Die Werke Notkers des Deutschen. Band 10A Notker latinus: Die Quellen zu den Psalmen, Psalm 101-150, den Cantica und den katechetischen Texten 9783110938111, 3484800855, 3484200863, 9783484200869

Table of contents :
Abkürzungen und Zeichen
Die Psalmen
Die Quellen zum Canticum Isaiae
Die Quellen zum Canticum Ezechiae
Die Quellen zum Canticum Annae
Die Quellen zum Canticum Moysi
Die Quellen zum Canticum Habacuc
Die Quellen zum Canticum Deuteronomii
Die Quellen zur Oratio Dominica
Die Quellen zum Symbolum apostolorum
Die Quellen zum Hymnus Zachariae
Die Quellen zum Canticum sanctae Mariae
Die Quellen zur Fides sancti Athanasii episcopi
Anhang
Nachträge und Berichtigungen zu den Bänden 8A, 9A, 10A
Inhalt

Citation preview

ALTDEUTSCHE TEXTBIBLIOTHEK Begründet von Hermann Paul • Fortgeführt von G. Baesecke Herausgegeben von Hugo Kuhn Nr. 80

Die Werke Notkers des Deutschen Neue Ausgabe Begonnen von Edward H. Sehrt und Taylor Starck Fortgesetzt von James C. King und Petrus W. Tax Band 10 A

Notker latinus Die Quellen zu den Psalmen, Psalm 101-150, den Gantica und den katechetischen Texten (mit einem Anhang zum Wiener Notker) Herausgegeben

von Petrus W. Tax

Max Niemeyer Verlag Tübingen 1975

Dedicated to Professor Edward H. Sehrt

Geb. Ausgabe ISBN 3-484-80085-5 Kart. Ausgabe ISBN 3-484-20086-3 © Max Niemeyer Verlag Tübingen 1975 Alle Rechte vorbehalten. Ohne ausdrückliche Genehmigung des Verlages ist es auch nicht gestattet, dieses Buch oder Teile daraus auf photomechanischem Wege zu vervielfältigen. Printed in Germany

Notker latinus Die Quellen

Abkürzungen und Zeichen im Notker latinus zu den Psalmen. (Für genaue Angaben zu den Ausgaben und Hss vergleiche man die Einleitung in Bd. 8A, § 3-5.)

A

= Augustin

AI

= Alkuin

Am

= Ambrosius

Br

= Ps-Hieronymus, Breuiarium in psalmos

C

= Cassiodor

CSg 27

= Randglosse in dieser Hs

Eglogae

= Eglogae tractatorum in psalterium

GS

= Glossa(e) Salomonis

HC

= Hieronymus, Commentar ioli in psalmos

HT

= Hieronymus, Tractatus in psalmos

Hil

= Hilarius

Isidor, Et.

= Isidor von Sevilla, Etymologiae

lui

= Iulianus von Eclanum

Pr

= Prosper ^

R

= Remigius

Theod

= Theodorus von Mopsuestia

WS

= Walahfrid Strabo

= (faktisch) identisch = ähnlich (vgl. den Schlußparagraphen der Einleitung)

1 1972 erschien eine Neuausgabe von Prospers Psalmenkommentar in CC 68 A (hg. v. P. Callens), 1-211, in der auch CSg 18U herangezogen wurde (vgl. die Einleitung in Bd. 8A, § 1+c)). Ich zitiere den Text nach dieser neuen Ausgabe, gebe aber in Klammern jeweils auch die Spalte(n) der älteren Ausgabe in PL 51 an.

DIE

P S A L M E N

P s a l m

101

368,15 A 1U25: Ecce unus

p a u p e r

orat, et non orat in silentio. Licet

ergo audire eum et uidere quisnam sit, ne forte ille sit, de quo dicit apostolus: Qui propter uos pauper factus est, cum diues esset, ut illius paupertate uos ditaremini (II Cor. 8, 9). . •• [1^26] ... Addat ergo paupertatem paupertati, et transfiguret in se corpus humilitatis nostrae (vgl. Phil, 3,21); sit caput nostrum, simus membra eius, sint duo in carne una. ... quod autem de uirgine natus est, dimittat et matrem, et adhaereat1 uxori suae, et sint duo in carne una (vgl. Eph. 5,31). Ita enim erunt duo et in uoce una, et in ilia una uoce iam non mirabimur nostram uocem: Cinerem sicut panem manducaui, et potum meum cum fletu miscebam (v. 10). Dignatus est enim habere nos membra. Sunt et paenitentes in membris eius. ... [1U27] ... Iam ergo audiamus quid oret caput 2 et corpus, sponsus et sponsa, Christus et Ecclesia utrumque unus: ... - Vgl. A zu 369,7. 369.1

C 899: Primo enim posuit orationem, nunc adiecit

c 1 a m o r e m; ut

studia supplicationis creuisse cognosceres, cuius orationem clamorem

in

maximum prorupisse sentires.

369.2

A 1^27: Sed propter membrorum paupertatem: Ne ... a me. - Vgl. A zu

369,5

A 1 i+2T: Tribulor

368,15. enim deorsum; tu autem^ es sursum; si** me

extollo, longe fis; si me humilio, i n c 1 i ~[ll+28]n as t u a m

ad

a u r e m

me.

1 CSg: hereat 2 R 205 vt : Loquitur autem propheta in hoc psalmo et ex persona Christi clamantis in passione, et ex persona generis humani, et generaliter ex persona totius Ecclesiae, specialiter uero ex persona uniuscuiuscumque paenitentis. 3 CSg: enim It CSg: si enim

H72

369,7

Ps 101,3-5

A 11+28: Tribularis tu hodie, ego tribulor; tribulatur alius crastino, ego tribulor; post istam generationem alii posteri, qui succedunt posteris, tribulantur, ego tribulor-, ... Orauit Petrus, orauit Paulus, orauerunt ceteri apostoli; orauerunt fideles temporibus illis, orauerunt fideles consequentibus temporibus, orauerunt fideles martyrum temporibus, orant fideles nostris temporibus, orabunt fideles posterorum temporibus: i n . . . t e ,

cito

e x a u d i

me.

Cito

e x a u d il iam enim hoc rogo quod dare uis. Non terrena quasi terrenus, sed ex prima captiuitate iam redemptus, regnum caelorum desidero; cito

e x a u d i

m e ; non enim nisi tali desiderio

dixisti: Adhuc te loquente dicam: Ecce adsum (Isai. 58,9). 369,1^ A 11*28: Vnde inuocas? de qua tribulatione? de qua egestate? ... Dies

mei,

tempora mea; unde

propter elationem superbiae? Tales

s i c u t d i e s

f u m u s , nisi dignus fuit accipere

superbus Adam, unde carnem Christus accepit. 369,16 C 901 : Siue hie

confrigitur** peccator, quoniam futuros^ 6 7 ignes incendiaque formidat; nam qui se pauescit arsurum, ipsius incendii terrore iam frigitur^. Quaeri solet quid sibi uelit, quod

talia se dicant paenitentes perpeti, qualia humana natura non praeualet sustinere.® 369,18 A 1U28: Et ipsa

ossa

m e a, et ipsa fortitudo mea, non sine tribu-

latione, non sine ustione. O s s a

corporis Christi, fortitudo corporis

Christi, [11»29] ubi maior quam in sanctis apostolis? Et tarnen uide^ ossa

frigi: Quis scandalizatur, et non^

egouror?

(II Cor. 11,29)

Fortes sunt, fideles, boni intellectores et praedicatores uerbi, uiuentes ut loquuntur, loquentes ut audiunt; fortes plane sunt, sed omnes qui scendala patiuntur, f r i x o r i um ibi Caritas, et magis in

ipsorum sunt. Est enim^

o s s i b u s.

369,23 C 901: Bene autem genus humanum

f e n o

transitorio comparatur, quod

et uiriditatis habet laetitiam temporalem et

percussum

facile

sentit iniuriam; sic quamdiu in lege Domini mandatisque consistimus,

5 CSg: frigetur 6 CSg: futuri ignis incendia (!) (que von ursprünglichem incendiaque radiert) 7 CSg: pauescet 8 R 206rlj: Dicit ergo paenitens: ... 9 CSg: uideo 10 CSg: ego non (!) 11 CSg: fehlt.

Ps 101,5-7 12 tamquam uiridia

f e n a

uegetamur; sed mox ut

fuerimus diabolica falce succisi, statim

ab eius praeceptis

a r e s c i m u s

et

nostrum peccati sterilitate siccatur. ... Reddit causam cur c u s s u m

cor

eius

f u e r a t

p a n e m

aruerit: s uum

quia

p e r -

o b 1 i t u s

manducare,

cor

[902]

...

A 1^29: Sed tarnen unde tibi hoc contigit? 369,26 A 1U29 :.Dederat enim Deus . .

p a n e m

praecepti. Nam

p a 13 n i s

quid, nisi uerbum Dei? Suggerente serpente, praeuaricante tetigit uetitum, oblitus est praeceptum: merito percussum 370,3

est sicut

fenum, ... A 11+30: Gemit hinc qui gemere nouit; qui capiti propinquat, qui recte 11+ . . haeret

corpori Christi, gemit inde. ...adhaeserun

inualidis, a d h a e s e r u n t run

t? A

u o c e

illorum. Qua lege

C 902: Pelicanu

t

firmi infirmis. Vnde

g e m i t u s

sui, non

adhaeserunt,

enim nos firmi infirmitatem 370,8

animae

muliere,

a

fortes adhaese-

u o c e

g e m i t u s

nisi qua dictum est: Debemus

infirmorum portare

(Rom. 15,1)?

1

s *' enim auis aegyptia est, ciconiis corporis

granditate consimilis, quae naturali macie semper affecta est, quoniam (sicut physiologi uolunt) tenso intestino per uiscera quidquid escarum accipit, sine aliqua decoctione transmittit. ... [903] ... Eorum unum genus dicitur esse quod stagnis inhabitat, aliud (sicut dictum est) quod in desertis locis secretisque uersàtur. A ll+30: Nascitur [ p e l i c a n u s ]

in solitudinibus, 1 c a maxime Nili

fluminis, in Aegypto. - Vgl. Isidor, Et. XII, 7,26. ^ 370,12 C 903: Sequitur: f a c t u s domicilio. rax

sum

sicut

n y c t i c o r a x

Aliud genus introducitur paenitentis.

in

N y c t i c o -

graeco uocabulo dicitur noctis coruus, quem quidam bubonem, quidam

noctuam esse dixerunt; alii magis coruo magnitudine et colore consimilem, quem specialiter in Asiae partibus inueniri posse testantur. Istum sicut diei fulgor abscondit, ita aduentus noctis producit; A 11+30: P a r i e t i n a e

dicuntur, queis uulgo dicimus ruinas, ubi

parietes stant sine tecto, sine habitantibus : ibi habitat rax. 12 CSg: fehlt. 13 CSg: praeuaricata 1U CSg: adheret 15 CSg: Die CCSg schreiben: pellicanus 15a Vgl. Friedrich Wilhelm, Denkmäler ... Bd I, 25; Bd II, 51-

nyctico-

Ps 1 0 1 , 7 - 8 HT 179: Dicuntur autem i s t a u o l a t i l i a l a t i n e o n o c r o t a l i . V g l . I s i d o r , Et.

( = Br 1195 B)

X I I , 7,32: Onocrotalon Graeci uocant r o s t r o

(Quorum duo genera sunt: a l i u d a q u a t i l e , a l i u d

longo.

solitudinis.)

370,19 C 902: Per haec nomina uolucrum (ut a r b i t r o r ) diuersa nobis paenitentium genera d e c l a r a n t u r .

...

[903]

...

Per hoc i g i t u r auium genus [ =

nus] pulcherrime s i g n i f i c a n t u r e r e m i t a e , qui hominum c o n s o r t i o timore Domini remota se a f f l i c t i o n e d i s c r u c i a n t .

...

pelicaderelicto,

I t a e t paenitens

i s t e nocturno tempore escas animae s o l l i c i t a c u r i o s i t a t e

perquirit;

modo psalmodiae operam dando, modo eleemosynas f a c i e n d o , modo carceres o c c u l t e u i s i t a n d o , solum Deum uult habere t e s t e m , cui c a l i g o noctium non t o l l i t

aspectum. Et nota quia s i c u t

eremitani atque s o l i t a r i u m , i t a

i l i u m d e c l a r a t qui

n y c t i c o r a x

se d o m i c i l i o suo r e t i n e n s a p u b l i c a u i s i o n e remotus e s t . e s t auis parua,

...

designat

p e l i c a n u s

Haec p r o p t e r i n f i r m i t a t e m suam, . . .

cautione munita, ad domorum f a s t i g i a c e l s a c o n c u r r i t ,

...

P a s s e r

i n t e r aues unica

...

Huic merito

comparatur, qui d i a b o l i i n s i d i o s a formidans, s p e c i a l i t e r ad E c c l e s i a e septa se c o n f e r e n s , i n eius f a s t i g i o

tutissime

u i g i l a n s

perseue-

rat. 370,25 A 11+32: P e l i c a n u s

in

s o l i t u d i n e .

intellegi

Christum natum de u i r g i n e .

d o:

s o l i t u d i n e

i n

Puto ego h i e

Solus enim s i c , i d e o

s o 1 i

n a t u s , quia solus i t a natus. Post

t u -

natiuita-

tem uentum e s t ad passionem; a quibus c r u c i f i g e b a t u r ? numquid ab s t a n t i bus? numquid a l u g e n t i b u s ? Ergo tamquam in nocte i g n o r a n t i a e e t tamquam c o r a x

in et

ruinae''

p a r i e t i n i s in

ignosce

23,3^)? Deinde natus

in

illis,

n y c t i -

amat e t noctem. Nam n i s i

p a r i e t i n i s ,

unde d i c e r e t : Pater,

ipsorum. Ecce

ipsorum,

quia

nesciunt

s o l i t u d i n e ,

quid

faciunt

amaret,

(Luc.

quia solus i t a natus;

passus in t e n e b r i s Iudaeorum tamquam in n o c t e , i n p r a e u a r i c a t i o n e tamquam in r u i n i s ; quid postea? V i g i l a u i . t i n i s , e t d i x e r a s : Ego dormiui u o l u i , dormiui-,

noctem amando dormiui-,

Ergo h i e , V i g i l a u i .

ascendendo, s i n g u l a r i s

16 CSg:

ruinis

s i c u t in

u i g i l a u i p a s s e r

t e c t o ,

nascendo, n y c t i c o r a x

p e l i c a n u s in

in

sed i b i s e q u i t u r : Et

Sed posteaquam

Ascendit in caelum, f a c t u s e s t

resurgendo: i b i

Ergo dormieras

p a r i e -

(Ps 3 , 6 ) . Quid e r g o e s t dormiui?

s o l i t u d i n e ,

exsurrexi. t , quid e g i t ?

uolando, i d

i d e s t , in c a e l o . moriendo,

uelut s o l u s ; h i e

Quia

est, Ergo

p a s s e r i n

Ps 101,8-11

parietinis,

uelut ab eis occisus, qui stare non potuerunt in

aedificio; hic uero iam 1 a r i s

in

uigilans

et uo-[l4 3lt]lans

s i n g u -

t e c t o, ibi interpellât pro nobis (vgl. Rom. 8,3^).

371,10 Pr 7 (281 A): Exprobratur

Domino ... et [8] qui fuerant falsi

laudatores, in ocoisione ipsius conspirabant. A 1U32 : Ore

laudabant, cor-[lU33]de insidias praeparabant. Audi laudem ipsorum: Magister, scimus quia uiam Dei in 17 ueritate 17 doces, 18 et personam non accipis: licet tributum dare Caesari? (Matth. 22,16.17) 19 . .20 Quem 1 a u d a s, supplantas. Quare nisi quia qui laudabant

we,

aduersus

me

iurabant?

Vnde autem hoc

opprobrium, nisi quia ueni facere membra mea peccatores, ut agendo paenitentiam sint in corpore meo? Inde totum opprobrium, inde persecutio: Quare magister uester cum peccatoribus et publicanis manducat? (Matth. 9,11) WS 132^: Ore

la

udabant,

corde insidias praeparabant. Audi laudem

ipsorum: Magister, scimus quia uerax es, et in ueritate uiam Dei doces, non enim accipis personam. Audi exprobrationem: Quare magister uester cum publicanis et peccatoribus manducat? Et inde opprobrium, quia uenit facere membra sua peccatores ut agendo paenitentiam sint in corpore eius. Quia

... miscebam.

inuito te ad istum

Hinc ergo opprobrium. 0 quid insultas,

p a n e m. Non enim audes te dicere non esse pecca-

torem. ... Vide utrum audeas innocentiam profiteri. ... [133a] ... Certe et pro te factum est ut pauper iste manducaret,

c i n e r e m

s i c u t

p a n e m

id est, peccatores post dignam paenitentiam tamquam

innocentes in corpore suo reciperet. (^ A 1U33) 371,19 HT 1 7 8 : Discant qui agunt paenitentiam, quomodo debeant agere paenitentiam (zu v. 6). ... [179] ... In

c i n e r e

intingebam

p a n e m

meum, et

sic comedebam. (= Br 1195A-C) C 90^1 : C i n e r e m

nouimus exustorum reliquias esse carbonum, quas

merito peccatis dicimus comparari; ... Merito ergo et ipsos

c i n e r e s

peccatorum sanctissimus paenitens consumere festinabat, ne quid esset residuum, quod eum promereri non sineret régna caelorum. 371,22 A 1^3^: Ipsa est illa i r a tua, Domine,21 in Adam; i r a

17 18 19 20 21

CSg: CSg: CSg: CSg: CSg:

fehlen. reddere Quare? fehlt. fehlt.

cum qua

Ps 101,11-15

1*76

omnes nati sumus, cui nascendi cohaesimus; 371»23 A 1U35: ideo sequitur me poena, quia dedisti mihi liberum arbitrium. Si enim mihi non dedisses liberum arbitrium, et per haue rationem pecoribus me non faceres meliorem, non me sequeretur damnatio iusta peccantem. Ergo per arbitrium liberum

1 e u a s t i

m e , et per

iustitiae iudicium

elisisti

me.

C 905: E 1 e u a t

enim Dominus suis benefieiis creberrime peccatores,

... Sed dum in superbiam tumida mortalium corda conscenderint, tamquam . . . . 2 2 moderator eximius a collata largitate subtrahitur; 372,2 A 11+35 : Potuerunt enim esse si tu a

die

uero non

et accepisti

dies

dies

tui non

declinasse

deci

A 11*35 : tu autem quid?

372.6

A 11»35: Hei dies sicut umbra declinauerunt, et n u m

manes:

an

t a s,

declinasti,

declinantes.

372,U

372.7

in

s:

tu

in

a e t e r -

temporalem saluet aeternus.

A 1U35 : Memoriale

t u u m , quia non obliuisceris ; in generationem

g e -

nerationem,

non unam, sed

nerationem:

promissionem quippe habemus uitae praesentis, et

et

g e -

futurae. C 906: Memoriale

dictum est salutare promissum de Domini

incarnatione uenturum, quod nulla saecula, nulla immutare possit obliuio, sed in memoriae sinu reconditum, immobile semper per infinita 23 saecula perseuerat. 372,10 C 906: Exsurgens

dicitur quasi dormienti, qui diutius subuenire

distulerat. ... [907] ... S i o n

uero mons est Ierosolymis constitutus,

per quem (sicut saepe dictum est) significatur Ecclesia; 372,11» C 907: S e r u o s

Domini dicit et prophetas, . . apostolos . 2b qui deuotis mentibus eius impleuere seruitium. Isti lapides, id est, Christianos, qui diuina firmitate uiguerunt ,beneplaci

habuerunt,

tos

quando in eis praedicationem suam proficuam esse

cernebant. A 1U36: In

lapides

cuius? In

lapides

Sion.

22 R 207ra: E 1 e u a n s allisisti, dicit paenitens. Tu dedisti mihi prosperitatem et ego eleuatus S U B ? in superbiam, sed cum hoc fecissem, eiecisti me de altitudine superbiae, dum hurailiatus sum ad paenitentiam. 23 CSg: a zu e verbessert. 2h CSg: lapides Christo sunt,

PS 101,15-19

1*77

372,1U.17 Al 590 A-B: T e r r a autem peccatores s i g n i f i c a t , . . . Lapides . . . . . . 25 . . . . Domino miserante s o l i d i sunt in a e d i f i c a t i o n e Domini e t f i r m i t a t e sua securi. T e r r a autem per misericordiam munda e r i t , ut digna s i t in . . . 25 aedificatione Domini poni. A 11+36: Numquid non e r a t ipso

p u 1 u e r e

p u 1 u i s, qui Dominum c r u c i f i x i t ? . . . De

uenit p a r i e s t o t milium credentium, e t p r e t i a rerum

suarum ad pedes apostolorum ponentium. . . . Subito primo t r i a , postea quinque m i l i a ( v g l . Act. 2; 4 ) ; 372,22 A 1U 37 : iam, quoniam miserti

sunt pulueris

potius reformaretur homo uiuus ex puluere,

g e n t i b u s :

eius,

ut formaretur, uel

hinc p r a e d i c a t i o creuit in

. . . ueniat et a l i u s p a r i e s de

gent

i b u s ,

agnoscatur l a p i s a n g u l a r i s , i b i haereant duo de diuerso uenientes, sed iam non aduersa s e n t i e n t e s . - Vgl. C zu 373,18; 379,10. 372,22. 2k C 907: Versus i s t e de superioribus pendet; quoniam omnes gentes timebunt

Dominum e t reges

c a t a

e s t

fabricata,

formidabunt, q u i a 26

S i o n , hoc e s t , mater E c c l e s i a

ideo

a e d i f i -

lapidibus

, de u i u i s

...

A 11+37: Quoniam...

373,1

e i u s gloriata

S i o n . Hoc agitur nunc. . . . Sed

f i c a t a

S i o n , quid f i e t ? . . . e t

g l o r i a

sua,

a e d i -

u i d e b i t u r

in

qui in i l l a primo u i s u s e s t in i n f i r m i t a t e sua.

A 1U37: Ergo nunc o r a t u r , nunc c u r r i t u r ; nunc, s i quis a l i t e r e r a t , et a l i t e r se habebat, manducet cinerem s i c u t panem, et potum suum cum f l e t u commisceat ( v g l . v. 10). Nunc tempus e s t , cum aedificatur

373,3

Sion;

nunc

intrant lapides in structuram: . . . 27 27 Al 590 D - . S c r i p t a sunt h a e c prophetarum d i c t a , quae modo l e g u n t u r in g e n e r a t i o n e a l t e r a . A 11*38: s c r i b e b a n t u r enim ad prophetandum Nouum Testamentum, i n t e r homines qui uiuebant ex Vetere Testamento. . . . Sed quoniam memoriale tuum in generationem et generationem ( v . 1 3 ) , non iniquorum e s t , sed iustorum: i n mentum; i n

28

una

a l i a autem

g e n e r a t i o n e g e n e r a t i o n e

28

p e r t i n e t ad Vetus Testap e r t i n e t ad Nouum

Testamentum.

25 CSg: a e d i f i c i o 26 CSg: E c c l e s i a e 27 CSg: S c r i p t u r a haec e s t ,

28 CSg: Nunc a generatione statt i n bis mit der Ausgabe iìberein)

generatione (WS 135 a stinmt

fast

ganz

1*78

Ps 101.19-2U

373,8 C 908: C r e a b i t u r , matis

de f u t u r o d i x i t , i d e s t , per gratiam b a p t i s -

regenerabitur.

A 11*38: Hie p r a e d i c t a e s t i l i a igitur

in Christo

a p o s t o l u s : Si qua

c r e a t u r a de qua d i c i t

noua creatura,

uetera

transierunt,

ecce facta

sunt

29 omnia

noua; omnia autem ex Deo ( I I Cor.

373,10 A I U 3 8 : P r o s p e x i t

ex

a u d i r e t

ut

a l t o ,

ut u e n i r e t ad humiles;

D o m i n us

C 909: Causam r e d d i d i t cur scilicet,

5,17.18).

...

p r o s p e x i

g e mi t u m

t,

u i n c u l a t o r u m .

373,12 A 11+39: Agnoscuntur e t compedes d i s c i p l i n a e Dei e t t i m o r i s e i u s , de quo dictum e s t : Initium

sapientiae,

f i 1 i o s

373,1U C 909: u t . . . e t

timor Domini ( E c c l i .

1,16).

i n t e r e m p t o r u m ,

qui

diabolica

fraude perempti sunt, a p a t e r n i s e r r o r i b u s diuina f o r t i t u d i n e quod i n E c c l e s i a c o t i d i e per charismata s o l l e m n i a A 11*1*0: S o l u i t u r

declaratur.

enim unusquisque a u i n c u l i s cupiditatum malarum,

uel a nodis peccatorum suorum. Remissio peccatorum, s o l u t i o 373,18 C 909: Annuntiatum D o m i n i

liberaret;

est

in

enim

Sion

est.

n o me n

C h r i s t i , dum i b i primum d i u e r s i s l i n g u i s magnalia Dei l o c u t i Jerusalem

probantur a p o s t o l i . Hinc factum e s t ut a l o c a l i

uelut a purissimo f o n t e per Ecclesiam generalem p i a Domini p r a e c e p t a decurrerent.^ a n n u n t i a t u r

A 11*1*0: post i l l a s pressuras n o me n

Domini,

...

373.21 C 909: Dicendo enim, i n ...

[910]

...

in ipsa Ecclesia.

unum,

aut Ierusalem;

uirtus catholicae unitatis

...

r e s p o n d e t

nos l a u d e t u r Deus,

r e s p o n d i s s e

e i

de t e ,

e t prima Ierusalem

tur uobis domus uestra u i a

deserta

ueritas,

A l 591 C: Quae e s t

uia

a i t : Ego sum uia et ueritas 29 CSg: 30 CSg:

fehlt. discurrerent

e i,

r e s p o n d e s ,

ostenditur;

aut laudem

laus eius.

e t Ierusalem.

(Matth. 2 3 , 3 8 ) . suae.

et uita

(loh.

De u o c a t i s

Vocata e s t enim e t

...

[11*1*2] . . .

et Ierusa-

dimitteIn

Christus e s t , i p s e e s t ; Ego 1l*,6).

u i r t u t i s et uita

nec laus

cum autem s i c uiuimus, ut p e r

e i

n o l u i t a u d i r e , e t dictum e s t e i : Ecce

f o r t i t u d i n i s

sum, i n q u i t , u i a ,

...

r e s p o n d i t

sanctis eius, r e s p o n d i t lem,

...

S i enim uocat t e Deus, e t p r a e c i p i t ut bene

uiuas, e t tu male u i u i s , u o c a t i o n i eius non eius

Sion Sion:

Quae omnia ad Ecclesiam c a t h o l i c a m p e r t i n e r e manifestum e s t .

373.22 A 11*1*1: Superiora uerba i n d i c a n t eius,

in

I p s a enim

(loh.

suae,

n i s i Christus qui

l l + , 6 ) , s i n e quo n i h i l possumus

Ps

101.2U-28

r e s p o n d i s s e

in "bonis operibus

p r a e c e p t i s Domini? r e s p o n d e t

WS 136^: Cum enim s i c uiuimus ut per nos laudetur Deus, e i

laus,

bona opera, 37h,2

et glorificent

A 1I+U3 : Quomodo

Patrem uestrum, qui in caelis

a n n u n t i a u i t l

quae E c c l e s i a ? Quae congregauit populos g r e g a u i t regna ut seruiant

...

est

uestra (Matth.

a n n u n t i e t

5,16).

[ 11+UU 3 . . . Audite quid d i c a t :

in unum. Quae E c c l e s i a ? Quae con-

Domino. Mota uocibus u e s t r i s e t f a l s i s e x i g u i t a t e m

nibus u e s t r i s , q u a e r i t a Deo ut suorum

Videant

de u o c a t i s s a n c t i s e i u s . Ideo p r a e c i p i t u r :

opinio-

d i e r u m

s i b i , e t i n u e n i t Dominum d i x i s s e : Ecce ego

uobiscum sum usque in consummationem saeculi

(Matth. 2 8 , 2 0 ) .

...

Pereant

h a e r e t i c i , pereant quod sunt, e t inueniantur ut s i n t quod non sunt. E x i g u i t a s g u i t a s

d i e r u m

usque in finem s a e c u l i e r i t ; e x i 31 31

i d e o , quia totum hoc tempus, . . .

exigua

gutta

-

est

comparata a e t e r n i t a t i . Kon ergo b l a n d i a n t u r s i b i contra me h a e r e t i c i , quia d i x i : E x i g u i t a t e m

d i e r u m m e o r u m, quasi non

permansuram usque i n finem s a e c u l i . Pr 11 (283 B - C ) : V i t a enim t e m p o r a l i s in comparatione a e t e r n i t a t i s gua e s t , cuius

dies

adnuntiare

ideo s i b i

l a i , ut n o u e r i t se usque i n finem s a e c u l i esse mansuram, 37^,8

exi-

Ecclesia postu...

A 11+1+U: N o l i , quomodo h a e r e t i c i loquuntur, s i c mecum a g e r e . Vsque in in

finem s a e c u l i me perduce, non m e o r u m, e t p e r f i c e mihi d i e s

dimidium

dies

d i e r u m

e x i g u o s , ut dones mihi p o s t e a

aeternos.

Pr 11 (283 C ) : Non imminuantur, i n q u i t , d i e s consummationem s a e c u l i s p o p o n d i s t i , . . . 32 37^,10 A

: Ideo ego

de diebus

...

[ 1 i+1+5] . . .

qui non mutantur, in erunt.

...

sed

a n n i

Uli

quos usque in

e x i g u i s q u a e s i u i , quia l i c e t usque in finem

s a e c u l i durent mecum i s t i dies, tuorum:

m e i

e x i g u i sunt i n comparatione dierum

ergo

anni

t u i

a e t e r n i , anni

g e n e r a t i o n e D e i , a e t e r n i t a s Dei

generationum est;

37^,1^ A l 592 B: Solum Deum inmutabilem esse d e c l a r a t ,

...

A 11(1*7: Tu qui d i x i s t i : Ego sum qui sum (Exod. 3 , 1 U ) , idem e s.

i p s e

00

37^,19 A 11+1+8: lam ergo d i x i t

p e r i s s e

c a e 1 o s

per

diluuium

. . . E x c r e u i t enim aqua, e t totam istam capacitatem ubi aues 31 CSg: e x i g u i t a s 32 CSg: e r g o 33 CSg: fehlen.

t u i

(!)

:

uolitant,

U80

Ps 101,28-29

occupauit; ac sic utique c a e l i , l i

c a e 1 i

p e r i e r u n t

c a e l o r u m

p e r i t u r i

superiores in firmamento; ; sed utrum et

sunt

p e r i e r u n t ,

propinqui terris:

c a e 1 i . Sunt autem et

secundum quos dicuntur aues

igne, an hi soli

c a e 1 i

c a e -

i p s i

qui etiam diluuio

disceptatio est aliquanto scrupulosior inter doctos,

nec facile, maxime in angustia temporis, explicari potest. ... Forte hie c a e 1 o s

etiam non importune intellegimus ipsos iustos, sanctos Dei,

in quibus manens Deus intonuit praeceptis, coruscauit miraculis, imbrificauit terram sapientia ueritatis; caeli enim enarrauerunt gloriam Dei i p s i

(vgl. Ps 18,2)» Sed numquid etiam cundum m e n

u e s t i m e n t u m .

turn? S e c u n d u m

corpus ; ... Quomodo ergo homo noster

corrumpitur,

1+,16). ... Si ergo

p e r i b u n

corpus. V e s t i m e n t u m

p e r i t

uestimentum?

sed interior

secundum

renouatur corpus

le fuit. Audi apostolum dicentem: Et mortui

corpus

Quomodo immutabimur1

spiritale

de die

Se-[]Uk9]minatur

Si non portant

incorrupti,

corpus

et nos

animale,

surget

mortelle, resurget

p e r i b u n t

c a e 1 i , e t immutabuntur

Deum, non sint

c a e l i .

uestro

c a e 1 i?

Et unde, inquit, mihi probas

Deum? Vsque adeone excidit tibi : Glorificate

Deum in corpore

ubi ergo

non tale erit qua-

Sed fortasse sanctorum corpora non recte dicuntur

quia portant bunt,

resurgent

exterior

in diem (II Cor.

corruptibile, resurget incorruptibile. Mutationem

itaque expectamus; ita c a e l i .

enim animae

p e r i b u n t ,

(I Cor. 15,52.1*1+). Ergo seminatur

immortale; seminatur

u e s t i -

Etsi

resurrectio carnis? ... Vis audire? M u t a b i t u r ;

immutabimur0

t i . . . S e -

Quid est, s e c u n d u m

c a e l i

(I Cor. 6,20)? Ergo tales

sed non in aeternum; p e r i b u n t

et

ut

portate p e r i -

m u t e n t u r .

...

Vestem audis, coopertorium audis, et aliud quam corpus intellegis? 375,13 A 1UU9 : Vbi nisi in annis sumus

s e r u o r u m ,

non deficientibusl

quia

f i 1 i i

...

Aut si nos

f i 1 i

i

sumus apostolorum, quid dicturi

sumus ? Al 592 C: id est, h a b i t a b u n t sanctorum patrum

annos aeternitatis sancti,

f i 1 i i, prophetarum scilicet et apostolorum, uel

doctorum Ecclesiae. 375,15 C 913: Et intende quare sit positum, d i r i g e t u r ;

scilicet quoniam

quae ibi suscepta fuerint, in aeterna directitudine collocantur, ubi nihil prauum, nihil potest esse distortum, sed sancti eius cum Domino 3l+ CSg: resurget (!)

3]

Ps

101,29-102,5

1+81

Saluatore recta atque stabili uoluntate gaudebunt. C 898: incohauit enim a lacrimis, finiuit in gaudio.

P s a l m

102

375,18 CSg 27, 1+17: Propheta uniuersitatem ad Dei laudes hortando, de beneficiorum plurimo-[l+l8]rum quae suis fidelibus administrât munere gratulatur. 375,21 Pr 12 (281+ C): Interiora

autem eius sunt ratio intellegentiae,

spes fidei, humilitas^ timoris, fortitudo caritatis, et si quae sunt aliae affectiones, quibus mens in admirationem sui auctoris erigitur. sunt animae, cogitatio multiplex uirtusque

C91^: Interiora rationis.

375,21+ A 11+52: Retribuisti tu mala pro bonis; retribuii ipse bona pro malis. ... [ 11*5!+] • • • Audite

o m n e s

C 91I+: Sed quae istae sint

retributiones

retributiones

eius. Domini conse-

quenter enarrat, ... 376,1+

Isidor, Et. XIX, 30, 1: Prima ornamenta corona insigne uictoriae, siue regii honoris Signum; quae ideo in capite regum ponitur, ad significandum circumfusos in orbe populos, quibus adcinctus quasi caput suum coronatur.

376,8

A 11+59: Resurrectionem enim quamdam significauit nobis. Et quidem renouatur

et

i u u e n t u s

aquilae,

sed non ad im-

mortalitatem. Data est enim similitudo, quantum de re mortali potuit .2

trahi Dicitur

.

.

.

.

ad rem utcumque significandam immortalem, non ad demonstrandam. a q u i 1 a, cum senectute corporis pressa fuerit, immodera-

tione rostri crescentis cibum capere non posse. Pars enim rostri eius superior, quae supra partem inferiorem aduncatur, cum prae senecta immoderatius creuerit, longitudo eius 3 .incrementi non earn sinit os aperire, ut sit aliquod mteruallum inter inferiorem partem et uncum superiorem. Nisi enim aliquod interuallum pateat, non habet morsus quasi forcipem, unde uelut tondeat

quod transmittat in fauces. ... Itaque

modo quodam naturali in mensura reparandae quasi 1 2 3 1+

CSg: CSg: CSg: CSg:

iuuentutis,

a q u i l a dicitur collidere et percutere ad petram ipsum quasi labium humilitatis, ursprüngliches trai durchgestrichen, apta darübergeschrieben. receptaculi interuallum tundeat (e durch Punkt darüber und darunter getilgt)

Ps 102,5-7

U82

suum s u p e r i u s , quo nimis c r e s c e n t e edendi a d i t u s C l a u d i t u r ; atque i t a conterendo i l l u d ad petram e x c u t i t ; e t c a r e t p r i o r i s r o s t r i onere, quo cibus impediebatur. Accedit ad cibum, e t omnia r e p a r a n t u r : e r i t p o s t

i u u e n i s

senectutem tamquam

a q u i l a ;

. . . f i t in ea quaedam

r e s u r r e c t i o . Ad hoc enim e x p o s i t a e s t i s t a s i m i l i t u d o ; hoc quod de

a q u i l a

. . . S i c ergo e t

dictum e s t : non ad immortalitatem

a q u i l a

r e p a r a t u r , nos autem ad uitam aeternam; sed tarnen p r o p t e r e a inde ducta e s t s i m i l i t u d o , ut quod nos i m p e d i t , p e t r a nobis a u f e r a t .

...

f i r m i t a s p e t r a e t i b i e x c u t i t uetustatem: Petra

Christus

r e n o u a b i t u r

. In Christo

i u u e n t u s

nostra.

autem erat

s i c u t

[1^60]

...

( I Cor.

a q u i 1 a e

C 915)^a

C 915: S i c anima in p r i s t i n a m s a n i t a t e m r e u e r t i t u r , s i p e c c a t a sua in p e t r a quae e s t C h r i s t u s Dominus e x p o l i r e non d e s i n a t . 376,18 C 916: Hoc i l l i s p r o m i t t i t u r qui p a t i e n t i a e munere d e c o r a n t u r , de quibus a i t : Mihi uindictam

et^ ego retribuam

(Rom. 12,19; Hebr. 1 0 , 3 0 ) . Nam qui

se manu d e s i d e r a n t u l c i s c i , furoremque suum i n i m i c i p e r s e c u t i o n e contendunt, uindictam Domino non r e s e r u a n t , . . . 376,21 Br 1198 A - . N o t a s

f e c i t

Mo y s e n

A IU65)

u o l u n t a t e s .

t a l i t e r i n t e l l e g i t , u e l e i qui eum mentis o c u l i s A 1U65: Tarnen per

satiare

Ei qui legem s p i r i -

contemplatur.

d a t a e s t l e x , et habet a l i q u i d obscurum

t r a d i t i o i p s a l e g i s . . . . Ergo q u i a [1U66] hoc i b i mysterium e s t , ideo 6 7 docet datam legem, ut conuincerentur p e c c a t o r e s , e t ad gratiam a c c i piendam medicum i n u o c a r e n t . . . . Quare l e g e s u b i n t r a n t e abundauit peccatum ( v g l . Rom. 5 , 2 0 ) ? Quia nolebant se c o n f i t e r i homines p e c c a t o r e s ,

addita

l e g e f a c t i sunt e t p r a e u a r i c a t o r e s . P r a e u a r i c a t o r enim non e s t q u i s q u e , n i s i cum legem t r a n s g r e s s u s f u e r i t . I p s e a p o s t o l u s hoc d i c i t : Vbi en im

non est

lex,

nec praeuaricatio

superabundant g r a t i a .

f e c i t

(Rom. 1+, 15 ) - Abundauit ergo peccatum, ut

. . . i s t a e sunt

u i a e

o c c u l t a e , quas

n o t a s Q

M o y s i , per quem legem d e d i t , qua peccatum abundaret, ut

superabundant

gratia.

376,25 Pr 1U (285 C-D): I s t a e sunt

u i a e

o c c u l t a e quas

n o t a s

f e c i t

M o y s i , per quem legem d e d i t , qua peccatum abundaret, ut superabundant

g r a t i a quam utique u e r i I s r a e l i t a e i n t e l l e x e r u n t et Deo r e u e l a n t e

Ua Vgl. F r i e d r i c h Wilhelm, Denkmäler ... Bd I , 2kf.-, Bd I I , 51. 5 CSg: fehlt. (!) 6 CSg: fehlt. 7 CSg: & durch Unterstreichung getilgt, ut darübergeschrieben. 8 CSg: &

Ps 102,7"

uiderunt, ... A 1U65: Languores in aegrotis latebant, dati sunt quinque libri Moysi: cinota est piscina quinque porticibus; produxit languidos, ut ibi iacerent, ut proderentur, non ut sanarentur. Quinque porticus prodebant languidos, non curabant; piscina curabat descendente uno, et hoc piscina turbata (vgl. Ioh. 5,2-1+): turbatio piscinae in passione Domini. ... turbauit aquam, id est, turbauit populum; et in tota illa perturbatione aquae unus sanabatur, quia in passione Domini unitas sanatur. ... [1U66] . .. Numquid omnibus Israel,

f i 1 i i s

immo omnibus

Israel?

f i 1 i i s

qui insidiosi, qui hypocritae, non f i 1 i i

Sed ueris

Israel.

f i 1 i i

f i 1 i i s

Qui enim dolosi, J s r a e i . E t

qui

I s r a e 11 Ecce uere Israelita, in quo dolus non est

(Ioh. 1,1*7). 377,7

C 916:

Miserator,

quando misericordiae suae dona largitur. caelum:

377,13 A 1U68: Adtende et et nulla pars

ubique, undique protegit

t e r r a e

est quae non

c a e 1 o

t e r r a m,

protegatur. ...

Inde lux ad oculos, inde aer, inde spiritus, inde pluuia ad 9 • propter fructus , inde omnis

m i s e r i c o r d i a

Tolle auxilium

terra,

tectio permanet

c a e 1 i

a

permanet

super

377,21 A 1U69 : Quando t a

c a e 1 i

t e r r a m, sic protectio Domini e u m.

peccatum

tua, oritur

c a e 1 o.

statim deficiet. Sicut ergo pro-

super

timentes

a

t e r r a m

remittitur, occidunt

gratia tua;

sunt; gratia qua liberaris, in

peccata

o r t u

pecca-

tua tamquam in occasu

est. ... Ad

o r t u m

adtende-

re debes, ab occasu auerti debes. 377,21+ A 1U69 : Iam saeuiat quantum uult, p a t e r et afflixit nos, et contriuit nos: p a t e r sub

p a t r e

est^®. Sed flagellauit nos, est. F i l i ,

si ploras,

plora; noli cum indignatione, noli cum typho superbiae.

Quod pateris, unde plangis, medicina est, non poena; castigatio est, non damnatio. Noli repellere flagellimi, si non uis repelli ab hereditate; noli adtendere quam poenam habeas in flagello, sed quem locum in testamento.

c 918)

C 918: Dum dicit, i t a ,

designat nobis paternae correctionis affectum.

378,1

A 11(69: Nouit quid fecerit, ... Ecce facti sumus de limo: ...

378,3

A 11+70: Memento,

ut non obliuiscatur. 9 CSg: fructum 10 CSg: sit

quasi obliuiscatur Deus; sic cognoscit,

sic nouit,

Ps

102,lU-18

C 9 1 9 : D i c i t e n i m , memor e s t o , D o m i n e

, non q u i a nos ex limo

creasti,

non q u i a i m m o r t a l e s t u a l a r g i t a t e f e c i s t i , non quod ad imaginem e t l i t u d i n e m tuam p l a s m a r e d i g n a t u s e s ( v g l . Gen. 1 , 2 6 ) , . . . p u l u e r e m 378,5

C 919: Quemadmodum s i i n t e r r o g e s , q u i d e s t f e n u m

378,7

nunc r e d a c t i sumus a r i d i t a t e

d i e s

C 919: F l o s

e i u s ,

a g r i

simi-

sed quia in

peccati.

homo?

respondetur,

...

multo c e l e r i u s t r a n s i t quam feni

uiriditas

permanere m o n s t r a t u r . Sed quamuis p u l c h e r r i m u m u i d e a t u r e s s e dum p u b e t , multum f u g i t i u u m c e r n i t u r e s s e dum c o r r u i t . 378,10C 9 2 0 : . . . e t

non

c o g n o s c e t

a m p 1 i u s

l o c u m

s u u m, hoc e s t , i n hoc saeculum non p o t e s t r e d i r e , u b i suam u i t a m possit

iterare.

A 11)71 : V i d e t e q u o t i d i e m o r i e n t e s ; e t hoc e r i t t o t u m ^ , i p s e f i n i s ^ . N o n ^ a l l o q u i t u r enim fenum, factum e s t .

s e d p r o p t e r quod e t Verbum

fenum

. . . I l l u d quod manet i n a e t e r n u m , non dedignatum e s t

s u s c i p e r e fenum,

ne de se d e s p e r a r e t fenum.

. . . noli extolli:

m e l i u s e r i s , g r a t i a i l l i u s e r i s , misericordia 3 7 8 , C

erit

920 : Et n o t a quod d i x i t

a

illius

s a e c u l o ,

quidquid

eris.

i d e s t , cum a d m i n i s t r a r i

c o e p t u s e s t mundus, e t d i u e r s a e c r e a t u r a e a u c t o r i s s u i munere p r o r u p e r u n t . Vnde e t mihi u i d e t u r h i e c o n u e n i e n t e r a d u e r t i e t Adam ( s i c u t m u l t i p a t r u m d i x e r u n t ) ad Domini f u i s s e g r a t i a m r e u o c a t u m , quando i p s e primus i n

s a e c u l o

f u i t , s i c u t i e t i a m A b e l , Noe, Abraham e t

c e t e r i p a t r e s , qui tamen i n

s a e c u l o ,

non f u e r u n t . Nam quod s e q u i t u r s a e c u l i , et ante

e t

sed

u s q u e

a i n

s a e c u l o s a e c u l u m

a e t e r n i t a t e m Domini a b s o l u t e d e s i g n a t , quoniam e t

s a e c u l u m

et in

s a e c u l o

et post istud

ille

s a e c u -

1 u m misericors esse monstratur. 378,19 A 11+71 : s e d

f i 1 i o s

f i l i o r u m ,

n o s t r o s d i c i t opera n o s t r a ; f i 1 i o s

mercedem operum n o s t r o r u m .

t e n e a s . Sed quomodo t e n e a s ? Non

. . . sed uide ut p r a e c e p t a

m e m o r i a ,

omnia mandata Dei? . . . Ecce u o l o non solum

m e m o r i a

e t o p e r i b u s meis f a c e r e ; s e d q u i s t e n e t omnia non t e o n e r a t . In duobus

praeceptis

tota

lex

sed u i t a . m e m o r i

pendet,

et

( M a t t h . 22,1*0). . . . Quod t e n e s , t e n e ; c a r i t a t e m t e n e : Finis [ I U 7 2 ] c e p t i est

caritas

11 CSg: totum? . . . f i n i ^ ? Non.

( I Tim.

1,5).

. . . Quis t e n e t tenere,

sed

al N o l i t i m e r e ; prophetae prae-

Ps

102,19-103,1

378,25 C 921: Hoc ad. i l l u d p e r t i n e t , quando c a e 1 um, 379,U

D o m i n u s

sedet ad dexteram P a t r i s ,

Iesus ascendit in

...

A 1^72: Ergo tu uerbo Dei nondum iustus es aut f i d e l i s , n i s i cum f a c i s . Dominum

Br 1199 A i S e j i e d i c i t e Nuntii u e r i t a t i s . P o t e n t e s u e r b u m i 1 1 i u s. ^ • audienaam

e i u s .

f a c i e n t e s

I l l i c o quae f u e r i t locutus, explentes. A d

u o c e m

in

. 1 2 eius.

sermonum

b e n e d i c a t u r ; . . 13

379 j 10 A 11+73: Sic ubique e s t , ut ubique C 922: Nam cum d i c i t u r

a n g e 1 i

u i r t u t e ,

e i us,

...

n i h i l excipitur

, quia ubique

dominatur. S i g n i f i c a n s f o r t e Ecclesiam catholicam, quae per totum mundum erat (Domino praestante)

P s a l m

creditura; - Vgl. C zu 370,19.

103

379,13 A 11+71+: B e n e d i c a t

anima

nostra

Dominum,

pro t a n t i s

b e n e f i c i i s e i u s , pro tarn multis et magnis muneribus gratiarum e i u s ; quae munera inuenimus in hoc psalmo i n t e n t i , 379 >15 C 92l+: Sed

m a g n i f i c a t u r

eis magnus atque excelsus esse

...

Dominus

apud homines, quando

claruerit;

A ll+7l*: Nonne semper magnus? nonne semper magnificus? . . . Domine

D e u s ...

e s

n i m i s.

[11+75]

Hoc e s t : sanctificetur

•••

nomen

tuum (Matth. 6 , 9 ) , sanctum s i t apud homines nomen tuum. Sanctum est enim semper nomen tuum, sed quibusdam immundis nondum^ est sanctum nomen tuum. . . . Domine

...

i n q u i t , ...n

imi

s,

i d e s t , qui nondum te

intelle-

gebam, i n t e l l e g o te magnum. Magnus semper, etiam occultus; sed mihi tunc magnus, quando a p p a r u i s t i . 379»18 A 11+78: Ergo t u , E c c l e s i a , habes est ista

quae ascendit

dealbata?

Illuminata: non dealbata,

Dicitur de t e : Quae

sicut fucata , quemadmodum se dealbant

quae uolunt uideri quod non sunt; per se a l b a .

d e c o r e m; ...

(Cant. 8,5 nach LXX) Quid e s t : 2 . . . sed dealbata,

dealbatat feminae

i l l u m i n a t a , quia non

. . . Quantae f e l i c i t a t i s est i s t a dealbata,

ut cum esset n i g r a ,

12 R Laudate D o 171 i n u m o m n e s a n g e l i eius qui u e r b u m, i d e s t , iussionem i l l i u s f a c i t i s cum u i r t u t e potentiae a d audiendam et ad implendam u o c e m sermonum eius. 13 CSg: a c c i p i t u r 210 v a :

1 CSg: non 2 CSg: fuscata

PS 103,1-3

pulchrum ad se deponeret, qui pro impiis moreretur? Ergo se Dominus Deus noster

confessionem

et

i n d u i t

d e c o r e m,

i n d u i t se Ecclesiam: ipsa enim Ecclesia confessio 3 3 . Ante confessi o, postea decor-, 3 peccatorum, d e c o r recte factorum: ...

et confessi

decor

C 925 : Sed eo ueniente, qui tamen absens numquam exstitit diuinitate et 3 . . . . . confessio et decor supernae maiestatis mnotuit, eisque rebus

i n d u t u m

dicit Dominum, quibus Ecclesiam catholicam constat

ornatam. 379,22 A 1U78: Ipsa [11+79] est uestis eius, de qua iam dixi : Non habens maculam ne que rugam (Eph. 5,27). Lux

uocatur; et hoc iam dixi: Fuistis ali-

quando tenebrae, nunc autem lux in Domino (Eph. 5,8).

C 925)

379,2^ A 1480: p e 1 k1 e .s ¡j. autem animalibus mortuis; . . detrahi . .non solent, . . nisi . ... Quid ergo , hie

si diurna scnptura significatur

ne, quomodo Deus de

p e l l e

caelum

sic

ut

fecit

c a e l u m

p e 1 1 i s

^, et^

nomi

e x t e n d i

p e 1 1 e m ? Quia per quos nobis scriptura prae

dicata est, mortales fuerunt. ... Si ergo est Verbum Dei Deus apud Deum, lege si potes (vgl. Ioh. 1,1). ... adhibita lingua mortali exhibuit [Deus] sonos mortales, adhibita dispensione mortalium adhibuit instrumen ta mortalia, et in eo tibi factum est

c a e l u m ,

ut in re mortali

cognosceres Verbum immortale, et fieres tu quoque eiusdem Verbi participatione immortalis. ... Mortuus est Ieremias, et tot prophetae mortui sunt; ... £ 1U81] ... Quod ad diuinam scripturam adtinet, e x t e n d i tur

sermo mortuorum; ergo ideo

tenditur

s i c u t

-

p e 1 -

1 i s ; et multo magis tenditur, quia illi mortui sunt. Nam post mortem plus innotuerunt prophetae et apostoli; non erant tarn noti cum uiuerent: Prophetas uiuos sola Iudaea habuit, mortuos omnes gentes. Cum enim uiue-

380,5

rent , nondum

e r a t

t e n t u m

caelum,

A 11+81 : Cuius superiora 7 ra. Quae sunt superiora scripturis sanctis

3 1* 5 6 7

CSg: CSg: CSg: CSg: CSg:

e x t e n t a

decus ergo hie? caelum? fehlt. fehlt.

p e 1 1 i s, nondum

e r a t

ex

ut tegeret orbem terrarum. 1 Caeli. Et quid caeluml Sancta scriptu. . . . sanctae scnpturae? quid muenimus m

s u p e r i us?

... Si ergo nihil supereminentius

PS 103,3

s u p e r i o r a

i n s c r i p t u r a s a n c t a i n u e n i r i p o t e s t quam C a r i t a s , Q

caeli

quomodo i n

s u p e r i o r a

aquis proteguntur, s i

p r a e c e p t a c a r i t a t i s s u n t ? Audi quemadmodum: Caritas,

est

in cordibus

nostris

per Spiritum

sanctum,

scripturae

i n q u i t , Dei

qui datus

est

diffusa

nobis

(Rom.

5 , 5 ) . Iam nomine d i f f u s i o n i s i n t e l l e g e aquas i n c a r i t a t e S p i r i t u s 380,9

sancti.

C 926: Hoc quidem e t ad l i t t e r a m congruenter a c c i p i t u r , quando Dominus p o s t r e s u r r e c t i o n e m u i d e n t i b u s a p o s t o l i s a s c e n d i t i n caelum; s i c enim in Actibus apostolorum ( 1 , 9 ) l e g i t u r : Haec cum dixisset, euro ab oculis

eorum.

n u b e s

A 1U83: Habes

a s c e n s u n P

nubes

suscepit

( ^ A 1483)

caeli

a s c e n s u m

caeli:

h u i u s , i d e s t , diuinarum s c r i p t u r a r u m .

. . . omnes tamen p r a e d i c a t o r e s u e r b i u e r i t a t i s

n u b e s

i n t e l l e c t u a l s c r i p t u r a r u m , per

n u b e s

[1484]

id e s t ,

ad

ascendant.

380,13 A 1485: V e l o c i t a t e m u e r b i f o r t a s s e commendai s c r i p t u r a ; u e l o c i u s norunt h o m i n e s ^ .

...

accipite^.

Quicumque ergo i n f i r m i non p o s s u n t a s c e n d e r e i n hoc caelum,

u e n t i s

n u b e s

ostendam e t

...

. . . Quia n i h i l

s i c e t h i e i n s i n u a n s Deum u e l

Verbum e i u s ubique p r a e s e n t e m , u e l o c i t a t e motus n i h i l d e s e r e r e , q u i a t u non noueras a l i q u i d

p e n n a s

u e n t o r u m ,

uentorum-, citatem

ut p e r

uelocius, a m b u l a

t , inquit, s u p e r

id e s t , u e l o c i t a s eius superat

p e n n a s

u e n t o r u m

uelocitatem

intellegas

uelo-

u e n t o r u m , e t uerbum Dei i n t e l l e g a s u e l o c i u s omnibus

u e n t i s. animas;

u e n t o

...

...

Ve n t o s

[ i 4 8 6 ] ...

quidem i n t e l l e g i m u s i n f i g u r a non absurde

P e n n a e

ergo animarum u i r t u t e s , bona o p e r a ,

r e c t a f a c t a . In duabus a l i s habent omnes

p e n n a

s;

omnia enim p r a e -

c e p t a i n duobus p r a e c e p t i s s u n t . Q u i s q u i s d i l e x e r i t Deum e t proximum, animam habet pennatam 12 , . . .

[1487]

• • • Sed quantumuis s i n t p r a e d i t a e

u i r t u t i b u s c a r i t a t i s , quid ad i l l a m d i l e c t i o n e m D e i , qua sunt d i l e c t a e , .13 . .13 e t i a m cum u i s c o e s s e n t i m p l i c a t a e ? Maior ergo m nos d i l e c t i o Dei , quam n o s t r a i n i l i u m . N o s t r a d i l e c t i o ille

a m b u l a i

et

s u p e r

p e n n a e

p e n n a s

Iam dat i l l i s c a r i t a t e m : iam dat i l l i s a l a s e t

8 9 10 11 12 13

CSg: CSg: CSg: CSg: CSg: CSg:

fehlt. ascensuum (um hinzukorrigiert) a c c i p i possunt omnes pennarum d i l e c t i o i n nos Dei ( S y n t a x der

Liebe?)

nostrae sunt:

sed

u e n t o r u m . . . . p e n n a s.

Vt

possitis,

Ps 103,3-U

i+88

i n q u i t , comprehendere

profundum

quae sit

latitude/,

, altitudo

(Eph. 3 , 1 8 ) . F o r t a s s i s crucem Domini s i g n i f i c a t .

enim e s t in bonis o p e r i b u s , longitudo

altitudo

longitudo

et

...

Latitudo

in perseuerando usque in finem,

p r o p t e r Sursum c o r , . . . Profundum autem quod d i x i , ubi f i x a

e r a t p a r s c r u c i s , e t non u i d e b a t u r ; inde surgebant quae u i d e b a n t u r . Quid e s t quod occultum e s t , e t non publicum in E c c l e s i a ? Sacramentum b a p t i s mi, sacramentum e u c h a r i s t i a e . Opera enim n o s t r a bona uident e t p a g a n i , sacramenta uero o c c u l t a n t u r i l l i s ; a p o s t o l u s , a d i e c i t : Scire

Christi

. . . Et quid p o s t e a ? Cum hoc d i x i s s e t

etiam supereminentem

scientiam

caritatis

(Eph. 3,19) . . . Sed numquid amatis quantum uos i l l e amauit?

Amando autem quanturneumque a m a t i s , u o l a t i s ad ipsum, ut c o g n o s c a t i s quemadmodum i p s e uos amauerit; hoc e s t , ut s c i a t i s supereminentiam c a r i t a t i s Christi.

u e n t o s , iustorum animas debemus a c c i p e r e ,

C 926: S i u e magis

S u p e r

Br 1200 B:

omnem a l a c r i t a t e m

c e d i t , sed e t super sanctorum animas 381,3

A 1 i+88 : tamen e s s e

a n g e 1 o s

s p i r i

t u s

a n g e l o

...

...

s^ s u o s

Vide s p i r i t a l e m

autem

a n g e l

s u n t , non sunt

S p i r i t u s

...

Dominus i n -

nouimus ex f i d e , e t m u l t i s a p p a r u i s s e

scriptum l e g i m u s , . . . S p i r i t u s

a n g e l i .

u e n t o r u m

i;

a n g e l i

s u n t ; e t cum

cum m i t t u n t u r , f i u n t

s p i r i t a l e s d i c i t . Bene

f a c i t

s p i r i t a l e s ^ , i d e s t , nuntios uerbi s u i .

f a c t u m

...

a n g e 1 u m Dei. . . . De s p i r i t a l i qua-

dam a f f e c t i o n e ^ missus e s t ad c a r n a l e s , tamquam

a n g e l u s

de c a e l o

ad terrain. 381,8

A 1 i+88 : Quomodo d i c i t

m i n i s t r o s

et

s u o s

i g n em

f l a g r a n t e m , n i s i quomodo d i c i t : Spiritu feruentes (Rom. 12,11)? 17 S i c enim feruens spiritu, i g n i s ardens e s t omnis m i n i s t e r Dei.

. . . Cum a u d i s : I g n i s

est

m i n i s t e r

D e i , incensurum

i l i u m p u t a s ? Incendat l i c e t , s e d fenum tuum; i d e s t , c a r n a l i a omnia de18 s i d e r i a tua urat m i n i s t e r D e i , p r a e d i c a n s uerbum Dei. Audi illum: . . .

[ 1U89] . . . I n c i p i t e feruere^

et uide quid in t e f e c e r i t

1l+ 15 16 17 18 19

CSg: CSg: CSg: CSg: CSg: CSg:

a l t i t u d o , longitudo ( ! ) s p i r i t a l e s angelos suos effectione feruet curat per ueram c a r i t a t e m

i g n i s

c a r i t a t e ^ per uerbum quod a u d i s ,

m i n i s t e r

Dei.

Ps 103,5-7

1*89

20 381,10 A 1U89: F u n d a u i t f i r m i t a s

eius

t e r r a m, i n t e l l e g o Ecclesiam. s u p e r

quam

f u n d a t a

e s t ,

mentum e i u s ? . . . Quod e s t i l l u d fundamentum? Fundamentum, potest

ponere

praeterquam

quod positum

est,

quod est

. . . Quae e s t n i s i funda-

i n q u i t , nemo

Christus

Jesus ( I

Cor. 3 , 1 1 ) . C 927: Sed h i e magis firmatasi

t e r r a m, solidatam aduertamus E c c l e -

siam; . . . Huius

s t a b21i .l i t a s. . r e c t e d i c i t u r C h r i s t u s , qui e s t immobile fundamentum e t i n u i o l a b i l i s petra; 381,12 A 11*89: De terra

i s t a hoc a c c i p e r e , n e s c i o utrum habeat ullum exitum,

utrum r e c t e d i c a t u r22 : Non e t terra

transient

. . . s a e c u 1 i , de qua dictum e s t :

Caelum

(Matth. 2 ^ , 3 5 ) • Laboratur h i e , s i ad l i t t e r a m

quaeras a c c i p e r e . Pr 19 (290 A): De c l i n a n d a

t e r r a s i t

s i t : Caelum et terra

s a22e c u l u m transibunt

381,15.18 A ll*9l+: A b y s s u s enim quasi earn. . . .

i s t a l a b o r i o s e a d s e r i t u r quod

i n

s a e c u l i ,

non

enim d i c i t u r immensa aquarum copia: . . .

u e s t i m e n t u m

i n -

cum dictum Terrae

e s t aqua, circumdans earn e t contegens

[11(95] . . . Fuit enim tempus aliquando, quo terram Dei, Ecclesiam

Dei coopuerant aquae persequentium; C 927: A b g s s u s

enim d i c i t u r aquarum c o p i o s i s s i m a multitudo;

...

Haec merito h i e s u p e r s t i t i o s i s atque p e r s e c u t o r i b u s comparatur, quia s i cut

p a l l i

urn

s u b i e c t a c o o p e r i t , i t a i l l i mundum f o e d i s s i m a super-

s t i t i o n e t e x e r u n t ; ut non solum mediocres homines, sed i n perniciem suam i p s o s quoque sanctos u i r o s atque eminentissimos tormentis corporum obruere uiderentur. 381,18 A 1U9U: Legimus hoc, ut d i x i , factum i n d i l u u i o .

...

[11+95] . . . e t i t a

cooperuerant, ut non apparerent nec i p s i magni, qui sunt

m o n t e s.

. . . e t fugiebant ubique C h r i s t i a n i , e t fuga quadain occultabantur a p o s t o l i . Vnde fuga 23 occultabantur a p o s t o l i ? Quia s t a b a n t

a q u a e .

s u p e r

Erat p o t e s t a s

a q u a r u m

n i s i abyssi

...?

m o n t e s magna. Sed quam-

diu? Audi quod s e q u i t u r . 381,21 C 928: Qui

f u g i e n t

381,23.26 Br 1200 C: Tamquam

20 21 22 23

CSg: CSg: Auch CSg:

t o n i

Firmauit ( ! ) e t i n u i o l a b i l e fundamentum e t WS 153* hat transibunt stabunt

,

t r u u m

uero, ut hi timeant, cum

103,7-11

PS

1)90 . 2h m i n a r i s , cum a i s : Nisi

paenitentiam

1 3 , 5 ) . Ascendunt

(Luc.

m o n t e s.

ciunt i n t e l l i g e n t i a j n . Et 26 doctrinis subditi

celsi, 382,1

...

K

C 928: I l l i mae

de-

peribitis

Sancti in s p i r i t a l e m p r o f i campi.

, ut uirtutum f l o r i b u s

25

omnes simul

descendiint

10): M o n t e s

381,26 WS 155^ ( z ì i v .

egeritis,

Populi

26

eorum

repleantur.

ergo sunt magni p r a e d i c a t o r e s uerbi

ex-

A 11+97)

s c i l i c e t qui

c a m p i

[929] scendunt

iam f a c t i sunt, ad locum f u n d a t i s s i -

E c c l e s i a e e t i n eius p e n e t r a l i b u s

per-

manebunt. - V g l . v . 5382,U

Br 1200 C-D: Terminum...

t r a n s g r e d i e n t u r .

cam u t i q u e f i d e m , queim usque ad

terminum

di unt. N e q u e

c o n u e r t e n t u r

f l a g i t i i s quibus p r i u s

Catholi-

praesentis uitae o p e r i r e

custo-

t e 1 z a m. In

uixerant.

C 929: Si uero s p i r i t a l i t e r quaeras, p o t e s t hoc e t de paganorum r i t u a c c i p i congruenter; qui l i c e t

a sua p r a u i t a t e r e c e s s e r i n t , numquam i n

i l l a m l i c e n t i a m Deo s i b i obuiante remeabunt, ut humanum genus

382,8

tionum suarum inundatione

cooperiant.

A 1U96: u a l l e s autem u e l

c o n u a l l e s ,

h u m i l i t a t e s terrarum.

contemnere h u m i l i t a t e s ; inde f l u u n t

f o n t e s:

i n q u i t , sed gratia

1 5 , 1 0 ) . Non ego,

e s t ; e t ^ gratia

Dei mecum ( i Cor.

Dei mecumf

modo commemoraui: Si quis

o n s

sitit,

in me, flumina aquae uiuae fluent Spiritu,

quem accepturi

est.

...

...

Noli

[1^97] Non ego, c o n u a l l i s

De 29 S p i r i t u29 d i c e b a t u r quod

ueniat ad me, et de uentre

supersti-

eius.

bibat

. Qui

credit

Hoc autem dicebat

erant hi qui in eum fuerant

credituri

de

(loh.

6,

37-39).30 382,10 A ll+97: I n t e r

a p o s t o l o rum

p r a e d i c a t i o n e s uerbi u e r i t a t i s . lorum? Quod

medi

u m

382,8.10.12 A 11+99: B e s t i a s ...

2h 25 26 27 28 29 30

medium

p e r t r a n s i b u n t

Quid e s t : I n t e r

m e d i u m

aposto-

d i e i t u r , commune e s t . s i 1 u a e,

gentes i n t e l l e g i m u s ;

Ergo non miremur s i de i l l i s aquis inter

medium montium

...

[1500]

pertransien-

CSg: a g i s CSg: s i m i l i t e r CSg: P o p u l i s . . . subdunt (1st p o p u l i se zu lesen?) CSg: fehlt. CSg: fehlt. CSg: fehlen. R 2 1 1 v a : Qui ... c o n u a l l i b u s , i d e s t , doctrinam sanctam in hominibus.

Ps 103,11-13

tibus,

i n i l i a d o c t r i n a a p o s t o l i c a f l u e n t e i n medio p r o p t e r concordiam

conmunionis, o m n e s 382,13 C 930: o n a g r o s

b e s t i a e tantum p o s u i t

s i 1 u a e

bibunt.

s i t i m s u a m

e x p e c t a -

r e , s c i l i c e t Iudaeos qui neglexerunt f l u e n t a d i u i n a e p i e t a t i s h a u r i r e . e x p e c t a b u n t , i l l u d s i g n i f i c a i quod f r e -

. . . Nam quod d i c i t u r

quenter dictum e s t , quia in finem s a e c u l i E l i a e t Enoch u e n i e n t i b u s , c r e d i t u r a e s t multitudo Iudaeorum. 382,15 C 930: s e d p o t i u s animas s a n c t a s p o n t i f i c u m c a e l e s t i s e conuersatione t r a c t a n t e s mauult i n t e l l e g i , qui supra populos Domini p r a e d i c a t i o n i b u s sanctis inhabitant.

. . . Quapropter omnes de

p e t r a r u m

firmitate

p r a e d i c a n t , qui apostolorum ac prophetarum t r a d i t i o n i b u s sua d i c t a confirmant . A 1503: S p i r i t a l e s quasdam animas s i g n i f i c a i hoc nomen: . . .

[150U]

...

Modo s i dicam u o b i s : C r é d i t é , hoc enim d i x i t C i c e r o , hoc d i x i t P l a t o , hoc d i x i t P y t h a g o r a s , quis uestrum non i r r i d e b i t me? . . .

[1505] . . . Habes

montium, de medio p e t r a r u m mihi d a • 31 32 u o c e m t u a m. . . . Audiantur qui a p e t r a audiunt : a u d i ante t e

p e t r a s

a n t u r , q u i a et in i l l i s m u l t i s

enim erat

Christus

382,18 A 1505: I p s i

r i

g e m u r

( I Cor.

p é t r i s

p e t r a

Petra

10,U).

m o n t e s 33

e t i l l a e petrae

unde habent

uocem? Vt enim

s c r i p t u r i s , confugimus ad apostolum Paulum. I l l e \ande

habet? Confugimus ad I s a i a m . I s a i a s unde? Audi i n d e : ... s u i s .

auditur:

R i g a n t e s

. . . Hoc f e c i t P e t r u s , hoc f e c i t P a u l u s : de medio

petrarum

damus uocem nostram. . . . D i c i t hoc P a u l u s , tamquam m o n s ; inde nos d i c i m u s , sonantes de petra.

R i g e t

s u p e r i o r i b u s

s u i s .

C 931 : nunc i p s o s quoque

m o n t e s

Dominus ipsam petram

d e

s u p e r n i s aquis p r a e d i c a t e s s e

complutos, ne quid a Domini munere u i d e r e t u r exceptum. Paulus enim p r i u s ingens atque arduus p e r s e c u t o r E c c l e s i a e , r i g a t u s

aqua s p i r i t a l i ,

quam fecundos f r u c t u s e s t edere C h r i s t i a n i s ! Quod c o t i d i e Dominus a g i t , ut doctores paganorum p o s t conuersionem m a g i s t r o s f a c i a t e s s e f i d e l i u m . Br 1201 A: R i g a n s

p e r i o r i b u s tum sanctum.

31 CSg: quia 32 CSg: audiuntur 33 CSg: regamur

m o n t e s .

s u i s .

CSg 27,U25)

Hoc e s t , a p o s t o l o s . De

s u -

De c a e l e s t i b u s , effundens super eos S p i r i -

Ps

1+92

3 8 2 , 1 8 . 2 2 WS 157 a = M o n i e s

103,13-15

de

s u p e r i o r i b u s

q u i a p e r S p i r i t u a l sanctum s u b l i m i t e r d o c e n t u r . r i g a t

mino, e t laudemus eum, qui

r i b u s

s u i s .

...Dei

inrigantur,

. . . Benedicamus e r g o Do-

mo n t e s

de

s u p e r i o -

Vnde u e n i e t i n r i g a t i o ad t e r r a m , inde et h u m i l i a

s a t i a b u n t u r . S e q u i t u r enim: De 382,22 C 9 3 ' : F r u c t i i u s

f r u c t u ... t e r r a

autem

t e r r a .

[157^] • • •

s a t i a t u r ,

quando

p e c c a t o r e s i n melius commutati, u t i l i a nimis et s a l u t a r i a i p s o l a x g i e n t e p e r c i p i u n t . S i c enim

t e r r a

s a t i a t u r ,

quando a l i q u i s ab

o b s t i n a t i o n e l i b e r a t u s , p r a e c o n i a Domini d i d i c i s s e c o g n o s c i t u r .

-

Vgl. 382,8.10. 382 ,2k A 1506: Sed uideo e t a l i a d i c i t u r : Boui trituranti

i u me n t a os non infrenabis

3 8 2 , 2 2 . 2 6 Pr 23 (292 C-D): Terra

( I Cor. 9 , 9 ; I Tim.

igitur i u s t i f i c a t a e t s u p e r n i s

p r o d u c i t

fecundata

Domini quae s i g n i f i c a n t u r , cum

f e n u m

...

5,18).

rigationibus

h o m i n u m, ut a g r i Domi-

n i c i c u l t o r i b u s semen u e r b i seminantibus n e c e s s a r i a p r a e b e a n t u r , e t qui euangelium a n n u n t i a n t , de e u a n g e l i o uiuant ( v g l . I Cor. 9 , 1 * 0 . Praebenda ergo sunt p a b u l a p r a e s i d e n t i u m

s e r u i t u t i.

. . . ,3k . . . A 1507: A c c i p i s s p i n t a l i a , redde c a r n a l i a : d e b i t a sunt m i l i t i , militi reddis; 383,1

...

[1508]

.

•••

. . . Ergo p r a e d i c a t o r e s u e r b i , e t iumenta

A 1511: Quem p a n e in? Christum. D e

qua

P a u l o , de c e t e r i s d i s p e n s a t o r i b u s u e r i t a t i s . Audi q u i a

Habemus,

i n q u i t , thesaurum

istum

uirtutis

Dei ( I I Cor. U , 7 ) .

...

et serui

de

t e r r a :

in uasis 35 fictilibus, ut erninentia sit V t de qua t e r r a p a n i s

e d u c a t u r ? Verbum Dei de a p o s t o l i s , de d i s p e n s a t o r i b u s torum D e i , 383,^

sunt.

t e r r a ? De P e t r o , de

sacramen-

...

A 1511: I n e b r i a m i n i , s e d u i d e t e unde. S i uos i n e b r i a t c a l i x Domini p r a e c l a r u s ( v g l . Ps 2 2 , 5 ) , u i d e b i t u r i s t a i n e b r i e t a s i n [1512]

operibus

u e s t r i s , u i d e b i t u r i n s a n c t o amore i u s t i t i a e , u i d e b i t u r postremo i n a l i e n a t i o n e mentis u e s t r a e , s e d a t e r r e n i s i n caelum. di cere de s p i r i t a l i C 932: quapropter

u i n o;

u i n u m ...

sanguinem Domini C h r i s t i . 383,6

. . . Videtur iam

h o m i n i s , cum sacratum f u e r i t i n

. . . Ebrietas sobria, satietas f e l i x ,

...

A 1512: Quid e s t e x h i l a r a t i o f 36 a c i e i in o 1 e o? G r a t i a D e i , n i t o r quidam i n m a n i f e s t a t i o n e m ; s i c u t d i c i t a p o s t o l u s : Vnicuique

3!» CSg: sua statt sunt m i l i t i 35 CSg: uide e (e^ übergeschrieben) 36 CSg: m a n i f e s t a t i o n e

statt

Vt de

Ps 103,15-17

autem d a t u r Spiritus

493

ad mani fest at ionem^

( I Cor. 1 2 , 7 ) . G r a t i a quaedam^®

quae e s t hominum ad homines p e r s p i c u a , ad conciliandum sanctum amorem, o l e u m

d i c i t u r , in n i t o r e d i u i n o ; - Vgl. I Cor. 12 ,1*. 10.28. 30. 31.

p a n i s

383.12 A 1512: e s t a l i u s

n i s

c o r d i

est

do,

r m a t.

cor

c o n f i r m â t , quia

p a -

s.

Pr 23 (293 B) : P a 71 i s

c o n f i

qui

enim u i s i b i l i s uentrem s a t i a t stomachumque

c o r d i s

I s t e autem cibus

e s t et animae f o r t i t u -

...

C 932: P a n i s

autem quemadmodum p o t e r i t

c o n f i r m a r e

cor

solum, quod pro t o t i u s c o r p o r i s r e f e c t i o n e p e r c i p i t u r ? Sed haec p o t i u s ad animae p a r t e s r e f e r e n d a s u n t , quae p e r f e c t o s e f f i c i u n t C h r i s t i a n o s . Vgl.

56U,6f.

39

383.13 A 1513: S a t i a i a n t a r t i a educta

-

de terra.

L i g n a

l i g n a

c a m p i :

sed

de i s t a g r a -

c a m p i , p l e b e s populorum. - Vgl. v.

lUf. C 932: Haec i n d i c a n t homines u t i q u e mediocres. 383,13.A

1513: C e d r i

buntur.

L i b a n i , potentes in saeculo, et i p s i

Peruenit panis,

satia-

e t uinum, e t oleum C h r i s t i ad s e n a t o r e s , ad

n o b i l e s , ad r e g e s ; . . . P r i u s humiles satiati sunt, 1+0 deinde etiam c e d r i L 1 b a n 1, sed q u a s p l a n t a u i t ipse : piae c e d r i , . . . religiosi f i d e l e s ; . . . L i b a n u s enim mons e s t ; i b i i s t a e a r b o r e s etiam secundum l i t t e r a m annosissimae sunt e t e x c e l l e n t i s s i m a e .

. . . Nam

a r b o r ,

(Matth.

i n q u i t , quam non plantauit

Pater

meus, eradicabitur

15,13). C 932: C e d r i

autem

in humano genere tamquam

L i b a n i c e d r i

d e c l a r a n t n o b i l e s ac p o t e n t e s , qui eminere noscuntur. Sed ut i p s o s

quoque s e q u e s t r a r e t ab h a e r e t i c i s e t p a g a n i s , qui in hoc s a e c u l o maxima p o t e s t a t e subuecti sunt, a d d i d i t : q u a s

p i a n t a s t i ,

id e s t ,

quae t u a p r a e d e s t i n a t i o n e sunt i n r e l i g i o n i s amoenissimo p a r a d i s o cons t i t u t a e , s i c u t d i c i t in e u a n g e l i o : Omnis plantatio

Pater

meus caelestis,

383,20 A 1513: In h i s cedris

p a s s e r e

si

eradicabitur

(Matth.

p a s s e r e s

quam non

plantauit

15,13).

n i d i f i c a n t . Qui sunt

Aues quidem e t u o l a t i l i a c a e l i sunt

p a s s e r e s ,

37 Das Z i t a t l a u t e t WS 158^: Vnicuique autem datur manifestatio Spiritus ad utilitatem (= V u l g a t a ) . 38 CSg: quidem 39 CSg: & HO CSg: fehlt. 1*1 CSg: p i o s s c i l i c e t , r e l i g i o s o s , s t a t t p i a e c e d r i , r e l i g i o s i (WS 159 a = CSg A)

Ps 103,17

sed minuta uolatilia solent dici

passere

s. ... Et non tantum hoc

audierunt magni, sed audierunt et parui, et uoluerunt hoc facere et parui, et esse spiritales; non iungi uxoribus, non macerari cura filite . . . orum, non habere proprias sedes quibus deligarentur

, sed ire in uitam

quamdam communem. ... [151^] ... dant agros, dant hortos, aedificant ecclesias, monasteria, colligunt nidificent

passeres,

ut in cedris Libani

passeres.

WS 159 a : I 1 1 i c ... nidificabunt, bani. Passeres

in cedris scilicet Li-

minuta uolatilia sunt; significant quosdam non

habentes altitudinem dignitatis saecularis qui, audientes in euangelio: Vende omnia tua, et da pauperibus (vgl. Matth. 19,21) ... faciunt hoc, et parui et effecti spiritales transeunt in uitam quandam communem; quibus cumnobiles, diuites, excelsi huius saeculi ... praebent res [159^] suas et uillas et omnes superfluas copias , quibus uidentur excelsi, aedificantes ecclesias, monasteria construentes. C 933: P a s s e r

enim minuta et cautissima nimis auis est, monachorum

significans paruitatem, qui in cedris Libani,

id est, in patrimonio po-

tentium Christianorum ... monasteria sibi quasi nidos aliquos aedificare monstrantur, ... Caelestis in terra uita, imitatio fidelium angelorum, spiritaliter in carne uiuere et mundi uitia non amare; ... et caelesti caritate fiammati, bona quae sibi euenire cupiunt, aliis communicare contendunt. 383,22 A 1 5 1 ^ F u 1 i c a, sicut omnes nouimus, marina auis est; uel in stagnis est, uel in mari est. Habet quamdam domum non facile in litore terrae, aut numquam, sed in iis quae in media aqua sunt; plerumque ergo in petris quas a q u a ^ circumdat^. ... In quali petra? In mari con-[ 1515]stituta. Etsi tunditur fluctibus, frangit tamen fluctus, non frangitur; ... Quanti fluctus contuderunt petram nostrani, Dominum Christum? Elisi sunt in illum Iudaei; illi fracti sunt, ille integer mansit. ... In cedris quidem nidificant passeres,

propter praesentem necessitatem; sed petram illam habent

d u c e m, quae fluctibus tunditur, et non frangitur; imitantur enim Christi passiones. Et si forte cedri Libani iratae fuerint, et aliquid molestiae et scandali seruis Dei in ramis suis commouerint, uolabunt quidem inde passeres;

sed uae cedro remanenti sine nidis passeruni.

te CSg: delicarentur (ursprüngliches g durch Punkt darunter geschrieben ) U3 CSg: aquae circumdant

getilgt,

c darüber-

Ps

103,17-18

enim non n a u f r a g a b u n t , non p e r i b u n t ; q u i a

Passeres d o m u s

dux

e s t

C 9 3 3 : Reuera [ p a s s e r e s ] 38h,2

f u 1 i c a e

eorum. milites Christi,

...

Br 1201 B: E r o d i i d o m u s dux e s t eorum. E r o d i u s 1*1+ . . 1*1+ . . maior e s t omnibus uolatilibus , qui aquilani u i n c i t e t comedit. I g i t u r t a l i s homo, qui i n domo Dei h a b i t a t , ducatum p r a e b e a t ad uincendum d i a bolum, q u i a a q u i l a saepe pro d i a b o l o p o n i t u r .

381+,5

WS 159^: Quid enim mirum, s i passeres

HT 185)

m i n u t i , pauperes quique e t

ignobi-

l e s , s p r e t i s mundi c u p i d i t a t i b u s s p i r i t a l e m uitam s e c t a n t u r , cum huius u i r t u t i s exemplum a d i u i t i b u s , e t quondam i n s a e c u l o e x c e l s i H e r o d i u s

accipiantur?

namque a u i s r a p a x , quid a l i u d quam p o t e n t e s , rebus tem-

p o r a l i b u s i n h i a n t e s s i g n i f i c a t , qui cum supernae p a t r i a e amore opes suas pauperibus e r o g a n t , nudam crucem nudi s e q u u n t u r , c a e l e s t i s tionis

d o m u m

u i t a e s t u d i o passerum d o m u s

dux

sibi

s i b i p i i s operibus construunt, p r o f e c t o in doctores fiunt? [1ö0a] H e r o d i i

e s t

quia i n l u s t r i s

eorum,

itaque

conuersi d i u i t i s

pauperibus quibusque contemptus mundi, e t amoris Dei p r a e b e t 381+, 8

A 1515 : C e r u i , magni, s p i r i t a l e s , . . .

praecepta Dei; sublimia c o g i t e n t ,

a l t a illi

...

mo n t e s

a l t i s s i m i .

381+,10. 11 c 93l+: H e r i n a c i

us

Teneant ...:

conuersa-

spiritalis

mo n t e s 1+5

c e r u 1 s

Quid de humilibus

uirtus

incitamentum. a 1 t o s, enim sunt

bestiis?

uero e s t quem uocamus h e r i c i u m ,

animal

omnino timidum, n a t u r a p r o u i d e n t e semper armatum; c u i u s cutem i n uicem setarum sudes a c u t i s s i m a e densissimaeque communiunt, c u i tarnen non

suffi-

c i t n a t i u a m u n i t i o , sed ne a l i q u a fraude p o s s i t i n t e r c i p i , r e f u g i u m h a b e t semper i n s a x i s . Huic competenter a p t a t u r , qui p e c c a t i s h i s p i d u s f u t u r a i u d i c i a metuens, p e t r a m n o s c i t u r habere

r e f u g i

est

Christus

( I Cor.

10,1+). us,

Christum firmissimum

um.

HT 186: Qui t i m i d u s e s t , r e f u g i u m WS l 6 0 a : B r i n a c i

habet

p e t r a m: petra

autem

infirmum animal e t pauidum, s i g n i f i c a t

pecca-

( = Br 1201 C)

t o r e s , c o n s c i e n t i a peccatorum suorum t i m i d o s , non u a l e n t e s t e n e r e i l l a e t p e r f e c t a p r a e c e p t a , sed tarnen c o n f u g i e n t e s ad illos

d o c u i t d i c e r e : Dimitte

debitoribus

[160 1 3 ] nostris

1+1+ CSg: omnium u o l a t i l i u m ( ! ) 1+5 CSg: c e r u i

-

suis

nobis

debita

(Matth. 6 , 1 2 ) .

nostra,

sicut

excelsa

p e t r a m, quae et nos

Sciendum quippe

dimittimus

e r i n a c i

-

Ps

1+96

103,18-20

u m, u t b e a t u s Hieronymus d o c e t

, a n i m a l e s s e non m a i u s e r i c i o ,

habens

s i m i l i t u d i n e m m u r i s e t u r s i ; c u i u s i n P a l e s t i n a magna c o p i a e s t , que i n c a u e r n i s p e t r a r u m e t t e r r a e f o u e i s h a b i t a r e A 1515: e r i c i peccatores? Vbique e r g o

...

us

etiam spinosum:

...

Quia f a c t u s e s t Dominus

p e t r a

r e f u g i u m

semper-

consueuit.

Spinae quid s i g n i f i c a n t ,

r e f u g i nostrum:

um

pauperi.

...

...

381+,15 a 1516: I n t e l l e g i m u s s p i r i t a l i t e r E c c l e s i a m c r e s c e n t e m de m i n i m o , i s t a m o r t a l i t a t e u i t a e quodammodo s e n e s c e n t e m ;

nisi

sed ut propinquet

et ad

solem.

. . . Hie e n i m t e m p o r a l i t e r t r a n s i t E c c l e s i a ; non enim h i e e r i t .1+7 . . . semper i s t a m o r t a l i t a s : ä u g e n e t minui a l i q u a n d o t r a n s i b i t ; 1 n 1+7 t e m p o r a facta est . C 93U)

381+,17 A 1516: Et h i e q u i s

s o l ,

nisi

s o l

ille iustitiae,

. . . ? Ei

s o l

i s t e o r i t u r , q u i i n t e l l e g i t C h r i s t u m . 1+8 ... S o l Christum s i g n i f i c a i . . . . [1517] . . . C h r i s t u s a g n o u i t p a s s i o n e m suam: o c c a s u s Christi, passio Christi. placuit ei.

...

...

quid e s t : a g n o u i

S i enim e i d i s p l i c e r e t ,

autem non p a t e r e t u r , n i s i e i

t ? Adprobauit,

quomodo p a t e r e t u r ?

...

Ille

placeret;

P r 25 (29b B ) : V o l u n t a t e enim s u s c e p i t crucem e t mortem. 381+.20 A 1517: F a c t a e s u n t quaedam

t e n e b r a e

in apostolis, defecit

spes

e o r u m , q u i b u s p r i m o magnus e t r e d e m p t o r omnium u i d e b a t u r . C 9 3 5 : Tunc r e u e r a

n o x

f a c t a

e s t

d i s c i p u l i s atque

quando P e t r u s a n x i o e r r o r e c o n f u s u s n e g a n d o t e r t i o ,

fidei

credentibus,

perdiderat

claritatem. 381+,22 A 1519: Hac nocte, et ego logaui pro 1+9 Petrus

i n q u i t , postulauit satanas te, Petre, ne deficiat fides

uexare uos sicut triticum; tua ( L u c . 2 2 , 3 1 - 3 2 ) . Nonne

cum t e r n e g a u i t , iam i n t e r d e n t e s l e o n i s e r a t

(vgl. Eccli.

21,3)?

38U,26 A 1518: q u i d i n t e l l e g a m n i s i m a l a d a e m o n i a , q u a e daemonia p a s c u n t u r 1+6 I n s e i n e r Epistula 106 (CSEL 5 5 , 2 8 2 ) : Sciendum autem a n i m a l e s s e non m a i u s e r i c i o , h a b e n s s i m i l i t u d i n e m m u r i s e t u r s i , unde e t i n P a l a e s t i n a ûpxôyus [CSg: a r c o m u s ] d i c i t u r . Et magna e s t i n i s t i s r e g i o n i b u s h u i u s g e n e r i s a b u n d a n t i a semperque i n c a u e r n i s p e t r a r u m e t t e r r a e f o u e i s h a b i t a r e cons u e r u n t . Kurt O s t b e r g , 2 0 f . , h a t auf d i e s e B r i e f s t e l l e a l s Quelle f ü r Notker a l s e r s t e r a u f m e r k s a m g e m a c h t ; v g l . auch s e i n e n A u f s a t z : I n t e r p r e t a t i o n s and T r a n s l a t i o n s o f animal/animans i n t h e W r i t i n g s o f N o t k e r L a b e o , PBB ( T ü b i n g e n ) 81 ( 1 9 5 9 ) , 16-1+2, h i e r 32 s o w i e Anm. 1+ und 5 . Ob d i e s e Q u e l l e N o t k e r d i r e k t a u s Hieronymus o d e r i n d i r e k t v i a W a l a h f r i d z u g e f l o s s e n i s t , muß wohl o f f e n b l e i b e n . 1+7 CSg: u t h a b e a t a u g e r i e t m i n u i . A l i q u a n d o t r a n s i b i t , que i n t e m p o r a f a c t a e s t . ( u t h a b e a t und que übergeschrieben) 1+8 CSg: c o g n o u i t 1+9 CSg: fehlt. (!)

Ps 103,20-21*

1*97

erroribus hominum? . . . I s t a daemonia seducere animas quaerunt, sed ubi sol non ortus e s t ; tenebrae enim sunt.

C 935) - Vgl. A und C zu

381* ,20. HT 186 (zu v. 2 1 ) : Bene d i x i t

a

Deo:

siquidem sanctos cupit decipere,

uerbi g r a t i a , Iudam, Dauid, Salomonem, Petrum, sicut scriptum e s t : Escae eius electae (291*

381*,26; 385,2 Pr 25

(Abacuc 1,16).

B) : In hac nocte desperationis e t in his tenebris b e s t i a e

rantiae insidiabantur

c a t u 1 i

spiritus, et

385,1*

igno-

s i 1 u a e, i d e s t , maligni

1 e o n u m, hoc e s t , saeuiores quique

rapiendos

daemonum furentes ad tenebris

Br 1202 A)

in

escara

suam, quos in

i n f i d e l i t a t i s inuenerint. quaerentes

A 1518: Ideo

a

Deo

e s c a m s i b i,

quia

nec temptari quis potest a diabolo, n i s i permittente Deo. 385,6

C 935: Tunc autem quando

o r t u s

e s t

s o l ,

id est,

resurrectio

sancta declarata e s t , in'""' maiestatem eius minime sustinentes, i n s u i s

s o l .

o r t u s . . .

abdiderunt, i d e s t , in p e r t i n a -

c o l l o c a r u n t ;

A 1519: O r t u s est

c u b i l i b u s

se t r e p i d i

cium pectoribus

e s t

s o l ,

quia o c c i d i t

s o l ,

sed non exstinctus

. . . Modo iam quia nemo eorum persequi audet Ecclesiam, sunt.

...

Cubi

1 i a

eorum, corda i n f i d e l i u m .

Pr 25 (29^ C): I d e s t , Christus mortuus r e s u r r e x i t , . . . Vnde i l l i

spiri-

tus , qui ad persequendos Christianos impiorum animos i n c i t a b a n t , in tant a luce ubique receptae u e r i t a t i s saeuire non audent, e t in sua 1 i a

congregati

c u b i -

i n t r a i n f i d e l i u m corda cohibentur.

385.12 A 1520: Operetur ergo i s t e

homo

o p e r a

bona in s e c u r i t a t e pacis

E c c l e s i a e , operetur usque in finem. C 935: . . • u e s p e r a, i d e s t , saeculi probatur f i n e concludi. 385.13 C 935: uenit propheta ad modum secundum, ubi laudes paternas post tanta miracula conuenienter exclamat. . . . [936] . . . Et merito s i c coepta est laus e i u s , cuius praeconia nulla"' 1 s u f f i c i e n t e r praeualet compiere creatura. 385.15 A 1520: Ergo

omnia

in Christo

385.16 A 1523: e t adtendimus plenam

f e c i s t i.

Deum, . . . A 1521 : Noua 50 CSg: fehlt. 51: CSg: nulla non 52 CSg: est?

creatura

C 936)

t e r r a m Christianis credentibus in quae f a c t a est

52

, omnes credentes in

1+98

Ps 103,2U—26 Christum, ... R e p 1 e t a

est

terra

creatura

tua.

C 936) 385,18 WS l63a: Mare expansas

dicitur spatiosum

m a n u s

manibus,

quod quasi

habeat et in se cuncta suscipiat.

385,21 A 152U: animalia

pusilla

et

magna

sunt in hoc mari.

Pr 26 (295 B-C): In hoc mare sunt infideles, et inter aquas amaras sterilesque uersantur

pusilli

et

m a gr n i, id est, et infirmi et

primates istius saeculi. Qui licet christianae religioni aduersentur, tamen inter ipsos tutus est nostrarum nauium commeatus, hoc est, inter procellas et fluctus maris gubernante Christo ecclesiarum tutus est cursus.

WS 163a—b)

A 152U: Video"^ enim adhuc in mari isto formidoloso nondum credentes; ... Oderunt Ecclesiam, premuntur Christi nomine; non saeuiunt, quia non permittuntur; in manus non erumpens , clausa est in corde saeuitia. ... Ecce in eo quod terrebat, naues natant, et non merguntur. Naues ecclesias intellegimus, commeant inter tempestates, inter procellas temptationum, inter fluctus saeculi, inter gna.

animalia

pusilla

et

ma-

Gubernator est Christus in ligno crucis suae. ... [1525] ...

Commeabunt secure, commeent perseueranter, uenient ad finem debitum, • • 51* perducentur ad terram quietis 386,2

A 1525: 0 Ecclesia, caput serpentis obserua. Quod est caput serpentis? Prima peccati suggestio. Venit tibi in mentem nescio quid illicitum; noli ibi tenere mentem tuam, noli consentire. ... caput calca, et euades ceteros motus. Quid est, caput calca? Ipsam suggestionem contemne. ... [1526] ... Pereat mundi lucrum, ne fiat animae damnum. ... Hie ergo d r a c o , antiquus hostis noster, ira feruidus^, insidiis as tutus, in mari magno est. ... Iam tu factus est

draco.

illude

d r a c o n i: ad hoc enim hie

Ipse cadens peccato suo de sublimi habitatione

caelorum, et ex angelo factus"^ diabolus, accepit quemdam locum suum in hoc mari magno et spatioso. Regnum eius quod putas, career eius est. Multi enim dicunt: Quare tantam potestatem diabolus accepit, ut dominetur in isto saeculo, et tantum ualeat, tantum possiti ... Nisi permissus, nihil potest. ... [15291 ••• Putaremus quod Deus illi

i l l u d e

ret,

nisi scriptura lob soluisset quaestionem; ibi enim dictum est: Ad illu53 CSg: Vide 5U R 213 rt : N a u e s etiam possunt intellegi sanctae animae quae adhaerentes ligno dominicae crucis ad portum uerae quietis tendunt. 55 CSg: perfidus 56 CSg: factus est (!)

Ps

dendum ei ab angelis

meis

103,26-28

b99

( l o b n't ,2k nach LXX). Vis

i l l u d e r e

d r a c o n i ? E s t o angelus D e i . . . . Magnum a l i q u i d i l l i p u t a s e s s e has s e d e s , q u i a non n o s t i s e d e s angelorum unde l a p s u s e s t : quae t i b i

uidetur

e i u s g l o r i a t i o , damnatio e s t . C 937: Hie a p e r t e diabolum s i g n i f i c a i , p e c c a u i t , a Deo i t a formatus e s t , u t

...

e i

s e d postquam s u a u o l u n t a t e

i l l u d e r e t u r

ab

a n g e l i s , quando p r o p t e r e x s e c r a b i l e m p e r u e r s i t a t e m n a t i u a d i g n i t a t e

. . . I l l u d i t u r

priuatus est.

enim

e i

ab a n g e l i s D e i , s i u e per

i u s t i s s i m a s i n c r e p a t i o n e s , ut qui c r e a t u s e s t ad obsequium D e i , f o e d i s u i d e a t u r p e r u e r s i t a t i b u s i m p l i c a r i . S i u e magis i l l u d i t u r , quando 57 . e i animae c o n f i t e n t i u m imperio superno de p e r n i c i o s a p o t e s t a t e t o l l u n -

pusilla

d r a c o n e m , s e d non omnimodo t i m e a s atrocem; et repentia 58 quorum non est numerus, e t animalia rO et magna, e t i p s e draco, e t omnis creatura tua, qua implesti

terram:

...

tur.

. . . Audis

386,11 A 1530: 0 m n i a,

[1531] . . . Quid dictum e s t i p s i draconi?

(Gen. 3 , 1 U ) . . . . C i b u s

Quomodo, i n q u i s , non ero terra? non s i s terra.

...

Terram

manducabis terra.

s e r p e n t i s e s s e non u i s ? n o l i e s s e S i t e r r e n a non sapias.

Si resurrexistis,

Audi apostolum, ut

i n q u i t , cum Christo,

quae

sursum

sunt quaerite, ubi Christus est in dextera Dei sedens; quae sursum c p sunt sapite, non quae super terram ( C o l . 3 , 1 - 2 ) . S i non sapis t e r r e n a , non • 59 es terra ; s i non es t e r r a , non manducaris a s e r p e n t e , cui c i b u s 59

d a t a

e s t

terra

. C i b u m suum d a t

Deus s e r p e n t i , quando

u u l t , quem u u l t ; bene autem i u d i c a t , f a l l i non p o t e s t , non e i aurum pro

d a t

terra.

386,17 C 938 (zu v. 2 7 ) : Nam e t draco

spiritalis,

cuius

e s c a

hominum

d e c e p t i o e s t , n i s i Domino p e r m i t t e n t e non p r a e u a l e t quidquam sua potestate perficere^®. A 1531 : s i non

d e d e r i s , non

386,19 A 1531: M a n u s WS l 6 U a : Reuelante

b u n t u r

b o n i

t u a t e

c o l l i g e n t . ( a, C 938)

Christus e s t .

- Vgl. 3 8 6 , 1 2 f . ;

Christum tuum, u n i u e r s a

t a t e ,

i d e s t , cibo

385,10f.

i mp 1 e -

p o s s e s s i o n i s tuae

(vgl.

v . 2i+). 57 CSg: c o n f i d e n t i u m 58 KS 164 a hat in Übereinstimmung mit Notker und der Vulgata: reptilia ... possessio. 58a CSg: t e r r a m 59 CSg: cui bis t e r r a fehlen. 60 R 2 1 3 v a : D a n t e . . . c o l l i g e n t , i d e s t , [ 2 1 3 v b ] t r i b u e n t e t e i 1 1 i s p o t e s t a t e m c o l l i g e n t , hoc e s t , t r a h e n t i n p o t e s t a t e m suam.

500

Ps 103,29-31

386,22 A 1531 : a u e r t i t ^

ab i l i o

f a c i e m suam, e t d e c i d i t ^

in

temptationem; e t o s t e n d i t ^ 1 i l l i quia quod i u s t u s e r a t , e t r e c t e ambul a b a t , ipso regente f i e b a t . Pr 27 (296 A): Et qui uidebatur plenus boni tate,

t u r b a t u r ,

per subitam inopiam i n t e l l e g a t , i l l a m boni abundantiam non s i b i

ut fuisse

de p r o p r i o . 386,25 A 1532: S p i r i t u s

e o r u m, superbia eorum e r a t :

...

Inuenit se

homo paenitens de peccato suo, quia non habebat u i r e s ex s e ; e t

confite-

t u r Deo, dicens se esse terram e t cinerem. 0 superbe,

c o n u e r s u s

es

s p i r i t u s

in

p u l u e r e m

tuum a b 1 a t u s

e s t

tuus; - Vgl. C zu 3 8 7 , 3 . 387,3

Vgl. zu uuiso Veni

den Anfang des dem Hrabanus Maurus zugeschriebenen Hymnus

Creator: Veni, Creator S p i r i t u s , mentes tuorum u i s i t a ,

A 1532: Auferes

spiritum

eorum, non habebunt spiritum f a c i e m

t e r r a e ,

...

eorum, e m i t t e s suum. . . .

tuum:

auferes

[1533] . . . e t

i n n o u a b i s

i d e s t , nouis hominibus, c o n f i t e n t i b u s se

i u s t i f i c a t o s e s s e , non a se i u s t o s , ut g r a t i a Dei s i t i n i l l i s . quales s i n t , quibus

i n n o u a t a

e s t

f a c i e s

f a c i e m t e r r a e ,

Vide

t e r r a e .

Pr 28 (296 B ) : Deus enim i u s t i f i c a t impium ( v g l . Rom. ¡+,5) et n o u a t

spiritum

r e -

condens in t o t o mundo nouam c r e a -

turam per spiritum g r a t i a e , ut deposito uetere homine i n n o u i t a t e u i t a e ambulemus ( v g l . Eph. ^ , 2 2 ; Rom. WS lóV 3 : Noluerunt habere spiritum

6,b).

suum, habebunt Dei

et

c r e a b u n -

t u r ; i p s i u s enim sumus figmentum, d i x i t apostolus ( v g l . Eph.

2,10),

c r e a t i in Christo I e s u in operibus b o n i s . . . . Exuentes ueterem hominem cum a c t i b u s s u i s induamus nouum qui secundum Deum creatus e s t . . .

( v g l . Eph. k,22.2b-,

Col.

C 939: R e c r e a t i sunt u t i q u e , qui se puluerem T o t i e s enim nos Dominus

c r e a t,

hominem i n s t a u r a r e dignatur, 387,6

non ad tempus , sed

in

quoties de u e t u s t a t e p e c c a t i in nouum

a e t e r n u m .

A 1533: Non in t u i s , quasi t u i s ; quia e t

o p e r a

iniquitatem tuam; s i bona, per gratiam Dei. 61 CSg: a u e r t e t

decidet . . .

...

...

A 1533: Non t u a , non mea, non i l l i u s , aut i l l i u s ; g l o r i a s i t ,

387,8

3,9). h u m i l i t e r agnouerunt;

ostendet

D o m i n i

C 939) t u a s i mala, per

501

Ps 103,32-35

387,10 A 1533: Si cum tremore exultandum est, Deus

62 a s p i c i t , fit

t e r ¿rToa e motus -.aspiciente Deo ,tremant corda nostra ; tunc iti requiescet Deus. Audi ilium alio loco: Super quem 6h requiescet spiritus meus? Super humilem, et quietem, et trementem uerba mea (Isai. 66 ,2 387,1^ A 1533: M o n t e s rat

C 9^0)

superbi erant, iactabant se, non eos

Deus : t a n g i t

fumigare

illos

et

fumigabunt.

t e t i g e Quid est

m o n t e s? Precem Domino reddere. ... [153^] ... quan-

do coeperit

fumi

g a r e , dabit Deo precem, tamquam sacrificium

cordis. F u m i g a t

ad Deum, deinde tundit pectus; incipit et fiere,

quia et fumus excutit lacrimas. C 9^0: M o n t e s

hie peccatores nimia elatione turgentes debemus

accipere, qui dum fuerint Domini indignatione percussi .. . , tunc ad salutares lacrimas currunt, . 387,17 A 1 5 3 ^ : C a n t e m u s

Domino

nostra modo spes est; u i t a forte cum coeperimus

in

u i t a

nostra.

Vita

nostra postea aeternitas erit: ... Ne

psallere

Deo

nos aliquid aliud acturos: tota

u i t a

in ilia ciuitate, putemus nostra erit

psallere

Deo. C 9^0: Sic enim fit

u i t a

nua exultatione

ista reuera uitalis, si laudes Domini conti-

cantentur.

387,21 A 153^: Te illi indica scienti, ut indicet se tibi nescienti. ... Ipsa est mutua

disputatio

quam dixit :....Suauis

confessio tua, s u a u i s iocundabor 387,21* C 9^1: C e f i

in ci un t

est ei

est tibi gratia ipsius. ...Ego

a u t e m

Domino. a

terra

dum terrena

peccatores,

cupiditate priuati, per Dei gratiam ad meliora studia concitantur; 387,25 A 1535: Piane deficiant ; auferatur spiritus eorum, et deficiant, ut emittat spiritual suum, et recreentur. ... Quid iniqui? 388,1

non

67

A 1535: et reuocat uersum primum psalmi

s i n t, nisi 67

:B e n e d i c

Domi-

num. C 9^1: Sequitur

b e n e d i c ... D o m i n u m. Dignum initium psalmi,

dignus et finis, ilium semper benedicere... CSg: aspexit CSg: fehlt. CSg: requiescit (!) R 21l*ra: Qui ... tremere. Homines habitantes in terra et f a c i t eos tremere. 66 R 2'\kT&: Et fumigant, hoc est, emittunt lamentum paenitentiae. 67 CSg: psalmus. Benedicat 62 63 6h 65

502

Ps 10lt,1-U

P s a l m

388,2

10U

CSg 27, ^29: Hoc uerbi decus a p r a e s e n t i psalmo f e c i t i n i t i u m . l u i a

apud Hebraeos d i c i t u r : Laudate Dominum.

A 1535: . . . A l l e l u i a .

...

A l l e -

C 9^2)

Cuius u e r b i , u e l p o t i u s duorum uerborum,

i n t e r p r e t a t i o e s t : Laudate Deum^. 388,U

i n q u i t , Domino

Dominum, . . . 388,6

...

c o n f i t e m i n i

commonet

i n u o c a r i ,

l a u d i s g r a t e possimus

Domino,...

audiri.

a n n u n t i a i e

g e n t e s

uniuersas magnalia

c a n t a t u r;

psalterio

p s a l l i t u r .

autem, hoc e s t manibus,

enim, s i g n i f i c a t i s t a quae dicturus e s t . Non e s t enim

humanarum uirium operatur,

apostolis

noscuntur.

A 1536: Verbo e t opere l a u d a t e : o r e quippe

388,12 C 9 M : O m n i a

Do-

Deinde

C 9^3: quod bene p o t e s t g l o r i o s i s e u a n g e l i s t i s e t s a n c t i s s i m i s

eius

laudate

ut post ministerium sanctissimae

e t nunc s a c e r d o t i b u s conuenire, qui per

388.9

C o n f i t e

quod t a l e e s t , ac s i d i c e r e t :

C 9^3)

C 9^3: Primo d i c i t minum

388.8

...

A 1535: In laude enim i n t e l l e g e n d a e s t i s t a c o n f e s s i o , mini,

o m n i a

n a r r a r e

quae u i r t u s

diuinitatis

...

388,1U A 1536: i l l u d autem [ r e f e r a t u r ] ad opus bonum, quo psallitur 2 quisque de opere bono

tamquam i n sua u i r t u t e

e i , ne u e l i t

1 a u d a r i.

C 9^)

388.16 A 1536: s i c enim mites iocundantur, qui non amaro z e l o eos iam bene o p e rantes

aemulantur.

388.17 A 1536: ut eum

quaerendo

atque ad eum accedendo, e t

illuminemur

ne c a e c i t a t e quid faciendum s i t non uideamus, aut i n f i r m i t a t e non f a c i a mus etiam quod uidemus. Quod e r g o e s t ad uidendum: Accedite

ad eum, et

illuminamini

(Ps 3 3 , 5 ) , hoc e s t ad faciendum: Q u a e r i t e

num

c o r z o b o r a m i n i .

et

388,20 A 1536: Quae e s t

f a c i e s [1537] Domini, n i s i p r a e s e n t i a Dei?

