Pensando en un idioma milenaria de los Andes. Aymar aru

  • Commentary
  • 1850987
Citation preview

PENSANDO EN UN IDIOMA MILENARIA DE LOS ANDES

AYMAR ARU

LA PAZ-BOLIVIA 2009 Curso de Idioma Aymara

1

Catalogado por el Centro de Información y Documentación OPS/OMS Bolivia

BO LB18 C355p

Castro, Victor; Mamani Quispe, Zulma J. Pensando en un idioma milenaria de los andes; aymar aru.-La Paz: s.e.,, 2008 104.p. ilus. I. II. III IV IV V I.

APRENDIZAJE EDUCACION CULTURA IDIOMAS AYMARA BOLIVIA t.

Disponible en: http://www.ops.org.bo/textocompleto/nidio26939.pdf PRIMERA EDICIÓN PENSANDO EN UN IDIOMA MILENARIA DE LOS ANDES DEPOSITO LEGAL1-382-2008 CONTACTOS: [email protected] Cel: 71937673 Impresión: Sistemas Graficos “Color” Telf. 2334614 - La Paz - Bolivia Edición Financiada por OPS/OMS

2

Curso de Idioma Aymara

Curso de Idioma Aymara

3

4

Curso de Idioma Aymara

INDICE Pag. Qalltawi ‘introducción’ ....................................................................................................... 7 Aru chimpunaka ‘cuadro signográfico’ ............................................................................ 9 Kipka arunaka ‘parónimos’ ............................................................................................ 10 MAYÏR T’AQA Aruntasiñataki ‘para saludarse’ ..................................................................................... 13 Sarxañataki ‘para despedirse’ ........................................................................................ 14 Suti lanti ‘pronombres personales’ ................................................................................. 15 Utjayir ch’axta arunaka ‘sufijos posesivos’ ................................................................... 16 Suti yatiñataki ‘para saber nombre’ ............................................................................... 17 Kawkins qamasi uk yatiñataki ‘para saber donde vive’ ............................................... 18 Kawkitas uk yatiñataki ‘para saber la procedencia’ ...................................................... 19 Mara yatiñataki ‘para saber la edad’ .............................................................................. 20 Kuna luriris uk yatiñataki ‘para saber profesiones’ ..................................................... 21 Jiskt’añataki ‘para preguntar’ ......................................................................................... 22 Unt’asiñataki ‘para conocerse’ ....................................................................................... 23 Uñt’ayañataki ‘para presentar’ ....................................................................................... 24 Kawksas uk yatiñataki ‘para saber la ubicación’ .......................................................... 25 Aruskipawi ‘conversación’.............................................................................................. 26 PAYÏR T’AQA Chacha-warmi ‘hombre-mujer’ ....................................................................................... 27 Uñacht’ayir arunaka ‘pronombres demostrativos’ ......................................................... 28 Saminaka ‘los colores’ .................................................................................................... 29 Isinaka ‘la vestimenta’ .................................................................................................... 30 -nki ch’axta aru ‘sufijo genetivo’..................................................................................... 31 Qutu arunaka ‘oraciones’ ............................................................................................... 32 Jiskt’anakar jaysañataki ‘para responder a las preguntas’........................................... 33 Jakhuñanaka ‘los números’............................................................................................ 34 Jakthapiña ‘suma’ jakhuqaña ‘resta’ mirayaña ‘multiplicación’ jaljaña ‘división’ .............................................................................................................. 35 -ni ch’axta aru ‘sufijo –ni posesivo’ ................................................................................ 36 Pacha sarayiri ‘el relój’ ................................................................................................... 37 KIMSIR T’AQA Janchi sutinaka ‘cuerpo humano’ .................................................................................. 38 Qullirin jiskt’anakapa ‘preguntas del médico’ ............................................................... 39 Mä qamawi ‘un hogar’..................................................................................................... 40 Suti chimpu ‘carnet identidad’ ........................................................................................ 41 Curso de Idioma Aymara

5

Wila masi ‘la familia’ ....................................................................................................... 42 Uñt’ayasiñataki ‘para presentarse’ ................................................................................ 43 Uñnaqanaka ‘rostros’...................................................................................................... 44 Pata uywanaka ‘animales del altiplano’.......................................................................... 45 PUSÏR T’AQA Pacha ‘tiempo’ ................................................................................................................ 46 Phaxsinaka ‘los meses del año’ ..................................................................................... 47 Kuns ukan luraskapxi ‘actividades de las personas’ .................................................... 48 Jamusiñanaka ‘las adivinanzas’ .................................................................................... 49 Säwinaka ‘dichos y refranes’ .......................................................................................... 50 Siw sawi ‘cuento’ ............................................................................................................ 51 Chu’qi satañxata ‘sobre la siembra de papa’ ................................................................ 52 Uywanakat ullapxañani ‘sobre los animales’ .............................................................. 53 PHISQHÏR T’AQA Aru lurayirinaka ‘los verbos’ .......................................................................................... 54 Arunak tamachañataki.’conjugaciones’......................................................................... 55 Jiskt’añ arunaka ‘pronombres interrogativos’ ................................................................ 58 Uñt’at ch’axta arunaka ‘los sufijos mas usuales’......................................................... 59 Purapat yanapt’asiñataki ’pronominales’ ...................................................................... 60 Apañ aru lurayirinaka ‘verbos de llevar’........................................................................ 61 Wakt’ayawi ‘obligativas’ ................................................................................................. 64 SUXTÏR T’AQA Yuspajart’asiñataki ‘para agradecer’ ............................................................................ .65 Jiskt’asiñataki ‘para preguntarse’ .................................................................................. 66 Tumpir sarañataki ‘para ir a visitar’ ............................................................................... 67 Mayt’asiñataki ‘para prestarse’ ...................................................................................... 68 Achikt’asiñataki ‘para suplicar’ ...................................................................................... 69 Aruskipawi’utana ‘conversación en el hogar’ ................................................................ 70 Aruskipawi’qhathuna ‘conversación en el mercado’ .................................................... 71 Aruskipawi’qullañ utana ‘Conversación en el centro de salud’ .................................... 72 Aruskipawi’thakhina ‘conversación en el camino’ ........................................................ 73 Aruskipawi’irnaqawina ‘conversación en el trabajo’ ..................................................... 74 Aruskipawi’manq’awina ‘conversación en el comedor’ ................................................ 75 Aruskipawi’awtu manqhana ‘conversación dentro del auto’ ....................................... 76 PAYÏR JALJA EJERCICIOS ................................................................................................................. .79

6

Curso de Idioma Aymara

QALLTAWI Desde muchos años atrás, el territorio de Los Andes, de Sud América fue habitado por diversas naciones indígenas, hoy es casi imposible apreciar aquella realidad, sin embargo, percibimos que la mayoria de esas naciones se encuentran en vias de extinción, inclusive algunos ya muertos por diferentes factores sociales, políticas, religiosos, etc. Asimismo, somos testigos que la sagrada Pacha Mama ‘la madre tierra’ permanece descuartizada en repúblicas. El Aymara, Quechua, Tupiguaraní y otros, son los que se mantienen en vigencia, estas naciones buscan con mayor rigor la recuperación total de sus costumbres lingüísticas para recobrar un mundo en armonía, donde el respeto a la naturaleza, los ritos, los tejidos y la forma de educar etc. Son actividades imprescindibles para reorganizar la verdadera qamaña en Los Andes. En cuanto al aspecto lingüístico, durante mucho tiempo el idioma aymara se ha mantenido solamente en la comunicación oral, es decir, no tuvo la tradición escrita. Sin embargo, hoy existe la nesecidad primordial de desarrollar el sistema escrituario para llegar a la normalización y desarrollo lexical del idioma aymara. La investigación lingüística ha demostrado que el idioma aymara es aglutinante, porque la mayoria de las palabras se muestran sufijadas, es decir, los sufijos se añaden con facilidad al tema de la palabra, por ejemplo: jaqi ‘persona’ jaqi.naka, ‘personas’ jaqi.naka.taki, ‘para las personas´, Asimismo, en estas construcciones no se muestran los prefijos ni infijos. En cuanto al sistema escrituario del idioma aymara, presenta 3 vocales y veintiseis consonantes, a esto sé adiere un alargamiento vocálico la cúal Curso de Idioma Aymara

7

consideramos parte de la escritura aymara. Las tres vocales que presenta el idioma aymara son: a, i y u. Los dos últimos se pronuncian como /e/ y /o/ cuando está antes y después de los consonantes post velares q, qh, q’ y x. La elisión vocálica es un tema tracendental y complejo en el aprendizaje del idioma aymara porque consiste en la pérdida de vocales cuando se ligan con sufijos y en la producción de las frases u oraciones. En la estructura oracional, las palabras que contienen tres vocales pierden la última vocal y las palabras que preceden al verbo con dos vocales o más de tres vocales también pierden la última vocal y es el indicador del complemento directo (CD), según Pascual Gutiérrez (2006 :17). De ahí, la elisión vocalica tiene la marca morfológica dentro de la estructura gramatical aymara. La variación dialectal en una lengua es normal, no debe mostrarse como problema sino como riqueza lingüística, tal como menciona Abellán Giral (1976) a tiempo de indicar los tres principales caracteres de un idioma: La abundancia, la eufonía y la precisión. La abundancia implica la variedad; la eufonía implica el color; la precisión implica la claridad. Y todas esas cualidades las posee el idioma aymara. El manual, PENSANDO EN UN IDIOMA MILENARIA DE LOS ANDES consiste en la reunión de las experiencias plasmadas en la enseñanza-aprendizaje del idioma aymara en los diferentes institutos privados, no gubernamentales, centros educativos, etc., donde hemos percibido concretamente la falta de materiales de enseñanza-aprendizaje. Está dividido en dos partes esenciales, la primera parte está constituido por 64 lecciones que se refieren a situaciones de la vida diaria, también incluyen el vocabulario y la aclaración gramatical. La segunda parte contiene los ejercicios que tiene el objetivo de consolidar a la parte anterior del aprendizaje. 8

Curso de Idioma Aymara

Concluyendo de utilizar el presente manual, el usuario logrará el manejo comunicacional del idioma aymara con los hablantes en las diferentes situaciones, a su vez priorizará de conocer y comprender de muy cerca la cosmovisión del mundo aymara con principios de profunda reciprocidad y respeto a la naturaleza. Finalmente, el trabajo titulado PENSANDO EN UN IDIOMA MILENARIA DE LOS ANDES ojalá que sirva como un instrumento de consulta, especialmente a los interesados en aprender el idioma aymara como L2, docentes, autoridades educativas, etc. Sin embargo, también está sujeto a posibles omisiones y errores que sé corregirán en los proximos trabajos, y para esto es necesario que las personas afines al idioma aymara hagan aportes y correcciones añadiendo al correo electrónico del autor.

