Chemistry 12 [12]

Citation preview

‫د پوهن‪ ３‬وزارت‬

‫عضوي کيميا‬ ‫دولسم ！ول‪／‬ی‬

‫کﻴﻤﻴا ‪ -‬دوﻟسﻢ ！ﻮﻟ‪／‬ی‬ ‫د چاپ کال‪ ١٣٩٩ :‬ﻫـ ‪ .‬ش‬

‫ملي سرود‬ ‫دا وطن افغانســـتـــان دى‬

‫دا عــــزت د هـــر افـغـان دى‬

‫کور د سول‪ ３‬کور د تورې‬

‫هر بچی ي‪ ３‬قهرمـــــان دى‬

‫دا وطن د ټولـــو کـور دى‬

‫د بـــــلـو＇ـــــــو د ازبـکــــــــو‬

‫د پ‪＋‬ـــتــون او هـــــزاره وو‬

‫د تـــرکـمنـــــــو د تـــاجـکــــــو‬

‫ورســـره عرب‪ ،‬گوجــر دي‬

‫پــاميــريـــان‪ ،‬نـورســـتانيــــان‬

‫براهوي دي‪ ،‬قزلباش دي‬

‫هـــم ايمـــاق‪ ،‬هم پشـه ‪４‬ان‬

‫دا هيــــــواد به تل ځلي‪８‬ي‬

‫لـکـه لـمــر پـر شـــنـه آســـمـان‬

‫په ســـينــه ک‪ ３‬د آســـيـــا به‬

‫لـکــــه زړه وي جـــاويــــــدان‬

‫نوم د حق مـــو دى رهبـــر‬

‫وايـــو اهلل اکبر وايو اهلل اکبر‬

‫د پﻮﻫن‪ ３‬وزارت‬

‫عضوي کﻴمﻴا‬ ‫دولسم ！ولگی‬

‫د چاپ کال‪ ١٣٩٩ :‬ﻫـ ‪ .‬ش‪.‬‬

‫اﻟﻒ‬

‫د تاب ان ت او‬

‫‪---------------------------------------------------‬‬‫ما‬

‫مضمون‬

‫مؤلفان د تعل مي نصاب د م ا د پار نت د در‬

‫تابونو علمي او مسل ي غړي‬

‫ا يټ وون ي د پ تو ب د ا ډيټ ډ پار نټ غړي‬ ‫ټول‬

‫دم‬

‫دولسم‬

‫به پ تو‬

‫ان شاف ور وون‬

‫خ روون‬

‫د اپ ال‬

‫بر نال‬

‫د تعل مي نصاب د پراخت ا او در‬

‫تابونو د تأل ف لو ر است‬

‫د پوهن وزارت د اړ و او عامه پوهاوي ر است‬ ‫هجري شم‬ ‫پته ‪[email protected]‬‬

‫‪---------------------------------------------------‬‬‫تابونو د چاپ و ش او پلورلو حق د افغانستان اس مي جمهور ت د پوهن‬ ‫د در‬ ‫پلورل او پ رودل منع دي له غړوون و ه‬ ‫وزارت ه محفوظ د په بازار‬ ‫قانو‬ ‫ب‬

‫چلند ږي‬

‫د‬

‫ن د ز ر غام‬

‫اقرأ باسم رب‬ ‫مو ته ي وند راب ل او د لوست او لي‬ ‫ش ر ه ا وو‬ ‫د لو او ب ون خدا‬ ‫اله‬ ‫له نعمت خه ي برخمن ي يو او د الله تعال ر وروست غم محمد مصطف‬ ‫لوم ن غام ورته لوستل و درود وايو‬ ‫هجري ريز ال د وهن د ال ه نامه ونومول شو له د امله‬ ‫ولو ته اره ده‬ ‫رن ه‬ ‫تاب وون‬ ‫زده وون‬ ‫به د ران ه واد وونيز نظام د ورو بدلونونو شاهد وي وون‬ ‫د ه واد‬ ‫اداره او د والدينو شورا ان د ه واد د وهنيز نظام ش و بنس يز عنا بلل ي ي‬ ‫د وون او روزن ه راختيا او رمختيا مهم رول لري ه داس مهم وخت د افغانستان د‬ ‫وهن وزارت د م تابه مقام د ه واد ه وونيز نظام د ود او راخت ا ه لور بنس يزو بدلونونو‬ ‫ته من د‬ ‫له همد امله د وونيز نصاب اص ح او راختيا د وهن وزارت له مهمو لوم يتوبونو خه دي‬ ‫تابونو‬ ‫د در‬ ‫وونيزو تأسيساتو‬ ‫همدارن ه ه وون يو مدرسو او ولو دولت او خصو‬ ‫ا لري مو ه د باور يو‬ ‫محتوا يفيت او توز ع ته املرنه د وهن وزارت د ارو ه‬ ‫د با يفيته در تابونو له شتون رته د وون او روزن اسا اهدافو ته رس دل نشو‬ ‫ورتنيو موخو ته د رس دو او د اغ زنا وونيز نظام د رامن ته ولو ل اره د راتلون نسل د روزون و‬ ‫ه تو ه د ه واد له ولو ز ه سواندو وون و استادانو او مسل مديرانو خه ه درناوي هيله وم‬ ‫هي ول ه ه او‬ ‫تابونو ه تدريس او د محتوا ه ل دولو‬ ‫د ه واد ب يانو ته د د در‬ ‫زيار او‬ ‫هاند ونه س موي او د يوه فعال او ه دين م او انتقادي تف ر سمبال نسل ه روزنه‬ ‫ه ه د نيت لوست ل‬ ‫و ي هره ور د من ه نوي ولو او د مسؤوليت ه در‬ ‫و‬ ‫ران زده وون به سبا د يوه رمختل افغانستان مع ران او د ولن متمدن‬ ‫د نن ور‬ ‫ي‬ ‫او ور اوس دون وي‬ ‫د ه واد ارز تنا ه ان ه ده غو تنه لرم و له هر فرصت‬ ‫همدا راز له خو و زده وون و خه‬ ‫و او فعالو ونوالو ه تو ه او وون و ته‬ ‫ه روسه د‬ ‫خه ه ورته ي او د زده‬ ‫ه درناوي ه له تدر س خه ه او اغ زنا ه استفاده و ي‬ ‫د‬ ‫د وون او روزن له ولو وهانو او د وونيز نصاب له مسل هم ارانو خه‬ ‫ها‬ ‫دي مننه وم او د لو‬ ‫دون هل ل‬ ‫د تاب ه لي لو او متو ولو ي نه ست‬ ‫بريا غوا م‬ ‫له دربار خه دو ته ه د س ي ل او انسان جو وون ه‬ ‫خدا‬ ‫د معياري او رمختل وونيز نظام او د داس ودان افغانستان ه ه له و ي خ لوا وه او‬ ‫سو اله وي‬ ‫د وهن وزير‬ ‫د تور محمد م ويس بلخ‬ ‫ج‬

‫فهرست‬ ‫مخﻮنﻪ‬

‫سرلﻴکﻮنﻪ‬ ‫سرﻳزه ‪1 ...........................................................................................................‬‬ ‫لوم‪７‬ی ＇پرکی‬ ‫پﻪ ﻋضﻮي ﻣرکبﻮﻧﻮ ک‪ ３‬د کﻴﻤﻴاﻳﻲ اړﻳکﻮ جﻮړﻳدل ‪2 ...............................................................‬‬ ‫‪:١-١‬د کاربﻦ اﻟکتروﻧﻲ جﻮړ＊ت او د ﻫﻐﻪ اﻧرژﻳکﻲ سﻮﻳ‪3 ...................................................... ３‬‬ ‫‪:٢-١‬د کاربﻦ و ﻻﻧس او د اړﻳکﻮ جﻮړﻳدل ‪4 ......................................................................‬‬ ‫ﻫاﻳبرﻳدﻳزﻳشﻦ ‪7 ....................................................................................................‬‬ ‫د ﻟﻮﻣ‪７‬ي ＇پرکﻲ ﻟﻨ‪６‬ﻳز ‪14 ..........................................................................................‬‬ ‫د ﻟﻮﻣ‪７‬ي ＇پرکﻲ پﻮ＊تﻨ‪15 ........................................................................................ ３‬‬ ‫دوﻳم ＇پرکی‬ ‫د ﻣاﻟﻴکﻮل جﻮړ＊ت او ﻓﻮرﻣﻮﻟﻮﻧﻪ ‪18 ..............................................................................‬‬ ‫‪ : ١-٢‬ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻲ ﻓﻮرﻣﻮل ‪19 .......................................................................................‬‬ ‫‪ : ٢-٢‬جﻮړ＊تﻴز ﻓﻮرﻣﻮﻟﻮﻧﻪ ‪22 ....................................................................................‬‬ ‫‪ : ٣-٢‬د جﻮړ＊تﻴزو ﻓﻮرﻣﻮﻟﻮﻧﻮ د ﻟﻴکﻠﻮ ﻻرې ‪23 .................................................................‬‬ ‫‪ : ٤-٢‬اﻳزوﻣﻴري (‪31 .................................................................................)Isomers‬‬ ‫د دوﻳﻢ ＇پرک‪ ３‬ﻟﻨ‪６‬ﻳز ‪33 ............................................................................................‬‬ ‫د دوﻳﻢ ＇پرکﻲ پﻮ＊تﻨ‪34 ........................................................................................ ３‬‬ ‫در‪４‬م ＇پرکی‬ ‫د ﻋضﻮي ﻣرکبﻮﻧﻮ ډل بﻨدي ‪36 .....................................................................................‬‬ ‫‪ : ١-٣‬ﻋﻤﻮﻣﻲ ﻣﻌﻠﻮﻣات ‪37 ......................................................................................‬‬ ‫‪ : ٢-٣‬د ﻫاﻳدرو کاربﻨﻮﻧﻮ د ډﻟﻮ وﻳشﻞ ‪38 .........................................................................‬‬ ‫‪ : ٣-٣‬پﻪ ﻫاﻳدرو کاربﻮﻧﻮک‪ ３‬وﻇﻴﻔﻪ ﻳﻲ ډﻟ‪39 ................................................................... ３‬‬ ‫‪: ٤-٣‬د اﻟکاﻧﻮﻧﻮ ﻫﻮﻣﻮﻟﻮ‪－‬ﻲ سﻠسﻠﻪ ‪39 ...........................................................................‬‬ ‫‪ : ٥-٣‬ﻋضﻮي ﻣرکبﻮﻧﻪ او وﻇﻴﻔﻪ ﻳ‪ ３‬گروپﻮﻧﻪ (د ﻫاﻳدروکاربﻨﻮﻧﻮ ﻣشتﻘات) ‪40 .....................................‬‬ ‫‪ : ٦-٣‬ﻟﻪ وﻇﻴﻔﻪ ﻳﻲ گروپﻮﻧﻮ سره ﻋضﻮي ﻣرکبﻮﻧﻪ ‪42 .............................................................‬‬ ‫د درﻳﻢ ＇پرکﻲ ﻟﻨ‪６‬ﻳز ‪48 ............................................................................................‬‬ ‫د درﻳﻢ ＇پرکﻲ پﻮ＊تﻨ‪49 ......................................................................................... ３‬‬ ‫＇لورم ＇پرکی‬ ‫اﻟکاﻧﻮﻧﻪ او ساﻳکﻠﻮﻧﻮﻧﻪ ‪51 .........................................................................................‬‬ ‫‪ : ١-٤‬اﻟکاﻧﻮﻧﻪ (‪52 .................................................................................. )Alkanes‬‬ ‫‪ : ٢-٤‬ک‪７‬ه ﻳﻴز ﻣرکبﻮﻧﻪ ( ساﻳکﻠﻮ اﻟکاﻧﻮﻧﻪ ) ‪64 ....................................................................‬‬ ‫د ＇ﻠﻮرم ＇پرکﻲ ﻟﻨ‪６‬ﻳز ‪69 ..........................................................................................‬‬ ‫د ＇ﻠﻮرم ＇پرکﻲ پﻮ＊تﻨ‪70 ....................................................................................... ３‬‬

‫د‬

‫فهرست‬ ‫مخﻮنﻪ‬

‫سرلﻴکﻮنﻪ‬

‫پن‪％‬م ＇پرکى‬ ‫اﻟکﻴﻨﻮﻧﻪ او اﻟکاﻳﻨﻮﻧﻪ ‪72 ........................................................................................... :‬‬ ‫‪ : ١-٥‬اﻟکﻴﻨﻮﻧﻪ ‪73 .................................................................................................‬‬ ‫‪ : ٢-٥‬اﻟکاﻳﻨﻮﻧﻪ(‪82 ................................................................................. )Alkynes‬‬ ‫‪ : ٣-٥‬اسﻴتﻠﻴﻦ ‪88 .................................................................................................‬‬ ‫د پﻨ‪％‬ﻢ ＇پرکﻲ ﻟﻨ‪６‬ﻳز ‪92 ...........................................................................................‬‬ ‫د پﻨ‪％‬ﻢ ＇پرکﻲ پﻮ＊تﻨ‪93 ......................................................................................... ３‬‬ ‫شپ‪８‬م ＇پرکى‬ ‫اروﻣاتﻴکﻲ ﻣرکبﻮﻧﻪ (‪96 ............................................................................... )Arenes‬‬ ‫‪: ١-٦‬د بﻨزﻳﻦ جﻮړ＊ت ‪97 ........................................................................................‬‬ ‫‪ :٢-٦‬د اروﻣاتﻴک ﻣرکبﻮﻧﻮ ﻧﻮم اﻳ‪＋‬ﻮدﻧﻪ ‪100 .....................................................................‬‬ ‫‪ :٣-٦‬د اروﻣاتﻴکﻮ ﻫاﻳدروکاربﻨﻮﻧﻮ تﻌاﻣﻠﻮﻧﻪ ‪100 ..................................................................‬‬ ‫د شپ‪８‬م ＇پرکﻲ ﻟﻨ‪６‬ﻳز ‪107 ..........................................................................................‬‬ ‫د شپ‪８‬م ＇پرکﻲ پﻮ＊تﻨ‪108 ....................................................................................... ３‬‬ ‫اووم ＇پرکى‬ ‫اﻟکاﻳﻞ ﻫﻼﻳدوﻧﻪ ‪110 ..............................................................................................‬‬ ‫‪ : ١-٧‬اﻟکاﻳﻞ ﻫﻼﻳدوﻧﻪ ‪111 ......................................................................................‬‬ ‫د اووم ＇پرکﻲ ﻟﻨ‪６‬ﻳز ‪118 ..........................................................................................‬‬ ‫د اووم ＇پرکﻲ پﻮ＊تﻨ‪119 ........................................................................................ ３‬‬ ‫اتم ＇پرکى‬ ‫اﻟکﻮﻟﻮﻧﻪ او اﻳتروﻧﻪ ‪121 ............................................................................................‬‬ ‫‪ ١-٨‬اﻟکﻮﻟﻮﻧﻪ (‪122 ................................................................................)Alcohols‬‬ ‫‪ ٢-٨‬اﻳتروﻧﻪ ( ‪137 ....................................................................................) Ethers‬‬ ‫د اتﻢ ＇پرکﻲ ﻟﻨ‪６‬ﻳز ‪141 ...........................................................................................‬‬ ‫د اتﻢ ＇پرکﻲ پﻮ＊تﻨ‪142 ..........................................................................................３‬‬ ‫نهم ＇پرکى‬ ‫اﻟدﻳﻬاﻳدوﻧﻪ او کﻴتﻮﻧﻮﻧﻪ ‪146 .......................................................................................‬‬ ‫‪ : ٩‬اﻟدﻳﻬاﻳد او کﻴتﻮن ( د کاربﻮﻧﻴﻞ د ‪－‬روپ ﻣرکبﻮﻧﻪ ) ‪147 .......................................................‬‬ ‫‪ :١-٩‬اﻟدﻳﻬاﻳدوﻧﻪ ‪147 .............................................................................................‬‬ ‫‪ : ٢-٩‬کﻴتﻮﻧﻮﻧﻪ ‪159 ............................................................................... ))Ketones‬‬ ‫د ﻧﻬﻢ ＇پرکﻲ ﻟﻨ‪６‬ﻳز‪164 ...........................................................................................‬‬ ‫د ﻧﻬﻢ ＇پرکﻲ پﻮ＊تﻨ‪165 ........................................................................................ ３‬‬

‫ﻫـ‬

‫فهرست‬ ‫مخﻮنﻪ‬

‫سرلﻴکﻮنﻪ‬

‫لسم ＇پرکى‬ ‫ﻋضﻮي تﻴزابﻮﻧﻪ ( کاربﻮ کسﻠﻴک اسﻴد )‪167 ......................................................................‬‬ ‫‪ : ١-١٠‬ﻋضﻮي تﻴزابﻮﻧﻪ ‪168 ......................................................................................‬‬ ‫‪＄ : ٢-١٠‬ﻨ‪ ３‬ﻣﻬﻢ کاربﻮکسﻠﻴک اسﻴدوﻧﻪ ‪176 ...................................................................‬‬ ‫د ﻟسﻢ ＇پرکﻲ ﻟﻨ‪６‬ﻳز ‪182 ..........................................................................................‬‬ ‫دﻟسﻢ ＇پرکﻲ پﻮ＊تﻨ‪183 ........................................................................................ ３‬‬ ‫ﻳولسم ＇پرکى‬ ‫اﻣﻴﻨﻮﻧﻪ (‪185 ..........................................................................................)Amines‬‬ ‫‪ : ١-١١‬د اﻣﻴﻨﻮﻧﻮ جﻮړ＊ت او ډﻟبﻨدي ‪186 ........................................................................‬‬ ‫‪ : ٢-١١‬اﻣاﻳدوﻧﻪ (‪197 .............................................................................. )Amides‬‬ ‫د ﻳﻮوﻟسﻢ ＇پرکﻲ ﻟﻨ‪６‬ﻳز ‪199 .......................................................................................‬‬ ‫د ﻳﻮوﻟسﻢ ＇پرکﻲ پﻮ＊تﻨ‪199 ................................................................................... ３‬‬ ‫دولسم ＇پرکى‬ ‫ﻃبﻴﻌﻲ پﻮﻟﻲ ﻣﻴروﻧﻪ ‪201 ...........................................................................................‬‬ ‫‪ : ١-١٢‬د ﻃبﻴﻌﻲ پﻮﻟﻲ ﻣﻴروﻧﻮ ډ ﻟبﻨدي ‪202 ......................................................................‬‬ ‫‪ -١‬ﻣﻮﻧﻮ سکراﻳدوﻧﻪ ‪205 ..........................................................................................‬‬ ‫‪ : ٢‬ډای سکراﻳدوﻧﻪ ‪212 ..........................................................................................‬‬ ‫‪ :٢-١٢‬پروتﻴﻨﻮﻧﻪ ‪220 .............................................................................................‬‬ ‫‪ : ٣-١٢‬اﻣﻴﻨﻮ اسﻴدوﻧﻪ (‪220 .............................................................. )Amino acides‬‬ ‫‪ : ٤-١٢‬ډای اکسﻲ راﻳبﻮز ﻧﻮکﻠﻴﻮﻳﻴک (‪ )D.N.A‬او راﻳبﻮز کﻠﻮﻳﻴک اسﻴد (‪228 .................. )R.N.A‬‬ ‫دوﻟسﻢ ＇پرکﻲ ﻟﻨ‪６‬ﻳز ‪231 .........................................................................................‬‬ ‫د دووﻟسﻢ ＇پرکﻲ پﻮ＊تﻨ‪231 ................................................................................... ３‬‬ ‫د ﻳارلسم ＇پرکى‬ ‫ﻣصﻨﻮﻋﻲ پﻮﻟﻲ ﻣﻴروﻧﻪ ‪233 ........................................................................................‬‬ ‫‪ ١-١٣‬جﻤﻌﻲ پﻮﻟﻲ ﻣﻴروﻧﻪ ‪234 ...................................................................................‬‬ ‫‪ : ٢-١٣‬ﻣتراکﻢ شﻮي پﻮﻟﻲ ﻣﻴروﻧﻪ (‪240 ..................................)Condensation Polymers‬‬ ‫‪ : ٣-١٣‬ساﻳﻨس‪ ،‬تکﻨاﻟﻮژي او ！ﻮﻟﻨﻪ ‪241 ........................................................................‬‬ ‫‪ : ٤-١٣‬د ﻣصﻨﻮﻋﻲ پﻮﻟﻲ ﻣﻴروﻧﻮ پﻪ واسﻄﻪ د ﻫستﻮ ‪－‬ﻨ‪ ３‬د چاپﻴرﻳال کک‪７‬تﻴا ‪243 ................................‬‬ ‫د دﻳارﻟسﻢ ＇پرکﻲ ﻟﻨ‪６‬ﻳز ‪246 ......................................................................................‬‬ ‫د دﻳارﻟسﻢ ＇پرکﻲ پﻮ＊تﻨ‪246 ................................................................................... ３‬‬ ‫اخ‪％‬ﻠﻴکﻮﻧﻪ‪247....................................................................................................................................‬‬

‫و‬

‫سرﻳزه‬ ‫کاربﻦ ‪＄‬اﻧتﻪ ‪＄‬اﻧ‪７／‬ی خﻮاص ﻟري چ‪ ３‬پﻪ ﻃبﻴﻌت ک‪ ３‬ﻳ‪ ３‬بﻴﻼبﻴﻞ ﻣرکبﻮﻧﻪ ﻣﻨ‪％‬تﻪ راوړي دي‪.‬‬ ‫دﻫﻐﻪ ﻣرکبﻮﻧﻪ پﻪ ﻃبﻴﻌت ک‪ ３‬ډ‪４‬ر دي چ‪ ３‬ﻳﻮې ‪＄‬اﻧ‪７／‬ې برخ‪ ３‬تﻪ ﻳ‪ ３‬پﻪ کﻴﻤﻴا ک‪ ３‬اختصاص ورک‪７‬‬ ‫شﻮی دی او ﻫﻐﻪ ﻟﻪ ﻋضﻮي کﻴﻤﻴا ＇خﻪ ﻋبارت ده‪ .‬ﻋضﻮي کﻴﻤﻴا‪ ،‬د کﻴﻤﻴا ﻳﻮه برخﻪ ده چ‪ ３‬ﻟﻪ‬ ‫ﻫاﻳدروکاربﻨﻮﻧﻮ او دﻫﻐﻪ ﻟﻪ ﻣشتﻘاتﻮ ＇خﻪ بحث کﻮي‪.‬‬ ‫ﻫاﻳدرو کاربﻨﻮﻧﻪ او د ﻫﻐﻮی ﻣشتﻘات پﻪ ﻧﻨﻨﻲ صﻨﻌت ک‪ ３‬اساسﻲ رول ﻟري‪ .‬دارو‪،‬رﻧ‪／‬ﻮﻧﻪ او اوسﻨﻲ ﻧﻮر‬ ‫ﻋصري ساﻣان أﻻت ﻟﻪ ﻋضﻮي ﻣرکبﻮﻧﻮ ＇خﻪ جﻮړ شﻮي دي‪.‬‬ ‫د دوﻟسﻢ ！ﻮﻟ‪／‬ﻲ کﻴﻤﻴا د ﻋضﻮي کﻴﻤﻴا ﻳﻮه برخﻪ ده او ﻫﻐﻪ ﻣرکبﻮﻧﻪ تر ﻣﻄاﻟﻌ‪ ３‬ﻻﻧدې ﻧﻴسﻲ چ‪ ３‬ﻟﻪ‬ ‫کاربﻦ او ﻫاﻳدروجﻦ ＇خﻪ جﻮړ شﻮي وي؛ ﻳﻌﻨ‪ ３‬ﻫاﻳدروکاربﻨﻮﻧﻪ او د ﻫﻐﻮ ﻣشتﻘات دي‪.‬‬ ‫د دوﻟسﻢ ！ﻮﻟ‪／‬ﻲ کﻴﻤﻴا دﻳارﻟس ＇پرکﻲ ﻟري چ‪ ３‬ﻟﻮﻣ‪７‬ی ＇پرکﻰ ﻳ‪ ３‬پﻪ ﻋضﻮي ﻣرکبﻮﻧﻮ ک‪ ３‬د کﻴﻤﻴاﻳﻲ‬ ‫اړﻳکﻮ جﻮړﻳدل رو＊اﻧﻪ کﻮي‪.‬‬ ‫دوﻫﻢ ＇پرکﻰ ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻲ جﻮړ＊ت او ﻓﻮرﻣﻮﻟﻮﻧﻪ وړاﻧدې کﻮي‪.‬‬ ‫درﻳﻢ ＇پرکﻰ د ﻋضﻮي ﻣرکبﻮﻧﻮ د ډل بﻨدي پﻪ ﻫکﻠﻪ دی ‪.‬‬ ‫＇ﻠﻮرم ＇پرکﻰ اﻟکاﻧﻮﻧﻪ او ساﻳکﻠﻮاﻟکاﻧﻮﻧﻪ رو＊اﻧﻪ کﻮي‪.‬‬ ‫پﻨ‪％‬ﻢ ＇پرکﻰ اﻟکﻴﻦ او اﻟکاﻳﻦ‪ ،‬شپ‪８‬م ＇پرکﻰ اروﻣاتﻴک ﻣرکبﻮﻧﻪ‪ ،‬اووم ＇پرکﻰ اﻟکاﻳﻞ ﻫﻼﻳدوﻧﻪ‪ ،‬اتﻢ‬ ‫＇پرکﻰ اﻟکﻮﻟﻮﻧﻪ او اﻳتروﻧﻪ‪ ،‬ﻧﻬﻢ ＇پرکی د اﻟدﻳﻬاﻳدوﻧﻮ او کﻴتﻮﻧﻮﻧﻮ پﻪ ﻫکﻠﻪ ﻣﻌﻠﻮﻣات وړاﻧدې کﻮي‪.‬‬ ‫پﻪ ﻫﻤدې ډول ﻟسﻢ ＇پرکی ﻋضﻮی تﻴزابﻮﻧﻪ‪ ،‬ﻳﻮوﻟسﻢ ＇پرکﻲ اﻣﻴﻨﻮﻧﻪ‪ ،‬دوﻟسﻢ ＇پرکﻰ ﻃبﻴﻌﻲ پﻮﻟﻲ‬ ‫ﻣﻴروﻧﻪ او دﻳارﻟسﻢ ＇پرکﻰ ﻣصﻨﻮﻋﻲ پﻮﻟﻲ ﻣﻴروﻧﻪ رو＊اﻧﻪ کﻮي‪.‬‬ ‫د ﻫر ＇پرکﻲ ﻣﻄﻠبﻮﻧﻪ حﻴاتﻲ خﻮا وې ﻟري او د ﻫر ＇پرکﻲ د تدرﻳس بﻨستﻴزې ﻣﻮخ‪ ３‬دا دې چ‪ ３‬پﻪ دې‬ ‫برخﻪ ک‪ ３‬د زده کﻮوﻧکﻮ د زده ک‪７‬ې کچﻪ ﻟﻮړه شﻲ او د خپﻞ ژوﻧداﻧﻪ پﻪ بﻴﻼبﻴﻠﻮ برخﻮک‪ ３‬د زده ک‪７‬ې ﻟﻪ‬ ‫ﻣﻄﻠبﻮﻧﻮ ＇خﻪ ‪＂－‬ﻪ واخﻠﻲ او ﻫﻢ پﻪ صﻨﻌتﻲ ﻣساﻳﻠﻮ ک‪ ３‬ﻻس رسی وﻟري‪.‬‬ ‫د ﻫر ＇پرکﻲ پﻪ پﻴﻞ ک‪ ３‬دزده ک‪７‬ې ﻣﻮخ‪ ３‬د پﻮ＊تﻨﻮ پﻪ ب‪２‬ﻪ ﻟﻴکﻞ شﻮي دي او د ﻫر ＇پرکﻲ پﻪ پای ک‪３‬‬ ‫د ＇پرکﻲ ﻟﻨ‪６‬ﻳز ﻟﻴکﻞ شﻮی دى تر ＇ﻮ زده کﻮوﻧکﻲ ﻟﻪ ﻣﻔاﻫﻴﻤﻮ او د زده ک‪７‬ې ﻟﻪ ﻣﻴتﻮد ＇خﻪ ＊ﻪ ‪＂－‬ﻪ‬ ‫واخﻠﻲ‪.‬‬ ‫پﻪ ﻫﻤدې ډول دﻫر ＇پرکﻲ ﻟﻪ ﻟﻨ‪６‬ﻳز وروستﻪ تﻤرﻳﻦ او ﻧﻪ حﻞ شﻮې پﻮ＊تﻨ‪ ３‬ﻃرح شﻮي دي چ‪３‬‬ ‫زدهکﻮوﻧکﻲ ﻳ‪ ３‬پﻪ خپﻠﻪ حﻞ ک‪７‬ي چ‪ ３‬د اړوﻧد ＇پرکﻲ د ﻣﻄا ﻟبﻮ پﻪ زده ک‪７‬ه ک‪ ３‬ورسره ﻣرستﻪ وک‪７‬ي‪.‬‬ ‫ﻫر ＇پرکﻰ پﻪ ساده او ﻋام ﻓﻬﻤﻪ کﻠﻤﻮسره ﻟﻴکﻞ شﻮی دی‪.‬‬ ‫د ＇پرکﻮ د ﻣتﻨﻮﻧﻮ پﻪ ﻣﻨ‪ ＃‬ک‪ ３‬ﻋﻤﻠﻲ او ﻧﻈري ﻓﻌاﻟﻴتﻮﻧﻪ ﻫﻢ راﻏﻠﻲ دي چ‪ ３‬زده کﻮوﻧکﻲ ﻳ‪ ３‬پﻪ خپﻠﻪ د‬ ‫＊ﻮوﻧکﻲ پﻪ ﻣرستﻪ پﻪ ډﻟﻪ ﻳز او ﻳﻮکسﻴز ډول سرتﻪ ورسﻮي او دﻏﻪ ﻓﻌاﻟﻴتﻮﻧﻪ ﻟﻪ زده کﻮوﻧکﻮ سره ﻻ زﻳاتﻪ‬ ‫ﻣرستﻪ کﻮي‪.‬‬ ‫‪1‬‬

‫ﻟﻮﻣ‪７‬ى ＇پرکﻰ‬ ‫پﻪ عضﻮي ﻣرکبﻮﻧﻮ ک‪ ３‬د کﻴﻤﻴاوي اړﻳکﻮ جﻮړﻳدل‬

‫د کاربن د مرکبﻮﻧﻮ شم‪５‬ر دومره زﻳات دی چ‪ ３‬د کﻴمﻴا د علم ﻳﻮه مﻬمﻪ برخﻪ د دې عﻨصر‬ ‫مرکبﻮﻧﻮ تﻪ ‪＄‬اﻧ‪７／‬ې شﻮې ده او ﻫغﻪ علم چ‪ ３‬کﻮلی شﻮ د ﻫغﻪ پﻪ واسطﻪ د کاربن او ﻫاﻳدروجن‬ ‫مرکبﻮﻧﻪ او د ﻫغﻮی مشتقات تر ＇‪７５‬ﻧ‪ ３‬ﻻﻧدې وﻧﻴسﻮ‪ ،‬د عضﻮي کﻴمﻴا پﻪ ﻧﻮم ﻳا دﻳ‪８‬ي ‪.‬‬ ‫ﻫر کال ﻳﻮ ډ‪４‬ر شم‪５‬ر د ﻧ‪７‬ۍ تجارت د عضﻮي مرکبﻮﻧﻮ او د ﻫغﻮی پر محصﻮﻻتﻮ باﻧدې وﻻړ دي‪.‬‬ ‫چ‪ ３‬د ﻫ‪５‬ﻮادوﻧﻮ پﻪ اقتصادي ودې ک‪ ３‬ډ‪４‬ر اﻫمﻴت لري‪ .‬پردې بﻨس＀ د عضﻮي مرکبﻮﻧﻮ د خﻮاصﻮ‬ ‫پﻴژﻧدﻧﻪ او ﻧﻮم اﻳ‪＋‬ﻮدﻧﻪ لﻪ ‪＄‬اﻧ‪７／‬ي اﻫمﻴت ＇خﻪ برخمﻨﻪ ده‪ .‬د عضﻮي مرکبﻮﻧﻮ د پﻴژﻧدﻧ‪ ３‬لپاره د‬ ‫اړﻳکﻮ پﻴژﻧدﻧﻪ بﻨس＂ﻴز رول لري؛ ﻧﻮ باﻳد پﻮه شﻮ چ‪ ３‬اړﻳکﻪ ＇ﻪ ده؟ د اړﻳکﻮ د جﻮړﻳد و ﻻمل ＇ﻪ‬ ‫دی؟ د اړﻳکﻮ ډولﻮﻧﻪ کﻮم دي؟ د دې ＇پرکﻲ پﻪ مطالعﻪ بﻪ پﻪ عضﻮي مرکبﻮﻧﻮ ک‪ ３‬د کﻴمﻴاوي‬ ‫اړﻳکﻮ پﻪ اړه معلﻮمات تر ﻻسﻪ ک‪７‬ئ‪.‬‬

‫‪٢‬‬

‫‪ : 1-1‬د کاربﻦ اﻟکتروﻧﻲ جﻮړ＊ت او د ﻫغﻪ اﻧرژﻳکﻲ سﻮﻳ‪３‬‬ ‫کاربن د ‪ 1S 2 2S 2 2P 2‬الکتروﻧﻲ جﻮړ＊ت لروﻧکﻰ دی‪ ،‬د ﻫغﻪ د مرکبﻮﻧﻮ شم‪５‬ر ډ‪４‬ر او د اﻫمﻴت لروﻧکﻲ‬ ‫دي چ‪ ３‬د عضﻮي کﻴمﻴا ﻳﻮه مﻬمﻪ برخﻪ ﻳ‪ ３‬جﻮړه ک‪７‬ې ده‪ .‬پﻪ ‪ 1880‬کال ک‪ ３‬د ‪ 1200‬پﻪ شم‪５‬ر عضﻮي‬ ‫مرکبﻮﻧﻪ او پﻪ ‪ 1998‬کال لﻪ ‪ 2 0‬مﻴلﻴﻮﻧﻮ ＇خﻪ زﻳات عضﻮي مرکبﻮﻧﻪ ﻻستﻪ راوړل شﻮي دي‪ .‬د عضﻮي‬ ‫مرکبﻮﻧﻮ پﻪ دې شم‪５‬ر ک‪ ３‬د کاربن اتﻮمﻮﻧﻪ د ‪ C 4+‬د اﻳﻮن پﻪ ب‪２‬ﻪ شتﻮن ﻧﻪ لري؛ خﻮ پﻪ عمﻮمﻲ ډول کﻮلی‬ ‫شﻮ وواﻳﻮ چ‪ ３‬پﻪ دې ！ﻮلﻮ مرکبﻮﻧﻮ ک‪ ３‬د کاربن اتﻮم د تحرﻳک پﻪ حالت ک‪ ３‬دی او الکتروﻧﻲ جﻮړ＊ت ﻳ‪３‬‬ ‫‪ 1S 2 2S1 2P 3‬دى‪.‬‬ ‫د کاربن د اتﻮم د وﻻﻧسﻲ الکتروﻧﻮﻧﻮ د اﻧرژۍ د سﻮﻳ‪ ３‬دﻳا‪－‬رام پﻪ (‪)1-1‬شکل ک‪＊ ３‬ﻮدل شﻮی دی‪:‬‬

‫‪ 1 - 1‬شکل‪ :‬د کاربن د اتﻮم د اﻧرژﻳک‪ ３‬سﻮﻳﻮ دﻳا‪－‬رام‬

‫پﻪ ‪＄‬ﻴﻨﻮ غﻴر عضﻮي مرکبﻮﻧﻮ ک‪ ３‬کﻮلﻰ شئ چ‪ ３‬د کاربن اتﻮم د ‪ C 4‬پﻪ ب‪２‬ﻪ و‪－‬ﻮرئ؛ د بﻴل‪ ３／‬پﻪ ډول‪:‬‬ ‫‪+3‬‬ ‫‪ Be2C ، A l4C3 4‬او ﻧﻮر‪.‬‬ ‫پﻪ عمﻮمﻲ ډول د کاربن اتﻮمﻮﻧﻪ کﻮ وﻻﻧسﻲ اړﻳکﻪ لري چ‪ ３‬ډ‪４‬ر زﻳات اوږد زﻧ‪％‬ﻴروﻧﻪ او ﻳا لﻮﻳ‪ ３‬او کﻮچﻨ‪ ９‬ک‪７‬ۍ‬ ‫ﻳ‪ ３‬جﻮړې ک‪７‬ې دي‪ ،‬پﻪ دې زﻧ‪％‬ﻴروﻧﻮ او ﻳا ک‪７‬ﻳﻮ ک‪ ３‬د کاربن د اتﻮمﻮﻧﻮ ترمﻨ‪ ＃‬ﻳﻮه ‪－‬ﻮﻧ‪ ،３‬دوه ‪－‬ﻮﻧ‪ ３‬ﻳا درې ‪－‬ﻮﻧ‪３‬‬ ‫اړﻳک‪ ３‬لﻴدل کﻴ‪８‬ي‪ ،‬خﻮ دﻫغﻪ ﻳﻮه ﻧﻴمﻪ( ‪ ) 1.5‬اړﻳکﻪ ﻫم لﻴدل شﻮې ده چ‪ ３‬دا اړﻳکﻪ کﻴدای شﻲ پﻪ بﻨزﻳن ک‪３‬‬ ‫=‬ ‫د رﻳزوﻧاﻧس(‪－‬ر‪＄‬ﻴدو) پﻪ حالت ک‪ ３‬ولﻴدل شﻲ‪ ،‬د کاربن – کاربن د اړﻳک‪ ３‬اﻧرژي‬ ‫‪E(C C ) 360 KJ‬‬ ‫‪mol‬‬ ‫ده‪.‬‬ ‫طبﻴعﻲ کاربن د دوو اﻳزوتﻮپﻮﻧﻮ ‪ 126C‬او ‪ 136C‬لروﻧکﻰ دی چ‪ ３‬پﻪ طبﻴعت ک‪ ３‬د ﻫغﻮی د خپرﻳدو سلﻨﻪ پﻪ وار‬ ‫سره ‪ 98.93%‬او ‪ 1.07%‬ده؛ خﻮپﻪ طبﻴعت ک‪ 146C ３‬ﻫم شتﻪ دی چ‪ ３‬د اتمﻮسفﻴر پﻪ لﻮړو طبقﻮ ک‪ ３‬چ‪３‬‬ ‫د ﻻﻧدې ﻫستﻪ ﻳﻲ تعاملﻮﻧﻮ پﻪ پاﻳلﻪ ک‪ ３‬جﻮړﻳ‪８‬ي‪ ،‬شتﻮن لري‪14 N + 1 n 1 H +14 C :‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪6‬‬ ‫ذرو د وتلﻮ پﻪ پاﻳلﻪ ک‪ ３‬پﻪ ﻧاﻳتروجن بدلﻴ‪８‬ي ‪:‬‬ ‫د ‪ 146C‬د ﻧﻴم عمر اوږدوالﻰ ‪ 5730‬کالﻪ دی او د‬ ‫‪N + 01 e‬‬

‫‪14‬‬ ‫‪7‬‬

‫‪C‬‬

‫‪14‬‬ ‫‪6‬‬

‫د ژوﻧدﻳﻮ مﻮجﻮداتﻮ پﻪ عضﻮي مرکبﻮﻧﻮ ک‪ 146C ３‬او ‪ 126C‬د تعادل پﻪ حالت ک‪ ３‬شتﻮن لري او د ﻫغﻮ د تعادل‬ ‫ﻧسبت‬

‫‪14 C‬‬ ‫‪6 = 10 12‬‬ ‫‪12 C‬‬ ‫‪6‬‬

‫او ثابت دى‪ .‬کﻪ چﻴرې ژوﻧد ي مﻮجﻮدات چ‪ ３‬پﻪ ﻫغﻮی ک‪ ３‬حﻴﻮاﻧات او ﻧباتات شامل‬ ‫‪٣‬‬

‫دي‪ ،‬لﻪ طبﻴعت سره اړﻳکﻪ پرې ک‪７‬ي‪ ،‬پﻮرتﻨﻰ تعادلﻲ ﻧسبت ‪６－‬وډ کﻴ‪８‬ي؛ ﻧﻮ د ﻫغﻪ لﻪ دې ‪＄‬اﻧ‪７／‬تﻴا ＇خﻪ‬ ‫د لر‪－‬ﻴﻨﻮ شﻴاﻧﻮ‪ ،‬اﻧساﻧاﻧﻮ ﻳا د ژوﻳﻮ د جسدوﻧﻮ د ﻧﻴم عمر د اوږدوالﻲ د ！اکلﻮ لپاره چ‪ ３‬لﻪ ﻧن ＇خﻪ ‪ 15‬تر‪30‬‬ ‫زره کالﻪ مخک‪ ３‬ﻳ‪ ３‬ژوﻧد کاوه‪ ،‬د ‪ 10 %‬سﻮچ سره کﻴدای شﻲ‪＂－ ،‬ﻪ واخ‪５‬ستل شﻲ‪.‬‬ ‫‪: 2-1‬د کاربﻦ وﻻﻧس او د اړﻳکﻮ جﻮړﻳدل‬ ‫پﻪ تعاملﻮﻧﻮ ک‪ ３‬د کﻴمﻴاﻳﻲ عﻨصروﻧﻮ د اتﻮمﻮﻧﻮ د ﻳﻮ‪＄‬ای کﻴدو قﻮه او د اړﻳکﻮ شم‪５‬ر چ‪ ３‬ﻳﻮ اتﻮم ﻳ‪ ３‬جﻮړوﻻی شﻲ‪،‬‬ ‫د وﻻﻧس پﻪ ﻧﻮم ﻳا دﻳ‪８‬ي‪ ،‬ﻧﻮ د کاربن وﻻﻧس بﻪ ＇ﻮ وي ؟ تاس‪ ３‬کﻮلی شئ پﻪ ساده ب‪２‬ﻪ پﻮرتﻨ‪ ９‬پﻮ＊تﻨ‪ ３‬تﻪ د لﻴﻮﻳس‬ ‫(‪ )Lewis‬د سمبﻮلﻮﻧﻮ او جﻮړ＊تﻮﻧﻮ پر بﻨس＀ ‪＄‬ﻮاب ورک‪７‬ئ؛ پﻪ دې جﻮړ＊ت ک‪ ３‬وﻻﻧسﻲ الکتروﻧﻮﻧﻪ پﻪ ！کﻮ ＊ﻮدل‬ ‫شﻮي دي؛ خﻮ دا چ‪ ３‬کاربن ＇لﻮر وﻻﻧسﻲ الکتروﻧﻪ لري‪ ،‬ﻧﻮ د ﻫغﻪ د لﻴﻮﻳس سمبﻮل پﻪ ﻻﻧدې ډول لﻴکل کﻴ‪８‬ي ‪:‬‬

‫(‪ )2-1‬شکل د لﻴﻮﻳس جﻮړ＊ت او د کاربن فضاﻳﻲ جﻮړ＊ت‬

‫د اتﻪ الکتروﻧﻲ ﻳا اوﻛتﻴت(‪ )octate‬حالت د پﻮره کﻮلﻮ او وﻻﻧسﻲ قشر د اتﻪ الکتروﻧﻲ کﻮلﻮ لپاره‪ ،‬د کاربن‬ ‫اتﻮم باﻳد خپل ＇لﻮر وﻻﻧسﻲ الکتروﻧﻮﻧﻪ ﻧﻮرو اتﻮمﻮﻧﻮ او د کاربن لﻪ ﻧﻮرو اتﻮمﻮﻧﻮ سره شرﻳک ک‪７‬ي‪ ،‬ﻧﻮ د کاربن‬ ‫وﻻﻧس ＇لﻮر دی‪.‬‬ ‫پﻪ ！ﻮلﻮ عضﻮي مرکبﻮﻧﻮ ک‪ ３‬د کاربن ﻫر اتﻮم ＇لﻮر اشتراکﻲ اړﻳک‪ ３‬د کاربن او ﻳا ﻧﻮرو عﻨصروﻧﻮ د اتﻮمﻮﻧﻮ؛‬ ‫لکﻪ‪ :‬ﻫاﻳدروجن‪ ،‬اکسﻴجن‪ ،‬ﻧاﻳتروجن‪ ،‬ﻫلﻮجن سره جﻮړوي‪.‬‬ ‫لﻪ عﻨصروﻧﻮ د دوره ﻳﻲ جدول ＇خﻪ پﻪ ‪＂－‬ﻪ اخﻴستﻨﻪ د اکسﻴجن‪ ،‬ﻧاﻳتروجن او ﻫلﻮجن وﻻﻧس مﻮﻧدل کﻴ‪８‬ي‪.‬‬ ‫ﻻﻧدﻧ‪ ３‬جدول د کاربن ‪＄‬ای د ﻧﻮرو عﻨصروﻧﻮ پﻪ مﻨ‪ ＃‬ک‪＊ ３‬ﻴﻲ‪:‬‬

‫)‪ )1 - 1‬جدول‪ :‬د عﻨصروﻧﻮ پﻪ دوره ﻳﻲ جدول ک‪ ３‬د کاربن ‪＄‬ای‪.‬‬ ‫‪٤‬‬

‫کاربن کﻮلی شﻲ ﻳﻮ ‪－‬ﻮﻧ‪ ،３‬دوه ‪－‬ﻮﻧ‪ ３‬او درې ‪－‬ﻮﻧ‪ ３‬اړﻳکﻪ ولري چ‪ ３‬پﻪ ﻻﻧدې تﻮ‪－‬ﻪ رو＊اﻧﻪ کﻴ‪８‬ي‪:‬‬ ‫＇رﻧ‪／‬ﻪ چ‪ ３‬کاربن پﻪ خپل وﻻﻧسﻲ قشرک‪＇ ３‬لﻮر وﻻﻧسﻲ الکتروﻧﻮﻧﻪ لري؛ ﻧﻮ پردې بﻨس＀ د خپل اکتﻴت‬ ‫د پﻮره کﻮلﻮ لپاره ＇لﻮرو ﻧﻮرو الکتروﻧﻮﻧﻮ تﻪ اړتﻴا لري‪ ،‬د اﻳتان ) ‪ (C2 H 6‬پﻪ مالﻴکﻮل ک‪ ３‬د کاربن ﻫر اتﻮم د‬ ‫کاربن لﻪ بل ﻳﻮ اتﻮم سره او د ﻫاﻳدروجن لﻪ درې اتﻮمﻮﻧﻮ سره اړﻳکﻪ لري‪ .‬د کاربن د ﻳﻮ اتﻮم او د ﻫاﻳدروجن‬ ‫د ﻳﻮاتﻮم ترمﻨ‪ ＃‬ﻳﻮه ‪－‬ﻮﻧ‪ ３‬اړﻳکﻪ ت‪７‬ل شﻮې ده چ‪ ３‬ﻳﻮه‪ ،‬ﻳﻮه جﻮړه مشترک الکتروﻧﻮﻧﻪ د ﻫغﻮی ترمﻨ‪ ＃‬شتﻮن‬ ‫لري‪ ،‬ﻧجﻮم پﻮﻫان پﻪ دې باور دي چ‪ ３‬د زحل سطحﻪ ماﻳع اﻳتان جﻮړه ک‪７‬ې ده‪:‬‬ ‫‪H‬‬

‫)‪ ) 3-1‬شکل د زحل پﻪ سطحﻪ ک‪ ３‬د ماﻳع اﻳتان شتﻮن‬

‫سرب‪５‬ره پردې کاربن او ﻧﻮر عﻨصروﻧﻪ اود ﻫغﻮی لﻪ ډل‪＇ ３‬خﻪ ﻧاﻳتروجن‪ ،‬اکسﻴجن او سلفر کﻮلی شﻲ لﻪ ﻧﻮرو اتﻮمﻮﻧﻮ‬ ‫سره د اکتﻴت د قاعدې پﻪ پام ک‪ ３‬ﻧﻴﻮلﻮ سره لﻪ ﻳﻮې جﻮړې الکتروﻧﻮﻧﻮ ＇خﻪ زﻳات‪ ،‬دوه جﻮړې الکتروﻧﻮﻧﻪ (＇لﻮر‬ ‫الکتروﻧﻪ) سره ‪ ６－‬او دوه ‪－‬ﻮﻧ‪ ３‬اړﻳکﻪ جﻮړوي؛ د اﻳتلﻴن د مالﻴکﻮل پﻪ ترکﻴب ک‪ ３‬دوه اتﻮمﻪ کاربن او ＇لﻮر اتﻮمﻪ‬ ‫ﻫاﻳدروجن برخﻪ لر ي چ‪ ３‬د کاربن – کاربن د اتﻮمﻮﻧﻮ ترمﻨ‪ ＃‬اړﻳکﻪ دوه ‪－‬ﻮﻧ‪ ３‬ده‪ ،‬ﻫارمﻮن ډولﻪ اﻳتلﻴن پﻪ ډﻳرو ﻧباتاتﻮ‬ ‫ک‪ ３‬پﻪ ‪＄‬اﻧ‪７／‬ې تﻮ‪－‬ﻪ پﻪ رومﻴاﻧﻮ ک‪ ３‬شتﻪ دی چ‪ ３‬د پخﻴدلﻮ پﻪ وخت ک‪ ３‬ﻫغﻪ ازاد وي او د ﻧﻮرو رومﻴاﻧﻮ د پخﻴدلﻮ‬ ‫ﻻمل ‪－‬ر‪＄‬ﻲ؛ ﻧﻮ پردې بﻨس＀ پﻪ کرﻧﻪ ک‪ ３‬د رومﻴاﻧﻮ د پخﻴدلﻮ لپاره لﻪ اﻳتلﻴن ＇خﻪ ‪＂－‬ﻪ اخ‪５‬ستل کﻴ‪８‬ي ‪:‬‬

‫( ‪ ) 4 - 1‬شکل‪ :‬رومﻲ بادﻧجان د اﻳتلﻴن سر چﻴﻨﻪ‪.‬‬

‫ﻫمدارﻧ‪／‬ﻪ د کاربن دوه اتﻮمﻮﻧﻪ کﻮلی شﻲ چ‪ ３‬درې ‪－‬ﻮﻧ‪ ３‬اړﻳکﻪ جﻮړه ک‪７‬ي او درې جﻮړې الکتروﻧﻮﻧﻪ ﻳﻮ لﻪ‬ ‫بل سره گ‪ ６‬ک‪７‬ي‪ ،‬د بﻴل‪ ３／‬پﻪ ډول ‪ :‬د استلﻴن پﻪ مالﻴکﻮل ک‪ ３‬د کاربن د دوو اتﻮمﻮﻧﻮ ترمﻨ‪ ＃‬درې ‪－‬ﻮﻧ‪ ３‬اړﻳکﻪ‬ ‫شتﻮن لري‪ ،‬د دې مرکب پﻪ مالﻴکﻮل ک‪ ３‬د کاربن دوه اتﻮمﻮﻧﻪ او د ﻫاﻳدروجن دوه اتﻮمﻮﻧﻪ برخﻪ لري‪.‬‬ ‫د کان پﻴژﻧدﻧ‪ ３‬پﻪ ＇راغﻮﻧﻮ ک‪ ３‬د کلسﻴم کار باﻳ‪ ６‬لﻪ تﻴ‪８‬ې ＇خﻪ ‪＂－‬ﻪ اخ‪５‬ستل کﻴ‪８‬ي‪ ،‬داس‪ ３‬چ‪ ３‬پﻪ کلسﻴم‬ ‫کارباﻳ‪ ６‬باﻧدې اوبﻪ ورزﻳاتﻮي د کارباﻳد د ډبرو د ﻫاﻳدرولﻴز پﻪ پاﻳلﻪ ک‪ ３‬استلﻴن تر ﻻسﻪ کﻴ‪８‬ي‪.‬‬ ‫‪٥‬‬

‫( ‪) 5 -1‬شکل‪ :‬د کاﻧﻮد پﻴژﻧدوﻧکﻮ‪ ،‬اوکس‪ ３‬استلﻴن پﻪ ＇راغﻮﻧﻮ ک‪ ３‬د استلﻴن د ‪－‬از کارول‪.‬‬

‫د کاربن د اتﻮمﻮﻧﻮ لﻪ مﻬمﻮ ‪＄‬اﻧ‪７／‬تﻴاوو ＇خﻪ ﻳﻮ د زﻧ‪％‬ﻴراو ت‪７‬لﻲ زﻧ‪％‬ﻴر (ک‪７‬ۍ) جﻮړول دي چ‪ ３‬پﻪ ﻫغﻮی ک‪３‬‬ ‫کاربن‪ -‬کاربن اتﻮمﻮﻧﻪ ﻳﻮ لﻪ بل سره اړﻳکﻪ لري‪ .‬ﻻﻧدې فﻮرمﻮلﻮﻧﻪ پﻪ عضﻮي مرکبﻮﻧﻮ ک‪ ３‬زﻧ‪％‬ﻴري او ک‪７‬ﻳﻴز‬ ‫کاربﻨﻲ اسکلﻴ＀ ＊ﻴﻲ‪:‬‬

‫د ﻧﻮرو اتﻮمﻮﻧﻮ لکﻪ‪ :‬د ﻧاﻳتروجن او اکسﻴجن د اتﻮمﻮﻧﻮ پر خﻼف‪ ،‬د کاربن د اتﻮمﻮﻧﻮ داړﻳکﻮ پرلﻪ پسﻲ وال‪ ３‬د‬ ‫کاربن – کاربن د اړﻳکﻮ دقﻮت د ل‪８‬والﻲ ﻻمل ﻧشﻲ کﻴداى‪.‬‬ ‫پﻪ زﻧ‪％‬ﻴروﻧﻮ او ک‪７‬ﻳﻮ ک‪ ３‬د کاربن اتﻮمﻮﻧﻪ کﻮلی شﻲ چ‪ ３‬د کاربن د ﻧﻮرو اتﻮمﻮﻧﻮ اود ﻧﻮرو عﻨصروﻧﻮ لﻪ اتﻮمﻮﻧﻮ سره‬ ‫دوه ‪－‬ﻮﻧ‪ ３‬او درې ‪－‬ﻮﻧ‪ ３‬اړﻳک‪ ３‬جﻮړې ک‪７‬ي؛ د بﻴل‪ ３／‬پﻪ ډول‪:‬‬

‫د کاربن د اتﻮمﻮﻧﻮ د اړﻳکﻮ د جﻮړﻳدو ب‪５‬ﻼب‪５‬ل‪ ３‬طرﻳق‪ ３‬د ﻫغﻪ د مرکبﻮﻧﻮ او ډلﻮ د زﻳات والﻲ او شتﻮن ﻻمل‬ ‫‪－‬ر‪＄‬ﻴدلﻲ دي‪.‬‬ ‫ﻣثال ‪ :‬د فارم الدﻳﻬاﻳد )‪ (CH 2O‬د مرکب د لﻴﻮﻳس جﻮړ＊ت ولﻴکئ‪.‬‬ ‫حﻞ ‪ :‬پﻪ لﻮم‪７‬ی سرک‪ ３‬د وﻻﻧسﻲ الکتروﻧﻮﻧﻮ مجمﻮعﻲ شم‪５‬ر محاسبﻪ کﻴ‪８‬ي‪.‬‬ ‫د ﻫاﻳدروجن ﻫر اتﻮم ﻳﻮ وﻻﻧسﻲ الکترون لري‪ ،‬ﻧﻮ د ﻫغﻪ پﻪ دوه اتﻮمﻮ ک‪، ３‬دوه وﻻﻧسﻲ الکتروﻧﻮﻧﻪ شتﻪ دي؛‬ ‫پﻪ ﻫمدې تﻮ‪－‬ﻪ د کاربن ﻫر اتﻮم ＇لﻮر وﻻﻧسﻲ الکتروﻧﻮﻧﻪ او ﻳﻮ اتﻮم اکسﻴجن شپ‪ ８‬وﻻﻧسﻲ الکتروﻧﻮﻧﻪ لري‬ ‫چ‪ ３‬پﻪ دې مرکب ک‪！ ３‬ﻮل دولس ) ‪ (12‬وﻻﻧسﻲ الکتروﻧﻮﻧﻪ شتﻪ دي‪ ،‬د فارم الدﻳﻬاﻳد مرکب د مالﻴکﻮل د‬ ‫‪٦‬‬

‫جﻮړووﻧکﻮ اتﻮمﻮﻧﻮ د وﻻﻧسﻲ الکتروﻧﻮﻧﻮ پﻪ پام ک‪ ３‬ﻧﻴﻮلﻮ سره‪ ،‬د دې مرکب د مالﻴکﻮل جﻮړوﻧکﻲ اتﻮمﻮﻧﻪ‬ ‫ﻳﻮ لﻪ بل سره ﻧژدې کﻴ‪ ８‬ي‪ ،‬دلتﻪ کاربن چ‪ ３‬مرکزي اتﻮم دی‪ ،‬پﻪ مﻨ‪ ＃‬ک‪＄ ３‬ای لري‪ ،‬پﻪ دې صﻮرت ک‪３‬‬ ‫وﻻﻧسﻲ الکتروﻧﻮﻧﻪ د دغﻮ اتﻮمﻮﻧﻮ د ﻧژدې کﻴدو ﻻمل ‪－‬ر‪＄‬ﻲ او د لﻴﻮﻳس قاعده پل‪ ３‬کﻴ‪８‬ي‪:‬‬

‫پﻪ پﻮرتﻨﻲ فﻮرمﻮل ک‪ ３‬د لﻴکل شﻮو الکتروﻧﻮﻧﻮ شم‪５‬ر ‪ 1 2‬عدده او د وﻻﻧسﻲ اﻟﻜتروﻧﻮﻧﻮ شم‪５‬ر ﻳ‪ ３‬ﻫﻢ دوﻟس‬ ‫‪ 12‬عدده دى‪ .‬کاربن دوه ﻳﻮ ‪－‬ﻮﻧ‪ ３‬اړﻳک‪ ３‬او ﻳﻮه دوه ‪－‬ﻮﻧ‪ ３‬اړﻳکﻪ لري او پﻪ مجمﻮع ک‪＇ ３‬لﻮر کﻮوﻻﻧ＀ اړﻳک‪３‬‬ ‫ﻳ‪ ３‬جﻮړې ک‪７‬ي دي‪ .‬کﻪ چﻴرې اړﻳک‪ ３‬د ﻳﻮ خط پﻪ واسطﻪ و＊ﻴﻮ؛ ﻧﻮﻻﻧدې ساختماﻧﻲ فﻮرمﻮل ﻻستﻪ را‪＄‬ﻲ‪:‬‬

‫پﻪ دې فﻮرمﻮل ک‪ ３‬دوه ‪－‬ﻮﻧ‪ ３‬اړﻳکﻪ د ＇لﻮرو شرﻳکﻮ الکتروﻧﻮﻧﻮ ＊ﻮدوﻧک‪ ３‬ده‪ ،‬چ‪ ３‬د کاربن او اکسﻴجن‬ ‫ترمﻨ‪ ＃‬ت‪７‬ل شﻮې ده؛ ﻧﻮ پردې بﻨس＀ او کتﻴت قاعده ترسره شﻮې ده ‪.‬‬ ‫ﻓعاﻟﻴت‬ ‫د ﻻﻧدې مالﻴکﻮلﻮﻧﻮ د لﻴﻮﻳس جﻮړ＊ت رسم ک‪７‬ئ ‪:‬‬ ‫الف – کاربن ډاي اکساﻳد ) ‪ ، (CO‬ب – کاربن تترا کلﻮراﻳد ) ‪ (CCl 4‬ج ‪-‬امﻮﻧﻴا ) ‪( NH 3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪:٣-١‬ﻫاﻳبرﻳداﻳزﻳشﻦ ( ‪) Hybridization‬‬ ‫＇رﻧ‪／‬ﻪ چ‪ ３‬پﻪ پﻮرتﻨﻴﻮ کر＊ﻮک‪ ３‬مطالعﻪ شﻮل‪ ،‬د کاربن اتﻮمﻮﻧﻪ ﻳﻮ ‪－‬ﻮﻧ‪ ،３‬دوه ‪－‬ﻮﻧ‪ ３‬او درې ‪－‬ﻮﻧ‪ ３‬اړﻳک‪ ３‬جﻮړولی‬ ‫شﻲ‪ ،‬ﻧﻮ باﻳد پﻮه شئ چ‪＇ ３‬رﻧ‪／‬ﻪ دا اړﻳک‪ ３‬جﻮړﻳ‪８‬ي ؟ د اوربﻴتالﻮﻧﻮ کﻮم ډولﻮﻧﻪ د ﻫغﻮی پﻪ جﻮړﻳدوک‪ ３‬وﻧ‪６‬ه‬ ‫اخلﻲ؟ د دې پﻮرتﻨﻴﻮ پﻮ＊تﻨﻮ د ‪＄‬ﻮابﻮﻧﻮ لپاره‪ ،‬ﻫاﻳبرﻳد شﻮي اوربﻴتالﻮﻧﻪ مطالعﻪ کﻮو‪.‬‬ ‫پﻪ ﻳﻮﻧاﻧﻲ ژبﻪ ک‪ ３‬د ﻫاﻳبرﻳد (‪ ) Hybrid‬کلمﻪ د وﻳﻨ‪ ３‬د گ‪６‬ون پﻪ معﻨا ده‪ ،‬ﻳعﻨ‪ ３‬ﻫغﻪ ﻧسل چ‪ ３‬لﻪ دوو بﻴﻼ بﻴلﻮ‬ ‫ﻧسلﻮﻧﻮ ＇خﻪ حاصل شﻮي دی‪ ،‬د امتزاج ﻳا ‪６－‬وډ کﻴدو مفﻬﻮم رسﻮي‪ ،‬پﻪ دې ‪＄‬ای ک‪ ３‬ﻫم د دوو ﻳا ＇ﻮ بﻴﻼ بﻴلﻮ‬ ‫اتﻮمﻮﻧﻮ د اوربﻴتالﻮﻧﻮ لﻪ گ‪６‬ون ＇خﻪ مﻮخﻪ دا ده چ‪ ３‬دوه ﻳا ＇ﻮ ﻧﻮي ﻫاﻳبرﻳدي اوربﻴتالﻮﻧﻪ مﻨ‪％‬تﻪ راوړي ‪.‬‬ ‫د کﻴمﻴاﻳﻲ عﻨصروﻧﻮ د اتﻮمﻮﻧﻮ وﻻﻧسﻲ الکتروﻧﻮﻧﻪ کﻮلﻰ شﻲ چ‪ ３‬پﻪ ‪ d , p , s‬او ‪ f‬اوربﻴتالﻮﻧﻮ ک‪ ３‬شتﻮن‬ ‫ولري‪ ،‬ﻧﻮ پﻪ دې صﻮرت ک‪！ ３‬ﻮل ﻧﻮمﻮړي اوربﻴتالﻮﻧﻪ ﻳﻮ شان ارز＊ت ﻧﻪ لري او د ﻫغﻮی اړﻳک‪ ３‬ﻫم لﻪ ﻳﻮ شان‬ ‫ارز＊ت ＇خﻪ برخمﻨ‪ ３‬ﻧﻪ دي‪ ،‬خﻮ ＇‪７５‬ﻧﻮ پﻪ ثبﻮت رسﻮلﻲ دي چ‪ ３‬پﻪ مالﻴکﻮلﻮﻧﻮ ک‪ ３‬د ﻫغﻮی مرکزي اتﻮمﻮﻧﻪ د‬ ‫بﻴﻼ بﻴلﻮ وﻻﻧسﻲ الکتروﻧﻮﻧﻮ (‪ ) ... d، p، s‬لروﻧکﻲ دي او د اړﻳکﻮ لﻪ کبلﻪ ﻳﻮ ډول ارز＊ت لري‪ ،‬دا مطلب د‬ ‫علماو ﻫر ﻳﻮ‪ Cleyster‬او ‪ Pamling‬پﻪ واسطﻪ رو＊اﻧﻪ شﻮى دی‪ ،‬ﻧﻮمﻮړو علماو وړاﻧدوﻳﻨﻪ ک‪７‬ې ده‪ :‬ﻫغﻪ‬ ‫‪٧‬‬

‫اوربﻴتالﻮﻧﻪ چ‪ ３‬د اﻧرژۍ لﻪ کبلﻪ ډ‪４‬ر تﻮپ‪５‬ر لري او پﻪ عﻴن اصلﻲ قشر ک‪ ３‬د اتﻮمﻮﻧﻮ پﻪ وروستﻨﻴﻮ فرعی قشروﻧﻮ‬ ‫ک‪＄ ３‬ای لري‪ ،‬ﻫغﻮی لﻪ لﻮم‪７‬ﻧﻴﻮ شم‪５‬رو سره سم ﻳﻮ لﻪ بل سره ﻳﻮ‪＄‬ای ‪ Hybridization‬کﻴ‪８‬ي او د خپلﻮ‬ ‫لﻮم‪７‬ﻧﻴﻮ شم‪５‬رو پﻪ کچﻪ ﻫاﻳبرﻳد شﻮي اوربﻴتالﻮﻧﻪ جﻮړوي چ‪ ３‬پﻪ ﻳﻮشان اﻧرژﻳکﻲ سطحﻪ ک‪ ３‬شتﻮن لري او د عﻴن‬ ‫الکتروﻧﻲ ورﻳ‪ ３％‬جﻮړ＊ت لروﻧکﻲ دي‪ ،‬دا اوربﻴتالﻮﻧﻪ د اړﻳکﻮ د جﻮړﻳدو پﻪ لﻮر کش او د ﻫغﻮی ﻧﻨﻮتل اعظمﻲ‬ ‫وي‪ ،‬د اړﻳکﻮ د جﻮړﻳدو ﻻره ﻫﻮارﻳ‪８‬ي‪.‬د اتﻮمﻲ اوربﻴتالﻮﻧﻮ د ﻫاﻳبرﻳداﻳزﻳشن کﻴدو پﻪ پﻴل ک‪ ３‬ل‪＇８‬ﻪ اﻧرژي پﻪ‬ ‫ل‪＋／‬ت رسﻴدل‪ ３‬ده‪ ،‬پردې بﻨس＀ داس‪ ３‬اوربﻴتالﻮﻧﻪ ب‪ ３‬ثباتﻪ وي؛ خﻮ د اړﻳک‪ ３‬د جﻮړﻳدو پﻪ وخت ک‪ ３‬دا اﻧرژي‬ ‫لﻪ ﻻسﻪ ورکﻮي او اړوﻧده ثبات تر ﻻسﻪ کﻮي‪.‬‬ ‫کﻪ ＇ﻪ ﻫم د کاربن اتﻮم ﻳﻮازې دوه طاقﻪ الکتروﻧﻮﻧﻪ پﻪ خپل وﻻﻧسﻲ قشر ک‪ ３‬لري‪ ،‬خﻮ ＇لﻮر اړﻳک‪ ３‬د ﻫاﻳدروجن‬ ‫لﻪ اتﻮمﻮﻧﻮ سره ت‪７‬لی شﻲ؛ پﻪ دې معﻨا چ‪ ３‬د کاربن اتﻮم خپل ＇لﻮر ﻧﻴم ډک شﻮي اوربﻴتالﻮﻧﻪ د اړﻳکﻮ پﻪ‬ ‫جﻮړﻳدوک‪ ３‬د ﻫاﻳدروجن لﻪ اتﻮمﻮﻧﻮ سره پﻪ کار وي‪ ،‬د کاربن د ＇لﻮرو اړﻳکﻮ د جﻮړﻳدو د رو＊اﻧﻪ کﻮلﻮ لپاره د‬ ‫اړﻳکﻮ د جﻮړﻳدو تﻴﻮري ＊کاره کﻮي چ‪ ３‬د کاربن ＇لﻮر وﻻﻧسﻲ الکتروﻧﻮﻧﻪ چ‪ ３‬پﻪ ( ‪ ) 2s,2p‬اوربﻴتالﻮﻧﻮ ک‪３‬‬ ‫شتﻮن لري‪ ،‬ﻳﻮ لﻪ بل سره مخلﻮط اود＇لﻮرو الکتروﻧﻲ اوربﻴتالﻮﻧﻮ د جﻮړﻳدو ﻻمل شﻮي چ‪ ３‬د عﻴن شکل او‬ ‫اﻧرژي لروﻧکﻲ دي‪.‬‬ ‫‪ sp 3‬ﻫاﻳبرﻳداﻳزﻳشﻦ‪ :‬کاربن اتﻮمﻮﻧﻪ پﻪ مشبﻮع ﻫاﻳدروکاربﻨﻮﻧﻮ ک‪ ３‬دا ډول ﻫاﻳبرﻳداﻳزﻳشن لري او داس‪ ３‬مﻨ‪ ＃‬تﻪ‬ ‫را‪＄‬ﻲ چ‪ ３‬د ‪ s‬ﻳﻮ اوربﻴتال او د ‪p‬درې اوربﻴتالﻮﻧﻪ د اﻧرژي د جذب پﻪ پاﻳلﻪ ک‪ ３‬ﻳﻮ لﻪ بل سره مخلﻮطﻴ‪８‬ي او د ‪SP 3‬‬ ‫＇لﻮر ﻫاﻳبرﻳد شﻮي اوربﻴتالﻮﻧﻪ جﻮړوي چ‪ ３‬د ＇لﻮر وجﻬﻲ رآسﻮﻧﻮ شتﻮن لري او د ﻫغﻮی ترمﻨ‪ ＃‬زاوﻳﻪ ‪109.5o‬‬ ‫درج‪ ３‬ده‪ ،‬دا ﻫاﻳبرﻳداﻳزﻳشن کﻴدای شﻲ چ‪ ３‬پﻪ ‪ CCl ، CH‬او پﻪ ﻧﻮرو مالﻴکﻮلﻮﻧﻮ ک‪ ３‬ولﻴدل شﻲ‪ ،‬پﻪ ‪sp 3‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪4‬‬ ‫ﻫاﻳبرﻳداﻳزﻳشن ک‪ ３‬د ‪ S‬برخﻪ ‪ 1‬او د‪ p‬برخﻪ ‪ 3‬ده؛ ﻟﻜﻪ‪:‬‬ ‫‪4‬‬

‫‪4‬‬

‫＇لﻮرﻫاﻳبرﻳداوربﻴتالﻮﻧﻪ‬

‫دلﻮﻳﻮ ！ﻮ！ﻮ دﻳﻮ جاﻧبﻪ مصرف ＊ﻮدﻧﻪ‬

‫(‪ ) 6 - 1‬شﻜﻞ‪Sp 3 :‬‬

‫ﻫاﻳبرﻳد‬

‫د ﻫاﻳبرﻳداﻳزﻳشن د ډولﻮﻧﻮ پﻪ ﻫکلﻪ د ډ‪４‬رو معلﻮماتﻮ د ﻻستﻪ راوړلﻮ لپاره‪ ،‬د ‪ CH 4‬جﻮړ＊ت پﻪ بشپ‪７‬ه تﻮ‪－‬ﻪ‬ ‫مطالعﻪ کﻮو‪ .‬پﻪ مﻴتان ک‪ ３‬د اړﻳک‪ ３‬جﻮړﻳدل د ‪ C H‬د ＇لﻮرو ﻳﻮشان اړﻳکﻮ د مﻨ‪％‬تﻪ راتللﻮ او د تترا ﻫﻴدرال‬ ‫(‪＇( )tetrahedral‬لﻮر مخﻴزه) دجﻮړﻳدلﻮ ﻻمل د ﻫغﻪ پﻪ مالﻴکﻮل ک‪ ３‬کﻴ‪８‬ي‪ .‬د کاربن پﻪ اتﻮم ک‪ ３‬د وﻻﻧسﻲ‬ ‫قشر الکتروﻧﻲ ترتﻴب‪ ،‬تترا ﻫاﻳدرال او وﻻﻧسﻲ زاوﻳﻲ پﻪ ﻻﻧدې شکل ک‪＊ ３‬ﻮدل شﻮي دي‪:‬‬ ‫‪٨‬‬

‫داړﻳکﻰ اوږد والﻲ‬

‫(‪ ) 7 - 1‬شﻜﻞ‪ :‬د ﻛاربﻦ د اتﻮم ‪S P 3‬‬

‫زاوﻳﻪ‬

‫ﻫاﻳبرﻳد او د ﻣﻴتان د ﻣاﻟﻴﻜﻮل جﻮړﻳدل‪.‬‬

‫تاسﻮ مخک‪ ３‬د ﻫاﻳبرﻳد اوربﻴتال شکل لﻴدلی دى او د کاربن د اتﻮم د ﻫست‪ ３‬د چاپ‪５‬رﻳال پﻪ فضا ک‪ ３‬ﻣﻮ د ‪S P 3‬‬

‫د ＇لﻮرو اوربﻴتالﻮﻧﻮ د ‪＄‬ای پﻪ اړه معلﻮمات تر ﻻسﻪ ک‪７‬ی دی او و مﻮلﻴدل چ‪＇ ３‬لﻮر ﻫاﻳبرﻳد اوربﻴتالﻮﻧﻪ د تترا‬ ‫ﻫاﻳدرال ＇لﻮر کﻨجﻮﻧﻪ چ‪ ３‬د اوربﻴتالﻮﻧﻮ د مﻨ‪ ＃‬زاوﻳﻪ ﻳ‪ 109.5o ３‬ده‪＄ ،‬ای لري‪.‬د ‪ sp 3‬ﻫاﻳبرﻳد اوربﻴتالﻮﻧﻪ د‬ ‫اوربﻴتالﻮﻧﻮ د اعظمﻲ جﻼ کﻴدلﻮ ﻻمل کﻴ‪８‬ي او دا اړﻳک‪ ３‬ﻳﻮ لﻪ بل ＇خﻪ لﻮی وا！ن لري‪ .‬کلﻪ چ‪ ３‬د ﻫاﻳدروجن‬ ‫د ＇لﻮرو اتﻮمﻮمﻮﻧﻮ د ‪ 1s‬اوربﻴتالﻮﻧﻪ د کاربن د ＇لﻮرو ‪ sp 3‬اوربﻴتالﻮﻧﻮ سره ﻧﻴغ پرﻧﻴغ ﻧﻨﻮ‪＄‬ﻲ‪ ،‬د تترا ﻫاﻳدرال ﻳﻮ‬ ‫مالﻴکﻮل لﻪ ‪＇ C H‬لﻮرو معادلﻮ اړﻳکﻮ (شﻜﻞ‪ )7 - 1‬سره جﻮړﻳ‪８‬ي چ‪ ３‬د ‪ CH 4‬د مالﻴکﻮل جﻮړ＊ت‬ ‫سره کﻮم چ‪ ３‬پﻪ تجربﻪ ثابت شﻮی دی‪ ،‬سمﻮن لري‪.‬‬ ‫)‪ (7 - 1‬شﻜﻞ د ‪ sp 3‬د اوربﻴتالﻮﻧﻮ د ﻧﻴغ پرﻧﻴغﻪ ﻧﻨﻮتل د ﻫاﻳدروجن د اتﻮمﻮﻧﻮ د ‪ 1s‬لﻪ ＇لﻮرو اوربﻴتالﻮﻧﻮ سره او د‬ ‫‪ CH 4‬تترا ﻫاﻳدرال شکل ＊ﻴﻲ او د ‪ sp 3‬ﻫاﻳبرﻳداﻳزﻳشن کاروﻧﻪ د ﻧﻮرو عضﻮي او غﻴر عضﻮي مرکبﻮﻧﻮ د رو＊اﻧﻪ‬ ‫کﻮلﻮ لپاره؛ لکﻪ‪ :‬پﻪ ‪ NH 3‬و ‪ H 2O‬او ﻧﻮرو ک‪ ３‬کارول کﻴ‪８‬ي‪.‬‬ ‫د اﻳتان ‪ C2 H 6‬پﻪ جﻮړ＊ت ک‪ sp 3 ３‬د ﻫاﻳبرﻳداﻳزﻳشن د رو＊اﻧﻪ کﻮلﻮ لپاره ﻻﻧدې فعالﻴت تر سره کﻮو‪:‬‬ ‫ﻓعاﻟﻴت‬ ‫پﻪ اﻳتان ک‪ ３‬د اړﻳک‪ ３‬جﻮړﻳدل‬ ‫ﻣﻮاد او د اړتﻴا وړ ساﻣان ‪ :‬ﻳﻮسﻴ＀ د مالﻴکﻮلﻮﻧﻮ مﻮدلﻮﻧﻪ‬ ‫تاس‪ ３‬پﻪ دې فعالﻴت ک‪ ３‬د اﻳتان د مالﻴکﻮل ) ‪ ( C 2 H 6‬د لﻴﻮﻳس‬ ‫جﻮړ＊ت پﻪ ﻻﻧدې شکل ک‪ ３‬و‪－‬ﻮرئ او ﻻﻧدې پﻮ＊تﻨﻮ تﻪ ‪＄‬ﻮاب‬ ‫وړک‪７‬ئ‪:‬‬ ‫(‪ ) 8 - 1‬شکل‪ :‬د اﻳتان د ﻫاﻳبرﻳد شﻮو اوربﻴتالﻮﻧﻮ ﻧﻴغﻪ ﻧﻨﻮتﻨﻪ‪.‬‬

‫‪ - 1‬د کاربن د ﻫر اتﻮم پﻪ شاوخﻮا ک‪ ３‬د اړﻳکﻮ شم‪５‬ر ＇ﻮ دی؟‬ ‫‪ - 2‬د کاربن د ﻫر اتﻮم ﻫاﻳبرﻳداﻳزﻳشن ＇ﻪ ډول دی؟‬ ‫‪ - 3‬د اتﻮمﻮﻧﻮ درې اړخﻴز ترتﻴت د کاربن د ﻫر اتﻮم پﻪ شاوخﻮا ک‪ ３‬پﻪ ＇ﻪ ډول دی؟‬ ‫‪٩‬‬

‫‪ - 4‬د اﻳتان ﻳﻮ درې لﻮري لروﻧکی مﻮدل جﻮړک‪７‬ئ ؟‬ ‫‪ - 5‬دوه اوربﻴتالﻮﻧﻪ چ‪ ３‬د تماس پﻪ واسطﻪ ﻳ‪ ３‬پﻪ اﻳتان ک‪ ３‬د کاربن – کاربن داتﻮمﻮﻧﻮ ترمﻨ‪ ＃‬اړﻳکﻪ مﻨ‪％‬تﻪ‬ ‫راغل‪ ３‬ده‪＇ ،‬ﻪ ﻧﻮمﻴ‪８‬ي؟‬ ‫د کاربن ﻫر اتﻮم ＇لﻮر اړﻳک‪ ３‬لري چ‪ ３‬لﻪ ﻧﻮرو اتﻮمﻮﻧﻮ سره ﻳ‪ ３‬ت‪７‬ل‪ ３‬دي او د تترا ﻫاﻳدرال شکل ﻳ‪ ３‬جﻮړ ک‪７‬ی‬ ‫دی‪ .‬د کاربن ﻫر اتﻮم د ＇لﻮرو اړﻳکﻮ د جﻮړﻳدو لپاره‪ ،‬د ‪＇ sp 3‬لﻮر ﻫاﻳبرﻳد اوربﻴتالﻮﻧﻪ ﻳ‪ ３‬کار ولﻲ دي او د‬ ‫ﻫغﻮی د ﻧﻴغﻮ ﻧﻨﻮتلﻮ لﻪ املﻪ د ﻧﻮرو اتﻮمﻮﻧﻮ لﻪ اوربﻴتالﻮﻧﻮ سره د س‪／‬ما (‪ ( ) )Sigma‬اړﻳکﻪ جﻮړﻳ‪８‬ي چ‪３‬‬ ‫د کاربن د ﻫر اتﻮم پﻪ شاوخﻮا د تترا ﻫاﻳدرال پﻪ ب‪２‬ﻪ د اړﻳکﻮ د جﻮړﻳدو ﻻمل کﻴ‪８‬ي‪ .‬پﻪ دې ﻫکلﻪ پﻮ＊تﻨﻪ پﻴدا‬ ‫کﻴ‪８‬ي چ‪ ３‬اﻳا د کاربن اتﻮم د ﻫاﻳبرﻳداﻳزﻳشن بل ډول ﻫم د اړﻳکﻮ پﻪ جﻮړﻳدو ک‪ ３‬کارولی شﻲ؟ دا پﻮ＊تﻨﻪ ﻻﻧدې‬ ‫تﻮضﻴحات رو＊اﻧﻪ کﻮي ‪:‬‬ ‫د ‪ S P 2‬ﻫاﻳبرﻳداﻳزﻳشﻦ‪ :‬پﻪدې ډول ﻫاﻳبرﻳد ک‪ ３‬د ‪ s‬ﻳﻮاوربﻴتال او د ‪ p‬دوه اوربﻴتالﻮﻧﻪ ﻳﻮ لﻪ بل سره اﻣتزاج‬ ‫او پﻪ پاﻳلﻪ ک‪ ３‬د ‪ sp 2‬درې ﻫاﻳبرﻳد شﻮي اوربﻴتالﻮﻧﻪ جﻮړوي‪ ،‬دا اوربﻴتالﻮﻧﻪ پﻪ ﻳﻮه سطحﻪ ک‪ ３‬وي چ‪ ３‬د ‪s‬برخﻪ‬ ‫‪2‬‬ ‫پﻪ ‪ sp 2‬ﻫر اوربﻴتال ک‪ 1 ３‬اود‪ p‬برخﻪ ده‪ ،‬د دې اوربﻴتالﻮﻧﻮ ترمﻨ‪ ＃‬وﻻﻧسﻲ زاوﻳﻪ ‪ 120o‬درجﻪ ده‪:‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪3‬‬

‫(‪ )9 – 1‬شﻜﻞ‪ :‬د ‪ sp 2‬ﻫاﻳبرﻳد‬

‫د کاربن اتﻮمﻮﻧﻪ د غﻴر مشبﻮع ﻫاﻳدروکاربﻨﻮﻧﻮ ( د اﻳتلﻴن پﻪ کﻮرﻧ‪ ９‬ک‪ ) ３‬پﻪ مالﻴکﻮل ک‪ ３‬د ‪ S P 2‬ﻫاﻳبرﻳد لري‪ .‬د ‪ BF3‬پﻪ‬ ‫مالﻴکﻮل ک‪ ３‬بﻮرون ‪ S P 2‬ﻫاﻳبرﻳد لري ‪:‬‬

‫(‪ )10 - 1‬شکل‪ :‬پﻪ ‪ BF‬اتﻮم ک‪ S P 2 ３‬ﻫاﻳبرﻳد‪.‬‬ ‫‪3‬‬

‫پﻪ ﻫاﻳبرﻳداﻳزﻳشن ک‪ ３‬ﻧﻴم ډک شﻮي او ﻳا بشپ‪ ７‬ډک شﻮي اوربﻴتالﻮﻧﻪ برخﻪ اخلﻲ او مالﻴکﻮل اوربﻴتال جﻮړوي؛‬ ‫پﻪ ﻫاﻳبرﻳداﻳزﻳشن ک‪ ３‬ﻧﻪ ﻳﻮازې د ‪ s‬او‪ p‬اوربﻴتالﻮﻧﻪ برخﻪ اخلﻲ؛ خﻮ د ‪ d‬او‪ f‬اوربﻴتالﻮﻧﻪ ﻫم برخﻪ لري‪.‬د کاربن پﻪ‬ ‫مرکبﻮﻧﻮ ک‪ ３‬د ‪ sp 2‬ﻫاﻳبرﻳداﻳزﻳشن چ‪ ３‬د دوه ‪－‬ﻮﻧ‪ ３‬اړﻳک‪ ３‬د جﻮړﻳدو ﻻمل کﻴ‪８‬ي‪ ،‬شتﻮن لري‪.‬‬ ‫ساده عضﻮي مالﻴکﻮل چ‪ ３‬د کاربن د دوو اتﻮمﻮﻧﻮ ترمﻨ‪ ＃‬ﻳ‪ ３‬دوه ‪－‬ﻮﻧ‪ ３‬اړﻳکﻪ شتﻪ‪ ،‬د اﻳتلﻴن مرکب دی چ‪ ３‬دﻫغﻪ‬ ‫‪١٠‬‬

‫لﻴﻮﻳس جﻮړ＊ت پﻪ ﻻﻧدې ب‪２‬ﻪ دی ‪:‬‬

‫(‪ :)11 - 1‬د اﻳتلﻴن پﻪ مالﻴکﻮل ک‪ ３‬د لﻴﻮﻳس جﻮړ＊ت‪.‬‬

‫تجرب‪＊ ３‬ﻴﻲ چ‪ ３‬د اﻳتلﻴن مالﻴکﻮل مسطحﻪ جﻮړ＊ت لر ي او پﻪ ﻫغﻪ ک‪ ３‬د اړﻳکﻮ تر مﻨ‪ ＃‬زاوﻳﻪ د ‪ 120o‬درجﻮ پﻪ‬ ‫شاوخﻮا ک‪ ３‬ده‪.‬‬ ‫د اﻳتلﻴن پﻪ مرکب ک‪ ３‬د کاربن د دوو اتﻮمﻮﻧﻮ تر مﻨ‪＇ ＃‬ﻪ ډول ﻫاﻳبرﻳداﻳزﻳشن شتﻪ دی؟‬ ‫د اﻳتلﻴن د لﻴﻮﻳس پﻪ جﻮړ＊ت ک‪ ３‬لﻴدل کﻴ‪８‬ي چ‪ ３‬د کاربن ﻳﻮ اتﻮم د کاربن لﻪ بل اتﻮم سره اړﻳکﻪ جﻮړه ک‪７‬ې ده‪،‬‬ ‫دکاربن د درې ﻫاﻳبرﻳد شﻮو اوربﻴتالﻮﻧﻮ د اړﻳکﻮ د جﻮړﻳدو لپاره‪ ،‬ددې کاربﻨﻮﻧﻮ ﻫر اتﻮم د درې ﻧﻮرو اتﻮمﻮﻧﻮ سره‬ ‫چ‪ ３‬د ﻫغﻪ پﻪ شاوخﻮا ( د کاربن د ﻳﻮ اتﻮم او د ﻫاﻳدروجن لﻪ دوو اتﻮمﻮ سره ) شتﻮن لري‪ ،‬ضرورت دی؛ ﻧﻮ لﻪ دې‬ ‫کبلﻪ د ‪ SP 2‬ﻫاﻳبرﻳداﻳزﻳشن د جﻮړﻳدو ﻻمل ‪－‬ر‪＄‬ﻲ‪.‬‬ ‫د ‪ sp 2‬د اوربﻴتالﻮﻧﻮ فضاﻳﻲ شکل د کاربن د اتﻮم پﻪ شاوخﻮا ک‪＇ ３‬ﻪ ډول دی؟ درې واړه ﻧﻮمﻮړي اوربﻴتالﻮﻧﻪ پﻪ ﻳﻮه‬ ‫سطحﻪ ک‪ ３‬شتﻮن لري او د ﻫغﻮ ترمﻨ‪ ＃‬زاو ﻳ‪ 120o ３‬درج‪ ３‬دي؛ ﻧﻮ د ‪ p‬ﻧﻪ ﻫاﻳبرﻳدﻳزﻳشن شﻮي اوربﻴتال پﻪ عمﻮدي‬ ‫ب‪２‬ﻪ د دوی پﻪ سطحﻪ ک‪ ３‬شتﻮن لري چ‪ ３‬پﻪ )‪ ) 12-1‬شکل ک‪＊ ３‬ﻮدل شﻮی دی‪:‬‬

‫(‪ )12 - 1‬شکل‪ :‬د ‪SP 2‬‬

‫درې ﻫﻴبرﻳد اوربﻴتال‪ ،‬پﻪ اﻳتلﻴن د مرکب ک‪ ３‬د اړﻳک‪ ３‬جﻮړﻳدل‪.‬‬

‫د اﻳتلﻴن پﻪ مرکب ک‪ ３‬د اړﻳکﻮ د جﻮړ ﻳدو لپاره د کاربن دوه ‪ SP 2‬اوربﻴتالﻪ ﻫرﻳﻮ ﻳ‪ ３‬د ﻫاﻳدروجن لﻪ دوه اتﻮمﻮﻧﻮ‬ ‫سره اړﻳک‪！ ３‬ﻴﻨ‪／‬ﻮي او د ‪ C H‬دوه اړﻳک‪ ３‬جﻮړوي‪ ،‬د کاربن پﻪ ﻫر اتﻮم ک‪ ３‬د ‪ SP 2‬پات‪ ３‬شﻮي ﻳﻮ ﻫاﻳبرﻳد اوربﻴتال‬ ‫ﻳﻮ لﻪ بل سره ﻧﻴغ ورتگ کﻮي او د کاربن د دوو اتﻮمﻮﻧﻮ ترمﻨ‪ ＃‬د اړﻳک‪ ３‬د جﻮړﻳدو ﻻمل ‪－‬ر‪＄‬ﻲ او ＇رﻧ‪／‬ﻪ‬ ‫چ‪ ３‬تاس‪ ３‬مخک‪ ３‬د اﻳتلﻴن د اړﻳکﻮ پﻪ جﻮړﻳدو ک‪ ３‬ولﻴدل‪ ،‬دوﻳمﻪ اړﻳکﻪ د کاربن د دوو اتﻮمﻮﻧﻮ تر مﻨ‪ ＃‬د ﻫغﻮی‬ ‫د ‪ p‬ﻧﻪ ﻫاﻳبرﻳد شﻮو اوربﻴتالﻮﻧﻮ د＇ﻨ‪ ，‬پر＇ﻨ‪ ，‬ﻧﻨﻮتﻨ‪ ３‬لﻪ املﻪ مﻨ‪％‬تﻪ را‪＄‬ﻲ چ‪ ３‬پﻪ (‪ )13 - 1‬شکل ک‪＊ ３‬ﻮدل‬ ‫شﻮي دي‪:‬‬

‫(‪ :)13- 1‬شکل‪ :‬د اﻳتلﻴن پﻪ مرکب ک‪ ３‬لﻪ اوربﻴتالﻮﻧﻮ＇خﻪ د ‪ ３＂－‬اخﻴستﻨ‪ ３‬د اړﻳکﻮ جﻮړﻳدل‪.‬‬

‫‪١١‬‬

‫د‪ p‬د اوربﻴتالﻮﻧﻮ د ＇ﻨ‪ ，‬پر ＇ﻨ‪ ，‬ﻧﻨﻮتﻨ‪＇ ３‬خﻪ د کاربن د دوو اتﻮمﻮﻧﻮ ترمﻨ‪ ＃‬اړﻳکﻪ مﻨ‪％‬تﻪ را‪＄‬ﻲ چ‪ ３‬د پای‬ ‫( ) د اړﻳک‪ ３‬پﻪ ﻧﻮم ﻳا دﻳ‪８‬ي د کاربن د دووه اتﻮمﻮﻧﻮ دوه غﻴر ﻫاﻳبرﻳد شﻮو ‪ p z‬اوربﻴتالﻮﻧﻮ الکتروﻧﻮﻧﻪ د مالﻴکﻮل‬ ‫پﻪ پﻮرتﻪ او ＊کتﻪ برخﻪ باﻧدې ﻳﻮ لﻪ بل سره ﻧﻨﻮتﻨﻪ کﻮې او د اړﻳکﻪ جﻮړوي‪ ،‬تل پﻪ ﻳﻮه دوه ‪－‬ﻮﻧ‪ ３‬اړﻳکﻪ ک‪ ３‬ﻳﻮه‬ ‫د او ﻳﻮه د اړﻳکﻪ شاملﻪ ده د اړﻳکﻪ د ‪ p z‬غﻴر ﻫاﻳبرﻳد شﻮي اوربﻴتالﻮﻧﻮ لﻪ ＇ﻨ‪ ，‬پر ＇ﻨ‪ ，‬ﻧﻨﻮتﻨ‪＇ ３‬خﻪ جﻮره‬ ‫شﻮې ده‪ (13 - 1( ،‬شکل و ‪－‬ﻮرئ‪.‬‬ ‫ﻓکر وک‪７‬ئ‬ ‫ستاس‪ ３‬لﻪ ﻧظره د اړﻳکﻪ قﻮي او مستحکمﻪ ده او ﻳا دا چ‪ ３‬د‬

‫اړﻳکﻪ قﻮي ده ؟ ＇ر‪－‬ﻨده ﻳ‪ ３‬ک‪７‬ئ ‪.‬‬

‫‪ SP‬ﻫاﻳبرﻳد‪ :‬پﻪ پﻮرتﻨﻴﻮ لﻮستﻮﻧﻮ ک‪ ３‬مﻮ مطالعﻪ ک‪７‬ل چ‪＇ ３‬رﻧ‪／‬ﻪ کﻮلی شﻮ چ‪ ３‬د ‪ sp‬ﻫاﻳبرﻳداﻳزﻳشن پﻪ واسطﻪ‬ ‫د کاربن د دوو اتﻮمﻮﻧﻮ پﻪ مﻨ‪ ＃‬ک‪ ３‬دوه ‪－‬ﻮﻧ‪ ３‬اړﻳکﻪ رو＊اﻧﻪ ک‪７‬و‪ ،‬اوس بﻪ ﻳ‪ ３‬زده کﻮو چ‪＇ ３‬رﻧ‪／‬ﻪ د ‪ sp‬لﻪ‬ ‫ﻫاﻳبرﻳداﻳزﻳشن ＇خﻪ پﻪ ‪＂－‬ﻪ اخ‪５‬ستلﻮ کﻮﻻي شﻮ چ‪ ３‬د کاربن د دوو اتﻮمﻮﻧﻮ پﻪ مﻨ‪ ＃‬ک‪ ３‬درې ‪－‬ﻮﻧی اړﻳکﻪ ＇ر‪－‬ﻨده‬ ‫ک‪７‬و‪،‬پﻪ دې ډول ﻫاﻳبرﻳد ک‪ ３‬ﻳﻮ د ‪ s‬اوربﻴتال او ﻳﻮ د ‪ p‬اوربﻴتال ﻳﻮ لﻪ بل سره ‪６－‬وډ کﻴ‪８‬ي؛ پﻪ پاﻳلﻪ ک‪ ３‬د ‪sp‬‬ ‫ﻫاﻳبرﻳد اوربﻴتالﻮﻧﻪ ( ‪ ) sp hybrid‬تشکﻴلﻴ‪８‬ي چ‪ ３‬د اړﻳکﻮ وﻻﻧسﻲ زواﻳﻪ ﻳ‪ 180 o ３‬درج‪ ３‬ده‪ ،‬د ﻫغﻮی‬ ‫بﻴل‪／‬ﻪ کﻴدای شﻲ چ‪ ３‬د ‪ Hg , Cd , Zn , Be‬عﻨصروﻧﻮ ‪ sp‬ﻫاﻳبرﻳد پﻪ ﻫلﻮجﻨﻴدوﻧﻮ مرکبﻮﻧﻮ ک‪ ３‬وړاﻧدی‬ ‫شﻲ ‪.‬تجرب‪＊ ３‬ﻴﻲ چ‪ ３‬د ‪ Hg ، Cd , Zn, Be‬ﻫاﻳبرﻳد پﻪ ﻫلﻮجﻨﻴدوﻧﻮ ک‪ sp ３‬ﻫاﻳبرﻳد دی او د ﻫغﻮی مرکبﻮﻧﻪ‬ ‫خطﻲ ﻫﻨدسﻲ جﻮړ＊ت لري ‪،‬پﻪ ‪ SP‬ﻫاﻳبرﻳد ک‪ ３‬د ‪ s‬او ‪ p‬ﻫره ﻳﻮه برخﻪ ‪ 1‬ده ‪.‬‬ ‫‪2‬‬

‫(‪ ) 14 - 1‬شﻜﻞ‪ :‬د ‪ sp‬ﻫاﻳبرﻳد‬

‫د ‪ sp‬ﻫاﻳبرﻳد او درې ‪－‬ﻮﻧ‪ ３‬اړﻳک‪ ３‬جﻮرﻳدل د استلﻴن ( ‪ ) C2 H 2‬پﻪ مرکب ک‪ ３‬چ‪ ３‬ﻳﻮ ډ‪４‬ر ساده عضﻮي مرکب‬ ‫دی‪ ،‬د ﻫغﻪ د لﻴﻮﻳس د جﻮړ＊ت سره پﻪ ﻻﻧدې ډول مطالعﻪ کﻮو‪:‬‬

‫(‪ )15 - 1‬شکل‪ :‬د استلﻴن مرکب د ﻫغﻪ د لﻴﻮﻳس د جﻮړ＊ت سره‪.‬‬

‫＇رﻧ‪／‬ﻪ چ‪ ３‬پﻪ شکل ک‪ ３‬مﻮ ولﻴدل‪ ،‬استلﻴن ﻳﻮ خطﻲ مالﻴکﻮل دی چ‪ ３‬د ﻫغﻪ د اړﻳکﻮ زاوﻳﻪ ‪ 180 o‬درجﻪ ده ‪.‬‬ ‫کﻮم ډول ﻫاﻳبرﻳداﻳزﻳشن د استلﻴن د مرکب د کاربن پﻪ اتﻮمﻮﻧﻮ ک‪ ３‬شتﻮن لري ؟ د استلﻴن پﻪ مرکب ک‪ ３‬د کاربن ﻫر‬ ‫اتﻮم دوو ﻫاﻳبرﻳد اوربﻴتالﻮﻧﻮ تﻪ اړتﻴا لري چ‪ ３‬پﻪ خپل مﻨ‪ ＃‬ک‪ ３‬او د ﻫاﻳدروجن لﻪ اتﻮمﻮﻧﻮ سره اړﻳک‪ ３‬جﻮړې ک‪７‬ي ‪.‬‬ ‫‪١٢‬‬

‫(‪ )16 - 1‬شکل‪ :‬پﻪ استلﻴن ک‪ ３‬د کاربن د دوو اتﻮمﻮ ‪ sp‬ﻫاﻳبرﻳد‬

‫‪sp‬‬

‫پﻪ (‪ )16 -1‬شکل ک‪ ３‬د کاربن پﻪ اتﻮم ک‪ ３‬د اوربﻴتالﻮﻧﻮ ‪＄‬اﻳﻮﻧﻪ او د ‪ sp‬ﻫاﻳبرﻳداﻳزﻳشن لﻴدل کﻴ‪８‬ي‪ ،‬دلتﻪ د‬ ‫دوه اوربﻴتالﻮﻧﻪ خطﻲ حالت لري او ‪ 180 o‬درجﻪ زاوﻳﻪ ﻳ‪ ３‬پﻪ خپل مﻨ‪ ＃‬ک‪ ３‬جﻮړه ک‪７‬ې ده؛ پﻪ داس‪ ３‬حال ک‪３‬‬ ‫چ‪ ３‬د کاربن د اتﻮمﻮﻧﻮ دوه ‪ P‬ﻧﻪ ﻫاﻳبرﻳداﻳزﻳشن شﻮي اوربﻴتالﻮﻧﻪ ﻳﻮ لﻪ بل سره مﻮازې او د ﻫغﻪ خط د پاسﻪ عمﻮد وﻻړ دي‬ ‫کﻮم چ‪ ３‬د ‪ sp‬دوه اوربﻴتالﻮ ﻧﻪ ﻳ‪ ３‬سره ﻧ‪＋‬لﻮلﻲ دي‪ ،‬د استلﻴن د جﻮړﻳدو لپاره د کاربن د ﻫر اتﻮم ﻳﻮ ‪ sp‬اوربﻴتال‬ ‫د ﻫاﻳدروجن د ﻫراتﻮم لﻪ ‪ 1S‬اوربﻴتال سره ﻧﻴغﻪ ﻧﻨﻮتﻨﻪ ترسره کﻮي چ‪ ３‬د کاربن او ﻫاﻳدروجن ‪ C H‬اړﻳکﻪ‬ ‫جﻮړوي‪ ،‬د ‪ sp‬دوه پات‪ ３‬اوربﻴتالﻮﻧﻪ د کاربن پﻪ دوو اتﻮمﻮﻧﻮ ک‪ ３‬ﻧﻴغﻪ ﻧﻨﻮتﻨﻪ کﻮي چ‪ ３‬د اړﻳکﻪ د کاربن د دوو‬ ‫اتﻮمﻮﻧﻮ تر مﻨ‪ ＃‬جﻮړﻳ‪８‬ي او د کاربن د اتﻮمﻮﻧﻮ د ﻫرﻳﻮ دوه الکتروﻧﻮﻧﻪ چ‪ ３‬د‪ p‬پﻪ غﻴر ﻫاﻳبرﻳد شﻮو اوربﻴتالﻮﻧﻮ ک‪３‬‬ ‫‪＄‬ای لري‪ ،‬ﻳﻮ لﻪ بل سره ＇ﻨ‪ ，‬پر＇ﻨ‪ ，‬ﻧﻨﻮتﻨﻪ کﻮي؛ ﻧﻮ د استلﻴن پﻪ مالﻴکﻮل ک‪ ３‬د کاربن د دوو اتﻮمﻮﻧﻮ تر مﻨ‪＃‬‬ ‫د دوه اړﻳک‪ ３‬مﻨ‪％‬تﻪ را‪＄‬ﻲ‪ ،‬چ‪ ３‬پﻪ ﻻﻧدې شکل ک‪＊ ３‬ﻮدل شﻮي دي‪:‬‬

‫(‪ )17-1‬شکل پﻪ استلﻴن ک‪ ３‬د ‪ SP‬لﻪ ﻫاﻳبرﻳد شﻮو اوربﻴتالﻮﻧﻮ ＇خﻪ ‪＂－‬ﻪ اخﻴستﻨﻪ‪.‬‬

‫ﻓعاﻟﻴتﻮﻧﻪ‬ ‫‪ -١‬د مرکبﻮﻧﻮ مالﻴکﻮلﻲ جﻮړ＊ت او د ﻫغﻮی د رسمﻮلﻮ پﻪ پام ک‪ ３‬ﻧﻴﻮلﻮ سره‪ ،‬د اوبﻮ د مالﻴکﻮل د اکسﻴجن‬ ‫‪4‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪1‬‬ ‫ﻫاﻳبرﻳداﻳزﻳشن‪ ،‬د ‪ 1‬او ‪ 4‬ﻧمبر کاربن د اتﻮمﻮﻧﻮ ﻫاﻳبرﻳداﻳزﻳشن د ‪C H 3 C H = C = C H 2‬‬ ‫مرکب پﻪ مالﻴکﻮل ک‪ ３‬و！اکئ ‪.‬‬ ‫‪ -٢‬د ‪ SO3‬د مالﻴکﻮل فضاﻳﻲ شکل ولﻴکئ او ﻻﻧدې پﻮ＊تﻨﻪ تﻪ ‪＄‬ﻮاب ورک‪７‬ئ‪.‬‬ ‫سلفر اتﻮم ＇ﻮ جﻮړې الکتروﻧﻮﻧﻪ احاطﻪ ک‪７‬ي دي؟‬ ‫‪١٣‬‬

‫د ﻟﻮﻣ‪７‬ي ＇پرکﻲ ﻟﻨ‪６‬ﻳز‬ ‫عضﻮي کﻴمﻴا د کاربن‪ ،‬ﻫاﻳدروجن د مرکبﻮﻧﻮ او د ﻫغﻮی لﻪ مشتقاتﻮ ＇خﻪ بحث کﻮي‪.‬‬ ‫د کاربن د اتﻮم الکتروﻧﻲ جﻮړ＊ت ‪ 1S 2 2S 2 2 P 2‬دی چ‪ ３‬د کاربن اتﻮم د ﻫ（ﻮلﻮ پﻪ حالت ک‪３‬‬ ‫‪ 1S 2 2S 1 2 P 3‬الکتروﻧﻲ جﻮړ＊ت لري ‪.‬‬ ‫د اتﻪ الکتروﻧﻲ(‪ )octate‬حالت د پﻮره کﻮلﻮ لپاره‪ ،‬د کاربن اتﻮم د خپل وﻻﻧسﻲ قشر ＇لﻮر‬ ‫الکتروﻧﻮﻧﻪ د ﻧﻮرو عﻨاصرو لﻪ اتﻮمﻮﻧﻮ او د کاربن لﻪ اتﻮمﻮﻧﻮ سره شرﻳک وي‪ ،‬پﻪ پاﻳلﻪ ک‪ ３‬د کاربن‬ ‫وﻻﻧس ＇لﻮر دی‪.‬‬ ‫د کاربن اتﻮمﻮﻧﻪ کﻮلی شﻲ ﻳﻮ ‪－‬ﻮﻧ‪ ،３‬دوه ‪－‬ﻮﻧ‪ ３‬او درې ‪－‬ﻮﻧ‪ ３‬اړﻳک‪ ３‬جﻮړې ک‪７‬ي‪.‬‬ ‫‪ Hybridization‬د دوو ﻳا ＇ﻮ بﻴﻼ بﻴلﻮ اتﻮمﻮﻧﻮ د اوربﻴتالﻮﻧﻮ لﻪ گ‪６‬وﻳدو ＇خﻪ عبارت دی چ‪３‬‬ ‫دوه او ﻳا ＇ﻮ ﻧﻮي ﻫاﻳبرﻳدي اوربﻴتالﻮﻧﻪ مﻨ‪ ＃‬تﻪ راوړي ‪.‬‬ ‫‪ SP 3‬ﻫاﻳبرﻳداﻳزﻳشن ‪:‬دکاربن اتﻮمﻮﻧﻪ پﻪ مشبﻮع ﻫاﻳدروکاربﻨﻮﻧﻮ ک‪ ３‬دا ډول ﻫاﻳبرﻳداﻳزﻳشن لري او‬ ‫داس‪ ３‬مﻨ‪ ＃‬تﻪ را‪＄‬ﻲ چ‪ ３‬د ‪ s‬ﻳﻮ اوربﻴتال او د ‪ p‬د درې اوربﻴتالﻮﻧﻮ د اﻧرژي د جذب پﻪ پاﻳلﻪ ک‪ ３‬ﻳﻮ لﻪ‬ ‫بل سره مخلﻮطﻴ‪８‬ي او د ‪＇ SP 3‬لﻮر ﻫاﻳبرﻳد شﻮي اوربﻴتالﻮﻧﻪ جﻮړوي‪.‬‬ ‫‪ SP 2‬ﻫاﻳبرﻳداﻳزﻳشن ‪:‬پﻪ دې ډول ﻫاﻳبرﻳد ک‪ ３‬د ‪ s‬ﻳﻮ اوربﻴتال او د ‪ p‬دوه اوربﻴتالﻮﻧﻪ ﻳﻮ لﻪ بل سره‬ ‫امتزاج او پﻪ پاﻳلﻪ ک‪ ３‬د ‪ SP 2‬درې ﻫاﻳبرﻳد شﻮي اوربﻴتالﻮﻧﻪ جﻮړوي‪.‬‬ ‫‪ sp‬ﻫاﻳبرﻳد‪ :‬پﻪ دي ډول ﻫاﻳبرﻳد ک‪ ３‬ﻳﻮ د ‪ s‬اوربﻴتال او ﻳﻮ د ‪ p‬اوربﻴتال لﻪ بل سره ‪６－‬وډ کﻴ‪８‬ي‪ ،‬پﻪ‬ ‫پاﻳلﻪ ک‪ ３‬د ‪ sp‬ﻫاﻳبرﻳد اوربﻴتالﻮﻧﻪ جﻮړوي‪.‬‬ ‫د س‪／‬ما اړﻳکﻪ ‪ :‬کﻪ چ‪５‬رې د الکتروﻧﻲ ور‪ ３％４‬پﻮ＊） د ﻫغﻪ خط پﻪ اوږدو (امتداد) چ‪ ３‬د دوو‬ ‫اتﻮمﻮﻧﻮ ﻫست‪ ３‬سره ﻧ‪＋‬لﻮي‪ ،‬ترسره شﻲ؛ ﻳعﻨ‪ ３‬د اوربﻴتالﻮﻧﻮ ﻧﻨﻮتل مستقﻴم او لﻮړ وي ‪،‬اړﻳکﻪ کلکﻪ ده‬ ‫چ‪ ３‬د( ) س‪／‬ما اړﻳک‪ ３‬پﻪ ﻧﻮم ﻳا دﻳ‪８‬ي‪.‬‬ ‫د ‪ π‬اړﻳکﻪ‪:‬پﻪ مالﻴکﻮل ک‪ ３‬د دوو اتﻮمﻮﻧﻮ تر مﻨ‪ ＃‬اړﻳکﻪ کﻴدای شﻲ دوه ‪－‬ﻮﻧ‪ ３‬ﻳا درې ‪－‬ﻮﻧ‪ ３‬وې‪ ،‬دا‬ ‫ډول اړﻳک‪ ３‬لﻪ ﻳﻮې جﻮړې ＇خﻪ د زﻳاتﻮ الکتروﻧﻮﻧﻮ پﻪ واسطﻪ جﻮړﻳ‪８‬ي؛ د بﻴل‪ ３／‬پﻪ ډول‪ :‬د اکسﻴجن‬ ‫‪١٤‬‬

‫پﻪ مالﻴکﻮل ک‪ ３‬د اکسﻴجن د دوو اتﻮمﻮﻧﻮ ترمﻨ‪ ＃‬اړﻳکﻪ دوه ‪－‬ﻮﻧ‪ ３‬او د ﻧاﻳتروجن پﻪ مالﻴکﻮل ک‪ ３‬د‬ ‫ﻧاﻳتروجن د دوو اتﻮمﻮﻧﻮ تر مﻨ‪ ＃‬اړﻳکﻪ درې ‪－‬ﻮﻧ‪ ３‬ده ‪ .‬کﻪ چﻴرې د اتﻮمﻲ اوربﻴتالﻮﻧﻮ ﻧﻨﻮتل ＇ﻨ‪，‬‬ ‫پر＇ﻨ‪ ，‬و ي‪ ،‬ﻳعﻨ‪ ３‬د ‪ p‬د اوربﻴتالﻮﻧﻮ د الکتروﻧﻲ ورﻳ‪ ３％‬پﻮ＊） ＇ﻨ‪ ，‬پر＇ﻨ‪ ，‬و ي او د ‪ x‬د‬ ‫محﻮر د پاسﻪ ‪＄‬اي وﻧﻴسﻲ‪ ،‬دا مﻨ‪ ＃‬تﻪ راغل‪ ３‬اړﻳکﻪ د د اړﻳک‪ ３‬پﻪ ﻧﻮم ﻳاد ﻳ‪８‬ي ‪.‬‬ ‫دوه ‪－‬ﻮﻧ‪ ３‬اړﻳکﻪ د ﻳﻮې س‪／‬ما ) ( اړﻳک‪ ３‬او لﻪ ﻳﻮې پای اړﻳک‪＇ ３‬خﻪ جﻮړه شﻮې ده او درې ‪－‬ﻮﻧ‪３‬‬ ‫اړﻳکﻪ د ﻳﻮ س‪／‬ما ) ( اړﻳک‪ ３‬او دوه لﻪ ( ) اړﻳکﻮ ＇خﻪ جﻮړه شﻮې ده ‪.‬‬ ‫د ﻟﻮﻣ‪７‬ي ＇پرکﻲ پﻮ＊تﻨ‪３‬‬ ‫＇ﻠﻮر‪＄‬ﻮابﻪ پﻮ＊تﻨ‪３‬‬

‫‪1S 2 S 1 2 P 2‬‬

‫‪ - 1‬د کاربن اتﻮم دﻫ（‪ ３‬پﻪ حالت ک‪ ３‬د ‪ -------‬الکتروﻧﻲ جﻮړ＊ت لري ‪.‬‬

‫الف ‪ 1S 2 2S 2 2 P 2 -‬ب ‪ 1S 2S 1SP3 -‬ج ‪ -‬د ‪- 1S 2 2S 1 2 P 3‬‬ ‫‪ - 2‬د ‪ 14 C‬د ﻧﻴم عمر اوږدوالی ‪ --------‬کالﻪ دی او د ‪ ------‬د وتلﻮ پﻪ پاﻳلﻪ ک‪ ３‬پﻪ ﻧاﻳتروجن‬ ‫‪6‬‬

‫بدلﻴ‪８‬ي‪.‬‬ ‫اﻟف‪، 5568, -‬‬

‫‪+‬‬

‫ب‪ ، , 5730 -‬ج‪، 5580 -‬‬

‫د‪،5580 -‬‬

‫‪ - 3‬پﻪ ！ﻮلﻮ عضﻮي مرکبﻮﻧﻮ ک‪ ３‬د کاربن ﻫراتﻮ م‪ -------‬شرﻳک‪ ３‬اړﻳک‪ ３‬د کاربن لﻪ ﻧﻮرو اتﻮمﻮﻧﻮ‬ ‫سره او ﻳا دا چ‪ ３‬د ﻧﻮرو عﻨصروﻧﻮ لﻪ اتﻮمﻮﻧﻮ سره؛ لکﻪ‪ :‬ﻫاﻳدروجن‪ ،‬اکسﻴجن‪ ،‬ﻧاﻳتروجن او ﻫلﻮجن‬ ‫سره جﻮړوي‪.‬‬ ‫الف – دوه اړﻳک‪،３‬‬

‫ب – درې اړﻳک‪،３‬‬

‫ج – ＇لﻮر اړﻳک‪. ３‬‬

‫د‪ -‬ﻳﻮه اړﻳکﻪ‬

‫‪ - 4‬کاربن کﻮلی شﻲ ‪ --------‬اړﻳک‪ ３‬و لري‪.‬‬ ‫اﻟف – ﻳﻮه ‪－‬ﻮﻧ‪ ،３‬ب ‪ -‬دوه ‪－‬ﻮﻧ‪،３‬‬

‫ج – درې ‪－‬ﻮﻧ‪ ،３‬د – درې واړه ‪＄‬ﻮابﻮﻧﻪ سم دي‬

‫‪ - 5‬د کاربن د ﻫر اتﻮم او د ﻫاﻳدروجن د ﻫر اتﻮم تر مﻨ‪ ＃‬ﻳﻮه اړﻳکﻪ شتﻪ ده چ‪ ---- ３‬گ‪ ６‬الکتروﻧﻮﻧﻪ‬ ‫د ﻫغﻪ پﻪ مﻨ‪ ＃‬ک‪ ３‬شتﻮن لري‪.‬‬ ‫اﻟف‪ -‬ﻳﻮه‪ ،‬ﻳﻮه جﻮړه‪ ،‬ب – دوه‪ ،‬دوه جﻮړې‪ ،‬ج – درې ‪،‬درې جﻮړې‪ ،‬د – ＇لﻮر‪＇ ،‬لﻮر جﻮړې‬ ‫‪ Hybrid - 6‬د دوو ﻳا ＇ﻮ ب‪５‬ﻼب‪５‬لﻮ ‪ -----‬لﻪ گ‪６‬وډﻳدو ＇خﻪ عبارت دی چ‪ ３‬دوه او ﻳا ＇ﻮ ﻧﻮي‬ ‫‪١٥‬‬

‫‪ -------‬اوربﻴتالﻮﻧﻪ مﻨ‪％‬تﻪ راړوي ‪.‬‬‫اﻟف – اتﻮمﻲ اوربﻴتال‪ ،‬ﻫاﻳبرﻳدي‪،‬‬

‫ب‪ -‬مالﻴکﻮل اوربﻴتال‪ ،‬ﻫاﻳبرﻳدي‪،‬‬

‫ج ‪ -‬الف او ب دواړه سم دي‪،‬‬

‫د ‪ -‬ﻫﻴ＆ ﻳﻮ‬

‫‪ – 7‬کﻪ چﻴرې د‪ s‬ﻳﻮ اوربﻴتال د ‪ p‬لﻪ درې اوربﻴتالﻮﻧﻮ سره د اﻧرژي د جذب پﻪ پاﻳلﻪ ک‪ ３‬گ‪６‬وډ شﻲ‪،‬‬ ‫کﻮم ﻫاﻳبرﻳدي اوربﻴتال جﻮړوي؟‬ ‫ب‪SP 4 -‬‬

‫اﻟف ‪SP -‬‬

‫‪-8‬‬

‫د‪S‬‬

‫ج ‪SP 2 -‬‬

‫د‪SP 3 -‬‬

‫‪2‬‬ ‫برخﻪ د ‪ SP‬پﻪ ﻫر اوربﻴتال ک‪ ３‬د ‪ -----‬او دې درې اوربﻴتالﻮﻧﻮ ترمﻨ‪ ＃‬وﻻﻧسﻲ زاوﻳﻪ‬

‫‪ -----‬درجﻪ ده‪.‬‬‫‪4‬‬ ‫د‪-‬‬ ‫‪5‬‬

‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪1‬‬ ‫اﻟف‪ 120o -‬ب‪ 120o -‬ج‪180 o -‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪ - 9‬ﻛﻪ چﻴرې د ‪ s‬ﻳﻮ اوربﻴتال د ‪ p‬د ﻳﻮ اوربﻴتال سره ‪ ６－‬شﻲ‪ ،‬کﻮم ﻫاﻳبرﻳد ﻻستﻪ را‪＄‬ﻲ؟‬

‫‪180 o‬‬

‫اﻟف ‪ ، sp -‬ب ‪ ، sp 2 -‬ج ‪ ، sp3 -‬د‪spd -‬‬

‫‪ - 10‬کﻪ چﻴرې د اوربﻴتالﻮﻧﻮ ﻧﻨﻮتل ﻧﻴغ او لﻮړ وي‪ ،‬اړﻳکﻪ کلکﻪ ده چ‪ ３‬د ‪ ------‬پﻪ ﻧﻮم ﻳا دﻳ‪８‬ي ‪.‬‬ ‫ب‪-‬‬

‫اﻟف‪ -‬سﮕﻤا‬

‫‪ - 11‬پﻪ ‪CH‬‬

‫‪C‬‬

‫ج ‪ -‬اﻟف اوب د ‪ -‬ﻫﻴ＆ ﻳﻮ‬

‫‪CH = CH = CH‬‬

‫‪ CH 3‬مرکب ک‪ ３‬د ‪＇ π‬ﻮ اړﻳک‪ ３‬شتﻮن‬

‫لري؟‬ ‫‪.‬الف – درى‪ ،‬ب‪＇ -‬لﻮر‪ ،‬ج – پﻨ‪％‬ﻪ‪ ،‬د – دوه‪،‬‬ ‫تشرﻳحﻲ پﻮ＊تﻨ‪３‬‬ ‫‪ - 1‬ول‪ ３‬مالﻴکﻮلﻮﻧﻪ د ‪ CH 3‬او ‪ C2 H 5‬لﻪ فﻮرمﻮلﻮﻧﻮ سره شتﻮن ﻧﻪ لري؟‬ ‫‪ -2‬د ﻫاﻳدروجن ＇ﻮ اتﻮمﻪ د ﻻﻧدې کاربﻨﻲ اسکلﻴ＀ لﻪ اتﻮمﻮﻧﻮ سره ترکﻴب کﻴداى شﻲ؟‬ ‫‪C‬‬

‫‪C C =C C‬‬

‫‪ – 3‬د اﻳتاﻳل الدﻳﻬاﻳد ) ‪ (CH 3CHO‬خطﻲ اړﻳک‪ ３‬او د لﻴﻮﻳس جﻮړ＊ت رسم ک‪７‬ئ‪.‬‬ ‫‪ – 4‬د پروپﻴن ) ‪ (CH 3CH = CH 2‬دخطﻲ اړﻳکﻮ جﻮړ＊ت‪ ،‬ﻫاﻳبرﻳداﻳزﻳشن او د ﻫغﻪ د اړﻳکﻮ زاوﻳ‪３‬‬ ‫رسم ک‪７‬ئ‪.‬‬ ‫‪١٦‬‬

‫‪ - 5‬د کاربن د اتﻮم ﻫاﻳبرﻳداﻳزﻳشن د ﻻﻧدې مرکبﻮﻧﻮ پﻪ مالﻴکﻮلﻮﻧﻮ ک‪ ３‬و！اکئ ‪.‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪H‬‬

‫‪C‬‬

‫‪C‬‬

‫‪C‬‬

‫‪H‬‬

‫‪H‬‬

‫‪H‬‬

‫‪H‬‬

‫‪H‬‬

‫‪C‬‬

‫‪C‬‬

‫‪C‬‬

‫‪H‬‬

‫‪H‬‬

‫‪H‬‬

‫‪Cl‬‬

‫‪H‬‬

‫‪H‬‬

‫‪C‬‬

‫‪C‬‬

‫‪H‬‬

‫‪H‬‬

‫‪H‬‬

‫‪ - 6‬لﻪ ﻫاﻳبرﻳداﻳزﻳشن ＇خﻪ پﻪ ‪＂－‬ﻪ اخﻴستﻨﻪ د ‪ CCl 4‬پﻪ مرکب ک‪ ３‬د اړﻳکﻮ جﻮړﻳدل رو＊اﻧﻪ ک‪７‬ئ‪.‬‬ ‫‪ - 7‬د ﻻﻧدې مرکبﻮﻧﻮ پﻪ مالﻴکﻮل ک‪ ３‬د مرکزي اتﻮمﻮﻧﻮ ﻫاﻳبرﻳداﻳزﻳشن رو＊اﻧﻪ ک‪７‬ئ ‪:‬‬ ‫‪ BF3 , BH 2 , H 2O‬و ‪CO2‬‬

‫‪ - 8‬پﻪ ﻻﻧدې مالﻴکﻮلﻮﻧﻮ ک‪ ３‬بﻪ داړﻳکﻮ زاوﻳﻪ پﻪ تقرﻳبﻲ تﻮ‪－‬ﻪ ＇ﻮ وي؟‬ ‫‪Cl‬‬ ‫‪H‬‬

‫‪C‬‬

‫‪C‬‬

‫‪H‬‬

‫‪Cl‬‬ ‫‪C‬‬

‫‪Cl‬‬

‫‪H‬‬

‫‪C‬‬ ‫‪Cl‬‬

‫‪Cl‬‬

‫‪C‬‬

‫‪H‬‬

‫‪H‬‬

‫‪ –9‬د اسپرﻳن د مالﻴکﻮل مﻮډل چ‪ ３‬ﻻﻧدې لﻴکل شﻮی دی‪ ،‬پﻪ پاملرﻧ‪ ３‬سره و‪－‬ﻮرئ‪ ،‬د ﻫغﻪ مالﻴکﻮلﻲ‬ ‫فﻮرمﻮل د خطﻲ اړﻳکﻮ پﻪ بﻨس＀ رسم او د کاربن د اتﻮمﻮﻧﻮ ﻫاﻳبرﻳداﻳزﻳشن پﻪ ک‪ ３‬و！اکئ ‪.‬‬ ‫( د اسپرﻳن پﻪ مﻮډل ک‪ ３‬ﻧصﻮاري غﻮﻧ‪６‬اري د کاربن اتﻮم‪ ،‬سره غﻮﻧ‪６‬اري د اکسﻴجن اتﻮم او سﻮر سپﻴن‬ ‫تﻪ ورتﻪ غﻮﻧ‪６‬اري د ﻫاﻳدروجن اتﻮمﻮﻧﻪ ＊ﻴﻲ)‪.‬‬ ‫د اسپرﻳﻦ ﻣاﻟﻴﻜﻮل‬

‫‪ - 10‬پﻪ ﻻﻧدې مرکبﻮﻧﻮک‪＇ ３‬ﻮ د س‪／‬ما اړﻳک‪ ３‬او ＇ﻮ د پای ‪ π‬اړﻳک‪ ３‬شتﻮن لر ي ؟ د ﻫغﻮی د‬ ‫لﻴﻮﻳس جﻮړ＊ت ولﻴکئ اوﻫم د کاربن د ！ﻮلﻮ اتﻮمﻮﻧﻮ ﻫاﻳبرﻳداﻳزﻳشن رو＊اﻧﻪ ک‪７‬ئ‪.‬‬ ‫اﻟف ‪1,3 butadiene -‬‬ ‫ب‪1 pentyne -‬‬ ‫ج‪1,2 propadiene -‬‬

‫‪١٧‬‬

‫دوﻳﻢ ＇پرکی‬

‫د ﻣاﻟﻴکﻮل جﻮړ＊ت اوﻓﻮرﻣﻮﻟﻮﻧﻪ‬

‫د ک‪５‬مﻴاﻳﻲ مرکبﻮﻧﻮ مالﻴکﻮلﻮﻧﻪ د ﻫغﻮ لﻪ ډل‪＇ ３‬خﻪ د عضﻮي مرکبﻮﻧﻮ مالﻴکﻮلﻮﻧﻪ د ‪＄‬اﻧگ‪７‬و اړوﻧدو‬ ‫جﻮړ＊تﻮﻧﻮ لروﻧکﻲ دي او د عﻨصروﻧﻮ لﻪ اتﻮمﻮﻧﻮ ＇خﻪ پﻪ ب‪５‬ﻼب‪５‬لﻮ شکلﻮﻧﻮ او ﻳا ب‪５‬ﻼب‪５‬لﻮ قﻮاو پﻪ واسطﻪ‬ ‫جﻮر شﻮي دې‪.‬‬ ‫د مرکبﻮﻧﻮ مالﻴکﻮلﻮﻧﻪ د ب‪５‬ﻼب‪５‬لﻮ عﻨصروﻧﻮ د اتﻮمﻮﻧﻮ لروﻧکﻲ دي چ‪ ３‬د اتﻮمﻮﻧﻮ د اړﻳکﻮ لﻪ ﻻرې پﻪ‬ ‫ب‪５‬ﻼب‪５‬لﻮ شکلﻮﻧﻮ لﻴدل ک‪８５‬ي‪ ،‬باﻳد پﻮه شﻮ چ‪ ３‬مالﻴکﻮل ＇ﻪ شﻰ دى او د مالﻴکﻮلﻮﻧﻮ جﻮړ＊ت ＇ﻪ‬ ‫ډول دی؟ د مرکبﻮﻧﻮ مالﻴکﻮلﻮﻧﻪ د کﻮمﻮ سمبﻮلﻮﻧﻮ پﻪ واسطﻪ ＊ﻮدل ک‪８５‬ي؟ فﻮرمﻮل ＇ﻪ شی دی او د‬ ‫مالﻴکﻮل کﻮمﻪ ‪＄‬اﻧ‪７／‬تﻴا ＊ﻴﻲ؟ فﻮرمﻮلﻮﻧﻪ پﻪ ＇ﻮډولﻪ دي؟ او ＇ﻪ رﻧ‪／‬ﻪ لﻴکل ک‪８５‬ي؟ اﻳزومﻴري ＇ﻪ‬ ‫شﻲ دی او د اﻳزومﻴرﻳﻮ مفﻬﻮم ＇رﻧگﻪ رو＊اﻧﻪ کﻮلی شﻮ؟ د دې ＇پرکﻲ پﻪ لﻮستلﻮ پﻮرتﻨﻴﻮ پﻮ＊تﻨﻮ تﻪ‬ ‫‪＄‬ﻮابﻮﻧﻪ وﻳلی شﻮ‪.‬‬ ‫‪١٨‬‬

‫‪ : 1- 2‬ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻲ ﻓﻮرﻣﻮل‬

‫تل ﻳﻮ کﻴمﻴاﻳﻲ مرکب د ﻫغﻪ جﻮړوﻧکﻮ عﻨصروﻧﻮ د سمبﻮلﻮﻧﻮ د ت‪７‬ون لﻪ ﻻرې د ﻫغﻮ د ﻧسبتﻲ ضرﻳبﻮﻧﻮ سره چ‪ ３‬د‬ ‫ستﻴک‪５‬ﻮمتري (‪ )Stoichiometry‬ضرﻳبﻮﻧﻮ پﻪ ﻧﻮم ﻫم ﻳاد‪８４‬ي‪＊ ،‬ﻮدل ک‪８５‬ي‪ ،‬د بﻴلگ‪ ３‬پﻪ ډول‪ NaCl :‬د خﻮړو‬ ‫مالگ‪＊ ３‬ﻮدوﻧکی او ‪ H 2O‬د اوبﻮ ＊ﻮدوﻧکی دی چ‪ ３‬جﻮړوﻧکﻮ عﻨصروﻧﻮ د سمبﻮلﻮﻧﻮ د ت‪７‬ون ﻻره د مرکبﻮﻧﻮ د ﻧسبتﻲ‬ ‫ضرﻳبﻮﻧﻮ سره د مالﻴکﻮلﻲ فﻮرمﻮل پﻪ ﻧﻮم ﻳاد‪８４‬ي‪ .‬ﻳﻮ مالﻴکﻮل اوبﻪ د دوو اتﻮمﻮ ﻫاﻳدروجﻨﻮﻧﻮ او ﻳﻮ اتﻮم اکسﻴجن ＇خﻪ‬ ‫جﻮړې شﻮې دي‪ ،‬پﻪ دې بﻨس＀ د اوبﻮ مالﻴکﻮلﻲ فﻮرمﻮل ‪ H 2O‬دی‪.‬‬ ‫مالﻴکﻮلﻲ فﻮرمﻮل ک‪５‬داى شﻲ د ک‪５‬مﻴاﻳﻲ تجزﻳ‪ ３‬پﻪ واسطﻪ و！اکل شﻲ‪ .‬د ک‪５‬مﻴاﻳﻲ فﻮرمﻮلﻮﻧﻮ بل ډول لﻪ تجربﻲ‬ ‫فﻮرمﻮل ＇خﻪ عبارت دى‪ ،‬پﻪ دی فﻮرمﻮل ک‪ ３‬د ب‪５‬ﻼب‪５‬لﻮ عﻨصروﻧﻮ د اتﻮمﻮﻧﻮ شم‪５‬ر پﻪ ﻳﻮ مرکب ک‪＊ ３‬ﻮدل ک‪８５‬ي‪،‬‬ ‫د تجربﻲ کلمﻪ پﻪ دې ‪＄‬اې ک‪ ３‬پﻪ دې معﻨا ده چ‪ ３‬وړاﻧدې شﻮى فﻮرمﻮل ﻳﻮازې د لﻴدﻧ‪ ３‬او اﻧدازه کﻮلﻮ پر بﻨس＀‬ ‫ﻳعﻨ‪ ３‬د تﻮصﻴفﻲ او مقداري تحلﻴل پﻪ واسطﻪ ！اکل شﻮی دی‪ ،‬د گلﻮکﻮز مالﻴکﻮل لﻪ ‪ 6‬اتﻮمﻮﻧﻮ کاربن‪ 12 ،‬اتﻮمﻮﻧﻮ‬ ‫ﻫاﻳدروجن او ‪ 6‬اتﻮمﻮﻧﻮاکسﻴجن ＇خﻪ جﻮړ شﻮی دی او تجربﻲ فﻮرمﻮل ﻳ‪ CH 2 O ３‬دی چ‪ ３‬ﻳﻮازې دکاربن‬ ‫د اتﻮمﻮﻧﻮ‪ ،‬د ﻫاﻳدروجن د اتﻮمﻮﻧﻮ او اکسﻴجن د اتﻮمﻮﻧﻮ ﻧسبت د گلﻮکﻮز پﻪ مالﻴکﻮل ک‪＊ ３‬ﻴﻲ‪＇ ،‬رﻧگﻪ چ‪ ３‬دا‬ ‫ﻧسبتﻮﻧﻪ تل د ﻳﻮې مادې ډﻳرساده ب‪２‬ﻪ ＊کاره کﻮي‪ ،‬ﻧﻮ لﻪ دې کبلﻪ دا فﻮرمﻮل د ساده فﻮرمﻮل پﻪ ﻧﻮم ﻫم ﻳاد ﻳ‪８‬ي‪ .‬پﻪ‬ ‫ﻻﻧدې شکل ک‪ ３‬د گلﻮکﻮز فﻮرمﻮلﻮﻧﻪ پﻪ ＇ﻮ ساده شکلﻮﻧﻮ ＊ﻮدل شﻮي دي‪:‬‬ ‫مالﻴکﻮلﻲ فﻮرمﻮل ‪C6 H12O6‬‬ ‫تجربﻲ فﻮرمﻮل ‪CH 2O‬‬ ‫د‪－‬لﻮکﻮزمﻮډل‬

‫مشرح ساختماﻧﻲ فﻮرمﻮل‬

‫(‪ : ) 1 - 2‬شﻜﻞ‪ :‬دﮔﻠﻮﻛﻮزفﻮرﻣﻮﻟﻮﻧﻪ‬

‫تجربﻲ ﻓﻮرﻣﻮﻟﻮﻧﻪ‬ ‫پﻪ ﻻﻧدې جدول ک‪ ３‬د تجربﻲ او مالﻴکﻮلﻲ فﻮرمﻮلﻮﻧﻮ بﻴل‪ ３／‬وړاﻧدې شﻮي دي‪.‬‬ ‫(‪ ) 1 - 2‬جدول د تجربﻲ اومالﻴکﻮلﻲ فﻮرمﻮلﻮﻧﻮ بﻴل‪３／‬‬ ‫مرکب‬

‫ساده فﻮرمﻮل‬

‫مالﻴکﻮلﻲ فﻮرمﻮل‬

‫مالﻴکﻮلﻲ کتلﻪ‬

‫فارم اﻟدﻳﻬاﻳد‬

‫‪CH O‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪CH O‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪30.03‬‬

‫اسﻴتﻴﻚ اسﻴد‬

‫‪CH O‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪C2 H 4 O2‬‬

‫‪60.06‬‬

‫ﮔﻠﻮﻛﻮز‬

‫‪CH O‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪C H O‬‬ ‫‪6 12 6‬‬

‫د ＊ﻮدلﻮ تگ ﻻره‬

‫‪180‬‬

‫‪١٩‬‬

‫د دې لپاره چ‪ ３‬د مرکبﻮﻧﻮ ساده او مالﻴکﻮلﻲ فﻮرمﻮلﻮﻧﻪ مﻮ پﻪ سمﻪ تﻮگﻪ لﻴکلﻲ او مﻮﻧدلﻲ وي‪＊ ،‬اﻳﻲ چ‪ ３‬لﻮم‪７‬ی‬ ‫د مرکب تﻮصﻴفﻲ او مقداري تحلﻴل باﻧدې پﻮ ه شﻮ‪ ،‬د مرکب د تﻮصﻴفﻲ او مقداري تحلﻴل پﻪ پﻮﻫﻴدلﻮسره ک‪５‬دای‬ ‫شﻲ چ‪ ３‬ﻫغﻪ تجربﻲ فﻮرمﻮل لﻪ ﻻﻧدې مﻮادو سره سم لﻴکلﻰ او ترﻻسﻪ شﻲ‪.‬‬ ‫‪-1‬ﻫر عﻨصر مقداري کمﻴتﻮﻧﻪ چ‪ ３‬د اﻧالﻴز(د تجزﻳ‪ )３‬پﻪ واسطﻪ ﻻستﻪ راغلﻲ دي‪ ،‬پﻪ مﻮل بدلﻮو‪.‬‬ ‫‪ -2‬د مرکب د تشک‪５‬ل کﻮوﻧکﻮ عﻨصروﻧﻮ د مﻮلﻮﻧﻮ کچﻪ چ‪ ３‬لﻪ لﻮم‪７‬ی بﻨد سره سم ﻻس تﻪ راغل‪ ３‬ده‪ ،‬پﻪ پﻮره پام‬ ‫سره ‪－‬ﻮرو او د ﻫغﻮی کﻮچﻨی کمﻴت پﻪ ‪－‬ﻮتﻪ کﻮو‪ ،‬وروستﻪ لﻪ دې د غﻮ＊تﻮﻧکﻲ مرکب د مالﻴکﻮل د جﻮړوﻧکﻮ‬ ‫عﻨصروﻧﻮ ！ﻮل مﻮلﻲ کمﻴت پﻪ ﻫمدې کﻮچﻨﻲ مﻮلﻲ کمﻴت باﻧدې وﻳشل کﻴ‪８‬ي؛ ﻧﻮ رقمﻮﻧﻪ بﻪ پرتﻪ لﻪ قﻴاسﻲ واحد‬ ‫＇خﻪ ﻻستﻪ راشﻲ‪.‬‬ ‫‪- 3‬ﻫغﻪ کمﻴتﻮﻧﻪ چ‪ ３‬لﻪ دوﻳم بﻨد سره سم ﻻستﻪ را‪＄‬ﻲ‪ ،‬د مطالع‪ ３‬ﻻﻧدې ﻧﻴسﻮ‪ ،‬کﻪ چﻴرې تام عددوﻧﻪ وې د‬ ‫مرکب د مالﻴکﻮل د جﻮړوﻧکﻮ عﻨصروﻧﻮ د اتﻮمﻮﻧﻮ ضرﻳبﻮﻧﻪ پﻪ ساده فﻮرمﻮل ک‪ ３‬دي او کﻪ تام رقمﻮﻧﻪ ﻧﻪ وي‪،‬‬ ‫ﻫغﻮى د روﻧدا ف پﻪ ت‪ ，‬ﻻره او ﻳا د تام ډ‪４‬ر کﻮچﻨﻲ عدد پﻪ ضربﻮلﻮ پﻪ واسطﻪ پﻪ تامﻮ عددوﻧﻮ تبدﻳلﻮو‪ ،‬دا تام عددوﻧﻪ‬ ‫د عﻨصروﻧﻮ اتﻮمﻲ ﻧسبت پﻪ ساده فﻮرمﻮل ک‪＊ ３‬ﻴﻲ‪ ،‬د عﻨصروﻧﻮ ﻧسبتﻲ رقمﻮﻧﻪ د مالﻴکﻮلﻲ فﻮرمﻮل د سم لﻴکلﻮد‬ ‫ﻻرو پﻪ پام ک‪ ３‬ﻧﻴﻮلﻮ سره د ک‪５‬مﻴاﻳﻲ عﻨصروﻧﻮ د سمبﻮلﻮﻧﻮ سره ﻳﻮ‪＄‬ای کﻮو چ‪ ３‬ساده فﻮرمﻮل ﻻستﻪ را‪＄‬ﻲ‪.‬‬ ‫‪- 4‬د مرکب د مالﻴکﻮلﻲ فﻮرمﻮل د صحﻴح لﻴکلﻮ لپاره د تﻮصﻴفﻲ او مقداري تحلﻴل سربﻴره باﻳد د مرکب‬ ‫مالﻴکﻮلﻲ کتلﻪ ﻫم معلﻮمﻪ وي‪ ،‬پﻪ دې بﻨس＀ د تﻮصﻴفﻲ او مقداري تحلﻴل پﻪ پام ک‪ ３‬ﻧﻴﻮلﻮ سره ساده فﻮرمﻮل‬ ‫د پﻮرتﻨﻴﻮ مﻮادو سره سم ﻻستﻪ راوړو او د مطلﻮب مرکب مالﻴکﻮلﻲ کتلﻪ د ساده فﻮرمﻮل ﻧسبتﻲ مالﻴکﻮلﻲ کتلﻲ‬ ‫باﻧدې وﻳشل او تام عدد بﻪ حاصل شﻲ چ‪ ３‬دا عدد د عﻨصروﻧﻮ پﻪ ﻧسبت پﻪ ساده فﻮرمﻮل ک‪ ３‬ضربﻮو او پﻪ پاﻳلﻪ‬ ‫ک‪ ３‬د مرکب مالﻴکﻮلﻲ فﻮرمﻮل حاصلﻴ‪８‬ي‪.‬‬ ‫مالﻴکﻮلﻲ فارمﻮل ﻛتﻠﻪ‬ ‫=‪X‬‬

‫د تجربﻲ فﻮرمﻮل کتلﻪ‬ ‫ﻟﻮﻣ‪７‬ى ﻣثال ‪ 7.2g :‬ﻳﻮعضﻮي مرکب د مس لﻪ داکساﻳد سره پﻪ ازماﻳ‪＋‬تﻲ ﻧل ک‪ ３‬تﻮدوخﻪ ورک‪７‬شﻮﻳده چ‪３‬‬ ‫پﻪ پاﻳلﻪ ک‪ 10.52 ３‬کاربن ډاي اکساﻳد او‪ 4.32‬د اوبﻮ ب‪７‬اس تر ﻻسﻪ شﻮی دي‪ ،‬کﻪ چ‪５‬رې د ﻫغﻪ ‪－ 1.8‬رام پﻪ‬ ‫کچﻪ پﻪ ‪ 50g‬اوبﻮک‪ ３‬حل شﻲ‪ ،‬ﻻستﻪ راغلﻰ محلﻮل پﻪ ‪ 0.372c°‬ک‪ ３‬کﻨگل ک‪８５‬ي‪ ،‬د ﻧﻮمﻮړي مرکب ساده او‬ ‫ترک‪５‬بﻲ فﻮرمﻮل ولﻴکئ ‪.‬‬ ‫عضﻮي ﻣاده ﻛاربﻦداىاﻛساﻳد‬ ‫حﻞ ‪ :‬د ﻛاربﻦډایاﻛساﻳد فﻴصدي‬ ‫‪10.52 g 100‬‬ ‫‪= 146.11%‬‬ ‫‪7.2 g‬‬

‫=‪x‬‬

‫دﻛاربﻦ فﻴصدي ‪:‬‬ ‫‪146.11gCO2 12 gC‬‬ ‫‪= 40%C‬‬ ‫‪44CO2‬‬

‫‪٢٠‬‬

‫=‪x‬‬

‫‪7.2 g‬‬

‫‪10.52 g CO2‬‬

‫‪100‬‬

‫‪x‬‬

‫‪12 gC‬‬

‫‪44 g CO2‬‬

‫‪x‬‬

‫‪146.11gCO2‬‬

‫د اوبﻪ فﻴصدي ‪:‬‬ ‫عضﻮي ماده‬ ‫‪4.32 g 100‬‬ ‫‪= 60%‬‬ ‫‪7. 2 g‬‬

‫د ﻫاﻳدروجﻦ فﻴصدي‪:‬‬

‫د اکسﻴجن فﻴصدي‪:‬‬

‫=‪x‬‬

‫‪6.6 g 100‬‬ ‫‪= 6.67%‬‬ ‫=‪x‬‬ ‫‪7.2‬‬ ‫‪60 gH 2O 16 gO‬‬ ‫‪= 53.3%‬‬ ‫‪18H 2O‬‬

‫=‪x‬‬

‫‪7.2 g‬‬ ‫‪100‬‬

‫د اوبﻮ اﻧدازه‬ ‫‪4.32 gH 2O‬‬ ‫‪x‬‬

‫‪2 gH‬‬

‫‪18 gH 2O‬‬

‫‪x‬‬

‫‪60 gH 2O‬‬

‫‪16 gO‬‬

‫‪18 gH 2O‬‬

‫‪x‬‬

‫‪60 gH 2O‬‬

‫‪C = 40 g / 12 g mol 1 = 3.33 mol‬‬

‫د عﻨصروﻧﻮ فﻴصدي پﻪ ﻫغﻮی پﻪ مﻮلﻮﻧﻮ تبدﻳلﻮ‪ ،‬وروستﻪ ！ﻮل د ﻫغﻮی‬

‫‪H = 6.66 / 1g mol 1 = 6.66 mol‬‬

‫پﻪ کﻮچﻨﻲ عدد تقسﻴمﻮو تر ＇ﻮ د اتﻮمﻮﻧﻮ ﻧسبت د مرکب ساده فارمﻮل‬

‫‪O = 53.3 / 16 g mol 1 = 3.3 mol‬‬ ‫‪C = 3.33 mol / 3.33mol = 1‬‬

‫ﻻستﻪ را‪＄‬ﻲ‪.‬‬

‫‪H = 7 mol / 3.33mol = 2‬‬ ‫‪O = 3.3mol / 3.33mol = 1mol‬‬ ‫‪C =1‬‬ ‫‪H = 2 CH 2O‬‬ ‫‪O =1‬‬

