumal rech che ri jun ik’olb’al tob’al iwib’ pa ri ch’oj, xwilix ub’ik. 15K’atek’uri’ chi pa we jun q’ij ri’ ri Tiro, oxk’al lajuj junab’ ri’ man kina’tisax ta chik. Pa taq uq’ij jun ajawinel chik, q’axinaq oxk’al lajuj (70) junab’ chik, kuk’ulmaj ri’ ri Tiro jacha ri jun b’ix rech ri ixoq che kech nim ch’uti’n. 16«¡Chak’ama’ ub’i jun q’ojom sitara, jat e ja’sutij rij ri tinimit, ixoq kech nim ch’uti’n che man k’o ta jun katna’tisanik! Utz uq’ojomaxik ch’ab’ana’ ri sitara, utz ub’ixoxik chab’ana’ chi jumul ri ab’ix, arech katna’tisaxik. 17K’atek’uri’, aretaq chi’ uk’owinaq chi ri oxk’al lajuj (70) junab’, ri Yahweh kusolij na ri’ ri Tiro. E ri are’ k’o chi na jumul ri’ ri uch’akoj utojb’al rumal rech che ixoq kech nim ch’uti’n kuk’ ronojel ri e’ajawinelab’ che ek’o chuwachulew. 18Are nak’uwa’ ri uch’akoj e ri tyoxlaj utojb’al chrech ri Yahweh. Ri uch’akoj man kumulij ta ri’, xane are kb’e na ri’ kuk’ ri jachin taq kekanaj kanoq chuwach ri Yahweh, arech k’o sib’alaj kiwa e utzalaj taq katz’yaq kkich’uqub’ej kib’. Ri uq’atb’altzij ri Yahweh

241Ri Yahweh kuyoj ri uwachulew e kub’an ri k’ax chrech, kuwalqatij uwach e ke’uk’yaq ub’i ri siwan taq tinimit. 2Jeri’ kub’an chrech ri chuchqajaw e chrech ri xaq winaq, __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI EQ’AXAL UTZIJ RI DYOS – RI ISA’I’AS

46

chrech ri ajaw e chrech ri ajpataninel, chrech ri ajaw chichu’, e chrech ri mokom, chrech ri ajk’ay e chrech ri loq’omnel, chrech ri qajomanel e chrech ri kqajomanik, chrech ri kuta pwaq e chrech ri kuya’ ri pwaq. 3K’ax b’isb’al, ksokax ub’i ri ulew, Kelaq’axik, ktota’x ub’i ri ulew, rumal rech che ri Yahweh jewa’ xub’ij. 4Ri ulew koq’ik, kuk’is uk’u’x e kchaqijarik uwach, ri uwachulew kosinaq e kqaj uwach, ri winaq che nim keqlem kkib’an pa ri tinimit rech ri uwachulew, xech’umu’yrik. 5Ri uwachulew xetzalax uwach chuxe’ ri kqan ri esiwantinimit, rumal rech che xeq’ax puwi’ ri pixab’, xkib’an k’ax chrech ri pixab’, xkichup ri junalikalaj chapb’alq’ab’. 6Rumal wa’ weri’, jun kyaqsaq xub’iq’ej ub’i ri uwachulew, e e’are ri siwantinimit e’ajmak chrech we kk’ulmaxik ri’; rumal weri’ ri esiwantinimit xek’is pa ri porob’al q’aq’, e xa jt’ub’ winaq kekanaj kanoq chuwachulew. B’ix puwi’ ri jun uche’al uva che xchup uwach 7Ri

k’ak’ amaja’ koq’ik, ri uche’al uva man utz taj, xchaqijik, ke’oq’ jachin taq k’o ri kanima’ pa ri nimaq’ij. 8Ri ki’kotemal roq’b’al ri alaj taq b’o’r xmemerik, ri ki’kotemal taq nimaq’ij, man k’o ta chik, xkis’ik, ri ki’kotemal roq’b’al ri arpa, xmemerik. 9Man kkiqumumej ta chik ri amaja’ ruk’ bixonik, ri amaja’ kuk’yarisaj upakichi’ ri kkiqumumej. 10Tolonik xkanaj kanoq __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI EQ’AXAL UTZIJ RI DYOS – RI ISA’I’AS

47

ri jun tinimit rech ri etzelal, ronojel ja tz’apilik kanoq, man loq’ taj kb’an okem. 11Oq’ej k’isb’alk’u’x k’o xo’l taq b’e rumal man k’o ta ri amaja’, xchup uwach ronojel ki’kotemal, ri utzil nimaq’ij pa ri tinimit, naj xuk’yaqa’ wi rib’, man xkanaj ta kan chila’. 12Pa ri tinimit xuwi k’olik ri taq xan kwililik, ri rokb’al ri tinimit tzaqinaq ub’ik e tolonik. 13Rumal rech che jewa’ kiqasaxik kb’an chkech ri taq tinimit rech ri uwachulew jeri’ jacha utota’xik ri taq olivos cho ri uche’al, jeri’ jacha utzukuxik ri poch’ol aretaq chi’ xb’antaj ri jach’. 14K’atek’ut ri e’are’ ko kkib’an ri kich’ab’al, kkiraqaqej kichi’ ruk’ ki’kotemal, ri uq’ijil ri Yahweh, kb’ixoj chi pa ri uqajib’alq’ij uloq. 15«Je’ nak’uri’, pa ri relb’alq’ij, chiya’a’ uq’ijil ri Yahweh, ri jub’iq’ taq ulew pa ri polow, ri ub’i ri Yahweh, ri Dyos rech ri Isra’el chib’ixoj». 16aChi pa taq ri uk’isb’alil ri uxkut ulew, xqato jujun taq b’ix, «¡Q’ijilanik chrech ri Suk’alaj!» Ri k’isb’al taq k’ax 16bK’atek’ut

ri in xinb’ij: «¡Sib’alaj k’ax wech in! ¡Sib’alaj k’ax wech in: itzel wech in!» ¡Ri keb’ kipalaj xkib’an keb’ kichak, Ri keb’ kipalaj xkichomaj keb’ kichak! 17Xib’rikil, jul, k’amb’al chawech ri at che at rech ri uwachulew. 18K’atek’uri’, kk’ulmatajik na ri’ che jachin kanimaj na chuwach ri winik ruk’ xib’rikil ktzaq na ri’ pa ri jul e jachin kq’an uloq pa ri jul ktzaq na ri’ pa ri k’amb’al. Je’ nak’ut, ri jetaq rokib’al ri ajsik chikaj, xjaqatajik, e ri utikb’alil ri uwachulew kb’irb’itik. __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI EQ’AXAL UTZIJ RI DYOS – RI ISA’I’AS

48 19Ri

uwachulew kujaq rib’, ri uwachulew kjaninik e kpaq’tajik, ri uwachulew kb’iririk. 20Ri uwachulew ktzalalik jeri’ jacha ktzalalik jun q’ab’arel, ri kyakyatik jeri’ jacha jun kab’al, ri retzelal, kpajanik ri ra’lal puwi’ ri are’ ktzaqik e man kwa’laj ta chi jumul ri’. 21K’atek’uri’ pa we jun q’ij ri’ ri Yahweh kuwa’lisaj na ri’ ri taq ch’imil chikaj e ke’uwa’lisaj na ri’ ri e’ajawinel cho ri uwachulew. 22Ke’umulij na ri’ ri ek’o pache’, xa pa jun jul, utzalaj kitz’apixik ri’ kb’an pache’; aretaq chi’ ok’owinaq chi sib’alaj k’i q’ij keb’esolix na ri’ ri e’are’. 23Ri qati’t ik’ kkyaqerik rumal ri uk’ixb’al, ri q’ij man kuriq ta ri’ jawi’ kuwaj rib’ rumal ri uk’ixb’al, rumal rech che ri Yahweh kajawinik puwi’ ri ujuyub’al ri Si’on e pa ri Jerusalem, e ri uq’ijil kch’ub’linik chkiwach ri enim taq uwinaq. B’ix rech maltyoxinik

251Yahweh, at Atnudyos, nim katinwil wi ri at, nim kinwil wi ri ab’i’, rumal rech che ri at xab’an utzalaj taq mayib’a’al, utz taq achomanik chi ojer uloq, che qastzij utz. 2Rumal rech che ri at xab’an chrech ri tinimit xaq jun juyub’ chik rech ab’aj, ri tinimit to’b’al ib’ pa ri ch’o’j xaq wilitajinaq chi kanoq, ri ko k’olb’al kech ri ekaxlan taq winaq man tinimit ta chik, e man k’o ta chi jumul ri’ kyakitaj chi jumul. 3Rumal k’uwa’ weri’ jun kowinelalaj tinimit nim katkil wi, e ri tinimit che b’anal k’ax kuxib’ij rib’ ri’ chawach. 4Rumal rech che ri At, at jun choq’ab’ chrech ri winaq che xaq katuqa’r chik, at jun panib’al chrech ri meb’a’ pa ri k’ax, at jun kab’al chuwach ri jab’, at jun mu’j chuwach ri uq’aq’al q’ij. 5Rumal rech che ri kuxlab’al ri eb’anal taq ek’ax jacha jab’ pa q’älaj. Jeri’ jacha ri uq’aq’al ri q’ij puwi’ jun chaqi’j ulew, ri at, jeri’ unitz’risaxik kab’ano ri k’ax kkib’an ri ekaxlan taq winaq: ri uq’aq’al ri q’ij kqaj jub’iq’ chuxe’ ri umu’j jun sutz’, ri kib’ix ri ekaxlan winaq kumemrisaj rib’. Ri unimaq’ij ri Dyos 6Ri

Yahweh Sab’a’ot kusuk’umaj na chkech konojel tinimit, puwi’ we jun juyub’ ri’, jun nimaq’ij ruk’ q’an taq ti’j, jun nimaq’ij ruk’ utzalaj taq amaja’, utzalaj taq wa ruk’ ri uq’anil ri upam b’aq; utzalaj taq amaja’.

__________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI EQ’AXAL UTZIJ RI DYOS – RI ISA’I’AS

49 7Puwi’

we juyub’ ri’, kuchup uwach ri’ ri payu’ che kuch’uq kiwi’ konojel ri etinimit e ri kem che kuch’uq kiwi’ konojel ri esiwan taq tinimit. 8Kuchasaj uwach ri’ pa junalik ri kamikal. Ri Ajawxel Yahweh kusu’ ri’ ri uwa’l taq kiwach ri winaq, ri k’ixb’al k’o pakiwi’ ri e’uwinaq kresaj ub’i ri’ pa ronojel ri uwachulew, rumal rech che ri are Yahweh xub’ij we tzij ri’. 9K’atek’uri’ kb’ix na ri’ pa we jun q’ij ri’: Chiwila’ are’ wa’ ri Qadyos, qeye’j che ri are’ kujuk’ol ri uj, are wa’ ri Yahweh che chrij ri are’ k’o wi ri qaye’b’al. Sib’alaj chujki’kot b’a’ rumal ri kolotajem xuya’ chqech. 10Rumal rech che ri uq’ab’ ri Yahweh kkanaj kan wa’ puwi’ we juyub’ ri’ e ri Mo’ab’ ktak’alb’ax ri’ chuxe’ taq ri aqanaj, jacha utak’alb’exe’ik ri mes pa jul. 11Kulik’ na ri’ ri uq’ab’ puwi’ ri juyub’, jacha ulik’ik ri uq’ab’ kub’an ri jun che kmuxnik. K’atek’ut ri Yahweh kuqasaj na ri’ ri nimal chrech e ri nimal uchak uq’ab’. 12Ri uchuq’ab’alil ri atinimit tob’al rib’ chuwach ri ch’o’j kuqasaj ri’ ikim, kuwilijisaj ub’i’ ri’, kuqasaj ri’ cho ri ulew, chi k’a na pa ri mes. Ri b’ix rech maltyoxinik

261Pa we jun q’ij ri’, keb’ixon na ri’ pa ri tinimit rech ri Juda: Ri uj k’o jun kowlaj qatinimit to’l qech pa ri ch’o’j, ri to’l qech xokisax chrech, jun nab’e tapya e jun ukab’ tapya chik. 2Chijaqa’ ri taq uchi’ ri tinimit: arech ke’okik ri esuk’ taq winaq, ri e’are’ che qas kkib’an ri utz taq jastaq. 3Weri’ qas jun utzalaj chomanik xsuk’ub’axik rumal ri Dyos: qas kab’an na ri’ ri utzil, __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI EQ’AXAL UTZIJ RI DYOS – RI ISA’I’AS

50

ri utzil che xuya ri Dyos paq’ab’. junalik chixkojon chrij ri Yahweh, rumal rech che ri Yahweh jun junalikalaj ab’aj! 5Are ri Are’ ke’usetej chi ikim ubi’k ri esiwantinimit, kuk’yaq ub’i ikim ri tinimit che ajsik k’o wi; kuk’yaq cho ri ulew e kub’an chrech che kuqul na ri ulew. 6We tinimit ri’ kxaq’alb’ex na ri’ kumal ri kqan ri me’b’a’ib’ kxaq’alb’ex na rumal ri uxaq’alb’al kqan ri sib’alaj tuqa’r ek’olik. 4¡Pa

B’ix 7Ri

ub’e ri suk’ winaq, amaq’el suk’, ri at kalilob’isaj ri suk’ ub’e ri suk’ winaq. 8Je’ nak’ut, pa ri ub’e ri q’atal atzij, ri uj xatqeye’j ri at Yahweh, ri ab’i’ e ri natis’ab’al awech chila’ kb’e wi ri ureye’b’al ri quxlab’al. 9Chaq’ab’, sib’alaj katub’isoj ri wanima’, aq’ab’, ruk’ ronojel ri wuxlab’al katintzukuj, rumal rech che aretaq chi’ ri at kab’an q’atojtzij puwi’ ri uwachulew, ri esiwantinimit cho ri ulew kketa’maj ri asuk’il. 10Pune’taj kb’an utzil chrech ri itzel winaq man kreta’maj ta wi ri suk’il, pa ri suk’alaj tinimit ri are’ kub’an wi ri itzel, e man kril ta ri uq’ijil ri Yahweh. 11Yahweh, ri aq’ab’ awa’lisam chikaj e ri e’are’ man kkiltaj; xaq ksach chi kik’u’x ri’ aretaq chi’ kkil ri loq’alaj awachixom chrech we atinimit ri’, je’ nak’ut, ri uq’aq’ awoyowal suk’ub’am chkech ri e’ak’ulel, ke’upororej ri’. 12Yahweh, ri at kab’an ri’ arech ri utzil kkanaj kan quk’, e xoquje’ ronojel ri qachak ri at kab’an quk’. __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI EQ’AXAL UTZIJ RI DYOS – RI ISA’I’AS

51 13Yahweh

Qadyos, nik’aj taq ajaw chik xk’oji’ kikowinem paqawi’, k’atek’ut ri uj, ujk’o awuk’, ri uj kqasik’ij ri ab’i’. 14Ri ekaminaqib’ man kik’asi’ ta chik ri taq mu’j man kewa’laj ta chik, rumal rech che xe’asolij ri e’are’ arech kachup kiwach, ri at xachup uwach ronojel jun nat’isab’al kech e’are’. 15Yahweh, ri at xak’yarisaj qawach ri uj che uj siwan atinimit, xujak’yarisaj ri uj che uj atinimit e xaya’ aq’ijil, xanimarisaj ri retal rulew ri tinimit. 16Yahweh, pa ri uk’ajisaxik qawach pa ri k’ax, katqatzukuj ri at, ri k’achaqijchi’ pa ri k’ax are ri’ ri uk’ajisaxik qawach xab’ano. 17Jeri’ jacha ri yawab’ ixoq kuraq k’ax aretaq kuriqo kutzirik, kq’oxowik e kuraq uchi’ rumal ri q’oxom, uj jeri’ kanoq ri uj chawach ri at Yahweh. 18Ri uj, uj jacha yawab’ taq ixoqib’, kujq’oxowik, Uj yawab’ xa rumal kyaqiq’, k’atek’ut man xqak’am ta uloq kolotajem chuwachulew, man k’o ta esiwan taq tinimit ri’ ke’alaxik chuwachulew. 19Ri e’akaminaq kk’oji’ chi jumul ri’ ri kik’aslemal, ri ekaminaq taq b’aqilal kek’astaj chi na jumul ri’. Kek’astajik e keb’ixon ri’ ri emuqul chi kan pa ri ulew; rumal rech che sib’alaj usaqil ri’ ri axaqk’aj k’olik, e ri atinimit kuya’ na saqil ri’ chrech ri taq muj. Ri ajawxel kpetik 20Jat

at nusiwantinimit, chatok pa ja, chatz’apij taq ri uchi’ ja aretaq xatoktajik ub’ik, chak’u uloq awib’ chi k’ate’ na q’axinaq chi ri q’aq’.

__________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI EQ’AXAL UTZIJ RI DYOS – RI ISA’I’AS

52 21Rumal

rech che ri Yahweh kujalk’atij ri uk’olb’al arech kuk’ajisaj kiwach ri esiwan taq tinimit rech ri uwachulew che kik’ule’lam ri Are’, e ri uwachulew kuq’alajisaj uloq ri’ ri kik’el xq’ejejik, ma krawaj ta chi ri’ ri kib’aqilal ri winaq xekamisaxik.