ARU CHIMPUNAKA MODO DE ARTICULACIÓN OCLUSIVOS: Simples Aspirados Glotalizados

PUNTO DE ARTICULACIÓN Bilabial p ph p’

Alveolar

Palatal

t th t’

-

AFRICADOS: Simple Aspirado Glotalizado FRICATIVO: Laterales Nasales Semi consonantes Vibrantes

Velar

Post-velar

k kh k’

q qh q’

j

x

ch chh ch’

m w

VOCALES

s l n

ll ñ y

r i

u a

Alargamiento vocálico /¨/ Curso de Idioma Aymara

9

KIPKA ARUNAKA /P/ Para Pata Yapu Qapu

10

/Ph/ Saphi Laphi Phuch’u Phukhu

/P’/ Jamp’i Jump’i P’iqi P’isqi

/T/

/Th/

/T’/

Taqi Taki Tata Taxa

Thaya Thiya Jathi Qhathi

T’ula T’una T’aji T’iri

/K/

/Kh/

/K’/

Tunka Kunka Laka Paka

Khusu Khunu Khullu Khallu

K’umu K’uchu K’ana K’ama

/Q/

/Qh/

/Q’/

Quta Qura Qulli Qulla

Qhuru Qhulu Qhuna Qhuya

Laq’a Laq’u Q’añu Q’allu

Curso de Idioma Aymara

/Ch/

/Chh/

Chaka Chika Chillpa Chullpa

Chhiwchhi Chhijchhi Chhaja Chhama

/S/

Ch’imi Ch’umi Mach’a Jach’a

/J/

/X/

Jallu Jayu Jupha Jupa

Tixi Ch’ixi Luxu T’uxu

/L/

/Ll/

/M/

Laqa Laka Lupi Luli

Llaphi Llaki Qullu Qallu

Sullu Sulla Pusi Chusi

/N/ Naya Nasa Manu Wanu

Curso de Idioma Aymara

/Ch’/

/Ñ/ Ujuña Usuña Pichaña Phichaña

Manq’a Manqha Ch’ama Chhama

/W/ Wayna Wayra Wak’a Waka

11

12

/Y/

/R/

/¨/

Kayu Jayu Thaya Khaya

Quri Qari Wari K’ari

Sapüru Jilïri Chäka Mayïri

/I/

/U/

/A/

Isi Phisi

Uru Usu

Anu Aru

Curso de Idioma Aymara

MAYÏR T’AQA ARUNTASIÑATAKI W al

Kamisaki

iki

A: Kamisak Kullaka.

B: Walik Jilata.

A: Aski urukipan kullaka.

B: Aski urukipanay jilata.

A: Aski jayp’ukipan kullaka.

B: Aski jayp’ukipanay jilata.

A: Aski arumakipan kullaka.

B: Aski arumakipanay jilata.

A: Kunjamasktasa.

B: Walikisktwa.

ARUNAKA

Alwa

‘mañana’

Aruma

‘noche’

Uru

‘día’

Chikaruma

‘media noche’

Jayp’u

‘tarde’

Chikuru

‘medio dia’

Curso de Idioma Aymara

13

SARXAÑATAKI

A Jikisiñkam mama.

B Jikisiñkamay tata.

A Qharurkam kullaka.

B Qharurkamay jilata.

A Jurpürkam kullaka.

B Jurpurkamay jilata.

A Sarxä.

B Sarxamaya.

ARUNAKA Khuri walüru ‘anterior de anteayer’ Jichhüru ‘hoy’ Walüru ‘ anteayer’

Qharüru ‘mañana’

Wasüru ‘ayer’

Jurpüru ‘mañana pasado’ Uka jurpüru ‘después de mañana pasado’

14

Curso de Idioma Aymara

SUTI LANTI Aymar arunxa, kimsaqalu suti lantiw utji, ukanakax pä t’aqar jaljatawa.

SINGULAR

PLURAL

Naya

Nänaka (excluyente)

Juma

Jumanaka

Jupa

Jupanaka

Jiwasa

Jiwasanaka (incluyente)

ARUNAKA Wawa.naka

‘niños/as’

Uywa.naka

‘animales’

Jaqi.naka

‘personas’

Uta.naka

‘casas’

EL sufijo -naka es el marcador del plural, indica dos o más personas, cosas u objetos, se traduce al castellano -s, -es. Curso de Idioma Aymara

15

UTJAYIR CH’AXTA ARUNAKA Aymar arunxa, pusi utjayir ch’axta aruw utji, ukanakax akirinakawa: 1ir. jaqi

- ja

‘mí ‘

2ir. jaqi

- ma

‘tú’

3ir. jaqi

- pa

‘su’

4ir. jaqi

- sa

‘nuestro/a’

UÑACHT’AYAWI

16

Uta

Uta.ja.wa

Panka

Panka.ma.wa

Awtu

Awtu.pa.wa

Mama

Mama.sa.wa

Curso de Idioma Aymara

SUTI YATIÑATAKI Aka aruskipawix suti yatiñatakiwa. Tata Jusikux pä jaqiruw sutinakap jiskt’aski. Nayan sutijax... ¿Kunas juman

Jupan sutipax...

sutimaxa?

P.

Kunas juman sutimaxa

R. Nayan sutijax Jorgewa.

P.

Kunas jupan sutipaxa

R. Jupan sutipax Carinawa.

P.

Jumansti

R. Nayan sutijax Milenkawa.

P.

Jupansti

R. Jupan sutipax Manueluwa.

Los sufijos posesivos del idioma aymara deben coadyuvar con los pronombres personales.

Curso de Idioma Aymara

17

KAWKINS QAMASI UK YATIÑATAKI Tata Mariomp mama Warampix khä qullu qhipaxan qamasipxi, jupanakax walja uywanipxiwa. Kawkins qamasta Khäyan qamasta

P. Kawki.n.s jumax qamasta

R. Nayax Sopocachi.n qamasta

P. Kawki.n.s jupax qamasi

R. Jupax San Jorge.n qamasi

P. Jumasti

R. Nayax Mirafloresa.n qamasta

P. Tatamasti

R. Jupax Alto marka.n qamasi.

El sufijo –na es el marcador del locativo se traduce ‘en’, por eso cuando los nombres de lugares terminan en un consonante se agrega con la vocal “a”, después se añade con el sufijo –na, pero, cuando terminan en un vocal se agrega directamente con el sufijo –na.

18

Curso de Idioma Aymara

KAWKITAS UK YATIÑATAKI Mama Mariamp mama Warampix Tarijatapxiwa, jupanakax Orur markan aruskipasipki.

A Kullaka, jumax kawkitatasa

B Nayax Tarijatatwa,…Jumasti

A Nayax Tarijata.rakitwa A Tatam mamamax kawkitapxisa

B Tataj mamajax Tarijatapxarakiwa B Nänakax Tarijan qamasipxta

KIMSÏR JAQIMPI A Jilata, jupax kawkitasa A Jupax Oruruta.rakiwa A Tatap mamapasti

B Jupax Orurutawa,…Jupasti B Tatapax Orurutawa, mamapax PotositawaJupanakax Orur markan qamasxapxi.

El sufijo –raki expresa la igualdad y la inclusión, se traduce ‘también’

Curso de Idioma Aymara

19

MARA YATIÑATAKI Ayllu Laq’a Utan qamasir jilatanak kullakanakax taqiniw mar yatisiñ munapxi. Nayax sullkiritwa

Nayax taypiritwa

Nayax jiliritwa

P. Jumax qawqha mara.ni.tasa.

R. Nayax pä tunk mara.ni.twa.

P. Jumasti.

R. Nayax kimsa tunk mara. ni.twa.

P. Kullakamax qhawqha mara.ni.sa. R. Jupax tunka suxtan mara.ni.wa. P. Jumasti.

R. Nayax pä tunk mayan mara.ni.twa.

Cuando el sufijo –ni se añade a los nombres está en función del posesivo y se traduce al castellano como verbo ‘tener’. 20

Curso de Idioma Aymara

KUNA LURIRIS UK YATIÑATAKI Aymar markanx akham sawiw utji: Inäkasax chi’wit qalax lupir ituqaskañawa, jan ukax lupit ch’iwir itkataskañawa.

Jupax yatichiriwa

Jupax yatiqiriwa

A Jumax kuna luriritasa

Jupax qulliriwa

B Nayax qulliritwa, qullañ utan Irnaqta: jumasti

A Nayax yatichiritwa, yatiñ utan irnaqta Jupasti

C Jupax yatiqiriwa, yatiñ utanrak yatiqi

ARUNAKA Nayax anatiritwa

‘Yo soy jugador’

Jumax arxatiritawa

‘Eres abogado’

Jupax q’iwiriwa

‘Él es chofer’

Jiwasax qilqiritanwa

‘Nosotros somos escritores’

En el idioma aymara, el sufijo -iri sirve para nominalizar los verbos. Curso de Idioma Aymara

21

JISKT’AÑATAKI Tata Pedrox Marioruw jiskt’aski, Pedrox Marion tatapan mamapan sutinakap yatiñ muni. Jumax kuna sutinitasa

Nayax Pedro satätwa

A Kuna sutinis juman mamamaxa.

B Mamajan sutipax Marthawa.

A Tatamansti.

B Tatajan sutipax Carlowa.

A Jumax sullkanitati.

B Janiwa.

Tal como podemos apreciar, el sufijo –sti se traduce al castellano ‘¿y?’ Con el significado interrogativo, se añade a diferentes clases de nombres. 22

Curso de Idioma Aymara

UÑT’ASIÑATAKI kamisaki

waliki

P. Aski urukipan kullaka

R. Aski urukipanay jilata

P. Kunas juman sutimax kullaka

R. Nayan sutijax Andreawa, jumansti

P. Nayan sutijax Oscarawa, kawkins jumax qamasta, kullaka R. Nayax Mirafloresan qamasta. P. Nayax Villa Armonian qamasta P. Jichhax kawkins irnaqta

R. Orurun secretariat irnaqta,..jumasti

P. Nayax Tarijan yatichirit irnaqta P. Kuna sutinis masimaxa

R. Masijan sutipax Zulmawa

P. Waliki, jikisiñkam kullaka

R. Jikisiñkamay jilata

ARUNAKA Qamaña

‘vivir en armonía’

Utjaña

‘vivir en la existencia’

Jakaña

‘sobrevivir’,

Curso de Idioma Aymara

23

UÑT’AYAÑATAKI Mariomp Anampix jach’a yatiñ utan uñt’asipxi, jupanakax purapat yanapt’asisaw aymar ar yatiqasipki.