‫پﻪ ﻳﻮولسم ！ﻮل‪ ３／‬ک‪ ３‬مﻮ زده ک‪７‬ل چ‪ ∆t = K C = K m 1000g molal ３‬دي ﻧﻮ‪:‬‬ ‫‪m‬‬ ‫‪Mm‬‬

‫‪m 1000 g molal‬‬ ‫'‪t m‬‬ ‫‪CKg 1.8 g 1000 g molal‬‬ ‫‪M = 1.85‬‬ ‫‪= 180‬‬ ‫‪mol‬‬ ‫‪0.37C o 50 g‬‬ ‫‪M = 180‬‬ ‫‪M (CH 2O)n = 180‬‬ ‫‪M =K‬‬

‫ﻧﻮ حقﻴقﻲ فارمﻮل د مالﻴکﻮلﻲ کتل‪ ３‬لﻪ مخ‪ ３‬پﻴدا کﻮو‪:‬‬

‫‪(12 + 1 2 + 16)n = 180‬‬ ‫‪180‬‬ ‫= ‪(30)n = 180 n‬‬ ‫‪=6‬‬ ‫‪30‬‬ ‫‪(CH 2O)n = (CH 2O)6 C6 H12O6‬‬

‫‪٢١‬‬

‫ﻣشﻖ اوتﻤرﻳﻦ وک‪７‬ئ‬ ‫د ﻳﻮ عضﻮي مرکب تﻮصﻴفﻲ او مقداري تحلﻴل ＊ﻴﻲ چ‪ ３‬د ﻫغﻪ پﻪ جﻮړ＊ت ک‪ 6g ３‬کاربن او‬ ‫‪ 1.2g‬ﻫاﻳدروجن شتﻮن لري‪ ،‬د ﻫغﻪ ساده فﻮرمﻮل ولﻴکئ‪ .‬کﻪ چ‪５‬رې د ﻫغﻪ مالﻴکﻮلﻲ کتلﻪ ‪72‬‬ ‫وي‪ ،‬مالﻴکﻮلﻲ فﻮرمﻮل ﻳ‪ ３‬ومﻮمئ‪.‬‬ ‫د اﻟکاﻧﻮﻧﻮ ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻲ ﻓﻮرﻣﻮل‬ ‫مالﻴکﻮلﻲ فﻮرمﻮل‪ ،‬مرکبﻮﻧﻪ پﻪ ک‪５‬مﻴاﻳﻲ ژبﻪ ورپﻴژﻧﻲ‪ ،‬فﻮرمﻮل ﻧﻪ ﻳﻮازې پﻪ مالﻴکﻮل ک‪ ３‬د اتﻮمﻮﻧﻮ ډول ＊ﻴﻲ؛ خﻮ د اتﻮمﻮﻧﻮ‬ ‫شم‪５‬ر او ډولﻮﻧﻪ ﻫم ＊ﻴﻲ‪ .‬مﻴتان د الکان ﻫاﻳدروکاربن ډﻳرساده مرکب دی او د الکاﻧﻮﻧﻮ ﻧﻮر دوه مرکبﻮﻧﻪ د اﻳتان‬ ‫) ‪ (C2 H 6‬او پروپان (‪ ) C3H8‬دی‪ ،‬آﻳا کﻮلی شﻲ ‪ Cn H 2n + 2‬د ﻫغﻪ الکان فﻮرمﻮل چ‪ ３‬د ＇لﻮرو کاربﻨﻮﻧﻮ لروﻧکﻰ‬ ‫وي‪ ،‬و＊ﻴﻲ؟ د دې لپاره د لﻮم‪７‬ي الکاﻧﻮ لﻪ فﻮرمﻮل ＇خﻪ کﻮمک واخ‪５‬ستل شﻲ‪ ،‬د کاربن او ﻫاﻳدروجن د اتﻮمﻮﻧﻮ د‬ ‫شم‪５‬ر ترمﻨ‪ ＃‬اړﻳکﻪ د ﻫغﻮي پﻪ ﻫر ﻳﻮ ک‪ ３‬ومﻮمئ‪ ،‬پﻪ دې فﻮرمﻮل ک‪ n ３‬د کاربن د اتﻮمﻮﻧﻮ شم‪５‬ر پﻪ ﻫر الکان ک‪＊ ３‬ﻴﻲ‪.‬‬ ‫‪C H‬‬ ‫جدول‪ )2 - 2( :‬د الکاﻧﻮﻧﻮ د عمﻮمﻲ فﻮرمﻮل ！اکل ‪n 2n + 2‬‬ ‫‪C H‬‬ ‫? ‪4‬‬

‫‪C H‬‬ ‫‪3 8‬‬

‫‪C H‬‬ ‫‪2 6‬‬

‫شم‪５‬ر ‪C=4‬‬

‫شم‪５‬ر ‪C=3‬‬

‫شم‪５‬ر ‪C=2‬‬

‫‪ H=2)4(+2=10‬شم‪５‬ر‬

‫‪ H=2)3(+2=8‬شم‪５‬ر‬

‫‪ H=2)2(+2=6‬شم‪５‬ر‬

‫‪4‬‬

‫‪CH‬‬

‫شم‪５‬ر ‪C=1‬‬ ‫‪ H=2)1(+2=4‬شم‪５‬ر‬

‫ﻓعاﻟﻴت‬ ‫د ﻫغﻮ الکاﻧﻮﻧﻮمالﻴکﻮلﻲ فﻮرمﻮلﻮﻧﻪ پﻴداک‪７‬ئ کﻮم چ‪ ３‬دکاربن د اتﻮمﻮﻧﻮشم‪５‬ر ﻳ‪ ３‬پﻪ ﻻﻧدې جدول ک‪ ３‬لﻴکل شﻮي دي‪:‬‬ ‫‪10‬‬

‫‪8‬‬

‫‪9‬‬

‫‪7‬‬

‫‪6‬‬

‫‪5‬‬

‫د ﻫر اﻟﻜان دﻛاربﻦ شم‪５‬ر (‪)n‬‬ ‫ﻣاﻟﻴﻜﻮﻟﻲ فﻮرﻣﻮل‬

‫‪ :2-2‬جﻮړ＊تﻴز ﻓﻮرﻣﻮﻟﻮﻧﻪ‬ ‫د مرکبﻮﻧﻮ مالﻴکﻮلﻲ فﻮرمﻮلﻮﻧﻪ مﻮﻧ‪ ８‬تﻪ را＊ﻴﻲ چ‪ ３‬کﻮم عﻨصروﻧﻪ د ﻳﻮ مرکب پﻪ جﻮړ＊ت ک‪ ３‬شتﻮن لري او د‬ ‫ﻫرمرکب پﻪ جﻮړ＊ت ک‪ ３‬د ﻧﻮمﻮړو عﻨصروﻧﻮ د اتﻮمﻮﻧﻮ شم‪５‬ر پﻪ کﻮمﻪ کچﻪ دي‪ ،‬خﻮ د دې لپاره چ‪ ３‬پﻮه شﻮ‬ ‫دعﻨصروﻧﻮ اتﻮمﻮﻧﻪ د مرکبﻮﻧﻮ پﻪ مالﻴکﻮلﻮﻧﻮ ک‪＇ ３‬رﻧ‪／‬ﻪ سره ﻧ‪＋‬تﻲ دي‪ ،‬باﻳد د ﻫغﻮی جﻮړ＊تﻴز فﻮرمﻮل ولﻴکلی‬ ‫شﻮ‪.‬جﻮړ＊تﻴز فﻮرمﻮلﻮﻧﻪ د مالﻴکﻮلﻮﻧﻮ پﻪ ﻫکلﻪ زﻳات معلﻮمات وړاﻧدې کﻮي‪ ،‬د اتﻮمﻮﻧﻮ ‪＄‬اﻳﻮﻧﻪ پﻪ مالﻴکﻮل ک‪３‬‬ ‫＊ﻴﻲ‪.‬‬ ‫د جﻮړ＊تﻴز فﻮرمﻮلﻮﻧﻮ د ډولﻮﻧﻮ سرب‪５‬ره‪ ،‬د ﻫرعﻨصر د اتﻮمﻮﻧﻮ شم‪５‬ر‪ ،‬د اتﻮمﻮﻧﻮ ﻧ‪＋‬لﻴدل ﻳﻮ لﻪ بل سره ＊ﻴﻲ‪ .‬د دوو مرکبﻮﻧﻮ‬ ‫‪٢٢‬‬

‫(اﻳتاﻳل الکﻮل او ډای مﻴتاﻳل اﻳتر) تجربﻲ‪ ،‬مالﻴکﻮلﻲ او جﻮړ＊تﻴزفﻮرمﻮلﻮﻧﻪ چ‪ ３‬پﻪ (‪ ) 2 - 2‬جدول ک‪ ３‬لﻴکل شﻮي‬ ‫دي‪ ،‬ﻳﻮ لﻪ بل سره پرتلﻪ ک‪７‬ئ‪ ،‬د دواړومرکبﻮﻧﻮپﻪ مالﻴکﻮلﻮﻧﻮک‪ ３‬د اتﻮمﻮﻧﻮشم‪５‬راو ډول ﻳﻮ شان دی‪ ،‬خﻮ د اتﻮمﻮﻧﻮ‬ ‫د اړﻳکﻮ ＇رﻧ‪／‬ﻮالﻰ او د ﻫغﻮی جﻮړ＊ت ﻳﻮلﻪ بل ＇خﻪ تﻮپﻴرلري‪ ،‬ﻫمدا کﻮچﻨﻲ جﻮړ＊تﻴز تﻮپﻴروﻧﻪ د ﻫغﻮی د‬ ‫ک‪５‬مﻴا ﻳﻲ خﻮاصﻮ د تﻮپﻴروﻧﻮ ﻻمل گر‪＄‬ﻴد لﻲ دي‪ ،‬ډای مﻴتاﻳل اﻳتر گاز پﻪ ﻳخچالﻮﻧﻮ ک‪ ３‬کارول ک‪８５‬ي او بﻴﻬﻮشﻪ‬ ‫کﻮوﻧک‪ ３‬ماده ده‪ ،‬خﻮ اﻳتاﻧﻮل ماﻳع حالت لري چ‪ ３‬د عضﻮي مﻮادو د محلل پﻪ تﻮ‪－‬ﻪ لﻪ ﻫغﻪ ＇خﻪ پﻪ صﻨعت ک‪３‬‬ ‫گ＂ﻪ اخ‪５‬ستل ک‪８５‬ي او ﻳﻮ ﻧشﻪ کﻮوﻧک‪ ３‬ماده ده او اﻧسان تﻪ بﻴخﻮدي ورکﻮي‪ .‬ساختماﻧﻲ فﻮرمﻮلﻮﻧﻪ ﻳ‪ ３‬د لﻴﻮﻳس‬ ‫د جﻮړ＊تﻴز د فﻮرمﻮلﻮﻧﻮ پﻪ شان دی‪ ،‬ﻳﻮلﻨ‪ ６‬خط د ﻳﻮې ساده اړﻳک‪＊ ３‬ﻮدوﻧکی چ‪ ３‬د ﻳﻮ‪ -‬ﻳﻮ الکترون تصﻮر‪ ،‬د‬ ‫دې خط پﻪ ＇ﻮکﻮ ک‪５‬دای شﻲ‪ .‬ﻫغﻪ مالﻴکﻮلﻮﻧﻪ چ‪ ３‬ﻳﻮ شان مالﻴکﻮلﻲ جﻮړ＊ت ولري‪ ،‬خﻮ د ﻫغﻮی جﻮړ＊تﻴز‬ ‫فﻮرمﻮلﻮﻧﻪ ﻳﻮ لﻪ بل ＇خﻪ تﻮپﻴر ولري‪ ،‬ﻳﻮ د بل اﻳزومﻴردي‪.‬‬ ‫(‪ )3-2‬جدول‪ :‬د اﻳتاﻧﻮل او ډای مﻴتاﻳل اﻳتر د خﻮاصﻮ پرتلﻪ‬ ‫ﻣرﻛب‬

‫ساده فﻮرﻣﻮل‬

‫مالﻴکﻮلﻲ فﻮرﻣﻮل جﻮړ＊تﻴزفﻮرﻣﻮل‬

‫اﻳتاﻧﻮل‬

‫‪C H O‬‬ ‫‪2 6‬‬

‫‪C H O‬‬ ‫‪2 6‬‬

‫ډای مﻴتاﻳل‬ ‫اﻳتر‬

‫‪C H O‬‬ ‫‪2 6‬‬

‫‪C H O‬‬ ‫‪2 6‬‬

‫‪H‬‬ ‫|‬ ‫‪C O H‬‬ ‫|‬ ‫‪H‬‬

‫دا‪４‬ش‪５‬دودرجﻪ ﻛثافت‬

‫‪H‬‬ ‫|‬ ‫‪H C‬‬ ‫|‬ ‫‪H‬‬

‫‪H‬‬ ‫‪H‬‬ ‫|‬ ‫|‬ ‫‪H C O C H‬‬ ‫|‬ ‫|‬ ‫‪H‬‬ ‫‪H‬‬

‫‪78o C‬‬

‫‪0.816g/cm 3‬‬

‫‪24.5o C‬‬

‫‪0.661g/cm 3‬‬

‫‪ : 3 – 2‬د جﻮړ＊تﻴزو ﻓﻮرﻣﻮﻟﻮﻧﻮ د ﻟﻴکﻠﻮ ﻻرې‬ ‫＇رﻧگﻪ ک‪５‬دای شﻲ چ‪ ３‬د مالﻴکﻮلﻮﻧﻮ د ﻫﻨدسﻲ شکلﻮﻧﻮ وړاﻧد وﻳﻨﻪ شﻲ او ﻫغﻪ ولﻴکل ش‪３‬؟‬ ‫تر اوسﻪ مﻮ ډ‪４‬ر زﻳات مطلبﻮﻧﻪ د مالﻴکﻮلﻮﻧﻮ د جﻮړ＊ت پﻪ اړه زده ک‪７‬ي دي؛ خﻮ د مالﻴکﻮلﻮﻧﻮ درې اړخﻴز لﻮري ﻳا‬ ‫ﻫﻨدسﻲ جﻮړ＊ت مﻮ ﻧﻪ دی مطالعﻪ ک‪７‬ی‪ ،‬د مالﻴکﻮلﻮﻧﻮ ﻫﻨدسﻲ شکلﻮﻧﻪ د ﻫغﻮی د ک‪５‬مﻴاﻳﻲ خﻮاصﻮ پﻪ ！اکلﻮ ک‪ ３‬ډ‪４‬ر‬ ‫مﻬم عامل دي‪ .‬ساده مالﻴکﻮلﻮﻧﻪ د ساده ﻫﻨدسﻲ شکلﻮﻧﻮ لروﻧکﻲ دي‪ ،‬دوه اتﻮمﻲ مالﻴکﻮلﻮﻧﻪ؛ لکﻪ‪ :‬د ﻫاﻳدروجن‬ ‫مالﻴکﻮل د ﻳﻮ ساده شکل لروﻧکی دی چ‪ ３‬ﻻﻧدې ＊ﻮدل شﻮی دی؛ خﻮ ﻫغﻪ مالﻴکﻮلﻮﻧﻪ چ‪ ３‬لﻪ دوو اتﻮمﻮﻧﻮ ＇خﻪ‬ ‫زﻳات اتﻮمﻮﻧﻪ لري‪ ،‬د ﻫﻨدسﻲ پﻴچلﻮ شکلﻮﻧﻮ لروﻧکﻲ دي او پﻪ دې ﻫکلﻪ باﻳد زﻳات معلﻮمات وړاﻧدې شﻲ‪:‬‬

‫)‪ ) 2-2‬شکل‪ :‬دﻫا‪４‬دروجن مالﻴکﻮل تﻪ ورتﻪ دوه اتﻮمﻲ مالﻴکﻮلﻮﻧﻪ‬

‫‪٢٣‬‬

‫پﻪ عمﻮمﻲ ډول د‪４‬ﻮمرکب دمالﻴکﻮلﻲ فﻮرمﻮل او دﻫغﻪ دﻫﻨدسﻲ شکل ترمﻨ‪ ＃‬رو＊اﻧﻪ اړﻳکﻪ شتﻮن ﻧﻪ لري‪ ،‬دبﻴلگﻲ‬ ‫پﻪ ډول‪ :‬د کاربن ډای اکساﻳد ) ‪ (CO 2‬اوسلفرډاي اکساﻳد ) ‪ (SO 2‬د مرکبﻮﻧﻮ دوه مالﻴکﻮلﻮﻧﻪ پﻪ پام ک‪ ３‬ﻧﻴسﻮ‪ ،‬پﻪ‬ ‫دواړو مرکبﻮﻧﻮ ک‪ ３‬درې اتﻮمﻮﻧﻪ شتﻪ دي چ‪ ３‬دوه ﻳ‪ ３‬د اکسﻴجن اتﻮمﻮﻧﻪ دي‪ ،‬خﻮ د دې مرکبﻮﻧﻮ مالﻴکﻮلﻮﻧﻪ ب‪５‬ﻼب‪５‬ل‬ ‫ﻫﻨدسﻲ شکلﻮﻧﻪ لري‪ .‬د ) ‪ (CO‬مالﻴکﻮل خطﻲ او ) ‪ (SO 2‬ﻣالﻴکﻮل کﻮږ دی‪ ،‬ول‪３‬؟ د دې پﻮ＊تﻨ‪＄ ３‬ﻮاب‬ ‫‪2‬‬ ‫ک‪５‬دای شﻲ د وﻻﻧسﻲ الکتروﻧﻮﻧﻮپﻪ جﻮړ＊ت ک‪ ３‬پﻪ ‪＄‬اﻧ‪７／‬ې تﻮ‪－‬ﻪ دﻫغﻮی د اتﻮمﻮﻧﻮ پﻪ ازادوجﻮړوالکتروﻧﻮﻧﻮک‪３‬‬ ‫ول＂ﻮل شﻲ‪:‬‬ ‫‪O=C =O‬‬

‫‪O=S =O‬‬

‫(‪ ) 3 - 2‬شکل‪ :‬کاربن ډای اکساﻳد او سلفر ډای اکساﻳد دمالﻴکﻮلﻮﻧﻮ جﻮړ＊ت‬

‫ﻳﻮه ﻧظرﻳﻪ چ‪ ３‬د مالﻴکﻮلﻮﻧﻮ د ﻫﻨدسﻲ شکلﻮﻧﻮ د جﻮړ＊ت لپاره ﻳ‪ ３‬وړاﻧدوﻳﻨﻪ شﻮې ده‪ ،‬د وﻻﻧسﻲ قشر د‬ ‫جﻮړه الکتروﻧﻮﻧﻮ د دافعﻪ قﻮې (‪ )Vaoleance shell Electron pairs Repulsion‬لﻪ ﻧظرﻳ‪＇ ３‬خﻪ‬ ‫عبارت ده‪ ،‬چ‪ ３‬پﻪ (‪ )VSEPR‬سره ＊ﻮدل ک‪８５‬ي‪ .‬لﻪ دې ﻧظرﻳ‪ ３‬سره سم‪ ،‬د الکتروستاتﻴک‪ ３‬د لري کﻮلﻮ قﻮا و‬ ‫شتﻮال‪ ３‬پﻪ ﻳﻮ مالﻴکﻮل ک‪ ３‬د اړﻳکﻮ او ﻳا د ﻧﻪ اړﻳکﻮ د جﻮړو الکتروﻧﻮﻧﻮ ترمﻨ‪ ＃‬د دې ﻻمل ‪－‬ر‪＄‬ﻲ تر＇ﻮ الکتروﻧﻮﻧﻪ‬ ‫د امکان ترحده پﻮرې ﻳﻮلﻪ بل ＇خﻪ فاصلﻪ ﻧﻴﻮل‪ ３‬وي او لﻮرى و لري؛ خﻮ دا لﻮری ﻧﻴﻮل داس‪ ３‬دی چ‪ ３‬ډﻳرکلک‬ ‫ﻫﻨدسﻲ جﻮړ＊ت مالﻴکﻮل تﻪ ور پﻪ برخﻪ کﻮي‪ .‬او د اتﻮمﻮﻧﻮد ‪＄‬اﻧ‪７／‬ي جﻮړ＊ت ﻻمل ‪－‬ر‪＄‬ﻲ تر ＇ﻮ دمالﻴکﻮلﻮﻧﻮ‬ ‫د اړﻳکﻮ اوﻳا دﻧﻪ اړﻳکﻮ جﻮړه د الکتروﻧﻮﻧﻮ ترمﻨ‪ ＃‬ډﻳره ل‪８‬ه د لري کﻮلﻮ قﻮه شتﻮن ولری‪ ،‬د الکتروﻧﻲ ساح‪ ３‬پﻪ ﻧﻮم‬ ‫ﻳادﻳ‪８‬ي او مرکزي اتﻮم لﻪ شاوخﻮا ساح‪＇ ３‬خﻪ عبارت ده چ‪ ３‬الکتروﻧﻮﻧﻪ د شم‪５‬ر ﻧﻪ پاملرﻧ‪ ３‬سره پﻪ ﻫغﻪ ‪＄‬ای ک‪３‬‬ ‫شتﻮن ولري‪ .‬د دې تعرﻳف پربﻨس＀ ﻳﻮه گﻮﻧ‪ ،３‬دوه گﻮﻧ‪ ３‬او درې گﻮﻧ‪ ３‬اړﻳک‪ ３‬ﻫم ﻳﻮه ساحﻪ شم‪５‬رل ک‪８５‬ي‪.‬‬ ‫ﻓعاﻟﻴت‬ ‫د مالﻴکﻮلﻮﻧﻮ د ﻫﻨدسﻲ شکلﻮﻧﻮ د ＊ﻮد لﻮ لپاره ک‪５‬دای شﻲ لﻪ باد لروﻧکﻮ پﻮکا‪１‬ﻴﻮ ＇خﻪ گ＂ﻪ واخ‪５‬ستل شﻲ‪.‬‬ ‫＇ﻮ پﻮکا‪ ３１‬پﻪ عﻴن کچﻪ تﻴارې او ﻻﻧدې تجرب‪ ３‬ترسره ک‪７‬ئ‪:‬‬ ‫‪ - 1‬پﻪ لﻮم‪７‬ي سرک‪ ３‬دوې وړې پﻮکا‪ ３１‬د باد ＇خﻪ ډک‪ ３‬ک‪７‬ئ‪ ،‬وروستﻪ د تار ＇خﻪ پﻪ گ＂ﻪ اخ‪５‬ستلﻮ سره د پﻮکا‪１‬ﻮ‬ ‫سروﻧﻪ ﻳﻮ لﻪ بل‪ ３‬سره داس‪ ３‬وت‪７‬ئ چ‪ ３‬سره ﻧژدې وي‪ ،‬خﻮ أزاد ې دي وي‪ .‬پﻮکا‪１‬ﻲ د ور＊مﻴﻨ‪！ ３‬ﻮ！ﻲ مخ سره ومﻮ＊ئ‬ ‫تر＇ﻮ د بر＊ﻨا چارج تر ﻻسﻪ ک‪７‬ي‪ ،‬وروستﻪ بﻴا ﻫغﻮی پر مﻴز خﻮش‪ ３‬ک‪７‬ئ تر＇ﻮ ثابت حالت ‪＄‬اﻧتﻪ غﻮره ک‪７‬ي‪ ،‬پﻮکا‪３１‬‬ ‫لﻪ ﻻﻧدې حالتﻮﻧﻮ＇خﻪ کﻮم ﻳﻮ‪＄‬اﻧتﻪ غﻮره کﻮي؟‬

‫(‪)4 -2‬شکل‪ :‬د تجرب‪ ３‬لپاره‬ ‫‪٢٤‬‬

‫‪ -2‬کﻪ چ‪５‬رې پﻪ پﻮرتﻨﻲ ازماﻳ‪＋‬ت ک‪ ３‬درې پﻮکا‪ ９１‬و کار ول شﻲ‪ ،‬ﻫغﻮی تﻪ بﻪ ﻻﻧدې کﻮم جﻮړ＊ت مﻨاسب وي؟‬

‫(‪) 5-2‬شﻜﻞ‬ ‫‪-3‬کﻪ چ‪５‬رې پﻪ پﻮرتﻨﻲ ازماﻳ‪＋‬ت ک‪＇ ３‬لﻮرپﻮکا‪ ３１‬و کار ول شﻲ‪ ،‬ﻫغﻮی تﻪ بﻪ ﻻﻧدې کﻮم جﻮړ＊ت مﻨاسب وي؟‬

‫(‪ )6-2‬شﻜﻞ‬ ‫‪＇-4‬رﻧگﻪ چ‪ ３‬د مالﻴکﻮلﻮﻧﻮ ﻫﻨدسﻲ شکل د ﻫغﻮی د لﻴﻮﻳس جﻮړ＊ت پر بﻨس＀ ！اکل ک‪８５‬ي‪ ،‬د دې مﻮخ‪ ３‬لپاره‬ ‫لﻪ ﻻﻧدې ﻻرو ＇خﻪ کار اخلﻮ‪:‬‬ ‫ا – د لﻴﻮﻳس د مالﻴکﻮل جﻮړ＊ت رسم ک‪８５‬ي‪.‬‬ ‫ب – د مرکزي اتﻮم پﻪ شاوخﻮا ک‪ ３‬د الکتروﻧﻲ ساحﻮشم‪５‬ر ！اکل ک‪８５‬ي‪.‬‬ ‫ج –اړوﻧده ﻫﻨدسﻲ جﻮړ＊ت د الکتروﻧﻲ ساحﻮ د شم‪５‬ر پر بﻨس＀ و！اکئ‪.‬‬ ‫دوه اﻟکتروﻧﻲ ساح‪( :３‬خطﻲ جﻮړ＊ت)‬ ‫ﻫغﻪ زاوﻳﻪ چ‪ ３‬درې ﻧ‪＋‬لﻮلی اتﻮمﻮﻧﻪ ﻳﻮ لﻪ بلﻪ سره جﻮړوي‪ ،‬د اړﻳکﻮ د زاوﻳﻪ پﻪ ﻧﻮم ﻳادﻳ‪８‬ي چ‪ ３‬زﻳاتره کچﻪ ﻳ‪３‬‬ ‫‪ 180 o‬ده‪ .‬د ‪ CO 2‬مالﻴکﻮل چ‪ ３‬د لﻴﻮﻳس جﻮړ＊ت لر ي‪ ،‬پﻪ پام ک‪ ３‬ﻧﻴسﻮ‪:‬‬ ‫‪..‬‬ ‫‪..‬‬ ‫‪:O = C = O :‬‬

‫دمرکزي اتﻮم پﻪ شاوخﻮا ک‪ ３‬دوې الکتروﻧﻲ ساح‪( ３‬ک‪ ０５‬او＊ﻲ لﻮرې )شتﻮن لري ‪.‬‬ ‫ﻳﻮازې د ممکﻨﻪ لﻮري ﻧﻴﻮل چ‪ ３‬کﻮلﻰ شﻲ د کاربن د اتﻮم پﻪ شاوخﻮا دوه الکتروﻧﻲ ساح‪ ３‬د امکان ترحده پﻮرې‬ ‫ﻳﻮلﻪ بل ＇خﻪ ل‪５‬رې وساتﻲ‪ ،‬لﻪ خطﻲ جﻮړ＊ت ＇خﻪ عبارت دي‪ .‬ﻻﻧدې شکل وگﻮرئ‪:‬‬

‫(‪ ) 7 - 2‬شکل‪ :‬دخطﻲ مالﻴکﻮل جﻮړ＊ت‪.‬‬

‫د (‪ )VSEPR‬لﻪ ﻧظرﻳ‪ ３‬سره سم‪ ،‬ﻫغﻪ مالﻴکﻮل چ‪ ３‬د مرکزي اتﻮم پﻪ شاوخﻮا ک‪ ３‬د دوو الکتروﻧﻲ ساحﻮ لروﻧکﻲ‬ ‫دي‪＇ ،‬رﻧکﻪ چ‪ ３‬پﻪ کاربن ډای اکساﻳد ک‪ ３‬لﻴدل ک‪８５‬ي‪ ،‬خطﻲ جﻮړ＊ت لري او وﻻﻧسﻲ زاوﻳﻪ ﻳ‪ 180° ３‬ده‪.‬‬ ‫‪٢٥‬‬

‫د درې اﻟکتروﻧﻲ ساح‪ (３‬درې ضﻠعﻲ ﻳاﻣسطح)‬ ‫‪..‬‬ ‫جﻮړ＊ت گﻮرو‪:‬‬

‫جﻮړ＊ت ‪ :‬پﻪ دې اړه دسلفرترای اکساﻳد ) ‪(SO‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪:O:‬‬ ‫‪| ..‬‬ ‫‪..‬‬ ‫‪:O = S O‬‬ ‫‪.. :‬‬

‫پﻪ ‪ SO 3‬ک‪ ３‬درې اړخﻴزې الکتروﻧﻲ ساح‪ ３‬د مرکزي اتﻮم سلفر )‪ (S‬پﻪ شاوخﻮا ک‪ ３‬شتﻮن لري‪ .‬ددې مالﻴکﻮل‬ ‫ﻫﻨدسﻲ جﻮړ＊ت چ‪ ３‬درې ضلعﻲ ﻳا مسطح دی‪ ،‬ﻻﻧدې ډول لﻴکل شﻮی دی‪:‬‬ ‫‪120o‬‬

‫(‪ )8-2‬شﻜﻞ‪ :‬د ‪SO3‬‬

‫دمالﻴکﻮل مسطح جﻮړ＊ت‬

‫پﻪ مالﻴکﻮلﻮﻧﻮک‪ ３‬د ‪ SO 3‬پﻪ شان‪ ،‬کلﻪ چ‪ ３‬مرکزي اتﻮم د ﻧﻮرو درې اتﻮمﻮﻧﻮ پﻪ واسطﻪ چاپ‪５‬ر شﻮی وي او پﻪ ﻫغﻮی‬ ‫ک‪ ３‬الکتروﻧﻲ جﻮړې لﻪ اړﻳکﻮ الکتروﻧﻮﻧﻮ جﻮړه ﻳﻲ ډولﻮ ＇خﻪ وي؛ ﻧﻮ د مالﻴکﻮل جﻮړ＊ت مسطح دی او د ﻫغﻪ‬ ‫وﻻﻧسﻲ زواﻳﻪ ‪ 120°‬درج‪ ３‬ده ‪.‬‬ ‫＇ﻠﻮراﻟکتروﻧﻲ ساح‪＇( ３‬ﻠﻮرﻣخﻪ جﻮړ＊ت )‬ ‫دالکتروﻧﻮﻧﻮ ＇رﻧ‪／‬ﻮالی چ‪＇ ３‬لﻮرالکتروﻧﻲ ساح‪ ３‬لري‪ ،‬د ﻫغﻮی مالﻴکﻮلﻲ جﻮړ＊ت ل‪＇ ８‬ﻪ پﻴچلی دى‪ ،‬چ‪３‬‬ ‫بﻴلگﻪ ﻳ‪ ３‬ک‪５‬دای ش‪ ３‬مﻴتان ‪ CH 4‬ووﻳل شﻲ؛ ‪＄‬کﻪ د ﻳﻮ مسطح شکل پﻪ عﻮض چ‪ ３‬د کاغذ پﻪ پا ‪１‬ﻪ ک‪＊ ３‬ﻮدل‬ ‫کﻴ‪８‬ي‪ ،‬ﻳﻮدرې اړخﻴز شکل لري او د ＇لﻮر وجﻬﻲ پﻪ ﻧﻮم ﻳادﻳ‪８‬ي‪ .‬د مﻴتان د مالﻴکﻮل د＊ﻮدلﻮ ＇ﻮ ب‪５‬ﻼب‪５‬ل‪ ３‬ﻻرې‬ ‫پﻪ (‪ )8 – 2‬شکل ک‪＊ ３‬ﻮدل شﻮي دي‪ .‬شکلﻮﻧﻪ ک‪５‬دای شﻲ د درې ستﻨﻮ پﻪ ډول پﻪ پام ک‪ ３‬وﻧﻴﻮل شﻲ چ‪３‬‬ ‫دﻫغﻮی ＇لﻮرمﻪ ستﻨﻪ لﻪ پﻮرتﻪ خﻮا ＇خﻪ پرﻫغﻪ باﻧدې ！ﻴﻨگﻪ ده‪ ،‬پﻪ دې ډول جﻮړ＊ت ک‪ ３‬الکتروﻧﻲ جﻮړې ﻳﻮه لﻪ‬ ‫بل‪ ３‬سره پﻪ ‪ 109.5o‬ک‪ ３‬دي‪.‬‬ ‫د کاغذ صفح‪ ３‬شاتﻪ اړ‪４‬کﻪ‬

‫د کاغذ د صفح‪ ３‬پر مخ اړ‪４‬کﻪ‬

‫(ب)‬

‫د کاغذ صفح‪ ３‬تﻪ مخامخ اړ‪４‬کﻪ‬

‫(‪ ) 9 - 2‬شکل‪ :‬دمﻴتان مالﻴکﻮلﻲ فﻮرمﻮلﻮﻧﻪ‬

‫پﻪ مالﻴکﻮلﻮﻧﻮک‪ ３‬د جﻮړه الکتروﻧﻮﻧﻮ د ﻧﻪ اړﻳکﻮ شتﻮن پﻪ صﻮرت ک‪ ３‬د اړﻳکﻮ زاوﻳ‪ ３‬داس‪ ３‬برابرې ک‪７‬ئ چ‪ ３‬د ﻧﻪ‬ ‫اړﻳکﻮ جﻮړو الکتروﻧﻲ ساح‪ ３‬لپاره اړوﻧد ه لﻮﻳﻪ فضا پراﻧستل شﻲ ‪ .‬د سلفر اتﻮم د ‪ SO‬پﻪ مالﻴکﻮل ک‪ ３‬گﻮرو‪.‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪..‬‬ ‫‪S‬‬ ‫‪O‬‬ ‫‪: :‬‬

‫‪٢٦‬‬

‫‪:O :‬‬

‫‪..‬‬

‫د سلفر اتﻮم پﻪ شاوخﻮا ک‪ ３‬درې الکتروﻧﻲ ساح‪ ３‬شتﻪ دي‪ ،‬لﻪ دې کبلﻪ د ﻫغﻮ جﻮړ＊ت د مسطح درې ضلعﻲ‬ ‫گروپ پﻮرې اړه لري‪ ،‬پﻪ دې جﻮړ＊ت ک‪ ３‬الکتروﻧﻲ ساح‪ ３‬ﻳﻮه لﻪ بل‪ ３‬سره ‪ 120o‬درج‪ ３‬زواﻳﻪ لري‪ ،‬خﻮ د ﻳﻮې‬ ‫ﻧﻪ اړﻳک‪ ３‬الکتروﻧﻲ جﻮړې پﻪ پرتلﻪ ډﻳره فضا ﻧﻴسﻲ‪＄ ،‬کﻪ د ﻧﻪ اړﻳکﻮ الکتروﻧﻲ جﻮړې د ﻳﻮې ﻫست‪ ３‬د اغﻴزې‬ ‫ﻻﻧدې دي‪ ،‬پﻪ داس‪ ３‬حال ک‪ ３‬چ‪ ３‬د اړﻳکﻮ الکتروﻧﻲ جﻮړې د دوو ﻫستﻮ د اغﻴزو ﻻﻧدې دي‪.‬‬ ‫د لرې کﻮلﻮ قﻮه د ﻧﻪ اړﻳکﻮ–اړﻳکﻮ الکتروﻧﻲ جﻮړو ترمﻨ‪ ＃‬ل‪＇ ８‬ﻪ د اړﻳکﻮ اړﻳکﻮ د الکتروﻧﻲ جﻮړو ترمﻨ‪ ＃‬دلرې‬ ‫کﻮلﻮ لﻪ قﻮې ＇خﻪ زﻳاتﻪ ده‪ ،‬د لرې کﻮلﻮ دقﻮاو د زﻳات والﻲ لﻪ املﻪ‪ ،‬د اړﻳکﻮ الکتروﻧﻲ جﻮړې ﻳﻮه لﻪ بل‪＇ ３‬خﻪ‬ ‫ل‪＇ ８‬ﻪ لرې دې‪ ،‬ﻧﻮ لﻪ دی کبلﻪ د ‪ SO‬د مالﻴکﻮل داړﻳکﻮ زواﻳﻪ چ‪ ３‬باﻳد ‪ 120o‬وي‪ 119,5o ،‬تﻪ ！ﻴ＂ﻪ شﻮې ده‪،‬‬ ‫‪2‬‬ ‫د ‪ SO‬پﻪ ﻫکلﻪ باﻳد ووﻳل شﻲ چ‪ ３‬پﻪ ﻫغﻪ ک‪ ３‬دوه ‪－‬ﻮﻧ‪ ３‬او دوه ‪－‬ﻮﻧ‪ ３‬اړﻳکﻪ ﻫم ﻫمدارﻧ‪／‬ﻪ ده‪＄ ،‬کﻪ د ﻫغﻮی‬ ‫‪2‬‬ ‫الکتروﻧﻲ ساح‪ ３‬د ﻳﻮ ‪－‬ﻮﻧ‪ ３‬اړﻳک‪ ３‬لﻪ ساح‪ ３‬پﻪ ﻧسبت ډﻳرې فضا تﻪ اړتﻴا لري ‪.‬ﻻﻧدې شکلﻮﻧﻪ د اﻳتلﻴن او استلﻴن‬ ‫مالﻴکﻮلﻲ فﻮرمﻮلﻮﻧﻪ ＊ﻴﻲ چ‪ ３‬د ﻫغﻮى پﻪ مالﻴکﻮلﻮﻧﻮ ک‪ ３‬د دوو کاربﻨﻮ ترمﻨ‪ ＃‬پﻪ ترتﻴب سره دوه گﻮﻧ‪ ３‬او درې‬ ‫گﻮﻧ‪ ３‬اړﻳک‪ ３‬شتﻮن لري‪:‬‬

‫(‪ ) 10 - 2‬شکل‪ :‬د اﻳتلﻴن د مالﻴکﻮل فﻮرمﻮل او خطﻲ جﻮړ＊ت‬

‫(‪ ) 11– 2‬شکل‪ :‬د استلﻴن د مالﻴکﻮل فﻮرمﻮل خطﻲ جﻮړ＊ت‬

‫د‪＄‬ﻴﻨﻮ الکاﻧﻮﻧﻮ جﻮړ＊تﻴز فﻮرمﻮلﻮﻧﻪ ﻻﻧدې جدول ک‪ ３‬لﻴکل شﻮي دي‪:‬‬

‫‪٢٧‬‬

‫‪ 4-2‬جدول د‪＄‬ﻴﻨﻮالکاﻧﻮﻧﻮ ﻧﻮم او د لﻴﻮﻳس جﻮړ＊ت‬ ‫مالﻴکﻮلﻲ فﻮرمﻮل‬

‫جﻮړ＊تﻴز فﻮرمﻮلﻮﻧﻪ‬ ‫‪H‬‬

‫‪H‬‬ ‫|‬

‫‪C H‬‬ ‫‪3 8‬‬

‫‪H‬‬ ‫|‬

‫|‬

‫‪H C| C| C| H‬‬ ‫‪H‬‬

‫‪H‬‬

‫‪H H‬‬ ‫|‬

‫‪C H‬‬ ‫‪4 10‬‬

‫‪H‬‬

‫|‬

‫|‬

‫‪H C| C| C| C| H‬‬ ‫‪H H‬‬

‫‪H‬‬ ‫|‬

‫‪H‬‬ ‫|‬

‫‪H‬‬ ‫|‬

‫‪H‬‬

‫‪H‬‬ ‫|‬

‫‪C H‬‬ ‫‪5 12‬‬

‫‪H‬‬ ‫|‬

‫‪H‬‬ ‫|‬

‫‪H‬‬

‫‪H‬‬

‫‪H‬‬

‫‪H‬‬

‫‪H‬‬

‫‪H‬‬

‫‪H‬‬

‫‪H‬‬

‫‪H‬‬

‫‪H‬‬

‫|‬

‫|‬

‫|‬

‫‪C H‬‬ ‫‪6 14‬‬

‫|‬

‫‪H C| C| C| C| C| C| H‬‬ ‫‪H‬‬ ‫|‬

‫‪H‬‬

‫‪H‬‬

‫‪H‬‬

‫‪H‬‬

‫‪H‬‬

‫‪H‬‬

‫‪H‬‬

‫‪H‬‬

‫‪H‬‬

‫‪H‬‬

‫‪H‬‬

‫‪H‬‬

‫|‬

‫|‬

‫|‬

‫|‬

‫|‬

‫‪C H‬‬ ‫‪7 16‬‬

‫|‬

‫‪H C| C| C| C| C| C| C| H‬‬ ‫‪H‬‬ ‫|‬

‫‪H‬‬

‫‪H‬‬

‫‪H‬‬

‫‪H‬‬

‫‪H‬‬

‫‪H‬‬

‫‪H‬‬

‫‪H‬‬

‫‪H‬‬

‫‪H‬‬

‫‪H‬‬

‫‪H‬‬

‫‪H‬‬

‫‪H‬‬

‫|‬

‫|‬

‫|‬

‫|‬

‫|‬

‫|‬

‫‪C H‬‬ ‫‪8 18‬‬

‫|‬

‫‪H C| C| C| C| C| C| C| C| H‬‬ ‫‪H‬‬ ‫|‬

‫‪H‬‬

‫‪H‬‬

‫‪H‬‬

‫‪H‬‬

‫‪H‬‬

‫‪H‬‬

‫‪H‬‬

‫‪H‬‬

‫‪H‬‬

‫‪H‬‬

‫‪H‬‬

‫‪H‬‬

‫‪H‬‬

‫‪H‬‬

‫‪H‬‬

‫‪H‬‬

‫|‬

‫|‬

‫|‬

‫|‬

‫|‬

‫|‬

‫|‬

‫‪C H‬‬ ‫‪9 20‬‬

‫|‬

‫‪H C| C| C| C| C| C| C| C| C| H‬‬ ‫‪H‬‬

‫‪H‬‬ ‫|‬

‫‪H‬‬ ‫|‬

‫‪H‬‬

‫‪H‬‬

‫‪H‬‬

‫‪H‬‬

‫‪H‬‬

‫‪H‬‬

‫‪H‬‬

‫‪H‬‬

‫‪H‬‬

‫‪H‬‬

‫‪H‬‬

‫‪H‬‬

‫‪H‬‬

‫‪H‬‬

‫‪H‬‬

‫‪H‬‬

‫|‬

‫|‬

‫|‬

‫|‬

‫|‬

‫|‬

‫|‬

‫‪C H‬‬ ‫‪10 22‬‬

‫|‬

‫‪H C| C| C| C| C| C| C| C| C| C| H‬‬ ‫‪H‬‬

‫‪H‬‬

‫‪H‬‬

‫‪H‬‬

‫‪H‬‬

‫‪H‬‬

‫‪H‬‬

‫‪H‬‬

‫‪H‬‬

‫بﻴﻮتان‬

‫‪H‬‬

‫‪H C| C| C| C| C| H‬‬ ‫|‬

‫پروپان‬

‫‪H‬‬

‫‪H‬‬

‫|‬

‫د الکاﻧﻮﻧﻮ‬ ‫ﻧﻮمﻮﻧﻪ‬

‫پﻨتان‬

‫ﻫﮕزان‬

‫ﻫپتان‬

‫اوﻛتان‬

‫ﻧﻮﻧان‬

‫دﻳﻜان‬

‫‪H‬‬

‫کﻪ د پﻮرتﻨﻲ جدول د الکاﻧﻮﻧﻮ جﻮړ＊ت تﻪ پاملرﻧﻪ وشﻲ‪ ،‬لﻴدل ک‪８５‬ي چ‪ ３‬د دوی د ﻳﻮمتﻴلﻴن ) ‪ ( CH 2‬ﮔروپ‬ ‫پﻪ کچﻪ (اﻧدازه) ﻳﻮلﻪ بل ＇خﻪ تﻮپﻴر لري‪ ،‬ﻫغﻪ مرکبﻮﻧﻪ چ‪ ３‬د ﻳﻮ ) ‪ ( CH‬پﻪ کچﻪ ﻳﻮ لﻪ بل ＇خﻪ تﻮپﻴر ولري‪ ،‬ﻳﻮ‬ ‫‪2‬‬ ‫د بل د ﻫﻮمﻮلﻮگ (‪)Homolog‬پﻪ ﻧﻮم ﻳاد‪８４‬ي‪:‬‬ ‫‪H H‬‬ ‫|‬

‫|‬

‫‪H‬‬ ‫|‬

‫‪H‬‬ ‫|‬

‫اﻟف‪H C| C| C| C| H -‬‬ ‫‪H H‬‬

‫‪H‬‬

‫‪٢٨‬‬

‫‪H‬‬

‫ب‪-‬‬

‫‪H‬‬ ‫|‬ ‫‪C H‬‬ ‫|‬ ‫‪H‬‬

‫‪H‬‬ ‫‪H‬‬ ‫|‬ ‫|‬ ‫‪H C‬‬ ‫‪C‬‬ ‫|‬ ‫|‬ ‫‪H H C H‬‬ ‫|‬ ‫‪H‬‬

‫＇رﻧگﻪ چ‪ ３‬لﻴدل ک‪８５‬ي الف اوب الکاﻧﻮﻧﻪ دواړه دعﻴن مالﻴکﻮلﻲ فﻮرمﻮل ) ‪ (C H‬لروﻧک‪ ３‬دي‪ ،‬خﻮ دﻫغﻮی‬ ‫‪4 10‬‬ ‫دکاربن دزﻧ‪％‬ﻴرجﻮړ＊ت ﻳﻮلﻪ بل ＇خﻪ تﻮپﻴرلري‪ ،‬داس‪ ３‬چ‪ ３‬الف فﻮرمﻮل ﻧﻮرمال زﻧ‪％‬ﻴر او د ب فﻮرمﻮل ＊اخ‬ ‫لروﻧکی زﻧ‪％‬ﻴر دی‪ ،‬لﻪ پﻮرتﻨﻴﻮ ＇ر‪－‬ﻨدوﻧﻮ ＇خﻪ پاﻳلﻪ اخ‪５‬ستل ک‪８５‬ي‪ ،‬چ‪ ３‬د مالﻴکﻮل جﻮړ＊تﻴز فﻮرمﻮلﻮﻧﻪ دمرکب‬ ‫پﻪ مالﻴکﻮلﻮﻧﻮ ک‪ ３‬دشاملﻮ اتﻮمﻮﻧﻮ د اړﻳکﻮ＇رﻧ‪／‬ﻮالﻲ پﻪ ﻫکلﻪ مﻮﻧ‪ ８‬تﻪ معلﻮمات وړاﻧدې کﻮي ‪.‬‬ ‫ﻣثال‪ :‬داوبﻮ )‪ (H O‬او امﻮﻧﻴا ‪ NH 3‬د مالﻴکﻮلﻮﻧﻮ د ﻫﻨدسﻲ ب‪ ３２‬وړاﻧد‪４‬ز وک‪７‬ئ او وﻳ‪ ３‬لﻴکئ ‪.‬‬ ‫‪2‬‬ ‫حﻞ ‪:‬‬ ‫‪ – 1‬دﻫغﻮی دلﻴﻮﻳس جﻮړ＊ت لﻴکﻮ ‪:‬‬

‫‪..‬‬ ‫‪H:O‬‬ ‫‪.. :‬‬ ‫‪H‬‬

‫‪..‬‬ ‫‪H:N‬‬ ‫‪.. : H‬‬ ‫‪H‬‬

‫‪ - 2‬دالکتروﻧﻲ ساحﻮشم‪５‬رد دواړو مالﻴکﻮلﻮﻧﻮ دمرکزي اتﻮم پﻪ شاوخﻮاک‪ ３‬شم‪５‬رو‪:‬‬ ‫الف – پﻪ ‪ NH 3‬ک‪ ３‬دﻧاﻳتروجن اتﻮم درې اړﻳک‪ ３‬دﻫاﻳدروجن د اتﻮمﻮﻧﻮسره جﻮړک‪７‬ي دی او ﻳﻮه جﻮړه ازاد‬ ‫الکتروﻧﻮﻧﻪ لري؛ پردې بﻨس＀ ＇لﻮرالکتروﻧﻲ ساح‪ ３‬لري‪.‬‬ ‫ب ‪ -‬پﻪ اوبﻮ )‪ (H O‬ک‪ ３‬داکسﻴجن اتﻮم دوه اړﻳک‪ ３‬دﻫاﻳدروجن سره ت‪７‬لﻲ دي اودوه جﻮړې ازاده الکتروﻧﻮﻧﻪ ﻫم‬ ‫‪2‬‬ ‫لري‪ ،‬پردې بﻨس＀ د＇لﻮروالکتروﻧﻲ ساحﻮلروﻧک‪ ３‬دي ‪.‬‬ ‫‪ – 3‬اړوﻧده ﻫﻨدسﻲ جﻮړ＊ت د ‪ VSEPR‬د ﻧظرﻳ‪ ３‬پربﻨس＀ ！اکﻮ‪:‬‬ ‫اﻟف‪ -‬پﻪ اتﻮمﻮﻧﻮک‪ ３‬الکتروﻧﻲ ساحﻪ بﻪ خامخا ＇لﻮرمخﻴزه جﻮړ＊ت ولري او د اړﻳکﻮ زاوﻳﻪ ﻳ‪ 109,5o ３‬درجﻪ ده ‪.‬‬ ‫‪ – 4‬د الکتروﻧﻮﻧﻮد جﻮړو ‪＄‬رﻧ‪／‬ﻮالﻰ ！اکﻮ‪.‬‬ ‫اﻟف ‪ -‬د امﻮﻧﻴاپﻪ اړه ＇لﻮروجﻬﻲ د درې ستﻨﻮپﻪ ب‪２‬ﻪ پﻪ پام ک‪ ３‬ﻧﻴسﻮ چ‪ ３‬د مالﻴکﻮل ＇لﻮرمﻪ ستﻨﻪ لﻪ پاس لﻮري‬ ‫پرې ！ﻴﻨگﻪ وﻻړه ده‪ .‬کﻪ چﻴرې ازاده جﻮړه الکتروﻧﻮﻧﻪ پﻪ ＇لﻮرم‪ ３‬ستﻨ‪ ３‬باﻧدې ومﻨﻮ‪ ،‬ﻻستﻪ راغل‪ ３‬ﻫﻨدسﻲ شکل‬ ‫بﻪ د‪４‬ﻮﻫرم درې ضلعﻲ قاعده ولري‪ 12-2( .‬شﻜﻞ)‪.‬‬ ‫ب – د اوبﻮ پﻪ اړه‪ ،‬د اوبﻮ د مالﻴکﻮل شکل کﻮږ دی‪ ،‬دوه جﻮړې ازاد الکتروﻧﻮﻧﻪ د＇لﻮر وجﻬﻲ دوه ستﻨ‪ ３‬ﻧﻴﻮل‪ ３‬دي ‪.‬‬ ‫ج – د ﻧﻪ اړﻳکﻮ‪ -‬ﻧﻪ اړﻳکﻮ‪ ،‬ﻧﻪ اړﻳکﻮ –اړﻳکﻮ اود اړﻳکﻮ د جﻮړه الکتروﻧﻮﻧﻮ د شتﻮن پربﻨس＀ چ‪ ３‬لرې کﻮوﻧک‪３‬‬ ‫قﻮه پﻪ وار سره دﻫغﻮې ترمﻨ‪ ＃‬کمﻴ‪８‬ي‪ ،‬د اوبﻮ اوامﻮﻧﻴا پﻪ مالﻴکﻮل ک‪ ３‬د اړﻳکﻮ زاوﻳﻪ د ‪ 109.5°‬دﻧﻮرمال زاوﻳ‪３‬‬ ‫＇خﻪ ل‪８‬ه کﻮچﻨ‪ ９‬ده‪( ،‬د امﻮﻧﻴا پﻪ مالﻴکﻮل ک‪ ３‬داړﻳکﻮ زاوﻳﻪ ‪ 107°‬او اوبﻮپﻪ مالﻴکﻮل ک‪ 104.5° ３‬ده ) ﻻﻧدې‬ ‫شکلﻮﻧﻪ وگﻮرئ‪:‬‬ ‫‪107 °‬‬

‫‪104 / 5°‬‬

‫(‪ ) 12- 2‬شکل‪ :‬د اوبﻮ او امﻮﻧﻴا مالﻴکﻮلﻲ جﻮړ＊ت‬ ‫‪٢٩‬‬

‫ﻓعاﻟﻴت‬ ‫دﻻﻧدې مالﻴکﻮلﻮﻧﻮ د ﻫﻨدسﻲ شکلﻮﻧﻮ وړاﻧد وﻳﻨﻪ وک‪７‬ئ او وﻳ‪ ３‬لﻴکئ‪:‬‬ ‫‪SiCl 2 ، PCI 3 ، H 2 S‬‬ ‫د ساختﻤاﻧﻲ ﻓﻮرﻣﻮﻟﻮﻧﻮ دساده کﻮﻟﻮﻻره‬ ‫کﻪ پﻪ (‪ )3-2‬جدول ک‪ ３‬دالکاﻧﻮﻧﻮ جﻮړ＊تﻴزو فﻮرمﻮلﻮﻧﻮتﻪ پام وک‪７‬و‪ ،‬و بﻪ مﻮمﻮ چ‪ ３‬د دوی لﻴکل او رسمﻮل‬ ‫ستﻮﻧزمن او غﻴراقتصادي دي‪ .‬لﻪ دې کبلﻪ د جﻮړ＊تﻴز فﻮرمﻮلﻮﻧﻮد ＊ﻮدﻧ‪ ３‬او لﻴکﻨ‪ ３‬لپاره ﻧﻮرې ﻻرې ！اکل شﻮې‬ ‫دي چ‪ ３‬پﻪ ﻻﻧدې ډول دي‪:‬‬ ‫ دجﻮړ＊تﻴزو فﻮرمﻮلﻮﻧﻮ دلﻴکلﻮ لپاره پﻪ لﻨ‪ ６‬ډول‪ ،‬دکاربﻨﻮﻧﻮ اوﻫاﻳدروجن ترمﻨ‪ ＃‬اړﻳک‪ ３‬ﻫم ﻧﻪ ＊ﻮدل ک‪８５‬ي او‬‫‪＄‬ﻴﻨ‪ ３‬وخت د کاربﻨﻮﻧﻮ د اتﻮمﻮﻧﻮ اړﻳک‪ ３‬ﻫم ﻧﻪ لﻴکل ک‪８５‬ي؛ دبﻴلگ‪ ３‬پﻪ ډول‪:‬‬ ‫‪H‬‬ ‫|‬

‫‪CH 3 CH 2 CH 2 CH 2 CH 2 CH 3‬‬

‫‪H‬‬ ‫|‬

‫‪H‬‬ ‫|‬

‫‪H‬‬ ‫|‬

‫‪H‬‬ ‫|‬

‫‪H‬‬ ‫|‬

‫‪H C| C| C| C| C| C| H‬‬ ‫‪H‬‬

‫‪H‬‬

‫‪H‬‬

‫‪H‬‬

‫‪H‬‬

‫‪H‬‬

‫‪H exane‬‬

‫‪H 3 CCH 2 CH 2 CH 2 CH 2CH 3‬‬

‫د کﻴﻤﻴاوې عﻼﻣﻮ＊ﻮدل‬ ‫ پﻪ دې ک‪７‬ﻧﻼره ک‪ ３‬دکاربن اوﻫاﻳدروجن ！ﻮل اتﻮمﻮﻧﻪ لﻪ جﻮړ＊تﻴز و فﻮرمﻮلﻮﻧﻮ ＇خﻪ لرې ک‪８５‬ي او ﻳﻮازې ﻫغﻪ‬‫اړﻳک‪ ３‬چ‪ ３‬د زاوﻳی لروﻧکﻮ خطﻮﻧﻮ پﻪ واسطﻪ وړاﻧدې ک‪８５‬ي ‪＊،‬ﻮدل ک‪８５‬ي‪ .‬دا ډول جﻮړ＊ت دسکلﻴتﻲ جﻮړ＊ت‬ ‫اوﻳا دخطﻲ – زواﻳﻪ ﻳ‪ ３‬جﻮړ＊ت پﻪ ﻧﻮم ﻳا دوي‪ ،‬پﻪ دې جﻮړ＊ت ک‪ ３‬ﻳﻮازې دکاربن اړﻳک‪＊ )C-C( ３‬ﻮدل‬ ‫ک‪８５‬ي‪ ،‬داس‪ ３‬چ‪ ３‬دکاربن د اتﻮمﻮﻧﻮ ‪＄‬اﻳﻮﻧﻪ دخطﻮﻧﻮ دپرﻳک‪７‬و ‪＄‬اﻳﻮﻧﻮ پﻪ سر او پﻪ پاى ک‪ ３‬پﻪ پام ک‪ ３‬ﻧﻴﻮل ک‪８５‬ي او‬ ‫‪ C-H‬لﻪ لﻴکلﻮ ＇خﻪ ډډه کﻮي‪:‬‬ ‫‪CH 3‬‬

‫‪CH 2‬‬

‫‪CH 3‬‬

‫‪CH 2‬‬

‫‪CH 2‬‬

‫‪CH 3‬‬

‫‪CH 2‬‬ ‫‪CH 2‬‬

‫‪H 3C‬‬ ‫‪CH 2‬‬

‫‪＄‬ا ﻨﻮل‬

‫‪＄‬اى ﻧﻴﻮل‬ ‫‪٣٠‬‬

‫‪H H‬‬ ‫|‬ ‫|‬ ‫‪C C H‬‬ ‫|‬ ‫|‬ ‫‪H H‬‬

‫‪CH3‬‬

‫‪C H2‬‬

‫‪H H H‬‬ ‫|‬ ‫|‬ ‫|‬ ‫‪H C C C‬‬ ‫|‬ ‫|‬ ‫|‬ ‫‪H H H‬‬ ‫‪Pentane‬‬

‫ﻓعاﻟﻴت‬ ‫‪ -1‬دﻻﻧدې مرکبﻮﻧﻮ ﻧﻴم‪７／‬ى جﻮړ＊ت‪ ،‬ﻧاقص مشرح اوسکلﻴ＂ﻲ فﻮرمﻮلﻮﻧﻪ ولﻴکئ‪:‬‬ ‫‪C H‬‬ ‫‪، C H‬‬ ‫‪، C H‬‬ ‫‪،C H‬‬ ‫‪6 14‬‬ ‫‪6 12‬‬ ‫‪7 16‬‬ ‫‪4 14‬‬

‫‪ -2‬دﻻﻧدې مرکبﻮﻧﻮ بشپ‪７‬ه جﻮړ＊تﻴز فﻮرمﻮل ولﻴکئ ‪:‬‬

‫‪CH 3 (CH 2 ) 4 CH 3‬‬ ‫‪CH 3 CH 2 C (CH 2 ) 2 CH 3‬‬

‫‪, C (CH 3 )3 (CH 2 )3 CH 3‬‬

‫دسپرﻳن کﻴمﻴاﻳﻲ ﻧﻮم استاﻳل سالﻴسلﻴک اسﻴد دی‪＇ ،‬رﻧگﻪ چ‪ ３‬دﻫغﻪ د جﻮړ＊تﻴز فﻮرمﻮل بشپ‪＊ ７‬ﻮدل ستﻮﻧزمن‬ ‫دی؛ ﻧﻮ پردې بﻨس＀ ک‪５‬مﻴا پﻮﻫاﻧﻮ دﻫغﻪ لﻪ سکلﻴ＂ﻲ فﻮرمﻮل ＇خﻪ گ＂ﻪ اخ‪５‬ستﻨ‪ ３‬ده چ‪ ３‬پﻪ ﻻﻧدې ډول دی‪:‬‬ ‫‪CH 3‬‬

‫‪.‬‬

‫‪OH‬‬ ‫‪/‬‬ ‫‪O = C‬‬

‫‪O‬‬ ‫||‬ ‫‪O C‬‬

‫‪OH‬‬ ‫‪/‬‬ ‫‪O = C‬‬

‫‪O‬‬ ‫||‬ ‫‪O C CH 3‬‬

‫ا‬

‫‪C9 H 8O4‬‬

‫(الف)‬

‫(ب)‬

‫(ج)‬

‫( ‪ ) 13 -2‬شکل‪ :‬اسپرﻳن او دﻫغﻪ فﻮرمﻮل‬

‫ډﻳرپﻮه شئ‬ ‫د مرکبﻮﻧﻮد مالﻴکﻮلﻮﻧﻮ د وﻻﻧسﻲ اړﻳکﻮترمﻨ‪ ＃‬ﻧﻮرمالﻪ زاوﻳﻪ ‪109 .5°‬ده اوپﻪ ！ﻮلﻮمالﻴکﻮلﻮﻧﻮک‪ ３‬پﻪ ﻫمدې کچﻪ باﻳد‬ ‫وي‪ ،‬لﻪ دې کبلﻪ د زﻧ‪％‬ﻴري ﻫاﻳدروکاربﻨﻮمالﻴکﻮلﻮﻧﻪ د زگزاگ ( کﻮږوږ) پﻪ ب‪２‬ﻪ لﻴدل ک‪８５‬ي‬ ‫‪ : 4-2‬اﻳزوﻣﻴري (‪)Isomers‬‬ ‫پﻪ ک‪５‬مﻴا ک‪ ３‬پﻪ ت‪５‬ره بﻴا پﻪ عضﻮي ک‪５‬مﻴا ک‪ ３‬ډ‪４‬ر مرکبﻮﻧﻪ شتﻪ چ‪ ３‬دﻫغﻮی د مالﻴکﻮلﻮﻧﻮ جﻮړ＊تﻴز فﻮرمﻮلﻮﻧﻪ لري‪،‬‬ ‫خﻮ ترکﻴبﻲ مالﻴکﻮلﻲ فﻮرمﻮل ﻳ‪ ３‬ﻳﻮ شان دی؛ دبﻴلگ‪ ３‬پﻪ ډول‪ :‬اﻳتاﻳل الکﻮل اوډای مﻴتاﻳل اﻳترعﻴن مالﻴکﻮلﻲ‬ ‫فﻮرمﻮل لري؛ خﻮ دجﻮړ＊تﻴزفﻮرمﻮلﻮﻧﻪ ﻳ‪ ３‬سره تﻮپﻴرلري‪:‬‬ ‫‪H‬‬ ‫|‬ ‫‪C H‬‬ ‫|‬ ‫‪H‬‬

‫‪H‬‬ ‫|‬ ‫‪C O‬‬ ‫|‬ ‫‪H‬‬

‫‪H‬‬

‫‪dimethylete r‬‬

‫‪H‬‬

‫‪H H‬‬ ‫|‬ ‫|‬ ‫‪C C O‬‬ ‫|‬ ‫|‬ ‫‪H H‬‬

‫‪H‬‬

‫‪Ethanol‬‬

‫＇رﻧگﻪ چ‪ ３‬لﻴدل ک‪８５‬ي ‪،‬پﻪ اﻳتاﻧﻮل ک‪ ３‬د اکسﻴجن اتﻮم لﻪ ﻳﻮ اتﻮم کاربن اوﻳﻮاتﻮم ﻫاﻳدروجن سره اړﻳکﻪ لري؛ پﻪ‬ ‫داس‪ ３‬حال ک‪ ３‬چ‪ ３‬د ډای مﻴتاﻳل اﻳترپﻪ مالﻴکﻮل ک‪ ３‬د اکسﻴجن اتﻮم دکاربن لﻪ دوو اتﻮمﻮﻧﻮسره اړﻳکﻪ لري؛ ﻧﻮ‬ ‫‪٣١‬‬

‫ﻫغﻪ مرکبﻮﻧﻪ چ‪ ３‬د ﻳﻮشان مالﻴکﻮلﻲ فﻮرمﻮلﻮﻧﻮ لروﻧکﻲ دي؛ خﻮ دﻫغﻮي جﻮړ＊تﻴز فﻮرمﻮلﻮﻧﻪ ﻳﻮلﻪ بل ＇خﻪ تﻮپﻴر‬ ‫لري؛ ﻳعﻨ‪ ３‬دﻫغﻮي پﻪ مالﻴکﻮلﻮﻧﻮ ک‪ ３‬د اتﻮمﻮﻧﻮ د اړﻳکﻮ تﻮپﻴر ＇ر‪－‬ﻨد ﻳ‪８‬ي‪ ،‬ﻳﻮ د بل اﻳزومﻴر (‪ )Isomer‬پﻪ ﻧامﻪ‬ ‫ﻳاد‪８４‬ي‪.‬‬ ‫د اﻳزومﻴروﻧﻮ د فﻮرمﻮلﻮﻧﻮ ترﻻسﻪ کﻮلﻮ لپاره ﻻر＊ﻮوﻧﻪ ک‪８５‬ي چ‪ ３‬باﻳد پﻪ لﻮم‪７‬ي سر ک‪ ３‬د مرکبﻮﻧﻮ د مالﻴکﻮلﻮﻧﻮ‬ ‫د کاربﻨﻲ چﻮکاټ ب‪ ３２‬ولﻴکل شﻲ او وروستﻪ دې پرلﻪ پس‪ ３‬اصلﻲ ز ﻧ‪％‬ﻴر لﻨ‪ ６‬ک‪７‬ي او لﻪ اصلﻲ زﻧ‪％‬ﻴر ＇خﻪ د‬ ‫کاربن لرې شﻮي اتﻮمﻮﻧﻪ دې د مﻨشعب زﻧ‪％‬ﻴر (د ＇ﻨ‪ ，‬زﻧ‪％‬ﻴر )پﻪ ب‪２‬ﻪ پﻪ ！ﻮلﻮ شﻮﻧﻮ حالتﻮﻧﻮک‪ ３‬ولﻴکل شﻲ؛ د‬ ‫بﻴلگ‪ ３‬پﻪ ډول‪ :‬د ﻫپتان ) ‪ (C 7 H16‬د اﻳزومﻴروﻧﻮ کاربﻨﻲ چﻮکاټ تر ＇‪７５‬ﻧ‪ ３‬ﻻﻧدې ﻧﻴسﻮ‪:‬‬ ‫‪C‬‬

‫‪C‬‬

‫‪C‬‬

‫‪C C‬‬ ‫|‬ ‫‪C‬‬

‫‪C‬‬

‫‪C C C C C‬‬ ‫| |‬ ‫‪C C‬‬

‫‪4‬‬

‫‪C C C C C‬‬ ‫|‬ ‫‪C- C‬‬

‫‪6‬‬

‫‪C‬‬ ‫|‬ ‫‪C C C C‬‬ ‫| |‬ ‫‪C C‬‬

‫‪9‬‬

‫‪C‬‬

‫‪2‬‬

‫‪C‬‬

‫‪C‬‬

‫‪C‬‬

‫‪C‬‬

‫‪C‬‬

‫‪C C C C C C‬‬ ‫|‬ ‫‪C‬‬ ‫‪C C C C C‬‬ ‫|‬ ‫|‬ ‫‪C‬‬ ‫‪C‬‬

‫‪C‬‬ ‫|‬ ‫‪C C C C C‬‬ ‫|‬ ‫‪C‬‬

‫‪C‬‬

‫‪1‬‬

‫‪3‬‬

‫‪5‬‬

‫‪C‬‬ ‫|‬ ‫‪C C C C C‬‬ ‫|‬ ‫‪C‬‬

‫‪8‬‬

‫‪7‬‬

‫د ﻫاﻳدروکاربﻨﻮﻧﻮ بشپ‪ ７‬فﻮرمﻮلﻮﻧﻪ د کاربﻨﻲ چﻮکا！ﻮﻧﻮ د ب‪２‬ﻮ لﻪ بشپ‪７‬ه کﻮلﻮ ＇خﻪ وروستﻪ چ‪ ３‬د ﻫاﻳدروجﻨﻮﻧﻮ د اړوﻧدو‬ ‫شم‪５‬رو پﻪ زﻳاتﻮلﻮ ترسره ک‪８５‬ي‪ ،‬ﻻستﻪ را‪＄‬ﻲ‪ .‬پﻪ عضﻮي مرکبﻮﻧﻮک‪ ３‬اﻳزومﻴري زﻳات‪ ３‬دي چ‪ ３‬د ﻫاﻳدروکاربﻨﻮ د‬ ‫مرکبﻮﻧﻮ پﻪ ﻫرمبحث او د ﻫغﻮی پﻪ مشتقاتﻮ ک‪ ３‬مطالعﻪ ک‪８５‬ي‪.‬‬ ‫الکﻴﻨﻮﻧﻪ د جﻮړ＊تﻴز اﻳزومﻴري او د دوه گﻮﻧﻮ اړﻳکﻮ د ‪＄‬اﻳﻮﻧﻮ لﻪ اﻳزومﻴرﻳﻮ سربﻴره‪ ،‬فضاﻳﻲ اﻳزومﻴري ﻫم لري‪.‬‬ ‫اﻟف ‪ :‬جﻮړ＊تﻴزې اﻳزوﻣﻴري او د دوه گﻮﻧﻮ اړﻳکﻮ ‪＄‬ای‬ ‫ﻻﻧدې مرکبﻮﻧﻪ پﻪ پام ک‪ ３‬وﻧﻴسئ‪:‬‬ ‫‪Butene.‬‬

‫‪1‬‬

‫‪Butene‬‬

‫‪2‬‬

‫‪4‬‬

‫‪3‬‬

‫‪C H2 C H3‬‬ ‫‪4‬‬

‫‪C H3‬‬

‫‪3‬‬

‫‪2‬‬

‫‪1‬‬

‫‪2‬‬

‫‪1‬‬

‫‪C H2 = C H‬‬

‫‪CH =CH‬‬

‫‪C H3‬‬

‫د دواړو پﻮرتﻨﻴﻮ مرکبﻮﻧﻮ جمعﻲ فﻮرمﻮل ‪ C4 H 8‬دی؛ خﻮ د دواړو مرکبﻮﻧﻮ د مالﻴکﻮلﻮﻧﻮ جﻮړ＊تﻴز فﻮرمﻮلﻮﻧﻪ‬ ‫ﻳﻮلﻪ بل ＇خﻪ تﻮپﻴر لري‪ ،‬دا اﻳزومﻴري د دوه گﻮﻧ‪ ３‬اړﻳک‪ ３‬د ‪＄‬اى لﻪ کبلﻪ د جﻮړ＊تﻴز اﻳزومﻴري پﻪ ﻧﻮم ﻳا دوي‪.‬‬ ‫ب – ﻓضاﻳﻲ اﻳزوﻣﻴري ‪)Stereo isomeris( :‬‬ ‫‪ Stereo‬ﻳﻮﻧاﻧﻲ کلمﻪ ده چ‪ ３‬د جامدو او کلکﻮ جسمﻮﻧﻮ پﻪ معﻨا ده؛ ﻧﻮ فضاﻳﻲ اﻳزومﻴري(‪ )Stereo isomeris‬ﻳﻮازې‬ ‫ﻫغﻮ مرکبﻮﻧﻮ پﻮرې اړه لري چ‪ ３‬کلک فضاﻳﻲ جﻮړ＊ت ولري او د ﻫغﻮی ﻫﻨدسﻲ شکل فضاﻳﻲ بدلﻮن ﻧﻪ مﻮمﻲ‪.‬‬ ‫‪٣٢‬‬

‫د زﻳات‪ ３‬پﻮﻫ‪ ３‬پﻪ خاطر‬ ‫الکﻴﻨﻮﻧﻪ لﻪ سا ﻳکلﻮ الکاﻧﻮﻧﻮسره اﻳزومﻴردي او الکاﻳﻨﻮﻧﻪ لﻪ ساﻳکلﻮ الکﻴﻨﻮﻧﻮسره اﻳزومﻴر دي؛ دبﻴلگ‪ ３‬پﻪ ډول ‪ :‬ﻫغﻪ‬ ‫مرکب چ‪ ３‬جمعﻲ فﻮرمﻮل ﻳ‪ C 3 H 6 ３‬دی‪ ،‬کﻴداى شﻲ چ‪ ３‬پروپﻴن او ﻳا داچ‪ ３‬ساﻳکلﻮپروپان وي‪:‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪CH = CH‬‬

‫‪3‬‬

‫‪propene‬‬

‫‪CH‬‬

‫‪CH 2‬‬

‫‪1‬‬

‫‪H 2C‬‬

‫‪CH 2‬‬

‫‪Cyclo propane‬‬

‫د دوﻳﻢ ＇پرکﻲ ﻟﻨ‪６‬ﻳز‬ ‫* تل ﻳﻮ کﻴمﻴاﻳﻲ مرکب دﻫغﻪ د جﻮړوﻧکﻮ عﻨصروﻧﻮ د سمبﻮلﻮﻧﻮ د ترتﻴب لﻪ ﻻرې د ﻫغﻮی دﻧسبتﻲ ضرﻳبﻮﻧﻮ سره‬ ‫چ‪ ３‬دستﻴک‪５‬ﻮمتري (‪)Stoichiometry‬ضرﻳبﻮﻧﻮ پﻪ ﻧﻮم ﻫم ﻳاد‪８４‬ي‪＊ ،‬ﻮدل کﻴ‪８‬ي او د جﻮړوﻧکﻮ عﻨصروﻧﻮ د‬ ‫سمبﻮلﻮﻧﻮ د ترتﻴب ﻻره د مرکبﻮﻧﻮ لﻪ ﻧسبتﻲ ضرﻳبﻮﻧﻮ سره ﻳ‪ ３‬د مالﻴکﻮلﻲ فﻮرمﻮل پﻪ ﻧﻮم ﻳاد‪８４‬ي‪.‬‬ ‫* مالﻴکﻮلﻲ فﻮرمﻮل ک‪５‬دای شﻲ دکﻴمﻴاﻳﻲ تجزﻳ‪ ３‬پﻪ واسطﻪ و！اکل شﻲ‪ .‬د کﻴمﻴاﻳﻲ فﻮرمﻮلﻮﻧﻮ بل ډول فﻮرمﻮل لﻪ‬ ‫تجرب‪ ３‬فﻮرمﻮل ＇خﻪ عبارت دي‪ ،‬پﻪ دې فﻮرمﻮل ک‪ ３‬دب‪５‬ﻼب‪５‬لﻮ عﻨصروﻧﻮ د اتﻮمﻮﻧﻮشم‪５‬ر پﻪ ﻳﻮمرکب ک‪＊ ３‬ﻮدل‬ ‫ک‪８５‬ي‪ ،‬تجرب‪ ３‬کلمﻪ پﻪ دې ‪＄‬ای ک‪ ３‬دا معﻨا لرې چ‪ ３‬وړاﻧدې شﻮى فﻮرمﻮل ﻳﻮازې دلﻴدﻧ‪ ３‬او ！اکلﻮ پر بﻨس＀ ﻳعﻨ‪３‬‬ ‫دتﻮصﻴفﻲ او مقداري تحلﻴل پﻪ واسطﻪ ！اکل شﻮى دى‪.‬‬ ‫* مالﻴکﻮلﻲ فﻮرمﻮل‪ ،‬مرکبﻮﻧﻪ پﻪ کﻴمﻴاﻳﻲ ژبﻪ معرفﻲ کﻮي‪ ،‬فﻮرمﻮل ﻧﻪ ﻳﻮازې پﻪ مالﻴکﻮل ک‪ ３‬داتﻮمﻮﻧﻮ ډولﻮﻧﻪ ＊ﻴﻲ؛‬ ‫خﻮ داتﻮمﻮﻧﻮشم‪５‬راوډولﻮﻧﻪ ﻫم ＊ﻴﻲ‪.‬‬ ‫*جﻮړ＊تﻴز فﻮرمﻮلﻮﻧﻪ مﻮﻧ‪８‬تﻪ د مالﻴکﻮل پﻪ ﻫکلﻪ زﻳات معلﻮمات وړاﻧدې کﻮي‪ ،‬د اتﻮمﻮﻧﻮ ‪＄‬اﻳﻮﻧﻪ پﻪ مالﻴکﻮل ک‪３‬‬ ‫＊ﻴﻲ‪.‬‬ ‫* ﻳﻮ ه ﻧظرﻳﻪ چ‪ ３‬د مالﻴکﻮلﻮﻧﻮ د ﻫﻨدسﻲ شکلﻮﻧﻮ د جﻮړ＊تﻮﻧﻮ لپاره ﻳ‪ ３‬وړاﻧدوﻳﻨﻪ شﻮې ده‪ ،‬د وﻻﻧسﻲ قشردجﻮړه‬ ‫الکتروﻧﻮﻧﻮ د دافعﻪ دقﻮې (‪ )Vaoleance shell Elctron pairs Repulsion‬لﻪ ﻧظرﻳ‪＇ ３‬خﻪ عبارت‬ ‫ده چ‪ ３‬پﻪ (‪ )VSEPR‬سره ＊ﻮدل ک‪８５‬ي‪ .‬لﻪ دې ﻧظرﻳ‪ ３‬سره سم‪ ،‬د الکتروستاتﻴک‪ ３‬د لرې کﻮلﻮ قﻮا و شتﻮالی‬ ‫پﻪ ﻳﻮمالﻴکﻮل ک‪ ３‬د اړﻳکﻮ او ﻳا د ﻧﻪ اړﻳکﻮ د جﻮړه الکتروﻧﻮﻧﻮ ترمﻨ‪ ＃‬د دې ﻻمل کر‪＄‬ﻲ‪ ،‬تر＇ﻮ دغﻪ الکتروﻧﻮﻧﻪ د‬ ‫شﻮﻧ‪ ３‬ترحده پﻮرې ﻳﻮلﻪ بل ＇خﻪ وا！ن مﻮﻧدلی وي او لﻮرى و لري؛ خﻮ دا لﻮری ﻧﻴﻮل داس‪ ３‬دي چ‪ ３‬ډ‪４‬رکلک‬ ‫ﻫﻨدسﻲ جﻮړ＊ت مالﻴکﻮل تﻪ ور پﻪ برخﻪ کﻮي‪.‬‬ ‫*ﻫغﻪ زاوﻳﻪ چ‪ ３‬درې ﻧ‪＋‬لﻮلﻲ اتﻮمﻮﻧﻪ ﻳ‪ ３‬ﻳﻮ لﻪ بل سره جﻮړوي‪ ،‬د اړﻳکﻮ د زاوﻳﻲ پﻪ ﻧﻮم ﻳا د‪８４‬ي چ‪ ３‬زﻳاتﻪ کچﻪ‬ ‫‪٣٣‬‬

‫ﻳ‪ 180 o ３‬درج‪ ３‬ده ‪.‬‬ ‫* ﻫغﻪ مرکبﻮﻧﻪ چ‪ ３‬د ﻳﻮشان مالﻴکﻮلﻲ فﻮرمﻮلﻮﻧﻮ لروﻧکﻲ دي؛ خﻮ د ﻫغﻮی جﻮړ＊تﻴز فﻮرمﻮلﻮﻧﻪ ﻳﻮلﻪ بل‬ ‫＇خﻪ تﻮپﻴر ولري؛ ﻳعﻨ‪ ３‬د ﻫغﻮی پﻪ مالﻴکﻮلﻮﻧﻮ ک‪ ３‬د اتﻮمﻮﻧﻮ د اړﻳکﻮ تﻮپﻴر ＇ر‪－‬ﻨد شﻲ‪ ،‬ﻳﻮ لﻪ بل د اﻳزوﻣﻴر‬ ‫(‪ )Isomer‬پﻪ ﻧامﻪ ﻳاد‪８４‬ي‪.‬‬ ‫د دوﻳﻢ ＇پرکﻲ پﻮ＊تﻨ‪３‬‬ ‫‪ - 1‬مالﻴکﻮلﻲ فﻮرمﻮل ک‪５‬داى شﻲ د ک‪５‬مﻴا ﻳﻲ ‪ ---‬پربﻨس＀ و！اکل شﻲ ‪.‬‬ ‫ب – کﻴمﻴاﻳﻲ سﻨتﻴز‪،‬‬

‫الف – کﻴمﻴاﻳﻲ تعاملﻮﻧﻪ‪،‬‬

‫د – ﻫﻴ＆ ﻳﻮ ‪.‬‬

‫ج – تجزي‪،‬‬

‫‪ - 2‬د مرکبﻮﻧﻮ د ساده او مالﻴکﻮلﻲ فﻮرمﻮلﻮﻧﻮ د پﻮﻫﻴدلﻮ لپاره پﻪ کار ده تر＇ﻮ د مرکبﻮﻧﻮپﻪ ‪ ----‬تحلﻴل پﻮه شﻲ‪.‬‬ ‫ب – مقداري‪،‬‬

‫الف – تﻮصﻴفﻲ‪،‬‬

‫د – ﻫﻴ＆ ﻳﻮ ‪.‬‬

‫ج – الف او ب‬

‫‪ - 3‬جﻮړ＊تﻴز فﻮرمﻮلﻮﻧﻪ لﻪ ډولﻮﻧﻮ سر بﻴره‪ ،‬د ﻫر عﻨصر د اتﻮمﻮﻧﻮ شم‪５‬ر‪ ،‬او د اتﻮمﻮﻧﻮ ‪ ...........‬ﻫم ＊ﻴﻲ‪.‬‬ ‫الف – د ﻧ‪＋‬لﻮلﻮ ﻻره‪ ،‬ب – د اړﻳکﻮ＇رﻧ‪／‬ﻮالی‪ ،‬ج – د مالﻴکﻮلﻮﻧﻮ شم‪５‬ر‪ ،‬د – الف او ب دواړه سم دې‪.‬‬ ‫‪ - 4‬د اتﻮمﻮﻧﻮ خاص جﻮړ＊ت چ‪ ３‬د مالﻴکﻮلﻮﻧﻮ د اړﻳکﻮ او د ﻧﻪ اړﻳکﻮ جﻮړه الکتروﻧﻮﻧﻮ ترمﻨ‪ ＃‬د لرې کﻮلﻮ‬ ‫ﻻمل ‪－‬ر‪＄‬ﻲ‪ ،‬ډﻳره ل‪８‬ه د دفع‪ ３‬قﻮه شتﻮن ولري د ‪ ----‬پﻪ ﻧﻮم ﻳا د‪８４‬ي‪.‬‬ ‫الف – الکتروﻧﻲ مدار‪ ،‬ب – الکتروﻧﻲ قشر‪ ،‬ج – الکتروﻧﻲ فرعﻲ قشر‪ ،‬د – الکتروﻧﻲ ساحﻪ‪.‬‬ ‫‪ - 5‬د مالﻴکﻮلﻮﻧﻮ د ﻫﻨدسﻲ ب‪２‬ﻮ ډﻳرمﻬم ﻻمل د ﻫغﻮی د ‪ ---------‬پﻪ ！اکلﻮک‪ ３‬دي‬ ‫ب – فزﻳک‪ ３‬خﻮاص‪،‬‬

‫الف – کﻴمﻴاﻳﻲ خﻮاص‪،‬‬

‫ج – الف او ب دواړه‬

‫د – ﻫﻴ＆ ﻳﻮ‬

‫‪ -6‬پﻪ ＇لﻮرمخﻴز جﻮړ＊ت ک‪ ３‬الکتروﻧﻲ جﻮړې ﻳﻮه لﻪ بل‪ ３‬سره ‪-----‬زواﻳﻪ لري‪.‬‬ ‫الف ‪-‬‬ ‫‪-7‬‬

‫‪o‬‬

‫‪120‬‬

‫‪H‬‬ ‫|‬ ‫د‪C H‬‬ ‫|‬ ‫‪H‬‬

‫ب‪-‬‬ ‫‪H‬‬ ‫|‬ ‫‪C O‬‬ ‫|‬ ‫‪H‬‬

‫‪H‬‬

‫او‬

‫‪o‬‬

‫‪109.5‬‬

‫‪H‬‬

‫ج‪-‬‬

‫‪H H‬‬ ‫|‬ ‫|‬ ‫‪C C O‬‬ ‫|‬ ‫|‬ ‫‪H H‬‬

‫‪o‬‬

‫‪309.5‬‬

‫د‪-‬‬

‫‪o‬‬

‫‪180‬‬

‫‪ H‬ﻣرﻛبﻮﻧﻮﻣاﻟﻴﻜﻮﻟﻲ فﻮرﻣﻮل‬

‫عبارت دى ﻟﻪ!‬ ‫اﻟف ‪، C 4 H14 O -‬‬ ‫‪..‬‬

‫ب ‪، C2H 6 O -‬‬

‫ج ‪، C 3 H 5O -‬‬

‫‪ H : N : H - 8‬د مالﻴکﻮل د ب‪ ３２‬جﻮړ＊ت دﻻﻧدې کﻮم عالم پﻪ ﻧﻮم ﻳا د‪８４‬ي؟‬ ‫‪..‬‬ ‫‪H‬‬

‫‪٣٤‬‬

‫د – ﻫﻴ＆ ﻳﻮ ﻫم ﻧﻪ‬

‫اﻟف – اوﮔدرو‪،‬‬

‫ب ‪ -‬واﻧدر واﻟس‪،‬‬

‫ج – ﻣاﻛسﻮﻳﻞ‪ ،‬د ‪ -‬ﻟﻴﻮﻳس‪.‬‬

‫‪ – 9‬ﻫغﻪ مرکبﻮﻧﻪ چ‪ ３‬د عﻴن مالﻴکﻮلﻲ فﻮرمﻮل لروﻧکﻲ وي؛ خﻮ د ﻫغﻮى جﻮړ＊تﻴز فﻮرمﻮلﻮﻧﻪ‪.‬‬ ‫ﻳ‪ ３‬ﻳﻮ لﻪ بل ＇خﻪ تﻮپﻴر ولري‪ ،‬ﻳﻮ لﻪ بل ‪ ......‬وﻳل ک‪８５‬ي‪.‬‬ ‫الف ‪ -‬اﻳزومﻴر‪،‬‬

‫ب ‪،)Isomer( -‬‬

‫ج ‪ -‬الف او ب دواړه‪ ،‬د – ﻫﻴ＆ ﻳﻮ‪.‬‬

‫‪ - 10‬د مرکبﻮﻧﻮ اﻳزومﻴري د‪ -----‬فزﻳکﻲ خﻮاصﻮلروﻧکﻲ دي ‪.‬‬ ‫اﻟف – ﻳﻮشان‪،‬‬

‫ب‪ -‬مساوي‪،‬‬

‫ج ‪ -‬ﻣختﻠف‪ ،‬د ‪ -‬کﻴمﻴاﻳﻲ ‪.‬‬

‫تشرﻳحﻲ پﻮ＊تﻨ‪３‬‬ ‫‪ –1‬د ساده اومالﻴکﻮلﻲ فﻮرمﻮلﻮﻧﻮ ترمﻨ‪ ＃‬تﻮپﻴر＇ﻪ دى؟ ﻫغﻪ د بﻴل‪ ３／‬پﻪ واسطﻪ رو＊اﻧﻪ ک‪７‬ئ‪.‬‬ ‫‪ – 2‬پﻪ ‪ 0.3‬کمﻴت ک‪ ３‬د‪４‬ﻮ عضﻮي مرکب ‪ 0.12‬کاربن او ‪ 0.02‬ﻫاﻳدروجن شتﻮن لري‪ ،‬د دغﻪ مرکب تجربﻲ‬ ‫فﻮرمﻮل ترﻻسﻪ ک‪７‬ی ( دکاربن اتﻮمﻲ کتلﻪ ‪ ،12‬د ﻫاﻳدروجن ‪ 1‬او اکسﻴجن ‪ 16‬ده‪.‬‬

‫‪ - 3‬د ﻳﻮ مرکب ساده فﻮرمﻮل )‬

‫‪2‬‬

‫‪ ( C‬دې‪ ،‬د ﻧﻮمﻮړي مرکب مالﻴکﻮلﻲ کتلﻪ ‪ 180g/mo l‬ده‪.‬‬

‫د ﻫغﻪ مالﻴکﻮلﻲ فﻮرمﻮل ولﻴکئ‪.‬‬ ‫‪ – 4‬د عضﻮي مرکب مالﻴکﻮلﻲ کتلﻪ ‪ 180g/mo l‬ده‪ ،‬د ﻧﻮمﻮړي مرکب پﻪ ترک‪５‬ب ک‪ 55% ３‬کاربن‬

‫‪36%‬‬

‫اکسﻴجن او ‪ 9%‬ﻫاﻳدروجن شامل دي‪ ،‬د ﻫغﻪ مالﻴکﻮلﻲ فﻮرمﻮل ﻻستﻪ راوړئ‪.‬‬ ‫‪ – 5‬د ﻳﻮ عضﻮي مرکب پﻪ ترک‪５‬ب ک‪ ３‬ﻳﻮازې کاربن او ﻫاﻳدروجن شتﻮن لري چ‪ 1.5 g ３‬ﻫاﻳدروجن او ‪9 g‬‬

‫کاربن د ﻫغﻪ لﻪ تجزﻳ‪＇ ３‬خﻪ ﻻس تﻪ راغلﻲ دي ‪،‬د ﻫغﻪ مالﻴکﻮلﻲ کتلﻪ ‪ 210g/mol‬ده‪ ،‬مالﻴکﻮلﻲ فﻮرمﻮل ﻳ‪３‬‬ ‫ﻻستﻪ راوړئ‪.‬‬ ‫‪ – 6‬د ﻻﻧدې مرکبﻮﻧﻮ جﻮړ＊تﻴز او سکلﻴتﻲ فﻮرمﻮلﻮﻧﻪ ولﻴکئ‪:‬‬ ‫اﻟف –‪ ،1,1- di chloro-1-butene‬ب – ‪، 1,2 – dibromoethene‬ج ‪3- hexene -‬‬ ‫‪ - 7‬ﻫغﻪ مرکب چ‪ ３‬د ‪ C 6 H14‬مالﻴکﻮلﻲ فﻮرمﻮل لروﻧکی دی‪＇ ،‬ﻮ اﻳزومﻴروﻧﻪ لري ؟‬ ‫دﻫغﻪ د ！ﻮلﻮ اﻳزومﻴروﻳﻮ جﻮړ ＊تﻴز فﻮرمﻮلﻮﻧﻪ ولﻴکئ‪.‬‬ ‫‪ – 8‬ﻫﻨدسﻲ اﻳزومﻴري ＇ﻪ رﻧ‪／‬ﻪ اﻳزومﻴري ده ؟ پﻪ دې ﻫکلﻪ معلﻮمات ورک‪７‬ئ‪.‬‬ ‫‪ - 9‬د ‪ C 4 H 8O‬د مرکب ！ﻮل ممکﻨﻪ اﻳزومﻴري د ﻫغﻮى د جﻮړ＊ت او سکلﻴ＂ﻲ فﻮرمﻮلﻮﻧﻮ سره ولﻴکئ‪.‬‬

‫‪٣٥‬‬

‫در‪４‬ﻢ ＇پرکی‬ ‫د عضﻮي ﻣرکبﻮﻧﻮ ډل بﻨدۍ‬

‫عضﻮي مرکبﻮﻧﻮ د بﻴﻮلﻮژي‪ ،‬طب او اوسﻨﻲ صﻨعت بﻨس＀ جﻮړ ک‪７‬ى دى‪ .‬د ژوﻧد‪４‬ﻮ مﻮجﻮداتﻮ د‬ ‫جﻮړ＊ت بﻨس＂ﻴزه اجزاوې لﻪ اوبﻮ سرب‪５‬ره عضﻮي مرکبﻮﻧﻪ دي‪ ،‬دا چ‪ ３‬عضﻮي مرکبﻮﻧﻪ د کاربن‬ ‫عﻨصر لﻪ مرکبﻮﻧﻮ او د ﻫغﻮی لﻪ مشتقاتﻮ ＇خﻪ عبارت دي‪ ،‬ﻧﻮ وﻳﻼی شﻮ چ‪ ３‬مﻮﻧ‪ ８‬د کاربن د عﻨصر‬ ‫پﻪ مرکبﻮﻧﻮ ک‪ ３‬ژوﻧد کﻮو‪ .‬ول‪ ３‬عضﻮي مرکبﻮﻧﻪ پﻪ ！ﻮل‪／‬ﻴﻮ و‪４‬شل شﻮي دي؟ أﻳا د ﻫر مرکب د خﻮاصﻮ‬ ‫زده ک‪７‬ه پﻪ ‪＄‬اﻧ‪７／‬ې تﻮ‪－‬ﻪ ساده کار دی؟ د ﻫﻮمﻮلﻮګ سلسلﻪ ＇ﻪ شی ده؟ وظﻴفﻮي ‪－‬روپﻮﻧﻪ کﻮم دی؟‬ ‫او د مرکبﻮﻧﻮ پﻪ خﻮاصﻮ ＇ﻪ تاث‪５‬ر لري؟ ＇رﻧ‪／‬ﻪ چ‪ ３‬عضﻮي مرکبﻮﻧﻪ پﻪ زﻳاتﻪ اﻧدازه پﻪ طبﻴعت ک‪ ３‬شتﻪ‬ ‫دي‪ ،‬د ﻫغﻮی د ﻫر ﻳﻮ مطالعﻪ پﻪ ‪＄‬اﻧ‪７／‬ې تﻮ‪－‬ﻪ ستﻮﻧزمن کار دى؛ ﻧﻮ لﻪ دې کبلﻪ عضﻮي مرکبﻮﻧﻪ پﻪ‬ ‫ب‪５‬ﻼب‪５‬لﻮ ！ﻮل‪／‬ﻴﻮ و‪４‬شل شﻮي دي چ‪ ３‬د عضﻮي مرکبﻮﻧﻮ ډل بﻨدۍ ﻻﻧدې مطالعﻪ کﻮو‪.‬‬

‫‪٣٦‬‬

‫‪ :٣-١‬عﻤﻮﻣﻲ ﻣعﻠﻮﻣات‬ ‫عضﻮي مرکبﻮﻧﻪ چ‪ ３‬د ﻫغﻮی شم‪５‬ر لﻪ شل مﻴلﻴﻮﻧﻮ ＇خﻪ زﻳات دی‪ ،‬د کاربﻨﻲ زﻧ‪％‬ﻴري جﻮړ＊ت ( دکاربﻨﻲ‬ ‫سکلﻴ＀) اوﻳا وظﻴفﻪ ﻳﻲ ‪－‬روپﻮﻧﻮ د شتﻮن پربﻨس＀ ډلبﻨدي کﻴ‪８‬ي‪ ،‬د کاربن د اتﻮمﻮﻧﻮ د اړﻳکﻮ ډول ﻳﻮ لﻪ بل سره‬ ‫ﻫم دعضﻮي مرکبﻮﻧﻮ پﻪ ډل بﻨدۍ ک‪ ３‬بﻨس＂ﻴز رول لري ‪.‬‬ ‫د کاربﻨﻲ سکلﻴ＀ د جﻮړ＊ت پﻪ پام ک‪ ３‬ﻧﻴﻮلﻮ سره‪ ،‬عضﻮي مرکبﻮﻧﻪ پﻪ دوو ډلﻮ و‪４‬شل شﻮي دي چ‪ ３‬د‬ ‫زﻧ‪％‬ﻴري اسکلﻴک )‪ ( Acyclic‬او ک‪７‬ﻳز )‪ (Cyclic‬مرکبﻮﻧﻪ دي‪.‬‬ ‫زﻧ‪％‬ﻴري مرکبﻮﻧﻪ لﻪ ﻫغﻮ ډولﻮ مرکبﻮﻧﻮ ＇خﻪ دي چ‪ ３‬واز زﻧ‪％‬ﻴر لري او د ﻫغﻮى بﻨس＀ د الﻴفاتﻴک‬ ‫ﻫاﻳدروکاربﻨﻮﻧﻮ جﻮړ＊ت جﻮړ ک‪７‬ی دی‪.‬‬ ‫‪ - 1‬ﻫاﻳدروکاربﻨﻮﻧﻪ‪ :‬د دې مرکبﻮﻧﻮ مالﻴکﻮلﻮﻧﻪ ﻳﻮازې د کاربن او ﻫاﻳدروجن لﻪ اتﻮمﻮﻧﻮ ＇خﻪ جﻮړشﻮي دي‪ ،‬دا مرکبﻮﻧﻪ کﻴدای‬ ‫شﻲ مشبﻮع؛ لکﻪ‪ :‬الکاﻧﻮﻧﻪ (دوه دوه ‪－‬ﻮت‪ ３‬رابط‪ ３‬لروﻧکی) )‪ ( Alkanes‬او ﻳا غﻴر مشبﻮع د دوه ‪－‬ﻮﻧ‪(Alkenes)３‬‬ ‫او درې ‪－‬ﻮﻧ‪ ( Alkynes) ３‬اړﻳک‪ ３‬او الکاداﻳﻨﻮﻧﻪ دوه دوه ‪－‬ﻮﻧ‪ ３‬رابط‪ ( Alka di enes) ３‬وي‪.‬‬ ‫‪ - 2‬ک‪７‬ۍ ﻳز (حلقﻮي) مرکبﻮﻧﻪ ) ‪ : (Cyclo alkanes‬دا مرکبﻮﻧﻪ پﻪ خپلﻮ مالﻴکﻮلﻮﻧﻮ ک‪ ３‬ت‪７‬لی زﻧ‪％‬ﻴري‬ ‫جﻮړ＊ت لري او د ک‪７‬ۍ پﻪ ب‪２‬ﻪ دي چ‪ ３‬د ک‪７‬ۍ د جﻮړوﻧکﻮ اتﻮمﻮﻧﻮ د ډولﻮﻧﻮ پﻪ پام ک‪ ３‬ﻧﻴﻮلﻮ سره پﻪ‬ ‫کاربﻮسکلﻴک )‪ (Carbocycli c‬او ﻫﻴتروسکلﻴک )‪ ( Hetrocyclic‬وﻳشل شﻮي دي‪.‬‬ ‫‪- 3‬کاربﻮسکلﻴک )‪ : (Carbocyclic‬پﻪ دې ډول مرکبﻮﻧﻮ ک‪ ３‬ک‪７‬ۍ ﻳﻮازې د کاربن لﻪ اتﻮمﻮﻧﻮ ＇خﻪ‬ ‫جﻮړه شﻮې ده او دﻫغﻮی د کﻴمﻴاﻳﻲ خﻮاصﻮ لﻪ تﻮپﻴر پﻪ پام ک‪ ３‬ﻧﻴﻮلﻮ سره پﻪ دوو ډلﻮ وﻳشل شﻮي دي چ‪ ３‬د‬ ‫الﻴسکلﻴک )‪ ( Alicyclhc‬او اروماتﻴک )‪ ( Aromatic‬مرکبﻮﻧﻪ دي ‪.‬‬ ‫د اروماتﻴکﻮ مرکبﻮﻧﻮ بﻨس＀ د بﻨزﻳن مرکبﻮﻧﻮ جﻮړ ک‪７‬ی دی او عبارت لﻪ‪ :‬بﻨزﻳن‪ ،‬ﻧفتالﻴن‪ ،‬اﻧتراسﻴن او د ﻫغﻮی‬ ‫مشتقات دي‪.‬‬ ‫د الﻴسکلﻴکﻮﻧﻮ مرکبﻮﻧﻪ د ساﻳکلﻮ الکاﻧﻮﻧﻮ )‪ (Cyclo alkanes‬او ساﻳکلﻮ الکﻴﻨﻮﻧﻮ )‪(Cyclo alkenes‬‬ ‫پﻪ مرکبﻮﻧﻮ و‪４‬شل شﻮي دې ‪.‬‬ ‫د ساﻳکلﻮ الکاﻧﻮﻧﻮ د کﻮرﻧ‪ ９‬لﻮم‪７‬ی مرکب ساﻳکلﻮ پروپان دی او د دوی عمﻮمﻲ فﻮرمﻮل ) ‪ (Cn H 2 n‬دی چ‪ ３‬لﻪ‬ ‫الکﻴﻨﻮﻧﻮ سره اﻳزومﻴر دي‪ .‬داس‪ ３‬سکلﻴکﻮﻧﻪ ﻫم شتﻮن لري چ‪ ３‬پﻪ ﻫغﻮی ک‪ ３‬د کاربن د اتﻮمﻮﻧﻮشم‪５‬ر لﻪ دﻳرشﻮ‬ ‫اتﻮمﻮﻧﻮ ＇خﻪ ﻫم زﻳات دی‪.‬‬

‫اروﻣاتﻴک ﻫاﻳدروکاربﻨﻮﻧﻪ )‪( Arenes‬‬ ‫دا ﻫاﻳدروکاربﻨﻮﻧﻪ پﻪ خپل ترکﻴب ک‪ ３‬د بﻨزﻳن ک‪７‬ۍ (اسکلﻴ＀) لري‪ ،‬بﻨزﻳن ﻧفتالﻴن‪ ،‬اﻧتراسﻴن او فﻴﻨاﻧترﻳن د دې‬ ‫مرکبﻮﻧﻮ لﻪ ډل‪＇ ３‬خﻪ دي چ‪ ３‬د بﻨزﻳن د ＇ﻮک‪７‬ﻳﻮ لﻪ تراکم ＇خﻪ ﻻس تﻪ راغلﻲ دي‪.‬‬ ‫ﻫتروسکﻠﻴک )‪(Hetro cyclic‬‬ ‫دا مرکبﻮﻧﻪ د کاربن د اتﻮمﻮﻧﻮ سربﻴره‪ ،‬پﻪ خپلﻪ ک‪７‬ۍ ک‪ ３‬د ﻧﻮروعﻨصروﻧﻮ ﻳﻮ ﻳا ＇ﻮ اتﻮمﻮﻧﻪ لري چ‪ ３‬پﻪ ‪＄‬اﻧ‪７／‬ې‬ ‫تﻮ‪－‬ﻪ دا عﻨصروﻧﻪ لﻪ‪ :‬اکسﻴجن‪ ،‬ﻧاﻳتروجن سلفر او ﻧﻮرو ＇خﻪ عبارت دي‪ .‬ﻫتروسکلﻴک مرکبﻮﻧﻪ کﻴدای شﻲ‪.‬‬ ‫‪٣٧‬‬

‫مشبﻮع‪ ،‬غﻴرمشبﻮع او ﻳا اروماتﻴک وي ‪.‬‬ ‫！ﻮل عضﻮي مرکبﻮﻧﻪ کﻴداى شﻲ چ‪ ３‬د پﻮرتﻨﻴﻮ ﻫاﻳدروکاربﻨﻮﻧﻮ مشتقات ومﻨل شﻲ؛ ‪＄‬کﻪ دا عضﻮي مشتقات‬ ‫د ﻫاﻳدروکاربﻨﻮﻧﻮ د‪４‬ﻮ او ﻳا د＇ﻮ ﻫاﻳدروجﻨﻮ د اتﻮمﻮﻧﻮ لﻪ ‪＄‬ای پر ‪＄‬ای کﻴدو ＇خﻪ د وظﻴفﻪ ﻳﻲ ‪－‬روپﻮﻧﻮ پﻪ واسطﻪ‬ ‫ﻵس تﻪ را‪＄‬ﻲ ‪ .‬ﻻﻧدې شکل پﻪ لﻨ‪６‬ه تﻮ‪－‬ﻪ د عضﻮي مرکبﻮﻧﻮ ！ﻮل‪／‬ﻲ ＊ﻴﻲ‪:‬‬ ‫عضﻮي ﻣرﻛبﻮﻧﻪ‬ ‫ﻫاﻳدروکاربﻨﻮﻧﻪ‬

‫الﻴفاتﻴک (تﻴل جﻮړوﻧکﻲ)‬

‫ﻣشبﻮع‬

‫اروﻣاتﻴﻚ‬

‫غﻴر ﻣشبﻮع‬

‫تﻴﻮفان‬ ‫اﻟﻜﻴﻦ‬

‫اﻟﻜاﻳﻦ‬

‫بﻨزﻳﻦ‬

‫‪ : 2- 3‬د ﻫاﻳدروکاربﻨﻮﻧﻮ د ډﻟﻮ و‪４‬شﻞ‬ ‫ﻫاﻳدروکاربﻨﻮﻧﻪ ﻫغﻪ مرکبﻮﻧﻪ دي چ‪ ３‬د کاربن او دﻫاﻳدرجن د اتﻮمﻮﻧﻮ د ترکﻴب لﻪ املﻪ جﻮړشﻮي دي‪ ،‬پﻪ‬ ‫ﻫاﻳدروکاربﻨﻮﻧﻮ ک‪ ３‬د کاربن ﻫر اتﻮم ＇لﻮر اشتراکﻲ اړﻳک‪ ３‬لري چ‪ ３‬دا اړﻳک‪ ３‬د کاربن د ﻧﻮرو اتﻮمﻮﻧﻮ او د‬ ‫ﻧﻮروعﻨصروﻧﻮ لﻪ اتﻮمﻮﻧﻮ سره ت‪７‬لی شﻮي دي‪ .‬د ﻫاﻳدروکاربﻨﻮﻧﻮ ډلبﻨدي پﻪ لﻮم‪７‬ي سرک‪ ３‬د شپ‪ ８‬کاربﻨﻪ ک‪７‬ۍ‬ ‫دشتﻮن او ﻧﻪ شتﻮن پربﻨس＀ ﻳعﻨ‪ ３‬د بﻨزﻳن پربﻨس＀ ترسره کﻴ‪８‬ي او دا ک‪７‬ۍ د وظﻴفﻪ ﻳﻲ ‪－‬روپ پﻪ تﻮ‪－‬ﻪ شم‪５‬رل‬ ‫کﻴ‪８‬ي ‪ .‬د بﻨزﻳن ک‪７‬ۍ لروﻧکﻲ ﻫاﻳدروکاربﻨﻮﻧﻪ د اروماتﻮﻧﻮ د مرکبﻮﻧﻮ پﻪ ﻧﻮم ﻳاد‪８４‬ي او ﻫغﻪ ﻫاﻳدروکاربﻨﻮﻧﻪ چ‪３‬‬ ‫پﻪ ترکﻴب ک‪ ３‬ﻳ‪ ３‬د بﻨزﻳن ک‪７‬ۍ ﻧﻪ وي‪ ،‬د الﻴفاتﻴکﻮ ( تﻴل جﻮړوﻧکﻮ ) پﻪ ﻧﻮم ﻳا د‪８４‬ي ‪ .‬الﻴفاتﻴکﻮ ﻫاﻳدروکاربﻨﻮﻧﻪ‬ ‫د کاربن‪ -‬کاربن د اتﻮمﻮﻧﻮ د اړﻳکﻮ لﻪ ډولﻮﻧﻮ پﻪ پام ک‪ ３‬ﻧﻴﻮلﻮ سره پﻪ مشبﻮع او غﻴر مشبﻮع و‪４‬شل شﻮي دي‪ ،‬د‬ ‫مشبﻮع الﻴفاتﻴکﻮﻧﻮ پﻪ الکاﻧﻮﻧﻮ )‪ ( Alkanes‬او ساﻳکلﻮ الکاﻧﻮﻧﻮ وﻳشل شﻮي دي‪ ،‬غﻴرمشبﻮع الﻴفاتﻴک مرکبﻮﻧﻪ‬ ‫پﻪ الکﻴﻨﻮﻧﻮ )‪ ( Alkens‬او الکاﻳﻨﻮﻧﻮ )‪ ( Alkynes‬و‪４‬شل شﻮي دي‪.‬‬ ‫‪٣٨‬‬

‫الکاﻧﻮﻧﻪ ﻫغﻪ مرکبﻮﻧﻪ دي چ‪ ３‬د کاربن د اتﻮمﻮﻧﻮ ！ﻮل وﻻﻧسﻮﻧﻪ ﻳ‪ ３‬د ﻫاﻳدروجن د اتﻮمﻮﻧﻮ پﻪ واسطﻪ مشبﻮع شﻮي‬ ‫دي او پﻪ ﻫغﻮى ک‪ ３‬د کاربن اتﻮمﻮﻧﻪ ﻳﻮه ‪－‬ﻮﻧ‪ ３‬اړﻳک‪ ３‬لري او الکﻴﻨﻮﻧﻪ ﻫغﻪ مرکبﻮﻧﻪ دي چ‪ ３‬دکاربن د دوو اتﻮمﻮﻧﻮ‬ ‫ترمﻨ‪ ＃‬ﻳ‪ ３‬دوه ‪－‬ﻮﻧ‪ ３‬اړﻳکﻪ شتﻮن لري او غﻴرمشبﻮع دي ‪ .‬ﻧﻮرغﻴر مشبﻮع ﻫاﻳدروکاربﻨﻮﻧﻪ‪ ،‬الکاﻳﻨﻮﻧﻪ دي چ‪ ３‬پﻪ دې‬ ‫مرکبﻮﻧﻮ ک‪ ３‬د کاربن د دوو اتﻮمﻮﻧﻮ ترمﻨ‪ ＃‬درې ‪－‬ﻮﻧ‪ ３‬اړﻳکﻪ شتﻮن لري او د الکاﻧﻮﻧﻮ پﻪ پرتلﻪ د ﻫاﻳدروجن ＇لﻮر‬ ‫اتﻮمﻮﻧﻪ او د الکﻴﻨﻮﻧﻮ پﻪ پرتلﻪ د ﻫاﻳدروجن دوه اتﻮمﻪ ل‪ ８‬لري‪.‬‬ ‫ﻓعاﻟﻴت‬ ‫زده کﻮوﻧکﻲ دې‪ ،‬پﻪ ډلﻮ ووﻳشل شﻲ‪ ،‬ﻫر ډلﻪ دې د عضﻮي مرکبﻮﻧﻮ زﻳات شم‪５‬ر لست ک‪７‬ي او ﻫغﻮى‬ ‫دې د پﻮﻫﻨﻴزو دلﻴلﻮﻧﻮ د وړاﻧدې کﻮلﻮ پربﻨس＀ ډلبﻨدي ک‪７‬ي او د مرکبﻮﻧﻮ پﻪ ډلبﻨدۍ ک‪ ３‬دې د پﻮرتﻨﻲ شکل‬ ‫＇خﻪ ‪＂－‬ﻪ واخلﻲ‪.‬‬ ‫‪ : 3-3‬پﻪ ﻫاﻳدروکاربﻨﻮﻧﻮک‪ ３‬وظﻴﻔﻪ ﻳﻲ ‪－‬روپﻮﻧﻪ‬ ‫د ﻫاﻳدروکاربﻨﻮﻧﻮ پﻪ ب‪５‬ﻼب‪５‬لﻮ ډلﻮ ک‪ ３‬وظﻴفﻪ ﻳﻲ ‪－‬روپﻮﻧﻪ شتﻮن لري چ‪ ３‬د ﻫاﻳدروکاربﻨﻮﻧﻮ ب‪５‬ﻼب‪５‬ل مرکبﻮﻧﻪ ﻳ‪３‬‬ ‫جﻮړک‪７‬ي دي‪ ،‬دا ‪－‬روپﻮﻧﻪ د کاربن – کاربن داتﻮمﻮﻧﻮ د اړﻳکﻮد＇رﻧ‪／‬ﻮالﻲ او وظﻴفﻪ ﻳﻲ ‪－‬روپ لﻪ املﻪ مﻨ‪％‬تﻪ‬ ‫راغلﻲ دي چ‪ ３‬پﻪ ﻻﻧدې جدول ک‪ ３‬لﻴکل شﻮي دي‪:‬‬ ‫(‪ )1-3‬جدول‪ :‬د ﻫاﻳدروکاربﻨﻮﻧﻮ وظﻴفﻪ ﻳ‪－ ３‬روپﻮﻧﻪ‬ ‫د ﻫاﻳدروکاربﻨﻮﻧﻮ ‪－‬روپﻮﻧﻪ‬ ‫‪-‬‬

‫اﻳتان‬

‫د ﻧﻮکلﻴﻮفﻴلﻴک پات‪ ３‬شﻮﻧی‬

‫اﻳتﻠﻴﻦ ﻳا اﻳتﻴﻠﻴﻦ‬

‫د ﻧﻮکلﻴﻮفﻴلﻴک پات‪ ３‬شﻮﻧی‬

‫اﻳتاﻳﻦ ﻳا استﻴﻠﻴﻦ‬

‫د ﻧﻮکلﻴﻮفﻴلﻴک پات‪ ３‬شﻮﻧی‬

‫‪ - 1،3‬بﻴﻮتاداﻳﻦ‬

‫د اروماتﻴکﻮ الکتروفﻴلﻴک‬ ‫ب‪＄ ３‬اﻳﻪ کﻮﻧﻪ‬

‫بﻨزﻳﻦ‬

‫‪CH 3‬‬

‫‪Alkanes‬‬

‫‪CH 2 = CH 2‬‬

‫‪Alkenes‬‬

‫‪CH 3‬‬

‫‪CH‬‬

‫‪Alkynes‬‬

‫‪CH‬‬

‫‪CH 2 = CHCH = CH 2‬‬

‫‪Alkadienes‬‬ ‫‪Arenes‬‬

‫‪ : 4-3‬د اﻟکاﻧﻮﻧﻮ ﻫﻮﻣﻮﻟﻮ‪－‬ﻲ سﻠسﻠﻪ‬ ‫ﻫغﻪ مرکبﻮﻧﻪ چ‪ ３‬دﻳﻮ مﻴتلﻴﻨﻲ ‪－‬روپ ) ‪ ( CH 2‬پﻪ کچﻪ ﻳﻮ لﻪ بل ＇خﻪ تﻮپﻴر ولري‪ ،‬ﻳﻮ لﻪ بل د ﻫﻮمﻮلﻮګ‬ ‫)‪ (Homologe‬پﻪ ﻧﻮم ﻳاد‪８４‬ي‪ ،‬ﻫﻮمﻮلﻮ‪－‬ﻲ سلسلﻪ پﻪ الکاﻧﻮﻧﻮ‪ ،‬الکﻴﻨﻮﻧﻮ او الکاﻳﻨﻮﻧﻮک‪ ３‬شتﻪ ده؛ ＇رﻧ‪／‬ﻪ چ‪ ３‬د‬ ‫الکاﻧﻮﻧﻮ پﻪ مالﻴکﻮلﻲ فﻮرمﻮلﻮﻧﻮک‪ ３‬لﻴدل کﻴ‪８‬ي‪ ،‬د اﻳتان مرکب د خپل مخکﻨﻲ مرکب ﻳعﻨ‪ ３‬دمﻴتان ＇خﻪ د‪４‬ﻮ‬ ‫) ‪ ( CH 2‬پﻪ کچﻪ تﻮپﻴر لري‪ ،‬پﻪ ﻫمدې ترتﻴب پروپان د اﻳتان ＇خﻪ او بﻴﻮتان د پروپان پﻪ ＇خﻪ دﻳﻮ مﻴتلﻴﻨﻲ‬ ‫‪٣٩‬‬

‫) ‪－ ( CH 2‬روپ پﻪ کچﻪ لﻮى دي ‪ .‬دا سلسلﻪ د ﻫﻮمﻮلﻮګ سلسل‪ (Homologe)(３‬پﻪ ﻧﻮم ﻳا دوي ‪.‬‬ ‫‪ -3‬جدول ‪ :‬د الکاﻧﻮﻧﻮ د ﻫﻮمﻮلﻮ‪ ３－‬سلسلﻪ‬ ‫د مرکب ﻧﻮم‬

‫د مرکب فﻮرمﻮل‬ ‫‪CH 4‬‬

‫‪Methane‬‬

‫‪CH3 CH3‬‬

‫‪Ethane‬‬

‫‪CH3 CH 2 CH3‬‬

‫‪Propane‬‬

‫‪CH3 CH 2 CH 2 CH3‬‬

‫‪Butane‬‬

‫‪CH3 CH 2 CH 2 CH 2 CH3‬‬

‫‪Pentane‬‬

‫‪CH3 CH 2 CH 2 CH 2 CH 2 CH3‬‬

‫‪Hexane‬‬

‫‪CH3 CH 2 CH 2 CH 2 CH 2 CH 2 CH3‬‬

‫‪Heptane‬‬

‫‪CH3 CH 2 CH 2 CH 2 CH 2 CH 2 CH 2 CH3‬‬

‫‪Octane‬‬

‫‪CH 3 CH 2 CH 2 CH 2 CH 2 CH 2 CH 2 CH 2 CH 3‬‬

‫‪Nonane‬‬

‫‪CH 3 CH 2 CH 2 CH 2 CH 2 CH 2 CH 2 CH 2 CH 2 CH 3‬‬

‫‪Decane‬‬

‫‪CH 3 CH 2 CH 2 CH 2 CH 2 CH 2 CH 2 CH 2 CH 2 CH 2 CH 3‬‬

‫‪Undecane‬‬

‫‪CH 3 CH 2 CH 2 CH 2 CH 2 CH 2 CH 2 CH 2 CH 2 CH 2 CH 2 CH 3‬‬

‫‪Dodecane‬‬

‫‪CH 3 CH 2 CH 2 CH 2 CH 2 CH 2 CH 2 CH 2 CH 2 CH 2 CH 2 CH 2 CH 3‬‬

‫‪Tridecane‬‬

‫د ﻫﻮمﻮلﻮګ د اصطﻼح سرب‪５‬ره‪ ،‬د اﻳزولﻮګ اصطﻼح ﻫم پﻪ عضﻮي کﻴمﻴا ک‪ ３‬پﻪ کار وړل کﻴ‪８‬ي‪ ،‬د دې اصطﻼح مفﻬﻮم‬ ‫＇ر‪－‬ﻨدوي‪ :‬ﻫغﻪ عضﻮي ﻫاﻳدروکاربﻨﻮﻧﻪ‪ ،‬مرکبﻮﻧﻪ چ‪ ３‬د کاربن عﻴن شم‪５‬ر اتﻮمﻮﻧﻪ ولري‪ ،‬ﻳﻮ لﻪ بل اﻳزولﻮګ پﻪ ﻧﻮم ﻳادوي‪.‬‬ ‫ﻓعاﻟﻴت‬ ‫زده کﻮوﻧکﻲ دې پﻪ ＇ﻮ اړوﻧده ډلﻮ ووﻳشل شﻲ‪ ،‬تر＇ﻮ ﻫره ډلﻪ پﻪ ‪＄‬اﻧ‪７／‬ي ډول پﻪ ﻫاﻳدروکاربﻨﻮﻧﻮک‪３‬‬ ‫د ﻫﻮمﻮلﻮګ د اصطﻼح پﻪ اړه خبرې اترې وک‪７‬ي‪ ،‬لﻪ اﻳتان ＇خﻪ تر ﻫ‪／‬زان پﻮرې دې جﻮر＊＂ﻴز فﻮرمﻮلﻮﻧﻪ‬ ‫ولﻴکﻲ او ﻫﻮمﻮلﻮ‪－‬ﻲ ب‪( ３２‬شکلﻮﻧﻪ) دې د ﻧﻮمﻮړو مرکبﻮﻧﻮ پﻪ فﻮرمﻮلﻮﻧﻮک‪ ３‬رو＊اﻧﻪ ک‪７‬ي او د ﻫرې ډل‪ ３‬استازی‬ ‫دې د ډل‪ ３‬ک‪７‬ﻧﻪ وړاﻧدې ک‪７‬ي‪.‬‬ ‫‪ : 5-3‬عضﻮي ﻣرکبﻮﻧﻪ او وظﻴﻔﻪ ﻳﻲ ‪－‬روپﻮﻧﻪ ( د ﻫاﻳدروکاربﻨﻮﻧﻮ ﻣشتﻘات )‬ ‫عضﻮي کﻴمﻴا د ﻫاﻳدروکاربﻨﻮﻧﻮ او د ﻫغﻮى لﻪ مشتقاتﻮ لﻪ کﻴمﻴا ＇خﻪ عبارت ده‪.‬‬ ‫کﻪ چﻴرې د ﻫاﻳدروکاربﻨﻮﻧﻮ د ﻫاﻳدروجن ﻳﻮ ﻳا ＇ﻮ اتﻮمﻪ د‪＄‬اﻧ‪７／‬و ‪－‬روپﻮﻧﻮ )‪ (Functional groups‬پﻪ‬ ‫واسطﻪ ب‪＄ ３‬اﻳﻪ شﻲ‪ ،‬ﻫغﻪ عضﻮي مرکبﻮﻧﻪ ﻻستﻪ را‪＄‬ﻲ چ‪ ３‬د ﻫاﻳدروکاربﻨﻮﻧﻮ د مشتقاتﻮ پﻪ ﻧﻮم ﻳا د‪８４‬ي ‪.‬وظﻴفﻪ ﻳﻲ‬ ‫‪－‬روپﻮﻧﻪ ) ‪ ( Functional groups‬د ﻫاﻳدروکاربﻨﻮﻧﻮ پﻪ مالﻴکﻮلﻮﻧﻮ ک‪ ３‬د اتﻮمﻮﻧﻮ او ﻳا د اتﻮمﻮﻧﻮلﻪ ‪－‬روپﻮﻧﻮ ＇خﻪ‬ ‫‪٤٠‬‬

‫عبارت دي چ‪＄ ３‬اﻧ‪７／‬ى او ！ا کلﻰ جﻮړ＊ت لري او د عضﻮي مرکبﻮﻧﻮ د ‪＄‬اﻧ‪７／‬و فزﻳکﻲ او کﻴمﻴاﻳﻲ خﻮاصﻮ‬ ‫د＊ﻮدلﻮﻻمل ‪－‬ر‪＄‬ﻲ ‪ .‬ﻫغﻪ ﻫاﻳدروکاربﻨﻮﻧﻪ چ‪ ３‬عﻴن وظﻴفﻪ ﻳﻲ ‪－‬روپﻮﻧﻪ لري‪ ،‬کﻴمﻴاﻳﻲ خﻮاص ﻳ‪ ３‬ﻫم ﻳﻮشان دي‪.‬‬ ‫‪ 3-3‬جدول‪ :‬وظﻴفﻪ ﻳ‪－ ３‬روپﻮﻧﻪ‪.‬‬ ‫د مرکبﻮﻧﻮ ﻧﻮمﻮﻧﻪ‬

‫مرکبﻮﻧﻪ‬

‫د مرکبﻮﻧﻮ عمﻮمﻲ‬ ‫فﻮرمﻮل‬

‫‪Methyl Iodide‬‬

‫‪CH3 - I‬‬

‫‪R X‬‬

‫‪Ethanol‬‬

‫‪CH 3 CH 2 OH‬‬

‫‪R OH‬‬

‫‪Pr opanal‬‬

‫‪O‬‬ ‫‪//‬‬ ‫‪C H‬‬

‫‪2‬‬ ‫‪O‬‬ ‫‪//‬‬ ‫‪C CH 3‬‬

‫‪Pr opanon‬‬

‫ﻫﻼﻳدﻫا‬

‫‪Aldihydes‬‬ ‫‪O‬‬

‫‪CH‬‬

‫‪3‬‬

‫د وظﻴفﻪ ﻳﻲ گروپ‬ ‫ﻧﻮمﻮﻧﻪ‬ ‫‪Hydroxyl‬‬

‫‪OH‬‬

‫‪Carbonyl‬‬

‫‪O‬‬ ‫‪//‬‬ ‫‪C‬‬

‫‪//‬‬

‫‪CH‬‬

‫‪R C H‬‬ ‫‪O‬‬ ‫‪//‬‬

‫‪CH 3‬‬

‫‪R C R‬‬

‫‪Acetic acid‬‬

‫‪CH 3 COOH‬‬

‫‪Ketones‬‬ ‫‪R-COOH‬‬

‫‪Di methyl ether‬‬

‫‪CH3 O CH3 Eteres‬‬

‫‪R O R‬‬

‫‪Oxy‬‬

‫‪3‬‬

‫‪Methyl amin‬‬

‫‪O‬‬ ‫‪//‬‬ ‫‪C O CH‬‬

‫‪3‬‬

‫‪O‬‬ ‫‪//‬‬ ‫‪C O R‬‬

‫‪H‬‬

‫‪C H3 N H2‬‬

‫‪Methyl amide‬‬

‫)‪( F Cl Br I‬‬

‫) ‪(Halyds‬‬

‫‪Carboxyl‬‬

‫‪Di methyl ester‬‬

‫‪Amines Groups‬‬

‫‪R‬‬

‫‪O‬‬

‫‪O‬‬

‫‪O‬‬ ‫‪O‬‬ ‫‪//‬‬ ‫‪//C O‬‬

‫‪O‬‬

‫‪//‬‬

‫‪//‬‬

‫‪-o-‬‬

‫‪EsterGroup‬‬

‫‪R‬‬

‫‪NH‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪COOH‬‬

‫‪C‬‬

‫‪NH 2‬‬

‫‪Amides Group‬‬

‫‪C H3 C N H2‬‬

‫‪R C N H2‬‬

‫‪Ethyl Marcaptane‬‬

‫‪C H3 C H2 S H‬‬

‫‪R S H‬‬

‫‪MarcaptanGroup‬‬

‫‪Di methyl thio ether‬‬

‫‪C H3 S C H3‬‬

‫‪R S R‬‬

‫‪Thioether‬‬

‫‪Benz Sulphonic‬‬‫‪acid‬‬

‫‪C H‬‬ ‫‪6 5‬‬

‫‪R SO H‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪SO H‬‬ ‫‪3‬‬

‫وظﻴفﻪ ﻳﻲ‬ ‫گروپ‬

‫‪O‬‬ ‫‪//‬‬

‫‪C NH 2‬‬ ‫‪S H‬‬ ‫‪S‬‬

‫‪SO3 H‬‬

‫‪SulphoGroup‬‬

‫ﻫترواتﻮمﻮﻧﻪ د ډولﻮﻧﻮ لﻪ کبلﻪ چ‪ ３‬د وظﻴفﻪ ﻳﻲ ‪－‬روپﻮﻧﻮ پﻪ ترکﻴب ک‪ ３‬شتﻮن لري‪ ،‬دا ‪－‬روپﻮﻧﻪ پﻪ ﻻﻧدې ډول وﻳشل شﻮي دي‪.‬‬ ‫‪ ١-٥-٣‬اکسﻴجﻦ ﻟروﻧکﻲ وظﻴﻔﻪ ﻳ‪－ ３‬روپﻮﻧﻪ ‪ :‬د دې ‪－‬روپﻮﻧﻮ پﻪ ترکﻴب ک‪ ３‬اکسﻴجن دﻫترو اتﻮم پﻪ تﻮ‪－‬ﻪ شتﻮن لري چ‪ ３‬د‬ ‫ﻫغﻮی بﻴل‪／‬ﻪ کﻴدای شﻲ‬

‫‪OH‬‬

‫‪O‬‬ ‫‪//‬‬ ‫‪C‬‬

‫‪,‬‬

‫‪O‬‬

‫‪,‬‬

‫‪O‬‬

‫‪O‬‬ ‫‪//‬‬ ‫‪C‬‬

‫او ﻧﻮر وړاﻧدې شﻲ ‪.‬‬

‫‪ ٢-٥-٣‬ﻧاﻳتروجﻦ ﻟروﻧکﻲ وظﻴﻔﻪ ﻳﻲ ‪－‬روپﻮﻧﻪ ‪ :‬د دې ‪－‬روپﻮﻧﻮ پﻪ ترکﻴب ک‪ ３‬د ﻧاﻳتروجن اتﻮم د ﻫترو اتﻮمﻮﻧﻮ پﻪ تﻮ‪－‬ﻪ‬ ‫‪O‬‬ ‫شتﻮن لري چ‪ ３‬دﻫغﻮى بﻴل‪／‬ﻪ کﻴداى شﻲ ‪ NO , C NH , NH‬او ﻧﻮر وړاﻧدې شﻲ‪.‬‬ ‫‪//‬‬

‫‪2‬‬

‫‪2‬‬

‫‪2‬‬

‫‪ ٣-٥-٣‬سﻠﻔر ﻟروﻧکﻲ وظﻴﻔﻪ ﻳ‪－ ３‬روپﻮﻧﻪ‪ :‬د دې ‪－‬روپﻮﻧﻮ پﻪ ترکﻴب ک‪ ３‬د سلفر اتﻮم د ﻫترو اتﻮم پﻪ تﻮ‪－‬ﻪ شتﻪ چ‪ ３‬د ﻫغﻮى‬ ‫بﻴل‪／‬ﻪ کﻴداى شﻲ ‪ SO 3 H , S , S H .‬او ﻧﻮر ووﻳل شﻲ‪.‬‬ ‫‪٤-٥-٣‬ﻓاسﻔﻮر ﻟروﻧکﻲ وظﻴﻔﻪ ﻳﻲ ‪－‬روپﻮﻧﻪ ‪ :‬د دې ‪－‬روپﻮﻧﻮ پﻪ ترکﻴب ک‪ ３‬د فاسفﻮر اتﻮم د ﻫترو اتﻮم پﻪ تﻮ‪－‬ﻪ شتﻮن لر ي‬ ‫‪٤١‬‬

‫چ‪ ３‬د ﻫغﻮی بﻴل‪／‬ﻪ کﻴدای شﻲ ‪ H PO , PH .‬او ﻧﻮر وړاﻧدې شﻲ‪.‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫د عضﻮي مرکبﻮﻧﻮ پﻪ مالﻴکﻮلﻮﻧﻮ ک‪ ３‬کﻴداى شﻲ چ‪＇ ３‬ﻮ وظﻴفﻪ ﻳ‪－ ３‬روپﻮﻧﻪ ﻫم شتﻮن ولري‪ ،‬کﻪ چﻴرې دا ‪－‬روپﻮﻧﻪ ﻳﻮشان‬ ‫وي‪ .‬د بﻴل‪ ３／‬پﻪ ډول‪ :‬د ﻫلﻮجن دوه ‪－‬روپﻪ‪ ،‬او ﻳا د ﻫاﻳدروکسﻴل دوه ‪－‬روپﻪ او ﻧﻮر) دا مرکبﻮﻧﻪ د ＇ﻮ وظﻴفﻪ ﻳﻲ ‪－‬روپﻮﻧﻮ‬ ‫(‪ )Poly Fundctional Groups‬پﻪ ﻧﻮم ﻳادﻳ‪８‬ي‪ .‬ﻫغﻪ عضﻮي مرکبﻮﻧﻪ چ‪ ３‬د ﻫغﻮی پﻪ مالﻴکﻮل ک‪＇ ３‬ﻮ ب‪５‬ﻼب‪５‬ل‬ ‫وظﻴفﻪ ﻳﻲ ‪－‬روپﻮﻧﻪ شتﻮن ولري‪ ،‬د ب‪５‬ﻼب‪５‬لﻮ ‪－‬روپﻮﻧﻮ لروﻧکﻮ (‪ )Hetro Fundctional Groups‬مرکبﻮﻧﻮ پﻪ ﻧﻮم‬ ‫ﻳا دﻳ‪８‬ي ‪.‬‬ ‫ﻻﻧدې د مﻮﻧﻮ‪ ،‬پﻮلﻲ او ﻫترو وظﻴفﻪ ﻳ‪－ ３‬روپﻮﻧﻮ لروﻧکﻮ مرکبﻮﻧﻮ بﻴل‪ ３／‬ورک‪７‬ل شﻮې دي ‪:‬‬ ‫د ﻫاﻳدروکسﻴل مرکب د مﻮﻧﻮ فﻮﻧکشﻴﻨال ‪－‬روپ ‪CH 3 CH 2 OH‬‬ ‫د ﻫاﻳدروکسﻴل مرکب پﻮلﻲ فﻮﻧکشﻴﻨال ‪－‬روپ ‪HOCH 2 CH (OH ) CH 2 OH‬‬ ‫د ﻫترو فﻮﻧکشﻴﻨال ‪－‬روپ مرکب ( امﻴﻨﻮاسﻴد) ‪H 2 N CH 2 CH 2 COOH‬‬ ‫د ﻫترو فﻮﻧکشﻴﻨال ‪－‬روپ مرکب (اسﻴتﻮاسﻴد ) ‪CH 2 CO CH 2 COOH‬‬ ‫‪ : 6-3‬ﻟﻪ وظﻴﻔﻪ ﻳ‪－ ３‬روپﻮﻧﻮ سره عضﻮي ﻣرکبﻮﻧﻪ‬ ‫‪ :- 1-6-3‬د ‪＄‬ﻴﻨﻮ وظﻴﻔﻪ ﻳ‪－ ３‬روپﻮﻧﻮ ‪＄‬اﻧ‪７／‬تﻴا وې‬

‫‪ - 1‬د ﻫﻼﻳدوﻧﻮ ‪－‬روپ ‪ :‬کﻪ چﻴرې د ﻫلﻮجﻨﻮﻧﻮ دعﻨصروﻧﻮ دمالﻴکﻮلﻮﻧﻮ د اتﻮمﻮﻧﻮ اړﻳکﻪ پﻪ ﻫﻮ مﻮلﻴتﻴکﻲ ډول پرې شﻲ ‪،‬دﻫغﻮی‬ ‫رادﻳکالﻮﻧﻪ جﻮړﻳ‪８‬ي چ‪ ３‬د وظﻴفﻪ ﻳﻲ ‪－‬روپﻮﻧﻮ پﻪ ب‪２‬ﻪ د ﻫاﻳدروکاربﻨﻮﻧﻮ د ﻫاﻳدروجن داتﻮمﻮﻧﻮ ‪＄‬ای ﻧﻴسﻲ‪ ،‬دبﻴل‪ ３／‬پﻪ‬ ‫‪Cl 2‬‬ ‫ډول ‪Cl + Cl :‬‬ ‫د ﻫﻼﻳدوﻧﻮ وظﻴفﻪ ﻳﻲ ‪－‬روپﻮﻧﻪ د طاقﻪ الکترون لروﻧکﻲ دي او فعالﻪ دي؛ ﻧﻮ لﻪ دې کبلﻪ پﻪ آساﻧ‪ ９‬سره تعامل کﻮي او د‬ ‫ﻫاﻳدروکاربﻨﻮﻧﻮ ﻫلﻮجﻨﻲ مشتقات جﻮړﻳ‪８‬ي‪:‬‬ ‫‪Cl + HCl‬‬

‫‪R‬‬

‫‪2‬‬

‫‪H + Cl‬‬

‫‪H‬‬

‫‪H‬‬

‫‪R‬‬ ‫‪H‬‬

‫‪Cl‬‬

‫‪Br‬‬

‫‪Cl‬‬

‫‪Br‬‬

‫(‪) ١ – ٣‬شکل‪ :‬د برومﻮکلﻮرومﻴتان ب‪２‬ﻪ‬

‫ﻫغﻪ ذرې چﻲ طاقﻪ الکتروﻧﻮﻧﻪ لري‪ ،‬د رادﻳکالﻮﻧﻮ )‪ (Radicals‬پﻪ ﻧﻮم ﻳا دﻳ‪８‬ي‬

‫‪٤٢‬‬

‫‪H‬‬

‫‪- 2‬د ﻫاﻳدروکسﻴﻞ وظﻴﻔﻪ ﻳﻲ ‪－‬روپ‬

‫د ﻫاﻳدروکسﻴل ‪－‬روپ لﻪ ﻳﻮ اتﻮم ﻫاﻳدروجن او ﻳﻮ اتﻮم اکسﻴجن ＇خﻪ جﻮړ شﻮى دى چ‪ ３‬پﻪ ﻫغﻪ ک‪ ３‬د اکسﻴجن اتﻮم ﻳﻮ‬ ‫طاقﻪ الکترون لري‪ ،‬د جﻮړ＊ت فﻮرمﻮل ﻳ‪ ３‬پﻪ ﻻﻧدې ډول دی‪:‬‬

‫‪O H‬‬

‫(‪ )2-3‬شکل د ﻫاﻳدروکسﻴل د ‪－‬روپ مﻮدل‬

‫ﻫغﻪ عضﻮي مرکبﻮﻧﻪ چ‪ ３‬د ﻫاﻳدروکسﻴل ‪－‬روپ لري‪ ،‬د الکﻮلﻮﻧﻮ ‪ Alcoholes‬پﻪ ﻧﻮم ﻳا دﻳ‪８‬ي‪ ،‬د الکﻮلﻮﻧﻮ عمﻮمﻲ‬ ‫فﻮرمﻮل ‪ R O H‬دی چ‪ ３‬پﻪ دې فﻮرمﻮل ک‪ )R - ( ３‬د ﻫاﻳدروکاربﻨﻮﻧﻮ رادﻳکالﻮﻧﻪ ＊ﻴﻲ‪ ،‬دکاربن اتﻮم چ‪ ３‬ﻫغﻪ‬ ‫سره د الکﻮلﻮ د ﻫاﻳدروکسﻴل ‪－‬روپ) ‪OH‬‬

‫( ﻧ‪＋‬تﻰ دى‪ ،‬د دې ‪－‬روپ سره ﻳﻮ ‪＄‬اى د کاربﻴﻨﻮل ‪－‬روپ (‬

‫‪OH‬‬ ‫|‬ ‫‪C‬‬

‫)‪(Carbinol‬‬

‫پﻪ ﻧﻮم ﻳا دﻳ‪８‬ي‪.‬‬ ‫د کاربﻴﻨﻮل گروپ د کاربن د اتﻮمﻮﻧﻮ د اړﻳکﻮ لﻪ کبلﻪ‪ ،‬الکﻮلﻮﻧﻪ د لﻮم‪７‬ﻧﻲ‪ ،‬دوﻳمﻲ او درﻳمﻲ الکﻮلﻮ پﻪ ﻧﻮم ﻳا د ﻳ‪８‬ي‪.‬‬ ‫کﻪ چﻴرې د کاربﻴﻨﻮل گروپ د کاربن اتﻮم خپل ﻳﻮ وﻻﻧسﻲ الکترون د کاربن لﻪ بل اتﻮم سره داړﻳک‪ ３‬د جﻮړﻳدو پﻪ مﻮخﻪ‬ ‫پﻪ لگ‪＋‬ت رسﻮلی وي‪ ،‬دا ډول الکﻮل د لﻮم‪７‬ي الکﻮل پﻪ ﻧﻮم ﻳا ﻳ‪８‬ي ‪.‬ﻫمدارﻧگﻪ کﻪ دوه وﻻﻧسﻲ الکتروﻧﻮﻧﻪ ﻳﻲ پﻪ کار‬ ‫وړي وي‪ ،‬دوﻳمﻲ الکﻮل او کﻪ دري وﻻﻧسﻲ الکتروﻧﻮﻧﻪ ﻳ‪ ３‬د اړﻳکﻮ دجﻮړ＊ت لپاره کار ولﻲ وي‪ ،‬د درﻳمﻲ الکﻮل پﻪ‬ ‫ﻧاﻣﻪ ﻳادﻳ‪８‬ي‪.‬‬ ‫ﻓعاﻟﻴت‬ ‫ﻻﻧدې فﻮرمﻮلﻮﻧﻮ تﻪ ‪＄‬ﻴر شئ‪ ،‬د لﻮم‪７‬ﻧﻲ‪ ،‬دوﻳمﻲ او درﻳمﻲ الکﻮلﻮﻧﻮ ډولﻮﻧﻪ پﻪ ک‪ ３‬وپﻴژﻧئ او ﻫمدارﻧگﻪ‬ ‫رو＊اﻧﻪ ﻳ‪ ３‬ک‪７‬ئ چ‪＇ ３‬لﻮرمﻲ الکﻮل او لﻪ ﻫغﻪ ＇خﻪ پﻪ لﻮړه کچﻪ الکﻮل ﻫم شتﻮن لري او کﻨﻪ؟‬ ‫‪CH3 3 CH‬‬ ‫‪CH2 2 OH‬‬ ‫‪OH, CH‬‬ ‫‪, CH3 3 CC(CH‬‬ ‫‪(CH3 )3 2) 2 OH‬‬ ‫‪OH, , CH‬‬ ‫‪CH(CH‬‬ ‫‪(CH3 )3 2) 2 OH‬‬ ‫‪OH, CH‬‬ ‫‪, CH3 3 OH‬‬ ‫‪OH‬‬ ‫‪CH‬‬

‫‪ - 3‬د اﻟدﻳﻬاﻳدوﻧﻮ او کﻴتﻮﻧﻮﻧﻮ وظﻴﻔﻪ ﻳﻲ ‪－‬روپﻮﻧﻪ ( کاربﻮﻧﻴﻞ)‬ ‫د کاربﻮﻧﻴل ‪－‬روپ د ﻳﻮ اتﻮم کاربن او ﻳﻮ اتﻮم اکسﻴجن ＇خﻪ جﻮړ شﻮی دی چ‪ ３‬د کاربن او اکسﻴجن د اتﻮمﻮﻧﻮ تر مﻨ‪ ＃‬دوه‬ ‫‪－‬ﻮﻧ‪ ３‬اړﻳکﻪ شتﻮن لري‪ .‬د کاربﻮﻧﻴل پﻪ ‪－‬روپ ک‪ ３‬دکاربن – اکسﻴجن ترمﻨ‪ ＃‬اړﻳکﻪ دوه ‪－‬ﻮﻧ‪ ３‬ده چ‪ ３‬دﻫغﻮی ﻳﻮه اړﻳکﻪ‬ ‫س‪／‬ما ) ( او بلﻪ ﻳ‪ ３‬پاى ) ( ده‪ ،‬ددې اړﻳکﻮ ترمﻨ‪ ＃‬زاوﻳﻪ ‪120‬ده‪ ،‬د دوه ‪－‬ﻮﻧ‪ ３‬اړﻳک‪ ３‬اوږ دوالی ‪ 122pm‬دی‪ ،‬کاربن‬ ‫‪o‬‬

‫‪٤٣‬‬

‫د کاربﻮﻧﻴل پﻪ ‪－‬روپ ک‪ SP ３‬ﻫاﻳبرﻳد لري او د ﻫغﻪ جﻮړ＊ت مسطح دی چ‪ ３‬ﻻﻧدې شکلﻮﻧﻪ دا جﻮړ＊ت را＊ﻴﻲ‪:‬‬ ‫‪2‬‬

‫)‪ (2 - 3‬شکل‪ :‬د کاربﻮﻧﻴل د ‪－‬روپ جﻮړ＊ت او فﻮرمﻮل ﻳ‪３‬‬

‫د ‪ C = O‬دوه ‪－‬ﻮﻧ‪ ３‬اړﻳکﻪ د ‪ C = C‬دوه ‪－‬ﻮﻧ‪ ３‬اړﻳک‪ ３‬پرخﻼف‪ ،‬د اکسﻴجن د الکتروﻧﻴ‪／‬اتﻴف عﻨصر د شتﻮن پربﻨس＀‬ ‫چ‪ ３‬د اړﻳک‪ ３‬الکتروﻧﻲ کثافت ‪＄‬اﻧتﻪ کشﻮي‪ ،‬زﻳاتﻪ قطبﻲ ده‪ ،‬دې قطبﻴت د کاربﻮﻧﻴل مرکبﻮﻧﻮ (الدﻳﻬاﻳدوﻧﻪ او کﻴتﻮﻧﻮﻧﻪ)‬ ‫پﻪ کﻴمﻴاﻳﻲ او فزﻳکﻲ خﻮاصﻮ اغﻴزه اچﻮل‪ ３‬ده چ‪ ３‬ډ‪４‬ر زﻳات الدﻳﻬاﻳدوﻧﻪ او کﻴتﻮﻧﻮﻧﻪ پﻪ اوبﻮ ک‪ ３‬خﻮرا ＊ﻪ حل کﻴ‪８‬ي‪.‬‬ ‫‪ - 4‬د کاربﻮکسﻴﻞ وظﻴﻔﻪ ﻳ‪－ ３‬روپ ) ‪ (Carbo xylic Group‬او د ﻫغﻪ ﻣرکبﻮﻧﻪ‬ ‫د کاربﻮکسلﻴک تﻴزابﻮﻧﻮ ‪－‬روپ د کاربﻮکسﻴل پﻪ ﻧﻮم ﻳا دﻳ‪８‬ي چﻲ دﻫغﻪ فﻮرمﻮل ‪ COOH‬او جﻮړ＊تﻴز فﻮرمﻮل ﻳ‪ ３‬پﻪ ﻻﻧدې‬ ‫ډول دى ‪:‬‬

