Die althochdeutsche Benediktinerregel des Cod. Sang 916 9783110948677, 9783484200241

254 22 15MB

German Pages 304 Year 1959

Report DMCA / Copyright

DOWNLOAD FILE

Polecaj historie

Die althochdeutsche Benediktinerregel des Cod. Sang 916
 9783110948677, 9783484200241

Table of contents :
Inhaltsübersicht
Vorbemerkung zum Text
Text
Vorbemerkung zum Glossar
Althochdeutsches Glossar
Lateinisches Glossar

Citation preview

A L T D E U T S C H E TE X T B I B LI OTHEK B E G R Ü N D E T VON H E B M A N N P A U L t F O R T G E F Ü H R T VON G E O R G B A E S E C K E H E R A U S G E G E B E N VON H U G O K U H N N R . 50

t

Die Althochdeutsche Benediktinerregel des Cod. Sang 916

Herausgegeben von Ursula Daab

MAX N I E M E Y E R V E R L A G / T Ü B I N G E N 1959

Alle Rechte vorbehalten Copyright by Max Niemeyer Verlag, Tübingen 1959 Printed in Germany Druck: Ferd. Oechelhäusersche Buchdruckerei, Kempten/Allg.

INHALTSÜBERSICHT Seite

Vorbemerkung zum Text

6

Text

7

Vorbemerkung zum Glossar

98

Althochdeutsches Glossar

99

Lateinisches Glossar

255

V O R B E M E R K U N G ZUM T E X T Diese Neuausgabe der althochdeutschen Benediktinerregel soll die längst vergriffene Ausgabe von Elias von Steinmeyer (Die Kleineren Althochdeutschen Sprachdenkmäler, Berlin 1916, zitiert St.) nicht ersetzen, sondern ergänzen. Es war die Absicht, unter weitgehender Schonung des eigenen Charakters der Hs. einen möglichst flüssig lesbaren Text herzustellen, nach dem der Studierende dieses wichtige Denkmal des Altalemannischen kennen lernen kann. Der Forscher wird nach wie vor Steinmeyers Ausgabe zu Rate ziehen. I n den Anmerkungen sind über Steinmeyers kritischen Apparat hinaus Textvarianten angeführt, Lücken ausgefüllt und Hinweise f ü r die Erklärung von Übersetzungsfehlern gegeben. I n vielen Fällen, besonders wo die Glossierung richtigeren Text bietet als die lateinische Regel, sind die Verbesserungen der 3. Hand, wie St. den Korrektor des lateinischen Textes aus dem 11. J h . nennt, in den Text aufgenommen und die verderbte Lesart oder Sonderlesart ist unter die Varianten in den Anmerkungen verwiesen worden. Aber überall, wo die Fehler durch das Deutsche wiedergegeben sind, stehen die fehlerhaften Lesarten im Text und die richtigen in den Anmerkungen (vgl. dazu Anm. 3). Geändert wurden gegenüber der Hs. nur Äußerlichkeiten. So wurde vor allem moderne Zeichensetzung angewendet, da die zahlreichen Ausrufezeichen und Punkte der Hs. die Lesbarkeit des Textes stark beeinträchtigen, infolge davon auch Großschreibung am Satzanfang. Ferner wurde im lateinischen Text das e der Hs. f ü r ae (Beisp.: Vorsilbe prae-) durchgehends durch ae ersetzt, ebenso die häufige Verwechslung von i und e, von t und d, von t und c verbessert, vor allem in Wörtern, in denen sich ein Mißverständnis ergeben kann, dem auch die Übersetzer zum Opfer gefallen sind. Im deutschen Text wurde f ü r v und u, das in Doppelschreibung w bedeutet, u bzw. uu durchgeführt. — Der ergänzte Text, der in der Hs. fehlt, ist durch Kursivdruck von dem überlieferten abgehoben. Die Lücken des deutschen und die an wenigen Stellen vorhandenen des lateinischen Textes sind ebenfalls gekennzeichnet. Die Seitenzählung der Hs. () und die der Ed. Steinmeyer [ ] ist am Kopf der Seite und im laufenden Text angegeben. Dr. Ursula Daab

(8/9) [190/191]

7

[190] (8) Ergo 1 praeparanda sunt corda nostra et corpora sanctae praeceptorum oboedientiae militanda; et quod minus habet in nos natura possibile, rogemus dominum, u t gratiae suae adhibeat nobis adiutorium omnis terrae.

[190] (8) keuuisso ze barauuenne sint herzun unseriu indi lihhamun dero uuihono piboto dera horsamii ze chamfanne; indi daz min hebit in uns chnuat samftes, pittames truhtinan, daz dera ensti sinera zuatue uns helfa eocouuelihera erda.

E t sic fugientes gehennae poenas ad vitam volumus pervenire perpetuam, dum adhuc vacat et in hoc corpore sumus, et haec omnia per hanc lucis vitam vacat implere ; currendum et agendum modo est, quod in perpetuum nobis expediat.

indi so fliohente dera hella uuizzi ze libe uuellemes duruhqhuueman euuikemu, denne nu noh muazzot indi in desemu lihhamin pirumes indi desiu alliu duruh desan leoht lib muazzo erfullan; ze hlauffanne indi ze tuenne nu ist, daz in euuin uns piderbit. ze kesezzeime ist keuuisso fona uns dera truhtinlihhun scuala dera deonosti, in deru kesezzidu neouueht sarfes, (9) neouueht suuarres 2 uns kesezzente uuannemes. Uzzan ioh auh ibu huuaz luzziles keduunganor dictentemu des rehtes rediun duruh puazza achustio edeo des libes minna framkange, nalles sar erflaucter forahtun fleohes uuec dera heilii, daz nist uzzan enkemu sinde ze pekinnanne. Framkanc ke[191]mtisso des

Constituenda est ergo a nobis dominici scola servitii, in qua institutione nihil asperum, (9) nihil grave nos constituturos speramus. Sed et si quid paulolum restrictius dictante aequitatis ratione propter emendationem vitiorum vel conversationem caritatis processerit, non ilico pavore perterritus fugias viam salutis, quae non est nisi angusto itinere incipienda. Processu [191] vero conversationis et fidei3 dilatuto 1

Der Schluß des Prologs ist in den interpolierten Hss. an den 2 3 Anfang gestellt worden. suuarre Hs. si dei Hs. Die Übersetzung ist nach einem anderen lat. Text angefertigt und dem Lat. des Sang. 916 übergeschrieben worden. Zum Teil stimmen die beiden Lat.-Texte in Sonderfehlem überein, zum Teil hatte die lat. Vorlage einen richtigeren Text, so daß das Deutsche von der

8

(9/11) [191]

corde inenarrabili dilectionis dulcidine curritur mandatorum dei, u t ab ipsius notitiam magisterio discentes in eius doctrina usque ad mortem in monasterio perseverantes passionibus christi per patienfciam participemus, u t regni eius mereamur esse consortes. Amen.

libes indi dera kilauba kepreittemu herzin unerrahhotlihhera minna dera suazzi si kehlaufan kepoto cotes, daz fona siin selbes chundidu meistartuam lirnente in sineru leru unzin ze tode in munistre duruhuuonente dolungono Christes duruh kedult teil nemem, daz rihhes sine kearneem uuesan ebanlozzon.. . .

Qui 4 leni iugo christi colla submitte(10)re cupis, regulae sponte da mentem dulcis, u t capias mella. Hic testamenti veteris novi que cuncta doctrina, hic ordo divinus, hic castissima vita. Hocque benedictus pater constituit sacrum volumen. Haecque mandavit suis servare alumnis. Simplicius christique minister magistri latens opus propagavit in omnes. Una tamen mercis utroque manet in aeternum. Amen.

du demu slehtin iohhe cristes halsa untarleccan (10) keros, rehtungu selpuuillin kib m u a t suazzan, daz nemes honec. Hiar dera altun euua ioh dera niuun alliu lera, hiar antreitii cotchundiu, hiar hreinisto lib. Indi den keuuihter fater kesazta uuiho puah. Indi desu kepot sinem kehaltan chindum. . . . indi Christes a m b a h t des meistartuames midanti uuerach framerhlot in alle. Einaz duuidaro loon ioh pedero uuonet in euuin. . . .

Ausculta 5 , o fili, praecepta magistri! E t inclina aurem cordis tui, et admonitionem pii patris libenter excipe et efficaciter compie, u t ad eum per oboedientiae 6 laborem rede(ll)as, a quo per inoboedientiae de-

hlose, uuelago chind, pibot des meistres ! Indi kehneigi oora des herzin dines, indi ze manungu des eerhaftin fateres cernlihho intfah indi huuaslihho erfulli, daz ze inan duruh horsamii arabeit h u u a ( l l ) r a b e s , fona

Lesart, die unter ihm steht, abweicht. Manche Stellen des lat. Sang. 916 sind so verderbt, daß wir erkennen, es konnte nicht 4 nach ihnen übersetzt sein. Qui leni — Amen die Verse des 6 Simplicius, des ersten Abtes von Montecassino. Beginn der 8 Ben.-Reg. Obsculta Übl. s t a t t oboedientiam.

9

(11/12) [191/192] sidiam recesseras! Ad te ergo nunc mihi sermo diregitur. Quisquis abre[192]nuntians probriis voluntatibus domino Christo, vero regi, militaturus oboedientiae fortissima a t que praeclara arma adsumis, imprimis u t quicquid agendum inchoas bonum, ab eo perfici instantissima oratione deposcas, u t qui nos iam in filiorum dignatus est numero conputare, non debet aliquando de malis actibus nostris contristari.

I t a enim ei omni tempore de bonis suis in nobis parendum est, u t non solum iratus pater suos non aliquando fili(12)os exheredet, sed nec u t metuendus dominus inritatus a malis nostris u t nequissimos servos perpetuam t r a d a t ad poenam, qui eum sequi noluerint ad gloriam. Exsurgamus ergo tandem aliquando excitante nos scriptura ac dicente: „ H o r a est iam nos de somno surgere". E t apertis oculis nostris ad deificum lumen adtonitis auribus audiamus divina cottidie d a m a n s , quid nos ammonet vox dicens: „Hodie si

7

ursprünglich ruavo, Dat. -o.

demu duruh unhorsamii slaffii keliti! ze dih ieuuisso nu mir uuort ist kerihtit. So huuer so farsah[192]hanti eikaneem uuillomtruhtine criste.uuaremu chuninge, chamfanter dera horsamii starchistun indi ioh foraperahtida uuafFan zuanimis, az erist daz so huuaz so ze tuanne pikinnes cuates, fona imu duruhtan anastantantlihostin kepete pittes, daz der unsih giu in chindo keuuerdonter ist ruava 7 kezellan, niscal eddesuuenne fona ubilem t a t i m unserem keunfreuuit uuesan. so keuuisso imu eocouueliheru citi fona cuatum sinem in uns ze karauuenne 8 ist, daz nalles einin erpolganer fater siniu nalles eonaldre chind (12) erurerebe, u z z a n . . . . daz forahtanter truhtin kecremiter fona ubilum unsereem so uuirsiston scalcha euuic seile ze uuizze, die inan folgen niuuolton ze tiuridu. Erstantames keuuisso . . . . eddesuuenne eruuechenteru unsih kescrifti ioh qhuedenteru: ,,ciit ist giu uns fona slaffe ze stanne." Indi intlohhaneem augom unserem ze cotchundemu leohte zualuustrenteem oorom horrames cotchundida tagalihhin qhuuedenti, huuaz unsih zuamanoot stimma qhue8

mit parandum verwechselt

(12/14) [192/193]

10 vocem [193] eius audieritis, nolite obdurare corda vestra!" et iterum: ,,Qui habet aures audiendi, audiat", quid spiritus dicat ecclesiis. E t quid dicit ? ,,Venite, filii, audite me! Timorem domini docebo vos. Currite, dum lu(13)men vitae habetis, ne tenebrae mortis vos conprehendat 9 !" E t quaerens dominus in multitudine populi, cui haec clamet, operarium suum iterum dicit: ,,Quia est homo, qui vult vitam et cupit videre dies bonos ?" Quod si t u audiens respondeas: „ Ego!" dicit tibi deus: ,,Si vis habere veram et perpetuam vitam, prohibe linguam tuam a malo, et labia tua ne loquantur dolum! Diverte a malo et fac bonum! Inquire pacem et persequere earn! E t cum haec feceritis, oculi mei semper super vos et aures meae ad preces vestras, et antequam me invocetis, dicam vobis: ,,Ecce, adsum!" Quid dulcius nobis ab14 hac voce domini invitantis nos, fratres (14) carissimi! Ecce, pietate sua demonstrat nobis dominus viam vitae! Succinctis

9

den[193]ti: „hiutu ibu stimma sina horreet, ir nichuriit furihertan herza iuueriu", indi auur: ,,der eigi orrun horendo, hoorre", huuaz keist qhuede samanungu. Indi huuaz qhuidit ? „qhuemat, suni, hoorrat mih! Forahtun truhtines leru iuuih. HlaufFat, denne (13) leoht des libes eigiit ir, min finstrii des todes euuih pifahe !" Indi suahhanti truhtin in managii liuteo, huuemu deisu haret, uuerachman sinan auur qhuidit: „Huuer ist man, der uuili lib indi keroot sehan taga cuate ?" Daz ibu du hoorres 10 antuurti 1 1 : „ih!" qhuuidit dir cot: ,,Ibu uuili haben uuaran 12 indi euuigan liib, piuueri zungun dineru fona ubile, indi lefsa dina min sprehhen seer13 ! Kihuuerebi fona ubile indi tua cuat ! Suahhi fridu indi kefolge den ! Indi denne desiu tueet ir, augun miniu simblum ubar iuuih indi ooron miniu ze kepetum iuuereem, indi er denne mih kenemmeet, qhuidu iu: ,,se, azpim." Huuaz suazzira uns fona deseru stimmu truhtines keladontes unsih, pruadra (14) tiuristun! See, dera gnada sua keaugit uns truhtm. uuec des libes ! Picurte 15 keuuiaso dera kilauba edo ki-

10 11 conphendant Hs. Conj. Praes. statt Part. Imper. 13 14 uueran Hs. mit dolor verwechselt. halb ausradiert, 16 aber übersetzt. Nom. PI. Masc. statt Dat.

13

(14/15) [193/194]

11

ergo fide vel observantia bonor u m actuum lumbis nostris et calciatis in praeparatione evangeli!19 pacis pedibus per[194]gamus itinera eius, u t mereamur eum, qui nos vocavit, in regno suo videre. I n cuius regni tabernáculo si volumus habitare, nisi illuc bonis actibus curratur, minime pervenietur. Sed interrogemus cum propheta dominum dicentes ei : „Domine, quis habitabit in tabernáculo t u o aut quis requiescit in monte sancto tuo ?" Post hanc interrogationem, fratres, audiamus dominum respondentem et ostendentem nobis viam ipsius tabernaculi dicens: ,,Qui ingreditur sine macula et operat u r (15) iustitiam, qui loquitur veritatem in corde suo, qui non egit dolum in lingua sua, qui non fecit proximo suo malum, qui obprobrium non accepit adversus proximum suum, qui malignum diabolum cum 19 aliqua suadente sibi cum ipsa suasione sua a conspectibus cordis sui respuens deduxit ad nihilum et párvulos 2 1 cogitatus eius tenuit et adlisit ad christum".

haltidu cuatero tatio lanchom unsereem indi kescuahte 15 in garauuidu des cuatchun[194]din 17 fridoo fuazzum kangames sinda sine, daz kearneem inan, der unsib ladoot, in rihhe sinemu sehan. I n des rihhes huse ibu uuellemes puan, uzzan dara cuateem t a t i m si kehlauffan, min duruhqhueman. Uzzan frahemees mit forasakin 18 truhtinan qhuedentesimu: ,,truhtìn, huuer puit in selidun dineru edo huuer kerestit in perege uuihemu dinemu ?" After deseru antfrahidu, pruadra, hoorremees truhtinan antlengantan indi augantan uns uuec des seibin huses qhuedanti: „der inkaat ano pismiz indi uurchit (15) reht, der spribhit uuarhafti in herzin sinemu, der niteta seer 18 in zungun sineru, der nit e t a nahistin sinemu ubil, der ituuiz nientfianc uuidar nahistin sinemu, der farfluahhanan diubil mit eddesuuelihha kespanst 2 0 imu mit dia selbun kespanst sina fona kesihtim herzin sines farspienti keleitta ze neouuehti indi luzzileer kidanc sin kihebita indi zuakechnusita ze christe."

Qui timentes dominum de bona

Dia f u r a h t a n t e t r u h t i n a n fona

16

17 verderbt aus per ducatum Evangelii pergamus. evan18 19 gelici ist übersetzt. forasakun Hs. ausradiert, aber 20 21 übersetzt. suasione ist übersetzt. parvulus Hs. Vgl. Anm. 3.

12

(15/16) [194/195J

observantia sua non se reddunt elatos, sed ipsa in se bona non a se posse, sed a domino fieri existi[195]mant. Operantem 22 in se dominum magnifìcant illud cum propheta dicentes: „Non nobis, domine, non nobis, sed nomini tuo da gloriam". Sicut nec Paulus apostolus de praedicatione sua sibi aliquid inputavit dioens: ,,Gra(16)tia dei sum id, quod sum". E t iterum ipse dicit: „Qui gloriatur, in domine glorietur". Unde et dominus in evangelio ait: „Qui audit verba mea haec et faciat ea, similabo eum viro sapienti, qui aedificavit domum suam super petram. Venerunt flumina, flaverunt venti et impegerunt in domum illam. E t non cecidit, quia fundata erat super petram." Haec complens dominus exspectat nos cottidie his suis sanctis monitis factis nos respondere debere. Ideo nobis propter emendationem malorum huius vitae dies ad inducias relaxantur dicente apostolo :,, An nescis, quia patientia dei ad poenitentiam te adducit ?" Nam pius dominus dicit: „Nolo mortem peccatoris, sed 22

cuateem kihaltidom irò nalles sih kebant keile, uzzan diu selbun in sih cuatiu nalles fona sih magan, uzzan [195] fona truhtine uuesan uuannant. Uuerchontan in sih truhtinan mihhilont daz mit forasegin qhuedente: ,,nalles uns, truhtin, . . . uzzan nemin dinemu kib tiurida. Soso noh . . . . poto fona digii23 sineru imu eddesuuaz kizelita qhuedenti: ,,anst (16) cotes pim daz, daz pim." Indi auur er selbo qhuidit: „der cuatliheet, in truhtine cuatlihhee". Danan ioh truhtin . . . . qhuad : „der hoorit uuort miniu desiu indi tuat dei, kelihhison inan commane spahemu, der kezimbrota hus sinaz oba steine. Qhuamun aha, platoon uuinti indi erloso tatun 2 4 in hus daz. I n d i . . . fial, danta kestudit uuas oba steine." Deisu erfullenti truhtin peitoot unsih tagalihhin desem uuiheem sineem 26 manungum tatim unsih anlengan scolan. Pidiu unsih duruh puazza ubilero desses libes taga ze antlazza sint kelengit qhuedentemu potin : „edo niuueist, danta kidult cotes ze hriuuun dih zualeitit ?" Keuuisso erhafter . . . . qhuidit : „niuuillu tod des suntigin,

oparantem, vom Übersetzer korr. 24 setzt. impie egerunt ist übersetzt, übersetzt.

23

precatio ist übersanctis suis ist

26

(16/18) [195/196]

13

u t (17) convertatur et v i v a t . " Cum ergo interrogassemus dominum, fratres, de habitatore 2 * taberna[196]culi eius, audivimus habitandi praeceptum. Sed si conpleamus habitatoris officium, erimua 28 heredes regni caelorum. Amen.

uzzan daz (17) kehuueraue indi lebee." Denne keuuisso intfrahetomes truhtin&n, fratres, fona puarre des [196] huses sines, kehortomees des puentin 2 ' kipot. Uzzan ibu erfullemees des puentin ambahti, pirumes eribun himilrihhes. . . .

I . De generibus monachorum. Monachorum quattuor esse genera manifestum est. Primum coenobitarum. Hoc est monasteriale militans sub regula vel abbate. Deinde secundum genus est anachoritarum, id est heremitarum, horum qui non conversations fervore novitiae, sed monasterii probatione diuturna, qui didicerunt contra diabolum multorum solatio iam docti pugnare et bene instructi fraterno (18) examine ad singularem pugnam heremi securi iam sine consolatione alterius sola manu vel brachio contra vitia carnis vel cogitationum deo auxiliante sufficiunt pugnare. Tertium vero monachor u m deterrimum genus est sarabaitarum, qui nulla regula adprobati experientia magistri sicut aurum fornacis, sed in plumbi n a t u r a molliti adhuc operibus servientes saeculo

fona chunnum municho. municho fioreo uuesan chunni kund ist. Erista samanungono. Daz ist munistrilih chamffanti untar regulu edo demu fatere. Danaan andraz chunni ist einchoranero, daz ist uualdlihhero, dero die nalles des libes uualme dera niuuuii, uzzan des munistres chorungu lancsameru, die lirneton uuidar diubil managero helfu giu kileerte fehtan indi uuela kileerte pruaderlihhera (18) ursuahhidu ze einluzlihheru fehtun des uualdes sihhure giu ano helfa andres einera henti edo arame uuidar achusti des fleiskes edo kidancha cote helfantemu kenuhtsamont fehtan. Dritta ieuuisso municho uuirsista chunni ist lihhisarro, die noh dera rehtungu kechorote pifindungu des meistres soso cold des ouanes, uzzan in pliuues chnuati keuueihhete nu noh uuerchum deononte uueral-

2,1 27 habitore Hs. Vgl. Anm. 3. habitatoris ist übersetzt 28 (Part.). erimus — Amen hinzugefügt. Hier würde der Anfang folgen als Schluß des Prologs (s. Anm. 1).

14

(18/19) [197/198]

[197] fide mentiri deo per tonsurala noscuntur, qui bini a u t terni a u t certe singuli sine pastore non dominicis, sed suis inclusi ovilibus. Pro lege eis est desideriorum voluptas. Cum quicquid putaverint vel elegerint, hoc dicunt sanctum, e t quod noluerint, hoc (19) p u t a n t non licere. Quartum vero genus est monachorum, quod nominat u r gyrovagum, qui t o t a m vitam suam per diversas provincias ternis a u t quaternis diebus per diversorum cellas hospitantur, semper vagi et numquam stabiles et propriis voluntatibus et gulae inlecebris servientes et per omnia deteriores sarabaitis. De quorum omnium horum miserrima conversatane melius est silire quam loqui. His ergo omissis ad coenobitarum fortissimum genus disponendum adiuvante domino veniamus. Amen.

I I . Qualis debeat esse abbas. Abbas 3 8 , qui praeesse di gnus est monasterio, semper meminere [198] debet, quod dicitur, et nomen maioris factis implere, M

32 36

ti kelaubu [197] liugan 28 cote duruh scurt sint keuuizzan, die zuuiske edo driske edo keuuiaso einluzze ano hirti nalles truhtinlihem, uzzan irò pilohhaneem 8 0 euuistun. Fora euu im ist kiridono uunnilust. Denne so huuaz so uuannant edo kiuuellant, daz qhuedant uuihaz, indi daz niuuellant, daz (19) u u a n n a n t nalles erlaubpan. Fiorda k euuisso chunni ist mwm'cho, daz ist kenemmit 3 1 suuihharro, die allan lib irò duruh missilihho lantscaffi driskeem edo feoriskeem tagum duruh missilihho 38 cello sint kecastluamit, simblum suuihhonte indi neonaldre statige indi eiganeem uuillom indi cheluun unerlaubantlihheem 8 3 deononte indi duruh alliu uuirsirun lihisarum. Fona dero allero 34 deserò uuirsirin libe pezzira ist suuigeen denne kisprohhan uuesan. Desem keuuisso farlazzanem ze samanungu starachistin chunne kesezzamees 35 zuahelfantemu truhtine qhuememees. . . .

. . . . der forauuesan uuirdiger ist munistres, simblum kehuckan 3 7 [198] scal, daz ist keqhuetan, indi nemin meririn

80 81 liugant Hs. Dat. Plur. s t a t t Nom. kenemmin Hs. 33 fälschlich für missilihhero. illicitis ist übersetzt. 3 1 alleru Hs. 38 87 fälschlich f ü r ze kesezzanne abba Hs. kehunkan Hs.

(19/21) [198]

15

christi enim agere vices in monasterio (20) creditur, quando ipsius vocatur pronomine dicente apostulo: „Accepistis spiritum adoptionis filiorum, in quo clamamus abba pater." Ideoque abbas 38 nihil ertra praeceptum domini, quod abait, debet aut docere aut constituere vel iubere. Sed iussio eius vel doctrina fermentum divinae iustitiae in discipulorum mentibus conspargatur. Memor sit semper abbas, quia doctrinae suae vel discipulorum oboedientiae utrarumque rerum in tremendo iudicio dei facienda erit discussio. Sciatque abbas culpaepastorisincumbere, quicquid in ovibus pater familias utilitatis eius minus poterit invenire40. Tantum iterum erit, ut, si inquieto vel inoboedienti gregi pastoris (21) fuerit omnis diligentia« adtributa et morbidis earum actibus universa fuerit cura exhibita, pastor earum in iudicio domini absolutus dicat cum propheta domino: ,,Iustitiam tuam non abscondi in corde meo, veritatem tuam et salutare tuum dixi. Ipsi autem contemnentes spreverunt me." Et tunc demum inoboedientibus curae

38

ipse ist übersetzt. niri Hs. Vgl. Anm. 3.

41

tatim erfullan, cristes keuuisso tuan uuehsal in munistre (20) ist kelaubit, denne er seibo88 ist kenemmit pinemin qhuedentemu potin: „entfiangut atum ze uunske chindo, in demu haremees faterlih fater." Enti pidiu . . . . neouueht uzzana pibote truhtines, daz fer sii, sculi edo Ierran edo kesezzan edo kepeotan. Uzzan kipot sinaz edo lera deismin des cotchundin rehtes in discono muatum si kesprengit. Kehuctic sii simblum . . . . daz dera sinera lera edo discono horsamii indi peidero rachono in dera forahtlihhun suanu cotes ze tuenne ist kesuahhida. Indi u u i z z i . . . . sunta hirtes anahlinenti8» so huuaz so in scafium fater hiuuiskes piderbii sinera min megi findan. So auur ist, daz, ibu unstillemu edo unhorsamonti chortar hirtes (21) ist eocouuelih kernii zuakitaniu indi suhtigeem irò tatim alliu ist ruahcha zuakitan, hirti irò in suanu truhtines inpuntaneer qhuede mit uuizzagin truhtine : ,,reht dinaz nikiparac in herzin minemu, uuarhafti dina indi heilantii diin qhuad. Sie keuuisso farmanenti 41 farhocton mih." Indi denne az iungist unhorsamen dera ruahcha sinera scaffum

40 " incumbens ist übersetzt. inveunfl. Part, statt Nom. PI. Maec.

(21/23) [198/199]

16

suae ovibus poena sit eis praevalens ipsa mors. Ergo cum aliquis suscepit nomen abbatis, duplici debet [199] doctrina suis praeesse discipulis. Id est omnia bona et eancta factis amplius quam verbis ostendat, et capacibus discipulis mandata domini verbis proponere, duris corde vero et simplicioribus factis suis divina praecepta demonstrare. (22) Omnia vero, quae discipulis docuerit esse contraria, in suis factis indicet non agenda, ne aliis praedicans ipse reprobus inveniatur, ne quando illi dicat deus peccanti: „ Q u a r e tu enarras iustitias meas et adsumis testamentum meum per os tuum ? Tu vero odisti disciplinara meam et proiecisti sermones meos post t e . " E t „qui in fratris tui oculo festucam videbas, in tuo trabem non vidisti."

uuizzi si im furimakanti selbo tod. Kewwtsso denne eddesuueliher intfahit namun . . . zuuifalda [199] seal lera sinem forauuesan discom. Daz ist alliu cuatiu indi uuihiu tatim meer denne uuortum keaucke, indi farstantanteem discoom pibot truhtines uuortum furikisezzan, herteem herzin k euuisso indi einfaltlihhero 42 tatim sinem cotchundiu pibot keauckan. (22) Alliu keuuisso, dei discoom lerit uuesan uuidaruuartiu, in sineem tatim chundit nalles ze tuenne, ni andreem forasagenti 43 er farchoraneer si fundan, min huuenne imu qhuede cot suntontemu: ,,huuanta du errahhos reht miniu indi zuanimis euua mina duruh mund dinan ? Du keuuisso fietos egii mina indi faruurfi uuort miniu after dih." Indi ,,du in pruader dines augin halm kesahi, in dinemu kepret nikisahi."

Non ab eo persona in monasterio discernatur. Non unus plus ametur quam alius, nisi quem in bonis actibus aut oboedientia invenerit meliorem. Non proponatur ingenuus ex servitio convertenti, nisi alia rationabilis causa exsistat. Quodsi ita iustitia dictante (23) abbati

Nalles fona imuheitinmunistre si kiskeidan. Nalles einer meer si keminnoot denne andrer, uzzan den in cuateem tatim edo horsamii finde pezzirun. Nalles furi si kesezzit friger er deonosti kehuuarbantemu, uzzan andriu redLhaftiu rahha si. Daz ibu so reht dictontemu (23) . . . . ke-

42

setzt.

Gen. PI. ? Vielleicht einfaltlihhorö ?

4S

praedicens ist über-

(23/24) [199/200]

visum fuerit et de cuiuslibet ordine id facere potest, alii vero propria teneant loea, quia sive servus sive liber omnes in [200] Christo unum sumus et sub uno domino aequalem servitutis militiam baiolamus, quia non est apud deum personarum acceptio. Solummodo in hac parte apud ipsum discernimur46, si meliores ab aliis in operibus bonis et humiles inveniamur. Ergo aequalis sit ab eo omnibus caritas, una praebeatur in omnibus secundum merita disciplinae. In doctrina sua namque abbas apostolicam debet semper illam formam servare, in qua dicit: (24),.Argue, obsecra, increpa!" Id est miscens temporibus tempora, terroribus blandimenta. Dirum magistri47 pium patris ostendat affectum. Id est: indisciplinatos et inquietos debet durius arguere, oboedientes autem et mites et patientes, ut melius proficiant, obsecrare. Neglegentes et contemnentes48 ut increpet et corripiat admonemus. Neque dissimulet peccata delinquentium, sed mox, ut ceperint oriri, radicitus ea, ut praevalet, amputet,

17 duht ist indi fona so uuelihhes kesezzidu daz tuan mac44, andre keuuieso eigono eigin steti, danta edo scalch edo frier alle in uui[200]hemu ein pirumes indi untar einemu truhime ebanlihho46 des deonostes chamfheit tragames, danta nist mit cotan heiteo antfangida. Einu mezzu in desemu teile mit imu pirumes kiskeidan, ibu pezzirun fona andreem in uuerehum cuateem indi diomuate pirum funtan. ~Keuuisso eban sii fona imu allem minna, einiu si kekeban in alleem after keuurahti dera ekii. In leru sineru keuuisso . . . . potoliha scal simblum daz pilidi haltan, in demu qhuidit: (24) „dreuui, pisuueri,refsi !" Daz ist miskenti citum citi, ekisom slehtiu. Crimmii des meistres erhaftii fateres keaucke minna. Daz ist : unekihafteem indi unstilleem scal hartor drauuen, horsamem keuuisso indi mitiuuareem . . . . dultigeem, daz in pezzira framkangeen, pisuuerran. Ruahchalose indi farmanente so refse indi keduuinge zuamanomees. Indi nialtinoe sunta missituantero, uzzan saar, so pikinneen48 ufqhueman, uurzhaftor daz, so furist megi,

44 46 manHs. ebanlihha ? chamfheit F. ? oder Adv. ? 46 dis47 48 cernimus Hs. Vgl. Anm. 3. magristri Hs. contempnentes 48 Hs. pikirneen Hs.

2

(14/26) [200/201]

18

memor periculi Hely60, sacerdotis de Silo60. Et honestiores quidem atque intelligibiles animos [prima vel secun(25)da adadmonitione verbis corripiat, inprobos autem et duros ac superbos vel inoboe[201]dientes verberum vel corporis castigatione in ipso initio peccati coerceat, sciens scriptum: „Stultus verbis non corregitur", et iterum: „Percute filium tuum virga et liberabis animarti eius a morte." Meminere debet semper abbas, quod est meminere, quod dicitur, et scire, quia, cui plus committitur, plus ab eo exigitur. Sciatque, quam difficilem et arduam rem suscepit: regere animas et multorum servire moribus, et alium quidem blandimentis, alium vero increpationibus, alium suasionibus.

Et secundum uniuscuiusque qualitatem vel intellegentiam ita se omnibus conformet et aptet. (26) Et non solum detrimentum gregis sibi commissi non patiatur, verum etiam in augmentatione boni gregis gaudeat, ante omnia ne dissimulans aut parvipendens 60

s. Glossar

51

Instr. ?

52

abasnide, kehucke dera zaala . . . . des euuartin fona silo60. Indi eeruuirdigoron keuuiaso indi farstantantlihhe muatu 51 eristun edo an(25)drera zuamanungu uuortum62 keduuinge6S, unkiuuareem k euuisso indi herteem [201] indi ubarmuate edo unhorsame filloom edo des lihhamin rafsungu in demu selbin anakin dera sunta keduuinge, uuizzanti kescriban : „unfruater uuortum nist kerih.tit," indi auur: „slah chind dinaz kertu indi erloosis sela sina fona tode." Kehuckan scal s i m b l u m . . . . daz ist kehuckenti, daz ist keqhuuetan, indi uuizzan, daz, demu meer ist pifolahan, meer fona imu uuirdit ersuahhit. Indi uuizzi, huueo unsemfta indi uuidarpirkiga racha intfianc : ze kerihtanne sela indi manakero deonoon sitim, indi einlihhan keuuisso slehtidoom, einlihhan keuuisso rafsungoom, einlihhan kespenstim. Indi after eocouuelihhes huuialihhii edo farstantida so sih alleem kepilide indi kemahhoe. (26) Indi nalles einin unfroma des chortres imu pifolahanes nisi kedoleet, uuar keuuisso in auhhungu des cuatin chortres mende, fora allu min altinonti edo luzzil mezzinti heilii selono uuertum Hs.

48

kehuuinge Hs.

(26/27) [201/202] salutem animarum sibi commissarum. Non plus gerat sollicitudiiLem de rebus transitoriis et terrenis atque caducis, sed semper cogitet, quia animas suscepit regendas, de quibus rationem redditurus est. E t ne64 causetur de minore forte substantia. Meminerit scripturn: „Primum quaerite regnum dei et iustitiam eius et haec omnia adicientur vobis". E t iterum: „Nihil deest timentibus eum." [202] Sciatque, quia, qui suscepit animas regendas, parit te se ad rationem reddendam in die iudicii. (27) E t quantum sub cura sua fratrum se scierit habere numerum, agnoscat pro certo, quia in die iudicii ipsarum omnium animarum erit redditurus rationem, sine dubio addita et suae animae. E t ita semper timens futuram discussionem pastoris de creditis ovibus cum de alienis ratiociniis cavet, redditus6* de suis sollicitus. E t cum de monitionibus suis emendationem aliis subministrat, ipse efficitur a vitiis emendatus.

19 imu pifolahanero. Nalles meer tue soragun fona rahhoom zefarantlihheem indi erdlihheem indi zerisenteem, uzzan simblum denche, daz selo intflanc ze rihtenne, fona diem rediun erkebanter ist. Indi min chlagoe fona minnirun odhuuila ehti. Kehucke kescriban : ,,az erist suahhat rihhi cotes . . . . reht sinaz . . . desiu alliu sint keauhhot iu." Indi auur: „neouueht uuan ist furahtan[202]teem 56 inan." Indi uuizzi, danta, der intfìanc selo ze rihtanne, karauue sih ze rediun ze arkebanne in tage 67 dera suana. (27) Indi so filu so untar ruahha pruadro sinero sih uuizzi habeen ruava, erchenne ano zuuiual, daz in tage dera suana dero selbono alleroselono ist erkebanteer rediun, ano zuifal keauhhoti58 indi dera sinera sela. Indi so simblum forahtanti zuauuarta kesuahhida des hirtes fona pifolahaneem scaffum denne fona fremideem redinoom porakee, erkibit60 fona sineem pihuctigeer. . . . denne fona manungoom sineem puazza andres61 untarambah te, er istketaan fona achustim kepuazteer.

66 1. paret. 57 taga Hs. nec Hs. 56 forahtanteem ? Hs. 1. keauhhotiu 59 1. redditur 80 reddit ist übersetzt. 81 ist alius (Gen.) übersetzt ? 64

68



20

(27/29) [202/203]

I I I . De adhibendis ad consilium fratribus. Quotiens aliqua praecipua agenda sunt in monasterio, convocet abbas omnem congregationem et dicat ipse, unde agitur. E t audiens consilium fratrum tractet apud se, (28) et quod utilius iudicaverit, faciat. Ideo autem omnes ad consilium vocari diximus, quia saepius iuniori dominus revelat, quod melius est. Sic autem dent fratres consilium cum omni [203] humilitatis subiectione, ut non praeaumant procaciter defendere, quod eis visum fuerit. E t magis in abbatis pendat arbitrio, ut, quod salubrius esse iudicaverit, ei cuncti oboediant. Sed sicut diacipulis convenit oboedire magistro, ita et ipsum provide et iuste concedet cuncta disponere. I n omnibus igitur omnes magistram sequantur regulam, neque ab ea itenere 64 declinetur a quoquam. Nullus in monasterio proprii sequatur cordis voluntatem, neque praesumat quisquam cum abbate suo (29) proterve infra aut foras monasterio contendere. Quod si praesumpserit, regulari disciplina subiaceat. Ipse tamen abbas 86 cum timore dei et observatione regulae 62

selbsauna Hs. derbt. Vgl. Anm. 3.

63

fona tuenne ze keratte pruadero. so ofto so eddeslihhiu diu meistunze tuenne sint inmunistre, u u i s s e . . . . eocouuelihheru samanungu . . . . qhuuede er, huuanan ist ketaan. Indi hoorrenti kirati pruadero trahtoe mit sih, (28) indi daz piderborin suanit, tue. Pidiu keuuisso alle ze kerate uuissan qhuedamees, danta ofto iungirin truhtin intrihhit, daz pezzira ist. So keuuisso kebeen . . . . kerati mit eocouuelihera deo[203]heit untaruuorfanii, daz nalles erpaldeen uuelihho skirmeen, daz im keduht ist. . . . meer . . . hangeet selbsuana 62 , so, daz heillihhoor uuesan suanit, imu alle hoorreen. Uzzan so discoom kerisit hoorreen 63 demu meistre, so ioh imu forakesehantlihho indi rehto kelimfit alliu kesezzan. I n alleem auur alle dero meistrun sin kefolgeet rehtungu indi noh fona iru sinde si kehneigit fona einigeru. Niheiner in munistre eikanes si kefolgeet herzin uuillin, indi noh erpaldee einiic mit abbate sinemu (29) frafallihho innana edo uzzaan munistres flizzan. Daz ibu erpaldeet, deru rehtlihhun ekii untarlicke. Er duuidaro . . . . mit forahtun c o t e s . . . .

1. hoorran (Inf.).

64

aus temere ver-

21

(29/30) [203/204] omnia faciat sciens se procul dubio de omnibus iudiciis suis aequissimo ràdici deo rationem redditurum. Si qua vero minora agenda sunt in monasterio, utilitatibus seniorum tantum utatur Consilio, sicut scriptum est: „Omnia fac cum Consilio et post factum non paeniteberis."

IV. Quae sunt instrumenta bonorum operum. Inprimis dominum deum dile[204]gere ex toto corde, tota anima, tota virtute ! Deinde proximum tamquam se ipsum! Deinde non occidere, non (30) adulterare, non facere furtum, non concupiscere, non falsum testimonium dicere, honorare omnes homines! E t quod sibi quis fieri non vult, alio non faciat. Abnegare semet ipsum sibi, ut sequatur Christum. Corpus castigare 86 , dilicias non amplecti, ieiunium amare, pauperes recreare, nudum vestire, infirmum visitare, mortuum sepelire, in tribulatione subvenire, dolentem consolari, saeculi actibus se facere alienum, nihil amori Christi praeponere, iram non perficere, iracundia© tempus non servare, dolum in corde non tenere, pacem falsam non dare, caritatem non dere65

e.&sticare Hs,

pihaltidu rehtungu alliu tue uuizzanti sih ano zuifal fona alleem suanoom sineem demu ebanostin suanarre cote redràn kebantan. Ibu huuelihhiu keuuisso minnirun ze tuanne sint in munistre, piderbidoom herostono so pruhhe kerattes, so kescriban ist :,,alliu tua mit kiratida indi after tatim nihriuoes".

az erist. . . . ze minnonne [204], . . . Danan nahistun soso sich selban ! Danan nislah, (30) nihuaro, nitua diufa, nikeroes, nalles lucki urchundii qhuuedan,eeren alle man! . . . . daz imu huuelih uuesan niuuelle. . . . nitue. Farsahhan sih selban imu, daz si k e f o l g e e t . . . . Lihhamun hreinnan 85 , uuelun nalles kihalsit uuesan, fastun minnon, ararne erqhuichan, nahhutan uuattan, unmahtigan uuison, totan picraban, in arabeiti helfan, serazzantanketrostan, dera uuerolt tati sih tuan andran, neouueht minnu . . . . furisezzan, aabulkii nalles duruhtuan, der« abulkii ciit nalles haltan, seer13 in herzin nihabeen, fridu luckan nikeban, minna nifarlazzan ! Nisuuerran,

22

(30/32) [204/205]

linquere! Non iurare, ne forte perierit"! Veritatem ex corde et ore proferre, mala pro malo (31) non recidere, iniuriam non facere, sed facta patienter sufferre! Inimicos dilegere! Maledicentes se non remaledicere, sed magis benedicere ! Persecutionem pro iustitia sustinere, non esse superbum, non vinolentum, non multum edacem, non somnolentum, non pigrum, non mur[205]moriosum, non detractorem, spem suam deo committere! Bonum aliquid in se, cum viderit, deo adplicet non sibi! Malum vero semper a se factum sciat et sibi reputet! Diem iudicii timere, gehennam expaviscere, vitam aeternam omni concupiscentia spiritali desiderare, mortem cottidie ante oculos suspectam habere, actus vitae suae omni hora custodire, in omni loco deum se respicere pro (32) certo scire, cogitationes malas cordi suo advenientes mox ad Christum allidere et seniori spiritali patefacere, os suum a malo et pravo eloquio custodire, multum loqui non amare, verba vana aut risui apta non loqui, risum multum aut excussum non amare, lectiones sanctas libenter audire, orationi frequenter incumbere, mala sua 66

min odhuuila faruuerde! Uuarhafti er herzin indi munde frampringan, ubil fora ubile (31) nikeltan, uuidarmuati nituan, uzzan kitanaz kedultlihho ketragan! Fiant minnon! Fluahhonte sih nalles uuidarfluahhan, uzzan meer uuihan! Aahtunga pireht doleen, nalles uuesan ubarmuatan,nallesuuintrunchal, nalles filuezzalan, nalles slaafifagan, nalles tragan . . . . murm u l o n t a n . . . . pi[205]sprehhon, uuan sinan cote pifelahan ! Cuat eddesuuaz in sih, denne kisehe, cote zuapifalde nalles imu ! ubil keuuisao simblum fona sih kitanaz uuizzi indi imu kezelle! Tac dera suana furihtan, hella erforahtan, lib euuigan eocouuelihhera kirida dera aatumlihhun keroon, tod takalihbin fora augoom sorachaftan habeen, kitaat libes sines eocouuelihhera citi haltan, in eocouuelihhera steti cotan sih sehan (32) ano zuuifal uuizzan, kedancha ubile herzin sinemu zuaqhuuemente saar ze christe chnussan indi heririn atumlihhemu ofían tuan, mund sinan fona ubileru edo abaheru sprahhu haltan, filu sprehhan niminnon, uuort italiu edo hlahtre kimahhiu nisprehhan, hlahtar filu edo kescutitaz niminnon, lectiun uuiho kern-

aus periuret verderbt. Vgl. Anm. 3.

23

(32/34) [205/206] praeterita cum lacrimis vel gemitu cottidie in oratione deo confiteri, do ipsis malis de cetero emendare, desideria carnis non efficere, voluntatem propriam odire, praeceptis abbatis in omnibus oboedire, etiam si ipse aliter, quod absit, agat, memor illud dominicum praeceptum: (33) ,,Quae dicunt, facite, quae autem faciunt, facere nolite!" Non velle dici sanctum, antequam sit, sed prius esse, quod verius dicatur!

[206] Praecepta dei factis cottidie studeat adimplere, castitatem amare, nullum odire, zelum et invidiam non habere, contentionem non amare, elationem fugire, seniores venerare, iuniores dilegere, in Christi amore pro inimicis orare, cum discordante ante solis occasum in pace redire, et de dei misericordia n u m q u a m disperare! Ecce, haec sunt instrumenta artis spiritalis, quae cum fuerint a nobis die noctuque incessabiliter adimpleta et in die iudicii reconsignata, ilia merces nobis a domino reconpensabitur, (34) quam ipse promisit: ,,Quod oculus non vidit nec auris audivit nec in cor hominis ascendit, 87

huuabban Hs.

68

loot Hs.

lihho horran, kipete ofto anahlineen, ubiliu siniu kelitaniu mit zaharim edo uuaffe tagalihhin in kepete cote gehan, fona diem selbon ubilum frammert puazzan, kirida fleiskes nalles t u a n , uuillon eikinan fien, piboturn . . . . in alleem horran, so sama ibu er andaruuis, daz fer si, tue, kehucke daz truhtinlihha pibot: (33) „dei qhuuedant, t u a t , dei keuuisso t u a n t , t u a n nichurit!" N a l l e s . . . kiqhuetan uuesan uuihaz, er denne si, uzzan er uuesan, daz uuarlihhor [206] keqhuuetan! Pibot cotes t a t i m tagalihhin zilee erfüllen, hreinii minnon, neomannan fien, anton indi abanst nihabeen, fliiy. nimonnon, preitida fleohan, heroston ereen, iungiron minnoon, in Christes minnu pi fianta petoon, mit ungaherzamu er dera sunnuun sedalkange in fridu h u u a r b a n " , indi fona cotes armiherzidu neonaldre faruuan n a n ! I n u , deisu sint leera dera listi atumlihhun, dei denne sint fona uns tages indi nahtes unbilinnanlihhaz zuaerfultiu indi in tage dera suana auurkezeihhantiu, daz loon 68 uns fona truhtáne ist uuidarmezzan, (34) daz er seibo forakihiaz: ,,daz auga nikisah noh oora hoorta noh in herza mannes ufsteie, dei

24

(34/35) [206/207]

quae praeparavit deus his, qui diligunt eum." Officina vero, ubi haec omnia diligenter operemur, claustra sunt in monasterio et stabilitas in congregaiione.

karata cot diem, die minnoont inan". ambahti keuuisso, dar deisu alliu kernlihho pirum kiuurchit, pilohhir sint in monastre indi statigii in samanungu.

Y. De oboedientia. Primus itaque humilitatis gradus est oboedientia sine mora. Haec convenit his, qui nihil sibi a Christo carius aliquid exaestimant propter servitium sanctum, quod professi sunt, seu propter metum gehennae [207] vel gloriarti vitae aeternae. Mox u t aliquid imperatum a maiore fuerit, hacsi divinitus imperetur, moram pati nesciunt in faciendo, de quibus (35) dominus ait: „Obauditu auris oboedivit mihi." E t iterum dicit doctoribus: ,,Qui vos audivit, me audivit." Ergo hii tales relinquentes statim, quae sua sunt, et voluntatem propriam deserentes mox ex occupatis manibus et quod agebant inperfectum relinquentes vicino oboedientiae pede iubentis vocem factis sequantur. E t veluti uno momento et praedicta magistri iussio et perfecta discipuli opera in velocitate timoris dei ambae res communiter citius explicantur, quibus ad vitam aeternam gra-

fona horsamii. eristo 69 inunu dera deoheiti stiagil ist hoorsamii ano tuuala. Deisu kerisit diem, die neouueht im fona christe tiurorin eouueht uuannant duruh deonost uuihaz, daz kegehane sint, edo duruh forahtun dera hella [207] edo tiurida des euuigin libes. Saar so eouueht kipotan fona meririn ist, samaso cotchundlihho si kepotan, tuuala kedoleet uuesan niuuizzin ze tuenne, fona diem (35) truhtin qhuidit: ,,kaganhoridu des oorin kaganhoorta mir" . . . . auur qhuuidit lerarum: ,,der iu horit, mih horit." Keuuisso dese solihhe farlazzante saar, dei irò sint . . . . uuilloom eiganeem farlaazzante saar . . . . pihafteem hantum . . . . daz t u a n t unduruhtaan farlaazzante nahemu dera hoorsamii fuazze kepiotantes stimma tatim si kefolget. Indi sosama eineru stunthuuilu . . . . forakeqhuuetaniu des meistres k i p o t . . . . duruhtaniu diskin uuerach in sniumidu forahtun cotes pedo racha kimeinsamlihho sniumor siin

69

erista Hs.

25

(35/37) [207/208] diendi amor incumbit. Ideo angustam viam arripiunt, unde dominus dicit: „Angusta via est, quae ducit ad v i t a m " , u t noil suo arbitrio (36) viventes vel desideriis suis et voluntatibus oboedientes, sed ambulantes alieno iudicio et imperio, in coenobiis degentes abbatem sibi praeesse desiderant. Sine dubio hii tales illam domini imit a n t u r sententiam, in qua dicit: ,,Non veni faoere voluntatem meam, sed eius, qui me misit, patris." Sed haec ipsa oboedientia tunc acceptabilis erit deo et dulcis hominibus.Si quod [208] iubetur, non trepide, non tepide, non tarde a u t cum murmorio vel cum responso nolentis efficiatur, quia oboedientia, quae maioribus praebetur, deo exhibitur. Ipse enim dixit: ,,Qui vos audit, me a u d i t . " E t cum bono animo a discipulis praebere oportet, quia „hilarem datorem diligit deus". N a m cum malo animo si oboedit discipulus et non so(37)lum ore, sed etiam in corde si murmoraverit, etiam si impleat iussionem, tamen acceptum iam non erit deo, qui cor eius respicit 70

imu Hs.

gölten lassen

71

kefaldan, diem ze libe euuigemu ze faranne minna anahlineet. Pidiu engan uuec kecriiffant, danan truhtm qhuidit: „enger uuec ist, der leitit ze libe", daz nalles iro selbsuana (36) lebente edo kiridon irò indi uuillom hoorsamonte, uzan kangante fremideru suanu indi kepote, in samanungu lebente . . . . im 70 forauuesan keroont. Ana zuifal dese solihhe die t r u h a n e s sint keleisinit keqhuuit, in deru qhuuidit :, ,niqhuuam t u a n uuillun minan, uzzan des, der 71 mich santa, fateres". Uzzan diu seiba hoorsamii denne antfanclih ist cote [208] indi suazzi mannum. I b u huuaz ist kepotan, nalles stozzonto, nalles uualo, nalles trago edo mit murmulode edo mit a n t u u r t u des niuuellentin ist kitan, d a n t a hoorsamii, diu meriroom ist kekeban, cote ist ketaan. E r keuuisso q h u a d : ,,der iuih hoorit, mih hoorit." Indi mit cuatu m u a t u fona discoom keban kerisit, d a n t a „clatam u a t a n kebon m i n n o o t . . . . " Keuuisso m i t ubilo m u a t u ibu hoorit disco indi nalles (37) einin munde, uzzan sosama in herzin ibu murmoloot, auh ibu erfullit kipot, duuidaro antfangigaz giù nist cote, der herza

des Hs. St. will das „attrahierte des" als richtig

(S. 207 A 7).

(37/38) [208/209]

26

murmorantem, et pro tali facto nullam consequitur gratiam, immo poenam murmorantium incurrit, si non cum satisfactione emendaverit. VI. De taciturnitate. Faciamus, quod ait propheta: „Dixi, custodiam vias meas, ut non delinquam in lingua mea. Posui ori meo custodiam. Obmutui et humilitatus sum et silui a bonis." Hie ostendit propheta, si a bonis eloquiis interdum propter taciturninitatem debet taceri, quanto magis a malis verbis propter poenam peccati debet cessari. Ergo quamvis de bonis et sanctis et aedificationum elo(38)quiis perfectis discipulis propter taciturnitatis gravitatem rara loquendi concedatur [209] licentia, quia scriptum est: ,,Inmultiloquio non effugis peccatum." E t alibi dicitur: „Mors et vita in manibus linguae." Nam loqui et docere magistrum condecet, tacere et audire discipulum convenit. E t ideo si qua requirenda sunt a priore, cum summa reverentia, ne videatur plus loqui quam expedit! Scurilitatis vero et n

A 2.

fona Hs.

73

sinaz kisihit murmolontaz indi fora' 2 solihheru tati nohheineru ist kefolgeet anst, noh meer uuizzi murmolontero 73 anahlauffit, ibu nalles mit kenuhtsameru tati puazzit. tuamees, daz qhuad uuizzago: „qhuad, ih kehalte uueka mine, daz nalles missitue in zungun mineru. Sazta munde minemu kehaltida. Ertumbeta indi kedeomuatit pim indi suuiketa fona cuateem. Hiar keaugit uuizzago, ibu fona cuateem sprahhom ofto durah suuigalii sculi suuigeen, huueo meer fona ubileem uuortum duruh uuizzi dera sunta sculi pilinnan. K.euuisso dohdoh fona cuateem indi uuiheem indi zimbirrono (38) sprahhoom duruhnohteem discoom duruh suuigilii fruatii seltkaluaflFo ze [209] sprehhanne farkeban ist urlaubii, danta kescriban ist: „in filusprahhu74 nierfliuhis sunta." Indi andreru steti qhuuidit: „tod . . . . liib in hantum dera zungun." ~K.euuis$o s p r e h h a n . . . . leerran meistre kerisit, suuigeen indi horran diskin kelimfit. . . . pidiu ibu huuelihhiu ze suahhanne sint fona heririn, mit dera furistun eruuirdii, min si keduht meer sprehhan denne

murmulonteru Hs.

74

Vgl.'St. S. 209

(38/40) [209/210] verba otiosa et risum moventia aeterna clausura in omnibus locis damnamus. Et a talia eloquia discipulum aperire os non permittimus. VII. De humilitate. Clamat nobis soriptura divina, fratres, dicens: „Omnia, qui se exaltat, (39) humiliabitur, et qui se humiliât, exaltabitur." Cum haec ergo dioit, ostendit nobis omnem exaltationem genus esse superbiae, quod se cavere propheta indicat dicens : „Domine, non est exaltatum cor meum neque elati sunt oculi mei, neque ambulavi in magnis neque in mirabilibus super me. Si non humiliter sentiebam, sed exaltavi animam meam, sicut ablactum est super ma [210]trem suam, ita retributio in anima mea !" Unde, fratres, si summae humilitatis volumus culmen adtingere et ad exaltationem illam caelestem, ad quam per praesentis vitae humilitatem ascenditur, volumus velociter pervenire, actibus nostris ascendentibus scala illa erigen(40)da est, quae in somno iacob apparuit, per quam illi descendentes et ascendentes 75

27 piderbit ! Skern \Leuuisso . . . . uuort uppigiu . . . . hlahtar uueckentiu euuigiu piloh75 in alleem stetim nidarremees. Indi fona solihheru sprahhu discun intluhhan mund nifarlazzamees. hareet uns kescrift cotchundiu . . . . qhuedanti: „eocouuelih, der sih erheuit, (39) uuirdit kedeonoot, indi der sih kedeomuatit, ist erhaban." Denne desiu keuuisso qhuidit, keaugit uns eocouuelihha erhabanii chunni uuesan dera ubarmuatii, daz sih piporageen uuizzago kechundit qhwedewti : „imft-tin, nist erhaban herza minaz noh ni keiliu sint au gun miniu, noh nikeanc ih in mihhilii noh in uuntrum ubar mih.Ibu ni deolihho . . . . uzzan erhuab sela mina, soso intspenitaz ist ubar [210] muater sina, so itloon in sela mina!" Danaan . . . . ibu dera furistun deoheiti uuellemees obonoontikiizuakereihhan indi ze deru erhabanii dia himiliscun, ze deru duruh des antuurtin76 libes deoheit ist uferhaban, uuellemees sniumo duruhqhueman, tatim unsereem ufstiganteem hleitar selbiu (40) ze kerihtenne ist, diu in traume . . . . keaugit uuard, duruh dia imu n i d a r s t i g a n t e . . . . ufsti-

Nom. Pl. pilohhir (s. Glossar).

76

antuurtan Hs,

28 angeli monstrabantur. Non aliud sine dubio discensus ille et ascensus a nobis intellegitur nisi exaltatione descendere et humilitate ascendere. Scala vero ipsa recte" nostra est vita in saeculo, quae humiliat 78 corde u t a domino erigatur ad caelum. Latera enim eiusdem scalae dicimus nostrum esse corpus et animam, in quae 79 latera diversos grados humilitatis vel diaciplinae evocatio divina ascendendos inseruit. Primus itaque humilitatis gradus est, si timorem dei sibi ante oculos semper ponens oblivionem omnino fugiat et semper sit memor (41) omnia, quae praecepit deus, qualiter 91 [211] contemnentes 48 deum in gehennam de peccatis incedunt, ipsa quoque in vitam aeternam, qui timentibus deum praeparata est, animo suo semper revolvat. E t custodiens se omni hora a peccatis et vitiis, id est cogitationum, linguae, oculorum, manuum, pedum vel voluntatis propriae, sed et desideria carnis

(40/41) [210/211] gante . . . . keaugit uurtun. Nalles andar aano zuifal nidarstic indi ufstic fona uxis ist farstandan uzzan erhabanii nidarstigan indi deoheit ufstigan. Hleitar keuuisso selbiu rehto unseer ist lib in uueralti, der deomuatit herzin daz fona truhtine si errihtit ze himile. Hleitarpaum keuuisao dera selbun hleitra qhuuedamees unseran uuesan lihhamun indi sela, in diem hleitarpaumum missilihhe stiagila dera deoheiti edo ekii ladunga 80 cotchundiu ufstiganteem anakesezzit. eristo inunu dera deoheiti stiagilsprozzo ist, ibu forahtun cotes imu fora augom simblum sezzenti akezzalii alles fleohe indi simblum si kehuctie (41) alliu, dei kipoot cot, huueo farmanen[211]te cotan in hella fona suntoom anakant 8 2 , sie sosama in lib 83 euuigan, der forahtantem 8 4 cotan kekarater ist, reniate sinemu simblum inualde. Indi kehaltanti sili eocouuelihera citi fona suntu indi achusti, daz istkedancho 85 , dera zungun, augono, henteo, fuazzio edo uuilleono dera eikinii, uzzan ioh

77 78 aus erecta verderbt. Vgl. Anm. 3. aus humiliato ver78 derbt. Vgl. Anm. 3. ursprünglich qua, e vom Übersetzer. 80 81 ladungu Hs. die Stelle heißt: ut qualiter et contemnentes deum gehenna de peccatis incendat et vita aeterna, qua« evol82 83 84 vat.... anacanc Hs. libe Hs. forahtanter Hs. 85 kcdancha Hs.