Iam quippe i l i u m i n u e n i t f i d e s , sed adhuc eum C a r i t a s autem e t m u e n i t eum per f i d e m , e t eum

q u a e r i t q u a e r i t

p e r speciem, ubi tunc s i c i n u e n i e t u r , ut s u f f i c i a t n o b i s , e t non

q u a e r a t u r .

1 CSg: Dominum 2 CSg: fehlt. 3 CSg: fehlt.

Domi-

...An

f o r t e etiam cum

f a c i e

ad

...

spes.

3

habere ulterius f a c i e

503

Ps 10U,5-8

uiderimus eum sicuti est (vgl. I Cor. 12,13; I Ioh. 3,2), adhuc perquiq u a e r e n d u s ,

rendus erit, et sine fine 388,24 C 9U5: M i r a b i l i a Vgl.

quia sine fine amandus?

itaque pertinent ad diuisionis maris Rubri; -

39b,5f.

388,26 C 9^5: p r o d i g i a Isidor, Et.

[pertinent] ad plagas quas misit in Aegyptum;

XI, 3,3: Prodigia, quod porro dicant, id est, futura prae-

dicant. - Vgl. C zu 392,10. 389.2

C 9^5 : i u d i c i a

o r i s

e i

u s , quoniam cuncta compleuit quae

Moysi suo famulo promisisse dignoscitur. 389.3

s e m e n

A 1538: Vos mentote

mirabilium

A b r a h a m ,

eius

...

f i 1 i i

uos

tarum secundum earnem, et non intellegeret magis esse h a e

f i 1 i o s . .

promissionis quam .

f i 1 i o s

apostolus dicit, cum gentibus loqueretur: Vos ergo secundum

promissionem

... n o s t e A 1538: quia i

u d i c i a

Qui annuntiat

heredes^

s e m e n

i n

o m n i

e i u s .

Abrahae

semen

estis,

I p s e

uerbum

t e r r a

mementote.

Ecclesia eius^, ubi praedicantur

C 9^5) Quid ergo 7 ait in alio psalmo (1^7,19):

suum Iacob,

iustitias

T e s t a m e n t u m

et

xudicia

a e t e r n u m\

sua

...

Israel-,

[1539] ••• Et ideo

uocatur, quia per Nouum aboletur. ...

Proinde mihi uidetur non hie Vetus

T e s t a m e n

turn

quod Nouo esse tollendum dicitur per prophetam: ... sed turn

A b r a

carnis, quibus 1+ ¡4

(Gal. 3,29), sequitur et dicit:

389,10 A 1538: Alii codices habent: i n Vetus

me-

r;

C 9^5 : Subaudiendum est quod superius dixit, 389,8

I a c o b,

Ne quis autem uni genti hoc tribueret Israeli

intellegendum, t e s t a m e n

fidei, quod laudat apostolus, cum Abraham nobis proponit imitandum

et de legis operibus gloriantes inde conuincit, quod Abraham etiam ante Q circumcisionem credidit Deo, et reputatum

est illi ad iustitiam (vgl.

Gal. 3,5-6). Denique cum dixisset: M e m o r a e t e r n u m

intellegere debemus,

s u i , quod

t e s t a m e n t i

i n scilicet

iustificationis et hereditatis aeternae, quam fidei promisit Deus: V e r b i ,

inquit, q u o d . . .

g e n e r a t i o n e s .

389,1^ A 1539: Mandatimi ergo fides est, ut iustus ex fide uiuat (vgl. Rom. 1,17) . . . M i l l e

ergo

g e n e r a t i o n e s ,

pro omnibus intellegendae sunt; h 5 6 7 8

CSg: semen Abrahae WS 168a hat das Zitat genau CSg: fehlt. CSg: iustitiam CSg: deputatum (WS 168b hat

wie

Notker.

reputatum)

propter numeri perfectionem

Ps 10i+ ,9-1^

389,16 Vgl. A zu 389,10. 389,17.20 C 9^6: Ilia enim quae in Veteri et

Isaac

patriarchis promissa sunt uel

ea, id est, firmauit Testamento rael

Testamento 9 •

I a c o b quod est

et

A b r a h a e 9

lurata , s t a t u i t

Israel,

in Nouo scilicet

aeternum.

I a c o b

enim et

Is-

Christiana tempora plerumque significare saepe iam dictum est.

A 15^0: Ipsi sunt tres patriarchae quorum specialiter se dicit Deum, quos et Dominus nominat in

Testamento

Nouo, ubi dicit: Afuiti

ab oriente et occidente uenient, et recumbent cum Abraham, et Isaac, et lacob in regno caelorum (Matth. 8,11). Ista est hereditas

a e t e r n a.

... Hoc ergo uerbum quod mandauit, memor in aeternum testamenti sui, hoc est, uerbum fidei quod praedi camus, s t a t u i t ... id est, quod ex ipso uerbo et aliquid

aeternum,

praecepto

dicens:

aeternum,

impleto daturus esset

Tibi

... uestrae.

- Vgl.

A zu 389,3. 389,22.2k A 15^0: Ipsa enim dicta est

t e r r a

promissionis, t e r r a

fTuens lac et mel (vgl. Exod. 3,8.17). Quod totum significat gratiam, in qua gustatur quam suauis est Dominus (vgl. Ps 33,8), ad quam non omnes homines pertinent; non enim omnium est fides. Ideo addidit: F u n i c u 1 u m

hereditatis

Vnde 10 in alio psalmo (vgl.

uestrae.

15,6), semen Abrahae, quod est Christus, intellegitur loqui, ubi dicit: Funes ceciderunt mihi in praeclaris; etenim hereditas mea praeclara est mihi. ... Ideo excluso Chananaeo, datur

terra

promissionis semini

Abrahae. C 9^6: Chanaan

interpretatur humilis. Ergo humilium

t e r r a m

conuenienter Christianos accepturos esse significat. Hoc est quod superius dixit, testamentum aeternum. Haec enim

terra

humilitatis et in-

clinations sic a fidelibus accipitur, ut aeterno munere teneatur. ... Illius [= Domini] enim susceptio carnis nostra probatur

hereditas,

in qua aeterna patrimonia uitae caelestis accipimus, si ea fixe atque integerrime credere mereamur. Nam ista comparatio ab eis tracta11 est, quibus agri et possessiones tenso fune diuidebantur. 390,5

9 10 11 12

A 15^0: ...in e a, id est, in terra Chanaan. 12 d i m i s i t h o m i n e m n o c e r e eis,

CSg: CSg: CSg: CSg:

fehlen. Eundem tractata reliquit

[15U1] ... Non . . . id est, non permisit.

Ps 101+, 11t-19

505

13 390,9

A 15U1: Nam et

rex

Gerarum

et

rex

Aegyptiorum diuinitus admoni-

ti sunt ne nocerent Abrahae (vgl. Gen. 12,17-20; 20,3-?), ... HT 190: Idipsum dicit, Pharaonem et Abimelech. (= Br 120U D) 390,11 HT 190: De ipsis patriarchis dicit. Erubescant ergo Iudaei qui dicunt, quoniam si non aliquis unguatur regali unguento, non potest Christus uocari. Hoc enim di cunt, quoniam Dominus noster non est Christus, quia non est unctus unguento regali. Ecce ante legem patriarchae, non uncti regali unguento, Christi dicuntur. Christi autem sunt, qui Spiritu sancto unguntur. [191] Ergo et Dominus noster iuste uocatur Christus. Quod illi negant, euntes contra scripturas. (= Br 1201+ D - 1205 A) 390.16 C 9^*7: Significai tempora Pharaonis, quando in Aegypto Septem annis f a m, e s

saeua grassata est.

390.17 A 151+3: contri

u i t

1U

enim dixit pro eo quod est:

consumpsit.

C 9^?: id est, triticeum1"' fructum perduxit ad nihilum; quod reuera hominum esse noscitur

firmamentum,

sicut in superiori

psalmo dixit: Et panis cor hominis confirmât (103,15). 390,21 A 15^3: Quem C 9^7 '.Ante

u i r u m? I o s e p h. Quomodo^

misi

t?

patriarchas quos superius memorauit, m i s i t

... Considerandum est etiam quod dicit eum Dominum fratrum suorum iniquitate detract us est. ... Kam

misisse, u

I o s e p h, qui

enundatus

I o s e p h

ad seruitium peruenit ad gloriam, et ipse 17 postea fratrum misertus est, qui eum crudeliter perdere decreuerant

390,25 C 9^7: A praeposito Pharaonis [9^8] Putiphar, Ioseph quidem est redactus in carcerem; compedes

autem accipisse non legitur. Sed fieri

potuit ut qui in ergastulo retrusus est et ferreis nexibus ligaretur, maxime qui in tanto crimine fuerat accusatus. 391,1

A 15 U3: Ferrum autem quod a n i 18 dicit pertransisse m a m eins, tribulationem durae necessitatis accipimus; ... Talis . 19 . . . . enim locutio est quaedam in euangelio, ubi Simeon dixit ad Mariam: ... 20 et tuam ipsius animam pertransiet gladius, ... (Lue. 2,35). C 9^8)

391,3

A 151+3: In illa uero tribulatione fuit Ioseph, d o n e c ... e i u s. quo fuerat interpretatus ueraciter somnia;

C 9^8)

13 CSg: gerarum (rum durch Unterstreichung getilgt, ram darübergeschrieben) 11+ CSg: est: fehlt. 15 CSg: triticum 16 CSg: Quomodo Ioseph (WS 171a stimmt mit der Ausgabe überein) 17 CSg: decreuerunt 18 CSg: in tribulatione (WS 171b stimmt mit der Ausgabe überein) 19 CSg: fehlt.(= WS 171b) 20 C hat dasselbe Zitat, aber mit transibit statt transiet.

506

Ps 104,19-23

391 »5

A IJ 1 * 1 *: Merito S p i r i t u s s a n c t u s quando a Domino m i s s u s e s t , u i s a e sunt 21 i l l i s linguae d i u i s a e uelut i g n i s ( v g l . Act. 2 , 3 ) ; C 9^8: I n f

l a m m a u i t ,

u t i q u e ad loquendum u i u a c i t e r i n c i t a u i t , 22 . . 22 coram p r i n c i p e f u t u r a d i c e r e t cum fiducia u e n t a t i s . I n t u s emm

c a e l e s t i s flammae lumen a c c e p i t , ut p r a e u i d e r e t t a l i a quae r e g n i s a p i e n t e s doctoresque 391>8

C 9^8:

...

d o n e c

ut

illius

superarent. tempus

u e n i r e t , ubi

u e r b u m e i u s

a r e g e Pharaone pro i n t e r p r e t a n d o somnio q u a e r e r e t u r .

. . . Mi

s i

s i g n i f i c a i m i n i s t r o s qui r e g i i s i u s - [ 9 ' + 9 ] s i o n i b u s obsecundant.

t

R e g e m ,

Pharaonem dicit, in cuius regno fuerat carceri mancipatus. ... Ipse est

p r i n c e p s 391

r e g e m

P h a r a o , quem s u p e r i us

A I5W: I p s e e s t

r e x ,

qui

p r i n c e p s

dixit;

p o p u l o r u m ,

...

C 9^9: Hoc secundum g e n t i l e m i n t e l l e c t u m Pharaonis debemus a c c i p e r e ,

qui

c r e d e b a t p r i m a r i o s p o p u l i s u i i n hanc s a p i e n t i a m p e r u e n i r e p o t u i s s e , ut e t i p s i somniorum i n t e r p r e t e s e s s e mererentur e t ad tantam doctrinam s c i e n t i a eorum p o t u i s s e t a d d u c i , ut c o n s u l t i de r e dubia c e r t a l o q u e r e n tur. ... sed tantum diuinationis eius gloriam quaesissse credendus est more g e n t i l i u m , qui ad f u t u r a c u p i d i , unde p r o u e n i a t i p s a r e u e l a t i o , 23 . . . . .21+ non appetunt i n t u e r i . 391>1? C 9^9: C o n s t i t u i t . . . p o s s e s s i o n i s s u a e , quando eum currum f e c i t ascendere e t p r a e c o n i s uoce c e l e b e r r i m a n u n t i a r i hunc secundum dominum e s s e p o s t regem.

...

ipsum c o g n o s c i t u r e s s e quod t r i b u i t ;

. ..

s i c u t

I s r a e l , hoc e s t

A e g y p t u s , hoc e s t

Melius autem i n t e r p r e t a t u m e s t

I a c o b

t e r r a

C h a m

a c c o 1 a

codices habent, i n h a b i t a u i t : diceretur;

d i c i t enim, u t

supra

e r u d i r e i

s e i p s u m.

391,19 A 151+1+: Quod e s t est

In s u b s e q u e n t i autem u e r s u ,

C 9U9); e t quod C 950).

...

f u i t , quam, s i c u t

alii

quod tantumdem e s s e t , s i e t i n c o l a

. . . I n c o l a t u s p o r r o , u e l a c c o l a t u s , non indigenam, s e d a d -

uenam o s t e n d i t . I s i d o r , Et.

X, 15.16: A l i e n i g e n a , qui ex a l i a gente g e n i t u s e s t , e t non

ex e a ubi e s t . A c c o l a , eo quod adueniens t e r r a m c o l a t . Ebda

21 22 23 2k

R 215 ^ : El o q CSg: fehlen. CSg: ursprüngliches R 215rb : v t ... Pharaonis e r u e r a t ipse e

u i um n [= s e m e d i r e r u d i

eum,

id e s t , Spiritus

11+7: I n d i g e n a

sanctus.

non] radiert. (!) t i p s u m , i d e s t , ut p r i n c i p e s t Ioseph i n i n t e r p r e t a t i o n e somniorum s i c u t t u s , ...

Ps 10U,2U-30

507

uocatus quod inde s i t genitus, i d e s t , in eodem loco natus. Vgl. auch

ebda

IX, h, 38-itO. 391 >2U C 950: A u x i

t

p o p u 1 u m

s u u m

fecunditate nascendi, 25

A I5U5: sed quando in manu p o t e n t i , per signa et portenta s u i , metuendi et honorandi f a c t i sunt, donee duri r e g i s

...

Domini Dei

contentio

uinceretur, et mare Rubrum persecutorem cum exercitu obrueret. 391 »21+; 392,h

A 15^5: sed maligni et impii t a l e s erant, qui f a c i l e i n c o l i s

f e l i c i b u s inuiderent.

p o p u 1 u m

In eo ergo quod

c a u i t , hoc b e n e f i c i o suo malos ad inuidendum Sic ergo

c o n u e r t i t

c o r

s u u m

suis

multipli-

c o n u e r t i t .

...

e o r u m, ut per inuidentiam

o d i s s e n t p o p u 2 u m e i u s, e t d o 1 u m f a c e 26 i e n t i n s e r u o s e i u s. . . . [15^6] . . . Quo i l l o r u m odio, et ad

26

exercitationem

p o p u 1 i

s u i , et ad gloriam nominis s u i , quae nobis

est u t i l i s , quomodo s i t usus, consequentia docent; p o p u 1 o s

C 950: Consequens erat ut post conceptum odium saeuiens ad dolosas machinas peruenerit.

392,10 C 950: Istos ad Pharaonem quasi quosdam testes constat a Domino destinat o s , ut populwn

s i b i placitum abire permisisset illaesum.

s i g n i f i c a t c o l l o c a - [ 9 5 1 ] u i t in e i s , M o y s e u e r b a

s i g n o r u m

et

... P o s u i A a r o n ,

s c i l i c e t et

p r o d i g i o r u m ,

praedicabatur Dominus esse f a c t u r u s . S i g n a

quae ab e i s

sunt quasi

uestigia

aliqua futurarum siue praeteritarum rerum; p r o d i g i a

uero pertinet

ad mirabiles euentus, qui in rerum ordine antea non fuerunt. s i g n a

et

p r o d i g i a

in Aegyptiis f a c t a sunt,

. . . Sed haec

...

A 151*6: P o s u i t i n e i s , i d e s t , f e c i t per eos. - V g l . 388,26. 27 ..27 27 392,15 C 951 : Leguntur quidem Aegyptu aeris t e n e b r a s inter plagas reliquas p e r t u l i s s e ;

sed melius intellegamus corda eorum f u i s s e

potius obscurata, qui Domini praecepta temnebant. 392,18 C 951: E x a c e r b a

u e r u n t

aut certe i n i u r i o s i s abominationibus 392,21 C 951: P i s c e 8

e o r u m

autem s i g n i f i c a t acerbe acceperunt, respuerunt.

o c c i

s i

s u n t ,

ne spes uiuendi in

hominibus r e l i c t a u i d e r e t u r , quando i l l u d est i n t e r ^ l a t i c e s ^ ^ mortuum, 29 quod natiuo elemento probabatur enutritum .

25 26 27 28 29

t

CSg: potentiam CSg: exercitatione CSg: fehlen. CSg: in l a t i c e Zu 392, 23: R 215 v b : . . . i n p e n e t r a b i l i b u s r e g u m i p s o r u m, i d e s t , in s e c r e t i s cubilibus Pharaonis et principum eius.

508

Ps

392,25 C 952: C y n o m y i a

1014,31-38

significat muscam caninam, quae ceteris muscis

omnino mordacior est, et importunitate sua uiolentior, unde infesti ac saeuissimi animalis deriuatiuum nomen accepit. Ciniphes est culicum fixis aculeis permolestum, ... 393,2.1+ A 151+7: Hoc ui i g n e m

grandinis

dixit

C 952: I g n e m

et fulminibus factum est; unde et

comburente uero

genus

Isidor, Et. XII, 8,12.1U)

m.

comburente

m, fulmina^ significat,

quae solent excitata tempestate desaeuire. ... Quod dicit, p e r cussi

t, ad superiora respicit, siue grandine m, siue . . . . . , quae caelestis potentia t e r n s uelut tela infesta ìaculatur. 31 A 15^7: Vna plaga est locustae et bruchi ; quoniam fulmina

393,7

30

altera est parens, altera est fetus. 393,10 A 15^7: sed ut duo diceret, duobus fortasse quae dixerat, numero uoluit 32 . consonare

, id est, locustae

et

b r u c h o.

393,13 WS 1 7 ^ : In hebraico legitur: primitias partus

uniuersi

e o r u m. Haec enim plaga nouissima est, excepta morte in

mari Rubro; qua plaga non solum hominum, sed etiam pecorum g e n i t a, quae hominum

labore

p r i m o -

et studio nutriuntur, extincta

sunt. 393,16 A 15^7: nec in eo quod Aegyptios deceperunt, a quibus sibi ut commodare33 tur

[151+8] aurum

argent

u mque petiuerunt, putandus est Deus

huiuscemodi dolos, eis qui sursum cor habent, uel iubere, uel, si fecerint, adprobare. Magis enim per ilia Dei uerba, ... permissi sunt facere ista, quam iussi; C 953: Aurum

et

argentum

israeliticum populum ab Aegyptiis

praecepto Domini discedentem legimus accepisse, ... L951+] ... Et quia dubitari non potest omnia Dominum iusta praecipere, sine culpa uidetur factum, quod eius imperio constat impletum. 393,19 A 151+8: Etiam hoc magnum Dei beneficium fuit, ut in^1* ilia necessitate migrandi nullus esset aegrotus.

C 95*+)

393,21 A I5I+8: Sed intellegendum est, post illam ulti mam Aegyptiorum mortem, et

30 31 32 33 3l+ 35

tantam stragem in mari Rubro tam magni persequentis exercitus, Aegyptios timuisse residuos ne redirent Hebraei, et eorum reliquias magna facilitate contererent 35. CSg: flumina (sic) Die CCSg haben das Wort überall ohne h. CSg: consonari CSg: commodarentur CSg: fehlt. (HS 175a stimmt mit der Ausgabe überein) CSg: continerent (WS 175b stimmt mit der Ausgabe überein; vgl. auch Pr !)

Ps 10H, 38-1*5

509

Pr 35 (301 B): Intellegendum quod hoc tunc factum s i t , quando oppresso aquis Pharaone cum e x e r c i t u suo, residui Aegyptiorum timere potuerunt, ne ad delendos eosdem Hebraei reuerterentur. 393,25 C 95^: N u b e s 39^,1

A 15^8: Non uero et

K

c o t u r n i c a m

ut

con-[15^9Jcupiuerunt, sed carnes. Quia

caro e s t ,

c o t u r n i x

t i s s e 39^,2

data e s t , ut s o l i s temperaret ardorem;

u e n i r e t

. . . i p s i i n t e l l e g e n d i slant

p e 36 unde amaricantium murmur opprimeretur

C 95M

A 15^9: manna quidem non nominauit, sed n u l l i obscurum est qui i l l a s l i t t e r a s l e g i t . - Vgl. Pr 35 (301 C): I d est manna. C 95U: manna quoque ut iudaeus populus s a t i a r e t u r , accepit. Sed ut haec in praefigurationem f a c t a monstraret, non d i x i t , manna, sed

p a n em

c a e I i , quatenus in i l i o munere Domini Saluatoris s e n t i r e t u r aduentus. Ipse est enim panis 39^,5 39^,7

uiuus qui de caelo

descendit

( l o h . 6,51).

A 151+9: Et hoc factum tarn c i t o i n t e l l e g i t u r , quam l e g i t u r . - Vgl. 388,2bf. C 955: In his duobus uersibus, miraculorum quae superius d i x i t causa narratur; ideo enim dicuntur f a c t a , quoniam

A b r a h a e

constabant

esse promissa. 39^ ,10 A 15^9: Quod a i t : p o p u 1 u m s u u m , hoc r e p e t i u i t : e 1 e c t o s s u o s ; e t quod a i t : in l a e t i t i

e x u l t a t

39^,12 A 15^*9: Quod sunt: r e g i o n e s p o p u l o i u m ; tition e s t :

i o n e ,

hoc r e p e t i u i t ; i n

a. hoc sunt: 1 a b o r e s

gentium,

et quod dictum e s t : d e d i t

i 1 1 i s, hoc repe-

p o s s e d e r u n t .

39^,15 A 151*9: Et tamquam quaereremus cui bona i s t a

d a t a

s u n t ,

ne hoc

ipSum putaretur summum bonum, quod i s t a f e l i c i t a s rerum temporalium populo Dei

d a t a

e s t ,

bonum oportet i n q u i r i : V t

continuo earn ad aliud r e t u l i t , ubi summum c u s t o d i a n t ,

inquit, . . . r e q u i

r a n t . C 955: Quod enim d i x i t

r e g i o n e s

uidetur pertinere terrarum;

36 CSg: premeretur

g e n t i u m ,

ad possessionem

-

510

Ps 105,1-2

P s a l m

105

39^,17 A 1552: Psalmus centesimus quintus etiam ipse praenotatur: l u i a :

...

A l l e -

[1553] . . . Video autem i s t o s duos centesimum quartum et

centesimum quintum i t a i n t e r se coniunctos, ut in uno eorum, qui praec e d i t , commendetur populus Dei in e l e c t i s e i u s , de quibus n u l l a querela .1 . . . . 2 . . fit

, quos ego a r b i t r o r i b i f u i s s e

in quibus beneplacitum est Deo; in

i s t o autem qui s e q u i t u r , eos commemoratos qui in eodem populo ainaricauerunt; nec tamen etiam i p s i s Dei misericordiam d e f u i s s e . 39U.21 A 1553: Quapropter p o t e s t h i e quidem i n t e l l e g i etiam c o n f e s s i o peccatoo rum; . . . [155^] . . . nec a l i t e r p i a e s t c o n f e s s i o peccatorum n i s i non 3 . . . . desperans , et poscens misericordiam Dei. HT 192: 0 uos qui g r a u i t e r p e c c a t i s , e t desperatis de uestra s a l u t e , et p u t a t i s quoniam propter magnitudinem peccatorum non p o t e s t i s ueniam a d i p i s c i : ego uobis p r a e c i p i o , hoc e s t , propheta, c o n f i Domino,

quoniam

bonus.

t e m i n i

Grandia sunt peccata uestra: sed

magnus e s t Dominus, qui miseretur u e s t r i .

( = Br 1208 C)

39^,23 HT 192: Nemo est enim qui p o s s i t i n i n f e r n o agere paenitentiam. Dum estis

i n

hoc

s a e c u 1 o , h o r t o r uos agere paenitentiam.

...

Hie

misericors e s t , i b i iudex. (= Br 1208 C-D) C 958: In

s a e c u l u m ,

u i t a e huius s i g n i f i c a t cursum, ubi miseri

sunt quicumque delinquunt; ubi f a s est corda nostra conuerti e t s e r i c o r d i a m

m i

p o s t u l a r e . I b i enim damnatio e s t confiteli

-

pecca-

timi, ubi iam constat esse iudicium. 39^,26 C 958: Q u i s

enim, s i g n i f i c a t nullum. Cui** enim aut ingenium suppetit

ad cogitandum, aut l i n g u a ad depromendum, ut [959] tanta immensitas unius p o s s i t ore narrari? A 1555: An f o r t e quia sequitur: B e a t i 6 7 1 a u d e s Deus est

enim,

e i u s ,

quae

...

t e m p o r e ^ ,

eas d i x i t

i n t e l l e g u n t u r opera eius in praeceptis eius?

a i t apostolus, qui operatur

in uobis

(Phil. 2,13).

...

Hie ergo ipsa Dei praecepta considerans, quorum praeceptorum opera 1 CSg: f u i t 2 CSg: . i . [ = i d e s t ] memoratos übergeschrieben. 3 CSg: unde sperans (unde durch Unterstreichung getilgt, schrieben ). WS 177b stimmt mit der Ausgabe überein. U CSg: Cum 5 CSg: hora 6 CSg: fehlt. 7 CSg: qui (danach bus übergeschrieben)

inde s i t

darüberge-

Ps

1 a u d e s

sunt

e i u s

g u e t u r

potentias

105,2-5

qui operatur in suis, ait: Q u i s g

operatur. Quis Qa u d i t a s e i u s? id est , quis cum 1 a u d e s

e i u s ?

Domini'',

quoniam

f a c i e t

o m n e s

haec ineffabili ter 1 a u d e s

audierit,facit

laudandus est, qui operatur

o m n e s

in

audita nobis

sunt 9 et uelle et

f i u n t, ille operari, pro bona

(Phil. 2,13). Ideo cum posset dicere: Omnia mandata eius, uel,

omnia opera mandatorum eius, maluit dicere: 1 a u d e s 395>6

1 o -

quae sunt opera praeceptorum eius. Quia in quantum

f i u n t, etsi non omnia quae

uoluntate

511

C 959: Custodire

enim

iudicium

recte iudicat; iustitiam

e i u s ;

est, qui inter alios

autem

fa

ci

t, qui aequabiliter

agit. A 1555: tamen si proprie dicantur, aliquid interesse non dubito, ut [1556] iudicium iustitiam 395>8

custodire uero

d i c a t u r ^ qui recte i u d i c a t ^ ,

r a c e r e

qui recte agit

A 1556: id est, ut in eis simus in quibus tibi; quia non in omnibus illis

b e n e p l a c i t u m

b e n e p l a c i

tum

est

est Deo.

395,10 A 1556: hoc est: in Christo tuo. C 959 : Orant deuoti, ut inter eos debeant aestimari, qui Domino fideli opere placuerunt. Nouimus enim israeliticum populum partim contumacem fuisse, partim in Domini constitisse mandatis. Vnde isti suppliciter precantur ut in illorum societate debeant annumerari, quibus potest aeterna beatitudo gratia diuinitatis attribuì. HT 193: scio quoniam prior populus offendit te, et nouus populus creatur, qui seruiet [191*] tibi: scio quia ueniet Filius tuus, et saluabit omne genus humanum, et credent in eum qui electi erunt: propterea ergo rogo, quoniam ego prius natus sum in ueteri lege, ut inputes mihi mercedem cum nouo populo. ...Visita...tuo.

Hoc est, in Filio tuo, quando

uenerit. (= Br 1209 C) 3 9 5 , 1 3 A 1556: Sed quid est: Visita b o n i t a t e ^ electorum 12 bonitate quam praestas

n o s, u t

CSg: CSg: CSg: CSg: CSg: CSg:

in^1

t u o r u m, id est, in ea 13 e 1 e c t i s t u i s, nisi ut non

remaiieamus caeci, ... ? ... [1557] ...ad 8 9 10 11 12 13

uideamus

uidendum,

quoniam bis est fehlen. fehlt. & posse über operari übergeschrieben. dicantur ... iudicant ... agunt (!) bonitatem qua fehlt.

id est, ut

Ps 105,5-7

512

uideamus, i n

bonitate

laetandum,

electorum

tuorum;

id est, ut laetemur, in

ad

laetitia

g e n t i s

t u a e. Pr 37 (302 D): Visita

nos,

inquit, ad

illumina nos, ne simus caeci et extra rum

tuorum.

uidere,

et

... In

hac ergo

1 a e t a r i

in

uidendum,

id est,

bonitatem bonitate laetitia

electofac et nos populi tui, quae

non est praeter te, quia omnes tui non gaudent nisi de te. 395,18 A 1558: Quid est: cum

patribus

nostris?

An sicut habet

epistola ad Hebraeos (vgl. Hebr. 6,1-10), ... sic et isti u e r u n t

cum

patribus

p e c c a -

suis, in quorum lumbis erant ... ?

... An sic potius accipiendum est quod ait ... tamquam diceret: P e c c a u i m u s

sicut

imitando peccata?

C 960)

HT 19^: Filii secuti sumus n o s t r i

p a t r e s

eorum uidelicet

p a t r e s: hoc fecimus quod et

p a t r e s

fecerunt. (= Br 1209 D - 1210 A)

395,23 A 1558: Quid est ergo: Patres... per ilia

nostri,

mirabilia

tua,

nisi, non cognouerunt quid

eis praestare uolueris? Quid utique nisi

uitam aeternam, et non temporale sed incommutabile bonum, ...? Ideo impatienter murmurauerunt, et amaricauerunt, et bonis praesentibus fallacibus et fugacibus beatos se fieri quaesierunt.

Non...

t u a e.

Et intellectual redarguii, et memoriam. Intellectu quippe opus erat, ut cogitarent ad quorum honorum aeternitatem per ilia temporalia uocaret Deus; memoria uero, ut saltern quae temporaliter

mirabilia

facta sunt, non obliuiscerentur, fideliterque praesumerent quod eadem potestate quam fuerant iam experti, Deus illos ab inimicorum persecutione liberaret; obliti sunt autem quid eis in Aegypto ad inimicos eorum conterendos per tanta prodigia praestitisset. C 961 : et contra Moysen locuti sunt melius sibi fuisse duro subiacere seruitio, quam tota gens perire potuisset in eremo (vgl. Exod. 16,2-3). Zum Bibelzitat vgl. Ps 77,19. 396,5

A 1559: Qui illam legit historiam, quando exierunt de Aegypto, et per 11+ 1U . . . . mare R u b r u m transierunt, dolet eorum infidelitatem, in quanta trepidatione et desperatione fuerint, post recentia tot et tanta miracula in Aegypto, cuius Dei non eos

11» CSg: Rubrum mare

fuisse

m u l t i t u d i n i s m e m o r e s

m i s e r i c o r d i a e dicit.

Ps

513

105,7-12

C 961 : A s c e n d e n t e s

autem

in

Rubrum

dictum

mare,

constat p o s i t i o n e terrarum, quoniam cunctis regionibus Aegyptus perhibetur humilior et inde discedentes l o c a p e t e r e u i s i sunt a l t i o r a . A 1559) - V g l .

557,22f.

396,10 A 1559: non propter u l l a bona 1 '' merita eorum. 396,12.13 C 962: Siccatum

m a r e

tantum quantum i l l i s i t e r 396,A

C 961)

non pro u n i u e r s i t a t e debemus a c c i p e r e , sed aperiret.

1559: Valde occulta et abstrusa uis e s t qua Deus a g i t , ut etiam i l i a

quae sensu carent, confestim eius obtemperent u o l u n t a t i . C 961 : Increpationem uocauit occultum d i u i n i t a t i s imperium: quia in Exodo uoce Domini nusquam legimus

i n c r e p a t u m .

m a r e

A g i t enim

i l l e o c c u l t i s motibus uniuersa quae p r a e c i p i t e t qua-[962]si ad audientes l o q u i t u r , quae sensum non habent attributum. Tanta enim uirtus i u s s i o n i s e s t , ut parere praeualeant, quae audire non nouerunt. 396,16 Br 1210 C: Tamquam s i per s i c c a

d e s e r t i

gradiantur, i t a n u l l i s

sunt f l u c t i b u s occupati. C 962: Desertum

est maxime quod aquarum inundatione

deseritur,

... A 1559) 17 396,20 A 1559: An prophetia e s t , quod i n f i g u r a baptismi hoc factum est , 17 17 ubi r e d i m i m u r de manu d i a - [ 1 5 6 0 ] b o l i magno p r e t i o , quod sanguis est C h r i s t i ? Vnde non quocumque mari , sed mari Rubro i d con18 uenientius figuratum e s t : sanguis enim rubrum colorem habet 396,22 A 1560: non

e x

omnibus A e g y p t i i s , sed

ex

e i s

qui persequebantur

p r o f e c t o s , adprehendere uel interimere cupientes. ( ^ C 962) WS 180*>: A l l e g o r i c e uero s i g n i f i c a t u r omnia in baptismo peccata d e i e r i . 396,25 C 962: Remanserunt profectione in profectione 397,1

eorum,

enim de A e g y p t i i s , qui laetarentur s i c u t in psalmo superiore d i x i t : Laetata

est

in Aegyptus

eorum (10U , 3 8 ) ;

C 962: Post miraculum t a l e dicendo 1 ^, c r e d i d e r u n t ,

duritiam

cordis demonstrat, quod non ante euentum r e i , sed post effectum miraculorum

c r e d e r e

maluerunt.^

15 CSg: fehlt. (!) 16 CSg: n u l l i 17 CSg: s i t ut redimamur ( u r s p r ü n g l i c h e s est durch Unterstreichung getilgt, sit darübergeschrieben) 18 CSg: f a c i t 19 CSg: dicendum 20 R 217r1:>: C r e d i d e r u n t u i d e l i c e t cum Aegyptios uidissent mortuos e t se l i b e r a t o s . Nam prius non c r e d e b a n t .

Ps

105,12-23

A 1560: L a u d e m porro Dei notissimam i l l a m commemorat, ubi Cantemus Domino; gloriose in mare (Exod.

enim magnificatùs

est:

dicitur:

equum et equitem

pioiecit

C 963)

15,1).

397,^

Br 1210 C-D: Multi enim in Ecclesia male uiuendo et non recte sentiendo

397,6

C 963: Sed i l l i

de Deo, perdunt baptismi

gratiam. c o n s i 1 i urn

anticipauerunt

noluerunt expectare

supernum, qui eius

dispositum;

A 1560 : Debuerunt enim cogitare tanta erga se

o p e r a

Dei non esse

i n a n i a , sed uocare ad aliquam sine f i n e f e l i c i t a t e l i , quae per patientiam s u s t i n e n d a

est;

temporalibus rebus,

... p e t i t i o n e

397,11 A 1560 : i d e s t , quod a n i ma m

f e s t i n a u e r u n t

sed

petierunt.

...

beati

fieri

Itaque hoc loco

non secundum i d quod r a t i o n a l i s e s t , d i x i t , sed secundum i d

quod animans corpus animal f a c i t . 397,15 C 96U: J r r i

t a r i

aliquem dicimus, ad iracundiam prouocari aut

actionibus aliorum improbis, aut uerbis asperrimis. I l l u d enim s i g n i f i cai , quando Dathan et Abiron A a r o n

M o y s e n

honorem s i b i contra

e x c i t a t i s contentionibus

397,18 A 1561 : Amborum autem, i d e s t , D a t h a n causa superbissimi et s a c r i l e g i

et

assumebant. et

A b i r o n ,

una erat

schismatis.

397,20 C 96U: Hoc factum est supra ducentos quinquaginta complices Dathan et Abiron,

qui eorum i n f e l i c i t e r uota secuti sunt,

397,22 C 96k:

...

Synagoga

...

uero hie non templum s i g n i f i c a i , sed adunationem,

...

deum metallicum sibimet e f f e c e r u n t . Sed quanto i p s i s

deteriores erant, qui nec uiuum pecus aestimabant i r r i d e n d i s adorandu

ml H o r e b

iumentis

deuotionibus

uero i n t e r p r e t a t u r C a l u a r i a , ubi postea

Dominum crucis p a t i b u l o carne constat occisum: ut in ipso eodemque no. . . .21 mine iam tunc et in i l i o deserto

H o r e b

culturam Domini p e r f i d i

nefanda praesumptione u i o l a r e n t , quorum p o s t e r i t a s erat in Caluariae loco c r u c i f i x u r a Dominum Christum. 397,26 A 1561 : Deus enim erat hum, 398,8

et non festxnarent

A 1562: Non i t a d i x i t quasi ut f r a n g e r e i

g22 l o r i a

eorum, s i eius

sustinerent

consi-

; s t e t i s s e

i r a m

Dei; sed

in in

c o n t r a c t i o n c o n t r a c t i o n

e, e,

21 CSg: p e r f i d e 22 R 2 l 8 r a : Iudaei g 1 o r i a m et laudem quem Deo impendere debuerant, enim eorum erat quod s o l i i n t e r u i t u 1 o obtulerunt. G l o r i a omnes gentes Deum c a e l i adoraban t. C 695)

Ps

105,23-27

i d e s t , i n p l a g a qua e r a n t i l l i s e i p s u m p r o e i s , d i c e n s : Si

dele

me de libro

tuo

515

feriendi; i d 2 3 e s t 2 3 , nisi2**

dimittis

i l l i s peccatum,

obiecisset25

dimitte;

sin

(Exod. 3 2 , 3 1 . 3 2 ) . Vbi demonstration e s t

s a n c t o r u m quantum p r o a l i i s u a l e a t apud Deum. S e c u r u s enim

autem,

intercessio

Mo y s e s

de i u s t i t i a D e i , qua eum d e l e r e non p o s s e t , i m p e t r a u i t m i s e r i c o r d i a m , ne i l l o s quos i u s t e p o s s e t ,

deleret.

C 9 6 6 : Haec omnia Exodi t e x t u s e n a r r a t , quando Dominus ad l o c u t u s e s t , ut tam a c r i t e r peccantem populum permississet;

sed i l l e

i n

i r a

s u a consumere

c o n f r a c t i o n e , id e s t , in per-

d i t i o n e i l i a quam p o p u l u s m e r e b a t u r e x c i p e r e , s t e t i t d i c e n s : Si

dimittis

...

tuo

Mo y s e n

(Exod.

c o n t r a Dominum

32,31.32).

3 9 8 , 1 0 Br 1211 B-C: Adtende h a e c , o s a c e r d o s . P e r i e r a t enim p o p u l u s ,

Mo y s e s

c o n f r e g i s s e t

nisi

i r a m

o m n i p o t e n t i s D e i . Et t u , 26 cum u i d e r i s populum d e l i n q u e n t e m , cane t u b a , a n n u n t i a eis delicta

eorum, e t

t u r

s t a

furor

i n

e i u s

3 9 8 , 1 6 A 1562: P r o f e c t o n i s i

c o n f r a c t i o n e ad Deum, u t 27 ab e i s . CSg 2 7 , M 3 ) t e r r a

a u e r t a -

i l i a s i g n i f i c a r e t a l i q u i d magnum, quae

t e r r a d i c e b a t u r f l u e n s l a c e t mel ( v g l . Exod. 3 , 8 ) , p e r quod u i s i b i l e sacramentum ad i n u i s i b i l e m g r a t i a m regnumque c a e l o r u m d u c e r e t e o s qui 28 mirabilia e i u s intellegebant, n u l l o modo i s t i c u l p a r e n t u r , q u i a 29 30 p r o n 1 h 1 1 o h a b u e r u n t lllam t e r r a m, ... 3 9 8 , 1 8 C 9 6 6 : S i u e hoc ad l i t t e r a m c o n g r u e n t e r a p t a t u r , q u i a i d e o

r a u e r u n t ,

quod e i u s p r o m i s s i o n i b u s minime

m u r m u -

c r e d e r e

maluerunt. 3 9 8 , 2 1 A 1562:

u o c e m D o m i n i :

uehementer e o s a murmuratione p r o h i -

bentis. 3 9 8 , 2 5 C 9 6 7 : Deinde u t inter

s e m e n

n a t i o n e s

e o r u m ,

redderet,

i d e s t , r e l i q u o s eorum h u m i l i a t o s

...

23 CSg: durch Unterstreichung getilgt. 2k CSg: fehlt. 25 CSg: o b i e c i s s e ( u r s p r ü n g l i c h e s s e t durch Unterstreichung g e t i l g t , s e dariibergeschrieben) 26 CSg: a d n u n t i a n s 27 V g l . zu d i e s e r a n g e b l i c h e n H i e r o n y m u s - S t e l l e d i e E i n l e i t u n g i n Bd 8 A, § 7 d). 28 CSg: fehlt-, & i n hoc ü b e r g e s c h r i e b e n . 29 CSg: f e h l t . 30 R 2 l 8 r t : N o n . . . u e r b o e i u s . I l l i s c i l i c e t quo d i x i t s e i n t r o ducturum e o s i n t e r r a m r e p r o m i s s i o n i s .

516

399» 1

Ps

A 1563:

105,28-33

id est, idolo gentium consecrati: ...

C 967) Tamquam ad hoc

distulerit, ... ut dati in reprobrum sensum, etiam illud admitterent, in quo iminB.niore crimine euidenti iustitia punirentur; quemadmodum dicit apostolus: ... tradidit illos Deus in reprobala ment em, ... (Rom. 1,28). 399,1.5 WS l83 b : Initiati

sunt

Behelphegor,

id est, idolum

gentium turpissimum, quem Latini Priapum nominant, consecrati. Isidor, Et. VIII, 11,21»: Belphegor interpretatur simulacrum ignominiae. Idolum enim fuit Moab, cognomen Baal, super montem Phegor, quem Latini 31 Priapum uocant, deum hortorum 399,5

C 96T: Sed intende sollicite quod

m u l t i p l i c a t a m

r u i n a m

super eos dicit quibus erat sancti sui precibus parciturus. Illud enim quod debebatur, m u l t i p l i c a t u m

dixit 32 mole peccati; ut maior

fieret d e m e n t i a quibus numerosior relaxabatur 399,7

offensa.

C 967: Pulcherrime autem dictum est, s a c r i f i c i a

m o r t u o -

r u m ., .quia ipsa probabatur, quos . defunctis hominibus impendi cultura 33 gentilitas immortales deos esse ìudicabat. 399.9

A 1563: Tamquam ad hoc distulerit, quod leuauerat manum super eos nendos in deserto, r u i n a ,

... M u l t i p l i c a t a

est

ergo

in

prostere i s

cum pro suis grauibus peccatis grauiter uastarentur.

399.10 A 1563: Denique tantum fuit scelus eorum, ... ut aliter se Deus nollet, nisi quomodo eum

p l a c a u i t

p 1 a c a r i

P h i n e e s

sacerdos,

qui masculum et feminam in complexu adulterino deprehensos pariter interemit (vgl. Num. 25,8). ... Quae a u t e m ^ hic posita est haec superius confractio 399,18 C 968:

quassatio,

(vgl. v. 23); - Vgl. C zu 398,8.

... quando post tot ostensa miracula sub nefandis murmurationibus

aqua petebatur, quae sic noscitur expetita, ut

c o n t r a d i c t i o

magis quam postulatio esse uideretur. Ibi enim

M o y s e s, ... diffi-

denter excrepuit dicens: Audite me, rebelles et increduli, hac uobis aquam poterimus eicere? . . .

peccauit, qui ìam tantis miraculis praeacceptis quae fecit esse facturum. Quod dictum constantia omnino

distinxi

num de petra

(Num. 20,10) Quo sermone et ipse quoque .35 . . .

t

1 a b i i s

non credidit Dominum suis

a priore

atque separauit, quando istud ambi-

31 Vgl. Hans Herter, De Priapo. Gießen 1932, passim, bes. 175"77 und 295. 32 CSg: relaxabitur 33 R 2 l 8 v a : E t ... s u i s. Ad iracundiam prouocauerunt, adinuenientes idola diuersarum gentium quae colerent. Et ... r u i n a, quoniam omnes maiores natu perierunt. 3U CSg: fehlt. 35 CSg: peracceptis

Ps

517

105,33-38

gue l o c u t u s e s t dum i l i a c e r t i s s i m a f i d e p r o m i s i s s e t .

. . . Hie autem

M o : M i s i t u e r b u m s u u m Deus Pater, id est, Filium suum et s a n a u i t Iudaeos et gentiles ab aegritudine et languore peccatorum. Et e r i p u i t e o s de interitionibus e o r u m, id est, a morte perpetua quae de multitudine peccatorum procedit. 8 CSg: seditionum & dissensionum,

523

Ps 106,26-3^ 1+05,18 A 1577: A s c e n d u n t

...

a b y s s o s,

...

c a e 1 o s , audendo;

d e s c e n d u n t

timendo.

Br 1217 B: A s c e n d u n t

. . . c a e 1 o s.

s u i s , ad sanctorum i n i u r i a m . Et

Eleuantur in s u p e r b i i s

. . . a b y s s o s.

Humiliantur in con-

fessione. 1+05,20 A 1577: Qui sedent ad gubernacula, e t qui f i d e l i t e r nauem amant, s e n t i u n t quod d i c o :

T u r b a

1+05,21 C 981 : T u r b a t i m o t i

s u n t ,

t i

... e b r i

s u n t ,

us.

ad confusionem p e r t i n e t sensus ; c o m -

ad i r a s p r o t i n u s euomendas.

1+05,21+ A 1578: Et quid r e s t â t , n i s i quod sequi t u r ? 1+06,1+

A 1578: Vbique omnino, ubique

c o n f i t e a n t u r

Domino, non

m e r i t a n o s t r a , non u i r e s n o s t r a e , non s a p i e n t i a n o s t r a , sed

r a t i o n e s 1+06,8

m i s e -

e i u s.

C 982: omnes doctores p r a e c i p i t laudes Domini p e r s o n a r e , qui

c a t h e d r a

s e n i o r u m

i n

r e s i d e r e noscuntur;

A 1573: L i b e r a t u s autem ab e r r o r e , l i b e r a t u s a d i f f i c u l t a t e bene oper a n d i , l i b e r a t u s a t a e d i o f a s t i d i o q u e uerbi D e i , f o r t a s s i s dignus e r i s cui populus commi t t a t u r ; c o n s t i t u a r i s in g u b e r n a - [ 1 5 7 ^ ] c u l i s . 9 nauis, r e c t u r u s E c c l e s i a m . I b i q u a r t a t e m p t a t i o . Tempestates maris 9 gubernatorem. . . . Post haec quattuor q u a t i e n t e s E c c l e s i a m , turbant temptationes.

. . . quattuor l i b e r a t i o n e s ,

consequenter i p s a commendatur E c c l e s i a ;

. . . g e n e r a l i t e r in hoc psalmo . . . Commendatur autem i t a ut

nobis in omnibus Dei g r a t i a p r a e d i c e t u r , qui superbis

libus

autem dat gratiam

( l a c . ¡+,6); . . .

Deus primo quemadmodum superbis

det

résistât,

resistit,

humi-

[1579] • • • Audite haec duo:

humilibus

deinde quemadmodum

gratiam.

1+06,12 C 983: s e d f a c t a e s t

s a l s i l a g o , cum Domini p r a e c e p t a contempsit.

Humor enim s a l s u s f r u c t i b u s p r o b a t u r a d u e r s u s , Pr 1+7 (309 C) : Propter hanc superbam g r a t i a , et facta est A 1579: Currebant i b i

t e r r a a q u a e ,

m a l i

...

t i a m Iudaeos d e s e r u i t

eorum s t e r i l i s atque d e s e r t a ,

...

currebant p r o p h e t i a e : quaere modo

apud Iudaeos prophetam 1 ®, non i n u e n i s . . . . Q u a e r i s i b i fidem C h r i s t i , non i n u e n i s ; q u a e r i s prophetam, non i n u e n i s ; q u a e r i s sacerdotem, non i n u e n i s ; q u a e r i s s a c r i f i c i u m , non i n u e n i s ; q u a e r i s templum, non i n u e n i s . Quare hoc? Quia p o s u i t . . .

f r u c t i f e r a m

in

9 CSg: t e m p t a t i o , t e n ç e s t a t i s maris q u a t i e n t i s E c c l e s i a m , t u r b a n t i s fehlt. 10 CSg:

s a 1 i n a s.

Ps 106,35-1*1

52h

Vnde, quo merito? A m a 1 i t i a Ecce quomodo superbis 1+07,3

resistiti

i n h a b i t a n t i u m

audi quomodo humilibus

det

in

e a.

gratiam.

C 983: Nam cum uerba Dei contumax populus Hebraeorum s p i r i t a l i t e r nequaquam s u s c i p e r e u o l u i s s e t , u e l u t fons i r r i g u u s d e r i u a t u s ad gentes omnes dìuinus 1 ^ sermo t r a n s l a t u s e s t e t f a c t i sunt u b e r r i m i , qui p r i u s s i c c a t i fuerant a r i d i t a t e peccati.

. . . T e r r a

enim

s i n e

a q u a ,

i n c r e d u l a s i g n i f i c a i corda g e n t i l i u m , quae r i g a t a unda b a p t i s m a t i s , sancta praedicatione floruerunt. . . .

f r u c t um

[981*] . . . et ideo qui

s p i r i t a l e m f a c i u n t , b e n e d i c t i o n e Domini p e r f r u u n t u r , quos uero i n f e c u n dos e s s e c o n t i g e r i t , a b s c i d u n t u r ; s i c u t e u a n g e l i i i l i a f i c u l n e a , quae l u x u r i a n t i b u s f o l i i s s t e r i l i s u i d e b a t u r i n pomis ( v g l . Matth. 2 0 , 1 9 ) .

M u l t i p l i c a t i

s u n t

autem, quando f i d e l e s b e n e d i c t i

s a n c t a s operas i n t u l e r u n t , e t g l o r i o s i o r e s f a c t i sunt per Dei gratiam f e c u n d i t a t e meritorum. ...

I u me n t a

s i m p l i c e s homines debemus

a c c i p e r e , f i d e i quidem p r o b i t a t e p o l l e n t e s , sed n u l l a d i s e r t i t u d i n e g l o r i o s o s , meliores u i t a quam l i n g u a ; plurimum u a l e n t e s , non sermone, sed c o r d e , . . . T a l e s ergo non sunt minores f a c t i , qui magnam uidentur Domini gratiam c o n s e c u t i . A 1500: r u m e n t a

et pecora d i c u n t u r , i n E c c l e s i a s i m p l i c i t e r

ambulantia, sed u t i l i a ; non multum d o c t a , sed f i d e p i e n a . Ergo et s p i r i t a l e s et carnales

b e n e d i x i t

e o s,

...

1*07,11 A 1580: Ad populum enim Dei p e r t i n e n t , e t s i non per u i r t u t e m , c e r t e per speciem p i e t a t i s ;

. . . Manifestum e s t

diuidunt ab u n i t a t e , p a u c i

12

f i u n t.

, f r a t r e s , omnes

12

qui s e

Multi enim s u n t , sed in

u n i t a t e , dum non s e p a r a n t u r ab u n i t a t e ; cum enim c o e p e r i t ad eos non p e r t i n e r e multitudo u n i t a t i s , in h a e r e s i et schismate

p a u c i

1*07,16 A 1580: Reprobati enim sunt ab E c c l e s i a Dei: et m a g i s , q u i a

c i p e s

e s s e u o l u e r u n t , ideo contempti s u n t ,

sunt.

p r i n -

...

C 981*: B r e u i t e r s a c e r d o t e s haereticorum d e s i g n a t i atque n o t a t i s u n t , a quibus merito d i c i t u r 1*07,18 A 1580: Tradidit

illos

e f f u s a 13 13 Deus

c o n t e n t

in concupiscentias

1,21*). . . . Nam s i p r o p r i e q u a e r a s , i p s i se

putat

se esse

aliquid,

cum nihil

s i t , seipsum

io-, cordis

seducit

1*07,22 A 1582: Quid e s t hoc, f r a t r e s : Contempti sunt principes, e s t

p a u p e r ?

11 CSg: d i u i n i t u s 12 CSg: e s t . P a t r e s omnes 13 CSg: fehlen.

eorum (Rom.

s e d u c u n t . (Gal. et

Qui enim 6,3). a d i u t u s

A b i e c t i sunt s u p e r b i , e t i n s t r u c t u s e s t h u m i l i s .

...

Ps

106,¡»1-107,'t

525

Mendicus e s t i l l e , n i h i l s i b i t r i b u e n s , t o t u m de m i s e r i c o r d i a Dei e x pectans;

. . . I s t u m mendicum, hunc

i u u i t

Deus plurimum, . . .

1+07,21+ CSg 27,1*57: Et

hunc humilem

f a m i

l i a s ,

u t a u d i e n t e s uocem

sequantur.

WS 198 ( N a c h t r a g auf dem u n t e r e n Rand): . . . u i d e n t e s ecclesiarum quasi

a d -

( ^ C 985)

p o s u i t . . .

ueri pastoris, fide

p a u p e r e m ,

o u e s

f a m i l i a s

p u r i s s i m a s sub manu p a s t o r i s s i l i ,

...

1+07,26 C 9 8 5 : Hoc cum s a n e t i u i d e r i n t , s i n e d u b i t a t i o n e g a u d e b u n t , q u i a f i d e 1U . . lem 1+08,2

respiciunt suis coetibus

C 985: Quo f a c t o d i a b o l i

Domini non e r i t quod p o s s i t 1+08,1+

C 985: Q u i s est

acquisitum.

i n i q u i t a s

s a p i e n s " !

c u s t o d i i

o b m u t e s c i t , quando e l e c t i s

opponi. aesi

d i c e r e t : Qui u e r e

e a quae d i e t a s u n t ,

Vgl. Luc. 2 , 5 1 ( n a c h C h r i s t i A u f t r e t e n im Tempel): Et mater uabat

P s a l m

omnia

uerba

haec

in coide

s a p i e n s

... eius

conser-

suo.

107 1

1+08,8.13 CSg 27,1+58: C h r i s t u s P a t r i g r a t i a s a g i t , quod p o s t p a s s i o n i s triumphum perpetuam r e s u r r e x i t in 1+08,8

g 1 o 1 i a m

( ^ C 986)

C 986: P e r t o t u m psalmum, s i c u t d i c t u m e s t , l o q u i t u r Dominus C h r i s t u s .

2

A 705: ego non

c o r

p a r a b o

non

p a r a b o

ad p e r p e t i e n d u m ? . . .

ego

c o r

ad t o l e r a n d u m ?

1+08,12 A 705: g l o r i f i c e t u r

Iesus post passionem.

duo o r g a n a r e s u r r e x e r u n t .

...

. . . una c a r o r e s u r r e x i t ,

et

[706] . . . P e r carnem suam Dominus duo g e n e -

r a factorum operatus e s t , miracula et passiones: miracula desuper f u e r u n t , p a s s i o n e s de i n f e r i o r e f u e r u n t . V g l . 195,15-22 zu Ps 5 6 , 9 . 1+08,16 C 512: c a e l e s t e m s i g n i f i c a t actum u n i u e r s a l i s E c c l e s i a e , quae p e r omnes g r e n t e s

l i n g u i s u a r i i s psalmodiam Domino d e u o t a mente p e r s o l u i t .

11+ CSg: f i d e l e 1 D i e s e r Psalm i s t f a s t mit Ps 5 6 , 8-12 p l u s Ps 5 9 , 6-11+ i d e n t i s c h . A u g u s t i n h a t denn auch k e i n e e i g e n e E r k l ä r u n g d i e s e s Psalms v e r f a ß t , s o n d e r n v e r w e i s t auf s e i n e Exegese von Ps 56 und 59. Darauf h a t N o t k e r z u r ü c k g e g r i f f e n . C a s s i o d o r a b e r h a t e i n e neue expositio von Ps 107 g e s c h r i e b e n . N o t k e r z i e h t d i e s e h e r a n , a b e r auch C a s s i o d o r s E r k l ä r u n g e n von Ps 56 und 59. 2 CSg: p e r e i p i e n d u m 3 CSg: g l o r i f i c a t u s

Ps 107,5-9

526

1+08,20 A 706: C a e 1 um in

c a e I o

autem sursum est, habitationes angelorum, ... Etenim

angeli laudant Deum, ... [707] ... Et

... t u a, id est,

mandabo apostolis meis, ut ... euangelizent in terra bona gentium, ... Nouimus ergo

n u b e s

Dei esse praedicatores

prophetas, apostolos, ...

u eri

t a t i s,

C 988)

1*08,22 Vgl. 19lt ,25 . A 703: Homo in cruce, et

super

c a e 1 o s

Deus.

1+08,2U C 532: Populus ille fidelium, ... secundam partem supplicationis ingreditur, ... C 988: Et ut euidenter intellegas passionem Domini ad utilitatem fidelis populi fuisse collatam, s a 1 u u m dentium turba

liberetu

se

fieri

deprecatur, ut cre-

- Zu dextra = Christus vgl. 336,3;

293,23; usw. 1+09,2 A 759: I n

quo

s a n c t o

suo?

Deus erat in Christo, mundum re-

ccmcilians sibi (II Cor. 5 » 19 ) • ••• uox Ecclesiae est: ... S i c h i m a humeri interpretantur. ... [760] ... Quomodo

d i u i d i t

[Ecclesia]

humeros, secundum nominis interpretationem? Diuiduntur

humeri,

ut alios grauent peccata sua, alii tollant sarcinam Christi. C 533: Deus id est, i n

Pater

1 o c u t u s

est

Christo, ... S i c h i m a

in

s a n c t o

suo,

interpretatur humeri; et quo-

niam ad onus portandum diuinum humeri decenter aptantur, hie dixit: d i u i d a m

Sichimam,

id est, onus deuotionis diuinae, quod

unicuique caelesti distributione conceditur. C 989 : Hanc ergo humilitatem

m e t i t u s

est

Dominus, quando

unicuique fidelium, prout uoluit, charismatum dona distribuit, 1(09,6

Vgl. 205,1+f. C 533: Patriarcha Iacob ... uenit ad

conuallem

Syriae, ubi

mansionem ponens, oues eius quieuisse narrantur, loco ipsi^ ex habitatione sua 1+09,7

tabernacula

C 989: G a 1 a a d

nomen imponens;

latina lingua dicitur transmigratio, quae reuera

Domini est, quando gentes, ipsius uocatione compunctae, ad eum feliciter e migrar unt.

Manesses

catur populus Iudaeorum, ...

interpretatur obliuio, quo uerbo signifiA 761)

1( R 222 va : Orat propheta se saluandum cum gentibus per dexteram Patris dicens: S a 1 u u m f a c, Domine, id est, per Filium tuum libera me, et e x a u d i petitionem meam. 5 R 222 va : D e u s . . . s u o, id est, Deus Pater I i n Filio suo 1 o c u t u s est. 6 CSg: ipse (e auf Rasur)

Ps 107,9-12 1+09,9

A 761 : E p h r a e m

527

fructificatio interpretatur.

. . . C e c i d i t ergo i n

terram Christus in p a s s i o n e , et s e c u t a e s t f r u c t i f i c a t i o one.

resurrecti-

C 531+)

I u d a 1 Qui de t r i b ù I u d a.

1+09,10 A 761 : q u i s

C 53*+: I u d a stirpe

in

C h r i s t u s s i g n i f i c a t u r , qui secundum carnem de

I u d a e

descendit.

1*09,11 C 989: M o a b ,

s i c u t Hieronymo ( v g l . HT 2 0 5 f . ) p l a c e t , s i g n i f i c a i ex

p a t r e , quod e s t s i n e p a t r e . Vnde diabolum u u l t i n t e l l e g i , qui m a l i s o p e r a t i o n i b u s Deum non habet p a t r e m , sed iustum iudicem. I s t e ergo

o 1 1 a e

comparatur, quae c a r n e s s u s c e p t a s d e c o q u i t e t i n quamdam

s u a u i t a t e m f e r u i d o uapore p e r d u c i t ; s i c i l l e s i b i t r a d i t o s

incessabili

consumptione c a s t i g a t , eosque nolens i n h u m i l i t a t e m c o n f e s s i o n i s

assidua

i n s e c u t i o n e p e r d u c i t . Ergo more h u m a n i t a t i s Dominus d i c i t de d i a b o l i persecutione

s p e m [990] s i b i e s s e , q u i a m u l t i quos i l l e

festinat

a f f l i g e r e , c o n u e r s i n i t u n t u r ad Domini b e n e f i c i a remeare. C 53l+: M o a b

pro g e n t i b u s p o n i t u r , unde congregandam p r a e d i c e b a t

Ecclesiam. O l l a

s p e i

t r i b u l a t i o s i g n i f i c a t u r , sed ilia quam in

hoc mundo s a n c t i s s i m i s u s t i n e n t C h r i s t i a n i , quae ad [535] s p e m a e t e r n a e , Domino p r a e s t a n t e , p o r r i g i t u r , 1*09,15 C 990: I d u m a e a

...

t e r r e n a s i g n i f i c a i e t s a n g u i n e a , quam Dominus

per euangelii praedicationem possessurum se e s s e s i g n i f i c a i .

c e a m e n t u m

uitae

C a 1 -

enim in quinquagesimo nono psalmo ( v . 10; v g l . C 535)

euangelium diximus s i g n i f i c a r i , quod Dominus usque ad homines t e r r e n o s

e x t e n d e n s , l e g e sua mundum u n i u e r s a l i p r a e d i c a t i o n e

compleuit.

A 763) 1+09,17 A 763: A l l o p h y l i , qui s u n t ? A l i e n i g e n a e , 1+09,20 C 990: C i u i t a s

m u n i t a

...

f o r t e s i g n i f i c a t infernum, quam n u l l a

humana u i s p o t u i t a p e r i r e , n i s i qui p o r t a s e i u s c o g n o s c i t u r

infregisse.

Vnde in p r a e c e d e n t i psalmo dictum e s t : Quia contriuit

portas

uectes

diximus t e r r e n a

ferreos

confregit

(v.16).

...

I d u m a e a m

aereas,

et

significare. 1+09,22 C 991: R e p u l i s t i

n o s

s i g n i f i c a t d i s t u l i s t i , q u i a e t ipsum

ad g l o r i f i c a t i o n e m suam c o n s t a t e s s e d i l a t u m cum i n hac u i t a m o r a r e t u r ; e t omnium f i d e l i u m hodieque g l o r i a s u s p e n d i t u r , donee ad r e s u r r e c t i o n i s praemia u e n i a t u r . 1+09,21+ A 761+: Quid e s t : non

e g r e d i e r i s t Non a p p a r e b i s . Certe enim

quando c a t e n a t i martyres d u c e b a n t u r ,

...

C 991 : Tempus i l l u d s i g n i f i c a t quando t e n t u s e t t r a d i t u s e s t a t u r b a

528

Ps

107,12-108-2

Iudaeorum, quando flagellis caesus a praeside, dementium Iudaeorum sputa sustinuit. Tunc enim si uoluisset diuinitas ista repellere,

omnis

aduersitas confracta cecidisset. Sed distulit miraculum suae potestatis ostendere, ut dispensatimi ordinem proficuae passionis impleret. Hoc et fidelibus usu prouenit, cum ad probationem suam diuersis cladibus affliguntur. A J6k:

1+10,1

Quomodo Deus operabatur intus? quomodo intus consolabatur? ...

quomodo non deserebat corda eorum, ubi homo habitabat in silentio, ...? Y 1*10,3

A 765: Eant nunc qui salem temporalem suis, quae est

1+10,1+

u a n a

s a 1 u t e m

uetustas.

A 765: Conculcati sunt martyres: patiendo, perferendo, usque in finem perseuerando,in

P s a l m

1+10,7

non habent, et optent

Deo

f e c e r u n t

u i r t u t e m .

108

A 1585: Sicut enim quaedam dicuntur quae ad apostolum Petrum proprie pertinere uideantur, nec tamen habent illustrem intellectum, nisi cum referuntur ad Ecclesiam, cuius ille agnoscitur in figura gestasse personam, propter primatum quem in discipulis habet; sicuti est: dabo

claues

regni

caelorum

Tibi

(Matth. 16,19), et si qua huiusmodi; ita

Iudas personam quodammo do sustinet inimicorum Christi Iudaeorum, qui et tunc oderant Christum, et nunc per successionem perseuerante genere ipsius impietatis oderunt. De quibus hominibus et de quo populo possunt non inconuenienter intellegi, non solum ea quae apertius de ipsis in hoc psalmo legimus, uerum etiam ilia quae proprie de ipso Iuda dicuntur expressius; 1+10,11+ C 992: Per totum quidem textum (sicut dictum est) loquitur Domi-[993]nus 1 2 Christus. ... Dominus ac Saluator noster petit ... ut 1 a u d e m eius resurrectionis silere non faciat Pater, ... Hoc est enim: I a u dem

m e a m

ne

t a c e a s,

id est, ne

t a c e r e

facias. Est

enim decora diuersitas; ut quoniam inimici mendacia loquebantur, contra eos toto orbe ueritatis testimonia canerentur. ... Sed ista certa erat, quia de ueritate manabat.

7 CSg: salutem 1 CSg: 2 CSg:

fehlt. fehlt.

l a u s

108,2-5

Ps

529 t a c e t

A 1585: Vnde a p p a r e t e t f a l s a m e s s e u i t u p e r a t i o n e m quam non d o l o s u s ,

peccator et c e t

Deus.

Deus

et u e r a m e s s e

1 a u d e m

enim u e r a x , omnis a u t e m homo mendax ( v g l . l o q u i t u r

1 1 5 , 1 1 ) » n i s i i n quo

t i o n e l a u d a b a n t . Vnde a l i b i d i c i t u r : Et qui fige

o d i i

adula-

me, aduersus

1 9 , 6 ) , s e c u t u s a d i u n x i t : Et

c i r c u m d e d e r u n t

me.

o d i 1 , s e d d i l e c t i o n i s u e r b a locuti

non

laudabant

me

(Ps 1 0 1 , 9 ) . Deinde q u i a e r u p e r u n t c l a m a n t e s : Crucifige,

(Luc. 2 3 , 2 1 ; I o h .

sunt,

dilectionis,

r u n t

(^ C 993f. )

me,

...

U10,2U C 9 9 ^ : E x p u g n a u e r u n t

autem

dolosa,

quasi 3 a d u e r s u s

ideo

s e r m o n i b u s , o d i i

sed a p e r t i

g r a t i

g r a t i s e x s e c r a n t u r , q u i a causam i u s t i odii

non

c i r c u m d e d e s,

quando a n t e

sidem i n n o c e n t i s sanguinem f a l s i s a c c u s a t i o n i b u s i m p e t e b a n t . HT 2 0 9 : D u p l i c i t e r i n t e l l e g i t u r

cruci-

s e r m o n i b u s

I l l i q u i lingua

m e , q u i a hoc i n s i d i a n d o f a c i e b a n t ; p o s t e a f a l s a e e t dolosae

Ps

Deus.

it 1 0 , 2 0 A 1586: t u n c u t i q u e quando eum tamquam m a g i s t r u m "bonum c a p t i o s a iurabant

t a -

quam non

...

praeita

impii

r e p e r i r e non p o s s u n t ;

g r a t i s .

Hoc e s t , s i n e c a u s a :

nec

enim p e c c a u e r a m , e t non m e r e b a r u t d e b e l l a r e n t me. (= Br 1225 A) U10,26 A 1586: Dilectionem ...

q u i p p e d e b e b a n t t a n t i s Domini b e n e f i c i i s ;

Q u a p r o p t e r i m p i i e x i l i a b lle n i g n .i t a t. i s s u m m i t a t e d e l a p s i , u b i

t u r bona pro malis,

ad q u a n t a m

t r i b u e n d o mala pro bonis! U11,2

quia

nesciunt

quid

A 1 5 8 8 : Hanc Ierusalem, gallina

suos

reddunre-

( ^ C 99^) o r a b a t;

sed quid melius

de qua c r u c e i l l e d i x i t : Pater,

faciunt

1

(Luc. 2 3 , 3 » ) , . . .

d i l e c t i o n e m

Ierusalem, pullos

...

[1587]

malignitatis profunditatem uenerunt,

A 1587: Non quidem d i x i t q u i d quam p r o e i s i p s i s ?

U11,6

...

quoties

HT 210)

colligere et noluisti

filios

tuos, ...

...

quasi

prophetantis;

b o n u m

u t i n c r u c e p o s i t u s p r o i l l i s oraret

Deinde

[15Ö9]

Audiamus e r g o d e i n d e q u i d d i u i n u s sermo c o n t e x a t ; e t i n u e r b i s mala o p t a n t i s , i n t e l l e g a m u s p r a e d i c t a

dicit:

tamquam

(Matth. 2 3 , 2 7 ) .

quae p r o i p s a i m p i e t a t e r e c i p i a n t , i n c i p i t p r o p h e t a r e ;

C 9 9 ^ : i t a Dominus summum i l l u d

Ulis,

i n e u a n g e l i o commemorai, u b i

uolui

s u b a l a s suas

intellegimus,

ignosce

perfecta pietate

restituii;

q u i eum d e c r e u e r u n t i m p i a u o l u n t a t e

trucidare''. 3 CSg: a d u e r s u m 1» CSg: t a n tarn über durch Unterstreichung getilgtem quantam 5 R 223va: M a 1 u m mortis et m a 1 u m detractionis p o s u e r u n t I u d a e i c o n t r a Dominum, . . .

530

Ps

108,6-13

1(11,9.11 A 1589: Cum i g i t u r h i e Iudam t r a d i t o r e m secundum scripturam Actuum Apostolorum ( v g l . A c t .

1,20) s u p p l i c i o d e b i t o p r a e n u n t i e t puniendum,

quid e s t : C o n s t i t u e

super

e u m

n i s i eum quern seguenti uersu i n d i c a t ,

peccatorem,

...?

C 99*+: Quapropter c e r t i s s i m u s futurorum p r a e d i c i t supra Iudam t r a d i t o rem

constituendum

t o r

esse

diabolum; qui m e r i t o

d i c i t u r , quoniam delictum t r a d i t i o n i s ab i p s o sumpsit

U l i ,12 A 1589: Hoc i t a q u e m e r u i t , ut super se habeat d i a b o l o

p e c c a initium.

a b o 1 u mt i d

d'i

subditus s i t , qui C h r i s t o subditus esse n o l u i t .

autem a d e x t r i s

e i u s , dictum e s t , quia opera

est,

S t e t

d i a b o l i

p r a e p o s u i t operibus D e i . Hoc enim cuique non immerito dextrum d i c i t u r , quod p r a e p o n i t ; s i c u t s i n i s t r a e

d e x t r a

bolus

d e x t r i s

ergo

s t e t i t

a

praeponitur. e i

u s,

. . . Di

a -

quando praepo-

s u i t a u a r i t i a m s a p i e n t i a e , e t pecuniam s a l u t i suae, ut eum t r a d e r e t , 1*11,16 C 995: Hoc d i c i t u r de f u t u r o i u d i c i o ,

...

A 1590: sed t a l i s de quo d i c i t u r : Proicite (Matth.

...

ilium

in tenebras

exteriores

25,30).

1*11,19 A 1590: quia non f i t p e r Christum, quem n o l u i t s e q u i , sed p e r s e q u i . 1*11,20 A 1590: s i m i s e r i c o r d i am^ s p e r a r e t ^ , non s i b i d e s p e r a t i o n e collum l i g a r e t . C 99^ ( z u v . 6 ) : s c i l i c e t quia n u l l a meruit c o n f e s s i o n e s a l u a r i , d e s p e r a t i o n e malorum laqueo p r a e f o c a t u s

sed

occubuit;

1*11,21 A 1590: Quod s i quis quemadmodum factum s i t , s c i r e d e s i d e r a t , Actus Apostolorum l e g a t

(vgl. Act.

1,15-26).

( ^ HT 212)

A 1585: quando Matthias i n locum Iudae o r d i n a t u s , numero apostolorum duodecimus adiunctus e s t , 1*11,21* A 1590: N u t a n t e s 1*12,1

A 1590: E i c i a n t u r . . . ferantur.

suis.

... trans-

Exposuit quod supra d i x e r a t ,

Hoc autem totum quomodo uxori eius

quentes i n d i c a n t 1*12,3

... dictum e s t , i n c e r t i quo e a n t ,

filiisque

contigerit,

se-

uersus.

C 996: D e b i t o r quando ad persoluendum idoneus non e s t ,

f e n e r a t o r

e i u s , a i u d i c e p e r c e p t a [997] f i d u c i a , i n g r e d i t u r domum o b n o x i i sui d i r i p i t

omnia quaecumque habere p o t e s t pecunia mutuata:

. . . A l i e n i

bene d i c t i sunt

a l i e n i ,

et s a t i s f a c i t s i b i

transeat.

6 CSg: spem haberet

pro

quoque sunt s p i r i t u s immundi, . . .

qui a regno Domini probantur

extranei.

1*12,11 A 1591 : i d e s t , quod de i l i o generatum e s t , iam non g e n e r e t , e t

et

cito

Et

Ps 108,13-17

C 997: Siue magis

una

531

i l i a dicenda e s t , quando

g e n e r a t i o

nascimur in p e c c a t i s . Et ideo p e t i t ut ad secundam, i d e s t , regenerationem

non perueniant (qui tamen in praedestinatione repulsi sunt), ut

in prima peccatorum suorum faece dispereant, nec secundae n a t i u i t a t i s b e n e f i c i o laqueum mortis euadant. Q 1(12,15 A 1591: An

A 1591*)

intellegendum e s t , ut reddantur e i

etiam

p e c c a t a

parentum suorum? Ei quippe non redduntur, qui f u e r i t mutatus in Christo, et coeperit esse non f i l i u s iniquorum, non imitatus mores eorum; quia e t i l l u d uerissime scriptum e s t : Reddam peccate? 20,5);

. . . d i c i t enim [propheta] parentum

(Exod.

patrvm in filios

eis

i n i q u i t a t e s

non obesse, qui i u s t i t i a m faciendo dissimiles f u e r i n t . I l l u d autem quod dictum e s t : Reddam peccata

additum e s t , qui

patrum in filios,

me, hoc e s t , sicut me oderant

odervnt

parentes eorum;

Pr 52 (313 B): Si Iudas maueret in eo ad quod uocatus e s t , nullo modo ad eum uel sua p r a e t e r i t a , uel parentum

pertineret.

i n i q u i t a s

A 1591) 1(12,19 A 1591 : i d e s t , patres D o m i n u m

e t mater eius

eius

enim d i x i t : in conspectu

i n t e r p r e t e s sic transtulerunt: F i a n t D o m i n i

s e m p e r ;

f i a n t . . . D o m i n i ; in

c o r a m

semper;

s i c u t ^ a l i b i dictum e s t ^ : Posuisti

in conspectu

tuo

iniquitas

...

alii

c o n s p e c t u

a l i i uero: F i a n t

(Ps 89,8).

Contra

nam e t

D o m i n o

iniquitates

[159^] . . . F i a n t

...

nostras semper,

et peccatum eorum;

C 998: D i s p e r i t

autem

t e r r a

uiuentium, qui in beata

r e c o r d a t u s ,

uel i l l e Iudas, uel ipse

de

p a t r i a non uidetur. 1+12,2b A 159!(: P r o ...

e s t

populus, f a c e r e

m i s e r i c o r d i a m .

a c c i p i t u r quod a i t : non o c c i d i t , saltern

[1595] p e r s e c u t u s mendicum.

r e c o r d a t u s ;

r e c o r d a r e t u r

m i s e r i c o r d i a m ...

est

Sed melius de populo nam si Christum

paenitendo, e t

f a c e r e t

super membra e i u s , quae perseuerantissime e s t .

Ideo d i c i t quia

p e r s e c u t u s

Potest quidem accipi de Iuda; quia non est dedigna-

tus Dominus pauper f i e r i , cum diues e s s e t , ut i l l i u s paupertate nos ditaremur ( v g l . I I Cor. 8 , 9 ) . Mendicum 7 8 9 10

CSg: CSg: CSg: CSg:

regenerationis Ad (A durch Strich darunter iniquitatem sicut bis est fehlen.

getilgt,

i

autem quomodo intellegam,

darübergeschrieben)

532

Ps 108,17-18 n i s i f o r t e quia d i x i t m u l i e r i Samaritanae: Da mihi bibere et in cruce a i t : Sitio

( l o h . H ,7 )

( l o h . 19,28)? Sed quod s e q u i t u r quomodo a c c i p i a -

t u r in i p s o c a p i t e n o s t r o , i d e s t , s u i c o r p o r i s S a l u a t o r e , quem Iudas

p e r s e c u t u s p e r s e c u t u s

est

...

1 1

,

non 1 1 i n u e n i o 1 1 . Cum enim d i x i s s e t : E t

mendicum,

p u n c t u m c o r d e

a d i e c i t atque a i t : Et

m o r t i f i c a r e - , id e s t , u t

c o mmo r -

t i f i c a r e t ; nam quidam etiam s i c sunt i n t e r p r e t a t i . C o m p u n c t u s

autem

c o r d e

rum in dolore p a e n i t e n d i ;

non s o l e t d i c i , n i s i s t i m u l i s p e c c a t o -

. . . populus Iudaeorum non e s t

r e c o r -

d a t u s

1+13,2

e s t

f a c e r e m i s e r i c o r d i a m; p e r s e c u t u s 12 . . . . hominem inopem et m e n d i c u m , sed in membris s u i s : . . .

plane

compunctum

c o r d e , sed in membris s u i s .

A 1595'• Quamquam et Iudas

m a l e d i c t i o n e m

d i l e x e r i t ,

[1596] e t furando de l o c u l i s , e t Dominum uendendo atque t r a d e n d o , tamen a p e r t i u s populus i l l e

d i 1 e x i t

m a l e d i c t i o n e m , quando

d i x i t : Sanguis eius super nos et super f i l i o s nostros (Matth. 2 7 , 2 5 ) . Et n o 1 u 1 t b e n e d i c t i o n e m , et e l o n g a b i t u r 13 11+ 11+ . ab e o . Et Iudas quidem, q u i a Christum n o 1 u i t , in quo e s t aeterna

b e n e d i c t i o ; sed a p e r t i u s

t i o n e m

n o 1 u i t

b e n e d i c -

populus Iudaeorum, cui d i x i t i l l e i l l u m i n â t u s a Domino:

Numquid et uos uultis

discipuli

eius

f i e r i ? Et

n o 1 u i t

b e n e -

d i c t i o n e m , e t pro maledicto h a b u i t ; et r e s p o n d i t : Tu sis pulus

eius

( l o h . 9 , 2 7 . 2 8 ) : et longe f a c t a e s t

ab

e o

disci-

b e n e -

d i c t i o, q u i a t r a n s i t u m f e c i t ad g e n t e s . 1*13,12 A 1596: s i u e I u d a s , s i u e i l l e populus. . . . Ergo e t f o r i s et i n t u s :

s i c u t

u e s t i m e n t u m ,

intus

s i c u t

foris

a q u a\ quoniam in

e i u s i n c i d i t i u d i c i u m , qui p o t e s t et corpus 1 "' et 1 "' animam o c c i d e r e in gehenna ( v g l . Matth. 1 0 , 2 8 ) ; corpus f o r i s , animam i n t u s . 1*13,15 A 1596: Ostendit eum cum d e l e c t a t i o n e m a l e f a c e r e , C 999: Dicendo enim

o l e u m

...

s i g n i f i c a i delectationem f a c i n o r i s , quod

s i c corpus nostrum m o l l i t e r i n g r e d i t u r , ut nos quadam i o c u n - t 1 0 0 0 ] d i t a t e permulceat.

11 12 13 11+ 15

CSg: CSg: CSg: CSg: CSg:

e s t . Ait autem inueniam. fehlt. prolongabitur n o l u i t Christum fehlen. (WS 208 b stimmt mit der Ausgabe

überein)

Ps 108,19-22

533

1*13,20 A 1596: Induitur enim quisque tunica, operitur pallio. Et quid est hoc, nisi etiam in conspectu hominum de iniquitate gloriari? ... Maxime homines ideo

praecinguntu

r, ut ad operandum sint aptiores, ...

Ergo maledictione se praecingit,

qui malum non repentinum,

sed dispositum aggreditur, et ita discit malefacere, ut semper paratus sit; ... manifestum est enim quod indumento, et opertorio, et aqua, z o n a , 1 " ipsa opera describebat quibus aeterna maledictio

et oleo, et

comparatur. Non ergo est unus Iudas, sed multi, de quibus dicitur: opus

Hoc

e o r u m ...

1+13,2k A 1597: Sed qui magis nisi illi

qui

detrahunt

ipsis uerbis

Christo

Domini

a p u d

Dominum,

detrahunt,

dicentes

non esse ipsum quem lex Domini et prophetae praenuntiarunt? C 1000: Hunc uersum contra omnes quidem perfidos debemus accipere; sed 17 tamen specialiter duas haereses uidetur impetere. A p u d Deum Patrem

detrahunt

Ariani, quando ei Filium minorem esse testan-

tur, et impudenter inferiorem dicunt quem Creatorem omnium communiter confitentur. Apollinaristae quoque ... Pr 56 (316 A): Potest autem et sic intellegi quod ait: F a c

m e c u m,

ac si dixisset: Adiuua me. Pater quippe adiuuat Filium, in quantum Deus hominem propter formam serui. Nam in ea forma, in qua aequalis est Patri, non indiget adiuuari, quia utrisque unum opus est, et par atque inseparabilis potestas (vgl. Glosse !). Ull*,1

13

WS 209 : Filius dicit Patri: f a c Patris et Filii, ... A 1597: F a c n o m e n

A 1597)

m e c u m, quia eadem opera sunt

A 1597; Pr 56 [316 A])

m e c u m, id est, adiuua me. ... [1598]

propter

t u u m, gratiam commendauit. Nullis enim operum meritis

praecedentibus in tantam celsitudinem subuecta est humana natura, ut totum simul Verbum et caro, hoc est, Deus et homo, unigenitus Filius Dei diceretur.

C 1001)

Vgl. A zu U , 2 und Utk,26. U1U,6

C 1001: E g e n u m

se dicit

18 et

pauperem

humilitate

carnis, ... A 1597: Pater quippe adiuuat Filium, in quantum Deus hominem, ...

16 CSg: qui nonnulli 17 CSg: Dominum 18 CSg: humilitatem

Ps 1+ llj-,8

108,22-25

Tristis

A 1598: Hoc ad i l l u d r e f e r t u r , quod a i t p r o p i n q u a n t e p a s s i o n e :

est

anima mea usque

ad mortem

(Matth. 2 6 , 3 8 ) .

C 1001)

U1U, 10 A 1598: Hoc i p s a m mortem s i g n i f i c a u i t . S i c u t enim ex

c l i n a n t e

u m b r a

d e -

f i t n o x , s i c ex m o r t a l i c a r n e f i t mors.

C 1001: Hie f a c i l i t a t e m p e r s e c u t i o n i s o s t e n d i t , q u i a t a n t a

celeritate

de medio d i s c i p u l o r u m r a p t u s e s t a t u r b a Iudaeorum, q u a n t a s o l e t citate

k'\k,'\2

u m b r a

n o c t i s s o l i s lumine u e n i e n t e

C 1001: E x c u s s u s

e s t

autem

uelo-

discedere.

s i c u t

l o c u s t a ,

dum

persecutionibus c r e b r i s l o c a uidebatur d i u e r s a mutare; s c i l i c e t

quando

de N a z a r e t h u e n i t ad Capharnaum, de Capharnaum i n B e t h s a i d a , de B e t h s a i d a i n I e r u s a l e m , quae l o c a p r o s p i c i e n d o magis p e c c a t o r i b u s i b a t , ne s c e l u s suum p o p u l u s p e r s e c u t o r i m p l e r e t .

circum-

HT 217)

A 1598: u e l quod t r a n s i l i e r u n t de l o c o i n locum. C 1002: m e l i u s

g e n u a

i n f i r m a t a

ad i p s i u s membra r e f e r a n t u r , quae r e u e r a

s u n t , quando a p o s t o l i e i u s p a s s i o n e d i s p e r s i

sunt.

Quid enim p l u s e s s e p o t u i t i n f i r m i u s quam u t P e t r u s n e g a r e t e t fidelium turba

reliqua

latuisset?

A 1598: An e t hoc i n membris e i u s , hoc e s t , i n s a n c t i s e i u s , i n t e l l e g i t u r ? Et

c a r o . . . p r o p t e r o l e u m : . . . . . . Cum i t a q u e d i x i s s e t : G e n u a . . . s u n 1 9 . . . . i e i u n i o , ubi s i g n i f i c a t u m e s s e a r b i t r o r eos qui spintalem.

aptius

propter gratiam 19 t a . . . m membris e i u s

f o r t e s u i d e b a n t u r , tamquam p r a e s e n t i a p a n i s quo s u s t e n t a b a n t u r

abstracta,

i n e i u s p a s s i o n e d e f e c i s s e usque ad n e g a t i o n e m , quae a p p a r u i t i n P e t r o ; tamquam ad e o s c o n f i r m a n d o s , ne succumbendo p e n i t u s c a d e r e n t , E t inquit, i m m u t a t a

mea,

e s t

p r o p t e r

mea morte d e f i c i e n t e s , mea r e s u r r e c t i o n e f i r m a r e m , e t s a n c t o unguerem, q u i ^

misso

Vah! qui

destruit

Spiritu

non ad e o s u e n i s s e t , n i s i ego a b i i s s e m .

U1U,20 C 1002: I l i a t a n g i t quae p l e b s e r a t Iudaeorum sub d e t r a c t i o n e

...:

c a r o

m, - ut. .e o s 20o 1 . e u20

templum Dei et in triduo

reaedificat

dictura,

illud

(Matth.

27, 1 +0); A 1599-' . . . o p p r o b r i u m lnl+,23 A 1599: Q u i a

u i d e r u n t

surrexisse; u i d e r u n t

u i d e r u n t

19 CSg: fehlen. 20 CSg: e m i s s o 21 CSg: q u i a

quando est

i 1 1 i s , p e r mortem c r u c i s . p e p e n d i s s e , non

quando genua

caro

immutata.

u i d e r u n t

e i u s s u n t infirmata,

renon

Ps 108,26-30

535

U1U,26 A 1599: Hoc ad totum referri potest, id est, et ad caput, et ad corpus: ad caput, propter formam serui; ad corpus, propter ipsos seruos. ... s e c u n d u m

m i s e r i c o r d i a m

t u a m, gratuita gratia

commemoratur, non ex operum debito.

22

U15,2

A 1599: Intellegamus itaque dicitur: Et brachium m a n u s

m a n u m

Domini

Dei esse Christum; unde alibi

cui reuelatum

et erat, et fecit eum, quia

est?

(Isai. 53,1) Haec

in principio

erat Verbum,

et

Verbum caro factum est (Ioh. 1,1.14); et erat sine tempore secundum diuinitatem, et factus est ei ex semine Dauid secundum carnem (vgl. Rom. 1,3). C 1002: V t

sciant...

earn.

He sibi iudaicus populus arrogaret

potestate [1003] propria persecutum Dominum Saluatorem, per id quod passus est dicit ad Patrem: S c i a n t

homines hanc dispensationem a

te, Domine, fuisse praeparatam, ne applicent stulti uiribus suis, quod tu ad salutem mundi fieri magna pietate decreuisti. V t

sciant,

dicit, persecutores, qui utique nesciebant. CSg 27,467: E t

sciant,

id est, intellegant Iudaei quoniam non

ipsi praeualuerunt in Christum, sed sua et Patris uoluntas erat, ut sustineret crucem pro nobis. Pr 57 (317 A): De eis dixit: s c i a n t ,

pro quibus saeuientibus

et orauit, quia inter illos erant etiam hi qui in eum postea crediderunt. ('v A 1599) - Vgl. A zu 412,24. C 1003: Sequitur

quia

m a n u s

t u a

haec,

id est, potestas,

et subaudiendum, operata est. 415,7

A 1599: Vana est ergo et falsa maledictio filiorum hominum, ... [1600]

415,9

... Deus autem cum b e n e d i c i t, facit quod dicit. A 1600: sed cum exaltatus fuero super caelos, et esse coeperit super 23 omnem

terram gloria mea,

c o n f u n d e n t u r .

1+15,11 A 1600: siue in dextera Patris, siue in membris suis

l a e t a n t i -

b u s, et inter temptationes in spe, et post temptationes in aeternum. U15,16 A 1600: D i p 1 o i s

duplex pallium est. ... Intellegitur autem, con-

fundantur et intus et foris, id est, et coram Deo et coram hominibus. 1+15,19 A 1600: Si autem cor est tamquam hominis intellegitur dictum, quam

22 CSg: utique

23 CSg: fehlt. (!)

i n

cordibus

m e d i u m ,

nihil melius

m u l t o r u m

laudabo eum.

536

Ps

108,30-109,1

Habitat enim Christus per fidem in cordibus nostris; et ideo ait: i n ore

m e o, id est, in

o r e

corporis mei, quod est Ecclesia.

1+15,22 A 1601: De Iuda dictum erat: Et diabolus stet a dextris eius (v. 6), qui suas diuitias augere uoluit Christo uendito; hie autem Dominus a s t i t i t peris quentibus 2k autem

a

d e x t r i s

pauperis,

ut diuitiae

sint ipse Dominus. ... S a 1 u a .

fit

autem

pau-

a

perse-

a n i m a, si non eis consentiatur ad malum; non eis . . .

consentitur, cum assistit Dominus

a

d e x t r i s

p a u p e -

r i s, ne ipsa paupertate, id est, infirmitate, succumbat. Hoc adiutorium praestitum est corpori Christi in sanctis martyribus omnibus.

P s a l m

U 1 6 A

109

1603: Ex his promissionibus est 1 psalmus iste, Dominum et Saluatorem 2 nostrum Iesum Christum certe aperteque

prophetans; ut omnino dubitare

non possumus Christum annuntiari psalmo hoc; ... Nam cum ipse Dominus noster et Saluator Iesus Christus quaereret a Iudaeis, cuius filium dicerent esse Christum, et respondissent: Dauid, ille continuo retulit respondentibus, et ait: Quomodo ergo Dauid in spiritu dicit euro Dominum, dicens: Dixit Dominus Domino meo: Sede ad dexteram meam, donee ponam micos tuos sub pedibus

ini-

tuis? Si ergo in spiritu, inquit, uocat eum Domi-

num, quomodo filius eius est? (Matth. 22,42-1+5). ... [ I60U] ... Dicit apostolus: Qui factus est ei ex semine Dauid secundum carnem

(Rom. 1,3);

... credamus, inquam, et dicamus et filium Dauid et Dominum Dauid. ... [1605] ... In principio eras Verbum, et Verbum eras apud Deum, et Deus eras Ver-[l606]bum; omnia per te facta sunt (vgl. loh. 1,1.3): ecce Dominus Dauid. Sed propter infirmitatem nostram, quia caro desperata iacebamus, Verbum caro factum es, ut habitares in nobis (vgl. ebda 14): ecce filius Dauid.

... Audiuit hoc Dauid, audiuit in spiritu,

...

Audiuit ergo prorsus, audiuit in quodam secretario ueritatis, in quodam mysteriorum sanctuario; ubi prophetae in occulto audierunt, quod in aperto praedicauerunt; ... Illud enim quod natum est ex semine Dauid, ita honoratum est, ut esset et Dominus Dauid. Ita admiraris hoc, [1607] quasi et in rebus humanis ista non fiant. Si enim contingat filium 2k CSg: fehlt. 1 CSg: Et 2 CSg: danach e [= est]

übergeschrieben.

Ps 109,1

537

cuiusquam regem fieri patre priuato, nonne erit dominus patris? Admirabilius est quod potest contingere, ut non solum rex factus priuati fili us, dominus sit patris sui; sed episcopus factus laici filius, sit pater patris sui. Ergo et eo ipso quod carnem accepit Christus, quod in carne mortuus est, quod in eadem carne resurrexit, quod in eadem ascendit in caelum et sedet ad dexteram Patris, et in eadem ipsa carne sic honorata, sic clarificata, sic in caelestem habitum commutata, et filius est Dauid, et Dominus est Dauid. HT 222: D a u i d

est qui loquitur, propheta, uir sanctus, rex. Rex ergo

quid dicit? rex et propheta quid dicit?

D i x i t ... meo.

Istum locum

Saluator in euangelio exposuit dicens: Si Christus est, inquit, filius Dauid, quomodo in spiritu uocat eum Dominum1 (Matth. 22,1*3) ... Nobis ergo qui filius Dei est, ipse est et filius Dauid: ... Vide ergo quid dicat. Dixit... pitur ut

Domino

s e d e a t. Deus non

Huic ergo praecipitur ut

meo: sedet,

huic

Domi

no,

cui praeci-

assumptio corporis

sedet.

s e d e a t, qui homo est, qui assumptus est.

Hoc aduersus Arrianos dicimus, et aduersus eos qui dicunt: Maior est Pater, qui iubet ut

s e d e a t , quam ille cui iubetur. (= Br 1233 B-D)

C 1006: Sanctissimus propheta in secretum altissimae contemplationis euectus, in primo uersu inaestimabilia uerba refert, quae omnipotens Pater onnipotenti et coaeterno sibi Filio dixerit, naturam simul deitatis et humanitatis ostendens. Nam c m pronuntiat: dixit...meo, ram eius deitatis ostendit. Cum subiungit: sede...

natuinimicorum

t u o r u m, humanitatis eius substantia declaratur, quae potuit quod non habebat accipere. ... Vna deitas, una potestas, una aeternitas. ... [1007] ... Sequitur

sede

a

d e x t r i s

m e i s. Victori Filio et per

sanctam incarnationem totius mundi triumphatori, post resurrectionis gloriam honorabilis consessus offertur, ut per hunc situm susceptae humanitatis gloria declaretur. ... Nam quod dicit Filio

dexteram

datam, non ut maiorem quisquam credere debuisset, sed ne Ariani minorem (sicut praedicant) concepto scelere mentirentur. 1+16,16 A 1606: Quid ergo dicit Dauid? .. . Quod est: scabellum t u o r um, hoc est: sub enim

p e d i b u s

tuis:

pedum scabellum

pedum sub p e d i b u s est. ... [1609] ... inimicus .h 5 eras ; e n s sub p e d i b u s eius, aut adoptatus , aut uictus. Quaere 3

3 CSg: erat 1+ CSg: erit 5 CSg: optatus

538

Ps

ergo quem locum habeas sub

109,1-3

p e d i b u s

Domini Dei tui; nam necesse

est ut habeas, aut gratiae, aut poenae. S e d e t

ergo ad

d e x t e -

ram

Dei, donee

b u s

eius. Hoc fit, hoc agitur; ... Fremuerunt enim gentes, et populi

ponantur

inimici

eius sub

p e d i -

meditati sunt inania (vgl. Ps 2,1); ... numquid fremendo, numquid meditando inania, ... efficient ut non impleatur: Dabo tibi gentes hereditatem tuam, et possessionem tuam terminos terrae (ebda 8)? Pr 60 (318 C): Omnis enim qui ei aduersatur, erit ei subditus aut per correptionem aut per condemnationem. Nam necesse est ut omnis, aut adoptatus, aut uictus, sub

p e d i b u s

eius sit siue per gratiam siue

per poenam. U16,2k C 1008: D o m i n u s

autem

ex

Sion

dicitur et Filius, sicut

Isaias dicit: Quia de Sion exibit lex et uerbum Domini de Ierusalem (2,3).

HT 223)

A 1610: Nemo dicat non posse impleri quod coeptum est. Quid finem coepti desperas? ... Quae

Sion,

ipsa est Ierusalem. ...Et

prae-

dicabitur in nomine eius paenitentia et remissio peccatorum per omnes gentes, incipientibus ab Ierusalem (Luc. 2k,kl). ... V i r g a m uirtutis 1+17,2

t u a e, hoc est, regnum potentiae tuae;

A 1610: ...dominare

in

medio

paganorum, Iudaeorum,

haereticorum, falsorum^ fratrum^. C 1008: ... per hos duos uersus uerba Patris accipienda sunt, ut fas fuit de genera-!1009]tione Filii sancta locuturus. - Vgl. HT 22k: Dicit enim Pater ad Filium: Ex utero ante luciferum genui te. (= Br 123U D) A 1611: Nam panis ille angelorum, in

principio

erat Verbum

(vgl. Ioh. 1,1): ... [ 1611+ ] ... Respondit enim interrogantibus : Tu quis es?, et ait: Principium, quia et loquor uobis (Ioh. 8,25),cum sit . . 7 principium et Pater, de quo unigemtus Filius , m quo principio si et Pater

erat Verbum, quia Verbum erat apud Deum. Quid ergo, principium,

et Filius

principi

u m, duo

al Absit. Sicut enim Pater Deus et Filius Deus, Pater principi autem et Filius gnon sunt duo dii, sed unus Deus, sic Pater p r i n c i p i u m duo, sed unum

et

Filius

p r i n c i pi

principium.

nec umquam a te separatus est Pater. 6 CSg: fratrum falsorum (!) 7 CSg: fehlt. 8 CSg: fehlt.

u m, Pater autem et Filius non

... Tecum C 1009; HT 223f.)

principium;

Ps

109,3

1(17,9.12 A 161!+: Sed quando uidebitur g tunc manifestum e n t omnibus

539

tecum

esse

p r i n c i p i

u m,

similibus ìam tibi factis; quoniam uide-

bunt te sicuti es (vgl. I Ioh. 3,2); ... Tunc ergo uidebitur quod nunc creditur; tunc

tecum

p r i n c i p i u m

uidentibus sanctis,

uidentibus iustis, sublatis de medio impiis, ne uideant honorem Domini. ... Cum ergo uentum fuerit ut uideamus, tunc apparebit - . T e c u m . . . tuae.

Virtutis

tuae:

t u a e, quia ibi

u i r t u s.

1(17,12 A 1615: Hoc erit: In

non

uirtutis

s p l e n d o r i b u s

infirmitatis

sanctorum,

quia

tunc iusti fulgebunt in regno Patris sui, sicut sol (Matth. 13,1+3) ... In quo regno? Videte si uisio quaedam seruatur, de qua nobis dictum est : Tecum

principium.

13

WS 217 : Quando erunt

in

s p l e n d o r i b u s

s a n c t i? Nimirum

quando corruptibile hoc induet incorruptionem, et mortale hoc induet inmortalitatem (vgl. I Cor. 15,53), quando iusti fulgebunt sicut sol in regno Patris sui. C 1009: S p l e n d o r e s

autem

sanctorum

sunt, quando in

resurrectione lucebunt sicut angeli Dei et ita purificati atque perspicui erunt, ut illam maiestatem queant cordis oculis intueri. U1T, 1U A 1 6 1 6 :

Quid est: e x

u t e r o " ! Ex secreto, ex occulto; de me ipso,

de substantia mea; ... Quid est ergo L u c i f e r

ante

luciferum?

pro sideribus positus est, ... Si ergo et in signis et

in temporibus posita sunt sidera, et sideribus, quod est

ante

1 u c i f e r

luciferum,

nominatus est pro

hoc est ante sidera;

et quod est ante sidera, hoc est ante tempora; ... De Patre non est natus in tempore, per quem facta sunt tempora. Dictum est ergo, ut dici oportuit, figurate^, prophetice, ut e t ^ stantia, et ante

1 u c i f e r

luciferum

u t e r u s

pro secreta sub-

pro temporibus poneretur. ... Et hoc ipsum signate dictum, et proprie dictum, et sic

impletum. Noctu enim natus est Dominus de

u t e r o

uirginis Mariae:

indicant testimonia pastorum, qui uigilias exercebant super gregem suum (vgl. Luc. 2,7-15). C 1010: Ex

utero

g e n u i

t e , id est, ex arcano substantiae

meae, ex ipsa scilicet deitate, ...

9 CSg: danach sanctis übergeschrieben. 10 CSg: figurate et 11 CSg: fehlt.

(!)

Ps 109,1+

1+17,21 A 1616: Ad hoc enim natus ex utero ante luciferum, c e r d o s

in

aeternum

Melchisedec.

ut

secundum

... [1617] ... sed

esses

s a -

o r d i n e m

sacerdos

propter

carnem assumptam, propter uictimam quam pro nobis offerret a nobis acceptam. 1*17,24 A 1617: Ergo Dominus

i u r a t, qui prohibet hominem a

An forte ideo magis hominem prohibet a prolabatur, et ideo Deus magis rium prolabi, bene prohibetur

i u r a n d o?

ne in periurium

i u r a t, quia non potest esse periurus?

Homo enim qui per consuetudinem homo, falsum et uerum

iurando,

i u r a n d i

potest lingua in periu-

i u r a r e-, ... Qui enim

i u r a r e

i u

potest; qui autem non

filsum i u r a r e

non potest, quia omnino non

ergo tu facis, cum

i u r a s? Testaris Deum: hoc est

rat

i u r a t,

i u r a t. ... Quid i u r a r e,

Deum testari; et ideo molestum, ne ad aliquam falsitatem testem adhibeas Deum. Si ergo tu

i u r a n d o

testaris Deum, cur ergo non et Deus

iurando

testetur seipsum? ... De sacerdotio ergo

o r d i n e m

Melchisedec,

non

paenitebit

o r d i n e m

i u r a u i t

secundum

Dominus,

e u m. Quid de sacerdotio sacerdos,

Aaron? . . . Sed

et

secundum

secundum

quid?

Numquid erunt illae hostiae, uictimae oblatae a patriarchis, arae sanguinis et tabernaculum, et ilia primi Testamenti Veteris sacramenta? Absit. Iam ilia sublata sunt, ... [1618] haec nec Iudaei habent. Vident perisse iam sacerdotium agnoscunt sacerdotium

secundum

o r d i n e m

secundum

o r d i n e m

Aaron, et non Melchise-

dec.

C 1011: Sequitur: T u ... Mel

c h i s e d e c h. Hoc etiam propheta

promisisse Filio commemorat Patrem. Cui enim potest ueraciter et euidenter aptari, nisi Domino Saluatori, qui corpus et sanguinem suum in panis ac uini erogatione salutariter consecrauit? ... Quem mysticam similitudinem

Melchisedech

o r d i n e m

per

iustissimus rex insti-

tuit, quando Domino panis et uini fructus obtulit. HT 2 2 5 : S e c u n d u m e r i s

ordinem:

secundum

sacerdos

Quomodo enim

nequaquam

uictimas secundum

iudaicas, ordinem

Melchisedech,

sacerdos sed

e r i s

Melchisedech.

rex Salem, obtulit panem et uinum

(vgl. Gen. 11»,18), sic et tu offeres corpus tuum et sanguinem, uerum panem et uerum uinum. Iste

Melchisedech

habemus dedit nobis. ...secundum

ista Hysteria quae ordinem

M e 1 c h i -

Ps l09,U-6 s e d e c h U18,7

tradidit nobis sacramentum suum. (= Br 1235 D)

C 1011: Illud au-[1012]tem mouere potest, cum in psalmi huius initio Pater dixerit Filio: Sede a dextris meis; nunc iterum propheta dicit d e x t i i s

a

Filii Patris operatam fuisse uirtutem.

A 1618: Iste ergo

Dominus

qui est

a

dextris

t u i s, de

quo iurasti , et cui iurasti dicens: Tu es sacerdos in aeternum ..., 12

conquassauit

.

...reges....

Conati enim sunt multum de-

lere nomen christian um de terra, et non potuerunt; ... Offenderunt ergo in lapidem offensionis, et ideo ges,

conquassati

sunt

re-

cum dicunt: Quis est Christus? Nescio quis Iudaeus, nescio quis

Galilaeus, sic occisus, sie mortuus. Lapis est ante pedes tuos, quasi uiliter et humiliter iacens; ideo contemnendo offendis, offendendo cadis, cadendo quassaris. Si [1619] ergo tanta est iudicium manifesti? Audistis

¿rara

ira

occulti, quod erit

occulti, de qua psalmus inscribi-

tur: Pro occultis filii; nonus psalmus, si bene memini, inscribitur: Pro occultis filii; et ibi ostenditur iudicium occultum i r a e occultae. Irato Deo uiuunt qui in lapidem illum offendunt; conquassantur; ... Audi et de iudicio futuro: Quia qui offenderit in lapidem ill um, ait, 13 conquassabitur; super quem uero ceciderit lapis ille, conterei e um (Luc. 20,18). Cum ergo offenditur in eum, quasi humilis iacet; time conquassai; cum autem conterei, desuper ueniet. Videte quemadmodum his binis uerbis, conquassata et conteret, offendit in eum et ueniet super eum, distributa sunt duo tempora, humilitatis et claritatis Christi, occultae poenae et iudicii futuri. 1(18,21 A 1619: Sed nunc: Pro occultis; erit enim et iudicium manifestum: ... 1(18,23 A 1619: Bonum est ut teipsum deicias, 1l( humilis reddaris, sedentis^ ad dexteram Patris pedibus prouoluaris , ut fiat m te r u i n a construenda. Nam si permanes in mala altitudine, tunc deicieris, quando non aedificaberis. Etenim de talibus dicit in alio loco scriptura: Destrue eos, et non aedificabis eos (Ps 27,5). Pr 62 (320 C): Qui in superbiam eriguntur et in sua elatione persistunt, sic destruentur ut non aedificentur. Non enim desinunt destrui, qui non desinunt eleuari. Qui autem per humilitatem cadunt et se prosternunt, ut fiant sub pedibus eius [= Christi] .. . reparabuntur in integrum, quia non damnauit has

r u i n a s

Dominus , sed

repleuit.

Quod fit

12 CSg: conquassabit 13 CSg: fehlt. (WS 219b stimmt im Wortlaut des Zitats genau mit Notker überein) 11( CSg: sedenti ... reuoluaris

5h2

Ps

109,6-110,1

in hoc tempore, cum uniuersis gentibus

ruinarum

reparationem

Christus operatur. - Zum ersten Bibelzitat vgl. Luc. 3,5. 1+19,1

A 1620: Hie, super capita

1+19,U

t e r r a i n , in hac uita, conquassabi

t

m u 1 t a. De superbis humiles facit.

A 1620: Primo quis est Sicut enim

t o r r e n s ? Profluxio mortalitatis humanae .

t o r r e n s ... currit, et currendo decurrit, id est,

cursum finit, sic est omnis iste cursus mortalitatis. Nascuntur homines; uiuunt, moriuntur; . . . D e B i b e r e 1+19,6

enim

d e

hoc

hoc

torrente

torrente,

b i b i t

ille; ...

illi erat nasci et mori.

A 1620: Exultauit enim sicut gigas ad currendam uiam (Ps 18,6). De torrente ergo in uia bibit , quia in uia peccatorum non stetit (Ps 1,1). Quia ergo^ de torrente in uia bibit, propterea u i t

caput-

e x a 1 t a -

id est, quia humiliatus est, et £actus est subditus

usque ad mortem, mortem autem crucis; propterea eum Deus exaltauit a mortuis, ... (Phil. 2,8.9).