A Nayax Juan Quispe satätwa,

B Masijax Milenka Yujra satawa,

jichhax San Jorgen Qamasta,

San Jorgenrak qamasi,

nayax aymar yatiqiritwa,

jupax aymar yatiqirirakiwa,

tunka phisqhan maranitwa,

pä tunk maraniwa,

tatajan sutipax Carlos Quispewa,

tatapan sutipax Linu Yujrawa,

mamajan sutipax Marthawa,

mamapan sutipax Wara Ticonawa,

mä jilanikitwa.

jupax mä kullakan mä jilaniwa,

ULLART’APXAÑANI : Juanchux jach’a yatiñ utan aymar yatiqi, jupax Copacabanatawa jichhax chukyaw markan qamxi . :Milenkax kipkarakiw jach’a yatiñ utan aymar yatiqi, jupax Chukyaw markan yuririwa jichhax Tiwanakuruw irnaqir sarañ muni.

24

Curso de Idioma Aymara

KAWKSAS UK YATIÑATAKI

A Kawksas ch’iqaxa

B Ch’iqax aksawa

A Kupisti

B Kupix aksawa

A Kawsats willkax jalsuni

B Khaysat willkax jalsuni

A Kawsarus willkax jalanti

B Khaysaruw willkax jalanti

A Yuspajara, walikpun

B Janiw kunakisa.

yaticht’istaxa

ARUNAKA Thiya

‘borde / orilla’

K’uchu

‘rincón’

Ch’iqa

‘lado isquierdo’

Kupi

‘lado derecho’

Nayra

‘adelante’

Qhipa

‘atrás’

Willka jalsu ‘este’

Willka jalanta

‘oeste’

Uksawa

Aksawa

‘este lado es’

Curso de Idioma Aymara

‘ese lado es’

25

ARUSKIPAWI Qullasuyu Bolivia markasanxa, kimsa tunk jila aruw utji, yaqhip arunakax, armataxiwa.

Kun sañs muni

A Jumax aymar parliritati.

...sañ muni

B Jïsa, nayax parliritwa.

A Ukjamax kun sañs muni “qharurkama” Castellan arunxa. A Kuna arunaks parlañ yatta.

B ¡Ah¡ hasta mañana. B Aymara, Castellano, Ingles ukanaka.

A Waliki, ukhamax jallallt’atatawa...

26

Curso de Idioma Aymara

PAYÏR T’AQA CHACHA – WARMI Aymar sarawinxa, kunas panipuniw sapxiwa, ukatwa sapa ayllunxa chacha warmipuniw wali yäqata.

Curso de Idioma Aymara

Chacha Wayna Yuqa

Warmi Tawaqu Phuchha

Yuqalla Achachila Awkch’i Tullqa Allchhi

Imilla Awicha Taykch’i Yuxch’a Wawa

Tiyu Ichutata

Ipala Ichumama 27

UÑACHT’AYIR ARUNAKA Aymar arunxa, kimsa uñacht’ayir aruw utji, uka uñacht’ayir arunakax akirinakawa: Uka Aka Khaya

Kunas akaxa

ukax panqarawa

Kunas ukaxa

akax qunuñawa

Kunas khayaxa

khayax utawa

Para mostrar varios objetos y cosas, podemos combinar con el sufijo –naka, es decir ukanaka, ‘esos’ akänaka, ‘estos’ khänaka, ‘aquellos/as’. 28

Curso de Idioma Aymara

SAMINAKA Aymar markan wiphalapax paqalqu saminiwa, uka saminakax janiw ina ukjamakikiti, jan ukax may maya uñacht’awinakanirakiwa.

Janq’u ‘Blanco’ Wila

Larama

Q’illu

‘Rojo’

‘Azúl’

‘Amarillo’

Uqi

Ch’uxña

Ch’iyära

Chuchi

Sajuna

‘Plomo’

‘Verde’

‘Negro’

‘Café’

‘Celeste’

Churi

Kulli

anti

‘Naranjado’

‘Lila’

‘Rosado’

Laqhu Ch’uxña ‘Verde claro’

Qullasuyu, Bolivia markan wiphalapax kimsa saminiwa uka saminakax akirinakawa: wila, q’illu ukjarux ch’uxña. Curso de Idioma Aymara

29

ISINAKA

WISKHU

LLUCH’U

Aymar markanxa, taqiniw jilïr mallkusar chhijllapxañasa. Mallkux wali markasat amuyt’iriñapawa. Yaqhip isinakapax akirinakawa.

P. Kuna saminis uka wiskhuxa

R. Uka lluch’ux ch’uxña saminiwa

R. Aka wiskhux ch’iyar saminiwa

WAK’A

P. Kuna saminis aka lluch’uxa

P. Kuna saminis khä Wak’axa R. Khä wak’ax uqimpit ch’uxñampitawa.

30

Curso de Idioma Aymara

-NKI CH’AXTA ARU

PULLIRA P. Khitinkis uka pulliraxa R. Aka pullirax mamajankiwa

P. Khitinkis uka punchuxa R. Aka punchux nayankiwa

PHULLU

P. Khitinkis aka manqhanchaxa R. Uka manqhanchax jupankiwa

PUNCHU

MANQHANCHA

Aka ch’axta arux jiskt’añ arunakaruw jak’achasi. Wali wakiskiriw jiskt’añataki, ukjamarak jaysañataki.

P. Khitinkis khä phulluxa R. Khä phullux mamajankiwa

El sufijo –nki del idioma aymara se traduce ‘de’, tiene carácter genetivo. Acá se muestra siguido al pronombre interrogativo khiti ‘quién’ Curso de Idioma Aymara

31

QUTU ARUNAKA

CHUMPA

ALMILLA

Aka jiskt’awinakarux jaysapxsnawa jïsa, saya jan ukax janiwa uka arunakampi.

P. Aka laram chumpax jumankiti

P. Uka ch’umphi almillax mamamankiti

R. Jïsa, uka laram chumpax nayankiwa

R. Saya, aka ch’umphi almillax mamajankiwa

R. Janiw uka laram chumpax nayankitti, uka laram chumpax jilajankiwa.

R. Janiw uka ch’umphi almillax mamamankiti, uka ch’umphi almillax phuchhajankiwa.

Tal como hemos notado, las oraciones interrogativas requieren de una respuesta afirmativa o negativa. 32

Curso de Idioma Aymara

JISKT’AWINAKAR JAYSAÑATAKI Iyaw siri, jiskhiri, janiw siri, ukjarux janit sas jiskhir arunakax chiqaparjam arsuñatakiw aski.

P. Jupax qulliriti R. Saya, jupax qulliriwa. P. Jupax yatichiriti R. Janiw jupax yatichirikiti, jupax qulliriwa.

P. Jupax España markankiriti R. Janiw Jupax España markankirikiti Jupax Venezuela markankiriwa.

P. Jupax mama Marian phuchhapati R. Saya, jupax mama Marian phuchhapawa. P. Janit jupax mama Waran phuchhapäki R. Janiwa, jupax mama Marian Phuchhapawa..

Curso de Idioma Aymara

33

JAKHUÑANAKA Jakhuñax jasakiwa, janiu ch’amakiti. Nayraqatax ampar luk’ananak mayat qalltas tunkakam jakt’ama.

34

0

Ch’usa

15

Tunka phisqhani

1

Maya

16

Tunka suxtani

2

Paya

17

Tunka paqalquni

3

Kimsa

18

Tunka kimsaqalquni

4

Pusi

19

Tunka llatunkani

5

Phisqha

20

Pä tunka

6

Suxta

21

Pä tunk mayani

7

Paqalqu

30

Kimsa tunka

8

Kimsa qalqu

50

Phisqha tunka

9

Llatunka

90

Llatunk tunka

10

Tunka

100

Pataka

11

Tunka mayani

500

Phisqha pataka

12

Tunka payani

1.000

Waranqa

13

Tunka kimsani

1.000.000

Milluna

14

Tunka pusini Curso de Idioma Aymara

JAKTHAPIÑA JAKHUQAÑA MIRAYAÑA JALJAÑA Jakhuñanakampix jakthapsnawa, jakhuqsnawa, mirayaraksnawa, ukhamarak jaljaraksnaw akhamata.

+

=

P. Pä quqamp mä quqampix qawqha quqasa P. Payamp mayampix qawqhasa

= =

R. Kimsa quqawa R Kimsawa

+

P. Kimsamp payampix qawqhasa P. Tunkamp pä tunkampix qawqhasa

R. Phisqhawa R.Kimsa tunkawa

-

P.Tunkat pay apaqama, qawqhasa P. Patakat phisqha tunk apaqama, qawqhasa

R. Kimsaqalquwa R. Phisqha tunkawa

x

P. Kimsa kut pay jakt’ama, qawqhasa P. Pä kut tunk jakt’ama, qaqhasa

R. Suxtawa R. Pä tunkawa

/

P. Tunkat panïr jaljama, qawqhakamasa P. Phisqhat panïr jaljama, qawqhakamasa

R. Phisqakamawa R. Pä chikatankamawa

Curso de Idioma Aymara

35

-NI CH’AXTA ARU Jichhax jiskt’awinakar jaysañrak yatiqapxañani.

P. Jumax qawqha maranitasa

R. Nayax pä tunk maranitwa

P. Nayax qawqha pankanitsa

R. Jumax kimsa pankanitawa

P. Jupax qawqha qilqañanisa

R. Jupax pä qilqañaniwa

P. Jiwasax qawqha qunuñanitansa

R. Jiwasax pä qunuñanitanwa

Debemos pronunciar notablemente las palabras interrogativas como qawqha ‘cuanto’ y kawkha ‘donde’ porque estas palabras tienen significados distintos. 36

Curso de Idioma Aymara

PACHA SARAYIRI

ARUSKIPAWI

A Kullaka, mayay jiskt’asima.

B Kunacha.

A Pachay awist’ita, kuna pachaxisa.

B Pusi jayp’ut phisqha k’atanakampixiwa.

A Yuspajar kullaka, ukhamax mäk sarä. Curso de Idioma Aymara

B Iyaw jilata, saramaya. 37

KIMSÏR T’AQA JANCHI SUTINAKA Janchinakasan sutinakapat yatxatañax wali wakiskiriwa. Yaqhip sutinakax akirinakawa.

38

Curso de Idioma Aymara

QULLIRIN JISKT’ANAKAPA Qullirinakax aymar markan sarawipat yatipxañapawa.Ukhamarak taqi munasiñ chuymampiw usutanakar yanapt’apxañapa.