(41/42) [211/212] amputare festinet 8 6 , aestimet se homo de caelis a deo semper respicere 87 omni hora et facta sua in omni loco ab aspectu divinitatis videri et ab angelis omni hora renuntiari, demonstrans nobis hoc propheta cum in cogitationibus nostris ita deum semper praesentem ostendit dicens: „Scrutans corda et renes deus", et iterum: (42) „Dominus novit cogitationes hominum", et iterum dicit: „Intellexisti cogitationes meas a longe", et quia ,,cogitatio hominis confitebitur tibi". N a m u t sollicitus sit circa cogitationes suas perversas, dicat semper utilis frater in corde suo: „ T u n c inmaculatus ero coram eo, si observavero me ab iniquitate m e a . " Voluntatem vero propriam ita facere prohibimur, cum dicit scriptura [212]nobis: , , E t a voluntatibus tuis averte." E t iterum rogamus deum in oratione, u t fiat illius voluntas in nobis. Docemur ergo merito nostrani non facere voluntatem, cum cavemus illud, quod dicit sancta scriptura: „ S u n t viae, quae videntur a b hominibus rectae,

29 auh kirida des fleiskes abasnidan iille 88 , uuanne sih m a n fona himilum fona cote simblum sehan eocohuelihhera citi . . . . tati sino in eocouueliheru steti fona kisihti cotchundii sehan indi fona . . . . eocouuelihera citi t e c h u n d a n , keauckenti uns daz uuizzago denne in kedanchum unsereem so cotan simblum a n t u u r t a n keaugit qhuedenti: „scauuonti herzun indi lenti cot", indi a u u r : (42) „ t r u h t i n uueiz kedancha manno", indi auur qhuidit: „ f a r s t u a n t i kedancha mine fona r u m a n a " , indi d a n t a „kedanc 8 8 mannes gihit dir". K.euuisso so pihuctigeer si umbi kidancha sine abahe, qhuede simblum piderbeer . . . . in herzin sinem u : „denne unbiuuamter pim fora 88 imu, ibu pihaltu mih fona unrehte minemu." Uuillon keuuisso eiganan so t u a n pirum piuuerit, [212] demie qhuidit kescrib uns : „indi fona uuilloom dineem e r h u u a r a b i . . . . auur pittamees cotan in kepete, daz si siin uuillo in uns. Pirum kelerit ieuuiaao pi uuruhti unseran 80 nalles t u a n uuillon, denne piporakemes daz, daz qhuidit uuihiu kescrift: „sint uueka, dea sint k e d u h t fona

86 amputare festinet mit deutscher Glosse ausradiert, fehlt Übl. 88 richtig respici, der Sonderfehler ist übersetzt. kedancha 88 80 Hs. fona Hs. unsereem Hs. 87

30

(42/44) [212/213]

quarum (43) finis usque ad profundum inferni demergit." Et cum item cavemus illud, quod de neglegentibus dictum est: , ,Corrupti sunt et ab h ominabiles facti sunt in voluntatibus suis." In desideriis vera carnis ita nobis deum credamus semper esse praesentem, cum dicit propheta domino: „Ante te est omne desiderium meum." Cavendum est ergo ideo malum desiderium, quia mors seeus introitum delectationis posita est, unde scriptura praecepit dicens: „Post concupiscentias tuas non eas." Ergo si oculi domini speculantur bonos et malos et dominus de caelo semper respicit super filios hominum, ut videat, si est intellegens aut requirens deum, et si ab angelis no(44)bis deputatis cottidie die noctuque domino, factori nostro, opera [213] nostra nuntiantur, cavendum est ergo omni hora, fratres, sicut dicit in psalmo propheta, ne nos declinantes in malo et inutiles factos aliqua hora aspiciat deus. Et parcendo nobis in hoc tempore, quia pius est, deus exspectat nos cottidie con91

kekakanuuartan He.

mannum rehte, dero (43) enti unzi ze abcrunte dera hella pisuuffit." Indi denne so piporakemees daz, daz fona ruahhalosonteem keqhuetan ist: ,,zeprohhan sint indi leidsame uuortane sint in uuilloom irò". In kiridoom keuuisso des fleiskes so uns cotan kelaubpamees simblum uuesan kakanuuartan91, denne qhuidit uuizzago truhtine: „fora dih ist eocouuelih kirida miniu." Ze piporgenne ist keunisso pidiu ubila kirida, danta tod pii inkange dera lustida kesazter ist, danan kescrift kepiutit qhuedenti : „after kiridoom dineem nikangees." Keumsso ibu auga truhtines scauuont cuatiu indi ubiliu . . . . fona himile simblum sihit ubar pam marmo, daz sehe, ibu ist farstantanti edo suahhanti cotan, indi ibu fona engilum uns (44) kezeliteem tagalihhin tages indi nahtes truhtine, tuantemu unseremu, uuerach [213] unseriu sint kechundit, ze porgeenne ist ieuuisso eocouuelihera c i t i . . . . so qhuidit in salmin uuizzago, min uns ih kehneickente in ubile indi unbiderbe uuortane eddeshuuelihhera citi kesehe cot. Indi lippanti uns in deseru citi, danta erhafter ist peitoot unsih tagalihhin kehuueraban in

31

(44/46) [213/214] verti in melius, ne dicat nobis in future): ,,Haec fecisti et tacui." Secundus humilitatis gradua est, si propriam quis non amans voluntatem desideria sua non delectetur implere, sed vocem illam domini factis imitetur dicentis: ,,Non veni facere voluntatem meam, sed eius, qui me misit." Item dicit scriptura: ,,Volun(45)tas habet poenam, et necessitas parit coronam." Tertius humilitatis gradus est, ut quis pro dei amore omni oboedientia se subdat maiori imitans dominum, de quo dicit apostolus: „Factus oboediens patri usq[ue] ad mortem." Quartus humilitatis gradus est, si in ipsa oboedientia duris et contrariis rebus vel etiam quibuslibet inrogatis iniuriis tacita conscientia patientiam amplectatur et sustinens non lasiscat96 vel discedat dicente scriptura: ,,Qui perseve[214]raverit usque in finem, hie salvus erit", item: ,,Confortetur cor tuum et sustine dominum." Et ostendens fidelem pro domino universa etiam contraria (46) sustinere debere dicit ex 92 95

pezzira, min qhuede uns in zuauuarti: ,,deisu tati indi ih suuigeta." andar dera deomuati stiagilsprozzo ist, ibu eiganan huuelih niminnoot92 uuillon kirida sina nist kelustidoot erfullan, uzzan stimma dia. . . . tatimsikeleisinit qhuedentes: „niqhuuam tuan uuillon minan, uzzan des, der mih santa." Auur qhuidit kescrift: (45) „uuillo hebit uuizzi, indi notduruft karauuit era." dritto dera deoheiti stiagil ist, so huuelih fora cotes minnu eocouuelihhera hoorsamii sih untartuat merorin leisanonti truhtiiì&n, fona demu qhuidit poto: ,,uuortaneer horsamoonti fatere unzi ze tode." fiordo . . . . ibu' 3 deru selbun hoorsamii h e r t e e m . . . . uuidaruuarteem rahhom edo sosama diem lustit 84 anaprunganeem uuidarmuatum dera suuigentun i n h u c t i . . . . pihalsit si indi fardolenti nalles muadee edo kelide qhuedenteru . . . ,:,,der duruh[214]uuisit unzi in enti, deseer kehaltaneer ist", so: ,,si kestarachit herza dinaz . . . . inthabee. . . ." keauckenti kelaubigan fora truhtine alliu sosama uuidaruuartiu 96 (46) fardoleen scolan qhuidit fora

93 non amat ist übersetzt. ibi Hs. 96 lassescat Glossar uuidaruuarti Hs.

91

lustim Hs.

32

(46/47) [214/215]

persona sufferentium : „Propter te morte adficimur, tota die exaestimati sumus ut oves occisionis." E t securi de spe retributionis divinae subsequuntur gaudentes et dieentes: ,,Sed in his omnibus superamus propter eum, qui dilexit nos." E t item alio loco scriptura dicit: „Probasti nos, deus, igne nos examinasti, sicut igne examinatur argentum. Induxisti nos in laqueum, posuisti tribulationes in dorso nostro." E t u t ostendat sub priore debere nos esse, subsequitur dicens: „Inposuisti homines super capita nostra." Sed et praeceptum domini in adversis et iniuriis per patientiam adimplentes qui percussi in maxillam, (47) praebent et aliam, auferenti tonicam dimittunt et palleum, angarizanti miliario vadunt et duo, et cum Paulo apostolo falsos fratres sustinent, et per-[215] secutionem sustinent, et maledicentes se benedicunt. Quintus humilitatis gradus est, si omnes cogitationes malas cordi suo advenientes vel mala a se absconse commissa per humilem confessionem abbati non celaverit suo, hortans nos 97

heitio fartragantero : „duruli dih tode . . . . tagalihhin uuanente pirumees so scaf dera slahta." Indi sihhure fona uuane des itloones dera cotchundi untóri sin kefolget mendente . . . . qhuedente:,,uzzan in diem alleem ubaruuinnamees duruh inan, der keminnota unsih." . . . . so andreru steti . . . . : „kesuahtoosunsih. . . . fuire unsih ersuahtos, soso fuire ist ersuahhit silbar. Analeittos unsih in seid, saztoos arabeit in hrucki unseremu." . . . . so keaucke untar heririn scolan unsih uuesan untari ist kef o l g e e t . . . . : ,,anasaztos man u b a r h a u b i t u n s e r i u . " . . . .ioh auh k i p o t . . . . in uuidaruuarteem . . . . in uuidarmuatim . . . . die kislagane in chinnibahhon, (47) kebeen ioh andran, erfirtero tunihhun 97 farlaazzeen auh lahhan, kenoottanteru millu kangant ioh zuuo, indi mit paulu potin lucke pruader fardoleent, indi aahtunga fardo[215]leent, indi ubilo sprehhante sih uuelaqhuedant. finito . . . . ibu alle kidancha ubile herzin sinemu zuaqhuemante edo ubil 88 fona sih keporaganiu ketaniu duruh deomuatlihha p i g i h t . . . . nifarhele sinemu, spananti unsih

tunihhu Hs. (danach abgeschnitten).

88

ubile Hs.

(47/48) [215/216] de hac re scriptura dicens: „Revela domino viam t u a m et spera in eum." E t item dicit: „Confitemini domino, quoniam bonus, quoniam in saeculum misericordia eius", et item propheta: „Delictum meum cognitum tibi feci et iniustitias meas non operui. Dixi, pronuntiabo adversum me iniustitias meas domino, et t u re(48)misisti impietatem peccati mei." Sextus humilitatis gradus est, si omni vilitate" vel extremit a t e contentus sit monachus et ad omnia, quae sibi iniunguntur, velut operarium malum se iudicet et indignum dicens sibi cum propheta: ,,Ad nihilum redactus sum et nescivi, u t iumentum factus sum apud te, et ego semper tecum." Septimus humilitatis gradus est, si omnibus se inferiorem et viliorem non solum sua lingua [216] pronuntiet sed etiam intimo cordis credat affectu humilians se et dicens cum propheta: ,,Ego autem sum vermis et non homo, obprobrium hominum et abiectio plebis", „exaltatus sum et humiliatus sum et confusus", et item: ,,Bonum mihi, quod

39

3

umilitate Hs. Vg). Anm. 3.

33 fona deseru rachu kescrift qhuedenti: ,,intrih truhtine uuec dinan indi uuani in inan." . . . . a u u r . . . .: „gehat truhtine, pidiu cuater, pidiu in uuerolti armiherzida siniu", . . . . a u u r . . . .: ,,missitaat mina chund dir teta . . . . unreht miniu . . . . pidachta. Quad, ih forakechundu uuidar mih unreht minaz truhtine . . . . du (48) farliazzi erlosida dera sunto mineru." sehsto . . . . ibu eocouueliheru smahlihhii . . . . uzorosti keh a b e n t e r . . . . munih. . . . ze allu, dei imu anakimahchot samaso uuerahman ubilan 100 sih s u a n n e t . . . . unuuirdigan quedenti imu mit uuizzagm: ,,ze neouuiehti keprauhoter pim . . . . niuuissa, so noz uuortaner pim mit dih,... ih simblum mit dih." sibunto . . . . ibu allem sih innarorun inti smahlihorin nalIes einin sinera zun[216]gun forakichunde uzzan sosama dera inuuartun herzin kelaube minna theononte sih . . . . qhuedenti mit uuizzagm.: ,,ih keuuisso pim uurum . . . . nalles man ituuiz manno . . . . auueraf deota", , , e r h a p e n e r . . . . kedeonoter . . . . kescanter" . . . . a u a r : ,,cuat mir . . . . kedeonotos

100

hubilan Hs.

34

(48/50) [216/217]

humilias(49)ti me, ut discam mandata tua!" Octavus humilitatis gradus est, si nihil agat monachus, nisi quod communis monasterii regula vel maiorum cohortantur exempla. Nonus humilitatis gradus est, si linguam ad loquendum prohibeat monachus et taciturnitatem habens usque ad interrogationem non loquatur dicente scriptura, quia ,,in multiloquio non effugitur peccatum", et quia ,,vir linguosus non diregitur super terram". Decimus humilitatis gradus eat, si non sit facilis ac 102 promptus 103 in risu, quia scriptum est: „Stultus in risu exaltat vocem suam." Undecimus humilitatis gradus est, (50) si cum loquitur monachus, leniter et sine risu humiliter, cum gravitate vel pauca verba et rationabilia loquatur, et non sit elamosus in voce, sicut scriptum est: „Sapiens verbis innotescit paucis". [217] Duodecimus humilitatis gradus est, si non solum corde monachus sed etiam ipso corpore humilitatem videntibus se semper indicet, id est in opere, in oratorio, in monasterio, in horto 104 , in via, in agro vel kameinsanum Hs. orto Hs.

101 101

10a

(49) mih, daz lirnem kepot diniu!" ahtoào . . . . ibu neouueh tue . . . . uzzan daz dera kameinsamun 101 des munisivea rehtungu

edo merorono sint kespanan piladi.

. . . . ibu zungun ze sprehanne piuuerie . . . . suuigali habenti unzi zanfrahidu nisprehhe qhuedenteru ìzescriftì, dante, „in filu-

sprahhi nist erflohan sunta" . . . .dorata,,commanzunkaler nist kerihtit uber erda." zehanto . . . . ibu nisi samfter enti funser in lahtere, dorata kescriban ist: „unfruater in lahtere heuit stimma sina."

. . . .(50). . . . sprihhit. . . . slehto . . . . ano hlahtar theomuatliho mit fruati . . . . foiu uuort enti redohaftiu sprehhe, enti nisi hlutreister in stimmu, so kiscriban ist: „spaher uuortum kechundit foem." [217] zuuelifto . . . . ibu nalles einin herzin . . . . uzzan sosama demu selbin lihamin theoheit sehantem «ih simfclum chundit, daz ist . . . . uuerahche . . . . in cartin, in uueke, in achre edo so uuar so hac Hs.

108

prumptus Hs.

35

(50/51) [217/218] ubicumque sedens, ambulans vel stans. Inclinato sit semper capite defixis in terram aspectibus reum se omni hora peccatis suis aestimans iam se tremendo iudicio repraesentari aestimet dicens sibi in corde semper illud, quod publicanus ille evan(51)gelicus fixis in terram oculis dixit: „Domine, non sum dignus ego peccator levare oculos meos a d caelum", et item cum propheta: ,,Incurvatus sum et humiliatus sum usquequaque". Ergo his omnibus humilitatis gradibus ascensis monachus mox a d caritatem dei perveniet illam, quae perfecta foras mittit timorem, per quam universa, quae prius non sine formidine observabat, absque ullo labore velut naturaliter ex consuetudine incipiat [218] custodire non iam timore gehennae, sed amore Christi et consuetudine ipsa bona et dilectatione virtutum, quae dominus iam in operarium suum m u n d u m a vitiis et peccatis spiritu sancto dignabitur demonstrare.

105 108

3*

kakanuuarti Hs. kehaucken Hs.

106

sizanti, k a n j a n t i edo stantanti kehneictemu si sinbulum h aubite kestactem in erda kasihtim scultikan sih eocohuuelihhera citi fona sunton sinem uuananti giù sih dera forahtlihun suano auur kekakanuuartit 1 0 5 uuane qhuedentemvi imu in herzin simblum daz, daz achiuuizfirinari der (51) cuatchundento kistactem in erda owgom quad : nipim uuirdiker ih sunsigo hefifan auguri miniu ze himile", enti auur mit uuizzagin: „kepoganer pim enti kedeonoter pim eogouueri." Keuuisso desem allem dera deoheiti stiagilim ufkistikanem . . . . saar ze minno 10 " cotes pichueme . . . . diu duruhnohto uzsentit, forahtun, duruh dia alliu, dei er nalles ano forahtun piheialt, anoo einikeru arbeiti sama so chnuatlicho fona keuuonaheit pikinne [218] kehaltan nallas giù forahtun dera hella, uzzan minnn . . . . enti uuonaheite dei selbun cuatiu . . . . dera lustida hcreftio, dei truhtia. giù in uueracman sinan hreinan fona achustim 107 . . . suntom atume uuihemu keuuerdonter ist keaucken 108 .

minnò Hs.

107

hachustim Hs.

36

(52/53) [218/219]

V i l i . De officiis divinis nocturnis. (52) Hiemis tempore, id eat a kalendis novembris usque in pascila, iuxta considerationem rationis octava hora noctis surgendum est, ut modice amplius de media noete pausetur, etiam degesti surgant. Quod vero restât post vigilias a fratribus, qui psalterii vel lectionum aliquid indigent, meditatione inserviantur. A pascila autem usque ad supradictas kalendas novembres sic temperetur hora 109 u t vigiliarum agenda parvissimo intervallo, quo fratres ad necessaria naturae exeant. Mox matutini, qui incipiente luce agendi sunt, subsequantur. [219] I X . Quanti psalmidicendi sunt nocturnis horis. Hiemis tempore suprascriptum (53) inprimis versum: „Deus in adiutorium meum intende!" I n secundo dicendum: „Domine, labia mea aperies, et os meum adnuntiabit laudem t u a m . " Cui subiungendum est tertius psalmus et gloria. Post hunc psalmum nonagesimum quartum: „Venite, exultemus domino" cum antepona aut certe decantandum. Inde subsequatur ambrosianum hymnum, deinde 109

ora Hs.

(52) uuintarciti . . . . . . . . after scauunku dera redina ahtodun uuilu dera naht ze erstane ist, so luzilo mer fona mittilodi naht kirestit si, sosama kideuuite erstanten. Daz keuuisso za leibu ist after uuahtun fona pruadrum dea salmsanges . . . . lecsono eouueht duruftigont, ze lirnene anadeonoen. Fona . . . . keuuisso . . . za obana kaqhuetanem . . . . so si katemprot cit daz uuahtono ze tuane dera skemmistun untarstuntu, dero pruader za notdurftideracnuati uzkanken. Sareo morganlob, demu pikinnantemu leohte ze tuanne sint, untar sin kafolget. [219] . . . . obana kascriban (53) az erist uers . . . . . . . . In andremu za qhuedane: . . . . z u a c h u n d i t . . . . Demu za untarmahonne ist dritto salmo . . . . After desemu saimin niunzogostin feordin : . . . . antiphoaxm edo keuuisso za sinkanne. Danan untar si kifolget . . . . fona diu sex sal-

(53/55)

37

[219/220]

sex psalmi cum antephonis. Quibus dictis dicto verso benedicali110 abbas, et sedentibus omnibus in scamnis legantur vicissim a fratribus in codice super analogio 111 tres [220] lectiones, inter quas tria 112 responsuria. Post tertiam vero lectionem qui cantat, (54) dicat gloriam. Quam dum incipit cantor dicere, mox omnes de sedilibus suis 113 surgant ob honorem et reverentiam sanctae trinitatis. Codices autem legant u r in vigiliis t a m veteris testamenti quam novi divinae auctoritatis, sed et expositiones eorum, quae a nominatis doctor u m orthodoxis catholicis patribus factae sunt. Post has vero tres lectiones cum responsuriis suis sequantur reliqui sex psalmi cum alleluia canendi. Post hos lectio apostoli sequat u r ex corde recitanda et versus et supplicatio letaniae, id est kirieleison, et sic finiantur vigiliae nocturnae. Qualiter aestatis tempore agatur nocturna laus. (55) A sancto pascha autem usque ad kalendas novembres omnis, u t supra dictum est, psalmodiae quantitas teneatur, excepto autem lectiones in

mon . . . . Dem kichuetanem kachuetanemu uerse u u i h e . . . sizzantem allem in scrannom sin kaleran hertom . . . . pruadran in puache ubar lecture drio [220] leczun, u n t a r dem drii . . . . After dritun keuuìsso . . . . der sinkit, (54) qhuede tiurida. Dea denne pikinnit sangari qhued&n, sareo alle fona sedalum irò erstanten kagan ero . . . . eruuirdi dera uuihun drinissu. P u a h keuuisso sint kalesan in uuahtom so dera altun euua sosama dem niuun cotchundun o r t f r u m u . . . . sosama kirechida irò, deo fona kinamtem lerarum rehtculichontem . . . . fatarmi kitaniu sint. After desem keuuisso drim leczeom . . . . re-sponsum irò sin kifolget andree sex safarun . . . . zi singarme. After desem lecza des potin si kifolget kihuctlihcho ze redinone deolihas kipet . . . . t r u h t i n kinade uns . . . . so kientot sin u u a h t a dera naht.

X.

110 113

benedicit Hs. Vgl. Anm. 3. sedilia sua Hs.

(55) fona . . . . keuuisso

. . . .

eocouuelih, so obana kichuetan ist, des salmsanges uueamihili si kihabet, uzzan . . . . Zeczeom 111

anolegio Hs.

112

trea Hs.

38 codice propter brevitatem noctium minime legantur. [221] Sed prò ipsis tribus lectionibus una de veteri testamento memoriter114 legatur, quam breve responsorium115 subsequatur, et reliqua omnia, ut dictum est, impleantur. Id est, ut numquam minus a duodecim psalmorum quantitate ad vigilias nocturnas dicantur, exceptis tertio et nonagesimo quarto psalmo. X I . Qualiter dominicis diebus vigiliae agantur. Dominicis diebus temporibus11' surgatur ad vigilias, in quibus vigiliis teneatur mensura, id est, modola(56)tis, ut supra disposuimus, sex psalmis et verso resedentibus cunctis disposite et per ordinem in subselliis legantur in codice, ut supra diximus, quatuor lectiones cum responsuriis suis. Ubi tantum in quarto responsurio dicatur a cantante118 gloria, quam dum incipit, mox omnes cum reverentia surgant. Post quas lec [222]tiones119 sequantur ex ordine alii sex psalmi cum antephonis sicut anteriores et versum. Post quos iterum

(55/56) [220/222] in puache duruh skemmi nahto min sin keleran. Uzzan fora diem drim [221] ieczeon einiu fona deru altun euu dero kihucti si kaleran, dea skammer . . . . si u n t a r f o l g e t . . . . frammert alliu, so kachuetan ist, erfullit sin. Daz ist, daz neonaldre min fona zuelifm salmono uueomichili zi uuahtom . . . . sin kachuetan, uzzan dritto . . . . niunzogosto feorào

salmo.

truhtinlihem tagum citim erstante117 ze uuahtom, in dem uuahtom si kihabet mez, daz ist, zi sinkanne, (56) so obana kasezamez . . . . auar sizantem allem kisazte . . . . duruh antreitida in scamelum sin kaleran . . . . puache, so obana qhuatumes, /eor Zeczun mit responsum

iro.

Dar

doh

in

feordin response si kachuaetan fona singantemu . . . . dea denne pikinnit, sario aile mit eruurti erstanten. After diem . . . . sin [222] kifolget fona antreitidu andree . . . . . . . . soso dea fordroron . . . . After dem auur si keqhuetan

114 memorie Hs., als Gen. des Subst. übersetzt. 116 brevis 116 aus temperies verderbt. Vgl. Anm. 3. responsurius Hs. 117 surgat ist übersetzt. 118 cantate Hs. 119 quibus lectionibus Hs.

(56/58) [222] dicantur aliae quatuor [pro]phetarum 1 2 0 , quas instituent abbas, quae cantica cum alleluia psallantur. Dicto etiam verso et benedicente abbate legantur aliae quatuor lectiones de novo testamento ordine quo supra. Post quartum autem responsurium incipiat abbas (57) h y m n u m ,,Te deum laudamus". Quo perdicto legat abbas lectionem de evangelia cum honore et tremore stantibus omnibus. Qua perlecta respondeant omnes: „ A m e n . " E t subsequatur mox ab abbate hymn u m „Te decet laus", et d a t a benedictione incipiant matutinos. Qui ordo vigiliarum omni tempore t a m aestatis quam hiemis aequaliter in die dominico teneatur, nisi forte, quod absit, tardius surgant, aliquid de lectionibus breviandum est aut de responsuriis, quod t a m e n omnino caveatur, ne proveniat. Quod si contigerit, digne inde satisfaciat deo in oratorio, pro cuius evenerit neglegentia. Quomodo matutinorum solemnitas agatur. (58) I n matutinis dominico die inprimis dicatur sexagesimus sextus psalmus sine antephona

39 . . . . dri . . . . dea kisezit . . . . dea canticun . . . . sint kasungan. Kichuetanemu keuuisao . . . . uuihantemu . . . . sin kaleran andre /eori leczun fona niuueru euu antreitidu deru obana. After feordin . . . . pikinne . . . . (57) lob . . . .demu duruhchuetanemu lese . . . . Zeczun fona cuatchundidu mit era 121 stantem allem. Diu d u r a h leraniu antlenken alle: „so si" . . . . si unterfolget sar . . . . dih kerisit lob . . . . kakebaneru uuihi pikinnen morkanlob. Diu antreitida uuahtono eocouuelicheru citi sama des sumares sama des uuintares ebano in tage truhtinlihheam si kihabet, uzzan odouuila, daz fer si, spator erstanten, eddesuuaz fona lectiom ze skemmanne ist edo fona responsum, daz duuidaro alles si kiporket, daz pichueme. Daz ibu kipurit, uuirdigo danan kinuhtsamo tue cote in chirichxm, duruh den 122 chuimit ruachalosi.

XII.

(58) in morkanlobun truhtinlichemu tage iz erist si kichuet a n sexzugosto sexto . . . . ano

lao verderbt aus tria (Übersetzung dri) cantica (Übersetzung 121 122 cantioxm ausrad.) de prophetarum. heruHs. per quem ist übersetzt.

40

(58/59) [223/224]

[223] in directum, post quem dicatur quinquagesimus cum alleluia, post quem dicatur centesimus septimus decimus et sexagesimus I I , inde benedictiones et laudes, lectiones de apocalipsin una memoriter et responsurium ambrosianum versum et canticum de evangelia, letania, et conpletum est. X I I I . Privatis diebus qualiter agantur matutini. Diebus autem privatis matutinorum solemnitas ita agatur, id est, L X V I psalmus dicatur sine antephona subtrahendo modice sicut dominica,ut omnes occurrant ad quinquagesimum, qui cum antephona dicatur. (59) Post quem alii duo psalmi dicantur secundum consuetudinem, id est, secunda feria V tus et X X X sus, tertia feria XLs l i s et Ls Vis, quarta feria L X X X s VII s et L X X X V i l l i s, sexta feria L X X s I I s et XCI et canticum deuteronomii, qui dividatur in duas glorias, nam ceteris diebus canticum unumquemque die suo ex prophetis, sicut psallit eccle[224]sia romana, dicantur. Post haec sequuntur laudes, deinde lectio una apostoli memoriter 123

andre Hs.

awii[223]pAonun in kirihti, after diu si kichuetan finfzugosto . . . . after diu . . . . zehanzugosto si&wwto zehanto . . . . sehzugosto andrer123, danan uuihii . . . . lob, leczun iona . . . . einiu kihuctlihho

. . . . erfullit ist.

tagum keuuisso suntrigem morganlobo tult so si ze tuanne, daz ist . . . . sexto salmo si kic/metan ano . . . . untarzeohanto luzic soso dera truhtinlihhun, daz alle kakanlaufen za finfzugostin, d e r . . . . antiphonun . . . . (59) After demu andre zuene saZmun sin kichuetan after kiuuonaheite . . . anderes tages fin/to . . . . drizugosto,drittin tages ieorzugosto andarer. . . . finfzugosto sexto, des feordin tages ahtozogosto sibunto . . . . ahtozogosto niunto, sehstin tages sibunzogosto a n d r e r . . . . niunzogosto.... der si ziteilit in zuo . . . . keuuisso andrem tagun . . . . einan eocouuelihhan tage sinemu fona uuizzagom, soso [224] sinkit samanunga rumiskiu, sin kaqhuetan. After disu sin kafolget lob, danan lectza einiu

41

(59/61) [224]

ab omnibus respondeatur : ,,Sed libera nos a malo."

des potin kihuctlicho ze erchennenne . . . . . . . . Kiuuisso za tuane morkanlob . . . . abantlob nifurifare eonaldre, uzan in iungastin . . . . antreitidu kepet truhtinlihhemu allem (60) kehorrantem si kiqhuetan iona herorin duruh zuruuaridono dorna 125 , dea 126 ufqhueman kiuuonent, daz kiuuerbit uuesan duruh des seibin petes pigihti, demu qhuedant: ,,farlaz uns, soso auh uuir farlazzames", reinen sih iona suslihcheru achusti. Andrem k euuisso za tuanne iungista teil . . . . kepetes si kiqhuetan, daz iona allem si kiantlenkit: „uzzan losi unsih iona w&ile."

X I V . In nataliciis sanctorum qualiter agantur vigiliae. In festivitatibus vero sanctorum vel omnibus solemnitatibus, sicut diximus, dominico die agendum ita agatur, excepto quod psalmi aut antephone vel lectiones ad ipsum diem pertinentes dicantur. Modus autem suprascriptus teneatur.

in tuldim keuuisso uuihero . . . . o/lem tuldim, soso qhuatumes, truhtinlihhemxL . . . . ze tuanne so si katan, uzan daz salmon edo anthiphomim . . . . Zeczun za demu seibin tage si kekankan si keqhuetan. Mez . . . . ob ana kascribanas si kehabet.

XV. Alleluia quibus temporibus dicatur. A sancto pascha 127 usque ad pentecosten (61) sine intermis-

iona ostrom . . . . . . . (61) ano

recitanda, responsurium, ambrosianum verso, canticum de evangelia, letama, et conpletum est. Plane agenda 124 matutina vel vespertina non transeat aliquando, nisi in ultimo et ordine oratio dominica omnibus audi(60)entibus dicatur a priore propter scandalorum spinas, quin126 oriri solent, ut converti per ipsius orationis sponsione, qua dicunt: „Dimitte nobis, sicut et nos dimittimus", purgent se ab huiuscemodi vitio. Ceteris vero agendis ultima pars eius orationis dicatur, ut

agendum Hs. 125 dorno Hs. Vgl. Anm. 3. 127 pasche Hs. 124

126

quin aus quae verderbt.

42

(61/62) [225]

[225] sione dicatur alleluia tam in psalmia quam in responsuriis. A pentecosten autem usque in caput quadraginaimae omnibus noctibus cum sex posterioribus psalmis tantum ad nocturnis dicatur, omni vero dominica extra quadraginsimam cantica matutinas, prima, tertia, sexta, nona, vespera vero iam antephona. Responsuria vero numquam dicantur cum alleluia, nisi a pascha ad180 pentecosten. X V I . Qualiter divina opera per diem agatur. Ut ait propheta: „Septies in diem laudem dixi 131 tibi", qui septenarius sacratus numerus a nobis sic implebitur, si matutino primae, tertiae, sextae, nonae, vesperae, conpletturii, (62) quo tempore nostrae servitutis officia persolvamus, quia de his horis dixit: „Septies in diem laudem dixi tibi." Nam de nocturnis vigiliis idem ipse propheta ait: „Media nocte surgebam ad confitendum tibi." Ergo in his temporibus referamus laudes creatori nostro super iudicia iustitiae suae, id est, matutinis, prima, tertia, sexta, nona, vespera, conpleturio et nocte surgamus ad confitendum ei.

132

habit Hs. hehaneHs.

129

untarlaz si . . . . [225] sosama . . . . saZmin sosama . . . . re.spow.sum . . . . unzin in haubit 128 dero fastun ailem nahtum mit sehsim afttrorom salmon doh . . . . nahtlobum kiqhuetax\.,eocouuelihhera k euuisso tTuhtinlihheiu uzana fastun

. . . . neonaldre si kiqhuetan129

so qhuad uuizzago: ,,sibunstunt . . . . qhuidu dir", diu sibunfalta kiuuihtiu . . . . . . . . so erfullit, so morganlobo folnissi, (62) dem citi des unseres theonostes ambaht duruhanpintames, danta fona dem uuilom qhuad: . . . . . . . Keuuisso fona nahtlobum er selbo . . . .

. . . . Keuuisso in desem citum rahhomes . . . . sceffantin unsaremu ubar suana des rehtes sines . . . . . . . . za gehane182 imu.

. . . . tam Hs.

130

ac Hs.

« i dixit Hs.

(62/64) [225/226] XVII. Quod psalmi per easdem horas canendi sunt. Jam de nocturnis vel de matu[226]tinis digessimus ordinem psalmodiae. Nunc de sequentibus horis videamus. Prima hora dicantur psalmi tres singillatim et non sub una gloria, hymnum eiusdem horae post versum: ,,Deus, in ad(63)iutorium intende!" Antequam psalmi incipiantur, post expletionem trium psalmorum recitetur lectio una de apostulo, versum et kirieleisón et missas. Tertia vero, sexta et nona idem ordine celebretur, oratio idem versum, hymnum earundem horarum, temos psalmos, lectio et verso, kirieleisón et missae sunt. Si maior congregatio fuerit, cum antephonas, si vero minor, in directum psallantur. Vespertina autem sinaxis, quatuor psalmi cum antephonas terminentur, post quibus psalmis lectio recitanda est, inde responsurium, hymnum ambrosianum, versum, canticum de evangelio, (64) letanía. Et oratione dominica et fiunt missae, completurius autem trium psalmorum dictione terminetur, qui psalmi directanii sine antephona dicendi sunt, post quos hymnum eiusdem horae, lectio una, verso, kirieleisón, benedictione et missae fiant.

43

giù tona nahtlobum . . . . [226] . . . . kisaztomes antreitida des salmsanges. N u fona folgen-

tem citim kasehames. uuila sin kiqhuetaxi . . . luzlihhe . . . . nalles eineru . . . . lob deru citi.... (63)....

Erista . einuntar selbun

. . . . after folnissu drio salmono ai kileran . . . .indi santa. . . . . . . dera selbun antreitida si kituldit, kabet demu selbin . . . . . . . selbono . . . . drii.... . . . .santa s i n t . . . .

in kirihti . . . . . . . curs.... . . . . sin kimarchot, after diem . . . . za redinone ist, danan . . . . . . . . sane fono cuatchundidu, (64) . . . . folnissi . . . . si kitan, dea salmun in rihti . . . . za qhuedane sint, after diem . . . . dera selbun citi, lecza einiu . . . . . . . , uuihi . . . .

44

(64/66) [226/227]

XVIII. Quo ordine ipsi psalmi dicendi sunt. Inprimis semper diurnis ho[227]ris dicatur versum:, ,Deus, in adiutorium meum intende, domine ad adiuvandum me festina!" Gloria, inde hymnum uniuscuiusque horae, deinde prima hora die dominica dicenda quattuor capitula psalmi Ci XVIIIi, reliquis vero horis, id est tertia, sexta vel nona (65) terna capitula suprascripti psalmi Ci XVIIIi dicantur. A prima autem secundae feriae dicantur tres psalmi, id est primus, secundus et sextus. Et ita per singulos dies ad prima usque ad dominicam dicantur per ordinem terni psalmi, usque nonum decimum psalmum, ita sane, ut nonus psalmus et XVIImus dividantur in binas glorias, et sic fiat, ut ad vigilias dominica semper a vicissimo incipiatur. Ad tertiam vero, sextam vel nonam secundae feriae novem capitulae, quae residuae sunt, de Co XVIIIIo psalmo ipsa terna per easdem horas dicantur, expenso ergo psalmo Co XVIIIIo duobus diebus, id est do(66)minico et secunda feria. Tertia feria iam ad tertiam, sextam vel nonam psallantur terni psalmi a Co XVIIIo usque ad C Xm Xm 133

in herist Hs., s. Glossar.

iz erist133 . . . . . . . . [227]

tagalihhin

. . . . danan . . . . einera eocouuelihera citi . . . . truhtinlihhera za qhuedanne . . . . leczun des salmin . . . . andrem . . . . . . . . (65) drio lecziun obakascribanes soimin . . . . . . . . andres tages 1 3 4 sin kiqhue-

tan . . . .

so duruh einluze tagro . . . . unzi za niuntazehantin saZmin, so kauuisso . . . .

niunto

salmo

. . . . sin ziteilit in zua tiurida . . . . so si, daz zi nahtuuahchom

truhtinlihhiu

. . . . iona zuein-

zicozstin sin kifangan . . . . andres tages niun lecziun, deo za leibu sint . . . . dea dri duruh dea selbun citi s in kiqhuetaji, kispentotemu . . . .

zuim tagum . . . . (66) . . . .

134

andrem tagum Hs.

(66/67) [227/228]

45

Vllm psalmi novem, quique psalmi semper usque ad dominicam per easdem horas idem135 repetantur. Hymnorum nihilominus lectionem vel versuum dispositio[228]nem uniformem cunctis diebus servatam, et ita scilicet semper dominica a Co XVIIIo incipiatur. Vespere autem cottidie quattuor psalmorum modolatione canatur, qui psalmi incipiantur a Co XVIIIo usque Cum XLm. Vllm, exceptis his, qui in. diversis horis ex eis sequestrantur, id est a Co XVIIo usque ad centesimo X X m o VIIo et C o X X o X I I I o et Co X L o I I o. (67) Reliqui omnes in vespera dicendi sunt. E t quia minus veniunt tres psalmi ideo dividendi sunt, qui in numero suprascriptus fortiores inveniuntur, id est C mus X X X mus Vllmus et Cmus XLmus Illlmus, centesimus vero Xlllmus, quia parvus est, cum centesimo XVo coniungatur, digesto ergo ordine psalmorum vespertinorum reliqua, id est lectionem, responsum, hymnum, versum vel canticum, sicut supra taxavimus, impleatur137. Ad completurium vero idem psalmi repetantur cottidie, id est I I I I et XCmus et Cmus X X X m u s 135

1. item.

136

andriu ?

. . . . dea salmun . . . . unzan za truhímfóchun durah dea selbun citi auur sin kiuangan . . . . neouuiht min . . . kasezzidu [228] eines pilades allem tagum kihaltan . . . . so kiuuisso . . . . si pigunnan . . . . . . . . sange si kisungan, dea salmun . . . . . . . . uzzan dem, dea . . . . missilihchem citum fona im sint kisuntrot . . . . . . . . (67) andre . . . . in abantlobum za qhuedanne sint. . . . . danta min qhuemant . . . . pidiu za teilanne sint, dea in ruabu . . . . kascribane starchirun sint funtan . . . .

. . . . danta luziler i s t . . . . . . . . si kimahchot, . . . . kisaztero . . . . abantlihchero andró13® . . . .

si erfullit137. Za folnisse . . . . dea selbun . . . . auur kifangan . . . .

137

1. impleantur und sin.

46 Illmus, disposito138 ordine psalmodiae diurnae. Reliqui omnes psalmi, qui supersunt, aequaliter dividantur septinootium in vigili as, partiendo 139 (68) scilicet, qui inter eos prolixiores sunt psalmi, et X I I per unamquamque constituens noctem, hoc praecipue commonentes, si cui forte haec distributio psalmorum displicuerit, ordine, [229] si melius aliter iudicaverit, agat, dum omnimodis adtendatur, ut omne ebdomada psalterium ex integro numero CL psalmorum psallatur et dominico die semper a capite reprehendatur ad vigilias, quia nimis inerti devotionis suae servitio ostendunt monachi, qui minus a psalterio cum canticis consuetudinariis per septemanae circulum psallunt, dum quando legamus sanctos patres nostros uno die hoc strenue implesse, nos vero ut una (69) septimana integra persolvamus.

XVIIII. De disciplinapsallendi. Ubique credimus divinam esse praesentiam et oculos domini speculari bonos et malos et maxime tamen hoc sine aliqua 138

(67/69) [228/229] . . . . k i s a z t e r o . . . . des salmsanges tagalihchen . . . . . . . . ébano si ziteilit sibun nahtuuahtono . . . . libanto (68) keuuisso, dea untar im lengirun sint . . . . dwruh eina eocouuelicha kasezanti naht, daz allero meist manonte, ibu uuelichemu oduuila desiu zateile140 salmono p i l i h c h e t . . . . [229] ibu paz andaruuis suanit, tue, denne eocouuelichu mezzu zua si kiuuartet, daz eocouuelichera uuehchun saltan alonger ruaba . . . . si kisungan . . . . tixúitinlichema. take . . . . iona haubite auur si kifangan za uuahton, danta drato unhorsc141 dera kernnissa sinera deonostes kaaugant . . . . dea min iona saltare.... kiuuonaheitim dwruh uuehchun umbincirh singant, denne uuenne lesames uuihe fatara 142 unsare einemu tage daz radalihcho erfüllen, uuir . . . . so eina (69) uuehcha alonkiu148 dwruhinpintames.

eocouueri kilaubames cotchundi . . . . antuuarta . . . .

disposite, Dat. Sing. Fem. ist übersetzt. Vgl. Anm. 3. 139 parciendo Hs, mit parcendo verwechselt. 140 s. Glossar. 141 unhort Hs. 142 fatare Hs. 143 anolkiuHs.

47

(69/71) [229/230] dubitatione credamus, cum ad opus divinum adsistimus, ideo semper memores simus, quod ait propheta: „Servite domino in timore", et iterum „psallite sapienter", et ,,in conspectu angelorum psallam tibi". Ergo si consideremus, qualiter oporteat in conspectu divinitatis et angelorum eius esse, et sic stemus ad psallendum, ut mens nostra concordet voci nostrae. XX. De reverentia orationis. Si cum hominibus potentibus volu(70)mus aliqua suggerere [230], non praesumimus nisi cum humilitate et reverentia, quanto magis domino deo universorum cum omni humilitate et puritatis devotione supplicandum est, et non multiloquio, sed in puritate cordis et conpunctione lacrimarum nos exaudire sciamus. Et ideo brevis debet esse et pura oratio, nisi forte ex affectu inspirationis divinae gratiae protendatur, in conventu tam omnino breviter oretur, et facto signo a priore omnes pariter surgant. XXI. De decanis monasterii. Si maior fuerit congregatio, elegantur de ipsis fratribus boni testimonii et sanctae conversationis et constituantur decani. Qui sollicitudi(71)nem gerat super decanis, in omnibus

zuiualunga . . . . . . . . cotchundaz .

kahirze

. . . . uualtantem . . (70) . . edeslihchiu spanan [230] . . . . . . . . uueo mer . . . . . . . . luttri kernnissu za pittanne ist . . . .

. . . . scammas . . . . luttras . . . . . . . . fona minnu des anaplasannes dero cotchundiun ensti fora si kidenit, in zumfti . . . . scamlihcho . . . . . . . .ebano . . . .

aruuelit sin .... dera cuatun kiuuiszida . . . . des libes . . . . z e h a n n i n g a . . . . pihuctida (71)

(71/72) [230/231]

48 secundum mandatum dei et praecepta abbati sui! Qui decani tales elegantur, in quibus abbas securus partiat 144 onera sua, et non elegantur per ordinem, [sed] secundum vitae meritum et sapientiae doctrinam, quique decani, si ex eis aliquis forte quis inflatus superbia repertus fuerit reprehensibilis, correctus semel et iterum atque tertio. Si emendare noluerit, deiciatur, et alter in loco eius, qui dignus est, succedat. E t de praeposito eadem constituimus. Quomodo dormiunt monachi. Singuli per singula lecta dor[231]miant, lectisternia pro modo conversationis secundum dispensationem abbatis (72) accipiant. Si potest fieri, omnes in uno loco dormiant. Si autem multitudo non sinet, deni aut vigerli cum senioribus, qui super eos solliciti sint, pausent. Candela iugiter in eadem cella ardeat usque mane, vestiti dormiant et cincti cingulis a u t funibus, u t cultellos suos ad latus suum non habeant, dum dormiunt, ne forte per somnum vulneret dormientem. E t ut parati sint monachi semper facto signo absque mora sur-

. . . . sihcliurer libbe . . . .

. . . . inti dea . . . . edeslihcher . . kaplater . . . . . . lastarlihher, karihter . . . .

anagat . . . . daz selba . . . .

XXII.

144

einluzze ditruh einluziun . . . . [231] . . . . kastreuuitiu fora meze des libes145 . . . . spentungu . . . . (72) . . . .

. . . . nilazze . . . . . . . . resten. L e o h t . . . . . . . . kiuuatote . . . . picurte curtilom zaummum . . . .

pareeat Hs., mit parcat vorwechselt.

145

libbes Hs.

edo

49

(72/74) [231/232] gentes, festinent se invicem praevenire ad opua dei cum omni tamen gravitate et modestia. Aduliscentiores146 fratres iuxta se non habeant lectos, sed permixti cum senioribus. Surgentes vero ad opus dei invicem se modera(73)te147 cohortentur propter somnolentorum excusationes. XXIII. De excommunicatione culparum. Si quis frater contumax aut inoboediens aut superbus aut murmorans aut in aliquo contrario consisterla sanctae regulae aut praecepta seniorum suorum contemptor repertus fuerit, hic secundum domini nostri praeceptum ammoneatur semel, et iterum secreto a senioribus suis. Si non emendaverit, obiurgetur publice coram omnibus. Si vero [232] neque sic correxerit, si intellegit, qualis poena sit, excommunicationi subiaceat. Sin autem inprobus est, vindicta corporali subdatur. XXIIII. Qualis debet esse modus excommunicationis. Secundum modum culpae147® excommu(74)nicationis vel diflciplinae debet extendi mensura, quod culparum modus in abadhuliscentiores Hs. se. uuesan, kadeni Hs,

148 148

4

147

. . . . za uuerchae cotes . . . . . . . . fruati . . . . mezhaftiu. . . . .dwruhmiste mit herirom. . . . . mezhaftiu (73) . . . . . . . . slafalero

. . . einstriter . . unhorsamer . . . . . . . . uuidaruuarti ebanstantanti . . . . herirono . . . . farmano . . . .

. . . si kisahchan offanlihcho . . . [232] . . . . . . . armeinsami . . . . unkauuarer . . . . lihchamlihera . . . .

(74) . .'. . . . . . kadenit143 mez moderatae Hs.

117a

culbe Hs.

50 batis pendit iudicio. Si quis tamen frater in levioribus culpig invenitur, a mensae participatione privetur, privati149 autem a mensae consortio ista erit ratio, aut in oraturio psalmum aut antephonam non inponat neque lectionem recitet usque ad satisfactionem, refectionem autem cibi post fratrum rectionem solus accipiat, ut, si verbi gratia fratres refieiunt sexta bora, ille nona, ai fratres nona, ille vespera151, usque dum satisfactione congrua veniam consequatur. XXV. De gravioribus culpis. Is autem frater, qui gravioris cul{75)pae noxa tenetur, suspendatur a mensa simul et ab oraturio. Nullus ei frater in nullo iniungatur consortio neque in conloquio. Solus sit ad opus sibi iniunetum persistens in poenitentiae luctum, sciens [233] illam terribilem apostoli sententiam dicentis: „Traditum eiusmodi163 hominem in interitum carnis, ut spiritus salvus sit in diem domini." Cibi autem perceptionem164 solus percipiat mensura vel hora, qua praeviderit abbas ei conpetire.

(74/75) [232/233]

. . . . in ringirom . . . . . . . . teilnumft piteilit si, piteilte . . . . . . . . kinozsceffi desiu ist redina . . . . . . . . niheffe . . . . redinoe . . . . za ganuctsameru tati, imbiz . . . . des m u a s e s . . . . . . . . daz . . . . piladi150 qhuedan . . . .

canuhtsamera chan . . . .

. . . . za tati kalimflili-

deser . . . . dera (75) sunta sculdi si kispentot162 . . ioh auh . . . . . . imu....

. . . . duruhuuesanti . . . . uuaft . . [233] . . . . . . ekislihhun . . . . kiqhuit . . . . suslichan . . . . in faruurti heiler si . . . . . . . . antfankida 164 . . . . . . . . kalimfan166.

149 160 ist Gen. Sing. Masc., Nom. Plur. ist übersetzt. pilad 151 162 153 Hs. (s. Glossar). vespereaHs. s. Glossar. est 164 156 modi Hs. Vgl. Anm. 3. refectionem Übl., kalimfam Hs.

(75/77) [233/234]

51

Ne a quoquam benedicatur transeunte neo cibum, quod ei datur167.

Min fona einigamu168 . . . . furifarantmeu . . . .

XXVI. De his, qui sine iussione iunguntur excommunicatis. Si quis frater praesumpserit sine iussione abbatis fratri excommuni(76)cato168 quolibet modo se iungere aut loqui cum eo vel mandatum ei diregere, similis sortiatur excommunicationis vindictae. XXVII. Qualiter debeat abbas sollicitus esse circa excommunicatos. Omni sollicitudine curam abbas gerat circa delinquentes fratres quia ,,non est opus sanis me dicus, sed male habentibus" Humilietur pro infirmitate non extollatur pro misericor dia et ita omnia membra erunt in pace. Et ideo uti debet omni modo ut sapiens medicus, inmittere quasi occultos consolatores senpectas, id est, seniores, sapientes fratres, qui quasi secreto consolentur fratrem fluctuantem159 et provocent ad humilitatis satisfactionem. Consolentur eum,ne abundantiore160 tristitia ab(77)[234]sorbeatur. Sed sicut ait apostolus: ,,Confirmetur in eo caritas", et oretur 168 159

4*

einiga Hs

luctuantem Hs.

167

. . . . (76) . . . . so uuelichu mezu . . . . kamahchon karihtan, kalihohera si erlozzan . . . . dero rihti.

ruachun duruft

. . . . pruhchan . . . . eocouuelichu mezzu . . . . anasentan . . . .

tatur Hs.

160

. framkiuuisen . . . . . kanuctsamera t a t i . . . . kanuctsamun . (77) [234] pisauffit si

168

excommunieatio Hs.

habundantiore Hs.

52

(77/78) [234]

pro eo ab omnibus, magnopere enim debet aollioitudinem gerere abbas et omni sagacitate et industria curare, ne aliquam"1 de quibus sibi creditis perdat. Noverit enim se infirmarum curam suscepisse animarum, non super sanas tyrannidem adsumat, sed metuat prophetae comminationem, super quern dicit deus: „Quod crassum videbatis, adsumebatis, et quod debile erat, proiciebatis." Et pastoris boni pium imitetur exemplum, qui relictis nonaginta novem ovibus in montibus abiit163 unam ovem, quae erraverat, quaerere, cuius infir(78)mitate in tantum conpassus est, ut earn in sacris umeris suis dignaretur inponere et sic reportare ad gregem.

XXVIII. De his, qui saepius correpti emendare noluerint. Si quis frater frequenter correptus pro qualibet culpa, si etiam excommunicatus non emendaverit, acrior ei accedat correctio, id est, ut verberum vindicta164 in eum procedant. Quod si nec ita correxerit aut16B forte, quod absit, in superbiam elatus etiam defendere voluerit opera sua, tunc abbas faciat 161

pi imu . . . . allero m e i s t . . . . . . . . huuassi . . . . horski . . . . min einikas1*1 . . . . pifolahenem . . . .

. . . . alliu ribchida drouua . . . . . . . . feiztas . . . . irzuanamut . . . . uuanheilaz . . . . . . . . des cuatin erhaftaz keleisanit162....

. . . . ( 7 8 ) . . . . sofiluebandolenti . . . . ahsalom sinem kauuerdonti analeckan . . . . so uuidaret tragan za chortare.

. . . . emezzico karafster pi so uuelicha so . . . . . . . . armeinsamoter . . . . . . . . uuassira . . . . kirihtida . . . . fillono kertu . . . . framkangen

18a 1,3 164 sc. ovis und scaf. sc. si. habiit Hs. vin16S dictam Hs., Dat. ist übersetzt. Vgl. Anm. 3. ait Hs.

(78/80) [234/235]

53

quod sapiens medicus, si exhibeat fomenta, si unguenta adhortationum, si medicamiiia divinarum scripturarum, si ad ultimum ustionem [235] excom(79)municationis vel plagarum virgae, etiam si viderit nihil suam praevalere industriam, adhibeat etiam, quod maius est, suam et omnium fratrum pro eo orationem, ut dominus, qui omnipotens est, operetur salutem circa infirmum fratrem. Quod si nec isto modo sanatus fuerit, tunc iam utatur 166 abbas ferro abscisionis, ut ait apostolus: „Auferte malum ex vobis", et iterum: „Infidelis, si discedit, discedat", ne una ovis morbida omnem gregem contagiet.

. . . . „ungilaubiger, ibu kelidit, kelide" . . . . suhtigaz . . . . pismizze.

XXVIIII. Si debeant iterum recipi fratres exeuntes de monasterio. Frater, qui proprio vitio egreditur de monasterio, si revertí voluerit, spondeat prius omnem emendationem.pro quo egressus (80) est, et sic in ultimo gradu recipiatur, ut ex hoc eius humilitas conprobetur. Quod si denuo exierit, usque tertio ita recipiatur iam postea sciens sibi omnem reversionis aditum denegari.

. . . . ibu kihuuorban uuesan . . . . keheizze . . . . (80) so in deru iungistun steti si entfangan, daz er diu siniu theomuati si kechoroot. Daz ibu anderastunt . . . . giù after diu uuizzanti imu eocouuelihan . . zuakanc farcikan uuesan.

18

« ututurHs.

. . . . ibu salbun kispansteo, ibu labchida cotchundera. . . . az iungist . . . . [235] . . . . (79) . . . . kertu . . . . . . . . furimagan horskii zuatue . . . .

. . desu mezzu . . . . . . si pruhhanti . . . . isarne des abasnidannes

54

(80/81) [235/238]

X X X . De pueris minore aetate qualiter corripiantur. Omnis aetas vel inteflectus proprias debet habere mensuras, ideoque quotiens pueri vel adu[236]liscentiores aetate, aut qui minus intellegere possunt, quanta poena 16 ' sit excommunicationis, hii tales, dum delinquunt aut ieiuniis nimis adfligantur, acris verberibus coercitantur, u t sanentur.

sin keneizzit, sarfeem filloom siin keduungan . . . .

X X X I . De cellarario monasterio qualis sit. Cellararius monasterii ele(81)gatur de congregatione sapiens, maturis moribus, subrius, non multum edax, non elatus, non turbolentus, non iniuriosus, non tardus, non prodigus, sed timens deum, qui omni congregationi sit sicut pater. Curam gerat de omnibus, sine iussione abbatis nihil faciat, quae iubentur, custodiat, fratres non contristet. Si quis ab eo forte aliqua inrationabiliter postulai, non spernendo contristet, sed rationabiliter cum humilitate male petenti deneget. Animam suam custodiat memor semper illud apostolicum, quia, ,,qui bene ministraverit, gradum bonum sibi adquaerit". Infirmorum, infantum, hospitum

. . . . (81) si eruuelit fona samanungu spaheer, riififer sitim, chuskeer, nalles filu ezzaleer, nalles preiteer, nalles truabaleer, nalles uuidarmuater, nalles trager, nalles spildanter, uzzan forahtanti cotan, der alleru samanungu si soso fater. Ruahhun tue fona alleem, ano kipot des abbates neouueht tue, dei kepotan sin, kehalte . . . . nikeunfrauue. Ibu huuelih fona imu odhuuila eddeslihhiu unredihaftlihhiu pitit, nalles farmanento keunfreuue, uzzan redihaftlihho mit deomuati ubilo pittantemu farzihe. Sela sina kehalte kehucke simblum daz potolihha, danta, ,,der uuela ambahtit, stiagil cuatan imu zuakesuahhit". Unmahtigero,

167

poerias JJs.

eocouuelihaz altar . . . . farnufst eikaniu seal habeen mez, inti pidiu . . . . [236] . . . .

(81/83) [236/238] pauperumque [237] cum omni sol(82)licitudine curam gerat sciens sine dubio, quia pro his omnibus in die iudicii rationem redditurus est. Omnia vasa cunctamque substantiam acsi altaris vasa sacrata conspiciat. Nihil ducat neglegendum neque prodigus sit stirpator substantiae monaster«, sed omnia mensúrate faciatet secundum iussionem abbatis. Humilitatem ante omnia habeat, et cui substantia non est, quod tribuatur, sermo responsionis porrigatur bonus, ut scriptum est : „Sermo bonus super datum optimum." Omnia, quae ei iniunxerit abbas36, ipsa habeat sub cura sua, a quibus eum prohibuerit, non praesumat. Fratribus constitutam (83) anil onam sine aliquo tyfo vel mora offerat, ut non scandalizentur memor divini eloquii, quodmereatur, „qui scandalizaverit unum de pusillis". Si congregatio maior fuerit, solatia ei dentur a quibus adiutus et ipse aequo animo impleat officium sibi commissum. Horis conpetentibus et den tur,quae danda170 sunt, et petantur, quae petenda sunt, et nemo perturbe[238]tur neque contristetur in domo dei.

198

55 chindo, kesteo inti armerò mit eoco[237]uuelihheru (82) pihucti ruahha tue uuizzanti ana zuifal, danta pi deseem allem in tage dera suana rectum erkebanteer168 ist. Alliu faz inti alla eht inti so altarres faz keuuihtiu pisehe. Neouueht leitte farsuumando noh spildanter si urriuto eht des monastres, uzzan alliu mezhaftiu tue indi after kipote des abbates. Theoheit fora allu eigi, indi demu eht nist, daz kebe169, uuort des antuurtes si kerehhit cuataz, so kescriban ist: ,,uuort cuataz ubar keba pezzistuun." Indi alliu, dei imu anakimahhoot abbas, selbun habee untar ruahhun sineru, fona diem imu piuuerit, nierpaldee. Pruadrum kesazta (83) liibleita ana einikemu lihhisode edo tuuala pringe, daz ni . . . . kehucke dera cotchunduun sprahha, daz si kearneet . . . . . . . . Ibu samanunga mera uuisit, helfa imu si kekeban fona diem keholfaneer indi er selbo ebanemu muate erfülle ambahti imu pifolahanaz. Citim kelimfanteem indi kekeban sin, dei ze kebanne sint, indi kepetan, dei ze pittanne sint, indi neoman [238] duruhtruabit noh keunfreuuit in huse cotes.

erkebaneer Ha. (Part. Pass, statt Praes. Act.) 1,0 ist übersetzt. tanda Hs,

169

tribuat

56 XXXII.De ferramentis vel rebus monasterii. Substantia monasteril in ferramentis vel vestibus seu quibuslibet rebus provideat abbas fratres,de quorum vitaemoribussecurus sit, et eis singula, ut utile1'1 iudicaverit, con(84)signet constituenda atque recolligenda, ex quibus abbas brevem teneat, ut, dum sibi in ipsa adsignata fratres vicibus succedunt, sciat, quid dat et quid recepit. Si quis autem sordide aut negligenter res monas terii1'2 tractaverit, corripiatur. Si non emendaverit, disciplinae regulari subiaceat. XXXIII. Si quid debeat monaclius proprium habere. Praecipue hoc vitium radicitus amputandum est de monasterio, ne quis praesumat aliquid dare aut178 accipere sine iussione abbatis, neque aliquid habere propriumnullam omnino rem, neque codicem, neque tabulas, neque graffium, sed nihil, quippe [239] quibus nec corpora sua nec voluntates licet habere in propria volúntate, omnia (85) vero necessaria a patre sperare monasterii, nec quicquam liceat habere, quod abbas non dederit aut permiserit. Omniaque omnibus sint com-

(83/85) [238/239]

. . . . in isarnazzasum . . . . keuuatim edo so huuelihemu so rahhom . . . . . . . . eitim . . . . . . einluzziu . . derapidarbun suanit, (84) kezeichanne . . . . . . . . indi auur zi kilesanne . . . . . . in dem selbon kazaichantiu . . . . uuehsalum anakaant.... . . . . unsubro . . . . ruahchaloso . . . . trahtot, si kiduungan . . . . dera rehtlihchun untarlicke.

allero meist dea ahchust uurzhaftor aba za snidanne ist. . . . . . . . eouuiht . . . . eikan neouuiht . . . . rahcha . . . . puah . . . . . . . . kauuisso [239] . . . . lihchamon iro . . . . arlaubit . . . . in aikanemu . . . . alliu (85) . . . . notduruftti. . eouuit a r l a u b e . . . . . . . . edo farleazzi.

171 utile als Subst. im Gen. verstanden. (in -i korr.) 173 ut Hs.

172

monanasterio Hs.

(85/86) [239/240] munia, ut, sicut scriptum est: „Erant ìllls omnia communia", nec quisquam suum aliquid dicat vel praesumat, quodsi quisquam huic nequissimo vitio deprehensus fuerit delectari, ammonetur semel et iterum. Si non emendaverit, legitima disciplina subiaceat. XXXIII. Si omnes aequaliter debeant necessaria accipere. Sicut scriptum est: „Dividebatur singulis, prout cuique opus erat", ubi non dicimus, ut personarum, quod absit, acceptio sit, sed infixmitatis considerati©, ut, qui minus indi(86)get, agat deo gratias et non contristetur, qui vero plus indiget, exhibeatur ei, humilietur pro infirmitate, non extollatur pro misericordia, et ita omnia membra erunt in pace. Ante omnia, ne murmorationis malum pro qualecumque causa in aliquo quali [240]cumque verbo aut significatione appareat, quod si deprehensus fuerit, districtiori disciplina subdatur. XXXV. De septimanariis coquinae. Fratres sic sibi invicem serviant, ut nullus excusetur a coquinae officio, nisi aut aegritudo aut in 174

quicquam ist übersetzt, im Glossar.

57 cameinsamon . . . . min eouuit171 sin eouuiht . . . . daz ibu ernie desemu . . . . achusti k i r a f e t e r 1 ' 6 . . . . kilustidot . . . . dera rehtlichun . . . .

. . . . ,,si ziteilit einluzlihchem soso eocouuelihchemu . . . . . . . . daz heiteo .... antfenkida si . . . . scauunka . . . . durufttigot, (86) . . . . tue . . . . anst . . . . . . si kitan . . . . si kitheonot . . . . nalles si erhaban alle lidi . . . . infridiu . . . . . . . . pi so uuelicha so racha in einikemu so uueli[240]chemu so . . . . zaichanungu kaauge . . . . karafster176 . . . . dera kiduunganun... si untarkeban.