P s a l m

110

1+19,10 C 1011+: Alleluia.

Quamuis hoc nomen laudis generale esse uideatur,

tamen ibi maxime apponitur, ubi magna exultatione gaudetur. Laudat enim Dominum populus suus, ... Quae laus futurae figuram noscitur portare laetitiae, ... A 1621: Sicut enim dies isti praeteritis diebus Quadragesimae, quibus ante resurrectionem Dominici corporis uitae huius significatur maeror, sollemniter grata hilaritate succedunt, sic dies ille qui post resurrectionem dabitur plenario corpori Domini, hoc est, sanctae Ecclesiae, cunctis uitae huius aerumnis atque doloribus exclusis, perpetua beatitate succedet. ... et significatur quadragenario numero, quo et Moyses et Elias et ipse Dominus ieiunarunt. ... Quinquagenario uero numero post resurrectionem Domini, quo cantamus

Alleluia,

non cuiusdam temporis finis

et transitus, sed beata illa significatur aeternitas; ... Audiamus itaque plenum diuina laude pectus populi Dei.

15 CSg: fehlt. 16 CSg: exaltabit

Ps

110,1-7

1+19,16 A 1621 : Non semper confessio peccatorum e s t , sed et laus Dei [1622] deuotione confessionis expromitur^. I l i a l u g e t , haec gaudet; i l i a medico uulnus ostendit, haec de sanitate g r a t i a s a g i t .

C 1015)

1+19,19 A 1622: credo: qui sederunt super duodecim thronos, iudicantes duodecim tribus I s r a e l

( v g l . Matth.

C 1015: Sed qui hic i n

uidentur

19,28).

t o t o

corde

c o n f i t e n t u r ,

c o n g r e g a t i t e n e

ilia

iam

iustorum

psallere,

quam de cunctis gentibus in futurum manifestum est Dominum congregare. C o n s i l i u m

iustorum

e s t , quando b e a t i cum Domino r e -

surrectionis tempore iudicabunt, 1+19,23 C 1015: E x q u i s i t

. . . - Vgl.

565,15-21.

a, id e s t , s i n g u l a r i s ,

potest simile r e p e r i r i .

[1016] exacta, cui n i h i l

. . . Quidquid enim f a c i t , eximie atque incompre-

h e n s i b i l i t e r operatur,

...

1+19,25 A 1622: Quid magni f i cent ius quam i u s t i f i c a r e impium? Sed

. .

f o r t a s s e hominis praeuenit istam

2

o p u s

m a g n i f i c e n t i a m

2

ut cum f u e r i t peccata confessus, i u s t i f i c a r i mereatur. Descendit de tempio iustificatus WS

223 a :

publicanus

Quid . . . mereatur.

ait: C o n f e s s i o f e s s i o n i s 1+20,1

C 1016:

J u s

ti

s a e c u l i , rumque

i

1+20,1+

...

magis quam pharisaeus,

enim

(Luc.

18,1U).

Ipse ergo i n s p i r â t pium

con-

affectum, ipse ex impio f a c i t iustum. ti

a

quippe

e i u s

t i a ... benedicti

s a e c u l i , Patris

mei,

...

ma n e t Ite

saeculum

in

in ignem aeternum,

quando f i d e l e s

...

Ite-

aduocauerit,

(Matth. 25,1+1.31+) .

A 1623: Quid autem profuerunt miracula, n i s i ut timereretur? Quid porro prodesset timor, n i s i , m i s e r i c o r s Dominus

e s c a m d a r e t

et

A 1623: Quod s i tantum dédit

enim

selescam

( v g l . loh. 6 , 1 7 . 5 1 ) ,

...

huic u i t a e , s i Verbum carnem factum peccator

i u s t i f i c a n d u s accepit, quid in futuro piet? M e m o r

m i s e r a t o r

t i m e n t i b u s

quae non corrumpitur, panem qui de caelo descendit 1+20,8

...

Dei,

(= A 1622) Non hoc docet psalmus i s t e qui e i us.

cum peccatoribus d i x e r i t :

u s t i

dicens: Venite,

...

e r i t ...

s a e c u 1 o

s u i.

glorificatus

Nec totum dédit

acci-

qui pignus

dedit. 1+20,10.13 A 1623: Non contristentur I s r a e l i t a e s a n c t i , qui dimiserunt omnia sua et secuti sunt eum; . . . quoniam quae homini-[ l62l+]bus d i f f i c i l i a sunt, 3 3 Deo f a c i l i a sunt ( v g l . Matth. 19,26). . . . Itum est enim ad g e n t e s, 1 CSg: exprimitur 2 CSg: i s t a magnificentia (ursprünglicher m-Strich über a beide 3 CSg: f a c i l i a sunt Deo

Male

radiert)

Ps

110,7-10

h e r e d i t a s

. . . Sic enim multi uocati sunt, s i c occupata est g e n t i

u m , sic factum est ut etiam plurimi qui non dimiserunt omnia

sua in hac u i t a ut sequerentur eum, uitam etiam ipsam pro nominis eius confessione contemnerent ; - Vgl. Matth. 19,27-29, auch f ü r die B i b e l zitate . 1+20,17 C 1017: O p e r a

quippe u i r t u t i s eius e s t , quando confitentibus p a r c i t

et beatos ex impiis f a c i t , deinde cum o b s t i n a t i s poenas debitas ...

V e r i

cium,

t a s

est enim, cum f i d e l i b u s promissa r e s t i t u i i ; i u d i

u e r i t a s

hie martyres, et ad

ab i i s qui iudicantur h i c .

iudicium

1+20,21 C 1018: Domini autem sermo

Iudicantur

perducuntur, quo non solum eos a

quibus i u d i c a t i sunt, sed etiam angelos d i i u d i c e n t ,

1+20,21+ C 1018:

-

quod impiis comminatur,

A 162U: Teneatur

A 162k:

reddit.

c o n f i r m a t u s

... permanet in aeternum.

Hoc est uerum et iustum, ut hic laboremur, i l l i c requiescatur, . . . Dominum Saluatorem pronuntiat esse uenturum,

...

...

A 162U: Vnde autem redimuntur, n i s i a c a p t i u i t a t e peregrinationis huius? 1+20,26 A I62I+: Non ergo requies n i s i in c a e l e s t i p a t r i a r e q u i r a t u r . Dedit quidem Deus I s r a e l i t i s

carnalibus terrenam Ierusalem, quae seruit

suis ; sed hoc Vetus

Testamentum

cum

filiis

e s t , ad ueterem hominem

pertinens. Qui autem i b i figuram i n t e l l e x e r u n t , heredes etiam tunc Noui Testamenti libera

est,

e x s t i t e r u n t ; quoniam quae sursum est quae^ est

mater nostra^

Ierusalem

( G a l . l+,25.26) aeterna in c a e l i s .

Vetere^ autem i l l o ^ , re ipsa probatum est t r a n s i t o r i a promisisse: Manda

u i t

quippe

i n

aeternum

Testamentum

s u u di. Sed quod, n i s i Nouum? Cuius heres quisquis esse u o l u e r i s , nolo te f a l l a s , nec terram trahentem lac et mei c a r n a l i t e r c o g i t e s , Cum enim s i t radix omnium malorum cupiditas

...

( v g l . I Tim. 6 , 1 0 ) , perimen-

da est ut hic consumatur, non d i f f e r e n d a ut i b i

satietur.

1+21,1*

C 1018: Sanctum

1+21,5

A I62U: Primo poenas f u g e , gehennas deuita: antequam desideres promitten-

pertinet ad incarnationem, 7

ad omnipotentiam d e i t a t i s excelsae,

tem Deum, caue minantem.

...

[1625]

. . . T e r r i b i l e

...

...

sed prius t i b i donanda sunt

d e b i t a , quam praemia f l a g i t a n d a . 1+ R 227 v b : V e r i t a s pertinet ad condemnationem impiorum. 5 CSg: quae bis nostra fehlen. 6 CSg: Veterem . . . i l l ä ( a aus o 7 R 227 v ^: S a n c t u m pertinet diuinitatem quae in iudicio t e

ad remunerationem iustorum,

verbessert) ad humanitatem, t e r r i b i l e r r i b i l i s erit.

iudicium

ad

Ps 110,10-111,2

51+5

1^21,8 A 1625: Quis negat? sed intellegere et non facere, periculosum est .

P s a l m

111

1*21,11 A 1625: Nondum erant hi prophetae, cum ista cantata sunt. Namque inter tempus Dauid, et transmigrationem populi Israel in Babyloniam, quattuordecim generationes numerantur, ... euersi autem templi renouatio secundum sancti Ieremiae prophetiam (vgl. 25,12; 29,10), ex ilia transmigration post septuaginta annos sperabatur; qui cum complerentur, sub Dario rege Babylonis impleti sunt Spiritu sancto hie duo prophetae, A g g a e u s

et

Zacharias-,...

Sed quisquis corporaliter

gestis oculum cordis infigit, neque inde in gratiam spiritalis intellect s extenditur, habitat cogitatione in lapidibus templi, quibus uisibilis fabrica manibus hominum instructa consurgit; nec ipse lapis uiuus ef ficitur, tempio illi accom-[l626]modatus atque aptus, quod in suo corpore primum Dominus figurauit, cum ait: Soluite templum hoc, et triduo suscitato illud (loh. 2,19). Est enim corpus Domini plenius ipsa sancta Ecclesia, cuius caput ascendit in caelum, qui est maxime lapis uiuus, lapis angularis, ... Ergo ut^ fiat quisque lapis uiuus ad talem fabricam idoneus, spiritaliter intellegat templi renouationem ex ruina uetere 2 2 quae in Adam facta est. reparationem noui populi secundum nouum hominem atque caelestem: ut sicut portauimus imaginem terreni, portemus et ima. . 3 ginem eius qui de caelo est, ... Quisquis lgitur se ad opus h u m s coaedificationis, et ad spem sanctae firmaeque compaginis, tamquam lapidem . 3 uiuum ab huius mundi rumosa labe conuertit , intellegit titulum psalmi, intellegit 1*21,19 HT 232: Qui t a

conuersionem timet

A g g a e i

Dominum,

ipsius libenter facit. ...In

hoc est, uult, m a n d a t a 1*21,21 A 1627: S e m e n

qui

et

Zacharia

b e a t u s

mandatis

est,

suis

e. manda-

u o 1 e t,

eius facere desiderat. (= Br 1239 C)

futurae messis, opera esse misericordiae apostolus

testis est, qui dicit: Bonum autem facientes non deficiamus (Gal. 6,9); ... Quid autem, fratres, potentius, quam ut regnum caelorum, non solum Zacchaeus emat dimidio rerum suarum (vgl. Luc. 19,8), sed ut uidua duobus minutis (vgl. Marc. 12,1*2), et tantumdem ibi uterque possideat? quid 8 1 2 3

CSg: fehlt. CSg: fehlt. CSg: populi noui CSg: legitur (ur fast ganz verwischt) ... conuerti

5U6

Ps 111,2-1+

potentius, quam ut idem regnum et thesauris diuiti

et calice aquae

frigidae pauperi ualeat? C 1021: lam illius beati quem superius dixit, praemia describuntur. ... In ilia scilicet [ t e r r a ] S e m e n

qua cum Domino regnaturi sunt sancti, ...

opera significat bonarum rerum, ...

1+21,26 A 1628 (zu v. 6): Audiet ergo: Venite, benedicti 25,3l+), quia

geneiatio

rectorum

1+22,3.5 A 1627: At iste uir qui timet Dominum, conuersione

recti cordis aptatur, nec

nec terrenas eius.

diuitias

D o m u s

Patris mei

(Matth. benedicetui.

et in templum sanctum Dei g 1 o r i a m

hominum quaerit,

concupiscit; et tarnen:

Gloria...

enim eius , cor eius est; ubi, Deo laudante'', opulen-

tius habitat cum spe uitae aeternae, quam, hominibus

adulantibus, in

marmoratis laqueatisque tectis cum timore mortis aeternae. Huius enim iustitia eius

gl

m a n e t ori

a, ipsae

in

di

saeculum u i t i a e.

Pr 66 (323 B): Qui talis est in templum Dei e s t , g l o r i a m

s a e c u 1 i: ipsa

d o m o et

sua, id est, in corde suo ubi

diuitias

habet, quia spe non

dubia futura iam possidet, et regnum Dei intra ipsum est. 1+22,5

C 1021: Iustitia

quidem hominis dicitur, sed quae, Deo largiente,

praestatur. Nam cum sit nomen generale, aduertitur tamen propria, cum diuina dispensaiione ad unumquemque hominem res concessa peruenerit. Et ne aliquis se temporaliter existimaret fieri beatum, addidit in

s a e c u l u m

m a n e t

s a e c u 1 i . . . . nunc unde fieri possit beatus

edicitur, ne tantum desiderium mouisse, non etiam et causam docuisse uideatur. 1+22,10 A 1628: Delectat quod

m i s e r i c o r s

sed terret fortasse quod

i u s t u s

et

miserator,

Dominus

Deus.

Nulla

desperatione formides, beate uir, qui times Dominum et in mandatis 1 uoles nimis;

... Ita enim

1 u s t u s

est

Dominus

eius

Deus,

ut iudicium illi sine misericordia faciat, qui non fecit misericordiam. C 1021: Venit ad admonitionem secundam, in qua Domini primus significa8 .9 tur aduentus, qui confitentes

beatos

fecit

et superbos pro sua ì m -

quitate damnauit. Sed iste aduentus Do-[1022]mini mirabili proprietate describitur. Venit enim lux quod superat omnem lucem, ... Sed cum 1 5+ 6 7 8 9

CSg: CSg: CSg: CSg: CSg: CSg:

diuitis nte durch Unterstreichung cum hominibus fehlt. (= WS 228a) confidentes facit

getilgt, to

darübergeschrieben.

PS 111,5-7 r e c t i s

corde

dicitur, peruersi ab isto

I u m i n e

separan-

tur. - Zum Bibelzitat vgl. Ioh. 1,11.12. 1+22,15 C 1022: Qui m o d a t

miseretur,

id est, qui egentibus donat. C o m -

uero, qui recepturus aliquid in hoc mundo sperantibus in

necessitate mutuatur, ... A 1628: In eo quod dimittis, ut dimittatur tibi, misereris; eo quod das, ut detur t i b i , c o m m o d a s

in

. ... Haec duo benignitatis

officia, ignoscendorum peccatorum et beneficiorum erogandorum, sicut in euangelio quod commemorauimus: Dimittite, et dimittetur nobis; date, et dabitur uobis (Luc. 6,37.38), sic in isto uersu arbitror esse distincta: S u a u i s

u i r

qui

miseretur

et

commoda

t.

... Gloriam quaerit qui desiderat uindicari s e ^ ; sed adtende quod scriptum est: Melior est qui uincit ir am, quam qui capit ciuitatem (Prou. 16,32). Diuitias quaerit qui non uult dare pauperibus; adtende quod scriptum est: Habebis thesaurum in caelo (Matth. 19,2). Non ergo eris inglorius ignoscendo, quia de ira uicta laudabilius triumphatur; non egenus^ tribuendo, quia thesaurus caelestis certius possidetur. 1*22,26; U23,5 A 1628: Facta ipsa c i o

sermones

sunt quibus

in

i u d i -

defendetur; quod ei non erit sine misericordia, quia et ipse

fecit misericordiam. Q u o n i a m

in

aeternum 12

m o u e b i tur,

qui ad dexteram segregatus

non .

c o m -

12

audiet

: Venite,

benedicti Patris mei (Matth. 25,3U) , ... C 1022: Dispositio

sermonum

ordinem significat imperturbatum

atque tranquillum, ... Venienti quippe patrifamilias dicendum est: Domine, quinque talenta dedisti mihi, ecce quinque alia superlucratus sum (Matth. 25,20). ... Reddidit cau-[1023]sam quare uir iustus disponat quia 1+23,6

sermones in

saeculum

s u o s non

in

i u d i c i o; scilicet

commouebitur,

a gloria Domini nullatenus separabitur. 13 C 1023: I n memoria utique a e t e r n a

id est, erit

iustus,

quia uocatur ad praemium. Impiis enim dicitur: Non noui uos (Luc. 13,25). 1+23,8 A 1629: . . . e t

ab

a u d i t u malo

non

t i m e b i t, quod

dici audiet iis qui a sinistris erunt: Ite in ignem aeternum, qui praeparatus est diabolo et angelis eius (Matth. 25,1+1). 10 11 12 13

CSg: fehlt. CSg: nus durch Unterstreichung getilgt, nis darübergeschrieben. CSg: segregatur. Audiet CSg: fehlt.

Ps

C 1023: Ilium

111,7-10

a u d i t u m

malum

dicit, quem audituri sunt impii:

Ite in ignem aeternum et reliqua (Matth. 25,1+1). 1+23,11 A 1629: Itaque q u i ^ hie non sua quaerit, sed quae Iesu Christi, labores patientissime sustinet, promissa fidenter expectat: ... Neque ullis temptationibus frangitur: ... 1+23,13 A 1629: Sed magnum est, confirmatum

habere

c o m m o u e i i, cum illi gaudent qui amant quod sultant ei qui quod non

u i d e t

1+23,16 A 1629: Illi enim uolunt nos credimus quod

inimici 15

S U O S

non

u i d e n t, et in-

bona hominum in terra morientium;

bona Domini in terra uiuentium. ... et

donee

commouebitur

et

sperat: ...

u i d e r e

u i d e r e

cor

u i d e a t

eius, sed sursum

non

et ipse, non deorsum

super

inimicos

, ...

1+23,18 A 1629: Propter hoc et ille

sparsi

t, dedit

pauperi-

b u s : ... 1+23,20 A 1629: sed ille thesaurum seruabat in caelo, qui esurire et sitire in pauperibus dignabatur in terra. Non mirum est igitur si ... saeculi,

...

1+23,22 C 1021+: C o r n u Br I2I+I D: Corn t a b i t u r

iustitia

pro potestate poni saepe iam dictum est, ... u ... g 1 ori

in

1+23,21+ Br 121+2 A •. E t

gloria,

a, hoc est, regnum ipsius hoc est

e x a 1 -

, cum Deo erit.

irascetur,

hoc .est, 17 contra se ipsos; eo quod non fecerunt bona, sera paemtentia erit illi

A 1629: ...irascetur:

sera ilia scilicet atque infructuosa

paenitentia. 18 1+23,25 A 1629: quia illic erit ploratus et stridor .19 . 20 frondebit

et uirescet

11+ 15 16 17 18 19 20

peribit,

à m. Non enim

, sicut fieret si opportuno eum tempore paem-

teret; sed tunc paenitebit, cum rum

denti

desiderium

nullo succedente solatio.

CSg: fehlt. CSg: eius CSg: fehlt. CSg: illis CSg: fehlt. CSg: frendet (= WS 229b) (!) CSg: reuirescet (= WS 229b) (!)

peccato-

Ps 112,1-1*

P s a l m

51*9

112

1 2 1+2U ,7 A 1630: et multis aliis locis Dominus noster, per singulare humilitatis 3 . . . It . . 5 . .. exemplum superbiam ueteris hominis ad innouandam humiliter uitam similitudine puerilis aetatis accusat. Quapropter, carissimi, cum cantari auditis in psalmis: Laudate,

puer

i, Dominum,

ne arbitre-

mini ad uos istam exhortationem non pertinere, ... omnibus enim uobis dicit apostolus: Noi ite effici pueri mentibus; sed malitia paruuli estote, ut mentibus perfecti sitis (I Cor. 11*,20). Qua malitia maxime, nisi superbia? Ipsa enim de uana granditate praesumens non sinit hominem ambulare per artam uiam, et intrare per angustam portam (vgl. Matth. 7,13.1!*): puer ut

puer,

autem facile intrat per angustum; et ideo nemo, nisi

intrat in regnum caelorum. Quid autem superbiae malitia

deterius, quae praepositum non uult habere nec Deum? Nam scriptum est: Initium superbiae hominis, apostare a Deo (Eccli. 10,1U). 1*2U,12 A 1631 : Ecce cur autem

usque

... 1 ... s i t ex

hoc

in

saeculum,

accipio usque in aeternum;

h o 7 c, et . 7non ante^ h o c^ et ante omnia

ex

a

uobis

n o m e n

s a e c u 1 a

Domini

benedictum,

utique ex quo uobis dicitur. Incipitis enim laudare, sed

sine fine laudate. C 1025: dicit et modo in

hoc

saeculo prae-[1026]dicandum et in illa

quoque aeternitate laudandum. l+2l*,13 A 1631 : Quacumque autem in paruulis sanctis Ecclesia Christi diffunditur, n o m e n

Laudate usque

ad

Domini

; hoc est enim: A

s o 1 i s

o r t u

o c c a s u m, ...

C 1026: Hic uniuersalem désignât Ecclesiam, ut per totum mundum, cuius fabricator est Christus, eius praeconia debeant non taceri. 1*21*,16 A 1631 : Gen excelsus

tes est

homines sunt: quid mirum si

super

l*2l*,17.23 A 1631 : Sed non solum excelsus ... Dominus, uerum etiam c a e 1 o s

gloria

homines

D o m i n us? eius.

C a e 1 i

super

supra se suspiciunt eum,

1 CSg: fehlt. 2 CSg: singulari (e durch Unterstreichung getilgt, darübergeschrieben 3 CSg: exemplo (n [= um] durch Unterstreichung getilgt, o darübergeschrieben) 1* CSg: innouandum, danach ç [= per] übergeschrieben. 5 CSg: humilitatem (ta übergeschrieben, r zu m2 verbessert), danach nostram übergeschrieben. 6 CSg: et ante 7 CSg: fehlen.

Ps 112.U-8

550

et humiles eum secum hâtent, constituti carne infra

c a e 1 um,

qui

pro illo non colunt

c a e 1

um.

C 1026: c á e l o s

uero spiritales debemus accipere, ut supra omnes

oreaturas Altissimus sentiatur, ... k2k,20

A 1631 : Quisquam putaret quod unde

h u m i l i a

r e s p i c i t

s

c á e l o

e t

i n

r e s p i c i a t

i n

c a e 1 o,

D o m i n u s

i n

i n

alia

D e u s

8

in

oportet intellegat • 9

D o m i n u m

t,

[1632]

c a e 1 o,

n o s t e r.

... i n

quae

h u m i l i a ...

Proinde

c a e l i s ,

et

(vgl. Phil. 3,20; 1,21+), simul

D e u m

n o s t r u m

i n

ex-

h a b 1 t a n t e m, quemadmodum tamen eosdem sanctos

celsis sanctis h u m i l e s

8

t e r r i s

...

t e r r a

i n

t e

h u m i l i a

sed

quisquis intellegit et conuersationem apostoli in carne mansionem

h a b í

t e r r a .

Et excitauit nos etiam quaerere utrum eadem t e r r a; an alia

caelis

r e s p i c i a t - ,

terrena

i n

a 1 t i

in

i n

sibi et

c a e 1 o

r e s p i c i a t ,

quoniam

quae sursum sunt sapiunt, qui 1 ® spe 1 ® resurrexerunt cum Christo (vgl. Col. 3,1); et

in

t e r r a ,

quoniam nondum soluti sunt carnis

uinculo, ut ex tota uita sua possint esse cum Christo (vgl. Phil. 1,23). Si uero alia

D o m i n u s

r e s p i c i t i n

c a e 1 o

i n

eis; i n

h a b i 1(25,5

t e t

A 163!»: a

i n

r e s p i

iam

t e r r a i n

e x a l t a t u s

autem

et

c i

n o s t e r i n

alia t

h u m i l i a

t e r r a ,

quos uocauit, et

r e s p i c i t

credo quod h a b i t a t

quos uocat, ut

eis.

t e r r a

s t e r c o r e

D e u s

c a e 1 o,

tamen

p a u p e r ^ de

i n o p s

e r i g i t u r ,

e x a l t a t u r .

s t e r c o r e ^

\

et

de e s t

An forte non

qui seruiebat desideriis et

uoluptatibus uariis (vgl. Tit. 3,3)? ... Cur, ne forte se extollat, colaphizatur, et subditur angelo satanae, stimulo carnis suae (vgl. II Cor. 12,7)? 1 2 - Vgl. 5U6,II+-I6. 1+25,5-9 C 1027: Rex denique ipse mundanus s t e r c o r e

i n o p s

est munerum Dei et in

uoluitur, cui carnis uitia dominantur. Eleuat ergo

ab istis Dominus quoslibet ordines, quaslibet aetates, cum misericordiae suae dona largitur. . . . P r i n c i p e s 8 9 10 11 12

enim

p o p u l i

sunt

CSg: fehlen. CSg: fehlt. CSg: Quippe CSg: pauper bis stercore fehlen durch homoioteleuton. CSg: R 2 2 9 r b : I n o p s est qui non habet uirtutum diuitias. Hunc suscitât a t e r r a , quando in illo e r i g i t uirtutes.

Dominus

551

Ps 112,8-113,2

patriarchae, prophetae, apostoli ... Sed hie principatum, non honorem credas qui hominum suffragio conquiritur, sed ilium qui Domino largiente praestatur, qui humilitate altus est, qui fide certus, qui mentis rotore solidatus. 1+25,9 A 1633. Ecce humilia quae respiciuntur in caelo. Spiritales enim sunt, et omnia iudicant: sed tamen hwniles, ne deiecti iudicentur. Quid de seipso [Paulo] singulariter? nonne talia sunt quae commémorât? Qui non sum, inquit idoneus uocari apostolus, quia peisecutus sum Ecclesiam Dei (I Cor. 15 ,9) ; 1+25,11 C 102T: scilicet in Ecclesia, quae ante aduentum Sponsi sui 1 i s

fuerat; sed facta est

mater

laeta

s t e r i -

filiorum,

quando praedicationibus apostolorum ex aqua et Spiritu sancto copiosos f i 1 i o s

P s a l m

in toto orbe procreauit.

113

U25,18 A 1635: Ilia enim, sicut dicit apostolus, in figura contingebant Ulis; scripta sunt autem ad correptionem nostram, in quos finis saeculorum obuenit (I Cor. 10,11). ... [1636] ...Aegyptus

autem, quoniam

interpretatur afflictio, uel affligens, uel comprimens, saepe in imagine ponitur huius saeculi, a quo spiritaliter recedendum est, ne simus1 iugum ducentes cum infidelibus. ... [1638] ... Dedit enim uobis potestatem filios Dei fieri (vgl. loh. 1,12). ... [1639] ... hi [ = c o i ! e s , v . It] sunt quibus dicitur: Non ut confundam uos haec scribo, sed ut filios meos carissimos moneo (I Cor.

, 1U) ;

C 1028: Primo modo [propheta] commémorât quae miracula Dominus Hebraeis praestiterit, et populo christiano. ... [1029] ... Hic

e x i t u m

ilium debemus accipere, quando nos a peccatorum uinculis contingit exire. Tunc enim ab Aegyptiorum, id est, a daemonum turba liberamur, quando barbaricae seueritatis illius iura non patimur; ... I u d a m

diximus

non solum ad Hebraeorum pertinere nationem, sed ad omnes fideles posse respicere. ... P o t e s tas

autem

e i u s 2

quoniam in ipso magna miracula propriae non habet

potestatem,

in terra (vgl. v. 11 [3])? 1 CSg: zu sitis verbessert. 2 CSg: propriae alleluiae

Israel .

dicta est, .

. .

uirtutis ostendit. Nam ubi llle

qui omnia facit quae uult in caelo et

Ps 113,3-U

552

1*25,23 C 1029: M a r e

f r e q u e n t e r diximus peccatores i s t i u s s a e c u l i debere . . . . . 3 s u s c i p i , qui more undarum tumidis c o g i t a t i o n i b u s fluctuant ; I o r -

d a n e m uero pro quolibet flumine debemus a c c i p e r e , q.ui u a r i i s des i d e r i i s homines rapiunt et in mare i l l u d magnum nefanda p r a e c i p i t a t i o n e deducunt. I s t a enim dúo quae genus humanum diuersa d e l e c t a t i o n e r a p i e bant, aduentu Domini r e s p e c t o , a suis consuetudinibus s u m

praecipitata

r e t r o r -

redierunt.

Pr 71 (326 C-D): Iam hic recordetur unusquisque qui sub dura dominatione d i a b o l i c i s in hoc saeculo operibus subditus l a b o r a t , quomodo ab hoc iugo l i b e r e f f e c t u s s i t , quomodo i n t e r dissuadentium r e t i n a c u l a et o b s i s t e n tium impedimenta ad uiam l i b e r t a t i s et ad spem aeternae h e r e d i t a t i s e u a s e r i t . Mare

ergo

u i d i t

e t

cum obstacula saecu-

f u g i t,

l i uerbo Dei tremefacta cesserunt. I o r d a n i s

r e t r o r s u w .

Quoniam qui auersus a p r i n c i p i o suo Creatorem suum d e s e r i t , tamquam fluuius i n

m a r e

l a b i t u r , cui bonum est ut

c o n u e r t a t u r

et rediens ad auctorem r e t r o s i b i f a c i a t

i d quod ante tendebat, et s i c cum i l l i

r e t r o r s u m ,

r e t r o r s u m

I o r d a n i s

c o n u e r t u n t u r

gratiam baptismi perceperunt.

mare,

c o n u e r t a t u r

A l638f.) - Vgl.

ad Dominum, qui

^19,3f.

A 1639: Increpat enim Dominus quosdam qui dorsum ad eum posuerunt, et non faciem. Et quisquís principium suum d e s e r i t , et a suo Creatore a u e r t i t u r , tamquam fluuius in

m a r e ,

l a b i t u r in huius saeculi atma-

ricantem malitiam. Bonum ergo est i l l i ut u e r t a t u r ,

r e t r o r s u m

c o n -

f i a t q u e i l l i Deus ante faciem r e d e u n t i , quem s i b i a

t e r g o posuerat; 1(26,3

A 1639: Montes

g e s t i e r u n t

u e 1 u t

a r i e t e s :

f i d e l e s dispensatores uerbi u e r i t a t i s sancti a p o s t o l i , sancti praedicatores. E t

c o 1 1 e s

quibus d i c i t u r : In Christo 15);

u e i u t

Iesu per

a g n i

euangelium

. . . h i sunt de quibus d i c i t u r : Afferte

euangelii

o u i u m. Hi sunt

ego uos genui

Domino filios

( I Cor.

h,

arietum

(Ps 2 8 , 1 ) . C 1030: M o n t e s

apostolos et e u a n g e l i s t a s , uel omnes uerbi p r a e d i -

catores a c c i p i posse manifestum e s t , r u n t

in operibus suis

tamquam

. . . I s t i enim

e x u l t a

a r i e t e s ,

mum gregem ad caíalas Domini diuino iuuamine perducebant.

3 CSg: fluctuantur

qui

u e -

fidelissi-

553

PS 113,5-9(1)

1+26,7

A 1639: Quid est, o saeculum, quod tua impedimenta cesserunt? quid est, o tot milia toto orbe fidelium, huic mundo renuntiantium, quod ad uestrum Dominum

conuerteminil

Quid est quod gaudetis, quibus in fine Ii

dicitur: Buge, bone serue, quoniam in paucis fidelis fuisti, supra te constituam

multa

(Matth. 25,21)? - Vgl. A zu 1)25,23.

C 1030: Secundum ingreditur modum, in quo decora interrogatio praemittitur, ut dulcissima responsio subsequatur. 1+26,16 A 161+0: Quid est: a

f a c i e

D o m i n i ,

nisi eius praesentia qui

dixit: Bcce ego uobiscum sum usque in consummationem 28,20)? C o ra m o t a

est

remanserat,commota D o m i n i .

enim est,

t e r r a ;

saeculi

(Matth.

sed quia male pigra

ut solidius firmaretur

a

facie

C 1031)

1*26,22 A 161+0: Seipsum enim et quamdam duritiam liquefecit ad irrigandos fideles suos, ut fieret in eis fons aquae salientis in uitam aeternam (vgl. loh. 1+,110; quia prius, cum ignoraretur, durus uidebatur. Inde illi turbati sunt, et non expectauerunt donee scripturis apertis influeret atque inundaret in eos, qui dixerunt: Durus est hie sermo, quis potest 5 5 eum audirel

(loh. 6,61) Ista

est

in

s t a g n a

t es

aquarum,

p e t r a , ista duritia

aquarum,

et ista

cum resurgens exposuit

conuersa

r u p e s

in

f o n -

eis, incipiens a Moyse

per omnes prophetas, quia sic oportebat Christum pati (vgl. Luc. 2k ,27.26); et misit Spiritum sanctum, ... C 1031 : P e t r a m (ut arbitror) Iudaeorum duritiam debemus aduertere, quam

i n

sacri baptismatis

s t a g n a

conuertit,

cum eos

ad religionem fecit uenire tranquillam. Quam similitudinem Dominus in euangelio dicit: Potens est Dominus de lapidibus his suscitare Abrahae 1+27,6

(Matth. 3,9).

A 161+0: Gratia quippe ista erumpentis aquae de petra Christus

filios

(petra autem erat

[I Cor. 10,1+]), non quasi operibus praecedentibus data est,

sed miserante illo qui iustificat impium (vgl. Rom. 1»,5). Etenim Christus pro impiis mortuus est (vgl. Rom. 5>6), ne ullam suam homines, sed

n o m i n i s

Dei quaererent

g 1 o r i a m. ( ^ C

1+ CSg: super (!) 5 CSg: duritia ... petra 6 CSg: aperuit (iens durch Unterstreichung getilgt, uit WS 235a stimmt mit der Ausgabe überein.

1031)

darübergeschrieben);

Ps

1+27,9

113,10(2)-11(3)

C 1031: M i s e r i c o r d i a

restituiti

- Vgl.

e s t enim, cum m i s e r i s ac d e l i n q u e n t i -

u e r i t a s,

bus p e c c a t a d i m i t t i t ;

cum b e a t i t u d i n i s f u t u r a e promissa

1*32,26. misericor-

1*27,9-11 C 1031: Subsecuta e s t causa quare d i g n e t u r Dominus d e u o t i s diae suae dona p r a e s t a r e . Q p e t i t amoueri

...

[1032]

. . . Nefandam quippe imputationem

, quam i n i s t o saeculo p a t i u n t u r creberrime

Christiani.

Nam q u o t i e s martyrum corpora d i u e r s i s s u p p l i c i i s a f f l i g u n t u r , i p s a uox est tyrannorum, i p s a g e n t i l i u m : V b i

e s t

D e u s

e o r u ml

Quasi non p o s s i t e r i p e r e quos ut coronet tormenta p a t i t u r 1+27,13.20 A 161(0: Non

in

sustinere.

c a e 1 o, ubi solem e t lunam u i d e n t , opera Dei in

s u r s u m, quod t r a n s g r e d i t u r omnia 9 corpora c a e l e s t i a e t t e r r e s t r i a . Nec s i c e s t in c a e 1 o Deus quae c o l u n t , sed

c a e 1 o

c a e 1 o

n o s t e r , quasi subtracto c a e 1 i s

et

i n^® t e r r a

u o 1 u i t

f e c i t .

ruinam s i n e sede f o r m i d e t . I n omnia

quaecumque

Nec i n d i g e t operibus s u i s , tamquam i n e i s

c o l l o c e t u r , ut mane at ; sed i n sua a e t e r n i t a t e

[161+1] p e r s i s t i t ,

...

Ergo i n quibus e s t i p s e , tamquam i n d i g e n t i a c o n t i n e t , non ab e i s tamquam i n d i g e n s c o n t i n e t u r . Siue s i c i n t e l l e g a t u r : in

t e r r a . . .

f e c i t ,

In

c a e 1 i s

uel in superioribus, uel in

et

inferioribus

populi sui uoluntarium gratiam suam c o n s t i t u i t , ne quis de operum meritis glorietur;

...

quia i n u i s i b i l e m Deum c o l i m u s , qui nullorum

c o r p o r e i s o c u l i s , cordibus autem paucorum mundissimis notus e s t ; tamquam i d e o p o s s i n t d i c e r e g e n t e s : V b i

est

quia i p s i possunt o s t e n d e r e o c u l i s deos suos;

Deus

e o r u m?,

. . . Et quasi

diceret:

Ostendant gentes deos suos, Simulacra, inquit, g e n t i u m ... h o m i n u m: i d e s t , quamuis Deum nostrum^ c a r n a l i b u s o c u l i s . 12 uestris non possimus o s t e n d e r e , quem per opera m t e l l e g e r e d e b u i s t i s ; 13 n o l i t e tamen seduci u a n i t a t i b u s digito potestis C 1032: Sequitur

u e s t r i s , quia uos ea quae

colitis

ostendere. omnia

eum

f a c e r e

in minimas u e l i n maximas c r e a t u r a s suas

quaecumque

u o l u e r i t

uel o p e r a r i , ut

7 R 230ra: M i s e r i c o r d i a Dei f u i t , quia u e n i r e dignatus e s t . V e r i t a s, quia quod p r o m i s i t a d i m p l e u i t , u i d e l i c e t quod i n l e g e e t prophet i s de sua i n c a r n a t i o n e c o n t i n e t u r . 8 CSg: amori 9 CSg: Non 10 CSg: fehlt. 11 CSg: fehlt. 12 CSg: n o s t r i s 13 CSg: a u a n i t a t i b u s

555

PS 113 ,15(7)—20C12)

e um omnipotentem esse cognoscas, dum ubique effectum suae uoluntatis ostendat. 1+28,6 A 16U2: lam ergo artifex melior est eis, quia ea potuit membrorum motu atque officio fabricare; quem tarnen artificem te utique puderet adorare. Melior et tu, quamuis ea non feceris, quoniam quae ilia non possunt facis. Melior et bestia: ad hoc enim additum est: N o n b u n t

in

faucibus

suis.

c l a m a -

... quod rursum hominibus

pecoribusque commune est. ... lectorem uel auditorem fecit intentum, ut dum quaerit cur additum sit, admoneri se inueniat g e n t i

um

simulacris

non tantum homines, sed etiain belluas se debere prae-

ponere; ... [161(3] ... Quanto ergo melius mures atque serpentes, et id genus animantium cetera, de

simulacris

gentium,

si ita

dicendum est, quodammodo iudicant, in quibus quia non sentiunt humanam uitam, non curant humanam figuram? Itaque in eis plerumque nidificant, . . . . 1U . . . et nisi humanis motibus deterreantur, nulla sibi habitacula munitiora1 ^ conquirunt. 1(28,13 A 161(5: Videant ergo isti1^ apertis et sentientibus oculis, et adorent clausis et mortuis mentibus, nec uidentia, nec uiuentia simulacra. 1*28,15 C 103*(: D o m u s

Israel

ecclesiam cognoscitur fidelium signi-

ficare populorum. A 161+5 : Sed ut perduret usque in finem ipsa patientia, a d i u t o r ... e s t.

17

1(28,18 A 161)5: An fortasse spiritales

(a quibus carnales instruuntur in

spiritu mansuetudinis, quia ipsi^ tamquam superiores^ pro inferioribus supplicant1^) iam1^ uident, et illis iam res est quae adhuc inferioribus spes est? Non est ita; nam et sperauit

in

Dominum.

d o m u s

Ergo, ... adi

Aaron utor...

20 est.

1(28,23 A 161(5: Neque enim nos meritis nostris praeuenimus misericordiam O o I i n i; sed C IO3I+: Nam cum dicit:

Dominus...nostri... m e m o r

fuit

nostri,

gratiam diuinae

pietatis ostendit. Quibus enim meritis debebatur, ut Christus nus 11( CSg: 15 CSg: 16 CSg: 17 CSg: 18 CSg: 19 CSg: 20 CSg:

D o m i -

adueniret, ... ?

durch Unterstreichung getilgt, in illa darübergeschrieben. munitione ista (a aus i verbessert) les durch Unterstreichung getilgt, libus darübergeschrieben. superiores tarnen ipsi supplicantiä (a2 durch Unterstreichung getilgt, v [= um] darübergemisericordias [schrieben)

556

1*29,3

Ps 113 ,22( 1 it )-2k( 16)

Vgl. 1*28,15-19.

21

A 161+6: Sed ideo semen, quia sparsum

per terras multipli cat um est. ...

A d i c i a t ... u e s t r o s. Et ita factum est. Accesserunt enim etiam de lapidibus suscitati filii Abraham (vgl. Matth. 3,9); accesserunt oues quae non erant de hoc ouili, ut fieret unus grex et unus pastor (vgl. loh. 10,16): accessit fides omnium gentium, et creuit numerus non solum sapientium antistitum, sed etiam oboedientium populorum, adiciente

Domino

non solum super patres, qui ad

ilium in Christo ceteros imitaturos praeirent, sed etiam f i 1 i o s

s u p e r

eorum, qui patrum pia uestigia sequerentur. 22 . 22 a d i c i a t numero uestro populos fideles

C 1035: ••• siue

Quod et nostris temporibus facit et usque ad finem saeculi non desinit operari; ut de gentibus Ecclesia praedestinata in unum gregem redacta congaudeat, ... 1+29,6

A 161+6: Tamquam diceret: Benedict u o s

fecit

caelum

1+29,7.9 A 161+6: Caelum

in

enim

i

u o s

Domino,

magnis, t e r r a m

c a e 1 i

Domino,

qui

in pusillis;

qui erexit

et sublimauit quorumdam sanctorum mentes in tantum, ut nulli hominum, sed ipsi Deo suo doctibiles fierent ; in cuius quidquid carneis oculis cernitur, t e r r a f i 1 i i s

hominum,...

c a e 1 i

comparatione

dicenda est, quam

d e d i t

[161+7] ... Est et alius intellectus, ...

Dixeramus enim magnos et pusillos significari etiam eo quod adiectum est : Benedicti ... terram. Si ergo magnos terrae

c a e 1 i, pusillos autem

nomine accipimus, quoniam pusilli crescendo futuri sunt

c a e i u ni, et in ipsa spe lacte nutriuntur: sic sunt illi magni c a e l u m c a e 1 i

t e r r a e , cum paruulos nutriunt, ut etiam

c a e l u m

se esse intellegant, dum cogitant in qua spe paruuli nutri-

antur. Sed tamen quia iam illi non ab homine, neque per hominem, sed per ipsum Deum carpunt sinceritatem ubertatemque sapientiae, acceperunt paruulos futuros quidem esse sciant; adhuc tamen

caelum, terram

ut

caelum

c a e 1 i

se

cui dicant Ego plantaui, Apollo

rigauit, sed Deus incrementum dedit (I Cor. 3,6). Br 121+7 B: Istud

caelum

subiectum est illi

ubi est firmamentum, et inde habet lumen. Et

21 CSg: sparsim 22 CSg: populus fidelis

c a e 1 o

t e r r a

superiori,

iterum subiecta

Ps 113,2i+(l6)-1lU,i+

est ad illud

557

c a e l u m

aereum: exinde habet pluuiam et omnem necessi23 . . tatem. Secundum sensum, c a e 1 um altius , sancti apostoli, qui ab ipso Christo audierunt praedicationem, et illuminationem Spiritus sancti acceperunt, et exinde fuerunt edocti. 1+29,1'+ A 16U7: Maneant igitur caelum et terra in Deo suo qui fecit ea, et u i u a n t uelint

P s a l m

e x e o , confitentes ei et laudantes eum; nam si ex se

u i u e r e, morientur, ...

111+

1+29,22 A 161+8: Quid est ergo: Dilexi,

quoniam

exaudiet?

An quia dilectionem spes solet accendere, dilexisse dixit, quoniam sperauit

exauditurum

u i t, inquit, a u r e m

unde scis, o anima humana, quod s u a m

u o c e m

suae? Vnde autem hoc sperauit?

precationis inclina

Deum

se

s u a m

mihi,...

inclinauit

d e -

Quoniam Sed

Deus

a u r e m

tibi, nisi dicas: Credidi? Manent ergo tria haec, fides, spes

Caritas (vgl. I Cor. 13,13): quia credidisti, sperasti; quia sperasti, dilexisti. Pr j6 (329 C): Quid est enim Dominus,

nisi: Di

exaudiendum 1+29,21+ A 161+8: sed

esse dies

miseriae meae, dies

Dilexi,

m e o s

exaudiet

me credam? Non enim frustra hoc spero. magis, inquit, possum dicere

dies

mortalitatis meae, d i e s^ secundum Adam,

plenos laboris et sudoris', d i e s 1+30,1

quoniam

1 e x i, quoniam in hac spe sum positus, ut

secundum uetustatem putredinis.

A 161+9: et quoniam in die salutis, quam mihi praestitit, adiuuit me, intrat in conspectum eius gemitus compeditorum (vgl. Ps 78,11). In his enim diebus meis: Ci aberrantem abs te non me

inuenerunt-,

rcumdeder

un

inuenirent

me.

ego uero ea non

t ... me,

quae nisi

Nunc autem ilia

inueniebam,

gaudebam prosperis saeculi, in quibus plus fallunt

qui pericula

inferni. 1+30,1.7 Pr 76 (330 A): Ego autem ilia non

inueniebam,

id est, non

aduertebam. Amabam enim deceptiones meas, et gaudens falsis prosperita23 CSg: altiores 1 CSg: dies bis sudoris fehlen durch homoioteleuton.

558

Ps 11 ,U-9 tibus s a e c u l i , u e r i s Sed cum mihi i l l u x i t meae ac

p e r i c u l i s

demergebar

g r a t i a tua, et causas

d o 1 o r i s

i n u e n i ,

et

i n f e r n i .

t r i b u l a t i o n i s n o m e n

Domini

i n u o c a u i . C 1038: Et inspice quid mutata haec uerba p a r t u r i a n t ; superius ubi captus e s t , a

d o l o r i b u s

se d i c i t : hie ubi

i n u e n t u m

remedium r e p e r i t , i n u e n i s s e

seipsos

asseruit.

d o l o r e s

I l l e enim causas c a l a m i t a t i s suae c o g n o s c i t , qui se a f f l i c t u m , ut conuertatur, i n t e l l e g i t , Nam et medicus tunc q u a e r i t u r , quando uiscera humana morbus a l i q u i s grauare A 161*9: Latebat enim me

sentitur.

t r i b u l a t i o

1*30,11 A 161*9: Dicat i g i t u r sanctus populus Dei: i n u o c a u i , cant

D o m i n i - , . . .

utilis;

d o l o r

T r i b u l a t i o n e m . . .

et audiant r e l i q u i a e gentium quae nondum

n o me n

i n u o -

Non hoc e i s dicimus, ut quaerant

miseriam quam non habent, sed ut inueniant .2 neque hoc e i s

et

earn quam nescientes habent ; . . . . . .

optamus, ut t e r r e n a necessaria desint e i s , quibus i n d i -

gent, dum m o r t a l i t e r uiuunt, sed ut hoc plangant, quod amissa s a t i e t a t e c a e l e s t i , t e r r e n i s , non ad fruendum s t a b i l i b u s b o n i s , sed ad sustentandum n e c e s s a r i i s i n d i g e r e meruerunt. Agnoscant et lugeant istam miseriam; f a c i e t eos beatos lugentes ( v g l . Matth. 5 , 5 ) , qui eos esse semper miseros n o l u i t . 1*30,19 A 161*9: M i s e r i c o r s

[1651] primum, quia inclinauit

aurem suam

mihi ; o ... I u s t u s autem, quia f l a g e l l a t ; et iterum t u r , quia r e c i p i t ( v g l . Hebr. 12,6): . . .

m i s e r e -

1+30,22 A 1650: Quomodo enim non*4 f l a g e l l e t ^ , c u s t o d i e n s l o s

Dominus,

p a r u u -

quos grandes quaerit heredes?

1*30,23 A 1650: S a 1 u u m me

f e c i t ,

quia

h u m i l i a t u s

s u m •

non enim p o e n a l i s , sed s a l u t a r i s dolor est quem secando medicus f a c i t . 1*31,1.7 C 10l*0: Cantet hoc populus deuotus q u i , p r e t i o s o sanguine redemptus, ad desideratam

r e q u i e m

peruenire

D o m i n i

largitate

promeruit. A 1651 : sed et i l l u d apostolus uerum d i c i t : Quoniam spe salui sumus (Rom. 8,21*). Et de morte quidem quod

e x e mp t i

facti

s u m u s,

r e c t e d i c i t u r iam esse completum, ut mortem intellegamus non credentium, . . . Ex hac ergo morte potest r e c t e i n t e l l e g e r e homo f i d e l i s iam 2 3 1* 5

CSg: ab e i s CSg: miserator ( u r s p r ü n g l i c h e s e zu a , u zu o CSg: fehlt. CSg: f l a g e l l a t

verbessert)

559

Ps 11Ì*.8-115,10

exemptam

esse

a n i m a m

suam, eo ipso quod ex infideli

fidelis effecta

est; unde ipse Saluator: Qui credit in me, inquit,

transitum facit a morte ad uitam (loh. 5,24). Cetera uero spe completa 7 • •7 sunt in eis qui 1+31 ,5

nondum

ex hac uita emigrarunt.

A 1650: Haec enim in spe completa erga se cantat quisquis huius carnis uinculum intellegit. [1651] ... Nunc enim cum periculosissimos cogitamus, non cessant tunc autem et

e x i m e t

pedes

a

laps

o c u 1 o s

a

l a p s u s

nostros

lacrimis

nostros

a

o c u 1 i;

lacrimis,

quando

u. ... Quapropter quia et in carne sumus, et

in carne non sumus ... audi quemadmodum ad spem gpertineat quod ita canitur uelut iam sit effectum, e x e m i t, inquit , o c u 1 o s ... 1 a p ... [ 1 6 5 2 ]

s u; et tamen non ait: Placeo, sed: Placebo^ nullus erit fletus, quia nullus

P s a l m

l a p s u s ,

... tunc

...

115

1*31,11 A 1652: Illi non Christum annuntiant qui annuntiant falsitatem; quia Christus ueritas est (vgl. loh. 1U ,6 ). ... terrenis quippe cupiditatibus consulentes, regnum caelorum annuntiabant, habentes in pectore falsitatem, in lingua ueritatem^. 1+31,1^ A 1Ö53: Passus est enim multas tribulationes, propter uerbum quod fideliter tenebat, ... [1651t] ... cur addidit: E g o homo

humiliari

a u t e m ,

nisi quia

potest ab eis qui ueritati contradicunt, non

ipsa ueritas quam credit et loquitur? ... Hoc enim intellegimus, quia in isto psalmo uox martyrum apparet.

6 CSg: effectvs (ursprüngliches a durch Punkt darunter getilgt, vs darübergeschrieben ) 7 CSg: quoniam (!) 8 CSg: Quid? 9 In CSg 166 fehlen jetzt S. 277-88 (eine Lage), die Augustins Kommentar von Ps 114, 9 bis Ps 117, 22 enthalten. Ich habe A an der ursprünglich Reichenauer Handschrift CAug 36 (jetzt in Karlsruhe) überprüft. Dieser Codex ist höchstwahrscheinlich die direkte Vorlage für CSg 166 und dessen Fortsetzung, die jetzige Züricher Handschrift Car. C 32. Vgl. die Einleitung in Bd 8 A, § 3 a) und Fußnote 8. (Wenn diese Lage dem CSg 166 schon zu Notkers Zeiten gefehlt hätte, hätte Notker sich gewiß den CAug 36 von der nahen Reichenau ausgeborgt.) 1

231 r a : C r e d i d i, corde habendo fidem. Propter quod eandem fidem locutus sum ore.

R

560

Ps 115,11-16

1*31,18 A I65U: E x t a s i n

pauorem dicit, quem ... humana infirmitas patitur.

... Conterritus enim respexit infirmitatem suam, et uidit non de se sibi esse praesumendum. Quantum enim ad ipsum h o m i n e m pertinet, 2 . . . est; sed gratia Dei uerax effectus est, ne pressuris m i -

m e n d a x

micorum cedens non loqueretur quod crediderat, sed negaret; sicut Petro . .3 accidit , quomam de se praesumpserat, et docendus erat de non esse praesumendum. ... Si enim tantum non erunt

m e n d a c e

o m n i s

homo

h o m i n e

menda

s, in quantum non erunt

x, in

h o m i n e s ;

quoniam dii erunt, et filii Altissimi (vgl. Ps 81,6). ... [1655] nee1* in semetipsis fidentes sint, sed in eo qui suscitat mortuos. 1*31,21* A 1655: Retribuì

t

ergo Deus bona pro malis, cui homines

mala pro bonis; ... 0

tribuunt^

homo,

d a x, dono Dei uerax, et ideo iam non 1*32,1

A 1655: quis tibi dedit accipiens,

et

c a 1 i c e m

peccato tuo

me

r e n -

homo; salutaiis,

inuocans

n o m e n

quem Domini,

retri-

bues ei pro omnibus quae retribuii tibi? quis nisi ille qui ait: Potestis bibere calicem quem ego bibiturus sum? (Matth. 20,22) Quis tibi dedit imitari passiones suas, nisi qui pro te passus est prior? C 101*3: Quis enim potest confessoribus tormentorum patientiam dare, nisi ille qui pro nobis dignatus est

calicem

passionis

a c c i p e -

r e? Nam ut hoc impossibile humanae uirtuti absolute monstraret, secutus est

et

n omen

Domini

inuocabo.

1*32,1» Pr 79 (331 C): Emit enim earn sanguine suo, quem fudit Dominus pro seruis, ut et serui pro Domino suo fundere non timerent, cum tamen et Domini m o r s

et seruorum seruis esset profutura, non Domino.

A 1655)

1*32,8 A 1655: Confiteatur itaque conditionem suam mancipium tanto pretio comparatum, et dicat: O u us

[1656] ... Dicat ergo Deo

Domine,...

iste: Multi se martyres dicunt, multi

s e r u o s

s e r -

t u o s,

quia nomen tuum habent in uariis haeresibus et erroribus; sed quia praeter Ecclesiam tuam sunt, non sunt C 101+1*: F i 1 i u s

autem

filii

ancillae

ancillae

ideo uidetur adiectum, ut

Ecclesiam catholicam omnimodis indicaret, quae seruit, sponsa dum iungitur.

2 CAug: 3 CAug: 1* CAug: 5 CAug:

uerus (zwischen r und u Rasur) acciderat ne rétribuant (a übergeschrieben)

t u a e:

a n c i 1 1 a

est dum

Ps

115,17-117,1

561

1(32,12 A 1 6 5 6 : Neque enim inueni ulla merita mea, quando tu u incula

mea;

debeo; quia etsi

ideo

s a c r i f i c i u m

1+32,17 C 101+1+: in

tibi

gloriabor quod seruus tuus sim et filius ancillae

non in me, sed in te Domino meo gloriabor, qui u i n c u 1 a

d i s r u p i s t i

1 a u d i s

mea,

tuae,

d i s r u p i s t i

ut a fuga rediens religarer tibi.

a t r i i s

d o m u s

D o m i n i, id est, in Ecclesia

catholica toto orbe diffusa, qua continentur omnes uerissimi Christiani, non haeretici qui sunt [ 101+5] uana prauitate discreti. A 1 6 5 6 : Quae m u s

d o m u s

Dei est, haec ancilla Dei est; et quae

d o -

Dei, nisi omnis populus eius? ... Quid est enim aliud populus

eius, nisi quod sequitur: In

medio

tui,

Ierusaleml

Tune

est enim quod redditur gratum, si de pace atque in pace reddatur. Qui autem filii huius ancillae non sunt, bellum potius quam pacem amauerunt. 1+32,18 Vgl. die Einleitung in Bd 8A, § 7,7.

P s a l m

116

1+32,25 C 101+6: Causa redditur quare debeat dari,

D o m i n us

toto orbe

lau-

quoniam promissiones suas, quas per sanctos prophetas effece-

rat, aduentus sui uisitatione compleuit. A 1657: et

u e r i t a s

Domini

m a n e t

in

aeternum,

siue in eis quae promisit iustis, siue in eis quae minatus est impiis.

P s a l m

1+33,1+

117

A 1657: Confessio autem, uel laudis eius est, uel peccatorum nostrorum. ... Hic enim certe manifestum est uocem confessionis et sonum, non ad maerorem paenitentiae, sed ad laetitiam festiuitatis celeberrimae pertinere. ... [ 1 6 5 8 ]

2

cum ita

... Quid sit grandius 1 ista breuitate, non uideo;

sit proprium Deo quod

¿ o n u s

est, ... Sed quoniam populo

dicitur, in praenuntiatione futurorum liberato ab omni labore et captiuitate peregrinationis et ab omni permixtione iniquorum, quod ei per

6 CAug: et 1 CAug: gradius 2 CAug: istud (aus ista

verbessert)

562

Ps 117,1-10

gratiam Dei praestitum est, non solum non retribuentis mala pro malis, sed etiam retribuentis bona pro malis, conuenientissime adiunctum est: Q u o n i a m

in

saeculum

misericordia

1*33,10 A 1658: Reoognoscitis, credo, carissimi, quae sit

eius. d o m u s

I s r a -

e 1, quae sit

d o m u s

t e s

— [ 1 6 5 9 " ">• Ipsi enim sunt pusilli cum magnis, iam in

Domi

A a r o n, et quoniam utrique sunt

t i m e n -

alio psalmo bene insinuati cordibus uestris (vgl. Ps 113,21 [13]); c 10U9) Pr 80 (332 D-333 A): I s r a e 1 omnes

qui

t i m e n t

et

d o m u s

Aaron

ipsi sunt

D o m i n u m, pusilli scilicet atque maiores.

WS 2l+5a: Israhelitis namque in Christum credentibus, ex quorum numero sunt apostoli, patres nostri ad eminentiam perfectorum et oboedientiam paruulorum, aeterna Dei

misericordia

adiunctus est numerus

gentium, ut omnes facti unum in Christo, facti unus grex sub pastore uno (vgl. Ioh. 10,16), et corpus illius capitis tamquam unus homo dicamus : In tribulatione ... A 1659) 3 1+33,13 A 1659: Angustia nostrae tribulationis titelo autem quo transimus, non habet terminum.

3

finitur:

Pr 8l (333 A): Qui tribulatur, in angustia est. Sed qui tur,

latitudinis

e x a u d i -

infinitate suscipitur.

U33,20 C 1050: Cum uero ait: u i d e b o

inimicos

m e o s, spiritales

nequitias uult intellegi, quas in ilio iudicio dicit esse das,

lati-

u i d e n —

... (-V- A 1659)

1+33,21» A 1659: nemo enim bonus, nisi solus Deus (vgl. Marc. 10,13); et cum uidentur adiuuare homo uel angelus, cum hoc uera dilectione faciunt, ille 1* per eos facit, qui eos pro modo eorum bonos fecit . B o n u m ergo

sperare...

principe

in

principes.

est

Nam et angeli dicti sunt

s, sicut in Daniele (12,1) legimus: Michael princeps

uester. Pr 81 (333 B): Principes

et homines et angeli possunt intellegi.

Sed in neutris spes collocanda est, quia potestas non est nisi a Deo (Rom. 13,1). 1+31+,2

CSg 27, 1+90: Vox Ecclesiae de persecutione

genti

u m

quae prius

persequebantur caput quod est Christus, deinde eius corpus quod est Ecclesia. 3 CAug: angustia nostra, et tribulatio nostra 1+ CAug: facit

563

Ps 117,10-13

C 1051 : Nam quod dixit: g e n t e s

et subiungit genus masculinum:

u 1 t u s

sum

t i b u s

populi significantur; siue ...

e o s, siue ad intellectum pertinet, quia in

b3h,2.5 A 1660 : Quod ait: O m n e s me,

et... u 1 t u s

sum

g e n t e s

g e n -

circumdederunt

e o s, significai Ecclesiae labores et

uictoriam; sed quasi causa quaereretur unde tanta mala superare potuerit, respectum est ad exemplum, et dixit quid primo passa sit in capite suo, addendo quod sequitur: Circumdantes m e : et bene ibi non repetitum est, o m n e s

derunt

quod a Iudaeis solis factum est. 1+3^,5

g e n t e s,

C 1051f.)

Pr 81 (333 C): Ipsum Dominum caput Ecclesiae intellegimus, c i r c u m d a t u m

U3U,8

circumde-

a persecutoribus, ...

A 1660: Quid enim ab ignorantibus gestum sit, mystica subtilitate Spiritus sanctus loquitur. Mel quippe

à p e s

operantur in

f a u i s;

nescientes autem persecutores Domini, fecerunt eum nobis ipsa passione dulciorem; l»3k,10 A 1660: Et

exarserunt

uelut^

ignis

in

s p i n i s,

in eius corpore, hoc est, in populo ubique diffuso melius intellegitur; quem

ci

rcumdederun

t

omnes gentes, cum sit collectus de

omnibus gentibus. Exarserunt

quippe

u e 1 u t

ignis

in

s p i n i s, quando peccatricem carnem atque huius mortalis uitae molestissimas compunctiones, persecutionis incendio cremauerunt. ^3^,13 A 1660: siue quia et ipsi, malitia quae in eis iustos persequebatur exstincta, christiano populo sociati sunt; siue quia ceteri eorum qui contempserunt hoc tempore uocantis^ misericordiam, ueritatem iudicantis^ in fine sensuri sunt. C 1052: Sed

in

eis

quoque Domini gratia

uindicatum

e s t , quando de ilio melle quod condiderant nescii, conuersi ad Dominum suauissime sunt repleti. U3U,16.21 A 1661 : Multitudinem ergo fidelium in unitate fidei simul habitantem persecutio gentium quo

7

impellerei

Q

quando in eum creditum est, qui

, u t deiceret, non habebat,

et singulos et omnes et ubique

s u s -

c i p e r e t; C 1052: Impulsus tudo subtrahitur. ... sed 5 6 T 8

CAug: CAug: CAug: CAug:

sicut uocantes ... iudicantes impleret quia

enim ille

cadi

D o m i n i

t, cui

Domini

forti-

susceptione firmatus est. ...

Ps 117,13-21

561+ sed

Domini

dextera [1053] confirmati non

c a d u n t, quoniam

in fidei sanctitate consistunt. 1+31+,21 A 1660: T a m q u a m ut

cadere

cumulus

m, et

a r e n a e

Dominus

impulsus

suscepit

t u d o, et sua sibi uolunt esse et

fortitudo c a d i t U35

quam non

sua sibi

laudatio?

laudatio c a d i t

me.

g

1+3!+,26 A 1661 : Qui ergo cadunt, cum impelluntur, nisi qui

sum

forti-

... Quapropter cuius

est

Dominus,

tam non

Dominus.

A 1661 : ubi uocem maeroris et exitii putabant esse, qui in eorum corpora saeuiebant.

^35,7

A 1661: Quam

uirtutem

exaltauit

me.

dicit? Dextera, Magna

u i r t u s

inquit,

exaltare

Domini humilem,

deificare mortalem, praebere de infirmitate perfectionem, de subiectione gloriam, de passione uictoriam, ... U35,9

Pr 83 (331+ B): Vox Ecclesiae est ... A 1661: At illi stragem funerum ubique facientes, Ecclesiam Christi mori

arbitrabantur. Ecce nunc

e n a r r a t

opera

Domini.

... Tarnen cur tanta indigna pertulit corpus Christi, sancta Ecclesia, populus in adoptionem, indicet nobis. ^35,13 A 1662: Saepe filios paterfamilias per nequissimos seruos r i

e m e n d a -

iubet, cum illis hereditatem, illis compedes praeparet. Quae est

ista hereditas? ... Vide qua intretur, et cognosce quid sit. 1+35,16 C 1051+: Quibus ergo dicitur, aperite,

nisi prophetis atque aposto-

lis, qui caelorum claues mysticis uirtutibus acceperunt? ... Ceterum quidquid extra Ecclesiam catholicam geritur, nequaquam Domini laudibus applicatur. A 1662: Ecce audiuimus

p o r t a

s^. Quid est^ intus? ... Illa confessio

laudis^...: haec est aeterna beatitudo iustorum, qua^ beati sunt qui inhabitant in domo Dei, in saecula saeculorum laudantes eum (vgl. Ps 83,5). Sed uide quemadmodum

intretur

in

p o r t a s

iustitiae. 1+35,23 A 1662: Quam saepe ostenditur laudis esse ista confessio, non uulnera medico ostendens, sed de percepta sanitate gratias agens. C 1051+: Istam confessionem [1055] non afflicti populi debemus aduertere, sed laetantis. Gratias enim agit, ... 8 9 10 11

CAug: CAug: CAug: CAug:

quia portas quidem laudis Dei quia (!)

Ps

565

117,22-27

^35,26 C 1055: Sub allusione fabricantium exponitur inanis opera Iudaeorum. ... Dominus autem Christus per tropologiam (sicut innumeris locis constat expositum) ideo

l a p i s

dicitur angularis, quia duos ad se populos

e diuerso uenientes gentilium atque Iudaeorum tamquam geminos parietes in unam soliditatis gratiam colligauit. A 1662: Nam hie factus est in caput angeli, ut duos conderet in se, in unum nouum hominem, faciens^ pacem, et connecteret^ utrosque in uno corU36,U

pore D e i ^

(Eph. 2,15.16), circumcisionem scilicet et praeputium.

A 1662: A

Domino

a

Domino

factus

factus

est

est.

e i, id est, capiti anguli

... Nam illi qui aedificabant, repro-

bauerunt ; sed in eo quod Dominus occulte aedificabat, fecit in caput anguli quod illi reprobauerunt. C 1055: Sed dum memorat

f a c t u m ,

natura humanitatis ostenditur, quae

et creata esse monstratur. ... Et alibi: Qui factus est ei ex

semine

Dauid secundum carnem (Rom. 1,3). ... Viderunt enim et Iudaei, sed non mirabilem,

quia solam intuebantur carnem, quam uidebant esse

communem. 1*36,8

A 1662: in

o c u 1 i s

inter ioris hominis, in

o c u 1 i s

creden-

tium, sperantium, diligentium; 1+36,10 A 1663: id est, quo mihi salutem dedit. ... i d ^ est, d i e s

quo ille

mediator factus est in caput anguli. U36,1U A 1663: Quia dies salutis est, s a 1 u u m

me

f a c, quia de longinqua

peregrinatione reuertentes seiungimur ab eis qui oderant pacem, cum ... . 17 quibus eramus pacifici, et cum loqueremur eis, debellabant

.17

nos gratis

(vgl. Ps 119,7); 1+36,17 A 1663: Maledictus ergo ille qui

u e n i t

in

n o m i n e

suo; sicut

in euangelio dicit: Ego ueni in nomine Patris mei, et non accepistis me; si alius uenerit in nomine suo, ilium accipietis (loh. 5 »1+3). 1+36,22 A 1663: Credo quod ista uox magnorum est ad pusillos (vgl. Ps

C 1056) 113,2l[13l)j

eorum scilicet magnorum qui Verbum Deum apud 18 Deum (vgl. Ioh. 1,1), sicut in hac uita possunt, mente contingunt; et

tamen sermonem suum propter

paruulos temperant, ut possint sinceriter dicere quod ait apostolus: 12 Mit -ciens setzt der CSg wieder ein. 13 CSg: commutaret 11+ CSg: Deo 15 CSg: angulari (!) 16 CSg: is (ursprüngliches d durch Unterstreichung getilgt, s darübergeschrieben) 17 CSg: gratis debellabant nos (!) 18 CSg: fehlt. (WS 249b stimmt mit der Ausgabe überein)

Ps 117,27

566

Siue enim mente excessimus Deo, siue temperantes sumus uobis; Caritas enim Christi compellit nos (II Cor. 5,13.1^). Ipsi paruulos d i c u n t

de

interiore

domo

Domini,

bene-

ubi laus ilia in

saecula saeculorum non deficit; et ideo uidete quid inde annuntient. C 1056: Ab ilio populo fideli quem praefati sumus, hoc dicitur reliquis . . . . 19 Christianis, qui

quasi sacerdotali dignitate subuecti loquuntur ad

plebem, ostendentes Domini benedictionem deuotae plebi per antistites salubriter dari. 1+37A

1663: D o m i n u s

ille qui uenit in nomine Domini, quem reprobaue-

runt aedificantes, et factus est in caput anguli-, mediator ille Dei et hominum homo Christus Iesus, D e u s i 1 1 u x i t nobis,

est, aequalis est Patri, e t

ut quod credimus intellegeremus, 20 et uobis

nondum intellegentibus, sed lam credentibus, enuntiaremus ^37,9

C 1057: In

confrequentationibus,

id est, processio-

nibus crebris, quas populi turba condensat, et reddit celeberrimas deuotione festiua. A 1663: id est, usque ad interiorem domum Dei, de qua uos benediximus, ubi sunt a 1 t a r i s excelsa. Constituite d i e m fest um, non tepide ac segniter, sed in confrequenta21 . Ipsa enim uox exultationis, soni festiuitatem celetionibus 22 usque ad brantis, ambulantium in [166*0 loco tabernaculi admirabilis domum Dei (Ps 1+1,5). Si enim est ibi spiritale sacrificium, sempiternum sacrificium laudis, et sacerdos sempiternus est, et

a l t a r e

sempi-

ternum pacata mens ipsa iustorum. Hoc apertius dicimus, fratres: quicumque Deum Verbum intellegere uolunt, non eis sufficiat caro, quod propter eos Verbum factum est, ut lacte nutrirentur, nec in terra sufficiat iste dies in

f e s t u s

quo agnus occisus est; sed 21

confrequentationibus

constituatur

, quousque peruematur,

exaltatis a Domino mentibus nostris, usque ad eius diuinitatem interiorem, qui nobis. exteriorem lacte nutriendis praebere dignatus est. . . .humanitatem . . 23 Et quid ibi aliud, nisi laudes eius cantabimus? Quid ibi aliud dicemus , nisi: D e u s

19 20 21 22 23

CSg: CSg: CSg: CSg: CSg:

m e u s

fehlt. nuntiaremus frequentaiionibus fehlt. (!) dicimus

es

tu, e t

confitebor...

in

Ps 11T,27-118 (Einleitung)

salutem'i 2k . haerens

567

Non strepitu uerborum ista dicemus, sed dilectio in. - 2 5 25 . . .

îlli per seipsam clamat istam

uocem

, et dilectio ipsa

uox est ista. U37>21 A 166U: Itaque sicut coepit laudem, ita terminât: ... Hinc coepit psalmus, h u c ^ desinit;

P s a l m

118

Einleitung: k31,22 A 1661+ ; Psalmos omnes ceteros, quos codicem psalmorum nouimus continere, quod Ecclesiae consuetudine Psalterium nuncupatur, partim sermonicando in populis, partim dictando exposui, donante Domino, sicut potui; psalmum uero centesimum octauum decimum, non tam propter eius notissimam longitudinem, quam propter eius profunditatenJ paucis cognoscibilem differebam. Et cum molestissime ferrent fratres mei, eius solius expositionem, quantum ad eiusdem corporis psalmos pertinet, deesse opusculis nostris, meque ad hoc soluendum debitum uehementer urgerent, diu petentibus iubentibusque non cessi; quia quotiescumque inde cogitare temptaui, semper uires nostrae intentionis excessit. Quanto enim uidetur apertior, tanto mihi profundior uideri solet ; ita ut etiam quam sit [1665] profundus, demonstrare non possem. Aliorum quippe, qui difficile intelleguntur, etiamsi in obscuritate sensus latet, ipsa tamen apparet obscuritas; huius autem nec ipsa; quoniam talem praebet superficiem, ut lectorem atque auditorem, non expositorem necessarium habere credatur. Et nunc quod tandem ad pertractationem eius accedo, quid in eo possim, prorsus ignoro; spero tamen, ut aliquid possim, adfuturum atque adiuturum Deum. Sic enim fecit in omnibus quaecumque sufficienter, cum prius mihi ad intellegendum uel explicandum difficilia ac pene impossibilia uiderentur, exposui. Statui autem per sermones id agere, qui proferantur in populis, quas Graeci ¿ùiAuxs uocant. Hoc enim 3 . arbitror, ut conuentus ecclesiastici non fraudentur etiam

ìustius esse

2k CSg: haerens 25 CSg: ista uoce 26 CSg: ursprüngliches ben. 1 CSg: altitudinem 2 CSg: homelias 3 CSg: fehlt.

hue durch Unterstreichung

getilgt, hinc

darübergeschrie-

568

Ps 118,1-2 (ALEPH) psalmi huius intelligentia, cuius, ut aliorum delectari assolent cantilena. Sed sit hue usque prooemium: iam de ipso est loquendum, de quo It istuc uisum est praeloquendum .

(ALEPH)1 1*38,18 A 1665: Ab exordio suo magnus psalmus iste,2carissimi, exhortatur 110s ad beatitudinem, quam nemo est qui non expetat . ... si ergo uis esse a t u s, esto

immaculatus.

maculatus, Domini

nisi

in

? . ...B e a t u m

... Sed ubi erit quisque u i a ? J n

qua

u i a, nisi 3

quippe esse, tam magnum est

b e im-

in

leg

bonum, ut hoc

et boni uelint et mali. Nec mirum est quod boni propterea sunt boni; sed illud** [1666] est mirum'*, quod etiam mali propterea sunt mali, ut sint b e a t i. Nam quisquis libidinibus deditus, luxuria stuprisque corrumpi tur, in hoc malo beatitudinem quaerit, et se miserum putat, cum ad suae concupiscentiae uoluptatem laetitiamque non peruenit, b e a t u m

uero

non dubitat iactare^ cum peruenit. Et quisquis auaritiae facibus inardes cit, ad hoc congregat quocumque modo diuitias, ut

b e a t u s

sit;

inimicorum sanguinem fundere quicumque desiderat, dominationem quisquis affectat, crudelitatem suam quisquis alienis cladibus pascit^, in omnibus sceleribus beatitudinem quaerit. Hos igitur errantes, et uera miseria falsam •beatitudinem requirentes, reuoöat ad • 7 uox ista diuina: ... Tam magnum bonum per U39,1

u i a m,7 si audiatur,

mala quaerere

A 1666: Non mihi uidetur aliud his uerbis commemoratum

nolite; beatorum

genus, quam illud quod ante dictum est. ... Et tarnen nouimus operarios iniquitatis ad hoc

scrutari

testimonia

Domini, quia

malunt docti esse quam iusti: ... Tales ergo nondum immaculati ambulant in lege Domini, ac per hoc nondum

b e a t i. ... [1667] ... Non enim

It CSg: pro eo loquendum 1 Der sehr umfangreiche Ps 118 ist ein psalmus litteratus oder alfabites (HT 2lt6): seine 176 Verse sind aufgeteilt in 22 Gruppen zu je 8 Versen; jede Gruppe fing ursprünglich mit einem Buchstaben des hebräischen Alphabets an, die erste mit ALEPH, die zweite mit BETH, usw. Diese 22 Gruppen hatten also ursprünglich das hebräische Alphabet als eine Art von Akrostichon. Vor allem wegen der Übersichtlichkeit habe ich hier diese Gruppen beibehalten und zu Anfang eines jeden Abschnitts den Kamen des jeweiligen hebräischen Buchsta bens zwischen Klammern angegeben (nach C). 2 CSg: expectat 3 CSg: et !t CSg: mirum est illud 5 CSg: factum (um auf Rasur) 6 CSg: pascitur 7 CSg: quaerere per mala

Ps 118,2-3 (ALEPH)

569

quaerunt ipsa, sed aliud quaerunt per ipsa, id est, ut glorificentur ab Q

hominibus, uel ditentur. ... Quaerunt itaque Deum et impii et iniqui, . . . . 9 ut eo inuento non sint impii, nec iniqui. Quomodo ergo iam beati, c u m ^ adhuc

testimonia

e x q u i r unt iniqui? B e a t o s

eius

scrutantur

et

e u m, cum hoc facere possint et impii, possint et autem esse impios et iniquos, quis uel impius

dixerit aut iniquus? Ergo spe

beati,

... non propter quod adest,

quamdiu mala patiuntur; C 1060: Superioris adhuc sensus est et ista sententia. 1+39,9 A 1668: Qui autem peccatum facit, et iniquitatem facit, ait beatus Iohannes ; et addidit: Peccatum iniquitas est (I Ioh. 3 , M . ... [ 1669] ... An uero sancti Domini Quod si [1670] iniquitatem-, tem,

non

ambulant, si

ambulant

in

inquit, non non

u i i s

Domini?

operantur

operantur

iniquita-

non habent peccatum; quoniam peccatum iniquitas est. ... Die

nobis, Paule beatissime, utrum^ ambulaueris

in

u i i s

Domini, cum in carne adhuc uiueres? ... Et hie ergo respondet: Nonne legistis ubi confiteor, dicens: Non enim quod uolo facio bonum, sed quod nolo malum, hoc ago? Et hoc audiuimus: iam itaque illud interroga12

mus

: Quomodo

in

u i i s

Domini

ambulabas,

si malum quod

nolebas hoc agebas-, ... Audi continuo respondentem per1^ sententiam1^ eonsequentem: Si quod nolo, inquit, ego hoc facio, iam non ego operor illud, sed quod habitat in me peccatum (Rom. 7,15-17). Ecce quemadmodum qui

ambulant

in

u i i s

Domini, non operantur peccatum, et

tamen non sunt sine peccato; quia iam non ipsi operantur illud, sed quod habitat in eis peccatum. ... [1671] 1 ... Quomodo agat homo quod ipse non agiti Vtrumque enim dixit, et Non

quod

uolo, ago, et: Non ego operor

illud, sed quod habitat in me peccatum. Vnde intellegere debemus, quando peccatum quod habitat in nobis, operatur in nobis, tunc nos id non operari; quando nequaquam ei uoluntas nostra consentit, et tenet etiam corporis membra, ne oboediant desideriis eius. Quid enim operatur peccatum nolentibus nobis, nisi illicita desideriaì Quibus si uoluntatis non 8 CSg: Dominum 9 CSg: tamen 10 CSg: dum 11 CSg: uir. An (An übergeschrieben) 12 CSg: a durch Unterstreichung getilgt, e darübergeschrieben. 13 CSg: presentia 1Ü CSg: Quod non

570

Ps 1 1 8 , 3 - 5

(ALEPH)

adhibeatur assensus, mouetur quidem nonnullus affectus, sed nullus ei relaxatur effectus. Hoc praecepit idem apostolus, ubi dicit: Non regnet

peccatum

eius;

in

uestro

nec exhibeatis

Sunt itaque desideria ergo peccatum

mortali

corpore,

membra uestra peccati,

ad oboediendum

arma iniquitatis

desideriis

peccato

(Rom. 6,12).

quibus nos prohibuit oboedire.

haec desideria;

quibus si oboedimus,

ergo

Operantur

et nos operamur;

si

autem obtemperantes apostolo non oboedimus^ ^ e i s ^ , non illud

nos

ramur,

nulla ha-

sed

quod in nobis habitat

peccatum.

beremus illicita, nec nos, nec peccatum

Si autem desideria

mali

aliquid operatur

Motum porro illiciti desideri!, cui non oboediendo operamur,

ideo et nos agere

ope-

in nobis.

[1672] non eum nos

dicimur, quoniam non est naturae uigor

alienae, sed languor est n o s t r a e ^ ; a quo languore omnimodo salui erimus, cum et animo et corpore immortales facti fuerimus. Quapropter et quia in ti-,

u i i s

ambulamus,

Domini

non oboedimus

et quia non sumus sine peccato,

e n i m diunt

q u i

o p e r a n t u r

desideriis

peccati,

C 1061: Operatio enim

i n

habemus desideria

desideriis peccati.

i n i q u i t a t e m ,

u i i s

...

Non oboe-

id est,

a m b u l a u e r u n t .

Domini

i n i q u i t a t i s

pecca-

est consensus malorum, ...

^39,25 A 167^: Denique illa graeca sententia non habet hoc uerbum, quod hic . . . » 17 legitur: ibi enim est ccyav , quod est n 1 m 1 s; hic est autem atpóópa1 , quod est pro eo quod est ^0,3

u a 1 d e. Sed 1 ^ aliquando, ut diximus : n i m i 19 . . u a 1 d e et dictum inuenimus et dicimus.

A 1671*: Praecepisti

quidem tu, sed

u t i n a m

quod praecepisti

s

fiat

mihi. Vbi audis V t i n a m, uocem optantis agnosce; ... [1675] ... . .20 . 20 , . . . * j • non optat end

a s

hic

...

u 1 a s

s u a s

i u s t i f i c a t i o n e s

ipso praecipiente nimis.

d i r i g i

mandatis.

D e i ,

ad

c u s t o d i -

nisi iam eius acceptis

Ad hoc enim pertinet quod praemisit: Tu

...

et mandata tua sancta, et iusta, et bona; ... [1679, zu v.

13:] . ..... Iustificationes

.enim sunt, non 21 dicta, sed facta . . iustitiae, opera

scilicet ìustorum, quae imperat Deus

. Ideo autem Dei dicuntur, quamuis

a nobis fiant, quia nisi ipso donante non fiunt. ... Sed cum eloquiis Dei omnia contineantur, et iustificationes 15 16 17 18 19 20 21

uidelicet et iudicia;

CSg: ei obedimus CSg: nr [= noster] CSg: agan CSg: sphodra CSg: Sed bis ualde fehlen durch homoioteleuton. CSg: optauit Vgl. zu dieser "Definition" die Einleitung in Bd 8 A, § 7, c) U, wo es nicht Ps 118,k9, sonder Ps 118,13 heißen soll. Auch WS hat 25U b diese Definition angebracht, und zwar zu Ps 118,16.

Ps 118,6-9 (ALEPH - BETH)

M O , 10 C 1063: R e s p i c e r e

571

mandata

autem est

semper ante oeulos

habere quae iussa sunt, ... 22

A 1675: Talem se speculo

i n s p i c i a t

iste uult esse, ut

mandata

non

Dei, et

tamquam in

c o n f u n d a t u r ; quia non

auditor eorum tantum uult esse, sed factor. ... Alioquin legem Dei habebit, non ubi gratuletur, sed ubi

c o n f u n d a t u r ,

mandata

quae non facit.

i n s p i c e r e ,

si uoluerit

UU0,13 A 1Ô75: Non est peccatorum confessio ista, sed laudis; ... Vtique si dirigantur

uiae

meae,

c o n f i t e b o r

t i b

c o n -

quoniam tu fecisti, et tua laus est ista, non mea. Tunc enim f i t e b o r

i n

e o

q u o d . . .

habeo directis

uidelicet uiis

meis

t u a e ,

si directum

ad custodiendas

i\

c o r

iustificationes

tuas.

Nam quid mihi proderit quod ea d i d i c e r i m , si c o r d e per23 . . . uerso uias abibo prauas? non enim laetabor in eis, sed accusabor ab eis. UltO,17 A 1675: Quae omnia ex ilio utique connectuntur, quod ait: Vtinam dirigantur

uiae

UU0,20 A 1676: Ne

meae

d e r e l i n q u a s

enim

d e r e l i q u i s t i ,

noli

u s q u e

custodiri

u a 1 d e,

nimis.

[1676]

... me

u s q u e

ne peream. Tu ergo praecepisti

... tunc iustificationes

d e r e l i q u i s t i

u a 1 d e; ... Si

ut sine adiutorio tuo infirmus appaream, tuas

mandata tua

custodiam-,

me, ne gloriarer in me, noli

et si

u s q u e

u a 1 -

d e, et iustificatus abs te gloriabor in te. (BETH) UUO,25 A 1676: hue usque interrogatio est. Deinde responsio: ... 1*1+1,1

C 106U)

A 1676: Sed hoc loco custoditio1 uerborum Dei, intellegenda est operatio praeceptorum. ... [1677] ••• Hic uero nec homo ait, nec uir, sed i u n i o r .

Numquid desperandus est senior? aut in alio

c o r r i -

2

g 1 t

etiam

u e r b a

senior

u i a m s u a m, quam

in

c u s t o d i e n d o

Dei? An forte admonitio est, qua aetate potissimum fieri

debeat; secundum illud quod alibi scriptum est: Fili, excipe

doctrinam,

et

usque

ad canos

inuenies

a iuuentute

sapientiam

tua

(Eccli. 6,18)?

22 CSg: et 23 CSg: habebo 1 CSg: custodia 2 CSg: et tarnen ( d u r c h Unterstreichung

getilgt,

etate

darübergeschrieben)

572

Ps 118,9-1U (BETH)

. . . T e r t i u s quoque i n t e l l e c t u s mihi o c c u r r i t , quem quidem ego, quantum pro modulo meo s a p i o , duobus superioribus antepono: ut senior agnoscatur, uetus homo; et nouus, i u n i o r :

. . . S i t ergo l i c e t q u i l i b e t , quantum

ad aetatem p e r t i n e t c o r p o r i s , annosa uetustate d e c r e p i t u s ,

i

u n i o r

e r i t ad Deum percepta g r a t i a e nouitate conuersus; et in hoc g i 1*1(1,6

t

u i a m s u a m, i n

c u s t o d i e n d o

c o r r i eius:

nerba

A 1 6 7 8 : et hoc unde p o s s e t , n i s i eum auersum ad se ipse c o n u e r t e r e t ,

... ...

et i l l e perditum quaereret, e t ^ errantem i l l e r e u o c a r e t , qui d i c i t : Quod perierat 1(1*1,8

requiram,

et quod errauerat

A 1 6 7 8 : Quid est enim d a t i s

Deo

a

(Ezech. 3^+, 1 é ) ?

reuocabo

("v< C 106l*f.)

n i s i non adiuuari? M a n -

r e p e l l i ,

quippe eius r e c t i s atque arduis humana non contemperatur

in-

f i r m i t a s , n i s i praeueniens eius adiuuet c a r i t a s . 1*1*1,12 A 1 6 7 8 : continuo diuinum quaesiuit auxilium, ne e 1 o q u i a

sine f r u c t u

in

c o r d e

a b s c o n d e r e n t u r ,

1*1*1,15 A 1 6 7 8 : Vtquid ergo addit et d i c i t : D o c e ...

t u a s,

eius Dei

... n i s i quia eas

uult faciendo d i s c e r e , non loquendo uel memoria retinendo? . . . da etiam . . . . 1* . . benedictionem g r a t i a e , ut faciendo discam

quod intimando

ìussisti.

1*1*1,17 A 1680: et de quorum p r o f u n d i t a t e a l i b i scriptum e s t : Iudicia abyssus multa

tua

(Ps 3 5 , 7 ) ; quantum Deus donat, t r a c t a r e suscepimus.

Haec atque huiusmodi

i

u d i c i a

...

Dei euidenter expressa nouit E c c l e -

s i a ; sed non ipsa sunt omnia, cum s i n t quaedam i n s c r u t a b i l i a , et s i c u t abyssus multa,

profunda e t o c c u l t a .

e n u n t i a u i nihil

omnia

. . . I n

i u d i c i a

innotescere u o l u i s t i , sed omnia prorsus

in

i u d i c i a

o r i s

i d e s t , quae mihi d i x i s t i ;

usquequaque

cessat E c c l e s i a . 1*1*1,20 A 1681 : V i a m

me i s

t u i,

id e s t ,

1 a b i i s

tua

me i s

Hoc enim mihi uidetur s i g n i f i c a r e u o l u i s s e , quod non

ait: o m n i a t u i,

o r i s

tuorum t a c u i , quae mihi per eloquia

i u d i c i o r u m

e n u n t i a u i .

c i a

1 a b i i s

in

tua, sed: o m n i a

1 a b i i s

suis

. . . quae

i u d i c i a omnia

i u d i -

e n u n t i a r e

non

Dei n i h i l c i t i u s ,

nihil

C 1066) t e s t i m o n i o r u m

c e r t i u s , n i h i l breuius, nihilque grandius i n t e l l e g i m u s esse quam Christum, . . .

C 1066) Commendat autem suam caritatem Deus in n o b i s ,

quoniam^ cum adhuc peccatores essemus, Christus pro nobis mortuus e s t . Cum ergo ipse d i c a t : Ego sum uia ( l o h . 3 CSg: fehlt. 1* CSg: discant 5 CSg: quod

ll+,6), et humilitas eius c a r n a l i s

Ps 118,1U—17 (BETH - GIMEL) natiuitatis atque passionis, euidentia sint nae erga nos dilectionis, procul dubio Dei Christus est. Per haec quippe

573

testimonia

u i a

diuitestimoniorum

testimonia

quae in ilio

uidemus impleta, etiam futura erga nos, quae sempiterna promissa sunt, expectamus et speramus implenda. » 6 UU1 ,25 A 1681 : Quod graecus habet Ó60Xeaxriaio , latini interpretes quidam g a r r i am,

quidam

exercebor,

interpretati sunt; quae duo

inter se uidentur esse diuersa; sed si exercitatio intellegatur ingenii, 7 . cum quadam delectatione disputai 1 0 m s , utrumque coniungitur, et quasi ex utroque unum aliquid temperatur, ut non sit aliena ab huiusmodi exercitatione garrulitas. Solent enim garruli uocari loquaces. Sic autem s e i n

Dei

mandatis

e x e r c e t

Ecclesia, aduersus omnes

inimicos fidei christianae atque catholicae copiosis doctorum disputationibus garrula; quae tunc fructuosae sunt disputantibus, si non ibi g considerentur

nisi

misericordia et ueritas (Ps

u i a e

Domini, sicut

scriptum est:

, 10) : quorum duorum plenitudo inuenitur

in Christo. Al 599 B: Exercitatio assiduitas operis est: et iste nisi exercitatus in

mandatis

u i a s kk2,J

Dei fuisset, non poterat

c o n s i d e r a r e

eius, ...

A 1681 : Ideo utique

meditabo

r, ut

non

obliuiscar.

... [1682] ... Vbi nihil aliud ìntellegìtur poscere, nisi adiutorium gratiae, ut quod ìam nouit sermone, dicat 9 et opere 10 (GIMEL) ,10 A 1682: Et quoniam ante fidem non homini debentur nisi mala pro malis, retribuì

t

autem Deus per indebitam gratiam bona pro malis; hanc

retributionem rogat qui d i c i t : R e t r i b u e u e r b a

tua.

ad miseri-[l683]cordiam, ut ... Nisi enim Deus essent quibus 6 7 8 9 10

et

custodibo

Quattuor sunt enim retributiones: ... tertia pertinet retribuantur

retribueret

retribueret

bona pro malis, bona pro malis, nullo modo

bona pro bonis. ... Et

u i x i t,

CSg: èdòlèscheso CSg: dilectione CSg: Vniuersae uiae Domini sicut CSg: discat Am 1(1: Admonet hie locus memores scripturarum nos esse debere et iustitias eius non solum sermone, sed etiam operis imitatione meditari. Non enim qui disputant legem et non faciunt quae legis sunt, sed qui factores legis sunt iustificantur.

Ps 118,1T-19 (GIMEL)

et

c u s t o d i u i t

u erba

retributionem, in qua

eius, et pertinere coepit ad aliam

r e t r i b u u n t u r

Quamuis et ipsa iustitia, qua

bona pro bonis. ...

r e t r i b u u n t u r

bona pro bonis,

non est sine misericordia; quia et hoc scriptum est: Qui coronat te in miseratitene et misericordia buii

(Ps 102,1+)- ... donis suis Deus

retri-

bona praemia.

1+1+2,17 A 168U: Sciens autem uerba Dei non posse custodiri per oboedientiam, nisi uideantur per intellegentiam, hoc quoque orationi addit, et dicit: R e u e 1 a ... tua. quam: Diligite

... Hihil est autem mirabilius in mandatis Dei,

inimicos

C 1067: Reuelare

uestros (Matth. 5,1+1+); enim dictum est, remouere^ uelum. Quodam enim

operimento ignorantiae interior aspectus obducitur; et nisi misericordia ipsius fuerit hoc uelamen ablatum, scripturas sanctas lumine cordis non possumus intueri. ... Quae sunt autem ista miracula ipse testatur dicens, d e

[1068]

lege

tua.

Superius diximus

legem

umbram fuisse

futurorum, quae significantiam uenturae plenitudinis continebat. 2 (Es folgen einige Beispiele.) Br 1260 C: Absterge ab oculis cordis uelamen litterae et fac me spiritali sensu

legis

t u a e

m i r a b i l i a

contemplare.

Pr 89 (339 A): Da, inquit, mihi intellectum, quo possim lia

t u a e

legis

mirabi-

ìnspicere, ...

1+U2,22 C 1068: Petit ergo fidelis populus

m a n d a t o r u m

Domini . 3 conscium

se fieri, quia non deprehenditur in Babylomae parte uersari. A 168I+: siue, ut nonnulli codices habent: I n q u i l i n u s s u m

in

inquilinus,

t e r r a .

ego

Quod enim est in graeco itapcuMos , aliqui nostri

aliqui

in

col

interpretati sunt. I n q u i l i n i habitant in aliena; i n c o 1 a e

a, nonnumquam etiam

a d u e n a

non habentes propriam domum, autem uel

aduenae,

utique

aduentitii perhibentur. Vbi magna de anima exoritur quaestio. Neque enim secundum corpus dictum uideri potest, Incoia, uel

i n q u i l i n u s

sum

in

terra,

uel cum de

a d u e n a, terra

1 CSg: reuoluere 2 R 233vtl: R e u e l a o c u 1 o s meo s, id est, aufer uelamen et aperi legis. o c u 1 o s mentis, et curabo spiritaliter intellegere praecepta Et c o n s i d e r a b o m i r a b i l i a de lege tua, uidelicet quid spiritaliter significent m i r a b i l i a quae in lege continentur. 3 R 233 v ^: I n c o l a . . . t e r r a , id est, peregrinus sum in praesenti uita. Non abscondas, sicut abscondis infidelibus. 1+ CSg: paraecos

575

Ps 1 1 8 , 1 9 (GIMEL)

corpus originem ducat. Sed in hac profundissima quaestione nihil audeo definire. Siue enim propter animam (quae absit ut putetur ex^

terra)

merito dici potuerit: Inquilinus,

uel

a d u e n a

siue secundum totum hominem,

ego

sum

in

terra,

i n c o 1 a, uel

quia paradisi aliquando ciuis fuit, ubi utique non erat qui ista dicebat; siue quod est ab omni controuersia liberius, non omnis homo^ possit^ hoc dicere, sed cui patria promissa est aeterna in caelis, ... [1685] ... Et illud quod legimus : Quamdiu sumus in corpore, peregrinamur a Domino (II Cor. 5,6), potest intellegi hoc non esse omnium, sed fidelium: Non enim omnium est fides (II Thess. 3,2). ... Infideles autem, quos Deus . .7 non praesciuit nec praedestinauit conformes fieri imaginis Filli sui, non possunt ueraciter dicere se

in

terra

peregrinos, quando ibi

sunt, ubi secundum carnem nati sunt; non enim habent alibi ciuitatem; ac per hoc non sunt

in

t e r r a

autem et ipsi peregrini et

alienigenae, sed terrigenae. ... Sunt

inquilini,

non huic

t e r r a e,

sed populo Dei, a quo sunt alienigenae. Vnde credentibus, et sanctam ciuitatem, quae non est de hoc mundo, habere incipientibus apostolus dicit: Igitur iam non estis peregrini et inquilini, sed estis ciues Q sanctorum et domestici Dei (Eph. 2,19). ••• Sed qui tandem sunt a Q quibus Deus abscondit mandata sua? ... [1686] ... Nam quid est clarius quam: Diliges Dominum Deum tuum ex toto corde tuo, ... et: Diliges proximum tuum tamquam teipsum (Matth. 22,37)? ••• Nempe et omnibus fidelibus, et plurimis infidelibus nota sunt. Cur ergo poscit fidelis ne abscond

abscondatur

sibi quod nec infideli cernit

il An quia Deum nosse difficile est, consequens est utique

ut, Diliges Dominum Deum tuum, difficile intellegatur, ne aliud pro alio diligatur? Nam proximi facilior esse uidetur cognitio. Omnis quippe homo est omni homini proximus, nec ulla cogitanda est longinquitas generis, ubi est natura communis. ... Sed multi nec seipsos nouerunt; quia et seipsum nosse, quemadmodum homo sibi debet innotescere, non omnium hominum est. Quomodo ergo diligit proximum tamquam seipsum, qui nescit et seipsum? ... Quocirca et aliquatenus ista sciuntur, et ut magis magisque sciantur, non immerito scienda poscuntur. Quapropter ut sciamus diligere Deum, sciendus est Deus; et ut sciat homo diligere proximum tamquam 5 6 7 8

CSg: de (!) CSg: hominis sit CSg: fehlt. CSg: Sedjbissua fehlen (durch homoioteleuton)

576

Ps 118,19-20 (GIMEL) seipsum, prius debet diligendo Deum diligere seipsum; C 1068: In hac terra iusti sunt

incolae:

qui propriam in mundo

non habent mansionem; corpore siquidem in terra positi sunt, in caelis autem probabili conuersatione consistunt, ... Et merito hie dicuntur incolae,

quibus in aliena patria nullus affectus est, sed ad tempus

terram sui corporis colunt. ... Sed isti sunt uere

incolae,

qui

thesaurum suum in caelo reponunt (vgl. Matth. 6,20), ut cor eorum futuram patriam semper affectet. hh3,22 A 1687: Quid autem diligendo^ diligitur, si1® ipsa dilectio non diligitur1®? ... Laudabilis est ista concupiscentia, non damnabilis. Non de hac dictum est: Non concupisces (Exod. 20,17), sed de illa qua caro concupiscit aduersus spiritum (vgl. Rom. 7,7). De hac autem bona concupiscentia qua concupiscit spiritus aduersus carnem (vgl. Gal. 5,17), quaere ubi scriptum sit; et inuenies: Concupiscentia itaque sapientiae deducit ad regnum (Sap. 6,21): ... Sed hoc sane interest, quod non tacetur quid concupiscati!

r, quando bona commemoratur concupiscentia; cum

autem non additur quid

concupiscatur,

sed sola ponitur,

nonnisi mala intellegitur. Sicut in hoc quod commemoraui: Concupiscentia itaque11 sapientiae deducit ad regnum; si non adderet sapientiae, nullo modo diceret: Concupiscentia perducit ad regnum. At uero apostolus quod posuit: Concupiscentiam nesciebam, nisi lex diceret: Non concupisces (Rom. 7,7); non utique addidit cuius rei concupiscentiam, uel quid non concupiscesi certum est enim non intellegi, cum ita dicitur, nisi malam concupiscentiam. Quid ergo huius omni

anima

concupiuit

inquit,iustificationes

Desiderare, tempore.

Credo nondum eas

c o n c up i u i t

desiderare.

desiderabat,

? tu

as

in

quando Iustificationes

autem facta sunt iusta, id est, opera iustitiae. Cum itaque nondum .

.

habeat et qui ìam eas

12

desiderai

desiderare

eis sunt qui neque adhuc modo

concupiscatur

, quam longe ab his erat qui adhuc

concupiscebat? concupiscunt?

et quam longius ab Mirum est autem quo-

desiderium, nec sit in nobis cuius con-

cupiscentia iam sit in nobis. Neque enim pulchrum aliquod corpus est,

9 10 11 12

CSg: diligendum CSg: si bis diligitur fehlen durch homoioteleuton. CSg: inquit (!) CSg: desiderabat (ursprüngliches t durch Punkt darunter getilgt, bat darübergeschrieben )

Ps 118,20-21

577

(GIMEL)

sicut aurum, uel caro aliqua speciosa, quam potest homo

c o n c u -

p i s c e r e, nec habere, quia extra posita non est in homine. Quis nesciat in homine esse concupiscentiam, in homine esse desiderium? Cur .13 ergo

c o n c u p i s c i t u r

ut habeatur, quasi

forinsecus

m-

feratur? ... Quis est iste mirabilis atque inexplicabilis languor? Et tamen est. Ham et aegrotus qui fastidio laborat, et uult euadere hoc malum, c o n c u p i s c i t c o n c u p i s c i

utique

desi

d e r a r e

cibum, dum

non habere fastidium; sed [ 1 6 8 8 ] hoc fastidium

t

morbus est corporis. Concupiscentia uero qua desi

d e r a r e

c o n c u p i s c i

t

cibum, hoc est carere fastidio, in animo est, non in

corpore; ... Et ideo non mirum est si appetit animus ut appetat corpus, quando appetit animus nec appetit corpus. Cum autem utrumque animi est, et utrumque concupiscentia est, cur i usti

f i c a t i o n u m

c o n c u p i s c o

desiderium

Dei? Quomodo in uno eodemque animo meo

habeo concupiscentiam desiderii huius, et ipsum non habeo desiderium? ... An hoc est quod superius dixi, quod diligenda sit etiam ipsa dilectio ... ... 1U qua diligitur quod diligi oportet

; ...? ... Cum autem dicitur: Dili-

genda est, quid aliud dicitur quam, c o n c u p i s c e n d a Quocirca quoniam recte t i o n e s

c o n c u p i s c u n t u r

Dei, recte

c o n c u p i s c i t u r

i u s t i f i c a t i o n u m r e, aliud

Dei. An aliud est

desiderare1!...

e s t ?

i u s t i f i c a concupiscentia c o n c u p i s c e -

Nam quid sunt

i u s t i f i c a -

t i o n e s, nisi opera iusta, non uerba? Ac per hoc possunt infirmitate animae non

d e s i

d e r a r i ;

et ratione mentis, ubi uidetur quam

sint utiles atque salubres, potest earum desiderium

con

-[1689]

c u -

pisci. Al 600 B: Increpatio haec intellegenda est, quam primi hominum genitores sua transgressione meruerunt, ... A 1689: S u p e r b i Aliud est quippe

enim

d e c l i n a n t

m a n d a t a

a

m a n d a t i s

Dei.

Dei per infirmitatem uel ignorantiam

non implere; sicut fecerunt qui nos mortaliter in haec mala genuerunt. Delectauit enim eos: Eritis sicut dii (Gen. 3,5), ... Et ecce tota ista dura et infelix aerumna mortalium, quodam modo hereditaria est increpatio superborum.

Quando enim dixit Deus: Adam,

non ubi esset ignorabat, sed

13 CSg: quod sehr dünn 1U CSg: non oportet?

s u p e r b u m

davorgeschrieben.

ubi es? (Gen. 3,9),

increpabat-,

et

Ps 118,21-23 (GIMEL)

578

ubi tunc esset, id est, ad quam miseriam peruenisset, non scire [1690] cupiebat, sed interrogando

increpans

admonebat.

C 1069: Superbia est enim per quam angelus cecidit, per quam Adam de naturae suae dignitate deiectus est. UUU,2U A 1690: Oportebat enim ut omnes illo terrerentur exemplo declinare UU5 >1

mandatis,

a

diuinis non

...

A 169O: pro eis orat corpus Christi, ...Testimonia

graece

martyria nuncupantur, ... Christi corpus ista cum dicit, numquid ab impiis et superbis audire

opprobri

um

atque

c o n t e m p t u

m^

ullam deputat poenam, cum potius inde perueniat ad coronam? Cur ergo quasi graue aliquid et intolerabile a se poscit

a u f e r r i, nisi quia, ut

dixi, orat pro ipsis inimicis suis, quibus esse perspicit noxium, obicere sanctum nomen Christi tamquam

opprobri

um

Christianis, ...

Dicat itaque corpus Christi; iam enim diligere didicit inimicos suos; dicat Domino Deo suo: A u f e r .. . contemptum, t u a

exquisiui,

id est, opprobri

contemptum si

quia um

quod ideo audio, et

quo ideo contemnor, quia martyria

ui,aufer

a

me.

martyria

t u a

e x q u i -

... Ita factum est; hoc uidemus. ... [1691]

Hoc tam magno Xucro correctionis, conuersionis et redemptionis inimicorum suorum corpus Christi Deo dixit: A u f e r .. . contemptum.

...

um? ubi ille contemptum? Vbi est nunc illud opprobri 16 Abierunt atque transierunt; ... Refer hoc ad corpus eius, id est, Eccle• 17 siam: ... Sic

ergo

exercebat

u r

corpus Christi, ut et mar-

tyria eius meditaretur, et diligeret eos a quibus opprobrantibus et contemnentibus propter ipsa martyria persecutiones patiebatur. Non enim pro se, sicut iam commendauimus, sed pro ipsis potius orabat ... [1692] ... Quid, inquam, mirum si martyres saeuientibus gentibus temporalem mortem patientissime pertulerunt, et gentes martyribus orantibus ad aeternam uitam peruenire potuerunt, dum corpus Christi sic

exercetur,

ut et martyria meditetur, et malis martyrum persecutoribus bona precetur? 1(1*5,9

A 1691 : Inde persecutio grauis erat, quia earn iudiciariis sedibus eminentes, principes

15 CSg: contempni 16 CSg: ubi erunt 17 CSg: Si

sedentes,

hoc est,

decernebant. ...

Ps 118,23-25 (GIMEL - DALETH)

579

inuenies reges t e r r a e e x c o g i t a s s e atque i u s s i s s e quomodo C h r i s t i a n i nusquam essent UU5,13-15-19 A 1691 : Qualis e x e r c i t a t i o haec f u e r i t , qui nosse d e s i d e r a s , quod a d i u n x i t i n t e l l e g e : Nam...

t u a e. Recole quod superius commendaui .19 esse m a r t y r i a . Recole m iustificationibus Domini nullam

testimonia

esse d i f f i c i l i o r e m e t m i r a b i l i o r e m , quam ut suos quisque d i l i g a t c o s . S i c ergo

e x e r c e b a t u r

eius m e d i t a r e t u r , e t d i l i g e r e t

inimi-

corpus C h r i s t i , ut e t m a r t y r i a

eos a quibus opprobrantibus e t

con-

temnentibus p r o p t e r i p s a m a r t y r i a p e r s e c u t i o n e s p a t i e b a t u r . Non enim pro s e , s i c u t iam commendauimus, sed pro i p s i s p o t i u s orabat Aufer

...

lium:

contemptum.

...

[1692] . . . C o n s i l i u m

c o n s i l i u m

perdere; c o n s i 1 i

um

i n u e n i r e . Reddebant i l l i mirum s i i l l i

sedentium

principum

p a t i e n t i u m martyrum f u i t i n i m i c o s

mala pro b o n i s ; i s t i , bona pro m a l i s . Quid ergo

igitur

pauimentum.

, e t cum a p o s t o l o d i c e r e : Conuersatio

3 , 2 0 ) . Proinde t e r r e n i s

adhaerere

^ 5 ,23.25 C 1070: A d h a e s i s s e merito se p e t e b a t per u i f i

perditos

occidendo d e f e c e r u n t , i s t i moriendo uicerunt?

bh^,23 A 1692: t e r r a e r i t .2

ui

c o n s i -

contra

f u i t inuentos martyres

(DALETH)

erui

dicens:

c a r i ,

Vult nostra mors

se ergo d i c i t

u e r b um,

1

itaque

in caelis

terrenis est

(Phil.

a n i ma e

carni suae, . . .

2

est; Quapropter

i d e s t , per Christum Dominum

quia per consensum c a r n i s se noscebat

exstingui.

