Czlowik i spoleczenstwo w poezji Broniewskiego

Citation preview

476

GZLOWIEK I SPOLECZENSTWO W POEZJI BRONIEV/SKIEGO WacZaw i l a t e j c z y k

MAN AND SOCIETY IN THE POETRY OF BRONIEWSKI

A THESIS Submitted to the Faculty of Arts (East and South European Institute) of the University of Ottawa in Partial Fulfilment of the Require ments for the Degree of Master of Arts,

by WacZaw Matejczyk

^»f^«*'o^N

'% /;'-.•

c

liawa

IIM LIBRARttS

Ottawa, Canada, 1950

*.

UMI Number: EC55383

INFORMATION TO USERS

The quality of this reproduction is dependent upon the quality of the copy submitted.

Broken or indistinct print, colored or poor quality illustrations

and photographs, print bleed-through, substandard margins, and improper alignment can adversely affect reproduction. In the unlikely event that the author did not send a complete manuscript and there are missing pages, these will be noted. Also, if unauthorized copyright material had to be removed, a note will indicate the deletion.

UMI UMI Microform EC55383 Copyright 2011 by ProQuest LLC All rights reserved. This microform edition is protected against unauthorized copying under Title 17, United States Code.

ProQuest LLC 789 East Eisenhower Parkway P.O. Box 1346 Ann Arbor, Ml 48106-1346

SPIS RZECZY

RozdziaZ

strona WSTEP

Ill

I. - CSOBOWOSC TWORCY II. - SWIAT POEZJI

1 *

22

III. - CZLOWIEK I SPOLECZENSTWO

*fl

IV. - HUMANITARYZM

6l

Dodatek

1. ABSTRACT OF CzZowiek i spoZeczenstwo w poez.ji Broniewskiepo

80

PRZEDMOWA Przy wyborze tematu nalezaZo wziqc pod uwage nastepuj^ce czynniki. Pierwszym z nich - to trudnosci z uzyskaniem materiaZow. Jest to niestety juz dobrze znana wszystkim wada emigracji. A wiadomo, ze posiadanie materiaZow jest rzeczq. najwazniejsz^. Przeto nalezaZo szukac takiego tematu, do ktorego wzglednie maZo potrzeba by byZo materiaZow, tematu, do ktorego sie miaZo uprzednio zebrane rzeczy. Dlaczego wZasnie WZadysZaw Broniewski staje sie przedmiotem niniejszej rozprawy? Poeta nawskros dzis komunistyczny, ktory nie dawno tak oto skZadaZ hoZd Rewolucji: KZaniam sie Rosyjskiej Rewolucji czapka^ do ziemi, po polsku: radzieckiej sprawie, sprawie ludzkiej, robotnikom, chZopom i wojsku. 1 Albo, z okazji imienin Stalina, idac w slady "wieszcza" Juliana Tuwima, ktory w swoim czasie byZ bodajze koryfeuszem wspoZczesnej poezji polskiej, a teraz upadl tak nisko - pisze rodzaj panegiryku

- wierszem i proz%.

1 WZadysZaw Broniewski, P.QkZo^_r.ew^lUQJi_B32flsi2mikQwe.j Qdrodzenie, Rok 6, Nr ^5(258), wydanie z dnia 6-go l i s t o p a d a 19^9 r . , s t r . l .

PRZEDMOWA

iv

ChwaZa tym, co wsrod ognia i mrozu jak zZom granitowy trwali, jak wcielona wola i rozum, jak Stalin. Pokoj, pokoj, pokoj! Pokojem oddycha swiat. Ty go strzeiesz opoko, Zwi^zku Republik Rad. 2 Nastepnie Broniewski wygZasza tyrady, gdzie we wszystkich przypadkach refrenem sie przewija imie: Stalin. Otoz dlatego autor obraZ za przedmiot swych badari Broniewskiego, poniewaz czuZ sie na siZach - w sensie posiadania materiaZow i znajomosei przedmiotu - o nim pisac. Nie zas dlatego, ze przypadkiem Broniewskiego znaZ. Ila temat poezji Broniewskiego, poza pochwaZami przewaznie natury ogolnej, nie wiele zostaZo napisane. Do najlepszych pozyeji bibliograficznych beda. nalezaZy dwie rzeczyt Syl¥S£&a 5r.oniews.kie.gQ, napisana przez kompetentnego znawce, poete StanisZawa Czernika i nie mniej wnikliwa krytyka Krystyny Kuliczkowskiej p. t. L.irylj3_BEQni§wsl£iegQ« Z kolei Literatura Kridla, zwZaszcza dzieki temu, ze uwzglednia tZo rozwoju kultury i daje szczegoZowy obraz zycia poetyckiego w Polsce przed r. 1°39 - nale zy do jednego z najcenniejszych zrodeZ. NJe rmiei jednak uateriaZem pierwszego uzytku byZy tu zbiorki poezyj Broniewskiego z roznych lat. WZasne zas dociekania podstawa, tej pracy. Poezje Broniewskiego dostepne byZy autorowi w caZosci, badz to dzieki posiadaniu niektorych zbiorkov/, badz te.~, dzieki

vrydanej w Kraju, w roku

19^8, ksi^zce poety p.t. Wiersze_zebrane. ^ Broniewski rowniez... OrzeZ BiaZy, Rok 10, Nr 6(397), wydanie "z""dn." ll" lutego"~1950 r~.~ ~"str"." 3~."

PRZEDMOWA

v

Tematem tej pracy jest: "£2lQWi£k_i_sBQl£C.S£asi¥Q"» Scisle rzecz biorac, nalezaZoby wziqc pod uwage jedynie utwory spoZeczne, jakkolwiek mozna analizowac caZosc poezji. Utworow spoZecznych byZoby za maZo. Watomiast, skoeo juz rzeczq. koniecznq. byZo rozpatrywanie caZej tworczosci Broniewskiego, powstaZa inna trudnosc. Broniewski - to w gruncie rzeczy czystej krwi liryk. Gdy podejmuje nawet zagadnienia spoZeczne, zda sie, wyrastaja. one z gruntu subiektywnego i z przezyciami autora organicznie sie wi^zq. Na przestrzeni swej caZej poezji Broniewski mowi przewaznie o sobie, innymi sZowy - wystepuje tu liryczne "ego" poety, bez ktorego zaden liryk obejsc sie nie rnoze. Stad rzeczac konieczna byZo przyj^c wZasnie Broniewskiego, jako "czZowieka" i omowic jego wZasnie stosunek do spoZeczeristwa. To z kolei wymagaZo prezentowania caZej jego tworczosci i zycia. ZostaZo to prze prowadzone w rozdziale pierwszym, aby od razu zapoznac czytaj^ceg z przedmiotem dociekan. W ogole autor stosowaZ tu niejako metode indukcyjna^, licz^c sie z niedostatecznq. znajomosciq. najnowszych zjawisk poetyckich z racji ich pZynnosci i ci^gZego "stawania sie Brak stabilizacji staZ sie przyczyna, najwiekszej wady tej pracy. Mianowicie - powtarzajac gZosy krytyki - w pracy tej znajdujemy fachowa^ analize tworczosci, czego w takira stopniu nie mogZby uczy nie niepisz^cy poezyj, ale caZosc jest bardzo subiektywna. Iloznab byZo unikna^c tego subiektywizmu, jezeli przedmiotem rocwazari byZD; poeta, ktorego z pisz^cym dzieli przestrzeii wieku oraz

na temat

ktorego istniej^ juz utarte sacdy powaznych krytykow, a takze

PRZEDMOWA

vi

wyczerpujaca bibliografia. Subiektywizm zatem tej tezy jest zZem koniecznym. Celem opracowania jest, ze to raczej uczucia humanitarne dominuja, w poezji Broniewskiego, niz programowy komunizm, na co pierwszy zwrocil uwage pisarz, a przede wszystkim dramaturg WacZaw Grubiriski (pisarz zyjacy jeszcze). Wystepowanie na plan pierwszy jednostki, tak bardzo widoczne w poezji, koliduje z zasada, komunistyczny, przypisuj^ea. prymat masie. Natomiast humanitaryzm, jako odwieczna postawa czZowieka do czZowieka, wyrazaj^ca sie w katolickiej maksymie, jako "miZosc blizniego" - zajmuje tu poczesne miejsce. Zagadnieniu humanitaryzmu zostaZ poswiecony caZy rozdziaZ ostatni, gdzie omowiono jego geneze psychologiczn^ w ogole w s*wietle freudowskiej psychoanalizy, a nastepnie humani taryzm na podstawie utworow poety. RozdziaZ ten jest zamknieciem i konkluzja. tematu 2zZowiek_i_spoZeczenstwo. Stwierdzono, ze w tezie tej za maZo poswiecono raiejsca technicznej, metrycznej i w ogole formalnej stronie poezyj. Otoz istotnie brak tu specjalnego rozdziaZji, czy podrozdziaZu, dyskutuj^cego wyzej wspomniane zagadnienia, ale, zwZaszcza w rozdziale p. t. Swiat_poezji na marginesie rozwazania ideologicznej strony poezji, jakkkgdyby mimochodem problemy te zosta poruszone. Przy tym autor uv/azaZ za nieobowi^.zujq.ce poswiecac czesc tezy zagadnieniom formalnym, skoro tematem jest: CzZowiek i spoZeczeiistwo .

PRZEDMOWA

vii

Jezeli chodzi o organizacje tezy, to przedstawia sie ona nastepuja^co. Qsobowosc..tworcy. - rozdziaZ pierwszy ma za zadanie odpowiedziec na pytanie: kirn jest poeta. Rownoczesnie nalezaZo omowic jego zycie i tworczosc. RozdziaZ ten jest niejako tZem historyczno-literackim, jezeli w ogole mozna mowic o "historii" w zagadnieniach wspoZczesnych, ktore nie przestaZy bye jeszcze aktualnymi. Stronie ideowej, "filozofi'i" Broniewskiego, wysnutej tylko na podstawie jego poezji, jako jedynie godnego uwagi i rzeczowego materiaZu, - poswiecono rozdziaZ drugi. Znajdziemy tarn charakterystyke poezji, swiatopogl^d, probe porownania go z moralnoscia chrzescijarisk^, emocjalny stosunek do swiata. Techniczne rzemiosZo poetyckie byZo rowniez szeroko dyskutowane i Broniev/ski zostaZ zaklasyfikowany do innowatorow pod tym wzgledem. Istnieje tu takze proba porownania poezji z przeszZq. i wspo2 czesna^ poezji polska^ i innych narodowosci. Proba wykazania afiliacyj Broniewskiego z Rimbaud'em, Majakowskim i Jesieninem. Nastepnie chodziZo o wykazanie sZowiariskosci tej poezji, kt6r% autor nazwaZ "poezja. tyrtejskq.", od imienia greckiego elegijnego poety Tyrteusza (zyZ w Sparcie, 7-W

w. przed Chrystusem).

QaiQwiek_i_spoZec2eri§£wo nosi nazwe rozdziaZ trzeci, z ktorego, jako zjawisko nieuniknione "wynurza sie" huraani taryzm, o ktorym juz byZa mowa. ZasZugq. poezji Broniev/skiego jest to, ze w czasach kiedy przemysZ i zmechanizowanie zycia przekreslaj^ jednostke, staje po stronie "szarego czZowieka".

ROZDZIAL 1 OSOBOWOSC TWORCY Kim jest Broniev/ski? Najlepszym okresleniem byZoby, ze jest to poeta w zyciu, a czZowiek w poezji. Jest to poeta wspoZczesny, liczy sobie 52 lata. "Ktoz go nie znaZ - pisze Jozef Czapski, malarz i pisarz - swietnego poety, oficera z piekna. kartq. legionow^ i Virtuti Militari, komunisty, pare razy wiezionego w Polsce NiepodlegZej?" 1 Tu dygresja natury osobistej. WidziaZem go w Palestynie, w sali kina SzkoZy Kadetow, kiedy zjechali zewszad polscy poeci i kazdy deklamowaZ swe wiersze. W tropikalnym mundurze angielskim, jak my wszyscy, bo byZ to okres wojny, wyst^piZ i Broniewski. DeklamowaZ utwor, ciesz^cy sie powodzeniem w tamtym okresie,Co_mi_tam_£ro§ki. Sugestywnosc i zywioZowy dynamizm, poezja "meska", a nie romantyczne i kobiece roztkliwianie sie byZy zaleta, tego wystepu. W tym wZasnie czasie, autor, ktory poezje uwazaZ za "wytwor dusz feministycznych", po prostu sie "nawrociZ" i zrozumiaZ, ze poezja - to takze "sprawa meska". W okresie po 1-ej wojnie swiatowej do r. 1939 znany byZ jako tZumacz i poeta o wyraznym obliczu, talencie spontanicznym i duzej ekspresji sZowa. Formalnie nalezaZ do grupy "Skamander", ale w koZach literackich uwazano go za komuniste. Istnieje tu jednak rozbieznosc zdari. 1 Jozef Czapski, Na nieludzkiej ziemi, Paryz, Instytut literacki, 19^9, str- l6o7

0S0B0W0SC TWORCY 2 Sprawiedliwym wydaje sie bye poglad Czernika, ze Broniewski jest przedstawicielem ideologii prpletariackiej w poezji polskiej, ale w znaczeniu socjalistycznym. Jednoczesnie rzuca on swiatZo na "rodowod" poety. Broniewski jako poeta nie jest wytworem srodowiska proletariackiego, lecz ideologii proletariackiej w znaczeniu^socjalistycznym. Jest to oczywiscie nieobojetne rozroznienleTropfzednikami Broniewskiego byli ci pisarze z okresu MZodej Polski, ktdrzy sami nie bed^c ludzmi partii, sympatyzowali jednak z ruchem robotniczym i wprowadzali do literatury tematy rewolucyjne oraz postacie dzialaczy soejalistycznych,dla przykZadu wymienie G. DaniZowskiego, A. Niemojewskiego, Marie Markowsk^, St. L. Liciriskiego, nie zapominaja^c^oczywiscie o PZomieniach St. Brzozowskiego i Rozy Zeromskiego. To""ByIa"raczej literatura " zapowiacta^ca". i dopiero utwory Andrzeja Struga mozna okreslic mianem prozy socjalistycznej. Poezja spozniZa sie az do chwili, gdy WZadysZaw Broniewski wypeZnii role, ktora wczesniej przypadZa Strugowi w zakresie powiesci. Broniewski jest wiec pierwszym i gZ6wnym przedstawicielem ideologii proletariacko-socjalistycznej w poezji okresu miedzywojennego." 2 WacZaw Grubiilski natomiast pisze:"... Zawsze mi sie zdawaZo, ze Broniewski po prostu swoj Humanitaryzm poety bierze za komunizra". 3 0 ile w tym jest prawdy - nie wiem, ale sad ten okaze sie mniej goZosZowny, jezeli wzia.c pod uwage jego spoZeczne utwory, w ktorych nie ma ani krzty propagandy, taniego wiecowego patosu, ale miZosc i wspoZczucie do czZowieka.

2 StanisZaw Czernik, Sylwetka Broniewskiego, Tworcggsc, Rok 5, Zeszyt 1, wydanie ze stycznia 19*+9, str. 100." 3 WacZaw Grubiilski, M3,edzy mZotem a sierpem, Londyn, Stowarzyszenie pisarzy polsk±ck^-19^8, str. 1 2 2 ; —

OSOBOWOSC TWORCY

3 Ostatecznie, bedqc bezstronnym, nalezy przyznac, ze Broniewskiego nigdy nie cechowaia postawa, ktoraby za Wielopolska. mozna nazwac jednolitoscia. frontu. Jesli sie mowi tu o Broniewskim jako o "komuniscie", "socjali^cie", czy przedstawicielu ideologii proletariackiej, to jedynie dlatego, ze napisaZ on utwory mniej lub wiecej zwia,zane z ruchem robotniczym. W dusze zas autora trudno zajrzec, w ktdrej - zdaje sie- w rdznym czasie nurtowaly rozne i sprzeczne uczucia. No bo jak tu pogodzic fakt, ze Broniewski sZuzyl w Legionach, maZo tego, ze wtenczas wZasnie otrzymaZ Virtuti Militari i Krzyz Walecznych w uznaniu zasZug , - z faktem innym, ze potem zostaZ komunista. ( samozwahczym, bo do partii napewno nigdy nie nalezaZ ) i progagowaZ hasZa komunistyczne. Jest to zapewne choroba, ktora trawiZa naszych pisarzy przed wojn^, iz za wszelka. cene chcieli bye oryginalni, "modni", a moda. naowczas byZ w koZach inteligenckich komunizm. Ten komunizm po pierwszej wojnie sViatowej zaczynaZ sie od niewinnego pacyfizmu, antypanstwowosci, szczerego humanitaryzmu. Wystarczy sobie n. p. przypomnied Hymny, przeczytac wstep do Iliady Wittlina. Oczywiscie, trzeba tes miec na oku caZa, dziaZalnosc grupy "Skamander", z ktorej Broniewski wyszedl. A Skamandryci to byli jeszcze najbardziej konserwatywnie nastawiona. grupa, poetyck^. Nie kto inny, jak Jan Lechorl, poeta dzis tak tradycyjny, ktorego poezja wyrosZa z pnia wielkich romantykow. zwlaszcza duzo w nim Mickiewicza, - pisaZ nie dZugo po pierwszej wojnieJ Ja nie chce nie innego, niech jeno mi pZacze Jesiennych wiatrow gedzba w pdZnagich badylach, A latem niech sie sZohce przegla^da w raotylach, A wiosna. niechaj wiosne, nie Polske, zobacze.

OSOBOWOSC TWORCY Tu mamy typowy przykZad antypanstwowosci, aczkolwiek bardzo po mlodziericzemu ujety. Ta antypahstwowosd, pacyfizm przewijaZ sie nieustannie w poezji Tuwima, SZonimskiego i innych Skamandrytow. Skamandryci z jednej strony usiZowali sprowadzic poezje do jej wZasciwego przeznaczenia t.zn. mieli ja, uwolnic* od wiezow, ktore dobrowolnie wzieZa na siebie w dobie niewoli politycznej (okres romantyzmu i pozytywizmu) - od obowiazku sZuzenia spoZeczenstwu."Erawdziwa poezja - mowiZ Tuwim do Lobodowskiego - powinna bye bezdziejowa. Nie jest rzecza. poety martwic sie o losy narodu i spoleczenstwa, od tego sa. urzednicy. Dlaczego pan, panie Jozefie, nie napisze konstytucji kwiatow i nie uZozy kodeksu dla pszczdZ i motyli? Na pewno byZoby to poetyczniejsze od wszystkich patetycznych dytyrambdw o rewolucji." 4- Z drugiej zas strony niektorzy ze Skamandrytow rozumieli, ze taka "pieknoduchowa" postawa jest zbyt ciasna, moze nieco infantylna, ze rzecza. najwazniejsza, jest poszukiwanie co raz wyzszej tresci. Przy tym trzeba byZo przylgnac do ziemi, aby nie stracic zywego kontaktu z rzeczywistosci^. Trzeba byZo, jak pisze Broniewski "sZyszec zywe serce bruku"- Ktoz wie dlaczego Broniewski porzucaj^c tematyke iscie skamandrycka. (Perun, Marzanna, Cienie, Koncert, Wiatraki, Biesy etc.) zaczal podpatrywac poetow rosyjskich. Nie od razu poetow rewolucyjnych, bron Boze, pocz^tkowo zainteresowaZ sie Jesieninem, od ktorego wziaZ imagizm (lub imaginizm) - pewien rodzaj obrazowania. Potem oczarowaZ go Majakowski.

^M- Jozef Lobodowski, Wspolny pokoj na Dobrej, Mi§^2S2S2i> Nr. 25(llo), str. 2. ' — -—i-E—2 2>

OSOBOWOSC TWORCY

*+a

Dla uzupeZnienia klimatu poetyckiego, w ktorym r o z wijaZa sie twdrczosc Broniewskiego, nalezy dodac, ze w poszukiwaniu tematyki, w kierunku komunizmu poszZa tylko czesc p o etow. Poeci grupy Awangarda z Peiperem na czele zajmowali sie kwestiami formalnymi poezji. InteresowaZy ich zagadnienia m e taforyki, asonanse, tak zwana wyrzutnia, sZuz^ca do opuszczania mniej waznych elementow i t. d. Skamandryci z reguZy stali na gruncie tworczosci tradycyjnej pod v/zgledem formalnym, zas w tematyce zdradzali rozne tendencje. Julian Tuwim na przykZad najchetniej podejmuje tematy religijne, a nawet niekiedy jest on szczerym patriot^. Do poetdv/ najbardziej reprezentatywnych, sZuz^cych idei narodowej nalezaZ Kazimierz Wierzyilski, Jan L e chori w tworczosci pdzniejszej, czesciowo Antoni SZonimski, ktory najbardziej po Broniewskim interesowaZ sie zagadnieniami spoZecznymi oraz wczesnie zmarZy, ale najwyzszego lotu poeta, Jerzy Liebert. Poetow, wyraznie zdeklarowanych komunistdw,byZo nie wielu. ByZ nim Lucjan Schenwald, zdolny poeta, StanisZaw Wygodzki, Wandurski i najbardziej Broniewski. Ekspresjonisci, ktorych wykZadnikiem byZ najpierw poznanski "Zdrdj", potem "Prom", nie stanowili zespoZu jednolitego. Kosko i Kapuscinski czytaja. poezje frahcusk^, Morskiego urzeka poezja rosy jska, Hulewiczowie, Poczobut-Odlanicka orientuje sie na Skamandra, PrzyZuski ulega Skamandrze i Awangardzie w rdwnyra stopn i u , w konsekwencji brak zwartosci formalnej, rozne orientacje

OSOBOWOSC TWORCY

^b

artystyczne poszczegolnych poetow, nav/et brak wyraznej deklaracji, jak u PrzyZuskiego. Jedno co tych poetow Z?jczyZo - to jak najszerzej pojeta swoboda poetycka. I moze dlatego w Polsce byZo tak wielu poetow, dzieki temu ruchov/i poetyckiemu rozwijajq sie kierunki, nie spotykane dot^d w europejskiej tworczosci poetyckiej, jak n. p. autentyzm, do ktorego nalezy, cytowany w tej pracy, poeta StanisZaw Czernik. Polska, po odzyskania bytu narodowego, staje sie po prostu krajem "spiewaja.cym". To "zachZysniecie sie" nagle odzyskana, wolnosci^ odzwierciadla sie w nagminnie wydawanych tomikach poetyckich, manifestach o rdznych orientacjach politycznych i artystycznych, w zyciu poetow sposobem cyganerii artystycznej (po ulicach Warszawy bZadziZ w czerwonej todze, z tomikiem v/ierszy pod pachac Geoffrey Montalk, sZynny "cygan" angielski i pretendent do tronu polsko-wegierskiego). St^d rozmaitosc pogl^ddw, w ktorych bynajrnniej komunizm nie odgrywaZ pierwszorzednej roli. I zdanie, ze mod^ v/ koZach inteligenckich byZ komunizm, znaczy, ze w niektorych koZach inteligenckich byZ on modny i to w stopniu bardzo umiarkowanym. A wiec dyskutowano te kwestie miedzy sob^ i tyle: Lobodov/ski zacz^Z pisac "dytyramby o rewolucji", ale szybko zmieniZ front i teraz jest poeta^ narodov/ym. Kott, filar propagandy w Kraju, w pev/nym okresie rozstaZ sie z komunizmera i na rzadowe stypendium wyjechaZ do Paryza, by potem zndv/ stac sie komunistg i t.d.