271Pa we jun q’ij ri’, ri Yahweh kuk’ajisaj na uwach ri’ ri Levi’atan ruk’ ri uch’ich’ rech ch’oj, che nim, k’o uchuq’ab’ e kowlaj ch’ich’; ri Levi’atan are ri jun kumatz che kujilelej rib’ kanimajik, jun kumatz itzel kno’jinik; ri Yahweh kukamisaj na ri’ ri k’axka’yikalaj chikop che k’o pa ri polow. Ri uche’al uva rech ri Yahweh 2Pa

we jun q’ij ri’, chixb’ixon b’a chrech ri utzalaj uche’al uva. 3Ri in, in Yahweh in chajil rech ri are’, kinja’aj ri’ pa ri q’ij che rajawaxik, arech man k’o ta kax kb’an chrech, chaq’ab’ e paq’ij, ri in kinchajij ri are’. 4–Ri in man k’o ta chi nutapya– ¿Jachin xb’anow chwech, in chaqi’j taq che’ e in k’ix? –Pa ri ch’o’j, ri in kinxaq’alb’ej na ri’ ri are’, k’atek’uri’, xoquje’ chjujunal kinporoj ub’i ri’. 5On we kuta chwech arech kinto’o e utzil kkanaj wuk’, wuk’ in chekanaj kan pa ri utzil. Ri maltyoxinik e ri k’ax 6Pa

jujun taq q’ij che petinaq, ri Jakob’ ktiktajik e kkoji’ taq urab’, ri Isra’el kk’oji’ taq uxu’mal e taq ukotz’ijal e ri uwach ulew knoj ri’ chrech ri taq uwach. 7¿La xusoko ri Yahweh, jacha kisokik xub’ano ri xesokon chrech ri are’? ¿La xkamisax ri are’ jacha kikamisaxik xb’an ri ekamisanel rech ri are’? 8Xatch’o’jin ruk’ are’, xawesaj ub’ik e naj xak’yaq ub’ik, xab’an q’atb’altzij puwi’ ri are’, xak’yaq b’ik ruk’ jun nimalaj kyaqiq’, jacha jun ukyaqiq’al ri relb’alq’ij. 9Qastzij ne’, ruk’ weri’, ri ksachitajik ri’ ri umak ri Jakob’, are wa’ ri uwach che kkowinik kusach ri umak, kupaq’ij ronojel ri taq ab’aj rech tab’al toq’ob’, jeri’ jacha ab’aj rech chun. __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI EQ’AXAL UTZIJ RI DYOS – RI ISA’I’AS

53

man k’o ta chi raqan taq ja e taq porob’al kyakik. 10Rumal rech che ri kowlaj tinimit utukel xkanaj kanoq, ri nimalaj ja xsetex e xwono’ab’ax kanoq jacha jun tz’inalik ulew, jawije’ kewa’ wi ri e’alaj taq wakax, kekoti’ik e kkital rij ri taq che’. 11Aretaq chi’ ri taq che’ kchaqijik, kchoyik e kb’an xik’ay chrech, kepe jujun taq ixoqib’ e kkikoj ub’i q’aq’ chrech. We jun siwantinimit ri’ man k’o ta kino’jib’al, rumal k’uwa’ ri Are’, ri k’iysanel kech man kutoq’ob’isaj ta kiwach, ri Are’ che chakunel rech, man k’o ta jun utzil kuya chrech. Ri e’ajisra’el ketzelajik 12K’atek’uri’,

pa we jun q’ij ri’, ri Yahweh kub’an ri’ ri yakoj uwach tiko’n, kumajij pa ri Nima’ e kopan pa nima’ rech ri Egipto, e chijujnal kixuk’am ub’i ri’ ri ix, che ixralk’uwa’l ri Isra’el. 13K’atek’uri’, pa we jun q’ij ri’, kkoq’esax ri’ ri nimalaj taq ruk’a’ awaj, e kepe ri’ ri jachintaq xekam kan pa ri tinimit Assur, e jachitaq kijub’um kib’ pa ri tinimit Egipto, keq’ijlan na ri’ chrech ri Yahweh puwi’ ri tyoxlaj juyub’ pa ri Jerusalem. Ri jetaq b’ix puwi’ ri Isra’el e ri Juda

281¡Ayum! K’ax rech we siwantinimit ri’, nimalaj wiqom rech jolomaj che kikrayij uwach ri eq’ab’arelab’ rech ri Efra’im, je’likalaj wiqomb’al ruk’ ch’umu’yarinaq taq uxu’mal che k’o uloq ajsik chrech ri ch’uch’ujalaj lya’nik ulew, che b’enaq kik’u’x ruk’ ri amaja’. 2K’atek’uri’, jun achi, che kowlaj achi, k’o uchuq’ab’, petinaq uloq pa ri uchak upatan ri Ajawxel, petinaq jacha saqb’ach, jacha jun kamikalaj kyaqiq’ jacha kamikalaj jab’ che xtortaj uloq, ri kowlaj achi ri’ ke’uk’yaq uloq ri eq’ab’arelab’ rech ri Efra’im, cho ri ulew. 3Ruk’ ri aqanaj ktak’alb’ex na ri’ ri nimal wiqonb’al jolomaj kech ri eq’ab’arelab’ rech ri Efra’im, 4e ktak’albex ri’ ri jun ch’umu’yarinaq __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI EQ’AXAL UTZIJ RI DYOS – RI ISA’I’AS

54

kotz’i’j che are unimal ri uje’alal, che k’o ajsik chrech ri ch’uch’ujalaj lya’nik ulew. Jeri’ jacha jun uwach wikox che kq’anarik aretaq chi maja’ kpe ri saq’ij; che aretaq chi’ kril jun winaq, kuch’upo e kutij ri are’. 5Pa we jun q’ij ri’, ri Yahweh Sab’a’ot, jun wiqonb’al rech jolomaj ri’, kije’lal e jun utzalaj ab’aj ri’ chkech ri jachintaq keto’taj kanoq chkech ri e’uwinaq, 6jun uxlab’al rech suk’il ri’ chrech ri ajb’anal q’atojtzij, e kichuq’ab’ ri achijab’ kech’o’j kanoq pa ri rokib’al ri tinimit. Ri tzij pakiwi’ ri ejo’s taq q’axal utzij ri Dyos 7Xoquje’

ri winaq ri’ emorixrinaq rumal ri amaja’, ketzalalik rumal ri tzam, ri echuch taq qajawib’ e ri eq’axal taq utzij ri Dyos emoxirinaq rumal ri sib’alaj tzam, kejiq’ pa ri amaja’, man keta’m ta chik ri kkib’ano rumal ri tzam, ri e’are’ man tz’aqat ta chik ri kichomab’al, xaq keb’ chik kaj pa ri kitzij. 8Je’ nak’ut, ronojel taq ri mexa nojinaq chrech tz’il taq xa’oj, ma k’o ta jun k’olb’al che mata tz’ilob’inaq. 9¿Jachin ktijoxik ri’ chrech ri no’jib’al? ¿Jachin kpixb’axik ri’? Are ri ak’alab’ che tajin kesax kitu’, are ri ak’alab’ che xmajtajik ri kitu’. 10Rumal rech che kub’ij: sav lasav, sav lasav; kav lakav, kav lakav; ze’er sam, ze’r sam. 11Jeri’, ruk’ tze’b’al taq tzij e pa jun kaxlan ch’ab’al ke’uch’ab’ej na we siwantinimit ri’. 12Ri are che xub’ij chkech: «Are wa’ ri uxlanem: Chiya’a’ alaj chrech ri kosinaq arech kuxlanik, we jun k’olb’al ri’ jun ja’maril k’olb’al». K’atek’ut, ri e’are’ man xkaj taj xkita’ weri’. __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI EQ’AXAL UTZIJ RI DYOS – RI ISA’I’AS

55 13Rumal

k’uwa’ ri Yahweh kub’ij chkech weri’: sav lasav, sav lasav; kav lakav, kav lakav; ze’er sam, ze’er sam; arech aretaq chi’ keb’ek, ketzaq b’i chkij e keq’ajik, keqaj pa ri k’amb’al, e ketz’apitajik pa che’.

Ri achijab’ che itzel kepixb’anik 14Rumal

k’uwa’ weri’, ri ix che ix achijab’ che nimal kib’ano, chitatab’ej ri utzij ri Yahweh, ix q’atb’altzij rech ri Jerusalem. 15Ri ix xib’ij: «Ri uj xqab’an jun chapb’alq’ab’ ruk’ ri kamikal, ruk’ ri se’ol xqaya’ ub’ixik jun qatzij. Ri k’ax, kb’e ri’ e man kujuriq ta ri uj ri’, rumal rech che ri uj, are qapanib’al ri man tzij taj, are t’ol qech e pa ri keb’ uwach tzij ri uj xqak’u qib’». 16Rumal k’uwa’ weri’, jewa’ kub’ij ri Ajawxel Yahweh: Je’ nak’ut, ri in kinkoj jun tik’ib’alil ab’aj pa ri Si’on, jun ab’aj rech granito, ab’aj rech ri rajawalja, utzalaj ab’aj, nab’e ab’aj rech ri ja pa ri utz k’olb’al, jachin kkojon chrech man k’o ta kb’irb’itik. 17K’atek’uri’, ri in kinkoj na ri’ ri suk’il che are etab’al, e ri q’atb’altzij taqalik are pajb’al. Ri saqb’ach kumes ub’i ri’ ri panib’al rech ri man tzij taj e ri nim taq ja’ kok na ri’ pa ri awatalik k’olb’al; 18ri ichapb’alq’ab’ ruk’ ri kamikal ktuktajik uwach, e ri itzij xib’an ruk’ ri se’ol man naj taj kuq’i’o. Aretaq chi’ kpe na ri nimalaj k’ax kixuxaq’alb’ej na ri’ ri ix. 19Ronojel mul che kq’axik weri’ kixuk’am b’i ri’ ri ix, Rumal rech che chwe’q, kab’ij, __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI EQ’AXAL UTZIJ RI DYOS – RI ISA’I’AS

56

ronojel q’ij kq’ax ri’, Chi paq’ij e chi chaq’ab’, e k’o xib’rikil ri’ xaq ruk’ ri utayik. 20Ri ch’at, ko’lik ri’ arech jun winaq kuyuq rib’ pa ri kotz’olem, e ri k’ul ma nim ta uwach ri’ arech jun winaq kuch’uq rib’. 21Je’, rumal rech che pa ri juyub’ Perasim, ri Yahweh kwa’lajik uloq, jeri’ jacha pa ri lya’nik ulew rech ri Gab’a’on, kb’irb’it na ri’ arech kub’an ri uchak, ri awatalik uchak, arech kupatanij ri uchak, ri awatalik uchak. 22K’atek’uri’, kamik ri’ miwetz’b’ej chi uwach jun, wene’ kjat’ix chi na ri jat’ib’al iwech, rumal rech che ri in xinto ri k’isb’al utzij ri Ajawxel Yahweh Sab’a’ot, puwi’ ronojel ri uwachulew. Ri tzij puwi’ ri ajchakunel 23Chitatab’ej

e chikojo’ ri ixikin chrech ri nuch’ab’al, chiwilij e chitatab’ej ri nutzij. 24¿La ronojel q’ij puch, ri ajchakunel kusuk’umaj ri rulew arech kutiko ri ija’, kupuk’uj e kucha’ uwach ri rulew? 25Aretaq chi’ xsuk’umatajik ri ulew ¿la man kujopij ta utikik ri alaj ija’ e ri komino?, ¿la man k’atek’uri’, kutik chik ri triko, ri salwa’t e ri q’eb’un chuchi’ ri ulew, chjujunal pa jun k’olb’al? 26Ri xk’utuw chuwach we uchakuxik weri’ are ri Dyos, are are’ xya’ow uno’jib’al. 27Man kuq’osij ta ri alaj ija’ ruk’ jun tem man kusutij ta jun ch’ich’ puwi’ ri komino on puwi’ ri salwa’t, xane ruk’ jun alaj che’ kuq’osij ri komino. 28Aretaq chi’ kpach’le’xik ri triko man kb’an ta k’ax chrech, kokisax ri uketkik ri ch’ich’, nojimal ksilob’isaxik, e man kpaq’atajik ta ri triko. 29Ronojel weri’, xoquje’ jun usipanik ri Yahweh Sab’a’ot, ri Are uchomam jun utz’alaj chomanik, ri Are’ kub’an nim e utzalaj taq jastaq. __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI EQ’AXAL UTZIJ RI DYOS – RI ISA’I’AS

57

Ri tzij puwi’ ri Jerusalem

291¡K’ax, itzel awech at Ari’el, Ari’el, tinimit jawije’ xukoj ri tz’um rachoch ri David! Chitz’aqatisaj ri junab’ ruk’ jun junab’ chik, ri taq nimaq’ij chetz’aqatoq pa ri junab’, 2k’atek’uri’ kinqajb’ej na ri’ ri Ari’el, kk’oji’ nimalaj raqoj chi’aj e oq’ej ri’, e ri are’ chwech ri in, Ari’el ri’. 3Kinsutij na ri’ awij ruk’ ri nutz’um ja, kinkoj na ri’ ri ch’o’j awuk’ e kinyak na ri’ ri taq che’ to’l wech pawi’. 4Ri at katinqasaj ri’ xas ikim, e chi pa ri ulew ri’ katch’aw uloq, kjiq’ ri’ ri atzij rumal ri poqlaj ri ach’ab’al jitz’atalik ri’ rumal ri ulew. 5Ri e’ak’ulel eje’ nak’uri’ jacha ri jun uk’isb’alil poqlaj pa ri ulew ri achijab’ e’awajch’ojab’ eje’ nak’uri’ jacha k’im kuk’am b’i ri kyaqiq’. K’atek’uri’, kk’ulmatajik kamik ri’, che xaqte’, 6ri Yahweh Sab’a’ot katusolij ri at pa kuypa’, ruk’ kab’raqan kjaninik, ruk’ nimalaj kyaqiq’, ruk’ uxaq q’aq’ e q’aq’ che kuporej ub’i ronojel jastaq. 7Je’ nak’uri’ jacha ichik’, jun ichik’ kb’an chaq’ab’ kkichik’aj ri jetaq siwantinimit che kech’o’jinik ruk’ ri Ari’el, konojel ri kech’o’jin ruk’ e ri ch’ich’ rech ch’o’j, ri e’are’ che kixaq’alb’em are. 8Je’ nak’uri’ jacha jun che knumik e krichik’aj che tajin kwa’ik; kk’astajik e kch’umuw upam; on ri jun che kchaqij uchi’; krichik’aj che tajin kuqumuj ujoron, kk’astajik, kosinaq e kch’o’lijik uqul. Jeri’ kkik’ulmaj ri jetaq tinimit che kech’ojin ruk’ ri juyub’ rech ri Si’on. 9Chinäkarisaj iwib’ e näk ri’ kexkanajik, man kich’ob’ ta ri’ weri’ chipotz’orisaj iwi’b’, e potz’ ri’ kixkanajik, man kiwil ta ri’ weri’; chiq’ab’arisaj iwib’, k’atek’ut man ruk’ ta amaja’, __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI EQ’AXAL UTZIJ RI DYOS – RI ISA’I’AS

58

chixtzaltzatoq, k’atek’ut man rumal ta ri tzam, 10rumal rech che ri Yahweh xuq’ejej piwi’ jun waramalaj uxlab’al, xutz’apij ri iwoq’och ri ix che ix q’axal utzij ri Dyos, xukoj jun payu’ cho ri ijolom ri ix (ri kq’alajinik ri jastaq chiwach). 11K’atek’uri’, ronojel ri tzij rech jastaq che kq’alajinik chiwach, kkanaj ri’ jeri’ jacha jun wuj che tz’apitalik chiwach we jun kuya ri wuj chrech jun chik, kiya’o arech kusik’ij, e kub’ij chrech: «Chasik’ij weri’». K’atek’ut kub’ij ri jun chik: «Man loq’ taj kinsik’ij rumal rech che tz’apitalik». 12K’atek’uri’, kkiya ri wuj chrech jun winaq chik che man kka’y taj kusik’ij jun wuj, e kkib’ij chrech: «Chasik’ij weri’». K’atek’ut ri are’ kub’ij: «Ri in man kinka’y taj kinsik’ij jun wuj». Ri tzij 13Ri

Ajawxel xub’ij: Rumal rech che we winaq ri’ e’opaninaq naqaj chwech ruk’ ri kitzij e keq’ijlanik chwech ruk’ ri uchi’, k’atek’uri’, ri ranima’ naj k’o wi chwech, e ri kixib’rikil chwech xaq pixab’ kech winaq, xaq taq k’utb’al che xketa’maj, 14je’ nak’ut, rumal k’uwa’, ri in nutaqem na ub’anik ri jetaq mayib’al. E ri nimalaj taq jastaq chkiwach we winaq ri’ ri in kinsach na ri keta’mab’al ri enim taq winaq che kino’jinik, e kinq’e’qu’marisaj na ri kuxlab’al ri kiwinaq che keno’jinik. Ri uch’akoj ri suk’il 15K’ax,

itzel kech ri winaq che kkik’u kib’ chuwach ri Yahweh arech ri Are’ man kril taj ri jetaq kichomanik, ri e’are’ che kkib’an ri kichak pa taq q’equ’mal

__________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI EQ’AXAL UTZIJ RI DYOS – RI ISA’I’AS

59

e kkib’ij: «Jachin kka’y uloq chqech ri uj, jachin reta’m qawach?». 16¡Sib’alaj itzel iwech, sib’alaj ix sachinaq ri ix! ¿La junam ri ajb’anal b’o’j ruk’ ri ulew che kub’ij ri chak chrech ri ajchak: «Ri are’ ma xinub’an ta ri in». E ri jun xoq’ol b’o’j kub’ij chrech ri ajb’anal b’o’j: «Ri are’ man reta’m ta ri chak?». 17¿La man xata jub’iq kraj che ri Lib’ano kk’extajik pa jun utzalaj ulew e ri utzalaj ulew kujalk’atij rib’ pa jun k’ache’laj? 18Pa we taq q’ij ri’ ri eso’r taq winaq kkita’ ri’ ri taq utzij jun wuj, e ri kiwoq’och ri moy ke’el ri’ pa ri mu’j e pa ri q’equ’mal e xas chila’ kkil na ri’ ronojel we jastaq ri’. 19Ri emeb’a’ib’ sib’alaj keki’kotik ri’ pa ri Ajawxel e ri sib’alaj emeb’a’ib’ chi na chkixo’l ri ewinaq keki’kot na ri’ rumal ri Utyoxlaj ri Isra’el. 20Rumal rech che man ek’o ta chi ri’ ri ib’anal k’ax xsach kiwach ri’ ri xaq kkitz’e’j kiwach ri winaq; e ksach kiwach ri’ konojel ri kkaj kkib’an ri itzel 21man ek’o ta chi ri’ ri jachin taq kkikoj umak jun chik xa ruk’ jun kitzij, ri e’are’ che kkikoj jun k’amb’al chrech ri kub’an q’atoj tzij pa ri rokib’al ri tinimit e ri e’are’ che man kkib’an ta ri suk’il xa ruk’ jub’iq’ che man je’ taj. 22Rumal weri’, jewa’ kub’ij ri Yahweh, ri Udyos ri rachoch ri Jakob’, ri are’ che xkowin xuloq’ik ri Ab’raham: Chi kamik ub’ik ri’, ri Jakob’ man kusach ta chik ri reye’b’al, michwe’q kab’ij, ri uwach man kqaj ta chi ri’ rumal ri xib’iri’b’, 23rumal rech che aretaq chi’ keril ri ralk’uwa’l che xetzalij uloq, –ri uchak ri nuq’ab’– pa ri uk’olb’al, kutyoxrisaj ri’ ri nub’i’, __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI EQ’AXAL UTZIJ RI DYOS – RI ISA’I’AS