A 1 6 9 2 : Sed uidendum e s t utrum congruant huic uerba i s t a , qui superius talia dixerat, p a u i m e n t s 1 s s e qui o tionibus ; . . .

quibus magis Deo u i d e a t u r a d h a e s i s s e o , . . . Quomodo enim p o t e s t i n t e l l e g i t e r r e n i s d .i c i. t : Seruus autem tuus exercebatur in tuis 3 (Ps 118,23)? Haec sunt enim uerba eius

quam a d h a e iustifica-

antecedentia,

quorum antecedentium i s t a sunt consequential A d h a e s i t . . . An ex hoc i n t e l l e g e r e debemus, quantumlibet quisque p r o f i c i a t

roe

a.

in

18 Am 63: Vox m a r t y r i s e s t , qui perductus ad iudicium persecutorum, cum c o g e r e t u r i d o l i s immolare e t constanter r e s i s t e r e i , i u d i c e s autem s e d e n t e s i n t r i b u n a l i b u s s t i p a t i [61+] o f f i c i i s , i n d i g n a n t e s , quod suis non obsecundar e t u r i m p e r i i s , c o n f e r e n t quo dignum s u p p l i c i o c e n s e r e n t , stabat i n t r e p i d u s , dicens - . S e d e r u n t . . . d e t r e c t a b a n t . 19 CSg:

fehlt.

1 CSg: Zu Volunt verbessert (auch WS 258a) 2 CSg: t e r r e n i s e r u i (= WS 258a) 3 CSg: i u s t i f i c a t i o n i b u s t u i s ( ! )

580

Ps 118,25-29 (DALETH)

Domini, habere eum mortalis carnis affectum c i r c a

iustificationibus

ista

t e r r e n a , in quibus u i t a humana temptatio est super terrain ( v g l . lob 7 , 1 ) ; et ab hac morte s i perseueranter p r o f i c i t , quotidie

reuiuiscere,

i l i o , cuius g r a t i a homo noster i n t e r i o r renouatur

u i u i f i c a n t e

de d i e in diem ( v g l . I I Cor. U,16)? 1*1*6,5

A 1693: Quod quid est a l i u d , n i s i , secundum Hoc est enim

u e r b u m promissionis: In Isaac

hoc e s t : Non qui deputantur 1*1*6,7

promissum tuum?

filii

in semine

A 1693: u i a s

carnis,

hi f i l i i Dei,

uocabitur

sed f i l i i

tibi

...

semen,

promissionis

(Rom. 9 , 7 . 8 ; Gen. 2 1 , 1 2 ) .

m e a s, hoc est malas. Nam hoc mihi uidetur d i c e r e :

Peccata mea confessus sum, e t

e x a u d i s t i

hoc e s t , ut

me,

d i m i t t e r e s ea. 1*1*6,11 A 1693: Confessus sum uias meas, d e l e s t i eas ; d o c e d o c e

tuas. Sic

me

ut agam; non ut tantummodo sciam quid agere debeam. [1691*]

me,

. . . s i c et i u s t i t i a m i l l e uere dicendus est nosse, qui 1*1+6,11* C 1071 : M i r a b i l i a

facit.

uero ipsa uocat, quae superius d i x i t

iustifi-

cationes. A 169!* : Ipsas iustificationes hendere, m i r a b i l i a tiones

ampliores, quas p r o f i c i e n d o cupit adpreDei uocat. Sunt ergo quaedam Dei

iustifica-

i t a m i r a b i l e s , ut humana i n f i r m i t a s ab e i s qui e x p e r t i non sunt.,

non ad eas posse peruenire credatur. 1*1*6,19 C 1072: D o r m i t a t

ergo

quando a sua i n t e n t i o n e

anima,

flac-

c e s c i t et in otium f e s s a r e m i t t i t u r , dum ad i l l u d quod intendebat minime peruenire monstratur. Et uide quia

fessi et

d o r m i t a r e

expectantis.

A 169!*: Quid e s t : d o r m i t a u i t , adprehensuram esse crediderat? Sed u e r b i s decidam

p o s u i t , non

d o r m i t a u i t

dormiuit; dormire enim o b l i u i o s i atque socordis e s t ;

t u i s,

dormi

u e r b i s

n i s i ab spe r e f r i g u i t qua eas se

c o n f i r m a

t a n d o. C o n f i

t u i s

me,

inquit, i n

ne ab e i s quoque ad quae peruenisse me iam s e n t i o , r ma

itaque

me

in eis . 1*

quae iam t e n e o , quae iam f a c i o , ut ex e i s

ad a l i a

possim p r o f i c i e n d o pertendere. 1*1*6,21* A I69I*: Et quid impedit in uia iustificationum f a c i l e p o s s i t ad i l i a etiam mirabilia a

I* CSg: his

se

a mo u e r i

Dei s i c ambulare, ut homo

peruenire? Quid putamus, n i s i quod

in consequentibus rogat

...?

581

Ps 118,29-33 (DALETH - HE)

1*1+6,26 A I69I4: Et quia lex factorum subintrauit, ut abundaret delictum (Rom. 3, 27), sequitur, et dicit: E t ... m e i. Qua fidei? ... Haec est

lex

lege,

nisi

lege

fidei, qua credimus et oramus per gratiam

nobis donari, ut faciamus quod per nosmetipsos implere non possumus; Ul47.lt

A 169I4: V i a m i u d i c i a h a e s i noli

ueritatis tua

non

e 1 e g i , ubi curre-[l695]rem; sum

testimoniis

me

ob

li

t u s, ut curreiem. A d -

t u i s, cum currerem ; D o m i n e,

contundere;

quo curro pertendam, quo tendo ,

perueniam. Non enim uolentis, neque current is, sed miserentis est'' Dei^ (vgl. Rom. 9,16). UU7,10 A 1695: Non

currerem,

... Cursus est quippe iste

nisi

dilatasses

u i a e

cor

mandatorum

m e u m.

Dei. ...

Cordis dilatatio, iustitiae est delectatio. ... in hac latitudine diffunditur Caritas in cordibus nostris per Spiritum sanctum qui datus est nobis (vgl. Rom. 5,5). 1*1*7,13 Al 601 D: Ideo ergo iste rit^, quia

cor

u i a m

mandatorum

eius Dominus

Dei

c u c u r -

dilatauit.

(HE) 1*1*7,16 A 1696: An eo modo non ponitur iusto, quomodo posita est populo contumaci, in tabulis lapideis, non in tabulis cordis carnalibus (vgl. Exod. 31,18; II Cor. 3,3); ...? ... [1697] ••• Gratia itaque Dei nobis praecipue commendatur, quando sibi qui utique iam

l e g e m

l e g e m

p o n i

poscit a

D o m i n o ,

secun-[l698]dum litteram nouerat. Sed quia

littera occidit, spiritus autem uiuificat (vgl. II Cor. 3,6), orat ut per spiritum faciat quod per litteram sciebat, ... 1*1*7,20 A 1696: Nam qui timore poenae, non amore iustitiae opus

l e g i s

facit, profecto inuitus facit. Quod autem inuitus facit, si posset fieri, mallet utique non iuberi. Ac per hoc

l e g i s , quam uellet non esse,

non est amicus, sed potius inimicus; nec mundatur opere, qui immundus est uoluntate. C 1073: nunc autem nouam

l e g e m

postulat sibi debere

poni,

ueniente scilicet Domino Christo; ut ilio aduentu sanctae incarnationis expleto, perfecto christianae fidei robore firmaretur; - Vgl. A zu 1*1*6,26.

5 CSg: Dei est (ws 259^ stimmt mit der Ausgabe überein) 6 CSg: currit

582

Ps 118,33-36 (HE)

Ul+7,25 A 1697: Hanc autem legem iste uiam iustificationum Dei uocauit; nec alia uia est mandatorum eius, quam se cucurrisse iam dixerat, cum dilatatum est cor eius. Ergo et cucurrit, et currit, donee perueniat ad palmam supernae uocationis Dei. ... Quid enim habet, nisi quia et habet agendo, et

exquirit

exquirit

quod proficiendo?

UU8,5-6 A 1698: profecto debet Deum diligere ex toto corde, ex tota anima, ex tota mente, et proximum suum tamquam seipsum (vgl. Matth. 22,37)In his enim duobus praeceptis tota

lex

pendet et prophetae. Hoc

uidetur promisisse, cum dixit: E t ... c o r d e UU8,7

meo.

A 1698: Quamquam etiam^ ut^ sciatur lex quomodo scienda est, id est, ut intellegatur quid sibi uelit, quare sit eis posita qui earn non erant seruaturi, quid habeat utilitatis etiam hoc ipsum quod lex subintrauit, ut abundaret delictum (Rom. 5,20), nemo comprehendit, nisi a Domino acceperit intellectum.

1+U8,12 A 1698: Parum est mihi uoluntas mea, nisi in eo quod 2 . ipse d e d u c a s . E t certe ipsa est semita; mandatorum

u o 1 u i, m e hoc est uia

Dei, quam se, dilatato ab ilio corde suo, cucur-

risse iam dixerat. Quam propterea etiam

semi

t a m

uocat, quia

angusta est uia quae ducit ad uitam (vgl. Matth. 7,1^); et sit angusta, nisi dilatato corde non curritur. 1+U8,16 A 1698: Quid est

inclinatum

cor

ad aliquid habere, nisi hoc

ueiie? Et uoluit ergo, et orat ut uelit. Voluit, cum dicit: Deduc ... quia ipsam uolui; orat autem ut uelit, cum dicit: Inclina... . . 3 a u a r i t i a m. Hoc itaque orat, ut in ipsa uoluntate proficiat. Quae sunt autem Dei Testimoniis

testimonia, nisi quibus sibi ipse adtestatur? . h . . enim aliquid probatur; ac per hoc iustificatio-

nes Dei et mandata Dei

testimoniis

Dei probantur; et quid-

quid nobis persuadere uult Deus, suis

testimoniis

in quae iste petit

cor

r i t i a m. Testi-

inclinari

[1699] m o n i i s

Deus, ut eum gratis colamus-, quod impedit

suum, et non

persuadet; in

a u a -

quippe suis agit nobiscum auaritia

radix omnium

malorum. ... Ergo a^ plus habendo appellata est iXeovegia , quam latini

1 2 3 k 5 6

CSg: CSg: CSg: CSg: CSg: CSg:

ut etiam certa Quid (!) enim Dei fehlt. Pleonexia

583

Ps 118,36-37 (HE)

i n t e r p r e t e s in hoc l o c o n o n n u l l i i n t e r p r e t a t i quidam uero

Omnis autem a nobis c i r c u m c i d i t u r Deus.

sunt

sed melius qui

u t i l i t a t e m - ,

e m o 1 u men

t u m,

a u a r i t i a m .

...

s i gratis

a u a r i t i a ,

colatur

Ad quod sanctum lob i n agone t e m p t a t i o n i s i p s e prouocat 7 7

cum de i l i o

d i c i t : Numquid gratis

colit

enim diabolus quod in Deo colendo haberet

i n

a u a r i t i a m ,

u t i l i t a t i s

Deum! ( l o b

lob

u i r iustus causa

et

c o r

in

i n c l i n a t u m uel

rerum temporalium quibus 9 eum d i t a u e r a t Dominus c o r

temptatus apparuit. Si ergo

natum

1,9) Putabat

e m o l u m e n t i

u e l u t mercenarius e i pro t a l i mercede s e r u i r e t coleret,

inimicus,

a u a r i t i a m , ,

; sed quam gratis

non habeamus

Deum non colimus

,

Deum

i n c l i -

nisi propter Deum,

ut s u i ^ cultus ipse sit merces. Ipsum diligamus in seipso, ... lil+9,2.16 A 1700: A c o n t r a r i o d i f f e r u n t i n t e r se

u a n i

t a s

et

ueritas.

Huius autem mundi c u p i d i t a s , u a n i

t a s ; sed C h r i s t u s , qui ex hoc

mundo l i b e r a t , u e r i t a s .

u i a

u i u i f i c a r i ,

Ipse est et

qua se uult

in

quia i p s e e s t e t u i t a ( v g l .

I o h . k,6);

quamdiu sumus i n hoc mundo, possumus non

u i d e r e

Omnis enim creatura

(Rom. 8 , 2 0 ) , quae

uahitati

subiecta

est

tur esse i n homine; e t , Omnia uanitas: labore

suo,

quo ipse

laborat

quae abundantia

sub s o l e ?

hoc o r a t , ut non s i t eius u i t a sub sole, s i t , in quo se

u i u i f i c a r i

(Eccl.

iste ...

Humquid

u a n i t a t e m ? intellegi-

hominis

1 , 2 . 3 ) An i s t e

in

ubi omnia u a n i t a s ; sed i n

petit?

omni

fortassis

. . . Quamdiu i t a q u e h i e

ilio se-

cundum carnem sumus, cuius adoptionem e t redemptionem per p a t i e n t i a m s p e i adhuc expectamus ( v g l . Rom. 8 , 2 3 - 2 5 ) , tamdiu secundum i d per quod sub sole

sumus, uanitati

s u b i e c t i sumus. . . .

i s t e d i c i t : A u e r t e ...

Quid e s t e r g o quod [1701]

u a n i t a t e m ?

An hoc p e t i t , ut non

quidem i n hac u i t a quod in spe gerimus i m p l e a t u r , sed ut i n ea s o r t e quae i n i l i o ruptionis, rum Dei

quandoque p o s s i t i m p l e r i , cum liberabitur

e t s p i r i t u e t anima e t c o r p o r e , in (Rom. 8 , 2 1 ) , ubi iam non

u i d e a t

libertatem

a seruitute

cor-

gloriae

filio-

u a n i t a t e m ! . . .

sed e s t h i e a l i u s sensus quem mihi f a t e o r plus p i a c e r e . u a n i t a t e

sit,

...

In qua

praecipuum locum o b t i n e t amor l a u d i s humanae, p r o p t e r

quam multa magna f e c e r u n t qui magni i n hoc saeculo nominati

sunt,

multumque l a u d a t i i n c i u i t a t i b u s gentium, quaerentes non apud Deum, sed 7 8 9 10

CSg: CSg: CSg: CSg:

lob c o l i t ( ! ) Deus deseruiret si

58b

Ps 118,37-39 (HE)

apud homines gloriam, et propter hanc uelut prudenter, fortiter, temperanter, iusteque uiuentes; ad quam peruenientes perceperunt mercedem suam (vgl. Matth. 6,2; usw.), uani uanam. ... [1T02] ... Porro si uanum est propter hominum laudes bona facere, quanto uanius propter adipiscendam pecuniajn, ...? ... Propter ipsam denique temporalem salutem non debemus facere bona opera nostra, sed potius propter illam quam speramus aeternam, ... 1+1+9.19 A 1702: Quod quid est aliud quam: Da mihi ut faciam quod eloqueris? S t a t u i t

itaque Deus

e 1 o q u i urn

suum eis quibus dat spiritum

t i m o r i s

suum

in

sui; t i m o r i s

non illius de quo dicit apostolus: Won enim accepistis tutis iterum

in timore

(Rom. 8,15); hunc e n i m ^

...

t i m o I e m autem

spiritum

serui-

consummata caritas foras

mittit timorem (vgl. I Ioh. 1+,18); sed illius timoris quem dicit propheta spiritum timoris Dei (vgl. Isai. 11,3): ... - Zu spiiitus

...

adoptio-

nis vgl. Rom. 8,15. 1+1+9 »23 A 1703: S u s p i c a r i quoniam quod b r i o

enim potius alienum potest homo, non suum;

s u s p i c a t u r ,

ignorat; in suo autem

tia. Quid est ergo quod ait: O p p r o b r i 12 superiore sensu etiam iste ducendus homo oculos aliis

o p p r o -

non est cuiusque suspicio, sed scientia, ubi loquitur conscien-

suos ne uideant

suspicatur-,

u m ... s u ml Nimirum de

est; quoniam quamdiu non

uanitatem,

auertit

quod in seipso agitur, hoc de

ut propter quod ipse colit Deum, uel propter

quod bona opera facit, propter hoc credat et alterum facere. ... Et cum haec omnia monuisset, quia possumus

s u s p i c a r i

eos quos iuste

uiuere uidemus, propter aliquid huiusmodi benefacere, continuo subiecit: Nolite

iudicare,

Amputa...

ne iudicemini sum,

u i a, id est, i u d i c i a c i a itaque

(Matth. 7,1). Vnde et hie cum dixisset:

addidit -.quia t u a

de occultis hominum, non o p p r o b r i

et in aliis

f u e r a t

u m

i u d i c i a

t u a

uera. ... Hominum autem

s u a i u d i -

s u a u i a, quia temeraria. ... Hoc

suum petebat auferri, quod in se senserat,

s u s p i c a t u s ,

similis, qui de occultis sancti lob

ut non esset diabolo

s u s p i c a t u s

[1701+]

est

quod non gratis Deum coleret (vgl. lob 1,9), quem poposcit temptandum, ut crimen quod obiceret

11 CSg: ergo 12 CSg: docendus

inueniret.

PS 1 1 8 , 3 9 - U 2 (HE - VAV)

C 1076: haec ergo suspicio ducit ad

585

opprobrium,

to nascitur. Iure ergo sibi quaerebat

quod ex pecca-

amputar

i , unde reus poterat

inueniri. 1*50,7 A 170U: non

i n

mea, sed in

tua

iustitia

uiuifica

m e , ... quia in me unde morerer habui ; unde autem uiuam non inuenio nisi in te. Iustitia

tua

Christus est, qui factus est nobis sapien-

tia a Deo, et iustitia, et sanctificatio, et redemptio (I Cor. 1,30); ... in

tua

iustitia,

hoc est, i n ilio, u iuifices

me.

(VAV) 1*50,12 A 170U: Quid hie ergo poscit, nisi ut [1705] mandata quae concupiuit, per eius

misericordiam

C 1070: Et ut hanc

faciat, qui mandauit?

misericordiam

specialiter ipsum Dominum

Saluatorem debuisses aduertere, secutum est

salutare

tuum;

i*50,1U A 1705: Factus est enim nobis Christus sapientia a Deo, et iustitia, et sanctificatio, et redemptio (I Cor. 1,30), ... Quod ergo ait: In tua iustitia uiuifica me (v. 1*0), in Christo utique uiuificari cupit, et ipsa est

misericordia

u e n i re.

quam

Ipse Christus est et

quaerimus quae sit ista

se poscit Dei; ... Si ergo

misericordia,

t u u m

Salutare

super

salutare

audiamus quod sequitur:

secundum

eloquium

t u u m. -

Zu Christus = ueritas vgl. Ioh. il* ,6. WS 261^: Sal V e n i a t tua

u t a r e ergo a te

Domini Christus est, qui iam fuerat repromissus. super

me

qua me saluandum esse promisisti, u e n i a t

secundum

promissum

[262a]

misericordia

Christus tuus

t u u m; per ipsum

misericordiam

in me implendam esse decreuisti. 1*50,17 Br 1263 B: Hoc est, ut uenias nos redimere

secundum

quod Abrahae

promisisti, ... 1*50,19.25 A 1705: Vtrum bum

u e r b u m

respondebo,

sonat. Ipsum enim nobis

exprobrantibus,

an

u e r -

ambiguum est; sed quodlibet eorum Christum exprobran

t, quibus est crucifixus uel

scandalum uel stultitia (vgl. I Cor, 15,10), ... Nos autem [1706] ne offendamus, et cadamus, opprobria eorum ne timeamus, sed d e a m u s

eis

r e s p o n -

u e r b u m. Hoc est uerbum fidei quod praedicamus

(Rom. 10,9). ... Vt autem hoc martyres possent, promissum est e i s \ et

1 CSg: fehlt.

Ps 1l8,U2-ltit (VAV)

586

dictum: Non enim uos estis qui loquimini, sed Spiritus Patris uestri, qui loquitur in uobis (Matth. 10,20). Ideo et iste cum dixisset: R e spondebo... s p e r a u i

in

u e r b u m, continuo sequitur: Q u o n i a m 2 . . . . u e r b i s t u i s, quod est utique, in promissis

tuis. Sed quoniam plurimi quamuis ad ipsum corpus, cuius haec uerba sunt, pertinentes, graui pondere persecutionis urgente non ualuerunt sustinere exprobrationem, et Christum deficiendo negauerunt, ideo sequitur: E t usque

ne...ueritatis

u a 1 d e. Ex ore suo quippe dicit,

quia unitas corporis loquitur, in cuius membris etiam illi deputantur qui defecerunt ad horam negando, sed paenitendo postea reuixerunt, uel etiam martyrii palmam quam perdiderant, reparata confessione sumpserunt. Hon igitur

usque

usquequaque,

u a 1 d e, uel sicut quidam codices habent, non hoc est, non omnimodo, ex ore Petri, in quo erat

typus Ecclesiae, u e r b u m

ueritatis

a b 1 a t u m

est;

quia etsi ad horam negauit timore turbatus, tarnen flendo est reparatus, et confitendo est postea coronatus. Totum itaque corpus Christi loquitur, id est, Ecclesiae sanctae uniuersitas: ... Quod autem ait: n e r a s , intellegendum est, n e

a u f e r r i

a u f e -

sinas; ... Et ipse Dominus

ad Petrum: Rogaui, inquit, pro te, ne deficiat fides tua (Luc. 22,32); hoc est, n e tatis

auferatur

usque

ex

ore

tuo

u e r b u m

ueri-

u a 1 d e.

i+51,15 A 1707: id est, quoniam• •i u d i c i a

tua,3

quibus me corripis et 3

flagellas, non solum mihi non auferunt spem , uerum augent

etiam;

quoniam quem diligit Dominus corripit; flagellat autem omnem filium quem recipit (vgl. Hebr. 12,6). Ecce enim sancti et humiles corde de te praesumendo, in persecutionibus non defecerunt; ecce etiam qui de se praesumendo defecerunt, et tarnen ad ipsum corpus pertinuerunt, sibi innotescendo fleuerunt, et tuam gratiam solidius inuenerunt, quia suam superbiam perdiderunt. 1+51,20 A 1707: Id est, si non abstuleris ex ore meo uerbum ueritatis, c u s t o d i a m ... semper.

...Lex

itaque ista intellegenda est de

qua dicit apostolus: Plenitudo legis Caritas (Rom. 13,10). Haec enim a sanctis, quorum ex ore non aufertur uerbum ueritatis, hoc est, ab ipsa Christi Ecclesia custodietur, non solum i n hoc s a e c u . . . . . 1 u m , id est, donee finiatur hoc s a e c u 1 um, sed etiam m alterum, 2 CSg: sermonibus 3 CSg: spem ueram Sed Augent (Sed übergeschrieben) 1* CSg: saeculo

PS

quod, a p p e l l a t o r

118,I+I+-U6

587

(VAV)

...

s a e c u l u n P s a e c u l i .

quia et Deum p l e -

nius, cum uiderimus, amabimus, et proximum, quia Deus e r i t omnia in omnibus ( v g l . I Cor. 15,28);

...

1+51,2k A 1707: Superiores uersus p r o l i x i psalmi huius orationem habent ; h i autem qui sequuntur, de quibus nunc disputandum e s t , narrationem.

C 1077)

Petebat enim homo Dei superius adiutorium g r a t i a e Dei^, . . . Nunc autem d i c i t : Et

ambulabam...

[1708]

...

i u s t i f i c a t i o -

n i b u s t u i s. Vbi narrantis uerba sunt, non p e t e n t i s ; u e l u t , .7 . . . . . impetratis quae p e t i u e r a t , c o n f i t e a t u r in Dei laudibus qualem i l i u m f e c e r a t m i s e r i c o r d i a Domini, quam super se uenire poposcerat.

...

Nimirum ergo quod non d i x i t i n t e l l e g i u o l u i t , i d e s t , exauditum se fuisse.

. . . Quid est i g i t u r : Et

dixisset: E t . . . Quia 1+52,2

ambulabam

n i s i , ambulabam

d i n e ,

l a t i t u -

. . . ? . . . Vnde et hie cum

t u d i n e , causam subiunxit atque a i t :

l a t i

mandata

in

in c a r i t a t e ,

[1709]

tua

e x q u i s i

A 1709: Si ergo s c i r e uolumus quomodo haec

u i.

m a n d a t a

quaesierit,

uel quaerenda s i n t , i l l u d intueamur quod d i c i t magister bonus, et d o c t o r , et dator: ergo

uoi;,

quanto magis Pater

se,

uester

. . . Et paulc p o s t : Si

et inuenietis;

mali,

nostis

qui in caelis

bona data dare filiis est,

dabit

. . . sed . . .

uestris;

bona petentibus

. . . A l i u s porro euangelista non a i t : Dabit

(Matth. 7,7.11) tibus

. . . quaerite,

i n q u i t , cum sitis

bona

satisque d i l i g e n t e r e x p r e s s i t quid nos uehementer

atque instanter u o l u e r i t poscere Dominus , et a i t : Quanto magis uester

de caelo

dabit

se! peten-

Spiritum

bonum petentibus

sei

Pater

(Luc. 11,13) Hie

est i l l e S p i r i t u s per quern d i f f u n d i t u r c a r i t a s in cordibus n o s t r i s ( v g l . Rom. 5 , 5 ) , ut Deum proximumque d i l i g e n d o diuina

m a n d a t a

faciamus. 1+52,5

A 1709: Itaque pro i l i a c o n s p e c t u T e s t i m o n i a

[ u e r i t a t e ] usque ad mortem c e r t a n s , nec

r e g u m

earn

c o n f u n d e b a t u r

quippe, in quibus d i c i t quod

i n

1 o q u i.

l o q u e b a t u r ,

graece Qmartyria nuncupantur; quo uerbo iam utimur pro l a t i n o . Vnde dictum

est etiam uocabulum [1710] martyrum, quibus p r a e d i x i t Iesus quod

et ante reges eum fuerant confessuri ( v g l . Matth.

5 CSg: in saeculum 6 CSg: fehlt. 7 CSg: i n t e r p r e t a n t i s darübergeschrieben ) 8 CSg: duetum

10,18).

( u r s p r ü n g l i c h e s im durch Unterstreichung

getilgt,

inter

588

1+52,9

Ps 1l8,U6-50 (VAV - ZAIN) A 1710: Mandata

ergo Dei

d i 1 e x i t

per hoc quod ambulat in

latitudine; per Spiritum scilicet sanctum, per quem dilectio ipsa diffunditur, et dilatat corda fidelium. ... finis enim praecepti est caritas de corde puro (vgl. I Tim. 1,5). - Vgl. A zu 1+52,2. 1+52,12 A 1710: D i 1 e x i t

autem, et cogitando et operando. Nam quod ad cogi-

tationem pertinet, ait: Et meditabar in mandatis tuis; quod autem ad operationem: Et

1 e u a u i

m a n u s

m e a s

Vtrique autem sententiae addidit, q u a e

ad

mandata

tua.

d i 1 e x i: finis enim prae-

cepti est caritas de corde puro (vgl. I Tim. 1,5). Quando isto fine, id est, huius rei contemplatione fit opus bonum; et tunc

mandatum

leuantur

Dei, tunc fit uere

m a n u s, quia supernum est quo

1 e u a n t u r . Propterea de ipsa caritate locuturus apostolus ait: Supereminentem uiam uobis demonstro (II Cor. 12,31); et alio loco: Cognoscere, inquit, etiam supereminentem scientiae caritatem Christi (Eph. 3,19). Nam si de opere

mandatorum

felicitatis expetitur, deponuntur

m a n u s

Dei merces terrenae potius quam 1 e u a n -

t u r ; quia terrena emolumenta quae non sursum, sed deorsum sunt, ilio opere requiruntur. 1+52,19 A 1710 : Ad utrumque autem pertinet quod sequitur: Et ... tuis, bar,

exercebar

quod plures interpretes dicere maluerunt, quam

1 a e t a -

aut

garriebam, quod aliqui interpretati sunt ex eo quod , 9 graecus habet r|6oXeoxouv . E x e r c e t u r quippe i n i u s t i -

ficationibus

Dei laetus, et quodam modo garrulus, qui man-

data eius quae diligit, et cogitandi et operandi delectatione custodit. (ZAIN) 1+52,2l+; 1+53,2 A 1711: Memento, hoc est, imple promissum

inquit, u e r b i s e r u o

t u i

tuo....

s e r u o

tuo:

Haec scilicet spes quae

data est humilibus, dicente scriptura: Deus superbis resistit, humilibus autem dat gratiam (lac. l+,6; I Petr. 5,5). ••• Bene hie intellegimus etiam illam

humilitatem,

... sed qua1 quisque humiliatur ali-

qua tribulatione uel deiectione, quam meruit eius superbia, aut exerce2

tur probaturque patientia; ... Et Dominus Iesus tem

hanc

humilita-

cum discipulis praediceret a persecutoribus esse uenturam, non eos

sine spe reliquit; ... Sed aeternorum est spes ista praemiorum; est et 9 CSg: doleschun 1 CSg: quasi 2 CSg: Deus

Ps 118,50-5^

in

a l i a spes quae

h u m i l i t a t e

Fidelis faciei

u e r b o

Dei adiutorium g r a -

[1712] ne quisque d e f i c i a t . De qua spe d i c i t

Deus qui non permittet cum temptatione

uos temptari

etiam exitum,

c o n -

t r i b u l a t i o n i s plurimum

s o 1 a t u r , quae sanctis data est in tiae pollicentis,

589

(ZAIN)

apostolus:

super id quod potestis;

ut possitis

sustinere

sed

( I Cor.

10,13).

. . . Hanc spem dedit et in oratione quam docuit, ubi monuit ut dicamus: We nos inferas H a e c ...

in temptationem

(Matth. 6 , 1 3 ) .

m e a, illarn d i c i t

. . . An f o r t e quod a i t :

h u m i l i t a t e m

qua homo est

deiectus et proiectus in mortem, ex peccato i l i o quod ualde . . . . 3

infeliciter

in p a r a d i s i f e l i c i t a t e commissum est? 1+53,5

A 1712: q u i a . . . m e ; ut spem uitae haberem proiectus in mortem.

1+53,8

A 1712: Superbos Quos

u s q u e

i n t e l l e g i u o l u i t persecutores piorum . u a l d e

inique d i c i t e g i s s e , quia non solum erant

impii, uerum etiam pios impios esse cogebant.

. . . Superbi

...

ualde,

quandoquidem eorum super-[1713]biam nec humilitas m o r t a l i t a t i s l e g e

1+53,11 A 1713:

...

...

d e c l i n a u i ,

edomuit. super-

quod me facere cogebant

bi. 1(53,13 A 1713: A

s a e c u 1 o

m e mo r

f u i

ergo ex quo genus humanum sumpsit exordium,

i u d i c i o r u m

t u o r u m

super uasa i r a e ,

c o n s o l a t u s

quae p e r f e c t a sunt in perditionem; e t

subj,

quia

per haec quoque o s t e n d i s t i d i u i t i a s g l o r i a e tuae in uasa misericordiae tuae ( v g l . Rom. 9 , 2 2 . 2 3 ) . 1+53,18 A 1713:

...

nationis ri

b u s

cantabiles

illi

suae, quamuis eum

erant

iustificationes

t a e d i u m

r e l i n q u e n t i b u s

teneret

legem

Dei in loco a

peregri-

p e c c a t o -

Dei, quia cum eis

conuersari in hac u i t a uel ad tempus c o g i t u r , donee area u e n t i l e t u r ( v g l . Matth. 3,12; Luc. 1+53,21 C 1081 : Cum d i c i t u r

3,17).

c a n t a b i l e s ,

s i g n i f i c a t psalmodiam cum magna

delectatione peragendam, . . . Cantus enim semper releuat labores et non f a c i t animo'' s u r r i p e r e taedium, cetur. Nam quod addidit

in

qui contemplationis magna suauitate mul-

l o c o

i n c o l a t u s

mei,

(sicut

saepe diximus) s i g n i f i c a t hunc mundum, ubi peregrinatur^ omnis qui C h r i sto Domino deuotus e s t . Expulsi siquidem in Adam de sede p a r a - [ 1 0 8 2 ] d i s i , 3 Zu 1+52,26: Am 130: In tempore i g i t u r h u m i l i t a t i s nostrae spes consolatoria est quae non confundit; tempus autem temptationum tempus hum i l i t a t i s animae nostrae a r b i t r o r . Humiliatur enim nostra anima, dum t r a d i t u r temptatori duris examinanda l a b o r i b u s , . . . 1+ CSg: humilium, hoc e s t , impios persecutores piorum. ( ! ) 5 CSg: animum 6 CSg: peregrinator

Ps 118, 5I4—56 ZAIN)

590 in hac t e r r a

gerimus, quia p a t r i a e i l l i u s

i n c o l a t u m

beatitudi-

nem non habemus. A 1T13: Ipsa est i l i a humilitas

in

mortalitatis

l o c o

hominis de paradiso e t de superna Ierusalem,

sum ( v . 5 2 ) , ad hoc r e f e r a t u r : C a n t a b i 1 e s ...

consolatus ^53,2U A 1713: Nox

est i l i a humilitas,

est in superbis toribus

peregrinantis

. . . quod uero i b i a i t :

inique

ubi est m o r t a l i t a t i s aerumna; n o x

agentibus

relinquentibus

Et

m e a e.

usque ualde,

legem Dei;

in taedio

n o x

a

est postremo in loco

n o x

pecca-

peregrina-

huius, donee ueniat Dominus, et i l l u m i n e t abscondita tenebrarum,

tionis

et manifestabit c o g i t a t i o n e s c o r d i s , et tunc laus e r i t unicuique a Deo ( v g l . I Cor. U, 5) - In debet

10,17); . . .

Quam non Dei h5h,6

m e mo r

non

f u i s s e t :

e x q u i s i u i t

e s t

m i h i , est

f a c t a non nox,

f a c t a ,

n e s

f a c t u m

(vgl.

legem

t u a m.

confidens,nominis

... Q

illi

quia itaque

. . . . Lux quippe

Dei. Ac s i c r e c t e i n t e l l e g i t u r ,

ut prodesset

e s t

in loco

...

f a c t a

pro me, i d e s t ,

Si enim humilitas

m i h i .

T

i u s t i f i c a t i o -

ac s i d i c e r e t u r , f a c t a

ipsa humilitas

nox,

e s t

quia

m o r t a l i t a t i s non absurde i n t e l l e g i t u r nox, h a e c

e s s e

adiutorium enim nostrum in nomine

quid? . . . Forte e r g o : H a e c

ei

e s t

c u s t o d i u i s i in sua u i r t u t e

p r o f e c t o nox est quae

potius

homo

me mo r

123,8).

A 171^: H a e c non lex,

[1711+] . . . e t

c u s t o d i s s e t ,

Domini ( v g l . Ps

n o c t e

D e i , ut qui g l o r i a t u r , in Domino g l o r i e t u r

n o mi n i s

I I Cor.

hac ergo

ilia

[1715] ••• p r o f e c t o

peregrinationis

huius, quae nox r e c t e

i n t e l l e g i t u r , prodest e i s qui s a l u b r i t e r exercentur in e a , ut discant non superbire; propter quod malum i n istam noctem pulsus est homo. Initium enim superbiae hominis apostare a Deo ( v g l . E c c l i . Sed g r a t i s i u s t i f i c a t u s , atque ut in i s t a humilitate temptationibus huius noctis ut discam iustificationes s i

u

i.

7 CSg: i t a l e x 8 CSg: mihi

proficiat

uariis

oppositus, iam i n t e l l e g e n s d i c a t , quod i n

hoc psalmo aliquanto post d i c i t u r : Bonum est mihi scilicet

10,1U).

tuas

(v. 71).

i u s t i f i c a t i o n e s

quoniam humiliasti

. . . Sed quare est hoc? t u a s ,

non meas

me, Quia

e x q u i

-

Ps 118,57-61

(HETH)

591

(HETH) U5U ,13 A 1716: Quid est: Portio t i o ri

cuiusque

D o m i n us,

cum

legem

eius

p o r ^custodie-

C 1082)

t 1

k5k,15 A 1 7 1 6 :

... t u a m, nisi quia ita erit

Sed quomodo custodii, nisi hoc donet atque ad hoc adiuuet Spiri-

tus uiuificans, ne littera occidat (vgl. II Cor. 3,6), ...? Inuocandus est igitur; ... Et dicens quomodo sit precatus: Mi mei

secundum

t u u m. ... [ 1 7 1 7 ]

eloquium

secundum

s ere,

uerbum promissionis

inquit, ... hoc est,

t u a e. Filii quippe promissionis

in semine deputantur Abrahae. 1+5^,20 A

A u e r t i

hi, ut irent

in

scilicet a

u i i s

t e s t i m o n i a

m e i s, quae displicuerunt mitua,

atque ibi haberent

u i a m. ... secundum illud quod apostolus ait : Deus est enim qui operatur in uobis (Phil. 2,13); cui etiam dicitur: Auerte oculos meos, ne uideant uanitatem p e d e s ,

(v. 37). Si oculos, ne uideant uanitatem,

cur non et

ne sectentur errorem? Propter quod et illud scriptum est:

Oculi mei semper ad Dominum, quoniam ipse euellet de laqueo pedes meos (Ps 2U,15). ^55,1

C 1083: P a r a t u m d a

se enim ad praecepta Domini

custodien-

ille testatur, qui nec persecutores metuit et illecebras huius

saeculi a suis sensibus effugauit; ... [108U] ... Sequitur sum

turbatus.

et

n o n

Improuisa forte conturbant. Non enim facit

formidare animum deliberata sententia. ... quae [ m a n d a t a ]

sic bene

atque integre seruantur, cum aduersitas nulla metuitur. ^55,3

A 1717: Quam uero paratus dicens

Funes...

oblitus.

me,

Funes

factus sit ad custodienda et

legis

t u a e

p e c c a t o r u m

mandata non

subdidit, sum

impedimenta sunt inimico-

rum, siue spiritalium, sicut diaboli et angelorum eius, siue carnalium, in quibus filiis infidelitatis diabolus operatur. Hon enim hoc nomen quod dictum est

peccatorum,

est, sed ab eo quod sunt

peccatores,

ab eo quod sunt peccata declinatum quod in graeco euidenter

apparet. Cum itaque minantur mala, quibus terreant iustos, ne pro Dei 2 lege patiantur, quodammodo f u n i b u s implicant, ueluti ualida 2 et robusta reste sua . Trahunt enim peccata sicut restem longam (vgl. Isai. 5,18). Et hinc sanctos implicare conantur, et aliquando permit1 CSg: ipsius 2 CSg: ualidas et robustas restes suas

Ps 118,61-65 (HETH - THETH)

592

t u n t u r . Sed s i i m p l i c a n t c o r p u s , non i m p l i c a n t animum, u b i e s t

i s t e Dei

l e g i s

WS 2 6 7 a : Non . . . p e c c a

o b i

t o r e s

(=A1717),

e u i d e n t e r a p p a r e t , ubi l e g i t u r : F u n e s

c u m p l e x i s u n t . 3 bona t e m p o r a l i a . 1+55,9

me,

quod i n h e b r a i c o

i m p i o r u m

q u i commi n a n t u r m a l a , u e l

A 1717: Q u i a e t hoc ipsum quod f u n e s peccatorum

i u d i c i a

iustum,

sunt

earn. P r o i n d e

c i r -

promittunt

circumplectuntur

i u s t i t i a e

Dei.

de p e r s e c u t i o n i b u s quas p a t i e b a t u r E c c l e s i a , cum funes

cumplecterentur

n o n

i t u s;

...

Hoc enim a i t

peccatorum

cir-

m e d i a m n o c t e m grauiora

In qua d i x i t : S u 1 g e b a m\ q u i a

bulationis intellegenda existimo.

non eum s i c a f f l i g e b a t , u t d e i c e r e t ; i d e s t , ut e a i p s a t r i b u l a t i o n e

tri-

a d

s u r g e r e

sed e x e r c e b a t , ut

c o n f i

fortius

t,

t e n d um

proficeret. C 108U: Ad

c o n f i t e n d u m

h i c s i g n i f i c a t ad laudandum,

...

U55» 15 A 1717: lam uero q u i a i s t a f i u n t g r a t i a Dei p e r Iesum C h r i s t u m Dominum nostrum, uocem personae suae per hanc prophetiam suo corpori adiungit i p s e S a l u a t o r . Ad ipsum caput enim p r o p r i e quod s e q u i t u i ; p e r t i n e r e arbitror:

...

p a r t i c i p e s

[ 1 7 1 8 ] . . . Neque enim e f f i c e r e m u r

p a r t i c e p s

diuinitatis eius, nisi ipse mortalitatis nostrae fieret.

. . . Proinde i p s e Iesus l o q u i t u r in i s t a

i+55 » 19 A 1718: Et q u i a p r o p t e r hoc quod particeps

prophetia;

f a c t u s e s t f r a t r u m suorum,

Deus hominum, i m m o r t a l i s m o r t a l i u m , i d e o granum c e c i d i t i n t e r r a m , m o r t i f i c a t i m i multum f r u c t u m f a c e r e t ( v g l . l o h . secutus adiunxit: M i s e r i c o r d i a e s t

t e r r a .

t u a ,

e s

t u a s

Marc. U ,31 ; Lue.

D o m i n e ,

ut fructu

p i e n a

E t unde h o c , n i s i cum i u s t i f i c a t u r i m p i u s ? In c u i u s

g r a t i a e s c i e n t i a u t p r o f i c i a t u r , a d i u n g i t : Et

on

1 2 . 2 U . 2 5 ) ; de i p s o

d o c e

me.-Zu

j u s t i f i c a t i -

granum sinapis

v g l . Matth.

13,31;

13,19-

(THETH) 1*55 »25 A 1718: s i c debemus i n t e l l e g e r e

s u a u i t a t e m ,

quam xPnOTdxriTa^

g r a e c i u o c a n t , u t i n b o n i s s p i r i t a l i b u s d e p u t e t u r ; p r o p t e r hoc enim eam 3 H i l 1+30: E s s e p e c c a t o r u m f u n e s p e r E s a i a m docemur d i c e n t e m : Vae, qui ligant peccata tamquam funem longum ( 5 » 1 8 ) , modo f u n i s ex p l u r i m i s minimis c r e s c e n t i s i n multum p e c c a t a semper tamquam longo fune t e n d e n t i b u s . 1 CSg: c h r é s t ó t é t à ( u n t e r den diakritischen Strich)

Zeichen

über

dem ganzen

Wort

Ps

et

bonitatem

118,65-66

593

(THETH)

nostri appellare uoluerunt. Nihil hie ergo [1719]

aliud dictum existimo: Suauitatem...

tuo,

nisi, fecisti ut

me delectaret bonum. Quando enim delectat bonum, magnum est Dei donum. Quando autem bonum opus quod lex imperat, fit timore poenae, non delectatione iustitiae, cum Deus metuitur, non amatur; seruiliter fit, non liberaliter. ...secundum cundum ^56,3

eloquium

promissum

t u u m, hoc est

se-

£ u u m;

A 1719: Augeri sibi ista poscit et perfici; nam utique qui iam dixerat: Suauitatem

tuo, quomodo dicit: S u a u i t a t e m

d o c e

me,

nisi ut ei gratia Dei magis magisque innotescat dulcedine bonitatis'i Habebant enim fidem qui dixerunt: Domine, auge nobis fidem (Luc. 17,5). Et quamdiu uiuitur in hoc mundo, proficientium est ista cantatio. Addidit autem: et

eruditionem;

d i s c i p l i n a 2 . .

m. Sed

uel, sicut plures codices habent: d i s c i p l i n a 3

itai.5Ei.civ , ibi scripturae nostrae ponere da est per molestias

eruditio;

m, quam Graeci appellant 3 • .

consueuerunt

, ubi ìntellegen-

secundum illud: Quem enim

diligit

Dominus, corripit; flagellai autem omnem filium quem recipit (Prou. 3,12; Hebr. 12,6). ... Hoc enim uerbum [nai.6eia]'t in graeco positum est in epistola ad Hebraeos, ubi latinus interpres ait: Omnis^ disciplina praesens non gaudii uidetur esse, sed tristitiae fuit dicere: Suauitatem ut e m

d o c e a t

p 1 i n a m

ad

(12,11); ... Ideo parum

fecisti cum seruo tuo, [1720] nisi rursus peteret

suauitatem,

tantam utique ut

disci-

possit patientissime sustinere. Tertia ponitur

t i a; quoniam si magnitudine sua praecedit

seien-

scientia

magnitu-

dinem caritatis, non aedificat, sed inflat (vgl. I Cor. 8,1). Cum ergo tanta fuerit Caritas in bonitate exstingui, quas adhibet scientia,... quomodo t a s

suauitas

suaui, ut tribulationibus non possit

disciplina,

tunc utilis erit

Quod autem non ait: Da mihi, sed, D o c e d o c e t u r, si non detur? ... Sua

enim disci non potest, nisi delectet. Item

me, u i -

disciplina,

quae significat emendatoriam tribulationem, accipiendo discitur; ... [1721] ...Quoniam

mandatis

t u i s

ciedidi,

non

immerito quaeri potest cur non dixerit; oboediui, sed, c r e d i d i.

2 3 U 5

CSg: CSg: CSg: CSg:

pediän (Strich wie bei Anm. 1) eruditionem übergeschrieben. (!) pediä (Strich wie bei Anm.l) Omnis uero

Ps 118,66-70 (THETH)

Alia sunt enim

mandata,

alia promissa. ... Promissis ergo

dimus,mandatis tu

is

obtemperamus. Quid est ergo:

credidi,

nisi, c r e d i d i

c r e mandatis

quod tu ilia mandaueris, non

aliquis homo, quamuis per homines hominibus administrata^ sint? ... Si enim homo mihi haec iuberet forinsecus, numquid, ut etiam facerem quod iubebat, adiuuaret intrinsecus? ... Te ilia

c r e d i d i

mandasse qui

Deus es, et homini donas unde facias eum facere quod mandas. U56,18.21 A 1721: propterea... humiliarer.

utique ne rursum

custodiui,

Quod ad illam humiliationem melius refertur, quae

facta est in Adam, in quo omnis creatura humana tamquam in radice uitiata, Y quoniam ueritati subiecta esse non uoluit, subiecta est uanitati (vgl. Rom. 8,20). Quod uasis misericordiae profuit experiri (vgl. Rom. 9,23), ut deiecta superbia diligatur oboedientia, et pereat non reditura miseria. - Vgl. A zu 1*58,19.21. Pr 101 (3^7 A): Propter primum, inquit, delictum

humiliatus

s u m, et ne rursum

t u u m

custodi

humiliarer,

eloquium

u i. Ita per gratiam tuam profuit experiri poenam, ut g

acquirerem oboedientiam. (= Al 606 C - D) 1*57,1.5 A 1721 : Vere uult facere in eius e s

Dei, quando eas

uult discere ab ipso cui dixit: S u a u i s

suauitate

tu, D o m i n e .

superborum:

i ustificationes

Denique sequitur: M u 1

tiplicata...

eorum scilicet quibus non profuit, quod posteaquam

deliquit, humiliata est humana natura. 1»57,7

A 1721 : Quantalibet, inquit, abundet iniquitas, non in me refrigescet

1*57,9

A 1722: Quorum, nisi superborum quorum super se multiplicatam dixit ini-

[1722] caritas (vgl. Matth. 2U, 12).

quitatem"! Obduruisse autem et hoc loco.

cor

eorum

uult intellegi hoc uerbo

C 1087)9

6 CSg: ministrata ( ! ) 7 CSg: noluit zwischen non und uoluit übergeschrieben. 8 Am 197: Hie ergo ostendit humilitatem ortam esse de culpa. Et quia culpa praecessit, ideo humiliatum ostendit, hoc est, adtritum temptationibus et aduersis et traditum anxietatibus, quemadmodum et ille, qui traditus est a Paulo in interitum carnis (vgl. I Cor. 5,5), h " "> i 1 i a t u s utique e s t, ut postea posset reconciliationem mereri. ... Vides ergo, quia ideo humiliatus es, quia deliquisti et non seruasti e 1 o q u i a Dei. Vnde serua diligentius, ne pecces, ne iterum, ... tristitia absorbearis ... superborum, ait, s i c u t lac coagulatum. Lac 9 Hil U37: Cor specie et sapore blandissimum est; quod uitio aliquo corrumptum coagular i solet et ex naturae suae suauitate decedens inutili sapore amaroque corrumpi tur.

595

Ps 118,70-73 (THETH - IOTH)

1+57»11 A 1722: Sed uide quid a se opponat duritiae 1 0 cordis

illorum:

Ego

u e r o ^ , inquit, legem Meditatxone quippe

t u a m m e d i t a t u s s u m . ... 12 .12 . . 13 1 e g i s huius , uoluntaria seruatur humilitas ,

ut poenalis humilitas euadatur, de qua mox dicit. 1+57,15 A 1722: Ipso quippe fructu ostendit quod ... .11» m i l i a r i ;

b o n u m

illi fuerit

h u -

1+57,18 C 1088: Consideremus autem uim istius uerbi quod dicit, oris

tu

i,

non tarn prophetarum, non apostolorum, sed praecepta euangelica sibi testatur esse pretiosissima, quae Christi Domini sunt A 1722: Bona legem

m i h i ... argenti:

Dei, quam diligit cupiditas

o r e

prolata.

ut amplius diligat m i 1 i a

a u r i

caritas

et

ar-

genti.

(IOTH) h51,26 A 1723: Sed adhibent testimonium de hoc psalmo, et dicunt: Ecce ubi apertissime clamat homo: M a n u s ... e t

f i n x e r u n t

Quasi non aperte etiam dictum sit: Videbo caelos, (Ps 8,1+); nec minus aperte: Et opera manuum multoque apertius: Et aridam M a n u s

terram manus

opera

me.

digitorum

tuarum sunt caeli

eius finxerunt

tuorum

(Ps 101,26),

(Ps 9^,5)•

ergo Dei sunt potestas Dei. ... [1721+] ... An etiam secundum

hoc recte dici potuit: M a n u s . . . p l a s m a u e r u n t

me,

quoniam unusquisque non sine opere Dei etiam de parentibus fit, ipso creante, illis generantibus?

... Sed numquid sine

intellect!!

fecit hominem Deus, ... ? Nonne ipsi naturae humanae t u s

i n t e l l e c -

est inditus, ut eo discernatur a pecore? An sic est deformata

peccando, ut etiam hoc in ea reformandum sit? Propter quod et apostolus omnibus ad regenerationem pertinentibus dicit: Renouamini uestrae

(Eph. U ,23 ) ; et utique

i n t e l l e c t u s

spiritu

mentis

in mente est. ...

[1726] ... Dominus Iesus in hoc psalmo per prophetam, tamquam sibi, petiuit

i n t e l l e c t u m

Ecclesia, ad Dei

10 11 12 13 1

m a n d a t a

d a r i

a Deo corpori suo quod est

discenda.

Cum ipso enim uita

CSg: e durch Strich darüber und darunter getilgt. CSg: autem CSg: huius uoluntariae, CSg: humilis (!) Hil 1+38: Seit humiliationem tarnen suam sibi propheta b o n a m esse, ... B o n a omnis passio, b o n a e omnes tribulationes, per quas iustificationes Dei cognoscuntur: ... Idcirco enim b o n u m sibi, quod humiliatus est, ait, quia per humiliationem iustificationes Dei disceret.

596

Ps 118,73-76

(IOTH)

corporis eius, hoc est, populi eius, abscondita est in Deo (vgl. Col. 3,3), et ipse in eodem corpore suo indigentiam patitur, et poscit quod membris suis est necessarium. ... Quia tu, inquit, formasti, tu reforma; C 1088: Sed perquiret qualem

intellectual

quaerebat, quem

humanitatis ratione non poterat inuenire; ilium scilicet purum, contemplabilem, deuotum, quem [1089] ante peccatum adhuc Adae incorrupta simplicitas possidebat, ... Petit ergo m a n d a t a

intellectual,

cognoscat;

1*58,10 A 1726: q u o n i a m

in

u e r b a

t u a

ea quae promisisti, ... Qui sunt autem quem Dei

ut Domini

u i d e b u n t

e t

s p e r a u i t l

s p e r a u i; id est, in

q u i

t i m e n t

l a e t a b u n t u r ,

Deum, et

quoniam

in

u e r b a

Si corpus Christi est, id est, Ecclesia, cuius est

uox ista per Christum, uel in ipsa est de ipsa, tamquam de seipso ista uox Christi est, numquid non ipsi sunt in eis Quis est ergo ille quem populus ipse se

ui

dent,et

uidet,et

Q u i ... q u i a

in

qui

t i m e n t

i o c u n d a n t u r ?

i o c u n d a t u r ,

u e r b a

t u a

t i m e n t

dabuntur,

te,

u i d e b u n t

quia

in

cum ipsi sint Ecclesia, qui

u e r b a u i d e n t

tamquam diceret:

Ecclesiam tuam, e t t u a

i o c u n -

supersperaui;

Ecclesiam

d a n t u r ? [1727] Sed cur ...uidebunt dabuntur,

An

et sic dictum est:

s p e r a u i; uel sicut alii

diligentius expresserunt: s u p e r s p e r a u i ; Qui

Deum?

et

autem

i o c u n et

i o c u n -

futuri temporis uerba sunt? An quia in praesenti tempore

timor est, quamdiu temptatio est uita humana super terram (vgl. lob 7,1); iocunditas autem quam uoluit hie intellegi, tunc erit quando iusti fulgebunt in regno Patris sui sicut sol (vgl. Matth. 13,1*3)? ••• Nunc ergo quamdiu uerba

t i m e n t, nondum t u a

u i d e n t; ... et hie, quia

speraui,

uel

etiam illud intellegamus, quod potens et intellegimus

(Eph. 3,20); ut

sunt, parum sit ea

1+58,19.21 A 1727: Et hie quidem primo 1 i a t i

s u m u s

i u s t i t i a

est Deus facere supra^

quia supra quam petimus

sperare,

sed debeamus u e r i t a t e m

s

et

... quam

petimus

intellegimus

u p e r s p e r a r e . posuit, qua

in mortem, iudicante illo cuius

est; deinde

in

s u p e r s p e r a u i ,

h u m i -

i u d i c i a

m i s e r i c o r d i a m ,

qua instaura-

mur ad uitam, promittente illo cuius beneficium gratia est. Ideo ait:

1 CSg: super (WS 270a: supra) 2 CSg: durch Unterstreichung getilgt.

Et

darübergeschrieben.

Ps 118,76-79 (IOTH) t u o , id est

secundum... s e r u o

tuo.

597

secundum

quod promisisti

Siue ergo regeneratio qua hie in Dei filios adoptamur,

siue fides et spes et Caritas quae tria aedificantur in nobis, quamuis de

misericordia

Dei ueniant, tarnen in hac aerumnosa et

procellosa uita solatia sunt miserorum, non gaudia beatorum; 1*59,1

A 1728: Tunc enim uere

'+59,3 A 1728: Haec

u i u am,

meditatio

quando nihil potero timere, ne moriar.

nisi esset in fide, quae per dilectionem

operatur (vgl. Gal. 5,6), numquam propter earn posset ad illam uitam quispiam peruenire. ^59,7

3

C 1090: Contra insidias inimicorum et superbiam

praetumida se iniquita-

te iactantem, ponit salu-[1091]tare remedium, exercitium utique

m a n -

d a t o r u m. Non enim aduersus perfidos et crudeles aliqua obluctatione pugnauit, aut uerborum litigiosa contentione se miscuit; sed tamquam uento flabili dictis inanibus uerberatus, propositum suum quieta mente ..¡t . peragebat, ut inde magis aduersarn celenus caderent, dum nullis eis humanis uiribus restitisset. Quod patientiae genus ornat sine dubio Christianos. 1(59,8

C 1091 : Ad distinguendas personas propria uerba signata sunt. Supra enim de superbis dictum est: confundantur; hic autem de incipientibus dicitur: conuertantur intellegitur

ad con

me,

id est, ad te. A d

Dominum bene

u e r t i, qui in ecclesiastica coepit congregatione

uersari; A 1728: In nonnullis codicibus inuenimus et graecis et latinis: mihi-,

uertantur dicatur, a d

Con-

quod tantumdem ualere existimo, quantum si

m e . Sed quis est iste qui hoc dicit? Non enim quisquam

hominum hoc dicere audebit, aut^ si dicat, audiendus èst''. Nimirum ergo ille est qui etiam superius interposuit proprietatem uocis suae, dicens: Particeps ego sum omnium timentium te (v. 6 3 ) . Quia factus est particeps mortalitatis nostrae, ut et nos participes diuinitatis ipsius fieremus; nos unius participes ad uitam, ad mortem uero particeps ille multorum. Ipse est enim

a d

[1729] quem

Deum, et qui cognoscunt Dei

conuertuntur

testimonia,

timentes de ilio per prophetas

tanto ante praedicta, in^ eius praesentia per miracula paulo ante monstrata. 3 CSg: per uiam CSg: fehlt. 5 CSg: ut ... sit (ursprüngliches est durch Unterstreichung getilgt, sit darübergeschrieben ) 6 CSg: davor et iiber geschrieben.

Ps 118,80-8U (IOTH - CAPH)

598

1»59,1!» A 1729: Redit ad uocem corporis s u i , sancti s c i l i c e t populi s u i , Quod autem a d d i d i t : u t

c o n f u n d a r , t a l e a l i q u i d in

non

primis huius psalmi uersibus inuenitur, ubi d i x i t : Vtinam uiae meae ad custodiendas

iustificationes

tuas:

dirigantur

tunc non confundar,

in omnia mandata tua ( v . 5 - 6 ) . ••• f i t

inspicio maculatum

...

membrorum et corporis C h r i s t i ,

ergo

cor

cum

i m -

...

(CAPH) 1»59,20 A 1730: Bonus est ergo i s t e defectus : indicat enim desiderium boni, Sed quis hoc d i c i t n i s i genus electum, . . . desiderans Christum?

...

...

Nec tunc ergo quieuit hoc desiderium sanctorum, nec nunc quiescit in Christi corpore quod est E c c l e s i a , usque ad terminum s a e c u l i , donee ueniat Desideratus prophetam. . . . e t

cunctis

gentibus

[ 1731 ]

in

(Agg. 2 , 8 ) , sicut promittitur per

u e r b u m t u u m s p e r a u j.:

hoc e s t , in promissum; quae spes f a c i t ut per patientiam expectetur quod a credentibus non uidetur ( v g l . Rom. 8,25). Etiam hie graecus i l l u d uerbum habet, quod quidam nostri interpretes

s u p e r s p e r a

ui

t r a n s f e r r e maluerunt; quia procul dubio plus futurum e s t , quam d i c i potest. l»59,2l» A 1731 : Ecce rursus in

o c u 1 i s , sed utique i n t e r i o r i b u s ,

laudabilis

et f e l i x i l l e defectus, non ueniens ex i n f i r m i t a t e animi, sed ex f o r t i tudine d e s i d e r i i in promissum Dei; hoc enim a i t : in t u u m. Quomodo autem t a l e s s o l a b e r i s

me,

o c u 1 i

rum

c o n -

n i s i cum t a l i intentione et expectatione oratur

et gemitur? Lingua enim l o q u i , non 1+60,2

e l o q u i u m

dicunt -.Quando

o c u 1 i

solent ; sed

o c u 1 o -

quodammodo uox est desiderium o r a t i o n i s .

A 1731 : Ardentibus autem s p i r i t a l i b u s d e s i d e r i i s , carnalia desideria sine dubitatione f r i g e s c u n t ; . . . Nimirum enim per mortis huius, per

ut

rem

carnem

p r u i n a m uero caeleste beneficium uult i n t e l l e -

g i , quo carnis concupiscentiae uelut f r i g o r e cohibente torpescunt;

...

Feruor enim c u p i d i t a t i s o b t o r p u i t , ut ferueret memoria c a r i t a t i s . ¡»60,7

A 1731 : In Apocalypsi est i s t a uox martyrum, et e i s imperatur p a t i e n t i a donee fratrum eorum numerus impleatur ( v g l . Apoc. 6,10). De

d i e b u s

ergo suis i n t e r r o g a i corpus C h r i s t i , qui f u t u r i sunt in hoc saeculo. Et ne quisquam putaret ante hie Ecclesiam non futuram^, quam f i n i s saeculi

1 CSg: defuturam

Ps 1i8,8U-88 (CAPH)

599

u e n e r i t , et [1732] a l i q u i d temporis futurum in hoc saeculo, quo E c c l e s i a d i e b u s

iam non s i t in t e r r i s ; propterea cum quaesisset de adiunxit etiam de ci

um,

i u d i c i o ,

suis, l u d i -

profecto demonstrans usque ad

in quo de persecutoribus eius est f u t u r a u i n d i c t a , ipsain quoque

in t e r r i s futuram.

...

Cur non credamus i s t o loco psalmi huius esse

prophetatum hoc ipsum i l l o s

f u i s s e quaesituros, et Ecclesiae uocem, quae

hie tanto ante praedicta e s t , illorum interrogai ione completami 1+60,13 A 1732: eas sic t r a n s f e r r e uoluerunt interpretes n o s t r i , quas Graeci Ó6oXeaxi.'ois

uocant, quod usque adeo uno uerbo nequaquam d i c i

p o t e s t , ut a l i q u i n e s

d e l e c t a t i o n e s ,

aliqui

latine

f a b u l a t i o -

eas dicerent; ut non immerito accipiatur esse quidem i l l a s

c i t a t i o n e s , sed in sermone cum quadam

d e l e c t a t i o n

e.

exer-

Has uero

habent in d i u e r s i s s e c t i s ac p r o f e s s i o n i b u s , et l i t t e r a e saeculares, et Iudaeorum quae Deuterosis nuncupatur, continens praeter diuinarum canonem scripturarum m i l i a fabularum; habet eas et haereticorum uana atque errabunda loquacitas. narratas • 3 uerbis : S e d

Hos omnes iniquos i n t e l l e g i u o l u i t , a quibus s i b i » 2 3 d i c i t aöoXeaxias , id e s t , exercitationes d e l e c t a b i l e s . It non, m q u i t , s i c u t lex tua. Domine-, quia

me in ea u e r i t a s , non uerba delectant^. 1+60,22 A 1732: Vt enim persequantur me, narrauerunt tiones;

delecta-

sed eis praeposui legem tuam, quae ideo plus me d e l e c t a u i t ,

o m n i a . . . Ac per hoc

u e r i t a s , i n i u s t e

me

p e r s e c u t i

u a

me,

p e r s e c u t i

sunt

ut certem pro

quia

non sicut illorum abundat sermonibus uanitas.

nisi

s u n t

u e r i

u e r i t a t e

l+60,2l+ A 1732: Paulominus... facta,

mihi sermonum suorum

t e r r a :

me,

quia non in

t a t e m. Ergo

a d i u -

usque ad mortem; multa s c i l i c e t strage martyrum

...

1+60,26 C 1095: s c i l i c e t ut usque ad finem eius constantia perueniret, sicut g i t u r : Qui perseuerauerit

usque in finem,

1+61,1+ A 1733: . . . t e s t i m o n i a martyri

a. ...

o r i s

V i u i f i c a t i

hie saluus erit t u i:

(Matth.

le-

10,22).

quae graecus habet:

sunt

enim, ne amando uitam,

negarent uitam, et negando uitam, amitterent uitam; — Vgl. 1+1+8,17-22. Al 609 A - . . . . t e s t i m o n i a 2 3 1+ 5

CSg: CSg: CSg: Vgl. kers

o r i s

t u i.

Vel ea quae in lege man-

d a s t i , uel i l i a quae in euangeliis p r o t u l i s t i . (= Br 12Ó9 A = CSg 27,521) adoléschias ( ! ) (über dem ganzen Wort Strich) d e l e c t a b i l i s uerbi ( ! ) ut Walter Benary ( H g . ) , Salomon et Marcolfus Heidelberg, 19ll+; zu NotS t e l l e s. E i n l e i t u n g , S. V I I .

6oo

Ps 1 1 8 , 8 9 - 9 1

(LAMED)

(LAMED) 1+61,8

A 1733: Homo qui loquitur in isto psalmo, tamquam taederet eum mutabilitatis hominum, unde uita ista temptationibus plena est, inter tribulationes suas, ... dixit: In...

c a e 1 o: hoc est, in angelis tuis custo-

dientibus aeternam sine desertione militiam. C 1095: In

c a e 1 o

u e r b u m

Domini

in unoquoque sancto, ... Est enim in illis

permane

re \ id est,

c a e 1 um,

qui se con-

uersatione caelesti tractare noscuntur: siue in angelis et archangelis uirtutibusque caelestibus, ... Manet enim1 in eis semper

V e r b

urn;

quoniam et illi iugiter in ministerio dominico firmissima deliberatione consistunt. U61,11 A 1733: Post caelum ergo terram contuitu fidelis mentis aspiciens, inuenit i n e a In...

generationes

ueritas

quae in caelo

non sunt, et ait:

t u a: siue omnes

generationes

ista repetitione significans, a quibus numquam defuit

u e r i t as

Dei in sanctis eius, modo paucioribus, modo pluribus, ut se temporum uarietas habuit uel habebit; siue duas quasdam

generationes

intellegi uolens, unam scilicet ad legem et prophetas, alteram uero ad euangelium pertinentem. 1+61,13 A 1733: Fundamentum autem aliud nemo potest ponere praeter id quod positum est, quod est Christus Iesus (vgl. I Cor. 3,11). ... Aut uero Moyses et prophetae filii deputandi [1731+] sunt in seruitutem generantis ancillae fuisse, non liberae, quae est mater nostra (vgl. Gal. l+,2l+); cui 'Water Sion' dicet homo; et homo factus est in ea, et ipse fundauit earn Altissimus (Ps 86,5)? Ipse est enim et apud Patrem altissimus, et propter nos in ista matre factus humillimus; quoniam qui Deus erat super earn, homo factus est in ea. Hoc itaque fundamento, Domine, terram,

et

fundasti

p e r m a n e t; quia in tali fundamento constabilita,

non inclinabitur in saeculum saeculi (vgl. Ps 103,5), in eis utique permanens

quibus es uitam daturus aeternam.

C 1096: Fundasti

...permanet.

minibus datur intellegi, qui sic Domini credulitate

Quod melius de sanctis ho-

f u n d a t i

permaneant-,

1+61,15.18 C 1096: Quoties singulari numero

s u n t , ut in Christi 2 - Vgl. 381 ,9_1 1 zu Ps 103,5-

d i e s

ponitur, uenturus ille

significatur, qui unus atque aeternus est et non habet noctem: ... 1 CSg: autem 2 R 238 va : Fundasti et permanet

terram, id est, Ecclesiam in fide Filii tui, ipsa in aeternum.

Ps

118,51-95

601

(LAMED)

Potest autem de infidelibus nonnulla quaestio oboriri, qui non uidentur s e r u i 1 e ipsi

Domino, quando ab eius deuotione discreti sunt. Sed et

s e r u i u n t

cum iudicantur; non enim liber dimittitur, qui

puniendus esse monstratur. A 173*1: Ista quippe omnia

di

e s: et iste est

dies

quem fecit

Dominus, exultemus et iocundemur in eo (vgl. Ps 117,21»); et sicut in die

honeste ambulemus (vgl. Rom. 13,13).

1+61,18 A 1731+: omnia

quae pertinent ad hunc diem, seruiunt

t i b i.

Impii quippe de quibus dicitur: Noeti similaui matrem uestram (Os. l+,5, nach LXX), non 1(61,20 A I73U: Ista

seruiunt

lex

t i b i.

fidei est; non inanis fidei, sed quae per dilectio-

nem operatur (vgl. Gal. 5,6). Per hanc impetratur gratia, quae fortes facit in tribulatione temporali, ne tate

p e r e a n t

in

h u m i 1 i -

mortali.

1+61 ,2k A 173!*: Ecce unde factum est ut non perirei in humilitate sua. Nam Deo non

u iuificante,

U62,2

quid est homo, qui se occidere potuit, autem

uiuificare

non potest?

A 1731+: Quid est ergo quod iste ita se quodammodo familiarius Deo commendandum putauit, ut diceret: T u u s ... f a c, nisi intellegi [1735] uolens quod malo suo suus esse uoluerit^, quod est inoboedientiae primum et maximum malum? Et tamquam dicens: Meus esse uolui, et perditurn me feci : T u u s

sum,

inquit, s a 1 u u m

stificationes

t u a s

meas, quibus fui meus, sed ut

e s s e m

iam

exquisiui:

iustificationes

f a c, q u i a

i u -

non uoluntates t u a s,

t u u s.

1+62,7 A 1735: Et quid est: me consentirei? Tunc enim Testimonia

me

expectauerunt, perderent.

tua

intellexi.

nisi ut eis ad malum Vnde autem non perierit dixit : ... Quia scilicet me sibi

non consentientem etiamsi occiderent, tua martyria confitens non perirem; sed illi qui ut perderent, expectabant quando consentirem, torquebant etiam7 cum 7 confiterer. Nec tamen quod i n t e 1 -

3 CSg: fortassis (bei ursprünglichem fortes wurde e zu a verbessert, sis übergeschrieben ) 1+ CSg: fehlt. (!) 5 CSg: noluerit (!) (ursprüngliches u durch Unterstreichung getilgt, n darübergeschrieben. WS 275a hat: uoluerit) 6 CSg: sum ego 7 CSg: cum etiam

602

Ps 118,97-98 (LAMED - MEM)

1 e x e r a t

relinquebat

intuens e t uidens utique s i n e f i n e f i n e m , s i g

p e r s e u e r a r e t usque i n finem ( v g l . Matth. 1+62,11 C 1098: Consummatio f e c t i o , cui

c o n s

e s t enim uirtutum omnium completiua p e r ummationi

d e, non i n t e l l e g o n i s i tum

f i n i s - ,

Christus e s t

A 1735: Quod autem a d d i d i t : latum

l a t i

10,22).

mandatum ...Latum

caritatem.

t u u m

i l l u d geminum, quo iubetur Deus e t proximus d i l i g i . us,

22,1*0)?

u a 1 manda-

est ergo

Quid autem

quam ut ubi pendeat t o t a l e x e t omnes prophetae

(vgl.

Matth.

C 1098)

(MEM) 1+62,15 C 1099: Dicendo gem

quomodo,

promittit

1+62,16 A I 610 B: . . .

t o t a

die,

l e -

se dicturum quemadmodum

d i l e x e r i t .

Domini praecipua i n t e n t i o n e

i d e s t , t o t o tempore,

...

A 1736: D i l e c t i o e s t i g i t u r l a t i t u d o mandati. Vnde^ quippe f i e r i p o t e s t ut d i l i g a t u r quod Deus i u b e t d i l i g i , e t i p s a i u s s i o non d i l i g a t u r ?

Ipsa est

enim l e x .

fa-

...

c i e n d i s legis carne ( v g l . diligere

T a l i expugnatur d i l e c t i o n e c u p i d i t a s , quae saepe iussionibus c o n t r a d i c i t ,

concupiscente aduersus

spiritum

Gal. 5 , 1 7 ) : aduersus quam s p i r i t u s concupiscens, i t a

legem D e i , ut

t o t a m

d i e m m e d i t a t i o

debet

eius

s i t . C 1099: Dilexit

e r g o legem,

non t i m u i t , quoniam per d i l e c t i o n e m , non per

timorem mundanum praeceptum Domini sanctos u i r o s d e c e t o p e r a r i .

Plus

enim acceptum e s t amantem a l i q u i d f a c e r e , quam solum i n f i d e l i t e r 1+62,20.23 A 1736: D i l e c t i o e s t i g i t u r l a t i t u d o apostolus:

Vbi est ergo gloriatio

tua? Exclusa est.

factorum? Non, sed per legem fidei quae p e r d i l e c t i o n e m operatur ( v g l . quicumque aguntur, hi f i l i i

m a n d a t i .

...

Gal. 5 » 6 ) ;

...

autem

Per quam legem?

(Rom. 3 , 2 7 ) . Haec e s t

sunt Dei ( v g l .

timentem.

Dicit

fides

Hoc enim s p i r i t u Dei

Rom. 8,11+), qui

recipiuntur

ut recumbant cum Abraham, I s a a c e t Iacob i n regno caelorum ( v g l . 8 , 1 1 ) , expulso s e r u o , qui non manet in domo i n aeternum ( v g l . i d e s t , I s r a e l secundum carnem, cui dictum e s t : Cum uideritis

Matth.

loh.

8,35),

Abraham,

8 CSg: i n t e l l e x i t 9 R 238 v ^: Me e x p e c t a u e r u n t . Non me c i t o i n t e r f e c e r u n t , sed longo tempore me a f f l i x e r u n t , cupientes me a f i d e tua per a f f l i c t i o n e m remouere. — Am 277: A l i t e r qui uult i n t e l l e g e r e : M u l t i , i n q u i t , peccata persuadere atque ex p e c t o r e f i d e m e x t o r q u e r e c o n a t i sunt m i h i , . . . 1 CSg: Inde

Ps 1 1 8 , 9 8 - 9 9 (MEM)

Isaac,

et Iacob,

(Luc.

13,28).

bantur est:

et omnes piophetas

...

iustitiam,

Israel

peruenit. lapidem

Gentes

in regno Dei,

autem persequens

iustitiam;

legem 1 ustitiae,

Quare? Quia non ex fide,

sed quasi

(Rom. 9 , 3 0 - 3 2 ) .

in p r o p h e t i a l o q u i t u r .

uos autem expelli

foras

autem , s i c u t a i t uas e l e c t i o n i s , quae non

adprehenderunt

offensionis

603

...

iustitiam

secta-

autem quae ex 3

in legem ìustitiae ex operibus,

fide

non

offenderunt

in

I t a f a c t i sunt i n i m i c i huius qui h i e

I l l i namque zelum quidem Dei h a b e n t , sed non

secundum s c i e n t i a m .

I g n o r a n t e s enim Dei i u s t i t i a m , e t suam [ 1 7 3 7 ]

rentes constituere,

i u s t i t i a e Dei non sunt s u b i e c t i

( v g l . Rom.

I s t e uero qui super i s t o s inimicos suos s a p i t mandatum Dei,

inueniri

uult cum a p o s t o l o non habens i u s t i t i a m suam, quae ex l e g e e s t , tiam p e r fidem C h r i s t i , quae e s t ex Deo ( v g l . P h i l .

3,9);

quae-

10,2.3). sed i u s t i -

••• F i n i s enim

l e g i s C h r i s t u s , ad i u s t i t i a m omni c r e d e n t i , ut i u s t i f i c e n t u r g r a t i s gratiam ipsius

( v g l . Rom. 10,**; 3 , 2 U ) : non s i c u t i l l i

qui u i r i b u s

per

suis

se legem f a c e r e e x i s t i m a n t , e t ideo ex l e g e quidem D e i , sed suam i u s t i tiam c o n s t i t u e r e quaerunt; sed quomodo f i l i u s p r o m i s s i o n i s , qui e s u r i e n s e t s i t i e n s earn, petendo, quaerendo, pulsando quodammodo a P a t r e mendicat, ut adoptatus per Vnigenitum a c c i p i a t

( v g l . Matth. 5 , 6 ; 7 , 7 - 8 ) .

...

in

t a b u l i s uero c o r d i s , d i l e c t i o Dei e t proximi manebit in aeternum; in quo mandato geminato t o t a l e x pendet e t prophetae ( v g l . Matth. 22,1*0): que praemium c u s t o d i t i

m a n d a t i

d i l e c t i o n i s i p s e d i l e c t u s , quando e r i t Deus omnia in omnibus ( v g l . Cor.

erit-

huius i p s e mandator, e t praemium I

15,28).

C 1099: Sed quaera-[1100]mus quod

mandatum

i s t o d e f i c i e n t e permaneat, s c i l i c e t

e s t , quod s a e c u l o

d i l e c t i o Dei e t p r o x i m i ; i b i enim e t

Dominum supra omnia diligimus e t proximum quemadmodum nos p e r f e c t i s s i m e tunc amamus. U63,7

Al 610 B: . . . signans,

h i e d o c t o r e s a p p e l l a t , m a g i s t r o s s c i l i c e t P h a r i s a e o s de-

...

A 1737: Quis e s t i s t e qui i n t e l l e x i

t ? ...

s u p e r

o m n e s

d o c e n t e s

P o r r o s i , quod e s t a c c e p t a b i l i u s ,

se

Christum

p r a e n u n t i a t i s t e p r o p h e t a , nunc a c a p i t e quod e s t i p s e S a l u a t o r , nunc ab e i u s corpore quod e s t E c c l e s i a , uerba p r o p h e t i c a d i g e r e n s , e t tamquam unum loquentem f a c i e n s , p r o p t e r magnum i l l u d sacramentum, ubi dictum e s t : Erunt

2 CSg: enim 3 CSg: fehlt.

[ 1 7 3 8 ] duo in carne

una (Eph. 5 , 3 1 ) ; agnosco eum plane qui

s u -

6oU

Ps 118,99-101 (MEM) per

o m n e s

docentes

se

intellexit,

quando cum 1* Ierusalem, et a paren-

esset annorum duodecim, remansit puer Iesus m 1+ . . . . suis post triduum muentus est lllic in tempio sedens inter doc-

tibus

tores, audiens illos et interrogans; ubi stupebant omnes qui eum audiebant, super prudentia et responsis eius (vgl. Luc. 2 ,h2.h6,kj). ... Ideo omnes

super

docentes

testimonia

se

intellegebat,

quia

Dei meditabatur; quae'' melius quam illi de seipso

nouerat, qui dicebat: Vos misistis ad Iohannem, et testimonium perhibuit ueritati; ego autem non ab homine testimonium accipio, ... ego autem habeo testimonium mai us Iohanne (loh. 5>33.3^.36). 1»63,19-21 A 1738: Illi autem doctores non absurde intelleguntur etiam ipsi esse s e n i o r e s ,

de quibus continuo dicit: Super

intellexi.

seniores

Quod ideo mihi eo modo repetitum uidetur, ut nobis

haec legentibus ilia aetas eius ueniret in mentem, quae nobis innotuit ex euangelio (vgl. Luc. 2,1*6), qua aetate puerili inter aetate maiores, hoc est, iunior inter

seniores

sedebat, et super omnes docentes

se intellegebat. ... [1739] ••• Deinde paulo post, ut non solum ipse qui est caput corporis, uerum etiam corpus ipsum et membra eius illos

seniores

intellegerent,

s u p e r

quorum traditio de

lauandis manibus ferebatur, conuocatis ad se turbis dixit eis: Audite, et intellegite (Matth. 15,10). Tamquam diceret: Super res

illos et uos

intellegi

phetia clareat esse praemissa: Super lexi,

senio-

t e , ut etiam de uobis ilia proseniores

intel-

nec solum capiti, uerum etiam corpori, ac sic uniuerso Christo

aptata conueniat. Non quod intrat in os, coinquinat hominem; sed quod procedit ex ore, hoc coinquinat hominem (Matth. 15,11). Hoc ores

illi non

sua uelut magna non

intellegebant,

m a n d a t a

m a n d a t a

seniorum, 1 e g un t

tradiderant. . . . M a n d a t a

hominum; m a n d a t a

seni-

qui de lauandis manibus t u a , non

qui uolentes^ esse^ legis doctores, non

tua,

m a n d a t a i n t e 1 -

neque quae loquuntur, neque de quibus affirmant.

A 1739: lam uero quod adiungitur, non capiti uidetur conuenire, sed corpori: ... quod nos facimus, quando ea quae ille non habuit, ne u i a s

malignas

teneant, desideria nostra praua cohibemus.

CSg: querentibus 5 CSg: danach quis übergeschrieben. 6 CSg: uolunt esse se

605

Ps 118,101-105 (MEM - NVM)

Sic enim

u erba

Dei possumus

custodire, si post nostras 7 malas concupiscentias non eamus, ut ad mala concupita perueniant; sed g eas potius aduer-[17l*0]sus carnem spiritu concupiscente frenemus (vgl. Gal. 5,17), ne nos raptos atque subuersos per u i a s

malignas

pertrahant.

C 1101: Declarauit illud quod superius dixit: A b ... p e d e s

m e o s,

utique ut eius minime iudicia declinaret. U6U ,6 A 17^*0: Quid est enim: A

iudiciis

t u i s

non

d e c 1 i -

n a u i, nisi quod alio loco dicit: A iudiciis autem tuis timui (v. 120)? ... Tu interior intimis meis, tu intus in corde

l e g e m

m i h i

Spiritu tuo, tamquam digito tuo; ut earn non 9 . . 9 . . tamquam seruus sine amore metuerem, sed casto timore ut filius dili-

posuisti

gerem, et dilectione casta timerem. U6U ,11 A 17^0: Haec est ilia suauitas quam Dominus dat, ut terra nostra det fructum suum; ut bonum uere bene, id est, non mali carnalis formidine, sed boni spiritalis delectatione faciamus. ... uerum non carnis est

ori

cordis,

d u 1 c i s.

U61+, 1U A 17^0: faciendo

m a n d a t a

Dei peruenisse se dicit ad earum rerum

intellegentiam, quas concupiuerat scire. Propter quod scriptum est: Concupisti sapientiam; serua mandata, et Dominus praebebit^ illam tibi (Eccli. 1,33), ne quisquam praeposterus, antequam habeat humilitatem oboedientiae, uelit ad altitudinem sapientiae peruenire, quam capere non potest, nisi ordine uenerit. ... quia et custodienda est oboedientia, ut percipiatur sapientia, et percepta sapientia non est deserenda oboedientia. 1+61*, 19 A 17l*1 : Necesse est enim ut oderit

o m n e m

iniquitatem

amor iustitiae, qui tanto maior est, quanto eum magis infiammai amplioris dulcedo sapientiae, quae praebetur ei qui obtemperat Deo, et a mandati s eius intellegit. (NVTJ) 1*61* ,2 1 A 17l*1: Quod est p e d i b u s

1 u c e r n a, hoc repetitum est

meis,

hoc

s e m i t i s

meis.

1 u m e n\ quod Quid est ergo:

7 CSg: male 8 CSg: frenamus (ursprüngliches e durch Unterstreichung getilgt, a darübergeschrieben ) 9 CSg: fehlen. 10 CSg: praebet (!)

606

Ps

u e r b u m t u u m ?... ita

...

l u m e n

118,105-111

[17^2] . . . quid e s t hoc

d i c i t u r , ut

s e mi t i s

(HVH)

l u c e r n a

m e i s ) , nisi

sit

u e r b u m, quod

( a i t enim:

L u c e r n a

u e r b u m i n t e l l e g a m u s quod factum u e r -

e s t ad p r o p h e t a s , u e l quod p r a e d i c a t u m e s t p e r a p o s t o l o s ? Hon

bum

u e r b u m Christi,

Christum, s e d

1465,1 . 3 A Mh2:

F i d e autem

t i a e

...

c u s t o d i u n t u r

i u d i c i a

i n s t i -

D e i ; cum sub Deo i u s t o i u d i c e , nec r e c t e factum i n f r u c t u o s u m ,

nec peccatum c r e d i t u r impunitum; sed pro hac f i d e q u i a multa e t sima mala corpus p e r t u l i t C h r i s t i , H u m i l i a t u s u s q u e 1+65,5

u a 1 d e.

...

1*65,7

e t semitis

u e r b um

lumen.

. . . Bene autem i n t e l l e g u n t u r

o r i s

...

A 17l*3: Nonne i p s e i n u e r s i b u s s u p e r i o r i b u s d i x e r a t : A iudiciis

declinaui

...

s a c r i f i c i a l a u d i s , c o n f e s s i o n e c a r i t a t i s , non t i -

more n e c e s s i t a t i s o b l a t a , 1*65,9

t u u m. Nam et

promissum

e s t pedibus,

A 171*3: hoc e s t , p l a c e a n t t i b i ;

u o l u n t a r i a ,

inquit,

maximam s c i l i c e t p a s s u s p e r s e c u t i o n e m ,

A 171+2: hoc e s t , s e c u n d u m promissorum Dei lucerna

sum,

grauis-

( v . 102)? Quomodo i s t u d , s i non e a n o u e r a t ? Porro s i

quomodo h i e d i c i t : E t ^ i u d i c i a

t u a

d o c e

m e i . . .

tuis

non

nouerat, Quod

i t a exposuimus, ut i n t e l l e g e r e m u s u e r b a p r o f i c i e n t i s , e t addi s i b i ad i d quod a c c e p e r a t

postulantis.

C 1105: Sed consideremus g l o r i o s u m c o r d i s ardorem, ut i l i a semper auide p e t a t , quae s e s a e p i u s a c c e p i s s e commemorat, 1*65,12 A 17l*3: An f o r t e i t a dictum e s t : A n i m a . . .

uiuificandam

...

m e i s , tamquam earn

o f f e r r e t Deo? Vnde a l i b i d i c i t u r : Ad te leuaui

animam meant

(Ps 21*,1). 1*65,16 C 1106: s c i l i c e t quoniam

a

m a n d a t i s

Domini minime d e c l i n a u i t .

A 171*3: .Vnde h o c , n i s i q u i a e i u s anima in manibus

ficanda

uiui-

o f f e r t u r Deo?

1*65,19 A 17!*!*: S i autem q u a e r i t u r , quid

t a t e :

D e i , u e l in s u i s

a d q u i s i e r i t

T e s t i m o n i a , inquit, t u a .

h e r e d i -

Quid u o l e n s i n t e l l e g i ,

nisi

t e s t i m o n i a confiteretur, id . 2 e s t , ut martyr Dei f i e r e t , atque e i u s m a r t y r i a d i c e r e t , s i c u t martyres

ut t e s t i s Dei f i e r e t , e i u s q u e

d i c u n t , a P a t r e s i b i , c u i u s h e r e s e s t , e s s e c o l l a t u m ? Multi quippe u o l u e r u n t , neque p o t u e r u n t ; n u l l i tarnen p o t u e r u n t , n i s i qui u o l u e r u n t , q u i a non p o t u i s s e n t , s i Dei

t e s t i m o n i a

ipsorum p r a e p a r a t a e s t u o l u n t a s a Domino. 1 CSg: fehlt. 2 CSg: m a r t y r i o

n e g a r e u o l u i s s e n t . Sed e t i a m

Ps 118,111-115 (NVM - SAMECH)

607

Pr 110 (353 D) : Vt testis, inquit, tuus cuperem, tu donasti. Et ut pro ueritate mori non metuerem, tuae Quod mihi donum

in

hereditatis,

aeternum

tuae est gratiae.

est, quia non est in eo gloria

temporalis. - Vgl. ¡+62,8. 1+65,22 A 171+1»: etsi afflictio corporis, exultatio 1+65,25 C 1107: Iustificationes

tamen

cordis.

est quippe facere, mandata Domini

humiliatis sensibus operari, ut esurienti panem frangas, nudum uestias, condoleas calamitatibus alienis, et cetera quae humanum genus Creatoris pietas commonere dignata est. A 171+1+: Qui dicit: Inclinaui

cor

m e u m, ipse iam dixerat :

Inclina cor meum in testimonia tua (v. 36), ut intellegamus simul hoc esse et diuini muneris et propriae uoluntatis. Sed numquid aeternum

f a c t u r i

s u m u s

i 71

iustificationes

Dei? Opere, ilia quidem quae operamur circa proximorum necessitates, aeterna esse non possunt, sicut nec ipsae necessitates; sed si non diligendo ista

faci

a m u s, nulla est

iustificatio;

si autem

diligendo, aeterna est ipsa dilectio, eique aeterna parata est tributi se

o; propter 3

inclinasse

cor

ficationes aeternum

Dei ,ut

quam

retributionem

suum

ad

in

r e dicit

faciendas

aeternum

iustidiligens, i n

mereatur habere quod diligit.

(SAMECH) 1(66,7

A 171+1+: sed cum dixisset: I n i q u o s

odio

quare, addendo : e t

legem

d i 1 e x i-, ut demonstraret,

non se in hominibus

i n i q u i s

sed iniquitatem, qua

legi

t u a m quam

h a b u i , exposuit,

odisse naturam, qua homines sunt, diligit,

inimici sunt.

Br 1271 C-D: Sed modo intellegendum est: Odio peccata, et

h a b u i, uitia et

d i 1 e x i, hoc est, illam naturam, quia non licet odire

creaturam Dei, sed peccatum. 1+66,11 A 171+1+: Adi

u t o r, ad bona facienda; susceptor,

ad mala eua-

denda. 1+66,13 A 171+lt : tamquam filius promissionis loquitur. 1+66,16 A 17^5 : Non enim ait : faciam, sed: scrutabor. ligni

exercent ad facienda

mandata,

... Nam a

ma-

scrutandis

autem auocant; non solum cum persequuntur, aut litigare nobiscum uolunt, uerum etiam cum obsequuntur et honorant, et tamen suis uitiosis 3 CSg: inclinare

6o8

Ps 118,116-119

(SAMECH)

et negotiosis cupiditatibus adiuuandis ut occupemur, et eis nostra tempora impendamus, efflagitant; 1+66,21 A 17^5: Sic enim de futuro dictum est: e t in hoc corpore mortuo non

u i - [ 17^+6 i u a m, tamquam

u i u a t u r.

k66,2h A 171+6: sentiens istam^ meditationem plerumque animae languoribus impediri, A d i u u a

me,

1*67,2 A 171+6: Quare autem inquit, cogitatio na, a

cogitatione

quisque innocens, in h6j,h

inquit, ...

discedunt?

Quia

i n i u s t a

est,

e o r u m. ... Omnia opera, uel mala, uel boprocedunt : in cogitatione

cogitatione reus est.

Vgl. WS 282^: Praecedens autem uersus [118] terribilis in hebraico sonat, ubi legitur: Abiecisti omnes ignorantes praecepta tua, quia mendax cogitatio eorum. Per quod ostenditur omnem cogitationem quae a praecepti Dei discrepai ueritate esse fallacem, ...

2

1+67,!+. 10 A 171+7: quaerimus ergo quomodo intellegendum sit: Praeuari3 c a n t e s deputaui omnes peccatores t e r It 1+ r a e; propter quod ait apostolus: Vbi enim lex non est , nec praeuaricatio (Rom. It, 15)- ••• Cur hoc apostolus ait, nisi ut ostenderet legem sine promissionis gratia, non solum non auferre, uerum et augere peccatum? .. . Qui ergo dicit': Praeuaricantes...

terrae,

nullos esse omnino, nisi qui legem transgressi sunt, [171+8] uult intellegi

peccatores;

... Sed nimirum cum diceret apostolus: Quicum-

que sine lege peccauerunt, sine lege peribunt (Rom. 2,12), de illa agebat^ quam Deus dedit per Moysen famulum suum populo suo Israel. ... ideo sine lege eos dicens, quia non acceperant legem quam se accepisse gloriabantur Iudaei. ... [1750] ...Propterea, x i

testimonia

tua.

inquit, d i 1 e -

Tamquam diceret: Quoniam lex siue in

paradiso data, siue naturaliter insita, siue in litteris promulgata, praeuaricatores fecit omnes peccatores terrae: Propterea

...

t u a , quae sunt in lege tua, de gratia tua; ut non sit in me iustitia mea, sed tua. Lex enim ad hoc prodest, ut mittat ad gratiam. ... [1751] ... Cognita itaque Dei gratia, quae sola liberat a praeuaricatione, quae legis cognitione committitur, orando dicit: ... 1 CSg: ita 2 Eine Quelle für Notkers Etymologie habe ich nicht gefunden. Hat er sie selber erdacht? 3 CSg: reputaui 1+ CSg: non est lex ( ! ) 5 CSg: aiebat

Ps 118,119-120 (SAMECH)

609

C 1110: Haec sententia nisi diligentius perquiratur, apostolo uidetur esse contraria. Ille enim dicit: Qui sine lege peccauerunt, sine lege peribunt (Rom. 2,12); hie autem rae

o m n e s

praeuaricatores

peccatores

ter-

esse testatur. Nam quomodo potest

aliquis esse sine lege, si omnes

praeuari

credendi s u n t . P r a e u a r i c a r i

c a t o r e s

esse

enim non est, nisi legem trans-

gredi constitutam. Sed utrumque uerum est, quoniam ab uno ueritatis fonte descendit. Sine [1111] lege peribunt, de ilia tantum constitutione dicit apostolus, quae tabulis lapideis in monte Sina digito Domini probatur ascripta. Nam et aliae leges sunt, per quas populi diuinae sententiae subiacebunt; ut est illa praeuaricatio Adae, ... Constringuntur etiam gentes et per naturalem legem, ne faciant alteri quod nolunt fieri sibi ; ... Nam cum lex nos addicat, sola gratia est absolute quae liberat, ipsa quae compeditos soluit, ipsa quae de seruis filios facit. ¡»67,13 A 1751 : Et iterum: Christo, inquit, confixus sum cruci-, ... (Gal. 2,19). Quod quid est aliud, nisi: Non est in me iustitia mea, quae ex lege est, in qua praeuaricator effectus sum; sed iustitia Dei, id est, quae mihi ex Deo est, non ex me? ... Item dicit: Qui autem sunt Iesu Christi, car7 crucifixerunt cum passionibus et concupiscentiis (Gal. 5 ,2h). Cum Q hie dictum sit quod ipsi crucifixerunt carnem suam, in isto tamen psalg

nem

mo Deus rogatur ut id faciat, cui dicitur : Confige a

timore

tuo

c a r n e s

c 1 a u i s

m e a s-, ut intellegamus etiam id

quod recte facimus, gratiae Dei esse tribuendum, ... [1752] ... a iudiciis...

t i m u i, hoc est, a timore tuo casto, qui permanet

in saeculum saeculi, carnalia mea desideria comprimantur; a ... t i m u i, cum mihi lex minaretur poenam, quae mihi non poterat dare iustitiam. ... Timor namque iste, quo non amatur iustitia, sed timetur poena, seruilis est, quia carnalis est; et ideo non crucifigit camem.

... Timore enim

casto ... carnes crucifiguntur; quoniam carnales delectationes, quae legis littera uetantur potius quam uitantur, spiritalium bonorum delectatione uincuntur, et eadem usque ad perfectionem crescente uictoria perimuntur. U67.19 A 1752: Sed hunc timorem, quo poena metuitur, consummata Caritas foras mittit (vgl. I loh. 14,18); quae non timore poenae, sed delectatione

6 Vgl. 311,12 und den Notker latinus zur Stelle. 7 CSg: carnem suam 8 CSg: quod bis dicitur fehlen.

610

Ps

118,120-123

(SAMECH -

AIII)

iustitiae liberos reddit. ... hoc est: Da mihi castum timorem, ad quem petendum me tamquam paedagogus timor legis ille perduxit, quo timore iudiciis

t u i s

a

t i m u i.

(AIN) it67,25 A 1752: Non mirum est eum iustitiam,

f e c i s s e

iudicium

et

qui superius poposcerat a timore Dei, utique casto,

configi clauis carnes suas, ... tamen hoc loco ita positum est cium,

tamquam si rectum non fuerit, non debeat

nominari; alioquin non sufficeret dicere: Feci sed dicere-[1753]tur: Feci

rectum

iudi-

i u d i c i u m iudicium,

iudicium....

I u s t i -

t i a ergo^ uirtus est animi magna ... ludi ci um uero, quando ... . 2 . . . . . nonnisi in bono ponit distinctior loquendi ratio, huius uirtutis est operatio. Qui enim habet

iustitiam,

recte iudicat, ... [1751+]

... Quisquis igitur a timore Dei casto crucifixas habet carnes suas (vgl. Gal. 5,2U), et nulla carnali corruptus illecebra i u d i c i um

opusque

i usti

f a c i t

t i a e, orare debet ne aduersanti-

bus tradatur, id est, ne timendo perpeti mala, ad facienda mala persequentibus cedat. - Vgl. A zu 1+71,5; C zu 251,11. 1+68,5

A 175!+: Illi impellunt, ut cadam in malum; tu b o n

1+68,6

um.

e x c i p e

in

o

A 175!*: An forte habet uim cum dicitur: Non

calumnientur

m e, quam haberet si diceretur: Non me capiant Multae autem possunt intellegi calumniae

calumniandol

s uperborum,

a quibus

humilitas Christiana despicitur; sed ilia uel maxima est, si homines hoc loco accipiuntur a n t u r

s u p e r b i, quod a nobis mortuum

cai

atur, commendaturque diuinitus. ... Quorum omnium calumniae b o r u m

u m n i -

coli. Humilitas quippe ipsa Christiana, Christi morte insinus u p e r -

tamquam colubrorum uenena uincuntur, cum uigilantissima et

diligentissima pietate Christus crucifixus adtenditur. 1+68,10 C 1113: Istos ergo [1111+] dicit Domini

defecisse,

o c u 1 o s

in

salutare

propter sanctum incarnationis aduentum, quem

tanto desiderio sustinebat, ut nullam requiem potuisset admittere. ... et

in

eloquium

iustitiae

uerba, quae dicturus erat populo credituro. 1 CSg: uero 2 CSg: ponitur 3 CSg: ne

t u a e, id est, euangelica

Ps 118,123-127 (AIH)

A 1755: In huius igitur f e c i s s e

dicit

eloquium

611

iustitiae

o c u 1 o s

Dei

d e -

suos, ardenter et sitienter intuendo,

dum memor infirmitatis humanae, diuinam in Christo desiderai gratiam. U68,13 CSg 27,532: Miseri

c o r d i a m

supra se

fieri

petiit, ...

C 111U)

A 1755: non utique

secundum

iustitiam meain.

U68,15 A 1755: illas procul dubio, quibus Deus facit iustos, non ipsi se. U68,16 A 1755: Neque enim bene mihi cessit, quando non

s e r u u s

1(68,18 WS 284 a : Da

e s s e

uolui liber meus,

t u u s.

mihi

intellectual,

inquit, et

s c i a m

mandata tua. A 1755: Non enim sufficit accepisse testimonia

intellectum,

et Dei

didicisse, nisi semper accipiatur, et quodam modo

semper bibatur de fonte lucis aeternae. Testimonia

quippe Dei,

quanto fit quisque intellegentior, tanto magis magisque 1*68,22 C 1115: Tempus ...Tempus ... Hoc est enim bus

est

faciendi,

faciendi,

sciuntur.

non differendi quod expedit.

id est, ut mundo salutaris appareas,

Domini

f a c e r e, praediotis

aduenire. ... Tempus

autem

tempori

faciendi

qui rector est. Addidit causam cur debeat

-

nouit ille,

t a c e r e

quae rogatur, ...

U68,23 A 1755: Sed quid est quod tamquam uolens ostendere tempus Domino esse faciendi , continuo subiunxit :Dissipauerunt

legem

t u a m; uelut propterea tempus esset faciendi Domino, quia eius gem

dissipauerunt

le-

superbi, qui ignorantes Dei iustitiam

et suam uolentes constituere, iustitiae Dei non sunt subiecti (vgl. Rom. 10,3)? ... Lex enim subintrauit, ut abundaret delictum (vgl. Rom. 5,20): quo delicto ^69,2

lex

dissipata

A 1756: Id agit gratia, ut

est;

dilectione impleantur

m a n d a t a

Dei,

quae timore non poterant. Gratia quippe Dei diffunditur Caritas in cordibus nostris per Spiritum sanctum, qui datus est nobis (Rom. 5,5). ... In Testamento autem Veteri latentem gratiam, tamquam uelo interposito, non intellegentes, quod significabatur quando in faciem Moysi intendere non ualebant, propter mercedem terrenam atque carnalem Dei t a li

m a n d a -

facere conabantur, neque faciebant; quia non ipsa, sed aliud

d i -

g e b a n t. Vnde ilia non er ant'' opera uolentium, sed opera potius

inuitorum. Cum uero ipsa U CSg: ut in 5 CSg: erunt

mandata

diliguntur

super

612

Ps 118,127-129 (AIN - PHE)

a u r u m et lapidem pretiosum multum ( v g l . Ps 18,11), omnis prae i p s i s mandatis

terrena u i l i s

est merces; nec u l l a ex parte comparantur

quaecumque a l i a hominis "bona, his bonis quitus ipse homo f i t bonus. C 1115: Topazion

uero, sicut quidam scribere uoluerunt, genus

est l a p i d i s , quantum inuentione rarum, tantum mercium quantitate

pretio-

sum; qui duos.habere f e r t u r colores , unum auri purissimi et alterum aetherea c l a r i t a t e relucentein: I s i d o r , Et. resplendens,

...

XVI, 7, 9-10: Topazion ex u i r e n t i genere est omnique colore ...

Genera eius duo. C a l l a i c a colore u i r i d i , sed pallens

et nimis c r a s s a ; n i h i l iocundius aurum decens; unde et a p p e l l a t a .

Nasci-

tur in India uel Germania in rupibus g e l i d i s , oculi modo extuberans. ^69,12 A 1756: Vtique

c o r r i

g e b a r , quia diligebam,

...

¡169,1'+ A 1756: Vnde enim f i e r i p o t e r a t , ut i n i q u a m u i a m 6 7 diligens rectam? Nam sicut aurum et lapidem pretiosum s i

non odisset diligerei,

odisset profecto quidquid e i talium rerum damnum posset i n f e r r e ; quoniam Dei mandata diligebat,

ita

u ì a m, quemadmodum

oderat i n i q u i t a t i s

aliquod immanissimum marini i t i n e r i s saxum, ubi tam pretiosarum rerum necesse est pati naufragium.

(PHE) 1*69,18 A 1757: An f o r t e Dei praecepta eius esse fatebimur, sed

t e s t i m o n i a

m i r a b i l i a

quidem b o n i t a t i s

esse negabimus? Quid enim

mirum, s i bona imperat bonus Dominus? Immo uero idipsum est omnino mirandum, et cur i t a s i t perscrutandum, quod cum Deus bonus bona praecep e r i t , eis tarnen dederit bonam legem, set,

nec u l l a esset

posset

uiuificare,

data est

quos eadem lex

ex bona lege

iustitia.

omnino ex lege

esset

quae uiuificare

non posset,

iustitia

est

anima

Dei ; propter hoc huius

ea, quoniam de his non ei d i c i posset: Fortiera

fueris;

sed quae praecepit

tibi

Dominus, ilia

non

pos-

lex quae

( G a l . 3,21). Cur ergo

et ex qua esset

Nempe mirandum e s t , nempe stupendum. Haec sunt ergo t e s t i m o n i a

uiuificare

Si enim data esset

cogita

nulla

iustitia?

m i r a b i l i a s c r u t a t a te ne scrutatus semper

(Eccli.

3,22). Ipsa sunt enim quae praecepit nobis Dominus, et ideo cogitanda sunt semper. Potius itaque uideamus huius ta

e s t ,

quid inuenerit.

6 CSg: s i ut (dazwischen c 7 CSg: fehlt (radiert)

radiert)

a n i m a

quae

s c r u t a -

Ps 118,130-132 (PHE)

1+70,3

A 1757: Quid e s t

paruulus,

613

[1758] n i s i humilis e t infirmus?

Noli

e r g o s u p e r b i r e , n o l i de t u a , quae n u l l a e s t , u i r t u t e praesumere; e t tellegeres possit\

quare s i t a bono Deo bona lex data,

Ad hoc enim data est,

ut t e de magno

in-

quae tamen uiuificare p a r u u 1 um

non

faceret,

ut t e ad faciendam legem u i r e s de tuo non habere m o n s t r a r e t ; ac s i c indigus e t egenus ad gratiam c o n f u g e r e s , e t clamares: Misere quoniam infirmus hie

sum (Ps 6 , 3 ) .

p a r u u 1 us,

u u 1 us, (vgl.

Hoc e r g o scrutando

mei,

opis

Domine,

i n t e l l e x i

t

quod minimus apostolorum Paulus, i d e s t , p a r

o s t e n d i t , i d e o datam legem quae uiuificare

non posse t ,

-

...

Gal. 3 , 2 1 ) . I t a , Domine, i t a f a c , m i s e r i c o r s Domine; impera quod

non p o s s i t i m p l e r i , immo impera quod nonnisi per tuam gratiam p o s s i t impleri;

...

Sint omnes

quia non iustificabitur gnitio

peccati

p a r u u l i , e t ex lege

(Rom.

reus f i a t omnis mundus t i b i ;

omnis caro coram te;

per legem enim co-

3,20).

1*70,12 A 1758: Quid d e s i d e r a b a t , n i s i f a c e r e

m a n d a t a

diuina? Sed non

e r a t unde f a c e r e t i n f i r m u s f o r t i a , paruulus

magna; a p e r u i t

c o n f i t e n s quod per se i p s e non f a c e r e t ; e t

a d t r a x i t

o s,

unde

2

faceret: a p e r u i t

o s p e t e n d o , quaerendo, pulsando ( v g l . Matth. 2 3 7 , 7 ) ; et s i t i e n s hausit Spiritum bonum, unde f a c e r e t , quod per seipsum non p o t e r a t , mandatum

sanctum e t iustum e t bonum ( v g l . Rom.

7 , 1 2 ) . Si enim nos cum simus m a l i , nouimus bona data dare f i l i i s

nostris,

quanto magis P a t e r n o s t e r de c a e l o dat Spiritum bonum p e t e n t i b u s eum ( v g l . Matth. 7 , 1 1 ) ? Non enim qui s p i r i t u suo agunt, sed quotquot

spiritu

Dei aguntur, h i f i l i i

nihil

sunt

Dei

( v g l . Rom. 8,1U) ; non quia i p s i

agunt, sed ne n i h i l boni a g a n t , a bono aguntur ut agant. Nam t a n t o magis e f f i c i t u r quisque f i l i u s bonus, quanto l a r g i u s e i datur a P a t r e

spiritus

bonus. 1+70,20 A 1758: b i b i t , sed quanto suauius s e n s i t , t a n t o a r d e n t i u s adhuc Audi uerba [1759] s i t i e n t i s : R e s p i c e ... cundum

iudicium

quod i n eos f e c i s t i , qui l i g e r e n t

x i s t i

e o s . S i c enim Iohannes apostolus a i t : Nos diligimus,

a d i u n x i t : Quoniam ipse prior CSg: CSg: CSg: CSg: CSg:

dilexit

s e -

d i 1 e -

t e , prius

d i l i g e r e

inquit, fecit,

nos ( I l o h . U,19 ) .

posset unde bis hausit fehlen (US 285b stimmt mit der Ausgabe ipsum (= HS 285b) Dei sunt ( ! ) fehlt. — Notkers Form diligamus = V u l g a t a .

sitit.

d i l i g u n t

tuum;

quoniam ut

di

id est,

n o me n

Deun?. Et uelut causa q u a e r e r e t u r , quae nos

1 2 3 It 5

tuum,

überein)

Ps 118,133-136 (PHE)

6ll+ 471,1

C 1118: Secundum

cundum

e l o q u i u m

t u u m d i c i t , id e s t ,

s e -

i u s s a quae p r a e c i p i s ad uitam humani g e n e r i s corrigendam.