OSOBOWOSC TWORCY

^

Na pewno Broniewski przeszedZ dZuga. droge duchowa. za nim zdeklarowaZ sie wyraznie, ze staje "po lewej stronie barykady". Nie maly wplyw na niego wywarla lektura francuska i francuskie tradycje rewolucyjne. ZachwycaZ sie Rimbaudem. W koricu ogZosiZ manifest poetycki. (Tu rdwniez widac wpZyw Jesienina, ktory to samo uczyniZ w roku 1919 wraz z Iwniewem, Mariengofem i Szerszeniewiczem).

We wstepie do Trzech_salw

Broniewski ogZosiZ swa.

"deklaracje", ktdra opiewa: Jestesmy robotnikami sZowa. Musimy wypowiedzied to, czego inni ludzie warsztatu wypowiedzied nie mog^. W bezlitosnej walce proletariatu z burzuazja. stoimy zdecydowanie po lewej stronie barykady. Gniew, wiara w zwyciestwo i radosd - radosc walki - kaza. nam pisac... Walczymy o nowy Zad spoZeczny. Walka ta jest najwyzsza, trescia, naszej twdrczosci. 5 Doszlismy do wniosku, ze Broniewski jest komunist^, moze racz ej socjalist^, ale ze miaZo to proces nieco koniunkturalnyj wsrdd niektorych Skamandrytdw toczyZa sie walka o tresc, obojetnie o jakiego autoramantu tresc. By blizej poznac osobowosd poety, nieodzownym jest poznac jego zycie i twdrezosc. Z y c i e . Brak jest jeszcze danych

odnosnie zycia po-

ety, jak i w ogole nie wiele jest pubBcacyj na temat tego, do dzis zyj^cego poety, nie starego z^-reszt^. UrodziZ sie w roku 1898-ym. SZuzyZ w Legionach, gdzie sie nawet odznaczyZ, za co uzyskaZ Virtuti Militari i Krzyz Walecznych. Po odzyskaniu niepodlegZosci, zostaje komunist^, za co wZadze go kilkakrotnie wieziZy. W 1939-ym kiedy chodziZy pogZoski o wojnie, Broniewski opowiada sie po stronie swoich dawnych przeciwnikdw ideowych, jako dobry patriota wyraza gotowosc do walki z wrogiem (pewnie dlatego pdzniej wZadze sowieckie nazwaZy go"zZostnyj nac jonalist'.'). 5 Czernik, loc. cit.

OSOBOWOSC TWORCY

6 A oto jaka byZa reakcja Wielopolskiej na objaw patriotyzmu Broniewskiego} jest to wazne, bo rzuca swiatZo na zagadnienie, jak w 1939-ym roku spoZeczenstwo odnosiZo sie do Broniewskiego. Autorka broszury wprawdzie oskarza poejie, ale jest tu rdwniez cieh sentymentu. Dzis, z tej samej grupy ludzi, antymilitarystdw i antypahstwowcdw, choc innej rasy i innych ongis mZodziericzych zasZug, p. WZadysZaw Broniev/ski, zoZnierz legionowy, wiezien Szczypiorny, kav/aler Virtuti Militari, Krzyza Walecznych etc. - pdzniej komunista, propaguj^cy zaraze, robi zwrot w prawo! halt! i pouczaf (Tu autorka cytuje Bagnet na Bron). Tu chcielibysmy uwierzyc, ze w owym~3awnym~Iegioniscie odezwaZa sie struna najgZebsza, szczerze polska. Polska,to wielka rzecz. Mozna grzeszyd, mozna wrdcic, ukajac sie i bronid potem - sZowem i mieczem. Ale - niestety - tu takze nuta skruchy wcale nie rozbrzmiewa. P- Broniewski czuje sie wciq.z pokrzywdzonym, ze Polska nie daZa mu podpalac swoich strzech. Uwaza, ze gdy krzyczaZ na zjezdzie lwov/skim:"D0 WIDZENIA W CZERWONEJ WARSZAWIE! NIECH ZY4 JE UKRAINSKI LWOW! !! to niesZusznie go wZadze polskie atakowaZy?! ze zostaZy wiec - r a c h u n k i k r z y w d , k t o r y c h nav/et obca d Z o n n i e p r z e k r e s l i... Ojczyzna umie nagradzac - p. Broniewski cos o tym wie, maj^c Krzyz Walecznych i Krzyz Virtuti Militari - ale wie tez, ze jest szczegdlnie Zagodna w karaniu. Moze dlate go poczuZ p. Broniev/ski animusz bojowy, ze zapachniaZa wojna z Niemcami, gdzie tacy jak on nie wychodza. z obozdw koncentracy jnych?! Chcielibysmy wierzyc, ze mimo n i e o k az a n e j s k r u c h y , obudziZ sie w panu Broniewskim instynkt zdrowej rasy, przynaleznosci paiistwowej i ze od^-t^d poswieci swdj w s p a n i a Z y (podkr. moje: oto dv/ cien sympatii "oskarzycielki") talent pjeknu i pozytkowi Ojczyzny, w ktdrej na razie, ku powszechnemu oburzeniu, otrzymaZ nagrode Zawod. Zwiq.zku Literatdw w Warszawie. Ale czujni musimy bye i nie Zatwowierni. Nie mozemy bez wahania, czytaj^c okolicznosciowe enuncjacje bojowe - nazwad je mianem j e d n o l i t o s c i f r o n t u, od ktorego pdzniej, kiedys, dotycz^cy odcinaliby kupony. 6 6 M. J. Wielopolska, ^skarzam Broniewskie^o_z broszury

^J-Jl^j^i!^^^--^J:^^j-^lje-i3Z»""czuJ^

Nr- W 2 5 o ) , wydanie z listopada T, 19*49,~"st^lf.~"

OSOBOWOSC' TWORCY

7 Dziwne sa. koleje losu w zyciu ludzkim: WZadysZaw Broniewski, komunista, zostaje na poca^tku wojny aresztowany przez wZadze sowieckie, podobnie jak n.p. poeta-komunista Marian Czuchnowski. "W Starobielsku dowiedzielismy sie - pisze Czapski - z prasy sowieckiej, ze zostaZ uwieziony jako "zZostnyj nacjonalist", jako "socjaZ-zdrajca" miaZ demoralizowac klase robotnicz^. Wypuszczony z moskiewskich Butyrek dopiero po "amnestii", tkwiZ wdwczas w naszej Ambasadzie, czekaj^c na pozwolenie wyjazdu do Anglii, ktdrego wZas*nie jemu WZadze sowieckie odmawiaZy". 7 • Nie sposdb pisac zyciorys poety, nie uciekajac sie przy tym do osobistych wyznari w poezji. Kazdy z poetow jest do pewnego stppnia egotyst^, nie wiec dziwnego, ze i Broniewski pisze nie dZugo po amnestii:Moje zycie podobne lustru, w ktdrym zZy przeglada sif los: kazde prawo i kazdy ustrdj w caZopalny mnie rzuca stos. 8 Ale tu rzecz godna uwagis poeta w milczeniu znosi

zawdd.

"Potepiony w niebie i w piekle',' wyznaje, ze"nie rzuca za siebie przeklenstw, tylko rzjtca przed siebie wiersz." Tylko poezja, ta poezja do ktdrej na przestrzeni swego zycia tyle razy sie zwracaZ o pocieche prosz^c, "najwierniejsza z gwiazd", kiedy sromotnie go zawiodZa polityczna gwiazda, - moze w mniemaniu jego wynagrodzic doznane krzywdy. Nie tak pieknie nie dowodzi, ze Broniewski jest poet^ szczerym, ktory zyje jedynie dla poezji.W chwili zawodu napisze jeszczef"0, jakze smutno przez ten krwawy swiat isc cmentarzyskiem ide j"....

7 Czapski, l o c . c i t . 8 WZadysZaw Broniewski, Bajgq£tjq&.J}£arL, Jerozolima, W drodze, 191*3, s t r . h?-

OSOBOWOSC TWORCY

8 Ostatecznie udaZo sie Broniewskiemu opuscid Zwia.zek Sowieeki i wyjechac za granice. ZamieszkaZ potera w Jerozolimie. Aczkolwiek formalnie nalezaZ do Armii, udziaZu czynnego w walkach 2 Korpusu nie bral, nie z wZasnej woli z reszta,. Podobno miaZ wielka. chec wyjechad do WZoch, ale robiono mu trudnosci nie do pokonania a conto jego "czerwonej" przeszZosci. To tez, "potepiony w niebie i w piekle", po wojnie zaraz wyjechaZ do Kraju; miaZ tarn rodzine. Obecnie jest w Polsce, gdzie nadal kontynuuje dziaZalnosc poetyckq. Czy sie jeszcze nie narazi wZadzom w Polsce - trudno przewidziec. Nature ma dose zmienn^. Na zakonczenie zyciorysu poety, ktory moze nie daje kompletnego obrazu, pozwole sobie zacytowad "zyciorys" przez samego poete napisany, a swietnie "wyZowiony" z caZej tworczosci przez Czernika (rdwniez poete). Czernik zwraca uwage na autobiografizm Broniewskiego, udowadnia tak zestawionymi cytatami z poszczegolnych wierszy, ze tworza. one krdtki zyciorys poety. Czyni to jeszcze i dlatego, ze jest to zarazem zyciorys radykalnego odZamu pokolenia legionowego. Cytat to przydZugi, ale pomysZ Czernika jest swietny i dla lepszego poznania zycia poety, warto posZuchad: StaZ nad WisZa, stary dom z ogrodem na wysokim wzgdrzu mazowieckim. Tepo waliZ - czternasty, pietnasty, szesnasty. Druzyniacy, siedmioklasis*ci, konspiracja (juz byZo sie w kozie). Kradlismy Earabiny Niemcom w dziewiedset pietnastym. Ja poszedZem stamtad na wojne. Z peknietym, gZupim sercem siedemnastoletnim. Jeszcze byZem zupeZny szczeniak, kiedym wzi^Z karabin do garsci. DowiedziaZem sie o czym milczy czarny Styr i zielony Stochdd. Pod Jastkowem lezy pokotem poZowa Czwartego PuZku. A potem - woZyriskie Koszyszcze.

OSOBOWOSC T W 6 R C Y

9 WisZa,, wiatrami Mazowsza przeszumiaZo mi dziecinstwo i mZodos'd. SZyszalem zywe serce bruku - ten krzyk na placu Teatralnym i'szelest krwi plamia.cej chodnik. W dwudziestym czwartym, pi^tym, szdstym ja bylem w tZumie wsrdd masakry. Drzwi zamkniete, drzwi okute, w w^skim oknie zelazna krata. "Towarzyszyt Broniewski, napiszcie cos o celi dwudziestej pierwszej'.' Nawet mury wiezienia obrastaja. poezja,, jak pna.czem. Siedze z Janem w trzynastej celi na Ratuszu, posrodku miasta. Siedze od pi^tku,mog? siedziee tak chocby miesi^c. Cdz, ze nieraz smakowaZ gorzko nq tej ziemi wiezienny chleb? Dom mdj - ruiny i zgliszcza. Siedem niemieckich granatdw mdj dom rozwaliZo we Wrzesniu. Cdreczko moja, ja z wiezienia do ciebie pisze list. Co mi tarn obdz, wiezienia, gZdd, poniewierka, szkorbut. Sniegiem sypie orenburskl wiatr noca, na polskie namioty. W Damaszku - jak w Zawichoscie. Paraduje tu w battle dressie, captain of Polish Forces. Mieszkam tarn, gdzie pieprz rosnie. Ja tu chodze, depcze jerozolimskie ulice i gryze palce. Codzien koniak, tesknota, malaria. 9 Wszystko to sa. zdania wyjete z wierszy Broniewskiego, a kazdy z ustepdw, zaczynaj^cy sie a linea - to etap w zyciu poety: pierwsza wojna,wiezienia za NiepodlegZej, druga wojna, Rosja, Srodkowy Wschdd. Istotnie, mamy tu do czynienia z "heroicznym zywotem", ktdznalazZ swoj poetycki wyraz^bo zycie i poezja tutaj - to jedno. Zycie jest moze nie raz bardziej poetyckie, niz sama poezja. Broniewski mdgZ nie napisac jednej linii wierszy, a przeciez byZby poet%. Zycie to bowiem bujne i dramatyczne. Niestety, widocznie taki juz los poetow wszystkich czasdw i wszystkich narodowosci, - musza, walczyc ze soba. i ze swiatem w imie

poezji, marzen, a za marzenia nie

raz drogo pZacic czci^, mieniem, zyciem samym (Byron). Tak byZo z Mickiewiczem, Puszkinem i Lermontowem, Jesieninem i Majakowskim, 9 Czernik,ibid.lol.

OSOBOWOSC TWORCY 10 BZokiem i innymi. T w d r c z o s c .

Twdrczos'c Broniewskiego do wojny

obejmuje szereg tomikdw. Od Wiatrakdw do Krzyku_gstatecznegg. Wiatraki - to wytwdr mZodzieilczej jeszcze muzy. WpZya oddziedziczony po lewym skrzydle MZodej Polski. Pacyfizm, antymilitaryzm, motyw antyreligijny tu dominuj^. Jest to poezja buntu, rozterek i nastrojdw katastroficznych. WpZyw Skamandrytdw. Pacyfistyczny Soldat inconnu ( ziemia zakwitnie rdia, kwiatem pZomiennym - MILOSCIA/ - w 2statnieJ_wojnie$ zaprowadze was do Francji innej, do ojczyzny zwyciezkiej miZosci - w Soldacie), zaprzeczaj^ca chrzescijanizm, a jednoczesnie "uchrzes'cijanij^ca" Chrystusa Snowiedz naleza, do typowych przykZaddw z tych czasdw. Reszta - to mniej lub wiecej skamandrycko-nastrojowo-liryczne enuncjacje, nie pozbawione jednak wysokich walordw artystycznych. Rytm tu przewaznie nowy, melodyjnosd, zdobycze jezykowe. Pochdd szeroka, fraza, pisany wiersz jest bardzo przyjemny,bogactwo jezykowe. Podobniez Jokohama ze swoim egzotyzmem, Ucieczka, peZna smiaZej zywioZowej fantastyki, no i przecudny, spiewny wedrujacy zdobywczo, w piesniarskim rytmie utrzymany Wgdrowiec. Perun i MaESanna. maja, cos ze swojskiej, sZowianskiej mitologii. A i jezyk tu wspdZczesny mile splata sie z archaiczna, polszczyzn^. ( Skowronkowie, gniezdziech, przecz, ptacy niebiescy, bZyski pociskasz przodem - wszystko to przyjemne dla ucha sZov/a). Wiatraki maja, w sobie duzo, powiedziaZbym, "imaginizmu',1 sg. bardzo zywe. PeZna melancholijnego surrealizmu Smierc.

OSOBOWOSC TWORCY

11

Cienie rdwniez maja, v/ sobie v/iele nadrealizmu. Impresjonistyczny wiersz Ja_i_ksiezyc=transformigia traci troche jesieninowskim "huligahstwem". W ogole o Broniewskim w owych czasach mozna to samo powiedziec, co o Jesieninie napisaZ Mirsky: His short lyrics are often very beautiful, through in the long run monotonous. All their charm lies in the sweetness of their melody. His only longer work, the 'tragedy" EugSQhQy (1922), is not tragedy at all but merely a succession of (often exquisite) lyrics put into the mouth of a famous rebel and of his companions and enemies.10 Broniewski przetZumaczyZ Pugaczowa i pod wpZywem tZumaczenia Kgmuna_p.ar.Yska staje sie nie poematem narracyjnym, a zbiorem liryk. Nastepng pozycjg jest tomik p.t. Dymy_Da(i_mia_isaj»wed~ dZug Czernika, peZne rewolucyjnego optymizmu. "Poeta dojrzalszej wiary w zwyciestwo ruchu robotniczego" zdobywa sie na silniejsze akcenty gniev/u i miZosci. Do t.zw. v/ierszy rewolucyjnych nalezy czesciowo, v/ydrukowana na wstepie Boga z mottem Zeromskiego. Na_sm_erc_re^Qluc_Qnis,_-y ("Trzeba umiec, jak zoZnierz armii, isc spokojnie pod mur cytadeli") jest zdeklarowanym wierszem rewolucyjnym. Aur^ przypomina troche wiezienne piesni. Nastepny wiersz, Eion_££2_i,to chyba najglebszy v/yraz duszy samotnych Prometeuszy, jacy kiedykolv/iek istnieli pod niebem, a zarazem - to najlepszy utwdr z r.1926. Typov/y spoZecznik:"jesli serce w piersi za ciezkie, piers rozetnij i serce rv/ij"! Przypomne tu v/iersz,posv/iecony pionierom, Walta Whitmana, Araerykanina. 10 Prince D.S. Mirsky, Contemporary Russian Literature, New York, Alfred A. Knopf, 19267~p7"265l"~"

0S0B0W0S6 TWORCY 12 A wszystko w imie "wiosny zwyciezkiej", ktdrej trzeba"wyslac droge, mostem ramion, purpura, krwi". Ten wiersz posiada w sobie podziemnq sile wybuchow^, rozpalony do bialosci zar uczucia lirycznego:"Wytez oczy! Zeby zacisniji Stawaj w szereg! Nie trzeba , v

sZow. Ale to skomulowane uczucie najlepiej czytelnik zrozumie po przeczytaniu kulrainacyjnego punktu - trzeciej zwrotki utworu; Cdz, ze depcz^? Cdz, ze sa. siZq? Cdz,ze mia6dz4 kolbami twarz? W mur gZowamil Serca przez wyZom! W dni Bastylie zwycieski marsz. 10a Nie powstydziZby sie tej strofy sam Tyrteusz rewolucji WZodzimierz Majakowski. Konczy sie wiersz ten optymistywznie. Podobnie jak wszystkie wiersze Broniewskiego, gdzie dominuje wiara w "zwycieska, przyszZosc". Widad, ze autor te wiare nakazem rozsadku "wymusiZ" na sobie, nie jest to wiara spontanicznie rodz^ca sie z uczucias wiara intelektualna, chZodna. Ale zeby tej wierze dad nieco rumienca uczuciowego, Broniewski w nagrode za cierpienia nie obiecuje od razu zZotych gdr, ale konczy skromnie: Jeszcze bedzie jasniej i piekniej, bedzie radodc i bedzie spiew. 1 0 ^ Czym podbija nasze serca. Inteligentny demagog - niew^tpliwie. Do^towarz^sz^broni wola z wyrzutem poeta:"Hie dostaliscie Polski za darmo, krwia. splaciliscie wolnos*d i sZawe... i w innym miejscu: "Dlaczego dzis znowu przji was krwia. sie tucza. te same kanalie" co za czasdw niewoli - pyta z bdlem. "PZynie krew, plynie krew majowa na ulicach w szarzach policji... SZuchajcie to do was, to do was (towarzyszy broni-legionistdw) woZaja. deptani i bici! Joa^b"wzT"Broniewski, Wiersze_zebrane, Warsz., Wiedza,^, str.M-0.

OSOBOWOSC TWORCY 13

Poza tym Djniiy_ nad miastem - to tomik w wiekszosci swej lirycznych utworow, kontynuacja wierszy tego pokroju, jak w Wiatrakach, tylko z wiekszym juz zabarwleniem ideologicznym. Taka. jest UiJSfi, klasyczna a jednak dziwnie mZoda, rozpalona do bialosci zarem uczuciowym"Eiesn_o_tfsJnifi_dQ»iHSJ- tu wZasnie drga "zywe serce bruku1,' zaryzowuje sie w caZej swej gigantycznej okazaZosci nowoczesne miasto fabryczne. Nalezy w koricu wspomnied o Poezji - jest to jeden z najlepszych wierszy, jaki znaZa literatura polska przed wojn$, poza pewnym wierszem Paczkowskiego.