‫‪O‬‬ ‫‪//‬‬ ‫‪C O H‬‬

‫)‪ (3 – 3‬شکل‪ :‬د کاربﻮکسﻴل ‪－‬روپ لروﻧکﻲ استﻴک اسﻴد د مالﻴکﻮل مﻮدل‬

‫د کاربﻮکسﻴل ‪－‬روپ ﻳﻮ لﻪ کاربﻮﻧﻴل ‪－‬روپ او لﻪ ﻳﻮ ﻫاﻳدروکسﻴل ‪－‬روپ ＇خﻪ جﻮړشﻮی دی چ‪ ３‬ډ‪４‬ر پﻪ ‪-COOH‬‬ ‫ب‪２‬ﻪ لﻴکل کﻴ‪８‬ي؛ خﻮ د ‪ O O‬ترمﻨ‪ ＃‬اړﻳکﻪ ﻫﻴ＆ کلﻪ شتﻮن ﻧﻪ لري‪.‬دا ‪－‬روپ کﻴدای شﻲ چ‪ ３‬پروتﻮن ورکﻮوﻧکﻲ‬ ‫(‪)Proton - Donator‬پﻪ تﻮ‪－‬ﻪ عمل وک‪７‬ي او د کاربﻮکسﻼت ) ‪ ( COO‬پﻪ آﻳﻮن بدل شﻲ‪ ،‬پﻪ دې اﻳﻮن ک‪３‬‬ ‫د اکسﻴجن دواړه اتﻮمﻮﻧﻪ ورتﻪ ارز＊ت لري؛ ‪＄‬کﻪ پﻪ ﻫغﻪ ک‪ ３‬د ) ( الکتروﻧﻮﻧﻪ د رﻳزوﻧاﻧس پﻪ حالت ک‪ ３‬دي‪:‬‬

‫ﻫغﻪ ！ﻮل مرکبﻮﻧﻪ چﻲ پﻪ خپل مالﻴکﻮلﻲ ترکﻴب ک‪ ３‬د کاربﻮکسﻴل ‪－‬روپ ولري‪ ،‬د کاربﻮکسلﻴک اسﻴد پﻪ ﻧﻮم‬ ‫ﻳا دﻳ‪８‬ي‪.‬‬ ‫د کاربﻮکسلﻴک اسﻴدوﻧﻮ د اړﻳکﻮ ‪＄‬اﻧ‪７／‬تﻴاوې چ‪ ３‬ﻻﻧدې لﻴکل کﻴ‪８‬ي‪ ،‬د اکسﻴجن‪ ،‬ﻫاﻳدروجن او کاربن د اتﻮمﻮﻧﻮ‬ ‫‪٤٤‬‬

‫شتﻮن د بﻴﻼ بﻴلﻮ الکتروﻧﻴ‪／‬ا تﻴﻮﻳتﻴﻮ سره‪ ،‬د ﻫغﻮی مالﻴکﻮلﻮﻧﻪ قطبﻲ کﻮي ‪.‬‬ ‫(‪ ) 4 - 3‬جدول‪ :‬دتﻴزابﻮﻧﻮ فزﻳکی ‪＄‬اﻧ‪７／‬تﻴا وې‪:‬‬ ‫د اﻳشﻴدو！کی د وﻳل‪ ３‬کﻴدو！کی‬ ‫‪oo‬‬ ‫‪101‬‬ ‫‪101oo C‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪101‬‬ ‫‪101oooo C‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪118‬‬ ‫‪118o C‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪118‬‬ ‫‪oo C‬‬ ‫‪oo C‬‬ ‫‪118‬‬ ‫‪189‬‬ ‫‪189 o C‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪189‬‬ ‫‪ooo C‬‬ ‫‪189‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪141‬‬ ‫‪141oo C‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪141‬‬ ‫‪oo C‬‬ ‫‪oC‬‬ ‫‪141‬‬ ‫‪101‬‬ ‫‪101oo C‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪101‬‬ ‫‪ooC‬‬ ‫‪o‬‬ ‫‪101‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪249‬‬ ‫‪249 oo C‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪249‬‬ ‫‪249 o C‬‬ ‫‪C‬‬

‫‪Pka1 Pka 2‬‬

‫مروج ﻧﻮم‬

‫فﻮرمﻮل‬

‫‪8o C‬‬

‫‪ 3.75‬فارمﻴک اسﻴد د م‪８５‬ي ت‪５‬زاب‬

‫‪17o C‬‬

‫‪ 4.75‬اسﻴتﻴک اسﻴد‪ ،‬د سرک‪ ３‬ت‪５‬راب‬

‫‪63o C‬‬

‫‪2.87‬‬

‫کلﻮرواسﻴتﻴک اسﻴد‬

‫‪2 1o C‬‬

‫‪4.87‬‬

‫پروپاﻧﻮئﻴک اسﻴد‬

‫‪122o C‬‬

‫‪4.20‬‬

‫بﻨزوئﻴک اسﻴد‬

‫‪C6 H 5 COOH‬‬

‫تخرﻳب) ‪1.23 4.28 190 C ( d‬‬

‫اکزالﻴک اسﻴد‬

‫‪HOOC COOH‬‬

‫تخرﻳب) ‪2.83 5.69 136 C ( d‬‬

‫مالﻮﻧﻴک اسﻴد‬

‫‪HOOC CH 2 COOH‬‬

‫‪o‬‬

‫‪o‬‬

‫‪H COOH‬‬

‫‪CH 3 COOH‬‬

‫‪CH 2 Cl COOH‬‬

‫‪CH 3 CH 2 COOH‬‬

‫‪ - 5‬د اﻳتر‪－‬روپ‬ ‫ﻫغﻪ مرکبﻮﻧﻪ چ‪ ３‬پﻪ ﻫغﻮی ک‪ ３‬د اکسﻴجن اتﻮم د ﻫاﻳدروکاربﻨﻮﻧﻮ د دوو پات‪ ３‬شﻮﻧﻮ سره ﻧ‪＋‬تی وي‪ ،‬د اﻳتر پﻪ ﻧﻮم‬ ‫ﻳا دﻳ‪８‬ي او د دې ‪－‬روپ جﻮړ＊ت ) ‪ ( O‬دی‪ ،‬د اﻳتروﻧﻮ عمﻮمﻲ فﻮرمﻮل پﻪ ﻻﻧدې ډول دی‪:‬‬ ‫‪ (R‬ﻳا )‪(R O R‬‬ ‫)‪O R‬‬ ‫کﻪ فرض ک‪７‬و چﻲ الکﻮلﻮﻧﻪ د اوبﻮ لﻪ مالﻴکﻮل ＇خﻪ ترﻻسﻪ شﻮي دي‪ ،‬داس‪ ３‬چ‪ ３‬د اوبﻮ دمالﻴکﻮل ﻳﻮ اتﻮم‬ ‫ﻫاﻳدروجن د عضﻮي پات‪ ３‬شﻮﻧﻮ سره تعﻮﻳض شﻮی وي‪ ،‬الکﻮل ﻻس تﻪ را‪＄‬ﻲ او کﻪ د ﻫاﻳدروجن بل اتﻮم ﻳ‪ ３‬ﻫم‬ ‫تعﻮﻳض شﻲ‪ ،‬اﻳتر ترﻻسﻪ کﻴ‪８‬ي‪ ،‬د بﻴل‪ ３／‬پﻪ ډول‪:‬‬ ‫) ‪( O‬‬

‫‪CH 3 CH 2 O CH 2 CH 3‬‬

‫ډاي اﻳتاﻳل اﻳتر‬

‫‪CH3 CH2 O H‬‬

‫اﻳتاﻧﻮل‬

‫‪H O H‬‬

‫اوبﻪ‬

‫) ‪ ( 4 - 3‬شکل‪ :‬د ډای اﻳتاﻳل اﻳترد مالﻴکﻮل مﻮدل‬

‫‪ - 6‬د اﻣﻴﻨﻮﻧﻮ وظﻴﻔﻪ ﻳﻲ ‪－‬روپ‬ ‫د امﻴن ‪－‬روپ ) ‪ ( NH‬د ﻫاﻳدروجن دوو اتﻮمﻮﻧﻮ او د ﻧاﻳتروجن لﻪ ﻳﻮ اتﻮم ＇خﻪ جﻮړشﻮی دی چﻲ پﻪ ر＊تﻴا سره‬ ‫د امﻮﻧﻴا دمالﻴکﻮل ﻳﻮ اتﻮم ﻫاﻳدروجن لﻪ ﻫغﻪ ＇خﻪ پﻪ ﻫﻮمﻮلﻴتکﻲ ب‪２‬ﻪ بﻴل اوپﻪ پاﻳلﻪ ک‪ ３‬دا ‪－‬روپ ﻻستﻪ راغلی دی‪.‬‬ ‫کﻪ چﻴرې د دې ‪－‬روپ اړﻳکﻪ د ﻫاﻳدروکاربﻨﻮﻧﻮ لﻪ رادﻳکالﻮﻧﻮ سره جﻮړه شﻲ‪ ،‬د امﻴﻨﻮﻧﻮ مرکبﻮﻧﻪ جﻮړﻳ‪８‬ي‪ .‬د امﻴﻨﻮﻧﻮ‬ ‫) ‪( NH 2‬‬

‫‪2‬‬

‫‪٤٥‬‬

‫عمﻮمﻲ فﻮرمﻮلﻮﻧﻪ پﻪ ﻻﻧدې ډول دي‬ ‫‪N R‬‬ ‫‪R‬‬

‫‪R‬‬

‫‪N R‬‬ ‫‪H‬‬

‫‪R‬‬

‫‪N H‬‬ ‫‪H‬‬

‫‪R‬‬

‫‪N H‬‬ ‫‪H‬‬

‫‪H‬‬

‫امﻮﻧﻴا‬ ‫لﻮم‪７‬ﻧی امﻴن‬ ‫دوﻳمﻲ امﻴن‬ ‫درﻳمﻲ امﻴن‬ ‫پﻪ ！ﻮلﻮ حالتﻮﻧﻮ ک‪ ３‬د امﻴﻨﻮﻧﻮ مالﻴکﻮل د مثلثﻲ قاعدې سره ﻫرمﻲ جﻮړ＊ت لروﻧکﻰ دى او د ﻧﻪ اړﻳک‪ ３‬ﻳﻮه جﻮړه‬ ‫الکترون د ﻧاﻳتروجن لﻪ ‪ SP3‬ﻫاﻳبرﻳد اوربﻴتال ＇خﻪ دي او د ﻫغﻮد زاوﻳﻮ سره تﻮپﻴر لري‪ ،‬زﻳاتره امﻴﻨﻮﻧﻪ پﻪ طبﻴعﻲ‬ ‫مﻮادو اوﻳا پﻪ ترکﻴبﻲ محصﻮﻻتﻮ ک‪ ３‬مﻮﻧدل شﻮي دي او د ﻫغﻮی ډ‪４‬ر مرکبﻮﻧﻪ بد بﻮی لري‪ ،‬د عضﻮي مﻮادو د‬ ‫پروتﻴﻨﻮﻧﻮ پﻪ ترکﻴب ک‪ ３‬ﻧاﻳتروجن شتﻪ دی او امﻴﻨﻮﻧﻪ ﻫم د ژوﻧدﻳﻮ مﻮادو لﻪ تجزﻳ‪ ３‬او خراب‪５‬دلﻮ ＇خﻪ وروستﻪ لﻪ‬ ‫سلفر لروﻧکﻮ مرکبﻮﻧﻮ سره بد بﻮى مﻨ‪ ＃‬تﻪ راوړي‪ ،‬د دووډولﻮ مرکبﻮﻧﻮ د ډای امﻴن ﻧﻮم } ‪{NH 2 (CH 2 ) 4 NH 2‬‬ ‫‪1.4diamino butane‬پﻴﻮترسﻴن( ‪ Putrescine‬د تعفن ( بدبﻮى)پﻪ معﻨا ‪1.5 penta diamine‬‬ ‫او ‪ NH (CH ) NH‬کداوﻳرﻳن ( ‪ ) Cadaverine‬د جسد بدبﻮی پﻪ معﻨا د م‪７‬و جسدوﻧﻮ لﻪ تعفن ＇خﻪ اخ‪５‬ستل‬ ‫شﻮى دى‪.‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪5‬‬

‫‪2‬‬

‫‪2‬‬

‫)‪ ( 5 - 3‬شکل‪ :‬د امﻴﻨﻮﻧﻮ جﻮړ＊ت او مﻮدل‪،‬‬

‫‪ - a‬امﻮﻧﻴا‬

‫‪ – b‬مﻴتاﻳل امﻴن‬

‫‪ – c‬ډاى مﻴتاﻳل امﻴن‬

‫‪ – d‬ترای مﻴتاﻳل امﻴن‬

‫ﻓعاﻟﻴت‬ ‫زده کﻮوﻧکﻲ دې پﻪ ډلﻮ ووﻳشل شﻲ‪ ،‬ﻫر ډلﻪ دې د کاغذ خمﻴره‪ ،‬سرﻳ） او د اړتﻴا ﻧﻮر مﻮاد برابرک‪７‬ي او لﻪ دې‬ ‫مﻮادو ＇خﻪ دې د اﻳترو‪ ،‬الدﻳﻬاﻳدوﻧﻮ‪ ،‬ک‪５‬تﻮﻧﻮﻧﻮ او امﻴﻨﻮﻧﻮ مﻮدلﻮﻧﻪ جﻮړ ک‪７‬ي او د ﻫغﻮى پﻪ ﻫکلﻪ دې د ﻫرې‬ ‫ډل‪ ３‬استازې دي پﻪ ！ﻮل‪／‬ﻲ ک‪＇ ３‬ر‪－‬ﻨدوﻧﻪ وک‪７‬ي‪.‬‬ ‫‪ - 7‬دتﻴﻮل ‪－‬روپ‪ ،‬سﻠﻔاﻳدوﻧﻪ‬ ‫د تﻴﻮل ‪－‬روپ )‪ ( S H‬لﻪ ﻳﻮ اتﻮم سلفر او ﻳﻮ اتﻮم ﻫاﻳدروجن ＇خﻪ جﻮړشﻮی دی چ‪ ３‬د ﻫاﻳدروکاربﻮﻧﻮﻧﻮ سلفر‬ ‫لروﻧکﻲ مشتقات جﻮړوي‪ ،‬د ﻫاﻳدروجن سلفاﻳد ) ‪ (H S H‬د ﻳﻮ اتﻮم ﻫاﻳدروجن د اړﻳک‪ ３‬د پرې کﻴدو پﻪ پاﻳلﻪ‬ ‫‪٤٦‬‬

‫ک‪ ３‬ترﻻسﻪ کﻴ‪８‬ي‪ ،‬دا پرې ک‪５‬دل دﻫﻮمﻮلﻴتﻴکﻲ پﻪ ب‪２‬ﻪ ترسره کﻴ‪８‬ي‪ ،‬د دې مرکبﻮﻧﻮ عمﻮمﻲ فﻮرمﻮل ‪H‬‬

‫‪R S‬‬

‫دى چ‪ ３‬الکﻮلﻮ تﻪ ورتﻪ دی‪ .‬کﻪ چﻴرې د تﻴﻮل د‪－‬روپ دوﻳم ﻫاﻳدروجن ﻫم پﻪ عضﻮي پات‪ ３‬شﻮﻧ‪ ３‬پﻪ واسطﻪ‬ ‫تعﻮﻳض شﻲ‪ ،‬سلفاﻳدوﻧﻪ جﻮړﻳ‪８‬ي چ‪ ３‬دﻫغﻮی عمﻮمﻲ فﻮرمﻮل ‪ R S R‬دی‪ ،‬دا مرکبﻮﻧﻪ اﻳتروﻧﻮ تﻪ ورتﻪ دي او‬ ‫تﻮپﻴرﻳﻲ د اﻳتروﻧﻮ سره دادی چ‪ ３‬پﻪ اﻳتروک‪ ３‬اکسﻴجﻨﻲ وظﻴفﻪ ﻳﻲ ‪－‬روپ شتﻪ‪ ،‬خﻮ پﻪ تﻴﻮ اﻳتروﻧﻮک‪ ３‬سلفر شتﻮن‬ ‫لري‪ ،‬دا وظﻴفﻪ ﻳﻲ ‪－‬روپ د مرکپتﻮ ‪－‬روپ )‪ ( Mercapto Group‬پﻪ ﻧﻮم ﻫم ﻳا دﻳ‪８‬ي‪ .‬د تﻴﻮل او تﻴﻮاﻳتر د مرکبﻮﻧﻮ‬ ‫ساده بﻴل‪ ３／‬ﻻﻧدې لﻴکل شﻮي دي‪:‬‬ ‫‪H‬‬

‫‪S‬‬

‫‪CH‬‬

‫‪S H‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪MethylMehtyl‬‬ ‫‪thiol thiol‬‬

‫‪,‬‬

‫‪thiol‬‬

‫) ‪CH 3‬‬

‫‪s‬‬

‫‪CH 2‬‬

‫‪H‬‬

‫‪S‬‬

‫‪H‬‬

‫‪(CH 3‬‬

‫‪Methylethy‬‬ ‫‪l thioehter‬‬ ‫‪Methyl ethyl‬‬ ‫‪thio ether‬‬

‫‪S‬‬

‫‪Cyclo hexen thiol‬‬

‫‪Cyclo Hexane thiol‬‬

‫‪ - 8‬د اﻳستروﻧﻮ وظﻴﻔﻪ ﻳﻲ ‪－‬روپ‬ ‫‪O‬‬

‫د اﻳستروﻧﻮ وظﻴفﻪ ﻳﻲ ‪－‬روپ ‪ C// O‬دى چ‪ ３‬د دې ‪－‬روپ د اکسﻴجن د اتﻮم ﻳﻮ ازاد وﻻﻧسﻲ الکترون د ﻳﻮ‬ ‫عضﻮي رادﻳکال د ﻳﻮ ازاد الکترون او د کاربن د اتﻮم ﻳﻮ طاقﻪ الکترون د ﻳﻮ بل د عضﻮي رادﻳکالﻮﻧﻮ د کاربن د‬ ‫اتﻮمﻮﻧﻮ سره اړﻳکﻪ ت‪７‬ل‪ ３‬ده او د اﻳستروﻧﻮ پﻪ ﻧﻮم مرکبﻮﻧﻪ ﻳ‪ ３‬جﻮړک‪７‬ي دي‪ .‬پﻪ ر＊تﻴا کﻪ چﻴرې د کاربﻮکسﻴل د‬ ‫‪－‬روپ د ﻫاﻳدروجن اتﻮم د عضﻮي پات‪ ３‬شﻮو سره تعﻮﻳض شﻲ‪ ،‬اﻳستروﻧﻪ جﻮړﻳ‪８‬ي‪ .‬د اﻳستروﻧﻮ عمﻮمﻲ فﻮرمﻮل لﻪ‬ ‫‪O‬‬ ‫‪//‬‬ ‫‪C O R‬‬

‫‪ R‬ﻳا‬

‫‪R‬‬

‫‪O‬‬ ‫‪//‬‬ ‫‪C O‬‬

‫‪＇ R‬خﻪ عبارت دی‪.‬‬

‫)‪ (7 - 3‬شکل‪ :‬د مﻴتاﻳل اﻳتاﻳل اﻳستر د مالﻴکﻮل مﻮدل‬

‫ﻓعاﻟﻴت‬ ‫زده کﻮوﻧکﻲ پﻪ ډلﻮ ووﻳشئ‪ ،‬ﻫرې ډلﻪ د ې د اﻳستروﻧﻮ د مالﻴکﻮلﻮﻧﻮ مﻮدلﻮﻧﻪ د لر‪－‬ﻴﻮ‪ ،‬د رس خاورې د خ＂ﻮ او ﻳا لﻪ‬ ‫کاغذ ＇خﻪ جﻮړک‪７‬ي د ډل‪ ３‬استازی دې د خپل ‪－‬روپ د ک‪７‬ﻧ‪ ３‬پﻪ ﻫکلﻪ اړوﻧده ＇ر‪－‬ﻨدوﻧ‪ ３‬وړاﻧدې ک‪７‬ي‪.‬‬

‫‪٤٧‬‬

‫د درﻳﻢ ＇پرکﻲ ﻟﻨ‪６‬ﻳز‬ ‫* عضﻮي مرکبﻮﻧﻪ د کاربن او ﻫاﻳدروجن د مرکبﻮﻧﻮ او د ﻫاﻳدروکاربﻨﻮﻧﻮ لﻪ مشتقاتﻮ ＇خﻪ عبارت دي‪.‬‬ ‫* پﻪ عمﻮمﻲ ډول عضﻮي مرکبﻮﻧﻪ د کاربﻨﻲ سکلﻴ＀ او د وظﻴفﻪ ﻳﻲ ‪－‬روپﻮﻧﻮ د شتﻮن لﻪ املﻪ و‪４‬شل‬ ‫شﻮي دي‪.‬‬ ‫* پﻪ عمﻮمﻲ ډول ﻫاﻳدروکاربﻨﻮﻧﻪ پﻪ دوو ډلﻮ الﻴسکلﻴک او کاربﻮسکلﻴک وﻳشل شﻮي دي‪.‬‬ ‫* الﻴسکلﻴکﻮﻧﻪ زﻧ‪％‬ﻴري مرکبﻮﻧﻪ دي چ‪ ３‬دﻫغﻮی زﻧ‪％‬ﻴر کﻴدای شﻲ ﻧارمل او ﻳا ＊اخ لروﻧکی وي‪.‬‬ ‫* سکلﻴکﻮﻧﻪ پﻪ دوه ‪－‬روپﻮﻧﻮ کاربﻮ سکلﻴک او ﻫتروسکلﻴک و‪４‬شل شﻮي دي‪.‬‬ ‫* کاربﻮسکلﻴک مرکبﻮﻧﻪ ﻫغﻪ مرکبﻮﻧﻪ دي چ‪ ３‬د ت‪７‬لﻲ زﻧ‪％‬ﻴر( ک‪７‬ۍ ) لروﻧکﻲ دي او پﻪ الﻴسکلﻴکﻮﻧﻮ‬ ‫او اروماتﻮﻧﻮ وﻳشل شﻮي دي‪ ،‬الﻴسکلﻴکﻮﻧﻪ ﻫم پﻪ خپل وار پﻪ ساﻳکلﻮ الکاﻧﻮﻧﻮ او ساﻳکلﻮالکﻴﻨﻮﻧﻮ وﻳشل‬ ‫شﻮي دي‪ ،‬د ﻫاﻳدروکاربﻨﻮﻧﻮ ﻫﻮمﻮلﻮ‪－‬ﻮﻧﻪ زﻳات د ﻫاﻳدروکاربﻨﻮﻧﻮ لﻪ مرکبﻮﻧﻮ ＇خﻪ عبارت دي چ‪ ３‬ﻳﻮ‬ ‫لﻪ بل ＇خﻪ د ﻳﻮ مﻴتلﻴن ) ‪－ ( CH 2‬روپ پﻪ کچﻪ تﻮپﻴر لري ‪.‬‬ ‫* کﻪ چﻴرې د ﻫاﻳدروکاربﻨﻮﻧﻮ د ﻫاﻳدروجن ﻳﻮ اوﻳا ＇ﻮ اتﻮمﻮﻧﻪ د وظﻴفﻪ ﻳﻲ ‪－‬روپﻮﻧﻮ پﻪ واسطﻪ ب‪＄ ３‬اﻳﻪ‬ ‫شﻲ‪ ،‬ﻧﻮ ﻫغﻪ مرکبﻮﻧﻪ ﻻستﻪ را‪ ３＄‬چ‪ ３‬د ﻫاﻳدروکاربﻨﻮﻧﻮ د مشتقاتﻮ پﻪ ﻧﻮم ﻳا دﻳ‪８‬ي او لﻪ ﻫلﻮجﻨﻲ‪،‬‬ ‫اکسﻴجﻨﻲ‪ ،‬ﻧاﻳتروجﻨﻲ‪ ،‬سلفري‪ ،‬فاسفﻮري او لﻪ ﻧﻮرو عﻨصروﻧﻮ مشتقاتﻮ ＇خﻪ عبارت دي‪ .‬دا عﻨصروﻧﻪ‬ ‫د وظﻴفﻪ ﻳﻲ گروپﻮﻧﻮ پﻪ ب‪２‬ﻪ د ﻫاﻳدروکاربﻨﻮﻧﻮ پﻪ مرکبﻮﻧﻮک‪ ３‬شتﻮن لري چ‪ ３‬د ﻧﻮمﻮړو مرکبﻮﻧﻮ کﻴمﻴاﻳﻲ‬ ‫خﻮاص ！اکﻲ‪.‬‬ ‫* وظﻴفﻪ ﻳﻲ ‪－‬روپﻮﻧﻪ د ﻫلﻮجن لروﻧکﻲ‪ ،‬اکسﻴجن لروﻧکﻲ‪ ،‬ﻧاﻳتروجن لروﻧکﻲ‪ ،‬سلفر لروﻧکﻲ او پﻪ‬ ‫داس‪ ３‬ﻧﻮرو وﻳشل شﻮي دي‪.‬‬ ‫* ﻫغﻪ مرکبﻮﻧﻪ چ‪ ３‬اکسﻴجﻨﻲ وظﻴفﻪ ﻳ‪－ ３‬روپﻮﻧﻪ لري‪ ،‬د الکﻮلﻮﻧﻮ‪ ،‬الدﻳﻬاﻳدوﻧﻮ‪ ،‬تﻴزابﻮﻧﻮ‪ ،‬اﻳتروﻧﻮ‪،‬‬ ‫اﻳستروﻧﻮ او ﻧﻮرو ＇خﻪ عبارت دي چ‪ ３‬پﻪ وار سره ﻳﻲ فﻮرمﻮلﻮﻧﻪ ‪R OH‬‬ ‫‪O‬‬ ‫‪//‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪R‬‬

‫‪OO‬‬ ‫‪//‬‬ ‫‪//‬‬ ‫‪CC RH ،‬‬

‫‪، RR‬‬

‫‪O‬‬ ‫‪//‬‬ ‫‪C O‬‬

‫‪R ، R O R, R COOH ، R‬‬ ‫‪ R‬دي ‪.‬‬ ‫* ﻫغﻪ مرکبﻮﻧﻪ چ‪ ３‬ﻧاﻳتروجن لروﻧکی وظﻴفﻪ ﻳ‪－ ３‬روپ لري‪ ،‬امﻴﻨﻮﻧﻮﻧﻪ‪ ،‬اماﻳدوﻧﻪ او ﻧﻮر دي چ‪ ３‬د‬ ‫‪O‬‬ ‫‪//‬‬ ‫‪C‬‬

‫ﻫغﻮی فﻮرمﻮلﻮﻧﻪ پﻪ وار سره ‪NH ، R NH‬‬ ‫‪ R‬دي‪.‬‬ ‫‪2‬‬ ‫* ﻫغﻪ مرکبﻮﻧﻪ چ‪ ３‬د سلفر لروﻧکﻲ وظﻴفﻪ ﻳﻲ ‪－‬روپﻮﻧﻪ لري‪ ،‬لﻪ‬ ‫عبارت دي ‪.‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪٤٨‬‬

‫‪S R, R S H‬‬

‫‪ R‬او ﻧﻮر و ＇خﻪ‬

‫د درﻳﻢ ＇پرکﻲ پﻮ＊تﻨﻲ‬ ‫＇ﻠﻮر ‪＄‬ﻮابﻪ پﻮ＊تﻨ‪:３‬‬ ‫‪ - 1‬د عضﻮي مرکبﻮﻧﻮ پﻪ ترکﻴب ک‪ ３‬د ﻻﻧدې عﻨصروﻧﻮ لﻪ جﻮړو ＇خﻪ د کﻮمﻮ شتﻮن حتمﻲ دي ؟‬ ‫ب‪ -‬سﻠفر او ﻫاﻳدروجﻦ‬ ‫اﻟف‪ -‬ﻛاربﻦ او سﻠفر‬ ‫د‪ -‬ﻛاربﻦ او ﻫاﻳدروجﻦ‬ ‫ج‪ -‬ﻛاربﻦ او فاسفﻮرس‬ ‫‪ - 2‬ﻫغﻪ ﻫاﻳدروکاربﻨﻮﻧﻪ چ‪ ３‬د ﻳﻮ مﻴتلﻴن ‪－‬روپ ) ‪ ( CH‬پﻪ کچﻪ ﻳﻮ لﻪ بل ＇خﻪ تﻮپﻴر ولري د ‪ ----‬پﻪ ﻧﻮم‬ ‫ﻳادﻳ‪８‬ي ‪.‬‬ ‫اﻟف‪ -‬اﻳزوﻟﻮگ‪ ،‬ب‪ -‬اﻳزوﻣﻴر‪ ،‬ج‪ -‬ﻫﻮﻣﻮﻟﻮگ‪ ،‬د‪ -‬غﻴر ﻣشبﻮع‪.‬‬ ‫‪ - 3‬لﻪ ﻻﻧدې فﻮرمﻮلﻮﻧﻮ ＇خﻪ کﻮم ﻳﻮ د اﻳتروﻧﻮ عمﻮمﻲ فﻮرمﻮل دی ؟‬ ‫‪2‬‬

‫‪O‬‬ ‫||‬ ‫‪C‬‬

‫د‪ -‬اﻟف او ج دواړه‬

‫‪ R‬ج‪-‬‬ ‫ب‪H -‬‬ ‫اﻟف‪R O R -‬‬ ‫‪ - 4‬د تﻴﻮلﻮﻧﻮ عمﻮمﻲ فﻮرمﻮل لﻪ ‪＇ ------ :‬خﻪ عبارت دی ‪.‬‬ ‫د‪. R S R -‬‬ ‫اﻟف‪ ، R OH -‬ب‪ ، R NH -‬ج‪، R S H -‬‬ ‫‪ - 5‬پﻪ تﻴزابﻲ مرکبﻮﻧﻮ ک‪ ３‬وظﻴفﻪ ﻳﻲ ‪－‬روپ لﻪ ‪＇ --------‬خﻪ عبارت دی ‪.‬‬ ‫‪R S H‬‬

‫‪2‬‬

‫‪O‬‬

‫‪O‬‬ ‫‪//‬‬

‫‪O‬‬

‫‪//‬‬

‫اﻟف‪، R C// H -‬‬ ‫‪.R C H‬‬ ‫‪ - 6‬ساده مرکبﻮﻧﻪ چ‪ ３‬د کاربن سربﻴره‪ ،‬ﻫاﻳدروجن ﻫم دﻫغﻮ پﻪ ترکﻴب ک‪ ３‬شتﻮن ولري د ‪----‬پﻪ ﻧﻮم ﻳا‬ ‫دﻳ‪８‬ي‬ ‫اﻟف‪ -‬اﻟﻜان ب – اﻟﻜﻴﻦ ج‪ -‬ﻫاﻳدروﻛاربﻨﻮﻧﻪ د‪ -‬د اﻟﻜاﻧﻮﻧﻮ ﻣشتﻘات‬ ‫‪ - 7‬د الکاﻳل ﻫﻼﻳدوﻧﻮ عمﻮمﻲ فﻮرمﻮل لﻪ ‪＇ -----‬خﻪ عبارت دى‪.‬‬ ‫د‪R S R -‬‬ ‫اﻟف ‪ R OH -‬ب‪ R X -‬ج‪R S H -‬‬ ‫‪ - 8‬وظﻴفﻪ ﻳﻲ ‪－‬روپﻮﻧﻪ لﻪ اتﻮم او ﻳا د اتﻮمﻮﻧﻮ لﻪ ډلﻮ ＇خﻪ عبارت دي چ‪ ３‬د اړﻳکﻮ پﻪ واسطﻪ ﻳﻮ‪＄‬اى او‬ ‫د ！اکلﻲ مرکب پﻪ ﻳﻮ مالﻴکﻮل ک‪ ３‬شامل دي او ‪！ ----‬اکﻲ‬ ‫ب‪ -‬مالﻴکﻮلﻲ ترکﻴب ج ‪ -‬دمرکب مشتقات د – الف او ج‬ ‫اﻟف ‪ -‬د مرکب ډول‬ ‫دواړه‪.‬‬ ‫‪ R O H - 9‬د ‪------‬عمﻮمﻲ فﻮرمﻮل دی‪:‬‬ ‫د‪ -‬اﻟدﻳﻬاﻳد‬ ‫اﻟف ‪ -‬ت‪５‬زاب ب‪ -‬اﻟﻘﻠﻰ ج ‪ -‬اﻟﻜﻮل‬ ‫ب‪ ، R C O H -‬ج‪-‬‬

‫‪،R C O R‬‬

‫‪٤٩‬‬

‫د‪-‬‬

‫‪ - 10‬ﻫاﻳدروکاربﻨﻮﻧﻪ پﻪ عمﻮمﻲ ډول پﻪ ‪-------‬ډلﻮ و‪４‬شل شﻮي دي‪:‬‬ ‫د ‪ -‬پﻨ‪％‬ﻮ‬ ‫اﻟف ‪ -‬دوو ب‪ -‬درﻳﻮ ج – ＇لﻮرو‬ ‫‪ - 11‬ﻫتروسکلﻴکﻮﻧﻪ ﻫغﻪ مرکبﻮﻧﻪ دي چ‪ ３‬د ﻫغﻮی پﻪ ترکﻴب ک‪ ３‬بﻴ‪／‬اﻧﻪ عﻨصروﻧﻪ؛ لکﻪ ‪----:‬‬ ‫شتﻮن لري ‪:‬‬ ‫– ﻫﻴ＆ ﻳﻮ‬ ‫اﻟف ‪-‬سلفر‪ ،‬اکسﻴجن ب‪ -‬ﻧاﻳتروجن اوﻧﻮر ج – الف او ب دواړه‬ ‫‪ - 12‬تﻴﻮ اﻳتروﻧﻪ الکﻮلﻮﻧﻮ تﻪ ورتﻪ دي؛ خﻮ د ﻫغﻮ تﻮپﻴر لﻪ اﻳتروﻧﻮ ＇خﻪ پﻪ دې ک‪ ３‬دی چ‪ ３‬پﻪ اﻳتروﻧﻮک‪３‬‬ ‫د اکسﻴجن وظﻴفﻪ ﻳﻲ ‪－‬روپ شامل دى؛ خﻮ پﻪ تﻴﻮاﻳتروﻧﻮ ک‪---- ３‬شتﻮن لر ي‪.‬‬ ‫اﻟف‪ -‬ﻧاﻳتروجﻦ ب‪ -‬فاسفﻮرس ج‪ -‬سﻠفر د ‪ -‬ﻧاﻳتروجﻦ‬ ‫‪- 13‬د کﻴتﻮﻧﻮﻧﻮ وظﻴفﻪ ﻳﻲ ‪－‬روپ لﻪ ‪＇ ----‬خﻪ عبارت دی ‪.‬‬ ‫اﻟف‪ -‬ﻛاربﻮﻧﻴﻞ ب‪ -‬ﻛاربﻮﻛسﻴﻞ ج‪ -‬ﻫاﻳدروﻛسﻴﻞ د‪ -‬ﻫﻴ＆ ﻳﻮ‬ ‫ﻫاﻳدروکاربﻨﻮﻧﻪ چ‪ ３‬د ‪،‬‬ ‫‪- 14‬ﻫغﻪ ‪،‬‬ ‫ت‪７‬لﻲ زﻧ‪％‬ﻴر لروﻧکﻲ دي‪ ،‬د‪-----،‬پﻪ ﻧﻮم ﻳا ‪،‬دﻳ‪８‬ي ‪:‬‬ ‫اﻟف ‪ -‬سکلﻴکﻮ ﻧﻮ ب‪ -‬الﻴسکلﻴکﻮﻧﻮ ج‪ -‬اروماتﻮﻧﻮ د ‪！ -‬ﻮل‬ ‫تشرﻳحﻲ پﻮ＊تﻨ‪:３‬‬ ‫‪ - 1‬د ﻫاﻳدروکاربﻨﻮﻧﻮ د ﻫﻮمﻮلﻮګ د سلسل‪ ３‬پﻪ اړه لﻨ‪ ６‬معلﻮمات ور ک‪７‬ئ‪.‬‬ ‫‪ - 2‬وظﻴفﻪ ﻳﻲ ‪－‬روپﻮﻧﻪ پﻪ لﻨ‪ ６‬ډول تﻮضﻴح ک‪７‬ئ‪.‬‬ ‫‪ - 3‬ﻻﻧدې عمﻮمﻲ فﻮرمﻮلﻮﻧﻪ و‪－‬ﻮرئ او ولﻴکئ چ‪ ３‬پﻪ کﻮمﻮعضﻮي مرکبﻮﻧﻮ پﻮرې اړه لري‪.‬‬

‫‪R‬‬

‫‪O‬‬ ‫‪//‬‬ ‫‪C O‬‬

‫‪R‬‬

‫‪O‬‬ ‫‪//‬‬ ‫‪C OH‬‬

‫‪R‬‬

‫‪O‬‬ ‫‪//‬‬ ‫‪C NH 2‬‬

‫‪R‬‬

‫‪OH‬‬

‫‪ - 4‬د کاربﻮﻧﻴل وظﻴفﻪ ﻳ‪－ ３‬روپ پﻪ لﻨ‪ ６‬ډول تﻮضﻴح ک‪７‬ئ‪.‬‬ ‫‪ - 5‬د کاربﻮکسﻴل د وظﻴفﻪ ﻳﻲ ‪－‬روپ پﻪ اړه ﻻزم معلﻮمات وړاﻧدې ک‪７‬ئ‪.‬‬

‫‪٥٠‬‬

‫‪R‬‬

‫‪R O R‬‬

‫＇ﻠﻮرم ＇پرکﻰ‬ ‫اﻟکاﻧﻮﻧﻪ اوساﻳکﻠﻮاﻟکاﻧﻮﻧﻪ‬

‫ﻫغﻪ مرکبﻮﻧﻪ چ‪ ３‬پﻪ ﻫغﻮ ک‪ ３‬د کاربن اتﻮمﻮﻧﻪ د زﻧ‪％‬ﻴر ﻳا ک‪７‬ۍ پﻪ ب‪２‬ﻪ ﻳﻮ لﻪ بل سره اړﻳک‪ ３‬لري او پﻪ‬ ‫ﻫغﻮی ک‪ ３‬د کاربن ！ﻮل اتﻮمﻮﻧﻪ د ﻳﻮگﻮﻧ‪ ３‬سگما اړﻳک‪ ( ) ３‬لروﻧکﻲ دي‪ ،‬د الکاﻧﻮﻧﻮ او ﻳا د ساﻳکلﻮ‬ ‫الکاﻧﻮﻧﻮ پﻪ ﻧامﻪ ﻳاد شﻮي دي‪ .‬پﻪ دې مرکبﻮﻧﻮ ک‪ ３‬د کاربن اتﻮمﻮﻧﻪ ‪ sp 3‬ﻫاﻳبرﻳد لري او د کاربن د اتﻮمﻮﻧﻮ‬ ‫ترمﻨ‪ ＃‬ﻳﻮه گﻮﻧ‪ ３‬اړﻳکﻪ شتﻪ‪ ،‬الکاﻧﻮﻧﻪ د کاربﻨﻮﻧﻮ زﻧ‪％‬ﻴري مالﻴکﻮلﻮﻧﻮ لروﻧکﻲ او ساﻳکلﻮ الکاﻧﻮﻧﻪ د ت‪７‬لﻮ‬ ‫زﻧ‪％‬ﻴروﻧﻮاو ک‪７‬ﻳﻮ لروﻧکﻲ دي‪ .‬پﻪ دې ＇پرکﻲ ک‪ ３‬بﻪ پﻮه شئ چ‪ ３‬الکاﻧﻮﻧﻪ او ساﻳکلﻮ الکاﻧﻮﻧﻪ د‬ ‫کﻮمﻮډولﻮﻧﻮ مرکبﻮﻧﻮ لروﻧکﻲ دي؟ د ﻫغﻮی طبﻴعﻲ سرچ‪５‬ﻨ‪ ３‬کﻮم‪ ３‬دي؟ د کﻮمﻮ ‪＄‬اﻧ‪７／‬تﻴاو لروﻧکﻲ‬ ‫دي؟ پﻪ کﻮمﻮ برخﻮک‪ ３‬پﻪ کار وړل کﻴ‪８‬ي؟ د الکاﻧﻮﻧﻮاو ساﻳکلﻮ الکاﻧﻮﻧﻮ ترمﻨ‪ ＃‬تﻮپﻴروﻧﻪ کﻮمﻮ فکتﻮرﻧﻮ‬ ‫سره اړﻳکﻪ لري؟ د دې ＇پرکﻲ پﻪ لﻮم‪７‬ي سرک‪ ３‬الکاﻧﻮﻧﻪ رو＊اﻧﻪ کﻮو او وروستﻪ د ساﻳکلﻮ الکاﻧﻮﻧﻮ پﻪ‬ ‫＇ﻴ‪７‬ﻧﻮ پﻴل کﻮو‪.‬‬

‫‪٥١‬‬

‫‪ : 1-4‬اﻟﻜاﻧﻮﻧﻪ (‪) Alkanes‬‬ ‫الکاﻧﻮﻧﻪ ﻫغﻪ مرکبﻮﻧﻪ دي چ‪ ３‬د ﻫغﻮى د کاربن د اتﻮمﻮﻧﻮ ترمﻨ‪ ＃‬ﻳﻮه گﻮﻧ‪ ３‬ساده اړﻳکﻪ شتﻮن لري او د کاربن د‬ ‫اتﻮمﻮﻧﻮ ﻧﻮرپات‪ ３‬وﻻﻧسﻮﻧﻪ د ﻫاﻳدروجن داتﻮمﻮﻧﻮ پﻪ واسطﻪ ډک شﻮي دي ‪.‬دﻫغﻮ ساده مرکب مﻴتان ‪ CH 4‬او‬ ‫اﻳتان ( ‪ ) C2 H 6‬دی‪.‬‬ ‫د مﻴتان مالﻴکﻮل د ＇لﻮر وجﻬﻲ ﻫﻨدسﻲ جﻮړ＊ت لروﻧکﻲ دي او پﻪ ﻫغﻪ ک‪ C-H ３‬د کاربن د ‪ SP 3‬ﻫاﻳبرﻳد‬ ‫اوربﻴتال اوﻫاﻳدروجن د ‪ s‬اوربﻴتال د ﻧﻴغ پرﻧﻴغ د ﻧﻨﻮتﻨ‪ ３‬پﻪ پاﻳلﻪ ک‪ ３‬جﻮړﻳ‪８‬ي او د اړﻳک‪ ３‬ډول ﻳ‪ ３‬مستحکمﻪ‬ ‫س‪／‬ما) ( ده‪.‬‬ ‫)‪ (1-4‬شکل ک‪ ３‬زاوﻳﻪ‪ ،‬د اړﻳک‪ ３‬اوږدوالی او ﻫم د مﻴتان د مالﻴکﻮل ＇لﻮر وجﻬﻲ جﻮړ＊ت ＊ﻮدل‬ ‫شﻮى دى‪ ،‬داس‪ ３‬چ‪ ３‬د اړﻳک‪ ３‬اوږدوالی د پﻴکامتر ‪ (10 12 m) pm‬پﻪ واسطﻪ ！اکلی شﻮى دى‪ .‬پﻪ‬ ‫ﻳﻮ مالﻴکﻮل ک‪ ３‬د اړﻳکﻮ د ＊ﻮدلﻮ لپاره ﻧ‪７‬ﻳﻮال ت‪７‬ون د )‪ (2-4‬شکل سره سمﻮن لري‪ ،‬داس‪ ３‬چ‪ ３‬ﻧري‬ ‫خطﻮﻧﻪ ‪ C‬د ﻫغﻮ اړﻳکﻮ ＊ﻮدوﻧکﻲ دي چ‪ ３‬پﻪ سطحﻪ ک‪ ３‬شتﻮن لري ‪،‬مثلثﻲ عﻼمﻪ ( ) د سطح‪ ３‬پرمخ‬ ‫)عﻼمﻪ د سطح‪ ３‬د شا اړﻳکﻪ ＊ﻴﻲ‪:‬‬ ‫اړﻳکﻪ او مثلثﻲ (‬

‫) ‪ ( 1 - 4‬شکل‪ :‬د مﻴتان د مالﻴکﻮل د ＊ﻮدلﻮ دوه بﻴﻼ بﻴل‪ ３‬طرﻳق‪＊ ３‬ﻴﻲ‬

‫) ‪ ( 2 - 4‬شکل‪ :‬د مﻴتان او اﻳتان پﻪ مالﻴکﻮل ک‪ ３‬ﻧ‪７‬ﻳﻮالﻪ ت‪７‬ون ＊ﻴﻲ‬

‫د اﻳتان مالﻴکﻮل د اړﻳکﻮ ＊ﻮدلﻮ لپاره کﻴداى شﻲ چ‪ ３‬د مﻴتاﻳل ‪ - CH 3‬دوو پات‪ ３‬شﻮو اړﻳکﻪ ﻳﻮ لﻪ بل سره پﻪ‬ ‫جﻮړ＊ت ک‪ ３‬پﻪ پام ک‪ ３‬وﻧﻴﻮل شﻲ‪ .‬د مﻴتاﻳل ) ‪ ( CH 3‬پﻪ گروپ ک‪ ３‬د کاربن ﻫر اتﻮم د ‪ SP 3‬ازاد ﻫاﻳبرﻳد لري‬ ‫او ﻳﻮ لﻪ بل سره د ت‪７‬ون پﻪ وخت ک‪ ３‬د ‪ SP 3‬ﻫاﻳبرﻳد اوربﻴتالﻮﻧﻮ ﻧﻴغ پرﻧﻴغﻪ ﻧﻨﻮتﻨﻪ تر ستر‪－‬ﻮ کﻴ‪８‬ي چ‪ ３‬د ‪C-C‬‬ ‫اړﻳکﻪ جﻮړوي او پﻪ ) ‪ ( 3 - 4‬شکل ک‪＊ ３‬ﻮدل شﻮې ده‪:‬‬ ‫‪٥٢‬‬

‫)‪( 3 – 4‬شکل‪ :‬د لرگﻴﻮ مﻮدلﻮﻧﻮ پﻪ واسطﻪ د اﻳتان د مالﻴکﻮل فضاﻳﻲ ＊ﻮدﻧﻪ‬

‫دالکاﻧﻮﻧﻮ عمﻮمﻲ فﻮرمﻮل ) ‪ (C n H 2n + 2‬دى چ‪ ３‬دﻫغﻮى د گروپ لﻮم‪７‬ﻧﻰ مرکب مﻴتان اودوﻳم ﻳ‪ ３‬اﻳتان او‬ ‫داس‪ ３‬ﻧﻮر دي چ‪ ３‬ﻳﻮ لﻪ بل ＇خﻪ د ﻳﻮ مﻴتلﻴن گروپ ‪ - CH 2‬پﻪ کچﻪ تﻮپﻴرلري‪.‬‬ ‫پﻪ )‪ ( 1 - 4‬جدول ک‪ ３‬د دې کﻮرﻧ‪ ９‬د ﻳﻮ شم‪５‬ر مرکبﻮﻧﻮ ﻧﻮمﻮﻧﻪ‪ ،‬ا‪４‬ش‪５‬دو！کﻲ او د ﻫغﻮى ﻳﻮ وﻻﻧسﻪ رادﻳکالﻮﻧﻪ‬ ‫＊ﻮدل شﻮي دي‪ ،‬د ﻳاد ولﻮ وړ ده چ‪ ３‬د‪ ane‬وروستاړی چ‪ ３‬د ‪ Alkane‬لﻪ ﻧﻮم سره اړﻳکﻪ لري‪ ،‬د ﻫغﻪ پﻪ‬ ‫رادﻳکال ک‪ ３‬پﻪ ‪)Alkyl(yl‬بدلﻴ‪ ８‬ي‪.‬‬ ‫)‪ ( 1- .4‬جدول‪ :‬د الکاﻧﻮﻧﻮ ﻧﻮم او دﻫغﻮى اړوﻧد رادﻳکالﻮﻧﻪ‬ ‫فﻮرمﻮل‬ ‫‪C H‬‬ ‫‪n 2n + 1‬‬

‫رادﻳکال‬

‫د اﻳشﻴدو ！کﻲ‬

‫‪Alkyl‬‬

‫ﻧﻮم‬

‫فﻮرمﻮل‬

‫‪Alkane‬‬

‫‪Cn H 2n +2‬‬

‫‪Methyl‬‬

‫‪1610 C‬‬

‫‪CH 4‬‬

‫‪Methane‬‬

‫‪C2 H 5 -‬‬

‫‪Ethyl‬‬

‫‪890 C‬‬

‫‪CH3 CH3‬‬

‫‪Ethane‬‬

‫‪C3 H 7‬‬

‫‪Propyl‬‬

‫‪40 0 C‬‬

‫‪C3H 8‬‬

‫‪Propane‬‬

‫‪C4H9‬‬

‫‪Butyl‬‬

‫‪0.50 C‬‬

‫‪C 4 H10‬‬

‫‪Butane‬‬

‫‪C5 H 11‬‬

‫‪Pentyl‬‬

‫‪36 0 C‬‬

‫‪C5 H 12‬‬

‫‪Pentane‬‬

‫‪C6 H 13‬‬

‫‪Hexyl‬‬

‫‪680 C‬‬

‫‪C6 H 14‬‬

‫‪Hexane‬‬

‫‪C7 H 15‬‬

‫‪Heptyl‬‬

‫‪88 0 C‬‬

‫‪C7 H 16‬‬

‫‪Heptane‬‬

‫‪C8 H 17‬‬

‫‪Octyl‬‬

‫‪126 0 C‬‬

‫‪C8 H 18‬‬

‫‪Octane‬‬

‫‪C9 H 19‬‬

‫‪Nonyl‬‬

‫‪1510 C‬‬

‫‪C9 H 20‬‬

‫‪Nonane‬‬

‫‪C10 H 21‬‬

‫‪Decyl‬‬

‫‪174 0 C‬‬

‫‪C10 H 22‬‬

‫‪Decane‬‬

‫‪CH3‬‬

‫‪٥٣‬‬

‫‪ : 1-1-4‬د اﻟکاﻧﻮﻧﻮ اﻳزوﻣﻴري‬ ‫پﻪ الکاﻧﻮﻧﻮ ک‪ ３‬اﻳزومﻴري د بﻴﻮتان لﻪ مرکب ＇خﻪ پﻴل کﻴ‪８‬ي؛ د بﻴلگ‪ ３‬پﻪ ډول‪ :‬بﻴﻮتان دوه اﻳزومﻴري لري چ‪ ３‬د‬ ‫ﻫغﻮى جﻮړ＊تﻴز فﻮرمﻮلﻮﻧﻪ پﻪ ﻻﻧدې ډول دي‪:‬‬ ‫‪H H H‬‬ ‫|‬ ‫|‬ ‫|‬ ‫‪, H C C C H‬‬ ‫|‬ ‫|‬ ‫|‬ ‫‪H CH 3 H‬‬ ‫‪Iso butane‬‬

‫‪H H H H‬‬ ‫| | | |‬ ‫‪H C C C C H‬‬ ‫| | | |‬ ‫‪H H H H‬‬ ‫‪n butane‬‬

‫) ‪ (4 - 4‬شکل‪ :‬د ﻧارمل بﻴﻮتان او اﻳزو بﻴﻮتان د مالﻴکﻮل دجﻮړ＊ت مﻮډل‬

‫د ﻳادولﻮ وړ ده چ‪ ３‬د مرکبﻮﻧﻮ د اﻳزومﻴر ﻳﻮ فزﻳکﻲ خﻮاص ﻳﻮ لﻪ بل ＇خﻪ تﻮپﻴر لري؛ د بﻴل‪ ３／‬پﻪ ډول‪ :‬د ﻧارمل‬ ‫بﻴﻮتان د اﻳشﻴدو ！کﻰ ‪ 0.5o C‬او کثافت ﻳ‪ 0.106g/cm3 ３‬دى‪ ،‬پﻪ داس‪ ３‬حال ک‪ ３‬چ‪ ３‬د اﻳزوبﻴﻮتان د اﻳشﻴدو‬ ‫！کﻰ ‪ 11.6 o C‬او د ﻫغﻪ کثافت ‪ 0.549g/cm 3‬دى‪.‬‬ ‫د زﻧ‪％‬ﻴري الکاﻧﻮﻧﻮ پﻪ مالﻴکﻮلﻮﻧﻮ ک‪ ３‬د کاربن د اتﻮمﻮﻧﻮ شم‪５‬ر (‪ )n‬پﻪ زﻳاتﻴدو سره د اﻳزومﻴري شم‪５‬رﻫم زﻳاتﻴ‪８‬ي‪،‬‬ ‫ﻻﻧدې جدول و گﻮرئ‪:‬‬ ‫)‪ ( 2 - 4‬جدول‪ :‬د ‪＄‬ﻴﻨﻮ الکاﻧﻮﻧﻮ اﻳزومﻴري‬ ‫د کاربن د اتﻮمﻮﻧﻮ شم‪５‬ر‬ ‫‪n=4‬‬

‫مالﻴکﻮلﻲ فﻮرمﻮل‬

‫د اﻳزومﻴري شم‪５‬ر‬ ‫‪2‬‬

‫‪C H‬‬ ‫‪4 10‬‬

‫‪n=6‬‬

‫‪5‬‬

‫‪C H‬‬ ‫‪6 14‬‬

‫‪n=8‬‬

‫‪18‬‬

‫‪C H‬‬ ‫‪8 18‬‬

‫‪n=10‬‬ ‫‪n=20‬‬ ‫‪n=40‬‬

‫‪٥٤‬‬

‫‪75‬‬

‫‪C H‬‬ ‫‪10 22‬‬ ‫‪42‬‬ ‫‪82‬‬

‫‪H‬‬ ‫‪H‬‬

‫‪20‬‬ ‫‪40‬‬

‫‪C‬‬ ‫‪C‬‬

‫＇ﻪ ﻧا ＇ﻪ ‪ 366‬زره‬ ‫‪13‬‬ ‫‪6.0 10‬‬

‫پﻪ شاوخﻮا ک‪３‬‬

‫‪ : 2 - 1 – 4‬د ‪ IUPAC‬د ﻗاعدې پربﻨس＀ د اﻟکاﻧﻮﻧﻮ ﻧﻮم اﻳ‪＋‬ﻮدﻧﻪ‬ ‫د عضﻮي مرکبﻮﻧﻮ ﻧﻮم اﻳ‪＋‬ﻮدﻧﻪ لﻪ ‪＄‬اﻧ‪７／‬ي اﻫمﻴت ＇خﻪ برخمﻨﻪ ده؛ ‪＄‬کﻪ د مرکبﻮﻧﻮ ډﻳروالﻲ تﻪ پﻪ پام سره ( لﻪ شل‬ ‫ملﻴﻮﻧﻮ ＇خﻪ ډﻳر) او د ﻫغﻮی د ور‪＄‬ﻨﻲ ډ‪４‬ر والﻲ لﻪ کبلﻪ ﻧﻪ شﻲ کﻴداى چ‪ ３‬د ﻫغﻮى ﻧﻮم اﻳ‪＋‬ﻮدﻧﻪ لﻪ قاعدو ＇خﻪ د باﻧدي‬ ‫ترسره شﻲ‪ ،‬د ‪ )International Union of Pure and Applied Chemistery( IUPAC‬تجربﻲ‬ ‫او خالص‪ ３‬کﻴمﻴا د ﻧرﻳﻮال‪ ３‬اتحادﻳ‪ ３‬ﻧﻮم اﻳ‪＋‬ﻮدﻧ‪ ３‬ﻻره ﻳ‪ ３‬پﻪ پام ک‪ ３‬ﻧﻴﻮل‪ ３‬ده چ‪ ３‬د ﻫغ‪ ３‬پربﻨس＀ کﻴداى شﻲ د عضﻮي‬ ‫مرکبﻮﻧﻮﻧﻮم اﻳ‪＋‬ﻮدﻧﻪ ترسره شﻲ‪ :‬د ‪ Metha ،Etha، propa ، Buta، penta‬او ﻧﻮرو رقمﻮﻧﻮ سره پﻴژﻧد ‪－‬لﻮي‬ ‫لرئ اوﻫم ‪ Methane، Ethane ، propane ، Butane‬چ‪ ３‬د الکاﻧﻮﻧﻮ لﻮم‪７‬ﻧﻲ مرکبﻮﻧﻪ دي‪ ،‬بلد ﻳاست؛‬ ‫لکﻪ ＇رﻧ‪／‬ﻪ چ‪ ３‬لﻴدل کﻴ‪８‬ي‪ ،‬د ( ‪ ) ane‬وروستاړى د ﻧﻮمﻮړو رقمﻮﻧﻮ د ﻧﻮم پﻪ پاى ک‪ ３‬لﻴکل شﻮی دی چ‪ ３‬د مرکب‬ ‫د ډول ！ا کﻮﻧکی دی او دا رقمﻮﻧﻪ پﻪ غﻮ＊تل شﻮی مرکب ک‪ ３‬د کاربن د اتﻮمﻮﻧﻮ شم‪５‬ر ！اکﻲ‪ (1 - 4) .‬جدول د ‪＄‬ﻴﻨﻮ‬ ‫الکاﻧﻮﻧﻮ ﻧﻮمﻮﻧﻪ ＊ﻴﻲ‪ .‬د ﻧﻴغ زﻧ‪％‬ﻴر لروﻧکﻮ الکاﻧﻮﻧﻮ تﻪ ﻧارمل الکاﻧﻮﻧﻪ واﻳ‪ ３‬او پﻪ ( ‪＊ ) n‬ﻮدل کﻴ‪８‬ي‪.‬‬ ‫کﻪ چﻴرې د الکاﻧﻮﻧﻮ لﻪ مالﻴکﻮل ＇خﻪ د ﻫاﻳدروجن ﻳﻮ او ﻳا ＇ﻮ اتﻮمﻪ لرې ک‪７‬ای شﻲ د اتﻮم او مالﻴکﻮل چ‪ ３‬طاقﻪ‬ ‫الکترون ولري‪ ،‬داس‪ ３‬ذرې د رادﻳکال (‪ )Radical‬ﻳا د فعالﻪ عضﻮي پات‪ ３‬شﻮﻧﻮ پﻪ ﻧﻮم ﻳا دوي‪ ،‬کﻪ دا د پام وړ‬ ‫مرکبﻮﻧﻪ الکاﻧﻮﻧﻪ وي او د ﻫغﻮى پﻪ مالﻴکﻮل ک‪ ３‬د کاربن د اتﻮم ﻳﻮ وﻻﻧسﻲ الکترون پرتﻪ د جﻮړه کﻴدلﻮ پات‪３‬‬ ‫وي‪ ،‬د الکاﻳل ( ‪ ) Alkyl‬پﻪ ﻧﻮم ﻳا دﻳ‪８‬ي‪ .‬پﻪ دې ذرو ک‪ ３‬د ‪ ane‬وروستاړى د ﻳﻮ طاقﻪ الکترون د لرلﻮ پﻪ ب‪２‬ﻪ پﻪ‬ ‫‪ yl‬تعﻮﻳض او د ﻫغﻮى د رادﻳکال ﻧﻮم ﻻستﻪ را‪＄‬ﻲ؛ دبﻴلگ‪ ３‬پﻪ ډول‪:‬‬

‫‪، -- -CH‬‬ ‫‪CH 3-،-- CH 2،-، - CH ، - -CH‬‬ ‫‪- CH‬‬ ‫‪CH 2 - --CH‬‬ ‫‪CH 2 - CH 3‬‬ ‫‪3، ،‬‬ ‫‪CH CH CH‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪2 - -CH‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪- CH 2 - CH 2 - CH‬‬ ‫‪3 3 CH 3 3 ،،‬‬ ‫‪32 3‬‬ ‫‪2 ،2 3‬‬ ‫‪23 2 ،‬‬ ‫‪33‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪CH33 -- CH‬‬ ‫‪-،CH 2 CH‬‬ ‫‪-2 CH‬‬ ‫‪-22CH‬‬ ‫‪3 2- CH‬‬ ‫‪2 -3‬‬ ‫ ‪2‬‬‫‪Methyl‬‬ ‫‪،‬‬ ‫‪Ethyl‬‬ ‫‪،‬‬ ‫‪Propyl‬‬ ‫‪Methyl‬‬ ‫‪،‬‬ ‫‪Ethyl‬‬ ‫‪،‬‬ ‫‪Propyl‬‬ ‫‪Methyl‬‬ ‫‪Methyl‬‬ ‫‪،‬‬ ‫‪،‬‬ ‫‪Ethyl‬‬ ‫‪Ethyl‬‬ ‫‪،‬‬ ‫‪،‬‬ ‫‪Propyl‬‬ ‫‪Propyl‬‬ ‫‪، 2 - CH 3 Propyl‬‬ ‫‪Methyl‬‬ ‫‪، CH 3 Ethyl ،MethylCH‬‬ ‫‪، 3 - CH 2 - ، Propyl‬‬ ‫‪، Ethyl - CH 2 - CH‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‬‫‪C‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‬‫‪CH‬‬ ‫‪،‬‬ ‫‬‫‪CH‬‬ ‫‬‫‪CH‬‬ ‫‬‫‪CH‬‬ ‫‬‫‪CH‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‬‫‪CH‬‬ ‫‪- C HCH‬‬ ‫‪- CH- CH‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‬‫‪C‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‬‫‪CH‬‬ ‫‪،‬‬ ‫‬‫‪CH‬‬ ‫‬‫‪CH‬‬ ‫‬‫‪CH‬‬ ‫‬‫‪CH‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‬‫‪CH‬‬ ‫‬‫‪C‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪-2Propyl‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪-3 3 CH‬‬ ‫‪، -3CH‬‬ ‫‪- CH‬‬ ‫‪- 2CH‬‬ ‫‪- CH‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪H33- ،، CH‬‬ ‫‪- |CH‬‬ ‫‪CH222 2-CH‬‬ ‫‪-CH‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪-HCH‬‬ ‫‪- 3CH‬‬ ‫‪-،CH‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪-C‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪-3 C 2H‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪-CH‬‬ ‫‪CHH3- 3-- C‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪-2،CH‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪-H‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪Methyl‬‬ ‫‪Ethyl‬‬ ‫‪،CH‬‬ ‫‪3 2-22C‬‬ ‫‪2 2‬‬ ‫‪3|3 3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2 -CH‬‬ ‫‪3 C‬‬ ‫‪3 - 3CH‬‬ ‫‪2 2- C‬‬ ‫ ‪3‬‬‫‪3 3 ،22 -- CH‬‬ ‫‪23 2CH‬‬ ‫‪23 -3H‬‬ ‫‪3 - CH‬‬ ‫|‬

‫| |‬

‫|‬

‫| |‬

‫|‬

‫|‬

‫| |‬

‫‪CH - C، H - Isopropyl‬‬ ‫‪CH 3 ، ،butyl‬‬ ‫‪- CH 2 ، - CH‬‬ ‫‪- CH‬‬ ‫‪- CH‬‬ ‫‪CHbutyl‬‬ ‫‪- CH‬‬ ‫‪، butyl‬‬ ‫‪2 Iso‬‬ ‫‪3 Iso‬‬ ‫‪3 -، CH 2 - C HIso‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪butyl‬‬ ‫‪Isopropyl‬‬ ‫‪butyl‬‬ ‫‪Isopropyl‬‬ ‫‪butyl‬‬ ‫‪butyl‬‬ ‫|‬ ‫|‬ ‫‪Isopropyl‬‬ ‫‪Isopropyl‬‬ ‫‪،،Isopropyl‬‬ ‫‪، ، 3butyl‬‬ ‫‪butyl‬‬ ‫‪butyl‬‬ ‫‪،‬‬ ‫‪، ،Iso2Iso‬‬ ‫‪butyl‬‬ ‫‪Iso butyl‬‬ ‫الکاﻧﻮﻧﻮ ﻧﻮم اﻳ‪＋‬ﻮدﻧﻪ‪butyl‬‬ ‫‪،‬‬ ‫لروﻧکﻮ‪Iso‬‬ ‫د ＊اخ ‪butyl‬‬ ‫‪Isopropyl‬الکاﻧﻮﻧﻮ پﻪ مالﻴکﻮل ک‪ ３‬اوږد‬ ‫داس‪ ３‬ترسره کﻴ‪８‬ي‪ ،‬چ‪ ３‬لﻮم‪７‬ى د‬ ‫زﻧ‪％‬ﻴري‬ ‫زﻧ‪％‬ﻴر ！اکل کﻴ‪８‬ي او د کاربن پﻪ اتﻮمﻮﻧﻮ ﻳ‪ ３‬ﻧمبروﻧﻪ وﻫل کﻴ‪８‬ي او د زﻧ‪％‬ﻴر ﻧمبر وﻫﻨﻪ لﻪ ﻫغ‪ ３‬خﻮاوې ＇خﻪ‬ ‫پﻴل کﻴ‪８‬ي چ‪＊ ３‬اخﻮﻧﻪ ورتﻪ ﻧژدې وي؛ ﻧﻮ پﻪ دې صﻮرت ک‪ ３‬لﻮم‪７‬ى د ﻫغﻮ کاربﻨﻮﻧﻮ ﻧمبر ‪ ---- 3,2,1‬چ‪３‬‬ ‫لﻪ ﻫغﻪ سره پاتﻴشﻮﻧ‪ ３‬ﻧ‪＋‬ت‪ ３‬وی‪ ،‬لﻴکﻲ او ورپس‪ ３‬ﻳ‪ ３‬د معاوضﻮ ﻧﻮمﻮﻧﻪ لﻴکل کﻴ‪８‬ي‪ ،‬د پات‪ ３‬شﻮﻧ‪ (３‬بقﻴ‪ ) ３‬او‬ ‫اړوﻧد کاربن ﻧمبر ترمﻨ‪ ＃‬د ( ‪ ) -‬عﻼمﻪ لﻴکل کﻴ‪８‬ي‪ .‬د پات‪ ３‬شﻮﻧﻮ د ﻧﻮم لﻴکﻨﻪ پﻪ ﻧﻮم اﻳ‪＋‬ﻮدﻧﻪ ک‪ ３‬د کﻮچﻨﻴﻮالﻲ او‬ ‫غ＂ﻮالﻲ پربﻨس＀ او ﻳا پﻪ اﻧ‪／‬رﻳزۍ الفبا ک‪ ３‬د ﻫغﻮد ﻧﻮم د لﻮم‪７‬ي تﻮري پربﻨس＀ ترسره کﻴ‪８‬ي او پﻪ پاي ک‪ ３‬د اوږد‬ ‫زﻧ‪％‬ﻴر لروﻧکﻲ الکاﻧﻮﻧﻮ ﻧﻮم پﻪ مرکب ک‪ ３‬لﻴکل کﻴ‪８‬ي‪ .‬کلﻪ چ‪ ３‬ورتﻪ پات‪ ３‬شﻮﻧ‪ ３‬پﻪ اوږد زﻧ‪％‬ﻴر ک‪ ３‬شتﻮن ولري‪،‬‬ ‫د ﻫغﻮى شم‪５‬ر پﻪ ‪ Di ،Tri ،Tetra‬او ﻧﻮرو ارقامﻮ باﻧدې ！اکل کﻴ‪８‬ي؛ د بﻴلگ‪ ３‬پﻪ ډول‪:‬‬ ‫‪5‬‬

‫‪C H3‬‬

‫‪4‬‬

‫‪3‬‬

‫‪2‬‬

‫‪1‬‬

‫‪C H3‬‬

‫‪C |H C |H CH2‬‬ ‫‪CH CH‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2,3 di methyl pentane‬‬

‫‪3‬‬

‫‪3‬‬

‫‪CH‬‬

‫‪2‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫|‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪1‬‬

‫‪3‬‬

‫‪CH‬‬

‫‪2 methyl propane‬‬

‫‪٥٥‬‬

‫‪CH‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪33‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪| |3‬‬ ‫‪1 1‬‬ ‫‪2 |2‬‬ ‫‪3 3‬‬ ‫‪4 4‬‬ ‫‪5 5‬‬ ‫‪1 H‬‬ ‫‪3 H‬‬ ‫‪4 H‬‬ ‫‪5 H‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪CC‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪CC‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪CC‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪C C2 C C‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪33‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪CH CH‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫|‪| C‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫|‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪33‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪3ntane‬‬ ‫‪dimethylpe‬‬ ‫‪ntane‬‬ ‫‪2,22,2dimethylpe‬‬

‫‪CH‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪33‬‬ ‫‪33‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪3‬‬ ‫|‬ ‫|‬ ‫‪| | 3 55‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪3‬‬ ‫|‬ ‫‪1‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪2C C‬‬ ‫‪4|C C‬‬ ‫‪2C‬‬ ‫‪4C‬‬ ‫‪CC‬‬ ‫‪HH‬‬ ‫‪C HH‬‬ ‫‪2 C HH 2‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪3 3 | |C C H‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪33‬‬ ‫‪| |C C H‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫|‬ ‫|‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2,2,4,4 2,2,4,4‬‬ ‫‪tetra‬‬ ‫‪pen‬‬ ‫‪tan e‬‬ ‫‪2,2,4,4methyl‬‬ ‫‪tetramethy‬‬ ‫‪l pentane‬‬ ‫‪tetramethy‬‬ ‫‪l pentane‬‬ ‫‪2,2,4,4 tetramethyl pentane‬‬

‫‪22‬‬ ‫‪1 1‬‬ ‫‪3 3‬‬ ‫‪CC‬‬ ‫‪HH CH‬‬ ‫‪CH CC‬‬ ‫‪HH‬‬ ‫| | ‪33‬‬ ‫‪33‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪33‬‬ ‫‪2 2methyl‬‬ ‫‪methylpropane‬‬ ‫‪propane‬‬

‫‪2,2 dimethylpentane‬‬

‫‪55‬‬ ‫‪5‬‬

‫‪33‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪44‬‬ ‫‪4‬‬

‫‪11‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪22‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪CH‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪CH 5‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪H1 33 C‬‬ ‫‪H2 C‬‬ ‫‪H3 CH‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪22‬‬ ‫‪22‬‬ ‫‪33‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪1 H‬‬ ‫‪1 3‬‬ ‫‪2 H‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3 H‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4 24‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪CH2 6CH‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪H C‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪HC‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪H CH‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪CH2 CH‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪CH CH CH‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪C 3H 33 C H‬‬ ‫‪C HCH‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪C3CH‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪CH 2 2‬‬ ‫‪H CH 2‬‬ ‫‪C H 2 CH 6 CH‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪6H‬‬ ‫‪6H22‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪CH3‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪C| H‬‬ ‫‪3 3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪| H2‬‬ ‫‪2H 2‬‬ ‫‪C H| 77C‬‬ ‫‪88‬‬ ‫‪37 | 2‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪|C‬‬ ‫‪|H7‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪8 octane‬‬ ‫‪8 3 C‬‬ ‫‪7 H‬‬ ‫‪7 2‬‬ ‫‪3 methyl 5 ethyl‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪3C‬‬ ‫‪22‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪3H‬‬ ‫‪3 3 2 2‬‬ ‫‪33 methyl‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪ethyl‬‬ ‫‪octane‬‬ ‫‪octane‬‬ ‫‪3 methyl‬‬ ‫‪methyl5 5 ethyl‬‬ ‫‪ethyl‬‬ ‫‪octane‬‬ ‫‪3 3methyl‬‬ ‫‪methyl5 5ethyl‬‬ ‫‪ethyl‬‬ ‫‪octane‬‬ ‫‪octane‬‬ ‫|‬ ‫|‬

‫|‬ ‫|‬

‫|‬

‫|‬

‫‪3‬‬

‫‪2‬‬

‫|‬

‫‪5‬‬

‫|‬

‫|‬

‫‪7‬‬

‫‪4‬‬

‫|‬

‫‪2‬‬

‫‪3‬‬

‫|‬

‫|‪1‬‬

‫‪2‬‬

‫‪3‬‬

‫|‬

‫|‬

‫‪8‬‬

‫‪ : 3-1-4‬د ＊اخ ﻟروﻧکﻮ اﻟکاﻧﻮﻧﻮ اشتﻘاﻗﻲ ﻧﻮم اﻳ‪＋‬ﻮدﻧﻪ‬ ‫پﻪ دې ډول ﻧﻮم اﻳ‪＋‬ﻮدﻧﻪ ک‪ ３‬لﻮم‪７‬ى باﻳد د کاربن ډولﻮﻧﻪ و！اکل شﻲ چ‪ ３‬لﻪ لﻮم‪７‬ﻧﻲ‪ ،‬دوﻳمﻲ‪ ،‬درﻳمﻲ او ＇لﻮرمﻲ‬ ‫کاربن ＇خﻪ عبارت دي‪ .‬د کاربن اتﻮمﻮﻧﻪ چ‪ ３‬د عضﻮي مرکبﻮﻧﻮ پﻪ مالﻴکﻮل ک‪ ３‬خپل ﻳﻮ وﻻﻧسﻲ الکترون د بل‬ ‫کاربن لﻪ اتﻮم سره د اړﻳک‪ ３‬د جﻮړلﻮ لپاره کارولﻲ وي‪ ،‬د لﻮم‪７‬ﻧﻲ کاربن (‪) primary carbon‬پﻪ ﻧﻮم ﻳا دﻳ‪８‬ي‪،‬‬ ‫کﻪ چ‪５‬رې د کاربن د اتﻮم دوه الکتروﻧﻮﻧﻪ د کاربن لﻪ دوه ﻧﻮر اتﻮمﻮﻧﻪ سره د اړﻳک‪ ３‬د جﻮړﻳدو لپاره کارولﻲ وي ‪،‬د‬ ‫دوﻳمﻲ کاربن (‪ )secondary carbon‬پﻪ ﻧﻮم ﻳادﻳ‪８‬ي او ﻫمدارﻧ‪／‬ﻪ کﻪ د کاربن درې وﻻﻧسﻲ الکتروﻧﻮﻧﻪ د‬ ‫کاربن لﻪ درې ﻧﻮرو اتﻮمﻮﻧﻮ سره د اړﻳک‪ ３‬د جﻮړﻳدو لپاره کارولﻲ وي‪ ،‬د درﻳمﻲ کاربن (‪)Teritiary carbon‬‬ ‫اوکﻪ د کاربن د اتﻮم ＇لﻮر واړه وﻻﻧسﻲ الکتروﻧﻮﻧﻪ دکاربن لﻪ ＇لﻮرو ﻧﻮرو اتﻮمﻮﻧﻮ سره د اړﻳک‪ ３‬د جﻮړﻳدو لپاره پﻪ‬ ‫کار وړي وي‪ ،‬د ＇لﻮرمﻲ کاربن (‪ ) quaternary carbon‬پﻪ ﻧﻮم ﻳا دﻳ‪８‬ي؛ لکﻪ‪:‬‬ ‫‪p‬‬ ‫‪C H3‬‬ ‫لﻮم‪７‬ﻧﻲ = ‪p‬‬ ‫‪p‬‬ ‫‪p‬‬ ‫|‬ ‫‪s‬‬ ‫‪t‬‬ ‫دوﻳمﻲ=‪S‬‬ ‫‪C H 3 C H qC CH 2 C H 3‬‬ ‫|‬ ‫|‬ ‫‪pCH 3‬‬ ‫درﻳمﻲ= ‪T‬‬ ‫‪sCH 2 C H 3‬‬ ‫‪p‬‬ ‫＇لﻮرمﻲ = ‪q‬‬ ‫پﻪ اشتقاقﻲ ﻧﻮم اﻳ‪＋‬ﻮدﻧﻪ ک‪ ３‬ﻫغﻪ کاربن چ‪ ３‬د کاربن لﻪ ﻧﻮرو ډﻳرو اتﻮمﻮﻧﻮ سره اړﻳکﻪ ولري‪ ،‬د مرکز پﻪ تﻮ‪－‬ﻪ مﻨل‬ ‫شﻮى دى چ‪ ３‬د ‪ Methane‬پﻪ ﻧﻮم ﻳا د شﻮى دى او ﻫغﻪ پات‪ ３‬شﻮﻧﻲ چ‪ ３‬لﻪ ﻫمدې کاربن سره اړﻳکﻪ لري‪ ،‬د‬ ‫رادﻳکالﻮﻧﻮ (الکاﻳلﻮﻧﻮ ) پﻪ تﻮ‪－‬ﻪ مﻨل شﻮي دي‪ ،‬پﻪ لﻮم‪７‬ي سرک‪ ３‬د کﻮچﻨﻴﻮ پات‪ ３‬شﻮو‪ ،‬وروستﻪ د مﻨ‪％‬ﻨﻴﻮ او بﻴا د‬ ‫لﻮﻳﻮ پات‪ ３‬شﻮو ﻧﻮم لﻴکل کﻴ‪８‬ي او د ﻧﻮم پﻪ پاى ک‪ ３‬د (‪ ) Methane‬کلمﻪ لﻴکل کﻴ‪８‬ي‪.‬‬ ‫‪CH 3‬‬ ‫‪|3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪CH 2 C H 3‬‬ ‫‪،‬‬ ‫|‬ ‫|‬ ‫‪CH 3 CH 3‬‬ ‫‪Di methyl‬‬ ‫‪ethyliso‬‬ ‫‪propyl‬‬ ‫‪methane e‬‬ ‫‪Dimethyl‬‬ ‫‪ethylisopr‬‬ ‫‪opylmethan‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪C H3‬‬

‫‪٥٦‬‬

‫‪5‬‬

‫‪3‬‬

‫‪4‬‬

‫‪2‬‬

‫‪1‬‬

‫‪CH 2 CH 3 ، C H 3 C H 2 C H CH 2 C H 3‬‬ ‫|‬

‫‪CH‬‬

‫‪3‬‬ ‫‪Methyl diethyl‬‬ ‫‪methane‬‬ ‫‪Methyldiet‬‬ ‫‪hylmethane‬‬

‫‪CH 3‬‬

‫‪Dimethyl methane‬‬

‫‪ : 4-1-4‬د اﻟکاﻧﻮﻧﻮ ﻓزﻳکﻲ خﻮاص‬ ‫پﻪ ﻻﻧدﻳﻨﻲ جدول ک‪ ３‬د الکاﻧﻮﻧﻮ ‪＄‬ﻴﻨ‪ ３‬فزﻳکﻲ خﻮاص لﻴکل شﻮي دي‬ ‫)‪ ( 3 - 4‬جدول‪ :‬د الکاﻧﻮﻧﻮ ‪＄‬ﻴﻨﻲ فزﻳکﻲ خﻮاص‬ ‫ﻧﻮم‬

‫فﻮرمﻮل‬

‫دوﻳل‪ ３‬کﻴدو！کﻲ ‪C‬‬

‫‪0‬‬

‫د اﻳشﻴدو！کﻲ‬

‫‪＄‬اﻧ‪７／‬ى کثافت‬

‫‪Methane‬‬

‫‪CH 4‬‬

‫‪-182.5‬‬

‫‪-161.5‬‬

‫‪0.424‬‬

‫‪Ethane‬‬

‫‪C2 H 6‬‬

‫‪-183.7‬‬

‫‪-88.6‬‬

‫‪0.546‬‬

‫‪Propane‬‬

‫‪C3 H 8‬‬

‫‪-187.6‬‬

‫‪-42.2‬‬

‫‪0.585‬‬

‫‪Butane‬‬

‫‪C4 H 10‬‬

‫‪-138.3‬‬

‫‪-0.5‬‬

‫‪0.579‬‬

‫‪Pentane‬‬

‫‪C5 H 12‬‬

‫‪-129.7‬‬

‫‪+36.1‬‬

‫‪0.626‬‬

‫‪Hexane‬‬

‫‪C6 H 14‬‬

‫‪-95.3‬‬

‫‪68.8‬‬

‫‪0.659‬‬

‫‪Heptane‬‬

‫‪C7 H 16‬‬

‫‪90.6‬‬

‫‪98.4‬‬

‫‪0.684‬‬

‫‪Decane‬‬

‫‪C10 H 22‬‬

‫‪-30.0‬‬

‫‪173.0‬‬

‫‪0.730‬‬

‫‪Tetradecane‬‬

‫‪C14 H 30‬‬

‫‪+5.5‬‬

‫‪253.0‬‬

‫‪0.764‬‬

‫‪Pentadecane‬‬

‫‪C15 H 32‬‬

‫‪10.0‬‬

‫‪270.5‬‬

‫‪0.769‬‬

‫‪Hexadecane‬‬

‫‪C16 H 34‬‬

‫‪18.1‬‬

‫‪287.5‬‬

‫‪0.775‬‬

‫‪Eicosane‬‬

‫‪C20 H 42‬‬

‫‪36.5‬‬

‫‪344.0‬‬

‫‪0.778‬‬

‫‪pentacontane‬‬

‫‪C50 H 102‬‬

‫‪93.0‬‬

‫‪421.0‬‬

‫‪0.942‬‬

‫‪C100 H 202‬‬

‫‪115.5‬‬

‫‪-‬‬

‫‪-‬‬

‫‪Hectane‬‬ ‫＇رﻧگﻪ چ‪ ３‬پﻪ جدول ک‪ ３‬لﻴدل کﻴ‪８‬ي‪ ،‬د دې کﻮرﻧ‪ ９‬د ﻫﻮمﻮلﻮگ لﻮم‪７‬ي ＇لﻮر مرکبﻮﻧﻪ پﻪ ！اکل شﻮو شراﻳطﻮک‪ ３‬د گاز پﻪ‬ ‫حالت مﻮﻧدل کﻴ‪８‬ي اود ‪ 5‬تر ‪ 16‬کاربﻨﻮﻧﻮ لروﻧکﻲ ﻳ‪ ３‬د ماﻳع پﻪ حالت او لﻪ ‪＇ 16‬خﻪ لﻮړ کاربن لروﻧکﻲ الکاﻧﻮﻧﻪ پﻪ‬ ‫جامد حالت مﻮﻧدل کﻴ‪８‬ي‪ .‬د الکاﻧﻮﻧﻮ پﻪ ﻫﻮمﻮلﻮگﻲ سلسلﻪ ک‪ ３‬د ا‪４‬ش‪５‬دو ！کﻲ‪ ،‬وﻳل‪ ３‬کﻴدو ！کی او مخصﻮصﻪ کثافت پﻪ‬ ‫پرلﻪ پس‪ ３‬تﻮ‪－‬ﻪ زﻳاتﻮالﻰ مﻮمﻲ‪ .‬د الکاﻧﻮﻧﻮ پﻪ اﻳزومﻴرﻳﻮ ک‪ ３‬ﻫم د ا‪４‬ش‪５‬دو درجﻪ تﻮپﻴر لري‪ ،‬داس‪ ３‬چ‪ ３‬د ﻧارمل اﻳزومﻴرﻳﻮ‬ ‫د ا‪４‬ش‪５‬دو！کی لﻮړ او ﻫغﻪ اﻳزومﻴري چ‪ ３‬ډ‪４‬ر ＊اخﻮﻧﻪ ولري‪ ،‬د ا‪４‬ش‪５‬دو ！کﻰ ﻳ‪！ ３‬ﻴ＀ دى؛ ‪＄‬کﻪ پﻪ ＊اخ لروﻧکﻮ الکاﻧﻮﻧﻮ‬ ‫ک‪ ３‬د واﻧدر والس قﻮه ډﻳره ل‪ ８‬او د ذرو ترمﻨ‪ ＃‬د جذب قﻮه ډﻳره ！ﻴ＂ﻪ ده‪ ،‬ﻧﻮلﻪ دې کبلﻪ پﻪ ل‪８‬ه تﻮدوخﻪ ک‪ ３‬ا‪４‬شﻴ‪８‬ي‪.‬‬ ‫ﻓکر وک‪７‬ئ‬ ‫د ﻻﻧدې جمعﻲ فﻮرمﻮلﻮﻧﻮ لروﻧکﻲ د ﻧارمل زﻧ‪％‬ﻴري الکاﻧﻮﻧﻮ لﻪ مرکبﻮﻧﻮ ＇خﻪ کﻮم ﻳﻮ پﻪ چ＂ک‪ ９‬سره وﻳل‪ ３‬کﻴ‪８‬ي ؟‬ ‫او ‪ C 32 H 66‬د ماﻳع الکاﻧﻮﻧﻮ سرﻳ‪＋‬ﻨا کﻮالﻰ د ﻫغﻮى د کاربن د اتﻮمﻮﻧﻮ د شم‪５‬ر پﻪ زﻳا تﻮالﻲ (ﻧسبتﻲ مالﻴکﻮل کتلﻪ) ډﻳرﻳ‪８‬ي‬ ‫‪92‬‬

‫‪٥٧‬‬

‫‪H‬‬

‫‪45‬‬

‫‪C‬‬

‫ﻓعاﻟﻴت‬ ‫ﻻﻧدې شکلﻮﻧﻪ وگﻮرئ او وواﻳئ چ‪ ３‬کﻮم الکان لﻪ بل ＇خﻪ پﻪ چ＂کتﻴا سره پﻪ پﻴالﻮ ک‪ ３‬تﻮ ‪４‬ﻴ‪８‬ي؟‬

‫) ‪ ( 5 – 4‬شکل‪ :‬الف ‪ -‬د ‪ C12 H 26‬د حرکت چ＂کتﻴا‪ ،‬ب ‪ C16 H 34‬د حرکت چ＂کتﻴا‬ ‫‪ : 5-1-4‬د اﻟﻜاﻧﻮﻧﻮ کﻴﻤﻴاﻳﻲ خﻮاص‬ ‫د الکاﻧﻮﻧﻮ کﻴمﻴاﻳﻲ فعالﻴت ډ‪４‬ر ل‪ ８‬دى‪ ،‬لﻪ دې کبلﻪ ﻫغﻮى د پارافﻴن (‪ )Paraffin‬ﻳعﻨ‪ ３‬د ل‪ ８‬مﻴل لروﻧکﻲ پﻪ ﻧﻮم‬ ‫ﻳا دوي ‪＇ .‬رﻧگﻪ چ‪ ３‬د الکاﻧﻮﻧﻮ پﻪ مالﻴکﻮلﻮﻧﻮ ک‪！ ３‬ﻮل‪ ３‬اړﻳک‪ ３‬ﻳﻮه گﻮﻧ‪ ３‬او د لﻪ ډول ＇خﻪ دي؛ ﻧﻮ لﻪ دې کبلﻪ‬ ‫ﻳﻮازې تعﻮﻳضﻲ تعاملﻮﻧﻪ تر سره کﻮلﻰ شﻲ ‪.‬‬ ‫الکاﻧﻮﻧﻪ لﻪ اکسﻴجن سره تعامل کﻮي‪ ،‬عضﻮي اکسﻴجن لروﻧکﻲ مرکبﻮﻧﻪ جﻮړوي‪ .‬ﻻﻧدې د الکاﻧﻮﻧﻮ ‪＄‬ﻴﻨ‪３‬‬ ‫تعاملﻮﻧﻪ مطالعﻪ کﻮو‪:‬‬ ‫‪ : 1-5-1-4‬د اﻟکاﻧﻮﻧﻮ اکسﻴدﻳشﻦ‬ ‫الکاﻧﻮﻧﻪ پﻪ عادي شراﻳطﻮ ک‪ ３‬د ﻫﻮا د اکسﻴجن او اکسﻴدا ﻧتﻮﻧﻮ‪( ١‬د اکسدﻳشن عامل) پﻪ مقابل ک‪ ３‬کلک دي‪ ،‬کﻪ‬ ‫چ‪５‬رې پارافﻴﻨﻮﻧﻪ پﻪ ﻫﻮا ک‪ ３‬وسﻮزول شﻲ‪ ،‬دا مرکبﻮﻧﻪ پﻪ أسماﻧﻲ رﻧ‪／‬ﻪ لمبﻪ سﻮزي چ‪ ３‬کاربن ډاى اکساﻳد‪ ،‬اوبﻪ‬ ‫او اﻧرژي تﻮلﻴد وي‪:‬‬ ‫‪3CO + 4H O + E‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪C H + 5O‬‬ ‫‪3 8‬‬ ‫‪2‬‬

‫الکاﻧﻮﻧﻪ د سﻮن ＊ﻪ تﻮکﻲ دي او د ﻫغﻮی لﻪ سﻮزولﻮ ＇خﻪ ډ‪４‬ره اﻧرژي تﻮلﻴد ﻳ‪８‬ي؛ د بﻴلگﻲ پﻪ ډول‪:‬‬ ‫‪890‬‬ ‫‪/ mol‬‬ ‫‪CO + 2H O + 94‬‬ ‫‪KJkJ/mol‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪CH + 2 O‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪2‬‬

‫د ﻳﻮ کﻴلﻮگرام مﻴتان لﻪ سﻮزولﻮ ＇خﻪ ‪ 55627‬کﻴلﻮ ژول اﻧرژي ازادﻳ‪８‬ي‪ ،‬سﻮن د‬ ‫پارافﻴﻨﻮ د ډﻳرو‪＄‬اﻧ‪７／‬و تعاملﻮﻧﻮ لﻪ ډل‪＇ ３‬خﻪ دی چ‪ ３‬پﻪ عملﻲ چارو ک‪ ３‬لﻪ ﻫغﻮ ＇خﻪ‬ ‫گ＂ﻪ اخ‪５‬ستل کﻴ‪８‬ي‪ .‬طبﻴعﻲ گاز د ﻫاﻳدروکاربﻨﻮﻧﻮ مخلﻮط دى‪ ،‬د ا ‪－‬از ‪ 90%‬لﻪ مﻴتان‬ ‫＇خﻪ جﻮړ شﻮى دى ‪.‬‬

‫(‪ )6-4‬شکل‪ :‬د طبعﻲ ‪－‬از سﻮزول‬

‫‪ -١‬اکسﻴداﻧتﻮﻧﻪ‪ :‬ﻫغﻪ مﻮاد دي چ‪ ３‬د ﻧﻮرو مﻮاد د اکسدﻳشن کﻮولﻮ تﻮان ولری‪.‬ﻳا پﻪ بل عبارت ﻫغﻮی د الکتروﻧﻮﻧﻮ باﻳلﻮلﻮ تﻪ مجبﻮری ک‪７‬ي لکﻪ‪ :‬اکسﻴجن‪ ،‬ﻫاﻳدروجن‪،‬‬ ‫پر اکساﻳد‪ ،‬ﻫﻼجﻨﻮﻧﻪ‬

‫‪٥٨‬‬

‫د الکاﻧﻮﻧﻮ لﻪ اکسﻴدﻳشن ＇خﻪ پﻪ اړوﻧده شراﻳطﻮک‪ ３‬کﻴداى شﻲ الکﻮلﻮﻧﻪ‪ ،‬الدﻳﻬاﻳدوﻧﻪ او تﻴزابﻮﻧﻪ ﻻستﻪ راوړل‬ ‫شﻲ چ‪ ３‬د پﻮرتﻨﻴﻮ مرکبﻮﻧﻮ د ﻻستﻪ راوړلﻮ پﻪ اړه بﻪ معلﻮمات وړاﻧدې شﻲ‪ ،‬پﻪ دې برخﻪ ک‪ ３‬بﻪ د ‪＄‬ﻴﻨﻮ عضﻮي‬ ‫مرکبﻮﻧﻮ سﻮن مطالعﻪ ک‪７‬و‪.‬‬ ‫کلﻪ چ‪ ３‬مﻴتان د ﻫﻮا د اکسﻴجن پﻪ واسطﻪ د کتلست پﻪ شتﻮن ک‪ ３‬اکسﻴدﻳشن شﻲ‪ ،‬مﻴتاﻧﻮل‪ ،‬فارم الدﻳﻬاﻳد او‬ ‫فارمﻴک اسﻴد تﻮلﻴدﻳ‪８‬ي‪:‬‬ ‫‪Ni‬‬

‫‪2CH + O‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪2C H O H‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪O‬‬ ‫‪O‬‬ ‫‪Ni‬‬ ‫‪////‬‬ ‫‪Ni‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪O‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪C H‬‬ ‫‪H++ H‬‬ ‫‪H O‬‬ ‫‪O‬‬ ‫‪CH 4 + O 2‬‬ ‫‪H C‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪22‬‬ ‫‪O‬‬ ‫‪O‬‬ ‫‪Ni‬‬ ‫‪////‬‬ ‫‪Ni‬‬ ‫‪2CH‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪3O‬‬ ‫‪2H‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪O H‬‬ ‫‪H ++ 2H‬‬ ‫‪2H O‬‬ ‫‪O‬‬ ‫‪2CH 4 + 3O 2‬‬ ‫‪2H C O‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪22‬‬

‫‪ : 2-5-1-4‬د کرکﻨ‪( Cracking ，‬ﻣاتﻴدﻧﻪ)تعاﻣﻞ‬ ‫کلﻪ چ‪ ３‬الکاﻧﻮﻧﻮ تﻪ لﻪ ‪＇ 400°C‬خﻪ تر ‪ 600°C‬پﻮرې تﻮدوخﻪ ورک‪７‬ل شﻲ‪ ،‬پﻪ دې صﻮرت ک‪ ３‬د الکاﻧﻮﻧﻮ د مالﻴکﻮلﻮﻧﻮ‬ ‫د کاربن – کاربن د اړﻳکﻮ متجاﻧسﻪ پري ک‪５‬دل ترسره کﻴ‪８‬ي چ‪ ３‬دې عملﻴﻲ تﻪ د مات‪５‬دﻧ‪ ) Cracking ( ３‬عﻤﻠﻴﻪ‬ ‫واﻳﻲ‪ Cracking .‬اﻧگلﻴسﻲ کلمﻪ ده چ‪ ３‬د ماتﻮلﻮ ﻳا د ＇ﻴرولﻮ پﻪ معﻨا ده‪ ،‬پﻪ دې ‪＄‬اي ک‪ ３‬ﻫم پﻪ ﻫمدې مفﻬﻮم‬ ‫پﻪ کار وړل شﻮې ده او پﻪ مشبﻮع او غﻴر مشبﻮع کﻮچﻨﻴﻮ ﻫاﻳدروکاربﻨﻮﻧﻮ د لﻮﻳﻮ ﻫاﻳدروکاربﻨﻮﻧﻮ لﻪ ماتﻴدلﻮ ＇خﻪ‬ ‫عبارت ده‪:‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪CH + CH = CH‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫پﻪ صﻨعت ک‪ ３‬د ماتﻴدو تعامل بﻨس＂‪５‬ز رول لﻮبﻮي چ‪ ３‬د تﻮدوخﻮ پﻪ لﻮړو درجﻮک‪ ３‬د دې تعامل پﻪ مرستﻪ لﻪ اومﻮ‬ ‫ﻧفتﻮ ＇خﻪ قﻴمتﻲ کﻮچﻨ‪ ９‬اجزاوې؛ لکﻪ‪ :‬پترول‪ ،‬ډﻳزل‪ ،‬د خاوروتﻴل او ﻧﻮر ﻻس تﻪ راوړي‪.‬‬ ‫‪ : 3-5-1-4‬ﻫﻠﻮجﻨﻴشﻦ‬ ‫ﻫلﻮجﻨﻴشن د الکاﻧﻮﻧﻮ د ډﻳرو مﻬمﻮ تعاملﻮﻧﻮ لﻪ ډل‪＇ ３‬خﻪ دی‪ ،‬د ﻫلﻮجﻨﻴشن پﻪ بﻬﻴر ک‪ ３‬لﻪ کلﻮرﻳن سربﻴره‪ ،‬فلﻮرﻳن ﻫم‬ ‫پﻪ کار وړل کﻴ‪８‬ي‪ ،‬أﻳﻮدﻳن د الکاﻧﻮﻧﻮ د ﻫاﻳدروجن پﻪ ﻧﻴغ(مستقﻴم) ب‪＄ ３‬اﻳﻮﻧﻪ ﻧﻪ شی تر سره کﻮلی‪ ،‬خﻮ فلﻮرﻳن پﻪ چ＂ک‪９‬‬ ‫سره اغﻴزه اچﻮي چ‪ ３‬باﻳد د فلﻮرﻳﻨﻴشن پﻪ عملﻴﻪ ک‪ ３‬پاملرﻧﻪ وشﻲ‪ .‬د الکاﻧﻮﻧﻮ کلﻮرﻧﻴشن د تﻮدوخ‪ ３‬پﻪ ‪ 300C °‬ک‪３‬‬ ‫ترسره ک‪５‬داى شﻲ‪ ،‬د مﻴتان د کلﻮروﻧﻴشن بﻬﻴر پﻪ ＇ﻮ پ‪７‬اووﻧﻮ سره کﻴداى شﻲ چ‪ ３‬تر سره شﻲ‪ ،‬ﻻﻧدې معادل‪ ３‬و‪－‬ﻮرئ‪:‬‬ ‫‪CHCl + HCl‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪CCl + HCl‬‬ ‫‪4‬‬

‫ر‪１‬ا‬ ‫ر‪１‬ا‬

‫‪c: CH Cl + Cl‬‬ ‫‪2 2‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪ CH Cl + HCl‬ر‪１‬ا‬

‫‪a: CH + Cl‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪3‬‬

‫‪CH Cl + HCl d: CHCl + Cl‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2 2‬‬

‫ر‪１‬ا ‪b: CH Cl + Cl‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪٥٩‬‬

‫‪ : 6-1-4‬د اﻟکاﻧﻮﻧﻮ ﻻستﻪ راوړﻧﻪ‬ ‫الکاﻧﻮﻧﻪ پﻪ ﻧفتﻮک‪ ３‬پﻪ زﻳاتﻪ کچﻪ د مخلﻮطﻮ پﻪ ب‪２‬ﻪ شتﻪ چ‪ ３‬ک‪５‬داى شﻲ ﻫغﻪ لﻪ ﻧفتﻮ ＇خﻪ جﻼ شﻲ‪ ،‬ﻫمدارﻧگﻪ طبﻴعﻲ‬ ‫گاز د گازي الکاﻧﻮﻧﻮ مخلﻮط دى؛ خﻮ الکاﻧﻮﻧﻪ کﻴدای شﻲ پﻪ ﻻﻧدې ﻻرو ﻫم پﻪ ﻻس راوړل شﻲ‪:‬‬ ‫‪ - 1‬د ورتس سﻨتﻴز پﻪ طرﻳﻘﻪ‪ :‬د الکاﻧﻮﻧﻮ د ﻻستﻪ راوړلﻮ ډﻳره مﻬمﻪ ﻻره د ورتس تگ ﻻره ده؛ پﻪ دې طرﻳقﻪ‬ ‫ک‪ ３‬د ﻫاﻳدروکاربﻨﻮﻧﻮ ﻫﻼﻳدوﻧﻪ لﻪ فلزي سﻮدﻳم سره تعامل کﻮي‪ ،‬پﻪ پاﻳلﻪ ک‪ ３‬الکان ﻻستﻪ را‪＄‬ﻲ‪:‬‬ ‫‪2R X + 2Na‬‬

‫‪R R + 2NaX‬‬ ‫‪Alkane‬‬

‫‪CH + 2NaCl‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪Ethane‬‬

‫‪Alkyl halide‬‬

‫‪Cl + 2Na‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪Methyl chloride‬‬ ‫‪2CH‬‬

‫‪CH‬‬

‫ﻓعاﻟﻴت‬ ‫د الکان کﻮم ﻫﻼﻳد تﻪ لﻪ سﻮدﻳم سره تعامل ورک‪７‬ل شﻲ چ‪ ３‬ﻫگزان تشکﻴل شﻲ؟‬ ‫کﻪ چ‪５‬رې ‪ 2 Iodo bu tan e‬تﻪ د سﻮدﻳم سره تعامل ورک‪７‬ل شﻲ‪ ،‬کﻮم الکان بﻪ حاصل شﻲ؟ د ﻫغﻮى‬ ‫د تعامل معادلﻪ ولﻴکئ ‪.‬‬ ‫‪－ - 2‬رﻳﻨارد پﻪ طرﻳﻘﻪ‪ :‬پﻪ ‪ 1901‬کال ک‪ ３‬د گرﻳﻨارد (‪ )Victor Grignard‬پﻪ ﻧﻮم ﻳﻮ عالم د مگﻨﻴزﻳم‬ ‫ﻫﻼﻳد عضﻮي مرکب لﻪ ﻻﻧدې معادل‪ ３‬سره سم ترﻻسﻪ ک‪: ７‬‬ ‫‪X‬‬ ‫‪H + Mg(OH)X‬‬ ‫‪C H + Mg(OH)Br‬‬ ‫‪2 6‬‬

‫‪HOH‬‬

‫‪Br‬‬

‫‪Mg‬‬

‫‪Mg‬‬ ‫‪R‬‬

‫‪C H‬‬ ‫‪2 5‬‬

‫‪R‬‬

‫‪X + Mg‬‬

‫‪R‬‬

‫‪Mg‬‬

‫‪R‬‬

‫‪X + HOH‬‬ ‫‪Br + Mg‬‬

‫‪C H‬‬ ‫‪2 5‬‬

‫ﻓعاﻟﻴت‬ ‫د گرﻳﻨارد د تعامل پر بﻨس＀ دا ﻻﻧدې مرکبﻮﻧﻪ ﻻستﻪ راوړئ او دﻫغﻮی کﻴمﻴاﻳﻲ معادل‪ ３‬ولﻴکئ‪:‬‬ ‫‪CH 3 CH‬‬ ‫‪CH 3‬‬ ‫|‬

‫)‪, b‬‬

‫‪a ) C3H 8‬‬

‫‪CH 3‬‬

‫‪ - 3‬د الکاﻳل ﻫﻼﻳدوﻧﻮ لﻪ ارجاع کﻮلﻮ ＇خﻪ ﻫم کﻴداى شﻲ الکاﻧﻮﻧﻪ ﻻستﻪ راوړل شﻲ‪ ،‬دا س‪ ３‬چ‪ ３‬الکاﻳل‬ ‫ﻫﻼﻳدوﻧﻪ د جستﻮ لﻪ فلز سره تعامل وک‪７‬ي‪ ،‬پﻪ پاﻳلﻪ ک‪ ３‬د الکان او جستﻮﻫﻼﻳد حاصلﻴ‪８‬ي‪:‬‬

‫‪2 R H + ZnX 2‬‬ ‫‪22CH‬‬ ‫‪CH3 3 CH‬‬ ‫‪CH2 2 CH‬‬ ‫‪CH2 2++ZnBr‬‬ ‫‪ZnBr‬‬ ‫‪22‬‬

‫‪٦٠‬‬

‫‪2 R X + Zn + 2 H‬‬ ‫‪22CH‬‬ ‫‪CH3 3 CH‬‬ ‫‪CH CH‬‬ ‫‪CH3 3++Zn‬‬ ‫‪Zn++22HHo o‬‬ ‫| |‬ ‫‪Br‬‬ ‫‪BBr r‬‬

‫‪ - 4‬د کاربﻮکسلﻴک اسﻴدوﻧﻮ د فلزي مالگﻮ او د سﻮداﻻﻳم (‪ ()NaOH+CaO‬سﻮدﻳم ﻫاﻳدروکساﻳد او د‬ ‫کلسﻴم اکساﻳد مخلﻮط دی)‬ ‫لﻪ تﻮدوخ‪ ３‬ورکﻮلﻮ ＇خﻪ ک‪５‬داى شﻲ الکاﻧﻮﻧﻪ ﻻس تﻪ راوړل شﻲ‪:‬‬ ‫‪H + Na CO‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪H + Na CO‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪R‬‬

‫∆)‪( CaO‬‬

‫∆ )‪( CaO‬‬

‫‪C H‬‬ ‫‪2 5‬‬

‫‪COONa + NaOH‬‬

‫‪COONa + NaOH‬‬

‫‪R‬‬

‫‪C H‬‬ ‫‪2 5‬‬

‫‪ - 5‬د ﻧکل‪ ،‬پﻼتﻴن او ﻧﻮرو کتلستﻮﻧﻮ پﻪ شتﻮن ک‪ ３‬د الکﻴﻨﻮﻧﻮ او الکاﻳﻨﻮﻧﻮ لﻪ ﻫاﻳدروجﻨشن ＇خﻪ د ﻫغﻮى اﻳزولﻮگ‬ ‫| |‬ ‫‪Ni‬‬ ‫‪/‬‬ ‫\‬ ‫الکاﻧﻮﻧﻪ ﻻستﻪ را‪＄‬ﻲ‬ ‫‪C C‬‬ ‫‪C=C +H‬‬ ‫‪H H‬‬ ‫| |‬ ‫‪C C H‬‬ ‫| |‬ ‫‪H H‬‬

‫‪2‬‬

‫| |‬ ‫‪H H‬‬

‫‪3‬‬

‫‪CH‬‬

‫‪Ni‬‬

‫‪/H‬‬

‫\‬

‫‪/‬‬

‫‪CH3‬‬

‫\‬ ‫‪C=C‬‬ ‫‪+H‬‬ ‫‪/‬‬ ‫‪\H‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪H‬‬

‫‪ : 7-1-4‬ﻣﻴتان (‪) Methane‬‬ ‫د پارافﻴن ډﻳرساده مرکب‪ ،‬مﻴتان دى چ‪ ３‬پﻪ ب‪５‬ﻼب‪５‬لﻮ ﻧﻮمﻮﻧﻮ ﻳادﻳ‪８‬ي اودا ﻧﻮمﻮﻧﻪ ﻳ‪ ３‬لﻪ پﻴداﻳ‪＋‬ت لﻪ بﻴﻼ بﻴلﻮ ب‪２‬ﻮ سره‬ ‫اړﻳکﻪ لري‪＇ ،‬رﻧگﻪ چ‪ ３‬دا گاز د عضﻮي تﻮکﻮ د خﻮسا کﻴدلﻮ لﻪ کبلﻪ پﻪ خﻨدقﻮﻧﻮ (ژورو) ک‪ ３‬ﻻستﻪ را‪＄‬ﻲ؛ لﻪ دې‬ ‫کبلﻪ د خﻨدقﻮﻧﻮ د گاز پﻪ ﻧﻮم ﻳا دﻳ‪８‬ي‪ ،‬ﻫمدا رﻧ‪／‬ﻪ دا گاز پﻪ کاﻧﻮﻧﻮک‪ ３‬ﻫم پﻴدا کﻴ‪８‬ي‪ ،‬پردې بﻨس＀ د کاﻧﻮﻧﻮ دگاز پﻪ‬ ‫ﻧﻮم ﻫم ﻳا د شﻮى دى‪ ،‬پﻪ کاﻧﻮﻧﻮک‪ ３‬د مﻴتان د گاز ！ﻮلﻴدل د وژوﻧکﻮ او خطرﻧاکﻪ چاودﻧﻮ ﻻمل کﻴ‪８‬ي‪ ،‬لﻪ دې کبلﻪ‬ ‫د‪ Firedamp‬ﻳعﻨ‪ ３‬د اور مﻨ‪％‬تﻪ را وړوﻧکﻲ ‪－‬از پﻪ ﻧﻮم ﻫم ﻳا دﻳ‪８‬ي‪.‬‬ ‫د لﻮﻳﻮ سﻴارو اتمﻮسفﻴر ( زحل او مشتري )ﻫم د مﻴتان ‪－‬از لري‪ ،‬دا ＊ﻴﻲ چ‪ ３‬مﻴتان پﻪ طبﻴعﻲ شراﻳطﻮ ک‪ ３‬لﻪ حﻴاتﻲ قﻮو‬ ‫＇خﻪ پرتﻪ ﻫم جﻮړﻳدلی شﻲ‪.‬‬ ‫د ‪＄‬مک‪ ３‬پﻪ د ﻧﻨﻪ ک‪ ３‬د اور اخﻴستﻮﻧکﻮ گازوﻧﻮ ډﻳرې زﻳات‪ ３‬زﻳرم‪ ３‬شتﻪ چ‪ ３‬ﻫغﻮى پﻪ ازاد حالت ک‪ ３‬دطبﻴعﻲ ‪－‬ازو پﻪ ب‪２‬ﻪ (‬ ‫د ‪＄‬مک‪ ３‬د پﻨ‪ ６‬قشر دﻧﻨﻪ زﻳرم‪ ،)３‬د محلﻮل پﻪ حالت پﻪ ﻧفتﻮ او د ‪＄‬مک‪ ３‬د ﻻﻧدې اوبﻮ د‪－‬ازوﻧﻮ پﻪ تﻮ‪－‬ﻪ لﻪ ﻧفتﻮسره ﻳﻮ‪＄‬اى‬ ‫مﻮﻧدل کﻴ‪８‬ي‪ .‬پﻪ طبﻴعﻲ گازوﻧﻮک‪ 98% ３‬د مﻴتان گاز شتﻮن لري او اﻳتان‪ ،‬پروپان او ﻧﻮر ﻫم د مخلﻮط پﻪ ب‪２‬ﻪ شتﻪ دي‪ .‬د‬ ‫ت‪５‬لﻮ سره ﻳﻮ‪＄‬ای گازوﻧﻪ پﻪ ډﻳره ل‪８‬ه کچﻪ مﻴتان لري‪ ،‬پﻪ مﻨ‪％‬ﻨﻲ ډول لﻪ ﻳﻮ مترمکعب طبﻴعﻲ گاز ＇خﻪ ‪ 46000‬کﻴلﻮ ژول‬ ‫تﻮدوخﻪ تﻮلﻴدﻳ‪８‬ي چ‪ ３‬د ‪ 30kg‬چدن د وﻳل‪ ３‬کﻮلﻮ لپاره کافﻲ ده‪.‬‬

‫‪ : 1-7-1-4‬د ﻣﻴتان ﻓزﻳکﻲ خﻮاص‬ ‫د مﻴتان گاز ب‪ ３‬بﻮﻳﻪ‪ ،‬ب‪ ３‬خﻮﻧده‪ ،‬ب‪ ３‬رﻧگﻪ او د ﻫﻮا ＇خﻪ سپک دى ‪.‬د ﻫغﻪ دروﻧد والﻰ د ﻫﻮا پﻪ ﻧسبت‬ ‫‪M 16‬‬ ‫=‬ ‫‪= 0.552‬‬ ‫‪ D = 29‬دى‪ .‬د مﻴتان مالﻴکﻮل غﻴر قطبﻲ دى او د مﻴتان د مالﻴکﻮلﻮﻧﻮ ترمﻨ‪ ＃‬د جاذب‪ ３‬قﻮه د‬ ‫‪29‬‬ ‫واﻧدروالس او (‪ )London‬قﻮه ده‪ ،‬دا قﻮه د مﻴتان د مالﻴکﻮلﻮﻧﻮ د کﻮچﻨﻴﻮالﻲ لﻪ املﻪ ډﻳره کمزورې ده؛ لﻪ دې‬ ‫کبلﻪ د ﻫغﻪ د وﻳل‪ ３‬کﻴدو او اﻳشﻴدو ！کی ډ‪４‬ر ＊کتﻪ دی‪ .‬مﻴتان پﻪ اوبﻮ ک‪ ３‬ﻧﻪ حل کﻴ‪８‬ي‪.‬‬ ‫‪٦١‬‬

‫ﻓعاﻟﻴت‬ ‫د ﻳﻮالکان مخصﻮصﻪ کثافت ‪1.52‬دى‪ ،‬دﻫغﻪ فﻮرمﻮل او مالﻴکﻮلﻲ کتلﻪ پﻪ ﻻس راوړئ‪.‬‬ ‫‪ - 2‬د ﻳﻮالکان مالﻴکﻮلﻲ کتلﻪ ‪ 62‬ده‪ ،‬د ﻫغﻪ مخصﻮصﻪ کثافت پﻴدا ک‪７‬ئ‪.‬‬ ‫‪ : 2-7-1-4‬د ﻣﻴتان ﻛﻴﻤﻴاﻳﻲ خﻮاص‬ ‫طبﻴعﻲ گاز ‪ 98 %‬د مﻴتان گاز دى‪ ،‬لﻪ ﻫغﻪ ＇خﻪ د خام‪ ３‬کﻴمﻴاﻳﻲ مادې پﻪ تﻮ‪－‬ﻪ د ﻻﻧدې مﻮادو د ﻻستﻪ راوړلﻮ‬ ‫لپاره کار اخ‪５‬تسل کﻴ‪８‬ي‪:‬‬ ‫‪ – 1‬د تﻮرکﻲ (‪ )soot‬او د ﻫاﻳدروجن دﻻس تﻪ راولﻮ لپاره د پاﻳرولﻴز (‪ )Pyrolysis‬ﻟﻪ طرﻳق‪＇ ３‬خﻪ ‪＂－‬ﻪ اخلﻲ‪:‬‬ ‫‪1000° C‬‬

‫‪2H 2 + C‬‬

‫‪CH 4‬‬

‫تﻮرکی د زﻳات‪ ３‬مادې پﻪ تﻮ‪－‬ﻪ د رب‪ ７‬پﻪ خامﻮ مﻮادوک‪ ３‬کاروي اوﻫم د ＇رمﻨﻮ پﻪ جﻮړ ولﻮک‪ ３‬د رﻧگ پﻪ تﻮ‪－‬ﻪ ترې گ＂ﻪ‬ ‫اخ‪５‬ستل کﻴ‪８‬ي‪.‬‬ ‫‪ – 2‬د استلﻴن د ﻻستﻪ راوړلﻮ لپاره لﻪ مﻴتان ＇خﻪ گ＂ﻪ اخﻴستل کﻴ‪８‬ي‪:‬‬ ‫‪1500° C‬‬

‫‪C 2 H 2 + 3H 2‬‬

‫‪2CH 4‬‬

‫‪ – 3‬مﻴتان د اوبﻮ د ب‪７‬ا سﻮﻧﻮ د تعامل لﻪ املﻪ د کاربن مﻮﻧﻮ اکساﻳد او ﻫاﻳدروجن گازوﻧﻪ ﻻستﻪ راوړي‪:‬‬ ‫‪800° C‬‬

‫‪3H 2 + CO‬‬

‫‪CH 4 + H 2 O‬‬

‫پﻪ دې بﻨس＀ لﻪ پﻮرتﻨﻴﻮ ﻻستﻪ راغلﻮ محصﻮﻻتﻮ ＇خﻪ مﻴتاﻳل الکﻮل ﻻستﻪ راوړل کﻴ‪８‬ي‪.‬‬ ‫‪ – 4‬د مﻴتان د اکسﻴدﻳشن لﻪ تعامل ＇خﻪ‪ ،‬مﻴتاﻳل الکﻮل‪ ،‬فارم الدﻳﻬاﻳد او فارمﻴک اسﻴد ﻻستﻪ را‪＄‬ﻲ‪:‬‬ ‫‪OH‬‬

‫‪3‬‬

‫‪2CH‬‬

‫‪O‬‬ ‫‪//‬‬ ‫‪C H + H 2O‬‬ ‫‪O‬‬ ‫‪//‬‬ ‫‪C O H + 2H 2O‬‬

‫‪2‬‬ ‫‪H‬‬

‫‪2H‬‬

‫‪+O‬‬

‫‪4‬‬

‫‪2CH‬‬

‫‪CH 4 + O 2‬‬ ‫‪2CH 4 + 2O 2‬‬

‫‪ – 5‬د اکسﻴجن پﻪ شتﻮن ک‪ ３‬د مﻴتان او امﻮﻧﻴا لﻪ پاﻳرولﻴز ＇خﻪ ﻫاﻳدروجن سﻴا ﻧاﻳد ﻻستﻪ را‪＄‬ﻲ‪:‬‬ ‫‪2 HCN + 6 H 2 O‬‬

‫‪٦٢‬‬

‫‪1000° C‬‬

‫‪2CH 4 + 2 NH 3 + 3O2‬‬

‫‪ - 6‬د مﻴتان د کلﻮروﻧﻴشن ＇خﻪ مﻴتاﻳل کلﻮراﻳد‪ ،‬ډای کلﻮرومﻴتان (مﻴتلﻴن کلﻮراﻳد) کلﻮروفارم او کاربن تترا کلﻮراﻳد‬ ‫ر‪１‬ا‬ ‫ترﻻسﻪ کﻴ‪８‬ي‪:‬‬ ‫‪CH + Cl‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪CH Cl + HCl‬‬ ‫‪3‬‬

‫ر‪１‬ا‬

‫‪CH Cl + HCl‬‬ ‫‪2 2‬‬

‫ر‪１‬ا‬ ‫‪CHCl3 + HCl‬‬ ‫ر‪１‬ا‬ ‫‪CCl4 + HCl‬‬

‫‪CH Cl + Cl‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪CH 2Cl2 + Cl2‬‬ ‫‪CHCl3 + Cl2‬‬

‫مﻴتان کﻴدای شﻲ چ‪ ３‬د الکاﻧﻮﻧﻮ د عمﻮمﻲ ﻻرو پﻪ واسطﻪ ﻫم پﻪ ﻻس راوړل شﻲ‪:‬‬ ‫ﻓعاﻟﻴت‬ ‫د ﻣﻴتان ﻻستﻪ راوړﻧﻪ‬ ‫د اړتﻴا وړ ﻣﻮاد‪ :‬دوه عدده تست تﻴﻮبﻮﻧﻪ‪ ،‬گﻴرا‪ ،‬س＂ﻴﻨد لﻪ دوه عدده پاﻳﻮ سره کﻮږ ﻧل‪ ،‬سﻮري لروﻧکﻰ کارک‪،‬‬ ‫د اوبﻮ ＇خﻪ ډک تشت‪ ،‬د تﻮدوخ‪ ３‬سرچ‪５‬ﻨﻪ‪ ،‬سﻮداﻻﻳم (د سﻮدﻳم ﻫاﻳدروکساﻳد او کلسﻴم اکساﻳد مخلﻮط)‪،‬‬ ‫سﻮدﻳم اسﻴتات‬ ‫ک‪ ７‬ﻧﻼره‪ :‬لﻪ )‪( 7 - 4‬شکل سره سم‪ ،‬ل‪＇ ８‬ﻪ سﻮدﻳم اسﻴتات د سﻮداﻻﻳم سره پﻪ ﻳﻮتست تﻴﻮب ک‪ ３‬واچﻮئ‪،‬‬ ‫د سﻮري لروﻧکﻲ کارک سره ﻳ‪ ３‬وت‪７‬ئ‪ ،‬د کارک د سﻮري ＇خﻪ ﻳﻮ کﻮږ ﻧل لﻪ بل تست تﻴﻮب سره چ‪ ３‬لﻪ‬ ‫اوبﻮ ＇خﻪ پﻪ ډک تشت ک‪ ３‬سرچپﻪ شتﻮن لري‪ ،‬وردﻧﻨﻪ ک‪７‬ئ‪ ،‬وروستﻪ د تست تﻴﻮب د تﻮکﻮ د تعامل معادلﻪ‬ ‫ولﻴکئ او وواﻳاست چ‪ ３‬پﻪ ﻧسکﻮر شﻮي تست تﻴﻮب ک‪ ３‬چ‪ ３‬د اوبﻮ ډک تشت ک‪ ３‬شتﻮن لري‪！ ،‬ﻮل شﻮى‬ ‫گاز کﻮم دى ؟‬

‫)‪ (7 - 4‬شکل‪ :‬د مﻴتان د ﻻس تﻪ راوړلﻮ دستگاه‬

‫‪٦٣‬‬

‫‪ : 2-4‬ک‪７‬ه ﻳﻴز ﻣرکبﻮﻧﻪ ( ساﻳکﻠﻮاﻟکاﻧﻮﻧﻪ )‬ ‫د ساﻳکلﻮ پارافﻴﻨﻮﻧﻮ د ﻫﻮمﻮلﻮګ سلسل‪ ３‬عمﻮمﻲ فﻮرمﻮل ‪ C H‬ﻳا ‪ (CH 2 )n‬دى چ‪ ３‬پﻪ دې ترتﻴب د ساﻳکلﻮ‬ ‫پارافﻴن مالﻴکﻮل لﻪ ﻫغﻪ لﻪ اﻳزولﻮګ الکان پﻪ ﻧسبت د ﻫاﻳدروجن دوه اتﻮمﻪ ل‪ ８‬لري‪.‬‬ ‫پﻪ ‪＄‬ﻴﻨ‪ ３‬مشبﻮع ﻫاﻳدروکاربﻨﻮﻧﻮ ک‪ ３‬د کاربن دوه اتﻮمﻪ کﻮلﻰ شﻲ چ‪ ３‬پﻪ خپل مﻨ‪ ＃‬ک‪ ３‬ﻳﻮه گﻮﻧ‪ ３‬اشتراکﻲ اړﻳکﻪ (‬ ‫ک＀ م＀ د دوومﻨ‪％‬ﻨﻴﻮ کاربﻨﻮﻧﻮ لﻪ ‪ sp 3‬ﻫاﻳبرﻳدو اړﻳکﻮ سره چ‪ ３‬د ﻫغﻮى تر مﻨ‪ ＃‬ﻳﻮ ﻳا ＇ﻮ د ‪ CH 2‬گروپﻮﻧﻪ‬ ‫شتﻮن ولري ) پﻪ حلقﻪ ک‪ ３‬چ‪ ３‬جﻮړه ک‪７‬ي دي‪ ،‬دا ډول مرکبﻮﻧﻪ د ساﻳکلﻮ الکاﻧﻮﻧﻮ(‪ )Cycloalkanes‬پﻪ ﻧﻮم‬ ‫ﻳا دﻳ‪８‬ي چ‪ ３‬دﻫغﻮى لﻮم‪７‬ﻧﻰ مرکب ‪ C3 H 6‬چ‪ ３‬جﻮړ＊تﻴز فﻮرمﻮل پﻪ ﻻﻧدې ډول دی‪:‬‬ ‫‪2n‬‬

‫‪n‬‬

‫‪CH 2‬‬

‫‪CH 2‬‬

‫‪CH 2‬‬

‫‪Cyclo propane‬‬ ‫د دوی مرکبﻮﻧﻪ لﻪ ‪ Cyclo butane، Cyclo pentane، Cyclo hexane .‬او ﻧﻮرو ＇خﻪ عبارت دي‪.‬‬ ‫ساﻳکلﻮ ﻫگزان چ‪ ３‬جمعﻲ فﻮرمﻮل ﻳ‪ C6 H 12 ３‬دى‪ ،‬د لﻴﻮﻳس د قاﻧﻮن سره سم پﻪ ﻳﻮه سطحﻪ ک‪ ３‬د ساده شپ‪８‬‬ ‫ضلعﻲ پﻪ ب‪２‬ﻪ لﻴکل کﻴ‪８‬ي‪ ،‬خﻮ پﻪ ر＊تﻴاسره چ‪ ３‬د کاربن اتﻮمﻮﻧﻪ پﻪ دې مرکب ک‪＇ ３‬لﻮر وجﻬﻲ جﻮړ＊ت لري‪ ،‬مسطح‬ ‫ﻧﻪ دى‪ ،‬پﻪ عادي شراﻳطﻮک‪ ３‬ﻫغﻪ فﻮرمﻮل چ‪ ３‬د ساﻳکلﻮ ﻫگزان د مالﻴکلﻮل ډ‪４‬ر ثابت حالت را＊ﻴﻲ‪ ،‬د ＇ﻮک‪９‬‬ ‫پﻪ ب‪２‬ﻪ دى ( د ﻫغﻪ ＇ﻮکﻴﻮ پﻪ ب‪２‬ﻪ چ‪ ３‬دسﻴﻨدوﻧﻮ پﻪ غاړو ک‪ ３‬ترې گ＂ﻪ اخ‪５‬ستل کﻴ‪８‬ي ) پﻪ )‪ (8 - 4‬شکل ک‪ ３‬د‬ ‫ساﻳکلﻮ ﻫگزان فضاﻳﻲ جﻮړ＊ت د ＇ﻮک‪ ９‬پﻪ ب‪２‬ﻪ ＊ﻮدل شﻮى دى‪:‬‬

‫)‪ ( 8 - 4‬شکل‪ :‬د ساﻳکلﻮ ﻫگزان فضاﻳﻲ جﻮړ＊ت د چﻮک‪ ９‬پﻪ شکل‬

‫‪ : 1-2-4‬د ساﻳکﻠﻮ اﻟکاﻧﻮﻧﻮ پﻴداﻳ‪＋‬ت‬ ‫ساﻳکلﻮ الکاﻧﻮﻧﻪ پﻪ طبﻴعت ک‪ ３‬پﻪ ډﻳره اﻧدازه پراختﻴا مﻮﻧدل‪ ３‬ده او ﻧﻮمﻮړي مرکبﻮﻧﻪ د ‪＄‬ﻴﻨﻮ ﻧفتﻮ د جﻮړ＊ت‬ ‫لﻪ بﻨس＂ﻴزو اجزا و ＇خﻪ دي ساﻳکلﻮالکاﻧﻮﻧﻪ لﻮم‪７‬ي ‪＄‬ل پﻪ ﻧفتﻮک‪ ３‬د مارکﻮف ﻧﻴکﻮف (‪)Markovnikov‬‬ ‫روسﻲ عالم پﻪ واسطﻪ ترﻻسﻪ شﻮل‪ ،‬ﻧﻮمﻮړى عالم دا ﻫاﻳدروکاربﻨﻮﻧﻪ د ﻧفتﻴن (‪ )Naphthenes‬پﻪ ﻧﻮم ﻳادک‪７‬ي‬ ‫دي‪ .‬ﻧﻮمﻮړي ومﻮﻧدل چ‪ ３‬پﻪ طبﻴعت کﻲ پﻨ‪％‬ﻪ ضلعﻲ او شپ‪ ８‬ضلعﻲ ساﻳکلﻮ الکاﻧﻮﻧﻪ‪ ،‬ﻳعﻨ‪ ３‬ساﻳکلﻮ پﻨتان او‬ ‫ساﻳکلﻮ ﻫگزان او د ﻫغﻮى مشتقات ډ‪４‬ر زﻳات خپاره شﻮي دي‪.‬ساﻳکلﻮ الکاﻧﻮﻧﻪ پﻪ ﻧباتﻲ اﻳتري غﻮړﻳﻮ ک‪３‬‬ ‫شتﻮن لري‪ .‬د ساﻳکلﻮ ﻫگزان د ﻫﻮمﻮلﻮگ کاربﻨﻲ سکلﻴ＀ ) ‪-1-methyl-4- isopropyl cycl‬‬ ‫‪٦٤‬‬

‫‪ (hexane‬د ډﻳرو ترپﻴﻨﻮﻧﻮ (‪ )Terpenes‬بﻨس＀ جﻮړ ک‪７‬ی دی چ‪ ３‬د طبﻴعت د مﻬمﻮ مرکبﻮﻧﻮ لﻪ ډلﻮ ＇خﻪ‬ ‫دي ‪.‬‬ ‫زﻳات پﻮه شئ‬ ‫ترپﻴﻨﻮﻧﻪ(‪ )Terpenes‬عبارت لﻪ عطري او ت‪＋‬تﻴدوﻧکﻮ ﻫاﻳدروکاربﻨﻮﻧﻮ ＇خﻪ دي چ‪ ３‬د ﻫغﻮی بسﻴط فﻮرمﻮل‬ ‫‪ C10 H 16‬او عمﻮمﻲ فﻮرمﻮل ﻳ‪ (C5 H 8 ) n ３‬دی‪ .‬ترپﻴﻨﻮﻧﻪ پﻪ علمﻲ او صﻨعتﻲ چارو ک‪ ３‬د ډ‪４‬ر اﻫمﻴت برخمن‬ ‫او د زﻳاتﻮ ﻧباتاتﻮ بﻨس＀ جﻮړوﻧکﻲ دي‪ .‬ترپﻴﻨﻮﻧﻪ د ＊ﻪ بﻮى لروﻧکﻮ مﻮادو اجزاوې دي او د عطرو پﻪ جﻮړولﻮک‪３‬‬ ‫پﻪ کار وړل کﻴ‪８‬ي‪ ،‬دا مرکبﻮﻧﻪ لﻪ ﻧباتاتﻮ ＇خﻪ ﻻس تﻪ راوړل ک‪８５‬ي‪.‬‬ ‫‪ : 1-1-2-4‬ﻓزﻳﻜﻲ خﻮاص‬ ‫د ساﻳکلﻮ الکاﻧﻮﻧﻮ د وﻳل‪ ３‬کﻴدلﻮ د تﻮدوخ‪ ３‬درجﻪ د ﻫغﻮی د اﻳزولﻮگﻮ الکاﻧﻮﻧﻮ پﻪ ﻧسبت لﻮړه ده‪ ،‬ﻻﻧدې جدول‬ ‫وگﻮرئ‪ (4 – 4) :‬جدول‪ :‬لﻪ اﻳزولﻮگﻮ الکاﻧﻮﻧﻮ سره د ساﻳکلﻮ الکاﻧﻮ د وﻳل‪ ３‬کﻴدو د درجﻮ پرتلﻪ‬ ‫ﻧارمل الکاﻧﻮﻧﻪ‬ ‫او ساﻳکلﻮ الکاﻧﻮﻧﻪ‬ ‫پروپان‬

‫فﻮرمﻮل‬ ‫‪CH 3 CH 2 CH 3‬‬

‫ساﻳﻜﻠﻮ پروپان‬ ‫بﻴﻮتان‬

‫‪CH 3 (CH 2 ) 2 CH 3‬‬

‫ساﻳﻜﻠﻮبﻴﻮتان‬ ‫پﻨتان‬

‫‪CH 3 (CH 2 ) 3 CH 3‬‬

‫ساﻳﻜﻠﻮ پﻨتان‬ ‫ﻫﮕزان‬ ‫ساﻳﻜﻠﻮﻫﮕزان‬

‫‪CH 3 (CH 2 ) 4 CH 3‬‬

‫د اﻳش‪５‬دو درجﻪ ‪C‬‬

‫‪o‬‬

‫د وﻳل‪ ３‬ک‪５‬دو‬ ‫‪o‬‬ ‫درجﻪ ‪C‬‬ ‫‪-187‬‬

‫‪-42‬‬

‫‪-127‬‬

‫‪-33‬‬

‫‪-135‬‬

‫‪-0.5‬‬

‫‪-90‬‬

‫‪13‬‬

‫‪-130‬‬

‫‪36‬‬

‫‪-94‬‬

‫‪49‬‬

‫‪-95‬‬

‫‪69‬‬

‫‪7‬‬

‫‪81‬‬

‫ساﻳکلﻮ پروپان او ساﻳکلﻮ بﻴﻮتان د گاز پﻪ ب‪２‬ﻪ او ساﻳکلﻮ الکاﻧﻮﻧﻪ چ‪ ３‬د کاربن د اتﻮمﻮﻧﻮ شم‪５‬ر ﻳ‪ ３‬لﻪ ‪＇ 30‬خﻪ پﻮرتﻪ‬ ‫وي‪ ،‬پﻪ جامد حالت مﻮﻧدل کﻴ‪８‬ي‪.‬‬ ‫‪٦٥‬‬

‫‪ : 2-1-2-4‬د ساﻳﻜﻠﻮ اﻟﻜاﻧﻮﻧﻮ ﻛﻴﻤﻴاﻳﻲ خﻮاص‬ ‫دکﻮچﻨ‪ ９‬ک‪７‬ۍ لروﻧکﻲ ساﻳکلﻮ الکاﻧﻮﻧﻪ جمعﻲ تعاملﻮﻧﻪ ترسره کﻮي چ‪ ３‬د ﻫغﻮی ک‪７‬ۍ وازﻳ‪８‬ي‪ ،‬الکاﻧﻮﻧﻪ او‬ ‫د ﻫغﻮى مشتقات جﻮړﻳ‪８‬ي چ‪ ３‬د الکﻴﻨﻮﻧﻮ ‪＄‬اﻧ‪７／‬تﻴا لﻪ ‪＄‬ان ＇خﻪ ＊ﻴﻲ‪ .‬ﻫغﻪ ک‪７‬ۍ چ‪ ３‬لﻪ ‪＇ 5‬خﻪ تر ‪ 7‬پﻮرې د‬ ‫کاربن اتﻮمﻮﻧﻪ ولري‪ ،‬ثبات ﻳ‪ ３‬ډ‪４‬ر دى چ‪ ３‬د مشبﻮع ﻫاﻳدروکاربﻨﻮﻧﻮ غﻮﻧدې تعﻮﻳضﻲ تعاملﻮﻧﻪ ترسره کﻮي‪.‬‬ ‫‪ - 1‬پﻪ ساﻳکﻠﻮاﻟکاﻧﻮﻧﻮ باﻧدې د ﻫﻠﻮجﻨﻮﻧﻮعﻤﻞ‬ ‫د کﻮچﻨ‪ ９‬ک‪７‬ۍ لروﻧکﻲ ساﻳکلﻮ الکاﻧﻮﻧﻪ او دﻫغﻮى مشتقات لﻪ برومﻴن سره پﻪ ＊ﻪ تﻮ‪－‬ﻪ تعامل کﻮي‪ ،‬پﻪ پاﻳلﻪ‬ ‫ک‪ ３‬ک‪７‬ۍ وازه او د الکاﻧﻮﻧﻮ برومﻴﻨﻲ مشتقات ‪ 1.3 di brom alkanes‬جﻮړﻳ‪８‬ي‪.‬‬ ‫‪CH 2‬‬

‫‪Br‬‬

‫‪CH 2‬‬

‫‪CH 2‬‬

‫‪CH 2 + Br2‬‬

‫‪Br CH 2‬‬

‫‪CH 2‬‬

‫پﻮرتﻨ‪ ９‬تعامل د پروپلﻴن د برومﻴﻨشن پﻪ ﻧسبت ورو تر سره کﻴ‪８‬ي او دساﻳکلﻮ بﻴﻮتان برومﻴﻨﻴشن د ساﻳکلﻮ‬ ‫پروپان پﻪ ﻧسبت چ＂ک دى‪ .‬د ساﻳکلﻮ بﻴﻮتان د برومﻴﻨشن تعامل پﻪ لﻮړه تﻮدوخﻪ ک‪ ３‬ترسره کﻴ‪８‬ي او ورو دى‬ ‫چ‪ 1.4 dibromo butane ３‬جﻮړﻳ‪８‬ي‪:‬‬ ‫‪Br‬‬

‫‪2‬‬

‫‪CH‬‬

‫‪2‬‬

‫‪CH‬‬

‫‪2‬‬

‫‪CH‬‬

‫‪2‬‬

‫‪Br CH‬‬

‫∆‬

‫‪+ Br‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪CH 2‬‬

‫‪CH 2‬‬

‫‪CH 2‬‬

‫‪CH 2‬‬

‫د ﻫلﻮجﻨﻮ د عمل پﻪ واسطﻪ د ساﻳکلﻮ پﻨتان اوساﻳکلﻮ ﻫ‪／‬زان ک‪７‬ۍ ﻧﻪ وازﻳ‪８‬ي‪ ،‬خﻮ د ﻫغﻮى د ﻫاﻳدروجن د اتﻮمﻮﻧﻮ‬ ‫تعﻮﻳض ﻫلﻮجﻨﻮسره ترسره ک‪８５‬ي ‪:‬‬ ‫‪CH2‬‬

‫‪CH 2‬‬ ‫‪CH 2‬‬

‫‪H 2C‬‬

‫‪CHBr‬‬

‫‪H 2C‬‬

‫‪CH2 + Br‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪CH2‬‬

‫‪HBr +‬‬

‫‪CH 2‬‬

‫‪H 2C‬‬ ‫‪H 2C‬‬

‫‪CH2‬‬

‫‪ - 2‬د ساﻳکﻠﻮاﻟکاﻧﻮﻧﻮاکسﻴدﻳشﻦ‬ ‫د ساﻳکلﻮ پروپان او د ﻫغﻪ مشتقات پﻪ عادي تﻮدوخﻪ ک‪ ３‬د پﻮتاشﻴم پرمﻨ‪／‬ﻨات د محلﻮل پﻪ واسطﻪ پﻪ خﻨثﻰ ﻳا‬ ‫القلﻲ محﻴط ک‪ ３‬ورو اکسﻴدي کﻴ‪８‬ي او دقﻮي اکسﻴدا ﻧتﻮﻧﻮ او زﻳات‪ ３‬تﻮدوخ‪ ３‬پﻪ واسطﻪ ﻧﻮر ساﻳکلﻮ الکاﻧﻮﻧﻪ ﻫم‬ ‫اکسﻴدي کﻴ‪８‬ي‪ ،‬داس‪ ３‬چ‪ ３‬ک‪７‬ۍ شکﻴ‪８‬ي او دوه قﻴمتﻪ تﻴزابﻮﻧﻪ د کاربن د عﻴن شم‪５‬ر سره ﻻستﻪ را‪＄‬ﻰ‪:‬‬ ‫‪COO H‬‬

‫‪+ H2O‬‬

‫‪2‬‬

‫‪CH‬‬

‫‪2‬‬ ‫‪CH‬‬

‫‪5‬‬

‫‪CH‬‬

‫‪COO H‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪Glutaric acid‬‬

‫) ‪+ H 2 (g‬‬

‫‪COOH‬‬ ‫‪COOH‬‬ ‫‪Adipicacid‬‬

‫‪٦٦‬‬

‫‪2‬‬

‫‪CH‬‬

‫‪2‬‬

‫‪CH 2‬‬

‫‪+ 22 O2‬‬ ‫‪2 2‬‬

‫‪CH 2‬‬

‫‪H 2C‬‬ ‫‪CH 2‬‬

‫‪CH2‬‬

‫‪CH‬‬

‫‪CH 2 CH 2‬‬

‫‪H 2C‬‬

‫‪+ 2O2‬‬

‫‪CH2‬‬

‫‪H 2C‬‬

‫‪CH2‬‬

‫‪H 2C‬‬

‫‪CH2‬‬

‫‪ : 2-2-4‬د ک‪７‬ه ﻳﻴزو ﻣرکبﻮﻧﻮ جﻮړ＊ت او ﻧﻮم اﻳ‪＋‬ﻮدﻧﻪ‬ ‫دکاربن اتﻮمﻮﻧﻪ د ک‪７‬ه ﻳزو مرکبﻮﻧﻮ پﻪ مالﻴکﻮلﻮﻧﻮ ک‪ ３‬د الکاﻧﻮﻧﻮ پﻪ شان د ﻳﻮ ‪－‬ﻮﻧ‪ ３‬اړﻳک‪ ３‬پﻪ واسطﻪ ﻳﻮ لﻪ بل سره‬ ‫ﻧ‪＋‬ت‪ ３‬دي چ‪ ３‬د س‪／‬ما ( ) د اړﻳک‪ ３‬پﻪ ﻧﻮم ﻳا دﻳ‪８‬ي او د کاربن اتﻮمﻮﻧﻪ ‪ sp3‬ﻫاﻳبرﻳد لري‪.‬د ساﻳکلﻮ الکاﻧﻮﻧﻮ‬ ‫عمﻮم‪ ３‬فﻮرمﻮل ‪ Cn H 2 n‬ﻳا ‪ (CH2 )n‬دی چ‪ ３‬لﻪ اړوﻧده پارافﻴﻨﻮﻧﻮ ＇خﻪ دوه اتﻮمﻪ ﻫاﻳدروجن ل‪ ８‬لري‪.‬‬ ‫د ساﻳکلﻮ الکاﻧﻮﻧﻮ پﻪ ﻧﻮم اﻳ‪＋‬ﻮدﻧﻪ ک‪ ３‬د ساﻳکلﻮ ‪ Cyclo‬مختاړي( ‪)Prefix‬پﻪ زﻳاتﻮلﻮ سره د ﻫغﻪ اﻳزولﻮګ الکان‬ ‫پﻪ ﻧﻮم ترسره کﻴ‪ ８‬ي‪،‬زﻳاتره د ساﻳکلﻮ الکاﻧﻮﻧﻮ د فﻮرمﻮلﻮﻧﻮ د لﻴکلﻮ لپاره د ﻫغﻮى لﻪ شرطﻲ فﻮرمﻮلﻮﻧﻮ ＇خﻪ گ＂ﻪ‬ ‫اخ‪５‬ستل کﻴ‪８‬ي چ‪ ３‬پﻪ ﻫغﻮى ک‪ ３‬د عﻨصروﻧﻮ سمبﻮلﻮﻧﻪ ﻧﻪ لﻴکل کﻴ‪８‬ي؛ د بﻴل‪ ３／‬پﻪ ډول‪:‬‬ ‫‪CH 2‬‬

‫‪CH 2‬‬

‫‪CH 2‬‬

‫‪CH 2‬‬

‫‪CH 2‬‬ ‫‪CH 2‬‬

‫‪CH 2‬‬

‫‪Cyclo propane‬‬

‫‪Cyclo butane‬‬ ‫‪CH2‬‬ ‫‪CH2‬‬

‫‪H 2C‬‬

‫‪CH2‬‬

‫‪H 2C‬‬

‫‪H 2C‬‬

‫‪CH 2‬‬

‫‪H 2C‬‬

‫‪CH 2‬‬ ‫‪CH 2‬‬

‫‪Cyclo pentane‬‬

‫‪CH2‬‬

‫‪Cyclo hexane‬‬

‫ﻓعاﻟﻴت‬ ‫ﻻﻧدې دساﻳکلﻮ الکاﻧﻮﻧﻮ شرطﻲ فﻮرمﻮلﻮﻧﻪ لﻴکل شﻮي دي‪ ،‬تاس‪ ３‬د ﻫغﻮى مشرح فﻮرمﻮلﻮﻧﻪ ولﻴکئ‬ ‫او ﻧﻮم اﻳ‪＋‬ﻮدﻧﻪ ﻳ‪ ３‬وک‪７‬ئ‪:‬‬

‫‪ : 3-2-4‬د ساﻳکﻠﻮ اﻟکاﻧﻮﻧﻮ اﻳزوﻣﻴري‬ ‫د ساﻳکلﻮ الکاﻧﻮﻧﻮ جﻮړ＊تﻴز اﻳزومﻴري د ک‪７‬ۍ پﻪ جسامت‪ ،‬د ﻧ‪＋‬تل شﻮو زﻧ‪％‬ﻴروﻧﻮ جﻮړ＊ت او د ﻫغﻮ د‬ ‫زﻧ‪％‬ﻴر پﻪ ‪＄‬ای پﻮرې اړه لري ‪،‬ﻻﻧدې د ‪ C5 H10‬د مرکب اﻳزومﻴري لﻪ پﻨ‪％‬ﻮ فﻮرمﻮلﻮﻧﻮ سره او د ﻫغﻮي ﻧﻮمﻮﻧﻪ‬ ‫لﻴکل شﻮي دي چ‪ ３‬پﻮرتﻨﻰ مطلب رو＊اﻧﻪ کﻮي‪:‬‬ ‫‪CH3‬‬

‫‪C2 H 5‬‬ ‫‪Cyclopentan e‬‬

‫‪Ethylcyclo propane‬‬

‫‪Methyl cyclo butan‬‬ ‫‪C H3‬‬

‫‪CH3‬‬ ‫‪Methyl cyclopropane‬‬

‫‪/‬‬

‫‪CH3‬‬ ‫‪1,1- Dimethyl cyclopropane‬‬

‫ساﻳکلﻮ پارافﻴﻨﻮﻧﻪ فضاﻳﻲ اﻳزومﻴري ﻫم لري او دا اﻳزومﻴري ﻫغﻪ مﻮده لﻴدل کﻴ‪８‬ي چ‪ ３‬مﻮاد د ﻳﻮ ډول جﻮړ＊تﻴز‬ ‫فﻮرمﻮل لروﻧکﻲ وي؛ خﻮ د اتﻮمﻮﻧﻮ د فضا ‪＄‬اﻳﻮﻧﻪ ﻳ‪ ３‬ﻳﻮ لﻪ بل ＇خﻪ تﻮپﻴر لري‪ .‬فضاﻳﻲ اﻳزومﻴري پﻪ ساﻳکلﻮ‬ ‫‪٦٧‬‬