PAYIR JAQIR JISKT’AÑATAKI P. Jilata, kunas jumar ustama

R. Nayar p’iqiw usutu

P. Achachila, jumax kunat usutatasa

R. Nayax kayut usutätwa

KIMSIR JAQIT JISKT’AÑATAKI P. Jupar kunas usu

R. Jupar p’iqiw usu

P. Awichamax kunat usutasa

R. Awichajax kayut usutawa

Algunas enfermedades de la cultura aymara son psicológicas, tales como el ajayu, katja, anchanchu, etc. Curso de Idioma Aymara

39

MÄ QAMAWI Ayllu Machaq Markan Wali k’uchikiw tata Rolandomp mama Mariampix qamasipxi, jupanakax wali munasiñ chuymanipxiwa.

Mama Mariamp tata Rolandompix jaqichatapxiwa, jupanakax kimsa wawanipxiwa, pä yuqall mä imilla, jilïr yuqapax Mariowa, taypïr phuchhapax Monicawa, sullka yuqapax Gorgewa, taqpachaniw ayllu Machaq Markan qamasipxi.

JAYSAÑATAKI 1.Kuna sutinis mama Marian chachapaxa R.................................................................................................. 2.Tata Rolamdomp mama Mariampix qawqha wawanipxisa R. ............................................................................................... Los nombres propios del idioma aymara mantienen su escritura original, aunque los hablantes monolinguies de este idioma lo refonemizan. 40

Curso de Idioma Aymara

SUTI CHIMPU Qullasuyu Markan qamasirinakax suti chimp apnaqasipxañasapuniwa, jan ukax janiw jaqirjam uñjatapksnati.

SUTI PHUQHATA: DIEGO ALANOCA CONDORI KAWKITASA: BOLIVIATAWA KAWKINS QAMASI: ALTU-MARKANA. AV. TUPAK KATARIN QAMASI. JAKHUWIPAX - 20WA. JAQICHATAT JANICHA: JANIWA KUNÄRSAS YURITAYNA: 2 URU SARAQATA SATA QALLTA PHAXSINA 2006 MARANA KUNA LURIRISA: YATIQIRIWA --------------------------RIXINTAÑATAKI

Diego Alanocax Boliviatawa, jupax Altu markan qamasi, janiw jaqichatakiti, urupax 20 uru saraqata sata qallta phaxsinkiwa, jupax yatiqiriwa.

ARUNAKA

Curso de Idioma Aymara

Phuqhata

‘completo’

Jaqichata

‘casado’

Apnaqaña

‘manejar/ portar’ 41

WILA MASI Rolando

Manuel

María

Ana

Monica

Wara

Rolandomp Maríampix pä wawanipxiwa, mä yuqa, mä phuchha, jilïr yuqapax Manuel sutiniwa, sullka phuchhapax Mónica sutiniwa. Manuelox tata Rolandon jilïr yuqapawa. Manuelon warmipax Ana sutiniwa,Rolandomp Anampix mä phuchhanipxiwa, phuchhapax Wara sutiniwa. Waran achachilapax

Rolando

sutiniwa,

awichapax

Maria

sutiniwa. Warax janiw jilanikiti, sapa imill wawakiwa.

42

Curso de Idioma Aymara

UÑT’AYASIÑATAKI Jilatanak kullakanaka... Jilata, kawkits jutta

A Aski urukipan jilatanak kullakanaka, Nayan sutijax Ricardo Quispewa, Nayax qulliritwa, Chukyaw markat purinta, Jumanakamp aruskipt’añataki...

Tata Ricardo Quispex ayllu Janq’u Qalaruw puri ukanxa, taqi jilanak kullakanakampiw aruskipi, q’uma um tuqita, ukhamarak k’umar jakasiñ tuqinakata.

Curso de Idioma Aymara

43

UÑNAQANAKA

Jupax wali kusisitawa ‘Ella es muy alegre’

Jupax wali llakitawa ‘Ella es muy triste’

Jupax wali thithitawa ‘Él es muy enojado’

Jupax wali jiwakiwa ‘Ella es muy bonita’

Jupax wali tuqisiriwa ‘Él es muy criticón’

Jupax wali asxaririwa ‘Él es muy tímido’

Jupax wali ch’ikhiwa ‘Ella es muy inteligente’

Jupax wali q’aphawa ‘Él es buen trabajador’

Jupax wali jayrawa ‘Él es muy flojo’

ARUNAKA

44

Jach’a

‘grande’

Jisk’a

‘pequeño’

Thantha

‘ropa vieja’

Machaqa

‘nuevo’ Curso de Idioma Aymara

PATA UYWANAKA Uka uywanakax pata thaya uraqin jakasiripxiwa, t’arwanakap phuyunakap ukhamarak lip’ichinakapax wali askiw aymar sarawinxa.

MALLKU ‘cóndor’

QARWA ‘llama’

TITI ‘puma’

WANAKU ‘huanaku’

ALPACHU ‘alpaca’ WARI ‘vicuña’

Curso de Idioma Aymara

45

PUSÏR T’AQA PACHA Nayra achachil awichanakasax pachaparuw kuns lurapxiritayna, pachaparuw yapuchapxiritayna, ch’uñuchapxiritayna, juk’ampinakampi ukatwa aymar markanxa kuna lurañas pachanikiw saw arux utji. Jupanakax qalanakata, warawaranakata, jamach’ k’anwanakata juk’ampinakat pach sarayapxiritayna.

JALLU

CHHIJCHHI

LUPI

KHUNU

THAYA

QINAYA

ARUNAKA Ch’amaka Juyphi Chhullunkhi Junt’u Llaphi Ch’iwi Urpu 46

‘oscuridad’ ‘helada’ ‘hielo’ ‘caliente’ ‘tibio’ ‘sombra’ ‘neblina’ Curso de Idioma Aymara

PHAXSINAKA Aymar arunxa, phaxsi arux pä amuyta’winxa, akanxa sañ muniwa ‘los meses del año’, yaqha arsuwinx sañ munarakiwa ‘la luna’

Curso de Idioma Aymara

AYMARA Chinuqa

CASTELLANO Enero

Anata

Febrero

Achuqa

Marzo

Llamayu

Abril

Qasawi

Mayo

Mara t’aqa

Junio

Willka kuti

Julio

Lakan phaxsi

Agosto

Sata qallta

Septiembre

Taypi sata

Octubre

Lapaka

Noviembre

Jallu qallta

Diciembre

47

KUNS UKAN LURASKAPXI

(1)

Kumpurill patan walja panqaraw apxatata.

(2)

Sapakiw jisk’a Warax muñik t’ixitamp anatasiski.

(3)

Mama Mariyax qarwa t’arw qapuski.

(4)

Phisix jisk’a Wararuw uñch’ukiski.

(5)

Maryux awtumpiw anataski.

(6)

Julikun utapax yatiqañ ut jak’ankiwa.

El sufijo–ska, marca el presente progresivo, es decir la acción se realiza en el mismo momento se traduce al Castellano ando, endo y yendo. 48

Curso de Idioma Aymara

JAMUSIÑANAKA P. R. P.

Kun kun siritasa Jay jay siritwa Kunas kunasa, Mä tawaqux Muykas thuqhkasax Mäkiw usuripti P. R.

Kunäpachasa Ukax...

qapuwa

P. R. P.

Kun kun siritasa Jay jay siritwa Kunas kunasa...

P. R. P.

Kunäpachasa Ukax...

ch’iwiwa

P. R.

Kun kun siritasa Jay jay siritwa Kunas kunasa, Umar mantasax jan ch’aranjat’asiri Ninar mantasax jan nakhantayasiri

ARUNAKA

Curso de Idioma Aymara

Wallq’i

‘Preñada’

Ch’arana

‘Húmedo’ 49

SÄWINAKA Manuelitux wajchawa, achachilapampikiw qamasi. Achachil Siskux Manuelit allchhiparuw iwxaski.

1. 2. 3. 4. 5.

Janiw awk taykar jachayañäkiti, jan kunaniw jiwaña. Janiw uta punkur qunuñäkiti, jaqiw k’arintasiri. Janiw yuqall wawanx nakhantat ch’uqix manq’añäkiti, ijma warmimpiw jaqichasiña. Janiw ch’iqa wiskhump jawq’asiñäkiti, qhiñchhañawa. Janiw ampar luk’anamp kurmir pikch’ukiñäkiti, ampar luk’anaw ñusaqasiri.

Aymar markanxa, qhip nayr uñtasaw sarnaqaña, sasaw achachil awichanakasax iwxasiri. 50

Curso de Idioma Aymara

SIW SAWI PILPINTUMPIT LULIMPITA

Mä kutix sumi pata uraqin mä q’illu panqaraw jilatayna, uka panqarax wali jiwakpun panqaratayna, sapakitap laykux taqiniw wal jupar munapxatayna. Ukatwa



urux

lulimp

pilpintumpix

panqaratjamax

wal

waykasipxatayna, ukjamarak nuwasipxatayna, ukjamaruw panqarax mä ch’amak thaya aruman aliqakiw chhaqhatayna, ukjam uñjasax pilpintump lulimpix wali mulljataw aruskipxapxatayna. ukatxa mä arumakirakiw panqarax pachpan panqarxatayna. Ukhat jichhurkamax pìlpintump lulimpix wiñay masixapxiw sapxiwa. El sufijo –tayna es el marcador de tiempo de remoto lejano, donde aparece generalmente en los relatos de los cuentos, historias etc. Se traduce al castellano ‘habia’ Curso de Idioma Aymara

51

CH’UQI SATAÑXATA

Tata Jusikump-mama Thayampix pamparuw wali alwat ch’uq satir sarapxi, wali k’uchikiw jupanakax taqi kast ch’uqinak satapxaraki, wila ch’uqi, sani imilla, axawiri, p’itikilla juk’ampinakampi.Tata Jusikux waka yapitampiw sukarpayi, mama Thayax makirakiw sukar ch’uq ilunti, ukharux sullka yuqapaw qhipat iwij wan qhallantaraki, ukhamarus jupanakax kimsa wawanipxiwa, pä yuq mä phucha, Jilir yuqapax jach’a yatiñ utan arxatiñatakiw yatxataski, phuchhapax qullir yanapiriñatakiw yatiqaskaraki. Ukatwa tata Jusikump mama Thayampix wali kusisit qamasipxi.

JAYSAWI

52

1.

Kuna sutinis mama Thayan chachapaxa R.................................................................................

2.