(D^fi^c^n})

1929 rok przynosi KomungjDarjrsk^, ktdra jednak zosta je skonfiskowana; znaczna, jej czesc wZa,czono do zbiorku z roku 1932. Jest to poemat. Sklada sie z szeregu, niestety, ale lirycznych wierszy i stad to nie innego jak rodzaj jesieninowskiego Pugaczowa. Cdz mozna powiedziec o nastepnym cyklu-tomiku, z roku 1932? Zapewne Broniewski staje sie dojrzalszym poet^, wykrystalizowuje sie ideologiczne, poezja staje si? bardziej po mesku zrdwnowazona. Tr2ska_J,_Eii§S n i e J est J112 improwizacja. partyzancka,, czy bojdwkarsk^, "silna. nieraz w ekspresji, jak zamach lub napad, jak krzyk manifestacji lub rewolty ulicznej"(Czernik), ale - dzialaniem planowym, uspokojonym, organizowaniem peZnym zarliwosci i wiary w przyszZosc. "Tlumaczy dalej Czernik - ze "trybun uliczny przybiera postawe stratega, nie wystarcza mu juz dorazna wybuchowosd, zapal pragnie uchwycic w karby obliezeh, rozbudowad swiadomosd tradyeji rewolucyjnej, odwoZac si? do poprzednikdw, wypracowac skale pordw-

OSOBOWOSC TWORCY nan historycznych. Coraz cz?sciej Broniewski dziaZa planowymi uj?ciami, opowiadaniem, gaw?d$, nawet humorem. Z tej spokojnej atmosfery wyrosZy utwory o nieprzedawnionym znaczeniu: Elggia 2_l5^e.£2iJ!![!££2§£ie.£2> Ksi§s^s_ulisY-Ea¥isi - ogdlnie i sZusznie uznane najwazniejsze pozycje w tworczosci Broniewskiego."11 Ttoska_i_p_ie|n jest, bez wahania to mozna powiedziec, najlepszym tomikiem Broniewskiego o tresci rewolucyjnej tak, jak 5§£5££_£§_]2£2*} _ ° tres"ci patriotycznej. Bagnet_na_bron przewyzsza jeszcze klasa. artystyczne Trosk?. Autor tu poswi?ca utwory szeregu postaci, przewaznie rewolucjonistorn,ale jest tu takze utwdr Rimbaud, poswiecony plomiennemu poecie Francji, autorowi S£§J&u_pi,janeg«. Grzechemby rdwniez byZo nie wspomniec Bakunina.pozycja to wazna w tworczosci Broniewskiego, a sa. tu dosZownie perly rzemlosZa poetyckiego ( "W ogromnej ciszy, zda si?, czas ci?zarem wspomnieri wstecz si? toczy"). Siedem lat min?Zo za nim w 1939 r. wyszedZ "Krzyk_ostateczgy. Gdzie si? podziaZ,ufny w zwyci?stwo i "mysl niepodlegZa/,1 trybun sprawy robotniczej, orator, "recydywista marzenia, gniewu i entuzjazmu"? Na aren? zjawia si? teraz prorokiem, Jeremiaszem nieszcz?sd, ktdre id^. Poeta teraz poczuZ, ze w dwczesnym ukZadzie sil w Europie wojna jest nieunikniona. Gdzies si? podziaZa dumna i agresywna postawa bajarda ludu robotniczego, zjawiZ si? czZowiet,

11 Czernik, ibid.,102.

OSOBOWOdc TWORCY

i tylko czZowiek, l?kaj^cy si? o wZasne zycie£ narodu... Lecz i tu jest pewna poza poetycka: Broniewski identyfikuje si? z "dawnymi prorokami'.1 Czyni to jednak pi?knie i ze swiadomoscia. gryPrzepowiada"dzien gZodu, ognia, powietrza i wojny", "b?dzie gZdd, pozoga i mdr" - kategorycznie woZa, "spZona. miasta", "runa. laboratoria". W trakcie czytania, czujemy, ze poza poety tu wcale nie koliduje z powaga, tego, co mdwi. Biada wam,ufne swej mocy Babilony drapaczy chmur. Po chwili: Zyj^ca, a juz umarla, nowe ukaze piekla cywilizacja oslepZa: Niewiasta przybrana w szkarlat. 11a Ale przeciez odczuwamy w tym "proroku" cierpi^cego czZowieka, czlowieka z krwi i kosci, ktdrym Broniewski w calej swej poezji na zawsze pozostaje. Jego poezja nie ma nie z eterycznosci, rozwiewnosei, ani nawet tuwimowskiego rozdzielania wZosa na dwoje. Owszem jest to poezja nawskros ziemska i ludzka. Podobnym poeta, jest jeszcze w Polsce Stanislaw Wygodzki. Obaj maja/'ci?zn kie i powolme strofy. W jednym z rozdzialdw nast?pnych postaram si? przedstawic swiat poezji Broniewskiego. Na razie mi chodzi o narysowanie w gldwnych liniach dorobekupoetycki£ Krzxfc-QStaleczny - to,powtarzaj$c za Czernikiem, "utracona postawa spokojji". Oczywiscie , ze jeszcze Ttf§r3§_£gcs s^ dojrzal^ poezja, tworczej pracy robotnika, moze jeden z najlepszych wyrazdw poetyckich w tej dziedzinie - jeszcze spokojny wi?zienny 11a Broniewski, op. cit., str.139.

OSOBOWOSC TWORCY

16 usmiech Magnitogorska, az pota

straci ten spokdj. "Stad - po-

wiada Czernik - Krzy^ostateczny^ jest formacja, poezji grozy, zw^tpienia, rozpaczy, przeczucia katastrofy, zjawiskiem o tyle charakterystycznym, ze Z^czy si? z ogdlna, tonacja, prawie caZej poezji polskiej w ostatnich latach przedwrzesniowych. Czas potwierdzaj^c przeczucia poetow, usprawiedliwiZ ich caZkowicie." Rok 1939 zamyka pierwszy etap twdrczosci Broniewskiego. "Z rokiem 1939 konczy si? okres poezji "jeszcze mZodej", nacechowanej t?zyzna, uczud, ktdra zdaniom poetyckim nadawaZa wyraz niezZomnos*ci, siZ? wypowiedzi i wiar? w przyszZos*c - czego ostatnim wyrazem (wiersz, nie cykl - przyp. mdj) Bagnet_na_Bron. W parze z tym szZa czujnosc artystyczna, domagaj^ca si? wykoilczenia obrazu, nieraz moze nawet az przesadnie, zwZaszcza w tematyce dla autora drugorz?dnej. Tak czy inaczej, byZy to wprawdzie utwory niespokojnej, rozpalonej

gZowy, ale ostatecznie,

nawet mimo wi?ziennych przezyd poety, utwory znad spokojnego mozna powiedzled - biurka, utwory czZowieka osiadZego, ktdry znalazZ czas i warunki do wnikania w drobiazdzki pracy, do cyzelowania nawet tych zestawieri, ktdre symbolizuja, law? mysli, uczuc, odruchdw". 12 Trybun? rewolucyjna, poeta zamienia na row strzelecki. PO wyjezdzie z Rosji, w r. 191+3 wychodzi zbiorek Bagnet_na__bron. Nie jest to truizmem literafikim, a i nie jesjs takze przesad^, 12 Czernik, ibid., 103.

OSOBOWOSC T W 6 R C Y 17 ze Jan Bielatowicz, wydawca i krytyk poetow 2-go Korpusu, nazywa "szczytem twdrczosci" Broniewskiego. Bagn§t_na_fergn - to najbardziej zintegrowana. poezja w caZej twdrczosci poety. CaZoSd robi wrazenie poematu, gdzie sprawy, ktdre wydawacby si? mogZy przedmiotem najwi?kszej troski, bod chodzi tu o los wZasny, ojczyzny, swiata - potraktowane sa, cz?sto z humorem, jowialnie. (RgzmQwa.g ^istori§). Beztroskosd, niezZomna postawa wobec wojennej rzeczywistosci, wreszcie, jak anhelliczna Zza, czysty patriotyzm - oto,co czyni cykl tych wierszy o nieprzemijajacej wartosci. I sZusznie powiada Czernik, ze jeden wiersz ze zbiorku byZ wi?cej wart, niz wszystkie tomy wydane w Jerozolimie i Londynie. Przewaza tu uczucie zywej i prostej t?sknoty do Ojczyzny. Jednoczesnie wtedy utarZo si? nowe miano Broniewskiego: poeta-zoZnierz. Nast?pnym osi^gni?ciem poety byZ torn p.t. Drzewo_r2zpa2ZJ§ce."Jednak - pisze Bielatowicz - o ile B§gngi_na_"bi:Qn jest szczytem twdrczosci Broniewskiego, o tyle "Dr,BflWQ_£Q2B3£Zaia,S£ jest depresjaV 13 Jest ono ideologiczna, kapitulacja, poety. Nie bez znaczenia jest tu motto, zamieszczone na pocz^tku ksz^zki: 0, jakze smutno przez tem krwawy Swiat isc cmentarzyskiem idej. Poeta przestaje bye juz zoZnierzem. Ten niedawny Tyrteusz polski oddaje si? teraz wZasnemu "ja"$ nostalgia, powikZania psychiczne wpZywaja, na szkicowosc uj?c, na wolne od wygZadzen, wykoriczeii, wszelkiego cyzelatorstwa "wiersze od r?ki". Nie mniej jednak sa, one pod wzgl?dem artystycznym doskonaZe, chocby dlatego, ze 13 Jan Bielatowicz, Nasze_granice_¥_Mojate.Gassinor_§niQl^ia nalfcj, Rzym, Kult. i Prasa 2 Korpusu, 19^5, str721.

0S0B0W0d6 TWORCY 18 poeta wyzwoliZ si? z pod wpZywu Skamandrytdw. Co prawda moze niw caZkowicie, bo wci^z jeszcze widad tuwimowska, predylekcj? do zieleni, soczystej, zywotnej zieleni i do impresjonistycznie odczuwanego zmysZowego uroku swiata. Drzewo rozpaczjace jest bardzo nierdwne w treSci, jak i w formie. Jest to "pami?tnik artysty","obZ?dny, alez wielce rzeczywisty". Dynamizm napi?cia uczuciowego roztopiZ si? w strumieh uczuc subiek^ywnej tresci, niekierowany "tchnieniem rozs^dku". Sa, wprawdzie wiersze, jak n.p. Monte Cassino, Targowisko_i Homo_sa2iens, brzmi^ce po dawnemu: bohatersko i podniosle. Wi?kszosc jednak - to introspekcyjne liryki. Drzewo^rozpacgajacg dzieli si? na trzy parties wierszom tym ze wzgl?du na tresc moznaby nadac tytuZy: 1) Ideowa kapitulacja, 2) PrzypZyw miZoSci, 3) Wspomnienia i zaduma nad przeszZosci^. Pragn? unikn^c tutaj zwodniczego wartosciowania, ktdra z tych partii jest najlepsza.. Zalezy to od naszego nastawienia psychicznego, od tego, co nam w danej chwili nagbardziej odpowiada. Obiektywnie mozna powiedziec/i to nie wszystkoj jaka, one maje artystyczne wartosc. A wszystkie bez wyj^tku sa. swietne. Czyz ta n.p. strofa nie brzmi, jakby ja, napisaZ Heine? Hamsin jesienny przyleciaZ pierw niz zwi?dZe listki akacji! PrzyszedZ Herr Doctor:"Es kommt der Herbst"powiedziaZ i nie miaZ racji. 13a 13a Broniewski, op. cit., str- 23*+.

OSOBOWOSC TWORCY 19 Skoro juz mowa o tej stronie utworow, nie sposdb jest pomined szczegdlnej melodyjnoSci wierszy i humoru, ktdry Kuliczkowska nie omieszkaZa nazwac "wisielczym"li+ ^cz

m 0 ze

niesZusznie.

Nikt nie zaprzeczy, ze §Zdnce_wrzesnia - to wiersz nadzwyczaj melodyjny, pi?kny: Wrdc? do Polski, i zndw b?da, wrzesnie, b?de spadaZy z drzew grusze i sliwy, w niebo popatrz? - i b?dzie bolesnie: pod sZoilcem wrzesnia nie b?d? szcz?sliwy. l^a A juz na pewno porwie czytelnika, jak najpi?kniejsza muzyka, Sen. Lamp? zgasiZem. Znowu zapalam. Noce bezsenne, wietrzne sa, dnie. Nerwy wariuje, serce na alarm bije, dokucza, spac nie pozwala. M?cz? si?. Noc^ bezsenne - Sni?. l*+b Humor jest rdwnie ciekawy. W Jerozolimie byZ tzw. "Polish Information Centre". Oto jak skrdtu tej nazwy uzyZ Broniewski: Nie zostawiZas mi nie, kochanie: Jerozolima, PIC, czekanie. Nie wiem nawet, siwiejecy blondyn, czy zobacz? i ciebie, i Londyn. l&c Moze do rodzaju takiego "wisielczego" humoru nalezy wiersz Ze zZosci, gdzie si? ciegle przewija refrenem: psiakrew, cholera, sto tysi?cy diabZow. Ale nie pot?piajmy Broniewskiego: moze wZasnie chod te droge "mowie ojczystej przysporzyZ klawisz", jak powiada Boy-Zelenski.

Ik- Krystyna Kuliczkowska, Liryka_Broniewskiego, Twdrczosc4 Rok 3, Zeszyt 1, wydanie z lipca-sierpnia'l^^^itr.l^T l^f a, b, c, Bron., op. cit., str.220, 230, 238.

OSOBOWOSC TWORCY 20 Dla kompletu twdrczosci nalezy jeszcze wspomniec poemat o Polsce wrzesniowej - Banig_z goezja,. Nie wiem, czy rzecz ta w ogole zostaZa wykonczonaj czytaZem Bani? z poezje, drukowane fragmentami w emigracyjnym "Orle BiaZym". Ze wzgl?ddw moze cenzuralnych nie publikuje jakos tego utworu. Nie mam tekstu. WywarZ on na mnie wielkie wrazenie, jakoze wystepiZy tarn w caZej swej wspaniaZosci wszystkie zdobycze poetyckie Broniewskiego. Pisany jambicznym dziewi?ciozgZoskowcem, jak Qniegin_Puszkina, czy Kwiaty golskie Tuwima, tworzywem literackim jednak nie przypominajecy nikogo, jak tylko takie utwory samego Broniewskiego, jak n. p. Piesn o wojnie domowej,Bakunin, Rimbaud ^ inne. Naturalnie, zawsze to mowiZem i b?d? powtarzaZ: Broniewski nigdy nie byZ epikiem. Broniewski zdobyZ si? na szumnie brzmiecy nazwe "poematu" utwdr - przeciez w istocie swej - utwdr to nawskros... liryczny. Jak Pugaczow Jesienina. Nie znaczy to, zeby poemat Bania z poezje nie byZ poematem, nawet duzo tarn epiki,epiki szczerej i czystej, ale tak tutaj pierwiastek subiektywny splata si? z przedmiotem narracji, przenika i zabarwia dzieZo, ze caZosc daje wrazenie poematu lirycznego. Prdcz B§ni_2_pQgzJa, istnieje jeszcze utwory napisane w Kraju, po powrocie. Przede wszystkim poeta dokonaZ kilku tZumaczen z Majakowskiego. l^ciekawy jest wiersz p. t. Dobrze. Z wZasnych?i2235i§sigciu ( czy czasem ten tytuZ nie jest jakes reminiscehcje Dwunastu BZoka?) cos nie cos przypomina B§nig

ale jest utworem

15 WZodzimierz Majakowski, Wiersze wybrane, Warszawa, Ksiezka, 19^8, str. XIX -101. PatrzTPge£i=r5Efl£nIk (25), Dobrze (56)-

OSOBOWOSC TWORCY 21 nowym pod wzgl?dem tematyki:Przedmiotem - okupacja niemiecka. Inne - to wiersze przewaznie programowe. Na zakonczenie rozdziaZu, bez ktorego nie moznaby byZo traktowac o czZowieku i spoZeczenstwie w poezji (na podstawie poezji) Broniewskiego, bowiem tym "czZowiekiem" jest przede wszystkim sam poeta - pragn? nadmienid, ze jesli do zagadnienia osobowosci twdrcy podszedZem nie z piorem-bagnetem, a traktowaZem je po ludzku i ze zrozumieniem - jestem z przedsi?wzi?cia caZkowicie zadowolony: trud mdj jest wynagrodzon. Ostatecznie, nie jest to artykuZ polemiczny, a teza naukowa. UnikaZem przeto celowo wszelkiego wartosciowania. Czy Broniewski jest porzednym czZowiekiem, czy tez skonczonym Zotrem, czy zachowaZ si? jako patriota, czy zdrajca takich pytari sobie nie stawiaZem. StwierdziZem natomiast, ze w poezji swej jest przedstawicielem ideologii proletariackiej w znaczenia socjalistycznym. Natomiast silnie podkresliZem to, co juz raz powiedziaZ Manfred Kridl. Ta"poezja proletariacka" jest na prawd? poezje, i to poezje wysokiej klasy. l6 Klas? poezji zawsze si? mierzy jej wpZywem na spoZeczenstwo, wpZywem nie wmdwionym w czZowieka, ale samodzielnie si? narzucajecym. Mozna nawet zaryzykowac sZowo: popularnoscie,ale popularnosd ma pewne ujemne barw? znaczeniowe, implikuje natychmiasj pewien owczy p?d? mod?.

Popularno£d Broniewskiego jest wyzsze.

16 Manfred Kridl, Literatura polska (na tie rozwoju kultury), New York, Roy, 19^2, str."5557

ROZDZIAL II SWIAT POEZJI W rozdziale niniejszym, na podstawie juz samychze utworow, sprdbujemy wniknec w duchowosc Broniewskiego. B?dzie to o tyle ciekawe, ze swiat duchowy,zawarty w poezji omawianego poety, jest swiatem... moze waszym, moze moim - w kazdym bedi razie swiatem wspdZczesnego czZowieka. RozdziaZ niniejszy mdgZbym zatytuZowac: ideologia Broniewskiego, ale nie chc?, bo Broniewski nie jest wcale filozofem. Nie wierzycie? Ja wiedziaZem, co sercem gryzc mam, jakim ciosom nadstawid piers', nie rachunkiem, nie sylogizmem budowaZem zycie i wiersz. 1 Jest to stosunek do zagadnien zycia poetycki, emocjalny. Poeta nie kieruje si? rozsedkiem, nie filozofuje, aby dojsc zrddZa prawdy obiektywnej - jego filozofia, to filozofia zacietrzewionych w gniewie maluczkich, walczecych o cos, dopominajecych si? czegos, wiecznie niezadowolonych i nieszcz?sliwych. A czyz inna - szlachetniejsza - moze bye rola poety? Zapewne nie. PQeta i tylko poeta ma mdwid za tych pokrzywdzonych, co choc raaje usta do mdwienia, uszy do sZyszenia - milcze i nie nie sZysze* Ale za to czuje, czuje krzywd?, jak zwierz? czuje swoj bdl - a bdl ich jest tym wi?kszy, ze wypowiedzied go nie moge. I zjawia si? poeta, ktdcy tak samo czuje, jak oni, wi?c misje jego jest mdwid za nich. Zachodzi pytanie, czy taki poeta poswi?ca si? dla prawdy. Niewetpliwie. Najwyzszej. Ale nie jest to prawda usankejonowana kodeksem • 1 Broniev/ski, op. cit., str.136.

SWIAT POEZJI 23 Jest to prawda, zwykle przeciwna panjay'ecej w danym czasie moralnosci. Jest to prawda pionierdw, Prometeuszy, rewolucjonis tow. Nasuwa mi si? idealny pomysZ. W mitologii chrzeScijariskiej mamy ducky dobre i zZe. Teraz zapytajmy siebie szczerze, czy Prometejczycy - to duchy dobre? Nie bardzo, skoro sam Prometeusz dopusciZ si? kradziezy, jakkolwiek miaZ w tym szlachetny eel. Ale prawem moralnym jest, ze nie wolno robic zle, aby byZo dobrze. Inaczej b?dzie to macchiawelizm. Czy se to duchy zZe? Tez nie, bo n. p. czyz do pomyslenia jest wsadzenie Nietzschego ze sfore diabZow do piekZa? Za szlachetny byZ, widdZ za bardzo nieskazitelne zycie. Ale niesposdb jest wyobrazid go sobie posrdd najczystrzych duchdw - czuZby si? tam nieswojo i £le.

Przy-

byszewski - nalezecy do tejze grupy duchdw - w niebie zaproponowaZby jakiemu swi?temu pdjScie na wddeczk?. Tak, jak za zycia potrafiZ pdjsc do koscioZa i tak si? rozmodliZ, ze w pewnym

mo-

mencie, w zamysleniu, nieSwiadomjc co czyni, wyje* z kieszeni papierosa i prdbowaZ odpalic go ze Swiecy, stojecej na oZtarzu, ale go przyjaciele powstrzymali. Otdz wyczytaZem z pism kardynaZa Newmana, ze "obok armii zlych duchdw" istnieje rodzaj poSredni "daimonia","nie z piekZa i nie z niebaj istot cz?Sciowo upadZych, kaprysnych, dziwacznych, szlachetnych lub podst?pnych, zyczliwych lub zZoSliwych, zaleznie od wypadku. One to tworze w pewnej mierze natchnienie, umjisZ ras, naroddw, klas ludzkich".