‫الکاﻧﻮﻧﻮکﻲ د ＇ﻨ‪ ，‬زﻧ‪％‬ﻴر ‪＄‬ای پﻪ فضاﻳﻲ اﻳزومﻴرۍ پﻮرې اړه لري‪ ،‬دا ډول اﻳزومﻴري د ﻫﻨدسﻲ اﻳزومﻴري‬ ‫(‪ )Geometric isomeriss‬او ﻳا د تراﻧس اوسﻴس اﻳزومﻴرﻳﻮ (‪ )Trans, cis isomeriss‬پﻪ ﻧﻮم ﻳادﻳ‪８‬ي‪.‬‬ ‫کﻪ د ساﻳکلﻮ الکاﻧﻮﻧﻮ پات‪ ３‬شﻮﻧ‪ ３‬د ک‪７‬ﻳﻮ پﻪ ﻳﻮه سطحﻪ ک‪ ３‬شتﻮن ولري‪ ،‬دا ډول اﻳزومﻴري د سﻴس (‪)Cis‬پﻪ ﻧﻮم‬ ‫ﻳا دوي او کﻪ چ‪５‬رې پات‪ ３‬شﻮﻧ‪ ３‬د ک‪７‬ۍ پﻪ بﻴﻼ بﻴلﻮ سطحﻮک‪ ３‬شتﻮن ولري‪ ،‬د تراﻧس (‪ )Trans‬پﻪ ﻧﻮم ﻳا دﻳ‪８‬ي؛‬ ‫د بﻴل‪ ３／‬پﻪ ډول‪:‬‬ ‫‪CH 3‬‬

‫‪C H33‬‬

‫‪CCH‬‬ ‫‪H3 3‬‬

‫‪CH 3‬‬

‫‪Trans di methylcyclopropane‬‬

‫‪Cis di methyl cyclopropane‬‬

‫د سﻴس او تراﻧس اﻳزومﻴري بﻴﻼ بﻴل فزﻳکﻲ او کﻴمﻴاﻳﻲ خﻮاص لري‪.‬‬ ‫ﻓعاﻟﻴت‬ ‫د ﻻﻧدې ساﻳکلﻮ الکاﻧﻮﻧﻮ د جﻮړ＊تﻴزو او فضاﻳﻲ اﻳزومﻴروﻧﻮ فﻮرمﻮلﻮﻧﻪ ولﻴکئ او ﻧﻮم اﻳ‪＋‬ﻮدﻧﻪ ﻳ‪ ３‬تر سره ک‪７‬ئ‪:‬‬ ‫‪Di ethyl cyclopentane , Di chlorocyclo butane, tri methyl cyclo hexane‬‬

‫‪ : 4-2-4‬د ساﻳکﻠﻮ اﻟکاﻧﻮﻧﻮ ﻻستﻪ راوړل‬ ‫د ساﻳکلﻮ الکاﻧﻮﻧﻮ دﻻس تﻪ راوړلﻮ عمﻮمﻲ ﻻره د فلزوﻧﻮ اغﻴزه د الکاﻧﻮﻧﻮ د ډاى ﻫﻼﻳدوﻧﻮ مشتقاتﻮ باﻧدې ده؛ د‬ ‫بﻴل‪ ３／‬پﻪ ډول‪ :‬کﻪ چ‪５‬رې ‪ 1.3 di bromo butane‬تﻪ د جستﻮ لﻪ فلز سره تعامل ورک‪７‬ل شﻲ‪ ،‬ساﻳکلﻮ پروپان‬ ‫‪CH 2 Br‬‬ ‫ترﻻسﻪ ک‪８５‬ي‪:‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪CH 2‬‬

‫‪CH 2‬‬

‫‪ZnBr +‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪/‬‬ ‫‪CH 2‬‬ ‫‪+ Zn‬‬ ‫\‬ ‫‪CH 2 Br‬‬

‫ﻟﻪ ‪ 1,6 dibromobutane‬مرکب ＇خﻪ کﻮلﻰ شﻮ چ‪ ３‬ساﻳکلﻮ بﻴﻮتان پﻪ ﻻس راوړو‪:‬‬ ‫‪CH 2‬‬

‫‪CH 2‬‬

‫‪Br‬‬

‫‪CH 2‬‬

‫‪CH 2‬‬

‫‪CH 2 + ZnBr2‬‬

‫‪CH 2‬‬

‫‪Br + Zn‬‬

‫‪CH 2‬‬

‫‪CH 2‬‬

‫‪cyclo butane‬‬

‫‪1,4 - di bromo butane‬‬

‫‪ : 5-2-4‬د ساﻳﻜﻠﻮ اﻟﻜاﻧﻮﻧﻮ ﻣﻬﻢ ﻣرﻛبﻮﻧﻪ‬ ‫ساﻳکلﻮ پﻨتان پﻪ ﻧفتﻮ ک‪ ３‬مﻮﻧدل کﻴ‪８‬ي او ﻫغﻪ د مﻮ！رو د سﻮن مﻬم‪ ３‬مادې د کﻴفﻴت د لﻮړولﻮ پﻪ مﻮخﻪ کارول کﻴ‪ ８‬ي‪،‬‬ ‫ﻫمدارﻧ‪／‬ﻪ ﻧﻮمﻮړي مرکبﻮﻧﻪ پﻪ بﻴﻼ بﻴلﻮ سﻨتﻴزوﻧﻮ ک‪ ３‬پﻪ کار وړل کﻴ‪８‬ي‪.‬داس‪ ３‬ﻧفت ﻫم شتﻮن لري چ‪ ３‬د ساﻳکلﻮ‬ ‫پﻨتان د کاربﻮکسﻴل د مشتقاتﻮ لروﻧکﻲ دي ﻳعﻨ‪ ３‬ساﻳکلﻮ پﻨتان کاربﻮکسلﻴک اسﻴدوﻧﻪ او د ﻫغﻪ ﻫﻮمﻮلﻮ‪－‬ﻮﻧﻪ چ‪ ３‬د‬ ‫ﻧفتﻴﻨک اسﻴد ‪ ) Naphthnec acid‬پﻪ ﻧﻮم ﻳا دﻳ‪８‬ي‪ ،‬پﻪ ﻧفتﻮک‪ ３‬شتﻮن لري‪.‬‬

‫‪٦٨‬‬

‫د ＇ﻠﻮرم ＇پرکﻲ ﻟﻨ‪６‬ﻳز‬ ‫* الکاﻧﻮﻧﻪ ﻫغﻪ مرکبﻮﻧﻪ دي چ‪ ３‬د ﻫغﻮى د کاربن د اتﻮمﻮﻧﻮ ترمﻨ‪ ＃‬ﻳﻮ گﻮﻧ‪ ３‬ساده اړﻳکﻪ شتﻮن لري او د کاربن د‬ ‫اتﻮمﻮﻧﻮ ﻧﻮر پات‪ ３‬وﻻﻧسﻮﻧﻪ د ﻫاﻳدروجن داتﻮمﻮﻧﻮ پﻪ واسطﻪ ډک شﻮي دي ‪.‬‬ ‫* د الکاﻧﻮﻧﻮ د ﻫﻮمﻮلﻮگ لﻮم‪７‬ي ＇لﻮر مرکبﻮﻧﻪ پﻪ ！اکل شﻮو شراﻳطﻮک‪ ３‬د گاز پﻪ حالت مﻮﻧدل کﻴ‪８‬ي او لﻪ ‪＇ 5‬خﻪ‬ ‫تر ‪ 16‬کاربن لروﻧکﻲ ﻳ‪ ３‬د ماﻳع پﻪ حالت او د ‪＇ 16‬خﻪ لﻮړ کاربن لروﻧکﻲ الکاﻧﻮﻧﻪ پﻪ جامد حالت دي‪.‬‬ ‫* د الکاﻧﻮﻧﻮ کﻴمﻴاﻳﻲ فعالﻴت ډ ﻳر ل‪ ８‬دى‪ ،‬لﻪ دې کبلﻪ ﻫغﻮى د پارافﻴن (‪ )Paraffins‬ﻳعﻨ‪ ３‬د ل‪ ８‬مﻴل لروﻧکﻮ پﻪ‬ ‫ﻧﻮم ﻳا دوي ‪.‬‬ ‫* پﻪ ﻳﻮه سلسلﻪ مشبﻮع ﻫاﻳدروکاربﻨﻮﻧﻮ ک‪ ３‬د کاربن دوه اتﻮمﻪ کﻮلﻰ شﻲ چ‪ ３‬پﻪ خپل مﻨ‪ ＃‬ک‪ ３‬ﻳﻮ گﻮﻧ‪ ３‬اشتراکﻲ‬ ‫اړﻳکﻪ (ک＀ م＀ د دوومﻨ‪％‬ﻨﻴﻮ کاربﻨﻮﻧﻮ ‪ sp 3 hybrid‬ﻫاﻳبرﻳد اړﻳکﻮ تﻪ ورتﻪ چ‪ ３‬د ﻫغﻮ تر مﻨ‪＃‬‬ ‫ﻳﻮ ﻳا ＇ﻮ د ‪ CH 2‬گروپﻮﻧﻪ شتﻮن ولري ) د حقل‪ ３‬پﻪ شکل رابطﻪ جﻮړه وي‪ ،‬دا ډول مرکبﻮﻧﻪ د ساﻳکلﻮ‬ ‫الکاﻧﻮﻧﻮ(‪ )Cycloalkanes‬پﻪ ﻧﻮم ﻳا دﻳ‪８‬ي چ‪ ３‬دﻫغﻮ لﻮم‪７‬ﻧﻰ مرکب ‪ C 3 H 6‬دى‪:‬‬ ‫*ساﻳکلﻮ الکاﻧﻮﻧﻪ پﻪ ﻧباتﻲ ‪( ethereal oil‬غﻮړﻳﻮ) ک‪ ３‬شتﻮن لري‪ .‬د ساﻳکلﻮ ﻫگزان د ﻫﻮمﻮلﻮگ د کاربﻨﻲ سکلﻴ＀‬ ‫)‪ (1-methyl4 - isopropyl cyclohexane‬د ډﻳرو ترپﻴﻨﻮﻧﻮ (‪ )Terpenes‬بﻨس＀ جﻮړوي‪.‬‬ ‫* د ساﻳکلﻮ پارافﻴﻨﻮﻧﻮ د ﻫﻮمﻮلﻮګ د سلسل‪ ３‬عمﻮمﻲ فﻮرمﻮل ‪ Cn H 2n‬ﻳا ‪ (CH2 )n‬دی چ‪ ３‬د ساﻳکلﻮ پارافﻴن‬ ‫مالﻴکﻮل د ﻫغﻪ لﻪ اﻳزولﻮګ الکان پﻪ ﻧسبت د ﻫاﻳدروجن دوه اتﻮمﻪ ل‪ ８‬لري‪.‬‬ ‫* د کﻮچﻨ‪ ９‬ک‪７‬ۍ لروﻧکﻲ ساﻳکلﻮ الکاﻧﻮﻧﻪ جمعﻲ تعاملﻮﻧﻮ تﻪ مﻴل لري چ‪ ３‬د ﻫغﻮی ک‪７‬ۍ وازه شﻲ‪ ،‬الکاﻧﻮﻧﻪ او‬ ‫د ﻫغﻮ مشتقات جﻮړک‪７‬ي او د الکﻴﻨﻮﻧﻮ خاصﻴت ＊کاره کﻮي‪ ،‬لﻪ ‪＇ 5‬خﻪ تر ‪ 7‬پﻮرې کاربن لروﻧکﻲ ک‪７‬ۍ ډ‪４‬ر‬ ‫ثبات لري چ‪ ３‬د مشبﻮع ﻫاﻳدرو کاربﻨﻮﻧﻮ پﻪ شان تعﻮﻳضﻲ تعاملﻮﻧﻪ تر سره کﻮي‪.‬‬ ‫* ساﻳکلﻮ پﻨتان پﻪ ﻧفتﻮک‪ ３‬مﻮﻧدل شﻮی دی او ﻫغﻪ پﻪ مﻮ！روﻧﻮک‪ ３‬دﻳﻮې مﻬم‪ ３‬مادې پﻪ تﻮ‪－‬ﻪ د تﻴلﻮ د کﻴفﻴت د‬ ‫لﻮړولﻮ لپاره ورزﻳاتﻮي‪ ،‬ﻫمدارﻧ‪／‬ﻪ ﻧﻮمﻮړي مرکبﻮﻧﻪ پﻪ بﻴﻼ بﻴلﻮ سﻨتﻴزوﻧﻮ پﻪ واسطﻪ ﻻستﻪ راوړي‪.‬‬

‫‪٦٩‬‬

‫د ＇ﻠﻮرم ＇پرکﻲ پﻮ ＊تﻨ‪３‬‬ ‫＇ﻠﻮر ‪＄‬ﻮابﻪ پﻮ＊تﻨ‪３‬‬ ‫‪- 1‬الکاﻧﻮﻧﻪ ﻫغﻪ مرکبﻮﻧﻪ دي چ‪ ３‬دﻫغﻮ د کاربن د اتﻮمﻮﻧﻮ ترمﻨ‪------ ＃‬اړﻳکﻪ شتﻮن لري ‪.‬‬ ‫اﻟف ‪ -‬ساده‪ ،‬ب ‪ -‬ﻳﻮ ‪－‬ﻮﻧ‪ ،３‬ج – دوه ‪－‬ﻮﻧ‪ ،３‬د – الف او ب دواړه سم دي‪.‬‬ ‫‪ - 2‬الکاﻧﻮﻧﻪ دﻻﻧدې کﻮم ﻳﻮ عمﻮمﻲ فﻮرمﻮل لروﻧکﻲ دي ؟‬ ‫د ‪. Cn H 2n + 1 -‬‬ ‫‪،C H‬‬ ‫ج‪-‬‬ ‫ب ‪، Cn H 2n + 2 -‬‬ ‫اﻟف ‪، Cn H 2n -‬‬ ‫‪n 2n 2‬‬

‫‪5‬‬

‫‪4‬‬

‫‪3‬‬

‫‪2‬‬

‫‪1‬‬

‫‪ - 3‬د ‪ C H3 C| H C| H C H 2 C H3‬د مرکب ﻧﻮم عبارت دي لﻪ ‪:‬‬ ‫‪C H3 C H3‬‬ ‫‪methylpen‬‬ ‫‪pen‬‬ ‫‪tan‬‬ ‫‪4I,,33didinethyl‬‬ ‫‪tan‬‬ ‫‪ ، 2,3I,3 di‬ب‪، 3,3 di methyl pen tan e -‬ج ‪e e -‬‬ ‫‪dimethyl‬‬ ‫‪emthylpen‬‬ ‫‪pentan‬‬ ‫اﻟف‪tanee-‬‬ ‫د ‪I,3 di methyl pen tan e -‬‬

‫‪ - 4‬د الکان (‪ )Alkane‬د ‪ ane‬وروستاړى د ﻫغﻪ پﻪ اړوﻧد رادﻳکال ک‪ ３‬پﻪ کﻮم وروستاړي بدلﻮن مﻮمﻲ؟‬ ‫اﻟف – ‪ ،ene‬ب – ‪ ،yne‬ج‪ ، yl -‬د ‪yne -‬‬ ‫‪ – 5‬لﻪ‪＇ 5‬خﻪ تر ‪ 16‬پﻮرې کاربﻨﻮ لروﻧکﻲ الکاﻧﻮﻧﻪ پﻪ کﻮم حالت مﻮﻧدل کﻴ‪８‬ي ؟‬ ‫اﻟف – جاﻣد‪ ،‬ب – ﮔاز‪ ،‬ج – ﻣاﻳع‪ ،‬د – پﻼزﻣا‪.‬‬ ‫‪ - 6‬د الکاﻧﻮﻧﻮ کﻴمﻴاﻳﻲ فعالﻴت ل‪ ８‬دی؛ لﻪ دې کبلﻪ ﻫغﻮى د ‪ ------‬پﻪ ﻧﻮم ﻳا دوي ‪.‬‬ ‫د – ﻫﻴ＆ ﻳﻮ‪.‬‬ ‫ب ‪ ،Paraffins -‬ج‪ -‬الف وب دواړه‪،‬‬ ‫اﻟف – پارافﻴﻦ‪،‬‬ ‫‪ - 7‬د ﻳﻮکﻴلﻮ ‪－‬رام مﻴتان لﻪ سﻮ‪＄‬ﻮلﻮ ＇خﻪ ‪ --------‬اﻧرژي ازاد دﻳ‪８‬ي ‪.‬‬ ‫اﻟف ‪ 55625 -‬ﻛﻴﻠﻮ ِژول‪ ،‬ب ‪ِ 57000 -‬ژول‪ ،‬ج ‪ 57000 -‬ﻣﻴﮕا ِژول‪ ،‬د‪ -‬ﻫﻴ＆ ﻳﻮ‪.‬‬ ‫‪ - 8‬د ساﻳکلﻮ الکاﻧﻮﻧﻮ پﻪ ﻧﻮم اﻳ‪＋‬ﻮدﻧﻪ ک‪ ３‬د ‪--------‬مختاړي (‪ ) prefix‬پﻪ زﻳاتﻮلﻮ ترسره کﻴ‪８‬ي ‪.‬‬ ‫اﻟف – ساﻳﻜﻠﻮ ب ‪ Cyclo -‬ج – اﻟﻜاﻳﻞ د ‪ -‬الف او ب دواړه سم دي‪. .‬‬ ‫‪ - 9‬روسﻲ عالم د (‪ )------‬پﻪ ﻧﻮم ساﻳکلﻮ الکاﻧﻮﻧﻪ د لﻮم‪７‬ي ‪＄‬ل لپاره پﻪ ﻧفتﻮک‪ ３‬کشف ک‪７‬ه ‪.‬‬ ‫اﻟف – ﻣارﻛﻮف ﻧﻴﻜﻮف ب ‪ Markovnikov -‬ج ‪ -‬الف اوب دواړه‪ ،‬د – زاﻳسف‬ ‫‪ - 10‬پﻪ ！ﻮلﻮ الکاﻧﻮﻧﻮک‪ ３‬د ‪ C– C‬د اړﻳک‪ ３‬د محﻮر پﻪ شاوخﻮا أزاداﻧﻪ حرکت شتﻪ‪ ،‬تر＇ﻮ د ﻫغﻮ د اړﻳکﻮ زاوﻳﻪ‬ ‫لﻪ ‪＇ --------‬خﻪ لﻮړه شﻲ ‪.‬‬ ‫اﻟف ‪ 109 -‬درج‪ ３‬او ‪ 28‬دقﻴق‪ ،３‬ب ‪ 90 -‬درج‪ ３‬او ‪ 30‬دقﻴق‪ ،３‬ج – ‪ 60‬درج‪ ،３‬د – ‪ 65‬درج‪.３‬‬

‫‪٧٠‬‬

‫تشرﻳحﻲ پﻮ＊تﻨ‪３‬‬ ‫‪ – 1‬ﻻﻧدې مطلبﻮﻧﻪ تعرﻳف او رو＊اﻧﻪ ک‪７‬ئ‪.‬‬ ‫اﻟف – پارافﻴﻦ‪ ،‬ب – ﻫﻮﻣﻮﻟﻮگ‪ ،‬ج ‪ -‬اﻳزوﻣﻴر‪ ،‬د‪ -‬اﻳزوﻟﻮگ‪.‬‬ ‫‪ – 2‬د مشبﻮع ﻫاﻳدروکاربﻨﻮﻧﻮ پﻪ سلسلﻪ ک‪ ３‬د کاربن د اتﻮمﻮﻧﻮ د شم‪５‬رو پﻪ زﻳاتﻮلﻮ کﻮم بدلﻮﻧﻮﻧﻪ د ﻫغﻮی پﻪ فزﻳکﻲ‬ ‫خﻮاصﻮک‪ ３‬لﻴدل کﻴ‪８‬ي ؟‬ ‫‪ - 3‬لﻪ ﻻﻧدﻧﻴﻮ ﻫاﻳدرو کاربﻨﻮﻧﻮ ＇خﻪ کﻮم ﻳ‪ ３‬د مشبﻮع ﻫاﻳدرو کاربﻨﻮﻧﻮ لﻪ ډولﻮﻧﻮ ＇خﻪ دي‪.‬‬ ‫‪ ، C H‬د‪. C24 H 50 -‬‬ ‫ب ‪ ، C12 H 26 -‬ج ‪-‬‬ ‫اﻟف ‪، C7 H14 -‬‬ ‫‪10 20‬‬ ‫‪ - 4‬پﻪ ﻻﻧدې مرکبﻮﻧﻮ ک‪ ３‬اﻳزومﻴري و！اکئ ‪.‬‬ ‫‪CH3‬‬ ‫|‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪3‬‬ ‫|‬

‫اﻟف‪-‬‬

‫‪CH3‬‬

‫‪ CH3‬ب‪-‬‬

‫‪3‬‬

‫‪CH‬‬

‫‪CH‬‬ ‫|‬

‫‪3‬‬

‫‪CH‬‬

‫ج‪-‬‬

‫‪3‬‬

‫‪CH‬‬

‫‪2‬‬

‫‪CH‬‬

‫‪2‬‬

‫‪CH‬‬

‫‪2‬‬

‫‪CH‬‬

‫‪3‬‬

‫‪CH‬‬

‫د‪-‬‬

‫‪CH 3‬‬

‫‪CH CH‬‬ ‫‪3‬‬ ‫|‬ ‫‪CH3‬‬

‫‪3‬‬

‫‪CH‬‬

‫‪ - 5‬د ﻻﻧدې مرکبﻮﻧﻮ فﻮرمﻮلﻮﻧﻪ ولﻴکئ ‪.‬‬ ‫‪1 Ethyl 2 Iso propyl bu tan e‬‬ ‫اﻟف‪ 1,2 dichloropropane -‬ب ‪-‬‬ ‫ج ‪ 1,3 - di ethyl nonane -‬د ‪1 bromo 3 chloro decane -‬‬ ‫‪ - 6‬د ﻳﻮ مشبﻮع ﻫاﻳدروکاربن کثافت ‪ 2.59g / L‬دي‪ ،‬د ﻧﻮمﻮړې مادې مالﻴکﻮلﻲ کتلﻪ د ﻫغﻪ لﻪ فﻮرمﻮل سره‬ ‫پﻴدا ک‪７‬ئ ‪.‬‬ ‫‪ – 7‬د مﻴتاﻳل ساﻳکلﻮ پروپان فﻮرمﻮل ولﻴکئ او د ﻫغﻪ دکاربﻨﻮﻧﻮ ډولﻮﻧﻪ و！اکئ او ﻧﻮم اﻳ‪＋‬ﻮدﻧﻪ ﻳ‪ ３‬ﻫم و ک‪７‬ئ‪.‬‬ ‫‪ – 8‬دﻻﻧدې ﻫاﻳدروکاربﻨﻮﻧﻮ ﻧﻮم و لﻴکئ ‪.‬‬ ‫‪CH 2‬‬ ‫‪CH 2‬‬

‫‪H 2C‬‬

‫‪CH CH 3‬‬

‫‪H 2C‬‬

‫‪CH 2‬‬

‫‪-b‬‬ ‫‪CH 3‬‬

‫‪CH 2‬‬

‫‪CH‬‬

‫‪H 2C‬‬

‫‪-a‬‬

‫‪H 2C‬‬ ‫‪CH 2‬‬

‫‪CH CH 2 CH 3‬‬

‫‪ - 9‬د ﻻﻧدې ساﻳکلﻮالکاﻧﻮﻧﻮ فضاﻳﻲ جﻮړ＊ت ولﻴکئ‬ ‫اﻟف‪ Cis 1,2 di chloro cyclo propane -‬ب ‪Trans 1 ethyl 2 isopropylcyclobu tan e -‬‬ ‫ج ‪ Cis 1,3 di ethyl cyclo butane -‬د ‪Trans 1 bromo 3 chloro cyclo pentane -‬‬

‫‪٧١‬‬

‫پﻨ‪％‬ﻢ ＇پرکﻰ‬ ‫اﻟکﻴﻨﻮﻧﻪ او اﻟکاﻳﻨﻮﻧﻪ‬

‫د ﻫاﻳدروکاربﻨﻮﻧﻮ لﻪ مﻬمﻮ ！ﻮل‪／‬ﻮ ＇خﻪ‪ ،‬ﻳﻮ ﻫم غﻴر مشبﻮع مرکبﻮﻧﻪ ﻳعﻨ‪ ３‬د الکﻴﻨﻮﻧﻮ او الکاﻳﻨﻮﻧﻮ ډل‪３‬‬ ‫دي چ‪ ３‬زمﻮږ پﻪ ور‪＄‬ﻨﻲ ژوﻧد ک‪ ３‬بﻨس＂ﻴز رول لﻮبﻮي‪ ،‬دا مرکبﻮﻧﻪ پﻪ خپلﻮ مالﻴکﻮلﻮﻧﻮ ک‪ ３‬دوه گﻮﻧ‪３‬‬ ‫او درې گﻮﻧ‪ ３‬اړﻳک‪ ３‬لري‪ ،‬داس‪ ３‬چ‪ ３‬پﻪ الکﻴﻨﻮﻧﻮ ک‪ ３‬د کاربن د دوو اتﻮمﻮﻧﻮ ترمﻨ‪ ＃‬دوه گﻮﻧ‪ ３‬او پﻪ‬ ‫الکاﻳﻨﻮﻧﻮک‪ ３‬د کاربن د دوو اتﻮمﻮﻧﻮ ترمﻨ‪ ＃‬درې گﻮﻧ‪ ３‬اړﻳک‪ ３‬شتﻮن لري‪.‬‬ ‫پﻪ دې ＇پرکﻲ ک‪ ３‬د دې مرکبﻮﻧﻮ پﻪ اړه معلﻮمات وړاﻧدې کﻴ‪８‬ي ‪ .‬د دې ＇پرکﻲ پﻪ لﻮستلﻮ بﻪ زده ک‪７‬ئ‬ ‫چ‪ ３‬الکﻴﻨﻮﻧﻪ اوالکاﻳﻨﻮﻧﻪ ＇ﻪ ډول مرکبﻮﻧﻪ دي؟ د اړﻳکﻮ ＇رﻧ‪／‬ﻮالﻰ پﻪ الکﻴﻨﻮﻧﻮ او الکاﻳﻨﻮﻧﻮک‪ ３‬پﻪ ＇ﻪ‬ ‫ډول دي؟د ژوﻧد پﻪ کﻮمﻮ برخﻮک‪ ３‬پﻪ کارﻳ‪８‬ي؟ ＇رﻧگﻪ او لﻪ کﻮمﻮ سرچﻴﻨﻮ ＇خﻪ کﻴدای شﻲ پﻪ ﻻس‬ ‫راوړل شﻲ؟ پﻪ طبﻴعت ک‪ ３‬د ﻫغﻮى خپرﻳدل پﻪ ＇ﻪ ډول دي؟د دې ＇پرکﻲ پﻪ لﻮستلﻮ بﻪ پﻮرتﻨﻴﻮ پﻮ＊تﻨﻮ‬ ‫او ﻫغﻮى تﻪ ورتﻪ ﻧﻮرو پﻮ＊تﻨﻮ تﻪ ‪＄‬ﻮابﻮﻧﻪ ومﻮمئ‪:‬‬

‫‪٧٢‬‬

‫‪ : 1-5‬اﻟکﻴﻨﻮﻧﻪ‬ ‫د الکﻴن د کﻮرﻧ‪ ９‬د غﻴر مشبﻮع ﻫاﻳدروکاربﻨﻮﻧﻮ ډ‪４‬ر ساده مرکب اﻳتلﻴن دی چ‪ ３‬د ﻫغﻪ فﻮرمﻮل ‪CH 2 = CH 2‬‬ ‫دى‪،‬د اﻳتلﻴن پﻪ مالﻴکﻮل ک‪ ３‬د کاربن د دوو اتﻮمﻮﻧﻮ ترمﻨ‪ ＃‬دوه گﻮﻧ‪ ３‬اشتراکﻲ اړﻳکﻪ شتﻪ ده چ‪ ３‬د ﻫغﻪ ﻳﻮه اړﻳکﻪ‬ ‫سگما ) ( او بلﻪ ﻳ‪ ３‬د پاى اړﻳکﻪ ده‪ ( ،‬د اﻳتلﻴن د اړﻳکﻮ ‪＄‬اﻧ‪７／‬تﻴاوې) زاوﻳﻲ او د اړﻳکﻮ اوږ دوالی‪ ،‬د‬ ‫الکﻴﻨﻮﻧﻮ د جﻮړ＊ت پﻪ مبحث ک‪ ３‬وړاﻧدې شﻮي دي د الکﻴن د مرکبﻮﻧﻮ د ﻫﻮمﻮلﻮگ سلسلﻪ د ﻳﻮ مﻴتلﻴن ‪－‬روپ‬ ‫) ‪ ( CH‬پﻪ کچﻪ ﻳﻮلﻪ بل ＇خﻪ تﻮپﻴر لري چ‪ ３‬د ﻫغﻮی عمﻮمﻲ فﻮرمﻮل ‪C n H 2 n‬دى‪ ،‬پﻪ دې فﻮرمﻮل ک‪n ３‬‬ ‫د‪ 2‬او لﻪ ﻫغﻪ ＇خﻪ پﻮرتﻪ تام قﻴمتﻮﻧﻪ ‪＄‬اﻧتﻪ غﻮره کﻮلﻰ شﻲ‪ .‬د اﻳتلﻴن دوه گﻮﻧ‪ ３‬اړﻳکﻪ پﻪ ﻳﻮه سطح ک‪ ３‬واقع ده او‬ ‫پﻪ پاﻳلﻪ ک‪ ３‬د ‪ C – C‬پﻪ شاوخﻮا پﻪ ازاده تﻮ‪－‬ﻪ تاوﻳدل پﻪ ک‪ ３‬شﻮﻧﻲ ﻧﻪ دي‪ .‬د ﻫغﻮی دوﻳم مرکب ‪propene‬‬ ‫) ‪ (CH 2 = CH CH 3‬دی‪ ،‬د دوه گﻮﻧ‪ ３‬اړﻳک‪ ３‬شتﻮن د الکﻴﻨﻮﻧﻮ د مرکبﻮﻧﻮ فعالﻴت د الکاﻧﻮﻧﻮ پﻪ ﻧسبت ډ‪４‬ر‬ ‫ک‪７‬ی دی‪ ،‬لﻪ دې کبلﻪ د ﻫغﻮى شتﻮن پﻪ ﻧفتﻲ مﻮادوک‪ ３‬ډﻳرل‪ ８‬دى‪ .‬الکﻴﻨﻮﻧﻪ پﻪ پتروشﻴمﻲ ک‪ ３‬لﻪ ‪＄‬اﻧ‪７／‬ي اﻫمﻴت‬ ‫＇خﻪ برخمن دي‪ .‬د ﻧفتﻲ محصﻮﻻتﻮ ( دالکاﻧﻮﻧﻮ) د کﻴمﻴاﻳﻲ بدلﻮﻧﻮﻧﻮ پﻪ لﻮم‪７‬ي پ‪７‬اوک‪ ３‬الکﻴﻨﻮﻧﻪ تر ﻻسﻪ کﻴدای‬ ‫شﻲ؛ داس‪ ３‬چ‪ ３‬لﻪ الکاﻧﻮﻧﻮ ＇خﻪ دوه ﻫاﻳدروجﻨﻮﻧﻪ جﻼ کﻴ‪８‬ي اود ﻫغﻮی اﻳزولﻮگ الکﻴن ﻻستﻪ را‪＄‬ﻲ‪:‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪CH 2 = CH 2 + H 2‬‬

‫‪500 C o ,Cr2O3‬‬

‫‪CH 3 CH 3‬‬

‫شﻲ‪ ،‬الکﻴﻨﻮﻧﻪ ﻻس تﻪ را‪＄‬ﻲ ‪:‬‬ ‫کﻪ چﻴرې الکاﻳل بروماﻳدوﻧﻮ او القلﻴﻮ تﻪ تر ‪ 55°C‬تﻮدوخﻪ ورک‪７‬ل‬ ‫‪o‬‬ ‫‪CH CHCH‬‬ ‫‪= CH+ NaBr‬‬ ‫‪+ NaBr‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪= CH‬‬ ‫‪+ H+2H‬‬ ‫‪O 2O‬‬ ‫‪3 3‬‬ ‫‪2 2‬‬

‫‪55 oC‬‬ ‫‪55 C‬‬

‫‪CH‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪CH33 C‬‬ ‫‪H CH‬‬ ‫‪CH33 ++ NaOH‬‬ ‫‪NaOH‬‬ ‫| |‬ ‫‪Br‬‬

‫الکﻴﻨﻮﻧﻪ د اولفﻴﻨﻮﻧﻮ (‪ )Olefines‬پﻪ ﻧامﻪ چ‪ ３‬د ت‪５‬لﻮ جﻮړوﻧکﻮ معﻨا ورکﻮي‪ ،‬ﻫم ﻳا دﻳ‪８‬ي؛ ‪＄‬کﻪ د ت‪５‬لﻮ پﻪ مرکبﻮﻧﻮ‬ ‫ک‪ ３‬ﻫم شتﻪ دي‪.‬‬ ‫‪ : 1-1-5‬د اﻟکﻴﻨﻮﻧﻮجﻮړ＊ت‬ ‫د الکﻴﻨﻮﻧﻮ ﻳﻮه ساده ‪＄‬اﻧ‪７／‬تﻴا دا ده چ‪ ３‬د ﻫغﻮی پﻪ مالﻴکﻮلﻲ جﻮړ＊ت ک‪ ３‬د کاربن د دوو اتﻮمﻮﻧﻮ ترمﻨ‪ ＃‬دوه ‪－‬ﻮﻧ‪３‬‬ ‫اړﻳک‪ ３‬شتﻮن لري‪ ،‬دوه گﻮﻧ‪ ３‬اړﻳکﻪ د دوو جﻮړو‪６－‬و الکتروﻧﻮﻧﻮ پﻪ مرستﻪ ( لﻪ ＇لﻮرو الکتروﻧﻮﻧﻮ ＇خﻪ )جﻮړﻳ‪８‬ي‪،‬‬ ‫دکاربن اتﻮمﻮﻧﻪ چ‪ ３‬پﻪ خپل مﻨ‪ ＃‬ک‪ ３‬دوه گﻮﻧ‪ ３‬اړﻳکﻪ لري‪ ،‬د ‪ SP 2‬ﻫاﻳبرﻳد ﻳزﻳشن حالت لري او دﻧﻮمﻮړو کاربﻨﻮﻧﻮ‬ ‫ﻫراتﻮم درې سگما اړﻳک‪ ３‬چ‪ ３‬پﻪ ﻳﻮه سطحﻪ ک‪ ３‬شتﻮن لري او ‪ 120o‬درجﻪ زاوﻳﻪ ﻳ‪ ３‬جﻮړه ک‪７‬ې ده‪ ،‬ت‪７‬لﻲ دي‪ ،‬د‬ ‫دې دوو اتﻮمﻮمﻮ د کاربﻨﻮﻧﻮ ﻳﻮ‪ ،‬ﻳﻮ ﻧﻪ ﻫاﻳبرﻳد شﻮي د ‪ p‬اورپﻴتالﻮﻧﻪ چ‪ ３‬د س‪／‬ما پﻪ سطحﻪ پﻪ عمﻮدي ب‪２‬ﻪ شتﻮن‬ ‫لري او ﻳﻮلﻪ بل سره مﻮازي دي‪ ،‬پﻪ پاﻳلﻪ ک‪ ３‬ﻳﻮ لﻪ بل سره ＇ﻨ‪ ，‬پر ＇ﻨ‪ ，‬ﻧﻨﻮتﻨﻪ تر سره کﻮي او د پاي ) (‬ ‫اړﻳکﻪ (دوﻳمﻪ اړﻳکﻪ ) جﻮړوي‪ .‬د د اړﻳکﻮ جﻮړوﻧکﻮ الکتروﻧﻮﻧﻮ تﻪ د الکتروﻧﻮﻧﻪ)‪ (π elctrons‬واﻳﻲ ‪.‬‬ ‫الکتروﻧﻲ ورﻳ‪ ＃‬د سگما اړﻳک‪ ３‬پﻪ پاسﻨ‪ ９‬اوﻻﻧدﻳﻨ‪ ９‬برخﻮ ک‪＄ ３‬اي لري او پﻪ دې بﻨس＀ دوو جﻮړو الکتروﻧﻮﻧﻮ‬ ‫جﻮړه ﻳﻴزه اړﻳکﻮ جﻮړه ک‪７‬ې ده ‪ .‬جﻮړ ﻳزه اړﻳکﻪ عبارت لﻪ س‪／‬ما ) ( او د پاي ) ( اړﻳک‪( + bond )３‬‬ ‫مجمﻮعﻪ ده ‪ .‬د ‪ p‬ﻧﻪ ﻫاﻳبرﻳد شﻮي اوربﻴتالﻮﻧﻪ د الکتروﻧﻲ ورﻳ‪％‬ﻮ ＇ﻨ‪ ，‬پر ＇ﻨ‪ ，‬ﻧﻨﻮتﻨﻪ چ‪ ３‬د اړﻳکﻪ مﻨ‪＃‬‬ ‫‪٧٣‬‬

‫تﻪ راوړي‪ ،‬د کاربن اتﻮمﻮﻧﻪ ﻳﻮ لﻪ بل سره ﻧژدې او د ﻫغﻮى ترمﻨ‪ ＃‬وا！ن لﻨ‪６‬وي؛ ﻳعﻨﻲ ‪ C = C‬د دوه گﻮﻧ‪ ３‬اړﻳک‪３‬‬ ‫اوږدوالی ‪ 133pm‬تﻪ ﻧژدې کﻴ‪８‬ي‪ ،‬پﻪ داس‪ ３‬حال ک‪ ３‬چ‪ C C ３‬ساده اړﻳک‪ ３‬اوږدوالﻰ د ‪ 154 pm‬دی‪.‬‬ ‫)‪ (1 - 5‬شکل تﻪ وگﻮرئ‪:‬‬ ‫ﻳﻚ رابطﺔ ] ‪[one bond‬‬

‫‪133pm‬‬ ‫‪134 pm‬‬

‫‪H‬‬ ‫‪110‬‬ ‫‪pm‬‬

‫‪120 °‬‬

‫‪C‬‬

‫‪C‬‬

‫‪H‬‬

‫‪120 °‬‬

‫(اﻟف)‬

‫‪H‬‬ ‫‪120 °‬‬ ‫‪H‬‬

‫(ب)‬

‫)‪ (1 – 5‬شکل‪ :‬پﻪ اﻳتلﻴنک‪ ３‬د اړﻳک‪＊ ３‬ﻮدل‪ ،‬د ﻫغ‪ ３‬زاوﻳﻪ او د اړﻳکﻮ اوږ دوالی‬

‫‪ : 2-1-5‬د اﻟکﻴﻨﻮﻧﻮ ﻧﻮم اﻳ‪＋‬ﻮدﻧﻪ‬ ‫د الکﻴﻨﻮﻧﻮ پﻪ ﻧﻮم اﻳ‪＋‬ﻮدﻧﻪ ک‪ ３‬د ‪ ene‬وروستاړی د ﻫغﻮى د اﻳزولﻮگﻮ الکاﻧﻮﻧﻮ د ‪ ane‬وروستاړي پر ‪＄‬ای‬ ‫ور زﻳاتﻴ‪８‬ي‪ .‬د الکﻴﻨﻮﻧﻮ پﻪ مرکبﻮﻧﻮ ک‪ ３‬ﻫم ډ‪４‬ر اوږ زﻧ‪％‬ﻴر ！اکل کﻴ‪８‬ي‪ ،‬دلتﻪ ﻫم د ﻫغﻮ کاربﻨﻮﻧﻮ ﻧمبر چ‪ ３‬پﻪ‬ ‫ﻫغﻮى باﻧدې پات‪ ３‬شﻮﻧ‪ ３‬او ﻳا ＊اخﻮﻧﻪ شتﻪ دي‪ 3 ،2 ،1 ،‬اوداسﻲ ﻧﻮر رقمﻮﻧﻪ لﻴکل کﻴ‪８‬ي او لﻪ عﻼم‪＇ ３‬خﻪ‬ ‫وروستﻪ بﻴا د پات‪ ３‬شﻮﻧ‪ ３‬ﻧﻮم د ﻫغﻮى د ﻧﻮم د لﻮم‪７‬ي تﻮري پر بﻨس＀ کﻮم چ‪ ３‬د اﻧگلﻴسﻲ الفبا پﻪ تﻮرو ک‪３‬‬ ‫مخک‪ ３‬وي‪ ،‬لﻴکل کﻴ‪８‬ي وروستﻪ د اوږد زﻧ‪％‬ﻴر ﻧﻮم لﻪ ‪ ene‬وروستاړي سره لﻴکل کﻴ‪８‬ي‪ .‬د کاربن داتﻮمﻮﻧﻮ‬ ‫ﻧمبر وﻫل د بﻨس＂ﻴزو زﻧ‪％‬ﻴرو لﻪ ﻫغ‪ ３‬خﻮاو ＇خﻪ پﻴل کﻴ‪８‬ي چ‪ ３‬جﻮړه ﻳزه اړﻳکﻪ ﻫم پﻪ ﻫغﻪ ک‪ ３‬شتﻮن ولري؛‬ ‫خﻮد اوږد زﻧ‪％‬ﻴر ﻧمبر وﻫل لﻪ ﻫغﻪ خﻮا ＇خﻪ پﻴل کﻴ‪８‬ي کﻮم چ‪ ３‬جﻮړه ﻳزه اړﻳکﻪ ﻫغﻪ سر تﻪ ﻧژدې وي‪ ،‬د‬ ‫‪4‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪1‬‬ ‫بﻴلگﻲ پﻪ ډول‪:‬‬

‫‪CH 3 CH = CH CH 3‬‬ ‫‪2 butene‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪2‬‬

‫‪4‬‬

‫‪3‬‬

‫‪CH 3 CH 2 CH = CH 2‬‬ ‫‪1 butene‬‬

‫‪3‬‬

‫‪7 CH‬‬

‫‪2‬‬

‫‪6 CH‬‬

‫‪2‬‬

‫‪CH‬‬ ‫‪| 3‬‬ ‫‪44C |H 5 CH‬‬

‫‪2 CH = 3 CH‬‬

‫‪3‬‬

‫‪1 CH‬‬

‫‪4 methyl 2 heptene‬‬

‫کﻪ چ‪５‬رې ＇ﻮدوه گﻮﻧ‪ ３‬اړﻳک‪ ３‬پﻪ دې مرکبﻮﻧﻮ ک‪ ３‬شتﻮن ولري‪ ،‬د ‪ ene‬لﻪ وروستاړي ＇خﻪ وړاﻧدې د ‪Tri ، Di‬‬

‫او ﻧﻮر رقمﻮﻧﻪ لﻴکل کﻴ‪８‬ي چ‪ ３‬دا رقمﻮﻧﻪ د جﻮړه ﻳﻴزو اړﻳکﻮ شم‪５‬ر ＊ﻴﻲ؛ د بﻴلگ‪ ３‬پﻪ ډول ‪:‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪4‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪C H = CH CH‬‬

‫‪2 CH = 3 CH‬‬

‫‪3‬‬

‫‪1 CH‬‬

‫‪2,4 hexa diene‬‬

‫‪2,4 hexadiene‬‬

‫‪٧٤‬‬

‫‪ : 3-1-5‬د اﻟکﻴﻨﻮﻧﻮ اﻳزوﻣﻴري‬ ‫اﻟــف ‪ :‬دجﻮړ＊ت اﻳزوﻣﻴري او د دوه گﻮﻧﻮ اړﻳکﻮ ‪＄‬اى‬

‫ﻻﻧدې مرکبﻮﻧﻪ پﻪ پام ک‪ ３‬وﻧﻴسئ ‪:‬‬

‫‪4‬‬ ‫‪1 CH = 2 CH 3 CH C H‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪1 butene‬‬ ‫‪4‬‬

‫‪CH3 2 CH= 3 CH C H 3‬‬

‫‪1‬‬

‫‪2 butene‬‬

‫د پﻮرتﻨﻴﻮ دواړو مرکبﻮﻧﻮ ！ﻮلﻴز فﻮرمﻮل ‪ C 4 H 8‬دى؛ خﻮ د دې د دواړومرکبﻮﻧﻮ د مالﻴکﻮلﻮﻧﻮ د جﻮړ＊ت فﻮرمﻮلﻮﻧﻪ‬ ‫ﻳﻮ لﻪ بل ＇خﻪ تﻮپﻴرلري‪ ،‬د دوه گﻮﻧ‪ ３‬اړﻳک‪＄ ３‬اى پﻪ دې مرکبﻮﻧﻮ ک‪ ３‬بدلﻮن مﻮﻧدلﻰ دی‪ ،‬دا اﻳزومﻴرﻳﻲ دجﻮړوﻧک‪３‬‬ ‫اﻳزومﻴري پﻪ ﻧﻮم د دوه گﻮﻧ‪ ３‬اړﻳک‪ ３‬د ‪＄‬اى لﻪ کبلﻪ ﻳاد وي‪.‬‬ ‫ب – ﻓضاﻳﻲ اﻳزوﻣﻴري (‪)Stereo isomeris‬‬ ‫‪ Stereo‬ﻳﻮﻧاﻧﻲ کلمﻪ ده چ‪ ３‬د جامد او کلکﻮ جسمﻮﻧﻮ پﻪ معﻨا ده‪ ،‬پردې بﻨس＀ دا اﻳزومﻴري د ﻫغﻮ مرکبﻮﻧﻮ‬ ‫پﻮرې اړه لري چ‪ ３‬کلک فضاﻳﻲ جﻮړ＊ت ولري او د ﻫغﻮی ﻫﻨدسﻲ ب‪ ３２‬پﻪ فضا ک‪ ３‬بدلﻮن وﻧﻪ ک‪７‬ای شﻲ؛ د‬ ‫بﻴلگ‪ ３‬پﻪ ډول‪ :‬د ‪ 2-Butene‬مرکب پﻪ پام ک‪ ３‬ﻧﻴسﻮ او د لرگﻴﻨﻮ مﻮدلﻮﻧﻮ پﻪ واسطﻪ د ﻫغﻪ شﻮﻧ‪ ３‬ب‪ ３２‬جﻮړوو‪،‬‬ ‫دا مرکب لﻪ )‪ (2 - 5‬شکل سره سم د دوو اﻳزومﻴرﻳﻮ حالتﻮﻧﻪ لري؛ ＇رﻧگﻪ چ‪ ３‬لﻴدل کﻴ‪８‬ي د ‪ 2-Butene‬د‬ ‫مرکب پﻪ مالﻴکﻮل د مﻴتاﻳل د گروپﻮﻧﻮ ‪＄‬اى پر‪＄‬اى کﻴدل بشپ‪７‬ه تﻮپﻴر لري چ‪ ３‬پﻪ عادي تﻮدوخﻪ ک‪ ３‬د مالﻴکﻮلﻮﻧﻮ‬ ‫حرکﻲ اﻧرژي د ﻫغﻪ د مﻴتاﻳل د رادﻳکالﻮﻧﻮ د تاوﻳدولﻮ او بدلﻮن تﻮان ﻧﻪ لري؛ ‪＄‬کﻪ پﻪ دې مرکب ک‪ ３‬د د اړﻳک‪３‬‬ ‫اﻧرژي د دې رادﻳکالﻮﻧﻮ د تاوﻳدلﻮ او بدلﻴدلﻮ خﻨ‪ ６‬گر‪＄‬ﻲ‪ ،‬د خﻨ‪ ６‬د اﻧرژي لﻪ مﻨ‪％‬ﻪ وړلﻮ لپاره باﻳد فعالﻮوﻧک‪３‬‬ ‫اﻧرژي (‪ ) activation Energy‬شتﻮن ولري‪ ،‬پردې بﻨس＀ پﻪ عادي تﻮدوخﻪ ک‪ ３‬کﻴداى شﻲ چ‪ ３‬دا دوه ډولﻪ‬ ‫اﻳزومﻴري ﻳﻮ لﻪ بل ＇خﻪ جﻼ ک‪７‬ای شﻲ؛ ‪＄‬کﻪ د ﻫغﻮى د ا‪４‬ش‪５‬دو ！کﻲ ﻳﻮ لﻪ بل ＇خﻪ تﻮپﻴر لري‪.‬‬

‫)‪ - ( 2 – 5‬شﻜﻞ‪ :‬د ‪ – 2‬بﻴﻮتﻴﻦ د ﻣاﻟﻴﻜﻮل دوه فضاﻳﻲ ساختﻤاﻧﻮﻧﻪ‬

‫‪٧٥‬‬

‫‪ - 1‬د ‪ Cis‬او ‪ Trans‬پخﻮاﻧﻴﻮ طرﻳقﻮ ﻧﻮم اﻳ‪＋‬ﻮدﻧﻪ چ‪ ３‬ﻳﻮازې پﻪ دې ‪＄‬اﻧ‪７／‬ي حالت ک‪ 2-Butene ،３‬او‬ ‫د ﻫغﻪ لﻪ ﻫﻨدسﻲ شکلﻮﻧﻪ سره ورتﻪ دي‪ ،‬پﻪ دې ډول ده چ‪ ３‬ﻳﻮ مستقﻴم خط دکاربن د دوو اتﻮمﻮﻧﻮ لﻪ مرکز‬ ‫＇خﻪ د ﻫغﻮى پﻪ دوه گﻮﻧ‪ ３‬اړﻳک‪ ３‬باﻧدي رسم ک‪７‬ئ‪ ،‬کﻪ چﻴرې د مﻴتاﻳل دواړه گروپﻮﻧﻪ د مستقﻴم خط ﻻﻧدې پﻪ‬ ‫ﻳﻮه لﻮري ﻳعﻨ‪ ３‬پﻪ ﻳﻮه مستﻮي ک‪＄ ３‬اي ولري‪ ،‬دا جﻮړ＊ت د ‪ Cis‬پﻪ ﻧﻮم ﻳا دﻳ‪８‬ي‪ .‬کﻪ چﻴرې د مﻴتاﻳل ﻳﻮ ‪－‬روپ‬ ‫پاس او بل ﻳ‪ ３‬د مستقﻴم خط ﻻﻧدې وي؛ ﻳعﻨ‪ ３‬پﻪ دوه ب‪５‬ﻼب‪５‬لﻮ مستﻮﻳﻮک‪ ３‬شتﻮن ولري‪ ،‬د ‪ Trans‬اﻳزومﻴري‬ ‫پﻪ ﻧﻮم ﻳا دﻳ‪８‬ي ‪.‬‬ ‫‪ - 2‬ﻫغﻪ ﻧﻮې ک‪７‬ﻧﻼره چ‪ ３‬د فضاﻳﻲ اﻳزومﻴروﻳﻮ د ＊ﻮدلﻮ پﻪ ﻫکلﻪ پﻪ کار وړل کﻴ‪８‬ي‪ ،‬ﻧﻮمﻮړي اﻳزومﻴري د ‪ Z‬او‬ ‫‪ E‬پﻪ تﻮرو را＊ﻴﻲ‪ ،‬د دې ک‪７‬ﻧﻼرى سره سم ﻫغﻪ اﻳزومﻴري چ‪ ３‬پﻪ ﻫغ‪ ３‬ک‪ ３‬د مﻴتاﻳل دواړه گروپﻮﻧﻪ د مستقﻴم‬ ‫خط پﻪ ﻳﻮه خﻮاک‪＄ ３‬ای ولري‪ ،‬دا رﻧ‪／‬ﻪ جﻮړ＊ت تﻪ ‪ Z‬اﻳزومﻴري واﻳﻲ (‪ Z‬د الماﻧﻲ کلﻴم‪Zusammen ３‬‬ ‫لﻮم‪７‬ى تﻮری دی چ‪ ３‬د ﻳﻮ ‪＄‬ای پﻪ معﻨی ده) ﻫغﻪ اﻳزومﻴري چﻲ د مﻴتاﻳل دوه گروپﻮﻧﻪ د خط پﻪ دوو بﻴﻼ بﻴلﻮ لﻮرو؛‬ ‫ﻳعﻨ‪ ３‬پﻪ بﻴﻼ بﻴلﻮ سطحﻮ ک‪＄ ３‬ای ولري‪ ،‬پﻪ ‪！ E‬اکل کﻴ‪８‬ي‪ E ( .‬د الماﻧﻲ کلمﻲ‪ Entgegen‬لﻮم‪７‬ی تﻮری‬ ‫دی چ‪ ３‬ﻳﻮ بل سره د مخالف معﻨا لري)؛ د بﻴلگ‪ ３‬پﻪ ډول‪:‬‬ ‫‪CH 3‬‬

‫‪H‬‬

‫‪H‬‬

‫‪CH 3‬‬

‫جﻮړ＊ت ‪ ( E‬تراﻧس )‬ ‫‪)E( butane‬‬ ‫‪R/‬‬

‫‪H‬‬

‫‪H‬‬

‫‪CH 2‬‬

‫‪CH 2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫جﻮړ＊ت ‪(Cis) z‬‬ ‫‪)Z( butane‬‬

‫‪H‬‬

‫‪R/‬‬

‫‪R‬‬

‫‪H‬‬

‫‪C=C‬‬

‫‪C=C‬‬ ‫‪H‬‬

‫‪( E)( ETrans‬‬ ‫‪Isomery‬‬ ‫‪) Trans‬‬ ‫‪Isomer‬‬ ‫‪Cl‬‬

‫خﻮاص‬ ‫‪ : 4-1-5‬د اﻟﻜﻴﻨﻮﻧﻮ‬ ‫‪H‬‬

‫‪R‬‬

‫‪H‬‬

‫‪H‬‬

‫‪Z ) Cis Isomery‬‬ ‫‪Cis(Isomery‬‬ ‫) ‪(Z‬‬ ‫‪Cl‬‬

‫‪Cl‬‬ ‫‪C=C‬‬

‫‪C=C‬‬ ‫‪Cl‬‬

‫‪(E) 1, 2. Di Chloro ethylene‬‬

‫‪H‬‬

‫‪H‬‬

‫‪( Z ) 1, 2 – di Chloro Ethylene‬‬

‫‪ : 1-4-1-5‬د اﻟﻜﻴﻨﻮﻧﻮ ﻓزﻳﻜﻲ خﻮاص‬ ‫د الکﻴﻨﻮﻧﻮ فزﻳکﻲ خﻮاص د ﻫغﻮى لﻪ اﻳزولﻮگﻮ الکاﻧﻮﻧﻮ سره ورتﻪ والی لري؛ خﻮ د الکﻴﻨﻮﻧﻮ د اﻳشﻴدو درجﻪ د‬ ‫ﻫغﻮی د اﻳزو لﻮگ الکاﻧﻮﻧﻮ ＇خﻪ ډﻳره ＊کتﻪ او کثافت ﻳ‪ ３‬لﻮړ دى‪ .‬د دې مرکبﻮﻧﻮ درې غ‪７‬ي چ‪ ３‬د کاربن اتﻮمﻮﻧﻪ‬ ‫ﻳ‪ C 2 C 4 ３‬وي‪ ،‬د گاز حالت لري‪ ،‬ﻫغﻪ الکﻴﻨﻮﻧﻪ چ‪(C5 C18 )３‬کاربن اتﻮمﻮﻧﻪ لري‪ ،‬د ماﻳع حالت او لﻪ‬ ‫‪＇ C‬خﻪ پﻮرتﻪ د مﻮم ﻳا جامد حالت لروﻧکﻲ دي‪ .‬د الکﻴﻨﻮﻧﻮ د کاربن د سکلﻴ＀ او فضاﻳﻲ اﻳزومﻴرﻳﻮ جﻮړ＊ت‪،‬‬ ‫دﻫغﻮى پﻪ فزﻳکﻲ خﻮاصﻮ اغﻴزه لري‪ ،‬ﻻﻧدې جدول وگﻮرئ‪:‬‬ ‫‪18‬‬

‫‪٧٦‬‬

‫) ‪ ( 1 - 5‬جدول‪ :‬د الکﻴﻨﻮﻧﻮ فزﻳکﻲ ‪＄‬اﻧ‪７／‬تﻴاوې‬ ‫ﻧﻮم‬

‫دوﻳل‪ ３‬کﻴدو درجﻪ پﻪ ‪°C‬‬

‫فﻮرﻣﻮل‬

‫دا‪４‬ش‪５‬دو درجﻪ مخصﻮصﻪ‬ ‫کثافت‬ ‫پﻪ ‪°C‬‬

‫‪Ethylene‬‬

‫‪CH 2 = CH 2‬‬

‫‪-169‬‬

‫‪propene 1-‬‬

‫‪CH 2 = CH CH 3‬‬

‫‪-185.2‬‬

‫‪-105‬‬ ‫‪-47.8‬‬

‫‪0.610‬‬

‫‪-130.0‬‬

‫‪-6.3‬‬

‫‪0.595‬‬

‫‪cis138.9‬‬ ‫)‪trans(-105.5‬‬

‫‪+3.5‬‬ ‫‪0.9‬‬

‫‪0.621‬‬ ‫‪0.604‬‬

‫‪-140‬‬

‫‪-6.9‬‬

‫‪0.594‬‬

‫‪butene- 1‬‬

‫‪CH 2 = CH CH 2 CH 3‬‬

‫‪CH 3 CH = CH CH 3 butene- 2‬‬

‫‪Iosbutene‬‬

‫‪CH = C CH‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫|‬ ‫‪CH3‬‬

‫‪0.570‬‬

‫د ！ﻮلﻮ اولفﻴﻨﻮﻧﻮ مخصﻮصﻪ کثافت لﻪ ﻳﻮ ＇خﻪ ل‪ ８‬دی او د ‪＄‬اﻧ‪７／‬ي بﻮى لروﻧکﻰ دي‪ ،‬پﻪ اوبﻮ ک‪＊ ３‬ﻪ ﻧﻪ حل‬ ‫کﻴ‪８‬ي؛ خﻮ پﻪ اوبﻮ ک‪ ３‬د ﻫغﻮی حلﻴدل د ﻫغﻮی د اﻳزولﻮگﻮ الکاﻧﻮﻧﻮ پﻪ ﻧسبت زﻳات دی‪.‬‬ ‫‪ : 2-4-1-5‬د اﻟکﻴﻨﻮﻧﻮ کﻴﻤﻴاﻳﻲ خﻮاص‬ ‫د الکﻴﻨﻮﻧﻮ کﻴمﻴاﻳﻲ خﻮاص دوه گﻮﻧ‪ ３‬اړﻳکﻪ‪ ،‬د سگما او پای د اړﻳکﻮ فضاﻳﻲ ‪＄‬اﻳﻮﻧﻪ ！اکﻲ‪ ،‬د سگما د اړﻳک‪ ３‬د‬ ‫الکتروﻧﻲ ورﻳ‪ ３％‬کثافت د ﻫغﻪ خط لﻪ پاسﻪ چ‪ ３‬د دواړو اتﻮمﻮﻧﻮ ﻫست‪ ３‬ﻧ‪＋‬لﻮي‪ ،‬را ！ﻮل شﻮي دي او د پاي د اړﻳک‪３‬‬ ‫د الکتروﻧﻲ ورﻳ‪ ３％‬کثافت لﻪ دې چاپ‪５‬رﻳال ＇خﻪ د باﻧدې شتﻮن لري چ‪ ３‬د مﻨفﻲ چارج لﻮﻳﻪ ساحﻪ ﻳ‪ ３‬جﻮړه ک‪７‬ې‬ ‫ده‪ .‬تحرﻳک د پاى د اړﻳک‪ ３‬بﻨس＂ﻴزه ‪＄‬اﻧ‪７／‬تﻴا ده‪ ،‬چ‪ ３‬د دې الکتروﻧﻮﻧﻮ اړﻳکﻪ لﻪ ﻫست‪ ３‬سره د سگما د الکتروﻧﻮﻧﻮ د‬ ‫اړﻳک‪ ３‬پﻪ ﻧسبت کمزورې ده؛ ﻧﻮ لﻪ دې کبلﻪ پﻪ اساﻧ‪ ９‬سره قطبﻲ کﻴ‪８‬ي او الکترون خﻮ＊ﻮوﻧکﻮ (‪)Electrophilic‬‬ ‫ذرو تﻪ د ﻳرغل ﻻرې چارې برابر ﻳ‪８‬ي‪ ،‬لﻪ دې املﻪ د پاى اړﻳکﻪ د ﻫترولﻴتک‪ ３‬پﻪ ب‪２‬ﻪ پرې او جمعﻲ تعاملﻮﻧﻪ تر سره‬ ‫کﻮي‪ .‬د س‪／‬ما او د پاى د اړﻳک‪ ３‬ترمﻨ‪ ＃‬د اﻧرژي تﻮپﻴر ‪ 270kj/mol‬دی‪ ،‬د الکﻴﻨﻮﻧﻮ ‪＄‬ﻴﻨی تعاملﻮﻧﻪ پﻪ ﻻﻧدې‬ ‫ډول دي‪:‬‬ ‫‪ - 1‬د اﻟﻜﻴﻦ ﻫاﻳدروجﻨﻴشﻦ‬ ‫کﻪ چﻴرې اﻳتلﻴن د ﻧﻴکل د کتلست پﻪ شتﻮن ک‪ ３‬ﻫاﻳدروجﻨﻴشن شﻲ‪ ،‬اﻳتان ﻻستﻪ را‪＄‬ﻲ‪:‬‬ ‫‪CH 3‬‬

‫‪CH 3‬‬

‫)‪Ni(500 0 C‬‬

‫‪CH 2 = CH 2 + H 2‬‬

‫د اﻳتلﻴن مالﻴکﻮل پﻪ ﻳﻮه سطحﻪ ک‪ ３‬شتﻮن لري؛ ﻳعﻨ‪ ３‬مسطح دى؛ خﻮ د اﻳتان مالﻴکﻮل ＇لﻮر وجﻬﻲ ب‪２‬ﻪ لري‬ ‫‪٧٧‬‬

‫‪ - 2‬د اﻟﻜﻴﻨﻮﻧﻮ ﻫﻠﻮجﻨﻴشﻦ‬ ‫اولفﻴﻨﻮﻧﻪ پﻪ عادي شراﻳطﻮ ک‪ ３‬ﻫلﻮ جﻨﻮﻧﻪ‪ ،‬پﻪ ‪＄‬اﻧ‪７／‬ې تﻮ‪－‬ﻪ کلﻮرﻳن او برومﻴن پﻪ ‪＄‬ان پﻮرې ﻧ‪＋‬لﻮي او د پارافﻴﻨﻮﻧﻮ‬ ‫ډای ﻫلﻮجﻨﻴدوﻧﻪ جﻮړوي؛ د بﻴلگ‪ ３‬پﻪ ډول‪ :‬د اﻳتلﻴنتعامل لﻪ کلﻮرﻳﻨﻮ‪ ،‬برومﻴﻨﻮ او ﻫاﻳدروجن کلﻮراﻳدو سره وگﻮرئ‬ ‫چ‪ ３‬تعامل اﻧ‪６‬وترمﻴک دی‪.‬‬ ‫‪Cl‬‬ ‫|‬ ‫‪H C‬‬ ‫|‬ ‫‪H‬‬

‫‪H H‬‬ ‫‪\ /‬‬ ‫‪C = C + Cl‬‬ ‫‪2‬‬ ‫\ ‪/‬‬ ‫‪H H‬‬

‫‪Cl‬‬ ‫|‬ ‫‪C H‬‬ ‫|‬ ‫‪H‬‬

‫‪Br Br‬‬ ‫|‬ ‫|‬ ‫‪H C C H‬‬ ‫|‬ ‫|‬ ‫‪H H‬‬

‫‪H H‬‬ ‫\‬ ‫‪/‬‬ ‫‪C = C + Br‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪/‬‬ ‫\‬ ‫‪H H‬‬

‫‪H Cl‬‬ ‫|‬ ‫|‬ ‫‪C C H‬‬ ‫|‬ ‫|‬ ‫‪H H‬‬

‫‪H‬‬

‫∆‬

‫∆‬

‫‪H H‬‬ ‫\‬ ‫‪/‬‬ ‫‪C = C + HCl‬‬ ‫‪/‬‬ ‫\‬ ‫‪H H‬‬

‫د ﻫلﻮ جﻨﻮﻧﻮ تعامل لﻪ الکﻴﻨﻮﻧﻮ سره د ‪Halogenation‬پﻪ ﻧامﻪ او ﻻستﻪ راغلﻲ مرکبﻮﻧﻪ ﻳ‪ ３‬د الکاﻳل ﻫﻼﻳدوﻧﻮ‬ ‫پﻪ ﻧﻮم ﻳادﻳ‪８‬ي‪.‬د برومﻴن د اوبﻮ ب‪ ３‬رﻧگﻪ کﻮل‪ ،‬د دوه گﻮﻧ‪ ３‬اړﻳک‪ ３‬د تﻮصﻴفﻲ تعاملﻮﻧﻮ لﻪ ډل‪＇ ３‬خﻪ دي‪ .‬د دې‬ ‫مﻮخ‪ ３‬لپاره د برومﻴن او کاربن تترا کلﻮراﻳد ﻳا کلﻮرو فارم محلﻮل جﻮړوي او گ＂ﻪ ترې اخ‪５‬ستل کﻴ‪８‬ي‪ .‬د دې تعامل‬ ‫پر بﻨس＀ د ماﻳع تﻴلﻮ د مشبﻮعﻴت درجﻪ ！اکل کﻴ‪８‬ي‪.‬‬ ‫‪ – 3‬د اﻟﻜﻴﻨﻮﻧﻮ اﻛسﻴدﻳشﻦ‬ ‫الکﻴﻨﻮﻧﻪ پﻪ اساﻧ‪ ９‬سره د بﻴﻼ بﻴلﻮ اکسﻴداﻧتﻮﻧﻮ تر اغﻴزې ﻻﻧدې را‪＄‬ﻲ‪ ،‬د ﻫمدې ‪＄‬اﻧ‪７／‬تﻴاوو پﻪ واسطﻪ لﻪ پارافﻴﻨﻮﻧﻮ‬ ‫او ساﻳکلﻮ پارافﻴﻨﻮﻧﻮ ＇خﻪ تﻮپﻴرﻳ‪８‬ي‪ .‬د شراﻳطﻮ پﻪ پام ک‪ ３‬ﻧﻴﻮلﻮ سره د الکﻴﻨﻮﻧﻮ لﻪ اکسﻴدﻳشن ＇خﻪ بﻴﻼ بﻴل مرکبﻮﻧﻪ‬ ‫ﻻستﻪ را‪＄‬ﻲ‪:‬‬ ‫‪+H O + E‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪2‬‬

‫‪CO‬‬

‫‪2‬‬

‫‪+O‬‬

‫‪2‬‬

‫‪= CH‬‬

‫‪2‬‬

‫‪CH‬‬

‫د الکﻴﻨﻮﻧﻮ د سﻮزﻳدو پﻪ پاﻳلﻪ ک‪ ３‬کاربن ډاي اکساﻳد‪ ،‬اوبﻪ او اﻧرژي ﻻستﻪ را‪＄‬ﻲ‪ .‬پﻪ عادي شراﻳطﻮ ک‪ ３‬د اکسﻴدﻳشن‬ ‫عملﻴﻪ د دوه گﻮﻧ‪ ３‬اړﻳک‪ ３‬پﻪ ‪＄‬اى ک‪ ３‬ترسره کﻴ‪８‬ي‪ ،‬کﻪ چﻴرې الکﻴﻨﻮﻧﻪ پﻪ پﻮره پاملرﻧ‪ ３‬سره د پﻮتاشﻴم پرمﻨگﻨا！ﻮ‬ ‫د القلﻴﻮ محلﻮل پﻪ واسطﻪ اکسﻴدﻳشن شﻲ‪ ،‬دوه قﻴمتﻪ الکﻮلﻮﻧﻪ ﻻستﻪ را‪＄‬ﻲ‪:‬‬ ‫‪OH‬‬ ‫|‬ ‫‪CH 2‬‬

‫‪OH‬‬ ‫|‬ ‫‪CH 2‬‬

‫‪(O + H 2O) KMnO 4‬‬

‫‪2‬‬

‫‪= CH‬‬

‫‪2‬‬

‫‪CH‬‬

‫د قﻮي اکسﻴد اﻧتﻮﻧﻮ (د پﻮتاشﻴم پر مﻨ‪／‬ﻨﻴ＀ تﻴزابﻲ محلﻮل او د کرومﻴک اسﻴد محلﻮل) د عمل پﻪ پاﻳلﻪ ک‪ ３‬د‬ ‫الکﻴﻨﻮﻧﻮ دوه گﻮﻧ‪ ３‬اړﻳکﻪ پرې او دﻫاﻳدروکاربﻨﻮﻧﻮ اکسﻴجن لروﻧکﻲ مرکبﻮﻧﻪ ﻻستﻪ را‪＄‬ﻲ‪ ،‬د بﻴلگ‪ ３‬پﻪ ډول‪ :‬د‬ ‫‪٧٨‬‬

‫بﻴﻮتﻴن د درې اﻳزومﻴزي اکسﻴدﻳشن گﻮرو‪:‬‬ ‫‪COOH + CO + H O‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪2‬‬

‫‪CH‬‬

‫‪COOH‬‬

‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪CH‬‬ ‫‪2CH‬‬

‫‪C = O + CO + H O‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫|‬ ‫‪CH 3‬‬

‫)‪5 (O‬‬ ‫‪2‬‬

‫)‪4(O‬‬

‫‪CH3‬‬

‫‪CH = CH‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪2‬‬

‫‪CH‬‬

‫‪CH = CH = CH‬‬

‫)‪(O‬‬

‫‪C = CH‬‬ ‫‪2‬‬ ‫|‬ ‫‪CH 3‬‬

‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪3‬‬

‫‪CH‬‬ ‫‪CH‬‬

‫‪CH‬‬

‫ﻓعاﻟﻴت‬ ‫د قﻮي اکسﻴد اﻧتﻮﻧﻮ پﻪ واسطﻪ پﻪ پﻮره پاملرﻧ‪ ３‬سره د ﻻﻧدې الکﻴﻨﻮﻧﻮ د اکسﻴدﻳشن د تعامل محصﻮل د کﻴمﻴاﻳﻲ‬ ‫معادلﻮ پﻪ واسطﻪ رو＊اﻧﻪ ک‪７‬ئ‪:‬‬ ‫)‪(O‬‬ ‫‪CH = CH CH‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫)‪(O‬‬ ‫‪CH = CH CH‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫)‪(O‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪CH = CH‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪CH‬‬

‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪CH‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪CH‬‬

‫‪ - 4‬د اﻟکﻴﻨﻮﻧﻮ پﻮﻟﻲ ﻣﻴراﻳزﻳشﻦ‬ ‫الکﻴﻨﻮﻧﻪ ﻳﻮ لﻪ بل سره جمعﻲ تعاملﻮﻧﻪ تر سره کﻮي اوپﻪ پاﻳلﻪ ک‪ ３‬پﻮلﻲ مﻴروﻧﻪ جﻮړوي؛ د بﻴلگ‪ ３‬پﻪ ډول‪ :‬د اﻳتلﻴن ﻳﻮ‬ ‫مالﻴکﻮل د ﻫغﻪ بل مالﻴکﻮل سره اړﻳکﻪ ！ﻴﻨگﻮي او ﻫمدا مالﻴکﻮلﻮﻧﻪ د ﻫغﻮى لﻪ ﻧﻮرو مالﻴکﻮلﻮﻧﻮ سره او ﻫمدارﻧ‪／‬ﻪ د اﻳتلﻴن‬ ‫＇ﻮ مالﻴکﻮلﻮﻧﻪ ﻳﻮلﻪ بل سره جمعﻲ تعامل ترسره او د اﻳتلﻴن پﻮلﻲ مﻴر جﻮړوي‪ .‬لﻮم‪７‬ﻧی الکﻴن د مﻮﻧﻮمﻴر (‪Monomer‬‬ ‫) پﻪ ﻧﻮم ﻳا دﻳ‪８‬ي‪ Monomer( ،‬ﻳﻮﻧاﻧﻲ کلمﻪ ده چ‪ ３‬د ﻳﻮې برخ‪ ３‬مفﻬﻮم لري) ‪ .‬د مﻮﻧﻮمﻴروﻧﻮ لﻪ اړﻳکﻮ ＇خﻪ‬ ‫جﻮړشﻮی زﻧ‪％‬ﻴر د پﻮلﻲ مﻴر ( ‪ ) polymer‬پﻪ ﻧﻮم ﻳا دﻳ‪８‬ي چ‪ ３‬د ﻫغﻮی ډﻳرساده د اﻳتلﻴن پﻮلﻲ مﻴر دی‪ ،‬د ﻫغﻪ فﻮرمﻮل‬ ‫‪＇ (CH 2 CH 2 )n‬خﻪ دی چ‪ ３‬اوږده زﻧ‪％‬ﻴروﻧﻪ جﻮړوي ‪ .‬د پﻼستﻴک جﻮړوﻧ‪ ３‬پﻪ صﻨعت ک‪ ３‬پﻮلﻲ مﻴروﻧﻪ د‬ ‫مﻮﻧﻮ مﻴروﻧﻮ لﻪ ﻳﻮ‪＄‬اى کﻮلﻮچﻲ عمﻮمﻲ فﻮرمﻮل ﻳ‪ (CHX CH 2 ) ３‬دى‪ ،‬ﻻستﻪ راوړي‪ ،‬پﻪ دې مﻮﻧﻮمﻴر ک‪３‬‬ ‫‪ x‬د ﻫلﻮجﻨﻮﻧﻮ ＊کارﻧدوی دى او پﻪ دې مرکبﻮﻧﻮ ک‪ ３‬کﻴدای شﻲ چ‪ ３‬د ‪ x‬پر‪＄‬اى د ‪ CH 3‬گروپ وي‪ ،‬کﻪ چ‪５‬رې ‪x‬‬ ‫کلﻮرﻳن وي؛ ﻧﻮ د پﻮلﻲ مﻴر عمﻮمﻲ فﻮرمﻮل ) ‪ (CHCI CH 2‬دى چ‪Polyvinyl Chloride( P V３‬‬ ‫‪ )C‬پﻪ ﻧﻮم ﻳادﻳ‪８‬ي‪ ،‬د ‪ [CH(CH ) CH ]n‬فﻮرمﻮل د پﻮلﻲ پروپلﻴن پﻪ ﻧﻮم ﻳا دﻳ‪８‬ي‬ ‫‪2‬‬

‫‪3‬‬

‫‪ : 5-1-5‬د اﻟکﻴﻨﻮﻧﻮ ﻻستﻪ راوړﻧﻪ‬ ‫الکﻴﻨﻮﻧﻪ د پارافﻴﻨﻮﻧﻮ پﻪ ﻧسبت پﻪ طبﻴعت کﻲ ل‪ ８‬مﻮﻧدل کﻴ‪８‬ي‪ ،‬کﻮچﻨﻲ اولفﻴﻨﻮﻧﻪ پﻪ ل‪８‬ه اﻧدازه د ﻧفتﻲ گازوﻧﻮ پﻪ‬ ‫مخلﻮط ک‪ ３‬مﻮﻧدل کﻴ‪８‬ي او لﻮی اولفﻴﻨﻮﻧﻪ پﻪ ﻧفتﻮک‪ ３‬مﻮﻧدل کﻴ‪８‬ي ‪.‬‬ ‫‪ -1‬د ﻧفتﻮ اﻧشﻘاق‪ :‬کﻪ چﻴرې ﻧفت ！ﻮ！ﻪ او پاﻳرولﻴز شﻲ‪ ،‬الکﻴﻨﻮﻧﻪ ﻻستﻪ را‪＄‬ﻲ‪ ،‬د دې تعامل مﻴخاﻧﻴکﻴت داس‪３‬‬ ‫دی چ‪ ３‬لﻮړو الکاﻧﻮﻧﻮتﻪ لﻪ ‪ 700 – 400‬ساﻧتﻲ گراد پﻮرې تﻮدوخﻪ ورکﻮي؛ پﻪ پاﻳلﻪ ک‪ ３‬د الکاﻧﻮﻧﻮ را دﻳکالﻮﻧﻪ‬ ‫ﻻستﻪ را‪＄‬ﻲ او د تعامل پﻪ بﻬﻴر ک‪ ３‬د الکﻴﻨﻮﻧﻮ را دﻳکالﻮﻧﻪ ﻫم تر ﻻسﻪ کﻴ‪８‬ي‪:‬‬ ‫‪2 RCH 2‬‬

‫) ‪ (CH 3 , RCH 2‬را دﻳکالﻮﻧﻪ چ‪ ３‬پﻪ لﻮم‪７‬ي پ‪７‬او ک‪３‬‬

‫‪RCH 2 CH 2 R‬‬ ‫د‪C‬‬

‫‪2CH 3 ,‬‬

‫‪CH 3 CH 3‬‬

‫‪ C‬د اړﻳک‪ ３‬د پرې کﻴدو پﻪ پاﻳلﻪ ک‪ ３‬ﻻستﻪ را‪＄‬ﻲ‪ ،‬د‬ ‫‪٧٩‬‬

‫لﻮړو پارافﻴﻨﻮﻧﻮ مالﻴکﻮلﻮﻧﻪ د ﻳرغل ﻻﻧدې ﻧﻴسﻲ د درﻳم او ﻳا دوﻳم کاربن ﻫاﻳدروجن چ‪ ３‬د زﻧ‪％‬ﻴر د وروستﻲ او‬ ‫پﻴل ＇خﻪ لرې وي‪ ،‬لﻪ زﻧ‪％‬ﻴر ＇خﻪ جﻼ کﻮي‪:‬‬ ‫‪CH +‬‬ ‫‪4‬‬

‫‪3‬‬

‫‪CH‬‬

‫‪2‬‬

‫‪CH‬‬

‫‪3‬‬

‫‪2‬‬

‫‪CH‬‬

‫‪CH‬‬

‫‪2‬‬

‫‪2‬‬

‫‪CH‬‬

‫‪CH‬‬

‫‪2‬‬

‫‪CH‬‬

‫‪CH‬‬

‫‪2‬‬

‫‪2‬‬

‫‪CH‬‬

‫‪CH‬‬

‫‪2‬‬

‫‪2‬‬

‫‪2‬‬

‫‪CH‬‬

‫‪CH‬‬

‫‪2‬‬

‫‪CH‬‬

‫‪2‬‬

‫‪3‬‬

‫‪+ CH‬‬

‫‪C H CH‬‬

‫‪2‬‬

‫‪CH‬‬

‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪CH‬‬ ‫‪CH‬‬

‫وروستﻪ بﻴا د کاربن – کاربن اړﻳکﻪ د طاقﻪ الکترون لروﻧکﻲ کاربن د اتﻮم تر＇ﻨ‪ ，‬چ‪ ３‬د ﻫغﻪ پﻪ ＇ﻨ‪ ，‬ک‪ ３‬شتﻪ‪،‬‬ ‫پرې کﻴ‪８‬ي او پﻪ پاﻳلﻪ ک‪ ３‬کﻮچﻨﻲ الکاﻧﻮﻧﻪ او الکﻴﻨﻮﻧﻪ جﻮړﻳ‪８‬ي‪:‬‬ ‫‪CH = CH +‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪2‬‬

‫‪CH3 CH‬‬

‫‪CH‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪2‬‬

‫‪CH‬‬

‫‪2‬‬

‫‪CH‬‬

‫‪2‬‬

‫‪CH‬‬

‫‪M CH‬‬

‫‪2‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪C H CH‬‬

‫‪2‬‬ ‫‪CH‬‬

‫‪2‬‬

‫‪CH‬‬

‫‪CH3 CH‬‬

‫‪2‬‬

‫‪2‬‬ ‫‪CH‬‬

‫‪2‬‬

‫‪CH‬‬

‫پﻪ ﻫمدې تﻮ‪－‬ﻪ د اړﻳک‪ ３‬پرې کﻴدل د ) ‪ ( ,‬پﻪ ‪＄‬ای ک‪＇ ３‬ﻮ وارې ترسره کﻴ‪８‬ي اوپﻪ زﻳاتﻪ کچﻪ اولفﻴﻨﻮﻧﻪ او د‬ ‫ﻫغﻮی لﻪ ډل‪＇ ３‬خﻪ اﻳتلﻴن ﻻس تﻪ را‪＄‬ﻲ‪:‬‬ ‫‪CH = CH + CH‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪3‬‬

‫‪CH‬‬

‫‪2‬‬

‫‪CH = CH + CH‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪4‬‬

‫‪CH‬‬

‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪CH‬‬

‫‪CH‬‬

‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪CH‬‬

‫‪CH‬‬

‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪CH‬‬

‫‪CH‬‬

‫‪ -2‬اولفﻴﻨﻮﻧﻮ د ﻻستﻪ راوړلﻮ مﻬمﻪ ﻻره د الکاﻧﻮﻧﻮ د دې ﻫاﻳدروجﻨﻴشن ﻻره ده‪ ،‬پﻪ دې عملﻴﻪ ک‪ ３‬د کرومﻴم لﻪ‬ ‫اکساﻳد ＇خﻪ د کتلست پﻪ تﻮ‪－‬ﻪ گ＂ﻪ اخ‪５‬ستل کﻴ‪８‬ي او ﻧﻮمﻮړی تعامل لﻪ ‪＇ 450°C‬خﻪ تر ‪ 460C °‬پﻮرې تﻮدوخ‪３‬‬ ‫ک‪ ３‬ترسره کﻴ‪８‬ي‪:‬‬ ‫‪CH = CH CH + H‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪3‬‬

‫‪CH‬‬

‫‪Cr2 O3‬‬

‫) ‪H 2( g‬‬

‫‪3‬‬

‫‪CH‬‬

‫‪2‬‬

‫‪CH‬‬

‫‪2‬‬

‫‪CH‬‬

‫‪3‬‬

‫‪CH‬‬

‫‪ -3‬د اﻟﻜاﻧﻮﻧﻮ دىﻫاﻳدروجﻨﻴشﻦ‪ :‬کﻪ چﻴرې د اﻳتاﻳل الکﻮلﻮ تﻪ د گﻮگ‪７‬و تﻴزابﻮ اوﻳا فاسفﻮرﻳک اسﻴد پﻪ‬ ‫شتﻮن ک‪ ３‬تﻮدوخﻪ ورک‪７‬ل شﻲ‪ ،‬پﻪ پاﻳلﻪ ک‪ ３‬اﻳتلﻴن او اوبﻪ ﻻستﻪ را‪＄‬ﻲ‪:‬‬ ‫‪+H O‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪2‬‬

‫‪= CH‬‬

‫‪2‬‬

‫‪CH‬‬

‫‪H 2SO 4‬‬

‫‪OH‬‬

‫‪2‬‬

‫‪CH‬‬

‫‪3‬‬

‫‪CH‬‬

‫ﻓعاﻟﻴت‬ ‫د اﻳتﻠﻴﻦ ﻻستﻪ راوړﻧﻪ‬ ‫د اړتﻴا وړ ﻟﻮازم او ﻣﻮاد‪ :‬اﻳتاﻳل الکﻮل‪ ،‬د گﻮگ‪７‬و تﻴزاب‪ ،‬بالﻮن‪ ،‬ستﻴﻨد د ﻧﻴﻮوﻧکﻲ (گﻴرا) سره‪ ،‬د‬ ‫تﻮدوخ‪ ３‬سرچﻴﻨﻪ‪ ،‬تست تﻴﻮبﻮﻧﻪ ‪،‬کاږه ﻧلﻮﻧﻪ‪ ،‬درې ستﻨ‪ ３‬لروﻧک‪ ( ３‬سﻪ پاﻳﻪ ) او لﻪ اوبﻮ ＇خﻪ ډک تشت‪.‬‬ ‫ک‪７‬ﻧﻼره‪ :‬د (‪ )3-5‬شکل سره سم دستگاه تﻴاره ک‪７‬ئ‪ ،‬ﻳﻮ مﻮل اﻳتاﻳل الکﻮل لﻪ گﻮگ‪７‬و تﻴزابﻮ سره مخلﻮط‬ ‫ک‪７‬ئ او پﻪ ﻳﻮه بالﻮن ک‪ ３‬ﻳ‪ ３‬واچﻮئ‪ ،‬وروستﻪ لﻪ دې لﻪ ‪＇ 150°C‬خﻪ تر ‪ 170°C‬پﻮري تﻮدوخﻪ ورک‪７‬ئ‪،‬‬ ‫خپل‪ ３‬لﻴدﻧ‪ ３‬ولﻴکئ او ﻻﻧدو پﻮ＊تﻨﻮﻧﻮ تﻪ ‪＄‬ﻮاب ورک‪７‬ئ‪.‬‬ ‫‪ - 1‬د گﻮگ‪７‬و ت‪５‬زاب پﻪ دې تعامل ک‪ ３‬کﻮم رول لﻮبﻮي ؟‬ ‫‪٨٠‬‬

‫‪ - 2‬د تعامل مﻴخاﻧﻴکﻴت ﻳ‪ ３‬د کﻴمﻴاﻳﻲ معادل‪ ３‬پربﻨس＀ رو＊اﻧﻪ ک‪７‬ئ ‪.‬‬ ‫د ‪－‬ﻮ‪７－‬و د تﻴزابﻮ غلﻴظ محلﻮل‬

‫) ‪ ) 3 - 5‬شک ‪ :‬لﻪ اﻳتاﻳل الکﻮلﻮ ＇خﻪ د اﻳتلﻴن د ﻻس تﻪ راوړلﻮ د ستگاه‬

‫‪ -4‬د الکاﻳل ﻫﻼﻳدوﻧﻮ د دي ﻫاﻳدرو ﻫلﻮجﻨﻴشن لﻪ تعامل ＇خﻪ ﻫم د ﻫغﻮى اﻳزولﻮگ الکﻴﻨﻮﻧﻪ ﻻستﻪ را‪＄‬ﻲ‪ ،‬پﻪ‬ ‫دې تعامل ک‪ ３‬د قلﻮﻳﻮ لﻪ الکﻮلﻲ محلﻮل ＇خﻪ گ＂ﻪ اخ‪５‬ستل کﻴ‪８‬ي؛ د بﻴلگ‪ ３‬پﻪ ډول‪:‬‬ ‫‪CH 3 + HI‬‬

‫‪3‬‬ ‫‪CCH‬‬ ‫‪|H‬‬ ‫‪C = CH‬‬

‫‪CH CH‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪＄ : 2-1-5‬ﻴﻨ‪ ３‬ﻣﻬﻢ اﻟکﻴﻨﻮﻧﻪ‬

‫الکﻮلﻲ محلﻮل‬

‫‪KOH‬‬

‫‪CH CH‬‬ ‫‪CH CHI CH‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2 CH‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪ – 1‬اﻳتﻠﻴﻦ‬ ‫اﻳتلﻴن د گاز حالت لري‪ ،‬پﻪ اوبﻮک‪ ３‬پﻪ ل‪８‬ه او پﻪ الکﻮلﻮک‪ ３‬پﻪ زﻳاتﻪ کچﻪ حل کﻴ‪８‬ي ‪＇ .‬رﻧگﻪ چ‪ ３‬اﻳتلﻴن لﻪ مﻴتان‬ ‫＇خﻪ ﻳﻮ اتﻮم کاربن زﻳات لري؛ ﻧﻮ‪＄‬کﻪ پﻪ رو＊اﻧﻪ لمبﻪ سﻮ‪＄‬ﻲ‪ .‬د اﻳتلﻴن او د ﻫﻮا مخلﻮط چاودﻳدوﻧک‪＄ ３‬اﻧ‪７／‬تﻴا‬ ‫لري؛ ﻧﻮ باﻳد لﻪ ﻫغﻪ سره پﻪ زﻳاتﻪ پاملرﻧﻪ کار وشﻲ‪.‬‬ ‫اﻳتلﻴن د عضﻮي مرکبﻮﻧﻮ لﻪ وچ تقطﻴر ＇خﻪ ﻻستﻪ راوړل کﻴ‪８‬ي او تل رو＊ﻨاﻳﻲ لروﻧکﻲ گازوﻧﻪ اﻳتلﻴن گاز ﻫم‬ ‫لري‪ .‬اﻳتلﻴن د ﻧفتﻮ پﻪ گازوﻧﻮ ک‪ ３‬مﻮﻧدل کﻴ‪８‬ي‪.‬‬

‫‪ – 2‬پروپﻠﻴﻦ ) ‪(C3H 6‬‬ ‫پروپلﻴن د ‪－‬از پﻪ حالت پﻴدا ک‪８５‬ي او پﻪ صﻨعت ک‪ ３‬ﻫغﻪ د کرکﻨگ پﻪ ﻻره د ﻧفتﻮ د ‪－‬ازوﻧﻮ او د پروپان لﻪ‬ ‫دي ﻫاﻳدرﻳشن ＇خﻪ ﻻستﻪ را‪＄‬ﻲ‪:‬‬ ‫) ( ‪Ni‬‬ ‫‪C3 H 6 + H 2‬‬

‫‪C3 H 2‬‬

‫‪ – 3‬بﻴﻮتﻠﻴﻦ ) ‪(C 4 H 6‬‬ ‫بﻴﻮتلﻴن د درﻳﻮ اﻳزومﻴروﻧﻮ لروﻧکﻰ دى چ‪ ３‬عبارت دي لﻪ ‪ 1-butene , 2-butene‬او ‪ Isobutene‬دا‬ ‫مرکب او د ﻫغﻪ اﻳزومﻴروﻧﻪ د ‪－‬از پﻪ حالت مﻮﻧدل ک‪８５‬ي چ‪ ３‬د الکاﻧﻮﻧﻮ لﻪ فرکشن ＇خﻪ حاصلﻴ‪８‬ي‪ ،‬بﻴﻮتان د کرکﻨگ‬ ‫فرکشﻨﻰ تعامل پربﻨس＀ ترﻻسﻪ کﻴ‪８‬ي‪ ،‬د بﻴﻮتان لﻪ دې ﻫاﻳدروجﻨﻴشن ＇خﻪ ‪ -2‬بﻴﻮتﻴن‪ ،‬ﻳا ډاى مﻴتاﻳل ‪,‬وﻳﻨاﻳل‬ ‫‪٨١‬‬

‫(‪ )Di methylvinyl‬ﻻستﻪ را‪＄‬ﻲ‪.‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪+H‬‬

‫‪3‬‬

‫‪CH‬‬

‫‪CH = CH‬‬

‫‪3‬‬

‫‪CH‬‬

‫‪Ni‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪CH‬‬

‫‪2‬‬

‫‪CH‬‬

‫‪2‬‬

‫‪CH‬‬

‫‪3‬‬

‫‪CH‬‬

‫‪ – 4‬ساﻳﻜﻠﻮپﻨتﻴﻦ ‪)Cyclopentene( C 5 H 8‬‬ ‫پﻪ عادي شراﻳطﻮک‪ ３‬ساﻳکلﻮپﻴﻨتﻴن ماﻳع حالت لري او پﻪ ‪ 44C o‬ک‪ ３‬پﻪ اﻳشﻴدو را‪＄‬ﻲ‪ ،‬د ا مرکب کﻴدای شﻲ چ‪３‬‬ ‫لﻪ ساﻳکلﻮپﻨتان ＇خﻪ پﻪ ﻻﻧدې تﻮ‪－‬ﻪ پﻪ ﻻس راشﻲ‪:‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪Cyclopentene‬‬

‫‪CH 2‬‬ ‫‪CH 2‬‬

‫‪HC‬‬ ‫‪HBrHBr‬‬ ‫‪+ H 2C‬‬

‫‪CHBr‬‬ ‫‪CH 2‬‬

‫‪HBr‬‬

‫‪2‬‬

‫‪H 2C‬‬ ‫‪H 2C‬‬

‫‪CH 2‬‬

‫‪HBr‬‬ ‫‪HBr‬‬

‫‪Br2‬‬

‫‪HBr‬‬

‫‪H C‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪CH‬‬

‫‪H 2C‬‬

‫‪CH 2‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪CH‬‬

‫‪＄‬اﻧﻮﻧﻪ وازﻣﻮﻳئ؟‬ ‫ﻟﻪ ‪－ 9.2‬رامﻮ اﻳتاﻧﻮل ＇خﻪ ‪،‬اﻳتلﻴن تر ﻻسﻪ شﻮی دی ‪:‬‬ ‫اﻟف – ＇ﻮ مﻮلﻪ اﻳتلﻴن ﻻستﻪ راغلﻰ دى؟‬ ‫ب – ＇ﻮلﻴتر ﻫاﻳدروجن تﻪ د اﻳتلﻴن د ﻫاﻳدروجﻨﻴشن لپاره اړتﻴا ده؟‬ ‫‪ : 2-5‬اﻟﻜاﻳﻨﻮﻧﻪ ( ‪) Alkynes‬‬ ‫الکاﻳﻨﻮﻧﻪ غﻴر مشبﻮع ﻫاﻳدروکاربﻨﻮﻧﻪ دي چ‪ ３‬د ﻫغﻮى د کاربن د دوو اتﻮمﻮﻧﻮ ترمﻨ‪ ＃‬درې گﻮﻧ‪ ３‬اشتراکﻲ اړﻳکﻪ‬ ‫شتﻪ ‪.‬د الکاﻳﻨﻮﻧﻮ لﻮم‪７‬ی مرکب استلﻴن دى؛ ﻧﻮ لﻪ دې کبلﻪ ﻫغﻮی د استلﻴن د کﻮرﻧ‪ ９‬پﻪ ﻧﻮم ﻫم ﻳا د شﻮي دي‪ ،‬د دې‬ ‫ﻫاﻳدروکاربﻨﻮﻧﻮ زﻧ‪％‬ﻴر ﻫم واز دى او پﻪ خپل مالﻴکﻮل ک‪ ３‬ﻳﻮه ﻳا ＇ﻮ درې گﻮﻧ‪ ３‬اړﻳک‪ ３‬لري‪ .‬کﻪ چﻴرې لﻪ الکﻴﻨﻮﻧﻮ‬ ‫＇خﻪ د ﻫاﻳدروجن دوه اتﻮمﻪ جﻼ شﻲ‪ ،‬د ﻫغﻮی اړوﻧده الکاﻳﻨﻮﻧﻪ ﻻستﻪ را‪＄‬ﻲ‪ .‬الکاﻳﻨﻮﻧﻪ چ‪ ３‬ﻳﻮه درې گﻮﻧ‪ ３‬اړﻳکﻪ‬ ‫لري‪ ،‬عمﻮمﻲ فﻮرمﻮل ﻳ‪ Cn H 2n 2 ３‬دى‪ ،‬پﻪ دې فﻮرمﻮل ک‪ ３‬کﻴدای شﻲ ‪ n 2‬وي او ډ‪４‬ر کﻮچﻨﻰ مرکب د‬ ‫ﻫغﻮی استلﻴن دی چ‪ ３‬سﻴستماﻳتک ﻧﻮم ﻳ‪ Ethyne ３‬دى؛ کﻪ چﻴرې د‪ yne‬وروستاړي دﻫغﻮ د ﻻتﻴن رقمﻮﻧﻮ‬ ‫تﻪ چ‪ ３‬د کاربن د اتﻮمﻮﻧﻮ شم‪５‬ر را＊ﻴﻲ‪ ،‬ورزﻳات ک‪７‬ای شﻲ‪ ،‬د ﻫغﻮی اړوﻧد الکاﻳن ﻧﻮم ﻻستﻪ را‪＄‬ﻲ‪.‬‬ ‫‪ : 1-2-5‬د اﻟکاﻳﻨﻮﻧﻮ جﻮړ＊ت‬ ‫پﻪ الکاﻳﻨﻮﻧﻮک‪ ３‬بﻨس＂ﻴز ﻻمل د ﻫغﻮی پﻪ مالﻴکﻮل ک‪ ３‬د درې ‪－‬ﻮﻧﻮ اړﻳکﻮ ) ‪ ( C C‬شتﻮن دی‪ .‬درې گﻮﻧ‪３‬‬ ‫اړﻳک‪ ３‬پﻪ جﻮړ＊ت ک‪ ３‬درې جﻮړې شرﻳک شﻮي الکتروﻧﻮﻧﻪ (شپ‪ ８‬الکتروﻧﻲ اړﻳکﻪ) برخﻪ لري‪ .‬د کاربن ﻫغﻪ‬ ‫اتﻮمﻮﻧﻪ چ‪ ３‬درې گﻮﻧ‪ ３‬اړﻳکﻪ جﻮړوي‪ ،‬د ‪ - sp‬ﻫاﻳبرﻳدﻳزﻳشن پﻪ حالت ک‪ ３‬شتﻮن لري‪ ،‬ﻫر ﻳﻮ ﻳ‪ ３‬د سگما‬ ‫ﻳﻮه اړﻳکﻪ لري چ‪ 180 ３‬درج‪ ３‬زاوﻳﻪ ﻳ‪ ３‬داړﻳکﻮ ترمﻨ‪ ＃‬شتﻪ ده‪ ،‬د کاربن د اتﻮمﻮﻧﻮ د ‪ p‬دوه ﻧﻪ ﻫاﻳبرﻳد شﻮي‬ ‫اوربﻴتالﻮﻧﻪ د ‪ SP‬پﻪ اوربﻴتالﻮﻧﻮ باﻧدې عمﻮد وﻻړ دي چ‪ 90° ３‬زاوﻳﻪ ﻳ‪ ３‬جﻮړه ک‪７‬ې ده او د دوﻳم کاربن د‬ ‫اتﻮم لﻪ ‪ P‬اوربﻴتالﻮﻧﻮ سره مﻮازي دي‪ ،‬ددې اوربﻴتالﻮﻧﻮ ﻫره جﻮړه ＇ﻨ‪ ，‬پر＇ﻨ‪ ，‬ﻧﻨﻮتﻨﻪ کﻮي او دوه د پای‬ ‫‪0‬‬

‫‪٨٢‬‬

‫) ( اړﻳک‪ ３‬جﻮړوي ‪.‬درې گﻮﻧ‪ ３‬اړﻳکﻪ د ﻳﻮې سگما ) ( اړﻳک‪ ３‬او دوه د پای ) ( ﻟﻪ اړﻳکﻮ ＇خﻪ جﻮړه شﻮې‬ ‫ده‪ ،‬د(‪ )4-5‬شکل د اړﻳکﻮ ‪＄‬اﻳﻮﻧﻪ د استلﻴن پﻪ مالﻴکﻮل ک‪＊ ３‬ﻴﻲ‪:‬‬

‫)‪ ( 4 - 5‬شکل‪ :‬پﻪ استلﻴن ک‪ ３‬د اړﻳکﻮ ‪＄‬ای او ＇رﻧگﻮالی‬

‫‪ : 2-2-5‬د اﻟﻜاﻳﻨﻮﻧﻮ اﻳزوﻣﻴروﻧﻪ‬ ‫د الکاﻳﻨﻮﻧﻮ اﻳزومﻴري د کاربﻨﻲ زﻧ‪％‬ﻴر پﻪ جﻮړ＊ت او پﻪ زﻧ‪％‬ﻴر ک‪ ３‬د درې گﻮﻧ‪ ３‬اړﻳک‪＄ ３‬ای پﻮرې اړه لري چ‪ ３‬د‬ ‫الکﻴﻨﻮﻧﻮ لﻪ اﻳزومﻴرﻳﻮ سره ل‪＇ ８‬ﻪ ورتﻪ دی؛ خﻮ د سﻴس او د تراﻧس اﻳزومﻴري ﻧﻪ لري؛ ‪＄‬کﻪ د سگما دوه اړﻳک‪３‬‬ ‫چ‪ ３‬د کاربن د دوو اتﻮمﻮﻧﻮ پﻪ واسطﻪ جﻮړې شﻮي دي‪ ،‬د ‪ sp‬ﻫاﻳبرﻳد پﻪ حالت ک‪ ３‬لﻪ ‪ 1800‬درج‪ ３‬زاوﻳ‪ ３‬سره پﻪ‬ ‫ﻳﻮه ﻧﻴغ خط ک‪＄ ３‬اى لري‪ ،‬پر دې بﻨس＀ د استلﻴن مالﻴکﻮل خطﻲ دى‪.‬‬ ‫استلﻴن او پروپاﻳن اﻳزومﻴري ﻧﻪ لري؛ خﻮ د بﻴﻮتاﻳن اﻳزومﻴري پﻪ ﻻﻧدې ډول دي ‪:‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪CH‬‬

‫‪C‬‬

‫‪C‬‬

‫‪3‬‬

‫‪butyne‬‬

‫‪, CH‬‬

‫‪3‬‬

‫‪CH‬‬

‫‪CH‬‬

‫‪2‬‬

‫‪2‬‬

‫‪CH‬‬

‫‪C‬‬

‫‪1‬‬

‫‪butyne‬‬

‫ﻓعاﻟﻴت‬ ‫د‬ ‫اړﻳک‪ ３‬اﻳزومﻴري ولﻴکئ‪.‬‬

‫‪C H ,C H‬‬ ‫‪,C H‬‬ ‫‪5 8‬‬ ‫‪6 10‬‬ ‫‪7 12‬‬

‫جمع‪ ３‬فﻮرمﻮل لروﻧکﻮ مرکبﻮﻧﻮ د جﻮړ＊تﻲ اﻳزومﻴرﻳﻮ او د درې گﻮﻧ‪３‬‬

‫‪ : 3-2-5‬داﻟکاﻳﻨﻮﻧﻮ ﻧﻮم اﻳ‪＋‬ﻮدﻧﻪ‬ ‫د الکاﻳﻨﻮﻧﻮ د ﻧﻮم اﻳ‪＋‬ﻮدلﻮ ک‪７‬ﻧﻼره د الکﻴﻨﻮﻧﻮ پﻪ شان ده‪ ،‬پﻪ اشتقاقﻲ (‪ )Rational‬ﻧﻮم اﻳ‪＋‬ﻮدﻧﻪ ک‪ ３‬د الکاﻳن‬ ‫گروپ د استلﻴن مشتق گ‪２‬ل شﻮى دى چ‪ ３‬د ﻫغﻮی دا ﻻﻧدې بﻴل‪ ３／‬مطلب رو＊اﻧﻪ کﻮي‪:‬‬ ‫‪C CH‬‬

‫‪C‬‬

‫‪3‬‬ ‫‪Di methyl acetylene‬‬

‫‪CH 3‬‬

‫‪C CH‬‬ ‫|‬

‫‪CH 3 C‬‬

‫‪,‬‬

‫‪3‬‬

‫‪,CH‬‬

‫‪CH 3‬‬

‫‪3‬‬

‫‪CH 2‬‬

‫‪CH‬‬

‫‪C CH‬‬

‫‪CH‬‬

‫‪2‬‬ ‫‪Ethyl acetylene‬‬

‫‪C CH 2‬‬

‫‪CH 3 C‬‬

‫‪CH 3‬‬ ‫‪Methyl isopropyl acetylene‬‬

‫‪Methyl Pr opyl acetylene‬‬

‫‪٨٣‬‬

‫ﻓعاﻟﻴت‬ ‫د ﻫغﻪ مرکب اﻳزومﻴري ولﻴکئ چ‪ ３‬د ‪ C8 H14‬جمعﻲ فﻮرمﻮل لروﻧکﻲ دي او پﻪ اشتقاقﻲ طرﻳقﻪ ﻳ‪ ３‬ﻧﻮم‬ ‫اﻳ‪＋‬ﻮدﻧﻪ وک‪７‬ئ‪.‬‬ ‫د (‪ )IUPAC‬پﻪ ﻻره د الکاﻳﻨﻮﻧﻮ ﻧﻮم اﻳ‪＋‬ﻮدل د الکﻴﻨﻮﻧﻮ پﻪ شان‪ ،‬داس‪ ３‬دي‪ :‬چ‪ ３‬د درې گﻮﻧ‪ ３‬اړﻳک‪＄ ３‬ای‬ ‫د کاربن پﻪ ﻧمبروﻧﻮ سره ！اکل کﻴ‪８‬ي‪ .‬د بﻨس＂ﻴز زﻧ‪％‬ﻴر ﻧمبر وﻫل د زﻧ‪％‬ﻴر لﻪ ﻫغﻪ لﻮري ＇خﻪ ترسره ک‪８５‬ى‪ ،‬کﻮم‬ ‫چ‪ ３‬درې گﻮﻧ‪ ３‬اړﻳکﻪ ورتﻪ ﻧژدې وي؛ د بﻴلگ‪ ３‬پﻪ دول ‪:‬‬ ‫‪4‬‬

‫‪3‬‬

‫‪C CH 3‬‬

‫‪1‬‬

‫‪2‬‬

‫‪,‬‬

‫‪CH 3 C‬‬

‫‪3‬‬

‫‪4‬‬

‫‪2‬‬

‫‪C C CH 3‬‬ ‫|‬

‫‪1‬‬

‫‪CH‬‬

‫‪CH 3‬‬

‫ﻓعاﻟﻴت‬ ‫اﻟف ‪ -‬د ﻻﻧدې فﻮرمﻮلﻮﻧﻮ لروﻧکﻲ مرکبﻮﻧﻮ ﻧﻮمﻮﻧﻪ د (‪ )IUPAC‬پﻪ سﻴستم ولﻴکئ‪:‬‬ ‫‪, CH‬‬

‫‪3‬‬

‫‪CH CH‬‬

‫‪C C CH‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪CH C C CH CH CH , CH3 C C‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪CH‬‬

‫‪2‬‬

‫‪CH C CH‬‬

‫‪CH3‬‬

‫ب ‪ -‬د ﻻﻧدې مرکبﻮﻧﻮ مشرح فﻮرمﻮلﻮﻧﻪ ولﻴکئ ‪.‬‬ ‫‪pentyne‬‬

‫‪methyl2‬‬

‫‪4‬‬

‫‪d. 3,3,3-trifluoro -1- butyne‬‬

‫‪b‬‬

‫‪dimethyl 1 pentyne‬‬

‫‪a. 4,4‬‬

‫‪c. 3-Methy-2-hexene -5- yne‬‬

‫‪ 4-2-5‬د اﻟکاﻳﻨﻮﻧﻮ ﻓزﻳکﻲ خﻮاص‬ ‫د الکاﻳﻨﻮﻧﻮ فزﻳکﻲ خﻮاص د الکاﻧﻮﻧﻮ خﻮاص تﻪ ورتﻪ دي‪ ،‬ﻫغﻪ الکاﻳﻨﻮﻧﻪ چ‪ ３‬لﻪ دوو ＇خﻪ تر ＇لﻮرو د کاربﻨﻮﻧﻮ‬ ‫اتﻮمﻮﻧﻪ لري‪ ،‬د گاز حالت لري‪ .‬لﻪ پﻨ‪％‬ﻮ ＇خﻪ تر شپاړسﻮ د کاربن اتﻮمﻮﻧﻮ لروﻧکﻲ د ماﻳع حالت او لﻪ ‪＇ 16‬خﻪ‬ ‫پﻮرتﻪ د جامد حالت لري‪ .‬اﻳتلﻴن پﻪ ‪ 103°C‬تﻮدوخﻪ ک‪ ３‬پﻪ اﻳشﻴدو را‪＄‬ﻲ خﻮ استلﻴن پﻪ ‪ 83.5° C‬ک‪ ３‬پﻪ‬ ‫ا‪４‬ش‪５‬دو را‪＄‬ﻲ‪.‬‬ ‫پﻪ اوبﻮ ک‪ ３‬د کﻮچﻨﻴﻮ الکاﻳﻨﻮﻧﻮ د حل کﻴدلﻮ وړتﻴا د ﻫغﻮی د اﻳزولﻮگ الکﻴﻨﻮﻧﻮ او الکاﻧﻮﻧﻮ ＇خﻪ زﻳاتﻪ ده‪ ،‬خﻮسره‬ ‫لﻪ دې ﻫم پﻪ اوبﻮ ک‪ ３‬ل‪ ８‬حل کﻴ‪８‬ي‪ ( 2 – 5) .‬جدول د ‪＄‬ﻴﻨﻮ الکاﻳﻨﻮﻧﻮ فزﻳکﻲ خﻮاص ＊ﻴﻲ‪.‬‬

‫‪٨٤‬‬

‫)‪ ( 2 - 5‬جدول‪＄ :‬ﻴﻨ‪ ３‬الکاﻳﻨﻮﻧﻪ او د ﻫغﻮي فزﻳکﻲ ‪＄‬اﻧ‪７／‬تﻴاوې‪.‬‬ ‫ﻧﻮم‬

‫د کاربﻨﻮﻧﻮ‬ ‫شم‪５‬ر‬

‫د وﻳل‪ ３‬ک‪５‬دو درجﻪ‬

‫جﻮړ＊تﻴز فﻮرمﻮل‬

‫د ا‪４‬ش‪５‬دو درجﻪ کثافت ‪g/L‬‬

‫‪Acetylene‬‬

‫‪2‬‬

‫‪CH CH‬‬

‫‪Propyne‬‬

‫‪3‬‬

‫‪CCH‬‬

‫‪CH‬‬

‫‪1030 C‬‬

‫‪1-butyne‬‬

‫‪4‬‬

‫‪CCH CH‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪CH‬‬

‫‪125.7 0 C‬‬

‫‪80 C‬‬

‫‪2-butyne‬‬

‫‪4‬‬

‫‪32.30 C‬‬

‫‪27.0 0 C‬‬

‫‪0.691‬‬

‫‪1-pentyne‬‬

‫‪5‬‬

‫‪CH‬‬

‫‪106 C‬‬

‫‪40 C‬‬

‫‪0.69‬‬

‫‪2-pentyne‬‬

‫‪5‬‬

‫‪CH C‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪1090 C‬‬

‫‪560 C‬‬

‫‪711 .0‬‬

‫‪1-hexyne‬‬

‫‪6‬‬

‫‪CH‬‬

‫‪1320 C‬‬

‫‪710 C‬‬

‫‪716,0‬‬

‫‪2-hexyne‬‬

‫‪6‬‬

‫‪CH C‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪890 C‬‬

‫‪840 C‬‬

‫‪0.73‬‬

‫‪3-hexyne‬‬

‫‪6‬‬

‫‪CH CH C‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪1010 C‬‬

‫‪840 C‬‬

‫‪0.723‬‬

‫‪1-heptyne‬‬

‫‪7‬‬

‫‪C(CH ) CH‬‬ ‫‪2 4‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪CH‬‬

‫‪810 C‬‬

‫‪1000 C‬‬

‫‪0.738‬‬

‫‪1-ochyne‬‬

‫‪8‬‬

‫‪C(CH ) CH‬‬ ‫‪2 5‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪CH‬‬

‫‪790 C‬‬

‫‪1260 C‬‬

‫‪0.747‬‬

‫‪1-nonyne‬‬

‫‪9‬‬

‫‪C(CH ) CH‬‬ ‫‪2 6‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪CH‬‬

‫‪500 C‬‬

‫‪1510 C‬‬

‫‪0.758‬‬

‫‪1-decyne‬‬

‫‪10‬‬

‫‪C(CH ) CH‬‬ ‫‪2 7‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪CH‬‬

‫‪440 C‬‬

‫‪1740 C‬‬

‫‪0.767‬‬

‫‪3‬‬

‫‪C CH 3‬‬

‫‪CH 3 C‬‬

‫‪CCH CH CH‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪CCH CH‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪CCH CH CH CH‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪CCH CH CH‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪CCH CH‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪C‬‬

‫‪0‬‬

‫‪80.8‬‬

‫‪750 C‬‬ ‫‪230 C‬‬

‫‪0‬‬

‫‪0‬‬

‫‪ : 5-2-5‬د اﻟکاﻳﻨﻮﻧﻮکﻴﻤﻴاﻳﻲ خﻮاص‬ ‫د الکاﻳﻨﻮﻧﻮ کﻴمﻴاﻳﻲ خﻮاص د درې گﻮﻧ‪ ３‬اړﻳک‪ ３‬پﻪ ‪＄‬اﻧ‪７／‬تﻴا او د کاربن د اتﻮمﻮﻧﻮ د‪ sp‬ﻫاﻳبرﻳد لﻪ ‪＄‬اﻧ‪７／‬تﻴاوې‬ ‫سره اړﻳکﻪ لري‪ .‬د ﻧﻪ مشبﻮع ﻫاﻳدرو کاربﻨﻮﻧﻮ د تعاملﻮﻧﻮ ‪＄‬اﻧگ‪７‬تﻴا د ﻫغﻮى لﻪ ډل‪＇ ３‬خﻪ د الکاﻳﻨﻮﻧﻮ ‪＄‬اﻧگ‪７‬تﻴا دا‬ ‫ده چ‪ ３‬جمعﻲ تعاملﻮﻧﻪ تر سره کﻮي؛ خﻮ د الکاﻳﻨﻮﻧﻮ تعاملﻮﻧﻪ پﻪ دوو پ‪７‬اوﻧﻮ ک‪ ３‬ترسره کﻴ‪８‬ي‪ .‬پﻪ لﻮم‪７‬ي پ‪７‬اوک‪３‬‬ ‫جمعﻲ تعامل پﻪ درې گﻮﻧ‪ ３‬اړﻳکﻪ ک‪ ３‬ترسره کﻴ‪８‬ي چ‪ ３‬اولفﻴن او دﻫغﻪ مشتقات ﻻستﻪ را‪＄‬ﻲ‪ ،‬پﻪ دوﻳم پ‪７‬اوک‪３‬‬ ‫اولفﻴﻨﻮﻧﻪ او د ﻫغﻮی جﻮړ شﻮي مشتقات پﻪ الکاﻧﻮﻧﻮاو د ﻫغﻮى پﻪ مشتقاتﻮ بدلﻮن مﻮمﻲ‪ .‬لﻪ ﻫاﻳدروجن بروماﻳد‬ ‫سره د استلﻴن د تعامل مﻴخاﻧﻴکﻴت پﻪ ﻻﻧدې ډول مطالعﻪ کﻮو‪:‬‬ ‫‪٨٥‬‬

‫‪H‬‬ ‫‪Br‬‬ ‫|‬ ‫|‬ ‫‪C H = CH‬‬

‫‪CHBr2‬‬

‫‪CH 3‬‬

‫‪+ Br‬‬

‫‪H‬‬ ‫|‬ ‫‪+‬‬ ‫‪C H = CH‬‬

‫‪Br‬‬ ‫‪+‬‬

‫‪CH 3‬‬

‫‪C HBr‬‬

‫‪+H+‬‬

‫‪CH‬‬

‫‪CH‬‬

‫‪+‬‬ ‫‪CH 2 = CHBr + H‬‬

‫درې گﻮﻧ‪ ３‬اړﻳکﻪ د دوه گﻮﻧ‪ ３‬اړﻳک‪ ３‬پﻪ ﻧسبت د تﻮدوخ‪ ３‬پﻪ مقابل ک‪ ３‬کلکﻪ ده‪ ،‬دا مطلب د استلﻴن ﻻستﻪ راوړﻧﻪ‬ ‫د مﻴتان او د ﻫغﻪ لﻪ ﻫﻮمﻮلﻮگﻮ ＇خﻪ د تﻮدوخ‪ (1200°C 1500°C ) ３‬د اﻧشقاق پﻪ واسطﻪ ډﻳر＊ﻪ رو＊اﻧﻪ کﻴ‪８‬ي‪ ،‬د ‪s‬‬ ‫د اوربﻴتال د برخ‪ ３‬زﻳاتﻮالﻲ د اوربﻴتالﻮﻧﻮ د ﻫاﻳبرﻳد پﻪ حالتﻮﻧﻮ ک‪ ３‬د کاربن د اتﻮمﻮﻧﻮ بر‪＋４‬ﻨاﻳﻲ مﻨفﻲ خاصﻴت زﻳات‪８５‬ي‪،‬‬ ‫د کاربن او ﻫاﻳدروجن ترمﻨ‪ ＃‬اړﻳکﻪ ډﻳره قطبﻲ کﻴ‪８‬ي‪:‬‬ ‫(‪ ) 3 - 5‬جدول‪ :‬د کاربن د ﻫاﻳبرﻳد ډول او د ﻫغﻪ برﻳ‪＋‬ﻨاﻳﻲ مﻨفﻴت‬ ‫بر＊ﻨاﻳ‪ ３‬مﻨفﻴت ‪EN‬‬

‫پﻪ ﻫاﻳبرﻳد اوربﻴتالﻮﻧﻮ ک‪ ３‬د ‪ s‬د اوربﻴتال برخﻪ‬

‫ﻫاﻳبرﻳدﻳزﻳشن‬

‫‪2.5‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪4‬‬

‫‪sp3‬‬

‫‪2.62‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪sp 2‬‬

‫‪2.75‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪sp‬‬

‫د استلﻴن د تﻴزابﻲ خاصﻴت ﻻمل ﻫم پﻪ مالﻴکﻮل ک‪ ３‬د ‪ C H‬اړﻳک‪ ３‬پﻪ ＇ر‪－‬ﻨده قطبﻴت پﻮرې اړه لري‪ .‬د اړﻳکﻲ‬ ‫ﻫﻮمﻮلﻴتﻴکﻲ پرې کﻴدل او د رادﻳکال جﻮړﻳدل ستﻮﻧزمن دی؛ خﻮد اړﻳک‪ ３‬ﻫترولﻴتﻴکﻲ پرې کﻴدل پﻪ آساﻧ‪ ９‬سره‬ ‫ترسره کﻴ‪８‬ي‪:‬‬ ‫‪CH CH‬‬ ‫‪CH C : + H +‬‬ ‫د الکاﻳﻨﻮﻧﻮ ‪＄‬ﻨ‪ ３‬تعاملﻮﻧﻪ ﻻﻧدې مطالعﻪ کﻮو‪:‬‬ ‫‪ : -1‬جﻤعﻲ تعاﻣﻠﻮﻧﻪ‬ ‫الف – د ﻫلﻮجﻨﻮﻧﻮﻧ‪＋‬تل‪ :‬د ﻫلﻮجﻨﻮﻧﻮ ﻧ‪＋‬تﻨﻪ پﻪ الکاﻳﻨﻮﻧﻮ ک‪ ،３‬د اولفﻴﻨﻮﻧﻮ پﻪ ﻧسبت ستﻮﻧزمﻨﻪ ده او ورو‪ ،‬ورو ترسره‬ ‫کﻴ‪８‬ي‪ .‬د برومﻴن د اوبﻮ د رﻧگ لﻪ مﻨ‪％‬ﻪ تلل د ＇ﻮ گﻮﻧ‪ ３‬اړﻳک‪ ３‬تﻮصﻴفﻲ تعامل رو＊اﻧﻪ کﻮي‪.‬‬ ‫‪CHBr = CHBr‬‬ ‫‪di bromo ethene‬‬

‫‪2‬‬

‫‪CH + Br‬‬

‫‪CH‬‬

‫‪1,2‬‬

‫ب – پﻪ الکاﻳﻨﻮﻧﻮ باﻧدې د ﻫاﻳدروجن ﻫﻼﻳدوﻧﻮ ﻧ‪＋‬لﻮل‪ :‬ﻫاﻳدروجن ﻫﻼﻳدوﻧﻪ د درې گﻮﻧ‪ ３‬اړﻳک‪ ３‬د پاسﻪ د ﻫغﻮي‬ ‫د ﻧ‪＋‬لﻮلﻮ د دوه گﻮﻧ‪ ３‬اړﻳک‪ ３‬پﻪ پرتلﻪ لﻪ ستﻮﻧزو سره ترسره ِکﻴ‪８‬ي‪:‬‬ ‫‪CH CH + HF‬‬ ‫‪CH = CHF‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪Vinyl fluoride‬‬ ‫) ‪( Fluoro ethene‬‬

‫‪ : -2‬د اﻟﻜاﻳﻨﻮﻧﻮ ﻫاﻳدروجﻨﻴشﻦ‬ ‫د الکاﻳﻨﻮﻧﻮ ﻫاﻳدرو جﻨﻴشن د الکﻴﻨﻮﻧﻮ پﻪ ﻧسبت ورو‪،‬ورو ترسره ِکﻴ‪８‬ي ‪:‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪= CH‬‬

‫‪2‬‬

‫‪CH‬‬

‫‪Ethene‬‬

‫‪٨٦‬‬

‫‪2‬‬

‫‪CH + H‬‬

‫‪CH‬‬

‫‪ : -3‬د اﻟﻜاﻳﻨﻮﻧﻮ ﻫاﻳدرﻳشﻦ‬ ‫د الکاﻳﻨﻮﻧﻮ ﻫاﻳدرﻳشن د الکﻴﻨﻮﻧﻮ پﻪ ﻧسبت پﻪ اساﻧ‪ ９‬تر سره کﻴ‪８‬ي؛ خﻮ د کتلستﻮﻧﻮ؛ لکﻪ د گﻮگ‪７‬و تﻴزاب او د سﻴمابﻮ‬ ‫دوه وﻻﻧسﻪ مالگ‪ ３‬شتﻮن اړﻳن دی‪ .‬پﻪ لﻮم‪７‬ي پ‪７‬او ک‪ ３‬ب‪ ３‬ثباتﻪ مرکب جﻮړﻳ‪８‬ي؛ ‪＄‬کﻪ د ﻫاﻳدروکسﻴل د گروپ شتﻮن پﻪ‬ ‫ﻫغﻪ کاربن ک‪ ３‬چ‪ ３‬دوه گﻮﻧ‪ ３‬اړﻳکﻪ ولري‪ ،‬شﻮﻧﻲ ﻧﻪ دي؛ ﻧﻮلﻪ دې کبلﻪ د ﻫغﻪ ب‪２‬ﻪ بدلﻮن مﻮمﻲ؛ ﻳعﻨ‪ ３‬اﻳزومﻴراﻳزﻳشن ﻳ‪３‬‬ ‫ترسره کﻴ‪８‬ي او الدﻳﻬاﻳدوﻧﻪ جﻮړﻳ‪８‬ي‪ ،‬کﻪ چﻴرې استلﻴن ﻫاﻳدرﻳشن شﻲ‪ ،‬اسﻴت الدﻳﻬاﻳد جﻮړ ﻳ‪８‬ي‪:‬‬ ‫‪O‬‬ ‫‪//‬‬ ‫‪C H‬‬

‫‪OH‬‬

‫‪CH‬‬

‫‪3‬‬ ‫‪Acetaldehy‬‬ ‫‪de‬‬ ‫‪Acet aldehyde‬‬

‫‪= CH‬‬

‫‪2‬‬

‫‪CH‬‬

‫‪H 2SO 4‬‬

‫‪CH + H O‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪CH‬‬

‫‪Vinyl alcohol‬‬

‫‪Vinyl alcohol‬‬

‫د پﻮرتﻨﻲ تعامل پربﻨس＀ پﻪ صﻨعت ک‪ ３‬اسﻴت الدﻳﻬاﻳد ﻻستﻪ راوړي ‪.‬‬ ‫د ﻫاﻳدرﻳشن پﻪ پاﻳلﻪ ک‪ ３‬د استلﻴن لﻪ ﻫﻮمﻮلﻮگﻮﻧﻮ ＇خﻪ د ﻫغﻪ اﻳزولﻮگ کﻴتﻮﻧﻮﻧﻪ جﻮړﻳ‪８‬ي‪:‬‬ ‫‪O‬‬ ‫‪//‬‬ ‫‪C H‬‬

‫‪OH‬‬

‫‪CH3‬‬

‫(‪Acetaldehy ( Di methyl ketone‬‬

‫‪= CH‬‬

‫‪2‬‬

‫‪CH‬‬

‫‪H 2SO 4‬‬

‫‪CH + H O‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪CH‬‬

‫‪Vinyl alcohol‬‬

‫‪ : -4‬د اﻟﻜاﻳﻨﻮﻧﻮ اﻛسﻴدﻳشﻦ‬ ‫الکاﻳﻨﻮﻧﻪ پﻪ اساﻧ‪ ９‬سره اکسﻴدي کﻴ‪８‬ي او د اکسﻴدﻳشن عملﻴﻪ د زﻧ‪％‬ﻴر د درې گﻮﻧ‪ ３‬اړﻳک‪ ３‬لﻪ برخ‪＇ ３‬خﻪ پﻪ‬ ‫پرې کﻴدو سره ﻳﻮ ‪＄‬ای ترسره کﻴ‪８‬ي‪:‬‬ ‫‪KMnO‬‬ ‫‪R COOH + CO2‬‬

‫‪CH‬‬

‫‪4‬‬

‫‪R C‬‬

‫الکاﻳﻨﻮﻧﻪ د پﻮتاشﻴم پرمﻨ‪／‬ﻨات اوبلن محلﻮل ب‪ ３‬رﻧگﻪ کﻮي چ‪ ３‬لﻪ دې تعامل ＇خﻪ د درې گﻮﻧ‪ ３‬اړﻳک‪ ３‬د تﻮصﻴفﻲ‬ ‫پﻴژﻧدﻧ‪ ３‬لپاره کﻴداى شﻲ گ＂ﻪ واخ‪５‬ستل شﻲ‪ .‬ﻻﻧدې معادلﻪ پﻮرتﻨﻰ مطلب رو＊اﻧﻪ کﻮي‪:‬‬ ‫‪O O‬‬ ‫||‬ ‫||‬ ‫‪C C CH 3 + MnO2 + KOH‬‬

‫‪CH 3‬‬

‫‪2,3 buta di one‬‬ ‫‪di ketone‬‬

‫‪H 2O‬‬

‫‪C CH 3 + KMnO4‬‬ ‫‪Potassiom‬‬ ‫‪Permanganale‬‬

‫‪CH 3 C‬‬

‫‪2- Butyne‬‬

‫‪ : -5‬د اﻟﻜاﻳﻨﻮﻧﻮ پﻮﻟﻴﻤراﻳزﻳشﻦ‬ ‫الکاﻳﻨﻮﻧﻪ کﻮلﻰ شﻲ چ‪ ３‬د کتلستﻮﻧﻮ پﻪ شتﻮن ک‪ ３‬ﻳﻮ لﻪ بل سره تعامل و ک‪７‬ي او د شراﻳطﻮ پﻪ پام ک‪ ３‬ﻧﻴﻮلﻮ سره‬ ‫ب‪５‬ﻼب‪５‬ل مرکبﻮﻧﻪ جﻮړ ک‪７‬ي‪:‬‬ ‫‪CH‬‬

‫‪CH = CH C‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪CH‬‬

‫‪CH + CH‬‬

‫‪CH‬‬

‫کﻪ چﻴرې استلﻴن د تﻮدوخ‪ ３‬او سکرو پﻪ شتﻮن ک‪ ３‬ترای مﻴراﻳزﻳشن شﻲ‪ ،‬بﻨزﻳن ﻻستﻪ را‪＄‬ﻲ‪:‬‬ ‫‪C H‬‬ ‫‪6 6‬‬

‫‪CH‬‬

‫‪CH + CH‬‬

‫‪٨٧‬‬

‫‪CH + CH‬‬

‫‪CH‬‬

‫‪ : -6‬د اﻟکاﻳﻨﻮﻧﻮ تعﻮﻳضﻲ تعاﻣﻠﻮﻧﻪ‬ ‫د ﻫاﻳدروجن اتﻮمﻮﻧﻪ د استلﻴن پﻪ مالﻴکﻮل او د ﻫغﻪ مﻮﻧﻮ الکاﻳل ) ‪ (CH C R‬پﻪ مشتقاتﻮ ک‪ ３‬د فلزوﻧﻮ پﻪ‬ ‫واسطﻪ سره د ب‪＄ ３‬اﻳﻪ کﻴدو قدرت لري‪ .‬د استلﻴن او د ﻫغﻪ د مﻮﻧﻮ الکاﻳل مشتقاتﻮ ) ‪ (CH C R‬د ﻫاﻳدروجن‬ ‫اتﻮمﻮﻧﻪ د قﻮي القلﻴﻮ د اغﻴزې لﻪ املﻪ؛ ﻳعﻨ‪ ３‬د القلی فلزوﻧﻮ د اماﻳدوﻧﻮ محلﻮل پﻪ ماﻳع امﻮﻧﻴا ک‪ ３‬د القلﻲ فلزوﻧﻮ پﻪ‬ ‫واسطﻪ ب‪＄ ３‬اﻳﻪ کﻴ‪８‬ي او اسﻴتﻼﻳدوﻧﻪ (‪) acetylides‬جﻮړ وي‪:‬‬ ‫‪CNa + NH 3‬‬ ‫‪Na + NH 3‬‬

‫‪C‬‬

‫‪R C‬‬

‫‪CH 3 C‬‬

‫‪C H + NaNH 2‬‬ ‫‪CH + NaNH 2‬‬

‫‪+‬‬

‫‪1‬‬

‫‪R C‬‬

‫‪2 CH 3 C‬‬

‫پﻪ پﻮرتﻨﻲ تعامل ک‪ ３‬الکاﻳﻨﻮﻧﻮ د تﻴزابﻮﻧﻮ پﻪ تﻮگﻪ عمل ک‪７‬ی او قﻮي القلﻴﻮ تﻪ ﻳ‪ ３‬پروتﻮن ورک‪７‬ی دی‪ ،‬اسﻴتﻼﻳدوﻧﻪ د‬ ‫مالگﻮ پﻪ شان مرکبﻮﻧﻪ دي او د اوبﻮ پﻪ واسطﻪ ﻫاﻳدرولﻴز کﻴ‪８‬ي‪.‬د استلﻴن تﻴزابﻲ خاصﻴت لﻪ اوبﻮ ＇خﻪ کمزوری دی؛‬ ‫خﻮد اﻳتلﻴن او اﻳتان پﻪ ﻧسبت ډ‪４‬ر دى‪ .‬د گرﻳﻨارد معرف )‪ (R MgX‬ﻟﻪ الکاﻳﻨﻮﻧﻮ سره تعامل کﻮي‪ ،‬اسﻴتﻼﻳدوﻧﻪ‬ ‫جﻮړوي ‪:‬‬ ‫‪R C C MgI + CH 4‬‬

‫‪C R + CH 3 MgI‬‬

‫‪CH‬‬

‫سﻮدﻳم اسﻴتﻼﻳد اومگﻨﻴزﻳم اسﻴتﻼﻳد پﻪ بﻴﻼ بﻴلﻮ سﻨتﻴزوﻧﻮک‪ ３‬پﻪ کار وړل کﻴ‪８‬ي ‪ .‬کلسﻴم کار باﻳد ﻫم ﻳﻮ اسﻴتﻼﻳد‬ ‫دی‪ .‬کﻪ چﻴرې د سپﻴﻨﻮزرو ﻧاﻳترﻳت او د مسﻮ ﻳﻮ وﻻﻧسﻪ ﻧاﻳترﻳت امﻮﻧﻴا ﻳﻲ محلﻮل تﻪ لﻪ استلﻴن سره تعامل ورک‪７‬ل‬ ‫شﻲ‪ ،‬پﻪ وار سره سپﻴن او خرماﻳﻲ رﻧگﻪ رسﻮب ترﻻسﻪ کﻴ‪８‬ي چ‪ ３‬پﻪ وچ حالت ک‪ ３‬د چاودﻳدﻧ‪＄ ３‬اﻧ‪７／‬تﻴا لري‪:‬‬ ‫‪Ag + 4 NH 3 + 2 HNO3‬‬

‫‪Cu + 4 NH 3 + 2 HNO3‬‬

‫ﻓعاﻟﻴت‬ ‫د ﻻﻧدې تعاملﻮﻧﻮ معادل‪ ３‬بشپ‪７‬ې ک‪７‬ئ‪:‬‬

‫‪Ag C C‬‬

‫‪Cu C‬‬

‫‪+H O‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪CH + 2 Ag ( NH 3 ) 2 NO3‬‬

‫‪CH‬‬

‫‪CH = CH + 2Cu ( NH 3 ) 2 NO3‬‬

‫‪CH + NaOH‬‬

‫‪CH‬‬

‫‪CH + HCN‬‬

‫‪CH‬‬

‫‪CH + HCl‬‬

‫‪CH‬‬

‫‪CH + 2Br‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪CH‬‬

‫‪ : 3-5‬استﻠﻴﻦ‬ ‫خالص استلﻴن بﻮى ﻧﻪ لري‪ ،‬د ﻫغﻪ استلﻴن بد بﻮی چ‪ ３‬لﻪ کلسﻴم کار باﻳد ＇خﻪ ﻻستﻪ را‪＄‬ﻲ‪ ،‬پﻪ ﻫغﻪ ک‪３‬‬ ‫ﻫاﻳدروجن سلفاﻳد او فاسفﻴن د مخلﻮطﻮ پﻪ ب‪２‬ﻪ شتﻮن لري‪ ،‬استلﻴن پﻪ اوبﻮک‪ ３‬مﻨحل دی‪ ،‬د استلﻴن مخلﻮط لﻪ ﻫﻮا‬ ‫سره د چاودﻳدﻧ‪＄ ３‬اﻧ‪７／‬تﻴا لري‪ ،‬پﻪ دې بﻨس＀ لﻪ استلﻴن سره د کارکﻮلﻮ پﻪ وخت باﻳد ډ‪４‬ر پام وشﻲ‪ .‬د استلﻴن لﻪ‬ ‫‪٨٨‬‬

‫سﻮ‪＄‬ﻴدو ＇خﻪ پﻪ ډﻳره کچﻪ تﻮدوخﻪ ‪ 1300KJ/mol‬تﻮلﻴد ﻳ‪８‬ي‪ .‬استلﻴن چ‪ ３‬د الکاﻳﻨﻮﻧﻮ لﻮم‪７‬ى مرکب دى‪ ،‬پﻪ‬ ‫ډﻳرې تﻮدې لمب‪ ３‬سره پﻪ ﻫﻮا ک‪ ３‬سﻮزﻳ‪８‬ي او ‪ 3000oC‬تﻮدوخﻪ تﻮلﻴد وي چ‪ ３‬د د فلزوﻧﻮ پﻪ پرې کﻮلﻮ او ولدﻳﻨگ‬ ‫کﻮلﻮ ک‪ ３‬ترې گ＂ﻪ اخ‪５‬ستل کﻴ‪８‬ي‪ ،‬دا مرکب د اوبﻮ او کلسﻴم کارباﻳد لﻪ تعامل ＇خﻪ ﻻستﻪ را‪＄‬ﻲ‪:‬‬ ‫‪CH + Ca(OH) 2‬‬

‫‪C C + 2H 2O‬‬

‫‪CH‬‬

‫‪Ca‬‬

‫د استلﻴن ‪＄‬ﻴﻨﻲ فزﻳکﻲ خﻮاص (‪ )2 - 5‬جدول ک‪ ３‬لﻴکل شﻮي دي‬ ‫‪ : 1-3-5‬د استﻠﻴﻦ کﻴﻤﻴاﻳﻲ خﻮاص‬ ‫‪ – 1‬د استﻠﻴﻦ د سﻮزﻳدو تعاﻣﻞ ‪ :‬استلﻴن پﻪ أزاده ﻫﻮا ک‪ ３‬سﻮزې‪ ،‬اوبﻪ‪ ،‬کاربن ډاي اکساﻳد او اﻧرژي تﻮلﻴد وي ‪:‬‬ ‫‪4CO2 + 2 H 2O + E‬‬

‫‪CH + 5O2‬‬

‫‪2CH‬‬

‫‪ – 2‬د استﻠﻴﻦ جﻤعﻲ تعاﻣﻠﻮﻧﻪ‬ ‫اﻟف – استلﻴن لﻪ ﻫاﻳدروجن سره تعامل کﻮي‪ ،‬پﻪ لﻮم‪７‬ي پ‪７‬او ک‪ ３‬اﻳتلﻴن او پﻪ دوﻫم پ‪７‬او ک‪ ３‬اﻳتان جﻮړوي ‪:‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪3‬‬

‫‪= CH‬‬

‫‪CH‬‬

‫‪3‬‬

‫‪2‬‬

‫‪CH‬‬

‫‪CH‬‬

‫‪2‬‬

‫‪CH + H‬‬

‫‪= CH + H‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪CH‬‬

‫‪2‬‬

‫‪CH‬‬

‫ب – استلﻴن لﻪ ﻫلﻮجﻨﻮﻧﻮ سره تعامل کﻮي د الکﻴﻨﻮﻧﻮ ﻫﻼﻳد او د الکاﻧﻮﻧﻮ ﻫﻼﻳد جﻮړوي‬ ‫‪CHBr = CHBr‬‬

‫‪2‬‬

‫‪CHBr‬‬

‫‪2‬‬

‫‪CHBr‬‬

‫‪2‬‬

‫‪CH + Br‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪CH + 2Br‬‬

‫‪CH‬‬

‫‪CH‬‬

‫ﻫغﻪ ！ﻮل تعاملﻮﻧﻪ چ‪ ３‬الکاﻳﻨﻮﻧﻪ ﻳ‪ ３‬سرتﻪ رسﻮي‪ ،‬استلﻴن ﻳ‪ ３‬ﻫم سرتﻪ رسﻮي‪.‬‬ ‫‪ : 2-3-5‬د استﻠﻴﻦ ﻻستﻪ راوړﻧﻪ‬ ‫‪ - 1‬د کلسﻴم کار باﻳ‪ ６‬لﻪ ﻫاﻳدرولﻴز＇خﻪ‬ ‫ﻓعاﻟﻴت‬ ‫د کﻠسﻴﻢ کارباﻳد ＇خﻪ د استﻠﻴﻦ ﻻستﻪ راوړﻧﻪ‬ ‫د اړتﻴا وړ ﻣﻮاد او ﻟﻮازم ‪:‬د کارباﻳد تﻴ‪８‬ه‪ ،‬مقطرې اوبﻪ‪ ،‬کﻮږﻧل‪＊ ،‬ﻴ‪＋‬ﻪ ﻳﻲ تست تﻴﻮب‪ ،‬لﻪ اوبﻮ ＇خﻪ ډک‬ ‫تشت‪ ،‬سﻮرى لروﻧکﻰ کارکﻲ سرپﻮښ او اﻳرلﻴن ماﻳر‪.‬‬ ‫ک‪７‬ﻧﻼره‪ :‬ل‪＇８‬ﻪ کلسﻴم کارباﻳد پﻪ ﻳﻮه اﻳرلﻴن ماﻳر ک‪ ３‬واچﻮئ او د ﻫغﻪ سر لﻪ سﻮري لروﻧکﻲ کارکﻲ سرپﻮښ‬ ‫سره و ت‪７‬ئ‪ ،‬وروستﻪ د کارکﻲ سرپﻮښ لﻪ سﻮر ﻳﻮ ＇خﻪ کﻮږﻧل او ﻳﻮقﻴف اﻳرلﻴن ماﻳر تﻪ ور دﻧﻨﻪ ک‪７‬ئ او د قﻴف د‬ ‫ﻻرې کلسﻴم کارباﻳد باﻧدې اوبﻪ ور زﻳات‪ ３‬ک‪７‬ئ‪ ،‬کﻮږﻧل تست تﻴﻮب چ‪ ３‬د اوبﻮ پﻪ ډک تشت ک‪ ３‬سرچپﻪ اﻳ‪＋‬ﻮدل‬ ‫شﻮى دى‪ ،‬سمﻮن ورک‪７‬ئ‪ ،‬خپل‪ ３‬لﻴدﻧ‪ ３‬ولﻴکئ‪.‬‬ ‫‪٨٩‬‬

‫اوبﻪ‬ ‫د استلﻴن‬

‫)‪ ( 5 - 5‬شکل لﻪ کلسﻴم کارباﻳد ＇خﻪ د استلﻴن دﻻس تﻪ راوړﻧ‪ ３‬دستگاه‬

‫‪ - 2‬ﻛﻪ چﻴرې ډای برومﻮاﻳتان تﻪ د پﻮتاشﻴم ﻫاﻳدروکساﻳد لﻪ الکﻮلﻲ محلﻮل سر د تﻮدوخ‪ ３‬پﻪ شتﻮن‬ ‫ک‪ ３‬تعامل ورک‪７‬ل شﻲ‪ ،‬استلﻴن ﻻستﻪ را‪＄‬ﻲ‪:‬‬ ‫‪CH + 2KBr + 2H O‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪CH‬‬

‫)‪(Alcohol‬‬

‫‪CH 2 CH 2 + 2KOH‬‬ ‫|‬ ‫|‬ ‫‪Br‬‬ ‫‪Br‬‬

‫‪ - 3‬کﻪ چﻴرې کاربن او ﻫاﻳدروجن د برﻳ‪＋‬ﻨاﻳﻲ قﻮس لﻪ ﻻرې د برﻳ‪＋‬ﻨا پﻪ بﻬﻴر ک‪ ３‬واچﻮل شﻲ‪،‬‬ ‫استلﻴن ﻻستﻪ را‪＄‬ﻲ‪:‬‬ ‫‪CH‬‬

‫‪CH‬‬

‫‪electric‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪2C + H‬‬

‫ﻟﻮﻣ‪７‬ى ﻣثال‪ :‬کﻪ چﻴرې ‪ 5g‬کلسﻴم کارباﻳد پﻪ اوبﻮ ک‪ ３‬واچﻮل شﻲ‪ ،‬پﻪ ‪ STP‬شراﻳطﻮ ک‪３‬‬ ‫‪ 1.12L‬استلﻴن ﻻستﻪ را‪＄‬ﻲ‪ ،‬د خالص کلسﻴم کارباﻳد سلﻨﻪ پﻪ دې تعامل ک‪ ３‬ومﻮمئ‪.‬‬ ‫حﻞ ‪:‬پﻪ لﻮم‪７‬ي پ‪７‬او ک‪ ３‬د کلسﻴم اسﻴتﻼﻳد او اوبﻮ د تعامل کﻴمﻴاﻳﻲ معادلﻪ لﻴکﻮ‪:‬‬ ‫‪2‬‬

‫)‪CH + Ca(OH‬‬

‫‪+H O‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪CH‬‬

‫‪2‬‬

‫‪CaC‬‬

‫‪1mol‬‬

‫‪22.4L‬‬

‫‪n‬‬

‫‪1.12L‬‬

‫‪1.12L 1mol‬‬ ‫‪= 0.05mol‬‬ ‫‪22.4L‬‬

‫=‪n‬‬

‫‪m‬‬ ‫‪mCaC = n M = 0.05mol 64g/mol = 3.2g‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪CaC 2 M‬‬ ‫‪5 3.2 g‬‬ ‫‪m‬‬ ‫‪= 3.2g‬‬ ‫‪CaC 2‬‬ ‫‪100 w%‬‬ ‫‪3.2g 100‬‬ ‫‪W%‬‬ ‫=‬ ‫‪= 64%‬‬ ‫‪CaC 2‬‬ ‫‪5g‬‬ ‫=‬

‫‪٩٠‬‬

‫‪n‬‬

‫دوﻫﻢ ﻣثال ‪ :‬د ‪ CaCO‬د تعامل لﻪ بﻬﻴر ＇خﻪ ﻻﻧدې مرکبﻮﻧﻪ پﻪ ﻻستﻪ راوړئ‪:‬‬ ‫‪3‬‬ ‫اﻟف ‪ -‬اسﻴتﻴﻠﻴﻦ‪ ،‬ب‪ -‬اﻳتﻴﻠﻴﻦ‪ ،‬ج – اﻳتان‪.‬‬ ‫حﻞ ‪ :‬اﻟف ‪CaO(s) + CO (g) -‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪CaC ( s ) + CO‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪HC CH +Ca(OH)2‬‬

‫‪CH = CH‬‬ ‫‪2‬‬ ‫ب‪2 -‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪3‬‬ ‫ج‪3 -‬‬

‫‪Pt‬‬

‫‪2‬‬

‫‪CH + H‬‬

‫)‪CaCO (s‬‬ ‫‪3‬‬ ‫) ‪CaO(s) + 3C( s‬‬ ‫‪CaC2 + 2H 2O‬‬

‫‪CH‬‬

‫‪CH = CH + H‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪٩١‬‬

‫د پﻨ‪％‬ﻢ ＇پرکﻲ ﻟﻨ‪６‬ﻳز‬ ‫*د الکﻴﻨﻮﻧﻮ د مرکبﻮﻧﻮ ﻫﻮمﻮلﻮگﻲ سلسلﻪ د ﻳﻮ مﻴتلﻴن ‪－‬روپ‬