. . . . si entrachot .... ambahte . . . . siuhchi . . . . 176

s. refsen und deprehendere

(86/88) [240/241]

58 causa gravis utilitatis quis occupatus fuerit, quia exinde maior mercis adquaeritur et caritas. Inbicillibus (87) autem procurentur solatia secundum modum congregationis aut positionem loci. Si maior congregatio fuerit, cellarius excusetur a coquina, vel si qui, ut diximus, maioribus utilitatibus occupantur, ceteri sibi invicem sub caritate serviant, egressurus de septimana sabbato munditias faciat, lintea, cum quibus sibifratres manus ac177 pedes tergent,lavet. Pedes vero tam ipse, qui egreditur quamille,qui intraturus est, omnibus lavent. Vasa ministerii sui egrediens munda et [241] sana cellario reconsignet, qui cellarius iterum intranti consignet, ut sciât, quid dat aut quid recepit, septimana(88)rii autem ante unam horam refectionis accipiant super statutam annonam singulos sibi biberes178 et panem, ut hora refectionis sine murmoratione et gravi labore serviant fratribus suis. In diebus tamen sollemnibus usque ad missa sustineant. Intrantes et exeuntes ebdomadarii in oratorio mox matutinis finitis dominica omnium genibus provolvantur postulantes pro se orare. Egrediens autem de septimana dicat 178

piheftimHs.

177

aut Hs.

suuarriu deru bidarbi uuelih pihafter uuisit . . . . er diu mera loon ist kesuahhit . . . . minna. Unchreftigem (87) fora si kekaumit helfa . . . . mezze dera samanungu edo kesezzida . . . . si entrahhoot . . . . ibu uuelihhe . . . . meroom piderboom sin piheftit176 . . . . . . . . uzkikanganer hreinida tue, lahhan . . . . suuerben . . . . der kekanganer . . . . uuasken . . . . . . . . hreiniu . . . . [241]alliu . . . . kezeihhanne . . . . ingangantemu k e z e i h h a n n e . . . . . . . . uuehharre (88) . . . . einera citi des inbizzes . . . . kesazta liibleita einluzziu . . . . trinchan .... murmulodii . . . . suuarrera . . . .

inthabeen . . . . uuetiharre . . . . . . . . keentoteem . . . . chneum fora sin pifaldan . . . .

178

Subst. das Trinken, biberis Hs.

(88/90) [241/242] hune versum: „Benedictus es, domine deus meus, qui adiuvasti me et consolatus es me", quo dicto tertio accipiat benedictionem egrediens ,subsequens ingrediens dicat: ,,Deus, in adiutorium meum inten(89)de, domine, ad adiuvandum me festina." E t hoc idem tertio repetatur ab omnibus et accepta benedictione ingrediatur. [242]

X X X V I . De iniirmis fratribus. Infirmorum cura ante omnia et super omnia adhibenda est, u t sicut révéra Christo 180 ita eis serviatur, quia ipse dixit: ,,Infirmus fui et visitasti me", e t : ,,Quod fecistis uni de his minimis meis, mihi fecistis." Sed ipsi infirmi considèrent in honore dei sibi servire et non superfluitate sua contristent fratres suos servientes sibi, qui tamen patienter portandi sunt, quia de talibus conpositior 181 mercis adquaeritur. Ergo cura maxima sit abbati, ne aliqua neglegentia patiantur. (90) Quibus fratribus infìrmis sit cella se deputata et servitor timena deum et diligens ac sollicitus. Balnearium usus infirmis, quotiens expedit, offeratur, sanis autem et maxime iuvenibus tardius conceda-

59

. . . . du hulfi mih ketrostanter pist mih", demu keqhuetanemu . . . . . . . . untarfolkenti (89)

si kesuahhit . . . intfanganeru

[242] ....ruacha . . . . . . . . zua zi tuenne . . . . . . . . forahtun 1 ' 9 . . . .

. . . . kescauuoen . . . . . . . . nalles ubarfluatidairo. . . . . . . . deononte im . . . . kedultlihho . . . . . . . . kenuhtsamera loon zuakesuahhit . . . . allero meist . . . . einigiu . . . . sin kedoleet. (90) . . . . . . . . kesaztiu.... deonoostman . . . . . . . . pado piderbi.... si prungan . . . . allero meist iungem tragoor si farke-

178 ist reverentia übersetzt ? Vgl. St. S. 242 A 1 und Glossar. 181 j8o chrigti Hs. aus copiosior verderbt. Vgl. Anm. 3,

60

(90/91) [242/243]

tur. Sed et carnium esus infirmis omnino debilibua pro reparatione 182 concedatur, a t ubi meliorati fuerint, a carnibus more solito omnes absteneant. Curam autem maximam habeat abbas, ne a cellarario185 aut servitoribus neglegantur infirmi; ad ipsum respicit, quicquid a discipulis delizi quitur.

ban . . . . fleisko ezzan . . . . . . . . uuanaheileem . . . . fora itniuuuii 183 . kepezzirote . . fona fleiskum sitiu keuuonanemu kehabeen 184 . . . . meistun . . . . . . . . deonostmawmm19* sin keruahhalosoot . . . . ze inan sihit, so huuaz so fona discoom farlaazzan ist.

[243] X X X V I I . De senibus vel infantibus. Licet ipsa natura humana trahatur ad misericordiam, in his aetatibus senum videlicet et infantum (91) tarnen et regulae auctoritas eis prospiciatur 187 , consideretur semper in eis inbicilitas et nullatinus eis districtio regulae teneatur in alimentis, sed sit in eis pia consideratio et praeveniant horas canonicas.

[243]

De ebdomadario lectore. Mensa fratrum edentium lectio deesse non debet, ne fortuitu casu quis arripuerit codicem legere ibi se, lecturus ergo tota ebdomada dominica ingrediatur. Qui ingrediens post missas

. . . . diu selba chnuat mannaskiu . . . . in dem altrum altero . . . . . . . . (91) . . . . rihtungu ortfroma . . . . fora si kesehan . . . . unchreftigii . . nohheinu mezzu in libleitom . . . . erhaftiu . . . . furichuueman citi rehtlihhiu 188 .

XXXVIII.

182

mias 189 . . . ezzantero . . . . uuan u u e s a n . . . . min odhuuila unkiuuaru . . . . kechriffe puah lesan . . . . imu, lesanter . . . .

santom

183 184 repatione Hs. Vgl. Anm. 3. itniuuuiu Hs. keha185 188 beemHs. cellararius Hs. Vgl. St. S. 242 A 6. 187 pro pitiatur Hs. 188 rehlihhiu Hs. 18,1 mensa als Nom. Sing, übersetzt.

61

(91/93) [243/244] et communionem petat ab omnibus pro se orare, ut avertat ab ipso deus spiritum elationis, et dicat hunc versum in oraturio tertio cum omnibus ipso tarnen incipiente: (92) „Domine, labia mea aperies et os meum adnuntiabit laudem tuam." Et sie aeeepta benedictione ingrediatur 190 ad legendum. Et summum fiat silentium ad mensam, ut nullius musitatio vel vox nisi solius legentis ibi audiatur. Quae vero necessaria sunt comedentibus et bibentibus, sie sibi vieibus mini[244]strent fratres, ut nüllus indigeat petire aliquid. Si quid tarnen opus fuerit, sonitu cuiuscumque signi potius petatur quam voce, nec praesumat ibi aliquis de ipsa lectione aut aliunde quiequam quaerere, non detur occasio, nisi forte prior pro aedificatione voluerit aliquid breviter dicere. Frater autem ebdomadarius aeeipiat mix-(93) tum, priusquam ineipiat legere propter communionem sanctam, et ne forte grave sit ei ieiunium sustinere. Postea autem cum coquinae ebdamadariis194 et servitoribus reficiat. Fratres autem non per ordinem legant aut cantent, sed qui aedificent audientes. 190 1,3

. . . . kemeinsamii . . . . . . . . daz er pihuuarbe . . . . preitii . . desan . . in chirihhun . . . . imu.... pikinnantemu: (92) . . . .

entfanganeru.... . . . . furista .... suuikilii . . . . daz nohheiner191 . . . . . . . . notdurufti.... . . . . uuehsalum . . . . [244] . . . . nohheiner duruftigohe pittan eouueht . . . . . . . . calme enti uueliches so zeichanes mer . . . . stimmu . . . . einiger edesuuaz iona dero selbun. . allasuuanan eouueht suahehart, min 1 " si kikeban frist . . . . heroro fora zimberre . . . . edesuuaz skemlicho u u e h c h a r i . . . . merod183, (93) . . . . uuihan . . . . suuar . . . . . . . . doleen . . . . . . mit deru chuhchinun uuehcharum 194 . . . . deonostmannum . . . . antreiti . . . . dea zimberren . . . .

ingredihatur Hs. 191 nullus ist übersetzt. 192 s. Glossar. meron Hs. 194 obdamadarius Hs. Vgl. Anm. 3.

62

(93/95) [244/245]

X X X V i l l i . De mensura cibi. Sufficere credimus ad refectionem'cotidianum tam sextae quam nonae omnibus mensis cocta duo pulmentaria propter diversorum infirmitatibus, ut forte, qui ex uno non potuerit edere, ex alio reficiatur. Ergo duo pulmentaria cocta fratribus [245] omnibus sufficiant, et si fuerit, aut poma aut nescentia leguminum addatur, et tertius (94) panis libra una propensa sufficiat in die, sive una sit refectio sive prandii et cenae. Quod si cenaturi sunt, de eadem libra tertia pars cellarario reservetur reddenda cenandis. Quod si labor forte factus fuerit maior, in. arbitrio et potestate abbatis erit, si expediat, aliquid augere remota prae omnibus crapula, ut numquam subripiat monacho indigenes, quia nihil sic contrarium est omni christiano quomodo crapula, sicut ait dominus noster : „Videte, ne graventur corda vestra crapula. ' ' Pueris vero minore aetate non eadem servetur quantitas, sed minor quam maiori(95)bus servata in omnibus parcitate, carnium quadrupedium omnino ab omnibus abstineatur commestio praeter omnino debiles et aegrotos.

196

Hs.

tagalihchin

. . . .

za imbizze

. . . . measum kasotaniu zuei muas185 missilichero unmahtim . . . . .er e i n e m u . . . . ezzan, er andremu si inbizzan [245]

. .

kenuhtsamoen

. .

smalasat zua si kikeban . . . . drittiun stunt1»6 (94) des protes funt einas . . . . einaz si imbiz edo dera197 cauma . . . . abantcauma . . . . fona demu selbin . . . . dritta t e i l . . . . si kihaltan ze erkebanne abandmuasontem.... a r b e i t . . . . mera, in selbsuanu . . kiuualtidu . . . . piderbe, eouuit auchon, erchertiu . . . . ubarazalii, daz neonaldre untarslihche . . . . unfardeuuiti christanemu soso ubarazzalii . . . . . . . . „sehat, min sin kasuuarit Äerzun iuueTÌu ubarazzalii." Chindum keuuisso minnirin aldre nalles diu selba si kihaltan mihhilii . . . . minnira denne merom (95) kehaltan in allem libanti, fleiscco feorfuazzeo allem1'8 fona allem si farporan ezza ano allem uuanaheilem . . . . siuchem.

muaz Hs. 1 , 6 tertio ist übersetzt. Vgl. Anm. 3. 198 sonst mit alles übersetzt. Vgl. Glossar.

197

dero

(95/96) [245/246]

63

X L . De mensura potus. „Unusquisque proprium h a b e t donum ex deo, alius sic, alius vero sic", et ideo cum aliqua [246] scrupolositate a nobis mensura victus aliorum constituitur, tamen infirmorum cogitantes inbecillitatem credimus eminam 199 vini per singulos sufficere per diem, quibus autem donat deus tollerantiam abstinentiae, propriam se habituros mercedem sciant. Quod sicut loci necessitas aut labor aut ardor aetatis amplius poposcerit, in arbitrio prioris (96) consistât considerara omnibus nec subrepta 2 0 0 satietas a u t ebrietas praepediat. Licet legamus vinum monachorum omnino non esse, sed quia nostris temporibus id monachis persuaden non potest, saltim vel hoc consentiamus, u t non usque ad satietatem bibamus sed parcius, quia ,,vinum apostatare facit etiam sapientes". Ubi autem necessitas loci exposcit, u t nec suprascripta mensura inveniri possit sed multo minus aut ex toto nihil, benedicant deum, qui ibi ao1 habit a n t , et non murmorent, hoc ante omnia admonentes, u t absque murmorationibus sint monachi.

189

Hs.

himinam Hs.

200

„einer eocouuelicher eikana hebit keba iona cote, sumer so, sumer keuuisso so" . . pidiu . . [246] eddeslihchemu fristeo . . . . mez libleiti . . . . si kesezzit . . . . denchente unchreftigi . . . . mez . . . . . . . . fartraganii furiburti, eiganas .?ih habenti Ion . . . . . . . . notduruft . . . . . . prunst des sumares mer peitit, in selbsuanu des herostin (96) kestante . . . . min untarslihhanera fullii edo ubartrunchanii kemarre. Doh lesames . . . . daz unserem citim daz . . . . duruhspanan uuesan nimac, doh edo daz kehenkames, daz nalles unzi ze s e t i i . . . . uzzan s p a r a l i h h o r . . , , . . freidige t u a t sosama spähe" . . . . . . . . peitit, daz min obana kescribana mez . . . . mihhilu min

. . . . daz er allu zuamanonte, daz ano murmulodin sin municha.

aus ne subrepat verderbt.

201

hibi

64

(97/98) [247/248]

[247] (97) XLI. Quibus horis oportet reficere fratres. A sancto pascha usque ad pentecosten ad sextam reficiant fratres et ad seram cenent, a pentecoste autem tota aestate, si labores agrorum non habent monachi aut nimietas aestatis non perturbai, IUI. et VI. feria ieiunent usque ad nonam, reliquis diebus ad sextam prandeant, quam prandii sexta, si opera in agris habuerint aut aestatis fervor nimius fuerit, continuenda erit et in abbatis sit Providentia, et sic omnia temperet atque disponat, qualiter animae salventur et, quod faciunt fratres, absque murmoratione faciant. Ab idibus208 autem Septem (98)bris usque in caput quadraginsimae ad nonam semper reficiant, a quadraginsima vero usque in pascha ad vesperam reficiant, ipsa autem vespera sic agatur, ut lumen lucernae non indigeant reficientes, sed luce adhuc diei omnia consummentur. Sed et omni tempore sive cenae sive refectionis hora sic temperetur, ut cum luce fiant omnia. [248] XLII. Ut post completurium nemo loquatur. Omni. tempore silentium debent studìre monachi maxime soa

idus Hs.

[247] (97) fona uuiheru oostrun . . . . imbizzen . . . . ze naht abandmuasen, fona fimfehustim . . . . achro . . . . unmezzigii des sumeres nalles ketruabpe, feordun indi sehstun tac . . . . andrem t a g u m . . . . caumoen, dia cauma . . . . . . . . in achrum eigin . . . . . . . . uualmdratter . . . . zi emizzigonne . . . . . . . . forascauuunga . . . . ketemproe inti noh kesezze, uueo sela kihaltan sin . . daz tuant . . . . ano murmulodii tuen . . . . . . . . (98) unzi in haubit dera fastun . . . . . . . . fona fastun ze a b a n d e . . . . dem s e l b o n . . . . aband so si ketan, daz leoht des leohtes niduruftigoen imbizzante, uzzan leoht nu noh des tages alliu sin keentot . . . . . . . .abandmuase . . . . des inbizzes . . . . so si ketemprot, daz mit leohte sin alliu. [248] eocouueliheru citi stilli sculun eilen . . . . allero meist

(98/100) [248/249] nocturnis horis et ideo omni tempore sive ieiunii sive prandii. Si tempus fuerit prandii, t a m mox surrexerint a cena, sedeant omnes in (99) uno loco et legat unus conlationes vel vitas patrum aut certe aliud, quod aedificet audientes, P autem et regum 204 , quia infirmis intellectibus non erit utile ilia hora hanc scripturam audire, aliis vero horis legantur. Si autem ieiunii dies fuerint, dicta vespera parvo intervallo mox accédant ad lectionem conlationum, u t diximus, et lectis quattuor aut quinque foliis, vel quantum hora permittit, omnibus in unum occurrentibus per hanc moram lectionis, asci forte quis in adsignato sibi commisso fuerit occupatus, omnis ergo in unum positi compleantur 206 , et exeuntes a completu(100)riis nulla sit licentia denuo cuiquam loqui aliquid. Quod si inventus [249] fuerit quisquam hanc praevaricare taciturnitatis regulam, gravi vindicta subiaceat, excepto si necessitas hospitum supervenerit aut forte abbas alicui aliquid iusserit, quod tamen et ipsut cum summa gravitate et moratione honestissime fiat.

65 nahtlihhem citim 203 . . eocouuelihheru citi . . . . edo dera cauma.Ibucit. . . .sosaarerstant fona abandmuase . . . . (99) . . . . andraz, daz zimbroe horrente . . . . . . . . nist piderbi dera citi desa kescrip . . . . andrem . . . . dera fastun tages 205 uuisit, keqhuetanemu abande luzzileru untarstuntu saar zuakangen . . . . so qhuuedames . . . . keleranem feorim . . . . fimfim pletirun . . . . so filu so cit farlazzit, allem in ein kakanhlauffantem duruh desa tuuala dera lectiun . . . . in kezeihhantemu imu pifolahanemu . . . . pihafter . . . . kesazte sin erfullit, indi uzkankantem 2 0 ' fona folnissu (100) nohheinaz . . . . urlaubii zuuiror . . . . kesprohhan uuesan . . . . Daz ibu [249] fundaner ist einic desan ubartuan dera suuikalii rehtungu, dera suuarrun kerihti untarlicke, uzzan ibu notduruft kesteo ubarqhuimit . . . . . . eddeslihhemu eddeshuuaz daz duuidaro ioh auh daz selba mit dera furistun f r u a t i i . . . . mezhaftii erhaftost si.

203 citit Hs. 204 am Band von 3. H a n d : non autem Heptateu20S cum (aut Regum) Übl. diei ist übersetzt. 208 compleant, -ur ausradiert, aber Pass. übersetzt. 207 exeuntibus ist übersetzt.

66

(100/102) [249/250]

X L I I I . De his qui ad opus dei vel mensam tarde occurrunt. Ad horam divini officii, mox ut auditum fuerit signum, relictis omnibus, quaelibet fuerint in manibus, summa cum festinatione curratur cum gravitate tamen, ut non scurilitatis inveniat fomitem, (101) ergo nihil operi dei praeponatur. Quod si quis nocturniis vigiliis post gloriam psalmi X C I I I I . „Venite, exultemus domino", quem propter hoc omnino subtrahendo et morese 209 volumus dici, non occurrerit, non stet in ordine suo in choro, sed ultimus omnium stet aut in loco, quem talibus neglegentibus seorsum constituent abbas, ut videatur 2 1 2 ab ipso vel ab omnibus, usque dum completo [250] opere dei publica satisfactione paeniteat. Ideo autem eos in ultimo loco aut seorsum iudicavimus debere stare, ut visi ab omnibus vel pro ipsa verecundia sua emendent. Nam si foras oraturio remaneant, erit forte talis, qui se aut (102) collocet 213 et dormiat aut certe sedit sibi foras vel fabulis vacat et datur occasio maligno. Sed ingrediantur intus et nec totum

ze citi des cotchundin anbahtes, sario so kihortaz uuirdit zeihhan, farlazzanem allem, dei doh sint in hantum, mit dera furistun ilungu si kehlauffan 208 mit fruati duuidaro, daz nalles des skernes skern finde zuntrun (101) keuuisso neouueht demu uuerche cotes furi si kesezzit . . . . nahtlihhem uuahtom . . . . den duruh daz . . . . untarzeohanto . . . . sitilihho uuellemes keqhuetan uuesan, nalles kakanlaufit . . . . in antreitidu sineru . . . . uzzan iungisto allem 210 stante . . . . in steti, diu 211 solihhem ruahhalosontem suntrigo kesezzit . . . . daz si kesehan fona imu ioh fona allem . . . . kefultemu [250] . . . . offanlihhera dera kenuhtsamun tati hriuuoe. . . . . in iunkistun steti . . . . . . . . scolan stan, daz kesehane fona allem . . . . pi deru selbun scamu irò puazzen. K euuisso ibu uzzana chirihhun piliben . . . . (102) k e s t a t o t . . . . s l a f f i t . . . . keuuisso sizzit imu uzzana . . . . rahhom caugrot . . . . ist kekeban frist demu farfluahhanin . . . . inkekan-

kehlaffan Hs. 209 morose Übl. 210 omnibus ist übersetzt. Nom. statt Acc. Sing. Fem. 212 videantur Hs., n radiert. 213 qui se aut recollocet et dormit aut certe sedit sibi foris vel fabulis vacat Sang. 914. 208

211

67

(102/103) [250/251] perdant et de reliquo emendent. Diurnis au te m horis qui ad opus dei f post versum et gloriam prirai psalmi, qui post versum dicitur, non occurrerit, lege, quae214 supra diximus, in ultimo stet nec praesumat sociari ehoro psallentium usque ad satisfactionem, nisi forte abbas licentiam dederit permissione sua et simul omnes dicant versum et orent, et sub uno omnes accédant ad mensam. Ut si quis . . . . [251] vitio215 non occurrerit usque ad secundam vicem, pro id corri(103)piatur, si denuo non emendaverit, non permittatur ad mensae communis participationem, sed questratus a consortio omnium reficiat solus sublata ei portione sua216 a vino usque ad satisfaction em et emendationem, similiter autem patiatur, qui ad illum versum non fuerit praesens, qui post cibum dicitur, ne quis praesumat ante statutam horam vel postea quicquam cibi aut potus praesumere, sed et cui offertur aliquid a priore et accipere rennuit, hora, qua desideravit hoc, quod prius recusavit, aliud omnino nihil accipiat usque ad emendationem congruam.

gane innana indi min al farleosant . . . . frammert puazzen. Tagalihhem . . . . citim die ze uuerche cotes . . . . . . . . nalles kehlauffit, euu, deru obana qhuatumes . . . . . . . . kemahhon carte . . . . dera kenuhtsamun tati . . . . urlaubii . . . . dera sinera farlazzani . . . . . . . . untar einemu . . . . zuakangen. . . . Daz ibu huueliher . . . . [251] er achusti . . . . . . . . ze demu andremu uuehsale, pi daz (103) si kirefsit, ibu andrastunt nipuazzit, nisi farlazzan ze . . . . . . . . teilnufti . . . . keskeidaner fona kinozskaffì . . . . . . eino kenomanemu imu teil . . . . . . . . ze puazzu, sosama . . . . si kedultit . . . . den . . . . antuurti . . . . after muase keqhuuetaner . . . . kesazteru . . . . after diu eouueht muases . . . . tranches erpalden, uzzan ioh auh demu ist prungan eouueht . . . . uuidarot, citi, deru kerot daz, daz er uuidarota, andraz . . . . . . . .

ze puazzu

kelimflihera.

214 aus lege qua verderbt. Vgl. Anm. 3. 216 die Stelle heißt: 216 portionem qui per neglegentiam aut vitio (aut 3. Hand). suam Hs. 5*

68

(104/105) [251/252]

(104) XLIIII. De his, qui excommunicantur, quomodo safcisfaciant. Qui pro gravibus culpis ab oratorio et a mensa excommunicantur, hora, qua opus dei in oratorio percelebratur, ante foris oraturii prostratus iaceat et nihil dicens nisi tantum posito in terra capite stratus pronus omnium de oraturio exeuntium pedibus provolvatur, et hoc tarn diu faciat, usque dum abbas iudicaverit satisfactum esse, qui dum iussus ab abbate vene[252]rit, provolvat se ipsius abbatis deinde omnium vestigiis, ut orent pro ipso. Et tunc si iusserit abbas, recipiatur in ehoro vel ordine, quo abbas decreverit, ita plane, (105) ut psalmum vel lectionem aut aliud quid non praesumat in oraturio inponere, nisi iterum abbas iubeat, et omnibus horis, dum perconpletur opus dei, proiciat se in terra in loco, quo stat, et sic satisfaciat, usque dum ei iubeat abbas et quiescat iam ab hanc satisfactionem. Qui vero pro levibus culpis excommunicantur, tantum a mensa in oraturio satisfaciant usque ad iussionem abbatis, hoe perfioiant, usque dum benedicat et dicat „sufficit".

217

armeinsamont Hs.

218

(104) dea pi suuarrem suntom . . . . sint armeinsamot217, . . . . ist duruhtuldit, fora turim dercs chirihchun forakistrahter licke . . . . neouueht qhuedante218 uzan so filo kesaztemu . . . . capite kestrahter framhalde . . . . uzkankantero fuazzum fora si bifaldan . . . . so lango . . . . kanuhctsam katan uuesan, der denne kapotaner. . . . forapi[252]ualde sih des seibin . . . . fona diu . . . sporum . . . . . . . . antreitidu, deru . . . . (105)

....

andres uuas nierpaldee . . . . heffan . . . .

....

denne ist duruhfullit . . . . forauuerfe . . . . demu stat . . . . so kanuhctsami tue . . . . kastillee . . . . . . . . fono deru kanuctsami t a t i . . . . pi rinkirom . . . . . . . . ze kepote . . . . so duruhtuen . . . . . . . . „kenuakit".

Nom. PI. ist übersetzt.

(105/107) [252/263] XLV. De his, qui falluntur in oratorio. Si quis, dum pronuntiat psalmum, responsurium aut antephonam vel leccionem, fallitus fuerit, nisi satisfaccione ibi coram omnibus humili(106)atus fuerit et a senioribus pro excessum suae castigatus non se recognoverit excessisse, maiori vindicta subiaceat, quippe qui noluit humilitate 21 ' emendare, quod neglegentia deliquit, infantes pro tali culpa vabulent. XLVI. De his, qui in aliquibus rebus delinquunt. Si quis, dum in labore quovis, in coquina, in cellario, in monaste[253]rio, in pistrino, in horto, in arte aliqua, dum laborat, vel in quocumque loco aliquid deliquerit aut fregerit quippiam aut perdiderit vel aut quid excesserit ubi et non venies continuo ante abbatem vel congregationem ipse ultor220 satisfecerit et prodiderit delictum (107) suum, dum per alium cognitum fuerit, maiori subiaceat emendatione, animae veniam221 peccati causa si fuerit latens tantum, abbati aut spiritalibus senioribus patefaciant, qui sciant curare et sua et aliorum vulnera non detegere et publicare. 21

69

ibu uuelih, denne forakichundit . . . . liukanter ist, uzan deret kinuctsamun t a t i . . . . . katheonoter (106) uuirdit fora uzlite sinan kerafster . . . . . . . . uzkelite, merun kirihti untarlicce . . . . . . . . theoheiti . . . . doz ruachalosi misaiteta, chind pi selihcha . . . . sin kapluan.

. . . . s o uuelihcheru so . . . . . . . . [253] . . . . in listi edeslihheru . . . . . . . . missit u a t . . . . farprihchit eouueht . . . . farliusit edo ioh uuaz uzkelidit . . . . . . . .fora. . . . kasamanungu er selbo rehchari kanuhtsam t u a t . . meldet. . (107) . . . . chund uuirdit, merun untarlicke puazu, selom antlaz dera sunta rahcha ibu ist midanti so filu . . . . atumlihchem herorom offan faciant, dea uuiszun . . . . andrero tolc nalles intdecchan . . offanon.

220 aus ultro verderbt, der » humitate Hs. Vgl. Anm. 3 221 aus vero verderbt, wie 220. Sonderfehler ist übersetzt.

70

(107/108) [253/264]

XLVII. De significanda hora operis dei. Nuntianda hora operis dei die noctuque sub cura abbatis aut ipse nuntiare aut tali sollicito fratri iniungat hanc curam, ut omnia horis conpetentibus compleantur. Psalmos autem vel antephonas post abbatem ordine suo, quibus iussum fuerit, inponant. Cantare autem et legere non praesumant 223 , nisi qui possunt ipsum officium implere, (108) u t aedifìcentur audientes, quod cum humilitate et gravitate et tremore fiat et cui iusserit abbas. X LV i l i . De opera manuum cottidianum. Otiositas inimica est animae, et ideo certis temporibus occu[254]pari debent fratres in labore manuum, certis iterum horis in lectione divina. Ideoque ac dispositione credimus utraque tempora ordinare, id est, ut a pascha usque ad kalendas octubris a mane exeuntes a prima hora usque paene quart a m laborent, quod necessarium fuerit. Ab hora autem quarta usque ad horam quasi sextam agentem lectione vacent. Post sextam autem surgentes a mensa pausent in lecta sua cum omni silentio, aut forte 222

citi Hs. (1. citi)

223

ze chundande cit des uuerahches . . ioges ioh nachtes ruachun . . edo so uuelichemu pihuctikemu kepruader kamahchoe desa ruachun, daz alliu citim 222 kalimfantem kafullit sin . . . . antreitidu iro . . . . inkinnen . . . . . . . . daz selba ambahti erfüllen, (108) daz sin kizimbrit . . . . theoheit . . fruati . . bibun . . demu kipiutit . . . .

uppigi fiantin ist dera selu . . . . kauuissem citim keummua[254]zon sculun . . . .

. . . . kalaubames pedo citi antreitidom 224 . . . . . . . . unzan inkangum . . . . . . fona morkane uzkante fono eriston citi unzi nah feordun uuerchoen, daz duruft ist . . . . sosama sextun tuantan . . . . muazzoen . . . . . . fona miase resten in pettum irò mit eocouuelihheru stilli, edo premant Hs.

221

s. Glossar.

(108/110) [254/255] qui voluerit legere, sibi sic (109) legat, ut alteram non inquiétât 226 , agatur nona temperius mediante octava hora. E t ideo, quod faciendum est, operentur usque ad vesperam. Si autem necessitas loci aut paupertas exigerit, ut ad fruges colligendas per se occupentur, non contristentur, quia tunc veri monachi sunt, si labore manuum suarum vivunt sicut et patres nostri et apostoli. Omnia tamen mensurate fiant propter pusillanimes. A kalendis autem [255] octobris usque in caput quadraginsimae usque ad horam secundam plenam lectioni vacent, hora secunda agatur tertia, et usque ad nonam omnes in opus suum laborent, quod eis iniungitur. Facto autem pri(110)mo signo horae nonae disiungant ab opere suo singuli et sint parati, dum secundum signum pulsaverit, mox ut auditum fuerit signum, relictis omnibus quaelibet summa cum festinatione curratur. Post refectionem autem vacent lectionibus suis aut psalmis. In quadraginsimae vero diebus a mane usque ad tertiam plenam vacent lectionibus suis, et usque ad decimam plenam operentur, quod eis iniungitur, in quibus diebus quadraginsimae accipiant omnes singulos 226 inquietet Ùbl., vgl. Anm.

71 oduuila huuaz uuili . . . . (109) . . daz andaran ni kiunstille, si kitan . . . . citlihhor mittilodontera ahtodun citi . . . . . . sin kiuurchit . . . . za abande . . . . . . . . armida suachit . . . . ze uuacharum za samanonne . . . . sin piheftit, nisin keunfreuuit....

doh duuidaro mezhaftiu sin duruh lutcilmuate . . . . [255] . . . .

in hawpit

fastun . . . citi andreru folla . . . . muazzoen, citi andrera si kitan dritta..... um. niuntun oile in uuerach irò arbeitan, daz im ana ist kamahchot . . . . eristin (110) zaichane citi niuntun inmahchoen fona uuerohe irò einluze . . . . sin caruue, denne andras zeichan clohhot, sar so kehorit uuirdit zeichan, farlazzanem ailem so uuelihhem so mit dera furistun ilungu si kilaufan. After imbizze . . . . muazzoen Zeczom irò . . salmsangum . . . . /ewtun . . . . iogum . . . . folla. . . . . . . . zehantun . . . . uuerchoen, daz im ist anakimachot, in dem togum . . . . . . . . intfahen alle einluze 3.

72

(110/112) [255/256]

codices de bibliotheca, quos per ordinem ex integro legant, qui codices in caput quadraginsimae dandi sunt. Ante omnia sane deputentur unus aut duo seniores, qui circumeant mo(lll)nasterium horis, quibus vacant fratres lectioni, et videant, ne forte inveniatur frater acediosus, qui vacat otio aut fabulis et non est intentus lectioni et non solum sibi inutilis est sed etiam alios ex[256]tollit. Hie talis, quod absit, repertus faerit, corripiatur semel et secundo, si non emendaverit, correctioni regulari subiaceat taliter, ut ceteri timeant. Neque frater ad fratrem iungatur horis inconpetentibus. Dominico item die lectioni vacent omnes excepto his, qui variis officiis deputati sunt. Si quis vero ita neglegens aut desidiosus fuerit, ut non vellet aut non possit meditari aut legere, iniungatur ei opus, quod faciat, u t non vacet. (112) Fratribus infirmis aut delicatis talis opera aut ars iniungatur, ut nec otiosi sunt nec violentia laboris opprimantur 280 aut effugentur, quorum inbecillitas ab abbate consideranda est. 220

227 sc. ai. kezetite Hs. 229 1 ita ? Vgl. St. S. 256 A 6. Hs., Pass, ist übersetzt.

puah . . . . dea duruh antreitida er alongi lesan, dei puah in haupit.... za kebanne sint. Fora allu . . sin kizelit einer edo zuene heroston, dea umbicangen . . (111) . . . . citim, dem muazz o e n . . . . sehen, min odouuila si fundan . . . . slaffer . . . . gaugrot upigi . . . . sprahchon . . . . nist anauuartenter leezun . . . . nalles einin imu umbiderber . . . . ioh auh [256] andre erheuit. Der solihcher, soso fer si, fundaner si, kerefsit 226 . . . . ioh andrastunt, ibu nipuazit, dem kirihti rehtlihchun untarlicke solicha . . . . andre furihten. Enti noh pruader . . . . si kimahehot citim unkalimfantem. Truhtinlihemu auur iage ieezum muazzoen . . . . uzan dem, dea missalihchem ambahtim kezelite 22 ' s i n t . . . . huuelih daz 228 . . . . ruachalosonti . . . . unstiller ist, daz niuuili . . . . nimac lirnen . . . . lesan, ana si kimahehot imu uuerah, daz tue, . . . . nicaugroe. (112) . . . . unmahtiken . . . . smecharem solichaz wteerahe . . . . list anakimahehot 229 , daz nalles ubige sin . . . . arbeiteo sin kidrungan edo farüohan 229 , dero unmahti . . zi piscauuuone ist. 228

Übersetzung für vero oder 230 rb. subst. fehlt. oppmant

73

(112/114) [256/257] XLVIIII. De quadraginsimae observatione. Licet omni tempore vita monachi quadraginsimae debet observationem habere, tamen quia paucorum est ista 281 virtus, ideo suademus istis diebus quadraginsimae omni puritate vitam suam custodire, omnes pariter sordes et neglegentias his diebus sanctis diluere, quod tunc digne fit, [257] si ab omnibus vitiis temperemus, oratione cum fletibus lectioni et conpunctio-(113) ne cordis atque abstinentiae operam damus. Ergo his diebus augeamus nobis aliquid solito pinso servitutis nostrae: orationes peculiares, ciborum et potus abstinentiam, ut unusquisque super mensuram sibi vindicet aliquid propria volúntate cum gaudio sancti spiritus offerat deo. Id est, subtrahat se corpori suo de cibo, de potu, de somno, de loquacitate, de scurilitate, et cum spiritalis desiderii gaudio sanctum pascha expectet. Hoc ipsut tamen, quod unusquisque quod offeret deo, abbati suo suggerat, et cum eius fiat oratione et volúntate, quia, quod sine patris spiritalis fit, praesumptione deputabitur et vanae glo(114)riae

doh eocouuelihcheru citi lib des muniches . . . . scal pihaltida haben, duuidaro dant& foero . . . . deisu chraft, pidiu spanames desem tagum . . . . alleru lutri lip sinan kihaltan . . . . ebano u n c h u s c h i d a . . . . ruachalosi desem tagum . . . . uuaskan . . . . uuirdike sin232, [257] ibu iona allem achustim pirum kitemprot, kipete mit uuafum Zecciun233 . . . . stuncnissi (113) des henin ioh furipurti uwerah kebames . . . . desem tagum auhchomes uns edesuuas demu k i u u o n i n . . . . theonostes unsares: kapet suntriclihchiu, muaso . . . . tranh furipurt, das einer eocouuelicher ubar mez imu kirihche edesuuaz eikenes uuiltin mit m e n d i . . . . prinke cote . . . . untraat 234 seh

lihhamin

sinemu

iona

muase, iona tranche, iona slaffe, iona sprahchu, iona scerne . . . . mit deru atumlihchun kiridu mendii dera uuihun ostrun pite. Daz selba . . . . daz einer eocouuelicher . . . . prinkit cote . . . . sakee . . . . mit sinu si kipete . . . . uuillin, danta . . ano des fateres des atumlihchin si, iora urtursti ist kizelit . . ital ruam (114)

231 ita Hs. Vgl. Anm. 3. 232 digni fiant ist übersetzt. 234 s. untarzeohan Glossar. chini Hs.

233

Zec-

74

(114, 117/119) [257/258]

non mercidis, ergo cum volúntate abbatis omnia agenda sunt. LIII. De hospitibus suscipiendis. ( 1 1 7 ) . . . . P a u p e r u m et peregrino[258]rum susceptione cura sollicite exhibeatur, quia in ipsis magia christus suscipitur. N a m divitum terror ipse sibi exigit honorem. Coquina abbatis et hospitum super (118) se sit et incertis horis superveniens hospites, qui n u m q u a m desunt monasterio, non inquiet e n t u r fratres. I n quam coquin a m ad annum ingrediantur duo fratres, qui ipsum officium bene impleant, quibus, u t indigent, solatia nmùstrentur, u t absque murmuratione serviant. E t iterum, quando occupationem minorem habent, exiant, ubi eis imperatur, in opere. E t non solum ab ipsis sed in omnibus officiis monas terii ista sit consideratio, u t , quando indigent, solatia adcommedentur eis. E t iterum, quando vacant, oboediant imperantibus. I d e m et cellam hospitum habeat adsignatam frater, cuius animam timor dei possedit, ubi sint lecti strati sufficienter 230 . (119) E t domus dei a sapientibus et sapienter 288 237

nalles Ion, keuuisao mit uuillin . . . . alliu za tuanne sint.

(117) . . . . armero . . . . ganga [258]raro antfankida ruacha pihuctlicho . . danta in dem mer . . . . ist intfankan . . otakero ekiso er seibo imu ersuachit era 235 . . . . . . kesteo . . (118) suntrigo . . . . . . in unchundem 2 3 8 . . . . . . . . neonaldre uuan sint . . . . kiunstillen.... . . . . iar . . . . daz seiba ambahti . . . . so durfttigoen, helffa sin kiambahtit . . . . murmolodi . . . . . . . . pifahit 237 miniaron 238 . . . . si kipotan . . . . . . . . iona im . . . . . . . . ambahtim . . . . disu . . . . scauuunka . . . . . . . . sint farlihan . . . . . . gaugront, horsamoen kapeot a n t e m . . . . sosama chamara . . . . kazeichanta . . . . h a b e t . . . . kistreuuitiu kinuhtlicho. (119) . . . . . . . . zúa si k i a m b a h t i t . . . .

236 era Hs. das in von incertis doppelt ausgedrückt. occupat ist übersetzt. 238 minnirom Hs. 238 sufñcientur Hs.

(119/120) [258/260] administretur. Hospitibus autem, cui non praecipitur, nullatenus societur neque conloquatur, sed si obviaverit aut [259] viderit, salutatis241 humiliter, ut diximus, et petita benedictione pertranseat dicens sibi242 non licere conloqui cum hospite. L i n i . Si debeat monachus litteras vel aliquid suscipere. Nullatenus licet monacho neque a parentibus suis neque a quoquam hominum nec sibi invicem litteras aut euglogias245 vel quaelibet munuscula accipere aut dare sine praeceptum abbatis. Si etiam a parentibus ei quicquam directum fuerit, non praesumat suscipere illud, nisi prius indicatum (120) fuerit abbati. Quodsi iusserit suscipi, in abbatis sit potestate, cuiS4S illud iubeat dare24', et non contristetur frater, cui forte directum fuerat, ut non detur occasio diabulo. ^ Qui autem aliter249 praesumpserit, disciplinae reguläre subiaceat. LV. De vestiario et calciano fratrum. Vestimenta fratribus secun[260]dum locorum qualitatibus,

75 uuemu . . . . ist kipotan, nohheinu mezzu si kimahchot . . . . eban240 si kisprohchan . . . . ka[259]gamie . . . . chuuettan deolihcho, so chuatumes . . . . kepetanera uuihi furifare . . . . imu243 nierlauben kasprohchan244 uuesan mit kastu.

nohheinu mezzu erlaubit. . noh fona catalingun . . . . noh fona einigan . . . . noh im

untar im puah . . . . runstaba . . . . so uuelicha so manaheiti

. . . . eouueht kirihtaz ist . . . . kachundit (120) . . . . . . . . intfangan uuesan . . . . kauualtidu, uuemu daz kepeotan si kigeban248 . . . . . . . uuemu . . . . . . . . frist . . . . dera rehtlichun eki

kiuuati . . . . [260] steteo uuealiknissim

. . . .

241 Dat. PI. Part. Pass., durch Inf. übersetzt. aban Hs. 243 ibu Hs. 244 kaspohchan Hs. 245 Eulogien ibi Hs. sind fromme Gaben, die Übersetzung runstaba paßt nicht dazu, 246 cu Hs. 247 zu dari korr. eher zu litteras als Doppelglosse. 248 s. St. S. 259 A 6. 249 alter Hs. 240

242

76 ubi habitant, vel aerum tempori edentur 260 , quia in frigidis regionibus amplius indigitur, in calidis vero minus, haec ergo considerati© penes abbatem est, nos tamen mediocribus locis sufficere credimus monaehis per singulos cocullam, (121) in hieme vellosam, in aestate puram aut vetustam, et scapulare propter opera, indumenta pedum pedules et caligas, de quarum rerum omnium colore aut grossitudine non causentur monachi, sed quales invenire 252 possunt in provincia, qua habitant, aut quod vilius conparare 264 possunt 266 . Abbas autem de mensura provideat, ut non sint eurta ipsa vestimenta utentibus eas, sed mensurata, accipientes nova Vetera semper reddant in praesenti 257 reponenda in vestiario propter pauperes, sufficit enim monacho duos tonicas et duas cocullas habere propter noctes et propter lavare ipsas res. I a m quod supra fuerit, superfluum est, ampu ( 122)tari debet. E t pedules et quodcumque est vetere, [261] reddant, dum accipiunt novum. Femoralii hii, qui in via diriguntur, de vestiario acci260

(120/122) [260/261] . . puant . . lufteo dera mezlihchii . . . . in chaltem lantscaffim mer ist kidurufttigot, in uuaramem . . . . min, disu . . . . scauuunc . . . . uuir . . . metamunscaftim 251 . . kenuackan . . . . durali einluzza cucalun, (121) in uuintre ruha, in sumere dunna . . . . alta . . . . kauuati fuazzeo suueif . . kaliziun, fona dero rachono . . . . farauuii . . . . grozzii nisin kichlagot .... ....

lantsceffi, deru puant smahlichor 253 chaufan

fona mezze forakisehe . . . . . . scurciu dei selbun kauuati analeckentem . . . . mezhaftiu, intfahant26® niuuuiu altiu . . kebant in antuuarti ze keleckanne in uuathuse . . . . . . . . kanuakit....

. . . . uuazkan dea selbun rahcha . . . . ubar ist, ubarfieozzida. . . . abasnidan (122) . . . . so uuas . . . . altiu, [261].... . . . . Pruah dea, dea . . . . sint kirihtit . . . . uuathuse

261 aus temperiem dentur verderbt. unscaftim Hs. Vgl. 262 263 264 Glossar. inveniri Ubl. smahlichot Hs. conparari 266 258 Übl., Inf. Act. ist übersetzt. possit Übl. statt infahante. 267 non praesenti Hs. Vgl. Anm. 3.

(122/123) [261/262] piant, qui revertentes lota ibi restituant. Cocullae et tonicae sint aliquanto a solito, quas habent, a modice meliores, quas exeuntes in via accipiant de vestiario et reverentes de via restituant. S tramenta 269 autem lectorum sufficiat matta, saga et lena et capitale. Quae tamen lecta frequenter261 ab abbate scratanda sunt propter opus peculiare, ne inveniatur 262 , et si cui inventum 283 fuerit, quod ab abbate non acciperit, gravissimae disciplinae subiaceat. E t u t hoc vitium pecu(123)liaris radicitus amputetur, dentur ab abbate omnia, quae sunt necessaria, id est : coculla, tunica, pedules, caligae284, bracile, cultellus 286 , graffium 268 , acus 287 , mappula 268 , tabulae 2 ' 9 , omnis auferatur necessitatis ex [262]cusatio, a quo tamen ab abbate semper consideretur illa sententia actuum apostulorum, quia dabatur singulis, prout cuique opus erat 271 , ita ergo et abbas considérât infirmitates 2 ' 2 indigentium, non mala volúntate 273

268

77 intfahen, die uuarbente kauuaskano . . . . . . . . edesmihil fona demu kiuuonin, dei eigun, fona luzilemu pezzirun, dei uzkanganti 268 . . . . . . . . kastreuui . . . . kanuage.... filz280, alii digunt recinun 260 . . . . zuzsa . . . . poistar . . . . zarsuahchanne sint duruh duruft suntriclichii . . . . . . . uuemu funtan . . . . . . . . dero suuaristun . . . . untarlicke . . . . so dea achust des suntric(123)lihchii uurzhaftor aba si farsnitan . . . . dei sint notduruft.... . . . . caliziun, p r u a h h a c . . . . duuahila . . . . eocouuelih si e r u i r r i t . . . . antrahcha [262], fona demu . . . . . . . . si kescauuuot diu kaqhuit tateo . . . . das uuarun kikeban einluzze 270 , soso eocouuemu piscauuuohe durufttigontero . . ubilemu . .

269 unfl. Part. Praes. statt Nom. PI. Masc. stramta Hs. 2,11 s. Glossar. ausgestrichen nach Sang. 914, der als einzige 282 2,3 Hs. das Wort nicht hat. inveniatus Hs. inventusHs., 264 266 durch unfl. Part, übersetzt. caligas Hs. cultello Hs. 288 287 288 269 graffio Hs. ac Hs. mabbula Hs. tabulas Hs. 270 271 dabantur singuli ist übersetzt. eat Hs. 272 infirmitatis 273 Hs. malum voluntatem Übl., Adj. mit Dat. übersetzt. Vgl. Anm. 3. 260

78 invidentium. In omnibus tamen iudiciis suis dei retributionem cogitet. LVI. De mensa abbatis. Mensa abbatis cum peregrinis et hospitibus sit semper, quotiens tamen minus sunt hospites, quos vult de fratribus vocare, in ipsius sit (124) potestate 275 , seniorem tamen unum aut duos semper cum fratribus dimittendum propter disciplinam. LVII. De artificibus monasterii. Artifices, si sunt in monasterio, cum omni humilitate faciant ipsas artes, si permiserit abbas. Quod si aliquis ex eis extollitur pro scientia artis suae, eo quod videatur aliquid conferre mo[263]nasterio, hie talis evellatur ab ipsa arte et denuo per earn non transeat, nisi forte humiliato ei iterum abbas iubeat. Si quid vero ex operibus artificum venundandum est,videantipsi,per quorum manus transigenda sit, ne in aliqua fraude praesumant, memorentur semper Ananiae et Saffirae, ne forte mortem quam illi in corpore (125) pertulerunt, hanc isti vel omnes, qui aliquam fraudem de rebus monasterii fecerint, in anima patian274

(123/125) [262/263] abanstikero s u a n o n o 2 ' 1 . . . . itlon

. . . .

kankararum . . . . so ofto so . . . . min . . . . kesti . . . . pruadarum kauuisan, in sin selbes . . (124) kauualtidu, herorun . . . . . . . . zi firlazanne . . . .

listarra . . . . eocouuelicheru deoheiti . . . . dea selbun listi . . . . farlazzit . . . . ibu einic er dem ist arhaban fora kiuuizidu deru sineru listi, pidiu ist kaduht edeauuas eban[263]prinke 276 . . . . deser solihcher si erlohchan fona deru selbun listi . . . . andrera stunt . . . . ketheomuatemu . . . . Ibu uuaz . . . . fona wwerchun listaro ze farchaufanne . . . uuelichero . . . ze faranne . . . . in einikera urc h u s t i . . . . sin k e h u k i t . . . . in lihhamin (125) fardoleton, den dese . . . . einiga notduruft . . . .

275 Gen. PI. ist übersetzt. poteatatem Hs., m durchstri276 chen. Conj. Praes. statt Inf.

(125/126) [263/264] tur. I n ipsis autem praecipiis 277 non subripiat avaritiae malum, sed semper aliquantulum vilius detur 278 , quam ab aliis saecularibus d a t u r . . . . 2 ' 9 omnibus glorificetur 280 deus. LVIII. De disciplina suscipiendorum fratrum. Noviter veniens quis ad conversionem 281 non ei facilis tribuatur ingressus, sed sicut ait apostolus: „Probate spiritus, si ex deo [264] sunt." Ergo si veniens perseveraverit pulsans et inlatas sibi iniurias et difficultatum ingressus post quattuor aut quinque dies visus fuerit patienter portare et persistere petitioni suae, adnuatur ei ingressus (126) et sit in cella hospitum paucis diebus. Postea autem sit in cella novitorum 282 , ubi meditet 263 et manducet et dormiat, et senior eis talis deputetur, qui aptus sit ad lucrandas animas, qui super eos omnino curiose intendat, et sollicitus sit, si re vera deum quaerit. Si sollicitus est ad opus dei, ad oboedientiam, ad obprobria, praedicantur ei omnia dura et aspera, quae itur ad deum. Si promiserit de stabili277

79 si«. kedolet. In dem selbon . . . . untarslihe nefkirii . . . . . . . . edesmihil smahlichor uuerultlihchem si kitiurit . . . .

niuuiqhuemanemu . . . . za libe . . . . samfter si kikeban inganc . . . . „chorot atume [264] . . . . duruhuuisit chlochonti . . anaprunkano . . uuidarmuati . . . . unsamftido . . . . . . . . keduht . . kadultlicho tracan . . duruhstantan dera sinera dikii, zuak i p a u b n i t i m u . . (126)inselidun kesteofouuem . . . . . . . . niuuiquuemanero, dar lirnee . . . . . . . . herosto . . . . solih si kiz e l i t . . . . kimahcher . . . . ze aruuinnanne . . . . . . . ruahlicho anauuartee . . . pihuctiger . . ibu rachu uuareru . . . . horsami . . . .

ituuizze

hertiu . . arandiu, daz kigangan . . . . statiki

278 pretiis Übl. dentur Hs., n radiert und durchstrichen. 280 281 dari potest ut Übl. glorifice Hs. Vgl. Anm. 3. con282 versationem haben die besten Hss. novitiorum Übl. 288 meditetur Übl., die Sonderlesart ist übersetzt. 278

80 tatis suae perseverantia, post duorum mensuum circulum leg a t o ei haec regula per ordinerà et dicatur ei: „Ecce lex, sub qua militare vis. Si potes obervare, ingredere, si vero non potes, liber discede." Si adhuc steterit, tunc ducatur in super (127) dictam cellamnovioram 286 et iterum probetur in omni patientia. E t post sex mensuum circuìtu 286 legatur ei [265] regula, ut sciat, ad quod ingreditur. E t si adhuc stat, post quattuor mensis iterum legatur ei regula. E t si habita secum 288 deliberatione promiserit se omnia custodire et cuncta sibi imperata servare, tunc suscipiatur in congregatione sciens se e lege regulae constitutum, quod ei ex ilia die non liceat egredi de monasterio nec collum excutere desub 289 iugo regulae, quia sub tam morosa deliberatione 280 licuit ei excusare aut suscipere, suscipiendus autem in (128) oraturio coram omnibus promittat de stabilitate sua et conversatione morum suorum et oboedientia coram deo et sanctis eius, ut, si aliquando aliter

(126/128) [264/265] sineru duruhuuesanti, . . . . zueio . . . . umbicanc si kileran . . disiu rehtunga . . antreiti . . . euua, untar deru chemfan uuili . . . . mac 281 kihaltan . . . . . . . . frier k a l i d . " . . . . denne noh . . . . ubirikiqhwetena (127) . . . . . . . . si kichorot

. . . .

. . . . umbicange auar 28 ' kileran [265] . . . .

. . . .

kepotaniu

si

. . . .

. . . . uuizanti aih er euu . . . . kisezzit . . . . dereru . . . . nierlaube uzkakangan uuesan . . . . erscuttan untar iohche . . . . untar so situlicha fono frihalse erlaupta . . . . entrahhon . . . . intfankaner (128) . . . .

kiheize libe horsami . . . . uuihem eonaldre andaruuis

iona statigi siteo . . . .

284 potest ist übersetzt. 285 novitiorum Übl. 286 circui287 zum späteren iterum gehörig. tum Hs., Dat. ist übersetzt. 288 habitare cum Hs. 288 desub zusammengesetzte Präp., de 260 morosam deliberationem sub Hs., sub iugo ist übersetzt. Hs., m radiert, für die Übersetzung ist de-liberatione getrennt.

(128/129) [265/266] fecerit, a deo se damnandum sciat, quem inridet, de qua promissione sua faciat petitionem ad nomen sanctorum, quorum reliquiae ibi sunt, et abbate praesente. Quam petitionem manu sua scribat aut certe, si non scit litteras, alter ab eo rogatus scribat et ille novius292 signum faciat et manu sua earn super altare ponat, quam293 dum posuerit, [266] incipiat 291 ille novius292 hunc versum: „Suscipe me et secundum eloquium tuum et vivam et ne295 confundas me ab expectationemea." (129) Quem versum omnis congregatio tertio respondeat29« adiungentes gloria 287 patri. Tunc ille frater novitius prosternatur singulorum pedibus, ut orent298 pro eo, et iam ex ilia die in congregatione reputetur. Res si quas habet, aut roget prius pauperibus aut facta solemniter donatione conférât monasterio nihil sibi reservans ex omnibus, quippe ex illo die nec proprii corporis potestatem se habere sciat. Mox ergo in oratorio exuatur rebus propriis301, quibus vestitus est, et induatur rebus monasterii. Ilia autem vestimenta,

81 . . . . kanidartan . . . . pismerot, fona deva pigihti . . . . digi za nemin uuihero . . . . uuihida . . . . antuuartemu 291 . . . . . . . . puahstaba . . . . . . . . kapetaner . . . . niuuichuemo zeichan . . . . . . . . lecce, die denne . . . . [266] . . . . . . . . desan . . . .

. . . . (129) . . . . eocouuelih . . . . drittiun stuni . . . zuaauhchonte . . . . . . . . niuuichuemaner fora si kistrehchit . . . . fuazzum . . . . pi imu . . . . iona demu tage . . si kizelit. Rahcha ibu uuelicho hebit . . . . kebe.... ketaniutultlihchiu kiuualtidu 298 . . ebanprinke . . . . kehaltanti er allem, kiuuisso . . . . . . . . des eikinin300 lihhamin . . . . si intuuatot . . . . eikenem . . . . keuuatoter . . . . si kikaruuit . . . . . . . . kauuati

291 antuuantemu Hs. 282 novitius Übl. 283 quia Hs. Vgl. 294 incipia Hs. 285 non Hs. 296 respondeant Hs. Anm. 3. 297 gloriam Hs. 298 oreent Hs. 299 dominatione ist übersetzt. 300 heikinin Hs. 301 proprihis Hs.

6

(129/131) [266/268]

82 quibus exutus est, reponantur in vestiario conservanda, ut si aliquando sua(130)dente 303 diabulo consenserit, ut egrediatur de monasterio, quod absit, tunc exutus rebus monasterii proiciatur. Ulani tamen petitionem eius, quam [267] desuper altare abbas tulit 304 , non recipiat, sed in monasterio reservetur. L V I I I I . De filiis nobilium vel pauperum Si quis forte de nobilibus offert filium suum deo in monasterio, si ipse puer minore aetate, parentes eius faciant petitionem, quam supra diximus, et cum oblatione ipsa petitionem et manu pueri involvat in palla altaris, et sic eum offerat. De rebus autem suis aut in praesenti per petitionem (131) promittat sub iureiurando, quia numquam per subiectam 306 personam quolibet modo ei aliquando aliquid dant aut tribuunt occasionem habendi, vel certe si hoc facere noluerint et aliquid offerre voluerint in elymosinam monasterio pro mercede sua, ex rebus, quas [268] dare volunt monasterio, dationem faciant reservato sibi, ita 807 voluerint, usum fructum.

307

entuuatoter rachom . . . . f o r a k i u u o r f a n . . . . digi . . dea [267] fona obana . . . . . . si keporkan.

. . . . fona adelem prinkit chind sinas . . . . daz seiba chind demu minnirin altere, katilinga . . . . . . . . dea obana . . . . . . dea selbun dikii . . des chindes piuuinte in lachane . . . . kebe . . . . . . . . in antuuartidu . . . . digi (131) kiheize untar rehtteru eidsuuertiu, daz neonaldre duruh untaruuorfanan heit so uuelichu mezu so . . eonaldre eouueht kebant . . . . . . . . frist 3 0 ' za habenne . . . . edesuuas pringan . . . . . . . . fora lone . . . . er rahchom dea [268] keban . . . . . . . . keporkanemu.... . . . . nutzi uuachar.

303 auch suadenti kann übersetzt sein. uuahhufe Hs. 306 suffectam Übl., s. Glossar. 308 frit Hs. tullerat Hs. davor si Übl.

302 301

. . intuuatoter . . . . sin kilegit in uuathuse302 ze kehaltanne . . eonaldre (130) kesponentemu . . . . . . kihenkit....

(131/133) [268/269]

83

Atque ita omnia observantur, ut nulla suspitio remaneat puero, per quam deceptus perire possit, quod absit, quod experimento dedicimus, similiter autem et pauperiores faciant. Qui vero ex toto nihil (132) habet, simpliciter petitionem faciat et cum oblatione offerat filium suum coram testibus.

LX. De sacerdotibus, qui in monasterio habitare voluerint. Si quis de ordine sacerdotum in monasterio se suscipi rogaverit, non quidem ei citius adsentiatur, tamen si omnino persteterit in hanc supplicationem, sciat se omnem regulae disciplinae servaturum, ne aliquid ei relaxabitur, ut sit, sicut scriptum est: „Amice, ad quod venisti?" Concedatur ei tamen [269] post abbatem stare aut benedicere aut missas tenere, si tamen iusserit ei abbas, sin aliquid nullatenus aliquam praesumat sciens se regulae subditum, et magis humiMtatis exempla (133) omnibus det. Et si forte ordinationis aut alicuius rei causa fuerit in monasterio, ilium locum adtendat, quando ingressus est in monasterio, non ilium, qui ei reverentia sacer308

untruida Hs. vgl. Anm. 3. 6*

309

. . . . sin kihaltan . . nohheiniu urtruida 308 pilibe chinde . . . . pisuuiehaner faruuerdan . . . . findungu lirnetomes, sosama . . . . armirun . . . . (132) . . . . . . . . einmuatlicho . . . . . . . . urchundom.

. . . . antreitidu euuarto . . . . . . . . intfangan . . . . . . . . sniumor zuakihenkit . . . . alles duruhatat . . . . deze deolichas . . . . rehtlichun ekii ze h a l t a n n e , . . . . eouuit . . . si farlazan . . . . . . „friunt, ziuuiu . . . . . . . . Si farkeban . . . . [269] . . . . stan . . . . uuihan . . . . haben . . . . . . . . ibu das andar nohheinu mezzu eouueht erbaldee uuizanti sih . . . . untardeonotan .. mer deomuati piladi (133) . . . . . . . . kesezzida . . . . edezlichera racha . . . . . . . . stat zuauuartee, denne ingaganganer ist . . . . nalles dea, diu imu pi eruuirdii309 des

pro reverentia ist übersetzt, wie Übl.,

84

(133/134) [269/270]

dotii concessila est. Clericorum310 autem si quis eodem desiderio monasterio sociari voluerit311, locum mediocri conlocentur, et ipsi tarnen si promittunt de observatione regulae vel propria stabilitate.

