De los fines de los bienes y los males. Libros III-V [2]
 9703208827, 9703208835

  • Commentary
  • ocr: ABBYY FineReader; bilíngüe

Table of contents :
Líber tertius Libro tercero
Líber quartus Libro cuarto
Liber quintus Libro quinto
Notas al texto latino
LIBRO III
I
II
III
IV
V
VI
VII
VIII
IX
X
XI
xn
XID
XIV
XV
XVI
XVII
XVIII
XIX
XX
XXI
XXII
LIBRO IV
I
II
III
IV
V
VI
VII
VIII
IX
X
XI
XII
XIII
XIV
XV
XVI
XVII
XVIII
XIX
XX
XXI
xxn
XXIII
XXIV
XXV
XXVI
XXVII
XXVIII
LIBRO QUINTO
I
II
III
IV
V
VI
VII
VIII
IX
X
XI
XII
XIII
XIV
XV
XVI
XVII
XVIII
XIX
XX
XXI
XXII
xxm
XXIV
XXV
XXVI
XXVII
XXVIII
XXIX
XXX
XXXI
XXXII
Notas al texto español
LIBRO TERCERO
I
II
III
IV
V
VI
VII
VIII
IX
X
XI
XII
XIII
XIV
XV
XVI
XVII
XVIII
XIX
XX
XXI
XXII
LIBRO CUARTO
I
II
III
IV
V
VI
VII
VIII
IX
X
XI
XII
XIII
XIV
XV
XVI
XVII
XVIII
XIX
XX
XXI
XXII
XXIII
XXVI
XXVII
XXVIII
LIBRO QUINTO
I
II
III
IV
V
VI
VII
VIII
IX
X
XI
XII
XIII
XIV
XV
XVI
XVII
XVIII
XIX
XX
XXI
XXII
XXIII
XXIV
XXV
XXVI
XXVII
XXVIII
XXIX
XXX
XXXI
XXXII
ÍNDICE DE ABREVIATURAS
ÍNDICE DE NOMBRES
BIBLIOGRAFÍA
ÍNDICE
Líber tertius Libro tercero
Líber quartus Libro cuarto
Liber quintus Libro quinto
Notas al texto latino
LIBRO III
I
II
III
IV
V
VI
VII
VIII
IX
X
XI
xn
XID
XIV
XV
XVI
XVII
XVIII
XIX
XX
XXI
XXII
LIBRO IV
I
II
III
IV
V
VI
VII
VIII
IX
X
XI
XII
XIII
XIV
XV
XVI
XVII
XVIII
XIX
XX
XXI
xxn
XXIII
XXIV
XXV
XXVI
XXVII
XXVIII
LIBRO QUINTO
I
II
III
IV
V
VI
VII
VIII
IX
X
XI
XII
XIII
XIV
XV
XVI
XVII
XVIII
XIX
XX
XXI
XXII
xxm
XXIV
XXV
XXVI
XXVII
XXVIII
XXIX
XXX
XXXI
XXXII
Notas al texto español
LIBRO TERCERO
I
II
III
IV
V
VI
VII
VIII
IX
X
XI
XII
XIII
XIV
XV
XVI
XVII
XVIII
XIX
XX
XXI
XXII
LIBRO CUARTO
I
II
III
IV
V
VI
VII
VIII
IX
X
XI
XII
XIII
XIV
XV
XVI
XVII
XVIII
XIX
XX
XXI
XXII
XXIII
XXVI
XXVII
XXVIII
LIBRO QUINTO
I
II
III
IV
V
VI
VII
VIII
IX
X
XI
XII
XIII
XIV
XV
XVI
XVII
XVIII
XIX
XX
XXI
XXII
XXIII
XXIV
XXV
XXVI
XXVII
XXVIII
XXIX
XXX
XXXI
XXXII
ÍNDICE DE ABREVIATURAS
ÍNDICE DE NOMBRES
BIBLIOGRAFÍA
ÍNDICE