‫) ‪CH 2‬‬

‫( پﻪ کچﻪ ﻳﻮلﻪ بل ＇خﻪ تﻮپﻴر لري چ‪ ３‬د‬

‫ﻫغﻮى عمﻮمﻲ فﻮرمﻮل ‪ Cn H 2 n‬دى‪.‬‬ ‫* کﻪ چﻴرې لﻪ الکاﻧﻮﻧﻪ ＇خﻪ دوه اتﻮمﻪ ﻫاﻳدروجن لرې شﻲ‪ ،‬د ﻫغﻮی اﻳزولﻮگ الکﻴن ﻻستﻪ را‪＄‬ﻲ‬ ‫* پﻪ فضاﻳﻲ اﻳزومﻴري ک‪ ) Stereo isomeris ( ３‬ﻳﻮﻧاﻧﻲ کلمﻪ ده چ‪ ３‬د جامد او کلکﻮ جسمﻮﻧﻮ پﻪ معﻨا‬ ‫ده‪ ،‬پردې بﻨس＀ دا اﻳزومﻴري ﻫغﻮ مرکبﻮﻧﻮ پﻮرې اړه لري چ‪ ３‬د کلک فضاﻳﻲ جﻮړ＊ت لروﻧکﻲ دي او د ﻫغﻮى‬ ‫ﻫﻨدسﻲ ب‪ ３２‬پﻪ فضا ک‪ ３‬بدلﻮن کﻮي‪.‬‬ ‫* د الکﻴﻨﻮﻧﻮ کﻴمﻴاﻳﻲ خﻮاص دوه گﻮﻧ‪ ９‬اړﻳک‪ ３‬د سگما او پای د اړﻳکﻮ فضاﻳﻲ ‪＄‬اﻳﻮﻧﻪ ！اکﻲ‪ ،‬د سگما د اړﻳک‪３‬‬ ‫د الکتروﻧﻲ ورﻳ‪ ３％‬کثافت د ﻫغﻪ خط لﻪ پاسﻪ چ‪ ３‬لﻪ دواړو اتﻮمﻮﻧﻮ ﻫست‪ ３‬سره ﻧ‪＋‬لﻮي‪ ،‬را ！ﻮل شﻮي دي او د پای‬ ‫د اړﻳک‪ ３‬د الکتروﻧﻲ ورﻳ‪ ３％‬کثافت لﻪ دي چاپ‪５‬رﻳال ＇خﻪ د باﻧدې شتﻮن لري چ‪ ３‬د مﻨفﻲ چارج لﻮﻳﻪ ساحﻪ ﻳ‪３‬‬ ‫جﻮړه ک‪７‬ې ده‪ .‬ﻫ（ﻮﻧﻪ د پاى د اړﻳک‪ ３‬بﻨس＂ﻴزه ‪＄‬اﻧ‪７／‬تﻴا ده‪ ،‬چ‪ ３‬د دې الکتروﻧﻮﻧﻮ اړﻳکﻪ لﻪ ﻫست‪ ３‬سره د سگما‬ ‫د الکتروﻧﻮﻧﻮ لﻪ اړﻳک‪＇ ３‬خﻪ کمزورې ده؛ ﻧﻮ لﻪ دې کبلﻪ پﻪ اساﻧ‪ ９‬سره قطبﻲ کﻴ‪８‬ي او الکترون خﻮ＊ﻮوﻧکﻮ ذرو‬ ‫(‪ )Electrophilic‬تﻪ د ﻳرغل أساﻧتﻴا برابر ﻳ‪８‬ي‪ ،‬پر دې بﻨس＀ د پاى اړﻳکﻪ د ﻫترولتﻴکﻲ پﻪ ب‪２‬ﻪ پرې او جمعﻲ‬ ‫تعاملﻮﻧﻪ ترسره کﻴ‪８‬ي‪ .‬س‪／‬ما او پاى د اړﻳکﻮ ترمﻨ‪ ＃‬د اﻧرژى تﻮپﻴر ‪ 270KJ / mol‬دى‪.‬‬ ‫* الکﻴﻨﻮﻧﻪ ﻳﻮ لﻪ بل سره جمعﻲ تعاملﻮﻧﻪ سرتﻪ رسﻮي او پﻪ دې ترتﻴب پﻮلﻲ مﻴروﻧﻪ جﻮړوي‪.‬‬ ‫* الکاﻳﻨﻮﻧﻪ غﻴر مشبﻮع ﻫاﻳدروکاربﻨﻮﻧﻪ دي چ‪ ３‬د ﻫغﻮى د کاربن د دوو اتﻮمﻮﻧﻮ ترمﻨ‪ ＃‬درې گﻮﻧ‪ ３‬اشتراکﻲ اړﻳکﻪ‬

‫شتﻪ‪ .‬د الکاﻳﻨﻮﻧﻮ عمﻮمﻲ فﻮرمﻮل ‪ Cn H 2 n 2‬دی‪ ،‬پﻪ دې فﻮرمﻮل ک‪ ３‬کﻴدای شﻲ چ‪2 ３‬‬

‫‪ n‬وي او د ﻫغﻮی‬

‫ډ‪４‬ر کﻮچﻨی مرکب استلﻴن دى چ‪ ３‬د ﻫغﻪ سﻴستماتﻴک ﻧﻮم ‪ Ethyne‬دی ‪ .‬کﻪ چﻴرې د‪ yne‬وروستاړي ﻫغﻪ‬ ‫ﻻتﻴن رقمﻮﻧﻮ تﻪ چ‪ ３‬د کاربن د اتﻮمﻮﻧﻮ شم‪５‬ر پﻪ الکاﻧﻮﻧﻮ ک‪＊ ３‬ﻴﻲ‪ ،‬ورزﻳا ت ک‪７‬ای شﻲ‪ ،‬د ﻫغﻮی اړوﻧده الکاﻳن‬ ‫ﻧﻮم ﻻستﻪ را‪＄‬ﻲ‪.‬‬ ‫پﻪ اوبﻮ ک‪ ３‬د کﻮچﻨﻴﻮ الکاﻳﻨﻮﻧﻮ د حل کﻴدلﻮ وړتﻴا د ﻫغﻮى لﻪ اﻳزولﻮگ الکﻴﻨﻮﻧﻮ او الکاﻧﻮﻧﻮ＇خﻪ زﻳاتﻪ ده‪ ،‬خﻮسره‬ ‫لﻪ دې ﻫم پﻪ اوبﻮ ک‪ ３‬ل‪ ８‬حل کﻴ‪８‬ي‪.‬‬ ‫* د استلﻴن د ت‪５‬زابﻲ خاصﻴت ﻻمل ﻫم پﻪ مالﻴکﻮل ک‪ ３‬د ‪ C H‬اړﻳک‪ ３‬پﻪ ＇ر‪－‬ﻨده قطبﻴت پﻮري اړه لري‪ ،‬د‬ ‫اړﻳک‪ ３‬ﻫﻮمﻮلﻴتﻴکﻲ پرې کﻴدل او د رادﻳکال جﻮړ‪４‬دل ستﻮﻧزمن دی؛ خﻮ د اړﻳک‪ ３‬ﻫترولﻴتﻴکﻲ پرې کﻴدل پﻪ‬ ‫اساﻧ‪ ９‬ترسره کﻴ‪８‬ي‪:‬‬

‫‪+‬‬

‫‪٩٢‬‬

‫‪C : +H‬‬

‫‪CH‬‬

‫‪CH‬‬

‫‪CH‬‬

‫* د استلﻴن لﻪ سﻮز‪４‬دو ＇خﻪ ډ‪４‬ره زﻳاتﻪ تﻮدوخﻪ )‪ (1300kJ / mol‬تﻮلﻴدﻳ‪８‬ې چ‪ ３‬د فلزوﻧﻮ د پر‪４‬ک‪５‬دو پﻪ مﻮخﻪ‬ ‫ترې ‪＂－‬ﻪ اخ‪５‬ستل ک‪８５‬ي‪.‬‬ ‫* د مارکﻮف ﻧﻴکﻮف د قاعدې پﻪ اساس د الکﻴن او ﻳا د تعامل لﻪ ‪ HX‬سره ﻫاﻳدروجن پﻪ ﻫغﻪ کاربن باﻧدې ﻧصب‬ ‫کﻴ‪８‬ي چ‪ ３‬د ﻫﻪ ﻫاﻳدروجﻨﻮﻧﻮ زﻳاد او ﻫلﻮجن پﻪ ﻫغﻪ کاربﻮﻧﻮﻧﻪ باﻧدې ﻧصب کﻴ‪８‬ي چ‪ ３‬د ﻫغﻪ ﻫاﻳدوجن کم دي‪.‬‬ ‫د پﻨ‪％‬ﻢ ＇پرکﻲ پﻮ＊تﻨ‪ ３‬او تﻤرﻳﻦ‬ ‫＇ﻠﻮر ‪＄‬ﻮابﻪ پﻮ＊تﻨ‪３‬‬ ‫‪ - 1‬د اﻳتلﻴن پﻪ مالﻴکﻮل ک‪ ３‬د کاربن د دوو اتﻮمﻮﻧﻮ ترمﻨ‪ ＃‬کﻮمﻪ اړﻳکﻪ شتﻮن لري ؟‬ ‫ب‪ -‬دوه گﻮﻧ‪ ،３‬ج – درې گﻮﻧ‪ ،３‬د‪ -‬اﻳﻮﻧﻲ‪.‬‬

‫اﻟف ‪ -‬ﻳﻮ گﻮﻧ‪،３‬‬

‫‪ – 2‬دوه گﻮﻧ‪ ３‬اړﻳکﻪ لﻪ ‪＇ -----‬خﻪ جﻮړه شﻮې ده ‪:‬‬ ‫اړﻳکﻪ او ﻳﻮه د پاى اړﻳکﻪ‪ ،‬ب ‪ -‬دوه سگما اړﻳک‪ ،３‬ج‪ -‬دوې دپاي اړﻳک‪ ３‬د‪ -‬ﻫﻴ＆ ﻳﻮ‬

‫اﻟف ‪ -‬ﻳﻮه د سگما‬

‫‪ - 3‬د کاربن ﻫغﻪ اتﻮمﻮﻧﻪ چ‪ ３‬پﻪ خپل مﻨ‪ ＃‬ک‪ ３‬دوه گﻮﻧ‪ ３‬اړﻳکﻪ لري‪ ،‬د ﻫاﻳبرﻳد ﻳزﻳشن پﻪ کﻮم حالت ک‪ ３‬شتﻮن‬ ‫لري؟‬ ‫اﻟف ‪، sp 3 -‬‬ ‫‪-4‬‬

‫ب‪sp 2 -‬‬

‫‪،‬‬

‫ج ‪، sp -‬‬

‫د ‪. sp 3 d 2 -‬‬

‫‪CH‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪33‬‬ ‫| |‬ ‫‪1 CH‬‬ ‫‪4C‬‬ ‫‪7 CH‬‬ ‫د‬ ‫‪1 CH 2 CH‬‬ ‫‪2 = 3 CH‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4 CHH5 CH‬‬ ‫‪5 CH 6 CH‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪3 3 CH = CH‬‬ ‫‪2 2 CH‬‬ ‫‪2 2 CH‬‬ ‫‪33‬‬

‫اﻟف – ‪، Iso octane‬‬

‫ب ‪- 2 - Heptene‬‬

‫مرکب ﻧﻮم عبارت دي لﻪ‪:‬‬

‫ج ‪ – 4 - Methyl‬ج الف او ب دواړه‬

‫د – ﻫﻴ＆ ﻳﻮ‬

‫‪ - 5‬دوه گﻮﻧ‪ ３‬اړﻳک‪ ３‬د درې گﻮﻧ‪ ３‬اړﻳک‪ ３‬پﻪ ﻧسبت پﻪ ‪ --------‬اکسﻴدي کﻴ‪８‬ي ‪.‬‬ ‫اﻟف‪ -‬ورو‪ ،‬ب –چ＂کتﻴا‪،‬‬

‫ج – ﻳﻮشان‪،‬‬

‫د ‪ -‬ﻧﻪ اکسﻴدي کﻴ‪８‬ي‪.‬‬

‫‪ – 6‬د ‪ CH CH OH H 2SO 4 + H O‬تعاﻣﻞ ﻳﻮﻣحصﻮل عبارت دي ﻟﻪ‪:‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪ CH‬د‪CO -‬‬ ‫اﻟف ‪ CH = CH -‬ب‪ CH CH -‬ج‪CH -‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪2‬‬

‫‪3‬‬

‫‪ - 7‬الکاﻳﻨﻮﻧﻪ د ﻳﻮې ‪ --------‬اړﻳک‪ ３‬لروﻧکﻲ دي‬ ‫اﻟف ‪ -‬درې گﻮﻧ‪،３‬‬

‫‪3‬‬

‫ب – دوه گﻮﻧ‪ ، ３‬ج ‪ -‬ﻳﻮه گﻮﻧ‪ ،３‬د ‪ -‬ﻫﻴ＆ ﻳﻮ‪.‬‬

‫‪ Cn H 2 n – 8‬عمﻮمﻲ فﻮرمﻮل پﻪ کﻮمﻮ ﻫاﻳدروکاربﻨﻮﻧﻮ پﻮرې اړه لري ؟‬ ‫اﻟف – الکاﻧﻮﻧﻪ ب – الکاﻳﻨﻮﻧﻪ ج – ساﻳکلﻮالکاﻧﻮﻧﻪ د – ب او ج دواړه سم دي ‪.‬‬ ‫‪٩٣‬‬

‫‪ - 9‬پﻪ الکاﻳﻨﻮﻧﻮ باﻧدې د ﻫلﻮجﻨﻮﻧﻮ ﻧ‪＋‬لﻴدل لﻪ اولفﻴﻨﻮﻧﻮ ＇خﻪ پﻪ ‪ ----------‬تر سره کﻴ‪８‬ي‪.‬‬ ‫اﻟف ‪ -‬سست او ورو ب – چ＂کتﻴا‪ ،‬ج ‪ -‬پﻪ اساﻧ‪ ９‬د – تعامل ﻧﻪ کﻮي‬ ‫‪ - 10‬کﻪ چﻴرې د ‪ yne‬وروستاړی پﻪ ﻫغﻮ ﻻتﻴﻨﻮ رقمﻮﻧﻮ باﻧدې چ‪ ３‬د کاربن د اتﻮمﻮﻧﻮ شم‪５‬ر پﻪ ﻳﻮ مرکب ک‪３‬‬ ‫＊ﻴﻲ‪ ،‬ور زﻳات شﻲ‪ ،‬د ﻫغﻪ د اړوﻧد‪ ---‬ﻧﻮم ﻻستﻪ را‪＄‬ﻲ‪.‬‬ ‫اﻟف – اﻟﻜاﻧﻮﻧﻪ‪ ،‬ب – اﻟﻜﻴﻨﻮﻧﻪ‪،‬‬

‫د – ساﻳﻜﻠﻮ اﻟﻜﻴﻨﻮﻧﻪ‪.‬‬

‫ج – اﻟﻜاﻳﻨﻮﻧﻪ‪،‬‬

‫‪ - 11‬د برومﻴن د اوبﻮ د رﻧگ لﻪ مﻨ‪％‬تﻪ تلل د ‪-------‬اړﻳک‪ ３‬تﻮصﻴفﻲ تعامل ＊کاره کﻮي‪:‬‬ ‫اﻟف ‪＇ -‬ﻮ گﻮﻧﻮ‪ ،‬ب – ﻳﻮه گﻮﻧﻮ‪ ،‬ج – الف اوب دواړه ‪،‬‬ ‫‪ – 12‬د‬

‫)‪(Alcohol‬‬

‫د‪ -‬ﻫﻴ＆ ﻳﻮ‪.‬‬

‫‪ CH 2‬تعامل محصﻮل ‪ ----‬دى‪.‬‬

‫‪CH 2 + 2KOH‬‬ ‫|‬ ‫‪Br‬‬

‫|‬ ‫‪Br‬‬

‫ب ‪ 2KBr -‬ج ‪ CH CH -‬د – ﻫﻴ＆ ﻳﻮ "‬

‫اﻟف ‪، 2H 2O -‬‬

‫‪ - 13‬د استلﻴن د تﻴزابﻲ خاصﻴت د لرلﻮ ﻻمل د ﻫغﻪ پﻪ مالﻴکﻮل ک‪ ３‬د ‪ ------‬اړﻳک‪ ３‬پﻪ ＊کاره قطبﻴت پﻮرې اړه لري‪.‬‬ ‫ج ‪،C = C -‬‬

‫اﻟف ‪ ، C C -‬ب ‪، C H -‬‬ ‫‪- 14‬‬

‫‪2‬‬

‫اﻟف ‪-‬‬

‫‪3‬‬

‫‪CH‬‬

‫د ‪.C = C -‬‬

‫‪ CH CH + H‬تعامل محصﻮل لﻪ‪＇ -----------‬خﻪ عبارت دى‪:‬‬

‫‪3‬‬

‫‪، CH‬‬

‫ب‪-‬‬

‫‪2‬‬

‫‪= CH‬‬

‫‪، CH 2‬‬

‫ج‪-‬‬

‫‪، CH‬‬

‫‪CH‬‬

‫د – ﻫﻴ＆ ﻳﻮ‪.‬‬

‫‪ - 15‬د ‪ sp - hybride‬حالت لروﻧکﻲ کاربن د الکتروﻧﻴگاتﻴﻮﻳتی درجﻪ لﻪ ﻻﻧدې رقمﻮﻧﻮ ＇خﻪ کﻮم ﻳﻮ ﻳ‪３‬‬ ‫＊کاره کﻮي‪.‬‬ ‫اﻟف ‪2.75 -‬‬

‫ج – ‪2.65‬‬

‫ب ‪2.5 -‬‬

‫د – ‪2.3‬‬

‫تشرﻳحﻲ پﻮ＊تﻨ‪３‬‬ ‫‪ – 1‬د ﻫغﻪ الکاﻳن مالﻴکﻮلﻲ فﻮرمﻮل تر ﻻسﻪ ک‪７‬ئ چ‪ ３‬د ﻫغﻪ پﻪ ‪ 0.63‬گرامﻪ کتلﻪ ک‪ 0.07 ،３‬گرام ﻫاﻳدروجن‬ ‫شامل وي‪.‬‬ ‫‪ - 2‬د کاربن د ！ﻮلﻮ اتﻮمﻮﻧﻮ د ﻫاﻳبرﻳد حالت چ‪ ３‬پﻪ‬

‫‪2‬‬

‫‪CH = CH‬‬

‫‪C‬‬

‫‪C‬‬

‫‪3‬‬

‫‪ CH‬ک‪ ３‬شتﻮن لري‪ ،‬و！اکئ‪.‬‬

‫‪ - 3‬دا ﻻﻧدې مرکبﻮﻧﻪ د ‪ IUPAC‬پﻪ ﻻرې ﻧﻮم اﻳ‪＋‬ﻮدﻧﻪ وک‪７‬ئ‪:‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪CH‬‬

‫‪2‬‬

‫‪= CH CH‬‬

‫‪2‬‬

‫‪, CH‬‬

‫‪CH CH 2‬‬ ‫||‬ ‫|‬ ‫|‬ ‫‪Br‬‬ ‫‪Br Br‬‬

‫‪٩٤‬‬

‫‪2‬‬

‫‪= CH‬‬

‫‪= CH‬‬

‫‪2‬‬

‫‪2‬‬

‫‪CH‬‬

‫‪CH‬‬

‫‪3‬‬

‫‪CH‬‬

‫‪2‬‬

‫‪CH‬‬

‫‪،‬‬

C3H 7 C3H 7 | | CH C C CH CH 2 3 CH C | C CH CH 2 3 | C3CH37H 7 C3H 7 | CH C C CH CH 2 3 | C3H 7

CH

CH

, CH

C CH

CH

C CH C H 2 | | Br Br

2

CH

3

‫ د ﻻﻧدې مرکبﻮﻧﻮ د جﻮړ＊ت فﻮرمﻮلﻮﻧﻪ ولﻴکئ‬- 4

a- 1,2 –dichloro ethene

b- 2,3 – dimethyl -2-pentene

c – 1,3- dibromo cyclo hexene

d- Cis 3,4 dibromo -3-hexene

e- 4 –methyl 2-pentyne

f-2- pentyne

g-3-chloro-2-ethyl-1-pentyne

h–1,3-pentadiene

:‫ئ‬７‫ې او رو＊اﻧﻪ ک‬７‫ ﻧﻴﻮلﻮ سره بشپ‬３‫ د مارکﻮف ﻧﻴکﻮف د قاعدې پﻪ پام ک‬３‫ – دا ﻻﻧدې کﻴمﻴاﻳﻲ معادل‬5

CH

3

3

CH

3

CH

2

CH + HBr 3

CH

3

2

= C = CH

2

+ HCl

C = CH CH + HI 3 | Cl

2 CH

CH

C = CH CH

3

C = CH CH CH + HBr C = CH CH 2 CH 3+ HBr 2 3 CH 3 CH 3

3

CH 3 CH

CH

CH CH 3 3

CH

2

CH = C CH 2 | Br

CH

2

CH + H O 3 2

.‫ د الکاﻳﻨﻮﻧﻮ د تعﻮﻳضﻲ تعاملﻮﻧﻮ پﻪ اړه خپل معلﻮمات ولﻴکئ‬- 6

:‫ لﻪ ﻻﻧدې مرکبﻮﻧﻮ ＇خﻪ کﻮم ﻳﻮ د سﻴس او تراﻧس اﻳزومﻴري لروﻧکﻲ دي؟ ﻫغﻪ ولﻴکئ‬- 7 CH

CH = CH

2

CH = CH

CH

CH = CH

٩٥

2

CH

CH

2

2

3

، ،

CH

2

CH

= CH

3

2

CH = CH

2

‫شپ‪８‬م ＇پرکﻰ‬

‫اروﻣاتﻴکﻲ ﻣرکبﻮﻧﻪ (‪)Arenes‬‬

‫د ‪ 19‬پﻴ‪７‬ۍ د دوﻳم‪ ３‬ﻧﻴماﻳﻲ پﻪ پﻴل ک‪ ３‬ﻫغﻪ مرکبﻮﻧﻪ د اروماتﻴک پﻪ ﻧامﻪ ﻳادﻳدل کﻮم چ‪ ３‬لﻪ طبﻴعﻲ عطر ي‬ ‫مﻮاد و ＇خﻪ پﻪ ﻻس راتلل‪ ،‬اروماتﻴک مرکبﻮﻧﻪ د خﻮاصﻮ لﻪ کبلﻪ لﻪ الفاتﻴکﻮ مرکبﻮﻧﻮ ＇خﻪ تﻮپﻴر لري‪ ،‬پﻪ‬ ‫اوسﻨﻲ وخت ک‪ ３‬اروماتﻴک مفﻬﻮم دکﻴمﻴا لﻪ لحاظﻪ د ＊ﻪ بﻮى (عطرو) سره ﻫﻴ＆ اړﻳکﻪ ﻧﻪ لري‪ .‬د دې کﻮرﻧ‪９‬‬ ‫مرکبﻮﻧﻪ پﻪ خپل مالﻴکﻮل ک‪ ３‬باثباتﻪ کاربﻨﻲ ک‪７‬ۍ لري چ‪ ３‬د ‪＄‬اﻧ‪７／‬و اړﻳکﻮ لروﻧکﻲ دي‪.‬‬ ‫پﻪ دې ＇پرکﻲ ک‪ ３‬د اروماتﻴکﻮ مرکبﻮﻧﻮ پﻪ اړه معلﻮمات وړاﻧدې ک‪８５‬ي او دﻫغﻮ پﻪ مطالع‪ ３‬بﻪ پﻮه شئ‬ ‫چ‪ ３‬اروماتﻴکﻮﻧﻪ کﻮم ډول مرکبﻮﻧﻪ دي ؟ د دې کﻮرﻧ‪ ９‬لﻮم‪７‬ﻧی مرکب کﻮم دى ؟ زمﻮږ پﻪ ژوﻧدک‪ ３‬کﻮم‬ ‫رول لﻮبﻮي؟ ＇رﻧ‪／‬ﻪ کﻮلی شﻮ چ‪ ３‬دا مرکبﻮﻧﻪ پﻪ ﻻس راوړو؟‬ ‫‪٩٦‬‬

‫‪ : 1-6‬دبﻨزﻳﻦ جﻮړ＊ت‬ ‫داروماتﻴکﻮ مرکبﻮﻧﻮ لﻮم‪７‬ﻧی مرکب بﻨزﻳن دی چ‪ ３‬پﻪ ‪ 19‬پﻴ‪７‬ۍ ک‪ ３‬د اﻧ‪／‬لﻴسﻲ فزﻳک پﻮه ماﻳکل‬ ‫( ‪ ) Mycal Farady‬پﻪ واسطﻪ د عضﻮي مرکبﻮﻧﻮ ＇خﻪ ﻻستﻪ راغلی دی‪.‬‬ ‫＇ﻪ مﻮده وروستﻪ د اروماتﻴک ب‪５‬ﻼب‪５‬ل مرکبﻮﻧﻪ پﻪ عطروﻧﻮ ک‪ ３‬تر ﻻسﻪ شﻮل او＇ر‪－‬ﻨده شﻮه چ‪ ３‬د اړوﻧدو‬ ‫کﻴمﻴاﻳﻲ تعاملﻮﻧﻮ پﻪ واسطﻪ کﻴداى شﻲ د امرکبﻮﻧﻪ پﻪ بﻨزﻳن بدلﻮن ومﻮمﻲ‪ .‬پﻪ لﻮم‪７‬ي سرک‪ ３‬دا مرکبﻮﻧﻪ د بﻨزﻳن د‬ ‫مشتقاتﻮ پﻪ ﻧﻮم او وروستﻪ د اروماتﻴک مر کبﻮﻧﻮ ﻳا عطر ي مﻮادو پﻪ ﻧﻮم ﻧﻮمﻮل شﻮي دي؛ ‪＄‬کﻪ د دوی زﻳاتر ه‬ ‫قﻮی او پﻪ زړه پﻮرې بﻮی لري‪.‬‬ ‫د بﻨزﻳن پﻪ اﻧدازه چ‪ ３‬ﻳﻮ ساده اروماتﻴک مرکب دی‪ ،‬ﻧﻮرو مرکبﻮﻧﻮ دومره د پﻮﻫاﻧﻮ پام ‪＄‬ان تﻪ ﻧﻪ وه ‪－‬ر‪＄‬ﻮلی؛ د‬ ‫دې کبلﻪ علماوو د بﻨزﻳن لپاره د ډﻳرو زﻳاتﻮ جﻮړ＊تﻴزو (ساختماﻧﻲ) فﻮرمﻮلﻮﻧﻮ وړاﻧدﻳز ک‪７‬ی دى چ‪ ３‬د ﻫغﻮى لﻪ‬ ‫ډل‪＇ ３‬خﻪ پﻪ ‪ 1865‬کال ک‪ ３‬د کﻴکﻮلﻲ وړاﻧدې شﻮی فﻮرمﻮل د بﻨزﻳن لپاره ډ‪４‬ر برابر دی‪ ،‬دکﻴکﻮلﻲ لﻪ فﻮرمﻮل‬ ‫سره سم بﻨزﻳن‪ 5,3,1‬ساﻳکلﻮ ﻫ‪／‬زاتراﻳن ) ‪ (1,3,5 cyclo hexa triene‬دی چ‪ ３‬ﻳﻮ ﻫاﻳدروکاربن عضﻮي د‬ ‫شپ‪ ８‬کاربﻨﻪ حلقﻮي د درې جﻮړو اړﻳکﻮ لروﻧکی مرکب دی‪.‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪HC‬‬

‫‪CH‬‬

‫‪HC‬‬

‫‪CH‬‬ ‫‪CH‬‬

‫د کاربن او ﻫاﻳدروجن د ！ﻮلﻮاتﻮمﻮﻧﻮ دا جﻮړ＊ت ﻳﻮشان ارز＊ت او د بﻨزﻳن ‪＄‬ﻴﻨ‪ ３‬ﻧﻮرې ‪＄‬اﻧ‪７／‬تﻴاوې رو＊اﻧﻪ کﻮي؛‬ ‫خﻮ دا فﻮرمﻮل ﻧﻪ شﻲ کﻮلﻰ رو＊اﻧﻪ ک‪７‬ي چ‪ ３‬ول‪ ３‬بﻨزﻳن د غﻴر مشبﻮع ﻫاﻳدروکاربﻨﻮﻧﻮ خﻮاص ﻧﻪ لري؟ بﻨزﻳن‬ ‫د غﻴر مشبﻮع مرکبﻮﻧﻮ د تعاملﻮﻧﻮ ‪＄‬اﻧ‪７／‬تﻴاوې لﻪ ‪＄‬ان ＇خﻪ ﻧﻪ ＊کاره کﻮي؛ ﻳعﻨ‪ ３‬د برومﻴن اوبﻪ او د پﻮتاشﻴم‬ ‫پرمﻨ‪／‬ﻨاټ د القلﻴﻮ محلﻮلﻮ رﻧ‪ ，‬تﻪ بدلﻮن ﻧﻪ شﻲ ورکﻮلی‪ ،‬بﻨزﻳن لﻪ برومﻴن سره دجمعﻲ تعاملﻮﻧﻮ پر‪＄‬اى‬ ‫تعﻮﻳضﻲ تعاملﻮﻧﻪ ترسره کﻮي؛ کلﻪ چ‪ ３‬د بﻨزﻳن د مالﻴکﻮل د ﻫاﻳدروجن ﻳﻮ اتﻮم د برومﻴن پﻪ واسطﻪ تعﻮﻳض شﻲ‪ ،‬د‬ ‫‪ C 6 H 5Br‬مرکب جﻮړﻳ‪８‬ي‪.‬‬ ‫د بﻨزﻳن د جمعﻲ تعاملﻮﻧﻮ امکان پﻪ ‪＄‬اﻧ‪７／‬و شراﻳطﻮ ک‪ ３‬پﻪ ستر‪－‬ﻮ کﻴ‪８‬ي او د ﻫغﻪ لﻪ ﻫاﻳدروجﻨﻴشن ＇خﻪ د‬ ‫کتلست پﻪ شتﻮن ک‪ ３‬ساﻳکلﻮ ﻫ‪／‬زان ﻻستﻪ را‪＄‬ﻲ‪:‬‬ ‫‪C H‬‬ ‫‪6 12‬‬

‫‪Pt‬‬

‫‪C H + 3H‬‬ ‫‪6 6‬‬ ‫‪2‬‬

‫لﻪ پﻮرتﻨ‪７５＇ ９‬ﻧ‪＇ ３‬خﻪ معلﻮمﻴ‪８‬ي چ‪ ３‬بﻨزﻳن غﻴر مشبﻮع خﻮاص لﻪ ‪＄‬ان ＇خﻪ ＊کاره کﻮي؛ خﻮ پﻪ عادي‬ ‫شراﻳطﻮک‪ ３‬ﻳ‪ ３‬دا ‪＄‬اﻧ‪７／‬تﻴا کمزورې ده‪ ،‬د بﻨزﻳن د تﻮدوخ‪ ３‬مقاومت تر ‪ 900 C°‬پﻮرې دى‪.‬‬ ‫د کﻴمﻴاﻳﻲ اړﻳکﻮ پﻪ اړه د الکتروﻧﻲ ﻧظرﻳاتﻮ پراختﻴا او د مﻴخاﻧﻴک کﻮاﻧت ﻧظرﻳﻮ د اروماتﻴکﻮ مرکبﻮﻧﻮ د ‪＄‬اﻧ‪７／‬تﻴاو‬ ‫د رو＊اﻧﻮلﻮ امکان برابر ک‪７‬ی دی‪.‬د بﻨزﻳن د مالﻴکﻮل اﻧرژي کﻴداى شﻲ چ‪ ３‬پﻪ ب‪５‬ﻼب‪５‬لﻮ ﻻرو و！اکل شﻲ‪ ،‬د ﻫغﻮى‬ ‫پاﻳل‪＊ ３‬کاره کﻮې چ‪ ３‬د بﻨزﻳن ر＊تﻴاﻧ‪ ９‬مالﻴکﻮل‪ ،‬لﻪ ساﻳکلﻮﻫ‪／‬زا تراﻳن ＇خﻪ ل‪８‬ه اﻧرژي لري‪ ،‬کﻮمﻪ چ‪ ３‬د ﻫغﻮى‬ ‫اړﻳکﻮ ＊ﻮدل‪ ３‬ده‪ ،‬د ساﻳکلﻮﻫ‪／‬زاتراﻳن د مالﻴکﻮل دسﻮزﻳدو تﻮدوخﻪ ‪ 3453 kJ / mol‬ده؛ خﻮ د بﻨزﻳن د مالﻴکﻮل‬ ‫د سﻮزﻳدو تﻮدوخﻪ چ‪ ３‬پﻪ تجربﻲ ډول ﻻستﻪ راغلی‪ ،‬ده‪ 2303 kJ / mol .‬د ساﻳکلﻮﻫ‪／‬زﻳن ﻫاﻳدروجﻨﻴشن د‬ ‫‪٩٧‬‬

‫اﻧرژي لﻪ ازادﻳدو سره ترسره کﻴ‪８‬ي؛ پﻪ داس‪ ３‬حال ک‪ ３‬چ‪ ３‬د بﻨزﻳن ﻫاﻳدروجﻨشن د اﻧرژۍ لﻪ جذب لﻪ املﻪ ترسره‬ ‫کﻴ‪８‬ي ‪ .‬د بﻨزﻳن او ﻫغﻪ تﻪ د ورتﻪ مرکبﻮﻧﻮ کﻴمﻴاﻳﻲ خﻮاص ډ‪４‬ر حﻴراﻧﻮوﻧکی دی‪ ،‬سره لﻪ دې چ‪ ３‬د بﻨزﻳن مرکبﻮﻧﻪ‬ ‫غﻴر مشبﻮع د ي؛ خﻮ الکﻴﻨﻮﻧﻮ او الکاﻳﻨﻮﻧﻮ تﻪ ورتﻪ دي؛ جمعﻲ تعاملﻮﻧﻪ پﻪ دې مرکبﻮﻧﻮ ک‪ ３‬ډ‪４‬ر ل‪ ８‬ترسره کﻴ‪８‬ي‪،‬‬ ‫برعکس تعﻮﻳضﻲ تعاملﻮﻧﻪ پﻪ ＊ﻪ تﻮ‪－‬ﻪ تر سره کﻮي‪ ،‬لﻪ دې املﻪ اروماتﻴک مرکبﻮﻧﻪ لﻪ عادي غﻴر مشبﻮع مرکبﻮﻧﻮ‬ ‫＇خﻪ تﻮپﻴر لري او د ﻫغﻮى ‪＄‬اﻧ‪７／‬ی خﻮاص د بﻨزﻳن پﻪ ک‪７‬ۍ او د ﻫغﻪ پﻪ مرکبﻮﻧﻮ پﻮرې اړه لري‪.‬چﻪ ﻫغﻪ سره تعامل کﻮي‬ ‫د بﻨزﻳن جمعﻲ فﻮرمﻮل ‪ C6 H 6‬دی او لﻪ ﻫ‪／‬زان ) ‪＇6(C6 H12‬خﻪ د ﻫاﻳدروجن شپ‪ ８‬اتﻮمﻪ او لﻪ ﻫ‪／‬زﻳن ＇خﻪ‬ ‫د ﻫاﻳدروجن ＇لﻮر اتﻮﻣﻪ کم لري‪ .‬پﻪ بﻨزﻳن ک‪ ３‬د اړﻳکﻮ اوږدوالی ‪ 140‬پﻴکامتر او د ﻫغﻪ د اړﻳکﻮ جﻮړ＊ت د‬ ‫رﻳزوﻧاﻧس پﻪ حالت دی کﻮم چ‪ ３‬پﻪ ﻻﻧدې شکل ک‪ ３‬لﻴدل کﻴ‪８‬ي‪:‬‬ ‫د بﻨزﻳن د مالﻴکﻮل پﻪ جﻮړ＊ت ک‪ ３‬شپ‪ ８‬الکتروﻧﻮﻧﻮ د اوربﻴتالﻮ ﻧﻴﻮلﻲ دي‪ ،‬دبﻨزﻳن مالﻴکﻮل پﻪ کاربﻨﻰ اسکلﻴت‬ ‫ک‪ ３‬ﻳ‪ ３‬د س‪／‬ما ) ( اړﻳک‪ ３‬مالﻴکﻮلﻲ اوربﻴتالﻮﻧﻪ د کاربن د اتﻮمﻮﻧﻮ د ‪ . SP 2 hybrid‬سره مستقﻴم لﻪ ﻳﻮ‬ ‫بل سره او د ﻫاﻳدروجن د اتﻮم سره د مستقﻴم ﻧﻨﻮتلﻮ لﻪ کبلﻪ جﻮړ شﻮي دي‪ (1 - 6).‬شکل د بﻨزﻳن پﻪ مالﻴکﻮل‬ ‫ک‪ ３‬د اړﻳکﻮ اوږد والی او د اړﻳکﻮ زاوﻳ‪ ３‬او رﻳزوﻧاﻧس حالت ＊کاره کﻮي‪:‬‬

‫)‪ (1 - 6‬شکل‪( :‬الف)‪ :‬د اړﻳکﻮ اوږدوالﻲ او زاوﻳ‪３‬‬

‫(ب) د بﻨزﻳن پﻪ مالﻴکﻮل ک‪ ３‬د اوربﻴتالﻮﻧﻮ ＊ﻮدل‬

‫＇رﻧ‪／‬ﻪ چ‪ ３‬اروماتﻴک ﻫاﻳدروکاربﻨﻮﻧﻪ غﻴر مشبﻮع دي؛ ﻧﻮلﻪ دې کبلﻪ ﻫغﻮى د ‪ ene‬پﻪ وروستاړي‪ ،‬الکﻴﻨﻮﻧﻮ‬ ‫تﻪ ورتﻪ او د ‪ Ar‬مختاړي چ‪ ３‬لﻪ ارومات (‪＇ )Aromate‬خﻪ مشتق شﻮی دی‪ ،‬ﻧﻮم اﻳ‪＋‬ﻮدﻧﻪ شﻮي ده؛ پر دې‬ ‫بﻨس＀ د ﻫغﻮى سﻴستماتﻴک ﻧﻮم ‪ Arene‬اﻳ‪＋‬ﻮدل شﻮی دی‪ .‬د ارﻳن مرکبﻮﻧﻪ د بﻨزﻳن پﻪ ساده ب‪ ３２‬سر بﻴره د ＇ﻮ‬ ‫ک‪７‬ﻳ‪５‬زو مرکبﻮﻧﻮ پﻪ ب‪２‬ﻪ ﻫم شتﻪ؛ د بﻴل‪ ３／‬پﻪ ډول‪ :‬د بﻨزﻳن د دوو ﻳا ＇ﻮ ک‪７‬ﻳﻮ د ﻳﻮ ‪＄‬اى کﻴدلﻮ لﻪ املﻪ ب‪５‬ﻼب‪５‬ل مرکبﻮﻧﻪ‬ ‫جﻮړﻳ‪８‬ي‪ .‬ﻧفتالﻴن ‪ C10 H 8‬او اﻧتراسﻴن ‪＇ C14 H10‬ﻮ ک‪７‬ﻳﻴز دوه ډ‪４‬ر مﻬم مرکبﻮﻧﻪ دي‪ ،‬د ﻫغﻮى فﻮرمﻮل د بﻨزﻳن‬ ‫د ک‪７‬ﻳﻮ او لﻪ ‪( C2 H 2‬اﻳتلﻴن) ‪－‬روپﻮﻧﻮ ＇خﻪ جﻮړشﻮى دى‪.‬‬ ‫د اروماتﻮﻧﻮ د کرکتر پﻪ اړه د ﻫﻴﻮکل (‪ )Huckel‬پﻪ ﻧﻮم عالم ﻳﻮه قاعده مﻨ‪ ＃‬تﻪ راوړه چ‪ ３‬د دی قاعدې پﻪ بﻨس＀‬ ‫ﻫغﻪ ک‪７‬ۍ د اروماتﻴک ‪＄‬اﻧ‪７／‬تﻴا لري چ‪ ３‬د ﻫغﻮى د پاى ) ( الکتروﻧﻮﻧﻮ شم‪５‬ر د )‪ (4n+2‬سره سمﻮن‬ ‫ولري‪ ،‬پﻪ دې فﻮرمﻮل ک‪ n ３‬د ک‪７‬ﻳﻮ شم‪５‬ر ＊کاره کﻮي‪ .‬د اروماتﻴکﻮ سﻴستمﻮﻧﻮ بﻴل‪ ３／‬چ‪ ３‬د پاي د ‪ 10‬او‪14‬‬ ‫الکتروﻧﻮﻧﻮ لروﻧکﻲ دي‪ ،‬عبارت دي لﻪ‪:‬‬ ‫‪Naphthalene‬‬

‫‪٩٨‬‬

‫‪Anthracene‬‬

‫پﻪ )‪ (1 - 6‬جدول ک‪ ３‬د بﻨزﻧﻴن د مشتقاتﻮ ډولﻮﻧﻪ د ﻫغﻮد سﻴستماتﻴک او مروجﻮ ﻧﻮمﻮﻧﻮ سره وړاﻧدې شﻮي دي‪،‬‬ ‫ﻧﻮمﻮړي مرکبﻮﻧﻪ د ډبرو سکرو لﻪ تقطﻴر ＇خﻪ جﻮړﻳ‪８‬ي‪.‬‬ ‫)‪ ( 1 - 6‬جدول‪ :‬د بﻨزﻳﻦ ﻣشتﻘات ﻟﻪ سﻴستﻤاﻳتﻚ او ﻣروجﻮ ﻧﻮﻣﻮﻧﻮ سره‬ ‫د استعمال ‪＄‬اﻳﻮﻧﻪ ﻳﻲ‬

‫ﻣروج ﻧﻮم‬

‫فﻮرﻣﻮل‬

‫سﻴستﻤاتﻴﻚ ﻧﻮم‬ ‫ﻫاﻳدروکسﻲ بﻨزﻳن‬

‫‪-OH‬‬

‫د رﻧ‪／‬ﻮﻧﻮ ‪＄‬ﻼ او د ﻻکﻮ پﻪ‬ ‫جﻮړولﻮ ک‪ ３‬کارول کﻴ‪８‬ي‬

‫تاﻟﻮﻳﻦ‬

‫ﻣﻴتاﻳﻞ بﻨزﻳﻦ‬

‫‪CΗ 3‬‬

‫د رﻧ‪／‬ﻮﻧﻮ ‪＄‬ﻼ او د حشرو‬ ‫وژوﻧکﻮ پﻪ مﻮادو ک‪ ３‬کارول‬ ‫کﻴ‪８‬ي‬

‫اورتﻮزاﻳﻠﻴﻦ‬

‫‪1,2Dimethyl‬‬ ‫‪Benzene‬‬

‫ﻣﻴتا زاﻳﻠﻴﻦ‬

‫‪Meta1,3- dim‬‬‫‪ethyl Benzene‬‬

‫د پﻮﻟﻲ ﻣﻴروﻧﻮ برابروﻟﻮﻟپاره فﻴﻨﻮل‬

‫‪CΗ 3‬‬ ‫‪CΗ 3‬‬

‫‪CH 3‬‬ ‫‪CΗ 3‬‬

‫پارازاﻳﻠﻴﻦ‬

‫‪CH 3 Para 1,4 di‬‬

‫‪CH 3‬‬

‫‪methyl benzene‬‬

‫پﻮلﻲ مﻴروﻧﻪ جﻮړوي‬ ‫د کﻮﻳﻲ وژلﻮ پﻪ تﻮ‪－‬ﻪ کاړول‬ ‫کﻴ‪８‬ي‬

‫ستﻴارﻳﻦ‬ ‫‪CH = CH 2 ethylene phe‬‬‫‪nyl‬‬ ‫‪Naphthalene Naphthalene‬‬

‫اﻧتراسﻴﻦ‬ ‫لﻪ ‪＄‬ﻴﻨﻮ ﻧاروغﻴﻮ ＇خﻪ د‬ ‫مخﻨﻮي لپاره‬

‫‪Biphenyl‬‬

‫پﻮل‪ ３‬مﻴروﻧﻪ اورﻧ‪／‬ﻪ مﻮاد‬

‫اﻧﻴﻠﻴﻦ‬

‫‪Antracine‬‬

‫‪Di phenyl‬‬

‫بﻨزوﻳﻴﻚ اسﻴد‬

‫‪Amino Ben‬‬‫‪zene‬‬ ‫‪Benzoic acid‬‬

‫بﻨز اﻟدﻳﻬاﻳد‬

‫بﻨزاﻟدﻳﻬاﻳد‬

‫پﻪ ‪1440‬کال ک‪ ３‬د کالﻮ اﻟﻜاﻳﻞ بﻨزﻳﻦ‬ ‫مﻴﻨ‪％‬لﻮ پﻮډر تر ﻻسﻪ شﻮ سﻠفﻮﻧات‬

‫اﻟﻜاﻳﻞ بﻨزسﻮدﻳﻢ‬ ‫سﻠفﻮﻧات‬

‫‪H 2 NN‬‬ ‫‪HOOC‬‬

‫‪CHO‬‬

‫‪R‬‬

‫‪SO3 Na‬‬ ‫‪٩٩‬‬

‫‪ : 2-6‬د اروﻣاتﻴک ﻣرکبﻮﻧﻮ ﻧﻮم اﻳ‪＋‬ﻮدﻧﻪ‬ ‫زﻳاتﻮ اروماتﻴک مرکبﻮﻧﻮ خپل ﻫغﻪ مروج ﻧﻮمﻮﻧﻪ ساتلﻲ دي کﻮم چ‪ ３‬د ﻫغﻮى اصلﻲ پﻴداﻳ‪＋‬ت پﻮرې‬ ‫اړه لري؛ د بﻴل‪ ３／‬پﻪ ډول‪ :‬تالﻮﻳن (‪ (C H CH ) )Toluene‬د وﻧﻮ لﻪ کﻨ‪＇ ６‬خﻪ چ‪ ３‬د ( ‪)Baunde Tolu‬‬ ‫لﻪ ډول ＇خﻪ دی او پﻪ جﻨﻮبﻲ امرﻳکا ک‪ ３‬مﻮﻧدل کﻴ‪８‬ي‪ ،‬ﻻستﻪ راغلی دی؛ خﻮد ﻫغﻪ سﻴستماتﻴک‬ ‫ﻧﻮم ‪ Methyl benzene‬دى؛ ‪＄‬کﻪ د بﻨزﻳن د مالﻴکﻮل د ﻫاﻳدروجن لﻪ اتﻮمﻮﻧﻮ ＇خﻪ ﻳﻮ ﻳ‪ ３‬د ‪ CH‬پات‪３‬‬ ‫‪3‬‬ ‫شﻮﻧﻲ پﻪ واسطﻪ تعﻮﻳض شﻮی دی‪ ،‬کﻪ چ‪５‬رې ＇ﻮ پات‪ ３‬شﻮﻧﻮ د بﻨزﻳن د ﻫاﻳدروجن اتﻮمﻮﻧﻪ ﻳ‪ ３‬تعﻮﻳض ک‪７‬ي وي‪،‬‬ ‫تر ﻻسﻪ شﻮی مرکب ب‪５‬ﻼب‪５‬ل‪ ３‬اﻳزومﻴرۍ لري چ‪ ３‬د ﻫغﻮى بﻴل‪／‬ﻪ کﻴداى شﻲ‪ ،‬ډاي مﻴتاﻳل بﻨزﻳن‪Di methyl benzene‬‬ ‫وړاﻧدې ک‪７‬ای شﻲ ‪:‬‬ ‫‪5‬‬

‫‪3‬‬

‫‪CH3‬‬

‫‪6‬‬

‫‪CH3‬‬

‫‪CH3‬‬

‫‪CH‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪CH3‬‬ ‫‪(P - Xylene‬‬ ‫‪1.4 - Di methyl benzene‬‬

‫‪CH3‬‬ ‫‪CH‬‬

‫‪(M - Xylene‬‬ ‫‪1.3 - di methyl benzene‬‬

‫‪(O - Xylene‬‬ ‫‪1.2 - Di methyl benzene‬‬

‫درې پﻮرتﻨﻰ اﻳزومﻴري د مروجﻮ ﻧﻮمﻮﻧﻮ د ( ‪ ) Xylene‬پﻪ ﻧامﻪ ﻳادﻳ‪８‬ي؛ ‪＄‬کﻪ دوى د لر‪－‬ﻴﻮ لﻪ تقطﻴر ＇خﻪ‬ ‫حاصل شﻮي دي چ‪ ３‬د لر‪－‬ﻲ ﻳﻮﻧاﻧﻲ ﻧﻮم ( ‪ ) xulon‬دى‪ ،‬د ‪ Meta ، ortho‬او ‪ Para‬مختاړي ﻫم‬ ‫پخﻮاﻧی ﻳﻮﻧاﻧﻲ کلم‪ ３‬دي چ‪ ３‬پﻪ ترتﻴب سره لﻪ ＇ﻨ‪ ，‬پر ＇ﻨ‪ ،，‬وروستﻪ او د مخامخ پﻪ معﻨا د ي‪ .‬کﻪ چ‪５‬رې دواړه‬ ‫پاتﻲ شﻮﻧﻲ ب‪５‬ﻼب‪５‬ل ترکﻴبﻮﻧﻪ و لري‪ ،‬ﻫمدا مختاړي د ﻫغﻮى پﻪ ﻧﻮمﻮﻧﻮک‪ ３‬ور زﻳاتﻴ‪８‬ي‪.‬‬ ‫کﻪ چﻴرې د بﻨزﻳن دک‪７‬ۍ ＇ﻮ اتﻮمﻮﻧﻪ ﻫاﻳدروجن پﻪ ب‪５‬ﻼب‪５‬لﻮ ‪－‬روپﻮﻧﻮ تعﻮﻳض شﻮي وي‪ ،‬د ﻫغﻮى سﻴستماتﻴک ﻧﻮم‬ ‫اﻳ‪＋‬ﻮدﻧﻪ لﻪ پﻮرتﻨﻴﻮ＇ر‪－‬ﻨدوﻧﻮ سره سم ترسره کﻴ‪８‬ي؛ د بﻴل‪ ３／‬پﻪ ډول‪:‬‬

‫‪1-‬‬

‫‪ : 3-6‬د اروﻣاتﻴﻜﻮ ﻫاﻳدروﻛاربﻨﻮ ﻧﻮ تعاﻣﻠﻮﻧﻪ‬ ‫‪ : 1-3-6‬جﻤعﻲ تعاﻣﻠﻮﻧﻪ‬ ‫سره لﻪ دې چ‪！ ３‬ﻮل ارﻳﻨﻮﻧﻪ (‪ )Arenes‬د غﻴر مشبﻮع ﻫاﻳدروکاربﻨﻮﻧﻮ لﻪ ډولﻮ＇خﻪ دي؛ خﻮ جمعﻲ ترکﻴبﻲ‬ ‫مﻴل لﻪ ‪＄‬اﻧﻪ ﻧﻪ ＊کاره کﻮي‪ ،‬پﻪ ‪＄‬اﻧ‪７／‬و شراﻳطﻮک‪ ３‬چ‪ ３‬د تﻮدوخ‪ ３‬درجﻪ ‪ 200C‬ده‪ ،‬د ‪ Pt‬او ‪ Ni‬د کتلست‬ ‫پﻪ شتﻮن او لﻮړ فشار ک‪ ３‬کﻴدای شﻲ چ‪ ３‬د ﻫاﻳدروجن درې مالﻴکﻮلﻪ پﻪ بﻨزﻳن ورزﻳات او ‪Cyclo Hexane‬‬ ‫‪١٠٠‬‬

‫تر ﻻسﻪ شﻲ‪:‬‬

‫‪C H‬‬ ‫‪6 12‬‬

‫)‪, Pt(200 0 C‬‬

‫‪Ni‬‬

‫‪C H + 3H‬‬ ‫‪6 6‬‬ ‫‪2‬‬

‫پﻪ دې صﻮرت ک‪ ３‬د بﻨزﻳن درې د اړﻳک‪ ３‬پرې کﻴ‪８‬ي‪ ،‬دا اړﻳک‪ ３‬پﻪ ) ‪ (1 - 6‬شکل ک‪ ３‬وړاﻧدې شﻮي‬ ‫دي چ‪ ３‬درﻳزوﻧاﻧس پﻪ ب‪２‬ﻪ شتﻮن لري او د د الکتروﻧﻲ ورﻳ‪ ３％‬کثافت د کاربن پﻪ ！ﻮلﻮ اتﻮمﻮﻧﻮ باﻧدې پﻪ ﻳﻮ ډول‬ ‫خپﻮر شﻮی دی‪ ،‬پﻪ ﻫمدې دلﻴل جمعﻲ تعامل د بﻨرﻳن پﻪ ک‪７‬ۍ ک‪ ３‬لﻪ ستﻮﻧزو سره ترسره کﻴ‪８‬ي ‪ .‬ساﻳکلﻮﻫ‪／‬زان‬ ‫د بﻨزﻳﻨﻮ پر خﻼف مسطح ﻧﻪ دی او د ＇ﻮک‪ ９‬پﻪ شان فضاﻳﻲ جﻮړ＊ت لري‪ ،‬دکاربن ‪ 6‬واړه اتﻮمﻮﻧﻪ ＇لﻮر مخﻪ‬ ‫جﻮړ＊ت لري چ‪ ３‬ﻫغﻪ مﻮ پﻪ )‪ ( 1 - 6‬شکل ک‪ ３‬ولﻴدل‪.‬‬ ‫‪ : 2-3-6‬ﻟﻪ بﻨزﻳﻦ سره د ﻛﻠﻮرﻳﻦ جﻤعﻲ تعاﻣﻠﻮﻧﻪ‬ ‫لﻪ)‪ (2 - 6‬شکل سره سم د کلﻮرﻳن د ‪－‬از پﻪ ډک بالﻮن ک‪＇ ３‬ﻮ ＇ا＇کﻲ بﻨزﻳن ورزﻳات ک‪７‬ئ‪ ،‬وروستﻪ ﻫغﻪ د لر‪－‬ﻲ‬ ‫سر پﻮښ او پﻨب‪ ３‬پﻪ واسطﻪ وت‪７‬ئ او ！کان ور ک‪７‬ئ چ‪！ ３‬ﻮل زﻳات شﻮي بﻨزﻳن پﻪ ب‪７‬اس بدل شﻲ‪ ،‬د ر‪１‬ا پﻪ ﻧشتﻮالﻲ‬ ‫ک‪ ３‬تعامل ﻧﻪ ترسره ک‪８５‬ي‪ ،‬کلﻪ چ‪ ３‬بالﻮن د ر‪１‬ا بﻬﻴر تﻪ کﻴ‪＋‬ﻮدل شﻲ‪ ،‬تعامل پ‪５‬ل ک‪８５‬ي او د کلﻮرﻳن شﻴن رﻧ‪ ，‬لﻪ‬ ‫مﻨ‪％‬ﻪ ‪＄‬ﻲ چ‪ ３‬سپﻴن رﻧ‪／‬ی لﻮ‪－‬ی د بالﻮن پﻪ دﻧﻨﻪ ک‪ ３‬لﻴدل کﻴ‪８‬ي‪ ،‬د ترﻻسﻪ شﻮي لﻮ‪ ３－‬تحلﻴل او تجزﻳﻪ ＊کاره‬ ‫کﻮي چ‪ ３‬لﻪ بﻨزﻳن سره کلﻮرﻳن جمعﻲ تعامل ترسره ک‪７‬ى دی او د ﻫغﻪ د تعامل معادلﻪ پﻪ ﻻﻧدې ډول ده‪:‬‬ ‫‪C6 H 6 + 3Cl 2‬‬

‫‪C6 H 6 Cl6‬‬

‫ترﻻسﻪ شﻮی مرکب ‪ 1,2,3,4,5,6 Hexa Chloro Cyclohexane‬دی او د ﻫغﻪ جﻮړ＊ت ساﻳکلﻮﻫ‪／‬ران‬ ‫تﻪ ورتﻪ او د ＇ﻮک‪ ９‬پﻪ شان دى‪ .‬ﻻﻧدې شکل د ﻧﻮمﻮړې د تعامل بﻬﻴر را＊ﻴ‪:３‬‬ ‫ډ‪４‬ره رو＊ﻨاﻳﻲ‬

‫د ﻛﻠﻮرﻳﻦ ﮔاز‬

‫بﻨزﻳﻦ‬

‫سپﻴن لﻮگﻰ‬

‫) ‪ ( 2 – 6‬شکل‪ :‬د بﻨزﻳن سره د کلﻮرﻳن تعامل‬

‫‪ :3-3-6‬د اروﻣاتﻮﻧﻮ تعﻮﻳضﻲ تعاﻣﻠﻮﻧﻪ‬ ‫پﻪ الکﻴﻨﻮﻧﻮ او الکاﻳﻨﻮﻧﻮ ک‪ ３‬جمعﻲ تعاملﻮﻧﻪ د تعﻮﻳضﻲ تعاملﻮﻧﻮ پﻪ ﻧسبت پﻪ اساﻧ‪ ９‬سره تر سره کﻴ‪８‬ي؛ د بﻴل‪３／‬‬ ‫پﻪ ډول‪ :‬الکﻴﻨﻮﻧﻪ پﻪ اساﻧ‪ ９‬سره د برومﻴن اتﻮمﻮﻧﻪ پﻪ خپلﻮ دوو کاربﻨﻮﻧﻮک‪ ３‬چ‪ ３‬دوه ‪－‬ﻮﻧ‪ ３‬اړﻳکﻪ لري‪ ،‬ﻧ‪＋‬لﻮي او پﻪ‬ ‫ډای ﻫﻼﻳد الکاﻧﻮﻧﻮ (ډای برومﻮ الکاﻧﻮﻧﻮ) ﻳ‪ ３‬بدلﻮي؛ خﻮ د بﻨزﻳن پﻪ ک‪７‬ۍ ک‪ ،３‬فلﻮرﻳن د بﻨزﻳن دک‪７‬ۍ د کاربﻨﻮﻧﻮ‬ ‫د ﻫاﻳدروجن اتﻮمﻮﻧﻪ تعﻮﻳضﻮي او دا تعﻮﻳض ﻫم دکتلستﻮﻧﻮ ) ‪ (Fe F3‬پﻪ شتﻮن ک‪ ３‬ترسره کﻴ‪８‬ي‪:‬‬ ‫‪F‬‬ ‫‪+ HF‬‬

‫‪FeF3‬‬

‫‪+ F2‬‬

‫د بﻨزﻳن او د فلﻮرﻳن تعامل چاود‪４‬دوﻧکی تعامل دى؛ خﻮ د بﻨزﻳن او دکلﻮرﻳن تعامل د لﻴﻮﻳس تﻴزابﻮﻧﻮ ) ‪(AlCl , FeCl‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬

‫پﻪ شتﻮن ک‪ ３‬ترسره کﻴ‪８‬ي‪:‬‬

‫‪١٠١‬‬

‫د الکاﻳل او ﻧﻮرو پات‪ ３‬شﻮﻧﻮ پﻪ واسطﻪ دبﻨزﻳن پﻪ مالﻴکﻮلﻮ ک‪ ３‬د ﻫاﻳدروجن د اتﻮمﻮﻧﻮ تعﻮﻳض د فــرﻳدل‬ ‫چارﻟﻴز(‪ )Friedel Charles‬او جمز کرفت ( ‪ James Craft ( ) 1832 – 1899‬م) د پﻮﻫاﻧﻮ د ﻧﻮمﻮﻧﻮ‬ ‫پﻪ طرﻳقﻪ ترسره کﻴ‪８‬ي چ‪ ３‬د ﻫغﻮى بﻴل‪ ３／‬پﻪ ﻻﻧدې ډول دي‪:‬‬ ‫‪ - 1‬د اروﻣاتﻮﻧﻮ ﻧاﻳترﻳشﻦ‬ ‫د اروماتﻮﻧﻮ پﻪ ک‪７‬ﻳﻮ ک‪ ３‬د ﻧاﻳترو ) ‪ ( N O 2‬د ‪－‬روپ ﻧصب (ﻧ‪＋‬لﻮل) د ﻧاﻳترﻳشن (‪ ) Nitration‬د تعامل پﻪ ﻧﻮم‬ ‫ﻳادﻳ‪８‬ي‪ ،‬ﻧﻮمﻮړى تعامل د غلﻴظﻮ ‪－‬ﻮ‪７－‬و تﻴزابﻮ او غلﻴظﻮ ＊ﻮرې تﻴزابﻮ د مخلﻮطﻮلﻮ پﻪ واسطﻪ تر سره‪ .‬د ﻧاﻳترﻳشن‬ ‫کﻮلﻮ عامل د ‪ NO 2 +‬اﻳﻮن دی چ‪ ３‬پﻪ دی مخلﻮط ک‪ ３‬پﻪ ﻻﻧدې ډول جﻮړﻳ‪８‬ي‪:‬‬ ‫‪NO2+ + 2 HSO4 + [ H 3O]+‬‬

‫‪HNO3 + 2 H 2 SO4‬‬

‫پﻪ وروستﻲ پ‪７‬او ک‪ ３‬د ﻧاﻳترو کﻴتﻮن د اړﻳکﻮ د الکتروﻧﻮﻧﻮ ورﻳ‪％‬ﻮ پﻪ ساحﻪ ک‪ ３‬لﻪ اروماتﻴک ک‪７‬ۍ د ﻳرغل (حمل‪)３‬‬ ‫ﻻﻧدې ﻧﻴسﻲ چ‪ ３‬پﻪ پاﻳلﻪ ک‪ ３‬پﻪ لﻮم‪７‬ي سرک‪ ３‬پای کامپلکس او بﻴا د س‪／‬ما کامپلکس د بﻨزﻳن د ک‪７‬ۍ د کاربن‬ ‫د اتﻮم او ﻧاﻳترو ‪－‬روپ ترمﻨ‪ ＃‬د کﻮوﻻﻧت اړﻳکﻮ پﻪ لرلﻮ سره مﻨ‪ ＃‬تﻪ را‪＄‬ﻲ‪ ،‬پﻪ وروستﻲ پ‪７‬او ک‪ ３‬د اروماتﻮﻧﻮ ک‪７‬ۍ‬ ‫د ﻫاﻳدروجن اتﻮم جﻼ او لﻪ ‪ HSO4‬سره تعامل کﻮي چ‪ H 2SO 4 ３‬بﻴرتﻪ جﻮړﻳ‪８‬ي‪:‬‬ ‫‪H‬‬

‫‪2‬‬

‫‪NO‬‬

‫‪H‬‬

‫‪+‬‬

‫‪+‬‬ ‫‪C H NO 2‬‬ ‫‪66 6‬‬ ‫‪6 6H‬‬

‫‪NO +‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪H‬‬

‫‪HSO4‬‬

‫‪NO + H SO‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪4‬‬

‫‪NO2‬‬

‫‪+‬‬

‫‪ – 2‬د اروﻣاتﻮﻧﻮ ﻫﻠﻮجﻨﻴشﻦ‬ ‫د بﻨزﻳن د ﻫست‪ ３‬ﻫلﻮجﻨﻴشن د ﻫلﻮجﻨﻮﻧﻮ پﻪ مرستﻪ د کتلستﻮﻧﻮ پﻪ شتﻮن کﻲ تر سره کﻴ‪８‬ي‪ ،‬پﻪ ډﻳره کچﻪ د کتلست‬ ‫پﻪ تﻮ‪－‬ﻪ د المﻮﻧﻴم او اوسپﻨ‪ ３‬د ﻫﻼﻳدوﻧﻮ؛ لکﻪ‪ FeBr3 , FeCl3 , AlBr3 , AlCl3 :‬او ﻧﻮرو ＇خﻪ ‪＂－‬ﻪ اخ‪５‬ستل‬ ‫کﻴ‪８‬ي‪ ،‬کتلستﻮﻧﻪ د خپل عمل پﻪ واسطﻪ د الکتروفﻴلﻲ ！ﻮ！‪ ３‬د ﻫلﻮجﻨﻮﻧﻮ اتﻮمﻮﻧﻮ د اړﻳک‪ ３‬د قطبﻲ کﻮلﻮ پﻪ پاﻳلﻪ‬ ‫ک‪ ３‬مﻨ‪％‬تﻪ راوړي؛ د بﻴل‪ ３／‬پﻪ ډول ‪ :‬پﻪ المﻮﻧﻴم کلﻮراﻳد ک‪ ３‬د المﻮﻧﻴم اتﻮم شپ‪ ８‬الکتروﻧﻪ پﻪ خپل وﻻﻧسﻲ قشر ک‪３‬‬ ‫تر ﻻسﻪ ک‪７‬ې دي ؛ خﻮ بﻴا ﻫم د ﻫغﻪ او کتﻴت پﻮره ﻧﻪ دى‪ ،‬ﻧﻮد خپل او کتﻴت د پﻮره کﻮلﻮ لپاره د کلﻮرﻳن د مالﻴکﻮل‬ ‫د اتﻮم دوه الکتروﻧﻮﻧﻪ د‪＄‬ان خﻮاتﻪ کش کﻮي‪ ،‬د الکتروﻧﻲ ورﻳ‪ ３％‬کشﻮلﻮ پﻪ پاﻳلﻪ ک‪ ３‬د کلﻮرﻳن د مالﻴکﻮل دوﻳم‬ ‫اتﻮم ل‪＇ ８‬ﻪ مثبت چارج تر ﻻسﻪ کﻮي او د الکتروفﻴلﻲ ‪＄‬اﻧ‪７／‬تﻴا لﻪ ‪＄‬اﻧﻪ ＊ﻴﻲ‪:‬‬ ‫‪..‬‬ ‫‪:C l:‬‬ ‫‪| ..‬‬ ‫‪..‬‬ ‫‪..‬‬ ‫‪: ..C l+ :Cl‬‬ ‫‪Al‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪.. l:‬‬ ‫‪..‬‬ ‫|‬ ‫‪Cl‬‬ ‫‪..‬‬ ‫‪Cl‬‬ ‫‪FeCl + HCl‬‬ ‫‪+ Al‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪Cl‬‬ ‫] ‪FeCl 4‬‬ ‫‪+ Al‬‬

‫‪..‬‬ ‫‪..‬‬ ‫‪..‬‬ ‫‪Al Cl‬‬ ‫‪: + : ..C l ..C l :‬‬ ‫‪..‬‬ ‫|‬ ‫‪:Cl‬‬ ‫‪.. :‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪Cl‬‬

‫‪+‬‬

‫ﻻﻧدې سلسلﻪ د ﻫلﻮجﻨﻮﻧﻮ کﻴمﻴاﻳﻲ فعالﻴت ＊ﻴﻲ ‪:‬‬ ‫‪F > Cl > Br > I‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪١٠٢‬‬

‫[‬

‫‪3‬‬

‫‪AlCl‬‬

‫‪..‬‬ ‫‪: Cl‬‬ ‫‪..‬‬

‫‪δ+ δ‬‬ ‫‪+ Cl Cl‬‬

‫‪ - 3‬سﻠﻔﻮﻧﻴشﻦ (‪ : )Sulphonation‬د سلفﻮﻧﻴک ‪－‬روپ پﻪ واسطﻪ د بﻨزﻳن د ﻫست‪ ３‬د ﻫاﻳدروجن‬ ‫د اتﻮمﻮﻧﻮ تعﻮﻳض د سلفﻮﻧﻴشن پﻪ ﻧﻮم ﻳادﻳ‪８‬ي‪ .‬د سلفﻮﻧﻴشن تعامل تل اروماتﻴک ﻫاﻳدرو کاربﻨﻮﻧﻮ تﻪ د تﻮدوخ‪ ３‬پﻪ‬ ‫ورکﻮلﻮ سره د غلﻴظﻮ ‪－‬ﻮ‪７－‬و تﻴزابﻮ پﻪ شتﻮن ک‪ ３‬ترسره کﻴ‪８‬ي‪:‬‬ ‫‪SO H‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪+ HOSO H‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪+ H O‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪Benzen sulphonic acid‬‬

‫د سلفﻮﻧﻴشن تعامل د ﻫلﻮجﻨﻴشن د تعامل بر عکس رجعﻲ دی او ﻫاﻳدرولﻴز ﻳ‪ ３‬تر سره کﻴ‪８‬ي‪.‬‬ ‫‪SO H‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪+H O‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪+ HOSO H‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪ - 4‬اﻟﻜاﻳﻠﻴشﻦ ( ‪ : ) Alkylation‬دالکاﻳلﻮﻧﻮ ﻧصب (ﻧ‪＋‬لﻮل) د بﻨزﻳن پﻪ ک‪７‬ۍ او ﻳا دﻫغﻪ پﻪ‬ ‫ﻫﻮمﻮلﻮ‪－‬ﻮﻧﻮ باﻧدې د الکاﻳلﻴشن تعامل پﻪ ﻧﻮم ﻳادﻳ‪８‬ي ‪ .‬الکاﻳلﻴشن پﻪ دوو ﻻرو ترسره کﻴ‪８‬ي‪:‬‬ ‫الف‪ -‬د اوبﻮ ﻧﻪ لروﻧکﻲ المﻮﻧﻴم ﻫﻼﻳد د کتلست پﻪ شتﻮن ک‪ ３‬پﻪ بﻨزﻳن باﻧدې د الکاﻳل ﻫﻼﻳدوﻧﻮ د عمل پﻪ واسطﻪ‪،‬‬ ‫دفرﻳدل ﻛرفت (‪ )Friedel-Crafts‬پﻪ ﻻره‪:‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪CH‬‬

‫‪2‬‬

‫‪CH‬‬

‫‪AlCl 3‬‬

‫‪+ HCl‬‬

‫‪+ CH 3 CH 2 Cl‬‬

‫ب – د اولﻴفﻴﻨﻮﻧﻮ پﻪ واسطﻪ ﻫم د اروماتﻴک ﻫاﻳدروکاربﻨﻮﻧﻮ الکاﻳلﻴشن شﻮﻧ‪ ３‬دی‪:‬‬ ‫‪CH 3‬‬

‫‪CH‬‬ ‫‪CH2‬‬

‫‪AlCl 3‬‬

‫‪= CH‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪O‬‬ ‫||‬ ‫) ‪(R C‬‬

‫‪2‬‬

‫‪+ CH‬‬

‫لﻪ ﻧ‪＋‬لﻮلﻮ ＇خﻪ‬ ‫‪ – 5‬د اروﻣاتﻮﻧﻮ اساﻳﻠﻴشﻦ ‪:‬د اروماتﻮﻧﻮ پﻪ ک‪７‬ۍ ک‪ ３‬د اساﻳل د ‪－‬روپ‬ ‫عبارت دی‪ ،‬د دې تعامل پﻪ پاﻳلﻪ ک‪ ３‬کﻴتﻮﻧﻮﻧﻪ جﻮړﻳ‪８‬ي‪ ،‬دا سﻨتﻴز د فرﻳدل – کرفت پﻪ طرﻳقﻪ د اساﻳلﻴشن پﻪ ﻧﻮم‬ ‫‪O‬‬ ‫ﻳادﻳ‪８‬ي چ‪ ３‬د تعامل مﻴخاﻧﻴکﻴت ﻳ‪ ３‬پﻪ ﻻﻧدې ډول دى‪:‬‬ ‫‪O‬‬ ‫‪Cl‬‬ ‫||‬ ‫|‬ ‫‪R C+ + Cl Al Cl‬‬ ‫|‬ ‫‪Cl‬‬

‫‪O‬‬ ‫||‬ ‫‪C R‬‬ ‫‪+ HCl + AlCl 3‬‬

‫‪O‬‬ ‫||‬ ‫‪C R‬‬ ‫‪+ AlCl 4‬‬

‫||‬ ‫‪C Cl + Al Cl‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪H‬‬ ‫‪+‬‬

‫‪Cl‬‬

‫‪Cl‬‬ ‫|‬ ‫‪Al‬‬ ‫|‬ ‫‪Cl‬‬

‫‪+ Cl‬‬

‫‪O‬‬ ‫‪//‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪C‬‬

‫‪R‬‬

‫‪+R‬‬

‫‪ – 6‬د اروﻣاتﻮﻧﻮ اﻛسﻴدﻳشﻦ ‪ :‬اروماتﻮﻧﻪ داکسﻴداﻧتﻮﻧﻮ پﻪ مقابل ک‪ ３‬قﻮي دي‪ ،‬اکسﻴداﻧتﻮﻧﻪ؛ لکﻪ‪:‬‬ ‫ﻧاﻳترﻳک اسﻴد‪ ،‬د کرومﻴک اسﻴد محلﻮل‪ ،‬د پﻮتاشﻴم پرمﻨ‪／‬ﻨات محلﻮل او د ﻫاﻳدروجن پراکساﻳد محلﻮل پﻪ عادي‬ ‫شراﻳطﻮ ک‪ ３‬پﻪ بﻨزﻳن باﻧدې اغﻴزه ﻧﻪ کﻮي‪ ،‬د اروماتﻮﻧﻮ ثبات د قﻮي اکسﻴداﻧتﻮﻧﻮ پﻪ مقابل ک‪ ３‬لﻪ پارافﻴﻨﻮﻧﻮ ＇خﻪ‬ ‫زﻳات دى‪ ،‬د ﻫﻮا د اکسﻴجن د عمل پﻪ واسطﻪ د وﻧادﻳم پﻨتا اکساﻳد ) ‪ (V2O 5‬د کتلست پﻪ شتﻮن او پﻪ لﻮړه تﻮدوخﻪ‬ ‫ک‪ (400C o ) ３‬لﻪ بﻨزﻳن ＇خﻪ ملﻴک اﻧﻬاﻳدرﻳد ﻻستﻪ را‪＄‬ﻲ‪:‬‬ ‫‪١٠٣‬‬

‫‪O‬‬

‫‪+ CO2 + 2 H 2 O‬‬

‫‪O‬‬

‫‪CH C‬‬ ‫||‬ ‫‪CH C‬‬

‫)‬ ‫) ‪(V2O 5‬‬

‫‪O‬‬

‫‪7O‬‬ ‫‪+ O‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪Maleic anhydride‬‬

‫د بﻨزﻳن پﻪ ﻫﻮمﻮلﻮ‪－‬ﻮﻧﻮ باﻧدې د اکسﻴداﻧتﻮﻧﻮ د اغﻴزې لﻪ املﻪ‪ ،‬د ﻫغﻮى تر ＇ﻨ‪ ，‬ﻧ‪＋‬تی د الکاﻳل زﻧ‪％‬ﻴر اکسﻴدﻳشن‬ ‫او تخرﻳب کﻴ‪８‬ي‪ ،‬چ‪ ３‬ﻳﻮازې د ﻫغﻮی ک‪７‬ۍ تﻪ ﻧژدې کاربن پﻪ کاربﻮکسﻴل ‪－‬روپ بدلﻴ‪８‬ي (د بﻨزﻳن ک‪７‬ۍ پﻮرې ！ﻮل‬ ‫ت‪７‬لﻲ زﻧ‪％‬ﻴروﻧﻪ پﻪ کاربﻮکسﻴل ‪－‬روپ تبدﻳلﻴ‪８‬ي)‪:‬‬ ‫‪COOH‬‬ ‫‪+ H 2O‬‬

‫‪CH 3‬‬

‫] ‪[ 3O‬‬

‫د پﻮرتﻨﻲ تعامل پﻪ واسطﻪ د ！ﻮلﻮ ﻻستﻪ راغلﻮ اروماتﻴکﻮ تﻴزابﻮﻧﻮ پﻪ پام ک‪ ３‬ﻧﻴﻮلﻮ سره کﻴداى شﻲ چ‪ ３‬د ﻫغﻮى د‬ ‫＇ﻨ‪( ，‬جاﻧبﻰ) ﻧ‪＋‬تل‪ ３‬زﻧ‪％‬ﻴروﻧﻮ ‪＄‬ای او تعداد و！اکل شﻲ‪ .‬د بﻨزﻳن د ＇ﻮ ک‪７‬ﻳﻮ مﻬم مرکبﻮﻧﻪ پﻪ ﻻﻧدې ډول دي‪:‬‬ ‫ﻧﻔتاﻟﻴﻦ ‪Naphthalene‬‬ ‫د ﻧفتالﻴن مالﻴکﻮلﻲ فﻮرمﻮل ‪ C10 H8‬دى‪ ،‬دا مرکب ‪ 1819‬م کال ک‪ ３‬د ډبرو سکرو د قﻴر لﻪ کﻨ‪＇ ６‬خﻪ تر ﻻسﻪ‬ ‫شﻮی او د ﻫغﻪ جﻮړ＊ت د وسکرسﻴﻨسکﻲ ) ‪ (A.A. Voskresensky‬پﻪ واسطﻪ ！اکل شﻮى دى‪ ،‬ﻧفتالﻴن‬ ‫کرستلﻲ جامده ماده ده او ！اکلی بﻮی لري‪ ،‬د وﻳل‪ ３‬کﻴدو درجﻪ ﻳ‪ 80C° ３‬او د ﻫغﻪ د اﻳشﻴدو درجﻪ ‪218C‬‬ ‫ده‪ ،‬ﻧفتالﻴن ب‪ ３‬رﻧ‪／‬ﻪ ماده ده‪ ،‬پﻪ اساﻧ‪ ９‬سره الﻮ‪＄‬ﻲ او حتﻰ پﻪ عادي تﻮدوخﻪ ک‪ ３‬ب‪７‬اس کﻴ‪８‬ي‪ ،‬ﻧفتالﻴن پﻪ اوبﻮک‪３‬‬ ‫ﻧﻪ حلﻴ‪８‬ي؛ خﻮ پﻪ عضﻮي حل کﻮوﻧکﻮک‪ ３‬حل کﻴ‪８‬ي‪ .‬لﻪ ﻧفتالﻴن ＇خﻪ دکﻮﻳ‪ ３‬دضد درمل پﻪ تﻮ‪－‬ﻪ کار اخ‪５‬ستل‬ ‫کﻴ‪８‬ي‪ .‬دﻧفتالﻴن د مالﻴکﻮل کاربﻨﻲ سکلﻴ＀ د بﻨزﻳن لﻪ دوو ﻫستﻮ ＇خﻪ جﻮړشﻮى دى چ‪ ３‬د کاربن د دوو اتﻮمﻮﻧﻮ‬ ‫پﻪ واسطﻪ شرﻳکﻲ او متراکمﻲ شﻮي دي‪ ،‬د ﻧفتالﻴن پﻪ مالﻴکﻮل ک‪ ３‬د بﻨزﻳن پﻪ شان ﻧﻪ مطلق دوه ‪－‬ﻮﻧ‪ ３‬اړﻳک‪ ３‬اوﻧﻪ‬ ‫ﻳﻮه ‪－‬ﻮﻧ‪ ３‬اړﻳک‪ ３‬شتﻮن لري ‪ .‬د پاى ) ( الکتروﻧﻮﻧﻪ پﻪ ！ﻮل‪ ３‬ک‪７‬ۍ ک‪ ３‬د دﻳلﻮ کالﻴزﻳشن پﻪ حالت ک‪ ３‬شتﻮن لري‪،‬‬ ‫د ﻧفتالﻴن د جﻮړ＊ت فﻮرمﻮل او مﻮدل پﻪ ﻻﻧدې ډول دى ‪:‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪7‬‬

‫‪3‬‬

‫‪6‬‬ ‫‪4‬‬

‫)‪ ( 3 – 6‬شﻜﻞ‪ :‬د ﻧفتاﻟﻴﻦ ﻣﻮدل اوفﻮرﻣﻮل‬ ‫‪١٠٤‬‬

‫‪8‬‬

‫‪5‬‬

‫د ﻧفتالﻴن پﻪ مالﻴکﻮل ک‪ ３‬د کاربن ！ﻮل اتﻮمﻮﻧﻪ ﻳﻮ شان ارز＊ت ﻧﻪ لري ‪،‬د الفا کاربﻨﻮﻧﻪ)‪ 8،5،4،1 (α Carbons‬د‬ ‫‪＄‬ای لﻪ کبلﻪ ﻳﻮ لﻪ بل ＇خﻪ تﻮپﻴر لري د ﻧفتالﻴن د کرستلﻮﻧﻮ رادﻳﻮ ‪－‬رافﻲ ＇‪７５‬ﻧ‪ ３‬را＊ﻴﻲ چ‪ ３‬د ﻧفتالﻴن مالﻴکﻮل مسطح‬ ‫جﻮړ＊ت لري او د کاربن – کاربن د ！ﻮلﻮ اړﻳکﻮ اوږدوالﻰ د ﻳﻮ ‪－‬ﻮﻧﻮ اړﻳکﻮ او د دوو‪－‬ﻮﻧﻮ اړﻳکﻮ ترمﻨ‪ ＃‬قﻴمت لري‪.‬‬ ‫د ﻧﻔتاﻟﻴﻦ تعﻮﻳضﻲ تعاﻣﻠﻮﻧﻪ‬ ‫سﻠﻔﻮﻧﻴشﻦ ‪ :‬د ﻧفتالﻴن لﻪ عمده ‪＄‬اﻧ‪７／‬تﻴاوو ＇خﻪ ﻳﻮ د ﻫغﻪ د سلفﻮﻧﻴشن تعامل دى‪ ،‬دا تعامل د شراﻳطﻮ پﻪ پام ک‪３‬‬ ‫ﻧﻴﻮلﻮ سره کﻴداى شﻲ الفا– ﻧفتالﻴن سلفﻮﻧﻴک اسﻴد او ﻳا بﻴتا – ﻧفتالﻴن سلفﻮﻧﻴک اسﻴد پﻪ جﻮړولﻮ پای تﻪ ورسﻴ‪８‬ي‪:‬‬ ‫‪SO 3H‬‬ ‫‪80o C‬‬ ‫‪H 2SO 4‬‬ ‫‪SO 3H‬‬

‫‪160o C‬‬

‫‪H 2O‬‬

‫د ﻧﻔتاﻟﻴﻦ اﻛسﻴدﻳشﻦ ‪ :‬ﻧفتالﻴن د بﻨزﻳن پﻪ پرتلﻪ پﻪ اساﻧ‪ ９‬سره اکسﻴدي کﻴ‪８‬ي چ‪ ３‬پﻪ دې عملﻴﻪ ک‪ ３‬د ﻫغﻪ لﻪ‬ ‫ک‪７‬ﻳﻮ ＇خﻪ ﻳﻮه تخرﻳب او د ﻫغﻪ لﻪ الفاکاربﻨﻮﻧﻮ د کاربﻮکسﻴل پﻪ ‪－‬روپﻮﻧﻮ تبدﻳلﻴ‪８‬ي چ‪ ３‬پﻪ پاﻳلﻪ ک‪ ３‬دوه قﻴمتﻪ تﻴزاب‬ ‫فتالﻴک اسﻴد جﻮړﻳ‪８‬ي ‪: .‬‬ ‫‪COOH‬‬ ‫]‪[ 10 O‬‬

‫‪+ 2CO + 2H O‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪COOH‬‬ ‫‪Naphthalene‬‬

‫اﻧتراسﻴﻦ (‪) Anthracene‬‬ ‫د اﻧتراسﻴن مالﻴکﻮلﻲ فﻮرمﻮل ‪ C14 H10‬دى ‪،‬دا مرکب د قﻴر پﻪ کﻨ‪ ６‬او د اﻧتراسﻴن پﻪ غﻮړﻳﻮ ک‪ ３‬شتﻮن لري چ‪ ３‬لﻪ‬ ‫ﻫغﻮي ＇خﻪ د تبلﻮر پﻪ ﻻره جﻼ کﻴ‪８‬ي ‪،‬اﻧتراسﻴن د الﻮتﻨ‪ ３‬پﻪ ﻻرې سره جﻼکﻮي‪ ،‬خالص اﻧتراسﻴن ﻳﻮ جامد کرستلﻲ او‬ ‫ب‪ ３‬رﻧ‪／‬ﻪ ماده ده چ‪ ３‬د ﻻجﻮردي فلﻮرسﻨس لري‪ ،‬د ﻫغﻪ د وﻳل‪ ３‬کﻴدو درجﻪ ‪ 217C‬او د ا‪４‬ش‪５‬دو درجﻪ ﻳ‪354C ３‬‬ ‫ده‪ .‬اﻧتراسﻴن پﻪ اوبﻮ ک‪ ３‬غﻴر مﻨحل او پﻪ تﻮدو بﻨزﻳﻨﻮک‪ ３‬پﻪ اساﻧ‪ ９‬سره حلﻴ‪８‬ي ‪ .‬اﻧتراسﻴن د ＇ﻮ ﻫستﻮ لروﻧکﻮ اروماتﻴکﻮ د‬ ‫ﻫاﻳدروکاربﻨﻮﻧﻮ لﻪ ډل‪＇ ３‬خﻪ عبارت دی چ‪ ３‬د خطﻲ بﻨزﻳن لﻪ درﻳﻮ متراکم شﻮو ﻫستﻮ ＇خﻪ جﻮړشﻮى او دﻫستﻮ‬ ‫جﻮړ＊ت ﻳ‪ ３‬مسطح دى‪ .‬د ﻫغﻪ سکلﻴ＂ﻲ جﻮړ＊تﻲ فﻮرمﻮل پﻪ ﻻﻧدې ډول دى‪:‬‬ ‫‪Phthalic acid‬‬

‫‪1‬‬

‫‪9‬‬ ‫‪8‬‬

‫‪4‬‬

‫‪10‬‬

‫‪2‬‬

‫‪8‬‬ ‫‪6‬‬

‫‪3‬‬

‫‪7‬‬ ‫‪6‬‬

‫‪5‬‬

‫د اﻧتراسﻴن پﻪ مالﻴکﻮل ک‪ ３‬د کاربن ！ﻮل اتﻮمﻮﻧﻪ د ﻧفتالﻴن د مالﻴکﻮل پﻪ شان ﻳﻮشان ‪＄‬ای ﻧﻪ ﻧﻴسﻲ‪ .‬د الفا ‪＄‬اﻳﻮﻧﻪ‬ ‫)‪ ،(8,5 ,4 , 1‬او بﻴتا )‪ (7 , 6 , 3 , 2‬او مﻴزو)‪ ،(10,9) (meso‬پﻪ اﻧتراسﻴن ک‪ ３‬شتﻪ دي چ‪ ３‬دا ‪＄‬اﻳﻮﻧﻪ ﻳﻮ لﻪ‬ ‫بل ＇خﻪ تﻮپﻴر لري او پﻪ دې بﻨس＀ د اﻧتراسﻴن د ﻳﻮ تعﻮﻳضﻪ مشتق د الفا – بﻴتا او مﻴز)‪ (meso‬اﻳزومﻴروﻳﻮ لروﻧکﻲ دي‪،‬‬ ‫ﻫمدارﻧ‪／‬ﻪ د اﻧتراسﻴن پﻪ فﻮرمﻮل ک‪ ３‬د اړﻳکﻮ سمﻮن ﻧﻪ پﻪ ستر‪－‬ﻮ ک‪８５‬ي‪.‬‬ ‫‪١٠٥‬‬

‫د اﻧتراسﻴﻦ کﻴﻤﻴاﻳﻲ خﻮاص ‪ :‬د اﻧتراسﻴن کﻴمﻴاﻳﻲ خﻮاص د ﻧفتالﻴن او بﻨزﻳن خﻮاصﻮ تﻪ ورتﻪ دی؛ خﻮ د‬ ‫ﻫغﻮى پﻪ ﻧسبت زﻳات فعال دی‪ ،‬اﻧتراسﻴن تعﻮﻳضﻲ تعاملﻮ ﻧﻪ ﻫم ( ﻫلﻮجﻨﻴشن‪ ،‬ﻧاتﻴرﻳشن‪ ،‬سلفﻮﻧﻴشن ترسره کﻮي او لﻪ‬ ‫‪＄‬ان ＇خﻪ اروماتﻴک خﻮاص ＊ﻴﻲ چ‪ ３‬جمعﻲ تعاملﻮﻧﻪ ﻫم پﻪ اساﻧ‪ ９‬ترسره کﻮي‪ 9 meso .‬او ‪＄ 10 meso‬اﻳﻮﻧﻪ‬ ‫د کﻴمﻴاﻳﻲ فعالﻴت د لرلﻮ پﻪ بﻨس＀ لﻪ ﻧﻮرو ‪＄‬اﻳﻮﻧﻮ ＇خﻪ زﻳات تﻮپﻴر لري؛ لﻪ دې املﻪ تعﻮﻳضﻲ تعامل او جمعﻲ تعامل پﻪ‬ ‫مﻨ‪％‬ﻨ‪ ９‬ﻫستﻲ کﻰ ترسره کﻴ‪８‬ي‪ ،‬پﻪ ‪ 9‬او ‪＄ 10‬اﻳﻮﻧﻮ ک‪ ３‬دجمعﻲ تعاملﻮﻧﻮ د ترسره کﻴدلﻮ پﻪ پاﻳلﻪ ک‪ ３‬دواړو تر ＇ﻨ‪，‬‬ ‫ک‪７‬ﻳﻮ ﻳ‪ ３‬د اروماتﻴکﻰ سﻴکستﻴت (‪ )Sextet‬ثبات ترﻻسﻪ ک‪７‬ی دی‪.‬‬ ‫د اﻧتراسﻴﻦ تعﻮﻳضﻲ تعاﻣﻞ‬ ‫‪ – 1‬ﻫﻠﻮجﻨﻴشﻦ‪ :‬پﻪ لﻮم‪７‬ي سرک‪ ３‬کلﻮرﻳن او برومﻴن د تﻮدوخ‪ ３‬پﻪ ‪ 0 Co‬ک‪ 9 ３‬او‪＄ 10‬اﻳﻮﻧﻮ ک‪ ３‬ﻧ‪＋‬تل‪ ３‬شﻲ‪،‬‬ ‫ډای کلﻮرو ﻳا ډاى برومﻮاﻧتراسﻴن جﻮړوي او وروستﻪ لﻪ دې د ل‪８‬ې تﻮدوخ‪ ３‬پﻪ واسطﻪ ﻫاﻳدروجن ﻫﻼﻳد لﻪ دې ‪＄‬اﻳﻮﻧﻮ‬ ‫＇خﻪ جﻼ او د تعامل محصﻮل ‪ - 9‬کلﻮرو اﻧتراسﻴن ﻻستﻪ را‪＄‬ﻲ‪:‬‬ ‫‪Cl‬‬ ‫‪Cl H‬‬

‫‪1‬‬

‫‪6‬‬

‫‪0o C‬‬

‫‪ΗCl‬‬

‫‪2‬‬

‫‪Cl 2‬‬

‫‪6‬‬

‫‪3‬‬

‫‪Cl‬‬

‫‪7‬‬ ‫‪6‬‬

‫‪4‬‬

‫‪H‬‬

‫‪9‬‬ ‫‪8‬‬

‫‪8‬‬

‫‪10‬‬

‫‪5‬‬

‫‪ –2‬د اﻧتراسﻴﻦ ﻧاﻳترﻳشﻦ‪ :‬د ＊ﻮرې د ت‪５‬زابﻮ د عمل پﻪ پاﻳلﻪ ک‪ ３‬لﻮم‪７‬ى ب‪ ３‬ثباتﻪ جمعﻲ محصﻮل‬ ‫تﻮلﻴدﻳ‪８‬ي او وروستﻪ د اوبﻮ لﻪ جﻼ کﻴدو ＇خﻪ د اﻧتراسﻴن تعﻮﻳضﻲ محصﻮل ﻳعﻨ‪ - 9 ３‬ﻧاﻳترو اﻧتراسﻴن جﻮړﻳ‪８‬ي‪:‬‬ ‫‪NO 2‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪+ H 2O‬‬

‫‪6‬‬

‫‪HNO 3‬‬

‫‪2‬‬

‫‪6‬‬

‫‪3‬‬

‫‪7‬‬ ‫‪6‬‬

‫‪4‬‬

‫‪١٠٦‬‬

‫‪9‬‬ ‫‪8‬‬

‫‪8‬‬

‫‪10‬‬

‫‪5‬‬

‫د شپ‪８‬م ＇پرکﻲ ﻟﻨ‪６‬ﻳز‬ ‫* اروماتﻴک مرکبﻮﻧﻪ پﻪ خپل مالﻴکﻮل ک‪！ ３‬ﻴﻨگ‪ ３‬کاربﻨﻲ ک‪７‬ۍ لر ي چ‪ ３‬د ‪＄‬اﻧ‪７／‬و اړﻳکﻮ لروﻧکﻲ دي‪.‬‬ ‫* د اروماتﻴکﻮ مرکبﻮﻧﻮ لﻮم‪７‬ﻧی مرکب بﻨزﻳن دى چ‪ ３‬پﻪ ‪ ١٩‬پﻴ‪７‬ۍ ک‪ ３‬د اﻧ‪／‬لﻴسﻲ فزﻳک پﻮه ماﻳکل‬ ‫(‪ ) Mycal Farady‬پﻪ واسطﻪ لﻪ عضﻮي مرکبﻮﻧﻮ ＇خﻪ ﻻستﻪ راوړل شﻮ‪.‬‬ ‫* بﻨزﻳن د ﻧا مشبﻮع (غﻴر مشبﻮع) مرکبﻮﻧﻮ د تعاملﻮﻧﻮ ‪＄‬اﻧ‪７／‬تﻴاوې لﻪ ‪＄‬ان ＇خﻪ ﻧﻪ ＊کاره کﻮي؛ ﻳعﻨ‪ ３‬د برومﻴن‬ ‫اوبﻪ او د پﻮتاشﻴم پرمﻨ‪／‬ﻨاټ د القلﻲ محلﻮل رﻧ‪ ，‬تﻪ بدلﻮن ﻧﻪ شﻲ ورکﻮلی‪ ،‬بﻨزﻳن لﻪ برومﻴن سره د جمعﻲ تعامل‬ ‫پر‪＄‬اى تعﻮﻳضﻲ تعامل ترسره کﻮي؛ کلﻪ چ‪ ３‬د بﻨزﻳن د مالﻴکﻮل د ﻫاﻳدروجن اتﻮمﻮﻧﻪ د برومﻴن پﻪ واسطﻪ تعﻮﻳض‬ ‫شﻲ د ‪ C6H 5Br‬مرکب جﻮړﻳ‪８‬ي ‪.‬‬ ‫* بﻨزﻳن او ﻫغﻪ تﻪ د ورتﻪ مرکبﻮﻧﻮ کﻴمﻴاﻳﻲ خﻮاص ډ‪４‬ر حﻴراﻧﻮوﻧکی دی‪ ،‬سره لﻪ دې چ‪ ３‬د بﻨزﻳن مرکبﻮﻧﻪ ﻧامشبﻮع‬ ‫دی او الکﻴﻨﻮﻧﻮ او الکاﻳﻨﻮﻧﻮ تﻪ ورتﻪ دي؛ خﻮ جمعﻲ تعاملﻮﻧﻪ پﻪ دې مرکبﻮﻧﻮ ک‪ ３‬ډ‪４‬ر ل‪ ８‬ترسره کﻴ‪８‬ي او برعکس‬ ‫تعﻮﻳضﻲ تعاملﻮﻧﻪ پﻪ ＊ﻪ تﻮ‪－‬ﻪ ترسره کﻮي‪ ،‬لﻪ دې املﻪ اروماتﻴک مرکبﻮﻧﻪ لﻪ عادي غﻴرمشبﻮع مرکبﻮﻧﻮ ＇خﻪ تﻮپﻴر‬ ‫لري او د ﻫغﻮى ‪＄‬اﻧ‪７／‬ی خﻮاص د بﻨزﻳن پﻪ ک‪７‬ۍ او د ﻫغﻪ پﻪ مرکبﻮﻧﻮ پﻮرې اړه لري‪.‬‬ ‫* ＇رﻧ‪／‬ﻪ چ‪ ３‬اروماتﻴک ﻫاﻳدروکاربﻨﻮﻧﻪ ﻧامشبﻮع دي؛ ﻧﻮلﻪ دې کبلﻪ ﻫغﻮى د ‪ ene‬پﻪ وروستاړي‪ ،‬الکﻴﻨﻮﻧﻮ تﻪ ورتﻪ او‬ ‫د ‪ Ar‬د مختاړى چ‪ ３‬لﻪ ارومات ( ‪＇ )Aromate‬خﻪ مشتق شﻮي دي‪ ،‬ﻧﻮم اﻳ‪＋‬ﻮدﻧﻪ ﻳ‪ ３‬شﻮې ده؛ پر دې بﻨس＀ د‬ ‫ﻫغﻮى سﻴستماتﻴک ﻧﻮم ‪ Arene‬اﻳ‪＋‬ﻮدل شﻮې دى‪.‬‬ ‫* د اروماتﻮﻧﻮ د کرکتر پﻪ اړه د ﻫﻴﻮکل(‪ )Huckel‬پﻪ ﻧﻮم عالم قاعده ﻳ‪ ３‬مﻨ‪ ＃‬تﻪ راوړه چ‪ ３‬د دې قاعدې پﻪ بﻨس＀ ﻫغﻪ‬ ‫ک‪７‬ۍ د اروماتﻴک ‪＄‬اﻧ‪７／‬تﻴا لري کﻮم چ‪ ３‬د پاى ) ( د الکتروﻧﻮﻧﻮ شم‪５‬ر ﻳ‪ ３‬لﻪ )‪ (4n+2‬سره سمﻮن ولري‪.‬‬ ‫* پﻪ الکﻴﻨﻮﻧﻮ او الکاﻳﻨﻮﻧﻮ ک‪ ３‬جمعﻲ تعاملﻮﻧﻪ د تعﻮﻳضﻲ تعاملﻮﻧﻮ پﻪ ﻧسبت پﻪ اساﻧ‪ ９‬سره تر سره کﻴ‪８‬ي؛ د بﻴل‪３／‬‬ ‫پﻪ ډول‪ :‬الکﻴﻨﻮﻧﻪ پﻪ اساﻧ‪ ９‬سره د برومﻴن اتﻮمﻮﻧﻪ پﻪ خپلﻮ دوو کاربﻨﻮﻧﻮک‪ ３‬چ‪ ３‬دوه ‪－‬ﻮﻧ‪ ３‬اړﻳکﻪ لري‪ ،‬ﻧ‪＋‬لﻮي او پﻪ‬ ‫ډای ﻫﻼﻳد الکاﻧﻮﻧﻮ (ډای برومﻮ الکاﻧﻮﻧﻮ) ﻳ‪ ３‬بدلﻮي؛ خﻮ د بﻨزﻳن پﻪ ک‪７‬ی ک‪ ،３‬فلﻮرﻳن د بﻨزﻳن دک‪７‬ۍ د کاربﻨﻮﻧﻮ‬ ‫د ﻫاﻳدروجن اتﻮمﻮﻧﻮﻧﻪ تعﻮﻳضﻮي او دا تعﻮﻳض ﻫم دکتلستﻮﻧﻮ ) ‪ (FeF‬پﻪ شتﻮن ک‪ ３‬ترسره کﻴ‪８‬ي‪.‬‬ ‫‪3‬‬ ‫* اروماتﻮﻧﻪ د اکسﻴداﻧتﻮﻧﻮ پﻪ مقابل ک‪ ３‬مقاومت ＊ﻴ‪ ،３‬اکسﻴداﻧتﻮﻧﻪ لکﻪ‪ :‬ﻧاﻳترﻳک اسﻴد‪ ،‬د کرومﻴک اسﻴد‬ ‫محلﻮل‪ ،‬د پﻮتاشﻴم پرمﻨ‪／‬ﻨات محلﻮل او د ﻫاﻳدروجن پراکساﻳد محلﻮل پﻪ عادي شراﻳطﻮ ک‪ ３‬پﻪ بﻨزﻳن اغﻴزه ﻧﻪ‬ ‫کﻮي‪ ،‬د اروماتﻮﻧﻮ ثبات د قﻮي اکسﻴداﻧتﻮﻧﻮ پﻪ مقابل ک‪ ３‬د پارافﻴﻨﻮﻧﻮ پﻪ ﻧسبت زﻳات دی‪.‬‬ ‫* د ﻧفتالﻴن پﻪ مالﻴکﻮل ک‪ ３‬د کاربن ！ﻮل اتﻮمﻮﻧﻪ ﻳﻮ شان ارز＊ت ﻧﻪ لري‪ ،‬د الفا کاربﻨﻮﻧﻪ )‪ (α Carbon‬پﻪ ‪8،5،4،1‬‬ ‫‪＄‬اﻳﻮﻧﻮسره او د بﻴتا کاربﻨﻮﻧﻪ )‪ (β Carbon‬پﻪ ‪＄ 2،3،6، 7‬اﻳﻮﻧﻮسره ﻳﻮ لﻪ بل ＇خﻪ تﻮپﻴر لري‪.‬‬ ‫* اﻧتراسﻴن لﻪ ＇ﻮ ﻫستﻮ لروﻧکﻮ اروماتﻴکﻮ ﻫاﻳدروکاربﻨﻮﻧﻮ ＇خﻪ عبارت دی چ‪ ３‬د خطﻲ بﻨزﻳن لﻪ درﻳﻮ متراکم شﻮو‬ ‫ﻫستﻮ ＇خﻪ جﻮړﻳ‪８‬ي او ﻫستﻮي جﻮړ＊ت ﻳ‪ ３‬مسطح دى‪ .‬د ﻫغﻪ د سکلﻴ＂‪ ３‬جﻮړ＊تﻴز فﻮرمﻮل پﻪ ﻻﻧدې ډول دى‪:‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪9‬‬ ‫‪8‬‬

‫‪4‬‬

‫‪10‬‬

‫‪2‬‬

‫‪8‬‬ ‫‪6‬‬

‫‪3‬‬

‫‪7‬‬ ‫‪6‬‬

‫‪5‬‬

‫‪١٠٧‬‬

‫د شپ‪８‬م ＇پرکﻲ پﻮ＊تﻨ‪ ３‬او تﻤرﻳﻦ‬ ‫＇ﻠﻮر‪＄‬ﻮابﻪ سﻮاﻟﻮﻧﻪ‬ ‫‪ - 1‬د اروماتﻮﻧﻮ لﻮم‪７‬ﻧ‪ ９‬مرکب ﻳعﻨ‪ ３‬بﻨزﻳن د کﻮم عالم پﻪ واسطﻪ لﻪ عضﻮي مرکبﻮﻧﻮ ＇خﻪ استحصال شﻮ؟‬ ‫ب ‪ ،Mycal Farady -‬ج – کﻴکﻮلﻲ‪ ،‬د ‪ -‬الف او ب دواړه سم دی‬ ‫اﻟف ‪ -‬ﻣاﻳﻜﻞ فارادې‪،‬‬ ‫‪ - 2‬لﻪ ﻻﻧدې مرکبﻮﻧﻮ ＇خﻪ کﻮم ﻳﻮ اروماتﻴک دى؟‬ ‫ب‬

‫الف‬

‫ج‬

‫د – دوﻳم او درﻳم دواړه سم دي‬ ‫‪ - 3‬لﻪ ﻻﻧدې مطالبﻮ ＇خﻪ کﻮم ﻳﻮ د بﻨزﻳن د مالﻴکﻮل پﻪ اړه سم دي؟‬ ‫ج ‪ -‬د کاربن ‪ -‬کاربن‬ ‫ب‪ -‬د کاربن تر مﻨ‪ ＃‬اړﻳک‪ ３‬ساده دی‪،‬‬ ‫الف‪ -‬د ﻫاﻳدروجن ‪ 12‬اتﻮمﻪ لري‪،‬‬ ‫د‪ -‬ﻳﻮ ک‪７‬ه ﻳی جﻮړ＊ت ﻧﻪ دی‪.‬‬ ‫ترمﻨ‪ ＃‬اړﻳک‪ ３‬ﻧﻪ ﻳﻮ ‪－‬ﻮﻧ‪ ３‬او ﻧﻪ دوه ‪－‬ﻮﻧ‪ ３‬دي‪،‬‬ ‫‪ - 4‬د بﻨزﻳن حرارتﻲ مقاومت ＇ﻮمره دی ؟‬ ‫ج ‪ -‬تر‪ 900C ،‬د ‪ -‬تر ‪. 920C‬‬ ‫ب ‪ -‬تر ‪، 1900C‬‬ ‫اﻟف ‪ -‬تر ‪، 700C‬‬ ‫‪ - 5‬د بﻨزﻳن پﻪ مالﻴکﻮل ک‪＇ ３‬ﻮ الکتروﻧﻮﻧﻮ د اوربﻴتالﻮﻧﻪ ﻳ‪ ３‬ﻧﻴﻮلﻲ دي؟‬ ‫اﻟف – ‪ 62‬اﻟﻜتروﻧﻮﻧﻮ ب ‪ 6 -‬اﻟﻜتروﻧﻮﻧﻮ ج – ‪ 12‬اﻟﻜتروﻧﻮﻧﻮ د – ‪ 16‬اﻟﻜتروﻧﻮﻧﻮ‬ ‫‪ - 6‬ﻫغﻪ ک‪７‬ۍ د اروماتﻴک خاصﻴت لروﻧک‪ ３‬ده چ‪ ３‬دﻫغ‪ ３‬د پای الکتروﻧﻮﻧﻮ شم‪５‬ر لﻪ‪ .........‬سره سمﻮن و لري‪.‬‬ ‫اﻟف ‪ (4n+2) -‬ب ‪ (2n+4) -‬ج ‪ (3n+2) -‬د – ﻫﻴ‪ ＃‬ﻳﻮ‬ ‫‪ - 7‬پﻪ ‪ 200 C‬تﻮ دوخﻪ‪ ،‬د ‪ Pt‬او ‪ Ni‬د کتلست پﻪ شتﻮن او لﻮړ فشار ک‪ ３‬کﻴدای شﻲ چ‪ ３‬د ﻫاﻳدروجن درې‬ ‫مالﻴکﻮلﻪ پر بﻨزﻳن ورزﻳات او ‪ ...........‬پﻪ ﻻس راوړشﻲ‪:‬‬ ‫اﻟف ‪ Cyclo Hexene -‬ب ‪ Cyclo Hexane -‬ج ‪ Hexane -‬د – بﻨزﻳن جمعﻲ تعامل سرتﻪ‬ ‫رسﻮلﻰ ﻧﻪ شﻲ ‪.‬‬ ‫‪ - 8‬د اروماتﻮﻧﻮ پﻪ ک‪７‬ۍ ک‪ ３‬د ﻧاﻳترو د ‪－‬روپ ) ‪ ( NO 2‬د ﻧﻨﻪ کﻮل د ‪ ......‬تعامل پﻪ ﻧﻮم ﻳادوي‪:‬‬ ‫د‪ -‬ﻫﻴ＆ ﻳﻮ‪.‬‬ ‫ب ‪ ،Nitration -‬ج ‪ -‬الف او ب دواړه ‪،‬‬ ‫اﻟف – ﻧاﻳترﻳشﻦ‪،‬‬ ‫‪ : - 9‬د بﻨزﻳن پﻪ ک‪７‬ۍ او د ﻫغﻪ پﻪ مالﻴکﻮلﻮﻧﻮ باﻧدې د الکاﻳل د ‪－‬روپ ﻧ‪＋‬لﻮل د ‪ -----‬پﻪ ﻧﻮم ﻳادﻳ‪８‬ي‪.‬‬ ‫ج ‪ ،Alkylation -‬د ‪ -‬ب او ج دواړه‪.‬‬ ‫ب – اﻟﻜاﻳﻠﻴشﻦ‪،‬‬ ‫اﻟف ‪ -‬ﻫاﻳدرﻳشﻦ‪،‬‬ ‫‪ – 10‬کﻮم‪ ３‬ﻻﻧدې جمل‪ ３‬د ﻧقتالﻴن پﻪ ﻫکلﻪ صحﻴح دي؟‬ ‫الف‪ :‬دا مرکب د ‪ C10 H 8‬د مالﻴکﻮلﻲ فﻮرمﻮل لروﻧکﻰ دی ‪.‬‬ ‫ب‪ :‬ﻧﻮمﻮړی مرکب لﻪ ﻫاﻳدروجن سره د کﻮ！‪ ３‬پﻪ تﻮدوخﻪ ک‪ ３‬تعامل کﻮي ‪:‬‬ ‫ج‪ :‬ﻳﻮ الفاتﻴک مرکب دی‪:‬‬ ‫د ‪ -‬الف او ب دواړه‬ ‫‪١٠٨‬‬

‫تشرﻳحﻲ پﻮ＊تﻨ‪: ３‬‬ ‫‪ - 1‬د بﻨزﻳن پﻪ مالﻴکﻮل ک‪ ３‬د اړﻳکﻮ د ＇رﻧ‪／‬ﻮالﻲ پﻪ اړه ＇ر‪－‬ﻨدوﻧ‪ ３‬وک‪７‬ئ‪.‬‬ ‫‪ - 2‬د ﻻﻧدې مرکبﻮﻧﻮ ﻧﻮم اﻳ‪＋‬ﻮدﻧﻪ وک‪７‬ئ‪:‬‬ ‫‪NH 2‬‬

‫‪CH3‬‬

‫‪CH3‬‬

‫‪CH 3‬‬ ‫‪NO 2‬‬

‫‪OH‬‬

‫‪OH‬‬

‫‪Cl‬‬

‫‪NO 2‬‬

‫‪Cl‬‬

‫‪NO2‬‬

‫‪ - 3‬د ﻻﻧدې اروماتﻴک مرکبﻮﻧﻮ ساختماﻧﻲ فﻮرمﻮلﻮﻧﻪ ولﻴکئ‪:‬‬ ‫‪(a) nitro benzen , b ) m-chlorophenol , c) p-chlorophenol‬‬ ‫‪d) o- ethyl nitro benzene ,e) 1- bromo-2-methyl -3- phenyl cyclohexane‬‬ ‫‪ C 8 H10 – 4‬د مالﻴکﻮلﻲ فﻮرمﻮل لروﻧکﻲ اروماتﻴک مرکب د اﻳزومﻴرﻳﻮ ساختماﻧﻲ فﻮرمﻮلﻮﻧﻪ ولﻴکئ‪.‬‬ ‫‪ – 5‬د ﻻﻧدې مرکبﻮﻧﻮ د سﻮن د تعاملﻮﻧﻮ (‪ )Combustion‬معادل‪ ３‬ولﻴکئ ‪:‬‬ ‫ج – ﻧفتاﻟﻴﻦ د‪ -‬اﻧتراسﻴﻦ‬ ‫ب – تاﻟﻮﻳﻦ‬ ‫اﻟف – بﻨزﻳﻦ‬ ‫‪ - 6‬د بﻨزﻳن لﻪ ﻻﻧدې تعاملﻮﻧﻮ ＇خﻪ کﻮم ﻳﻮ د رﻳدوکس د تعاملﻮﻧﻮ لﻪ ډولﻮ ＇خﻪ دی؟ پﻪ دې اړه ＇ر‪－‬ﻨدوﻧﻪ‬ ‫وک‪７‬ئ‪:‬‬ ‫اﻟف – ﻧاﻳترﻳشﻦ ب‪ -‬سﻠفﻮﻧﻴشﻦ ج ‪ -‬بروﻣﻴﻨﻴشﻦ د – اﻟﻜاﻳﻠﻴشﻦ‬ ‫‪＇ – 7‬ﻮلﻴتره ﻫاﻳدروجن تﻪ اړتﻴا ده چ‪ ３‬تر＇ﻮ ‪－ 15.6‬رامﻪ بﻨزﻳن مشبﻮع ک‪７‬ي (پﻪ ‪ STP‬شراﻳطﻮ)‬ ‫‪ - 8‬د فرﻳدل ‪－‬رفت د تعامل د مﻴتﻮد پر بﻨس＀‪ ،‬لﻪ ‪－ 26.5‬رامﻪ الکاﻳل بﻨزﻳن ＇خﻪ ‪ 0.25‬مﻮل بﻨزﻳن ﻻستﻪ‬ ‫راغلﻲ دي‪ ،‬د بﻨزﻳن د ﻻستﻪ راغلﻲ مشتق جﻮړ＊ت و！اکئ‪.‬‬ ‫‪ - 9‬بﻨزﻳن تﻪ لﻪ ﻫغﻮ مرکبﻮﻧﻮ سره تعامل ورک‪７‬ئ کﻮم چﻪ بﻴﻮتاﻳل بﻨزﻳن او وﻳﻨاﻳل بﻨزﻳن حاصل شﻲ‬ ‫‪ - 10‬د ‪ NaOH‬محلﻮل ‪ 750‬ملﻲ لﻴتره لﻪ سﻮدﻳم بﻨزوﻳت سره تعامل ک‪７‬ی چ‪ 23.4 ３‬گرامﻪ بﻨزﻳن تﻮلﻴد‬ ‫شﻮي دي‪ ،‬د سﻮدﻳم ﻫاﻳدروکساﻳد مﻮﻻرﻳتﻲ ﻻستﻪ راوړئ‪.‬‬

‫‪١٠٩‬‬

‫اووم ＇پرکﻰ‬ ‫اﻟکاﻳﻞ ﻫﻼﻳدوﻧﻪ‬

‫کﻪ چﻴرې د ﻫاﻳدروکاربﻨﻮﻧﻮ د ﻫاﻳدروجﻦ اتﻮﻣﻮﻧﻪ د ﻫﻠﻮجﻨﻮﻧﻮ د ﻳﻮ او ﻳا ＇ﻮ اتﻮﻣﻮﻧﻮ پﻪ‬ ‫واسطﻪ تعﻮﻳض شﻲ‪ ،‬د ﻫﻼﻳدوﻧﻮ پﻪ ﻧاﻣﻪ د ﻫاﻳدروكاربﻨﻮﻧﻮ ﻫﻠﻮجﻨﻲ ﻣشتقات ﻣﻨ‪ ＃‬تﻪ‬ ‫را‪＄‬ﻲ‪.‬دا ﻣرکبﻮﻧﻪ د اﻧساﻧاﻧﻮ پﻪ ژوﻧد او صﻨعت ک‪ ３‬بﻨس＂ﻴز رول ﻟﻮبﻮي‪.‬د ﻫغﻮی فﻮرﻣﻮل‬ ‫‪ R X‬دى‪ .‬پﻪ دی ＇پرکﻲ ک‪ ３‬دا ﻣرکبﻮﻧﻪ ＇ﻴ‪７‬ل شﻮي دي‪ .‬د دې ＇پرک‪ ３‬پﻪ ﻟﻮستﻠﻮ‬ ‫بﻪ زده ک‪７‬ئ چی اﻟکاﻳﻞ ﻫﻼﻳدوﻧﻪ ＇ﻪ ډول عضﻮي ﻣرکبﻮﻧﻪ دي او کﻮم خﻮاص ﻟري؟‬ ‫＇رﻧ‪／‬ﻪ کﻴدای شﻲ چ‪ ３‬ﻫغﻮی پﻪ ﻻس راوړل ش‪３‬؟ د طبابت او صﻨعت پﻪ کﻮﻣﻮ‬ ‫برخﻮک‪ ３‬پﻪ کار وړل کﻴ‪８‬ي؟ ＇رﻧ‪／‬ﻪ د دې ﻣرکبﻮﻧﻮ ﻧﻮم اﻳ‪＋‬ﻮدﻧﻪ کﻴ‪８‬ي؟ د دې ＇پرکﻲ‬ ‫پﻪ ﻣطاﻟع‪ ３‬بﻪ ﻟﻪ اﻟکاﻳﻞ ﻫﻠﻮجﻨﻴدوﻧﻮ سره اشﻨا او د ﻫغﻮی کاروﻧﻪ بﻪ پﻪ ب‪５‬ﻼب‪５‬ﻠﻮ برخﻮک‪３‬‬ ‫زده ک‪７‬ئ‪.‬‬

‫‪١١٠‬‬

‫‪ :1 – 7‬اﻟﻜاﻳﻞ ﻫﻼﻳدوﻧﻪ‬ ‫اﻟکاﻳﻞ ﻫﻼﻳدوﻧﻪ د ﻫاﻳدروکاربﻨﻮﻧﻮ ﻫﻠﻮجﻨﻲ ﻣشتقات دي چ‪ ３‬د ﻫﻠﻮجﻨﻮﻧﻮ پﻪ واسطﻪ د ﻫاﻳدروکاربﻨﻮﻧﻮ ﻳﻮ او ﻳا ＇ﻮ د‬ ‫ﻫاﻳدروجﻦ د اتﻮﻣﻮﻧﻮ د تعﻮﻳض ﻟﻪ اﻣﻠﻪ ﻻستﻪ را‪＄‬ﻲ‪ .‬تر اوسﻪ د فﻠﻮرﻳﻦ‪ ،‬کﻠﻮرﻳﻦ‪ ،‬بروﻣﻴﻦ او اﻳﻮدﻳﻦ ﻣرکبﻮﻧﻪ پﻴژﻧدل‬ ‫شﻮي دي‪ .‬د ﻫاﻳدروکاربﻨﻮﻧﻮ ﻫﻼﻳدوﻧﻪ کﻴدای شﻲ‪ ،‬ﻣﻮﻧﻮ ﻫﻼﻳدوﻧﻪ اوﻳا پﻮﻟﻲ ﻫﻼﻳدوﻧﻪ وي‪.‬‬ ‫عضﻮي ﻫﻠﻮجﻦ ﻟروﻧکﻲ ﻣرکبﻮﻧﻪ پﻪ طبﻴعت ک‪ ３‬خﻮرا ډ‪４‬ر دي چ‪ ３‬پﻪ ﻧﻨﻨﻲ صﻨعت ک‪ ３‬ډ‪４‬ر کارول کﻴ‪８‬ي‪ ،‬پﻪ طبﻴعﻲ‬ ‫تﻮکﻮک‪ ３‬ﻣﻮﻧدل کﻴ‪８‬ي‪ .‬پﻪ زر‪－‬ﻮﻧﻮ ﻫﻠﻮجﻦ ﻟروﻧکﻲ عضﻮي ﻣرکبﻮﻧﻪ پﻪ اﻟجﻴﻮ او پﻪ ﻧﻮر سﻤﻨدري ژوﻧدﻳﻮ ﻣﻮجﻮداتﻮ‬ ‫ک‪ ３‬شتﻪ دي؛ د بﻴﻠ‪ ３／‬پﻪ ډول‪ :‬د سﻤﻨدروﻧﻮ پﻪ قﻬﻮه ای رﻧ‪／‬ﻪ اﻟجﻴﻮ ک‪ CH3Cl ３‬شتﻪ دی او د ‪＄‬ﻨ‪／‬ﻠﻮﻧﻮ د سﻮزﻳدو‬ ‫او د اورشﻴﻨدوﻧکﻮ پر ﻣﻬال ﻫﻢ تﻮﻟﻴدﻳ‪８‬ي‪ .‬پﻪ صﻨعت ک‪ ３‬ﻟﻪ دې ﻣرکبﻮﻧﻮ ＇خﻪ د حﻞ کﻮوﻧکﻲ پﻪ تﻮ‪－‬ﻪ او د واﻟ‪／‬ﻲ‬ ‫ﻧاروغ‪ ９‬پﻪ وخت ک‪ ３‬د درﻣﻞ پﻪ تﻮ‪－‬ﻪ ‪＂－‬ﻪ اخ‪５‬ستﻞ کﻴ‪８‬ي‪ ،‬تراي کﻠﻮرو اﻳتﻠﻴﻦ پﻪ اﻟکتروﻧﻴکﻲ صﻨاﻳعﻮ ک‪ ３‬ډ‪４‬ر کارول‬ ‫کﻴ‪８‬ي‪ .‬د اﻟکاﻳﻞ ﻫﻼﻳدوﻧﻮ ‪＄‬ﻴﻨ‪ ３‬ﻣرکبﻮﻧﻪ پﻪ ﻻﻧدې ډول دي‪:‬‬ ‫‪F Br‬‬ ‫‪F‬‬ ‫‪H‬‬ ‫| |‬ ‫|‬ ‫|‬ ‫‪F C C H‬‬ ‫‪Cl C F‬‬ ‫‪H C Br‬‬ ‫| |‬ ‫|‬ ‫|‬ ‫‪F Cl‬‬ ‫‪Cl‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪Halothane‬‬ ‫‪Di chlorofluoro‬‬ ‫‪difluoro‬‬ ‫‪methaneBromometha‬‬ ‫‪Bromo methane‬‬ ‫‪Halothane‬‬ ‫‪Dichlorodi‬‬ ‫‪methane‬‬ ‫‪ne‬‬

‫‪Cl‬‬

‫‪H‬‬

‫‪C =C‬‬ ‫‪Cl‬‬

‫‪Cl‬‬

‫‪Trichloroe thylene‬‬ ‫‪Trichloro‬‬ ‫‪ethylene‬‬

‫تراي کﻠﻮرو اﻳتﻠﻴﻦ ＊ﻪ ﻣحﻠﻞ دی‪ ،‬ﻫﻠﻮتان اﻧستﻴزﻳک او ب‪ ３‬ﻫﻮشﻪ کﻮوﻧکﻲ ﻣاده ده‪.‬‬ ‫‪ 1 – 1 – 7‬د اﻟکاﻳﻞ ﻫﻼﻳدوﻧﻮ ﻧﻮم اﻳ‪＋‬ﻮدﻧﻪ‬ ‫د اﻟکاﻳﻞ ﻫﻼﻳدوﻧﻮ عﻤﻮﻣﻲ فﻮرﻣﻮل ‪ Cn H 2 n +1 X‬دی‪ .‬پﻪ دې فﻮرﻣﻮل ک‪ X ３‬کﻴدای شﻲ ‪ I , Br, Cl, F‬وي‪ .‬د‬ ‫اﻟکاﻳﻞ ﻫﻼﻳدوﻧﻮ ﻧﻮم اﻳ‪＋‬ﻮدﻧﻪ داس‪ ３‬ترسره کﻴ‪８‬ي چ‪ ３‬پﻪ ﻟﻮﻣ‪７‬ي سرک‪ ３‬د اﻟکاﻳﻞ د رادﻳکال ﻧﻮم ﻟﻴکﻞ کﻴ‪８‬ي او بﻴا‬ ‫د ﻫﻠﻮجﻨﻮﻧﻮ ﻧﻮم د صفت پﻪ ب‪２‬ﻪ د ‪ ide‬وروستاړي سره ﻟﻴکﻞ کﻴ‪８‬ي؛ د بﻴﻠ‪ ３／‬پﻪ ډول‪:‬‬ ‫‪CH 2 = CH CH 2 Cl‬‬ ‫‪propenyl chloride‬‬ ‫‪CH 2 Br‬‬

‫‪Br‬‬

‫‪CH 2‬‬

‫‪CH 3‬‬

‫‪CH 2 = CH‬‬

‫‪,‬‬

‫‪Allyl bromide‬‬ ‫‪O2 N‬‬

‫‪pp Nitrobenzy‬‬ ‫‪Nitro benzyll bromide‬‬ ‫‪bromide‬‬

‫‪Cl‬‬

‫‪Br‬‬

‫‪CH 2Cl‬‬

‫‪Benzylchloride‬‬ ‫‪choloride‬‬ ‫‪Benzyl‬‬

‫‪methyl propanyl Chloride‬‬ ‫)‪( Isobutyl Chloride‬‬

‫‪Cyclo hexyl‬‬ ‫‪Cyclobromide‬‬ ‫‪hexyl‬‬

‫‪C H2 C H2‬‬

‫‪C H2 C H2‬‬

‫‪OH‬‬

‫‪Br‬‬

‫|‬

‫|‬

‫‪Br‬‬

‫‪Ethylene bromo hydrin‬‬ ‫‪2 Bromo ethanol‬‬

‫‪CH 3 C CH 3‬‬

‫|‬

‫|‬

‫‪Br‬‬

‫‪Ethylene bromide‬‬ ‫‪1,2 di bromo ethane‬‬

‫اﻟکاﻳﻞ ﻫﻼﻳدوﻧﻪ ﻫﻢ د ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧﻲ (‪ )Primary‬دوﻳﻤﻲ (‪ )Secondry‬او درﻳﻤﻲ ‪ Tertiary‬پﻪ دې بﻨس＀‬ ‫چ‪ ３‬ﻫﻠﻮجﻦ د کاربﻦ ﻟﻪ کﻮم ډول اتﻮم سره اړﻳکﻪ ﻟري‪ ،‬وﻳشﻞ شﻮي دي او دا کﻠﻤ‪ ３‬د ﻫغﻮی د ﻧﻮﻣﻮﻧﻮ پﻪ سرک‪３‬‬ ‫‪CH 3‬‬ ‫ورزﻳاتﻴ‪８‬ي؛ د بﻴﻠ‪ ３／‬پﻪ تﻮ‪－‬ﻪ‪:‬‬ ‫‪Br‬‬ ‫‪3‬‬

‫|‬ ‫‪CH CH‬‬

‫‪3‬‬

‫‪CH‬‬

‫‪Secondary Propyl Bromide‬‬

‫‪,‬‬

‫‪Cl‬‬

‫‪2‬‬

‫‪CH‬‬

‫|‬ ‫‪CH‬‬

‫‪3‬‬

‫‪CH‬‬

‫‪Primary iso butyl chloride‬‬

‫‪١١١‬‬

‫د اﻟکاﻳﻞ ﻫﻼﻳدوﻧﻮ ﻧﻮم اﻳ‪＋‬ﻮدﻧﻪ د اﻳﻮپک ‪ IUPAC‬پﻪ سﻴستﻢ داس‪ ３‬ترسره کﻴ‪８‬ي چ‪ ３‬دکاربﻦ اوږد زﻧ‪％‬ﻴر د‬ ‫اصﻠﻲ زﻧ‪％‬ﻴر پﻪ تﻮ‪－‬ﻪ ﻣﻨﻞ کﻴ‪８‬ي‪ ،‬د دوه ‪－‬ﻮﻧ‪ ３‬ﻳا درې ‪－‬ﻮﻧ‪ ３‬اړﻳک‪ ３‬د شتﻮن پﻪ صﻮرت ک‪ ،３‬پﻪ اصﻠﻲ زﻧ‪％‬ﻴر ک‪ ３‬باﻳد‬ ‫دا اړﻳک‪ ３‬شتﻮن وﻟري‪.‬‬ ‫د ﻫاﻳدروکاربﻨﻮﻧﻮ د زﻧ‪％‬ﻴر ﻧﻤبر وﻫﻞ ﻟﻪ ﻫغﻪ سر ＇خﻪ پﻴﻞ کﻴ‪８‬ي چ‪ ３‬د ﻫﻠﻮجﻦ ﻣعاوضﻪ ﻫغ‪ ３‬سر تﻪ ﻧژدې وي‪ .‬د‬ ‫ﻳادوﻧ‪ ３‬وړده چ‪ ３‬د کاربﻨﻲ بﻨس＂ﻴز زﻧ‪％‬ﻴر ＊اخﻮﻧﻪ ﻫﻢ پﻪ دې ﻣرکبﻮﻧﻮ ک‪ ３‬پﻪ پام ک‪ ３‬ﻧﻴﻮل کﻴ‪８‬ي‪ ،‬د پات‪ ３‬شﻮﻧﻮ د‬ ‫ﻫﻼﻳدوﻧﻮ وظﻴفﻪ ﻳﻲ ‪－‬روپﻮﻧﻮ ﻧﻮم داس‪ ３‬ﻟﻴکﻞ کﻴ‪８‬ي چ‪ ３‬د پات‪ ３‬شﻮﻧﻮ د اﻧ‪／‬ﻠﻴسﻲ اﻟفبا د ﻧﻮم د ﻟﻮﻣ‪７‬ﻳﻮ تﻮرو ترتﻴب‬ ‫‪Br‬‬ ‫‪CH 3‬‬ ‫باﻳد پﻪ پام ک‪ ３‬وﻧﻴﻮل شﻲ؛ د بﻴﻠ‪ ３／‬پﻪ ډول‪:‬‬ ‫‪C H CH 2‬‬

‫‪CH 2‬‬

‫‪CH CH 2‬‬

‫‪5 methyl hexane‬‬

‫‪CH 3‬‬

‫‪2 bromo‬‬

‫＇ر‪－‬ﻨدوﻧﻪ‪ :‬کﻪ چ‪５‬رې د عﻴﻦ ﻫﻠﻮجﻨﻮﻧﻮ تعداد ﻟﻪ ﻳﻮې ب‪＄ ３‬اﻳﻪ کﻮوﻧک‪＇ ３‬خﻪ ډ‪４‬ر وي‪ ،‬د ﻫغﻮى د رقﻤﻮﻧﻮ شﻤ‪５‬ر‬ ‫پﻪ ‪ Tetra,Tri,Di‬او ﻧﻮرو وروستاړو باﻧدې ！اکﻞ کﻴ‪８‬ي‪ .‬کﻪ چﻴرې ترکﻴب شﻮي ﻫﻠﻮجﻨﻮﻧﻪ پﻪ ﻣرکب ک‪３‬‬ ‫ب‪５‬ﻼب‪５‬ﻞ ﻫﻠﻮجﻨﻮﻧﻪ وي‪ ،‬د ﻫغﻮی ﻧﻮﻣﻮﻧﻪ د اﻧ‪／‬رﻳزي اﻟفبا د تﻮرو د وړاﻧدې واﻟﻲ پﻪ وارسره د ﻫغﻮی د ﻣرکب پﻪ ﻧﻮم‬ ‫اﻳ‪＋‬ﻮدﻧﻪ ک‪ ３‬ﻟﻴکﻞ کﻴ‪８‬ي؛ د بﻴﻠ‪ ３／‬پﻪ ډول‪:‬‬ ‫‪CH3‬‬

‫‪CH 2‬‬

‫‪CH‬‬ ‫|‬

‫‪CH3‬‬ ‫‪methylhexane‬‬

‫‪CH‬‬ ‫|‬

‫‪CH‬‬

‫‪Cl‬‬

‫‪di chloro 4‬‬

‫‪CH3‬‬

‫|‬

‫‪,‬‬

‫‪Cl‬‬

‫‪CH3‬‬

‫‪Cl‬‬

‫‪CH‬‬

‫‪CH‬‬

‫|‬

‫‪CH3‬‬

‫‪methylpentan e‬‬

‫|‬

‫‪chloro 4‬‬

‫‪Br‬‬ ‫‪CH 2‬‬

‫|‬

‫‪C H2‬‬

‫‪bromo3‬‬

‫‪1‬‬

‫‪2,3‬‬

‫ﻣشﻖ او تﻤرﻳﻦ وک‪７‬ئ‬ ‫‪ - 1‬د ﻻﻧدې اﻟکاﻳﻞ ﻫﻼﻳدوﻧﻮ ﻧﻮم اﻳ‪＋‬ﻮدﻧﻪ پﻪ راډﻳکاﻟﻲ او د اﻳﻮپک پر بﻨس＀ ترسره ک‪７‬ئ‪:‬‬ ‫‪C H2‬‬

‫‪CH‬‬

‫‪C H2‬‬

‫‪Br‬‬

‫‪OH‬‬

‫‪Cl‬‬

‫|‬

‫|‬

‫‪CH 2 CHCl‬‬ ‫|‬ ‫‪C H CH 2 CH 3‬‬

‫‪,‬‬

‫|‬

‫‪CH‬‬ ‫|‬ ‫‪I‬‬

‫‪CH 3‬‬

‫‪I‬‬ ‫|‬

‫‪CH‬‬

‫‪, CH 3‬‬

‫‪I‬‬

‫‪CH 2‬‬

‫‪CH 2‬‬

‫‪CH 3‬‬

‫‪CH 3‬‬ ‫‪CH 3‬‬

‫‪,‬‬

‫|‬

‫‪C CH 2 Br‬‬ ‫|‬

‫‪CH 2‬‬

‫‪CH 2‬‬

‫‪BrCH 2‬‬

‫‪CH 3‬‬

‫‪Br‬‬ ‫‪CH 3‬‬

‫‪CH 3 CH 3‬‬

‫‪C H C H CH 2‬‬

‫‪C H CH 2‬‬

‫‪CH 3‬‬

‫‪CH 3‬‬

‫‪CH 3 , CH 3‬‬

‫‪C H C H CH 2‬‬

‫‪Br‬‬ ‫‪C H CH 2‬‬

‫‪CH 3‬‬

‫‪ - 2‬د ﻻﻧدې ﻣرکبﻮﻧﻮ د جﻮړ＊ت فﻮرﻣﻮﻟﻮﻧﻪ وﻟﻴکئ‪:‬‬ ‫الف‪2-Chloro 3,3 - di methyl hexane -‬‬ ‫ب ‪1,1-di bromo 4 - iso propylcycl ohexane -‬‬ ‫‪ :2 - 1 - 7‬د اﻟکاﻳﻞ ﻫﻼﻳدوﻧﻮ ﻻس تﻪ راوړﻧﻪ‬ ‫‪ - 1‬د اﻟکاﻧﻮﻧﻮ د ﻣستقﻴﻢ ﻫﻠﻮجﻨشﻦ ﻟﻪ ﻻرې کﻴدای شﻲ چ‪ ３‬اﻟکاﻳﻞ کﻠﻮراﻳد او اﻟکاﻳﻞ بروﻣاﻳد ﻻستﻪ راوړل‬ ‫شﻲ‪ ،‬دا تعاﻣﻠﻮﻧﻪ د ‪ Chlorination‬او ‪ Bromination‬پﻪ ﻧﻮم ﻳا دﻳ‪８‬ي چ‪ ３‬پﻪ رادﻳکاﻟﻲ ب‪２‬ﻪ ترسره کﻴ‪８‬ي‪،‬‬ ‫صﻨعتﻲ اﻫﻤﻴت ﻳ‪ ３‬خﻮ را ډ‪４‬ر دى چ‪ ３‬ﻟﻪ ﻫغﻪ ＇خﻪ د اﻟکاﻳﻞ ﻫﻼﻳدوﻧﻮ ب‪５‬ﻼب‪５‬ﻞ ﻣرکبﻮﻧﻪ جﻮړﻳ‪８‬ي او د تقطﻴر‬ ‫‪١١٢‬‬

‫پﻪ واسطﻪ ﻳﻮﻟﻪ بﻞ ＇خﻪ جﻼ کﻴ‪８‬ي‪ .‬د اﻟکاﻧﻮﻧﻮ ‪ chlorination‬پﻪ چ＂ک‪ ９‬سره ترسره او اړﻳﻨﻪ تﻮدوخﻪ ﻳ‪ 300°C ３‬ده‪:‬‬ ‫‪lCH 3Cl + HCl‬‬

‫‪CH 4 + Cl 2‬‬

‫‪300 C‬‬

‫‪CH 2Cl + HCl‬‬

‫‪CH 3Cl + Cl 2‬‬

‫‪300 C‬‬

‫پﻪ ﻻبراتﻮاروﻧﻮ ک‪ ３‬اﻟکاﻳﻞ ﻫﻼﻳدوﻧﻪ پﻪ ﻻﻧدې ډول ﻻستﻪ راوړل كﻴ‪８‬ي‪:‬‬ ‫‪ 2‬ـ اﻟکﻮﻟﻮﻧﻪ ﻟﻪ ﻫاﻳدروجﻦ ﻫﻼﻳدوﻧﻮ سره تعاﻣﻞ کﻮي‪ ،‬پﻪ پاﻳﻠﻪ ک‪ ３‬اﻟکاﻳﻞ ﻫﻼﻳدوﻧﻪ او اوبﻪ ﻻس تﻪ را‪＄‬ﻲ‪ ،‬پﻪ‬ ‫دې ﻣﻴتﻮد ک‪ ３‬د ﻫاﻳدروجﻦ ﻫﻼﻳدوﻧﻮ وچ ‪－‬از ﻟﻪ اﻟکﻮﻟﻮﻧﻮ ＇خﻪ ت‪５‬روي‪:‬‬ ‫‪X + H 2O‬‬ ‫‪CH 2 Br + H 2O‬‬

‫ﻣثاﻟﻮﻧﻪ‪:‬‬

‫‪CH 2‬‬

‫！ﻴﻨ‪HBr ，‬‬ ‫‪3‬‬ ‫ﻟﻪ تﻮدوخ‪ ３‬سره‪NaBr , H 2 SO4 ,‬‬

‫‪CH‬‬

‫‪PX 3‬‬

‫‪R‬‬ ‫‪OH‬‬

‫‪CH 2‬‬

‫‪n Pr opyl bromide‬‬ ‫‪C H CH 3H 3PO3‬‬ ‫|‬

‫ﻳا‬

‫‪Hx‬‬

‫‪R OH‬‬

‫‪CH 2‬‬

‫‪CH 3‬‬

‫‪n Pr opylalcoho l‬‬ ‫‪PBr3‬‬

‫‪3‬‬

‫‪C H CH 3‬‬ ‫|‬

‫‪3‬‬

‫‪OH‬‬ ‫‪1 Phenyl ethanol‬‬

‫‪Br‬‬ ‫‪1 Bromo 1 Phenyl ethane‬‬

‫‪CH 2 I + H3PO3‬‬

‫‪CH 3‬‬

‫‪PI 3‬‬

‫‪OH‬‬

‫‪Ethyl iodide‬‬

‫‪CH 2‬‬

‫‪CH 3‬‬

‫‪Ethyl alcohol‬‬

‫‪ - 3‬د ﻫاﻳدروجﻦ ﻫﻼﻳدوﻧﻮ اود اﻟکﻴﻨﻮﻧﻮ ﻳا اﻟکاﻳﻨﻮﻧﻮ د جﻤع‪ ３‬تعاﻣﻞ پﻪ پاﻳﻠﻪ ک‪ ３‬ﻫﻢ اﻟکاﻳﻞ ﻫﻼﻳد ﻻس تﻪ را‪＄‬ﻲ‪:‬‬ ‫د ﻫاﻳدروجﻦ ﻫﻼﻳدوﻧﻮ تعاﻣﻞ د اﻟکﻴﻨﻮﻧﻮ ﻟﻪ اوږدو زﻧ‪％‬ﻴروﻧﻮ سره د ﻣارکﻮف ﻧﻴکﻮف ﻟﻪ قاعدې سره سﻢ ترسره‬ ‫کﻴ‪８‬ي‪ ،‬داس‪ ３‬چ‪ ３‬پﻪ اﻟکﻴﻨﻮﻧﻮ ک‪ ３‬ﻫاﻳدروجﻦ پﻪ ﻫغﻪ دوه ‪－‬ﻮﻧ‪ ３‬اړﻳک‪ ３‬ﻟروﻧکﻲ کاربﻦ باﻧدې ﻧ‪＋‬ﻠﻲ چ‪ ３‬د ﻫاﻳدروجﻦ‬ ‫ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧﻲ اتﻮﻣﻮﻧﻪ پﻪ ک‪ ３‬زﻳات وي‪:‬‬

‫‪ - 4‬د ﻫﻠﻮجﻨﻮﻧﻮ اود اﻟکﻴﻨﻮﻧﻮ ﻳا اﻟکاﻳﻨﻮﻧﻮ د جﻤعﻲ تعاﻣﻠﻮﻧﻮ پﻪ پاﻳﻠﻪ ک‪ ３‬اﻟکاﻳﻞ ﻫﻼﻳدوﻧﻪ ﻻستﻪ را‪＄‬ﻲ‪:‬‬ ‫‪C C‬‬

‫‪X2‬‬

‫‪C =C +‬‬

‫‪1:‬‬

‫‪+2 X 2‬‬

‫‪C‬‬

‫‪C‬‬

‫مثال‪:‬‬

‫‪١١٣‬‬

‫‪ - 5‬د اﻳتروﻧﻮ او ﻫاﻳدروجﻦ ﻫﻼﻳدوﻧﻮ د تعاﻣﻞ پﻪ ﻳاﻳﻠﻪ ک‪ ３‬ﻫﻢ اﻟکاﻳﻞ ﻫﻼﻳدوﻧﻪ ﻻستﻪ را‪＄‬ﻲ‪:‬‬ ‫‪R X + R`OH‬‬ ‫‪CH 3 CH 2Cl + CH 3OH‬‬

‫ﻣشﻖ او تﻤرﻳﻦ وک‪７‬ئ‬ ‫‪ - 1‬ﻻﻧدې ﻣعادﻟ‪ ３‬بشپ‪７‬ې او تﻮازن ک‪７‬ئ‪:‬‬

‫‪R O R`+ HX‬‬ ‫‪CH 2 O CH 3 + HCl‬‬

‫‪CH 3‬‬

‫‪1 CH CH CH = CH + HI‬‬ ‫‪1 CH 333 CH 222 CH = CH 222 + HI‬‬ ‫‪2 CH = CHCl + HI‬‬ ‫‪2 CH 222 = CHCl + HI‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪CH 333‬‬ ‫|‬

‫‪ - 2‬د ﻣﻴتان د ﻫﻠﻮجﻨﻴشﻦ ！ﻮل پ‪７‬اووﻧﻪ وﻟﻴکئ‪:‬‬

‫‪CCl 4‬‬ ‫||‬ ‫‪3 4 CH‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪=H‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪HBr‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪NaICCl‬‬ ‫‪CCl44‬‬ ‫‪3 3 C‬‬ ‫‪2 ++‬‬ ‫‪3 +‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪NaI‬‬ ‫‪34 4 CH‬‬ ‫=‬ ‫‪+‬‬ ‫‪HBr‬‬ ‫‪| CH‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪22CH + NaI‬‬ ‫‪CH 3 C| C‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪H CH‬‬ ‫‪4 4 CH‬‬ ‫‪H| H‬‬ ‫‪NaI‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪3 +‬‬ ‫‪33 + NaI‬‬ ‫‪| H‬‬ ‫‪4 CH 33 3 C‬‬ ‫‪| 3 CH 3 + NaI‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪| 3‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪+ ZnCl 2‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪3 33‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪CH OH HClHCl‬‬ ‫‪+ ZnCl 2‬‬ ‫‪3 CH‬‬ ‫‪3 2 2 CH 2 2 OH‬‬ ‫‪5 CH 3 CH‬‬ ‫‪HCl‬‬ ‫‪+ ZnCl 2‬‬ ‫‪heat‬‬ ‫‪HCl‬‬ ‫‪ZnCl‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪2 2‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪OH HClHCl‬‬ ‫‪heat+ ZnCl‬‬ ‫‪5 55 CH‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪OH‬‬ ‫‪+ ZnCl‬‬ ‫‪3 33 CH‬‬ ‫‪2 22 CH‬‬ ‫‪2 22 OH‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪heat‬‬ ‫‪CH23 CH 2 OH‬‬ ‫‪heatheat‬‬ ‫‪5 CH 3 CH‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪heat‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫|‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪3 33‬‬ ‫‪ HCl‬ﻅيلﻍ‬ ‫‪CH| C‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫غﻠﻴظ ‪CH 3‬‬ ‫‪ HCl‬ﻅيلﻍ‬ ‫‪HCl‬‬ ‫‪6 CH 3 3 C|| ||| CH‬‬ ‫تا‬ ‫يﻕا‬ ‫ترارﺡ‬ ‫لﻍ‬ ‫ي‬ ‫‪HCl‬‬ ‫تﻮدوخﻪ ‪3‬‬ ‫لﻍ‬ ‫لﻍﻅي‬ ‫‪HCl‬‬ ‫کﻮ！‪３‬ﻅﻅ‬ ‫‪HCl‬‬ ‫د‬ ‫‪6‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫|‬ ‫تا‬ ‫ﻕا‬ ‫ترارﺡ‬ ‫‪6 6 CH‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪3 33 C C‬‬ ‫‪ HCl‬ﻕاتاﻅيلﻍ ‪3 33‬‬ ‫|‬ ‫ترارﺡ‬ ‫‪6 CH 3 C‬‬ ‫‪| | CH 3‬‬ ‫ﻕاتاﻕاتا‬ ‫ترارﺡ‬ ‫ترارﺡ‬ ‫‪OH‬‬ ‫‪OH‬‬ ‫|‬ ‫ترارﺡ ﻕاتا‬ ‫ر‪１‬ا‪OH‬‬ ‫‪OH‬‬ ‫‪OH‬‬ ‫` ‪CH + ClOH‬‬ ‫‪4‬‬