Mama Thayamp tata Jusikumpix qawqha wawanipxisa R................................................................................. Curso de Idioma Aymara

UYWANAKAT ULLAPXAÑANI

QARWA Qarwax

pata

thaya

uraqin

jakasir uywawa, ukampisa q’ipi khumnaqir

uywawa,

t’arwapax

wali askiw ch’ankha qapuñataki ukhamarus uka ch’ankhanakax walirakiw isinak sawuñataki. Qarwax uta uywawa ukjamarus wali ch’ikhi uywat uñt’atawa.

MALLKU Mallkux sipan

taqi

jamach’inakat

jach’awa,

ukjamarus

jach’a khunu qullu patanakan yatitarakiwa. khitis

Mallkurux

sawkaskaspat

ukhamarak

mallkux

janiw

sapxiwa, awyayala

uraqin chimpupat uñt’atarakiwa. Mallkux wali qamasan axsarkay jach’a jamach’iwa.

Curso de Idioma Aymara

53

PHISQHÏR T’AQA ARU LURAYIRINAKA Ullart’apxañaniwa phisqa tunka aru lurayirinaka, uka aru lurayirinakax –ña ch’axta aruruw tukuyapxi.

54

Nro

ARU LURAYIRINAKA

Nro

ARU LURAYIRINAKA

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25.

Ayruña Apnaqaña Anataña Awatiña Apaniña Achikt’aña Apthapiña Alaña Aljaña Amtaña Arxataña Armaña Aruntaña Chiqt’aña Ch’ukuña Chint’aña Ist’aña Irnaqaña Ikiña Imaña Jaylliña Jakhuña Jalaña Jutaña Jiwaña

26. 27. 28. 29. 30, 31. 32. 33. 34. 35. 36. 37. 38. 38. 40. 41. 42. 43. 44. 45. 46. 47. 48. 49. 50.

Jiskt’aña Jawsaña Jist’kataña Jamp’atiña Jachaña Jaljaña Jariña Jaytaña Jaysaña Junt’uchaña Jaqichaña K’iyaña Kutt’ayaña Kharjaña Khuyuña K’anaña Katuqaña Laruña Luraña Lup’iña Lip’iyaña Llamayuña Manq’aña Munaña Mistuña Curso de Idioma Aymara

ARUNAK TAMACHAÑATAKI TIEMPO PASADO PRESENTE SINGULAR PRONOMBRES PERSONALES

FORMA AFIRMATIVA

FORMA INTERROGATIVA

-twa -tawa -i-uywa -tanwa

-tti -tati -iti -uti -tanti

Nayax Jumax Jupax Jiwasax

FORMA NEGATIVA

janiw janiw janiw janiw

-ktti -ktati -kiti -ktanti

FORMA NEGATIVA INTERROGATIVA

janit janit janit janit

-kta -kta -ki -ktan

TIEMPO PASADO PRESENTE PLURAL PRONOMBRES PERSONALES

FORRMA AFIRMATIVA

Nänakax Jumanakax Jupanakax Jiwasanakax

-pxta -pxta -pxi -pxtan

FORMA INTERROGATIVA

-pxtti -pxtati -pxiti -pxtanti

FORMA INTERROGATIVA

janiw janiw janiw janiw

-pktti -pktati -pkiti -pktanti

FORMA NEGATIVA INTERROGATIVA

janit janit janit janit

-pkta -pkta -pki -pktan

TIEMPO FUTURO SINGULAR PRONOMBRES PERSONALES

FORRMA AFIRMATIVA

- .. - .. ta - ni -ñani

Nayax Jumax Jupax Jiwasax

FORMA INTERROGATIVA

-tti -tati -niti -ñaniti

FORMA NEGATIVA

janiw janiw janiw janiw

-kätti -kätati -kaniti -kañäniti

FORMA NEGATIVA INTERROGATIVA

janit janit janit janit

-kä -käta -kani -kañani

TIEMPO FUTURO PLURAL PRONOMBRES PERSONALES

Nänakax Jumanakax Jupanakax Jiwasanakax

FORRMA AFIRMATIVA

-pxä -pxäta -pxani -pxañani

Curso de Idioma Aymara

FORMA INTERROGATIVA

-pxätti -pxätati -pxaniti -pxañäniti

FORMA NEGATIVA

janiw -pkätti janiw -pkätati janiw -pkaniti janiw -pkañäniti

FORMA NEGATIVA INTERROGATIVA

janit janit janit janit

-pkä -pkäta -pkani -pkañani

55

TIEMPO PRESENTE PROGRESIVO SINGULAR PRONOMBRES PERSONALES Nayax Jumax Jupax Jiwasax

FORMA AFIRMATIVA -sktwa -sktawa -skiwa -sktanwa

FORMA INTERROGATIVA -sktti -sktati -skiti -sktanti

FORMA NEGATIVA janiw janiw janiw janiw

FORMA NEGATIVA INTERROGATIVA

-ktti -ktati -kiti -ktanti

janit janit janit janit

-kta -kta -ki -ktan

TIEMPO PRESENTE PROGRESIVO PLURAL PRONOMBRES PERSONALES Nänakax Jumanakax Jupanakax Jiwasanakax

FORRMA AFIRMATIVA

FORMA INTERROGATIVA

-skapxtwa -skapxtawa -skapxiwa -skapxtanwa

-skapxtti -skapxtati -skapxiti -skapxtanti

FORMA NEGATIVA

FORMA NEGATIVA INTERROGATIVA

janiw -pktti janiw -pktati janiw -pkiti janiw -pktanti

janit -pkta janit -pkta janit -pki janit -pktan

TIEMPO REMOTO CERCANO SINGULAR PRONOMBRES PERSONALES Nayax Jumax Jupax Jiwasax

FORRMA AFIRMATIVA

FORMA INTERROGATIVA

-yätwa -yätawa - .. nwa -yätanwa

-yätti -yätati - .. nti -yätanti

FORMA NEGATIVA

FORMA NEGATIVA INTERROGATIVA

janiw -kayätti janiw -kayätati janiw - .. kanti janiw -kayätanti

janit -kayäta janit -kayäta janit -käna janit -kayätan

TIEMPO REMOTO CERCANO PLURAL PRONOMBRES PERSONALES

Nänakax Jumanakax Jupanakax Jiwasanakax

56

FORRMA AFIRMATIVA

FORMA INTERROGATIVA

-pxayätwa -pxayätawa -..nwa -pxayatanwa

-pxayätti -pxayätati -pxanti -pxayätanti

FORMA NEGATIVA

janiw -pkayätti janiw -pkayätati janiw -pkanti janiw -pkayätanti

FORMA NEGATIVA INTERROGATIVA janit -pkäyata janit -pkayäta janit -pkäna janit -pkayätan

Curso de Idioma Aymara

TIEMPO REMOTO LEJANO SINGULAR PRONOMBRES PERSONALES Nayax Jumax Jupax Jiwasax

FORMA AFIRMATIVA -tätwa -tätawa -taynawa -tätanwa

FORMA INTERROGATIVA -tätti -tätati -taynati -tätanti

FORMA NEGATIVA janiw -katätti janiw -katätati janiw -kataynati janiw -katätanti

FORMA NEGATIVA INTERROGATIVA janit -katäta janit -katäta janit -katayna janit -katätan

TIEMPO REMOTO LEJANO PLURAL PRONOMBRES PERSONALES Nänakax Jumanakax Jupanakax Jiwasanakax

FORRMA AFIRMATIVA -pxatätwa -pxätatawa -pxataynawa -pxatätanwa

Curso de Idioma Aymara

FORMA INTERROGATIVA -pxatätti -pxatätati -pxataynati -pxatätanti

FORMA NEGATIVA janiw -pkatätti janiw -pkatätati janiw -pkataynati jnaiw -pkatätanti

FORMA NEGATIVA INTERROGATIVA janit -pkatäta janit -pkatäta janit -pkatayna janit -pkatätan

57

JISKT’AÑ ARUNAKA Jiskt’añ arunakarux walja ch’axta arunakaw jak’achasi uka ch’axta arunakar mayjt’ayiwa.

Kuna.sa Khiti.sa Qawqha.sa Kawkiri.sa Kawkha.sa Kunjama.sa Kunarsa.sa / kunaqata.sa

‘Qué es’ ‘Quién es’ ‘Cuánto es’ ‘Cuál es’ ‘Dónde es’ ‘Cómo es’ ‘Cuándo es’

Tal como podemos apreciar, estos pronombres exigen que el sufijo -sa de información se añada para formular las preguntas, asimismo cuadyuva juntamente con el sufijo -xa tópico. 58

Curso de Idioma Aymara

UÑT’AT CH’AXTA ARUNAKA Aymar arunxa akirinakawa. Ch’axta arunaka

walja

ch’axta

arunakaw

Uñacht’ayawinaka

utji,

wali

uñt’atanakax

Suti

Castellano

-ru

Jupax anuruw t’ant’ waxt’i

Direccional

a, hacia, al

-taki

Jupax tatapatakiw isi ali

Destinativo

para

-mpi

Jupax warmipampiw irnaqi

Conjuntor

y, con

-ta

Nayax wiyachat jutta

Procedência

de, desde

-raki

Jupax jilajatakirakiw irnaqi

Destinativo

también

-na

Kawkins utji

Localizador

en

-nki

Khitinkisa

Genetivo

de

-kama Kawkhakamas sarta

Limitativo

hasta

-puni

Qawqhapunisa

Definitivo

siempre

-ki

Juk’itakiwa

Afectivo

no más

-ni

Mä jilanikitwa

Posesivo

tener

-iri

Manq’iri

Nominalizador

dor

-naka

Jupanakawa

Pluralizador

es, -s

-si

Jupax manq’asiskiwa

Reflexivo

se

-t’a

Qunt’asimay jila

Minimizador

UÑACHT’AYAWI P. Kunarus mark sarta R. Alasiriw mark sarta

P. Kawkharus atamirij uchta R. Akharuw atamirim uchta

P. Khitirus qulq churta R.. Juparuw qulq churta

P. Kunarsarus jutäta R. Jap’jaruw jutä

P. Qawqharus ch’uq aljta R. Juk’arukiw ch’uq aljta

P. Kawkirus sarta R. Achacachiruw sarta

De esta manera se pueden combinar los pronombres interrogativos juntamente con los sufijos más usuales. Curso de Idioma Aymara

59

PURAPAT YANAPT’ASIÑATAKI

Nayax jumaruw qulq mayt’.sma

(1ra y 2da persona)

Nayax juparuw qulq mayt’.ta

(1ra y 3ra persona)

Jumax nayaruw qulq mayt’.ista

(2da y 1ra persona)

Jumax juparuw qulq mayt’.ta

(2da y 3ra persona)

Jupax nayaruw qulq mayt’.itu

(3ra y 1ra persona)

Jupax jumaruw qulq mayt’.tama

(3ra y 2da persona)

Jupax juparuw qulq mamyt’.i

(3ra y 3ra persona)

Jupax jiwasaruw qulq mayt’.istu

(3ra y 4ta persona)

Jiwasax juparuw qulq mayt’.tana

(4ta y 3ra persona)

En la conjugación pronominal del idioma aymara no todos los verbos tienen esta característica, con mayor frecuencia participan los verbos como munaña, churaña, aljaña, ist’aña, etc. 60

Curso de Idioma Aymara

APAÑ ARU LURAYIRINAKA Aka qutu arunakax jamuqatanakar uñxatt’as qilqt’atawa

AYAÑA Tiyujax uraq phat’añatakiw pik ayaski.