A 1759: Quid ergo a l i u d p e t i t , quam ut donante Deo d i l i g a t Deum? D i l i gendo enim Deum, d i l i g i t seipsum, ut d i l i g e r e s a l u b r i t e r p o s s i t e t p r o ximum s i c u t seipsum: in quibus p r a e c e p t i s t o t a l e x pendet e t prophetae ( v g l . Matth. 22,37-1+0). Quid i g i t u r o r a t , n i s i ut p r a e c e p t a quae Deus imponit iubendo, i m p l e r i f a c i a t adiuuando? 1+71 >5

A 1759: . . . a

c a l u m n i i s , i d e s t , a criminibus f a l s i s , . . . Tu c a l u m n i a e

age i n f u s o S p i r i t u t u o , ne me uincant, et a

t u i s

m a n d a t i s

hominum t e r r o r i b u s

ad sua mala f a c t a t r a d u c a n t .

enim hoc mecum e g e r i s , i d e s t , hoc modo me ab eorum

c a i

Si

u mn i i

s,

ne criminationes f a l s a s quas o b i c i u n t pertimescam, p a t i e n t i a donata r e -

c a l u m n i a s

demeris; i n t e r i p s a s 6 t a t u a .

c u s t o d i a m

manda-

^71,10 A 1759: i d e s t , tuam m a n i f e s t a , subueniendo e t o p i t u l a n d o , p r a e s e n t i a m . U71,11 A 1759: D o c e

Doce me ut faciam

u t i - [ 1 7 6 0 ] q u e ut faciam;

uoluntatem

quod e u i d e n t i u s a l i b i

legitur:

tuam (Ps 11+2,10). Qui enim a u d i u n t , l i c e t

memoria tenent quod a u d i u n t , nequaquam d i d i c i s s e putandi7 s u n t , s i non faciunt. V e r i t a t i s namque uerbum e s t : Omnis qui audiuit a Patte et 8 8 didicit, uenit ad me ( l o h . 6,1+5). Qui ergo non f a c i t , i d e s t , non uenit, 9 non didicit. 1+71,18 A 1760: D e s c e n d e r u n t

ergo

e x i t u s

a q u a r u m, i d

e s t , e f f u s i o n e s lacrimarum. . . . Et bene a i t : d e s c e n d e r u n t , humilitate s c i l i c e t paenitendi.

c e n d e r u n t , sed ceret

t r a n s i s s e

C 1119: S x i t u s

. . . Sunt c o d i c e s qui non habent

d e s -

t r a n s i e r u n t , tamquam e x a g g e r a n t e r d i s e f l e n d o f o n t e s aquarum;

a q u a r u m

s i g n i f i c a i l a c r i m a s c o p i o s a s , quas

t a n t a s d i c i t f u i s s e , ut i p s a quoque fontium f l u e n t a t r a n s c e n d e r e n t . Et i l l u d quoque aestimo considerandum, quoniam per

o c u 1 o s

...

dicit

s a t i s f a c t i o n e m u e n i s s e , per quos nos plerumque i l l e c e b r a s huius s a e c u l i c o n s t a t a t t r a h e r e ; ut merito per i l l o s culpa mundetur, per quos e t e x c e s sus a d m i t t i t u r . Qui modus in s c r i p t u r i s d i u i n i s f r e q u e n t i s s i m e r e p e r i t u r , s i c u t s e x t u s psalmus ( v . 7) a i t : Lauabo per singulas

6R2l+1ra:Redijiie me a c a l u m n i i s s i s criminationibus et c o n t r o u e r s i i s . 7 CSg: audit ( ! ) ( i t auf Rasur) 8 CSg: ideo 9 CSg: davor quia übergeschrieben.

hominum,

noctes

lectum meum:

id e s t , a f a l -

Ps 118,136-11+0 (PHE - SADE)

lacrimis

meis stratum

Et a l i b i : Fuerunt

me urn rigabo.

615

mihi

lacrimae

meae

(Ps 1+1,1+). Quae f i g u r a d i c i t u r hyperbole, quoties

panes die ac nocte

r e l a t i o n i s qualitas maiore pondere exaggerata p r o f e r t u r . - Zu dauidi uxorem urif

...

[= Bethsabee] v g l . I I Reg. 11 ; A zu 175,16 (Ps 5 0 , 1 ) .

(SADE) 1+72,1

A 1760: Proinde, uelut rationem reddens cur multum f i e r e debuerit et suum g r a u i t e r dolere peccatum: J u s t u s et

r e c t u m

Dei

r e c t u mque

i u d i c i u m

es,

inquit,

D o m i n e ,

Haec utique

t u u m. ...

iustitia

et u e r i t a s , omni metuenda p e c c a n t i ;

i u d i c i u m

hac enim damnantur d i u i n i t u s quicumque damnantur; nec est omnino qui de sua damnatione contra [1761] Deum Inde f l e t u s 1+72,5

r e c t u s

est

A 1761 : Sane^ i u s t i t i a m quippe se probat

mandando

u e r i

Deus

t a s , u t

continent

u s t u m r e c t e conqueri p o s s i t .

dicit

talibus

significai praecepisti.

i u s t i t i a m

Dei: iu stum

t e s t i m o n i a

i u s t i t i a m .

t e s t i m o n i i s

C 1120: M a n d a s t i , monia]I

i

paenitentis;

et

Est etiam haec innotescat.

. . . Haec

[ t e s t i -

u e r i t a t e m : . . .

Merito ergo tantum amabat, tantum repetebat i s t a . . . 2

t e s t i m o n i a ,

atque reuerenda uirtus Domini per t a l i a con-

quando incomprehensibilis

cedebatur agnosci. N i m i s, ad utrumque potest l a u d a b i l i t e r

pertinere,

siue ad i u s t i t i a m , siue ad u e r i t a t e m ; quia i• u s t i t 1 a m Dominum n 1 m i s mandare, profutura d i s t r i c t i o 3 e s t ; 3a u e r i t a t e m uero n i m i s animis i n c u l c a r e , cautela est . 1+72,13.18 A 1761 : Habent nonnulli [ c o d i c e s ] etiam, d o m u s t a b e f e c i t

me,

sed, c o m e d i

t

me.

tua

e,

quantum mihi u i d e t u r , putatum est emendandum, ubi scriptum e s t : domus tuae comedit

Zelus

me (Ps 6 8 , 1 0 ) : quod commemoratimi etiam in euangelio

nouimus ( v g l . Ioh. 2 , 1 7 ) .

••• Hanc quippe [aemulationem] suo1* S p i r i t u

f i d e l i b u s suis i n s p i r a t Deus; amoris enim'' e s t , non l i u o r i s . ergo et huius intellegendus est dicit - . Q u i a . . .

et non

Quod ex a l i o psalmo,

uerborum

z e 1 us:

. . . Bonus

causam namque subiungit e t

t u o r u m i n i m i c i

1 : CSg: siue (ue auf Rasur) 2 : CSg: incomprehensibilia 3 : CSg: d i s c r e t i o 3a:R2l+1r*>:Et u e r i t a t e m t u a m n i m i s . V e r i t a s ipsa praecepta, quoniam n i m i s iubentur obseruari. 1+ : CSg: davor quam auf dem Rand hinzugefügt. 5 : CSg: fehlt.

mei.

sunt

-

616

Ps Retribuebant ergo

118,139—(SADE)

mala pro bonis ; quoniam zelabat illos Deo tam uehe-

menter ae ardenter, ut eo . 7 . 1 I I 1 autem ob hoc in

zelo

tabefactum

se diceret;

ipsum mimicitias exercebant ; quia utique ut Deum

amarent uolebat, quos amando zelabat. Kon ingratus enim gratiae Dei, per quam fuerat ex bat quod

i n i m i c o

inimicos, e s s e n t

ipse, in

reconciliatus Deo, etiam ipse suos dilige-

et eos zelabat Deo, dolens ac uerborum

u e r b i s

eius

obli

Deinde considerans

Dei qua fiamma dilectionis arderet: I g n i t u m,

inquit, ... i 1 1 u d. ... Merito zelabat in suis cor impaenitens, qui

tabescens

ti.

f u e r a n t

i n i m i -[lTÔ2]c i s

obliti

uerborum

Ad hoc enim flagrabat eos adducere, quod ipse flagrantissime

Dei. d i 1 i -

g e b a t. C 1120: Tabes est morbi alicuius contracta nécessitas, quae nos facit paulatim defluere, dum corporis soliditatem poenali afflictione consumit; ... [1121] ... Isto quippe igne cor Cleophe ardebat, quando dicebat: Nonne cor nostrum ardens in nobis erat, cum aperiret nobis scripturas? (Luc. 2l*,32) 1*72,21* A 1762: non sicut inimici mei , qui obliti sunt uerborum tuorum. Videtur autem minor aetate

non

o b 1 i t u s

iustificationes

Dei dolere pro inimicis suis aetate maioribus qui obliti sunt. Nam quid est: Iunior...obi

it

us,

nisi: Illi maiores obliti sunti ...

Duos ergo populos hic agnoscamus, qui etiam in Rebeccae utero luctabantur (vgl. Gen. 25,23), quando non ex operibus, sed ex uocante dictum est ei: Maior seruiet minori (Rom. 9,12.13). Sed

contemptum

se dicit

hie minor; ideo factus est maior; WS 287a: Videtur minor aetate tiones

non

o b 1 i t u s

iustifica-

Dei dolere pro inimicis suis aetate maioribus qui obliti

sunt; potest etiam

adulescentulus

populus Noui Testamenti

per lauacrum regenerationis innouatus intellegi, qui dudum t e m p t u s

c o n -

ab illis qui ignorantes Dei iustitiam et suam quaerentes

statuere, iustitiae Dei non sunt subiecti (Vgl. Rom. 10,3), deuitat eorum ruinam, nequaquam

o b 1 i t u s

iustificationes

quibus ex fide iustificatus, primogenito

i u n i o r

Dei, est praelatus, ...

C 1121: Multis sanctis hie uersus uidetur posse congruere. Nam hunc bene accipimus ex persona Ioseph, qui a maioribus fratribus

contemp-

t u s, tamquam uile mancipium mangonibus uenundatus esse dignoscitur: 6 CSg: fehlt. 7 CSg: fehlt.

Ps 11 8,11+1-1M (SADE)

qui tamen est

i u s t i f i c a t i o n e s

o b l i t u s ,

...

617 non

Domini in se f a c t a s

Hoc etiam Dauid ex persona sua potest

dicere,

qui ad regni culmina inter f r a t r e s suos pro imbecilla aetate non sperabatur posse s u f f i c e r e ; sed tamen i s t e

i u s t i f i c a t i o n e s

Domini tanta deuotione in memoria t e n u i t ,

...

[1122]

. . . Ad postremum

quod firmamentum esse t o t i u s constat E c c l e s i a e , potest hoc dicere populus adoptiuus, populus g r a t i a e , populus nouus, qui aetate s e q u i t u r , sed f i d e i dignitate praecedit. 1+73,3

C 1122: Videbatur etiam et

i u s t i t i a

Iudaeorum, qui l i t t e r a m I u s t i -

potius contuentes, futura in ea putauerunt non esse mysteria. tia

uero Domini quam i n t e l l e x i t populus c h r i s t i a n u s , in

n u m

seruat; quoniam ipsa semper aeterna e s t .

a e t e r -

A 1762: Sed contemptum se d i c i t hic minor; ideo factus est maior; quia i g n o b i l i a et contemptibilia mundi e l e g i t Deus, et ea quae non sunt, g tamquam s i n t , ut r i t o obliti

quae sunt euacuentur ( v g l . I Cor. 1,28).

ignorantes i u s t i t i a m Dei ( v g l . Rom. 1+73,5

. . . Nec imme-

sunt uerborum Dei, qui suam i u s t i t i a m constituere uoluerunt,

A 1762: Quomodo enim non

10,3);

u e r i t a s

l e x ,

per quam cognitio pecca-

t i , et quae testimonium perhibet i u s t i t i a e Dei ( v g l . Rom. 3,20)? Sic enim d i c i t apostolus: Iustitia prophetas 1+73,9

(Rom.

Dei manifestata

est,

testificata

3,21).

A 1762: Propter hanc passus est persecutionem iunior iunior

quod sequitur: T r i b u l a t i o

e s t .

Saeuiant, persequantur; dum tamen mandatis

quantur, et ex i p s i s

et

seniores i n t e l l e g e r e t et

a maiore, ut diceret

n e c e s s i t a s . . .

m a n d a t a

Dei non r e l i n -

etiam qui saeuiunt

diligantur.

1+73 ,13.16 A 1762: Intellectum poscit i s t e iunior;

1 a t i o n e

quem s i non haberet, non super

( v g l . Ps 118,100); sed eum poscit in

n e c e s s i t a t e ,

contemptum. Ideo d i x i t : et

t r i b u l a t i o

n e c e s s i t a

qui temporalibus p r a e p o n i t tern

u m. Quae

n e c e s s i tate

i u s t i

i u s t i t i a

8 CSg: ut ea 9 CSg: u i u i t

K

a quibus se

sque peruenerit, ut per in

t r i b u l a t i o n e

m a r t y r i a sunt D e i , hoc e s t ,

pro quibus sunt martyres c o r o n a t i .

con-

u i u a m\ quia s i eo usque

t i a m, quae manet in

t r i b u -

quo i n t e l l e g a t quam s i t

temnendum quod e i possunt a u f e r r e persequentes inimici, d i c i t esse

per legem et

C 1123)

inimicorum a e et

t e s t i m o n i a ,

Ps 118,114-5-11+7 (COPH)

618

(COPH) 1*73,21 A 1763: Est autem clamor

c o r d i s

magna cogitationis intentio; quae

cum est in oratione, magnum exprimit desiderantis et petentis affectum, ut non desperet effectual. Tunc porro ma

in

t o t o

corde

cla-

t u r, quando aliunde non cogitatur. Tales orationes rarae sunt

multis, crebrae autem paucis; omnes uero utrum cuiquam, nescio. Talem suam commemorat orationem, qui cantat hunc psalmum, dicens: ... Ad^ hoc ergo

clamauit

rauit a

in

D o m i n o

t o t o

corde

e x a u d i e n t e

cationes

eius

cationes

exquiram,

exquirat.

suo, et hoc sibi desidepraestari , u t

i u s t i f i -

... [1761+] ... i u s t i f i utique faciendas, non tantummodo

sciendas, ... C 1123: Fidelium itaque clamor deuotae mentis affectus est, qui non tantum sermone promitur, sed magna cordis intentione profertur. ... Iustificationes

enim ueraciter non

r e q u i ri

t,

nisi ille qui eas deuota mente compleuerit. 1*7^,3

A 176U: Salus quippe animae facit ut fiat quod faciendum esse cogniscitur, ...

1+7^,^

A I76U: Plures codices non habent : intempesta tali praepositionem, id est, in ri

t a s

n o c t e, sed

uix autem unus inuentus est qui haberet gemina-

immaturitate-,

immaturitate.

Immatu-

itaque hoc loco nocturnum tempus est, quod non est maturum,

id est, opportunum ut agatur aliquid uigilando; quod etiam uulgo dici 2 . . . solet, hora inopportuna . Hox quoque mtempesta, id est, media, quando quiescendum est, hinc procul dubio nuncupata est, quia inopportuna est actionibus uigilantium. ... [ 1 7 6 5 ] •

1

#

... Quod ergo graece dictum est

3

èv àu)pÌ£ , non uno uerbo, sed duobus, id est, praepositione et nomine; hoc interpretes nostri quidam dixerunt, intempesta plures, immaturitate,

uero in duobus uerbis, sicut graecus posuit, in te;

ampia'* quippe

turitate,

n o c t e ;

non duobus uerbis, sed uno, ... nonnulli

immaturitas

immaturita-

est, Èv àwpiijj^, in

imma-

... Nihil sane interest ad sententiam, ... Si hoc ad

unumquemque fidelium referamus, et ad proprietatem rei gestae, saepe contingit ut tali 1 CSg: Ob (0 auf

n o c t i s

tempore uigilet amor Dei, et magno urgen-

Rasur)

2 CSg: importuna (!) (m aus n verbessert) 3 CSg: enaória U CSg: Aória

Ps 118,1 i+T-l 1+9 (COPH)

619

te orationis affectu, non expectetur sed praeueniatur quod post galli cantum consueuit esse tempus orandi . Si autem accipiamus hoc totum saeculum

n o c t e m, utique

m us

ad Deum, et praeuenimus maturitatem temporis in quo nobis reddi-

i n t e m p e s t a

n o c t e

clama-

turus est quod promisit, ... Quamquam si uelimus intellegere immaturum tempus

n o c t i s

huius, antequam uenisset plenitudo temporis, id est,

ipsa maturitas, quando Christus manifestaretur in carne; nec tunc Ecclesia tacuit, sed praeueniens istam maturitatem, prophetando u i t, et

in

u e r b i s

Dei

sperauit

in

m a t u r i t a t e

c l a m a -

potentis facere quod

promisit, ... C 112U: Hoc est utique quod n e r a t

et

clamauit

ad Dominum, quia

in

sius, id est, in aduentu Domini Saluatoris fixa mente

p r a e u e n e ~ u e r b o

ip-

s p e r a r e

non destitit. Sancti enim uiri, quamuis desiderio magno flammentur, expectation! suae ardorem semper adiciunt, dum tanto plus uentura felicitas expetitur, quanto amplius eorum expectatio protelatur. h7h,20 Vgl. A zu l(7ìt,l». A 1765: Ponamus enim

matutinum,

quando qui sedebant in umbra

mortis, lux orta est eis (vgl. Isai. 9,2); nonne in sanctis qui prius erant in terra, ad"' hoc

m a t u t i n u m

o c u 1 i

uenerunt, quia hoc futurum antea praeuiderunt, t u r

e 1 o q u i a

ut

Ecclesiae praem e d i t a r e n -

Dei, quae^ tunc erant, et in lege ac prophetis haec

futura nuntiabant? C 112U: Diluculo

enim significai initium lucis, id est, diei

7

monstratus

aduentus, quando post tenebras peccatorum quibus hie mundus

tenebatur obnoxius, Domini praesentia uitalis emicuit; ... Sequitur meditare

r

1 u c u 1 u m U75,1

e 1 o q u i a

peccatoribus

iudicium

s e c u n d u m

d i -

m i s e r i c o r d i a m

poenam, eisque postea iustis

secundum

dabit uitam; ... Quamuis et ipsum tempus

c o r d i a e d i c i i

Causa redditur cur ante

mens deuota surrexerit, ...

A 1766: Prius enim Deus 8 8 aufert a

tua.

u t

non est sine

non erit sine

iudicio,

...et ultimum tempus

misericordia,

5 CSg: durch 2 Punkte darunter getilgt. 6 CSg: qui (ursprüngliches ae durch 2 Punkte darunter schrieben) 7 CSg: monstratur 8 CSg: fehlen.

miserii u -

quia coronai te, ait

getilgt, i darüberge-

620

Ps 118,11*9-152 (COPH) psalmus, in miseratione

et misericordia

(102,4). - Zu diligentium

nomen

tuum vgl. Ps 118,132. C 1125: V i u i f i c a r i

enim non potest, nisi qui in se propriam non

habet uitam. 1+75,5

a d p r o p i n q u a n t

A 1766: Tunc

p e r s e q u u n t u r ,

qui

quando usque ad carnem cruciandam perimendamque perueniunt. ... Sed proximam dixit tribulationem, quae fiebat in carne; nihil est quippe animae proprius carne quam gestat. ... Quanto magis propinquauerunt q u e n d i s

1 o n g e

iustis, tanto magis

f a c t i

p e r s e -

s u n t

a

iustitia. 1*75 »8

A 1 7 6 6 : Sed quid nocuerunt eis, quibus persequendo

propinquauerunt, quan-

do interior est propinquatio Domini eorum, a quo nullatenus deserentur? 1*75 j 10 A 1766: Etiam in tribulationibus suis, quod eas non immerito patiuntur, tribuere Deo

u e r i t a t e m ,

Sed erga sanctos et uniuersae uersae

u i a e

Domini

sanctorum est usitata confessio. ... u i a e

Domini misericordia, et uni-

u e r i t a s (vgl. Ps 2l*,10), quia et in iudi-

cando subuenit, utque ita non deest misericor-[1767]dia; et in miserando id exhibet quod promisit, ne

u e r i

quos liberat, et quos damnat, omnes et

t a s

desit. Erga omnes autem et

u i a e

Domini misericordia

u e r i t a s - ,

1+75.13 A 1767: Quod graecus ait Hat'cipxas^, aliqui nostri aliqui

i n i t i o ,

aliqui

i n^

i n i t i i s

ab

Latinae autem linguae illud potius usitatum est, ut uel

i n i t i o

i n i t i o ,

interpretati sunt. ... ab

i n i t i o

dicatur, quod xax'apxcis^ graece quasi pluraliter, sed

aduerbialiter dicitur; ... Et ideo bene intellegitur dictum: f u n d a s t i

e a,

quia in Christo uera monstrantur. Fundamentum enim aliud

nemo potest ponere, praeter id quod positum est, quod est Christus Iesus (vgl. I Cor. 3,11). Vnde hoc ergo iste

i n i t i o

nisi quia Ecclesia loquitur, quae terris non defuit

c o g n o u i t , ab

i n i t i o

generis humani, cuius primitiae Abel sanctus est, ... C 1126: A b

i n i t i o

significai a rudimentis saeculi, quando a iusto

Abel nomen coepit esse sanctorum, ... C o g n o u i t quoque a b 12 . . . . . 1 n 1 t i o, quando Melchisedech sacerdotis oblata munera in dominici corporis praefiguratione suscepta sunt. C o g n o u i t

9 10 11 12

CSg: Cathàrchas CSg: fehlt CSg: catarchas CSg: quomodo

etiam

a b

Ps 118,152-157 (COPH - RES)

621

13 i n i t i o , quando Abraham filium suum in mysterium

Domini Saluatoris

obtulit immolandum et his similia, quae sacrarum litterarum lectionibus continentur. ... Et bene dixit, f u n d a t a

sunt,

quippe quae ad

fundamentum Christi Domini pertinebant. Br 1275 C: A b

initio...

t u i s. Ab Adam in omnibus patriarchis

ac prophetis. - Vgl. Augustin, De ciuitate Dei, Buch 15—17 (CC 1+7 ,1+53-592). (RES)

1*75,23 C 1127: Legem

uero hie illam sententiam dicit, quae ait: Omnis qui

se exaltat, humiliabitur et qui se humiliat, exaltabitur (Luc. 11+,11; 18,1U).

A 1768)

1+75 »26 A 1768: Superior quodammodo sententia repetita est. Quod enim ait: Vide humilitatem meam, hoc est: ludica quod ait: et eripe me, hoc est: e t 1+76,3 C 1127: Addidit

p r o p t e r

iudicium redime

m e u m; et me.

... m e . Ilio scilicet [1128] ubi promit-

tit: Qui credit in me, non morietur, sed habebit uitam aeternam (loh. 11 ,26). 1*76,8 A 1768: quis te discernit a peccatoribus, 1 o n g e, sed tecum sit

ut non

a

te

s a 1 u s (vgl. I Cor. U ,7 ) ? Hoc te nempe dis-

cernit, quia id quod isti non egerunt, ipse fecisti, hoc est, Dei iustificationes

exquisisti.

Quid autem habes

quod non accepisti? 1+76,10 A 1768: Noui enim quia et seratione

iudicium

tu

um

sine

tua

m i -

non erit super me. (^ C 1128)

1+76 ,13 Pr 120 (360 D): VOX ista est Ecclesiae in martyribus suis, ... (= Al 617 A) A 1768: Factum est, nouimus, recolimus, agnoscimus. Purpurata est uniuersa terra sanguine martyrum; floret caelum coronis martyrum, ornatae sunt Ec-[1769]clesiae memoriis martyrum, insignita sunt tempora natalibus martyrum, crebrescunt sanitates meritis martyrum. 1+76,18 WS 290^: V i d i

aliquos in persecutionibus fidem quam tenuerant

abnegantes, et in eorum lapsu quasi in membrorum meorum abscisione contabui. A 1769: Vidi,

inquit, insensato

uel, sicut alii codices habent: Vidi

s, et non

p a c t u m-, et hoc plures habent. Sed qui sunt qui 13 CSg: ministerium

tabescebam, seruantes pactum

non

Ps 118,157-161 (RES - SIN)

622

seruauerunt,

nisi qui declinauerunt

a testimonies

lationes multorum perseguenti um non ferentes? Hoc est autem ut qui uicerit, coronetur. Hoc

pactum

non

non

s e r u a u e r u n t

adiunxit: Q u i a ...

p a c t

um,

s e r u a u e r u n t

qui persecutionem non tolerantes, a testimoniis Dei negando runt. ... In quo enim

Dei, tribu-

declinaue-

pactum,

secutus

custodierunt.

C 1129: Et ut nimietatem doloris ostenderet, tabescebam

dixit,

quod solet longa aegritudine fatigatis corporibus euenire. Sed unde tabescebat

ostendit, quia praeuaricator nequaquam Domini

e 1 o q u i a

custodiuit.

... Quod necesse fuit sanctÌ3 uiris

usque ad tabem dolere corpoream, qui ciues suos ac parentes q u i a

e 1 o -

Domini neglexisse cernebant, ...

UT6,25 A 1769: quia si tradidero corpus meum ut ardeam, caritatem autem non habeam, nihil mihi prodest (vgl. I Cor. 13,3). Hanc iste commendans ait: V i d e ... d i 1 e x i. (^ C 1129f.) U77,1

A 1769: Deinde postulauit

praemium: ... Isti mortificant, tu

u i u i -

fica. WS 291 a : Vide amantem, et

uiuifica

periclitantem. Non enim me-

riti mei praesumptione conuenio, sed amoris est quod reposco, quia debeo non perire qui diligo. *»77,5

A

u e r i

tate,

procedunt, et ideo ueracia 2 . 2 sunt, et neminem fallunt, quibus praenuntiatur ulta lusto , poena impio .

Haec sunt quippe

inquit, tua

in

aeternum

u e r b a

i u d i c i a

iustitiae

Dei. (SIN) l»77,9

A 1770: Quas persecutiones a regibus terrae corpus Christi, hoc est, sancta Ecclesia pertulerit, nouimus. Agnoscamus ergo hic etiam eius uerba dicentis: P r i n c i p e s

... meum.

Quid enim Christiani

laeserant regna terrena, quamuis eis regnum caelorum promiserit rex eorum? quid, inquam, la.eserant regna terrena? Numquid eorum^ rex^ milites suos prohibuit impendere et exhibere quae debentur regibus terrae? Nonne de hoc sibi calumniam molientibus Iudaeis ait : Reddite Caesari

quae

1 CSg: postulat 2 CSg: iusti ... impii (ursprüngliches o beide Male durch Strich darunter getilgt, i darübergeschrieben) 1 CSg: enim

Ps 118,161-163 (SIN) Caesaris

sunt,

et Deo quae Dei sunt

623

(Matth. 22,21)? Nonne tributum de

ore p i s c i s etiam ipse persoluit? Nonne praecursor eius , m i l i t i b u s

regni

huius quid facere deberent pro aeterna salute quaerentibus, non a i t : Cingulum s o l u i t e , arma p r o i c i t e , regem uestrum d e s e r i t e , ut p o s s i t i s Domino m i l i t a r e ; sed a i t : Neminem concusseritis, ritis;

sufficiat

uobis Stipendium uestrum

nulli

calumniam

fece-

(Luc. 3,1*0? Nonne unus mi-

litimi eius et dilectissimus comes e i u s , commilitonibus s u i s , et quodammodo Christi prouincialibus d i x i t : Omnis anima potestatibus

sublimi-

oribus

cui

subdita

sit?

butum, tzibutum;

Et paulo post a i t : Reddite

cui uectigal,

uectigal;

rem, honorem. Nemini quidguam debeatis,

omnibus debita:

cui timorem, nisi

tri-

timo rem; cui

ut inuicem

hono-

diligatis

(Rom. 13,1.7.8). Nonne praecepit ut pro i p s i s etiam regitus

oraret

Ecclesia? Quid ergo eos C h r i s t i a n i offenderunt? quod debitum non r e d d i derunt? in quo Christiani non sunt t e r r e n i s regibus obsecuti? Ergo t e r r e ni reges Christianos 1*78,2

g r a t i s

p e r s e c u t i

d i l a n i o ; sed tua me potius uerba terruerunt: Nolite pus occidunt, potestatem

et pcstea

non habent quid faciant;

et corpus et ani mam perdere

C 1131s I l i a enim

uerba

euangelio d i x i t : Nolite non possunt

occidere;

sed potius

detrahuntur;

...

[1771]

eum timete

s p c 1 i a

cor-

qui habet

10,28).

quae Dominus in an imam autem

qui habet potestatem

in gehenna^ (Matth.

••• Sed

eos qui

sed eum timete

eos qui corpus occidunt,

et

10,28).

A 1770: Per ea uerba u i c i t , a quibus formidauit.

s u n t ,

timere

in gehennam (Matth.

f o r m i d a b a t , timere

corpus et animam perdere 1(78,9

sunt.

A 1770: Habuerunt quidem et i l l i uerba minacia: E x p e l l o , p r o s c r i b o , 2 .. 3 U occido, ungulis torqueo, ignibus t o r r e o , b e s t u s subrigo , membra

V i c t i s enim

multa

s p o 1 i a

i n u e n t a

quando patientiam mirati martyrum, etiam qui persecuti sunt

crediderunt; et qui regem nostrum detrimento militum eius sunt damnificare m o l i t i , ab i l i o sunt insuper a d q u i s i t i . C 1131 : Martyres enim . . . i n u e n i e b a n t

s p o 1 i a

multa,

quando et praemia diuina recipiebant et ipsos quoque persecutores suos conuersos Domini miseratione gaudebant; 1(78 , 11+ A 1771 : Nempe a uerbis

eius i l i a formido non f e c i t eorumdem uerborum

odium, sed integram tenuit 2 3 1( 5 6

CSg: CSg: CSg: CSg: CSg:

igni ( ! ) reum b e s t i i s subrogo ( ! ) gehennam ( ! ) fehlt.

caritatem. Neque enim l e x Dei non sunt uerba

PS 118,161+-166 (SIN)

621*

et eloquia Dei. Absit ergo ut timore pereat amor, ubi castus est timor. Sic patres a filiis piis et timentur et amantur; sic pudica coniux uirum et timet, ne ab illo deseratur, et amat, ut fruatur. 1+78,19 A 1771: S e p t i e s per Septem

dies

in

die

quod ait, significat semper. ... et

currentes et recurrentes, tempora uniuersa uoluun-

tur. Nec ob aliud dictum est: Septies cadet iustus, et resurget (Prou. 2lt,l6), id est, non perit iustus. modis omnibus humiliatus, ... Nam pro omni genere tribulationis, qua in conspectu hominum deicitur, positum 7 . . . . est: septies c a d i t ; et pro eo quod ex ipsis omnibus tribulationibus proficit, positum est: bj8,23 C 1133: Sed

pax

resurget.

m u 1 t a, mentis puritas et fidei copia debet in-

tellegi, quae contra uitia decenter opponimus. Ceterum tribulationibus et periculis in hoc mundo subiacet, qui se Domini famulum esse profitetur. ... ut indubitanter appareat famulos Domini tranquilla semper mente perfrui, quamuis uideantur diuersis corporum afflictionibus ingrauari. Sequitur: Et

non...scandalum,

d i 1 i g i t

legem

utique, quoniam qui uere

Domini, non in ea patitur

scandalum,

id est, aliquid sinistrum; sicut Iudaei, de quibus scriptum est: Iudaeis quidem scandalum, gentibus autem stultitia (I Cor. 1,23). lum

Scanda-

est enim mens offensa aliud sentiens quam monetur, quod a

ligentibus

legem

d i -

Domini probatur alienum. - Zu scandalum

vgl. It00,7f. und den Notker latinus 8 zur Stelle. 8 d i 1 i g i t Dei legem, etiam quod in ea non

A 1772: Qui enim

intellegit honorat; et quod ei sonare uidetur absurde, se potius non intellegere, et aliquid magnum latere ibi iudicat; - Vgl. I Cor. 2,1 It sowie Br zu ltlt2,17. 1*79,2 WS 292a: Vere

m u 1 t a

pax

Dei, et nullum eis omnino est

est

diligentibus

scandalum

legem

quo ab hac dilectione

deficiant, quia nec prosperis extolluntur, nec franguntur aduersis. ^79,5

WS 292a: Id est, expectabam

Christum tuum in lege mihi prophe-

tisque promissum. Sed ne frustra t u a

expectarem,

quae in Dei et proximi consistunt caritate

enim Christus eis qui diuina spreuere

m a n d a t a

mandata d i 1 e x i. Neque saluandis aduenit.

Potest hoc et fidelibus Ecclesiae huius temporis conuenire. tant

enim Christum, [292b]

7 CSg: cadet 8 CSg: legem Dei

diligentes

Expec-

m a n d a t a

Dei,

Ps 118,166-172 (SIN - TAV)

625

ut cum Christus apparuerit uita eorum, tunc et ipsi appareant cum illo in gloria (vgl. Col. 3,1*). A 1772: Quid enim iustis profuisset antiquis Dei man

da

t a, nisi eos Christus qui est Dei

rasset, ...? ... expectant Dei

diligunt,ut

dilexisse

salutare,

enim Christum qui

libe-

m an

d a t a

cum Christus apparuerit uita nostra, tunc et

nos appareamus cum illis in gloria (vgl. Col. 3,1*). 1*79,10 WS 292^: Vehementer

diligere

se

testimonia

Dei, martyres dicunt, qui pro Christo libenter animas suas ponunt. Nisi enim ita

diligerent,

sine caritate eis martyrium non prodesset.

A 1772) - Vgl. WS zu 1+79,5. 1*79.15 A 1773: Propitio quippe et adiuuante gi Deum uidere t u

Domini

u i a s

u i a e

conspect

u, uoluit intelle-

suas; ... Ad hoc sunt ergo

in

conspec-

iustorum, ut dirigat gressus eorum, ... Ipse enim

rectos faciet gressus tuos, et itinera tua in pace producet (Prou. h,2f). (TAV) 1*79 »19 A 177^: id est, oratio

m e a, quae fit

tuo,adpropinquet

in

conspectu

tibi. Prope est enim Dominus his qui

obtriuerunt cor (vgl. Ps33,19)- •••Secundum t u u 171, tamquam diceret, secundum

eloquium

promissum tuum. Promisit

enim hoc Dominus, ubi ait: Intellectum dabo tibi (Ps 31,8). 1*79,25 A 1771+: Repetit^ quodammodo quod petiuit. ... Accipiendo quippe intellectum eripitur, qui per seipsum non intellegendo decipitur. 1*80,2 A 177**: Nouimus quemadmodum

d o c e a t

eos Deus qui sunt docibiles

Deo. Omnis enim qui audiuit a Patre et didicit (vgl. loh. 6,1*5), uenit ad eum qui iustificat impium (vgl. Rom. U ,5) , ut non solum memoria retinendo, uerum etiam faciendo custodiat

iustificationes

Dei. 1*80,6

A 177!*: Sed iam quia didicit et laudauit doctorem Deum, deinde uult

3

docere . ... Cum haec se

pronuntiaturum

dicit, utique

minister fit uerbi. ... Seit autem quae pericula secutura sint a contradicentibus et persequentibus, cum fuerit pronuntiator .k Dei ;

eloquio-

rum

1 CSg: Repetiuit 2 CSg: ueniat (a übergeschrieben) 3 CSg: dicere (WS 293a stimmt mit der Ausgabe überein) 1* CSg: R 2l*3va: Ideo pronuntiauit lingua teris ac Noui Testamenti, quia scio ibi aequitatem

mea praeeepta Veesse.

Ps 118,173-176 (TAV); S t u f e n p s a l m e n ,

626

Einleitung

1+80,10 A 177^: S i c autem Deus s a l u o s martyres f e c i t , cum eos i n anima non p e r misit

occidi^.

1+80,12 A 177^: m a n d a t a

t u a

1+80,1U A 1775: s a l u t a r e

e 1 e g i , timoremque amore c o m p r e s s i .

Dei n o b i s C h r i s t u s o c c u r r a t ;

. . . quia lex per-

h i b e t testimonium C h r i s t o . U80,18 C 113T: I n d i c i a

uero i l i a d i c i t , quae s e in f a m u l i s s u i s Dominus

p r o m i s i t e s s e facturum , i d e s t : Venite,

benedicti

Patris

mei,

...

(Matth. 2 5 , 3 » ) . 1

1+80,22 A 1775: Sed adhuc

q u a e r i t u r

r a t u r , ex p a r t e i n u e n t a adhuc qua d i c i t i s t e : M a n d a t a qui

m a n d a t a

t u r ,

[o u i s

p e r d i t a ] , adhuc

q u a e -

q u a e r a t u r . Ex e a namque p a r t e ,

... o b l i

t us,

i n u e n t a e s t ; s e d per eos

Dei e l i g u n t , c o l l i g u n t , d i l i g u n t , adhuc

q u a e r i -

...

1+80,23 CSg 2 7 , 5 ^ 8 ( o r a t i o am Schluß von Ps 118): Palma t o t i u s b e a t i t u d i n i s

Deus,

qui f i d e l e s t u o s , ut . . . mandata c u s t o d i a n t , s a l u b r i s p r o u i s o r i n f o r m a s , concede nobis i u s t i f i c a t i o n e s t u a s t o t o corde q u a e r e r e ,

. . . ut qui h a c -

tenus q u a s i p e r d i t a e oues e r r a u i m u s , t u i s p i i s humeris r e s t i t u t i

paradyso

gloriemur .

DIE STUFEHPSALMEN (Ps

119-133)

Einleitung: 1(80,21+ Wie i n der allgemeinen E i n l e i t u n g ^ schon in anderem Zusammenhang erwähnt wurde, h a t Notker s e i n e r Auslegung der Stufenpsalmen e i n e zweifache E i n l e i t u n g v o r a u s g e s c h i c k t . Zunächst e r l ä u t e r t e r d i e h i s t o r i s c h e Herkunft des Terminus cantica

graduum und b e r u f t s i c h d a b e i auf einen j ü d i s c h e n

Gewährsmann. D i e s e E r k l ä r u n g nach dem sensus

historicus

oder

litteralis

v e r a c h t e t Notker n i c h t ( U 8 l , 1 3 f . ) , a b e r a l s g l ä u b i g e r C h r i s t b i e t e t e r e i n e t i e f e r e E r k l ä r u n g , d i e mit besonderem T i t e l (1+81,20: CANTICA QVINDECIM GRAD WM) anschließend v o r g e t r a g e n w i r d . 5 CSg: Am 500: Qui ergo e l e g i t m a n d a t a D e i , u t i t u r c o n f i d e n t i a , ut cum a u c t o r i t a t e d e p o s c a t s i b i d i u i n a s u b s i d i a . 6 CSg: uenturum 7 CSg: davor qu^ übergeschrieben. 8 H i l 5U3: R e f e r r i enim s e errabundam ac p e r d i t a m o u e m p a s t o r i s s u i humeris f e s t i n a t , ut p e r s a l u t a r e m aeternumque pastorem in c a e l o a n g e l i s a e t e r n a gaud i a p r a e b e a t s e r e c e p t a . Filius enim hominis [S'+'t] uenit saluare, quod perierat (Matth. 1 8 , 1 1 ) , . . . - V g l . Am 503: V e n i , ut f a c i a s s a l u t e m i n t e r r i s , in c a e l o gaudium. 1 V g l . Bd 8 A, S . XXXIII, Anm. 33.

Stufenpsalmen, Was d i e Deutung der cantica

graduum

" z i t i e r t " Notker den iudeum.

Einleitung

627

nach dem L i t e r a l s i n n b e t r i f f t ,

so

Nun gab e s zu Notkers Z e i t e n i n oder um

2

St. Gallen einen bekehrten Juden . Ekkehart IV. , Notkers Lieblmgsschü3 l e r , h a t e i n Dictamen magistro g e s c h r i e b e n , das s o a n f a n g t : D o c t o r , quod c a n t o Quid b a p t i z a t u s Agger o l i v e t e

Iudeum n a r r a s s e memento, multis f u i t et t i b i

Cunctis p r e s t a b a t ,

quos ambitus u r b i s h a b e b a t .

In Z. 1 f i n d e t s i c h über Doctor Erklärung mihi

et

gratus:

l e v i g a t u s , marmore p o r t e

tibi,

d i e G l o s s e 6 Notker,

i n Z. 3 über olivete

über narrasse

d i e G l o s s e ait

die

Iudeus.

Es

i s t zumindest w a h r s c h e i n l i c h , daß d i e s e r Jude mit Notkers Gewährsmann identisch

ist.

E i nU i g e Elemente d i e s e r L i t e r a l d e u t u n g f i n d e n s i c h im . B a b y l o n . ischen . Talmud , und zwar im T r a k t a t Middoth der 5- A b t e i l u n g [Seder Kodashim). Hier h e i ß t e s : " F i f t e e n s t e p s l e d up from i t

[Hof der Frauen] t o t h e

Azarah o f I s r a e l [Hof der Männer], c o r r e s p o n d i n g t o t h e f i f t e e n

[songs

o f ] a s c e n t s mentioned i n t h e Book o f Psalms. The L e v i t e s u s e d t o chant psalms on t h e s e . They were n o t r e c t a n g u l a r but c i r c u l a r l i k e t h e h a l f of a threshing f l o o r . Notkers iudeus d i e Middoth-Stelle

h a t wohl aus e i n e r ä h n l i c h e n Q u e l l e g e s c h ö p f t . Doch stimmt nur t e i l w e i s e zu Notkers T e x t , und e s i s t

zu f r a g e n ,

ob Notkers Gewährsmann (oder Notker s e l b e r ) n i c h t über noch anderes Mater i a l v e r f ü g t e . Ich habe nur V e r e i n z e l t e s

gefunden^.

Weitere

Untersuchungen

wären n ö t i g .

2 V g l . Richard H e i n z e l / W i l h e l m S c h e r e r ( H r s g . ) , Notkers Psalmen nach der Wiener Handschrift. Straßburg . . . , 1 8 7 6 , E i n l e i t u n g , S. XLVI, Anm. 3 Johannes E g l i (Hrsg. ) , Der Liber Benedictionum Ekkeharts IV. nebst den kleineren Dichtungen aus dem Codex Sangallensis 393 . . . S t . G a l l e n , 1909, S. 98. U Ich möchte auch h i e r Frau P r o f e s s o r Helen Adolph ( P h i l a d e l p h i a ) f ü r i h r e f r e u n d l i c h e r t e i l t e I n f o r m a t i o n h e r z l i c h danken. 5 The Babylonian Talmud . . . Middoth. T r a n s l a t e d i n t o E n g l i s h . . . by Maurice S i mon, M.A. London, 19U8, S. 9 . V g l . j e t z t : Cuthbert C. K e e t , A Study of the Psalms of Ascents. A Critical and Exegetical Commentary upon Psalms CXXCXXXIV. London, 1969, passim, b e s . S. 2 f . V i e l s p ä t e r f i n d e t s i c h b e i H e i n r i c h von Mügeln d i e s e l b e Middoth-Auffassung; v g l . Hans Vollmer . . . ( H r s g . ) , Die Psalmenverdeutschung von den ersten Anfängen bis Luther. Beiträge zu ihrer Geschichte. . . . E r s t e H ä l f t e . . . Potsdam, 1932, S . 85. 6 V g l . Theod [ I u l ? ] , A s c o l i 551* (zum titulus von Ps 120): A l i t e r h i i p s a 1 m i g r a d u u m d i c u n t u r q u [ i ] a i n [ 5 5 5 ] a s c e n s u t e m p l i canebantur per e a i n t e r u a l l a , in numerositate g r a d u u m f i e r i p r o p t e r requiem ascendentium: e s t autem parua p l a n i t i e s . A p p e l l a n t u r u u l g o huiusmodi s p a t i a b e l l a t o r i a ; i n h i s s u b s i s t e b a n t u r unum e x h i s p s a 1 m i s canentes.

628

Stufenpsalmen,

Einleitung

Notkers eigene Deutung (U81,20—U8U,1) i s t eine Vorschau s e i n e r folgenden Einzelerklärung der 15 Stufenpsalmen, aber s i e i s t mit anderen und neuen Gedanken a n g e r e i c h e r t . Die Anregung zu d i e s e r summierenden Vorschau hat er wohl von Cassiodor e r h a l t e n , der S. 1212f. g l e i c h f a l l s eine Zusammenfassung b i e t e t , f r e i l i c h nach seiner Erklärung der 15 Stufenpsalmen. Auch sonst hat Notker sich wohl durch die patres

(1*81,21) anregen lassen. Vor

allem hat der a u f f ä l l i g e Zug, daß Notker d i e Stände ("gradus", [1*82,2 = membra] , ordines fidelium

diu lid

[ 1 ( 8 2 , 1 8 f . ] ) der ganzen fcclesia

zum

Tempel, d.h. zum Himmlischen Jerusalem und zur Vereinigugn mit dem Sponsus Christus, a u f s t e i g e n l ä ß t , anscheinend e i n a l t t e s t a m e n t l i c h e s Gegenstück in einem Gedanken, der sich b e i Hieronymus zu Anfang s e i n e r Erklärung von Ps 119 f i n d e t (HT

2bj):

Hoc i g i t u r templum in c i r c u i t u quindecim gradus habuit.

...

Leuitae

i g i t u r et sacerdotes, unusquisque secundum ordinem stabat in gradibus. Verbi causa, qui p o n t i f e x e r a t , stabat in primo gradu, hoc e 3 t , quinto décimo gradu sursum. In secundo uero gradu stabant

in

sacerdotes,

et in i p s i s sacerdotibus erat d i u e r s i t a s . In t e r t i o rursum minores stabant. In quarto rursum stabant l e u i t a e . Et i n t e r l e u i t a s erat multa d i u e r s i t a s : quicumque erat extremus, i l l e in nouissimo gradu e r a t . 7 Considérate quoniam terrenum hoc templum c a e l e s t i s templi f i g u r a e s t . Notker g e s t a l t e t Einscheinend seine Erklärung in diesem Punkt t y p o l o g i s c h , indem er h i e r die a l l e g o r i s c h - a n a g o g i s c h e E r f ü l l u n g der jüdischen darstellt

(vgl.

figura

U81,13-17)®.

Eine Q u e l l e , d i e das Ganze und a l l e E i n z e l h e i t e n d i e s e r Erklärung Notkers b i e t e t , habe ich nicht gefunden. Anscheinend war der Mönch in diesem F a l l e b e i der Durchgestaltung seines Textes selbständiger a l s sonst. Der Notker latinus

l ä ß t sich h i e r schwerer zusammenstellen; er wird in der

Hauptsache t e i l s aus Verweisen auf Späteres und auf B i b e l z i t a t e ,

teils

aus weiteren S t e l l e n bestehen, d i e Notker möglicherweise angeregt haben. 1+81,11 Vgl. Ps 119,2 ( Z i t a t h i e r nach der V u l g a t a ) . 1*81,20 HT 2l*6: Nunc non est temporis de ómnibus d i c e r e quomodo per singulos

p s a 1 mo s

gradibus gradus

summa ueniamus. I n t e r i m dicamus nunc de primo tes mysterium quare quindecim s i n t d i c e r e , taedium est audientibus.

7 Ähnlich schon H i l 5^6. 8 V g l . auch C 111*0 und H i l 51*8.

g r a d u s :

d i s p u t a r e , et f i a n t , e t ad

g r a d u u m, relinqueneadem enim frequenter

Stufenpsalmen, Einleitung

629

Zahlensymbolische Ausdeutungen der Zahl 15 finden sich HT 2l+7 (15; 7 und 8), C 1139 (7 und 8), C 1163 (5), C 116U (6), C 1l71f. (7 und 8), C 1213 (5x3; vgl. Notker 1+81,5), usw.9 1(81,26 Vgl. etwa C 1176f. : timor Domini. 1+82,2

Vgl. zu diesem Bild der Leiter die Regula sancti Benedicti, Kap. 7,6.8.9 (CSEL, Bd 75, S. I+Of.).

1+82,1* Vgl. 1+81»,8-10; 1(81* ,22-1+85 ,6. 1+82,6

Vgl. 1+85,15-17; 1+86,if. C 111+5: Propheta (sicut diximus) ad caelestem Ierusalem diuina largitate conscendens , primo membro ad sanctorum merita eleuasse se dicit oculos suos , ...

1+82,7 WS 30l+b (zu Ps 12l+ ,2) : M o n t e s

sancti apostoli uel prophetae intelle-

guntur, qui et pluraliter fundamenta huius ciuitatis dicuntur. 1+82,9

Zu ECCE NVNC BENEDICITE vgl. Ps 133,1 (500,2U).

1+82,10 Vgl. 1+86,17-22. 1+82,12 C 1213 (Zusammenfassung): Tertio, magnum gaudium esse dicitur in Ecclesia Domini pura mente uersari. 1+82,13 Vgl. Ps 121,1. 1+82,15 Vgl. 1+88,5-7; 1+88,15-21. C 1213 (Zusammenfassung): Quarto, inter quaslibet angustias docet constanter de Domino praesumendum, donec miseratus exaudiat. 1+82,17 Vgl. 1+89,2f. A 1825 (zu Ps 123,1): Siue ergo unus cantet, siue multi cantent; et multi homines unus homo est, quia unitas est; et Christus, sicut diximus, unus est, et omnes Christiani membra sunt Christi. ... [1827] ••• Praecesserunt quidem membra quaedam de corpore ilio de quo et nos sumus, quae possunt in ueritate cantare. Et hoc cantarunt martyres sancti; iam enim ... in exultatione cum Christo sunt,.recepturi corpora iam incorrupta, eadem ipsa quae primo erant corruptibilia, in quibus passi sunt poenas; inde illis fient ornamenta iustitiae. 1+82,20 C 1159-63 weist den 5. gradus den confessores zu. 1+82,21 Vgl. 1+91,10-13; 1+92,7-10. C 1169 (zu Ps 125,5): Spiritalis ergo seminatio Semper mis

in

1 a c r i -

est, quia licet fideles, Domino praestante, uirtutes operentur,

aut praeterita peccata déplorant, aut futuris se culpis inuoluere [1170] pertimescunt. Sic enim de ipsis dictum est: Beati qui lugent, quoniam ipsi consolabuntur (Matth. 5,5). - Zum Bibelzitat vgl. loh. 3,18. 9 auch Hil 5l+7f. (7 und 8)

Stufenpsalmen,

630

Einleitung

1+82,23 Vgl. 1+93,12. 1+82,21+ A 1871 (zu Ps 127,1-1+): Ergo, fratres, Felix martyr et uere felix et nomine et corona, cuius hodie dies est, contempsit mundum. An forte quia timebat Dominum, inde erat felix, inde erat beatus, quia uxor eius tamquam

u i n e a

circumdederant von castus timor

f e r t i l i s me n s a m und castus

erat in terra, et

f i 1 i i

eius

eius? S. 1871 — s p r i c h t Augustinus dann amor.

1+82,21+ Vgl. 1+82,17-20. 1+82,25; 1+83,3 Vgl. 1+95,15-23. 1+83,1.5 Vgl. 1+96,2-7; 1+96,21-23. AI 632 B (zu Ps 129,1): Ad istum itaque psalmum considerationis d u s

g r a -

est, et cuiusdam querelae statio, ut intellegamus ita, in quo

p r o f u n d o

sumus, et unde

c l a m a r e

nobis necesse est.

C 1 1 8 5 (zu Ps 129): Nisi consuetudo Ecclesiae sollicita mente recolatur, potest quaestio nonnulla suboriri, cur in

g r a d u

undécimo colloca-

tus propheta, se paenitentiae satisfactione prosternat. In tali enim culmine constitutus et euectus ad gloriam sempiternam, trepidationem adhuc habere potuit, non ruinam. ... [1106] ... Videns propheta plus mente quam corpore, ne magnis delictorum fluctibus obrueretur, exordio facto

c 1 a ma t

f u n d o in

undécima

ad

Dominum,

liberetur, ... - Zu tempus hora

de

ut

acceptabile

p r o -

peccatorum

vgl. II Cor 6,2; zu

vgl. Matth. 20,9. Siehe auch 1+82,21f.: die

in

zlt

riuuoton. AI 633 B (zu Ps 129,8): Vbi abundauit peccatum, superabundant gratia (vgl. Rom. 5,20): gratia enim Dei saluati sunt per fidem, ab bus 1+83,6

i n i q u i t a t i b u s

o m n i -

suis. (^ AI 59^+ A)

Vgl. 1+97,10-11+. A 1909 (zu Ps 130,2): Ab

l a c t a t u r

enim non infans, sed iam gran-

diusculus. Qui autem infirmus est prima infantia, quae uera infantia est, s u p e r

m a t r e m s u a m

est; ... Si iam est in te fructus,

cognoscis, quia cum bonis toleras zizania usque ad messem (vgl. Matth. 13,30), quia cum malis ad tempus potes esse, non in aeternum. . . . A 1 a c t e

non separaberis quoadusque

s u p e r

m a t r e m

tuam es,

ne prius fame moriaris, antequam panem manducare sis idoneus. Cresce; ... Quid ergo? ... perfectus ero? Non, quamdiu hie uiuis. Ipsa est perfectio nostra, humilitas. 1+83,8

C 1200 (zu Ps 131, Vers 9, der bei Notker 1+99,1 ausgelassen wurde): S a c e r d o t e s

tu

i

i n d u a n t u r

i u s t i t i a

e t

Stufenpsalmen, Einleitung - Ps 119,1

s a n c t i

t u i

exulten

631

t. Adhuc de illis membris loquitur quae

a Domino recipi deprecatur in requiem sempiternam. ... Siue t i a

i n s t i -

ipsum significai Dominum Christum, ... Ipsum ergo decet

dotes

induere,

et semper corde gestare, qui tarnen sic

saceri n -

d u i t u r, ut iustus esse dignetur, sicut baptizatis idem dicit apostolus: Omnes qui in Christo baptizati estis, Christum induistis (Gal. 3,27). Sequitur

et

s a n c t i

s a n c t i

tu

i

exulten

exultarent,

t. Consequens erat ut

cum ipsum Christum Dominum

i s s e n t. - Vgl. C 1203f. zum ähnlichen Vers 13.

-

i n d u-

Zu stola prima

siehe Luc. 15,22 (Parabel des Verlorenen Sohnes!). 1(83,12 Vgl. 500,6-23 (Ps 132,1 und 3). C 1213 (Zusammenfassung): Quarto decimo, fratribus adunatio praedicatur, supra quos

benedictio

spiritalis D o m i n i

et

aeterna uita prouenire monstratur. AI 637 C (Schluß der Erklärung von Ps 132): Hucusque per

g r a d u s

canentes ascendebamus ad domum Dei. Videamus quid agendum sit in ea. C 1208 (zu Ps 132,3): Q u o n i a m minus

i 1 1 i c

mandauit

benedictionem...Illic,

Do-

in monte scilicet

Sion, ... Verum hoc montis nomen saepe diximus caelestem illam Ierusalem significare, ... Ipsa est enim quae

u i t a m

continet sine fine, quae

gaudium sine intermissione; et quod omne genus felicitatis excedit, a suo beneficio [1209] regitur et possidetur auctore. 1+83,16 Vgl. Ps 133,1 (500,2lif.). 1+83,17 Vgl. Apoc. 19,1.3.1+.6; 7,11f. 1+83,18.22 Vgl. 1+82,5. 1+83,20 Vgl. Ps 133,2 (501 ,l+-6). 1+83,22 Vgl. Ps 13lt, 1 (501,9f. )• 1+83,23 Vgl. 1+83,16. 1+83,21+ Vgl. Notkers De musica (Piper, 2, 851-59), bes. 85I»: DE TETRACHORDIS. 1+83,26 Zu

spiritus ... uocis vgl. Sap. 1,7-

P s a l m

119

1 1+81+,2 A 1776 : Canticum

» 2 g r a d u u m. Graece scriptum est ävaßadpüv .

C 1 11+0) 1 Von hier an wird A an der Zürcher Hs Car. C 32 übe-prüft; diese Hs stammt aus St. Gallen - vgl. die Einleitung in Bd 8 A, § 3,a) sowie Anm. 8. 2 CTur: anabathmon (h übergeschrieben)

Ps 119,2-1+

632

l+81+,7

C 111+0: Inchoat primus uirtutum

g r a d u s; in quo propheta [111+1]

terrena uitia derelinquens, confessione lacrimabili petit se de mundi istius tribulatione liberari.

A 1779: Incipiat proficere, incipiat uelle ascendere, uelle contemnere terrena, ... Deum solum cogitare, ... [1780] ... et sequi Christum; uide3 amus quemadmodum patiatur 1 ì n g u a s detrahentium et multa contradicentium, et quod est grauius, quasi consulendo a salute auertentium. Qui enim consulit alicui, ad salutem consulit, ad id quod prodest consulit; ille autem quasi consulens, retrahit a salute. ... Quae est U 5 l i n g u a d o l o s a ? Subdola , habens ìmagmem consulendi, et perniciem nocendi. Ipsi sunt qui dicunt: Et tu hoc facturus es, quod nemo fecit? ... Non poteris forte implere; multum est quod aggrederis . ... incipis ascendere, cadis. 1+81+,12 C 111+2: ... propheta reuertitur ad interrogationem suam, ... A 1780: Id est, [1781] quod habeas aduersus saw, sus

quod opponas 1 i n g u a m

1+81+.15 A 1781 : . . .

linguae

1 i n g u a m

dolos 7

dolosam,

d o 1 o -

a e, quo te munias aduer-

...?

desolatoriis,

uel

idem significai. ...Sagittae

uastatoribus.

potentis

Dei sunt. ... [1782] ... Carbones

...

a c u t a e

uerba

autem quando accenduntur, ante-

quam accenderentur, exstincti erant. Nam exstincti

carbones,

mortui dicuntur; ardentes uiui appellantur. Exempla ergo multorum iniquorum qui conuersi sunt ad Dominum, carbones

dicti sunt. Audis ho-

mines mirari, et dicere: Ego ilium noui, quam ebriosus fuit, quam sceleratus, ... qualis fraudator; modo quomodo Deo seruit, quam innocens factus est! Noli mirari, c a r b o

est. Viuum gaudes, quem exstinctum plan-

gebas. Sed quando laudas uiuum, si nosti laudare, adhibe ilium mortuo ut accendatur; id est, quicumque adhuc piger est sequi Deum, admoue illi carbonem Dei, et

qui erat exstinctus, et habeto carbonem

u a s t a t o r e m ,

sagittam

uerbi

ut occurras labiis iniquis

et linguae subdolae. C 1ll(2: S a g i t t a e

potentis

a c u t a e, uerba legis diui-

nae sunt, quibus aut haereticorum, aut subdole blandientium corda, uelut quibusdam iaculis transforantur, ... 3 U 5 6 7

CTur: retrahentium CTur: subdola CTur: fehlt. CTur: ag übergeschrieben. Hil 552: id est, quid tibi aduersus falsitatem eius praesidii adferatur?

Ps

119,^-7

633

Al 620 C: Qui f u e r a n t p e c c a t i s n i g r i e t f r i g i d i , i t e r u m c a r i t a t e

Dei

accensi uastauerunt et destruxerunt opera d i a b o l i in cordibus s u i s , 1*81*, 19.21 A 1782: lam r e p e l l i t

linguam s u b d o l a m e t labia

i n i q u a , iam a s c e n d i t

graduiti, i n c i p i t p r o f i c e r e ; s e d adhuc u i u i t i n t e r m a l o s , i n t e r ...

...

iniquos;

Iam e r g o i s t e o o e p i t p r o f i c e r e , e t c o e p i t u i d e r e m a l o s , e t m u l t a m a l a 8 . 9 ad Dominum: H e u me 1 n q u 1 t ,

quae a n t e non n o u e r a t , e t c l a m a t f a c t u s f a c t a

e s t ! e s t

Multum a t e r e c e s s i , p e r e g r i n a t i c i

l o n g i n q u a .

cum n u l l o malo u i c t u r u s sum; . . .

u b i s c a n d a l a non t i m e b o .

...

quia

U8U ,25 C 111*3: h a b i t a u i cum . . . C e d a r Ismael f i l i u s f u i t ,

e s t ,

a f f e c t u m nimium

...

h a b i t a n t i b u s ...

Cedar. ... 1 1 . . . significai

Quo u o c a b u l o c o m p e t e n t e r

p e c c a t o r e s , i n t e r quos s e adhuc h a b i t a r e s u s p i r a t . A 1783: C e d a r ,

- Vgl.

rum, t e n e b r a s s i g n i f i c a i .

C 111*3) . . .

f i l i o s h a b u i s s e Abraham, . . .

u n u s de a n c i l l a e r a t , e t a l t e r de l i b e r a .

[1781*] . . . N o s t i s autem duos

Ex a n c i l l a I s m a e l e r a t ; de l i b e r a S a r a . . .

Isaac erat.

a d t e r r e n u m , I s a a c ad c a e l e s t e regnum.

Ismael in umbra, I s a a c i n

t a b e r n a c u l a s c r i p t u r a ? Eice ancillae

...

I s m a e l , Cedar

ancillam

cum filio

et filium

meo Isaac

A 1785: Vbi? I n tabernaculis

(Gen.

...

A 1786: Qui s u n t q u i t e m . S i enim

d i c t a s u n t . Sed q u i d

eius;

non enim heres

erit

dicit filius

21,10). u t non s o l u m

uideretur. p a c e m ? Qui c o n s c i n d u n t

o d i s s e n t ,

unita-

in unitate mansissent.

C a t h o l i c a [ u o x ] d i c i t : Hon e s t d i m i t t e n d a u n i t a s , non e s t

CTur: c l a m a b a t CTur: fehlt. CTur: c o g n o u i t CSg: f r e q u e n t e r

luce.

ipsa

Cedar.

o d e r u n t

p a c e m non

Sed I s m a e l

. . . Nam e t

C 111*3: R e p e t i t cum d o l o r e quem s u p e r i u s d i x e r a t incolatum; longus, sed etiam grauis esse

8 9 10 11

1*82,5.

quantum meminimus e x i n t e r p r e t a t i o n e nominum h e b r a e o -

S i e r g o I s m a e l i n u m b r a , non mirum q u i a i b i t e n e b r a e .

1*85,8

canticum

expressit.

Al 620 D: Vox d o l e n t i s e t m i s e r i a m suam p l a n g e n t i s ,

1*85,6

Iste

cantare.

C 11U 3 : Quod a u t e m d i x i t , p r o l o n g a t u s desiderantis

...

...

p e z e g r i n a t i o n i s

cognoscit i n f e l i c i t a t e m

suae; quia a g n o u i t ^ illam, r e d i t ; et ascendere i n c i p i t , graduum c o e p i t

ubi

[1783]

H e u , uox e s t m i s e r i a e , uox e s t c a l a m i t a t i s e t i n f e l i c i t a t i s ; iam u o l e n s r e d i r e ,

me a

Nondum u e n i i n p a t r i a m i l l a m ,

praecidenda

...

Ps

63h . 12

Ecclesia Dei

119,7-120,1+ .

. ... Si nunc mali a bonis separari non possunt, ferendi

sunt ad tempus. C 11UU: e r a m

pacificus,

curi p a c i s

scilicet inimicis,

... implens illud quod dictum est per apostolum: Si fieri potest, quod ex uobis est, cum omnibus hominibus pacem habentes (Rom. 12,18). 1(85,10 C 111+U: Loquebatur

enim

pacificus,

non persequens,

non iniurians, sed honorans uerbis utique blandissimis ...

G r a t i s

enim dicimus, quod nullis culpis praecedentibus sustinemus, sed sola in nobis nefanda uoluntate grassatur. A 1786: Quibus dicimus: Amate pacem, Christum amate, numquid dicimus: 13 13 Amate

et

honorate nos? Sed: Honorate Christum. Nos nolumus honorari,

sed ilium. ... Hoc et nos dicimus: Amate pacem, amate Christum. Si enim amant pacem, Christum amant. Cum ergo dicimus: Amate pacem, hoc dicimus: Amate Christum. Quare? Quia de Christo ait apostolus: Ipse est enim pax nostra, ... (Eph. 2,11().

P s a l m

120

1+85,17 A 1788: Quid est: lam illu-[ 1789]minati sunt

m o n t e s ? Iam ortus

est sol iustitiae, iam ab apostolis praedicatum est euangelium, praedicatae sunt scripturae, patuerunt omnia sacramenta, conscissum est uelum, patuit secretum templi ; iam tandem montes,

unde

u e n i e t

1*85,21 WS 298b: A u x i 1 i um...

1 e u e n t

o c u 1 o s

auxilium

in

illis.

t e r r a m. Ad montes quidem oculi leuen-

tur, quia per eos doctrinae ministerium.^ 1+85,22 A 1789: Vnde

mouentur

p e d e sì Vnde

m o t u s

est

pes

illi qui erat in paradiso? ... superbia cecidit. 1(85,26 C Mhj: I s r a e l

enim (sicut saepe diximus ) interpretatur uir uidens

Deum. ... Sed illi ueracissime uident Deum qui non solum eius humanitatem, sed etiam diuinitatis contemplantur absque dubitatione potentiam. Incarnatio siquidem eius est (sicut dicit euangelium) Verbum caro factum est ... (Ioh. 1,11(); ... Haec qui ita crediderit, erit ueracissimus Israel-,

12 CTur: fehlt. 13 CTur: fehlen. 1 = Hil 562, wo der Schluß des Satzes lautet: ministerium, profectus, ascensus.

Ps 120,l*-8

635 .

2 A 1791: I s r a e l

m t e r p r e t a t u r uidens

resurrectio Christi est;

Deum. . . .

fides

. . Christianorum,

. . . Hoc c r e d e r e , hoc e s t e s s e I s r a e l , hoc e s t

u i d e r e Deum; quamuis adhuc p o s t e r i o r a e i u s , tarnen cum c r e d i d e r i s

in

p o s t e r i o r a , p e r u e n i e s ad u i s i o n e m f a c i e i . 1+86,3

A 179**: nam

d e x t e r a m

e t sempiternam f e l i c i t a t e m .

non h a b e b a t [ l o b ] n i s i apud Deum p e r p e t u a m . . . Haec e r a t

d e x t e r a

ipsius,

ipse

Dominus, i p s a u i t a a e t e r n a , i l i a l u c i s p o s s e s s i o , f o n s u i t a e , lumen i n lumine. ...

. . . Quid autem, . . . imponens

[1796] . . . Man

p o t e s t a s , quid e s t

um

d e x t e r a m

potestatem d i c i t .

m a n u s

ad p r o t e c t i o n e m ?

. . . Ergo s i

d e x t e r a e ?

m a n u s

Nihil arbitror

intellegi

c o n g r u e n t i u. s , . n i. s i u t i n t e l l e g a m . u s m a n u m d 3e x3 t e r a e , p o t e s t a tem quam t i b i d e d i t Deus, u t s i u e l i s , d o n a n t e Deo , a d d e x t e r a m It 1* 5 . s i s . . . . Vt autem s i s ad d e x t e r a m , i d e s t , u t p o s s i s Dei films fieri

, p o t e s t a t e m a c c e p i s t i . Quam p o t e s t a t e m ? De qua d i c i t

( 1 , 1 2 ) : Dedit n u s

e i s potestatem

d e x t e r a e

filios

t u a e;

Dei fieri.

Iohannes

. . . Ergo f i d e s t u a , m a -

. . . Vae homini i l l i , n i s i e t

ipsius

f i d e m Dominus p r o t e g a t ; i d e s t , u t non t e p e r m i t t a t t e m p t a r i s u p r a quam p o t e s f e r r e ( v g l . I Cor. C 111*7: D o m i n u s t i o 1(86,8

10,13);

c u s t o d i t

te.

D o m i n u s

p r o t e c -

t u a , . . .

C 111*8: d i e m

et

n o c t e m, quod e s t

gamus a d u e r s a u e l p r o s p é r a , Pr 127 (366 A ) : Custodit

s o l

et

1 u n a,

intelle-

...

Dominus

ab omni malo,

non u t n i h i l

patiamur

a d u e r s i , s e d u t i p s i s a d u e r s i t a t i b u s anima non l a e d a t u r . Br 1279 C: I u s t u s nec i n p r o s p e r i s e l e u a r i p o t e s t , nec i n t r i s t i b u s deiici.

(= CSg 2 7 , 5 5 1 )

1*86,11 A 1799: Non q u a s i corpus tuum; nam i n c o r p o r e p e r e m p t i s u n t m a r t y r e s ; sed

c u s t o d i a t

a n i m a

non c e s s e r u n t

a n i m a m

t u a m Dominus-,

q u i a de

martyres.

1*86,11* A 1800: Quando t e m p t a m u r , i n t r a m u s ; quando uincimus t e m p t a t i o n e m , . . . Ecce

i n t r o i t u s

t u u s

c u s t o d i t u r ;

t i b i s i n i t Deus a c c i d e r e t e m p t a t i o n e m quam non p o t e s f e r r e ,

2 3 1* 5 6

CTur: homo u i d e n s CTur: fehlen. CTur: a d e x t r i s CTur: d i c i CTur: fehlt.

eximus.

quando non ...

Ps

636

120,8-121,3

Pr 127 (366 A-B): Cum enim temptatio adest, fit quidam in id quod impugnai

i n t T o i tus.

Et cum bono fine, id est, sine uulnere animae

temptatio consummatur, ad aeternam requiem de profundo temptationis exitur.

P s a l m

121

1+86,17 A 1801 : Quo autem uolabit, nisi de mediis scandalis, ubi gemebat etiam iste cuius haec uox est quam memoraui? ... [1802] ... In peregrinatione suspiramus, in ciuitate gaudebimus. C 111*9: In prima parte gaudet se propheta commonitum ad supernam1 Ierusalem esse uenturum, ... 1486,17.20 CSg 27,552: ¡ t o n u s

haec iustos tantum recipit, angelos continet,

quae est caelestis Hierusalem.

2

1(86,20 A l802: Et quo uult ascendere, nisi in aeterna

Ierusalem,

...Iocundatus

tis, iocundatus nobis: In

caelum? ... Sed est in caelo

sum

d o m u m

in

Domini

sum

in

prophe-

apostolis. Omnes enim isti dixerunt i b i m u s.

1*86,23 C 1150: Quoniam sibi propheta aeternam illam domum dixerat compromissam, iam ipsa praefiguratione futurorum in ea se dicit

s t a r e, ad quam

desiderabat summo studio peruenire; A 1802: Ipsa sola spes hic, et res ibi. 1*86,25 C 1150: Ne ci

I e r u s a l e m

u i t a t e m

quam dixerat terrenam potuisses aduertere,

illam caelestem mirabili diuidens subtilitate signi-

ficat. ... Aedi

fi

cat

u r

plane, quae cotidie usque ad mundi con-

summationem uiuis lapidibus spiritali operatione construitur, id est, confessoribus, martyribus et qui Domino sincera mente deuoti sunt.

A l803f.) 1*87,2

C 1131: C u i u s

participatio

id est, ciuitatis istius tore, qui est proprie

in

e i u s

participatio idipsum.

in

i d i p s u m,

est in Domino SaluaIn

i d i p s u m

quippe

significai aeternitatem, quae ... semper uno atque eodem modo est: ... potestas incommutabilis, ... Quapropter soli conuenit Creatori esse in 1 CSg: superna 2 CTur: ad

idipsum.

Ps 121 ,3-6

A 1805: Quid est

637

Quod semper eodem modo e s t ; quod non

i d i p s u m l

modo a l i u d , et modo aliud e s t . Quid est ergo est? . . . Ecce

i d i p s u m: Ego sum qui sum; Qui est,

(Exod. 3,1 ) .

[1806]

...

. . . Ergo hoc est

e s t : Mutabis ea, et mutabuntur;

tu autem idem ipse es,

A 1807: Quo

a s c e n d e r u n t

participatio

eius

in idipsum.

curiae, . . . Duodecim

...

me ad uos

et anni tui non

t r i b u s ! In ciuitatem T r i b u s

t r i b u s

runt Dominum? Quam bonae

t r i b u s

. . . Quid e s t : t r i b u s

cuius

a l i o nomine d i c i possunt

erant populi I s r a e l : sed erant l b i

mali, et erant i b i boni. Quam enim malae [1808]

misit

i d i p s u m de quo dictum

(Ps 101,27.28).

deficient 1+87,6

i d i p s u m, n i s i , quod

t r i b u s

quae c r u c i f i x e -

quae cognouerunt Dominum?

Domini?

...

Quae cognouerunt

Dominum. C 1152: nam ut ab i n f i d e l i b u s addidit, t r i b u s

t r i b u s

istas fidelium segregaret,

quae utique ipsius esse non poterant,

Domini,

n i s i e i pura mente credidissent. 1*87,8

A 1808: T e s t i m o n i u m quia est uere

I s r a e l . [1809]

l o h . 1,1+7). . . . tribus

i l l a e ascenderunt

1*87,10 C 1152: Ad

I s r a e l ,

id e s t , in quibus cognoscatur

. . . T a l i s est in quo dolus non est

. . . Si ergo uerus I s r a e l i t a , in quo dolus non e s t , ad Ierusalem,

c o n f i t e n d u m

angelis omnes sancti laudes

in quibus dolus non e s t .

enim d i c i t , ad laudandum, quia cum

D o m i n i

celebrabunt.

1(87,12 A 1809: Latine autem totum sic d i c i t u r : Caelum mihi sedes est I s a i . 66,1). Qui sunt i s t i , n i s i i u s t i ? qui sunt caeli, Br 1280B: S e d e s

sunt c i

s e d e s

duodecim tribus

iusti?

s e d e s ;

. . . Ad quam rem? In

i n q u i t , super duodecim sedes,

Israel

(Matth. 19,28).

...

i u d i

o uos sedes,

[1811] . . . s e d e s

...

1*87,16 A 1810: una [pars] ponetur ad dexteram, cui enumerabuntur eleemosynae quas f e c e r u n t ; . . . Sancti sedebunt misericordiam,

. . . e t ipsa est

3 CSg: requiescet 1* CTur: c a e l i . . . throni

.

pax

cum Domino adtendere qui fecerunt I e r u s a l e m .

-

iudicantes

d o m u m D a u i d, id e s t , super familiam C h r i s t i , cui dederunt in tempore c i b a r i a ,

3

sedes Dei, a p o s t o l i autem caelum , et i p s i . . . 1* Dei, i p s i sunt thronus Dei. . . . Et i p s i i u s t i

et habent

sedes, u m. Sedebitis,

nisi

(Act. 7,1*9;

Dei a p o s t o l i sunt: super quos Dominus r e q u i e s c i t

1*87,13 A 18l0: Si ergo caelum f a c t i sunt

(vgl.

Quae est

super

Ps

638 pax

Jerusalem*!

121,6-122,1

Vt opera misericordiae corporalia iungantur

operibus praedicationis spiritalibus, et fiat

pax

dando et accipiendo.

... [1811] ... 0 uos sedes, qui iam sedetis ut iudicetis, et facti estis sedes Domini iudicantis ... Interrogate, sunt

ad

p a c e m

Ierus

ale

misericordiam, ipsos uocabunt ad

inquit,

quae

m. ... Quos inuenient fecisse

I e r u s a 1 e m; ... Quod si distri-

buero omnem substantiam me aw, ... caritatem autem non habeam, nihil mihi prodest (I Cor. 13,3). Si autem sit sola Caritas, quae non inueniat quod solum calicem aquae frigidae det,

distribuât pauperibus, diligat:

tantum illi imputabitur, quantum Zacchaeo qui dimidium patrimonii donauit pauperibus (vgl. Luc. 19>8). 1)87,22 A 1812: 0 Ierusalem ...fiat fiat

pax

lectio tua.

in

pax

in

dilectione tua; quia

u i r t u t e u i r t u s

tua,

di-

C 115*0

U8î,2l( A 1812 : ... in

turribus

t u i s, id est, in excelsis tuis.

Pauci enim sedebunt in iudicio; ... [1813] et erit in

tua,

turribus

abundantia

eius. Plenitudo autem deliciarum et sufficientia

diuitiarum ipse Deus, ipse idipsum, ipse cuius participatio est ciuitatis in idipsum: ipsa erit et U88,1

abundantia

nostra.

A 1813: Qui gloriam suam quaerit, non quaerit salutem aliorum. Ait enim: Sicut ct ego omnibus per omnia placeo, non quaerens quod mihi prodest, sed quod multis, ut salui fiant (I Cor. 10,32.33).

C 1155)

1*88,3 A 1813: Non propter me quaesiui bona, ... CSg 27,55!) (oratio am Schluß dieses Psalms): Ambulantibus in atriis domus tuae, omnipotens Deus, pacis abundantiam largiri dignare, ut dum te tota auiditate cordium confitemur, bona tua in caelestibus capiamus. ...

P s a l m U88.6

122

A 1 8 1 5 : Ascendat ergo iste cantator; ... Ascendens, quo r u s

erat

o c u 1 o s, nisi illuc quo tendebat, et ascendere de-

siderabat? De terra enim ad est ergo ...

c a e 1 um

caelum

ascendit. ... [1816] ... Quod

Dei? Omnes sanctae animae, omnes iustae animae.

[ 1 8 1 7 ] ... Deinde antequam faceret Deus

ubi

h a b i tat?

ubi

habitabatl

bitabat,

1 e u a t u-

caelum

et terram,

Sed dicit aliquis: Et antequam faceret Deus sanctos, In se

hab

et apud se est Deus.

itabat

Deus, apud se h a -

Ps 122,2-U

1*88,13 A 1819: Fac ergo aliquem uapulat

s e r u u s,

639

d o mi n u m

iussisse

s e r u u m

s e n t i t plagarum d o l o r e s : adtendit ad

caedi:

m a n u s

s u i , quoadusque d i c a t : Parce. . . . Ergo quid dicimus,

d o mi n i

f r a t r e s ? I u s s i t uos caedi

n o s t e r , et

D o mi n u s

nostra

d o m i n a

s a p i e n t i a Dei i u s s i t nos c a e d i ; et in hac u i t a uapulamus, et t o t a u i t a mortalis plaga nostra e s t .

ista

. . . Et ne quasi carnem solam i n f i r m i t a t e

m o r t a l i t a t i s putaremus nos habere tabidam, non d i x i t : Tabescere me f e c i s t i , ne secundum carnem i n t e l l e g e r e m u s ; sed a i t : Tabesceie sicut

araneam animam meam (Ps 38,12).

. . . Tunc iussus est

fecisti s e 1 u u s

caedi. Fratres mei, uidete ex quo uapulamus. In omnibus qui ab i n i t i o generis humani nati sunt, in omnibus qui nunc sunt, in omnibus qui postea nascentur, Adam uapulat.

. . . Qui uero ex ipso genere f i l i i

facti

sunt, receperunt sensum d o l o r i s : sentiunt se uapulare, et [1820] nouerunt quis i u s s i t ut uapulent, et leuauerunt caelo\

et s i c sunt

quoadusque

ma n u s

rum,

in

s e r u i

in

sui,

Domini

s i c u t

o c u l i ^ s e r -

suorum,

ma n u s

und mortalitatem

C 1156: Attendunt

m a n u s

dominorum

a n c i l l a e

Zu coriuptionem

suos ad eum qui habitat

oculos in

m i s e r e a t u r ,

u o 1 u m in o c u 1 i

eorum

o c u 1 i

et

d o m i n a e

s i c u t

s u a e . -

v g l . I Cor. 15,l+2f. ; 52-5^. ad

ma n u s

dominorum

s u o -

siue . . . siue quando pro culpis suis uapulare iubentur, donee

audiant, parce. . . .

[1157]

••• Subiecit

donee

m i s e r e a t u r

n o b i s, ut o s t e n d e r e t , siue feminas, siue masculos sub p a t i e n t i a debere b e n e f i c i a diuina p e r q u i r e r e et eum i u g i t e r 2 1(88,20 A 1820: Nonne Domine,

supplicare.

sunt i s t a e uoces uapulantis: M i s e r e r e m i s e r e r e

1+88,22 A 1820: I r r i d e n t u r i l l i

n o s t r

n o s t r i l

i,

o

qui f e l i c i t a t e m uocant quam o c u l i s uidere

non

possunt, . . . D e s p i c e r i s , quia spe-[1821]ras quod non u i d e s ; 1)88,25 C 1158: d i c i t etiam

animam

d e s p e c t i o n i b u s 1*89,1

o p p r o b r i i s

completam,

e t

...

A 1820: Omnes qui secundum Christum p i e uolunt uiuere ( v g l . I I Tim. 3 , 1 2 ) , necesse e s t patiantur o p p r o b r i a , necesse est contemnantur It . It . ab h i s , qui nolunt [1821] . . . Quare

1 2 3 It

quoque suam f u i s s e

CTur: fehlt. CTur: Non CTur: uidere t e r r e n i s CTur: uolunt impie

pie

u i u e r e , quorum f e l i c i t a s t o t a t e r r e n a e s t .

abundant

s u p e r b i l

...

Quia h i e uolunt esse

Ps 123,1-5

6Uo

felices. Quid?'' quando et ipsi miseri sunt, numquid

abundant?

Sed forte quando miseri sunt, non nobis insultant. ... [1823] ... Nam nisi

P s a l m

ab

un

d a r e n t, s u p e r b i

non essent.

123

1(89,2 Al 625 A: Vox ista sanctorum siue martyrum, ... (= CSg 27,556

A 1827)

1*89,9 A 1828: Surrexerunt enim quidam persecutores, et dixerunt hominibus: Thurificate; si non feceritis, occidimus uos. Illi amauerunt hanc uitam, et dulcedo uitae huius tenuit eos. Non plus [1829] dilexerunt ea quae promisit Deus, quam ea quae uidebant1 in terra. Ilia enim credere iubebantur, quae nondum uidebant, ista quae amabant uidebant. ... Quid est: . 2 uiui absorpti sun t ? Thurificando idolis , scientes quia nihil est idolum. Nam si aliquid putarent esse idolum, mortui

a b s o r -

b e r e n t u r; cum autem putant nihil esse idolum, et nouerunt omnia ilia gentilium uana esse, uiuunt; et tarnen cum faciunt quod uolunt persecutores, uiui

absorbentur.

Sed ideo

uiui

a b s o r -

b e n t u r, quia non in eis est Dominus. In quibus autem inest Dominus, occiduntur et non moriuntur. Qui autem consentiunt et uiuunt, u i u i absorbentur, absorpti moriuntur. Isti autem qui passi 3 • sunt, et non cesserunt

tribulationibus, exultant ...

1+89,18.20 A 1830: Sed qualis est ista r e n t e s

aqua

? T o r r e n s

est. ... T o r -

enim dicuntur fluuii qui repentinis imbribus crescunt;

magnum habent impetum; quisquis incurrerit trahitur, sed in quo Dominus non est: in quo autem Dominus est, transit ipsius. Adhuc fluit

torrens,

torrentem

sed lam transnt

a n i m a a n i m a

Adhuc quamdiu saeculum hoc nascendo et moriendo currit,

martyrum.

t o r r e n s

est: hinc persecutiones , de isto^ t o r r e n t e^. 1+89,21 A 1831 : Quod Punici dicunt ... quando dub it ant, hoc Graeci Spa , hoc Latini possunt uel solent dicere: Putas, cum ita loquuntur: Putas, euasi •• hoc? ... Quae 7 est aqua sine substantia, nisi aqua 5 CTur: Qui 1 2 3 U 5 6 7

CTur: CTur: CTur: CTur: CTur: CTur: CTur:

uidebantur idolo consenserunt fuit torrente ipso ara Quid

Ps !23,5-12lt,2

peccatorum

sine

61*1

substantia?

Peccata enim non habent

m; inopiam habent, non

substantia

egestatem habent, non

substantia

substantia

m;

m. ... [1832] ... Adquisisti g

aurum, perdidisti fidem; post paucos dies exis

de hac uita, aurum quod

adquisisti perdita fide, auferre tecum non potes; cor tuum inane fidei, ad poenas exit, quod plenum fide ad coronam exiret. 1*90,1

A 1833: Venantes muscipula.

enim erant persequentes, et posuerunt escam in Quam escam? Dulcedinem uitae huius, ut unusquisque

propter dulcedinem huius uitae mittat caput in nequitiam, et pula 1*90,7

C 1 1 6 3 : Reddunt causam quare est,

P s a l m

m u s c i -

comprimatur. 1 a q u e u s

ille

contritus

...

121*

1*90,13 A 1837: id est, aeternam

Ierusalem

matrem omnium nostrum, quae

est in caelis. Pr 133 (369D - 370A): Ipsi enim fide et spe rusalem,

habitant

in

Je-

non in ista terrena sed in ilia caelesti et aeterna ...

C 1161*: Generaliter cunctos alloquitur sermo propheticus, quoniam qui hie fuerint in uera religione constantes et spem suam in Domini defensione posuerint, s i c u t

Sion,

Ierosolymae mons, ita firmissima

soliditate consistunt\ 1*90,16 A 1837: Alii sunt ergo

m o n t e s

amabiles, monies

excelsi,

praedicatores ueritatis, siue angeli, siue apostoli, siue prophetae. Ipsi sunt

in

circuitu

Ierusalem; ambiunt illam, et quasi

murum illi faciunt. ... [1838] ... Ipsi sunt nantur a Deo : ... per

m o n t e s

m o n t e s

qui illumi -

istos quos aeternos esse uoluisti,

praedicans euangelium, tu illuminans (Ps 75,5), non

m o n t e s. ...

[181*0] ... constringit Dominus plebem suam in unum uinculum caritatis 2 et pacis, ut qui confidunt m in aeternum-, et hoc est, ex 1 u m. 8 CTur: exies 1 CSg: consistit 2 CTur: moueantur

Domino sicut mons Sion, non commoueantur hoc

et

usque

in

s a e c u-

Ps 12U,3-125,1

61+2

1»90,21 C 1166: V i r g a

boni malique potestas significatur. ... non sinit diu-

tius crudeles tyrannos insurgere, ne possint Ecclesiam Domini longissima persecutione conterere. Dicendo enim

non

derelinquet,

signi-

ficai quoniam, etsi ad tempus temptatio permittatur, non tarnen libera in 3 sua potestate deseritur, ... 1+90,23 A 181+2: Quare hoc? ... Nam si uideant quia semper est uirga peccatorum super sortem iustorum, cogitant apud se, et dicunt: Quid mihi prodest quia

i u s t u s

sum? ... Faciam ergo et ego

iniquitatem,

... Ne autem hoc dicat, insinuatur illi fides, quia ad tempus potest esse uirga peccatorum super sortem iustorum: ... 1+91 » 1 C 1166: His igitur optat pro-[ 1 l67]pheta bonum fieri, qui nesciunt a Domino praua uoluntate separari. 1+91 > 3 A 181+3 : Déclinantes

... iustitiam-,

id est, quorum

facta imitati sunt, ...

P s a l m

125

1+91,10 A 181+5: Peior est barbaris diabolus et angeli eius. Ipsi antea tenebant genus humanum; ab eis redemit nos, qui non aurum neque argentum, sed sanguinem suum pro nobis dedit (vgl. I Petr. 1,l8f.). ... Gemebat ergo et ipse, et gemunt omnes fideles, adoptionem expectantes, redemptionem corporis sui (vgl. Rom. 8,22.23). Vbi gemunt? In ista mortalitate. Quam redemptionem expectant? Corporis sui, quae praecessit in Domino, qui resurrexit a mortuis, et ascendit in caelum. Hoc nobis antequam reddatur, necesse est gemamus, etiam fideles, etiam sperantes. ... [181+6] ... Ecce unde^ facti sumus captiui, quia uenumdati sumus sub peccato (vgl. Rom. 7, Pr 13l+ (370D-371A): Propheticus psalmus ad ascensionem pertinet graduum, quibus bene currentium crescit profectus. ... [135] ••• Et quicumque ad redemptionem pertinent sanguinis Christi, in spem non dubiae salutis 2 consolatioms.

habent gaudium 3 Hil 602: est. ... nes, sed it u p imperio stras.

In u i r g a potestatem intellegi conuenit; insigne enim potestatis Veniunt quidem tribulationes, sed non permanent; ueniunt persecutionon persistunt. ... [603] ... D o m i n us namque in c i r c u o p u 1 i sui est in aeternum, ne uicti et fatigati u i r g a e in iniquitatem extendamus m a n u s no-

1 CTur : inde 2 CSg: fehlt.

Ps 125,2-126,1

61*3

U91,16 A 18U8: Habemus autem intus

o s, id est, in corde, ... [1851] ... Certe 3 ergo nouimus, et nosse debemus, et tenere quia est o s cordis, est et

l i n g u a

cordis.

1*91,20 A 1851: Ipsi male

s e c u m

fecerunt,

diderunt. Redemptor uenit, et bene

cum

quia sub peccato se uenillis

feci

t; ... [1852]

... Quasi de praeterito loquebatur; sed solet fieri ut de praeterito loquens, futura praenuntiet propheta. ... Di c e n t, iam de futuro 1* est . ... Tunc cum cantabantur, futura erant, et nunc uidentur praesentia. ... Nondum erat ergo conuersa captiuitas, quia nondum Redemptor aduenerat. U92,1

A 1852: Ergo orat tamquam de futuris , qui futura tamquam praeterita praecinebat: Con

uerte...

uentus est; quando flat torrente

nostra

m. ... A u s t e r

a u s t e r, liquescit glacies, et implentur

s. Torrentes

... Gelaueramus ergo in peccata nostra; flauit

autem calidus

autem dicuntur flumina hiemalia;

captiuitate; a u s t e r

constringebant nos

Spiritus sanctus; dimissa sunt nobis

peccata, soluti sumus a frigore iniquitatis; tamquam glacies in sereno, soluuntur peccata nostra. Curramus ad patriam, quasi austro.

in

torrentes

... hie flet et gemit; sed ueniet gaudium. Sequitur

enim: Qui ... [1853] ... metent. It92,12 A 1853: In ista uita, quae plena est Quid

seminabimu

lacrimis,seminemus.

Opera bona. ... [1851*] ... Won illos dese-

ruit Deus, unde probentur, quia faciunt eleemosynas. 1*92,15 A 1855: Etsi cum fletu seminamus, tamen cum gaudio metemus. In ilia enim resurrectione mortuorum recipiet quisque manipulos suos, id est, fructum seminis, coronam gaudiorum et exultationis. - Zu coronam uite vgl. Apoc.

2,10.

P s a l m

126

1+92,22 A 1856: Inter omnia cantica quibus est titulus: Canticum

g r a -

d u u m, iste psalmus aliquid amplius in titulo accepit, quod additum est: S a l o m o n i s. Sic enim praenotatur: C a n t i c u m

3 CTur : fehlt. 1* CTur: fehlt. 5 CTur: seminamus (!)

g r a -

Ps

d u u m

Salomonis.

126,1-2

Itaque fecit nos intentos inusitatior titu-

lus ceteris, ut quaeramus quare sit additum: Salomonis.

...

[1857] ... Ideo docemur in nullo hominum spem esse ponendum. Quia et iste

Salomon

aedificauerat

Domino1

templum

in typo quidem et in figura futurae Ecclesiae et corporis 2 ...Dominus ergo aedificat domum, 3 Iesus Christus multi in u a n u m

aedificat

domum

aedificando;

sed si non ille

laborauerunt

Qui sunt qui

süam.

Laborant

aedificet,

aedificantes

laborant

D o m i n i 3 Dominus

aedificantes

in earn.

? Omnes qui in

Ecclesia praedicant uerbum Dei, ministri sacramentorum Dei. Omnes currimus, omnes sed

laboramus,

nisi

omnes

aedificamus

modo; ...

Dominus...earn.

Al 628 C: De isto uero Salomone 1* . . . psalmi dicitur: N 1 s i ... earn. 1*92,25 A 1858: Quae autem domus Dei, et ipsa

[= Christus] in capite huius c i u i t a s. Domus enim Dei,

populus Dei ; ... Omnes autem fideles, quae est domus Dei, ... omnes simul unam domum Dei faciunt, et unam

ciuitatem.

Ierusalem. ... [1859] ... Custodi

t

Ipsa est

ille cum

uigilatis,

custodii et cum dormieritis"'. Ille enim dormiuit in cruce semel, 6 7 et resurrexit; iam non dormit. ... Surrexit lux nostra Christus; 1+93,1

A 1859: bonum "est tibi ut ante Christum. Qui

s u r g a s

s u r g u n t

post Christum, non

s u r g a s

ante Christum? Qui se uolunt praepo-

nere Christo. Et qui sunt qui se uolunt praeponere Christo? Qui uolunt

8

hic excelsi esse, ubi humilis ^93,3

8

ille

fuit.

A 1859: Sint ergo hic humiles, si uolunt ibi esse excelsi, ubi Christus excelsus est. ... [i860] ... Surrectio exaltationem significat, sessio humilitatem significat. ... [1861] ... S u r g e r e

uultis, sed primo

1 CTur: Dei 2 CTur: enim 3 CTur: Dominus bis domum fehlen durch homoioteleuton. 1» R 2ltTrb: N i s i Dominus aedificauerit, hoc est, illuminauerit cor hominis ad suscipiendam fidem, in u a n u m 1 a b o r a t doctor, qui hominem contendit conuerti. 5 CTur: dormitis 6 CTur: fehlt. 7 R 2l+7rt: N i s i Dominus custodierit Ecclesiam, id est, congregationem fidelium, inaniter uigilant custodes Ecclesiae, ... 8 CTur: ille humilis (!)

Ps

126,2-3

61*5 . 9

s e d e t e ; Pr

s u r g e n s

et

ab h u m i l i t a t e ,

peruems

ad regnum.

137 ( 3 7 2 C): Quoniam s p e s u o b i s i n C h r i s t o c e r t a e s t

ad^

gloriam^

resurgendi. 1+93,5

A 1861: U l i

m a n d u c a n t

ergo

munt i n i s t a p e r e g r i n a i i o n e . 8 3 , 7 ; lacrimarum 1*93,7

Ipsi

p a n e m

scilicet

s o in n u s

est

et

secura

s e d p r i m o sedete;

[1862]

...

est ut e x a l t a r e t u r . .

e t surgens

id e s t ,

...

antur p e r u e n i r e . E c c e

manitas hanc a c c e p i t h e r e d 1

huius

sunt

sedere-,

quibus

mors

.

Dominus i p s e u e s t e r , ...

[1861]

...

. 9

peruems

n i s i mortuus, t u

uanum est

t a s

in resurrectione

u e n t r i

f r u c t u s m e12 r c e d e

qui

Surgere ad regnum.

exaltationem

n o b i s a n t e lucem

sur-

s.

s o m n u m

ad u i t a m a e t e r n a m mere-

D o m i n i . ..

praesentis

f i 1 i

i

Sed e t i p s e Dominus,

u e n t r i s ,

natus

cuius assumpta hu-

m, u t g e n t e s u o c a t a e i n f i l i i s ,

sint

eius.

f r u c t us,

f r u c t u s

sunt qui post

h e r e d i t a s

f r u c t u s factus est

1*93,10 A 1 8 6 3 : H u i u s

q u i a in

sancti

u i t a e hic dormitare uidentur, ut

ex V i r g i n e ,

Ps

a l t i t u d i n e m q u a e r e r e antequam moriamur;

1 * 9 3 , 7 . 1 0 Br 1285 A : D i 1 e c t i

m e r c e s

in requiem,

ab h u m i l i t a t e ,

S i e r g o i l l e non r e s u r r e x i t

speras n i s i post hanc uitam? gere,

ge-

pausatio.

antequam humiliemini?

est lux uestra, humiliatus

...

qui p r i u s i u s s i

t e m p o r e cum f i d e l e s s u s c i p i u n t u r

A i860: E x a l t a r i u u l t i s ,

uultis,

qui (vgl.

= Vulgata).

C 117!*: 1 ^ S e q u i t u r q u a n d o d e b e a n t surgere, ilio

d o l o r i s ,

sunt in conualle p l o r a t i o n i s

non: h i c

u e n t r i s .

f r u c t u s - ,

Quae e s t

ipsa

me

r c e s

m e r c e s ? Re-

surgere a mortuis.

9 10 11 12

CTur: u e n i s CSe: e t g l o r i a . .. , W e i l i n dem CSg e i n B l a t t f e h l t , k o n n t e d i e s e S t e l l e n i c h t ü b e r p r ü f t w e r d e n . ^ R 2 l * 7 v a : 0 t a l e s , i n q u i t p r o p h e t a , q u i h o c a g i t i s , cum d e d e r 1 t d 1 1 e c t i s suis s o Di n u Hl, h o c e s t , cum e o s f e c e r i t Dominus t r a n s i r e d e hoc s a e c u l o p e r mortem c o r p o r i s , quae e l e c t i s s o m n u s est et pausatio, t u n c s u r g i t e u t a c c i p i a t i s r e m u n e r a t i o n e m quam i n p r a e s e n t i q u a e r e b a t i s . . . . Et i p s i f i 1 i i sunt in e r c e s D o m i n i , q u i a i p s e m e r c a t u s e s t e o s s u o s a n g u i n e . I l l i u s u i d e l i c e t Domini q u i f r u c t u s est u e n t r i s , id e s t ! q u i d e u t e r o u i r g i n i s M a r i a e p r o c r e a t u s e s t . - H U 62U: Nam m e r c e s eius h e r e d i t a s est et h e r e d i t a s f i 1 i 1 s u n t . . . . Hl ergo f i 1 i i h e r e d i t a s est et haec h e r e d i t a s m e r c e f r u c t u s est u e n t r i s . E s t e r g o Dominus f r u c t u s u e n t r i s , quem e x s e i n u i t a e n o s t r a e f r u c t u m pariens uirgo progenuit.

Ps 126,U—5

61+6

1+93,11+ A 1861+: De arcu tior

excutiuntur

excusseri

autem fortius 13

sagittae,

t, tanto longius uadit

excutiente

et quanto for. 13 s a g i t t a. Quid

Domino? De arcu suo mandat apostolos

; non potuit esse residuum, quo non perueniret

suos

tam forti

s a g i t t a

a

e x c u s s a; peruenit usque ad fines terrae. ... [1865] ...

Ergo intellego, fratres, quantum possum, f i 1 i o s

excussorum

fortasse ipsos apostolos dictos, f i 1 i o s prophetarum. Prophetae enim clausa sacramenta et operta continebant: e x c u s s i s u n t , ut 11+ inde manifesta

procederent.

Al 629 C: Sagittae

apostoli sunt, quorum sonus exiuit in omnem

terram (vgl. Ps 18,5), de

manu

Christi. Ita

excussorum

lli

sunt

f i 1 i i excussorum,

potentis

missi, id est, illi ipsi apostoli

id est, f i 1 i i

fi-

prophetarum, qui

secreta et mysteria incarnaiionis Christi, et sanctae sacramenta Ecclesiae, Dei dono, caelestis thesauri Pr 138 (373 A): F i 1 i i f i 1 i i

excusserunt

excussorum

... intelleguntur apostoli,

prophetarum, quorum prophetia multis fuit tegminibus obumbra-

ta, quam praedicatores euangelii

excutiendo

prophetis ergo postea orti apostoli

reserarunt^. De

e x c u s s e r u n t

patres suos,

et secreta eorum uentilando ruminati sunt, ut essent tamquam t a e

s a g i t-

missi in uniuersos fines terrae (vgl. Ps 18,5), arcu Dominicae

iussionis. 1+93,19 Pr 138 (373 A): Beatitudinis apostolicae fit particeps, qui ea concupiscit quae illi desiderando adepti sunt et adipiscendo docuerunt. WS 309a: Beatus r i u m nis

s u u m

ergo ille est poterit

qui

i m p 1 ere,

ex

i p s i s

d e s i d e -

id est, de sagittis uel de fi-

excussorum, desiderabilibus se scilicet doctrinae uerbis replere

et deprecatis fructibus futurorum bonorum expectatisque satiari. 1+93,22 A 1866: quia Christus est

porta

... Mentior si non ipse dixit: Ego

sum ianua (loh. 10,9). ... [ 186T] ... Ergo si Christus

porta

ciui-

tatis, ille non erubescit qui in Christo stat, et sic praedicat. Qui autem contra Christum praedicat, clauditur contra ilium

porta.

Qui sunt illi qui contra Christum praedicant? Qui negant quia missae sunt sagittae de manu potentis, et peruenerunt usque in fines terrae; 13 CTur: Der Text lautet: Quid autem fortius excutiente Domino, de arcu mandati apostolos suos? 11+ CTur: manifestata 15 CSg: reseruarunt

6k 7

Ps 126,5-127,3 1+93,22 Br 1285 B - . P o r t a , ostium

P s a l m h9h,2 U9U,3

127 t i me n t

C 1177: Illi autem i n

ianua, siue ostium ipse est qui ait: Ego sum

(Ioh. 10,9);

u i i s

e i u s

Dominum,

q u i

a m b u l a n t

et mandata ipsius deuota mente perficiunt.

Pr 139 (373 C): Quia omnes in Christo unum sumus, ex multis membris unum corpus efficimur, ... C 1178: Cum uias

plurimas dicit, apostolos significai et prophetas, id est, ad Dominum utique1 Saluatorem. ...

per quos uenitur ad unam uiam,

Sed primum considerandum est cur superius plurali numero posuerit, beatos, et nunc singulariter dixerit, m a n d u c a b i s .

Vsus iste scrip-

turae diuinae proprius est ad singularem numerum redigere, quod pluraliter uidetur esse propositum ; scilicet quia mater Ecclesia (sicut saepe dictum est), quamuis plurimos beatos . . . M a n d u c a r e

1 a b o r e s

gaudere. Isti ergo

contineat, sancta unitate laetatur.

est enim aliqua esca refici et de ipsa satietate qui sunt bonorum operum, perficiuntur

in^ ilia resurrectione, ... A 1870: Multis loquitur; sed quia ipsi multi unum sunt in Christo, sequitur et singulariter iam dicit: L a b o r e s . . . m a n d u c a b i s.

...

Cum plures Christianos appello, in uno Christo unum intellego. ... Saeculi enim homines infeliciter felices sunt, martyres autem feliciter infelices erant. Erant enim ad tempus infelices , sed in aeternum felices; ... Hie enim unde gaudemus? De spe. Ibi unde gaudebimus? De re. ... 1 a b o r e s

[187*0 ... Modo Sed quia et ipsi modo nos ipsi

habemus, f r u c t u s

1 a b o r e s

1 a b o r e s

tu

t, um

de futuro est; cum t u o r u m ,

1 a b o r u m h9k,9

1 2 3 U

e s , de praesenti est; b e n e

m a n d u c a s

b e a t u s

t u o r u m ,

non sunt sine gaudio, propter spem, ...

nostri iocundant, et laetos nos faciunt de

spe. ... [1875] . . . B e a t u s e r i

bene

es-,

1 a b o r e s

cum perueneris ad

t i b i

e r i t .

A 1875: Christo dicitur. Ergo uxor eius, Ecclesia eius;

CTur: fehlt. CTur: fehlt. CTur: fehlt. CTur: erunt

postea erit .

tibi

/ r u e / r u c t um

Ps

6U8

^9^,10 A 1875: Sed in quibus cuntur

1 a t e r a

eos qui inhaerent

127,3-6

u i n e a d o m u s.

Non omnes d i -

f e r t i l i s e . . . ...

dicimus

L a t e r a

d o m u s,

Christo.

A 1877: Dicatur ergo quales detent esse Quare p a c i f i c i ? Quia beati

pacifici,

(Matth. 5>9)- Quia ergo i n

f i

quia^

o 1 i

Quales?

1 i i.

ipsi

f i l i i Dei

Pacifici. uocabuntur

f r u c t u s e s t p a c i s ; oleum enim

u a

pacem s i g n i f i c a t , quia c a r i t a t e m s i g n i f i c a t ; sine c a r i t a t e n u l l a pax est ; . . . T a l e s ergo Domini,

m e n s a e ibi nolit

i n

c i r c u i t u

. . . P e r f e c t a res e s t , magna b e a t i t u d o :

iam quis

esse?

b y k , ^ C 1180 : S i ...

debent esse

f i l i i

on

enim ( s i c u t saepe dictum e s t ) i n t e r p r e t a t u r

speculatio.

i n d i c a t u r u i s i o p a c i s . Pax h i e i n u i s i b i l i s

I e r u s a l e m

est

r e s , quae tunc u i d e b i t u r , quando auctor eius Christus Dominus beata mente c o n s p i c i t u r ;

. . . A s p i c i t u r enim i l l i c

i p s e Dominus, qui e t

ipsos

intuentes aeternos f a c i t e t se i u g i p e r p e t u i t a t e demonstrat. - V g l . 1*86,1f. HT 268: S i o n

interpretatur specula, H i e r u s a l e m

interpre-

tatur uisio pacis. h9h,2h A 1 8 7 8 : Et quamdiu d i e s

u i

aeternum

u i d e b o t u a

t a e

u i

d e b i

t a l i a desidera

s

bona

e . Sed s i bona

u i

t a

tua

I e r u s a l e m .

quae

bona

J e r u s a l e m ?

u i d e a s

t u a e , i d e s t , ut cum i p s i s

b o n i s

omnes

Omnes

aeterna f u e r i t , i n [18793

. . . Ergo t u

d i e s

uiuas i n aeternum.

u i

t a e

C 1l80)

V g l . C zu U61,15. 6 U9I+ ,25 A 1880: Quid e s t , f i sunt 1+95,1

f i l i i

1 i o s

t u o s ? Opera tua quae h i e a g i s . Qui

f i l i o r u m ?

A 188O: Ad i l l a m

p a c e m

Fructus operum tuorum.

perueniunt qui et h i c p a c i f i c i f u e r i n t .

...

quia fidem nostram et f a c t a bona e s u r i t Dominus. Pascamus i l i u m bene uiuendo, e t pascet i n aeternum nobis uiuere donando. C 1181: I s t a enim V g l . Luc. 2,^k: bonae uoluntatis.

5 CTur: quo [ = quoniam] 6 R 2 ^ 8 v a : Omnibus aeternitate.

p a x

Gloria

e s t quam omnis d e s i d e r a t deuotus,

in altissimis

Deo,

( = Anfang des Gloria

(!) d i

e b u s

u i

et in

terra

pax

...

-

hominibus

der Messe)

t a e

t u a e,

i d e s t , i n perpetua

-

Ps 128,1-6 P s a l m

1*95,3

6k9

128

A 1882: Ecclesia loquitur de his quós tolerat, et tamquam diceretur: Numquid 1 modo? Olim est Ecclesia 1 ; ex quo uocantur sancti, est Ecclesia in terra. Aliquando in solo Abel Ecclesia erat, et e s t

e x p u g n a t u s

a fratre malo et perdito Cain. Aliquando in solo Enoch ... multi

iusti, sed et plures iniqui; et pertulerunt iusti iniquos. Pr 11*0 (37^* D): Ab initio enim in sanctos, qui sunt Israel, impii saeuierunt. C 1182: A

iuuentute

ergo significai , quando a fratre peruerso

Abel iustus occisus est. ... Quapropter se

e x p u g n a t a m

nita quae semper

a

iuuentute

sua bene

dicit Ecclesia; ut intellegas quia numquam fi-

e x -[1l83]p ugnata

est.

Crescit enim persecu-

tionibus improborum suaque contritione grandescit. ^95,5

A 1883: Non illis consensi ad malum.

1*95,5-8 Pr 11+0 (375 A): Omnis malorum intentio contra bonos haec est ut eos similes sui faciant et in consensum iniquitatis suae a fide ac probitate traducant. [11*1] Quod cum obtinere non possunt, opprobriis et crimitationibus impetunt innocentium uitam, construentes

s u p e r

d o r s u m

eorum congeriem falsitatum.

1*95,8 Al 631 C: Supra toleranti mihi

... pecca s u p r a

A 1 8 8 5 : hoc est, non potuerunt ... Etenim non potuerunt

tores,

dorsum-,

... F a b r i c a u e r un t

posuerunt mihi tribulationes, ...

agere ut consentiam; fecerunt quod portem.

mihi, quia non consensi, quia non me fecerunt

quales sunt ipsi. ... Fecerunt quod tolerem, [1886] et non fecerunt cui consentirem. 1*95,11 A 1886: Vbi enim consensio, ibi propinquitas. Ligantur duo, et mittuntur ad iudicem; latro, et colligatus: ille sceleratus, ille innocens, una catena ligantur, et 1495,1k A 1887: S i o n

1 o n g e

Ecclesia est.

1*95,16 A 1887: F e n u m

tectorum

sunt a se. C 1181*) herba est quae nascitur in

t e c -

t i s, in solario integulato. In alto uidetur, et radicem non habet. ...

2

Nondum euulsum

est, et aruit; nondum finiti sunt in iudicio Dei, et iam

non habent succum [1888] uiriditatis. Adtendite opera ipsorum, et uidete

1 CTur: Der Text lautet: Numquid modo Ecclesia? Olim est. 2 CTur: diuulsum

Ps 1 2 8 , 6 - 1 2 9 , 2

650

aruerunt.

quia

Sed uiuunt, et hic sunt: nondum ergo auulsi sunt:

Aruerunt,

sed nondum auulsi sunt;

Pr 11+1 (375 C): Contemptores eloquiorum Dei et amatores mundi quod super

t e c t a

tempus messis

et super parietes nascitur, comparantur. Qui ante

a r e s c u n t ,

1+95,20 A 1888: Venturi sunt enim in horreum, et

f e n o,

et cum uidentur stare, ceciderunt.

messores,

et collecturi sunt triticum

zizania alligabunt, et mittent in ignem (vgl. Matth.

3,12; Luc. 3,17)- ••• Messores autem angeli sunt (Matth. 13,39), Dominus dicit. AI 632 A: Messores

sunt angeli, de quorum operibus non implent

sinus suos, quia zizania sunt, et non triticum: sed in fascículos ligantur et igne comburuntur aeterno. i+95,2U A 1888: Nostis enim, fratres, quando

transitur

per operantes,

est consuetudo ut dicatur illis: Benedictio

su-

u o s. Et magis ista consuetudo erat in gente Iudaeorum. ... Qui u

per sunt

D o m i n i

transeúntes1

in ista uita, prophetae

... Apostoli

transeúntes

transeúntes

erant

erant. Quos benedixerunt

prophetae et apostoli? Illos in quibus radicem caritatis uiderunt. 1+96,1

A 1889: Omnes bene uiuentes

benedixerunt.

CSg 27, 568 (oratio am Schluß dieses Psalms): Ab omnibus inpugnationum nequitiis Ecclesiam tuam, Domine, dexterae tuae protectione defende, ut inimicis retrorsum conuersis, sacris a te benedictionibus repleatur. ...

P s a l m

129

1+96,2

A I89O: Et uidete quia uox peccatoris^ c 1 a m a t

1+96,1+

Al 593 A: D e

profundo,

profundo

profundo:

id est, nimietate peccatorum, de quibus

non est alia salus nisi ad Dominum clementiam. Ideo postulat suum

de

c l a m a r e

exaudiri

et in eius sperare clamorem, quem

d e

peccatorum eructauit ...

A 189O: Dicit scriptura: Peccator, cum uenerit in profundus ma lo rum.

3 CTur: fehlt. 1+ CTur: transeúntes illi 1 CTur: peccatorum (WS 312*> hat: peccatoris)

Ps

(Prou.

contemnit

129,2-130,1

651

1 8 , 3 ) . lam u i d e t e , f r a t r e s , quale profundum

sit,

Deus. Cum quisque u i d e r i t se q u o t i d i a n i s p e c c a t i s

contemnitur

ubi

obrutum,

a c e r u i s quibusdam e t molibus quibusdam i n i q u i t a t u m p r e m i , s i dictum f u e r i t ut Deum r o g e t , ¡»96,9

illi

irridet.

Pr 1U2 (376 C ) : Quia [ll+3l s i d i u i n a i u s t i t i a hoc hominibus in hac u i t a r e d d e r e t quod merentur, nemo posset r e t r i b u t i o n i s s u s t i n e r e

1*96,11 A 1891: Et quae e s t i s t a

p r o p i t i a t i o ,

nisi sacrificium.

Sanguis innocens fusus d e l e u i t omnia p e c c a t a nocentium: 1*96,13 A 1891: Quam

l e g e m

? ...

[1892]

iudicium. ...

...

. . . Expectaui quando uenias e t

r e s ab omni n e c e s s i t a t e , quia i n i p s a n e c e s s i t a t e non d e s e r u i s t i

libel e -

gem

m i s e r i c o r d i a e . Audi quam l e g e m d i c a t , . . . audi apostolum: 2 3 Inuicem onera uestra portate, et sic implebitis legem Christi (Gal. 6,2).

...

[1893]

t i n e t

1(96,16 A 189!*: Nemo est.

Hanc autem

qui non s e r u a t , nec

legem

g i

s u s t i n e t ,

D o m i n u s

1 i a

r e m u s

n i s i qui nondum a c c e p i t quod promissum

per quem nobis dimissa sunt p e c c a t a , r e s u r r e x i t a m o r t u i s , ut hoc

m a t u t i n a

i n nobis futurum quod p r a e c e s s i t i n

Quando autem r e s u r r e x i t

Dominus

1 i a

. . . sed resurrecturum t e

m a t u t i n a . ...

Dominus,

S p e r a

autem

que f i n i a t u r haec u i t a , quousque s i t occasu^

numquam moriturus? A

usque

s p e r a 1+ ad

n o x

u i

[1895] us. g i

-

quomodo

n o c t e m, quous-

u n i u e r s i g e n e r i s humani i n

m a t u t i n a

est manifestatio i l i a

S a l u a t o r i s , quando sepulcrum c u s t o d i e n t i b u s I u d a e i s resumpti

ris ueritate

1(97,2

n

saeculi.

C1189 : C u s t o d i a

P s a l m

Domi

in

s p e -

D o m i n o . . . .

. . . Nemo r e s u r r e x e r a t numquam m o - { l 8 9 6 ] r i t u r u s , n i s i

n i

s u s -

C 1188)

1*96,18 A I89I+: quia u i

...

D o m i n u m ;

D o m i corpo-

surrexit.

130

A 1900: Domine,

...

m e u m. S a c r i f i c i u m o b t u l i t .

...

Videamus quod

s a c r i f i c i u m debemus o f f e r r e ; quia h o l o c a u s t i s non d e l e c t a t u r Deus n o s t e r ,

2 3 1* 5

Notkers ALTER ALTERIUS = Vulgata und f i n d e t s i c h auch A 1892. CTur: a d i m p l e b i t i s ( ! ) CTur: i n CTur: occasum

Ps 130,1-131,1

652

... ostendit quid offerat: Sacrificium Deo spiritus contribulatus: cor contritum et humiliatum Deus non spernit (Ps 50,19). ^97,5

A 1900: nec1 quaesiui aliquid supra [1901] uires meas, unde me apud imperitos iactarem.

1*97,8 A 1900: Non fui superbus, nolui quasi

in

mirabilibus

tescere hominibus; ... [1901] ... Quomodo Simon ille magus 'in rabilibus

i n g r e d i

uolebat

super

innomi-

se, propterea plus

ilium delectauit potentia apostolorum quam iustitia Christianorum. At ubi uidit per manus impositionem apostolorum et per orationes eorum Deum dare fidelibus Spiritum sanctum; et quia tunc per miraculum demonstrabatur aduentus Spiritus sancti, ut linguis loquerentur, quas non didicerant, omnes super quos ueniebat Spiritus sanctus ...; cum ergo hoc uideret Simon, uoluit talia facere, non talis esse; et nostis quia etiam pecunia putauit comparandum Spiritum sanctum (vgl. Act. 8,18-23). ^97,15 Al 63^ A : S p e r e t Ex

h o c ... i n

... D o m i n o , qui est spes omnium Deum uidentium.

sempiternum,

id est, usque ad aeternitatem,

in qua uidebimus, in quem nunc

speramus.

A 1911: Sed non semper

nomen hoc

s a e c u 1 i

s a e c u 1 u a

signi-

ficat, sed aliquando aeternitatem; ... Hie ergo quomodo intellegendum 2 est? Quousque uemamus ad aeternitatem, speremus m Dominum 2 . . . Deum ; quia cum uenerimus ad aeternitatem, 1am spes non erit, sed ipsa res erit.

P s a l m

131

1+97,22 A 1911 : D a u i d

secundum fidem rerum gestarum unus homo [1912] erat,

rex Israel, filius lesse. Erat quidem et ipse mansuetus, sicut eum indicat atque commendat scriptura diuina, et ita mansuetus ut nec persecutori suo Sauli malum pro malo reddiderit (vgl. I Reg. 2l*,l*-15). ... Etiam in potestate datus est ei Saul, et hoc a Domino Deo, ut ei faceret, quidquid uellet. Sed quia non praeceptum illi erat ut occideret, sed tantum in potestate datum1 illi erat ... ad lenitatem potius deflexit

1 CTur: Et 2 CTur: Deo 1 CTur: fehlt.

Ps 131,1-6

653

2 quod ei Deus

. . . psalmis non ad litteram

concessit. ... Sed solemus m

adtendere, sicut in omni prophetia, sed per litteram scrutari listeria. Et meminit Caritas uestra quia cuiusdam hominis uocem in omnibus psalmis solemus audire; qui unus habet caput et corpus. Caput autem in caelo est, corpus in terra; sed quo praecessit caput, et corpus secuturum est. Et iam non dico quis caput sit, qui corpus sint; quia scientibus loquor. C 1196: D a u i d

autem significatur Dominus Christus, ...

Pr 1U5 (378 C): Sed altiore intellectu sermo propheticus accipiendus est, ut scilicet ad ilium hominem qui in capite et in corpore, id est, in Christo et Ecclesia unus homo est, haec uerba referantur. Quibus piene utitur tota Dei ciuitas et omnis compago sanctorum t u d i n e

m a n s u e -

potentium et humilitate sublimium ... - Zu den Bibelzita-

ten vgl. Luc. 23,3b und Matth. 5,1*1*A 1912: Ergo ad hoc memento, ut impleat quod promisit. Ipse Dauid u o u i t quod

tamquam in potestate habens, et rogat

u o u i f. ... Quid ergo

u o u i t

D e u m

ut impleat

uideamus, et hinc intelle-

gimus quemadmodum sit accipiendus in figura Dauid. ... [1913] ... Quid ergo rare

u o u i m u s

tu-

est autem firme promittere.

1*98,10 C 1197: Negat enim et stratum

D e o, nisi ut simus templum Dei? ...

tabernaculum

1 e c t i

se

introire

et

conscendere, donee ilia quae Patri promisit,

cognoscatur implere. 1*98 ,13 A 1913: Vbi quaerebat

l o c u m

D o m i n o ^

se quaerebat. ... In corde enim habet [1911*] ... Multi autem ne faciant

Si mansuetus erat, in

locum

l o c u m

Dominus-,

...

D o m i n o , sua quaerunt,

sua diligunt, potestate sua gaudent, priuatum suum concupiscunt. Qui autem uult facere

l o c u m

D o m i n o , non de priuato, sed de com-

muni debet gaudere. ... Beati ergo qui sic faciunt

l o c u m

D o m i -

11 o, ut priuato suo non gaudeant. 1*98,15 A 1916: Quamquam aliquando dicitur tabernaculum Dei domus Dei, et domus Dei tabernaculum Dei, distinctius tamen accipitur, fratres carissimi, 3 tabernaculum Ecclesia secundum hoc tempus; domus autem Ecclesia caelestis Ierusalem, quo ibimus. ... In tabernaculo adhuc gemimus, in domo laudabimus. ... E p h r a t a Speculum, ... Si ergo 2 CTur:ne, Dominus 3 CTur: Ecclesiae,

uerbum hebraeum interpretatur lati-

E p h r a t a

speculum, ilia domus quae

Ps 131,6-12

65U

i n u e n t a

est

in

c a m p i s

s a 1 t u u m, in speculo [191?]

audita est. Speculum imaginem habet ; omnis prophetia imago futurorum. Domus ergo Dei futura, in imagine prophetiae praedicata est. ... Qui sunt

campi

erant pi

saltuuml

campi

Campi

siluarum. . .. Qui ergo

s a 1 t u u m, nisi gentes incultae? qui erant

s a 1 t u u m, nisi ubi adhuc uepres idololatriae?

cam

... quod prae-

dicatum est in imagine Iudaeis, manifestatum est in fide gentium. C 1198: Campi

uero

s i 1 u a e

indicant corda gentilium, quae ex

peccatis quasi siluestribus ac dumosis

, mundante Domino, campestri

puritate patuerunt. 1*98,21 A 1917: Cuius? Domini Dei Iacob. C 1199: Quam Christus Dominus catholicam promisit Ecclesiam, propheta numero'' plurali dixit, quoniam tunc se fide miscuit populo christiano, quando iam innumerabiles ecclesiae toto orbe promissae sunt^. 1+98,21+ A 1917: Cuius

pedes?

Domini, an ipsius domus Domini?

... [1918] ..

Itaque, fratres, in his est domus Dei, quos praedestinauit et praesciuit perseueraturos. ... Sunt"^ enim^ qui non perseuerant^, nec^ s t a n t Si non

pedes

s t a t ,

e i u s

in eis. Non sunt ergo ipsi Ecclesia; ...

non audit eum.

C 1199: Ibi enim

steterunt

pedes

tas approbatur esse fundata. ... S t a r e tiam refertur,

e i u s, ubi fidei uerienim plerumque ad constan-

... 1 0

1*98,26 A 1919: lam non conturbaberis ; quia Christus surgens a mortuis, iam non moritur, et mors ei ultra non dominabitur (vgl. Rom. 6,9). ... id est, exsurge, n i s

ut ^ e x s u r g a t

area

s a n c t i f i c a t i o

t u a e, quam sanctificasti. Ipse caput nostrum;

C 1200:) 12

a r c a

eius, Ecclesia eius; surrexit prior, surget et

1*99,3

A 1919: Hoc Deo Patri dictum est: ...

1*99,8

A 1921 : Si e o r u m

f i 1 i i sedebunt

tu

i in

Ecclesia.

C 1201)

custodierint, aeternum.

et Meritum

f i 1 i i f i 1 i i s

1* CSg: tumosis '5 CSg: merito 6 R 250 v t : Spiritaliter introeunt in t a b e r n a c u l u m eius id est, i n Ecclesiam ... per fidem scilicet. 7 CTur: Etenim 8 CTur: perseuerent 9 CTur: non 10 R 250vl3: A d o r a n t in loco eius, id est, i n Ecclesia u b s t a t praedicatio et doctrina e i u s . 11 CTur: et 12 CTur: fehlt.

Ps 131,12-17

parentes faciunt. Quid si et

f i 1 i i

f i 1 i o s

e o r u m

f 1 1 1 1 non

655 ipsius

custodirent

custodirent 13 ? . . . Aut si

13 ,

ipsos homines accipis, intellege et de ipsis dictum: 11+

Si...docebo r i n t

e o s

f i 1 i i

tu

testimonia et

;ut iste Sit sensus: S 1

i

testamentum

m e a

f i 1 i i

h a e c

q u a e

e o r u m, id est, si

d o c e b o

custodie

Iii

s e d e m

t u a m, id est ,et

e o r u m, sed omnes

si

e t

i 1 1 o s,

r i nfc; ut hic

subdistinguas, et deinde inferas: sedebunt super

custodie-

m e u m, [1922]

in f i 1 i i

aeternum t u i

custodierint.

et

f i -

Quid ergo

s i non custodierint? periit^ promissio Non^; s e d ^ . . Dei? 17 ideo dictum est, et ideo promissum est, quia praeuidit Deus; quid, 18 nisi credituros? ... ideo et i u r a u i t dixit. In quo ostendit quia sine dubio uenturum est. ... Tunc eris ... Restat ut

custodieris;

f i 1 i u s

f i 1 i i

Dauid, s i

non simùs, nisi imi-

tando fidem, nisi colendo Deum, sicut ille coluit. 1+99,1

A 1922: S i o n

ipsa est Ecclesia, ...

1+99,15 A 1922: Iam uerba Dei sunt. 1+99,17 A 1923: Ergo tota Ecclesia una

u i d u a

est, hnini 1 ps corde, ... [1921+] ... Et unde ipse est

est, ... Pauperes autem, id saturati

? ... Deus

p a n i s.

1+99,22 A 1926: Christo enim meo cum dicit, uox est Patris, qui dicit: V i d u am

... e x u 1 t ab

A 1925: Quis est

u n t.

salutaris

est ergo: Sacerdotes

noster, nisi Christus noster? Quid e i u s

i n d u a m

salutari?

Quotquot in Christo baptizati estis, Christum induistis (Gal. 3,27). ... 19 Vnde sunt

exultabuntexultationel salutari,

1+99,25 A 1925: I b i

13 11+ 15 16 17 18 19

CTur: CTur: CTur: CTur: CTur: CTur: CTur:

custodierint illos perit sed non praedicauit ei fehlt.

Quia

i n d u t i

C 1200)

... D a u i d : ut de Christo praesumatur, ipsa erit altitu-

do Dauid. C o r n u lis, c o r n u

non in se.

est.

enim significai altitudinem. ... Altitudo spirita-

Ps

65 6 500,2

A 1925: Quae est

131,17-132,2

I u c e r n a ?

lam nostis Domini uerba de Iohanne:

Ille erat lucerna ardens et lucens (loh. 5 »35 ) • Br 1290 B: P a r a u i ...meo.

C 120U)

Johannes Baptista ... Sic enim et

ipse Dominus uocitat eum dicens: Ille erat lucerna ardens, et reliqua. 500,1* A 1926: S u p e r

Christum

f l o r e t . Nemo hominum illam sibi assu-

mat, quia ipse sanctificat; alioquin non erit uerum: Super s um

P s a l m 500.9

i p -

... m e a.

132

A 1927 : Et quid est: in 1

et cor unum in Deura

u n u m ? Et erat Ulis,

(Act. 1»,32).

inquit, anima una

C 1206)

500.10 Al 637 A: et cui rei similis sit haec unitas, in sequenti paradigmate exposuit, dicens:

Sicut...Aaron. 2

500,13 A 1931 : A a r o n

quid erat? Sacerdos ... Quis est iste

qui fuit et uictima et sacerdos? ...In tum,

capite

quia totus Christus cum Ecclesia: sed a

guentum.

Caput

.. sacerdos, nisi

eius

capite

t e. Quo? Ad

barba

m. Barba

unguentum

sunt ; sed quia

c a p i -

significai fortes; ... Ergo illud

descendit

Nam et illi qui primum barn,

u n -

nostrum Christus est; crucifixum et sepultum,

resuscitatimi ascendit in caelum; et uenit Spiritus sanctus a primum

u n g u e n uenit

in

in unum habitare

descenderat

passi sunt, non uicti. ... Vide

apostolos, ... [1932]

coeperunt, persecutionem passi

unguentum

in

b a r -

b a r b a m. ... numquid timuit?

C 1207) C 1207: B a r b a m

siquidem bene dicimus apostolos, quonianl haec

robustissimae uirilitatis indicium est et fixa sub suo

c a p i t e

perseuerat. 500,17 A 1932: Nam uestis sacerdotalis Ecclesiam significat. ... [1933] ... sic per concordiam intrat, qui est caput nostrum, ut 3 fraternam . . Christus . 3 uestiatur, ut Ecclesia illi haereat .

1 CTur: Domino 2 CTur: fehlt. 3 CTur: et haereat illi Ecclesia

Ps

C 1207: O r a sia, . . . -

132,2-133,1

657

Domini Saluatoris s i g n i f i c a t u r Eccle

v e s t i m e n t i

V g l . A 1925 zu 1+99,22.

500,19 A 1933: Hoc u o l u i t i n t e l l e g i , f r a t r e s mei, gratiam Dei esse quod habitant

unum; . . . Ergo gratiam Dei d i x i t

in

H e r m o n

r o r e m

fratres

H e r m o n.

i n t e r p r e t a r i d i c i t u r : lumen exaltatum. A Christo enim

Nam nullum lumen exaltatum n i s i Christus.

in unum, n i s i in quibus p e r f e c t a f u e r i t Caritas C h r i s t i . r o r e m Hermon, S i o n ,

mo n t e s

500,23 A 1935: . . . i n

. . . Non ergo ...

d e s c e n d i t s u U . . quietus , p l a c a t u s , h u m i l i s , t o l e r a n s , pro

murmure precem f u n d i t ^ . . . . I b i n e m, i b i ^ benedicunt

Ecclesia.

r o

m o n t e

magni in

P s a l m

S i o n ?

. . . Iam

S i o n ,

per

Quid est

[193^]

habitant

Si autem habet

S i o n .

...

.

qui

[1935] praecepit qui habitant

Dominum

b e n e d i c t i o concorditer.

id e s t , in aeternum.

saeculum,

133

500,25 C 1211 : Siue (ut a l i i s p l a c e t )

[nunc]

tempus istud s i g n i f i c a t mundia

l e , quando hic exercendus est animus, ut i b i a e t e r n i s ac perpetuis laudibus occupetur. B e n e d i c i t e quia nos i l l u m

b e n e d i c e n d o

domus, concludit et

significat

Dominum,

laudate,

laudamus ; . . . Nominata quidem

a t r i a ; quoniam

a t r i u m

ingressus est

mansionis. S i g n i f i c a t enim eos, siue qui iam in penetralibus sunt E c c l e s i a e , siue qui in ingressu eius esse meruerunt. A 1935: A t r i a

ampliora spatia domus i n t e l l e g u n t u r .

intellegeris

s t a r e

s t a s

a t r i i s.

in

in

a t r i i s l S t a

. . . Quomodo

i i c a r i t a t e , et

In c a r i t a t e l a t i t u d o e s t , in odio angustia.

[1936] . . . Quid e s t : E c c e

In hoc tempore. Nam post t r a n s .2 actas t r i b u l a t i o n e s , manifestum est quia b e n e d i c t i o n i Domini uacabimus, . . . Qui tunc incipiunt

n u n c ?

b e n e d i c t u r i

b e n e d i c e r e

Dominum-,

sunt

sine d e f e c t u , hic hic in t r i b u l a t i o n i b u s ,

in temptationibus, in m o l e s t i i s , i n t e r aduersitates s a e c u l i ,

1* CTur: quietus est 5 CTur: fundens 6 CTur: durchgestrichen,

ipsi

...

darübergeschrieben.

1 Weil in dem CSg ein B l a t t f e h l t , konnte d i e s e S t e l l e nicht überprüft werden. 2 CTur: benedictione

Ps

658

501,5

133,2-131+,3

Pr 151 (382 D ) : In a d u e r s i t a t i b u s , a i t , quae diem u i t a e huius obscurant, ma n u s

n o l i t e d e f i c e r e , sed e x t o l l i t e , C 1212: In

u e s t r a s

i n opere

n o c t i b u s ,

mundi i s t i u s s i g n i f i c a t teterrimum tempus,

quod semper c r e b e r r i m i s t r i b u l a t i o n i b u s

obscuratur.

A 1936: Quid e s t , i n diebus? i n rebus p r o s p e r i s . N o x 3 est; 501,8

. . . Quando

C 1212: . . .

b e n e d i x i

P s a l m

c i

t

lob? Quando

b e n e d i c i

uno uersu populum

t , quia ex p l u r i b u s unum

f e c i

enim t r i s t i s n o x

tristis t,

res

erat.

...

b e n e d i c a n t , e t

A 1937: P l u r e s h o r t a t u r ut di

sanctitatis

...

b e n e -

i p s e unum

t;

13U

501,12 A 1937: Quid i u s t i u s ? quid dignius? quid g r a t i u s ? Etenim s i non d a u e r i n t

s e r u i

Dominum,

superbi, i n g r a t i ,

1 a u -

irreligiosi

erunt. s t a t i s , parumne e s t u o b i s , ubi laudandus est

501,1U A 1938: Quia e r g o

qui uos e r e x i t i a c e n t e s , e t f e c i t

i n

d o m o

sua

s t a

r e,

et

ipsum a g n o s c e r e , ipsumque laudare? C 121U: A t r i u m

d i c i t u r amplissimae domus primus i n g r e s s u s , ubi

sibi

h a b i t a n t e s p r o p t e r expellendum f r i g u s f o c o s f a c e r e noscebantur ; 501,16 A 1939: Sed

b o n u s ,

bona ualde ( v g l .

non ut sunt bona quae f e c i t . Nam f e c i t Deus omnia

Gen. 1 , 3 1 ) :

. . . Et tamen cum bona f e c e r i t , multoque

m e l i o r qui f e c i t , quam i s t a quae f e c i t ; non inuenis melius quod de dicas, nisi

quia

bonus

tatem b o n i t a t i s e i u s , 501,18 A 19^1: Quid

...

est

D o m i n us,

...

Hanc

sit

ilio

singulari-

commendare congrue non s u f f i c i o .

s u a u i u s

pane angelorum? Quomodo non e s t

s u a u i s

Dominus, quando panem angelorum manducauit homo ( v g l . Ps 77,25)? Non enim aliunde u i u i t homo, e t aliunde u i u i t a n g e l u s . perfruuntur a n g e l i , t u non p o t e s . I l l i e s t : In principio

erat

Verbum, . . .

Quia Verbum caro factum est,

...

sed quomodo ea

enim quomodo perfruuntur?

(loh.

et habitauit

Sicuti

1 , 1 ) . Tu autem quomodo c o n t i n g i s ? in nobis

(loh.

1,1U). Vt enim

panem angelorum manducaret homo, Creator angelorum f a c t u s e s t homo. s i g u s t a s t i s quam

s u a u i s

s a p i t quod g u s t a s t i s ,

3 CTur: quä [ = normalerweise

laudate.

quam]

e s t Dominus, p s a l l i t e - ,

...

s i bene

Ps 13!*, U— 1U

659

501,26 A 19^3: Ceteras gentes sub angelis posuit; I a c o b s i b i

Dominus,

Israel

in

elegit possessionem

s i b i. Gentem suam fecit agrum, quem coleret, quern ipse seminaret; quamuis ipse omnes gentes condiderit, ceteras angelis commisit, sibi istam possidendam, seruandamque deputauit; 502,3

A 19Ì+I+ : Quos

d e o s 1 Sicut dicit apostolus: Etsi sunt qui dicantur

dii in caelo et in terra; sicut sunt dii multi et' domini multi,- nobis 2 2 . . . tarnen unus Deus , Pater ex quo omnia, et nos in ipso, et unus Dominus noster Jesus Christus, per quem omnia, et nos per ipsum (I Cor. 8,5.6). Dicantur

dii

homines. ... [19^5] ... Ipse est summus Deus, qui super

d e u m.

se non habet

C 1215f.) - Zu âne ... per gratiam vgl. I

loh. 3,1. 502,7

A 19^5: Non Causa

502,9

o m n i a

omni

um

quae

quae

A 19^7 : Veniunt enim

feci

feci

n u b e s

t, coactus est

tacere,

...

t, uoluntas eius est. ab

e x t r e m o

terrae

ad

medium, et pluunt; unde surrexerint nescis. 502,13 A 19^7: occultis causis, unde nescis. Quia enim flat sentis; qua causa flat, uel e d u c t u s

si

d e

quo

thesauro

u e n t u s, rationis

t, nescis;

502.22 A 19^8: quid posteaquam eductus est inde populus? 502.23 C 1 2 1 8 : Cum multos

r e g e s

filii Israel, Domino fauente, prostraue-

rint, hic duo tantum memorantur; 502,25 A I9I+8: Quid deinde fecit Deus? Expulit impios : Et 503,3

A 1953: Generatio ratio

ista et

generatio

qua fideles efficimur, ... generatio

dedit... 3

suo.

altera : g e n e qua a mortuis

resurgemus, ... quia nec nunc nos oblitus est, ut uocaret; nec tunc obliuiscetur, ut coronet. 503,6

A 1953: audi Dominum dicentem: In iudicium ueni in hunc mundum, ut qui non uident, uideant; et qui uident, caeci fiant (loh. 9,39). Excaecati sunt superbi, illuminati sunt humiles.

503,9

A I95U : Et ... aduocabitur. u A quibus? A gentibus. Quantae e m m gentes credendo uenerunt ! quanti fundi, quanta loca deserta modo 5 • 5 uemunt! Veniunt inde nescio quanti, credere uolunt , dicimus eis: Quid

1 CTur: 2 CTur: 3 CTur: 1+ CTur: 5 CTur:

ita et est Deus Pater, alia uiderunt Der Text lautet: modo ueniunt unde nescio quanti credere uolunt.

Ps 13U,15-135,3

66o

uultis? Respondent: Nosse gloriam Dei. ... Omnes enim peccauerunt, et egent gloriam Dei (Rom. 3,23). Credunt, consecrantur, ... - Vgl. Act. 2. 503,1U A 195U: Ista omnia Deo faciente, qui in caelo [1955] et in terra omnia quaecumque uoluit fecit (vgl. v. 6), ... 503.20 A 1955: Nam

a u r e s

haben

t, et

non

a u d i u n t; ad illos

quippe clamat Deus: Qui habet aures audiendi, audiat (Matth. 11,15). O c u 1 o s

h a b e n t

o c u 1 o s

corporis, sed non

503.21 A 1956: D o m u s

et

non

u ident:

habent

Israel,...

habent

o c u 1 o s

enim fidei.

Omnes filii Abrahae; et si

de

lapidibus istis suscitantur filii Abrahae (vgl. Matth. 3,9), manifestum est quia illi sunt magis d o m u m

Israel,

d o m u s

Israel,

qui pertinent ad

qui pertinent ad semen Abrahae, non carne, sed

fide : ... 503.22 A 1956: benedicite te

benedici

praepositi, hoc est, d o m u s ministri, hoc est, d o m u s

Aaron-,

L e u i.

503,2l(.26 A 1956: Omnes ergo una uoce dicamus quod sequitur: ... S i o n latio, Ierusalem

uisio pacis. ... Nunc ergo •7

S i o n , quia speculamur quoad

P s a l m

ueniat; - Vgl.

specu-

Dominus

ex

,19-21.

135

50U ,2 C 1222: Alleluia.

Iterum nobis

Alleluia

dicendum est, ...

(Vgl. 501,9 und C 1213 dazu.) 50l(,3 A 1957: sed quia ipsa beatitudo ... non habebit finem, ideo t e r n u m

misericordia

t e m i n i

Domino,

num,

quoniam

in

e i u s. ... Proinde: id e s t , c o n f i t e n d o

a e Confi-

laudate

D o m i -

bonus.

50i+,7 A 1958: Et scriptum inuenimus in alio psalmo (81,6), d e o s

etiam ho-

mines appellatos, sicuti est: ... Ego dixi: Dii estis ... (^ C 122U) 50U,9

C 122U: sed

Dominus

dominorum

ille solus est cui cuncta

deseruiunt. ... Quis enim dubitet supra omnia esse, qui et creare omnia, et uniuersa praeualet continere? A 1959: quemadmodum sunt dii multi et domini multi; sed nobis unus Deus, Pater, ... et unus Dominus, Jesus Christus, per quem omnia, et nos per ipsum (I Cor. 8,5.6). 6 CTur: sic 7 CTur: quod

PS 135,5-19 50U ,11 A 1961 : ...in

intellect

u, ... hoc est, in sua Sapientia, sic-

ut alibi scriptum est: Omnia in sapientia fecisti (Ps 103,W), ••• 50l*,13 A 1961 : ... habemus quod de proximo intellegamus, t e r r a m^ ... quae alio modo in scripturis arida dicitur (vgl. Gen. 1,9.10), ... s u p e r . . 3 aquas esse fundatam, quod a q u i s circumfluentibus

2

supereminet. 50^,17 C 1221*: Domini autem res gestas narrare, laudare est. Ipsum est ergo quod superius dixit: Qui fecit mirabilia magna solus (v. 1+ ) , quoniam haec non per creaturas, sed sola uirtute suae diuinitatis operatus est. ... [1226] ... Hactenus dicta sunt quae per se creauerit sancta diuinitas, nunc in secunda parte referuntur qualia in mundo per angelos seruosque suae pietatis effecerit. A 1960: Ideo et hie addidit, solus, quia cetera mirabilia quae dicturus est, per homines fecit. ... Deinde incipit dicere quae per angelos uel per homines fecerit: Q u i

percussit...eorum.

50U ,21 A 1963: E d u x i t^ etiam sanctos ac fideles suos rum.

de

medio

malo-

C 1226)

C 1226: P e r

m e d i u m

Aegyptiorum deducit

I s r a e l , quando

sanctos suos a conuersatione liberat pessimorum, ... 5 6 6 50l*,25 A 1963: D i u i d it etiam, ut unus atque idem baptismus aliis sit . 7 . in uitam, aliis sit m mortem. 505,1

A 1963: E d u c i t

etiam innouatum populum suum per lauacrum regenera-

tionis. 505,3

C 1227: Qui

excussit

Pharaonem

et

exercitum

e i us ... A 1963: Celeriter interimit et peccatum suorum reatumque eius per baptis505,6

mum. A 1963: Traducit 9

8

et nos in huius saeculi ariditate

9

et sterili-

tate , ne in ea pereamus. 505,10 C 1228: Percutit

r e g e s

m a g n o s, quando in corde nostro

impia desideria caelestis miserator exstinxerit. ... S e h o n 1 CTur: 2 CTur: 3 CTur: 1* CTur: 5 CTur: 6 CTur: 7 CTur: 8 CTur: 9 CTur:

quidem

Terra terram super fehlt. educit (!) (= WS 329b) Diuidet unum ... baptismum (= WS 330a) fehlt. Traduxit (WS 330a: Transduxit) ariditatem ... sterilitatem (WS 33Qa stimmt mit der Ausgabe überein)

Ps

662

135,19-136,1

interpretatus est temptatio colorum^, aliter uero arbor infructuosa; ... Sed haec in nobis Dominus

o c c i d i t ,

...

O g

interpretatur coacer-

uans, ... 505,12 A 1963: D a t

etiam quos diabolus possidebat, h e r e d i

t a t e m

semini Abrahae, quod est Christus. 505.16 A 1963: sanguine Vnigeniti sui. 505.17 A 1963: hoc Caro

P s a l m

11

mea u e r e

C 1229)

est, omni hominum generi, ... de qua 12 est esca (loh. 6,56).

e s c a

dicitur:

136

505,25 C 1231: Wimis dulcis est recordatio patriae, quae in hostili terra probatur existere; ... De loco enim peregrinationis, proprii domicilii crescit affectus. A 196U: Habet1 et haec ciuitas1 quae Babylonia dicitur, amatores suos 2 . 3 . . . consulentes paci temporali, et nihil ultra sperantes, totumque gaudium h . . . . .U U suum lbi figentes, lbi finientes , et uidemus eos pro republica terrena plurimum laborare^; ... [ 1 9 6 5 ]

... F 1 u m i n a

B a b y l o n i s

sunt omnia quae hie amantur et transeunt. ... Alii ergo ciues sanetae Ierusalem

intellegentes captiuitatem suam, adtendunt humana uota et

diuersas hominum cupiditates hac atque illac rapientes, trahentes, impellentes in mare^; uident haec, et non se mittunt in B a b y l o n i s ,

[1966] ... 0 saneta

S i o n,

f 1 u in i n a

ubi totum stat, et

nihil fluit! quis nos in ista praeeipitauit? quare dimisimus Conditorem tuum et societatem tuam? . . . S e d e a m u s B a b y l o n i s , S e d e

s u p e r

f 1 u m i n

...

f 1 u m e n,

e;

10 CSg: oculorum 11 CTur: id (!) 12 CTur: uera (!) 1 2 3 1» 5 6

CTur: CTur: CTur: CTur: CTur:' CTur:

Habet bis ciuitas consulens pace fehlen. laborantes mari

s u p e r

f 1 u m i n a

talis sit humilitas nostra, ut nos non mergat.

fehlen.

noli in

f 1 u m i n e,

noli sub

Ps 136,1-3

663

Pr 162 (390C - 391A): Flent et gemunt de habitatione terrena, ... Et f 1 u m i n a

eius sunt omnes illecebrae temporales. ... in quibus

nihil stabile, nihil firmum est, sed omnia fluida et in maris profunda ducentia. Qui autem quae sursum sunt sapiunt (Col. 3,2), non quae super terram, s e d e n t

quidem

super

mundi

f 1 u m i n a

atque tor-

rentes, sed tamen cursu aquarum labentium non trahuntur, ... Sed

r e -

S i o n, quae exprimitur specula, in id quod Deus

cordantes

promisit intendunt, et a temporalibus ad aeterna proficiunt. 506,8

A 1967: Habent

o r g a n a

sua ciues Jerusalem, scripturas Dei, ... Q S a 1 i c e s ligna sunt infructuosa; ... Sicut sunt homines cupidi, 9 8 auari, steriles in opere bono; ... [1968] ... scripturas nouimus, quas . 9

eis

.

.

dicamus; sed quia nullum fructum m

.

.

.

. . .

eis muenimus unde incipiamus,

auertimus ab ipsis faciem, et dicimus: Adhuc isti non sapiunt, n o n ^ capiunt^; quidquid^ illis dixerimus , sinistrum et aduersum habebunt. Ergo differendo circa eos scripturas, suspendimus nostra

in

salicibus-,

o r g a n a

non enim dignos habemus, qui

o r -

portent. g a n a nostra 12 . 13 506,18 A 1968: Diabolus ergo et angeli eius captiuos n o s d u. 1 1 » 1)+ x e r u n t; nec ducerent nisi consentientes . N o s d u c 13 t i s u m u s c a p t i u i .... [1969] ••• Quomodo autem diabolus intrauit in cor Iudae, ut traderet Dominum, non autem intraret, nisi ille locum daret, sic multi mali homines de media Babylonia per desideria carnalia et illicita locum dando^ diabolo et angelis eius in cordibus suis, ut in illis et de illis operetur, aliquando interrogan t n o s, et dieunt nobis: Exponite nobis rationem, ... [1971] ... Quid re17 spondemus

?

HT 297: Daemones, qui deceperunt nos et

captiuos

duxerunt,

nunc quasi deridentes nos et gloriantes dicunt nobis: Reddite nobis uerbum de fide uestra, et quemadmodum quando eratis in Hierusalem, h y m n u m 7 8 9 10 11 12 13 11+ 15 16 17

dicebatis Deo. (= Br 1305 A)

CTur: scripturam CTur: fehlen. CTur: quare id {auf Rasur) CTur: fehlen. CTur: quia quicquid CTur: ante CTur: fehlen. CTur: consentientes nos CTur: dant CTur: interrogabant CTur: respondebimus

Ps

66U

506,18.23 C 1232: me is ti,

136,3-7

. . . t e s t a t u r apostolus, dicens: Video àliam legem in membris

repugnantem legi quae est

mentis meae et captiuum me ducentem in lege

in membris meis (Rom. 7 , 2 3 ) . I s t a e i g i t u r

pecca-

concupiscentiae

quae nos i u r e c a p t i u i t a t i s i l l a q u e a n t , frequenter nobis suadent, ut 18 psalmodiae uerba in l o c i s p r o f a n i s atque s p e c t a c u l i s

gesticulatione

nefandissima canere debeamus. Sed e i s non esse consentiendum praesens doctrina d e c l a r a t , quando admonet

i n

inter actus u i t i o s o s qui sunt a Deo Domini

non

506,23 A 1971 : I n c i p i t e

esse

t e r r a

a l i e n i ,

a l i e n a ,

id est,

h y mn u m

[1233]

cantandum.

uelle1^

praedicare ueritatem quantulamcumque n o s t i s ,

et uidete quam necesse s i t ut t a l e s patiamini i r r i s o r e s , u e r i t a t i s , plenos f a l s i t a t i s .

...

obstrepentes, male interrogantes,

[1973]

exactores 20 21

. . . Sed cum i n t e r

istos

u e r i t a t i r e s i s t e n t e s uersamini,

ob-

s t r i n g i t e uos non e i s u e l l e p i a c e r e , ne obliuiscamini Ierusalem-, et 22 .22 dicat una anima u e s t r a , f a c t a una ex multis pace Christi , dicat 23 . 2I4 . 25 25 ipsa captiua Ierusalemhic agens in terra: Si oblitus tui fuero , . .. mea. 507,2

A 1973: D e x t e r a

nostra est u i t a aeterna, s i n i s t r a nostra est u i t a

temporalis. Quidquid f a c i s propter uitam aeternam, d e x t era ratur. qui

...

Et uere s i c contingit

o b l i u i s c u n t u r

26

[197^]

quod d i x i t ; o b l i u i s c i t u r enim aeterna manet in s e ; i l l i faciunt s i b i

d e x t r u m

: p r a e n u n t i a u i t , non o p t a u i t . I e r u s a l e m ,

illos

d e x t e r a

hoc contingit eorum; u i t a

remanent in delectatione temporali,

A 1971+: Id e s t , obmutescam, . . . C 1233) . 27 507,11 A 1975: I b i est enim summa i o c u n d i t a s ,

. ubi Deo perfruimur,

. . . Et conuertit se ad Dominum contra hostes i p s i u s c i u i t a t i s : ipse dictus est qui et Esaù:

f r a t r i s sui i s t e Esaù,

18 19 20 21 22 23 2b 25 26 27

CSg: CTur: CTur: CTur: CTur: CTur: CTur: CTur: CTur: CTur:

expectabilis utile fehlt. i s t i s ( i ^ aus o fehlen. captiuata angens fuero t u i ( ! ) contigit Vbi

...

verbessert)

et

quod sinistrimi e s t .

507,8

507,13 A 1975: E d o m

opeTalibus

...

. . . Fuit autem hostis

26

Ps 136,7-137,1 C 123^: Isti sunt ergo

f i l l i

E d o m

665 qui christianum populum sunt

grauissime persecuti, ... Hoc enim dicitur (sicut saepe memoratum est) prophetiae affectu, non maledicendi uoto. 507,17 C 123^: In his sermonibus addendum est, perueniamus, ... Verba sunt ergo ista filioTum Edom persequentium populum christianum, a similitudine tracta cisternae, unde si aqua sedule tollitur, usque u m

ment

eius sine dubio peruenitur. ... Fundamen

ad

fundat urn

siquidem fidelium Christus est Dominus, qui non potest iustis eripi, quamuis cuncta eis huius saeculi probentur auferri. Sic dum [1235] persecutores catholicam religionem exhaurire cupiunt, felicissimas atque copiosas coronas martyribus contulerunt. 507,22 C 1235: F i 1 i a

Babylonis

postquam de Babyloniae

f i 1 i a

bene caro nostra dicitur, ... Sed dixit, iustissimam compensationem

ei asserit esse reddendam; ut sicut nos luxuria concitat ad uitia, ita repressam 508,5

28

ieiuniis atque tribulationibus subditam faciamus esse uirtu-

tibus. - Vgl. A zu 505,25. . .29 . 29 A 1978: Qui sunt paruuli Babyloniae ? Nascentes malae cupiditates. Sunt enim qui cum uetere cupiditate rixantur. Quando nascitur cupiditas, 30 ... cum paruula est, e l i d e lllam. Sed times ne e l i s a non moriatur; ad

10,10.

p e t r a m

elide.

Petra autem erat Christus (i Cor.

C 1235: Hi [carnis errores] dum paruuli fuerint, facilius t e 31 .32 . . . . n e n t u r , atque in p e t r a m lllam caelestem efficaciter eliduntur; nam si iam coeperint adulti esse, et robustissima aetate iuuenescere, grauior pugna cum eis nascitur, nec facile a nostra infirmitate superantur.

P s a l m 508,9

137

A 1979: Agnoscamus ergo hic uocem Ecclesiae, ... Et hic talem confessianem audituri sumus, laudis Dei et gratulationis. te C 1236f.) C 1236: I p s i

28 29 30 31 32

D a u i d. Quamuis superioribus titulis dixerimus

CSg: repressa (!) CTur: Babyloniae paruuli CTur: time CTur: auf dem Rand: ai [= aliter] terentur CTur: ad

Ps

666 D a u i d

137,1-3

significare manu fortem atque desiderabilem, quod Domino

Saluatori proprie conuenire probatum est, tamen hie Christum euidentius indicauit, quando istud pronomen apposuit. 508,12 C 1237: Ad ostendam Domini pietatem psalmistae usus est, prius sanctos uiros auditos dicere et eos postea diuina praeconia personare. ... Sed considera meritum orationis, ut omnia uerba sua profiteatur audita, ilia enim fuerunt uota iustorum, ut Christus Dominus adueniret, 508,11* c 1237: Adiecit quoque

in

conspectu

angelorum,

ut

earn [psalmodiam] angeli non solum audire, uerum etiam probentur intendere. 508,16 C 1238: T e ni p 1 u m

sanctum

est Domini beatae incarnationis ad-

uentus, ... A 1981 : Certe tamen, quod manifestum est, in angelis habitat Deus. Ergo cum gaudium nostrum de spiritalibus rebus, non de terrenis bonis assumit canticum Deo, ut psallat t e m p i

urn

coram angelis, ipsa congregai io

508,18 1238: M i s e r i c o r d i a

est, quod sine cuiusquam meritis ad libe-

randum nos uenire dignatus est. Veri promissa compleuit.

t a s, quia prophetarum suorum

A 1981)

508,21 WS 33l+b: Iuxta apostolum: Exaltatus et super

angelorum

Dei est, ...

o ni n e

quod nominatur

m a g n i f i c a t u s

[Christus]

n o m e n, non solum in hoc saeculo,

sed etiam in futuro (vgl. Eph. 1,21). Tanto scilicet melior angelis effec2 tus, quanto differentius prae lllis

n o m e n

hereditauit.

508,2b A 1982: Quia iam non peto felicitateli terrenam, didici sanctum desiderium de Nouo Testamento. Non peto terram, ... non salutem temporalem, 3 ... Nam unde Deus miscet tri-[1983]bulationes gaudiis terrenis, nisi ut

tribula-

tionem sentientes et amaritudinem, discamus aeternam desiderare dulcedinem? 508,26 C 1238: passurum se ostendit innumera, contra'* quae'* tarn multiplicia postulauit auxilia. 1 R 25*tra: Confitebor tibi. Domine. Vox omnium sanctorum praecedentium aduentum Domini. ... laudabo te ex t o t o [25'tr^1] intellectu mentis, ... Q u o n i a m ... mei. Vota iustorum implesti mittendo Filium tuum in carne iuxta petitionem meam. 2 R 25^ v a : Q u o n i a m ... t u u m , id est, Filium tuum super o m ne n o m e n quod nominatur in caelo siue in terra. Vnde Paulus dicit quia suscitauit illum Deus et dedit illi nomen quod est super omne nomen, ut in nomine Iesu omne genu flectatur caelestium, terrestrium et infernorum (vgl. Phil. 2,9f.). 3 CTur: fehlt. U CSg: contraq; [= contraque]

Ps 137,^-7

509,3

667

Vgl. A zu 508,9. A 198U: 0

Domine,

omnia

u e r b a

oris

t u i ! Nescio in

qua gente abscondita erant lex et prophetae, o m n i a t u i. Sed in gente Iudaeorum sola erant

omnia

u e r b a

u e r b a

oris oris

t u i: ... 509,7

A 1985: Tunc

c a n t e n t

ament,et

in

uiis

Domini,

si humiles sint:

cantabunt.

509,10 A 1985: Volunt ergo reges

r e s p i c i ? Humiles sint. Quid? si se ex-

tulerint in superbiam, latere ipsius oculos possunt? Ne forte quia audisti: h u m i 1 i a

respicit,

anima'' tua^: Humiles

superbus uelis esse, et dicas in

respicit

Deus, me non

r e s p i ci

t;

faciam quod uolo. Quis enim me uidet? ... Et tamen et ipse te Deus uidet. Non te putes non uideri; immo roga ut merearis uideri^ a quo uideris. C 1239: Hie despicitur humiliatus prostratus, ... D o m i n o

autem

uicinior efficitur magnis nisibus inclinatus. Et ut hanc humilitatem in conspeotu eius pretiosam esse sentires, sequitur 1 o n g e

cognoscit.

Alta

509,12 C 121+0: Viuificabis

et

alta

a

superba significat.

enim, laetificabis debet intellegi, ... .7 . .7

quia reuera llle uiuus benedicitur, qui est aeterni

gaudu

hilaritate

complendus. A 1986: In ista parua

medio

tribulationis

tribulatio

es, et nescis? Vita

est? Si non est

tribulatio,

non est peregrinatio; ... Ama alteram uitam, et uidebis quia ista uita tribulatio

est: ... - Zu in conualle lacrimarum vgl. Ps 83,7-

509,17 A 1987: super

id quod mihi possunt facere m a n u m

tendisti

t u a m. Non enim

inimici, inimici

tu

e x -

possunt me

separare a te; tu autem amplius uindicas, quia adhuc differs me: ... Potest et sic intellegi: ... irascebantur de

inimici

t e r a

inimici,

uindicasti me

s. ... [1988] ... salus aeterna cum angelis, in

d e x -

8

est . - Vgl. A zu 507,2.

C 12U0: De persecutoribus dicit, qui 9 quamuis irati multa faciant populo fideli, sed longe maiora recipiunt , diuina retribuente iustitia. Nam et hi conuersi grauius quam contristauerant affliguntur, ...

5 6 7 8 9

CTur: animo tuo CTur: uidere CSg: aeterna gaudia CTur: fehlt. CSg: recipient

Ps 137,8-138,2

668 509,20 A 1988: Domine,

rétribués

11

b u o; tu ^ rétribués libet; tu

pro pro

me.

me.

Ego non

Saeùiant inimici, quantum

quod ego non possum. ... Est 11 hie alius

rétribués

intellectus non neglegendus, et forte magis eligendus11. Christe, rétribués Vide ilium

r e t r i -

pro

retribuentem

me. pro

D o m i n e

Ego enim si reddam, rapui; ... nobis. Venerunt qui tributum

exigerent (vgl. Matth. 17,23-26); ... immo non ad ipsum, sed ad diaci12 pulos; et dictum est lllis: Magister uester non soluit tributum? ... ait [Christus] Petro: uade, mitte hamum in mare, et qui primus piscis ascenderit, aperi os eius, et inuenies staterem, ... [1989] ... Inuenies ibi; da illis pro me et te. ... Denique d i a

P s a 1 m

tua

in

aeternum;

Domine,

misericor-

... Opus tuum in me uide, non meum;

138

509,21* A 1991 : Dicat hoc ipse Dominus Iesus Christus, dicat et ipse1: D o m i 2

.2

n e , Patri . C 121+1: Quapropter uniuersus hie psalmus, sicut et patri doctissimo Hilario placuit, ex Christi Domini persona dicendus est. ... [121+2] Per totum psalmum loquitur Dominus Christus. Primo modo de pausatione et resurrectione propria uerba facit ad Patrem , ... 510,1

C 121+2: Accidit tertia [cognitio] , quam in euangelio ipse testatur; probatus

est

enim tempore passionis, ... c o g n i t

us,

quando gloriam mirandae resurrectionis ostendit. Tunc quippe deitas 3 eius etiam lllis innotuit, qui earn ante credere dubitabant ; 510,3

A 1992: Quid hic

s e s s i o 1 quid hic

resurrectiol

Qui

sedet, humiliât se. Sedit ergo Dominus in passione, surrexit in surrectione.

re-

... Si autem uolueris accipere uocem capitis ex

persona corporis, dicamus et homo, . nos: T u ... . m e a m. Sedet . . enim 1» quando humiliât se in paemtentia; surgit autem remissis peccatis,

10 CTur: fehlt. 11 CTur: Est bis eligendus fehlen. 12 CTur: dat 1 CTur: fehlt. 2 CTur: Domino Patri 3 R 255 ra : Cognouisti mo et ieiunio. 1+ CTur: in remissis

m e, id est, cognosci

fecisti in baptis-

Ps 138,3-7

669

quando erigitur in spem uitae aeternae. ... Quid est: d e quo?

1 o n g i n -

Cum adhuc in peregrinatione sum, antequam ad illam patriam

ueniam, tu cognouisti cogitationem meant. 510,8

A 1992: Genus autem humanum [1993] quod deflexerat^ in idolorum cultural , i n

longinquo

fuerat peregrinatum.

510,10 A 1993: S e m i t a m, inquit, m e a m: quam, nisi malam, quam ille ambulauerat, ut patrem desereret, quasi occultus esse posset ab oculis uindicantis (vgl. Luc. 15,11-20); aut uero in ilia egestate contereretur, aut porcos pascere poneretur, nisi pater uellet flagellare longinquum, ut reciperet propinquum? ... Quid est : s e m i t a m profectus sum. Quid est: 1 i m i t e m Limes

m e u s

m e a m ? Qua

m e u 171 ? Quousque perueni. ...

ille longinquus non fuit longe ab oculis tuis: multum

ieram, et tu ibi eras. - Vgl. A zu 510,17.20. 510,13 A 1993: Antequam eas irem, antequam eas ambularem, eas; et permisisti me in labore ire borare, redirem in

u i a s

510,17.20 A 199^: Antiquum m a

u i a s

praeuidisti

m e a s, ut si nollem la-

tuas. ... discessi a te, ... peccatum, quando lapsi sumus;

nouissi-

poena, quando in istam mortalitatem laboriosam periculosamque per-

uenimus. ...Finxisti

me:

ubi? In ista mortalitate; iam ad la-

bores, ad quos omnes nati sumus. . . . e t

posuisti...

tua

m\

uindicem manum, grauantem superbum. Pr 168 (395 C): Omnes in uteris matrum Deo plasmante

finguntur,

sub ea [169] lege quam superbiae merito humanum genus sustinet. Superposita diuinae potentiae 510,22 A 1997: E x

m a n u, quae ut humiles erigat, elatos premit.

peccato meo factum est ut

[scientia

mirificata

mihi esset

t u a], et incomprehensibilis mihi existeret. Nam erat

mihi facilitas contemplandi te, quando non superbia reliqueram te. Pr 169 (395 D): E x extra lumen

me

mihi difficultas ista conualuit. Ex

scientiae

t u a e

me

factus sum, ad quod nisi

e x

te redire non potero. 510,21* A 1997: Cum ergo

potero,

510,26 A 1997: Spiritus

non

potero

nisi ex te.

enim Domini repleuit orbem terrarum (vgl. Sap.

1,7). Quis potest fugere in mundo

a b

ilio

S p i r i t u, quo plenus

est mundus? 511,2

A 1997: Locum quaerit quo

5 CTur: defluxerat ... cultura

f u g i a t

ab

ira Dei.

Ps 138,8-12

670

511,3

A 1998: S i t e

me extulero, t e

inuenio repressorem; s i

inuenio inquisitorem; ...Si

me abscondero,

peccando uenero in profundum malorum,

et confiteri contempsero, dicens: Quis me uidet? in inferno enim^ quis confitetur tibi? (Eccli. 23,25) etiam illic 511,7

A 1998: Mirum

si

in

extremis

a d e s, ut uindices.

maris

non est, qui nec

apud inferos deest. Sed noui, inquit, quomodo fugiam ab ira tua. cipiendae in

sunt

directum,...

m e a e

p e n n a e Quas

p e n n a s

uult assumere, nisi duas

alas, duo praecepta caritatis? ... Has, inquit, alas, has si

recipiam

maris,

sic, et

J? e -

non in prauum, sed

habitabo

in

p e n n a s

e x t r e m a

possum fugere a facie tua ad faciem tuam, a facie irati ad

faciem placati. Quid enim est

extremum

maris,

nisi finis

saeculi? Illuc iam uolemus spe et desiderio, habentes alas geminae caritatis; non sit nobis requies, nisi

in

e x t remo

ad Deum interim spe uolemus, et ilium finem

m a r i s

maris.... spe fideli

praemeditemur. 511,13 A 1999: Non amemus mare, sed uolemus in extrema maris. ... quia et pen... 7 . .7 . 7 . . . natos nisi ipse erigat , nisi ipse d e d u c a t, praecipitabimur in profunda maris, ... 511,15 A 1999: In ista uita inter tanta scandala, inter tam multa peccata, inter tantas turbas quotidianarum temptationum, quotidianarum suggestionum malarum, quid facio, inquit? 511,18 A 1999: N o x

est enim quamdiu ista uita agitur. Quomodo est

illuminata? Quia Christus descendit in

n o c t e m. Accepit Christus

carnem de iste saeculo, et illuminauit nobis ... Del

i ci

a e

n o x

n o c t e m. ... [2000]

nostrae Christus.

511,20 A 2000: Qui autem tenebrant

tenebras

suas, quas Deus non tene-

brat? Homines mali, homines peruersi; cum peccant, utique

tenebrae

sunt ; dum non confitentur peccata quae fecerunt, sed insuper defendunt, tenebrant

tenebras

t enebris, 511,23 A 2001: dies

suas. ... Et quando euades a duplicibus

...? nobis prosperitas saeculi, n o x

nobis aduersitas

saeculi; sed si cognoscamus merito peccatorum nostrorum nos aduersitates pati, et dulcia nobis sint flagella Patris, ne sit amara sententia

6 CTur: autem (auf Rasur) 7 CTur: fehlen durch homoioteleuton.

671

PS 1 3 8 , 1 2 - 1 5 iudicis; sic habebimus

tenebras

lumen

huius. ... incipit homo fidelis indifferenter

n o c t i s

noctis

huius, quomodo

uti mundo isto, nec extolli quando res aduersae sunt, sed ubique Dominum benedicere; ... quando arridet prosperitas, quando tristis est aduersitas, semper sit laus eius in ore tuo (vgl. Ps 33,2); 512,1

A 2002: Intus est possessor; non solum cor tenet, sed etiam

r e n es;

non solum cogitationes, sed etiam delectationes. Isidor, Et. XI, 1, 97-98: Renes, ait Varro, dictos quod riui ab his obsceni humoris nascantur. Nam uenae et medullae tenuem liquorem desudant in renibus, qui liquor rursus a renibus calore Venerio decurrit. Lumbi ob libidinis lasciuiam dicti, quia in uiris causa corporeae g uoluptatis in ipsis est, sicut in umbilico feminis . 512,3

A 2002: Nouimus Babyloniam illam de qua hesterno die locuti sumus, unde proficiscuntur omnes qui credunt et suspirant illi luci, Ierusalem caelesti. ... Qui autem est in

utero

m a t r i s

illius Babyloniae,

gaudet prosperis saeculi, ... 512,6

A 2003: eo ipso quod te miramur, tu

512.9

A 2003: antea uero mirificata est scientia tua ex me; inualuerat, nec

terribilis

es;

poteram ad illam (vgl. v. 6). 512.10 A 200U: Non

est

f e c i s t i dicitur

in

absconditum abscondito.

o s s u m , latine

o s

esse, ab eo quod sunt ora; non ... Quod ergo quia in

o s

dicitur. ... Ham possemus hie putare os o s

correpte, ab eo quod sunt

o s s a.

dicit, fratres? ... Firmitas quaedam est interior;

o s s i b u s

autem hoc

o s m e u m a t e, q u o d 9 9 O s suum dicit; quod uulgo

ossum

firmitas et fortitudo intellegitur. ... Aperit

in

abscondito

factum

a

Deo1®

idem apostolus Paulus, his uerbis: Non solum autem, inquit, sed etiam gloriamur in tribulationibus (Rom. 5,3). 5 1 2 , A 200U: Est ergo quaedam animae interior firmitas, ... [2005] ... Ecce i n

carne est

terrae

est

substantia substantia

m e a, i n

inferioribus

n? e a; e t habeo tarnen ossum in-

trinsecus, quod formasti, ... Quid enim magnum est si fortis est ángelus? Magnum est si fortis est caro. ... Loquitur enim, ut iam commendaui, Christus. Sed multa dicta sunt ex persona corporis; audi et ex persona capitis: . .. 8 Hil 763: In r e n i b u s a Deo possidentur, lasciuiae. 9 CTur: Ossum 10 CTur: Domino

enim uoluptatis est causa. Sed cuius r e n e s non exeunt in uoluptates corporis incentiua

672

Ps 138,16-19

512,17 A 2005: Vide quid dicat Patri Deo: ...Imperfectum Petrum

m e u m

uiderunt

m a u m,

pollicentem et negantem, praesumentem et deficientem: tamen eum

o c u 1 i

t u i. Nam quod eum et ipse [2006]

Dominus respexit, sicut scriptum est in euangelio, ... (vgl. Luc. 22,61). 512.21 A 2006: non solum^ 1 perfecti, sed etiam 12 512.22 A 2006: D i e s

hie adhuc

imperfecti.

erat Dominus noster Iesus Christus; ... Pu-

tauerunt et ipsi Dominum nostrum Iesum Christum tantummodo hominem esse; ... [2007] ... et tamen trepidauerunt in passione eius, ... Dixerat enim illis: Veniet hora, ut me relinquatis

solum,

... (Ioh. 16,32).

1

512,21+ A 2007: Nemo

prorsus, nec ^ ipse qui dixerat : Tecum usque ad mortem

(Luc. 22,33). 512,26 A 2007: Iidem ipsi qui per diem errauerunt, ci

t u i

sunt.

facti sunt, et

u a 1 d e

et nemo fuit in eis,

mihi

ami-

h o n o r i f i c a t i

Factum est in eis os illud post resurrectionem Domini in abs-

condito, et pro eius nomine passi sunt, in cuius passione trepidauerunt. 513,2

A 2007: Facti apostoli, facti duces Ecclesiae, facti arietes ducentes

513,It

A 2007: Per illos qui per diem errauerunt,

greges,ualde...eorum et nemo erat in eis, ecce na-

ta est tanta ista 1 ^ multitudo, quae iam sicut

arena

numerari

non potest, nisi Deo. 513,6

A 2008: Iam passus sum, inquit, iam sepultus sum; ecce surrexi, et huc

me non intellegunt

est, nondum

c u m

sec u m ^.

A d h u c^

t e c u m

sum,

adid

ipsis ; quia nondum agnoscunt. Sic enim legitur in

euangelio (vgl. Matth. 28,17), quia post resurrectionem Domini nostri Iesu Christi, sibi apparente® non continuo cognouerunt. Est et alius sensus: ... ut hoc tempus significare uoluerit, quo

a d h u c

in

occulto est ad dexteram Patris, ... 513,9

A 2008: Videtur sic connecti ordo uerborum: Si Deus,

p e c c a t o r e

dices:

11 12 13 1U

s, accipient

s u a s. ... q u i a

ciuitates Viri

sanguinum,

occideris, in

tu

in

declinate

uanitate c o g i t a t i o n e a

me;

CTur: soli CTur: fehlt. CTur: nemo nec R 256 v a : M i h i a u t e ni, id est, a me, o D e u s Pater, honorati sunt apostoli mei qui sunt amici t u i, tunc scilicet quando electi sunt a me in apostolatum. 15 CTur: fehlt. 16 CTur: Sed adhuc

Ps

513,12 A 2008:

138,20-23

o c c i d u n t u r

Sic

673

p e c c a t o r e s ,

quia

obscurati

17 mtellegentia in

alienantur a Ulta

u a n i t a t e

t a t e m

sequantur.

innocentes,

...

a c c 1 p 1

Et s i c

s u a s ,

sectantes;

persuadent ut d i s r u p t o u n i t a t i s imperiti

...

c i u i t a t e s

u a n i

uanos, eorum

Dei.

i d e s t , populos

cum i n f l a t i

dicant,

nomine

caeci

et

p o t e s t , ut non tantum infament

quos tamquam malos se f u g e r e s i m u l a n t ,

quibusdara m a l i s s u i s i m i l i b u s

suos

iustitiae

u i n c u l o , eos tamquam i u s t i o r e s

et q u i a f i e r i

u n t

sed etiam u e r a de

i n t e r quos t r i t i c u m C h r i s t i

ser-

uato u n i t a t i s u i n c u l o gemit; . . . [2009] ••• q u i a ipsum t r i t i c u m , i d 18 e s t , bonos f i d e l e s , monet ut ante u e n t i l a t i o n e m ( v g l . Matth. 3 , 1 2 ) , quae nouissima f u t u r a 1 ^ e s t , non a p e r t e se a m a l i s s e g r e g e t 2 ® , ne 20 adhuc e i s commixtos d e s e r a t b o n o s ; sed per bonam conuersationem et . . . . . 21 d i s s i m i l i t u d i n e m u i t a e quodammodo t a c i t e l l l i s d i c a t : V i r i ... m e. —

V i r i

sicut

autem

sanguinum

Iohannes d i c i t :

Qui odit

fratrem

qui s u n t , n i s i

qui oderunt

fratres,

suum, homicida

est

3,15)?

513,22 A 2009: Nunc autem d i c i t corpus C h r i s t i , . . . . .23 mihi calumniantur s u p e r b i , ea s e p a r a n d o s e , h a b u i

accipiunt nonne

? ...

quasi in

quod e s t E c c l e s i a :

A 2010: 0 d e T a m ut hoc i n e i s sunt?

511*,1+

ciuitates

suas?

23 2k

25 26

22

Quid e s t quod propter-

N o n n e . . .

cum z e l u s domus tuae comederet me, uidebam

in e i s i n i q u i t a t e s

o d e r i

t

quod i n i q u i

eorum

e t taedium 2h detinebat Ps 118,53)?

, ...

Quomodo . . .

s u n t , hoc d i l i g a t

nisi

...

quod homines

( ^ C 1252)

A 2010: Cum er^o corpus C h r i s t i

ab i m p i i s et i n i q u i s

i n f i n e separandum, nunc i n t e r eos i n t e r i m gemat; 17 18 19 20 21 22

Ioh.

me maculent a l i e n a p e c c a t a , et

uanitate

i n s e n s a t o s , e t tabescam ( v g l . Ps 86,10)? n o n n e me a p e c c a t o r i b u s d e r e l i n q u e n t i b u s legem tuam ( v g l . 25 51^,1

(I

...

etiam2^

corporaliter

Tu Deus,

tu

CTur: u i a CTur: mones CTur: u e n t u r a CTur: s e g r e g e n t . . . deserant ( b e i d e Male n übergeschrieben) CTur: d i c a t corpus C h r i s t i diR 2 5 6 v b : Vox C h r i s t i de f u t u r o i u d i c i o : V i r i sanguinum cuntur non solum sanguinem fundentes a l i o r u m , uerum etiam d e c i p i e n t e s a l i o s quocumque modo e t ad p e r d i t i o n e m eos p e r d u c e n t e s . CTur: quod quasi R 256 V1D : VOX C h r i s t i ad Patrem: T a b e s c e b a m , id e s t , deficiebam s u p e r i n i m i c o s t u o s mala eorum i n t u e n s . P e r f e c t u m odium e s t , ut Augustinus d i c i t , u i t i a hominis o d i o h a b e r e , e t Dei creaturam i n i l l o d i l i g e r e . Mit eorum b r i c h t der CTur a b . Von h i e r an w i r d A " s t e l l v e r t r e t e n d " an der Reichenauer Hs 3 6 ü b e r p r ü f t — v g l . d i e E i n l e i t u n g i n Bd 8A, § 3 , a ) Anm. 8. CAug: iam

6TU

Ps 130,23-139,^ p i o b a, tu r e et

s c i t o\ non homo, non haereticus, qui nec

nouit, nec potest

scire

cor

m e u m, ubi tu

p r o b a p r o b a s

s c i s

quia non consentiam factis malorum, et illi [2011] me putant 27 contaminari posse peccatis aliorum: ... 511+, 10 A 2011: Quid aliud dicit, quam, d e d u c d e d u c

P s a l m

me

in

u i a

aeterna,

me

in

Christo? ... tu

ubi nulla est iniquitas: ...

139

5lU,12 A 2012: quoniam conqueritur et gemit, et precem Deo fundit, inter malos constitutum corpus Christi. Eius enim uox est in omni tali prophetia, ... Corpus illius capitis sancta Ecclesia est, ... [2013] ...ab n e

h o m i -

m a 1 i g n o^ : ...id est, a"b ipso diabolo. ... Inimicus homo hoc

fecit (Matth. 13,28). C 1255: Per totum psalmum sancta Ecclesia loquitur. 51^,17 A 201U: Malignum enim ideo dixit, quia i n i u s t u m

i n i u s t u m, ne forte aliquem

bonum esse putes. Sunt enim multi

i n i u s t i

quasi

non nocentes; non sunt saeui, non sunt asperi, non sunt persequentes et pressuras hominibus facientes; ... In quo mihi nocet? ... Nocet tibi saltern uel exemplo, quia uiuit tecum, et ad quod agit inuitat. Nonne cum eum uides forte in illis sordibus prosperari, duceris talium delectatione factorum? ... Malignus est ergo omnis

iniustus,

et necesse est

noxius sit, siue sit blandus, siue sit ferox. Quisquis in illum incurrerit, quisquis laqueis eius fuerit captus, inueniet quam sit noxium quod putabat lene. 51U, 19 A 2015: Propter eos enim dixit, qui plerumque in labiis bona loquuntur. Audis uocem iusti; sed non est

cor

iusti. ... Si seditio, si schisma,

si haeresis, si contradictio turbulenta, non hoc erumpit nisi de illis cogitationibus quae tegebantur. 51^,23 Pr 17U (399 C): Non est dubium quales sint qui

serpentibus

comparantur, qui sine strepitu ac sono leniter serpunt, sed nocenter irrepunt.

27 R 257 ra : P r o b a m e, id est, considera si est in me aliqua iniquitas, e t s c i t o cor m e u m, id est, inuestiga mentem meam utrum sit sine peccato an non. 1 CAug: malo

PS 139,^-7

675 2

5 , 2 3 . 2 5 C 1256: L i n g u a s

enim uerba significat, quae nequitiae cotibus

expolita, uulnerare contendunt corda simplicium. Quae merito pentibus surdis

s e r -

exaequantur, quia sermonibus suis uirus euomunt, unde

aspidibus

comparantur.

51U,25 HT 300: Quoniam uidentur amicitiae uerba habere, et plena ueneno mortifero. (= Br 1308 A) 3 51U ,26 C 1256: Peccatorem 515,3

iterum hie [1257] diabolum significat, ...

A 2016: Quid est: supplantare

g r e s s u s

quasi ut erres in negotio ...Supplantauit

m e o s ?

Non

g r e s s u s

tuos, si te impedierit in uia Dei, ut illud quod rectum intendebas, titubet, aut labatur a uia, aut cadat in uia, aut recedat de uia, ... 515,5

C 1257: S u p e r b i

autem sunt elati haeretici, quia uiam Domini

deserentes, prauis dogmatibus populos decipere potius quam docere festinant. 515,7

C 1257: In exponendis haereticorum prauitatibus perseuerat. Ponunt enim 1+ f u n e s, id est, dolosas et tortuosas obiectiones, quibus capiant sensus humanos, ut^ quasi pedibus probentur

laqueum,

scandalum. L a q u e u s

enim

funis

ita mentibus tendere ideo positus est,

quia uincula sua grauius semper astringit, nec amplexus eius aliqua lenitate dilabitur, cum nodosis quibusdam sinibus illaqueata concludit. - Zu offendiculum vgl. 1+00,7f. und den Notker latinus zur Stelle. 515,11 C 1257: I u x t a

iter

proprie dictum est, quoniam non capiunt

nisi illos qui a recto uirtutum calle discedunt. 515,13 A 2018: Et quid restat? quod remedium inter tanta mala,7in istis temptationibus, in istis periculis? C 1257) ••• Cuius enim non est D e u s , qui est uerus Deus? Sed tamen proprie eorum est, qui eo fruuntur, qui ei g

seruiunt, qui libenter sub ipso sunt. Nam et mali quamuis inuiti, sub ipso

8 sunt. Illi appellant

D e u m, a quo coronentur; sub

8 ilio 8 illi

fugiunt, a quo damnentur. ... et positus inter tales peccatores, seductores, hypocritas, superbos, dicat ad fecit

D e u m

D e u m, quem sui conuersione sibi

suum: D i x i ... tu.

2 CSg: coetibus 3 R 257r^: Venenum a s p i d u m CSg: capiunt 5 CSg: fehlt. 6 CSg: zu probantur verbessert. 7 CAug: fehlt. 8 CAug: fehlen.

insanabile est.

Ps 139,7-9

676

C 1257: Quod c e r t e non potest dicere [ c o n g r e g a t i o ] quae^ caducis probatur erroritms

implicari;

HT 300: Si non sanctus, non potest hunc uersiculum d i c e r e ; qui non regnatur a peccato, qui d i c i t : Pars mea Dominus (Thren. 3,2it).

Br

1308 A) s a 1 u t i 1 ® m e a e.

515.18 A 2019: id e s t , qui das uires

515.19 A 2019: Ecce modo adhuc pugno: pugno f o r i s contra f i c t o s bonos; pugno intus contra concupiscentias meas; . . . et q u i a ^ iam coeperat aestuare et arescere, tamquam umbram i n u e n i t , sub qua uiueret: O b s t i ...

b e 1 1 i,

umbra-

id e s t , in aestu, ne f a t i g a r e r , ne arescerem.

Pr 175 (U00 C): Praesens u i t a , quae t o t a temptatio e s t , d i e s b e 1 1 i,

. . . Laborans ergo in hoc

b e l l o ,

est

recte s i b i obumbrationem

p e t i t g r a t i a e Dei, ne aestu laborum f a t i g a t u s arescat. 515,23 C 1258: A

d e s i d e r i o suo t r a d i t u r peccatori, 12 12 13 concupiscentias carnis diabolo r e l i n q u i t u r [1259]

quisquis per possidendus.

A 2019: I l l u d ergo o r a , quantum potes, ut te

t r a d a t

tuo

Deus

p e c c a t o r i .

a

d e s i d e r i o

Tu enim

[2020] . . . Inde inumbratur in die

locum diabolo das. . . .

tuo non

d e s i d e r i o belli.

Desideri

uro

d e s i d e r i

uni, ut possimus refrenare quo rapiebamur, ut non i t a

enim aestus f a c i t ; umbraculum autem Domini temperat

exaestuemus, ut ad laqueum perducainur. Pr 175 (1+00 C): Ideo [176] a i t obumbratum se in die belli, tur aestu

desi

catori

d e r i i.

ut non urere-

Quo qui u i n c i t u r , t r a d i t u r

pec-

...

515.26 A 2020: Tales sunt et i s t i , quia t a l i s est diabolus. Quando seduxerit hominem, gaudet, triumphat de i l i o ; exaltatur

i p s e , quia i l l e

humiliatus e s t . Quare autem i l l e humiliatus est? Quia male t a t u s

f u i t:

e x a 1 -

et i l l e qui de i l i o triumphat, humiliabitur. Tales

sunt enim omnes qui gaudent de malo; uidentur s i b i ad tempus g l o r i a r i , superbire, ceruicem e r i g e r e . f o r t e

me gaudeant.

9 10 11 12 13

...Ne

e x a l t e n t u r ,

CSg: zu qui verbessert. (!) CAug: s a l u t i s ( ! ) (= WS 344b) CAug : qùi CSg: concupiscentia CSg: relinquetur

derelinquas

me,

ne

i d e s t , non de me triumphent, non de

Ps

516,2

C 1259:

...

139,10-12

677

impiorum i n e x p l i c a b i l e s d e s i g n a t e r r o r e s . Nam s i c u t

us, in

die

p u t ,

quod e s t d i a b o l u s , r o t a b i l e m r e f e r t habere

belli

caput

suum obumbrari

superi-

d i x i t a Domino, i t a istorum c i r c u ì

c a tum,

qui numquam ad rectam uiam p e r u e n i t , quoniam per u e s t i g i a sua r e d i e n s se semper i n u o l u i t . Ordo autem uerborum t a l i s e s t : Caput

e o r um

c i r c u i t u s . 516,U

A 2020: Laborant homines l o q u i mendacium; nam u e r i t a t e m t o t a 1U l o q u e r e n t u r . I l l e enim l a b o r a t qui f i n g i t quod d i c i t uult d i c e r e , non l a b o r a t ; i p s a enim u e r i t a s s i n e

facilitate

. Nam qui uerum

l a b o r e

loquitur.

De homine ergo hoc d i x i t Deo: Me p r o t e g e t umbraculum tuum: i p s o s g e t

mendacium

[2021]

l a b o r

i p s o r u m ; est

sed ipsum mendacium

l a b i o r u m

i p s o r u m,

i p s o r u m .

C 1259: Quapropter o r i s eorum mendacium di^

t e -

e o s

o p e r i

t,

cum p e r f i -

de^^ s u a ^ a s s e r t i o n e superantur. Numquam enim s i c e s t cauta m a l i -

t i a , ut i p s a s i b i non loquatur aduersa. 516,9

C 1259: e t f e r u e r e s a n c t i s operibus i n c i p i u n t , qui pridem d e s i d i o s o nimis t e p o r e u i x e r u n t . - V g l . A zu 516,9.11.

516,9.11 A 2022: Video h i e nobis e l u c e s c e r e non improbabilem e t l e m ^ sententiam; i n t e l l e g o i l l o s per

i s t o s , ut

c a r b o n e s

d e i c i a n t u r .

irreprehensibi-

c a d e r e

s u -

In a l i o s enim ueniunt, ut accen-

dantur; i n a l i o s , ut d e i c i a n t u r : . . . Vident enim i u s t o s f l a m mantes s p i r i t u , candentes l u c e , e t e i s inuidendo c a d u n t ; 516,12 A 2022: V e n i t 17 i l l i s m i s e r i a e t non t o l e r a n t ; i u s t u s autem s u b s i s t i t , quomodó i l l e s u b s i s t i t , qui d i c i t : Sed 18 etiam gloriamur in tribulationibus, . . . (Rom. 5 , 3 ) . 516,17 C 1259: Quamuis [1260] • 19 u b e r t a t e facundi

possint d i c i et i l l i

l i n g u o s i

sunt, tamen i l l i s hoc s p e c i a l i t e r nomen constat

sition, qui i n c o n s i d e r a t a l o c u t i o n e u e r b o s i sunt.

peccatum

A 2022: V i r ut i s t e 11+ 15 16 17 18 19 20

(Prou.

10,19).

l i n g u o s u s

d i r i g a t u r .

CAug: d i c a t CSg: p e r f i d i a e suae CAug: r e p r e h e n s i b i l e m CAug: V e n i e t Notkers ET = V u l g a t a ; v g l . CSg: f e c u n d i CAug: amat e t

512,12.

amat

linguae impo-

. . . D i f f i c i l e e s t enim

i n d e l i b e r a t e rectum esse sermonem, s i c u t scriptum e s t : In non effugies

qui

multiloquio

20 mendacia.

. . . Non p o t e s t

fieri

Ps 139,12-11*0,3

678

516,21 A 202U: Ergo quandocumque capti sunt iusti, u e n a t i quidem

mali,

sed non ad

sunt

illos

interitum.

516,26 A 2021*: meritis suis nihil tribuent, non tribuent totum nisi misericordiae tuae. ... Et quia quanturneumque

confitebuntur

i u s t i

nomine

t u o , ut

fuerint, nihil sibi assumant de suo, nihil sibi

tribuant de suo; quid fiet, ut dirigant cor? C 1260: Bonus enim fuit lob, cum Dominum diues colebat, sed quanto melior, dum eum sub multiplici afflictione laudabat! Tunc ergo amplius desideremus gratias agere, quando nos temptator conatur affligere. Facilius enim inimicus discedit, cum uiderit excedere non posse quos deprimit. 517,2

A 2025: scimus quia cum apparuerit, similes ei erimus, quoniam uidebimus eum sicuti est (I Ioh. 3,2), quia cum

P s a l m 517,6

u u 1 t u

inhabitabunt

recti

tuo.

ll+0

C 1261: Intellegens propheta humanam fragilitatem diuersis peccatorum nexibus implicatam, prima sectione Dominum rogat ut eius audiatur oratio , ...

517,8

C 1262: Volens enim propheta humano generi affectum continuae orationis infundere, duo tempora uidetur discrepantia posuisse. Dicft enim de praeterito: c 1 a m a u i, quod perfectam significai orationem. Et iterum repetit

dum

clamauero

ad

te,

quod utique constat positum

de futuro ; 517,11.13 C 1262: Incensum

est odiferi pigmenti suauis adustio, quae

carbonibus concremata, gratissimum fumum porrigit ad superna ... Sic beatorum oratio igne caritatis incensa, diuinis ingeritur, ...Eleuatio

m a n u u m

conspectibus

significat operam piam, quae

aut in eleemosynis exer-[12ö3]cetur, aut in aliqua probabili conuersatione peragitur. Sacrificium

uero

uespertinum,

illam oblationem fortasse significat, quam in fine uitae Domino solet offerre religiosa deuotio, ... 517,17 C 1263: Petit sanctissimus propheta ne quid tale dicat quod peruenire debeat ad reatum. Sed hoc duplici supplicai tutamine communiri\ ut nec cogitatio eius iniqua sapiat, nec praua uoluntas in fatua uerba prosiliat.

1 CSg: conuenire

Ps lUo,U-6

679

517,20 A 2029: Ostium et aperitur et clauditur; ergo si ostium est, et aperiatur et claudatur; aperiatur ad confessionem peccati, claudatur ad excusationem peccati. Ita enim erit ostium continentiae, non ruinae. A 203!+: Ego dixi, ego peccaui; non fortuna, non fatum, non gens tenebrarum. ... Iam ergo confesso peccato tuo, uide quemadmodum laudetur Deus; quia et iustus est, cum te punit perseuerantem, et misericors, cum liberai confitentem. - Zu puram

... morte vgl. den Notker latinus zu 176,2h.

HT 303: Paulus apostolus dicit: ... Miser ego homo, guis me liberabit de corpore mortis huius? 517,23 A 2030: Qui sunt sunt

(Rom. 1,2h)

e 1 e c t i

e 1 e c t i

ceteri homines

est

Qui seipsos iustificant. Qui

Qui sibi iusti uidentur, ... sicut phari-

Deus, gratias ago tibi, quia non sum sicut

(Luc. 18,11). ... [2032] ... Ergo

qui sunt? E 1 e c t i non

e o r u m ?

e o r u m ?

saeus ille in tempio dixit

(= Br 131 OA)

malorum, e 1 e c t i

combinandum,

e 1 e c t i

impiorum, cum

id est, cum

quibus

eorum quibus

non

est

habenda societas. ... defendentes [peccata] et asserentes, ne aliquid culpae eorum tribuatur; 518,2

A 2035: Videte

peccatorem

confessorem: emendari se . . 3 quam laudari fallaciter. ... Falsa laus

2

uult misericorditer, potius 3 li li adulatio est ; falsa

laus

adulatoris, hoc est, o l e u m

t o r i s. ... [2036] Habetote o l e u m o l e u m 518,1*

p e c c a -

uobiscum, et non quaeretis"'

peccatoris. Sapientes enim illae uirgines secum portabant (vgl. Matth. 25,1!);

c 1265: ...in

C 126Uf.)

b e n e p l a c i t i s

A 2038: A d h u c citis

oleum

expecta; e t

eorum

eorum,

oratio

m e a

id est, iniquorum, in

benepla-

erit. Veniet tempus, quando superent hominum mi-

lia^ tundentium sibi pectus et dicentium: Dimitte nobis debita nostra, sicut et nos dimittimus debitoribus nostris tempus, quando 518,8

oratio

m e a

A 20UÒ: Petra autem erat Christus teles. Adiunge ilium

(Matth. 6,12). ... ueniet

placebit illis. (I Cor. 10,li). ... Dixit hoc Aristo-

p e t r a e, et

absorptus

est.

Quis

est Aristoteles? ... Dixit hoc Pythagoras, dixit hoc Plato. Adiunge illos 2 3 li 5 6

CAug: CAug: CAug: CAug: CAug:

p e t r a e, compara auctoritatem illorum auctoritati euangelicae,

fehlt. Falsa bis est fehlen. Falsalitus (sic) (WS 348a hat: laus) quaeritis malitiam

Ps

680

iUo,6-io

compara inflatos crucifixo. ... Tamdiu uidentur aliquid dicere, donee comparentur

p e t r a e.

518,11 A 2040: P r a e u a l u e r u n t

u e r b a

m e a

u e r b i s

eorum.

518,13 A 20U1 : Et quid est factum de tot mortibus martyrum, nisi ut ipsa uerba praeualerent,

et tamquam irrigata terra sanguine testium Christi, pullu-

laret ubique seges Ecclesiae? praeualuerunt lerent

... Occisi sunt enim martyres, et quasi

qui occiderunt. Praeualuerunt

illi persequendo, ut

praeua-

uerba Christi praedicando. ... Et quid factum est de mortibus

sanctorum? Slcut... t e r r a e ,

est.

... Nouimus

crassi

t u d i n e m

contémptibilia quaeque esse. Quae sunt quasi contemptibilia

hominibus, fecundant c r a s s i t u d o

t e r r a m. ... Sed illae omnes mortes factae sunt terrae.

Quomodo accipit

terra

quamdam

pinguedinem de rebus contemptibilibus et abiectis, sic ex eo quod contempsit hie mundus, accepit

c r a s s i t u d i n e m

terrae,

ut

inde seges Ecclesiae feracius pullularet. 518,15 A 2041 : J u x t a

i n f e r n u m

d i s s i p a t a

sunt

ossa

martyrum, ... C 1266: Sic tyrannorum nefanda superbia tabe suae malitiae corpora martyrum sauciabat, quos congrue propheta dixit

o s s a

sua, quia constat

eos christianae fidei esse ualidissima firmamenta; ... Non dixit, in infernum,

quia licet mori communi sorte uideantur, uita illis

7

aeterna conceditur . 518.19 A 2042: Plus figo 9

g

o c u 1 u m

m e u m

in promissis tuis, quam in minis

eorum . 518.20 C 1267: Ne

a u f e ras,

518,25 C 1267: In diaboli r u m 519,1

circuitione^

scilicet bonis tuis;

r e t i a c u l u m 0

c a d e n t

qui

p e c c a t o -

clauduntur.

A 2044: Haec uox ex persona capitis: ... Quid est:

s i n g u l a r i s l

In passione tu solus pateris, tu solus occideris ab inimicis. ... Quid est ergo: donee (loh. 13,1)? ... cum

t r a n s e a m ,

nisi, de hoc mundo ad

transiero,

Patrem

multiplicabor; multi me imita-

buntur, multi patientur pro nomine meo. 7 R 2 5 8 v a : Vel d i s s i p a t a s u n t ossa nostra, id est, illi qui fortes fuerunt in fide defecerunt in persecutione, et antequam paeniterent, descenderunt ad i n f e r n u m . 8 CAug: fehlt. te, Domine, respiciunt o c u 1 i m e i, id est, intellectus 9 R 2 5 8 v a : Ad mentis meae. 10 CSg: circumcisione (sic)

Ps 1U1,1-5

P s a l m 519,6

681

1U1

A 20U6 : forte non frustra additum est: m e a. "Multi enim ad

Dominum,

non

u o c e

ergo interior, ... u o c e affectu cordis

u o c e

u o c e

corporis sui. Homo

sua, non in strepitu labiorum, sed in [20^7]

c 1 a m e t

Deus audit; nisi

sua, sed

clamant

ad

Dominum.

Non ubi homo audit, ibi

pulmonum et laterum et linguae

homo te non audit; cogitatio tua clamor est

clames,

ad

D o m i n u m \ 2 519,10 A 20U7: Quid est: ante e u m 1 In conspectu e i u s. Quid est: in 2 . conspectu e i u s ? Vbi uidet. ... Ille autem uidet et ubi homo non uidet. Nam cogitationem tuam nullus hominum uidet, Deus autem uidet. Ibi ergo

e f f u n d e

p 1 e c e m

tuam, ubi solus ille uidet qui rémuné-

rât . 519,13 A 201(9: Quando hoc facis? 519,11» A 201+9: Quare

deficit

spiritus

tuus, ...? Vt non mihi

arrogem uires meas, ut sciam quod alius in me operatur ipsam uirtutem. ... Ergo tus

deficiat

spiritus

tuus, loquatur

Spiri-

Dei .

519,16 A 20hÇ: U l i me deiectum putabant, tu me stantem cernebas. ... Illi oppressum me putabant, sed ego ambulabam. Vbi ambulabam'i In t i s semi

quas illi non uidebant, ...in t i s

s e m i t i s

semi-

iustitiae tuae, in

praeceptorum tuorum.

519,16.18 C 1270: Sed quia Dominus Christus numquam a sua sanctitate discessit, necesse erat ut

i n

ipsa

u i a

rectitudinis suae temptationes patere-

tur inualidas, a qua minime probabatur exire. Tangit enim, quando illi a diabolo mundi regna monstrata sunt, quando eius temptabatur esuries, et cetera quae diabolica fraus et malorum hominum praesumpsit iniquités. Necesse enim erat Christum Dominum taliter loqui, ut assumendae carnis iam tune ueritas panderetur. 519,19.21 C 1270: Cum dicit: Considerabam 1, îllud tempus intellegit

ad

dexteram,

quando ibat ad crucem, quia nullum lille fide-

lium potuit intueri. ... Sequitur

et

n o n ... m e; qui cognosceret

illam scilicet in ipso deitatem, ...

1 CAug: Deum 2 CAug: Quid bis eius fehlen durch homoioteleuton. 3 R 259 ra : Non legimus defecisse spiritum tio in hoc loco pro lassitudine ponitur. lt CSg: facit intellegi

Christi, sed defec-

682

Ps 11+1,5-8

WS 351^": C o n s i d e r a b a m ... m e a m. Haec omnia in Domino tempore passionis impleta sunt, cum euntem eum ad crucem eorum nemo comitatus est, quos ad possessionem regni caelestis, separatos a sinistra, d e x t e r a e

praeparabat, ob quos et homo erat natus, cum in tot tantisque

crucis ipsius signis Deum nemo cognouit, ... Pr 182 (U05 A): D e x t e r a

sunt quae Dei sunt et ad Dei promissa per-

ducunt, ... 519,23 A 2053: A b

ilio

p e r i i t

C 1270: P e r i i s s e misit occidi. Ham ubi euitatur. Nemo autem

fuga,

f u g a m fuga

qui non fugit.

dicit, cum se impiorum manibus per-

p e r i t, mortis periculum nullatenus

r e q u l s i u i t

a n i m a m

eius, dum ei nulla

consolatio praeberetur; sed solus ad passionem relictus est, qui erat pro omnium salute moriturus. 519,25 C 1270: C 1 a m a u i t do dixit: Pater, 520,2

autem, spem suam ponens in

[1271] in manus

tuas commendo

Dominum,

spiritum

quan-

me um (Luc. 23,tó).

C 1271 : Probat hoc specialiter locus ille, quando in cruce positua latro-

il i dixit: Amen, dico tibi: Hodie mecum eris in paradiso (Luc. 23,^3). Paradisus est enim 520,5

terra

uiuentium,

C 1271 : Ad hoc certe amplius^ h u m i l i a t u s

... est,

qui oboediens

factus est usque ad mortem, mortem autem crucis (vgl. Phil. 2,8). 520,6.10 C 1271 : Orat ergo ut uirtute

a

liberetur,

p e r s e q u e n t i b u s

Iudaeis diuina

qui usque adeo corporaliter facti fuerant

fortiores, ut et manus inicerent

et de eius morte gauderent. Sed haec

omnia miserrimi hominum temptauerunt, quia in eo non intuebantur diuinitatis uirtutem, sed speciem corporalem; de quibus dicit apostolus: Si

enim cognouissent, numquam Dominum maiestatis crucifixissent (I Cor. 2,8). 520,12 C 1272: Sed melius si hoc loco referatur ad infernos propter resurrectionis spem, ... Sed cur se

de

causa subsequitur: a d . . .

isto

tuo.

c a r c e r e

liberare desideret,

Tunc enim a cunctis fidelibus Patri

confessio laudis exhibita est, quando eum resurrectionis miraculo inferni

c a r c e r e

constat

d e

e d u c t u m.

520,11* c 1272: Nam dum omnes apostoli Christi fuissent morte confusi, e x p e c t a b a n t

utique donec gloriam promissae resurrectionis agnoscerent

Sed intuere quod dictum est: donec

retribuas,

tis gloria retributio fuit, utique beatissimae passionis.

5 CSg: fehlt. 6 CSg: iniecerint

...

quia resurgen-

Ps 11+2,1-3 Psalm

683

Ik2

520,21 A 2063: Ne utcumque accipiatis, cum dicitur: in

tua

iustitia.

Commendatici est enim gratiae, ne unusquisque nostrum suam putet. Haec enim

iustitia

dit. ... Ergo, ... non

i n

iustitiam

Dei est, quam ut habeas Deus de-

mea.

520,25 A 206h: Non litigemus; nolo tecum habere causam, ... Tu licet dicas amicum, ego confiteor

s e r u u m: misericordia indigeo, ... (i-C Ì2"jk)

Al 595 A: Omne genus humanum significat, originali peccato obnoxium. Ideo nullus, nisi gratia liberatus tua, iustificari poterit. C 1275: Sed cum dicitur

o m n i s

u i u e n s, hominem significat ge-

neralem, ... qui originali peccato nisi aqua regenerationis abluantur, obnoxii sunt. Vnde et lob ueracissime dicit: Nemo mundus ante te, nec infans cuius est unius diei uita super terrain (lob 15,1^). 521,3

C 1276: Quamuis titulus de Abessalon1 dicere uideatur, tamen bene m i c u s

i n i -

impersonaliter ponitur, ut hoc et de diabolo sentiamus. H u -

miliatur

autem

in

terra,

cuius carnalibus actionibus uita

polluitur, ... Quod merito propter afflictionem specialiter exprimendam paenitens ait, ... HT 311: nulli dubium quin diabolus. ... Hoc est quod dicit. Antehac alas habebam, et uolabam: nunc autem m i c u s

persecutus

est

i n i -

et conprehendit, et ligauit mihi pedes et manus; ... Ita et

me, inquit, inimicus

ligauit conscientia peccatorum meorum. ...

S i c u t m o r t u o s

s a e c u 1 i: adhuc necdum

Al 595 B: Iudas

a n i m a m

peccatorum persuasione

m o r t u u s.

Br 1311* C)

Quare? quia in paenitentia stat.

a u i t —

me

Christi, diabolus

persecutus

a n i m a m

est,

atque

m e a m, dum terrenis contagiis aspersit

m e a m

h u m i 1 i -

a n i m a m

m e -

a m, et uitiorum puluere sordidauit earn. 521,5

C 127k: Historia haec Regum quidem lectione notissima est (vgl. II Reg. 1

15). Nam

f i 1 i u s

impie cognoscitur

D a u i d

persecut

Abessalon

2

regno fugatum

patrem suum

us.

Al 59^ C: In libris Regum hanc historiam legimus, quomodo Absalon patrem suum

D a u i d

expulit de regno. Sed alius est

D a u i d

uere manu

fortis: in bello fortis, qui percussit hostem superbissimum, Dominus

1 CSg: absalon 2 CSg: fugato

Ps 1U2,3-7

68k

D a u i d

noster Iesus Christus. Agnoscendus est itaque persequebatur

f i 1 i u s D a u i d

A 2060: sed alius Da

i s t e , quem

suus Iudas, tradens eum in mortem.

uere manu f o r t i s (quod interpretatur

u i d) Dominus noster Iesus Christus agnoscendus est nobis. persequebatur

Agnoscamus ergo quemadmodum et Christum 1 i u s

f i 1 i o s,

suus; habebat enim

...

. . . Ergo

f i

f i 1 i i

-

Sponsi,

a p o s t o l i ; et i n t e r hos persecutor Iudas diabolus. Passionem itaque suam in hoc psalmo praedicaturus est Christus. Audiamus. . . . [2065] ••• Persecutus Iudas

est

a n i m a m C h r i s t i , et

plane et diabolus

a n i m a m magistri:

...

521,8.10 A 2065: Hoc a capite expeditius a u d i t i s , et expeditius hoc in capite . . . . . 3 a g n o s c i t i s . I l l e enim pro nobis m o r t u u s factus e s t , sed non mo r t u u s m o r t u i ,

saeculi.

...Mortui [2066] ...in

i 71 i n f e r n i s , tamquam 'i

n

521,13 A 2066: Recordamini: Tristis

t e n e b r o s i

sepulcro, tamquam est

r u m, per quem factus est omnis

521,18 C 1276: O p e r a

i n

s, tamquam

ipsa passione;

est anima mea usque ad mortem (Matth. 26,38).

memoratus

521 ,15 A 2066: Numquid

ille dies?

d i e r u m

a n t i -

Sed loquitur corpus,

enim Domini d i c i t , quibus caelum terramque m i r a b i l i

dispositione fundauit,

...

A 2067: Creatura tua spectaculum mihi f a c t a e s t ; spexi,

merito

mercedem r e c i p i e n t e s i n i q u i t a t i s , et mortem ducentes ex

peccati propagine; . . .

quo

s a e c u l i ,

o p e r a

. . . Vidi e r g o , et i n -

tua;

521,20 C 1277: Sequitur comparatio, in qua d i c i t sic animam suam desiderare Deum, quemadmodum s o l e t sicca

t e r r a

copiosas pluuias sustinere.

521,22 C 1277: Quod per nimias t r i b u l a t i o n e s s o l e t contingere his qui passionum diuersarum pondere praegrauantur,

...

A 2068: Quae'* enim mora'* quando s i c s i t i o , ad inflammandam s i t i m meam? . . . Impleat me t u s

m e u s:

521 ,26 A 2069: N e ...

s p i r i t u s

tuus, quia

. . . complue me, confirma me, a

me;

quia s i

d e f e c i t

s p i r i -

...

a u e r t e r i s, s i m i 1 i s

...

1 a c u m. C 1277: L a c u m uero inferiorem locum i n t e l l e g e r e debemus i n f e r n i ,

3 CAug: fehlt. (WS 356a hat es aber) U CAug: Quo . . . amore

Ps

685

11(2,8-11

ubi impii aeterna poena mergendi sunt. ... Bene autem dictum est, descendentibus,

quoniam ad ima merguntur qui illuc intrare

merebuntur. 522,3

A 2069: M a n e

ergo appellat, post finem saeculi, cum uiderimus quod

in saeculo credimus. Al 596 A: de quo [iacu] nemo"* liberabitùr nisi gratia Dei praeueniente tempus iudicii. ... et

m a n e

miserationes tuae quasi aurora lucis

ueniant mihi. 522,7

C 1278: Cum a Deo petit ostendit quoniam haec

n o t a m u i a

sibi

fieri

ùitae

u i a m,

hominibus habetur incognita. ... Subiun-

gitur quoque sollemnis illa confessio, quoniam illud nos postulata mereri facit, si

a n i m a m

nostram non carnali grauamine inclinemus

ad mundum, sed spiritali iuuamine

1 e u e m u s

semper

ad

Domi-

num. 522,12 C 1279: Dicit enim: D o c e

me,...

tamquam nihil de sua uirtute

praesumentem. A 2071 : Si non me

docueris,

meam, et deseret me

Deus

faciam

uoluntatem

m e u s.

Pr 187 (^08 B): Imple, inquit, in me effectus

gratiae tuae, ut et hoc

uelim quod uelle te noui, et non aliud sit in meo opere, quam quod in est

tua 522,C

uoluntate.

1279: Intueamur quid sibi uelit quod dicit: Spiritus

ion

u s . Designatur enim per hoc nomen Deum esse

tuus Spiritum

7

sanctum; ... Spi ri t u s autem bonus d e d u c e t nos i n 7 . . . . u 1 a m r e c t a m, quando corpus nostrum suis regulis subdit ... Siue t e r r a m

r e c t a m, illam significat futuri saeculi, ubi recti am-

bulabunt ... 522,18 A 2072: ...in

tua

iustitia,

non

i n

mea, non quia ego me-

rui, sed quia tu misereris. C 1279: Hie gratia clementissimae diuinitatis ostenditur, quae nihil nostris meritis reddit, sed totum indulgentiae suae largitate concedit. Nam

uiuificandum

sed ex

n o m i n e

5 CSg: quomodo 6 CSg: affectus 7 CSg: deducit ... terram

se propheta non dicit ex propriis factis, D o m i n i

Christi, ...

686

Ps 1U2,11-1U3,2

522,20 C 1279: E d u c u n t u r a n i m a e

ceribus

de

t r i b u l a t i o n e

tamquam de car-

sanctae, quando concessa uenia de isto saeculo prae-

cipiuntur exire.

p e i d e n d o s

522,23 C 1280: Hic iam tempore iudicii per iustitiam

dicit

esse diabolum et omnes impios qui in sua obstinatione moriuntur.

P s a l m

523,3

11+3

A 2073: In

D a u i d

Christus: sed sicut soletis intellegere eruditi in

schola eius, Christus caput et corpus. ... [2071*] ... His armatus, gratia utique armatus, et ideo praesumens non de se, sed de Domino suo, processit aduersus

G o 1 i a m

hoc fecit noster

superbum, se iactantem, de se praesumentem. ... Et

D a u i d,

deiecit diabolum de suis;

C 1281) ...

[2075] ••• Ergo bellum gerimus aduersus ... diabolum et angelos eius, ... Hoc^ unum proelium; alterum autem unicuique in seipso. Modo genus hoc belli ex apostolica epistola legebatur: Caro

tum, 523,6

A 2078: Quid est hoc: M i s e r i c o r d i a 2 . . m i s e r i

c o r d i

am

c o r d i a

m e a,

C 1282: R e f

u g i

2

aduersus

spiri-

m e a "2 Praebes mihi . . .3

, et in me exsistis misericors? an: Donasti

mihi ut et ipse sim misericors?

523,8

concupiscit

... (Gal. 5,17).

... illi recte dicimus:

M i s e r i -

a quo habemus etiam ut misericordes simus.

u m, quando contra** tarn*1 immanissimum hostem consilium

dedit, ut eum petra deicieret cum quo non poterat armorum pondere dimicare. Vgl. C 1289: ... Dauid

ad uniuersum respiciat populum*' christianum,

qui inimicum suum terribilem petrae noscitur soliditate superasse. WS 358^: R e f

u g i

u m

523,11 C 1282: S u s c e p t o r

est a quo constantiam sumit infirmitas. fuit, quando eum fecit in generum a Saule sus-

cipi, ut suo Domino iungeretur, qui prius fuerat seruientium conditione subiectus. ... [1283] ... Addidit

sub

me.

s u b i c i e n s

Siue hoc de futuro dicit, quia

erat; siue magis

p o p u 1 o s

p o p u 1 o s

p o p u 1 i s

imperaturus

sibi memorat esse subdendos, quos in

spiritu uidebat semini suo, id est, Christo Domino subiugandos, sicut

1 2 3 1( 5

CAug: Hoc enim CAug: Der Text lautet: Misericordiam prebes. Misericors mihi CAug: donas CSg: contrac tu [= contractum?] CSg: fehlt.

Ps 1 lt3,3-7

in secundo psalmo a i t : Postula (Ps

687

a me et dabo tibi

gentes

hereditatem tuam

2,8).

523,12 C 1283: Quale e s t enim, ut i l l e

c a e l i t e r r a e q u e f a b r i c a t o r per assumpti

h o mi n u m

c o r p o r i s u e r i t a t e m , usque ad

i n n o t u e r i

titiam et r e c t i s f i d e

t

dignatus f u e r i t u e n i r e noinaestimabile d e i t à t i s

ar-

canum? 5 2 3 , A

2080: Quid e s t : f i 1 i u s

mas

e u ml

hominis,

Quoniam

quoniam

a e s t i

e u m pendis, t a n t i

tanti

-

e u m' a e -

s t i m a s, pretiosum quiddam esse o s t e n d i s . 523,18 A 2081: Peccando

u a n i t a t i

s i mi 1 i s

Nam quando e s t primum c o n d i t u s , u e r i t a t i

f a c t u s

s i mi 1 i s

est.

f a c t u s

e s t ; 523.21 C 1281+ : Tunc u t i q u e aspectu innotuit tae incarnationis apparuit: 523.22 C 128U: M o n t e s

homini,

quando i n h u m i l i t a t e

sanc-

...

h i e superbos homines debemus a c c i p e r e e t

i n i q u i t a t e praetumidos, quos Dominus

t e t i g i t ,

diabolica

quando e i s com-

punctionem p i a e conuersionis a t t r i b u i t . Fumigauerunt

autem,

dum c r e b r i s s u s p i r i i s continuisque gemitibus sua p e c c a t a p l o r a u e r u n t . A 2082f.) 523,25 C 1281+: D i s s i p a u i

t

autem d i s p e r s i t

significai;

A 2083: Sed sunt quidam c o n s p i r a n t e s , conuenientes in unum aduersus Dominum, e t aduersus Christum e i u s . 7 soluetur et

. . . Crebresce m i r a c u l i s t u i s ,

c o n s p i r a t i o eorum. C o r u s c a

d i s p e r g e s

e o s.

c o i u s c a t i o n e s ,

Iam m i r a c u l i s t e r r i t i ,

quid contra t e , e t i n i p s i s m i r a c u l i s expauescentes 52U,1

C 1281): S a g i t t a s

et

non audebunt

ali-

haesitabunt.

a p o s t o l o s s i g n i f i c a t , qui u e r i t a t e

praedicatio-

num tamquam i a c u l a pennata hominum p e c t o r a t r a n s f o d e r u n t , sanitatem mentium s a c r i s uulneribus 52U,3

operantes.

C 128U: Hie ad Patrem uerba c o n u e r t i t . M a n u m rem; i p s e enim sa:

ma n u s

...

Q

A 2083: Quomodo u i n c i t ipse

corpus C h r i s t i ? C a e l e s t i a d i u t o r i o . Veniet enim

Dominus in uoce archangeli,

et in tuba Dei descendet

Thess. U, 15) ; i p s e Saluator c o r p o r i s , m a n u s 6 7 8 9

d i c i t Dominimi S a l u a t o -

e s t P a t r i s , per quem f a c t a constant u n i u e r -

CAug: fehlt. (= WS CAug: s o l u i t u r CAug: i n q u i t R 2 6 1 : 0 Deus P a t e r , e m i t t e u m de c a e l o ad terram.

de caelo

(I

Dei^.

359a)

ma n u m

tuam,

id e s t , Filium

t u —

Ps 11+3,7-9

688 52k,5 C 1285: Petit ergo se berali,

de

multitudine

a q u a r u m

propheta

li-

id est, a populis undosis et uelut procella saeuissima con-

citatis. A q u a s

enim populos significare notissimum est, ...

Pr 190 (410 B-C): Et eruit Ecclesiam suam id est, d e

de

a q u i s

m u 1 t i s,

populis infidelibus siue foris oppugnantibus siue intus

insidiantibus. 524.7

C 1285: Ipsi sunt enim

f i 1 i i

alieni,

qui ab Ecclesia matre

catholicorum habentur extranei. 524.8

A 2083: quid dixisti aquas multasi Quid dixi, audi. De manu filiorum alieno rum. Audite, fratres, inter quos simus, inter quos uiuamus, a quibus erui desideremus.

Quorum...

uanitatem.

C 1285: De ipsis adhuc populis dicit a quibus se petiit debere^ liberari,

...