Citation preview

MARCI TULLI CICERONIS DE FINIBUS BONORUM ETMALORUM

MARCO TULIO CICERÓN

DE LOS FINES DE LOS BIENES Y LOS MALES Libros III-V

Introducción, edición, traducción y notas de JULIO PIMENTEL ÁLVAREZ

UNIVERSIDAD NACIONAL AUTÓNOMA DE MÉXICO

2003

BIBLIOTHECA SCRIPTORVM GRAECORVM ET ROMANORVM MEXICANA

COORDINACIÓN DE HUMANIDADES PROGRAMA EDITORIAL

Primera edición: 2003 DR © 2003, Universidad Nacional Autónoma de México Ciudad Universitaria, 04510 México, D. F. COORDINACIÓN DE HUMANIDADES PROGRAMA EDITORIAi

Impreso y hecho en México ISBN 970-32-0882-7 (Rústica) ISBN 970-32-0883-5 (Empastado)

DE LOS FINES DE LOS BIENES Y LOS MALES TEXTOS LATINO Y ESPAÑOL

Líber tertius 1 1 Voluptatem quidem, Erute, si ipsa pro se loquatur nec tam

pertinaces habeat1 patronos, concessuram 2 arbitror convictam superiore libro dignitati. Etenim sit3 impudens, si virtuti diutius repugnet aut si honestis iucunda anteponat aut pluris4 esse contendat dulcedinem corporis ex eave natam laetitiam quam gravitatem animi atque constantiam. Quare illam quidem dimittamus et suis se finibus tenere iubeamus, ne blanditiis eius illecebrisque impediatur disputandi5 severitas. 2 Quaerendum est6 enim ubi sit illud summum bonum quod reperire volumus, quoniam et voluptas ab eo remota est, et eadem fere contra eos dici possunt qui vacuitatem doloris finem bonorum esse voluerunt; nec vero ullum probetur summum bonum quod virtute careat, qua nihil potest esse praestantius. !taque quamquam in eo sermone qui cum Torquato ese habitus non remissi fuimus, tamen haec acrior est cum Stoicis parata contentio. Quae enim de voluptate dicuntur, ea 7 nec acutissime nec abscondite disseruntur; neque enim qui defendunt eam versuti in disserendo sunt nec qui contra8 dicunt causam difficilem repellunt. 3 Ipse etiam dicit Epicurus ne argumentandum quidem esse9 de voluptate, quod sic positum iudicium eius10 in sensibus, ut commoneri nos satis sic, nihil attineat11 doceri. Quare illa nobis simplex fuit in utramque partem disputatio. Nec enim in Torquati sermone quicquam implicatum aut tortuosum fuit, nostraque, ut mihi videtur, dilucida oratio. 12 Stoicorum auteni 2 probetur C. F. W. Mül/er Scbicbe : probetur ut A R B E; probetur P N' V Madvig Martba.

1

Libro tercero I 1 En cuanto al placer, Bruto, 1 considero en verdad que, si él

mismo hablara en su propia defensa y no tuviera tan pertinaces abogados, una vez convicto en el libro anterior, cedería el lugar a la dignidad. Efectivamente, sería desvergonzado si por más tiempo se opusiera a la virtud o si antepusiera las cosas agradables a las honestas2 o sostuviera que la dulzura del cuerpo o la alegría nacida de ella3 son de mayor valor que la gravedad y la constancia del alma. Por lo cual, despidámoslo, en verdad, y mandémosle mantenerse en sus confines, no sea que con sus halagos y atractivos se impida la severidad de la discusión. 2 Se debe, en efecto, indagar dónde está aquel sumo bien que queremos encontrar, puesto que, por una parte, el placer ha sido descartado de él, y, por otra, pueden decirse casi los mismos argumentos contra aquellos que quisieron que el fin de los bienes fuera la ausencia de dolor; 4 y en verdad no es oportuno que se apruebe como sumo bien ninguno que carezca de la virtud, más prestante que la cual nada puede ser. Y así, aunque en esa conversación que se tuvo con Torcuato5 no fuimos indulgentes, sin embargo es más violenta esta contienda que se avecina con los estoicos. En efecto, sobre las cosas que se dicen acerca del placer, no se diserta ni muy agudamente ni profundamente; en efecto, quienes lo defienden no son astutos en el disertar, 6 y los que hablan en contra de él no rebaten una causa difícil. 3 También Epicuro7 mismo dice que ni siquiera se debe argumentar acerca del placer, porque su juicio está puesto en los sentidos,8 de manera que es suficiente que se nos advierta y no es necesario que se nos enseñe. Por lo cual, fue simple para nosotros aquella discusión en uno y otro sentido.9 En efecto, no 1