‫‪2‬‬

‫‪ :3 – 1 – 7‬د اﻟکاﻳﻞ ﻫﻼﻳدوﻧﻮ ﻓزﻳکﻲ خﻮاص‬ ‫ﻫغﻪ اﻟکاﻳﻞ ﻫﻼﻳدوﻧﻪ چ‪ ３‬د ﻫغﻮى ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻲ کتﻠﻪ ﻟﻮﻳﻪ ده‪ ،‬د ﻫغﻮ اﻟکاﻳﻞ ﻫﻼﻳدوﻧﻮ پرتﻠﻪ چ‪ ３‬د کاربﻦ د اتﻮﻣﻮﻧﻮ‬ ‫ﻳﻮشان تعداد ﻟري‪ ،‬د ا‪４‬ش‪５‬دو درجﻪ ﻳ‪ ３‬ﻟﻮړه ده‪ ،‬پﻪ دې بﻨس＀ د اﻟکاﻳﻞ ﻫﻼﻳدوﻧﻮ د اﻳشﻴدو ！کی ﻟﻪ فﻠﻮرﻳﻦ ＇خﻪ‬ ‫د اﻳﻮدﻳﻦ ﻟﻮري تﻪ پﻪ وار سره ﻟﻮړﻳ‪８‬ي؛ د بﻴﻠ‪ ３／‬پﻪ ډول‪ :‬د ﻣﻴتاﻳﻞ کﻠﻮراﻳد د اﻳشﻴدو ！کی ‪ ، 24°C‬ﻣﻴتاﻳﻞ‬ ‫بروﻣاﻳد ‪ 45°C‬او د ﻣﻴتاﻳﻞ اﻳﻮداﻳد ‪ 43°C‬دی‪ ،‬سره ﻟﻪ دې چ‪ ３‬اﻟکاﻳﻞ ﻫﻼﻳدوﻧﻪ قطبﻲ ﻣرکبﻮﻧﻪ دي؛ خﻮ ﻟﻪ‬ ‫دې سره ﻫﻢ پﻪ اوبﻮ ک‪ ３‬ﻧﻪ حﻠﻴ‪８‬ي‪＄ ،‬کﻪ ﻫاﻳدروجﻨﻲ اړﻳکﻪ ﻧﻪ شﻲ جﻮړوﻟﻰ‪ ،‬دا ﻣرکبﻮﻧﻪ پﻪ عضﻮي ﻣحﻠﻠﻮﻧﻮ؛‬ ‫ﻟکﻪ‪:‬ﻫاﻳدروکاربﻨﻮﻧﻮ‪ ،‬اﻟکﻮﻟﻮﻧﻮ او اﻳتروﻧﻮ ک‪ ３‬حﻠﻴ‪８‬ي‪.‬‬ ‫د ﻫاﻳدروکاربﻨﻮﻧﻮ زﻳات ﻫﻠﻮجﻨﻲ ﻣشتقات ب‪ ３‬رﻧ‪／‬ﻪ او ﻳا ژﻳ‪ ７‬رﻧ‪ ，‬او ‪＄‬اﻧ‪７／‬ی بﻮی ﻟري‪.‬‬ ‫د اﻟکاﻧﻮﻧﻮ د اﻳﻮدﻳﻦ‪ ،‬بروﻣﻴﻦ او پﻮﻟﻲ کﻠﻮرﻳﻦ ﻣشتقات ﻟﻮړ کثافت ﻟري چ‪ ３‬ﻟﻪ اوبﻮ＇خﻪ ﻫﻢ ﻟﻮړ دی‪.‬‬ ‫‪ :4 – 1 – 7‬د اﻟکاﻳﻞ ﻫﻼﻳدوﻧﻮ کﻴﻤﻴاﻳﻲ خﻮاص‬ ‫د ﻫﻠﻮجﻨﻮﻧﻮ اتﻮﻣﻮﻧﻪ د ﻫاﻳدروکاربﻨﻮﻧﻮ پﻪ ﻣشتقاتﻮ ک‪ ３‬اود ﻫغﻮی ﻟﻪ ډﻟ‪＇ ３‬خﻪ پﻪ اﻟکاﻳﻞ ﻫﻠﻮجﻨﻴدوﻧﻮ ک‪ ３‬د کاربﻦ‬ ‫ﻟﻪ اتﻮﻣﻮﻧﻮ ＇خﻪ اﻟکتروﻧﻴ‪／‬اتﻴف دي او د کاربﻦ – ﻫﻠﻮجﻦ اړﻳکﻪ قطبﻲ ده‪:‬‬ ‫|‬ ‫) ‪( X = F , Cl , Br , I‬‬

‫‪X‬‬

‫‪+‬‬

‫|‬

‫‪C‬‬

‫د ﻫست‪ ３‬خﻮ＊ﻮوﻧکﻲ)‪ (Nucleo philic‬تعاﻣﻞ کﻮوﻧکﻲ پﻪ ﻫﻼﻳدوﻧﻮ ک‪ ３‬د ﻫﻠﻮجﻨﻮﻧﻮ ﻣشتق د ﻳرغﻞ ﻻﻧدې‬ ‫ﻧﻴسﻲ او د کاربﻦ ﻟﻪ ﻫغﻪ اتﻮم سره چ‪ ３‬د اﻟکتروﻧﻲ ورﻳ‪ ３％‬کثافت ﻳ‪ ３‬ﻟ‪ ８‬دی‪ ،‬اړﻳکﻪ جﻮړوي او ﻟﻪ ﻣاﻟﻴکﻮل ＇خﻪ‬ ‫ﻫﻠﻮجﻦ ب‪＄ ３‬اﻳﻪ کﻮي چ‪ ３‬پﻪ پاﻳﻠﻪ ک‪ ３‬د ﻫﻠﻮجﻦ اتﻮم پﻪ ﻧﻮکﻠﻴﻮفﻴﻠﻴک پات‪ ３‬شﻮﻧ‪ ３‬باﻧدې تعﻮﻳض کﻴ‪８‬ي‪ ،‬دا ډول‬ ‫‪١١٤‬‬

‫تعاﻣﻠﻮﻧﻪ د ﻧﻮکﻠﻴﻮفﻴﻠﻴک تعﻮﻳضﻲ تعاﻣﻠﻮﻧﻮ) ‪ (Nuclophilic Subsitatio n‬پﻪ ﻧﻮم ﻳادﻳ‪８‬ي او پﻪ ‪＊ S N‬ﻮدل‬ ‫کﻴ‪８‬ي‪ .‬ﻧﻮکﻠﻴﻮفﻴﻠک تعﻮﻳضﻲ تعاﻣﻠﻮﻧﻪ کﻴدای شﻲ چ‪ ３‬پﻪ دوو ﻣﻴخاﻧﻴکﻴتــﻮﻧــــﻮ ترسره شﻲ او د ‪S N 2‬‬ ‫( ‪ ) Bimolecula r Nuclophili c Subsitatio n‬او ‪) unimolecularNuclophili c Subsitatio n ( S N 1‬‬ ‫تعﻮﻳضﻲ تعاﻣﻠﻮﻧﻮ پﻪ ﻧﻮم ﻳا دﻳ‪８‬ي‪ ،‬عددوﻧﻪ د تعاﻣﻞ د ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ د ﻫغﻮ ذرو شﻤﻴر ＊ﻴﻲ چ‪ ３‬د تعاﻣﻞ د عﻤﻮﻣﻲ چ＂کتﻴا‬ ‫پﻪ پ‪７‬اووﻧﻮ ک‪ ３‬برخﻪ اخﻠﻲ‪ .‬د ‪ Bimolecular‬تعاﻣﻞ عﻤﻮﻣﻲ ب‪２‬ﻪ‪ ،‬پﻪ ﻻﻧدې ډول ＊ﻮدل كﻴ‪８‬ى‪:‬‬ ‫‪+‬‬

‫‪+‬‬

‫‪Y : R+: X‬‬

‫_‬

‫‪Y :+ R : X‬‬

‫پﻪ دې پ‪７‬اوي تعاﻣﻞ ک‪ ３‬دواړه تعاﻣﻞ کﻮوﻧکﻲ ﻣﻮاد د تعاﻣﻞ پﻪ چ＂کتﻴا ک‪ ３‬برخﻪ اخﻠﻲ او کﻪ چﻴرې د دوی غﻠظت‬ ‫ﻳﻮبﻞ سره ﻧژدې وي‪ ،‬تعاﻣﻞ د ‪ S N 2‬پﻪ ب‪２‬ﻪ ＊ﻮدل کﻴ‪８‬ي او د تعاﻣﻞ کﻮوﻧکﻮدواړو ﻣﻮادو ﻟﻪ غﻠظت سره ﻣتﻨاسب‬ ‫دی‪.‬‬ ‫د اﻟکاﻳﻞ ﻫﻼﻳدوﻧﻮ بای ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻲ ﻫاﻳدروﻟﻴز ﻳﻮپ‪７‬اوي تعاﻣﻞ دی‪ ،‬دا تعاﻣﻞ د اﻧتقاﻟﻲ کاﻣپﻠکس پﻪ جﻮړﻳدو‬ ‫(‪ )Transitional Complex‬ﻳا اﻧتقاﻟﻲ حاﻟت (‪ )Transtionalstate‬سره ترسره کﻴ‪８‬ي‪ ،‬چ‪ ３‬د دې‬ ‫ډول تعاﻣﻞ بﻴﻠ‪／‬ﻪ د ﻣﻴتاﻳﻞ بروﻣاﻳد ﻫاﻳدروﻟﻴز وړاﻧدې کﻴدای شﻲ‪ ،‬دا تعاﻣﻞ د ﻧﻮکﻠﻴﻮفﻴﻠﻴک تعاﻣﻠﻮﻧﻮﻟﻪ ډوﻟﻮﻧﻮ＇خﻪ‬ ‫دي ؛ ‪＄‬کﻪ اوبﻪ ازاد جﻮړه اﻟکتروﻧﻮﻧﻪ ﻟري‪:‬‬ ‫‪CH3 Br + HOH‬‬ ‫‪CH3 OH + HBr‬‬ ‫‪+‬‬

‫_‬

‫‪OH + H‬‬

‫د تﻌاﻣﻞ ﻣﻴخاﻧﻴکﻴت‪:‬‬ ‫‪+‬‬

‫‪H O : C H 3 + : Br‬‬

‫‪+‬‬

‫‪HOH‬‬ ‫‪+‬‬

‫‪C H 3 : Br + H O :‬‬

‫‪H O ..... C H 3 ..... Br‬‬

‫د کاربﻦ اتﻮم تﻪ د ﻫاﻳدروکساﻳد د اﻳﻮن ﻧژدﻳﻮاﻟی ﻳﻮازې د بروﻣﻴﻦ د اتﻮم ﻟﻪ ﻣخاﻟف ﻟﻮري ＇خﻪ شﻮﻧی دی‪ ،‬د کاربﻦ‬ ‫اتﻮم تﻪ د ﻫاﻳدروکساﻳد د اﻳﻮن ﻧژدﻳﻮاﻟﻰ او د بروﻣﻴﻦ ﻟرې کﻴدل او د ﻫغﻪ بدﻟﻮن د بروﻣﻴﻦ پﻪ اﻳﻮن باﻧدې پﻪ عﻴﻦ‬ ‫وخت ک‪ ３‬ترسره کﻴ‪８‬ي‪ .‬پﻪ ﻟﻴ‪８‬دﻳدوﻧکﻲ کاﻣپﻠکس ک‪ ３‬ﻣﻨفﻲ چارج د ﻧﻮکﻠﻴﻮفﻴﻞ ‪－‬روپﻮﻧﻮ تر ﻣﻨ‪ ＃‬چ‪ ３‬وردﻧﻨﻪ او‬ ‫جﻼ کﻴ‪８‬ي‪ ،‬و‪４‬شﻞ شﻮي دي‪ ،‬د ‪ S N 2‬د تعاﻣﻞ سرتﻪ رسﻴدل د ﻧﻮکﻠﻴﻮفﻴﻞ پات‪ ３‬شﻮﻧﻮ ﻧژدې کﻴدل د اﻟکاﻳﻞ ﻫﻼﻳدوﻧﻮ‬ ‫ﻣاﻟﻴکﻮل تﻪ د اﻫﻤﻴت وړ دي‪ ،‬د ﻧارﻣﻞ زﻧ‪％‬ﻴر ﻟروﻧکﻲ ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧﻲ اﻟکاﻳﻞ ﻫﻼﻳدوﻧﻪ د دوﻳﻤ‪ ３‬اﻟکاﻳﻞ ﻫﻼﻳدوﻧﻮ پﻪ‬ ‫ﻧسبت پﻪ اساﻧ‪ ９‬سره تعاﻣﻞ کﻮي‪ .‬پﻪ اﻟکاﻳﻞ ﻫﻼﻳدوﻧﻮک‪＊ ３‬اخ ﻟروﻧکﻲ کاربﻨﻲ سکﻠﻴ＀ د ﻧﻮکﻠﻴﻮفﻴﻞ ﻣعاوض‪ ３‬د‬ ‫ﻧژدې کﻴدﻟﻮ خﻨ‪－ ６‬ر‪＄‬ﻲ‪ .‬ﻻﻧدې د اﻟکاﻳﻞ ﻫﻼﻳدوﻧﻮ سﻠسﻠﻪ چ‪ ３‬د ‪ S N 2‬تعﻮﻳضﻲ تعاﻣﻠﻮﻧﻮ چ＂کتﻴا پﻪ ﻫغﻮی ک‪３‬‬ ‫！ﻴ＂ﻴ‪８‬ى‪ ،‬و‪－‬ﻮرئ‪:‬‬ ‫‪CH 3 X > CH 3CH 2 X > (CH 3 ) 2 CHX > (CH 3 ) 3 CX‬‬

‫ﻣﻮﻧﻮ ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻲ تعﻮﻳضﻲ تعاﻣﻞ پﻪ دوو پ‪７‬اووﻧﻮ ک‪ ３‬ترسره کﻴ‪８‬ي چ‪ ３‬پﻪ ﻻﻧدې ډول دى‪:‬‬ ‫ﻟﻮﻣ‪７‬ى پ‪７‬او ﻳ‪ ３‬دتعاﻣﻞ کﻮوﻧکﻮ ﻣﻮادو اﻳﻮﻧاﻳزﻳشﻦ او د کرب کتﻴﻮن جﻮړﻳدل دي‪:‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪R+:X‬‬

‫‪+‬‬ ‫‪R : X‬‬

‫دوﻳﻢ پ‪７‬او ﻳ‪ ３‬د کرب کتﻴﻮن اغﻴزه پﻪ ﻧﻮکﻠﻴﻮفﻴﻞ پاتﻲ شﻮﻧ‪ ３‬باﻧدې راﻣﻨ‪ ＃‬تﻪ کﻮي‪:‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪R :Y‬‬

‫‪+‬‬ ‫‪R :Y‬‬ ‫‪١١٥‬‬

‫د تعاﻣﻞ چ＂کتﻴا د تعاﻣﻞ کﻮوﻧکﻮ ﻣﻮادو پﻪ غﻠظت پﻮرې اړه ﻟري او ‪ S N 1‬باﻧدې ＊ﻮدل کﻴ‪８‬ي‪ ،‬تعﻮﻳضﻲ تعاﻣﻞ د‬ ‫‪ S N 1‬پﻪ ب‪２‬ﻪ قطبﻲ ﻣحﻠﻮﻟﻮﻧﻮ ک‪ ３‬پﻪ ＊ﻪ تﻮ‪－‬ﻪ ترسره کﻴ‪８‬ي او پﻪ قﻠﻮي ﻣحﻴط ک‪ ３‬ﻳ‪ ３‬ترسره کﻴدل ﻻ ډ‪４‬ر شﻮﻧی‬ ‫دی‪ .‬د تعاﻣﻞ دغﻪ پ‪７‬او ﻳ‪ ３‬پﻪ درﻳﻢ بﻴﻮتاﻳﻞ کﻠﻮراﻳد ک‪ ３‬د بﻴﻠ‪ ３／‬پﻪ تﻮ‪－‬ﻪ‪ :‬پﻪ ﻻﻧدې ډول ﻣطاﻟعﻪ کﻮو‪:‬‬ ‫ورو‬ ‫‪+‬‬

‫پﻪ دوﻳﻢ پ‪７‬اوک‪ ３‬د کرب کتﻴﻮن او ﻫاﻳدروکساﻳد د اﻳﻮن ترﻣﻨ‪ ＃‬تعاﻣﻞ ترسره کﻴ‪８‬ي‪:‬‬

‫چ＂ك‬ ‫د عﻤﻮﻣﻲ قاﻧﻮن پﻪ پام ك‪ ３‬ﻧﻴﻮﻟﻮ سره‪ ،‬د ＇ﻮ پ‪７‬اوي تعاﻣﻠﻮﻧﻮ چ＂کتﻴا د ﻫغﻮی‪ ،‬ﻫغﻪ پ‪７‬اووﻧﻪ ！اکﻲ چ‪ ３‬ورو‪ ،‬ورو‬ ‫ترسره کﻴ‪８‬ي؛ د بﻴﻠ‪ ３／‬پﻪ ډول‪ :‬پﻪ پﻮرتﻨﻲ تعاﻣﻞ ک‪ ３‬د تعاﻣﻞ چ＂کتﻴا ﻟﻮﻣ‪７‬ی پ‪７‬او ！اکﻲ‪ ،‬ﻫر ＇ﻮﻣره چ‪ ３‬د اﻟکاﻳﻞ‬ ‫پات‪ ３‬شﻮﻧ‪ ３‬د کرب کتﻴﻮن پر اتﻮم باﻧدې ډ‪４‬ر شﻲ‪ ،‬پﻪ ﻫﻤاغﻪ کچﻪ کتﻴﻮن ！ﻴﻨ‪／‬ﻴ‪８‬ي او تعاﻣﻞ د ‪ S N 1‬پﻪ ﻣﻴخاﻧﻴکﻴت‬ ‫ترسره کﻴ‪８‬ي‪ .‬پﻪ ﻻﻧدې سﻠسﻠﻪ ک‪ ３‬د ‪ S N 2‬او ‪ S N 1‬تعاﻣﻠﻮﻧﻮ د چ＂کﻴتا د بدﻟﻮن ﻟﻮري ＊ﻮدل شﻮى دي‪:‬‬ ‫د ‪ S N 2‬د تعاﻣﻞ د چ＂کتﻴا زﻳاتﻮاﻟی‬

‫‪CH 3 Br , CH 3CH 2 Br , (CH 3 ) 2 CHBr , (CH 3 ) 3 CBr‬‬

‫د‪S N 1‬‬

‫دتعاﻣﻞ دچ＂کتﻴا‬

‫‪ - 1‬د اﻟﻜاﻳﻞ ﻫﻼﻳدوﻧﻮ تعاﻣﻞ ﻟﻪ اﻣﻮﻧﻴا سره‪ :‬د دې تعاﻣﻞ ﻣحصﻮل ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧﻲ اﻣﻴﻨﻮﻧﻪ او ﻫاﻳدروجﻦ ﻫﻼﻳدوﻧﻪ دي‪:‬‬ ‫‪X + NH 3‬‬

‫‪R NH 2 + HX‬‬

‫‪R‬‬

‫ﻣثال‪:‬‬ ‫‪NH 2 + HCl‬‬

‫‪CH 3 CH 2‬‬

‫‪Cl + NH 3‬‬

‫‪Ethyla min e‬‬

‫‪CH 3 CH 2‬‬

‫‪Ethylchloride‬‬

‫‪- 2‬ﻟﻪ ﻋﻀﻮي ﻣاﻟ‪／‬ﻮ سره د اﻟکاﻳﻞ ﻫﻼﻳدوﻧﻮ تﻌاﻣﻞ‪ :‬کﻪ چﻴرې اﻟکاﻳﻞ ﻫﻼﻳدوﻧﻪ ﻟﻪ عضﻮي ﻣاﻟ‪／‬ﻮ سره‬ ‫تعاﻣﻞ وک‪７‬ي اﻳستروﻧﻪ جﻮړوي‪:‬‬ ‫‪O‬‬ ‫||‬

‫‪R C O R + NaX‬‬

‫مثال‪:‬‬

‫‪O‬‬ ‫||‬

‫‪X + R C ONa‬‬

‫‪R‬‬

‫‪O‬‬ ‫||‬ ‫‪CH 3 C O CH 2 CH 3 + NaBr‬‬ ‫‪Ethyl ethanoate‬‬

‫‪O‬‬ ‫||‬ ‫‪CH 3 C ONa + CH 3 CH 2 Br‬‬ ‫‪Sodiumacetate‬‬ ‫‪hylbromide‬‬

‫‪ - 3‬داﻟکاﻳﻞ ﻫﻼﻳدوﻧﻮ دي ﻫاﻳدروﻫﻠﻮجﻨﻴشﻦ ( ‪:) Dehydrohalog enation‬‬ ‫|‬

‫|‬

‫|‬

‫‪C = C + HX‬‬

‫‪١١٦‬‬

‫)‪KOH ( alcoholic‬‬

‫|‬

‫|‬

‫‪C‬‬

‫‪C‬‬

‫‪X‬‬

‫‪H‬‬

‫|‬

‫|‬

‫ﻣثال‪:‬‬

‫‪+ HBr‬‬

‫‪CH 3CH 3‬‬ ‫‪CH 3CH 3‬‬ ‫‪CH 3CH 3‬‬ ‫|‬ ‫|‬ ‫|‬ ‫|‬ ‫|‬ ‫|‬ ‫‪KOHKOH‬‬ ‫‪CH 3CH‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪CH 3CH‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪C CCH 3CH‬‬ ‫‪+ HBr‬‬ ‫‪CH 3CH‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪=CH=2CH 2‬‬ ‫‪Br 3CH 3‬‬ ‫‪3 2CH 2 C CBr CH‬‬ ‫= ‪3 =CH‬‬ ‫يا‪3 + HBr‬‬ ‫‪3 2CH 2 C C‬‬ ‫‪71%‬‬

‫‪29%‬‬

‫‪2 Methyl 2 Butene 2 Methyl 1 Butene‬‬

‫‪2 Bromo 2 methyl butane‬‬

‫‪ - 4‬د اﻟکاﻳﻞ ﻫﻼﻳدوﻧﻮ ارجاعﻲ (‪ ) Reduction‬تعاﻣﻠﻮﻧﻪ‪:‬‬ ‫‪RH + MgOHX‬‬

‫‪+ H 2O‬‬

‫‪R Mg X‬‬

‫‪CH 3‬‬

‫ﻣثال‪:‬‬

‫|‬

‫‪C H + Mg (OH )Cl‬‬ ‫|‬

‫‪R X + Mg‬‬

‫‪CH 3‬‬ ‫‪CH 3‬‬

‫‪+ H OH‬‬

‫‪Cl‬‬

‫|‬

‫‪C Mg‬‬ ‫|‬

‫‪CH 3‬‬

‫‪CH 3‬‬ ‫|‬

‫‪Mg‬‬

‫‪CH 3‬‬

‫‪C Cl‬‬ ‫|‬

‫‪CH 3‬‬

‫ﻣشﻖ او تﻤرﻳﻦ وک‪７‬ئ‬ ‫ﻻﻧدې تعاﻣﻠﻮﻧﻪ بشپ‪ ７‬ک‪７‬ئ‪:‬‬

‫‪H 2O‬‬

‫‪CH 3‬‬

‫‪CH 3‬‬ ‫‪Mg‬‬

‫‪1 CH 3 CH 2 CH CH 3‬‬

‫)‪KOH ( alcoholic‬‬

‫‪2 CH 3 CH 2 CH 2Cl‬‬ ‫‪Br‬‬ ‫|‬ ‫‪CH CH 3 + Mg‬‬

‫‪3 CH 3‬‬

‫‪4 CH 3 Br + NaO CH 2 CH 3‬‬

‫‪ :٥ – ١ – ٧‬ﻣﻬﻢ اﻟکاﻳﻞ ﻫﻼﻳدوﻧﻪ‬

‫‪5 CH 3 Cl + CH 3 CH 2 OH‬‬

‫ﻣﻴتاﻳﻞ کﻠﻮراﻳد )‪ (CH3Cl‬ﻣﻴتاﻳﻞ کﻠﻮراﻳد د تﻮدوخ‪ ３‬پﻪ ‪ 23.7 C‬ک‪ ３‬پﻪ اﻳشﻴدو را‪＄‬ﻲ او ﻫغﻪ پﻪ ‪400o C‬‬ ‫‪o‬‬

‫تﻮدوخ‪ ３‬ک‪ ３‬د ﻣﻴتان د کﻠﻮرﻳﻨشﻴﻦ تعاﻣﻞ پﻪ واسطﻪ پﻪ ﻻس راوړي‪ ،‬ﻫﻤدارﻧ‪／‬ﻪ دا ﻣرکب د ﻣﻴتاﻳﻞ اﻟکﻮﻟﻮ او‬ ‫ﻫاﻳدروجﻦ کﻠﻮراﻳد ﻟﻪ تعاﻣﻞ ＇خﻪ د ﻟﻮړ فشار پﻪ بﻬﻴر ک‪ ３‬ﻫﻢ ﻻستﻪ راوړي‪.‬‬ ‫ﻣﻴتاﻳﻞ کﻠﻮراﻳد پﻪ س‪７‬ووﻧکﻮ د ست‪／‬او ک‪ ３‬د س‪７‬ووﻧکﻮ دعاﻣﻞ پﻪ تﻮ‪－‬ﻪ ﻫﻢ پﻪ کاروړي‪.‬‬ ‫ﻛﻠﻮروفارم ) ‪(CHCl3‬‬ ‫کﻠﻮروفارم ﻳا تراي کﻠﻮرو ﻣﻴتان ﻳﻮه ب‪ ３‬رﻧ‪／‬ﻪ ﻣاﻳع ده او ‪＄‬اﻧ‪７／‬ی خﻮږ بﻮی ﻟري‪ ،‬دا ﻣرکب د تﻮدوخ‪ ３‬پﻪ ‪62o C‬‬ ‫ک‪ ３‬پﻪ اﻳشﻴدو را‪＄‬ﻲ‪ ،‬د ﻫغﻪ کثافت ‪1.48g / mL‬دی‪.‬‬ ‫کﻪ چﻴرې کﻠﻮروفارم ﻫاﻳدروﻟﻴز شﻲ‪ ،‬فارﻣﻴک اسﻴد ﻻستﻪ را‪＄‬ﻲ چ‪ ３‬د کﻠﻮرفارم ﻧﻮم ﻫﻢ ﻟﻪ ﻫﻤدې ‪＄‬اﻳﻪ ＇خﻪ‬ ‫اخ‪５‬ستﻞ شﻮى دى‪ .‬کﻠﻮروفارم د عضﻮي ﻣرکبﻮﻧﻮ؛ ﻟکﻪ‪ :‬کﻨ‪ ،６‬وازدې او رب‪＊ ７‬ﻪ حﻠﻮوﻧکی دی‪ ،‬دا ﻣرکب قﻮي‬ ‫اﻧسﻴتﻴزﻳک ‪＄‬اﻧ‪７／‬تﻴا ﻟري چ‪ ３‬پﻪ ‪1848‬م کال ک‪ ３‬پﻪ جراحی عﻤﻠﻴاتﻮ ک‪ ３‬د عﻤﻮﻣﻲ ب‪ ３‬ﻫﻮشﻲ پﻪ تﻮ‪－‬ﻪ پﻪ کار‬ ‫وړل کﻴده؛ پﻪ اوسﻨی پﻴ‪７‬ۍ ک‪ ３‬ﻟﻪ دې اﻣﻠﻪ چ‪ ３‬ﻧﻮرې ﻧاروغ‪ ９‬پﻴداکﻮي‪ ،‬ﻧﻮ ﻟ‪ ８‬پﻪ کاروړل کﻴ‪８‬ي‪ .‬کﻠﻮروفارم پﻪ ازاده‬ ‫ﻫﻮا ک‪ ３‬اکسﻴدي کﻴ‪８‬ي چ‪ ３‬د ﻫغﻪ د اکسﻴدﻳشﻦ ﻳﻮ ﻣحصﻮل ﻫﻢ فﻮسﻴجﻦ ) ‪ (COCl‬دی‪ ،‬فﻮسﻴجﻦ ﻳﻮه زﻫري‬ ‫ﻣاده ده‪ .‬د فﻮسﻴجﻦ د ﻣخﻨﻴﻮي ﻟپاره ﻟﻪ کﻠﻮروفارم سره ‪ 1%‬اﻟکﻮل ‪ ６－‬او ورزﻳاتﻮي‪.‬‬ ‫پﻪ صﻨعت ک‪ ３‬کﻠﻮروفارم د کﻠسﻴﻢ ﻫاﻳپﻮ کﻠﻮرﻳت او اﻳتاﻳﻞ اﻟکﻮل د تعاﻣﻞ پﻪ پاﻳﻠﻪ ک‪ ３‬ﻻستﻪ راوړي‪.‬‬ ‫کاربﻦ تترا کﻠﻮراﻳد ( ‪) CCl4‬‬ ‫‪o o‬‬ ‫کاربﻦ تترا کﻠﻮراﻳد ﻳا تترا کﻠﻮرو ﻣﻴتان ب‪ ３‬رﻧ‪／‬ﻪ ﻣاﻳع ده‪ ،‬د اﻳشﻴدو درجﻪ ﻳ‪ 76.5 CC ３‬او د ﻫغﻪ کثافت ‪1.59 g / mL‬‬ ‫دی‪ .‬د عضﻮي ﻣرکبﻮﻧﻮ؛ ﻟکﻪ‪ :‬کﻨ‪ ،６‬وازدې‪ ،‬رب‪ ７‬او ﻧﻮرو ＊ﻪ حﻞ کﻮوﻧکی دی‪ ،‬کاربﻦ تترا کﻠﻮراﻳد ﻧﻪ سﻮزي او د‬ ‫اور ضد دست‪／‬اه ک‪ ３‬د اور وژﻧ‪ ３‬ﻟپاره پﻪ ﻻبراتﻮاروﻧﻮ او ‪－‬داﻣﻮﻧﻮ ک‪ ３‬کارول کﻴ‪８‬ي‪ ،‬د دې دست‪／‬اه د کاروﻟﻮ پﻪ وخت‬ ‫ک‪ ３‬فﻮسﻴجﻦ ﻫﻢ تﻮﻟﻴدﻳ‪８‬ي چ‪ ３‬د دې ‪－‬از شتﻮن پﻪ ت‪７‬ﻟﻮ‪＄‬اﻳﻮﻧﻮ ک‪ ３‬د کاربﻦ ‪-‬تتراکﻠﻮراﻳد کارول خطرﻧاک ‪－‬ر‪＄‬ﻮﻟی‬ ‫دی‪ .‬کاربﻦ تترا کﻠﻮراﻳد د جاﻣﻮ پﻪ پاکﻮﻟﻮ او پﻪ ب‪５‬ﻼب‪５‬ﻠﻮ سﻨتﻴزوﻧﻮ ک‪ ３‬پﻪ کار وړل کﻴ‪８‬ي‪.‬‬ ‫کاربﻦ تترا کﻠﻮراﻳد د کاربﻦ سﻠفاﻳد او کﻠﻮرﻳﻦ ﻟﻪ تعاﻣﻞ ＇خﻪ پﻪ ﻻﻧدې ډول ﻻستﻪ راوړي‪:‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪+ S Cl‬‬ ‫‪2 2‬‬

‫‪4‬‬

‫‪CCl‬‬

‫‪SbCl 4 ,70oC‬‬

‫‪١١٧‬‬

‫‪2‬‬

‫‪+ 3Cl‬‬

‫‪2‬‬

‫‪CS‬‬

‫داووم ＇پرکی ﻟﻨ‪６‬ﻳز‬ ‫اﻟکاﻳﻞ ﻫﻼﻳدوﻧﻪ د ﻫاﻳدروکاربﻨﻮﻧﻮ ﻫﻠﻮجﻨﻲ ﻣشتقات دي چ‪ ３‬د ﻫﻠﻮجﻨﻮﻧﻮ پﻪ واسطﻪ د ﻫاﻳدروکاربﻨﻮﻧﻮ ﻳﻮ او ﻳا ＇ﻮ د‬ ‫ﻫاﻳدروجﻦ اتﻮﻣﻮﻧﻪ د ب‪＄ ３‬اﻳﻪ کﻴدو ﻟﻪ اﻣﻠﻪ ﻻستﻪ را‪＄‬ﻲ‪.‬‬ ‫د اﻟکاﻳﻞ ﻫﻼﻳدوﻧﻮ عﻤﻮﻣﻲ فﻮرﻣﻮل ‪ Cn H 2n + 1 X‬دی‪ .‬پﻪ دې فﻮرﻣﻮل ک‪ X ３‬کﻴدای شﻲ ‪ I , Br, Cl, F‬وي‪.‬‬ ‫اﻟکاﻳﻞ ﻫﻼﻳدوﻧﻪ ﻫﻢ ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧﻲ (‪ )Primary‬دوﻳﻤﻲ (‪)Secondry‬او درﻳﻤﻲ (‪ )Tertiary‬ﻫﻼﻳدوﻧﻪ ﻟري‪ ،‬پر دې‬ ‫بﻨس＀ د ﻫﻠﻮجﻦ د کاربﻦ ﻟﻪ کﻮﻣﻮ ډوﻟﻮﻧﻮ اتﻮﻣﻮﻧﻮ سره اړﻳکﻪ ﻟري‪ ،‬دا وﻳش تر سره شﻮی دی او دا کﻠﻤ‪ ３‬د ﻫغﻮی د‬ ‫ﻧﻮﻣﻮﻧﻮ پﻪ سرک‪ ３‬ورزﻳاتﻴ‪８‬ي‪.‬‬ ‫د اﻟکاﻧﻮﻧﻮ د ﻣستقﻴﻢ ﻫﻠﻮجﻨشﻦ ﻟﻪ ﻻرې کﻴدای شﻲ چ‪ ３‬اﻟکاﻳﻞ کﻠﻮراﻳد او اﻟکاﻳﻞ بروﻣاﻳدوﻧﻪ ﻻس تﻪ راوړل شﻲ‪،‬‬ ‫دا تعاﻣﻠﻮﻧﻪ د‪Chlorination‬او‪Bromination‬پﻪ ﻧﻮم ﻳا دﻳ‪８‬ي او پﻪ رادﻳکاﻟﻲ ب‪２‬ﻪ ترسره کﻴ‪８‬ي‪ ،‬صﻨعتﻲ اﻫﻤﻴت‬ ‫ﻳ‪ ３‬خﻮ را ډ‪４‬ر دى چ‪ ３‬ﻟﻪ ﻫغﻮى ＇خﻪ د اﻟکاﻳﻞ ﻫﻼﻳدوﻧﻮ ب‪５‬ﻼب‪５‬ﻞ ﻣرکبﻮﻧﻪ جﻮړﻳ‪８‬ي او د تقطﻴر پﻪ واسطﻪ ﻳﻮﻟﻪ بﻞ‬ ‫＇خﻪ جﻼ کﻴ‪８‬ي‪.‬‬ ‫ﻫغﻪ اﻟکاﻳﻞ ﻫﻼﻳدوﻧﻪ چ‪ ３‬د ﻫغﻮى ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻲ کتﻠﻪ ﻟﻮﻳﻪ ده‪ ،‬د ﻫغﻮ اﻟکاﻳﻞ ﻫﻼﻳدوﻧﻮ پﻪ پرتﻠﻪ چ‪ ３‬د کاربﻦ د اتﻮﻣﻮﻧﻮ‬ ‫ﻳﻮشان شﻤﻴر چ‪ ３‬د خپﻞ اﻟکاﻳﻞ ﻫﻼﻳدوﻧﻮ پات‪ ３‬شﻮﻧی باﻧدې وﻟري‪ ،‬د اﻳشﻴدو درجﻪ ﻳ‪ ３‬ﻟﻮړه ده‪.‬‬ ‫سره ﻟﻪ دې چ‪ ３‬اﻟکاﻳﻞ ﻫﻼﻳدوﻧﻪ قطبﻲ ﻣرکبﻮﻧﻪ دي؛ خﻮﻟﻪ دې سره ﻫﻢ پﻪ اوبﻮ ک‪ ３‬ﻧﻪ حﻠﻴ‪８‬ي‪＄ ،‬کﻪ ﻫاﻳدروجﻨﻲ‬ ‫اړﻳکﻪ ﻧﻪ شﻲ جﻮړوﻟﻰ‪.‬‬ ‫د ﻫﻠﻮجﻨﻮﻧﻮ اتﻮﻣﻮﻧﻪ د ﻫاﻳدروکاربﻨﻮﻧﻮ پﻪ ﻣشتقاتﻮ ک‪ ３‬او د ﻫغﻮی ﻟﻪ ډﻟ‪＇ ３‬خﻪ اﻟکاﻳﻞ ﻫﻠﻮجﻨﻴدوﻧﻮ ک‪ ３‬د کاربﻦ د‬ ‫اتﻮﻣﻮﻧﻮپﻪ ﻧسبت اﻟکتروﻧﻴ‪／‬اتﻴف دي او د کاربﻦ – ﻫﻠﻮجﻦ اړﻳکﻪ قطبی ده‪:‬‬ ‫) ‪( X = F , Cl , Br, I‬‬

‫‪+‬‬

‫‪X‬‬

‫|‬

‫‪C‬‬ ‫|‬

‫د ﻫست‪ ３‬خﻮ＊ﻮوﻧکﻲ تعاﻣﻞ کﻮوﻧکﻲ پﻪ ﻫﻼﻳدوﻧﻮ ک‪ ３‬د ﻫﻠﻮجﻨﻮﻧﻮ ﻣشتق د ﻳرغﻞ ﻻﻧدې ﻧﻴسﻲ او د کاربﻦ ﻟﻪ ﻫغﻪ‬ ‫اتﻮم سره چ‪ ３‬اﻟکتروﻧﻲ ورﻳ‪％‬ﻲ کثافت ﻳ‪ ３‬ﻟ‪ ８‬دى‪ ،‬اړﻳکﻪ جﻮړوي چ‪ ３‬ﻟﻪ ﻣاﻟﻴکﻮل ＇خﻪ ﻳ‪ ３‬ﻫﻠﻮجﻦ ب‪＄ ３‬اﻳﻪ کﻮي او‬ ‫پﻪ پاﻳﻠﻪ ک‪ ３‬د ﻫﻠﻮجﻦ اتﻮم پﻪ ﻧﻮ کﻠﻴﻮفﻠﻴک پات‪ ３‬شﻮﻧ‪ ３‬پﻪ واسطﻪ ب‪＄ ３‬اﻳﻪ کﻴ‪８‬ي‬ ‫داووم ＇پرکﻲ پﻮ＊تﻨ‪３‬‬ ‫＇ﻠﻮر ‪＄‬ﻮابﻪ پﻮ＊تﻨ‪３‬‬ ‫‪ .1‬اﻟکاﻳﻞ ﻫﻼﻳدوﻧﻪ د ﻫاﻳدروکاربﻨﻮﻧﻮ ‪ ------‬ﻣشتقات دي‪.‬‬ ‫اﻟف – ﻫاﻳدروجﻨﻲ‪ ،‬ب – ﻫﻠﻮجﻨﻲ‪ ،‬ج – سﻠفري‪ ،‬د – اکسﻴجﻨﻲ‪.‬‬ ‫‪ .2‬د اﻟکاﻳﻞ ﻫﻼﻳدو عﻤﻮﻣﻲ فﻮرﻣﻮل ‪ ----------‬دي‪.‬‬ ‫الف ‪ ، Cn H 2n + 1 X -‬ب ‪ ، Cn H 2n + 2 -‬ج ـ ‪ ، Cn H 2n + 1‬د ‪. Cn H 2n -‬‬ ‫‪ .3‬د ﻣارکﻮف ﻧﻴکﻮف د قاعدې سره سﻢ ﻫاﻳدروجﻦ د دوه ‪－‬ﻮﻧ‪ ３‬اړﻳک‪ ３‬پﻪ ﻫغﻪ کاربﻦ باﻧدې ﻧ‪＋‬ﻠﻲ کﻮم چ‪ ３‬د ﻫغﻪ د‬ ‫‪١١٨‬‬

‫ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧﻴﻮ ﻫاﻳدروجﻨﻮﻧﻮ شﻤﻴر ‪ ------‬دى‪.‬‬ ‫اﻟف – ﻟ‪ ،８‬ب – ﻳﻮشان‪ ،‬ج – ډﻳر‪ ،‬د – شتﻮن و ﻧﻪ ﻟري‪.‬‬ ‫‪-4‬د‬

‫‪ R O R`+ HX‬تعاﻣﻞ ﻣحصﻮل ‪ ------‬دى‪:‬‬

‫اﻟف ‪ ، R`OH -‬ب ‪ ، R X -‬ج – اﻟف او ب دواړه‪ ،‬د – ﻫﻴ＆ ﻳﻮ‪.‬‬ ‫‪-5‬‬

‫د کﻠﻮرﻳﻦ او اﻳتﻠﻴﻦ د تعاﻣﻞ ﻣحصﻮل ‪-----‬دی‪:‬‬

‫اﻟف – کﻠﻮرواﻳتان‪ ،‬ب – داي کﻠﻮرواﻳتﻠﻴﻦ‪ ،‬ج‪ -‬ډای کﻠﻮرواﻳتان‪ ،‬د – ﻫﻴ＆ ﻳﻮ‬ ‫‪ CH3 CH2 CH2 Br -6‬ﻧﻮم عبارت ﻟﻪ ‪＇-------‬خﻪ دی‪:‬‬ ‫الف‪ 1 bromopropane -‬ب‪ 2 bromopropane -‬ج‪ 3 bromoprope ne -‬د – ﻫﻴ＆ ﻳﻮ‬ ‫‪ -7‬اﻳتاﻳﻞ بروﻣاﻳد او سﻮدﻳﻢ اسﻴتﻴت د تعاﻣﻞ ﻣحصﻮل عبارت ﻟﻪ ‪＇ -------‬خﻪ دی‪.‬‬ ‫اﻟف –اﻳتاﻳﻞ اسﻴتﻴت او سﻮدﻳﻢ بروﻣاﻳد‪ ،‬ب – ډاى اﻳتاﻳﻞ اﻳستر اوسﻮدﻳﻢ بروﻣاﻳد‪ ،‬ج – اﻳتاﻳﻞ اﻳستر د – اﻟف او ب سﻢ دي‪.‬‬ ‫‪ -8‬د اﻟکاﻧﻮﻧﻮ ﻫﻠﻮجﻨﻲ ﻣشتقات پﻪ کﻮم ﻧﻮم ﻳادﻳ‪８‬ي؟‬ ‫اﻟف‪ -‬اساﻳﻠﻮﻧﻪ‪،‬‬

‫ج – اﻟکاﻳﻞ ﻫﻼﻳدوﻧﻪ‪،‬‬

‫ب – ﻫﻠﻮجﻨﻴدوﻧﻪ‪،‬‬

‫د – اراﻳﻞ ﻫﻼﻳدوﻧﻪ‪.‬‬

‫‪ -9‬د تراى کﻠﻮرو اﻳتﻠﻴﻦ فﻮرﻣﻮل عبارت ﻟﻪ ‪-------‬دى‪.‬‬ ‫الف‪ ، CHCl = CHCl -‬ب‪، CHCl = CCl2 -‬‬

‫ج‪، CH 3 CCl3 -‬‬

‫د‪ -‬ﻫﻴ＆ ﻳﻮ‬

‫‪ - 10‬د کﻠﻮرو فارم د ‪ -------‬ﻣحصﻮل ﻳﻮه زﻫري ﻣاده فﻮسجﻴﻦ )‪ (Phosgene‬ده‪.‬‬ ‫اﻟف – رﻳدکشﻦ‪،‬‬

‫ب – اکسﻴدﻳشﻦ‪،‬‬

‫ج جﻤعﻲ تعاﻣﻞ‪،‬‬

‫د – تجرﻳدي تعاﻣﻞ‪.‬‬

‫تشرﻳحﻲ پﻮ＊تﻨ‪３‬‬ ‫‪ -1‬د ﻻﻧدې ﻣرکبﻮﻧﻮ ﻧﻮﻣﻮﻧﻪ د اﻳﻮپک پر بﻨس＀ وﻟﻴکئ‪:‬‬ ‫‪Br‬‬ ‫|‬ ‫‪a )CH CH CH CH CH‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪Cl CH 3‬‬ ‫|‬ ‫|‬ ‫‪c)CH CH CH CH CH Cl‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪Cl CH 3‬‬ ‫|‬ ‫|‬ ‫‪b)CH CH CH CH CH‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪Cl Cl‬‬ ‫|‬ ‫|‬ ‫‪d )CH CH CH CH CH‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪ 1-chloro propane - 2‬او ‪ NaOH‬د تعﻮﻳضﻲ تعاﻣﻞ ﻣعادﻟﻪ وﻟﻴکئ‪:‬‬ ‫‪ - 3‬د ﻻﻧدې تعﻮﻳضﻲ تعاﻣﻠﻮﻧﻮ ﻣعادﻟ‪ ３‬بشپرې ک‪７‬ئ‪:‬‬

‫‪١١٩‬‬

‫‪a RX + Mg‬‬ ‫‪b CH 3 Br + H 2O‬‬ ‫‪c CH 2 = CH 2 + HI‬‬ ‫‪Dehydro ha log enation‬‬ ‫)‪KOH ( alcoholic‬‬

‫‪d CH 3 CH 2 CH 2 Br‬‬

‫‪e CH 3 CH CH 2 CH 2 Br +‬‬

‫‪ - 4‬د ‪1 - Chloro propane‬او ‪ NaOH‬د تعﻮﻳضﻲ تعاﻣﻞ ﻣحصﻮل بﻪ کﻮﻣﻪ ﻣاده وي؟‬ ‫د حﻞ طرﻳقﻪ‪ :‬دواړه تعاﻣﻞ کﻮوﻧکﻲ ﻣادې وﻟﻴکئ او پﻪ ﻫغﻮی ک‪ ３‬ﻧﻮکﻠﻴﻮفﻴﻞ ﻣﻮاد ( د بﻴﻠ‪ ３／‬پﻪ ډول‪) OH :‬او پات‪ ３‬شﻮي‬ ‫‪－‬روپﻮﻧﻪ؛ ( د بﻴﻠ‪ ３／‬پﻪ ډول‪ ) Cl :‬و ！اکئ‪ .‬د ‪－ Cl‬روپ د ‪ OH‬د ‪－‬روپ پﻪ واسطﻪ تعﻮﻳض ک‪７‬ئ او بشپ‪７‬ه ﻣعادﻟﻪ ﻳ‪３‬‬ ‫وﻟﻴکئ‪.‬‬ ‫‪ 1 Bromopropane .5‬او ‪ 2 Chloropropane‬ﻟﻪ ‪ OH‬سره د ‪ S N 2‬تعﻮﻳضﻲ تعاﻣﻞ ترسره ک‪７‬ى دى‪،‬‬ ‫ستاس‪ ３‬پﻪ ﻧظر دکﻮﻣﻮ ﻧﻮﻣﻮړو ﻣرکبﻮﻧﻮ ‪ S N 2‬تعاﻣﻞ بﻪ سرﻳع وي؟‬ ‫الف‪ Bromobenze n -‬ﻳا ) ‪(C6 H 5 CH 2 Br‬‬

‫‪ benzylbromide‬ب‪ CH 3Cl -‬ﻳا ‪(CH 3 ) 3 CCl‬‬

‫ج‪ CH 3CH = CHBr -‬ﻳا ‪. CH 2 = CHCH 2 Br‬‬ ‫‪ - 6‬ﻟﻪ ﻻﻧدې جﻮړواﻟکاﻳﻞ ﻫﻼﻳدوﻧﻮ ＇خﻪ بﻪ دکﻮﻣﻮ د ‪ S N 2‬تعﻮﻳضﻲ تعاﻣﻞ ﻟﻪ‪ OH‬سره چ＂ک وي؟‬ ‫‪ - 7‬د ‪ 3 methyloc tan 3 ol‬اود ‪ HBr‬ﻟﻪ تعﻮﻳضﻲ تعاﻣﻞ ＇خﻪ بﻪ کﻮم ﻣحصﻮل د ‪ S N 1‬د تعﻮﻳضﻲ تعاﻣﻞ د‬ ‫ﻣﻴخاﻧﻴکﻴت پﻪ بﻨس＀ تر ﻻسﻪ شﻲ؟ د ﻣحصﻮﻟﻮ اود تعاﻣﻞ کﻮوﻧکﻮ ﻣﻮاد فﻮرﻣﻮﻟﻮﻧﻪ ﻳ‪ ３‬وﻟﻴکئ‪.‬‬ ‫‪＇ .8‬رﻧ‪／‬ﻪ کﻮﻟی شئ چ‪ ３‬دا ﻻﻧدې ﻣﻮاد د ﻧﻮکﻠﻴﻮفﻴﻠﻲ تعﻮﻳضﻲ تعاﻣﻠﻮﻧﻮ پر بﻨس＀ تر ﻻسﻪ ک‪７‬ئ؟‬

‫‪b) ( CH3 ) 2 CHCH2CH2CN ، a) CH3CH2CH2CH2 OH‬‬ ‫‪ .9‬ﻻﻧدې ﻣعادﻟ‪ ３‬بشپ‪７‬ې ک‪７‬ئ‪.‬‬ ‫‪Br‬‬

‫?‬

‫|‬

‫‪? C H3C H2 C H C H3 + LiI‬‬

‫‪C H3‬‬

‫‪C H3 C H C H2C l + H S‬‬

‫‪ -10‬د ﻻﻧدې ﻣرکبﻮﻧﻮ ﻣشرح ﻣاﻟِﻴکﻮﻟﻲ فﻮرﻣﻮﻟﻮﻧﻪ وﻟﻴکئ ؟‬ ‫الف‪2,3 - dichloro - 4 - methyl hexane -‬‬

‫ب – `‪4 bromo 4ethyl 2 methyl hexane‬‬

‫ج‪-‬‬

‫‪3 iodo 2,2,4,4 tetramethyl pen tan e‬‬

‫‪١٢٠‬‬

‫|‬

‫اتﻢ ＇پرکی‬

‫اﻟکﻮﻟﻮﻧﻪ او اﻳتروﻧﻪ‬

‫ډﻳر عضﻮي ﻣرکبﻮﻧﻪ ‪＄‬اﻧ‪７／‬ي ډﻟ‪ ３‬ﻟري چ‪ ３‬د وظﻴفﻪ ﻳﻲ ‪－‬روپﻮﻧﻮ )‪ ( Functional groups‬پﻪ ﻧﻮم‬ ‫ﻳادﻳ‪８‬ي‪ .‬دا ‪－‬روپﻮﻧﻪ ﻟﻪ ﻫاﻳدروکاربﻨﻮﻧﻮ سره تعﻮﻳضﻲ تعاﻣﻠﻮﻧﻪ ترسره کﻮي او پﻪ پاﻳﻠﻪ ک‪ ３‬د عضﻮي‬ ‫ﻣرکبﻮﻧﻮ ‪＄‬اﻧ‪７／‬ي ！ﻮﻟ‪／‬ﻲ جﻮړوي چ‪ ３‬د ﻫغﻮی ﻟﻪ ډﻟ‪＇ ３‬خﻪ د ﻫاﻳدروکسﻴﻞ ‪－‬روپ) ‪ ( OH‬او اﻳتر‬ ‫‪－‬روپ) ‪ ( O‬دی‪.‬‬ ‫د ﻫاﻳدروکسﻴﻞ او اﻳتر ‪－‬روپﻮﻧﻪ د اشتراکﻲ اړﻳک‪ ３‬پﻪ واسطﻪ د ﻫاﻳدروکاربﻨﻮﻧﻮ ﻟﻪ کاربﻦ سره ﻧ‪＋‬تﻲ دي‪،‬‬ ‫پﻪ دې ＇پرکﻲ ک‪ ３‬داﻟکﻮﻟﻮ او اﻳتروﻧﻮ دخﻮاصﻮ‪ ،‬جﻮړ＊ت او د استعﻤال ‪＄‬اﻳﻮﻧﻮ پﻪ ﻫکﻠﻪ بﻪ ﻣعﻠﻮﻣات‬ ‫تر ﻻسﻪ ک‪７‬ئ او د دې ＇پرکﻲ پﻪ ﻣطاﻟعﻪ بﻪ پﻮه شئ چ‪ ３‬اﻟکﻮﻟﻮﻧﻪ او اﻳتروﻧﻪ کﻮم ډول ﻣرکبﻮﻧﻪ دي او د‬ ‫کﻮم ډول خﻮاصﻮ او جﻮړ＊تﻮﻧﻮ ﻟروﻧکﻲ دي؟ پﻪ صﻨعت ک‪ ３‬پﻪ کﻮﻣﻮ برخﻮ ک‪ ３‬پﻪ کار وړل کﻴ‪８‬ي او‬ ‫＇رﻧ‪／‬ﻪ کﻴداى شﻲ؛ ﻫغﻮى پﻪ ﻻس راوړل شﻲ؟‬

‫‪١٢١‬‬

‫‪ :1 – 8‬اﻟکﻮﻟﻮﻧﻪ ( ‪)Alcohols‬‬ ‫ﻫغﻪ عضﻮي ﻣرکبﻮﻧﻪ چ‪ ３‬پﻪ خپﻞ ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻲ ترکﻴب ک‪ ３‬د ‪ OH‬وظﻴفﻪ ﻳﻲ ‪－‬روپ وﻟري‪ ،‬د اﻟکﻮﻟﻮ پﻪ ﻧﻮم ﻳادﻳ‪８‬ي‪.‬‬ ‫اﻟکﻮل عربﻲ کﻠﻤﻪ ده چ‪ ３‬ﻣعﻨا ﻳ‪ ３‬د شرابﻮ جﻮﻫر دی‪ ،‬د اﻟکﻮﻟﻮ عﻤﻮﻣﻲ فﻮرﻣﻮل ‪ R-OH‬دی چ‪ R ３‬کﻴدای‬ ‫شﻲ د اﻟکاﻳﻞ پاتﻲ شﻮﻧ‪ ３‬د ﻧارﻣﻞ او ﻳا ﻣﻨشعب زﻧ‪％‬ﻴر ﻟرﻟﻮسره‪ ،‬اﻟکﻴﻨﻴﻞ‪ ،‬اﻟکاﻳﻨﻴﻞ (د دوه ‪－‬ﻮﻧ‪ ３‬او ﻳا درې ‪－‬ﻮﻧ‪３‬‬ ‫اړﻳک‪ ３‬ﻟروﻧکﻲ) اروﻣاتﻴک ک‪７‬ۍ او داس‪ ３‬ﻧﻮر وي؛ د بﻴﻠ‪ ３／‬پﻪ ډول‪:‬‬ ‫‪CH 3‬‬ ‫|‬

‫‪CH 2 = CH CH 2 OH‬‬ ‫‪Allyl alcohol‬‬

‫‪C H2 C H2‬‬ ‫|‬

‫‪CH 3 C CH 3‬‬ ‫|‬

‫‪OH‬‬ ‫‪2 Methyl 2 Pr opanol‬‬

‫‪Ethyl alcohol‬‬

‫‪OH‬‬

‫‪CH 2 OH‬‬

‫|‬

‫‪OH‬‬

‫‪CH 3 CH 2 OH‬‬

‫‪Cl‬‬

‫‪Ethylene chloro hydrin‬‬

‫‪Cyclo hexanol‬‬

‫‪Benzyl alcohol‬‬

‫‪C H2 C H C H2‬‬ ‫|‬

‫|‬

‫‪OH OH‬‬ ‫‪Glycerin‬‬

‫|‬

‫‪OH‬‬

‫‪ :1 - 1 - 8‬د اﻟکﻮﻟﻮ ﻧﻮم اﻳ‪＋‬ﻮدﻧﻪ‬ ‫) سره اړﻳکﻪ ﻟري ﻳعﻨ‪ ３‬د ﻫغﻪ‬ ‫اﻟکﻮﻟﻮﻧﻪ د کاربﻦ د اتﻮﻣﻮﻧﻮ د شﻤﻴر پربﻨس＀ چ‪ ３‬د کاربﻴﻨﻮل ‪－‬روپ ﻳ‪(３‬‬ ‫کاربﻦ سره چ‪ ３‬د ﻫاﻳدروکسﻴﻞ ‪－‬روپ پﻪ ک‪ ３‬ﻧ‪＋‬تﻰ دى‪ ،‬پﻪ درې ډﻟﻮ وﻳشﻞ شﻮي دي‪:‬‬ ‫ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧی اﻟکﻮل )‪( (primaryalcohol‬د ‪－ OH‬روپ ﻟﻪ ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧﻲ کاربﻦ سره‪ ،‬دوﻳﻤﻲ اﻟکﻮل )‪(sec odary alcohol‬‬ ‫(د ﻫاﻳدروکسﻴﻞ ‪－‬روپ ) ‪ ( OH‬دوﻳﻢ کاربﻦ سره) او درﻳﻤﻲ اﻟکﻮل )‪( (Tetiaryalcohol‬چ‪ ３‬د ﻫاﻳدروکسﻴﻞ‬ ‫‪－‬روپ ) ‪ ( OH‬درﻳﻢ کاربﻦ سره اړه ﻳکﻪ ﻟري) دي چ‪ ３‬د ﻫغﻮى عﻤﻮﻣﻲ فﻮرﻣﻮﻟﻮﻧﻪ پﻪ ﻻﻧدې ډول دي‪:‬‬ ‫‪OH‬‬ ‫||‬ ‫‪C‬‬ ‫|‬

‫‪OH‬‬ ‫|‬ ‫‪R C R‬‬

‫‪OH‬‬ ‫|‬ ‫‪R C| R‬‬

‫|‬ ‫‪R‬‬

‫‪H‬‬

‫‪OH‬‬ ‫|‬ ‫‪R C H‬‬ ‫|‬ ‫‪H‬‬

‫ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧی اﻟکﻮل‬ ‫دوﻳﻤﻲ اﻟکﻮل‬ ‫درﻳﻤﻲ اﻟکﻮل‬ ‫پﻪ پﻮرتﻨﻴﻮ فﻮرﻣﻮﻟﻮﻧﻮ ک‪ R ３‬ب‪５‬ﻼب‪５‬ﻠ‪ ３‬عضﻮي پات‪ ３‬شﻮﻧﻲ ＊ﻴﻲ؛ ﻳعﻨ‪ ３‬کﻴدای شﻲ اﻟﻴفاتﻴک) ‪ ( CH‬او ﻳا اروﻣاﻳتک‬ ‫) ‪ (C H‬او ﻧﻮر وي‪ .‬اﻳتاﻳﻞ اﻟکﻮل (اﻳتاﻧﻮل) او بﻨزاﻳﻞ اﻟکﻮل د ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧﻴﻮ اﻟکﻮﻟﻮﻧﻮ ډوﻟﻮﻧﻪ دي؛ خﻮ اﻳزوپروپاﻳﻞ اﻟکﻮل‬ ‫د دوﻳﻤﻲ اﻟکﻮﻟﻮﻧﻮ ﻟﻪ ډوﻟﻮﻧﻮ ＇خﻪ دی‪:‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪5‬‬

‫‪6‬‬

‫‪١٢٢‬‬

‫‪CH 3‬‬ ‫‪CH 3 C OH‬‬

‫‪CH 3 CH 2 OH‬‬

‫‪3‬‬

‫‪C2 H 5‬‬

‫‪OH‬‬ ‫|‬ ‫‪C H CH‬‬

‫‪3‬‬

‫‪CH‬‬

‫دوﻳﻤﻲ اﻟکﻮل‬ ‫ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧی اﻟکﻮل‬ ‫ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧی اﻟکﻮل‬ ‫د اﻟکﻮﻟﻮ عﻤﻮﻣﻲ ﻧﻮم اﻳ‪＋‬ﻮدﻧﻪ پﻪ دوو سﻴستﻤﻮﻧﻮ ترسره کﻴ‪８‬ي چ‪ ３‬ﻳﻮ ﻳ‪ ３‬د ﻣعﻤﻮﻟﻲ ﻳا رادﻳکاﻟﻲ سﻴستﻢ‬ ‫(‪ )Common names‬ﻧﻮم اﻳ‪＋‬ﻮدﻧﻪ ده‪ ،‬ساده اﻟکﻮﻟﻮﻧﻪ چ‪ ３‬پخﻮا پﻴژﻧد ل شﻮي دي‪ ،‬پﻪ دې طرﻳقﻪ ﻳ‪ ３‬ﻧﻮم‬ ‫اﻳ‪＋‬ﻮدﻧﻪ کﻴ‪８‬ي؛ د بﻴﻠ‪ ３／‬پﻪ ډول‪:‬‬ ‫‪OH‬‬

‫‪CH‬‬ ‫‪3‬‬ ‫|‬ ‫‪C H CH 2‬‬

‫‪, CH 3‬‬

‫‪iso butyl alcohol‬‬

‫‪CH 3 CH 2 CH 2 OH‬‬ ‫‪propyl acohol‬‬

‫‪C H CH 3‬‬ ‫|‬

‫‪, CH 3‬‬

‫‪OH‬‬

‫‪OH‬‬ ‫‪isopropyl alcohol‬‬

‫‪OH‬‬

‫‪CH 3 OH‬‬ ‫‪methyl alcohol‬‬

‫‪CH 3‬‬

‫‪CH 2‬‬

‫‪ethyl alcohol‬‬

‫‪O2 N‬‬

‫‪CH 2‬‬

‫‪nitrobenzyl alcohol‬‬

‫‪p‬‬

‫دوﻳﻠﻮ وړ ده چ‪ ３‬دا ډول ﻧﻮم اﻳ‪＋‬ﻮدﻧﻪ ﻟ‪８‬ه کارول کﻴ‪８‬ي او پﻪ ＊اخ ﻟروﻧکﻮ او اوږدو زﻧ‪％‬ﻴروﻧﻮک‪ ３‬د پﻠ‪ ３‬کﻴدو وړ ﻧﻪ‬ ‫‪CH 3‬‬ ‫‪CH 3‬‬ ‫ده؛ دبﻴﻠ‪ ３／‬پﻪ تﻮ‪－‬ﻪ‪:‬‬ ‫|‬

‫‪CH 3 C C OH‬‬ ‫|‬

‫‪CH 2 CH 3‬‬

‫‪CH 3‬‬

‫)‪2,2,3 trimethyl pen tan ol (3‬‬

‫ﻫﻤدارﻧ‪／‬ﻪ د اﻟکﻮﻟﻮﻧﻮ پﻪ ﻧﻮم اﻳ‪＋‬ﻮدﻧﻪ ک‪ ３‬د اﻟکﻮﻟﻮﻧﻮ ډوﻟﻮﻧﻪ ( ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧﻲ‪ ،‬دوﻳﻤﻲ او درﻳﻤﻲ ) ﻫﻢ ！اکﻞ کﻴ‪８‬ي؛ د‬ ‫بﻴﻠ‪ ３／‬پﻪ ډول‪ :‬اﻳزوپروﻳاﻳﻞ اﻟکﻮل ﻳﻮ دوﻳﻤﻲ اﻟکﻮل دى او اﻳزوبﻴﻮتاﻳﻞ اﻟکﻮل ﻳﻮ ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧﻰ اﻟکﻮل دى ؛ ﻧﻮ ددوى ﻧﻮم‬ ‫اﻳ‪＋‬ﻮدﻧﻪ پﻪ ﻻﻧدې ډول ﻫﻢ ترسره کﻴ‪８‬ي‪.‬‬ ‫‪OH‬‬

‫‪CH 3‬‬ ‫|‬ ‫‪C H CH 2‬‬

‫‪CH 3‬‬

‫‪C H CH 3‬‬ ‫|‬

‫‪CH 3‬‬

‫‪OH‬‬

‫‪CH 2‬‬

‫‪CH 3‬‬

‫‪OH‬‬

‫‪Primary Methylpropyl alcohol‬‬

‫‪Isopropy alcohol‬‬

‫‪Primary Ethyl alcohol‬‬

‫ﻣشﻖ او تﻤرﻳﻦ وک‪７‬ئ‬

‫ﻳﻮ ډول اﻟکﻮل چ‪ ３‬جﻤعﻲ فﻮرﻣﻮل ﻳ‪ C H OH ３‬دی‪ ،‬پﻪ پام ک‪ ３‬وﻧﻴسئ‪ ،‬اتﻪ ب‪５‬ﻼب‪５‬ﻞ جﻮړ＊تﻴزفﻮرﻣﻮﻟﻮﻧﻪ د ﻫغﻪ ﻟپاره‬ ‫‪7‬‬ ‫‪15‬‬ ‫وﻟﻴکـئ چ‪ ３‬پﻪ ﻫغﻮى ک‪ ３‬ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧی‪ ،‬دوﻳﻤﻲ او درﻳﻤﻲ اﻟکﻮل و！اکﻞ شﻲ‪.‬‬ ‫|‬ ‫ډﻳر پﻮه شئ‪＄ :‬ﻴﻨ‪ ３‬وختﻮﻧﻪ داﻟکﻮﻟﻮﻧﻮ ﻧﻮم اﻳ‪＋‬ﻮدﻧﻪ دﻫغﻮي د‪ ( C OH )Carbinol‬د ‪－‬روپ پر بﻨس＀ ترسره کﻴ‪８‬ي‬ ‫|‬ ‫چ‪ ３‬د کاربﻴﻨﻮل سﻴستﻢ ورتﻪ واﻳﻲ‪ .‬پﻪ دې تک ﻻره ک‪ ３‬اﻟکﻮﻟﻮﻧﻪ داس‪ ３‬پﻪ پام ک‪ ３‬ﻧﻴﻮل ک‪８５‬ي چ‪ ３‬ﻟﻪ کاربﻴﻨﻮل ＇خﻪ پﻪ‬ ‫ﻻس راغﻠﻲ دي؛ ﻧﻮ ‪ CH3 OH‬تﻪ ﻫﻢ کاربﻴﻨﻮل واﻳﻲ‪ .‬د ﻫغ‪ ３‬ﻧﻮرې بﻴﻠ‪ ３／‬عبارت دي ﻟﻪ‪:‬‬ ‫‪١٢٣‬‬

‫‪CH 2 CH 3‬‬

‫‪CH 3‬‬ ‫|‬

‫|‬

‫|‬

‫‪C OH‬‬

‫‪CH 3 CH 2 C OH‬‬

‫‪CH 3 C OH‬‬

‫|‬

‫|‬

‫|‬

‫‪CH 2 CH 3‬‬ ‫‪tri ethyl carbinol‬‬

‫‪dimethyl phenyl‬‬ ‫‪carbinol‬‬

‫‪Tri phenyl carbinol‬‬

‫د اﻟکﻮﻟﻮﻧﻮ سﻴستﻤاتﻴک ﻧﻮم اﻳ‪＋‬ﻮدﻧﻪ د ) ‪ (IU PAC‬پربﻨس＀ داس‪ ３‬ترسره کﻴ‪８‬ي چ‪ ３‬د اړوﻧد ﻫاﻳدروکاربﻨﻮﻧﻮ د ﻧﻮم‬ ‫وروستی د ‪ e‬تﻮره د ) ‪ (ol‬پﻪ وروستاړي تعﻮﻳض کﻴ‪８‬ي او پﻪ پاﻳﻠﻪ ک‪ ３‬د اړوﻧد اﻟکﻮل ﻧﻮم ﻻستﻪ را‪＄‬ﻲ‪.‬‬ ‫ﻟﻪ دې کبﻠﻪ چ‪ ３‬پﻪ ﻧﻮم اﻳ‪＋‬ﻮدﻧ‪ ３‬ک‪ ３‬تﻴروتﻨ‪ ３‬ﻟرې شﻲ؛ ﻧﻮ د ﻫاﻳدروکاربﻨﻮﻧﻮ د کاربﻨﻮﻧﻮ پﻪ اتﻮﻣﻮﻧﻮ ﻧﻤبر وﻫﻞ‬ ‫کﻴ‪８‬ي او ﻧﻤبر وﻫﻞ د زﻧ‪％‬ﻴر ﻟﻪ ﻫغﻪ ﻟﻮري ＇خﻪ پﻴﻞ کﻴ‪８‬ي چ‪ ３‬د کاربﻴﻨﻮل د ‪－‬روپ کاربﻦ کﻮچﻨی ﻧﻤبر ‪＄‬اﻧتﻪ‬ ‫غﻮره ک‪７‬ي ؛ د بﻴﻠ‪ ３／‬پﻪ ډول‪:‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪1‬‬

‫‪2‬‬

‫‪CH 3 CH‬‬ ‫‪CH 3‬‬ ‫|| |‬ ‫‪OH‬‬ ‫‪OH‬‬ ‫‪2 propanol‬‬

‫‪1‬‬

‫‪3‬‬

‫‪2‬‬

‫‪CH 3 CH 2 CH 2 OH‬‬ ‫‪propanol‬‬

‫‪1‬‬

‫ﻣثال‪ :‬د ﻻﻧدې اﻟکﻮﻟﻮ ﻧﻮم اﻳ‪＋‬ﻮدﻧﻪ د اﻳﻮپک پربﻨس＀ ترسره کﻮو‪:‬‬ ‫‪OH‬‬

‫‪3‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪CH 2 OH‬‬

‫|‬

‫‪CH‬‬

‫‪CH 2‬‬

‫‪OH‬‬

‫‪CH 3‬‬

‫‪2 methyl 1 bu tan ol‬‬

‫‪CH 3‬‬

‫‪CH 3‬‬

‫‪CH3‬‬

‫‪methanol‬‬

‫‪2 –methyl 2- propanol‬‬

‫‪2 –methyl 2- propanol‬‬

‫‪CH 3‬‬ ‫|‬

‫‪C CH 3‬‬

‫‪ClCH 2 CH 2 OH‬‬ ‫‪2 chloro ethanol‬‬

‫|‬

‫‪CH 2‬‬

‫‪CH 3‬‬

‫‪OH‬‬ ‫‪methyl 2 bu tan ol‬‬

‫‪CH = CH 2‬‬

‫‪CH‬‬ ‫|‬

‫‪CH3‬‬

‫‪OH‬‬

‫‪2‬‬

‫‪CH 3‬‬

‫‪ol‬‬

‫‪3 buten‬‬

‫‪CH 2‬‬

‫‪CH 2‬‬

‫‪phenyl ethanol‬‬

‫‪2‬‬

‫‪CH 3‬‬ ‫|‬

‫‪CH‬‬

‫‪OH‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪C‬‬

‫‪CH 3‬‬

‫‪CH‬‬ ‫|‬

‫‪CH 3‬‬

‫‪OH‬‬

‫‪bu tan ol‬‬

‫‪3 methyl 2‬‬

‫اﻟکﻮﻟﻮﻧﻪ چ‪ ３‬د ‪ OH‬دوو ‪－‬روپﻮﻧﻮ ﻟروﻧکﻲ وي‪ ،‬ﻣعﻤﻮ ًﻻ د ‪－‬ﻼﻳکﻮﻟﻮﻧﻮ )‪ (Glycols‬پﻪ ﻧﻮم ﻧﻮﻣﻮل کﻴ‪８‬ي‪ ،‬د دې‬ ‫اﻟکﻮﻟﻮﻧﻮ ﻧﻮم اﻳ‪＋‬ﻮدﻧﻪ پﻪ دواړو (ﻣعﻤﻮﻟی او اﻳﻮپک) طرﻳقﻮ تر سره ک‪８５‬ي‪.‬‬

‫‪١٢٤‬‬

‫‪C H 2 CH 2 C H 2‬‬

‫‪C H2‬‬

‫‪OH‬‬

‫‪OH‬‬

‫|‬

‫‪OH‬‬

‫|‬

‫‪tri methylene glycol‬‬ ‫‪1,3 propane di ol‬‬

‫|‬

‫‪C H2 C H2‬‬

‫‪CH 3 C H‬‬ ‫|‬

‫|‬

‫‪OH‬‬

‫‪OH‬‬

‫‪proylene glycol‬‬ ‫‪ol‬‬

‫|‬

‫‪OH‬‬

‫‪ethylene glycol‬‬

‫‪1,2 propane di ol‬‬ ‫‪H‬‬

‫‪c‬‬

‫‪cis 1,2 cyclo pentane di ol‬‬

‫|‬ ‫‪H‬‬ ‫‪H‬‬ ‫|‬

‫‪OH‬‬

‫‪H‬‬ ‫|‬ ‫‪H‬‬

‫‪H‬‬ ‫|‬ ‫‪H‬‬ ‫‪H‬‬ ‫|‬

‫‪OH‬‬

‫ﻓﻌاﻟﻴت‪:‬‬ ‫د اوکتاﻧﻮل ﻟس اﻳزوﻣﻴروﻧﻪ وﻟﻴکئ او د اﻳﻮپک پﻪ طرﻳقﻪ ﻳ‪ ３‬ﻧﻮم اﻳ‪＋‬ﻮدﻧﻪ و ک‪７‬ئ‪.‬‬ ‫‪ :-2 -1 8‬د اﻟکﻮﻟﻮﻧﻮ ﻓزﻳکﻲ خﻮاص‬ ‫اﻟکﻮﻟﻮﻧﻪ د اﻟکاﻳﻞ او ﻫاﻳدروکسﻴﻞ ‪－‬روپ ﻟري‪ ،‬د دې ﻣرکبﻮﻧﻮ پﻪ ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ ک‪ ３‬د کاربﻦ او اکسﻴجﻦ ترﻣﻨ‪ ＃‬اړﻳکﻪ قطبﻲ‬ ‫ده او د دې ﻣرکبﻮﻧﻮ خﻮاص ！اکﻲ‪ .‬اﻟکﻮﻟﻮﻧﻪ د ﻫغﻮ ﻫاﻳدروکاربﻨﻮﻧﻮ پﻪ پرتﻠﻪ چ‪ ３‬د کاربﻨﻮﻧﻮ شﻤﻴر ﻳ‪ ３‬سره ﻳﻮشان (اﻳزوﻟﻮګ)‬ ‫وي‪ ،‬د اﻳشﻴدو ！کﻲ ﻳ‪ ３‬ور＇خﻪ ﻟﻮړ دي؛ ‪＄‬کﻪ د اﻟکﻮﻟﻮﻧﻮ د ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ ترﻣﻨ‪ ＃‬ﻫاﻳدروجﻨﻲ اړﻳک‪ ３‬شتﻮن ﻟري چ‪ ３‬دا‬ ‫اړﻳک‪ ３‬د اﻟکﻮﻟﻮﻧﻮ د ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ د تراکﻢ ﻻﻣﻞ کﻴ‪８‬ي‪ .‬ﻫاﻳدروجﻨﻲ اړﻳکﻪ د اﻟکﻮﻟﻮ او د اوبﻮ د ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ ترﻣﻨ‪ ＃‬ﻫﻢ شتﻪ‬ ‫چ‪ ３‬د ﻫغﻮی د حﻞ کﻴدو ﻻﻣﻞ ‪－‬ر‪＄‬ﻲ‪ ،‬د اوبﻮ ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻪ ﻫﻢ پﻪ خپﻞ ﻣﻨ‪ ＃‬ک‪ ３‬ﻫاﻳدروجﻨﻲ اړﻳک‪ ３‬ﻟري‪:‬‬

‫)‪ ( 1 – 8‬شکﻞ‪ :‬د اوبﻮ د ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮتر ﻣﻨ‪ ＃‬او د اﻟکﻮﻟﻮﻧﻮ د ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ تر ﻣﻨ‪ ＃‬ﻫاﻳدروجﻨﻲ اړﻳکﻪ‪.‬‬

‫د ﻧﻪ ＊اخ ﻟروﻧکﻮ اﻟکﻮﻟﻮﻧﻮ د اﻳشﻴدو！کی د ＊اخ ﻟروﻧکﻮ اﻟکﻮﻟﻮ ﻧﻮ د اﻳشﻴدود ！ک‪ ３‬پﻪ پرتﻠﻪ ﻟﻮړ دي‪ .‬د کاربﻦ د اتﻮﻣﻮﻧﻮ د‬ ‫شﻤﻴر او ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻲ کتﻠﻲ ﻟﻪ زﻳاتﻮاﻟﻲ سره داﻳشﻴدو ！کﻲ ﻫﻢ ﻟﻮړﻳ‪８‬ي‪.‬‬ ‫) ‪( 1 – 8‬جدول‪ :‬د ﻳﻮ شﻤﻴر اﻟکﻮﻟﻮﻧﻮ فزﻳکﻲ خﻮاص او د اﻳشﻴدو！کﻲ‬

‫ﻧﻮم‬

‫د اﻳشﻴدو درجﻪ پﻪ اوبﻮ ک‪ ３‬حﻞ کﻴدل(‪ 100gr‬اوبﻮ‬ ‫‪20°C‬‬ ‫ک‪ ３‬پﻪ ‪ 20°C‬ک‪)３‬‬

‫فﻮرمﻮل‬

‫‪65‬‬

‫پﻪ ﻫر ﻧسبت حﻞ کﻴدوﻧکﻲ دي‬

‫‪Methanol‬‬

‫‪CH 3OH‬‬

‫‪78.5‬‬

‫پﻪ ﻫر ﻧسبت حﻞ کﻴدوﻧکﻲ دي‬

‫‪ethanol‬‬

‫‪CH 3CH 2OH‬‬

‫‪97‬‬

‫پﻪ ﻫر ﻧسبت حﻞ کﻴدوﻧکﻲ دي‬

‫‪1-propanol‬‬

‫‪CH 3CH 2CH 2OH‬‬

‫‪7.9‬‬

‫‪1-butanol‬‬

‫‪CH 3CH 2CH 2CH 2OH‬‬

‫‪117.7‬‬

‫‪1- pentanol‬‬

‫‪CH 3CH 2CH 2CH 2CH 2OH‬‬

‫‪137.9‬‬

‫‪2.7‬‬

‫‪CH 3CH 2CH 2CH 2CH 2CH 2OH 1-hexanol‬‬

‫‪155.8‬‬

‫‪0.59‬‬ ‫‪١٢٥‬‬

‫د وظﻴفﻪ ﻳ‪－ ３‬روپﻮﻧﻮ پﻪ زﻳاتﻮاﻟﻲ د اﻟکﻮﻟﻮﻧﻮ د اﻳشﻴدو！کی ﻫﻢ ﻟﻮړﻳ‪８‬ي؛ د بﻴﻠ‪ ３／‬پﻪ ډول‪ :‬اﻳتﻠﻴﻦ ‪－‬ﻼﻳکﻮل پﻪ ‪197C‬‬

‫ک‪ ３‬پﻪ ا‪４‬ش‪５‬دو را‪＄‬ﻲ‪ ،‬د دې ﻣرکب د ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ ترﻣﻨ‪ ＃‬ﻫاﻳدروجﻨﻲ اړﻳک‪ ３‬ډﻳرې دي؛ ﻧﻮ ﻟﻪ ﻫﻤدې کبﻠﻪ د‬ ‫ﻫغﻮی حﻞ کﻴدل پﻪ اوبﻮ ک‪ ３‬ﻫﻢ ډ‪４‬ر دي‪ .‬اﻳتﻠﻴﻦ ‪－‬ﻼﻳکﻮل ＇خﻪ پﻪ ﻣﻮ！رو ک‪ ３‬د کﻨ‪／‬ﻞ ک‪５‬دو د ضد ﻣادې پﻪ تﻮ‪－‬ﻪ‬ ‫کاراخ‪５‬ستﻞ کﻴ‪８‬ي‪.‬‬ ‫د اﻟکﻮﻟﻮ د ا‪４‬ش‪５‬دو ！کﻲ د ﻫغﻮی د اﻳزوﻟﻮګ اﻟکاﻧﻮﻧﻮ پﻪ پرتﻠﻪ پﻪ ﻻﻧدې ‪－‬راف ک‪＊ ３‬ﻮدل شﻮي دي‪.‬‬ ‫) ‪ ( ° C‬دت دوخ درجه‬

‫الكﻮلﻮﻧﻪ‬

‫ﻧارمل الكاﻧﻮﻧﻪ‬ ‫د مالﻴكﻮل كتلﻪ‬ ‫) ‪( g .mol 1‬‬ ‫)‪ ( 1 - 8‬شکﻞ‪ :‬د اﻟکﻮﻟﻮ داﻳزوﻟﻮګ اﻟکاﻧﻮﻧﻮ د اﻳشﻴدود！کﻮ د پرتﻠﻲ ‪－‬راف‬

‫‪ :3 – 1 – 8‬د اﻟکﻮﻟﻮ کﻴﻤﻴاﻳﻲ خﻮاص او ﻓﻌاﻟﻴتﻮﻧﻪ‬ ‫اﻟکﻮﻟﻮﻧﻪ دوه خاصﻴتﻪ)‪ (Amphotric‬ﻣرکبﻮﻧﻪ دي چ‪ ３‬ﻫﻢ ت‪５‬زابﻲ خاصﻴت او ﻫﻢ اﻟقﻠﻲ خاصﻴت ＊ﻴﻲ‪ ،‬د ！ﻮ！ﻪ ک‪５‬دو‬ ‫ثابت ﻳ‪ ３‬خﻮ را ډ‪４‬ر زﻳات کﻮچﻨی دى‪:‬‬ ‫‪16‬‬

‫‪, K a = 10‬‬

‫‪C 2 H 5 O + H 3O +‬‬

‫‪H O‬‬ ‫‪2‬‬

‫)‪C 2 H 5 OH(aq‬‬

‫د اﻟﻘﻠﻴﻮ ﻓﻠزوﻧﻮ سره د اﻟکﻮﻟﻮﻧﻮ تﻌاﻣﻞ‪:‬‬ ‫اﻟکﻮﻟﻮﻧﻪ ﻟﻪ اﻟقﻠﻲ فﻠزوﻧﻮ سره تعاﻣﻞ کﻮي‪ ،‬اﻟکﻮﻟﻴتﻮﻧﻪ جﻮړوي؛ د بﻴﻠ‪ ３／‬پﻪ ډول‪ :‬اﻳتاﻧﻮل ﻟﻪ سﻮدﻳﻢ سره تعاﻣﻞ‬ ‫کﻮي چ‪ ３‬د سﻮدﻳﻢ اﻳتاﻧﻮﻟﻴت ( ‪ ) C 2 H 5 ONa‬جﻮړوي‪:‬‬ ‫‪2C 2 H 5 ONa + H 2‬‬

‫‪١٢٦‬‬

‫‪2C 2 H 5 OH + Na‬‬

‫)‪ ( 2 - 8‬شکﻞ‪ :‬ﻟﻪ فﻠزی سﻮدﻳﻢ سره د اﻳتاﻳﻞ اﻟکﻮﻟﻮ تعاﻣﻞ‬

‫سﻮدﻳﻢ اﻟکﻮﻟﻴتﻮﻧﻪ پﻪ اوبﻠﻦ ﻣحﻠﻮل ک‪ ３‬قﻮي اﻟقﻠﻲ ‪＄‬اﻧ‪／‬رتﻴا ﻟري چ‪ ３‬د خپﻞ جﻮړه ت‪５‬زابﻮﻧﻮ ضعﻴفﻮاﻟﻰ رو＊اﻧﻪ‬ ‫کﻮي‪.‬‬ ‫د اﻟکﻮﻟﻮﻧﻮ کﻴﻤﻴاﻳﻲ فعاﻟﻴت د اﻟقﻠﻴﻮ فﻠزوﻧﻮ سره پﻪ تعاﻣﻞ ک‪ ３‬د ﻫغﻮی د کاربﻨﻲ زﻧ‪％‬ﻴر ﻟﻪ اوږد واﻟﻲ سره ！ﻴ＂ﻴ‪８‬ي‬ ‫چ‪ ３‬د ﻫغﻮی د فعاﻟﻴت ！ﻴ＂ﻮاﻟی پﻪ ﻻﻧدې سﻠسﻠﻪ ک‪＊ ３‬ﻮدل شﻮى دى‪:‬‬ ‫د فعاﻟﻴت ﻟ‪８‬واﻟﻲ‬

‫‪CH 3 OH‬‬ ‫‪CH 3 CH 2 OH‬‬ ‫‪CH 3 CH 2 CH 2 OH‬‬

‫‪Activity decreses‬‬

‫‪H 2O‬‬

‫اﻟکﻮﻟﻮﻧﻪ کﻮﻟی شﻲ چ‪ ３‬داﻟقﻠﻴﻮ خاصﻴت ﻫﻢ ﻟﻪ ‪＄‬ان ＇خﻪ ＊کاره ک‪７‬ي؛ ‪＄‬کﻪ د ‪ OH‬د ‪－‬روپ د اکسﻴجﻦ د اتﻮم‬ ‫ازاده جﻮړه اﻟکتروﻧﻮﻧﻪ د ﻧﻮرو ت‪５‬زابﻮﻧﻮ د پروتﻮﻧﻮﻧﻮ د جذب وړتﻴا ﻟري‪.‬‬ ‫‪C 2 H 5 OH 2+ + H 2 O‬‬

‫‪C 2 H 5 OH + H 3O +‬‬

‫‪ C 2 H 5 OH + 2‬د اﻳتاﻳﻞ اﻟکﻮل ﻣزدوج ت‪５‬زاب دی او د اکسﻮﻧﻴﻢ اﻳﻮن ﻳﻮه بﻴﻠ‪／‬ﻪ ده‪ ،‬عﻤﻮﻣﻲ فﻮرﻣﻮل ﻳ‪３‬‬ ‫‪ R OH‬دى‪ ،‬د ‪ R OH‬جﻮړﻳدل د پرﻟﻪ پس‪ ３‬تعاﻣﻠﻮﻧﻮ ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧی پ‪７‬او دى چ‪ ３‬اﻟکﻮﻟﻮﻧﻪ ﻳ‪ ３‬د ت‪５‬زابﻲ‬ ‫کتﻠستﻮﻧﻮ پﻪ شتﻮن ک‪ ３‬ترسره کﻮي؛ د بﻴﻠ‪ ３／‬پﻪ ډول‪ :‬ﻟﻪ اﻟکﻮﻟﻮ ＇خﻪ د اوبﻮ اﻳستﻞ پﻪ ت‪５‬زابﻲ ﻣحﻴط ک‪(H SO )３‬‬ ‫د اکسﻮﻧﻴﻢ )‪ (oxonium‬د اﻳﻮن پﻪ واسطﻪ ترسره کﻴ‪８‬ي‪:‬‬ ‫‪+‬‬

‫‪2‬‬

‫‪+‬‬

‫‪2‬‬

‫‪4‬‬

‫‪CH 2 = CH 2 + H 2O‬‬

‫‪H SO 1700 C‬‬ ‫‪2 4‬‬

‫‪2‬‬

‫‪C 2 H 5 OH‬‬

‫پﻪ دې ترتﻴب د اﻳتاﻳﻞ اﻟکﻮﻟﻮ ډی ﻫاﻳدرﻳشﻦ (‪ )Dehydration‬ﻫاﻳدروکاربﻨﻮﻧﻮ تﻪ د ﻧباتی اﻧرژۍ د راک‪７‬ې‬ ‫ورک‪７‬ې اﻣکان برابروي؛ ‪＄‬کﻪ دکرﻧ‪ ３‬ﻣحصﻮﻻتﻮ؛ ﻟکﻪ غﻠ‪－ ،３‬ﻨ‪ ،９‬خرﻣا‪ ،‬اﻧ‪／‬ﻮر او ﻧﻮرو د تخﻤر ＇خﻪ چ‪３‬‬ ‫اﻟکﻮﻟﻮﻧﻪ جﻮړﻳ‪８‬ي او د اﻟکﻮﻟﻮ ﻟﻪ ډي ﻫاﻳدرﻳشﻦ (‪＇ )Dehydration‬خﻪ اﻳتﻠﻴﻦ او بﻴا پﻮﻟﻲ اﻳتﻴﻠﻴﻦ ﻻستﻪ‬ ‫را‪＄‬ﻲ‪ .‬اﻟکﻮﻟﻮﻧﻪ د ﻫاﻳدرو ﻫﻼﻳدوﻧﻮ او ﻟﻪ ﻫﻼﻳدوﻧﻮ سره تعاﻣﻞ کﻮي چ‪ ３‬اﻟکاﻳﻞ ﻫﻼﻳدوﻧﻪ جﻮړﻳ‪８‬ي‪:‬‬ ‫‪١٢٧‬‬

‫‪CH3 CH2 Br + H 2O‬‬

‫اکسﻴدي کﻮوﻧکﻲ ﻣﻮاد؛ د بﻴﻠ‪ ３／‬پﻪ ډول‪ K Cr O :‬ﻟﻪ اﻟکﻮﻟﻮ سره تعاﻣﻞ کﻮي چ‪ ３‬د اﻟکﻮﻟﻮ د اکسﻴدﻳشﻦ د‬ ‫اﻟدﻳﻬاﻳدوﻧﻪ‪[O‬او ت‪５‬زابﻮﻧﻪ جﻮړﻳ‪８‬ي‪:‬‬ ‫عﻤﻠﻴ‪ ３‬پﻪ|| پاي ک‪３‬‬ ‫]‬ ‫‪7‬‬

‫]]‪[[OO‬‬ ‫] ‪[O‬‬

‫‪C 2 H 5 OH + HBr‬‬

‫‪OH‬‬

‫‪H‬‬ ‫‪CH 3 CH‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪3 ||2 COH‬‬ ‫||‬

‫] ‪[O‬‬

‫] ‪[O‬‬

‫‪C H‬‬ ‫‪O CH 3CHC3 OH‬‬ ‫||‬ ‫‪C 2OH‬‬ ‫‪Na‬‬ ‫‪Cr2O7 / H +‬‬

‫‪2‬‬

‫‪2‬‬

‫‪CH 3 CH 2‬‬

‫||‬

‫] ‪[O‬‬

‫‪CH‬‬ ‫‪CH3 3 CH‬‬ ‫‪C 2 H OH‬‬

‫‪OH‬‬

‫‪O‬‬ ‫||‬

‫‪O‬‬

‫] ‪[O‬‬ ‫‪CH 3 C‬‬ ‫‪Na2H‬‬ ‫‪Cr2O7 / H +‬‬

‫‪CH 3‬‬

‫‪CH 3 CH 2‬‬ ‫‪O‬‬

‫] ‪[O‬‬ ‫‪+‬‬

‫‪Na2Cr2O7 / H +‬‬

‫‪Na2Cr2O7 / H‬‬

‫‪OH‬‬

‫‪CH 3 CH 2‬‬ ‫‪O‬‬

‫‪+‬‬

‫اﻟدﻳﻬاﻳدوﻧﻪ‪Na2Cr2‬‬ ‫اﻳتاﻳﻞ اﻟکﻮل پﻪ سروازي ﻟﻮ＊ﻲ ک‪ ３‬ﻟﻪ ＇ﻪ ﻣﻮدې وروستﻪ د ﻫﻮا ﻟﻪ اکسﻴجﻦ سره تعاﻣﻞ کﻮي‪O7 / H ،‬‬ ‫جﻮړوي‬ ‫چ‪ ３‬عطري بﻮی ﻟري خﻮ د اﻟکﻮﻟﻮﻧﻮ ﻟﻪ بﻮی سره تﻮپﻴر ﻟري چ‪ ３‬د قﻮي اکسﻴدﻳشﻦ پﻪ پاﻳﻠﻪ ک‪ ３‬پﻪ عضﻮي ت‪５‬زابﻮﻧﻮ‬ ‫بدﻟﻴ‪８‬ي چ‪ ３‬تﻴز بﻮی ﻟري‪ .‬د ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧﻲ اﻟکﻮﻟﻮ د اکسﻴدﻳشﻦ عﻤﻠﻴﻪ د اﻟدﻳﻬاﻳدوﻧﻮ او ت‪５‬زابﻮﻧﻮ د جﻮړ＊ت پﻪ پاى ک‪３‬‬ ‫ترسره کﻴ‪８‬ي‪:‬‬ ‫‪O‬‬ ‫||‬

‫‪H + H 2O‬‬

‫‪OH‬‬

‫‪C‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪O2‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪R‬‬

‫||‪O‬‬ ‫‪R C‬‬

‫‪Oxidation‬‬

‫‪OH +‬‬

‫‪R CH 2‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪H + O2‬‬ ‫‪2‬‬

‫||‪O‬‬ ‫‪R C‬‬

‫کﻪ چﻴرې دوﻳﻤﻲ اﻟکﻮل اکسﻴدﻳشﻦ شﻲ‪ ،‬د ﻫغﻪ اړوﻧد کﻴتﻮﻧﻮﻧﻪ ﻻستﻪ را‪＄‬ﻲ‪:‬‬ ‫‪OO‬‬ ‫|| ||‬ ‫‪H O‬‬ ‫‪RR C CR +OH‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪11‬‬ ‫‪Oxidation‬‬ ‫‪HR ++ 2 OO2 2 Oxidation‬‬

‫‪2‬‬

‫‪OH‬‬ ‫‪O‬‬ ‫|| |‬ ‫‪C‬‬ ‫‪CH‬‬

‫‪R‬‬ ‫‪R‬‬

‫د اﻳسترو د جﻮړوﻟﻮ تﻌاﻣﻞ ) ‪(Esterifica tion‬‬ ‫د اﻟکﻮﻟﻮ او ت‪５‬زابﻮﻧﻮ تعاﻣﻞ د اﻳسترﻳفﻴکشﻦ پﻪ ﻧﻮم ﻳا دﻳ‪８‬ي‪ ،‬دا تعاﻣﻞ د کتﻠست پﻪ تﻮ‪－‬ﻪ د ت‪５‬زابﻮﻧﻮ پﻪ شتﻮن ک‪ ３‬ترسره‬ ‫کﻴ‪８‬ي چ‪ ３‬د ﻫغﻮی پﻪ پاﻳﻠﻪ ک‪ ３‬اﻳستر او اوبﻪ جﻮړﻳ‪８‬ي‪:‬‬ ‫‪R+H O‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪O‬‬ ‫||‬ ‫‪C O‬‬

‫‪H+‬‬

‫‪R‬‬

‫‪Esteres‬‬ ‫‪CH + H O‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪2‬‬

‫‪O‬‬ ‫||‬ ‫‪C O CH‬‬

‫‪3‬‬

‫‪CH‬‬

‫‪O‬‬ ‫||‬ ‫‪OH + R C OH‬‬ ‫‪acides‬‬

‫) ‪( H SO‬‬ ‫‪2 4‬‬

‫‪O‬‬ ‫||‬ ‫‪C OH‬‬

‫‪3‬‬

‫‪R‬‬

‫‪Alcohols‬‬ ‫‪OH + CH‬‬

‫‪2‬‬

‫‪CH‬‬

‫‪3‬‬

‫‪CH‬‬

‫اسﻴتاﻳﻞ کﻠﻮراﻳدوﻧﻪ ﻫﻢ ﻟﻪ اوبﻮ سره تعاﻣﻞ کﻮي چ‪ ３‬د ﻫغﻮی د تعاﻣﻞ ﻣحصﻮل ﻫﻢ اﻳستروﻧﻪ دي‪:‬‬ ‫‪O‬‬ ‫||‬ ‫‪CH C O CH + HCl‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪١٢٨‬‬

‫‪O‬‬ ‫||‬ ‫‪CH OH + CH‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪3‬‬ ‫| ‪3‬‬ ‫‪Cl‬‬

‫‪ :4 – 1 – 8‬د اﻟکﻮﻟﻮ ﻻستﻪ راوړﻧﻪ‬ ‫د اﻟکﻮﻟﻮ د ﻻستﻪ راوړﻟﻮ اقتصادي ﻻره د اﻟکﻴﻨﻮﻧﻮ ﻫاﻳدرﻳشﻦ او د قﻨدوﻧﻮ ﻟﻪ تخﻤر ＇خﻪ عبارت ده‪:‬‬ ‫‪CH3 CH2 OH‬‬

‫) ‪+ H 2O ( H 2 SO4‬‬

‫‪H 2C = CH2‬‬

‫د تخﻤر ﻟﻪ ﻻرې د اﻟکﻮﻟﻮ ﻻستﻪ راوړﻟﻮ پﻪ ﻣﻮخﻪ کﻮم چ‪ ３‬ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧ‪ ９‬ﻣاده ﻳ‪ ３‬ﻧشاﻳستﻪ وي‪ ،‬د اﻣاﻳﻠز)‪ (Amylose‬اﻧزاﻳﻢ‬ ‫چ‪ ３‬د اوربشﻮ )‪ (malt‬پﻪ اوبﻮ ک‪ ３‬شتﻮن ﻟري‪ ،‬کارول کﻴ‪８‬ي‪ ،‬دا اﻧزاﻳﻢ ﻧشاﻳستﻪ پﻪ ساده قﻨدوﻧﻮ ( ‪－‬ﻠﻮکﻮز) تبدﻳﻠﻮي‪ .‬د‬ ‫چغﻨدرو ﻳا ‪－‬ﻨﻴﻮ د قﻨدوﻧﻮ پﻪ تخﻤر ک‪ ３‬چ‪ ３‬د سکروز او ﻣاﻟتﻮز ﻟروﻧکﻲ وي‪ ،‬د اﻧﻮرتﻴز(‪)Invertase‬اﻧزاﻳﻢ چ‪ ３‬پﻪ‬ ‫خﻤﻴرې )‪ (yest‬ک‪ ３‬شتﻮن ﻟري‪ ،‬کارول کﻴ‪８‬ي‪ ،‬اﻧزاﻳﻢ د چغﻨدرو‪－ ،‬ﻨﻴﻮ او ﻧﻮرو ﻣﻴﻮو ‪＄‬ﻮ＊ا پﻪ ‪－‬ﻠﻮکﻮز او فرکتﻮز‬ ‫تبدﻳﻠﻮي‪ .‬د زاﻳﻤﻴز)‪ (zymase‬اﻧزاﻳﻢ چ‪ ３‬خﻤﻴرې ک‪ ３‬شتﻪ دی‪－ ،‬ﻠﻮکﻮز پﻪ اﻳتاﻧﻮل او ‪ CO‬بدﻟﻮي‪:‬‬ ‫‪2‬‬

‫اماﻳلﻴز‬

‫‪nC6 H12O6‬‬

‫‪H 2O + HCl +‬‬

‫ﻳﻮه قﻴمتﻪ قﻨد‬

‫‪(C6 H10O5 ) n +‬‬

‫ﻧشاﻳستﻪ‬

‫ﻟﻪ اوبﻮ ＇خﻪ د اﻳتاﻧﻮل جﻼکﻮل د پرﻟﻪ پس‪ ３‬تقطﻴر پﻪ واسطﻪ ترسره کﻴ‪８‬ي؛ داس‪ ３‬چ‪ ３‬اﻳتاﻳﻞ اﻟکﻮل پﻪ ‪ 78C‬او‬ ‫اوبﻪ پﻪ ‪ 100C‬ک‪ ３‬پﻪ ا‪４‬ش‪５‬دو را‪＄‬ﻲ‪.‬‬ ‫د اﻟکﻮﻟﻮ د ﻻستﻪ راوړﻧ‪ ３‬صﻨﻌتﻲ او ﻣصﻨﻮﻋﻲ ﻻره‬ ‫‪ – 1‬ﻟﻪ پتروﻟﻴﻢ ＇خﻪ ﻫﻢ ک‪５‬داى شﻲ‪ ،‬اﻟکﻮل ﻻستﻪ راوړل شﻲ؛ د بﻴﻠ‪ ３／‬پﻪ ډول‪ :‬پﻪ اﻣرﻳکا ک‪ ３‬پﻪ ﻳﻮ کال ک‪３‬‬ ‫‪ 7.108 Lb‬اﻳتاﻧﻮل او ‪10 Lb‬اﻳزوپروپاﻳﻞ اﻟکﻮل ﻟﻪ پتروﻟﻴﻢ ＇خﻪ تر ﻻسﻪ کﻴ‪８‬ي چ‪ ３‬دا ډول اﻟکﻮﻟﻮﻧﻪ د اﻟکﻮﻟﻲ‬ ‫ﻣشروباتﻮ ﻟپاره ﻧﻪ کارول کﻴ‪８‬ي‪.‬‬ ‫ﻣﻴتاﻧﻮل پﻪ ‪ 1920‬م کال ک‪ ３‬ﻟﻪ وچﻮ ﻟر‪－‬ﻴﻮ ＇خﻪ پﻪ ﻻس راوړل شﻮی دی‪ ،‬اوس پﻪ اﻣرﻳکا ک‪ ３‬ﻟس)‪ (10‬ﻣﻴﻠﻴﻮﻧﻪ پﻮﻧده‬ ‫ﻣﻴتاﻧﻮل د ‪ CO‬او ‪ H‬ﻟﻪ تعاﻣﻞ ＇خﻪ (د ‪ CO‬ﻟﻪ ارجاع ＇خﻪ) ﻻس تﻪ راوړي‪:‬‬ ‫‪9‬‬

‫‪2‬‬

‫‪CH 3OH‬‬

‫‪ZnO ,Cr2O3‬‬ ‫‪400 o C‬‬

‫‪CO + 2 H 2‬‬

‫ﻟﻪ پﻮرتﻨﻴﻮ ﻻس تﻪ راوړل شﻮو کﻤﻴتﻮﻧﻮ اﻟکﻮﻟﻮﻧﻮ ＇خﻪ ﻧﻴﻤاﻳﻲ ﻳ‪ ３‬د فارم اﻟدﻳﻬاﻳد د ﻻس تﻪ راوړﻟﻮ پﻪ ﻣﻮخﻪ د‬ ‫پﻼستﻴک د تﻮﻟﻴد ﻟپاره پﻪ کار وړل کﻴ‪８‬ي‪.‬‬ ‫‪ – 2‬د ‪－‬رﻳﻨارد ＊ﻮدوﻧکﻰ ترکﻴبﻲ تﻌاﻣﻞ‪:‬‬ ‫اﻟف‪ :‬د ‪－‬رﻳﻨارد د ＊ﻮدوﻧکﻲ اود اﻟدﻳﻬاﻳدوﻧﻮ د تعاﻣﻞ پﻪ پاﻳﻠﻪ ک‪ ３‬اﻟکﻮﻟﻮﻧﻪ ﻻستﻪ را‪＄‬ﻲ‪:‬‬ ‫‪H‬‬ ‫|‬ ‫‪R` C OH + MgOHX‬‬ ‫|‬ ‫‪R‬‬

‫‪H‬‬ ‫|‬ ‫‪H 2O‬‬ ‫‪R` C OMgX‬‬ ‫|‬ ‫‪R‬‬

‫‪H‬‬ ‫|‬ ‫‪R` C = O + R MgX‬‬

‫‪١٢٩‬‬

‫‪H‬‬ ‫|‬ ‫‪C‬‬ ‫|‬

‫‪OH + MgOHBr‬‬

‫‪3‬‬

‫‪CH‬‬

‫‪H O‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪OMgBr‬‬

‫‪CH 3‬‬

‫‪2- Propanol‬‬

‫‪H‬‬ ‫|‬ ‫‪C‬‬ ‫|‬

‫‪OH + MgOHCl‬‬

‫‪H‬‬

‫‪H‬‬ ‫|‬ ‫‪C‬‬ ‫|‬

‫‪3‬‬

‫‪MgBr‬‬

‫‪CH‬‬

‫‪3‬‬

‫‪O‬‬ ‫||‬ ‫‪C H + CH‬‬

‫‪3‬‬

‫‪CH‬‬

‫‪CH 3‬‬ ‫‪H O‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪H‬‬ ‫|‬ ‫‪C‬‬ ‫|‬

‫‪OMgCl‬‬

‫‪CH 3‬‬

‫‪Mg Cl‬‬

‫‪H‬‬

‫‪O‬‬ ‫||||‬

‫‪C H ++ CH3‬‬

‫‪H‬‬

‫‪CH 3‬‬

‫ب – ﻟﻪ کﻴتﻮﻧﻮﻧﻮ سره د ‪－‬رﻳﻨارد ＊ﻮدوﻧکﻲ تﻌاﻣﻞ‪:‬‬ ‫' '‪R‬‬

‫' '‪R‬‬ ‫|‬

‫‪R' C OH + MgOHX‬‬

‫‪H 2O‬‬

‫|‬

‫|‬

‫|‬

‫‪R' C = O + RMgX‬‬

‫‪R' C OMgX‬‬ ‫|‬

‫‪RR‬‬

‫‪RR‬‬

‫‪3 3‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪OH + MgOHCl‬‬

‫' '‪R‬‬

‫|‬ ‫‪C‬‬ ‫|‬

‫‪3‬‬

‫‪CH‬‬

‫‪H O‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪ketone‬‬ ‫‪ketones‬‬ ‫‪3 3‬‬ ‫‪CH‬‬

‫|‬ ‫‪C‬‬ ‫|‬

‫‪OMgCl‬‬

‫‪CH 3‬‬

‫‪3‬‬

‫‪O‬‬ ‫||||‬ ‫‪C = O + CH MgCl‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪CH‬‬

‫‪3‬‬

‫‪CH‬‬

‫‪CH 3‬‬

‫‪ – ٣‬د اﻟدﻳﻬاﻳدوﻧﻮ‪ ،‬کﻴتﻮﻧﻮﻧﻮ او ﻋﻀﻮي ت‪５‬زابﻮﻧﻮ ارجاع‬ ‫د اﻟدﻳﻬاﻳدوﻧﻮ‪ ،‬کﻴتﻮﻧﻮﻧﻮ او عضﻮي ت‪５‬زابﻮﻧﻮ ﻟﻪ ارجاع کﻮﻟﻮ ＇خﻪ ﻫﻢ اﻟکﻮﻟﻮﻧﻪ ﻻستﻪ را‪＄‬ﻲ‪ .‬د اﻟدﻳﻬاﻳدوﻧﻮ‪ ،‬کﻴتﻮﻧﻮﻧﻮ‬ ‫او عضﻮي ت‪５‬زابﻮﻧﻮ ارجاع کﻴدل د ارجاع دعاﻣﻞ پﻪ شتﻮن ک‪ ３‬ترسره کﻴ‪８‬ي چ‪ ３‬د اﻟدﻳﻬاﻳدوﻧﻮ او عضﻮي ت‪５‬زابﻮﻧﻮ‬ ‫ﻟﻪ ارجاع ＇خﻪ ﻟﻮﻣ‪７‬ي اﻟکﻮل او د کﻴتﻮﻧﻮﻧﻮ ﻟﻪ ارجاع ＇خﻪ دوﻳﻤﻲ اﻟکﻮﻟﻮﻧﻪ ﻻستﻪ را‪＄‬ﻲ‪ .‬د اﻟدﻳﻬاﻳدوﻧﻮ‪ ،‬کﻴتﻮﻧﻮﻧﻮ‬ ‫او عضﻮي ت‪５‬زابﻮﻧﻮ ارجاع د ﻫاﻳدروجﻦ پﻪ واسطﻪ د پﻼتﻴﻦ(‪ )Pt‬پﻪ شتﻮن ک‪ ３‬ترسره او اﻟکﻮﻟﻮﻧﻪ ﻻستﻪ را‪＄‬ﻲ‪:‬‬ ‫‪OH‬‬

‫‪2‬‬

‫‪R CH‬‬

‫‪Pt‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪Pt‬‬

‫‪CH‬‬

‫‪CH‬‬ ‫‪OH‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪1 Ethanol‬‬ ‫‪OH‬‬ ‫‪OH‬‬ ‫||‬ ‫‪Pt‬‬ ‫‪R CH R‬‬

‫‪2‬‬

‫||‬

‫‪CH 3‬‬

‫‪١٣٠‬‬

‫‪C‬‬ ‫‪OH‬‬ ‫||‬ ‫‪CH 3 || C H‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪2-Propanol‬‬

‫‪O‬‬ ‫||‬ ‫‪R C H+H‬‬

‫‪Pt‬‬

‫‪O‬‬ ‫||‬ ‫‪C H‬‬ ‫‪+ +H‬‬

‫‪2‬‬

‫‪CH‬‬

‫‪3‬‬ ‫‪Ethanal‬‬ ‫‪O‬‬ ‫||‬ ‫‪R C R+ H‬‬

‫‪O‬‬ ‫||‬ ‫‪C CH 3 + H 2‬‬

‫‪CH 3‬‬

‫‪2- Propanone‬‬

‫‪OH‬‬

‫‪2‬‬

‫‪R CH‬‬

‫‪O‬‬ ‫||‬ ‫‪R C H‬‬

‫) ‪+ H ( Pt‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪O‬‬ ‫||‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪C H +H O‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪Pt‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪O‬‬ ‫||‬ ‫‪R C OH + H‬‬

‫‪O O‬‬ ‫||‬ ‫||||‬ ‫‪CH 3 CH‬‬ ‫‪C OH‬‬ ‫‪+ H2‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪C 3 H + HOHO‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪O OO‬‬ ‫‪|||| ||H||+ H‬‬ ‫‪CHCH‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪CH CH‬‬ ‫‪CH OH‬‬ ‫‪OH‬‬ ‫‪3 CH‬‬ ‫‪CH 3C3CHC+HHH2 O CH‬‬ ‫‪33‬‬ ‫‪22‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪Ethanal‬‬ ‫‪Ethanol‬‬ ‫‪Ethanal‬‬ ‫‪Ethanol‬‬

‫‪O‬‬ ‫||‬ ‫‪C OH‬‬ ‫‪O‬‬ ‫||‬ ‫‪C OH‬‬

‫‪3‬‬

‫‪3‬‬

‫‪CH‬‬

‫‪CH‬‬

‫ډ‪４‬ر پﻮه شئ‬ ‫اﻳستروﻧﻪ ﻫﻢ ارجاع کﻴ‪８‬ي چ‪ ３‬پﻪ پاﻳﻠﻪ ک‪ ３‬ﻳ‪ ３‬دوه ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻪ اﻟکﻮل ترﻻسﻪ کﻴ‪８‬ي؛ د بﻴﻠ‪ ３／‬پﻪ ډول‪ :‬ډای ﻣﻴتاﻳﻞ‬ ‫اﻳستر د ارجاع پﻪ پاﻳﻠﻪ ک‪ ３‬ﻳﻮ ﻣاﻟﻴکﻮل ﻣﻴتاﻳﻞ اﻟکﻮل او ﻳﻮ ﻣاﻟﻴکﻮل اﻳتاﻳﻞ اﻟکﻮل ﻻستﻪ را‪＄‬ﻲ‪:‬‬ ‫‪OH‬‬

‫‪3‬‬

‫‪OH + CH‬‬

‫‪2‬‬

‫‪CH‬‬

‫‪3‬‬

‫‪CH‬‬

‫‪2‬‬

‫‪+ 2H‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪O‬‬ ‫||‬ ‫‪C O CH‬‬

‫‪3‬‬

‫‪CH‬‬

‫‪ – 4‬د اﻳتروﻧﻮ او اﻳستروﻧﻮ ﻟﻪ ﻫاﻳدروﻟﻴز ＇خﻪ د اﻟکﻮﻟﻮ ﻻس تﻪ راوړﻧﻪ‬ ‫د ﻣتﻨاظرو اﻳتروﻧﻮ د ﻳﻮ ﻣاﻟﻴکﻮل ﻫاﻳدروﻟﻴز ＇خﻪ د ﻳﻮ ډول اﻟکﻮﻟﻮ دوه ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻪ او د غﻴر ﻣتﻨاظرو اﻳتر وﻧﻮ ﻟﻪ ارجاع‬ ‫＇خﻪ د بﻴﻼ بﻴﻠﻮ اﻟکﻮﻟﻮ ﻧﻮ دوه ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻪ ﻻستﻪ را‪＄‬ﻲ‪:‬‬ ‫‪R O R H 2O 2 R O H‬‬ ‫‪R O R ' H 2 O R OH + R' OH‬‬ ‫‪H 2O‬‬

‫‪2CH3 CH2 OH‬‬

‫‪CH3 CH2 O CH2 CH3‬‬

‫‪CH3 CH2 OH + CH3 OH‬‬

‫‪H 2O‬‬

‫‪CH3 CH2 O CH3‬‬

‫د ﻳﻮه ﻣاﻟﻴکﻮل اﻳستر ﻟﻪ ﻫاﻳدروﻟﻴز ＇خﻪ ﻳﻮ ﻣاﻟﻴکﻮل اﻟکﻮل او ﻳﻮ ﻣاﻟﻴکﻮل عضﻮي ت‪５‬زاب ﻻستﻪ را‪＄‬ﻲ‪:‬‬ ‫‪O‬‬

‫‪O‬‬ ‫‪//‬‬

‫‪R C OH + R OH‬‬ ‫‪acide‬‬ ‫‪Alcohol‬‬

‫‪R‬‬

‫‪H 2O‬‬

‫‪O‬‬ ‫‪OH‬‬

‫‪R C O‬‬ ‫‪Ester‬‬

‫‪O‬‬

‫‪//‬‬

‫‪CH 3 C OH + CH 3 CH 2‬‬ ‫‪acetic acide‬‬ ‫‪Ethanol‬‬

‫‪Ethanol‬‬

‫‪//‬‬

‫‪H 2O‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪aceticacid‬‬

‫‪CH‬‬

‫‪//‬‬

‫‪CH 3 C O CH 2‬‬ ‫‪Methyl ethyl ester‬‬

‫‪Methyl ethyl ester‬‬

‫‪ - 5‬داﻟکاﻳﻞ ﻫﻼﻳدوﻧﻮد ﻫاﻳدروﻟﻴز پﻪ پاﻳﻠﻪ ک‪ ３‬اﻟکﻮل او ﻫاﻳدروجﻦ ﻫﻼﻳدوﻧﻪ ﻻستﻪ را‪＄‬ﻲ‪:‬‬ ‫‪R OH + HX‬‬

‫‪R X + H 2O‬‬

‫‪alcohl‬‬

‫‪Alkyl halides‬‬

‫‪hydrogen halides‬‬

‫‪CH 3 CH 2 OH + HCl‬‬

‫‪CH 3 CH 2 Cl + H 2 O‬‬ ‫‪١٣١‬‬

‫‪ :5 – 1 – 8‬ﻣﻴتاﻧﻮل ﻳا ﻣﻴتاﻳﻞ اﻟکﻮل (‪)CH 3OH‬‬ ‫ﻣﻴتاﻳﻞ اﻟکﻮل ب‪ ３‬رﻧ‪／‬ﻪ ﻣاﻳع ده‪＊ ،‬ﻪ اور اخﻠﻲ‪＄ ،‬اﻧ‪７／‬ی بﻮي ﻟري چ‪ ３‬د اﻳتاﻳﻞ اﻟکﻮﻟﻮ خﻮﻧد ﻟري او زﻫري دى‪ ،‬ﻟ‪８‬‬ ‫خﻮړل ﻳ‪ ３‬د ړوﻧدواﻟﻲ ﻻﻣﻞ او زﻳات خﻮړل ﻳ‪ ３‬د ﻣرګ ﻻﻣﻞ ‪－‬ر‪＄‬ﻲ‪ ،‬د ﻫغﻪ د ب‪７‬اسﻮﻧﻮ پرﻟﻪ پس‪ ３‬تﻨفس او د بدن ﻟﻪ‬ ‫پﻮستکﻲ سره پرﻟﻪ پس‪ ３‬تﻤاس ﻳ‪ ３‬داﻧساﻧاﻧﻮ د وژﻧ‪ ３‬ﻻﻣﻞ کﻴ‪８‬ي؛ ﻧﻮ باﻳد د ﻫغﻪ ﻟﻪ ＇‪＋‬ﻠﻮ ＇خﻪ ډډه وشﻲ‪ .‬ﻣﻴتاﻧﻮل د‬ ‫تﻮدوخ‪ 97°C ３‬ک‪ ３‬کﻨ‪／‬ﻞ کﻴ‪８‬ي چ‪ ３‬پﻪ ﻣﻮ！روﻧﻮ ک‪ ３‬د ﻳخ د ضد ﻣادې پﻪ تﻮ‪－‬ﻪ کار ترې اخ‪５‬ستﻞ کﻴ‪８‬ي‪ ،‬ﻣﻴتاﻳﻞ‬ ‫اﻟکﻮل د تﻮدوخ‪ ３‬پﻪ ‪ 64.7 oC‬ک‪ ３‬پﻪ ا‪４‬ش‪５‬دو را‪＄‬ﻲ‪ ،‬پﻪ اوبﻮ ک‪ ３‬پﻪ ﻫر ﻧسبت حﻠﻴ‪８‬ي‪ ،‬د عضﻮي ﻣﻮادو او وازدی‬ ‫＊ﻪ حﻠﻮوﻧکی دی‪ ،‬د فارم اﻟدﻳﻬاﻳد د تﻮﻟﻴد ﻟپاره پﻪ ډﻳره کچﻪ پﻪ کاروړل کﻴ‪８‬ي فارم اﻟدﻳﻬاﻳد ＇خﻪ د پﻼستﻴکﻮﻧﻮ‪،‬‬ ‫رﻧ‪／‬ﻮﻧﻮ او ﻣحﻠﻠﻮﻧﻮ پﻪ تﻮ‪－‬ﻪ پﻪ صﻨاﻳعﻮ ک‪ ３‬کار اخ‪５‬ستﻞ ک‪８５‬ي‪.‬‬ ‫د ﻣﻴتاﻧﻮل کﻴﻤﻴاوي خﻮاص‪ :‬د ﻣﻴتاﻳﻞ اﻟکﻮﻟﻮ ت‪５‬زابﻲ خﻮاص د ﻧﻮرو ﻳﻮ قﻴﻤتﻪ اﻟکﻮﻟﻮ پﻪ ﻧسبت ډ‪４‬ر دي‪:‬‬ ‫‪CH3O + H 3O +‬‬

‫‪CH3OH + H 2O‬‬

‫ﻣﻴتاﻳﻞ اﻟکﻮل پﻪ اوبﻮ ک‪ ３‬ﻟﻪ رﻧ‪／‬ﻪ ﻟﻤب‪ ３‬سره سﻮ‪＄‬ﻲ‪ ،‬پﻪ اساﻧ‪ ９‬سره اکسﻴدﻳشﻦ کﻴ‪８‬ي چ‪ ３‬پﻪ ﻟﻮﻣ‪７‬ي پ‪７‬اوک‪ ３‬فارم‬ ‫اﻟدﻳﻬاﻳد‪ ،‬پﻪ دوﻳﻢ پ‪７‬اوک‪ ３‬د ﻣﻴ‪８‬ﻳاﻳﻮ ت‪５‬زاب‪ ،‬پﻪ درﻳﻢ پ‪７‬او ک‪ CO ３‬او اوبﻪ جﻮړﻳ‪８‬ي‪:‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪Co 2‬‬

‫] ‪[O‬‬ ‫‪H 2O‬‬

‫‪HCOOH‬‬

‫] ‪[O‬‬

‫‪HCHO‬‬

‫] ‪[O‬‬ ‫‪H 2O‬‬

‫‪CH 3OH‬‬

‫د ﻣﻴتاﻳﻞ اﻟکﻮل ﻻستﻪ راوړﻧﻪ‬ ‫ﻣﻴتاﻧﻮل ډ‪４‬ر ساده اﻟکﻮل دی چ‪ ３‬پﻪ ﻟﻮړه تﻮدوخﻪ او د ﻫﻮا پﻪ ﻧﻪ شتﻮن ک‪ ３‬د ﻟر‪－‬ﻴﻮ ﻟﻪ تقطﻴر ＇خﻪ پﻪ ﻻس راوړل‬ ‫كﻴ‪８‬ي؛ ﻧﻮ ﻟﻪ دې کبﻠﻪ د ﻟر‪－‬ﻴﻮ د اﻟکﻮﻟﻮ پﻪ ﻧﻮم ﻫﻢ ﻳادﻳ‪８‬ي‪ ،‬ﻟر‪－‬ﻲ ﻳا سﻠﻮﻟﻮز پﻪ ساده ﻣرکبﻮﻧﻮ؛ ﻟکﻪ اسﻴتﻮن‪ ،‬د سرک‪３‬‬ ‫ت‪５‬زاب او پﻪ ﻣﻴتاﻳﻞ اﻟکﻮﻟﻮ تبدﻳﻠﻮي‪ .‬تر‪ 1925‬م کال پﻮرې ﻟﻪ ﻫﻤدې ﻻرې ＇خﻪ ‪＂－‬ﻪ اخ‪５‬ستﻞ ک‪５‬ده؛ خﻮ ﻳﻮه بﻠﻪ ډﻳره‬ ‫＊ﻪ ﻻره د جرﻣﻨﻴاﻧﻮ پﻪ واسطﻪ پﻪ ‪ 1920‬م کال ک‪ ３‬ﻣﻨ‪％‬تﻪ راغﻠ‪ ３‬ده چ‪ ３‬ﻧﻦ ورځ دا ﻻره پﻪ کاروړل کﻴ‪８‬ي‪ ،‬دا طرﻳقﻪ‬ ‫عبارت ﻟﻪ ‪ CO‬او ‪ H‬تعاﻣﻞ ＇خﻪ د ډ‪４‬ر فشار‪ ،‬تﻮدوخ‪ ３‬او کتﻠستﻮﻧﻮ پﻪ شتﻮن ک‪ ３‬ترسره کﻴ‪８‬ي‪:‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪CH 3 OH‬‬

‫‪(150 atm ) 400 C o‬‬

‫‪CO + 2 H 2‬‬

‫کﻪ چﻴرتﻪ اﻳتﻠﻴﻦ پﻪ ت‪５‬زابی ﻣحﻴط ک‪ ３‬ﻫاﻳدرﻳشﻦ شﻲ اﻳتاﻳﻞ اﻟکﻮل ﻻستﻪ را‪＄‬ی‪.‬‬ ‫‪OH‬‬

‫‪CH‬‬

‫‪CH‬‬

‫‪H 3O +‬‬

‫‪CH = CH + H O‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪ :6 - 1 - 8‬اﻳتاﻧﻮل ﻳا اﻳتاﻳﻞ اﻟﻜﻮل‬ ‫خاﻟص اﻳتاﻧﻮل ب‪ ３‬رﻧ‪／‬ﻪ ﻣاده ده او ‪＄‬اﻧ‪７／‬ى بﻮی ﻟر ي‪ .‬د وﻳﻠ‪ ３‬ک‪５‬دو درجﻪ ﻳ‪ 114 °C ３‬د اﻳشﻴدو درجﻪ ﻳ‪３‬‬ ‫‪ 78.3°C‬او کثافت ﻳ‪ 0.789g mL ３‬دی چ‪ ３‬پﻪ اوﻳﻮ ک‪ ３‬پﻪ ﻫر ﻧسبت حﻠﻴ‪８‬ي‪.‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪3‬‬

‫)‪ (3 - 8‬شكل‪ :‬د اﻳتاﻧﻮل مﻮدل‬

‫اﻳتاﻳﻞ اﻟﻜﻮل خﻮاص‬ ‫اﻳتاﻧﻮل چ‪ ３‬پﻪ ﻻبراتﻮاروﻧﻮ ک‪ ３‬د حﻠﻮوﻧکﻲ پﻪ تﻮ‪－‬ﻪ کارول کﻴ‪８‬ي‪ 95% ،‬اﻟکﻮل او ‪ 5%‬اوبﻪ ﻟري او دې ﻣخﻠﻮط تﻪ‬ ‫‪١٣٢‬‬

‫ﻣعﻤﻮﻟﻲ اﻟکﻮل ﻫﻢ واﻳﻲ‪ ،‬پﻪ ‪ 78°C‬ک‪ ３‬پﻪ ا‪４‬ش‪５‬دو را‪＄‬ﻲ‪.‬‬ ‫‪ 100%‬اﻟکﻮل ( ﻣطﻠق اﻟکﻮل ) ﻟﻪ ﻣعﻤﻮﻟی اﻟکﻮﻟﻮ ＇خﻪ د چﻮﻧ‪ ３‬پﻪ زﻳاتﻮﻟﻮ سره چ‪ ３‬اوبﻪ ﻳ‪ ３‬د ) ‪ Ca(OH‬پﻪ ب‪２‬ﻪ‬ ‫＊کتﻪ ک‪５＋‬ﻨﻮي‪ ،‬پﻪ ﻻس راوړي‪:‬‬ ‫‪2‬‬

‫) ‪Ca (OH ) 2 ( s‬‬

‫) ‪CaO ( s ) + H 2O(l‬‬

‫د خاﻟصﻮ اﻳتاﻧﻮل (ﻣطﻠق اﻳتاﻧﻮل) د تصفﻴ‪ ３‬بﻠﻪ ﻻره‪ ،‬د ‪ 95%‬اﻳتاﻳﻞ اﻟکﻮﻟﻮ او اوبﻮ پﻪ ﻣخﻠﻮط ک‪ ３‬دبﻨزﻳﻦ ور زﻳاتﻮل‬ ‫دي‪ ،‬بﻨزﻳﻦ دوه ډوﻟﻪ ب‪５‬ﻼب‪５‬ﻞ اﻳزوتروپﻮﻧﻪ د اوبﻮ او اﻟکﻮل سره جﻮړوي چ‪ ３‬تر＇ﻮ اﻳتاﻧﻮل پﻪ ‪ 64.9C o‬ک‪ ３‬پﻪ ا‪４‬ش‪５‬دو‬ ‫راشﻲ او ﻟﻪ اوبﻮ ＇خﻪ پﻪ بشپ‪ ７‬ډول جﻼ شﻲ‪.‬‬ ‫اﻳتاﻳﻞ اﻟکﻮل ＊ﻪ عضﻮي ﻣحﻠﻞ دی‪ ،‬ﻧﻮ د ！ﻴﻨچر اﻳﻮدﻳﻦ‪ ،‬رﻧ‪／‬ﻮﻧﻮ‪ ،‬عطروﻧﻮ او د سﻴﻨ‪／‬ارو پﻪ ﻣﻮادو ک‪ ３‬د ＊ﻪ بﻮی‬ ‫ورکﻮﻟﻮ ﻟپاره کارول کﻴ‪８‬ي‪ ،‬پﻪ ﻫﻤدې ترتﻴب د کﻠﻮﻧﻴا‪ ،‬سپرې (‪ )Spray‬او ＇‪＋‬ﻠﻮ پﻪ ﻣﻮادو ک‪ ３‬کارول کﻴ‪８‬ي‪ ،‬د‬ ‫اﻳتاﻳﻞ اﻟکﻮﻟﻮ د سﻮزوﻟﻮ پﻪ پاﻳﻠﻪ ک‪ ３‬ډﻳره اﻧرژي تﻮﻟﻴدﻳ‪８‬ي‪:‬‬ ‫‪2CO2 + 3H 2O + 1374KJ / mol‬‬

‫‪C2 H 5OH + 3O2‬‬

‫) ‪ (4 - 8‬شکﻞ د اﻳتاﻳﻞ اﻟکﻮﻟﻮ کارول د تﻮدوخ‪ ３‬او اﻧرژي د ﻻستﻪ راوړﻟﻮ پﻪ ﻣﻮخﻪ‬

‫د اﻳتاﻧﻮل ＊ﻪ سﻮزﻳدل د دې ﻻﻣﻞ شﻮي دي چ‪ ３‬د اﻧجﻨﻮﻧﻮ د سﻮن د ﻣﻮادو پﻪ تﻮ‪－‬ﻪ ترې کار واخ‪５‬ستﻞ شﻲ‪ .‬اﻳتاﻳﻞ‬ ‫اﻟکﻮل د ﻳخ د ضد ﻣادې پﻪ تﻮ‪－‬ﻪ کارول کﻴ‪８‬ي او د ﻫغﻪ ﻟﻪ ﻣحﻠﻮل ＇خﻪ د ضد عفﻮﻧﻲ ﻣادې پﻪ ب‪２‬ﻪ کار اخ‪５‬ستﻞ‬ ‫کﻴ‪８‬ي‪ .‬دا ﻣرکب د پروتﻴﻨﻲ ار‪－‬اﻧﻴزﻣﻮﻧﻮ د تخرﻳبﻮﻟﻮ خاصﻴت ﻟري چ‪ ３‬د بکترﻳاوو‪ ،‬فﻨجﻴﻮ‪ ،‬د ‪＄‬ﻴﻨﻮ وﻳروسﻮﻧﻮ‬ ‫اوبکترﻳاو دسپﻮروﻧﻮ ﻟﻪ ﻣﻨ‪％‬ﻪ وړﻟﻮ ﻟپاره کارول کﻴ‪８‬ي‪.‬‬ ‫کﻠﻪ چ‪ ３‬اﻳتاﻳﻞ اﻟکﻮل و＇‪＋‬ﻞ شﻲ او د اﻧساﻧاﻧﻮ بدن تﻪ وردﻧﻨﻪ شﻲ‪ ،‬پﻪ بدن ک‪ ３‬ﻣﻨفﻲ اغﻴزې راﻣﻨ‪ ＃‬تﻪ کﻮي؛ داس‪３‬‬ ‫چ‪ ３‬د ﻣغز د اوبﻮ ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻪ جذب او د ﻫغﻮی ‪＄‬اﻳﻮﻧﻮ تﻪ پﻪ ﻣغز ک‪ ３‬بدﻟﻮن ورکﻮي چ‪ ３‬داعﻤﻠﻴﻪ دعصبﻲ سﻴستﻢ‬ ‫د بدﻟﻮن ﻻﻣﻞ ‪－‬ر‪＄‬ﻲ‪.‬‬ ‫د اﻳتاﻧﻮل ﻻستﻪ راوړﻧﻪ‪:‬‬ ‫‪ – 1‬اﻳتاﻳﻞ اﻟکﻮل پﻪ ډﻳره کچﻪ د بﻮرې ﻟﻪ تخﻤر ＇خﻪ ﻻستﻪ را‪＄‬ﻲ‪ .‬د اﻳتاﻳﻞ اﻟکﻮﻟﻮ د ﻻستﻪ راوړﻧ‪ ３‬دوه ﻣﻬﻤ‪３‬‬ ‫سرچﻴﻨ‪ ３‬پﻪ ﻻﻧدې ډول دي‪:‬‬ ‫اﻟف – ﻟﻪ ﻧشاﻳستﻪ ﻟروﻧکﻮ ﻧباتاتﻮ ＇خﻪ؛ د بﻴﻠ‪ ３／‬پﻪ ډول‪ :‬ﻟﻪ غﻨﻤﻮ‪ ،‬جﻮارو‪ ،‬کچاﻟﻮ‪ ،‬اوربشﻮ‪ ،‬جﻮدرو او ﻧﻮرو ＇خﻪ‬ ‫کﻴدای شﻲ چ‪ ３‬اﻳتاﻳﻞ اﻟکﻮل ﻻستﻪ راوړل شﻲ‪.‬‬ ‫ب – ﻟﻪ بﻮرې ﻟروﻧکﻲ ﻧباتاتﻮ ＇خﻪ؛ ﻟکﻪ چغﻨدر‪－ ،‬ﻨﻲ او ﻣﻴﻮو ＇خﻪ ک‪５‬داى شﻲ اﻳتاﻳﻞ اﻟکﻮل ﻻستﻪ راوړل شﻲ‪.‬‬ ‫پﻪ ت‪５‬رو ﻟﻮستﻮﻧﻮ ک‪ ３‬ﻣﻮ د اﻟکﻮﻟﻮﻧﻮ د ﻻستﻪ راوړﻧ‪ ３‬پﻪ ﻫکﻠﻪ پﻪ پراخﻪ کچﻪ ﻣعﻠﻮﻣات تر ﻻسﻪ ک‪７‬ل‪ ،‬پﻪ ﻫﻤدې ﻻرو‬ ‫کﻴدای شﻲ چ‪ ３‬اﻳتاﻳﻞ اﻟکﻮل ﻫﻢ پﻪ ﻻس راوړل شﻲ‪ ،‬دﻟتﻪ د ﻫغﻪ د ﻻستﻪ راوړﻧ‪ ３‬دوه کﻴﻤﻴاﻳﻲ ﻣعادﻟ‪ ３‬چ‪ ３‬د‬ ‫بﻮرې او ‪－‬ﻠﻮکﻮز د تخﻤر ﻟﻪ اﻣﻠﻪ ﻻستﻪ را‪＄‬ﻲ‪ ،‬ﻟﻴکﻞ كﻴ‪８‬ي‪:‬‬ ‫‪١٣٣‬‬

‫‪2C6 H12O6‬‬

‫مالتﻴز‬

‫‪C12 H 22O11 + H 2O‬‬

‫گلﻮكﻮز‬

‫‪2C2 H 5OH + 2CO2‬‬

‫اﻳتاﻳل الكﻮل‬

‫زاﻳمﻴز‬

‫‪C6 H12O6‬‬

‫گلﻮكﻮز‬

‫)‪ ( 5 - 8‬شکﻞ‪ :‬د بﻮرې تخﻤر او د اﻳتاﻳﻞ اﻟکﻮﻟﻮ ﻻستﻪ راوړل‬

‫)‪ ( 6 - 8‬شكﻞ‪ :‬د ‪－‬ﻠﻮ‪－‬ﻮز د تخﻤر د ست‪／‬اه او د اﻳتاﻳﻞ اﻟکﻮﻟﻮ ﻻستﻪ راوړل‬

‫‪ - 2‬پﻪ صﻨعت ک‪ ３‬اﻳتاﻧﻮل د اﻳتﻠﻴﻦ ﻟﻪ ﻫاﻳدرﻳشﻦ ＇خﻪ د ‪ H 3PO 4‬د کتﻠست او تﻮدوخ‪ ３‬پﻪ شتﻮن ک‪ ３‬ﻻستﻪ‬ ‫راوړي‪ ،‬دا ت‪ ，‬ﻻره د تخﻤر پﻪ ﻧسبت ډ‪４‬ر ارزاﻧﻪ ده‪:‬‬ ‫) ‪C H OH( l‬‬

‫‪300o C‬‬

‫) ‪C H (g) + H O(l‬‬ ‫‪2 4‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪2 5‬‬ ‫فشار‬ ‫اﻳتﻴلﻴﻦ‬ ‫اﻳتاﻧﻮل‬ ‫‪- 3‬استﻴت اﻟدﻳﻬاﻳد د ﻧﻴکﻞ )‪ (Ni‬د کتﻠست پﻪ شتﻮن ک‪ ３‬ارجاع کﻴ‪８‬ي چ‪ ３‬پﻪ پاﻳﻠﻪ ک‪ ３‬اﻳتاﻧﻮل ﻻستﻪ را‪＄‬ﻲ‪:‬‬ ‫‪OH‬‬

‫‪2‬‬

‫‪CH‬‬

‫‪3‬‬

‫‪CH‬‬

‫‪Ni‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪O‬‬ ‫||‬ ‫‪C H +H‬‬

‫‪3‬‬

‫‪CH‬‬

‫‪ - 4‬کﻪ چﻴرې اﻳتﻠﻴﻦ پﻪ ت‪５‬زابﻲ ﻣحﻴط ک‪ ３‬ﻫاﻳدرﻳشﻦ شﻲ‪ ،‬اﻳتاﻳﻞ اﻟکﻮل ﻻستﻪ را‪＄‬ﻲ‪:‬‬ ‫‪OH‬‬

‫‪2‬‬

‫‪CH‬‬

‫‪3‬‬

‫‪CH‬‬

‫‪H 3O +‬‬

‫‪CH = CH + H O‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪＇ :7 – 1 – 8‬ﻮ ﻗﻴﻤتﻪ اﻟکﻮﻟﻮﻧﻪ‬ ‫کﻪ چﻴرې د اﻟکﻮﻟﻮ پﻪ ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻲ ترکﻴب ک‪ ３‬د ﻫاﻳدروکسﻴﻞ ﻳﻮ ‪－‬روپ شتﻮن وﻟري‪ ،‬دا ډول اﻟکﻮﻟﻮﻧﻪ د ﻳﻮ قﻴﻤتﻪ‬ ‫اﻟکﻮﻟﻮ پﻪ ﻧﻮم ﻳادوي او کﻪ چ‪５‬رې د اﻟکﻮﻟﻮ پﻪ ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻲ ترکﻴب ک‪ ３‬د ﻫاﻳدروکسﻴﻞ ＇ﻮ ‪－‬روپﻮﻧﻪ شتﻮن وﻟري‪ ،‬دا‬ ‫ډول اﻟکﻮﻟﻮﻧﻪ د ＇ﻮ قﻴﻤتﻪ اﻟکﻮﻟﻮﻧﻮ پﻪ ﻧﻮم ﻳادﻳ‪８‬ي‪.‬‬ ‫‪١٣٤‬‬

‫گ ِ‬ ‫ﻼﻳکﻮل ( ‪) Glycol‬‬ ‫ﻫغﻪ اﻟکﻮﻟﻮﻧﻪ چ‪ ３‬د ) ‪ ( OH‬د دوو ‪－‬روپﻮﻧﻮ ﻟروﻧکﻲ وي‪ ،‬د ‪－‬ﻼﻳکﻮﻟﻮﻧﻮ پﻪ ﻧﻮم ﻳا دﻳ‪８‬ي‪ .‬د ﻫغﻮی ＊ﻪ بﻴﻠ‪／‬ﻪ اﻳتﻠﻴﻦ‬ ‫‪－‬ﻼﻳکﻮل) ‪ (CH OHCH OH‬ده‪.‬‬ ‫اﻳتﻠﻴﻦ ‪－‬ﻼﻳکﻮل‪ :‬د اﻳتﻠﻴﻦ ‪－‬ﻼﻳکﻮل ﻣاﻟﻴکﻮل چ‪ ３‬د ﻫغﻪ سﻴستﻤاﻳتک ﻧﻮم ‪ 1, 2 - Ethanediol‬دى‪ ،‬د دوه‬ ‫قﻴﻤتﻪ اﻟکﻮﻟﻮ ﻟﻪ ډﻟ‪＇ ３‬خﻪ دی چ‪ ３‬فﻮرﻣﻮل ﻳ‪ ３‬پﻪ ﻻﻧدې ډول دی‪:‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪2‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪C H 2 CH 2‬‬ ‫|‬ ‫|‬ ‫‪OH OH‬‬

‫اﻳتﻠﻴﻦ ‪－‬ﻼﻳکﻮل ب‪ ３‬رﻧ‪／‬ﻪ‪ ،‬ب‪ ３‬بﻮﻳﻪ او د شربت پﻪ شان ﻣاﻳع ده چ‪ ３‬پﻪ اوبﻮ ک‪ ３‬پﻪ ﻫر ﻧسبت حﻞ ک‪５‬دای شﻲ‪،‬‬ ‫د کﻨ‪／‬ﻞ ک‪５‬دو ＊کتﻪ درجﻪ) ‪ ( 155°C‬ﻟري؛ ﻧﻮ پﻪ اﻧتﻲ فرﻳز (د ﻳخ ضد) پﻪ تﻮ‪－‬ﻪ پﻪ ﻣﻮ！رو ک‪ ３‬پﻪ کاروړل کﻴ‪８‬ي‪،‬‬ ‫د ﻫغﻪ د ا‪４‬ش‪５‬دو درجﻪ ) ‪ (197°C‬ده؛ ﻧﻮ د اوړي ک‪ ３‬ﻫﻢ د ﻣﻮ！رو پﻪ اوبﻮ ک‪ ３‬ور زﻳاتﻴ‪８‬ي‪ .‬د ﻣﻮ！روﻧﻮ پﻪ برﻳک ک‪ ３‬د‬ ‫ﻫاﻳدروﻟﻴک ﻣادې پﻪ تﻮ‪－‬ﻪ‪ ،‬پﻪ رﻧ‪／‬ﻮﻧﻮ‪ ،‬ت‪５‬ﻠﻮ او د قﻠﻢ د رﻧ‪／‬ﻮﻧﻮ ﻣحﻠﻠﻮﻧﻮ پﻪ تﻮ‪－‬ﻪ پﻪ کار وړل کﻴ‪８‬ي‪.‬‬ ‫اﻳتﻠﻴﻦ ‪－‬ﻼﻳکﻮل ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧی دوه قﻴﻤتﻪ اﻟکﻮل دی‪ ،‬د ﻫغﻪ ﻟﻪ اکسﻴدﻳشﻦ ＇خﻪ ا‪－‬زاﻟﻴک اسﻴد ﻻستﻪ را‪＄‬ﻲ‪:‬‬ ‫‪COOH‬‬ ‫|‬ ‫‪COOH‬‬

‫‪O‬‬

‫‪COOH‬‬ ‫|‬ ‫‪C H =O‬‬

‫‪O‬‬ ‫‪H 2O‬‬

‫‪COOH‬‬ ‫|‬ ‫‪C H2 O H‬‬

‫‪O‬‬

‫‪H C= O‬‬ ‫|‬ ‫‪C H2 O H‬‬

‫‪O‬‬ ‫‪H 2O‬‬

‫‪C H2 O H‬‬ ‫|‬ ‫‪C H2‬‬ ‫‪OH‬‬

‫ﻟﻪ اوبﻮ سره د اﻳتﻠﻴﻦ ډای کﻠﻮراﻳد (‪ – 2 – 1‬ډاي کﻠﻮرو اﻳتان) د تعاﻣﻞ پﻪ پاﻳﻠﻪ ک‪ ３‬اﻳتﻠﻴﻦ ‪－‬ﻼﻳکﻮل ﻻستﻪ را‪＄‬ﻲ‪:‬‬ ‫‪CH 2 Cl‬‬

‫‪CH 2 OH‬‬ ‫‪+ 2H 2 O‬‬

‫‪+ 2HCl‬‬

‫‪CH 2 Cl‬‬

‫‪CH 2 OH‬‬

‫اﻳتﻴﻠﻴﻦ ‪－‬ﻼﻳکﻮل د ) ‪ ( OH‬دوه ‪－‬روپﻮﻧﻪ پﻪ خپﻞ ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻲ ترکﻴب ک‪ ３‬ﻟري او ﻟﻪ ﻫغﻪ ＇خﻪ د ﻳخ ضد ﻣادې پﻪ تﻮ‪－‬ﻪ‬ ‫پﻪ ‪－‬ر‪＄‬ﻨده ﻣﻮ！روﻧﻮ ک‪＂－ ３‬ﻪ اخ‪５‬ستﻞ کﻴ‪８‬ي اوﻫﻢ د ﻣصﻨﻮعﻲ تاروﻧﻮ پﻪ ﻻستﻪ راوړﻧ‪ ３‬ک‪ ３‬ﻟﻪ ﻫغﻪ ＇خﻪ ‪＂－‬ﻪ اخ‪５‬ستﻞ‬ ‫کﻴ‪８‬ي‪ .‬د ‪－‬ﻼﻳکﻮل عﻤﻞ د ﻳخ د ضد ﻣادې پﻪ تﻮ‪－‬ﻪ د ﻫغﻪ د＊ﻮ حﻞ کﻴدﻟﻮ ﻟﻪ کبﻠﻪ پﻪ اوبﻮ ک‪ ３‬دی او د ‪ OH‬د دوو‬ ‫‪－‬روپﻮﻧﻮ د شتﻮن ﻟﻪ اﻣﻠﻪ ﻫاﻳدروجﻨﻲ اړﻳکﻪ ﻳ‪ ３‬د اوبﻮ ﻟﻪ ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ سره جﻮړه ک‪７‬ې ده‪ .‬ﻫﻤدارﻧ‪／‬ﻪ ﻟﻪ ﻧاﻳترﻳک‬ ‫اسﻴد( ‪) HNO‬سره تعاﻣﻞ کﻮي چ‪ ３‬د ﻧاﻳترو ‪－‬ﻼﻳکﻮل پﻪ ﻧﻮم چاودﻳدوﻧکﻲ ﻣاده جﻮړوي‪:‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪CC‬‬ ‫‪HH‬‬ ‫‪+ 2H‬‬ ‫‪OO‬‬ ‫‪ONO‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪H ONO‬‬ ‫‪ONO‬‬ ‫‪2H‬‬ ‫‪222 ++2H‬‬ ‫‪222O‬‬ ‫‪| | | 222‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪ONO‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪ONO‬‬ ‫‪222 ONO‬‬ ‫‪222‬‬