524,11 A 2086 : Ideo

et

d e x t e r a

uanitatem, quia hoc in

iniquitatis-,

d e x t e r a

re debuerunt^. Quid enim in

ideo os ...

posuerunt, quod in sinistra habe-

d e x t e r a

ponere debuerunt^? Deum,

aeternitatem, annos Dei non deficientes, ... Sinistra utamur ad tempus, dexteram

desideremus in aeternum.

524,14 C 1285: Venit ad ordinem secundum, in quo se ... per ti c u m

n o u u m

can-

propheta gratias agere Domino pollicetur: ubi est noui hominis

institutio et legis ueteris plenitudo. ... N o u u m

enim merito dici-

tur, quia dum non sit a Iudaeis receptus, quibus promissus fuerat ut . . .12 ueniret, transiuit ad gentes. N o u u m est etiam , quod nos corpore et sanguine suo saginare dignatur. N o u u m

quod per aquam regenera-

tions absoluit et his similia, quae per aduentum Domini

n o u a

in-

stitutione patuerunt. 524,18 A 2084: canticum

t i b i

nouum,

Testamenti Noui est. ...In

chordarum,

decern

in lege

decern

p s a l t e r i o praeceptorum: ibi

p s a 1 1 a m, ... quia plenitudo legis caritas est (vgl. Rom.

13,10). C 1285: P s a l t e r i u m

decern c h o r d a r u m [1286] est decalogus, qui datus est tribubus Hebraeorum. Et ut 13 ambo testainenta 14 unum habere manifestaret auctorem, in utrisque se Christo Domino

psallere 10 CSg:

fehlt.

11 CTur: debuerant 12 CSg: enim 13 CSg: fehlt.

14 CSg: manifestare

compromisit.

Ps 11*3,10-13

689

52U,20 C 1286: R e g e s , homines iustos significai et ueraces, ... 52i*,22 C 1286: L i b e r a s g l a d i o mini

g 1 a d i u s

Quapropter

D a u i d, ad pugnam respicit Goliae; . . . D e

m a l i g n o , diaboli significat potestatem. Quia et Dolegitur; sed ilium benignum esse non dubium est, ...

malignus

est

a bonis; benignus est autem

gladi

us

g 1 a d i u s

diaboli, quia diuidit

Domini, quoniam separat a

malis. 525,1

C 1286: Hunc uersum et1^ in prima parte iam dixit (vgl. v. 7 und 8);

525,3

C 1286: F i 1 i o s

A 2085) nerantur. Isti

eorum dicit, qui praui dogmatis praedicatione ge-

nouellis

plantationibus

exae-

quantur, quia nulla a patribus tradita praedicatione uiguerunt, sed exquisitis

nouellis

erroribus pullularunt, male stabiliti pessima

radice defiguntur. Non enim de prophetis, non de apostolis, non de aliqua diuina auctoritate firmati sunt; sed uoluntaria peruersitate nouitat i s ^ , a sanctae Ecclesiae unitate discreti sunt. HT 318: Haereticorum t i o

f i 1 i i

uideamus quales sint.

eorum non est uetus, sed

n o u e 1 1 a

...Planta-

est. Non est enim de

ueteri lege, non est de prophetis, non est de apostolis; sed de nouis magistris e s t . . . . I n

i u u e n t u t e

s u a : semper iuuenes sunt.

(= Br 1318 C-D) 525,7

C 1286: Consideremus quam subtiliter et frequenter [128?] a catholicis segregauit haereticos. ... Deinde dicit eas raliter pulehras , sed hominum uoluntate

[f i 1 i a s]

composi

non natu-

t a s.

Tertio

cogitationes uel praedicationes eorum, quas feminis comparauerat, non dicit habere ueram Ecclesiam, sed pli.

Similitudo

similitudinem

t e m 17 quippe non habet ueritatem, sed alicuius

subsistentis rei portat imaginem. Ht 319: Pulchre dixit, similitudo ueram Ecclesiam, sed 525,9

C 1287: Ptomptuaria

simili

templi: t u d i n e m

non habent

Ecclesiae. (= Br 1319 B)

quae cellaria uulgus 18 appellat, haeretifarcita sunt, tantum

eorum corda significant, ... Ista quantum copiose

diuersàs eructationes pessimae exaltationis emittunt. ... Sic merito asperis odoribus comparata sunt, quae simplicium corda fetido sermone 15 16 17 18

decipiunt. CSg: fehlt. CSg: nouitas CSg: alicui CSg: copiosa

Ps 1U3,13-1UI4- ,2

690

525,12 HT 320: Non dixit: i n

ingressibus

s u i s ;

sed, i n

e g r e s s i -

b u s . Non enim ingrediuntur in Ecclesiam, sed egrediuntur de Ecclesia. ... Cotidie egrediuntur de Ecclesia. (= Br 1320 B) 525,1^ C 1287: M a c e r i a

est paries ex sola compositione saxorum, ...

525,1^.16 C 1287: Hoc quoque uult ad saeculi istius felicia pertinere; ut quando se patres familias cupiunt reficere per quietem, non sit t r a n s i turbidus

per domos [1288] eorum, aut

t u s

i n

oriatur

c l a m o r

ne somnus eorum importuna loquacitate

p l a t e i s ,

rumpatur, sed silentium sit cum uolunt quiescere, ... 525,18 C 1288: Audite, male persuasi; audite, dementes, in sinistra poni quae putatis esse magnifica. ... Audiamus nunc quid dicatur de turba fidelium: ... A 2087: Perdiderunt ueram dexteram-, maligni, peruersi, beneficia Dei 19 inuerse uestierunt. ... Quod ad sinistram erat, ad dexteram posuerunt: ... Quid tu Dauidl Beatus

P s a l m

. . . Deus

quid tu, corpus Christi? ... uos, quid dicitis? ipsius.

IUI»

525,2h A 2088: Et quoniam dictus est D a u i d, ipse autem

D a u i d,

in regnum suum, intellegitur i p s i i n

l a u s

Christo. ... [2089] ... Forte

s a e c u l u m

autem

qui laudare 526,1

i n

s a e c u l u m

s a e c u l u m \

d i e

bent humanae res, ... desines laudare

in

d i e

p e r

tam tristi

HicS

in aeternum. [3é2 a ] quia

s a e c u 1 i , obmutescet cum tuo

b e n e d i c i s

tuum. Quid, si forte illuxerit aliquis tristis

auf lob!] Ergo

l a u s

s a e c u l i

A 2089: Nec mirum est si laeto

titus es dicendo: P e r . . .

D a u i d :

sed in aeternum laudaturus,

non uult in transitu huius

i n

i p s i

s a e c u l i :

WS 361^: Modo incipe laudare, uenerit

qui uenit ad nos ex semine

noster est, regens nos et introducens nos

r e x

t e,

D e u m

sicut se ha-

D e u m ? ... Si desines, men-

D o m i n e.

s i n g u l o s

d i e s ,

d i e s

...

[2090] ... [Hinweis laudauit,

qui etiam

laudauit.

19 CAug: inuersi se 1 CAug: s^culum hic; 2 R 262 r a : Vox prophetae ex persona omnium fidelium ad Christum. . . . E t n e d i c a m, id est, laudabo ...

b e -

Ps 11+1+ , 2 - 7

691

Pr 192 (1+12 A): Quia siue laetus de secundis siue tristis de aduersis ducatur 526,3

d i e s , numquam a Dei laude cessandum est.

C 1291: Sed qui hie d i c i t

per

istos

singulos

dies

Dominum, ibi in illo aeterno uno

die 3 laudabit.

cum beatis contmua exultatione 526 ,T A 2091: Ergo sicut

eius

magnitudinis

non

nis, . sic finis. . tuae laudis n. o n exit . It fueris m hac carne, desines laudare Dominum . 526,10 A 2092: An forte duas"' quasdam

bene-

qui uenturus est,

generationes

generatione

u i r t u s

filii Dei;

filii resurrectionis.

526,12 A 2092: Neque enim opera tua laudabunt, nisi ut nuntient.

fi-

insinuare uoluit

ista repetitione? Sumus enim in ista^ generatione erimus in alia

est

Non enim cum mortuus

uirtutem

a n -

... Ego in operibus uolo laudari Creatorem; ... Si laudatur, quid illo poten-[2093]tius, a quo facta sunt

omnia; ...? ... Deum in te lauda, non te: non quia tu es talis, sed quia ille fecit te; non quia tu aliquid potes , sed quia potest ille in te et per te. 526,17 A 2093: Non enim praedicabunt regnum tuum aeternum, et tacebunt [2091+] ignem aeternum. 526,19 A 209I+: Sic infinitam, sic quomodo magnitudinis tuae non est finis-, 526,21 A 2091+: Quid est: memoriam...

tuae

cum obliti te nos fuerimus. ... Haec

? Quia nos oblitus non es,

m e m o r i a

eius super nos, quia

non nos oblitus est, praedicanda est, enarranda est; et quia ualde dulcis est, manducanda et cis; eructas, praedicas: hoc tamen

eructanda

est....

Manducas, cum dis-

cum doces; manducas, cum audis, eructas, e r u c t a s

cum

quod manducasti. Denique ille aui-

dissimus epulator Iohannes apostolus, cui non sufficiebat ipsa mensa Domini, nisi discumberet super pectus Domini, et de arcano eius biberet diuina secreta, quid

eructauitl

In principio erat Verbum, et

Verbum erat apud Deum (loh. 1,1). 526,26 A 2095: ...iustitia

tua,

non sua. ... Cui ergo debemus quia

sumus, illi debemus quia et iustificati sumus. Nemo quasi tribuat Deo

3 R 262ra: Si uis Deum l a u d a r e senti. Qui enim non laudauerit bit eum in futuro. U CAug: Deum 5 CAug: dicas (i aus u verbessert) 6 CAug: hac

in futura uita, l a u d a illum in praeillum in praesenti, non lauda-

692

Ps 114)4,8-11

quia est, et sibi tribuat quia iustus est. Melius est enim quod tibi uis tribuere, quam quod illi: melius enim aliquid es quia iustus es, 7 . .7 quam quia homo es. Inferius aliquid das Deo, et 527,3

superius tibi .

A 2096: Vides ergo quid tibi debebatur, et quid dederit qui gratis dedit. Data est uenia peccatori, datus est spiritus iustificationie, data est caritas et dilectio, in qua omnia bona facias; et super haec dabit et uitam aeternam, et societatem angelorum: totum de misericordia.

527.5

A 2096: L o n g a n i m i s :

quantos enim sustinet peccatores? ... non

damnans, sed expectans, ipsa expectatione damans: Conuertimini et

conuertar

Nolo,

ad uos

ad me,

(Zach. 1,3; Malach. 3,7); et nimia longanimitate,

inquit, mortem impii,

tantum ut reuertatur et uiuat (Ezech. 33,11).

C 1293: sed tolerantem dixit excessus humanos, ut qui puniri possent lege iustitiae, probentur per patientiam Domini non perire, sicut legitur: Nolo 527.6

mortem peccatoris,

sed

ut conuertatur

et

uiuat

(Ezech. 33,11).

C 1293: Dulcis enim dici non potest, nisi eis qui bona ipsius spiritaliter imbiberunt.

527,8

C 1293: Ipsum enim coronat, quod in nobis occulto iudicio gratia praerogante largitur; illud damnat, quod in nobis diabolo machinante construitur.

527,11 A 2097: Si

o m n i a

laudant, cur non

o m n i a

[2098]

c o n f i

-

t e n t u r ? Confessio enim non peccatorum tantum dicitur, Q sed et laudis; ... Audi quia est et laudis confessio. ... Laudent t e o m 9 n 1 a

o p e r a

t u a.

... Ista contextio creaturae, ... tota laudat

Deum. Quare1® ergo tota laudat Deum? Quia 1 ® cum earn consideras et pui+ chram uides, tu in ilia laudas Deum. ... continuo tibi uenit in mentem, quia non potuit a se esse, nisi ab illo Creatore. 527,1*4 C 1293: Ipsa est enim sanctitas quam superius dixit, ut ei sui debeant confiteri,

s a n c t i

id est, boni angeli, dominationes, potestates et

principatus, uel iusti homines, et quidquid beatum esse cognoscitur. 527,17 A 2099: quam potens Deus, qui dedit uitas suas proprias animalibusl quam potens Deus, qui semina diuersa dedit uisceribus terrae, ut germinarent tantam uarietatem fruticum, tantam speciem arboruml

7 8 9 10

CAug: ut ... tibi totum CAug: Laudant CAug: fehlt. CAug: Quare bis Quia fehlen.

Ps 1UU,12-13

527,20 C 129^: Nota

quoque

f a c t a

693

e s t

e i u s , cum

p o t e n t i a

Petrus et Iohannes ex utero matris claudum ambulare f e c e r u n t , . . . Et paulo post dicunt, quod in nomine Iesu C h r i s t i saluus s i t factus Act.

(vgl.

3,1-8).

527,23 A 2099: Adueniat

regnum tuum (Matth. 6 , 1 0 ) . Ipsum enim regnum optamus ut

u e n i a t ; hoc regnum uenturum sancti praedicant. Mundum istum a d t e n d i t e ; d e c o r e m habet. Quern

d e c o r e m habet t e r r a , mare, a e r , cae-

lum, s i d e r a ! Omnia haec nonne omnem consideratorem t e r r e n t ? uiuunt in i s t o

d e c o r e,

. . . Et h i e

in i s t a pulchritudine prope iam i n e f f a b i l i ,

hie uiuunt tecum e t uermiculi et mures, et omnia t e r r a e repentia^ 1 ; Quale li?

d e c u s

. . . sed

est i l l i u s

m a g n i t u d i n i s

d e c o r i s

a l i q u i d commendai quod nondum uidemus, 528,1

A 2100: Quod

r e g n u m

dico?

r e g n o

omnium

r e g n i

t u i,

...

. . . Nam e t

habet decorem suum; sed non est i b i magnitudo in

...

ubi tecum non uiuunt n i s i ange-

r e g n i ,

r e g n u m

huius saeculi

i l i a decoris,

qualis est

s a e c u l o r u m .

C 1291*: Venit ad septimum locum, qui t r a h i t u r a magnitudine. Nam s i magnum est ad tempus imperare, quanto magnificentius t i o n i s

d o m i n a -

terminum non habere. . . . Sunt enim regna humana, 12 12 aliorum comparatione f o r t i a , sed non diu-

sed non aeterna; sunt et

t i u s dominantia; et ideo perpetuitas i s t a commemoratur, ne

r e g n u m

t a l e putares, quale in mundo f o r s i t a n esse cognoscis. 528,U

A 2100: Haec est i l i a r e p e t i t i o , uel omnem g e n e r a t i o n e m • • 13 13 13 significans , uel genera t i o n e m i l l a m quae e n t post hanc

528,6

g e n e r a t i o n e m .

- V g l . A zu 526,10.

A 2100: quid enim p r o m i s i t , et non dedit?

. . . Adhuc quaedam promisit et Ik non d e d i t ; sed credatur 1 I I 1 ex his quae d e d i t . . . . Si dicat t i b i Deus: Chirographum meum t e n e s ; iudicium p r o m i s i , diremptionem^ bonorum et malorum, regnum sempiternum f i d e l i b u s , et non uis credere? I b i i n chirographo meo l e g e omnia quae p r o m i s i , deduc mecum rationem; c e r t e

uel computando quae r e d d i d i , potes me credere redditurum esse quod debeo. In ipso chirographo habes promissioni unicum F i l i u m , cui non

11 CAug: serpentia 12 CSg: ad . . . comparationem 13 CAug: fehlen durch homoioteleuton. illam . . . ) 1*» CAug: Sic 15 CAug: de redemptione

(WS 364b:

u e l omnem generationem, uel

69b

Ps i

,1

11+5, U

peperei (vgl. Rom. 8,32), ... Lege chirographum; promisi ibi pignus Spiritus sancti me daturum per Filium meum: computa redditum. 528,11 C 1295: Qui sicut uerax in promissionibus, ita et sanctus sua

i n

omni

operatione dignoscitur. Hoc quoque ad abundantiam Domini non est r u e n t e s ,

dubium pertinere, quando eleuantur e r i g u n t u r 528,16 Pr 196

absoluuntur rei,

e l i s i .

C): Ex Dei largitate est quidquid benedictionis assequitur,

quia nemo earn concupisceret, nisi ad incitandum ipsum desiderium manum suae bonitatis aperiret. 528,19 C 1296: V i a e

Domini sunt dispositiones atque uoluntates, ...

528,22 A 2103: Nam multi eum

i n u o c a n t

i n

non

u e r i t a t e .

Aliud

ab ilio quaerunt, e t ^ ipsum non quaerunt^. C 1296: Proximus dicitur propitius, iratus uero longinquus. ... Sed i n u o c a n t ,

quoniam et illi

ri, additum est, i n 529,^

529.7

c a r n e m enim significai homines, ...

C 1297: Per

P s a l m

qui sua cupiunt desideria uana comple-

u e r i t a t e , . . .

1U5

C 1299: dat sibi propheta salubre consilium, unde generalitate nouerat a n i ma

consulendum, ut

l a u d a r e t

hortatur 529.8

1 a u d a r e

C 1299: L a u d a z e

Dominum, i n

u i

Dominum,

non sonus

a n i m a m suam psalmista

concrepantium labiorum. ... Quapropter

...

t a

est, in ilia aeternitate

u i t a

D o mi

n o

confiteri, quae uerius

b o

dixit, ut futurum tempus ostenderet, ... De ista uero praesenti

dicitur, ... Ideo enim

-

1 a u d a -

uita p s a 1 1 a m dicitur, ... Sic ergo accipiendum est, ut illic perpetue, hie e r o

529,1^ A 2111: In uno quia

p s a 1 1 a t u r

assidue. Nam et ipsum

g u a md i u

istud saeculum significat, ... f i 1 i o

f i 1 i u s

529,17 C 1300: Hie

h o m i n i s

h o m i n i s ,

s p i t i

tum,

s a l u s ; et in ipso, non

sed quia

F i l i u s

Dei;

animam debemus accipere, ... Egressa itaque

anima de claustro corporis sui, in terram remeat caro defluens, unde sumpsit initium. Ideo enim addidit

s u a m, ut significaret inde fuisse

procreatam, ... Mortis igitur tempore t a t i o n e s , 16 CAug: et bis

p e r e u n t

humanae

...

quaerunt fehlen

durch homoioteleuton.

(= WS 3653)

c o g i

-

PS 11+5,5-9 529,21 A 2113: quia et ipsi cob

I a c o b

est

sic fuit

a d i u t o r, ut de

Ja-

faceret Israel.

529,23 A 2113: Ideo beatus, quia ipsi

695

us.

s p e s

... in ilio sit

s p e s

etiam

ipsius

s p e s

i 1 1 i u s

in

tua. In

Dominum

D e um

domino

d e o

suo

qui colit Saturnum; ... qui colit

Neptunum, ... Ergo illius deus, atque ille illius. [211U] Quis1 huius beati? Quia

s p e s ... ipsi

us. Sed quis est iste? Qui

f e -

c i t ... s u n t. 530,1

A 2 1 1 6 : Qui

custodii

... Facientem

e n t i b u s. Vindicat 2 mei; f a c i t ini 530,3

ueritatem

iudicium

lllis

in

aeternum. a c c i p i -

iniuriam

iniuriam

accipientes,

iudicium.

Quibus? Qui

fratres

a c c i p i u n t

u r i a m, puniens omnes iniuriosos.

A 2118: Beati qui esuriunt et sitiunt iustitiam, quoniam ipsi saturabuntur (Matth. 5,6).

530,1+ A 2119: Quare

elisi

eriguntur? est

sunt? Quia

e r e c t i

e r a n t. Quare

Quia humiliati sunt. Cecidit atque

e 1 i. s3 . u s3 Adam: ille cecidit, Christus descendit. Quare descendit qui

non cecidit, nisi ut leuaretur qui cecidit? 530,6

A 2118: ad illos

c o m p e d i tos

referremus, qui forte propter ali-

quam noxam ligantur ferro a dominis suis; ... sunt aliae compedes; ... Corpus nostrum ornamentum nobis fuit: peccauimus, et compedes inde accepimus. Quae sunt compedes nostrae? Mortalitas ipsa. 530,8

A 2118: noluit dicere: illuminat

c a e c o s, ne et hoc carnaliter in-

tellegeres; ... ne tale aliquid sperares, cum de spiritalibus loquitur, ostendit quamdam lucem sapientiae, qua illuminantur

c a e c i.

HT 327: sed secundum hebraicam et graecam ueritatem quid dixit? nus

sapientes

f a c i t

c a e c o s. Insipientia et stulti-

tia tenebrae oculorum nostrorum sunt. Pr 199 (1+16 C): Talis et illuminatio tes

Br 1327 A) caecorum,

qui

sapien-

ex insipientibus fiunt.

530,10 A 2119: D o m i n u s liti

Domi-

custodii

proselytos.

aduenae sunt. Omnis Ecclesia gentium, proselyta

1 CAug: Quid 2 CAug: fac 3 CAug: descendit? quia

Proseest.

Ps 11*5,9-1^6,3

696

530,12 A 2120: Vi

a

P s a l m

p l a c e t t i b i , quia l a t a e s t ,

p e c c a t o r u m

Lata et s patios a est

uia quae ducit

...

ad interitum,

...

(Matth. 7>13).

1U6

530,16 A 2122: Ipse date

p s a 1 m us

laus

quoniam

Dominum,

b o n u m

num.

. . . nam lingua tua ad horam

d e t.

Inde ergo

bonus

e s t . Hoc ergo a i t :

Domini est

l a u d a r e

D o m i -

u i t a tua semper

1 a u d a t,

L a u -

1 a u -

quippe cantus

p s a l m u s . P s a l m u s

e s t , non q u i l i b e t , sed ad psalterium. Psalterium autem quoddam Organum est c a n t i l e n a e , sicut l y r a , sicut cythara, et huiusmodi organa, . . . Qui ergo p s a l l i t , non sola uoce p s a l l i t ; sed assumpto etiam quodam organo, quod uocatur psalterium, accidentibus manibus uoci concordat. Vis ergo p s a l l e r e ? Non solum uox tua sonet 1 laude

sed opera tua concordent

Dei,

cum uoce tua. 530,23.25 A 2123: Quomodo e r i t

Deo

Si bene uiuendo laudetur. in ore peccatoris laus non est,

n o s t r o

(Eccli.

speciosa

15,9). Si ergo in ore peccatoris

i o c u n d a

non

Vis ergo ut

Deo

quod speciosum.

1 a u s ?

i o c u n d a

A l i o l o c o d i c i t u r : Non est

...

hoc enim

est-, tuo

laus

speciosa iocundum,

i o c u n d a

s i t

laus?

N o l i bonae cantilenae tuae obstrepere moribus malis. 531,3

A 21214: Est

aeterna in c a e l i s , ubi ciues etiam ange-

J e r u s a l e m

l i sunt. . . . Quid enim i n t e r p r e t a t u r

I s r a e l

? Videns Deum. Omnes

ergo ciues i l l i u s c i u i t a t i s , uidendo Deum gaudent in i l i a magna c i u i t a t e e t ampia e t c a e l e s t i ; spectaculum e i s Deus ipse e s t . . . . Si c o 1 2 . . . 1 e c t i sunt d i s p e r s i , ut m manu a r t i f i c i s ad a e d i f i c i u m forma. . . 2 rentur, quomodo c o l l i g e n d i s u n t , qui de manu a r t i f i c i s 3 inquietudine ceciderunt ? min 531,8

A e d i f i c a n s

A 2125: Qui

cor

non

con

t e r u n t,

sicut d i c i t u r a l i o l o c o : Prope est 33,19). Qui obtriuerunt

It CAug:

J e r u s a l e m

Do-

us.

cori

non

Dominus his

Humiles.

fehlt.

1 CAug: sonat 2 CAug: ad bis a r t i f i c i s fehlen 3 CAug: c e c i d e r i n t

durch

homoioteleuton.

s a n a n t u r .

qui obtriuerunt

cor

... (Ps

Ps 1U6,3-5

697

531,11 A 2125: Etenim modo, fratres mei, quantae illicitae delectationes animum tangunt! ... Quid agis? Contere cor, confitere; age, ... Die ergo: Infelix

ego homo,

quis me liberabit

de corpore mortis huius?,

spondeatur tibi: Gratia Dei, per Iesurn* [2126] Christum

ut re-

Dominum

nostrum*

(Rom. 7,25). ... [2127] ... Nunc interea quid facit medicus? gai

contritiones

Alli-

tuas, ut possis peruenire ad plenissimam

firmitatem^, donee consolidetur quod fractum est, quod

alligatum

est. Quae sunt ista alligamenta? Temporalia sacramenta. ... quidquid in Ecclesia geritur temporaliter, alligamenta sunt

contritionum.

Quemadmodum enim medicus perfecta sanitate detrahit ligaturam, sic in

£

ilia ciuitate Ierusalem, cum aequales angelis facti fuerimus; numquid putatis ibi accepturos nos esse quod hie accepimus? - Vgl. A zu 531,3. 531,18 C 1306: Nam

s t e 1 1 a s, sanctos uiros nos

posse intellegere Genesis

locus ille testatur (vgl. Gen. 22,17), ••• Scimus autem a Domino mina

u o c a r i

no-

posse sanctorum, quando eos in caelo legimus esse

conscriptos, sicut in euangelio dicit: Nolite gloriari quia daemonia subiecta

sunt uobis; gaudete

ta sunt in caelis

autem et exultate,

(Luc. 10,20).

quia nomina

uestra

scrip-

8

A 2127: Sunt s t e 1 1 a e 8 8 noctem nostram , ... Ipsas

quaedam luminaria in Ecclesia consolantia s t e 1 1 a s n u m e r a t Deus; omnes 9 .9 . . . . secum regnaturos, omnes aggregandos corpori Vnigeniti sua numerates habet, et n u m e r a t eos. ... [2129] ••• cum redirent discipuli quo missi erant, exultauerunt, et dixerunt: Domine, ecce spiritus immundi

subiecti

inquit, in hoc gaudere, quia nomina

sunt nobis propter quia spiritus

uestra scripta

nomen

tuum. Et ille ... Solite

uobis subiecti

sunt in caelo

8

sunt; sed

gaudete

(Luc. 10,17.20).

531,23 C 1306: admiratione completus1^ exclamat: M a g n u s

D o m i n u s

n o s t e r ! utique cuius nec facta numerari, nec laus praeualet appre-

U 5 6 7 8 9 10

hendi : congregans

dispersiones

retns multitudinem

beatorum et omnes nomine

Israel

CAug: Dominimi nostrum Iesum Christum (!) CAug: sanitatem CAug: Nam quid CSg: non CAug: lumina ... consolatio nocte nostra CAug: congregandos corpore CSg: complexus

11 CSg: fehlt.

sanans suo

contri tos corde, uocans.

nume-

698

Ps 11+6,6-9

531,26 C 1307: Mansueti

sunt quos superius dixit tribulatione contri.12 . . tos, et afflictionis consuetudine patientes. ...Mansueti

suscipiuntur ram,

in caelum, superbi

deiciuntur in

t e r -

...

A 2131 : quos

peccatores,

nisi contrarios

mansuetisl

... Reprehendunt intellegibilia, terrena sensuri sunt. ... Non sunt permissi intellegere caelestia, terrena sapuerunt. 532,1+

A 2132: Te prius accusa; ... Post

confessionem

quid? Se-

quantur bona opera. ... non solum^ a uoce, sed et opere. 532,7

A 2132: Cui 13 Ceo 13 nostro13? .Qui cooperit . . caelum 11+ n u b i b u s. ... Qui contegit scripturam figuris et sacramentis. C 1308: Sed cui

terrae

haec

p 1 u u i a

paratur,

utique

sitienti. Ille enim uerbum Domini efficaciter suscipit, qui se ad audiendum superno munere desideranter obtulerit. 532,12 C 1308: M o n t e s

significant uiros sanctos, ... Fen

ad praedicationes1^ robustas1"', h e r b a

urn

pertinet

ad monita molliora1^. F e -

omnes homines esse n u m siquidem fuit, quando dixit apostolus: Volo17 sicut meipsum (I Cor. 7,7). H e r b a : Qui se non continet, nubat 18 (I Cor. 7,9). ••• Ista enim minora praecepta h e r £ i s merito comparantur. Nam quod dicit: seruituti

h o m i n u m, signi-

ficai usui humano deputata. 532,17-19 C 1308: I u m e n t a

ecclesiasticos^ significant greges^, qui

competenti refectione pascuntur, alii lacte, alii cibo solido (vgl. I Cor. 3,2), prout dispensatori uisum fuerit, qui solus nouit quae sunt profutura praestare. C o r u i

sunt irreligiosi uiri, qui peccatorum

nigredine inseparabiliter uestiuntur, nec aliquo splendore conuersionis elucescunt. Pulli

uero

coruorum

(ut physiologi uolunt)

caelesti 21 rore uescuntur . . et. adhuc paternas e s c a s, id est, cadauerum fetores , beneficio aetatis ignorant. Quapropter paganorum filiis atque 12 CSg: afflictionem 12a CAug: sola 13 CAug: fehlen. 1U CAug: contigit (sic) (WS 371a stimmt mit der Ausgabe überein) 15 CSg: praedicatores robustos 16 CSg: meliora (sie) 17 CSg: fehlt, (sie) 18 CSg: mitiora (sie) 19 CSg: ecclesiastica 20 CSg: fehlt. 21 CSg: foetoribus

Ps 11*6,9-10

d a t

peruersorum

699

e s c a m, qui paternam uitam i n n o c e n t i a e munere

consequuntur. Et uide quid a d d i d i t , i n u o c a n t i b u s e u m inuocant

quoniam s o l i i p s i

nulla haeretica prauitate

e s t . Nos

p u l i i

t r i s nascimur.

p u 1 1 u s

sed

coruorum

c o r u o s

. . . Ego puto

coruorum

qui de eo natus

sumus: de parentibus enim i d o l a -

e s s e ; e t quicumque daemonibus s e r u i e r i n t , colorem

nigri ooloris,

daemones et

ipsi

a c c i p i u n t . I g i t u r n o s t r i p a r e n t e s , s i c u t iam

c o r u i s

rorem. P u l i i

enim

erant.

...

n a t i sumus, non cadauera expectamus, sed

coruorum

dicuntur de r o r e u i u e r e .

[33^] enim p h y s i o l o g i d i c u n t , quod de r o r e uiuant u o r u m .

...

c o t u o s

iuxta

diximus, qui i d o l i s seruiebant e t daemonibus, c o r u i Nos uero qui de

scripturarum

subuertunt.

c o r u u s,

532,19 HT 333: Non saluatur

qui r e g u l a s

e u m,

p u l i i

Sic

c o r -

( = Br 1331 B-C) p u l i i

A 2136: Qui sunt

coruorum?

I s r a e l i t a e se s o l o s

i u s t o s esse d i c e b a n t , quia legem a c c e p e r a n t ; c e t e r o s omnes omnium g e n t i um homines p e c c a t o r e s d i c e b a n t . Et uere omnes gentes i n p e c c a t o , idololatria,

c o r u i

remanserunt? E t s i non i p s i coruorum enim

nos i p s i

p u l i i

coruorum

p u 1 1 o

inuocans

p a t r e s n o s t r i , tamen

inuocamus

Deum. ...

Quid ergo? d i m i s i s t i patrem tuum,

c o r u i ? Dimisi p l a n e : i l l e enim Deum, ego

532,26 C 1309: nunc d i c i t

p u l i i

Proficientes

qui simulacra c o l e r e uidebantur paren-

tum suorum, conuersi sunt ad Deum. . . . dicis

in

i n adoratione lapidum atque lignorum e r a n t ; sed numquid s i c

p u 1 1 u s

c o r u u s

i n u o c o

c o r u i

Deum.

quae e i possunt omnimodis d i s p l i c e r e . E q u u s 22

superbiam plerumque p o n i t u r indicandam; nam praesumens, f r e n i s semper incumbit

...

non

ad

e t ipsum animal c e r u i c e

Huic superbus homo atque p r a e t u -

midus comparatur, cui d i u i n i t a s non p o t e s t esse p l a c a b i l i s , . . . 23 23 A 2 1 3 6 : P o t e n t a t u s equi e s t superbia . V i d e t u r enim e q u u s

u e l u t i ad suggestum hominis accomodatus, ut a l t i o r

incedat.

Et reuera e s t i n eo c e r u i x , i n d i c a n s quamdam superbiam. 533

t a b e r n a c u l i s ,

A 2137: H a e r e t i c i d i u i d e n t e s se ab E c c l e s i a e sibi

t a b e r n a c u l a

n a c u l i s

u i r i

bene

rum adtende dicentem: Elegi

22 CSg: fehlt. 23 CAug: Der Text lautet: 2h CAug: Dei

posuerunt: non

i n

ipsis

s e n t i e t abici

t a b e r -

Deus. Sed pullum coruo2b in domo Domini , magis quam habitare

Et qui e s t potentatus?

Superbia.

TOO

Ps 11*6,10-11+7,12 in tabernaculis peccatorum (Ps 83,11). Etenim si alicui bono, pio, confitenti infinnitatem suam, pullo corui invocanti Deum, contingit forte 25 25 26 in Ecclesia carere honorem temporalem ; non it extra Ecclesiam, non sibi facit extra Ecclesiam ne

s e n t i a t

tabernaculum,

in

quo non

be-

Deus;

C 1309: Respice uim uerborum, quia

u i r o r u m

dixit

t a b e r n a -

c u 1 a, non diuina, id est, praesumptiones illicitas, quas sibi audaces homines propria uoluntate constituunt.

P s a l m 533,9

1 i+T

A 211+2: A g g a e u s

et

Zacharias

autem prophetae isti iam in captiuitate

prophetae fuerunt. Erant J e r u s a l e m

illius,

quae in terra portauit umbram cuiusdam caelestis. In illius ergo ciuitatis captiuitate cum essent in Babylonia, prophetauerunt prophetae isti reparationem

Ierusalem,

prophetauerunt ciuitatem nouam ex re-

paratione ueteris, liberato populo a captiuitate. Agnoscimus1 et istam . 1 . 2 . captiuitatem, si uere agnoscimus nostram peregrinationem. In hoc enim mundo, in his tribulationibus saeculi, in hac turba multiplici scandalo- [211*3] rum, quo dam modo in captiuitate gemimus; sed erigemur: praenuntiatur ciuitas nostra noua futura aequalis. Nam et post istorum prophetationem, et uisibiliter contigit, ut totum explicaretur quod ad persoluendam imaginem pertinebat. Reparata est

Ierusalem

post septuaginta annos captiuitatis. Sic Ieremias propheta septuaginta annis, septenario illo numero omnem uolubilitatem huius temporis signat; septenario enim numero uoluuntur dies hi, sicut nostis; ... Post septua.3 . . . . ginta ergo annos, cum prophetauit Ieremias reparan ciuitatem I e r u s a l e m

(Vgl. Ier. 25,12; 29>10), factum est, ut et ibi significare-

tur imago futurorum; significatum est nobis post omnem istam uolubilitatem temporis, quae septenario numero uoluitur, futuram illam ciuitatem nostram iam in aeternitate in uno die. ... Hanc cum uiderent in spiritu

25 CAug: honore temporali 26 CAug: id 1 CAug: Agnoscimus bis uere fehlen durch homoioteleuton. 2 CAug: Seu agnoscimus 3 CAug: prophetat

701

Ps 11*7,12-13

prophetae, uidebant i l l a m , dicebant de i s t a . Sed haec dicebant de i s t a , quae in i l l a m ducerent; . . . Audiamus iam cantari ciuitatem i l l a m , et erigamur ad earn. . . . et adhuc hie p o s i t i , e t in ipsa c o n t r i t i o n e conuersantes praemittunt gaudium s p e i , et anhelant in i l l a m , quasi coniungentes corda sua angelis D e i , et futuro i l l i populo secum in gaudio permansuro. . . .

[21UU] . . . Quid ergo factura es? . . . Sicut s o l e t in

t i t u l i s s c r i b i : Vtere f e l i x : Collauda,

Ierusalem,

Do-

minum. C 1310: . . . propheta ad

Ierusalem,

id e s t , supernam b r e u i t e r

loquitur ciuitatem, ut secura iam reddita in ciuibus suis, debeat i u g i exultatione 533,20 A 21U1+ : Quae

S i o n ,

D o m i n u m

l a u d a r e . ipsa Ierusalem. Diuersis causis duo nomina.

C 1310) 533,22 A211*5: V e c t i um

confirmatio non est

portarum

apertarum,

sed clausarum: . . . Conclusam Ierusalem d i c i t laudare Dominum. ... [21U6] lt . . . Nemo exeat, nemo i n t r e t . Nemo exeat, gaudemus . Nemo m t r e t , timeIt U . . . . mus . Nec hoc timeas; cum m t r a u e r i s , d i c e t u r : tantummodo esto in numero uirginum quae portarunt oleum secum ( v g l . Matth. 25 , h ) . . . . Non timebis quod dictum e s t : Nemo i n t r e t . D i c i t u r enim hoc, et f i e t hoc; sed cum i n t r a u e r i s , nemo contra t e claudet; sed t e ingresso, claudentur p o r t a e Ierusalem,

e t firmabuntur

u e c t e s

portarum

eius. Nam tu s i esse uolueris aut non uirgo corde, aut, e t s i u i r g o , i n t e r fatuas u i r g i n e s , f o r i s ' ' remanebis, e t f r u s t r a pulsabis . C 1310: Cum enim

s e r a s

confirmatas^ d i c i t esse

clausas ianuas beatae c i u i t a t i s o s t e n d i t .

...

portarum,

[1311] . . . Quod i l i o tem-

pore accidet quando sponsus i n t r a u e r i t , sicut in euangelio de uirginibus d i c i t : Et quae paratae erant,

intrauerunt cum eo ad nuptias et clausa

est ianua (Matth. 25,10). Clausa

s c i l i c e t non ad custodiae poenam, sed

in beatitudinem sempiternam: quia nec inde quisquam u l t e r i u s sanctus e x i b i t , nec a l i q u i s postea nouus i n t r a b i t . 53^,1

5 6 7 8

C 1311: Ideo enim dictum est in te, quia numquam ab i l l a Ierusalem 8 e x i r e poterunt, qui aeterno munere consecrantur .

CAug: gaudeamus . . . timeamus . . . autem CAug: foras CSg: confortatas CSg: fehlt. R 26Uvb; Benedici t Deus nunc in praesenti eos qui sunt in Ecclesia uel benedicet in futuro f i 1 i i s Hierusalem qui permanent in statum ( s i c ) Ecclesiae usque ad mortem.

Ps 11+7,13-15

702 53k,2.k A 21U9: Benedixit...

[2150]... Ecce hoc dico, o

te. Quis? Qui f i 1 i i

ciues Jerusalem, quoniam i n ^ Jerusalem uisio ...Fines

enim Ierusalem pax;

... p a c e m. ...

dilecti, o

f i 1 i i

p a c i s

regni, o^

est; ... [2156]

... Quando erit plena

pax?

Quando corruptibile hoc induerit incorruptionem, et mortale hoc induerit immortalitatem (vgl. I Cor. 15,53): ... nihil litigat aduersus animam in homine, ... non carnis fragilitas, non indigentia corporis, non fames, non sitis, non frigus, non aestus, non lassitudo, non ... Haec omnia, fratres mei, litigant aduersum nos, nondum est plena et perfecta

pax.

[2157] ••• quia ibi saturitas et nulla indigentia, ... C 1311 : Ciuitas ilia magna inaestimabilis, sub quanta laudis breuitate descripta est! Nam quid ilia praestantius dici potest, cuius p a c i s

fines

munere terminantur? Vnde absolute colligi potest, quia aeter-

na tranquillitate^ perfruitur, quod intus habitare monstratur. ... Reuera secura p a x et inuiolata tranquillitas, quando indigentia 12 . . . non litigat, nec aliquem lassitudo defatigai, non f n gus contristai 13 , non esuries grauat et cetera ...

nobiscum ulla , 534,7

. . . 1U . . . 1U . . .15 A 2157: Transit fames et sitis ìustitiae , succedit saturitas. Qui ibi erit

a d e p s frumenti, 16 (vgl. Ioh. 6 1 )?

nisi panis ille qui descendit^

de caelo ad nos

17 C 1311: Sed quemadmodum pax ista proueniat

, consequenter exponitur,

dum fideles Christi Domini contemplaiione saginantur. A d i p e m f r u m e n ti

dicit ipsam contuibilem deitatem, unde sic iustorum

sensus reficitur^®, ut omnem satietatem^ superare noscatur^®. Ipse est uerus panis, (Ioh. 6,1*1). Nam .si . . .qui de caelo . . descendit 20 . . 20nos hie corporis sui participatione reficit , quemadmodum ibi satiabit , quos toto lumine suae deitatis impleuerit? - Zu panis angelorum vgl. Ps 77,2553l+, 13 C 1312: propheta uenit ad secundum caput, in quo munera hie nobis conferenda praedicit, ut ueritas tunc futurae rei per beneficia praesentia

9 10 11 12 13 11+ 15 16 17 18 19 20

CAug: et CAug: fehlt. (!) CSg: beatitudine CSg: illa CSg: constringit CAug: sitis; iustitiae CAug: Quae CAug: ad nos de caelo descendit (!) CSg: pr^ueniat CSg: reficientur ... noscantur CSg: saturitatem CSg: reficiat ... satiauit (ui übergeschrieben)

PS 11*7,15-17

iam p o s s i t a g n o s c i . E l o q u i u m t e r r a s Emi

703

Domini Verbum P a t r i s e s t , quod ad

d e s c e n d i t , quando humilitatem piae i n c a r n a t i o n i s

assumpsit.

t , prophetiae s p i r i t u praesens tempus o s t e n d i t , quamuis hoc

t t i

de futuro dicere u i d e r e t u r . 53l*,13.15 Pr 20h (1*20 B) : V e r b i gelio

missio C h r i s t i est i n c a r n a t i o . Cuius euan-

per

c u r r e n t e

t e r r a m

omnium gentium f i t

uocatio

praeueniente g r a t i a Dei credentium fidem. 53l*,15 A 2157: Etenim i l l e qui tunc satiabit

adipe

frumenti,

quid f a c i t

in

i s t a peregrinatione? Hoc quod sequitur - . Q u i . . . t e r r a e . ... 21 21 21 . . quando leuaremur ad adipem frumenti satiantem , nisi m i t t e r e t

u e r b u m

s u u m

t e r r a e ,

...1

HT 339: De praedicatione l o q u i t u r euangelica, de doctrina apostolorum. Denique sequitur: V e l o c i auditus est

s e r m o

ca doctrina.

(= Br 1335 B ) 2 2

e i

t e r . . . u s,

e i

C 1312: Huius enim omnipotentis Verbi s i c u e 1 o c i

t e r ,

us.

et in orbe

In omni enim

t e r r a apostoli-

t e r r a r u m

s e r m o

c u c u r r i t

ut sanctae T r i n i t a t i s a g n i t i o celerrima m i r a b i l i mun23

dum u e l o c i t a t e compleuerit, idolorum culturas

u e r i t a t i s ipsius mani-

f e s t a t i o n e conuertens. 21* 531*,18 C 1312: Haec i g i t u r omnia, n i x , n e b u l a , c r y s t a l l u m , 25 f r i

g u s, mala sunt huius s a e c u l i , quae peccatorum gelu mortalia

corda constringunt et in stupore saxeo f a c i u n t permanere, n i s i calore soluantur. n i

u e m

...

Da

t facit significat,

1 a n a m, ut quod ante

s i c u t

Domini

. . . Quapropter f a c i t f r i g o r i s

b i t a t e gelatum e s t , in laneam m o l l i t i e m perducatur. Quod f i t

acerutique,

quando f r i g i d i s s i m a p e c c a t i s corda mortalium ad ardorem s a t i s f a c t i o n i s adduxerit. 53l*,22 C 1312: N e b u l a

idem s i g n i f i c a t omne peccatum, quod semper c a l i g i n o -

sa o b s c u r i t a t e p e r a g i t u r ; sed uelut c i n i s , Domino p r a e s t a n t e , g i t u r , dum eius cumulus c o n f e s s i o n i s g r a t i a d i s s i p a t u r . 53l*, 25 C 1312: C r y s t a l !

um

disper-

A 2160)

uero est i n modum u i t r i per numerosas

21 CAug: adipe . . . s a t i a n t e 22 R 261*v^: S e r m o P a t r i s , i d e s t , F i l i u s , uel c u c u r r i t per uniuersum orbem. 23 CSg: c u l t o r e s 2l* CSg: niuis 25 CSg: mortalium

s e r mo

euangelii

cito

Ps 11*7,17-18

70U

hiemes

g l a c i e s condurata et in duritiam saxi liquens admodum p e r 27 . 27 duota substantia. Cui c e s t i n a t i peccatores merito comparantur, . . .

Hos quoque Dominus

u e 1 u t

f r u s t a

p a n i s

e m i t t i t ,

quando conuersos sua f a c i t praedicare ma-[1313]gnalia, unde populus esuriens c a e l e s t i

p a n e

uescatur. F r u s t a

enim partes dicimus

corporis a l i c u i u s . S i g n i f i c a n t quippe doctrinae diuersa dona, quae ex peccatoribus in sanctis suis Dominus saepius monstrare dignatus e s t . Nam s p i r i t u eius [Domini] quasi austrino f l a t u d u r i t i a p e r i c u l o s i g o r i a

... f r i -

euanescit, dum acerui scelerum . . . in liquores saluberrimos

adducti, s p i r i t a l i s b e n e f i c i i fluenta profundunt. Sic factum est de persecutore Saulo, . . . A 2161 : Ecce

( - v A 2l60f. ; 2163)

c r y s t a l l u m

erat apostolus Paulus, durus,

...

53^,25; 535,^ Pr 205 C+21 A ) : Sed tarn potens est g r a t i a Dei, ut tarn annosam glaciem f a c i a t superno igne f e r u e s c e r e , et eos qui c r y s t a l l i n o g o r e

fuerant obdurati, a f f l a t u suo f a c i a t concalescere.

f r i

-

. . . sicut in

beato Paulo factum e s t , qui cum esset credentium persecutor, factus est euangelii praedicator. Quis autem p o t e r i t 535,1+

hoc f r i g o r e non l i b e r a u i t Christus? C 1313: Ante praesentiam f r i g o r i s 28 ab ipso ueniat durauit

535,6

quem ab

s u b s i s t e r e ,

d i c i t u r , non quod

e i u s

, sed quod f i e r i f o r t e permittat. Quale est i l l u d : Jn-

Deus cor Pharaonis

HT 339'- E m i t t e t

(Exod.

10,20).

u e r b u m suum.

Quis

e m i t t e t ?

Deus

Pater. (= Br 1335 D) C 1313: Veniente

Verbo

nulla obscuritas, nullum frigus,

nec ipsa

quoque debet desperare d u r i t i a , quoniam resoluta malis suis quae uocata 29 f u e r i n t , perducuntur in salubernmum liquorem. Sic quae e x t i t e r a n t peccatorum gelu c o n s t r i c t a , p i e t a t e Domini defluunt in medelam, sicut et a l i b i dictum e s t : Nec est qui se etbscondat a calore 535,9

eius

(Ps 18,7).

A 2163: f l a t auster, soluitur r i g o r c a p t i u i t a t i s , et c u r r i t in Deum feruor c a r i t a t i s . HT 3^2: Emittit

P a t e r , Verbum m i t t i t u r , iungitur

sanctus. . . . Frigus

non e x p e l l i t u r , n i s i calore

sancti. . . . A q u a e .

26 27 28 29

CSg: CSg: CSg: CSg:

hieme . . . saxei peccatoris merita uenerit extiterunt

S p i r i

t u s

S p i r i t u s

Quod ante durum e r a t , molle f i e t .

Br 1337 B)

PS 11+T, 19-1^8,1 535,12 C 1313: Per

I a c o b

et

Israel

705 significatur Ecclesia. ... Nam

et modo Israelita est quicumque fidelis est ... A 2163: Has ergo iustificationes a Deo didicit ipsum

I a c o b

l a c o b , qui fecit

luctari cum angelo; ... I2'\6k] ... Nemo uos fallat : non

nuntiatum est alicui genti hoc

iudicium

Dei, quomodo patiantur

et iusti et iniusti ; quomodo pro merito omnes ; quomodo in gratia Dei, non in suis meritis liberentur ipsi iusti. Non hoc uniuersae genti; sed soli

annuntiatum

I a c o b, soli

Israel.

est

30 c i a ... e i s. Quibus? Omnibus gentibus. - Vgl. 536,19f.

P s a l m

...

ludi-

11+8

535,21 A 2166: Nunc ergo, fratres, exhortamur uos ut ... [2167] ... Verbi gratia, 1 a u d a n t

laudetis

Deum in

Deum;

c a e 1 o^ omnia

quae habent spiritum uitae, et intellectum purum ad eum contemplandum et sine fastidio et defectu diligendum. L a u d a n i

autem Deum in

terra ... homines ... et tamen omnia (sogar pecora und arbores) dani

Deum. ... Coepit ergo iste

omnia, et dicit: Laudate.

de

c a e 1 o:

Quare, cum

laudent,

Quia delectatus est in eo quod

L a u d a t e ?

lau-

l a u d a n i

laudani,

dicit: et placuit

ei quasi adiungere hortationem suam. ... [2168] ... Et psalmus est A g g a e i

et

Zachariae:

sic habet titulum. Isti duo pro-

phetae ... prophetabant iam futurum finem captiuitatis (vgl. I Esdr. 5, 1.2; 6,11»), ... Significauerunt ergo nobis in mysterio uitam futuram, ubi

laudabimus

Deum post captiuitatem uitae praesentis; ...

[2169] ...Laudate... sis.

Primo

1 a u d a n t

c a e 1 i s; laudate... excel. . 2 dicit, postea de terra: ... semper 3 Deum beati ; nos autem adhuc ìusum sumus, sed cum cogi-

de

tsrnus quomodo ibi 1+

c a e 1 i s

laudetur

Deus, cor ibi habeamus, et non sine

causa audiamus : Sursum corda. Leuemus cor sursum, ne putrescat in terra; quoniam placet nobis quod ibi agunt angeli.

30 R 265 rt : [i u d i c i a 1 2 3 U

CAug: CAug: CAug: CAug:

caelis fehlt. iosum audimus

s u a] id est, praecepta ...

Ps 1 US, 1 — 1U

706

Pr 206 (1*21 D - U22 A): Duarum p r o p r i e c r e a t u r a r u m e s t t o t a i s t a

lauda-

t i o , a n g e l i c a e s c i l i c e t e t humanae, quae hunc a f f e c t u m ex t o t i u s mundi c o n s i d e r a t i o n e c o n c i p i u n t , u t cum l a u d a t o r i b u s Dei i p s a l a u d i s m a t e r i a Deum

1 a u d a r e

dicatur.

HT 3^+3: Ad laudem Dei s o l a hominum n a t u r a non s u f f i c i t : i u n g a n t u r c a e 1 i. t e

. . . Non d i x i t , l a u d a t e

qui e s t i s i n

c a e 1 i s,

c a e 1 i ; s e d uos

hoc e s t , q u i h a b i t a t i s i n

c a e 1 i

t h r o n i , dominationes, p o t e s t a t e s , seraphin, cherubin, . . . 536,1+

c 1316: Quamuis i n Genesi unum

c a e l u m

12,2),

. . . A q u a s

uero

his 536,7

quae erant

super^

c a e l u m

s u p e r

( 1 , 7 ) r e f e r t ; a i t enim: Diuisitque

d i x i t ,

quae erant

e t

f a c t a

ab

...

Quia

(= Br 1339 A) caelum

nouum et

terra

( i s a i . 6 5 , 1 7 ) , quemadmodum de i s t o s a e c u l o d i c i t u r : S t a t u i

... a e t e r n u m ? est.

Genesis

e s t : imperium f a b r i c a e s t . s u n t:

5 3 6 , 1 0 C 1317: Sed cum l e g a t u r de f u t u r o s a e c u l o : Erit noua

e s s e

sub firmamento,

firmamentum.

HT 3l+5: Dei i u s s i s s e , f e c i s s e I p s e

apostolus

r a p t u m ( v g l . I I Cor.

c a e 1 o s

aquas

s,

(= Br 1337 D)

fabricatum esse legerimus

( v g l . Gen. 1 , 1 . 7 . 8 . ) , tamen eos p l u r a l i numero e t P a u l u s a p p e l l a u i t , qui r e f e r t i n t e r t i u m s e

et

1 a u d a -

. . . s i c e t caelum

Sed omnia Deo^ s t a t u t a e t terra

e s s e

Deo permanent cum n o u a n t u r .

c e p t u m, legem d i c i t , s i u e c o n d i t i o n e m , autem non p o t e s t , quod omnipotens

t

non dubium ... P r a e -

. . . P r a e t e r i r e

s t a t u i t

et u e r i t a s

repromisit.

536,15 A 2171: A b y s s i , p r o f u n d i t a t e s aquarum s u n t : m a r i a omnia, n u b i l o s u s i s t e a e r ad

a b y s s u m

pertinet.

...

[1272]

. . . D r a c o n e s

c i r c a aquam u e r s a n t u r , de s p e l u n c i s p r o c e d u n t , f e r u n t u r i n a e r a ;

...

Sunt autem s p e l u n c a e aquarum l a t e n t i u m , unde f o n t e s , unde f l u m i n a p r o • 7 7 7 c e d gu n t ; e t a l i a p r o c e d u n t , u t f l u a n t s u p e r t e r r a m , a l i a o c c u l t e s u b t e r e u n t ; e t t o t u m h o c , a t q u e omnis i s t a humida n a t u r a aquarum, s i m u l cum mari e t i s t o i n f i m o a e r e , a b y s s u s ubi u i u u n t

d r a c o n e s

et

uel

1 a u d a n t

a b y s s i

uocantur,

Deum.

536,20 A 2172: . . . d i s c e r n e r e c r e a t u r a m l o c i s s u i s e t o r d i n e s u o , sub n u t u e t i u s s u Dei agentem motus s u o s , 537,1+

C 1319: S u p e r

c a e l u m

... e t

t e r r a m

d i x i t , q u i a nec c a e l e -

s t i a nec t e r r e n a i l l i s p r a e d i c a t i o n i b u s p o s s u n t a e q u a l i a r e p e r i r i .

5 6 7 8

CSg: s u p r a CSg: de eo CAug: fehlen. CAug: s u p e r ( s i c )

...

Ps lU8,1I+-1U9,1

707

[1320] ... ibi autem e x a 1 t a b i t u r , ubi omnis gloria manifesta 9 . 9 . . . . praestatur: primum , quia dexteram merentur; delude cum Domino ìudica. 9 bunt; tertio , m aeteram pacem gaudiumque transibunt; ut merito e x a 1 dicantur, qui usque ad ipsius Domini contemplationem mirabili10

tati

eius pietate perueniunt11. 537.8

C 1320: Sequitur

h y m n

u s

. . .

e

i

Vox ista promissio est et

u s .

totius beatitudinis summa perfectio. Nam quod merebuntur s a n c t i, 12 12 h y m n u s est Domini, quem tunc canunt quando et aeterno munere coronabuntur. A 2177: H y m n

us

ergo tria ista habet, et cantum, et laudem, et Dei.

Laus ergo Dei in cantico, h y m n u s eius

h y m n u m, dicant

s a n c t i

dicitur. ... Accipiant

s a n c t i

h y m n u m; quia hoc est

eius

quod accepturi sunt in fine: h y m n u m

sempiternum.

Br 131+1 D: ... qui nos dignetur tradere in regnum Deo Patri, ... ut iam non ei locali et transitorio cantu, sed perpetuo et immobili caelestis stationis h y m n o, iugi modulatione canamus, ... - Zu TE DECET ... SYON vgl. Ps 61+,2.

P s a l m

11+9

537,11+ A 2178: Vetus homo, uetus c c

a

n

a

n

t

i t

c a

u

m

.

c

a

n

t

i

c

u

m

n

o

u

u

homo:

s

... Quisquis terrena diligit, uetus

t: qui uult cantare

aeterna. Ipsa dilectio

c

nona

a

n

t

i

c

u

m

n

o

c u

a

n

n t

o i

u c

u m u

m

1

m, diligat

u

est et aeterna; ...Inueterauit homo

2

per

peccatum, mnouatur per gratiam. Omnes ergo qui innouantur in

Christo, ut ad uitam aeternam incipiant pertinere, n

o

u

u m

c

a

n

t

a

n

t .

Et hoc

c

a

n

t

i

c

u

m

c

a

n

t

i

c

pacis est,

u

m

c a n -

u m hoc caritatis est. ... [2179] ••• Si tu laudas D o m i 3 et ego laudo D o m i n u m 3, quare in discordia sumus? Caritas laudat D o m i n u m 3 , discordia blasphemat D o m i n u m 3. - Z u r e t

n

i

c

u m

d e m p t i o n i s . . .

n o s t r o

vgl. Rom. 3,2l+.

9 CSg: prima qui ad ... tertia (qui ü b e r g e s c h r i e b e n ) 10 CSg: mirabilem 11 R 265v^: C o n f e s s i o, id est, laus Christi, et in in angelis et in t e r r a in hominibus. 12 C S g : f e h l e n .

1 CAug: diligit 2 CAug: propter 3 CAug: Deum

c

a

e

1

i

s

est

706

Ps 11*9,1-6

1+ . . 5 537» 19 C 1322: Siue istam dicas, catholicam significai , quae reuera

E a n c

-

t o r u m est; siue illam Ierusalem caelestem, et ipsa sine dubitatione s a n c t o r u m

est. E c c l e s i a

enim interpretatur collectio,

quod ad utramque referri posse non dubium est.

537,22 A 2181 : I n Ario, non i n

e o i n

q u i

f e c i t

Donato, non

e u m l a e t e t u r ,

i n

Caeciliano; non

i n

i n

non

Proculiano, non

August ino : ...

537,21+ A 2182: Quod audistis: Israel, 537,26 A2183: C h o r u s

id sunt, f i 1 i i

est consensio cantantium. Si

Sion-, i n

c h o r o

can-

tamus, concorditer cantemus. 538,1

tympanum

A 2183: Quare assumit

et

p s a l t e r i u m l V t

non sola uox laudet, sed et opera. Quando^ assumitur

t y m p a n u m

p s a l t e r i u m ,

et

manus concinunt uoci. Sic et tu, si quando 7 .. Alleluia cantas, porrigas et panem esurienti, uestias nudum , suscipias peregrinum, non sola uox sonat, sed et manus consonat, quia uerbis facta g concordant. ... In rio

t y mp a n o

corium extenditur, in p s a I t e -

chordae extenduntur: in utruque organo caro crucifigitur.

538,6

C 1323: id est, quando ilium fecerit perfecta suauitate gaudentem, quan-

538,8

A 2181+ : E x a l t a n t u r

do angelis parem, ... M a n s u e t i perbi ipsi se

i n

enim et superbi, sed non

s a l u t e ,

e x a l t a n t , e t

s u i s.

i n

theatris, non

Quid est: i n

lum Paulum

e x u l t a n t e m est,

C

haec

i n

testimonium

est

, su-

m a n s u e t i

e x a 1 t a t. ...; sed, i n

... s u i s ? I n

nostra

s a l u t e

superbi in morte : id Dominus eos humiliat;

autem ipsi se humiliant, et Deus eos 538,12 A 2185: Non

i n

i n

cordibus

c u b i l i

conscientiae

nostrae

c u b i l i b u s s u i s. suo:

Audi aposto-

Nam

gloria

(il Cor. 1,12).

1321+)

538,16 A 2185: Sic laetabuntur

in cubilibus

suis,

ut non sibi tribuant quod bo-

ni sunt, sed ilium laudent a quo acceperunt quod sunt, a quo uocantur ut perueniant ad id quod nondum sunt, et a quo sperant perfectionem; ...

1+ CSg: in ista 5 CSg: fehlt. 6 CAug: Quare 7 CAug: et nudum 8 CAug: tympanum 9 CAug: salutem ... salutem ... mortem (!) 10 CAug: ideo

709

Ps 1)49,6-8 lam uidete

sanctos,

t i o n e s

uidete

538,18 A2185 : F r a m e a s ...

eorum, ... uidete quod

gloriam

sint

D e i

in

bis

a c u t a s

e x a 1 t a

intellegimus sermonem Domini:

C 132k) ... [2186] ... Quid fecerunt isti habentes

n i b

u s

f 1 a m e a s

HT 351: Dominus ergo g l a d i

u m

G 1 a d i o s

b i s

in

m a -

a c u t a s ?

g 1 a d i u m

a n c i p i t e

-

eorum.

f a u c i b u s

m,

de ore suo donat discipulis suis:

hoc est, sermonem doctrinae suae. ...

istos quare habent

sancti?

Ad

...

faciendam

Br 13^3 C)

- Zum Bibelzitat vgl. Hebr. It, 12. 538,23 A 2187: Videte si non

e s t

u i n d i c t a

b u s. ... Adtendite quomodo caesae sunt

f a c t a

in

g e n t e s

g e n t i -

Babyloniae. Illi

redditur duplum (vgl. Apoc. 18,6): ... Quomodo redditur duplum? Bellant sancti,

educunt

frameas

bis

acutas

;

fiunt strages, fiunt occisiones, se-

parationes: quomodo illi duplum redditur? Illa quando poterat persequi Christianos, carnem occidebat, Detail non confringebat ; modo illi duplum 11 redditur, et pagani exstinguuntur, et Idola franguntur . Quomodo, m quies, pagani occiduntur? Quomodo, nisi cum Christiani fiunt? 539,3

A 2188: Nouimus

r e g e s

factos Christianos, nouimus

gentium

factos Christianos. ... et non cessant

manibus

sanctorum.

c u 1 i s

Quomodo ergo ligatos

f e r r e i s

frameae

n o b i 1 e s

bis

acutae

c o m p e d i b u s

et

in u i n

-

intellegimus? ... Venit Deus Christus prodesse

omnibus: sed elegit prodesse imperatori de piscatore, non piscatori de imperatore; et elegit ea quae nullius momenti erant in mundo. Ipsos impleuit Spiritu suo, euangelium, . 1 2 dedit eis frameas bis acutas, praedicare praecepit . . . . ... Fremuit mundus, ... Conuersa sunt corda hommum ad timorem Christi; ... Et quid facerent? Multi elegerunt ignobilitatem, ... elegerunt paupertatem in saeculo, nobilitatem in Christo. Multi autem tenent ipsam nobilitatem, tenent regias potestates, et sic sunt Christiani. Ipsi sunt tamquam in

c o m p e d i b u s ,

et tamquam

in

u i n c u l i s

• • 13 Vnde hoc? Ne progrederentur ad ìllicita , c c o m p e d e s sapientiae, c o m p e d e s c

u

1 a

f e r r e a ,

et

non

u i n c u 1 a

f e r r e i s.

acceperunt uerbi Dei. Quare ergo u

o m p e d e s

aurea?

F e r r e a

13 ;

i n -

sunt quam-

diu timent; ament, et aurea erunt. ... [2189] ••• Initium sapientiae timor Domini (vgl. Ps 110,10). Incipit ergo a

11 CAug: confringuntur (!) 12 CAug: fremit 13 CAug: illicita compedis, acceperunt

u i n c u l i s

f e r r e i s,

fi-

710

Ps

1U9,8-150,1

nitur ad torquem aureum(vgl. Eccli.6,25). . . . Potentes ges,nobiles,

autem mundi, r e -

nisi Deum timeant, quid timebunt? Sed praedica-

tur illis, et percutiuntur frames bis acuta. Dicitur illis quia est qui ponat alios ad dexteram, alios ad sinistraci; ut dicat eis qui a sinistris sunt : Ite in ignem aeternum, qui paratus est diabolo et angelis eius (Matth. 25,33.1*1). Nondum diligunt iustitiam, sed timent poenam; et timendo poenam, iam acceperunt f e r r e i s 539,3

c o m p e d e s ,

et

in

uinculis

erudiuntur.

Pr 209 (1*21+ B-C): Potentes mundi, et

r e g e s

ac

n o b i 1 e s, nisi

Deum timeant, quem timebunt? Sed praedicatur illis euangelium Christi, et percutiuntur

f r a m e a

bis

acuta.

Annuntiatur illis iudi-

cium, et auditis aeternis sup-[210]pliciis sinistrorum ligantur m e t u ^ . Et

compedes

sapientiae ab initio timoris accipiunt, ut dura

praecepta emolliant uoluntatem. - Zu iudicium ... presunt vgl. Luc.

18,18-30. 539,5.7.11 C 1325: Exponit quid ille gladius faciat "bis acutus. ... Hoc est reuera canticum nouum, ut illi pauperes qui in mundo fuere derisui, de principibus possint iudicare terrarum. Sequitur tum,

ut...

conscrip-

utique quod dicit apostolus: An nescitis quoniam angelos iudica-

bimus? (I Cor. 6,3). ... Omnes enim cum Christo iudicant, qui eius regulis non repugnant, ... 539,8

HT 352: hoc est, ut sic eos iudicent, quomodo in scripturis sanctis digestum est. (= Br 13!+!» B) C 132U (Zu v. 7): Nam uide quid sequitur: ad d i c t a m

in

p o p u 1 is.

P s a l m

nationibus,

faciendam

increpationes

u i n in

Ista enim tunc uere fiunt, quando cum Domino iudicabunt.

150

539,13 C 1326: Dicit enim propheta, receptis in ilia Ierusalem suis, D o m i n u m

debere

laudare;

Br 13^1* D: L a u d a t e ... e i us. 1

in aeternitatis gloria collocabit .

1U CAug: omnipotentis 15 CSg: fehlt. 1 CSg: quod ... per ... collocauit

s a n c t i s

Qui^ eos post^ celebratimi iudicium

Ps

150,1-6

711

A 219^: utique in eis quos glorificauit. 539,16 C 1327: Firmitas

uirtutis

e i u s

2 est, quia exitium

pro om-

nium salute suscipiens, mortem ipsam cum auctore nequissimo potentiae . 3 suae uirtute superauit, inferni claustra dirupit , haesitantes resurrectione sanauit et firmiter credentes usque ad caelorum regna perduxit A 219kf.) it 539,25 C 1329: C y m b a 1 a ergo nostra sunt labia percussa ad sonum uocis 5 6 7 distinctissime temperandum , quae tunc salutariter s o n a n t , quando in laudes Domini deuotissime commouentur. C y m b a 1 a tinnientia,

quoque

bene

... acutissimum sonum delectabili consonantione

restituunt. 5^0,1

C 1329: sed illud quod est in natura rerum sublimius, hoc

1 a u d e t

D o m i n u m.

2 3 U 5 6 7

CSg: exitum CSg: disrupit CSg: fehlt. CSg: decentissime (aus attissime verbessert, cen übergeschrieben) CSg: temperantur CSg: salutaria (ursprüngliches um durch Unterstreichung getilgt, a^ darübergeschrieben)

CANTICVM

I S A I AE

(Isai.

Abkürzungen und Zeichen im Notker

12,1-6)

latinus

zum Canti cum

Isaiae.

(Für w e i t e r e Angaben zu den Ausgaben und Hss v e r g l e i c h e man d i e E i n l e i t u n g i n Bd 8A, § 11.) CSg 27

= Randglosse i n d i e s e r Hs

H

= Hieronymus, Commentarli

in

Esaiam

R

= Remigius

~

= ä h n l i c h ( v g l . den Schlußparagraphen der E i n l e i t u n g i n Bd 8A)

5**0,6

CSg 27,61*5: Vox prophetae ex persona E c c l e s i a e quae i n p e r s e c u t i o n e p o s i t a ad C h r i s t ™ c l a m a t , d i c e n s : C o n f i t e b o r

t i b i ,

Do -

m i n e , e t laudabo t e , non solum i n p r o s p e r i s , uerum etiam i n a d u e r s i s . . . t Ii o

utique

c o n u e r s o

f u r o r e

H 157: C o n f i t e J j o r et

f u r o r e m tu

51*0,12 CSg 27,61*5: ideo b o

quid faciat

ad clementissimam p i e t a t e m tuam

mea in t r i b u l a t i o n e , c i t i u s consolationem a t e r e c i p i o . t i b i .

Domine,

quoniam qui iram merui

u m , misericordiam consecutus sum;

f i d u c i a l i t e r

a g a m e t

mihi homo (Ps 117,6; Hebr.

non

t i m e -

13,6).

5ltO,15 CSg 27,61*5: eo quod c o n t r a h o s t e s t u a s a l u a t i o n e f o r t i s i n a c i e a d s i s t a m . 5ltO,17 CSg 27,61*5: P r a e c i n i t propheta p o p u l i s f i d e l i b u s qui e s u r i u n t e t s i t i u n t i u s t i t i a m ( v g l . Matth. 5,6) euangelicam doctrinam S a i

de

f o n t i b u s

u a t o r i s

f o n t e

in

g a u d i o

S a l u a t o r i s ;

assumere

f o n t e s

s e p t i f o r m i s g r a t i a e s t S p i r i t u s s a n c t i , quae de uno

C h r i s t o Domino n o s t r o l i c e t d i u e r s i s donis p e r euangelicam

praedicationem i n totum d i f f u n d i t u r mundum. 51*0,22 CSg 27,61*5: i 1 1 a

d i e s

nostrum tempus e s t . In quos f i n e s s a e c u l o -

rum d e u e n e r u n t , c o n f i t e m i n i

Domino,

quia i l l i u s m i s e r i c o r -

d i a e s t omne quod possumus , e t d e m e n t i a omne quod uiuimus. - Zu quod sumus v g l . I Cor. 15,10^. 51*1,1

CSg 27,61*6: narrate

omnia mirabilia

eius

(Tob. 12,20; Ps 10l*,2); e x -

c e 1 s u m e t immensum i n omnibus operibus s u i s , memorandum e s t men

n o -

e i u s .

1 R 2 6 6 v b : 0 uos a p o s t o l i , d i c e t i s i l i o tempore, u t l a u d e n t Deum.

g e n t i b u s cum u e s t r i s sequacibus i n

Canti cum Isaiae,5

- Canticum

Ezechiae,"[2

51+1,1+

CSg 27,6U6: quoniam m i r a b i l i s

carne assumpta mundo apparuit

5l+1,7

CSg 27,61+6: L a e t a r e E c c l e s i a quae specula d i c e r i s ,

...

- Vgl.

5^0,9.

c a t a , quia

m a g n u s,

in sublimibus

collo-

i d e s t , Christus F i l i u s Dei regnat i n t e .

H 159)

C A N T I C V M

E Z E C H I A E

(Isai.

Abkürzungen und Zeichen im Notker

latinus

38,10-20)

zum Canticum

Ezechiae.

(Für w e i t e r e Angaben zu den Ausgaben und Hss v e r g l e i c h e man d i e E i n l e i t u n g

in

Bd 8A, § 11.)

CSg 27

= Randglosse i n d i e s e r Hs

H

= Hieronymus, Commentarii

R

= Remigius

Ver

= Verecundus

=

= (faktisch)

~

= ähnlich ( v g l .

in

Esaiam

identisch den Schlußparagraphen der E i n l e i t u n g i n Bd 8A)

51+1,11.19 CSg 27,61+6: Ezechias r e x n a r r a t quid tempore prementis imminentisque l a n g u o r i s t a c i t u s c o g i t a r i t . D i x i , meo, i n

d i m i d i o

plenitudine

d i e r u m

d i e 1 u m

rum

i n q u i t , i n corde

m e o r u m, i d e s t , non i n

m e o r u m; s a n c t i enim implent

suos, ut Abraham, qui mortuus e s t , plenus bona ( v g l .

angustiae

Gen. 2 5 , 8 ) ; i m p i i e t p e c c a t o r e s

d i

d i e s

e r u m, i n senectute

in

d i m i

d i o

d i e -

suorum moriuntur quia non implent opera uirtutum, et i d e o du-

centur ad t a r t a r a .

( ^ H 1+1+6)^

51+1,21.21+ CSg 27,61+7: f o r m i d a u i t enim ne ductus ad inferos quam mereatur habitet in t e r r a

a s p i c e r e ,

q u i e t e ,

e t ne cum s a n c t i s hominibus Dei non

[ e t ] ne non

u i u e n t i u m ,

s a l u t a r e Dei nequa-

u i d e a t

Dominum

i d e s t , in r e g i o n e sanctorum.

in H l+l+6f.)

51+2,1.6 CSg 27,61+7: Etenim f o r m i d a u i t ne i n t e l a e s i m i l i t u d i n e m i n i p s o l u c i s

1 Ver 7 1 a : E z e c h i a s , . . . quum f u i s s e t i n f i r m i t a t e m perpessus, e t mortem s i b i futuram aduentare I s a i a e u a t i c i n i o c o g n o u i s s e t , c o n u e r t i t f a c i e m suam ad parietem e t f l e u i t amare.

Canticum Ezechiae, 12- 15

exordio

praecidatur

oriatur. K 51+2,2

et nequaquam de semine eius Christus

H 1+1+7)

CSg 27,61*7: Metuit n a c u 1 i

5lt2,U

715

ergo ne

dissoluatur.

generatio o H 1(147)

illius instar

t a b e r -

CSg 27,61*7: Im Text selbst (Mittelspalte) heißt es: Quieuit generatio mea . ablata est a me. Die Glosse auf dem rechten Rand lautet: Seq hieronim. Nam si quieuit generatio mea legeris . quieuit pro cessatione non pro requie . intellegere debebis. - Vgl. dazu die Einl. in Bd 8A, § 13^H UU5'.Cessauit conuoluta

51+2,8

generatio

est

a

me

mea; quasi...-

ablata

est

et

Vgl. H l+l+6f.

H 1+1+7: Quod et lob in angustia sua atque in tormentis corporis sustinuisse se dicit, quando in die expectabat noctem, et lucem praestolabatur in tenebris, mutatione temporum putans mutari posse supplicia (vgl. lob 30) .

51+2,12 CSg 27,61+7: hoc uerum esse nouit qui magnis febribus aestuat, cuius ignis internus in similitudinem

1 e o n i s

omnia

o s s a

consumit.

(= H 1+1+7) 51+2,16 CSg 27,61+8: Ego inquit, in similitudinem 1 u m b a e

hirundinis

et

c o -

fletibus et gemitibus dies noctesque iungebam. (= H 1+1+7 J"*

51+2,18 CSg 27,61+8: A Deo enim solo qui poterat subuenire eleuatis in altum o c u 1 i s

auxilium praestolabar. (= H 1+1+7)

51+2,19 CSg 27,61+8: dicebam: D o m i n e, plus

p a t i o r

quam mea poscunt

merita, sed et si quid erraui, conuertar ad melius. Tu pro

me:

responde

Non enim uolentis, neque currentis, sed miserentis est Dei

(Rom. 9,16). (= H 1+1+7)6 - Vgl. 51+3,11.11+. 51+2,25 CSg 27,61+8: quid aut

quid

mihi

d i c a m, ait, quidue causabor contra factorem meum, respondebit,

qui

fecit

ipse

quod uoluit? Sustinenda sunt ergo quaecumque decreuerit. (= H 1+1+7) 5l+3,5

H 1+1+8: Nulla res longa mortalium est, omnisque felicitas saeculi dum tenetur, amittitur. Cum enim tribulationis tempus aduenerit, omne quod

2 CSg: Petuit (sic) 3 R 267 ra = auulsa et remota est a me ipsa generatio, sicut amouetur a loco tabernacul um (Hs: tabernaculorum) pastorum. 1+ Vgl. R 267 ra : Beatus Hieronymus dicit se deceptum fuisse uerbi similitudine in hoc loco, ideo posuisse quieuit pro q u i e t i s (vgl. H l+l+6f.). 5 R 267 ra : Sicut h i r u n d o gemo, uel sicut col u m b a. 6 R 267 ra : Infirmitas mea maior [267r^] est quam meretur iniquitas mea. Tu esto fidei iussor, ut sanitate recepta ad priora uitia non redeam, subaudiendum, cum sciam quia hoc iuste sustineo.

Canticum Ezechiae, 15_20

716

praeteritum est nihil adiuuat sustinentem. Vnde stulta Epicuri sententia est, qui asserit recordatione praeteritorum bonorum, mala praesentia mitigari. (= CSg 27,648:) Ergo Ezechias reputare se dicit

o m n e s

n o s

regni sui, et praeteritae, ut putabat, beatitudinis

senti

amari

i n

a n -

prae-

t u d i n e.

51*3,11 .11+ Vgl. Isai. 38,9: Scriptura Ezechiae, ... cum aegrotasset et conualuisset de infirmitate sua. 5l*3,llt CSg 27,61*9: sed

u iuificasti

fugato Assyrio; sed pax amarior,

m e, p a c e m que tribuisti

mea omni mihi

amaritudine

fuit

quia tranquillitate populis reddita et urbe secura, ego

solus limina mortis intraui. (= H l+l*8f.) - Zu angelus domini ... milia vgl. Isai. 37,36-38. 51*3,22 CSg 27,61*9: proiecisti

...mea,

ne illa tristis aspicerem,

sed tuam misericordiam conteniplarer. (= H 1*1*9) 51*3,25 CSg 27,61*9: Infernus t u r

neque

est, non

enim et

laudabunt

mors

non

...

Qui enim in

te.

expectat

iudicii

confitebuninferno

ueritatem,

sed misericor-

diam. (= H 1*1*9) 5!*!*,2 H 1*1*9 (fügt anschließend hinzu:) maxime cum Saluator ad descenderi 1 a c u

t,ut uinctos de

manifestius iidem [= LXX]

i n f e r i s •7 inferos

i n f e r n a

liberaret. Pro transtulerunt.

5l*U,1* CSg 27,61*9: Hie confessio pro laudatione ponitur. (= H 1*1*9) 5l*l*,6 CSg 27,61*9: ut in Deuteronomio (32,7) legitur: Interroga patrem tuum, et reliqua.

H 1*1*9, der das ganze Zitat anführt, allerdings in einer

von Notker abweichenden Form.) 5l*l+, 10 CSg 27,61*9: S a 1 u u m

me

credimus. ... c u n c t i s cantemus

fa

c. Domine,

u i t a e

et omnes qui in te

n o s t r a e

in tempio. (= H 1*1*9)

7 CSg: fehlt, aber auf dem Rand steht R [= require!].

d i e b u s

te

C A N T I C V M

A H N A E

(I Reg. 2,1-10)

Abkürzungen und Zeichen im Notker latinus zum Canticum Annae. (Für weitere Angaben zu den Ausgaben und Hss vergleiche man die Einleitlang in Bd 8A, § 11.) A

= Augustin, De ciuitate Dei

B

= Beda, In primam partem Samuhelis libri IV

CSg 27

= Randglosse in dieser Hs

HM

= Hrabanus Maurus, Commentarii in libros IV Regvm

R

= Remigius

=

= (faktisch) identisch

~

= ähnlich (vgl. den Schlußparagraphen der Einleitung in Bd 8A)

5^,15 CSg 27,650: Gratulabunda ergo Ecclesia gentium dicit

e x u 1 tare,

in

D o m i n o

se

quia ipse ei multo tempore sterili permanente

uuluam aperuit, ut ipsum solum dominatorem intellegeret. ... c o r n u suum dicitur Ecclesia; in

Domino

exaltatum,

quia regnum

eius sublimiter lateque per Christum erigitur. - Zum Motiv der Ecclesia als regina vgl. Notker zu Ps UU,10. 5^,20 A 556: Dilatatum

est

super

inimicos

m e o s

o s

m e u m, quia et in angustiis pressurarum sermo Dei non est adligatus nec in praeconibus adligatis. (= HM 16 C) HM 16 B: S * u 1 t a u i t ... Domino,

ut Paulus dixit: Gaudete in

Domino Semper (Phil. 5M.23 CSg 27,650: Sai

u t a r e

effecta est Ecclesia.

Dei Christus est, in quo

1 a e t a t a

A 556)

5^,25; 5^5,^ HM 16 D: Distinctione utitur. Non dixit: nisi sed: nullus est

s i c u t

cans, i u s t u s inquit, sanctus neque abs te.

Dominus,

Dominus,sanctus

et iustificans.

praeter 2 A 557)

et sanctifi-

CSg 27,651) ...Non te,

Domine,

est,

quia nemo fit,

1 R 267 va : Dilatatum est o s Ecclesiae, quia coram Iudaeis et infidelibus sine prohibitione loquitur sanctum euangelium. 2 B 2 2 : S a n c t o s quidem ac fortes et angelos legimus et homines, sed quantumcumque in sanctitate proficiat, quantumlibet perfectionis adquirat, ita s a n c t a f o r t i sque non potest esse creatura ut creator, quia ille fortitudinis et sanctitatis largitor est, ista susceptrix.

Canticum Annae,3-5

718

5^5>3.6 CSg 27,651: 0 Iudaei, n o 1 i t e m u 1 tiplicare dan

superbe

gloriari

1 o q u i

in lege, neque aduersum me. [i? e c e -

t ... u e s t r o . ] Hoc est, inaniloquium non exeat

u e s t r o, ... quoniam

Deus

est

scientiarum,

de

ore arbiter

est; ipse enim uidet cogitationes hominum (vgl. Ps 93,11), ... (^ HM 17 B) - Zu lex ... gratia vgl. Rom. 6,1U, usw. 5^5,9-13 A 557: Ipse uos scit, et ubi nemo scit; quoniam qui putat se aliquid esse, cum nihil sit, se ipsum seducit (Gal. 6,3). Haec dicuntur aduersariis ciuitatis Dei ... de sua uirtute praesumentibus, in se, non in Domino gloriantibus (vgl. II Cor. 10,17); (= HM 17 A-B) 5^5,13 A 557: Infirmatus est

a r c u s, id est, intentio eorum, qui tam poten-

tes sibi uidentur, ut sine Dei dono atque adiutorio humana sufficientia diuina possint implere mandata, et praecinguntur

u i r t u-

t e, quorum interna uox est: Miserere mei, Domine, quoniam infirmus sum (Ps 6,3) .

HM 17 C)

5^5,13.20 CSg 27,651: Id est, gentes quae ante

i n f i r m i

fuerant, accepta

fide, uirtutum operibus roborantur. 5^6,16 A 557: Pieni

p a n i b u s, inquit, minorati

esurientes intellegendi

transierunt pieni

s u n t, e t

t e r r a m. Qui sunt

panibus,

nisi idem ipsi quasi potentes,

id est, Israelitae, quibus eredita sunt eloquia Dei (vgl. Rom. 3,2)? Sed in eo populo ancillae filii

minorati

sunt (quo uerbo minus

quidem latino, bene tamen expressum est, quod ex maioribus minores facti sunt), quia et in ipsis

panibus,

id est, diuinis eloquiis,

quae Israelitae soli tunc ex omnibus gentibus acceperunt, terrena sapiunt. Gentes autem, quibus lex ilia non erat data, postea quam per Nouum Testamentum ad eloquia ilia uenerunt, multum t e r r a m

transierunt,

esuriendo

quia in eis non terrena, sed cae-

lestia sapuerunt. K HM 17 D) 51+5,15.21 CSg 2 7 , 6 5 1 : R e p 1 e t i locauerunt, sunt.

et

prius,

pro

f a m i 1 i -[652]c i

panibus

se

saturati

(= Text, in der Mittelspalte; dazu die Randglosse:) Iudaei,

doctrina legis et prophetarum carentes-,familici, 3

saturati,

spiritali intellegentia

id est, gentes spiritaliter legem Dei in-

tellegentes. 3 Vgl. B 23 : R e p 1 e t i prius pro pane se locauerunt, et famelici saturati s u n t . Iudaei p r i u s scripturarum pane uiuo refecti, nunc ad conuiuium boni patris qui reducem filium iuniorem grate suscepit (vgl. Luc. 15,2U) intrare dissimulantes, inter spiritales dapes egent, et hospitès quondam testamentorum gentes nunc gustantes uident quoniam suauis est Dominus (vgl. Ps 33,9).

Canticum Annae, 5-8

5^6,1

719

f i 1 i o s

CSg 27,652: G e n t i l i t a s multos adoptiuos

i n f i r m a t a

baptismum, Iudaea autem

est

Deo g e n e r a u i t per

quia in

infidelitate

perdurauit. A 558: Hie totum quod prophetabatur e l u x i t agnosoentibus numerum s e p t e ...

narium, quo e s t uniuersae E c c l e s i a e s i g n i f i c a t a p e r f e c t i o . r i 1 i s

f e t u s , quem cernimus, o r i r e t u r . f i 1 i i s

Cernimus e t i a m , quae

i n f i r m a t a m

e r a t , nunc

f i 1 i i

quoniam quicumque

m u 1 t a

l i b e r a e in ea e r a n t , u i r t u s eius

i n f i r m a t a

amissa u i r t u t e

5h6 ,6

A 558: m o r t i f i c a u i

t

est.

hanc sterilem,

A 558: Nam qui proprio

Filio

...

d e d u x i t

ad

non pepercit,

sed pro nobis

de n u l l o melius quam de i l l o cum diues esset,

e t

d i t a t i

s u m u s.

ditaremur

( I I Cor. 8 , 9 ) .

( = HM 18 D -

t e r r a

51+6,11 A 559: Ipsum enim de

a

(Ps

tradi-

15,10),

r e d u x i t. ...

[559]

t e r r a

i n t e l l e g o , qui propter

ut eius paupertate

omnibus

eum; e t quia r e s u s c i -

animam meam in inferno

lam uero quod a d i u n g i t u r : S u s c i t a t

est,

e t

Et quia in p r o p h e t i a uox

i n f e r o s

5^6,8.11 A 558: Hac eius paupertate

( = HM 18 D) ••• pauperem,

nos pauper

factus

s i c u t paulo ante dictum e s t ,

19 A ) 5

s u s c i t a u i t

tarn c i t o , ut caro

e i u s non u i d e r e t corruptionem ( v g l . A c t . 2 , 3 1 ) . Wee i l l u d ab i l l o nabo, quod additum e s t : E t p e in. I n o p s unde

d e

e r e c t u s

e s t ,

i n q u i t , lucra,

solum detrimenta, facerem

(Phil.

pauper-,

alie-

i n o uero, Iudaei,

apostolus Ecclesiam persecutum: Quae

haec propter

uerum etiam stercora

3,7-8).

e r i g i t s t e r c u s

rectissime intelleguntur persecutores

i n quorum numero cum se d i x i s s e t mihi fuerunt,

s t e r c o r e

quippe idem, qui

3,6),

( = HM 18 B-C)

t a u i t a m o r t u i s , eundem rursus uiuificauit.

eundem

I I Cor.

(= HM 18 A-B)'*

eum (Rom. 8 , 3 2 ) , i s t o modo utique mortificauit

e i u s a g n o s c i t u r : Non derelinques

(vgl.

erant;

i l l a m , quae multa e r a t in filiis,

u i u i f i c a u i t

dit

in

Hierusalem terrenam;

nunc uero i b i quoniam l i t t e r a e s t e t s p i r i t u s non e s t

5b6 ,h

S t e -

enim e r a t i n omnibus gentibus Dei c i u i t a s , antequam i s t e

Christum damna esse duxi;

existimaui

(= HM 19 A-B) - Zu NON . . .

esse,

ut Christum

C0RRVPTI0NEM v g l .

nec lucri Act.

13,35. CSg 27,652 (zu

S u s c i t a t ) :

c r o , qui i n t e r homines

e g e n u s

I d e s t , Christum de Iudaea u e l esse humilisque u i d e b a t u r ,

et

h B 23: M o r t i f i c a t Synagogam, u i u i f i c a t E c c l e s i a m , . . . 5 B 2h: Quos i n p r a e s e n t i pauperes e t humiles s p i r i t u p r o p t e r se f a c i t, eosdem i n f u t u r o d i t a t i n se et s u b l e u a t .

sepul-

720

Canticum Annae, 8-10

gentilem populum eleuat de corruptione c a r n a l i ad i u s t i f i c a t i o n e m u i t a e . - V g l . U25,5. 51+6,20 A 559: . . . u t CSg 27,652: V t tms, e t

cura

s e d e a t

quibus a i t : Sedebitis

p o t e n t i b u s

s e d e a t,

c a e l e s t e regnum

5k6,2k CSg 27,652: Domini

i d est

t e n e a

p o p u 1 i,

(Matth. 19,28).

super duodecim sedes cura

(= HM 19 B)

a p o s t o l i s et p r a e d i c a t o r i -

t.

e n i m s u n t , hoc e s t , quattuor plagae

mundi, in quibus d i l a t a b ì t orbem E c c l e s i a e suae quae a s o l i s ortu usque 5a ad occasum laudat nomen e i u s .

(= HM 19 B) - Beda, De natura

rerum

liber

(Anfang des 10. K a p i t e l s , PL 90, 205 A ) : De p l a g i s mundi. Climata, i d e s t , plagae mundi, sunt quatuor 51+7,1

...

CSg 27,653: Hoc e s t , electorum suorum opera i n uiam i u s t i t i a e

dirigit.

( = HM 19 C) 51+7,2

CSg 27,653: e t

i m p i i , i d e s t , Iudaei in ignorantia sua tacent siue

tabescunt. - V g l . 5M», 19-22. 51+7,1+

5U7,7

CSg 27,653: non

f o r t i t u d i n e

tens est

i d e s t , populus credentium.

u i r,

CSg 27,653: hi

f o r m i d a b u n t

p r o p r i a , sed u i r t u t e diuina po(= HM 19 C)

eum in suo f i n e et i n d i e i u d i -

c i i , quando resonabit super e o s , dicens: Discedite ignem aeternum 5l+7,9

(Matth. 25,1+1),

a me, maledicti,

in

...

CSg 27,653: Modo uniuscuiusque hominis

f i n e m, siue f i n i t o mundo in

die i u d i c i i r e s t i t u e t iuxta opera sua^; 51+7,12 CSg 27,653: e t

d a b i

in d i e i u d i c i i ; e t

t

i m p e r i u m ,

s u b l i m a b i t

i d e s t , iudicium Christo

c o r n u, i d e s t , regnum eius

in saecula saeculorum.

5a 6

Noch heute g i b t es in der S t i f t s b i b l i o t h e k in S t . Gallen 6 Hss ( a l l e 9. Jahrhundert), d i e dieses Werk enthalten; v g l . L a i s t n e r - K i n g , 11+3. B 25: Sed melius i n t e l l e g i t u r f i n i s t e r r a e extrema uel uniuscuiusque hominis uel t o t i u s mundi tempora d i c e r e , quia qualis de corpore quis e x i e r i t , t a l i s o f f e r e t u r d i s t r i c t i i u d i c i s examini. - V g l . R 2 ö 7 v b : Dominus i u d i c a b i t [ 2 6 8 r a ] in die i u d i c i i omnes habitantes in t e r r a , . . .

C A N T I C V M

M O Y S I

(Exod.

15,1-19)

Abkürzungen und Zeichen im Notker latinus

zum Canticum

Moysi.

(Für w e i t e r e Angaben zu den Ausgaben und Hss v e r g l e i c h e man d i e E i n l e i t u n g in Bd 8A, § lt i ) und § 11.)

CSg 27

= Randglosse i n d i e s e r Hs

I s i d o r , Et.

Etymologiae

= I s i d o r von S e v i l l a ,

R

= Remigius

Ver

= Verecundus

WS

= Walahfrid Strabo,

=

= (faktisch)

~

= ähnlich ( v g l .

Pentateuch-Kommentar

identisch den Schlußparagraphen der E i n l e i t u n g i n Bd 8A)

5^7,16; 5^8,1+ CSg 27,65b: tamen e s t ,

quando

g l o r i o s e

g l o r i o s a

a s c e n s o r e

m a g n i f i c a t u s

morte diabolum u i c i t . E q u u m

et

m, i d e s t , e i u s superbiam cum i p s o e t omnibus membris

eius tradens i n gehennam. (= WS 333)^ 5^+7,21 CSg 27,65^: tam non cadunt, quam non c a d i t Dominus. 5^7,23 CSg 27,65 1 »: I s t e

D e u s

patriarcharum, non a l i u s in Nouo T e s t a -

mento, ut h a e r e t i c i u o l u n t , qui dicunt i l i u m , i d e s t , V e t e r i s menti

D e u m

Testa-

iustum u e l crudelem, hunc autem, Noui u i d e l i c e t , mitem

e t bonum. ( = WS 3 3 3 ) 2

1 Notker denkt an d i e T a u f l i t u r g i e während der O s t e r v i g i l , b e i der nach der Segnung der O s t e r k e r z e zuerst mehrere P r o p h e t i e n gesungen werden ( d i e v i e r t e i s t Exod. 1U und 1 5 ) , dann das Taufwasser geweiht w i r d , s c h l i e ß l i c h d i e Tauf e s t a t t f i n d e t . Auch zu Notkers Z e i t e n l a u t e t e n d i e Fragen des P r i e s t e r s und d i e Antworten des T ä u f l i n g s u . a . : Abrenuntias satanae? Abrenuntio. Et omnibus operibus e i u s ? Abrenuntio. Et omnibus pompis eius? Abrenuntio. V g l . C y r i l l e V o g e l , Introduction aux sources de l'histoire du cui te chrétien au moyen ige. S p o l e t o ( 1 9 6 6 ) , 138-1U1; d o r t 139, Anm. 78, w e i t e r e L i t e r a t u r zur Taufe und zur pompa diaboli . C f . d i e a l t d e u t s c h e n Übersetzungen ( F r ä n k i sches T a u f g e l ö b n i s , Sächsisches T a u f g e l ö b n i s ) etwa in M ü l l e n h o f f - S c h e r e r , Denkmäler deutscher Poesie und Prosa . . . 2 Bde. B e r l i n 31892 = Nachdruck 1g6U, I , 198f. ; I I , 316-323. V g l . auch Ver 2&-b s o w i e R 268ra u n d r 268va ( z u v . 3 ) . 2 V g l . R 2 6 8 r t l : Fuerunt h a e r e t i c i qui dixerunt duos esse d e o s, unum V e t e r i s T e s t a m e n t i , alterum Noui. . . . Sed omnes i s t i m e n t i t i sunt ostendente Moyse ipsum D e u m esse V e t e r i s Testamenti quem e t N o u i , . . .

Canticum

722

Moysi,k-16 o

5l48.lt

P h a r a o n e m , nunc debellando diatoolum. (= WS 333)

CSg 21,65b: Tunc

5lt8,lt.6.9 CSg 27,655: P r i n c i p a l i a u i t i a p a r i t e r cum minimis subruuntur. A b y s -

si

o p e r u e r u n t

p i s

e o s , i d e s t , gehenna i n quam

d e s c e n d e r u n t , quia e t i s t e e t i l l e , /

peccatorum, 1 a p i

d e s

u i u i non e r a n t .

t i t u d i n e

l i b e r t a t i s nostrae.

( = WS

5148,18 CSg 27,656: non tamen

l a

m,

.

p e r c u s s i t

u i c t o r i a e qui

i n

deitas turbatur, q u a e . . .

s t i p u l a m

quia s i c u t f a c i l e i g n i s

s t i p u -

consumit, s i c

II4; Ps 113,3.5; Ps 135,13).

i u s t o s e t ut necarent i n i u s t o s .

s u n t

a b y s s i , ne nocerent

(= WS 33^)

5148.25 CSg 27,656: Verba P h a r a o n i s , u e l d i a b o l i ,

...

CSg 27,656: Magna f a c i e n s quia sanctus e s t ,

l a u d a b i l i s

peccata t e r r e n a .

[657]

t e r r i b i l i s (= WS 33^)

t e r r a ,

f

u i s t i

l e s t e m Ierusalem r e d e m p t i s .

ad promissam t e r r a m , h i e ad c a e -

(= WS 33^)

e u m

a d u e x i s t i ubi tabernaculum e t

templum u i d e r e t ; s i c sanctos i n paradisum.

(= WS 33^4, der aber

postea

sicut

s c h r e i b t . ) - V g l . CSg 27 zu 550,8.

5149,17 CSg 27,657: u e l i t a legendum: A s c e n d e r u n t eos

i d e s t , arena u e l

( = WS 33^)

d u x

5l49,ll4 CSg 27,657: Sine e i u s l a b o r e

s t a t t sic

(= WS 33U)

dimittendo.

5l49,10 CSg 27,657: Id e s t , uirtutem tuam, e t . . .

5149,12 CSg 27,657: I b i

(vgl.

( = WS 331»)

5148,23 CSg 27,656: c o n g r e g a t a e

iudicando atque

facile

(= WS 33^)

5148,20 CSg 27,656: i d e s t , u e l maris d i u i s i , u e l I o r d a n i s , ut l e g i t u r

5149,8

f o r -

i n i m i c u m

)

i r a

e r a t Deo utrumque submergere.

Exod.

l a -

duritia

(= WS 3 3 3 f . )

m a g n i f i c e m u s

51+8 ,15 CSg 27,655: F i l i u m tuum Christum

q u a s i

grauati

i r a t i ,

...

aduersarii

contra

(= WS 33b)

5149.26 CSg 27,658: quibus e s t salus iustorum i n u i d i a , quos tamen Dominus exsuperat.

( = WS 335) 5

3 R 2 6 8 r a ( z u v . 1 ) : E q u u m . . . m a r e, i d e s t , diabolum e t m i n i s t r o s i l l i u s d e i c i e t i n infernum, . . . Ver 2 a ) I4 Ver U13: M é r i t o i p s e eos Dominus d i c i t u r submersisse, . . . 5 Ver 8 a : D e c i d e t s u p e r e o s t i m o r e t t r e m o r m a g n i t u d i n i s b r a c h i i t u i , ut u e l . . . u e l c e r t e Domini p o - [ 8 ^ ] t e n t i a i n nouissimo r e u e l a t u t e r r o r i b u s q u a t i a n t u r . - Zu 550,14 v g l . R 269 r * ) : et f i a n t i m m o b i l e s , ne ualeant consurgere [daemones e t p e r s e c u t o r e s ] aduersus sanctam E c c l e s i a m , d o ñ e e p e r t r a n s e a t p o p u 1 u s D o m i n i per mortem c o r p o r i s ad c a e l e s t e m p a t r i a m , quam i p s e p o s s i d e t nunc per f i d e m e t operationem.

Canticum Moysi,17 - Canticum Habacuc 550,8

CSg 27,658: Introducet lem caelestem et m o

etiam Dominus sanctos suos in Hierusa-

plantabit

[659] uiuere faciet

723

in

in aeternum, id est, feliciter

m o n t e, id est, Sion, et

habitaculo,

firmissi-

hoc est, templo Hierusalem.

WS 335)

550,10 CSg 27,659: Hoc est, sanctimonium assumptae carnis quod non hominum factum est, sed 550,11* WS 335: Et quid

m a n i b u s

regnabit

a e t e r n o

in

m a n u

Dei paratum.

aeternum

et

u 1 t r a, si

ulterius est.^

Isidor, Et. I, 37»21: Hyperbole est excelsitas fidem excedens ultra quam credendum est, ... Hoc enim modo ultra fidem aliquid augetur, nec tamen a tramite significandae ueritatis erratur, quamuis uerba quae indicantur excedant, ut uoluntas loquentis, non fallentis appareat. 550,22 CSg 27,659: Qui enim Aegyptius est et sequitur Pharaonem, id est, diabolum, uitiorum fluctibus mergitur. Qui autem sequitur Christum ... aquae ei murus fiunt dextra laeuaque; ipse autem incedit

per

s i c c u m

media

uia

usquequo exeat ad libertatem, et hymnum

uictoriae concinat, ...

C A N T I C V M

H A B A C V C

(Habac. 3,1-19)

Abkürzungen und Zeichen im Notker latinus zum Canticum Habacuc. (Für weitere Angaben zu den Ausgaben und Hss vergleiche man die Einleitung in Bd 8A, § 11.) B

= Beda, Super canticum Habacuc allegorica expositio

CSg

= Randglosse in dieser Hs

H

= Hieronymus, Commentariorum in Abacuc prophetam libri II

R

= Remigius

Ver

- Verecundus

=

= (faktisch) identisch

^

= ähnlich (vgl. den Schlußparagraphen der Einleitung in Bd 8A)

6 R 269 va : Si Dominus

ultra utique

aeternitatem potest homo r e g n a r e , ultra regnabit.

721+ 551,1

Canticum Habacuc, 1-6 CSg 27,659 (Mittelspalte): ORATIO ABBACUC PRO IGNORATIONIBUS. (= H 618; die Vulgata hat: pro ignorantiis) - Vgl. H 6l8f., wo Hieronymus auf die Frage eingeht, inwiefern diese oratio auch ein canticum ist.

551,3

B 1237 B-D: ... exclamauit ad Dominum [propheta]: ... Verum inter haec reduxit extemplo ad memoriam dispensationem dominicae incarnationis ac passionis, quam in spiritu prophetiae cognouerat, ... Hunc ergo tum

Domini

a u d i u i t

au d i -

in spiritu propheta, ...

CSg 27,659: protra diuersa quae carne adsumpta pro humano genere patiar, ... hanc

audi

t i o n e m

propheta in spiritu

a u d i u i t

et

t i m u i t. 551.6

CSg 27,660: finitoque tempore reddas Christum tuum, et

551.7

CSg 27,660: Cum uenerit, inquit, plenitudo temporis et opera1 promissa

551,9

CSg 27,660: Et

pollicitus es

uiuifica,

o p u s

hoc est, tuum imple promissum.

compleueris, monstrabis uera esse quae pollicitus es. cum

quod

peccantibus notiis

paenitentiam autem agentibus

i r a t u s

H 620)

H 621) f u e r i s,

misericordiae

tuae

r e c o r -

d a b e r i s. 551,11 CSg 27,660: P h a r a n

locus est uicinus monti Sina, in quo ipse Domi-

nus legem dedit qui per uirginem in Bethleem nasci dignatus est et inde, id est, ab bus ductus est, ...

austro

ueniens,

H 623),

Hierosolimam a parenti-

B 1239 D - 121*0 A) - Zu éinote ... pharan vgl.

etwa Gen. 21 ,21. 551,15 CSg 27,660: ut in euangelio: Gloria in excelsis Deo, et in terra pax hominibus bonae uoluntatis

(Luc. 2,11»), et alibi. (= H 62b; B 12U0 D -

121(1 A) 551,18 B 12l»1 A: Splendor

uirtutum et Domini Saluatoris doctrinae cre-

dentes illuminabit. CSg 27,660: c o r n u a, id est, uexilla ac trophaea crucis, ... (= H 621*) 551,20 CSg 27,660: In cruce

abscondita

est

forti

t u d o

e i u s, ... (= H 62h) Zum Bibelzitat vgl. Matth. 27,U2. 551,23 CSg 27,661: Exeunte autem Domino de aquis baptismatis occurrit id est, diabolus, et

a n t e

p e d e s

quus, quando temptauit eum in deserto. 551,26 CSg 27,661: S t a n s tem mundi ies,

1 CSg: opere

mors,

illius ueniebat coluber antiH 627)

Saluator cuncta perspiciens et intuitu uniuersita-

metiens,gentium

infidelitatem dissipauit;

id est, superbi per paenitentiam humiliati sunt.

mon-

Canticum 552.5

725

CSg 2 7 , 6 6 1 : Qui a n t e aduentum S a l u a t o r i s s u p e r b i e r a n t e t f l e c t i non poterant.

552.6

Habacuc,6-8>

H 627)

CSg 2 7 , 6 6 1 : Qui templum Dei e s s e d e b e b a n t , p r o p t e r autem . . . daemonum.

t a b e r n a c u l u m

fiunt

T a b e r n a c u l a

t h i o p u m

i n i q u i t a t e m

A e t h i o p u m , id e s t , Ma d i a n

t e r r a e

Ae-

atque

eosdem i n t e l l e g e ; hi in n o u i s s i m o , c o n s c i i peocatorum s u o -

rum, pauebunt i u d i c i o .

H 629)

5 5 2 , 1 2 H 635 (zu v . 10): De s u b i t i s

[f 1 u m i n i b u s ] , e t ad tempus c u r -

r e n t i b u s [dictum e s t ] : Omnes torrentes Talium enim aquarum f i n i s , p e r d i t i o CSg 2 7 , 6 6 1 : F l u m i n u m

et

[636] uadunt

in mare ( E c c l i .

U0,11).

est.

m a r i s

uocabulo corda exprimuntur

i n f i d e l i u m , quae t o t o i n t e n t i o n i s impetu ad i n f e r i o r a descendunt. (= B ^2kh B , der aber s t a t t descendunt H 631: animaduerte

m a r e

defluunt.)

schreibt:

super quod impetus Domini f i t , ut

sentiat

e i u s aduentum, e t s c i a t quibus t e r m i n i s e t o b i c e c o n c l u d a t u r , e t

In te conterentur

fluctus

tui

( l o b 3 8 , 1 1 , nach LXX). - V g l .

audiat: p

552,9.

5 5 2 , 1 3 . 1 9 B 121+1+ D - 121*5 A: A r c u m d i c i t improuisum d i u i n i examinis ad-

s c e p t r a,

uentum, quo e t i a m praeuidit.

CSg 2 7 , 6 6 2 )

i d e s t , regna mundi examinanda e s s e

. . . T e n d e n s , inquit

e x t e n d e s

a r c u m t u u m . . . i d e s t , comminaberis iudicium tuum s u b i t o aduenturum, ut quicumque ad comminationem i r a e q u a s i ad

e x t e n t u m

a r c u m t e r r i t u s f u e r i t et p i e t a t i tuae supplicare c u r a u e r i t ,

emissio-

nem s a g i t t a r u m , i d e s t , comminationem non s e n t i a t perennium poenarum. 5 5 2 , 1 6 . 2 2 H 631: Quaero

e g u o s

s u p e r

quos

a s c e n d a t

e t puto non e s s e a l i o s n i s i sanctorum animas, s u p e r

d i t qui

quas

sermo d i u i n u s , ut e t i p s a s s a l u e t , e t a l i o s per e a s .

Nos autem animas n o s t r a s i n

a s c e n d i t

Dominus, ...

a s c e n [632]

...

e q u o s , e t in c u r r u s Domini praeparemus,

in Paulo, a s c e n d i t

cemodi c u r r i b u s e q u i t a n s , totum l u s t r a u i t B '\2hk C: I d e s t , a s c e n d e s

in P e t r o , et in huius-

orbem.

i n corda" e l e c t o r u m tuorum per i l l u m i -

nationem g r a t i a e , per quam, t e r e g e n t e , i t e r u i r t u t u m i n c e d a n t , perque orbem totum t e e u a n g e l i z a n d o f e r e n t e s p e r p e t u a e s a l u t i s mundo uitam p r a e dicent.

. . . In qua

e q u i t a t i o n e

s a n i t a s

resonabat,

quia

2 R 270 v t > : S p i r i t a l i t e r per f 1 u m i n a p o p u l i i n t e l l e g u n t u r . Quando ergo Dominus u e n i t i n carne , n u m q u i d populis i r a t u s f u e r i t ? Non. Q u i a non u e n i t i n primo aduentu ut i u d i c a r e t mundum, s e d ut s a l u a r e t mundum. S i enim tunc homines i u d i c a r e u e l l e t , n u l l u s s a l u a r i p o t u i s s e t .

726

Canticum Habacuc,&-10 nimirum illorum iter spiritale signabatur, quo Domino duce per apostolos ad eius quae sursum est Ierusalem, quae mater est omnium nostrum (Gal. ¡1,26), uidenda regna ducuntur. CSg 27,662: Et quae iurasti patribus nostris et 3 bis m sempiternum .

tribubus,

552,22 H 633: Vide Petrum et Paulum, et de puteis Christi

exple-

f 1 u u i i sque

non anibiges. Cerne omnes apostolos,het iam non quattuor flumina, sed . duodecim f 1 u u i o s intelleges exire de paradiso scnpturarum. ... [63^] ... Vniuersus autem orbis qui erat desertus et sterilis, et aquas praedicationis dominicae non habebat, uersus est in paludes aquarum, et quot doctores emisit, tot habuit et fontes"'. 552,2b H 635: Videbunt

te, e t

dolebunt,

siue parturient

p u 1 i: ... Consequenter rupta bus, p o p u 1 i

terra . 5a et f 1 u u i i s qui de fluminibus Dei biberant uidebunt

p o -

manantiDeum

atque parturient. ... Beati, inquit, mundo corde, quoniam ipsi Deum uidebunt (Matth. 5,8). Isti itaque iam

uiderunt,

sed

p o p u 1 i

u i s u r i

sunt

loti a fluminibus, non Deum; - Vgl. Matth. 5>5:

Beati qui lugent, quoniam ipsi consolabuntur. B 121+5 B-C: Videbunt p u 1 i. Scissa

te

a q u a e, e t

dolebunt

quippe peccantium corda ad agnitionem confessionem-

que ueritatis crebra allocutione docentium, ... u i d e n t per fidem, et

p o -

d o 1 e n t

finito dolore paenitentiae

Deum interim

se tamdiu ab ilio recedisse per culpam, sed u i d e n t

eum plenius in futuro per spe-

ciem (vgl. II Cor. 5,7), ac de eius beata in perpetuum uisione laetantur. CSg 27,662: r e

uiderunt

li potestates ac tremuerunt.

excelsa regna et sublimes huius saecuH 63*»)^

552,26 CSg 27,662: G u r g e s, id est, persecutio eorum qui uexabant populum tuum v

transiit.

(^ H 63b)

3 R 270 ^: In quadrigis Dei, hoc est, in quattuor euangelistis est saluatio omnium gentium. - Ver 80^: Apostoli ergo equi sunt, qui Domino norunt dorsa supportando praebere ; tales isti sunt e q u i quorum cursu mundum circuit uniuersum. Et omnis equi t a t u s Domini, populus scilicet beatorum, sani t a s sunt, uel quod a Domino aeternam capiunt sani t a t e m, uel quia ceteris credentibus salutem impendunt. 1+ CTur: intellegis 5 Ver 82*>: Praedicatoribus quoque [fi u m i n a] conuenienter aptantur, ... 5a fehlt CTur. 6 Ver 83a: Videbunt t e, e t dolebunt p o p u 1 i. Per fidem Domino reuelato, peccatorum dolor uniuersos paenitentes affligit; ... Nec illud est moraliter omittendum, quod interiores sensus, tamquam p o p u 1 i, quum t e uiderint per fidem compunctione repleri, dolebunt gemendo et lugendo, si quo modo Domino quem u i d e r i n t, ualeant sociari.

72?

Canticum Habacuc, 10-13 553,2

B 121+6 A: Aspergens d a t

ergo

a b y s s u s

aquas

u o c e m

in

itineribus

s u a m, cum praedicatores sancti pro-

funda ueritatis scientia intus in corde repleti, ministerium uerbi foris j audientibus exhibent . - Vgl. B zu 552,21*. H 636: Si igitur in bonam partem acceperimus dispersis

a q u i s

itineris

sapientes tui, et

altitudinem

a b y s s u m, dicamus, pessimi uiderunt te

scientiae, ... in uocis suae

laudibus protulerunt. 553,1»

GSg 27,662: Post passionem et resurrectionem suam Dominus, s o l

eleuatus

est

uidelicet iustitae, in caelum, et emisso Spirit.u in-

lustrauit Ecclesiam. S a g i t t a e, id est, plagae tuae et eruditio populo tuo lumen praebuerunt. In Q Ecclesia designatur . 553,6.9 B 121+6 D: I n

1 u m 1 n e

splendore

sole

i a c u 1 a

fulgoris

enim Christus, in tua

armorum.

luna

i b u n t, i n Iacula

autem

Christi uerba sunt illius, quibus corda hominum compunguntur, ... Quae uidelicet

iacula

in

lumi

ne

e u n t, qui ministerio docto-

rum ueritatis uerba mundo palam innotuerunt, iuxta quod ipsa Veritas eisdem praecepit, dicens: Quae dico in tenebris, dicite in lumine (Matth. 10,27). H 638: Iacula

Dei, id est, sagittae

e u n t e s

atque 9 pergentes, non ad hoc mittuntur ut interimant, sed ut mluminent .

553,11 CSg 27,662: Quando ergo populi tui iniuriam uindicabis, terrena regna calcabis, et omnes

gen

t e s

admirari facies. (= H 635)

B 121+7 B: ... humiliabis salubriter eos qui terrena caelestibus anten v * 10 ponere solebant, ... 553,1U CSg 27,663: Hoc Patri dictum intellegitur, quia exierit ad saluandum populum suum per Iesum Christum suum Filium; Deus enim erat in Christo mundum sibi reconcilians (II Cor. 5,19). (= B 121+7 C-D)

id est, apostoli ex profunditate cordis 7 R 271 ra : D e d i t ... suam, emiserunt praedicationem suam. 8 Ver 81»^: sicut Stephano martyri [i u n a assunrptae carnis] paruit reuelata, quum Iesum uidisset s t a n t e m ad dexteram maiestatis (vgl. Act. 7,56). 9 Notker denkt natürlich an das Pfingstgeschehen und dessen Folgen. - Vgl. Ver 85a: Si uir proeliator est (vgl. Isai. 1+2,13), necesse est eum i a c u 1 i s uti, quae in lumine, non in tenebris uadunt. Iacula itaque eius uerba sunt euangelii, l u m e n conferentia cordibus percussorum. 10 R 271rt): ...conculcabis t e r r a m, hoc est, conteres corda terrenorum hominum.

728

Canticum Habacuc, 13-17

553,17 CSg 27,663: Veniente autem Filio tuo d e

d o m o

peicussisti

Antichristum

i m p i i , id est, in hoc saeculo, quia in maligno positum

est (vgl. I Ioh. 5,19). ( ^ H 6 3 5 ) 1 1 553,21 H 635: siue ipsum diabolum percussisti qui impietatis caput est, et denudasti... sti, ...

collum,

553,2k-, 55^,6 CSg 27,663: Non solum

sceptris,

maledixisti,

uerum etiam

quod percusseras, qui

uenerunt

populum tuum. 55^,7

id est, abscondita eius aperta feci-

CSg 27,663) id est, regnis diaboli

c a p i t i

bellatorum

u t

ut euerterent

turbo

H 6U2f.)

CSg 27,663: E q u i, sancti sunt praedicatores, quibus u i a m

f e c i s t i

in populis nationum et in quorum praedicatione turbatae sunt

a q u a e , hoc est, gentium corda.

B 121+9 B)

55^,10 CSg 27,663: ad comminationem, inquit propheta, tuam toto id est, animo

con

55^ >12 CSg 27,661»: in

u e n t r e,

tremesco.

1 a b i i s

enim designatur pauor trepidae mentis.

H 6U3) 55l*,ll+ CSg 27,661+: Non solum hunc tremorem libenter patior, uerum etiam quod passus est lob libenter sustineo, id est, putredinem ita ut innumeris

s c a t e a t

uermibus.

55^ »17 CSg 27,661+: Id est, ut hie a meis expiar peccatis et bulationis

requiescam

atque

uinea

et

in

ascendant

consortium eorum qui in Christo praecesserunt. 55!+,21.26 CSg 27,661+: Ficus,

corporis,

H 61+3)

o 1 i u a

die

t r i ad

12

B 1251 A) erat Synagoga Iudae-

orum quando dulcedinem bonae operationis proferebat, sed Domino ad earn ueniente uirtutis fructum ferre neglexit.

B 1252 A)

55l+,2l+ H 651: Vt autem scias secundum superiorem intellegentiam, in qua de Synagoga dictum accepimus: Ficus non faciei fructum, et non erunt genimina in uineis, non de fructibus dici, sed de u a

operibus

manifeste aenigma aperitur, et dicitur: Mentietur

o 1 i u a e. Fructus

enim quos afferre debuerant, in

bonis, in

o I i opus

operibus

demonstrantur;

i m p i i , de hoc mundo uidelicet, qui erat d o m u s 11 R 271 : D e domo et habitatio diaboli. 12 Vgl. R 271 va : ...ad populum accinctum, id est, ad consortium sanctorum qui accinguntur bonis operibus in praesenti [271v^] Ecclesia ad repugnandum diabolo, ut mereantur postea in futura remunerari beatitudine.

Canticum Habacuc,TJ

- Canticum

Deuteronomii,3

729

55U,2U CSg 27,661*: Aliud enim p r o m i t t e n t e s , et a l i u d f a c i e n t e s ; d i c e n t e s ad Moysen: Omnia quaecumque dixerit

Dominus faciemus

(Exod. 2b , 7 ; und ö f t e r ) ,

e t nolentes in eum c r e d e r e , qui a Moyse p r a e d i c a t u s e s t . 555,3

CSg 21,66k:

p r a e s e p i a

Apud Iudaeos sunt

H 651f.)

caelestium litterarum,

sed q u i a pabulum c a e l e s t i s i n t e l l e c t u s in h i s non s a p i u n t , qui iugum e u a n g e l i i b a i o l e n t , absunt. 555,6

CSg 2 7 , 6 6 5 : Id e s t , non in mea i u s t i t i a , sed in f i d e diuinae p r o t e c t i o nis gloriabor, et

e x u l t a b o

sed in

in S a l u a t o r e meo, quia in i l l o

B 1253 A, der s t a t t in illo

lutem meam perpendo. 555,9

B 1252 D) sa-

s c h r e i b t : non in me,

illo.) c e r u i

CSg 2 7 , 6 6 5 ; et s i c u t

s p i n o s a t r a n s i l i u n t , i t a ego p e r i c u l o -

s a delictorum Domini u i r t u t e transcendo. 555,11 CSg 2 7 , 6 6 5 : omnem enim mundanam sublimitatem contemplatione c a e l e s t i u m transcendere me f a c i t .

CANTICVM

D E V T E R O N O M I I

Abkürzungen und Zeichen im Notker

latinus

(Deut. 32,1-1*3) zum Canticum

Deuteronomii.

(Für w e i t e r e Angaben zu den Ausgaben und Hss v e r g l e i c h e mein d i e E i n l e i t u n g i n Bd 8A, § 1* i ) und § 11.) CSg 27

= Randglosse in d i e s e r Hs

HM

= Hrabanus Maurus

I s i d o r , Et.

= I s i d o r von S e v i l l a ,

Etymologiae

Ver

= Verecundus

WS

= Walahfrid S t r a b o ,

=

= (faktisch)

^

= ähnlich ( v g l . den Schlußparagraphen der E i n l e i t u n g in Bd 8A)

identisch

555,15 Vgl. Deut. 3 1 , 3 0 : Locutus

rael,

uerba carminis

Pentateuch-Kommentar

huius,

est

ergo Moyses,

audiente

uniuerso

coetu

Is-

...

555,17 CSg 27,665: Maxima elementa i n testimonium u o c a t , ut intentum f a c i a t auditorem et ut s i g n i f i c e t s e de magnis 5 5 5 , 2 0 . 2 3 CSg 27,665: S i c u t p 1 u u i a care , s i e faciat.

d o c t r i n a

mea

et

l o c u t u r u m . r o s

(= WS 658)

terram f a c i u n t f r u c t i f i -

in uobis uirtutum r e u i r e s c e r e f r u e t u s

(= WS 658)

555,23.21* CSg 27,666: I s t e uersus s u p e r i o r i s sensum h a b e t ; g u i a . . .

i n u o -

Canticum Deuteronomii , 3-8

730

c a b o,

i d e s t , de Domino mihi sermo e s t .

(= WS 6 5 8 )

555,25 CSg 27,666: Digne eum honorate f i d e e t o p e r i b u s . 556,2

CSg 27,666: et

o mn e s

discretione rationis. 556,5

non

CSg 27,666: e t sequentes i d o l a .

u i a e

e i

(= WS 6 5 8 )

u s , i d e s t , opera eius cum

( = WS 6 5 8 f . ) f i 1 i i,

quia d e g e n e r a t i erant a uero P a t r e ,

WS 659)

556,10 CSg 27,666: A c o n t r a r i o enim legendum e s t , quia primo e t post

p o s s i d e r e t .

556,12 CSg 27,667: M e m e n to

c i e a u e r i t

WS 659)

quomodo e l e c t u s s i s i n p a t r i a r c h i s e t c o g i t a

quomodo Abraham, Isaac e t Iacob e t plurimos a l i o s s i n g u l a r i t e r

elegerit.

WS 6 5 9 ) quando

556,17 CSg 27,667 (zu turris.

d i u i d e b a t):

( = WS 659) - Zu filios

dei und filiis

Id e s t , in

hominwn v g l .

constructione Gen. 6, b e s .

1-1+. Notker hat anscheinend d i e Auslegung d i e s e r S t e l l e i n A u g u s t i n , De ciuitate

Dei,

Buch 15, Kap. 22 und 23 (CC 1+8, 1+87-1+91) b e r ü c k s i c h t i g t ;

v g l . auch Ps-Methodius, Reuelationes\ 556,23 Gregor der Große, Homiliae

in euangelia,

62f. 3I+, 11 (PL 76,1252 B - C ) : Sed quid

prodest nos de a n g e l i c i s s p i r i t i b u s i s t a p e r s t r i n g e r e , s i non studeamus haec etiam ad n o s t r o s p r o f e c t u s congrua c o n s i d e r a t i o n e d e r i u a r e ? Quia enim superna i l i a c i u i t a s ex a n g e l i s e t hominibus c o n s t a t , ad quam tantum credimus humanum genus a s c e n d e r e , quantos i l l i c remansisse, s i c u t scriptum e s t : Statuit angelorum Dei

terminos

contigit electos

angelos

gentium secundum numerum

(Deut. 3 2 , 8 ) : debemus e t nos a l i q u i d ex i l l i s

distinctioni-

bus supernorum ciuium ad usum n o s t r a e c o n u e r s a t i o n i s t r a h e r e , nosque i p s o s ad incrementa uirtutum bonis s t u d i i s infiammare. Quia enim t a n t a ascensura c r e d i t u r multitudo hominum, quanta multitudo remansit

illuc angelorum,

superest ut i p s i quoque homines qui ad caelestem patriam redeunt ex e i s 1a agminibus a l i q u i d i l l u c r e u e r t e n t e s i m i t e n t u r .

I n : Ernst Sackur, Sibyllinische Texte und Forschungen. Pseudomethodius, Adso und die Tiburtinische Sibylle. H a l l e / S a a l e 1898 = Nachdruck, Turin 1 9 6 3 . Sackurs Ausgabe des Ps-Methodius beruht auf den 1+ ä l t e s t e n Hss, unter ihnen CSg 225, der wohl noch dem 8. Jahrhundert angehört. 1a Hrabanus Maurus hat das Canticum Deuteronomii zweimal e r k l ä r t , einmal im Rahmen s e i n e s Deuteronomium-Kommentars, einmal i n s e i n e r Sammlung von Auslegungen der Cantica f ü r König Ludwig den Deutschen ( v g l . d i e E i n l e i t u n g i n Bd 8A, § 11, Anm. 1+0). Beide Erklärungen haben an d i e s e r S t e l l e d i e s e l b e Entlehnung aus Gregor, d i e auch Notkers Text z u g r u n d e l i e g t , und zwar ohne Namensnennung (PL 108,972 D - 973 A ; PL 112,1137 B - C ) . Doch sind b e i d e Erklärungen des Hrabanus f ü r d i e S t i f t s b i b l i o t h e k i n S t . Gallen und andere B i b l i o t h e k e n i n der Nähe zu Notkers Z e i t e n n i c h t b e z e u g t . Obwohl Notker mit Gregors homiliae w o h l v e r t r a u t war - v g l . s e i n e Bearbeitung von Martianus C a p e l l a , De nuptiis .

1

Canticum

557,3

Deuteronomii,9-15

731

CSg 27,667: Hoc d i c i t ut u a l i d i u s e i s b e n e f i c i a Dei commendaret, qui de t a n t a m o l t i t u d i n e gentium s i b i eos e l e g i s s e t , qui de Iacob s t i r p e derant.

557,6

( = WS 660) I n u e n i t ...

CSg 27,667 (zu [668]

descen-

...in

l o c o . . .

sol

d e s e r t a ) :

I d e s t , in monte Sina

i t u d i n i s ,

hoc e s t , A r a b i a e .

(= WS 660) 557,8

d o c u i t

CSg 27,668: P e r uiam montis S e i r d u x i t eum, e t u e l l e g e s suas ( v g l . Deut.

ad

prouocat

superuolitans

uolandum,

r e de u i r t u t e i n u i r t u t e m .

patientiam

( = WS 660)

aquila

557,11 CSg 27,668: Si.cut enim p u 1 1 o s

1; 2 ) .

i t a d i u i n a p i e t a s u u l t nos p r o f i c i s c e (= WS 660)

557,16 CSg 27,668: Quae etiam aquila

bene l a s s e s c e n t e s in se s u b l e u a t , quia ubi

nos minus s u f f i c i m u s , diuinum speramus auxilium.

( = WS 6 6 0 f . )

557,19 CSg 27,668: Quod solum eius u i r t u t i s e r a t s i c g l o r i f i c e populum suum e d u c e r e , quod n u l l u s aliorum deorum f a c e r e u a l u i t . 557,22 CSg 27,668: T e r r a (= WS 661) - V g l .

( = WS 661)

enim r e p r o m i s s i o n i s u e r t e x mundi esse

dicitur.

396,7f.2 d e

557,25 CSg 27,669: P r o p t e r a f f l u e n t i a m omnium bonorum d i c i t u r ; ceterum p e t r a

mei,

i d e s t , de C h r i s t o dulcedo d o c t r i n a e ante passionem

f i d e l i b u s m i n i s t r a t a e s t , e t post r e s u r r e c t i o n e m s a n c t i Christus e f f u d i t . 558,2

adipe

lac

de

o u i b u s,

a g n o r u m et

l e u i o r doctrina simplicium;

natur.

ministracum

a r i e t u m, i d e s t , per exempla ma-

g i s t r o r u m e t subitorum desiderium s p i r i t a l e ,

quod i n

a d i p e

sig-

( = WS 661) h i r c o s

CSg 27,669: Per

paenitentium exempla i n t e l l e g i m u s .

enim s i c uiuunt i n mundo quasi semper p e c c a t a d e f l e a n t , t r i t i c i

et

sanguinem

u u a e,

C h r i s t i s i g n i f i c a t ; meracissimum, 558,8

Spiritus

CSg 27,669: F o r t i s d o c t r i n a nobis de p a t r i a r c h i s e t p r o p h e t i s t u r ; et

558,6

o l e u m

WS 661)

CSg 27,669 (zu

I n c r a s s a t u s

abundantiam d i c i t .

corpus e t

Sancti

. . . m e d u l l a sanguinem

i d e s t , purissimum. e s t ) :

WS 662)

P r o p t e r rerum omnium

(= WS 662)

( P i p e r , 1, 780; S . / S t . , 132) und d i e CCSg 20k und 221 ( 1 0 . bzw. 9- J a h r h u n d e r t ) , d i e Gregors homiliae in euangelia e n t h a l t e n - , b l e i b t das Zusammentreffen b e i Hrabanus Maurus und dem S t . G a l l e r Mönch merkwürdig. 2 V g l . HM, in Deuteronomium, zur S t e l l e (PL 108,975 B - C ) : Excelsam t e r r a m P a l a e s t i n a m u o c a t , quia ad comparationem t e r r a e Aegypti, quae plana e t i r r i g u a e s t , montosa e t aspera u i d e t u r .

Canticum

732

Deuteronomii

, 18-27

558,21 CSg 27,670: Id est, qui te formauit, ... (= WS 662) 558,25 CSg 27,670: et

e u m

p r o u o c a u e r u n t

adop-[671]tauerat in filios et filias.

in cultura deorum, quos

WS 662) c o n s i d e r a b o

559,2

CSg 27,671: Hoc est, subtrahendo auxilium, et

559,8

CSg 27,671: ... ita et ego assumam multas gentes et hanc respuam. Signi-

qualem finem perueniant.

ad

WS 662)

ficat enim gentes quae ad comparationem Israel quasi non essent reputabanWS 662f.) 3

tur.

a r

559,13 CSg 27,671: Vindicta mea in hoc tempore incipiet et

-[672]d e b i

t

usque ad aeternam damnationem. Malos uero et impios Dominus hie incipit flagellare, ut de temporali poena ad aeternam transeant; sic in Herode WS 6 6 3 )

et Antiocho legimus.

d e u o r a b i t ,

559,17 CSg 27,672: Peccatores cum operibus

m o n t i

et

id est, superborum cogitationes et confidentiam destruet. 559,20 CSg 27,672: M a l a

sunt poenae quae sufferentibus

sed iustae apud inferentem; e t

s a g i t t a s ,

uidentur,

id est, uindictas exer-

etiam nunc peccatores

Dei, et a malignis spiritibus lacerantur. CSg 27,672: Saeuitia'* diaboli

i

n m i

f a m e

uerbi

WS 663)

t t e t u r

r e, id est, in mundanis desideriis subruat. 560,U

WS 663)

m a l a

WS 6 6 3 )

cebor.

559,23 CSg 27,672: c o n s u m u n t u r

560,2

u m,

eis, qui in

f

u r o

WS 663)

CSg 27,672: Quia poenas sustinentes, conscientia propria torquentur. (= WS 663)

560,9.11 CSg 27,673: sed alios

d i

c e r e

faciam cum Iudaei in terra repro-

missionis non apparent, uel cum iniqui communione sanctorum discernentur.

66k)

(= WS

5 6 0 , 1 6 CSg 27,673: Sic et nos sustinet peccatores, nec statim peccantes damnat, ne glorientur maligni spiritus in perditione nostra, et se uictoriam iactent percepisse. (= WS 66h)^

3 Ver 21»^ : I n

g e n t e

i n s e n s a t a

i r r i t a b o

e o s.

G e n s

i n s e n s a t a idololatriae populus appellatur, qui sensum ac sapientiam Christi needum didicerat possidere. ... I r r i t a r i uero canum est proprie , qui excitati illos insequuntur aduersus quos f u e r i n t p r o u o -

c a t i ,

...

4 = WS; CSg

27

hat:

ntes

De uitia, so daß

sich

ergibt:

Dentes uitia

5 HM, wie oben Anm. 2 (PL 108,979 C-D): An diuitias bonitatis eius et patientiae et longanimitatis contemnis, ignorans quoniam benignitas Dei ad paenitentiam te adducit? ... Ac ne forte maligni spiritus glorientur in perditione nostra de fortitudine sua, quasi uictoriam uiribus suis pereepissent, ...

-

Canticum Deuteronomii ,28-1*2

560.21 CSg 27,673: Gens

733 c o n s i l i o

Iudaeorum et omnium impiorum sine

salutis est, quia in futurum sibi praeuidere nesciunt. (= WS 66U) u n u s

560,2k; 561,2 CSg 27,673: Non potuisset f i e r i ut eorum p e r s e q u e r e t u r , d i s s e t

mi 1 1 e

s u u s

u e n d i -

e o s, id est, a se proiecisset, et ex-[67k]osos haberet, et

c o n c 1 u d e r e t 561,3

hostium

d o mi n u s

nisi

CSg 27,67k: Dominus

eos in manus inimicorum. (= WS 66k) D e u s

n o s t e r

uerax et iustus, idola autem

gentium f a l s a et i n u t i l i a ; (= WS 66k) 561,5

CSg 27,67k: i u d i c e s , id e s t , approbatores. Omnes enim gentes, quamuis uaria colant idola, unius Dei potentia mundum regi confitentur. (= WS 66k)

561.9

Isidor, Et. XV, 2,16: Suburbans sunt circumiecta ciuitatis a e d i f i c i a , quasi sub urbe.

561.10 CSg 27,67k: Saepe in scripturis synagoga Hierusalem Sodomae comparatur, quia sicut i l l i male abusi sunt donis Dei, sic et i s t i beneficiis Dei semper ingrati exstiterunt. 561,11+ CSg 27,67k: V i n e a

(= WS 66kf.)

quae est domus Israel conuersa in amaritudinem,

id e s t , in mortem Christi conspirans; et pendenti in cruce acetum f e l l e mixtum porrexerunt . . . 561,19 CSg 27,67^: Sicut

(= WS 665)

f e 1

dracones

a s p i d e s

et

occultant, i t a conscientia eorum plena est malitia.

u e n e n a

(= WS 665)

561.22 CSg 2 7 , 6 7 k : Haec sunt reseruata apud me, nec obliuioni tradita. 561,2k CSg 27,675: u t ...

eorum,

(= WS 665)

id est, ut qui uidebantur stare pereant.

(= WS 665) 562,2

CSg 27,675: Discernet sanctos suos ab impiis, ... s u i s

misericordiam ostendit.

562,k.6 CSg 27,675: V i d e b i t, u i d e r i ma fuerint; e t ... propriis uiribus

ego

in

s e r u i s

faciet quod opera malorum i n f i r -

d e f e c e r u n t , d e f e c e r i n t .

562,17 CSg 27,676: Intellegite quod

e t

WS 665) id est, quod ab inimicis capti

(=WS 665)

solus

sum

D e u s.

(= WS 665)

562.23 CSg 27,676: Id e s t , ostendam aeternitatem potentiae meae. (= WS 666) 563,2.6 CSg 27,676: Id e s t , dual uelociter uenerit

iudicium

meum, et cum

inceperit iudicare potentia mea, r e d d a m ultionem b us,

h o s t i

id est, peccatoribus. [677] In peccatoribus ostendam uindictas

meas, et carnales

deuorabit

WS 666)

563,9

CSg 27,677: Secundum litteram captiuati tondebantur et uendebantur, quod

meas,

occisorum,

meum.

WS 666: D e gittas

c r u o r e

iudicium

563,7

subauditur, inebtiabo

sa-

...

-

73^

Canticum Deuteronomii,h3

- Oratio

e s t sub corona uendere; s p i r i t a l i t e r p u t ,

Dominica,9

autem A n t i c h r i s t u s ,

per C h r i s t i potentiam d e s t r u e t u r u i n d i c a n t i s .

563,13 CSg 27,677: I d e s t , sanctos s u o r u m

e i n s ,

u l c i s c e t u r .

quia

O R A T I O

e r i t

sanguinem

E c c l e s i a e , m i s e r i c o r d i a m suam i l l i

D O M I N I C A

(Matth.

C a -

martyrum

( = W S 666)

563,17 CSg 27,677: I d e s t , i n h a e r e t i c o s et p e r s e c u t o r e s ; atque t i u s

impiorum

(= WS 666)

p r o p i

ostendet.

-

WS 6 6 6 f . )

6,9-13)

Abkürzungen und Zeichen im Notker latinus

zur Oratio

Dominica.

(Für w e i t e r e Angaben zu den Ausgaben und Hss v e r g l e i c h e man d i e E i n l e i t u n g

in

Bd 8A, § 12.)

A

= Augustin

Am

= Ambrosius

Amal

= Amalarius

Cas

= Iohannes Cassianus

CSg 27

= Randglosse i n d i e s e r Hs

Cypr

= Cyprianus

H

= Hieronymus

HM

= Hrabanus Maurus

Ps-H

= Ps-Hieronymus

R

= Remigius

Sed.P.C.

= S e d u l i u s , Paschale Carmen

Sed,P.O.

= S e d u l i u s , Paschale Opus

VF

= Venantius Fortunatus

^

= ähnlich

(vgl.

den Schlußparagraphen der E i n l e i t u n g zu Bd 8A)

563 ,20 Am 66: 0 homo, . . .

Ex malo seruo f a c t u s es bonus f i l i u s . 'P a t e r

e t tu per gratiam H 36:

n o s t e r',

'P a t r e m' d i c e n d o , se f i l i o s

Cypr 272: Homo nouus, . . . esse iam c o e p i t .

...

[27^]

'P a t e r' ...

...

Dic e r g o

ut f i l i u s esse m e r e a r i s .

confitentur. primo i n l o c o d i c i t , quia f i l i u s

Quanta autem Domini i n d u l g e n t i a ,

...

t r e m' uocemus e t ut e s t Christus Dei F i l i u s s i c e t nos Dei nuncupemur:

ut 'P a -

s i c nos u o l u e r i t orationem c e l e b r a r e i n conspectu D e i , ut Dominum filii

. . . Meminisse i t a q u e , f r a t r e s d i l e c t i s s i m i , e t s c i r e

debe-

mus quia quando 'P a t r e m' Deum dicimus quasi f i l i i Dei agere debemus,

Oratio

Dominica,9-10

Sed, P.O. 221: Dicentes i g i t u r

' P a t e r

735

n o s t e r'

oonfitemur nos

omnes in ipso f r a t r e s e x s i s t e r e . Cuius nominis non debemus affectum mutuae c a r i t a t i s expulsione contemnere VF 222: Quisquis ergo 'Pa

...

t r e m' ilium a p p e l l a i , s i c u t decet f i l i u m s i c

uitam inmaculate dispenset, quia ipse est f i l i u s qui non c o n t r i b u l a t torem, non exasperat coheredem, f r a t r i s caritatem non u i o l a t , Ps-H 565 B: P a t e r Pa

geni-

...

i d e s t , uiuamus in t e r r a , ut

n o s t e r,

t r e m habeamus in c a e l o ; caritatem et f r a t e r n i t a t e m ostendimus,

dum dicimus 'n o s t e r'.

. . . Ergo qui unum

Pa

t r e m

habent,

f r a t r e s sunt ; 563,21* CSg 27,689: S a n c t i f i c e t u r , quoniam

n o m e n

Am 67: Quid est t i f i c e t u r

t u u m

i d e s t , non in t e , sed i n nobis,

semper sanctum e s t .

s a n c t i f i c e t u r ? ille,

qui a i t : Estote

Quasi optemus, ut

sancti,

(Leu. 11,1*1+; 1 9 , 2 ) , quasi a l i q u i d e i ex nostra praedicatione c a t i o n i s accedati Non, sed

s a n c t i f i c e t u r

sanctifi-

in nobis, ut ad

nos p o s s i t eius s a n c t i f i c a t i o peruenire.

( ^ Cypr 271*)

Sed, P.C. 60: S a n c t i f i c e t u r

ubi Dominus, qui cuncta creando

s a n c t i f i c a t , Vt mereamur eum nos annuat ipse p r i o r , 561*, 1

s a n c -

quia ego sanctus sum

CSg 27,689: R e g n u m

n i s i corde p i o , n i s i pectore casto?

s a n c t i f i c a r e ...

colendo,

( ^ P . O . 222)^

Dei semper f u i t .

Sed, P.C. 6 0 f . : A d u e n i a t

r e g n u m

iam iamque s c i l i c e t

illud,

morte uacans et f i n e carens, cui n u l l a per aeuum tempora succedunt, quia n e s c i t tempus habere continuus sine nocte d i e s : Cas 268: uel c e r t e i l l u d

...

( % P . O . 222f. ; VF 223)

[ r e g n u m] quod p r a e s t i t u t o tempore omnibus

est p e r f e c t i s ac Dei f i l i i s g e n e r a l i t e r repromissum, . . . i n t e n t i s

illud

quodammodo obtutibus ac d e f i x i s desiderans et expectans dicensque ad eum: V e n i a t

r e g n u m

t u u m.

VF 22l+: Ergo aduertamus quibus i l l u d pauperes

spiritu,

quoniam ipsorum

r e g n u m promittitur:

est regnum caelorum

Beati

(Matth. 5 , 3 ) .

...

Vere hoc est i n d e f i c i e n t e r regnare, . . . Deum sine confusione conspicere, quo praesente inueniet anima quod amauit. . . . quanto magis i l l u d num

quaerendum e s t ,

r e g -

. . . ubi quidquid desiderat animus dat aspectus,

1 V g l . HM, Liber de sacris ordinibus ... (PL 112, 1188 D): S a n c t i f i c e tur n o m e n t u u m. Hoc e s t , ut nos d i g n i simus n o m e n sanctum eius tenere in cordibus n o s t r i s , . . .

Oratio Dominica,10-13

736

... ubi mortalitas translata in inmortalitate cum angelis sorte simili gloriatur, ... A 110: Deinde beata uita omni ex parte perficietur in sanctis in aeternum, sicut nunc caelestes angeli sanctissimi atque "beatissimi Deo solo inlustrante sapientes et beati sunt, quia et hoc promisit Dominus suis: In resurrectione erunt, inquit, sicut angeli in caelis (Matth. 22,30). Vgl. Matth. 5,8. 561+,U

H 36 : Vt quomodo angeli tibi inculpate seruiunt in

t e r r a

seruiant homines.

in

c a e l i s , ita

A 111; Cas 268; VF 227; CSg 27,689;

usw. ) 56k,6 Sed, P.C. 6lf.: Annonam fidei speramus

pane

diurno,

ne mens nostra famem doctrinae sentiat umquam a Christo ieiuna, suo qui corpore et ore nos saturat simul ipse manens uerbumque cibusque. P.O. 22kf.) A 113: P a n i s

cotidianus

aut pro his omnibus dictus est

quae huius uitae necessitateli sustentant, de quo cum [11U] praeciperet ait: Nolite cogitare de crastino (Matth. 6,3*»), ut ideo sit additum: d a nobis h o d i e; aut pro sacramento corporis Christi, quod cotidie . . . . . . 2 accipimus; aut pro spiritali cibo, ... VF 228: Ergo

p a n e m

nostrum

da

nobis

quantus animae et

carni est necessarius, spiritaliter uel corporaliter, ... - Vgl. 383,12. 56^,11 Hinter Notkers Formulierung (daz lúzzela - daz mlchela) steht die Gleichnisrede Christi vom undankbaren Knecht (Matth. 18,23-35). Auf dieses exemplum verweisen oder spielen an: CSg 27,690; Cypr 283; Sed, P.C. 62 (P.O. 228f.); usw.3 56U.1U A 119: Multi autem in precando ita dicunt: Ne

nos

patiaris

ci

in

sit

i n d u c a s. (-vCypr 285; Am 71; CSg 27,690; usw.)

temptationem,

i n d u -

exponentes uidelicet, quomodo dictum

Am 71: Potens est autem Dominus, qui abstulit peccatum uestrum et delicta

2 Vgl. Korbert Pfältzer, Die deutschen Vaterunser-Auslegungen . . . , 58 Anm. 7. 3 R, Excerpta ex Remigii expositione in Paschale Carmen (CSEL 10,337): Per decies millena talenta intelleguntur maiora peccata sicut est fornicatio, adulterium, homicidium, per .C. denarios minora uelut ira, odium, et cetera. Si ergo n o s dimiserimus fratribus n o s t r i s minora, dimittet n o bis Deus maiora, si non, nectemur grauius iam soluti a peccatis. Hic tangit euangelium ubi legitur: 'Homo quidam posuit rationem cum seruis suis.'

Oratio

Dominica, 13 — Symbolum

apostolorum

737

uestra donauit, tueri et custodiri uos aduersum diaboli aduersantis insidias, ...^ Hotker hat anscheinend (der uuirt ze hùhe sinen fienden) auch an die IobBestalt gedacht. Auf sie weisen etwa Cas 271 und A 121 hin. - Vgl. auch 291,17-292,11. 56U, 1U.18 CSg 27,690: A diabolo et a malis hominibus, uel ab omni inpugnatione diabolica. Cypr 287: In nouissimo enim ponimus: S e d ... m a l o , conprehendentes aduersa cuncta quae contra nos in hoc mundo molitur inimicus, a quibus potest esse firma et fida tutela, si

nos

Deus

liberei,...

56U,19 Am 66 (nachdem er am Anfang das Vaterunser zitiert hat): Vides, quam breuis oratio et omnium piena uirtutum. Cypr 272: Qualia autem sunt, fratres dilectissimi, orationis dominicae sacramenta, quam multa, quam magna, breuiter in sermone collecta sed in uirtute spiritaliter copiosa, ut nihil omnino praetermissum sit quod non in precibus atque orationibus nostris caelestis doctrinae conpendio conprehendatur. Cypr 287: Quid mirum, fratres dilectissimi, si oratio talis est quam Deus docuit, qui magisterio suo omnem precem nostrani salutari sermone breuiauit? - Vgl. A 126-128, der ausführlich auf die Siebenzahl eingeht und erörtert, daß die ersten 3 Bitten vor allem aeterna (sempiterna) betreffen, die letzten ^ Bitten sich auf temporalia beziehen.

S Y M B O L V M

A P O S T O L O R V M

Abkürzungen und Zeichen im Notker latinus zum Symbolum apostolorum. (Für weitere Angaben zu den Ausgaben und Hss vergleiche man die Einleitung in Bd 8A, § 1* i) und § 12.) Amal

= Amalarius

CSg 27

= Randglosse in dieser Hs

GS

= Glossa(e) Salomonis

Is

= Isidor von Sevilla, De ecclesiasticis officiis

Vgl. HM, wie oben Anm. 1 (PL 112,1189 B) : hoc est, ne intremus i n illam in qua diabolus nos temptat, et ei non consentiamus, temptationem sed Dominus ipse nos defendat, n e inducamur in temptationem diabolicam, ...

Symbolum apostolorum,1-U

738 I s i d o r , Et.

Etymologiae

= I s i d o r von S e v i l l a ,

Ps-VF

= Ps-Venantius

VF

= Venantius

=

= (faktisch)

(Denzinger)

Fortunatus

Fortunatus identisch

561t ,21 I s 816 A - C: D i s c e s s u r i

[apostoli]

i t a q u e afe i n u i c e m , normam p r i u s

sibi

f u t u r a e p r a e d i c a t i o n i s i n commune c o n s t i t u u n t , ne l o c a l i t e r ab i n u i c e m d i s c e n d e n t e s d i u e r s u m a l i q u i d u e l dissonum p r a e d i c a r e n t i n h i s qui ad f i dem C h r i s t i i n u i t a b a n t u r .

...

Symbolum autem hoc m u l t i s e t

iustissimis

ex c a u s i s a p p e l l a r e u o l u e r u n t . Symbolum enim Graece e t i n d i c i u m d i c i 1

.

t e s t , e t c o l l a t i o , hoc e s t , quod p l u r e s i n unum c o n f e r u n t . I d

po-

1

enim

fe-

cerunt^ a p o s t o l i i n h i s s e r m o n i b u s , i n unum c o n f e r e n d o u n u s q u i s q u e quod s e n s i t . . . . I d c i r c o i g i t u r i s t u d i n d i c i u m p o s u e r e , p e r quod a g n o s c e r e t u r i s qui C h r i s t u m u e r e secundum a p o s t o l i c a s r e g u l a s p r a e d i c a r e t . Denique e t i n b e l l i s c i. u.i l. i b u s hoc 2 o b s e r u a r i f e r u n t , quoniam e t armorum p e r h a 2 b i t u s , e t sonus u o c i s idem e t mos unus e s t , a t q u e eadem m s t i t u t a b e l .3 landi

U ; sed

i, ut nequa d o l i s u b r e p t i o f i a t

5 , symbola d i s c r e t a

unusquis-

que dux s u i s m i l i t i b u s t r a d i t , quae L a t i n e u e l s i g n a , u e l i n d i c i a nuncup a n t u r , ut s i f o r t e o c c u r r e r i t q u i s de quo d u b i t e t u r , i n t e r r o g a t u s bolum p r o d a t s i s i t h o s t i s an s o c i u s .

...

e s t ) ad praedicandum i s t u d u n a n i m i t a t i s e t f i d e i s u a e a p o s t o l i posuere. 565,5

(= GS 9 1 3 a _ ' b ; der Text i s t a b e r s e h r

VF 25*»: J e s u s

Hebraice s a l u a t o r d i c i t u r ;

tur a chrismatis unctione, Amai 2k2:

E t ...

...

p r o u i n c i a oriundus f u i t ,

. . . C h r i s t u s

dici-

quod s i t u n c t u s p o n t i f e x [ 2 5 5 ] i n aeternum . . . - Vgl. u . a .

573,11.

. . . P o n t i u s autem d i c t u s q u i a de Ponte

. . . P o n t u s , p r o u i n c i a , mare u e l r e g i o ,

Asiae iuxta Constantinopoli, Amai 2k2:

indicium

fehlerhaft)

e i u s , i n s a l u a t o r e m unctum,

5 6 5 , 1 0 GS 753t 1 : P o n t i u s [ P i l a t u s ]

i d e s t , sub p r a e s i d e

sym-

D i s c e s s u r i ^ i t a q u e ^ (ut d i c t u m

(sie)

regio

...

P i l a t o

q u i de P o n t i i n s u l a

s i u e de r e g i o n e . I s i d o r , Et. I , 7 , 2.3.21+: Cognomen, q u i a nomini c o n i u n g i t u r , ut

fuit, 'Scipio1.

1 CSg 2 2 2 : fehlen. 2 CSg 222: o b s e r u a r i f e r u n t , quoniam e t armorum h a b i t u s p a r e t s o n u s u o c i s idem motus unus e s t . 3 CSg 2 2 2 : b e l l a n d i s U CSg 2 2 2 : s e d bis f i a t fehlen. 5 CSg 222: d e c r e t a 6 CSg 222: d i s c e s s u m . I t a q u e

Symbolum

apostolorum,lt-12

(Denzinger)

Agnomen u e r o q u a s i a c c e d e n s nomen, u t

739

' M e t e l l u s C r e t i c u s ' , q u i a Cretam

s u b e g i t . E x t r i n s e c u s enim u e n i t agnomen at> a l i q u a r a t i o n e .

Cognomentum

autem u u l g o d i c t u m e o , quod nomini c o g n i t i o n i s c a u s a s u p e r a d i c i a t u r ,

siue

quod cum nomine e s t . A p p e l l a t i u a nomina i n d e u o c a n t u r , q u i a communia sunt e t i n multorum s i g n i f i c a t i o n e c o n s i s t u n t . Haec i n u i g i n t i o c t o s p e c i e s diuiduntur,

. . . P a t r i a e [nomina] a p a t r i a d e s c e n d u n t , u t

'Atheniensis',

"Thebanus ' . 565,17 CSg 2 7 , 6 9 1 : d e x t e r a m ,

u i t a aeterna i n t e l l e g i t u r .

Sinistram,

uita

praesens. 5 6 5 , 2 0 VF 257: A l i q u i d i c u n t aut c e r t e

u i u o s

m o r t u o s

u i u o s

iustos, m o r t u o s

quos i n c o r p o r e i n u e n e r i t a d u e n t u s Dominicus e t

iam s e p u l t o s ; nos tamen

565.22 CSg 2 7 , 6 9 1 : I n . . .

S p i r i t u m .

...

utique 7

F1I10 p r o c e d i t , q u i P a t r i e t F1I10 e s t 5 6 5 . 2 3 Ps-VF 28 ( A n f a n g ) : C a t h o l i c a c l e s i a

uero i n i u s t o s ;

s a n c t u m

q u i ex P a t r e e t

c o a e q u a l i s . - Vgl.

572,1.

uniuersalis dicitur,

. . . E c -

[29] d i c i t u r c o n g r e g a t i o C h r i s t i a n o r u m s i u e c o n u e n t u s p o -

pulorum. CSg 27,691 : non d i c i t sed

c r e d o

c r e d o

ipsam e s s e

VF 257: S a n c t a,

in

s a n c t a m

E c c l e s i a

m,

s a n c t a m.

q u i a una e s t

E c c l e s i a

sine ruga, sicut

[258]

una f i d e s , unum b a p t i s m a , i n qua unus Deus, unus Dominus, unus S p i r i t u s s a n c t u s c r e d i t u r ; de qua i n C a n t i c i s ( 6 , 8 ) l e g i t u r : una est

columba

meal

nam h a e r e t i c i c o n g r e g a n t e c c l e s i a m u b i r u g a e t p e r f i d i a e macula c o n p r o batur. 566,5

Daß

a m e n

' u e r e ' o d e r ' f i d e l i t e r ' h e i ß t , i s t Gemeingut d e r

schen Exegese und so von I s i d o r , Et.

V I , 19, 2 0 , f e s t g e h a l t e n worden.

Vgl. CSg 2 7 , 6 9 1 : absque u l l a d u b i t a t i o n e [692] f a t e m u r nos a e t e r n a m

u e r e , absque u l l a d u b i t a t i o n e i t a

[= i d e s t ]

-

u i t a m

c o n s e c u t u r o s s i h a e c quae e x p o s i t a s u n t s a c r a m e n t a f i -

d e l i t e r t e n e a m u s , ac b o n i s o p e r i b u s conseruemus. - Amai 2 ^ 3 :

7 CSg: . i .

patristi-

credimus.

Amen,

H Y M N V S

Z A C H A R I A E

(Luc. 1,68-79)

Abkürzungen und Zeichen im Notker latinus zum Hymnus Zachariae. (Für weitere Angaben zu den Ausgaben und Hss vergleiche man die Einleitung in Bd 8A, § 11.) B

= Beda

CSg

= Randglosse in dieser Hs

=

= (faktisch) identisch

^

= ähnlich (vgl. den Schlußparagraphen der Einleitung in Bd 8A)

566,9

CSg 27,685: In quibus profecto uerbis notandum, quia beatus Zacharias quod proxime faciendum cognouerat spiritu, prophetico more quasi iam factum narr at.

B 1j1)

566 ,13 CSg 27,685: C o r n u

s a 1 u t i s

firmam celsitudinem

dicit; ossa omnia carne inuoluta sunt, c o r n u ideo

corn

u

s a 1 u t i s

s a 1 u t i s

excedit carnem, et

regnum Saluatoris Christi uocatur, quo

mundus spiritalis et quae carnis gaudia superet altitudo nuntiatur. (= B 1*2) 566,17 CSg 27,685: Iungendum est superiori uersiculo Erexit [686] nobis, id est, erexit nobis

s a 1 u t e m

( = B h2)

566,17.20.23 CSg 27,686: Dixerat enim Dominum iuxta eloquia r u m

propheta-

in domo Dauid nasciturum, dicit eundem nos esse liberaturum ad

explendum

testamentum

quod

A b r a h a e

disposuit, quia

uidelicet his praecipue patriarchis de suo semine uel congregatio gentium uel Christi est incarnatio promissa. (= B b2) 567,*+

CSg 27,687: ... et laetentur quod Christum Dominum quem Iohannes prophetando

praeibat,

altissimum

u o c a t. ( = B 1*3)

567,12 CSg 27,687: Et propheta de Domino loquens, Ecce uir, inquit, oriens nomen eius (Zach. 6,12); qui ideo recte

oriens

uocatur, quia

nobis ortum uerae lucis aperiens. (= B UU) 567,13.16 B UU: Sedentibus u m b r a

m o r t i s

quippe Domino

ill

in

tenebris

u m i n a r e

et

in

est his qui in

peccatis et ignorantiae caecitate uixerint agnitionis amorisque sui radios infundere. ... Pedes p a c i s

diriguntur

autem

n o s t r i

in

redemptoris illurainatorisque nostri gratiae concordat. Congrue sane ordine primo

u i a m

cum actionum nostrarum iter per omnia illuminanda

CSg 27,687)

corda et post opera

Hymnus Zachariae d i l i g e n t i a

- Canticum sanctae

Mariae p a c em

t e s t a t u r q u i a nemo quam non ante d i d i c e r i t

ualet operari.

CANTICVM

SANCTAE

Abkürzungen und Zeichen im Notker

MARIA E

(Luc. 1 .U6-55)

latinus zum Canticum sanctae

(Für w e i t e r e Angaben zu den Ausgaben

Mariae.

und Hss v e r g l e i c h e man d i e E i n l e i t u n g in

Bd 8A, § 11.) B

= Beda

CSg 27 = Randglosse in d i e s e r Hs =

= (faktisch)

identisch

567>21 CSg 2 7 . 6 8 8 : Tanto, i n q u i t , me Dominus tamquam i n a u d i t o munere sublimau i t , quod n u l l o l i n g u a e o f f i c i o e x p l i c a r i , sed i p s o uix i n t i m i p e c t o r i s a f f e c t u u a l e a t comprehendi, e t ideo t o t a s animae u i r e s i n agendis

grati-

arum l a u d i b u s o f f e r o . (= B 37) 567,26 CSg 2 7 , 6 8 8 : Decebat enim ut s i c u t per superbiam primae n o s t r a e p a r e n t i s Euae mors in mundum i n t r a u i t , i t a denuo per

h u mi 1 i t a t em

Mariae u i t a e i n t r o i t u s p a n d e r e t u r . (= B 37, nur f e h l t ' E u a e ' ; der Name e r s c h e i n t aber 2 Zeilen f r ü h e r . ) 568,3

CSg 2 7 , 6 8 8 : Huius a t a

h u m i l i t a s

r e s p i c i t u r , recte

ab omnibus cognominanda g r a t u l a t u r .

b e -

(= B 37)

5 6 8 , 3 . 7 . 9 CSg 2 7 , 6 8 8 : A s p e c i a l i b u s s e donis ad g e n e r a l i a Dei i u d i c i a conuert e n s t o t i u s humani g e n e r i s statum d e s c r i b i t e t quid s u p e r b i , quid humiles mereantur. Non e r g o , i n q u i t , s o l i

qui

p o t e n s

eum et operatur

e s t ,

iustitiam

568,17 CSg 2 7 , 6 8 9 : Pulchre eo ad saluiandum s i t

m i h i

sed e t in omni gente

acceptus

est

Uli

f e c i t

e t progenie qui

(= B 38)

I s r a e l

qui ab

oboedientem u i d e l i c e t e t humi-

lem, i u x t a quod Osee d i c i t : Quia puer Israel 568,22 Zum B i b e l z i t a t v g l . Gen. 22,18; 26,1».

timet

(Act. 1 0 , 3 5 ) . (= B 38)

p u e r u m Domini a p p e l l a t

s u s c e p t u s ,

m a g n a

et dilexi

eum ( 1 1 , 1 ) .

F I D E S

S A N C T I

A T H A N A S I I

E P I S C O P I

Abkürzungen und Zeichen im Notker latinus zur Fides sancti Athanasii episcopi. (Für weitere Angaben zu den Ausgaben und Hss vergleiche man die Einleitung in Bd SA, § 1t i) und § 12. )1 BOS

= Boethius, Opuscula sacra

CSg 27

= Randglosse in dieser Hs

GS

= Glossa(e) Salomonis

Isidor,Et. = Isidor von Sevilla, Etymologiae Ps-VF

= Ps-Venantius Fortunatus

Rand

= Glosse zu den Opuscula sacra des Boethius in E.K. Rand, Johannes Scottus. München 1906, 28-80. Diese Glosse steht in den Fußnoten kursiv.

=

= (faktisch) identisch

~

= ähnlich (vgl. den Schlußparagraphen der Einleitung in Bd 8A)

569,2.8 vgl. 565,23-26. 569,10.17-570,25 BOS 11+: Non uero ita dicitur 'Pater ac Filius et Spiritus sanctus' quasi multiuocum quiddam; nam mucro et [16] ensis et ipse 2

est et idem, Pater uero ac Filius et Spiritus sanctus idem

equidem

est, non uero ipse. BOS 2b: Age nunc de relatiuis speculemur pro quibus omne quod dictum est sumpsimus ad disputationem; ... Age enim, quoniam dominus ac seruus relatiua sunt, uideamus utrumne ita sit ut secundum se sit praedicatio an minime. Atqui si auferas seruum, abstuleris et dominum; ... At in domino, si seruum auferas, perit uocabulum quo dominus uocabatur; sed non accidit seruus domino ut albedo albo, sed potestas quaedam qua seruus coercetur. Quae quoniam sublato deperit seruo, constat non eam 3 per se

domino accidere sed per seruorum quodam modo extrinsecus acces-

sum. Non igitur dici potest praedicationem relatiuam quidquam rei de qua dicitur secundum se'1 uel addere uel minuere uel mutare. Quae tota 1 Für allerlei Einzelprobleme vgl. meinen Beitrag in der Festschrift für Edward H. Sehrt. 2 Rand 39: Notanda est differentia inter idem et idem, inter ipse et ipsum, inter masculinum et neutrum genus. Masculino enim genere persona ostenditur, neutro substantia. Ergo alius est Pater quam Filius, sed non aliud. Hoc est igitur Pater quod Filius, sed non idem est Pater qui Filius. 3 Rand, hit: Per se . id est substantialiter. Rand, UU: Secundum [se]. id est secundum suam substantiam.

Fides sancii Athanasii

episcopi ,1+-5

(Hahn)

non in eo quod [26]est esse consistit, sed in eo quod est in comparatione^ aliquo modo se habere, nec semper ad aliud sed aliquotiens ad idem. ... Quare quae secundum rei alicuius in eo quod ipsa est proprietatem non faciunt praedicationem, nihil alternare uel mutare queunt nullamque omnino uariare essentiam. Quocirca si Pater ac Filius ad aliquid dicuntur nihilque aliud ut dictum est differunt nisi sola relatione, relatio uero non praedicatur ad id de quo praedicatur quasi ipsa sit et secundum rem de qua dicitur, non faciet alteritatem rerum de qua dicitur, sed, si dici potest, quo quidem modo id quod uix intellegi potuit interpretatum est, personarum^. ... [28] ... Sed quoniam nulla relatio ad se 7 - 7 ipsum referri potest, ldcirco quod ea secundum se ipsum est praedicatio quae relatione caret, facta quidem est trinitatis numerositas in eo quod praedicatio relationis, seruata uero unitas in eo quod est indifferentia uel substantiae uel operationis uel omnino eius quae secundum se dicitur praedicationis. Ita igitur substantia continet unitatem, reQ latio multiplicat trinitatem; atque ideo sola

singillatim proferuntur

atque separatim quae relationis sunt. Nam idem Pater qui Filius non est nec idem uterque qui Spiritus sanctus. Idem tarnen Deus est Pater et Filius et Spiritus sanctus, ... Sane sciendum est non semper talem esse relatiuam praedicationem, ut semper ad differens praedicetur, ut est seruus ad dominum; differunt enim. Nam omne aequale aequali aequale est et simile simili simile est et idem ei quod est idem idem est; et simi. 9 . . . . . . Iis est relatio

m

trinitate Patris ad Filium et utriusque ad S p i n t u m

sanctum ut eius quod est idem ad id [30] quod est idem. Quod si id in cunctis aliis rebus non potest inueniri, facit hoc cognata caducis rebus alteritas. ... [32] ... Quaero an Pater et Filius ac Spiritus sanctus de diuinitate substantialiter praedicentur an alio quolibet modo;

5 Rand, UU: in comparatione . relatione 6 Rand, ^5: s[ubaudiendum] .relatio, non alteritas substantiarum. (CSg 171: sed relatio, ...) 7 CSg 173: ipsam (auch in der Glosse). 8 Rand, h6: Ideo sola . s[ubaudiendum] . ista tria (tria fehlt CSg 173) relatiua: Pater Filius Spiritus sanctus. 9 Rand, k6: Similis est relatio . quia aequales sunt. Sed sciendum quod ipsa Spiritus sancti relatio non ita reciprocatione conuerti potuit sicut Pater et Filius. Nam Pater Filii Pater et Filius Patris dicitur; Spiritus uero sanctus non ita reciprocatur, sed uniformiter dicitur Patris et Filii Spiritus sanctus, ne si diceremus ordine conuerso 'Pater Spiritus sancti Pater est uel Filius Spiritus sancti Filius est' putarentur duo filii et duo patres.

Fides sancii Athanasii

episcopi,U-5

(Hahn)

uiamque indaginis hinc arbitror esse sumendam, unde rerum omnium manifestum constat exordium, id est, ab ipsis catholicae fidei fundamentis. Si igitur interrogem, an qui dicitur Pater substantia sit, respondetur esse substantia. Quod si quaeram, an Filius substantia sit, idem dicitur. Spiritimi quoque sanctum substantiam esse nemo dubitauerit. Sed cum rursus colligo Patrem Filium Spiritum sanctum, non plures sed una occurrit esse substantia. Vna igitur substantia trium nec separari ullo modo aut disiungi [3^] potest nec uelut partibus in unum coniuncta est, sed est una simpliciter. Quaecumque igitur de diuina substantia praedicantur, ea tribus oportet esse communia; idque signi erit quae sint quae de diuinitatis substantia praedicentur, quod quaecumque hoc modo dicuntur, de singulis in unum collectis tribus singulariter praedicabuntur. Hoc modo si dicimus: 'Pater Deus est, Filius Deus est, Spiritus sanctus Deus est', Pater Filius ac Spiritus sanctus unus Deus. Si igitur eorum u n a ^ deitas una substantia est, licet Dei nomen de diuinitate substantialiter praedicari. ... [ 3 6 ]

... sed trinitas quidem in personarum pluralitate

consistit, unitas uero in substantiae simplicitate. Quod si personae diuisae sunt, substantia uero indiuisa sit, necesse est quod uocabulum ex personis originem capit id ad substantiam non pertinere; at trinitatem personarum diuersitas fecit, trinitas igitur non pertinet ad substantiam. BOS 80: Sed de persona maxime dubitari potest, quaenam ei definitio possit aptari. ... [82] ... Quoniam praeter naturam non potest esse persona quoniamque naturae aliae sunt substantiae, aliae accidentes et uidemus personam in accidentibus non posse constitui (quis enim dicat ullam albedinis uel nigredinis uel magnitudinis esse personam?), relinquitur ergo ut personam in substantiis dici conueniat. Sed substantiarum aliae sunt corporeae, aliae incorporeae. ... Ex quibus omnibus neque in non uiuentibus corporibus personam posse dici manifestum est ... neque rursus eorum uiuentium quae sensu carent

... [8U] ... nec uero eius quae

intellectu ac ratione deseritur ... at hominis dicimus esse personam, dicimus Dei, dicimus angeli. ... Sed in his omnibus nusquam in uniuersalibus persona dici potest, sed in singularibus tantum atque in indiuiduis; animalis enim uel generalis hominis nulla persona est, sed uel Ciceronis uel Platonis uel singulorum indiuiduorum personae singula« nuncupantur. Quocirca si persona in solis substantiis est atque in his rationalibus substantiaque omnis natura est nec in uniuersalibus sed in

10 CSg 177: fehlt.

Fides

sancti

Athanasii

episcopi ,5 (Hahn)

indiuiduis constat, reperta personae est definitio: 'naturae rationabilis indiuidua substantia'. Sed nos hac definitione earn quam Graeci óitóaTacHV dicunt terminauimus. Nomen enim personae uidetur aliunde11 .12 traductum, ex his scilicet personis quae in comoedus tragoednsque [86] eos quorum1^ interest1'* homines repraesentabant. Persona uero dicta est a personando circumflexa paenultima. Quod si acuatur antepaenultima, apertissime a sono dicta uidebitur; idcirco autem a sono, quia concauitate ipsa maior necesse est uoluatur sonus. Graeci quoque has personas npóawia1^ uocant ab eo quod ponantur in facie atque ante oculos obtegant 1 uultum: ... Sed quoniam ^ histriones indiuiduos homi17 .personis inductis . . nes quorum intererat m tragoedia uel m comoedia ut dictum est reprae18 sentabant, id est, Hecubam uel Medeam uel Simonem uel Chremetem, id-

circo ceteros quoque homines, quorum certa pro sui forma esset agnitio, et Latini personam et Graeci npoouita^ nuncupauerunt. 569,20 Die Trias abraham isaac iacob ist allgemein biblisch (z.B. Luc. 13,23), kommt aber auch einige Male in Augustins De trinitate vor, ein Werk, das Notker im CSg 175, 9- Jahrhundert, vorlag. Vgl. meinen Aufsatz über Notkers Erklärung des Athanasianischen Glaubensbekenntnisses in der SehrtFestschrift, 227 Anm. 36. 569,26 GS 1013a: Tragoedia, historia tragoedi siue cantilena, luctuosum carmen, ... - Vgl. Isidor, Et. XVIII, Ij-5: Tragoedi sunt qui antiqua gesta atque facinora sceleratorum regum luctuosa Carmine spectante populo concinebant19. 11 Rand, 63: ab alio Graeco quam a substantia. 12 Rand, 63: id est laruis. Apud enim antiquos mos fuit histrionum, ut in theatris hominibus quibuscumque uellent nuda facie illuderent, sed hoc cum displicuisset, adhibitae sunt laruae, in quibus et maior sonus propter concauitatem ederetur et nulli aperte illudetur. Hae ergo laruae personae dictae sunt, eo quod histriones in his singulorum hominum substantias repraesentabant. Vnde et personae quasi per se sonantes (CSg 218: personantes statt per se sonantes) sunt dictae. Et sciendum, quia quorum substemtias repraesentabant, eorum dictis et factis fabulis et gesticulatione corporis illudebant. Ab his itaque personis, id est, laruis, translation est, ut omnium hominum substantiae indiuiduae personae uocarentur.

13 CSg 218: quorum sexus (sie) 1U Rand, 63: id est, inter quos (CSg 218: In quos) distat [61+] uel ad quos pertinet ipsa praesentatio (CSg 218:

sexus uel qualitas repraesentatio).

15 CSg 219: prosopa 16 R a n d , 6h: intromissis,

assumptis

17 CSg 219: intererat sexus (sie; vgl. Anm. 13) 18 Rand, 6h: uxor Priami

(CSg 219: uxorem

hectoris-, vgl. Rands Lesarten zu die-

ser Stelle: uxor priami (aber über der Zeile uel hectoris) F, uxor (mater v)

hectoris

CUBMEPV;

...)

19 Vgl. Notkers Consolatio, Piper I, 12; 62; 77; S./St., 13; 70; 86.

Fides sancti Athanasii episcopi,5~33 (Hahn)

570,15 Isidor, Et. I, 8, 2.5: Pronomina autem aut finita sunt, aut infinita. Finita pronomina dicta eo, quod definiunt certam personam, ut 'ego'; me enim statim intelligis. Infinita dicuntur, quia non sunt certae personae. ... Finita tria: 'ego', 'tu', 'ille'. 570,28 Zum Bibelzitat vgl. Matth. 22,16. 571,1+

CSg 27,69!+: Id est, in deitate et omnipotentia. (= Ps-VF 30)

571,10 CSg 27,69k: Non est mensurabilis in sua natura, quia inlocalis est, et incircumscriptus, ubique totus, ubique praesens, ubique potens. (= Ps-VF 30) 571,13 CSg 27,69!*: ... u n u s fine

aeternus

Deus

a e t e r n u s ,

qui sine initio et sine

permanet. (= Ps-VF 30)

571,20 Ps-VF 30: Ergo si omnia potest, quid est quod non potest? Hoc non potest quod

omnipotent!

non competit posse. Falli non potest quia

ueritas est; infirmari non potest quia sanitas est; mori non potest quia inmortalis uita est; [31] finiri non potest quia infinitus et perennis est^. 573,8.10 Ps-VF 33: J e s u s Christus

hebraice, latine saluator dicitur (= CSg 27,697).

graece, latine unctus uocatur. - Vgl. 565,5-

573,15 Ps-VF 3bi I n

saeculo,

id est, in isto sexto miliario in quo nunc

sumus. 573,19 Ps-VF 3b: Perfectus

Deus...

rational

Apollinaris haereticus dixit primum quasi deitas pro in

c a r n e

e x

rationalem.'

[35] a n i m a

subsistit

fuisset

Christi. Postea cum per euangelicam auctoritatem fuit

conuictus, dixit: 'Hab-uit quidem sed non

i\ et non ut a n i m a

a n i m a m

quae uiuificauit corpus

E contrario dicit qui catholice sentit, rational

i

,id est, plenus

CSg 27,697: perfectus

et

homo

homo

h u m a n a atque

c a r n e perfectus.

in humanitate unus et uerus

propriusque Dei Filius. 57l+,1

CSg 27,698: Non quod uertibilis est te m

diuinitas

quae incommutabilis et incon-

c a r o, sed ideo

unus

eo quod

humanita-

adsumpsit. Incipit esse quod non erat, et non amisit quod erat.

Incipit esse homo quod antea non fuerat, non amisit deitatem quia inmutabilis in aeternum permanet.

Ps-VF 35)

20 In CSg 27,694, steht nach dem 2. potest: quia sanitas est, das aber durch Punkte darunter getilgt wurde; infirmari bis sanitas est fehlen, während Hoc bis ueritas est mit Verweisungszeichen auf dem Rand nachgetragen worden sind.

Fides

sancii Athanasii

episcopi,33~b0

(Hahn)

jkj

57^,3.7 Mit der Frage von persona/natura in Christus befaßt sich das ganze fünfte opusculum

des Boethius, Liber

contra Eutychen

et Nestorium

(Stewart-Rand,

72-127). Vgl. daraus (BOS 106): Si uero [corpus Christi] adsumptum est ex Maria neque permansit perfecta humana diuinaque natura, id tribus effici potuit modis: aut enim diuinitas in humanitatem translata est aut humanitas in diuinitatem aut utraeque in se ita temperatae sunt atque commixtae, ut neutra substantia propriam formam teneret.. Alle drei Möglichkeiten werden dann von Boethius als unhaltbar erweisen. Gegen Ende zieht er die conclusio (BOS 120): ... restat ut ea sit uera quam fides catholica pronuntiat geminam substantiam [= naturaci] sed unam esse personali. 57^,20 Der Gedanke ist ein Gemeinplatz christlicher Lehre; vgl. Denzinger, Index systematicus, 55; M.J. Rouet de Journel, Enchiridion Patristicum. Loci ss. Patrum,

Doctorum,

Freiburg i.Br., ...

23

Scriptorum

Bcclesiasticorum

... Barcelona,

1965, Index theologicus, 800.

CSg 27,699: Reddent autem in die iudicii rationem ...

21

21 575,5—1^ stammen wahrscheinlich von Ekkehard IV. Vgl. die Neuausgabe des Psalters zur Stelle.

A N H A N G

Die lateinischen Quellen zu den Interpolationen im Wiener Notker Die Bearbeitung von Notkers Psalter, die im sogenannten Wiener Notker1 (die Hs stammt aus dem Kloster Wessobrunn) vorliegt, weicht an drei Stellen fast ganz 2 . von der St. Galler Fassung ab . Der Bearbeiter hat vielleicht aus eigenem An3 trieb geändert, oder wohl eher Lücken in seiner Vorlage selber ausgefüllt . Dabei hat er zum Teil die Psalmenkommentare Augustins und Cassiodors benutzt, wie schon Henrici, 26f., gezeigt hat. Da wir nicht wissen, in welchem Kloster diese Interpolationen angebracht wurden, habe ich auf Handschriften- und Bibliotheksuntersuchungen verzichtet. Es handelt sich um folgende drei Stellen: Ps 10,8-13,3; 17,3-26; 107,13-108,23 (Heinzel-Scherer, 2l*-27; 35"38; 186-191; Piper 3, 29-32; . . 1 * 1»1-U5; 217-223). In A und C habe ich mehr Entsprechungen gefunden als Henrici ; darüberhinaus fand ich einige mögliche Parallelen im Dreuiarium in psalmos sowie in dem echten Psalmenkommentar des Remigius"*. Einiges habe auch ich aus den mir bekannten Psalmenkommentaren zur Stelle nicht belegen können; das hängt wohl damit zusammen, daß vor allem die beiden ersten Interpolationen zum Teil einen starken Predigtton aufweisen (vgl. etwa Ps 10,8; 11,8; 12,1-5; 17.7-21*); der Bearbeiter hat für seinen besonderen Zweck offensichtlich aus allgemeinem exegetischen und religiösen Wissen geschöpft.

1 Richard Heinzel und Wilhelm Scherer (Hrsg.), Notkers Psalmen nach der Wiener Handschrift. Straßburg und London, 1876; auch Paul Piper hat den Wiener Notker im 3. Bd seiner Notker-Ausgabe ediert. 2 Vgl. Heinzel in der Einleitung zur Ausgabe, XXXV. 3 Vgl. Heinzel, ibidem, XXXVII; Henrici, 26. 1* Henrici, 62; 71; 281-285. 5 Leider fehlen in der Wolfenbütteler (Weißenburger) Hs Erklärungen zu Ps 11-13 und zu Ps 17,15-1*!.

750

Anhang (Wiener Notker)

Abkürzungen und Zeichen. (Für weitere Angaben zu den Ausgaben und zur Remigius-Hs vergleiche man die Einleitung in Bd 8A, § 3 und § U.) A

= Augustin

Br

= Ps-Hieronymus, Breuiarium in psalmos

C

= Cassiodor

R

= Remigius

""

= ähnlich (vgl. den Schlußparagraphen der Einleitung in Bd 8A)

Ps 10,8

Der erste Gedanke ist allgemein biblisch; vgl. auch den vorhergehenden Psalm und Ps 108 bei Notker und im Wiener Notker. C 111 (zu Ps 9,39): Sequitur quoque definitiua promissio, ideo illa quae dieta sunt fieri, ut ulterius a nullo hominum permittatur excedi. Tunc siquidem omnia mala finienda sunt, quando auetor omnium peccatorum cum sua plebe damnabitur.

Ps 11,2

C 117: Nam cum hoc saeculum respiceret animas multiformiter ingrauare, s a 1 u u m

se petit a

Domino

fieri

, apud quem ueram me-

dicinam nouerat inueniri, ... Et ne haberetur ambiguum, quod dixit: d e f e c i t esse sanctus m i n e s

sanctus,

ueritates

consequitur: diminutas a

deficere u e r i t a s

mero sunt positae

f i 1 i i s

hominum.

[118] Aliter enim

non poterat, nisi fuisset inter

h o -

imminuta. ... Et intuendum quod plurali nu-

ueritates,

cum una sit

u e r i t a s. ...

Potest etiam et ad iudaeum populum competenter aptari, qui donis caelestibus uacuatus credere non uoluit, quem tantorum uidentium turba prophetauit. Ps 11,3.5 Der Gedanke, daß den Wächtern am Grabe Christi Geld gegeben wurde, damit sie sagen sollten, daß die Jünger den Leichnam aus dem Grabe gestohlen hätten, findet sich ganz am Schluß des Matthäusevangeliums (28,11-15). In den apokryphen Schriften, vor allem im Euangelium Nicodemi (Pilatusakten), wird diese Bestechung dann sehr viel lebhafter dargestellt; vgl. Edgar Hennecke, Neutestamentliche Apokryphen in deutscher Ubersetzung. 3., völlig neubearbeitete Auflage, hg. v. Wilhelm Schneemelcher. I. Bd: Evangelien. Tübingen. 1959, 330-358, hier 3b2. Ps 11,1»

c 118: Lingua

uero

magniloqua

est quae sibi aliquid

magnae potestatis assumit, ... A 83: L i n g u a m Ps 11,5

magniloqua

Zu den Bibelzitaten vgl. loh. 19,19.15.

m, 1 i n g u a m

superbam.

Anhang (Wiener

Ps 11,6

Notker)

751

C 119: In his duobus uersibus subtiliter Patris et Filii inspiciendae personae sunt, ut nobis intellegentiae confusici possit auferri. Nam postquam arguit eos qui de Domini fundendo sanguine tractauerunt, uenit ad secundam partem, in qua propheta uoce Patris resurrectionem promittit Domini Saluatoris. ... Intellegamus autem quae sit hic pietas Creatoris, quando

propter

... pa

u p e r u m

clarifica-

tus est Dominus Christus, ne eius fideles diutina tribulatione grauarentur. ... Sed

e x s u r g a m

dicit, apparebo et manifestabor in

Filio. Vna enim uirtus et indiscreta maiestas est. A 83: Hoc autem ex persona Dei Patris accipiendum est, qui ter

i n o p e s

et

pauperes,

prop-

id est, inopia et pauperta-

te bonorum spiritalium egentes, Filium suum dignatus est mittere. C 119: Sai

u t a r e

suum dicit Pater Verbum suum, quod est caro

[120] factum, per quod uita mortalibus uenit, dum omnis credens salutem copiosa largitate consequitur. Et quid niti

Consolationem scilicet, quam superius dixit

pauperum,

eum

po-

i n o p u m

et

quod Domino Saluatore resurgente, fidelibus proue-

nisse manifestum est. Ps 11 ,7

super

A 83: C a s t a

A 83)

dicit, sine corruptione simulationis. Multi enim

praedicant ueritatem non

c a s t e , quia uendunt illam pretio com-

moditatum huius saeculi. C120: eloquia

casta,...

quae nullum mendacium corrumpat,

nulla macula falsitatis inficiat. Ps 11,8

Vgl. Ps 11,5. C 121: Sicut superius dixit: Disperdat

Dominus

uniuersa

(v.l+), ita hic conseruaturum Dominum promittit, qui

labia

dolosa

eloquiis

eius pura mente crediderunt. Ps 11,9

Vgl. Ps 11 ,2.6.

Ps 12,1-3 Vgl. Gen. 3. C 123 (Diuisio psalmi): Cum respiceret propheta proxima parte genus humanum mortiferis superstitionibus occupari, nec ad culturam ueri Domini puris sensibus festinare, credulitatem suam aduentu sanctae incarnationis magno desiderio deprecatur expleri, ut uel tunc confusa gentilitas salutariter deuios errores abiceret. Secundo membro ad nostras petitiones efficaciter instruendas illuminari fidem suam uehementer expostulat, ne inimici aliqua fraude succumberet, qui semper se in eius dicit misericordia fuisse confisum. C 123: In

f i n e m

hic tempus significai quo incarnationem Domini

Allhang (wiener

752

Notker)

praeuidebat esse uenturam. T a l i s enim q u e r e l a f i d e l e s animas p u l s a t , ut e t s i n e f i n e c a e l e s t i a cupiant e t de Domini semper promissione confidant. Ps 12,2

C 12l+: Hie ardor maximus s u s t i n e n t i s e x p r i m i t u r . D i c i t s i b i

deesse

ut uidendi m i t i g a r e p o s s i t a f f e c t u m , quando

c o n s i l i u m ,

inaesti-

m a b i l i s a n x i e t a s e s t concupiscere bonum e t d i u t i u s s u s t i n e r e uenturum. Ps 12,3

Br 899 C: V s q u e q u o

...

me

? Quamdiu ad t e conuersus non f u e r o

e r i g i t u r aduersus me d i a b o l u s , qui est humani g e n e r i s c u s l V s q u e q u o m e u s

s u p e r

e x a l t a b i t u r

m e i

i n i m i

-

i n i m i c u s

Quasi d i c a t : Quamdiu habet aduersarius domi-

nationem E c c l e s i a e ? Vsque i n f i n e m . C 121*: Venit

[ p r o p h e t a ] ad secundum membrum d e p r e c a t i o n i s

Ps 12,1+

c 121+ ( z u v . 3 ):

Ps 12,5

A 85: Q u i

aduentum Domini ...

I n i m i c u s

t r i b u l a r e n t ,

gaudebat.

Diabolus e t a n g e l i e i u s . Q u i de i u s t o u i r o l o b ( v g l .

e x u l t a u e r u n t

litate

humana c a p t i u i t a t e

e x a l t a t u s f u e r o .

suae.

de d i a b o l o d i c i t , qui ante

meus

quia non

e s t

non

lob 1 , 2 2 ) , cum eum i d e s t , de s t a b i -

m o t u s,

f i d e i non r e c e s s i t .

C 12U: Ham quod d i c i t : s i l i s animae m u t a b i l i t a t e m ,

m o t u s

significai

f u e r o ,

infide-

[125] quia necesse e s t ut i n laqueum d i a b o l i

pedem m i t t a t , s i se quispiam u e s t i g i o mentis a Domini f i r m i t a t e subducat . . . . I n

tua

enim

qui a l i t e r p u t a t , omnem spem suae c r e d u l i t a t i s Ps12,6

A 85 : ...

i n

dicit,

m i s e r i c o r d i a

s a l u t a r i

V g l . Notker und d i e Glosse zur

t u o :

quoniam

euacuat.

in Christo, in sapientia Dei.

-

Stelle.

V g l . oben C zu Ps 12,1-3. - C 125 (Conclusio p s a l m i ) : Respiciamus p r o phetam i n contemplatione b e a t a positum, quanto d e s i d e r i o g l o r i o s a m carnationem Domini s u s t i n e b a t ; - C 126 ( D i u i s i o psalmi [ 1 3 ] ) : i l i a Domini, quae in duodecimo psalmo d e s i d e r a b i l i b a t u r , h i e iam i n t r o d u c i t u r

in-

Fades

supplicatione

pete-

aduenisse.

C 126 (zu Ps 1 3 , 1 ) : Videns populus Iudaeorum Christum h u m i l i t e r i n a s sumpta carne u e n i s s e , i n s i p i e n t e r d i x i t : N o n Ps 13,3

C 128: M e r i t o ergo rum

s e p u l c r u m

e s t

dictum e s t

D e u s .

g u t t u r

qui m o r t i f e r a loquebantur; nam s i c u t i l i a cum patent

odores e x h a l a n t , i t a e t istorum

g u t t u r

f e r e b a t ; et ne s o l i p e r e a n t , 1 i n g u i s

e o -

fetidos

p e s t i f e r o s sermones p r o s u i s

d o l o s a

dis-

séminant . A 87: Venenum

dolum d i c i t ; a s p i d u m

autem, quia nolunt

Anhang (Wiener Notker)

audire praecepta legis, sicut cantantis, ...

Ps 17,1*

753

a s p i d e s

nolunt audire uerba in-

Br 902 A)

C 152: Nam de futuro fiducialiter

sperare

[= Dominum] in praeteritis senserat R 29 vl3 : S p e r a b o

in

e u m

se dicit, qui

adiutore

e u m

m.

dicit in futuro, qui de praeteritis

metuit incommodis. Praeteritorum quippe exhibitio est futurorum certitudo. Ps 17,7

R 30rtl: Ideoque posita [Ecclesia] in calamitatibus et miseriis huius uitae, inuocabat lus.Et

ad

eum, sciens quia non est in alio aliquo sa-

D e u m

me

u m

clamaui.Clamaui,

uidelicet uiribus et omnibus medullis cordis. Ps 17.7

totis C 153)

C 153: Hoc de consuetudine nostra figuraliter dicitur, quod

cla-

mor

i n -

eius quasi aliquid corporale

t r o i s s e t ,

in

a u r a s

dominicas

cum ille totum spiritaliter sentiat et antequam [15^]

fiant, uniuersa cognoscat. Illi enim actuum nostrorum qualitas, quasi quibusdam uultibus semper assistit; et quod apud nos occultum, illi noscitur esse manifestum. Ps 17,7.8 C 15^: Decursa tristitia, quam de aduentu Domini beatus populus sustinebat, prophetiae spiritu ad incarnationis eius secreta peruenit, ... Congrue siquidem ad aduentum Christi

terra

quoniaai praesentia iudicis dignum fuit peccatores. . . . I n

i r a

e i u s :

c o m m o t a

est,

c o n t r e m i s c e r e

tempore quo hic peccatores futuri

iudicii timore conturbai, ut eos ad remedium conuersionis adducat. Ps 17,12 C 156: Tenebras,

incarnationis eius mysterium dicit, ut qui in

natura deitatis suae uideri non poterat, incarnationis uelamine humanis conspectibus Redemptor piissimus apparerei. ... Omnia enim diuina, quae ignoramus, nobis tenebrosa, id est, profunda atque obscura sunt; R 31rtl: Tenebrosa

ergo

a q u a

est

in

a e r i s, id est, obscura scientia in prophetis.

n u b i b u s Br 917 C)

Ps 17,1U Vgl. Ps 17,13. R 31rb: G r a n d o [31

va

autem terrorem significai iudicii et comminationem

] atque obiurgationem peccatorum.

Ps 17,16 Br 918 B: Et aliter: F o n t e s

a q u a r u m, illi qui per baptismi

sacramentum facti sunt peccatoribus

f o n s

a q u a e

uiuae salien-

tis in uitam aeternam (vgl. Ioh. ii,lU). C 158: Per has igitur parabolas sublucentes propositionesque uerborum hucusque prophetiae spiritu fidelium populus, qui est sancta Ecclesia, aduentum Domini nuntiauit.

Anhang (Wiener Notker) Ps 17,17 C 158: Hinc iam mater Ecclesia loquitur de temporibus christianis. ... Multi

t u d i n e s

autem

a q u a r u m, siue innumerae gentes

intellegi possunt; ... Siue hoc dicit de fontibus sacris, quando Ecclesia catholica

multitudinem

filiorum baptismatis regenera-

tione conquirit. Ps 1 7 , 1 9 Zu do daz suert ... muoter vgl. Lue. 2,3Uf. A 97-Et

e d u x i t

me

in

latitudine

nales patiebar angustias, e d u x i t me

m. Et quia car-

in spiritalem latitudinem

fidei. Br 919 A : E d u x i t

me

in

latitudine.

E d u x i t

Ecclesiam de tribulatione, quasi de angustia: In

latitudine,

quae est spes futuri, uel remuneratio uitae aeternae. Ps 17,20 Vgl. Ps 17,18. A 97 : E r u i t ego

uellem,

me,

ab

u o 1 u i t

me

ab

me.

inimicis

h i s

qui

o d e r u n t

Antequam illum m e i s

qui [98] mihi inuidebant iam

tentissimis, eum, e t

quoniam

eruit

me,

u

quia

p o -

olenti u o 1 o

eum.

Ps 17,22 C 159: Impietatis uerbo notati sunt, qui iussa Domini [160] declinare praesumunt. Ps 17.23.2U C 160: Addidit

et

iustitias...

a

me.

Quod faciunt

carnis fragilitate superati, qui longa obseruatione deficientes, aequitatem interdum deserunt, quam coeperant custodire. . . . E t

ero...

m e a. Fructum beatitudinis suae reddidit et quid proficiat si Domini

iustitias sit

immaculatus.

non

repellat,

scilicet ut

Veruni non ut ille Dominus, qui peccata

non habuit; sed ut iste quem lacrimae supplices a contractis sordibus abluerunt. ... Sequitur: Et

obseruabo...me

a. Subtiliter

beati uita describitur, qui quando ad aliquam se gratiam Domini peruenisse cognoscit, cauet ne iterum iniquitatis antiquae calamitatibus innodetur. Br 919 C: E t uocatus sum. Et ad illam

e r o ... m e a. Perseuerabo in illa innocentia, in qua obseruabo...

i n i q u i

m e a, id est, non conuertar

t a t e r a , ubi prius fui in infidelitate. - Vgl.

unten C zu Ps 108,5. Ps 17,26 C 160: Conuersatio enim nostra ex prioribus aut ducibus [161] suis maxime 'similitudinem trahit ; dum unusquisque tali ingenio gaudet quali fuerit praeditus ille quem sequitur. Hinc est quod nobis salutaris et moralis regula data est, quod eum

s a n c t o

uiro, id est, Domino

Anhang (wiener Notker) Saluatore, ipso praestante, s a n c t i

755 esse

possimus; -

Zur zweiten Hälfte der Erklärung vgl. Notker zur Stelle. Ps 107,13 R 223 ra : Salus mine

quae a Deo est firma est, quae autem ab

u a n a

h o -

est, et infirma.

C 991: Et ne in potestatibus mundi spes Ulla remaneret, adiecit u a n a

salus

hominis,

e t

quia reuera firma talis est et

caduca praesumptio.

Ps 107,1^ C 991: Haec et Domini Saluatoris et cunctorum fidelium uox est, quoniam spiritalibus atque carnalibus inimicis efficaciter diuinis uirtutibus obuiatur. Ps 108,2

C 993: Dominus ac Saluator noster petit per id quod formam serui est dignatus assumere, ut laudem eius resurrectionis silere non faciat Pater, qui secundum carnis humilitatem Iudaeorum erat conuicia dura passurus. Hoc est enim: laudem ne

t a c e r e

m e a m

ne

t a c e a s, id est,

facias. Est enim decora diuersitas, ut quoniam ini-

mici mendacia loquebantur, contra eos toto orbe ueritatis testimonia canerentur. Sic enim illos per gloriam suae resurrectionis conuinci desiderai, ut reatum propriae peruersitatis agnoscant, et celerius recurrant ad remedia confessionis, ne in aeternum perire debeant contumaces. ... A p e r t u m

itaque

o s, contumelias designat quas

pertulit a Iudaeis. Ps 108,3

C 993: L o c u t i

sunt

igitur

lingua

dolosa,

quan-

do sanctam Domini simplicitatem uerbis captiosissimis appetebant, dicentes: Licet tributum dare Caesari? (Marc. 12 ,1U) ... Dicendo, sermonibus

o d i i

circumdederunt

me,

tempus

illud significai quando iniqua conspiratione Pilato dixerunt: crucifige, crucifige (Lue. 23,21; Ioh. 19,6). Nam

sermones

utique

o d i o r u DI, non ueritatis fuerunt, qui mortem immaculati expetere uidebantur. ... [99^] ...Expugnauerunt

autem

g r a ti s,

quando ante praesidem innocentis sanguinem falsis accusationibus impetebant. Ps 108,5

C 99^: Tribus igitur modis peccatum omne contrahitur. ... Tertium extremum est uitiorum, tribuere

mala

pro

boni

s. ... Et nota

quoniam sicut Iudaei extremam illam uitiosissimam partem facere decreuerunt, ut cum

diligere

debuissent, ad

silirent: ita Dominus summum illud

b o n u m

odia

iniqua pro-

perfecta pietate resti-

tuii , ut in cruce positus pro illis oraret qui eum decreuerunt impia uoluntate trucidare (vgl. Luc. 23,31»).

756 Ps 108,6

Anhang (Wiener Notker)

A 1589: Cum igitur hie Iudam traditorem secundum scripturam Actuum Apostolorum (vgl. Act. 1,20) supplicio debito praenuntiet puniendum, quid est : C o n s t i t u e

super

e u m

p e c c a t o r e

nisi eum quem seguenti uersu indicat, cum dicit: Et s t e t habeat

a

dextris

e i u s ?

diabolum,

Hoc itaque meruit, ut super se

id est, diabolo

Christo subditus esse noluit. S t e t e i u s, dictum est, quia opera Dei. ...Diabolus

ergo

m,

diabolus

subditus sit, qui

autem

a

diaboli

dextris -praeposuit operibus

s t e t i t

a

d e x t r i s

e i u s,

quando praeposuit auaritiam sapientiae, et pecuniam saluti suae, ut eum traderet, a quo debuit possideri, ... C 99^ : ••• e t

d i a b o 1 us

... e i u s , scilicet quia nulla me-

ruit confessione saluari, sed desperatione malorum laqueo praefocatus occubuit ; R 223v1d: Et

diabolus...

e i u s, id est, ut felicitatem

prosperitatis eius, quae per

dexteram

signatur, uertat in

aduersitatem damnationis, sicut et illi contigit. Ps 108,7

C 995: Hoc dicitur de futuro iudicio, quando peccatores iustissima pronuntiatione damnantur, ut est illud euangelii: Discedite a me, maledicti,

in ignem aeternum,

qui paratus

(Matth. 25,^1). ... O r a t i o

uero

stolus susceperat peragendam, i n

est diabolo

et angelis

eius

e i u s , quam inter alios apo-

grauissimum illi

peccatum

probatur esse conuersa, quando ibi continetur: Et dimitte nobis debita nostra,

sicut et nos dimittimus

debitoribus

nostris

(Matth. 6,12). Sed

quid ille debentibus dimitteret, qui beneficiorum omnium tradebat auctorem? Ps 108,8

C 995: Sic dicit

p a u c o s

dies

Iudae

fieri

debere,

quasi longa aetas eius per crudelissimum peccatum imininuta esse uideatur, ... Et ne numerus ille sacratissimus apostolorum Iuda mortuo rumperetur, iam tunc praedictus est in eius loco

a l t e r

fieri,

ut duodenarius calculus custodita integritate constaret. R 223 vb : Et apostolicam Ps 108,9

episcopatum accipiat

e i u s , id est, dignitatem alter,

C 996: Quamuis alibi non legatur Iudam

id est, Matthias. u x o r e m

habuisse uel

f i 1 i o s, tamen ex ista prophetia eum maritum patremque fuisse datur intellegi. Ilio enim occumbente, affectibus eius sine dubio talia contigerunt ,ut f i 1 i i

u i d u a

o r p h a n i

f i e r e t

uxor

relieta et

cum patre caruissent. Quod si ad spiritalem

Notker)

Anhang (Wiener sensum uelis referre, f i 1 i i

757

possunt intellegi qui eum in ilia

traditione secuti sunt; u x o r , uoluntas, quae nobis tamquam coniux semper adiuncta est, de qua

f i 1 i o s

parimus , cum operas nostras

quasi quodam uentre generamus. Ps 108,10 C 996: Ad utrumque quod dictum est poterit pertinere, siue ad carnales f i 1 i o s , siue ad opera nostra. C o m m o t i

significai uiolenter

expulsi, ut hoc grauiter doleant, quod patiuntur inuiti. M e n d i

-

c e n t , bonarum rerum indigentiam significai, ut omnibus pateat nullam eos opem habuisse rationis, qui talia sunt secuti. E i c i u n t u r

uero

de

h a b i t a t i o n i b u s

s u i s , quando de

congregatione Dominici populi redduntur alieni, ... Ps 108,11 C 996: Debitor quando ad persoluendum idoneus non est, t e n e r a t o r

eius, a iudice percepta [997] fiducia, ingreditur domum ob-

noxii et omnia quaecumque habere potest

d i r i p i t

et satisfacit

sibi pro pecunia mutuata: sic et diabolus, quando peccata hominibus multa congregauerit et in eis obstinata uoluntate perstiterint, accis u b s t a n t i a m

pit potestatem, ut obnoxii

d i r i p i a t

et pro libito suo de humana sibi laceratione satisfaciat. Hoc nunc optatur Iudae, ut datus in potestate diaboli bonis omnibus enudetur. A l i e n i

quoque sunt spiritus immundi, quibus diabolus tamquam

mancipiis imperat ad nocendum. Et bene dicti sunt a regno Domini probantur extranei. Isti u n t

a l i e n i , qui

1 a b o r e s

d i r i p i

-

mandata Domini transgredientium, dum eos bonis omnibus priua-

uerint, percepta licentia. Ps 108,12 C 997: Quoniam et boni uiri diaboli quidem temptatione pulsantur; sed Dominum

a d i

ut

o r e m

habere non desinunt, ut ab imminenti peri-

culo liberentur. Malos dicit tali adiutorio deserendos, ut remaneat iniquitas desperata, cui subtrahitur saluberrima medicina. Ps 108,13 C 997: Siue magis

una

g e n e r a t i o

illa dicenda est, quando

nascimur in peccatis. Et ideo petit ut ad secundam, id est, regenerationem non perueniant (qui tamen in praedestinatione repulsi sunt), ut in prima peccatorum suorum faece dispereant, nec secundae natiuitatis beneficio laqueum mortis euadant. Ps 108,1U C 997: Per tropologiam dicitur, i n r e d i r e

m e m o r i a m

Domini peccata

maiorum, ut et nouis delictis nefarius Iudas et parentum

erroribus torqueatur. Priscorum enim peccatis (sicut saepe diximus) ita quis reus est, quando eorum sceleribus sequacissimus inuenitur. I n

c o n s p e c t u

D o m i n i ,

id est, in disceptatione iudicii,

758

Anhang (Wiener quoniam dum peccata dubitatione

Ps 108,15 C 998: F i p e r ,

Notker)

D o m i n u s

r e s p i c i t , auctores eorum sine

percellit. ergo peccatores

u n t

c o n t r a

Dominum

sem-

quando a regno eius a l i e n a t i in gehennae contrarietatem,

t i a f a c i e n t e , mittendi sunt. Nam cum tudo, c o n t r a

ipsum

f i e r i

damnatur. D i s p e r i t

autem

D o m i n u s

s i t aeterna b e a t i -

bene d i c i t u r , qui perenni de

iusti-

ultione

uiuentium, qui in b e -

t e r r a

ata p a t r i a non uidetur. Ps 108,16.17 C 998: D i c i t iustissimae u l t i o n i s causam: quoniam pietatem non potest inuenire qui earn a l i i s contempsit impendere, sicut scriptum e s t : Beati

misericordes,

quoniam ipsis

Deus (Matth.

miserebitur

5,7).

Sed quamuis ad singularem numerum reuersus s i t , adhuc tamen i n t e l l e g e re debemus populum Iudaeorum, qui

t u s et

m i s e r i c o r d i a m

a p o s t o l i s uel f i d e l i b u s C h r i s t i ,

f e c i t est

hominem

...Et

pauperem

compunctum

c o r d e

et m o r t i

non

p e r s e c u mendicum Et

t r a d i d i t.

istud adhuc de Iudaeorum est populo sentiendum, qui et Christum et d i s c i p u l o s eius nefanda praesumptione t r u c i d a u i t . a natura humanitatis assumptae

esse [999] commémorât. M e n d i c u s

dicum

de suo, sicut d i c i t apostolus: Qui propter esset diues, Sed magis

ut illius

inopia

men-

de n o s t r o , diues

nos pauper

factus

est,

cum

essemus ( I I Cor. 8 , 9 ) .

nos diuites

...

ad peccatorem aestimo referendum, qui

compunctum

delictorum recordatione

ut ad s a t i s f a c t i o n e m

c o m p u n g i t u r ,

r e d i r e mereatur; . . . Populus enim Iudaeorum c o r d e

. . . More autem suo se Dominus et

pauperem

c o m p u n c t o s

persecutus e s t , sicut de beato Stephano uel Paulo aposto-

l o constat effectum. A 159^: Pro

e o . . . r e c o r d a t u s ,

populus, t a c e r e

m i s e r i c o r d i a m .

a c c i p i t u r quod a i t : n o n Ideo d i c i t quia

uel i l l e Iudas, uel ipse

e s t

Sed melius de populo ...

r e c o r d a t u s - ,

p e r s e c u t u s

...

[1595]

•••

Potest qui-

m e n d i cum.

dem a c c i p i de Iuda; Ps 108,18 C 999: Adhuc de p e r f i d o populo d i c i t , quia d i c t i o n e m , e t super filios

t

m a l e -

tunc s c i l i c e t quando a i t : Sanguis huius

nostros

b e n e d i c t i o n e m

(Matth. 27,25).

. . . Noi

u i

t

super

nos

autem

praedictus populus, quando a caeco i l l u -

minato interrogatus e s t : Numquid et At i l l i

d i 1 e x i

uos uultis

discipuli

eius

quasi maledicto acerrimo prouocati responderunt : Tu sis

fieri? dis-

Anhang (Wiener Notker)

759

cipulus eius; nos autem Moysi discipuli sumus. (loh. 9>27.28) Quo dicto

prolongata

est

ab

eis

benedictio,

quando U l i s derelictis uenit ad gentium fidem, sicut dicit apostolus: Vobis quidem oportebat loqui uerbum Dei; sed quia repulistis illud, et indignos uos iudicastis aetemae ad gentes (Act. 13,b6). ... Primo pulus

maledictionem

uitae, ecce conuertimur

induit

se

praediotus po-

sicut

uestimentum,

quando instigante diabolo consensum praebuit, ut Dominum Pontio Pilato tradere maluisset. Ibi enim quodam onere uestis

i n d u t u s

e s t , ubi tali uoluntate noscitur inuolutus. Secundo u i t ut

maledictio

aqua,

in

interiora

i n t r a -

eius

sic-

quando deliberauit facere quod ei fuerat iniquissima

inspiratione suggestum. A q u a

enim quando uisceribus uitiosis re-

cipitur, semper ingreditur ad nocendum. Tertio influxit iniquitas sicut

eius,

quando effectuai

rei inaudita peruersitate compleuit, ut iam non

oleum

in

interiora

carnis, sed etiam ipsa

o s s i b u s

o s s a

penetrasse uideretur.

Ps 108,19 C 1000: nunc dicit, operitur,

quod uidetur pallio conuenire,

ut geminata uestis ingentium significet onera peccatorum. ...

Z o n a

hic, non ilia muliebris accipienda est, sed istud balteum quo nostros lumbos accingimus, ... Hoc enim nomen utraque significatione dotatum est; qua similitudine dicit sic peccatis illigantibus fuisse constrictum, ut numquam suis oneribus exueretur, obstinationis. perfidia praegrauatus. Ps 108,20 C 1000: A p u d

Deum Patrem

detrahunt

Ariani, quando ei

Filium minorem esse testantur, et impudenter inferiorem dicunt quem Creatorem omnium communiter confitentur. Apollinaristae quoque q u u n t u r

mala

aduersus

a n i m a m

cunt deitatem eius solam carnem hominis sumpsisse, non

1 o -

Domini, cum dia n i m a m;

Ps 108,21 C 1000: Venit ad tertiam narrationem, in qua precatur a parte qua passus est, ut gloriam resurrectionis acceleret ... Dum dicit tu.

Domine,

tradidit, si Iudaeus crucifixit, e t dia

e t

subiungitur superioribus dictis, hoc est, si Iudas tu

f a c

misericor-

m, ut contra ilia quae facta sunt resurrectio gloriosa [1001]

proueniat. Ps 108,22 C 1001: Sequitur

l i b e r a

Iudaeorum. ... E g e n u m

m e , a passione saeuissima utique se dicit

et

pauperem

humili-

tate carnis, sicut superius constat expositum (vgl. oben C zu Ps

Anhang (Wiener

760

108,16.17).

. . . Cor

Notker)

denique e i u s p o t u i t

c o n t u r b a r

i,

cuius

caro pro nobis cognoscebatur e x s t i n g u i , s i c u t i p s e u i c i n a passione p r o f e s s u s e s t : Tristis

est anima mea usque ad mortem (Matth.

26,38).

Ps 108,23 C 1001: Hic f a c i l i t a t e m p e r s e c u t i o n i s o s t e n d . i t , quia t a n t a

celeritate

de medio discipulorum raptus e s t a turba Iudaeorum, quanta s o l e t uelocitate

umbra

c u s s u s

e s t

n o c t i s s o l i s lumine ueniente d i s c e d e r e . E x autem

s i c u t

l o c u s t a ,

nibus c r e b r i s l o c a uidebatur d i u e r s a mutare; s c i l i c e t

dum p e r s e c u t i o quando de Na-

z a r e t h u e n i t ad Capharnaum, de Capharnaum in B e t h s a i d a , de Bethsaida in I e r u s a l e m , quae l o c a p r o s p i c i e n d o magis p e c c a t o r i b u s ne s c e l u s suum populus p e r s e c u t o r

circumibat,

impleret.

Ps 108,2k C 1002: Cum e u a n g e l i o t e s t e doceatur quadraginta diebus e t noctibus Christum Dominum i e i u n a s s e , g e n u a m a t a

e s s e

s i hanc esuriem ad

tarnen e i u s

quadraginta i n f i r -

non l e g i m u s , sed tantum e s u r i i s s e d e c l a r a t u r . g e n u a

r e f e r a s , id e s t , corporis

Vnde

stabilitatem,

quibus semper i n s i s t i m u s , p o t e s t congruenter a p t a r i minus: n i s i hoc scrupulum mouet, melius reuera

i n f i r m a t a

g e n u a sunt,

ad i p s i u s membra r e f e r a n t u r , quae quando a p o s t o l i e i u s passione

d i s p e r s i sunt. Quid enim plus esse p o t u i t i n f i r m i u s quam ut Petrus negaret e t r e l i q u a f i d e l i u m turba

latuisset?

NACHTRÄGE UND BERICHTIGUNGEN ZU DEN BÄNDEN 8A, 9A, lOA.

Durch ein Versehen wurden folgende Werke im Literaturverzeichnis (Bd. 8A, S. Xlf.) nicht aufgenommen: Denzinger, Henricus, Enchiridion symbolorum, definitionum et declarationum de rebus fidei et morum ... denuo edidit Carolus Rahner S.I. Barcelona, Freiburg i.Br., Rom 311960 Pfältzer, Norbert, Die deutschen Vaterunser-Auslegungen von den Anfängen bis ins zwölfte Jahrhundert. Vergleichende Studie auf Grund von quellenkritischen Einzelinterpretationen. Diss. Frankfurt am Main 1959 (rotaprint) Zu Bd. 8A, S. XV, Fn. 2: In S. Harrison Thomson, Progress of Mediaeval Studies in the United States and Canada, Bulletin No. 13 (Boulder, Colorado 1937) findet sich S. 60-75 "A List of Doctoral Dissertation in Progress or Completed January 1, 1935 - December 31, 1936"; dort ist auf S. 66 verzeichnet: HAYES, A.S., The Sources of Hotker's Commentary on the Psalms. Harvard. Vgl. auch Thomsons Bulletin No. 14 (ebda 1939), S. 62. Bevor ich meine Einleitung schrieb, hatte ich Herrn Professor Starck schon gefragt, ob er etwas von der Arbeit von Hayes wüßte; er erinnerte sich nicht. Auf Grund der Angabe Thomsons, daß Hayes' Dissertation eine Harvarder Arbeit sei, fragte ich Herrn Professor Starck im Frühling 1972 nochmals; diesmal erinnerte er sich seines Doktorkandidaten, aus der Dissertation sei aber nichts geworden. — Stegmüller hat wohl Thomsons Angabe im Sinne von "completed" mißverstanden. Zu Bd. 9A, S. h6l: Vgl. zu 366,1U.16: Pr 3 (278 A)•. A n t e

o c u 1 o s

habentur quae diliguntur, et in

quibus delectatur animus, in his moratur aspectus. A o c u 1 o s

re

ergo

m a l a

auertere est quidquid Deo displicet non amare. [U] ... Dili-

gendi sunt homines, ut

o d i o

habeantur

praeuarica-

t i o n e s, quia aliud est amare quod facti sunt, aliud odisse quod faciunt. S. 1*68: Vgl. zu 367,2

: Pr U (278 A): Bona persecutio quae non hominem sed peccatum hominis insectatur.

S. 1+68: Vgl. zu 367,13 : Pr 1+ (278 B ):Ambulans... h i

mihi

ministrabat.

M i -

ait, non sibi. Multi enim non sinceri praedicatores euangelii sibi

ministrant, 2,21).

sua quaerentes, non quae Iesu Christi (vgl. Phil.

762

Allerlei kleinere technische Unvollkommenheiten bitte ich zu entschuldigen; dazu gehört, daß in einigen wenigen Fällen die Kursivierung und/oder Sperrung (vgl. die Einleitung in Bd. 8A, § 15b)) unterblieben sind. Berichtigungen (das Unrichtige steht in Klammern): In Bd. 8A: S. XI, Z. 11 v. unten: Gaar (Gaer) S. XXI, Z. 2: weicht (wicht) S. XXIII, Z. 1U: Erklärungen (Erklärung) S. XXVI, Fn. 21, Z. 3: Luxeuil (Luxueuil) S. XXVIII, Z. 7 v. unten: Ps 118,13 (Ps 118,1+9) S. XXIX, Z. 1: AVGVSTINVM (AVGVSTNVM) S. XXXIII, Z. 10: Konkordanzverfahren

(Koncordanzverfahren)

S. XXXVIII, Z. 2 v. unten: 560,2 (556,23) S. XLVI, Z. 5 v. unten: CSg 27 (CSg) S. IL, Z. 13: "Doloses" — Listigen (dolosum).

gemeint ist der Bereich der List (dolus) und des

s 120, A 306 zu '109,13, Z. 1+: resistit (restitit) s.

133, C 332 zu 1 2 1 , 1 , Z. 1: iudicii (iudicci)

s.

199, A 579 zu 171,13 ,

z . 1: u e n i e t

(u e n i t^)

In Bd. 9A: S. 229, A 685 zu 1 9 2 , 5 , z . 2: calcaneum

(calcaneun)

S. 23*+, A 705 zu 195,16 , Z. 12: minentur (inentur) S. 251, A 761 zu 2 0 5 , 8 , z . 3: non (nom) S. 256, A 772 zu 2 0 8 , 2 , z . 1t: uenias (uenias^) S. 265, A 807 zu 213,25 ,

z . 1: Iudaei? (Iudae?)

A 808 zu 21U.5, z .

1: timentes (tementes)

S. 272, A 833 zu 218,18 , Z. 1+: potestates (potestas) S. 273, A 833 zu 218,21 , Z. 2 : fortitudinem (fortitudiuem) S. 275, A 837 zu 220.U, z .

1: d i c e n t

S. 277, A 8U7 zu 2 2 1 , 9 , z .

10: subuertat (supuertat)

(decent)

S. 295, C 601 zu 2 3 3 , 2 . 5, Z. 1+: nigredine (nigretudine) S. 303, A 918 zu 238,2U ,

z . 3: fit, (fit.)

A 919 zu 2 3 9 , 1 , Z. 11: fronti (fronte) S. 30l+, A 921 zu 239,25 ,

z . 6 : f e 1 (uel)

S. 305, A 923 zu 21+0,9, Z. 3: s c a n S. 312, A 91+7 zu 21+6,2, Z. 1: p u e -

(scan) (p u e)

763

S. 3 3 3 , A 1010 zu 2 6 1 , 7 - 9 . S. 3 5 2 , A 106U zu 2 7 5 , 1 , S. 3 6 9 , A 1111*

zu

Z. 2 : suas (sua)

Z. 1: o r -

(or)

292,h, Z. 2 : Christum (Chris, Rest ist verwischt)

S. 389, A 1160 zu 3 0 8 , 2 2 ,

Z. 9 : coronam (coranam)

S. I+67, A 1U10 zu 3 6 6 , 2 0 , Z. U: resistit

(restitit)

INHALT DER BÄNDE 8A, 9A, 10A

Zur neuen Ausgabe

VII

Vorwort

IX

Literaturverzeichnis

XI

Abkürzungsverzeichnis

XIII

Einleitung

XV

I. Allgemeines (§1-2)

XV

II. Die Psalmen (§3-9)

XIX

III. Die Cantica und die katechetischen Texte (§ 10-13)

XXV

IV. Forschungsprobleme (§ 1U) V. Zur technischen Einrichtung des Notker latinus (§15)

XLVII ...

L

Notker latinus Die Quellen zu den Psalmen

1

Die Quellen zum Canticum Isaiae

713

Die Quellen zum Cttticum Ezechiae

71^

Die Quellen zum Canticum Annae

717

Die Quellen zum Canticum Moysi

721

Die Quellen zum Canticum Habacuc

723

Die Quellen zum Canticum Deuteronomii

729

Die Quellen zur Oratio Dominica

T31*

Die Quellen zum Symbolum apostolorum

737

Die Quellen zum Hymnus Zachariae Die Quellen zum Canticum sanctae Mariae

7h0 7^1

Die Quellen zur Fides smcti Athanasii episcopi

7*+2

Anhang: Die Quellen zu den Interpolationen im Wiener Notker ....

7^9

Nachträge und Berichtigungen zu den Bänden 8A, 9A, 10A

761