MARCO TULIO CICERÓN

non ignoras quam sit subtile, ve! spinosum potius, disserendi genus, idque cum Graecis tum magis nobis, quibus 13 etiam verba parienda sunt imponendaque nova rebus novis nomina. Quod quidem nema mediocriter doctus mirabitur cogitans14 in omni arte, cuius usus vulgaris communisque non sit, multam novitatem nominum esse, cum constituantur earum rerum vocabula quae in quaque arte versentur. 4 !taque et dialectici et physici verbis utuntur iis quae ipsi Graeciae nota non sint, 15 geometrae vero et musid, grammatici etiam more quodam loquuntur suo. Ipsae rhetorum artes, quae sunt totae forenses arque populares, verbis tamen in docendo quasi 16 privatis utuntur ac suis. 11 Atque ut omittam has artes elegantes et ingenuas, ne opifices quidem tueri sua artificia possent, nisi vocabulis uterentur nobis incognitis, usitatis sibi. 17 Quin etiam agri cultura, quae abhorret ab ornni politiore elegantia, tamen eas res in quibus versatur nominibus notavit novis. Quo magis hoc philosopho18 faciendum est. Ars est enim philosophia vitae, de qua disserens arripere verba de foro non potest. 5 Quamquam ex ornnibus philosophis Stoici plurima novaverunt, Zenoque, eorum princeps, non tam rerum inventor fuir quam verborum novorum. Quodsi in ea lingua, quam plerique uberiorem putant, concessum a Graecia est ut doctissimi homines de rebus non pervagatis inusitatis verbis uterentur, quanto id nobis magis est concedendum,19 qui ea nunc primum audemus attingere? Et quoniam saepe diximus -et quidem cum aliqua querela non Graecorum modo, sed eorum etiam qui se Graecos S et quoniam Madvig : et.si quoniam vel etsi quod codd.

2

DE LOS FINES DE LOS BIENES Y LOS MALES III hubo en la exposición de Torcuato nada complicado o tortuoso, y nuestro discurso, como a mí me parece, fue claro. Sin embargo no ignoras cuán sutil, o más bien espinoso, es el género de disertar de los estoicos, y ello no sólo para los griegos, sino más para nosotros, que incluso debemos crear palabras y poner nuevos nombres a cosas nuevas. 10 De lo cual, en verdad, nadie medianamente docto se extrañará, si piensa que en todo arte, cuya práctica no sea vulgar y común, es mucha la novedad de nombres, al constitúir los vocablos que se. aplican en cada arte. 4 Y así, tanto los dialécticos como los físicos 11 usan palabras tales, que no son conocidas de Grecia misma, y los geómetras y los músicos y también los gramáticos hablan de una manera propia. Las artes mismas de los retóricos, que son todas ellas forenses y populares, usan, sin embargo, palabras, por así decirlo, privadas y propias. 11 Y, para omitir estas artes elegantes y liberales, ni siquiera los artesanos podrían preservar sus oficios, si no usaran vocablos desconocidos para nosotros, pero usuales para ellos. Más aún, la agricultura, que se aleja de toda elegancia un tanto refinada, sin embargo designó con nuevos nombres esas cosas de las que se ocupa. Cuánto más debe ser hecho esto por un filósofo. La filosofía, en efecto, es el arte de la vida, al disertar acerca de la cual no puede tomar del foro las palabras. 5 Por lo demás, de entre todos los filósofos, los estoicos innovaron muchísimas cosas, y Zenón, 12 su jefe, fue inventor no tanto de conceptos como de palabras nuevas. Y si ·en esa lengua, que la mayoría considera más rica, se concedió por parte de Grecia que hombres doctísimos usaran palabras inusitadas acerca de asuntos no muy divulgados, ¿cuánto más se nos debe conceder eso a nosotros, que ahora por primera vez nos atrevemos a tocar esos asuntos? 13 Y puesto que a menudo hemos dicho -en verdad con alguna queja, no sólo de los griegos, 2