SWIAT POEZJI

KardynaZ Newman pisze: W 1837 roku posuneZem si? dalej w rozwoju tego pogledu. W pisanym do wielkiego mego przyjaciela, Samuela Franciszka Wooda, liscie, ktdry wrdciZ do mnie po jego Smierci, czytam pomi?dzy innymi: "Mam pewne mySl! CaZe mndstwo ojcdw, (Justyn, Athenagoras, Ireneusz, Klemens, Tertulian, Orygenes, Lactancjusz, Sulpicjusz, Ambrozy, Grzegorz Nazianzianin) sedze, ze chociaz szatan odpadZ zaraz na poczetku, wielu z anioZdw upadZo dopiero przed potopem przez miZoed do cdrek czZowieczych. To ukazaZo mi si? nie dawno, jako mozliwe uzasadnienie noj?cia, ktorego nie mog? si? wyrzec. Daniel mdwi, ze kazdy nardd ma swego anioZa strdza. Ja sedz?, ze musze. byd_istoty ma^§ce_wiele dobrego w_sofcie7~II§II§iIIIwielHe_^a3y"I"ze"w~nich"3eI:E~ duch,~oIywiaJecy"pewne instytucje. Wez Angli? z wieloma wysokimi cnotami, a jednak z tak maZym i nizkim katolicyzmem. Zdaje mi si?, ze John Bull jest duchem, ktdry nie pochodzi ani z piekZa ani z nieba... 1 Otdz Prometejczycy, moim zdaniem, naleze do istot ani deb brych, ani zZych, a raczej se one dobre i zZe zarazem. Rzecz jasna, kardynaZ Newman, wprowadzaj'ec take klasyfikacj?, nie ma zapewne na mySli jakiehs anioZdw, diabZow i pdZdiabZdw czyli demondw. Se to wszystko, we wspdZczesnej interpretacji, pewne typy psychiczne, oczywiScie - typy ludzkie. WprowadziZem tu jednak polled newmanowski dlatego, z e

obrazowo nam wyjaSnia, gdzie w hierarchii moralnoSci

chrzeScijariskiej mozna umiejscowic t. zw. Prometejczykow, pionierow, rewolucjonistow. Wi?kszoSc poetdw, a juz Broniewski bezprzecznie, do nich

1 J. H. Newman, PrzySwiadczenia wiary w przekZadzie i z EESedmQW4-S$anislaw^_Brz5z5ws£iego7"Ewow7~B7 str. 335 - 336.

SWIAT POEZJI

25 nalezy. Poetdw tego typu cechuje intuicyjne odczucie prawdy. My otwieralismy dzieZ Marksa kazdy torn, jak w domu wZasnym okiennice rano, ale i bez czytania byZo nam wiadomo doked nalezy iSc i z kim do walki staned. la Tak pisze, pokrewny duchem naszemu poecie, Majakowski. Jak widzimy z powyzszego wiersza, nie wyrozumowane formuZy filozoficzne, nie rachunek i sylogizm determinuj'e postaw? poety do Swiata. Ale sprawy zywotne i konkretne. Tu maZa dygresja pod adresem filozofdw. Wl?kszoSc filozofdw uwaza, ze, jezeli dany system filozoficzny jest szczytem ludzkiej mysli, tego, co mozolnie wypracowaZy wieki - jezeli wydaje si? prawdziwy - to juz automatycznie wszyscy maje go przyjed. Niekoniecznie i niepotrzebnie. Mam na mySli tomizm. Tomizm ze swoim ostroznym i powSciegliwym intelektualizmem jest nie jednym systemem, a moze wszystkich, powinien zatem byZ zainteresowac, nawet Broniewskiego. Ale... jest "prawda", przeznaczona dla dusz medytujecych wiecznie, introspekcyjnych mistykdw i anachoretdw, ale jesf'prawda" inna, prawda ludzi czynu: energicznych zdobywcow i bojowcdw. Ten ostatni typ ludzi nie mySli, nie jest w stanie szukac filozofii, "ktdraby n.p. prowadziZa umysZ do Bogay natomiast czuje potrzeb? walki, jak si? czuje potrzeb? pokarmu. la Majakowski, op. cit., str. XV.

SWIAT POEZJI 26 Tak Lermontow w przyst?pie szczeroSci napisaZ:"jak smutne jest zycie, kiedy nie ma walki". Ci ludzie w pierwszym rz?dzie chce dziaZac, walczyd, o co to juz wszystko jedno. Dlatego"i bez czytania byZo nam wiadomo z kim do walki stanec"- powiada Majakowski, poeta spoleczny, jaklm rdwniez byZ Niekrasow. Tu mnie ktoS moze posedzic o pluralizm prawdy. Odpowiem, ze prawda jest jedna. Nie mniej jednak se rozne jej aspekty. Poezja Broniewskiego jest poezje ziemske. Po swoim poetyckim ogrodku - prostym z reszte i naturalnym - przechadza si? poeta rzadko wznoszec wzrok ku niebu.Dawno juz zrezygnowaZ z "Zaski nieba". Nie ma tam juz Sladu mitologii rzymskiej, greckiej, czy chrzescijahskiej. Postacie mitologiczne, acz wyst?puje tu cz?sto, se tak "skonkretyzowane',' tak peine ciaZa i krwi, tak ziemskie i nowoczesne, ze w niczym nie przypominaje niebian. Jest tu caZkowite wyzwolenie sie od wszelkiego pseudoklasycyzmu, tak widocznego jeszcze u Staffa. Postacie owe przestaZy bye na zawsze duchami, se to ludzie, jak my. I najcz?Sciej sZuze Broniev/skiemu do lepszego obrazowania. Cdz lepiej moze zobrazowae rodzaj cierpienia poety nad przyszZoscie, jak to:"A ja stoj? w siebie nachylony, krzycz?, w m?k? wpletany jak Ixionfi?" Broniewski - to nowoczesny poganin. Ch?tnie wi?c posZuguje si? wszelkimi rekwizytami mitologii rodzimej/jakze je (oczy) nazwac - GopZem, czy WisZe? Zal w nich pogariski/. Owszem, jest w tej poganskiej poezji nawet i Chrystus. Nigdy atoli Bogiem. B?dzie On najwyzej, jako "dobry czZowiek", "wi?zien politycznyy W wierszu "Ballady_i_rc;manss"przebZyskuje

SWIAT POEZJI 27 moze delikatniejsza wizja Chrystusa / " I przejezdzaZ bolejecy Pan Jezus"/, zawszed to troch? "frasobliwy Jezusik" z wiejskich figur przydroznych, do tego "sie Juden", jak go wraz z polske Ryfke nazywa SS-man w utworze. Immanentnosc jest ceche poezji sZowiarlskiej. ImmanentnoSd i patos. Co do patosu, jest to zdanie BZoka. Choc poeta, a poetom trzeba wierzyc bardzo ostroznie, to jednak i autorytet naukowy, byZ studentem sekcji "sZowiano-ruskiej" wydziaZu humanistycznego. Oto ciekawa notatka z listu z Paryza: Element sZowianski nigdy nie wchodziZ w skZad ich /Francuzdw/ cywilizacji, a co wazniejsza, przelatywaZ jak przez jakieS obce ciaZo astralne przez caZe katolicke kultur?. Specjalnie mnie to interesuje i mam nadziej? zobaczyc to tajne wtargni?cie patosu sZowiahskiego (jego najistotniejszego dla mnie dziS odgaZ?zienia) w pewnym zaketku Paryza: w zauZkach za Notre-Dame, za Morge jest miejsce, gdzie mieszkaZ Baudelaire i Teofil Gautier^ dziS tam jest w starym domu biblioteka polska i malenkie muzeum Mickiev/iczowskie. A wiec tam jest poZozony znak. 2 Moze najbardziej sZowiahske poezje naszych czasdw jest poezja Broniewskiego wZaSnie przez swo#e immanentnoSc, konkretnoSd. Wszystko w niej jest dotykalne i zywe. Poeta jest w kazdym calu realiste.Jest to zarazem dw czysty klasycyzm, jaki sobie od dawna wyobrazalem - nie strzyzony ogrdd pseudoklasykdw, peZen kwiatdw, ktorych nie sposob poznac bez encyklopedii w r?kujgdzie - o zgrozopod jednym niebem polskim stoi rosochaty deb rodzimy i eukaliptus 2 Karol W. Zawodzinski, &l§k^§nder_BZok_=_wies2Czem_swgje S2_QarQdu, T^OESSSIC, Rok 2, Zeszyt"ll7"wydanie~z"listopada"l9% str. 91-

SWIAT POEZJI 28 egzotyczny, lub "cyprys mrokdw strdz"- Dekoracja sceny jest tu bardzo nieskomplikowana:piach mazowiecki, brz?czenie dalekich pszczdl, idece dlugim szeregiem topole nad WisZe, odbity ksi?zyc w WiSle, "brzozowe liScie, jeszcze nie bardzo zielone, jeszcze onieSmielone1,' co to "juz kZade si? na ziemi?, na wod?, w biaZodrzewiu hodujec urod?". Wszystko jest realne, nie ma mistyki: Nie ludzkiego nie jest mi obce, bdl i radoSd rozdaj? wszystkim, czZowiek piesni mojej surowcem, pieSni peinej krwi a nie mistyki. 2a Poezja dla Broniewskiego nie jest celem samym w sobie. Raz moze mu bye "Spiewnym darem, sm?tnym czarem" (Lobodowski),"pocieche smutne" (Wyspianski), innym razem "rowem strzeleckim", trybune. Poeta ma wysokie poj?cie o poezji-sztuce, ktdra "przychodzi, jak noc majowa, cicha noc, noc uspiona w jaSminie", ktdra " szepcze sny, szepcze sZowa tajemne, w sZowach cichych skepana, jak w deszCZJI.

Lecz " to za maZoI Za maZo! Za maZo! Nam te sZowa ciche nie

starcze! Marne sZowa! I bZahe. I zimne." Ty masz werbel nam zagrad do marszul Smagad sZowem! Bid pieSnie! WznieSd hymnem! 2b Poezja ma dad zywym "oddech zapaZu","powszedniego chleba sZdw" i stanec przy nas, "i rozkazad - bid si?!" W imi? "radoSci ludzkiej, zwyczajnej, w imi? " jasnego i pi?knego zycia"- Po co tutaj zatapiac si? w abstrakcyjne rozumowania, chodzic z gZowe w obZokach, kiedy najpierw trzeba usunec z pod nog bZoto, po ktdrym si? stepa. Wtenczas, kiedy uczynimy zycie na ziemi znosniejszym, 2a,b Broniewski, op. cit., str. 123, ^5.

SWIAT POEZJI 29 pi?kniejszym i lepszym, mozemy filozofowac. "Primum vivere, deinde philosophari"- najpierw zyc, pdzniej filozofowad. Jakoz dla naszego poety w tym czasie jedyne filozofie pozostanie miZoSc. "Wtenczas ucz nas miZosci, o pieSni." On i potem nie zamierza "rozdzielac wZosa na dwoje", nie zatapiac si? w sylogizmy, albowiem dla niego najwyzsze medroScie jest tylko miZoScj kochajece serce poety wytZumaczy mu wszystko. Wystarcze mu sZowa najprostsze ze sZdw prostych i z cichych - najcichsze. Wystarczy mu nawet "milczenie - ta mowa serdeczna, tajemna"... (Tu Y>f dobry poeta napisaZby traktat o milczeniu i przemilczaniu, jak Norwid - temat to wdzi?czny dla poetow). Dla Broniewskiego poezja jest forme wyzycia si? (nie lubi? tego sZowa, bo treci hedonizmem), jest odpr?zeniem po czynnym zyciu, jakie znajduje duchowni w kontemplacji. Jest ona bZogosZawione ucieczke w "irracjonalizm". ZdawaZo si?. I zda si? jeszcze, a w gruncie rzeczy - zda si? na nie... ZmedrzaZo serce poniewczasie, a wtedy - buchl w irracjonalizm. 2c Ale nigdy celem samym w sobie. Igraszka, igraszka i nie wi?cej. WLASCIWIEt*. Cisn? ci? kiedys do diabZa, tak zwana Muzo skrzydlata, bo chce mi si? kwasnych jabZek, co rosne na koilcu Swiata. 2d I dalej "Smierc by si? zdaZa","niefrasobliwa i lekka", "niefrasobliwa i nagZa"— 2c, d, Bron., op. cit., str- 157, 8.

SWIAT POEZJI 30 przed Smiercie kieliszek czystej, i wynoS si?, Muzo, do diabZa, skonczony "pamietnik artysty". Taki oto nieobowiezujecy stosunek do poezji cechuje czasem Broniewskiego. Zatem, jak powiedzieliSmy, poezja Broniewskiego jest ziemska, konkretna i ludzka. CzZowiek jest p?pkiem Swiata. Od czZowieka si? wszystko zaczyna, czZowiek tworzy, urabia i zmienia, buduje i niszczy rzeczywistoSc. Po za czZowiekiem nic nie ma: nie ma Boga, nie ma zaSwiatdw, nie ma wiecznej kary i wiecznej nagrody. CzZowiek zostaZ rzucony w pustac tego Swiata, zostawiony wlasnemu losowi. Wszystko jest w stanie plynnym, po heraklitowsku si? zmienia -"panta reiy a my,przyziemne mrdwki ruchawe, biedny ludek, wpletani jestesmy w maszynk? ewolucji, gdzie speZniamy rol? kdZek nap?dowych. To, co nazywamy "celem ostatecznym", to, do czego dezymy i poSwi?camy si? jest dla owego wielkiego uniwersum oboj?tne. Mozesz byd, czZowieku,Swi?tym - bardzo dobrze, jestes usprawiedliwionym, widocznie take juz miaZeS konstytucj? psychofizyczne i takie - sprzyjajece - warunki socjalne, ja jestem Zotrem i Zobuzem, rdwniez usprawiedliwion b?d?, bo - jak to si? potocznie mdwi "zycie mnie takim zrobiZo". Oto kwintesencja Swiatopogledu poety. W takich warunkach rozmySlanie o "przyszZym zyciu", w ktore poeta nie wierzy, o sprawach religijnych nie ma sensu. Ja wierz? jedynie w rzeczy dowiedzione eksperymentalnie, powiada. Jezeli jest Bog, ze wszystkimi atrybutami, ktdre si? jednym tchem powtarza w superlatywach, to dlaczegoz nie interweniuje na odgZos

SWIAT POEZJI

31 Sierpienia i t. d. - znana nam juz jest dro°;a, "po ktorej mysli bZedze" tych wsaystkich rozpalonych glow, na ktdre Ojciec Niebieski z jowialnym usmiechera spogleda z gory, wiedzqc, ze burze, rozterki i bunt mZodosci minie pr?dko, a^ wtedy nie jeden z nich wrdci i bedzie Go przepraszac. Skoro abstrakcyjne dociekania zdadze sie na nic, rzecze jedynie rozsadne i rozumne b?dzie zaj^c umysZ biezecymi sprawami - "sprawami swiata tego"- Te se - choc drobne nieraz i maZostkowe - godne najwi?kszego poswiecenia, najwyzszej ofiary. "Poematy o psach" wolno warn i na setki liczyc, ale choc jeden dajcie o zywym czZowieku. 0 pierwszym lepszym Fiedi na univ/ersytecie robotniczym, ktdry b?dzie jutrzejszym dniem naszego nov/ego wieku. Dose mamy nieba i medrosci v/ieszczonych! Lepiej si? nad zwykZym gwozdziem potrudzic. Odrzuccie niebo! Oddalcie kanony Dajcie nam ziemi? i zywych ludzi. 2e Wyznawcy tej filozofii v/ierza., ze caZe zZo pochodzi od warunkow zewnetrznych, wystarczy je tak z"ienic, aby nie przyczyniaZy si? do powstawania zZa w czZowieku, a wszystko b?dzie dobrze, poniewaz natura ludzka jest zasadniczo dobra. W te zasad? wierzyZ sam Lenin, a v/iemy przeciez z dosv/iadczenia, ze zZo nie ginie po zaspokojeniu wszystkich potrzeb materialnych. Broniewski swiatopogledem przypomina Nietzschego t. zn. moralnie stoi na pograniczu dobra i zZa. Jak Fietzsche, wola o "mysi poza dobrem i zZem" (cyt. z Bron.)

2e Aleksander Biezymieiiski, fiflgiQm_iIKuSDifiXul> QdEQ^seaig, Rok 6, Nr ^5 (258), wydanie z dnia 6-go l i s t o p a d a 19 f9r. s t r . 3 .

SWIAT POEZJI 32 Jak on jest roraantykiem, ktdry kZadzie na siebie mask? pozytywisty, czZowieka trzezwo i realnie mySlecego. W sumie v/idad tu pustk? moraine, nihilizm naszych czasdw, ktorego t. zw. prorokiem i gZosicielem pod nazwe egzystencjalizmu, jest kosooki Sartre. Kryzys moralny naszych czasdw odbiZ si? bardzo ujemnie na poecie. Poezja ta jest wyrazem niewetpliwie silnej indywidualnosci, bo jest poezja zintegrowane, oryginalne i ma pewne ide?, ale brak jej jednego - wiary w gZoszone postulaty. Przeto ten brak miary poeta maskuje tupetem, obcesov/oscie, pozorne logike stwierdzen. Wszystko wypadZoby dobrze, nie zawsze jednak jest to szyte cienkimi nicmi. A kiedy juz czytelnik zauv/azy ten zamiar "nadrabiania mine" w miejsce wiary w gloszone idee, zaczyna wetpic w ich wartosc. Broniewski jest prawdziwyrn poeta, poete o silnej indywidualnosci poetyckiej (takie wrazenie robi jego pewna siebie poezja), ale rdwnoczesnie jest on v/ielkim dandysem kulturalnym, snobem bardzo podatnym na wszelkie nowinki ideowe, ktdre zmienia w chwili, gdy przychodzi inna moda. Sted Broniewski jako czZowiek jest "lustrem epoki", a wi?c czZowiekiem sZabym i biernym, ktorego uksztaZtowaZa chwila - zdaje sobie spraw? z niewspdZmiernosci pordv/naii v/ tej tezie - ale jest on podobnie, jak Locke, czy Darwin, czy Rousseau antyteze geniuszu, utv/orzonym przez •zas i pomagajecym w tv/orzeniu nastepnego okresu. Dlatego tez Broniewski nie jest poeta chrzescijaiiskim, nie mysli w kategoriach pozaziemskich, nie umie zwalczac buntu przeciw losowi za pomoce rezygnacji i pokory wobec Boga. Musi raczej spontanicznie skZadac ofiar? z rozpaczy i ialu na rzecz v/iary w przyszZosc. Niewetpliwie tu lezy zabawny paradoks:

SWIAT POEZJI

33 ten czlowiek "praktyczny" musi wierzyc w przyszZoSd, z ktdrej przeciez i tak mu nic nie przyjdzie. Poeta wierzy w przysziego czZowieka, ktdremu uczucie czZowieczehstwa, wyhodowane w nowym ustroju, nie pozwoli na dziaZalnoSd antyludzke* Szuka odrodzenia czZowieka zupeZnie ziemskimi sposobami. Niewetpliwie jest to, jak mdwi Czernik, trudniejsza postawa, trudniejsza wiara. Na-reszcie jednak pozytywna. Wiara w przyszlosc przeto chroni Broniewskiego o calkowitego zalamania psychicznego. Na tie takiej "filozofii" jest rzecze zrozumiale, ze jedynie o czym warto myslec, jedynie za co warto walczyc, jest problem sprawiedliwoSci spolecznej. Nie co innego, jak gZ?boka troska o szcz?Scie calego spoleczenstwa w ogdlnoSfii, a poszczegdlnego czZowieka, dyktuje mu owe "ci?zkie i powolne strofy", ktorych nie mozna wysZuchac w skupionej kontemplacji nad zZem Swiata. Nie se to,niestety, wiersze kontemplacyjne a la Tagore, nie ma tu nic z uSmiechni?tej, medrej zadumy Omara Kayama - se to wieraze-manifesty. Poruszyd sumienia, bye pobudke do rewolucyjnego czynu, przez wzruszenia estetyczne przygotowad grunt do realnej walki o nowy Zad - oto cele i zadania poety.Zadanie to nie Zatwe: Troska iskre w sercu si? tli, wiele w sercu ognia i krwi dymem czarnym musi si? snud pieSh, nim iskre §adnie naLddi. 2e Gniew i pogarda, pragnienie krwi i odwetu przepeZniaJe wiersze Broniewskiego emocjonalizmem, kaze m u szukac "slow uzbrojonych", slow Prosj;y'5h_i_n5jbfirdziej komunikatywnych, aby tym Zatwiej byZo 2e Broniev/ski, op. cit., str. 105.

&WIAT POEZJI

3^ zdobyc posluch spoleczenstwa. Sted utarlo si? mniemanie, ze pod wzgl?dem formy Broniewski jest zachowawce- Naturalnie, nie ma w tej poezji radykalnych nowatorstw, w ktdre obfituje poezja, Juliana Tuwima. Nie widad neologizmdw. Mimo to poezja jego jest najbardziej wspdZczesna ze wspdZczesnych. Broniewski postawiZ krok naprzdd, wprowadzajec j?zyk , uwazany doted za prostacki. I wywoZaZ oburzenie obrohcdw twdrczoSci tradycyjnej, podobnie, jak Mickiewicz "Sonetami". Co wi?cej, wtargneZ na teren tematyki, ktdra prawem niepisanym byZa jakgdyby zastrzezona dla prozy publicystycznej. MyliZby si? ten, ktoby sedziZ, ze Broniewski to publicysta w swojej poezji. Pozostaje on nadal poete szczerym, twdrce-agitatorem, "ktdry na swej wiecowej trybunie nie zapomina, ze bron, ktdre walczy, jest jednak bronie prawdziwej poezji" ./Kuliczkowska/. SprawiedliwoSc spoZeczna, o ktdrej b?dzie mowa w rozdziale, poSwi?conym czZowiekowi i spoZeczenstwu,jest kardynalnym motywem twdrczosci Broniewskiego. Broniewski,w imi? tejze sprawiedliwosci, poswi?ciZ dobre imi? czZowieka i patrioty. Uwaza, ze - jak powiada SZonimski "ci, co walczyli o Polsk?, choc Polska nie byZa dla nich", ci patrioci najlepsi, nie maje racji bytu. Cdz mi bowiem za szcz?Scie w tej ojczyznie, gdzie umieram z gZodu, a inni nie wiedze, jak wymySlec co raz to lepsze sposoby zycia i uzycia? Istotnie, czZowiek z iskre Boze na dnie duszy, nie czZowiek-zwierz?, czZowiek sumienny nie byZ by w stanie opZyvad we wszelkie dobra, widzec biedaka, bez kawaZka chleba.

SWIAT POEZJI

35 To tez utwory takie, jak Elssia_Q_£mi£ECi-Ludwika-Wai:yDakisgQ, Kg4ggYS-.Bli2Z_P§¥i§J» DQ_£2¥§Ezysza=wig2nia, Bezrobotny., ?V/§Ede_rgceJ> Ha_8mierc_Andrzeja_Struga, Ulica_MiZa i szereg, szereg innych - to utwory, ktorych przedmiotem jest sprawiedliwoSc spoZeczna. Tak jak w powieSciach Sienkiewicza przeplataje si? dwa zasadnicze motywy: motyw polityczny i zycie bohaterdw, tak w poezji Broniewskiego przewija si? wetek spoZeczny, jako motyw naczelny, i obok niego rdwnie bogatym strumieniem pZynie liryka osobista. Rzecz znamienna:u Broniewskiego bardzo cz?sto nie istnieje absolutnie rozdziaZ pomi?dzy liryke spoZeczne, tyrtejske, "obywatelske"- jak je nazywa si? w Rosji - a liryke osobiste* Bo tez dla Broniewskiego sprawy spoZeczne se rdwnie palece i konkretne, jak sprawy osobiste. Mdwi si?, ze Owidiusz uciekZ z pola walki, rzuciZ bron i uciekZ. Niewetpliwie, jego patriotyzm istniaZ tylko na pergaminie, w wierszach, ale nigdy w rzeczywistoSci. Taki byZ jego stosunek do spraw zbiorowoSci. Ale dla Broniewskiego zycie wZasne i zycie spolecznoSci,di ktdre j nalezy - to jedno. SolidarnoSd na na Smierc i zycie. Tu nalezy dodad jeszcze slowo do naszych rozwazari na temat filozofii Broniewskiego, albowiem zachodzi pytanie, jaka jest geneza psychologiczna tej wielkiej solidarnoSci. Juz od czasdw Hegla zostaZo wyrzeczone zdanie o kl?sce jednostki. "Jednostka zerem, jednostka bzdure, chocby najwi?ksze byZa figure"- Spiewa mistrz Majakowski. Juz w wieku dziewi?tnastym czZowiek raz na zawsze zwetpil w romantyczne pot?g? jednostki./ Przez

SWIAT POEZJI 36 "romantyzm" nazumiem pred ideowy/. To zwetpienie widocznie tZumaczy si? kl?ske sublimacji, ktdra zasadniczo jest nieuniknionym udziaZem zycia duchowego, a jednak tak trudno si? czZowiek na nie godzi- jest ono wynikiem niewiary w siebie, w zdolnoSd stworzenia czegokolwiek. Logicznym nast?pstwem takiego rozumowania b?dzie wiara w zbiorowoSc, mas?. Jednostka czuje si? osamotniona w Swiecie, ktorego nie pojmuje caZkowicie, a jeSli coskolwiek rozumie, to i to nie w kategoriach

przez wi?kszoSd przyj?tych.