Q’IPIÑA Tata Jusikux qhatun aljañatakiw ch’uq q’ipiski.

WAYUÑA Waynax isip t’axsuñatakiw um wayuski.

IRAÑA Mariox kankañatakiw wallpa k’anw iraski.

Curso de Idioma Aymara

61

ITUÑA Masijax wali qaritaw jayu tik ituski.

MARQAÑA Claudiax wakar waxt’añatakiw siwar marqaski.

ASAÑA Jupax wawapatakiw chayru manq’ asaski.

ICHUÑA Mama Mariax asu waw qullayiriw ichuski.

JIKHAÑA Qhaturuw tata Rimichux qarw jikhaski.

QHIWIÑA Mariela tawaqux utaparuw k’ull qhiwiski.

62

Curso de Idioma Aymara

JACH’IÑA Qhatun mama Mariax juph jach’naqaski.

WIYAÑA Uka jaqix nin wiyaski.

PHUXTUÑA Qhatun khä mamax ulluk phuxtnaqaski.

T’IMPHIÑA Jupax ch’uq t’imphnaqaski.

En el idioma aymara existen más de 30 verbos de llevar, las cuales se traducen apaña. Es muy probable que la cultura aymara en condición de ser nómada tenian la necesidad de transportar de diferente manera, es decir, de un lugar a otro por eso los verbos de llevar son elementales en este idioma. Curso de Idioma Aymara

63

WAKT’AYAWI

IYAW SIRI

JISKHIRI

Nayax ut sarañajawa

Nayax ut sarañajati

Jumax ut sarañamawa

Jumax ut sarañamati

Jupax ut sarañapawa

Jupax ut sarañapati

Jiwasax ut sarañasawa

Jiwasax ut sarañasati

JANIW SIRI

JANIT SAS JISKHIRI

Janiw nayax ut sarañajakiti

Janit nayax ut sarañajaki

Janiw jumax ut sarañamakiti

Janit jumax ut sarañamaki

Janiw jupax ut sarañapakiti

Janit jupax ut sarañapaki

Janiw jiwasax ut sarañasakiti

Janit jiwasax ut sarañasaki

Las obligativas del idioma aymara trascienden de la composición de sufijos posesivos -ja, ma, -pa, -sa y con la obligativa -ña. 64

Curso de Idioma Aymara

SUXTÏR T’AQA YUSPAJART’ASIÑATAKI Yuspajar tata

Janiw kunatsa

A Walikpun yanapt’istax tata, nayax jumar kuns yanapt’xarakimawa walpun jumar yuspajarsma. B Iyaw tata, janiw kunakisa.

Aymar markanx taqi kunas aynikiwa, ukatwa jichhurunakanxa ayni, mink’a, waki, ukanakax juk’amp jach’anchayapxañasa. Curso de Idioma Aymara

65

JISKT’ASIÑATAKI San pedrox khä alayawa Kawkhas San pedroxa

A Aski ur churatam mama.

B Jumarus ukhamaraki.

A Mama, mayay jiskt’asima.

B Kunacha.

A Kawkhas mama Julian utapaxa.

B Mama Julian utapax khä aynachawa, aka chiqapnam mantaskakima, ukankaspa chawa.

A Iyaw mama, yuspajara... mä qhipürkama.

B Mä qhipürkamaya. ARUNAKA

66

Aynachawa

‘es adentro’

Mantaskakima

‘entra nomás’

Qhipürkama

‘hasta otro dia’ Curso de Idioma Aymara

TUMPIR SARAÑATAKI Achachilan jilïr allchhipaw achachil Siskur thaqhaski. Achachil Siskux jan pachaniw uta manqhan is ch’ukusiski. Achachilajax akankaskiti

Jïsa, akankaskiwa

A Kamisak mama Mariela B Walik mama Erika A Mama Erika, nayakiw achachilajar tumpir jutta... B Walik juttaxa, achachilamax akankaskiwa A Akankaskiti B Jisa, akankaskiwa uka utar mantaskakima...

ARUNAKA Aksaru

‘a este lado’

Akankaskiwa

‘esta aquí’

Mantasinkäkima

‘pase nomás’

Curso de Idioma Aymara

67

MAYT’ASIÑATAKI

A Tata, mayay achikt’asima.

B

Kunacha.

A Qulqiy mayt’ita.

B

Kunarskama.

A Qharurkamakispawa.

B

Qawqhrak munasmasti

A Mä phisqha waranqakispawa.

B

Janiw ukhax utjkaspati, pusi waranqakiw utjaspa.

A Ukjax walikispawa, mira sum ampi.

B

Ukhamax qharuruw churxitat tata.

A Iyaw tata, qharurux churxapunimawa...

ARUNAKA

68

Kunacha

‘que será’

Mayt’ita

‘prestame’

Kunarskama

‘hasta cuando’ Curso de Idioma Aymara

ACHIKT’ASIÑATAKI Tata Siskux tata Jusikur achikt’asiriw sari, Siskux jach’a jichhu ut utachasiñ muni.

A ...Tata mayay achikt’asima A Uta utachasiñ munta, janit yanapt’itasma A Qharuruw utachä jistxaya

B Kunacha B Kunarsarak utachatasti B Qharurux janiw kuns lurkätti,yanapt’ask irismawa.

A Mira sum ampi, janikiy ukhamamt quli tata.

B Iyaw tata, jan llakisimti, jutäwa A Jutakitapi... ukjamax sarawayä B Sarawayam tata.

ARUNAKA Achikt’asiña

‘rogar o suplicar’

Yanapt’ana

‘ayudar’

Utachaña

‘construir la casa’

Yanapt’askirismawa

‘te puedo ayudar’

Curso de Idioma Aymara

69

ARUSKIPAWI: UTANA Tata Rolandox tata Istikuruw thaqhaski, Ukat mama Teresax janiw akankit sasaw tata Rolandor yatiyi.

A Aski urukipan mama Teresa A Mama Teresa, tata Istikux akankaskiti A Jilïr yuqamasti A Ukjamax achachilamp jikist’awayä

B Aski urukipanay tata Rolando B Janiw akankiti irnaqawiparuw sarxi B Jichhaw markat puniskani B Achachilax janirakiw akankiti, phuchhap tumpiriw sari

A ...chachamax kuna qatas purinxani A Ukhamax jayp’uruw kutt’anï

B Jayp’uruw purinxani, jayp’uruw jutäta B Iyaw tata...

ARUNAKA Sarxiwa Jikist’awayä Akankaskiti 70

‘ya se fue’ ‘me encontraré’ ‘esta aquí’ Curso de Idioma Aymara

ARUSKIPAWI: QHATHUNA Patak amay qhatun mama Siskax ch’uq aljaski, mama Rosax Siskatrak ch’uq alasiski. Apasimaya

Ch’uq aljita

Aljiri: Mama, alt’asitaya Aljiri: Aruwax kimsa tunkawa Aljiri: Ukhamapi, irxatxchixaya Aljiri: Aruwax pä tunkawa Aljiri: Akax mama

Alasiri: Qawqharak uka ch’uqimasti Alasiri: Ancha jilarakisä Alasiri: Aka apillasti Alasiri: Ukhamax aka apill aljita...pist’arapitaya Alasiri: Yuspajar mama...

ARUNAKA Ancha/wali

‘demasiado’

Iraqt’itaya

‘rebajame pués de precio’

Aljita

‘vendeme’

Apasimaya

‘llevate pués’

Curso de Idioma Aymara

71

ARUSKIPAWI: QULLAÑ UTANA Kunas kamachtama Tata, janiw waliktti

A Aski urukipan mama Maria A Mama Maria... ustamti A Kunas kamachtama A Kunata A Kunampis ustama A Ukhamax aksar mantasinkakima

B Aski urukipanay tata qulliri B Jïsa... janiw waliktti B P’iqikiw wal usutu B Janiw yatktti B Janiw kunampisa, p’iqikiwa B Walikiw tata qulliri...

ARUNAKA

72

Janiw waliktti

‘no estoy bien’

Kunampis üstama

‘qué más te duele’

Janiw kunampisa

‘nada más’

Kunas kamachtama

‘qué te ha pasado’ Curso de Idioma Aymara

ARUSKIPAWI: THAKHINA

A ...Jilata, kawkirus wali laq saraskta

B Masijar tumpiriw saraskta... jumasti

A Tantachawiw utjan siwa, ukaruw saraskta:

B Kuna tantachawirak utjanisti

A Markat tata qulliriw purinin siwa

B Chiqapuni

A Jïsa...

B Janiw nayax yatktti, ukhamax anchhitaw jutä

A Jutätapi jilata...

ARUNAKA Tumpaña

‘visitar’

Tantachawi

‘reunión’

Chiqapuni

¿de verdad?

Jutäwa

‘voy a venir’

Curso de Idioma Aymara

73

ARUSKIPAWI: IRNAQAWINA Jaqinakaw uraq aparañ munapxitu

Kunans yanapt’irisma

A Aski urukipan tata arxatiri

B Aski urukipanay mama... kawkits Jutawayta...Ukhar qunt’asima

A Yuspajar tata...

B Jichhax Kunans yanapt’irisma

A Tata arxatiri, jaqinakaw uraq aparañ munapxitu

B Kunata... kunch jan wal lurxta

A Janiw kunsa ...tantachawiruw jan jutktat sapxakituwa...

B Ukax janiw walikiti...

ARUNAKA

74

Uraqi

‘territorio’

Tantachawi

‘reunión’

Aparaña

‘quitar’ Curso de Idioma Aymara

ARUSKIPAWI: MANQ’AWINA

A Mama Maria, kuna manq’as utjtama

B Utjiw saxta, chayru, p’isqi, sillp’anchu, ukhar qunt’asiskakima

A Wallaqix utjtamti

B Jisa, utjarakiwa, manq’asimaya.

A Ukhamax challwa wallaq aljita

B ... Akax tata, manq’asima

A Iyaw mama... sumarakisä

B Jïsa, ukhamak phayt’irita...

ARUNAKA

Curso de Idioma Aymara

Ch’aphaqa

‘insípido’

Jayuk’ara

‘salado’

K’allk’u

‘amargo’

Achhiju

‘caliente’ 75

ARUSKIPAWI: AWTU MANQHAÑA Tata Eulogiox janiw chukyaw mark uñjkiti, ukatwa wali llakit sarnaqi. Tata Rolandox Eulogior llakit uñjasax makirakiw yanapt’i.

A...tata kawkhakamas saräta,

B Nayax Peres Velasckamaw sarä... jumasti

A Nayax Pradkamaw sarä, kunarus wali alwat sarnaqta. A Jumataki

B Suti katuy papil apsuriw sarä B Janiwa, jilïr yuqajatakiwa, jupaw cuartelar mantañ muni

A Aaa... ukax janiw ch’amakiti, jasakiwa.

B Janit yanapt’itasma, mira sum ampi

A Kun janix yanapt’amawa, jan llakisimti

B Ya, walikiw tata...

ARUNAKA

76

Kawkhakama

‘hasta donde’

Suti katuy papila

‘certificado de nacimiento’

Jasakiwa

‘es facil’ Curso de Idioma Aymara

PAYÏR JALJA

Curso de Idioma Aymara

77

78

Curso de Idioma Aymara

1 EJERCICIOS Complete la oración con los verbos que corresponden utilizando el tiempo presente progresivo.

(1) Jupax yatiñ utaruw ............... (2) Jupax pank ....................................

(3) Jupax yatiñ utan .................... (4) Jupax yatiñ utan wayr. ....................

(5) Jupax pank ............................ (6) Jupax yatiñ utat............................... Curso de Idioma Aymara

79

2 SALUDO Y DESPEDIDA Complete en la siguiente conversación con las palabras que faltan.

A Kamisak ___________________ B Walik ___________________ A Aski ________________

kullaka

B ______________________ jilata A Aski arumakipan ____________ B Aski ____________________ jilata A Kunjamasktasa B ________________________ wa A Jikisiñkam kullakanaka B ______________________ A Qharurkama B ______________________ A Arumanthkam jilata B ______________________ A Luniskam tata B ______________________ A Jutir phaxskam mama B ______________________ 80

Curso de Idioma Aymara

3 SUFIJO PLURALIZADOR Escriba 5 ejemplos utilizando el sufijo -naka pluralizador.

1.

Jaqi

+

naka

=

jaqinaka

2. ___________________________ 3.____________________________ 4.____________________________ 5.____________________________ 6.____________________________

4 PRONOMBRES PERSONALES

Traduzca los pronombres personales del aymara al castellano.

Naya

R______________

Nänaka

R_______________

Juma

R______________

Jumanaka

R_______________

Jupa

R______________

Jupanaka

R_______________

Jiwasa

R______________

Jiwasanaka

R_______________

Curso de Idioma Aymara

81

5 SUFIJOS POSESIVOS Complete en los puntos con sufijos posesivos que corresponden.

1. Jupax nayan tata......wa

5. Nayax jupan jila......twa

2. Eugeniax jupan ipala......wa

6. Jumax nayan yatichiri.....tawa

3. Akax juman p’anka......wa

7. Jupax wali munat masi....wa

4. Akax jiwasan marka......wa

8. Jupax jiwasan masi.....wa

6 LOS COLORES Dibuje la wiphala andina y pinte sus respectivos colores.

82

Curso de Idioma Aymara

7 CONVERSACIÓN Responda a las siguientes preguntas.

P. Kamisak jilat

P. Kunas jupan sutipaxa

R. Walik______________

R. Jupan Sutipax ________-wa

P. Kunas juman sutimaxa

P. Jupax qawqha maranisa

R.____________________

R.____________________

P. Jumax qawqha Maranitasa

P. Kawkins jupax qamasi

R.____________________

R. ___________________

P. umax kawkins qamasta

P. Jupax kuna luririsa

R. ___________________

R. ___________________

P. Jumax kuna luriritasa

P. Kuna sutinis jupan tatapaxa

R. ___________________

R. ___________________

P. Kuna sutinis juman tatamaxa

P. Mamapasti

R. ___________________

R.___________________

P. Mamamasti

P. Tatapasti

R.____________________

R. _____________________

P. Khitis jupaxa R. ___________________

Curso de Idioma Aymara

83

8 PRONOMBRES DEMOSTRATIVOS Responda a las siguientes preguntas utilizando los pronombres demostrativos P. Kunas ukaxa R.______________________ P. Kunas akaxa R.______________________ P. Kunas khayaxa R.______________________

9 LOS NÚMEROS Traduzca los siguientes números al aymara y al castellano.

45: __________________________ Pä tunka ____________________ 15: __________________________ Kimsa tunk suxtani ____________ 8: ___________________________ Llätunka ____________________ 30: __________________________ Suxta tunka _________________ 100: _________________________ Patak tunkani ________________ 84

Curso de Idioma Aymara

10 SUFIJO GENETIVO -NKI Para responder a las siguientes preguntas utilice el sufijo -nki

P. Khitinkis aka q’ipiñaxa

R ______________________

P. Khitinkis uka q’ipixa

R ______________________

P. Khitinkis khä surtijaxa

R ______________________

11 VERBOS Traduzca al aymara los siguientes verbos con carácter infinitivo.

Querer _______________________ Jugar ______________________ Plantar _______________________ Saludar _____________________ Comprar______________________ Escuchar ___________________ Defender _____________________ Dormir______________________ Recordar _____________________ Preguntar ___________________ Curso de Idioma Aymara

85

12 VESTIMENTA ANDINA Describa la vestimenta de estas personas

Jupax almillaniwa ............................................. ..niwa ............................................... niwa

.....................................niwa .....................................niwa .....................................niwa

13 SUMA, RESTA, MULTIPLICACIÓN y DIVISIÓN

Complete con los números que corresponden Suma P. Tunkamp pä tunkampix qawqhasa

R. ______________

Resta P. _____________________________ R. Pä tunk payaniwa Multi.

P. Pusi kut pay jakt’am qaqhasa

R. ______________

Div.

P. ___________________________

R. Suxtakamawa

86

Curso de Idioma Aymara

14 SUFIJO –TI INTERROGATIVO Responda en forma afirmativa e interrogativa a las siguientes preguntas.

P. Jupax juman jilamati

P. Akax jupan pankapati

R. Jisa, ______________

R. Janiw _________________

R. Janiw _____________

R. Akax __________________

15 ENFERMEDADES Mencione 10 enfermedades que conoces 1. Purak usu ____________________ 6. _______________________ 2. _____________________________ 7. _______________________ 3. _____________________________ 8. _______________________ 4. _____________________________ 9. _______________________ 5. _____________________________ 10. ______________________ Curso de Idioma Aymara

87

16 CANCIÓN

Contando y cantando en aymara con los awatiñas tunkata-pä tunkaru

Suma quli nayra suma mark aymara Bonitos ojos, bonito pueblo aymara Tunka mayani, tunka payani, tunka kimsani, Once, doce, trece. Tunka pusini, tunka phisqhani. Catorce, quince. Jan armasimti, jan p’inqasimti No te olvides no tengas vergüenza Tunka suxtani, tunka paqalquni, tunka kimsaqalquni, Dieciséis, diecisiete, dieciocho Tunka llatunkani, pä tunka. Diesinueve, veinte. Jan armasimti suma quli nayra suma mark aymara No tengas verguenza, no te olvides bonitos ojos, bonito pueblo aymara Autor: Los Awatiñas

88

Curso de Idioma Aymara

17 EL RELOJ Escriba la hora que marca el relój

Chika urut ........................ .......................................... ..........................................

............................. alwat ...................................... ......................................

18 SI O NO Marque con una cruz si la respuesta es sí o no Jisa 1.

Jumax pank ullañ muntati

2.

Jupax aymar ar yatiqañ muniti

3.

Masimax pä tunk maraniti

4.

Jumax pilut anatañ yattati

5.

Jumax thuqhur sarätati

6.

Jupax yatichiriñt muni

7.

Jupax axsaririti

Curso de Idioma Aymara

Janiwa

x

89

19 PARTES INTERNAS DEL CUERPO HUMANO Traduzca las partes internas del cuerpo humano al idioma castellano.

Jiphilla.......................

Tapa chuyma.................... Lluqu.............................

K’iwcha..........................

Maymuru.......................

Wila...............................

20 PARTES DEL CUERPO HUMANO Traduzca al aymara las siguientes partes del cuerpo

Cabeza ______________________ Estómago ___________________ Boca ________________________ Mano ______________________ Naríz ________________________ Pie ________________________ 90

Curso de Idioma Aymara

21 ANIMALES Complete a los puntos con las vocales o consonantes que faltan.

qaqi...

....chhillankha

a....ku

phi...

chhi...chhi

....pachu

jamp’a...

k’i...mira

...li

qa..wa

....nk’u

iwi...

Curso de Idioma Aymara

91

92

pilpin....

urqu .....pa

qala ........

.......mari

uthurun....

......phila

la.......

qa......qi

khu ........

....nu

k’u.....

...... ka Curso de Idioma Aymara

22 ACTIVIDADES DE PERSONAS Describa las características y la actividad de estas personas.

Jupax kuns luraski

Jupax kuns luraski

Jupax kuns luraski

R........................

R........................

R...........................

Jupax kuna luririsa R........................ Curso de Idioma Aymara

Jupax kuna luririsa R......................... 93

23 TIEMPO PASADO PRESENTE-FUTURO-PRESENTE PROGRESIVO Responda a las siguientes preguntas.

P. Jumax markar thuqhur sarätati.

P. Utan jupax pank ulliti.

(+) Jïsa.................................

(+) Jïsa,.................................

(-) Janiw.................................

(-) Janiw................................

P. Jusikux aymar yatiqaskiti.

P. Jiwasax ch’uq yapuchañaniti.

(+) Jïsa..................................

(+) Jïsa,.................................

(-) Janiw.................................

(-) Janiw................................

P. Jumax Tarij mark uñjtati.

P. Jupan tatapax qulliriti.

(+) Jïsa,.................................

(+) Jïsa,.................................

(-) Janiw.................................

(-) Janiw................................

P. Jupan awichapax qhuruti

P. Machaq awt kullakamax alaniti.

(+) Jïsa,.................................

(+) Jïsa,.................................

(-) Janiw.................................

(-) Janiw................................

P. Jumax aymar yatiqir sarätati.

P. Jiwasax jupar yanapir sarañaniti

(+) Jïsa,.................................

(+) Jïsa,.................................