‫‪CC‬‬ ‫‪HH‬‬ ‫‪2HNO‬‬ ‫‪OH‬‬ ‫‪2HNO‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪H OH‬‬ ‫‪OH+++‬‬ ‫‪2HNO‬‬ ‫‪333‬‬ ‫‪| | | 222‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪OH‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪OH‬‬ ‫‪222 OH‬‬

‫‪－‬ﻠﻴسرﻳﻦ‪:‬‬ ‫‪－‬ﻠﻴسرﻳﻦ ﻳﻮ درې قﻴﻤتﻪ اﻟکﻮل دی او د ‪ OH‬درې ‪－‬روپﻮﻧﻪ ﻟري چ‪ ３‬د ﻫغﻪ فﻮرﻣﻮل پﻪ ﻻﻧدې ډول دی‪:‬‬ ‫‪١٣٥‬‬

‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪CH CH CH‬‬ ‫| ‪| 2‬‬ ‫‪| 2‬‬ ‫‪OH OH OH‬‬

‫)‪ ( 7 – 8‬شکﻞ‪ :‬د ‪－‬ﻠﻴسرﻳﻦ ﻣﻮدل‬

‫د ‪－‬ﻠﻴسرﻳﻦ سﻴستﻤاتﻴک ﻧﻮم ‪1, 2 , 3 - Propanetri ol‬دی‪ ،‬دا ﻣرکب پﻪ عادي شراﻳطﻮ ک‪ ３‬ﻣاﻳع او سرﻳ‪＋‬ﻨاک‬ ‫حاﻟت ﻟري چ‪ ３‬پﻪ اوبﻮ ک‪ ３‬پﻪ ＊ﻪ تﻮ‪－‬ﻪ حﻞ کﻴ‪８‬ي او د اوبﻮ د ﻧرﻣﻮﻟﻮ د ﻣادې پﻪ تﻮ‪－‬ﻪ پﻪ کار وړل ک‪８５‬ي‪ ،‬پﻪ ‪18°C‬‬ ‫ک‪ ３‬کﻨ‪／‬ﻞ‪ ،‬پﻪ ‪ 290°C‬ک‪ ３‬پﻪ ا‪４‬ش‪５‬دو را‪＄‬ﻲ او کثافت ﻳ‪1.26 g mL ３‬دى‪ ،‬ﻟﻪ اوبﻮ سره د ﻣﻴتاﻧﻮل او اﻳتاﻧﻮل پﻪ‬ ‫شان ﻣخﻠﻮط کﻴ‪８‬ي‪ ،‬دشربتﻮ پﻪ شان ﻣاﻳع ده او د جذب ＊ﻪ وړتﻴا ﻟري‪.‬‬ ‫‪－‬ﻠﻴسرﻳﻦ د حﻴﻮاﻧﻲ وازدې او ﻧباتﻲ غﻮړﻳﻮ د ﻫاﻳدروﻟﻴز فرعﻲ ﻣحصﻮل دی‪:‬‬ ‫‪O‬‬ ‫||‬ ‫‪O C R‬‬ ‫‪OH‬‬

‫‪O‬‬ ‫||‬ ‫‪OH + 3R C OH‬‬ ‫‪OH‬‬

‫‪2‬‬

‫‪CH‬‬

‫‪CH‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪CH‬‬

‫‪O‬‬ ‫||‬ ‫‪O C R‬‬ ‫‪O‬‬ ‫||‬ ‫‪O C R‬‬

‫‪2‬‬

‫‪CH‬‬

‫‪CH‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪CH‬‬

‫د ‪－‬ﻠﻴسرﻳﻦ او ﻧاﻳترﻳک اسﻴد د تعاﻣﻞ پﻪ پاﻳﻠﻪ ک‪ ( ３‬اﻳسترﻳفکﻴشﻦ ) د ﻧاﻳترو ‪－‬ﻠﻴسرﻳﻦ پﻪ ﻧﻮم عضﻮي او غﻴر عضﻮي‬ ‫اﻳستر (‪－‬ﻠﻴسراﻳﻞ ترای ﻧاﻳترﻳت) حاصﻠﻴ‪８‬ي‪:‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪OH‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪ONO‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪+ 3H 2 O‬‬

‫‪2‬‬

‫‪2‬‬

‫‪ONO‬‬

‫‪CH‬‬

‫‪2‬‬

‫‪ONO‬‬

‫‪CH 2‬‬

‫‪2‬‬

‫‪3‬‬

‫‪OH + 3HNO‬‬ ‫‪OH‬‬

‫‪CH‬‬ ‫‪CH 2‬‬

‫ﻧاﻳترو‪－‬ﻠﻴسرﻳﻦ ډﻳره زﻳاتﻪ چاودﻳدوﻧک‪ ３‬او ب‪ ３‬ثباتﻪ ﻣاده ده چ‪ ３‬پﻪ ‪ 1970‬م‪ .‬کال د ﻧﻮبﻞ)‪ (Noble‬پﻪ ﻧﻮم د ﻧﻤارکﻲ کﻴﻤﻴا پﻮه‬ ‫ﻫغﻪ د ارې ﻟﻪ بﻮرې سره ﻟ‪＇ ８‬ﻪ با ثباتﻪ ک‪７‬ه او ﻟﻪ ﻫغ‪ ３‬زﻣاﻧ‪＇ ３‬خﻪ تراوسﻪ پﻮرې د ډﻳﻨاﻣﻴ＀ پﻪ ﻧﻮم پﻪ ﻟ‪＋／‬ت رسﻴ‪８‬ي‪.‬‬

‫ﻧﻮبﻞ ﻟﻪ دې ﻻرې ډﻳره شتﻤﻨﻲ پﻪ ﻻس راوړه؛ خﻮ کﻠﻪ چ‪ ３‬ﻟﻪ ﻫغﻪ ＇خﻪ د جﻨ‪／‬ﻲ وسﻴﻠ‪ ３‬پﻪ تﻮ‪－‬ﻪ کارواخ‪５‬ستﻞ‬ ‫شﻮ‪ ،‬د اﻧساﻧﻮﻧﻮ د وژﻟﻮ ﻻﻣﻞ و‪－‬ر‪＄‬ﻴده‪ ،‬ﻧﻮ ﻧﻮبﻞ خپﻠﻪ ！ﻮﻟﻪ شتﻤﻨ‪ ９‬د ﻧﻮبﻞ د جاﻳزی پﻪ ﻧاﻣﻪ وقف ک‪７‬ه اواﻧسان دوستﻮ‬ ‫پﻮﻫاﻧﻮ تﻪ ﻳ‪ ３‬ﻟﻪ دې شتﻤﻨ‪＇ ９‬خﻪ ورک‪７‬ه وﻣﻨﻠﻪ‪ .‬پﻮرتﻨ‪ ９‬تعاﻣﻞ اکزوترﻣﻴک دی ﻧﻮ ژر ﻳ‪ ３‬س‪７‬وي؛ ‪＄‬کﻪ چ‪ ３‬پﻪ‬ ‫‪ 45°C‬ک‪ ３‬ﻧاﻳترو ‪－‬ﻠﻴسرﻳﻦ چاودﻧﻪ ترسره کﻮي‪ ،‬ډﻳﻨاﻣﻴ＀ د ‪－‬ﻠﻴسرﻳﻦ او د ارې د بﻮرې ﻟﻪ ﻣخﻠﻮط ＇خﻪ ﻻستﻪ راوړل‬ ‫کﻴ‪８‬ي چ‪ ３‬ﻳﻮه فﻮق اﻟعاده چاودﻳدوﻧک‪ ３‬ﻣاده ده‪.‬‬ ‫‪١٣٦‬‬

‫‪－‬ﻠﻴسرﻳﻦ د تﻨباکﻮ د ﻧﻢ د جذب ﻟپاره‪ ،‬د حﻤام پﻪ صابﻮن او دږﻳرې خرﻳﻠﻮ پﻪ کرﻳﻢ‪ ،‬د سﻴﻨ‪／‬ار پﻪ کرﻳﻤﻮﻧﻮ او ﻣﻮادو‬ ‫ک‪ ،３‬د پﻼستﻴکﻮ پﻪ تﻮﻟﻴد او برابروﻟﻮ‪ ،‬د رﻧ‪／‬ﻮﻧﻮ اوبﻮ‪ ،‬د پرﻧ＂ر پﻪ رﻧ‪／‬ﻮﻧﻮ‪ ،‬ﻣطابع‪ ،‬ﻣرﻫﻤﻮﻧﻮ‪ ،‬اﻧتی فرﻳز اوبﻮ او پﻪ‬ ‫ډﻳﻨاﻣﻴ＀ ک‪ ３‬کارول کﻴ‪８‬ي‪.‬‬

‫‪Hcl‬‬

‫)‪ (8 - 8‬شکﻞ‪ :‬اﻟف – ډﻳﻨاﻣﻴ＀‬

‫ب – د پﻮتاشﻴﻢ پرﻣ‪／‬اټ سره د ‪－‬ﻠﻴسرﻳﻦ تعاﻣﻞ‬

‫قطبﻲ حﻴﻮاﻧات د ﻫغﻮی ﻟﻪ ډﻟﻮ ＇خﻪ قطبﻲ خﻮك پﻪ خپﻞ بدن ک‪ ３‬د ساربﻴتﻮل (‪ )Sorbitol‬او ‪－‬ﻠﻴسرول‬ ‫)‪ (glycerol‬د جﻮړوﻟﻮ قدرت ﻟري چ‪ ３‬د س‪７‬ې ﻫﻮا پﻪ ﻣﻮده ک‪ ３‬د ﻫغﻮی د بدن د اوبﻮ کچﻪ ＊كتﻪ را ‪＄‬ﻲ او د‬ ‫دې ﻣرکبﻮﻧﻮ غﻠﻴظ ﻣحﻠﻮل پﻪ ！ﻴ＂ﻪ تﻮدوخﻪ ك‪ ３‬ﻧﻪ کﻨ‪／‬ﻞ کﻴ‪８‬ي او د تﻮدوخ‪ ３‬پﻪ ‪ 87°C‬ﻫﻢ ژوﻧد کﻮﻟﻰ شﻲ‪.‬‬ ‫‪－‬ﻠﻴسرﻳﻦ د اﻟکﻮﻟﻮ د استحصال پﻪ عﻤﻮﻣﻲ ت‪ ，‬ﻻره ک‪５‬دای شﻲ چ‪ ３‬ﻻستﻪ راوړل شﻲ؛ خﻮ غﻴر اقتصادي ده‪.‬‬ ‫اقتصادي طرﻳقﻪ ﻳ‪ ３‬د وازدې او ﻧباتﻲ غﻮړﻳﻮ ﻫاﻳدروﻟﻴز او تخﻤر دی‪ .‬د س‪７‬ې وﻳﻨ‪ ３‬ﻟروﻧکﻮ حشرو او قطبﻲ حﻴﻮاﻧاتﻮ‬ ‫پﻪ بدن ک‪ ３‬د ‪－‬ﻠﻴسرﻳﻦ تﻮﻟﻴد د دې ﻻﻣﻞ کﻴ‪８‬ي تر＇ﻮ د ﻫغﻮى د بدن ﻣاﻳع تر ‪ 87°C‬پﻮرې کﻨ‪／‬ﻞ ﻧﻪ شﻲ‪ .‬ترای‬ ‫ﻧاﻳترو ‪－‬ﻠﻴسرﻳﻦ ﻳا ډﻳﻨاﻣﻴ＀ د ﻻﻧدې تعاﻣﻞ سره سﻢ د چاودﻳدو ﻻﻣﻞ ‪－‬ر‪＄‬ﻲ‪:‬‬ ‫‪CH 2 O NO 2‬‬ ‫) ‪12CO 2 (g ) + 10H 2 O(g ) + 6 N 2 (g ) + O 2 (g‬‬

‫|‬

‫‪4 CH O NO 2‬‬ ‫|‬

‫)‪CH 2 O NO 2 (s‬‬

‫)‪ (9 - 8‬شکﻞ‪ :‬قطبﻲ خﻮګ‪:‬‬ ‫‪:2 – 8‬اﻳتروﻧﻪ( ‪:)Ethers‬‬ ‫کﻪ چﻴرې فرض ک‪７‬و چ‪ ３‬اﻟکﻮﻟﻮﻧﻪ د اوبﻮ د ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ ﻣشتق دي؛ داس‪ ３‬چ‪ ３‬د اوبﻮ د ﻫاﻳدروجﻦ ﻳﻮ اتﻮم پﻪ‬ ‫عضﻮي پات‪ ３‬شﻮﻧﻲ تعﻮﻳض او اﻟکﻮل حاصﻞ شﻮي دي‪ ،‬ﻧﻮ کﻪ چﻴرې د اوبﻮ د ﻫاﻳدروجﻦ بﻞ اتﻮم ﻫﻢ پﻪ عضﻮي‬ ‫پات‪ ３‬شﻮﻧﻲ تعﻮﻳض شﻲ‪ ،‬اﻳتر تر ﻻسﻪ کﻴ‪８‬ي‪:‬‬ ‫‪١٣٧‬‬

‫‪H O H, CH 3 CH 2 O H, CH 3 CH 2 O CH 2 CH 3‬‬ ‫‪Di ethylether‬‬

‫‪water‬‬

‫‪ethanol‬‬

‫د اﻳتروﻧﻮ عﻤﻮﻣﻲ فﻮرمﻮل ‪ R O R‬ﻳا ‪ Ar O Ar‬دی‪ ،‬دوی ﻫغﻪ ﻣرکبﻮﻧﻪ دي چ‪ ３‬د ) ‪(C O C‬‬

‫واحد لري‪.‬‬ ‫‪ :1 – 2 – 8‬د اﻳتروﻧﻮ ﻧﻮم اﻳ‪＋‬ﻮدﻧﻪ‬ ‫＇رﻧ‪／‬ﻪ چ‪ ３‬د اﻳتروﻧﻮ وظﻴفﻪ ﻳﻲ ‪－‬روپ د اکسﻴجﻦ اتﻮم ) ‪ ( O‬دی‪ ،‬پﻪ ﻣعﻤﻮﻟﻲ ﻧﻮم اﻳ‪＋‬ﻮدﻧﻪ ک‪ ３‬ﻟﻪ ﻫغﻪ ＇خﻪ ﻧﻮم‬ ‫اخ‪５‬ستﻞ شﻮی ﻧﻪ دی او داس‪ ３‬ﻧﻮم اﻳ‪＋‬ﻮدﻧﻪ کﻴ‪８‬ي چ‪ ３‬ﻟﻮﻣ‪７‬ی د اﻳتر د ‪－‬روپ ) ‪ ( O‬پﻮرې ت‪７‬ﻟﻲ عضﻮي پات‪ ３‬شﻮﻧﻮ‬ ‫ﻧﻮﻣﻮﻧﻪ د کﻮچﻨﻲ واﻟﻲ او ﻟﻮي واﻟﻲ پربﻨس＀ ﻧﻮﻣﻮل کﻴ‪８‬ي او د اﻳتر کﻠﻤﻪ پﻪ ﻫغﻮی باﻧدې ورزﻳاتﻴ‪８‬ي؛ ﻳعﻨ‪ ３‬د اﻳتر‬ ‫د وظﻴفﻪ ﻳﻲ ‪－‬روپ پﻪ بﻨس＀ د ډای اﻟکاﻳﻞ اﻳتروﻧﻮ ﻧﻮم اﻳ‪＋‬ﻮدﻧﻪ ترسره کﻴ‪８‬ي؛ کﻪ چﻴرې ﻣعاوض‪ ３‬ﻳﻮ ډول وي‪ ،‬د‬ ‫ډای )‪ (di‬ﻣختاړی د ﻣعاوضﻮ پﻪ ﻧﻮم ور زﻳاتﻴ‪８‬ي؛ د بﻴﻠ‪ ３／‬پﻪ ډول‪:‬‬ ‫‪CH 3‬‬

‫‪CH 2‬‬

‫‪O‬‬

‫‪CH 3‬‬

‫‪,‬‬

‫‪CH 2‬‬

‫‪CH 3‬‬

‫‪Methyle ethyl ether‬‬

‫‪O‬‬

‫‪CH 2‬‬

‫‪CH 3‬‬

‫‪CH 3‬‬

‫‪,‬‬

‫‪Di ethylether‬‬

‫‪,‬‬

‫‪O‬‬

‫‪CH 3‬‬

‫‪O‬‬

‫‪Di methylether‬‬

‫‪CH 2‬‬

‫‪CH 2 Cl‬‬

‫‪Di phenyl ether‬‬

‫‪CH 2‬‬

‫‪CH 2‬‬

‫‪O‬‬

‫‪CH 3‬‬

‫‪3 Chloro propyl ethyl ether‬‬

‫اﻳتروﻧﻪ د اﻳﻮپک د ﻧﻮم اﻳ‪＋‬ﻮدﻧ‪ ３‬پربﻨس＀ د اﻟکا اوکسﻰ ( کﻮچﻨ‪ ９‬ﻣعاوض‪ )３‬پﻪ ﻧﻮم ﻳادوي‪ ،‬داس‪ ３‬چ‪ ３‬د اﻟکان‬ ‫کﻮچﻨﻰ ﻣعاوضﻪ د اﻟکا اوکسﻲ پﻪ ﻧﻮم او بﻴا د اﻟکاﻧﻮﻧﻮ د ﻟﻮﻳﻮ ﻣعاوضﻮﻧﻮم کﻮم چ‪ ３‬د اوږد زﻧ‪％‬ﻴر ﻟروﻧکﻲ او د‬ ‫اﻳتر ﻟﻪ ‪－‬روپ سره ت‪７‬ﻟﻲ دي‪ ،‬ور زﻳاتﻴ‪８‬ي؛ د بﻴﻠ‪ ３／‬پﻪ ډول‪:‬‬ ‫‪CH 3 O CH 2 CH 3‬‬

‫‪,‬‬

‫‪methoxy ethane‬‬

‫‪CH 3 CH 2 O CH 2 CH 3‬‬

‫‪Ethoxy ethane‬‬ ‫‪,‬‬

‫‪O‬‬

‫‪CH 2 Cl‬‬

‫‪Phenoxy benzene‬‬ ‫‪Di phenylether‬‬

‫‪,‬‬

‫‪CH 3 O CH 3‬‬

‫‪Methoxy methane‬‬ ‫‪CH 2‬‬

‫‪O CH 2‬‬

‫‪CH 2‬‬

‫‪CH 3‬‬

‫‪1 Chloro 3 ethoxy propane‬‬ ‫‪3 Chloro propylethylether‬‬

‫ﻣشﻖ او تﻤرﻳﻦ‬ ‫\‬ ‫د ﻻﻧدې ﻣرکبﻮﻧﻮ ﻧﻮم اﻳ‪＋‬ﻮدﻧﻪ د ﻣعﻤﻮﻟﻲ او اﻳﻮپک ﻟﻪ طرﻳقﻲ سره سﻢ وک‪７‬ئ‪:‬‬ ‫‪CH3‬‬ ‫‪CH3‬‬

‫‪CH 3‬‬

‫‪O‬‬

‫‪CH 2‬‬

‫‪Cl3C‬‬

‫‪,‬‬

‫‪OH‬‬

‫‪CH 2‬‬

‫‪CH 2‬‬

‫‪O‬‬

‫|‬

‫‪O CH 2‬‬

‫‪C CH 2‬‬ ‫|‬ ‫‪CH3‬‬

‫‪CH3‬‬

‫‪CH CH 2‬‬

‫‪CH 2‬‬

‫‪CH 3‬‬

‫‪Br‬‬

‫‪CH 2 = CH O CH 2 CH 2 CH 3‬‬

‫‪,‬‬

‫‪(CH 3 ) 2 O‬‬

‫‪ :2 – 2 – 8‬د اﻳتروﻧﻮ ﻓزﻳکﻲ خﻮاص‬ ‫اﻳتروﻧﻪ ﻟ‪ ８‬پﻪ اوبﻮ ک‪ ３‬حﻠﻴ‪８‬ي‪ ،‬د اﻳتروﻧﻮ د اﻳشﻴدو ！کی د ﻫغﻮى د ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ د ﻟ‪ ８‬قطبﻴت ﻟﻪ کبﻠﻪ د ﻫغﻮ ﻟﻪ اﻳزوﻣﻴرو‬ ‫‪١٣٨‬‬

‫اﻟکﻮﻟﻮﻧﻮ اواﻳزوﻟﻮ‪－‬ﻮ اﻟکاﻧﻮﻧﻮ ＇خﻪ ﻟ‪ ８‬دي؛ د بﻴﻠ‪ ３／‬پﻪ ډول‪:‬‬ ‫‪CH 3 ( CH 2 ) 3CH 3 CH 3 (CH 2 ) 3 OH‬‬ ‫‪Pen tan e‬‬

‫‪1 Bu tanol‬‬ ‫‪117C o‬‬

‫‪CH CH‬‬ ‫‪O CH CH‬‬ ‫‪3 2‬‬ ‫‪2 3‬‬ ‫‪Di ethyl ether‬‬

‫فﻮرﻣﻮل او ﻧﻮم‬

‫‪35C o‬‬

‫د اﻳشﻴدو ！کی‬

‫‪36C o‬‬

‫‪9 g / 100m L‬‬ ‫‪7.5 g / 100mL‬‬ ‫ﻧﻪ حل كﻴدوﻧكﻲ‬ ‫پﻪ اوبﻮک‪ ３‬حﻠﻴدل‬ ‫د اﻟکﻮﻟﻮ د اﻳشﻴدو ﻟﻮړه درجﻪ د ﻫاﻳدروجﻨﻲ رابطی د ﻣﻮجﻮدﻳت پﻪ اساس دي اﻳتروﻧﻪ ﻧسبت اﻟکﻮﻟﻮ او اوبﻮ تﻪ‬ ‫ضعﻴفﻪ ﻫاﻳدروجﻨﻲ رابطﻪ ﻟري او پﻪ اﻟکاﻧﻮﻧﻮ ک‪ ３‬ﻫاﻳدروجﻨﻲ رابطﻪ وجﻮد ﻧﻪ ﻟري‬

‫ﻓﻌاﻟﻴت‪:‬‬ ‫دا ﻻﻧدې ﻣرکبﻮﻧﻮ د ا‪４‬ش‪５‬دﻟﻮ او کﻨ‪／‬ﻞ کﻴدﻟﻮ درج‪ ３‬د زﻳاتﻮاﻟﻲ او ﻟ‪ ８‬واﻟﻲ پربﻨس＀ ترتﻴب ک‪７‬ئ او د ﻫغﻮی‬ ‫جﻤعﻲ فﻮرﻣﻮﻟﻮﻧﻪ وﻟﻴکئ‪.‬‬ ‫‪1. CH 3 CH 2 CH 2 CH 2 OH‬‬ ‫‪2. CH 3 CH 2 O CH 2 CH 3‬‬

‫‪C H CH3‬‬

‫‪3. CH3 O‬‬

‫‪CH 3‬‬

‫د اﻳتروﻧﻮ کﻴﻤﻴاﻳﻲ خﻮاص د ساده اﻳتروﻧﻮ کﻴﻤﻴاﻳﻲ فعاﻟﻴت د اﻟکﻮﻟﻮﻧﻮ پﻪ ﻧسبت ﻟ‪ ８‬دی‪ ،‬د کاربﻦ او اکسﻴجﻦ‬ ‫اړﻳکﻪ پﻪ اﻳتروﻧﻮ ک‪ ３‬ډﻳره کﻠکﻪ ده او د ﻫغ‪ ３‬پرې کﻴدل پﻪ ستﻮﻧزو ترسره کﻴ‪８‬ي‪.‬‬ ‫‪ – 1‬ساده اﻳتروﻧﻪ د کﻤزورو اﻟقﻠﻴﻮ خﻮاصﻮ پﻪ درﻟﻮدﻟﻮ سره د اکسﻴداﻧتﻮﻧﻮ او ت‪５‬زابﻮﻧﻮ پﻪ واسطﻪ ！ﻮ！ﻪ کﻴ‪８‬ي‪ ،‬د ﻫغﻮی‬ ‫اﻳتري اړﻳکﻪ پرې کﻴ‪８‬ي؛ د بﻴﻠ‪ ３／‬پﻪ ډول‪ :‬ﻟﻪ ﻫﻠﻮجﻨ‪ ３‬ت‪５‬زابﻮﻧﻮ سره د ﻻﻧدې ﻣعادﻟ‪ ３‬سره سﻢ تعاﻣﻞ کﻮي‪:‬‬ ‫‪R OR'+ HX‬‬

‫‪R X + R' OH‬‬

‫‪ R‬تﻮﻟﻴدوي‪:‬‬

‫د پﻮرتﻨﻲ تعاﻣﻞ پربﻨس＀ تﻮﻟﻴد شﻮي اﻟکﻮﻟﻮﻧﻪ ﻟﻪ اضافﻲ ‪ HX‬سره تعاﻣﻞ کﻮي‪ ،‬اوبﻪ او ‪X‬‬

‫‪R' OH + HX‬‬

‫‪R ' X + H 2O‬‬

‫پﻪ ر＊تﻴا د اﻳتروﻧﻮ او ﻫاﻳدرو ﻫﻠﻮجﻨﻴدوﻧﻮ د تعاﻣﻞ وروستﻨﻲ ﻣحصﻮﻟﻮﻧﻪ ﻟﻪ اﻟکاﻳﻞ ﻫﻼﻳدو او اوبﻮ ＇خﻪ عبارت دي‪:‬‬ ‫‪2CH3 CH2 Br + H 2O‬‬

‫‪CH 3‬‬ ‫|‬ ‫‪CH Br + H 2 O‬‬

‫‪2CH 3‬‬

‫‪2 HBr‬‬

‫‪48%2 HBr‬‬ ‫‪130 140 o C‬‬

‫‪CH3 CH2 O CH2 CH3‬‬

‫‪CH 3‬‬ ‫‪CH 3‬‬ ‫|‬ ‫|‬ ‫‪CH O CH CH 3‬‬

‫‪CH 3‬‬

‫‪ - 2‬اﻳتر د اوبﻮ پﻪ واسطﻪ پﻪ ت‪５‬زابﻲ ﻣحﻴط ک‪ ３‬ﻫاﻳدروﻟﻴز او اﻳتري اړﻳکﻪ ﻳ‪ ３‬پري کﻴ‪８‬ي‪:‬‬ ‫‪R OH + R' OH‬‬ ‫‪2CH3 CH 2 OH‬‬

‫) ‪(H +‬‬

‫‪+‬‬

‫) ‪(H‬‬

‫‪R O R'+ H 2O‬‬

‫‪CH3 CH 2 O CH 2 CH3 + H 2O‬‬

‫‪ - 3‬اﻳتروﻧﻪ د أکسﻴجﻦ ) ‪ (O‬پﻪ شتﻮن ک‪ ３‬پﻪ اساﻧ‪ ９‬سره پﻪ پراکساﻳدوﻧﻮ بدﻟﻮن ﻣﻮﻣﻲ‪ ،‬تﻮﻟﻴد شﻮي پراکساﻳدوﻧﻪ د‬ ‫فﻴرس ) ‪ ( Fe2+‬د أﻳﻮﻧﻮﻧﻮ پﻪ واسطﻪ د ‪－‬ﻮ‪７－‬و د غﻠﻴظﻮ ت‪５‬زابﻮﻧﻮ پﻪ شتﻮن ک‪ ３‬بﻴرتﻪ تجزﻳﻪ او پﻪ عادي اﻳترو تبدﻳﻠﻴ‪８‬ي‪:‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪١٣٩‬‬

‫'‪R‬‬ ‫‪R '+ Fe2O3‬‬ ‫‪CH 3 + Fe2O3‬‬

‫‪CH 2‬‬

‫‪O‬‬

‫‪CH 3‬‬

‫‪O‬‬

‫‪H 2 SO4‬‬

‫‪R‬‬

‫‪O‬‬

‫‪O‬‬ ‫‪H 2 SO4‬‬

‫‪CH 3‬‬

‫‪R‬‬

‫"‪R‬‬

‫‪CH 2‬‬

‫] ‪[O‬‬

‫‪O‬‬

‫‪O‬‬

‫‪O‬‬

‫'‪R‬‬

‫‪O‬‬

‫‪O‬‬

‫‪R‬‬

‫‪2 FeO + R‬‬

‫‪2 FeO + CH 3‬‬

‫فعاﻟﻴت‬ ‫کﻪ چﻴرې‪ 0.2mol‬ډای اﻳتاﻳﻞ اﻳتر تﻪ د ‪ HBr‬ﻟﻪ غﻠﻴظ ت‪５‬زابﻲ ﻣحﻠﻮل سره پﻪ ！اکﻠﻲ کچﻪ تعاﻣﻞ ورک‪７‬ل شﻲ‪＇ ،‬ﻪ‬ ‫ﻣقدار اړوﻧده اﻟکﻮل بﻪ ﻟﻪ ﻫغﻮی ＇خﻪ ترﻻسﻪ شﻲ ؟ )‪(CH3 CH2 OH = 46g / mol‬‬ ‫د اﻳتروﻧﻮ ﻻس تﻪ راوړﻧﻪ‬ ‫د اﻳتروﻧﻮ د ﻻستﻪ راوړﻧ‪ ３‬عﻤﻮﻣﻲ طرﻳقﻪ د اﻟکﻮﻟﻮ د دوو ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ د دي ﻫاﻳدرﻳشﻦ ﻻره ده چ‪ ３‬د ‪－‬ﻮ‪７－‬و ت‪５‬زاب‬ ‫(د کتﻠست پﻪ تﻮ‪－‬ﻪ) پﻪ شتﻮن ک‪ ３‬ترسره کﻴ‪８‬ي‪:‬‬ ‫‪R O R'+ H 2O‬‬ ‫‪CH 3 CH 2 O CH 2 CH 3 + H 2O‬‬

‫) ‪( H 2 SO4‬‬

‫) ‪( H 2 SO4‬‬

‫‪CH 2 CH 3‬‬

‫'‪R‬‬

‫‪R O H + HO‬‬

‫‪CH 3 CH 2 O H + HO‬‬

‫‪ - 2‬د وﻳﻠﻴﻢ سﻦ ﻻره‬ ‫د دې ﻻرې پﻪ واسطﻪ کﻴدای شﻲ چ‪ ３‬ﻣتﻨاظر او غﻴر ﻣتﻨاظر اﻳتروﻧﻪ ﻻستﻪ راوړل شﻲ‪ ،‬د دې ﻻرې ک‪７‬ﻧﻼره داس‪３‬‬ ‫ده چ‪ ３‬اﻟکاﻳﻞ ﻫﻼﻳدوﻧﻪ ﻟﻪ فﻠزي اﻟکﻮ اکساﻳدوﻧﻮ سره تعاﻣﻞ ورکﻮل کﻴ‪８‬ي او اړوﻧده اﻳتر ترﻻسﻪ ک‪８５‬ي‪:‬‬ ‫‪R X + R O N a+‬‬

‫‪R O R'+ N aX‬‬ ‫‪C2 H 5 O C3 H 7 + NaI‬‬

‫‪+‬‬

‫‪C2 H 5 I + C3 H 7O Na‬‬

‫ډای اﻳتاﻳﻞ اﻳتر‬ ‫ډای اﻳتاﻳﻞ اﻳتر ب‪ ３‬رﻧ‪／‬ﻪ ﻣاﻳع ده او د ب‪ ３‬ﻫﻮ＊ﻪ کﻮﻟﻮ خاصﻴت ﻟري‪ ،‬اور اخ‪５‬ستﻮﻧکﻲ او د ‪＄‬اﻧ‪７／‬ي بﻮی ﻟروﻧک‪３‬‬ ‫ﻣاده ده‪ ،‬اﻳتر د اﻧستﻴزي عﻤﻞ ﻟري چ‪ ３‬د ﻫغﻪ تﻨفس د جراحﻲ د عﻤﻞ ﻻﻧدې ﻧاروغاﻧﻮ د ب‪ ３‬ﻫﻮ＊‪ ９‬ﻻﻣﻞ کﻴ‪８‬ي‪.‬‬ ‫ډای اﻳتاﻳﻞ اﻳتر د عضﻮي ﻣﻮادو ＊ﻪ حﻞ کﻮوﻧکی دی او عضﻮي ﻣﻮاد پﻪ ‪＄‬ان ک‪ ３‬حﻠﻮي‪ ،‬د ورتس تعاﻣﻞ او د‬ ‫‪－‬رﻳﻨارد ＊ﻮدوﻧکﻮ پﻪ جﻮړوﻟﻮ ک‪ ３‬پﻪ کاروړل کﻴ‪８‬ي‪ ،‬ډای اﻳتاﻳﻞ اﻳتر پﻪ ﻻبراتﻮارک‪ ３‬د اﻳتاﻳﻞ اﻟکﻮﻟﻮ ﻟﻪ دي ﻫاﻳدرﻳشﻦ‬ ‫＇خﻪ د اوبﻮ جذبﻮﻧکی ﻣادې پﻪ شتﻮن ک‪ ３‬ﻻستﻪ راوړي‪:‬‬ ‫‪C2 H 5O C2 H 5 + H 2O‬‬

‫‪H 2 SO4‬‬ ‫‪140o C‬‬

‫‪2C2 H 5O H‬‬

‫ﻧﻮټ‪ :‬ډای اﻳتاﻳﻞ اﻳتر قﻮى چاودﻳدوﻧکﻲ خاصﻴت ﻟری او د ﻫﻮا سره چاود‪４‬دوﻧکی تعاﻣﻞ تر سره کﻮي‪ ،‬د ﻻبراتﻮاري‬ ‫کار د ک‪７‬ﻧ‪ ３‬پﻪ وخت ک‪ ３‬باﻳد ﻟﻪ ﻫغﻪ سره احتﻴاط وشﻲ‪.‬‬

‫‪١٤٠‬‬

‫)‪( 8 - 8‬شکﻞ‪ :‬د اﻳتر سﻮزﻳدل پﻪ چاودﻳدوﻧکﻲ تﻮ‪－‬ﻪ‬

‫ډاي اﻳتاﻳﻞ اﻳتر پﻪ پخﻮاﻧﻴﻮ وختﻮﻧﻮ ک‪ ３‬د ب‪ ３‬ﻫﻮ＊ﻪ کﻮوﻧکﻲ ﻣادې پﻪ تﻮ‪－‬ﻪ کارول ک‪５‬ده‪.‬‬ ‫اﻳتروﻧﻪ اﻟﻮتﻮﻧکﻲ ﻣﻮاد دي؛ ‪＄‬کﻪ پﻪ دې ﻣﻮادو ک‪ ３‬ﻫاﻳدروجﻨﻲ اړﻳکﻪ شتﻮن ﻧﻪ ﻟري‪ .‬د اﻳتروﻧﻮ کﻴﻤﻴاﻳﻲ فعاﻟﻴت ډ‪４‬ر‬ ‫ﻟ‪ ８‬او د عضﻮي ﻣرکبﻮﻧﻮ ﻟپاره ＊ﻪ حﻞ کﻮوﻧکﻲ دي‪ .‬اﻳتروﻧﻪ د اﻟکﻮﻟﻮﻧﻮ پﻪ شان تعﻮﻳضﻲ تعاﻣﻠﻮﻧﻪ ترسره کﻮ ي پﻪ‬ ‫ﻫغﻪ صﻮرت ک‪ ３‬چ‪ ３‬کتﻠستﻮﻧﻪ شتﻮن وﻟري)‪.‬‬ ‫د اتﻢ ＇پرکﻲ ﻟﻨ‪６‬ﻳز‬ ‫ﻫغﻪ عضﻮي ﻣرکبﻮﻧﻪ چ‪ ３‬پﻪ خپﻞ ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻲ ترکﻴب ک‪ ３‬د ‪ OH‬وظﻴفﻪ ﻳﻲ ‪－‬روپ وﻟري‪،‬‬ ‫د اﻟکﻮﻟﻮ پﻪ ﻧﻮم ﻳادﻳ‪８‬ي‪.‬‬ ‫د اﻟکﻮﻟﻮ عﻤﻮﻣﻲ فﻮرﻣﻮل ‪ R OH‬دى چ‪ R ３‬کﻴدای شﻲ د اﻟکاﻳﻞ پات‪ ３‬شﻮﻧﻲ (راډﻳكﻞ) د ﻧارﻣﻞ او ﻳا‬ ‫ﻣﻨشعب زﻧ‪％‬ﻴر پﻪ ﻟرﻟﻮسره‪ ،‬اﻟکﻴﻨﻴﻞ‪ ،‬اﻟکاﻳﻨﻴﻞ (د دوه ‪－‬ﻮﻧ‪ ３‬او ﻳا درې ‪－‬ﻮﻧ‪ ３‬اړﻳک‪ ３‬ﻟروﻧکﻲ) د اروﻣاتﻴک ک‪７‬ۍ‬ ‫او داس‪ ３‬ﻧﻮر وي‪.‬‬ ‫د ‪－‬رﻳﻨارد ＊ﻮدوﻧکی ﻟﻪ اﻟدﻳﻬاﻳدوﻧﻮ او کﻴتﻮﻧﻮﻧﻮ سره تعاﻣﻞ کﻮي چ‪ ３‬پﻪ پاﻳﻠﻪ ک‪ ３‬اﻟکﻮﻟﻮﻧﻪ جﻮړﻳ‪８‬ئ‪.‬‬ ‫‪O‬‬ ‫‪MgX‬‬ ‫‪O‬‬ ‫‪MgX‬‬ ‫‪O O‬‬ ‫‪MgX‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪O‬‬ ‫‪MgX‬‬ ‫‪H H H‬‬ ‫| | ||‬ ‫||‬ ‫‪H O‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪H2 O‬‬ ‫‪O‬‬ ‫| | ||‪H O‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪R‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪+H‬‬ ‫‪+((Mg‬‬ ‫‪)X )X‬‬ ‫‪R‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪OH‬‬ ‫‪RR C‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪RMgX‬‬ ‫‪++Mg‬‬ ‫‪)OH‬‬ ‫‪RR C‬‬ ‫‪OH‬‬ ‫‪OH‬‬ ‫‪C OR‬‬ ‫‪H ++C‬‬ ‫‪RMgX‬‬ ‫‪C C H‬‬ ‫‪)XX(OH‬‬ ‫‪H H H‬‬ ‫‪C R‬‬ ‫‪OHC‬‬ ‫‪Mg‬‬ ‫‪OH‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪+ RMgXRR R C‬‬ ‫‪R‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪+ (Mg‬‬ ‫‪OH‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪RRMgX‬‬ ‫| | ||‬ ‫| | ||‬ ‫‪2‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪OH R R‬‬ ‫‪RR R R‬‬ ‫‪O‬‬ ‫‪O‬‬ ‫‪2 RR‬‬ ‫||‬ ‫||‬ ‫ﻟ‪CH ８‬‬ ‫دی‪O ،‬‬ ‫زﻫري ‪C‬‬ ‫ﻟري او ‪R‬‬ ‫خﻮﻧد‪C H‬‬ ‫‪OH‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪R‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪OH‬د اﻳتاﻳﻞ اﻟکﻮﻟﻮ‬ ‫خاﻟص ﻣﻴتاﻳﻞ اﻟکﻮل ب‪ ３‬رﻧ‪／‬ﻪ ﻣاﻳع ده‪＄ ،‬اﻧ‪７／‬ی بﻮى ﻟري چ‪３‬‬ ‫‪O‬‬ ‫||‬ ‫خﻮړل ﻳ‪ ３‬د ړوﻧدواﻟﻲ ﻻﻣﻞ او د ﻫغﻪ زﻳات خﻮړل د ﻣرګ ﻻﻣﻞ ‪－‬ر‪＄‬ﻲ‪.‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪OH‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪O C R‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬

‫کﻪ چﻴرې د اﻟکﻮﻟﻮ پﻪ ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻲ ترکﻴب ک‪ ３‬د ﻫاﻳدروکسﻴﻞ ﻳﻮ ‪－‬روپ شتﻮن وﻟري‪ ،‬دا ډول اﻟکﻮل د ﻳﻮ قﻴﻤتﻪ‬ ‫اﻟکﻮل پﻪ ﻧﻮم ﻳا دوي او کﻪ چ‪５‬رې د اﻟکﻮﻟﻮ پﻪ ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻲ ترکﻴب ک‪ ３‬د ﻫاﻳدروکسﻴﻞ ＇ﻮ ‪－‬روپﻮﻧﻪ شتﻮن وﻟري‪ ،‬دا‬ ‫ډول اﻟکﻮل د ＇ﻮ قﻴﻤتﻪ اﻟکﻮﻟﻮﻧﻮ پﻪ ﻧﻮم ﻳادﻳ‪８‬ي‪.‬‬ ‫‪－‬ﻠﻴسرﻳﻦ ﻳﻮ درې قﻴﻤتﻪ اﻟکﻮل دی او د ‪ OH‬درې ‪－‬روپﻮﻧﻪ ﻟري چ‪ ３‬د ‪－‬ﻠﻴسرﻳﻦ سﻴستﻤاتﻴک ﻧﻮم‬ ‫‪١٤١‬‬

‫‪ 1, 2 , 3 - Propanetriol‬دى‪ ،‬دا ﻣرکب پﻪ عادي شراﻳطﻮ ک‪ ３‬ﻣاﻳع او سرﻳ‪＋‬ﻨاك دى چ‪ ３‬پﻪ اوبﻮ ک‪ ３‬پﻪ ＊ﻪ تﻮ‪－‬ﻪ‬ ‫حﻠﻴ‪８‬ي او د اوبﻮ د ﻧرﻣﻮﻟﻮ ﻣادې پﻪ تﻮ‪－‬ﻪ پﻪ ﻟ‪＋／‬ت رسﻴ‪８‬ي‪.‬‬ ‫د اﻳتروﻧﻮ عﻤﻮﻣﻲ فﻮرﻣﻮل ‪ R O R‬اوﻳا ‪ A r O A r‬دى‪ ،‬دوى ﻫغﻪ ﻣرکبﻮﻧﻪ دي چ‪ ３‬د) ‪O C‬‬

‫‪ (C‬واحد ﻟري‪.‬‬

‫اﻳتروﻧﻪ ﻟ‪ ８‬پﻪ اوبﻮ ک‪ ３‬حﻠﻴ‪８‬ي‪ ،‬د اﻳتروﻧﻮ د اﻳشﻴدو ！کی د ﻫغﻮ ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮ د ﻟ‪ ８‬قطبﻴت ﻟﻪ کبﻠﻪ د ﻫغﻮ ﻟﻪ اﻳزوﻣﻴرو‬ ‫اﻟکﻮﻟﻮ اواﻳزوﻟﻮ‪－‬ﻮ اﻟکاﻧﻮ ＇خﻪ ﻟ‪ ８‬دى‪.‬‬ ‫د ساده اﻳتروﻧﻮ کﻴﻤﻴاﻳﻲ فعاﻟﻴت د اﻟکﻮﻟﻮ پﻪ ﻧسبت ﻟ‪ ８‬دی‪ ،‬د کاربﻦ او اکسﻴجﻦ اړﻳکﻪ پﻪ اﻳتروﻧﻮ ک‪ ３‬ډﻳره کﻠکﻪ‬ ‫ده او د ﻫغ‪ ３‬پرې کﻴدل پﻪ ستﻮﻧزو ترسره کﻴ‪８‬ي‪.‬‬ ‫ډای اﻳتاﻳﻞ اﻳتر ( ‪) Di ethyl ether‬پﻪ پخﻮاﻧﻴﻮ وختﻮﻧﻮ ک‪ ３‬د ب‪ ３‬ﻫﻮشﻪ کﻮوﻧکﻲ ﻣادې پﻪ تﻮ‪－‬ﻪ پﻪ کاروړل کﻴده‪.‬‬ ‫اﻳتروﻧﻪ اﻟﻮتﻮﻧکی ﻣﻮاد دي ؛‪＄‬کﻪ پﻪ دې ﻣﻮادو ک‪ ３‬ﻫاﻳدروجﻨﻲ اړﻳکﻪ شتﻮن ﻧﻪ ﻟري‪ .‬د اﻳتروﻧﻮ کﻴﻤﻴاﻳﻲ فعاﻟﻴت‬ ‫ډ‪４‬ر ﻟ‪ ８‬او د عضﻮي ﻣرکبﻮﻧﻮ ﻟپاره ＊ﻪ حﻞ کﻮوﻧکﻲ دي‪.‬‬ ‫د اتﻢ ＇پرکﻲ تﻤرﻳﻦ‬ ‫＇ﻠﻮر ‪＄‬ﻮابﻪ پﻮ＊تﻨ‪３‬‬ ‫‪ -1‬اﻟکﻮﻟﻮﻧﻪ د ﻫاﻳدرو کاربﻨﻮﻧﻮ ‪ --------‬ﻣشقات دي‪.‬‬ ‫اﻟف – د ﻧاﻳتروجﻨﻲ‪ ،‬ب – اکسﻴجﻦ‪ ،‬ج – سﻠفر‪ ،‬د – فاسفﻮرس‪.‬‬ ‫‪ -2‬درﻳﻤ‪ ３‬اﻟکﻮل د ﻫغﻮ اﻟکﻮﻟﻮ ﻟﻪ ډول ＇خﻪ دي چ‪ ３‬د) ‪－ ( OH‬روپ کاربﻦ ﻳ‪ ３‬ﻟﻪ ‪-------‬سره اړﻳکﻪ وﻟري‪.‬‬ ‫اﻟف – د کاربﻦ دوو اتﻮﻣﻮﻧﻮ سره‪ ،‬ب – د کاربﻦ ﻟﻪ‬

‫دري اتﻮﻣﻮﻧﻮ سره‪ ،‬ج – د کاربﻦ ﻟﻪ ﻳﻮ اتﻮم سره‪ ،‬د ‪OH -‬‬

‫ﻟﻪ درﻳﻮ‪－‬روپﻮﻧﻮ سره‪.‬‬ ‫‪ -3‬د زاﻳﻤﻴز اﻧزاﻳﻢ ‪－‬ﻠﻮکﻮز پﻪ ‪ -------‬بدﻟﻮي‪.‬‬ ‫اﻟف – اﻟکﻮل‪ ،‬ب – کﻴتﻮن‪ ،‬ج – اﻟدﻳﻬاﻳد‪ ،‬د‪ -‬ت‪５‬زاب‪.‬‬ ‫‪ - 4‬د ‪－‬رﻳﻨارد د ﻣعرف عﻤﻮﻣﻲ فﻮرﻣﻮل ‪ ----‬دي‪.‬‬ ‫الف‪، R Mg -‬‬ ‫د‪. R Mg (OH )2 -‬‬

‫ب ‪، R MgX -‬‬

‫ج‬

‫‪ - 5‬د اﻟکﻮﻟﻮاو ت‪５‬زابﻮ تعاﻣﻞ د ‪ ---------‬تعاﻣﻞ پﻪ ﻧﻮم ﻳا دﻳ‪８‬ي‪.‬‬ ‫اﻟف – صابﻮن جﻮړوﻧﻪ‪ ،‬ب – اﻳسترﻳفﻴکﻴشﻦ‪ ،‬ج – تجزﻳﻲ تعاﻣﻞ‪ ،‬د – ﻫﻴ＆ ﻳﻮ‪.‬‬ ‫‪ -6‬د اﻟکﻮﻟﻮ او‪ Na‬تعاﻣﻞ ﻣحصﻮل د ‪ R O Na‬او ‪＇-------‬خﻪ عبارت دى‪.‬‬ ‫‪١٤٢‬‬

‫‪، R Mg (OH ) -‬‬

‫اﻟف ‪ ، H -‬ب ‪ ، NaOH-‬ج ـ اﻟدﻳﻬاﻳدوﻧﻪ‪ ،‬د ـ کﻴتﻮﻧﻮﻧﻪ‪.‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪ -7‬د ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧﻲ اﻟکﻮﻟﻮﻧﻮ د اکسﻴدﻳشﻦ د تعاﻣﻞ ﻣحصﻮل ‪ --------‬دى‪.‬‬ ‫اﻟف – اﻟدﻳﻬاﻳدوﻧﻪ‪ ،‬ب – ت‪５‬زابﻮﻧﻪ‪ ،‬ج – کﻴتﻮﻧﻮﻧﻪ‪ ،‬د – ﻫﻴ＆ ﻳﻮ‪.‬‬ ‫‪ -8‬ﻫغﻪ اﻟکﻮﻟﻮﻧﻪ چ‪ ３‬د ﻫاﻳدروکسﻴﻞ دوه ‪－‬روپﻮﻧﻪ و ﻟري د ‪ ---------‬پﻪ ﻧﻮم ﻳادﻳ‪８‬ي‪.‬‬ ‫اﻟف – دوﻳﻤ‪ ３‬اﻟکﻮل‪ ،‬ب – دوه قﻴﻤتﻪ اﻟکﻮل‪ ،‬ج – ‪－‬ﻼﻳکﻮل‪ ،‬د – ب او ج دواړه‪.‬‬ ‫‪ -9‬ساﻳکﻠﻮ بﻴﻮتاﻧﻮل د ‪ ---------------‬جﻤعﻲ فﻮرﻣﻮل ﻟروﻧکی دی‪.‬‬ ‫اﻟف ‪OH -‬‬

‫‪13‬‬

‫‪،C H‬‬

‫ب ‪، C5 H 9OH -‬‬

‫‪6‬‬

‫ج ‪OH -‬‬

‫‪10‬‬

‫د ‪C4 H 7OH .-‬‬

‫‪،C H‬‬ ‫‪4‬‬

‫‪ C H OH -10‬د ‪---------‬جﻤعﻲ فﻮرﻣﻮل دى‪.‬‬ ‫‪13‬‬

‫‪6‬‬

‫اﻟف ‪ ، Hexanol -‬ب ‪ ، CycloHexanol -‬ج ‪ ، Heptanol -‬د ‪. pen tan ol -‬‬ ‫‪ -11‬داﻟکﻮﻟﻮ پﻪ ﻧﻮم اﻳ‪＋‬ﻮدﻧﻪ ک‪ ３‬د کاربﻴﻨﻮل ‪－‬روپ بﻨس＂ﻴز زﻧ‪％‬ﻴر ﻧﻮم د ‪ ----‬وروستاړي باﻧدې پای تﻪ رس‪８５‬ي‪.‬‬ ‫اﻟف ‪ ، ol -‬ب ‪، al -‬‬

‫ج ‪، ane-‬‬

‫د ‪one-‬‬

‫‪ -12‬د ‪----‬اﻟکﻮﻟﻮ پﻪ شتﻮن ک‪ ３‬د ﻫغﻮی د اﻳشﻴدو د درج‪ ３‬د ﻟﻮړ‪４‬دو ﻻﻣﻞ ‪－‬ر‪＄‬ﻲ‪.‬‬ ‫اﻟف – و اﻧدرواﻟس قﻮه‪ ،‬ب – ﻫاﻳدروجﻨﻲ‪ ،‬ج – د ډای پﻮل – ډاي پﻮل قﻮه‪ ،‬د – ！ﻮل‪.‬‬ ‫‪ -13‬د اﻳتﻠﻴﻦ او د ‪---------‬تعاﻣﻞ ＇خﻪ اﻟکﻮل ﻻستﻪ را‪＄‬ﻲ‪:‬‬ ‫اﻟف – اﻟقﻠﻴﻮ‪،‬‬

‫ب ‪، NaOH-‬‬

‫ج – اوبﻮ‪،‬‬

‫د – ت‪５‬زابﻮﻧﻮ‪.‬‬

‫‪ -14‬د‪ Iso propyl ether‬فﻮرﻣﻮل عبارت دى ﻟﻪ‪:‬‬ ‫الف‪-‬‬ ‫ج‪-‬‬

‫‪CH 3 CH 2 O CH 3‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪CH 33 CH 2 O CH 3‬‬ ‫|‬ ‫‪C H O CH 2 CH 3‬‬

‫‪CH‬‬

‫ب‪-‬‬

‫‪CH 33 CH 2 O CH 3‬‬ ‫|‬

‫‪CH 3 C H O CH 2 CH 3‬‬ ‫‪CH 3‬‬

‫‪CH‬‬ ‫‪CH 2 O CH 3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫|‬ ‫‪CH 3‬‬

‫د‪-‬‬

‫‪C H) 2 O‬‬

‫‪(CH 3‬‬

‫‪ - 15‬پﻪ اﻟکﻮﻟﻲ تخﻤر ک‪ ３‬د ﻻﻧدې ﻣﻮادو کﻮم ﻳﻮ پﻪ اﻟکﻮﻟﻮ بدﻟﻮن ﻣﻮﻣﻲ ؟‬ ‫اﻟف – ﻧشاﻳستﻪ‪ ،‬ب – بﻮره‪ ،‬ج – ‪－‬ﻠﻮکﻮز‪ ،‬د – ﻧشاﻳستﻪ او بﻮره‪.‬‬ ‫‪ -16‬د اﻳتاﻧﻮل د دوو ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ ﻟﻪ دي ﻫاﻳدرﻳشﻦ ＇خﻪ ﻻﻧدې کﻮم ﻳﻮ ﻣرکب جﻮړﻳ‪８‬ي‪.‬‬ ‫اﻟف – اﻟدﻳﻬاﻳد‪ ،‬ب – کﻴتﻮن‪ ،‬ج – داي اﻳتاﻳﻞ اﻳتر‪ ،‬د – ت‪５‬زاب‪.‬‬ ‫‪-17‬‬

‫‪( R) 2 CHOH‬‬

‫فﻮرﻣﻮل د ﻻﻧدې ﻣرکبﻮﻧﻮ ﻟﻪ کﻮم ﻳﻮ فﻮرﻣﻮل دی؟‬

‫اﻟف – درﻳﻤﻲ اﻟکﻮل‪ ،‬ب – ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧﻲ اﻟکﻮل‪ ،‬ج – اﻳتر‪ ،‬د – ﻫﻴ＆ ﻳﻮ‪.‬‬ ‫‪ (CH 3 ) 2 CO -18‬فﻮرﻣﻮل د کﻮم ﻻﻧدې ﻣرکب فﻮرﻣﻮل دى‪.‬‬ ‫‪١٤٣‬‬

‫اﻟف – ډای ﻣﻴتاﻳﻞ کﻴتﻮن‪ ،‬ب – اﻟدﻳﻬاﻳد‪ ،‬ج – اسﻴتﻮن‪ ،‬د – اﻟف او ج ددواړو‪.‬‬ ‫‪ -19‬کﻪ چﻴرې اﻟدﻳﻬاﻳدوﻧﻪ ارجاع شﻲ‪ ،‬ﻟﻪ ﻻﻧدې ﻣرکبﻮﻧﻮ ＇خﻪ بﻪ کﻮم ﻣركب ترﻻسﻪ شﻲ؟‬ ‫اﻟف – اﻟکﻮﻟﻮﻧﻪ‪ ،‬ب ت‪５‬زابﻮﻧﻪ‪ ،‬ج – اﻳتروﻧﻪ‪ ،‬د – ‪－‬ﻼﻳکﻮﻟﻮﻧﻪ‪.‬‬ ‫تشرﻳحﻲ پﻮ＊تﻨ‪３‬‬ ‫‪ -1‬ﻻﻧدې ﻣعادﻟ‪ ３‬بشپ‪７‬ې او تﻮازن ک‪７‬ئ‬ ‫‪H 2 SO4 (140o C‬‬

‫‪c) Ethylalcohol‬‬

‫‪a ) Ethylalcohol + Potassium‬‬

‫‪d ) Ethylalcohol + hydrogeniodide‬‬

‫‪b) Ethylalcohol + acetic acide‬‬

‫‪ - 2‬ﻟﻪ ‪ 80% ، 200g‬خاﻟص کﻠﻴسﻢ كارباﻳد ＇خﻪ بﻪ ＇ﻮﻣره اﻳتاﻳﻞ اﻟکﻮل حاصﻞ شﻲ؟ کﻪ چﻴرې پﻪ دې تعاﻣﻞ‬ ‫ک‪ 75% ３‬خاﻟص اﻳتاﻳﻞ اﻟکﻮل تر ﻻسﻪ شﻮي وي‪ ،‬د کﻠﻴسﻢ کار باﻳد ﻣاﻟﻴکﻮل کتﻠﻪ ‪ 64g / mol‬او د اﻳتاﻳﻞ اﻟکﻮل‬ ‫‪ 46g / mol‬ده‪.‬‬ ‫‪ -3‬د ﻫغﻮ اﻳتروﻧﻮ فﻮرﻣﻮﻟﻮﻧﻪ وﻟﻴکئ چ‪ ３‬ﻟﻪ ﻻﻧدې اﻟکﻮﻟﻮﻧﻮ سره اﻳزوﻣﻴر وي‪:‬‬ ‫‪b) CH 2 = CH CH 3 OH‬‬

‫‪CH 3 CH 2 OH‬‬

‫)‪a‬‬ ‫)‪c‬‬

‫‪CH 2 OH‬‬

‫‪ - 4‬د ﻻﻧدې اﻳتروﻧﻮ ﻣعﻤﻮﻟﻲ او سﻴستﻤاتﻴک ﻧﻮﻣﻮﻧﻪ وﻟﻴکئ‪:‬‬ ‫‪CH CH‬‬ ‫‪3‬‬ ‫|‬ ‫‪CH 3‬‬

‫‪3‬‬

‫‪CH‬‬

‫‪O‬‬

‫‪2‬‬

‫‪CH‬‬

‫‪CH = CH‬‬

‫‪) CH‬‬ ‫‪B) CH‬‬ ‫‪| 3‬‬ ‫‪| 3‬‬ ‫‪d ) CH‬‬ ‫‪C O‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪3‬‬ ‫|‬ ‫|‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪CH 3‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪3‬‬

‫‪CH‬‬

‫‪3‬‬

‫)‪c‬‬

‫‪CH‬‬

‫‪2‬‬

‫‪O CH = CH‬‬

‫‪= CH‬‬

‫‪2‬‬

‫‪CH‬‬

‫)‪a‬‬

‫‪B) CH 3‬‬ ‫‪| 3‬‬ ‫)‪Bb‬‬ ‫‪) CH‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪O CH‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫|‬ ‫‪B) CH‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪ 0.2mol -5‬ډای اﻳتاﻳﻞ اﻳتر تﻪ ﻟﻪ ‪ HBr‬غﻠﻴظ ﻣحﻠﻮل سره تعاﻣﻞ ورکﻮل شﻮی دی‪＇ ،‬ﻮ ‪－‬راﻣﻪ اﻟکﻮل او ＇ﻮ ‪－‬راﻣﻪ‬ ‫اﻳتاﻳﻞ بروﻣاﻳد پﻪ دې تعاﻣﻞ ک‪ ３‬تر ﻻسﻪ کﻴ‪８‬ي؟ د اﻳتاﻳﻞ اﻟکﻮل ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻲ کتﻠﻪ‪ 46g / mol‬ده‪.‬‬ ‫‪ -6‬د ﻣعتبرو کتابﻮﻧﻮ او ﻣاخذوﻧﻮ ＇خﻪ پﻪ ‪＂－‬ﻪ اخ‪５‬ستﻨ‪ ３‬سره د ‪－‬ﻠﻴسرﻳﻦ او اﻳتﻠﻴﻦ ‪－‬ﻼﻳکﻮل د کاروﻟﻮ ‪＄‬اﻳﻮﻧﻪ وﻟﻴکئ‬ ‫‪١٤٤‬‬

‫کﻮم چ‪ ３‬د دې درسﻲ کتاب پﻪ ﻣتﻦ ک‪ ３‬ﻟﻴکﻞ شﻮي ﻧﻪ وي‪.‬‬ ‫‪-7‬‬

‫‪ 92%‬خاﻟص اﻳتاﻳﻞ اﻟکﻮل پﻪ ‪50g‬‬

‫کﻤﻴت د اﻳتﻠﻴﻦ د ﻻستﻪ راوړﻧ‪ ３‬پﻪ ﻣﻮخﻪ پﻪ کار وړل شﻮی دی چ‪ ３‬ﻻستﻪ‬

‫راغﻠی ﻣحصﻮل ‪ 80%‬اﻳتﻴﻠﻴﻦ ﻟري‪.‬‬ ‫اﻟف ‪＇ -‬ﻮﻣره اﻟکﻴﻦ بﻪ حاصﻞ شﻮی وي؟‬ ‫ب – ﻟﻪ ﻫﻤدې اﻟکﻮﻟﻮ ＇خﻪ بﻪ ＇ﻮﻣره اﻳتر حاصﻞ شﻲ؟‬ ‫د اﻳتاﻳﻞ اﻟکﻮل ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻲ کتﻠﻪ‪ 46g / mol‬او ډای اﻳتاﻳﻞ اﻳتر ‪ 74g / mol‬ده‪.‬‬ ‫‪ -8‬د ﻻﻧدې ﻣﻮادو د تعاﻣﻞ ﻣحصﻮل او کﻴﻤﻴاﻳﻲ ﻣعادﻟ‪ ３‬بشپ‪７‬ې ک‪７‬ئ‪:‬‬ ‫اﻟف ‪ -‬کﻪ چﻴرې ﻣﻴتاﻳﻞ اﻟکﻮل د ‪ K 2 Cr2 O7‬پﻪ ‪SO4‬‬

‫ب – کﻪ چﻴرې‬

‫‪ 2 propanol‬د ‪ KMnO4‬پﻪ ‪SO4‬‬

‫‪2‬‬

‫‪2‬‬

‫‪ H‬ﻣحﻠﻮل ک‪ ３‬اکسﻴدﻳشﻦ شﻮی وي‪.‬‬

‫‪ H‬ﻣحﻠﻮل ک‪ ３‬اکسﻴدﻳشﻦ شﻮی وی‪.‬‬

‫‪١٤٥‬‬

‫ﻧﻬﻢ ＇پرکی‬

‫اﻟدﻳﻬاﻳدوﻧﻪ او ﻛﻴتﻮﻧﻮﻧﻪ‬

‫د ﻫاﻳدروکاربﻨﻮﻧﻮ اکسﻴجﻦ ﻟروﻧکﻲ ﻣرکبﻮﻧﻪ ډ‪４‬ر دي؛ ﻟﻪ دې کبﻠﻪ پﻪ بﻴﻼ بﻴﻠﻮ ！ﻮﻟ‪／‬ﻴﻮ و‪４‬شﻞ شﻮي دي‪،‬‬ ‫اﻟدﻳﻬاﻳدوﻧﻪ اوکﻴتﻮﻧﻮﻧﻪ ﻫﻢ د ﻫاﻳدرو کاربﻨﻮﻧﻮ ﻧﻮر اکسﻴجﻦ ﻟروﻧکﻲ ﻣشتقات دي چ‪ ３‬پﻪ صﻨعت ک‪３‬‬ ‫بﻨس＂ﻴز رول ﻟﻮبﻮي‪ .‬ﻫغﻮى د رﻧ‪／‬ﻮﻧﻮ پﻪ جﻮړوﻟﻮ‪ ،‬د ژوﻳﻮ د جسدوﻧﻮ د ساتﻠﻮ‪ ،‬د رب‪ ،７‬پﻼستﻴک‪ ،‬د عطر‬ ‫جﻮړوﻧ‪ ３‬او پﻪ ﻧﻮرو برخﻮ ک‪ ３‬دکاروﻟﻮ ‪＄‬اﻳﻮﻧﻪ ﻟري‪ .‬دا ﻣرکبﻮﻧﻪ پﻪ دې ＇پرکﻲ ک‪ ３‬ﻣطا ﻟعﻪ کﻴ‪８‬ي او ددې‬ ‫＇پرکﻲ پﻪ ﻟﻮستﻠﻮ بﻪ پﻮه شئ چ‪ ３‬اﻟدﻳﻬاﻳدوﻧﻪ او کﻴتﻮﻧﻮﻧﻪ ＇ﻪ ډول ﻣرکبﻮﻧﻪ دي او ﻟﻪ کﻮﻣﻮ سرچﻴﻨﻮ ＇خﻪ‬ ‫ﻻستﻪ را‪＄‬ﻲ؟دکﻮﻣﻮ ‪＄‬اﻧ‪７／‬تﻴاوو ﻟروﻧك‪ ３‬او پﻪ کﻮﻣﻮ برخﻮ ک‪ ３‬کارول کﻴ‪８‬ی؟‬

‫‪١٤٦‬‬

‫‪ :9‬اﻟدﻳﻬاﻳد او کﻴتﻮن ( د کاربﻮﻧﻴﻞ د ‪－‬روپ ﻣرکبﻮﻧﻪ)‬ ‫د کاربﻮﻧﻴﻞ( ‪－ ) C = O‬روپ پﻪ ‪＄‬اﻧ‪７／‬و عضﻮي ﻣرکبﻮﻧﻮ کی شتﻮن ﻟري چ‪ ３‬دې ﻣرکبﻮﻧﻮ تﻪ ﻳ‪＄ ３‬اﻧ‪７／‬ي خﻮاص‬ ‫ورک‪７‬ي دي‪ ،‬د کاربﻦ او اکسﻴجﻦ اتﻮﻣﻮﻧﻪ پﻪ دې ‪－‬روپ ک‪ ３‬دوه ‪－‬ﻮﻧ‪ ３‬اړﻳکﻪ ﻟري چ‪ ３‬ﻳﻮه ﻳ‪ ３‬د پای ) (‬ ‫اړﻳکﻪ او بﻠﻪ ﻳ‪ ３‬د س‪／‬ﻤا ) ( اړﻳکﻪ ده چ‪ ３‬د کاربﻦ د اتﻮم ‪ SP 2 - hybrid‬اوربﻴتال او د اکسﻴجﻦ د اتﻮم د‬ ‫‪ SP 2 - hybrid‬اوربﻴتال د ﻣستقﻴﻤ‪ ３‬ﻧﻨﻮتﻨ‪ ３‬او پﻮښ ＇خﻪ ﻣﻨ‪％‬تﻪ راغﻠ‪ ３‬ده‪ .‬د پای ) ( اړﻳکﻪ د کاربﻦ د ‪ 2P‬ﻧﻪ‬ ‫ﻫاﻳبرﻳد شﻮي اوربﻴتال او اکسﻴجﻦ د ‪ 2P‬ﻧﻪ ﻫاﻳبرﻳد شﻮى اوربﻴتاﻟﻮﻧﻮ د ＇ﻨگﻴز ﻧﻨﻮتﻨ‪ ３‬پﻪ پاى ک‪ ３‬ﻣﻨ‪％‬تﻪ را‪＄‬ﻲ‪ .‬پﻪ‬ ‫ﻻﻧدې شکﻞ ک‪ ３‬د کاربﻮﻧﻴﻞ وظﻴفﻪ ﻳﻲ ‪－‬روپ ‪＄‬اﻧ‪／‬رتﻴاوې وړاﻧدې شﻮي دي‪:‬‬ ‫\‬

‫‪/‬‬

‫‪122 Pm‬‬ ‫‪R‬‬ ‫‪O‬‬

‫‪120‬‬

‫‪C‬‬

‫‪ H‬يا ‘‪R‬‬ ‫)‪ ( 1 - 9‬شکﻞ‪ :‬د کاربﻮﻧﻴﻞ پﻪ ‪－‬روپ ک‪ ３‬د اړﻳکﻮ ‪＄‬اﻧ‪７／‬تﻴاوې‬

‫د کاربﻮﻧﻴﻞ د ﻣرکبﻮﻧﻮ جﻮړ＊ت چ‪ ３‬عبارت ﻟﻪ اﻟدﻳﻬاﻳدوﻧﻮ او کﻴتﻮﻧﻮﻧﻮ ＇خﻪ دي‪ ،‬ﻳﻮ بﻞ تﻪ ورتﻪ دي‪ ،‬ﻳﻮازې د‬ ‫کاربﻮﻧﻴﻞ د ‪－‬روپ ﻟﻪ کاربﻦ سره د ﻫاﻳدروجﻦ د اتﻮﻣﻮﻧﻮ پﻪ شﻤﻴر ک‪ ３‬ﻳﻮ ﻟﻪ بﻞ ＇خﻪ تﻮپﻴر ﻟري چ‪ ３‬د ﻫغﻮى عﻤﻮﻣﻲ‬ ‫فﻮرﻣﻮﻟﻮﻧﻪ پﻪ ﻻﻧدې ډول دي‪:‬‬ ‫‪C=O‬‬ ‫‪C=O‬‬

‫‪R‬‬

‫‪H‬‬ ‫‪R‬‬ ‫´‪R‬‬

‫الدﻳﻬاﻳد‬ ‫كﻴتﻮن‬

‫پﻪ دې فﻮرﻣﻮﻟﻮﻧﻮ ک‪ R ３‬او '‪ R‬عضﻮي پات‪ ３‬شﻮﻧ‪ ３‬رادﻳكﻠﻮﻧﻪ دي چ‪ ３‬کﻴدای شﻲ‪ ،‬اﻟفاتﻴک ﻳا اروﻣاتﻴک وي‪.‬‬ ‫‪ :1 - 9‬اﻟدﻳﻬاﻳدوﻧﻪ (‪) Aldehydes‬‬ ‫\‬ ‫اﻟدﻳﻬاﻳدوﻧﻪ د ﻫاﻳدروکاربﻨﻮﻧﻮ اکسﻴجﻨﻲ ﻣشتقات دي چ‪ ３‬د کاربﻮﻧﻴﻞ )‪ ( C = O‬وظﻴفﻪ ﻳﻲ ‪－‬روپ د ﻫاﻳدروکاربﻨﻮﻧﻮ‬ ‫‪/‬‬ ‫ﻳﻮ اتﻮم ﻫاﻳدروجﻦ ب‪＄ ３‬اﻳﻪ ک‪７‬ی دی( پﻪ فارم اﻟدﻳﻬاﻳد ک‪ ３‬د کاربﻮﻧﻴﻞ د ‪－‬روپ دواړه اړﻳک‪ ３‬پﻪ استثﻨاﻳﻲ ډول د‬ ‫ﻫاﻳدروجﻦ ﻟﻪ دوو اتﻮﻣﻮﻧﻮ سره ت‪７‬ﻟ‪ ３‬دي )‪.‬‬ ‫پﻪ اﻟدﻳﻬاﻳدوﻧﻮ ک‪ ３‬وظﻴفﻪ ﻳﻲ ‪－‬روپ د کاربﻮﻧﻴﻞ ‪－‬روپ دی چ‪ ３‬د ﻫغﻪ ﻳﻮ وﻻﻧسﻲ اﻟکترون پﻪ ﻫاﻳدروجﻦ او دوﻳﻢ‬ ‫وﻻﻧسﻲ اﻟکترون ﻳ‪ ３‬ﻟﻪ عضﻮي پات‪ ３‬شﻮﻧﻮ سره ت‪７‬ل شﻮی دی‪ ،‬عضﻮي پات‪ ３‬شﻮﻧﻲ کﻴدای شﻲ‪ ،‬اﻟﻴفاتﻴک او ﻳا‬ ‫‪O‬‬

‫دی او ‪ R‬کﻴداى شﻲ چ‪ ３‬د ‪C2 H 5 ,CH3‬‬

‫اروﻣاتﻴک وي؛ دبﻴﻠ‪ ３／‬پﻪ ډول‪:‬د اﻟدﻳﻬاﻳدوﻧﻮ عﻤﻮﻣﻲ فﻮرﻣﻮل‬ ‫او ﻧﻮر رادﻳکاﻟﻮﻧﻪ وي‪.‬‬ ‫‪O‬‬ ‫||‬ ‫د اروﻣاتﻴک اﻟدﻳﻬاﻳدوﻧﻮ فﻮرﻣﻮل ‪A r C H‬دى چ‪ ３‬دﻫغﻮى بﻴﻠ‪／‬ﻪ کﻴداى شﻲ بﻨزاﻟدﻳﻬاﻳد وړاﻧدې ک‪７‬ای شﻲ‪:‬‬ ‫‪H‬‬

‫‪//‬‬

‫‪C‬‬

‫‪R‬‬

‫‪١٤٧‬‬

‫‪O‬‬ ‫‪H‬‬

‫‪C‬‬

‫د الﻴفاتﻴک الدﻳﻬاﻳدوﻧﻮ عﻤﻮﻣﻲ فﻮرمﻮل لﻪ‪＇ C n H 2 n O‬خﻪ عبارت دى‪:‬‬ ‫ﻣثال‪:‬‬ ‫د ﻫغﻪ اﻟدﻳﻬاﻳد ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻲ فﻮرﻣﻮل پﻴدا ک‪７‬ئ چ‪ ３‬پﻪ ﻫغﻪ ک‪ ３‬د کتﻠ‪ ３‬ﻟﻪ کبﻠﻪ ‪ 40%‬کاربﻦ شتﻮن وﻟري(دکاربﻦ د اتﻮم‬ ‫کتﻠﻪ ‪ ،12‬ﻫاﻳدروجﻦ‪ 1‬اواکسﻴجﻦ ‪16‬ده)‬ ‫حﻞ‪ :‬د اﻟدﻳﻬاﻳد ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻲ کتﻠﻪ عبارت ده ﻟﻪ‪:‬‬ ‫‪MC H O = 12 + 1 +16 = 12n + 2n + 16 = 14n + 16‬‬ ‫‪2n‬‬

‫‪n‬‬

‫‪2n‬‬

‫‪__________ ____ 40g , 100g 12n = (14n + 16) 40g‬‬ ‫)‪40g (14n + 16‬‬ ‫‪100g‬‬

‫‪n‬‬

‫‪100g‬‬

‫= ‪14n + 16 __________ ____ 12n , 12n‬‬

‫‪28n + 32‬‬ ‫‪,60n = 28n + 32‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪32‬‬ ‫‪60n 28n = 32‬‬ ‫= ‪.32n = 32 , n‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪n =1‬‬ ‫‪32‬‬ ‫‪C n H 2 n O = C1H1 2 O‬‬ ‫‪, CH 2 O farmaldehyde‬‬ ‫پﻮرتﻨی ﻻس تﻪ راغﻠی ﻣرکب فارم اﻟدﻳﻬاﻳد دى‪.‬‬ ‫= ‪12n‬‬

‫)‪2(14n + 16‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪5‬‬

‫= ‪12n‬‬

‫ﻓﻌاﻟﻴت‪:‬‬ ‫د ﻳﻮ اﻟدﻳﻬاﻳد کثافت ‪1.8 g / L‬دى‪ ،‬د کﻮ！‪ ３‬پﻪ تﻮدوخﻪ ک‪ ３‬د ﻫغﻪ ﻳﻮﻣﻮل ‪ 22 .4 L‬حجﻢ ﻟري‪ ،‬د ﻫغﻪ فﻮرﻣﻮل‬ ‫پﻴدا ک‪７‬ئ(د ﻫاﻳدروجﻦ کتﻠﻪ ‪ ،1amu‬د کاربﻦ کتﻠﻪ ‪12amu‬او د اکسﻴجﻦ کتﻠﻪ ‪16amu‬ده)‬ ‫‪ :1 - 1 - 9‬ﻧﻮم اﻳ‪＋‬ﻮدﻧﻪ‬ ‫د اﻟدﻳﻬاﻳدوﻧﻮ ﻣعﻤﻮﻟﻲ ﻳا رادﻳکاﻟﻲ ﻧﻮم اﻳ‪＋‬ﻮدﻧﻪ د ﻫغﻮى د اړوﻧد ت‪５‬زاب کﻮم چ‪ ３‬د ﻫغﻪ ﻟﻪ ارجاع ＇خﻪ دا اﻟدﻳﻬاﻳد‬ ‫ﻻستﻪ راغﻠی دى‪ ،‬اخ‪５‬ستﻞ شﻮې ده‪ ،‬داس‪ ３‬چ‪ ３‬د ‪ acid‬کﻠﻤﻪ پﻪ ‪ aldehyde‬او د اړوﻧد ت‪５‬زابﻮﻧﻮ د ﻧﻮم د ‪oic‬‬ ‫وروستاړي پﻪ) ‪ (yl‬بدﻟﻮن ﻣﻮﻧدﻟﻰ‪.‬‬ ‫‪) Propanoic acid‬‬ ‫ﻣثال‪propylaldehyde (:‬‬ ‫د اﻳﻮپک پﻪ ﻧﻮم اﻳ‪＋‬ﻮدﻧﻪ ک‪ ３‬د کاربﻮﻧﻴﻞ ﻟروﻧکﻲ ډ‪４‬ر اوږد زﻧ‪％‬ﻴر پﻪ ‪－‬ﻮتﻪ او ﻧﻤبر وﻫﻞ کﻴ‪８‬ي‪ ،‬داس‪ ３‬چ‪ ３‬باﻳد ﻟﻮﻣ‪７‬ی‬ ‫ﻧﻤبر د کاربﻮﻧﻴﻞ د ‪－‬روپ کاربﻦ ک‪ ３‬وﻟﻴکﻞ شﻲ‪ .‬د ﻧﻤبر وﻫﻠﻮ پﻪ بﻨس＀ د بﻨس＂ﻴز زﻧ‪％‬ﻴر د کاربﻨﻮﻧﻮ شﻤ‪５‬ر ！اکﻞ‬ ‫کﻴ‪８‬ي؛ پﻪ دې صﻮرت ک‪ ３‬بﻨس＂ﻴز زﻧ‪％‬ﻴر چ‪ ３‬اړوﻧد ﻫاﻳدروکاربﻦ دى‪ ،‬د ﻧﻮم د وروستﻲ ‪ e‬تﻮري پر‪＄‬ای ﻳ‪ ３‬د ‪al‬‬ ‫وروستاړى ﻟﻴکﻞ کﻴ‪８‬ي‪ ،‬د ﻣعاوضﻮ ﻧﻮم د بﻨس＂ﻴز زﻧ‪％‬ﻴر د کاربﻦ ﻟﻪ ﻧﻤبر سره چ‪ ３‬پﻪ ﻫغﻪ پﻮرې ت‪７‬ﻟی دى‪ ،‬د ﻧﻮم‬ ‫اﻳ‪＋‬ﻮدﻟﻮ پﻪ پﻴﻞ ک‪ ３‬د بﻨس＂ﻴز زﻧ‪％‬ﻴر ﻟﻪ ﻧﻮم ＇خﻪ ﻣخک‪ ３‬ﻟﻴکﻞ کﻴ‪８‬ي‪ ،‬ﻻﻧدې د اﻟدﻳﻬاﻳدوﻧﻮ د ﻣعﻤﻮﻟﻲ او اﻳﻮپک‬ ‫د ﻧﻮم اﻳ‪＋‬ﻮدﻧ‪ ３‬بﻴﻠ‪ ３／‬وړاﻧدې شﻮې دي‪:‬‬ ‫‪١٤٨‬‬

O

O

//

H C H methanal methanal formaldehydede 3

CH 3

//

O

CH 3 C H ethanal 3 ethanal acetaldehyde

H H butan al

butyraldehyde

4

\

H pentan al valeraldehyde

3

\

H

2 butenal

2 methyl propanal

O

O

//

C 6 H 5 CH 2

C H

O

1 //

2

CH 3 CH = CH C \ H

CH C

CH 3

C4H9 C

\

1 //

/

//

C3H 7 C

O

\ 2

O

//

CH 3

//

|

C H

CH 3 C CH 2 |

CH 3

benzene carbaldehyde benzaldehyde

phenyl ethanal de phenyl acetaldehyde

O C \ H //

3,3 dim ethyl bu tan al

‫ او‬, , ‫ پﻪ ﻳﻮﻧا ﻧﻲ تﻮرو‬،‫ي‬８‫روپ ﻟﻪ کاربﻦ ＇خﻪ پﻴﻞ کﻴ‬－ ‫ د کاربﻮﻧﻴﻞ د‬３‫د عددوﻧﻮ د ﻧﻤبر وﻫﻠﻮ سربﻴره چ‬ ‫ د‬،‫ي‬８‫ ﻧﻤبر وﻫﻞ کﻴ‬،‫ي‬８‫ ﻟﻪ دوﻫﻢ کاربﻦ ＇خﻪ پﻴﻞ کﻴ‬３‫ چ‬３‫ﻴر ک‬％‫باﻧدې ﻫﻢ د کاربﻮﻧﻮﻧﻮ اتﻮﻣﻮﻧﻪ پﻪ بﻨس＂ﻴز زﻧ‬ :‫ پﻪ ډول‬３／‫ي؛ د بﻴﻠ‬８‫ﻣعاوضﻮ ﻧﻮﻣﻮﻧﻪ پﻪ ﻫﻤدې اړوﻧده تﻮرو باﻧدې ﻳادﻳ‬

O 3

CH 3

2

CH 2

1

C

H H CH CH 3 methyl Pr opanal |

2 methyl pro panal

١٤٩

5

CH3

O 4

CH3

CH

3

CH2

2

CH2

1

methyl pentanal

C H

‫خپﻞ ‪＄‬ان وازﻣﻮﻳئ‬ ‫‪ - 1‬د ﻻﻧدې ﻣرکبﻮﻧﻮ ﻧﻮم اﻳ‪＋‬ﻮدﻧﻪ وک‪７‬ئ‪:‬‬ ‫‪O‬‬

‫|‬

‫‪C C‬‬ ‫|‬

‫‪H‬‬

‫‪O‬‬

‫‪CH 3‬‬ ‫‪CH 3‬‬

‫‪O‬‬ ‫‪CH C H‬‬

‫‪c‬‬

‫|‬

‫‪C2H5‬‬

‫‪CH 3‬‬ ‫‪C‬‬

‫‪CH 3‬‬

‫‪b‬‬

‫|‬

‫‪C CH 2‬‬

‫‪H‬‬

‫|‬

‫‪CH 2‬‬

‫‪a‬‬

‫‪CH 3‬‬

‫‪CH 3‬‬

‫‪OH‬‬

‫‪O‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪H‬‬

‫‪ - 2‬دﻻﻧدې ﻣرکبﻮﻧﻮ جﻮړ＊تﻴز فﻮرﻣﻮل وﻟﻴکئ‪:‬‬ ‫‪c p methy benzal dehyde‬‬

‫‪CH 2‬‬

‫‪CH 2‬‬

‫‪d‬‬

‫‪a iso bu tan al‬‬ ‫‪b 2,3,4 tri hydroxy bu tan al‬‬ ‫‪d 2 bromo propanal‬‬ ‫‪e 2,3, di hydroxy hexanal‬‬

‫‪: 2 - 1 - 9‬د اﻟدﻳﻬاﻳدوﻧﻮ ﻓزﻳکﻲ خﻮاص‬ ‫د اﻟدﻳﻬاﻳدوﻧﻮ قطبﻲ ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻪ د غ‪５‬ر قطبﻲ ﻣرکبﻮﻧﻮ پر پرتﻠﻪ چ‪ ３‬د ﻫغﻮى ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻲ کتﻠﻪ ﻳﻮ ﻟﻪ بﻞ سره ﻧژدې وي‬ ‫پرتﻪ ﻟﻪ اﻟکﻮﻟﻮ ＇خﻪ د اﻳشﻴدو ﻟﻮړ ！کی ﻟري؛ ﻟکﻪ‪:‬‬ ‫‪O‬‬

‫‪CH 3 CH 2 O CH 3‬‬

‫‪//‬‬

‫‪CH 3 CH 2 C H‬‬

‫‪CH 3 CH 2 CH 2 OH‬‬

‫‪propanal‬‬ ‫‪b p 49°C‬‬ ‫‪58‬‬

‫‪n Pr opanol‬‬ ‫‪b p 97.2°C‬‬ ‫‪60‬‬

‫‪methoxy ethane‬‬ ‫‪b p 10.8°C‬‬ ‫‪60‬‬ ‫‪o‬‬ ‫فارم اﻟدﻳﻬاﻳد د کﻮ！‪ ３‬پﻪ تﻮدوخﻪ ) ‪ (25C‬ک‪ ３‬د ‪－‬از حاﻟت او ﻫغﻪ اﻟدﻳﻬاﻳدوﻧﻪ چ‪ ３‬د کاربﻦ ‪ 11- 2‬اتﻮﻣﻪ ﻟري‪،‬‬

‫دﻣاﻳع او ﻟﻪ‪ 11‬کاربﻨﻮﻧﻮ ＇خﻪ ﻟﻮړ د جاﻣد حاﻟت ﻟري‪.‬‬ ‫کﻮچﻨﻲ اﻟدﻳﻬاﻳدوﻧﻪ د اوبﻮ ﻟﻪ ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ سره ﻫاﻳدروجﻨﻲ اړﻳکﻪ جﻮړ وي؛ ﻧﻮ پﻪ اوبﻮک‪ ３‬د حﻞ کﻴدﻟﻮ ＊ﻪ وړتﻴا‬ ‫ﻟري‪ ،‬د ﻣﻮﻟﻲ کتﻠ‪ ３‬پﻪ زﻳاتﻮاﻟﻲ د ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ قطبﻴت ！ﻴ＂ﻴ‪８‬ي او د ﻫاﻳدرو کاربﻨﻲ ‪－‬روپ اغﻴزې ډﻳرﻳ‪８‬ي‪ ،‬ﻟﻪ ﻫﻤدې‬ ‫کبﻠﻪ پﻪ اوبﻮک‪ ３‬د ﻫغﻮى د حﻞ کﻴدﻟﻮ کچﻪ ！‪８５＂５‬ی‪:‬‬ ‫فارم اﻟدﻳﻬاﻳد او ﻧﻮر اﻟدﻳﻬاﻳد وﻧﻪ د اﻳزوﻟﻮ‪－‬ﻮ اﻟکﻮﻟﻮﻧﻮ ﻟﻪ فﻮرﻣﻮﻟﻮﻧﻮ ＇خﻪ دوه اتﻮﻣﻪ ﻫاﻳدروجﻦ کﻢ ﻟري؛ ﻧﻮ ﻟﻪ دې‬ ‫اﻣﻠﻪ د اﻟدﻳﻬاﻳدوﻧﻮ ﻧﻮم ﻟﻪ ﻫاﻳدروجﻦ پرتﻪ اﻟکﻮل )‪＇ (Alcohol dehydrogenation = Aldehyd‬خﻪ اخ‪５‬ستﻞ‬ ‫شﻮى دى‪.‬‬

‫)‪ (2 - 9‬شکﻞ‪ :‬پﻪ اﻟدﻳﻬاﻳد وﻧﻮ ک‪ ３‬ﻫاﻳد روجﻨﻲ اړﻳک‪３‬‬ ‫‪١٥٠‬‬

‫ﻫغﻪ اﻟدﻳﻬاﻳدوﻧﻪ چ‪ ３‬د کﻮچﻨ‪ ９‬ﻣﻮﻟﻲ کتﻠ‪ ３‬ﻟروﻧکﻲ دي‪ ،‬ت‪５‬ز بﻮى ﻟري او د ﻣﻮﻟﻲ کتﻠ‪ ３‬پﻪ زﻳاتﻮاﻟﻲ ﻳ‪ ３‬بﻮی ＊ﻪ‬ ‫او پﻪ زړه پﻮرې وی؛ ﻧﻮ د ＊ﻪ بﻮي ورکﻮﻟﻮ او د خﻮړو د ﻻ＊ﻪ خﻮﻧد ﻟپاره کارول کﻴ‪８‬ي‪ .‬پﻪ ﻻﻧدې جدول ک‪ ３‬د‬ ‫‪＄‬ﻴﻨﻮ اﻟدﻳﻬاﻳدوﻧﻮ ‪＄‬اﻧ‪７／‬تﻴاوې ﻟﻴکﻞ شﻮي‪:‬‬ ‫)‪ (1-9‬جدول‪＄:‬ﻴﻨﻮ ﻣﻬﻤﻮ اﻟدﻳﻬاﻳدوﻧﻮ ‪＄‬اﻧ‪７／‬تﻴاوې‪:‬‬ ‫‪Solubility‬‬ ‫)‪( g / 100gH 2O‬‬

‫)‪d 20o C ( g / m L‬‬

‫) ‪bp( o C‬‬

‫) ‪mp( o C‬‬

‫‪21‬‬

‫ﻧﻮم‬

‫فﻮرمﻮل‬

‫‪92‬‬

‫‪HCHO‬‬

‫‪For mol dehyde‬‬ ‫) ‪(methanal‬‬

‫‪125‬‬

‫‪CH3CHO‬‬

‫‪Acetaldehyde‬‬

‫‪CH3 CH2 CHO‬‬

‫‪Pr o pionaldehyde‬‬ ‫)‪( propanal‬‬ ‫‪n butyraldehyde‬‬

‫ډﻳر حﻞ کﻴ‪８‬ي‬

‫‪0,815‬‬

‫ډﻳر حﻞ کﻴ‪８‬ي‬

‫‪0,783‬‬

‫‪21‬‬

‫ډﻳر حﻞ کﻴ‪８‬ي‬

‫‪0,806‬‬

‫‪49‬‬

‫‪81‬‬

‫حﻞ کﻴ‪８‬ي‬

‫‪0,817‬‬

‫‪76‬‬

‫‪99‬‬

‫‪CH3 (CH2 ) 2 CHO‬‬

‫ﻟ‪ ８‬حﻞ کﻴ‪８‬ي‬

‫‪0,810‬‬

‫‪102‬‬

‫‪91,5‬‬

‫‪CH3 (CH2 )3 CHO‬‬

‫‪n valeraldehyde‬‬ ‫) ‪( pen tan al‬‬

‫ﻟ‪ ８‬حﻞ کﻴ‪８‬ي‬

‫‪0,833‬‬

‫‪131‬‬

‫‪51‬‬

‫‪CH3 (CH2 ) 4 CHO‬‬

‫‪caproaldehyde‬‬

‫ﻟ‪ ８‬حﻞ کﻴ‪８‬ي‬

‫‪1,42‬‬

‫‪178‬‬

‫‪26‬‬

‫‪C6 H 5CHO‬‬

‫)‪(ethanal‬‬

‫) ‪(bu tan al‬‬

‫) ‪(hexanal‬‬ ‫‪benzenecarbaldehyd‬‬ ‫)‪(benzaldehyde‬‬

‫‪ :1 - 3 -9‬داﻟدﻳﻬاﻳد وﻧﻮ کﻴﻤﻴاﻳﻲ خﻮاص‬ ‫د اﻟدﻳﻬاﻳدوﻧﻮ کﻴﻤﻴاوي فعاﻟﻴت ﻟﻪ کﻴتﻮﻧﻮﻧﻮ ＇خﻪ تﻮپﻴر ﻟري؛ ‪＄‬کﻪ د اﻟدﻳﻬاﻳد د کاربﻮﻧﻴﻞ پﻪ ‪－‬روپ ک‪ ３‬د ﻫاﻳدروجﻦ‬ ‫او ) ( اړﻳک‪ ３‬شتﻮن د ﻫغﻮی د ډ‪４‬ر فعاﻟﻴت ﻻﻣﻞ شﻮی دی چﻲ ﻟﻪ ﻫاﻳدروجﻦ او ﻧﻮرو ﻣرکبﻮﻧﻮ سره جﻤعﻲ‬ ‫تعاﻣﻠﻮﻧﻪ ترسره کﻮﻟی شﻲ‪ ،‬اﻟدﻳﻬاﻳدوﻧﻪ ﻻﻧدې ‪＄‬اﻧ‪７／‬ي تعا ﻣﻠﻮﻧﻪ ترسره کﻮي‪.‬‬ ‫‪ - 1‬د کاربﻮﻧﻴﻞ ‪－‬روپ د جفتﻮ اړﻳکﻮ پربﻨس＀ جﻤعﻲ تعاﻣﻠﻮﻧﻪ سرتﻪ رسﻮي‪.‬‬ ‫‪ - 2‬د ﻧاﻳتروجﻦ ﻟروﻧکﻮ ب‪５‬ﻼب‪５‬ﻠﻮ وظﻴفﻪ ﻳﻲ ‪－‬روپﻮﻧﻮ سره د اکسﻴجﻦ د اتﻮم تعﻮﻳض ک‪５‬دﻟﻮ تعاﻣﻞ‪.‬‬ ‫‪ - 3‬د تراکﻢ تعاﻣﻞ (‪.)Condensation reaction‬‬ ‫‪ - 4‬د اکسﻴد ﻳشﻦ او رﻳدکشﻦ تعاﻣﻠﻮﻧﻪ‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫اکسﻴدشﻦ‬ ‫‪ - 1‬د اﻟدﻳﻬاﻳدوﻧﻮ‬ ‫اﻟدﻳﻬاﻳدوﻧﻪ د قﻮي اکسﻴداﻧتﻮﻧﻮ؛ ﻟکﻪ‪ K 2Cr2O7 , KMnO4 :‬ﻳا ‪ ، K 2CrO4‬د ت‪５‬زابﻮﻧﻮ پﻪ شتﻮن ک‪ ３‬اکسﻴدې او پﻪ‬ ‫پاﻳﻠﻪ ک‪ ３‬کاربﻮکسﻠﻴک اسﻴدوﻧﻪ جﻮړﻳ‪８‬ي‪:‬‬ ‫‪١٥١‬‬

‫د تﻮﻟﻴﻦ (‪)Tollen‬تجربﻪ (د ＊ﻴ‪ ３＋‬جﻴﻮه)‪ :‬د سپﻴﻨﻮ زرو د ﻧاﻳترﻳتﻮ اود اﻣﻮﻧﻴا داوبﻠﻦ ﻣحﻠﻮل ﻣخﻠﻮطﻲ ب‪２‬ﻪ د تﻮﻟﻴﻦ‬ ‫＊ﻮدوﻧکﻲ پﻪ ﻧﻮم ﻳادوي‪ ،‬دا ﻣحﻠﻮل د ‪ [Ag(NH3 ) 2 ]+‬پﻪ ب‪２‬ﻪ ＊کاره کﻴ‪８‬ي او ﻟﻪ ﻫغﻪ ＇خﻪ د اﻟدﻳﻬاﻳدوﻧﻮ پﻪ‬ ‫اکسﻴدﻳشﻦ ک‪＂－ ３‬ﻪ اخ‪５‬ستﻞ کﻴ‪８‬ي‪ ،‬پﻪ دې صﻮرت ک‪ ３‬د‪ + 1‬اکسﻴدﻳشﻦ ﻧﻤبر ﻟروﻧکﻲ سپﻴﻦ زر پﻪ فﻠزي سپﻴﻨﻮ‬ ‫زرو ارجاع کﻴ‪８‬ي او اﻟدﻳﻬاﻳدوﻧﻪ د کاربﻮکسﻴﻠﻴ＂ﻮﻧﻮ اﻳﻮﻧﻮﻧﻮ پﻪ ب‪２‬ﻪ اکسﻴدي کﻴ‪８‬ي‪:‬‬ ‫‪+ NH + + H O + + NH‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪+ 2Ag‬‬

‫‪O‬‬

‫‪O‬‬ ‫‪//‬‬ ‫‪C‬‬

‫‪H + 2Ag ( NH ) + +2OH‬‬ ‫‪3 2‬‬

‫‪R‬‬

‫‪O‬‬ ‫‪//‬‬ ‫‪//‬‬ ‫‪C‬‬

‫‪R‬‬

‫د تﻮﻟﻴﻦ ＊ﻮدوﻧکی ﻟﻪ ‪＄‬ﻴﻨﻮ اﻟدﻳﻬاﻳد وﻧﻮ سره د تﻮدوخﻲ پﻪ شتﻮن او ﻟﻪ ‪＄‬ﻴﻨﻮ ﻧﻮرو اﻟدﻳﻬاﻳدوﻧﻮ سره پﻪ س‪７‬ې‬ ‫تﻮدوخ‪ ３‬ک‪ ３‬تعاﻣﻞ کﻮي‪ ،‬د تعاﻣﻞ ﻣحصﻮل سپﻴﻦ زر دي چ‪ ３‬د ＊ﻴ‪ ３＋‬د پاسﻪ رسﻮب او د ＊ﻴ‪ ３＋‬د جﻴﻮه ک‪５‬دو‬ ‫ﻻﻣﻞ ‪－‬ر‪＄‬ﻲ‪:‬‬

‫)‪ ( 3 - 9‬شکﻞ‪ :‬د تﻮﻟﻴﻦ ازﻣاﻳ‪＋‬ت (‪)Tollen test‬‬

‫اﻟف – پﻪ پاک بﻴکرک‪ ３‬د سپﻴﻨﻮ زرو ﻧاﻳترﻳت او د اﻣﻮﻧﻴا د اوبﻠﻦ ﻣحﻠﻮل شتﻮن‬ ‫ب ‪ -‬تاس‪ ３‬کﻮﻟﻰ شئ د ﻣحﻠﻮل رﻧ‪ ，‬و‪－‬ﻮرئ چ‪ ３‬د اﻳتاﻧﻞ د اکسﻴدﻳشﻦ او د بدﻟﻮن ﻟﻪ اﻣﻠﻪ پﻪ اسﻴتﻴک اسﻴد‬ ‫باﻧدې ﻣﻨ‪ ＃‬تﻪ را‪＄‬ﻲ‪.‬‬ ‫ج – فﻠزي سپﻴﻦ زر د ＊ﻴ‪＋‬ﻪ ﻳﻲ بﻴکر پﻪ دﻳﻮال باﻧدې رسﻮب کﻮي او ﻫغﻪ جﻴﻮه کﻮي‪！ .‬ﻮل اﻟدﻳﻬاﻳدوﻧﻪ دا ډول‬ ‫تعاﻣﻠﻮﻧﻪ سرتﻪ رسﻮﻟﻰ شﻲ‪.‬‬ ‫ﻣثال‪ :‬د تﻮﻟﻴﻦ د ＊ﻮدوﻧكﻲ د تعاﻣﻞ ﻣعادﻟﻪ د ﻻﻧدې اﻟدﻳﻬاﻳدوﻧﻮ سره وﻟﻴکئ‪:‬‬ ‫الف ‪ -‬فارم الدﻳﻬاﻳد (‪ )form aldehyde‬ب‪ -‬اسﻴت الدﻳﻬاﻳد )‪(acet aldehyde‬‬ ‫‪O‬‬ ‫حﻞ‬ ‫‪//‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪+ H O + 2Ag‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪+ H O + 2Ag‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪١٥٢‬‬

‫‪O‬‬

‫‪O‬‬ ‫‪//‬‬ ‫‪C O‬‬

‫‪C‬‬

‫‪3‬‬

‫‪H‬‬

‫‪CH‬‬

‫‪+ 3OH‬‬

‫‪O‬‬ ‫‪//‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪H + 2Ag‬‬

‫‪O‬‬ ‫‪//‬‬ ‫‪C H + 2 Ag + + 3OH‬‬

‫‪H‬‬

‫‪3‬‬

‫‪CH‬‬

‫فعاﻟﻴت‬ ‫ﻣحاسبﻪ ﻳ‪ ３‬ک‪７‬ئ‬ ‫د گﻼﻳکﻮل او اسﻴت اﻟدﻳﻬاﻳد د ﻣخﻠﻮطﻮ ﻳﻮ ‪－‬رام د تﻮﻟﻴﻦ ＊ﻮدوﻧکﻲ سره تعاﻣﻞ ک‪７‬ى چ‪1.08g ３‬د سپﻴﻨﻮزرو‬ ‫اﻳﻮﻧﻮﻧﻪ ترې ﻻستﻪ راغﻠﻲ دي‪ ،‬پﻪ دې ﻣحﻠﻮل ک‪ ３‬بﻪ د اسﻴت اﻟدﻳﻬاﻳد کچﻪ ＇ﻮﻣره وي؟‬ ‫د ﻓﻬﻠﻨ‪ ，‬ازﻣاﻳ‪＋‬ت‬ ‫فﻬﻠﻨ‪＊ ，‬ﻮدوﻧکی ﻣحﻠﻮل قﻠﻮي خاصﻴت ﻟري چ‪ ３‬د ‪ Cu‬اﻳﻮﻧﻮ او دپﻮتا شﻴﻢ سﻮدﻳﻢ تارتارﻳت ﻟﻪ ﻣاﻟ‪３／‬‬ ‫) ‪＇ ( Na2C4 H 4O6‬خﻪ جﻮړشﻮى دى او د کاﻣپﻠکس پﻪ ب‪２‬ﻪ شتﻮن ﻟري‪ ،‬کﻠﻪ چ‪ ３‬د فﻬﻠﻨ‪＊ ，‬ﻮدوﻧک‪ ９‬ﻟﻪ‬ ‫اﻟدﻳﻬاﻳدوﻧﻮ سره تعاﻣﻞ وک‪７‬ي‪ ،‬پﻪ کاﻣپﻠکس ک‪ ３‬د ‪ Cu 2+‬رﻧ‪ ，‬د خﻴره اوبﻮ ﻟﻪ رﻧ‪＇ ，‬خﻪ پﻪ سﻮر رﻧ‪／‬ﻪ تﻮر د ﻣسﻮ‬ ‫پﻪ ﻳﻮ وﻻﻧسﻪ اکساﻳد )‪ (Cu2O‬بدﻟﻮن ﻣﻮﻣﻲ؛ پﻪ دې صﻮرت ک‪ ３‬اﻟدﻳﻬاﻳد پﻪ ﻫﻤدې وخت ک‪ ３‬پﻪ کاربﻮکسﻠﻴت‬ ‫اﻳﻮن ) ‪ ( R COO‬بدﻟﻴ‪８‬ي‪:‬‬ ‫‪2+‬‬

‫‪O‬‬ ‫‪O‬‬ ‫‪//‬‬ ‫)‪// O + H O + Cu O(s‬‬ ‫‪CC O‬‬ ‫)‪+ H 2O + Cu 2O(s‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪RR‬‬

‫‪O‬‬ ‫‪O‬‬ ‫‪//‬‬ ‫‪// H + 2Cu22++ (complex)+ 5OH‬‬ ‫‪CC H‬‬ ‫‪+ 2Cu (complex)+ 5OH‬‬

‫‪RR‬‬

‫اروﻣاتﻴک اﻟدﻳﻬاﻳدوﻧﻪ ﻳﻮازې د تﻮﻟﻴﻦ ＊ﻮدوﻧکﻲ پﻪ واسطﻪ اکسﻴدي کﻴ‪８‬ي؛ خﻮ د فﻬﻠﻨ‪＊ ，‬ﻮدوﻧکﻲ پﻪ واسطﻪ ﻧﻪ‬ ‫اکسﻴدی کﻴ‪８‬ي‪.‬‬ ‫‪o‬‬ ‫کﻪ چﻴرې اﻳتاﻧﻞ پﻪ ‪ 21C‬تﻮدوخﻪ ک‪ ３‬د فﻬﻠﻨ‪ ，‬ﻟﻪ ﻣحﻠﻮل سره پﻪ ﻳﻮ تست تﻴﻮپ ( ازﻣاﻳ‪＋‬تﻲ ﻧﻞ) ک‪ ３‬واچﻮل‬ ‫شﻲ‪ ،‬پﻪ دې صﻮرت ک‪ CuO ３‬او اسﻴتﻴک اسﻴد ﻻستﻪ را‪＄‬ﻲ‪:‬‬

‫)‪ ( 4 - 9‬شکﻞ‪ :‬د اﻳتاﻧﻞ تعاﻣﻞ دفﻬﻠﻨگ ＊ﻮدوﻧکﻲ سره‬

‫ﻟﻪ ‪ KMnO 4‬سره د اﻟدﻳﻬاﻳدوﻧﻮ تعاﻣﻞ‬ ‫اﻟدﻳﻬاﻳدوﻧﻪ ﻟﻪ پﻮتاشﻴﻢ پرﻣﻨ‪／‬اﻧﻴت سره تعاﻣﻞ کﻮي پﻪ پای ک‪ ３‬اﻟدﻳﻬاﻳدوﻧﻪ پﻪ کاربﻮ کسﻠﻴک اسﻴدوﻧﻮ اکسﻴدې‬ ‫کﻴ‪８‬ي او ‪(+7)Mn‬ﻟﻪ اکسﻴدﻳشﻦ ﻧﻤبر＇خﻪ پﻪ)‪(+2‬اکسﻴدﻳشﻦ ﻧﻤبرپﻮرې ارجاع کﻴ‪８‬ي‪:‬‬

‫‪١٥٣‬‬

‫‪O‬‬ ‫‪+ 2 MnCl 2 + 2 KCl + 3H 2 O‬‬

‫‪O‬‬ ‫‪C‬‬

‫‪5R‬‬

‫‪+ 2 KMnO 4 + 6 HCl‬‬

‫‪OH‬‬

‫‪H‬‬

‫‪O‬‬ ‫‪C + 2 MnCl2 + 2 KCl + 3H 2 O‬‬

‫‪C‬‬

‫‪5R‬‬

‫‪O‬‬ ‫‪5 CH 3 C + 2 KMnO4 + 6 HCl‬‬ ‫‪H‬‬

‫‪5CH 3‬‬

‫‪OH‬‬

‫د اﻟدﻳﻬاﻳدوﻧﻮ جﻤﻌﻲ تﻌاﻣﻠﻮﻧﻪ‬ ‫د کاربﻮﻧﻴﻞ د ‪－‬روپ ﻟروﻧکﻮ ﻣرکبﻮﻧﻮ د بﻨس＂ﻴزو تعاﻣﻠﻮﻧﻪ ＇خﻪ ﻳﻮ جﻤعﻲ تعاﻣﻞ دی‪ ،‬پﻪ دې تعاﻣﻠﻮﻧﻮک‪ ３‬د ‪C = O‬‬ ‫د ‪－‬روپ د ) ( اړﻳکﻪ پرې کﻴ‪８‬ي چ‪ ３‬د کاربﻦ اتﻮم ＇ﻪ ﻧا ＇ﻪ ﻣثبت چارج ( ‪ ) +‬اود اکسﻴجﻦ اتﻮم ﻣﻨفﻲ ＇ﻪ ﻧا ＇ﻪ‬ ‫چارج ( ) دخپﻞ اﻟکترو ﻧﻴ‪／‬اتﻴﻮﻳتﻲ پر بﻨس＀ تر ﻻسﻪ کﻮي اود وروستﻴﻮ تعاﻣﻠﻮﻧﻮ ﻻره برابرﻳ‪８‬ي پﻪ پاﻳﻠﻪ ک‪ ３‬د‬ ‫کاربﻦ او داکسﻴجﻦ اتﻮﻣﻮﻧﻪ ﻟﻪ ﻧﻮرو اتﻮﻣﻮﻧﻮ سره ﻧﻮې اړﻳک‪ ３‬ت‪７‬ي او ﻧﻮي ﻣرکبﻮﻧﻪ جﻮړﻳ‪８‬ي‪.‬‬ ‫ﻟﻪ ﻫاﻳدروجﻦ سره د اﻟدﻳﻬاﻳدوﻧﻮ جﻤﻌﻲ تﻌاﻣﻠﻮﻧﻪ‬ ‫ﻫاﻳدروجﻦ ﻟﻪ اﻟدﻳﻬاﻳدوﻧﻮ سره د ‪ Ni‬او ‪ Pt‬دکتﻠستﻮﻧﻮ پﻪ شتﻮن ک‪ ３‬تعاﻣﻞ کﻮي چ‪ ３‬پﻪ پاﻳﻠﻪ ک‪ ３‬ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧﻲ اﻟکﻮﻟﻮﻧﻪ‬ ‫ﻻستﻪ را‪＄‬ﻲ‪:‬‬ ‫‪R C =O+H‬‬ ‫‪R CH OH‬‬ ‫‪Ni , Pt‬‬

‫‪2‬‬

‫‪2‬‬

‫|‬

‫‪H‬‬

‫‪CH 3OH‬‬

‫‪Ni , Pt‬‬

‫‪R C = O + H2‬‬ ‫|‬

‫‪H‬‬ ‫‪methanal‬‬

‫‪methanol‬‬

‫ﻟﻪ اﻟکﻮﻟﻮ سره د اﻟدﻳﻬاﻳدوﻧﻮ جﻤﻌﻲ تﻌاﻣﻞ‬ ‫د اﻧﻬاﻳدراﻳت ت‪５‬زاب (‪ )anhydrous acid‬د کتﻠست پﻪ شتﻮن ک‪ ،３‬اﻟکﻮﻟﻮﻧﻪ ﻟﻪ اﻟدﻳﻬاﻳدوﻧﻮ سره تعاﻣﻞ کﻮي‪،‬‬ ‫داس‪ ３‬چ‪ ３‬د اﻟکﻮاکسﻲ ‪－‬روپ ) ‪ ( R O‬دکاربﻮﻧﻴﻞ ‪－‬روپ دکاربﻦ ﻟﻪ اتﻮم سره او ‪ H +‬دکاربﻮﻧﻴﻞ ‪－‬روپ د‬ ‫اکسﻴجﻦ پﻪ اتﻮم باﻧدې ﻧ‪＋‬ﻠی چ‪ ３‬پﻪ ﻟﻮﻣ‪７‬ي پ‪７‬او ک‪ ３‬ﻫﻴﻤ‪ ３‬اسﻴتال (‪ )hemiacetal‬او پﻪ دوﻳﻢ پ‪７‬اوک‪Acetal ３‬‬ ‫‪OR‬‬ ‫ﻣﻨ‪％‬تﻪ را‪＄‬ﻲ‪:‬‬ ‫‪δ+ δ‬‬ ‫‪δ δ+‬‬ ‫|‬ ‫ﻟﻮﻣ‪７‬ی پ‪７‬او‬ ‫‪R C OH‬‬ ‫‪R C = O + R` O H‬‬ ‫|‬ ‫‪H‬‬

‫ﻧﻤﻮﻧﻮي ب‪５‬ﻠگﻪ‪:‬‬

‫|‬ ‫‪H‬‬

‫‪OC 2 H 5‬‬ ‫|‬

‫‪C OH‬‬ ‫|‬

‫‪CH 3‬‬

‫‪+‬‬

‫‪H‬‬

‫‪OH‬‬

‫‪O‬‬ ‫‪C + C2H5‬‬

‫‪H‬‬

‫‪CH 3‬‬

‫‪H‬‬

‫‪1 ethoxy ethanol‬‬

‫‪ethanol‬‬

‫‪ethanal‬‬

‫دوﻳﻢ پ‪７‬او‬ ‫‪OH‬‬

‫'‪OR‬‬ ‫|‬ ‫‪C OR"+ H‬‬ ‫|‬

‫‪H‬‬ ‫‪acetal‬‬

‫‪١٥٤‬‬

‫‪R‬‬

‫'‪OR‬‬ ‫‪C OH + R" OH‬‬ ‫|‬ ‫|‬

‫‪R‬‬

‫‪H‬‬ ‫‪hemiacetal alcohol‬‬

‫‪OC 2 H 5‬‬ ‫‪OH‬‬

‫|‬

‫‪C OCH 3 + H‬‬ ‫|‬

‫‪OC 2 H 5‬‬ ‫‪CH 3‬‬

‫‪H+‬‬

‫‪H‬‬ ‫‪ethyl methyl acetal‬‬

‫‪OH‬‬

‫|‬

‫‪C OH + CH 3‬‬ ‫|‬

‫‪CH 3‬‬

‫‪H‬‬ ‫‪methanol‬‬ ‫‪1 ethoxy ethanol‬‬

‫ﻟﻪ ‪ GCN‬سره د اﻟدﻳﻬاﻳد جﻤﻌﻲ تﻌاﻣﻞ‬ ‫د دې تعاﻣﻞ ﻣحصﻮل سﻴاﻧﻮ ﻫاﻳدرﻳﻨﻮﻧﻪ دي‪ HCN .‬زﻫري ‪－‬از دى؛ ﻧﻮ ددې ‪－‬از ﻣستقﻴﻢ تعاﻣﻞ ﻟﻪ اﻟدﻳﻬاﻳدﻧﻮ‬ ‫سره اړﻳﻦ ﻧﻪ دی‪ .‬د ‪ CN‬د اﻳﻮن ﻣاﻟ‪／‬ﻪ چ‪ ３‬ﻟﻪ فعاﻟﻮ فﻠزوﻧﻮ؛ ﻟکﻪ‪ Na :‬او ‪ K‬سره جﻮړه ک‪７‬ې ده‪ ،‬د ‪ H 3 PO4‬او‬ ‫‪ H 2 SO4‬ﻟﻪ غﻴر عضﻮي ت‪５‬زابﻮﻧﻮ سره تعاﻣﻞ ورکﻮي او پﻪ پاﻳﻠﻪ ک‪ HCN ３‬ﻻستﻪ را وړي چ‪ ３‬ﻟﻪ جﻮړﻳدو وروستﻪ‬ ‫ﻫغﻪ تﻪ ﻟﻪ اﻟدﻳﻬاﻳد وﻧﻮ سره تعاﻣﻞ ورکﻮي‪ ،‬سﻴاﻧﻮ ﻫاﻳدرﻳﻨﻮﻧﻪ ﻻستﻪ را‪＄‬ﻲ‪:‬‬ ‫‪NaHSO‬‬ ‫‪NaHSO4 4++HCN‬‬ ‫‪HCN‬‬ ‫‪CN‬‬ ‫‪CN‬‬ ‫||‬ ‫‪RR CC OH‬‬ ‫‪OH‬‬ ‫||‬ ‫‪HH‬‬ ‫‪Aldehyde‬‬ ‫‪AldehydeCyanohydri‬‬ ‫‪Cyanohydrine‬‬ ‫‪ne‬‬

‫‪NaCN‬‬ ‫‪NaCN++HH2 SO‬‬ ‫‪44‬‬ ‫‪2 SO‬‬ ‫‪OO‬‬ ‫‪////‬‬ ‫‪RR CC HH++HCN‬‬ ‫‪HCN‬‬ ‫‪Aldehyde‬‬ ‫‪Aldehyde‬‬

‫‪NaCNNaCN‬‬ ‫‪+ HNaCN‬‬ ‫‪NaHSO‬‬ ‫‪HCN‬‬ ‫‪+H‬‬ ‫‪+ H4 2 SO‬‬ ‫‪2 SO‬‬ ‫‪4 2 SO‬‬ ‫‪4 +NaHSO‬‬ ‫‪4 NaHSO‬‬ ‫‪4 + HCN‬‬ ‫‪4 + HCN‬‬ ‫‪OO O‬‬ ‫‪CN CN‬‬ ‫‪CN‬‬ ‫‪//// //‬‬ ‫|| |‬ ‫‪C 6 H 5R CC RHHC‬‬ ‫‪++HCN‬‬ ‫‪OH‬‬ ‫‪OH‬‬ ‫‪HCN‬‬ ‫‪H + HCN CR6 HC‬‬ ‫‪C OH‬‬ ‫‪5R C‬‬ ‫|| |‬ ‫‪H HH‬‬ ‫‪BenzAldehy‬‬ ‫‪de‬‬ ‫‪Benz‬‬ ‫‪aldehyde‬‬ ‫‪Cyanohydri‬‬ ‫‪Aldehyde‬‬ ‫‪Aldehyde‬‬ ‫‪Aldehyde‬‬ ‫‪Aldehyde‬‬ ‫‪Cyanohydri‬‬ ‫‪Cyanohydri‬‬ ‫‪ne nene‬‬

‫د ‪－‬رﻳﻨارد ﻟﻪ ＊ﻮدوﻧکﻲ سره د اﻟدﻳﻬاﻳدوﻧﻮ جﻤﻌﻲ تﻌاﻣﻞ‬ ‫د اﻟدﻳﻬاﻳدوﻧﻮ جﻤعﻲ تعاﻣﻞ د ‪－‬رﻳﻨارد ﻟﻪ ＊ﻮدوﻧکﻲ سره د اﻟکﻮﻟﻮﻧﻮ د ﻻستﻪ راوړﻧ‪ ３‬ﻟپاره ﻳﻮ ډ‪４‬ر ﻣﻬﻢ ﻣﻴتﻮد دى‬ ‫چ‪ ３‬د دې تعاﻣﻞ پﻪ ﻟﻮﻣ‪７‬ي پ‪７‬او ک‪ ３‬اﻟکا اکساﻳدوﻧﻪ )‪ (Alikoxides‬تﻮﻟﻴدﻳ‪８‬ی‪ Alkoxides .‬د ت‪５‬زابﻮ پﻪ شتﻮن ک‪３‬‬ ‫ﻫاﻳدروﻟﻴز کﻴ‪８‬ي‪:‬‬ ‫‪OMgX‬‬ ‫‪OMgX‬‬ ‫‪OH‬‬ ‫‪OMgX‬‬ ‫‪OH‬‬ ‫‪OH‬‬ ‫| ||‬ ‫| ||‬ ‫‪HH2H‬‬ ‫‪OOO‬‬ ‫‪2 2 RR CC HH++Mg‬‬ ‫‪RR R CCC HHH‬‬ ‫‪(OH‬‬ ‫‪) )XX) X‬‬ ‫‪(OH‬‬ ‫‪R C H +Mg‬‬ ‫‪Mg‬‬ ‫‪(OH‬‬ ‫| ||‬ ‫| ||‬ ‫‪RR R‬‬ ‫‪RR R‬‬ ‫‪sec‬‬ ‫‪ondaryalco‬‬ ‫‪hol‬‬ ‫‪sec‬‬ ‫‪ondaryalco‬‬ ‫‪hol‬‬ ‫‪sec ondaryalco‬‬ ‫‪hol‬‬

‫‪OOO‬‬ ‫‪//// //‬‬ ‫‪RR RCCCHH+‬‬ ‫‪MgX‬‬ ‫‪H+R+R R MgX‬‬ ‫‪MgX‬‬ ‫‪Aldehyde‬‬ ‫‪Aldehyde‬‬ ‫‪Aldehyde‬‬

‫پﻮﻟﻴﻤﻴراﻳزﻳشﻦ (‪)Polymerization‬‬ ‫د اﻟدﻳﻬاﻳدوﻧﻮ ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻪ د بﻴﻼ بﻴﻠﻮ ﻣرکبﻮﻧﻮ ﻟﻪ وظﻴفﻪ ﻳﻲ ‪－‬روپﻮﻧﻮسره د پﻮﻟﻲ ﻣﻴراﻳزﻳشﻦ تعاﻣﻞ تر سره کﻮي او پﻪ‬ ‫پاﻳﻠﻪ ک‪ ３‬پﻮﻟﻲ ﻣﻴروﻧﻪ جﻮړﻳ‪８‬ي چ‪ ３‬د اﻟدﻳﻬاﻳدوﻧﻮ د پﻮﻟﻲ ﻣﻴراﻳزﻳشﻦ پﻪ تعاﻣﻞ ک‪ ３‬د اﻟدﻳﻬاﻳدوﻧﻮ د پای ) ( اړﻳکﻪ‬ ‫پرې کﻴ‪８‬ي‪ .‬ﻳﻮ ﻣاﻟﻴکﻮل د اکسﻴجﻦ اتﻮم د بﻞ ﻣاﻟﻴکﻮل د کاربﻦ ﻟﻪ اتﻮم سره اړﻳکﻪ جﻮړوي او د دې تعاﻣﻞ پﻪ پاﻳﻠﻪ‬ ‫ک‪ ３‬د ﻫغﻮ ک‪７‬ﻳﻴز او خطﻲ زﻧ‪％‬ﻴري ﻣرکبﻮﻧﻪ جﻮړﻳ‪８‬ي‪:‬‬ ‫‪١٥٥‬‬

‫زﻧ‪％‬ﻴري پﻮﻟﻲ ﻣﻴر‪:‬‬ ‫‪n‬‬

‫‪O‬‬ ‫‪//‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪H‬‬

‫‪H‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪H‬‬ ‫|‬ ‫|‬ ‫|‬ ‫‪C O C O C O‬‬ ‫|‬ ‫|‬ ‫|‬ ‫‪R‬‬ ‫‪R‬‬ ‫‪R‬‬

‫پﻮﻟﻲ ک‪７‬ه ﻳﻴز پﻮﻟﻲ ﻣﻴر‪:‬‬

‫‪H‬‬

‫‪R‬‬

‫‪O‬‬

‫‪C‬‬ ‫‪O‬‬

‫‪R‬‬ ‫‪H‬‬

‫‪H+‬‬

‫‪O‬‬

‫‪C‬‬

‫‪nR‬‬

‫‪R‬‬

‫‪C‬‬

‫‪3R C‬‬

‫‪H‬‬

‫‪H‬‬

‫‪O‬‬

‫د اﻟدﻳﻬاﻳدوﻧﻮ پﻮﻟﻲ ﻣﻴر د اﻟدﻳﻬاﻳدوﻧﻮ خﻮاص ﻧﻪ ﻟري ؛ ‪＄‬کﻪ پﻪ ﻫغﻮی ک‪ ３‬اﻟدﻳﻬاﻳد ‪－‬روپ ﻧﻪ شتﻪ دی‪ .‬د پﻮﻟﻲ ﻣﻴر‬ ‫د اﻳشﻴدو ！کی ﻟﻪ اړوﻧدو اﻟدﻳﻬاﻳدوﻧﻮ ＇خﻪ ﻟﻮړ دى‪.‬‬ ‫د اﻟدﻳﻬاﻳدوﻧﻮ د سﻮزﻳدﻟﻮ تﻌاﻣﻞ (‪)Combustion reaction‬‬ ‫د اﻟدﻳﻬاﻳدوﻧﻮ د سﻮزﻳدﻟﻮ د تعاﻣﻞ ﻣحصﻮل ‪ ، CO2‬اوبﻪ او اﻧرژۍ ده‪ ،‬د اﻟدﻳﻬاﻳدوﻧﻮ د تعاﻣﻞ عﻤﻮﻣﻲ ﻣعادﻟﻪ پﻪ ﻻﻧدې ډول ده‪:‬‬ ‫‪3n 1‬‬ ‫‪O‬‬ ‫‪nCO + nH O + E‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪O‬‬ ‫‪//‬‬ ‫‪H + 4O2‬‬ ‫‪3CO2 + 3H 2O + E‬‬ ‫‪CH 3 CH 2‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪C H O+‬‬ ‫‪n 2n‬‬

‫فعاﻟﻴت‬ ‫د اسﻴت اﻟدﻳﻬاﻳد جﻤعﻲ تعاﻣﻞ ﻟﻪ ﻻﻧدې ﻣرکبﻮﻧﻮ سره وﻟﻴکئ‪:‬‬ ‫اﻟف – اوبﻪ‪ ،‬ب – ﻫاﻳدروجﻦ‪ ،‬ج – ﻣﻴتاﻳﻞ اﻟکﻮل‪ ،‬د – ‪NaHSO3‬‬ ‫‪ :4 - 1 - 9‬د اﻟدﻳﻬاﻳدوﻧﻮ ﻻستﻪ راوړﻧﻪ‬ ‫‪ - 1‬د ﻟﻮﻣ‪７‬ي اﻟکﻮﻟﻮﻧﻮ اکسﻴدﻳشﻦ‪ :‬کﻪ چﻴرى ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧ‪ ３‬اﻟکﻮﻟﻮﻧﻪ اکسﻴدﻳشﻦ شﻲ‪ ،‬اﻟدﻳﻬاﻳدوﻧﻪ ﻻستﻪ را‪＄‬ئ‪ .‬د‬ ‫ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧﻴﻮ اﻟکﻮﻟﻮﻧﻮ د اکسﻴدﻳشﻦ ﻣﻨ‪％‬ﻨی حاﻟت تر کاربﻮکسﻠﻴک اسﻴد پﻮرې‪ ،‬اﻟدﻳﻬاﻳدوﻧﻪ دي‪ ،‬دا تعاﻣﻞ د کتﻠست‬ ‫پﻪ شتﻮن ک‪ ３‬ترسره کﻴ‪８‬ي‪:‬‬ ‫‪H‬‬ ‫|‬

‫‪R C = O + H 2O‬‬

‫] ‪[O‬‬

‫‪H‬‬ ‫|‬

‫‪R C| OH‬‬ ‫‪H‬‬

‫‪H‬‬ ‫|‬

‫‪CH 3 C = O + H 2O‬‬

‫] ‪[O‬‬

‫‪H‬‬ ‫|‬

‫‪CH 3 C| OH‬‬ ‫‪H‬‬

‫پﻪ دې تعاﻣﻞ ک‪ ３‬د اکسﻴدي کﻮوﻧکی عاﻣﻞ ‪ K 2Cr2O7‬دي‪.‬‬ ‫‪ - 2‬د ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧﻴﻮ اﻟکﻮﻟﻮ دي ﻫاﻳدروجﻨﻴشﻦ‬ ‫کﻪ چﻴرې ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧﻲ اﻟکﻮﻟﻮﻧﻪ د کاپر (‪ )II‬اکساﻳد او کروﻣﻴﻢ (‪ )III‬اکساﻳدﻟﻪ ) ‪ (CuO Cr2O3‬ﻣخﻠﻮط سره چ‪ ３‬د‬ ‫کتﻠست پﻪ تﻮ‪－‬ﻪ دﻧده ترسره کﻮي‪ ،‬دي ﻫاﻳدروجﻨﻴشﻦ شﻲ‪ ،‬اﻟدﻳﻬاﻳدوﻧﻪ تر ﻻسﻪ ک‪８５‬ي‪ .‬د دې تعاﻣﻞ ﻣﻴتﻮد داس‪３‬‬ ‫‪١٥٦‬‬

‫ده چ‪ ３‬د اﻟکﻮﻟﻮﻧﻮ ب‪７‬اسﻮﻧﻪ پﻪ ‪ 250 300o C‬تﻮدوخ‪ ３‬ک‪ ３‬ﻟﻪ کاپر کروﻣاﻳت ＇خﻪ تﻴروي چ‪ ３‬د ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧﻲ اﻟکﻮل ﻟﻪ‬ ‫ﻫر ﻣاﻟﻴکﻮل ＇خﻪ ﻳﻮ ﻣاﻟﻴکﻮل ﻫاﻳدروجﻦ جﻼ کﻴ‪８‬ي‪ .‬ﻟﻪ ﻫغﻮ اﻟکﻮﻟﻮ ＇خﻪ چ‪ ３‬د کاربﻨﻮﻧﻮ د ﻟ‪８‬و اتﻮﻣﻮﻧﻮ ﻟروﻧکﻲ‬ ‫دي‪ ،‬د ‪ CuO‬د کتﻠست پﻪ شتﻮن ک‪ ３‬ﻫﻢ ﻫاﻳدروجﻦ جﻼ کﻴ‪８‬ي‪:‬‬ ‫‪+H2‬‬

‫‪2‬‬

‫‪O‬‬ ‫‪//‬‬ ‫‪C H +H‬‬

‫‪O‬‬ ‫‪//‬‬ ‫‪C H‬‬

‫‪3‬‬

‫‪CH‬‬

‫‪R‬‬

‫‪H‬‬ ‫|‬ ‫‪R C O‬‬ ‫|‬ ‫|‬ ‫‪H H‬‬

‫‪CuO Cr 2O 3‬‬ ‫‪300 o C‬‬

‫‪CuO Cr2O3‬‬ ‫‪250 300 o C‬‬

‫‪250‬‬

‫‪OH‬‬

‫‪2‬‬

‫‪CH‬‬

‫‪3‬‬

‫‪CH‬‬

‫د ﻋﻀﻮي ت‪５‬زابﻮﻧﻮ د ارجاع کﻮﻟﻮ پﻪ واسﻄﻪ د اﻟدﻳﻬاﻳدوﻧﻮ ﻻستﻪ راوړﻧﻪ‬ ‫کﻪ چﻴرې عضﻮي ت‪５‬زابﻮﻧﻪ ارجاع شﻲ‪ ،‬پﻪ پاﻳﻠﻪ ک‪ ３‬اﻟدﻳﻬاﻳدوﻧﻪ ﻻستﻪ را‪＄‬ﻲ‪ ،‬پﻪ دې تعاﻣﻞ ک‪ ３‬د ﻳﻮ عضﻮي‬ ‫ت‪５‬زاب او د فارﻣﻴک اسﻴد ب‪７‬اسﻮﻧﻪ د ‪ TiO2‬ﻟﻪ کتﻠست ＇خﻪ پﻪ ‪ 300 350oCCo‬تﻮدوخﻪ ک‪ ３‬تﻴر وي‪ ،‬پﻪ پاﻳﻠﻪ ک‪３‬‬ ‫اﻟدﻳﻬاﻳدوﻧﻪ‪ CO2 ،‬او ‪ H 2O‬ﻻستﻪ را‪＄‬ﻲ‪:‬‬ ‫‪H + CO + H O‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪O‬‬ ‫‪//‬‬ ‫‪C‬‬

‫‪R‬‬

‫‪TiO 2‬‬ ‫‪300 350 o C‬‬

‫‪O‬‬ ‫‪//‬‬ ‫‪C OH‬‬

‫‪O‬‬ ‫‪//‬‬ ‫‪C OH + H‬‬

‫‪R‬‬

‫‪＄ :5 - 1 - 9‬ﻨ‪ ３‬ﻣﻬﻢ اﻟدﻳﻬاﻳدوﻧﻪ‬ ‫ﻓارم اﻟدﻳﻬاﻳد‪:‬‬ ‫د اﻟدﻳﻬاﻳدوﻧﻮ ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧی ﻣرکب فارم اﻟدﻳﻬاﻳد دی چ‪ ３‬روسﻲ کﻴﻤﻴا پﻮه بﻮتﻠﻴروف پﻪ واسطﻪ پﻪ ‪1859‬م‪.‬کال ک‪３‬‬ ‫کشف شﻮ‪ .‬فارم ﻟدﻳﻬاﻳد ب‪ ３‬رﻧ‪／‬ﻪ ‪－‬از دی چ‪ ３‬ت‪５‬ز بﻮی ﻟر ي‪ ،‬د اﻟدﻳﻬاﻳدوﻧﻮ ډ‪４‬ر ساده ﻣرکب فارم اﻟدﻳﻬاﻳد ﻳا ﻣﻴتاﻧﻞ‬ ‫دی چ‪ ３‬فارﻣﻞ ﻫﻢ ﻧﻮﻣﻮل شﻮی دى‪ .‬فارم اﻟدﻳﻬاﻳد ﻫغﻪ ﻣاده ده چ‪ ３‬زﻳاتره ﻟﻪ اوبﻮ سره د ﻣحﻠﻮل پﻪ ب‪２‬ﻪ د ژوﻧدﻳﻮ‬ ‫ﻣﻮجﻮداتﻮ د جسدوﻧﻮ د ساتﻠﻮ پﻪ ﻣﻮخﻪ ور＇خﻪ ‪＂－‬ﻪ اخ‪５‬ستﻞ کﻴ‪８‬ي‪ .‬د ﻟر‪－‬ﻴﻮ ﻟﻮ‪－‬ﻴﻮ ک‪ ３‬ﻫﻢ فارم اﻟدﻳﻬاﻳد شتﻪ دی‬ ‫چ‪ ３‬ﻳﻮ وژوﻧکی ﻣرکب دى‪ .‬پﻪ اوبﻮ ک‪ ３‬حﻞ کﻴ‪８‬ي او د‬ ‫ﻫغﻪ ‪ 40%‬ﻣحﻠﻮل د فارﻣﻠﻴﻦ پﻪ ﻧﻮم ﻳاد شﻮى دى چ‪ ３‬ډ‪４‬ر‬ ‫استعﻤال ﻟري‪ ،‬فارم اﻟدﻳﻬاﻳد د ساختﻤاﻧﻲ ﻣﻮادو پﻪ صﻨعت‬ ‫او د کﻮر پﻪ وساﻳﻠﻮ ک‪ ３‬کارول کﻴ‪８‬ي‪.‬‬ ‫فارم اﻟدﻳﻬاﻳد ﻟﻪ أﻣﻮﻧﻴا سره جﻤعﻲ تعاﻣﻠﻮﻧﻪ (پﻮﻟﻴﻤﻴراﻳزﻳشﻦ)‬ ‫ترسره کﻮي چ‪ ３‬ﻣﻬﻢ او با ارز＊تﻪ ﻣرکب ﻫ‪／‬زا ﻣﻴتﻠﻴﻦ‬ ‫تتراﻣﻴﻦ (ﻳﻮرو تروپﻴﻦ) جﻮړوي‪ .‬ﻳﻮرو تروپﻴﻦ پﻪ طبابت ک‪３‬‬ ‫د تشﻮ ﻣﻴتازو د ﻧﻞ د ﻣﻴﻨ‪％‬ﻠﻮ او پاکﻮﻟﻮ ﻟپاره او پﻪ صﻨعت‬ ‫ک‪ ３‬د سرﻳ） او کﻨ‪ ６‬د کﻠکﻮﻟﻮ او پﻪ ﻫﻤدې ترتﻴب ﻫغﻪ پﻪ‬ ‫خﻮړو ک‪ ３‬ور زﻳاتﻮي چ‪ ３‬د ﻫغﻪ د خرابﻴدﻟﻮ ＇خﻪ ﻣخﻨﻴﻮی‬ ‫)‪ (5 - 9‬شكل‪ :‬د فارملﻴﻦ محلﻮل‬ ‫کﻮي‪.‬‬ ‫‪١٥٧‬‬

‫‪O‬‬ ‫‪6H C H + 4 NH3‬‬

‫‪N‬‬ ‫‪CH 2‬‬

‫‪CH 2‬‬

‫‪CH 2‬‬

‫‪N‬‬

‫‪6H 2O‬‬

‫‪N‬‬ ‫‪CH 2‬‬

‫‪CH 2‬‬

‫‪CH 2‬‬ ‫‪N‬‬

‫ﻫ‪／‬زا ﻣتﻠﻴﻦ تتراﻣﻴﻦ (ﻳﻮرو تروپﻴﻦ )‬

‫کﻪ چﻴرې فارم اﻟدﻳﻬاﻳد تﻪ تﻮدوخﻪ ورک‪７‬ل شﻲ‪ ،‬سپﻴﻦ کرستﻠﻲ حاﻟت ‪＄‬اﻧتﻪ غﻮره کﻮي‪ ،‬دا کرستﻠﻮﻧﻪ د تﻮدوخ‪ ３‬پﻪ‬ ‫‪O‬‬ ‫‪O H O‬‬ ‫ﻣﻮﻧﻮ ‪HH‬‬ ‫اﻟدﻳﻬاﻳدوﻧﻮ‪HH ،‬‬ ‫‪H‬‬ ‫تشکﻴﻞ‬ ‫ﻣﻴروﻧﻪ‪H‬شتﻮن‪HH‬ﻟري‪،‬‬ ‫‪ 123°C‬ک‪ ３‬وﻳﻠ‪ ３‬کﻴ‪８‬ي‪ ،‬پﻪ دې پﻮﻟﻴﻤﻴر ک‪ ３‬ﻟﻪ ‪ 50‬تر ‪100‬پﻮرې د‬ ‫|‬ ‫|‬ ‫||‬ ‫||‬ ‫|‬ ‫کﻴ‪８‬ي‪H C nH C O C O :‬‬ ‫‪CC O‬‬ ‫تجزﻳﻪ‪O‬‬ ‫‪CC O‬‬ ‫اﻟدﻳﻬاﻳد‪O‬‬ ‫شﻮى پﻮﻟﻴﻤﻴر خطﻲ دى‪ ،‬کﻪ چﻴرې ورتﻪ تﻮدوخﻪ ورک‪７‬ل شﻲ‪ ،‬بﻴا پﻪ فارم‪C O‬‬

‫‪O‬‬ ‫‪OH | H O H| HH‬‬ ‫‪|| HHH‬‬ ‫‪|| H‬‬ ‫|‬ ‫‪H‬‬ ‫‪O‬‬ ‫‪H H HH H HH‬‬ ‫‪O‬‬ ‫‪H‬‬ ‫|‬ ‫|‬ ‫|‬ ‫|‬ ‫|‬ ‫|‬ ‫‪H‬‬ ‫|‪H H H HH | HHH| | HH| | H‬‬ ‫‪HC O‬‬ ‫‪C nHC CO‬‬ ‫‪C OC CO O C| | O‬‬ ‫‪C |O C |O‬‬ ‫|‬ ‫‪| nH‬‬ ‫|‬ ‫| |‪nH | C C‬‬ ‫‪C C| O O|| C C| O O| C C| O O‬‬ ‫|‬ ‫|‬ ‫‪H‬‬ ‫‪HH H H HHH‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪H|HH H H‬‬ ‫‪H H‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪H‬‬ ‫|‬

‫د ﻓارم اﻟدﻳﻬاﻳد ﻻستﻪ راوړﻧﻪ‬ ‫کﻪ چﻴرې ﻣﻴتاﻧﻮل د ‪－‬ﻮ‪７－‬و ت‪５‬زابﻮ پﻪ شتﻮن ک‪ ３‬اکسﻴداﻳز شﻲ؛ پﻪ پاﻳﻠﻪ ک‪ ３‬فارم اﻟدﻳﻬاﻳد ﻻستﻪ را‪＄‬ﻲ‪ .‬پﻪ ﻻبراتﻮارو‬ ‫ک‪ ３‬ﻟﻪ ‪ K 2Cr2O7 , KMnO4‬ﻳا ‪ K 2CrO4‬ت‪５‬زابﻲ ﻣحﻠﻮل د اکسﻴدﻳشﻦ د عاﻣﻞ پﻪ تﻮ‪－‬ﻪ کار اخ‪５‬ستﻞ ک‪８５‬ي‪.‬‬ ‫‪5CH 3OH + 2 KMnO4 + 3H 2 SO4‬‬

‫‪5 HCHO + K 2 SO4 + 2 MnSO4 + 8 H 2O‬‬

‫د تعاﻣﻞ د ﻣحصﻮل تﻨد او تﻴز بﻮى د فارم اﻟدﻳﻬاﻳد د جﻮړﻳدو ＊ﻮدوﻧکی دی‪.‬‬ ‫پﻪ صﻨعت ک‪ ３‬فارم اﻟدﻳﻬاﻳد داس‪ ３‬ﻻستﻪ راوړل کﻴ‪ ８‬ي چ‪ ３‬د ﻣﻴتاﻧﻮل او ﻫﻮا ﻣخﻠﻮط ﻟﻪ سرو او ډﻳرو تﻮد ﻣسﻮ ＇خﻪ‬ ‫تﻴروي او پﻪ پاﻳﻠﻪ ک‪ ３‬ﻟﻪ ﻣﻴتاﻧﻮل ＇خﻪ ﻳﻮ ﻣاﻟﻴکﻮل اوبﻪ جﻼ کﻴ‪８‬ي‪:‬‬ ‫‪C =O+H O‬‬ ‫‪2‬‬ ‫|‬ ‫‪H‬‬

‫‪2H‬‬

‫‪Cu , 250o C‬‬

‫‪2CH OH + O‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪ - 2‬اسﻴت اﻟدﻳﻬاﻳد‬ ‫خاﻟص اسﻴت اﻟدﻳﻬاﻳد ب‪ ３‬رﻧ‪／‬ﻪ او زﻫري ﻣاﻳع ده چ‪ ３‬پﻪ اوبﻮ ک‪ ３‬حﻠﻴ‪８‬ي‪ ،‬د اﻳشﻴدو ！کی ﻳ‪ 21°C ３‬دى‪.‬‬ ‫ﻟﻪ اسﻴت اﻟدﻳﻬاﻳد ＇خﻪ اسﻴتﻴک اسﻴد‪ ،‬اﻳتاﻧﻮل او ﻣصﻨﻮعﻲ رب‪ ７‬ﻻستﻪ راوړي‪:‬‬ ‫‪O‬‬ ‫||‬ ‫‪C OH‬‬

‫‪3‬‬

‫‪2CH‬‬

‫‪Cu250 o C‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪O‬‬ ‫||‬ ‫‪C H+ O‬‬

‫اسﻴتﻴک اسﻴد‬ ‫‪OH‬‬

‫‪CH‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪2CH‬‬

‫‪3‬‬

‫‪2CH‬‬

‫اسﻴد اﻟدﻳﻬاﻳد‬ ‫‪oC‬‬

‫‪Cu250‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪H+ H‬‬

‫‪O‬‬ ‫||‬ ‫‪C‬‬

‫‪3‬‬

‫‪2CH‬‬

‫اسﻴت اﻟدﻳﻬاﻳد د کﻮ！‪ ３‬پﻪ تﻮدوخﻪ ک‪ ３‬د ‪－‬ﻮ‪７－‬و ت‪５‬زابﻮ پﻪ شتﻮن ک‪ ３‬ک‪７‬ه ﻳﻴز پﻮﻟی ﻣﻴر ( پارا اﻟدﻳﻬاﻳد ) جﻮړوي چ‪３‬‬ ‫ﻳﻮ تراي ﻣﻴر دی چ‪ ３‬دی ﻣرکب تﻪ پارا اﻟدﻳﻬاﻳد واﻳﻲ‪:‬‬ ‫‪١٥٨‬‬

‫‪H‬‬

‫‪CH 3‬‬

‫‪O‬‬

‫‪C‬‬ ‫‪H paraldehyde‬‬

‫‪O‬‬

‫‪O‬‬

‫‪C‬‬

‫‪C‬‬

‫‪CH 3‬‬

‫‪3CH 3 C‬‬ ‫‪H‬‬

‫‪H‬‬ ‫‪Acetaldehyde‬‬

‫‪CH 3‬‬

‫‪O‬‬

‫پارا اﻟدﻳﻬاﻳد د ﻣﻴﻮې پﻪ شان خﻮﻧد ﻟري او پﻪ ‪ 124oCCo‬ک‪ ３‬پﻪ اﻳشﻴدو را‪＄‬ﻲ چ‪ ３‬خﻮب راوړوﻧکی ﻣرکب دی؛‬ ‫ﻟﻪ دې کبﻠﻪ ﻟﻪ ﻫغﻪ ＇خﻪ پﻪ ساﻳﻨس او طبابت ک‪ ３‬د خﻮب راوړوﻧکﻲ ﻣادې (د ﻣقﻨاطﻴسﻲ خﻮب) پﻪ تﻮ‪－‬ﻪ ‪＂－‬ﻪ‬ ‫اخ‪５‬ستﻞ کﻴ‪８‬ي‪ .‬پارا اﻟدﻳﻬاﻳد بﻴرتﻪ د ‪－‬ﻮ‪７－‬و ت‪５‬زابﻮ پﻪ شتﻮن ک‪ ３‬پﻪ اسﻴت اﻟدﻳﻬاﻳد تبدﻳﻠﻴ‪８‬ي‪.‬‬ ‫ﻣﻴتااﻟدﻳﻬاﻳد جاﻣده ﻣاده ده او پﻪ ‪ 122°CCo‬ک‪ ３‬اﻟﻮزي چ‪ ３‬پﻪ ﻟﻮﻣ‪７‬ۍ ﻧ‪７‬ﻳﻮاﻟﻪ ج‪７／‬ه ک‪ ３‬عسکرو د خپﻞ ‪＄‬ان د‬ ‫تﻮدوﻟﻮ ﻟپاره د جاﻣد اﻳتاﻧﻮل پﻪ ‪＄‬ای پﻪ کاروړل چ‪ ３‬ﻟﻪ اسﻴت اﻟدﻳﻬاﻳد تتراﻣﻴراﻳزﻳشﻦ ＇خﻪ ﻻس تﻪ را‪＄‬ﻲ‪:‬‬ ‫‪H‬‬