Sted ta solidarnoSc ze swoje grupe, jednako czujece i mySlece* "Trzeba si? dzielic, zeby zyd, leczyc - zeby bid1,' miaZ rzekomo powiedzied Napoleon. Tak i tu jednostki Zecze si? w wi?ksze zrzeszenia. Lacze si??

ab

y latwiej bylo mozna odeprzec przygniatajece wi?kszoSc,

ktdra czuje i mySli jeszcze "po staremu". Ale to jedt temat najwazniejszego naszego rozdzialu: czlowiek i spoZeczenstwo. Obecnie sprdbuj? odpowiedziec na pytanie zasadnicze. Jaka powinna bye rola poety w zyciu wspoZczesnym i o ile Broniewski zblizyZ si? do idealu nowoczesnego poety. WidzieliSmy z bliska caly Swiat jego poezji, a wi?c najpierw odpowiedzieliSmy na pytanie, jakiego rodzaju jest ten poeta, wyznaczyliSmy mu miejsce w moralnoSci chrzeScijariskiej, pokazaliSmy jego stosunek do prawdy, stwierdziliSmy fakt, ze to poezja nawskroS ziemska i ludzka, ze stara grecko-rzymska mitologia znikla, iz wizja Chrystusa w niczym nie przypomina wizji chrzeScijariskiej, ze immanentnoSc jest istojme ceche, a poezja nie celem samym w sobie, lecz narz?dziem walki, albo odpr?zeniem po pracy, kulturalne rozrywke. Wreszcie staraliSmy

SWIAT POEZJI

37 si? zrozumiec Swiatopogled poety, poznac jego filozofi? /Mog? smialo uzyd tego terminu, poniewaz kazdy dorosZy czZowiek przy zdrowych zmyslach musi posiadad jakeS filozofi? zyciowe, a cdz dopiero poeta, ktdry powinien mied "a sound philosophy',1 jakis program/. Jego stosunek do wiary, jego religi?, ktdrej hasZem najwyzszym jest - sprawiedliwoSc spoZeczna. Rola poety. Poeta w spoZeczenstwie nie jest zasadniczo ani sercem, ani mdzgiem tegoz, jakkolwiek moze bye jednym i drugim. Rola poety jest roznoraka: ile klas, ile zawodow, ile funkcji, ile charakterow jest w spoZeczenstwie, tyle moze bye rodzajow poezji. Nie mdwi? tu n. p. o poecie-szewcu, czy poecie-kapZanie,bo i tacy w poezji moge istniec /Jesienin uwazaZ si? za poet?-huligana/. Broniewski jest poete spoZecznym. Otdz musimy si? zgodzic z faktem, ze dawna cywilizacja, paristwowoSc, religia - umarZy."2yJeca, a juz umarZa cywilizacja oSlepZa"- powiada Broniewski. Tak, cywilizacja ta trwa jeszcze, podobnie, jak trwaZo /puchZo i gniZo/ Imperium Rzymskie okoZo pi?ciuset lat po 6hrystusie. Lecz siZa odradzania si? zanikZa. Poeta nie jest sercem, ani mdzgiem spoZeczeristwa, ale te zielone latoroSle, ktdra wyrasta na prdchniejecyra pniu. Tym nerwem zywotnym, ktdry reaguje na kazdy objaw gnicia. Poeta nie walczy w imi? moralnych dogmatdw, utnudniajecych mu zycie, ale je rozsadza, bo przestarzaZe se i bezuzyteczne. Zycie jest jego prawodawce- To tez sZusznie i medrze pisze Aleksander BZok, ze "poeta /artysta/ powinien buchac gniewem przeciw wszystkiemu, co

SWIAT POEZJI

38 usiluje galwanizowac trupa" 3 Poecie nie wolno iSc wstecz, musi szukac natchnienia w przyszloSci, stworzyc wizj? nowej przyszZoSci i zapalid do niej serca i umysZy ludzkie. Nardd bowiem, podobnie jak jednostka, kiedy nie rzutuje mysle w przdd, nie planuje,a zyje li tylko przeszZoscie - umiera. To tez Broniewski zrozumiaZ swoje istotne posZannictwo. Do przeszZoSci si?.prawie nie zwraca, a jeSli odwoZuje si? po co, to jedynie po to, aby zapalid wyobrazni? wspomnieniem bohaterdw, co walczyli o te same ideaZy. Bozyszczem jego jest przyszlosc. Swoj Swiat poezji tak uksztaltowaZ, ze jest wyrazicielem naszej epoki. No bo co innego dzisiaj jest przedmiotem zainteresowania, o co si? wojny tocze, jak nie o sprawy ekonomiczne. Dawniej toczyZy si? spory dogmatyczne, wojny religijne, teraz ta"zabawa"przestaZa zajmowac ludzkosc. CzZowiek rzekomo zmedrzaZ - nie wiem. W kazdym bedz razie daleko odbiegZ od drogi, wskazanej nam przez Chrystusa. Od drogi miZoSci blizniego. Nie mniej jednak musimy si? pogodzic, ze czZowiek musi walczyc, o co, to juz wszystko jedno. "Vivere non est necesse, sed est necesse navigare". Zyc nie jest rzecze konieczne, lecz pZyned do celu jest koniecznym. Tym bardziej, gdy ten eel jest na prawd? wielki i wzniosZy. W poezji Broniewskiego cz?sto daje si? zauwazyc t?sknot? do tego celu, ktdry powinien bye celem nas wszystkich. Autor coraz

3 Aleksander BZok, WYJ3tki_z,_ar^ykuZdw^. pamigtnikdw iJLisJJSWj Ty/drczoSc, Rok 2 , Zeszyt 1 1 , wyd. z l i s t T ' l ^ S T " str.77. " '

SWIAT POEZJI

39 chgtniej wraca mySle do idei jednej, niepodzielnej ojczyzny swiata. Juz w swoim pierwszym tomiku p.t. Wiatraki, w wierszu Wgdrgwj.ec. wola:"Ojczyzne moje jest Swiat". T? ojczyzn? Broniewski cz?sto pojmuje, jako "ojczyzn? zwyci?skiej miloSci". MiZosci, bez rdznicy ras i narodowosci, bez uprzedzeri, bez uwazania si?, ze si? jest ponad innych. Autor zda si? szukac na szereg kwestii odpowiedzi. Pytania te cieze jego sercu i jest mu boleSnie, ze, acz wydaje si? tak oczywiScie sluszne, nie interesuje si? nimi ogdZ. Czy podziaZ na narody musi bye zrddZem nienawiSci i wojen? Co nas wszystkich dzieli? J?zyk? Obyczaje? Sposob mySlenia? Czy jest coS z tych rzeczy we krwi? Zaprawd? nie daleko zajdzie ludzkoSc, rozZupywana. na. sekty, koScioZy i klany, rozcigta murami granic politycznych, j?zykowych , ideowych. Czy mozna bye dobrym Polakiem, a jednoczeSnie dobrym obywatelem ziemi? Jak to pogodzic. Co powie nauka, dziS bliska tak wazkich stwierdzen, jak doniosZym byZo stwierdzenie, ze maszyny ci?zsze od powietrza moge z powodzeniem latac. Oto pytania, z ktorymi SwiatZy umysZ wspoZczesny spotkac si? musi. Wiek dwudziesty jest wiekiem syntezy naukowej. Jezeli si? takowa uda, nie b?dzie wi?cej dysonansu pomi?dzy wiare i wiedze. W dziedzinie filozofi! zaistniaZo zjawisko, ktorego nie mozna delikatniej okreslid, jak tylko mianem rewolucji. Z tego zam?tu zaczyna si? caraz widoczniej wydobywad medra i logiczna, celowa troska o czZowieka, ktdre niektdrzy mysliciele wspdZczeSni okreslaje mianem n a u k o w e g o

h u m a n i t a r y z m

u.

'SWIAT. POEZJI

MySl ludzka powinna kierowac si? zasade dynamicznego patrzenia na Swiat: pogled wbrew statyce dogmatdw, pogled, ze wszystko si? zmienia, ze sdly dzialaje wciez, ze Swiat i ludzie nie se czymS staZym, lecz procesem. Nie jest prawde, co twierdze niektdrzy, ze Swiat powinien stad si? jednoli^y - im wi?ksza rdznorodnoSd gatunkdw, ras, skrzyzowari i kombinacyj, tym wi?ksze bogactwo form, a zycie przeciez wydaje si? miec t? jedyne zasad? "powi?kszyd i pomnozyc". Nie zaden totalizm, ktdry zuboza Swiat, bo uznaje prawo do zycia jednej rasy, jednej koterii politycznej: swiat to nieustanne tworzenie si? nowych form, sted cenid trzeba i szanowad w kazdym spoZeczenstwie buntownika, anarchist?, rewolucjonist?. Oni rzftcaje ziarno nowego kierunku. Takimi byli wszyscy reformatorzy, choc si? ich teraz otacza zZotym nimbem "pokory barankowej". Warunki najcz?Sciej najbardziej decyduje o charakterze czZowieka. Hindusi - to lenie mistyczni, rasa pozbawiona wigoru. A gdyby im tak dad - powiada uczony Huxley - dose ryzu, siatki przeciwmoskitowe, witaminy, zastrzyki na malari? - napewnoby w ciegu jednego pokolenia okazaliby si? narodem mZodym, pot?znym, peZnym energi: Broniewski zrozumiaZ, ze nie czas jest na zagadnienia czysto poetyckie. "Poeto, nie w pieSni troska" - woZa. Zaprzec do dziaZalnoSci produkcyjnej wszechwZadne biurokracj?, rzedzece w imieniu suwerennych, mitycznych "interesdw paristwowych", spozytkowac siZy Swiata dla usuni?cia troskraaterialnych,zblizyc czZowieka do natury i sumienia - tyle innych spraw konkretnych, palecych, -zywotnych - to domena Swiata poetyckiego Broniewskiego.

ROZDZIAZ. Ill CZLOWIEK I SPOLECZENSTWO Interesuje nas nastgpujece punkty: 1. 2. 3. h,

-

Poj?cie czZowieka. Stosunek czZowieka do siebie i wZasnego sumienia. Stosunek do spoleczenstwa - pozytywny i negatywny. Prawa,obowiezki...

5. - Poj?cie spoleczenstwa - kto komu ma sZuzyc, po co si? ludzie Z^cze« 6. - Co to jest moralnosc? 7. - Krzywda ludzka - zagadnienie niesprawiedliwosci. 8. - Co wolno spoZeczeristwu. a czego nie wolno. 9. - Humanitaryzm Broniewskiego. Male zastrzezenia: wyzej wymienione zagadnienia rozpatrywane se w rozdziale niniejszym jedynie na podstawie poezji Broniewskiegoj obraz "czZowieka i spoZeczeristwa" moze bye zatem w oczach czytelnika skrzywiony i nie zgadzajecy si? pogledami jego. Autor niniejszej tezy pisze jednak to, co w poezji Broniewskiego wyczytaZ, wySledziZ, wybadaZ, odczuZ i przemySlaZ; wyraza wi?c pogledy nie raz sprzeczne... ze swoimi pogledami. Chcec omdwid powyzsze problemy, musimy mied w pami?ci utwory o treSci spoZecznej, a przede wszystkim takie, jak: KgigayQ_UiiSY.P§¥i§J-i_yiiQ§_MiI§* P o j ? c i e

c z Z o w i e k a .

"CzZowiekiem"w poezji

Broniewskiego nie koniecznie musi bye wyksztaZcony, inteligentny, szlachetny czZowiek. Najcz?Sciej b?dzie tu "maZy krawiec Izaak Gutkind", mieszkaniec "trzypi?trowej, warszawskiej biedy" na ulicy Pawiej, czy G?siej, czy Karmelickiej, Dzikiej, ktorego wychowalo podwdrko, "smrdd i handel, handel i turkot", "ci?zkie zycie: Sledz, kawal chleba, tygodniami nic wi?cej prawie", ktdremu

CZLOWIEK I SPOLECZENSTWO

"nie wolno byZo bye dzieckiem"/"nie miaZ jeszcze lat jedenastu, kiedy zostaZ uczniem krawieckim"/. B?dzie nim fryzjer, "ktdry miaZ zle w gZowie", sZuzeca, co si? otruZa Zugiem - sZowem doZy spoleczne. B?de rdwniez wi?zniowie-bojowcy, co to "patrze w lufy wzniesione Smialo", ide na Smierd, "chociaz serce ma lat dwadziescia". B?dzie czZowiekiem takze pZatny szpicel w szarym palcie - czZowiek bez twarzy, co to "z pode Zba widzi wszystko, choc patrzed si? wstydzi", Waryriski, Bakunin-katorznik, zbieg, co po wolnoSd idzie sam za BajkaZ, Rimbaud, poeta, jakkolwiek Spiewajecy tZumem, to jednak nimipogardzajecy, Andrzej Strug pisarz, zoZnierz polski po kl?sce wrzeSniowej -"bez broni, bez orla na czapce, bezdomny na ziemi-matce", "dobry czZowiek","wi?zieri polityczny" - Jezus, "ruda Ryfka - trzynastoletnie dziecko',' co to biega po zniszczonym przez Nieracy mieScie polskim /"mama pod gruzami, tata w Majdanku"/ - no i sam poeta, poeta przede wszystkim. Jak widzimy z tej relacji - nie se to ludzie szcz?sliwi, zadowoleni z zycia. Ludzie to proSci, jakich autor miaZ moznoSc obserwowac za NiepodlegZej, a czyniZ to z iScie homeryczne ScisZoScie, skoro nawet zauwazyZ, ze sZuzece si? truZy Zugiem, ludzie biedni i poniewierani przez los.Coz mozna wielkiego o nich napisac - specjalnej filozofii zyciowej nie maje, intelektualnie se nieciekawi. Ci ludzie nie umieje nawet myslec. Jezeli my Sie, "to mySlenie ich streszcza si? do problemu, jak zdobyc kawaZek chleba/ zupeZnie jak nasi emigranci/, pozatem jest mySleniem prymityw-

CZLOWIEK I SPOLECZENSTWO

^3 nym, ktdre w terminologii psychologicznej inaczej nie daloby si? nazwac, jak mySleniem "magicznym". Poeta nieraz sam si? stosuje do tego sposobu mySlenia, kiedy uzywa takich pordwnari, czy przenoSni jak:"Smierc si? wysnuje z motkdw bawelny", "z ognia i ze krwi robi si? zZoto". Poj?cie czZowieka w jego najgZ?bszej naturze, nie wyidealizowane poj?cie, nie wiele si? rdzni od potocznie dzisiaj przyj?tego: "mySlece zwierz?", - nawet mniej, skoro nie widz? argumentdw, jeSliby mnie kto zaproponowaZ podobne okreSlenie, ale bez iskry Bozej w czZowieku. P©j?cie czlowieka w poezji Broniewskiego jest zatem zwyczajne. Choc "czlowiekiem" tym prawie zawsze zostaje ten, kto juz dawno stracil prawo do tego miana w spoleczeristwie; wydziedziczeni, ubodzy duchem maluczcy, celnicy i grzesznicy. S t o s u n e k i

c z Z o w i e k a

do

siebie

s u m i e n i a . Ludzie ci na pewno nie bawie si? w psychana-

liz?. Nie wiele maje skrupuZdw moralnych. Nie chc? przez to powiedziec, aby byli grzeszni i zli. Brak im tych skrupuZdw dlatego tylko, ze se niewinni. Nie jest to inteligencja z wysoce rozwini?tym a wyrafinowanym zyciem erotycznym, ludzie to ci?zkiej i wyczerpujecej pracy.Sted stosunek ich do siebie jest raczej poprawny. Czasem,i to w wypadkach patologicznych, poprawnoSc ta bywa zakldcona, kiedy n. p. "sZuzeca truje si? lugiem", czy wiesza si? fryzjer. Wtenczas b?dzie to masochistyczny stosunek do siebie. Ale i tu przyczyn nie nalezy szukac w samym czlowieku, tylko w warunkach zewngtrznych. Bo ludzie to z natury zdrowi, czerstwi.

CZLOWIEK I SPOLECZENSTWO

Po za tym czZowiek Broniewskiego jest w najwyzszym stopniu sumienny. Najwyzszym zZem moralnym b?dzie dla niego zdrada tej klasy do ktorej nalezy- Rwwolucjonista nie ul?knie si? kuli, bo "trzeba umiec, jak zoZnierz armii, iSc spokojnie pod mur cytadeli", serce niezZamane codzienne kl?ske, dziesi?d kl?sk, dziesi?c kul pomiesci! 1 Robotnik fabryczny potrafi sumiennie, z zaci?toScie wypeZniad swe obowiezki. Oto przykZad: Codziennie w twardej, niemej walce na gardZach maszjm mdleje palce, codziennie, zzarte piecdw piekZem, siwieje oczy krwie ociekZe, codziennie trzeba w walce padac, zagZuszyd Spiew, zapomniec radoSd, kominy wznosze lasy pi?sci nad ludzkim Spiewem, ludzkim szcz?Sciem i dymy snuje si? zaZobe kamiennym miastom - zywym grobom... 2 "Umierajecy republikanie, broczec po bruku krwie swoich ran, w krwi umaczanjtm palcem po scianie wypisywali: "No pasaran"." Podobnie tez w patriotycznym wierszu "Bagnet na bron" poeta niedwuznacznie deklaruje swoje niezZomne postaw? na wszelkie zakusy Niemcdw: A gdyby umierac przyszZo, przypomnimy, co rzekZ Cambronne, i powiemy to samo nad WisZe. 3 A wiadomo, co powiedziaZ Cambronne^ zwrot to nie bardzo literacki, nie mog? go powtdrzyc, ale dobitny, ale mocny. Jest takze ta,dyktowana nieskazitelnie prawym sumieniem, postawa, ktdre si? okresla jako wiernoSc dla spraw straconych. 1, 2, 3, Bron., #op.cit., 39, *+9, 171.

CZLOWIEK I SPOLECZENSTWO

h5

CzZowiek Broniewskiego "musi wiecznie zrywad si? i padad, jakby w piersi mial wiatr na uwi?zi" i walczyc o sprawy dalekie, zdawaloby si? bezpowrotnie stracone, a jednak sercu poety tak bliskie, jak n a przyklad "zwalony dom" przez "siedem niemieckich granatdw", ogrodek, gdzie bylo troch? warzyw i kwiatow, ziemia, ktdre ukochal dzieckiem, wislany brzeg. S t o s u n e k

do

s p o l e c z e n s t w a . Przede

wszystkim b?de tu dwa rodzaje spoleczenstwa, oddzielone od siebie rdznicami klasowymi. Stosunek wi?c proletariusza / czlowieka nie posiadajecego nic, oprdcz potomstwa, jakoze "proles" po lacinie oznacza - potomstwo/ do spolecznoSci jemu podobnych proletariuszy b?dzie oczywiScie pozytywny. Ale tylko nie wi?cej, jak poprawnie pozytywny. Brak jest tu daleko idecej miloSci spolecznej, chrzeScijariskiej miZosci blizniego. Proletariuszy tych Zeczy o tyle pospolna miZoSd, o ile ich Zecze te same cele: walka z klase posiadajece* Ow stosunek pozytywny ogranicza si? atoli do wyrachowanej, konkretnej umowy, kontraktu. Bezwzgl?dnie negatywny stosunek cechuje tych proletariuszy do wrogiego im obozu. Wyobrazaje sobie "burzujdw", jako ludzi bez serca, cynicaiie z reszte. ..."tucze si? Lodzie tZuste Scheiblery, im - tylko radoSd z naszej niedoli". if Pracuje dla nich murarz, za co mu dadze "jeSc i pic", "napracuje si? rzetelnie, stane Sciany i sklepienie, ale... stanie w yJ-SQ-J^^^^SlLs^yJ^J^ni-e» tym wi?zieniu b?dziesz (murarzu) gnid. h. Bron., op« cit., str. 105«

CZLOWIEK I SPOLECZENSTWO

^6 "Przystaje" wi?c robociarz do kowali, na takiegoz potentata pracujecyishf "jest robota nad laricuchera, na ten laricuch czeka kat". Ale mylilby si? czytelnik, gdyby sedzil, ze ten laricuch na psa na przyklad, - "wyjdzie z ognia hartowany, zrobie z niego twe kajdany, b?dziesz niesd je wiele lat"- Nic wi?c dziwnego, ze stosunek czlowieka-proletariusza do spoleczeristwa-bogaczy jest stosunkiem negatywnym, cynicznym, wrogim. Wyzysk powoduje, ze p r a w a miast

o b o w i e z k i

robotnika se... zadne, nato-

tak duze, ze przechodze mozliwosci ich

realizacji. Obowiezki se podwojne: robotnik musi odrobic swoje godziny u "pana", a rdwnoczeSnie znalezc czas i warunki na zaj?cie si? sprawami rodzinnymi. Potrzeby robotnika i takiej rodziny robotniczej se znacznie wi?ksze, niz, powiedzmy, potrzeby takiego "pana". Dzieci zazwyczaj ma trzykrod, w czwdrnasdb wi?cej, niz jego pracodawca. A wszystkich trzeba przyodziac i nakarmic. Jest jeszcze pdl biedy, gdy praca - jaka ona jest - ale jest, Gorzej, gdy przyjdzie kryzys i bezrobocie. Wtedy robotnik si? pyta samego siebie: Co mam robid, doked iSc? Chyba z glodu kamieri gryzd, Takie moje przeznaczenie: bezrobocie, gldd, wi?zienie. Bracie, doked iSc. 5 Robotnik taki niekoniecznie musi bye uSwiadomiony ideologicznie t. zn. nie musi wcale znad cale rozdziaZy z Marksa i Lenina, moze nic nie wiedziec o ruchu robotniczym w przeszZosci, mimo to jednak - jak na podstawie poezji Broniewskiego domySlamy 5 Bron., op. cit., str. 120.