60

kutyoxrisaj ri’ ri Tyoxlaj rech ri Jakob’, e kkixib’ij kib’ ri’ chuwach ri Udyos ri Isra’el. 24Jachintaq sachinaq ri kuxlab’al, kketa’maj ri’ keno’jinik, e ri e’are’ che kewixwitik, kketa’maj kuk’am uk’ulaxik ri’ ri pixab’. Ri tzij pakiwi’ ri keb’e pa ri Egipto

301Itzel kech ri e’itzel taq alk’uwa’lxelab’ –utzij ri Yahweh–. Che kkichomaj ub’anik nik’aj jastaq che man kqaj ta chnuwach ri in, kkichomaj ub’anik nik’aj taq chapb’alq’ab’ che man kraj ta ri nuchomanik ri in, e kkimulij ri jetaq mak puwi’ nik’aj taq mak chik. 2Ri kexuli’ ub’ik pa ri Egipto e man k’o ta xech’aw wuk’ che uch’ob’ik, che utayik are kkaj ri uchuq’ab’ ri Fara’on e kekanaj chuxe’ ri umu’j ri Egipto. 3K’atek’ut, ri uchuq’ab’ ri Fara’on are kokik kik’ixb’al e ri umu’j ri Egipto kub’an keb’ kik’u’x ri’. 4Aretaq chi’ xeb’e pa ri So’an ri enim taq uwinaq e ri kik’amom ub’i ri utzij pa ri Hanes, 5konojel winaq xkik’am ub’i jujun taq sipanik e kkikub’a’ kik’u’x chkech ri siwantinimit che man kkowin taj ke’uk’olo, man ke’uto’ taj e man k’o ta upatan chkech, xuwi are kik’ixb’al e kub’an keb’ kik’u’x. Ri tzij puwi’ jun chik b’inem 6Tzij

pakiwi’ ri awaj rech ri Negueb’. Pa ri tinimit che rech xib’rikil e k’ax, rech ri ati’t koj e ri ama’ koj che kjaninik ri ucha’wib’al kuraq uchi’, rech ri ti’oninel kumatz e rech ri k’axka’yik chikop ajuwokaj, kik’amom ub’i chkij ri jetaq b’urix

__________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI EQ’AXAL UTZIJ RI DYOS – RI ISA’I’AS

61

ri kiq’inomal, e chkij ri taq kameyos ri kiq’an pwaq kik’amom ub’i pa jun tinimit che man kkowin taj ke’uk’olo. 7Pa ri Egipto kik’amom ub’ik, jun tinimit che man k’o ta uchuq’ab’ e man k’o ta upatan; rumal k’uwa’ xinkoj ub’i we tinimit ri’: Rahab’ ri jun tzaqinaq. Ri jun tzij che tz’ib’atalik kanoq 8Kamik

ri’, chi chatz’ib’aj b’a’ cho jun laj tz’alam, chat’iqa’ pa ri jun wuj, e weri’ kuq’i’o chi pa ri k’isb’al q’ij, jun k’utb’al che tz’ib’atalik pa junalik. 9Rumal rech che ri e’are’ ewinaq che k’ax kich’ab’exik, e’ak’alab’ erech ri jo’s taq tzij, man kkaj taj kkitatab’ej ri upixab’ ri Yahweh, 10xkib’ij chkech ri winaq che q’alaj chkiwach ri jastaq: «Miwilo ri q’alaj chiwach», e chkech ri eq’axal utzij ri Dyos: «Ri qastzij kq’alajin chiwach paqawi’ uj, miwilo. Are chib’ij chqech ri man tzij taj e ri man kq’alajin taj. 11Mixkanaj pa ri b’e, chixtzalan apan chrech ri b’e, mujich’ujarisaj e xas chiwesaj ub’i chaqawach ri Utyoxlaj ri Isra’el». 12Rumal k’uwa’, jewa’ kub’ij ri Tyoxlaj ub’antajik rech ri Isra’el: Rumal rech che ri ix xik’yaq ub’i we tzij ri’ e xikub’a’ ik’ux chrij ri itzel, ri man tzij taj, ri man jikom taj e xikoj ichuq’ab’ chrech weri’, 13rumal k’uwa’, chiwech ix, we jun mak ri’, je’ nak’uri’ jacha ub’e jun paxtajinaq xan che k’o ajsik chrech jun tapya knimarik ri ub’e paxtajinaq e chi xaqte’ ktzaq uloq. 14Kpax ri’ jeri’ jacha kpaxik jun q’eb’al ub’anom jun ajb’anal b’o’j, __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI EQ’AXAL UTZIJ RI DYOS – RI ISA’I’AS

62

k’i ch’aqap ri’ kub’ano e man ktoq’ob’isax ta uwach ri’, e man k’o ta jun ch’aqap che loq’ kokisax che rachaq’aq’ on kpak’ex ja’ chrech pa ri ukub’al joron. 15Rumal rech che jewa’ kub’ij ri Ajawxel Yahweh, ri Utyoxlaj ri Isra’el: Pa ri k’exb’al ik’ux e ri pa ja’maril k’o wi ri ikolotajem, pa ri qastzij e ri utzil k’o wi ri ichuq’ab’, k’atek’ut ri ix man xiwaj taj! 16¡Ri ix xib’ij: «¡Jayi’, ri uj kujanimaj ub’ik chrij taq ri kej!». ¡Chixanimajoq b’a’! «¡Ri uj k’o qakej che sib’alaj ktij anim!». Je’ nak’uri’, xoquje’ ktij anim ri’ ri kixkoqataj ri ix. 17Ekq’o’ lajujk’al winaq kkixe’j na kib’ chuwach xa jun chi winaq ajb’anal k’ax, kixanimajik na chuwach ri k’ax kkib’an xa ejob’ winaq, man ix k’i ta ri’ kixto’taj kanoq, ix jacha xa jun che’ ri’ puwi’ ri juyub’ on ix jacha jun payu k’utb’al puwi’ ri juyub’. Ri Dyos kukuy na ri mak 18K’atek’uri’,

ri Yahweh kreye’j ri q’ij arech ri Are’ kutoq’ob’isaj na iwach ri ix, e kwa’lajik na ri’ arech kutoq’ob’isaj iwach, rumal rech che ri Yahweh jun Dyos rech suk’il; utz kech ri ke’eye’nik chrech are’. 19Je’ nak’ut, ix utinimit ri Si’on che ixjeqlik pa ri Jerusalem, man kixoq’ ta chi jumul ri’, qastzij ri’ che kutoq’ob’isaj iwach ri’ aretaq chi’ kuto che kak’is ak’u’x, chi are chi’ kutatab’ej, kutoq’ob’isaj awach ri’. 20Ri Ajawxel aretaq chi’ xya’taj chiwech rumal ri are’ ri kaxlanwa rech ri k’ax e ri ja’ rech k’achaqi’jchi’, ri are’ che kuk’ut ri utzij chawach, man krawaj ta chi ri’ chiwach, e ri taq iwoq’och kril na ri’ ri Are’ che kuk’ut ri utzij chiwach. 21Ruk’ taq ri ixikin kitab’ej ri’ chiwij we jun tzij ri’: «Are wa’ ri b’e, chiteremb’ej we pa ri imox on pa ri iwikyaq’ab’». __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI EQ’AXAL UTZIJ RI DYOS – RI ISA’I’AS

63 22Itzel

ri’ kawilo ri ch’ich’ uch’uqum rij ri jo’s taq adyos che b’anom ruk’ saq pwaq e xoquje’ ri q’an pwaq k’o puwi’ ri taq ab’aj. Kak’yaq ub’i ri’ jacha mes: «¡Chixel ub’ik!». Kacha na ri’ chkech. 23Ri Are’ kuya’ na ri’ ri jab’ chrech ri ija’ che xatik pa ri ulew e ri ulew kuya na ri’ kaxlanwa che sib’alaj utz e kuya achuq’ab’. Ri jupuq taq awaj che awech, pa we jun q’ij ri’, kekanaj kan ri’ puwi’ nimalaj taq ulew. 24Ri wakax e ri b’urix che ketob’ che uchakuxik ri ulew, kkitij na ri’ utzalaj taq q’ayes rech ri ulew, k’a e k’i, che kjopix chkiwach puwi’ ri ulew ruk’ ri chukub’al. 25Puwi’ ronojel nimalaj taq juyub’ e pa nimalaj taq k’ache’laj, k’o nimalaj taq ja’ ri’ che man k’o ta uk’isik, pa ri jun q’ij rech ri nimalaj k’ax, pa ri jun q’ij che kkiq’olij na kib’ ri taq tinimit erech ch’oj. 26K’atek’uri’, ri usaqil ri ik’ jeri’ jacha ri usaqil ri q’ij, e ri usaqil ri q’ij wuqub’ mul chi na ri uk’iyik, –jeri’ jacha usaqil rech wuqub’ q’ij– Pa ri q’ij che ri Yahweh kukunaj na ri’ ri soktajinaq chkech ri e’uwinaq e kukunaj na ri’ ri sipojinaq rumal ri uch’ayanik xub’ano. Ri tzij puwi’ ri Assur 27Ri

ub’i’ ri Yahweh naj petinaq uloq, sib’alaj uq’aq’al ri royowal, sib’alaj al ri k’ax ruk’am uloq. Ri uchi’ sib’alaj poqom uloq, ri uch’ab’al jeri’ jacha jun q’aq’ che kuporoj ronojel jastaq. 28Ri ruxlab’al jeri’ jacha nimalaj ja’ che xel uloq pa ri ub’e che kopanik chi ri uqul ri winaq, ke’utota’ ri’ ri taq tinimit ruk’ jun k’axalaj kab’raqan, kukoj jun k’axalaj ch’ich’ ri’ pa kichi’ ri ewinaq. 29Ri ix kixb’ixon na ri’ chaq’ab’ jacha jun aq’ab’ nimaq’ij, e kki’kotik ri’ ri iwanima’ jacha ri jun xojoj che kki’kotik ruk’ ri su’ aretaq chi’ kok jun pa ri ub’e __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI EQ’AXAL UTZIJ RI DYOS – RI ISA’I’AS

64

ri ujuyub’al ri Yahweh pa ri ab’aj rech ri Isra’el. 30Ri Yahweh kub’an na ri’ che ktatajik ri uq’ijil ri uch’ab’al, kub’an na ri’ che ri uq’ab’ kutzaq uloq ronojel ri royowal, ruk’ jun nimalaj q’aq’ kuporoj ri’ ronojel, ruk’ kuypa’ ruk’ nimalaj taq jab’ e ruk’ saqb’ach. 31Xane rumal ri uch’awib’al ri Yahweh, ri Assur sib’alaj kuxib’ij na ri’ rib’ ri’, kuch’ay na ri’ ruk’ ri uch’imi’y. 32Chujujunal mul kq’axik pa ri ch’ay che petinaq uloq, kuk’ajisaj na ri’ uwach, ri Yahweh kukoj ri’ chrech ri roq’eb’al ri taq q’ojom rech ch’o’j (ri b’or e ri ruk’a’ wakax), pa ri jetaq ch’o’j che kub’an na chrij ri are’, ruk’ k’ule’alnik kuwa’lisaj na ri’ ri uq’ab’ chrij ri are’. 33Rumal rech che chi ojer chik, ri in xinsuk’umaj ri Tofet chech –we Tofet ri’, xoquje’ xinsuk’umaj chrech ri ajawinel– naj qajinaq wi e nim ri uk’olb’al ri kk’at wi ri Tofet, nim ri q’aq’ e k’o sib’alaj taq che’. ni ruxlab’al ri Yahweh jacha jun nima’ rech asufre, che kutzijo. Ri tzij puwi’ ri chapb’alq’ab’ ruk’ ri Egipto

311Itzel kech ri e’are’ che keb’e ub’i pa ri Egipto che utzukuxik ri kikolotajem. Kkub’a’m kik’u’x chkij ri kej, b’enaq kik’u’x chkij ri taq ch’ich’, rumal rech che sib’alaj ek’i, xoquje’ b’enaq kik’u’x chkij ri achijab’ che kkikejb’ej ri kej rumal rech che k’o sib’alaj kichuq’ab’. K’atek’uri’, man eka’yinaq ta apan chrech ri Utyoxlaj ri Isra’el, man kitatab’em taj e man kitzukum ta ri Yahweh. 2K’atek’ut, xoquje’ ri Are’ k’o uno’j e kkowinik kub’ano kpe ri k’ax, e man kujik’ ta ri utzij. Kwa’lajik ri’ pakiwi’ ri kija’lil ri eb’anal itzel, e puwi’ ri kikowinem ri eb’anal k’ax. 3Ri e’ajegipto, e’are’ ewinaq, man ejun dyos taj ri ukej ek’olik, xa eti’j __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI EQ’AXAL UTZIJ RI DYOS – RI ISA’I’AS

65

man k’o ta kuxlab’al. Ri Yahweh kulik’ na ri’ ri uq’ab’ e ri ajto’b’nel kuriq k’ax ri’ e ri jun che kto’ik, ktzaq ri’, chi ekeb’ ri’ kekamik. Ri tzij puwi’ ri Asiri’a 4Rumal

rech che jewa’ ub’im ri Yahweh chwech: Jeri’ jacha kuraq uchi’ ri koj e ri alaj koj puwi’ ri chikop xuriqo. Aretaq chi’ kesik’ix chrij konojel ri e’ajyuq’ab’, man kuxib’ij ta ri’ rib’ chuwach ri raqoj chi’aj kkib’ano e chuwach ri muluj ib’ kkib’ano, jewa’ nak’uri’ ri uqajik uloq ri Yahweh Sab’a’ot che ub’anik ri ch’o’j puwi’ ri juyub’ Si’on e puwi’ ri alaj juyub’. 5Jeri’ jacha echikop ajuwokaj kerapapik, jeri’ uto’ik kub’an na ri Yahweh Sab’a’ot ri Jerusalem, ri utob’anik kuk’ol na ri’, ri uchuq’ab’ kuto’tajisaj uwach. 6Chixtzelej ruk’ ri Are’ ri sib’alaj xitas apan iwib’ chuwach, ri ix rak’uwa’l ri Isra’el, che xisub’u. 7Rumal rech che pa we jun q’ij ri’, iwonojel kik’yaq ub’i ri’ ri e’esal uwach taq idyos che xib’an ruk’ saq pwaq e q’an pwaq, che xib’an ruk’ ri ajmakunelalaj taq iq’ab’. 8Ri Assur kqaj na ri’ rumal jun ch’ich’ rech ch’o’j che man rech ta winaq; jun ch’ich’ rech ch’oj ktijiw ub’i ri’ ri are’, man rumal ta jun winaq kuriq ri kamikal. Kanimajik ri’ chuwach ri ch’ich’ rech ch’oj e ri utz taq achijab’ erajch’ojab’, erech chak ri’ ke’okik. 9Pa ri nimalaj uxib’rikil k’e’uya’ kan ri’ ri jtub’ rajch’ojab’, e ri taq kanimal ruk’ b’irb’item kkiya’ kan ri’ ri jun k’utb’al kech –utzij ri Yahweh Sab’a’ot–, che k’o uq’aq’ pa ri Si’on e k’o us’ab’al pa ri Jerusalem. Ri suk’ ajawinel

321Jun ajawinel kub’an na ri’ ri suk’il e ejujun nim taq winaq kkib’an na ri’ ri q’atb’al tzij. 2Konojel ri e’are’ ejeri nak’uri’ jacha jun panib’al chuwach ri kyaqiq’, jun kab’al chuwach ri kamikalaj jab’, ejeri’ jacha kchojoj nim taq ja’ cho jun chaqi’j ulew, ejeri’ jacha umuj jun ab’aj pa jun tz’inalik ulew. 3Ri kiwoq’och ri winaq che q’alaj ri jastaq chkiwach, man ktz’api’ ta chik e ri kixikin ri ketanik utz utayik ri’ kkib’ano. 4Ri kanima’ ri jachintaq man e’utz taj, kkikoj kichuq’ab’ ri’ chrech reta’maxik ri jastaq ri’, e ri kich’ab’al ri man kkitz’aqat taj ri kitzij, tz’aqat e aninaq ri’ kech’awik. __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI EQ’AXAL UTZIJ RI DYOS – RI ISA’I’AS

66 5Nimalaj

ub’antajik man kuchux ta chi ri’ ch’u’jalaj winaq, e nimalaj winaq man kuchux ta chi ri’ ri xaq keb’ ranima’.