L X I . De monachis peregrinis qualiter suscipiantur. Si quis monachus peregrinus de longinquis provinciis supervenerit, si pro hospite voluerit habitare in monasterio et contentus consuetudine loci, quem inve(134)nerit, et ne forte superfluitate sua perturbai monasterium et simpliciter con[270]tentus, quod invenerit, suscipiatur, quanto tempore cupit. Si qua sane rationabiliter et humilitate caritatis reprehendit aut ostendit, tractet abbas prudenter, ne forte pro hoc ipso eum dominus direxit. Si vero postea voluerit stabilitatem suam firmare, non rennuatur talis voluntas, et maxime quia tempore hospitalitatis potuit eius vita dinosci. Quod si superfluus aut vitiosus inventus fuerit tempore hospitalitatis, non solum non debet sociari corpore monasterii verum etiam dicatur314 ei honeste, ut disce-

. . . . piligrim fona rumen lantscaffim . . . . . . . . furi cast . . . . . . . . kauuonaheiti. . . .(134) ubarfleozida . . kitruabit . . . . . . einfaltlihcho [270] . . . . si intfangan so manakera citi kerot. Ibu uuelichiu heuuisso redihaftlicho . . . . deoheiti minna kirefsit . . . . keaukit, trahtohee . . . . claulicho . . . . pi daz selba . . . . kirihtida312 . . . . after diu . . . . statiki . . . festinon . . . si keuuidarot solih . . . . allero meist daz . . . deru castluamii . . , . . . . kichundit . . . . ubarfleozanter . . . achustiger funtaner . . . . kastluamii . . . . kamachon313 lihhamin . . . . sosama . . . . erlihho . . . . kali-

311 voluerint Hs. 312 s. kerihten Glossar. clecorum Hs. 314 ducatur Hs. 1. kamachot se. uuesan.

310 313

euuarttuames farkebaniu. . . . Chliricho . . . . deru selbun biridu . . . . bimachon . . . . deru metamunsceffi sin kistatot . . . . dea selbun . . . . kiheizant. . . . pikaltidu. . . . eikinera statiki.

85

(134/136) [270/271] dat, non 315 eius miseria etiam alii (135) vitientur, quod non fuerit talis, qui mereatur proici, non solum si316 petierit, suscipiatur congregationi sociandus, verum etiam suadeatur 3 1 7 , u t stet 318 , u t eius exemplo alii erudiantur, et quia in omni loco uni domino servitur, uni regi militatur 3 2 0 . Quem etiam talem praespexerit esse abbas, liceat in superiore aliquanto[271]lum constituere locum. Non solum autem monachum sed etiam de superscriptis gradibus sacerdotum vel clericorum stabilire potest abbas in maiore, quam ingrediuntur, locum, si eorum talem praespexerit vitam esse, caveat a u t e m abbas, ne aliquando de alio noto monasterio monachum ad habitan(136)dum suscipiat sine consensu abbatis eius aut litteris commendatitias, quia scriptum est: ,,Quod tibi non vis fieri, alteri non feceris." L X I I . De sacerdotibus monasterii. Si quis abbas sibi presbiterum vel diaconem ordinare petierit, de suis elegat, qui dignus sit, sacerdotum fungi, ordinatus autem caveat elationem aut

de, min siniu uuenekii . . . . . . (135) sin k e a c h u s t e o t . . . . . . . si kiarnet faruuorfan . . . . dikit . . . . . . . . ze kemahone, . . . . si kespanan . . . . stante . . . . pilade andre sin k e l e r i t 3 1 8 . . . . einemu truhtine . . einemu chuninge ist k i c h e m f i t . . solichan . . forakisiit . . . . erlaube in oparorun edesmihil [271] kesezen . . . . . . . .

fona

obana kascribanem stiagalum euuarto . . . . s t a n t a n . . . . in merun, denne in sin kegangan, steti . . . . solichan forakisiit lib . . . . piporgee . . . . eonaldre . . . . chundamu . . . . . . za puanne (136) . . . . kihenkida . . . . . . . . puah pifolahanlicho 321 . . . . uuesan . . . .

. . . . kesezan pitit, fona .sinem eruuelle,der uuirdiger si, euuartt u a m kepruhchit uuesan, kisazter . . . . piporkee keilii. . . .

315 316 ne Übl., vgl. Anm. 3. sibi Hs. 318 Vgl. Anm. 3. instet Hs. Vgl. Anm. 3. 320 321 miliatur Hs. Vgl. Anm. 3. s. Glossar.

317

suadetur Hs. kelekit Hs.

319

86

(136/138) [271/272]

superbiam, nee quicquam praesumat, nisi quod ei ab abbate praecipitur, sciens se multo magis disciplinae regulari322 subditum, nec occasionem323 sacerdotii obliviaoatur [272] regulae et oboedientiae disciplinara, sed magis ac magis in deum proficiat. Locum vero ilium semper (137) adtendat, quod824 ingressus est in monasterium, propter 326 officium altaris, et si forte electio congregationis et voluntas abbatis pro vitae mérito eum promoveré voluerit, qui tamen regulam a decania vel praepositis se 32 ' constitutam 327 servare sciat. Quod si aliter praesumpserit, non sacerdos sed rebellio iudicetur, et saepe admonitus si non correxerit, etiam episcopus adhibeatur in testimonium. Quod si nec sic emendaverit clariscentibus culpis, proiciatur de monasterio, si tamen talis fuerit eius contumacia, ut subdi aut oboedire regulae nollit. De ordine congregationis. Ordines suos in monasterio ita (138) conservent, ut con-

. . . . min eouueht . . . . . . . . uuizanti . . . . michilu mer . . . . untardeonotan . . . . euuariiwames si e r k e z z a n . . . . [272] . . . . horsamii ekii . . . . mer enti mer . . . . . . . framdihe. . . . Stat . . . . . . . (137) zuauuartee, daz inkagankaner . . . . . . . . ana ambahti . . . . eruueliti . . . . pi libes arnungu . . . . foraeruuechan . . . . fona zehaningarum . . . . forakisaztem «ih kesazta kehaltan . . . . andaruuis erpaldet, nalles euuart. . uuidaruuigo si kisuanit . . ofto zuakimanoter.... kirihtit.... . . . . zua si kitan . . . . . . . . skinentem sunteom, si faruuorfan . . . . eins tritìi, so untardeonot . . . . orren rehiwrvgu niuuelle.

LXIII.

antreitidom irò . . . . (138) kehalten, daz dera kihuuoruan-

323 occasione Übl. 324 quo regularis Hs., s durchstrichen. 325 Übl., der Sonderfehler ist übersetzt. praeter Übl. Vgl. Anm. 3. 326 sibi Übl., der Sonderfehler ist übersetzt. 327 constituam Übl., vgl. Anm. 3. 322

87

(138/139) [272/273] versionis tempus invenit aut vitae meritum discernit utque 328 abbas constituent, qui abbas non turbet gregeia sibi com[273]missum nec quasi liberam utens potestatem iniuste disponat aliquid, sed cogitet semper, quia de omnibus iudiciis et operibus suis redditurus est deo rationem. Ergo secundum ordines, quos329 constituent vel quos habuerint ipsi fratres, sic accédant ad pacem, ad communionem, ad psalmum inponendum, in choro standum et in omnibus omnino locis, aetas non discernatur ordines nec praeiudicet, quia Samuel et Daniel pueri bresbiteros iudicaverunt, ergo exceptis his, quos, u t diximus, altiori con(139)silio abbas praetullerit vel degradaverit certis ex causis, reliqui omnes u t convertuntur, ita sint, u t verbi gratia, qui secunda hora diei venerit in monasterio iuniorem se noverit illius esse, qui prima hora venit diei, cuiuslibet aetatis aut dignitatis sit, pueris per omnia ab omnibus disciplina conservata. Iuniores832 igitur priores suos honorent, priores minores suos diligant, in ipsam autem appellationem , nominum nulli liceat alium puro nomine apellare. 328

nissa c i t . . . . des libes arnunc keskeidit so dei . . . . kesezze, der.. nalles ketruabpe chortar.. pifola[273]hanaz . . . . sosama frilihha pruhhanti keuualtida unrehto kesezze eouueht . . . . suanom . . . . . . . . erkebanter . . . . rediun . . . . antreitim, deo . . . . . . . . eigun dea selbun . . . . zuakangen ze fridiu, ze kemeinsamii, ze salmin ze heffanne . . . . ze stantanne . . . . in allem alies steti 330 , altar . . keskeidan antreitida . . forasuanne . . . . . . . . chind . . . . suanton . . . . uzzana desa, dio 331 . . . . demu herorin . . . . (139) . . furipringit . . intsezzit er kiuuissem rachom, andre . . . . so sin kehuuerbit . . . . so piladi qhuueden, der andrera citi tages . . . . iungirun . . uuizzi des uuesan, der erirun citi. . so huuelihes so des altres . . dera uuirdigi . . chindum duruh alliu . . . . eikii kehaltaniu. Iungirun inunu herirom 333 iro . . . . . . in deru selbun . . namahaftii namono nohheinemu erlauppe andran hlutremu nemin

32 ut quae ist übersetzt. ' quis Hs., vgl. Anm. 3 . 331 332 333 stetim 1. die Ieiuniores Hs. 1. heriron.

330

1.

(139/141) [273/274]

88 Sed priores iuniores suos fratrum nomine, iuniores autem priores suos nonnos vocent 334 , quod intellegitur paterna reverentia. (140) Abbas autem, quia vices Christi agit, dominus et abbas [274] vocetur non sua adsumptione sed honore et amore Christi. Ipse autem cogitet et sic se exhibeat, u t dignus sit tali honore. Ubicumque autem sibi obviant fratres, iunior a priore benedictione petat, transeunte maiore minor surgat et det ei locum seden di, nec praesumat iunior consedere, nisi ei praecipiat senior suus, u t fiat, quod scriptum est: „Honore invicem praevenientes", pueri parvi vel adulescentes in oratorio vel ad mensas cum disciplina ordines suos conservent, foras autem vel ubi et 336 ubi custodiam habeant et disciplinam, usque dum ad intellegibilem aetatem (141) perveniant. L X I I I I . De ordinando abbate. I n abbatis ordinatione ilia semper consideretur ratio, u t hic constituatur, quem sibi omnis concors congregatio secundum timorem dei sive pars quamvis parva congregationis saniore Consilio elegerit, vitae 334

vacent Hs. übersetzt.

335

nemman . . . . . . . . nemmen, daz ist farstantan faterlihhiu eruuirdii. (140) . . . . der 335 uuehsal . . t u a t . . . . fater si [274]kinemmitnalles sinera inthabanii . . eru . . minnu . . . . . . . . kecaruuue . . . . uuirdiger . . . . solihhera era. So huuar so . . imu kagannant . . iungiro fona herorin uuihii dicke, furikangantemu merorin minniro erstante . . ze sizzenne . . . . ebankesizzan . . . . kepiote heriro s i n e r . . . . si . . . . ,,eru untar iu furiqhuuemante", . . . . chindiske . . . . . . . . ze muase . . . . . . . . antreitida iro kehalten, uzzana . . . edo dar edo dar kihaltida eigin . . . . . . . unzi denne ze furistantlihhaz aitar (141) piqhuuemen.

in des abbates kesezzidu diu . . . si kescauuuot redina . . . . der si kesezzit, den iru eocohuuelih ebankeherzida samanunc . . . . forahtxm . . . . teil dohdoh luzzilaz dera samanungaheilicorin kerate eruuelit,

qui ist übersetzt.

336

vel oder aut ist

(141/143) [274/275] autem merito et sapientiae et doctrinae elegatur, qui ordinandus est, etiam si ultimus fuerit in ordine omnia congregationis. Quodsi etiam omnis congregalo vitiis suis, [275] quod quidem absit, consentientem personam pari Consilio elegerint, et vitia ipsa aliquatenus in notitiam episcopi, ad cuius diocesim esse pertinet locus ipse, vel abbatis aut christianis vicinis (142) claruerit33',prohibeant pravorum praevalere consensum. Sed domus dei dignum constituât dispensatorem scientes pro hoc se recepturos mercedem bonam, si illud caste et zelo dei fiat sicut e diverso peccatum, si neglegant, ordinatus autem cogitet semper, quale onus suscepit, et cui redditurus est rationem vilicationis suae. Sciatque sibi oportere prodesse magis quam praeesse, oportet ergo esse eum doctum lege divina, ut sciat, ut sit, unde proférât nova et vetera, castum, subrium, misericordem, et semper superexaltet misericordia iudicio, ut item ipse consequatur, oderit vitia, diligat fratres. In ipsa autem (143) correptionem prudenter agat et ne quid nimis, ne, dum nimis cupit eradere eruginem, frangatur

des libes . . arnunc. dera spahii. dera leru si eruuelit.. ze kesezzairne . . . . iungisto ist in antreitidu . . . . samanunc . . . . achustim sinem, [275]. . keuuisso . . . . kehenkantan heit ebanemu keratte eruuel lant . . achusti selbun eddesmihhil in chundida . . . . ze des farra uuesankekatstatdiu seiba . . . . christanum kepurum (142) skinit piuuerigen338 abahero furimagan kehengida . . . . . . . . spentari . . . . . . . . intfahente . . . . . . . . hreino . . . . minnu . . . . . . soso uuidar diu . . . . ruachaloson339, kesazter . . . . denche . . . . huuelihha purdi . . . . erkebanter.... rediun ambahtes sines. . . . . kerisit . . kelertan . . cotchundera . . uuizzi . . . . frampringe niuuuiu . . altiu, hreinnan, chuscan . . . . . . . . heffe . . . .

. . . . (143) . . . . tue . . . . min huuaz unmez, min, denne . . . . kerot skerran rosomon,

verderbt aus ad abbates christianos vicinos claruerint. 339 ruachalosom Hs. piuuerigem Hs.

337 338

89

(143/144) [275/277]

90 vas, [276] auaque fragilitate semper suspectus sit, memineritque calamum quassatum non conterendum. I n quibus non dicimus, u t permittat nutrire vitia, sed prudenter et cum caritate ea amputet, u t viderit unicuique expetire, sicut diximus, et studeat plus amari quam timeri. Non sit turbolentus et anxius, non sit nimius et abstinatus 340 , non sit zelotivus et nimius suspitiosus, quia numquam requies et 341 in ipsis imperiis suis sit providus et consideratus et sive secundum sic secundum saeculum sit. Opera, quae 342 iniungit, discernât et temperet (144) cogitans discretionem sancti jacobi dicentis 348 : ,,Si greges meos in ambulando fecero laborare, moriuntur cuncti una die", haec ergo aliaque una testimonia discretionis, matris virtutum, sumens sicut [277] omnia temperet et u t fortes sint 344 , quod cupiant, et infirmi non réfugiant. E t praecipue et praesentem regulam in omnibus conservet, u t dum bene ministraverit, audiat a domino, quod servus bonus, qui erogavit triticum servis suis in tempore suo: „Amen, dico vobis", ait, 340

si ke[276]prohhan faz, inti sina prodii . . . . sorchafter si, inti kehucke rorriun kescutita nalles farmulita . . . . farlazze zeohan achusti . . . minnu . . abasnide . . einemu eocouuelihemu piderban . . . . . . zilee . . keminnot uuesan . . . . . . truabaler . . . . angustonter . . dratter . . einstriter . . . . einsneller . . . . unmez urtriuuer . . . . neonaltre resti . . in dem selbon kipotum . . forakisehaner . . skauuonter . . . . . . . . anakimahhot, kiskeide . . . . kemezlihhee (144) denchenti urteilida ibu chortar miniu in kankanne tuam arabeittan, ersterbant alliu einemu tage", d e i . . . . enti andreru eina keuuizzida dera urteilida, dera muater chrefteo, [277] nemanti . . . . kemezlihhee . . . . dazstarche . . daz keront nierfleohen . . allero meist . . antuuartun . . . . ambahtit, horre

. . . . kap

huueizzi . . . .

341 über dem ersten a ein o Hs. requies mit resti über342 343 setzt, verderbt aus requiescit. quam Hs. dicentes Hs. 344 ut fortes übersetzt, verderbt aus ut sit et fortes.

(144/146) [277/278]

91

,,super omnia bona sua constituit eum". LXV. De praeposito. Saepius quidem contigit, ut per ordinationem praepositi scandala gravia (145) monasterii oriantur, dum sint345 aliqui maligno spiritu superbi 34 ' inflati et exaestimantes se secundos abbates esse adsumentes sibi tyTannidis scandala nutriunt et dissensiones in congregatione faciunt et maxime in Mis locis, ubi ab eodem sacerdote vel ab his [278] abbatibus, qui abbatem ordinant, ab ipsis etiam et praepositus ordinatur, quod quamvis absurdum facile advertitur, quia, ab ipso initio ordinationis materia ei datur superbiendi, dum ei suggeritur a cogitationibus suis exutum eum esse a potestate abbatis suis, quia ab ipsis (146) est ordiiiatus348, a quibus et abbas. Hino suscitantur invidiae, rixae, detractiones, aemulationes, discensiones360 animaa361 pereclitari et hi, qui sub ipsis sunt, dum 352 adolantur partibus, eunt

ofto keuuisso kepurit, daz durah kesezzida des forakisaztin zuruuarida suuarro... (145) sint ufkekangan . . . . eddeslihhe erfluahhanemu . . . . keplate . . . . uuannente sih andere . . . . uuesan zuanemante im rihhidom unreht richisod zuruuarida zeohant .... unstillida . . . . in dem stetim, dar fona demu seibin . . . . [278] . . . . sezzant. . . . ioh auh furikisazter ist kesezzit, daz dohdoh ungalimflih34' samfto ist farstantan . . . . fona demu seibin anakinne kesezzida kezimbri frist keziuc . . . . ist kekeban ze ubarmuatonne . . . . ist kespanan . . . . intuuatotan . . . . fona keuualtidu . . . . (146) . . kesazter . . Danan sint eruuehchit abansti, secho, pisprahho, ellinodes849, fiantskeffi . . . . kefreisot uuesan . . . dea untar . . denne sint keflehit . . . . kant

316 sit Ha. 346 superbiae Übl. 847 unten am Rand vom deutschen Schreiber: absurdum ungilih unreht ungiristlih. 348 ordinatur Hs. Vgl. Anm. 3 . 349 es durch Lat. hervorgeru360 discensionis Hs., Acc. PI. ist übersetzt. 351 danach fen. am Rand mit Verweisung die ausgelassene Stelle: exordinationes, ut dum contraria sibi abbas praepositusque sentiunt, et ipsorum 352 qui Hs. Vgl. Anm. 3, uecosse est sub hac dissensione . . . .

92

(146/148) [278/279]

in perditionem 363 . Cuius periculi malum illos respicit, in capite quia talibus in ordinatione se fecerint 364 auctores. Ideo nos praeiudicamus expetire propter pacis caritatisque custodiam in abbatis pendere arbitrio ordinationem monasterii sui, et si potest fieri, perdecanis ordine[279]tur, ut ante disposuimus, omnes utilitatis 366 monasterii prout abbas (147) disposuerit, ut, dum pluribus committitur, unus non superbiat. Quod si aut locus expetit aut congregatio petierit rationabiliter cum humilitate, et abbas iudicaverit expetire, quemcumque elegerit abbas, cum Consilio fratrum timentium deum ordinet ipse sibi praepositum. Qui tamen praepositus ilia agat cum reverentia, quae ab abbate suo ei iniuncta fuerint. Nihil contra abbatis voluntatem aut ordinationem faciens quia quantum praelatus ceteris ita eum oportet sollicite observare praecepta regulae. Qui praepositus si repertus fuerit vitiosus aut elatione deceptus superbiae 359 , aut contemptor sanctae regulae fuerit (148) conprobatus, admoneatur verbis usque quater.

353

in fiorimi zala . . . . sihit . . . . danta solihhem in kesezzidu . . . . ortfromon . . . . forakisuannemes piderban . . . . . . kihaltida . . . . . . hangen selpsuanu . . . . . . . . zehaningarro 366 . . . . [279] . . . . kisaztomes . . . . piderbi . . . . (147) . . . . kisezzit . . . . . . . . managem ist pifolahan, . . . . ubarmuatoe 357 . . . . . . . . suahhit . . . . . . . . redihaftlihho . . . . piderban, so huuelihhan . . . . forahtero 368 . . kisezze . . . . . . forakisaztan.... . . . . dei tue . . . . . . . . anakimahhot . . . . uuidar . . . . . . . . so filu so forakipreitter . . . . . . kihuctlihho kihaltan . .

ubarmuatii . . . . . . . . farmano 360 . . . . . . (148) kechoroter, . . kemanot feorstunt

364 perdictionem Hs. verderbt aus qui talius inordinationis 355 se fecerunt . . . . Die falsche Lesart ist übersetzt. zehanin357 358 garra ? 356 statt omnis utilitas. ubarmuateo Hs. fo359 360 rahtantero ? aus superbire verderbt. farmanu Hs.

(148/149) [279/280] Si non emendaverit, adhibeatur disciplinae regularis. Quod si neque sic correxerit, tunc deiciatur de ordine praepositurae et alium 361 , qui dignus est, in loco eius subrogetur. Quod si et postea in congregatione quietus et oboediens non fuerit, etiam de monasterio expellatur. Cogitet tamen [280] abbas se de omnibus iudiciis suis deo reddere rationem, ne forte zeli aut invidiae flamma382 urat animam. LXVI. De ostiariis monasterii. Ad portam monasterii ponatur senex sapiens, qui sciat accipere responsum et reddere, cuius maturitas eum non sinat (149) vagari 383 . Qui portarius cellam debet habere iuxta portam, u t venientes semper praesentem inveniant, a quo responsum accipiant. E t mox u t aliquis pulsaverit aut pauper clamaverit, ,,deo gratias" respondeat aut ,,benedicat". Cum omni mansuetudine timoris dei reddat responsum festinanter cum fervore caritatis. Qui portarius 386 si indiget solatium, iuniorem fratrem accipiat. Monasterium autem si possit fieri, ita debet constituí, u t omnia necessaria,

93 . . . . si ketan . . . .kerihtit. . . . sifaruuorfan fona kisezzidu . . . . . . . . untar si ketan . . . .

. . . . stiller

. . . . si fartriban . . . . [280]

. . . . . . . .

des antin . . . . lauga prenne . . . .

kesezzit antuurti . . . . riiffii caugrot....

keban, . . . . nilazzit (149)

antuuartan . . . . eddeslihhera 381 chlocchot....

mitiuuari . . . . . . . . illantlihho . . . . uualme . . . . . . duruftigoe helfa, iungirun . . . . . .

seal

kesezzit" 8 . . . .

381 382 aliud Hs. flammae Hs. ist wohl Pass. mit fcecaugrot sc. uuesan. 388 tarius Hs. sc. uuesan.

383

vacare Hs. Übersetzt s. Glossar. 386 per-

364

94

(149/150) [280/281]

id est aqua, molendino, pistrino, horto vel artes diversas in monas[281]terio 367 exerceantur, u t non sit nécessitas monachis vagandi 3 6 8 foras, quia omnino non expedit animabus eorum. H a n c autem re(150)gulam saepius volumus in congregatione legi, ne quia f r a t r u m se de ignorantia excusit 3 ".

kecaugrot uuesan . . . . piderbit . . . . . . (150) . . . . . . . . intrahhoe.

L X V H . De fratribus in viam direotis 3 ' 0 . Dirigendi fifatres in via omnium fratrum vel abbati se orationi commendent. E t semper ad orationem ultimam opens dei commemoratio omnium absentium fiat, revertentes autem de via fratres ipso die, quo redeunt

ze sentenne . . . . . . . . kepete pifelahen . . . . ze kepete iungistin kehucti . . . . abuuartero . . . . huuerbente . . . . . . . huuerbant

3,7

. . . . listi missilihho . . . . [281] siti kefrumit uzze . .

. . . .

ofto samanunjra unuuizzidu

3,8 manasterio Hs. vacandi Hs., Inf. ist übersetzt. Schluß der 1. Redaktion, folgende Kapitel Nachtrag. Die letz3,0 ten Kapitel der Regel (— L X X I I I ) blieben unglossiert. di Hs. 369

Glossar zur althochdeutschen Benediktinerregel des Codex Sangallensis 916.

VORBEMERKUNG Das Glossar ist hergestellt nach der Ausgabe der althochdeutschen Benediktinerregel in E. v. Steinmeyers Kleineren Althochdeutschen Sprachdenkmälern, Berlin 1916, S. 190ff. Die Zitierung der Stellen in der althochdeutschen Abteilung richtet sich aber nach den Seiten des Codex, da die Angabe sich dadurch wesentlich vereinfachte. Wo es angebracht schien, sind Steinmeyers Anmerkungen erwähnt (St.). Auch meine Dissertation, Studien zur althochdeutschen Ben.-Reg., Verlag M. Niemeyer, Hermaea XXIV, Halle 1929, ist gelegentlich herangezogen (Diss. Daab), ebenso an verderbten Stellen des lateinischen Textes die Überlieferung der „reinen" Handschriften (Übl.), entsprechend der Abhandlung von L. Traube, Textgesch. der Regula S. Benedicti, Bayr. Akad. der Wissensch., philos -philol. und hist. Kl., 25. Bd. München 1910. Dazu wurden die Ausgaben der Regula von C. Butler, Triburgi 1912 und B. Linderbauer, Metten 1922 mit ihren Glossaren und Erklärungen benutzt. Für die neuhochdeutsche Übersetzung habe ich P. Basilius Steidle, Die Regel St. Benedikts, Beuron 1952, sehr viel zu verdanken. Selbstverständlich wurden häufig die Grammatiken, hauptsächlich die von W. Braune, und G. Baeseckes Einführung in das Althochdeutsche befragt. Herrn Professor Wißmann, München, bin ich f ü r Mitarbeit bei der Korrektur und weitgehende Beratung aus seiner tiefgründigen Kenntnis zu großem Dank verpflichtet. Herangezogen wurde auch die Arbeit von W. Betz, Deutsch und Lateinisch, Bonn 1949. Zur Anordnung des althochdeutschen Glossars ist folgendes zu bemerken. Die alemannischen p und k sind unter b und g, th ist unter d, qhu unter kw aufgeführt. Die Komposita stehen hinter den Simplicia. Nur die Substantive, bei denen Vor- und Stammsilbe eine feste Verbindung eingingen, sind unter der Vorsilbe zu suchen, die mit ka-, ki-, ke- als Vorsilbe aber sämtlich beim Stamm. Für das Doppel- u des Codex ist allgemein w geschrieben, häufig auch f ü r einfaches u, wo w gemeint ist. c ist gleich k und dort zu suchen. Um eine Norm herzustellen, sind im Glossar die Vorsilben ke-, ze-, int-, er- und zur Bezeichnung der gutturalen Affrikata und Frikativa, im Codex als hh, ch, heh erscheinend, ist hh durchgeführt, außer dort, wo nur eine Belegstelle anzugeben war. Rastatt, im September 1957. Dr. Ursula Daab

Althochdeutsches Glossar verkehrt, böse, verworfen; pravus, perversus a . . pravo eloquio (32) fona.. abaheru spràhu perversas (cogitationes) (42) abahe (kedanchà) pravorum (142) abahero Abend, Abendfeier; vespera àband st. M. ad vesperam (98) ze àbande (98) dém (1. dén) sèlbon àband ipsa vespera (abl.) vespera (abl.) (99) àbande ad vesperam (109) za àbande Abendmahlzeit; cena àbandcauma st. F. (94) àbantcauma cenae (g.) àbandlih Adj. zur Abendfeier gehörig; vespertinus vespertinorum (67) àbandlihchero Abendfeier, vespertina, vespera àbandlob st. N. vespertina (59) àbantlob in vespera (67) in àbantlobum Abendmahlzeit; cena àbandmuas st. N. cenae (g.) (98) àbandmuase a cena (98) fona àbandmuase àbandmuasòn sw. V. zu Nacht speisen; cenare àbandmuasen(-èn ?) sw. V. (94) àbandmuasòntèm cenandis (97) àbandmuasèn cenent abanst st. F. Neid; invidia invidiam (33) abanst invidiae (n. pl.) (146) abansti mißgünstig; invidens abanstìg Adj. invidentium (123) abanstikero Abt; abbas abbas st. M. cum abbate (28) mit abbate abbatis (81) (82) (141) dés abbates abbas (82) abbas Abgrund; profundum abcrunt st. N. abah Adj.

7*

100 (43) unzi ze abcrunte àbulki sw. F. (30) àbulkii (30) déra àbulkii abwart Adj. (150) abwartero adelér Adj. (130) fona adelèm aftaro Adj. Komp. (61) mit afttròròm •saimón after Prap. mit Dat. und Instr. afttróro s. aftaro àkézzalì sw. P. (40) àkézzalii aha st. F . (16) ahà ahsala st. F . (78) ahsalòm ahtodo Num. (49)

ahtodo..

(52) ahtodùn wìlu (109) ahtodùn citi ahtozogósto Num. àhtunga st. F . (31 (47) aahtunga achar st. M. (50) in achre (97) achro (97) in achrum (97) in achrum achiwizfirinàri st. M. àchust st. F . (9) àchustio (18) (143) àchusti (27) (51)fona àchustim

usque ad profundum Zorn; ira, iracundia iram iracundiae abwesend; absens absentium Vornehmer; nobilis de nobilibus der spätere; posterior cum posterioribus psalmis nach; post, sectmdum, iuxta gemäß das Vergessen; oblivio oblivionem Fluß; flumen flumina Achsel; umerus umeris der achte; octavus octavus (gradus) octava hora octava hora (abl.) der achtzigste, octogesimus (59) (59) Verfolgung; persecutio persecutionem Acker; ager in agro agrorum in agris in agris Zöllner; publicanus (50) Schlechtigkeit, Laster, Fehler; Vitium vitiorum vitia (a. pl.) a vitiia

101 (41) fona.. ächusti (60) fona.. ächusti (84) dea ähchust (102) ächusti (112) fona.. ächustim (122) äehust 141) ächustim (141) ächusti ächusteon sw. Y. (135) sin keächusteot ächustig Adj. (134) äcliustiger al Adj.

allaswanän Adv. allem allero meist Adv.

alles Adv. alliu Adj. ü. (77) alliu (87) alliu along Adj. (68) alonger (-era ?) ruaba (69) wehcha alonkiu Hs. anolkiu alongi sw. F. (110) er alongi alt Adj. (10) (54) (55) (90)

dera altün ewa dera altün ewa deru altün ewu altero

a . . vitiis a . . vitio hoc Vitium vitio a b . . vitiis vitium (n.) vitiis vitia (n. pl.) verderben; vitiare vitientur lasterhaft; vitiosus vitiosus all, ganz jeder, alles, das Ganze, unbeschädigt; omnis, cunctus, totus, universus irdendwoher; aliunde (92) ganz und gar, ganz; omnino (95) (95) meistens, besonders; praecipue, magnopere, maxime, (maximus) (68) (77) (84) (89) (90) (98) (134) (144) durchaus, auf alle Weise, sehr; omnino (40) (57) (132) (138) unbeschädigt, ganz; sana sanas sana ganz, ungekürzt; integer integro numero septimana integra (abl.) Ganzheit; integritas ex integro alt; vetus, vetustus, Subst.: senex testamenti veteris veteris testamenti veteri testamento senum

102 (121) alta (121) (142) aitivi (122) altiu aitar st. N. (80) (138) aitar (90) altrum (94) minnirin aldre (130) altere (139) des altres (140) ze..aitar altari st. M. (82) altàrres altinón sw. V. (24) nialtinóe (26) altinònti ambaht st. M. ambaht st. N. ambahti st. N. (17) (83) (107) (137) ambahti (34) ambahti (62) ambaht (86) ambahte (100) ambahtes (111) (118) ambahtim (118) daz sélba ambahti (142) ambahtes ambahten sw. V. (81) (144) ambahtit (118) sinkiambahtit untarambahten sw. V. (27) untarambahte zuaambahten sw. V. (119) zua si kiambahtit ana s. ano anakin st. M. (24) in anakin (145) fona..anakinne

vetustam vetera (a. pi. n.)

vetere > vetus

Alter, PL: Altersstufen; aetas aetas aetatibus minore aetate aetate aetatis ad.. aetatem Aitar; altare altaris übersehen; dissimulare neque dissimulet dissimulans Diener; minister (10) Dienst, Amt (Werkstätten), Verwaltung ; officium, (officina), vilicatio officium officina officia officio (abl.) officii officiis ipsum officium vilicationis Dienst versehen, (Gehilfen) besorgen, verwalten ; ministrare ministraverit ministrentur Nachbildung nach subminisubministrat [strare verwalten; administrare administretur Anfang ; initium in initio ab.. initio

103 andar Num.

andarwis Adv. andrastunt, andera Adv.

angustóntèr Adj. Part, ano und äna Präp. mit Acc., selten mit Dat., einmal mit Gen. anolkiu s. along anst st. F. (8) déra ensti (15)(37) anst (70) ensti (86) anst antfangida st. F.

(23) antfangida (75) antfankida (85) antfenkida (117) antfankida antfangigaz Adj. fl. antfanclih Adj. antfrähida st. F. (14) antfràhidu (49) unzi zanfràhidu antiphona, aw. F. (53) (58).. antiphonxm (58) ano antiphonxm (60) antiphonxm antlàz st. M. (16) zeantlàzzà (107) antlàz

der Zweite, der andere, Fremde, die übrigen; secundus, alius, alter, ceteri, reliqui anders, sonst; aliter (32) (68) (128) (137) zum zweiten Male, abermals; denuo, secundo (80) (103) (111) (124) ängstlich; anxius (143) ohne, außer, wegen; sine, certo, praeter, propter, absque

Gnade, Lohn, Dank; gratia gratiae gratiam gratiae gratias Aufnahme, Empfang, Erhörung, Ansehen (der Person); acceptio, perceptio, susceptio acceptio perceptionem acceptio susceptione wohlgefällig; acceptum (37) wohlgefällig; acceptabilis (36) Frage, das Fragen; interrogatio interrogationem usque ad interrogationem Antiphon; antephona (cum) antepona sine antephona antephonae (n. pl.) Wartefrist, Vergebung; inducia, venia ad inducías veniam

104 ant-, anlengan sw. V. (14) truhtinan antlengantan (16) anlengan (57) antlenkèn (60) si kiantlenkit anto sw. M. (33) anton (148) des antin antrahcha st. F. antreiti sw. F. (10) antreitii (93) (126) antreiti (138)..antreitim antreitida st. F.

(56) duruh antreitida (56) fona antreitidu (56) (59) (104) (137) antreitidu (57) diu antreitida (62) (110) antreitida (63) antreitida (101) (141) in antreitidu (137) antreitidóm (138) (140) antreitida antreitidón (108) antreitidóm antwarti Adj. antwurti Adj. (39) des antwurtan libes (41) antwurtan (69) cotchundi antwarta (103) antwurti (128) antwartemu (144) antwartün..

antworten, entsprechen ; respondere dominum respondentem respondere respondeant respondeatur Eifer, Eifersucht ; zelus zelum zeli Entschuldigung; excusatio (123) Ordnung, Rangordnung im Kloster, Reihenfolge; ordo ordo ordinem (secundum) ordines Ordnung, Stand, Rangordnung im Kloster, Reihe, der Reihe nach, in der Ordnung; ordo per ordinem ex ordine ordine qui ordo ordinem ordine in ordine ordines vgl. St. S. 272 A 7 ordines ordnen ; ordinare ordinare vgl. St. S. 245 A 1 gegenwärtig, zugegen, vorliegend, anwesend; praesens praesentis vitae praesentem divinarti (esse) praesentiam praesens praesente praesentem (regulam)

105 (149) antwartan in antwarti Adv. (121) in antwarti antwartida st. F. ( 130) in antwartidu.. antwurta st. F. s. antwurti antworten sw. V. (13) antwurti antwurti st. N. (36) mit antwurtu (82) des antwurtes (148) antwurti antwurti Adj. s. antwarti arabeit s. arbeit aram st. M. s. arm aram Adj. s. arm arandi Adj. (126) arandiu arbeit, arabeit st. F. (10) arabeit (30) in arabeiti (46) arabeit (51) ànoo arbeiti (94) arbeit (112) arbeiteo arbeitan sw. V. (109) arbeitan (144) arabeittan arm st. M. (18) ararne arm, aram Adj. (30) ararne (81) armerò (117) armerò (131) armirun

praesentem sofort non praesenti Übl.: in; vgl. Diss. Daab S. 20 praesentia in praesenti (petitione) antworten; respondere respondeas Widerrede, Antwort, Bescheid; responsum, responsio cum responso responsionis responsum

rauh; asper aspera Mühsal,Arbeit,Drangsal;labor, tribulatio laborem in. tribulatione tribulationes absque labore labor laboris arbeiten, sich überanstrengen; laborare laborent laborare Arm; brachium brachio arm; pauper pauperes pauperum pauperem > um pauperiores

106 armeinsami sw. F. (73) armeinsami armeinsamón sw. V. (78) armeinsamòtèr (104) sint armeinsamót annida st. F. armihérzida st. F. (33) fona..armihèrzidu (47) armihérzida kearnén sw. V. (9) (14) kearneem (83) sikearneet (135) sìkiarnèt arnunga st. F. armine st. F. (137) pi.. arnungu (138) armine (141) arnunc àtum st. M. (20) àtum (51) àtume (125) àtume àtumlih Adj. (31) aatumlìhhùn (32) hèririn àtumlihhemu (33) déra listi àtumlìhhùn (107) àtumlihchèm (113) àtumlihchùn (113) dès àtumlihchin auga sw. N. (12) intlohhaneem augóm (13) (39) augun (22) in augin (31) (40) fora augoom (34) auga

Ausschließung; exeommunicatio excommunicationi ausschließen; excommunicare excommunicatus excommunicantur Armut; paupertas (109) Barmherzigkeit, Erbarmen; misericordia de.. misericordia misericordia verdienen, würdig sein, erlangen, gewürdigt werden; mereri mereamur mereatur mereatur Verdienst; meritum pro.. merito meritum merito Atem, Geist; spiritus spiritum spiritu spiritus (a. pl.) geistlich; spiritalis spiritali seniori spiritali artis spiritalis spiritalibus spiritalis (g.) spiritalis (g.) Auge; oculus apertis oculis oculi (n. pl.) in oculo ante oculos oculus

107 (41) augöno (43) auga (51) kistactém (61) owgun augan bw. V.

augöm

(14) truhtinan augantan (21) (24) (46) keaucke (21) (51) keaucken (37) (39) (41) keaugit (40) keaugit ward (40) keaugit wurtun (41) keauckenti (45) keauckenti (68) kaaugant (86) kaauge (134) keaukit auh Konj. auhhön sw. V. (26) sint keauhhót (27) keauhhöti = -iu ? (94) auchön (113) auhchómés zuaauhhón sw. V. (129) zuaauhchönte auhhunga st. F. (26) in auhhungu avur, avar Konj., Adv. äweraf st. M. az in adv. Verbindungen azpim

oculorum oculi (n. pl.) fixis oculis oculoa (sich) zeigen, hinweisen auf etw., veranschaulichen, Pass.: erscheinen; ostendere, demonstrare, apparere, monstrare dominum ostendentem ostendat demonstrare ostendit apparuit monstrabantur demonstrans ostendens ostendunt appareat ostendit auch, und; etiam, et (37) (47) (60) hinzugeben, hinzufügen, mehren; adicere, addere, augere adicientur addita augere augeamus hinzufügen; adiungere adiungentes Wachstum; augmentatio in augmentatione wiederum, also, ebenso; iterum, item, igitur, bei Verb. reAbschaum; abiectio (48) zu (11) (21) (26) (29) (53) (58) (64) (78) ich bin da; adsum (13)

108

B. P. päd st. N. (90) pado erpalden sw. V.

(28) erpaldeen (28) erpaldee (29) erpaldeet (82) (105) nierpaldee (103) erpalden (132) erbaldee (137) erpaldet parn st. N. (43) parn manno zwakipauhnen sw. V. (125) z-uakipauhnit pede Num. (10) ioh pedero (g.) (20) indi peidero (35) pedo (108) pedo peiten sw. V. (95) peitit (96) peitit peiton sw. V. (16) (44) peitoot unsih kepeotan st. V.

(10) (20) (34) (34) (35) (36)

kepot kepeotan kipotan sikepotan kepiotantes istkepotan

Bad; balneae balnear(i)um sich herausnehmen, sich erkühnen, vorwegnehmen; praesumere praesumant praesumat praesumpserit non praesumat praesumere praesumat praesumpserit Kind; filius filios hominum gewähren; adnuere adnuatur beide; uterque, ambae utroque utrarumque ambae utraque fordern, erfordern; poscere, exposcere poposcerit exposcit erwarten; expectare expectat nos gebieten, heißen, auftragen, erlauben, auffordern, (wollen); iubere, imperare, praecipere, mandare mandavit iubere imperatum imperetur iubentis iubetur

109 (41) kipoot (43) kepiutit (81) kepotan sin (104) kapotaner (108) kipiutit (118) sikipotan (118) kapeotantem (119) ist kipotan (120) kepeotan si kigeban (127) kepotaniu (140) kepiote farperan st. V. (95) si farporan pereg st. M. (14) inperege keperkan st. V. (21) kiparac (130) si keporkan (131) keporkanemu kepet st. N. (11) kepete (13) ze kepetum (32) (150) kipete (32) (42) in kepete (54) deolihas kipet (59) kepet (60) petes (60) kepetes (63) kabet (112) kipete (113) kapet (113) mit..kipete (150) ze kepete peton sw. V. petti st. N. (108) in pettum pezziro Komp.

praecepit praecepit iubentur iussus iusserit imperatur imperantibus praecipitur iubeat dare > -i imperata praecipiat sich enthalten; abstinere abstineatur Berg; mons in monte verbergen, aufbewahren, vorbehalten; abscondere, reservare abscondi reaervetur reservato Gebet, Bitte; oratio, preces, supplicatio oratione ad preces orationi in oratione supplicatio oratio orationis orationis oratio oratione > -i orationes cum., oratione ad orationem beten; orare (33) Bett; lectum in l e c t a >

lectulis

besser; melior, melius

110 (19) (28) pezziraist (22) pezzirun (23) pezzirun (24) inpezzira (44) inpezzira (68) paz (122) pezzirun neutr. pezzirón sw. V. (90) kepezziróte pezzisto Superi. (82) ubar keba pezzistuun pi Präp. mit Dat. und Acc.

pidiu s. diu pi wuruhti s. wuruht biba sw. F . (108) bibün pibot st. N. (8) piboto (10) (21) (33) pibot (20) üzzana pibote (21) pibot (32) pibotum (32) (32) (32) pibot *piderba F . s. piderbi piderban sw. V. (8) piderbit (38) (149) piderbit (94) piderbe (143) (146) (147) piderban piderbi sw. F . bidarbi sw. F . •piderba F . (20) piderbii

melius est meliorem meliores melius in melius melius meliores bessern; meliorare meliorati der beste; optimus super datum optimum um - willen, anstelle, bei, für neben; pro, secus (31) (33) (42) (43) (77) (78) (82) (86) (101) (102) (104) (105) (106) (129) (133) (134) 137)

Furcht; tremor tremore Gebot, Vorschrift, Auftrag; mandatum, praeceptum praeceptorum praecepta extra praeceptum mandata praeceptis praeceptum dienlich sein, nützen, frommen; expedire expediat expedit expediat expedire Nutzen; utilitas, usus

utilitatis

Ili (86) déru bidarbi (87) piderboom (90) piderbi (146) piderbi piderbi Adj. (28) piderbòrin (42) piderbeer (83) déra piderbùn (99) piderbi unbiderbi s. unpiderbida st. F. (29) piderbidoom pigiht st. E. (47) pigiht (60) duruh..pigihti (128) fona déra pigihti piliban st. V. (101) pilìbén (131) pilìbe kepiliden sw. V. (25) kepilide sih pilidi st. N.

(23) pilidi (49) (132) piladi (66) eines pilades (74) piladi qhuèdan (135) pilade (139) piladi qhwéden piloh st. N.

(34) pilohhir (38) èwigiu piloh

utilitatis utilitatibus usus utilita(ti)s nützlich, seinem Beruf treu entsprechend, „gut"; utilis utilius utilis utile utile PL: Angelegenheiten (des Klosters) ; utilitas utilitatibus Bekenntnis, Versprechen; confessio, promissio, sponsio confessionem per.. sponsione de qua promissione bleiben; remanere remaneant remaneat sich anpassen (anschmiegen) ; conformare conformet se Form, Gestalt, Beispiel, Anweisung; forma, exemplum, uniformis, verbi gratia (=z.B.) formam exempla uniformem verbi gratia exemplo verbi gratia Klausur, abgeschlossener Klosterbezirk; claustra (PI.), clausura claustra aeterna clausura (abl.)

112 pinamo sw. M. (20) pinemin (Zwruhanpmtan st. V. (62) dwruhanpintames (69) d-uruhinpintames inpintan st. V. (21) inpuntaner pismeron sw. V. (128) pismeröt pismiz st. M. (14) äno pismiz pisprähha st. F. (146) pisprähho pisprehho sw. M. (31) pisprehhon pitan st. V. (113) pite pittan st. V.

(8) pittames (11) pittes (42) pittames (70) za pittanne ist (81) pitit (81) pittantemu (83) kepetan.. (83) ze pittanne sint (92) pittan (119) kepetanera wihi (128) kapetaner (136) pitit pläen sw. V. (16) pl&toon (71) kaplater (145) kepläte anapläsan st. V.

Beiname; pronomen pronomine vollbringen, „leisten"; persolvere persolvamus persolvamus freisprechen; absolvere absolutus verspotten; irridere inridet Fehl; macula sine macula Verleumdung; detractio detractiones Verleumder; detractor detractorem erwarten; expectare expectet wünschen, (Gott) bitten; rogare, deposcere, supplicare, postulare, petere rogemus deposcas rogamus supplicandum est postulat petenti petantur petenda sunt petere petita benedictione rogatus petierit blasen, Part.: aufgeblasen (vor Stolz); flare, inflare flaverunt inflatus inflati Gerund.: Eingebung; inspiratio

113 (70) dës anaplâsannes plat st. N. (99) pletirun plîo st. N. (18) plîwes pliuwan st. V. (106) sîn kaplûan kepoganêr erpolganêr kiporagan(iu) porgên 8W. V. piporgên sw. V. (27) porakee (39) piporageen (42) (43) piporakêmês (43) ze piporgênne ist (44) ze porgeenne ist (57) sî kiporkêt (135) piporgee (136) piporkee kepot st. N.

(9) kepoto (17) (46) kipot (20) (35) (81) (82) kipot (36) kepote (37) kipot (49) kepot (105) ze kepote (143) kipotum poto sw. M. (15) (45) poto (16) (20) qhëdentemu potin (47) potin (54) (59) dës potin 8

inspirations Blatt; folium foliis Blei; plumbum plumbi Pass.: Schläge bekommen; vapulare vapulent gebeugt; incurvatus (51) erzürnt; iratus (11) verborgen; absconse (47) vgl. St. S. 215 A 3 sich kümmern um etw., sich vorsehen, hüten vor etw.; cavere cavet cavere cavemus cavendum est cavendum est caveatur caveat caveat Gebot, Befehl, Auftrag, Vorschrift, Geheiß; mandatum, praeceptum, iussio, imperium mandatorum praeceptum iussio imperio iussionem mandata ad iussionem imperiis Bote; apostolus apostolus dicente apostolo apostolo apostoli

114 potolíh Adj. (23) potoliha pilidi (81) potolihha keprauhótér (ze neowiehti) préhhan st. V. (143) si keprohhan farpréhhan st. V. (106) farprihchit zepréhlian st. V. (43) zeprohhan sint preitér Adj. preitan sw. V. (9) kepreittemu hérzin forakipreittér Adj. Part. preiti sw. F. (91) preitii preitida st. F. (33) preitida premien sw. V. (148) prenne keprét st. N. (22) keprét pringan st. V.

(83) pringe (90) si prungan (103) ist prungan (113) prinke (113) prinkit (130) prinkit (131) pringan anapringan st. V. (45) anaprunganeem widarmuatum (125) anapmnkano

Apostel-, Apostelwort; apostolicus, apostolicum apostolicam formam apostolicum zu nichts geworden; redactus (ad nihilum) (48) Pass. intr. zerbrechen; frangi frangatur zerbrechen; frangere fregerit Pass.: verderbt sein; corrumpi corrupti sunt hochfahrend; elatus (81) weiten; dilatare dilatuto corde vorgesetzt; praelatus (147) vgl. St. S. 279 A 4 Überheblichkeit; elatio elationis Überheblichkeit; elatio elationem brennen; urere urat Balken; trabes trabem gewähren, bringen, hervorbringen, darbieten, (Gott) darbringen; offerre offerat offeratur ofifertur offerat offeret -ioffert offerre zufügen; inferre, inrogare inrogatis iniuriis rnlatas

115 ebanpringan st. V. (124) ébanprinke (129) ébanprinke frampringan st. V. (30) frampringan (142) frampringe furipringan st. V. (139) furipringit pròdi sw. F. (143) pròdii prót st. N. (94) dés pròtes pruader st. M. (13) (14) pruadra (22) pruader (27) pruadro (27) fona tuenne pruadero (27) pruadero (47) (52) pruader (52) fona pruadrum (53) ..pruadrun (82) pruadrum (111) pruader (123) pruadarum kepruader st. M. (107) kepruader pruaderlih Adj. (17)/(18) pruaderlihhera ursuahhidu pruah F. pruahhac st. M. prùhhan st. sw. V. (29) (76) (79) (136) 8*

prùhhe prùhchan sì pruhhanti keprùhchit wèsan

nützen, vermachen; conferre conferre conferat hervorbringen, hervorholen; proferre proferre proferat höher stellen (in der Rangordnung) ; praeferre praetulerit Gebrechlichkeit; fragilitas fragilitate(m) Brot; panis panis Bruder; frater fratres (voc.) fratris fratrum de adhibendis fratribus fratrum fratres a fratribus (a) fratribus fratribus frater fratribus Bruder; frater fratri brüderlich; fraternus fraterno examine vgl. Diss. Daab S. 25 Beinkleider; femoralia (122) Gürtel; bracile (123) gebrauchen, handeln, verwalten; uti, fungi utatur uti utatur fungi

116 (138) prùhhanti prunst st. F. puah st. F. N. (10) (53) (54) (55) (56) (84) (119) (136)

puah in puache (110) (110) puah in puache ..puache (91) puah puah puah pifolahanlicho

puahstab st. M. (128) puahstabà pùan sw. V. (14) pùan (14) puit (16) dea pùentin (17) dés pùentin (120) (121) pùant (135) (136) za pùanne pùar, pùr st. M. (17) fona pùarre (141) kepùrum puazza st. F. (9) (16) (27) puazza (103) (103) ze puazzu (107) puazzu puazzan sw. V. (27) (32) (37) (101)

kepuazteer puazzan puazzit (102) puazzén

utens Hitze; ardor (95) Buch, Schrift, Heilige Schrift; volumen, codex, litterae volumen in códice códices in códice in códice codicem litteras litteris commendatitias Übl. literas; vgl. Diss. Daab S. 20 Buchstabe; littera litteras •wohnen, dauernd bleiben; habitare, Part, habitator habitare habitabit habitandi habitatoris habitant ad habitandum Bewohner, Nachbar; habitator, vicinus de habitore Übl. habitatore vicinis Besserung, Buße, Strafe; emendatio emendationem usque ad emendationem emendatione (sich) bessern, büßen, sühnen; emendare emendatus emendare emendaverit emendent

117 non emendaverit

(103) (111) nipuazzit pur s. püar purdi sw. F. (142) hwelihha purdi kepuren sw. V.

Bürde; onus quäle onus sich ereignen, geschehen; contingere contigerit conti(n)git

(57) kipurit (144) kepurit

D. danän Adv.

kedanc st. M. (15) kidanc (18) (41) kidanchä = -o (32) (42) (42) (47) kedanchä (41) iakedanchum (42) kedanchä (42) kidancha danta

dar Adv. Konj. dara Adv. daz Konj.

daz Konj. deismo sw. M. (20) deismin

daher, woher, weshalb; unde, inde, deinde, hinc (16) (17) (29) (35) (39) (43) (53) (57) (58) (59) (63) (64) (146) das Denken, Gedanke; cogitatus, cogitatio cogitatus cogitationum cogitationes in cogitationibus cogitatio vgl. St. S. 211 A 8 cogitationes weil; quia (16) (16) (23) (26) (28) (36) (36) (38) (42) (43) (44) (49) (49) (49) (62) (67) (67) (68) (81) (82) (112) (113) (117) (146) wo, sobald als; ubi (34) (56) (126) (140) (145) dorthin; illuc (14) daß, weil, wenn aber; quod, quia, quod si (13) (20) (22) (25) (26) (27) (29) (57) (80) (85) (96) (100) (123) (131) (134) (137) (139) daß, jedesmal wenn, wie, daß wenn, damit nicht; ut, ne, ita Sauerteig; fermentum fermentum

118 pidecken sw. V. (47) pidachta intdecchan sw. V. denen sw. V. (70) fora si kidenit (74) kadeni-i.. denohen sw. V. (26) (142) denche (95) denchente (144) denchenti denne Konj. Adv.

deoheit st. F. (28) deoheit (30 (40) (40) (45) (51) dera deoheiti (39) deoheiti (39) duruh deoheit (40) deoheit (50) (82) theoheit (106) theoheiti (108) theoheit (124) (134) deoheiti deolih Adj. (54) deolihas kipét (132) deolichas deolihho Adv. deomuaten sw. V.

(37) (39) (40) (124)

kedeomuatit pim sih kedeomuatit deomuatit ketheomuatemu

verdecken; operire operui aufdecken; detegere (107) ausdehnen, bemessen; pretendere, extendere protendatur extendí denken, erwägen, bedenken; cogitare cogitet cogitantes cogitans solange, wenn, als, da, weil, sobald, sofern, während, damals, wann, dann; dum, cum, quam, quando, tune Demut; humilitas humilitatis humilitatis humilitatis per humilitatem humilitate humilitatem humilitate humilitate humilitate demütig supplicatio supplicationem vgl. St. S. 268 A 4 demütig; humiüter (39) (119) demütig werden, sich verdemütigen, (sich) erniedrigen; humiliare humiliatus sum se humiliat humiliat > -o humiliato

119 deomuatì st. F. (44) déra deomuatì (80) theomuati (81) mit deomuatì (132) deomuatì deomuatì Adj. (23) diomuate deomuatllh Adj. (47) deomuatlìhha deomuatlìhho Ady. (50) theomuatlìho deonón sw. V. (18) (19) (89) deonònte (25) deonoon (39) wirdit kedeonoot (48) theonónte = -i (48) (51) kedeonòtèr (48) kedeonótòs (86) si kitheonót (105)/(106) batheonótèr wirdit anadeonón sw. V. (52) ze lirnène anadeonòèn untardeonón sw. V. (132) (136) untardeonótan (137) untardeonòt.. deonóst st. N. (23) deonòstes (34) deonòst (62) (113) theonóstes (68) deonòstes deonósti sw. F. (8) deonòstì (22) er deonòstì deonòstman st. M. (90) deonoostman

Demut; humilitas humilitatis humilitas cum humilitate humilitatis demütig; humilis humiles demütig; humilis humilem demütig; humiliter humiliter dienen, erniedrigen, Pass, sich demütigen; servire, humiliare servientes servire humiliabitur humilians humiliatus humiliasti humilietur humiliatus fuerit verwenden auf etw. ; inservire meditatione inserviantur unterwerfen, Pass. intr. s i c h - ; subdere subditum subdi Dienst; servitus, servitium servitutis servitium servitutis servitio Dienst, dienender Stand; servitium servitii ex servitio Diener; servitor servitor

120 (90) deonöstmannun (93) m i t . . deonostmannum deota st. F . (48) äweraf deota der, diu, daz der, diu, daz

der, diu, daz deser, desiu, diz vgl. unfardewiti kidewite digen 8W. V. (135) dikit (140) dicke digi sw. F .

(15) digii (125) dikii (128) (130) (130) digi (130) dikii framdihan st. V. (136) framdihe dictan sw. V. (9) dictentemu dikit, dicke s. digen dictön sw. V. (22) reht dictöntemu din Pron.

diomuati s. deodisco sw. M. (20) (20) discöno (21) (21) (22) (28) (38) discöm (35) diskin

servitoribus c u m . . servitoribus Volk; plebs abiectio plebis Artikel der, die, das; ille, hic Relativum der, die, das, welcher, welche, welches; qui, quae, quod Demonstrativum; hic, is, ipse, ille Demonstrativum; hic, is, iste verdaut habend; degesti (52) b i t t e n ; petere petierit peta(n)t Bitte, Bittgesuch, Eingabe, Profeßurkunde, (Predigt); petitio, (praedicatio = praecatio) praedicatione petitioni petitionem petitionem voranschreiten; proficere proficiat erfordern; dictare dictante gebieten; dictare iustitia dictante dein; t u u s (10) (13) (13) (14) (14) (15) (21) (21) (21) (22) (22) (22) (25) (42) (43) (45) (47) (49) Schüler; discipulus discipulorum discipulis discipuli

121 (36) discoom (36) (90) fona discoom (38) discin (kelimfit) (38) discun after diu pidiu Instr. zu der

er diu fona diu widar diu s. widar diubil st. M. (15) diubil (17) widar diubil diufa st. F. doh Konj.

discipulis a discipulis discipulum (convenit) discipulum danach; postea (80) (103) (134) deshalb, daher, also; ideo, quoniam, eo quod (16) (20) (28) (35) (38) (43) (47) (47) (67) (80) (95) (112) (124) hierdurch; exin.de (86) darauf, danach; deinde (53) (104) Teufel; diabolus diabolum contra diabolum Diebstahl; furtum (30) dennoch, obgleich; licet (96) (112)

doh Adv.

dohdoh Konj. dolèn sw. V. (26) nisi kedoleet (31) (93) doleen (34) kedoleet wésan (89) (125) sì kedoleet ébandolèn sw. V. (78) èbendolénti fardolén sw. V. (45) fardolènti (46) fardoleen (47) (47) fardoleent (125) fardolètòn dolunga F.

erst, nur, wenigstens; tantum, saltim, -libet, tarnen (56) (61) (96) (100) (109) wie gar sehr; quamvis (37) (141) (145) erleiden, erdulden, zulassen, ertragen; pati, sustinere non patiatur sustinere pati patiantur Mitleid haben; conpati conpassus aushalten, ertragen, erdulden; sustinere, perferre sustinens sustinere sustinent pertulerunt Leiden (Christi); passio

122 (9) dolungóno (teil nèman) dorn st. M. (60) doma = -a dràti Adj. dràto Adv. drewen sw. V. (24) drewi (24) drauwen dri Num. dringan st. V. (112) sin kidrungan drinissa st. F . (54) déra wìhùn drinisssu driske dritto Num.

drizugòsto Num. drowa sw. F. du Pron.

kedult st. F. (9) kedult (16) kidult dulten BW. V. (103) sì kedultit dultig Adj. kedultlihho Adv. kadultlìcho (125) dunken sw. V. (Pass.) (23) (28) kedüht ist (38) si kedüht (42) sint kedüht (124) ist kadüht (125) kedüht dunni Adj.

passionibus (participare) Dorn; spina spinas groß, maßlos; nimius (97) (143) allzu ; nimis (68) rügen; arguere argue arguere drei, je drei; tres, terni (53) (53) (54) (55) (56) (63) (63) (65) erdrücken; opprimere opprimantur vgl. St. S. 256 A 10 Dreieinigkeit; trinitas sanctae trinitatis zu dritt, je drei; terni (18) (19) der dritte ; tertius ; tertia feria Dienstag (18) (45) (53) (53) (55) (59) (93) (94) (109) (129) der dreißigste; tricesimus (59) Drohung; comminatio (77) du; tu (11) (13) (16) (22) (42) (43) (46) (47) (47) (48) (57) (61) (88) Geduld, Langmut; patientia patientiam patientia erdulden; pati patiatur geduldig; patiens (24) geduldig; patienter (31) (89)

dünken, scheinen; videri visum fuerit videatur videntur videatur visus dünn; purus

123 (121) dunna duruft st. F.

(76) ..duruft (108) duruft (122) duruh duruft suntriclichii duruftigön sw. V. (kurzes i ?) (52) duruftigont (85) duruftigöt (92) duruftigohe (98) niduruftigöen (118) duruftigöen (120) ist kiduruftigot (123) duruftigöntero (149) duruftigöe duruh Präp. duruhnoht Adj. (38) duruhnohteem discoom duruhnohto Adv. (51) ze minno -u ..duruhnohto duruhtän Adj. Part. (35) duruhtaniu werach dwahila sw. F. dwidaro Adv.

dwingan st. V. (24) (25) kedwinge (24) kedwinge (80) siin kedwungan (84) si kidwungan kedwunganör Komp.

puram es ist nötig, notwendig, Sondergut; opus (peculiare), necessarium (est) opus necessarium propter opus peculiare brauchen, nötig haben, Part, der Bedürftige, Pass. man bedarf; indigere indigent indiget indigeat non indigeant indigent indigitur indigentium indiget durch, wegen, für, in Rücksicht auf, um—willen; per, propter, pro vollkommen; perfectus perfectis discipulis vollkommen; perfectus Adj. ad caritatem.. perfecta vollendet; perfectus perfecta opera Abwischtuch; mappula (123) dennoch, jedoch; tarnen (10) (29) (37) (57) (100) (100) (109) (112) zügeln, zurechtweisen, strafen, züchtigen; corripere, coercere corripiat coerceat coercitantur corripiatur strenger; restrictius (9)

124

E. éban Adj.

(23) éban (29) dému ébanostin suanárre (83) ébanemu muate (119) éban si kisprohchan (141) ébanemu kerátte ebankehérzida st. F. ébanhl- s. ébanlébanllhbo Adv. (23) ébanlihho.. chamfheit ébanlozzo sw. M. (9) ébanlózzon ébano Adv.