CZLOWIEK I SPOLECZENSTWO

±7 si?, chocby z tej strofy: Kryzys w ci?zkim przemySle, place gdrnikdw glodowe, ich twarze - nieprawomySlne, ich domy - antyparistwowe!6 robotnik jest "nieprawomySlnym" i"antyparistwowym"dlatego, ze warunki ekonomiczne go do tego zmuszaje. Nie strajkowalby, nie urzedzal wiecdw i demonstracji, gdyby nie byZ bezrobotnym. Sted podwdjna roSnie krzywda, malo tego, ze siedzi bez pracy, czasem przymiera glodem, to go jeszcze ka±ze wi?zieniem za strajki i demonstracje. Broniewski silnie podkreSla ten antyhumanitarny rys. P o j ? c i e

s p o l e c z e n s t w a . Analogicznie jak

"czlowiek" w poezji Broniewskiego, tak i spoleczeristwo - nie jest arystokracje. "SpoZeczeristwo" Broniewskiego - to ludzie warszawskich, podmiejskich suteryn, mieszkaricy kamiennych miast - zywych grobdw, spoZeczenstwo gdrnikdw, giserdw, szewcdw maZoletnich czy krawcdw - sZowem tej n?dzy, w mowie ktdrej pisze swoje do dziS dnia felietony p.Wiech (recte: Wiechecki). "SpoZeczeristwem" b?de rdwniez wi?zniowie - Zydzi polscy, warszawscy obroricy, ktdrzy jak dobrzy patrioci swej polskiej ojczyzny potrafili "podjed bez cienia nadziei walk? we WrzeSniu zaczgte" /"Synowie Machabeuszdwl i wy potraficie Gmierad"/. "SpoZeczehstwem" b?dzie takze Karpacka, czy Kresowa, idece na gdr? Monte Cassino oraz spoleczeristwem tej poezji b?dzie poniewierana przez niemieckich siepaczy cywilna ludnosc polska: WSrdd mrocznych miast, po mrocznych /schronach, 6 Bron., op. cit., str. 98.

CZLOWIEK I SPOLECZENSTWO •H-8

jak stada wyp?dzanych szczurdw, gromady ludzi przerazonych peZzaJe u strzaskanych murdw. Bezdomni, Slepi i wyl?kli, zZowrogo patrze w niebo, szepce, ze gZdd, ze Smierd, ze - wszystko jedno /bardzo jaskrawa reminiscencja w niniejszej linii z Juliana Tuwima, wystarczy przeczytad wiersz: " W strasznych mieszkaniach straszni mieszczaniw"...etc./ i przeklinajec ziemi? biedne, ruszaje zndw, po trupach depczec, znikaje mroczni i samotni... 7 Wreszcie tym spoZeczeristwem b?dzie caZy nardd polski. Poeta, chociaz jawnie si? zastrzega, ze obey jest naszym romantycznym wieszczom "i po mieczu, i po kedzieli", ze on nie jest stworzony po to, zeby "pisac "Sonety", czy "Krdla Ducha',' to jednak cz?stokroc na wzdr SZowackiego i Mickiewicza

roztrzesa sprawy

narodowe, nie idealizujec co prawda po dawnemu, ale rzetelnie po obywatelsku broniec ich i wyrazajec gotowosc do poswi?cenia si? nawet gdyby zaszZa potrzeba oddac za nie zycie. Takim jest wiersz Targowisko/"Jak niewolnica naga, oto jesteSmy na targu, bicz historii nas smaga, sZowo zamiera na wargach. Mozni pytaje*"Ile?y str?czy historia-rajfurka, a przeciez my - Termopile, huk dziaZ i motordw furkot!/ Poeta nie moze przeboled faktu, ze pomimo naszej walki z Niemcami, pomimo, ze "mySmy pierwsi" "we wZasne zebrali piersi ostrza wrazego pochodu", losy nasze po wojnie wazyli mocniejsi, silniejsi - mozni. Daje si? nawet zauwazyc w poezji Broniewskiego tego okresu rodzaj mesjanizmu, kiedy pisze:ze "ru7 Bron., op. cit., str. 22^f.

CZLOWIEK I SPOLECZENSTWO

^9 ne jedne pot?gi, inne przytZocze nam piersi, a my si?gniemy po Ksi?gi, ktdre ucze zycia i Smierci, i z Sv/itezi wyZonie si? toni zatopieni rycerze i grody, i Dzwon zadzwoni, aby sZyszaZy narody, i przyjde, i ziemi? odmierze zmartwychpowstaZe wojska..." lecz tutaj autor zachneZ si?, stwierdzajec, ze jest to marzenie na jawie, mistycyzm, wi?c koriczy skromnie: Nie opuSci ci?, polski zoZnierzu, tylko poezja polska. 8 Natomiast bardzo cz?sto identyfikuje si? z dawnymi romantycznymi pielgrzymami, ktdrzy zwykli byli na gruzach starych kultur, na Wschodzie, duraac o losach swego, umiZowanego narodu. Oto "W gdrach Libanu", niczym Mickiewicz "wpZynewszy na suchego przestrzen oceanu" wsZuchuje si? w cisz?, by usZyszec "gZos z Litwy, Broniewski powiada:Potrzeha mi wielkiej ciszy wSrdd gdr i niebios ogromu, zebym raz jeszcze usZyszaZ gZos z domu. 9 Alboz nie jest to postawa wieszcza romantycznego, gdy stojec nad Morzem Martwym, patrzec w zachdd sZorica, jak "w Smutno mi, Boze", rozmySlaJec o dziejach Izraela, budzi si? z odr?twienia, wypowildajec refleksj?: - W?drowcze, nie czas nam bZedzic wSrdd niebios i dziejdw mroku: idziemy karad i sedzic, przySpieszmy kroku. 10 PrzykZady mozna by mnozyd. Nardd wi?c, zwZaszcza w okresie wojennym, najbardziej patriotycznym, jest dla Broniewskiego tym wielkim spoleczeristwem, dla ktorego poezje sZuzy. 8, 9, 10, Bron., op. cit., str. 223, 205, 215.

CZLOWIEK I SPOLECZENSTWO 50 Zadalem sobie na poczetku rozdziaZu pytanie, komu spoZeczeristwo powinno sZuzyd i po co si? ludzie Zecze* W imieniu poezji Broniewskiego odpowiadam, ze spoZeczeristwo ma sZuzyd jednostce do osiegniecia szcz?Scia doczesnego, ktdre jest alfe i omege zarazem, skoro poeta zrezygnowaZ z mySli o szcz?Sciu wiecznym. Ludzie si? Zecze dla celdw praktycznych, aby uZatwic sobie zycie. OczywiScie ten utylitarny stosunek jednostki do spoZeczeristwa nie moze zadowolic idealistdw, mnie on nawet razi. Nie mniej jednak taki, a nie inny, cechuje t? "pozytywistyczne" poezj?. W obliczu jednak takiego Swiatopogledu - jest to jego jedyne zalete - rzedzecy se niczym wi?cej ponad to, jak funkcjonariuszami spolecznymi, obranymi z woli ludu i dla ludu. Wobec tego nie ma tu miejsca na jakekolwiek form? totalizmu. Poeta, jak poeci wszystkich czasdw, jest skrajnym indywidualiste. Bucha gniewem na widok przerostu paristwa, tymbardziej na samowZadztwo. PodkreSla przez to bardziej swoj humanitaryzm, kult jednostki i szacunek dla czZowieka. Widad w tym doniosZy wpZyw wieku oSwiecenia. Na pewno encyklopedySci, na pewno Jan Jakub Rousseau, Diderot, Voltaire nie maly wplyw zostawili na poecie. Jakkolwiek, kto zna dobrze psychologi? twdrcy, nie zdziwi si? temu wcale, gdyby poeta pogledy swoje wypracowal samodzielnie. Duch obrony jednostki zawsze przepajal sumienia ambitniejszych artystdw. Duch ten powinien goScid w sercach wspdlczesnych poetow, dziS moze bardziej niz kiedyindziej w dziejach, gdy totalistyczna wladza, przemysl i zmechanizowanie zycia przekreSlaJe jednostk?.

CZLOWIEK I SPOLECZENSTWO

51 Co

to

jest

m o r a l n o S d .

"MoralnoSd - po-

wiada Jezus - to grzecznoSd wobec sZabych, moralnoSd - twierdzi Nietzsche - jest odwage silnych, moralnoSd - mdwi Plato - jest efektywne harmonie caZoSci" 1. MoralnoSd w opinii Broniewskiego jest przede wszystkim uniemozliwienie,Srodkami ziemskimi, ludzkimi, czZowiekowi krzywdzenia czZowieka. Zgadza si? to z sentencje napisane przez Zeromskiego. Gdyby zaproponowano dziS postawid pomnik ku czci tego pisarza, winien widnied napis - wZaSnie ta sentencja: "NAJWIEKSZYM GRZECHEM 4JEST KRZYWDA LUDZKA". Mozna zaryzykowad twierdzenie, ze jest to najwi?ksza mySl, jake kiedykolwiek wyraziZ Zeromski. MySl ta jest rdwnoczeSnie najdrozszym skarbem duszy Broniewskiego. NieodZeczne wZasnoScie poety. Poniewaz grzech - to nic innego, jak wykroczenie przeciw nakazom moralnoSci, sted istotnym jej zadaniem winno bye uniemozliwienie czZowiekowi krzywdzenia czZowieka. Nie trudnp zgadnec, ze o to wZaSnie chodziZo Chrystusowi, ktdry usilowal nie tylko ustalic hierarchi? wartoSci ludzkich, ale rdwniez poddad kontroli mySli i uczucia, wychodzec z prostego, a jakze trafnego zalozenia, iz, budujec spoZeczenstwo, trzeba zaczynac od doskonalenia jednostki. Posiew nauki jezusowej wydal obfity plon na polu ascetycznej doskonaloSci niektdrych jednostek /Swi?ci/, w zyciu zbiorowym nato-

11 Will Durant, Thg_SiQj:y_2f-EllilS§QEljy, New York, Garden City Publishing Co., 19*3, str.

CZLOWIEK I SPOLECZENSTWO

52 miast - zwiny samychze spoleczeristw - zawiddZ. Okazuje si?, ze nie wystarczy tylko doskonalid si? wewn?trznie, czZowiek jest istote sZabe - nieodzownym jest stworzenie staZych ram w zespoZach ludzkich, dzi?ki ktdrym mdgZby zapanowac pokdj. Tymczasem od zarania dziejdw tocze si? krwawe porachunki i kresu ich nie nie widad. Mniejsza o to, czy przedmiotem wojen byZy spory teologiczne, czy tez se obecnie spory i trudnosci ekonomiczne skutek jest niezmienny. Chodzi mi mianowicie o to, ze w etyce istnieje doted poj?cie wojny sZusznej. Kazda strona uwaza swe stanowisko za jedynie sZuszne i poczuwa si? do obrony tegoz nie pytajmy juz jak... A gdziez, pytam, chrzeScijariska rezygnacja? ByZ czZowiek, ktdry rozumiaZ waznoSd tej zasady - niechrzeScijanin, nieeuropejczyk, nie majecy aspiracyj do zbawcy ludzkoSci - Gandi. Ciekawe, ze w naszym "post?powym" wieku zjawiZ si? $ak niepost?powy czZowiek - oryginaZ, asceta, mistyk. Ale widocznie niewygodnym byZ naszemu wiekowi, skoro w pewnym momencie musiaZ odejSd ze Swiata. Smutne. ByZ sumieniem wieku. Na tie tak poj?tej przez Broniewskiego moralnoSci oczywiScie na pierwszy plan wyZoni si? zagadnienie w o S c i

s p r a w i e d l i -

s p o l e c z n e j . Bylo ono juz omawiane w rozdzia-

le p.t."Swiat poezji".2. Czuj? tutaj potrzeb? zanalizowac wiersze: "Ksi?zyc ulicy Pawiej" oraz "Ulica Mila".

12 Waclaw Matejczyk, Czlowiek_i_sp_oleczeristwo w p_oezji Broniewskiego, teza (nie puBIIEowanaJ'magii^r'ao'przeSstawienla~na""wy3ziale sztuk uniwersytetu w Ottawie, 1950, str. 37.

CZLOWIEK I SPOLECZENSTWO

53 Przedziwna atmosfera tchnie z tych wierszy. Se to wiersze napozdr zwyczajne. Nie wiele jest tam pokarmu duchowego dla intelektualistdw. Wiersze te sedzic trzeba intuicje. Sercem. Albowiem dla sere czujecych pisane byly. Za wczesnie jeszcze prorokowac - kto wie jednak, czy utwory te nie maje najwi?kszych szans przetrwania$ tak jak si? wymawia jednym tchem "Fortepian Szopena" i imi? Norwida, tak si? b?dzie wymawialo wspomniane utwory w lecznoSci z nazwiskiem Broniewskiego. 5§i§5Z£_^iiSZ_P§^i®J gaczyna si? w subtelnych, pastelowych tonach. Noc. I ksi?zyc, "jak jajeczna chala zdlciutki". Ksi?zyc jak ksi?zyc: a no "jak ksi?zyce we wszystkich miastach", wschodzil noce, zachodzil rano"sked mial wiedziec, ze jest w Warszawie maly krawiec, Izaak Gutkind? 13 Kiedy leek glodowal, zyjec tygodniami na chlebie i Sledziu Bardzo smutno patrzyl si? z nieba pi?kny ksi?zyc ulicy Pawiej.l1* Nie wolno Ickowi byZo bye dzieckiem, nie miaZ jeszcze jedenastu lat, kiedy zaczel terminowad krawiectwo u swego ojca-kzawca. Niezaspokojne tendencje uczuciowe kompensuje sobie biedny chZopak marzeniami na jawle. Jak widad, nie se to marzenia zorganizowane,majece mu sZuzyd do planowania zmierzajecego do polepszenia swego bytu. Cel tych marzeri - to emocjalne zadowolenie, nie realizacja dezeri. Zwrotka, ktdre °t° podaj? mogZaby sZuzyd psychologowi 13, 1^ Bron., op. cit., str. 117>

CZLOWIEK I SPOLECZENSTWO

5^ do ciekawych a pozytecznych badari: SzyZ i mySlaZ: - Jake by igZe przeszyc ksi?zyc, ten guzik zZoty? a tymczasem zelazko stygZo, ojciec krzyczaZ: - Pilnuj roboty! - 15 "Jake °y ig*3 przeszyc ksi?zyc, ten guzik zZoty" nie koniecznie moze symbolizuje kompensacyjne marzenie na jawie, jakoze treScie swe zasadniczo nie obejmuje, ani miloSci, ani sukcesdw zyciowych, ani bezpieczeristwa wobec trudnoSci zyciowych (Hollingworth). Moze jemt to tylko poetycki trick dla wprowadzenia "hyper-naiwnego" nastroju - mimo to trick to swietny! Nie dlugo trwala idylla spokojhej pracy z ojcem. Mim?lo 6 £zy 7 lat. Pewnego razu nad ranem umarl ojciec nad warsztatem. Icek zostaje sam. Nie rozumie co si? stalo, jak nie rozumie jeszcze wielu spraw:"trzeba dlugo uczyc si? zycia"... MaZy krawiec, Izaak Gutkind, cdz on umiaZ prdcz swego szycia? 16 Icek wi?c l?kliwie, trwoznie zbliza si? do ksiezki w poszukiwaniu "medrosci". Ciekawy rys psychologiczny: po stracie ukochanych, najdrozszych w zyciu, ktorej juz nikt i nic nie potrafi czZowiekowi wynagrodzic, szuka ukojenia w ksiezce. Jezeli przywolamy na pami?c fakty z zycia niektorych ludzi, to zrozumiemy szybko, dlaczego n.p. Spinoza zostal filozofem, dlaczego Mickiewicz i Petrarka pisali sonety i t. d. - wszystko przez stracone miloSd. OczywiScie, nie koniecznie to musi bye miloSc erotyczna, ktdta cechowala Spinoz?, Petrark?, czy Mickiewicza, ktdra z Asnyka zrobila poet? , moze to bye miloSd ojca Kochanowskiego 15, 16 Ibid., str. 117, 8.

CZLOWIEK I SPOLECZENSTWO

do coreczki Urszuli. Podobnie i Icek szuka ukojenia ducftowego w literaturze. Ale pilnie Sl?czaZ nad ksiezke, rozjaSniZo si? w Icka gZowie, powiedzieli mu duzo w zwiazku zawodowym na Muranowie. 1/ Nic dziwnego, ze do takiego chZopca szybko przylgn?Zy zagadnienia, jak "proletariat", "walka klasowa", "burzuazja", "wielki kapitaZ", bo te problemy byZy dla niego zywe, nie zas slowami abstrakcyjnymi. a najwi?cej bieda krawiecka na Nalewkach, Pawiej, na G?siej, nauczyla Icka od dziecka, jak si? zmagad trzeha z nieszcz?Sciem. 18 Zwlaszcza "krawcy starsi" uSwiadomili go Klasowo. Icek przekonany o slusznoSci sprawy, kiedy w zwiezku z akcje zwiezku zawodowego przeciw nowej obnizce pZacy zacz?Zy si? strajki i demonstracje oraz wielki wiec na Bankowym placu, bierze udzial w demonstracji. Nawet Icek trzymal transparent, "kiedy byla szarza policji. Skoriczylo si? to smutno dla "spiskowca". Icek poszedl dp wi?zienia "prosto z ulicy". "Ci?zki wyrok dostal na sprawie". Pi?c lat wi?zienia mu "wsolono", jak w dym, Siedzi Icek juz czwarte lato... 19 A rdwnoczeSnie, jak za czasdw jego "krawieckiej" mlodosci..• Na wolnoSci Swieci za krate pi?kny ksi?zyc ulicy Pawiej, 20 17, 18, 19 Bron., op. cit., 118-119,

CZLOWIEK I SPOLECZENSTWO

56 Jednakze ksi?zyc jest po dawnemu oboj?tny, zirany, spokojny i obey. Nie wiele jego interesuje siedzecy za krate Icek, nie interesowaZ go i dawniej. Zajrzy w okno, pdjdzie gdzieindziej, Swiecic Dzikiej czy Karmelickiej... Co on wie o Icku Gutkindzie, kto z nas wie, co si? dzieje z Ickiem? 20 Przeciez Broniewski koriczy utwdr optymistycznie. Wierzy, ze po odsiedzeniu przez Icka Kary, "nowy strajk w Murdzielu - dzielnicy muranowskiej, poprowadzi towarzysz Gutkind!" W "post scriptum" poeta chce udowodnic, ze to nie jakiS abstrakcyjny, blizej nikomu nieznany "Zydek-komunista", ale zywy, ale realny czZowiek ... przyjaciel Broniewskiego. (Icek pisze do mnie i w liScie tak jak dawniej prosi o wiersze: "Towarzyszu Broniewski napiszcie cos o celi dwudziestej pierwszej...) 21 Zagadnienie sprawiedliwosci spoZecznej wyst?puje tu bardzo jaskrawo. Nie ma atoli tutaj "nienawistnego burzuja" i biednego, bardzo chudego i w poZatanych portkach, robotniczka. Icek bedz co bedz jest chZopakiem oczytanym, uSwiadomionym ideologicznie. Brak jest tu jakiejkolwiek niskiej zZosci, zacietrzewienia do kogoSj z reszte Icek nigdy nie miaZ pracodawcy. Icek nie jest takze sztucznym wytworem ideologii proletariackiej, nie wziel jej od agentdw. Ten przebieg w zyciu Icka jest przebiegiem normalnym. Icek nie miaZ w przedwojennej Polsde"patriotycznych" rodzicow, nic wi?c dziwnego, ze znalazZ w ideologii proletariackiej ostoj?. 20, 21 ibid., 119.