Ri k’ax uch’ab’exik e ri nim ub’antajik 6Rumal

rech che ri k’ax uch’ab’exik kub’ij k’ax taq tzij e ri ranima’ kuchomaj ri itzel, man k’o ta unimanik e kub’ij taq k’ax chuwach ri Dyos, aretaq chi’ kub’ij we tzij ri’ man k’o ta jun uwa kuya’o ri jun che knumik; man k’o ujoron kuya’o ri jun che kchaqi’j uchi’. 7K’atek’uri’, ri jun che keb’ ranima’, itzel kchomanik, kujam uq’ij che uchomaxik ri itzel, arech kutzaq ri meb’a’ pa ri jo’s taq utzij, pune’taj k’o ri sukil ruk’ ri are’. 8Ri winaq che nim ub’antajik, xaq are’ kuchomaj ri utzil; xuwi kwa’laj che ub’anik jun nim jastaq. Pakiwi’ ri ixoqib’ rech ri Jerusalem 9Ix

ixoqib’ che nimal kib’ano, chixwa’lijoq, chita b’a’ ri nuch’ab’al, alitomab’ che ix nojinaq chrech nimal, ri ixikin chuta b’a’ ri nutzij. 10Pa jun junab’ ruk’ keb’ oxib’ q’ij, ri ix kixb’irb’itik na ri’, ri ix che nimal kina’o, rumal rech che aretaq kopan uch’upik uwach ri uva, man k’o ta chi jumul ri’ ri uq’atik triko. 11Chixib’ij b’a’ iwib’, ri ix che man kixok ta il, chixb’irb’itoq ri ix che kinimarisaj iwib’, chiwesaj ri iwetz’yaq, chixch’analoq, chixima’ b’a ri ipam ruk’ jun koxtar. 12Chich’aya’ ri iq’ab’ cho ri ik’ux rumal ri xuk’ulmaj ri tiko’n pa ri je’likalaj taq ulew, rumal ri xuk’ulmaj ri uche’al uva che sib’alaj uwach; 13cho ri kulew ri e’nuwinaq, kk’iy ri’ chaq’ij taq che’ e ri k’ix, xoquje’ kk’ix pa ronojel ri jetaq ja che rech ki’ kaslemal pa ri ch’u’jalaj tinimit. 14Ri tinimit che rech ch’o’j, tolonik kkanajik kanoq, tz’inalik ri taq rokib’al. Ri Ofel e ri nimalaj tapya, pa junalik ri’ tolonik kkanaj kanoq, uje’lal q’ayes ri’ chkech ri eb’urix, e suq’unb’al chkech ri ejupuq taq awaj. Ri usipanik ri uxlab’axel 15Pa

uk’isb’alil kchojoj uloq paqawi’ ri uxlab’axel xas chikaj uloq, e ri tz’inalik ulew kjalk’atik pa jun utzalaj ulew jeri’ jacha jun k’ache’laj. 16Pa ri tz’inalik ulew kk’oji’ ri’ ri q’atb’altzij e ri suk’il kkanaj kan ri’ pa ri utzalaj ulew. 17Ri uwach ri suk’il are ri nimalaj utzil ri’, e ruk’ ri suk’il are ri uxlanem __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI EQ’AXAL UTZIJ RI DYOS – RI ISA’I’AS

67

e qastzij pa junalik. e’nuwinaq kekanaj kan ri’ pa nimalaj utzil, kejeqi’ ri’ pa utz en nimalaj taq ja. 19K’atek’uri’ ri k’ache’laj pa junalik ri’ kchup kan uwach, e ri tinimit sib’alaj uk’ixb’al kkanajik. 20Utz iwech ix che kitik na ri ija’ pa ronojel k’olb’al jawije’ k’o wi ja’ e pa ri ulew kitzoqopij na kanoq ri wakax e ri b’urix. 18Ri

Ri kolotajem

331Itzel awech at che awelaq’am e amesom ub’i ronojel e ri at man atelaq’am taj, ri at che keb’ apalaj e man k’o ta jun keb’ upalaj ub’anom awuk’; aretaq chi’ ri at kak’is ronojel ri elaq’, katelaq’ax at ri’, aretaq chi’ ri at kak’is ub’anik ri keb’ apalaj, jun chik ri’ k’o keb’ upalaj awuk’. 2Yahweh, chaya’ ri asipanik chqech, awuk’ at k’o wi ri qeyeb’al. At b’a’ ri at qaq’ab’ ronojel taq aq’ab’il e at ri at qakolotajem pa ri taq q’ij che uj k’o pa k’ax. 3Rumal ri roq’eb’al ri k’ax, ri winaq ke’animaj ub’ik, aretaq chi’ ri at katwa’lajik, ri winaq kkijub’uj ub’i kib’. 4Jeri’ jacha kkimulij kib’ ri jetaq sak’, kkik’yaq kib’ puwi’ ri kich’akoj jacha sutz’alaj sita’l, kkik’yaq kib’ puwi’ jacha ech’lakan. 5Ri Yahweh k’o nim uq’ijil rumal che ri are’ jeqel cho ri utem chikaj, ri are kuya’ chrech ri Si’on ri pixab’ e ri suk’il. 6Jeqel b’a’ ri ak’aslemal, utz e ronojel q’ij: ri no’jib’al e ri eta’mb’al are ri’ ri q’inomal che kuya’ ri kolotajem, are b’a’ ri xib’rikil chrech ri Yahweh ri aq’inomal. 7Chiwilampe’, kamik ri’ ri Ari’el kuk’is uk’u’s pa taq ri k’ayib’al, __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI EQ’AXAL UTZIJ RI DYOS – RI ISA’I’AS

68

ri e’ajtijab’ rech ri nimalaj utzil sib’alaj ke’oq’ik. 8Tolonik xkanaj ri jetaq b’e, man k’o ta chi jun winaq kb’inik pa ri jetaq b’e, xkiqupij ri chapb’alq’ab’, xketzelaj kiwach ri winaq che xkiya ri kitzij chrech weri’, man k’o ta jun winaq k’o upatan chkech. 9Ri uwachulew xkanaj kan pa ri oq’ej, k’ax k’olik. Ri Lib’ano xkanaj kan pa uk’ixb’al e xchaqijarik, ri Saron kanajinaq jacha ri tz’inalik ulew, ri B’asan e ri Karmelo keb’irb’itik kanoq e nojimal keloch’taj ub’ik. 10Kamik ri’, in kinwa’lajik –kcha ri Yahweh– kamik ri’, in kintak’i’k, kinpaq’i’k. 11Ri ix kiwaj ri utz q’ayes e xuwi kiwil uwach ri’ ri k’im, ri in kixinxutuj na ri’ e jacha q’aq’ ri’ kixuporoj ub’ik. 12Ri winaq, keporox ri’ e chaj kekanaj kanoq, ejeri’ jacha taq k’ix che ichoyom e ri q’aq’ ke’uporoj na ri’. 13Ix ri naj ix k’o wi’, chita’ b’a ri jastaq xinb’ano, ix ri naqaj ixk’o wi’, chiweta’maj b’a’ ri nuchuq’ab’. 14Pa ri Si’on, ri ajmakib’ xkixib’ij kib’, jun xib’rikil xe’uchapo ri e’itzel winaq: ¿Jachin chqech uj kkowinik kkanaj kan chuwach jun q’aq’ che kuporoj ronojel? ¿Jachin chqech uj kuq’i’o kkanaj kan chuwach jun junalikalaj poro’nik? 15Kuq’i’ ri’ jachin kb’in pa ri suk’il e kub’ij ri qas utz tzij, ri man kraj ta ri itzel ch’akoj e ri kutota’ uq’ab’ chrech ri pwaq che kmi’q’isax uq’ab’ ruk’, ri kuch’uq uxikin chutayik ri utzijoxik kik’el, kamisanik e kutz’apij uwoq’och chuwach ri itzel arech man kril ta apanoq. 16We winaq ri’ kjeqi’ kan ri’ ajsik, kpaqi’ ri’ ajsik che uto’ik rib’ pa ri ab’aj uk’olb’al, __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI EQ’AXAL UTZIJ RI DYOS – RI ISA’I’AS

69

kaya na ri’ ri ukaxlanwa, e qas k’o ri’ ri ujoron. Ri tzalejem pa ri Jerusalem 17Ri

awoq’och kril na ri’ jun ajawinel pa ri uje’lal, kkil na ri’ jun ulew che qas naj klik’ikik b’enaq ri uwach. 18Ri awanima’ kuchomaj ri’ ruk’ uxib’rikil: «¿Jawije’ k’o wi ri winaq che nimal kub’ano? ¿Jawije’ k’o wi’ ri are’ che sib’alaj uchuq’ab’? ¿Jawije’ k’o wi ri are’ che krejalaj ri taq keq’te’?». 19Man kawil ta chi jumul ri’ ri winaq che nimal kub’ano, ri winaq che k’o jun uch’ab’al che man kch’ob’taj taj, ri winaq che k’o jun k’ax uch’ab’al che man ktataj taj. 20Chaka’yej ri Si’on, ri tinimit rech ri nimalaj taq qanimaq’ij, ri awoq’och chuka’yej na ri Jerusalem, k’olb’al che jeqelik, ri tz’um ja che man ksilob’isax ta ub’ik, ri taq uche’ q’osim pulew man ksilob’isax taj, ri taq uk’am man kt’ub’taj taj. 21K’atek’ut, pa we k’olb’al ri’ ri Yahweh kuk’ut chqawach ri uchuq’ab’, jacha jun uk’olb’al nima’q taq ja’ e rech lik’ilik taq uwach ub’e ja’, jawije’ man ko ta jun jukub’ kub’an uq’axeb’al chech, e man k’o ta nimalaj jukub’ kq’ax puwi’. 22Rumal rech che are ri Yahweh kub’an q’atojtzij paqawi’, e are ri Yahweh ri qanimal. Ri Yahweh are Qajawinel e Qakolonel. 23Ri taq ak’am xt’ub’tajik, man kuxim ta chik ri che’, man kulik’ej ta chik ajsik ri k’utb’al. K’atek’uri’ kjachik ri nimalaj ch’akoj k’olik, xoquje’ ri ech’oko’ k’o kech ri cha’koj. 24Man k’o ta chi jun winaq ri’ kub’ij: «ri in yawab’ in k’olik»; ri winaq che ejeqel chila’, kkuyutaj kimak ri’. Ri q’atb’al tzij puwi’ ri Edom

341Chixqeb’ uloq ix siwan taq tinimit, che utatb’exik, che rilik; chutatab’ej ri uwachulew e ronojel ri k’o chuwach, chutatab’ej ri uwachulew e ronojel ri esiwan taq tinimit. 2Ri uq’aq’al royowal ri Yahweh k’o pakiwi’ konojel ri amaq’, wa’lajinaq ri royowal chkij konojel ri ekajch’ojab’ ri amaq’. Kub’ij ri nimalaj kanimal pakiwi’ e ke’uya’ ri chuwach ri k’ax. 3Ri kikaminaqib’ etutz’tuj xo’l taq b’e, ri uchuwal ri kib’aqil kna’tajik pa ronojel k’olb’al ri kik’el sib’alaj kturuw pa taq ri juyub’, 4konojel ri erajch’ojab’ ri kaj xejub’ux ub’ik. Ri kaj kub’ot ub’i rib’ jacha jun wuj, konojel ri erajch’ojab’ kech’umuyarik ub’ik jacha kchaqijik e ktzaq ub’i ri uxaq ri uche’al uva, jeri’ jacha kch’umu’yarik ri uxaq ri uche’al ri wikox. __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI EQ’AXAL UTZIJ RI DYOS – RI ISA’I’AS

70 5Pa

ri kaj ri nuch’ich’ rech ch’o’j nojinaq che kik’el, q’ab’arel che kik’. Ktzaq uloq puwi’ ri Edom e pakiwi’ ri winaq che k’o jun nimalaj kamikal puwi’ arech kuk’ajisaj uwach. 6Ri uch’ich’ ri Yahweh nojinaq che kik’, piltajinaq chrech sib’alaj xepo, nojinaq chrech ukikik’el ri e’alaj taq chij e e’ama’ k’isik’, chrech uxepo ri kikinaq’ ri e’ama’ taq chij; rumal rech che k’o jun tab’al toq’ob’ chrech ri Yahweh pa ri B’osra, jun nimalaj k’ax kamisanik pa ri tinimit Edom. 7Pa kik’exwach ri wakax ketzaqik are ke- tzaq ri’ ri esiwan taq tinimit, pa uk’exwach jun tinimit che k’o uchoq’ab’ are ketzaq ri’ ri wakax; kq’ab’ar ri’ ri ulew ruk’ sib’alaj kik’, e ri poqlaj nojinaq ri’ chrech xepo. 8Rumal rech che we jun q’ij, tojb’alil uk’axel kub’an ri utoq’ob’ ri Yahweh, jun junab’ rech ri uch’akoj kub’an ri q’atb’altzij rech ri Si’on. 9Ri nimaq taq ja kchojojik kk’extajik ri’ pa q’aq’ ulew, ri upoqlaj kk’extaj pa ri asufre, ri siwan utinimit kk’extajik pa jun q’eq’ tzeb’sik q’aq’. 10Chi chaq’ab’, chi paq’ij man kchuptaj taj, pa junalik kt’usus uloq ri’ ri usib’al, pa ronojel mayilq’ijsaq ri are’ chaqi’j kakanaj kanoq, e pa junalik man k’o ta jun winaq ri’ kq’ax chila’. 11Ri are’ are uk’olb’al ri’ ri pelikano e ri par; ri xoch’ e ri joj kejeqi’ ri’ chila’; ri Yahweh kretaj k’am ri’ chila’ rech ri latz’ e ri k’ax, rech ri nimalaj tolonik kkanajik. 12Man kk’oji’ ta chik uwinaq che nim kib’antajik arech kiya ub’ixik ri ajawib’al, ri ajawab’ konojel xk’is kiwach, man ek’o ta chik. 13Pa ri utzalaj taq uk’olb’al kk’iy na ri’ ri taq k’ix, pa ri taq tapya to’l rech kk’iy ri’ ri la, ri tzarab’, ri chaq’ij e k’ix taq q’ayes; are kik’olb’al ri yo’k e kisok ri e’avestrus. 14Ri eme’s rech juyub’ kkimulij kib’ ri’ kuk’ ri hi’enas, kkisik’ij kib’ ri’ ri sotz’, xoquje’ pa we k’olb’al ri’ kuwaj wi rib’ ri’ ri Lilith, chila’ kuxlan wi. 15Chila’ ri’ k’o wi ri ujul ri kumatz, chila’ kuya wi ri taq usaqmol, chila’ kumiq’irisaj wi arech kepoq’ik, e chila’ ri’ ke’umulij wi ri taq ral chuxe’ ri umu’j. Tek’uri’ xoquje’ pa we k’olb’al ri’ kkimulij wi kib’ ri k’uch. 16Chitzukuj ri uwuj ri Yahweh e chisik’ij, man k’o ta jun ri’ kraj na chkech e’are’, man k’o ta jun ri’ che kraj na jun chkech ri erachalal. Qas are ri uchi’ xuya ub’ixik weri’, e xas are ri ruxlab’al are’ kmulin kech e’are’. 17K’atek’uri’, are ri are’ xub’an uch’ob’ik, ruk’ ri uq’ab’ xretaj ri k’am che ujachik ri ulew chkiwach, pa junalik kechb’ej ri’, e kejeq’i’ ri’ waral ronojel mayilq’ijsaq. Kch’akanik ri Jerusalem

351Chki’kot b’a’ ri tz’inalik ulew e ri chaqi’jalaj ulew, chch’oplin b’a’ ri chaq’ij ulew, chnoj b’a che kotz’i’j jacha ri «saqakotz’i’j» 2chnoj b’a che sib’alaj ko- tz’ij e chch’oplin b’a’ ranima’, chki’kot b’a’ e chb’ixonoq. Ri uq’ijil ri Lib’ano xya’taj chrech, ri uchupchatik ri Karmelo e ri Saron. Ri e’are’ kkil na ri’ ri uq’ijil ri Yahweh, ri uchupchatik ri qadyos. 3Chiya’a’ uchuq’ab’ ri tuqa’r taq q’ab’, chijikab’a’ utak’b’axik ri taq aqanaj che ktzalk’atik. 4Chkech ri kub’an keb’ kik’u’x, chib’ij b’a’: «Mub’an keb’ iku’x, mixib’ij iwib’; ri Idyos petinak che utojik uk’axel ri k’ax, __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI EQ’AXAL UTZIJ RI DYOS – RI ISA’I’AS

71

are wa’ ri utojb’alil ch’akoj kub’an ri Dyos. Ri are’ petinaq arech kujukol ri uj». 5K’atek’uri’ kujaq rib’ ri’ ri kiwoq’och ri emoy e ktortajik ri’ ri kixikin ri eso’r. 6K’atek’uri’ ri ch’oko’ kxak’pinik na ri’ jacha jun masat e ri mem winaq kuraqaqej na uchi’ ri’ ruk’ ki’kotemal. Rumal rech che kchojoj ri’ ri ja’ pa ri tz’inalik ulew, e kk’iy uloq ri’ ri taq b’ulb’u’x pa ri chaqi’j ulew. 7Ri q’aq’alaj ulew che kporonik kjak’tajik ri’ pa jun ulew rech ja’, e ri chaqi’jalaj ulew kjak’tajik ri’ pa b’ulb’u’x taq ja’. Pa ri kik’olb’al ri yo’k, kch’uqtaj na ri’ chrech ri uraxroj ri aj e ri tar. 8Chi la’ kq’ax ri’ jun rax b’e e jun alaj b’e, che kokisax ub’i’ tyoxlaj b’e; ri winaq che tz’ilobinaq man kq’ax ta ri’ pa we b’e ri’; rumal ri utoq’ob’isaxik kiwach ri e’are’, are Are’ kb’e ri’ pa we jun b’e ri’, ri e’itzel taq winaq man keq’ax ta ri’ pa we jun b’e ri’, arech man kesach taj. 9Man k’o ta jun koj ri’ pa ri b’e ri’, e man k’o ta jun awaj rech k’ache’alaj kilitaj uwach chila’, man keqib’ ta kuri’ naqaj chech we k’olb’al ri’, pa ri jun b’e ri’ xuwi keb’e ri’ chila ri xeloq’tajik. 10Chila’ ri’ ketzalej wi uloq ri jachintaq xekoltajik rumal ri Yahweh, ke’ok na ri’ pa ri Si’on e kkiriq na ri’ kichi’ ruk’ ki’kotemal, ketzalej uloq ri’ ruk’ junalikalaj ki’kotemal. Keqam ri’ nimalaj ki’kotemal e nimalaj utzil ri’, xk’is ri’ ri q’oxom e ri oq’ej ruk’ k’isb’alk’u’x. Ri upetik ri Senakerib’

361Pa ri kajlajuj junab’ rech ri ajawinel Eseki’as; ri Senakerib’ rajawinel ri Asiri’a, xpaqi’ ub’ik arech kch’o’jin kuk’ konojel ri nima’q e kowlaj taq tinimit rech ri Jude’a e xub’an rech chkech. 2Chi pa ri Lakish ub’ik, ri rajawinel ri Asiri’a, xutaq ub’i ruk’ ri ajawinel Eseki’as pa ri Jerusalem, ri kanimal erajch’ojab’ ruk’ exib’al taq achijab’ erech ri ch’o’j. Ri nim ajk’amal b’e chkech ri erajch’ojab’, xkanaj kan chunaqaj ri ub’e ja’, che ri k’olb’al ja’ k’o ajsik che k’o chunaqaj ri ub’e ri rulew ri B’atan. 3Ri k’amalb’e pa ri rachoch ri ajawinel, Elyakim uk’ojol ri Hilkiyyahu, ri ajtz’ib’ Sheb’na e ri ajch’awnel Yo’ah, uk’ojol ri Asaf, xkik’ulu’ ri are’. 4Ri kanimal erajch’o’jab’ ri Senakerib’ kub’ij chkech: «Chib’ij chrech ri Eseki’as: Jewa’ kub’ij ri nimalaj ajawinel, ri ajawinel rech ri Asiri’a: ¿Jas ri kowinem che akub’a’m ak’u’x chrij? __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI EQ’AXAL UTZIJ RI DYOS – RI ISA’I’AS