MARCO TULIO CICERÓN magis quam nostros haberi volunt-· nos non modo non vinci a Graecis verborum copia, sed esse in ea etiam superiores, elaborandum est20 ut hoc non in nostris solum artibus, sed etiam in illorum ipsorum21 assequamur. Quamquam ea verba quibus instituto veterum utimur pro Latinis, ut ipsa 'philosophia', ut 'rhetorica' 'dialectica' 'grammatica' 'geometria' 'musica' quamquam Latine ea dici poterant, 22 tamen, quoniam usu percepta sunt,. nostra ducamus. Atque haec quidem23 de rerum nominibus. 6 De ipsis rebus autem saepenumero, Brute, vereor ne reprehendar, cum haec ad te scribam, 24 qui cum in philosophia tum in optimo genere philosophiae tantum processeris. Quod si facerem quasi te erudiens, iure reprehenderer. Sed ab eo plurimum absum neque ut ea cognoscas quae tibi notissima sunt ad te mitto, sed quia facillime in nomine tuo acquiesco, et quia te habeo aequissimum eorum studiorum, quae mihi communia tecum sunt, existimatorem et iudicem. Attendes igitur, ut soles, diligenter eamque controversiam diiudicabis quae mihi fuit cum avunculo tuo, divino ac singulari viro. 7 Nam in Tusculano cum essem vellemque 25 e bibliotheca pueri Luculli quibusdam libris uti, veni in eius villam, ut eos ipse, ut solebam, depromerem. Quo cum venissem, M. Catonem, quem ibi esse nescieram, 26 vidi in bibliotheca sedentem, multis circumfusum Stoicorum libris. Erat enim, ut seis, in eo aviditas legendi, nec satiari poterat, quippe qui ne reprehensionem quidem vulgi inanem reformidans in ipsa curia soleret27 legere saepe, dum senatus cogeretur, nihil operae rei '

'

'

3

1

'

DE LOS FINES DE LOS BIENES Y LOS MALES III sino también de aquellos que quieren ser tenidos como griegos más que como nuestros- que nosotros no sólo no somos vencidos por los griegos en abundancia de palabras, sino que incluso somos superiores en ella, 14 debemos esmerarnos para conseguir esto, no sólo en nuestras artes, sino también en las de aquellos mismos. Aunque aquellas palabras que, por institución de los antiguos, usamos en lugar de las latinas, como la misma "filosofía", como "retórica", "dialéctica", "gramática", "geometria",

"música", aunque podrían decirse en latín, sin embargo, puesto que han sido aceptadas por el uso, considerémoslas como nuestras. Y esto era lo que tenía que decir acerca de los nombres de las cosas. 6 Mas con respecto a las cosas mismas, muchas veces, Bruto, temó ser censurado por escribir estas cosas para ti, que tanto has avanzado no sólo en la filosofía, sino en el óptimo género de la filosofía. Y si lo hiciera como instruyéndote, con derecho sería censurado. Pero de eso disto muchísimo y no te dirijo estos escritos para que conozcas lo que te es muy conocido, sino porque muy fácilmente me conforto con tu nombre y porque te tengo como el más justo estimador y juez de los estudios que me son comunes contigo. Me atenderás, pues, diligentemente, como sueles, y zanjarás aquella controversia que tuve con tu tío, l5 divino y singular varón. 7 Pues como estuviera yo en mi villa de Túsculo16 y quisiera usar ciertos libros de la biblioteca del joven Lúculo, 17 vine a su villa para tomarlos yo mismo como solía. Como hubiese venido a ese lugar, vi a Marco Catón --de quien no sabía que estaba allí- sentado en la biblioteca, rodeado de muchos libros de los estoicos. En efecto, había en él, como sabes, avidez de leer y no podía saciarse pues, no temiendo ni siquiera la vana censura del vulgo, solía a menudo leer en la curia misma mientras se reunía el senado, sin distraer nada de su servicio a la república. Cuánto

3

MARCO TULIO CICERÓN

publicae detrahens. Quo magis tun1 in summo otio maximaque copia 28 quasi helluari libris, si hoc verbo in tam clara re utendum est, videbatur. 8 Quod 29 cum accidisset ut alter alterum necopinato videremus, surrexit statim. Deinde prima illa3° quae in congressu solemus: "Quid tu -inquit- huc? A villa enim,31 credo"; et: "Si ibi te esse scissem, ad te ipse venissem." "Heri -inquam- ludis comrnissis ex urbe profectus veni ad vesperum. Causa autem fuit huc veniendi ut quosdam hinc libros promerem. Et quidem, Cato, hanc totam copiam iam Lucullo nostro notam esse oportebit, nam his libris eum malo quam reliquo ornatu villae delectari. Est enim mihi magnae curae32 (quamquam hoc quidem proprium tuum munus est) ut ita erudiatur, ut et patri et Caepioni nostro et tibi tam propinquo33 respondeat. Laboro autem non sine causa, nam et avi eius memoria moveor (nec enim ignoras quanti34 fecerim Caepionem, qui, ut opinio mea fert, in principibus iam esset, si viveret) et Lucullus mihi versatur ante oculos, vir cum omnibus excellens, tum mecum et amicitia et omni vo!untate sententiaque coniunctus." 9 "Praeclare -inquit- facis, cum et eorum memoriam tenes, quorum uterque tibi testamento !iberos suos comrnendavit, et puerum diligis. Quod autem meum munus dicis, non equidem recuso, sed te adiungo socium. Addo etiam illud, 35 multa iam mihi dare signa puerum et pudoris et ingeni, sed aetatem vides." "Video equidem -inquam-, sed tamen iam infici debet iis artibus quas si, dum est tener, combiberit, ad maiora veniet paratior." 8 omnibus AR P BEN Martba : virtutibus omnibus V Schiche.

4

DE LOS FINES DE LOS BIENES Y LOS MALES III más entonces, en medio del sumo ocio y de muy grande cantidad de libros, parecía como devorarlos, si debe usarse esta palabra con respecto a una actividad tan brillante. 8 Como hubiese acaecido esto: que inesperadamente nos viéramos el uno al otro, se levantó de inmediato. Después nos dijimos aquellas primeras palabras que solemos en un encuentro: "¿Por qué -Ópa, plural de cbcpatoq>Ópov = frasco para conservar el vino. Cf. Varr., R. R., !, viii, 5. 29 proegmena ... Cf. III, xv, 51; xvi, 52. 30 apoproegmena... Cf. III, xv, 51. 3! praeposita y reiecta ... Es decir, cosas preferidas (antepuestas) y cosas rechazadas. 32 la fortuna ayuda a los valientes... Antiguo proverbio: cf. Ter., Pborm., 203; Tusc., II, iv, 11. V

encomendado a sí mismo... Se., por la naturaleza. 34 la destrucción. .. Cf. D. Laer., VII, 85: "Dicen [los estoicos] que el animal tiene el primer impulso orientado a conservarse a sí mismo, haciéndolo la naturaleza amigo de sí mismo desde el principio, como dice Crisipo en el libro primero de Sobre los fines, afirmando que la primera cosa propia a todo animal es su propia constitución [= status] y el sentimiento de ésta; en efecto, no sería verosímil que [la naturaleza] hiciera al animal extraño a sí mismo, ni, creándolo, hacerlo de tal manera, que no sea extraño ni amigo de sí mismo." 35 el placer. .. Cf. D. Laer., VII, 86: "en cuanto a la afirmación de algunos, de que el primer impulso de los animales está dirigido hacia el 33

LVI

NOTAS AL TEXTO ESPAÑOL

placer, [los estoicos] demuestran que es falsa". Según Epicuro, todo animal, desde que nace, busca instintivamente el placer; por consiguiente, el placer es el sumo bien: cf. I, ix, 30. 36 alfa/so asentimiento... Es decir, al asentimiento a lo falso. VI 37

esta primera división. .. Se trata de la distinción en cosas según la naturaleza y cosas contrarias a ella, de donde proviene el concepto del bien y del mal. Más adelante (xv, 30 ss) se habla de las cosas indiferentes (las que no son ni buenas ni malas), de las cuales unas son preferi: bles y otras rechazables. 38 dicen ... Sin duda, los estoicos. 39 el bien... Como se ve en el texto, Cicerón traduce con officium el griego KaSiiKov, que propiamente significa "lo que es conveniente", la "acción conveniente", la "conducta apropiada". Los estoicos atribuyen al ser vivo, desde su nacimiento, la tendencia (ópµfi) a conservarse a sí mismo en su estado natural, y éste es su primer deber. El deber (KaSiiKov) lo impulsa a elegir aquellas cosas que son conformes a su naturaleza, y a rechazar las demás. Esta elección se hace en el hombre de un modo cada vez más reflexivo (porque, en él, la razón sobreviene para regular la tendencia) y requiere una técnica cada vez más perfecta, de modo que se la puede llamar constante y conforme con la naturaleza. La elección constante de lo que es conforme a la naturaleza, lo conduce al concepto del verdadero bien. Cf. O. Laer., VII, 86. 40 babía amado ... Es decir, apreció más el orden y la concordia de los actos conformes a la naturaleza, que los actos mismos. 41 nace después... El concepto de honestidad no es primitivo, puesto que se forma mediante la reflexión, como acaba de decir Catón. 42 por sí mismo ... Y, por consiguiente, no es un bien. Esta afirmación estoica es totalmente opuesta a la de los peripatéticos, como se verá en los libros siguientes. Cf. Acad, I, vi, 22. 43 no deseado por sí mismo... Este famoso ejemplo del arquero tiende a evitar la acusación, hecha a los estoicos, de admitir dos términos

LVII

III DE LOS FINES DE LOS BIENES Y LOS MALES extremos (cf. Plut., De comm. not., 107la-b, contra Antípatro de Tarso), aclarando el concepto de honesto. El sumo bien en la ética estoica no consiste en el disfrute de los principios naturales (tesis sostenida por Carnéades en polémica con los estoicos), sino en la búsqueda de las cosas según la naturaleza, de modo conforme a tales principios, la cual es representada por la acción honesta. Por consiguiente, en el caso del arquero, dar en el blanco representa el disfrute del principio natural al cual se tiende, pero la acción honesta (perteneciente al blanco, si así se puede decir) está en la búsqueda de dar en él; éste es el bien que debe buscarse (el bien deseable), mientras el otro (dar en el blanco ~ disfrutar de las cosas según la naturaleza) no es un bien, sino sólo una cosa que debe preferirse, ya que ninguno de los principios naturales es deseable por sí mismo (supra, parágrafo 21) (Marinone ad h. [). VII 44

la razón perfecta... Parece renovarse el triple procedimiento delineado supra vi, 20, como ópµft, Ka&íiKov, apnft, pero aquí indicado como appetitio (opµft), ratio (A.óyo