CZLOWIEK I SPOLECZENSTWO

57 Ulica MiZa jest rdwniez pos?pnym obrazem niesprawiedliwoSci spoZecznej. Zasadniczo jest to wiersz liryczny. Ale, jak juz raz to zauwazyZem, liryka osobista i liryka spoZeczna cz?sto splata si? u Broniewskiego w organiczhe caZoSd. Poeta spieszy ulice MiZe do swojej "raiZej", zapewne na randk?. Ubogi widok ulicy zatruwa mu radoSc spotkania si? z narzeczone. Domy, domy, domy surowe. trzypi?trowe. czteropi?xrowe, ide, sune, ciagne si? prosto, nap?czniaZe bolem i troske. W kazdym domu cuchnie podwdrko, w kazdym domu jazgot i turkot, bZoto, wilgod, zaduch, gruzlica. MiZa ulica. MiZa ulica. 22 Ale ulica MiZa wcale nie jest poecie miZa, skoro "jest tam zakZad pogrzebowy", jatka i sklepik z wode sodowe, klinika lalek, naprawa parasoli. Skoro wZasnie, kiedy poeta idzie po ulicy, p?dzi trebiec karetka pogotowia, bo si? powiesiZ fryzjer, "ktdry miaZ zle w gZowie"/ "czytaZ powiesci detektywne, chciaZ zostad aktorem, wiecznie cos deklamowaZ, albo SpiewaZ piskliwym tenorem"/. Poeta gZ?boko odczuwa ca|e n?dz? ulicji MiZej. Dlatego metafory jego se drastyczne: Perspektywa rzeznickim_nozem przecina oczy. To boli. Prdbuje uciec, zapomnied. Ucieka od niebezpiecznego i trud nego Swiata za pomoce mechanizmu ochronnego - marzeri na jawie, idealizujecej projekcji. 22 Broniewski op. cit., l60„

CZLOWIEK I SPOLECZENSTWO

58 To nie byla dusza fryzjera, to byZ anioZ prawdziwy, jak z trampoliny wzbiZ si? z ulicznej perspektywy, leciaZ na biaZych skrzydZach i ponad kazde podwdrko rzucal bawiecym si? dzieciom jedno bialutkie pidrko, dzieci pidrka anielskie reczkami chwytaly, chwytaZy, a wtedy z ciemnego nieba spadZ Snieg anielsko biaZy, ludzie, ludzie, ludzie wieczorni gorliwie dreptali piechote, anioZ znikn^Z, dzieci posmutniaZy, zostaZo bZoto. 23 PrzyszZo to nieprzyjemne ocucenie, jakie si? zazwyczaj miewa, gdy mamy jakieS wielkie zmartwienie, a chcec si? od niego uwolnic, na chwil? zapadamy w pdZsen, naskdrkowe sZodkie marzenie, a po obudzeniu si? czujemy niesmak, potem jakies uczucie ostre i kZuJece. "AnioZ znikneZ, dzieci posmutniaZy, zostaZo bZoto". To tez poeta sypie nowe fale ostrych metafor, nowymi faktami i zdarzeniami z zycia ulicy MiZej. Zamiast gwiazd "w nocy nad ulice MiZe - gwiazdzista ospa, w nocy na ulicy MiZej - rozpacz". I dalej zdarzenia, z ktorych mozna by - na kazdy z nich - napisac dramat. Kazde w krdtkich, urwanych zdaniach. W sjiterynie pogrzeb. Niedobrze. Na parterze pZacze wdowa po fryzjerze. Na pierwszym pi?trze - plajta, komornik. A na drugiem sZuzeca otruZa si? Zugiem. Na trzecim pi?trze rewizja - mundurowi, tajniacy. Na czwartym czytaJe"Kurier Warszawski" - "poszukiwanie pracy'.' Na poddaszu dziewczyna dziecko dwudniowe zabiZa. MiZa ulicao Ulica Mila. 2h Zaiste taka plejada wrazeri nieprzyjemnych, taka "poezja" nie glaszcze mile ucha czytelnika, wychowanego na poezji naszych wieszczdw romantycznych. Czy mnie teraz ktoS zaprzeczy, ze nie zrodzila si? poezja absolutnie nowa? 23, 2h iron., op. cit., 160 - l6l.

CZLOWIEK I SPOLECZENSTWO

59 Zapytajmy jednak siebie szczerze, jaki poeta - nawet Mickiewicz, nawet SZowacki - wyraziZby lepiej ten ciemny i wilgocie ociekZy swiat, w ktdrym - w maju - ludzie nie wiedze o wioSnie, bo caZy rok hula perspektywa Zysych gazowych latarni? Zachodzi pytanie, czy rzeczywiScie istniaZa taka n?dza w Niepodleglej. Przeciwnicy "sanacji" mowie, ze jeszcze gorsza, a tzw. "sanacja" upiera si? przy zdaniu, ze to wszystko przesada. Nie wiem. Wzroslem po za Ojczyzne. Wydaje mi si? zawsze, ze byla najidealniejszym krajem pod sloricem, poniewazJa nie umiem powiedzied, jak zyZem w cichaj ziemi, daleko sted, gdzie przelano ojcowske milosd w tamte ziemi? pospolu z krwie • Szczeniak bylem coS lat jedenastu, nie wiedzialem, co znaczy - zyc. Dla mnie zycie znaczylo - wsrdd chwastdw zbijac beki, nie robie nic. Ale skoro mnie stamted wydarto, wywieziono daleko gdzieS, zrozumialem, ze dla Niej zyc warto. I scisnelem swe drobne pi?Sd. Nie plakalem na poniewierce co pomoze placz kazdy wie, lecz stlumilem swoj zal w gZ?bi serca. Zal ten pdzniej przerodziZ w gniewl Nie wiem, nie wiem, co znaczy miZoSc, miZoSc Polski z haseZ i flag. Kocham skrawek tej ziemi, gdzie zyZem, choc powiedzied nie umiem - jak. 2$ Nie wiem, czy to jest w zwyczaju ilustrowac swoje tez? wZasnymi wierszami, ale "feci". UczjmiZem. Sam uwazam to za pi?kne, bo teza nie powinna bye zbiorem ezyichS opinii dla udowodnienia tego 25 Z v/ierszy wZasnych. ( "Sanacja", wyraz ktdrym si? obecnie w Polsce posZuguJe dla okreSl. rzeddw przedwojennych,o ujemnym zabarwieniu^ tu raczej w sensie humorystycznym, jako frazes cz?sto powtarzany).

CZLOWIEK I SPOLECZENSTWO 60 czy innego przypuszczenia piszecego (obchodzecego czytelnika tyle co zeszZoroczny Snieg). Musi bye przejawem jak najwi?kszej inicjatywy i wZasnego genjuszu - w literaturze mozna sobie na to z powodzeniem pozwolid. GaZczyriski n. p. pisaZ "tez?" z literatury angielskiej na temat niejakiego szesnastowiecznego poet? Cheatsa, ktorego nazwisko i utwory sam napisaZ. Nie poznano si? poczetkowo na tym. Ale to zupeZnie co innego w moim wypadku.Ja przyrzekam natomiast jeszcze coS swego tu "wkr?cic". Otdz na pewno "Ulica MiZa" jest poetycko wyolbrzymiona. Prawda jest zazwyczaj gdzieS w srodku. Obraz n?dzy podwarszawskiej jest przekolorowany. Choc nie zupeZnie. Laraali sobie pidra nad zagadnieniem najlepsi nasi pozytywiSci, ZamaZ i Zeromski, malujec Swiat z ktorego wyszedZ Dr Judym / Ludzie_bezdomni/. Widocznie ten "obraz n?dzy i rozpaczy" dotrwaZ do czasdw NiepodlegZej, skoro temat podejmuje Broniewski, gZdwnie Tuwim w pieiwszym okresie twdrczosci, inni..% Na tie tego, co juz powiedzielismy o Broniewskim, vidzimy, ze ceche charakterystyczne poezji Broniewskiego - jest humanitaryzm. Humanitaryzm opiera si? na wspoZczuciu, na wyrozumieniu czZowieka; jest tolerancyjny, umie przebaczad. A wi?c nie od rzeczy b?dzie - i z tytuZem tezy b?dzie si? zgadzac - jezeli humanitaryzm poety omowimji szerzej. Jest to zasadniczo "celem ostatecznym" tej tezy.

ROZDZIAL IV HUMANITARYZM Po pierwsze - nie wolno nam identyfikowad poj?cia humanitaryzmu z humanizmem. Humanizm - to pewna epoka, ktdra byZa i min?Za, to kanon literacki, odwrdcenie si? od dawnej literatury chrzeScijariskiej ku tradycji grecko-rzymskiej. Zarazem - to emancypacja czZowieka, takim jakim on jest, dusze i ciaZem z pod wZadzy KoScioZa. Humanizm w sztukach plastycznych i w zyciu /maniery, ubiory, styl/ nazywaZ si? renesaiisem. Ale to byZa epoka, zamkni?ta w ramach pewnego czasokresu, ktdra si? skoriczyZa. Pewien pred w zyciu i literaturze. Humanizm zarazem moze bye czymS zgola innym - i w tym podobny jest do humanitaryzmu - Swiatopogledem, postawe uczuciowe do Swiata. Przekonanie, ze nic innego nie jest warte troski najwyzszej na tym Swiecie, jak tylko

czlowiek.

Nie zycie byle jak na tym Swiecie - w n?dzy i ubdstwie, aby tylko po Smierci osiegned zbawienie wieczne; nie wyrzekanie si? radoSci ziemskich i doczesnych, aby nalezec do wielkiego i szacunku godnego spoleczeristwa, jakim byZ KoScidZ - oto tresc humanizmu. Humanizm, jako Swiatopogled przerodziZ si? w racjonalizm wieku OSwiecenia, jest ojcem wszystkich nowych mniej lub wi?cej pozytywistycznych kierunkdw we wspoZczesnej filozofii. Od renesansu z re.szte datuje si? mySl wspoZczesna w filozofii, ktdra w dwudziestym wieku , w zam?cie niespotykanym doted, prdbuje osiegned syntez?.

HUMANITARYZM

62

Humanitaryzm zaS - to nic innego, jak daleko posuni?ty humanizm, skoro treScie jego jest miZoSc blizniego. W kazdym bedz razie jest on uczuciowe postawe do swiata. WspdZczeSnie rozwija si? kierunek filozoficzny, zwany "filozofie zycia" wedZug 0. Bocheriskiego, ktdry zasadniczo jest nauke o Swiatopogledach; moze grupa tych filozofow powie nam kiedy coS wi?cej o humanitaryzmie, zwZaszcza, ze "zyjemy w okresie, gdy nauka o Swiatopogledach wysuwa si? naa czoZo zainteresowari "filozoficznych" " 1. Jezeli tu uzywam slow "humanizm", "humanitaryzm',1 to nie jest to moim kaprysem, ani probe "podkolorowania" poezji Broniewskiego "systemem" filozoficznym. Poezja ta jest odbiciem zycia wspdZczesnego, a jaka filozofia wspdZczeSnie dominuje - oto co pisze cytowany juz Jordan; ..."filozoficzne systemy wyrastajece z postawy wspdZczesnego czZowieka b?de antytranscendentne, zorientowane na problemy osobowoSci i jej miejsca w spoZecznoSci, zagadnienie spoZecznej organizacji i mozliwosci "dobrego" zycia, jakie ona ofiaruje. B?dzie to innymi sZowy filozofia humanistyczna i socjologiczna, w przeciwieristwie do religijnie zorientowanej filozofii XIX W . " 2 . Sprdbujmy obecnie rzucid okiem humanitaryzmu.

na psychologiczne genez?

Ciekawy pogled wyraza Jeremi Wasiutyriski.

1 ,2 Zbigniew Jordan, WsDdZczesna_filozofia_europ.ejska, Numer 2 / 1 9 , wydanie 7,6 sI5a~191+97"str7li:fI+7

Kultgra,

HUMANITARYZM

63 Dla czytelnika z grubsza obznajomionego z teorie psychoanalityczne Freuda interpretacja Swiatopogleddw Wasiutyriskiego na pewno nie b?dzie rewelacje* Przytaczam, bo ciekawa, takiej dotychczas nie spotykaZem. Poniewaz jest przydZuga, nie nadaje si? do cytowania, wi?c tylko je w streszczeniu zreferuj? 3» Najpierw stwierdza Wasiutyriski, ze celem naszym jest poznanie. Nie jest ono uprawiane samo dla siebie, lecz dla zycia, bo miare wszystkiego jest zycie - biologia. Motywem pierwotnym poznania jest instynkt samozachowawczy: wzbudza zaciekawienie. Cel poznania: nie tylko opanowanie przyrodyt. zn. celowe sprz?zenie czZowieka ze wszechSwiatem, lecz takze usuni?cie wewn?trznych sprzecznoSci w duszy czlowieka, jak i cywilizacji, przetopienie zardwno indywiduum, jak i ludzkosci w harmonijne caloSd, Uchodzi za nudne poznanie w sposdb przyj?cia czegoS do wiadomoSci droge mdzgowe. Ludzie chce dreszcz, nie zaS

uczyd

p r z e z y w a d , czud

s i ? . Funkcje te natomiast z da-

wien dawna uchodzily za sprzeczne. Fizjologicznie rzecz biorec, dzialalnoSd mdzgu zdaje si? oslabiad wydzielanie wewn?trzne, z drugiej strony funkcje seksualne oslabiaje napi?cie systemu nerwowego. Sted pogarda ogdlu do "ksiezkowej medroSci"^ ogdl potrzebuje miec dreszcz, kult, wiar?, coS do kochania i coS do nienawidzenia.

3 Jeremi Wasiutyriski, Historia_czZowieka /fragment z dzieZa po norwesku Verden og geniet^"fra~solsystemets dannelse til i dag^0?O?« Nasjonalforlage^'fom'l'-'l^^Tom'S'-'l^^Tv/orczoSd, Rok j , ^eszyt 2, wydanie z lutego 19*+7, str. ifO-W.

HUMANITARYZM

Dlaczego? - pyta

6^

teraz Wasiutyriski. Bo elementarne

pop?dy ogdZu - a przede wszystkim pop?d ertyczny - nie se w peZni zaspokojone. I tak na tym tie - domySla si? autorpowstawaZy wielkie konflikty w ostatnich tysiecleciach, GZdd seksualny zaczel dawac si? we znaki w nowej formie, odked symbioza ludzi z roSlinami, zapoczetkowaia okolo r. 5000 przed nar. Chrystusa, doprowadzila do utworzenia si? paristw. Prawodawstwo ograniczalo uzycie sil indywidualnych, mi?dzy innymi wolne zaspokojenie instynktu plciowego. Skutkiem tego energia erotyczna musiaZa bye przenoszona na tory idealne. W rdzny sposob to si? odbywaZo, wskutek czego ludzkoSd zostaZa rozszczepiona na rozne

g r u p y i d e o l o g i c z n e .

H y p e r a n t r o p i z m .

Typem najdawniejszym i

najpowszechniejszym sublimowanej erotyki jest hyperantropizm, kult nadludzi i nadludzkich symboli: bohaterdw i magikdw oraz ich nast?pcdw, boskich krdldw, ktdrzy dali poczetek zarowno krdlom, jak i bogom, - bogdw paristwowych i samychze paristw. Sumerowie czcili swoje miasta-paristwa, ktdre uosabiaZy rdzne boginie -matki, Egipcjanie - swoich boskich krdldw, ktdrzy byli talizmanami narodu, Rosjanie - "caria-batiuszk?", Japoriczycy zas czcze swego syna bogini sZorica - cesarza. Osobie czczonej dodawano zwykle jej stron? zeriske, ktdra byZa szczegolnie otaczana czcie m?zczyzn. W spoZeczehstwach katolickich "sodalitates marianae", zwiezki oddajece czeSd Marii, ciesze cza wSrdd mZodych m?zczyzn.

si

? popularnoScie, zwZasz-

HUMANITARYZM

65 Hyperantropizm przyczyniZ si? do powstawania paristw. W najdawniejszych czasach boski krdl uchodziZ za idealnego ojca i byZ prawodawce- Niektdre grupy ludzkie ustosunkowaZy si? podobnie do innego nadczZowieka n. p. prawodawcy, jak Mojzesz, Mahomet, niezaleznie od organizacji paristwowej. Nadludzi tych nazywa Wasiutyriski ogdlnie "czarodziejami". Hyperantropizm jest najpowszechniejszym i najbardziej "naturalnym" typem przenoSnej erotyki, daje on bowiem najwi?cej sposobnosci do bezpoSredniego zaspokojenia nami?tnoSci. Dyscyplina, narzucona n.p. przez Mahometa, zostaje grupie ludzkiej nagrodzona prawem uzycia siZy i gwaZtu w okolicznoSciach przez "czarodzieja" wyznaczonych - w tym wypadku swobode masakrowania chrzeScijan. H u m a n i

t a r y z m , miZosc blizniego, jest inne posta-

cie t. zw. popularnie "niewyzytej" miZoSci. Opiera si? na prdbie "wzycia si?" w innego czZowieka, intuicyjnego wczucia si?, sZowem na wspoZczuciu. Jest wi?c rozszerzone forme miZoSci wZasnej, narcyzmu, w przeciwiehstwie do hyperantropizmu, ktdry jest sublimowane forme miZoSci do partnera. Autor tu podaje do porownania rzecz p. t. "La trahison des clercs" i twierdzi, ze wyjaSnia to ten fakt paradoksalny, ze wielu wybitnych pionierow humanitaryzmu bylo zdecydowanymi egoistami, dla ktdrych humanitaryzm byZ Srodkiem do osobistej doskonaZosci i wZadzy. Ale chociaz humanitaryzm bierze swoj poczetek w "Wille zur Macht", to jednak moze si? rozwinec w typ post?powania istotnie altruistycznego.

HUMANITARYZM

66 WZadz? nad wspdZludfmi trzeba budowac na ich znajomoSci, a ta jest niemozliwa bez "wczucia si?", ktdre nieodzownie pociega za sobe "miZoSd", altruizm. Poniewaz humanitaryzm nie ma zadnego zewn?trznego prawodawcy, zadnego czarodzieja poza wZasnym sumieniem, obce mu jest niehamowane uzycie siZy w stosunku do ludzi poza tym, ktdre godzi si? z poczuciem wspdlnoty z nimi. Sted tez humanitaryzm nie nakZada zadnych seksualnych zakazdw, oprdcz zakazu tego, co bezpoSrednio szkodzi innym. Te dwa typy przenosnej miZosci - do siebie i do drugiego czZowieka - nie wyczerpuje, jakby si? zdawaZo, mozliwosci na tym polu. Trzeci sposob pozbycia si? nadraiaru erotyki, to zdZawienie jej wZasne jej siZe. Czasem prowadzi to do postawy ascetycznej, wrogiej zyciu, do duchowej kastracji. Siddharta Gautama lub Budda, przed dwoma i pdZ tysiecami lat na tej podstawie ugruntowaZ swoje teori? zbawienia. WierzyZ, ze ludzie przede wszystkim nie Ludzie najpierw chce

chce

c i e r p i e c . Nie prawda.

z y c i ch?tnie place

za

"to cierpieniem.

Cierpienie zndw nie jest take jakby si? zdawalo niedorzecznoscie w Swiecie, bez niego nie byloby radosci, post?p biologiczny zmalalby, zycie zwyrodnialo. Aby zniesc cierpienie, Budda musial zaprzeczyd zyciu i postawid nicoSc,

n i r w a n ?,

za najwyzszy eel. Nie jeden to raz erotyka wyrodzila si? w pop?d do Smierci.

HUMANITARYZM

67 Jest to bezsprzecznie - jak twierdzi Jeremi Wasiutyriski - wysoce filozoficzna i intelektualna nauka, jake gZosiZ Budda. Sted zainteresowanie nie wielkie w w. XIX /SZowacki jej ulegaZ/, a wiek XIX hoZdowaZ intelektualnemu poznaniu obiektywnego swiata, by raz na zawsze ustalic , co istnieje poza nami, a co jest halucynacje tylko. Budda sprzymierzyZ si? z poznaniem przeciw zyciu. Dzisiejsze nauki przyrodnicze tez usiZuJe wyZeczyc nami?tnosc i uprawiac czyste poznanie. Jest to sZuszna tendencja, dopdki poznanie jest celem. Nie powinna jednak hami?tnosci hamowac w innych dziedzinach zycia.Nauka prowadzi nadal stare jak Swiat walk? mi?dzy mdzgiem a gruczoZami, mi?dzy rozumem a sercem, stojec po stronie mdzgu. Nie rozwiezuje zagadnienia zycia jako caZoSci, ale ogranicza si? do mdzgu i pozostaje wobec tego obca ogdZowi. Poniewaz nauka, podobnie jak buddyzm i szereg innych ideologij, dezy do beznami?tnoSci, autor nazywa t?, nie tyle aerotyczne co antyerotyczna. postaw? -

a p a t y z m e m .

A wi?c istnieje trzy zasadnicze kierunki ideologiczne /konturowo biorec rzecz/, ktdre rodzi nienasycona nami?tnosc. "Wybdr" zalezy od naszej konstytucji psychofizycznej. Skrajni intelektualiSci - to apatySci, jakoze apatyzm jest intelektualny i antyseksualny. Humanitaryzm jest i intelektualny, 1 seksualny, hyperantropizm jest nieintelektualny. Znany jest nam odwieczny konflikt mi?dzy uczonym i poetg. Uczony nalezy do grupy apatystdw, podczas gdy poeta bierze swe siZy twdrcze

HUMANITARYZM

68 z sublimacyj erotycznych dwdch pozostaZych typdw, a wi?c bedz z sublimacji zwykZego pop?du pZciowego do zewn?trznego obiektu, bedz tez z wzycia si? we wspdZludzi. Humanitaryzm Broniewskiego jest niewetpliwy. Na kazdej stronie jego utworow znajdujemy gZ?boke miZosc czZowieka i zrozumienie jego natury. OczywiScie, nie na wiele si? przyda teoretyzowanie, czy ten humanitaryzm poety zdoZaZ juz si? przeksztaZcic w typ post?powania istotnie altruistycznego, czy tez jest li tylko forme zamaskowanego egoizmu. Niestety, nie mozemy az tak gZ?boko w dusz? poety si?gnec, a gdyby nam to si? nawet i udaZo, to i tak jedynie niewzruszonym swiadectwem humanitaryzmu poety b?de jego utwory. Tajemnica humanitaryzmu Broniewskiego, podobnie z reszte jak Majakowskiego, polega na tym, ze, jakkolwiek zajmowai si? prawie caZkowicie sprawami publieznymi, nie oddzielaZ jednak tych spraw od sfery zycia osobistego. I to wZasnie uchroniZo t? poezj? od sztucznoSci propagandy, od pracy artystycznej na zamdwienie. Ci poeci poj?li kanon literacki, zwany "zamdwieniem spoZecznym", niewetpliwie inteligentniej, na pewno lepiej i naturalniej, niz inni. Przede wszystkim Broniewski, podejmujec tematy spoZeczne, pami?ta zawsze o sobie, ze jest przede wszystkim - artyste.

Nie

rzemieslnikiem i robotem. Do zagadnieri spoZecznych podchodzi wi?c jako artysta. To uchroniZo jego poezj? od zaklasykowania jej do rodzaju "agitek", ktdry to rodzaj z poezje nic wspdlnego nie ma. Jest czystej wody publicystyke.

HUMANITARYZM

69 Jak ze wspomnianego artykuZu Wasiutyriskiego wynika, z owego rezerwuaru miZosci, ktdra musi szukac drdg ujscia w sposob sublimowany, powstaZo wszystko, co nazywamy cywilizacje- Cywilizacja nasza jest jednak tworem niejednolitym. Podtrzymuje ona bowiem sprzeczne tendencje spoZeczne. Rozbita na szereg ideologij, a jest ich daleko wi?cej, niz w schematycznym podziale Wasiutyriskiego, co nie polepsza sytuacji, - musi dojsd do wewn?trznej harmonii, jezeli ma Istniec, Wojny, krzywda ludzka se niczym innym, jak logicznym wynikiem tych sprzecznoSci. Sprzecznosci owe targaje rdwniez dusze jednostek. CzZowiek powinien korzystac ze wszystkich istotnych wartosci, jakie mu daje cywilizacja, bez niebezpieczeristwa konfliktdw duchowych, i z drugiej strony - jedynym pewnym sposobem zachowania jednoSci cywilizacji jest oddanie jej pod kontrol? peZnych, zdrowych jednostek. Jednostka peZna musi Zaczyc intelekt z- siZe poetycke, zywotnoSd ze zdolnoscie wczuwania si?, prac? mdzgowe z funkcjami gruczoZdw.W naszej cywilizacji jestesmy Swiadkami wybujaZoSci pewnjich stron psychiki, a wi?c brutalna zywotnoSd, uniwersalistyczna tendencja do humanitaryzmu, znowuz z jednej strony makiawelizm, z drugiej - chrzescijariska miZoSc blizniego i t. d. Co wi?cej, nasza cywilizacja zmusza jednostk? do pdjScia w ktdrymS kierunku, skutkiem czego trzeba zrezygnowac z innych i w ten sposob amputowac pozostaZe cz?sc swego czZowieczeristwa. To jest powszechne dzis zjawisko specjalizacji, ktdra zle poj?ta bywa zrodZem zZa - krzywi i deformuje psychik?. Naturalnie drugim ekstremem b?dzie rdwnie szkodliwy dyletantyzm.

HUMANITARYZM 70 Widzimy wi?c, ze problem jednosci i staZosci cywilizacji jest rdwnoznaczny z zagadnieniem duchowej jednosci i peZni indy widuura. A humanitaryzm poetdw takich jak Broniewski znajduje swe peine uzasadnienie. Staje oni w obronie tak zwanego "szarego czZowieka. "Zeby nareszcie powstaZa harmonia, nalezy jasno popatrzec na. wszystkie sprawy dotyczece czZowieka i spoZeczeristwa i zro zuraiec dobrze ten mechanizm. A nie jest on tak skomplikowany, jak nam si? na pierwszy rzut oka wydaje. Nie co innego, jak naukowe poznanie pozwoli nam zbudowad pogled na Swiat prosty i rzetelny. Zb?dny balast wiekdw trzeba odrzucic stanowczo, przyjed zas wartoSci istotne. Nauka w ciegu ostatnich trzech stuleci nauczyZa nas wreszcie odrozniac nasze urojenia od zewn?trznej rzeczyv/lstosci. I tak na tie tego, co juz o Broniewskim powiedzielismy, znajduje swe peine usprawiedliwienie moja teza, ze Broniewski jest nie tyle komuniste, ile raczej poete, w ktdrym dominuje uczucia humanitarne. Juz podstawowym dowodem tego b?dzie fakt, ze Broniewski na pierwszym miejscu stawia jednostk?, nie spoZeczenstwo, nie mas?. "Jednostka zerem, jednostka bzdure, chocby najwi?ksze byZa figure" - Spiewa Majakov/ski. Partia u niego - to wszystko. Na tym tie jakze jasno, jakze wyraznle odbija odmienny poglad Broniewskiego. PosZuchajmy: Nic ludzkiegjo nie jest mi obce, bdl i radosc rozdaj? wszystkim, C5Zowiek_piesni_mojej_surowcem, ^ piesni peinej krwi a nie mistyki. k- W. Broniewski, Wiersze zebrane, Warszawa, "Wiedza", 19^8, str- 123.

HUMANITARYZM 71 A wi?c przedmiotem troski artystycznej Broniewskiego jest przede wszystkim czZowiek, jednostka. Ten humanitaryzm Broniew skiego jest pewnego rodzaju romantyzmem, w ktdrym patriotyzm narodowy zastepiono swego rodzajm patriotyzraem ogdlnoludzkim. Stosunek jednostki do zbiorowosci u Mickiewicza / DziadyA_Kgiggi USE2^ U •••/ polegaZ na uwielbieniu narodu jako najwyzszej instan cji uczucia i woli. Mickiewicz - jak powiada StanisZaw Pigori byZ pod wpZywem X. Lamennais'go, ktdry, Zeczec chrzeScijariske etyk? samozaparcia z demokratyczne apoteoze ludu, gZosiZ i z^wielke potege przekonania wymow nie uzasadniai koniecznosd upodrz?dnienia rozumu czy czu cia jednostkowego, woli zbiorowej, jako najwyzszemu kryter ium zycia. 5* Analogicznie i Broniewski, lecz rdznica polega na tym, ze jednostka powinna podporzedkowac rozum i uczucia nie narodowi, ja ko najwyzszej instancji, lecz wszechludzkoSci - 1 to do pewnego stopnia t, zn. dopdki interesy zbiorowoSci nie koliduje z jednostko wymi. 0 ile ewentualnoSd takowa zaistnieje, bez wetpienia, Broniew ski opowie si? po stronie uciskanej jednostki, bo jej wspdZczuje, je tylko umiZowaZ goreco. Sam z reszte jest kraricowym indywidualis te, zaczel swoje twdrczoSd jako prometejski egoista od burzenia "przeszloSci oltarzy", jak powiada Asnyk. OmdwiliSmy jego reli gijnoSd i wiar?

w rozdziale p. t. "SwiAt poezji" i wiemy, ze zde -

cydowanie opiera si? ona nie na uznaniu heteronomii ludzkiego ist nienia, na pelnym i konsekwentnym upodrz?dnieniu czZowieka Bdstwu, 5 StanisZaw Pigori, Ai_Micki§wisz*_Ksi§gi_Na£2du_g££XAX, Pittsburgh, P.A., Polish War Relief of U. S. A., 19^5, str.10.

HUMANITARYZM 72 lecz na autonomii. Z punktu widzenia etyki chrzeScijariskiej jest to kardynalny bled, bZed, ktdry determinuje, czy poeta jest czZowiekiem wierzecym, czy wprost przeciwnie. Nie imjiej jednak zagadnienie to nie powinno w nas budzic swi?tego gnie wu oburzenia. Nie dlatego, ze od wiekdw poeci posiadaje t? najwi?ksze wolnosc wyrazania swych mysli, nie dlatego, ze nas, ktdrzy chcemy uchodzic za ludzi kulturalnych - a kultura - to w pierwszym rz?dzie tolerancja -przynajmniej mnie si? tak widzi, interesuje zjawisko samo w sobie, a dlatego, ze to przyj?cie przez poet? autonomii ludzkiego istnienia jest wyrazem "ducha czasdw". Samo w sobie jest bZ?dnym i niebezpiecznym, dlugo nie potrwa, ale, poniewaz oznacza, ze czZowiek jest wszystkim, nie zaS zerem, doda ludzkoSci wiary w same siebie, nauczy w budowa niu lepszego jutra nie oczekiwania jakiegoS cudu, czy pomocy skedined, lecz opierania si? tylko na sobie. A wiemy, ze najmocniejszy jest czZowiek, ktdry stoi sam. Dla tych, ktdrzy nie znajduje od powiedzi, w jaki sposob faZszywe teorie maje tak wielki wpZyw na ludzkoSc - oto przjiczynek do medytacyj. Dodam, ze nie oznacza to braku inteligencji u mas, skutkiem czego nie moge

one

odrdznic

teorii faZszywej od prawdziwej. Masy znaje swoj eel i ch?tnie sprzymierze si? z kazde teorie, czy pseudoteorie, ktdra pomaga do osie gni?cia tegoz celu, w gruncie raeezy nie przejmujec si? nie bardzo. Poza tym, nie dlatego bym miaZ Broniewskiego usprawiedli wiac, powiem, ze Broniewski, jak prawie kazdy poeta, nie nalezy do ludzi naj'pokorniejszych, nie tylko wobec ludzi, ale i Boga.

HUMANITARYZM

73

W poezji Broniewskiego, jak w ogole w kazdej poezji, trudno jest wykazac, ze na przykZad humanitaryzm poety przeja wia si? tu lub tam, na tej lub innej stronie, w tym czy innym wierszu. Nalezy przede wszystkim czytac caZosc, czytac wiele razy, umiec te strofy na pami?c, wziec je w radzg i w krew. Tak jak z ksiezeczki niewielkiej, ktdra zasZuzyZa sobie na zaszczytne miano "Ksi?gi ksieg", wyrosZa teologia chrzeSci jariska, z tych kilku idej, rzuconych jakby przypadkiem przez niewyksztaZconych Rybakdw galilejskich, tak i ze skapej stosun kowo twdrczoSci Broniewskiego mozna wysnuc caZe wiar? wspdZczes nego czZowieka. Wiara zas to nie raz ponura i cierpka. Jak jego poezja, nie wyrosZa ona z lektury, ale z okolicznosci jego zycia. Jest ona nader subiektywna i tak cudownie obiektywna zarazem. Trzeba miec Swiadomosc jednak, ze przezycia jego, chocby najbolesniej sze, stawaZy si? dlan zawsze materiaZem twdrczym, podobnie jak otaczajeca go rzeczywistosc. Broniev/ski jest z natury is tote bierna, jak maZo kto podat ne na wpZywy srodowiska. Po prostu jak Darwin wydaje si? on drzec przed przejawieniem, manifestacje swego prawdziwego indywidualizmu. Te jego wystepienia bojowe nie sa wcale wynikiem jego indywidualiz mu, owszem czujemy zawsze, ze przez Broniev/skiego mowie masy, tZum. Dlatego Broniewski pozostanie na wieki "lustrem ery", wyrazem epoki w poezji polskiej.

HUMANITARYZM

7^

Ktos mi powie, ze przeciez utwory Ilomera, "Boska komedia" Dantego, dramaty Szekspira i komedie Moliera tez byZy zwiazane z miejscem i czasem, a przeciez staZy si? ogdlnoludzkimi. Ze na przykZad poezja Mickiev/icza zostaZa niemal ewangelie patriotyzmu polskiego. Sa wprawdzie w poezji Broniewskiego wiersze, ktdrym podob nych nie znalezc nie tylko w poezji polskiej, ale, wydaje mi si?, kariera ich nie bedzie dZugotrwaZa, co z reszte nie od klasy sa mych wierszy zalezy, ile od tego, co one reprezentuje. Waznosc poezji Broniewskiego nie od szans przetrwania jej zalezy. Wprawdzie oto mamy dzis poetow klase swe i rozmachem twdrczym moze przewyzszajecych Broniev/skiego, ale daremniebysmy szukali jemu podobnego, jezeli chodzi o konsekwencj? w realizo waniu swego programu poetyckiego. Nawet Tuwim dzis nie ma tak prostej linii, jezeli wezmiemy pod uwag? caZy jego dorobek poetycki. Dlatego to WacZaw Grubiilski wcale nie przypadkiem nazwaZ Broniewskiego "najwi?kszym poete swego pokolenia"6. Korone zas tego programu poetyckiego jest humanitaryzm. Broniewski jednoczesnie pozostaZ do korica wiemy progra mowi swe grupy poetyckie j "Skamander", ktdra, jakkolwiek uv/azana byZa za grup? raczej zachowawcze, to jednak wiele v/zi?Za z prq.du, ktdry pierwszy we WZoszech zapoczetkowaZ Marinetti w swoim

6 Grubiilski, loc. cit.

HUMANITARYZM

75

sZynnym "Manifesto". UmiZowanie dynamiki, szybkosci, maszyny, a przede wszystkim urbanizm, czynie z tej poezji poezj? futu rystyczne* Broniev/ski zas jest jednym z filardw tej poezji, ktorej inicjatorem po pierwszej wojnie Swiatowej byZ w Polsce Julian Tuwim. Podczas gdy przed pierwsze wojne swiatowe w Rosji roiZo si? od poetow takich jak mistycy religijni, Mierezkowski (1866 19^1), Hippius, WiaczesZaw Iwanow - jednokopytny szatan SoZogub, boski i jasny po mozartowsku, zdeprawowany a niewinny Kuzmin -ur. w r. 1877, bZyskotliwy, miodopZynny poganin Balmont,surowy Litwin BaZtruszaitis (I873 - ) , klasycznie chZodny, erotyczny Briusow, antropozoficzny symfonista sZov/ny BieZy (1880 - 193^), mglisty, przenikliwy BZok 7« e t c . , to u nas zasadniczo zyZo si? poezje weterandw MZodej Polski. Z chwile dopiero odzyskania narodov/ego bytu poezja polska zacz?Za pZonec jaSniej, podczas gdy w Rosji zacz?Za ona gasnec po stracie Majakowskiego, jakoze poeci nie mogli przystosowac si? do nowych wymogdw paristwa. "Skamander" do ktorego nalezaZ Broniewski zasadniczo jest kontynuacje okresu MZodej Polski. Nawet Tuwim przyznaje si? do

7 Aleksander Kaun, §oyie£_Poe£s_and_Po;e£r.y, Berkeley and Los Angelos, University of Calif., 19^3, stra 5°

HUMANITARYZM

76

"mojego Staffa',' przedstawiciela bedz co bedz MZodej Polski. Podobnie, jak w okresie MZodej Polski panteon ich gosciZ Dionizos i Chrystus, Epikur i Nietzsche, WZodzimierz SoZowjow i Rudolf Steiner. Mimo rdznice filozoficzne, mieli oni cechy wspdlne: erudycj?, kosmopolityzm, wyrafinowanie estetyczne. ZasZuga Broniev/skiego w tym, ze idei "bezideowosci", idei estetyzmu, "sztul-ci i tylko sztukiy przeciwstawiZ ide? walki o tresc. Najwyzsze

za

s dla niego trescia b?dzie czZowiek

w dezeniu do zbudowania lepszego, swiatlejszego i szczesliwsze go spoleczenstwa. Humanitaryzm Broniewskiego na aktualnosci jeszcze nie stracil - aktualny jest i b?dzie wsz?dzie tam, gdzie panuje ucisk, bez wzgledu na form?.

BIBLIOGRAFIA Bielatowicz, Jan, Azja i Afry_kaa antologia poezji rcol §kie^jiaJ3r. J/schod^ie, JirozoIIma7 OrzIZ""BiIIy7~19IW7 i:Er7~352. Antologia"poizji zoZnierskiej, obejmujeca daty 1939 - 19Mf. W przedmowie znajdujemy wzmianki o Broniewskim, a w ksiezce jego utwory z tego okresu. Bielatowicz, Jan, N§s§e_granice_^Monte_Cas§ino+_antol,Qgi§ WalkJ,, Rzym, Kultura i Prasa 2-go Korpusu, 19^5, str. 2057 Kontynuacja antologii powyzszej do r. 194-5. Wiersze poety oraz bardzo uzyteczny wst?p. SzczegdZy biograficzne. BZok, Aleksander, Wyj§tki_z_artykuZdwi_pamigtnikdw_i-lis £dw, Twdrczosd, Miesi?cznik literacko-krytyczny, Rok~27 No~ll," wydanie z listopada 19^6, str. 69 - 78. Ciekawe uwagi o zyciu i poezji. Broniewski, WZadysZaw, Bagnet na broil, Jerozoliraa, W drodze, 19^3, str. 52. Zbiorek wierszy WZadysZawa Broniewskiego z okresu wojenne go. Broniewski, WZadysZaw, Drz^w^_roz^acz.§jaice, Glasgow, Allan Fowler, 19^5, str. 63. Nast?pna z kolei kolekcja wierszy jerozolimskich poety. Broniewski, WZadysZaw. P2kiQn_£§¥2luQii ESid^iernikQtfgj, Q^CQdsenis, Rok 6, No ^5(258), wydanie z dnia 6-go listopada 19^9 roku, str- 1. Wiersz napisany z okazji rocznicy rewolucji. 19k8,

Broniewski, WZadysZaw, Wiers.se zebrane, Warszawa, Wiedza, str. 287. Kompletne powojenne wydaniw wszystkich utworow poety.

Czapski, Jozef, Na_nieludzkiej ziemi, Paryz, Instytut lite racki, 19^9, str. 320. " Wspomnienia, zawierajece szczegdZy biograficzne o Broniew skim.

Czernik, StanisZaw, Sylwetk^J3roniewskiego, Twdrczosd, Rok 5, No 1 , wydanie ze Stycziiia 19*+9"str7~99 -"lO^+T Analiza krytyczna poezji z okazji ukazania s i ? w druku ¥4§E§ 2^_ Z§feE §Qy cii.

BIBLIOGRAFIA

78

Grubiilski, WacZaw, ^igdzjr,.mZotem_aiiisierpem, Londyn, Stowarzyszenie p i s a r z y p o l s k i c h . 1 9 ^ , s t r . 200. SzczegdZy dotyczece Broniewskiego z okresu jego pobytu w Rosji.

Grydzewski, MieczysZaw, Wiersze_Dolskie_w^brane 4i _antoi2SiS_22§5^i_od_Bogu_rodzicy do_chwili_obecne]j a Londyn, Williams 7 Eia and"*Co7,"str7""?TlI -~l$527 Antologia poezji polskiej, zawierajeca rdwniez majstersztyki Broniewskiego. Jordan, Zbigniew, Wsp_dZczesna filozofia europejska, Kultura, No. 2/19, wydanie~z~maja~19£97~str7~138 - ~ l W 7 " Krytyczny przegled v/spdlczesnych kierunkdw filozoficz nych w Europie - recenzja. Kaun, Alexander, Soviet Poets and Poetry, Berkeley, University of California7"l9^37"strT"2^07 Praca dose szczegdZowo traktujeca o wspoZczesnej poezji rosyjskiej. Autor swietnie przedstawiZ kierunki poetyckie zarowno dorewolucyjne, jak i najnowsze. Kridl, Manfred, Literatura polska £na tie rozwoju kultury2, New York, Roy, 19*+2, str7~55o7 " Podr?cznik do literatury polskiej. Szczegolnie cenny, poniewaz nie tylko prezentuje poezj? Broniev/skiego i daje zyciorys poety, lecz takze przedstawia tZo historyczne oraz dzieje grupy poetyckie j Broniev/skiego. Kuliczkowska, Krystyna, Liryka_Broniewskiegg, Twdrczgsc4 Rok 3, No. 1, wydanie z lipca-sierpnia 19^7, str. 129 - 133. Krytyka poezji Broniewskiego. Bardzo wnikliv/a i szczegdZowa. Lobodowski, Jozef, Wspdlny^pokdj na Dobrej, WiadomoSci, Rok 3, No. 25 (116),^str." r7xyyd_. z~dn.~2o7~lll, 1 9 ^ 7 " Wspomnienia poety z zycia^kolegdw-poetdw z czasdw przedv/o jenny ch. Majakov/ski, WZodzimierz, Wiersze wybrane, Warszawa, Ksiazka, 19^8, str. XIX - 10L. Ksiezka ta zav/iera tZumaczenia, mi?dzy innymi dokonane przez Broniewskiego. Mirsky, Prince D. S., Contemporary Russian Literature i§§l_Z_1225, New York, Alfred"A"7"Knopf7"I9557"p7"Xl"- 37^7 WspoZczesna literatura rosyjska, napisana przez kompetentnego znawc?.

BIBLIOGRAFIA

79

Newman, Cardinal J. H., Er.zyS¥ia3QZ£nia_¥iar.y_¥-Pr.ZQkJa dzis-_i_z_przedmQ¥a_S±A_BEZQZQ¥SkiegQ, Lwdw, B. PoZaniecki, 1915, str. 391. Niektdre pogledy Newmana posZuzyZy tu do porownania stano wiska moralnego poety ze stanowiskiem katolickim. Wasiutyriski, Jeremi, Histgria_czZowieka, Twdrczgsd, Rok 3, No. 2, wydanie z lutego 191+7,"str7"36~-~5i7 Autor traktuje tu o genezie psychologicznej swiatopogle ddw, mi?dzy innymi humanitaryzmu. Watts - Dunton, Theodore, Eoeiicy, Encyclopaedia Britan nica 1^-th ed., Vol. 18, New York, The Encycl. Brit. Company, 1929, p. 106 -110. Wielopolska, M. J., Oskarzam Broniewskiego, Qdrodzenie, Rok 6, No. *+5(258), wydanie"z~dnia"S7go"listopada 19!+97~str7"5. Wyjetek z broszury Wielopolskiej. Zawodziriski, Karol, Aleksander_BZgk_=_wieszczem_swojegg narodu, Twdrczgsd, Rok 2, No7 11, v/ydanie z listopada 19^-S,

str7"79 -"9^7 Autor przytacza tu wypowiedzi BZoka na temat poezji sZo wiariskiej.

DODATEK 1 AN ABSTRACT OF CzZgwiek_i_spgZeczenstwg_w_pgezji_Brgniewskiegg ^ Broniewski is a contemporary Polish poet. This thesis has been based mostly upon his writings. What it was to do, was, to show that Broniewski is not so much a communist, but as his poetry indicates - he is a man in whom the humanitaris tic feelings predominate. It v/as difficult to write about man and society in his poetry, since all the time throughout the poetry he talks about himself.To make the job easier, I had to assume, that the poet himself could be that "man" of his poetry. On the second thought even it seemed to me so much the better- Now I have the opportunity to tell everything about the poet, and this "abstract" man and society will be definite, concrete man and society- Namely, Broniev/ski himself, and the society - this people amonj- whom he lived and created.

1 WacZaw Matejczyk, CzZov/iek i spoZeczeristv/o w poezji Broniewskiego, teza magist.~Triie~pu5TiEowaria7~o'o~przeSs"6awie nia~na~wy3ziale sztuk uniwersytetu w Ottav/ie, 1950, str- VII -

AN ABSTRACT OF W. MATEJCZYK'S pN_AND_SOCISTY. In the first chapter life and poetry has been shown, and this chapter is rather introductory chapter, since it deals with historical background, and is consecrated to the poet. Nevertheless it is vitally necessary. The spiritual world of the poet has been widely ana lyzed in the second chapter: Viewpoint or attitude to life, his poetical "credo", religion etc... The last two chapters are wholly devoted to the prob lem of man and society. This v/ork (as any in literature) required especially a lot of quotations from poetry. But they were United here to minimum.

FINIS

81