éddeshwelih s. éddeswelíh éddeslih Pron.

éddesmihhil Adv.

éddeswaz Pron.

éddeswelíh, - h w - Pron. éddeswenne Adv.

gleich, gleichmäßig, gerecht, einstimmig; aequus, aequalis, par, conaequalis aequissimo iudici aequo animo conloquatur pari consilio Einmütigkeit (einmütig), eoncors (141) gleichartig; aequalis Adj. aequalem.. militiam Gefährte; consors consortes in gleicher Weise, gleichmäßig, zugleich, gemeinsam; aequaliter, pariter (57) (67) (70) (112) jemand, irgend einer; aliquis, aliqui (27) (70) (71) (81) (95) (100) (106) (133) (145) (149) etwas, irgendwie ;aliquantulum, aliquanto, aliquatenus (122) (125) (135) (141) etwas; aliquid (15) (31) (57) (92) (92) (100) (113) (113) (124) (131) jemand; irgend einer; aliquis, aliqui (15) (21) (44) irgend einmal; aliquando (11) (12)

édo Konj. eki sw. F.

oder; vel, aut, sive, seu, an Zucht, klösterliche Ordnung, Strafe, Verfahren (bei der Aufnahme); disciplina

125 (22) egii (23) (29) (40) (132) ekii (120) dera rehtlichün eki (136) ekii (139) eikii ekislih Adj. (75) ekislihhün ekiso aw. M. (24) ekisöm (117) ekiso eht st. F. (26) fona ehti (82) eht (82) eht (82) eht eidswart oder -ti st. F. (131) untar rehtteru eidswertiu eigan Prät.-Präs. (12) eigi (13) eigiit ir (23) eigin (82) eigi (97) eigin (122) eigun (138) eigun (140) eigin eikan Adj.

eikini sw. F. (41) willeono dera eikinii ein Num. einfaltlih Adj. (21) einfaltlihhero einfaltlihcho Adv.

disciplinam disciplinae disciplinae reguläre > -i disciplinam disciplina (n.) furchtbar; terribilis terribilem Härte, Schrecken; terror terroribus terror Vermögen, Besitz, Hab und Gut; substantia de substantia substantiam substantia« substantia (n.) Eid; iusiurandum sub iureiurando besitzen, haben; habere, tenere habet habetis teneant habeat habuerint habent habuerint habeant eigen; proprius (11) (19) (23) (28) (32) (35) (42) (44) (80) (84) (84) (95) (95) (113) (129) (129) (133) Eigenheit voluntatis propriae ein, allein; unus, solus, solummodo, uniformis einfach; simplex simplicioribus einfach; simpliciter (134)

126 eixùg Pron. (28) fona einigeru (28) einiic (51) einìkeru arbeiti (76) fona eìnìgamu (77) einìkas (83) àna einikemo lìhhisóde (85) (100) einic (86) in einikemu.. (89) einigiu (119) fona einigan (124) einic (124) in einìkera urchusti einin Adv. (11) nalles einin — uzzan (26) nalles einin — wàr k ewisso

(36) (37) (48) (50) nalles einin — uzzan sòsama (111) nalles einin — ioli auh einchoranèr (17) einchoranero einlih — einlih einluzlih Adj. (18) ze einluzlihheru féhtun (62) einluzlihhe (85) einluzlìhchém einluzzi Adj. (18) (71) einluzze (65) einluzze (71) duruh einluziun.. (83) einluzziu (88) einluzziu (110) einluze (110) einluze (120) duruh einluzza

irgend ein; quisquam, ullus. aliquis, aliqui a quoquam quisquam ullo labore a quoquam aliquam sine aliquo tyfo quisquam in aliquo (verbo) aliqua a quoquam aliquis in aliqua fraude nur; solum non solum - sed non solum - verum etiam non solum - sed etiam non solum - sed etiam Anachoret; anachorita anachoritarum der eine — der andere; alius alius (25) einzeln; singularis, singillatim, singuli ad singularem pugnam singillatim singulis allein, einzeln; singuli singuli singulos per singula (leeta) singula singulos singuli singulos per singulos

127 (123) einluzze einmuatlìhho Adv. einsnéllèr Adj. einstritì sw. F. einstriti Adj. (73) einstrìtèr (143) einstrìtèr ellinód st. M. (146) ellinódes emezzico Adv. emizzigón sw. V. (97) zi emizzigònne engi Adj. (9) enkemu sinde (35) engan wéc (35) engèr wec engil st. M. (43) fona engilum enk s. engi enti entòn sw. V. (54) kientót sin (88) keentòteem (97) sin keentòt eogowèri s. eocohweri eocowelìh Pron. eoco(h)wèr Pron. (123) eocowèmu eoco(h)wéri Adv. (51) eogowèri (69) eocowèri eonaldre Adv.

singulis vgl. St. S. 262 A 1 einfach; simpliciter (132) eifersüchtig; zelotipus (143) Widerspenstigkeit; contumacia (137) widerspenstig, hartnäckig; contumax, obstinatus contumax abstinatus oPl. : Eifersüchteleien ; aemulatio aemulationes oft; frequenter (78) einhalten; continuere continuenda eng, schmal; angustila angusto itinere angustam viam angusta via Engel; angelus ab angelis Ende; finis (43) (45) beenden, vollziehen; finire, consummare finiantur finitis consummentur jeder; omnis, quisque, unusquisque jeder; quisque cuique ganz und gar, überall; ubique, usquequoque usquequoque ubique irgend einmal, jemals; aliquando (11) (59) (128) (129) (131) (135)

128 eoweht Pron.

er Pron. er Adv. er denne Konj. er Präp. mit Dat. und Instr. er diu s. diu era sw. F.

(45) era (54) kagan ero (57) mit eru (117) eru > -a (140) (140) eru (140) era erbo sw. M. (17) eribun erda st. F. (8) erda (49) über erda (50) (51) in erda erdlfh Adj. (26) fora rahhoom.. erdlihlieem eren sw. V. erhaft Adj. (10) des erhaftin fateres (16) (44) erhafter (77) erhaftaz (91) erhaftiu erhafti sw. F .

etwas; aliquid, quicquam, quisquam, aliquam, quippiam (34) (34) (52) (84) (85) (85) (85) (92) (92) (94) (103) (103) (106) (119) (131) (132) (132) (136) (138) er; is, ille, ipse früher, eher; prius, ante (33) (33) (51) (96) (103) bevor, eher als; antequam (13) (33) aus; ex Krone, Verehrung, Ehre, Ruhm, Ansehen, Ehrerbietung; honor, Corona coronam ob honorem cum honore honorem honore honore der Erbe; heres heredes Erde; terra terrae super terram in terram irdisch; terrenus de rebus.. terrenis ehren; honorare, venerare (30) (33) ehrwürdig, gütig, liebevoll, barmherzig; pius pii patris pius pium (exemplum) pia (consideratio) Güte; pius Adj.

129 (24) érhaftii èrhaftóst Adv. èriro Komp. (139) èrirun citi èrist s. az èrist, èristo èristo Superi. (17) (chunni) èrista (24) éristùn zuamanungu (34) érista = -o (stiagil) (40) éristo (stiagilsprozzo) (62) érista m i a (108) fona èriston citi (109) èristin èrlihho Adv. èrlòsida st. F. (48) èrlòsida érlóso Adv. (16) èrlóso t à t u n erweliti sw. F. èrwirdi sw. F. (38) m i t . . èrwirdii (54) èrwirdi (133) pi èrwirdii (139) èrwirdii èrwirdlg Adj. (24) eerwirdìgóron èrwurtì sw. F. (56) mit èrwurtì èwa st. F. (10) (54) èwa (18) fora èwu (22) èwa (55) (56) fona..éwu (102) (127) èwu (126) èwa èwart st. M. 9

pium geziemend; honestissime (100) erster; primus prima hora (abl.) erster; primus (genus) primum prima admonitione primus gradus primus gradus prima hora a prima hora primo höflich; honeste (134) Bosheit; impietas impietatem mit t u a n f ü r impegerunt in : aufgefaßt als impie egerunt impegerunt Wahl; electio (137) Ehrfurcht, Ehrwürdigkeit; reverentia cum.. reverentia reverentiam Übl. pro reverentia reverentia edel; honestus honestiores Ehrfurcht; reverentia cum reverentia Testament, Gesetz, Vorschrift; testamentum, lex testamenti pro lege testamentum de.. testamento lege lex Priester, „Wächter des Ge-

130 èwarto sw. M. (24) des èwartin (sw.) (132) (135) èwarto (g. pi. st.) (137) éwart èwarttuam st. N.

setzes"; sacerdos sacerdotis sacerdotum sacerdos Priesteramt, Priesterwürde; sacerdotium sacerdotii sacerdotum > -io fungi

(133) dés éwarttuames (136) èwarttuam keprùhchit wesan (136) éwarWieames ewig Adj.

sacerdotii beständig, ewig; perpetuus, aeternus ad vitam perpetuam perpetuam ad poenam perpetuam vitam vitam aeternam vitae aeternae ad vitam aeternam aeterna clausura ewig, für ewig; perpetuus, aeternus

(8) ze libe èwikemu (12) èwìc ze wizze (13) èwìgan liib (31) (41) lib èwigan (34) dés èwigin libes (35) ze libe èwigemu (38) èwìgiu piloh èwin Adj.

in perpetuum in aeternum Schafhürde; ovile suis inclusi ovilibus

(8) in èwin (10) in èwin ewist st. M. (18) irò pilohhaneem ewistun èzza st. F . èzzan st. N. ézzan st. V. (91) èzzantero (93) èzzan

Genuß; comestio (95) das Essen; esus (90) essen; edere edentium edere

F. fàhan st. V.

(65) sin kifangan (66) sin kivangan

fassen, empfangen, beginnen, wiederholen; incipere, repetere, reprehendere incipiatur repetantur

131 (67) avur..kifangan (68) avur sí kifangan pifáhan st. V. (13) pifähe (118) pif&hit intfá-han st. V.

(10) intfah (15) ni entñanc (20) entfiangut (21) intfähit (25) infianc (26) (26) intfianc (80) sí entfangan (89) intfanganeru.. (92) entfanganeru.. (110) (122) intfáhén (117) ist intfankan (120) intfangan wésan (121) intfáhant -te (127) intfankanér (132). intfangan.. (134) si intfangan (142) intfáhente faldan st. V. (35) siin kefaldan forapifaldan st. V. (88) fora si pifaldan (104) fora si pifaldan (104) forapivalde sih infaldan st. V. (41) invalde zuapifaldan st. V. (31) zuapifalde 9*

repetantur reprehendatur ergreifen, (Beschäftigung); comprehendere.occupare (-atio) comprehendat Übl. -ant occupationem vgl. St. S. 258 A 2 empfangen, annehmen, aufnehmen, unternehmen, erhalten; exeipere, accipere, suscipere, recipere excipe non accepit accepistis suscepit suscepit suscepit recipiatur accepta (benedictione) accepta (benedictione) accipiant suscipitur suscipi accipientes suscipiendus suscipi suscipietur recepturos Pass. sich abwickeln; explicare explicantur niederfallen, die Knie beugen; provolverc provolvantur provolvatur provolvat se erwägen; revolvere revolvat zuschreiben; adplicare adplicet

132 fallan st. V. (16) fial faran st. V.

(35) ze faranne (124) ze faranne farifaran st. V. (59) nifurifare (75) furifarantemu (119) furifare zefarantlih Adj. (26) fona rahhoom zefarantlihheem farawi sw. F. (121) fona.. farawii farchoranèr s. kiosan farmano sw. M. farnufst F . farra st. F . (141) ze des farro farwurti st. F. (75) in farwurti fasta sw. F . (30) fastun (61) (98) déra fastùn (61) ùzana fastùn (98) fona fastùn (99) déra fastùn (109) (110) fastùn fater st. M. (10) (24) (113) des fateres (10) (81) fater (17) untar demu fatere (20) faterlìh fater (20) fater hìwiskes

fallen; cadere cecidit voranschreiten, vermitteln (ein Geschäft abschließen); gradi, transigere gradiendi transigenda übergehen, vorübergehen; transire, pertransire non transeat transeunte pertranseat vergänglich; transitorius de rebus transitoriis Farbe; color de..colore Verächter; contemptor (73) (147) Erkenntnisstufe; intellectus (80) Sprengel; diocesis ad cuius diocesim Verderben; interitus in interitum Fasten, Fastenzeit; ieiunium, quadraginsima ieiunium quadraginsimae extra quadraginsimam a quadraginsima ieiunii quadraginsimae Vater, Abt; pater, abbas patris pater sub abbate abba pater pater familias

133

(36) fateres (45) fatere (54)

fatarun

(68) fatare = -ä (140) fater faterlih Adj. (20) faterlih fater (139) faterlihhiu faz st. N. (82) (82) faz (143) faz fehta aw. F. (18) ze..fehtün fehtan st. V. feizt Adj. (77) feiztas pifelhan st. V.

(26) (26) (26) (27)

(147) ist pifolahan chortres pifolahanes selono pifolahanero fona pifolahaneem scäffum (31) pifelahan (77) pifolahaneem (83) ambahti pifolahanaz (99) in..pifolahanemu (138) pifolahanaz (150) pifelahen feor Num. feordo Num.

feorfuazzi (95) feorfuazzeo feoriske Num. feorstunt Num.

patris patri patribus patres abbas väterlich; paternus abba pater paterna (n. sg. f.) Gefäß; vas vasa vas Kampf; pugna ad..pugnam kämpfen; pugnare (17) (18) fett; crassus crassum anvertrauen, auftragen, empfehlen; committere, credere, commendare committitur gregis commissi animarum commissarum de creditis ovibus committere creditis officium commissum in.. commisso commissum commendent vier; quattuor (17) (56) (56) (99) der vierte; quartus; quarta feria Mittwoch (19) (45) (53) (55) (56) (56) (59) (97) (108) der Vierfüßer; quadrupes quadrupedium je vier; quaterni (19) viermal; quater (148)

134 feorzugdsto

Num.

fer wesan (20) (32) (57) daz fer si (111) soso fer si festinon sw. V. fiant st. M. (31) fiant (33) pifianta fiantin st. F. fiantscaf st. F . (146) fiantskeffi fien sw. V. (22) fietos (32) (33) fien filla sw. F . (25) filloom (78) fillono (80) filloom filu unfl. Adj.

filuezzal Adj. (31) filuezzalan (81) filuezzaleer filusprähhi sw. F . , -sprähha st. F . (38) in filusprähhu (49) in filusprahhi filz st. M. fimf Num. fimfohusti F. (97) fona fimfchustim findan st. V.

(20) findan

der vierzigste; quadragesimus (59) fern sein, nicht zutreffen; abesse quod absit quod absit festigen; firmare (134) Feind; inimicus inimioos pro inimieis Feindin; inimica (108) Zwietracht; dissensio discensionem > -es hassen; odisse odisti odire Geißelung; verber verberum verberum verberibus vieles, viel, wieviel, soviel, so sehr; quantum, multum, (in) tantum (27) (32) (32) (78) (99) (104) (107) (147) eßgierig; edax edacem multum edax das Vielreden; multiloquium in multiloquio in multiloquio grobes Tuch; sagum, alii dicunt recinun (122) fünf; quinque (99) Pfingsten; Pentecoste a penteeoste(n) finden, Pass. sich finden, betroffen werden; invenire, reperire, inveniri invenire

135 (22) (111) sifundan (22) finde (23) pirum funtan (67) sint funtan (100) fundaner ist (100) finde (111) fundaner si (122) funtan (134) funtaner findunga st. F . (131) findungu pifindunga st. F. (18) pifindungu finfto Num. finfzugosto Num. finstri sw. F . fiordo s. feordo erfirren sw. V. (47) erfirtero (123) ervirrit erflaucter (9) forahtün erflaucter fiehan sw. V. (146) sintkeflehit fleisk st. N. (18) (41) (43) des fleiskes (32) fleiskes (90) (95) fleisko (90) fona fleiskum fleohan st. V. (8) fliohente (9) fleohes (33) fleohan (40) fleohe erfleohan st. Y.

(38) nierfliuhis

inveniatur invenerit inveniamur inveniuntur inventus fuerit inveniat repertus fuerit inventus inventus Beispiel; experimentum experimento (abl.) Erfahrung; experientia experientia (abl.) der fünfte; quintus (47) (59) der fünfzigste; quinquagesimus (58) (58) (59) Finsternis; tenebrae (13) wegnehmen, beheben; auferre auferenti auferatur erschreckt; perterritus pavore perterritus Pass schmeicheln; adulari adolantur -uFleisch; caro carnis carnis carnium a carnibus fliehen, zurückscheuen; fugere fugientes fugias fugire fugiat entfliehen, entgehen, vor etw. fliehen (etw. fürchten); effugere, refugere non effugis

136 (49) nist erflohan (144) nierüeohen farfleohan st. V. (112) .. farflohan ubarfleozanter Part, fliz st. M. (33) flüz flizzan st. V. florinii s. ferlorni erfluahhan Adj. Part. (145) erfluahhanemu.. farfluahhan Adj. Part. Subst, (15) farfluahhanan diubil (102) demu farfluahhanin widarfluahhan st. V. fluahlion sw. V. (31) fluahhöntc fo Adj. (50) foiu wort (50) foem wortum (112) foero.. (126) fowem.. fol Adj. (109) (110) folla pifolahan s. pifelhan pifolahanlih Adj. (136) puah pifolahanlicho

non effugitur non refugiant Pass. zum Fortgehen veranlaßt werden; effugere effugentur anspruchsvoll; superfluus (134) Streit; contentio contentionem streiten; contendere (29) böse; malignus maligno (spiritu) der Böse, böse; malignus malignum diabolum maligno wieder schmähen; remaledicere (31) schmähen; maledicere maledicentes wenig; paucus pauca verba paucis verbis paucorum (est) paucis (diebus) voll; plenus plenam commendatitius litteris commendatitias vgl. Diss. Daab S. 20

folgen sw. V.

(12) (13) (28) (28) (35) (37)

inan folgen kefolge sin kefolgeet (30) si kefolgeet sikefolget ist kefolgeet

folgen, befolgen, mit acc. erhalten; sequi, consequi, persequi eum sequi persequere sequantur sequatur sequantur consequitur

137 (54) (56) sin kifolgèt (54) sì kifolgèt (59) sin kafolgèt (62) fona folgèntèm citim untarfolgèn sw. V. (46) untiri sin kefolgèt (46) untari ist kefolgeet (52) untar sin kafolgèt (53) untar si kifolgèt (55) si untarfolgèt (57) si unterfolgèt (88) untarfolkènti folnissi st. IST. folnissa st. F. (61) folnissi (63) after folnissu (64) folnissi (67) za follasse (99) fona folnissu fona Pràp. mit Dat. fora Prap. mit Dat. und Ace. forapérahtida st. F. forahta sw, F. (9) erflauctèr forahtùn (12) (40) (51) forahtun (29) mit forahtun (34) duruh forahtùn (35) forahtùn (51) àno forahtun (51) forahtùn (57) forahtùn (89) forahtùn (141) forahtùn forahtan sw. V. furihtan sw. V. furahtan sw. V.

sequantur sequatur sequuntur de sequentibus horis fortfahren (mit der Rede), nachfolgen; subsequi subsecuntur subsequitur subsequantur subsequatur subsequatur subsequatur subsequens Schlußfeier, Beendigung, Erfüllung; completurius, expletio conpletturii post expletionem completurius ad completurium a completuriis von; a, ab, de anstelle, für, vor; pro, ante, (coram), (ex) Glanz; praeclara (Adj.) (11) Furcht; timor, pavor, metus, tremor, formido pavore perterritus timorem cum timore propter timorem timoris sine formidine timore tremore re vera vgl. St. S. 242 A 1 timorem fürchten, Pass. Furcht erwekken, Part, gottesfürchtig; timere, metuere

138 (12) forahtantér (15) furahtante (26) furahtanteem (27) (81) forahtanti (31) furihtan (41) forahtantér = -érn (111) furihtén (147) forahtero = -tantero.. erforahtan sw. V. forahtlih Adj. forasako sw. M. forasago sw. M. fordröro Komp. frafallihho Adv. frahén sw. Y. (14) fráhémees intfráhén sw. V. (17) intfráhétomés framkanc st. M. (9) framkanc framhalde Adv. frammért Adv.

freidig Adj. (96) freidlge tuat kefreisöt wésan fremidi Adj. (27) fremidi (36) fremideru suanu fri Adj. (22) frigér (23) (126) fnér fridu st. M. (13) (30) fridu (14) fridoo (33) in fridu hwarban

metuendus timentea timentibus timens timere timentibus timeant timentium (deum) fürchten; expaviscere (31) furchtbar; tremendus (20) (50) Prophet; propheta (14) (15) vorausgehend; anterior (56) frech; proterve (29) fragen; interrogare interrogemus fragen; interrogare interrogassemus das Fortschreiten; processus processu vornüber; pronus (104) hinfort, im übrigen, in Zukunft; de cetero, reliqua, de reliquo (32) (55) (102) mit tuan: zum Abfall bringen; apostatare facere apostatare facit in Gefahr bringen; periclitari (146) fremd; alienus alienus alieno iudicio frei; ingenuus, liber ingenuus liber Frieden, Friedenskuß; pax pacem pacis in pace redire

139 (86) infridu (138) zefridiu frihals st. M. (127) fona frihalse

frilih Adj. (138) frilihha frist st. F.

(92) (102) (120) frist (95) fristeo (131) frist (145) frist friunt st. M. (132) friunt fruati sw. F. (38) duruh fruatii (50) (100) (100) mit fruati (72) ..fruati (108) fruati frummen sw. V. (149) sin kefrumit fuaz st. M. (14) kescuahte.. fuazzum (35) nahemu fuazze (41) fuazzio (104(129) fuazzum (121) fuazzeo fuir st. N. (46) (46) fuire füllen sw. V. (101) kefultemu (107) kafullit sin duruhfullen sw. V. (105) ist duruhfullit

in pace ad pacem (Befreiung) deliberatione(m) (gefaßt als de liberatione) vgl. St. S. 265 A 1 frei; liber liberam Zeit, Gelegenheit (Ängstlichkeit); occasio, materia, scrupolositas occasio scrupolositate vgl. St. S. 246 AI occasionem materia Freund; amicus amice Ernst, Würde; gravitas propter gravitatem cum gravitate cum.. gravitate gravitate verrichten; exercere exerceantur F u ß ; pes calciatis.. pedibus vicino pede pedum pedibus pedum Feuer; ignis igne „am Schluß", vollziehen; complere completo compleantur beenden; percomplere percompletur

140 erfüllen sw. V.

(8) ervullan (10) erfulli (16) erfullenti (17) erfullemés (19) (44) erfullan (33) erfüllen (37) erfullit (55) erfullit sin (58) erfullit ist (61) erfullit.. (67) sì erfullit (68) erfüllen (83) erfülle (99) sin erfullit (107) erfüllen zuaerfullen sw. V. (33) zuaerfultiu fulli sw. F. funs Adj. (49) funsèr funt st. N. furahtan s. forahtan furi Präp. mit Acc. (133) furi cast furiburt st. F. (95) furiburti (113) furipurti (113) furipurt furihtan s. forahtan furisto Superi. (38) mit déra furistùn èrwirdi (39) déra furistùn deoheiti

erfüllen, vollenden, schließen, ausführen, die Schlußfeier halten; complere, implere, adimplere implere comple complens compleamus implere adimplere impleat impleantur completum est implebitur impleatur implesse impleat compleantur implere (Instrumente) handhaben; adimplere adimpleta Übersättigung; satietas (96) bereit; promptus promptus Pfund; libra (94) als; pro pro hospite Enthaltsamkeit, Mäßigung; abstinentia abstinentiae abstinentiae abstinentiam der erste, höchste; summus cum summa reverentia summae humilitatis

141 (92) furista swigalì (100) mit déra furistün fruatii (100) (110) mit déra furistün ìlungu

summum sileni ium cum summa gravitate summa cum festinatione

G. K. kagan Präp. mit Dat. (64) kagan èro kaganan sw. V. (119) kaganne (140) kagannant kaganhörida st. F. (35) kaganhòridu kakanwart Adj. (43) (ke)kakanwartan kakanwartan sw. V. (50) avur kakanwarti l. (lce)kahanwartit cairn st. M. (92) calme.. zeichanes kàn, kekàn st. V. (141) k e k à t (146) k à n t anakàn, -gàn st. V.

(41) anakànt (71) anagàt (84) anakaant inkàn st. V. (14) inkaat ùzkàn st. V. (108) uzkànte kangan st. V.

wegen; ob ob honorem begegnen ; obviare obviaverit obviant das erste Hören; obauditus obauditu gegenwärtig; praesens praesentem vor (das Gericht) stellen, repraesentare repraesentari vgl. Diss. Daab S. 76 Ton; sonitus sonitu.. signi gehen, unpers. hat Beziehung zu, gehört zu; ire, pertinet pertinet eunt hineingehen, nachfolgen, mit wéhsalum: sich ablösen; incedere, succedere incedunt succedat succedunt wandeln; ingredi ingreditur herauskommen; exire exeuntes gehen, wandeln, sich ergehen, nachgehen, in mit Gerund. : unterwegs; ambulare, ire, vadere, pergere

142 (14) kangamés (36) kangante (39) noh nikeanc (43) nikangees (47) kangant (50) kanganti (126) kigangan.. (144) inkankanne kekangan at. V.

(60) (si) kekankan l.-te (87) kekanganèr framkangan st. V.

(9) framkange (24) framkangeen (78) framkangén furikangan st. V. (140) furikangantemu mèròrin inkangan, -gan- st. V. -gankan (87) ingangantemu (102) inkekangane (133) ingaganganèr (135) in sin kegangan (137) inkagankanér ùfkangan st. V. (145) sint ùfkekangan umbikangan st. V. (110) umbicangén ùzkangan st. Y. -kankan

(52) uzkankèn (87) uzkikanganér

pergamus ambulantes neque ambulavi non eas vadunt ambulans itur in ambulando gehen, eintreten, Part, gehörend zu, passend; pertinere, intrare pertinentes intraturus hergehen, vorwärtsschreiten, vorgehen gegen jem.; procedere, proficere processerit proficiant procedant vorübergehen; transire transeunte maiore eintreten, hineingehen; ingredi, intrare intranti ingrediantur ingressus ingrediuntur ingressus Pass. intr. entstehen; oriri oriantur herumgehen; circumire circumeant hinausgehen, herauskommen, auskommen mit etw., verreisen, austreten (aus dem Kloster); exire, egredi exeant egressurus

143

(99) ùzkankantèm (104) üzkankantero (122) ùzkanganti (127) üzkakangan wèsan zuakangan st. V. (99) (102) (138) zuakangén gangaràri st. M. kankaràri (117) gangaràro (123) kankaràrum karawen sw. V.

(8) ze karawenne (11) ze karawenne (26) karawe (sih) (34) karata (41) kekaratèr ist (45) karawit (129) sì kikarwit (140) kecaruuve garawida st. F. (14) in garawidu

exeuntes exeuntium exeuntes egredi herangehen an, zu Tisch gehen, hinzutreten; accedere accedant Pilger; peregrinus Betz S. l l l f . peregrinorum peregrinis bereiten, sich rüsten, herbeischaffen, sich bereit halten, sich verhalten; praeparare, parere, induere, exhibere praeparanda parendum parére ! parit (se) Ubi. paret praeparavit praeparata est parit induatur exhibeat Bereitung ; praeparatio in praeparatione 08 V, jehlt den reinen

garo Adj. bereit; paratus (110) carwe parati gart st. M. Chor; chorus (102) carte choro garto sw. M. Garten; hortus (50) in cartin in (h)orto carwe s. garo garwen, garwida s. karawen, garawida kast st. M. Gast; hospes (81) (100) (117) (126) kesteo hospitum (119) mit kastu cum hospite (123) kesti hospites (133) furi cast pro hospite

Hss.

144 castluamen sw. V. (19) sint kecastluamit castluami sw. F . (134) deru castluamii (134) kastluamii kataling st. M. (119) fona catalingirn (130) katilingä gaugron, caugron sw. V.

(102) caugrot (111) gaugrot (111) nicaugröe (118) gaugrönt (149) caugrot.. (149) kecaugröt wesan cauma st. F . (94) dero cauma (97) cauma (98) dera cauma forakaumen sw. V. (87) fora si kekaumit (helfe) caumon sw. V. (97) caumöen keba st. F . (82) ubar keba (95) keba keban st. V .

(10)(15) kip (15) kebant (23) si kekeban (28) kebeen

zu Gast sein; hospitari hospitantur Gastaufenthalt; hospitalitas hospitalitatis hospitalitatis PI. Eltern; parentes a parentibus parentes umherschweifen; vagari (102) (111) (111) (118) verwechselt mit vacare müßig gehen vacat vacat non vacet vacant vagare > -i vagandi Mahlzeit; prandium prandii prandii prandii besorgen; pro curare procurentur (solatia) Mahlzeit einnehmen; prandere prandeant Gabe; datum, donum super datum donum geben, anbieten, gewähren, handhaben, Gehorsam leisten, darreichen, zurückgeben, darbringen; dare, reddere, praebere, tribuere, offerre, rogare, erogare da reddunt praebeatur dent

145 (29) kebantan (30) nikeban (36) ist kekeban (36) keban (47) kebeen (57) kakebaneru wihi (82) kebe (83) si kekeban (83) kekeban sin (83) ze kebanne sint (92) si kikeban (102) (145) ist kekeban (110) za kebanne sint (113) werah kebames (120) kepeotan si kigeban (121) kebant (123) warun kikeban (125) si kikeban (129) kebe (130) kebe (131) kebant (131) keban (144) kap (148) keban erkeban st. V. (26) erkebanter ist (26) ze rediün ze arkebanne (27) ist erkebanter (27) erkibit (82) erkebaneer l.-tär (94) ze erkebanne (138) (142) erkebanter farkeban st. V. (38) farkeban ist (90) (132) si farkeban (133) farkebaniu (stat) untarkeban st. V. 10

redditurum non dare praebetur praebere praebent date benedietione tribuatur dentur dentur danda sunt detur datur dandi sunt operam dare iubeat dare reddant dabatur tribuatur rogat offerat dant dare erogavit reddere Rechenschaft ablegen, geben, Pass. werden; reddere redditurus est ad rationem reddendam erit redditurus redditus Ubl.-tur redditurus reddenda redditurus geben, zugestehen, erlauben; coneedere concedatur concedatur concessus (locus) unterwerfen; subdere

146 (86) sì untarkèban zuakeban st. V. (93) zua sì kikéban kèbo sw. M. (36) kèbon géhan s. jéhan keil Adj. (15) keile (39) keiliu..augun keilì sw. F. (136) keilii keist st. M. kéltan st. V. (31) nikéltan kérni sw. F. kérnnissa (68) déra kérnnissa (70) kémnissu kérnlihho kéròn sw. V. (10) kérós (13) kéroot (30) nikeròès (31) keroon (36) keroont (103) kèrót (134) (143) kèrót (144) kérónt kerta st. F. (25) kertu (78) kertu (79) kertu erkezzan st. Y. (136) si erkezzan pikinnan st. V.

subdatur hinzufügen; addere addatur Geber; dator datorem überheblich, hocherhoben; elatus elatos elati., oculi Überhebung; elatio elationem Geist; spiritus (12) vergelten; reddere non reddere Sorgfalt; diligentia (21) Andacht; devotio devotionis devotione willig, gewissenhaft; libenter, diligenter (10) (32) (34) wünschen, begehren; cupere, desiderare, concupiscere cupis cupit non concupiscere desiderare desiderant desideravit cupit cupiant Rute, Strafe; virga, vindicta virga vindictam virgae vergessen; oblivisci obliviscatur beginnen, anfangen; incipere, inchoare, capere

147 (9) ze pekinnanne (11) pikinnès (24) pikinneen (51) (56) pikinne (52) pikinnantemu leohte (54) (56) pikinnit (57) pikinnèn (66) sipigunnan (91) imu pikinnantemu inkinnan st. V. (107) inkinnèn kirida st. F.

(18) kiridóno (31) eocowelìhhera kirida (32) (41) (44) kiridà (36) kiridón (43) inkiridoom (43) (43) kirida (43) after kiridoom (113) kiridu (133) kiridu giu Adv. clatamuati Adj. (36) clatamuatan kébon claulicho Adv. gnàda st. F. (14) déra gnàda cold st. N. comman st. M. (16) commane (49) comman cot st. M. (9) (13) (16) (18) (20) (22) (26) (29) (29) (31) (31) (32) (33) (34) (36) (41) 10*

incipienda inclioas ceperint incipiat incipiente luce incipit incipiant incipiatur ipso incipiente anstimmen; imponere inponant Begierde, Sehnsucht, Verlangen; desiderium, concupiscentia desideriorum omni concupiscentia desideria desideriis in desideriis desiderium post concupiscentias desiderii desiderio schon, nunmehr, von jetzt ab ; iam (11) (12) (17) (18) (37) (50) (51) (51) (62) (80) froh; hilaris hilarem datorem klug; prudenter (134) Gnade; pietas pietate Gold; aurum (18) Mann; vir viro vir Gott; deus

148 (41) (44) cot (18) cote hélfantemu (23) mit cotan (31) (41) (41) (41) (42) (43) (43) (81) cotan (35) (40) (45) (51) (72) (83) (101) (102) cotes (36) (37) (57) cote (41) fona cote (95) fona cote cotchund Adj. (10) (20) (21) (38) (40) cotchund (12) ze cotchundemu leohte (54) cotchundtìn ortfrumu (69) ..cotchundaz (70) dèra cotchundiùn ensti (78) cotchundera (83) déra cotchunduun spràhha (100) dés cotchundin ambahtes (142) cotchundera (d. sg. f.) cotchundí sw. F. (41) cotchundii (46) déra cotchundi (69) cotchundi.. antwarta cotchundida st. F. cotchundlihho Adv. picraban st. V. kecremitèr Adj. Part. kecriffan st. V.

(35) kecriiffant (91) kechriffe crimì sw. F. gròzzi sw. F.

deus deo auxiliante apud deum deum dei deo a deo ex deo göttlich; divinus, deificus divinus ad deificum lumen divinae auctoritatis (opus) divinum divinae gratiae divinarum divini eloquii divini officii divina (abl.) Göttlichkeit; divinitas, divinus divinitatis divinae divinam (esse) praesentiam vgl. St. S. 229 A 7 Göttlichkeit; divinus (12) von Gott her; divinitus (34) begraben; sepelire (30) ergrimmt; inritatus (12) in die Hand bekommen, mit wec: einen Weg einschlagen; arripere arripiunt arripuerit Grimm; dirum (24) Dicke; grossitudo

149 (121) (fona) grozzii cuat Adj. (11) cuates (11) fona cuatum (13) tagä cuate (13) (31) (48) cuat (14) cuatero tätio (14) (22) cuateem tätim (15) fona cuateem kihaltidöm (15) diu selbun cuatiu (21) alliu cuatiu (23) in werchum cuateem (26) des cuatin chortres (36) mit cuatu = -emu muatu (37) fona cuateem (37) (37) fona cuateem sprähhom (43) cuatiu (47) cuater (51) wonaheite dei selbun cuatiu (70) dera cuatün kiwiszida (77) des cuatin (81) stiagil cuatan (82) (82) cuataz (wort) cuatchund (-o sw. M. ?) (14) cuatchundin cuatchundenti Adj. Part. (51) cuatchundento cuatchundida st. F. (57) fona cuatchundidu (63) fona cuatchundidu cuatlihhen sw. V. (16) cuatlihhet (16) cuatlihhee

(de) grossitudine gut; bonus bonum de bonis dies bonos bonum bonorum actuum bonis actibus de bona observantia ipsa bona omnia bona in operibus bonis boni gregis cum bono animo a bonis a (de) bonis eloquiis bonos bonus consuetudine ipsa bona boni testimonii boni gradum bonum bonus (sermo) Evangelium; evangelium evangelii evangelici ist übs. Vgl. St. S. 194 A 1 evangelisch; evangelicus evangelicus Evangelium; evangelium de evangelia de evangelio verherrlicht werden, sich rühmen; gloriari gloriatur glorietur

150 picurten sw. V. (14) picurte.. lanchöm (72) picurte curtila P. (72) curtilöm

umgürten; cingere, succingere succintis.. lumbis cincti Leibgurt; cingulum cingulis

H. erhabani sw. F . (39) eocowelihha erhabanii (39) ze déru erhabanii (40) erhabanii inthabani sw. F . (140) smera inthabanii haben sw. V.

(8) (45) (95) (129) hebit (13) (27) (31) (33) (112) haben (15) kihebita (30) nihabeen (49) habénti (55) (55) (57) (60) si ki- (ke-) habet (80) habeen (82) habee (95) habénti (118) habet (131) za haberme (132) haben kehabén sw. V. (90) kehabeen kehabéntér Adj. Part, inthabén sw. V. (45) inthabee (88) inthabeen pihaft Adj.

Selbsterhöhung, Erhöhung; exaltatio omnem exaltationem ad exaltationem exaltatione Anmaßung; adsumptio sua adsumptione haben, besitzen, erfassen, halten, beibehalten, bewahren, Gerund.: Besitz; habere, tenere, possidere habet habere tenuit non tenere habens teneatur habere habeat habituros possedit habendi tenere sich enthalten; abstinere abstineant zufrieden; contentus (48) warten, aushalten; sustinere sustine sustineant beschäftigt; occupatus

151

(35) pihafteem hantum (86) (99) pihaftêr halm st. M. (22) halm hais st. M. (9) halsâ pihalsen, ki- sw. V. (30) kihalsit wësan (45) pihalsit sî haltan st. V.

(10) (23) (30) haltan (31) (32) haltan (37) ihkehalte (41) kehaltanti (51) kehaltan (66) kihaltan (81) (81) kehalte (94) sî kihaltan (94) sî kihaltan (95) kehaltan (97) kihaltan sîn (112) kihaltan (126) (147) kihaltan (129) ze kehaltanne (129) kehaltanti (131) sîn kihaltan (132) ze haltanne (137) kehaltan (138) (140) kehaltên (139) kehaltaniu pihaltan st. V. (42) pihaltu (51) piheialt pihaltida st. F.

ex occupatis manibus occupatus Splitter; festuca festucam Hals; Collum colla

hegen, umfassen; amplecti amplecti amplectatur einhalten, bewahren, behüten, (sich) hüten, retten, vorbehalten, aufbewahren; servare, custodire, con-, re-, observare, salvare servare custodire custodiam custodiens custodire servatam custodiat reservetur servetur servata salventur custodire observare conservanda reservans observantur servaturum servare conservent conservata bewahren, einhalten; observare observavero observabat Beachtung, Beobachtung; observatio

152 (29) (133) pihaltidu (112) pihaltida kehaltanèr Adj. Part, kehaltida st. F.

(14) kihaltidu (15) fona.. kihaltidòm (37) kehaltida (140) (146) kihaltida hangen sw. V. (28) hangeet (146) hangen hant st. F. (18) einera henti (35) pihafteem hantum (38) (100) in hantum (41) henteo harén sw. V. (13) harét (20) harèmees (38) harét hart Adj. (24) hartör haubit st. N. (46) ubar haubit (50) kehneictemu haubite (61) (98) in haubit (68) fona haubite (104) kesaztemu.. capite ( !) (109) (110) in Äawpit heffan s. hevan piheften sw. V. (87) sin piheftit (109) sin piheftit heil Adj. (75) heiler heilanti sw. F.

observatione observationem gerettet; salvus (45) Übung der guten Werke, Wache, Beaufsichtigung, Bewahrung; observantia, custodia observantia (abl.) de observantia custodiara custodiara hängen, abhängen; pendere pendat pendere Hand; manus sola manu ex occupatis manibus in manibus manuum rufen, zurufen; clamare clamet clamamus clamat hart; durus (s. herti) durius Haupt, Beginn, Anfang; caput super capite inclinato capite in capud a capite posito.. capite in capud Pass, sich beschäftigen; occupare occupantur occupentur gerettet ; salvus salvus Heil; salutare (21)

153 heili sw. F . (9) déra heilii (26) heilii heilig Adj. (141) heilicórin (keráte) heillìh Adj. (28) heillihhoor heit st. M. (22) heit (23) (85) heiteo (46) fora fona? heitio (131) duruh.. heit (141) heit keheizzan st. V. (79) keheizze (128) (131) kiheize (133) kiheizant forakiheizzan st. V. (34) forakihiaz farhélan st. V. (47) nifarhéle hélfa st. F .

(8) hélfa (17) helfu (18) ano hélfa (83) (87) hélfa (118) hélffa (149) hélfa hèlfan st. V. (18) cote hélfantemu (30) hèlfan (83) keholfaneer (88) duhulfi zuahèlfan st. V. ( ] 9) zuahélfantemu truhtìne

Heil; salus salutis salutem gesund; sanus saniore (consilio) heilsam; saluber salubrius Person; persona persona personarum ex persona per. .personam personam versprechen, geloben; promptere, spondere spondeat promittat promittunt verheißen; promittere promisit verheimlichen; celare non celaverit Hilfe, Helfer, PI. Hilfskräfte, Gehilfen; solatium, adiutorium, consolatio adiutorium solatio sine consolatione solatia solatia solatium helfen; adiuvare, auxilian, subvenire deo auxiliante subvenire adiutus adiuvasti helfen; adiuvare adiuvante domino

154 hella st. F . (8) (34) déra hella (31) hella (41) in hella (43) dèra hella (51) dera hella kehenkan sw. V. (96) kehenkamès (130) kihenkit (141) kehenkantan zuahenkan sw. V. (132) zuakihenkit.. kehenkida st. F . (136) kihenkida (142) kehengida hèriro Adj. Komp. héróro (32) hèririn (38) fona hèririn (46) untar hèririn (60) (140) fona hèrórin (72) mithèriròm (73) hèriróno (92) hèróro (107) hèróròm (124) hèrórun (138) dému hèrórin (139) hèrirom -on? (140) hèriro hèròsto Adj. Superi. (29) hèróstóno (33) (110) hèròston (95) dés hèróstin (126) hèròsto hérta st. F. (53) hértòm

Hölle; gehenna, infernam geliennae gehennam in gehennam inferni gehennae gestatten, beistimmen, übereinstimmen; consentire consentiamus consenserit consentientem bewilligen; adsentire adsentiatur Zustimmung, Einverständnis; consensus consensu consensum der Ältere, der Obere, der Abt; senior, prior, altior seniori a priore sub priore a priore cum senioribus seniorum prior senioribus seniorem altiori priores senior der Ältere, der Abt; senior, prior seniorum seniores prioria senior Wechsel, d. pl. wechselweise vicissim

155 furihertan sw. V. herti Adj. (21) herteem (hérzin) (24) herteem (kedwinge) (45) herteem rahhöm (126) hertiu hérza sw. N. (8) herzun (9) kepreittemu hérzin (10) des hérzin (12) hérza (15) (21) (30) (37) (42) (50) in hérzin (15) (28) (48) hérzin (21) (40) (50) herzin (30) er herzin (32) (47) herzin (34) in hérza (37) hérza (39) (45) hérza (41) herzun (94) herzun (113) dés hérzin heffan, hevan st. V.

(49) hevit (51) heffan (74) niheffe (105) heffan (138) ze heffanne (142) heffe erhevan, -ff- st. V.

(38) arhevit

verhärten; obdurare (12) hart; durus (hartor s. hart) duris (corde) „den im Herzen Harten" duros (coerceat) duris rebus dura Herz; cor corda (n. pl.) dilatuto corde cordis corda (a. pl.) in corde cordis corde ex corde cordi in cor cor (a. sg.) cor (n. sg.) corda (a. pl.) corda (n. pl.) cordis heben, erheben, anstimmen, vortragen, höher stellen; exaltare, levare, superexaltare, imponere exaltat levare non imponat imponere inponendum superexaltet erheben, erhöhen, stören, Pass. erhöht werden, sich überheben, sich erhöhen; exaltare, extollere, tollere exaltat

156 (39) ist erhaban (39) nist erhaban (39) erhuab (48) erhapener (86) sì erhaban (111) erhevit (124) ist erhaban üferhevan st. V. (39) ist üferhaban hiar Adv. himil st. M. (40) (51) ze himile (41) fona himilum (43) fona himile himilisc Adj. himilrihhi st. N. (17) himilrihhes hirti st. M. (18) äno hirti (20) (20) hirtes (21) hirti (27) des hirtes kahirzan sw. V. (69) kahirze hiutu Adv. hiwiski st. N. (20) fater hiwiskes hlahtar st. N. (32) hlahtre (32) (38) hlahtar (49) (49) in lahtere (50) ano hlahtar hlanca st. F. (14) picurte..lanchòm hlaufan st. V. (8) ze hlauffanne (9) sì kehlaufan (12) hlauffat

exaltabitur non est exaltatum exaltavi exaltatus extollatur tollit extollitur aufsteigen; aaoendere ascenditur hier; hic (10) (37) Himmel; caelum ad caelnm de caelis de caelo himmlisch; caelestis (39) Himmelreich; regnum caelorum regni caelorum Hirte; pastor sine pastore pastoris pastor pastoris im Einklang stehen; concordare concordet heute; hodie (12) Familie; farailia pater familias Lachen, Gelächter; risus risui risum in risu sine risu Lende; lumba succinctis lumbis laufen, herbeikommen; currere, occurrere currendum curritur currite

157 (14) (100) si kehlauffan (102) kehlauffit (110) si kilaufan anahlaufan st. V. (37) wlzzi anahlauffit kakanhlaufan st. V. (58) kakanlaufcn (99) allem in ein kakanhlauffantem (101) kakanlaufit hleitar st. F. (39) hleitar selbiu (40) hleitar (40) dera hleitra hleitarpaum st. M. (40) hleitarpaum (40) in hleitarpaumum erhleozzan st. V. (76) sierlozzan hliban st. V. (44) lippanti (67) libanto (71) libbe hlibanti sw. F. (95) libanti anahlinen sw. V.

(20) anahlinenti (32) anahlineen (35) anahlineet framerhlöt s. fram-er-leotan hlosen sw. V. (10) hlose zua(h)lüstrenti Part. Adj. (12) zualuustrenteem (oorom)

curratur occurrerit curratur einer Strafe verfallen; incurrere poenam incurrit zugegen sein, zusammenlaufen, -kommen; occurrere occurrant omnibus in unum occurrentibus occurrerit Leiter; scala scala illa scala scalae Leitersprosse; latus latera (a. pl.) in latera erlosen; sortiri sortiatur schonen, verteilen; parcere, partire verwechselt! parcendo parciendo = -tparceat Übl. partiat Sparsamkeit; parcitas parcitate obliegen, eifrig betreiben, mit sunta: zur Last fallen; incumbere incumbere vgl. St. S. 187 A 8 incumbere incumbit herhören; auscultare ausculta aufmerksam (betäubt) adtonitis (auribus)

158 hlütar Adj. (70) lüttras.. (139) hlütremu hlútreisti Adj. (50) hlútreistér hlütri sw. F. (70) lüttri (112) lütri kehneigen sw. V. (10) kehneigi (28) si kehneigit (44) kehneickente (50) kelineictemu.. haubite honec (10) honec höran sw. V. (12) hörrames (12) hooreet (12) hörendo (12) hoore (12) hoorrat (13) hoores (14) hoorremees (16) (36) (36) hoorit (17) kehortomés (27) hoorrenti (28) imuhooreen (32) (38) horran (32) hörran (34) hoorta (35) (35) hörit (36) hoorit (60) kehörrantem (99) hórrente (100) kihörtaz wirdit (110) kehörit wirdit (137) örren

rein, bloß; purus pura (oratio) puro lärmend; clamosus clamosus Reinheit; puritas puritatis puritate neigen, abweichen; inclinare, declinare inclina declinetur declinantes inclinato.. capite Honig; mel mella (a.) hören, gehorchen: audire, oboedire audiamus audieritis audiendi audiat audite audiens audiamus audit audivimus audiens ei oboediant audire oboedire audivit audivit oboedit audientibus audientes auditum fuerit auditum fuerit oboedire

159

(144) bórre kaganhòran sw. V. (35) kaganhoorta hörsam Adj. (24) hòrsamém (piswerran) hòrsami sw. F. (8) (11) (20) déra hòrsamii (10) duruli hòrsamii (22) in..hòrsamii (34) fona hòrsamii (34) (36) (36) hoorsamii (35) déra hoorsamii (45) (45) hoorsamii (126) ..hòrsami (128) ..hòrsami (136) hòrsamii hòrsamòn sw. V. (36) hoorsamònte (45) hòrsamoonti (118) hòrsamòèn horski sw. F. (77) horski (79) horskii hradalihho Adv. (68) radalihcho hreinan sw. V. (30) hreinnan (60) reinén hreinì sw. F. (33) hreinii hreini Adj. (10) hreinisto (lib) (51) hreinan (87) hreiniu (142) hreinnan hreinida st. F.

audiat gehorchen; oboedire oboedivit gehorsam; oboediens oboedientes (obsecrare) Gehorsam; oboedientia oboedientiae per oboedientiae vgl. St. S. 191 A 8 in.. oboedientia de oboedientia oboedientia (n.) oboedientiae oboedientia (abl.) (ad) oboedientiam (de). .oboedientia oboedientia« gehorchen; oboedire oboedientes oboediens oboediant Fleiß; industria industria (abl.) industriam eifrig; strenue strenue reinigen; castigare (aufgefaßt als castum facere), purgare castigare purgent Keuschheit; castitas castitatem rein, sauber, uneigennützig; castus, mundus castissima (vita) mundum munda (vasa a.) castum PI. Reinigung; munditia

160 (87) hreinidá hreino Adv. hriuwa sw. F. (16) zehriuwun hriuwön sw. V. (29) nihrivoés (101) hriwöe hruam st. M. (113)/(114) ital ruam hrucki st. M. (46) in hrucki huarón sw. V. kehuckan sw. V.

(19) (25) kehuckan (24) (32) (81) (83) kehucke (25) daz ist kehuckenti (26) (143) kehucke (124) sinkehukit farhuckan sw. Y. (21) farhoctön pihucti sw. F. (82) mit pihucti kehucti sw. F.

(55) derakihucti (150) kehucti inhucti sw. F. pihuctida st. F. (70)/(71) pihuctida pihuctig Adj. (27) (42) pihuctigeer (107) pihuctikemu (126) pihuctigér kehuctig Adj. (20) kehuctic sii

munditias uneigennützig; caste (142) Buße; poenitentia ad poenitentiam bereuen, Buße tun; paenitere non peniteberis paeniteat Ruhmsucht; gloria vanae gloriae (n. pi.) Rücken; dorsum in dorso ehebrechen; adulterare (30) gedenken, sich erinnern, daran denken; meminere, memor, memoran meminere memor sc.: sit quod est meminere meminerit memorentur verschmähen; spernere spreverunt Gewissenhaftigkeit; sollicitudo cum sollicitudine Gedanken, auswendig; memoriae - memoriter, commemoratio memoriae commemoratio Bewußtsein; conscientia (45) Sorge (tragen); sollicitudo sollicitudinem sorgfältig, besorgt, pünktlich; sollicitus sollicitus sollicito (d.) sollicitus eingedenk; memor memor sit

161

(40) sî kehuctîc pihuctlîcho Adv. kihuctlîhho Adv.

hûs st. N.

(14) in hûse (14) (17) hûses (16) hûs (83) in hûse cotes hwanân Konj. hwanta Konj. hwâr Pron. hwarban < hwarbjan, hwaraban, warben sw. V. (10/(11) hwarabês (33) hwarban (122) warbente pihwarban sw. V. (91) pihwarbe erhwarban sw. V. (42) erhwarabi kehwarban sw. V. kehwerban (13) kihwerebi (22) kehwarbantemu (60) kiwerbit wësan (139) sîn kehwerbit *hwas Adj. (78) wassira hwaslîhho Adv. hwassî sw. F . (77) hwassî hwaz Pron.

11

sit memor gewissenhaft; sollicite (117) auswendig, aus dem Gedächtnis, sorgfältig; memoriter, ex corde, sollicite (54) (58) (59) (147) Haus Gottes, Haus des Menschen, Gotteshaus (Kloster) ; tabernaculum, domus in tabernáculo tabernaculi domum in domo dei weshalb; unde (27) weshalb; quare (22) irgendwo, überall; ubicumque (50) (140) zurückkehren; redire, reverti redeas redire revertentes fernhalten; avertere avertat sich abwenden ; avertere averte sich abwenden, ins Kloster eintreten; converti, divertere diverte convertenti converti convertuntur scharf; acer acrior genau; efficaciter (10) Scharfsinn; sagacitas sagacitate etwas indef., relat., was interr., was auch immer; quid, quod,

162

hweizzi st. M. hwelih, welih Pron.

(h)wel(l)ihho Adv.

hwenne Adv. wenne hweo, weo Adv. *hweolihhi w. F. s (25) hwialihhii *hweolihnissi st. N. (120) wealihnissim •hweomihhili sw. F. (55) weamihili (55) weomichili hwer Pron.

qui, quicquid, quicumque (9) (11) (12)(13) (18) (20) (36) (90) (105) (106) (108) (122) (124) (143) Weizen; triticum (144) welch., wer, irgend einer; quilibet, aliquis, quis, qui, quicumque, talis, qualis, qualiscumque hartnäckig; procaciter (28) vgl. St. S. 203 A 1; Dias. Daob S. 89 einst, irgendwann; quando (22) (68)

wie, wieviel, quam, quanto, qualiter (25) (37) (41) (70) (97) Eigenart; qualitas qualitatem Beschaffenheit; qualitas qualitatibus Größe, Menge; quantitas quantitas quantitate wer interr., irgendwer indef.; quis (13) (13) (14) (119) (120) (120) (122)

so hwer so Pron. hwerban st. V. hweraban hw eravan (17) kehwerave (44) kehweraban (79) kihworban wesan (150) hwerbente (150) hwerbant hwialihhi s. hweokihworvannissa st. F. (138) dera kihworvanissa

wer auch immer; quisquis (11) umkehren, zurückkehren, wieder ins Kloster eintreten, sich bekehren; con-, reverti, redire convertatur converti reverti revertentes redeunt klösterlicher Wandel; convers(at)io conversionis die besten Hs.: converaationia

163

ibu Konj. ih Pron.

ílen sw. V. (41) iille fllantlihho Adv. ilimga st. F. (100) (110) mit.. ilungu im Pron. imbiz, st. N. (74) imbiz (88) (98) des inbizzes (93) za imbizze (94) imbiz (110) after imbizze imbizzan, in- st. V. (93) si inbizzan (97) imbizzén (98) imbizzante imu Pron.

in Präp. mit Dat., Acc., Instr. inbiz, inbizzan s. imindi Konj. inti enti inkane st. M.

11*

wenn; si ich; ego (11) (12) (13) (13) (21) (35) (35) (36) (36) (37) (39) (42) (44) (44) (47) (47) (48) (48) (49) (51) (88) (88) eilen; festinare festinet eilig; festinanter (149) Eile; festinatio cum.. festinatione sich; sibi (PI.) (34) (89) (119) (145) Stärkung, Essen, Mahlzeit; refectio refectionem refectionis ad refectionem refectio post refectionem essen, Mahlzeit einnehmen, Pass. sich stärken; reficere reficiatur reficiant reficientes sich, selbst; sibi (Sg.), ipse (15) (23) (26) (26) (30) (30) (31) (31) (36 falsch) (40) (48) (48) (50) (80) (81) (83) (91 se) (99) (102) (111) (113) (117) (119 Übl. sibi) (140) in und; et, atque, ac, -que, asci

Eingang, Eintritt, der Erste des Monats; introitus, kalendae, ingressus

164 (43) pii inkange (108) unzan inkangum (125) inganc ìnnana Adv. innaro Komp. (48) iimarórun inu Inter j. inunu Konj. inwarta aw. F. (48) dera inwartùn (hérzin) ioh Konj.

ioh auh Konj.

ir Pron. irò Pron.

isarn st. N. (79) isarne isarnazzasi st. N. (83) in ìsarnazzasum ital Adj. (32) italiu (113) i t a l r u a m itlón st. N. (M.) (39) itloon (46) des itloonea (123) itlòn itniuwì sw. F,

secus introitus usque ad kalendas ingressus innerhalb; infra, intus (29) (102) der unterste; inferior inferiorem siehe; ecce (33) deshalb, also; itaque, igitur (34) (40) (139) das Innerste; intimum intimo (cordis) auch, oder; vel, aut, -que, et, atque, ac (10) (12) (47) (47) (101) (103) (106) (107) ( I I I ) (113) und, aber auch, zugleich auch, sondern auch; et, sed et, simul et, etiam et (9) (16) (28) (41) (46) (75) (100) (145) ihr; vos (12) (13) (13) (13) (26) (35) (36) (77) (140) suus, eorum, earum (15) (18) (19) (21) (21) (35) (35) (36) (43) (54) (54) (54) (56) (84) (89) (101) (107) (108) (109) (110) (110) (137) (139) (140) Eisen; ferrum ferro (abl.) PI. eiserne Gerätschaften; ferramentum in ferramentis eitel; vanus vana (a. pl. n.) vanae gloriae Vergeltung; retributio retributio retributionis retributionem Kräftigung; reparatio

165 (90) fora itniuwiu vgl. St. S. 242 A 4 itwiz st. M.

pro repatione tibi, reparations, vgl. Diss. S. 19 Schimpf, Spott, Demütigung; opprobrium opprobrium (a.) opprobrium (n.) (ad) opprobria euer; vester (12) (13) (94)

(15) itwiz (48) itwiz (126) .. itwizze iuwér Pron.

J. iàr st. N. (118) ..iàr géhan st. V.

(32) géhan (34) kegéhane sint (42) gihit (47) géhat (62) za géhane ioh st. N. (9) iohhe (127) untar iohche iung Adj. (90) iungèm iungiro Komp. (28) iungirin (33) iungiron (139) (149) iungirun (139) iungirun (140) iungiro iungisto Superi. (59) (60) (80) (101)

iniungastin iungista teil in déru iungistùn steti (141) iungisto

Jahr ; annua (ad) annum bekennen, sich bekennen, beichten, geloben, preisen; confiteri, profiteri confiteri professi sunt confitebitur confitemini ad confitendum J o c h ; iugum iugo (d.) sub iugo jung; iuvenis iuvenibus jünger, der Jüngere; iunior iuniori iuniores iuniorem iuniores iunior letzter, mit in: am Schluß; ultimus in ultimo ultima pars in ultimo gradu ultimus

166 (101) in iunkistün steti (150) ze kepete iungiatin az iungist Adv.

ultimo loco ad orationem ultimani zuletzt, endlich; demum, ad ultimum (21) (78)

K, CH, C, KW, (Q). kalizia sw. F. (121) (123) kaliziün ehalt Adj. (120) in chaltém lantscaffim chamara st. F. (118) chamara chamfan, chemfan sw. V. (8) (11) (17) (126) (135)

ze chamfanne chamfantér chamfanti chemfan istkichemfit

chamfheit st. F. (23) chamfheit cántico sw. M. (56) dea canticun chaufan sw. V. farchaufan sw. V. (124) ze farchaufanne chela sw. F. (19) chéluun chemfan s. chamfan erchennen sw. V.

(27) erchenne (59) ze erchennenne keosan st. V. (12) irnichvriit

Stiefel; caliga caligas kalt; frigidus in frigidis regionibus Zelle; cella cellam kämpfen, Kriegsdienste leisten; militare militanda militaturus militans militare miliatur Übl. militatur, vgl. Dias. S. 20 Kampf; militia militiam Gfesang; canticum quae cantica kaufen; conparare (121) verkaufen; venundari venundandum Kehle; gula gulae äno zwlfal: überzeugt sein, vortragen vgl. St. S. 224 A 2; agnoscere, recitare agnoscat recitanda verneint: nicht wollen; nolle nolite

167 (33) nichurít farchoranér Part. erchéren sw. V. (94) erchértiu.. ubar&zalii chind st. N. (10) chindum (10) chind (11) (20) chindo (11)/(12) chind (25) (130) chind (81) chindo (94) (139) chindum (106) chind (130) chind (130) des chindes (131) chinde (138) chind chindisk Adj. (140) chindiske chinnibahho sw. M. (46) (in) chinnibahhon chirihha sw. F. (57) (91) in chirichún (101) üzzana chirihhún (104) déra chirihchún chlagon sw. V. (26) chlagóe (121) nisin kichlagdt chlirih st. M. (133) chliricho chlohhón sw. V. (110) clohhót (125) chlochónti (149) chlocchót chneo st. N. (88) chneum chnuat st. F.

nolite verworfen; reprobus (22) fernhalten; removere remota.. crapula Kind, Knabe, Zögling; puer, filius, infans, alumnus alumnis fili (voc.) filiorum filios filium infantum pueris infantes puer pueri puero pueri jugendlich; adulescens adulescentes Wange; maxilla in maxillam Ort des Gebetes; oratorium in oratorio foras oratorio oraturii sich mit etw. entschuldigen, sich Sorge machen; causari causetur non causentur Kleriker; clericus clericorum schlagen, klopfen; pulsare pulsaverit pulsans pulsaverit Knie; genu genibus Natur; natura

168 (8) (90) chnuat (18) in..chnuati (52) déra cnuati chnuatlìcho Adv. chnussan sw. V. zuakechnussen sw. V. (15) zuakechnusita farchoranér s. zu keosan chorón sw. V. (18) kechoröte (80) si kechoroot (125) choröt (127) sì kichoròt (148) kechorótèr chortar st. N. (20) chortar (26) (26) des chortres (78) za chortare (138) chortar (144) chortar chorunga st. F. (17) chorungu chraft st. F. (51) hcreftio (112) chraft (144) chrefteo Christ st. M. (9) Christes (11) criste

(15) (32) ze christe (19) (33) cristes (34) fona christe christäni Adj. (94) christànemu (141) christànum chuhhina sw. F.

natura in.. natura naturae natürlich; naturaliter (51) zerschellen; allidere (32) anstoßen; allidere adlisit prüfen, versuchen, erproben, sich erweisen; probare, COR-, adprobare adprobati conprobetur probate probetur conprobatus Herde; grex gregi gregis ad gregem gregem greges (a.) Bewährung; probatio probatione Tugend, Kraft; virtus virtutum virtus virtutum Christus christi Christo ad christum christi a christo christlich, der Christ; christianus chris tiano christianis Küche; coquina

169 (93) deru chuhchinün cucala sw. F . (120) cucalün chund Adj. chunden sw. V.

(22) (50) chundit (39) kechundit (41) kechundan.. (44) sint kechundit (50) kechundit (107) ze chundande (119) kachundit (134) kichundit.. forachunden sw. V.

coquinae (g.) Kukulle; cuculla cocullam -ubekannt; cognitus, notus, manifestus (17) (47) (107) (135) verkünden, hinweisen, melden, aussagen, ankündigen, kennen lernen; indicare, nuntiare, renuntiare, innotiscere, dinoscere indicet indicat renuntiari nuntiantur innotiscit nuntianda indicatum dinosci kundtun, bezeichnen, vortragen; pronuntiare pronuntiabo pronuntiet pronuntiat verkünden; adnuntiare

(47) (ih) forakechundu (48) forakichunde (105) forakichundit zuachunden sw. V. adnuntiabit (53) zuachundit Kenntnis; notitia chundida st. F. a b . . notitia (9) fona.. ehundidu in notitiam (141) in chundida König; rex chuning st. M. regi (11) (135) chuninge Geschlecht, Art; genus ehunni st. N. de generibus (17) fona chunnum genera (17) ehunni genus (18) (19) (39) ehunni ad genus (19) ze chunne nichurit, nichvriit 2. Conj. Praet. zu keosan (s. d.) mit vespertina: Abendfeier; eins st. M. sinaxis (63) nüchtern; sobrius chüski Adj. subrius (81) chüskeer

170 subrium sagen, sprechen, „singen", nennen, verkünden, grüßen; dicere, clamare, ait, salutare von (12) bis (119) auf fast jeder Seite dea Codex mehrere Male gebraucht, i. g. 105 Formen zu Ende singen; perdicere duruhqhuédan st. V. quo perdicto (57) dému duruhchuétanemu aussprechen; praedicere foraqhuédan st. V. praedicta (iussio) (35) forakeqhwétaniu (kipot) ubiriqhètana oben erwähnt; superdictam (126)/(127) welaqhuedan st. V. segnen; benedicere benedicunt (47) wélaqhèdant kommen, sich zutragen; venire, qhueman st. V. evenire venite (12) qhuemat venerimi (16) qhuàmun veniamus (19) qhémemees veni (36) qhwam (44) niqh-wam non veni (57) chuimit evenerit vgl. St. S. 222 A 6 (67) qhuemant veniunt herbeikommen, gelangen, vorpiqhuéman st. V. kommen; per-, provenire perveniet (51) pichvèmme proveniat (57) pichuéme perveniant (140) piqhemèn gelangen; pervenire duruhqhueman st. V. pervenire (8) (39) duruhqhwèman pervenietur (14) duruhqhuéman.. vorher etw. bekommen, zuvorfuriqhuèman st. V. kommen; praevenire praeveniant (91) furichweman praevenientes (140) furiqhwémante dazukommen; supervenire ubarqhuèman st. V. supervenerit (100) ubarqhuimit (142) chùskan qhuédan st. V.

171 üfqhuéman at. V. zuaqhuéman st. V.

entstehen; oriri (24) (60) herankommen, kommen zu; advenire advenientes advenientes erquicken; recreare (30) Spruch, Ausspruch; sententia illam.. sententiam sententiam sententia

(32) zuaqhémente (47) zuaqhuemante erqhuichan sw. V. keqhuit st. F. (36) die.. keqhwit (75) kiqhuit (123) kaqhuit L ladön, keladön sw. V. (13) keladóntes (truhtines) (14) ladoot ladunga st. F. (40) ladungu 1 ahilan st. N.

láhhida st. F. (78) lahchidá lahtar s. hlahtar lang Adj. (68) lengirun lango Adv. lancha s. hlanca lancsam Adj. (17) chorungu lancsameru lantscaf st. F. (19) durah.. lantacafñ (120) in..lantscaffim (121) .. lantsceffi (133) fona.. lantscaffim lastarlih Adj. kelauba st. F.

einladen, berufen; vocare, invitare invitantis (domini) vocavit Anruf; evocatio evocatio Mantel, Tuch, Altartuch; pallium, linteum, palla (47) (87) (130) Arznei; medicamen medicamina umfangreich; proxilus proxiliores lange; diu (104) langdauernd; diuturnus probatione diuturna Landschaft, Bezirk, Gegend; provincia, regio per.. provincias in..regionibus (in) provincia de.. provinciis tadelnswert; reprehensibilis (71) Glaube; fides

172 (9) dëra kilauba (14) dëra kilauba (18) kelaubu kelauban sw. V. (20) ist kelaubit (43) kelaubpamees (48) kelaube (69) kilaubamês (108) kalaubamês erlauban sw. V. (19) erlaubpan (84) arlaubit (85) arlaube (119) nierlauben (119) erlaubit (127) nierlaube (127) erlaupta (135) erlaube (139) erlauppe kelaubîg Adj. (45) kelaubîgan laufan s. hlaufan lauga F. (148) lauga (prenne) lâzzan st. V. (72) nilâzze (148) nilâzzit farlâzzan st. V.

(19) (30) (35) (35)

dësêm farlâzzanêm nifarlâzzan (35) farlâzzante farlaazzante

fidei fide fide glauben; credere creditur credamus credat credimus credimus erlauben, unpers. es ist erlaubt; licere licere licet liceat non licere licet non liceat licuit liceat liceat getreu; fidelis fidelem Flamme; flamma flamme > -a (urat) zulassen; sinere non sinet non sinat übergehen, erlauben, verschulden, erleichtern, vergeben, lassen, er-, über-, verlassen; permittere, di-, o-, remitiere, relinquere, delinquere, derelinquere, deserere, relaxare his omissis non derelinquere relinquentes deserentes

173 (38) nifarläzzamees (47) farlaazzeen (48) farliazzi (60) farläz (60) farläzzames (85) farleazzi (90) farlaazzan ist (99) farläzzit (100) (110) farläzzanem (103) nisi farläzzan (124) zi firläzanne (124) farlazzit (132) si farläzan (143) farläzze farläzzam sw. F. (102) farläzzani leben sw. V. (17) lebee (36) lebente (36) lebente lefs st. M. (13) lefsä, dina leckan sw. V. (128) lecce analeckan sw. V. (78) analeckan (121) analeckentem keleckan sw. V. (121) ze keleckanne (129) si kilegit untarleckan sw. V. (9)/(10) untarleccan leiba st. F. (52) (65) leidsam (43)

za leibu ist za leibu sint Adj. leidsame

non permittimus dimittunt remisisti dimitte dimittimus permiserit delinquitur permittit relictis non permittatur dimittendum permiserit relaxabitur permittat Vergebung; permissio permissione leben; vivere, degere vivat viventes degentes Lippe; labium labia tua legen; ponere ponat legen auf, gebrauchen; imponere, uti inponere utentibus zimicklegen; reponere reponenda reponantur beugen unter; submittere submittere Überbleibsel; mit wesan: restare, residuus res t a t residuae sunt abscheulich; abhominabilis abhominabiles

174 leisinan, leisanön sw. V. (36) sint keleisinit (44) sl keleisinit (45) leisanönti (77) keleisanit.. leitan, keleitan sw. V. (15) keleitta (35) leitit (82) leitte analeitan sw. V. (46) analeittös zualeitan sw. V. (16) zualeitit lectur at. N. (53) ubar lecture lecza, sw. F. lectia-, leczia, leczea

lengen sw. V. (16) sint kelengit lenti sw. F. leoht st. N. (8) leoht (12) ze leohte (12) (13) (98) leoht (52) pikinnantemu leohte (72) leoht (98) des leohtes (98) leoht (98) mit leohte far-leosan st. V. (102) farleosant (al) (106) farliusit

nachahmen, sich richten nach; imitari imitantur imitetur imitans imitetur führen, glauben; ducere, deducere deduxit ducit ducat hineinführen; inducere induxisti führen; adducere adducit Lesepult; analogiam super anolegio Lesung; lectio, capitula (-um) (32) (52) (53) (54) (54) (55) (56) (56) (57) (57) (58) (59) (60) (64) (64) (64) (65) (65) (99) (110) (111) (111) (112) verlängern; relaxare relaxantur Nieren; renes (41) Licht, Kerze; lux, lumen, candela, lucerna lucis ad lumen lumen (a.) incipiente luce candela lucernae luce cum luce verlieren, zu Grunde richten; perdere perdant (totum) perdiderit

175 framerleotan (10) framerhlót mit falschem h lèra st. F. (9) (23) in lera (20) lera (20) déra sínera lèra (21) lèra (33) leerá (141) déra lèru lèràri st. M. (35) lèràrum (54) lèràrum! lèren sw. V. (12) lèru (17) kileerte (20) (38) lèrran (22) lèrit (42) pirum kelérit (135) sin kelèrit (142) kelèrtan lésan st. V. (53) (56) (56) sin kaléran (54) sint kalésan (55) sin keléran (55) si kaléran (57) lése (63) si kiléran (68) (96) lésamès (91) (111) lésan (91) lésantèr (99) keléranèm (110) lésan! (126) (127) si kiléran

herauswachsen (mißverstanden). Vgl. St. S. 191 A 2. propagavit Lehre, Werkzeug (Instrument) ; doctrina, instrumentum in doctrina doctrina (n.) doctrinae suae doctrina (abl.) instrumenta doctrinae Lehrer; doctor doctoribus doctorum lehren,belehren, erziehen, Part. : geschult, ausgebildet, bewandert; docere, instruere, erudire docebo docti, instructi docere docuerit docemur erudiantur doctum lesen, „singen", vorlesen; legere, recitare legantur legantur legantur legatur legat recitetur legamus legere lecturus lectis legant legato

176 avur kelesan st. V. (84) avur zi kilesanne duruhlésan st. V. (57) diu duruhlèraniu lib st. M.

libanti s. hlibanti libanto, libbe s. hliban libleita st. F. (83) (88) liibleita (91) in libleitöm libleiti sw. F. (95) libleiti lid st. M. (86) alle lidi kelidan st. V.

(11) (45) (79) (126) (134) üzlidan

keliti (79) kelide kelidit kalid kalide st. V.

(106) (106) üzlit st. (106)

üzkelite üzkelidit M. fora ùzlite

kelitan Part. Adj. (32) ubiliu kelitaniu lickan st. V.

wieder einsammeln; recolligere recolligenda zu Ende lesen; perlegere qua perfecta Wandel, Lebensweise, Klosterleben; vita, conversatio (8) (9) (9) (13) (13) (14) (16) (17) (19) (19) (31) (31) (34) (35) (35) (38) (39) (40) (41) (70) (71) (112) (112) (125) (128) (135) (137) (138) (141)

Lebensunterhalt, Nahrung; annona, alimentum annonam in alimentis Nahrung; victus victus (g. sg.) Glied; membrum omnia membra fahren, gehen, abweichen, weglaufen, von dannen gehen; dis-, recedere recesseras discedat dis cedit discede discedat etwas falsch, einen Fehler machen; excedere excessisse excesserit Fehler; excessus pro excessu(m) vgl. St. S. 252 A 4

vergangen; praeteritus mala praeterita liegen; iacere

177 (104) licke untarlickan st. V. (29) (84) (100) (107) (111) (122) untarlicke (106) untarlicce kalih Adj. (76) kallhchera.. farlihan st. V. (118) sint farlihan lihhamlih Adj. (73) ..lihchamlihera lihhamo sw. M. (8) lihhamun (25) (129) déo lihhamin (30) (40) lihhamun (50) lihamin (84) lihchamon (113) lihhamin (124) in lihhamin (134) lihhamin pilihhén sw. V. (68) pilihchét lihhisäri st. M. (18) lihhisarro (19) wirsirun lihhisárum lihhisöd st. M. (83) &na..lihhisöde kelihhisön sw. V. (16) kelihhisön kelimfan st. V.

(28) (38) (75) (83) 12

kelimfit (imu) kelimfit kalimfan (107) citim kalimfanteem

iaceat intr. sich unterwerfen, unterliegen; subiacere subiaceat subiaceat gleich; similis similis (excommunicationis) beigeben; adcommodare adcommodentur körperlich; corporalis (vindicta) corporali Leib, Körper; corpus corpora (a.) corporis corpus (a.) corpore corpora (a.) corpori in corpore corpore -i mißfallen; displicere displicuerit Sarabait, sarabaita sarabaitarum deteriores sarabaitis Dünkel; typhus sine..tyfo vergleichen; similare similabo geziemen, entsprechen, zugestehen, Part, gehörig; conpetere (competens), convenire, condecet (concedet) concedet (ipsum) Übl. condecte convenit conpetere horis competentibus

178 kelimflìh Adj. (74) za canuhtsameru tati kalimflìhchan (103) ze puazzu kelimfllhera vgl. ungalimflih pilinnan st. V. lippanti, libanto, lìbbe s. hlìban lirnèn sw. V. (9) lirnènte (17) lirnétón (49) lirném (52) ze lirnène (111) lirnèn (126) lirnee (131) lirnétómós list st. F. (33) déra listi (106) in listi (112) list (124) (149) listi (124) déru sìneru listi (124) fona..listi listàri st. M. (124) listàrrà (124) listare liugan st. V. (18) liugan (105) liukantèr ist erliuhhan st. V. (124) si erlohchan liuti st. M. (PI.) (13) liuteo lob st. N.

angemessen, entsprechend; congruus dum satisfactione congrua usque ad emendationem congruam ablassen von etw., unterlassen; cessari (37) lernen, üben; discere, meditari, meditatio discentes didicerunt discam meditatione meditari meditet > -etur dedieimus -i Handwerk; ars artis in arte ars artes (a.) artis suae ab.. arte Handwerker; artifex artifices artificum lügen, einen Fehler machen; mentiri, fallere mentiri fallitus fuerit entfernen; evellere evellatur Volk; populus populi Lob (Ps. 148-150), laus, hymnus (57) (57) (58) (59) (62)

179 Ion st. N. ferlornl sw. F. (146) florinii losen, erlösen sw. V. (25) erloosis (60) losi erlozzan s. er- hleozzan luft st. F. (120) lufteo lucki Adj. (30) lucki (30) luckan (fridu) (47) lucke pruader pilühhan st. V. (18) pilohhaneem intlühhan st. V. (12) intlohhaneem augöm (38) intlühhan lustida st. F. (43) dera lustida (51) dera lustida lustidön sw. V. (44) nist kelustidoot (85) kilustidöt.. -lustit (45) diem lustim l.-it .. widarmuatim zualustranti s. -hllütar s. hlütar lütri, lüttri s. hlluzic Adj. luzzil Adj.

(15) luzziler (26) luzzil mezzinti (67) luziler

Lohn; merces (10) (33) (86) (89) (95) (114) (131) Verderben; perditio perdictionem befreien, erlösen; liberare liberabis libera Luft; aer aerum lügnerisch, falsch; falsus falsum (a. n.) falsam (pax) falsos fratres einschließen; includere inclusi öffnen; aperire apertis oculis aperire Lust, Freude; delectatio delectationis dilectatione Neigung zu etw. haben, sich an etw. ergötzen; delectari non delectetur delectari mit der: jeglicher; (qui)-libet quibuslibet.. iniuriis

ein wenig; modice (58) klein, gering, wenig; parvus, parvnlus, parvi-(pendens), modice parvulus parvipendens parvus

180 (99) luzzileru untarstuntu (122) fonaluzilemu (141) teil..luzzilaz luzziles Adv. luzzilmuati Adj. (109) lutcilmuate luzilo Adv.

parvo intervallo (a) modice pars., parva ein wenig; paululum (9) kleinmütig; pusillanimia pusillanimes ein wenig; modice (52)

M. magan Prät.-Präs. (15) magan (20) megi (23) mac (96) nimac (111) nimac (126) mac furimagan furist magan (21) furimakanti (24) furist megi (79) (142) furimagan kimah Adj. (32) wort kimahhiu hlahtre (126) kimahchèr kemahhòn sw. V.

(25) (67) (76) (102) (107)

kemahhóe (sich) si kimahchót kamahchòn kemahhòn kamahchóe

können, vermögen; posse posse poterit potest non potest non possit potes vgl. St. S. 264 A 2 Prat.-Präs. vermögen, die Oberhand haben, können, Part, überwältigend; praevalere praeValens praevalet praevalere geeignet; aptus verba apta risui aptus (sich) anpassen, passend machen, auftragen, Pass. verkehren mit jem., sich zugesellen, sich (dem Kloster) eingliedern; sociari, aptare, iungere, con-, iniungere aptet (se) coniungatur iungere sociari iniungat

181 (111) si kimahchot (119) si kimahchot (133) kimachön (134) kamachon = 6t.. (135) zekemahone anakemahhön sw. V. (48) anakimahchot.. (82) anakimahhoot (109) ana ist kamahchot (110) ist anakimachot (111) ana si kimahch6t (112) anakimahchot.. (143) anakimahhöt (147) anakimahhöt inmahhon sw. V.

iungatur societur sociare > -i sociari sociandus auftragen; iniungere iniunguntur miuiixerit iniungitur iniungitur iniungatur iniungatur iniungit iniuncta sich freimachen (von der Arbeit) ; disiungere

(110) inmahchöen untarmahhön sw. V. (53) za untarmahönne ist man st. M.

disiungant anschließen; subiungere subiungendum est Mensch; homo (13) (30) (34) (36) (41) (42) (42) (42) (43) (46) (48) (48) viel, wieviel, mehr, mehrere; multus, quantus, plus multorum multorum quanto tempore pluribus Menge; multitudo in multitudine PI.: kleine Geschenke! munuscula verachten, zurückweisen, Part, gleichgültig; contemnere, spernere contemnentes (n.) contemnentes (a.) contemnentes (n.) spernendo

manag Adj. (17) managero (25) manakero (134) so manakera citi (147) managem managi sw. F. (13) in managii manaheit st. F. (119) manaheiti farmanen sw. V.

(21) (24) (41) (81)

farmanenti farmanente farmanente farmanento

182 mannaski Adj. (90) diu seiba chnuat mannaskiu manön sw. V. (68) manönte (148) kemanöt.. zuamanön sw. V. (12) zuamanoot (24) zuamanömees (96) zuamanönte (137) zuakimanótér manunga st. F. (10) ze manungu (16) manungum (27) mairangoom marchön sw. V. (63) sin kimarchöt marren sw. V. (96) kemarre meas s. mias kemeinsam Adj. (49) déra kameinsamún des munistres rehtungu (8ö) cameinsamon kemeinsami sw. F. (91) kemeinsamii (138) ze kemeinsamii meist Adv. s. allero meist meistar st. M. (10) (18) (24) (35) des meistres (28) demu meistre (38) meistre (kerisit) meistartuam st. M.

menschlich; humanus ipsa natura humana mahnen, ermahnen; commonere, admonere commonentes admoneatur ermahnen; admonere ammoneat admonemus admonentes admonitus Ermahnung; monitio, ad-monitio, monitum admonitionem monitis monitionibus begrenzen; terminare terminentur hindern; praepedire praepediat vgl. St. S. 246 A 10; Diss. Daab S. 58 und 62 gemeinsam; communis communis monasterii regula

communia Kommunion; communio communionem ad communionem Meister, Lehrer; magister magistri (als magisterii verstanden) magistro magistrum (condecet) Leitung, Meisterschaft; magisterium, (magister)

183 (9) fona siin selbes chundidu meistartuam (10) des meistartuames meisto Superi. (27) éddeslihhiu diu meistun (90) .. meistun meistra réhtunga (28) déro meistrun.. réhtungu (kefolgèn) méldèn sw. V. (106) mèldèt menden sw. V. (26) mende (46) mendente mendi sw. F . (113) (113) mit mendi mèr Adv. Komp.

mèro Komp. (19) mèririn (34) fona mèririn (36) mèriroom (45) mérórin (48) méròròno (83) samanunga mèra (86) mèra loon (87) mèroom piderboom méród st. F . metamùnscaf st. F . (120) ùnscaftim.. I. metamùnscaftim; vgl. St. S. 260 A 1

ab ipsius notitiam magisterio magistri der größte; praecipuus, maximus aliqua praecipua (curam) maximam die Regel als Meisterin; magistra regula magistram.. regulam (sequi) offenbaren; prodere prodiderit sich freuen; gaudere gaudeat gaudentes Freude; gaudium cum gaudio mehr, lieber, größer; magis, plus, amplius potius (21) (22) (25) (26) (28) (31) (37) (38) (52) (70) (92) (95) (117) (120) (132) (136) (136) der Obere, Vorgesetzte, älter, der Ältere; maior maioris a maiore maioribus maiori maiorum congregatio maior maior mercis -emaioribus utilitatibus Mischwein; mixtum (92)/(93) mittel; mediocris mediocribus (iocis)

184 (133) . . deru metamünsceffi mez st. N. (55) (74) (95) (96) mez (60) mez (71) fora meze (76) (131) so welichu mezu (79) desu mezzu (80) mez (87) ..mezze (95) mez (113) ubar mez (121) fona mezze mez in Zusammensetzungen Adv. (23) einu mezzu (68) eocowelichu mezzu (76) eocowelichu mezzu (91) (119) (119) (132)nohheinu mezzu mezhaft Adj. (121) mezhaftiu (kawäti) mezhafti sw. F . (100) mit.. mezhaftii mezhaftiu

kemézlihhen sw. V. (143) (144) kemézlihhee mézlihbi sw. F. (120) déra mézlihchii mezzan st. V. (26) luzzil mézzinti widarmézzan st. V. (33) ist widarmézzan

(locum) mediocri Übl. loco; vgl. Diss. Daab S. 20 Maß, Art und Weise; modus, mensura, hemina mensura modus pro modo quolibet modo isto modo mensuras (secundum) modum himinam > eminam super mensuram de mensura nur, auf keine Weise, gar nicht solummodo omnimodis omni modo nullatinus angemessen; mensuratus mensurata (vestimenta) Mäßigung; moderatio cum.. moratione = moderatione; vgl. Diss. Daab S. 19 maßvoll; cum modestia, moderate, mensúrate (72) (72)/(73) (82) (109) abwägen; temperare temperet Temperatur; tempus Übl. temperies tempori mit luzzil: geringschätzen; pendere parvipendens ausbezahlen; reconpensare reconpensabitur

185 mézzu Instr. s. méz mías st. N. (91) mias (93) measum (108) fona miase midanti Part. mihhili sw. F . (39) in mihhilii (94) mihhilii mLhhilón sw. V. (15) mihhilónt mihhilu mér mihMlu min milla st. F . (47) millu

min Konj. Adv.

minna st. F .

(9) (23) (24) (30) (30)

(134) minna (86) minna minna minnu minna

Tisch, Mahlzeit; mensa mensa Ubl.-ae mensis a mensa verborgen, geheim; latens (10) (107) Größe, PI. große Dinge; magnum, quantitas in magnis quantitas preisen; magnificare magnificant noch viel mehr; multo magis (136) viel weniger; multo minus (96) Meile; miliarium miliario > um mein; meus (13) (13) (16) (21) (22) (22) (22) (22) (36) (37) (37) (37) (39) (39) (39) (39) (42) (42) (43) (44) (47) (47) (47) (48) (51) (144) nicht, daß nicht, und nicht, weniger; ne, minus, nec, minime ( = non), non > ne (8) (13) (14) (20) (22) (26) (26) (30)*(38) (44) (44) (55) (55) (67) (68) (75) (77) (85) (91) (92) (94) (96) (96) (102) (111) (120) (123) (134) (136) (143) (143) Liebe, Überzeugung, Eifer, Leidenschaft; Caritas, amor, affectus, zelus caritatis Caritas affectum amori caritatem

186 (33) in minnu (35) minna (45) fora minnu (48) minna (51) ze mirino (51) (140) minnu (70) fona minnu (142) minnu (143). minnu minniro Komp. (26) (29) (94) (94) (118) (130) (140) minnòn

fona minnirün èhti minnirun minnirin aldre minnira (mihhilii) minnirom -on dému minnirin altere minniro sw. V.

(22) (29) (30) (31) (32) (34) (36) (44) (46) (143) misken

sì keminnoot ze minnóne (33) minnòn (33) minnòn (32) (33) niminnón minnoont minnoot niminnoot keminnòta keminnót wésan sw. V.

(24) miskenti (72) dwruhmiste = missilìh Adj. (19) (40) (66) (93)

-miskite

missilìhho lantscaffi missilìhhe stiagilà missilìhchèm citum missilìchero

in amore amor pro amore affectu ad caritatem amore ex afFectu zelo caritate kleiner, geringer, minderjährig; minor de minore substantia minora minore aetate minor (quantitas) minorem minore aetate minor lieben; amare, diligere ametur dilegere amare dilegere non amare diligunt diligit non amans di] exit amari mischen, verbinden; miscere, permiscere miscens permixti verschiedenartig, verschieden, einzeln; diversus, varius diversas provincias diversos grados diversis horis diversorum

187 (111) missalîhchêm ambahtim (149) listi missilihho missitât st. r . (47) missitât mîna mit Prâp. mit Dat. und Acc. mitiwârî sw. F. (149) mitiwârii mitiwâri Adj. (24) mitiwâreem (piswerran) mittilôdi (52) fona mittilôdi naht mittilôdôn sw. V. (109) mittilôdôntera ahtodûn cîti monastar st. N. (34) in monastre (82) monastres morkan st. M. (108) fona morkane morkan-, morganlob

muadên sw. V. (45) muadee muas st. N. (74) dës muases (93) zwei muas (103) after muase (103) muases (113) muaso (113) fona muase (140) ze muase muât st. M.

(10) muat suazzan (20) in..muatum (24) farstantlîhhe muatu

variis officiis artes diversas Missetat; delictum delictum meum mit, bei; cum, apud Sanftmut; mansuetudo mansuetudine sanftmütig; mitis mites (obsecrare) Mitte; medius de media nocte in der Mitte teilen; mediare mediante octava hora Kloster; monastermm in monasterio monas terii Morgen (a) mane Morgenfeier, Matutinen, (Laudes); matutini, matutina (52) (57) (58) (58) (59) (61) ermüden; lassescere lasiscat Speise, Gericht, Mahlzeit; cibus, plumentarium, mensa cibi duo pulmentaria post cibum cibi ciborum de cibo ad mensas Sinn, Geist, Gemüt, wohlgemut, mißmutig, Gleichmut; animus, mens mentem dulcis in.. mentibus intelligibiles ánimos

188 (36) mit cuatu = -emù muatu (36) mit ubilo muatu (41) muate sínemu (83) èbanemu muate muater st. F . (39) ubar muater (144) déra muater muazzön sw. V.

(8) muazzòt (8) muazzo (108) (109) (110) (111) muazzóèn (111) muazzóèn farmullen sw. V. (143) farmulita (róra) mund st. M. (22) (32) (38) duruh mund (30) er munde (37) munde (37) munde mìnemu munih st. M. (17) (18) municho (19) municho (48) munih (96) munichà (112) des mwmches munistri st. N. (9) (19) (22) (27) (28) in muniste (17) (49) des munistres (19) munistres forawésan (29) üzzaan munistres (29) in munistre munistrilih Adj. (17) munistrilih murmulód st. M.

cum bono animo cum malo animo animo suo aequo animo Mutter; mater super matrem matris freie Zeit, Muße haben, sich widmen, unpers. es ist Zeit, ist gestattet; vacare vacat vacat vacent vacant zerbrechen; conterere conterendum (calamum) Mund;os per os ex ore ore ori meo Mönch; monachus monachorum monachorum monachus monachi monachi Kloster; monasterium in monasterio monas terii monasterio praeesse foras monasterio in monasterio klösterlich; monasteriales monasteriale Murren; murmurium

189 cum murmorio Murren; murmuratio (88) (96) (97) (118) murren, Adj. mürrisch, Part. Murrer; murmurare, murmuriosus murmorisum murmoraverit cor murmorantem murmorantium

(36) mit murmulöde murmulódi sw. F. murmulön sw. V. (31) (37) (37) (37)

murmulöntan murmoloot herza murmolöntaz murmolöntero

N. kinäden sw. V. (54) truhtin kinäde uns näh Adv. näh Adj. (35) nähemu.. fuazze nähisto sw. M. (15) widar nähistin (29) nähistun naht st. F. (33) (44) (107) nahtes (52) dera naht (52) fona mittilödi naht (54) wahtä dera naht (55) nahto (61) allem naAtum (68) naht (97) zenaht nahtlih Adj. (98) nahtlihhem citirn (101) nahtlihhem wahtöm nahtlob st. N. (61) (62) nahtlobum (62) nahtlobum nahtwahha st. F.

;gnädig sein, sich erbarmen kirieleisón fast, beinahe, paene (108) eilig; vicinus vicino pede der Nächste; proximus adversus proximum proximum Nacht, Abend, mit ze: am Abend; nox, sera, nocturnus noctu noctis de media nocte vigiliae nocturnae noctium ómnibus noctibus noctem ad seram nächtlich; nocturnus nocturnis horis nocturnis vigiliis Nachtfeier; nocturna nocturnis nocturnis vigiliis Vigilia (nächtliches Chorgebet); vigilia

190 (65) zi nahtwahchóm nahtwahta st. F. (67) sibun nahtwahtóno nahhut Adj. (30) nahhutan nalles Konj. nalles einin s. einin namahaftì sw. F. (139) namahaftii ñamo sw. M. (15) nemin (19) nemin (21) namun (128) za nemin (139) namóno (139) nemin néfkiri sw. F. (125) néfkirii neizzan sw. V. (80) sin keneizzit néman st. V. (9) teilnémèm (10) némès (103) kenomanemu..teil (144) némanti zuaneman st. V.

ad vigilias Vigilia (nächtliches Chorgebet) ; vigilia septinoctium in vigilias nackt ; nudus nudum nicht; non, nec Anrede; appellatio appellationem Name ; nomen nomini nomen (a.) nomen (a.) ad nomen nominum nomine Habgier; avarita avaritiae bestrafen; adfligere adfligantur nehmen, fortnehmen, sich zulegen; capere, sumere, tollere, mit teil : participare participemus capias sublata.. portione(m) sumens ergreifen, annehmen, anmaßen ; duruh mund : in den Mund nehmen; adsumere adsumis adsumebatis adsumentes (sibi)

(11) (22) zuanimia (77) ir zuanämut (145) zuanémante (im) nemin, pinemin s. namo, pinamo nennen, rufen, anrufen, annemmen sw. V. reden; vocare, invocare, nominare, appellare invocetis (13) kenemmeet

191 (19) (20) (139) (139) (140) kinamt

ist kenemmit ist kenemmit nemman nemmen si kinemmit Part.

(54) fona kinamt§m.. neoman Pron. neonaldre Adv. neoweht Pron.

ni Neg. nidaren sw. V. (38) nidarremees (128) kanidartan nidarstic st. M. niheiner Pron. nist = ni ist niun Num. niuntazehanto Num. niunto Num. niunzogösto Num. niuwi sw. F . (17) des libes walme dera niuwi i niuwi Adj. (10) dera niuwun (ewa) (54) niwun (ortfruma) (56) fona niuweru ewu

nominatur vocatur appellare vocent vocetur anerkannt; nominatus a nominatis (patribus) niemand, keiner; nullus, nemo (33) (83) niemals; numquam (19) (33) (55) (61) (94) (118) (131) (143) nichts; nihil, nihilo-(minus), nullus (8) (15) (20) (26) (30) (34) (48) (49) (66) (81) (82) (84) (101) (104) nicht; non, ne, neque verdammen; damnare damnamus damnandum Abstieg; discensus (40) keiner; nullus (28) non est, erit (9) (9) (23) (25) (37) (39) (44) (49) (49) (82) (99) (111) neun; novem (65) der neunzehnte; nonus decimus (65) derneunte; nonus (59) (65) (109) (110) der neunzigste; nonagesimus (53) (55) (59) Noviziat; (conversatio) novitia Adj. conversationis fervore novitiae Übl. novicio neu; novus novi (testamenti) novi (testamentum) de novo testamento

192 (121) niirwiu (142) niuwiu niuwiqhuëmanemu (d.) *niuwiqhuëmanêr (126) niuwiqwëmanero (129) niuwichuëmanêr *niuwiqhuëmo sw. M. (128) niuwichwëmo noh Konj. Adv.

nohhein Pron. (37) nohheineru anst (92) nohheinêr l.-es (92) nohheinêr (100) nohheinaz! (131) nohheiniu (139) nohheinemu nôtduruft st. F.

(45) (95) (100) nôtduruft (52) za nôtdurfti (85) nôtduruftti (92) nôtdurufti (125) nôtduruft nôtduruft Adj. (123) sint nôtduruft nôten sw. V. (47) kenoottanteru ? nôz st. N. kinôzscaf st. F . (74) kinôzsceffi (103) fona kinôzscaffi

nova (n. pl. n.) nova (a. pl. n.) Neuankömmling; noviter veniens (125) Novize ; novitius novit(i)orum novicius Novize; novitius novius > novitius noch, noch mehr, vielmehr, dafür, auch nicht, bis jetzt noch; neque, nec, nullus, adhuc, immo, atque (8) (15) (18) (18) (27) (28) (28) (34) (34) (39) (39) (39)(82)(83)(97)(98)(111)(119) (119) kein; nullus null am gratiam nullius nullus nulla nulla nulli Notwendigkeit, Nötigung, Bedürfnis; necessitai, necessaria, (fraus) nécessitas ad necessaria necessaria necessaria fraudem vgl. St. S. 263 A 4 notwendig; necessarius sunt necessaria nötigen; angarizare angarizanti Ubi. angariati Lasttier; iumentum (48) Gemeinschaft; consortium consortio a consortio

193 nu Adv.

kenuagen sw. V. (105) kenuakit (120) kenuackan (121) kanuakit (122) kanuage kemihtlihho Adv. (118) kinuhtlìcho kenuhtsam Adj.

nun, jetzt, mit noh: dafür; adhuc, modo, nunc (8) (8) (11) (18) (62) (98) genügen, unpers. es genügt; sufficere sufficit sufficere sufficit sufficiat genügend; sufficere!

sufficientur Übl. sujficienter! reichlich, übermäßig, mit t a t : Buße, Sühne; satisfactio, abundans, conpositus ( = copiosus) cum satisfactione (37) mit kenuhtsameru tàti (usque) ad satisfaotionem (74) v za ganuctsameru tàti (usque dum) satisfactione (74) ^za canuhtsamera tàti (ad) satisfactionem (76) .. kanuctsamera tàti abundantiore (tristitia) (76) kanuctsamun.. conpositior mercis (89) kenuhtsamera loon satisfactione (101) dèra kenuhtsamùn tàti (ad) satisfactionem ( 102) .. déra kenuhtsamùn tàti satisfactum esse (104) kanuhctsam katàn

wésan (105) dèra kinuctsamùn tàti (106) kanuhtsam tuat kenuhtsami sw. F . (105) kanuhctsamì tue (105) fona déru kanuotsami tàti kenuhtsamo Adv. (57) kinulitsamo tue kenuhtsamón sw. V. (18) kenuhtsamònt (93) kenuhtsamóèn nutzi sw. F . (131) nutzi

13

satisfactione satisfecerit Genugtuung; satisfacere, satisfactio satisfaciat ab hanc satisfactionem mit tuan: Buße tun; satisfacere satisfaciat vermögen, genügen; sufficere sufficiunt sufficiant Nutznießung; usus usum

194 0. oba Präp. mit Dat. (16) oba steine obana Adv. Präp. (52) za obana kaqhuetanem.. (52) obana kascriban (55) (56) (56) (56) (130) obana (60) obana kascribanas (mez) (96) obana kescribana (102) obana quatumes (130) fona obana (135) fona obana kascribanem obaro Komp. (135) inoparorün.. obonöntiki sw. F. (obanentigi) (39) obonoontlkii odhwila Adv. ofan st. M. (18) des ovanes offan Adj. (32) (107) offanlih (101)

offan tuan offan faciant Adj. offanlihhera déra kenuhtsamün täti offanlihho Adv. offanón sw. V. ofto Adv.

auf; super super petram oben, von oben her; supra -super, superusque ad supradictas (kalendas) suprascriptum supra suprascriptus (modus) suprascripta supra diximus desuper de superscriptis höher; superior in superiore (loco) Gipfel; culmen culmen (a.) vielleicht, zufällig; forte, fortuita (26) (30) (57) (68) (81) (91) (108) (111) Ofen; fornax fornacis mit tuan oder facere: offenbaren; patefacere patefacere patefaciant öffentlich; publicus publica satisfactione öffentlich; publice (73) an die Öffentlichkeit, bringen; publicare (107) oft; quotiens, saepius, frequenter, interdum, saepe (27) (28) (32) (37) (123) (137) (144) (150)

195 Ohr; auris aurem aures (a.) auribus aures (n.) auris (n.) auris (g.)

óra sw. N. ( 1 0 ) oora (12) oorun (12) ooróm (13) ooron (34) oora (35) des oorin òrren s. hóran ortfroma st. F. (54) déra ortfrumu (91) ortfroma ortfromo sw. M. (146) ortfromon óstrùn (pi.) sw. F. òstara (sg.) sw. F. (60) fona..6stróm (97) fona.. oostrùn (113) dera wihùn óstrún (bitan) ótag Adj. (117) òtakero ovan s. ofan

Ansehen, Macht; auctoritas auctoritatis auctoritas Urheber; auctor auctores Ostern; pascha a . . pascha(e) a . . pascha sanctum pascha (a.) (expectare) reich; dives divitum

Qu siehe KW.

P. Paulus (47) mit paulu piligrim st. M. polstar st. M.

cum paulo Pilger; peregrinus (133) Kopfunterlage; capitale (122)

R. radalihho s. hrrafsunga st. F. (25) rafsungu (25) rafsungoom 13*

Tadel, Züchtigung; castigatio. increpatio castigatione increpationibus

196 rahha st. F .

(20) (22) (25) (26) (35) (45) (47) (83)

rachòno rahha racha fona rahhoom racha rahhòm fonarachu sò hwelíchemu 80 rahhòm (84) rahcha (86) racha (102) rahhòm (107) rahcha (121) déro rachòno (121) (129) rahchá (126) rachu (130) rachóm (131) rahchòm (133) racha (139) rachòm rahhòn aw. V. (62) rahhómès.. errahhòn sw. V. (22) errahhós intrahhòn sw. V.

(86) si entrachót (87) sì entrahhoot (127) entrahhòn (150) ..intrahhòe unerrahhòtllh Adj. (9) unerrahhòtlìhhera (f.) keràti st. N.

Sache, Grund, Angelegenheit, Geschwätz (102), Krankheit (107); res, causa ( = res, negotium), fabula rerum causa rem de rebus res (n. pl.) rebus de re quibuslibet rebus rem causa (abl.) fabulis (d.) causa quarum rerum res (a. pl.) re rebus rebus rei (g.) causis mit laudes : lobsingen ; referre referamus (laudes) aufzählen; enarrare enarras entschuldigen, Pass, und mit se: sich entschuldigen, zurückweisen; excusare excusetur excusetur excusare (se) excusit > et unaussprechlich ; inenarrabilis inenarrabili Rat, Beratung, Beschluß, Einsicht; consilium

197 (27) (28) ze berätte (27) kirati (28) keräti (29) kerattes (prühhe) (141) (141) keräte, -ttker&tida st. F. (29) mit kirätida redia sw. F. (9) rediün (26) (26) (27) (29) (82) (138) (142) rediün redihaft Adj. (22) redihaftiu rahha (50) redohaftiu (wort) redihaftihho Adv. redina st. F. (27) (52) (74) redinon

fona.. redinoom dera redina (141) redina sw. V.

(54) ze redinöne (63) za redinöne (74) redinöe redohaft s. redihaft refsen sw. V.

(24) refsi (24) refse (78) karafster (85) kirafster (86) karafster (102)/(103) si kirefsit (106) kerafster

ad consilium consilium consilium consilio (utatur) consilio Rat; consilium cum consilio Vernunft, Art und Rechenschaft; ratio ratione

Weise,

rationem vernünftig; rationabilis ( = rationalis) rationabilis causa rationabilia (verba) vernünftig; rationabiliter (81) (134) (147) Rechenschaft, Berechnung, Grundsatz; ratio, ratiocinium de.. ratiociniis rationis ratio vortragen, vorlesen, reden; recitare recitanda recitanda recitet strafen, schelten, tadeln, rügen; corripere, increpare, de-, reprehendere, castigare increpa increpet correptus deprehensus deprehensus corripiatur castigatus

198 (111) ..kerefsit (134) kirefsit regula F. réhchári st. M. réht st. N. (9) des réhtes (15) (21) (26) réht (20) des cotchundin réhtes (22) réht miniu (22) réht diotóntemu (31) pi réht (62) des réhtes réht Adj. (42) réhte (weka) (131) untar réhtteru eidswertiu réhtcülichónti Part. *cuálich,

corripiatur reprehendit Regel; regula (17) Rächer; ultor (106) Rechtssatzung, Pflicht, Gerechtigkeit, Billigkeit; iustitia, aequitas aequitatis iustitiam divinae iustitiae iustitias meas iustitia (abl.) dictante pro iustitiam iustitiae recht, richtig; rectus, mit eidswert: iusiurandum rectae (viae) sub iureiurando rechtgläubig; orthodoxus

guollih

(54) réhtcülichóntém.. /ataran réhtlíh Adj. (29) déra réhtlihhún ekii (84) déra réhtlichün (85) déru réhtlíchún (91) citi réhtllhhiu (111) réhtlihchün (120) déra réhtlíchún ekí (132) réhtlíchún réhto Adv. réhtunga st. F. (10) réhtungu (18) déra réhtungu (28) (100) réhtungu (29) réhtungu

orthodoxis.. patribus nach der Regel; regularis, legitimus, regula, canonicus regulari disciplina regulari legitima (abl.) horas canónicas regulari discipline regulare regulae (g.) richtig, gerecht; iuste, recte (28) (40) Regel; regula regulae (d.) regula (abl.) regulam regulae (g.)

199 (49) rehtungu (91) rihtungu (126) réhtunga (137) réhíwwgu rehilen < rákjan sw. V. (82) sikerehhit kerehhida st. F. (54) kirechida zuahereihhan sw. V. reinan s. hreinan •respons

regula (n.) regulae (g.) regula (n.) regulae (d.) darreichen (ein gutes Wort schenken); porrigere porrigatur Auslegung; expositio expositiones erreichen; adtingere (39) Responsorium; responsuria, responsurium (54) (56) (56) (57) (61)

resten, keresten sw. V. (14) kerestit (52) kirestit si (72) (108) resten resti sw. F. (143) resti reciña s. filz riffi Adj. (81) riiffér sitim rifi sw. F. (148) riiffii keríhhan st. V. (113) kirihche intríhhan st. V. (28) intrihhit (47) intrih rihten, kerihten sw. V.

(11) ist kerihtit (25) nist kerihtit

ruhen, schlafen; pausare, requiescere requiescit > -et pausetur pausent Ruhe, (zur Ruhe kommen), requies, (requiescere) requies (et) Übl. requiescit, vgl. Diss. Daab S. 24 reif; maturus maturis moribus Reife; maturitas maturitas erwerben; vindicare vindicet enthüllen; revelare revelat revela richten, lenken, aufrichten, senden, zuschicken, zurechtweisen, (sich) bessern; regere, dirigere, corrigere, erigere diregitur non corregitur

200 (25) ze kerihtanne (26) (26) sélo ze rihtenne, -anne (40) ze kerihtenne ist (49) nist kerihtit (71) karihtér (76) karihtan (119) kirihtaz (122) sint kirihtit (134) kirihtida = kirihta (137) (148) kirihtit, keerrihten sw. V. (40) si errihtit rihti sw. F. (64) in rihti (76) dera rihti kerihti sw. F.

(58) (63) in kirihti (100) kerihti (106) mérün kirihti (111) déra kirihti kerihtida st. F. kirihtida (134) s. rihten rihtunga s. réhtunga rihhi st. N. (9) (14) rihhes (14) in rihhe (26) rihhi rihhida st. F. (77) rihchida (145) rihhidöm rihhisód st. N. (145) richisöd ringi Adj. (74) in ringiröm.. (105) pirinkiröm..

regere animas regendas erigenda est non diregitur correctus diregere directum diriguntur direxit vgl. St. S. 270 A 1 correxerit aufrichten; erigere erigatur Strafe, mit in: einfach; vindict a ; directanius directanii vindictae Besserung, Strafe, mit in: einfach; vindicta, correctio, in directum in directum vindicta (abl.) maiori vindicta correctioni Strafe; correctio (78)

Reich; regnum regni in regno regnum Herrschaft; tyrannis tyrannidem t3rrannidis = -es Herrschaft; tyrannis tyrannidis = -es leicht; levis in levioribus (culpis) pro levibus (culpis)

201 zerisenti Part, kerisit

(28) (34) kerisit (36) (142) kerisit (38) kerisit (57) kirisit rorrea sw. F. (143) rórriün rosamo sw. M. (143) rosomon ruaba, ruava st. F. (11) in ruava (27) ruava (67) i n r u a b u (68) ruaba ruahha st. sw. F. (21) ruahcha (21) déra ruahcha (27) untar ruahha (76) ruachún (81) ruachún (82) ruahha (82) untar ruahhün (89) (117) ruacha (107) ..ruachún (107) désa ruachún ruahhalós Adj. ruahhalósónti Part. (24) ruahchalóse (43) fona ruahhalósónteem (101) ruahhalósóntém (111) ruachalósónti ruahhalósi sw. F. (57) duruh den chuimit ruachalósi

hinfällig; caducus (26) es kommt zu, geziemt sich, ist nötig; convenit, oportet, decet, condecet convenit oportet condecet decet Rohr; calamus calamum Rost; erugo eruginem Zahl, Zählung; numerus in numero numerum in numero numero Sorge, Sorgfalt, Gewissenhaftigkeit; cura cura curae sub cura curam curam curam sub cura cura (sub) cura hanc curam nachlässig, unachtsam; neglegens neglegentes de neglegentibus neglegentibus neglegens Nachlässigkeit,Unachtsamkeit; neglegentia pro cuius evenerit neglegentia vgl. St. S. 222 A 6

202 neglegentia (abl.) (106) ruachalösi neglegentias (112) ruachalösf nachlässig; neglegenter (84) ruahchalöso Adv. vernachlässigen; neglegere ruahhaloson sw. V. neglegantur (90) sin keruahhalösoot neglegant (142) ruacholöson ruahhalösönti Part. s. ruahhalös ruahlicho Adv. sorgfältig; curiose (126) ruava s. ruaba rüh Adj. dichtwollig; vellosus = -ivellosam (121) ruha von weitem; mit fona: a longe rümana Adv. (42) fern; longinquus rüm(i) Adj. de longinquis provinciis (133) fona rümen lantscaffim römisch; Romanus rümiski Adj. ecclesia Romana (59) samanunga rümiskiu Buchstabe; littera rünstab st. M. (119) rünstabft litteras nicht zu euglogias

s. sagen ew. V. (113) sakee forasagen sw. V. (22) forasagenti kesahhan st. V. (73) si|kisahchan farsaKhan st. V. (11) farsahhanti (30) farsahhan salba sw. F. (78) salbün salmo sw. M.

unterbreiten; suggerere suggerat predigen; praedicare praedicans zurechtweisen; obiurgare obiurgetur entsagen, verleugnen; abrenuntiare, abnegare abrenuntians abnegare Salbe; unguentum unguenta (a.) Psalm; psalmus (44) (53) (53) (54) (55) (55) (58) (59) (60) (61) (61) (63) (63) (64) (64) (65) (65) (65) (66) (66) (68) (138)

203 salmsang st. M.

saltati st. M. sama-sama Adv. samanòn sw. V. (109) za samanónne samanunga st. F. samanunc st. F.

(12) samanungu (17) chuniii samanungóno (19) ze samanungu.. chunne (27) eocowelìhheru samanungu (34) in samanungu (36) in samanungu (59) samanunga (81) fona samanungu (81) samanungu (83) samanunga (87) dera samanungu (141) samanunc (141) dera samanunga (141) samanunc (150) samanunga kesamanunga st. F. (106) fora.. kasamanungu samasò Adv. Konj. samft, (semiti) Adj. (8) samftes] (49) (125) samftèr samfto Adv.

Psalmengesang ; psalterium, psalmodia, psalmus (52) (55) (62) (67) (110) Psalter; psalterium (68) (68) ebensosehr — wie, tam - quam (57) einbringen (Feldfrüchte): colligere colligendas Gemeinschaft der Mönche, Brüderschaft, Kirche, PL Zönobiten; congregatio, coenobita, ecclesia, coenobium ecclesiis genus coenobitarum ad coenobitarum.. genus omnem congregationem in congregatione in coenobiis ecclesia de congregatione congregationi congregatio congregationis congregatio congregationis congregatio(nis) congregatione Gemeinschaft ; congregatio ante.. congregationem gleichsam, gleichwie; velut, hacsi (34) (48) (51) möglich, rasch, leicht; facilis, possibilis possibile facilis leicht; facile (145)

204 sane st. M. (63) sane (66) sange sangàri st. M. santa st. F. (63) santa (63) santa (91) ..santóm sàr, sàreo, sàrio

sarf Adj. (8) sarfes (80) sarfeem pisaufen sw. V. (77) pisaufìt sì kisazte Part. fl. forakisaztér Part. (137) fona.. forakiaaztèm (144) des forakisaztin (147) forakisaztan furikisaztér Part, sè Interj. sedai st. N. (54) fona sedalum sédalkanc st. M. (33) èr sédalkange séhan st. V. (13) (14) séhan (22) kesàhi

Gesang, Hymnus; canticum, modulatio canticum modolatione Sänger; cantor (54) Gebetsformel zum Abschluß der kanonischen Tagzeiten, Schlußgebet; missa missas missae (post) missas Adv. sogleich,sofort;mos,ilico, statim (9) (24) (32) (34) (35) (35) (51) (52) (54) (56) (57) (98) (99) (100) (110) scharf, rauh; asper, acer asperum acris Pass. versinken in (lat. abl.) absorbeatur richtig verteilt; disposite Adv. (56) der Vorgesetzte, Prior; praepositus a..praepositis praepositi (g.) praepositum Prior; praepositus (145) siehe; ecce (13) (14) Sitz; sedile de sedilia > -ibus Untergang (der Sonne); occasus ante occasum sehen, erblicken, unpers. geht an, bezieht sich auf; videre, ad-, respicere, respicit ( = pertinet) videre videbas

205 (22) nikisähi (31) (41) sehan (31) kisehe (34) nikisah (37) kisihit (41) sehan (43) (90) (146) sihit (43) sehe (44) kesehe (50) sehantem (62) kasehames (94) sehat (101) si kesehan (101) kesehane (111) sehen pisehan st. V. (82) pisehe forasehan st. V.

(91) fora si kesehan (121) forakisehe (135) (135) forakisiit forakisehaner Part, forakesehantlihho Adv. sehs Num. sehsto Num.

sehzugosto Num. seid st. N. (46) in seid sehha st. F. (146) secho sSla st. F. (25) (39) (40) (81) s@la (25) aela (26) (27) selöno

non vidisti respicere viderit non vidit respicit videri respicit videat aspiciat videntibus videamus videte videantur visi videant ansehen als; conspicere conspiciat bedenken, sorgen für, voraussehen, erkennen; prospicere, providere, praespicere prospitiatur provideat praespexerit > pervorsichtig; providus (143) vorsichtig; provide (28) sechs; sex (53) (54) (61) der sechste, mit tac: Freitag; sextus (48) (58) (58) (59) (59) (97) (108) der sechzigste; sexagesimus (58) (58) Fallstrick; laqueus in laqueum PI. Streitigkeiten; rixa rixae Seele; anima animam animas animarum

206 (26) (26) selo (27) dera sela (39) in sela mina (97) sela (107) selöm (108) dera selu selbo Pron. selbsuana st. F. (28) selbsuana (28) iro selbsuana (94) (95) in selbsuana (146) selpsuana selpwillin Adv. selida sw. F. (14) in selidün (126) in selidün seilen sw. V. (12) seile seltkaluaffo Adv. (38) seltkaluaffo.. urlaubii senten sw. V. (36) (44) santa (150) ze sentenne anasentan sw. V. üzsenten sw. V. (51) üzsentit seodan st. V. (93) kasotaniu ser st. N. (13) (15) (30) seer serazzan sw. V. (30) serazzantan seti sw. F. (96) setii sexzugösto s. sehsezzen, kesezzen sw. V.

aniruas animae (g.) in anima mea animae (n.) animae (g.) animae (g.) selbst; ipse, idem, ille Entscheidung, freies Ermessen, Gutdünken; arbitrium arbitrio suo arbitrio in arbitrio arbitrio freiwillig; sponte (10) Wohnung Gottes, Zelle (im Kloster); tabernaculum, cella in tabernaculo in cella überantworten; tradere tradat selten; rarus Adj. rara..licentia senden, schicken; mittere, dirigere misit dirigendi hinschicken; inmittere (76) vertreiben; foras mittere foras mittit kochen; coquere cocta (a. pl. n.) Schmerz, (Trug!); dolus dolum vgl. St. S. 194 A 9 Schmerz empfinden; dolere dolentem Sättigung; satietas satietatem errichten, festsetzen, anordnen,

207

(8) (9) (10) (19) (20) (28) (37) (40) (43) (46) (56) (56) (62) (67) (67) (68) (82) (88) (90) (95) (97) (99) (101) (103) (104) (127) (135) (136) (136) (137)

ze kesezzenne kesezzente kesazta kesezzamees kesezzan kesezzan sazta sezzenti kesaztèr ist (tód) saztoos kasezaméz kisezit kisaztómès kisaztero.. kisaztero.. kasezanti kesazta kesazta kesaztiu si kesezzit kesezze kesazte kesezzit kesazteru kesaztemu.. capite ( !) kisezzit kesezen kesezan (142) kisaztér kesazta

(138) kesezze

Ordnung aufstellen, zu einem Amt bestellen, weihen, stellen, abteilen, zuerteilen, versammelt (99); constituere, disponere, ponere, instituere, statuere, ordinäre, digerere, deputare constituenda constituros constituit disponendum vgl. St. S. 197 A 11 constituere disponere posui ponens posita est (mors) posuisti disposuimus instituerit digessimus diiesto (ordine) disposite Übl.-o (ordine) constituens constitutam statutam deputata constituitur disponat positi constituerit statutam posito.. capite constitutum constituere ordinare > -i ordinatus constitutam vgl. Diss. Daab S. 20 constituerit

208 (138) kesezze (141) sì kesezzit (141) ze kesezzanne (145) sezzant (145) ist kesezzit (146) ..kesaztèr (146) kisaztómès (147) kisezzit (147) kisezze (148) kesezzit.. (149) kesezzit.. anasezzen, -ke- sw. V. (40) anakesezzit (46) anasaztös furisezzen sw. V. (21) furikisezzan (22) furi si kesezzit (30) furisezzan (101) furi sì kesezzit intsezzen sw. V. (139) intsezzit kesezzida st. F.

(8) (23) (66) (87) (133) (141) (144) (146)

in deru kesezzidu fona kesezzidu kasezzidu kesezzida (145) kesezzida kesezzidu kesezzida in kesezzidu

(148) fona kisezzidu sibun Num.

disponat constituatur ordinandus ordinant ordinatur ordinatur > -us disposuimus disposuerit ordinet ponatur constitui einfügen, einsetzen ; inserere, imponere inseruit inposuisti vorziehen, vortragen, darlegen; pro-, praeponere proponere proponatur praeponere praeponatur zurücksetzen (in der Rangordnung); degradare degradaverit Einrichtung, Lage, Ordnung, Amt, Rangordnung, Amtsbestellung; ordinatio, ordo, positio, institutio, dispositio in qua institutione de ordine dispositionem positionem ordinationis ordinatione ordinationem in ordinatione Übl. inordinationis de ordine sieben

209 (67) sibun nahtwahtòno sibunfalt Num. sibunstunt Num. sibunto Num. sibunzogósto Num. sih Pron. kesibt st. F. kesibti sw. F. (15) fona kesihtim (41) fona kìsihtii (50) kestactèm.. kasihtim sihhur Adj. (18) (46) sihhùre (71) sibcbùrèr silbar st. N Silo

septinoctium (in vigilias) siebenfalt (Siebenzahl); septenarius (61) siebenmal; septies (61) der siebente; septimus (48) (58) (59) der siebenzigste; septuagesimus (59) sich; se das Sehen, Blick, Auge; aspectus, conspectus a conspectibus ab aspectu defìxis.. aspectibus sicher, „getrost"; securus securi securus Silber; argentum (46) Silo, Wohnsitz des Priesters Heli 1. Sam. 2, 31-34; 4,17-18

(24) fona silo simblum Adv.

sin Pron. sind st. M. (9) enkemu sinde (14) sindá (28) fona sinde singan st. V. (53) za sinkanne (53) sinkit (54) zi singanne (65)/(56) zi sinkanne.. (56) sint kasungan (59) sinkit 14

3,12-13;

de silo immer; semper (19) (19) (20) (23) (25) (26) (27) (40) (40) (41) (41) (41) (41) (42)(43) (43) (50) (50) (50) (81) sein; suus, eius, ille Weg; iter angusto itinere itinera ab itinere singen; psallere, canere, cantare, decantare, modulare decantandum cantat canendi modulatis (psalmis) psallantur psallit

210 (66) si kisungan (68) si kisungan (68) singant singanti Part. (56) fona singantemu sitilihho Adv. situ st. M. (25) (81) (83) sitim (90) sitiu kewonanemu (128) siteo situlih Adj. (127) untar so situlicha fona frihalse siuh Adj. (95) .. siuchem siuhhi sw. F . (86) siuhchi sizzan st. V. (50) sizanti (53) sizzantem allem (102) sizzit (140) ze sizzenne avar sizzan st. V. (56) avar sizantem allem ebansizzan st. V. (140) ebankesizzan scäf st. N. (20) in scäffum (21) scäffum (27) fona.. scäfiFum (46) scäf scalch st. M. (12) scalchä (23) scalch scama st. F . (101) pi..scamu

canatur psallatur psalluntl Sänger; cantans a cantante bedächtig; morese Übl. morose (101) Brauch, Sitte, Tugendstreben; mos moribus more solito morum zögernd (nach reiflicher Überlegung) ; morosus sub tarn morosa(m) deliberatione(m) krank; aegrotus (praeter).. aegrotos Krankheit; aegritudo aegritudo > -ine sitzen; sedere sedens sedentibus omnibus sedit > -eat sedendi sich wieder setzen; residere resedentibus cunctis sich hinsetzen; considere consedere Schaf; ovis in ovibus ovibus (d.) de.. ovibus oves (n.) Knecht; servus servos servus Beschämung; verecundia pro.. verecundia

211

scamel st. M. (56) in scamelum skamlihho Adv. (70) scamlihcho (92) skemlicho skammi Adj., Sup. skemmisto (55) skammer (70) scammas.. kescanter Part, scauwön sw. V.

(41) scauwönti (43) scauwönt (89) kescauwöen (123) (141) si kescauwot skauwönter Part, piscauwon sw. V. (112) zi piscauwöne ist (123) piscauwöhe scauwunka st. F. scauwunc st. F. (52) after scauwunku (85) (118) scauwunka (120) scauwunc forascauwunga st. F. sceffant sw. M. (62) scefiantin keskeidan st. V.

(22) si kiskeidan (23) pirumes kiskeidan (103) keskeidanSr (138) keskeidit (138) keskeidan.. (143) kiskeide skemlicho s. skamlihho 14*

Bank; subsellium in subselliis kurz; breviter breviter breviter kurz; brevis brevis brevis (oratio) beschämt; confusus (48) schauen, erforschen, bedenken, berücksichtigen; considerare, scrutari, speculari scrutans speculantur considerent consideretur überlegt; consideratus (143) berücksichtigen; considerare consideranda est considerat > -et Erwägung, Berücksichtigung, Rücksicht; consideratio iuxta considerationem consideratio consideratio Umsicht; Providentia (97) Schöpfer; creator creatori unterscheiden, trennen, einen Unterschied machen, entscheiden; discernere, questrare discernatur discernimus Vbl. -mur, vgl. Diss. Daab S. 19 questratur diacernit discernatur discernat

212 skemman sw. V. (57) ze skemmamie ist skemmi sw. F. (55) durali skemmi skemmisto Superi. (52) déra skemmistun untarstuntu skenten s. kescanter skérn st. M. (38) skérn (100) des skèrnes skérn (113) fona scéme skérran st. Y. skìnan st. V. (137) skinentèm (142) skinit skirmeen sw. Y. scolan Prat.-Pras. (16) (46) (46) (101) scolan (19) (21) (23) (24) (25) (80) (112) (149) scal (20) (37) (37) sculi (98) (108) sculun scranna st. F . (53) in scrannóm kescrib, -p st. F . (42) kescrib (99) désa kescrip scriban st. V. (25) (26) kescriban (29) (38) (49) (82) kescriban ist (50) kiscriban ist (52) obana kascriban (60) obana kascribanas (méz) (67) kascribane (96) obana kescribana

kürzen; breviare breviandum est Kürze; brevitas propter brevitatem ganz klein; parvissimus parvissimo intervallo

ungehöriger Scherz; scurrilitas scurilitatis scurilitatis de scurilitate abschaben; eradere (143) offenbar sein; clarescere clarescentibus claruerit Übl.-int verteidigen; defendere (28) sollen; debere debere debet debet debent Bank; scamnum in scanmis Schriftlesung; scriptura scriptura hanc scripturam schreiben; scribere, mit obana: supra-, superscriptum scriptum scriptum est scriptum est suprascriptum suprascriptus (modus) suprascriptus tìbl.-o suprascripta

213 de superscriptis (135) fona obana kascribaném oben erwähnt; suprascriptum obafeascriban Part. suprascripti psalmi (65) obakascribanes saimin Schrift, Heilige Schrift; scripkescrift st. F . tura scriptura dicente (12) kescrifti qhwédenteru scriptura (38) (42) (43) (44) (47) kescrift dicente scriptura (49) qhwédenteru kesm/ti beschuhen; calciare scuahhen sw. V. calciatis pedibus OSV, fehlt (14) kescuahte fuazzum den reinen Hss. Schule; schola (8) scuala F . Schuld; noxa sculd st. F . noxa (abl.) (75) sculdi schuldig (Angeklagter); reus scultig Adj. (50) scultìkan scurt (18) duruh scurt scura Adj. (121) scurciu (kawàti) scutten sw. V. (32) hlahtar kescutitaz (143) kescutita (rórrea) erscuttan sw. V. slàf st. M. (112) (113) fona slàffe slàfag Adj. (31) slaaffagan slàfal Adj. (73) slàfalero slàfan st. V. (102) slàffìt slaffi sw. F . (11) slaffii slaffér Adj. slahan st. V. (25) slah (29) nislah

reum Tonsur;tonsura per tonsuram kurz; curtus curta (vestimenta) knicken, Adj. schallend; excutere, quassare risum excussum quassatum (calamus) freischütteln; excutere (127) Schlaf; somnus de somno schlafsüchtig; somnolentus somnolentum schläfrig; somnolentus somnolentorum schlafen; dormire dormiat Trägheit; desidia desidiam träge; acediosus (111) schlagen; percutere, occidere percute non occidere

214 (46) kislagane slahta st. F. (46) dera slahta sieht Adj. (9) dému sléhtin iohhe (24) sléhtiu sléhtida st. F. (25) slehtidoom sléhto Adv. untarslìhhan at. V. (94) untarslihche (96) untarslihhanera fullii (125) untarslihe smàhlìh Adj. (48) smàhlihórun (121) (125) smàhlichór smàhlihhì sw. F. (48) smàhlìhhii smalasàt st. N. sméchar Adj. (112) smécharèm pismìzzan st. V. (79) pismizze abasnidan st. V. (24) (143) abasnide (41) abasnidan (79) dés abasnìdannes (84) aba za snidanne ist (121) abasnidan.. abasfarsnìdan st. V. (123) aba sì farsnitan sniumida st. F. (35) in sniumidu sniumo Adv. sniumòr Komp.

percussi Schlachtung; occisio occisionis sanft, Subst. Milde; lenis, blandimentum leni iugo blandimenta Milde ; blandimentum blandimentis sanft ; leniter (50) sich einschleichen; subripere subripiat subrepta sacietas subripiat gering, billig; vilis viliorem vilius Demut (Geringes); vilitas (h)umilitate vgl. Dias.

Daab

S. 19 junges Gemüse; nascentia leguminum (93) schwächlich; delicatus delicatis verseuchen; contagiare contagiet abschneiden, ausrotten, entfernen; amputare, abscisio amputet amputare abscisionis amputandum est amputari ausrotten ; amputare amputetur Schnelligkeit; velocitas in velocitate rasch; velociter (39) allzu schnell; citius (35) (132)

215 so Adv. Konj.

solih Pron.

soraga sw. F. (26) tue soragün sorchaft Adj. (31) sorachaftan (tod) (143) sorchafter sösama Adv. Konj.

soso Konj.

spahi sw. F. (141) dera spähii spähi Adj. (16) commane spähemu (50) späher (81) späheer (96) spähe

so, daß, wie, dann, sobald, ebenfalls, jedesmal wenn; sie, ita, ut, tantum, item, sicut, tarn, si, mit filu: in tantum, quantum, mit ofto: quotiens, mit sama: etiam, haesi, mit war: ubicumque solch, dieser, mancher; talis, taliter (35) (36) (37) (38) (101) (106) (111) (111) (112) (124) (126) (134) (135) (135) (140) (146) mit tuan: Sorge hegen; sollieitudo gerat sollicitudinem drohend, mißtrauisch; suspectus suspectam (mors) suspectus wie, gleichwie, ähnlich wie, fast, ebensosehr-wie; etiam, sed etiam, quoque, quam, et, tamquam, similiter, quasi, idem (32) (35) (36)/(37) (41) (45) (45) (48) (50) (52) (54) (54) (61) (96) (103) (108) (118) (131) (134) (138) so-wie, auf welche Weise, was; tamquam, sicut, prout, qoumodo, quod (15) (18) (29) (39) (46) (56) (58) (59) (60) (60) (81) (85) (94) (111) (123) (142) Weisheit; sapientia sapientiae weise, der Weise; sapiens viro sapienti sapiens sapiens sapientes

216 spanan st. V.

(47) spananti (49) sint kespanan (70) spanan (112) spanamès (130) kespanentemu (135) si kespanan (145) ist kespanan duruhspanan st. V. (96) duruhspanan wésan kespanst st. F. (15) mit éddeswelihha kespanst (15) mit dia selbùn kespanst (25) kespenstim (78) kispansteo sparalih Adj. (96) sparalihhòr spàtór Komp. intspenen sw. V. (39) intspenitaz ist kespenstim s. kespanst spentàri st. M. (142) spentàri kispèntòn sw. V. (65) kispentótemu (75) sì kispéntot spéntunga st. F. (71) ..spentungu farspian st. V. (15) farspienti spildantèr Adj.

mahnen, ermuntern, verhandeln, besprechen, raten, einflüstern; suadere, suggerere, hortari, cohortari (h)ortans cohortantur suggerere suademus suadente suadeatur suggeritur überzeugen; persuadere persuaderi Ermahnung; suasio, adhortatio (cum) aliqua suadente = suasione, vgl. St. S. 194 A 11 cum ipsa suasione suasionibus adhortationum enthaltsam; parcus parcius zu spät; tardius (57) entwöhnen; ablactare ablactum est Übl. ablactatum Verwalter; dispensator dispensatorem verteilen; expendere, suspendere (dis-) expenso suspendatur vgl. St. S. 232 A 6 Verfügung; dispensatio (secundum) dispensationem abweisen; respuere respuens verschwenderisch ;prodigus (81) (82)

217 spor st. N. (104) sporum spräliha st. F.

(32) fona..spràhhu (37) fona.. spràhhóm (38) fona..spràhhóm (38) fona..spràhhu (83) déra. .spràhha (111) aprali eh 6n (113) fonaspràhchu sprèhhan st. V. (13) sprehhén (15) (50) sprihhit (19) (100) kisprohhan wésan, ke(32) nisprèhhan (32) (38) (38) sprèhhan (38) ze sprèhhanne (49) ze sprèhhanne (49) nispréhhe (50) spréhhe (119) éban si kisprohchan (119) kasprohehan wésan ubilo sprèhhan (47) ubilo sprèhhante sprengen sw. V. (20) si kesprengit kestactér Part. (50) kestactèm in èrda kasihtim (51) kistactém in èrda owgóm stan st. V. (12) ze stirine (57) stàntém allèm

Fußtritt (PI. Füße); vestigium vestigiis Sprache, Rede, göttlicher Ausspruch; eloquium, fabula, loquacitas a..eloquio a . . eloquiis de.. eloquiis a(d)..eloquia (a.) eloquii fabulis de loquacitate sprechen, sich in ein Gespräch einlassen; loqui, conloqui loquantur loquitur loqui non loqui loqui loquendi ad loquendum non loquatur loquatur conloquatur conloqui schmähen; maledicere maledicentes ausstreuen; conspargere conspargatur inerda: zur Erde geheftet; fixus, defixus defixis in terram aspectibus fixis in terram oculis stehen, aufstehen; stare, surgere surgere stantibus omnibus

218 (101 (132) stân (105) stât duruhstân st. V. (132) duruhstât erstân st. V. (52) ze erstâne ist (98) erstânt stantan st. V.

(50) stantanti (96) kestante (101) (135) stante (135) stantan (138) ze stantanne duruhstantan st. V. ëbanstantan st. V. (73) ëbanstantanti erstantan st. V. (12) erstantamês (52)(54) (56) (57) eratantcn (55) erstante (140) erstante farstantan st. V. (40) ist farstandan (42) farstuanti (139) ist farstantan (145) ist farstantan farstantanti Part. (21) farstantanteem (43) farstantanti anastantantlîh Adj. (11) anastantlîhôstin kepëte farstantantlîh Adj. (24) farstantantlîhhe farstantida st. P. (25) farstantida

stare stat verharren; persistere persteterit aufstehen; surgere surgendum est surrexerint stehen, bleiben, stellen, rund. Aufstellung; stare, consistere, (stabilire) stans consistât stet

Ge-

stabilire vgl. St. S. 271 A 2 standum verharren; persistere (125) sich stellen; consistere consistens aufstehen; surgere, exsurgere exsurgamus surgant surgatur vgl. St. S. 221 A 3 surgat einsehen, verstehen, erkennen; intellegere, advertere intellegitur intellexisti intellegitur advertitur verständig, einsichtig; capax, intellegens capacibus intellegens inständig ; instans instantissima oratione einsichtig ; intelligibilis intelligibiles (a.) Einsicht; intelligentia intelligentiam

219 furistantlih Adj. (140) ze furistantlihhaz altar starch Adj. (11) starchistun.. wäffan (19) ze starachistin chunne (67) starchirun (144) starche starchen sw. V. (45) al kestarachit stat st. F. (23) steti (31) (101) (101) in steti (38) andreru steti (38) in allem stetim (41) steti (46) andreru steti (80) in..steti (120) steteo (133) (136) stat (135) steti (138) steti (141) stat diu selba (145) stetim statig Adj. (19) stätige stätigi sw. F. (34) stätigii (126) stätiki (128) fona stätigi (133) stätiki (134) stätiki kestatön sw. V. (102) kestatöt (133) sin kistatöt stein st. M. (16) oba steine

verständig; intelligibilis ad intelligibilem aetatem stark, Komp. länger; fortis fortissima arma ad fortissimum genus fortiores fortes Pass. erstarken; confortare confortetur Ort, Stelle, Platz; locus, gradus, alibi ( = alio loco) loca in loco alibi in omnibus locis loco alio loco in..gradu locorum locum locum Übl. -o locis vgl. St. S. 273 A 2 locus ipse locis beständig; stabilis stabiles (n.) Beständigkeit, Beharrlichkeit; stabilitas stabilitas stabilitatis de stabilitate stabilitate stabilitatem stellen, refl. sich zur Ruhe, zu Bett begeben; collocare (se) collocet conlocentur Fels; petra super petram

220 erstérban st. V. (144) ersterbant steti, stetim s. stat stiagil st. M. (34) stiagil (40) stiagilà (45) dritto.. stiagil (51) stiagilim (81) stiagil (135) stiagilum stiagilsprozzo sw. M. nidarstìgan st. V. (40) nidarstìgante (40) nidarstìgan ùfstìgan st. V. (34) ufsteie (39) tàtim unsereem ufstìganteem (40) ufstigante (40) ufstigan (40) ufstìganteem (anakesezzit) (51) désèm stiagilim ùfstikanèm kastillén sw. V. (105) kastillee stillér Adj. stilli sw. F. (98) stilli (108) mit..stilli stimma st. F. (12) stimma (12) (35) (44) (49) stimma (13) fona déseru stimmu (50) in stimmu (92) stimmu stozzònto Adv.

eingehen (von Herden); morí moriuntur > -eGrad, Rang, Sprosse, Stufe; gradus gradúa grados tertius.. gradus gradibus gradum gradibus Stufe; gradus (40) (44) herabsteigen; descendere descendentes descendere aufsteigen, hinaufsteigen, aufwärtsstreben; ascendere ascendit actibus nostris ascendentibus ascendentes ascendere ascendendos (inseruit) his gradibus ascensis ablassen von etw.; quiescere quiescat ruhig; quietus (148) Schweigen; silentium silentium cum..silentio Stimme; vox vox vocem ab hac voce in voce voce zaghaft; trepide (36)

221 strecken sw. V. (104) kestrahter forastrecken sw. V. (104) forakistrahter (129) fora si kistrehchit kastrewi st. N. kestrewitiu Part. (71) kastrewitiu (118) kistrewitiu studen sw. V. (16) kestudit was stuncnissi sw. F. (112)/(113) mit..stuncnissi stunt Num. atunthwila st. F. (35) eineru stunthwilu suahhan sw. V.

(13) suahhanti (13) suahhi (26) suahhat (38) ze suahhanne sint (43) suahhanti (46) kesuahtoos (86) ist kesuahhit (89) si kesuahhit (92) suahchan (109) suachit (147) suahhit ersuahhan sw. V. (25) wirdit ersuahhit (46) ersuahtös

werfen; sternere stratus Pass. sich niederwerfen; prosternere prostratus prosternatur Ausrüstung für die Betten; stramenta (n. pl.) (122) Betten und Bettzeug leetisternia lecti strati gründen; fundare fundata erat Zerknirschung; conpunctio cum.. conpunctione Übl. -ni mit dritta: drei Mal; tertius, -io (93) (129) Augenblick; momentum uno momento suchen, begehren, erfragen, erwerben, prüfen, erfordern, wiederholen; quaerere, re-, in-, adquirere, probare, re-, expetere, exigere quaerens inquire quaerite requirenda sunt requirens probasti adquaeritur repetatur quaerere exigerit expetit läutern, fordern, durchsuchen; exigere, examinare, scrutari exigitur examinasti

222 (46) ist ersuahhit (117) ersuachit (122) zarsuahchanne zuakesuahhan at. V. (81) zuakesuahhit (89) zuakesuahhit.. kesuahhida st. F . (20) kesuahhida (27) kesuahhida suana st. F. (20) (21) in suanu (26) (27) (31) (33) (82) dera suana (29) fona..suanoom (36) suanu (50) dera forahtlihün suano (62) ubar suana (123) suan6no (138) suanöm suanäri st. M. (29) suanärre suanen sw. V.

(28) (28) (68) (83) suanit (48) sih suannet! (137) si kisuanit (138) suanton forasuanen sw. V. (138) forasuanne (146) forakisuanemes suazzi sw. F . (9) dera suazzi suazzi Adj. (10) muat suazzan

examinatur exigit scrutanda erwerben; adquirere adquirit adqueritur Untersuchung, Rechenschaft; discussio discussio discussionem Gericht, Urteil, Entscheidung; iudicium in iudicio iudicii de. .iuduciis iudicio tremendo iudicio super iudicia iudiciis vgl. St. 8. 262 A 2 iudiciis Richter; iudex iudici entscheiden, sich (sih) betrachten als, halten für etw., richten, beurteilen; iudicare iudicaverit se iudicet iudicetur iudicaverunt vorausbestimmen, erkennen; praeiudicare praeiudicet praeiudicamus Wonne; dulcido dulcidine wonnig, angenehm; dulcis mentem dulcis

223 (13) hwaz suazzira (36) hoorsamii.. suazzi pisùfan st. V. (43) pisuuffit suhtìg Adj. (21) suhtìgeem (79) ..suhtìgaz farsüman sw. Y. (82) farsuumando sumar st. M. (57) (95) des sumares (97) dés sumeres (121) in sumere sumér Pron. sun st. M. (12) suni sunna sw. F. (33) sunnuun sunta st. F. (20) sunta (24) suntà (25) (37) (107) déra sunta (38) (49) sunta (41) fona suntoom (41) fona suntu (48) déra sunto (50) fona suntòn sìnèm (51) fona suntòm (74)/(75) dera sunta (104) pi suntòm (137) sunteóm suntarig Adj. (58) tagum suntrìgèm suntariclìh Adj. (113) kapét suntrìclihchiu *suntar!clíhhi sw. F. (122) duruh duruft suntriclichii

quid dulcius oboedientia.. dulcis untertauchen; demergere demergit verseucht, räudig; morbidus morbidis (ovis) morbida vernachlässigen; neglegere neglegendum Sommer; aestas aestatis aestatis in aestate irgend einer; alius (95) (95) Sohn; filius filii (voc. pl.) Sonne; sol solis Sünde, Vergehen, Schuld; peccatum, culpa culpae (d.) peccata peccati peccatum de peccatis a peccatis peccati (de) peccatis suis a peccatis culpae pro culpis culpis „gewöhnlich"; privatus diebus privatis besonder; peculiaris orationes peculiares Sondergut; (opus) peculiare propter opus peculiare

224 (122)/(123) àchust des suntrtclìhchii suntaròn sw. V. (66) sint kisuntrót suntìgo sw. M. (16) des suntigin (51) suntìgo suntón sw. V. (22) suntòntemu suntrìgèm, suntriclih, suntriclìhhl suntrigo Adv. kisuntrót s. suntaròn suslìh Pron. (60) fona suslìhcheru ächusti (75) suslichan swàr, swàri Adj. (9) swàrre(s) (86) swàrriu déru bidarbi (88) swàrrera.. (93) swàr (100) dera swärrün kerihti (104) pi swàrrèm suntòm (122) déra swàristun.. (144) zurwàridà swàrro swàren sw. Y. (94) sin kaswàrit sweif swerban st. V. (87) swèrbèn swerran st. V. (30) niswerran piswerran at. V. (24) piswerri swìgalì sw. I \ (37) duruh swigalii

vitium peculiaris vgl. St. S. 261 A 4 aussondern; sequestrare sequestranti» Sünder; peccator peccatoris peccator sündigen; peccare peccanti s. suntarig usw. abgesondert, für sich; seorsum, super se (101) (117)/(118) so beschaffen, solch; hic, is ab huiuscemodi vitio est modi = eins modi, vgl. Diss. Daab S. 19 schwer; gravis grave gravis utilitatis gravi (labore) grave gravi vindicta pro gravibus culpis gravissimae (disciplinae) scandala gravia beschweren; gravare graventur Schuhe; pedules (121) abtrocknen; tergere tergent > -uschwören; iurare non iurare beschwören; obsecrare obsecra Stillschweigen ; taciturnitas, silentium propter taciturnitatem

225 taciturnitatis taciturnitatem silentium taciturnitatis schweigen, sich schweigend fügen, Adj. fügsam; tacere, silere silere silui tacere tacui

(48) swigilii (49) swigali (92) swikilii (100) dera swikalii swigen sw. V.

(19) swigeen (37) swiketa (38) swigen (44) swigeta (45) dera swigentün inhucti piswichaner Part. swlhhäri st. M. (19) swihhärro swihhönti Part. (19) swihhönte

tacita conscientia (abl.) getäuscht; deceptus (131) Wandermönch; gyrovagus gyrovagum unstet; vagus vagi T

tac st. M. (13) (65) tagä (16) tagä (19) (55) (58) (66) (97) (110) (110) tagum (26) intaga! (27) (33) (57) (82) in tage (31) tac (33) (44) tages indi nahtes (58) truhtinlichemu tage (59) anderes tages (59) drittm tages (59) des feordin tages (59) sehstin tages (59) andrem tagun (59)(68) (144) tage (60) za demu seibin tage (65) andrem tagum (65) andres tages

Tag; dies, feria dies (a. pi.) dies (n. pi.) diebus in die in die diem die noctuque dominico die secunda feria tertia feria quarta feria sexta feria ceteris diebus die ad ipsum diem secundae feriae secundae feriae

226 (65) zwim tagum (68) truhiircZi&Äemu take (97) tac (98) des tages (99) tages (107) iczges (111) (129) tage (112) (112) (113) iagum (139) tages tagalih Adj. (67) des salmsanges tagalihchen (93) za imbizze tagalihchin (102) tagalihhem.. citim tagalihhin Adv. tat st. F. (11) fona tàtim (14) tàtio (14) (21) (22) (30) tàtim (16) (19) (21) (21) (22) (33) (35) (44) tàtim (29) after tàtim (37) foratati (39) tàtim ufstigaiiteem (41) tàti sino (123) tàteo.. kitàt st. F. (31) kitaat tei] st. N. (23) in désemu teile (60) iungista teil (94) dritta teil (103) teil (141) teil..luzzilaz teilan sw. V.

duobus diebus dominico die feria diei dies die die diebus diei täglich; diuturnus, cotidianus, diurnus psalmodiae diwiurnae ad refectionem cotidianum diurnis..horis täglich ; cottidie, tota die, diurnis horis (12) (16) (31) (32) (33) (44) (44) (46) (64) Tat, „Lebenswandel", Apostelgeschichte; actus, factum de actibus actuum actibus factis post factum pro facto actibus ascendentibus facta sua actuum (apoBtulorum) PI. Tun und Laasen; actus actus (a. pl.) Teil, Anteil; pars, portio in hac parte ultima pars tertia pars portionem pars.. parva teilen; dividere

227 (67) za teilanne sint piteilen sw. V. (74) piteilit si (74) piteilte ziteilen sw. V.

(59) si ziteilit (65) sin ziteilit (67) si ziteilit (85) si ziteilit (68) zateile (za teilenne ?) teilnumft st. F. (74) teilnumft (103) ze teilnufti ketemprön sw. V. (52) si katempröt (97) ketemproe (98) si ketempröt (112) pirum kitempröt tiuren sw. V. (125) si kitiurit tiuri Adj. (14) tiuristun (34) tiurorin tiurida st. F . (12) ze tiuridu (15) (34) tiurida (54) tiurida, (65) tiurida töd st. M. (9) unzin ze töde (13) des todes (16) (31) töd (21) (38) (43) töd (25) fona töde (45) unzi ze töde 16*

dividendi sunt berauben; privare privetur privati teilen, trennen, einteilen (Einteilung), zuteilen; dividere, distributio dividatur dividantur dividantur dividebatur distributio vgl. St. S. 228 A 6 Teilnahme; participatio participatione ad participationem einteilen, wägen, Pass. sich zurückhalten ; temperare temperetur temperet temperetur temperemus verherrlichen; glorificare glorificeiwr vgl. Diss. Daab S. 20 lieb; carus carissimi carius Herrlichkeit, Ehre; gloria ad gloriam gloriam gloriam glorias Tod; mors usque ad mortem mortis mortem mors a morte usqwe ad mortem

228 (46) tóde.. tole st. N. (107) tole tót Adj. (30) tótan tragan st. V.

(23) tragamés (31) betragan (78) widaret tragan (125) tracan fartragan st. V. (46) fartragantero fartraganl sw. F . (95) fartraganii trági Adj. (31) tragan (81) trágér (90) trfigoor trago Adv. trahtón sw. V. (27) trahtóé (84) trahtót (134) trahtóhee tracan s. tragan tranch st. M. (103) tranches (113) tranh (113) fona tranche traum st. M. (40) in traume fartríban st. V. (148) si fartriban trinchan st. V. (88) trinchan

morte (afficere) Wunde; vulnus vulnera t o t ; mortuus mortuum tragen, zurücktragen, ertragen; baiolare, sufFerre, reportare, portare baiolamus sufFerre reportare portare leiden; sufFerre sufFerentium das Ertragen; tolerantia tolerantiam träge, saumselig, langsam; tardus, piger pigrum tardus tardius säumig; tarde (36) überlegen, behandeln, erwägen; tractare tractet tractaverit tractet Trank; potus potus (g.) potus (g.) de potu Traum; somnium in somno Übl.-io ausstoßen (aus dem Kloster); expeliere expellatur trinken; biberes (Subst. PI.) biberes

229 ketrôatan sw. Y. (30) ketrôstan (88) ketrôstantêr pist truabalêr Adj. ketruaben sw. V. (97) ketruabpe (134) kitruabit (138) ketruabpe duruhtruaben sw. V. (83) duruhtruabit.. truhtîn st. M. (8) (14) (15) (17) (45) truhtînan (11) (16) (33) (40) truhtîne (12) (13) (20) (21) (21) (36) (43) truhtînes (13) (14) (16) (28) (35) (35) (42) (51) truhtîn (14) (15) (39) (54) truhtîn (19) zuahëlfantemu truhtîne (21) (23) (43) (44) (47) (47) (47) (135) truhtîne (45) fora truhtîne truhtînlîh Adj. (8) dëra truhtînlîhhûn.. deonôstî (18) truhtînlîhhêm (32) truhtînlîhha pibot (55) truhtînlîhêm tagum (57) in tage truhtîniîhhemu (58) truhtînlîchemu tage (58) dëra truhtînlîhhûn (59) (60)

truhtînlîhhewa truhtînlîhhemu..

(61) eocowelîhheru truhtînlîhheru

trösten, unterstützen; consolari consolari consolatus es ungestüm; turbulentas (81) (143) drücken, stören, beunruhigen; perturbare, turbare perturbât perturbât turbet verwirren ; perturbare perturbetur Herr; dominus dominum domino (abl.) domini dominus domine adiuvante domino domino (dat.) pro domino „des Herrn", Herrendienst, -tag; dominìcus dominici.. servitii dominicis dominicum praeceptum dominicis diebus in die dominico dominico die dominica dominica vgl. St. S. 224 A 4 dominico (die) omni dominica

230 (64) truhtinlihhera.. (65) truhtinlihhiu (66) truhtinUohùn (68) truhftnßMemu take (111) truhtmKÄAemu..tage tuan anom. V.

dominica (die) dominica (n. sg.) dominicam dominico die dominico.. die handeln, anwenden, (Sorge) hegen, (Begierden) befriedigen, (Gehorsam) erweisen, umgrenzen, (eine Feier) halten; agere, facere, gerere, efficere, adhibere, factor, committere, terminare, exhibere von (8) bis (148) auf fast jeder Seite des Codex z. T. mehrere Male gebraucht, i. g. 77 Formen

duruhtuan anom. V.

verwirklichen, weiter tun; perficere perfici perficere perficiant sündigen, falsch machen; delinquere delinquentes delinquam deliquit deliquerit offenbaren; patefacere (32) übertreten; praevaricare (100) (sich) unterwerfen, an Stelle eines anderen wählen ; (se) subdere, subrogare subdat subrogetur schenken, zuwenden, erweisen, anwenden, hinzuziehen; adhibere, adtribuere, exhibere adhibeat adtributa exhibita

(11) duruhtàn (30) duruhtuan (105) duruhtuén miasituan anom. V. (24) missituante (37) missitue (106) missiteta (106) missituat offan tuan urbartuan anom. V. untartuan anom. V.

(45) untartuat (148) untar si ketàn zuatuan anom. V.

(8) (79) zuatue (21) zuakitàniu (21) zuakitàn

231 adhibenda adhibeatur feiern; celebrare celebretur (zu Ende feiern) zu Ende gehen; percelebrari percelebratur morganlobo: Morgenfeier, Fest-, Feiertag; solemnitas, festivitas solemnitas in festivitatibus solemnitatibus feierlich; solemniter (129) verstummen; obmutescere obmutui Rock; tunica tonicam Tür; fora ante foris Zögern, Zaudern, Verzug; mora sine mora moram mora (abl.)

(89) zua zi tuenne (137) zua sì kitàn tulden sw. V. (63) sikituldit duruhtulden sw. V. (104) ist duruhtuldit tult st. F.

(58) tult (60) in tuldim (60) tuldim tultlihchiu Adv. ertumbèn sw. V. (37) ertumbéta tunihha sw. F. (47) tunihhün turi st. F. (104) fora turim twàla st. F. (34) ano twàla (34) (99) twàla (83) twàla

u. ubar Präp. mit Dat. und Acc. ubar ist ubaràzzali sw. F. (94) erchèrtiu.. ubaràzalii (94) ubaràzzalii (94) ubaràzzalii ubarfleozzida st. F. (121) ubarfleozzida (134) ubarfleozida

über; super (13) (39) (39) (43) (46) (49) (53) (62) (82) (113) supra fuerit (121) Übersättigung; crapula remota..crapula (abl.) crapula crapula (abl.) Überfluß (überflüssig), anspruchsvolles Wesen; superfluitas, superfluus superfluum superfluitate

232 ubarfluatida st. F. (89) ubarfluatida ubarmuati sw. F. (39) déra ubarmuatii (147) ubarmuatii ubarmuati Adj. (25) ubarmuate (31) ubarmuatan ubarmuatón sw. V. (145) ze ubarmuatónne (147) ubarmuatóe ubartrunchanì sw. F. ubig s. uppig ubil Adj. ubil st. N. (11) fona ubilèm tàtim (12) fona ubilum (13) fona ubile (15) (31) ubil (16) ubilero (30) ubil (30) fora ubile (31) (47) kedanchà ubile (32) fona ubileru spràhhu (32) ubiliu (32) fona ubilum (36) mit ubilo muatu (37) fona ubileem wortum (43) ubila kirida (43) ubiliu (44) in ubile (47) ubile = -iu (48) (h)ubilan (wérachman) (60) fona ubile (123) ubilemu.. ubilo Adv. (47) ubilo spréhhante

anspruchsvolles Wesen; euperfluitas superfluitate Stolz, Überheblichkeit; superbia, elatio superbiae elatione stolz ; superbus superbos superbum stolz werden; superbire superbiendi superbiat vgl. St. S. 279 A 2 Trunkenheit; ebrietas (96) böse, schlecht, Sünde, Fehler, Laster; malus, malum de malis actibus a malis a malo malum malorum mala pro malo cogitationes malas a malo eloquio mala de malis cum malo animo a malis verbis malum desiderium malos in malo mala malum (operarium) a malo mala (voluntate) übel, böse; male maledicentes

233 (81) ubilo üfstic st. M. umbi Präp. umbiderbi s. unbiderbi umbicanc st. M. (126) umbicanc (127) umbicange umbincirh st. M. (68) duruh wehchün umbincirh keummuazzón sw. V. unbiderbi Adj. (44) unbiderbe (111) umbiderbèr unduruhtaan Part, unekihaft Adj. (24) unekihafteem (drawen) unerlaubantlih Adj. (19) chéluun unerlaubantlihheem unerrahhótlih s. bei rahhòn unfardewiti sw. F. keunfrewen sw. V.

(11) keunfrewit wèsan (81) nikeunfrawe (81) keunfrewe (83) keunfrewit.. (109) nisin keunfrewit unfroma st. F. unfruat Adj. (25) (49) unfruatér ungahérzi Adj. (33) mit ungahérzamu ungilaubigèr Adj.

male Aufstieg; asoensus (40) um; circa (42) Verlauf; circulus, circuitus circulum circuitu Verlauf einer Woche; circulus per septemanae circulum sich besch äftigen ;occupari (108) unnütz, zu nichts nütze; inutilis inutiles inutilis unvollendet; imperfectum (35) zuchtlos; indisciplinatus indisciplinatos (arguere) Subst. Verlockung mit chela: Gaumenlust gulae inlecebris vgl. St. S. 197 A 7 (mit illicitis verwechselt) Unmäßigkeit; indigeries (94). Betz S. 168. erzürnen, kränken, Pass. sich betrüben, zürnen, unwillig werden ; contristare contristari non contristet contristet contristetur non contristentur Verlust; detrimentum (26) unverständig, der Tor; stultus stultus entzweit; discordans cum discordante ungläubig; infidelis (79)

234 sinnlos; absurdum (146) ungilih Adj. unpassend; absurdum (145) ungalimflìh Adj. ungehörig; inconpetens unkalimfanti Part. horis inconpetentibus (111) citim unkalimfantém ungeziemend; absurdum (145) ungiristlih Adj. frech, böswillig; improbus unkewar Adj. inprobos (coerceat) (25) unkiwareem (kedwinge) inprobus (73) unkawarèr Zufall; casus unkiwara st. F. casu (91) unkiwaru unhórsam Adj. ungehorsam; inoboediens inoboedientibus (21) unhórsamèn inoboedientes (24) unhörsame inoboediens (73) unhörsamer Ungehorsam ; inoboedientia li ricórsami sw. F. inoboedientiae (11) uiihòrsamii ungehorsam; inoboediens unhórsamónti Part. inoboedienti (20) unhórsamónti träge; iners (68) unhorsk Adj. schwächlich; imbecillis unchreftig Adj. imbecillibus (86) unchreftìgèm Schwäche; imbecillita^ unchreftigi sw. F. inbecillitas (91) unchreftigii inbecillitatem (95) unchreftigi unbestimmt; incertus unkund Adj. incertis (horis) (118) in unchundèm.. ! Unkeuschheit; sordes unchüschida st. F. (112) unchüschida sordes (a. pl.) unaufhörlich; incessabiliter (33) unbilinnanlihhaz Schwäche; infirmitaa, imbecilliunmahtS sw. F. tas infirmitatibus (93) unmahtim inbecillitas (112) unmahti schwach, krank, unvollkomunmahtig Adj. men; infirmus infirmum (30) unmahtigan infirmorum (81) unmahtigero infirmis (112) unmahtikèn unmèz Adv. zu sehr, allzu; nimis (143) (143)

235 unmëzzigî sw. F. unredihaftlîhhiu

Übermaß; nimietas (97) unvernünftig ; irrationabiliter

unrëht st. N.

Bosheit, Unrecht, Ungerechtigkeit; iniustitia, iniquitas, tyrannis ab iniquitate iniustitias meas iniustitias meas tyrannidis = -es falsch; absurdum (145) ungerecht; iniuste (138) Schwierigkeit; difficultas difficultatum schwierig; difficilis difficilem unser; noster (8) (11) (12) (14) (39) (40) (40) (41) (42) (44) (44) (46) (46) (62) (62) (68) (96) (113) stören, beunruhigen; inquietare inquiétât inquietentur unruhig, unzufrieden, träge; inquietus, dissidiosus inquieto

(81)

(42) fona unrëhte (47) unrëht mîniu (47) unrëht mînaz (145) unrëht unrëht Adj. unrëhto Adv. unsamftida st. F. (125) unsamftido unsemfti Adj. (25) unsemfta unsêr Pron.

kiunstillen sw. V. (109) kiunstille (118) kiunstillên unstilli Adj. (20) unstillemu (24) unstilleem (drawen) (111) unstillêr unstillida st. F. (145) unstillidâ unsûbro Adv. untar Präp. mit Dat. und Acc.

unterlâz st. M. (61) âno unterlâz untarstunta st. F. (52) (99) untarstuntu

inquietos (arguere) desidiosus Zwietracht; dissensio dissensionis > es unsauber; sordide (84) unter, untereinander, zugleich, einander; sub, inter, invicem (17) (23) (27) (46) (53) (62) (68) (82) (102) (119) (126) (127) (127) (131) (140) (146) Unterbrechung; intermissio sine intermissione Pause; intervallum intervallo

236 unbiwamtér Adj. unwirdig Adj. (48) unwirdigan unwizzida st. F . (150) . .unwizzidu unzin (ze), unzi (ze), unzan (ze) Präp.

uppig Adj. (38) wort uppigiu (112) ubige uppigi sw. F . (108) uppig! (111) upígi erurereban sw. V. (12) erurerebe urchundí sw. F . (30) lucki urchundii urchundo sw. M. (132) urchundóm urchust st. F . (124) in einikera urchusti urlaubi sw. F . (38) (100) urlaubii (102) urlaubii urriutto sw. M. ursuahhida st. F . (18) ursuahhidu urteilida st. F . (144) urteilida (144) déra urteilida urtriuwér Adj. urtruida st. F . fora urtursti üzzän Präp. mit Gen. (29) üzzaan ministres

makellos; immaculatus (42) unwürdig; indignus indignum Unkenntnis; ignorantia (de) ignorantia bis; usque (ad) (9) (43) (45) (45) (49) (52) (52) (61) (65) (66) (74) (90) (96) (98) (103) (108) (108) (109) (140) müßig; otiosus verba otiosa otiosi Müßiggang; otiositas, otium otiositas otio enterben; exheredare exheredet Zeugnis; testimonium falsum testimonium Zeuge; testis testibus Betrug; fraus in aliqua fraude Erlaubnis; licentia licentia licentiam Vergeuder; stirpator (82) Erforschung; examen examine Übl. ex acte Unterscheidungsgabe; discretio discretionem discretionis argwöhnisch; suspitiosus (143) Argwohn; suspitio (131) vgl. St. S. 268 A 1 Anmaßung; praesumptione (113) außerhalb; foras foras monasterio

237 ûzzan Konj.

aber, sondern, außer, ausgenommen; sed, nisi, excepto, exceptis (9) (9) (14) (14) (15) (16) (17) (18) (20) (22) (22) (24) (26) (28) (31) (31) (33) (36) (36) (36) (39) (40) (41) (44) (44) (46) (49) (51) (55) (55) (55) (57) (59) (60) (60) (81) (81) (82) (96) (98) (100) (101) (103) (104) (105) (111)

ûzan daz

ausgenommen daß; excepto quod (60) draußen, außer; extra, foras, exceptis (20) (61) (101) (102) (138) (140) draußen; foras (149) das Letzte; extremitas extremitate

ûzzana Adv. Präp.

ûzze Adv. ûzorôstî sw. F. (48) ûzorôstî

V. vërs st. M. (53) vërs (53) vërse

Vers; versus versum verso

wâffan st. N. (11) starchistun wâffan wahta st. sw. F. (52) after wahtûn (52) (57) wahtôno

Waffe; arma fortissima arma Nachtwache (Matutin); vigilia post vigilias vigiliarum in vigiliis vigilia© ad vigilias in quibus vigiliis ad vigilias vigiliis in der Einsamkeit ; (h)eremi (18)

(54) in wahtòm

(54) wahtâ (55) (55) zi, ze wahtòm (55) in dêm wahtôm (68) za wahtôn (101) wahtôm dës waldes

238

waldlìh Adj. (17) waldllhhero walm st. M. (17) (149) walme (97) walm walo Adv. waltanti Part. (69) waltantèm kewaltida st. F. (94) in.. kiwaltidu (120) (124) .. kawaltidu (129) kiwaltidu (138) kiwaltida (145) fona kewaltidu wán st. M. (31) wán (46) fona wáne wánan sw. V.

(9) wànnemés (15) (34) wànnant (19) wànnant (19) wánnant (41) (50) wànne (46) wànente pirumees (47) wáni (50) wànanti (145) wànnente farwánnan sw. V. wanheil Adj. (77) wanheilaz (90) wanaheileem (95) ano wanaheilèm wan wésan (26) wan ist (91) wan wésan (118) wan sint

Subst. Eremit; (h)eremita (h)eremitarum Eifer, Glut; fervor fervore fervor lau; tepide (36) mächtig; potens potentibus Gewalt, Macht, Schenkungsurkunde ; potestas, dominatio in.. potestate (in) potestate donatione vgl. St. S. 266 A 3 potestatem a potestate Hoffnung; spes spem de spe hoffen, meinen, glauben, beachten ; aperare, existimare, putare, aestimare speramus existimant putaverint putant aestimet exaestimati sumus spera aestimans exaestimantes verzweifeln; desperare (33) schwach, krank; debilis debile debilibus praeter debiles mangeln; deesse deest deesse desunt

239 war Adj. (11) wáremu chuninge (13) wäran liib (126) rachu wäreru s6 wár s6 s. hwár waram s. warm warben s. hwerban wärhafti sw. F. (15) (21) (30) wärhafti wärlih Adj. (33) wárlihhór warm Adj. (120) inwaramém (lantscaffim) anawartén sw. V. (126) anawartee anawarténtér Part, zuawarten sw. V. (68) zua si kiwartet (133) (137) zuawartee wastan st. V. (87) waskén (112) waskan (121) wazkan (122) kawaskano (pruah) wassira s. hwas wátan sw. V. wáthüs st. N. (121) (129) in wáthüse (122) ..wáthüse kewäti st. N. (83) ..kewátim (120) (121) (129) ki-, kawáti (121) kawáti wáton sw. V. (72) kiwátóte

wahr, verus vero regi veram vitam re vera

Wahrheit; ventas veritatem wahr (Komp. mit mehr Grund); verus verius warm; calidus in calidis (regionibus) achten auf; intendere intendat bedacht auf; intentus (111) achten auf, (einen Platz) einnehmen; adtendere adtendatur adtendat waschen, tilgen; lavare, diluere lavent diluere lavare lota (femoralia) bekleiden; vestire (30) Kleiderkammer; vestiarium in vestiario (de) vestiario Kleidung; vestís, vestimenta, indumenta (in).. vestibus vestimenta indumenta bekleiden; vestire vestiti

240 (129) kewàtótèr intwàtón sw. V. (129) si intwàtót (129) intwàtòtèr (130) entwàtótér (145) intwatótan wàttan s. wàtan waz s. hwaz wealìhnissi s. hweolihnissi weamihilì s. hweomihhili wéc st. M. (9) (14) (35) (47) wéc (35) wéc (37) wékà (42) wékà (50) in wéke wecken ( < wagjan) sw. V. (38) wort.. weckentiu foraerwechan sw. V.

vestitus ausziehen, ablegen, (der Gewalt) entziehen; exuere exuatur exutus exutus exutum

Weg ; via viam via vias viae in via erregen; movere verba.. moventia aufrücken lassen; promovere (137) wéhha sw. F. Woche, wöchentlich; septimana, hebdomada omne ebdomada (68) eocowelihchera wéhchùn per septimanae circulum (68) duruh wéhchun umbincirh una septimana (69) eina wéhcha Wochenhelfer (in der Küche); wèhhàri st. M. hebdomadarius, septimanarius septimanarii (87) wéhhàre ebdomadarii (88) wéhhàre ebdomadarius (92) wéhchàri cum.. ebdamadariis (93) m i t . . wéhchàrum Wechsel, Stellvertretung, bis wéhsal st. M. zwei Mal (102); vices vices (19) (140) wéhsal vicibus (84) (92) wéhsalum ad secundam vicem (102) ze dému andremu wéhsale

241 weihhen sw. V. weich machen; mollire molliti (18) keweihhete wecken { < wagjan), foraerweohan s. •wegaufwecken, erregen, intr. enterwehhen ( < wakjan) sw. V. stehen; excitare, suscitare excitante scriptura (12) erwechenteru kescrifti suscitantur (146) sint erwehchit gut; bene (17) (81) wela Adv. o! (10) welago Interj. welaqhuedan s. -qhuedan welih s. hwelih welihho s. hwellihho wollen, nicht wollen; velle, nolle wellen anom. V. niwellen volumus (8) (14) (39) (39) (101) wellemes noluerint (12) niwoltön noluerint (13) niwoltön (13) wili vult (13) (126) wili vis (16) niwillu nolo (18) niwellant noluerint (30) niwelle non vult (36) des niwellentin nolentis voluerit (108) wili non vellet (111) niwili nollit (137) niwelle wählen; eligere wellen sw. V. elegerint (18) kiwellant aus-, erwählen; eligere erwellen sw. V. elegantur (70) arwelit si elegatur (81) (141) si erwelit elegat > -i(136) erwelle elegerit (141) erwelit (141) erwellant elegeri(n)t Übl.-erit welün sw. F. PI. Lust; PL diliciae dilioias (30) welün wemu s. hwer weneki sw. F. trauriger Zustand; miseria 16

242 (134) siniu wénekii wenne s. hvenne weo s. hweo weomichili s. hweower s. hwèr wérach, werachman s. werkwèralt st. P. (18) wèralti (30) déra wèrolt (40) in wéralti (47) in wérolti wèrultlih Adj. (125) wérultlìhchèm kiwerbit s. kehwarban wérdan st. V. (39) wirdit kedeonoot (40) keaugit ward (40) keaugit wurtun (43) wortane sint (44) wortane (45) (48) wortaneer (100) kihórtaz wirdit (107) (110) wirdit farwerdan st. V. (30) farwérde (131) farwerdan kewérdòn sw. V. (11) kewérdóntér (51) kewérdóntér ist (78) kawerdónti.. farwérfan st. V.

(22) farwurfi (135) farworfan.. (137) si farworfan

eius miseria

Welt, in werolti: ewig; saeculum saeculo saeculi in saeculo in saeculum Subst. PL Weltleute; saecularis saecularibus werden, in Yerbverbindungen statt wesan; fieri, fuiaae kumiliabitur apparuit monstrabantur facti sunt factos factus auditum fuerit fuerit zu Grunde gehen, (Meineid schwören 30); perire perier(i)t Übl. periuret perire würdigen; dignare dignatus dignabitur dignaretur hinter sich werfen, fortschicken, verstoßen, absetzen (vom Amt); pro-, deicere proiecisti proici proiciatur

243 (148) si farworfan forawérfan st. V. (105) forawerfe., (13) forakiworfan.. wérach st. N. (10) wérach (18) (23) wérchum (35) wérach (44) wérach (50) ..wérahche (72) zawérche (101) dému wérche (102) ze wérche (107) des wérahches (109) in wérah (110) fona wérche (111) wérach (112) solichaz wérahe (113) werah kébamés (124) fona wérchum wérachman st. M. (13) (48) wérachman (51) in wéracman wérchon sw. V. (15) wérchóntan..truhtinan (108) wérchoén (110) wérchoén wérolt s. wéralt piwerran sw. V.

(13) (42) (49) (82) (142) 16*

piweri pirum piwerrit piwerie piwerit piwerigén

deiciatur (sich) hinwerfen, verstoßen; proicere proiciat (se) proiciatur Werk, Arbeit, Chorgebet; opus, opera opus (a.) operibus opera (n. sg.) opera (n. pl.) (in) opere ad opus operi ad opus operis in opus ab opere opus (n.) talis opera operam damus ex operibus Arbeiter; operarius operarium in operarium wirken, arbeiten; operari, laborare operantem.. dominum laborent operentur hindern, verhindern, verteidigen, abhalten von etw.; prohibere prohibe prohibimur prohibeat prohibuerit prohibeant

244 wérultlíh s. wéraltwésan st. V. (22) si wésan im Fass. und bei Dep., i. azpim duruhwesan st. V.

(45) (125) duruhwisit (75) duruhwesanti (126) .. duruhwesanti fér wésan s. fér forawésan st. V. widar Prap. mit Dat. und Acc. widarpirkíg Adj. (25) widarpirkíga •widar diu widaret Adv. (78) widaret tragan widarmuati st. N. widarmuati sw. F. (31) widarmuati (kitánaz) (45) widarmuatum (46) (in) widarmuatim (125) anaprunkano widarmuati widarmuatér Adj. widarón sw. V. (103) widarót (103) widaróta (134) si kewidarót widarwart Adj.

sein, geschehen; esse, fieri, fuisse bestehen; existere existat 214 Formen, ich bin da; adsum (13) ausharren, ver-, beharren; perseverare, peristere, perseverantia perseveraverit peraistens (de) perseverantia Übl. de stabilitate perseverantiam vorstehen, an der Spitze stehen; praeesse (19) (21) (36) gegen; contra, adversus (-um) (15) (17) (18) (47) (147) mühevoll; arduus arduam andererseits; e diverso (142) zurück; rereportare Unrecht, PI. Unbilden; iniuria iniuriam (facta) iniuriis (in) iniuriis inlatas iniurias gewalttätig; iniuriosus (81) verweigern, zurückweisen, ablehnen; renuere, recusare rennuit recusavit renuatur feindlich, widrig, gesetzwidrig, Subst. Widerwärtigkeit; contrarius, adversus

245 (22) widarwartiu (45) .. widarwarteem rahhòm (45) widarwarti -iu ? (46) in "widarwarteem widarwarti sw. F. (73) ..widarwarti widarwigo sw. M. wih Adj. (8) wihóno (piboto) (10) wihopuah (14) in perege wihemu (16) wiheem (18) (33) (34) wihaz (21) wihiu (23) in wihemu (32) lectiün wiho (37)/(38) fona wiheem spràhhoom (42) wìhiu kescrift (51) àtume wihemu (54) déra wihün drinissu (60) (128) wihero (68) wihe (93) wihan.. (97) fona wiheru oostrùn (113) dera wihün óstrùn (128) wihèm wihan sw. V. (10) kewìhtèr (31) (32) wihan (53) wihe (56) wihantemu.. (61) kiwihtiu.. ruava (82) kewihtiu (faz)wihx sw. F.

contraria (in) contrariis rebus contraria in adversis Gegensatz; contrarium (in) contrario Aufrührer ; rebellio (137) heilig, Subst. die Heiligen; sanctus, sacer, Christus sanctae (oboedientiae) sacrum volumen in monte sancto sanctis sanctum sancta (a. pi. n.) in christo lectiones sanctas de sanctis eloquiis sancta scriptura spiritu sancto sanctae trinitatis sanctorum sanctos sanctam (communionem) a sancto pascha sanctum pascha Sanctis preisen, segnen, weihen, lobsingen; benedicere, sacrare benedictus benedicere benediciat benedicente (abbate) sacratus (numerus) sacrata (vasa) Segen, Segensgebet (Vaterunser), „Lobpreis"; benedictio

246 (57) kakebaneru wihi (58) wihii (64) (119) wihi (140) -wihii wihida st. F . (128) wihida wila st. F . (52) ahtodün wilu (62) fona dem wilöm (62) erista wila willo sw. M. (11) willom (19) (36) (42) (43) willoom (28) willin (kefolgen) (32) (42) (42) (42) (44) (44) willon (35) willoom (farlaazzante) (36) willun (41) willeöno (44)/(45) willo (113) will in

(113) (114) mit..willin arwinnan st. V. (126) ze arwinnanne.. ubarwinnan st. V. (46) ubarwinnamees wint st. M. (16) winti piwintan st. V. (130) piwinte wintar st. M. (57) des wintares (121) inwintre wintarcit st. F . (52) wintarciti wintrunchal Adj. (31) wintrunchal wir Pron.

data benedictione benedicciones benedictione benedictionem Reliquie; PI. reliquiae reliquiae Stunde, Tagesstunde; hora octava hora (abl.) de his horis prima hora (abl.) Wille; voluntas voluntatibus voluntatibus voluntatem (sequi) voluntatem voluntatem (deserentes) voluntatem voluntatis voluntas voluntate cum.. voluntate gewinnen; lucrare ad lucrandas (animas) obsiegen; superare superamus Wind; ventus venti einwickeln; involvere involvat Winter; hiems hiemis in hieme Winter; hiems hiemis trunksüchtig; vinolentus vinolentum wir; nos (8) (12) (12) (13) (13) (14) (14) (15) (16) (16) (33) (33)

247

wirdig Adj. (19) (136) (140) wirdìgèr (51) wirdikèr (112) wirdike wirdigi sw. P. (139) déra wirdigi wirdigo Adv. wirsiro Komp. (19) wirsirun (19) fona wirsirin libe wirsisto Superi. (12) wirsiston scalohä (18) wirsista chunni kewis Adj. (108) kawissèm citim (139) er kiwissèm rachóm wisan sw. V. (27) wisse (28) wissan (123) kawisan framkiwisan sw. V. (76) framkiwisèn duruhwisit s. duruhwesan wisòn sw. V. kewisso Adv. Konj.

ziwiu wizzago sw. M.

(38) (39) (40) (41) (42) (42) (43) (43) (44) (44) (44) (46) (46) (46) (46) (46) (47) (60) (60) (60) (68) (113) (120) würdig; dignus, digne dignus dignus digne Würde; dignitas dignitatis in gehöriger Weise; digne (57) schlimmer, sehr schlecht; deterior, miserrimus deteriores de miserrima conversatione nichtswürdig, schlechtest; nequiesimus, deterrimus nequissimos servos deterrimum genus bestimmt; certus certis temporibus certis ex causis rufen, berufen; vocare, convocare convocet vocari vocare aufrufen; provocare provocent besuchen; visitare (30) also, aber, freilich, da ja, denn, nämlich; ergo, vero, enim, nam, certe, autem, quidem, etiam, plane, sane, scilicet, quippe wozu; ad quod (132) Prophet; propheta (21) (37) (37) (39) (41) (43) (44) (48) (48) (51) (59) (61)

248 wìzzan Prät.-Präs. (16) niweist (18) sint kewizzan (20) (25) (26) (31) (142) wizzi (25) (29) (80) (82) (127) (132) (136) aizzanti (25) (32) wizzan (27) wizzi (34) niwizzin (42) weiz (48) niwissa (107) wiszun (139) wizzi wizzi st. N. (8) wizzi (12) èwìc . . ze wizze (21) wìzi (37) (45) wizzi (37) duruh wizzi kewizzida st. F. (70) déra cuatun kiwiszida (124) fora kiwizzidu (144) kewizzida kiwon Adj. (113) dému kiwonin.. (122) fona dému kiwonin kewonaheit st. F. wonaheit st. F. (51) fona kewonaheit (51) wonaheite (59) after kiwonaheite (68) kiwonaheitim (133) kawonaheiti kewonèn sw. V. (60) kiwonènt (90) sitiu kewonanemu

wissen, mit ni: nicht wissen, Pass, bekannt sein für etw.; scire, nescire, noseere nescis noscuntur sciat sciens scire scierit nesciant novit nesoivi sciant noverit Strafe; poena poenas perpetuam.. ad poena m poena poenam propter poenam Zeugnis, Kenntnis, Beispiel; testimonium, scientia boni testimonii pro scientia testimonia gewöhnlich, gewohnt; solitus solito (penso) a solito Gewohnheit, Brauch, gewohnt; oonsuetudo, consuetudinarius ex consuetudine consuetudine secundum consuetudinem consuetudinariis consuetudine pflegen, gewohnt sein; solere solent more solito

249 bleiben; manere manet verharren; perseverare perseverantes untergeordnet (durch Mittelsperson); subiectus per subiectam Übl. suffectam, (131) durah untarworfanan personam heit Unterwürfigkeit; subiectio untarworfaní sw. F. subiectione (28) untarworfanii Wort, Rede; verbum, sermo wort st. N. sermo (11) (82) (82) wort verba (16) (32) (38) (50) wort (21) (21) (24) (25) (50) wortum verbis sermones (22) wort a verbis (37) fona wortum Seufzen, Weinen; gemitus, flawuaf st. M. tus

wonén sw. V. (10) wonét duruhwonén sw. V. (9) duruhwonénte untarworfan Part.

(32) mit..wuaffe (112) mitwuafum wuaft st. M. (75) wuaft wuachar st. M. (109) ze wuacharum (131) nutzi wuachar wunnilust st. F. wunsk st. M. (20) ze wunske wuntar st. N. (39) in wuntrum kewuraht st. F. (23) kewurahti wurohen sw. F. (14) wurchit (34)|pirum kiwurchit (109) sin kiwurchit pi wuruhti

cum gemitu cum fletibus Trauer; luctus luctum PI. Feldfrüchte, Nutznießung; frux, fructus ad fruges usum fructum Behagen; voluptas (18) mit chindo: Annahme an Kindes Statt; adoptio adoptionis Wunder; mirabile in mirabilibus Verdienst; meritum merita wirken, arbeiten; operari operatur operemus operentur mit Recht; mérito (42)

250 wurum st. M. wurzhaftor Komp.

Wurm; vermis (48) mit der Wurzel; radicitus (24) (84) (123)

zahar st. M. (32) mit zaharim zäla st. F . (24) dera zaala (146) zäla zaum st. M. (72) zaummum ze, za, zi Präp. mit D a t . zehaningäri st. M. (137) fona zehaningärum (146) ..zehaningärro - d l

Träne; lacrima cum lacrimis Untergang, Gefahr; periculum periculi periculi Strick; funis

zehanning st. M. (70) zehanningä zehanto Num. zehanzugösto zeihhan st. N. (92) zeichanes (100) (110) (110) zeichan (110) zaichene (128) zeichan kezeihhanen sw. V.

(84) (84) (87) (87) (99)

kizeichanne kazaichantiu kezeihhanne kezeihhanne in kezeihhantemu .. pifolahanemu (118) kazeichanta avurkezeihhanen sw. V.

funibus zu; ad Obmann; decanus a decanis (per) decanis > -os vgl. St. S. 278 A 7 Obmann; decanus decani der zehnte; decimus (49) (58) (65) (110) der hundertste; centesimus(58) Zeichen; Signum signi Signum (n.) signo Signum (a.) übergeben, zuweisen, bezeichnen, wieder vorzeigen; ad-, consignare, reconsignare consignet adsignata reconsignet consignet in adsignato .. commisso adsignatam wieder vorzeigen; reconsignare

251 (33) avurkezeihhantiu zeihhanunga st. F . (86) zaichanunga cella st. F . (19) duruh cello kezellen sw. V.

(11) (15) (31) (44) (110) (111) (113) (126)

kezellan kizelita kezelle fona engilum.. kezeliteem sin kizelit kezelite sint ist kizelit si kizelit

(129) si kizelit zeohan st. V. (143) zeohan (145) zeohant untarzeohan st. V. (113) untraat untarzeohanto Adv. farzihan st. V. (80) farcikan wesan (81) farzihe zilen ew. V. (33) (143) zilee (98) eilen zimberen sw. V. (93) zimberren (108) sin kizimbrit zimbri st. N. (37) zimbirronö (92) fora zimberre

reconsignata Andeutung; significatio significatione Kloster; cella per cellas zählen, rechnen, an-, zurechnen, zuweisen, bestimmen; de-, re-, con-, imputare conputare imputavit reputet ab angelis.. deputatis deputentur deputati sunt deputabitur deputatus Übl. -etur, vgl. Diss. Daab S. 20 reputetur ernähren, aufziehen; nutrire nutrire -i nutriunt entziehen; subtrahere subtrahat vgl. St. S. 257 A 4 hingezogen; subtrahendo (58) (101) verweigern; denegare denegari deneget sich bemühen, befleißen, bestrebt sein; studere studeat studere erbauen; aedificare aedificent aedificentur Erbauung; aediiieatio aedificationum pro aedificatione

252 Stoff (Anlaß); materia (145) bauen, erbauen; aedificare aedificavit aediflcet Zeit, Gebetszeit, Stunde; hora, tempus (11) (44) (57) (98) (98) (112) citi tempore (12) (52) (99) (103) (107) cìt hora (n.) (24) (62) citum temporibus (24) (108) citi tempora (30) ciit tempus (31) (41) (41) (41) (44) (44) hora (abl.) (99) (108) (109) citi omni hora (50) eocohwelihhera citi quo tempore (62) dèru citi (62) (83) (98) (102) (107) horis (111) (111) citim (62) (64) dèru sélbùn citi eiusdem horae (64) einera eocowelìhera citi uniuscuiusque horae easdem horas (65) (66) dea sélbùn citi diversis horis (66) missilìhchèm citum unam horam (88) einera citi (91) citi réhtlihhiu horas canónicas (96) (108) citim temporibus tempus (98) (138) cit ad horam (100) zeciti (ad) horam (109) ..citi hora secunda (109) citi andrena, horae nonae (110) citi niuntun quanto tempore (134) só manakera citi (139) andrera citi secunda hora prima hora (139) èrirùn citi zeitiger; temporibus (55) Übl. citim

kezimbri st. N. zimbrón sw. V. (16) kezimbròta (99) zimbròe cit st. P. N.

temperius

citlihhór keziuc st. N. zuakanc st. M. (80) zuakanc zuamanunga st. F.

zeitiger; temperius (109) Stoff (Alllaß); materia (145) Zugang; aditus aditum Ermahnung; admonitio

263 (25) zuamanungu zuawart Adj. (27) zuawarta zuawarti st. F. (44) in zuawarti zumft st. F. (70) in zumfti zunga sw. F. (13) zungün (15) in zungün sineru (37) in zungün mineru (38) (41) dera zungün (48) sinera zungün (49) zungün (piwerrie) zunkaler Adj. zuntra sw. F. (100) zuntrün zurwarida st. F. (60) zurw&ridono (144) (145) zuTwäridä

zuzsa F . zweinzugosto Num. zwelif Num. zwelifto Num. zwene Num. zwifal st. M.

zwifald Adj. (21) zwifaldalera zwifalunga st. F. (69) zwivalunga zwiror Adv. zwiske Num.

admonitione zukünftig; futurus futuram Zukunft; futurum in futuro Gemeinschaft; conventus in conventu Zunge, Sprache; lingua linguam in lingua sua in lingua mea linguae sua lingua (abl.) linguam (prohibeat) geschwätzig; linguosus (49) Zündstoff; fomes fomitem Ärgernis; scandalum scandalorum scandala Decke; lena (122) der zwanzigste; viciasimua (65) zwölf; duodecim (55) der zwölfte; duodecimus (50) zwei, je zwei; duo, bini (47) (59) (59) (65) (65) (93) (110) (126) Zweifel; mit äno: sine (procul) dubio, pro certo (27) (27) (29) (31) (32) (36) (40) (82) doppelt; duplex duplici doctrina Zweifel; dubitatio dupitatione zum zweiten Male; denuo (100) zu zweit; bini (18)

Lateinisches Glossar a, ab abbas abesse abhominabiliB abiectio ablactare abnegare abrenuntiare abscisionis abscondere absconse absens absit absolvere absorbere absque abstinentia abstinere absurdum

fona Praep. fater st. M., abbas st. M. fer wesan leidsam Adj. äweraf st. M. intspenen sw. V. farsahhan st. V. farsahhan st. V. des abasnidannes keperkan st. V. kiporagamw abwart Adj. fér sì inpintan st. V. pisaufen sw. V. ano Praep. furiburt st. F. kehabén sw. V., farperan st. V. ungilih Adj., ungalimflìh Adj., ungiristllh Adj., unrèht Adj. abundans kenuhtsam Adj. ac enti Konj., ioh Konj. accedere zuakangan st. V. acceptabilis antfanclih Adj. acceptio antfangida st. P. acceptum antfangigaz Adj. fl. accipere intfàhan st. V. accomodare v. adcommodare acediosus slaffi Adj. acer hwas Adj., sarf Adj. acsi inti so Konj. actus tat st. F., kität st. F. ad az Praep., Praef., ze Praep. adcommodare farlìhan st. V. addere auhhón sw. V., zuakeban st. V. adducere zualeitan sw. V. adesse v. adsum

256

adñigere adhibere adhortatio adhuc adioere adimplere aditus adiungere adiutorium adiuvare adlidere v. allidere administrare admonere admonitio adnuere adnuntiare adoptio adplicare adprobare adquirere adsentire adsignare adsum adsumere adsumptio adtendere adtingere adtonitus adtribuere adulan adulescens adulterare ad ultimum v. ultimus advenire adversus adversua, -um advertere aedifícare aedificatio

neizzan sw. V. zuatuan, tuan anom. V. kespanst st. F. nu noh Adv. auhhón sw. V. erfullan, zuaerfullan sw. V. zuakanc st. M. zuaauhhón sw. V. helfa st. F. zuahélfan, hélfan st. V. zuaambahten sw. V. zuamanón, manon sw. V. zuamanunga, ze manunga st. F. zuakipauhnen sw. V. zuachunden sw. V. wunsk st. M. zuapifaldan st. Y. chorón sw. V. suahhan, zuakesuahhan sw. V. zuahenkan sw. V. kezeihhanen sw. V. azpim zuanéman st. V. inthabani sw. F. zuawartén sw. V. zuakereihhan sw. V. zualústranti Part. zuatuan anom. Y. fléhan sw. V. chindisk Adj. huaron sw. V. zuaqhuéman st. V. widarwart Adj. widar Praep. farstantan st. V. zimbrón, zimberen sw. V. zimbri st. N.