‫‪CH 3‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪methal dehyde‬‬

‫‪H‬‬

‫‪CH 3‬‬

‫‪O‬‬

‫‪H‬‬

‫‪O‬‬

‫‪C‬‬

‫‪C‬‬

‫‪O‬‬ ‫‪O‬‬ ‫‪CH 3‬‬

‫‪O‬‬ ‫‪H 2SO 4‬‬

‫‪CH 3‬‬

‫‪4CH 3 C‬‬ ‫‪H‬‬

‫‪Acetaldehyde‬‬

‫‪C‬‬ ‫‪H‬‬

‫کﻠﻪ چ‪ ３‬اسﻴت اﻟدﻳﻬاﻳد تﻪ د قﻮي اﻟقﻠﻴﻮ غﻠﻴظ ﻣحﻠﻮل پﻪ شتﻮن ک‪ ３‬د اﻳشﻴدو پﻮرې تﻮدوخﻪ ورک‪７‬ل شﻲ‪ ،‬د ﻫغﻪ‬ ‫ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻪ ﻳﻮ ﻟﻪ بﻞ سره ت‪７‬ل کﻴ‪８‬ي چ‪ ３‬خطﻲ پﻮﻟﻲ ﻣﻴروﻧﻪ ﻣﻨ‪％‬تﻪ راوړي‪:‬‬ ‫‪H‬‬

‫‪H‬‬

‫‪H‬‬

‫|‬

‫|‬

‫|‬

‫‪O‬‬

‫‪C O C O C O‬‬ ‫|‬

‫|‬

‫‪nCH 3 C‬‬

‫|‬

‫‪Polyoxy ethylene‬‬ ‫‪ :2 - 9‬ﻛﻴتﻮﻧﻮﻧﻪ (‪)Ketones‬‬ ‫پﻪ ﻫغﻮ ﻣرکبﻮﻧﻮ ک‪ ３‬چ‪ ３‬د کاربﻮﻧﻴﻞ وظﻴفﻮي ‪－‬روپ د اﻟکاﻳﻞ د دوو پات‪ ３‬شﻮﻧﻮ سره اړﻳک‪ ３‬وﻟري‪ ،‬دا ډول ﻣرکبﻮﻧﻪ‬ ‫د کﻴتﻮﻧﻮﻧﻮ پﻪ ﻧﻮم ﻳادﻳ‪８‬ي‪ .‬د کﻴتﻮﻧﻮﻧﻮ عﻤﻮﻣﻲ فﻮرﻣﻮل پﻪ ﻫغﻪ صﻮرت ک‪ ３‬چ‪ n = 3 ３‬او ﻳا ﻟﻪ ﻫغﻪ کﻢ ﻧﻪ وي‬ ‫‪O‬‬ ‫‪O‬‬ ‫) ' ‪ R C// R‬ا ‪ (R C// R‬دی‪ ،‬ﻫغﻪ اﻟدﻳﻬاﻳدوﻧﻪ او کﻴتﻮﻧﻮﻧﻪ چ‪ ３‬ﻳﻮشان جﻤعﻲ فﻮرﻣﻮل وﻟري‪ ،‬ﻳﻮ د بﻞ‬ ‫اﻳزوﻣﻴر دی؛ د بﻴﻠ‪ ３／‬پﻪ ډول‪:‬‬ ‫‪CH 3‬‬

‫‪O‬‬ ‫‪//‬‬ ‫‪C H‬‬

‫‪CH 3‬‬

‫‪CH‬‬

‫‪3‬‬

‫‪2‬‬ ‫‪Pr opanal‬‬ ‫) ‪( Aldehyde‬‬

‫‪CH 3‬‬

‫‪CH‬‬

‫‪H‬‬

‫‪,‬‬

‫‪3‬‬

‫‪O‬‬ ‫‪//‬‬ ‫‪C CH‬‬

‫‪CH‬‬

‫‪3‬‬ ‫‪Acetone‬‬

‫) ‪( Keteone‬‬

‫‪ :1 - 2 - 9‬د کﻴتﻮﻧﻮﻧﻮ ﻧﻮم اﻳ‪＋‬ﻮدﻧﻪ‬ ‫‪-1‬ﻣﻌﻤﻮﻟﻲ ﻧﻮم اﻳ‪＋‬ﻮدﻧﻪ‬ ‫پﻪ ﻣعﻤﻮﻟﻲ ﻧﻮم اﻳ‪＋‬ﻮدﻧﻪ ک‪ ３‬د ‪ ( R‬د اﻟکاﻳﻞ ‪－‬روپﻮﻧﻪ ) ﻳا ‪ ( Ar‬د ارﻳﻞ ‪－‬روپ ) پات‪ ３‬شﻮﻧ‪ ３‬پﻪ جﻼ ډول (کﻪ چ‪５‬رې‬ ‫سره ورتﻪ وي‪ ،‬د ډای کﻠﻤﻪ د ﻣختاړي پﻪ ب‪２‬ﻪ پﻪ ﻫغﻮي باﻧدې ور زﻳاتﻴ‪８‬ي ) ﻧﻮﻣﻮل کﻴ‪８‬ي او د کﻴتﻮن کﻠﻤﻪ پر ﻫغﻮی‬ ‫ور زﻳاتﻴ‪８‬ي‪:‬‬ ‫‪١٥٩‬‬

‫‪O‬‬ ‫‪//‬‬ ‫‪C CH‬‬

‫‪CH‬‬

‫‪CH 3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪Ethylmethylketone‬‬

‫‪,‬‬

‫‪O‬‬ ‫‪//‬‬ ‫‪C CH‬‬

‫‪O‬‬

‫‪CH‬‬

‫‪C CH 3‬‬

‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪Dimethyl ketone‬‬

‫‪methyl phenyl ketone‬‬

‫خپﻞ ‪＄‬ان و ازﻣﻮﻳئ‬ ‫د ﻻﻧدې کﻴتﻮﻧﻮﻧﻮ ﻧﻮم اﻳ‪＋‬ﻮدﻧﻪ پﻪ ﻣعﻤﻮﻟﻲ ﻻرې تر سره ک‪７‬ئ‪:‬‬

‫‪3‬‬

‫‪O‬‬ ‫‪O‬‬ ‫‪//‬‬ ‫‪C‬‬

‫‪CH33‬‬ ‫|‬ ‫|‬ ‫‪C‬‬ ‫‪CH‬‬

‫|‬ ‫‪CH 3‬‬ ‫‪CH‬‬

‫|‬

‫‪3‬‬

‫‪CH‬‬

‫)‪b‬‬

‫‪3‬‬

‫‪CH‬‬

‫‪CH 3‬‬ ‫||‬ ‫‪C‬‬ ‫‪H‬‬

‫‪O‬‬ ‫‪//‬‬ ‫‪C‬‬

‫‪2‬‬

‫‪CH‬‬

‫‪O‬‬

‫‪O‬‬

‫||‬

‫||‬

‫)‪d‬‬

‫‪C C H CH 3‬‬ ‫|‬

‫‪3‬‬

‫‪a ) CH‬‬

‫)‪c‬‬

‫‪C CH 2‬‬

‫‪CH 3‬‬

‫‪- 2‬د اﻳﻮپک(‪ ) AUPAC‬پر ﻻرې د کﻴتﻮﻧﻮﻧﻮ ﻧﻮم اﻳ‪＋‬ﻮدﻧﻪ‬ ‫د کﻴتﻮﻧﻮﻧﻮ پﻪ ﻧﻮم اﻳ‪＋‬ﻮدﻧﻪ ک‪ ３‬اوږد زﻧ‪％‬ﻴر چ‪ ３‬د کاربﻮﻧﻴﻞ ‪－‬روپ پﻪ ﻫغﻪ ک‪ ３‬ﻧ‪＋‬تﻰ وي‪！ ،‬اکﻞ کﻴ‪８‬ي او ﻧﻤبر وﻫﻞ‬ ‫ﻳ‪ ３‬ترسره کﻴ‪８‬ي‪ ،‬خﻮ ﻧﻤبر وﻫﻞ د زﻧ‪％‬ﻴر ﻟﻪ ﻫغﻪ خﻮا ＇خﻪ پﻴﻠﻴ‪８‬ي چ‪ ３‬د کاربﻮﻧﻴﻞ ‪－‬روپ کﻮچﻨﻰ ﻧﻤبر ‪＄‬اﻧتﻪ غﻮره‬ ‫ک‪７‬ي؛ پﻪ دې صﻮرت ک‪ ３‬ﻟﻮﻣ‪７‬ى د ﻫغﻪ کاربﻦ ﻧﻤبر کﻮم چ‪ ３‬ﻣعاوضﻪ ورسره ت‪７‬ﻟ‪ ３‬ده‪ ،‬ﻟﻴکﻞ کﻴ‪８‬ي ﻟﻪ ﻧﻤبروﻧﻮ ＇خﻪ‬ ‫وروستﻪ د ﻫغﻮ دﻣعاوضﻮ ﻧﻮم ﻟﻴکﻞ کﻴ‪８‬ي چ‪ ３‬ﻟﻪ ﻫﻤدې کاربﻦ سره اړﻳکﻪ ﻟري‪ ،‬بﻴا د کاربﻮﻧﻴﻞ د ‪－‬روپ دکاربﻦ‬ ‫ﻧﻤبر ﻣخک‪ ３‬د اوږد زﻧ‪％‬ﻴر ﻟﻪ ﻧﻮم سره ﻟﻴکﻞ کﻴ‪８‬ي او د اوږد زﻧ‪％‬ﻴر پﻪ ﻧاﻣﻪ ک‪ ３‬چ‪ ３‬د کاربﻮﻧﻴﻞ ‪－‬روپ ﻟروﻧکﻲ‬ ‫دي‪ ،‬د اړوﻧده ﻫاﻳدرو کاربﻦ د ﻧﻮم وروستﻨی تﻮرى ) ‪ (e‬ﻳ‪ ３‬پﻪ‪ one‬تعﻮﻳض کﻴ‪８‬ي‪:‬‬ ‫‪O‬‬ ‫||‬ ‫‪2 C 3 CH‬‬

‫‪3‬‬ ‫‪O‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫||‬ ‫‪| 3‬‬ ‫||‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪C | CH‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫|‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2,2 dim ethyl 3|| pen|tan one‬‬

‫‪4 CH 5 CH‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪pen‬‬ ‫‪one‬‬ ‫‪2-tan‬‬ ‫‪Pentanone‬‬

‫‪3‬‬

‫‪1CH‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪O‬‬ ‫||‬ ‫‪C CH‬‬

‫‪CH‬‬

‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2 propanone‬‬ ‫‪2- Propanone‬‬

‫فعاﻟﻴت‬ ‫د ﻻﻧدې ﻣرکبﻮﻧﻮ ﻧﻮﻣﻮﻧﻪ د‪ IUPAC‬پﻪ سﻴستﻢ وﻧﻮﻣﻮئ‪:‬‬ ‫‪CH 3‬‬

‫‪O‬‬

‫|‬

‫‪C C CH 3‬‬ ‫|‬

‫||‬

‫‪CH 3‬‬

‫‪d‬‬

‫‪O‬‬ ‫||‬

‫||‬

‫‪C C CH 3‬‬

‫‪CH 3‬‬

‫‪O‬‬

‫‪CH 3‬‬

‫‪c‬‬

‫‪O‬‬ ‫||‬

‫‪C CH 2‬‬

‫‪CH‬‬ ‫|‬

‫‪Br‬‬

‫‪١٦٠‬‬

‫‪CH 3‬‬

‫‪g‬‬

‫‪C=O‬‬ ‫‪CH 3‬‬

‫‪b‬‬

‫‪CH 3‬‬

‫‪O CH 3‬‬ ‫‪CH 2‬‬

‫‪CH 3‬‬

‫‪CH 2‬‬

‫‪CH 3‬‬

‫‪f‬‬

‫‪O‬‬

‫|‬

‫‪O‬‬ ‫||‬

‫‪C CH‬‬

‫‪CH 3‬‬

‫‪e CH 3‬‬

‫‪a‬‬

‫‪ :2 - 2 - 9‬د کﻴتﻮﻧﻮﻧﻮ ﻓزﻳکﻲ خﻮاص‬ ‫د کﻮچﻨ‪ ９‬ﻣﻮﻟﻲ کتﻠ‪ ３‬ﻟروﻧکﻲ کﻴتﻮﻧﻮﻧﻪ د ﻣاﻳع پﻪ حاﻟت ﻣﻮﻧدل کﻴ‪８‬ي او ﻫغﻪ کﻴتﻮﻧﻮﻧﻪ چ‪ ３‬د‪11‬او ﻳا ﻟﻪ دې شﻤﻴر‬ ‫＇خﻪ ډ‪４‬ر د کاربﻦ اتﻮﻣﻮﻧﻪ وﻟري‪ ،‬د جاﻣد پﻪ حاﻟت ﻣﻮﻧدل ک‪８５‬ي‪ ،‬ﻣاﻳع کﻴتﻮﻧﻮﻧﻪ پﻪ اوبﻮ ک‪ ３‬حﻞ کﻴ‪８‬ی او د اوبﻮ ﻟﻪ‬ ‫ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ سره ﻫاﻳدروجﻨﻲ اړﻳکﻪ جﻮړوي‪ ،‬ﻣاﻳع کﻴتﻮﻧﻮﻧﻪ د کﻴﻤﻴاوي رﻧ‪／‬ﻮﻧﻮ د حﻞ کﻮوﻧکﻮ پﻪ تﻮ‪－‬ﻪ کارول کﻴ‪８‬ي‪ .‬پﻪ‬ ‫اوبﻮ ک‪ ３‬د کﻴتﻮﻧﻮﻧﻮ حﻞ کﻴدل د ﻫغﻮی د ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻲ کتﻠ‪ ３‬پﻪ ﻟﻮړواﻟﻲ ！ﻴ＂ﻴ‪８‬ي او پﻪ زړه پﻮرې بﻮى ﻟري چ‪ ３‬اﻟدﻳﻬاﻳدوﻧﻮ‬ ‫تﻪ ورتﻪ بﻮی دی‪ .‬سره ﻟﻪ دې چ‪ ３‬د کﻴتﻮﻧﻮﻧﻮ ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻪ قطبﻲ دي ؛ خﻮ د ﻫغﻮی کاربﻮﻧﻴﻞ ‪－‬روپ ﻫاﻳدروجﻨﻲ اړﻳکﻪ‬ ‫ﻧﻪ شﻲ ！ﻴﻨ‪／‬ﻮﻻى؛ ‪＄‬کﻪ د ﻫغﻮی پﻪ ﻣاﻟﻴکﻮل ک‪ ３‬ﻫاﻳدروجﻦ ﻟﻪ اکسﻴجﻦ سره اړﻳکﻪ ﻧﻪ ﻟري‪ .‬د اﻟکاﻳﻞ د ‪－‬روپﻮﻧﻮ د‬ ‫کاربﻦ د اتﻮﻣﻮﻧﻮ پﻪ زﻳاتﻮاﻟﻲ‪ ،‬د ﻫغﻮی قطبﻴت ！ﻴ＂ﻴ‪８‬ي‪ .‬ﻫغﻪ کﻴتﻮﻧﻮﻧﻪ چ‪ ３‬د ﻫغﻮی ﻣﻮﻟﻲ کتﻠﻪ د ﻫاﻳدرو کاربﻨﻮﻧﻮ او‬ ‫اﻳتروﻧﻮ سره ﻳﻮ شان ده‪ ،‬د اﻳشﻴدو ！کﻲ ﻳ‪ ３‬ﻟﻮړ دی‪ ،‬خﻮ ﻟﻪ ﻳﻮشان اﻟکﻮﻟﻮﻧﻮ ＇خﻪ ﻳ‪ ３‬د ا‪４‬ش‪５‬دو ！کی ！ﻴ＀ دی‪:‬‬ ‫‪O‬‬

‫‪OH‬‬ ‫||‬

‫‪CH 3‬‬

‫||‬

‫‪CH 3 C H CH 3‬‬

‫‪CH 3 C CH 3‬‬

‫‪CH 3 O CH 2 CH 3‬‬

‫|‬

‫‪Formula CH 3 C H CH 3‬‬

‫‪iso pro panol‬‬

‫‪di methyl Ketone‬‬

‫‪ethyl methyl ether‬‬

‫‪isobu tan e‬‬

‫‪Name‬‬

‫‪82,3o C‬‬

‫‪56o C‬‬

‫‪10,8o C‬‬

‫‪120o C‬‬

‫‪bp‬‬

‫)‪ ( 2 - 9‬جدول‪ :‬د مﻬمﻮ كﻴتﻮﻧﻮﻧﻮ فزﻳكﻲ خﻮاص‬ ‫‪Solability in water‬‬

‫) ‪np( o C‬‬

‫جﻮړ＊ت ‪structure‬‬

‫زﻳات حﻞ کﻴ‪８‬ي‬

‫‪0,790‬‬

‫‪56‬‬

‫‪95‬‬

‫‪O‬‬ ‫||‬ ‫‪C CH 3‬‬

‫)‪d 20C o ( g / mL‬‬

‫) ‪bp( o C‬‬

‫)‪( g / 100mL H 2O‬‬

‫ﻧﻮم ‪Name‬‬

‫‪Acetone‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪CH‬‬

‫زﻳات‬ ‫حﻠﻴدوﻧکی‬

‫‪0,805‬‬

‫‪80‬‬

‫‪86‬‬

‫‪CH3 COCH2 CH3‬‬

‫‪Butanone‬‬

‫حلﻴدوﻧكﻰ‬

‫‪0,812‬‬

‫‪102‬‬

‫‪78‬‬

‫‪CH3 CO CH2 CH2 CH3‬‬

‫‪2 Pentanone‬‬

‫حلﻴدوﻧكﻰ‬

‫‪0,816‬‬

‫‪102‬‬

‫‪39‬‬

‫‪CH3 CH2 CO CH2 CH3‬‬

‫‪3 Pentanone‬‬

‫ﻟ‪ ８‬حﻠﻴدوﻧکی‬

‫‪0,830‬‬

‫‪127‬‬

‫‪57‬‬

‫‪CH3 CO (CH2 )3 CH3‬‬

‫‪2 Hexanone‬‬

‫ﻧﻪ حل‬ ‫كﻴدوﻧكﻰ‬

‫‪1,028‬‬

‫‪202‬‬

‫‪21‬‬

‫‪CH3COC5 H 5‬‬

‫‪Acetophenone‬‬

‫ﻧﻪ حل‬ ‫كﻴدوﻧكﻰ‬

‫‪1,100‬‬

‫‪306‬‬

‫‪48‬‬

‫‪C6 H 5 CO C6 H 5‬‬

‫‪Benzopheno ne‬‬

‫‪ :3 - 2 - 9‬د ﻛﻴتﻮﻧﻮﻧﻮ ﻛﻴﻤﻴاﻳﻲ خﻮاص‬ ‫د کﻴتﻮﻧﻮﻧﻮ د کاربﻮﻧﻴﻞ پﻪ ‪－‬روپ ک‪ ３‬د ﻫاﻳدروجﻦ اتﻮم شتﻮن ﻧﻪ ﻟري؛ ﻧﻮ پردې بﻨس＀ د ارجاع د عاﻣﻞ پﻪ تﻮ‪－‬ﻪ‬ ‫‪١٦١‬‬

‫فعاﻟﻴت ﻧﻪ شﻲ تر سره کﻮﻟی‪ .‬دا ﻣرکبﻮﻧﻪ کﻮﻟی شﻲ پﻪ ارجاعﻲ تعاﻣﻠﻮﻧﻮ ک‪ ３‬د اکسﻴدﻳشﻦ د عاﻣﻞ پﻪ تﻮ‪－‬ﻪ برخﻪ‬ ‫واخﻠﻲ‪ .‬کﻪ چﻴرې کﻴتﻮﻧﻮﻧﻮ تﻪ د قﻮي اکسﻴداﻧتﻮﻧﻮ پﻪ شتﻮن ک‪ ３‬زﻳاتﻪ تﻮدوخﻪ ورک‪７‬ل شﻲ‪ ،‬د ﻫغﻮى کاربﻨﻲ زﻧ‪％‬ﻴر‬ ‫پرې او پﻪ پاﻳﻠﻪ ک‪ ３‬پﻪ عضﻮي ت‪５‬زابﻮﻧﻮ بدﻟﻮن ﻳا داچ‪ ３‬پﻪ بشپ‪７‬ه تﻮ‪－‬ﻪ تجزﻳﻪ کﻴ‪８‬ي؛ پر دې بﻨس＀ ﻣتﻨاظر کﻴتﻮﻧﻮﻧﻪ‬ ‫پﻪ دوو ب‪５‬ﻼب‪５‬ﻠﻮ ت‪５‬زابﻮﻧﻮ او غﻴر ﻣتﻨاظر کﻴتﻮﻧﻮﻧﻪ پﻪ ＇ﻠﻮرو ب‪５‬ﻼب‪５‬ﻠﻮ ت‪５‬زابﻮﻧﻮ تجزﻳﻪ کﻴ‪８‬ي‪:‬‬ ‫‪KMnO4 / H 2 SO4‬‬ ‫‪CH COOH + H COOH‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪heat‬‬ ‫‪acetic acid‬‬

‫‪formic acid‬‬

‫‪3‬‬

‫‪O‬‬ ‫||‬ ‫‪C CH‬‬

‫‪3‬‬

‫‪CH‬‬

‫‪acetone‬‬

‫‪KMnO4 / H 2 SO4‬‬ ‫‪CH COOH + HCOOH + C H COOH + C H COOH‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2 5‬‬ ‫‪3 7‬‬ ‫‪heat‬‬

‫‪acetic acid formic acid propanoicacid bu tanoic acid‬‬

‫‪O‬‬ ‫||‬ ‫‪2CH C C H‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3 7‬‬

‫‪2 pentanone‬‬

‫د کﻴتﻮن د کاربﻮﻧﻴﻞ ‪－‬روپ د کاربﻦ اتﻮم او د اکسﻴجﻦ اتﻮم د کاربﻨﻲ زﻧ‪％‬ﻴر ﻟﻪ ﻣاتﻴدﻟﻮ وروستﻪ فعاﻟﻴ‪８‬ي‪ ،‬سره ﻟﻪ دې‬ ‫چ‪ ３‬ﻟﻪ اﻟدﻳﻬاﻳدوﻧﻮ ＇خﻪ ﻟ‪ ８‬فعاﻟﻴ‪８‬ي؛ خﻮ بﻴاﻫﻢ جﻤعﻲ تعاﻣﻠﻮﻧﻪ تر سره کﻮﻟﻰ شﻲ‪:‬‬ ‫‪ –1‬د ﻫاﻳدروجﻦ سره د کﻴتﻮﻧﻮﻧﻮ جﻤﻌﻲ تﻌاﻣﻞ‬ ‫کﻴتﻮﻧﻮﻧﻪ ﻟﻪ ﻫاﻳدروجﻦ سره د فﻠزي کتﻠستﻮﻧﻮ ( ‪ Pt, Ni‬و ‪ ) Pd‬پﻪ شتﻮن ک‪ ３‬تعاﻣﻞ کﻮي چ‪ ３‬پﻪ پاﻳﻠﻪ ک‪ ３‬دوﻳﻤﻲ‬ ‫اﻟکﻮﻟﻮﻧﻪ جﻮړﻳ‪８‬ي‪ :‬پﻪ دې صﻮرت ک‪ ３‬کﻴتﻮﻧﻮﻧﻪ ارجاع کﻴ‪８‬ي‪:‬‬

‫‪3‬‬

‫‪CH‬‬

‫‪OH‬‬ ‫|‬ ‫‪C H‬‬

‫‪3‬‬

‫‪+ H 2 , Ni‬‬

‫‪CH‬‬

‫‪propanol‬‬

‫تﻮدوخﻪ او فشار‬

‫‪3‬‬

‫‪O‬‬ ‫||‬ ‫‪C CH‬‬

‫‪2‬‬

‫'‪R‬‬ ‫‪alcohol‬‬

‫|‬

‫‪secondary‬‬

‫‪3‬‬

‫‪acetone‬‬

‫‪OH‬‬

‫‪CH‬‬

‫‪CH‬‬

‫‪O‬‬

‫‪R' + H 2‬‬

‫‪Ni‬‬

‫‪R‬‬

‫||‬

‫تﻮدوخﻪ او فشار‬

‫‪C‬‬

‫‪R‬‬

‫‪ketone‬‬

‫‪ - 2‬ﻟﻪ اوبﻮ سره د ﻛﻴتﻮﻧﻮﻧﻮ جﻤعﻲ تعاﻣﻞ‬ ‫کﻪ چﻴرې کﻴتﻮﻧﻮﻧﻪ پﻪ اوبﻮ ک‪ ３‬حﻞ شﻲ‪ ،‬د کﻴتﻮﻧﻮﻧﻮ ﻫاﻳدراﻳتﻲ ب‪ ３‬ثباتﻪ حاﻟت ﻣﻨ‪％‬تﻪ را‪＄‬ﻲ؛ داس‪ ３‬چ‪ ３‬د اوبﻮ د‬ ‫ﻫاﻳدروجﻦ اتﻮم د کاربﻮﻧﻴﻞ ‪－‬روپ د اکسﻴجﻦ پﻪ اتﻮم باﻧدې او د اوبﻮ د ‪－ OH‬روپ د کاربﻮﻧﻴﻞ ‪－‬روپ د کاربﻦ‬ ‫پﻪ اتﻮم باﻧدې ﻧ‪＋‬ﻠﻲ‪ ،‬پﻪ اوبﻮ ک‪ ３‬حﻞ شﻮی کﻴتﻮن او ﻫاﻳدراﻳتﻲ حاﻟت ﻳ‪ ３‬پﻪ ﻳﻮه تعادل ک‪ ３‬شتﻮن ﻟري‪:‬‬ ‫‪OH‬‬ ‫|‬ ‫‪C‬‬ ‫|‬ ‫‪R/‬‬

‫‪OH‬‬

‫‪R‬‬

‫‪H+‬‬

‫‪OH‬‬

‫‪C =O+H‬‬ ‫|‬ ‫‪R/‬‬

‫‪R‬‬

‫ﻧﻮټ‪ :‬پﻪ ﻫغﻮ اﻟکﻮﻟﻮ ک‪ ３‬چ‪ ３‬د ﻫاﻳدروکسﻴﻞ دوه ‪－‬روپﻮﻧﻪ د کاربﻦ ﻟﻪ ﻳﻮ اتﻮم سره اړﻳکﻪ وﻟري‪ ،‬ب‪ ３‬ثباتﻪ دي‪.‬‬ ‫‪OH‬‬

‫‪OH‬‬ ‫|‬ ‫‪C‬‬ ‫|‬ ‫‪CH 3‬‬

‫‪3‬‬

‫‪CH‬‬

‫‪H+‬‬

‫‪2,2 propandiol‬‬

‫‪OH‬‬

‫‪C =O+H‬‬ ‫|‬ ‫‪CH 3‬‬

‫اسﻴتﻮن‬ ‫‪١٦٢‬‬

‫‪3‬‬

‫‪CH‬‬

‫‪ :4 - 2 - 9‬د کﻴتﻮﻧﻮﻧﻮ ﻻس تﻪ راوړﻧﻪ‪:‬‬ ‫‪ -١‬د دوﻳﻤﻲ اﻟکﻮﻟﻮﻧﻮ ﻟﻪ اکسﻴدﻳشﻦ ＇خﻪ کﻴداي شﻲ چ‪ ３‬کﻴتﻮﻧﻮﻧﻪ ﻻس تﻪ راوړل شﻲ‪ ،‬ﻟﻪ اړوﻧد اﻟکﻮل ＇خﻪ د‬ ‫ﻻس تﻪ راغﻠﻮ کﻴتﻮﻧﻮﻧﻮ د اﻳشﻴدو ！کی ！ﻴ＀ دى؛ ﻧﻮ ﻟﻪ دې کبﻠﻪ کﻴتﻮﻧﻮﻧﻪ د ب‪７‬اسﻮﻧﻮ پﻪ حاﻟت ﻻستﻪ را‪＄‬ﻲ‪:‬‬ ‫‪C =O+H O‬‬ ‫‪2‬‬ ‫|‬ ‫‪R‬‬

‫‪R‬‬

‫] ‪[O‬‬

‫‪H‬‬ ‫|‬ ‫‪C‬‬ ‫|‬ ‫‪R‬‬

‫‪OH‬‬

‫‪R‬‬

‫‪ -٢‬کﻪ چ‪５‬رتﻪ دوﻳﻤﻲ اﻟکﻮل د ﻫاﻳدورجﻨﻴشﻦ شﻲ کﻴتﻮﻧﻮﻧﻪ حاصﻠﻴ‪８‬ي د دوﻳﻤﻲ اﻟکﻮﻟﻮ ب‪７‬اس د تﻮدو‬ ‫) ‪ (CuO Cr2O3‬د پاسﻪ ت‪５‬ر شﻲ ﻳﻮ ﻣاﻟﻴکﻮل ﻫاﻳدروجﻦ د اړوﻧد اﻟکﻮﻟﻮ ＇خﻪ جدا او ک‪５‬ﻮن حاصﻠﻴ‪８‬ي‪.‬‬ ‫|‬

‫|‬

‫|‬

‫|‬

‫|‬

‫|‬

‫‪CuOCr O‬‬ ‫‪2 O3‬‬ ‫‪R C OH‬‬ ‫‪R C =CuOCr‬‬ ‫‪O + RH‬‬ ‫‪R CuOCr‬‬ ‫‪C = 2OO3+ H 2R‬‬ ‫‪2C = O CH‬‬ ‫‪CR OH‬‬ ‫‪C = OH‬‬ ‫‪O + H 2CuOCr2O3‬‬ ‫| ‪C OH‬‬ ‫‪+CH‬‬ ‫‪H 33 C‬‬ ‫‪|H 3‬‬ ‫‪C OH‬‬ ‫‪C = OH‬‬ ‫‪O + H 2CuOCr2O3 R C = O +CH‬‬ ‫|‬ ‫‪2‬‬ ‫‪R C OH‬‬ ‫‪R C =R‬‬ ‫‪O + HC‬‬ ‫|‬ ‫‪CuOCr‬‬ ‫‪O‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫|‬ ‫|‬ ‫‪CH C o OH R 250 C RCH 3 C = O + H 2‬‬ ‫‪R C o OH CuOCr2O3 R C = O + H 2‬‬ ‫‪o‬‬ ‫‪o‬‬ ‫|‬ ‫‪R 3 250 C‬‬ ‫‪R‬‬ ‫‪R R 250‬‬ ‫‪R‬‬ ‫‪o C‬‬ ‫‪o‬‬ ‫|‬ ‫‪250 C‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪250‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪250‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪o‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪9‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪9‬‬ ‫‪R‬‬ ‫‪250‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪R‬‬ ‫‪R‬‬ ‫‪250‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪R‬‬ ‫‪o‬‬ ‫‪C3 H 9 2-Pentanlo‬‬ ‫‪250 C‬‬ ‫‪C3 H 2- Pentanone‬‬ ‫‪R‬‬ ‫‪250 C‬‬ ‫‪R‬‬ ‫‪2‬‬

‫|‬

‫‪CuOCr2O3‬‬

‫‪CuOCr2O3‬‬

‫|‬

‫‪2‬‬

‫‪o‬‬

‫‪3‬‬

‫‪2‬‬

‫|‬

‫‪CuOCr2O3‬‬

‫‪R C OH‬‬ ‫‪R‬‬ ‫|‬

‫|‬

‫‪o‬‬

‫‪ -٣‬د اوبﻮ او استﻴﻦ د کﻮرﻧ‪ ９‬د جﻤعﻲ تعاﻣﻞ ＇خﻪ ﻫﻢ کﻮﻟی شﻲ چ‪ ３‬ک‪５‬تﻮﻧﻮﻧﻪ پﻪ ﻻس راړوئ‪ .‬د ‪－‬ﻮ‪７－‬و ت‪５‬زابﻮ د‬ ‫سﻴﻤابﻮ د ﻣاﻟ‪ ( HgSO4 ) ３／‬د الكاﻳﻨﻮﻧﻮ د پاسﻪ اوبﻮ ورزﻳات‪ ３‬شﻲ پﻪ ﻧتﻴجﻪ ک‪ ３‬ک‪５‬تﻮﻧﻮﻧﻪ حاصﻠﻴ‪８‬ي‪.‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪O‬‬ ‫||‬ ‫‪R C CH‬‬

‫‪Ketone‬‬ ‫‪ketone‬‬

‫‪C =C H‬‬ ‫|‬ ‫|‬ ‫‪OH H‬‬ ‫‪1-Alkene2 ol‬‬ ‫‪1 Alkene‬‬

‫‪R‬‬

‫‪H+‬‬ ‫‪HgSO 4‬‬

‫‪OH‬‬

‫‪H +H‬‬

‫‪C‬‬

‫‪R C‬‬

‫‪Alkyne‬‬ ‫‪Alkine‬‬

‫د کﻴتﻮﻧﻮﻧﻮ ﻣرکبﻮﻧﻪ‬ ‫اسﻴتﻮن( ‪ :) Aceton‬اسﻴتﻮن د پروپاﻧﻮن اوﻳا ډاي ﻣﻴتاﻳﻞ کﻴتﻮن پﻪ ﻧﻮم ﻫﻢ ﻳا دوي‪ .‬دا ﻣرکب ب‪ ３‬رﻧ‪／‬ﻪ ﻣاﻳع ده چ‪３‬‬ ‫تﻴزبﻮی ﻟري او اﻟﻮتﻮﻧکﻲ ﻣاده ده‪ ،‬پﻪ ‪ 56°C‬ک‪ ３‬پﻪ اﻳشﻴدو را‪＄‬ﻲ‪ ،‬پﻪ اوبﻮ‪ ،‬اﻟکﻮﻟﻮ او اﻳتروﻧﻮ ک‪ ３‬پﻪ ﻫر ﻧسبت حﻞ‬ ‫کﻴ‪８‬ي‪ ،‬د عضﻮي ﻣﻮادو ＊ﻪ ﻣحﻠﻞ ﻫﻢ دی‪ .‬د ورﻧسﻮ رﻧ‪／‬ﻮﻧﻮ‪ ،‬د ﻧﻮ کاﻧﻮ پﻪ رﻧ‪／‬ﻮﻧﻮ‪ ،‬پﻼستﻴکﻮ‪ ،‬د غﻮړﻳﻮ پﻪ رﻧ‪／‬ﻮﻧﻮ‬ ‫او د ﻫغﻮی د ﻣشتقاتﻮ‪ ،‬د کﻨ‪６‬و او ﻻکﻮ ＊ﻪ حﻠﻮوﻧک‪ ３‬ﻣاده ده‪ .‬اسﻴتﻮن د ﻫغﻮ و‪７－‬و پﻪ تشﻮ ﻣﻴتﻴازوک‪ ３‬شتﻮن ﻟري‬ ‫کﻮم چ‪ ３‬د شکرې ﻟﻪ ﻧاروغ‪＇ ９‬خﻪ ‪＄‬ﻮرﻳ‪８‬ي‪ .‬ددې و‪７－‬و تش‪ ３‬ﻣﻴتﻴازې د اسﻴتﻮن بﻮی ﻟري‪ .‬اسﻴتﻮن پﻪ اوبﻪ رﻧ‪／‬ﻪ‬ ‫ﻟﻤبﻪ سﻮ‪＄‬ﻲ او پﻪ ستﻮﻧزو سره اکسﻴداﻳز کﻴ‪８‬ي‪.‬‬ ‫د اسﻴتﻮن ﻻستﻪ راوړﻧﻪ‪:‬‬ ‫‪ - 1‬د ﻟرگﻴﻮ تقطﻴر‪ :‬د ﻟر‪－‬ﻴﻮ تقطﻴر ﻟﻪ ！ﻮﻟﻮ ﻣحصﻮﻻتﻮ ＇خﻪ ‪ 0.5%‬ﻳ‪ ３‬اسﻴتﻮن دی چ‪ ３‬کﻴداى شﻲ ﻫغﻪ د‬ ‫تدرﻳجﻲ تقطﻴر ﻟﻪ اﻣﻠﻪ جﻼ ک‪７‬ای شﻲ‪.‬‬ ‫‪ - 2‬د ﻻﻧدې دست‪／‬اه پﻪ واسطﻪ‪ ،‬کﻠسﻴﻢ اسﻴتﻴت تﻪ د تﻮدوخ‪ ３‬پﻪ ورکﻮﻟﻮ ﻫﻢ کﻴدای شﻲ‪ ،‬اسﻴتﻮن ﻻس تﻪ راوړل‬ ‫شﻲ‪:‬‬ ‫وچ کﻠسﻴﻢ اسﻴتﻴت ﻟﻪ تﻮدوخ‪ ３‬ورکﻮﻟﻮ ＇خﻪ وروستﻪ اسﻴتﻮن ﻻستﻪ را‪＄‬ﻲ‪:‬‬ ‫‪O‬‬

‫‪O‬‬

‫‪C‬‬ ‫‪O‬‬ ‫||‬

‫‪CH‬‬ ‫‪CH33 CC CH‬‬ ‫‪CH3 3++CaCO‬‬ ‫‪CaCO‬‬ ‫‪3 3‬‬

‫‪CH 3‬‬

‫‪O‬‬

‫‪Ca‬‬

‫‪O‬‬ ‫‪C‬‬

‫‪CH 3‬‬

‫)‪ ( 6 – 9‬شکﻞ‪ :‬ﻟﻪ کﻠسﻴﻢ اسﻴتات ＇خﻪ د ﻻس تﻪ راوړﻟﻮ دست‪／‬اه‬

‫‪O‬‬

‫‪١٦٣‬‬

‫‪R‬‬

‫د ﻧﻬﻢ ＇پرکﻲ ﻟﻨ‪６‬ﻳز‬ ‫) ‪－‬روپ پﻪ ‪＄‬اﻧ‪７／‬و عضﻮي ﻣرکبﻮﻧﻮ ک‪ ３‬شتﻮن ﻟري چ‪ ３‬دې ﻣرکبﻮﻧﻮتﻪ ﻳ‪＄ ３‬اﻧ‪７／‬ی‬ ‫دکاربﻮﻧﻴﻞ(‬ ‫خﻮاص ورک‪７‬ی دی‪.‬‬ ‫\‬ ‫اﻟدﻳﻬاﻳدوﻧﻪ د ﻫاﻳدروکاربﻨﻮﻧﻮ اکسﻴجﻨﻲ ﻣشتقات دي چ‪ ３‬د کاربﻮﻧﻴﻞ )‪ ( C = O‬وظﻴفﻪ ﻳ‪－ ３‬روپ د‬ ‫‪/‬‬ ‫ﻫاﻳدروکاربﻨﻮﻧﻮ ﻳﻮ اتﻮم ﻫاﻳدروجﻦ تعﻮﻳض ک‪７‬ى دى‪.‬‬ ‫د اﻟدﻳﻬاﻳدوﻧﻮ ﻣعﻤﻮﻟﻲ ﻳا رادﻳکاﻟﻲ ﻧﻮم اﻳ‪＋‬ﻮدﻧﻪ د ﻫغﻮى د اړوﻧده ت‪５‬زابﻮﻧﻮ کﻮم چ‪ ３‬د ﻫغﻪ ﻟﻪ ارجاع ＇خﻪ دا‬ ‫اﻟدﻳﻬاﻳد ﻻس تﻪ راغﻠﻲ دي‪ ،‬اخ‪５‬ستﻞ شﻮې ده‪ ،‬داس‪ ３‬چ‪ ３‬د ‪ acid‬کﻠﻤﻪ پﻪ‪ aldehyde‬او د اړوﻧد ت‪５‬زابﻮﻧﻮ‬ ‫د ﻧﻮم د ‪ oic‬وروستاړي پﻪ) ‪ (yl‬بدﻟﻴ‪８‬ې‪.‬‬ ‫د اﻟدﻳﻬاﻳد قطبﻲ ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻪ د غ‪５‬ر قطبﻲ ﻣرکبﻮﻧﻮ پﻪ ﻧسبت چ‪ ３‬د ﻫغﻮى ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻲ کتﻠﻪ ﻳﻮ ﻟﻪ بﻞ سره ﻧژدې‬ ‫وي (د اﻟکﻮﻟﻮ پﻪ استثﻨا) د ا‪４‬ش‪５‬دو ﻟﻮړ ！کی ﻟري‪.‬‬ ‫د اﻟدﻳﻬاﻳدوﻧﻮ کﻴﻤﻴاﻳﻲ فعاﻟﻴت ﻟﻪ کﻴتﻮﻧﻮﻧﻮ ＇خﻪ تﻮپﻴر ﻟري؛ ‪＄‬کﻪ د اﻟدﻳﻬاﻳد د کاربﻮﻧﻴﻞ پﻪ ‪－‬روپ ک‪ ３‬د‬ ‫ﻫاﻳدروجﻦ او د ) ( اړﻳک‪ ３‬شتﻮن د ﻫغﻮی فعاﻟﻴت ډ‪４‬ر ک‪７‬ى دى چ‪ ３‬ﻟﻪ ﻫاﻳدروجﻦ او ﻧﻮرو ﻣرکبﻮﻧﻮ سره‬ ‫جﻤعﻲ تعاﻣﻠﻮﻧﻪ ترسره کﻮﻟی شﻲ‪.‬‬ ‫فارم اﻟدﻳﻬاﻳد ﻫغﻪ ﻣاﻳع ده چ‪ ３‬عﻤﻮﻣا ً ﻟﻪ اوبﻮ سره د ﻣحﻠﻮل پﻪ ب‪２‬ﻪ د ژوﻧدﻳﻮ ﻣﻮجﻮداتﻮ د جسدوﻧﻮ د ساتﻠﻮ پﻪ‬ ‫غرض ور＇خﻪ ‪＂－‬ﻪ اخ‪５‬ستﻞ کﻴ‪８‬ي او د ﻫغﻪ ‪ 40%‬ﻣحﻠﻮل د فارﻣﻠﻴﻦ پﻪ ﻧﻮم ﻳاد شﻮى دى چ‪ ３‬ډ‪４‬ر استعﻤال‬ ‫ﻟري‪ ،‬فارم اﻟدﻳﻬاﻳد د ساختﻤاﻧﻲ ﻣﻮادو پﻪ صﻨعت او د کﻮر پﻪ وساﻳﻠﻮ ک‪ ３‬کارول کﻴ‪８‬ي‪.‬‬ ‫د اسﻴتﻴک اسﻴد ﻟﻪ ارجاع ＇خﻪ اسﻴت اﻟدﻳﻬاﻳد او د ﻫغﻪ ﻟﻪ اکسﻴدﻳشﻦ ＇خﻪ اسﻴتﻮن ﻻستﻪ را‪＄‬ﻲ‪.‬‬ ‫خاﻟص اسﻴت اﻟدﻳﻬاﻳد ب‪ ３‬رﻧ‪／‬ﻪ او زﻫري ﻣاﻳع ده چ‪ ３‬پﻪ اوبﻮ ک‪ ３‬حﻠﻴ‪８‬ي‪ ،‬د اﻳشﻴدو ！کی ﻳ‪ 21°C ３‬دی‪.‬‬ ‫ﻟﻪ اسﻴت اﻟدﻳﻬاﻳد ＇خﻪ اسﻴتﻴک اسﻴد‪ ،‬اﻳتاﻧﻮل او ﻣصﻨﻮعﻲ رب‪ ７‬ﻻستﻪ راوړي‪.‬‬ ‫د کﻴتﻮﻧﻮﻧﻮ عﻤﻮﻣﻲ فﻮرﻣﻮل پﻪ دې صﻮرت ک‪ ３‬چ‪ n = 3 ３‬او ﻟﻪ درﻳﻮ ＇خﻪ کﻢ ﻧﻪ وي صحﻴح دی‬ ‫دى‪ ،‬ﻫغﻪ اﻟدﻳﻬاﻳدوﻧﻪ او کﻴتﻮﻧﻮﻧﻪ چ‪ ３‬ﻳﻮشان جﻤعﻲ فﻮرﻣﻮل وﻟري‪ ،‬ﻳﻮ‬ ‫ﻳا‬ ‫ﻟﻪ بﻞ اﻳزوﻣﻴر دي‪.‬‬ ‫د ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧﻴﻮ اﻟکﻮﻟﻮﻧﻮ ﻟﻪ اکسﻴدﻳشﻦ ＇خﻪ اﻟدﻳﻬاﻳد او د دوﻳﻤﻲ اﻟکﻮﻟﻮﻧﻮ ﻟﻪ اکسﻴدﻳشﻦ ＇خﻪ کﻴتﻮن ﻻستﻪ را‪＄‬ﻲ‪.‬‬ ‫اسﻴتﻮن د پروپاﻧﻮن اوﻳا ډای ﻣﻴتاﻳﻞ کﻴتﻮن پﻪ ﻧﻮم ﻫﻢ ﻳا دوي‪ .‬دا ﻣرکب ب‪ ３‬رﻧ‪／‬ﻪ ﻣاﻳع ده چ‪ ３‬تﻴز بﻮی ﻟري او‬ ‫ﻣفر (فرار کﻴدوﻧکی) ﻣاده ده‪ ،‬پﻪ ‪ 56°C‬ک‪ ３‬پﻪ اﻳشﻴدو را‪＄‬ﻲ‪.‬‬ ‫دﻟر‪－‬ﻴﻮ د تقطﻴر ﻟﻪ ﻣجﻤﻮعﻲ ﻣحصﻮﻻتﻮ ＇خﻪ‪ 0.5% ،‬ﻳ‪ ３‬اسﻴتﻮن دی چ‪ ３‬کﻴداى شﻲ ﻫغﻪ د پرﻟﻪ پس‪３‬‬ ‫تقطﻴر پﻪ واسطﻪ جﻼ ک‪７‬ی شﻲ‪.‬‬ ‫) '‪R‬‬

‫‪O‬‬ ‫‪//‬‬ ‫‪C‬‬

‫‪R‬‬

‫‪١٦٤‬‬

‫‪R‬‬

‫‪O‬‬ ‫‪//‬‬ ‫‪C‬‬

‫‪(R‬‬

‫د ﻧﻬﻢ ＇پرکﻲ پﻮ＊تﻨ‪３‬‬ ‫＇ﻠﻮر ‪＄‬ﻮابﻪ پﻮ＊تﻨ‪３‬‬ ‫‪ .1‬د کاربﻮﻧﻴﻞ د وظﻴفﻪ ﻳﻲ ‪－‬روپ فﻮرﻣﻮل ‪ --------‬دى‪.‬‬ ‫\‬ ‫\‬ ‫\‬ ‫\‬ ‫‬‫د‬ ‫‪،‬‬ ‫‬‫ج‬ ‫‪،‬‬ ‫‬‫ب‬ ‫‪،‬‬ ‫(‬ ‫‪C‬‬ ‫الف ـ ) ‪= S‬‬ ‫)‪( C OOH‬‬ ‫)‪( C = O‬‬ ‫) ‪( C OH‬‬ ‫‪/‬‬

‫‪/‬‬

‫‪/‬‬

‫‪/‬‬

‫‪ .2‬د اﻟدﻳﻬاﻳد او ‪ HCN‬د جﻤعﻲ تعاﻣﻞ ﻣحصﻮل ‪ -----‬دي‪.‬‬ ‫الف – اﻟدﻳﻬاﻳد سﻴاﻧﻮ ﻫاﻳدرﻳﻦ‪ ،‬ب – سﻴاﻧﻮ ﻫاﻳدرازﻳﻦ‪ ،‬ج – اﻟف او ب دواړه‪ ،‬د – ﻫﻴ＆ ﻳﻮ‬ ‫‪ .3‬پارا اسﻴت اﻟدﻳﻬاﻳد ک‪７‬ه ﻳﻴز ﻣرکب دى چ‪ ３‬د تﻮدوخ‪ ３‬پﻪ واسطﻪ ‪ -------‬تبدﻳﻠﻴ‪８‬ي‪.‬‬ ‫اﻟف – فارم اﻟدﻳﻬاﻳد‪ ،‬ب – اسﻴت اﻟدﻳﻬاﻳد‪ ،‬ج – اسﻴتﻮن‪ ،‬د – اسﻴتﻴک اسﻴد‪.‬‬ ‫‪O‬‬ ‫د ‪ ------‬فﻮرﻣﻮل دى‪.‬‬ ‫‪.4‬‬ ‫‪C‬‬ ‫اﻟف – ډاي فﻴﻨاﻳﻞ کﻴتﻮن‪ ،‬ب – ﻧفتاﻟﻴﻦ‪ ،‬ج – اﻧتراسﻴﻦ‪ ،‬د – فﻴﻨﻮل‪.‬‬ ‫‪ .5‬د غﻴر ﻣتﻨاظر کﻴتﻮن ﻟﻪ کتﻠستﻲ تجزﻳ‪＇ ３‬خﻪ ‪ --------‬ډوﻟﻪ ت‪５‬زابﻮﻧﻪ جﻮړﻳ‪８‬ي‪.‬‬ ‫د – دري‬ ‫ج – ﻳﻮ‪،‬‬ ‫ب – ＇ﻠﻮر‪،‬‬ ‫اﻟف – دوه‪،‬‬ ‫‪O‬‬ ‫‪ R C// R ' .6‬د ‪ -----‬کﻴتﻮن فﻮرﻣﻮل دى‪.‬‬ ‫اﻟف – ﻣتﻨاظر‪ ،‬ب – غﻴر ﻣتﻨاظر‪ ،‬ج – اﻟدﻳﻬاﻳد‪ ،‬د – اسﻴتﻮن‪.‬‬ ‫ﻣرکب ﻧﻮم ‪ ------‬دى‪.‬‬ ‫‪ .7‬د‬ ‫آﻟف ‪ 1 butenal -‬ب‪ 3 butenal -‬ج‪ 1-propenyl aldehyde -‬د‪ -‬ب او ج دواړه‪.‬‬ ‫‪ .8‬دفارﻣﻴک اسﻴد او د ﻳﻮ بﻞ عضﻮي ت‪５‬زاب د سﻮن د تعاﻣﻞ ﻣحصﻮل‪..........‬دى‪:‬‬ ‫د – ب او ج سﻢ دي‪.‬‬ ‫اﻟف‪ CO2 -‬و ‪ H 2O‬ب‪ H 2O,CO2 -‬او اﻟدﻳﻬاﻳد ج‪-‬‬ ‫‪ .9‬د گرﻳﻨارد د ﻣعرف او اﻟدﻳﻬاﻳد دتعاﻣﻞ وروستی ﻣحصﻮل‪ ........‬دى‪:‬‬ ‫اﻟف – دوﻳﻤﻲ اﻟکﻮل او ‪ Mg (OH ) X‬ب – ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧﻲ اﻟکﻮل ‪Mg (OH ) X‬‬ ‫ج ‪ -‬درﻳﻤ‪ ３‬اﻟکﻮل او ‪ Mg(OH ) X‬د ‪ -‬ﻫﻴ＆ ﻳﻮ‪.‬‬ ‫‪ .10‬د اﻟدﻳﻬاﻳد د فعاﻟﻴت ﻻﻣﻞ‪ .........‬جﻮړشﻮی دی‪.‬‬ ‫اﻟف ‪ -‬د کاربﻮﻧﻴﻞ ‪－‬روپ ب – د) ( اړﻳک‪ ３‬ج – د کاربﻮﻧﻴﻞ پﻪ ‪－‬روپ کﻲ ‪ H‬او ) ( اړﻳکﻪ د‪ -‬دا ！ﻮل‪.‬‬ ‫‪ .11‬د اﻟدﻳﻬاﻳدوﻧﻮ پﻪ ﻧﻮم اﻳ‪＋‬ﻮدﻧﻪ ک‪ ３‬د اړوﻧده اﻟکاﻧﻮﻧﻮ دﻧﻮم پای ‪ e‬تﻮرى پﻪ‪--‬ﻣختاړي باﻧدې تعﻮﻳض کﻴ‪８‬ي‪:‬‬ ‫د‪ol :‬‬ ‫اﻟف‪ one :‬ب ‪ al :‬ج ‪ene :‬‬ ‫‪O‬‬ ‫‪ .12‬د ‪ C H CH C H‬ﻣرکب ﻧﻮم عبارت دی ﻟﻪ‪:‬‬ ‫اﻟف‪ :‬فﻴﻨاﻳﻞ اﻳتاﻧﻞ‪ ،‬ب‪ :‬فﻴﻨاﻳﻞ اسﻴت اﻟدﻳﻬاﻳد ج‪ :‬اﻟف او ب سﻢ دي د‪ :‬بﻨزاﻟدﻳﻬاﻳد‪.‬‬ ‫‪ .13‬د اﻟکﻮاکسﻲ ‪－‬روپ عبارت دی ﻟﻪ‪:‬‬ ‫ج‪ ، R O R -‬د‪. O -‬‬ ‫اﻟف ‪ ، R H -‬ب ‪، RO -‬‬ ‫‪H‬‬

‫‪O‬‬ ‫‪//‬‬ ‫‪C‬‬

‫‪2‬‬

‫‪= CH‬‬

‫‪CH‬‬

‫‪2‬‬

‫‪CH‬‬

‫‪O‬‬ ‫‪//‬‬

‫‪O‬‬

‫‪2‬‬

‫‪+ H‬‬

‫‪2‬‬

‫‪H + CO‬‬

‫‪C‬‬

‫‪R‬‬

‫‪//‬‬

‫‪2‬‬

‫‪5‬‬

‫‪6‬‬

‫‪١٦٥‬‬

‫‪ .14‬د اﻟدﻳﻬاﻳدوﻧﻮ ﻟﻪ ارجاع ＇خﻪ کﻮم ﻣﻮاد ﻻستﻪ را‪＄‬ﻲ‪.‬‬ ‫اﻟف‪ :‬اﻟکان‪ ،‬ب ‪ -‬اﻟکﻮﻟﻮﻧﻪ ج‪ -‬ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧی اﻟکﻮل د ‪ -‬کﻴتﻮﻧﻮﻧﻪ‬ ‫تشرﻳحﻲ پﻮ＊تﻨ‪３‬‬ ‫‪ - 1‬دا ﻻﻧدې ﻣعادﻟ‪ ３‬بشپ‪７‬ې ک‪７‬ئ‪:‬‬

‫‪O‬‬ ‫||‬ ‫‪CH C H + 2 KMnO + 6 HCl‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬

‫‪O‬‬ ‫‪//‬‬

‫‪C6 H 5 C H + H C N‬‬

‫‪ - 2‬دﻻﻧدﻳﻨﻴﻮ اﻟ ِدﻳﻬاﻳدوﻧﻮ او کﻴتﻮﻧﻮﻧﻮ ﻧﻮم اﻳ‪＋‬ﻮدﻧﻪ د‪ IUPAC‬پربﻨس＀ تر سره ک‪７‬ئ‪:‬‬ ‫‪O‬‬ ‫‪//‬‬ ‫‪C‬‬

‫‪CH 3 O‬‬ ‫|‬ ‫||‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪C‬‬

‫‪CH 3 O‬‬ ‫|‬ ‫||‬ ‫‪C‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫|‬ ‫‪C2 H 5‬‬

‫اﻟف ‪H -‬‬ ‫‪ CH 3‬ج‪-‬‬ ‫‪ C 6 H 5‬ب‪H -‬‬ ‫‪ - 3‬د ﻻﻧدې اﻟدﻳﻬاﻳد وﻧﻮ جﻮړ＊تﻴز فﻮرﻣﻮﻟﻮﻧﻪ وﻟﻴکئ‪:‬‬ ‫اﻟف‪ 3 butenal -‬ب‪ 2 methyl butanal -‬ج‪4 nitrobenzen aldehyde -‬‬ ‫د‪3,3,3 - trichloropropanal -‬‬ ‫‪ - 4‬پﻪ ‪ STP‬شراﻳطﻮک‪ 2.464 L ３‬اکسﻴجﻦ د ﻳﻮ اﻟدﻳﻬاﻳد ﻟﻪ ‪ 1.44 g‬ب‪７‬ا سﻮﻧﻮ سره تعاﻣﻞ ک‪７‬ی دی‪،‬‬ ‫د تعاﻣﻞ کﻮوﻧکﻲ اﻟدﻳﻬاﻳد ﻣاﻟﻴکﻮﻟی فﻮرﻣﻮل بﻪ کﻮم وي؟ ( ‪ C=12g/mol H=1g/mol‬او‬ ‫‪)O=16g/mol‬‬ ‫‪ - 5‬کﻮم اﻟکﻮﻟﻮﻧﻪ باﻳد اکسﻴدي شﻲ‪ ،‬تر ＇ﻮ ﻻﻧدې ﻣرکبﻮﻧﻪ حا صﻞ شﻲ؟‬ ‫اﻟف‪ form aldyhide -‬ب ‪ 2 methyl propanal‬ج‪2,2-dimethyl butanal -‬‬ ‫‪ - 6‬کﻮم ساختﻤاﻧﻲ فﻮرﻣﻮﻟﻮﻧﻪ د ‪ C5 H 10O‬جﻤعﻲ فﻮرﻣﻮل ﻟروﻧکﻲ کﻴتﻮن تﻪ ﻟﻴکﻠی شﻮ؟ ﻫغﻪ رسﻢ‬ ‫ک‪７‬ئ‪.‬‬ ‫‪ - 7‬کﻪ چﻴرې ‪ 0.2mol‬د ﻳﻮ کﻴتﻮن ﻟﻪ ‪ HCN 22.4 g‬سره تعاﻣﻞ ک‪７‬ی وي‪ ،‬د دې کﻴتﻮن فﻮرﻣﻮل بﻪ‬ ‫کﻮم وي ؟‬ ‫‪ - 8‬کﻪ چﻴرې د کﻴتﻮن ‪ 0.2mol‬د ‪ 35.2 g‬د ‪ NaHSO3‬ﻟﻪ ﻣرکب سره تعاﻣﻞ ک‪７‬ی وي‪ ،‬د کﻴتﻮن‬ ‫ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻲ کتﻠﻪ بﻪ کﻮﻣﻪ وي ؟ (‪ H=1g/mol‬او ‪ O=16g/mol‬او ‪) C=12g/mol‬‬

‫‪١٦٦‬‬

‫‪CH 3‬‬

‫ﻟسﻢ ＇پرکی‬

‫ﻋﻀﻮي ت‪５‬زا بﻮﻧﻪ ( کاربﻮ کسﻠﻴک اسﻴد)‬

‫د عضﻮي ﻣرکبﻮﻧﻮ د اکسﻴجﻦ ﻟروﻧکﻲ ﻣشتقاتﻮ ＇خﻪ ﻣﻬﻢ ﻳ‪ ３‬کاربﻮکسﻠﻴک اسﻴدوﻧﻪ دي د دې‬ ‫‪O‬‬ ‫پﻪ ترکﻴب ک‪ ３‬د کاربﻮکسﻴﻞ ) ‪－ ( C|| O H‬روپ شتﻮن ﻟري‪ ،‬دا ‪－‬روپ د ت‪５‬زابﻮ د وظﻴفﻪﻳﻲ ‪－‬روپ‬ ‫پﻪ ﻧﻮم ﻫﻢ ﻳادﻳ‪８‬ي‪.‬‬ ‫د عضﻮي ت‪５‬زابﻮﻧﻮ؛ ﻟکﻪ‪ :‬د سرک‪ ３‬ت‪５‬زاب‪ ،‬د شﻴدو ت‪５‬زاب او ﻧﻮرو سره آشﻨاﻳﻲ ﻟرئ‪ .‬د شحﻤﻴاتﻮ‬ ‫بﻨس＂ﻴز جز شحﻤﻲ ت‪５‬زاب دي‪ .‬پﻪ دې ＇پرکﻲ ک‪ ３‬بﻪ د عضﻮي ت‪５‬زابﻮﻧﻮ پﻪ اړه ﻣعﻠﻮﻣات ﻻستﻪ‬ ‫را وړئ او زده بﻪ ﻳ‪ ３‬ک‪７‬ئ چ‪ ３‬د ت‪５‬زابﻮﻧﻮ طبﻴعﻲ سرچﻴﻨ‪ ３‬کﻮﻣ‪ ３‬دي؟ د اﻧساﻧاﻧﻮ د ژوﻧد پﻪ کﻮﻣﻮ‬ ‫اړخﻮﻧﻮ ک‪ ３‬کارول کﻴ‪８‬ي‪ ،‬کﻮم کﻴﻤﻴاﻳﻲ فعاﻟﻴتﻮﻧﻪ ﻟري؟‬ ‫د دې ＇پرکﻲ پﻪ زده ک‪７‬ې بﻪ پﻮرتﻨﻴﻮ پﻮ＊تﻨﻮ او ﻫغﻮی تﻪ ورتﻪ پﻮ＊تﻨﻮ تﻪ ‪＄‬ﻮابﻮﻧﻪ ورک‪７‬ل شﻲ‪.‬‬ ‫‪١٦٧‬‬

‫‪ :1_10‬ﻋﻀﻮي ت‪５‬زابﻮﻧﻪ‬ ‫دکاربﻮکسﻴﻞ ‪－‬روپ (‪) Group Carboxylic‬‬ ‫‪O‬‬ ‫د کاربﻮکسﻴﻞ ‪－‬روپ ( ‪ ) C O H‬د کاربﻮﻧﻴﻞ او ﻫاﻳدروکسﻴﻞ ﻟﻪ ‪－‬روپﻮﻧﻮ ＇خﻪ جﻮړ شﻮى دى چ‪ ３‬زﻳاتره د‬ ‫‪ COO H‬پﻪ ب‪２‬ﻪ ﻟﻴکﻞ کﻴ‪８‬ي؛ خﻮ پﻪ ﻫغﻪ ک‪ ３‬ﻫﻴ＆ کﻠﻪ دﻫاﻳدروجﻦ او د کاربﻦ د اتﻮﻣﻮﻧﻮ ترﻣﻨ‪ ＃‬اړﻳکﻪ شتﻮن‬ ‫ﻧﻪ ﻟري‪ .‬دا ‪－‬روپ کﻮﻟﻰ شﻲ چ‪ ３‬د پروتﻮن ورکﻮوﻧکﻲ پﻪ تﻮ‪－‬ﻪ (‪ )Proton – Donator‬عﻤﻞ وک‪７‬ي او د‬ ‫( ‪ ) COO‬اﻳﻮن چ‪ ３‬د کاربﻮ کسﻼت پﻪ ﻧﻮم ﻳادﻳ‪８‬ي‪ ،‬بدﻟﻮن وﻣﻮﻣﻲ‪ .‬پﻪ دی اﻧﻴﻮن ک‪ ３‬د اکسﻴجﻦ دواړه اتﻮﻣﻮﻧﻪ‬ ‫ﻳﻮ ډول ارز＊ت ﻟري ؛ ‪＄‬کﻪ پﻪ ﻫغﻪ ک‪ ３‬د اﻟکتروﻧﻮﻧﻪ د رﻳزوﻧاﻧس پﻪ حاﻟت ک‪ ３‬دي‪:‬‬ ‫||‬

‫ا‬

‫！ﻮل ﻫغﻪ ﻣرکبﻮﻧﻪ چ‪ ３‬پﻪ خپﻞ ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻲ جﻮړ＊ت ک‪ ３‬د کاربﻮکسﻴﻞ ‪－‬روپ وﻟري‪ ،‬د کاربﻮکسﻠﻴک اسﻴد د‬ ‫ﻣرکبﻮﻧﻮ پﻪ ﻧﻮم ﻳادﻳ‪８‬ي‪ .‬د فارﻣﻴک اسﻴد پﻪ ﻣاﻟﻴکﻮل ک‪ ３‬داړﻳکﻮ ‪＄‬اﻧ‪７／‬تﻴاوې چ‪ ３‬ﻻﻧدې ﻟﻴکﻞ شﻮې دي‪ ،‬د‬ ‫اکسﻴجﻦ‪ ،‬ﻫاﻳدروجﻦ او کاربﻦ اتﻮﻣﻮﻧﻪ چ‪ ３‬پﻪ دې ﻣرکب ک‪ ３‬شتﻮن ﻟري‪ ،‬د ب‪５‬ﻼب‪５‬ﻠﻮ اﻟکتروﻧﻴکاتﻴﻮﻳتﻲ سره ﻳ‪３‬‬ ‫د دوی ﻣاﻟﻴکﻮل قطبﻲ ک‪７‬ی دی‪:‬‬

‫‪O‬‬

‫‪°‬‬

‫‪121 pm‬‬

‫‪124‬‬

‫‪101 pm‬‬ ‫‪125°‬‬

‫‪97 pm‬‬

‫‪C‬‬

‫‪H‬‬

‫‪111°‬‬

‫‪OO δδ‬‬ ‫|| || ‪δδ++‬‬ ‫‪HH CC‬‬ ‫||‬ ‫‪H‬‬ ‫‪OO δδ H‬‬ ‫‪++‬‬

‫‪134 pm‬‬

‫‪H‬‬ ‫‪O‬‬ ‫‪ :1_1_10‬دﻋﻀﻮي ت‪５‬زابﻮﻧﻮ ﻧﻮم اﻳ‪＋‬ﻮدﻧﻪ‬

‫‪ _1‬د عضﻮي ت‪５‬زابﻮﻧﻮ معﻤﻮلﻲ ﻧﻮم اﻳ‪＋‬ﻮدﻧﻪ‪ :‬د عضﻮي ت‪５‬زابﻮﻧﻮ ﻣعﻤﻮﻟﻲ ﻧﻮم اﻳ‪＋‬ﻮدﻧﻪ د اړوﻧدو ت‪５‬زابﻮ د سر چﻴﻨﻮ‬ ‫ﻟﻪ ﻻتﻴﻨﻮ ﻳا ﻳﻮﻧاﻧﻲ کﻠﻤﻮ ＇خﻪ اخ‪５‬ستﻞ شﻮې ده؛ د بﻴﻠ‪ ３／‬پﻪ ډول‪ Formicacid :‬د ﻣﻴ‪８‬ي )‪ (Formica‬د ﻻتﻴﻦ ﻧﻮم‬ ‫＇خﻪ اخ‪５‬ستﻞ شﻮی دی چ‪ ３‬د سرو ﻣﻴ‪ ８‬ﻳﻮ دکاﻟبﻮتﻮﻧﻮ ( جسد وﻧﻮ ) ﻟﻪ تقطﻴر ＇خﻪ ﻻستﻪ راوړل شﻮی دی‪ ،‬د‬ ‫اسﻴتﻴک اسﻴد )‪ (acetic acid‬ﻧﻮم د سرکی ﻟﻪ ﻻتﻴﻦ ﻧﻮم )‪＇ (acetum‬خﻪ اخ‪５‬ستﻞ شﻮی دی‪ ،‬د بﻴﻮتارﻳک اسﻴد‬ ‫) ‪ (butyric acid‬ﻧﻮم د کﻮچﻮ د ﻻتﻴﻦ ﻧﻮم )‪ (butyrum‬او د ستﻴارﻳک اسﻴد )‪ (stearic acid‬ﻧﻮم د غﻮړو ﻟﻪ ﻻتﻴﻦ ﻧﻮم‬ ‫)‪＇ (Stear‬خﻪ اخﻴستﻞ شﻮی دي‪ ،‬پﻪ ﻫﻤدې تر تﻴب ！ﻮل ﻣعﻤﻮﻟﻲ ﻧﻮ ﻣﻮ ﻧﻪ د اړوﻧدو ت‪５‬زابﻮ د ﻻستﻪ راوړﻧ‪ ３‬د سرچﻴﻨ‪ ３‬پربﻨس＀‬ ‫اﻳ‪＋‬ﻮدل شﻮی دی‪.‬‬ ‫‪١٦٨‬‬

‫کﻪ چﻴرې پﻪ داس‪ ３‬ت‪５‬زابﻮﻧﻮ ک‪ ３‬ب‪５‬ﻼب‪５‬ﻠ‪ ３‬ﻣعاوض‪ ３‬شتﻮن وﻟر ي؛ ﻧﻮ پﻪ دې صﻮرت ک‪ ３‬کاربﻨﻮﻧﻪ د کاربﻮ کسﻴﻞ ﻟﻪ ‪－‬روپ‬ ‫سره د اړﻳکﻮ ﻟﻪ کبﻠﻪ د ﻳﻮﻧاﻧﻲ ژب‪ ３‬پﻪ تﻮرو‪ ،‬اﻟفا ) ( ‪ ،‬بﻴتا ) ( ‪ ،‬گاﻣا ) ( ‪ ،‬دﻟتا ) ( او ﻧﻮرو باﻧدې پﻪ ﻧ‪＋‬ﻪ کﻴ‪８‬ي‪ ،‬داس‪３‬‬ ‫چ‪ ３‬د کاربﻮکسﻴﻞ پﻪ ‪－‬روپ پﻮرې ت‪７‬ﻟی کاربﻦ پﻪ اﻟفا ) ( او پﻪ ﻧﻮرو تﻮرو ＊ﻮدل ک‪８５‬ي؛ د ب‪５‬ﻠ‪ ３／‬پﻪ ډول‪:‬‬ ‫‪CH 3 C H C H COOH‬‬ ‫|‬

‫‪CH 3 C H CH 2 CH 2 COOH‬‬

‫|‬

‫|‬

‫‪OH CH 3‬‬ ‫‪chlorobutyric acid‬‬

‫‪OH‬‬

‫‪methyl‬‬

‫‪hydroxyvaleric acid‬‬

‫(‪ )1_10‬جدول‪ :‬د ﻟسﻮ عضﻮي ت‪５‬زابﻮﻧﻮ ﻣعﻤﻮﻟﻲ ﻧﻮﻣﻮﻧﻪ اود ﻫغﻮى سرچﻴﻨ‪３‬‬ ‫د کاربﻦ شﻤﻴر‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬

‫ﻣعﻤﻮﻟﻲ ﻧﻮم‬

‫جﻮړ＊ت‬

‫سرچﻴﻨ‪３‬‬

‫‪HCOOH‬‬

‫فارمﻴک اسﻴد‬

‫ﻣﻴ‪８‬ي (ﻻتﻴﻦ‪ -‬فارﻣﻴکا)‬

‫‪CH 3COOH‬‬

‫اسﻴتﻴک اسﻴد‬

‫سرکﻪ (ﻻتﻴﻦ‪-‬اسﻴتﻮم)‬

‫‪3‬‬

‫‪CH 3 CH 2 COOH‬‬

‫پروپﻴﻮﻧﻴک اسﻴد‬

‫شﻴدې‪ ،‬کﻮچ او خﻴدک‬

‫‪4‬‬

‫‪CH 3 (CH 2 ) 2 COOH‬‬

‫بﻮﻳترﻳک اسﻴد‬

‫کﻮچ (ﻻتﻴﻦ‪ -‬بﻮتِﻴروم)‬

‫‪5‬‬

‫‪CH 3 (CH 2 ) 3 COOH‬‬

‫والﻴرﻳک اسﻴد‬

‫سﻨبﻞ د گﻞ رﻳ‪＋‬ﻪ (ﻻتﻴﻦ‪-‬واﻟﻴر)‬

‫‪6‬‬

‫‪CH 3 (CH 2 ) 4 COOH‬‬

‫كپروﻳﻴک اسﻴد‬

‫اوزه (ﻻتﻴﻦ‪ -‬کاپر)‬

‫‪7‬‬

‫‪CH 3 (CH 2 ) 5 COOH‬‬

‫اﻳﻨان تﻮﻳﻴک اسﻴد‬

‫د پﻴچک وږۍ (ﻻتﻴﻦ‪-‬اوﻳﻨاﻧت)‬

‫‪8‬‬

‫‪CH 3 (CH 2 ) 6 COOH‬‬

‫كپرﻳلﻴک اسﻴد‬

‫اوزي (ﻻتﻴﻦ‪ -‬کاپر)‬

‫‪9‬‬

‫‪CH 3 (CH 2 ) 7 COOH‬‬

‫پﻴﻼرگﻮﻧﻴک اسﻴد‬

‫د شﻤعداﻧی گﻞ (دافرِﻳقاﻳی ﻧبات)‬

‫‪10‬‬

‫‪CH 3 (CH 2 )8 COOH‬‬

‫كپرﻳک‬

‫اوزه (ﻻتﻴﻨﻲ – کاپر)‬

‫‪ _2‬د ‪ IUPAC‬پﻪ ﻻره د ت‪５‬زابﻮﻧﻮ ﻧﻮم اﻳ‪＋‬ﻮدﻧﻪ‬ ‫د ‪ IUPAC‬پﻪ ﻧﻮم اﻳ‪＋‬ﻮدﻧﻪ ک‪ ３‬اوږد زﻧ‪％‬ﻴر چ‪ ３‬د کاربﻮکسﻴﻞ ‪－‬روپ ﻟروﻧکی وي‪！ ،‬اکﻞ‪ ،‬ﻣﻮﻧدل او ﻧﻤبر وﻫﻞ‬ ‫کﻴ‪８‬ي‪ ،‬ﻧﻤبر وﻫﻞ دکاربﻮکسﻴﻞ ‪－‬روپ ﻟﻪ کاربﻦ ＇خﻪ پﻴﻞ کﻴ‪８‬ي‪ .‬پﻪ ﻧﻮم اﻳ‪＋‬ﻮدﻧﻪ ک‪ ３‬ﻟﻮﻣ‪７‬ى پﻪ ﻣعاوضﻮ پﻮرې ت‪７‬ﻟی‬ ‫کاربﻦ ﻧﻤبر او ﻟﻪ ﻫغﻪ ＇خﻪ وروستﻪ دﻣعاوضﻮ ﻧﻮﻣﻮﻧﻪ ﻟﻴکﻞ کﻴ‪８‬ي‪ ،‬د ﻧﻮم پﻪ پاي ک‪ ３‬دکاربﻮکسﻴﻞ ﻟروﻧک‪ ３‬اوږد‬ ‫زﻧ‪％‬ﻴر ﻧﻮم ﻟﻴکﻞ ک‪８５‬ي‪＇ .‬رﻧ‪／‬ﻪ چ‪ ３‬د اړوﻧد ﻫاﻳدروکاربﻦ (اﻟکان‪ ،‬اﻟکﻴﻦ او اﻟکاﻳﻦ ) د ﻧﻮم وروستی برخ‪ ３‬د ‪e‬‬ ‫تﻮری ﻳ‪ ３‬د ‪ o ic‬پﻪ وروستاړي تعﻮﻳض او د اسﻴد (‪ )acid‬کﻠﻤﻪ پرې ور زﻳاتﻴ‪８‬ې ؛د بﻴﻠ‪ ３／‬پﻪ ډول‪:‬‬ ‫‪COOH‬‬

‫‪1‬‬

‫‪CH 2‬‬

‫‪CH 2 = 3 CH‬‬

‫‪2‬‬

‫‪4‬‬

‫‪3 butenoic acid‬‬

‫‪COOH‬‬

‫‪1‬‬

‫‪C H =2C‬‬

‫‪C H3‬‬

‫|‬

‫|‬

‫‪3‬‬

‫‪COOH‬‬

‫‪Cl‬‬

‫‪2 2‬‬ ‫‪C CH H1 COOH‬‬ ‫| ‪|3‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪methylpropanoicacid‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪1‬‬

‫‪CH = 2 CH‬‬

‫‪3‬‬

‫‪COOH‬‬

‫‪3 CH‬‬

‫‪CH3‬‬

‫‪CH 3‬‬

‫‪ethanoic acid‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪4‬‬

‫‪2 butenoic acid‬‬

‫‪COOH‬‬

‫‪1‬‬

‫‪CH 2‬‬

‫‪2‬‬

‫‪2 phenyl ethanoic acid‬‬

‫‪2 methyl 3 chloro propenoic acid‬‬

‫‪١٦٩‬‬

‫کﻪ چﻴرې عضﻮي ت‪５‬زابﻨﻮﻧﻪ پﻪ خپﻞ ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻲ تر کﻴب ک‪ ３‬ﻟﻪ ﻳﻮ کاربﻮکسﻴﻞ ‪－‬روپ ＇خﻪ ډ‪４‬ر وﻟري‪ ،‬پﻪ دې صﻮرت‬ ‫ک‪ ３‬د ﻫغﻮی د اړوﻧد ﻫاﻳدرو کاربﻦ (اﻟکان‪ ،‬اﻟکﻴﻦ‪ ،‬اﻟکا ﻳﻦ) د ﻧﻮم پﻪ پاى ک‪ Trioic , dioic ３‬او ﻧﻮر وروستاړي‬ ‫‪COOH‬‬ ‫ﻟﻴکﻞ کﻴ‪８‬ي او د اسﻴد کﻠﻤﻪ پرې زﻳاتﻴ‪８‬ي‪:‬‬ ‫‪1‬‬

‫|‬

‫‪CH 3‬‬

‫‪CH 2‬‬

‫‪COOH‬‬

‫|‬

‫‪C COOH‬‬ ‫|‬

‫‪COOH‬‬

‫‪CH‬‬ ‫|‬

‫‪COOH‬‬ ‫‪pro panedioic acid‬‬

‫‪HO‬‬

‫‪1,3‬‬

‫‪2‬‬

‫‪methyl‬‬

‫‪3‬‬

‫‪2‬‬

‫‪CH 2‬‬ ‫‪COOH‬‬

‫‪2 hydroxypropane‬‬ ‫‪1,2,3 tricarboxylic acid‬‬ ‫) ‪(citric acid‬‬

‫‪COOH‬‬

‫‪COOH‬‬ ‫‪1,2 benzenedi carboxylic aicd‬‬

‫‪benzoic acid‬‬

‫‪o phthalic acid‬‬

‫ﻣشﻖ او تﻤرﻳﻦ وک‪７‬ئ‬ ‫‪- 1‬د ﻻﻧدې ت‪５‬زابﻲ ﻣرکبﻮﻧﻪ ﻧﻮم اﻳ‪＋‬ﻮدﻧﻪ پﻪ ﻣعﻤﻮﻟﻲ او د اﻳﻮپک پﻪ سﻴستﻤاتﻴکﻪ ﻻره تر سره ک‪７‬ئ‪:‬‬ ‫‪C H COOH‬‬ ‫|‬ ‫‪Br‬‬ ‫) ‪(CH‬‬ ‫‪COOH‬‬ ‫‪2 3‬‬

‫‪2‬‬

‫‪CH‬‬

‫‪b) Br‬‬

‫‪d) C H‬‬ ‫‪2‬‬ ‫|‬ ‫‪CN‬‬

‫‪C H COOH‬‬ ‫| |‬ ‫‪CH3 3‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫) ‪(CH‬‬

‫‪2‬‬

‫‪CH‬‬

‫‪3‬‬

‫‪a) CH‬‬

‫‪C ) CH 2 (CH 2 )3 COOH‬‬

‫‪NH 2‬‬

‫‪ - 2‬د ﻻﻧدﻳﻨﻴﻮ ت‪５‬زابﻲ ﻣرکبﻮﻧﻮ جﻮړ＊تﻴز فﻮرﻣﻮﻟﻮﻧﻪ وﻟﻴکئ‪:‬‬ ‫‪b) 5 a min o pen tan oic acid‬‬

‫‪a ) 2 methyl bu tan eoic acid‬‬

‫‪d )1.5 pen tan edioic acid‬‬ ‫)‪f‬‬ ‫‪oxypropionic acid‬‬

‫‪c) 2 methyl 3 hydroxy bu tan oic acid‬‬ ‫)‪e‬‬ ‫‪mthyl‬‬ ‫‪chloro propanoic acid‬‬

‫‪ :2_1_10‬د ﻋﻀﻮي ت‪５‬زابﻮﻧﻮ ﻓزﻳکﻲ خﻮاص‬ ‫د ﻣشبﻮع ﻫاﻳدروکاربﻨﻮﻧﻮ درې ﻟﻮﻣ‪７‬ي ﻳﻮ قﻴﻤتﻪ ت‪５‬زابﻮﻧﻪ ب‪ ３‬رﻧ‪／‬ﻪ ﻣاﻳع حاﻟت او تﻴزبﻮی ﻟري‪ ،‬د ﻣشبﻮع ﻫاﻳدروکاربﻨﻮﻧﻮ‬ ‫ﻳﻮ قﻴﻤتﻪ ت‪５‬زابﻮﻧﻪ چ‪ ３‬د کاربﻦ د اتﻮﻣﻮﻧﻮ شﻤ‪５‬ر ﻳ‪ ３‬ﻟﻪ ＇ﻠﻮرو تر ﻧﻬﻮ (‪ )9‬پﻮرې وي‪ ،‬دکﻮچﻮ او د باداﻣﻮ د غﻮړﻳﻮ بﻮی‬ ‫ﻟري‪ ،‬ﻟﻪ دې کبﻠﻪ چ‪ ３‬ﻣصﻨﻮعﻲ کﻮچ او شﻴر ﻳﻨ‪ ９‬پﻪ زړه پﻮرې بﻮی وﻟري؛ ﻧﻮ ﻧﻮﻣﻮړي ت‪５‬زابﻮﻧﻪ پﻪ ﻫغﻮ ک‪ ３‬ورزﻳاتﻮي‪ .‬دﻣشبﻮع‬ ‫ﻫاﻳدرو کاربﻨﻮﻧﻮ ت‪５‬زابﻮﻧﻪ چ‪ ３‬ﻟﻪ ﻟسﻮ ＇خﻪ د کاربﻦ ډ‪４‬ر اتﻮﻣﻮﻧﻪ وﻟري‪ ،‬ب‪ ３‬بﻮﻳﻪ دي‪ ،‬ﻫغﻪ ت‪５‬زابﻮﻧﻪ چ‪ ３‬ﻟﻪ ‪＇ 14‬خﻪ تر‬ ‫‪ 22‬د کاربﻦ اتﻮﻣﻮﻧﻪ پﻪ خپﻞ ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻲ ترکﻴب ک‪ ３‬وﻟري‪ ،‬پﻪ حﻴﻮاﻧﻲ او ﻧباتﻲ غﻮړﻳﻮک‪ ３‬ﻣﻮﻧدل ک‪８５‬ي؛ ﻧﻮ ﻟﻪ دې کبﻠﻪ‬ ‫دشحﻤﻲ ت‪５‬زابﻮﻧﻮ پﻪ ﻧﻮم ﻳادﻳ‪８‬ي‪＇ .‬رﻧ‪／‬ﻪ چ‪ ３‬د عضﻮي ت‪５‬زابﻮﻧﻮ د دوو ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ تر ﻣﻨ‪ ＃‬دوه ﻫاﻳدروجﻨﻲ اړﻳک‪３‬‬ ‫شتﻮن ﻟري؛ ﻧﻮ د ﻫغﻮی دﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ تر ﻣﻨ‪ ＃‬د جذب قﻮه د ﻧﻮرو اکسﻴجﻦ ﻟروﻧکﻮ ﻣرکبﻮﻧﻮ پﻪ پرتﻠﻪ چ‪ ３‬ﻳﻮشان کتﻠ‪３‬‬ ‫ﻟري‪ ،‬زﻳاتﻪ ده؛ ﻟﻪ دې کبﻠﻪ د ﻫغﻮى د اﻳشﻴدو ！کﻰ ﻟﻮړ دى‪:‬‬ ‫‪H O‬‬

‫‪O‬‬

‫‪C R‬‬

‫‪|O‬‬

‫‪R C‬‬ ‫‪O‬‬

‫‪O H‬‬

‫پﻪ عضﻮي ت‪５‬زابﻮﻧﻮ ک‪ ３‬ﻫاﻳدروجﻨﻲ اړﻳکﻪ‬ ‫‪١٧٠‬‬

‫|‬

‫‪R‬‬

‫‪|O H‬‬ ‫|‬

‫‪R‬‬

‫‪|O H‬‬ ‫|‬

‫‪R‬‬

‫پﻪ اﻟکﻮﻟﻮﻧﻮ ک‪ ３‬ﻫاﻳدروجﻨﻲ اړﻳکﻪ‬

‫|‪H O‬‬ ‫|‬

‫‪H‬‬

‫|‪H O‬‬ ‫|‬

‫‪H‬‬

‫|‪H O‬‬ ‫|‬

‫‪H‬‬

‫پﻪ اوبﻮ ک‪ ３‬ﻫاﻳدروجﻨﻲ اړﻳکﻪ‬

‫ ﻫاﻳدروجﻨﻲ اړﻳکﻪ‬＃‫زابﻮﻧﻮ د دوو ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ تر ﻣﻨ‬５‫ د ت‬:‫) شکﻞ‬1_10(

‫ د ﻫغﻮی حﻞ‬３‫ فزﻳکﻲ خﻮاص او پﻪ اوبﻮ ک‬３‫ﻴﻨ‬＄ ‫زابﻮﻧﻮ‬５‫ د عضﻮي ت‬:‫) جدول‬2_10( ‫اﻳﻮپک ﻧﻮم‬ Methanoic acid Ethanoic acid Pr o panoic acid

‫معمﻮلﻲ ﻧﻮم‬ Formicacid Formic acid Aceticacid Acetic acid pionicacid Pr o pionic acid butyricaci d n butyric acid valericaci d n valeric acid

Butan oic acid Pen tan oic acid Hexanoic acid

‫فﻮرمﻮل‬ HCOOH CH3COOH CH3CH2COOH CH CH3 (CH2 )2 COOH CH CH3 (CH2 )3 COOH

Caproicaci d CH Caproic acid CH3 (CH2 )4 COOH acid CH Enanthoic acid CH3 (CH2 )5 COOH acid CH2 =CHCOOH Acrylic acid

Hep tan oic acid Pr o penoic acid benzenecar box

acid Benzoic acid

ylic acid 2 hydroxy benzoic acid Ethanedioi c acid

C6 H 5COOH

mp(o C) 8,5 16,6

bp(o C) 100,5 118

12,5 8 19

141 164 187

3 10,5 13

205 223 141

1,08 0,26 ‫ ﻣﻨحﻞ‬８‫ﻟ‬

122

250

0,34

159

211

0,22

‫ حﻞ کﻴدل‬３‫پﻪ اوبﻮک‬

(g/100mL

‫پﻪ ﻫر ﻧسبت‬ ‫پﻪ ﻫر ﻧسبت‬ ‫پﻪ ﻫر ﻧسبت‬ ‫پﻪ ﻫر ﻧسبت‬ 4,97

OH acid Salicylic acid

COOH

acid Oxalic acid

(COOH)2

189

149 160

‫ وړ‬３‫د اﻟﻮتﻨ‬

15,00

‫ د ﻫغﻮى د تعادل عﻤﻮﻣﻲ ﻣعادﻟﻪ‬３‫ي چ‬８‫ حﻞ او ！ﻮ！ﻪ کﻴ‬３‫زابﻮﻧﻪ د ارﻫﻴﻨﻴﻮس ﻟﻪ تﻴﻮری سره سﻢ پﻪ اوبﻮ ک‬５‫عضﻮي ت‬ :‫پﻪ ﻻﻧدې ډول ده‬ R COO (aq ) + H 3O + (aq )

R COOH (aq ) + H 2O(l )

Ka =

[R

:‫زابﻮﻧﻮ د اﻳﻮﻧا ﻳزﻳشﻦ ثابت عبارت دى ﻟﻪ‬５‫د ت‬

][

COO H 3O + [R COOH ]

]

‫ ﻫاﻳدروجﻨﻲ اړﻳکﻪ‬＃‫زابﻮﻧﻮ او اوبﻮ د ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ تر ﻣﻨ‬５‫ د عضﻮي ت‬:‫) شکﻞ‬2_10(

١٧١

‫فارﻣﻴک اسﻴد ﻟﻪ ！ﻮﻟﻮ عضﻮي ت‪５‬زابﻮﻧﻮ ＇خﻪ د اﻳﻮﻧاﻳزﻳشﻦ ډ‪４‬ر ﻟﻮړ ثابت ﻟري‪:‬‬ ‫‪HCOO + H 3O +‬‬

‫‪HCOOH + H 2O‬‬

‫‪formicacid‬‬ ‫‪formateion‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪K a = 1.8 10‬‬

‫ﻓﻌاﻟﻴت‪:‬حﻞ ﻳ‪ ３‬ک‪７‬ئ‪:‬‬ ‫د اسﻴتﻴک اسﻴد د ‪ 0.5molar‬ﻣحﻠﻮل ‪ pH‬ﻣحاسبﻪ ک‪７‬ئ‪ ،‬د ﻫغﻪ‬

‫‪5‬‬

‫‪ K a = 1.8 10‬دی‪.‬‬

‫‪ :3_1_10‬د ﻋﻀﻮي ت‪５‬زابﻮﻧﻮ کﻴﻤﻴاﻳﻲ خﻮاص‪ :‬دعضﻮي ت‪５‬زابﻮﻧﻮ تعاﻣﻠﻮﻧﻪ چ‪ ３‬د ﻫغﻮى پﻪ ت‪５‬زابﻲ‬ ‫‪－‬روپ پﻮرې اړه ﻟري؛ پﻪ دوو ت‪／‬ﻼرو ترسره کﻴ‪８‬ي‪ .‬ﻳﻮ دا چ‪ ３‬د ﻫاﻳدروجﻦ او اکسﻴجﻦ ) ‪ ( O H‬تر ﻣﻨ‪＃‬‬ ‫اړﻳکﻪ پرې او پروتﻮن ) ‪ ( H +‬تﻮﻟﻴدﻳ‪８‬ي‪ .‬بﻞ داچ‪ ３‬د کاربﻦ او اکسﻴجﻦ ترﻣﻨ‪ ＃‬اړﻳکﻪ )‪ (C O‬پرې او ‪OH‬‬ ‫جﻮړﻳ‪８‬ي‪＄ .‬ﻴﻨ‪ ３‬وختﻮﻧﻪ پﻪ زﻧ‪％‬ﻴري ﻣشبﻮع ﻫاﻳدروکاروبﻨﻮﻧﻮ ک‪ ３‬تعﻮﻳضﻲ تعاﻣﻠﻮﻧﻪ قطع شﻮي او د زﻧ‪％‬ﻴري غﻴر‬ ‫ﻣشبﻮع ﻫاﻳدروکاربﻨﻮﻧﻪ د تﻴزابﻮﻧﻮ سره جﻤعی تعاﻣﻞ صﻮرت ﻧﻴﻮﻟی شﻲ‪.‬‬ ‫‪ _1‬د ) ‪ ( O H‬اړﻳک‪ ３‬د پرﻳکﻴدو ﻟﻪ اﻣﻠﻪ تﻌاﻣﻠﻮﻧﻪ‪ :‬کﻪ چﻴرې د ‪ COOH‬د ﻫاﻳدروجﻦ اتﻮم د ‪H +‬‬ ‫اﻳﻮن پﻪ ب‪２‬ﻪ جﻼشﻲ‪ ،‬پﻪ پاﻳﻠﻪ ک‪ ３‬د ﻣاﻟ‪ ３／‬اﻳﻨﻮن ترﻻسﻪ کﻴ‪８‬ي چ‪ ３‬د ت‪５‬زاب دﻧﻮم ‪ oic‬وروستاړي پﻪ ﻣاﻟ‪／‬ﻪ ک‪ ３‬د‬ ‫‪ a te‬پﻪ وروستاړي تعﻮﻳض او د ‪ acid‬کﻠﻤﻪ پﻪ بشپ‪７‬ه تﻮ‪－‬ﻪ ور ＇خﻪ ﻟرې کﻴ‪８‬ي؛ دبﻴﻠ‪ ３／‬پﻪ ډول‪(CH 3COO ) :‬‬ ‫اﻳﻮن د استﻴت پﻪ ﻧﻮم ﻳادﻳ‪８‬ي‪.‬‬ ‫د ﻣاﻟ‪／‬ﻮ جﻮړ‪４‬دل‪ :‬کاربﻮکسﻠﻴک اسﻴدوﻧﻪ ﻟﻪ فعاﻟﻪ فﻠزوﻧﻮ سره تعاﻣﻞ کﻮي‪ ،‬پﻪ پاﻳﻠﻪ ک‪ ３‬ﻣاﻟ‪／‬ﻪ جﻮړوي او ‪H 2‬‬

‫جﻼکﻴ‪８‬ي‪:‬‬

‫‪2 R COONa + H 2‬‬

‫‪2 R COOH + 2 Na‬‬ ‫‪caboxylicacid‬‬

‫‪salt‬‬ ‫‪2 HCOONa + H 2‬‬

‫‪2 HCOOH + 2 Na‬‬

‫‪formicacid‬‬ ‫‪sodium‬‬ ‫‪hydroxidesodium‬‬ ‫‪sodiumform‬‬ ‫‪ate‬‬ ‫‪formic‬‬ ‫‪acid+‬‬ ‫‪sodium‬‬ ‫‪formate+hydrogen‬‬

‫ﻣثال‪:‬‬ ‫پﻪ ！اکﻠﻲ (ستﻨدرد) شراﻳطﻮک‪ 24g ３‬د ﻣﻮﻧﻮاسﻴد ﻟﻪ ﻣ‪／‬ﻨﻴزﻳﻢ فﻠز سره تعاﻣﻞ ک‪７‬ی او ‪ 4.48L‬د ﻫاﻳدروجﻦ‬ ‫‪－‬از ﻳ‪ ３‬ازاد ک‪７‬ى دى‪ ،‬دکاربﻮکسﻠﻴک اسﻴد ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻲ فﻮرﻣﻮل بﻪ کﻮم وي ؟‬ ‫حﻞ‪ :‬د ازاد شﻮي ﻫاﻳدروجﻦ ﻣﻮﻟﻮﻧﻪ پﻴداکﻮو‪:‬‬ ‫‪1mol 4.48L‬‬ ‫‪= 0.2mol‬‬ ‫‪22.4 L‬‬

‫‪١٧٢‬‬

‫=‪n‬‬

‫‪22.4 L‬‬

‫‪1molH2‬‬

‫‪4.48L‬‬

‫‪n‬‬

‫د تعاﻣﻞ ﻣعادﻟﻪ پﻪ ﻻﻧدې ډول ده‪:‬‬

‫‪( R COO) 2 Mg + H 2‬‬ ‫‪0.2mol 2mol‬‬ ‫‪= 0.4mol‬‬ ‫‪1mol‬‬

‫=‪n‬‬

‫‪2 R COOH + Mg‬‬ ‫‪1molH 2‬‬

‫‪0.2mol‬‬ ‫‪m‬‬ ‫＇رﻧ‪／‬ﻪ‬ ‫‪M‬‬

‫‪2mol‬‬ ‫‪n‬‬

‫‪m‬‬ ‫‪24 g‬‬ ‫=‬ ‫‪n 0.4mol‬‬ ‫‪M = 60 g / mol‬‬

‫= ‪ n‬دي؛ ﻧﻮﻟرو چ‪:３‬‬

‫=‪M‬‬

‫ﻧﻮ ددي ت‪５‬زابﻮ فﻮرﻣﻮل عبارت دى ﻟﻪ‪:‬‬

‫‪Cn H 2 n +1COOH = 12n + 1 2n + 1 + 12 + 32 + 1 = 60‬‬ ‫‪14‬‬ ‫‪=1‬‬ ‫‪14‬‬

‫ﻧﻮ دت‪５‬زاب فﻮرﻣﻮل ‪ CH 3COOH‬دى‪.‬‬

‫= ‪14n = 60 46 = 14 n‬‬ ‫‪n = 1 CH 3COOH‬‬

‫دخﻨثﻰ کﻴدو تﻌاﻣﻠﻮﻧﻪ‬ ‫د ﻋﻀﻮي ت‪５‬زابﻮﻧﻮ‬ ‫ٰ‬ ‫کاربﻮکسﻠﻴک اسﻴدوﻧﻪ د غﻴر عضﻮي ت‪５‬زابﻮﻧﻮ پﻪ شان ﻟﻪ اﻟقﻠﻴﻮ سره تعاﻣﻞ کﻮي چ‪ ３‬پﻪ پاﻳﻠﻪ ک‪ ３‬ﻣاﻟ‪／‬ﻪ او اوبﻪ‬ ‫جﻮړﻳ‪８‬ي؛ دا چ‪ ３‬عضﻮي ت‪５‬زابﻮﻧﻪ کﻤزوري دي؛ ﻧﻮ د ﻣاﻟ‪ ３／‬او اوبﻮ ﻣحﻠﻮل ﻳ‪ ３‬د اﻟقﻠﻴﻮ خﻮاص ﻟري؛ ‪＄‬کﻪ پﻪ‬ ‫اوبﻮ ک‪ ３‬ﻫاﻳدروﻟﻴز کﻴ‪８‬ي‪ ،‬چ‪ ３‬کﻤزوری ت‪５‬زاب او قﻮي اﻟقﻠﻲ جﻮړوي‪:‬‬ ‫‪2CH 3COOH + Ba (OH ) 2‬‬ ‫‪(CH 3COO ) 2 Ba + 2 H 2O‬‬ ‫‪COOH + 2 KOH‬‬ ‫‪COOK + 2 H O‬‬ ‫‪2‬‬ ‫|‬ ‫|‬ ‫‪COOH‬‬ ‫‪COOK‬‬

‫‪Oxalicacid‬‬

‫‪PotassiumOxalate‬‬

‫ﻣشﻖ او تﻤرﻳﻦ وک‪７‬ئ‬ ‫د ﻻﻧدې تعاﻣﻠﻮﻧﻮ ﻣعادﻟ‪ ３‬بشپ‪７‬ې ک‪７‬ئ‪:‬‬ ‫‪b) HCOOH + Al‬‬ ‫‪COOH + KOH‬‬ ‫|‬ ‫‪COOH‬‬

‫‪a ) CH 3COOH + Zn‬‬ ‫‪c) C 2 H 5COOH + Ba (OH ) 2‬‬

‫)‪d‬‬

‫‪ _2‬د ‪ C O‬اړﻳک‪ ３‬د پرې کﻴدو پربﻨس＀ دت‪５‬زابﻮﻧﻮ تﻌاﻣﻠﻮﻧﻪ‬ ‫کﻪ چﻴرې ﻫاﻳدروکسﻴﻞ ‪－‬روپ ) ‪OH‬‬ ‫)‬

‫‪O‬‬ ‫||‬ ‫‪C‬‬

‫‪O‬‬

‫( ﻟﻪ کاربﻮکسﻴﻞ گروپ ( ‪C OH‬‬

‫‪ ( R‬پﻪ ﻧﻮم ﻳادﻳ‪８‬ي‪ ،‬د کاربﻮکسﻴﻞ ﻟﻪ‬

‫‪－‬روپ ＇خﻪ د ‪OH‬‬

‫) ＇خﻪ جﻼشﻲ‪ ،‬د ﻫغﻪ پات‪ ３‬شﻮﻧﻲ د اساﻳﻞ ‪－‬روپ‬

‫‪－‬روپ جﻼکﻴدل د ب‪５‬ﻼب‪５‬ﻠﻮ ‪－‬روپﻮﻧﻮ د ﻣﻨ‪ ＃‬تﻪ راتﻠﻮ ﻻﻣﻞ‬

‫کﻴ‪８‬ي‪.‬‬ ‫‪١٧٣‬‬

‫د اسﻴد اﻧﻬاﻳدراﻳد جﻮړﻳدل‬ ‫کﻪ چﻴرې عضﻮي ت‪５‬زابﻮﻧﻪ دي ﻫاﻳدرﻳشﻦ شﻲ‪ ،‬اسﻴد اﻧﻬاﻳدراﻳدوﻧﻪ جﻮړﻳ‪８‬ي‪.‬د اسﻴد اﻧﻬاﻳدراﻳدوﻧﻮ وظﻴفﻮي ‪－‬روپ‬ ‫‪O‬‬ ‫‪O‬‬ ‫||‬ ‫||‬ ‫) ‪( C O C‬‬

‫دی چ‪ ３‬د اړوﻧده ت‪５‬زاب د ﻧﻮم پﻪ پاي ک‪ ３‬ﻳ‪ ３‬د اﻧﻬاﻳدراﻳد کﻠﻤﻪ ورزﻳاتﻴ‪８‬ي‪:‬‬ ‫‪O‬‬ ‫||‬ ‫‪C R‬‬

‫‪O‬‬ ‫‪O‬‬ ‫||‬ ‫||‬ ‫‪R C O C R + HOH‬‬

‫‪HO‬‬

‫‪O‬‬ ‫||‬ ‫‪R C OH +‬‬

‫اﻳستر ﻳﻔﻴکشﻦ (د اﻳستر جﻮړوﻧﻪ)‬ ‫د اﻳستر ﻳفﻴکﻴشﻦ پﻪ تعاﻣﻞ ک‪ ３‬د ت‪５‬زابﻮﻧﻮد‬

‫‪+‬‬

‫‪－‬روپ د اﻟکﻮﻟﻮﻧﻮ ﻟﻪ ‪－ H‬روپ سره‪ ،‬اوبﻪ جﻮړوي اود اساﻳﻞ ‪－‬روپ‬

‫‪OH‬‬

‫‪O‬‬

‫) ‪ ( R C//‬د اﻟکﻮاکساﻳد ‪－‬روپ ) ‪ ( R O‬سره اﻳستر تﻮﻟﻴد وي‪.‬دا تعاﻣﻞ د سﻠفﻮرﻳک اسﻴد پﻪ شتﻮن ک‪ ３‬د‬ ‫\‬ ‫کتﻠست پﻪ تﻮ‪－‬ﻪ ترسره کﻴ‪８‬ي‪:‬‬ ‫‪O‬‬ ‫‪ll‬‬ ‫‪C O R‬‬

‫‪+H O H‬‬

‫‪O‬‬ ‫‪//‬‬ ‫‪C O C H +H O‬‬ ‫‪2 5‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪3‬‬

‫‪CH‬‬

‫‪R‬‬

‫‪H 2SO 4‬‬

‫‪O‬‬ ‫‪//‬‬ ‫‪H 2SO4‬‬ ‫‪C‬‬ ‫'‪+ H O R‬‬ ‫\‬ ‫‪OH‬‬

‫‪COOH + C H‬‬ ‫‪OH‬‬ ‫‪2 5‬‬

‫‪R‬‬

‫‪3‬‬

‫‪CH‬‬

‫فعاﻟﻴت‬ ‫کﻮم ت‪５‬زاب او کﻮم اﻟکﻮل بﻪ ﻳﻮ ﻟﻪ بﻞ سره تعاﻣﻞ و ک‪７‬ي تر＇ﻮ ﻻﻧدې اﻳستروﻧﻪ جﻮړ شﻲ؟‬ ‫‪O‬‬ ‫‪//‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪C O C H‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4 7‬‬ ‫‪O‬‬ ‫‪//‬‬ ‫‪C H CH O C H‬‬ ‫‪6 5‬‬ ‫‪2‬‬

‫)‪a‬‬

‫)‪b‬‬

‫د ﻋﻀﻮي ت‪５‬زابﻮﻧﻮ د رﻳدکشﻦ تﻌاﻣﻠﻮﻧﻪ‬ ‫د ＇ﻮ کتﻠستﻮﻧﻮ؛ ﻟکﻪ‪ LiAlH 4 :‬ﻳا ‪ NaBH 4‬پﻪ شتﻮن ک‪ ،３‬د ت‪５‬زابﻮﻧﻮ د کاربﻮکسﻴﻞ ‪－‬روپ ارجاع او پﻪ اﻟکﻮﻟﻮ‬ ‫بدﻟﻮن ﻣﻮﻣی‪:‬‬ ‫‪O‬‬

‫‪2‬‬

‫‪OH + H‬‬

‫‪OH + H O‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪١٧٤‬‬

‫‪2‬‬

‫‪CH‬‬

‫‪2‬‬

‫‪R CH‬‬

‫‪3‬‬

‫‪CH‬‬

‫‪LiAlH 4‬‬

‫‪LiAlH4‬‬

‫‪R COOH‬‬

‫‪COOH‬‬

‫‪3‬‬

‫‪CH‬‬

‫‪ :4_1_10‬دﻋﻀﻮي ت‪５‬زابﻮﻧﻮ ﻻس تﻪ راوړﻧﻪ‬ ‫‪ _1‬د ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧﻴﻮ اﻟکﻮﻟﻮ ﻟﻪ اکسﻴد ﻳشﻦ ＇خﻪ ﻋﻀﻮي ت‪５‬زابﻮﻧﻪ ﻻستﻪ را‪＄‬ﻲ‪:‬‬

‫کﻪ چﻴرې ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧی اﻟکﻮل اکسﻴدﻳشﻦ شﻲ‪ ،‬اﻟدﻳﻬاﻳد او د اﻟدﻳﻬاﻳد ﻟﻪ اکسﻴدﻳشﻦ ＇خﻪ عضﻮي تﻴرابﻮﻧﻪ ﻻستﻪ‬ ‫را‪＄‬ﻲ‪ ،‬پﻪ دې تعاﻣﻞ ک‪ ３‬د ت‪５‬زابﻮﻧﻮ ﻣحﻠﻮﻟﻮﻧﻪ د ‪ KMnO4‬او ‪ K 2Cr2O7‬پﻪ واسطﻪ اکسﻴدي کﻴ‪８‬ي چ‪ ３‬دا ﻣرکبﻮﻧﻪ د‬ ‫اکسﻴداﻧتﻮ پﻪ تﻮ‪－‬ﻪ کارول کﻴ‪８‬ي‪:‬‬ ‫‪O‬‬ ‫||‬ ‫‪R C OH‬‬

‫‪CH3 O‬‬ ‫‪CH3 O‬‬ ‫|‬ ‫||||‬ ‫|‬ ‫‪C OH‬‬ ‫‪CH‬‬

‫‪CH3‬‬ ‫‪CH3‬‬

‫‪O‬‬

‫‪CH3 O‬‬ ‫‪CH3 O‬‬ ‫|‬ ‫||||‬ ‫|‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪C H‬‬

‫‪O‬‬

‫‪O‬‬ ‫||‬ ‫‪R C H‬‬

‫‪3‬‬

‫‪O‬‬

‫‪CH‬‬

‫‪H 2O‬‬

‫‪O‬‬ ‫‪H 2O‬‬

‫‪OH‬‬

‫‪2‬‬

‫‪OH‬‬

‫‪2‬‬

‫‪CH33‬‬ ‫|‬ ‫‪C| H CH‬‬

‫‪R CH‬‬

‫‪3‬‬

‫‪CH‬‬

‫پﻪ ﻫﻤدې ډول د ﻟ‪８‬و اکسﻴداﻧتﻮ ﻧﻮ پﻪ شتﻮن ک‪ ،３‬بﻨزاﻳﻞ اﻟکﻮل پﻪ بﻨزوﻳﻴک اسﻴد بدﻟﻴ‪８‬ي‪:‬‬ ‫‪O‬‬

‫‪O‬‬

‫] ‪[O‬‬

‫‪C‬‬ ‫‪OH‬‬

‫‪Benzeic acid‬‬

‫] ‪[O‬‬

‫‪C‬‬ ‫‪benzaldehy de H‬‬

‫‪H 2O‬‬

‫‪CH 2 OH‬‬ ‫‪benzylacohol‬‬

‫‪ _2‬د اﻟکﻴﻨﻮﻧﻮ ﻟﻪ اکسﻴدﻳشﻦ ＇خﻪ د ت‪５‬زابﻮﻧﻮ ﻻستﻪ راوړﻧﻪ‬ ‫کﻪ چﻴرې اﻟکﻴﻨﻮﻧﻪ د‬

‫‪KMnO4‬‬

‫د اﻟقﻠﻲ ﻟﻪ تﻮد ﻣحﻠﻮل سره ﻳﻮ ‪＄‬اى شﻲ‪ ،‬د ﻫغﻮى د اکسﻴدﻳشﻦ تعاﻣﻞ ترسره کﻴ‪８‬ي‬

‫چ‪ ３‬د اﻟکﻴﻨﻮﻧﻮ زﻧ‪％‬ﻴر د جﻮړه اړﻳکﻮ پﻪ برخﻪ ک‪ ３‬پرې او پﻪ پاﻳﻠﻪ ک‪ ３‬د عضﻮي ت‪５‬زابﻮﻧﻮ دوه ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻪ ﻻستﻪ‬ ‫را‪＄‬ﻲ‪:‬‬

‫‪COOH + R ' COOH‬‬

‫‪R‬‬

‫‪KMnO4 ,OH‬‬

‫‪COOH + C H‬‬ ‫‪COOH‬‬ ‫‪2 5‬‬ ‫‪acetic acid‬‬ ‫‪propanioc acid‬‬

‫‪CH3‬‬ ‫‪CH3‬‬

‫'‪R‬‬

‫‪C = CH‬‬

‫‪KMnO 4 ,OH‬‬

‫‪R‬‬ ‫‪CH = CH‬‬

‫‪C H‬‬ ‫‪2 5‬‬ ‫‪pentene‬‬

‫‪3‬‬

‫‪CH‬‬

‫‪2‬‬

‫‪ _3‬د ‪－‬رﻳﻨارد ＊ﻮدوﻧکﻲ د کاربﻨﻴشﻦ پﻪ واسﻄﻪ د ﻋﻀﻮی ت‪５‬زابﻮﻧﻮ ﻻستﻪ راوړﻧﻪ‬ ‫د کاربﻮکسﻠﻴک اسﻴدوﻧﻮ د ﻻستﻪ راوړﻧ‪ ３‬ﻟﻪ ﻣﻴتﻮدوﻧﻮ ＇خﻪ ﻳﻮ ＊ﻪ ﻣﻴتﻮد د ‪－‬رﻳﻨارد د ＊ﻮدوﻧکﻲ تعاﻣﻞ د کاربﻦ ډای‬ ‫اکساﻳد سره دی چ‪ ３‬د ﻫغﻮی د تعاﻣﻞ ﻣعادﻟﻪ پﻪ ﻻﻧدې ډول ده‪:‬‬ ‫‪O‬‬ ‫‪R C O MgX‬‬

‫‪O‬‬ ‫‪R C OH + MgX 2‬‬

‫‪R MgX + O = C = O‬‬

‫‪O‬‬ ‫‪R C O MgX + HX‬‬

‫‪١٧٥‬‬

‫د سرک‪ ３‬ت‪５‬زاب د ﻻﻧدې فﻮرﻣﻮل پﻪ وسﻴﻠﻪ ﻻس تﻪ را‪＄‬ﻲ‪:‬‬ ‫‪O‬‬ ‫‪//‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪OH‬‬

‫‪3‬‬

‫‪CH‬‬

‫‪O‬‬ ‫‪//‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪OMgBr‬‬

‫‪+ HBr‬‬ ‫‪MgBr 2‬‬

‫‪3‬‬

‫‪CH‬‬

‫‪2‬‬

‫‪MgBr + CO‬‬

‫‪3‬‬

‫‪CH‬‬

‫‪ _4‬دکاربﻮکسﻠﻴک اسﻴد د ﻣشتﻘاتﻮ دﻫاﻳدروﻟﻴز پﻪ واسﻄﻪ دکاربﻮکسﻠﻴک اسﻴد ﻻستﻪ راوړﻧﻪ‬

‫اﻳستروﻧﻪ د ت‪５‬زابﻲ کتﻠستﻮﻧﻮ پﻪ شتﻮن کﻲ ﻫاﻳدروﻟﻴز کﻴ‪８‬ي چ‪ ３‬پﻪ پاﻳﻠﻪ ک‪ ３‬اﻟکﻮل او عضﻮي ت‪５‬زاب ﻻستﻪ‬ ‫را‪＄‬ﻲ‪:‬‬ ‫‪OH‬‬

‫‪OH‬‬

‫‪3‬‬

‫‪O‬‬ ‫‪//‬‬ ‫‪C OH + R‬‬

‫‪O‬‬ ‫‪//‬‬ ‫‪C OH + CH‬‬

‫‪3‬‬

‫‪CH‬‬

‫‪H+‬‬

‫‪R‬‬

‫‪O‬‬ ‫‪//‬‬ ‫‪C OR + H OH‬‬

‫‪O‬‬ ‫‪//‬‬ ‫‪C OCH + H OH‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪H+‬‬

‫‪R‬‬ ‫'‪R‬‬

‫‪3‬‬

‫‪CH‬‬

‫ﻓﻌاﻟﻴت‬ ‫ﻻﻧدې تعاﻣﻞ کﻮوﻧکﻲ ﻣﻮاد او د ﻫغﻮى د تعاﻣﻞ ﻣحصﻮﻟﻮﻧﻪ ﻟﻴکﻞ شﻮي دي‪ :‬تا س‪ ３‬ﻳ‪ ３‬کﻴﻤﻴاﻳﻲ‬ ‫ﻣعادﻟ‪ ３‬وﻟﻴکئ او ﻫغﻪ کتﻠست ﻣﻮاد چ‪ ３‬د تعاﻣﻞ دج＂کتﻴا ﻻﻣﻞ ‪－‬ر‪＄‬ﻲ‪ ،‬و！اکئ‪:‬‬ ‫‪n‬‬

‫‪pentanoic acid‬‬

‫‪cyclopenta noic acid‬‬ ‫‪hexanedioi c acid‬‬

‫‪1,4‬‬

‫‪pentanol‬‬

‫‪b)cyclopen tane‬‬

‫‪dibromobut ane‬‬

‫‪farmic acid‬‬

‫‪a)n‬‬

‫‪c) 1,4‬‬

‫‪ethyl farmate‬‬

‫)‪d‬‬

‫‪＄ :2_10‬ﻴﻨ‪ ３‬ﻣﻬﻢ کاربﻮکسﻠﻴک اسﻴدوﻧﻪ‬ ‫‪ _1‬ﻓارﻣﻴک اسﻴد‬ ‫‪O‬‬ ‫‪//‬‬ ‫د فارﻣﻴک اسﻴد ساختﻤاﻧﻲ فﻮرﻣﻮل ) ‪ ( H C OH‬دى چ‪ ３‬ډ‪４‬ر ساده کاربﻮکسﻠﻴک اسﻴد دى‪ ،‬د ډ‪４‬رو حشرو‬ ‫پﻪ ﻟﻴشﻪ او زﻫرو ک‪ ３‬پﻪ ‪＄‬اﻧ‪７／‬ي تﻮ‪－‬ﻪ پﻪ ﻣچﻴﻮ او ﻣﻴ‪８‬ﻳاﻧﻮ ک‪ ３‬شتﻮن ﻟري‪ .‬د ﻫغﻪ ﻧﻮم ﻫﻢ دﻣﻴ‪８‬ي د ﻻتﻴﻦ ﻧﻮم‬ ‫(‪＇ )farmica‬خﻪ اخ‪５‬ستﻞ شﻮى دى‪.‬‬

‫(‪ )3_10‬شکﻞ‪ :‬ﻣچ‪ ９‬د فارﻣﻴک اسﻴد سرچﻴﻨﻪ‬ ‫د ﻓارﻣﻴک اسﻴد ﻓزﻳکﻲ خﻮاص‬ ‫فارﻣﻴک اسﻴد پﻪ اوبﻮک‪＊ ３‬ﻪ او پﻪ ﻫاﻳدروکاربﻨﻮﻧﻮ ک‪ ３‬ﻟ‪ ８‬حﻠﻴ‪８‬ي‪ ،‬پﻪ اوبﻠﻨﻮ ﻣحﻠﻮﻟﻮﻧﻮ ک‪ ３‬پﻪ اﻳﻮﻧﻮﻧﻮ ！ﻮ！ﻪ کﻴ‪８‬ي‪:‬‬ ‫‪4‬‬

‫‪١٧٦‬‬

‫‪k a = 1.8 10‬‬

‫)‪HCOO (aq) + H + (aq‬‬

‫)‪HCOOH (aq‬‬

‫فارﻣﻴک اسﻴد ﻳﻮه ب‪ ３‬رﻧ‪／‬ﻪ ﻣاﻳع ده‪ ،‬ت‪５‬ز بﻮی ﻟري‪ ،‬ﻟﻮ‪－‬ﻰ کﻮوﻧکﻰ او تخرﻳب کﻮوﻧکی دى او د اﻳشﻴدو ！کی ﻳ‪100C o ３‬‬

‫دی‪.‬‬ ‫کﻴﻤﻴاﻳﻲ خﻮاص ﻳ‪３‬‬

‫‪O‬‬ ‫‪//‬‬ ‫) ‪C OH‬‬

‫‪ ( H‬تﻪ پﻪ ‪＄‬ﻴرسره و کتﻞ شﻲ‪ ،‬پﻪ اساﻧی سره بﻪ پﻮه شﻮ چ‪ ３‬پﻪ‬ ‫کﻪ چﻴرې د فارﻣﻴک اسﻴد جﻮړ＊ت‬ ‫‪O‬‬ ‫ر＊تﻴا فارﻣﻴک اسﻴد ﻟﻪ دوو وظﻴفﻪ ﻳﻲ ‪－‬روپﻮﻧﻮ ﻫاﻳدروکسﻴﻞ ‪ OH‬او بﻞ اﻟدﻳﻬاﻳدي ‪－‬روپ )) ‪＇ ( H( C//C‬خﻪ چ‪３‬‬ ‫ﻳﻮ ﻟﻪ بﻞ سره ﻳﻮ‪＄‬اى شﻮي‪ ،‬جﻮړ شﻮی دی؛ پر دې بﻨس＀ فارﻣﻴک اسﻴد او د ﻫغﻪ ﻣاﻟ‪ ３／‬د ﻧﻮرو کاربﻮکسﻠﻴک‬ ‫اسﻴدوﻧﻮ او د ﻫغﻮی ﻣاﻟ‪／‬ﻮ پرتﻠﻪ پﻪ اساﻧ‪ ９‬سره اکسﻴداﻳز کﻴ‪８‬ي‪ ،‬پﻪ ﻟﻮﻣ‪７‬ي پ‪７‬او ک‪ ３‬ب‪ ３‬ثباتﻪ کاربﻮﻧﻴک اسﻴد ﻻس‬ ‫تﻪ را‪＄‬ﻲ او بﻴا وروستﻪ پﻪ ‪ CO2‬او ‪ H 2O‬تجزﻳﻪ کﻴ‪８‬ي‪:‬‬ ‫||‬

‫‪O‬‬ ‫‪OH‬‬

‫‪C‬‬

‫‪O‬‬

‫‪O‬‬ ‫‪H‬‬

‫‪OH‬‬

‫‪hydroxyl containing‬‬ ‫‪aldehyde group‬‬

‫‪C‬‬

‫‪OH‬‬

‫‪H‬‬

‫‪C‬‬

‫‪carboxyl‬‬ ‫‪group‬‬

‫‪hydrogen containing‬‬ ‫‪carboxyl group‬‬

‫‪O‬‬ ‫‪H 2 O + CO2‬‬

‫‪H‬‬ ‫‪aldehyde‬‬ ‫‪group‬‬

‫‪O‬‬

‫‪HO C‬‬ ‫‪OH‬‬ ‫‪carbonic acid‬‬

‫] ‪[O‬‬

‫‪H C‬‬ ‫‪OH‬‬ ‫‪formic acid‬‬

‫‪unstable intermediate‬‬

‫(ﻣﻨ‪％‬ﻨی ثبات ﻧﻪ ﻟروﻧکی حاﻟت)‬ ‫کﻪ چﻴرې د ‪－‬ﻮ‪７－‬و ت‪５‬زاب د کتﻠست پﻪ تﻮ‪－‬ﻪ وکارول شﻲ‪ ،‬پﻪ ！ﻴ＂ﻪ تﻮدوخﻪ ک‪ ３‬فارﻣﻴک اسﻴد پﻪ‬ ‫کﻴ‪８‬ي‪:‬‬ ‫‪H 2 SO 4‬‬ ‫‪CO + H O‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪ CO‬او اوبﻮ تجزﻳﻪ‬

‫‪HCOOH‬‬

‫د ﻓارﻣﻴک اسﻴد ﻻستﻪ راوړﻧﻪ‬ ‫‪ _1‬پﻪ ډ‪４‬ر ه کچﻪ فارﻣﻴک اسﻴد د فارم اﻟدﻳﻬاﻳد ﻟﻪ اکسﻴدﻳشﻦ ＇خﻪ ﻻستﻪ راوړي‪:‬‬ ‫‪OH‬‬

‫‪O‬‬ ‫‪//‬‬ ‫‪C‬‬

‫‪H‬‬

‫‪O‬‬

‫‪H‬‬

‫‪O‬‬ ‫‪//‬‬ ‫‪C‬‬

‫‪H‬‬

‫‪O‬‬ ‫‪H 2O‬‬

‫‪OH‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪CH‬‬

‫‪ _2‬پﻪ صﻨعت ک‪ ３‬پﻪ ﻟﻮﻣ‪７‬ي سرک‪ ３‬دﻟﻮړ فشار او ﻟﻮړې تﻮدوخ‪ ３‬پﻪ شتﻮن ک‪ ３‬د فارﻣﻴک اسﻴد ﻣاﻟ‪／‬ﻪ د ‪ CO‬او‬ ‫‪ NaOH‬دتعاﻣﻞ پﻪ واسطﻪ ﻻستﻪ راوړي‪ ،‬بﻴا وروستﻪ دي ﻣاﻟ‪ ３／‬تﻪ ﻟﻪ ‪ H 2 SO4‬ﻳا ‪ H 3 PO4‬سره تعاﻣﻞ ورکﻮي‪ ،‬پﻪ‬ ‫پاﻳﻠﻪ ک‪ ３‬فارﻣﻴک اسﻴد ﻻستﻪ را‪＄‬ﻲ‪:‬‬ ‫‪H COONa‬‬

‫‪200o C ,100tm‬‬

‫‪CO + NaOH‬‬ ‫‪١٧٧‬‬

‫‪COOH + NaHSO‬‬ ‫‪4‬‬

‫‪H‬‬

‫‪200°C ,100atm‬‬

‫‪COONa + H SO‬‬ ‫‪2 4‬‬

‫‪H‬‬

‫‪ _3‬پﻪ ﻻبراتﻮاروﻧﻮ ک‪ ３‬فارﻣﻴک اسﻴد د ا‪－‬زاﻟﻴک اسﻴد او بﻠﻦ ﻣحﻠﻮل ＇خﻪ د تﻮدوخﻲ ورکﻮﻟﻮ پﻪ واسطﻪ د‬ ‫‪－‬ﻠﻴسرﻳﻨﻮ پﻪ شتﻮن ک‪ ３‬ﻻستﻪ راوړي‪:‬‬ ‫‪COOH‬‬ ‫‪HCOOH + CO 2‬‬ ‫‪formic acid‬‬

‫|‬ ‫‪C OOH‬‬ ‫‪Oxalic acid‬‬

‫ﻓﻌاﻟﻴت‬ ‫د ﻓار ﻣﻴک اسﻴد ﻻستﻪ راوړﻧﻪ‬ ‫د اړتﻴاوړ ﻣﻮاد او ساﻣان‪ :‬باﻟﻮن‪ ،‬ترﻣاﻣتر‪ ،‬کاﻧدﻧسر‪ ،‬ستﻴﻨد ﻟﻪ پاﻳ‪ ３‬سره‪ ،‬اﻳرﻟﻴﻦ ﻣاﻳر‪ ،‬ا‪－‬زاﻟﻴک‬ ‫اسﻴد‪－ ،‬ﻠﻴسرﻳﻦ او اوبﻪ‪.‬‬ ‫ک‪７‬ﻧﻼره‬ ‫د ا‪－‬زاﻟﻴک اسﻴد د ﻣحﻠﻮل ﻳﻮه ！اکﻠ‪ ３‬کچﻪ پﻪ ﻳﻮ باﻟﻮن ک‪ ３‬واچﻮئ‪ ،‬ﻫغﻪ ﻟﻪ )‪ (4 10‬شکﻞ سره سﻢ پﻪ‬ ‫ستﻴﻨد ک‪！ ３‬ﻴﻨ‪ ，‬ک‪７‬ئ‪ ،‬د باﻟﻮن خﻮﻟﻪ د دوو سﻮرﻳﻮ ﻟروﻧکﻲ کار کﻲ سرپﻮښ پﻪ واسطﻪ وت‪７‬ئ‪ ،‬د سرپﻮښ پﻪ ﻳﻮ‬ ‫سﻮري ک‪ ３‬ترﻣاﻣتر او پﻪ بﻞ سﻮري ک‪ ３‬ﻳ‪ ３‬زﻧ‪／‬ﻮن کﻮږی ﻧﻞ کﻴ‪８‬دئ‪ ،‬دا ﻧﻞ ﻟﻪ کاﻧدﻧسر سره وت‪７‬ئ‪ ،‬د کاﻧدﻧسر‬ ‫وتﻮﻧکی ﻧﻞ د اﻳرﻟﻴﻦ ﻣاﻳر پﻪ خﻮﻟ‪ ３‬ک‪ ３‬د تعاﻣﻞ دﻣحصﻮﻟﻮ د！ﻮﻟﻮﻟﻮ ﻟپاره کﻴ‪８‬دئ‪ ،‬وروستﻪ د باﻟﻮن دﻧﻨﻪ ﻣحتﻮﻳاتﻮ‬ ‫تﻪ تﻮدوخﻪ ورک‪７‬ئ‪ ،‬بﻪ دې ک‪７‬ﻧﻪ ک‪ ３‬خپﻠ‪ ３‬ﻟﻴدﻧ‪ ３‬او د تعاﻣﻞ ﻣعادﻟﻪ وﻟﻴکئ‪.‬‬

‫(‪ )4_10‬شکﻞ‪ :‬د فارﻣﻴک اسﻴد ﻻس تﻪ راوړﻧﻪ‬ ‫د ﻓارﻣﻴک اسﻴد کارول‬ ‫فارﻣﻴک اسﻴد د اﻟدﻳﻬاﻳد وﻧﻮ پﻪ شان د عفﻮﻧﻲ ضد (بدبﻮي ضد) ＊ﻪ خﻮاص ﻟري‪ ،‬د ﻫغﻪ ﻟ‪８‬ه کچﻪ پﻪ شاتﻮ (عسﻞ)‬ ‫ک‪ ３‬شتﻮن ﻟري چ‪ ３‬د ﻫغﻪ ﻟﻪ خﻮسا کﻴدو او ورستﻴدﻟﻮ ＇خﻪ ﻣخﻨﻴﻮی کﻮي‪ .‬ﻟﻪ فارﻣﻴک اسﻴد ＇خﻪ د حﻴﻮاﻧاﻧﻮ د‬ ‫جسدوﻧﻮ (کاﻟبﻮتﻮﻧﻮ) پﻪ ساتﻠﻮ اود ＇رﻣﻨ‪ ３‬پﻪ صﻨعت ک‪＂－ ３‬ﻪ اخ‪５‬ستﻞ کﻴ‪８‬ي چ‪ ３‬پﻪ عﻤﻮﻣﻲ ډول فارﻣﻴک اسﻴد د‬ ‫سرو او پﻼستﻴک د تﻮﻟﻴد د ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧﻴﻮ ﻣﻮادو پﻪ تﻮ‪－‬ﻪ پﻪ کاروړل کﻴ‪８‬ي‪.‬‬ ‫‪١٧٨‬‬

‫‪ _2‬اسﻴتﻴک اسﻴد‬ ‫‪ CH 3‬دى چ‪ ３‬ﻟﻪ ﻣﻬﻤﻮ عضﻮي ت‪５‬زابﻮﻧﻮ ＇خﻪ شﻤ‪５‬رل کﻴ‪８‬ي‪ .‬پﻪ سر‬ ‫د اسﻴتﻴک اسﻴد ﻣشرح فﻮرﻣﻮل‬ ‫ک‪ ３‬ﻟﻪ ‪ 4 6%‬غﻠظت سره شتﻪ دى‪ ،‬د سرک‪ ３‬خﻮﻧد او بﻮى ﻟري‪ .‬د ﻫغﻪ ﻧﻮم ﻫﻢ د سرک‪ ３‬ﻟﻪ ﻻتﻴﻦ ﻧﻮم )‪(acetum‬‬ ‫＇خﻪ اخﻴستﻞ شﻮى دى‪ .‬پﻪ ‪ 16.7 o C‬تﻮدوخﻪ ک‪ ３‬جاﻣد حاﻟت ﻟري او د ﻳخ پﻪ ب‪２‬ﻪ ﻟﻴدل کﻴ‪８‬ي؛ ﻧﻮ ﻟﻪ دې کبﻠﻪ د‬ ‫سرک‪ ３‬جاﻣد ت‪５‬زاب د جاﻣد اﻳتاﻧﻮﻳک اسﻴد پﻪ ﻧﻮم ﻳادشﻮى دى‪.‬‬ ‫‪O‬‬ ‫‪//‬‬ ‫‪C OH‬‬

‫د اسﻴتﻴک اسﻴد ﻓزﻳکﻲ خﻮاص‬ ‫د سرک‪ ３‬خاﻟص ت‪５‬زاب ب‪ ３‬رﻧ‪／‬ﻪ کرستﻠﻮﻧﻪ ﻟري‪ ،‬د تﻮدوخ‪ ３‬پﻪ ‪ 67.7C‬ک‪ ３‬وﻳﻠﻲ کﻴ‪８‬ي او ﻟﻪ تﻮدوخ‪ ３‬پﻪ ‪118C‬‬ ‫ک‪ ３‬پﻪ ا‪４‬ش‪５‬دو را‪＄‬ﻲ‪ ،‬پﻪ اوبﻮ ک‪ ３‬حﻞ کﻴ‪８‬ي؛ د اﻳﻮﻧاﻳزﻳشﻦ درجﻪ ﻳ‪ ３‬ډ‪４‬ره ＊کتﻪ او د ‪ 3%‬پﻪ شاوخﻮاک‪ ３‬ده‪:‬‬ ‫‪5‬‬

‫‪k a = 1,8 10‬‬

‫) ‪CH 3COO (aq ) + H + (aq‬‬

‫) ‪CH 3COOH (aq‬‬

‫د اسﻴتﻴک اسﻴد کﻴﻤﻴاﻳﻲ خﻮاص‬ ‫استﻴک اسﻴد د ﻧﻮرو عضﻮي ت‪５‬زابﻮﻧﻮ پﻪ شان ت‪５‬زابﻲ خﻮاص ＊ﻴﻲ‪ ،‬د فﻠزوﻧﻮ او اﻟقﻠﻴﻮ سره تعاﻣﻞ کﻮي چ‪ ３‬ﻣاﻟ‪／‬ﻪ‬ ‫جﻮړوي؛ د بﻴﻠ‪ ３／‬پﻪ ډول‪ :‬ﻟﻪ سﻮدﻳﻢ سره د ﻻﻧدې ﻣعادﻟ‪ ３‬سره سﻢ تعاﻣﻞ کﻮي د سﻮدﻳﻢ اسﻴتات ﻣاﻟ‪／‬ﻪ جﻮړوي‪:‬‬ ‫‪O‬‬ ‫‪//‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪ONa + H O‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪O‬‬ ‫‪//‬‬ ‫‪2CH‬‬ ‫‪C ONa + H‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪O‬‬ ‫‪//‬‬ ‫‪C OH + NaOH‬‬ ‫‪O‬‬ ‫‪//‬‬ ‫‪C OH + 2Na‬‬

‫‪3‬‬

‫‪3‬‬

‫‪CH‬‬

‫‪2CH‬‬

‫د اسﻴتﻴک اسﻴد ﻻستﻪ راوړﻧﻪ‬ ‫‪ _1‬اسﻴتﻴک اسﻴد د اﻧزاﻳﻢ پﻪ شتﻮن کﻲ د اﻳتاﻧﻮل ﻟﻪ کتﻠستﻲ اکسﻴدﻳشﻦ ＇خﻪ ﻻستﻪ راوړل کﻴ‪８‬ي‪ ،‬د سرکﻲ ت‪５‬زاب‬ ‫د ﻣﻴﻮو‪ ،‬ﻟکﻪ‪ :‬د اﻧ‪／‬ﻮرو او دﻣ‪２‬ﻮ ﻟﻪ اوبﻮ ＇خﻪ ﻫﻢ پﻪ ﻻس راوړل کﻴ‪８‬ي چ‪ ３‬ﻫغﻪ تﻪ د طبﻴعﻲ سرکﻲ ت‪５‬زاب واﻳﻲ‪:‬‬ ‫‪O‬‬

‫‪CH 3 C OH + H 2O‬‬

‫] ‪2[O‬‬

‫‪CH 3 CH 2 OH‬‬

‫‪ _2‬د سرک‪ ３‬ت‪５‬زاب د فارﻣﻴک اسﻴد پرخﻼف پﻪ اساﻧ‪ ９‬ﻧﻪ اکسﻴداﻳز کﻴ‪８‬ي؛ ﻧﻮ ﻟﻪ دې اﻣﻠﻪ د اسﻴتات ﻣاﻟ‪ ３／‬تﻪ ﻟﻪ‬ ‫‪ H 2 SO4‬سره تعاﻣﻞ ورکﻮي او اسﻴتﻴک اسﻴد ﻻستﻪ راوړي‪ .‬پﻪ پخﻮاﻧﻴﻮ وختﻮﻧﻮک‪ ３‬اسﻴتﻴک اسﻴد ﻳ‪ ３‬ﻟﻪ ﻟر‪５－‬ﻮ ＇خﻪ‬ ‫داس‪ ３‬ﻻستﻪ راوړل چ‪ ３‬ﻟر‪－‬ﻲ ﻳ‪ ３‬دﻫﻮا پﻪ ﻧشتﻮاﻟﻲ ک‪ ３‬پﻪ ﻣاﻳع تبدﻳﻠﻮل‪ ،‬د ﻟر‪－‬ﻴﻮ پﻪ ﻣاﻳع ک‪ ３‬شاﻣﻞ اسﻴتﻴک اسﻴد ﻳ‪３‬‬ ‫‪O‬‬ ‫د ‪ CaO‬پﻪ واسطﻪ پﻪ ‪ (CH C// O) Ca‬بدﻟﻮن ورکﻮو‪ ،‬ﻟﻪ دې ک‪７‬ﻧ‪＇ ３‬خﻪ وروستﻪ بﻪ ﻳ‪ ３‬جﻼ کﻮل‪ ،‬ﻻستﻪ راغﻠﻲ اسﻴتات‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫ﻣاﻟ‪ ３／‬تﻪ بﻪ ﻳ‪ ３‬تﻮدوخﻪ ورکﻮﻟﻪ او ﻟﻪ ﻻﻧدې شکﻞ سره سﻢ بﻪ ﻳ‪ ３‬پﻪ اسﻴتﻴک اسﻴد تبدﻳﻠﻮ ﻟﻪ‪:‬‬

‫(‪ )5_10‬شکﻞ‪ :‬د تﻮدوخ‪ ３‬پﻪ واسطﻪ ﻟﻪ سﻮدﻳﻢ اسﻴتات ＇خﻪ د اسﻴتﻴک اسﻴد ﻻستﻪ راوړﻧﻪ‬

‫‪١٧٩‬‬

‫پﻪ دې تعاﻣﻞ ک‪ ３‬ﻣﻴتاﻧﻮل او اسﻴتﻮن ﻫﻢ تﻮﻟﻴدﻳ‪８‬ي چ‪ ３‬ﻫغﻮی ب‪７‬اس کﻴ‪８‬ي‪ .‬د ‪ H 2 SO4‬پﻪ زﻳاتﻮا ﻟﻲ سره ‪99.5%‬‬

‫د سرک‪ ３‬خاﻟص ت‪５‬زاب ﻻستﻪ راوړي‪:‬‬ ‫‪O‬‬ ‫‪O‬‬ ‫‪//‬‬ ‫‪//‬‬ ‫‪C OH‬‬ ‫‪OH +‬‬ ‫‪+ CaSO‬‬ ‫‪CaSO‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪4‬‬

‫‪2CH‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪H 2SO‬‬ ‫‪SO 4‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪2 4‬‬

‫‪O‬‬ ‫‪O‬‬ ‫‪//‬‬ ‫‪//‬‬ ‫‪C O‬‬ ‫‪O)) Ca‬‬ ‫‪Ca‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪CH‬‬ ‫‪((CH‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪ _3‬پﻪ صﻨعت ک‪ ３‬د سرک‪ ３‬ت‪５‬زاب داس‪ ３‬ﻻستﻪ راوړي چ‪ ３‬پﻪ اسﻴتﻴﻠﻴﻦ باﻧدې اوبﻪ اچﻮي او پﻪ پاﻳﻠﻪ ک‪ ３‬اسﻴتﻴﻠﻴﻦ‬ ‫اکسﻴداﻳز او اسﻴتﻴک اسﻴد جﻮړﻳ‪８‬ي‪:‬‬ ‫‪O‬‬ ‫‪//‬‬ ‫‪C OH‬‬

‫‪3‬‬

‫‪CH‬‬

‫‪O‬‬

‫‪O‬‬ ‫‪//‬‬ ‫‪C H‬‬

‫‪3‬‬

‫‪CH‬‬

‫‪H 2 SO4‬‬

‫‪H +H O‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪C‬‬

‫‪C‬‬

‫‪H‬‬

‫ﻣشﻖ او تﻤرﻳﻦ وک‪７‬ئ‬ ‫پﻪ ！اکﻠﻮ (ستﻨدرد) شراﻳطﻮ ک‪ ３‬بﻪ ＇ﻮﻣره د ﻫاﻳدروجﻦ ‪－‬از ﻟﻪ ‪ 150g‬اسﻴتﻴک اسﻴد ﻣحﻠﻮل او‬ ‫ﻣ‪／‬ﻨزﻳﻢ سره تعاﻣﻞ وک‪７‬ي؟‬ ‫دا ﻣحﻠﻮل ‪ 18%‬دی‪.‬‬ ‫د اسﻴتﻴک اسﻴد کارول‬ ‫د سرک‪ ３‬ت‪５‬زاب د ﻣﻮﻣﻮ‪ ،‬کﻨ‪６‬و اوتﻴﻠﻮ ＊ﻪ حﻠکﻮوﻧکی دی‪ .‬د ﻫغﻪ ﻟﻪ ﻣاﻟ‪／‬ی ＇خﻪ ارز＊ت ﻟروﻧکﻲ عضﻮي ﻣرکبﻮﻧﻪ‬ ‫تر ﻻسﻪ کﻴ‪８‬ي؛ دبﻴﻠ‪ ３／‬پﻪ ډول‪ :‬ﻣﻴتان ﻟﻪ سﻮدﻳﻢ اسﻴتﻴت ＇خﻪ او اسﻴتﻮن ﻟﻪ کﻠسﻴﻢ اسﻴتﻴت ＇خﻪ ﻻستﻪ راوړل‬ ‫کﻴ‪８‬ي‪ .‬اﻟﻤﻮﻧﻴﻢ اسﻴتﻴت د رﻧ‪／‬ﻮﻧﻮ د جﻼ ورکﻮوﻧکﻮ ﻣﻮادو پﻪ تﻮ‪－‬ﻪ‪ ،‬د کاغذ د جﻼ ﻟپاره‪ ،‬د ！ﻮکراﻧﻮ د جﻼ ﻟپاره اوپﻪ‬ ‫دوا جﻮړوﻧﻪ ک‪ ３‬د اﻧتﻲ سپتﻴک ﻣادې او د اسﻬال ضد دوا پﻪ تﻮ‪－‬ﻪ کارول کﻴ‪８‬ي‪ .‬سﻠﻮﻟﻮز اسﻴتﻴت چ‪ ３‬د سرک‪ ３‬د‬ ‫ت‪５‬زابﻮ ﻟﻪ ﻣشتقاتﻮ ＇خﻪ دی‪ ،‬د ﻻکﻮ‪ ،‬ﻧﻪ ﻣاتﻴدوﻧکﻮ ＊ﻴ‪＋‬ﻮ‪ ،‬د روغﻨی (غﻮړو) درﻧ‪／‬ﻮﻧﻮ د جﻼ او د تاروﻧﻮ پﻪ جﻮړوﻟﻮ‬ ‫ک‪ ３‬ور＇خﻪ ‪＂－‬ﻪ اخ‪５‬ستﻞ کﻴ‪８‬ي؛ پﻪ ﻫﻤدې تﻮ‪－‬ﻪ د رب‪ ７‬جﻮړوﻧ‪ ３‬ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧی ﻣﻮاد ﻫﻢ دی‪.‬‬ ‫‪ _3‬ا‪－‬زاﻟﻴک اسﻴد‬ ‫ا‪－‬زاﻟﻴک اسﻴد د تﻨباکﻮ پﻪ پا‪１‬ﻮ‪ ،‬روﻣﻲ بادﻧجاﻧﻮ‪ ،‬ﻧعﻨاع او ﻣارچﻮبﻪ ک‪ ３‬ﻣﻮﻧدل کﻴ‪８‬ي‪ ،‬د ﻫغﻪ ﻧﻮم ﻫﻢ د روﻣﻲ بادﻧجان‬ ‫ﻟﻪ ﻻﻳتﻦ ﻧﻮم (‪＇ )Oxolic‬خﻪ اخ‪５‬ستﻞ شﻮی دی‪.‬‬ ‫ا‪－‬زاﻟﻴک اسﻴد سپﻴﻨﻪ بﻠﻮري جاﻣده ﻣاده ده چ‪ ３‬پﻪ ‪ 157o C‬تﻮدوخﻪ فرار کﻮي دا ﻣرکب زﻫري دی او د ﻫغﻪ‬ ‫کﻠسﻴﻤﻲ ﻣاﻟ‪／‬ﻪ پﻪ پ‪＋‬تﻮر‪－‬ﻮ ک‪ ３‬رسﻮب کﻮي‪ .‬د کﻴﻤﻴاﻳﻲ خﻮاصﻮ ﻟﻪ کبﻠﻪ دوه قﻴﻤتﻪ عضﻮي فعال ت‪５‬زاب دی‪ ،‬دا‬ ‫ﻣرکب سﻮدﻳﻢ فارﻣﻴت تﻪ د تﻮدوخ‪ ３‬ورکﻮﻟﻮ پﻪ واسطﻪ ﻻستﻪ را‪＄‬ﻲ‪:‬‬ ‫)‪(Oxalicacid‬‬

‫‪4‬‬ ‫‪4‬‬

‫‪C‬‬ ‫‪OO‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪OH‬‬ ‫‪H +‬‬ ‫‪Na‬‬ ‫‪a 22S‬‬ ‫‪SO‬‬ ‫‪O‬‬ ‫‪+N‬‬ ‫‪| O‬‬ ‫|‬

‫‪C‬‬ ‫‪CO‬‬ ‫‪OO‬‬ ‫‪OH‬‬ ‫‪H‬‬

‫‪١٨٠‬‬

‫‪4‬‬ ‫‪4‬‬

‫‪+ H 2 SO‬‬ ‫‪+ H 2 SO‬‬

‫‪C‬‬ ‫‪OO Na‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪| OO Na‬‬ ‫|‬

‫‪C‬‬ ‫‪CO‬‬ ‫‪OO‬‬ ‫‪ON‬‬ ‫‪Na‬‬ ‫‪a‬‬

‫‪2‬‬ ‫‪2H‬‬ ‫‪HC‬‬ ‫‪C O‬‬ ‫‪OO‬‬ ‫‪ON‬‬ ‫‪Na‬‬ ‫‪a‬‬

‫‪ _4‬ﻣاﻟﻮﻧﻴک اسﻴد (‪)Malonic acid‬‬ ‫‪ )HOOC‬ﻟﻪ اکسﻴدﻳشﻦ ＇خﻪ ﻻستﻪ راوړی‬ ‫‪HOOC CH‬‬ ‫‪CH COOH‬‬ ‫ﻣاﻟﻮﻧﻴک اسﻴد ﻳ‪ ３‬ﻟﻮﻣ‪７‬ى ‪＄‬ﻞ د ﻣﻠﻴک اسﻴد (د ﻣ‪ ３２‬ت‪５‬زاب‪COOH‬‬ ‫‪OH‬‬ ‫‪OH‬‬ ‫دی؛ ﻧﻮ ‪＄‬کﻪ ﻳ‪ ３‬ﻧﻮم د ﻫﻤدې ت‪５‬زاب ﻟﻪ ﻧاﻣﻪ ＇خﻪ اخ‪５‬ستