Η διάσωση [Paperback ed.] 9606878635, 9789606878633

Table of contents :
ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ: ΣΥΜΜΑΧΟΙ, ΝΑΖΙ ΚΑΙ ΕΒΡΑΙΟΙ
Η ΣΙΩΠΗ ΤΟΥ ΚΟΣΜΟΥ
Οι πρώτες πληροφορίες
ΜΗΝ ΠΑΜΕ ΣΑΝ ΠΡΟΒΑΤΑ ΣΤΗ ΣΦΑΓΗ!
Τα κινήματα νέων και η αντίσταση στα γκέτο
Οι εξεγέρσεις στα στρατόπεδα
Η ανταρσία των Sonderkommando και οι Έλληνες Εβραίοι
Πολεμώντας με τους παρτιζάνους
Δειλές κυβερνήσεις, γενναίοι πολίτες
Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΤΩΝ ΣΥΜΜΑΧΩΝ
Το τηλεγράφημα Riegner
Ο πρώτος αυτόπτης μάρτυρας
Το πρωτόκολλο του Άουσβιτς
Η Διάσκεψη των Βερμούδων
Το Συμβούλιο για τους Πρόσφυγες Πολέμου
Έπρεπε να βομβαρδιστεί το Άουσβιτς;
ΤΑ ΔΙΛΗΜΜΑΤΑ ΤΗΣ ΕΒΡΑΪΚΗΣ ΗΓΕΣΙΑΣ
Το τρένο από την Πολωνία
Η απόδραση από την Ευρώπη
Περιμένοντας το Darien II
Η διέλευση από την Τουρκία
Το ταξίδι στη Νότια Αφρική
ΟΙ ΔΙΑΠΡΑΓΜΑΤΕΥΣΕΙΣ ΜΕ ΤΟΥΣ ΝΑΖΙ
Ρουμανία: Το σχέδιο Τρανσνίστρια
Σλοβακία: Το σχέδιο Ευρώπη
Ουγγαρία: Εμπόρευμα αντί αίματος
Η σωτηρία των Εβραίων της Βουδαπέστης
Το αίμα μας δεν είναι κόκκινο σαν το δικό σας;
Η "ΓΡΙΛΙΑ" ΤΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ
Η Επιτροπή Διάσωσης
Η συμφωνία με τις βρετανικές μυστικές υπηρεσίες
Η προσφυγή στους Αμερικανούς
Η χρηματοδότηση της διάσωσης
Η εβραϊκή κοινότητα της Αιγύπτου
Μοναδικό νόμισμα ο χρυσός
Η επιχείρηση των αλεξιπτωτιστών
ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΟΥΣ ΕΒΡΑΙΟΥΣ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ
Ταχυδρόμοι και αγγελιαφόροι
Οι πιέσεις των Ελλήνων μεταναστών στην Παλαιστίνη
Μια επιστολή καταπέλτης
Η εκδήλωση στον κινηματογράφο Οφίρ
ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ: ΕΛΛΑΔΑ: ΜΙΑ ΝΕΑ ΑΦΗΓΗΣΗ
ΜΠΟΡΟΥΣΑΝ ΝΑ ΣΩΘΟΥΝ ΟΙ ΕΒΡΑΙΟΙ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ;
Τα εβραϊκά συμβούλια
Η Hannah Arendt και η ιστορική έρευνα
Ρόλος και λειτουργία των Συμβουλίων
Ο αρχιραβίνος Κόρετς και οι Ναζί
Μια ιδιόμορφη κοινωνία
Το πρώτο Εβραϊκό Συμβούλιο
"Αρχή ενός ανδρός";
Το τέλος της εβραϊκής κοινότητας
Η κατάθεση του Ντίτερ Βισλιτσένυ
ΠΩΣ ΣΩΘΗΚΑΝ ΟΙ ΕΒΡΑΙΟΙ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ
Το βρετανικό δίκτυο διαφυγής
Ο ραβίνος Μπαρζιλάι και οι αντάρτες
Υπήρξε εβραϊκή αντίσταση;
Ένα άρθρο του Αβραάμ Μπεναρόγια
Ο σώζων εαυτόν σωθήτω
Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΑΝΤΙΣΤΑΣΗ ΚΑΙ ΟΙ ΕΒΡΑΙΟΙ
Η συμφωνία των Άγγλων με το ΕΑΜ
Το Εβραϊκό Πρακτορείο και το ΕΑΜ
Η αλληλογραφία του Αλέξανδρου Σβώλου με τον Λεόν Κάστρο
Η επιστολή του καπετάν Φραγκούλη
Η συμβολή του ΕΔΕΣ
Η ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΗ ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ
Από την Εύβοια στο Τσεσμέ
Η οργή των Άγγλων
Το καΐκι που δεν έφτασε
ΟΙ ΚΑΤΑΘΕΣΕΙΣ ΣΤΑ ΑΝΑΚΡΙΤΙΚΑ ΓΡΑΦΕΙΑ
Η φυγή από την Αθήνα
Η ζωή με τους αντάρτες
Η απόδραση από την Εύβοια
ΣΤΟΝ ΔΡΟΜΟ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΑΛΑΙΣΤΙΝΗ
Σε στρατόπεδα στο Χαλέπι και τη Γάζα
Δυο λόγια για την Μπουένα Σαρφατή
ΕΠΙΛΟΓΟΣ
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ

Citation preview

ΚΑΡΙΝΑ ΛΑΜΨΑ

ΙΑΚΩΒ ΣΙΜΠΗ

Η ΔΙΑΣΩΣΗ Η σιωπή του κόσμου, η αντίσταση στα γκέτο και τα στρατόπεδα, οι Έλληνες Εβραίοι στα χρόνια της Κατοχής

Ε

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΠΟΝ

Σε όσους δεν σώπασαν

Απαγορεύεται η αναδημοσίευση, η αναπαραγωγή, ολική, μερική ή πε­ ριληπτική, καθώς και η απόδοση κατά παράφραση ή διασκευή τού περιεχομένου του βιβλίου με οποιονδήπστε τρόπο, χωρίς την προηγού­ μενη έγγραφη άδεια του εκδότη, σύμφωνα με το νόμο 2121/1993 και τους κανόνες του διεθνούς δικαίου που ισχύουν στην Ελλάδα.

© 2012 ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΠΟΝ - ΚΑΡΙΝΑ ΛΑΜΨΑ - ΙΑΚΩΒ ΣΙΜΠΗ

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΠΟΝ Μακρυγιάννη 23-27, 117 42 Αθήνα Τηλ./Fax: 210 9235 098, 210 9214 089 e-mail mfo@kaponeditions gr www kaponeditions.gr

ISBN 978-960-6878-63-3

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 89

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ: ΣΥΜ Μ ΑΧΟ Ι, ΝΑΖΙ ΚΑΙ ΕΒΡΑΙΟΙ 33

Η ΣΙΩΠΗ ΤΟΥ ΚΟΣΜΟΥ

41 45

46 52 55 79 81

84

Ρουμανία: Το σχέδιο Τρανσνίστρια Σλοβακία: Το σχέδιο Ευρώπη Ουγγαρία: Εμπόρευμα αντί αίματος Η σωτηρία των Εβραίων της Βουδαπέστης Το αίμα μας δεν είναι κόκκινο σαν το δικό σας;

Η «ΓΡΙΛΙΑ» ΤΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ

166 159 165 172 173 175 176

182

Το τρένο από την Πολωνία Η απόδραση από την Ευρώπη Περιμένοντας το Dañen II Η διέλευση από την Τουρκία Το ταξίδι στη Νότια Αφρυαΐ

01 ΔΙΑΠΡΑΓΜΑΤΕΥΣΕΙΣ ΜΕ ΤΟΥΣ ΝΑΖΙ

134 135 145 147 150

155

Το τηλεγράφημα Riegner Ο πρώτος αυτόπτης μάρτυρας Το πρωτόκολλο του Άουσβιτς Η Διάσκεψη των Βερμούδων Το Συμβούλιο για τους Πρόσφυγες Πολέμου Έπρεπε να βομβαρδιστεί το Αουσβιτς;

ΤΑ ΔΙΛΗΜΜΑΤΑ ΤΗΣ ΕΒΡΑΪΚΗΣ ΗΓΕΣΙΑΣ

113 119 121 127 131

133

Τα κινήματα νέων και η αντίσταση στα γκέτο Οι εξεγέρσεις στα στρατόπεδα Η ανταρσία των Sonderkommando και οι Έλληνες Εβραίοι Πολεμώντας με τους παρτιζάνους Δειλές κυβερνήσεις, γενναίοι πολίτες

Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΤΩΝ ΣΥΜΜΑΧΩΝ

85 91 94 97 103 105 ni

Οι πρώτες πληροφορίες

ΜΗΝ ΠΑΜΕ ΣΑΝ ΠΡΟΒΑΤΑ ΣΤΗ ΣΦΑΓΗ!

Η Επιτροπή Διάσωσης Η συμφωνία με τις βρετανικές μυστικές υπηρεσίες Η προσφυγή στους Αμερικανούς Η χρηματοδότηση της διάσωσης Η εβραϊκή κοινότητα της Αιγύπτου Μοναδικό νόμισμα ο χρυσός Η επιχείρηση των αλεξιπτωτιστών

ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΟΥΣ ΕΒΡΑΙΟΥΣ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ

183 Ταχυδρόμοι και αγγελιοφόροι 190 Οι πιέσεις των Ελλήνων μεταναστών στην Παλαιστίνη

198 Μια επιστολή καταπέλτης 203 Η εκδήλωση στον κινηματογράφο Οφίρ

ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ: ΕΛΛΑΔΑ: ΜΙΑ ΝΕΑ ΑΦΗΓΗΣΗ 210 ΜΠΟΡΟΥΣΑΝ ΝΑ ΣΩΘΟΥΝ 01 ΕΒΡΑΙΟΙ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ;

210

Τα εβραϊκά συμβούλια

213 Η Hannah Arendt και η ιστορική έρευνα 218 Ρόλος και λειτουργία των Συμβουλίων 227 230 236 245 255 260

263

ΠΩΣ ΣΩΘΗΚΑΝ 01 ΕΒΡΑΙΟΙ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ

265 280 289 2% 301

307

Το βρετανικό δίκτυο διαφυγής Ο ραβίνος Μπαρζιλάι και οι αντάρτες Υπήρξε εβραϊκή αντίσταση; Ένα άρθρο του Αβραάμ Μπεναρόγια Ο σώζων εαυτόν σωθήτω

Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΑΝΤΙΣΤΑΣΗ ΚΑΙ 01 ΕΒΡΑΙΟΙ

309 312 321 325 327

330

0 αρχιραβίνος Κόρετς και οι Ναζί

Μια ιδιόμορφη κοινωνία Το πρώτο Εβραϊκό Συμβούλιο «Αρχή ενός ανδρός»; Το τέλος της εβραϊκής κοινότητας Η κατάθεση του Ντίτερ Βισλιτσένυ

Η συμφωνία των Άγγλων με το ΕΑΜ Το Εβραϊκό Πρακτορείο και το ΕΑΜ Η αλληλογραφία του Αλέξανδρου Σβώλου με τον Λεόν Κάστρο Η επιστολή του καπετάν Φραγκούλη Η συμβολή του ΕΔΕΣ

Η ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΗ ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ 332 345 347

Από την Εύβοια στο Τσεσμέ Η οργή των Άγγλων Το καΐκι που δεν έφτασε

354 01 ΚΑΤΑΘΕΣΕΙΣ ΣΤΑ ΑΝΑΚΡΙΤΙΚΑ ΓΡΑΦΕΙΑ 359 365 368

376

ΣΤΟΝ ΔΡΟΜΟ ΠΑ ΤΗΝ ΠΑΛΑΙΣΤΙΝΗ 379 383

385

Η φυγή από την Αθήνα Η ζωή με τους αντάρτες Η απόδραση από την Εύβοια Σε στρατόπεδα στο Χαλέπι και τη Γάζα Δυο λόγια για την Μπουένα Σαρφατή

Ε Π ΙΛ Ο Γ Ο Ι

386

Π Α Ρ Α Ρ ΤΗ Μ Α

401

Σ Η Μ Ε ΙΩ Σ Ε Ι!

421

Β ΙΒ Λ ΙΟ ΓΡ Α Φ ΙΑ

428

ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ

ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ Επιδώκοντας μια σφαιρική προσέγγιση των γεγονότων, ξεπεράσαμε κατά πολύ το αρχικό μας αντικείμενο, που ήταν οι προσπάθειες διάσακτης των Ελλήνων Εβραίων. Στη μακρόχρονη αναζήτησή μας, τα ελληνικά αρχεία δεν μας δια­ φώτισαν. Τις βασικές πηγές μας τις βρήκαμε στο Ισραήλ, επειδή όλες οι επι­ χειρήσεις διάσωσης άρχιζαν και τέλειωναν στην Παλαιστίνη, αλλά κι επειδή εκεί υπάρχουν καλοδιατηρημένα αρχεία. Η ιστορική μνήμη στην Ελλάδα βα­ σίζεται κυρίως σε απομνημονεύματα και μαρτυρίες, από τα οποία προκύπτει 0ώ πέρα από τις μη καταγεγραμμένες προσπάθειες οργανωμένης διάσωσης, υπήρξε βοήθεια από μεμονωμένα άτομα ή οργανώσεις, ενώ σε πολλές περι­ πτώσεις ίσχυσε το ρητό, ο σώζων εαυτόν σωθήτω. Αρωγοί στην προσπάθειά μας ήταν μια σειρά από αρχεία και βιβλιοθήκες [αρχεία της Αγκανά, Μορέσετ, JOINT, Κεντρικό Σιωνιστικό Αρχείο, Εβραϊκό Πανεπιστήμιο της Ιερουσαλήμ] αλλά και πρωτότυπες μαρτυρίες, που ήρθαν να προσθέσουν ακόμη ένα λιθαράκι στην ιστορική έρευνα, αναδεικνύοντας πα­ ράλληλα πλήθος εκδοχών και αντιφάσεων, από τις οποίες ο αναγνώστης κα­ λείται να βγάλει τα συμπεράσματά του. Ευχαριστούμε το Κεντρικό Ισραηλιτικό Συμβούλιο Ελλάδας, την Ισραηλιτική Κοινότητα Θεσσαλονίκης, το Εβραϊκό Μουσείο Θεσσαλονίκης και το Εβραϊκό Μουσείο Ελλάδας. Ευχαριστούμε από καρδιάς τον Σάββα Ααρών, τον Ντανιέλ Αλχανάτη, τον Ανδρέα Ασαέλ, τον Israel Gutman, τη Αίλιαν Καπόν, τον Ζαν Κοέν, τον Μωυσή Κωνσταντίνη, τον Γιάννη Μέγα, την Υβόννη Μόλχο-Καπουάνο, τον Νισσίμ Μπενμαγιόρ, τον Τζέκυ Μπενμαγιόρ, τον Σίμο Μπενσασσών, τον Ραφαήλ Μωυσή, γιο του Ασέρ Μωυσή και τον Αεόν Σαλτιέλ. Ευχαριστούμε ιδιαίτερα τον Δημήτρη Δηράνη-Μαούνη, από τον οποίον ζητήσαμε να θυμηθεί γεγονότα που συνέβησαν εβδομήντα χρόνια πριν, όταν εικοσάχρονος νέος το έσκασε στη Μέση Ανατολή, όπως και την κόρη του, Παυλίνα Δηράνη-Μαούνη, για την πολύτιμη συμβολή της στην ορθή απόδοση γερμανικών κειμένων. Ευχαριστούμε επίσης τον Ηλία Ταμπακέα για τις χρήσιμες συμβουλές του, όπως και όλους τους φίλους που μας έδωσαν τα φώτα τους. Ευχαριστούμε, τέλος, τη Ραχήλ και τον Μωυσή Καπόν, που εκτίμησαν ότι ένα τέτοιο βιβλίο έρχεται να συμπληρώσει την ελληνική βιβλιογραφία και προχώρησαν στην έκδοσή του με ιδιαίτερο μεράκι.

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

1 Απο το Μνημείο του Ολοκαυτώματος Γιαντ Βασέμ, Ιερουσαλήμ Πρόκειται για ενα έργο που αποτελειται απο δυο μέρη (εδω. The Last March - Η Τελευταία Πορεία) του Πολωνοεβραιου γλυπτή Natan Ropoport, ο οποίος επεζησε απο τα στρατόπεδα Αντίστοιχα μνημεία απο τον ίδιο καλλιτέχνη υπάρχουν και σε άλλες πόλεις, μεταξύ των οποίων η Βαρσοβία

Η

γενοκτονία των Εβραίων στον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο είναι ένα γεγονός χωρίς προηγούμενο. Μια επιχείρηση που μεθοδεύτηκε εν ψυχρώ και

στόχευε στην εξόντωση ενός λαού, όπου κι αν αυτός βρισκόταν, ακόμη και πέντε λεπτά πριν από το τέλος του πολέμου, όπως έλεγε ο Χίτλερ. Ωστόσο, δεν επρόκειτο για αιφνιδιασμό. Ό λα ήταν εκεί, γραμμένα, πολύ πριν από το 1939. Ο κόσμος όμως δεν διάβασε εγκαίρως το μήνυμα. Κι ήρθε η στιγμή που σφραγισμένα τρένα γεμάτα Εβραίους διέσχιζαν απ’ άκρη σ’ άκρη την Ευρώπη, με προορισμό τα στρατόπεδα του θανάτου. Η γε­ νοκτονία απέκτησε σύντομα τεράστιες διαστάσεις, άργησε όμως να γίνει πι­ στευτή, επειδή εκείνοι που την επινόησαν βρίσκονταν, όπως πολύ εύστοχα είπε ο Νταβίντ Μπεν Γκουριόν, στην άλλη πλευρά του φράχτη της κοινωνίας

των ανθρώπων. Ακόμη και τώρα, αυτά που συνέβησαν μοιάζουν αδιανόητα. Έτσι, για ένα μεγάλο διάστημα που υπήρξε μοιραίο για τους Εβραίους, οι Σύμμαχοι δεν έδωσαν βάση στις πληροφορίες. Κι εάν τον Μάρτιο του 1942, 75-80% των θυμάτων του Ολοκαυτώματος βρίσκονταν ακόμη στη ζωή, τον Φεβρουάριο του 1943 ζούσαν μονο 20-25%. Χρειάστηκε να περάσει ακόμη ένας χρόνος, για να γίνει το πρώτο βήμα προς την κατεύθυνση της διάσω­ σης, με την ίδρυση του Συμβουλίου για τους Πρόσφυγες Πολέμου. ΕΙΣΑΓΩΓΗ

_

Η ΔΙΑΣΩΣΗ

Το βιβλίο αυτό ήρ θε σαν φυσική συνέχεια του προηγούμενου [Η Ζωή απ’ την

Αρχή, Η Μετανάστευση των Ελλήνων Εβραίων, 1945-1948], αν και με την αν­ τίστροφη σειρά. Γυρνώντας δυο χρόνια πίσω, προσγειωνόμαστε στο 1943. Βγαίνοντας από τη φωτεινή ζώνη των προσδοκιών που είχαν οι επιζώντες για μια νέα ζωή, βυθιζόμαστε στο πιο βαθύ σκοτάδι. Πρωταγωνιστές εδώ είναι οι Σύμμαχοι και οι Ναζί, οι εξόρισ τες και οι κατοχικές κυβερνήσεις, οι εβραϊ­ κές οργανώσεις στην Παλαιστίνη και στον υπόλοιπο κόσμο, οι μάζες των πλη­ θυσμών, οι λίγοι γενναίοι πολίτες. Στο φόντο, οι στρατιές των θυμάτων. Μ εγάλο ρόλο σ’ αυτή την ιστορία έπ αιξε ο χρόνος. Τον πρώτο καιρό, οι Γερμανοί επέτρεπαν στους Ε βραίους να εγκαταλείψ ουν την κατεχόμενη Ευρώπη, εάν είχαν εξασφ αλίσ ει ά δ ειες εισόδου για την Παλαιστίνη ή τις υπερπόντιες χώρες. Ωστόσο, οι συμμαχικές κυβερνήσεις χορηγούσαν τις ά δ ειες με το σταγονόμετρο. Οι εκκλήσεις για βοήθεια και οι ενέρ γειες διά­ σωσης ήταν συνήθως ετεροχρονισ μένες: οι κρυμμένοι είχαν στο μ εταξύ εντοπιστεί και συλληφθεί, οι εκτοπισμένοι είχαν δολοφ ονηθεί. Οι ρυθμοί αντίδρασης του ελεύθ ερ ο υ κόσμου ήταν δραματικά αργοί. Τα ανπκρουόμενα συμφέροντα των παικτών έκλεισαν τους Εβραίους σε μια παγίδα. Μπορούσαν να βγουν απ’ αυτήν; Οι Εβραίοι που δραπέτευαν σπς αρχές του πολέμου από την Πολωνία στη Σλοβακία κι από κει στην Ουγγαρία, βρίσκονταν ξανά σε κλοιό. Ολόκληρη η Ευρώπη ήταν ένα εργοστάσιο θανά­ του. Δίπλα όμως στον χάρτη του θανάτου, υπήρξε ο χάρτης των εξεγέρσεω ν και των αποδράσεων. Απέναντι από τους διώκτες, υπήρξαν οι διασώστες. Κι ανάμεσα, όπως συμβαίνει συχνά, ένα πέπλο αδιαφορίας ή φόβου.

Συνήθως, η ιστορία του Ολοκαυτώματος γρ ά φ ετα ι με βάση τις γερμανικές πηγές. Γερμανικά έγγρ α φ α που π ραγματεύονται την πολιτική του διωγμού και του αποδεκατισμού έγιναν πιο προσιτά μ ετά την πτώση του Γ' Ράιχ. Κι όταν, στο τέλ ο ς της δεκα ετία ς του 1980, τα σοβιετικά αρχεία άνοιξαν, τ ε ­ ράσ τιες ποσότητες υλικού ήρ θα ν να ενισχύσουν τη γερμανική διάσταση τη ς ιστοριογραφίας. Ωστόσο, η έρευνα θα ήταν ελλιπής αν περιοριζόταν στη γερμανική πολιτική, τις αποφάσεις του ναζιστικού καθεστώ τος και τις μ εθόδους που χρησιμοποίησε για τον αποδεκατισμό των Εβραίων. Οι α ν α ­ δ ράσ εις και οι όποιες πρω τοβουλίες του υπόλοιπου κόσμου, όπως κι οι σχέσεις του με τα θύματα, αποτελούν μέρος ενός ολοκληρωμένου συνόλου γεγονότων, το οποίο αποκαλούμε Ολοκαύτωμα.

Η εφαρμογή της γερμανικής πολιτικής στην κατεχόμενη Ευρώπη εξαρτιόταν μεταξύ άλλων από τον βαθμό υποτέλειας των τοπικών αρχών, την υποστήριξη ή την άρνηση του πληθυσμού να εμπλακεί, τη στάση της ελίτ και των διανοουμένων. Εξαρτιόταν επίσης από την προθυμία των θυμάτων να εκτελεσουν τις εντολές, με την ελπίδα πως θα ακύρωναν την κακή μοίρα και θα κατάφερναν να απαλλαγούν από τη θηλιά που στένευε ολοένα και περισσότερο γύρω απ’ το λαιμό τους. Ο ιστορικός βρίσκεται μπροστά στις αλληλεπιδράσεις πλήθους παραγόντων, που ο καθένας απ’ αυτούς μπορεί να οριστεί και να αναλυθεί, αλλά ο συνδυασμός όλων υπερβαίνει κάθε μέτρο ανάλυσης. Επίσης, δεν υπάρχει εννοιολογικό πλαίσιο αντίληψης που να περιλαμβάνει όλα τα στοιχεία. Τα τελευταία εξήντα χρόνια, πολλοί όροι εμφανίστηκαν κι εγκαταλείφθηκαν, για να εμφανιστούν ξανά και ούτω κα­ θεξής, κυρίως σε ό,τι αφορά τη ναζιστική πολιτική, όπου οι πηγές της Τε­

λικής Λύσης συνδέθηκαν με τον όρο sonderweg (ιδιαίτερη τροχιά).' Για να αναλύσουμε όλους αυτούς τους όρους θα χρειαζόταν ακόμη ένα βιβλίο.2 Εδώ θα επιμείνουμε σε δύο παρατηρήσεις για δύο αντίθετες τάσεις στην ιστοριογραφία του Γ' Ράιχ γενικά, και της Τελικής Λύσης ειδικά. Σύμ­ φωνα με την πρώτη τάση, η εξόντωση των Εβραίων αποτελούσε στρατη­ γικό στόχο της γερμανικής πολιτικής, για τη μελέτη της όμως απαιτούνται νέες προσεγγίσεις. Οι ενέργειες των υπαλλήλων στις μεσαίες βαθμίδες, η λεπτομερής ανάλυση των συμβάντων σε ορισμένες περιοχές κ.α., μπορούν να ρίξουν νέο φως στους μηχανισμούς του αποδεκατισμού.3 Αυτή η τάση προσέφερε πολλά στις γνώσεις μας και στην κατανόησή μας. Η άλλη τάση έδωσε το έναυσμα για νέες τροχιές έρευνας, που απορρέουν τελικά από την ίδια αφετηρία. Σύμφωνα μ’ αυτήν, ο διωγμός και ο αποδεκατισμός των Εβραίων της Ευρώπης δεν ήταν παρά το δευτερεύον αποτέλεσμα μιας γερ­ μανικής πολιτικής που κατευθυνόταν σε εντελώς διαφορετικούς στόχους: την επίτευξη μιας νέας οικονομικής και δημογραφικής ισορροπίας στην κα­ τεχόμενη Ευρώπη, με την εξόντωση πληθυσμών, την εκδίωξη εθνικών ομά­ δων και τη μαζική δολοφονία των μελών τους, που θα επέτρεπε την εγκατάσταση των Γερμανών στην Ανατολή, ενώ με την καταλήστευση της εβραϊκής περιουσίας, το βαρύ υλικό φορτίο του πολέμου δεν θα έπεφτε στη γερμανική κοινωνία και το εθνικο-φυλετικό κράτος του Χίτλερ. Παρά τους νέους ορίζοντες που άνοιξαν, οι έρευνες αυτές δεν ταυτίζονται με τις βασικές υποθέσεις όλων των μελετητών.4 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

__ Η ΔΙΑΣΩΣΗ

Η ιστορία του Ολοκαυτώματος αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι του τέλο υ ς της εποχής των ιδεολογιών, που σηματοδότησε η κρίση του φ ιλελευ θερ ι­ σμού στην ευρωπαϊκή ήπειρο. Από το τ έλ ο ς του 19ου αιώνα μέχρι τη λήξη του Β' Παγκοσμίου Πολέμου, η φ ιλελεύ θερη κοινωνία δεχόταν την επίθεση του επαναστατικού σοσιαλισμού, που επρόκειτο να εξελ ιχ θεί σε μπολσεβικισμό στη Ρωσία και σε κομμουνισμό στον υπόλοιπο κόσμο, όπως και της επαναστατικής δ εξιάς, που μετά τον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο γέννησε τον φα­ σισμό στην Ιταλία και αλλού, και τον ναζισμό στη Γερμανία. Σε ολόκληρη την Ευρώπη, οι Εβραίοι ταυτίστηκαν με τον φ ιλελευθερισ μό και συχνά με τον επαναστατικό σοσιαλισμό, με αποτέλεσμα να γίνουν στόχος επιθέσεων της επαναστατικής δεξιάς. Στην ατμόσφ αιρα τη ς εθνικής οργής που επι­ κράτησε στη Γερμανία μ ετά την ή ττα του 1918, λόγω και των οικονομικών αναταράξεω ν, η ε ξέλ ιξη αυτή επιταχύνθηκε. Χωρίς όμως την αντιεβράίκή υστερία και την προσωπική επιρροή το υ Χίτλερ, ο διαδεδομένος στη Γερ­ μανία αντισημιτισμός ίσως να μην έ π ^ ν ε τη μορφή πολιτικής δράσης κατά των Εβραίων.

**

Η κρίση του φ ιλελευθερισ μού και η αντίδραση κατά του κομμουνισμού, ως ιδ εο λο γικ ές ρίζες το υ σύγχρονου αντισημιτισμού που αναπ τύχθηκε στην πιο ακραία μορφή του στη γερμανική αρένα, οξύνθηκαν σε όλη την ευρωπαϊκή επικράτεια και πολλοί Ευρωπαίοι είδαν με συμπάθεια τη ναζιστική ρητορική. Η κρίση τη ς φ ιλελεύ θερ η ς κοινωνίας και των ιδεολογικών θεμελίω ν τη ς αποδυνάμωσαν και απομόνωσαν το υ ς Εβραίους, ενώ η ανά­ πτυξη του φ ιλελευθερισ μ ού στην Ευρώπη είχε ευνοήσ ει τη χειραφ έτησ η και την κοινωνική ευελιξία τους. Αυτό το ιδεολογικό υπόβαθρο έγινε ο κρί­ κος που σ υνέδεσ ε τ α τρία σημαντικά στοιχεία αυτής τη ς ιστορίας: τη ναζιστική Γερμανία, τον ευρωπαϊκό κόσμο και τις διάσπαρτες στην Ευρώπη εβραϊκές κοινότητες.

Στο βιβλίο5 του Τα χρόνια του διωγμού ο Saul Friedländer όρισε το αντιεβράίκό μίσος του χιτλερισμού ως λυτρωτικό αντισημιτισμό. Μ ε άλλα λόγια, πέρα από την άμεση ιδεολογική αντιπαράθεσή του με τον φ ιλελευθερισ μό και τον κομμουνισμό, που κατά τη γνώμη του είχαν επινοήσει οι Εβραίοι, ο Χίτλερ έβλεπε την αποστολή του ως σταυροφ ορία για τη λύτρωση του κό­ σμου. Θ εω ρούσε ότι ο Εβραίος ήταν η ρίζα του κακού κι ότι χωρίς τον δικό του νικηφόρο λυτρω τικό αγώνα, θα κυριαρχούσε τελικά στον κόσμο. Ο

Εβραίος αποτελούσε έναν ολέθριο, ενεργό κίνδυνο για όλα τα έθνη, την Αρία φυλή και τον γερμανικό λαό, ενώ οι άλλες ομάδες που είχε στοχοποιήσει (ψυχοπαθείς, ομοφυλόφιλοι και υποδεέστερες φυλές, όπως οι Τσιγ­ γάνοι και οι Σλάβοι) αποτελούσαν παθητικό κίνδυνο. Από το φθινόπωρο του 1941, ο Χίτλερ δεν δυσκολεύτηκε να αναζωπυρώσει τη φωτιά που ο ίδιος είχε ανάψει, καθώς σε όλη την Ευρώπη κι έξω απ’ αυτήν είχε διαμορφωθεί ένα παχύ στρώμα εύφλεκτου ιδεολογικού και πολιτισμικού υλικού. Χωρίς το σπίρτο η φωτιά δεν θα άναβε. Αλλά και χωρίς αυτό το υπόστρωμα δεν θα εξαπλωνόταν τόσο ώστε να αποτεφρώσει έναν λαό. Η αλληλεπίδραση ανάμεσα στον Χίτλερ και το σύστημα μέσα στο οποίο έδρασε, επέτρεψε να συμβούν αυτά που συνέβησαν.6 Από αυτή την αντιεβράίκή σταυροφορία, το ναζιστικό καθεστώς αποκό­ μισε ορισμένα πρακτικά οφέλη, καθώς ο Εβραίος χρησίμευε για την επι­

στράτευση του πλήθους. Αυτός είναι ο λόγος που πολλοί Γερμανοί στρα­ τιώτες, αστυνομικοί και πολίτες βασσ ζάν ή δολοφονούσαν τους Εβραίους με τους οποίους έρχονταν σ’ επαφή κι ο οποίος δεν απέρρεε αναπόφευκτα από ένα βαθύ ιστορικό μίσος που είχαν αναπτύξει οι Γερμανοί, όπως ισχυ­ ρίζεται ο Γιόνα Γκόλντχάγκεν.7 Ούτε ήταν αποτέλεσμα ενός γενικευμένου συστήματος εμψύχωσης, αναγκών, εξαναγκασμών και άλλων διαδικασιών αποκομμένων από ιδεολογικά κίνητρα, όπως ισχυρίζεται ο Κρίστοφερ Μπράουνινγκ.8 Το ναζιστικό σύστημα δημιούργησε μια αντι-εβράίκή κουλτούρα, που είχε τις ρίζες της στον γερμανο-ευρωπάίκό ιστορικό χριστιανικό αντισημι­ τισμό και την οποία καλλιέργησε με όλα τα μέσα που είχε στη διάθεσή του, δημιουργώντας τέτοιο φανατισμό που τελικά επέδρασε άμεσα στην ατο­ μική και συλλογική συμπεριφορά. Η ηγεσία του Χίτλερ χαρακτηρίστηκε πολλές φορές χαρισματική κι εδώ πρέπει να τονίσουμε πως η τεράστια προσωπική επίδραση που είχε στην απόλυτη πλειοψηφία του γερμανικού λαού, απέρρεε από τρεις ξεχωριστές λυτρωτικές και υπερ-ιστορικές αρχές: την απόλυτη καθαρότητα της φυλετικής κοινότητας, την τελική ήττα του μπολσεβικισμού και της πλουτοκρατίας, και τη λύτρωση υπό την εσχατολογική έννοια. Σε κάθε μια από αυτές τις παραδόσεις, ο Εβραίος εκπρο­ σωπούσε το απόλυτο κακό. Κι από αυτή την άποψη, ο Χίτλερ έγινε ο απεσταλμένος της θείας πρόνοιας, εφόσον και τα τρία μέτωπα πολεμούσαν ενανπον του ίδιου μετα-ιστορικού εχθρού: του Εβραίου. ΕΙΣΑΓΩΓΗ

_

Η ΔΙΑΣΩΣΗ

Στην ίδια τη Γερμανία, όπως και στην υπό γερμανική κυριαρχία Ευρώπη, λειτουργούσαν παράγοντες που καλλιεργούσαν ιδεολογικό ενθουσιασμό. Ο σημαντικότερος όμως, κατά τη γνώμη μας, παράγοντας, ο οποίος δεν έχει ερευνηθεί, έχει να κάνει με την επιρροή των κατοχυρωμένων κοινωνι­ κών συμφερόντων. Στην ανεπτυγμένη γερμανική κοινωνία, όπως και στην κατεχόμενη Ευρώπη, ακόμη κι ο Χ ίτλερ και η ναζιστική ηγεσία ήταν υπο­ χρεω μένοι να λαμβάνουν υπόψη στην εφ αρμογή τη ς πολιτικής του ς τα κα­ τοχυρω μένα σ υμφ έροντα των ηγετώ ν του κόμματος, τη ς βιομηχανίας, των εκκλησιών, των χωρικών, των μικρεμπόρων κ.λ.π. Δεν υπήρξαν όμως κοι­ νωνικές ομάδες, θρησ κευτικά δόγματα, ιδρύματα ανώ τατης εκπαίδευσης ή επ αγγελματικές ενώσεις στη Γ ερμανία και στην Ευρώπη που να αντιτάχτηκαν ενεργά σ’ αυτή την πολιτική. Αντίθετα, ολόκληροι πληθυσμοί και πολλές ισχυρές ομάδες πίεσης αναμίχθησαν άμεσ α στην εκδίωξη και την απογύμνωση των Εβραίων από τις π εριουσίες τους.

Στις 27 Ιουνίου 1945, η γνωστή Αυστριακή Εβραία χημικός Lise Meitner, η οποία το 1939 μετοίκησε από τη Γερμανία στη Σουηδία, έγρ α ψ ε μια επι­ στολή στον τέω ς σ υνάδελφο και φίλο τη ς Otto Hahn, που είχε συνεχίσει να δουλεύει στο Ράιχ. Η Μ άιτνερ τόνισε πως ο Hahn και η επιστημονική κοινότητα στη Γ ερμανία γνώριζαν πολλά για το υ ς διω γμούς των Εβραίων και πρόσθεσε: Όλοι σας δουλέψατε υπέρ της ναζιστικής Γερμανίας και ποτέ

δεν επιχειρήσατε την παραμικρή, έστω παθητική, αντίσταση. Βέβαια για να εφησυχάσετε τη συνείδησή σας βοηθήσατε εδώ κι εκεί τον τάδε ή τον δείνα που χρειαζόταν βοήθεια, όμως επιτρέψατε τη δολοφονία εκατομμυρίων αθώων κι ούτε φωνή διαμαρτυρίας δεν υψώσατε.9 Η οργή τη ς Meitner, που κατευθυνόταν μέσω του Hahn στους σημαντικότερους επιστήμονες της Γερμανίας, από το υ ς οποίους κανείς δεν ήταν ενεργό μέλος στο κόμμα ή αναμεμιγμένος σε εγκληματική δράση, αφορούσε (εκτός από κάποιες εξα ι­ ρέσ εις) όλη την ελίτ του Ράιχ, το υ ς δορ υφ όρους του και τις κατεχόμενες χώ ρες. Το ίδιο ίσχυε (εκτός από κάποιες ε ξα ιρ έσ εις ) για το υ ς γενικούς πληθυσμούς. Η κατανόηση των συμβάντων σε διάφ ορες ομάδες αμέτοχων πληθυσμών10 δεν είναι ακόμη σαφής. Υπάρχει ωστόσο αρκετό υλικό που δείχνει ότι αντίθετα με ό,τι συνέβη στη Δυτική Ευρώπη, τη Σκανδιναβία και τα Βαλκάνια, όπου η μοίρα των κυνηγημένων Εβραίων δεν ήταν γνωστή

μέχρι τα τέλη του 1943, δεν ίσχυε το ίδιο στη Γερμανία, ούτε βέβαια στην Ανατολική Ευρώπη. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι στα τέλη του 1942 με αρχές του 1943, όλοι ήξεραν ότι οι Εβραίοι εξοντώνονταν. Κι όσο ο πόλεμος και οι διωγμοί πλησίαζαν στο τελευτα ίο στάδιο και οι πληροφορίες για την εξόντωση διαδίδονταν, ο αντισημιτισμός αυξανόταν σε όλα τα μήκη και πλάτη της ηπείρου. Τα ημερολόγια του Γκαίμπελς, μια από τις σημαντικές πηγές που αναφέρονται στην υστερική εμμονή του Χίτλερ στο ζήτημα των Εβραίων, ασχο­ λούνται συστηματικά με τις αντιδράσεις των Γερμανών από την οπτική γωνία της ηγεσίας του καθεστώτος, ενώ οι επιστολές στρατιωτών διδά­ σκουν κάτι για την ατμόσφαιρα στα κατώτερα στρώματα. Στις περισσότε­ ρες κατεχόμενες χώρες και τα κράτη-δορυφόρους, οι Γερμανοί διπλωμάτες πληροφορούσαν με τις εκθέσεις τους και τις αναφορές τους για τις διαθέ­ σεις του κοινού απέναντι στους διωγμούς, όπως και οι αναφορές τοπικών κυβερνητικών υπαλλήλων, π.χ. τα rapports des préfets στη Γαλλία. Ενα από τα ερω τήματα που τίθενται για τις σχέσεις των αμέτοχων παρατηρητών αφορά τη στάση που κράτησε το Βατικανό, και ιδίως ο Πάπας Πίος ο 12ος. Ωστόσο, το Βατικανό δεν επιτρέπει χρήση των αρχείων του.

Η ιστορία των θυμάτων έχει καταγραφεί κι αυτή λεπτομερώς, σε ξεχωριστό πλαίσιο από την ιστορία της γερμανικής πολιτικής και την ιστορία των αμέ­

τοχων παρατηρητών. Η καταγραφή άρχισε από τα πρώτα χρόνια του πο­ λέμου και συνεχίστηκε μετά τη λήξη του. Από την αρχή, το βασικό σημείο σ’ αυτή την έρευνα ήταν η συγκέντρωση αρχειακών αποδείξεων και μαρ­ τυριών για τη ζωή και τον θάνατο των Εβραίων, τις τάσεις και τον τρόπο δράσης των εβραϊκών ηγεσιών, την υποδούλωση και τη δολοφονία Εβραίων εργατών, τη δράση των εβραϊκών κομμάτων και των κινημάτων νεολαίας, την καθημερινή ζωή στα γκέτο, τους διωγμούς, την ένοπλη αντίσταση και τους μαζικούς θανάτους σε καθεμιά από τις εκατοντάδες τοποθεσίες εξόν­ τωσης που ήταν διάσπαρτες στην κατεχόμενη Ευρώπη. Χωρίς την ιστορία των Εβραίων εκείνης της περιόδου, δεν είναι δυνατή η συγγραφή της γενι­ κής ιστορίας του Ολοκαυτώματος.11 Στο επίμαχο βιβλίο της Ο Άιχμαν στην Ιερουσαλήμ , η Hannah Arendt επιρρίπτει άμεσα μέρος της ευθύνης για τον αποδεκατισμό των Εβραίων της Ευρώπης στα Εβραϊκά Συμβούλια (Judenräte).12 Αυτή η θέση, που η ΕΙΣΑΓΩΓΗ

__ Η ΔΙΑΣΩΣΗ

Arendt δεν κατάφ ερε να αποδείξει, καθιστά τους Εβραίους συνεργούς στην εξόντωσή του ς (όπως αποδέχονται ακόμη και σ ήμερα στην Ελλάδα, ιστο­ ρικοί που δεν έχουν ασχοληθεί με την έρευνα για το Ολοκαύτω μα). Η αλή­ θεια είναι, όπως θα δούμε και στις σ ελίδες που ακολουθούν, ότι τα θύματα δεν είχαν τη δυνα τότη τα να επηρεάσουν τη μοίρα τους. Π αρόλα αυ τά υπήρξαν δ ιάφ ορες παρεμβάσεις σε ορισμένα μέρη, όπως το Βισύ, η Βου­ δαπέστη, το Βουκουρέστι, η Σόφια και η Μπρατισλάβα (νύξεις για τέτο ιες π αρεμβάσεις έχο υμε και στην Ελλάδα, ακόμη και στη Θεσσαλονίκη, χωρίς κανένα αποτέλεσμα). Η εβραϊκή ένοπλη αντίσταση (Εβραίοι κομμουνιστές, όπως η ομάδα Μπάουμ στο Βερολίνο), στο γκέτο της Βαρσοβίας, την Τρεμπλίνκα, το Σομπιμπόρ και το Ά ουσβιτς, ίσως να επιτάχυνε (τουλάχιστον μέχρι τα μέσα του 1944) την εξόντω ση των Εβραίων που είχαν επιλεγεί για καταναγκαστική εργασία, παρά τις αυξα νόμ ενες ανάγκες του Ράιχ σε ε ρ ­ γατικά χέρια. Από τη στιγμή που άρχισε να εφ α ρ μ ό ζετα ι η πολιτική τη ς εξόντω σης, κάθε βήμα που έκαναν οι Εβραίοι για να σωθούν αποτελούσε ενέργεια αντίστασης: Η δω ροδοκία υπαλλήλων, αστυνομικών ή προδοτών. Η πληρωμή οικογενειών για την εξασφ άλιση καταφυγίου. Η απόδραση στα δάση, στα βουνά ή σε απόμακρα χωριά. Η αλλαγή θρησκείας. Η ένταξη σε αντιστασιακά κινήματα. Την ιστορία τη ς εξόντω σης των Εβραίων τη ς Ευρώπης σε ατομικό επί­ πεδο μπορούμε να την αναπλάσουμε μέσα από τις μνήμες των θυμάτων, όχι μόνο βάσει των μαρτυριώ ν του ς μ ετά τον πόλεμο (στα δικαστήρια, σε σ υνεντεύξεις και σε απομνημονεύματα), αλλά και χάρη σε έναν μεγάλο βαθμό ημερολογίων και επιστολών που γράφτηκαν από Εβραίους όλων των ηλικιών και των κοινωνικών τάξεω ν, σε όλες τις χώ ρες τη ς Ευρώπης (δυ­ στυχώς στην Ελλάδα τα ημερολόγια είναι ελάχιστα, πράγμα που δυσχεραί­ νει την έρευνα). Είναι, βέβαια, σ αφ ές πως η μελέτη το υ ς χρήζει ιδιαίτερης προσοχής, ιδίως αν οι σ υγγραφ είς του ς ή άλλα μέλη τη ς οικογένειάς τους τα εξέδω σαν μετά τον πόλεμο. Π α ρ ’ όλα αυτά, πρόκειται για σημαντικές μαρτυρίες που έχουν μεγάλη α ξία .13

Οι παραπάνω γρ α μμ ές αποτελούν μια εισαγωγή στην περιπλοκότητα του Ολοκαυτώ ματος, μολονότι εμ είς δεν ασχολούμαστε με όλες τις παραμέ­ τρο υ ς του. Βασικό αντικείμενο τη ς έρ ευνά ς μας ήταν η «διάσωση» των Ελ­ λήνων Εβραίων ή καλύτερα οι προσπάθειες που έγιναν για να σωθούν οι

ελάχιστοι που είχαν απομείνει, γ ι’ αυτό άλλωστε χρησιμοποιούμε εδώ ει­ σαγωγικά. Διαπιστώνοντας ότι ελάχιστοι επιζώντες οφείλουν τη σωτηρία τους σε οργανωμένες προσπάθειες, δεν μπορέσαμε να μην αναρωτηθούμε: γιατί στην Ελλάδα το ποσοστό διάσωσης ήταν τόσο χαμηλό; Τί έγινε στις άλλες κατεχόμενες χώρες; Υπήρχαν περιθώρια αντίστασης; Ποια ήταν η στάση των Εβραϊκών Συμβουλίων, ποια η συμπεριφορά των τοπικών αρχών και του υπόλοιπου πληθυσμού; Και ποια η στάση του ελεύθερου κόσμου; Με αυτή την έννοια, το πρώτο μέρος του βιβλίου αποτελεί, κατά τη γνώμη μας, ένα αναγκαίο πλαίσιο για την κατανόηση του δεύτερου. Ε ξετά­ ζοντας γεγονότα, ορισμένα από τα οποία μπορεί να μοιάζουν γνωστά, όπως για παράδειγμα οι εξεγ έρ σ εις στα γκέτο και τα στρατόπεδα, καταδει­ κνύουμε την απόλυτη μοναξιά αλλά και το κουράγιο των παγιδευμένων Εβραίων, αμφισβητώντας τη διαδεδομένη άποψη πως πήγαν σαν πρόβατα

στη σφαγή. Παρακολουθούμε τις αργές αντιδράσεις των ελεύθερων κρα­ τών της Δύσης και τις απεγνωσμένες προσπάθειες της εβραϊκής ηγεσίας στην Παλαιστίνη, που αναγκάστηκε να εγκαταλείψ ει τα ουτοπικά σχέδια

μαζικής διάσωσης μέσα από διαπραγματεύσεις με τους Ναζί, για να στρα­ φεί στην περιορισμένη διάσωση, σε συνεργασία με τους Συμμάχους. Ακόμη και τότε, χρονοβόρες διαπραγματεύσεις διεξάγονταν με μισή καρδιά για να πέσουν τελικά στο κενό, ενώ οι πιο εντατικές και πολυδάπανες επιχει­ ρήσεις είχαν συνήθως ως αποτέλεσμα τη σωτηρία μερικών δεκάδων ή χι­ λιάδων ατόμων. Σε σχέση με τον βαρύ απολογισμό των θυμάτων, τα αποτελέσματα υπήρξαν φτωχά. Στο δεύτερο μέρος του βιβλίου αναφερόμαστε, με τη βοήθεια ανέκδοτου αρχειακού υλικού, στις προσπάθειες διάσωσης των Ελλήνων Εβραίων που άρχισαν το φθινόπωρο του 1943, όταν το μεγαλύτερο μέρος του ελληνικού εβραϊσμού δεν βρισκόταν πια στη ζωή. Σώσαμε πράγματι τους Εβραίους, όπως ακούμε τόσο αψήφιστα να λέγεται; Δεν μπορούμε να μην θυμίσουμε τους αριθμούς: από τους 77.377 Εβραίους που ζούσαν στην ελληνική επι­ κράτεια πριν αρχίσει ο διωγμός, επέζησαν 10.226 (ποσοστό μείωσης πληθυ­ σμού -86%). Η παλιά σεφαραδίτικη κοινότητα της Θεσσαλονίκης, με 55.250 Εβραίους που ανηστοιχούσαν στο 23,7% του πληθυσμού της πόλης και στο 75,9% του εβραϊκού πληθυσμού της Ελλάδας, αφανίστηκε ολοσχερώς (πο­ σοστό μείωσης πληθυσμού -96%). Υψηλά ποσοστά διάσωσης συναντάμε μόνο στους Εβραίους της ΘεσΕΙΙΑΓΟΓΗ

__ Η ΔΙΑΣΩΣΗ

σαλίας και σ’ εκείνους που είχαν καταφ ύγει στην Αθήνα. Το προηγούμενο της Θεσσαλονίκης συνέβαλε, έναν χρόνο αργότερα, στη σωτηρία των πε­ ρισσότερων Εβραίων τη ς Αθήνας, δεν συνέβη όμως το ίδιο στην υπόλοιπη Ελλάδα. Τα κριτήρια που έπαιξαν ρόλο είχαν να κάνουν με τις σχέσεις με­ τα ξύ Εβραίων και τοπικού πληθυσμού, το μέγεθο ς, τη γεω γραφική θέση, την οικονομική ισχύ και τον βαθμό αφομοίω σης τη ς κάθε κοινότητας, τη στάση των ελληνικών αρχών και την παρουσία αντιστασιακών ομάδων στην περιοχή. Μπορούσαν να σωθούν οι Εβραίοι τη ς Θεσσαλονίκης; Μ έσ α από μια νέα αφήγηση που φ ιλοδοξεί να α νατρέψ ει ορισμένα στερεότυπα, όπως ότι για την εξόντωσή τους ευθύνονται οι ραβίνοι τους, επιχειρούμε να ερ ευ ­ νήσουμε το ζήτημα σε ένα ευρ ύτερ ο πλαίσιο, όπως ο τρόπος λειτουργίας τη ς ναζιστικής μηχανής και των Εβραϊκών Συμβουλίω ν (ϋυόθπΓ8ίθ) στις κα τεχ ό μ ενες ευρ ω π αϊκές χώ ρες, η στάση το υ δυτικο ύ κόσμου και τη ς ελλη νικής κοινωνίας. Π α ρ α κ ο λ ο υ θ ο ύ μ ε επίσης τ α δ ιά φ ο ρ α σ τάδ ια τη ς παραπλανητικής τα κτική ς ενός κατακτητή, που κάτω από ένα ανατριχιαστικό ιδεολογικό π ερίβλημα, σ τόχευε ουσιαστικά στην αρπαγή τη ς εβ ρ α ϊ­ κής π εριουσίας. Το π αράδοξο είναι πως μολονότι η Ελλάδα είναι μια από τις ευρωπαϊκές χώρες που κατέγραψαν τις μ εγαλύτερες απώλειες, δεν έχει γίνει μέχρι στιγ­ μής μια σφαιρική και σε βά θος μ ελ έτη για τη γενοκτονία των Ελλήνων Εβραίων.

Π αραμένει ανεξήγητο πώς στον έναν χρόνο που μεσολάβησε μ εταξύ του Μαρτίου 1943 και του Μαρτίου 1944, δεν μπόρεσαν περισσότεροι Εβραίοι να κρυφτούν ή να διαφύγουν. Για την καταστροφή των εβραϊκών κοινοτή­ των στις μικρότερες ελληνικές πόλεις, η ιστορική έρ ευνα είναι ελλιπής και τα στοιχεία λιγοστά. Οι αριθμοί των προπολεμικών εβραϊκών πληθυσμών και των διασωθέντων Εβραίων είναι σπάνια οι ίδιοι και οι μ αρτυρίες είναι ελάχιστες. Ξ έρ ουμε πως τη νύχτα τη ς 3ης προς 4η Μ αρτίου 1943, τα 187 μέλη της εβραϊκής κοινότητας της Νέας Ορεστιάδας , που βρισκόταν υπό βουλγαρική κατοχή, πιάστηκαν κυριολεκτικά στον ύπνο και σ τάλθηκαν στα ναζιστικά στρατόπεδα, απ' όπου μόνο 3 άτομα επέστρεψ αν μετά τον πόλεμο. Από τους 150 Εβραίους της Αλεξανδρούπολης, επέστρεψαν μόνο τέσσερις. Από του ς 819 Εβραίους της Κομοτηνής, 28 επέζησαν της γενοκτονίας, ενώ από

τους 550 της Ξάνθης, 6 κατάφεραν να αποφύγουν τον εκτόπισμά και οι υπό­ λοιποι δεν επέστρεψαν ποτέ. Περισσότεροι από 1.200 Εβραίοι της Καβάλας βρήκαν τον θάνατο στα στρατόπεδα, ενώ πολλοί απ’ αυτούς πνίγηκαν πριν ακόμη φτάσουν εκεί, στον Δούναβη. Από έναν πληθυσμό 2.100 ατόμων, μόνο 42 επέστρεψαν στην πόλη. Από τους 600 Εβραίους που ζούσαν στις

Σέρρες, απέμειναν τρεις. Οι Εβραίοι της Μακεδονίας δεν είχαν καλύτερη τύχη, με εξαίρεση την Κα­ τερίνη. Τριάντα από τα 33 μέλη της εβραϊκής κοινότητας διέφυγαν στα γύρω χωριά, κυρίως στα Καλύβια Χαράδρα, όπου τους βοήθησε όπως λέ­ γεται ο κοινοτάρχης Αθ. Βασιλειάδης.14 Στην Καστοριά, το βράδυ της 24ης προς 25η Μαρτίου, οι Γερμανοί περικύκλωσαν την εβραϊκή συνοικία, έπιασαν 763 από τους 900 κατοίκους της και τους έστειλαν στο Αουσβιτς. Στη

Βέροια, όπου είχαν καταφύγει αρκετοί Εβραίοι της Θεσσαλονίκης, η κοι­ νότητα αριθμούσε πάνω από 850 άτομα. Σύμφωνα με μ αρτυρίες,15το ΕΑΜ προσφέρθηκε να βοηθήσει στη φυγάδευσή τους στα χωριά του Βερμίου, έναντι χρηματικού ποσού για τη συντήρησή τους. Η κοινότητα δεν μπόρεσε να συγκεντρώσει το ποσό και οι διαπραγματεύσεις ναυάγησαν. Γύρω στα 150 άτομα είχαν στο μεταξύ καταφ έρει να αποδράσουν, ενώ στις αρχές Απριλίου 1943, ύστερα από νέες συνεννοήσεις με το ΕΑΜ, δυο ομάδες που αριθμούσαν συνολικά 114 άτομα, υπό τον Γιακώβ Αζαριά Σαρφατή και τον Μεναχέμ Στρούμσα, διέφυγαν σε χωριά της περιοχής. Ωστόσο, 680 Εβραίοι της Βέροιας οδηγήθηκαν την 1η Μαΐου 1943 στη Θεσσαλονίκη, απ’ όπου εκτοπίστηκαν στις 9 Μαΐου 1943 στο Αουσβιτς. Μετά το τέλος του πολέμου, επέστρεψαν στην πόλη 131 επιζώντες. Η περίπτωση της Αθήνας φαίνεται ότι αποτέλεσε πρότυπο για τις εβραϊ­ κές κοινότητες του Βόλου και της Λάρισας, όπου σημειώθηκαν μεγάλα πο­ σοστά διάσωσης. Βοήθησε επίσης η στάση του χριστιανικού πληθυσμού, όπως και η έντονη παρουσία αντιστασιακών ομάδων, ιδίως του ΕΑΜ, στην περιοχή. Από τους 872 [κατ’ άλλους 883] Εβραίους του Βόλου, 130 έπεσαν στα χέρια των Γερμανών, ενώ οι υπόλοιποι αναζήτησαν καταφύγιο στο κον­ τινό Πήλιο. Λέγεται ότι ο ραβίνος Μωυσής Πέσαχ, όταν οι Γερμανοί τον διέ­ ταξαν να παραδώσει ονομαστικό κατάλογο των μελών της κοινότητας, ακολούθησε το παράδειγμα του ραβίνου της Αθήνας Ελιάου Μπαρζιλάι και ζήτησε προθεσμία τριών ημερών. Αμέσως μετά απευθύνθηκε στις τοπικές ΕΙΣΑΓΩΓΗ

___ Η ΔΙΑΣΩΣΗ

αρχές, τον Μ ητροπολίτη Ιωακείμ, τον Νομάρχη I. Πανταζίδη και τον Δ ή­ μαρχο Ν. Σαράτση, οι οποίοι προσέφεραν καταφύγια, πλαστές τα υ τό τη τες κ.ά., ενώ με τη βοήθεια τη ς Αντίστασης ο ραβίνος διέφ υγε στο Πήλιο. Σύμ­ φωνα με άλλη εκδοχή,16 όταν στις 30 Σεπτεμβρίου 1943, ο Γερμανός φ ρού­ ραρχος Kurt Rickert δ ιέτα ξε τον ραβίνο να του υποβάλει μέσα σε 24 ώρες ονομαστικούς καταλόγους των μελών τη ς κοινότητας, ο Πέσαχ ενημέρωσε τον Μητροπολίτη Ιωακείμ, ο οποίος έσ τειλε έναν ιερέα στον Γερμανό πρό­ ξενο Heloiut Scheffel, με τον οποίον διατηρούσ ε φ ιλικές σχέσεις, προκειμένου να π ληροφ ορηθεί τις γερ μ α νικές προθέσεις. Η απάντηση του Scheffel ήταν σαφής: Να φύγουν το γρηγορότερο οι Εβραίοι από την πόλη για να μην συλληφθούν. Τότε ο Μ ητροπολίτης ετοίμασ ε μια επιστολή προς τους εφ ημέριους των χωριών, ζητώντας τους να προσφέρουν κάθε βοήθεια στον ραβίνο και το ποίμνιό του. Από την πλευρά του, ο Πέσαχ ειδοποίησε την κοινότητα που ενημέρωσε τα μέλη τη ς και την Αντίσταση, με τη βοήθεια τη ς οποίας ο ραβίνος και η οικογένειά του διέφ υγαν στο χωριό Κανάλια. Τις επόμενες τρ εις μέρες, 65% των μελών τη ς κοινότητας είχαν καταφ ύγει στα γύρω χωριά, ενώ οι υπόλοιποι φ ιλοξενήθηκαν σε φ ιλικά χρισ τιανικά σπίτια. Στις 4 Οκτωβρίου, οι Γερμανοί λεηλάτησαν τα εβραϊκά σπίτια και διόρισαν ένα νέο κοινοτικό συμβούλιο, υπό τον Ισαάκ Σασών, το οποίο ανέ­ λαβε το έργο τη ς καταγραφ ής των μελών. Στις 24 Μαρτίου, όσοι Εβραίοι είχαν παραμείνει στα σπίτια το υ ς φυλακίστηκαν στην «Κίτρινη» Καπναπο­ θήκη και εκτοπίστηκαν στα στρατόπεδα. Μ ετά το τέλο ς του πολέμου, επέ-

2 Η κατεστραμμένη απο τους Γερμανούς συναγωγή του Βόλου Ξαναχτίστηκε μετά τον πόλεμό με τη βοήθεια της JOINT

στρεψαν στην πόλη 12 επιζώντες από τα στρατόπεδα και 3 αιχμάλωτοι. Στη γειτονική Λάρισα, διέφυγαν στο βουνό τα περισσότερα από τα 1.120 μέλη της εβραϊκής κοινότητας. Ό ταν ο πρόεδρος της κοινότητας Αβραάμ Ισαάκ Νεγρίν απέδρασε, οι κατοχικές αρχές τον αντικατέστησαν με τον Γιομτώβ Μάνο. Τη νύχτα της 24ης προς 25η Μαρτίου 1944, οι Γερμανοί προέβησαν στη σύλληψη και τον εκτόπισμά των 150 Εβραίων που είχαν απομείνει στην πόλη, καθώς και 75 άλλων που είχαν επιστρέφει. Ο αγωνι­ στής της Εθνικής Αντίστασης Εσδράς Μωυσής17αναφέρει:

Για τους Εβραίους της Λάρισας, η 24η Μαρτίου 1944 υπήρξε η αποφράδα μέρα που οι Γερμανοί κστακτητές έκαναν μπλόκο στην εβραϊκή συνοικία των Έξι Δρόμων, όπως λέγεται, και τα καμιόνια τους, μέσα σε μια ώρα περίπου, γέμισαν από ένα τρομαγμένο πλήθος ανθρώπων κάθε ηλικίας που πήραν ένα δρόμο χωρίς γυρισμό για τα κολαστήρια του θανάτου και απ' όπου 35 δεν ξαναγύρισαν, έγιναν βορά στα απαίσια κρεματόρια και τα δηλητηριώδη αέρια. Αναφέρει επίσης ότι οι περισσότερες οικογένειες διέφυγαν στην περιοχή της Αγιάς και στα ορεινά χωριά του Κισσάβου.

Εδώ σαφώς και ανεπιφύλακτα και χάριν της αλήθειας και της δικαιοσύνης πρέπει να λεχθεί ότι χωρίς τη σθεναρή και επίμονη θέληση και απόφαση των αντάρτικων οργανώσεων του ΕΑΜ, που είχαν φουντώσει, δεν θα υπήρχε πε­ ρίπτωση σωτηρίας για κανέναν Εβραίο που κατέφυγε στις περιοχές όπου οι

οργανώσεις αυτές υπήρχαν και δρούσαν. Οι περισσότεροι Εβραίοι των Τρικάλων και της Καρδίτσας αναζήτησαν επί­ σης καταφύγιο στις ελεύθερ ες ορεινές περιοχές και σώθηκαν. Σύμφωνα με άλλη εκδοχή,18 μετά τη γερμανική εισβολή στην Ελλάδα, πρόεδρος της εβραϊκής κοινότητας της Λάρισας διορίστηκε ο Γιομτώβ Μάνο και αργότερα ο Ααρών Χαζάν, τον οποίον διαδέχτηκε ύστερα από την παραίτησή του ο Αβραάμ Νεγρίν. Μ ετά την κατάρρευση της Ιταλίας, οι γερμανικές αρχές κατοχής ζήτησαν από την κοινότητα τα ονόματα των μελών και τις διευθύνσεις τους. Κάποιοι διέφυγαν με τη βοήθεια της Αντί­ στασης στα γύρω χωριά και τον Κίσσαβο, άλλοι όμως παρέμειναν στα σπί­ τια τους. Τη νύχτα της 24ης Μαρτίου, οι Γερμανοί και οι συνεργάτες τους έκαναν έφοδο στα εβραϊκά σπίτια κι έπιασαν 235 Εβραίους, τους οποίους ΕΙΣΑΓΩΓΗ

__ Η ΔΙΑΣΩΣΗ

έστειλαν στο Άουσβιτς. Επέστρεψαν 14, αλλά ο συνολικός αριθμός των θυ­ μάτων κυμαίνεται μεταξύ 219 και 394. Δ ιαφορετικά εξελίχτηκε η κατάσταση στα Γιάννενα, όπου η εβραϊκή κοι­ νότητα αριθμούσε 1.850 [κα τ’ άλλους 1.950] μέλη, ζούσε σε μια ξεχωριστή συνοικία τη ς πόλης, τα Οβρέικα, και είχε ως πνευματικό ηγέτη τον Σαμπετάι Καμπελή, ο οποίος έδωσε, όπως λέγετα ι, πίστη στις γερμανικές διαβεβαι­ ώσεις και υποστήριξε ότι αυτά που συνέβησαν στους Εβραίους τη ς Θ εσ­ σαλονίκης είχαν ως αιτία τον αμαρτωλό βίο τους. Τη νύχτα της 24ης Μαρτίου 1944, οι Γερμανοί περικύκλωσαν την εβραϊκή συνοικία και διέταξαν όλους τους Εβραίους να συγκεντρωθούν μέσα στις επό­ μενες τρ εις ώρες σε δυο σημεία. Όποιος δεν παρουσιαζόταν, θα εκτελείτο επιτόπου. Σαράντα δυο διέφυγαν και 50 έτυχε να λείπουν. Οι υπόλοιποι οδη­ γήθηκαν στη Λάρισα και φορτώθηκαν στο τρένο που έφτασε από την Αθήνα και είχε ως προορισμό το Άουσβιτς. Σύμφωνα με τηλεγράφημα των γερμανι­ κών αρχών,19 ο χριστιανικός πληθυσμός που είχε συγκεντρωθεί στους δρό­ μους τη ς πόλης, παρακολούθησε την αποχώρηση των Εβραίων με έκδηλη ικανοποίηση. Ήταν φανερό πως αυτή η φυλή δεν ήταν δημοφιλής ούτε στους

νέους ούτε στους γέρους, ανέφερε το τηλεγράφημα. Ο καθηγητής Ενεπεκίδης υποστηρίζει ότι ο συντάκτης του εγγράφου διαστρέβλωσε την αλήθεια σε ό τ ι αφορά τη στάση του χριστιανικού πληθυσμού.20 Την ίδια τύχη είχαν

3 Εβραίοι της Αρτας πριν απο τον πόλεμό Ολοι σχεδόν εκτοπίστηκαν στο Αουσβιτς

5

4, 5 Ολόκληρη η εβραϊκή κοινότητα της Ζακύνθου σώθηκε Ο Μητροπολίτης Χρυσόστομος και ο Δήμαρχος Λουκάς Καρρερ δεν υπάκουσαν στις γερμανικές εντολες

πάντως οι 172 Εβραίοι της Πρέβεζας, οι 352 της Άρτας και οι 542 του Αγρίνιου, που εστάλησαν στην Αθήνα και εκτοπίστηκαν στις 2 Απριλίου στην Πολωνία. Σε μια ημερίδα για τα κατοχικά Γιάννενα, που πραγματοποιήθηκε στις 26 Απριλίου 2010, ένας από τους ομιλητές, ο Αλέκος Ράπτης, έθεσε μια σειρά από ερωτήματα αναφορικά με τον ρόλο της Ιεράς Μητρόπολης Ιωαννίνων και της Χωροφυλακής, αλλά και το πλιάτσικο που πραγματοποίησαν Γιαννιώτες πολίτες με την ανοχή των Ναζί, στα περιουσιακά στοιχεία των Εβραίων συμπολιτών τους. Η ευθύνη είναι συνολική και συλλογική για όλους εμάς τους Γιαννιώτες, είπε. Αναφέρθηκε, βάσει εγγράφων, στην καλλιέργεια αντισημιτικού κλίματος και στη δράση της φασιστικής οργάνωσης Ε.Ε.Ε. (Εθνική Ένωση Ελλάς) στα προπολεμικά Γ ιάννενα, στη συνδρομή τη ς Ελληνικής Χωροφυλακής στον εκτόπισμά των Εβραίων, στην καταλήστευση των εβραϊκών περιου­ σιών κατόπιν εντολής του Γενικού Διοικητή Ηπείρου, ακόμη και στη συμμε­ τοχή σ’ αυτήν του Μητροπολίτη Σπυρίδωνα. Θεωρώ ότι πρέπει να ζητήσουμε μια βαθιά συγγνώμη σαν Γιαννιώτες από τους λιγοστούς εναπομείναντες Εβραίους στα Γιάννενα, κατέληξε. Η μοναδική περίπτωση μαζικής διάσωσης είναι εκείνη τη ς Ζακύνθου, όπου οι 275 Εβραίοι του νησιού κρύφτηκαν στα χωριά και σώθηκαν χάρη στη βοήθεια του Δήμαρχου Λουκά Καρρέρ (εικ. 4) και του Μητροπολίτη Χρυσόστομου (εικ. 5) και με την ανοχή, όπως λέγεται, του Αυστριακού διΕΙΙΑΓΟΓΗ

Η ΔΙΑΣΩΣΗ

οικητη του νησιού. Επρόκειτο για μια πολύ μικρή κοινότητα και παραμένει αναπάντητο το ερώ τημα γ ια τί όλοι σχεδόν οι Εβραίοι τη ς Ζακύνθου εγκατέλειψ αν μετά τον πόλεμο τη ν Ελλάδα. Στους αντίποδες βρίσκεται η περίπτωση τη ς Κέρκυρας, όπου η εβραϊκή κοι­ νότητα αριθμούσε 2.000 μέλη και διέθετε οικονομική ισχύ (εικ. 6). Στις 9 Ιου­ λίου 1944, οι τοπικές αρχές εξέδωσαν ανακοίνωση, υπογεγραμμένη από τον Νομάρχη Κομιάνο, τον Δήμαρχο Κολλά και τον αρχηγό τη ς Αστυνομίας Δεδόπουλο, σύμφωνα με την οποία τα εβραϊκά περιουσιακά στοιχεία κατάσχον­ ταν και οσοι Εβραίοι κρύβονταν όφειλαν να παραδοθούν.21 Στη συνέχεια, έφτασαν στο νησί οι Ες-Ες Τόνυ Μπούργκερ και Φρήντριχ Λίνεμαν, συνοδευόμενοι από τον Εβραίο συνεργάτη Ρεκανάτι, κι ανέλαβαν το έργο του εκτοπισμού Ύστερα απο αντισημιτικές βιαιοπραγίες, που αποτελούν μια από τις πιο θλιβερές σελίδες στην ιστορία τη ς Κέρκυρας, 1.795 Εβραίοι εστάλησαν στο στρατόπεδο του Χαιδαρίου κι από κει στο Άουσβιτς. Μετά το τέλος του πολέμου, ο εβραϊκός πληθυσμός του νησιού είχε μειωθεί στα 187 άτομα. Μια από τις ελάχιστες πράξεις ηρωισμού εκείνη τη σκοτεινή περίοδο,

6 Κέρκυρα δεκαετία του 1930 τα νήπια μιας απο τις πολυπληθέστερες εβραικες κοινότητες της Ελλαδας

ήταν εκείνη του Τούρκου προξένου στη Ρόδο, χάρη στον οποίον σώθηκαν οι Εβραίοι που είχαν τουρκική υπηκοότητα (εικ. 7). Έχοντας ολοκληρώσει το έργο της στην Κέρκυρα, η ομάδα Μπούργκερ-Λίνεμαν-Ρεκανάτι έφτασε στη Ρόδο και χρειάστηκαν μόνο δυο μέρες για να καταστραφεί μια αρχαία κοινό­ τητα που αριθμούσε τότε γύρω στα 2.000 άτομα,22 καθώς οι περισσότεροι Εβραίοι είχαν εγκαταλείψει το νησί αμέσως μετά την άφιξη των Ιταλών. Στις 24 Ιουλίου 1944, τρεις μήνες πριν εγκαταλείψουν ηττημένοι την Ελλάδα, οι Γερμανοί στρίμωξαν 1.700 Εβραίους από τη Ρόδο και την Κω σε τρία καράβια με προορισμό τον Πειραιά. Είκοσι τρεις πέθαναν στη διάρκεια του ταξιδιού. Οι υπόλοιποι μεταφέρθηκαν στο στρατόπεδο του Χαίδαρίου και εστάλησαν στις 9 Αυγούστου στο Άουσβιτς, από όπου επέζησαν εκατόν πενήντα. Μετά τον πόλεμο, ο εβραϊκός πληθυσμός στη Ρόδο και την Κω αριθμούσε 200 άτομα. Από τον εκτόπισμά γλύτωσαν μόνο 50 Εβραίοι τουρκικής ιθαγένειας, χάρη στον ηρωισμό του Τούρκου προξένου. Ο 30χρονος Selahattin Ulkumen (εικ 8) ανέλαβε καθήκοντα γενικού προξένου της Τουρκίας στη Ρόδο το 1943. Μόλις έμαθε ότι επρόκειτο να εκτοπιστούν 50 Τούρκοι Εβραίοι, πήγε στον Γερμανό στρατηγό Ulrich Kleemann και ζήτησε την απελευθέρωση τους

7 Μέλη της παλιας εβραϊκής κοινότητας της Ροδου μαζί με απεσταλμένους απο την Παλαιστίνη, το 1939 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Η ΔΙΑΣΩΣΗ

9 2 (ϊ

8. Ο Τούρκος πρόξενος ΒθΙβόβίίιη υΐΚιιπίΘη έσωσε τους Τούρκους Εβραίους της Ρόδου 9 Ο Αλβέρτος Αβραάμ Μινέρβο, πράκτορας θ -4 της Βρετανικής Ανπκατασκοπείας στην Κρητη. Ο μοναδικός Εβραίος που έζησε στην Κρήτη μεταπολεμικά.

Σύμφωνα με τον τουρκικό νόμο, όλοι οι πολίτες είναι ίσοι, είπε. Δεν κάνουμε διακρίσεις μεταξύ Εβραίων, Χριστιανών ή Μουσουλμάνων. Αν δεν' ελευθερω­ θούν οι Τούρκοι Εβραίοι, θα γίνει διεθνές επεισόδιο. Οι Γερμανοί άφησαν τους Τούρκους Εβραίους ελεύθερους, αλλά ο πρό­ ξενος πλήρωσε πολύ υψηλό τίμημα. Γερμανικά αεροπλάνα βομβάρδισαν το τουρκικό προξενείο, σκοτώνοντας τη γυναίκα του προξένου, ΜϋΊΐΊηιεήβ. και δυο υπαλλήλους. Η πεθερά του όταν έμαθε τον θάνατο τη ς κόρης τη ς αυτοκτόνησε. Ο νεογέννητος γιο ς του, Μ θϊιπίθξ επέζησε και ο υΐΚυπίθΠ φυλακίστηκε ή απελάθηκε. Τη μνήμη του τίμησε το 2008, σε ειδική εκδή­ λωση, η ισραηλιτική κοινότητα Ρόδου.23 ίο

Αμέσως μετά την κατάληψη της Κρήτης, τον Αύγουστο του 1941, οι Γερ­ μανοί ζήτησαν από τον αρχιραβίνο Χανίων λεπτομερή κατάσταση των μελών της κοινότητας, που ανέρχονταν τότε σε 314, καθώς και απογραφή των εβραϊκών καταστημάτων. Ύ στερα από λίγο καιρό ζητήθηκε νέα απογραφή των μελών της κοινότητας, που αυτή τη φορά ήταν 279, καθώς κά­ ποιοι είχαν στο μεταξύ διαφύγει. Στις 20 Μάίου 1944, οι Γερμανοί κάλεσαν τον εβραϊκό πληθυσμό να ετοι­ μαστεί για αναχώρηση. Το ίδιο βράδυ, έπιασαν 250 Εβραίους και τους με­ τέφεραν στις φυλακές Αγιάς. Στις 4 Ιουνίου, οι κρατούμενοι μεταφέρθηκαν στο Ηράκλειο, στις φυ­ λακές του φρουρίου Μακάσι, και στις 8 Ιουνίου επιβιβάστηκαν βίαια στο πλοίο Τάναϊς (εικ. 11), μαζί με 48 Ελληνες και 112 Ιταλούς αιχμαλώτους.24 Το βράδυ της ίδιας μέρας το πλοίο αναχώρησε για τον Πειραιά. Γύρω στα μεσάνυχτα, βυθίστηκε μαζί με το ανθρώπινο φορτίο του από το αγγλικό υποβρύχιο Vivid. Το ιστιοφόρο Ήρα που συνόδευε το Τάναϊς μάζεψε 30 Γερμανούς και 20 Έ λληνες, μέλη του πληρώματος, και του ς μ ετέφ ερ ε στον Πειραιά. Φαίνεται ότι οι συμμαχικές δυνάμεις, μολονότι είχαν ενη­ μερω θεί για το ανθρώπινο φορτίο του Τάναϊς π αρέλειψαν να ειδοποι­ ήσουν το Vivid. Μ ετά τον πόλεμο, επέστρεψαν στα Χανιά 7 Εβραίοι, ενώ 77 διασω θέντες εγκαταστάθηκαν σε άλλες πόλεις. 11

10. Χανιά, δεκαετία του 1920 Η οικογένεια Μωυσή Αβραάμ Μινέρβο. 11 Το πλοίο Τάναϊς βυθίστηκε μαζί με το ανθρώπινο φορτίο του από το αγγλικό υποβρύχιο Vivid ΕΙΣΑΓΩΓΗ

__ Η ΔΙΑΣΩΣΗ

Πώς σώθηκαν οι π ερισ σ ότεροι από το υ ς Ε βραίους που βρήκαν κα τα φ ύ ­ γιο στην Αθήνα; Ποιοι το υ ς βοήθησαν και γιατί; Γνωρίζουμε ότι αγόρασαν με πολλά χρυσά νομίσ ματα τη σω τηρία το υ ς κι ότι ορισμένοι απ’ α υ το ύ ς χρησιμοποίησαν το δίκτυο που είχαν στήσει οι α γγ λικές μ υσ τικές υπ ηρε­ σ ίες για τη φ υ γά δ ευ σ η Β ρετανώ ν κι Ελλήνων στρατιω τικώ ν στη Μ έσ η Ανατολή. Ό μω ς, η διάσωση πήρε πιο οργανω μένη μορφή όταν σε συνεν­ νόηση με τις β ρ ετα ν ικές και α μ ερ ικα νικές υπ ηρεσ ίες στην Το υρ κία και την Αίγυπτο, η εβραϊκή ηγεσ ία στην Παλαιστίνη ή ρ θ ε σε συμφω νία με το ΕΑΜ. Οι εργώ δεις προσπ άθειες που κα ταβλήθηκαν είχαν ως απ οτέλεσμα την απόδραση 1.0 00-2.000 Ελλήνων Εβραίων. Περίπου 10.000 άλλοι κατά φ ερ α ν με τις δικές το υ ς δυνάμεις, π ολλές φ ο ρ ές με τη βο ήθεια φιλικών προσώπων και οργανώσεων, να κρ υφ τούν μ έχρι το τ έ λ ο ς το υ π ολέμου στην Ελλάδα.

Στην π ραγματικότητα, σ’ αυτόν τον πόλεμο, οι Εβραίοι βρέθηκαν σχεδόν μόνοι. Οι περισσότερες χώρες τους εγκατέλειψαν. Αντιστασιακές και ανθρωπιστικές οργανώσεις τού ς βοήθησαν. Μεμονωμένοι αξιωματούχοι και απλοί πολίτες αποδείχτηκαν πιο γενναίοι από τις κυβερνήσεις. Μικροί λαμπεροί φάροι στο σκοτάδι, οι διασώστες ανέλαβαν τεράσ τια ρίσκα, δίνοντας νόημα σε αξίες λησμονημένες, όπως ο ανθρωπισμός και η αλληλεγγύη. Στο βιβλίο του Το Έβδομο Εκατομμύριο ο Ισραηλινός ιστορικός Τομ Σέγκεβ γράφει: Γ ύρω στα εννιά εκατομμύρια Εβραίοι κατοικούσαν στην Ευρώπη τις πα­

ραμονές του πολέμου. Γύρω στα έξι εκατομμύρια δολοφονήθηκαν και γύρω στα τρία εκατομμύρια επέζησαν. Οι περισσότεροι απ’ αυτούς σώθηκαν χάρη στη γερμανική ήττα, κάποιοι απ’ αυτούς χάρη στη βοήθεια που έλαβαν από διάφορες κυβερνήσεις και οργανώσεις, μεταξύ των οποίων η εβραϊκή JOINT, και σε μερικές χιλιάδες καλούς ανθρώπους σε όλες σχεδόν τις χώρες -τους Δικαίους των Εθνών. Παράλληλα, έλαβαν χώρα δραματικές επιχειρήσεις διάσωσης, όπως η απόδραση από τη Γαλλία στην Ισπανία, από τη Δανία στη Σουηδία και άλλες. Λίγοι σχετικά εναπομείναντες χρωστούν τη ζωή τους στις προσπάθειες διάσωσης του σιωνιστικού κινήματος. Μ ε δυο λόγια, οι Σύμμαχοι έκαναν πολύ λίγα πολύ αργά. Για υπερβο­ λικά μεγάλο διάστημα, έκλεισ αν τ ’ αυτιά και τα μάτια. Κι όταν τα άνοιξαν, μια μαύρη σ ελίδα είχ ε πάρει τη θέσ η τη ς στην ευρω παϊκή ισ τορία του 20ού αιώνα.

12 Απο το Μουσείο του Ολοκαυτώματος στο Βερολίνο έργο του αρχιτέκτονα Daniel Libenskind Η απόγνωση αποτυπώνεται στις αναρίθμητες συμβολικές μορφές των θυμάτων

13-16 Μέσα στη νύχτα της γερμανικής κατοχής η εξεγερση στο νκετο της Βαρσοβίας (κάτω αριστερά μετά την καταστροφή του) εμεινε στην Ιστορία Οσοι επεζησαν παραδοθηκαν και εσταλησαν στα στρατόπεδα, όπως εκατοντάδες χιλιάδες άλλοι Εβραίοι της Ευρώπης 1ο

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ Σύμμαχοι, Ναζί και Εβραίοι

Η ΣΙΩΠΗ ΤΟ Υ ΚΟΣΜ ΟΥ

Σ τις 12 Μ α ΐου 1943, σ ε ένδειξη δ ια μ α ρ τυ ρία ς για την α δ ια φ ορ ία το υ κό­ σμου απ ένα ντι στην εξόντω ση τω ν Εβραίω ν, o Szm u l Z y g ielb o jm 1, 48 χρ ονών, μ έλ ο ς τη ς εξό ρ ισ τη ς π ο λ ω ν ικ ή ς κ υ β έρ ν η σ η ς, ά ν ο ιξε το γ κ ά ζι στο δω μ ά τιό του στο Π ά ντιγ κτο ν το υ Λ ο ν δίνου και α υ τοκτό νησε. Σε επ ιστολή του στον εξόρ ιστο Π ο λω νό π ρ όεδ ρ ο W lad yslaw R azckiew icz και τον π ρω ­ θ υ π ου ρ γό W la d y sla w S ik o rsk i, o Z y g ielb o jm α ν έφ ερ ε π ω ς μ ο λ ο νό τι οι Ν αζί ευ θύ ν ο ν τα ν για τη μ α ζική δολο φ ο νία τω ν Ε β ρ α ίω ν τη ς Π ο λω νίας, και οι Σ ύμ μ α χοι έφ ερα ν μ εγ ά λο μ έρ ο ς τη ς ευθύνης. Μ έχρι τό τε ήλπ ιζε πω ς κάτι θα έκανε ο ελ εύ θ ερ ο ς κ ό σ μ ο ς για να σ τα μ α τήσει η σφ αγή. Ο ίδιος είχε κάνει ό,τι μπ ορού σε. Ε ίχε μ ετα δώ σει π ο λλές φ ο ρ ές α π ό το ρ α διόφ ω νο π λη ­ ρ οφ ορ ίες π ο υ έκ α ν α ν λ ό γ ο για μ α ζική εξό ν τω σ η τω ν Ε β ρ α ίω ν και είχε α π ευθύνει ά π ειρες εκκλήσεις, το νίζο ντα ς την ανάγκη για ανάληψ η δράσης προτού μ ετα τρα π εί η Ε υρώ πη σε ένα τερ ά σ τιο νεκρο τα φ είο.

Θα είναι ατιμία να συνεχίσουμε να ζούμε, να ανήκουμε στην ανθρώπινη οικο­ γένεια, εάν δεν κάνουμε αμέσως κάποια βήματα για να δώσουμε ένα τέλος σε αυτό το έγκλημα, το μεγαλύτερο που έχει γνωρίσει η ιστορία, είπε στο BBC. Α νέμενε με αγω νία τα α π ο τελέσ μ α τα τη ς Δ ιά σ κ εψ η ς τω ν Β ερμ ούδω ν, η οποία άρχισε στις 19 Α π ρ ιλίο υ 1943 κι όπ ο υ οι α ν τιπ ρό σω π οι τω ν κυβερ­ νήσεω ν τη ς Μ εγά λη ς Β ρετα νία ς και τω ν Η νω μ ένω ν Π ο λιτειώ ν είχα ν σ υ γ­ κεν τρ ω θεί για να σ υ ζη τή σ ο υ ν το θέμ α τω ν Ε β ρ α ίω ν π ρο σ φ ύ γ ω ν . Κ ατά σύμπ τω ση, την ίδια μέρα άρχισε η μ εγάλη εξέγερση στο γκέτο τη ς Β αρσο­ βίας. Σ τις α ρχές Μ αΐου ήταν πλέον φ ανερό ότι η Δ ιάσκεψ η τω ν Βερμούδω ν δεν θα έφ ερνε α π οτέλεσμ α. Λ ίγ ες μ έρ ες αργό τερα , o Z ygielbo jm έλα βε την είδηση για την κατα στολή τη ς εξέγ ερ ση ς στο γκέτο και την εξόντω ση τω ν Ε βραίων π ου είχα ν απ ο μ είνει εκεί. Α νά μ εσά τους, η γυνα ίκα του M anya και ο Ιό χ ρ ο ν ο ς γιος το υ T uvia. 01 ΣΥΜΜΑΧΟΙ, 01 ΝΑΖΙ ΚΑΙ 01 ΕΒΡΑΙΟΙ

Γνωρίζω πόσο λίγη αξία έχει η ανθρώπινη ζωή ω)μερα, επειδή όμως ώ ν μπορώ ΐ'ίΐ κιϊνω κάτι ζώντας, ίσως με τυι/ θόι/οτό μου βοηθήσω να σπάσει η αδιαηηφία ¿κεί­ νων που μπορούν τώρα, την τελευταία στιγμή, να σώσουν όσους Πολωνούς Εβραί­ ους δεν έγυυΐ' ακόμη αφανιστεί, έγραφε στην επιστολή του ο Ζν^ίοΐύομπ. Η ζωή μου ανήκει στον εβραϊκό λαό της Πολωνίας και, επομένως, τη δίνω σε αυτό ν. Ελπίζω οι ενιντομείναντες από τα πολλίι εκατομμύρια των Πολωνών Εβραίων να ζήσουν για να δουν, μαζί με τον πολωνικό πληθικηιό, την απελευθέρωω] της Πο­ λωνίας σε έναν κίχηιο ελευθερίας και στη δικαιοσύνη του σοσιαλισμού. Πιστεύω πως μια τέτοια Πολωνία θα αναδυθεί κι ένας τέτοιος κόσμος θα έρθει. Εξέφραζε επίσης την επ ιθυμία να κοινοποιηθεί η επιστολή του στις συμ­ μαχικές κυβερνήσεις. Είμαι βέβαιος όπ ο πρόεδρος και ο πρωθυπουργός θα στείλουν τα λόγια μου αυτά σε όλους τους αρμόδιους κι έπι η πολωνική κυβέρνηση θα ενεργήσει άμεσα με διπλωματικούς τρόπους για να εξηγήσει την κατάστασί], προκειμένου να σώσει του ενιντομείναντα εβραϊσμό της Πολωνίας από τον αποδεκατισμό.2

Από το τέλος του Α ' Π αγκοσμίου Πολέμου, ο Χ ίτλερ είχε κά νει γνωστές τις προθέσεις του. Στο β ιβ λίο του Ο Αγών μου (ο πρώτος τόμος δημοσιεύτηκε

18 Υπήρξαν Εβραίοι που διαισθανθηκαν τον κίνδυνο κι εγκατελειψαν την Πολωνία λίγες μερες πριν απο τη γερμανική εισβολή Στο δρομο για την Παλαιστίνη πέρασαν απο την Αθήνα. 26 8 1939

το 1925, ο δεύ τερ ο ς το 1926), όπ ω ς και σ τις ο μ ιλίες του, π ερ ιέγρ α φ ε τους Εβραίους ω ς παράσιτα , ω ς βδέλλες που ρ ουφ ούν το αίμα τω ν λαώ ν. Κ α­ τα γγέλλοντα ς το υ ς

κομμουνιστές ηγέτες για την ήττα τη ς Γ ερ μ α νία ς στον

Α'

Π α γκόσμιο Π όλεμο, ισχυρ ιζότα ν π ω ς εάν στην αρχή ή στη δ ιά ρκεια του

εξαναγκάζονταν 12.000-15.000 από αυτούς τους Εβραίους διαφθορείς του έθνους να πεθάνουν από δηλητηριώδες αέριο, τό τε τα εκατομ μ ύ ρια τω ν Γερ­ μανώ ν που θυ σιά στη κα ν δεν θα είχαν πέσει μάταια... Εάν είχαν εξοντωθεί έγ­ καιρα 12.000 από αυτούς τους καταστροφείς, σίγουρα θα σώζονταν ένα εκατομμύριο έντιμοι άνθρωποι, που θα μπορούσαν να ωφελήσουν τη Γερμανία στο μέλλον.3 π ολέμου

Α μ έσω ς μετά τη ν ά ν οδο το υ Χ ίτλερ στην εξου σία , το ν Ια νο υ ά ρ ιο του 1933, οι Γ ερ μ α νο ί Ε β ρ α ίοι ά ρ χισ α ν να χά νο υ ν στα δ ια κά τα π ολιτικά δικαιώ μα τά το υς, σε μ ια δια δ ικ α σ ία π ου έφ τα σε στην κορύφ ω σή τη ς το 1935 με το υ ς φ υ λετικ ο ύ ς ν ό μ ο υ ς τη ς Ν υ ρεμ βέργ ης. Σ το π λα ίσ ιο τη ς ά γ ρια ς αντιεβ ρ α ϊκ ή ς εκ σ τρ α τεία ς π ου δ ιεξή γ α γ ε το χ ιτλ ερ ικ ό κ α θεσ τώ ς, οι γ ερ μ α ­

Οι Εβραίοι είναι η καταστροφή μας ή Οι Εβραίοι είναι ανεπιθύμητοι εδώ. Τ ο 1936, ο Χίτλερ δήλωσε:4Από την αρχή της Γαλλικής Επανάστασης, ο κόσμος συμπαρασύρεται με αυξανόμενη ταχύτητα σε μια νέα σύγκρουση, που η πιο ακραία λύση της ονομάστηκε μπολσεβικισμός, αλλά που το περιεχόμενο και ο σκοπός της είναι μόνο η απομάκρυνση των κοινωνικών στρωμάτων που μέχρι τώρα ηγούνταν της κοινωνίας και η αντικατάστασή τους από τον διεθνή εβραϊσμό... Μια νίκη του μπολσεβικισμού επί της Γερμανίας δεν θα οδηγούσε σε μια συνθήκη των Βερσαλλιών αλλά σε μια τελική καταστροφή, ακόμη και στην εξόντωση του γερμανικού λαού. ν ικ ές π όλ εις και τα χ ω ρ ιά γ έμ ισ α ν με α φ ίσ ες, όπ ω ς:

Σ τις 30 Ια νο υά ριου 1939, σε ο μ ιλία το υ στο Ρ ά ιχ στα γ κ, π ροειδοπ οίησε:

Η Ευρώπη δεν θα έχει ειρήνη μέχρι να λυθεί το εβραϊκό ζήτημα... Είναι ένα πράγμα που θα ήθελα να πω σήμερα, το οποίο θα μείνει στη μνήμη όλων, όπως και στη δική μας, των Γερμανών. Στη διάρκεια της ζωής μου, ήμουν πολύ συχνά προφήτης και γελοιοποιήθηκα γι' αυτό. .. Σήμερα θα γίνω πάλι προφήτης: εάν οι διεθνείς Εβραίοι χρηματιστές, στην Ευρώπη και έξω από αυτήν, πετύχουν να σπρώξουν τα έθνη για άλλη μια φορά σε έναν παγκόσμιο πόλεμο, τότε το αποτέλε­ σμα δεν θα είναι η μπολσεβικοποίηση της γης και επομένως μια νίκη του εβραϊ­ σμού, αλλά η εξουδετέρωση της εβραϊκής φυλής από την Ευρώπη.5 Μ έχρι το φ θινόπ ω ρο του 1941, οι Γερμ α νο ί επ έτρεπ α ν ή και ενθά ρρυναν τη μετανάστευση Εβραίω ν α π ό την επ ικρά τεια το υ Ράιχ, θεω ρώ ντα ς (X ΣΥΜΜΑΧΟΙ, (X ΝΑΖΙ ΚΑΙ 01 ΕΒΡΑΙΟΙ

__ Η ΔΙΑΣΩΣΗ

ότι ήτα ν η κ α λ ύ τερ η λ ύ σ η για το

εβραϊκό πρόβλημα. Τ η ν

π ερ ίο δ ο 1933-1939,

ο μ ισ ό ς εβ ρ α ϊκ ό ς π λ η θ υ σ μ ό ς εγ κ α τέλ ειψ ε τη Γ ερ μ α ν ία , μ ο λ ο ν ό τι η ο ικ ο ν ο ­ μική κ ρίση δ εν ευ ν ο ο ύ σ ε τη ν α π ο ρ ρ ό φ η σ η μ ετα ν α σ τώ ν . Τ ο 1938, για π α ­ ρ ά δ ειγ μ α , η Ε λ β ετ ία επ ιχ είρ η σ ε να εμ π ο δ ίσ ε ι τη ν είσ ο δ ο Γ ερ μ α ν ώ ν Ε β ρ α ίω ν σ το έδ α φ ο ς τη ς, α π α ιτ ώ ν τ α ς να φ έρ ο υ ν τα δ ια β α τή ρ ιά το υ ς το γ ρ ά μ μ α ] (Ju de). Λ ίγ ο π ρ ιν ξεσ π ά σ ει ο π ό λ εμ ο ς, μ ετά τη ν π ρ ο σ ά ρ τη σ η τη ς Α υ σ τρ ία ς σ το Ρ ά ιχ 6 κ α ι τη Ν ύ χ τα τω ν Κ ρ υ σ τά λ λ ω ν ,7 εκ α τ ο ν τά δ ες χ ιλ ιά δ ες Ε β ρ α ίο ι α π ό τη Γ ερ μ α ν ία κ α ι τη ν Α υ σ τ ρ ία α ν α ζ ή τη σ α ν κ α τα φ ύ γ ιο σ τις γ ειτο ν ικ ές χ ώ ρ ες ή σ τις Η ν ω μ έν ες Π ο λ ιτείες. Χ α ρ α κ τη ρ ισ τικ ή είν α ι η π ερ ί­ π τω σ η το υ υ π ερ ω κ εά ν ιο υ

St Louis, π ο υ

σ ά λ π α ρ ε σ τις 13 Μ α ΐο υ α π ό το Α μ ­

β ο ύ ρ γο μ ε 938 επ ιβ ά τες, οι π ερ ισ σ ό τερ ο ι α π ό το υ ς ο π ο ίο υ ς ή τα ν Ε β ρ α ίο ι π ου εγ κ α τ έ λ ε ιπ α ν τη ν α ζ ισ τ ικ ή Γ ερ μ α ν ία . Ε π ειδ ή ο ύ τε η Κ ο ύ β α ο ύ τε οι Η ν ω μ έν ες Π ο λ ιτ είες δ έχ τη κ α ν τ ο υ ς Ε β ρ α ίο υ ς π ρ ό σ φ υ γ ες, το π λ ο ίο α ν α γ ­ κ ά σ τη κ ε να π ά ρ ει το δ ρ ό μ ο τη ς επ ισ τ ρ ο φ ή ς για τη ν Ε υ ρ ώ π η , ό π ο υ έφ τα σ ε σ τις 6 Ιο υ ν ίο υ 1 9 3 9 .8 Π ο λ λ ο ί Γ ερ μ α ν ο ί Ε β ρ α ίο ι π ου κ α τευ θ ύ ν ο ν τα ν σ τη ν Π α λ α ισ τίν η , π ερ ν ο ύ σ α ν α π ό τη ν Ε λλά δ α . Σ τη ν Α θή ν α , μ ια ο ρ γ ά ν ω σ η το ύ ς π α ρ α λ ά μ β α ν ε κ α ι τ ο υ ς π ερ ιέθ α λ π ε, μ έχ ρ ι να σ υ ν εχ ίσ ο υ ν το τα ξίδ ι το υ ς. Η αδελφή της μητέρας μου, Ελεονόρα Μωυσή Μινέρβο, από τα Χανιά της Κρήτης, είχε παντρευτεί τον Σιμόν Λεβή, γερμανικής καταγωγής, από μια οικογέ­ νεια που είχε έρθει με τον Όθωνα και διατηρούσε σχέσεις με τον Άγγελο Έβερτ, λέει η Λ ίλια ν Κ α π ό ν .9 Ο θείος μου έφυγε από τη ζωή όταν εγώ ήμουν 12 ετών, 19

20

19 Ο Σιμόν Λεβη μιλάει σε Γερμ ανοεβρ α ίους, το υς οποίους φ υγά δεψ ε στην Παλαιστίνη 20 Το πλοίο που θα μ ετεφ ερ ε Γερμ ανοεβρ α ίους από τις ελληνικές ακ τές στην Παλαιστίνη

22

αλλά αποτελεί ζωντανή μνήμη για μένα και σημείο αναφορας. Αυτοδημιούρ^τος, έμεινε νωρίς ορφανός και φρόντιζε τα δυο αδέλφια του και τη μητέρα του, τη μάμα Ρόζα, που εγκαταστάθηκε στην Παλαιστίνη πριν από τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο, μαζί με τον μεγάλο γιο, τον Έρμαν Λεβή, ο οποίος έμαν κόπτης διαμαντιών. Ο θείος Σιμόν βρέθηκε να συνεργάζεται με τον αδελφό του μετέπειτα πεθερού μου, Ζακ Σοόωμ που χάθηκε στο Άουσβιτς και δεν τον χώρισα ποτέ. Ο Σαμουι)λ Σούσΐ], ο πρωτότοκος, ήταν πρόεδρος αυτής της οργάνωσης και ο Λεβή γενικός γραμματέας. Φυγάδευαν Εβραίους πρόσφυγες από την Κεντρική Ευρώπη, που περνούσαν από την Ελλάδα και είχαν ανάγκη από τροφή και περίθαλψη στον δρόμο τους για την Παλαιστίνη. Ο θείος μου τους παραλάμβανε και τους κάλυπταν όσες rtvrij'Kfc; μποροικιαν. Ο κόσμος που μετακινείτο στο διάστημα 1936-1940 ήταν γερμανόφωνος. Ο ι Taiman, ένα ζευγάρι Γερμανών Εβραίων με δυο παιδιά, έφτασαν 01 ΣΥΜΜΑΧΟΙ 01 ΝΑΖΙ ΚΑΙ 01 ΕΒΡΑΙΟΙ

__ Η ΔΙΑΣΩΣΗ

π ρ ιν ξ εσ π ά σ ει ο π ό λ εμ ο ς σ το ν Π ειρ α ιά . Τ ο υ ς π α ρ έλ α β ε ο Σ ιμ ό ν Λ εβ ή (εικ. 22), α λ λ ά π ρ ιν μ π ο υ ν σ το π λ ο ίο π ο υ θα τ ο υ ς π ή γ α ιν ε σ τη ν Π α λ α ισ τίν η , σ υ ν έβ η έν α α τ ύ χ η μ α . Έ ν α κ ιβ ώ τ ιο έπ ε σ ε σ τα π ό δ ια το υ κ ο ρ ιτ σ ιο ύ κ α ι το τ ρ α υ μ ά τ ισ ε ά σ χ η μ α . Η ο ικ ο γ έ ν ε ια ή τ α ν σ ε α π ό γ ν ω σ η , τ ο κ ο ρ ίτ σ ι χ ρ ε ι­ α ζ ό τ α ν ά μ εσ η π ερ ίθ α λ ψ η . Εσείς να φύγετε, είπ ε τ ό τ ε ο Α εβ ή , κι εγώ σας δίνω όρκο ότι μόλις η Ενα γίνει καλά θα σας τη στείλω στην Παλαιστίνη. Την πήγαν στον Ευαγγελισμό κι ύστερα την πήραν σπίτι τους, την περιποιήθηκαν, δ ιη γ είτα ι η Λ ίλ ια ν Κ α π ό ν . Η θεία μου λάτρευε τα παιδιά. Το κοριτσάκι συνήλθε, έφαγε, ήπιε, του έκαναν μεταξωτά φουστανάκια, έγινε παρανυμφάκι στο γάμο της μαμάς μου κι ύστερα ήρθε ο τηκρόςχωρισμός. Αναγκάστηκαν να το στείλουν στους γονείς του και η θεία μου, που δεν είχε παιδιά, πήγε να πεθάνει. Να οι φωτογραφίες της μικρής στην Ελλάδα κι ύστερα στην Παλαιστίνη, όπου συναν­ τήθηκε με τους γονείς και τον αδελφό της. Μ ό λ ις κ η ρ ύ χ τη κ ε ο π ό λ εμ ο ς, ο Σ ιμ ό ν κ α ι η Ε λ εω ν ό ρ α Λ εβ ή εγ κ α τέλ ειψ α ν τη ν Ε λ λ ά δ α κι έφ τα σ α ν ω ς π α ρ ά ν ο μ ο ι μ ετ α ν ά σ τ ες σ τη ν Π α λ α ισ τίν η .

Φτάνοντας στην Παλαιστίνη, ο θείος μου βρέθηκε μπροστά στο δίλημμα, τί θα κάνουν, πώς θα ζήσουν. Ο αδελφός του ο Έρμαν ήταν ήδη εκεί, με τη μάμα Ρόζα, το γένος Γκολντστάιν, από την περίφημη οικογένεια που είχε το καπελάδικο στην Αθήνα... Άνοιξμν ένα εστιατόριο, το Παλλάδιον, στο Κφαρ Ιονά, ένα στρατόπεδο για Έλληνες στρατιώτες. Η μάμα Ρόζα και η θεία μου Ελεωνόρα μαγείρευαν ελ­ ληνικά φαγητά. Κάποια στιγμή, ο πόλεμος τελείωσε και αποφάσισαν να γυρίσουν. Όταν το έμαθαν, πολλοί άνθρωποι που ήταν ευγνώμονες στον θείο μου επειδή τους είχε βοηθήσει να φύγουν, πρότειναν να βάλουν από μια λίρα χάρτινη ο καθένας και να του αγοράσουν ένα αγρόκτημα, καθώς είχε πάθος με την εκτροφή πουλερι­ κών. Εκείνος τους είπε τότε: Σας ευχαριστώ για την ευγενική σας προσφορά, εγώ θέλω απλώς να με κεράσετε έναν καφέ. Δεν θέλω τίποτα άλλο. Θέλω να γυρίσω στην Ελλάδα, είναι η οικογένειά μου εκεί... Τ ον Ν ο έμ β ρ ιο το υ 1939, εκ α τ ο ν τά δ ες σ υ ν α γ ω γ ές κ α τα σ τρ ά φ η κ α ν στη ν α ζισ τικ ή Γερ μ α ν ία , ό π ο υ ο ι β ια ιό τ η τ ες κ α τά τω ν Ε β ρ α ίω ν α π ο τελ ο ύ σ α ν π λ έο ν κ α θη μ ερ ιν ή π ρ α κ τικ ή . Σ τις 16 Δ εκ εμ β ρ ίο υ 1939, δ η μ ο σ ιεύ τη κ ε σ το υ ς

Times το υ

Λ ο ν δ ίν ο υ , με τίτλ ο

Οδός του μαρτυρίου με τέρμα την εξόντωση,wένα

π ρ ο φ η τικ ό ά ρ θ ρ ο π ο υ α ν α φ ερ ό τα ν στη δ η μ ιο υ ρ γ ία εν ό ς θύ λ α κ α σ τη ν Π ο ­ λω νία , ό π ο υ οι Γ ερ μ α νο ί επ ρ ό κ ειτο ν α σ υ γ κ εν τ ρ ώ σ ο υ ν π ερ ισ σ ό τερ ο υ ς α π ό ένα εκ α το μ μ ύ ρ ιο Ε β ρ α ίο υ ς α π ό ό λ ες τις κ α τεχ ό μ εν ες χώ ρ ες.

24 Καταλληλα διαμορφωμένα φορτηγά (S-Wagons) χρησιμοποιήθηκαν σαν κινητοί θαλαμοι αέριων

Μεταξύ 1939 και 1943, εκατοντάδες χιλιάδες Εβραίοι εγκλωβίοτηκαν οε πε­ ρισσότερα από 400 γκέτο στα κατεχόμενα εδάφη της Α νατολικής Ευρώπης. Μέχρι το καλοκαίρι του 1944, όλα τα γκέτο είχαν εκκενωθεί και οι περισσό­ τεροι από τους κρατούμενους εξοντωθεί. Τέτοια μεθοδική κ α ι ανελέητη σφαγή είχε να γίνει στην Ευρώπη από την εισβολή των Μογγόλων τον 16ο αιώνα. Τα πρώτα χρόνια του πολέμου, οι Einsatzgruppen (Ομάδες Ειδικών Αποστολών) χώριζαν τους Εβραίους σε ομάδες 500 ατόμων, τους οδηγού­ σαν έξω από τις πόλεις κ α ι τους εκτελούσαν. Σε πολλές περιπτώσεις, τους υποχρέωναν να γδυθούν κ α ι να σταθούν όρθιοι πάνω από φρεσκοσκαμμενα χαντάκια. Στη συνέχεια, τους πυροβολοιισαν στον λαιμό ή το κεφάλι, αφήνοντας τα υπόλοιπα στον νόμο της βαρύτητας.11 Για παράδειγμα, τον Σεπτέμβριο του 1941, η Einsatzgruppe III σκότωσε έξω από το Κίεβο, μέσα σε δυο μέρες, 33.000 Εβραίους. Μ έχρι το τέλος του 1941, περίπου 439.000 Ρώσοι Εβραίοι είχαν δολοφονηθεί από τις Einsatzgruppen,12 αριθμός που έφτασε τους 618.000 τους πρώτους δεκαοχτώ μήνες του πολέμου. Στη διάρκεια ταξιδιών που έκανε στη Ρωσία το 1941, ο Χίμμλερ συνειδη­ τοποίησε την ψυχολογική επίδραση που είχαν στις μονάδες αυτές οι μαζικές εκτελέσεις γ ύ ν α ιώ ν και παιδιών και ανέθεσε στον διοικητή της Einsatzgruppe II, A rtu r Nebe, να ανακαλύψει τρόπους εξόντωσης λιγότερο επώδυνους για τους δολοφόνους. Βρέθηκε τότε η λύση των κινητών θαλάμων αερίων,π που 01 ΣΥΜΜΑΧΟΙ 01 ΝΑΖΙ ΚΑΙ 01 ΕΒΡΑΙΟΙ

__ Η ΔΙΑΣΩΣΗ

είχα ν χρη σ ιμ ο π ο ιη θεί το 1940 για τη ν εξό ν τω σ η Π ο μ ερ α ν ώ ν τη ς Α να το λ ικ ή ς Π ρ ω σ ία ς σ το σ τρ α τό π εδ ο Σ ο λ ν τά ο υ 14 (εικ. 24). Τ ο π λεο νέκτημ α α υ τή ς τη ς μ ε­ θόδου ήτα ν η γ ρήγο ρη εξόντω ση τω ν θυ μ ά τω ν , κ α θώ ς οι μ α ζικές εκ τελ έσ εις διά π υ ρ ο β ο λισ μ ο ύ ή τα ν π ο λ υ δά π α ν ες και χρο ν ο β ό ρ ες. Τ ο α έριο διο χετευ ό­ τα ν στο ν αεροστεγή θά λ α μ ο εν ώ το ό χ η μ α β ρ ισκό τα ν σε κίνηση. Τ α θύ μ α τα δηλητηριά ζονταν α π ό το μ ονοξείδιο το υ ά νθρα κα και πέθαινα ν α π ό ασφ υξία. Α νά μ εσα στο ν Δ εκέμ β ρ ιο το υ 1941 κ α ι τις α ρ χ ές Ιο υ νίο υ το υ 1942, οι Ε ς-Ε ς σκ ότω σ α ν με α υ τόν το ν τρ ό π ο γ ύ ρ ω στο υ ς 100.000 Ε βρα ίους, χ ρ η σ ιμ ο π οιώ ν ­ τα ς τρία μ ό ν ο α π ό τα λεγάμ ενα

S-Wagons (Special Wagons). Ω στόσ ο ,

η α π ό­

φ αση για ο λο κλη ρ ω τική εξόν τω ση τω ν Ε β ρ α ίω ν (Τελική Λ ύση) ελή φ θη τον Ια νο υ ά ρ ιο το υ 1942 στη Δ ιά σ κ εψ η το υ Β α νζέε.15 Ε π ρ ό κειτο για θα λ ά μ ο υ ς α ε­ ρίω ν και κ ρεμ α τόρ ια σε σ τρ α τό π εδ α σ υ γ κ έν τρ ω σ η ς σ τη ν Α να το λή, όπ ο υ οι Γερ μ α νο ί θα έσ τελν α ν με τρ ένα το υ ς Ε β ρ α ίο υ ς ο λ ό κλ η ρ η ς τη ς Ε υρ ώ π η ς. Η τα χ ύ τη τα , η μ υ σ τικ ό τη τα κα ι η εξα π ά τη σ η ή τα ν τα ό π λ α τω ν Γ ερ μ α ­ νώ ν για τη ν εξο υ δ ετέρ ω σ η κ ά θε α ν τίσ τα σ η ς σ τη ν επ ίτευ ξη το υ σ τό χ ο υ τους. Α κ όμ η κ α ι σ τις μυστυ^ές επυ, νά «ροαέλδ«*οιν * Ις t f v lU a r c ia v ‘ΚΑκοθβρέας v fv 1 1 - 7 - 4 3 ¿ p a t βΐ|ν οψ . Ί ο ρ α η λ Ι τ ι ι ς λ ο γ Ι ( ο τ α · nm% 6 ά ν ή κ ι ι ν β ΐς τ ^ ν Ί α ρ ο ο λιτ»ί|ν φ α φ , AfjpydpMi; cfc αοέαν BpyowAov έ τ ή η ι

ο#ιμ«ρο'

Λ ▲έοι έο ν νά ‘Ι ζ β ψ ο β ν τ · ο Ι άαιμκοΑτ^τος.

ι τά M i l · τ Μ ι έ τ ι το »

124 Λίγοι άκουσαν τό τε το καμπανάκι του κίνδυνου. 125. Τα γεγονότα στην πλατεία Ε λευθερ ία ς σηματοδότησαν την έναρξη του διωγμού

_________ Η ΔΙΑΣΩΣΗ

Ο ι ν α ζιστικές α ρ χές π ροτιμ ού σα ν τη ν ηγεσία το υ εν ό ς α ν δ ρ ό ς απ ό μια συλ2~*°

λογική διοίκηση, χω ρ ίς πάντα να το πετυχα ίνουν, κα θώ ς η δημ οκρατική δομή που υ π ήρχε στις περισσότερες εβ ραϊκές κοινότητες στην Α νατολική και τη Ν ο­ τιοα να τολική Ε υρώ πη τη ν π ερίοδο το υ μ εσ ο π ολέμ ου ερχό τα ν σε αντίθεση με το κα θεσ τώ ς τω ν Ε βρα ϊκώ ν Σ υμ β ουλίω ν. Δ υ σ τυ χώ ς, είνα ι λ ίγ ες οι π η γές π ου μ π ορ ού ν να δ ια σα φ η νίσου ν α υ τό το σημ είο, κ α θώ ς έχ ουν βρεθεί τα π ρ ω τό­ κολλα μ όνο δ ύο Ε βραϊκώ ν Σ υμ β ουλίω ν: το υ Μ π ιά λιστοκ και του Λ ούμπ λιν.62 Π α ρ ' όλα αυτά, μ π ο ρ ο ύ μ ε να δια κρ ίνο υ μ ε δ υο σχή μ α τα : 1. Σ υ μ β ούλια όπ ου μ ονάχα ο π ρ ό εδ ρ ο ς α π ο φ ά σιζε κ α ι τα υ π ό λοιπ α μ έλη δεν είχα ν εκτελεστική α ρ μ οδιότη τα αλλά σ υ μ β ο υ λ ευ τικ ό χ α ρα κτή ρα , 2. Σ υ μ β ο ύ λ ια μ ε συλλογική ηγεσία , όπ ο υ τα διά φ ο ρ α τμ ή μ α τα τη ς δ ιο ίκ η σ η ς τη ς κο ινό τη τα ς ή το υ γκέτο τελούσα ν υπ ό την επ ίβλεψ η μ ελώ ν τω ν Σ υ μ β ο υ λ ίω ν ή α ρ μ ο δ ίω ν επ ιτροπ ώ ν. Σ α φ ές π α ρ ά δ ειγ μ α το υ π ρ ώ το υ σ χ ή μ α το ς ή τα ν το

Ältestenrat σ το

Λ ου τζ,

ό π ο υ δ ιο ικ ο ύ σ ε α υ τ α ρ χ ικ ά ο M o rd e c h a i R u m k o v sk i, ό π ω ς κ α ι ό λ α τα Ε β ρ α ϊκά Σ υ μ β ο ύ λ ια π ο υ δ ιό ρ ισ ε ο M o sh e M erin , επ ικ εφ α λ ή ς το υ

Judenrat σ τη ν

Κεντρικού

α ν α τ ο λ ικ ή Α ν ω Σ ιλ εσ ία . Α ν τ ίθ ετ α , σ τη Β α ρ σ ο β ία , το Μ π ιά ­

λ ισ το κ κ α ι το Λ ο ύ μ π λ ιν , η η γ εσ ία είχ ε μ ά λ λ ο ν σ υ λ λ ο γ ικ ό χ α ρ α κ τή ρ α . Σ ε ο ρ ισ μ έν α γ κ έτο κα ι κ ο ινό τη τες, φ ιλ ό δ ο ξα ά το μ α π ο υ δ ιψ ο ύ σ α ν για εξου σ ία και δ ιέθετα ν ο ρ γ α ν ω τικ ά π ρ ο σ ό ν τα , επ ιβ λ ή θ η κ α ν γ ρ ή γ ο ρ α σ τα Σ υ μ β ού λ ια κ α ι η ά π ο ψ ή τ ο υ ς γ ιν ό τα ν , εκ ο υ σ ίω ς ή μ η , α π ο δ εκ τή α π ό τα ά λ λ α μ έλη , σ υ μ π ερ ιλ α μ β α ν ο μ έν ο υ το υ π ρ ο έδ ρ ο υ . Σ τα π ερ ισ σ ό τερ α γ κ έτο, ό μ ω ς, επ ι­ κ ρ α το ύ σ ε έν α εν δ ιά μ εσ ο σ χ ή μ α , μ ε κ ά π ο ιες δ ια φ ο ρ ο π ο ιή σ εις α ν ά λ ο γ α με τη ν π ρ ο σ ω π ικ ό τ η τα το υ π ρ ο έδ ρ ο υ κ α ι τ ις τ ο π ικ ές σ υ ν θή κ ες. Η τά ση τω ν α ρχώ ν κ α το χ ή ς ήτα ν ν α σ υ γ κεντρώ ν ο υ ν τις εβ ρ α ϊκ ές δρά σεις σε ένα όργανο, το Ε βραϊκό Σ υμ β ούλιο, και να α κ υ ρ ώ ν ο υ ν όλο υ ς το υ ς άλλους π α ρ ά γ ο ν τες τη ς εβ ρ α ϊκ ή ς ζω ής. Σ ύ μ φ ω να με δ ια τα γή του Frank, στις 23 Ιου­ λ ίο υ 1940,63 ό λες οι εβ ρ α ϊκ ές Ε νώ σ εις έπ ρ επ ε να δια λ υ θο ύ ν και τα ιδρύ ματα και η π εριουσία το υ ς να α π α λλο τρ ιω θού ν. Υ π ή ρ ξα ν ό μ ω ς π α ρ εκ κ λίσ εις και μια α π ό α υ τές έγ ινε το ν Μ ά ιο το υ 1940, με τη ν ίδρυ ση το υ ιδρ ύ μ α το ς

Self-Help,64 το

Jewish

οπ ο ίο δεν υ π α γό τα ν απ ό νο μ ική ς ά π ο ψ η ς στο Ε βρα ϊκό Σ υ μ ­

βούλιο. Ω στόσο, π ολλά Σ υμ β ούλια θεω ρ ο ύ σ α ν την τάση τω ν ιδρυ μάτω ν βοή­ θ εια ς να σ υ γ κ εν τρ ώ ν ο υ ν στα χ έρ ια το υ ς όλη τη δ ρ ά σ η ω ς κ α τά χρ η σ η εξου σία ς.65 Κ άπ οια απ ό αυτά α ν τιτά χθη κα ν π εισμ α τικά στο ν α νεξά ρ τη το χα ­ ρακτήρα τω ν το π ικώ ν γρ α φ είω ν τω ν ιδρ υ μ ά τω ν βοήθειας, τα οπ οία συγκέν-

τρωναν στελέχη που ήταν ενεργά πριν από τον πόλεμο και προτιμούσαν να συνεργαστούν μαζί τους π αρά με τα Σ υμ βούλια που βρίσκονταν υπ ό τον διαρκή εκβιασμό της Γκεστάπο. Ο ι αντικειμενικές συνθήκες της εβραϊκής ζωής στα γκέτο υποχρέω ναν όμως, πολλές φορές, τα ιδρύματα να συνεργαστούν.

Στη Θ εσ σ α λ ο ν ίκ η , η συ ν ερ γ α σ ία τη ς

Έργων Κοινωνικής Προνοΐας με

Κεντρικής Ετπτροπής Συντονισμού

το Ε β ρ α ϊκό Σ υ μ β ο ύ λ ιο , τον π ρ ό εδ ρ ό του

Σ ά μ π υ Σ α λ τιέλ κ α ι το δ εξί το υ χ έρι, τον δ ιερ μ η νέα Α λμ π ά λ α , οι ο π ο ίο ι σύμφ ω να με τον Για κοέλ εκτελούσ α ν

ασυζητητί τις

δ ια τα γές του στρα τιω ­

τικού διοικητή Μ α ξ Μ έρτεν, υπ ήρξε π ροβλημ α τική. Τ ον Δ εκέμ β ρ ιο το υ 1942, ο έτερ ο ς τω ν Γ ερμ α νώ ν διο ικητώ ν δρ Κ β Ιπιθβ, ο οπ οίος ήτα ν επ ιφ ο ρ τισ μ ένο ς με την επ ο π τεία τη ς εβ ρ α ϊκ ή ς κοινότητα ς, ρώ τησε κ ά π οιου ς επ ιφ α νείς Ε βρα ίους, μ ετα ξύ τω ν οπ ο ίω ν ο Γιακοέλ, για την επ ά ρκεια και την εντιμ ότητα του Σ αλτιέλ, όπ ω ς και για τη δια γω γή του Α λμπάλα. Ο Γ ια κοέλ ο μ ο λόγ ησε τη διοικηηκή ανεπάρκεια του Σαληέλ διά μια μεγάλη κοινότητα ως η της Θεσσαλονίκης και υπ έδ ειξε ω ς αντικα τα στά τη του τον κ. Γαβριήλ Σαφαράνα, πρώην δημοηκό σύμβουλο, άνθρωπο έντιμο και σοβαρό, ζήσαντα επί 25ετίαν εις Γερμανίαν.66 Τ ο α π όγευ μ α τη ς ίδ ια ς μ έρ α ς, έν α ς φ ίλ ο ς το υ δ ρ ο ς

Κ β Ι π ιθ β , ο

για τρ ό ς

Ε λιάς, επ ισ κέφ θ η κε το ν Γ ια κ ο έλ για να το ν β ο λ ιδ ο σ κ ο π ή σ ει εά ν ή θελ ε να α να λά β ει εκ είν ο ς την π ρ ο εδ ρ ία τη ς κ ο ινό τη τα ς. Μ ε το π ρ ό σ χ η μ α π ω ς δεν ήτα ν ο ικ ο ν ο μ ικ ά α ν εξ ά ρ τη τ ο ς ώ σ τε να α ν α λ ά β ει έν α

αξίωμα,

τέτοιο τιμητικό

ο Γ ια κ ο έλ α ρ ν ή θη κ ε. Ό π ω ς εξή γ η σ ε α ρ γ ό τερα σ το υ ς φ ίλ ο υ ς του,

η π ρ α γμ α τική α ιτία τη ς ά ρ ν η σ ή ς το υ ή τα ν π ω ς δεν επεθύμει να φθαρή ανεπανορθώτως αναλαμβάνων τας ευθύνας της διοικήσεως της Κοινότητος υπό τοιαύτας συνθήκας και περιστάσεις67 Έ χ ο ν τα ς α π ο φ α σ ίσ ει εν ό ψ ει τη ς επιχείρησης το υ δ ιω γ μ ο ύ να α ν τικ α ­ τα στή σου ν το ν Σ α λ τιέλ , οι Γ ερ μ α ν ο ί π ρ ό τειν α ν στο ν α ρ χ ιρ α β ίνο Κ όρ ετς να α ν α λ ά β ει τη ν π ρ ο εδ ρ ία τη ς Κ ο ιν ό τη τα ς κι εκ είν ο ς ζή τη σ ε τη γνώ μη τη ς Κ εντρικής Ε πιτροπ ής. Τ ο π ιθα ν ότερ ο είνα ι π ω ς οι Γ ερ μ α νο ί σκόπ ευ αν απ ό την αρχή να διο ρ ίσ ο υ ν το ν Κ ό ρ ετς, κ α θώ ς α π ό έν α ν κ ο ινο τικ ό υ π ά λ ­ λη λο π ροτιμ ο ύ σ α ν ένα ν

ηγέτη,

ο ο π ο ίο ς σε π ρώ τη φ άση θα είχε μ εγ α λ ύ ­

τερη επ ιρ ρ ο ή στο ν π λ η θ υ σ μ ό , κι ό τα ν τα π ρ ά γ μ α τα χ ειρ ο τ έρ ευ α ν θα συγκέντρω ν ε πάνω το υ όλα τα π υρά. ΜΙΑ ΝΕΑ ΑΦΗΓΗΣΗ

H

ΜΙΑ ΝΕΑ ΑΦΗΓΗΣΗ

_________ Η ΔΙΑΣΩΣΗ

244

Ίσ ω ς γι' α υ τό ο Γ ια κ ο έλ α ν α φ έρ ει ό τι πάντα τα μέλη της Κεντρικής Επιτροιτής συνεφώχηησαν όπ έπρεπε να απεφεύγετο η ανάληψις της προεδρίας εκ μέ­ ρους του αρχιραββίνου και να υπεδεικνύετο η ανάθεσις αυτής εις ανώτερον κοινοτικόν υπάλληλον, σοβαρόν και έντιμον και ω ς τοιούτος δε υπεδεικνύετο ο κ. Μητράνης. Ο ίδ ιο ς σ η μ ειώ ν ει ό τι ο Κ ό ρ ετ ς δεν εν έκ ρ ιν ε τ ις υ π ο δ είξεις τη ς Ε π ιτρ ο π ή ς κ α ι τη ν επ ο μ έν η , 11 Δ εκ εμ β ρ ίο υ 1942, έλ α β ε εν το λ ή α π ό τον δρα Κ31 γπθ8 ν α α ν α λ ά β ει τη δ ιο ίκ η σ η τη ς κ ο ιν ό τη τα ς. Δ εν θ έλ η σ ε ό μ ω ς ν α επ ω μ ισ θ εί μ ό ν ο ς το υ το φ ο ρ τίο κ α ι ζή τ η σ ε ν α δ ιο ρ ισ τ ο ύ ν μ α ζί το υ ά λ λ α έξι ά το μ α , έτ σ ι ώ σ τε να υ π ά ρ χ ει σ υ λ λ ο γ ικ ή ευ θ ύ ν η .68 Ό ρ ισ ε λ ο ιπ ό ν ω ς σ υ ν ερ ­ γ ά τες τ ο ύ ς Σ ά μ π υ Π ελ ο σ ώ φ , Ζ υ λ Ν α ά ρ , Α λ β έρ τ ο Μ π εν β εν ΐσ τε, Σ ο λ ο μ ώ ν Ο υ ζιέλ , Α λ β έρ το Τ σ εν ίο κα ι Ισ α ά κ Α ν τ ζελ κι ό τα ν οι δ υ ο τελ ευ τα ίο ι δ εν δ έ­ χ τ η κ α ν ν α μ ετ ά σ χ ο υ ν σ το Σ υ μ β ο ύ λ ιο π ρ ο σ έλ α β ε ω ς α ν τικ α τα σ τά τη το υ ς το ν Μ π εν ίκ ο Σ α λ τ ιέλ . Σ ύ μ φ ω ν α μ ε το έγ γ ρ α φ ο το υ δ ιο ρ ισ μ ο ύ , υ π εύ θ υ ν ο ι έν α ν τι τω ν γ ερ μ α ν ικ ώ ν α ρ χ ώ ν ή τα ν έξι Ε β ρ α ίο ι κ α ι ο Τ σ β ι Κ όρ ετς. Ο Α λμ π ά λ α π α ύ τη κ ε απ ό τη θέση το υ δ ιερ μ η ν έα κα ι φ υ λ α κ ίσ τ η κ ε σ το σ τρ α τόπ εδ ο Π α ύ λ ο υ Μ ελ ά κ α ι ο Σ α λ τ ιέλ π α ρ έμ ειν ε ω ς α π λ ό ς υ π ά λ λ η λ ο ς τη ς κ ο ιν ό τη ­ τα ς, εν ώ γ ρ α μ μ α τ έα ς τη ς δ ιο ρ ίσ τ η κ ε ο π ρ ώ η ν β ο υ λ ευ τή ς Ισ α ά κ Σ ια κή . Ο ι εξ ελ ίξεις α υ τές σ χ ο λ ιά ζο ν τα ι θετικ ά α π ό τ ο ν Γ ια κ ο έλ , ο ο π ο ίο ς σ η ­

τυραννία της ανεπάρκειας και ανικανότητας το υ Σ α λ τ ιέλ , ό τι η α τ μ ό σ φ α ιρ α εξ υ γ ιά ν θ η κ ε α π ό τις ουχί πάν­ τοτε εντίμους μεσολαβήσεις του Αλμπάλα και μιας κλίκας συμβούλων του Σαλτιέλ εις την διαχείρισιν της κοινοτικής περιουσίας κι ότι επ α ν ή λ θ ε κα ι αναγνωρίστηκε από τους Γερμανούς το σύστημα της δΓ επιτροιτής διοικήσεως της κοινότητας. μ ειώ ν ει ό τι η κ ο ιν ό τη τα α π α λ λ ά χ τη κ ε α π ό τη ν

Π ρ ο σ θ έτ ει π ω ς μ ε τη σ ύ σ τα σ η τ η ς Δ ιο ικ η τ ικ ή ς Ε π ιτρ ο π ή ς τη ς Κ ο ιν ό τη τα ς υ π ό το ν δρα Κ ό ρ ετς, π ερ ιο ρ ίσ τ η κ ε α ισ θη τά η δ ρ ά σ η τη ς

πής Συντονισμού Έργων Κοινωνικής Πρόνοιας, π ερ ιή λ θ ε ειςχείρας ικανάς και τίμιας.69

Κεντρικής Επιτρο­

κ α θ ώ ς η κ ο ιν ο τικ ή δ ιο ίκ η σ η

Ο δ ιο ρ ισ μ ό ς το υ Τ σ β ι Κ ό ρ ετ ς σ το α ξίω μ α το υ π ρ ο έδ ρ ο υ το υ Ε β ρ α ϊκ ο ύ Σ υ μ β ο υ λ ίο υ σ η μ α τ ο δ ό τη σ ε τη ν έν α ρ ξη το υ τελ ικ ο ύ σ τα δ ίο υ το υ δ ιω γ μ ο ύ τω ν Ε β ρ α ίω ν τη ς Θ εσ σ α λ ο ν ίκ η ς. Ε ίν α ι α ξιο σ η μ είω το , ό μ ω ς, π ω ς δ υ ο μ ή ν ες π ριν α π ό τη ν επ ιβ ο λ ή τω ν φ υ λ ετ ικ ώ ν μ έτ ρ ω ν κ α ι τη ν έν α ρ ξη τω ν εκ τό π ι­ σμά) ν, η γ ετικ ά σ τελ έχ η τη ς εβ ρ α ϊκ ή ς κ ο ιν ό τη τα ς τη ς Θ εσ σ α λ ο ν ίκ η ς, όπ ω ς ο Γ ια κ ο έλ , έμ ο ια ζα ν να μ η ν έχ ο υ ν επ ίγ ν ω σ η τη ς π ρ α γ μ α τικ ό τη τα ς. Ε ν δ ει­ κ τικ ές π ρ ο ς α υ τή τη ν κ α τεύ θ υ ν σ η είν α ι οι εκ τεν είς α ν α φ ο ρ ές σ το η μ ερ ο λό -

γιο το υ Γ ια κοέλ σ τις εσ ω τερ ικ ές υ π ο θέσ εις ή δ ια μ ά χ ες τη ς κ οινό τη τα ς. Ε σφ αλμένη απ ο δείχτηκε, άλλω στε, η εκτίμ ησή το υ π ερί σ υ λλο γ ικ ή ς δ ιοί­ κησης. Ό π ω ς επ εδίω κα ν οι Γερμ α νο ί στην τελική φ άση τη ς

επιχείρησης, της

κοινότητα ς η γήθηκε έν α ς μ όνο άνδρας, ο Τ σβι Κ όρετς.

«ΑΡΧΗ ΕΝΟΣ ΑΝΔΡΟΣ»; 'Ο τα ν τον Φ εβρουάριο του 1943, ο Ν τίτερ Βισλιτσένυ και ο Α λόις Μ προύνερ έφ τασαν στη Θ εσσαλονίκη για να οργανώ σουν τους εκτοπισμούς, η εποχή των διαπραγματεύσεω ν είχε παρέλθει. Α πό τις 8 Φ εβρουάριου που υπαγό­ ρευσαν τις διαταγές τους στον Κ όρετς μέχρι τις 25 του ίδιου μήνα που έληγε το τελεσίγραφ ο για την εφ αρμ ο γή τους, ο α ρ χιρ α β ίνο ς και π ρ όεδρο ς του Εβραϊκού Συμ βουλίου βρέθηκε στο έλεος ατέλειω τω ν π ιέσεω ν και απειλών. Ή τα ν μάλιστα υπ οχρεω μ ένος να ανακοινώ νει ο ίδιος τις γερμ ανικές δια τα­

Ζητούμε από τους ομόθρησκους να υπακούσουν χωρίς καθυστέρηση και με σχολαστικότητα σε αυτή τη διαταγή.

γές, οι οποίες τέλειω ναν πάντοτε με τη φ ράση:

Μ ετά τον π όλεμ ο, η σύ ζυ γ ο ς το υ Κ όρετς, η Γκίτα, είπε:

Πληροφορήθηκα για π ς κατηγορίες που απηύθυναν στον ραβίνο Κόρετς ο Ιωσήφ Νεχαμά και ο Μικαέλ Μόλχο. Ήμαστε δυστυχισμένοι όταν είδαμε όη οι Γερμανοί κατέλαβαν την πόλη και δεν ξέραμε π επρόκειτο να συμβεί. Αν ξέραμε, ίσως να φεύγαμε κι εμείς. Είχαμε αρκετές ευκαιρίες να το κάνουμε. Μας δόθηκε η δυνατότητα, αμέσως μετά τη γερμανική εισβολή, να φύγουμε για το Κάιρο, όπου ήταν εγκατεστημένη η εξόριστη κυβέρνηση. Ο τότε Δήμαρχος Αθηναίων Κοτζιάς τηλεφώνησε στον άντρα μου και του ζήτησε να αναχωρήσει για το Κάιρο, όμως ο άντρας μου απάντησε: Όχι, ευχαριστώ πολύ, η θέση μου είναι εδώ και δεν μπορώ να διανοηθώ να εγκαταλείψω το ποίμνιό μου.70 Η επ ιβολή εν ό ς ασφ υκτικο ύ χρο ν ο δ ια γ ρά μ μ α το ς ήτα ν το π ιο α π ο τελ ε­ σματικό όπ λο τω ν Γερμ α νώ ν για την επ ίτευξη το υ στό χο υ τους. Σ την προσ π άθειά το υ να τηρήσει τις π ροθεσμ ίες, ο Κ ό ρ ετς δεν είχε το π εριθώ ριο να σκεφ τεί τίποτα π έραν αυτού. Σ ύμ φ ω να με τον Γιομ τώ β Γιακοέλ, αφ ιέρω σε όλη την προσοχή το υ στις π ρ α κτικές λεπ το μ έρ ειες και α π ό φ όβο μην προκαλέσει την οργή και τα αντίπ οινα τω ν Γερμ α νώ ν απ έρριψ ε τις π ροτά σεις στελεχώ ν τη ς κοινό τητα ς για π ροσφ υγή στον Μ έρτεν, την Κ ουΐσλινγκ ελ ­ ληνική κυβέρνηση ή τις ελληνικές εκκλησ ια στικές αρχές, χω ρίς α υτό να ση­ μαίνει πως, εά ν το είχε κάνει, θα είχε υπ ά ρξει αποτέλεσμα. ΜΙΑ ΝΕΑ ΑΦΗΓΗΣΗ

_________ Η ΔΙΑΣΩΣΗ

Τ η ν εφ ια λ τικ ή α τμ ό σ φ α ιρ α εκ είν ω ν τω ν η μ ερ ώ ν μ ετα φ έρ ει ο Για κ οέλ

246

σ το η μ ερ ο λ ό γ ιό τ ο υ .71 Ο δρ Κόρετς, έχων παραπλεύρως το τηλεφώνου και μη τολμών να απομακρυν­ θεί εξ αυτού, ελάμβανε συνεχώς διαταγάς και λεπτομερειακής οδηγίας από την υπη­ ρεσίαν των Ες-Ες, τας οποίας συνεπλήρωνον και οι προφορικαί διά του Αλμπάλα μεταβιβαζόμενοι πρόσθετοι παραγγελίαι. Ήτο τόση η αυστηρότης και η αγριότης των Γερμανών ώστε όταν μια μεσημβρινή ώρα διακοπής των εργασιών των γρα­ φείων της Κοινότητας δεν τοις εδόθη ταχεία απόκρισις εις τηλεφωνικήν πρόσκλησίν των, ήλθεν εις την Κοινότητα αυτοπροσώπως ο αξιωματικός Μπρούνερ και με τον βούρδουλά του εκτύπησε μέχρι τραυματισμού εις την κεφαλήν τους κκ Ουζιέλ και Μητράνην, τον πρώτον μέλος της Διοικηηκής Επιτροπής της Κοινότητας και τον δεύτερον τμηματάρχην της Κοινοηκής Εκπαιδεύσεως, μη ακούων ουδεμιάν εξήγησιν, διέταξε όπως τα γραφεία της Κοινότητας λειτουργούν αδιακόπως από βαθείας πρωίας μέχρι βαθείας νυκτός, το δε τηλέφωνον του δρος Κόρετς τεθή εις την αποκλειστικήν διάθεσιν της γερμανικής υπηρεσίας των Ες-Ες, απαγορευμένης τηςχρήσεώς του δΓ άλλας κοινοηκάς ανάγκας. Σ ύ μ φ ω ν α μ ε τ ις γ ερ μ α ν ικ ές εν το λ ές, α π α γ ο ρ ευ ό τ α ν σ το υ ς Ε β ρ α ίο υ ς να χ ρ η σ ιμ ο π ο ιο ύ ν ιδ ιω τικ ό ή δ η μ ό σ ιο τη λ έφ ω ν ο . Κ ά θ ε σ υ ν δ ρ ο μ η τή ς όφ ειλ ε ν α ζη τή σ ει α π ό τη ν τη λ εφ ω ν ικ ή ετ α ιρ ία ν α δ ια κ ό ψ ει τη σ ύ ν δ εσ ή το υ και ν α ε π ισ τ ρ έφ ει τη σ υ σ κ ευ ή το υ . Τ η λ έφ ω ν ο μ π ο ρ ο ύ σ α ν σ το εξ ή ς ν α χ ρ η σ ι­ μ οπ ο ιο ύ ν μ ό ν ο οι για τρο ί, το σ υ μ β ο ύ λ ιο τη ς κ ο ιν ό τη τα ς κ α ι ο αρ χιρ α β ίνος, ο ο π ο ίο ς έπ ρ επ ε ν α β ρ ίσ κετα ι α νά π ά σ α σ τιγ μ ή στη δ ιά θεσ η τω ν Γερμα νώ ν. Α π α γ ο ρ ευ ό τα ν σ τ ο υ ς Ε β ρ α ίο υ ς ν α εγ κ α τα λ είψ ο υ ν ή ν α α ν τα λ λ ά ξο υ ν τις κ α το υ ά ες το υ ς, ν α χ ρ η σ ιμ ο π ο ιο ύ ν τ ο τρ α μ η τα ά λ λ α μ έσ α μ ετα φ ο ρ ά ς και να κ υ κ λ ο φ ο ρ ο ύ ν σ τη ν π ό λ η μ ετά τη δ ύ σ η το υ ή λ ιο υ . Ό λ ο ι ο ι Ε β ρ α ίο ι άνω τω ν έξι χ ρ ό ν ω ν ό φ ειλ α ν ν α φ ο ρ ο ύ ν το κ ίτρ ιν ο ά σ τρ ο , το ο π ο ίο σ η μ ά δ ευ ε ό λ α τα εβ ρ α ϊκ ά μ α γ α ζιά κ α ι σ π ίτ ια (εικ. 127). Μ έσ α σε δ εκ α ε φ τ ά μ έρ ε ς, ο ε β ρ α ϊκ ό ς π λ η θ υ σ μ ό ς τ η ς Θ εσ σ α λ ο ν ίκ η ς υ π ο χ ρ εώ θ η κ ε ν α κ α τ α γ ρ α φ εί, ν α ε φ ο δ ια σ τ ε ί μ ε ν έ ε ς τ α υ τ ό τ η τ ε ς κ α ι να σ υ γ κ ε ν τ ρ ω θ εί, ε κ τ ό ς α π ό τ ο υ ς Ιτ α λ ο ύ ς, τ ο υ ς Ισ π α ν ο ύ ς κ α ι το υ ς Τ ο ύ ρ κ ο υ ς υ π η κ ό ο υ ς, σε σ υ ν ο ικ ίες -γ κ έτ ο .

Σ ε έν α π ρ ώ το σ τά δ ιο , οι Γ ερ μ α ν ο ί φ ρ ό ν τ ισ α ν ν α π λ η ρ ο φ ο ρ η θ ο ύ ν λεπ το­ μ ερ ώ ς τη ν ο ικ ο ν ο μ ικ ή κ α τά σ τα σ η τω ν Ε β ρ α ίω ν τ η ς Θ εσ σ α λ ο ν ίκ η ς, έτσι

ώστε να τους απογυμνώσουν σταδιακά από τα υπάρχοντά τους και να τους καταστήσουν ανίσχυρους. Στη συνέχεια, οι Γερμανοί καθόρισαν τα όρια των γκέτο και για τη φύλαξή τους συγκρότησαν εβραϊκή αστυνομία, επι­ κεφαλής της οποίας τοποθετήθηκε ο Ζακ Αλμπάλα, μολονότι πραγματικός αρχηγός της72 λέγεται ότι ήταν ο διαβόητος συνεργάτης των Ν α ζί και γνω­ στός αντισημίτης Αάσκαρης Π απ αναούμ/ ' Εις το σώμα τούτο, έχον αρχική δύναμιν 250 ανδρών, εζηη)θη να καταταχθούν νέοι, κατά προτίμησιν μορφωμένοι, ετέθη δε τούτο υπό την διοίκησιν του Αλμπάλα και τας αμέσους διαταγάς της οτηφεσίας των Ες-Ες και π/ς Κοινότητας. Το σώμα τούτο σννεκροΏ]θη εκ νέων καλών οικογενειών, ως επί το πλεΐστον, επειδή δε θα χρησιμοποιείτο και διά τους ισραηλιτικοός συνοικισμούς, κατεταχθησαν εις αυτό και αρκετοί νέοι πτωχών οικο)'ενειών, κατοίκων των συνοικισμών τούτων. Οι άνδρες της πολιτοφυλακής εφοδιάσθηκαν διά ε}γράφων ταυτοπ'μων εκ μέρους της γερμανικής υττηρεσίας των Ες-Ες και έφερον κίτρινον περιβραχιόνιον διακριτικόν της ιδιότητάς των, με τον τίτλον «Εβραίος ΠολιτοφύλαÇ»-]udischc Onhier. Εις το σώμα τούτο, κατά διατα}Ί)ν των Γερμανών ενετάχθησαν και οι διαμένοντες από ετών εν ΘεσσαΛι)νίκη και εις βάρος της κοινότητας χωστοί πρόσφυγες, φερόμενοι ως I ερμανοεβραίοι, οι οποίοι μάλιστα διορίσθησαν έμμισθοι, ενώ των λοιπών η υπηρεσία ήτο άμισθος 4

126 Γερμανοί στρατιώτες ποζάρουν μπροστά στον Λευκό Πύργο 127 Μπλοκο στην οδο Εγνατιας

_________ Η ΔΙΑΣΩΣΗ

Ε π ισήμ ω ς, ό π ω ς το υ λ ά χ ισ το ν όρ ιζε το 24^

καταστατικό σ το

γ κ έτο τη ς Β αρσο-

βίας, το οπ ο ίο είχε εγκριθεΐ α π ό τις γερ μ α νικές α ρχές, η αστυνομ ία υπ α γότα ν στο Ε β ρ α ϊκό Σ υ μ β ο ύ λ ιο .75 Σ υ χν ά ό μ ω ς έτεινε ν α είνα ι α ν εξά ρ τη τη , ό π ω ς στο γκ έτο τη ς Β ίλν α ,76 και, σε μ εγ ά λο βα θμ ό, στη Θ εσ σ α λ ο ν ίκ η . Ο ι Ε βρ α ίοι π ου α σ χ ολ ο ύ ντα ν μ ε διο ικ η τικά θέμ α τα σ τα γ κ έτο έχ α ιρ α ν ειδ ικ ο ύ κα θεστώ τος. Μ ετα ξύ ά λλω ν, ήτα ν α π α λ λα γ μ ένο ι α π ό κ α τα ν α γ κ α σ τικ ή εργ α σ ία , α π ό την οπ οία προσπ αθούσα ν, μ εσο λα β ώ ντα ς στις γερ μ α νικ ές αρχές, ν α α π α λλά ξουν κ α ι ά λ λ ο υ ς κ ο ινο τικ ο ύ ς λειτο υ ρ γ ο ύ ς. Μ π ο ρ ο ύ μ ε ν α θ εω ρ ή σ ο υ μ ε μια τέτο ια δ ρά ση ω ς σ υ ν ερ γ α σ ία ; Ο Σ ο λ ο μ ώ ν Ο υ ζιέλ , δ εύ τερ ο ς σε ιερ α ρ χία σ τη ν κ οι­ ν ότη τα , ο ο π ο ίο ς κ α τη γ ο ρ ή θη κ ε μ ετά το ν π ό λ εμ ο ω ς συ ν ερ γ ά τη ς, λέει:

Λαμβάνοντας υπόψη τη δύσκολη γεωγραφική κατάσταση στη Θεσσαλονίκη και γενικά τις συνθήκες που επικρατούσαν, πρέπει να το θεωρήσουμε ως «το μη χείρον βέλτιστον» -ως τη μοναδική πιθανότητα διάσωσης Εβραίων που βρί­ σκονταν σε κίνδυνο.77 Ο λ ό κ λ η ρ ο τ ο ν Φ εβ ρ ο υ ά ρ ιο το υ 19 4 3 , τα α ν τιεβ ρ α ϊκ ά μ έτρ α δ ια δ έχ ο ν ­ τα ν το ένα το άλλο . Ο ι σ υ ν τά ξεις κ α ι τα επ ιδ ό μ α τα κ α τα ρ γ ή θ η κ α ν κ α ι κά θε ο ικ ο γ έ ν ε ια ή τα ν υ π ο χ ρ εω μ έν η ν α δ η λ ώ σ ει ό λ α τα π ερ ιο υ σ ια κ ά σ το ιχ εία τη ς, α κ ό μ η κ α ι τα ο ικ ια κ ά σ κ εύ η . Π ο λ λ ά εβ ρ α ϊκ ά κ α τα σ τή μ α τ α είχ α ν ήδη π α ρ α δ ο θ εί ή λ εη λ α τη θ εί. Ο Α λ β έρ τ ο Μ ό λ χ ο δ ιη γ είτ α ι:78

Άρχισε η επίταξη των διαμερισμάτων και των επίπλων, τα οποία φορτώνανε σε μεγάλα φορτηγά αυτοκίνητα, καθώς και χαλιά και ό,π άλλο πολύτιμο έβρισκαν. Η Γκεστάπο καλεί ορισμένους να δώσουν χαλιά και άλλα τιμαλφή και αλλοίμονο τους εάν αρνούντο. Τους πεθαίνανε στο ξύλο και βεβαίως όλα αυτά στέλνονταν στη Γερμανία στις οικογένειές τους. Μια εβδομάδα μετά μπλοκάρουν τη γειτονιά στον Βαρδάρη και σε λίγες μέρες έρχεται η σειρά άλλης γειτονιάς. Τους οδηγούν στο στρατόπεδο του Βαρώνου Χιρς... Μερικοί αφέθηκαν στη μοίρα τους, άλλοι, ιδίως νέοι χωρίς υποχρεώσεις και με την παρότρυνση των γονέων τους πλήρωναν σταθ­ μάρχες και μηχανικούς τρένων κι έφευγαν με στολές υπαλλήλων και μουτζουρωμένοι για να σωθούν, πηγαίνοντας στα βουνά, στην Αντίσταση. Ο ι π ρ ο σ π ά θ ειες α π ό δ ρ α σ η ς το υ Α λ β έρ το κ α ι τ η ς ο ικ ο γ έν ειά ς το υ , υ π ή ρ ­ ξα ν μ ά τα ιες. Ο αδελφός μου Ραφαήλ βρήκε έναν φίλο του που διέθετε ένα καΐκι, είπε πως θα μας έβαζε στο αμπάρι και θα μας σκέπαζε. Όταν όμως του είπαμε όη είχαμε ένα μικρό δυο ετών, ήταν ανένδοτος, παρόλο που τους έδειξα τα υπνωηκά χάπια που

θα του έδινα. Φοβόταν πως αν το παιδί έκλαιγε μέσα στη νύχτα θα μας άκουγαν οι γερμανικές περίπολοι και τον ίδιο θα τον τουφέκιζμν. Ήμουν σαν τρελός, όμως ο ραβίνος Κόρετς μάς καθησύχαζε λέγοντας πως θα μας πάνε στην Πολωνία, θα μας δώσουν σπίτια και θα δουλεύουμε σε εργοστάσια. Κι έτσι, μην έχοντας άλλη λύση, αφήσαμε τη μοίρα μας στον Θεό... Μ ια τελευταία π ροσπ ά θεια α π ό δ ρα ση ς έπ εσε κι αυτή στο κενό:

Έκανα τα αδύνατα δυνατά και βρήκα ένα ταξί, πληρώνοντας 110χρυσές λίρες. Θα μας πήγαινε στην Αθήνα. Περιμέναμε το πρωί. Δεν ήρθε διότι βρήκε να μετα­ φέρει άλλους με το δεκαπλάσιο... Ο Α λβέρτο και η οικογένειά το υ π ήραν το ν δρ ό μ ο για το Ά ουσβιτς. Ο ίδιος επ έζησε, αλλά δεν ξα ν α είδ ε π οτέ τη γυνα ίκα του Μ α ργκό, τις κορ ού ­ λες του, Έ τυ και Υ βέτ, 7 και 2,5 χρόνω ν, τη μεγάλη το υ αδελφ ή Γράτσια και τον σύζυγό της, τον α δελφ ό το υ Ν τά ριο , π ου δεν άν τεξε έναν άγ ριο ξυ λο­ δαρμό λίγ ες μ έρ ες π ριν απ ό το τέλ ο ς του π ολέμ ου, την οικογένεια τη ς γυ ­ να ίκα ς του και 220 άτομα τη ς ευ ρ ύ τερ η ς οικ ο γ ένειά ς του.

Ά λλοι σ τά θη κ α ν π ιο τ υ χ ερ ο ί κ α ι α π έδ ρ α σ α ν , α κ ό μ η κ α ι τη ν τελ ευ τα ία σ τιγμ ή , α π ό το γκέτο. Κ ά π ο ιο ι κ ρ ύ φ τη κ α ν στη Θ εσ σ α λ ο ν ίκ η , π ερ ιμ έν ον τα ς μια ευ κ α ιρ ία γ ια να α π ο δ ρ ά σ ο υ ν . Η ο ικ ο γ έν εια Μ π εν σ α σ σ ώ ν , για π α ρ ά δ ειγ μ α , ν ο ίκ ια σ ε ένα κα ΐκ ι π ου το υ ς μ ετέφ ερ ε σ το χ ω ρ ιό Ν τα μ ο ύ χα ρη του Π ηλίου . Ο Σ ιμ ό ς Μ π ενσ α σ σ ώ ν ή τα ν π ο λ ύ μ ικ ρ ό ς και δεν θυ μ ά ­ ται πολλά π ρά γ μ α τα .79 Ξ έρει, όμ ω ς, απ ό τις δ ιη γ ή σ εις τω ν γο νιώ ν το υ πω ς στις 28 Ιουλίου 1943, τρ εις μ ή νες μετά τη ν έναρξη το υ δ ιω γ μ ού, γιόρτα σα ν μέσα σε ένα κα ΐκ ι π ου έπ λ εε σε τρ ικ υ μ ισ μ έν η θ ά λ α σ σ α τα γ ενέθλ ια το υ α δελφ ού του, Μ ά κη Μ π ενσ α σ σ ώ ν, ο ο π ο ίο ς ζει σή μ ερ α στη ν Α θή να . Το π ιθα ν ότερ ο είνα ι ότι η ο ικ ο γ ένεια Μ π ενσ α σ σ ώ ν επ ιβ ιβ ά σ τ η κ ε στο κα ΐκι σε κά π οιο α π ό μ ερ ο λιμ α ν ά κ ι κ ο ν τά σ το χ ω ρ ιό Χ α λ ά σ τρ α . Σ ύ μ φ ω να με την η θοπ οιό Χ ρυσο ύλα Ρ ώ π α ,80 ο π α τέρ α ς της, π ου ήτα ν ψ α ρά ς, μ ετέφ ερε Ε β ρ α ίου ς απ ό τη Χ α λά σ τρ α Θ εσ σ α λ ο ν ίκ η ς στο Π ήλιο.

Τ ις τελευτα ίες μ έρες έγ ινα ν αρ κετές απ ο δρά σεις. Ο ι κ υνηγ ημ ένοι Ε β ρ α ίοι π λ ή ρω ν α ν γύ ρω σ τις 35 -4 0 χ ρ υ σ ές λ ίρ ες το ά το μ ο , σ υ χ νά ό μ ω ς οι ίδιοι π ο υ π ρ οσ φ έρ ο ν τα ν να τ ο υ ς β ο η θή σ ο υ ν, τ ο υ ς π ρ ό δ ιδα ν. Τ ρ εις εικ ο σ ά χ ρο νο ι νέοι, οι ν εα ρ ο ί Κ ουένκα , Α φ φ ία ς και Κ οέν, συμΜΙΑ ΝΕΑ ΑΦΗΓΗΣΗ

_________ Η ΔΙΑΣΩΣΗ

φ ώ ν η σ α ν μ ε έν α ν β α ρ κ ά ρ η ν α τ ο υ ς μ ετ α φ έρ ει σ το ν Β ό λ ο . Τ ο ν π λ ή ρ ω σ α ν 25°

π ρ ο κ α τα β ο λ ικ ά κι έδ ω σ α ν ρ α ν τεβ ο ύ σ τη ν π ρ ο κ υ μ α ία σ τις 6 το π ρ ω ΐ. Α ντί για το ν β α ρ κ ά ρ η , ό μ ω ς, β ρ έθ η κ α ν μ π ρ ο σ τά σ τη ν Γ κ εσ τά π ο . Ο δ η γ ή θ η κ α ν σ το ν σ υ ν ο ικ ισ μ ό τ ο υ Β α ρ ώ ν ο υ Χ ιρ ς, ό π ο υ τ ο υ φ εκ ίσ τ η κ α ν μ π ρ ο σ τά σ τις ο ικ ο γ έ ν ε ιέ ς το υ ς γ ια π α ρ α δ ειγ μ α τ ισ μ ό . Μ ια ν ο σ ο κ ό μ α έκ ρ υ ψ ε τ ο ν γ ια τ ρ ό Ε ρ ρ έρ α , τη γ υ ν α ίκ α το υ κ α ι το π α ιδ ί τ ο υ ς κ α ι μ ετά τ ο υ ς π ρ ό δ ω σ ε. Τ ο υ ς σ υ ν έλ α β α ν , τ ο υ ς έδ ειρ α ν κα ι το υ ς β α σ ά ν ισ α ν π ρ ιν το υ ς σ τ ε ίλ ο υ ν σ τη ν Π ο λ ω ν ία . Ο ι ο ικ ο γ έ ν ε ιε ς Κ α μ χ ή κ α ι Μ π ε ν β εν ίσ τ ε έφ υ γ α ν μ ε τ ο τρ έ ν ο γ ια τ η ν Α θ ή ν α . Σ το ν Π λ α τα μ ώ ν α , στη δ ιά ρ κ ε ια εν ό ς γ ε ρ μ α ν ικ ο ύ ελ έ γ χ ο υ , ο ο δ η γ ό ς τ ο ύ ς κ α τ έδ ω σ ε. Τ ο υ ς κ α τέ­ β α σ α ν α π ό τ ο τ ρ έν ο , τ ο υ ς π ή γ α ν π ίσ ω σ τη Θ εσ σ α λ ο ν ίκ η κ α ι σ κ ό τω σ α ν τ ο υ ς δ υ ο π α τ ερ ά δ ε ς μ π ρ ο σ τ ά σ τα π α ιδ ιά το υ ς. Τ η ν ο ικ ο γ έν εια Κ ό β ο τη ν π ρ ό δ ω σ α ν σ τη ν Α θή ν α . Ο τα ν έφ τα σ ε η Γ κ ε­ σ τά π ο , η Ιδ χ ρ ο ν η κ ό ρ η τ ο υ ς π α ν ικ ο β λ ή θ η κ ε κ α ι π ή δ η ξε α π ό τ ο π α ρ ά θ υ ρ ο. Τ ο ν τσ α γ κ ά ρ η Μ ω υ σ ή Κ ο έν το ν έπ ια σ α ν σ το ν δ ρ ό μ ο , εν ώ π ρ ο σ π α θ ο ύ σ ε να δ ο υ λ έψ ει γ ια ν α ζή σ ει τη ν ο ικ ο γ έν ειά το υ . Τ ο ν έδ ειρ α ν κ α ι το ν β α σ ά ν ι­ σ α ν μ έχ ρ ι ν α μ α ρ τ υ ρ ή σ ει π ο ύ β ρ ίσ κ ο ν τα ν η γ υ ν α ίκ α κ α ι η κό ρ η του. Ο Σ ο­ λ ο μ ώ ν Ε σ κ εν α ζί, η α δ ελ φ ή τ ο υ Μ α τίλ ν τ α κ α ι ο φ ίλ ο ς το υ ς Φ . Μ π α ρ ο ύ χ π ρ ο δ ό θ η κ α ν α π ό τ ο ν ά ν θ ρ ω π ο π ο υ το υ ς είχ ε εξ α σ φ α λ ίσ ει κ α τα φ ύ γ ιο .

Ο γ ια τ ρ ό ς Κ ο υ έ ν κ α ή τα ν σ τη ν υ π η ρ εσ ία τ ο υ Δ ιε θ ν ο ύ ς Ε ρ υ θ ρ ο ύ Σ τα υ ρ ο ύ κ α ι έχ α ιρ ε ο ρ ισ μ έν ω ν π ρ ο ν ο μ ίω ν , α λ λ ά κ α ι τ η ς π ρ ο σ τ α σ ία ς το υ ιτα λ ικ ο ύ π ρ ο ξ εν είο υ . Ω σ τ ό σ ο , ο Ν τ ΐτ ερ Β ισ λ ιτ σ έν υ κι έν α ς ά λ λ ο ς Ν α ζί κ ρ ύ φ τη κ α ν σ το υ π ό γ ειο τ ο υ σ π ιτ ιο ύ το υ κ ι ό τ α ν έπ ε σ ε η ν ύ χ τ α , α ν έβ η κ α ν σ το σ π ίτι, ά ρ π α ξ α ν το ν γ ια τ ρ ό κ α ι τη γ υ ν α ίκ α τ ο υ κ α ι τ ο υ ς μ ετ έφ ερ α ν σ το σ τρ α τό ­ π εδ ο το υ Β α ρ ώ ν ο υ Χ ιρ ς, α π ό ό π ο υ το υ ς έσ τ ειλ α ν μ ε τη ν τ ρ ίτη α π ο σ το λ ή σ το Α ο υ σ β ιτς. Σ τη σ υ ν έχ εια , είπ α ν σ το ν Δ ιεθ ν ή Ε ρ υ θ ρ ό Σ τα υ ρ ό κ α ι στην ιτα λ ικ ή π ρ εσ β εία π ο υ τ ο ν α ν α ζ η τ ο ύ σ α ν ό τι ο γ ια τ ρ ό ς είχ ε α π ο δ ρ ά σ ει.81 Σ τις 21 Μ α ρ τ ίο υ 1 9 4 3 , μ ά λ ισ τα , ο Μ έρ τεν έσ τ ειλ ε σ τη ν ισ ρ α η λ ιτικ ή κοι­ ν ό τη τα έν α έγ γ ρ α φ ο , το ο π ο ίο α ν α φ ερ ό τ α ν σ τα α ν τ ίπ ο ιν α π ο υ επ ρ ό κ ειτο να λ η φ θ ο ύ ν γ ια τη ν α π ό δ ρ α σ η τ ο υ γ ια τ ρ ο ύ Κ ο υ έν κ α 82 (εικ. 128). Ο ιατρός δρ Κουένκα, εις τον οποίον, παρά την εβραϊκήν καταγωγήν του, εί­ χαμε χορηγήσει διαφόρους ελευθερίας λόγω της ιατρικής του δράσεως, απέδρασε εκ Θεσσαλονίκης, την νύκτα της 18ης προς την 18ην Μαρτίου. Δια να προληφθεί

η επανάληψις τοιοότων συμβάντων, διατάσσονται τα κάτωθι κατασταληκά μέτρα: 1) Είκοσι πέντε Εβραίοι θα συλληφθούν αμέσως ως όμηροι και θα τυφεκισθούν αμέσως εις την παραμικρόν παράβασιν εις τας υποχρεώσεις επιβληθείσας εις τους Εβραίους Θεσσαλονικείς. 2) Οι Εβραίοι της Θεσσαλονίκης δεν δύνανται να εξέλθουν από τας οικίας των, ακόμη διά να βγουν εις το γκέττο, παρά μόνον από την ΙΟην μέχρι 16ην ώραν. Οιοσδήποτε Εβραίος που θα εμφανισθεί, εκτός των ωρών ούτων, εις τον δρόμον ή εις το ύπαιθρον, έξω από την κατοικίαν του, θα τυφεκισθεί επί τόπου. Περιπολίαι της γερμανικής και της ελληνικής αστυνομίας θα επιβλέ­ πουν αυστηρώς επί της εφαρμογής της παρούσης διαταγής. Το μέτρον της παραγράφου 3 δεν εφαρμόζεται εις τους Εβραίους ξένης υπηκοότητος ούτε εις τους πολιτοφύλακες. Η Κοινότης οφείλει να επιβεβαιώσει εγγράφους την λήψιν του παρόντος εγγράφου. Υπογραφή: Δρ Μέρτεν « 5 .·

·Η|21 ΜφτΓαν 194?

9το· £*»βοο ΛφΜ * μ · ■ ΐ9 ( Ι η » Η κ 44»

«4

ψΛ —

* 4| κ ΧΒκ ο ρ * Χ ή * 194» > Π Ι · ι * ι Ι ο * « ρ 4 » Ι0 4 4

«■

μ

Μ « * Ι « Η Μ( 4|«Ι| «μιιτ4 · ιι

Μ Μ » 1% η Μ» *·»■— » 9* ΚΜ ιι » Μ • 4·*! Κ *»ί * «0*·ν Μ Φ 204» | 4 Μ τ ι Μ η Ι «Ο (( « » μΜ ι ,Μ ε Φ * 4 4 »Μ »·· 4 « Ο 4 Γ * μ 4 Ρ « ·.« Μ ο * Η Η ΐ « Ι η »4»ι4|| Μ μ»^» «

»Ύ . '

1«.

η4< ■4 'ννηΚ μ( Μ

Μ ο ΐο^ς

'4 & « * ■ ΦΛΛΙ

μ

,

+Φ"*

9

128. Ο Μέρτεν απειλεί την Κοινότητα με αντίποινα για την υποτιθέμενη απόδραση του γιατρού Κουένκα. ΜΙΑ ΝΕΑ ΑΦΗΓΗΣΗ

_________ Η ΔΙΑΣΩΣΗ

Ο Α ν τ ώ ν ιο ς Δ ά γ κ ο υ λ α ς 83 ή τα ν ο φ ό β ο ς κ α ι ο τ ρ ό μ ο ς τ η ς κ α το χ ικ ή ς 252

Θ εσ σ α λ ο ν ίκ η ς. Μ ε τη β ο ή θεια τω ν Γ ερ μ α ν ώ ν είχ ε ο ρ γ α ν ώ σ ει το δ ικ ό το υ τά γμ α . Ο ι Δ α γ κ ο υ λ α ίο ι, π ερ ίπ ο υ 1 0 0 ο π λ ισ μ έν ο ι ά ν τρ ες μ ε γ κ ρ ίζες σ το λ ές κ α ι π ερ ιβ ρ α χ ιό ν ιο μ ε ν εκ ρ ο κ ε φ α λ ή , είχ α ν σ υ ν τ α χ θ ε ί μ ε τη ν ο μ ά δ α το υ Π ο ύ λ ο υ , εν ό ς ά λ λ ο υ σ τεν ο ύ σ υ ν ερ γ ά τη τω ν Γ ερ μ α ν ώ ν . Τ ο κ α λ ο κ α ίρ ι κ α ι το φ θ ιν ό π ω ρ ο το υ 1 944 κ υ ν η γ ο ύ σ α ν κ α ι σ κ ό τω ν α ν α ν τά ρ τες, έκ α ν α ν π λ ιά ­ τσ ικ ο κ α ι τρ ο μ ο κ ρ α το ύ σ α ν τ ο υ ς π ο λ ίτες. Σ ή μ ερ α ξέρ ο υ μ ε π ω ς λ ίγ ο π ρ ιν τη ν α π ελ ευ θ έρ ω σ η , σ τ ις 8 Σ επ τεμ β ρ ίο υ 1 9 4 4 ,84 ο ι Δ α γ κ ο υ λ α ίο ι έβ γ α λ α ν α π ό τ ις φ υ λ α κ ές 13 Ε β ρ α ίο υ ς: 1. Λ α ζά ρ Ιλ ο ύ ζ Ν τι (α π ό τη Β έρ ο ια ). 2. Γ εο ύ ν τα Ισ ρ ά ελ (α π ό τη ν Κ έρ κ υ ρ α ). 3. Α ίο Φ α ρ α ν τ ζή (Γ ιο υ γ κ ο σ λ ά β ο ς υ π ή κ ο ο ς α π ό το Μ ο ν α σ τή ρ ι). 4. Σ μ ο υ έλ Κ οέν. 5.

Κ υ ρ ία Ρ ικ έτα Ισ ρ ά ελ (α π ό τη ν Κ έρ κ υ ρ α ). 6. Κ υ ρ ία Ρ εβ έκ α Φ ρ ά ν κ ο (α π ό

τη ν Κ α σ το ρ ιά ), 7. Σ ίμ χ α Μ ο υ σ τά κ η (α π ό τα Γ ιά νν εν α ). 8. Δ εσ π ο ιν ίς Γιούλια Γ κ α ν ή (α π ό τη ν Κ έρ κ υ ρ α ). 9. Δ ε σ π ο ιν ίς Σ ο υ ζά ν α Σ ά ια ς. 1 0 κ α ι 11. Κ υ ρ ία Π ό π η (;) Ε ζρ α τή , μ ε το ν γ ιο τ η ς Α ν τ ω ν ά κ η . 12. Ε λ ιά ο υ Ε σ κ εν α ζή (Α μ ερ ικ α ­ ν ό ς υ π ή κ ο ο ς α π ό τη ν Κ έρ κυ ρ α ). 13. Χ α ΐμ Μ ιζρ ά χ ι (Π α λ α ισ τ ίν ιο ς υ π ή κ ο ο ς α π ό τη ν Κ έρ κ υ ρ α ). Τ ο υ ς φ ό ρ τω σ α ν σ ε έν α φ ο ρ τη γ ό κ α ι τ ο υ ς ο δ ή γ η σ α ν σ π ς φ υ λ α κ ές «Κ λ ι­ ν ικ ή Β α γ ια ν ο ύ » .85 Η Π ό π η Ε ζρ α τή , ο γ ιο ς τη ς κ α ι η Σ ο υ ζά ν α Σ ά ια ς α φ έθ η κ α ν ελ εύ θ ερ ο ι έν α ν τι μ εγ ά λ ο υ χ ρ η μ α τικ ο ύ π ο σ ο ύ π ο υ κ α τα β λ ή θη κ ε στην Γ κ εσ τά π ο α π ό Χ ρ ισ τ ια ν ο ύ ς φ ίλ ο υ ς. Ο Χ α ΐμ Μ ιζ ρ ά χ ι α φ έθ η κ ε ελ ε ύ θ ερ ο ς ύ σ τερ α α π ό α ίτη μ α το υ Δ ιεθ ν ο ύ ς Ε ρ υ θ ρ ο ύ Σ τα υ ρ ο ύ . Ο ι υ π ό λ ο ιπ ο ι δ ια τ ά χ τ η κ α ν ν α γ δ υ θ ο ύ ν . Τ ο υ ς έκ α ν α ν ε ξ ο ν υ χ ισ τ ικ ή έρ ευ ν α , α κ ό μ η κ α ι σ τα γ ε ν ν η τ ικ ά ό ρ γ α ν α . Μ ετά τη ν έρ ε υ ν α κ α ι τη ν κ α ­ τά σ χ εσ η τω ν α ν τ ικ ε ιμ έ ν ω ν π ο υ κ ο υ β α λ ο ύ σ α ν π ά ν ω τ ο υ ς , τ ο υ ς ά φ η σ α ν μ ε τα εσ ώ ρ ο υ χ α κ α ι τα υ π ο δ ή μ α τ α (εφ ό σ ο ν α υ τά ή τα ν π ο λ ύ χ ρ η σ ιμ ο π ο ι­ η μ έν α ) κ α ι τ ο υ ς α ν έβ α σ α ν σ ε έν α φ ο ρ τ η γ ό π ο υ έφ υ γ ε μ ε μ εγ ά λ η τ α χ ύ ­ τη τα . Λ ίγ α λ επ τ ά α ρ γ ό τε ρ α , α κ ο ύ σ τ η κ α ν π υ ρ ο β ο λ ισ μ ο ί α π ό α υ τό μ α το ό π λ ο . Έ π ε σ α ν ό λ ο ι κ α τα γ ή ς, ν εκ ρ ο ί. Α υ τ ό π τ η ς μ ά ρ τ υ ς τ η ς μ α ζ ικ ή ς δ ο λ ο ­ φ ο ν ία ς ή τ α ν ο Χ α ΐμ Μ ιζρ ά χ ι.

Γ ν ώ ρ ιζε ά ρ α γ ε ο α ρ χ ιρ α β ίν ο ς Κ ό ρ ετ ς ό σ α δ ια δ ρ α μ α τ ίζο ν τα ν σ τη ν Π ο λ ω ­ ν ία ; Η Θ εσ σ α λ ο ν ίκ η β ρ ισ κ ό τα ν μ α κ ρ ιά α π ό τα σ τρ α τό π εδ α εξό ν τω σ η ς, οι επ ικ ο ιν ω ν ίες ή τα ν π ερ ιο ρ ισ μ έν ες κ α ι η π λ η ρ ο φ ό ρ η σ η ελ λ ιπ ή ς. Α ξίζει να

σημειω θεί πω ς τέσσερ ις μ ήνες νω ρίτερα , το ν Ν ο έμ β ριο το υ 1 9 4 2 ,5 .0 0 0 από τους 17.000 Ε β ρ α ίους π ου κ α τά γον τα ν απ ό τη Θ εσσ α λον ίκη και ζούσα ν στο Π αρίσι, συνελήφ θησαν και μ εταφ έρθηκαν στα στρα τόπεδα, χω ρίς ποτέ η πληροφ ορία αυτή να φ τά σει σ το υ ς σ υγ γενείς το υ ς στην Ελλάδα. Μ π ο ρ ο ύ μ ε π ά ν τω ς να υ π ο θ έσ ο υ μ ε π ω ς το Ε β ρ α ϊκ ό Σ υ μ β ο ύ λ ιο τη ς Θ εσ σ α λ ον ίκ η ς δ εν π ίσ τευ ε ότι οι εκ το π ισ μ έν ο ι έφ ευ γ α ν σε τα ξιδ ά κ ι α ν α ­ ψ υχής. Έ τσ ι, ότα ν οι Γ ερ μ α νο ί α ν α κ ο ίνω σ α ν ό τι χ ρ ειά ζο ν τα ν 3 .000 ερ γ ά ­ τες για την ο ρ γ ά νω ση

Τοάί, ο Κ ό ρ ετς θεώ ρ η σ ε

ότι επ ρ ό κ ειτο για ευ κα ιρ ία

δ ιά σ ω σ η ς και το υ ς ικέτευ σ ε να π ά ρ ου ν 1 5 .0 0 0 .86 Υ π ο σ χ έθ η κ ε στο ν Β ισλιτσ έν υ π ω ς θα τ ο υ ς επ ισ τ ρ ά τ ευ ε ο ίδιο ς. Τ ο υ είπ ε π ω ς εά ν ά φ η ν ε το υ ς Ε βρα ίους στη Θ εσ σ α λ ο ν ίκ η , θα α σ κ ο ύ σ ε τη ν επ ιρ ρο ή το υ στις συμ μ α χικ ές δ υ ν ά μ εις ό τα ν θα έφ τα ν ε η ώ ρ α τω ν ειρ η ν ευ τικ ώ ν δ ια π ρ α γ μ α τεύ σ εω ν . Έ κα ν ε επ ίσ η ς μ νεία τω ν κα λώ ν σχέσ εω ν π ου είχε με τον Έ λ λ η ν α βα σιλιά.87 Σ ύ μ φ ω να με τη μ α ρ τυ ρ ία το υ Β ισ λ ιτσ έν υ , μ π ο ρ ο ύ μ ε να σ υ μ π ερ ά ν ο υ μ ε π ω ς ο ρ α β ίν ο ς π ρ ο σ π ά θ η σ ε τη ν ύ σ τα τη σ τιγ μ ή να π είσ ει το υ ς Γ ερ μ α νο ύ ς να α κ υ ρ ώ σ ο υ ν το ν εκτό π ισ μ ά , χ ω ρ ίς α π ο τέλ εσ μ α .88 Λ ίγες μ έρ ες α ρ γό τερα , σ τις 24 Μ α ρ τίο υ , οι Γ ερ μ α νο ί έπ ια σ α ν 1.000 π ε­ ρίπ ου ά ν δ ρ ες κ α ι τ ο υ ς έσ τ ειλ α ν στη Θ ή β α , σ το Λ ια ν ο κ λ ά δ ι, τη Λ α μ ία , την Κ ά ρυά κ α ι α λλο ύ , για τη ν κ α τα σ κευ ή σ ιδ η ρ ο δ ρ ο μ ικ ώ ν σ τα θμ ώ ν και σιδηροτροχιώ ν. Στη συν έχ εια επ ισ τρ ά τευ σ α ν κι ά λ λ ο υ ς απ ό τις α π ο στολές π ου α ν α χ ω ρ ο ύ σ α ν α π ό τη Θ εσ σ α λ ο ν ίκ η . Ο ι δ ύ σ τ υ χ ο ι α υ το ί έκ α ν α ν σ κ ληρ ή δ ο υ λ ειά μ ε μ ο ν α δ ικ ή τρ ο φ ή μ ερ ικ ά γ ρ α μ μ ά ρ ια μ ο υ χ λ ια σ μ έν ο ψ ω μί κα ι μια σ ά π ια π α τά τα . Ο τα ν οι Γ ερ μ α νο ί έκ ρ ιν α ν π ω ς δεν έδ ειχ να ν αρκετή π ρ οθυ μ ία ή ό τα ν π ρ ο σ β ά λ λ ο ν τα ν α π ό ψ ώ ρα , το υ ς σ κ ό τω ν α ν επ ί τόπ ου. Ό σ ο ι επ ιχ είρ η σ α ν να δ ρ α π ετεύ σ ο υ ν , εκ τελ έσ τη κ α ν . Κι επ ειδ ή σε κα τα να γκ α σ τική ερ γ α σ ία έσ τελ ν α ν σ υ ν ή θω ς το υ ς ά γ α μ ο υ ς,

γάμων κατέλαβε τότε τη νεολαία,

μια επιδημία

π ο υ π ρ ο τιμ ο ύ σ ε ν α α ρ χ ίσ ει μια ν έα ζωή

στην Κ ρα κο β ία , ό π ω ς έλ εγ α ν οι φ ήμ ες, π α ρ ά να π ά ει στα γ ερ μ α νικ ά ερ ­

Αρχικά ετελούντο δέκα περίπου γάμοι κάθε μέρα, στα γκέτο και το στρα­ τόπεδο του Χιρς. Ο αριθμός όμως μεγάλωνε συνεχώς και σε λίγο είχε φθάσει στους εκατό γάμους την ημέρα.89

γοτάξια.

Ο τα ν κυ κλο φ ό ρ η σε η φ ήμ η ότι επ ίκειτο η απ έλαση όλω ν τω ν Ε βραίω ν κι ότι στον σ ιδη ρ ο δ ρ ο μ ικ ό σ τα θμ ό τη ς Θ εσ σ α λ ο ν ίκ η ς π ερ ίμ εν α ν ήδη 300 βα γόνια, ο α ρ χ ιρ α β ίνο ς Κ ό ρ ετς κ υ ρ ιεύ τη κ ε α π ό πανικό. ΜΙΑ ΝΕΑ ΑΦΗΓΗΣΗ

_________ Η ΔΙΑΣΩΣΗ

254

Πρέπει να καταβληθή προσπάθεια να σωθή ο λαός. Να προσφερθούν σαν λύτρα το 50% όλης της κινητής και ακινήτου περιουσίας τω ν Εβραίων. Ο Κόρετς βάζει όλους τους παρόντας να υπογράψουν μια δήλωση, όπου εθεωροΰντο αλληλέγγυοι για την εις το ακέραιον εκτέλεση τούτης της υποσχέσεως, τούτης της συλλογικής υποχρεώσεως που θα προταθή στους δημίους. Πηγαίνει στον Μέρτεν και τολμά να διαπραγματευθή. Προσφέρει το ήμισυ της συνολικής περιουσίας των Εβραίων. Η ρευστοποίηση των εμπορευμάτων και άλλων κινητών αγαθών θα γίνη από μια μικτή επιτροττή Γερμανών και Εβραίων. Η Εθνική Τράπεζμ θα επιφορτισθή με την πώληση των ακινήτων, ενώ καλείται επειγόντως ο Βισλιτσένυ. Ο Μέρτεν και αυτός ο Βισλιτσένυ θα ζητήσουν τηλεγραφικώς την συγκατάθεση του Βερολίνου. Έπειτα από εικοσιτέσσερις ώρες καλείται ο Κόρετς διά να πληροφορηθή όπ διάφο­ ρες ελληνικές οργανώσεις της Θεσσαλονίκης έχουν πλημμυρίσει με υπομνήματα το Βερολίνο, απαιτούσαι την αναχώρηση των Εβραίων. Έτσι η γερμανική εξουσία ευρίσκεται υποχρεωμένη να υποχωρήση σε τούτη την πίεση.90 Τ α σ τελ έχ η τ η ς κ ο ιν ό τη τα ς π ίσ τ ευ α ν ό τι οι Γ ερ μ α ν ο ί θα π ρ ο χ ω ρ ο ύ σ α ν σε δ ια π ρ α γ μ α τεύ σ εις. Ο γ ερ μ α ν ικ ό ς σ τ ρ α τ ό ς ε ίχ ε η τ τ η θ εί σ τη ν Α φ ρ ικ ή και έλ π ιζα ν ό τι η α π ελ ευ θ έρ ω σ η τη ς Ε λ λ ά δ α ς π λ η σ ία ζε κ α ι ό τι μ έσ ω δ ια π ρ α γ ­ μ α τεύ σ εω ν θα κ α τά φ ερ ν α ν ν α κ ερ δ ίσ ο υ ν χ ρ ό ν ο . Λ έει ο Σ ο λ ο μ ώ ν Ο υ ζιέλ :

Η ιδέα της διαπραγμάτευσης τέθηκε με σκοπό να κερδηθεί χρόνος μερικές μέρες πριν από την έναρξη των αποστολών, μάταια όμως, και όλες οι προσπάθειες των επικεφαλής της κοινότητας να ακυρώσουν την απέλαση απέτυχαν.91 Σ το μ ετ α ξύ , η κ ο ιν ό τ η τ α υ π ο χ ρ εώ θ η κ ε ν α π ερ ιφ ρ ά ξ ει μ ε δ ικ ά τ η ς έξο δ α το ν σ υ ν ο ικ ισ μ ό Χ ιρ ς, π ο υ β ρ ισ κ ό τα ν κ ο ν τά σ το ν σ ιδ η ρ ο δ ρ ο μ ικ ό σ τα θ μ ό κ α ι επ ρ ό κ ειτ ο ν α χ ρ η σ ιμ ε ύ σ ε ι ω ς δ ια μ ετ α κ ο μ ισ τ ικ ό κ έν τ ρ ο π ρ ο ς τα σ τρ α ­ τό π εδ α τ η ς Α ν α τ ο λ ικ ή ς Ε υ ρ ώ π η ς. Ο σ υ ν ο ικ ισ μ ό ς, σ τ ο ν ο π ο ίο ζ ο ύ σ α ν π ρ ο η γ ο υ μ έν ω ς 2 .3 1 7 φ τω χ ο ί Ε β ρ α ίο ι, έφ τ α σ ε ν α φ ιλ ο ξ εν εί έω ς 1 6 .0 0 0 ά το μ α τη φ ο ρ ά σ ε σ υ ν θ ή κ ες π ο υ ή τα ν τ ό σ ο ά σ χ η μ ες , ώ σ τ ε ν α π α ρ α κ α λ ο ύ ν να έρ θ ει η μ έρ α τ ο υ εκ τ ο π ισ μ ο ύ τ ο υ ς .92 Ε ύ π ο ρ ο ι Ε β ρ α ίο ι, γ ια το υ ς ο π ο ίο υ ς υ π ή ρ χ α ν υ π ό ν ο ιες π ω ς δ εν είχ α ν δ η λ ώ σ ει ό λ α τα υ π ά ρ χ ο ν τά το υ ς (χρ υ σ ό , κ ο σ μ ή μ α τα , κ .λ.π .) β α σ α ν ίζο ν τα ν α π ό τη ν εβ ρ α ϊκ ή α σ τυ ν ο μ ία , σ τη ν οπ ο ία είχ α ν σ το μ ετα ξύ εν τα χ θ εί σ το ιχ εία το υ υ π ό κ ο σ μ ο υ , ή μ α σ τ ιγ ώ ν ο ν τα ν , κά­ π οιες φ ο ρ ές απ ό το ν ίδιο τον Μ π ρού νερ, μ έχ ρι να ομ ο λογ ήσο υν π ού τα είχαν κρύ ψ ει.

Σαράντα οκτώ ώρες σ' αυτή την κατάσταση ήταν αρκετές για να επιθυμή-

σομεν όλοι να μεταφερθούμε μια ώρα νωρίτερα στην Κρακοβία, είπ ε

κ ά π ο ιος.93

Σ την αγω γή π ου υ π έβ α λε το 1945 κατά τω ν Ε β ρ α ίω ν συνερ γ α τώ ν , η εβραϊκή κοινότητα Θ εσσ α λον ίκη ς α να φ έρ ει:94

...Εκείνοι που επρόκειτο να εκτοπιστούν απογυμνώνονταν από όλα τους τα υπάρχοντα. Γι' αυτό το ειδικό καθήκον, ο Βιτάλ Χασσόν, ο Εντγκάρ Κούνιο και ο Λεών Σιών (Τοπούζ) προσέφεραν π ς υπηρεσίες τους κι έγιναν έτσι οι απόλυτοι κυρίαρχοι του στρατοπέδου συγκέντρωσης στον συνοικισμό του Βαρώνου Χιρς. Συνελάμβαναν κάθε Εβραίο που μπορούσε κατά την κρίση τους να έχει κρύψει χρήματα ή άλλα πολύτιμα αντικείμενα. Σε ορισμένες περιπτώσεις, για να τους εξα­ ναγκάσουν να αποκαλύψουν τα πρόσωπα στα οποία είχαν εμπιστευθεί την περιου­ σία τους, οι κατηγορούμενοι μεταχειρίζονταν αυτούς τους Εβραίους με τέτοια βία που τους έφερναν στα πρόθυρα του θανάτου. Αυτοί οι βάρβαροι είχαν υποκαταστήσει και ξεπεράσει τον κατακτητή σε αγριότητα, μετατρέποντας το στρατόπεδο συγ­ κέντρωσης στον συνοικισμό του Βαρώνου Χιρς σε τόπο μαρτυρίου για κάθε Εβραίο που υπήρχε υποψία όπ είχε κρυμμένα χρήματα ή άλλη περιουσία. Επιπλέον, είχαν μετατρέψει αυτό το στρατόπεδο σε τόπο οργίων: μαζί με τους Γερμανούς βίαζαν Εβραίες γυναίκες ή κοπέλες, παρουσία των γονιών τους και των ομοθρήσκων τους. ΤΟ ΤΕΛΟΣ ΤΗΣ ΕΒΡΑΪΚΗΣ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑΣ Ο τα ν στις 6 Μ α ρτίο υ 1943 τα γκέτο σ φ ρ α γίστη κα ν, η π αγ ίδα έκλεισε. Την επ ομένη, ο Μ π ρού νερ κά λεσε τα στελέχη τη ς εβ ρ α ϊκ ή ς κο ινό τη τα ς και είπε

εις τους φοβισμένους ακροατές του, εις τόνον επιτακηκόν και ξηρόν:95 Αυτήν την ημέραν όλοι υμείς θα έπρεπε να είσθε φυλακισμένοι εις στρατόπεδον συγκεντρώσεως ως όμηροι. Χάρις εις τον δρα Κόρετς, όστις εγγυήθη διά της κε­ φαλής του, ευρίσκεσθε ελεύθεροι. Σας εκάλεσα να μου δηλώσητε εάν είσθε διατε­ θειμένοι να βοηθήσετε την Κοινότητα εις την εκτέλεσιν των μέτρων τα οποία διατάσσεται να εφαρμόση και να εγγυηθείτε την δήλωσίν σας διά της κεφαλής σας. Μ ε αυτά τα λόγια , ο Μ π ρού νερ ή θελε να δείξει ότι ο α ρ χιρ α β ίνος συ ­ νεργαζόταν μαζί του. Έ να ν χρόνο αργότερα , ο Γιάκοβ Τ σέρ ν ο β ιτς έγραφε:

Δυο μέρες πριν από τον διωγμό στη Θεσσαλονίκη, ο ραβίνος Κόρετς έβγαλε ανακοίνωση με την οποία ζητούσε από τα μέλη της κοινότητας να μην ανησυχούν και να εμπιστεύονται την κοινότητά τους. Είδα με τα μάτια μου αυτή την ανακοί­ νωση, που ήταν γραμμένη στα ισπανοεβραϊκά και είχε ημερομηνία 12.4.1943. Η πρώτη αποστολή από τη Θεσσαλονίκη έγινε στις 15.3.1943.96 ΜΙΑ ΝΕΑ ΑΦΗΓΗΣΗ

__ Η ΔΙΑΣΩΣΗ

Α ν α φ έρ ετα ι π ρ ο φ α ν ώ ς σε μ ια α ν α κ ο ίν ω σ η π ο υ τ ο ιχ ο κ ο λ λ ή θ η κ ε σ τις 5 Μ α ρ τίο υ 1943.

Καλούμε τους ομοθρήσκους μας να διατηρήσουν όλη την ηρεμίαν των και την ψυχραιμίαν, να μην παρασυρθούν από τον πανικόν, να μη δίδουν πίστιν εις τας ανησυχητικός διαδόσεις, που όλες είναι δίχως βάση. Ο καθένας πρέπει να εζμκολουθή να ασχολήται ήρεμα με π ς εργασίες του και να εμπιστεύεται εις τους διευθύνοντας την Κοινότητα.97 Μ έχ ρ ι τη ν τελ ευ τα ία στιγ μ ή , οι Γ ερ μ α ν ο ί εξ α π α το ύ σ α ν το ν Κ όρ ετς, υ π ο­ σ τη ρ ίζο ν τ α ς π ω ς η κ ο ιν ό τη τα θα εξελ ισ σ ό τ α ν σ ε έν α α υ τό ν ο μ ο μ ικ ρ ο σ κ ο π ικ ό κ ρ ά το ς, μ ε τη ν α σ τ υ ν ο μ ία το υ , το επ ιμ ελ η τή ρ ιό το υ κ α ι τη δ η μ α ρ χ ία το υ . Σ τις 14 Μ α ρ τίο υ 1 9 4 3 , ό μ ω ς, π α ρ α μ ο ν ή τ η ς έν α ρ ξ η ς τ ο υ εκ το π ισ μ ο ύ , δ ιέ τα ξα ν τ ο ν α ρ χ ιρ α β ίν ο ν α α ν α κ ο ιν ώ σ ε ι επ ίσ η μ α τη ν α ν α χ ώ ρ η σ η το υ εβ ρ α ϊκ ο ύ π λ η θ υ σ μ ο ύ γ ια τ η ν Κ ρ α κ ο β ία . Η σ υ γ κ έ ν τ ρ ω σ η π ρ α γ μ α το π ο ι­ ή θ η κ ε στη σ υ ν α γ ω γ ή το υ σ υ ν ο ικ ισ μ ο ύ Χ ιρ ς.

Η μεγάλη κοινότης της Κρακοβίας θα επαγρυπνήσει για την εκεί εγκατάστασή μας. Ο καθείς από μας θα βρει μια ασχολία σύμφωνα με τις διαθέσεις του, τις ικανότητές του, τις γνώσεις του και την πείρα του, είπ ε ο Κ όρετς. Ο Μ ό λ χ ο περιγράφ ει:98 Η ομήγυρις ξεσπά σε λυγμούς. Χτυπούν το στήθος τους, θρηνούν, επικαλούν­ ται το θείο έλεος. Είναι μια σπαρακτική σκηνή. Και σε λίγο, έρχεται η ανέλπιδη κατάθλιψη. Τί μπορούμε να κάνουμε; Δεν υπάρχει πια σωτηρία. Κανείς δεν ελπίζει πια τίποτε. Ο ι ο ικ ο γ εν ειά ρ χ ες κ λ ή θ η κα ν να α ν τα λ λ ά ξο υ ν τις δ ρ α χ μ ές το υ ς μ ε ζλότυ, έν α ν τι μ ια ς επ ιτα γ ή ς τη ν ο π ο ία θα εξα ρ γ ύ ρ ω ν α ν , υ π ο τίθ ετα ι, σ τη ν Π ο λ ω ­ ν ία. Ο σ ο ι είχ α ν μ π ο ρ έσ ει ν α δ ρ α π ετεύ σ ο υ ν ή τα ν τυ χ ερ ο ί. Σ τις 15 Μ α ρ τίο υ 1943, η π ρ ώ τη εμ π ο ρ ικ ή α μ α ξο σ το ιχ ία , μ ε 2 .8 0 0 επ ιβ ά τ ες σ τρ ιμ ω γ μ έν ο υ ς α ν ά 8 0 σε β α γ ό νια μ ετ α φ ο ρ ά ς ζ ώ ω ν , α ν α χ ώ ρ η σ ε για το Ά ο υ σ β ιτς (εικ. 129). Σ τις 17 Μ α ρ τίο υ , ο Κ ό ρ ετς κ λ ή θ η κε α π ό το ν εβ ρ α ϊκ ό π λ η θυ σ μ ό να δ ώ σει εξηγήσεις. Ο Μ ό λχο π ερ ιγρ ά φ ει τη ν α π ο γ ο ή τευ σ η το υ κοινού, στη συναγω γή τω ν Μ ο να σ τη ρ ιω τώ ν, ότα ν ά κ ο υ σ ε το ν Κ όρετς, σ ε μ ια ο μ ιλία π ου θύ μ ιζε επ ι­ κ ή δειο, να το ν κα λεί σε υ π ο τα γ ή .99Λι παρούσαι

στιγμαί είναι σκληραί, τραγικαί. Υπομονή και θάρρος, είπ ε. Πλέκει το εγκώμιο των θυμάτων που είναι κλεισμένα μέσα στο στρατόπεδο του Χιρς, θαυμάζει το πλήθος των γάμωνπου τελούνται. Επι­ καλείται τη γενναιοδωρία των πλουσίων: να βοηθήσουν να ντυθούν οι φτωχοί απ' την κορφή ω ς τα νύχια, ώστε όλοι οι Θεσσαλονικείς Εβραίοι να φτάσουν στον τόπο

π/ς νέας διαμοια/ς τους ντυμένοι αξιοπρεπώς, \ια να διαη]ρηθεί η καλή φήμη της Θεσσαλονίκης. Το ακροαή/ριο είναι αγανακτισμένο. Όλοι περίμεναν λέψα ελπίδας και ιδού που ο στενοκέφαλος αυτός άνθρωπος κομίζει την επιβεβαί6X77/ της θανατικής καταδίκης. Ο Μόλχο δεν μας λέει εάν ήταν ο ίδιος στη συναγωγή ή εάν τα άκουσε όλα αυτά από άλλους. Στην πραγ­ ματικότητα, ο Κόρετς διεμήνυσε πως η κοινότητα δεν μπορούσε να κάνει τίποτα πια. Δεν άφησε καμιά ελπίδα και όσοι έπιασαν το μήνυμά του ήξε­ ραν ότι έπρεπε, έστω κα ι την τελευ­ τα ία στιγμή, να φύγουν. Πρέπει επίσης να επισημάνουμε ό τι η επι­ βεβαίωση της θανατικής καταδίκης σήμαινε εξορία, καθώς κανείς δεν γνώριζε ποια θα ήταν στην πραγμα­ τικότητα η μοίρα του. Στις αρχές Απριλίου 1943, όταν

στο Άουσβιτς

13.100 Εβραίοι είχαν εκτοπιστεί σε πέντε αποστολές, ο Κόρετς έκανε μια τελευταία προσπάθεια να σταματήσει τις απελάσεις. Δεν είχε πλέον καμιά αμφιβολία ότι υπήρχε σχέδιο εκτοπισμού όλων των Εβραίων της Θεσσαλονίκης και, εάν προηγουμένως φοβόταν τα γερμανικά αντίποινα, τώρα ένιωθε πως δεν είχε τίποτα να χάσει. Επιχείρησε λοιπόν να έρθει σε επαφή με τον πρωθυπουργό Ράλλη, ο οποίος επισκέφθηκε τη Θεσσαλονίκη. Για τη συνάντηση αυτή, η Γκίτα Κόρετς λέει:11*’ Η συνάντηση κανονίστηκε από τον Μητροπολίτη Γεννάδιο. Ήταν 9 Απριλίου 1943 ...σε τραγική τεταμένη ατμόσφαιρα. Πήγε εκεί κι έμεινε πολλή ώρα. Όταν επέστρεψε ήταν δυστυχής και απελπισμένος... Ακέηιη και μετά τη συνάντηση αυτή, που νομίζαμε πως θα είχε αποτελέσματα, υπήρξε απόλυτη άρνηιτη. Δεν νπήρχε τίποτα άλλο να γίνει. ΜΙΑ ΝΕΑ ΑΦΗΓΗΣΗ

__ Η ΔΙΑΣΩΣΗ

Ο Μ η τ ρ ο π ο λ ίτη ς Γ εν ν ά δ ιο ς λ έε ι:101

Ο αρχιραβίνος Κόρετς, σε όλη τη διάρκεια της μακρύς τον θητείας και κυρίως κατά τη ναζιστική κατοχή επέδειξε κατά τη γνώμη μου συμπεριφορά αρμόζουσα των καθηκόντων του και απέδειξε την αγάπη του προς την εβραϊκή κοινότητα. Με σκοπό να προστατεύσει τους ομοθρήσκους του και να πετύχει την ακύρωση της απομάκρυνσής τους από δω, έκανε ό,η μπορούσε για να κανονιστεί συνάντηση στον Μητροπολιτικό Ναό με τον πρωθυπουργό Ράλλη, παρόλο που ήξερε πόσο επικίνδυνη ήταν γι' αυτόν αυτή η συνάντηση, όπως αποδείχθηκε μετά. Λ επ τ ο μ έρ ειες για τη σ υ ν ά ν τη σ η υ π ά ρ χ ο υ ν σ ε έν α έγ γ ρ α φ ο υ π ο γ εγ ρ α μ ­ μ έν ο α π ό το ν Β ισ λ ιτ σ έν υ .102

Από την ανάκριση του ραβίνου δρος Κόρετς προκύπτει πως από τη συζήτηση που είχε με μένα [Β ισλιτσένυ ] και τον Μπρούνερ, στις 5 Απριλίου 1943, του έγινε σαφές πως η απέλαση των Εβραίων της Θεσσαλονίκης θα συνεχιζόταν. Γι' αυτό προσπάθησε να ενεργοποιήσει π ς ελληνικές αρχές ... στις 7 Απριλίου πληροφορήθηκε πως ο πρωθυπουργός θα επισκεπτόταν τη Θεσσαλονίκη στις 11 Απριλίου και έψαξε να βρει τρόπους να γίνει δεκτός απ' αυτόν. Απευθύνθηκε στον δρα Πάνο (βοηθό του νομάρχη)... που αργότερα τον ειδοποίησε να πάει στον Μητροπολιτικό Ναό. Ο Κόρετς είπε πως αναγκάστηκε να περιμένει πολλή ώρα μέχρι να τελειώ­ σουν όλες οι συναντήσεις του πρωθυπουργού και τότε μπήκε στη συνάντηση. Τα νεύρα του τον είχαν προδώσει και με πνιγμένη φωνή παρουσίασε το αίτημά του στον Έλληνα πρωθυπουργό και τον παρακάλεσε να παρέμβει στις γερμανικές αρχές ώστε να μη διωχτεί η εβραϊκή κοινότητα Θεσσαλονίκης, που υπήρχε εδώ και 2.000 χρόνια. Όμως ο πρωθυπουργός τού απάντησε με υπεκφυγές. Ο Β ισ λ ιτ σ έν υ α π ο φ ά σ ισ ε τό τε ν α α π ο μ α κ ρ ύ ν ει τ ο ν Κ ό ρ ετ ς α π ό τη θέση το υ για ν α σ υ ν εχ ισ τεί η επ ιχ είρ η σ η το υ δ ιω γ μ ο ύ α ν εν ό χ λ η τ α . Π ίσ τευ ε ότι ο Κ ό ρ ετ ς έλ εγ ε τη ν α λ ή θ εια ό τ α ν το υ είπ ε π ω ς ο ι ελ λ η ν ικ ές α ρ χ ές το ν ώ θη ­ σ α ν να π α ρ ο υ σ ια σ τεί σ το ν Ρ ά λ λ η , π ρ ό σ θ εσ ε ό μ ω ς:

Οι κατοχικοί πρωθυπουργοί δεν υπάρχουν για να σώζουν, αλλά για να επικυ­ ρώνουν τη θαναηκή καταδίκη που υπαγορεύει κατά βούληση ο κατακτητής. Έ σ τ ειλ ε υ π ό μ ν η μ α για τ ις εν έρ γ ειες το υ Κ ό ρ ετς στο ν γ εν ικ ό π ρ όξεν ο της Γ ερ μ α ν ία ς στη Θ εσ σ α λ ο ν ίκ η S c h o e n b e rg , ο ο π ο ίο ς το δ ια β ίβ α σ ε σ το ν Γερ­ μ α ν ό π ρ έσ β η σ τη ν Α θή ν α , μ ε το α κ ό λ ο υ θ ο σ η μ είω μ α :103

Κατ' ανακοίνωσιν ενός Έλληνος μάρτυρος, το επεισόδιον με τον Κόρετς έφερε τον πρωθυπουργόν εις μίαν πολύ δυσχερή θέσιν, ο οποίος και απάντησε εις τον

Αρχιραββΐνον ότι δεν εξαρτάται από τας δυνάμεις του να ματαίωση την εκτόπισιν των Εβραίων. Είπε ακόμη ο Ελλην πρωθυπουργός on μόνο συστάσεις δόναται να υποβάλη εις τας δυνάμεις κατοχής. Ο Μητροπολίτης πάλιν -είπεν ο μάρτυς- (οδή­ γησε τον Αρχιραββΐνον προς την έξοδον και του είπε: Το βλέπεις κι εσύ on ο κ. Πρωθυπουργός δεν μπορεί να κάμη τίποτα εις την υπόθεσιν αυτήν... Κατά τη γνώμη μου, το επεισόδιο δεν προσφέρει βεβαίως επαρκή στοιχεία διά να λάβωμεν μέτρα ενανήον του Μητροπολίτου ή του Γενικού Διοικητή ή του βοη­ θού του δόκτορος Πάνου, διόη θα υπεραμύνοντο εαυτών λέγοντες όη δεν θα ήτο δυνατόν να αρνηθούν στον Αρχιραββΐνον Κόρετς, ω ς την κεφαλήν μιας εν Ελλάδι ανεγνωρισμένης θρησκευηκής κοινότητος, την τυπική αξίωσιν να γίνη δεκτός υπό του πρωθυπουργού. Εν τούτοις, όμως, αποδεικνύει το επεισόδιον όη αι αρμόδιαι ελληνικαί υπηρεσίαι, αι οποίαι θα υδήναντο να τον εμποδίσουν και αι οποίαι είχονπροΐδει φυσικά όη ο Κόρετς θα απεπειράτο να υποκινήση τον πρωθυπουργόν εις το να λαβή θέσιν απένανη των μέτρων εκτοπισμού, αι υπηρεσίαι αυταί δεν είναι διατεθειμένοι να εκφρασθούν σχεηκώς. Πιθανόν διά την αποφυγήν αυτήν να παίζη και η σκέψις έναν ρόλον, να εξασφαλίσουν δηλαδή ένα «άλλοθι» διά την περίπτωσιν της επανεμφανίσεως των Αγγλων εις την Θεσσαλονίκην, η οποία περίπτωσις θεωρείται πάντως υπ' αυτών δυνατή...104 Και ο Sch o en b erg κ ατα λήγει:

Ο δόκτωρ Κόρετς απηλλάγη των αξιωμάτων του υπό του Στραηωηκού Διοικητού Θεσσαλονίκης-Αιγαίου βάσει του εκτεθέντος επεισοδίου, το οποίο θεωρείται ως μια απόπειρα ανηδράσεως κατά της στραηωηκής διαταγής και ετέθη υπό κράτησιν μετά της οικογένειας του εις μιαν ιδιωηικήν οικία. Πρόκειται να εκτοπισθή διά μιας των προσεχών μεταφορών και να εγκλεισθεί εις Τερέζιενστατ, με την προ­ οπτικήν να ανταλλαγή ως «επιφανής Εβραίος» ένανη Γερμανών αιχμαλώτων. Θεσσαλονίκη, τη 16η Απριλίου 1943 Σ τις 14 Α π ριλίο υ, ο α ρ χ ιρ α β ΐνο ς και η οικ ο γ ένειά το υ φ υ λα κίστη κα ν στο στρα τόπ εδο Χιρς. Η εξέλιξη αυτή δείχνει τι θα είχε συμ β εί εάν ο Κ όρετς είχε απευθυνθεί νω ρίτερα στις ελλη νικές α ρχές. Σ τις 2 Α υγούστου, το τρένο με

τους προνομιούχους -κ ο ιν ο τ ικ ά

στελέχη, υπ ά λλη λο υ ς και βιοτέχνες, τους

οπ οίους οι Γ ερ μ α νο ί είχα ν κρα τή σ ει μ έχ ρι τό τε στη Θ εσ σ α λο ν ίκ η για την εξυπ ηρέτησή τ ο υ ς - α να χ ώ ρ η σε για το Μ π έργ κεν-Μ π έλσ εν . Σ τις 7 Α ύγ ου ­ σ το υ α ν α χ ώ ρ η σ ε η τελ ευ τ α ία α π ο σ το λ ή , τη ν ο π ο ία α π ο τελ ο ύ σ α ν 1.800 ΜΙΑ ΝΕΑ ΑΦΗΓΗΣΗ

__ Η ΔΙΑΣΩΣΗ

σ κ ελ ετ ω μ έν ο ι ε ρ γ ά τ ε ς π ο υ είχ α ν επ ιζή σ ε ι α π ό τα γ ερ μ α ν ικ ά ερ γ ο τά ξια . Π εν ή ν τα τρ ία ά τ ο μ α π ο υ επ έσ τρ εψ α ν μ ετά το ν π ό λ εμ ο α π ό το Μ π έρ γ κ εν -Μ π έλ σ εν κ α τ η γ ο ρ ή θ η κ α ν γ ια σ υ ν ερ γ α σ ία μ ε τ ο υ ς Γ ερ μ α ν ο ύ ς. Έ ν α ς α π ό τ ο υ ς π ιο σ η μ α ν τ ικ ο ύ ς κ α τ η γ ο ρ ο ύ μ ε ν ο υ ς ή τ α ν ο Ο υ ζ ιέ λ , ο ο π ο ίο ς π ρ ο σ π ά θ η σ ε να κ α θ α ρ ίσ ει το ό ν ο μ ά το υ . Σ τη σ υ ν έχ εια , μ ια κ ο ιν ο τικ ή επ ι­

με την ελπίδα να τον δουν εκ νέου στις υπηρεσίες της κοινότητας όπου απέκτησε μεγάλη πείρα.

τρ ο π ή α π ά λ λ α ξε το ν Ο υ ζ ιέ λ α π ό ο π ο ια δ ή π ο τ ε κ α τ η γ ο ρ ία

Η π ιο σ κ λ η ρ ή κ α τη γ ο ρ ία π ο υ α π α γ γ έλ θ η κ ε μ ετά θ ά ν α το ν σ το ν Κ ό ρ ετς ή τα ν π ω ς γ ν ώ ρ ιζ ε τ ο σ χ έ δ ιο ε ξ ό ν τ ω σ η ς τω ν Γ ερ μ α ν ώ ν . Ο Ο υ ζ ιέ λ το α ρν ή θ η κ ε κ α τ η γ ο ρ η μ α τ ικ ά . Π ο λ λ ά χ ρ ό ν ια α ρ γ ό τ ε ρ α , σε επ ισ το λ ή το υ σ τη ν Γ κ ίτα Κ ό ρ ετ ς, ο Μ ικ α έλ Μ ό λ χ ο , ο ο π ο ίο ς π ερ ιγ ρ ά φ ει σ το β ιβ λ ίο το υ το ν

μικρό, πεισματάρη και στενοκέφαλο ανθρωπάκο που δεν δέχεται καμιά συμβουλή από κανέναν, σ η μ ε ιώ ν ε ι:105 Είμαι διατεθειμένος να κάνω ό,τι μπορώ για να διασαφηνίσω εκ νέου την αλήθεια σε σχέση με τον σύζυγό σου. Δεν υπάρχει αμφιβολία όη ο Κόρετς δεν επεδίωξε την εξόντωση των Εβραίων της Θεσσαλονίκης, αλλά ως επικεφαλής αυτής της μεγάλης κοινότητας είχε την υποχρέωση να δώσει το παράδειγμα για μια παθητική ή ενεργηηκή αντίσταση, α ρ χ ιρ α β ίν ο ω ς

είπ ε α ρ γ ό τερ α ο Α σ έρ Μ ω υ σ ή ς.106 Ω σ τό σ ο , ο ι α ν τ ικ ειμ εν ικ ές σ υ ν θ ή κ ες π ο υ επ ικ ρ α τ ο ύ σ α ν σ τη Θ εσ σ α λ ο ­ ν ίκ η δεν ευ ν ο ο ύ σ α ν εν έρ γ ειες α ν τίσ τα σ η ς. Μ ε π ο ιο ν τρ ό π ο ο Τ σ β ι Κ όρ ετς μ π ο ρ ο ύ σ ε ν α α π ο τρ έψ ει το ν α φ α ν ισ μ ό τη ς εβ ρ α ϊκ ή ς κ ο ιν ό τη τα ς τη ς Θ εσ ­ σ α λ ο ν ίκ η ς; Α κ ό μ η κι α ν δ εχ το ύ μ ε π ω ς γ ν ώ ρ ιζε τη ν ύ π α ρ ξη τω ν ν α ζισ τικ ώ ν σ τρ α το π έδ ω ν , ό π ω ς τ ο ν κ α τη γ ό ρ η σ α ν , π ό σ ο εφ ικ τ ό ή τα ν να φ υ γ α δ εύ σ ει 56.0 0 0

α ν θρ ώ π ο υ ς; Ε ά ν σ υ ν υ π ο λ ο γ ίσ ο υ μ ε τ ις σ υ ν θ ή κ ες σ τις ο π ο ίες β ρέθηκε

η εβ ρ α ϊκ ή κ ο ιν ό τη τα τη ς Θ εσ σ α λ ο ν ίκ η ς, μ π ο ρ ο ύ μ ε να π ο ύ μ ε ότι η ιδιομ ορ ­ φ ία τη ς, η φ ο ν ικ ή δ ύ ν α μ η τη ς ν α ζ ισ τ ικ ή ς μ η χ α ν ή ς κ α ι η α π ο υ σ ία υ π ο σ τη ­ ρ ικ τικ ο ύ ισ το ύ κ α τέσ τη σ α ν τη σ ω τη ρ ία τη ς σ χ εδ ό ν α δ ύ να τη .

Η ΚΑΤΑΘΕΣΗ ΤΟΥ ΝΤΙΤΕΡ ΒΙΣΛΙΤΣΕΝΥ Έ χ ει εν δ ια φ έ ρ ο ν η κ α τ ά θ ε σ η το υ Ν τ ίτ ερ Β ισ λ ιτ σ έν υ σ τη δ ίκ η τ η ς Ν υ ρ εμ ­ β έ ρ γ η ς 107 (εικ. 1 3 0 ) γ ια το ψ υ χ ρ ό , α π ο σ τ α σ ιο π ο ιη μ έν ο ύ φ ο ς μ ε το οπ ο ίο π ερ ιγ ρ ά φ ει τ ο ν δ ιω γ μ ό τω ν Ε β ρ α ίω ν τ η ς Θ εσ σ α λ ο ν ίκ η ς. Σ υ γ κ εκ ρ ιμ έν α υ π ο σ τη ρ ίζ ει ό τ ι ή τα ν τ ό σ ο

κακής ποιότητας π ο υ

ο δ ιο ικ η τ ή ς τ ο υ Α ου σ β ιτς

αποφάνθηκε πως ήταν α ν ίκ α ν ο ι ^ ια εργασία κι έπριπε να εξοντωθούν.

Τον Ιανουάριο του 1943, ο Άιχμαν με διέταζε να πάω ιπη θεοοαλονίκη και να έρθω σε ιτννεννοήσεις με τη Στρατιωτική Λιοίκησί] για να βρούμε μια ηλική λέιση για το

εβραϊκό πρέ*βλημα εκεί . .. Φτάσαμε ¡υ τον Μπρούνερ ιπη Θεσσαλονίκη στις

2 Φεβρουάριου 1943 και ιτυσκεφθήκαμε μι τον επικεφαλής τΐ]ς ιπρατιωτικής διοί­ κησης δρα Μέρτεν. Ο δρ Μέρτι ν ήταν η αρμόδια αρχή και tiτε ότι επιθυμοϊητε οι Εβραίοι της Θεσσαλονίκης να συγκεντρωθούν σε ορισμένες περιοχές της πέύης. Λυτό έγινε χωρίς δυσκολία ι πο διάιπημα Φεβρουαρίου-Μαρτίου 1943. Τουλάχιιπόο 80%

των Ελλήνων Εβραίων ήταν εργάτες, τεχνίτες ή λιμενεργάτες, αλλιϊ ένα

Iιεγιίλο ποσοστό tur' αυτούς έπασχαν ιντό ψυματίοχτη και άλλες επιδημίες. Οι Εβραίοι της Θεσσαλονίκης ζούσαν στην Ελλτίδα από

τον

15ο αιώνα π ο υ

α π έδ ρ α σ α ν

turo την Ιερά Εζέταση ιπην Ισπανία. Στις 10 Μαρτίου, ο Αιχμαν έιπειλε ιπον Μπρούνερ μήνυμα ότι έπρεπε να αρχίσει αμέσως η υποχρεωτική εκκένωσΐ] (Αιιεsicdhuip) των Εβραίων. Ο δρ Μερτεν σιηιφώνΐ]σε για τη δράσΐ], αλλά ζήτησε 3.000 έφρενες Εβραίους για εργασία, οι οποίοι αργέπερα επέιπρεψαν εγκαίρως για να φύ­ γουν με τις τελευταίες αποιπολές. Μίλησα στο τηλέφωνο με τον Άιχμαν στο Βερο­ λίνο και του είπα έπι υπήρχε μεγιίλη επιδημία τύφου ιπους Εβραίους, αλλά είπε οτι οι διαταγές του

¡Ία

άμεση υποχρεωτική εκκένωση εζακσλουθοιχταν

m

αχήσουν

I30

130 Ο Βισλιτσενυ στη δίκη της Νυρεμβέργης 131 Ντιτερ Βισλιτσενυ Αλεξαντερ Μαχ (αριστερά) στη δίκη της Νυρεμβέργης Ο Μαχ ένας απο τους ηγετες του φασιστικού καθεστώτος στη Σλοβακία υποστήριξε την απέλαση των Εβραίων στα στρατόπεδα του θανατου ΜΙΑ ΝΕΑ ΑΦΗΓΗΣΗ

__ Η ΔΙΑΣΩΣΗ

2Ó2

Ορισμένοι ξένοι Εβραίοι εστάλησαν στην πατρίδα τους και περίπου 700 Εβραίοι ισπανικής ιθαγένειας μεταφέρθηκαν τον Αύγουστο του 1943 στο Μπέργκεν-Μπέλσεν και τον Δεκέμβριο στην Ισπανία. Αυτοί οι Εβραίοι είχαν αποκτήσει ισπανική υπηκοότητα τον περασμένο αιώνα, όταν η Ελλάδα βρισκόταν ακόμη υπό τουρκική κυριαρχία. Συνολικά 60.000 Εβραίοι από την Ελλάδα εστάλησαν στο Αουσβιτς. Είμαι βέ­ βαιος ότι ο αριθμός αυτός είναι αρκετά σωστός. Ξέρω ότι είκοσι τέσσερεις αποστολές με περίπου 2.300 ανθρώπους η καθεμιά αναχώρησαν από τη Θεσσαλονίκη και τα περίχωρα μεταξύ Μαρτίου και Μαΐου 1943, υπό την επίβλεψη του Μπρούνερ και τη δική μου, ενώ δυο αποστολές με 2.500 η καθεμιά αναχώρησαν από την Αθήνα τον Ιούλιο του 1944, υπό την επίβλεψη του Μπρούνερ... Οι αποστολές για την εκτέλεση της τελικής λύσης του εβραϊκού ζητήματος είχαν ύψιστη προτεραιότητα έναντι άλλων αποστολών. Όλες οι αποστολές έγιναν σύμφωνα με το χρονοδιά­ γραμμα, ακόμη και τον Ιούλιο του 1944 που οι Γερμανοί εγκατέλειπαν την Ελλάδα και οι ανάγκες στις σιδηροδρομικές μεταφορές ήταν καίριες. Με την αναχώρηση κάθε αποστολής, στέλναμε μήνυμα στον Αιχμαν αναφέροντας πόσα κεφάλια έφυ­ γαν. .. Πήγα στην Μπρατισλάβα για αρκετές βδομάδες και επέστρεψα στη Θεσσα­ λονίκη στα τέλη Μαΐου 1943, όταν ο Μπρούνερ ετοίμαζε την τελευταία αποστολή. Η τελευταία αποστολή αναχώρησε από τη Θεσσαλονίκη δυο μέρες ύστερα από την άφιξή μου και στη συνέχεια ο Μπρούνερ μετατέθηκε στο Παρίσι για να αναλάβει τα νέα του καθήκοντα. Την περίοδο της συγκέντρωσής του στις καθορισμένες περιοχές, ο εβραϊκός πληθυσμός είχε την ευθύνη της διαβίωσής του. Αμέσως μετά την άφιξή τους, εκ­ πρόσωποι της εβραϊκής κοινότητας έπαιρναν όλα τα μετρητά και τα αντικείμενα αξίας από τους συμπατριώτες τους. Συνολικά, μέχρι τον Αύγουστο του 1943, 280.000.000 δρχ. κατατέθηκαν στην Εθνική Τράπεζμ Ελλάδας. Αυτό το ποσό πέ­ ρασε στην κατοχή της γερμανικής στρατιωηκής διοίκησης. Την περιουσία που άφησαν πίσω τους, σπίτια, επιχειρήσεις, διαμερίσματα, κινητά υπάρχοντα, κ.λπ., διαχειριζόταν ο Έλληνας Γενικός Διοικητής της Μακεδονίας υπό την εποπτεία της Στραηωτικής Διοίκησης. Τον Ιούλιο του 1944, στη Βουδαπέστη, ο διοικητής του Αουσβιτς, o Hoess, είπε στον Αιχμαν, παρουσία μου, πως όλοι οι Έλληνες Εβραίοι εξοντώθηκαν λόγω της κακής ποιότητάς τους.

ΠΩΣ ΣΩΘΗΚΑΝ 01 ΕΒΡΑΙΟΙ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ

Στην Αθήνα τα γεγονότα του διωγμού εξελίχτηκαν διαφορετικά, καθώς οι συνθήκες που επικρατούσαν στην πρωτεύουσα, πολύ διαφορετικές από εκεί­ νες της Θεσσαλονίκης, διευκόλυναν σημαντικά τη διάσωση. Σύμφωνα με την κυρίαρχη αφήγηση, ο ραβίνος Μ παρζιλάι κα ι τα ηγετικά στελέχη της κοι­ νότητας, έχοντας κατά νου το προηγούμενο της Θεσσαλονίκης, δεν παρέδω­ σαν στους Γερμανούς ονομαστικές λίστες. Σε συμφωνία με το ΕΑΜ, ο ραβίνος φυγαδεύτηκε στο βουνό και η οργάνωση ανέλαβε τη διάσωση των Εβραίων της πρωτεύουσας, έναντι των τραπεζικών καταθέσεων της κοινότητας. Ση­ μαντική βοήθεια προσέφεραν ο Αρχιεπίσκοπος Δαμασκηνός, ο διευθυντής της Αστυνομίας Αγγελος Έβερτ και πολλοί Αθηναίοι πολίτες. Η αφήγηση αυτή, που αποδίδει τη διάσωση των Εβραίων της Αθήνας κατά κύριο λόγο στην καταστροφή των ονομαστικών καταλόγων, αφήνει αναπάντητα καίρια ερωτήματα. Πρώτα απ' όλα, ο εβραϊκός πληθυσμός της πρωτεύουσας, που αριθμούσε στην αρχή της γερμανικής κατοχής γύρω στις 3.000 ψυχές (περί-

132 Τα γερμανικά τανκς στο Σύνταγμα, μπροστά απο τη Βουλή

_________ Η ΔΙΑΣΩΣΗ

π ου 3,3% το υ γ ενικο ύ π λη θυ σ μ ο ύ ) ξεπ έρ α σ ε με τη ν ά φ ιξη τω ν π ροσ φ ύ γω ν α π ό τη Θ εσ σ α λ ο ν ίκ η κ α ι ά λ λ ες πόλεις, τα 10.000 ά το μ α .1 Π ώ ς ο ρ α β ΐν ος ήρθε σε επ α φ ή μ α ζί το υς, α φ ο ύ οι π ερ ισ σ ό τερ ο ι α π ' α υ το ύ ς δεν ή τα ν γρ α μ μ έν οι σ τις λίσ τες τη ς εβ ρ α ϊκ ή ς κοινό τητα ς; Δ ιέθετε το ΕΑΜ, το φ θιν ό π ω ρ ο το υ 1943, την α ν α γ κα ία υ π ο δ ο μ ή για τη δ ιά σ ω σ η τό σ ω ν α τό μ ω ν ; Α ρ κο ύ σ α ν οι 5602 π λ α σ τές τα υ τό τη τες π ου υ π ο λ ο γ ίζετα ι ότι εκ δ ό θ η κ α ν γ ια τη σ ω τη ρ ία τους; Ο Α ρ χιεπ ίσ κ ο π ο ς Δ α μ α σ κ η ν ό ς κα ι ο Ά γ γ ελ ο ς Έ β ερ τ έδ ρ α σ α ν μ όν οι το υ ς ή στο π λ α ίσ ιο εν το λ ώ ν; Έ φ τα ν ε η καλή κ α ρ δ ιά τω ν

Χριστιανών φίλων για

να

γ λ υ τώ σ ο υ ν 10.000 Ε β ρ α ίο ι α π ό τη ν ά γ ρια να ζισ τικ ή κα τα δ ίω ξη ; Π ρ έπ ει επ ίσ η ς να π ο ύ μ ε π ω ς η εβ ρ α ϊκ ή κ ο ιν ό τ η τ α τ η ς Α θ ή ν α ς ή τα ν π ο λ ύ δ ια φ ο ρ ετικ ή α π ό εκ είν η τη ς Θ εσ σ α λ ο ν ίκ η ς. Σ τ ις π ερ ισ σ ό τερ ες π ερ ι­ π τώ σ εις, οι ο ικ ο γ έν ειες χ ω ρ ίζο ν τα ν κ α ι μ εμ ο ν ω μ έν α ά το μ α , π ου γ ν ώ ρ ιζα ν κ α λ ά τη γ λ ώ σ σ α , μ π ο ρ ο ύ σ α ν π ο λ ύ π ιο εύ κ ο λ α να « χ α θ ο ύ ν » μ έσ α σ το ν γε­ ν ικ ό π λ η θ υ σ μ ό . Ο σ χ έσ εις μ ετ α ξύ Χ ρ ισ τια ν ώ ν κι Ε β ρ α ίω ν ή τα ν ισ τορ ικά κ α λ ές κ α ι ό σ ο ι έρ χ ο ν τα ν σ τη ν π ρ ω τεύ ο υ σ α α π ό ά λ λ ες π ό λ εις είχα ν συ ν ή θω ς τη ν ο ικ ο ν ο μ ικ ή δ υ ν α τ ό τη τ α ν α α ν τα π εξέλ θ ο υ ν σ τ ις δ α π ά ν ες τ η ς π α ρ α ν ο ­ μία ς. Ε π ίσ η ς, η Α θ ή ν α δ ιέθ ετε σ η μ α ν τ ικ ές ο δ ο ύ ς δ ια φ υ γ ή ς μ έσ ω τω ν ν η ­ σ ιώ ν κ α ι ιδ ίω ς τη ς Ε ύ β ο ια ς, ενώ π α ρ ά λ λ η λ α α π ο τελ ο ύ σ ε κ έν τρ ο κ ά θε λογής α ν τισ τα σ ια κ ώ ν ο μ ά δ ω ν κ α ι ο ρ γ α ν ώ σ εω ν . Α υ τό δ εν σ η μ α ίν ει ότι η διά σω ση ή τα ν εύ κο λ η . Χ ρ ειά ζο ν τα ν κι εδ ώ π ο λ λ ές χ ρ υ σ έ ς λ ίρ ες, γ ια τα κ ρ η σ φ ύ γ ετα , για τις μ ετ α φ ο ρ ές κ α ι π ά ν ω α π ' όλα , γ ια τη σ ιω π ή τω ν ά λ λ ω ν . Ο ι μ α ρ τ υ ρ ίες π ο υ π α ρ α θ έτ ο υ μ ε δ ίν ο υ ν δ ια φ ο ρ ο π ο ιη μ έν ες εκ δ ο χ ές για το ίδιο θέμ α , είτε π ρ ό κ ειτα ι για τη φ υ γ ά δ ευ σ η το υ ρ α β ίν ο υ Μ π α ρ ζιλ ά ι, είτε για τη ν ύ π α ρξη ή μη εβ ρ α ϊκ ή ς α ν τίσ τα σ η ς, κ.λ.π . Ο ι μ α ρ τ υ ρ ίες είν α ι συχνά ελ λ ιπ είς ή α ν τ ιφ α τ ικ έ ς κ α ι τα ισ το ρ ικ ά σ τ ο ιχ εία α π ο σ π α σ μ α τ ικ ά , είνα ι ό μ ω ς π ρ ο φ α ν ές π ω ς, π έρ α α π ό τ ις γ ε ν ικ ό τ ε ρ ε ς υ π ο β ο η θ η τ ικ έ ς σ υ ν θ ή κ ες π ου επ ικ ρ α το ύ σ α ν σ τη ν π ρ ω τεύ ο υ σ α , υ π ή ρ ξα ν σ υ γ κ εκ ρ ιμ έν ο ι π α ρ ά γ ον τες π ου έπ α ιξα ν κ α θ ο ρ ισ τ ικ ό ρ ό λ ο στη δ ιά σ ω σ η : 1. Τ ο υ π ό σ τρ ω μ α π ο υ είχ α ν δ η μ ιο υ ρ γ ή σ ει ο ι Ά γ γ λ ο ι, σ ε σ υ ν ερ γ α σ ία με το ν Α ρ χ ιεπ ίσ κ ο π ο Δ α μ α σ κ η ν ό , το ν Α γ γ ελ ο Έ β ερ τ , εκ π ρ ο σ ώ π ο υ ς του π ο λ ιτικ ο ύ κ ό σ μ ο υ κ α ι ά λ λ ες π ρ ο σ ω π ικ ό τ η τες για τη δ ια φ υ γή ξέν ω ν και Ε λ λ ή ν ω ν σ τρ α τιω τικ ώ ν , μ α ζί μ ε τ ο υ ς ο π ο ίο υ ς έφ ευ γ α ν κ α ι Ε βραίοι. 2. Ο ι σ υ μ φ ω ν ίες τω ν Α γ γ λ ω ν μ ε τη ν ελ λ η ν ικ ή α ν τίσ τα σ η κ α ι το Εβραϊκό Π ρ α κ το ρ είο σ τη ν Π α λ α ισ τίν η .

3.

Ο ι επ α φ ές της εβ ρ α ϊκή ς κοινό τητα ς τη ς Α θήνας και το υ Ε βραϊκού Π ρ α ­ κτορείου στην Π α λαιστίνη με την ελληνική κυβέρνηση το υ Κ άιρου και το ΕΑΜ. Π ρ έπ ει, π ά ν τω ς, να σ η μ ειω θ εί ό τι ό λ ες α υ τές οι επ α φ ές και οι σ υ μ φ ω ­

ν ίες βο ή θη σ α ν κυ ρ ίω ς στη ν α π ό δ ρ α σ η 1 .0 0 0 -2 .0 0 0 Ε β ρ α ίω ν α π ό τη ν Ε λ ­ λ ά δ α κ α ι μ ό ν ο έμ μ εσ α σ τη σ ω τη ρ ία χ ιλ ιά δ ω ν ά λ λ ω ν π ο υ κ ρ ύ φ τ η κ α ν στην π ρ ω τεύ ο υ σ α και οι ο π ο ίο ι ο φ είλ ο υ ν π ολλά στη ν π ρ ο ν ο η τικ ό τη τα , την ο ικ ον ομ ικ ή το υ ς ά νεσ η , τις γ ν ω ρ ιμ ίες κ α ι τις φ ιλ ίες το υ ς και, π ά νω α π ' όλα , στη ν καλή το υ ς τύ χη.

ΤΟ ΒΡΕΤΑΝΙΚΟ ΔΙΚΤΥΟ ΔΙΑΦΥΓΗΣ Ο ι Β ρετανοί, η εξόριστη ελληνική κυβέρνηση το υ Κ άιρου, η ελληνική α ν ­ τίσταση και το Ε βρα ϊκό Π ρ α κτορ είο στη ν Π α λαιστίνη λ ειτο υρ γού σα ν στη διά ρκεια τη ς Κ α το χής ω ς σ υ γ κο ινω νο ύντα δοχεία. Λ ίγο πριν από τη γερ ­ μανική εισβολή στην Ε λλά δα, οι Β ρετα νοί έστη σα ν ένα δίκτυ ο διά σω ση ς και μέχρι το τέλ ο ς Α π ριλίο υ 1941, 4 5 .000-50.000 σ τρ α τιώ τες το υ ς είχα ν εκ ­ κενω θεί. Π ερ ίπ ο υ 5 .0 0 0 -6 .0 0 0 π α ρ έμ εν α ν ό μ ω ς σ τη ν Ε λλά δα , α π ό το υ ς οπ οίους 2.000 στην Α θήνα. Ό λ ο ι αυ τοί δεν έπ ρεπ ε να π έσουν στα χέρια του εχθρού, αλλά να φ υ γα δ ευ τού ν στα μ έτω π α το υ π ο λέμ ο υ .3 Έ ν α ς Ε βρα ιο π α λα ισ τίνιο ς π ου π ολέμ ησε στη ν Ε λλά δα, π ιά στηκε α ιχ­ μ ά λ ω τος σ τις 29 Α π ρ ιλ ίο υ 1941 κα ι μ ετα φ έρ θη κ ε, μ α ζί με ά λ λ ο υ ς 8.000 Βρετανούς, Α υστρα λούς, Ν εοζη λα ν δ ού ς, Α ρ α β ες και Ε βρα ίους, στην Κ α ­ λαμάτα. Σ τις 14 Ιουνίου 1941 δρ α π έτευ σ ε και κρύ φ τη κε με τη βοήθεια α ν ­ τιστα σια κώ ν ομ ά δω ν. Σ τις 27 Α υγ ο ύ σ το υ 1943, π ρ ο ω θή θη κε με μια ομά δα 75 ατόμω ν στην Τ ου ρκία κι από κει, με τη βοήθεια τω ν βρετανικώ ν υ π η ρ ε­ σιών, στο Κ άιρο. Στη μαρτυρία το υ4 αναφ έρει:

Η κατάσταση όλων των Αγγλων αιχμαλώτων ήταν κάκιστη. Δεν τους δόθηκαν σκηνές ή παραπήγματα, αλλά ο καθένας έπρεπε να σκάψει το μέρος που θα κοιμό­ ταν. Τις πρώτες μέρες δεν έδιναν ούτε τροφή. Μετά έδιναν μισό μπισκότο. Ο ελ­ ληνικός πληθυσμός συμπεριφερόταν καλά στους αιχμαλώτους. Πλησίαζαν τον φράχτη και τους πετοόσαν τσιγάρα κι ό,π άλλο μπορούσαν. Οι Γερμανοί δεν τους επέτρεπαν να πλησιάζουν τους αιχμαλώτους και πυροβολούσαν στον αέρα... Στην Κόρινθο έπαιρναν τους αιχμαλώτους για εργασία. Η δουλειά τους ήταν να βουλώνουν ης τρύπες από τους βομβαρδισμούς, να επισκευάζουν τις σιδηροΜΙΑ ΝΕΑ ΑΦΗΓΗΣΗ

265

_________ Η ΔΙΑΣΩΣΗ

266

δρομικές γραμμές. Δούλευαν σκληρά και τους έδιναν ελάχιστη τροφή... Ύστερα από έναν μήνα τούς ειδοποίησαν πως θα τους μετέφεραν στη Γερμανία... Η δια­ δρομή ήταν πολύ δύσκολη. Μεγάλο μέρος το έκαναν με τα πόδια, γιατί η σιδηρο­ δρομική γραμμή ήταν βομβαρδισμένη. Η τροφή ήταν λιγοστή. Στους σταθμούς περίμεναν Έλληνες, οι οποίοι τους μοίραζμν νερό, τσιγάρα, κ.ά. Τους έβαλαν σε βαγόνια αμαξοστοιχιών που μετέφεραν συνήθως άλογα, 47 άτομα σε κάθε βαγόνι. Καθ' οδόν, πολλοί αιχμάλωτοι κατάφεραν να δραπετεύσουν. Οι Γερμανοί υποσχέθηκαν 2.000 δρχ. (περίπου 2 παλαιστινιακές λίρες) σε όποιον έπιανε δραπέτη. Οι Έλληνες έβγαλαν προκήρυξη ότι όποιος παρέδιδε Άγγλο δραπέτη θα εκτελείτο. Κάποιοι όμως πρόδωσαν και οι Γερμανοί βασάνισαν τους δραπέτες μέχρι να αποκαλύψουν πού είχαν κρυφτεί. Ως επί το πλείστον, κρύβονταν σε ορεινά χωριά ως βοσκοί. Υπήρξε περίπτωση που οι Γερμανοί έζεψαν Άγγλο στρατιώτη σε κάρο με πατάτες. Οι Έλληνες αντάρτες έχουν ένα μεγάλο δίκτυο απόδρασης στη Μέση Ανατολή. Τούρκοι και Άγγλοι βοηθούν στην απόδραση. Οι Άγγλοι και οι Έλληνες ενδιαφέρονται να μεταφέρουν ανθρώπους που καταζητούνται από τους Γερμανούς ή είναι απαραίτητοι στον ελεύθερο ελληνικό στρατό. Τους ειδοποιούν να βρίσκονται σε συγ­ κεκριμένο μέρος. Εκεί τους περιμένει λεωφορείο και τους δίνουν πλαστές ταυτότητες. ΌΑίς οι ταυτότητες είναι υπογεγραμμένες από γερμανική ή ιταλική στραπωπκή αρχή.

133. Η πλαστή ταυτότητα του Λεόν Μάτσα, ελάχιστη εγγύηση ζωής.

£

Τ Η Λ Ε Γ ^ Χ ^ ίΗ Μ Α " , , Λ Γ ί Τ τ ο Ι

υ η » *· _ _'« μ Ι β ....

μ μ τ

π ήφερ^χ

^

[

» — ν* ιο -— ;'

— τ.

ον X '

,·

/2 ■:— ■ — >_

νί τίς 4 4 ΐΙπ * Λ ·ς ^ « ρ « ίβ 3 ιο ν Γ ^ Ρ ο β * ·| ό ν ν ν το σ μ *τ ί

β κτΡΦε

4 ϋ ϋ )£ ΜΤϊ*»-< ϊ1Γ$Τ φ ΐ15ί»

Γή£*ηβ».ν β9ΐίρ_τ)ς' ΐ»ΟΤΒ«ΒΕ..έ«Χ*ΤηΡ«Α^-^ I ·υλλ^(ηη' το4λ#χΜ Α Ι · ΐ ν , · ι · 1 0 Λ , Λ βμλ 8 Χ * β *1 μ Β Ο Α .. . « η «■ «1Τ ίυ ·Γ 4 1 · 1 « .* 4 Χ * Α * ά β τ Λ>βΙ μΑ γ Ια. ϋ Ι · 1 * 1 . ^ * « · Ι Α 1 »•*1 ¿ 1 · ¿ Β ίΤ Α η * . ά ύ » * 4 β γ Χ Α β Ι Ι Α μ * «η Χ « ^ · . - ν · . " η » · β * Λ ι I , β « Α ο> . 1 · · β Ι ι ϊ ι ( η ΐ ι · χ · « , τ τ ι ΐ Α τ ί α Ι ι · ^ · 1 1 * 41« 0 μ 1 · 4 · · ϊ ι γ Ι Α Ι « · , « * 1 κ μ Ι βΕ « Ιέ..VI ■* > “ Α Α ββ μ μ Ι · · Ι Α * ι « · η « ι ρ ι · 1 « » ΐ Μ · · * ιν .·α . > ^ ι . ΐ η « . . Λβ λ ν Α β 1 1 · Α τ η Κ . ϋ α , Μ « μ Ι Α η Ι α Ι Ι ι ------- — Τ *ΒΓ ββΓΧίϊΗ Ι ενκ>«ΓΐΗ Α ηιβκ Χ Ι Α 1·Ιιΐ1Α ·1Χ ι 4 β μ Ι Α Α α 1 ^ X 1 4 1 α « τ 5 Α γ β 1 Α β ι γ π » 1 ~ ··α η μ ο β Ι ^ 4Β Β ·Β ν*ρ τ» Α Α β η ι Α μ Ιμ Ι ε β Λι Α τ ά ^ ββ τ* ~ — ι η α μ Α Μ ϋ · 1 | Α · . Αητ1·Χ Α ν . Α ΐτ Κ ι Α ι Α 1 βΧββ4 · Α ¿ β - βε Ι . ■*— Α τ ν ·η Α 1 ι> | Β Γ ΐ ί | 1 ;1 ·1 1 * « 1 Μ Ι Α Χ Ι * α · » · · «Ιτι ^ Α Α · Α 1 1 1 ΙβΧ λχ* 5 Α ΙΧ β βμγ ΑάΙο^νίΒΕ· Ν ιΐ ΐ & · ρ ρ * Γ ΙνΙτΙΑ ν ΐ·1 ΐΜ Αβ ., Μ11 Μ11 β βΙίΒ Β·· ββ Μ ΐΧϋ Α Μββ Β νν·Γ·ί^ΧΑ4 !τ ι Λ-ΒρρΒΓ ββ * ιι β Ι Α . Α Ι Μ 6 1 X 1 / Ι βηγ.β· . 4 β » β Ι ββ μ κ Α £Π Ο ^· γμβ< υλ Βγβ ι I I · Α ββί ββ Ιβββ ηυ-ΒΕ. Α ε Ι ιβΙβ β ι « ι η μ >ϋ· .η χ >α Μ ΒΒΐΐΙΒΓ ΪΙΒΒΒΒΙΟ β* Α ΐ Ι αΧΧ/ Ε βΑ ->1»1ί>«Χ Μ Β·1 4ι -ιγ - - - >ΓΪ τττ » V I Ιιιβ» · ε β Α β Μ · λ α τ ύ π Α 6 γ 1αX, ιV Α ( Τ « 1 · ι * Γ · 1 1 * βτβββ ΒκιΙ , Ι Α η ι μ · η Ι 4«η Ι α Α Ι τ βββ I ε ιμ

4

ΚΜ « Έ>Α4ΐη. ι Ι-ΤΑί Α Ι Α . ·1· ^Ι

■

Ι ΙΧ

Μ « ιΙ·ΟΙ>Ι>ιΜ Κ,ο «!>τΐ>» ·>>6# Α χομ#τΐ|τ Ι >< Ι ί ν βτΑη 'ρ α ι λ ο Ο μ · » & ιΑ 1 ρ · · Ιβ ·η μ Μ ΐ Ι « « 1 Ι | ( ( μ ι |Μ ΤΤ^Ϊ( έ»»β γ^ β τπ Α ' I κ ΐ τ β ν τ

5*ό ρ ο ς/*Ι < » η Χ « ν ^ Κ Κ»ν»

ΐ Α « η *>α α ^ ^ 7 “

η ρι μ
< 4 η .Ιτ Ο . . · 1*1 Α ίΜ *1 β * Α # οοΟβ γβ & 1 ·* Α 1 1 β Α FttBi.ua·, « λ «τα> « γ Γ · Α Ι · · 1 ( 4 Α Ι . ΰ * . ·1θτ·ντνΠ ΤΑ ΤΗ«Γ·, Μ ν ι Α ^ ϋ Ι ι τ ι Π ( ΐ ν · ι « «όΒΤΗ Α Ι Α Μ » Κ Γ &1ιω4« Β βΑ η Ι Α Ι 41· X Α τ Ι Α ΐ ν»η Ιι ^Ομ α ΓΜρ . ΑΧΧχ Α Α . Χβ α 1 · Α α ν χ·1 Μ « . 1 · .·τ% υκΐ κβ ■ > · ! » · 1*1 4*Γ ν « η · Α « Α Μ ί Κ τ μβΙ τ Α τ Α η . ΧβΙΑχ- · μ Ι Ο ^ Α Ι Ι α η , >Α Α Χ Ι Α ΧΑμ α η ·χ — 1β ν1«1 Η1 · Α γ «1^ η ι Η ΙΙ 1>·γ · 1 1 Α « β β Γ Ν ί ι «

4Γ 11·Χι.νΒ,

> .ν ΐ .· ^ .

χ ν τ ββ · 1 Α Ο Β ίΓΑ Α Χ Β · ¿ Α τ β ΙΒ ββ ν ο « . V I ., βΒχΐΒ 4..1Α βΧ Ι β « βΑ Ι « ; « ΐ α ί Α Ι Λ ί Α . « β β 0 1 β 1 , χαβ , Ιι γ . Μ μ Β ίβ . Α Α Ε Ι Α Α ν 1 ΓΜΜ Τ >ΤΑιΙ» ΙΙΒβ β Τ »9 ·Η Β Κ Τ Η Μ χβΧα β β , «Βύ 1 μ Ε · ΧΙΑΑ ΥΟΓ ’.ΙΧ ββ ϊ>-γ * 1 1 Α β Χ Γα·Γ ΙΒ γ β ρ · ι β « βε Χ 1Α α Σλ Ι α «■ ( Ι Α . ^ΒόΜ ' ο Π , 4 . « νοη ι ώ Ε ο α « , χ1)>\ βββ 41* γ Α 4 · Γ Ρ Γ Η Ι ΒΑΒΑ ΙΜΙ Α ίΠ τϋΙιβ ¿ Γ » Π η · ΧυΓϋΑ&ΧΧΒΒ ΙΑ ΐ Ιβμ βΙ ά Ι β κ γ Ψ ί·Λ β τ 41« 1 1 ·Γ · ν«Γ«νιιυ«ι^ι·11 αού ι ι 6 • Α Ι Τ Α Ην Α β 4 β γ 4 · 1 · * Α · γ 4 β ώριζε γερμανικά και τη δεύτερη φορά αντιλήφθηκε ότι ο διερμηνέας μετέφραζε άλλα πράγματα στο εκείνα που του ελεγε, για να γίνει ίσως πιο αρεστός στον Βισλιτσένυ... Γεγονος είναι πως κιίτοια επιγμή ο παππούς μου έχασε την ψυχραιμία του και είπε στον διερμηνέα, γιατί λες ιί\λα πμάγματα από αυτά που σου λέω εγώ; Και τότε ο Βισλιτσένυ έγινε έζω φοε νών κι έδωσε ιπον παππού μου ένα χαστούκι, του έφυγαν μάλιστα τα γ υ ιύ ιά ... ώει/ δέχομαι αυτές τις δικαιολογίες, του είπε, έχεις 24 ώρες να μου φέρεις την κατάσταση. Και ο παππούς μου γύρισε τόπε στα γραφεία της κοινό­ τητας, φώναζε τους ιίλλους, έκαψαν ολα τα αρχεία και ειδοποίησαν μέσω του ΕΑΜ τους Εβραίους να φιήνυν. Τηλεφωνική επικοινωνία δεν πρέπει να έγινε... \ α πώς ο ίδιος ο ραβινος Μ π α ρ ζιλα ι περιεγραψε, πολλά χρ όνια αργό­ τερα, τα ^ ε^ ο ν ο τα :"

143 Α π ο χ α ιρ ε τ ισ τ ή ρ ιο π α ρ τυ γ ια τ ο υ ς Γ ε ρ μ α ν ο ύ ς π ου υ π η ρ ε τ ο ύ σ α ν με τ ις ιτ α λ ικ έ ς δ υ ν ά μ ε ις Α θ ή ν α Ο κ τ ώ β ρ ιο ς 1943

Έφτασε όμως η ώρα που η Γκεστάπο προχώρησε σε ενρεία επιχείρηση. Ήταν τον Σεπτέμβριο του 1943, όταν η Ιταλία παραδόθηκε στους Αγγλο-Αμερικάνους και την ίδια μέρα ο γερμανικός στρατός κατέλαβε την Αθήνα και μαζί με τον στρατό έφτασαν 300 μέλη της επιτροπής Ρόζενμπεργκ, υπό τας διαταγής του δήμιου Βισλιτσένυ. Σης 21 Σεπτεμβρίου 1943 με κάλεσαν επίσημα στην Γκεστάπο. Όταν μπήκα στο κτίριο, στην οδό Αουκιανοΰ 14, με περικΰκλωσαν 5 Γκεσταπίτες που ήταν ντυμένοι στα μαύρα και είχαν στο κεφάλι τους το έμβλημα του θανάτου, με πιστόλια στα χέρια, και μεπρόσταξμν να κάτσω και να ακούσω χωρίς καμιά ερώτηση, κανέναν δισταγμό ή αμφισβήτηση. Έπρεπε μέσα σε 12 ώρες να ετοιμάσω όλες π ς λίστες των Εβραίων, με τα ονόματά τους και π ς διευθύνσεις των ωηηών τους, τους Έλληνες υπηκόους και τους ξένους υπηκόους ξεχωριστά, Ώς λίστες τηςπεριουσίας κάθε Εβραίου, τα εμ­ πορικά τους με πς διευθύνσεις τους, τα ιδρύματα της κοινότητας και πς τραπεζικές καταθέσεις των Εβραίων. Βγαίνοντας από εκεί υποσχέθηκα στην Γκεστάπο πα>ς όλα θα ρυθμιστούν. Αυτό τους καθησύχασε και με άφησαν ελεύθερο μέχρι την επομένη. Όμως, η νύχτα εκείνη ήταν για μένα «νύχτα αγρύπνιας» και παρά τον κίνδυνο θα­ νάτου που αιωρούνταν πάνω μου πς ώρες εκείνες, ολοκλήρωσα δύο σημανπκά κα­ θήκοντα. Το ένα ήταν να κάψω τα καινούργια βιβλία της κοινότητας που βρίσκονταν στα γραφεία της κοινοπκής επιτροπής μετά την εγγραφή των νέων μελών, και το δεύτερο ήταν να καλέσω σε μεγάλη συγκέντρωση στη συναγωγή όλους τους Εβραί­ ους και να τους καταστήσω σαφές πως έπρεπε να εγκαταλεΐψουν αμέσως τα σπίπα τους, να σώσουν ό,π μπορούσαν να σώσουν, να το σκάσουν και να απομακρυνθούν μέχρι εκεί που ούτε οι Γερμανοί ούτε οι Έλληνες θα ήξεραν το κρησφύγετό τους. Και σ' εκείνους που δεν ήρθαν στην συγκέντρωση, τηλεφώνησα και τους μίλησα με τρόπο που η Γκεστάπο δεν θα καταλάβαινε το περιεχόμενο των λόγων μου, λέγοντάς τους πως ο ασθενής βρίσκεται σε επικίνδυνη κατάσταση και οι γιατροί τον διατάσσουν να εγκαταλείψει την πόλη και να εγκατασταθεί στο βουνό. Σπς 22 Σεπτεμβρίου 1943 το πρωί, παρουσιάστηκα στην Γκεστάπο και τους ανακοίνωσα πως δεν τους έφερα καμιά λίστα. Ο δήμιος Βισλιτσένυ θύμωσε και χτύπησε το χέρι του στο τραπέζι. Τότε έβγαλα από την τσέπη μου το γερμανικό πιστοποιηπκό της ειδικής αστυνομίας του 1941, όπου ήταν γραμμένο πως ήρθαν ληστές και έκλεψαν όλα τα βιβλία της κοινότητας και προσέθεσα πως από τότε δεν συγκροτήθηκε καινούργια λίστα και δεν μπορούσα στο μικρό χρονικό διάστημα που μου έδωσαν να θυμηθώ τα ονόματα και τις διευθύνσεις όλων των Εβραίων. Τότε μου έδωσαν ακόμα μια αναβολή 48 ωρών. ΜΙΑ ΝΕΑ ΑΦΗΓΗΣΗ

_________ Η ΔΙΑΣΩΣΗ

284

Βγαίνοντας από την Γκεστάπο, αποφάσισα να τελειώσω αυτό που άρχισα, την ενέργεια διάσωσης. Επικοινώνησα με τους επικεφαλής των παρτιζάνων στην Αθήνα και τους ζήτησα να οργανώσουν τις λεπτομέρειες διάσωσης όλων των Εβραίων της Αθήνας. Αυτή η διευθέτηση έγινε εγγράφως και οι όροι ήταν οι εξής: Η οργάνωση των Ελλήνων παρηζάνων αναλαμβάνει να σώσει όλους τους Εβραί­ ους, να τους φυγαδεύσει από την Αθήνα και να τους πάει στην «Ελεύθερη Ελ­ λάδα», δηλαδή στα βουνά. Δεσμεύεται να τους εξασφαλίσει κατοικία και καταφύγιο, καθώς και τροφή κατά το δυνατόν. Η συμμετοχή των Εβραίων στον πόλεμο κατά των Γερμανών δεν είναι αναγκαστική, όμως κάθε νέος Εβραίος, που επιθυμεί να λάβει μέρος, πρέπει να έχει όλα τα δικαιώματα των «ανταρτών», όπως και όλοι οι άλλοι Ελληνες,34 Εναντι αυτού, δεσμεύτηκα να τους μεταβιβάσω τα χρήματα που είχε η κοινότητα στις τράπεζες και τους υποσχέθηκα να τους αποδώσω, μετά τη διάσωση, πιστοποιητικό για την δράση τους υπέρ των Εβραίων, για να το χρησι­ μοποιήσουν σε επαφές τους με εβραϊκές οργανώσεις στην Τουρκία και την Αμε­ ρική. Πέραν τούτου, έκανα έρανο ανάμεσα στους πλούσιους Εβραίους και τα χρήματα που συγκεντρώθηκαν τα μοίρασα στους φτωχούς, δίνοντάς τους μεγάλα ποσά για τα πρώτα τους έξοδα, από τη στιγμή που θα έβγαιναν από την πόλη μέχρι να περιέλθουν υπό την προστασία των παρηζάνων.35 Αυτό είναι το περισταηκό διάσωσης των Εβραίων της Αθήνας, από τους οποί­ ους περίπου 3.000 σώθηκαν από μένα και με την βοήθεια των Ελλήνων ανταρτών μέσα σε ενάμισι χρόνο, μέχρι το τέλος του πολέμου, τον Οκτώβριο του 1944. ΕνΑθήναις, 21η Μαΐου 1954 Ο Ν ισ σ ΐμ Μ π εν μ α γ ιό ρ α ν α φ έρ ετα ι σ τα γ εγ ο ν ό τα π ο υ α κ ο λ ο ύ θ η σ α ν τη φ υ γ ά δ ευ σ η το υ ρ α β ΐν ο υ Μ π α ρ ζιλ ά ι:

Στην Ξηρονομή που κρυβόταν, ένα χωριό στη Φθιώηδα ή την Ευρυτανία [στη είχε μεγάλη αγωνία για το η συνέβαινε στην Αθήνα κι ήθελε να γυρίσει να δει η γίνεται. Είχε πολύ στενό σύνδεσμο με τον Αόβιγγερ, που ω ς Αυστριακός υπήκοος είχε ένα είδος ασυλίας. Έκανε λοιπόν μια επαφή μέσω ΕΑΜ με τον Αό­ βιγγερ, ο οποίος απάντησε: αν γυρίσεις στην Αθήνα και σε πάρουν είδηση οι Γερμα­ νοί, θα σε γδάρουν ζωντανό... Στο μεταξύ, είχαν αποκτήσει ελληνικές ταυτότητες -τη μητέρα μου, που ήταν τότε είκοσι χρονών, την έλεγαν Αλεξάνδρα Μαργιόλη. Κι επειδή ο παππούς μου είχε μεγάλη αγωνία, η μητέρα μου έφυγε κι ήρθε με το γκαζοζέν στην Αθήνα, για να συναντηθεί με τον Αόβιγγερ και να δει π συμβαίνει. Μπήκε σε μεγάλο κίνδυνο, γιατί έμεινε σε ένα ξενοδοχείο στην οδό Πειραιώς κι Β οιω τία ],

αν έκαναν μπλόκο οι Γερμανοί, θα της έλεγαν γιατί μένεις σε ξενοδοχείο, δεν έχεις σπίτι στην Αθήνα, πού είναι το σπίτι σου κ.λ,π., και θα την έπιαναν. Μόλις συ­ ναντήθηκε με τον Λόβιγγερ κι εκείνος της είπε ότι οι Εβραίοι είχαν σωθεί κι ότι ο ραβίνος έπρεπε να κοιτάξει τον εαυτό του και την οικογένεια του, η μητέρα μου μπήκε στο λεωφορείο κι εξαφανίστηκε... Υ π ά ρχουν δ ιά φ ο ρες εκδ ο χ ές για τα γεγο νό τα π ου δ ια δρα μ α τίστηκα ν τότε στην Α θήνα. Σ ύμ φ ω να με αρχεια κό υλικό που βασίζεται σε κατα θέσεις επ ι­ φ ανώ ν Εβραίω ν και σε α να φ ορές τω ν α π εστα λμ ένω ν του Ε βρα ϊκο ύ Π ρ α ­ κτορείου στην Κ ω νστα ντινού π ο λη , α μ έσω ς μετά τη συνά ντησή του με τον Β ισλιτσένυ, ο Μ π α ρζιλά ι κάλεσε γενική συνέλευση και όρισε μια επ ιτροπ ή, η οπ οία ζήτησε την π αρέμ β αση του Α ρ χιεπ ισκόπ ου Δ α μ α σκηνού . Μ έρος αυτής τη ς εκδοχ ή ς επ ιβ εβ α ιώ νετα ι από κείμ ενα το υ Α σέρ Μ ω υσή.

Ο Δαμασκηνός απάντησε ότι οι Εβραίοι έπρεπε να κρυφτούν ή να εξαφανι­ στούν. Ο ραβίνος τού ζήτησε να επιτρέψει στους Εβραίους να κρυφτούν στις εκ­ κλησίες και ο Αρχιεπίσκοπος έδωσε την άδεια, μολονόπ εξέφρασε την προτίμησή του να μεταφερθούν στη Μέση Ανατολή με τη βοήθεια των Άγγλων.36 Στις 22 Σεπτεμβρίου, η εβραϊκή επιτροπή συναντήθηκε με τον Κουΐσλινγκ πρωθυπουργό Ιωάννη Ράλλη, ο οπ οίος εμ φ ανίστηκε καθησυχαστικός. Είπε ότι οι Εβραίοι της Θ εσσαλονίκης ήταν ένοχοι για ανατρεπτικές δραστηριό­ τητες, γεγονός που δεν ίσχυε για τους Εβραίους της Αθήνας. Α φησε μάλιστα να εννοηθεί ότι οι Εβραίοι τη ς Θ εσσαλονίκης ήταν ξένο στοιχείο στην ελλη­ νική ζωή, κάνοντας τη διάκριση ανάμεσα στην παλιά Ελλάδα37 και τη βόρεια Ελλάδα, που ήταν υπό τουρκικό και βουλγαρικό ζυγό μέχρι το 1911.

Οι Εβραίοι της Θεσσαλονίκης ήσαν οι προπομποί των ανατρεπτικών δυνάμεων. Από εκεί προήλθε η καταστροφή των. Δεν συμβαίνει το ίδιο με τους Εβραίους της Παλαιάς Ελλάδος. Όλος ο κόσμος γνωρίζει ότι είναι νομοταγείς και συντηρηηκοί. Θεωρούνται γι' αυτόν ακριβώς τον λόγο σαν πραγματικοί Έλληνες πολίται. Συνε­ πώς, δεν θα ενοχληθούν ποτέ από τους Γερμανούς,38φ έρετα ι να είπ ε ο Ράλλης. Μ ε δυο λόγια, οι Εβραίοι το υ Β ορρά έπ α θαν αυτό που το υς άξιζε. Ο τα ν έληξε η π ροθεσμ ία , ο ρα β ίνος Μ π α ρζιλά ι εμ φ α νίστη κε για δ εύ­ τερη φ ορά ενώ π ιον του Β ισλιτσένυ κι επ α νέλα β ε π ω ς το α ρχείο ήταν κατε­ στραμμένο και δεν μπορούσε να ετοιμάσει καινούργιες λίστες τόσο γρήγορα. Τ ου δόθηκε νέα π ροθεσμ ία 48 ω ρώ ν κι εκείνος εκμ ετα λλεύτηκε την ευκαιΜΙΑ ΝΕΑ ΑΦΗΓΗΣΗ

__ Η ΔΙΑΣΩΣΗ

ρΐα για ν α κ α τα σ τρ έψ ει ό ,τι είχ ε α π ο μ εΐν ει α π ό τις λ ίσ τ ες κ α ι να έρ θ ει σ ε επ α φ ή μ ε τη ν Α ν τ ίσ τ α σ η . Σ υ μ β ο υ λ έυ σ ε τα μ έλ η τη ς κ ο ιν ό τ η τα ς να α π ο δ ρ ά σ ο υ ν ή ν α κ ρ υ φ τ ο ύ ν κ α ι λ ίγ ες μ έρ ες α ρ γ ό τερ α εγ κ α τέλ ειψ ε κι ο ίδ ιο ς τη ν π ρ ω τεύ ο υ σ α .

Ειδοποιήθηκαν όλοι οι Εβραίοι να σπεύσουν να εξβφανιστούν. Ένα συνεργείο από υπαλλήλους της κοινότητας έσπευσε τη νύχτα, υπό την καθοδήγηση του ραβίνου, και έκαψε όλα τα αρχεία, όλα τα έγγραφα και όλα τα βιβλία της κοινότητας. Την ίδια νύχτα εξαφανίστηκαν και όλοι οι ηγέτες των Εβραίων. Ο Μπαρζιλάι κα­ τέφυγε σε ένα φιλικό του σττίτι στο Κολωνάκι. Ο δικηγόρος Ηλίας Κεφαλίδης, σύνδεσμος της Ανήστασης, μεσολάβησε για τη φυγάδευση του ραβίνου στο βουνό. Σης 25 Σεπτεμβρίου, οι περισσότεροι Εβραίοι της Αθήνας είχαν ήδη εξαφανιστεί.39 Η εκ δ ο χ ή α υ τή α π ο ρ ρ έει π ιθ α ν ώ ς α π ό μ α ρ τ υ ρ ίες σ τελ εχ ώ ν τη ς ισ ρ α η λ ιτ ικ ή ς κ ο ιν ό τ η τ α ς. Ε λ α φ ρ ώ ς δ ια φ ο ρ ο π ο ιη μ έν η είν α ι η κ α τά θ εσ η π ο υ έδ ω σ ε ο Γ ιο σ έφ Λ ό β ιγ γ ερ , Ο ύ γ γ ρ ο ς υ π ή κ ο ο ς κ α ι εκ π ρ ό σ ω π ο ς τ η ς JO IN T, ο ο π ο ίο ς λ έει40 π ω ς ό τα ν η Γ κ εσ τά π ο ζή τη σ ε τις λ ίσ τ ες τ ω ν Ε β ρ α ίω ν , τα η γ ε­ τικ ά σ τελ έχ η τ η ς κ ο ιν ό τη τα ς επ ικ ο ιν ώ ν η σ α ν μ ε το ν Α ρ χ ιεπ ίσ κ ο π ο Δ α μ α ­ σ κ η ν ό 41 κι εκ είν ο ς το υ ς έφ ερ ε σε επ α φ ή μ ε έν α ν Α γ γ λ ο α ξιω μ α τικό , ο ο π ο ίο ς σ υ μ φ ώ ν η σ ε ν α φ υ γ α δ εύ σ ε ι τ ο ν ρ α β ίν ο α π ό τ η ν Ε λ λ ά δ α μ ε υ π ο β ρ ύ χ ιο . Ε π ειδ ή ό μ ω ς δ εν υ π ή ρ χ ε χ ώ ρ ο ς για τη ν ο ικ ο γ έν εια τ ο υ Μ π α ρ ζιλ ά ι, α π ο φ α σ ίσ τ η κ ε ν α μ ετ α φ ερ θ ο ύ ν ό λ ο ι σ το α ρ χ η γ είο τ ο υ ΕΑΜ , α π ό ό π ο υ ο ρ α β ίν ο ς α π ευ θ ύ ν θ η κ ε, το ν Μ ά ρ τιο το υ 19 4 4 , μ έσ ω ρ α δ ιο φ ώ ν ο υ σ το ν ελ λ η ν ικ ό λ α ό κα ι εξέφ ρ α σ ε τα α ισ θ ή μ α τα ευ γ ν ω μ ο σ ύ ν η ς τω ν Ε β ρ α ίω ν γ ια τη β οή­ θεια π ο υ π ρ ο σ έφ ερ α ν ο ι Έ λ λ η ν ες .42 Τ η ν εκ δ ο χ ή α υ τή υ ιο θ ετο ύ ν ο Μ ενά χεμ Μ π ά ν τ ερ κ α ι ο Β ά ν ια Π ό μ ερ α ν τς, α π ό τη ν Ε π ιτρ ο π ή Δ ιά σ ω σ η ς σ τη ν Κ ω ν ­ σ τα ν τιν ο ύ π ο λ η , σε μ ια έκ θεσ ή τ ο υ ς π ο υ π ερ ιέχ ει α ρ κ ετ ές α ν α κ ρ ίβ ειες και η ο π ο ία β α σ ίζετ α ι στη μαρτυρία ενός Εβραίου που εγκατέλειψε την Αθήνα στις 20 Οκτωβρίου 1943:43 Ο κ. Γιοσέφ Αόβιγγερ, εκπρόσωπος της JOINT, και ο ραβίνος Μπαρζιλάι απο­ τάθηκαν αμέσως στον Αρχεπίσκοπο Ελλάδας44 ζητώντας βοήθεια, παρόλο που ήξε­ ραν πως δεν έχει καμιά δύναμη και επιρροή στην Γκεστάπο. Εκείνος τους συνέδεσε με τους Άγγλους, που πρότειναν και στους δύο να αποδράσουν με αγγλικό υπο­ βρύχιο. Οι κύριοι Μπαρζιλάι και Αόβιγγερ αρνήθηκαν την πρόταση των Άγγλων, γιατί δεν ήθελαν να εγκαταλείψουν π ς οικογένειές τους,45τις οποίες δεν μπορούσαν να πάρουν μαζί τους, σ η μ ειώ ν ο υ ν .

Εξέχοντα μέλη τη ς ισρα ηλιχικής κ οινό τη τα ς κάνουν λό γ ο για

απαγωγή του

εκούσια

ραβ ΐνου Μ π α ρζιλά ι απ ό το ΕΑΜ. Κ άπ οιοι από α υ τού ς υπ ο­

σ τηρίζουν π ω ς, επ ειδή ο ρ α β ΐν ο ς ήτα ν α να π ο φ ά σ ισ το ς, ζή τη σ α ν απ ό το ΕΑΜ να τον

απαγάγει. Σ ύμ φ ω να

με μια εκδοχή, τη φ υγά δευση του ραβ ΐνου

δ ια π ρα γμα τεύ τηκε με το ΕΑΜ ο γνω στό ς δ η μ οσιογ ρά φ ο ς τη ς Θ εσ σ α λον ί­ κης Μ παρούχ Σ ιμπή, ο οπ ο ίο ς είχε κατα φ ύ γει στην Α θήνα.46 Ο τα ν ο Σ ιμπή ειδοπ οιήθηκε ότι η Γκεστά π ο βρισκόταν στα ίχνη του, τη σκυτά λη π ήρε ο Α σέρ Μ ω υσής, ο ο π ο ίο ς σ η μ ειώ νει:47

Απεφασΐσθη όπως ζητηθεί από το ΕΑΜ να απαγάγει τον Μπαρζιλάι διά της βίας από το σπίτι του της οδού Αλικαρνασσού 26 και να τον μεταφέρει εις το βουνόν. Ο Μαρκέζης,48 ο οποίος ήταν ο σύνδεσμος μεταξύ ημών και τον ΕΑΜ, μετέ­ φερε το αίτημα αυτό, το οποίο και εξετελέσθη, αφού προηγουμένως ο Μπαρζιλάι υπέγραψε επιταγή προς την τράπεζμ Θεσσαλονίκη49 διά να παραδώσει εις τον φαρ­ μακοποιόν Καραμερτζμνην (εκπρόσωπο του ΕΑΜ) όλα τα ποσά τα οποία ήταν κα­ τατεθειμένα επ' ονόματι της Κοινότητος. Ο Μπαρζιλάι απήχθη άνευ ανπστάσεως, μετεφέρθη κατ' αρχός εις ένα υπόγειον εις το Κολωνάκι όπου εξυρίσθη η γενειάδα του, μετημφιέσθη και την επομένην ημέραν μετεφέρθη λαθραίως εις το Αγρίνιον και από κει εις την ορεινήν Ελλάδα. Ο ι ίδιοι λένε ότι στην επ ιχείρ η ση α π α γω γή ς το υ ρ α β ΐνου συμ μ ετείχα ν επίσης τα μέλη το υ ΕΑΜ Η λίας Κ εφ αλίδης, γνω στό ς δικηγό ρος από τη Θ εσ­ σαλονίκη, και Σ ολο μ ώ ν Σ α σ σ ώ ν .50 Ό λ οι σ υμ φ ω νο ύν ότι τα αρχεία κα τα σ τρ ά φ η κα ν κι ότι ο ρ α β ΐνος φ υ­ γα δεύτηκε στο βουνό μ ε τη βοήθεια του ΕΑΜ, ύστερα από μ εσο λά β ηση του Κ αραμερτζά νη, το υ Κ εφ αλίδη, το υ Μ α ρκέζη ή όλω ν μαζί. Σε α ν τά λλαγμα , λένε, δόθηκαν στο ΕΑΜ οι τρα π εζικές κα τα θέσεις τη ς κοινότητα ς, ενώ έγινε προβολή τη ς σ υμ β ολή ς τη ς ο ργ ά νω σης, μέσω τω ν ευ χα ρ ισ τιώ ν που απηύθυνε από το ρ αδιόφ ω νο ο ρα β ΐνος Μ π α ρζιλά ι. Ο υ δ είς όμ ω ς αναφ έρει ποια μέτρα ελ ή φ θη σ α ν, εά ν ελ ή φ θη σ α ν , για τη σ ω τη ρ ία τω ν υ π ό λ ο ιπ ω ν Εβραίων τη ς Α θήνας, ενώ και η μ α ρτυρία του ρ α β ΐνου Μ π α ρζιλά ι αφ ήνει π ολλά ερω τήμ α τα αναπ ά ντητα. Ή τα ν δυνατόν το ΕΑΜ να σώσει όλους τους Εβραίους, να τους φυγαδεύσει από την Αθήνα και να τους πάει στην ελεύθερη Ελλάδα, όπ ω ς υ π ο στηρίζει ο ραβίνος; Α κόμη κι αν ο ίδιος είχε κρα τήσει αντίγρα φ α από τις κα τεστρ α μ μ έ­ νες λίστες, ακόμη κι αν είχε καταγράψ ει το υς χιλιά δες π ρόσφ υγες π ου είχαν ΜΙΑ ΝΕΑ ΑΦΗΓΗΣΗ

__ Η ΔΙΑΣΩΣΗ

έρ θ ει α π ό τη Θ εσ σ α λ ο ν ίκ η κ α ι ά λ λ ες π ό λ εις, π ρ ά γ μ α α δ ύ ν α το ν , έν α τέτο ιο εγ χ είρ η μ α δ εν μ π ο ρ ο ύ σ ε ν α π ρ α γ μ α τ ο π ο ιη θ εί. Κ ι α π ' ό σ ο ξ έρ ο υ μ ε, δ εν π ρ α γ μ α το π ο ιή θ η κ ε. Μ π ο ρ ο ύ μ ε, ό μ ω ς, να π ο ύ μ ε ό τι η δ έσ μ ευ σ η π ο υ α ν έ­ λ α β ε το ΕΑΜ

το δυνατόν,

να τους εζμσφαλίσει κατοικία και καταφύγιο, καθώς και τροφή κατά

σε έν α ν β α θμ ό υ λ ο π ο ιή θ η κ ε, τ ο υ λ ά χ ισ τ ο ν σ ε ό ,τι α φ ο ρ ά το υ ς

Ε β ρ α ίο υ ς π ο υ κ α τέφ υ γ α ν σ το β ο υ ν ό ή σ τη ν Ε ύ β ο ια ή εκ είν ο υ ς π ο υ έτυ χ ε να α π ευ θ υ ν θ ο ύ ν σ ε α ν θ ρ ώ π ο υ ς τ η ς ο ρ γ ά ν ω σ η ς. Ο ρ α β ίν ο ς υ π ο σ τη ρ ίζει, επ ίσ η ς, ό τι ειδ ο π ο ίη σ ε όλους

Αθήνας,

τους Εβραίους της

είτε σε σ υ γ κ έν τ ρ ω σ η π ο υ ο ρ γ ά ν ω σ ε σ τη σ υ ν α γ ω γ ή είτε τη λ ε φ ω ­

ν ικ ά , κ α θ ώ ς κ α ι ό τι έδ ω σ ε χ ρ ή μ α τ α σ το υ ς φ τ ω χ ό τ ερ ο υ ς γ ια ν α μ π ο ρ έσ ο υ ν να α π ο δ ρ ά σ ο υ ν. Α π ό τα υ π ά ρ χ ο ν τα σ το ιχ εία , ό μ ω ς, π ρ ο κ ύ π τει ότι π ερ ίπ ο υ 1 .000

Ε β ρ α ίο ι, ο ι ο π ο ίο ι δ εν είχ α ν τα μ έσ α να επ ιβ ιώ σ ο υ ν ή δ εν έβ ρ ισ κ α ν

οδ ό δ ια φ υ γ ή ς, π ή γ α ν να κ α τα γ ρ α φ ο ύ ν σ τ ις γ ε ρ μ α ν ικ ές α ρ χ ές. Σ ε κ α μ ιά μ α ρ τυ ρ ία δ εν α ν α φ έρ ετα ι ότι υ π ή ρ ξε ειδ ο π ο ίη σ η ή β ο ή θεια α π ό το ν ρ α β ίνο ή τη ν κ ο ιν ό τη τα . Τ η λ έφ ω ν ο , ά λ λ ω σ τε, ελ ά χ ισ τ ο ι δ ιέθ ετα ν τό τε. Ο ρ α β ίν ο ς δεν δ ιευ κ ρ ιν ίζει επ ίσ η ς μ ε π ο ιο υ ς π α ρ ά γ ο ν τες τη ς Α ντίσ τα σ η ς ή ρ θε σ ε επ α φ ή (δεν α ν α φ έρ ει κ α ν τη λ έξη ΕΑΜ ), ο ύ τε δ ίν ει λ επ το μ έρ ειες για τη γρ α π τή σ υ μ φ ω ν ία π ο υ έκ α ν ε μ α ζί το υ ς, η ο π ο ία μ έχ ρ ι σ ή μ ερ α δ εν έχει β ρεθεί. Ο Α σ έρ Μ ω υ σ ή ς, π ά ν τω ς, κ ά ν ει λ ό γ ο γ ια μ ια επ ιτα γ ή π ου π α ρ α δ ό ­ θη κ ε σ το ν φ α ρ μ α κ ο π ο ιό Κ α ρ α μ ερτζά νη . Ε π ρ ό κ ειτο γ ια τα α π ο θεμ α τικά τη ς κ ο ιν ό τη τα ς π ο υ λ έγ ετα ι ό τι α ν έρ χ ο ν τ α ν σ τα ο κ τώ εκ α τ ο μ μ ύ ρ ια δ ρ α χμ ές.

η Αν­ τίσταση υποχρεούται να βοηθήσει κάθε Εβραίο, ο οποίος θα έβγαινε στο βουνό, να φροντίζει για τη συντήρησή του, δίνοντας το ίδιο συσσίηο που παίρνουν τα μέλη της, να τον προστατεύει εναντίον της Γκεστάπο, εναντίον παντός εκβιασμού και πάσης εκμεταλλεύσεως από μέρους των χωρικών. Τ έλ ο ς, α ξίζει ν α σ η μ ειω θεί ότι Λ έγ ετα ι επ ίσ η ς ότι υ π έγ ρ α ψ ε έν α π ρ ω τό κ ο λ λ ο , σ ύ μ φ ω ν α μ ε το οπ ο ίο

ο ρ α β ίν ο ς δ εν κ ά νει κ α μ ιά α ν α φ ο ρ ά σ τις επ α φ ές π ο υ φ έρ ετα ι να είχε μ ε ηγε­ τικά σ τελ έχ η τη ς κ ο ιν ό τη τα ς ή σ το ν ρ ό λ ο το υ Α ρ χ ιεπ ισ κ ό π ο υ Δ α μ α σ κ ην ού . Η δ ια φ υ γ ή το υ ρ α β ίν ο υ Μ π α ρ ζιλ ά ι χ ά λ α σ ε τα σ χ έδ ια τω ν Γερ μ α νώ ν , οι ο π ο ίο ι ό μ ω ς δ εν π το ή θη κ α ν . Δ ιό ρ ισ α ν έν α ν έο κ ο ιν ο τικ ό σ υ μ β ο ύ λ ιο υπό τον Μ ω υ σή Σ ια κή, το ν Ιτσχά κ Κ α μ π ελή και το ν Χ α τζό π ο υ λο , ω ς π νευμα τικό α ρ χη γ ό , κ α θ ώ ς κ α ι δ υ ο δ ιερ μ η ν είς, το ν Μ ω ύ ς Μ π ιβ ά ς κ α ι το ν Μ ω υ σή Σ α ­ μ ου ήλ. Ό π ω ς είδ α μ ε σ ε π ρ ο η γ ο ύ μ εν ο κ εφ ά λ α ιο , ό τα ν τα Ε β ρ α ϊκά Σ υ μ β ού ­ λ ια δ εν σ υ μ μ ο ρ φ ώ ν ο ν τα ν μ ε τις εν το λ ές, οι Γ ερ μ α ν ο ί τα α ν τικα θισ το ύ σ α ν .

ΥΠΗΡΞΕ ΕΒΡΑΪΚΗ ΑΝΤΙΣΤΑΣΗ; Ε ξέχοντα στελέχη τη ς εβ ρ α ϊκή ς κ οινό τη τα ς π ου εγ κα τέλειψ α ν τη Θ εσσ α ­ λονίκη πριν α ρχίσει ο δ ιω γμός, είχαν ιδρύσει στην Α θήνα μια μυστική Ε πι­ τροπή Διάσω σης. Ε λά χιστες πλη ρο φ ο ρ ίες υπ ά ρχουν για τη δραστηριότητα αυτής τη ς Ε πιτροπής, η οπ ο ία φ α ίνετα ι ότι επ ικεντρώ θη κε στην ανάπ τυξη επ α φ ώ ν με την ελληνική αντίστα ση (αρκετά απ ό τα στελέχη τη ς ήταν ή έγι­ ναν μέλη του ΕΑΜ), σε δια βήμ α τα στις ελλη νικές α ρχές και στη φ υγά δευση του ραβίνου Μ π α ρζιλά ι. Δ εν υ π ά ρχ ουν όμ ω ς στο ιχ εία π ου να α ναφ έρονται σε π ρα κτικές εν έρ γ ειες για τη διά σω ση τω ν Ε β ρ α ίω ν τη ς Α θήνας. Επιζώ ντες Ε βραίοι, με το υ ς ο π ο ίο υς μ ιλήσα μ ε, α γ νο ούν άλλω στε την ύπαρξη της Επιτροπής, η οπ ο ία μάς είνα ι γνω στή από τις κα τα θέσεις το υ Α λμ π έρτο Α μαρίλιο και του Ιτσχάκ Χ α νέν, που δια φ έρ ου ν σε κάπ οια σημ εία μεταξύ τους. Π α ραθέτουμ ε ένα α π ό σπα σμ α από την κατά θεση του Α λμ π έρτο Α μα­ ρίλιο, όπ ω ς έχ ει δ ια τη ρ η θεί στα α ρ χεία .51

Α. Εβραϊκή Μυστική Εππρο7ΐή Ενεργειών Διάσωσης Τα μέλη της επιτροπής ήταν: 1. Ντανιέλ Αλχανάτη, 37 ετών, δικηγόρος του κοινοτικού συμβουλίου της Αθήνας και εκπρόσωπος της εβραϊκής κοινότητας της Θεσσαλονίκης ενώπιον των κεντρικών αρχών στην Αθήνα. Ένθερμος Εβραίος και σιωνιστής, δραστήριος, με μεγάλες ικανότητες, σεβαστός και ανάμεσα στους Έλληνες. Είχε πολλούς γνωστούς και καλούς φίλους στους κυβερνηηκούς κύκλους την περίοδο της ειρήνης, και στους κύκλους της Αντίστασης σήμερα. Από τον Σεπτέμβριο του 1943 βρίσκεται στο βουνό, στην περιοχή του Καρπενησιού κοντά στον Παρνασσό, και κατέχει ση­ μαντική θέση στο ΕΑΜ. Τον ακριβή τόπο όπου βρίσκεται γνωρίζει ο Έλληνας Καραμερτζάνης, ιδιοκτήτης φαρμακείου στην Αθήνα, στα Πατήσια. Ο Αλχανάτη ήταν η κινητήρια δύναμη στην Επιτροπή και δημιούργησε π ς διασυνδέσεις με την Ελληνική Μυστική Επιτροπή Βοήθειας στους Εβραίους, που ιδρύθηκε από τον Αρχιεπίσκοπο και από πολιηκούς παράγοντες. Στη δράση αυτή βρήκε μεγάλη βοή­ θεια από τον ανωτέρω Καραμερτζάνη. 2. Αλμπέρτο Αμαρίλιο (ο πληροφοριοδότης), ο οποίος παρουσίασε την επι­ τροπή στον Αρχιεπίσκοπο και τον Διεθνή Ερυθρό Σταυρό στην Ελλάδα. 3. Πέπο Μπενουζίλιο, διευθυντής της τράπεζας Θεσσαλοιηκη, στην Αθήνα. Μέλος της οργάνωσης Μπενέι-Μπριτ. Δεν είναι σιωνιστής αλλά ένθερμος Εβραίος, ΜΙΑ ΝΕΑ ΑΦΗΓΗΣΗ

_________ Η ΔΙΑΣΩΣΗ

29 °

με πολλούς γνωστούς στους ελληνικούς ηγετικούς κύκλους, όπως ο Κώστας Ζαβιτσιάνος. Τη διεύθυνση του Μπενουζίλιο γνωρίζει ο Έλληνας Μίμης Φρέρης, οδός Κωλέττη 11, Αθήνα (είναι φίλος του πληροφοριοδότη και συμπαθεί τους Εβραίους, το σύνθημα είναι: «Χαιρετίσματα από τον Αμαρίλιο»). Ο Φρέρης γνωρίζει επίσης πού βρίσκονται τα άλλα δυο μέλη της Επιτροπής, ο Χαΐμ Μπενρουμπή καιοΈλι Ατάς - δεν είναι σιωνιστές και είναι μέλη της οργάνωσης Μπενέι-Μπριτ. Β. Έλληνες που βοήθησαν τη δράση της Επιτροπής 1. Ο Αρχιεπίσκοπος Αθηνών. Έκανε πολλές προσπάθειες υπέρ των Εβραίων της Ελλάδας. Κανόνισε δυο συναντήσεις των μελών της Επιτροπής με τον τέως πρωθυπουργό Αογοθετόπουλο για την αποτροπή του διωγμού των Εβραίων της Θεσσαλονίκης. Για το ίδιο θέμα συναντήθηκε με τον πρωθυπουργό και τον Γερμανό στραηωτικό διοικητή Άλτενμπουργκ. Υποστήριζε πως αν δεν ήταν δυνατόν να αποτραπεί ο διωγμός, μπορούσαν να μεταφέρουν τους Εβραίους της Θεσσαλονίκης σε ένα ελληνικό νησί. Όταν οι ενέργειές του δεν καρποφόρησαν, απευθύνθηκε με διάγγελμα στον ελληνικό λαό καλώντας τον να προσφέρει την αναγκαία βοήθεια στους Εβραίους. Συγκέντρωσε 31 προύχοντες και επικεφαλής Ενώσεων και Ομο­ σπονδιών και υπέγραψαν μαζί μια έκκληση προς πς ιταλικές και π ς γερμανικές αρχές για αποτροπή του διωγμού. Τελικά ο Αρχιεπίσκοπος συγκρότησε μια πεν­ ταμελή μυστική Επιτροπή, αποτελούμενη από πέντε σημαντικούς Έλληνες?2που είχαν ως καθήκον να βρίσκονται σε επαφή με την Εβραϊκή Επιτροπή, με στόχο τη βελτίωση της κατάστασης των Εβραίων στην Ελλάδα. 2. Καραμερτζάνης, οδός Πατησίων, Αθήνα, επικεφαλής της Ομοσπονδίας Φαρμακοποιών Ελλάδας, ιδιοκτήτης φαρμακείου. Σημαντική προσωπικότητα στους κόλπους του πληθυσμού και της αντίστασης. Κεντρικό και ενεργό στέλεχος του ΕΑΜ. Οργάνωσε τον Σεπτέμβριο του 1943, χωρίς να το αντιληφθούν οι Γερ­ μανοί, την απόδραση 1.500-2.000 Εβραίων13από την Αθήνα στο βουνό. Είναι πολύ προσεχτικός και πολύ ικανός στη δράση του. Έχει διασυνδέσεις με όλους τους κύ­ κλους. Είναι καλός φίλος του Ντανιέλ Αλχανάτη. 3. Κώστας Ζαβιτσιάνος. Πρόεδρος του Ταμείου Δημοσίων Υπαλλήλων στην Αθήνα. Σημαντικό πρόσωπο στην αντίσταση και το ΕΑΜ. Χάρη στην επιρροή και πς διασυνδέσεις του με κυβερνηηκούς υπαλλήλους, βοήθησε πολλούς (συμπερι­ λαμβανομένου του πληροφοριοδότη) να πάρουν ελληνικές-χριστιανικές ταυτότη­ τες. Είναι από τους πιο σημαντικούς συμπαθώντες και υποστηρικτές των Εβραίων.

Φίλοι του είναι: Πέπο Μπενουζίλιο, που αναφέρεται στην παράγραφο Α3. Ρομπέρ Ραφαέλ,54 οδός Χατζηχρήστου 14α. Παλιός σιωνιστής. Συνεργάτης και φίλος του Πέπο, ήταν μέλος του συμβουλίου της εβραϊκής κοινότητας Θεσσα­ λονίκης. Σοβαρός άνθρωπος, ένθερμος Εβραίος, όμως προσεχτικός, δεν διακινδυ­ νεύει εύκολα. Πέπο Γιοσέφ, Τελ-Αβίβ, οδός Γκρούζμπεργκ 26, μέσω του Μπέζα. δι\gnor Τεοδία, εκπρόσωπος του Πάπα στην Αθήνα. Απευθύνθηκε ύστερα από αίτημα της μυστικής Εβραϊκής Εττιτροπής στον Πάπα, ζητώντας του να παρέμβει για την αποτροπή του διωγμού. Μέσω των διασυνδέσεων που είχε με το ιταλικό προξενείο, εφόδιασε πολλούς Εβραίους με ιταλικές ταυτότητες. Επίσης, μετέφερε πληροφορίες για τις προθέσεις των αρχών έναντι των Εβραίων. Σύνδεσμος με αυτόν ήταν ο Αλμπέρτο Αμαρίλιο. Ο Α μ α ρίλιο α να φ έρ ει στη ν κ α τά θεσή το υ π ω ς, ότα ν ά ρ χισε ο διω γμ ός τω ν Εβραίω ν τη ς Α θήνας, δυο μέλη τη ς Ε π ιτρ οπ ή ς π ή γα ν στο σπ ίτι του ραβίνου Μ π α ρζιλά ι, κα τέστρ εψ α ν τα αρχεία το υ και μ ε τη βοήθεια το υ Καραμερτζά νη α π έδρα σα ν στο βουνό. Ε ίναι ενδια φ έρ ον π ώ ς δ ια φ έρουν μ α ρ τυ ρ ίες π ου α ν α φ έρ ο ντα ι στα ίδια γεγονότα. Ο Ιτσχάκ Χ ανέν, ο οπ ο ίο ς α π έδρα σε α π ό την Ε ύβοια τον Α πρίλιο του 1944, την ίδια επ ο χή με το ν Α μ α ρίλιο, κ ά νει λ ό γ ο στην κ α τά θεσή το υ 55 για μια εβραϊκή μ υστική Ε π ιτρ οπ ή Ε νεργ ειώ ν Δ ιά σ ω σ η ς, την οπ ο ία εμ φ α ­ νίζει ω ς εννεα μ ελή και όχι π εντα μ ελή. Ο ρ γ α νω μ έν ο ς σ ιω νισ τή ς, π ρ όεδρος

γνεοστός στον εβραϊκό πληθυσμό της Θεσσαλονίκης και κυρίως σης λαϊκές τάξεις, όπ ω ς ο

της Ε ταιρίας Ε κτελω νισμ ού Ν ο ρντά ου στη Θ εσσ α λονίκη (1930-35),

ίδιος λέει, ο Χ α νέν ζού σε απ ό το 1936 στην Α θήνα. Ο ρ γά νω σε τη βοήθεια Εβραίων τρα υμ ατιώ ν το υ αλβ ανικού π ολέμ ου και π ρ οσφ ύγω ν από τη Θ εσ­ σαλονίκη. Β οήθησε επ ίση ς στην απ ό δρα ση Ε βραίω ν στρ α τιω τώ ν π ου υπ η­ ρετούσαν στον α γγλικό στρα τό στην Ε λλά δα και είχα ν π ια στεί αιχμ άλω τοι απ ό τους Γ ερμ α νο ύς.56 Υ π ο στη ρ ίζει π ω ς ήτα ν απ ό το υ ς π ρώ του ς Ε βραίους

ώστε να βοηθήσουν στην προσπάθεια διάσεοσης Εβραίων και να τους δώσουν τη δυνατότητα να αποδράσουν από τη γερμανική βαρ­ βαρότητα. Σ ύντο μ α έγ ινε επ ικεφ α λή ς ομ ά δ α ς και το έργ ο του το γνωρίζουν αρκετοί που έχουν την ευτυχία να βρίσκονται σήμερα στην Παλαιστίνη. που επ ικοινώ νησα ν με το ΕΑΜ

ΜΙΑ ΝΕΑ ΑΦΗΓΗΣΗ

291

_________ Η ΔΙΑΣΩΣΗ

Ε ρ ω τ η θ εΐς α π ό το α ν α κ ρ ιτ ικ ό γ ρ α φ είο στη Χ ά ιφ α για τ ο υ ς α ν θ ρ ώ π ο υ ς 29 2

π ου έλ α β α ν μ έρ ο ς σε ό λη α υ τή τη δ ρ α σ τ η ρ ιό τη τ α , λέει:

Ένα τηλεφώνημα στις 15 Μαρτίου 1943 μας έδωσε τη λυπηρή πληροφορία για τον εκτόπισμά των Εβραίων της Θεσσαλονίκης. Συγκροτήθηκε επιτροπή που αποτελείται από τους: 1. Γιοσέφ Νεχαμά - Πρόεδρος (Διευθυντής της Τράπεζας Ουνιόν) 2. Ασέρ Μωϋσής - Μέλος (Δικηγόρος) 3. Αλμπέρτο Αμαρίλιο - Μέλος (Εμπορος) 4. Αλμπέρτο Ναχμίας - Μέλος (Έμπορος και Ταμίας του Συμβουλίου, στην Αθήνα) 5. Ντανιέλ Αλχανάτη - Μέλος (Δικηγόρος) 6. Ιτσχάκ Χανέν - Μέλος (Έμπορος) 7. Γιοσέφ Αόβιγγερ - Μέλος (Εμπορος, υ7Γήκοος Ουγγαρίας) 8. Σολομών Μπενρουμπή - Μέλος (Εμπορος) 9. Πέπο Μπενουζίλιο - Μέλος (Διευθυντής της Τράπεζμς Θεσσαλονίκη, στην Αθήνα) Υπό τη γερμανική τρομοκρατία και βαρβαρότητα ορισμένα μέλη της επιτρο7τής απέδρασαν προς άγνωστες κατευθύνσεις και η επιτροπή συνεδρίασε με την παρα­ κάτω σύνθεση: Αλμπέρτο Αμαρίλιο, Ντανιέλ Αλχανάτη, Ιτσχάκ Χανέν, Γιοσέφ Αόβιγγερ, Αλμπέρτο Ναχμίας Ο Χ α ν έν λ έει ό τι ο π ρ ώ το ς εκ π ρ ό σ ω π ο ς το υ ΕΑΜ μ ε το ν ο π ο ίο ν έκ α ν ε δ ια ­

Μπάρμπας) κ ι ότι να υποστηρίξει Άγγλους στρατιώτες από ηθικής

π ρ α γ μ α τεύ σ εις ή τα ν κ ά π ο ιο ς Γ α λ α ν ό ς (επ ο ν ο μ α ζό μ εν ο ς οι ά ν θρ ω π ο ι π ου το ν β ο ή θη σ α ν

και υλικής άποψης ή τα ν: 1. Μίτσης Παναγιώτης Πέπε - Φούρναρης- οδός Κολοκυνθούς, Αθήνα 2. Θεόδωρος Παπαδημητρίου - Οδοντογιατρός- πλατεία Κάνιγγος 3. Ο αδελφός του ανωτέρω - Αστυνομικός- διεύθυνση ω ς αν. 4. Γεώργιος Σταυρουλόπουλος και αδελφός - Ξυλέμποροι- οδός Σοφοκλέους 5. Γιακ Μπιτράου - Βρίσκεται ήδη στο Τελ-Αβίβ 6. Χασντάι Αλτσέχ - Βρίσκεται ήδη στο Τελ-Αβίβ 7. Αλμπέρτο Ναχμίας - Έμπορος- Βρίσκεται ήδη στο Τελ-Αβίβ 8. Γιοσέφ Αόβιγγερ - Έμπορος - Βρίσκεται στο Χαλέπι 9. Νταβίντ Χανέν (αδελφός μου) - Έμπορος- Βρίσκεται στο Τελ-Αβίβ 10. Μπενίκο Ιτσχάκ Καπόν - Βρίσκεται στην Αθήνα 11. Σολομών Περαχιά - Έμπορος - Βρίσκεται στην Αθήνα

144

14r

144

0 M n rv iK O Ιτ σ χ α κ Κ α π ο ν

145 Ο Σ ο \ ο υ ω ν Π ε ρ α χ ια μ ε τ η ν σ υ ζ υ γ ο τ ο υ

Α ιΜ

Λ\ αψι μπαι τι \οκ ατη\ αποάμαοη του, τη\ οποία ομ^ α\ωο* olaXawu, V U 17/ l . l i h p f j f i l

T1JV /’ ) t U ' i i H D J l

H t

Λ1ni f i l i l í μι Til τ π Κποημ ι1κ I a \ i m \ μι υ η τ κ ι φ β η κ ι ιπο κμΐ]νφη) ι το //*»/» κιΐ; μι ι u\\ io njoi .κ

Sfp~c jt i^tte c 'Krt.' /W)

O cvJL^f. V v e W l c ^ IN U- c£ l1 ^

19

*V -€ q

io, m iaM

153. Επιστολή του Αλέξανδρου Σβώλου στον Λεόν Κάστρο 154. Α ναφ ορά το υ Λεόν Κάστρο για τη συνάντησή του με τον Αλ. Σβώ λο στις 15 Ιουλίου 1944 155 Τα φάρμακα είναι το καλύτερο δώρο, διεμήνυσε ο Αλ Σβώλος

Κινίνη 5.000 δισκία, Ανηβιοηκά, Σουλφοναμίδες 10.000 δισκία, Βιταμίνη 5.000 δισκία, Επίδεσμοι 5-7-10 από 5.000 τεμάχια, Αμπούλες (δυσανάγνωστο) 1.000 Νοβοκαΐνης, 1.000 αμπούλες Αδρεναλίνης, Βαζελίνη 10 κιλά, Ασπιρίνη ή παρόμοιο 10.500 δισκία (εικ. 155). Μ ε την παροχή βο ήθεια ς στην ελληνική Α ντίστα ση, το Ε βρα ϊκό Π ρα ­ κτορείο επ εδίω κε την οργ α νω μ ένη διά σω ση τω ν Ε βραίω ν που είχα ν απομείνει στην Ελλά δα και τη φ υγά δευσή το υ ς στην Π α λα ιστίνη , στό χο ς που σε έναν βαθμό επ ιτεύχθηκε. Σ ύμ φ ω να με τον Μ ο σέ Α γκάμ ι, περίπο υ 2.0003.000 Έ λ λ η ν ες Ε βρα ίοι44 απ έδρα σα ν απ ό την Ε ύβο ια στην Τ ουρκία .