(-) Janiw.................................

(-) Janiw.................................

94

Curso de Idioma Aymara

24 TIEMPO PASADO PRESENTE-FUTURO

Complete en los puntos con las palabras que faltan.

P. Jupan tatapax Qulliriti. Janiw............................ Jupan tatapax yatichiriwa. P. Jumax walja uywanitati

P. Jumax walja awtunitati. Janiw nayax.................. Nayax mä...................... P. Jiwasax Tiwanak sarañaniti

Janiw ...........................

Janiw..............................

Nayax...........................

Jiwasax...........................

P. Jupax Orur saraniti

P. Jupanakax isi alakipäpxiti

Janiw ...........................

Janiw..............................

Jupax ...........................

Jupanakax......................

P. Jumanakax qamiripxtati

P. Jupanakax awkin taykanispkiti

Janiw.............................

Janiw...............................

Nanakax .......................

Jupanakax.......................

P. Jiwasanakax tantachawir sarapxañaniti Janiw ......................................... Jiwasanakax .............................. Curso de Idioma Aymara

95

25 TIEMPO FUTURO Construya 6 oraciones en forma afirmativa

1._______________________________________ 2._______________________________________ 3._______________________________________ 4._______________________________________ 5._______________________________________ 6._______________________________________

26 TIEMPO PRESENTE PROGRESIVO Construya 6 oraciones en forma afirmativa 1._______________________________________ 2._______________________________________ 3._______________________________________ 4._______________________________________ 5._______________________________________ 6._______________________________________ 96

Curso de Idioma Aymara

27 LA FAMILIA Interprete el siguiente esquema

Mama Puya

Tata Luli

Jilïr Yuqa Willka

Jilïr yuxch’a Phaxsi

Allchhi Sisku

Allchhi Qhuya

Taypïr Juqa Qulqi

Sullkïr Yuqa Katari

............................................................................................ ............................................................................................ ............................................................................................ ............................................................................................ ............................................................................................ ........................................................................................... ........................................................................................... ........................................................................................... Curso de Idioma Aymara

97

28 CONVERSACIÓN Complete el díalogo aymara

A B A B A B A B A B A B A

Kamisak _________________________ Walik ___________________________ Jumax kawkits jutaskta _________________ jutaskta...jumasti Nayax _________________ jutaskta Jichhax ____________________ saraskta __________________________ ruw saraskta...jumasti Obrajesaruw ________________ skta Obrajesant qamasta Jïsa Obrajesan ______________ , jumasti Nayax munaypatan __________________ Jikisiñkam _________________________

A B A B A B A B A

Kunas _____________________ sutimaxa Nayan sutijax _______________ wa, jumansti Nayan sutijax _______________ __________________________ nsti Tatajan ____________________ wa Mamamansti __________________________ jan sutipax _______________ Janit sutipax Manuelaki Janiwa, ____________________ wa

98

Curso de Idioma Aymara

29 MARQUE LA RELACIÓN CORRECTA PROCEDENCIA

a). Jupanakax kawkitäpxisa

a). Nänakax Cubatapxtwa.

b). Aka isix kawkitasa

b). Jupanakax Indiatapxiwa

c). Jumanakax kawkitäpxtasa

c). Khä awtux Chilitawa

d). Khä awtux kawkitasa

d). Uka isix Chinatawa

PROFESIÓN

a). Jumax arxatiritati

a). Janiwa, tatapax arkitiktuwa

b). Jupax iñjiñiruti

b). Jísa, nayax arxatiritwa

c). Tatapax ch’ukuriti

c). Jïsa, jupax iñjiñiruwa

d). Masimax k’añask askichiriti

d). Janiwa, masijax isi ch’ukuriwa

PERSONAS O COSAS

a). Mariax kunjamasa

a). Jupax injiñiruwa

b). Utapax kuna saminisa

b). Mariax wali jiwakiwa

c). Jupax kunasa

c). Utapax ch’uxña saminiwa

d). Phaluchapax kunatasa

d). Phaluchapax quritawa

Curso de Idioma Aymara

99

EXPRESIONES EN DIFERENTES SITUACIONES UYWANAKXATA SOBRE LOS ANIMALES Aymara

Castellano

Tatamax qhuruti

¿ tú papá es malo?

Kuna kast uywanaks uywasta

¿ qué clase de animales crías?

Qawqha phisinitasa

¿ cuantos gatos tienes?

Kuna uyws munasma

¿ qué animal quisieras?

Qawqhampis qarw alañ munta

¿ con cuanto quieres comprar la llama?

Qawqhampis alanta

¿ con cuanto compraste?

Anumax kawkch’asa

¿ que tamaño es tú perro?

Anump phisimpix janit nuwasipki ¿ no pelean perro y gato? Wank’ muntati

¿ te gusta el conejo?

Khititakis uka wallp alta

¿ para quién compras esa gallina?

IRNAQAWXATA SOBRE EL TRABAJO Aymara

100

Castellano

Khitimpis irnaqta

¿ con quién trabajas?

Qawqha pachas irnaqxta

¿ hace qué tiempo trabajas?

Irnaqañ muntati

¿ te gusta trabajar?

Kunärskamas irnaqäta

¿ hasta cuando vas a trabajar?

Kunampis irnaqta

¿ con qué trabajas?

Kuna pachats irnaqañ qallta

¿ de qué hora empiezas a trabajar?

Irnaqañ munaskaktati

¿ quieres continuar trabajando?

Khititakis irnaqta

¿ para quién trabajas?

Kawkhans irnaqta

¿ donde trabajas?

Qawqhats irnaqta

¿ por cuanto trabajas? Curso de Idioma Aymara

USXATA SOBRE LA ENFERMEDAD Aymara

Castellano

Kunat usutasa

¿ de que está enfermo?

Kawkhas usu

¿ donde le duele?

Kunarsat usutasa

¿ desde cuando esta enfermo?

Qullapxtamti

¿ te curaron?

Khitis qullaytama

¿ quién te hizo curar?

Jupax usutarakiti

¿ el también esta enfermo?

Janit usutaxta

¿ ya no estas enfermo?

Khitis qulltama

¿ quién te curó?

Kawkharus qullayasta

¿ donde te hiciste curar?

Usuti

¿ Duele?

JAQXATA SOBRE LA ACTITUD DE LA PERSONA Aymara

Castellano

Tatamax qhuruti

¿ tú papá es malo?

Sullka jilamax wali t’ukhati

¿ tú hermano menor es muy flaco?

Utaman khitis wali qhuru

¿ quién es el más malo en tu casa?

Jilamasti

¿ y tú hermano?

Kunats thithi

¿ por qué blasfema?

Khitimpis tuqisi

¿ con quién se riñe?

Khitirus tuqxi

¿ a quién le riñe?

Kunats tuqisipxi

¿ por qué se riñen?

Thithitäskakiti

¿ sigue renegado?

Sapa kutit thithita

¿ cada ves está renegado?

Curso de Idioma Aymara

101

ALJAÑXATA SOBRE LA VENTA

102

Aymara

Castellano

Kuns aljañ munta

¿ qué quieres vender?

Kunats aljañ munta

¿ por qué quieres vender?

Kunamps aljañ munta

¿ qué más quieres vender?

Khitis aljam jistama

¿ quién te dijo que vendas?

Kunärsas aljäta

¿ cuando vas a vender?

Khitirus aljata

¿ a quién vas a vender?

Qawqharus aljäta

¿ a cuanto vas a vender?

Ak aljarakitati

¿ también vas a vender este?

Aljapunitati

¿ vas a vender siempre?

Janit aljañ munxta

¿ ya no quieres vender?

Curso de Idioma Aymara

BIBLIOGRAFÍA 1.- Bertonio, Ludovico. Trascripción del vocabulario de la lengua aymara: versión corregida de radio San Gabriel. - - La Paz: s.e. 2.- Briggs, Lucy Therina. Variantes regionales y sociales. - - La Paz: ILCA, 1993. 3.- Cerrón, Palomino Rodolfo. Lingüística aymara: centro de idioma aymara.Cuzco: ERA, 2000. 4.- Duboes, Jeans. Diccionario de lingüística: alianza. - - s.l.: s.e., 2002. 5.- Chavez, Eulogio. Método del aprendizaje del idioma aymara. - La Paz: s.e., 2001. 6.- De Lucca, Manuel. Diccionario aymara - castellano, castellano - aymara. La Paz: s.e., 1983. 7.- Gallego, Saturnino. Gramática viva de la lengua aymara. - - La Paz: ISBOL, 1996. 8.- Gómez, Donato. Morfología y gramática aymara. - - La Paz: s.e., 1992 9.- Gutierrez, Pascual. Aprendizaje del aymara como segunda lengua. - La Paz: s.e., 2006. 10.- Grondin, Marcelo. Método de aymara. - - Oruro: INDICEP, 1978. 11.- Gutierrez, Loza Feliciano. Glosario pedagógico. - - La Paz: s.e., 2000. 12.- Hardman, M.; Vasquez, J.; Yapita, J.D. Compendio de estructura fonológica y gramatical. - - La Paz: Gramma, 1998. 13.- Jach’ra Sarta. Diccionario especializado áreas lenguaje, Bolivia: matemáticas, ciencias naturales y ciencias sociales. - - La Paz: s.e., 1991. 14.- Yapita, Juan de Dios. Enseñanza del idioma aymara como segundo idioma. - La Paz: ILCA, 1981. 15.- Lewandowski, Theodor. Diccionario de Iingüística. - - Madrid: Lavel, 1986. 16.- Laime, Ajacopa Teofilo. Como escribir en aymara El Alto. - - La Paz: s.e., 2005. 17.- Siñani A., José R.; Viste, Ana Maria. Aprendizaje bilingüe por vocablos. - La Paz: s.e., 2006. 18.- Voz y pensamiento del pueblo aymara. La Paz: VC, 2001. 19.- Proyecto de educación bilingüe.- - s.l.: wara, 1995. 20.- Ministerio de Educación y Cultura. - - s.l.: wara, 1992. Curso de Idioma Aymara

103

104

Curso de Idioma Aymara

Curso de Idioma Aymara

105

106

Curso de Idioma Aymara

Curso de Idioma Aymara

107

108

Curso de Idioma Aymara

Curso de Idioma Aymara

109

110

Curso de Idioma Aymara

Curso de Idioma Aymara

111

112

Curso de Idioma Aymara

Curso de Idioma Aymara

113

114

Curso de Idioma Aymara

Curso de Idioma Aymara

115

116

Curso de Idioma Aymara

Curso de Idioma Aymara

117

118

Curso de Idioma Aymara

Curso de Idioma Aymara

119