72 5Kachomaj

che ri taq tzij che xaq pa kyaqiq’ kb’e wi, pixb’anik e chuq’ab’ che ub’anik ri ch’o’j. E kamik ri’, ¿jachin chrij akub’a’m aku’x, che ri at kawaj katch’o’jin wuk’ in? 6Ri at akub’am ak’ux chrij ri jun aj che q’iptajinaq, ri Egipto, ri are’ che kok ub’ik e kusok ri uq’ab’ jachin ri kukub’a’ uk’ux chrij. Qas jewa’ kub’an ri Fara’on, rajawinel ri Egipto, jewa’ kub’an chkech konojel ri jachintaq che kkikub’a’ kik’ux chrij are’. 7Wene ri ix kib’ij wa’ chwech: “Chrij ri Yahweh Qadyos qakub’a’m wi ri qak’ux uj”, k’atek’ut ¿la man are ta ri are’, ri Eseki’as xuq’il ri uk’olb’al ri kaj e ri taq uk’olb’al ri tab’al toq’ob’ e xub’ij chkech ri esiwantinimit e’ajjuda e ri e’ajjerusalem: “Xuwi pa we jun uk’olb’al tab’al toq’ob’ ri’ kixxuki’ na ri ix?”. 8¡Je’ nak’ut! Qas chak’utu’ b’a’ chuwach ri rajawinel ri Asiri’a: ri in kinya’ na chawech keb’ mil kej we ri at katkowinik ke’ariq ri achijab’ che kkikejb’ej. 9¿La kab’an na ri at che ktzalej pa raqan xaq jun chi alaj upataninel ri wajaw? ¡K’atek’ut, ri at akub’a’m ak’u’x chrij ri Egipto arech k’o taq ach’ich’ xoquje’ ri taq kej e ri achijab’ che kkikejb’ej! 10K’atek’uri’, kamik ri’ ¿la man k’o ta ri urayib’al ri Yahweh wuk’ in aretaq chi’ xinpaqi’ uloq pa we tinimit ri’ arech kinchasaj tzij puwi’? Ri Yahweh xub’ij chwech: “Chatpaqal ub’ik chrij we tinimit ri’ e ja’k’isa’ tzij puwi’!”». 11Ri Elyakim, ri Sheb’na e ri Yo’ah xkib’ij chrech ri k’amalb’e chkech ri ajch’o’jab’: «Chab’ana’ jun toq’ob’ chqech, kqata chawech, chujach’ab’ej ri uj che ujapataninelab’, pa ri ch’ab’al arame’o, rumal rech che are qach’ab’al, mujach’ab’ej pa ri kich’ab’al ri ajjude’a, chkixikin ri ewinaq che ekanajinaq puwi’ ri tapya rech ch’o’j». 12K’atek’ut ri k’amal b’e chkech ri ajch’o’jab’ kub’ij: «¿La xinutaq uloq ri wajaw che ub’ixik weri’ chawech at on chrech ri awajaw at? ¿La man xoquje’ taj, kilinb’ij chkech ri ewinaq che et’uyul puwi’ ri tapya rech ri ch’o’j, ri e’are’ che rajawaxik kkitij ri kikis e kkiqumuj na ri kichul iwuk’ix?». 13K’atek’uri’ ri kanimal ajch’o’jab’, xtak’i’k e ruk’ kolaj uchab’al kuraqaqej uchi’ pa ri ch’ab’al kech ajjude’a e xub’ij: «¡Chitatab’ej ri taq utzij ri nim ajawinel, ri rajawinel ri Asiri’a! 14Jewa’ kub’ij ri Ajawinel: ¡Mixusub’u ri Eseki’as! Ri are’ man kkowin taj kixukolo. 15Mukub’a ik’u’x ri Eseki’as chrij ri ukowinem ri Yahweh, ruk’ che kub’ij chiwech: “Qastzij nak’ut, ri Yahweh kixukol na ri’ ri ix, we tinimit ri’ man kqaj ta pa ri uq’ab’ ri rajawinel ri Asiri’a”. 16Mitatab’ej ri Eseki’as, rumal rech che jewa’ kub’ij ri rajawinel ri Asiri’a: Chixkanaj pa ri nimalaj utzil wuk’, chito’o’ iwib’ pa nuq’ab’ e iwonojel ri’ kitij na ri’ ri uwach ri uche’al iviña, e uwach ri iwikox, iwonojel kixqumun ri’ pa ri iwuk’yanb’al, 17chi k’ate’ kinopan na in e kixink’am b’i pa jun ulew che jeri’ jacha ri iwulew, jun ulew rech triko e rech uva, jun ulew rech kaxlanwa e rech vino. 18Mixusub’u ri ix ri Eseki’as, aretaq chi’ kub’ij chiwech: “Ri Yahweh kujukol ri’”. Ri taq kidyos ri siwan taq tinimit ¿La xekowin chkijunal chkikolik ri taq siwantinimit pa ri uq’ab’ ri rajawinel ri Asiri’a? 19¿Jawije’ ek’o wi ri e’udyos ri Hamat e ri Arpad?, ¿jawije’ ek’o wi ri e’udyos ri Sefarvayim?, ¿jawije’ ek’o wi ri e’udyos ri Samari’a? ¿La xuto’ puch ri Samari’a chuwach ri nuq’ab’? 20Chkixo’l ri e’udyos ri esiwan taq tinimit ri’, ¿jachin xukol uwach ri utinimit chuwach ri nuq’ab’, arech ri Yahweh kukol ri Jerusalem pa ri nuq’ab’?». 21Mem kekanaj kan ri tinimit chuwach, man k’o ta jun tzij kkib’ij chrech, rumal rech che ri ajawinel jewa’ xtaqan chkech: «Mitzalijisaj uwach ri utzij ri are’». 22Ri k’amalb’e pa ri rachoch ri ajawinel Elyakim, ri tz’ib’anel Sheb’na e ri ajch’awnel Yo’ah uk’ojol ri Asaf, ke’opan chuwach ri Eseki’as, rach’tajinaq ri katz’yaq e kkicholej ub’ixik chrech ri utzij ri kanimal ri erajch’ojab’ ri ajawinel Senakerib’. Ri q’axal utzij ri Dyos Isa’i’as

371Ruk’ ucholexik we tzij ri’, ri Eseki’as xurach’qij ri ratz’yaq, xukoj jun koxtar e xb’e b’i pa ri Rachoch ri Yahweh. 2Ke’utaq ub’i ri Elyakim k’amalb’e pa ri rachoch ri ajawinel, ri __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI EQ’AXAL UTZIJ RI DYOS – RI ISA’I’AS

73

ajtz’ib’ Sheb’na e ri enim winaq chkixo’l ri echuchqajawib’, ech’uqatalik ruk’ jun koxtar, ke’utaq ub’i ruk’ ri q’axel utzij ri Dyos, ri Isa’i’as che uk’ojol ri Amos. 3Ri e’are’ kkib’ij chrech ri Isa’i’as: «Jewa’ kub’ij ri Eseki’as: We jun q’ij ri’ jun q’ij rech mayowik, rech k’ax e rech k’ixb’al. Ri alaj taq loch’ xopan ri q’ij ke’alaxik, k’atek’uri’ man k’o ta chuq’ab’alil arech ke’el uloq. 4¡Sib’alaj utz ri’, weta ri Yahweh, ri Adyos kuta’ ri utzij ri kanimal erajch’o’jab’ ri rajawinel ri Asiri’a, ri rajaw are’, xutaq uloq arech ku’yoq’o’ ri k’aslik Dyos, e weta ri Yahweh, ri Adyos kuk’ajisaj uwach ri taq tzij che xuta ri Are’, sib’alaj utz nak’uri’! Chatch’aw b’a ruk’ ri Dyos rech utoq’ob’isaxik kiwach ri Eto’tajinaq na kanoq». 5Aretaq chi’ ri e’upataninelab’ ri ajawinel Eseki’as ke’opan ruk’ ri Isa’i’as, 6ri are’ kub’ij chkech: «Ri ix jewa’ ji’b’ij chrech ri iwajaw: Are wa’ kub’ij ri Yahweh: Maxib’ij awib’ chuwach ri taq tzij xato, ri itzel taq tzij yoq’b’al wech xkib’an ri e’upataninelab’ ri rajawinel ri Asiri’a. 7Ri in kinkoj na pa ri are’ jun uxlab’al, k’atek’uri’, kuta’ utzijol jun tzij ri’, e ktzalej ub’i ri’ pa ri utinimit e chi pa ri utinimit ri’, ri in kinb’an na ri’ kqaj chuxe’ ri ch’ich’ rech ch’o’j». Ktzalej ri kanimal ajch’ojab’ 8Ri

kanimal ri e’ajchojab’, ktzalejik e kopan ruk’ ri rajawinel ri Asiri’a che tajin kch’o’jinik ruk’ ri Lib’na. Ri kanimal ri e’ajch’ojab’ xuta utzijol, che ri ajawinel xb’e ub’ik, man xkanaj ta kan pa ri Lakish, 9rumal rech che xopan utzijol jun tzij ruk’ puwi’ ri Tirhaka, ri rajawinel ri Kush: «Ri Tirhaka, rajawinel ri Eti’opi’a, xb’e ub’ik arech kub’ana’ ch’o’j awuk’». Ukab’ ucholaxik ri uchak ri Senakerib’

Pa ukamul, ri Senakerib’ xe’utaq chi ub’i ejujun ajch’awinel ruk’ ri Eseki’as arech ke’kib’ij chrech: 10«Ri ix jewa’ kib’ij na chrech ri Eseki’as ri rajawinel ri Juda: Matusub’ b’a ri Adyos ri akub’a’m ak’u’x chrij aretaq chi’ kachomaj: “Ri Jerusalem man kqaj ta ri’ pa uq’ab’ ri rajawinel ri Asiri’a”. 11Ri at aweta’m ri kib’anom ri ekajawinel ri Asiri’a chkech konojel ri jetaq amaq’, ekijachom pa kamikal ruk’ jun tzij kkib’ij pakiwi’ e ¡kato’taj kan at ri’! 12Ri jetaq dyoses, ¿la xekito’ puch ri taq tinimit che xkik’is tzij ri enutat pakiwi’, ri Gosan, ri Haran, ri Resef, e ri e’ajedenitas che ek’o pa Telassar? 13¿Jawije’ k’o wi ri rajawinel ri Hamat, ri rajawinel ri Arpad, ri rajawinel ri Laïr, rech ri Sefarvayim, rech ri Hena, rech ri Ivva?». 14Ri Eseki’as*71 kuk’am apanoq ri wuj tz’ib’atalik chi pa ri uq’ab’ ri e’ajch’awinel e kusik’ij. K’atek’uri’ kpaqi’ pa ri Nim Rachoch ri Dyos e kusol chuwach ri Yahweh. 15K’atek’uri’, ri Eseki’as xub’an we ch’ab’al ri’ chuwach ri Yahweh: 16«Yahweh Sab’a’ot, Udyos ri Isra’el che at t’uyul pakiwi’ ri kerubim, ri at, at xuwi Dyos pa ronojel jetaq tinimit ek’o chuwachulew, ri at che xatb’anow ri kaj e ri uwachulew. 17Chakojo b’a’ ri axikin Yahweh e chatatab’ej b’a’ weri’, chajaqa’ ri awachoch Yahweh, e chawila’ weri’. Chata’ b’a’ ri itzel taq tzij xutaq uloq ub’ixik ri Senakerib’ che uyoq’ik ri k’aslik Dyos. 18Qastzij nak’ut Yahweh, ri ekajawinelab’ ri Asiri’a kikamisam konojel ri esiwan taq tinimit e kik’isom tzij puwi’ ri kulew. 19Kik’yaqom pa ri q’aq’ ri taq kidyos, rumal rech che wa’ weri’ man edyos taj, xane uchak kiq’ab’ achijab’, xa ab’aj e che’, rumal k’uwa’ xk’is tzij pakiwi’. 20K’atek’ut, kamik ri Yahweh at, Qadyos uj, chujakolo b’a chuwach ri uq’ab’, ri in kinta’ chawech, e konojel ri esiwan taq tinimit chuwachulew keta’maj ri’ che xaq xuwi ri at, at Dyos, Yahweh». __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI EQ’AXAL UTZIJ RI DYOS – RI ISA’I’AS

74

Ri uchak ri q’axel utzij ri Dyos, ri Isa’i’as 21K’atek’uri’

ri Isa’i’as uk’ojol ri Amos, xutaq ub’ixik chrech ri Eseki’as: «Jewa’ kub’ij ri Yahweh, ri Udyos ri Isra’el, ri xak’omij chrech are’ pa ri ach’awem, puwi’ ri Senakerib’, rajawinel ri Asiri’a. 22Are wa’ ri tzij che kub’ij ri Yahweh puwi’ ri are’: Kretzelaj awach at, kretz’b’ej awach at, ri q’apoj ali che umi’al ri Si’on. Kutota’ ri ujolom pawi’, ri umi’al ri Jerusalem. 23¿Jachin ayoq’om ruk’ taq ri atzij e xab’ij itzel taq tzij puwi’? ¿Jachin chrech xawa’lisaj ri ach’ab’al, ko xach’ab’ej e xayak ri awoq’och chrech e xaka’yej ruk’ nimal? ¡Are ri Tyoxlaj Ub’antajik rech ri Isra’el! 24Rumal ri xkib’ij ri e’apataninel, ri at xayo’q ruk’ ri itzel taq tzij ri Ajawxel, Adonay e xab’ij: “Ruk’ ri sib’alaj taq nuch’ich’ rech ch’oj e ri kej, ri in xinpaqi’ ri puwi’ ri nimalaj taq juyub’, chutzal ri Lib’ano. Ri in nuchoyom ri nimalaj taq uq’ab’ ri taq täk’ar e ri uq’ab’ ri je’likalaj taq k’äsis. Ri in inopaninaq pa ri naj taq uk’isb’alil ri juyub’ pa ri uk’olb’al ri utzalaj taq uche’. 25Ri in, nuk’otom e nuqumum kaxlan taq joron; ri in xinchaqijisaj chuxe’ waqan ronojel ri nima’q taq ja’ rech ri Egipto”. 26¿La qas utz utayik kab’an weri’? Weri’, chi sib’alaj ojer nusuk’ub’a’m uloq weri’, chi najtir wi xinchomaj uloq weri’, k’atek’uri’ we kamik ri’, in kinb’ano ri nuchomam uloq. Ri achak ri at, are ri kakis tzij pakiwi’ ri jetaq tinimit che kowlaj taq tinimit. 27Ri e’uwinaq, tuqa’r kiq’ab’ kekanaj kanoq, ruk’ b’irb’item e k’ixb’al kekanajik, jacha q’ayes ek’o pa ri ulew kekanaj kanoq, e’uraxroj q’ayes kekanajik, uq’ayes ri uxotal ja __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI EQ’AXAL UTZIJ RI DYOS – RI ISA’I’AS

75

e k’im che porotajinaq kanoq, rumal ri kyaqiq’ rech ri relb’alq’ij. 28Aretaq chi’ ri at katwa’lajik on katt’uyi’k, we katel ub’ik on katok loq, ri in weta’m, xoquje’ weta’m aretaq chi’ ri at katwa’laj chwij. 29Rumal rech che ri at k’o uq’aq’al awiwal panuwi’, e ri animal pa taq ri atzij xpaqi’ chi pa ri nuxikin, ri in kinkoj na ri’ ri ketakik taq nuch’ich’ cho ri atza’m e jun ch’ich’ rech uq’ateb’al ri achi’, ri in katintzalejisaj na pa ri jun ab’e jawi’ ri atpetinaq uloq. Jun k’utb’al chrech ri Eseki’as 30Are

wa’ ri’ jun k’utb’al chawech: We jun junab’ ri’ are kitij ri triko che xitiko, e pa ri jun junab’ chik are ri triko che xaq utukel ktuxnik uloq, k’atek’uri’ pa ri urox junab’, chitika’ ri triko e chiq’ata’, chitika’ ri uva e chitija’ ri taq uwach. 31Ri winaq ke’to’taj kanoq e kekanaj kan pa ri rachoch ri Juda, e’are’ ri’ ri kkib’ensaj k’ak’ taq urab’ ikim e kkiya’ kiwach ri ajsik. 32Rumal rech che chi pa ri Jerusalem ke’el na b’ik ri ket’otaj na kanoq e ejujun kek’asi’ kanoq chi pa ri juyub’ Si’on. Are ri achixom loq’oq’eb’al uk’u’x ri Yahweh Sab’a’ot, kb’anow na ri’ weri’. Ri tzij puwi’ ri Asiri’a 33Rumal

k’uwa’ weri’, jewa’ ri utzij ri Yahweh puwi’ ri rajawinel ri Asiri’a: Man kok ta ri’ pa we tinimit ri’, man k’o ta jun ch’ab’ ri’ kuk’yaq puwi’ ri are’, man k’o ta jun ch’ich’ to’b’a ib’ ri’ kukoj ri’ puwi’, man k’o ta jun k’olb’al ri’ kusuk’umaj rech uk’ule’laxik. 34Ktzalej ub’i ri’ pa ri ub’e jawi’ petinaq wi uloq, man kok ta ri’ pa we tinimit ri’, utzij ri Yahweh. 35Ri in kinto’ na wa’ we tinimit ri’ e kinkol na ri’, Rumal ri are’ in jachin ri in __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI EQ’AXAL UTZIJ RI DYOS – RI ISA’I’AS

76

e rumal ri nupataninel David». Ri k’ax chrech ri Senakerib’ 36Pa

ri jun chaq’ab’ ri’, ri Anjel rech ri Yahweh xel ub’ik e xe’usoko’ pa ri kik’olb’al ri e’ajasiri’a e 185.000 achijab’. Aqab’il, aretaq chi’ xek’astajik, ek’olik sib’alaj ekaminaqib’. 37Ri Senakerib’ xuwa’lisaj ub’i ri tz’um taq ja e xb’e ub’ik, ktzelej ub’ik e xkanaj kan pa ri Ninive. 38Pa jun q’ij, aretaq chi’ ri are’ xukul pa ri rachoch ri Nisrok ri udyos, ri e’uk’ojol Adrammelek e Sareset, xkikamisaj ruk’ ri ch’ich’ rech ch’o’j chubo’jal rij e xe’animajik ub’i pa ri tinimit Ararat. Ri uk’ojol Asarjaddon, are are’ xokik ajawinel pa uk’exwach ri are’. Ri uyab’il e ri ukunaxik ri Eseki’as

381Pa we taq q’ij ri’, ri Eseki’as xqaj pa yab’il che xas kuk’am ub’i pa ri kamikal. Ri q’axal utzij ri Dyos ri Isa’i’as, uk’ojol ri Amos; kpe ruk’ e kulub’ij chrech: «Jewa’ kub’ij ri Yahweh. Chab’ana’ kan utz chech ri awachoch, rumal rech che ri at chi katkam wi, man katk’asi’ ta chik». 2K’atek’uri’, ri Eseki’as kka’y apan chuwach ri xan e jewa’ ri uch’ab’exik kub’an chrech ri Yahweh: 3«¡Je’ nak’ut, Yahweh!, rumal che ri at, sib’alaj at utz, chna’taj b’a’ chawech, che ri in inb’ininaq chawach, ruk’ suk’alaj wanima’ e man ub’anom ta keb’ nuk’u’x». K’atek’uri’, ri Eseki’as, xoq’ik, xqaj sib’alaj uwa’l taq uwach. 4K’atek’uri’ ri Isa’i’as xuta’ ri utzij ri Yahweh che xub’ij chrech: 5«Jat e ja’b’ij chrech ri Eseki’as: Jewa’ kub’ij ri Yahweh, Udyos ri atat David. Ri in xinta ri ach’awem, xinwil ri uwa’l taq awach. Kinya chawech katk’asi’ chi na jo’lajuj junab’ chi na. 6Ri in katinto’ na, ri at e we jun tinimit ri’ pa ri uq’ab’ ri rajawinel ri Asiri’a e kinkol na wa’ we nim tinimit ri’. 7Are wa’ ri uk’utb’al che ri Yahweh kub’an na ri’ ri jastaq xub’ij chawech. 8Jeri’, ri in kintzalejisaj na ri retal uk’olb’al jawi’ opaninaq chik ri ub’inb’al ri umu’j ri q’ij, ri k’o ajsik pa ri rachoch ri Ajaz –lajuj retal ktzalej na ri’ ri umuj–». E ri q’ij xtzalej lajuj retal ri umuj, xtzalej pa raqan. Ri ub’ix ri Eseki’as 9Ub’ix

ri Eseki’as, ri rajawinel ri Juda, aretaq chi’ xyawajik e xutzirik chech ri uyab’il. in xinb’ij: Aretaq chi’ nim ub’antajik ri nuq’ijil, ri in kinb’e ub’ik, chuwach taq ri rokib’al ri Se’ol, pa junalik ri’ kinkanajik chila’. 11Ri in xinb’ij: Ri in man kinwil ta chi ri’ ri Yahweh chuwachulew jawi’ ek’o wi ri ek’ak’oj, ma k’o ta chi jun winaq ri’ kinwilo, man ke’inwil ta chi ri’ ri winaq ek’o chuwachulew. 12Ri wachoch ktoqix ub’ik, naj setem apan chwech, b’otom apanoq’ jacha ri tz’um rachoch ri ajyuq’; 10Ri

__________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI EQ’AXAL UTZIJ RI DYOS – RI ISA’I’AS

77

in jacha jun ajkem ri in kinb’otej ri nuk’aslemal, xinat’ub’aj pa ri uq’in ri kem, ksaqar uwachulew e kopan ri chaq’ab’ e ri at kak’is tzij panuwi’, 13ri in aretaq chi’ ksaqar ri uwachulew tajin na kinraqaqej nuchi’; Ri at, at jacha jun koj kamutz’utz’ej ronojel ri taq nub’aq, ksaqar uwachulew e kopan ri chaq’ab’, ri at kak’is tzij panuwi’. 14Jeri’ in jacha jun b’uq, ri in kinwinik, ri in kink’is nuk’u’x jeri’ jacha jun palomax, man kka’y ta chik ri taq nuwoq’och rumal rech che xb’e nuwach chikaj. Ajawxel, ri in k’ax ink’olik, chatpet b’a’ che nuto’ik. 15¿Jas kinb’ij na ri’? ¿Jas kintzijoj ri’ chrech ri are’? are ne ri are’ uchakum ronojel. Ri in kink’am na uloq wa’ ronojel ri taq nujunab’ pa ri uk’a’il ri wuxlab’al. 16Ri Ajawxel k’o kuk’ e’are’, ek’aslik, e ronojel ri k’o pa kech wi e’are’, uk’aslemal ri ruxlab’al. Ri at kinakunaj wa’, chinak’asb’a’. At ri’ kinakunaj, at ri’ kaya ri nuk’aslemal. 17K’atek’uri’ ri nuk’achaqi’jchi’ kk’extaj ri’ utz’il chwech. Ri at xak’ol ri wuxlab’al chuwach ri jun jul che ma utz taj, Rumal rech che xak’yaq chawij ronojel taq ri numak. 18Ri Se’ol man nim ta ri’ katril wi, xoquje’ ri Kamikal man kab’ixon ta ri’ chawech. E ri keqaj pa ri jul man k’o ta chi keye’j ri’ ri atzij che xas man kak’ex taj. 19Jachin ri k’aslik, jachin ri k’aslik, are are’ ri nim katril wi ri at, jacha kinb’an in pa we jun q’ij ri’. Ri tatxel kuk’ut chkiwach ri e’uk’ojol ri atzij che xas man kak’ex taj. 20Ri at Yahweh, jat b’a’ e chujakolo’, e ri uj kqoq’esaj na ri’ ri jetaq qaq’ojom (qaharpas) __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI EQ’AXAL UTZIJ RI DYOS – RI ISA’I’AS

78

pa ronojel taq ri uq’ij ri qak’aslemal pa ri Nimalaj Rachoch ri Dyos. 21Ri Isa’i’as xub’ij: «Chik’ama’ uloq jun kaxlanwa b’anom ruk’ wikox, chikojo’ puwi’ ri soktajinq wi e ri are’ kk’asi’ la’». 22Ri Eseki’as xub’ij: «Jas ri k’utb’al che ri in weta’m che ri in kinpaqi’ na ri’ pa ri nim rachoch ri Yahweh». Ri e’ajch’awinel e’ajb’ab’iloni’a

391Pa we taq q’ij ri’, ri Merodak-B’aladan, uk’ojol ri B’aladan ri ajawinel rech ri B’ab’iloni’a xutaq jujun taq wuj e junjun taq sipanik chrech ri Eseki’as, rumal rech che xuta utzijol che xyawajik e che xkuntajik. 2Ri Eseki’as xki’kotik e xuk’ut chkiwach ri e’ajch’awinel etaqom uloq, ri k’olb’al k’o wi ri uq’inomal, ri saq pwaq, ri q’an pwaq, ri taq kunab’al, ri utzalaj ole’o e ri taq uch’ich’ rech ch’o’j e ronojel ri jastaq che k’o pa ri rachoch ri are’. Man k’o ta jun jas uwach che mata xukut ri Eseki’as chkiwach pa ri Nim Rachoch e pa ronojel taq k’olb’al rech ri are’. 3K’atek’uri’ ri q’axel utzij ri Dyos Isa’i’as xopan ruk’ ri Eseki’as e xuta’ chrech: «¿Jas xkib’ij we winaq chawech ri’ e jawije’ epetinaq wi uloq?». Ri Eseki’as xutzalej uwach ri utzij: «Ri e’are’ epetinaq uloq chi pa jun naj tinimit, pa ri B’ab’iloni’a». 4Ri Isa’i’as xub’ij chrech: «¿Jas ri xkil pa ri awachoch?». Xub’ij ri Eseki’as: «Ri e’are’ xkil ronojel ri jastaq wech che k’o pa ri nim wachoch. Man k’o ta jun jas uwach pa we nuk’olb’al che mata xink’ut in chkiwach». 5K’atek’uri’ ri Isa’i’as kub’ij chrech ri Eseki’as: «!Chatatab’ej ri utzij ri Yahweh Sab’a’ot! 6Petinaq nik’aj q’ij che ronojel ri jastaq k’o pa ri nim awachoch, ronojel ri jastaq xkimulij ri e’atat chi k’ate’ kopan na pa we jun q’ij kamik ri’, kk’am ub’i wa’ weri’ pa ri B’ab’iloni’a. Man k’o ta jun jas uwach kkanaj kanoq, kcha ri Yahweh. 7Chkixo’l ri e’ak’ojol, chkixo’l ri e’are’ che xe’awalk’uwa’laj at, kek’am na ub’i ejujun ri’ arech ke’okik e’mencho’r pa ri Nim Rachoch ri Ajawinel rech ri B’ab’iloni’a». 8Ri Eseki’as xub’ij chrech ri Isa’i’as: «We utzij ri Yahweh che kab’ij at chwech ri’, sib’alaj utz». Rumal rech che ri are’ kuchomaj: «Xuwi’ ne’ we k’o utzil e we ujk’aslik aretaq chi’ ink’aslik in». Chkub’isaj uk’u’x, chkub’isaj uk’u’x ri nutinimit

401«Chkub’isaj uk’u’x, chkub’isaj uk’u’x ri nutinimit, kcha ri Idyos. 2Chich’ab’ej ri ranima’ ri Jerusalem e ko kiraqaqej ichi’ chrech che xk’istaj ub’anik rumal ri uchak upatan, xu’tzirik ri k’ax che xub’an rumal ri umak, __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI EQ’AXAL UTZIJ RI DYOS – RI ISA’I’AS

79

rumal rech che xas pa ri uq’ab’ ri Yahweh xuk’am ukamul ri k’ax rech tojb’al ronojel umak». 3Jun ch’ab’al kuraqaqej uchi’: «Pa ri tz’inalik ulew, chisuk’umaj ub’e ri Yahweh; pa ri k’axalaj ulew, chib’ana’ b’a’ suk’alaj ub’e ri Qadyos. 4Chinojisaj b’a’ ronojel taq siwan, chiqasaj b’a’ ronojel taq juyub’, chik’exa’ b’a’ ri k’axalaj ulew pa jun taq’aj e ch’uch’ujalaj ulew chik’exa’ b’a’ ri ch’ukch’a’q taq ulew pa utzalaj taq b’e. 5Ri uq’ijil ri Ajawxel kq’alajisax na ri’ e ronojel k’ask’oj cho ri uwachulew, xas pa junam kkil na ri’, rumal rech che are ri uchi’ ri Yahweh xch’awik e xub’ij weri’». 6Jun ch’ab’al kub’ij: «Charaqaqej achi’», e ri in kinb’ij: «¿Jas ri kinraqaqej nuchi’ in chrech?». –«Ronojel b’aqilal jeri’ jacha ri q’ayes e ronojel ri uje’lal, jeri’ jacha ri taq kotzi’j k’o cho ri ulew. 7Ri q’ayes kchaqi’jarik, ri kotz’ij kch’ub’arik aretaq chi’ kpe ri ruxlab’ ri Yahweh puwi’. 8Ri q’ayes kchaqi’jarik, ri kotz’ij kch’ub’arik, e k’u ri utzij ri Qadyos pa junalik kkanajik kanoq». 9Chatpaqi’ b’a’ puwi’ jun nimalaj juyub’, ri at che at q’axal utzij ri Si’on; chawa’lisaj b’a’ ri ach’ab’al e ko chatch’awoq, ri at che at q’axel tzij chrech ri Jerusalem; chawa’lisaj b’a’ ri ach’ab’al, maxib’ij b’a’ awib’. Chab’ij b’a’ chkech ri esiwan tinimit rech ri Juda: «Petinaq uloq ri Idyos». 10Ri Ajawxel Yahweh, petinaq uloq ruk’ uchuq’ab’ e ri uq’ab’, kujikib’a’ ri ukowinem; ruk’am uloq ruk’ ri tojb’al uq’ij, e ri rajil uq’ij nab’e chuwach ri are’. 11Jeri’ jacha jun ajyuq’, __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI EQ’AXAL UTZIJ RI DYOS – RI ISA’I’AS

80

tajin ke’uyuq’uj ri e’uchij ke’uq’aluj ri alaj taq uchij aretaq chi’ ke’umulij, e’uq’alum ke’uk’am ub’ik, sib’alaj nojim kuk’am ub’e ri jun chij che k’ateri’ xralaj jun ral. Jachin xuk’am ub’e ri uchomanik ri Yahweh 12¿Jachin

xupaj pa ri uq’ab’ ri ja’ rech ri polow e ruk’ ri uq’ab’ xretaj ri uwach ri kaj, e xupaj ri upoqlaj ri uwachulew? ¿Jachin xupaj ri taq juyub’ ruk’ taq ri upajb’al? 13¿Jachin xk’amow ub’e ri uchomanik ri Yahweh, e jachin xkowin che uk’utik ri uno’jb’al ri Are’? 14¿Jachin ri jun che xuta jun upixb’anik ri Are’ chrech jachin xuk’ut ri ub’e ri q’atojtzij chuwach, e xuk’ut ri eta’mab’al chuwach, e xuk’ut ri ub’e ri nojib’al chuwach? 15Je’ nak’ut, ri esiwan taq tinimit, ejeri’ jacha jutz’uj ja’ chuchi’ jun q’eb’al, ejeri’ jacha jun uxerak’ puwi’ jun pajb’al. Je’ nak’ut, ri ch’aqap taq ulew pa ri polow, kpajan ri’ jeri’ jacha ri poqlaj. 16Ri Lib’ano, man kutzaqa’ ta ri’ chrech ri si’ kya pa ri q’aq’, e ri echikop ek’o chila’ man ke’utzaqa’ ta ri’ chrech ri holokosto. 17Konojel ri esiwan taq tinimit, man k’o ta jun kutzilal chuwach ri Are’, chuwach ri Are’, man k’o ta jun kutzilal e etolonik. 18¿Jachin junam ri Dyos ruk’? ¿Jas ri jun wachb’al kik’ut ri ix che uwachb’al ri Are’? 19Ri ajtz’aq kutz’aq ri’ ri esal uwach dyos ri ajch’ayil ch’ich’ kuch’uq uwi’ ruk’ q’an pwaq, __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI EQ’AXAL UTZIJ RI DYOS – RI ISA’I’AS

81

e xoquje’ kuja’risaj ri saq pwaq. jun che kuchi’j jun tab’al toq’ob’ rech meb’a’ kucha’ jun che’ ri’ che man kq’ay taj, ktzukux jun utzalaj ajchak ri’ arech kutz’aq jun tz’aq che man kb’irir taj. 21¿La man ich’ob’om ta ri ix weri’? ¿La man itom ta ix weri’? ¿La man xb’ix ta chiwech qas pa ri umajib’al? ¿La man kich’ob’ taj qas aretaq chi’ xb’an we uwachulew? 22Ri are’ t’uyul cho ri usursitil ri uwachulew che ri uwinaq ejeri’ jacha ri awaj che kich’opli’n pa juyub’, ri are’ kulik’ ri kaj je’ jas ulik’ik’ jun payu’, kulik’o, jeri’ jacha ulik’ik’ jun käb’al jawi’, kekanaj kan winaq. 23Ri are’ kuk’is tzij pakiwi’ ri enima’q taq winaq, e man k’o ta kipatan kub’an chkech ri eq’atb’al taq tzij rech we uwachulew. 24K’ate’ ne kamik xetikik, xb’an ri awex chkech, k’ate’ ne kamik k’o ukoq ri kikuta’mil pa ri ulew, aretaq chi’ ke’uxut’uj ri Are’ pakiwi’, kechaqi’jarik ub’ik e jacha ri k’im, ke’uk’am ub’i ri kyaqiq’. 25¿Jachin k’u ruk’ kinijunamisaj wi ri in? Kcha ri Tyoxlaj Ub’antajik. 26Chiwa’lisaj aq’an ri iwoq’och chikaj e chiwilampe’: ¿Jachin b’anowinaq ri taq ch’umil? Ri Are’ che ktaqanik arech ke’el uloq ri e’ajch’ojab’ chikaj, e chkijujunal ri ch’umil ke’usik’ij che ri kib’i’. Rumal ri uchuq’ab’ e rumal ri ukowinem man k’o ta jun kraj na. 27¿Jas che kab’ij at Jakob’ e kakamulij ub’ixik at Isra’el: «Ri nub’e k’utalik chuwach ri Yahweh, e ri Dyos man k’o ta kril ri nusuk’il?». 28¿La man aweta’m taj? ¿La man atom taj? 20Ri

__________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI EQ’AXAL UTZIJ RI DYOS – RI ISA’I’AS

82

Che qas pa junalik ri Dyos are Yahweh, are Are’ xb’anow ri uxkut kaj uxkut ulew, ri are’ che man kkos taj e man kub’an ta keb’ uk’u’x, ri are’ sib’alaj nim ri uno’jib’al, man kb’an ta kowinem che uch’ob’ik. 29Kuya’ uchuq’ab’ ri jun che kkosik chrech ri jun che man kuch’ij ta ri eqa’n, kuya ri uchuq’ab’. 30Ri ek’ojlab’ kkik’iyo e man k’o ta kichuq’ab’, ri ak’alab’ kkipachq’ij kqan e kub’an keb’ kik’u’x. 31E k’u ri ke’eyeb’en chrech ri Yahweh, ri Are’ kutzalej ri kichuq’ab’, ri e’are’ ri’, kkilik’ej ri kixik’ jacha ri exik, kexak’in ri’ e man kekos ta ri’, keb’inik e man kekos ta ri’. In, ri in Yahweh, ri in nab’e e kuk’ ri ik’isb’al kanoq, xoquje’, qas in wi ri’

411Ri ix, ix ch’aqap taq ulew pa ri polow, mixch’aw chik, e chitatab’ej we nutzij ri’, e ri esiwan taq tinimit chkik’ak’arisaj b’a’ ri kichuq’ab’, che’opan b’a’, k’atek’uri’ chech’awoq, chqamulij qib’ e junam kujb’e chuwach ri q’atb’altzij. 2¿Jachin xb’anowik che kpe chi relb’al q’ij uloq, are ri suk’il kusik’ij ri are’ e kpetik ku’k’ulaj? ¿Jachin ri are’ che kya’ ri esiwan taq tinimit chrech, e ke’ukoj ri e’ajawinel chuxe’ raqan? Ri uch’ich’ rech ch’o’j kub’an poqlaj chkech e’are’, e ri uch’ab’ kub’an ub’i k’im pa ri kyaqiq’. 3Ke’roqataj, ke’uk’yaqo ri e’are’, e utz uq’axeb’al kub’an ri Are’, ri raqan ri are’, man kut’in ta pa ri b’e. 4¿Jachin xb’anow weri’? Are are’ che qas pa ri umajib’al uloq e’usik’im ri emayilq’ijsaq; __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI EQ’AXAL UTZIJ RI DYOS – RI ISA’I’AS

83

In, in Yahweh, ri in nab’e e kuk’ ri ik’isb’al kanoq, xoquje’, qas in wi ri’. 5Ri ix, ixch’aqap taq ulew pa ri polow chiwila’ e chixib’ij b’a’ iwib’ ri ix, ixk’isb’al uxkut ri uwachulew, chixb’irb’itoq, ri ek’o naqaj, tajin ke’opanik. 6Konojel, kkito’ chb’il taq kib’ e kkib’ij chb’il kib’: «Mub’an keb’ ak’u’x, k’o achuq’ab’». 7Ri ajchak, kuya’ uchuq’ab’ ri ajch’ayil ch’ich’, ri kuq’osq’a’ ruk’ ri b’ajib’al klawux, kuya’ uchuq’ab’ ri ajch’ayil ch’ich’. Kub’ij: «Ri uq’olik e ri unak’b’al ch’ich’, utz». Ruk’ chuq’ab’, kujikib’a’ ruk’ klawux ri utak’ib’alil ri tz’aq, arech man ksilob’ taj. Ri Isra’el cha’om e chajim rumal ri Yahweh 8E

ri at Isra’el, che at nupataninel, Jakob’ che xatincha’o at rija’al ri wachi’l Ab’raham; 9ri at, che xatink’am ub’ik pa taq ri uk’isb’alil uxkut ri uwachulew, e ri in che xinsik’in chawech qas pa ri naj taq ulew uloq e xinb’ij chawech: «Ri at, at nupataninel, xatincha’o, ri in man xatink’yaq ta ub’ik». 10Maxib’ij b’a’ awib’, rumal rech che in, in k’o awuk’; matb’irb’itik, rumal rech che in Inadyos; ri in, xinya’ achuq’ab’, xatinto’o, xatintoq’aj ruk’ ri usuk’il ri wikyaq’ab’. 11Kek’ix ri’ e kiwonob’ax kanoq ri’ konojel ri etzurtajinaq chawij. Man k’o ta kipatan ri’ e ketam ri’ konojel ri xkaj xech’o’jin awuk’. 12Ri xkib’an ch’o’j awuk’ ri at ke’atzukuj ri’ e man ke’ariqa’ ta ri’, ri xkib’an ch’o’j awuk’ man k’o ta kipatan ri’, man k’o ta kuxik ri’. 13Rumal rech, che ri in in Yahweh __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI EQ’AXAL UTZIJ RI DYOS – RI ISA’I’AS

84

che Inadyos, ri in katink’am ub’ik chrech ri awikyaq’ab’. In ri kinb’in chawech: «Maxib’ij awib’ in ri kinpetik che uya’ik achuq’ab’». 14Maxib’ij b’a’ awib’, at xjut rech ri Jakob’, mixib’ij iwib’ ix che ix meb’a’ taq uwinaq ri Isra’el: In, kixinto’o –utzij ri Yahweh– ri loq’ominel chawech, Are ri Tyoxlaj Ub’antajik rech ri Isra’el. 15Je’ nak’ut, ri in xatinb’ano at jun k’ak’ yoq’ojb’al triko at jun k’ak’ yoq’ojb’al ruk’ k’ak’ taq uware. Ri at, kqasaj na ri’ ri taq juyub’ e kawulijisaj ub’i ri’ e ri e’alaj taq juyub’, jacha k’im ri’ kab’an chkech. 16Kab’an ri’ chkech jacha k’im e ri kyaqiq’ kuwa’lisaj ub’i ri’ e jun sutk’um kujapij kiwach ri’; e ri at katki’kot ri’ pa ri Yahweh, ri aq’ijil k’o pa ri Tyoxlaj Ub’antajik rech ri Isra’el. 17Ri emeb’a’i’b’ e ri man k’o ta kipwaq, kkitzukuj ri ja’ e man k’o taj. Ri kq’, xchaqijik, rumal che xchaqij kichi’. Ri in, in Yahweh, kintatab’ej wa’ ri kitzij. Ri in, Inudyos, man ke’inwonob’a’ ta kan wa’. 18Pa taq ri juyub’ che man k’o ta q’ayes, ri in, kink’iyisaj jetaq nimaja’, pa ri chaqi’j taq ulew, kinb’an na kchojojik jetaq ja’. Pa ri tz’inalikalaj taq ulew, kink’iyisaj na b’ulb’ux taq ja’. 19Ri in, kinkoj na tak’ar wa’ pa ri tz’inalik ulew, xoquje’ ri taq lemob’, ri q’oq’ch’aj, ri tz’inchaj, kinkoj na ri’ pa ri chaqi’j ulew ri k’asis, ri b’aqit e ri tz’olojche’. 20Arech, konojel ke’ilowik, ketowik, kech’ob’owik, e arech utz kkilo che are ri Udyos, are Yahweh xb’anowik weri’, che are ri Tyoxlaj rech ri Isra’el xb’anowik. __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI EQ’AXAL UTZIJ RI DYOS – RI ISA’I’AS

85

Man k’o ta kipatan ri e’sal uwach dyos 21Chikojo’

b’a’ ri ich’o’jinik chqawach –kcha ri Yahweh– chik’utu’ b’a’ ri itzij –kcha ri rajawinel ri Jakob’–. 22Chikojo’ b’a’ e chik’utu’ b’a’ ri jastaq uwach che petinaq na e ri uj, kujchoman wa’ puwi’. Chib’ij b’a’ chqech ri k’o chi chqawach chwe’q kab’ij arech kqach’ob’ ub’e’al uj. 23Chib’ij chqech ri jastaq uwach che petinaq, e ri uj, kqeta’maj ri’ che ix dyoses ri ix. Chib’ana’ b’a’ jun utzil on jun etzelal, arech ri uj kujlaq’ab’enik e kqaxib’ij qib’. 24Je’ nak’ut, ri ix man k’o ta ipatan e ri ichak man utz taj, ri ichak are man k’o ta chi na upatan chuwach ri man k’o ta upatan, we kixincha’o ri ix sib’alaj jun etzalal ri’. 25Ri in, xinb’ano, arech kpe uloq qas pa ri rikyaq’ab’ relb’al q’ij qas pa ri relb’al q’ij nusik’im ri ub’i’, e’uxaq’alb’em ri winaq, jacha uxaq’alb’exik ri xoq’ol jacha uxaq’alb’exik kub’an ri ajb’anal b’o’j chrech ri xoq’ol. 26¿Jachin xb’in weri’ qas pa ri umajib’al uloq arech keta’maxik, on jachin xb’inik, qas ojer, arech kb’ixik: «Qas are weri’?» K’atek’ut, man k’o ta jun xb’in weri’ man k’o ta jun xb’anowik arech kqata weri’ man k’o ta jun xtow ri itzij. 27Ri nab’e taq uwach ri Si’on: «Xe’opanik, xe’opanik», chrech ri Jerusalem kintaq ub’ik ri jun utzalaj k’ak’. 28K’atek’uri’, xinka’ylob’ik na: e man k’o ta jun winaq chkixo’l e’are’, man k’o ta jun che kpixb’anik, man k’o ta jun pixb’anel che k’o jun kinta chrech e che kutzalej ri nutzij. __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI EQ’AXAL UTZIJ RI DYOS – RI ISA’I’AS

86 29Je’

nak’ut, konojel e’are’, xaq ejunam man e’utz taj, ri kichak, man utz taj, xa ekyaqiq’ e man e’utz taj ri jetaq kitz’aq.

Ri upataninel ri Yahweh

421Are Are’ ri nupataninel che k’o ri nuchuq’ab’ ruk’, are Are’ ri xinsik’ij e k’o ri wanima’ ruk’. Xinkoj ri wuxlab’al puwi’ ri Are’. Kuk’ut na ri’ ri suk’il chkech ek’i taq amaq’. 2Man kuraq ta uchi’ ri’, man ko ta ri’ kch’awik, man kchaw ta ri’ pa taq ri k’ayib’al. 3Man kuq’ip ta ri aj che q’ajinaq chik, e man kuchup ta ri’ ri q’aq’ che xaq kb’uquw chik, qastzij ri’ che kuk’ut ri suk’il. 4Man kok ta q’equ’mal ri’ cho ri upalaj e man kq’ipitaj ta ri’ ri uchuq’ab’. Xas k’ate’ na kkojtaj na ri suk’il rumal cho ri uwachulew, e ri winaq che ek’o pa ri ulew che sutim rij rumal ri polow chi kkeye’j na ri’ ri utzij. 5Jewa’ kub’ij ri Dyos Yahweh, ri Are’che xb’anow ri kaj e xulik’ek’ej, ri Are’ che kya’ow uchuq’ab’ ri uwachulew e ronojel ri uwach kuya’o, ri kya’ow ranima’ ri siwantinimit che ek’o pa ri uwachulew ri kya’ow kuxlab’al ri keb’in chuwach ri uwachulew. 6«Ri in che in Yahweh, xatinsik’ij pa ri suk’il, ri in xatinyuqej che ri aq’ab’, in xatinb’ano, ri in xinb’an chawech che atchapalq’ab’ chkech ri esiwantinimit, e che at chäj chkech e k’i taq amaq’, 7arech ri at kajaq ri kiwoq’och ri epotz’, arech kawesaj ri jun che tz’apatalik pache’, arech ke’awesaj pa ri che’ ri e’are’ che ejeqel pa ri q’equ’m». __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI EQ’AXAL UTZIJ RI DYOS – RI ISA’I’AS

87 8¡In

in Yahweh, che jeri’ ri Nub’i’! ri nuq’ijil man kinya’ ta chrech jun chik, e xoquje’ man kinya’ ta ri nuq’il chkech ri e’sal uwach dyos. 9Ri nab’e taq jastaq, opaninaq chik e ri in, kinya’ ub’ixik k’ak’ jastaq uwach, chuxe’ kanoq che maja kk’uttajik ri in xinya’ ub’ixik chiwech. Jun k’ak’ b’ix 10Chib’ixoj

jun k’ak’ b’ix chrech ri Ajawxel, chi pa ri uxkut kaj ulew cheb’ixon b’a’ ri eb’enaq cho ri polow e cheb’ixonoq ronojel ri jastaq ek’o pa ri polow, cheb’ixon b’a’ ri ch’aqap taq ulew ek’o pa ri polow. e konojel ri winaq ek’o chila’. 11Chuwa’lisaj b’a’ uch’ab’al ri tz’inalik ulew e ri jetaq utinimit, xoquje’ ri jetaq kik’olb’al ri käb’al jawi’ kjeqi’ wi ri Kedar, chkiraqaqej kichi’ ruk’ ki’kotemal ri ejeqel cho taq ri ab’aj, qas puwi’ uloq ri juyub’, chkiya’ uloq uchuq’ab’ ri kich’ab’al. 12Chiya’a’ uq’ijil ri Yahweh nim chilitaj wi ri ub’i’ pa ri ch’aqap taq ulew che k’o pa ri polow. 13Ri Yahweh, jeri’ jacha jun ajch’o’j kpe na, kk’astaj uwach ri uchuq’ab’ jacha jun ajch’o’j, kuraqaqej uchi’ jeri’ jacha pa ri ch’o’j, kuya’ uchuq’ab’ ri uch’ab’al, chkiwach ri e’uk’ulel, ri are’ k’o sib’alaj uchuq’ab’. 14«Sib’alaj k’i junab’, ri in xinmemarisaj wib’ man k’o ta jun tzij xinb’ij; ri in, ja’maril xinkanajik. Ri in, in jeri’ jacha ri ixoq che kralaj ri ral, sib’alaj kinposowik ruk’ nuchuq’ab’. 15Ri in, kinqasaj e kinb’an k’ax ri’ chrech ri taq juyub’ e ri e’alaj taq juyub’, kinchaqi’jarisaj na ri’ ronojel ri uraxroj ri uwachulew, xas ulew kinb’an ri’ chrech __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI EQ’AXAL UTZIJ RI DYOS – RI ISA’I’AS

88

ri nima’q taq ja’, e kinchaqi’jarisaj na ri’ ri jetaq cho. 16Ri in kink’am na kib’e ri epotz’ pa jun b’e che man keta’m taj. Pa taq b’e che man keta’m taj, ri in ke’ink’am na ub’ik arech keb’e chila’; chkiwach ri e’are’ kinb’an saqil chrech ri q’equ’m e kinb’an ri’ ri k’ax b’e, pa ri utz b’e. Aretaq wa’ ri kinb’an na e qas kinb’an na ri’. 17Jix chiwij, chixanimajoq ruk’ ik’ixb’al ri ix che ku’l taq ik’u’x chkij ri ejo’s taq dyos ri ix che kib’ij chrech ri jetaq tz’aq: Ix ri ix qadyos». ¿Jachin ri potz’? Are ri Isra’el 18¡Ri

ix so’r, chitatab’ej b’a weri’! ¡Ri ix potz’, chixka’y b’a’ e qas chiwila’ b’a’! 19¿Jachin ri potz’, we man are ta ri nupataninel? ¿Jachin ri so’r, we man are ri nutaqo’n che kintaq ub’ik? ¿Jachin ri sib’alaj potz’ we man are ri xinb’an wachb’il chrech? ¿Jachin ri qas potz’ e qas so’r jacha ri upataninel ri Yahweh? 20Ri ix che xiwil weri’, man k’o ta xiwilo sib’alaj xijaq ri ixikin e man k’o ta jun tzij xito. 21Ri Yahweh kok il chrech ri usuk’il, kok il che ub’anik, arech kuxik nim e je’lik ri upixab’. 22K’atek’uri’, we jun tinimit ri’, xe’elaq’axik e man k’o ta chi jun kijastaq, konojel etz’apatalik, ek’o pache’ chuxe’ ri uwachulew. Konojel etz’apatalik pa jun k’axalaj k’olib’al, konojel sib’alaj ke’elaq’axik e man k’o ta jun kto’w kiwach. 23¿Jachin chiwech ix wa’ ktow na weri’, jachin wa’, krilij weri’ on jachin kutatab’ej we tajin kk’ulmatajik ri’? 24¿Jachin xjachow ri Jakob’ chrech ri itzelalaj winaq, __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI EQ’AXAL UTZIJ RI DYOS – RI ISA’I’AS

89

e ri Isra’el chkech ri elaq’omab’? ¿La man are ta ri Yahweh, ri are’ che xujmakun chuwach, che man xqaj taj xujb’e pa ri ub’e e che man xqaj taj xqata ri upixab’? 25Xutixej puwi’ ri are’ ri uchuq’ab’ ri royowal xutoxej puwi’ ri uchuq’ab’ ri ch’o’j. Pa ronojel k’olb’al xb’e wi ri royowal, e ri are’ man xuch’ob’ ta weri’, xuporoj ri are’, e man k’o ta xchoman ri are’ puwi’ weri’. In ri Intyoxlaj rech Isra’el, Inakolonel

431We kamik ri’, jewa’ kub’ij ri Yahweh, ri k’iysanel awech Jakob’, ri tz’aqol awech ruk’ xoq’ol Isra’el. Maxib’ij awib’, rumal rech che ri in katinloq’ chi na jumul, ri in katinsik’ij na ruk’ ri ab’i’: At, at wech in. 2We at, katq’ax pa taq ja’, ri in, ink’o awuk’. We katq’ax pa taq nimaja’, man katjiq’ ta ri’. We katq’ax pa ri q’aq’, man katk’at ta ri’, ri ujuluw q’aq’, man katuporoj ta ri’. 3Rumal rech, che ri in, in Yahweh, Inadyos ri in Tyoxlaj rech ri Isra’el, inakolonel. Xinya’ ri Egipto, rech tojb’al awech. Xinya’ ri Kus e ri Seb’a pa ri ak’exwach. 4Rumal rech, che ri at k’o nimalaj awuxik chnuwach ri at k’o ri ab’antajik e ri in katinloq’oq’ej. Kinya’ na wa’ pa ak’exwach konojel ri winaq rech ri uwachulew. Ke’inya’ na wa’ ri esiwan tinimit rech tojb’al ri ak’aslemal. 5Maxib’ij awib’, ri in, in k’o awuk’, chi ri relb’alq’ij uloq, ke’intzalijisaj uloq ri’ ri awija’al, e chi ri uqajib’alq’ij katinmulij na wi. 6Kinb’ij na ri’ chrech ri rikyaq’ab’ relb’alq’ij: ¡Chaya’a’ chwech! Kinb’ij na ri’ chrech ri umox relb’al q’ij: __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI EQ’AXAL UTZIJ RI DYOS – RI ISA’I’AS

90

¡Ma’k’olo! Qas naj ke’ink’am na uloq ri’ ri enuk’ojol e ri enumi’al, ke’ink’am na uloq ri’ pa taq uk’isb’alil ri uwachulew. 7Konojel ri jeri’ kib’i’ jacha ri Nub’i’ in, ri e’are’ che xe’inb’ano arech k’o nuq’ijil in, ri e’are’ che xe’intz’aqo e xe’inb’an ruk’ xoq’ol. In ri In Yahweh, in jun chi Dyos 8Chib’ana’,

arech ke’el uloq ri epotz’ siwan tinimit, kne’b’a’ k’o kiwoq’och chib’ana’, ke’el uloq eso’r, kne’b’a’ k’o kixikin. 9Chkimulij kib’ konojel ri esiwan taq tinimit e junam chkib’ana’ konojel ri winaq. ¿Jachin chkixo’l xuya’ ub’ixik weri’ e xb’anowik arech qeta’m uj chi ojer uloq? Chik’utu’ b’a’ ri xe’ilowik weri’, e chkib’ij che qastzij weri’, qas chtatajoq ri kkib’ij arech kuya’o kqab’ij: «Qastzij weri’?». 10Ix ri qas ix ilol rech ri jastaq wech –utzij ri Yahweh– ix ri ixnupataninel che xixincha’o arech, kiweta’maj nuwach e arech kininik’oj in e arech kich’ob’o che qas In: chuxe’ kan wech in, man k’o ta jun chik Dyos xb’antajik. Xoquje’ man k’o ta chi jun ri’ chnuwach ri in. 11In, In Yahweh, e man k’o ta chi jun kolonel chnuwach ri in. 12In nuya’om ub’ixik, xink’utu e xinkolonik, e xinb’ano arech kch’ob’atajik, e man k’o ta jun kaxlan winaq chixo’l, ix ri ix ilol rech ri jastaq wech –utzij ri Yahweh, e ri in, in Dyos, 13chi pa junalik, in Dyos e man k’o ta jun kkowinik kresaj rib’ pa nuq’ab’. We in xinb’anow jun jas uwach __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI EQ’AXAL UTZIJ RI DYOS – RI ISA’I’AS