257 aegritudo siuhhi sw. P. aegrotus siuh Adj. aemulatio ellinod st. M. aequalis eban Adj., ebanlihho Adv. aequaliter ebano Adv. aequitas reht st. N. aequus eban Adj. aer luft st. F. aestas sumar st. M. aestimare wanan sw. V. aetaa altar st. N. aeternus ewig Adj., cwin Adj. affectus minna st. F. agenda, -ae; agenda, -orum v. agere ager ackar st. M. agere tuan anom. V. agnoscere erchennen sw. V. ait quhedan st. V. alibi andreru steti alienus andar Num., fremidi Adj. alimentum libleita st. F. aliquando eddeswenne, eonaldre Adv. aliquanto eddesmithil Adv. aliquantulum, -oedesmihil Adv. aliquatenus eddesmihhil aliquid eddeswaz, eoweht Pron., das andar > alias aliquis, aliqui eddes(h)wellh, hwelih, eddeslih, einig Pron. aliquis einiger edeswaz alitor andarwis Adv. aliunde allaswanan Adv. alius sumer Pron., andar Num. allidere zuakechnussen sw., V., chnussan sw. V. altare alt&ri st. M. alter andar Num. altior hfirfiro Komp. alumnus chind st. N. amare minnon sw. V. 17

258 ambae ambulare amen amicus ammonere v. admonere amor amplecti amplius amputare an anachorita analogium angarizare angelus angustus anima animus annona annus anolegium v. analogium ante antephona antequam anterior antiphona v. anteanxius aperire apostatare facere apostolus apostolicus apparere appellare appellatio applicare v. adplicare aptare aptus apud arbitrium ardor

pêdo Num. kangan st. V. sô sî friunt st. M. minna st. F. pi-, kihalsen sw. V. mêr Komp. abasnîdan, abafarsnîdan st. V. ëdo Konj. einchoranêr lëctur st. N. nôten sw. V. engil st. M. engi Adj. sêla st. F. muat st. M. lîbleita st. F. iâr st. N. êr, fora Praep. antiphona, sw. F. êr denne Konj. fordrôro Komp. angustôtêr Part. intlûhhan st. V. freidîg Adj. mit tuan poto sw. M. potolîh Adj. augan sw. Y. nemman sw. V. namahaftî sw. F. kemahhôn sw. V. kimah Adj. mit Praep. sëlbsuana st. F. primat st. F.

259 arduus argentimi arguere arma arripere ars artifex ascendere ascensus aspectus asper aspicere atque attendere v. adtendere attingere v. adtingere attonitus v. adtonitus auetor auctoritas audire auferre augere augmentatio auris aurum auscultare aut autem ausiliari avaritia avertere

widarpirkìg Adj. silbar st. N. drewen sw. V. wàffan at. N. kecriffan st. V. list st. F. listàri st. M. ufstigan st. V., ùferhevan st. V. ùfstic st. M. kesiht st. F., kesihtì sw. F. sarf Adj., arandi Adj. sèhan st. V. indi ioh, inti noh, ioh Koni.

baiulare balneae PI. bene benedicere benedictio biberes Subst. PI. bini blandimenta

tragan st. V. pad st. N. wéla Ady. wíhan sw. V., wélaqhuédan st. V. wihi sw. F. trinchan st. V. zwiske, zwène Num. sléhtiu Adj., sléhtida st. F.

17*

ortfromo sw. M. ortfroma st. F. hòran sw. V. erfirren sw. V. auhhón sw. V. auhhunga st. F. óra sw. N. cold st. N. hlosèn sw. V. èdo, ioh Konj. kewisso Adv. hélfan st. V. nèfkirì sw. F. erhwarban, pihwarban sw. V.

260 bonus brachium bracile breviare brevis brevitas breviter

cuat Adj. arm st. M. pruahhac st. M. skemman sw. V. skammi Adj. skemml sw. F. skamlíhho Adv.

cadere caduous caelestis caelum calamus calciare calidus caliga candela canere canonicus cantare canticum cantor capax capere capitale capitula, -um caput caritas caro carus caste castigare caetigatio castitas castus casus causa causari cavere

fallan st. V. zerisenti Part. himilisc Adj. himil st. M. rorrea sw. F. scuahhen sw. V. warm Adj. kalizia sw. F. leoht st. N. singan st. V. réhtlíh Adj. singan st. V. cántico sw. M., sane st. M. sangári st. M. farstantanti Part. néman st. Y., pikinnan st. V. polstar st. M. lécza, leczia sw. F. haubit st. N., caput! minna st. F. fleisk st. N. tiuri Adj. hreino Adv. (hreinan), refsen rafsunga st. F. hreiní sw. F. hreini Adj. unkiwara st. F. rahha st. F. chlagón sw. V. porgén, piporgén sw. V.

261 celare celebrare cella cena cenare centesimus certe certo v. prò certo certus cessari ceteri cetero v. de cetero chorus christianus Christus cibus cingere cingulum circu circuitus circulus circumire citius clamare clamosus clarescere claustra PI. clausura clericus codex coenobita coenobium coercere cogitare cogitatio cogitatus cognitus cohortari colligere

farhélan st. V. tulden sw. V. cella st. F., chamara st. F., selida sw.F. ábandcauma st. F., ábandmuas st. N. ábandrmiasón, -en (-èn ?) sw. V. zèhanzugósto Num. kewisso Adv. kewis Adj. pilinnan st. V. andre Num. gart st. M. christàni Adj. christ st. M., wìh Adj. muas st. N. picurten sw. V. c'urtila F. umbi Adv. umbicanc st. M. umbincirh st. M., umbicanc st. M. umbikangan st. V. sniumòr Komp. harén sw. Y., qhuédan st. V. hlütreisti Adj. skinan st. V. pilohhir st. N. PI. piloh st. N. chlirih st. M. puah st. F. N. samanunga st. F. samanunga st. F. dwingan st. V. denchen sw. V. kedanc st. M. kidanc st. M. chund Adj. spanan st. V. samanón sw. V.

262 collocare collum color comestio commemoratio commendare commendatitius comminatio committere commonere communio communis comparare v. concompati v. concompetere v. concomplere completorium compositus v. concomprehendere compunctio v. concon- (conloqui) concedere concordare concors concupiscentia concupiscere condecet conferre confessio confiteri conformare confortare confuaus congregatio congruus coniungere conloqui conparare conpati

kestatòn sw. V. hals st. M. farawì sw. F. ézza st. F. kehucti sw. F. pifélhan st. V. pifolahanlih Adj. drowa sw. F. pifélhan st. V., tuan anom. V. manón sw. V. kemeinsami sw. V. kemeinsam Adj.

erfüllen, füllen sw. V. folnissi st. N., folnissa st. F. pifàhan st. V. èban kelimfan st. V., farkéban st. V. kahirzan sw. V. èbankeherzida st. F. kirida st. F. kèròn sw. V. kerisit, kelimfit ébanpringan st. V. pigiht st. F. géhan st. V. kepiliden sw. V. starchen sw. V. kescantèr Part. samanunga, samanunc st. F. kelimflìh Adj. kemahhón sw. V. èban spréhhan, sprèhhan st. V. chaufan sw. V. èbandolèn sw. V.

conpetere conpositus Übl. copioms conprobare conpunctio conputare conscientia consedere v. considere consensus consentire consequi conservare considerare consideratio considere consignare consilium consistere consolari consolatio contagiare contemnere contemptor contendere contentio contentus conterere contingere continuere contra contrarium contrarius contristare contumacia contumaz convenire conventus conversatio converti convocare

kelimfan et. V. kenuhtsam Adj. choròn sw. V . stuncnissi sw. F. kezellan sw. V. inhuctì sw. F. kehenkida st. F. kehenkan sw. V. kefolgèt wésan haltan st. V . . scauwòn, piscauwón sw. V. scauwunka, scauwunc st. F. èbansizzan st. Y . kezeihhanen sw. V. keràti st. N., keràtida st. F. kestantan, èbanstantan st. V. ketróstan sw. V. helfa st. F. pismizzan st. V. farmanén sw. V . farmano sw. M. flìzzan st. V. fliz st. M. kehabèntér Part. farmullen sw. V. kepuren sw. V. emizzigón sw. V. widar Praep. widarwartì sw. F. widarwart Adj. keunfrewen sw. V. einstrìti sw. F. einstritèr Adj. kelimfan st. V., kerisit zumft st. F. lib st. M., kihworvannissa st. F. hwèrban st. V., kehwarban sw. 1 wisan sw. V.

264 coquere coquina cor coram eo ex corde consors consortium conspargere conspectus conspicere constituere consuetudinariu s consuetudo consummare contagiare corona corporalis corpus correctio Übl. correptio corrigere corripere corrumpere cotidianus cottidie crapula crassus creator credere cuculla culmen culpa cum cunctus cupere cura curióse currere curtus custodia

seodan st. V. chuhchina sw. F. hërza sw. N. fona imu kihuctlíhcho Adv. ëbanlôzzo sw. M. kinôzscaf st. M. sprengen sw. V. kesiht sw. V. pisëhan st. V. kesezzen sw. V. kiwonaheit st. F . wonaheit, kewonaheit st. F . entôn sw. V. pismîzzan st. V. êra sw. F . lîhhamlfVi Adj. lîhhamo sw. M. kerihtida st. F . , kerihti sw. F . kerihten sw. V. dwingan st. V., refsen sw. V. zeprëhhan st. V. tagalîh Adj. tagalîhhin, -k- Adv. ubarâzzalî sw. F. feizt Adj. sceffant sw. M. kelauban sw. V., pifëlhan st. V. cucala sw. F . obonôutîkî sw. F. sunta st. F . mit Praep., denne Konj. al Adj. kërôn sw. V. ruahha st. sw. F . ruahlîcho Adv. hlaufan st. V. scurz Adj. kehaltida st. F .

265 custodire damnare dare dator datum de debere debilis decantare decanus deoeptus decet de cetero decimus decipere v. deceptus declinare deducere deesse defendere defigere v. defixus defixus degere degradare deicere deificus deinde delectari delectatio deliberatione(m) delicatus deliciae v. diliciae delictum delinquere demergere demonstrare demum denegare denuo deposcere

haltan st. V . nidaren sw. V. keban st. V . kebo sw. M. keba st. F. fona Praep. scolan Praet.- Praes. wanheil Adj. singan st. V. zehanning; zehaningari st. M. piswichaner Part. kirtsit frammert Adv. zehanto Num. kehneigen sw. V . keleitan sw. V . wan wesan skirmeen sw. V. kestacter Part. leben sw. V. intsezzen sw. V. farwerfan st. V . cotchund Adj. danän Adv., fona diu kelustidöt wesan lustida st. F. fona frihalße frihals st. M, smechar Adj. missitat st. F. missituan anom. V., farlazzan st. V. pisüfan st. V. augan sw. V. az iungist farzihan st. V. andrastunt, zwiror Adv. pittan st. V.

266 deprehendere deputare derelinquere de reliquo descendere deserere desiderare desiderium desidia desidiosus v. dissidiosus desperare desub v. iugum desuper detegere deterior deterrimus detractio detractor detrimentum deus devotio diabolus dicere dictare dies difficilis difficultas digerere dignare digne dignitas dignus dilatare diliciae diligenter diligentia diligere diluere dimitiere

reisen sw. V. kesezzen sw. V., kezellan sw. V. farläzzan st. V. frammert Adv. nidarstigan st. V. farläzzan st. V. keron sw. V. kirida st. F. slaffi sw. F. farwännan sw. V. fona obana intdecchan sw. V. wirsiro Komp. wirsisto Superl. pisprähha st. F. pisprehho sw. M. unfroma st. F. cot st. M. kernnissa st. F. diubil st. M. qhuedan st. V. dictan, dicton sw. V. tac st. M. unsemfti Adj. unsamftida st. F. kidewen sw. V.; kesezzen sw. V. kewerdön sw. V. wirdigo Adv., wirdike Adj. £1. wirdigi sw. F. wirdig Adj. preitan sw. V. welun sw. F. PI. kernlihho Adv. kerni sw. F. minnon sw. V. waskan st. V. farläzzan st. V.

267 dinoscere diocesis directaneus in directum dirigere dirum discedere discensio v. disaenaio discensus discere discernere disciplina discipulus discordans discretio discussio disiungere dispensatio dispensator displicere disponere disposite dispositio dissensio dissidiosus dissimulare distributio districtior diu diurnis horis diuturnus e diverso divertere dives dividere divini tas divinitus divinus

chunden sw. V. farra st. F. in rihti in kirihti kerihten sw. V., senten sw. V. crimì sw. F. kelìdan st. V. nidarstic st. M. lirnèn sw. V. keskeidan st. V. ekì sw. F. disco sw. M. ungahèrzi Adj. urteilida st. F. kesuahhida st. F. inmahhòn sw. V. spentunga st. F. spentàri st. M. pillhhèn sw. V. kesezzen sw. V. kisazte Part. fl. kesezzida st. F. unstillida st. F., fìantscaf st. F. unstillèr Adj. altinòn sw. V. zateile vgl. St. S. 228 A 6 kidwungan Part. lango Adv. tagalìhhin Adv., tagalihhèm citim lancsam Adj., tagalìh Adj. widar diu kehwarban sw. V. òtag Adj. ziteilen, teilan sw. V. cotchundi sw. F. cotchundlihho Adv. cotchund Adj., cotchundida st. F., cotchundi sw. F.

268 docere doctor doctrina dolere dolus dowwnatio dominicus dominus domus donatio v. dominatio donum dormire dorsum dubitatio dubium ducere dulcido dulcis dum duo duodecim duodecimus duplex durus

léren sw. V. léràri st. M. lèra st. F. sèrazzan sw. V. sèr st. N. vgl. St. S. 194 A 9 kewaltida st. F. truhtinlih Adj. truhtin st. M. hùs st. N. kèba st. F. slàfan st. V. hrucki st. M. zwifalunga st. F. zwxfal st. M. leitan sw. Y. suazzi sw. F. suazzi Adj. denne Konj. zwène Num. zwelif Num. zwelifto Num. zwifald Adj. herti, hart Adj.

ebdomada, ebdomadaria v. hebrietas ubartrunchani sw. F. ecce sè, inu Interj. ecclesia samanunga st. F. edax filuèzzal Adj. edere ézzan st. V. efficaciter hwaslìhho Adv. tuan anom. V. efficere effugere er-, farfleohan st. V. ego ih Pron. egredi ùzkangan st. V. eius sin Pron. elatio preitida st. F., preiti sw. F., keili sw. F., ubarmuatì sw. F.

269 elatus electio eligere eloquium emendare emendatio emina v. hemina enarrare enim eo quod eradere eremi

keil Adj., preit Adj. erwelitl sw. F. wellen, erwellen sw. V. sprahha st. F. puazzan sw. V. puazza st. F.

eremita ergo erigere erogare erudire erugo esse esus et etiam

waldlih Adj. kewisso Adv. ke-, errihten sw. V. keban st. V. leren sw. V. rosamo sw. M. wesan st. V. ezzan st. N. ioh auh, sosama, auli, ioh Konj. kewisso Adv., sosama, auh, so sama Konj. rünstab st. M. gehört die Glosse zu litteras? cuatchundenti Part. cuatchund Adj., cuatchundida st. F. erliuhhan st. V. qhueman st. V. ladunga st. F. er, fona Praep. erhevan, hevan st. V. erhabani sw. F. ursuahhida st. F. ersuahhan sw. V. üzlidan st. V. üzzan, üzzana Praep. üzzan Praep.

errahhön sw. V. kewisso Adv. pidiu skerran st. V. des waldes vgl. Glossar Rb., St. Oll. 469, 26

eu(g)logia evangelicus evangelium evellere evenire evocatio ex exaltare exaltatio examen examinare excedere exceptia excepto

270 excessus excipere excitare excommunicare excommunicatio excusare excusatio excutere exemplum exercere exheredare exhibere exigere exinde exire existere existimare exoccupatis v. occupatus expaviscere expectare expedire expeliere expendere experientia experimentum expetere expletio explicare exposcere expositio exsurgere extendere extollere extra extremitas exuere

üzlit st. M. intfáhan st. V.

erwehhen sw. V. < wakjan

armeinsamón sw. V. armeinsami sw. F. intrahhón sw. V. antrahcha st. F. scutten, erscuttan sw. V. pilidi st. N. frummen sw. V. erurereban sw. V. zuatuan, tuan anom. V., kecarawen sw. V. ersuahhan, suahhan sw. V. er diu üzkangan, úzkán st. V. wésan st. V. wánan sw. V. erforahtan sw. V. peitón sw. V., pitan st. V. piderban sw. V. fartriban st. V. kispéntón sw. V. pifindunga st. F. findunga st. F. suahhan sw. V. folnissa st. F. faldan st. V. peiten sw. V. kerechida st. F. erstantan st. V. kadenen sw. V. erhevan st. V. üzzana Fraep. úzoróstí sw. F. intw&tón sw. V.

271 fabula facere facile facilis factor factum fallere falsus familia femoralia feria fermentum ferramentum ferrum fervor festinanter festinare festinatio festivitas festuca fidelis fides fieri figere v. fixus filius finire finis firmare fixus fiammma flare fletus fiumen folium fomes fora foras foras mittere forma

rahha st. F., spràhha st. F. tuan anom. V. samfto Adv. famft, (semfti) Adj. tuanti Part. t à t st. F. liugan st. V. lucki Adj. hiwiski st. N. pruah F. tac st. M. deismo sw. M. isarnazzasi st. N. ìsarn st. N. walm st. M. ilantlìhho Adv. ìlen sw. V. ilunga st. F. tult st. F. halm st. M. kelaubig Adj. kelauba st. F. wésan st. V., wérdan st. V. chind st. N., sun st. M., p a m st. N. entón sw. V. enti festinón sw. V. kestactèr Part. lauga F. plàen sw. V. wuaf st. M. aha st. F. plat st. N. zuntra sw. F. turi st. F. uzzàn Praep., uzzana Adv., uzze Adv. ùzsenten sw. V. pilidi st. N.

272 formido fornax forte fortis fortuitu fragilitas frangere frater fraternus fraus frequenter frigidus fructus frux fugere fuisse fundare fungi funis furtum futurum futurus gaudere gaudium gehenna gernitus genu genus gerere gloria gloriari glorificare gradi gradus gratia gravare

fleohan

forahta sw. F. ovan st. M. odhwila Adv. starch Adj. odwila Adv. prodl sw. F. farprehhan, prehhan st. V. pruader st. M., ke-, fifater! pruaderlih Adj. urchust st. F., notduruft vgl. St. S. 263 A 4 ofto Adv., emezzico Adv. chalt Adj. wuachar st. M. wuachar st. M. st. V. werdan st. V. studen sw. V. kepruhhit wesan zaum st. M. diufa st. F. zuawarti st. F. zuawart Adj. menden sw. V. mendi sw. F. hella st. F. wuaf st. M. chneo st. N. chunni st. N. tuan anom. V. tiurida st. F., ruam st. M. cuatlihhen sw. Y. tiuren sw. V. faran st. V. stiagil st. M., stiagilsprozzo stat st. F. anst st. F. swaren sw. V.

sw. M.,

273

gravis gravitas grex grossitudo gula gyrovagus

swár, swári Ad j. fruati sw. F. chortar st. N. grózzi sw. F. chela sw. F. swíhhári st. M.

habere habitare habitator hacsi hebdómada hebdomadarius hely = Heli

habén sw. V., eigan Praet.-Praes. püan sw. V. püar st. M., püan (Part.) samasó Adv. wéhha sw. F. wéhhári st. M. sacerdos de Silo 1. Samuelii 2, 31-34;

hemina heremi v. eremi heremita v. eremita heres hic hic hiems hilaris himinam v. hemina hinc hodie homo honeste honestissime honestus honor honorare hora hortari hortus hospes hospitalitas hospitari humanus

méz st. N.

18

3, 12-13;

4, 17-18

erbo sw. M. dér, desér, suslih Pron. hiar Adv. wintar, -cit st. M. F. clatamuati Adj. danán Adv. hiutu Adv. man st. M. érlihho Adv. érhaftóst Adv. érwirdlg Adj. era st. F. érén sw. V. cit st. F. N., wila st. F. spanan st. V. garto sw. M. kast st. M. castluami sw. F. kecasthiamit wesan sw. V. mannaski Adj.

274 humiliare humilis humilitas humiliter hymnus

deomuaten sw. V., deonôn sw. V. deomuati Adj., deomuatlîh Adj. deomuatî st. F. deolîhho Adv., theomuatlîho Adv. lob st. N.

iacere iam idem idem ideo igitur ignis ignorantia ilico ille illi illuc imbecillis imbecillitas imitari immaculatus immo imperare imperfectum impermm impie impietas implere imponere

lickan st. V. giu Adv. sëlbo Pron. avur; sôsama Adv. pidiu avur, inunu Adv. fuir st. N. unwizzida st. F. sâr Adv. dër, sëlbo, sîn, ër Pron. imu Pron. dara Adv. unchreftîg Adj. unchreftigî sw. F., unmahtî sw. F. keleisinit wësan1 sw. V., leisanôn sw. V. unbiwamtêr Adj. noh mêr peotan st. V. unduruhtân Part. kepot st. N. êrlôso Adv. êrlôsida st. F. erfullan sw. Y. anasezzen sw. V., heffan st. V., analeckan sw. V., inkinnan st. V. az (iz, in) êrist unkewar Adj. kezellan sw. V. in Praep. anakân st. V. unkund Adj. unbilinnanlîhhaz Adj. fl. pikinnan st. V.

imprimis improbus imputare in incedere incertus incessabiliter inchoare

incipere inclinare includere inconpetens increpare increpatio incumbere incurrere incurvatila inde indicare indigere indigeries indignus indisciplinatu8 inducere inducia induere indumenta industria indutiae inenarrabilis iners infans inferior infernum inferre infidelis infirmitas inflare infra ingenuus ingredi ingressus inimica inimicus iniquitas initium iniungere 18*

pikìnnan st. V., fàhan st. V. kehneigen sw. V. pilùhhan st. V. unkalimfanti Part. refsen sw. V. rafsunga st. F. anahlinén sw. V. anahlaufan st. V. kepoganèr Part. danàn Adv. chunden sw. V. duruftigón sw. V. unfardewitì sw. F . unwirdìg Adj. unekihaft Adj. analeitan sw. V. antläz st. M. karawen sw. V. kawàti st. N. horski sw. F. antlàzzà st. M. PI. unerrahhótlih Adj. unhorsk Adj. chind st. N. innaro Komp. hella st. F. anapringan st. V. ungilaubigèr Adj. unmahtì sw. F. pláen sw. V. innana Praep. fri Adj. inkangan, inkàn st. V. inganc st. M. fiantin st. F. fiant st. M. unréht st. N. anakin st. M. anakemahhòn, kemahhòn sw.

276 widarmuati st.N., widarmuati sw.F. ìmuria widarmuatèr Adj. iniuriosus unrehto Adv. iniuste unréht st. N. iniustitia unerlaubantllhhém inlecebris anasentan sw. V. inmittere chunden sw. V. innotiscere unhórsam Adj., unhórsamónti Part, inoboediens unhórsami sw. F. inoboedientia inordinationis v. in ordinatione inperfeotum v. imperfectum inponere v. imponere inprobus v. improbus inquietare kiunstillen sw. V. inquietus unstilli Adj. inquirere suahhan sw. Y. inridere v. irridere inritatus v. irritatus inrogare anapringan st. V. inserere anakesezzen sw. V. inservire anadeonon sw. V. inspiratio anaplasan st. V. Gerund, instans anastantantlih Adj. kesezzen sw. V. instituere kesezzida st. P. institutio leren sw. V. instruere lera st. F. instrumentum along Adj. integer alongi sw. F. integritas farnufst F. intellectus farstantanti Part, intellegens farstantan st. V. intellegere farstantida st. F. intelligentia farstantantllh Adj.; furistantlih Adj. intelligibilis intendere anawarten sw. V. anawartenti Part. intentus inter untar Praep. interdum ofto Adv. interitus farwurti st. F.

277 intermissio interrogare interrogatici intervallum intimum intrare introitus intus inutilis invenire invicem invidens invidia invitare invocare involvere ipse ira iracundia iratus ire irrationabiliter irridere irritata s is iste ita itaque item iter iterum iubere iudex iudicare iudicium iugum iumentum iungere iunior

untarlàz st. M. fràhén, intfràhén sw. V. antfràhida st. F. untarstunta st. F. inwarta sw. F. kekangan, ingangan st. V. inkanc st. M. innana Adv. unbiderbi Adj. findan st. V. untar im, untar iu abanstìg Adj. abanst st. F. beladón sw. V. kenemmen sw. V. piwintan st. V. dèr, ér, sélbo Pron. àbulki sw. F. àbulki sw. F. erpolganèr Part. kangan, kàn st. Y. unredihaftlihhiu Adv. pismérón sw. V. kecremitèr Part. ér, dér, dèsér, suslih Pron. désèr Pron. daz Konj., sò Adv. inunu Konj. avur, avar, sò Adv. sind st. M. avur, avar Adv. peotan st. Y. suanàri st. M. suanen sw. V. suana st. F. ioh st. N. nòz st. N. kemahhón sw. V. iungiro Komp.

278 iurare iusiurandum iussio iuste iustitia iuvenis iuxta

swerran st. V. eidswart(i) st. F. kepot st. N. rèhto Adv. réht st. N. iung Adj. after Praep.

kalendae kirieleisón

inkanc st. M. (PI.) truhtin kinäde uns

labium labor laborare lacrima laqueus lasiscere v. lassescere lassescere latens latus laus lavare leotio lectisternia lecti strati lectum legere legitimus legumen lena lenis leniter levare levis lex libenter über liberare liberatio v. deliberationem

lefs st. M. arabeit, arbeit st. F. arbeitan sw. V. zahar st. M. seid st. N. muadèn sw. V. midanti Part. hleitarpaum st. M. lob st. N. waskan st. V. lécza, lèctia, léczia, leezea sw. F. kastrewitiu Part. fl. kistrewitiu Part. fl. petti st. N. lésan st. V. rèhtlih Adj. smalasàt st. N. zuzsa F. sieht Adj. sléhto Adv. heffan st. V. ringi Adj. èwa st. F. kérnlìhho Adv. fri Adj., frìlìh Adj. erlösen, lösen sw. V.

279

libet libra licentia licere licet lingua linguosus linteum littera(e) locus a longe longinquus loquacitas loqui lucerna lucrare luctus lumba lumen lux

lustit sw. V. impera, funt st. N. urlaubi sw. F. erlauban sw. V. doli Konj. zunga sw. F. zunkal Adj. lahhan st. N. puah st. F. N., puahstab st. M. stat st. F. rumana Adv. rum(i) Adj. spràhha st. F. spréhhan st. V. leoht st. N. arwinnan st. V. wuaft st. M. hlanca st. F. leoht st. N. leoht st. N.

macula magis magister magisterium magistra regula magnificare magnopere magnum maior male maledicere malignus malus, malum mandare mandatum (a) mane manere manifestos

pismiz st. M. mèr Komp. meistar st. M., -tuam st. M. meistartuam st. M. meistra rèhtunga mihhilón sw. V. allero meist Adv. mihhili sw. F. mèro Komp. ubilo Adv. fluahhón sw. V., ubilo spréhhan st. V far-, erfluahhan Part. ubil Adj., ubil st. N. peotan st. V. ke-, pibot st. N. fona morkane wonén sw. Y. chund Adj.

280 mansuetudo manus mappula mater materia maturitas maturas matutini, matutina maxilla maxime maximus mediare medicamen mediocris meditari, -e meditatione médius mel melior, melius meliorare membrum meminere memor memorari memoria memoriter mens mensa mensura mensúrate mensuratus mentiri merces mereri meritum, mérito metuere metus meus

mitiwäri sw. F. hant st. F. dwahila sw. F. muater st. F. fristst.F., kezimbri st. N.,keziuc st. N. rifi sw. F. riffi Adj. morkanlob, -g- st. N. chinnibahho sw. M. allero meist Adv. meisto Superl., allero meist Adv. mittilodön sw. V. lähhida st. F. metamünscaf st. F. lirnen sw. V. ze lirnene Gerund. mittilodi honec pezziro Komp., pezzira, paz Komp. pezzirön sw. V. lid st. M. kehuckan sw. V. kehuetig Adj., kehuckan sw. V. kehukit wesan kehucti sw. F. kihuctlihho Adv. muat st. M. mias, muas st. N. mez st. N. mezhaftiu mezhaft Adj. liugan st. V. Ion st. N. kearnen sw. V. kewuraht st. F., arnunga st. F., arnunc st. F., pi wuruhti forahtan sw. V. forahta sw. F. min Pron.

281

miliarium militare mìlitia minime minister ministrare minor minus mirabile miscere miseria misericordia miserrimus missa mitis mittere mixtum moderate moderatio cum.. modestia (a) modice modo modulare modulatio modus mollire momentum monachus monas terialis monasterium monitio monitum mons monstrare mora morbidus mori morese Übl. morose

milla st. F. chamfan, chemfan sw. V. chamfheit st. F. min Adv. ambaht st. M. ambahten sw. V. minniro Komp. min Adv. wuntar st. N. misken sw. V. wének! sw. F. armiherzida st. F. wirsiro Komp. santa st. F. mitiwàri Adj. senten sw. V. méròd st. F. mézhaftiu mézhafti sw. F. mézhaftiu lucilo Adv., luzic Adj., fona luzilemu Adj. nu Adv. singan st. V. sane st. M. mèz st. N. weihhen sw. V. stunthwila st. F. munih. st. M. mnnistrilih Adj. munistri, monastar st. N. manunga st. F. manunga st. F. pèreg st. M. augan sw. V. twála st. F. suhtìg Adj. ersterban st. V. sitilihho Adv.

282 morosus mors mortuus mos movere mox multiloquium multitudo multo magis multo minus multum multus munditia mundus munuscula Pl. murmurare murmuratio murmuriosus murmurium

situlih Adj. tod st. M. tot Adj. situ st. M.

nam natura naturaliter ne nec necessarius

kewisso Konj. chnuat st. F. chnuatlîcho Adv. min, daz Konj., ni Partikel noh, min, nalles Konj. nôtduruft st. F. duruft st. F., nôt duruft Adj. nôtduruft st. F. ruahhalôsônti Part., ruahhalôs Adj ruahchalôso Adv. ruahhalôsî sw. F. ruahhalôsôn sw. V., farsûman sw. 1 neoman Pron. indi noh, noh, noh ni, enti noh, ni Verbzusammensetzungen) wirsisto Superl. niwizzan Praet.-Praes. neoweht, -ie- Pron. neowiht min Adv.

necessitas neglegens neglegenter neglegentia neglegere nemo neque nequissimus nescire nihil nihilominus

wecken < wagjan sw. V.

sar, säreo, särio Adv. filusprähhi sw. F., -sprählia st. F. managi sw. F. mihhilu mer mihhilu min filu Adj. unfl. manag Adj. hreinida st. F. hreini Adj. manaheiti st. F. PI. murmulön sw. V. murmulödi sw. F. murmulönti Part. murmulöd st. M.

283 nimietas nimis nimius nisi nobilis nocturna noeturmis nolle nomen nominare non non solum -sed v. solum non est nonagesimus nonus nonus decimus nos noscere noster notitia notus novem noviter veniens novitia novitius novus nox noxa nudus nulla regula nullatinus nullus numerus numquam nunc nuntiare nutrire

unmezzigi sw. F. dräto Adv., unmez Adv. dräti Adj. üzzan Konj. adeler Adj. nahtlob st. N. nahtlih Adj., dera naht nikeosan st. V., niwellen anom. V. namo sw. M. nemmen sw. Y. nalles, min, ni Partikel, ni (in Verbzusammensetzungen) nist niunzogösto Num. niunto Num. niuntazehanto Num. wir wizzan Praet.-Praes. unser Pron. chundida st. F. chund Adj. niun Num. niuwiqhuemanemu niuwi sw. F. *niuwiqhuemaner, *niuwiqhuemo niuwi Adj. naht st. F. seuld st. F. nahhut Adj. noch dera rehtungu nohheinu mezzu nihein, neoman, nohhein, neowihtPron. ruaba, ruava st. F. neonaldre, -t- Adv. nu Adv. chunden sw. V. zeohan st. V.

284 o! ob obauditus obdurare obiurgare oblivio oblivisci obmutescere oboediens oboedientia oboedire obsecrare observantia observare observatio obstinatus obviare occasio occasus occidere occisio occupare, -ari occupatio v. occupare occupatus occurrere octavus

welago! Interj. kagan Praep. kaganhòrida st. F. furihertan sw. V. kesahhan st. V. àkézzalì sw. F. erkezzan st. V. ertumbèn sw. V. hòrsam Adv. hörsami sw. F. hòran sw. V., hórsamòn sw. V., kaganhóran sw. V. piswerran st. V. kihaltida st. F. pihaltan, haltan st. V. pihaltida st. F. einstritèr kaganan sw. V. frist st. F. sedalkanc st. M. slahan st. V. slahta st. F. piheften sw. V., keummuazzòn sw, V., pifàhan st. V.

pihaft Part. kakanhlaufan, kehlaufan st. V. ah todo Num. octogesimus ahtozogòsto Num. oculus auga sw. N. fién sw. V. odiase, odire offerre pringan st. V., kéban st. V. ambahti st. N. officina ambaht, ambahti st. N. officium farlàzzan st. V. omittere omni modo, omnimodis v. modus allem, alles Adv. omnino al Adj., eocowelih Pron. omnis purdì sw. F. onus

285 opera operari operarius operire oportet opprimere opprobrium optimus opus orare oratio oratorium ordinare ordinatio ordo oriri orthodoxus ortus v. hortus os ostendere otiositas otiosus otium ovile ovis paene paenitere palla pallium panis par paratus parcere parcitas parous parentes

werach st. N. wurchen sw. V., werchon sw. V. werachman st. M. pidecken sw. V. kerisit dringan st. V. itwiz st. M. pezzisto Superl. werach st. N., duruft st. F. peton sw. V. kepet st. N. chMhha sw. F. kesezzen sw. V., antreitidon sw. V. vgl. St. S. 254 A 1 kesezzida st. F. antreitida st. F., antreiti sw. F., kesezzida st. F. ufqhueman st. V., fifkangan st. V. rehtculichonti Part, mund st. M. augan, keaugan sw. Y. uppigi sw. F. uppig Adj. uppigi sw. F. ewist st. M. sc&f st. N. nfth Adv. hriuwdn sw. V. laKhan st. N. lahhan st. N. prot st. N. eban Adj. garo Adj. (h)liban st. V. (h)libanti sw. F. sparalih Adj. katilinga st. M. PI.

286 parère parère pariter pars participare participatio partire = -ri parvipendens parvissimus parvulus parvus pascha passio pastor patefacere pater paternus pati patieiis patienter patientia paucus paulolum Paulus pauper paupertas pausare pavor pax peccare peccator peccatum peculiaris pedules pendere Pentecoste per percelebrari perceptio

karawen sw. V. karawen sw. V. mit parere verwechselt ebano Adv. teil st. N. teil neman teilnu(m)ft st. F . (h)liban mit parcere verwechselt luzzil mezzinti Part. skemmisto Superl. luzziler Adj. luzzil Adj. ostrün sw. F . PL, östara sw. F . Sing. dolunga F . hirti st. M. offan tuan, offan facere! fater st. M. faterlih Adj. kedol^t, kedultit wesan dultig Adj. kedultlihho, ka-, -ch- Adv. kedult st. F . fo Adj. luzziles Adv. d. paulu aram, arm Adj. armida st. F . resten sw. V. forahta sw. F . fridu st. M. sunton sw. V. suntigo sw. M. sunta st. F . suntariclih Adj., *suntrfclihhi sw. F . sweif mezzan st. V., hangen sw. V. fimfchusti duruh Praep. duruhtulden sw. V. antfangida st. F .

287 percomplere percutere perdere perdicere perditio peregrinus perfectus perferre perficere perfici pergere periclitari periculum perire perlegere permiscére permissio permittere perpetuus persecutio perse qui perseverantia perseverare persistere persolvere persona perspicere v. praespicere persuadere perterritus pertinere pertinet pertransire perturbare pervenire perversus pes petere petitio

duruhfullen sw. V. slahan st. V. farleosan st. V. duruhqhuédan st. V. ferlorni sw. F . gangaràri st. M., piligrim st. M. duruhtàn Part., duruhnoht Adj. fardolèn sw. V. duruhtuan anom. V. duruhtàn kangan st. V. kefreisòt wesan zàla st. F. farwerdan st. V. duruhlèsan st. V. misken sw. V. farlàzzanì sw. F . farlàzzan st. V. è wig Adj., èwìn Adj. àhtunga st. F . kefolgèn sw. V. duruhwésanti Part. duruhwonèn sw. V., duruh wesan st. V. duruhwésan st. V., duruhstantan, duruhstàn st. V. ciwruhanpintan, -in- st. V. heit st. M. duruhspanan st. V. erflauctèr Part. kekangan st. V. kekàt impers. zu gegdn furifaran st. V. ketruaben, duruhtruaben sw. V. duruhqhuéman, piqhuéman st. V. abah Adj. fuaz st. M. pittan st. V., digen sw. V. digì sw. F .

288

petra pietas piger pius plane plebs plenus plumbum plus poena poenitentia ponere populus porrigere portare portio poscere positio posse possibilis possidere post postea posterior postulare potens potestas potius potua praebere praeceptum praecipere praeeipue praecipuus praeclara Adj. praedicare praedicatio praedicere praeesse

stein st. M. gnàda st. F. tragi Adj. èrhaft Adj., èrhafti sw. F. kewisso Adv. deota st. F. fol Adj. plìo st. N. mèr Adv. Komp., manag Adj. wizzi st. N. hriuwa sw. F. sezzen sw. V., leckan sw. V. liuti st. M. PI. rehhen sw. V. tracan st. V. teil st. N. peiten sw. V. kesezzida st. F. magan Praet.-Praes. samft, (semfti) Adj. habèn sw. V. after Praep. after diu aftaro Komp. pittan st. V. waltanti Part. kewaltida st. F. mèr Adv. Komp. tranch st. M. kèban st. V. pibot st. N., kipot Bt. N. peotan st. V. allero meist Adv. meisto Superi. forapèrahtida st. F. forasagèn sw. V. digi sw. F. foraqhuédan st. V. forawésan st. Y.

289 praeferre praeiudicare praelatus praeparare praeparatio praepedire praeponere praepositus praesens praesentia praespicere praesumere praesumptione praeter (propter) praeteritus praevalere praevaricare praevenire prandere prandium pravus preces primum primus prior prius privare privatus pro probare probatio procaciter procedere pro certo Processus procul dubio procurare 19

furipringan st. V. forasuanen sw. V. forakipreittèr Part. karawen sw. V. garawida st. F. marre ti sw. V. furisezzen sw. V. fora-, furikisaztér Part. antwurti Adj., antwarti Adj., kakanwart Adj., antwartida st. F. antwarti Adj. foraséhan st. Y. erpaldén sw. V. fora urtursti ano Praep. kelitan Part. furimagan, furist magan Praet.-Praes. ubartuan anom. V. furiqhueman st. V. caumón sw. V. cauma st. F. abah Adj. kepet st. N. PI. az èrist éristo Superi., ériro Komp. hèròro, hériro Komp., hérósto Superi. èr Adv. piteilen sw. V. suntarìg Adj. fora, furi, pi, duruh Praep. suahhan sw. V., chorón sw. V. chonmga st. F. (h)wel(l)ihho Adv. vgl. St. S. 203 A 1, Diss. Daab S. 89 framkangan st. V. àno zwifal, -vframkanc st. M. àno zwifal forakaumen sw. V.

290 prodere prodigua proferre profìcere profiteri profuiidum prohibere proicere promissio promittere promovere promptxis pronomen pronuntiare pronus propagare propheta proponere propria Adj. proprius propter prospicere prosternere protendere proterve prout provenire provide Providentia providere providus provincia provocare provolvere proxilus proximua prudenter psallere psalmodia

mëldên sw. V. spildantêr Adj. frampringan st. V. framkangan st. V., framdîhan st. Y. kegëhan wësan abcrunt st. ÎST. piwerran sw. V. far-, forawërfan st. V. pigiht st. F. keheizzan, forakiheizzan st. V. foraerwechan sw. V. funs Adj. pinamo sw. M. forachunden sw. V. framhalde Adv. framerleotan st. V. forasako sw. M., wizzago sw. M. furikisezzen sw. V. eikinî sw. F. eikan Adj. duruh Praep. forasëhan st. V. forastrecken sw. V. denen sw. V. frafallîhho Adv. sôsô Konj. piqhuëman st. V. forakesëhantlîhho Adv. forascauwunga st. F. forasëhan st. V. forakisëhanêr Part. lantscaf st. F. framkiwîsan sw. V. forapifaldan st. V. lang Adj. nâhisto sw. M. claulîcho Adv. singan st. V. salmsang st. M.

291 psalmus psalterium publicanus publicare publice publicus puer pugna pugnare pulmentarium pulsare purgare puritas purus pusillanimis putare

salmo sw. M., salmsang st. M. salmsang st. M. saltati st. M. achiwizfirinäri st. M. offanón sw. V. nffn.nl ih Vi n Adv. offanlih Adj. chind st. N. féhta sw. F. féhtan st. V. muas st. N. chlohhòn sw. V. reinan sw. V. (h)lütri sw. F. hlútar Adj., dunni Adj. luzzilmuati Adj. wànan sw. V.

quadragesimus quadraginsima quadrupes quaelibet quaerere qualis qualiscumque qualitas qualiter quam quamvis quando quantitas quanto quantum quantus quare quartus quasi quassare quater

feorzugósto

19*

Num.

fasta sw. F. feorfuazzi dei doh suahhan sw. V. hwelih Pron. welih Pron. hwialihh! sw. F., wealihnissi st. N. hweo Adv. hweo Adv., denne Konj., sòsama Konj. dohdoh Konj. denne Konj., (h)wenne Adv. wea-, weomichili sw., F., mihhili sw. F. hweo, weo Adv. sò filu so unfl. Adj. manag Adj. hwanta Konj. feordo Num. sósama Konj. scutten sw. V. feorstunt Num.

292 quaterni quattuor -que questrare qui quia quicquid quicumque quid quidem quiescere quietus quilibet, quibuslibet

feoriske Num. feor Num. inti, indi, enti, ioh Konj. keskeidan st. V. der, welih, hwaz Pron. danta, daz Konj. sö hwaz sö Pron. (h)welih Pron. hwaz, waz Pron. kewisso Adv. kastillén sw. V. stiller Adj.

quinquagesimus quinqué quintus quippe quippiam quia quisquam quisque quisquís quivis quod, ad quod quod quodcumque quomodo quoniam quoque quotiens

(h)welih Pron., diém lustim 1. lustil, vgl. St. S. 213 A 5 finfzugösto Num. fimf Num. finfto Num. kewisso Adv. eoweht Pron. hwér, wer, hwelih Pron. einig, eoweht Pron. eocowelih, eocowér Pron. só hwér sö Pron. welih Pron. hwaz, ziwiu Pron. daz Konj. sö was Pron. sösö Konj. pidiu Pron. sösama Konj. sö ofto so Konj.

radicitus rams Adj. ratio ratiocinium rationabilis rationabiliter re-

wurzhaftór Komp. séltkaluafFo Adv. redia sw. F., redina st. F. redina st. F. redihaft Adj. redihaftlihho Adv. widaret Adv., avur, avar Adv.

293 rebellio recedere recipere recitare recolligere reconpensare reconsignare recreare recte rectus recusare redactus reddere redire refectio referre refi cere refugere regere regio regnum regnum caelorum regula regularis relaxare relinquere reliquiae reliquus remaledicere remai) ere remittere removere renes PI. renuere renuntiare reparatio reperire

widarwigo sw. M. kelìdan st. V. intfahan, ent- st. V. redinón sw. V., erchennen sw. V., lésan st. V. avur kilésan st. V. widarmézzan st. V. avurkezeihhanen, ltezeihhanen sw. V erqhuichan sw. V. réhto Adv. réht Adj. widarón sw. V. keprauhótèr Part. kéban, erkéban st. V., kéltan st. V. hwarban sw. V., hwérban st. V. imbìz st. N. rahhòn sw. V. imbìzzan st. V. erfleohan st. Y. rihten sw. V. lantscaf st. F. rihhi st. N. himilrìhhi st. N. rehtunga st. F., regula st. F., réhtlih Adj. rehtlìh Adj. lengen sw. V., farlàzzan st. V. farlàzzan st. V. wihidà st. F. PI. andar Num., frammèrt Adv. widarfluahhan st. V. piliban st. V. farlàzzan st. V. erchèren sw. V. lenti sw. F. widaròn sw. V. chunden sw. V. itniuwì sw. F. findan st. V.

294

repetere reponere reportare repraesentare reprehendere reprehensibilis reprobus reputare requies requiescere reqnirere res reaedere v. residere reservare residere residuus respicere respondere responsio responsum responsuria, -ium respuere restare restrictius retributio reus Subst. revelare reverentia revertí revolvere rex risus rixa rogare Romanus

fáhan st.V., suahhan sw.V. keleckan, -g- sw. V. widaret tragan st. V. avur kakanwartan sw. V. avur fáhan st.V., refsen sw. V. lastarlih Adj. farchoranér Part. keosan kezellan sw. V. resti sw. F. Übl. requieacit keresten sw. V. suahhan sw. V. rahha st. F. haltan st. V., pérkan st. V. avar sizzan st. V. za leibu séhan st. Y. antlengan sw. V., antwurten sw. V. oder Subst.? (13) antwurti st. N. antwurti st. N. *respons farspian st. V. za leibu wesan kedwunganór Komp. itlón st. N. (M.) scultig Adj. intrihhan st. V. érwirdí sw. F., érwurti sw. F., forahta sw. F. hwérban st. V., hwarban sw. Y. infaldan st. V. chuninc st. M. hlahtar st. N. sehha st. F. pittan st. V., kéban st. V. rümiski Adj.

295 sacer sacerdos sacerdotium sacrare saecularis saeculum saepe, saepius sagacitas sagum saltim saluber salus salutare Subat. salutare V. salvare salvus sana, sanas sanctus sane sanus sapiens sapientia sarabaita satietas satisfacere

satisfactio scala scamnum scandalum schola scientia scilicet scire scola v. schola scribere scriptura

wlh Adj. èwart st. M., èwarto sw. M. èwarttuam st. N. wihan sw. V. wérultlih Adj. weralt, wérolt st. F. ofto Adv. hwassi sw. F. filz, recinun doh Adv. Vi pillili Adj. heilì sw. F. heilanti sw. F. qhuèdan st. V. haltan st. V. kehaltanèr Part., heil Adj. alliu wìh Adj. kewisso Adv. heilig Adj. spàhi Adj. spàhi sw. F. lihhisàri st. M. fulli sw. F., seti sw. F. kenuhtsamo (Adv.)-, ¡kenuhtsam (Adj.)-, kenuhtsami (Subst.) tuan *kenuhtsamiu tàt, kenuhtsami tàt (sw. F.) hleitar st. F. scranna st. F. zurwàrida st. F. scuala F. kewizzida st. F. kewisso Adv. wizzan Praet.-Praes. scriban st. V. kescrib, -p st. F., kescrift st. F.

296 scrupulositate scrutari scruatinare v. scrutari scurrili tas se secundo secundum secundus securus secus sed, sed et sedere sedile semper senex senior sententia seorsum sepelire septenarius septies septimana septimanarius septimus septinoctium septuagesimus sequestrare sequi sera sermo servare servire servitium servitor servitus servus seu sex sexagesimus

fristeo vgl. St. S. 246 A 1 scauwon sw. V., ersuahhan sw. V. skern st. M. sih, imu Pron. andrastunt Adv. after Praep. andar Num. sihhür Adj. pi Praep. üzzan Konj., ioh auh sizzan st. V. sedal st. N. simblum, simbulum Adv. alt Adj. heriro, heröro Komp., herosto Superl. keqhuit st. F. suntrigo Adv. picraban st. V. sibunfalt Num. sibunstunt Num. wehha sw. F. wehhäri st. M. sibunto Num. sibun nahtwahtöno sibunzogosto Num. suntaron sw. V. folgen sw. V. naht st. F. wort st. N. haltan st. V. deonön sw. V. deonosti sw. F., deonost st. N. deonostman st. M. deonost st. N. scalch st. M. edo Konj. sehs Num. sexzugosto, seh- Num.

297 sextus si sibi sic sicut significatio signum silentium silere Silo similare similis similiter simplex simpliciter simul et sinaxis (verspertina) sine sinere singillatim singularis singuli sive sobrius sociari sol solatium solemnitas solemniter solere solitus sollicite sollicitudo sollicitus solum solummodo solus somnium

sëhsto Num. ibu Konj., sô imuPron., refi. Sing., imPI. sô Adv. sô, sôsô Adv. Konj. zeihhanunga st. F. zeihhan st. N. stilli sw. F., swîkilî sw. F . swîgên sw. F. silo vgl. bei Heli kelîhhisôn sw. F . kalîh Adj. sôsama Adv. einfaltlîh Adj. einmuatlîhho, einfaltlîhcho Adv. ioh auh Konj. curs st. M. âno Praep. lâzzan st. Y. einluzlîhhe Adj. fi. einluzlih Adj. einluzze, einluzlîhhe Adj. ëdo Konj. chûski Adj. kemahhôn sw. V. sunna sw. F. hëlfa st. F . tult st. F. tultlîchiu Adv. kewonên sw. V. kiwon Adj. pihuctlîcho, kihuctlihho Adv. soraga sw. F., pihuctida st. F., pihuctî sw. F . pihuctîg Adj. einin Adv. einu mëzzu Instr. ein Num. traum st. M,

298 somnolentus somnus sonitus sordes sordide sortili speculari sperare spernere spes spina spiritalis spiritus spondere sponsio sponte stabilire stabilis stabilitas stare statim statuere sternere stirpator stramenta strati v. lecti strenue studerò stultus suadere suasio sub subdere subiacere subiectio subiectus subiungere subministrare

sláfag Adj., slàfal Adj. slàf st. M. cairn st. M. unchuschida st. F. unsúbro Adv. er(h)leozzan st. V. scauwón sw. V. wànan sw. V. farhuckan sw. V., farmanèn sw. V. wàn st. M. dora st. M. átumlih Adj. átum st. M., keist st. M. keheizzan st. V. pigiht st. F. sélpwillin Adv. stantan st. V. stàtig Adj. státigi sw. F. stantan, stàn st. V. sàr Adv. kesezzen sw. V. strecken sw. V. urriutto sw. M. kastrewi st. N. (h)radalihho Adv. zilén sw. V. unfruatèr Adj. spanan st. Y. kespanst st. F. untar Praep. untartuan anom.V., untarkéban st. V., untardeonón sw. V. untarlickan st. V. untarworfan! sw. F. untarworfan Part. untarmahhón sw. V. untarambahten sw, V,

299 submittere subripere subrius v. sobrius subrogare subsellium subsequi substantia subtrahendo subtrahere subvenire succedere succingere sufferre sufficere Buggererò sumere summus super (se) superare superbia superbus superbire superdictam superexaltare superfluità» superfluum superfluus superior superscriptum supervenire supplicare supplicatio supra supra fuerit suprascriptum surgere

untarleckan sw. V. untarslihhan st. V. untartuan anom. V. scamel st. M. kefolgen sw. V. eht st. F. untarzeohanto Adv. untarzeohan st. V. helfan st. V. anagän, -k- st. V. picurten sw. V. ke-, fartragan st. V. kenuhtsamön sw. V., kenuagen sw. V., kenuhtlihho Adv. spanan st. V., sagen sw. V. neman st. V. furisto Superl. ubar Praep., oba Praep., suntrigo Adv., obana Adv. ubarwinnan st. V. ubarmuati sw. F. ubarmuati Adj. ubarmuatön sw. V. ubiriqhetono heffan st. V. ubariluatida st. F.,ubarfleozzida st.F. ubarfleozzida st. F. ubarfleozanter Part. obaro Komp. obana kescriban Part. ubarqhueman st. V. pittan st. V. deolihas (kipet) vgl. St. S. 268 A 4 obana Adv. ubar ist obana kescriban Part., obakescriban Part. erstantan, erstän, stän st. V.

300 susceptio suscipere suscitare suspectus suspendere suspitio suspitiosus sustinere suus suus, eorum, earum synaxis v. sinaxis

antfangida st. F . intfàhan st. V. erwehhan < wakjan sw. V. sorchaft Adj. kispéntón sw. V. urtruida st. F. urtriuwèr Adj. dolèn, fardolén sw. V., inthabén sw. V. sin Pron. irò Pron. refi. (g. pi.)

tabernaculum hüs st. N., selida sw. F. swigèn sw. V. tacere taciturnitas swigalì sw. F. talis welìh, solih Pron. taliter solicha Adv. ? tam sò, sama, sósama Adv. tamen (doh) dwidaro Konj. tamquam sòsò Konj. tam-quam sama-sama, sösama-sösama Konj. tantum só, doh Adv., sò filu unfl. Adj. tarde trago Adv. spàti Adj., tràgi Adj. tardus temperare ketemprón sw. V., kemézlihhen sw.V. temperius cod. : temporibus cìtim, cìtlihhòr temporibus (55) v. temperius tempus, tempori cit st. F. N., mézlìhhì sw. F. =

temperies

tenebrae tenere tepide tergere terminare terni terra terrenus terribilis terror

fìnstri sw. F. habèn sw. V., eigan Praet.-Praes. walo Adv. swerban st. V. marchòn sw. Y., tuan anom. V. driske, dri Num. érda st. F. érdlih Adj. ekislih Adj. ekiso sw. M.

301 tertius testamentum testimonium testis timere timor tolerantia tollere tonsura totus, tota die trabes tractare tradere transigere transire transitorius tremendus tremor trepide tres tribuere tribulatio tricesimus trinitas tritieum tu tunc tunica turbare turbulentus tuus typhus tyrannis

dritto Num., mit stunt ewa st. F. urchundi sw. F., kewizzida st. F. urchundo sw. M. forahtan sw. V. forahta sw. F. fartragani sw. F. neman st. V., erhevan st. V. scurt al Adj., tagalihhin Adv. kepret st. N. trahtön sw. V. seilen sw. V. faran st. V. furifaran st. V., furikangan st. V. zefarantlih Adj. forahtlih Adj. forahta sw. F., biba sw. F. stozzonto Adv. dri Num. keban st. V. arabeit st. F. drizugösto Num. drinissa st. F. hweizzi st. M. du Pron. denne (noh) Adv. tunihha sw. F. ketruaben sw. V. truabal Adj. din Pron. lihhisod st. M. rihhida st.F., unreht st.N., rthhisod st.N.

ubi ubicumque ubicumque ullus

dar Adv. Konj. s6 (h)w&r s6 Pron. eocoweri Adv. einig Pron.

302

ultimus, ad ultimum ultor umerus unde unguentum uniformis universa unus unusquisque urere usque, usque ad usquequoque usus ut, ut si uterque uti utilis utilitas

vacare

iungisto Superl., az iungist rehcMri st. M. ahsala st. F. danän, hwanän Adv. salba sw. F. einaz piladi st. N. alliu ein Num. eoccrwelih, einer eocowelihher Pron. prennen sw. V. unzi(n) (ze), unzan(ze), ze, za, unz Praep. eogoweri Adv. piderbi sw. F., nutzi sw. F. daz, so Konj., daz ibu pede Num. PI. prühhan st. sw. V., analeckan sw. V. piderbi Adj., *piderba sw. F. piderbi, bidarbi sw. F., *piderba F., piderbida st. F. muazzön sw.V., caugrön sw.V. vgl. St. S. 250 A 2

vadere vagari vagus vanus vapulare vaiius yas vel velle vellosus velocitas velociter velut veluti venerare venia

kangan st. V. oaugron sw. V. swihhonti Part. ltal Adj. pliuwan st. V. missilih Adj. faz st. N. edo, ioh Konj. wellen anom. V. ruh Adj. sniumida st. F. sniumo Adv. samasö, sama so Konj. sosama Konj. 6ren sw. V. antläz st. M.

303 venire ventus venundari verber verbi gratia verbum verecundia Veritas vermis vero versus verus vespera vespertina vester vestiarium vestigium vestimenta vestire vestis vetus vetustus via vices vicinus Subst. vicinus A d j . vicissim vicissimus victus videre videri vigilia vilicatio vilis vilitaa cod. (h)umilitate villosus v. vellosus vindicare vindicta vinolentus

qhuéman at. V. wint st. M. farchaufan sw. V . filia sw. F. piladi qhuédan, piladi qhweden wort st. N. scama st. F. warliafti sw. F. wurum st. M, kewisso A d v . vers st. M. war Adj., warlih Adj. áband st. M., ábandlob st. N. ábantlob st. N. iuwer Pron. wáthüs st. N. spor st. M. kiwáti, ka- st. N. w&tan sw. V., wátón sw. V . kewáti st. N. alt Adj. alt Adj. wee st. M. wéhsal st. M. kepúr st. M. n&h Adj. hértóm herta at. F. zweinzigósto Num. libleiti sw. F. séhan st. V . dunken sw. V. Pass, wahta st. sw. F. ambaht st. N. smáhlih A d j . smá-hlihhi sw. F. kerihhan st. V . rihti sw. F., kerta st. F., kerihti s w . F . wintrunchal Adj.

304 vir virga virtus visitare vita vitiare vitiosus vitium vivere vocare volumen voluntas voluptas vos vox vulnus

comman st. M. kerta st. F. chraft st. F. wìsón sw. V. lib st. M. àchusteón sw. V. àchustìg Adj. àchust st. F. lebèn sw. V. ladòn sw. V., nemmen, kenemmen V., wìsan sw. V. puah st. F. N. willo sw. M. wunnilust st. F. ir Pron. stimma st. F. tolc st. N.

zelotipus zelus

einsnéllèr Adj. anto sw. M., minna st. F.