Η ΕΠΙΣΤΟΛΗ ΤΟΥ ΚΑΠΕΤΑΝ ΦΡΑΓΚΟΥΛΗ Π λοία ρχος του Ε μ π ο ρ ικού Ν α υτικού, ο κ α π ετά ν Φ ρ α γ κο ύ λ η ς δού λευε στη διά ρκεια του π ολέμ ου για λο γ α ρ ια σ μ ό τη ς βρ ετα νική ς υπ η ρ εσ ία ς π λη ρο­ φ ορ ιώ ν το υ τα γ μ α τά ρ χ η R. B ond . Σ τις 25 Α υ γ ο ύ σ το υ 1944, ο Β λα στός, μέλος του ΕΑΜ Ε ύ β ο ια ς και τη ς Υ π η ρ εσ ία ς Α π οστολώ ν Ε ξω τερικού στον λιμένα Π ετριές, το υ έστειλε την α κόλουθη επ ισ το λ ή:45

Αγαπητέ καπετάν Φραγκούλη, Σας στέλνουμε με το καΐκι του καπετάν Σταμάτη4623 Ισραηλίτες. Επίσης, σας στείλαμε άλλους 23 την προηγούμενη εβδομάδα. Στείλε μας σε παρακαλώ εκείνα που χρειαζόμεθα, έχουμε ανάγκη. Γεια χαρά, Βλαστός Μ ετά το τέλος του πολέμου, κι ενώ η επιχείρηση π αράνομ ης μ ετανάστευσης στην Π α λαιστίνη που είχε ο ργ α νώ σει το Ε βρα ϊκό Π ρα κτορείο βρισκόταν σε εξέλιξη, ο κ α π ετά ν Φ ρ α γ κο ύ λη ς έστειλε μια επ ιστολή στο υ ς π α λιούς συ ­

από τον Αρκάντι στον Γιοσέφ, με το α κόλουθο σ η μ είω μ α :47 Επισυνάπτω την επιστολή που έλαβα από τον Φραγκοόλη, στο αυθεντικό κεί­ μενο, καθώς και την ακριβή μετάφραση. Η επιστολή γράφτηκε πριν από τρεις μήνες και στάλθηκε στην Ιερουσαλήμ μέσω ενός γνωστού Έλληνα καπετάνιου. Επειδή δεν ήμουν εκεί, το γράμμα επιστράφηκε και μόλις έφτασα εδώ, την περα­ σμένη βδομάδα, μου το παρέδωσαν. Αυτά που γράφονται μπορεί να μη σ' ενδια­ φέρουν, έχουν πάντως αρχειακή αξία.

νεργάτες του ζη τώ ντα ς δουλειά. Η επιστολή του δια β ιβ ά στη κε

ΜΙΑ ΝΕΑ ΑΦΗΓΗΣΗ

__________ Η ΔΙΑΣΩ ΣΗ

326

Τον καπετάν Φραγκοόλη τον γνωρίζω εδώ και 15 χρόνια. Είχε οργανώσει τη μεταφορά του προέδρου της κοινότητας της Βιέννης, ξέχασα το όνομά του, θα ξέ­ ρεις βέβαια ποιον εννοώ, τα πλοία Atlantic, Pacific κ.λ.π., με τον καλύτερο τρόπο (ένα από τα πλοία το οδήγησε εδώ ο ίδιος). Τον καιρό του πολέμου, μαζί με τον ταγματάρχη Bond (Αγγλο στην Αθήνα) διεόθυνε τη βρετανική κατασκοπεία στην Ελλάδα και γι' αυτό είχε στη διάθεσή του ολόκληρο στόλο από μικρά πλοιάρια που έκαναν το δρομολόγιο ανάμεσα στο Τσεσμέ και την Ελλάδα. Μέσω αυτού οργάνωσα τη διάσωση Εβραίων από την Ελλάδα και πολλές φορές τον επισκεφτήκαμε στη Σμύρνη μαζί με τον Σάουλ, τον Ντάνι και τον Εούντ48. Για τον λόγο αυτό τού έτυχαν πολλά δυσάρεστα πράγματα με τους Αγγλους, όμως δεν μπόρεσαν να του κάνουν τίποτα επειδή τον είχαν ανάγκη και δεν μπορούσαν να τον αλλάξουν. Τώρα απαλλάχτηκαν από αυτόν. Μπορώ να έρθω σε επαφή μαζί του ανά πάσα στιγμή, πόσο μάλλον που πρό­ κειται να πάω στην Ελλάδα στις αρχές Νοεμβρίου. Την επιστολή αυτή θα την αφήσω για σένα κάτω. Ήδη σήμερα επιστρέφω στη Χάιφα. Σε παρακαλώ να καταστρέφεις αυτή την επιστολή μετά την ανάγνωσή της. Η επ ισ το λ ή το υ κ α π ετ ά ν Φ ρ α γ κ ο ύ λ η :49

Φίλε Αρκάντι, Μπορεί να σκέφτηκες ότι σε ξέχασα, όμως αυτό δεν θα συμβεί ποτέ. Προσπάθησα να βρω τη διεύθυνσή σου και μόνο γι' αυτό δεν σου έγραψα, μόλις τη βρήκα σου γράφω αμέσως. Τα νέα που έχω να σου πω -οι φίλοι σου και φίλοι μου [οι Α γ γ λ ο ι] με εγκατέλειψαν και η αιτία σου είναι καλά γνωστή: επειδή έσωσα ή καλύτερα επειδή έδειξμ τον δρόμο και σώσαμε μαζί Εβραίους της Ελλάδας. Μια μέρα, που ήταν η τελευταία όπως αποδείχτηκε εκ των υστέρων, μου είπαν: Ξέρουμε πως εσύ και ο Σλούτσκιτς είστε οι οργανωτές που άνοιξαν τον δρόμο για τη διάσωση και μετανάστευση στην Παλαιστίνη Εβραίων από την Ελλάδα κι αν μπορούμε να συγχωρήσουμε τον Σλούτσκιτς που είναι Εβραίος, για σένα δεν υπάρ­ χει συγχώρεση και θα τιμωρηθείς σκληρά. Καταλαβαίνεις την κατάστασή μου. Ας είναι. Έφτασα στην Αθήνα και η κατά­ σταση μου, με τη βοήθεια τον Θεού, είναι καλή. Έχω ένα μεγάλο φορπ/^σ που κάνει το δρομολόγιο Αθήνα-Κηφισιά και κερδίζω αρκετά για να συντηρώ την οικογένειά μου. Τα παιδιά μου δουλεύουν και είμαι ικανοποιημένος.

Εσύ πώς τα πας; Τι κάνεις και ποια είναι τα σχέδια σου; Θα χαρώ πολύ να μάθω γίνεσαι. Φίλε Αρκάντι, είμαι πρόθυμος για κάθε δουλειά, ακόμη κι επικίνδυνη, και θέτω τον εαυτό μου στη διάθεσή σου. Κάνε ό,τι νομίζεις σωστό, αρκεί να κερδίσωχρήματα. Επειδή δεν είμαι σίγουρος όη αυτή η επιστολή θα φτάσει στα χέρια σου, δεν γράφω πολλά. Αν τη λάβεις, μην αμελήσεις να μου τηλεγραφήσεις ότι την πήρες. Θα σου γράψω και δεύτερο γράμμα, στη διεύθυνση «Καφέ Βιέννη». Δώσε χαιρετίσματα στη γυναίκα σου και στον γιο σου. Με αγάπη π

Η ΣΥΜΒΟΛΗ ΤΟΥ ΕΔΕΣ Τ η ν π ερ ίο δ ο τη ς γ ερ μ α ν ικ ή ς κ α το χ ή ς, ο γ ια τ ρ ό ς Π ό ν ο ς Μ α χ α ΐρ α ς δ έ­ χτηκ ε μια μέρα στο ια τρ είο το υ στη ν Α θή να μ ια επ ιτρ ο π ή α π ό εκ π ρ ο σ ώ ­ π ο υ ς τη ς εβ ρ α ϊκ ή ς κ ο ιν ό τη τα ς: Σ α μ Σ α ρ φ α τή , Ρ α φ α ή λ Γ ια κ ο έλ , Τ ζώ ν υ Β ιτά λη και Σ. Κ ο έν .50 Σ ύμ φ ω να μ ε τα λεγ ό μ εν ό του, α υ τοί οι

κόβλητοι

απελπισμένοι, έντρομοι και πανι­

ά ν θρ ω π ο ι, το ν π α ρ α κ ά λ εσ α ν να μ εσ ο λ α β ή σ ει σ τη ν ο ρ γ ά νω ση

ΕΔΕΣ, τη ς οπ οία ς ήτα ν στέλεχος, προκειμ ένου να δια σω θο ύν οι οικογένειές τους, α λλά και γ ενικό τερα οι Ε βραίοι τη ς Α θήνας. Ο Μ α χα ΐρ α ς α π ο τά θηκε στην Κ εντρική Ε πιτροπ ή το υ ΕΔΕΣ, την οπ οία α π ο τελ ο ύ σ α ν οι Μ α τσ ο ύ κ α ς, Μ ετα ξά ς, Κ ο σ έντα κ α ι Α. Ζ έρ β α ς. Η Ε π ι­ τροπή ανέφ ερε το γεγονός στον αρχηγό του ΕΔΕΣ Ν. Ζέρβα, ο οπ οίος έδωσε εντολή

να παρασχεθεί κάθε μέσο για τον σκοπό αυτό. Μ έσα

σε δυο μέρες, ο Μ α-

χαίρας, με τη σύμ π ραξη τω ν αδελφ ώ ν του και του π ροέδρο υ τη ς Κ.Ε. Μ ατσ ούκα , σ χη μ ά τισ ε μ ια ομ ά δα . Σ ' α υ τήν σ υ μ μ ετείχ α ν οι Δ. Μ α ρκά κης, Μ ά κης Κ ουτρουβ έλης, Π αν. Λ α μ π ρ όπ ο υλος, Κ λεομ. Α να στα σίο υ. Ευαγ. Κ έρχουλας, Π αν. Δ α μ ίγ ο ς και οι α ξιω μ α τικο ί τω ν Α στυνομ. Τ μ ημ ά τω ν Α ', Δ ' και Ε' Α θηνώ ν Γεω ργ. Κ ω στόπ ο υλος, Γεω ργ. Γρηγορέας, Κων. Α γγελόπ ου λος και Λ έω ν Ο ικο νο μ ίδης, οι οπ ο ίο ι βο ήθησαν στην έκδοση πλαστών τα υτοτήτω ν με χρισ τια νικά επώ νυμα. Ο Μ α χαΐρας αναφ έρει ότι ο ΕΛΕΣ π ροστά τευσε 92 άτομα τω ν οικογε­ νειών Ιακώβου Α λμπάλα, Ιωσήφ Σαμπά, Ν ισσίμ Γκαδόλ, Ιωσήφ Γιακοέλ, Ρα­ φ αήλ Γιακοέλ, Τ ζώ νυ Βιτάλη, Εδμ όνδο υ Σ αρφ ατή, Ν ίκου Σ ανόλα, Ισαάκ Η σαΐα, Μ ανθ. Α κου, Σαμ. Σ αρφ ατή, Ιεουδά Σούση, Λ έω ν Σ αμπά, Ραχήλ ΜΙΑ ΝΕΑ ΑΦΗΓΗΣΗ

__________ Η ΔΙΑΣΩ ΣΗ

χή ρ α ς Ν εγρίν, Τ ζώ ν υ Μ ά ινο, Ισα άκ Βιτάλη, Λ έω ν Κ οέν, Μ π. Κ οέν και ά λλω ν 32^

έξι ο ικ ο γ ενειώ ν μ ε το επ ώ ν υ μ ο Κ οέν, κ α θώ ς κ α ι μ ε το επ ώ ν υ μ ο Κ οφ ινά. Σ ε π ρ ώ τη φ ά σ η , η ο ρ γ ά ν ω σ η α σ χ ο λ ή θ η κ ε μ ε τη ν εξ εύ ρ εσ η κ α ι εν ο ικ ΐα σ η κ α το ικ ιώ ν για τη ν α π ό κ ρ υ ψ η τω ν Ε β ρ α ίω ν , τη μ ετ α φ ο ρ ά τω ν α π α ­ ρ α ίτη τω ν ο ικ ο σ κ ε υ ώ ν τ ο υ ς κ α ι τ η ν εξ α σ φ ά λ ισ η τ η ς τ ρ ο φ ο δ ο σ ία ς το υ ς. Σ ε δ εύ τ ερ η φ ά σ η , η ο ρ γ ά ν ω σ η φ ρ ό ν τ ισ ε γ ια τη δ ιά σ ω σ η τ η ς π ερ ιο υ σ ία ς τ ο υ ς κ α ι τη μ ετ α φ ο ρ ά τ ω ν εμ π ο ρ ε υ μ ά τ ω ν π ο υ είχ α ν σ τα κ α τα σ τή μ α τ ά τ ο υ ς σ ε α σ φ α λ ε ίς σ υ ν θ ή κ ες , π ρ ο ς α π ο φ υ γ ή λ εη λ α σ ιώ ν . Α σ χ ο λ ή θ η κ ε ε π ί­ σ η ς μ ε τ η ν ια τ ρ ο φ α ρ μ α κ ε υ τ ικ ή π ε ρ ίθ α λ ψ ή τ ο υ ς κ α ι τη μ ε τ α φ ο ρ ά Ε β ρ α ίω ν α σ θ εν ώ ν σ ε ν ο σ ο κ ο μ ε ία . Υ π εύ θυ νο ι για θέμ α τα Ε π ισ ιτισ μ ο ύ ή τα ν οι Nue. Α ν δ ρ εό π ο υ λ ο ς και Χαρ. Κ α τσ ιχ τή ς, για τ ις κ α τ' οίκ ο ν επ ισ κ έψ εις οι Α λέξ. Ξ ένο ς, γ υ μ ν α σ ιά ρ χη ς, Δ. Χ α ρ ίτο ς, Θ εο δ . Σ μ υ ρ λ ή ς, Α στ. Δ η μ ό π ο υ λ ο ς, γ ια τη δ ια φ υ γ ή Ε β ρ α ίω ν σε ά λ λ η χ ώ ρ α δ ιά θ α λ ά σ σ η ς, οι Κ. Κ α ν ελ λ ό π ο υ λ ο ς, δ α σ ά ρ χ η ς, Ν. Μ ά κ ρ η ς, Γιά ν ν η ς Α σ η μ ά κ η ς, Σ ού νιο. Για τ η ν ια τρ ο φ α ρ μ α κ ευ τικ ή π ερ ίθα λ ψ η , οι για ­ τροί Π. Μ α χ α ίρ α ς, Δ έσ π ο ιν α Μ α ρ ούλη , Ιω άν. Σ τρ α τη γό ς, Ιω άν. Δ εληβ οριά ς. Για τη ν εισ α γ ω γ ή στα ν ο σ ο κ ο μ εία ο ι Κ ώ σ τα ς Π α π α γ ια ν ν ά κ η ς, I. Κ λ εό β ο υ ­ λ ο ς κ α ι Κ α μ α ρ ιώ τ η ς . Ο ι σ υ ν α ν τ ή σ ε ις τ η ς ο μ ά δ α ς Μ α χ α ίρ α ο ρ ίσ τη κ ε να γίνο ντα ι σ τα δ ικ η γο ρ ικ ά γρα φ εία Κ λ εο μ ένο υ ς Α να σ τα σ ίο υ , Γεω ργ. Κ ου τσ ομ η τσ ό π ο υ λ ο υ κ α ι οι α ν ο ιχ τές σ υ ν α ν τή σ εις σ το κ α φ εν είο π ο υ βρ ισ κό τα ν στο π ρ ο α ύ λ ιο το υ ν α ο ύ τη ς Χ ρ υ σ ο σ π η λ α ιώ τισ σ α ς, σ τη ν οδ ό Α ιό λου . Ο π ω ς π ρ ο κ ύ π τ ε ι α π ό τ ις κ α τ α θ έ σ εις Ε β ρ α ίω ν σ τα α ν α κ ρ ιτ ικ ά γ ρ α ­ φ εία ,51 στη δ ιά σ ω σ η β ο ή θ η σ α ν κα ι ά λ λ α μ έλη το υ ΕΔΕΣ.

Έ ν α έγ γ ρ α φ ο τη ς Ε π ιτρ ο π ή ς υ π έρ τω ν Ε β ρ α ίω ν τη ς κ α τεχ ό μ εν η ς Ε υρ ώ π η ς, π ο υ χ ρ ο ν ο λ ο γ ε ίτ α ι α π ό τ ις α ρ χ έ ς το υ 1 9 4 4 , α ν α φ έρ ε τ α ι σ τη ν ά φ ιξη τη ς π ρ ώ τη ς ο μ ά δ α ς μ ετ α ν α σ τώ ν α π ό τη ν Ε ύ β ο ια σ τη Χ ά ιφ α .52

Σης 21 Δεκεμβρίου του περασμένου χρόνου έφτασε στη Χάιφα η πρώτη ομάδα Εβραίων μεταναστών από την Ελλάδα, αποτελούμενη από 55 ψυχές, και στη Γάζμ μια ακόμη ομάδα, αποτελούμενη από 55 ψυχές, και στη Γάζα μια ακόμη ομάδα αποτελού­ μενη από ΙΟάνδρες στρατεύσιμης ηλικίας. Πρόκειται για τα πρώτα σημάδια διάσωσης των Εβραίων της Ελλάδας από τα χέρια του δολοφόνου κατακτητή. Μεταφέρθηκαν στην Παλαιστίνη, ύστερα από προσπάθειες και έξοδα του Εβραϊκού Πρακτορείου, που καταβάλλει πολλές προσπάθειες για τη διάσωση των Εβραίων της Ελλάδας.

Στη Σμιφνη, στην Τουρκία, είναι συγκεντρωμένοι μερικές εκατοντάδες Εβραίοι ίΐτό την Ελ\έιδα.

Ας

ελπίσουμε πως κι αυτοί θα μεταναεπεύσουν το συντομιπερο

ιπην Παλαηπίνη. Από π η ' εκπρόσωπο του Εβραϊκού Πρακτορε ίου (ττ //ν Ισπανία ε \ήφθη πληρο­ φορία πως 350 από τους Εβραίους της Θεσσαλονίκης, ισπανικής ιθαγενε ιας, βρί­ σκονται καθ' οδόν προς τη Μαδρίτη. Από την ίδια πηγή /ιας πληροφορούν πως οι Εβραίοι ισπανικής ιθαγένειας ιπην Αθήνα είναι σε καλή κατασταση. Σύμφωνα μ ι νεότερο δελτίο ^ για τους Εβραίους της Αθήνας:

Επιστολές από τη Σμύρνη μιλούν για τα τρομερά βασανα των Εβραίων της Αθήνας. Κρύβονται κι επιθυμούν να διαφυγουν στην Τουρκία κι από κει στην Πα­ λαιστίνη. Σε περίππωω] που ένας Εβραίος πεθάνει, τον θάβουν σε χριστιανικό νε­ κροταφείο για ευνόητους λόγους. Εάν ένας Εβραίος που κρύβεται συλληφθει,

τυΐ'

βασανίζουν για να αποκαλυφει τα κρησφύγετα άλλων Εβραίων Υπάρχουν κάποιοι που δεν /ιπορουν να υποφέρουν τα βασανκπήρια και αναγκαζονται ονέφατα ομοφύλων τους. Οι ταλαίπωρης ιπη διαδρομή για

π /ΐ'

να

φανερώσουν

ίσυρκια είναι τε-

ραιπιες. Στον δρομο καραδοκούν γερμανικά αεροπλανα. Παρα τις δυσκολίες, η ιΐΐοδραση συνεχίζεται και )]δη με τον τρόπο αυτό έχουν σωθεί ε κατοιιάδες Εβραίοι

156 Η συνεργασία του Εβραϊκού Πρακτορείου με τους Ελληνες α'/ταρτες ήταν στε/η Μ Α ΝΕΑ Α Φ η Ή ϊ η

Η ΔΙΑΣΩΣΗ

Η ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΗ ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ

Α π ό τη ν α ρ χή το υ π ο λ έμ ο υ , Έ λ λ η ν ες σ τρ α τιώ τ ες, Β ρ ετα ν ο ί α ερ ο π ό ρ ο ι και Ε β ρ α ίοι π ου έν ιω θ α ν το ν κ λ ο ιό να σ φ ίγ γ ει γ ύ ρ ω το υ ς, π ερ ν ο ύ σ α ν μ ε κα ΐκια α π ό τη ν Ε ύ β ο ια σ τη ν Τ ο υ ρ κ ία , μ ε π ρ ο ο ρ ισ μ ό τη Μ έσ η Α ν α το λ ή . Έ φ ευ γ α ν σ υ ν ή θ ω ς α π ό τ ο υ ς Τ σ α κ α ίο υ ς, (εικ. 157) έν α χ ω ρ ιό 8 0 χ ιλ ιό μ ετρ α ν ο τιο α ­ ν α το λ ικ ά τη ς Χ α λ κ ίδ α ς, π ο υ δ ιέθ ετε έν α φ υ σ ικ ό π λ εο ν έκ τ η μ α : έν α ν μ ικρ ό ό ρ μ ο π λ α ισ ιω μ έν ο α π ό μ εγ ά λ α β ρ ά χ ια , μ ε π ο λ ύ δ ύ σ κ ο λ η π ρ ό σ β α σ η . Μ ια γ λ α φ υ ρ ή π ερ ιγ ρ α φ ή δ ίν ει ο Σ ω τή ρ η ς Π α π α σ τρ α τή ς:

Η Εύβοια, με την απλωμένη στο Αιγαίο ανατολική πλευρά της απέναντι από 157

157. Από την Αθήνα μέχρι την Εύβοια, οι διαδρομές που ακολουθούσαν οι κυνηγημένοι Εβραίοι για να αποδράσουν από την Ελλάδα. 15β Τσακαίοι Από δω έφευγαν οι Εβραίοι πρόσφυγες.

τις τουρκικές ακτές, στάθηκε τον καιρό της γερμανοιταλικής κατοχής ο πιο σύντο­ μος και πιο σίγουρος δρόμος διαφυγής για την Μάτ?/ Ανατολή. Από όλα τα ακρο­ γιάλια και τους ορμίσκους της ανατολικής προ πάντων ακη)ς του νησιού διέφευγαν συνέχεια για τη Μέση Ανατολή Έλληνες πατριώτες, αξιωματικοί και ιϊλλοι. Κάθε ορμίσκος αυτής της νότιας ακτής, απ' την πλευρά του Αιγαίου, κάτι έχει να «διηγηθεί» γι' αυτές τις διαφυγές. Εκατοντάδες αξιωματικοί και πολίτες και υπολείμ­ ματα του αγγλικού εκστρατευτικού σώματος έφυγαν από κει. Από τον απέπομο Χάρακα, από το Γιαννίτσι και τους Τσακαίους, από τις Πετριές κι ακόμα από τον Κάλαμο και τις θάλασσες της Οκτωνιάς και της Αχλαδερής κι από τη Χιλιαδού και το Τσίλαρο. Ξέχωρα η στρατιά των Εβραίων, όσοι απ’ αυτούς γλύτωσαν από τα νύχια του χιτλερικού τέρατος, κοντά σ' αυτούς και κάθε λογης πράκτορες.1 Πολλοί νέοι που έβραζε το αίμα τους κι ένιωθαν ότι αοφυκτιούσαν στην κατοχική Ελλάδα έλεγαν, πάμι στην Αίγυπτο να πολεμήσουμε! Στη\ αρχή έφευ­ γαν ανορ^ άνωτα, ήξεραν όμως ότι έπρεπε να πάνε στα παραλία της Αττικής

_________ Η ΔΙΑΣΩΣΗ

και να ν ο ικ ιά σ ο υ ν ένα κ α ΐκι π ο υ θα το υ ς π ή γ α ιν ε σ τη ν Εύβο ια . Ή ξερ α ν επ ί3 32

σ η ς π ω ς α π ό κει μ π ο ρ ο ύ σ α ν σχ ετικά εύ κο λ α να π ερ ά σ ο υ ν σ τη ν Τ ου ρκία . Ο Δ η μ ή τ ρ η ς Δ η ρ ά ν η ς-Μ α ο ύ ν η ς 2 ή τα ν 21 χ ρ ό ν ω ν ό τ α ν α π ο χ α ιρ έτη σ ε το υ ς γ ο ν είς το υ κ α ι το έσ κ α σ ε α π ό τη ν Ε λ λ ά δ α γ ια να π ο λ εμ ή σ ει μ ε το ν ελ ­ λ η ν ικ ό σ τρ α τό στη Μ έσ η Α ν α το λ ή . Τ ιμ ή θ η κ ε μ ε π ο λ λ ά μ ετ ά λ λ ια κ α ι σ ή ­ μ ερ α , π ο λ λ ές δ εκ α ετίες μ ετά , θυ μ ά τα ι:

Έφυγα τον Φεβρουάριο του 1942, μαζί με πέντε φίλους. Πήγαμε στο Φάληρο, βρήκαμε ένα καΐκι 10 μέτρων και συμφωνήσαμε να δειχτούμε από μια χρυσή λίρα ο καθένας για να μας περάσει στην Τουρκία. Λεν μπορούσαμε όμως να φύγουμε από κει από φόβο μη μας δουν κι έτσι πήγαμε με τα πόδια μέχρι τη Ραφήνα. Εκεί μαςπερίμενε το καΐκι και μας πέρασε στην Κάρυστο. Από κει περπατήσαμε μέχρι το Παλιό Κασέρι, περίπου 6 -7 ώρες κάναμε. Μπήκαμε ξημερώματα σ ένα καΐκι, διασχίσαμε το Αιγαίο κι όταν φτάσαμε σε ένα σημείο απέναντι από τη Χίο, ο καπετάνιος μας είπε: Εδώ είναι η Τουρκία! Ένας από μας που ήταν 36 χρονών είπε τότε, εγώ πού πάω; Και γύρισε πίσω. Οι υπόλοιποι βγήκαμε στη στεριά. Ήταν νύχτα. Περπατήσαμε 2-3 ώρες, μετά ακούσαμε σκυλιά που γάβγιζμν, είχαμε φτάσει σ' ένα χωριό. Μαςπεριποιήθηκαν, ήρθε η αστυνομία και μας πήρε, περπατήσαμε άλλες 2 ώρες και φτάσαμε στο Τσεσμέ... Ο ι Έ λ λ η ν ες π λ ή ρ ω ν α ν γ ι' α υ τές τ ις δ ια δ ρ ο μ ές π ο λ ύ λ ιγ ό τ ερ α α π ό το υ ς Ε β ρ α ίο υ ς, μ ε το ν κ α ιρ ό ό μ ω ς β ρ έθη κ α ν α ν τιμ έτ ω π ο ι μ ε έν α μ εγ ά λ ο π ρ ό ­ β λη μ α : το ΕΑΜ , π ο υ κ υ ρ ια ρ χ ο ύ σ ε σ τη ν Ε ύ β ο ια , δ εν τ ο υ ς επ έτρ επ ε ν α φ ύ ­ γο υ ν για να μ η ν κ α τα τα γ ο ύ ν σ το ν β α σ ιλ ικ ό σ τρ α τό . Κ ά π ο ιες φ ο ρ ές εκ είν οι έλ υ ν α ν το π ρ ό β λ η μ α δ η λ ώ ν ο ν τ α ς π ω ς είν α ι Ε β ρ α ίο ι.

ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΥΒΟΙΑ ΣΤΟ ΤΣΕΣΜΕ Ο ι γ ερ μ α ν ικ ές δ υ ν ά μ εις εισ έβ α λ α ν στη Χ α λ κ ίδ α σ τις 25 Α π ρ ιλ ίο υ 1941 και εγ κα τα σ τά θ η κα ν σε δ ιά φ ο ρ α ση μ εία τη ς Ε ύβ ο ια ς, α λλά α π ό το ν Σ επ τέμ β ρ ιο το υ 1941 μ έχ ρι το ν Σ επ τέμ β ρ ιο το υ 1943, το ν η σ ί δ ιο ικ ο ύ σ α ν οι Ιτα λοί, με έδρα το υ ς τη ν Κ άρυστο. Τ ον Ιο ύνιο το υ 1943, ιδρ ύ θη κ α ν υπ ό το ν διορισμ ένο Ν ο μ ά ρ χ η Λ ιά κ ο τα Ε υ ζω ν ικ ά Τ ά γ μ α τα , γ ν ω σ τά ω ς Τ ά γ μ α τα Α σφ α λεία ς. Έ ν α ν μ ή να α ρ γ ό τερ α , η ά φ ιξη στο νησ ί μ ια ς ο μ ά δ α ς επ τά α ν τα ρ τώ ν με επ ι­ κ εφ α λή ς το ν Γ ιώ ρ γ ο Δ ο υα τζή (Ο ρθυ) σ η μ α το δ ό τη σ ε τη ν ένα ρξη τη ς ένοπ λης α ν τίσ τα σ ης. Μ ε τη σ υ ν θη κ ο λ ό γ η σ η τη ς Ιτα λία ς, το ν Σ επ τέμ β ρ ιο το υ 1943, η Χ α λκίδ α επ α ν α σ τά τη σ ε κα ι οι 70 Ιτα λοί π ο υ β ρ ίσ κο ντα ν στη Σ τενή π α ρ α ­ δ ό θ η κ α ν μ ε ο λ ό κ λ η ρ ο το ν ο π λ ισ μ ό το υ ς σ το υ ς α ν τά ρτες. Ο δ ιο ικ η τή ς της

Άπασα η Εύβοια, μηδέ Χαλκίδας εξαφουμένης, ευρΐσκεται ειςχείρας τον απελευθερωτικού στρατού και του ΕΑΜ. Στη Σ τενή, π ρω τεύ ουσα της ελεύθερης Εύβοιας, ιδρύ­ χω ροφ υλα κής Δ. Β ερελής έστειλε τότε το ακόλουθο τηλεγράφ ημα:

θηκε το Α ρχηγείο το υ ΕΛΑΣ, το οπ οίο μετονομ ά στηκε σε 7ο Σ ύνταγμα. Λ ίγες μ έρες μετά τη σ υ ν θη κολό γη ση τη ς Ιταλία ς, η Ν ο μ α ρχια κή Επι­ τροπή του ΕΑΜ κάλεσε με π ροκήρυξή της τον λαό τη ς Χ α λκίδας και ολό­ κληρης τη ς Εύβο ια ς να δώ σει κάθε βοήθεια στο υς Εβραίους. Ε ισηγήθηκε, επίσης, στην εβραϊκή κοινότητα την α π ομ άκρυνση όλω ν τω ν Ε βραίω ν από τη Χαλκίδα και τη μεταφ ορά τους στα ελευθερω μ ένα χω ριά. Α νδρες της Χ ω­ ροφ υλακής, όπ ω ς ο υπ ο μ οίρα ρχ ος Ο ικονομ ίδης, χ ο ρήγ ησα ν στο υς Ε βραί­ ου ς π λα σ τές τα υ τό τη τες μ ε χ ρ ισ τια νικά ο ν όμ α τα , ενώ ο Μ η τρο π ολ ίτη ς Γρηγόριος έκρυψ ε στη Μ ητρόπ ολη τα ιερά σκεύη και τα βιβλία που του εμπ ιστεύθηκε ο ραβ ίνος Δ αυίδ Μ άτσας. Ε ίκοσι δύο Εβραίοι, από το υ ς 327 που αριθμούσε η κοινό τητα της Χ αλκίδας, συνελήφ θησαν από τους Γερμανούς και εκτελέστηκαν ή στά λθηκαν στα στρ α τόπ εδα 3 (εικ. 1 5 9 ,1 6 0 ). Ο ι υπόλοι"

"

Υ Π Ε ν θ Υ Ν η | ξ Α Η Λ α Σ ίΣ

-Cu*

3 *»βγ.γροΜ*»>· οΒμε ν « a f · ν θ ι ς

J/w||

au c 0*

4

—

“< ΖΟτκ τρ < ιο » τ > ( Τ ( Ο τ ί β ( Ι ( , τ * ν ίν XV Δ *μ * δμβν 4, Q p « i« v « « ρ ιιχ ο ύ ο β ς Κ|Ι|ς βτοι.χι ’ Ο ν β μ β τκ π ιίν ο μ ο ^ ,χ ρ ο δ ο λ ,γ ί, Tevv4q« μο ,ιό κ ο ν

ρ~

-

-

-

y f A7 y ^ / vo/ ^ J

-

e%re id o o i ■ύτβν’Tr« τδ ta fiS v 6l A t a x ^ e i c τ*ίς

« .ί

μ ·» ο 0 ’ Awk-i^ tou ’ δρχηγορ M c

'δστϊννομ^

P^4*.

Ι Ι Ρ Ι Ι Ε Σ λΗΤΙΓ

Ίν

β«·ι··*ώ*

ΪΙ& Β δ Γ 333

159. Χαλκίδα. Οι Εβραίοι έπρεπε να δίνουν το παρόν ανά διήμερον. 160. Χαλκίδα. Καταγραφή εβραϊκών οικογενειών ΜΙΑ ΝΕΑ ΑΦΗΓΗΣΗ '

__ Η ΔΙΑΣΩΣΗ

π οι κ α τέφ υ γ α ν σ τα χ ω ρ ιά κ α ι ο ρ ισ μ έν ο ι, ό π ω ς ο Λ έω ν Α μ ά ρ και ο Α β ρ α μ ΐκο ς Φ ό ρ ν η ς (Κ υ π α ρ ΐσ η ς), σ υ μ μ ετείχ α ν εν ερ γ ά σ τη ν Α ντίσ τα σ η . Σ ε δ υ ο μ ετα γ εν έσ τερ α έγ γ ρ α φ ά τη ς4 π ρ ο ς το Κ εν τρ ικ ό Ισ ρ α η λ ιτικ ό Σ υ μ ­ β ο ύ λ ιο (εν ό ψ ει τη ς α π ο ν ο μ ή ς τω ν δ ια κ ρ ίσ εω ν σ το υ ς Δ ικ α ίο υ ς τω ν Ε θν ώ ν ), η Ισ ρ α η λ ιτικ ή Κ ο ιν ό τη τα Χ α λ κ ίδ α ς α ν α φ έρ ετα ι σ τη σ τά σ η το υ Μ η τρ ο π ο ­ λίτη Γ ρ η γ ό ρ ιο υ :

Όταν επρόκειτο κατά την κατοχήν να εγκαταλείψουμε την πόλη μας για να καταφύγουμε στα γύρω χωριά, ιδία πρωτοβουλία προθυμοποιήθηκε να κρατήσει τα 6 Σέφερ τορά της Συναγωγής μας, τα οποία διαφύλαξε στην οικία του διατρέχοντας τους γνωστούς κινδύνους και μας τα επέστρεψε όταν επανήλθαμε, δωρί­ ζοντας ταυτόχρονα στη λεηλατημένη βιβλιοθήκη μας σαν ξεκίνημα ένα σπάνιο βιβλίο του 15ου αιώνα περί Εβραίων. Κατά τη διάρκεια της κατοχής, μας βοήθησε ποικιλοτρόπως... Ήδη η κοινότητά μας τον τίμησε γράφοντάς τον με χρυσά γράμ­ ματα στην πλάκα των ευεργετών που είναι εντοιχισμένη μέσα στη Συναγωγή. Α ν ά λ ο γ η α ν α φ ο ρ ά υ π ά ρ χ ει για το ν Σ ω τή ρ η Π α π α σ τρ α τή :

Κατά τη διάρκεια της κατοχής υπήρξε υπεύθυνος της Υπηρεσίας Αποστολών Εξωτερικού του ΕΑΜ και στο διάστημα από Φεβρουάριο 1944 μέχρι την απελευ­ θέρωση, από την τοποθεσία Τσακαίοι της ανατολικής Εύβοιας κυρίως, οργάνωσε τη φυγάδευση αντιστασιακών και Εβραίων με ρυθμό μια φορά τη βδομάδα και με αριθμό ατόμων 15-20 περίπου. Αξιοσημείωτο είναι όπ όλες οι αποστολές πέτυχαν. Από το κλιμάκιο του ΕΑΜ, του οποίου υπεύθυνος ήταν ο Σωτήρης Παπαστρατής, πέρασαν στη Μέση Ανατολή 42 άτομα της κοινότητάς μας και αναρίθμητοι (εκα­ τοντάδες) ομόθρησκοι από την υπόλοιπη Ελλάδα. Η Κ ο ιν ό τη τα ζη τά επ ίσ η ς ν α α π ο δ ο θ εί τιμ ή σ το χ ω ρ ιό Σ τεν ή , 35 χλμ. α π ό τη Χ α λ κίδ α , σ το ό ρ ο ς Δ ίρ φ υ ς, ό π ο υ κ α τέφ υ γ ε το 50% τω ν Ε β ρ α ίω ν τη ς Χ α λ κ ίδ α ς, κ α θ ώ ς κ α ι π ο λ λ ο ί Θ εσ σ α λ ο ν ικ είς.

Η συμπεριφορά των κατοίκων ήταν άψογη και όλοι βοήθησαν αποφασιστικά στην επιβίωση των διωγμένων. Δεν υπήρξε ούτε μια περίπτωση καταδόσεως. Δ εν συ ν έβ η το ίδιο σ τη ν π ερ ίπ τω ση τη ς Ιβ χ ρ ο ν η ς Ε β ρ α ία ς δ α σ κ ά λ α ς Μ έντη Μ ό σ κ ο β ιτς (Κ α λ ο μ ο ίρ α ς), σ το υ ς Σ τρ ό π ω ν ες. Τ η ν τρ α γ ικ ή ισ τορ ία τη ς δ ιη ­ γ είτα ι ο α δ ελ φ ό ς τη ς Ιά κ ω β ο ς Λ εό ν Μ ό σ κ ο β ιτς,5 ο ο π ο ίο ς ζει σ ή μ ερ α στη Ν έα Υ ό ρ κη . Μ ε τη βοήθεια εν ό ς φ ίλου, Έ λ λ η ν α Χ ριστιανο ύ, ο οπ ο ίο ς το ύ ς έκρυψ ε για

161

162

Ml Η> ■ Ια H ütet « I η

'Ι * ν · » « * ί ο ν ΧΜ *

ιιαμπβ. ποΑίηαλ ο «joui-xaB τα*· ια· ι·

Qt/t'm

ΠρΛί ϊ ί ν η . ^(ϋ ονομ ΐϋ 4> " I f · , )0 » *«H ü t6oç

’ vu. τρ ίο * tos AuCv A Ε ίο η γ η τ*, ϋ. ΙΙαντελΛν “*Μ|ρ·β \ηρι_τής του é Γρομμηττύς Η* ν . ils

**Sf ·**·*

.

A.^~

τήν c