91

¿Jachin kkowin che nuq’atexik? Ri B’ab’iloni’a 14Jewa’

kub’ij ri Yahweh, ri are’ che xixuloq’o, ri are’ che Tyoxlaj rech ri Isra’el. Rumal iwech ri ix, ri in xintaq jun winaq pa ri B’ab’iloni’a arech, ku’tzaqa’ ronojel ri utz’apib’al uchi’ taq ri pache’, xa jek’uri’, ri Ekalde’os, kk’ex na ri’ ri kiraqoj chi’aj pa taq oq’ej. 15In, in Yahweh ri Tyoxlaj nub’antajik, ri In che xinb’an ri Isra’el, in che Iniwajawinel. Ri k’ak’ Exodo 16Jewa’

kch’aw ri Yahweh che xub’an jun b’e pa ri polow, xoquje’ jun k’olib’al pa ri nima’q taq ja’ che k’o uch’uq’ab’, 17ri are’, che xe’resaj uloq ri ch’ich’ rech ch’o’j ruk’ ri kej, ruk’ winaq rech ch’oj, e xa pa jun, junam xekanaj kanoq e man xewa’laj ta chik; xchup kiwach, je’ jas jun utza’m b’atz’ kk’atik. 18Mina’tisaj chi b’a’ ri ojer, michomaj chi b’a’ ri ok’owinaq kanoq. 19Kamik ri’, in kink’ak’arisaj na uwach, petinaq chik, ¿la man iweta’m ta uwach? Kinkoj na jun b’e pa ri tz’inalik ulew e pa ri ab’ajlaj ulew kinkoj na jun nimaja’. 20Ri e’awaj rech ri uwachulew nim nuq’ij na ri’ kkiya’o; xoquje’ ri utiw e ri chikop ajuwokaj, rumal rech che ri in, kinkoj na ri’ ri ja’ pa ri tz’inalik ulew, e ri taq nimaja’ pa ri ab’aj taq ulew, arech ri enuwinaq che eloq’ chnuwach, k’o kijoron kkiqumuj. 21Ri siwan tinimit che xinwok in chwech kkitz’ib’aj na ri’ jun utzalaj tzij panuwi’ ri in. __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI EQ’AXAL UTZIJ RI DYOS – RI ISA’I’AS

92 22Ri

at Jakob’, man k’o ta atzij xab’ij chwech, ri Isra’el xinuya’ kanoq. 23Ri at, man e’ak’amom ta uloq chwech ri e’achij rech holokosto, e xoquje’ man aya’om ta nuq’ijil ruk’ taq ri atab’al toq’ob’. Ri in, man xatinkoj ta chuxe’ we chak ri’ xoquje’ man xatinkosrisaj taj rumal taq ri k’ok’ q’ol. 24Man k’o ta k’ok’ rij che’ aloq’om ruk’ pwaq arech kaya’ chwech e xoquje’ man inunojisam taj ri jetaq axepo che rech ri atab’al taq toq’ob’. Ri at, ruk’ taq ri amak, xina’okisaj inapataninel, ri at xinaq’i’tisaj ruk’ taq ri amak. 25In wi, ri kinsachow ri awetzelal rumal ri nutoq’ob’ in e in ri man kinnna’tisaj ta chi ri amak. 26Chab’ana’ b’a’, arech kinna’tisaj in e junam na ri’ kujb’e che ub’anik ri q’atojtzij puwi’, chawejilaj b’a’ ri jastaq ab’anom, arech ri at k’o ri asuk’il. 27Xmakun ri nab’e atat e ri eq’axel taq atzij xewa’laj che ch’o’j wuk’ in. 28In xe’inqasaj ri enim taq winaq pa ri Rachoch ri Dyos, xinjach ri Jakob’ chuwach ri anatema, e xinjach ri Isra’el pa ri uk’ixb’al. Jakob’ at nupataninel

441K’atek’uri’, kamik k’ut ri’, chatatab’ej Jakob’ che at nupataninel Isra’el, che at nuloq’. 2Jewa’ kub’ij ri Yahweh, ri xatb’anowik, ri xatub’ano chi chu’asantil uloq e che katukuyo. Maxib’ij awib’, Jakob’, at nupataninel Yeshurun ri nuloq’ in. 3Ri in, kinq’ejejej na ja’ wa’ cho ri uwachulew che sib’alaj kchaqij uchi’ kinq’ejejej na ri’ ri wuxlab’al puwi’ ri awija’lil e ke’intewchi’j na ri’ konojel __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI EQ’AXAL UTZIJ RI DYOS – RI ISA’I’AS

93

ri e’awalk’uwa’l. e’are’, kek’iy na uloq ri’, je’ jas chuxo’l taq ri q’ayes je’ jas kek’iy ri jetaq che’ chuchi’ ri ja’. 5Jun kub’ij ri’: In, in rech ri Yahweh e jun chik, kruk’aj ri’ ri ub’i’ ri Jakob’. E jun urox chik, kutz’ib’aj ri’ pa uq’ab’: «Rech ri Yahweh», e Isra’el ri’ ri ub’i’ kokisaxik. 4Ri

Man k’o ta jun chik Dyos 6Jewa’

kub’ij ri Yahweh ri Rajawinel ri Isra’el, ri Yahweh Sab’a’ot che ukolonel: In ri In nab’e e in ri in k’isb’al, man k’o ta jun chik Dyos, xuwi ri in. 7¿Jachin jeri’ jas ri in? Chwa’lajoq e churaqeqej uchi’, chuya’ b’a’ ub’ixik e chuk’utu’ b’a’ chnuwach, qas chub’ij aretaq chi’ xinb’an jun junalik siwan tinimit, e ronojel ri kk’ulmatajik chub’ij b’a’ ri are’, e ronojel ri jastaq che petinaq chwe’q kab’ij, chub’ij b’a’. 8Mixib’ij b’a iwib’, xoq mixb’irb’itik ¿la man xita ta weri’ e la man nuk’utum taj qas ojer uloq? Ri ix, xita weri’: ¿La k’o jun chik Dyos chnuwach ri in? ¡Man k’o ta chi jun Ab’aj, ri in man kinch’ob’ ta uwach! Man k’o ta kipatan ri e’esal uwach dyos 9Man

e’utz taj konojel ri kkib’an e’esal uwach dyos; ri utzalaj taq kichak man utz taj. Ri eya’l q’atojtzij pakiwi’, man k’o ta kkilo e man k’o ta keta’m e rumal k’uri’, ri e’are’, kixb’al kekanajik. 10¿Jachin kub’an jun dyos on kuq’olij jun dyos, che man k’o ta uch’akoj kreye’be’j? 11Konojel ri’ ri e’uwinaq, k’ixb’al ri’ kekanajik, ri erajchakib’, xaq ewinaq ri’. Kkimulij kib’ ri’ konojel e konojel ri’ ke’opanik e konojel ri’ keb’irb’itik e kek’ixik. 12Ri ajch’iyil ch’ich’, kchakun ruk’ taq uq’ab’, kresaj ri uchak ruk’ ri q’osib’al klawux. 13Ri ajchak che kchakun ruk’ taq che’, ketanik ruk’ b’atz’, kutz’ib’aj ri wachb’al ruk’ saq ab’aj, kub’an ruk’ jun ch’ich’, e kutz’ib’aj ruk’ jun t’ist’ik ch’ich’, kupotz’pa’, arech upalaj winaq kkanajik, e jeri’ jacha ri uje’lal ri winaq, arech kjeqi’ pa jun ja. 14Xuchoy jun tak’ar, xucha’ jun tz’unuj on jun b’aqit, on xucha’o e xuk’iyisaj chuxo’l taq ri che’ pa k’ache’laj. Xutik jun chäj che are ri jab’ xuk’iyisaj. 15We che’ ri’ kkikoj ri winaq pa ri q’aq’. Kkikojo arech kkimiq’ kib’, on kkikuch q’aq’ arech kkichaq’ejarisaj ri kaxlanwa. On kkib’an jun dyos arech kkiq’ijilaj, on kkib’an jun tz’aq arech kexuki’ chuwach. 16Kuporoj panik’aj pa ri q’aq’ e pa ri __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI EQ’AXAL UTZIJ RI DYOS – RI ISA’I’AS

94

rachaq q’aq’ kusa’ ri ti’j e kutijo qas k’ate’ kanojik; xoquje’ kumiq’ rib’ e kub’ij: «Ri in utz rilik kinb’an ri ujuluw q’aq’ aretaq chi’ kinmiq’ wib’». 17Ruk’ ri kto’tajik, kub’an jun dyos, jun tz’aq, e kxuki’ chuwach, kuq’ijilaj e kuta chrech, kub’ij: «Chinakolo’, rumal rech che at ri Nudyos». 18Man keta’m taj, man kkich’ob’ taj, rumal rech che kanik’om kib’ ri kiwoq’och e man keka’y taj; e ri kanima’, man kkowin taj kchomanik. 19Man kechoman ta pa kech wi, man k’o ta jun k’o uno’j e reta’mab’al arech kub’ij chb’il rib’: «Ri in xinporoj panik’aj, xinchaq’ajarisaj kaxlanwa cho taq ri rachaq q’aq’, xinsa’ ti’j e xintijo; e ruk’ ri uk’isb’al, ri in, wene’ jun itzelalaj jas uwach kinb’ano; ri in kinmej wib’ wa’ chuwach jun ch’aqap che’». 20Ri k’o ri ukojonik pa ri chaj, ri sub’utalik ranima’ are ksachow ub’e, man kukol ta ri’ ri uk’aslemal, man k’o ta jumul ri’ kub’ij: «Wa’ we k’o pa ri nuq’ab’, ¿la man jun k’amb’al ta lo chwech?» Ri Yahweh xuloq’ chi jumul ri Jakob’ 21Chana’tisaj

weri’ Jakob’, e ri at Isra’el che at nupataninel. In ri xatinb’ano arech at nupataninel, Isra’el, ri in man katsach ta chwech. 22Ri in, xinxut’uj ub’i ri jetaq awetzelaj je’ jas uxut’uxik ub’i jun sutz’ e xinxut’uj ub’i ri jetaq amak, jeri’ jacha uxut’uxik jun sib’; chattzalij uloq wuk’, rumal che in xinkolow awech. 23¡Ruk’ ki’kotemal charaqaqej achi’, ri at kaj, rumal rech che ri Yahweh xub’an ri uchak, sib’alaj chiraqaqej ichi’, ri ix siwan rech ri uwachulew, chiraqaqej ichi’ ruk’ ki’kotemal, ri ix juyub’, ri ix k’ache’laj, ruk’ ronojel ri iche’al! Rumal rech che ri Yahweh xuloq’ chi jumul ri Jakob’ e kuq’alajisaj ri uq’ijil pa ri Isra’el. Ri Dyos che xub’an ri kaj e chex usik’ij ri Siro 24Jewa’

kub’ij ri Yahweh, ri akolonel, ri in che xatinb’ano qas cho ri asantil uloq ri in, in Yahweh che ronojel uwach xinb’ano, in nutukel xinkoj ri kaj, in xinb’anow ri uwachulew, e man k’o ta jun nab’e chnuwach in;

__________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI EQ’AXAL UTZIJ RI DYOS – RI ISA’I’AS

95 25in

kinwetzelaj ri jetaq kik’utb’al ri e’are’ che kkil ri jastaq petinaq, e ke’inq’ab’arisaj ri ke’ok che uchomaxik ri jastaq petinaq in ri kinb’anowik che ketzalij pa kqan ri k’o keta’mab’al, e kinb’an mox chrech taq ri kino’jb’al; 26in kinjikib’a’ ri utzij ri nupataninel e kinb’ano arech utz kopan wi ri kichomanik ri enutaqo’n; ri in, kinb’ij chrech ri Jerusalem: «Ri ix, kixyakataj chi na jumul e in wa’ kinyakow ri taq ab’aj che rech ri Jerusalem ojer kanoq». 27In ri kinb’in chrech ri siwan: «Chatchaqi’joq’ in kinchaqijarisanik ri taq nimaja’ k’o awuk’». 28In ri kinb’in chrech ri Siro: «At wajyuq’» e ri at wa’ katb’anow na ronojel ri nurayib’al kb’an ri’ aretaq chi’ kinb’ij chech ri Jerusalem: «Ri at katyakataj chi na jumul», e chrech ri Nim Rachoch ri Dyos: «At chatkojowoq ri utikib’alil». Ri Siro ri Uji’o’nsam ri Yahweh

451Jewa’ kub’ij ri Yahweh chrech ri Uji’o’nsam chrech ri Siro, ri are’ che ri in xinchap chrech ri rikyaq’ab’, arech ri esiwan taq tinimit keqaj chuwach ri are’, e arech ri e’ajawinel man k’o ta chi kich’ich’ chuxe’ kiximb’al, arech kejaqataj ri wentana chuwach, e arech ri uchi’ taq ja man ketz’apitaj taj. 2Ri in, kinnab’ej na ri’ chawach e kinli’anisaj na ri’ ri jetaq juyub’, ri in kinq’upij na ri’ ri ch’ich’ taq uchi’ja ri in kink’oqopij na ri’ ruk’ nuchuq’ab’ ri jetaq ch’ich’ tz’apib’al __________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI EQ’AXAL UTZIJ RI DYOS – RI ISA’I’AS

96

ri uchi’ taq ja. kinya’ na ri’ chawech, utzalaj taq jastaq che k’u’talik, e xoquje’ enik’aj taq q’inomal che k’u’talik, arech ri at, kaweta’maj che in ri in Yahweh. Are ri Udyos ri Isra’el, ri katusik’ij ruk’ ri ab’i’. 4Xas rumal ri nupataninel Jakob’ e rumal ri Isra’el ri are’ che are nucha’om; ri at xatinsik’ij xas ruk’ ri ab’i’, ri in, xinya jun nimalaj awuxik e ri at man aweta’m ta nuwach. 5In ri in Yahweh, man k’o ta chi jun xaq xuwi ri in, in Dyos. Ri in xinya’ jun ak’olib’al e ri at man aweta’m ta nuwach. 6Arech keta’maxik qas pa ri relb’al q’ij xas k’a pa ri uqajib’al q’ij, che man k’o ta jun chik we man in. In ri in Yahweh, man k’o ta chi jun. 7In ri kinb’anowik ri saqil e ri kinb’anowik ri q’equ’mal, in kinb’anowik ri utzil e in kinb’anowik ri etzalal, in ri in Yahweh, ri kinb’anowik ronojel weri’. 3K’atek’uri’,

In che in Yahweh, in inb’anowinaq weri’ 8Ri

at kaj, chatz’ujaj uloq je’ jas xaqk’aj qas ajsik uloq e ri ix sutz’, chitixixej uloq ri suk’il, chujaqa’ b’a’ rib’ ri uwachulew e chuya’a’ b’a’ ri kolotajem e xoquje’, junam b’a’ chatuxnik uloq ri suk’il. In che in Yahweh, in inb’anowinaq weri’.

Ri Tyoxlaj rech ri Isra’el che xb’anow ri Isra’el 9¡Itzel

rech ri’ ri are’, che kch’o’jin ruk’ ri xb’anow ri Are’, ri are’ jun q’eb’al ri’ chkixo’l ri nik’aj taq q’eb’al che exoq’ol!

__________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI EQ’AXAL UTZIJ RI DYOS – RI ISA’I’AS

97

¿La kub’ij ri xoq’ol chrech ri Are’ che kb’anow rech are’: «¿Jas kab’an ri at? ¡Ri achak, man utz ta ub’anik ab’anom ruk’ taq ri aq’ab’!». 10Itzel rech ri’ jun che kub’ij chrech ri utat: «¿Jas che, che ri at xinawalk’uwa’laj?», e ri jun che kub’ij chrech ri unan: «¿Jas che xinaya’ chuq’ijsaq?». 11Jewa’ kub’ij ri Yahweh, ri Tyoxlaj ub’antajik rech ri Isra’el e ri xb’anow ri are’: ¿La kata nik’aj taq k’utb’al chwech pakiwi’ ri ewalk’uwa’l, e la kattaqan chwech puwi’ ri jetaq uchak ri nuq’ab’? 12In ri xinb’anow ri uwachulew e ri winaq che kjeqi’ chuwach. In ri xinlik’in ri kaj ruk’ ri nuq’ab’, e ri in kintaqan chkech konojel ri ekajch’ojab’. 13In ri kinkojow pa ri suk’il e in ri kinb’anow na utz chrech ronojel ri ub’e. Are are’ ri’, ri kyakow chi na jumul ri nutinimit e in, kinb’an na ri’ arech ke’etzalij uloq ri ek’o naj, e man k’o ta jun pwaq ri’ kintojo rech ri kipetib’al, jewa’ kub’ij ri Yahweh Sab’a’ot. In ri in Yahweh, man k’o ta jun chik 14Jewa’

kub’ij ri Yahweh: Ri jetaq kuchakuj uwach ri Egipto, ri uk’ay ri Kus e ri e’ajseb’a, che ewinaq nima’q taq kqan, kepe na ri’ awuk’ pa ri ak’olb’al e e’awech ri’. Eximitalik ruk’ taq ch’ich’, keb’e na ri’ chawij kkimej kib’ ri’ chawach e kkik’omij na ri’ chawech: «Xaq xuwi pa ri ak’olb’al ri at k’o jun chi Dyos, man k’o ta chi jun;

__________________________________________________________________________________________________ RI TYOXLAJ WUJ – RI UTZIJ RI DYOS CHKECH RI UWINAQ RI EQ’AXAL UTZIJ RI DYOS – RI ISA’I’AS

98

man k’o ta jun Dyos chik». che ri at, at jun Dyos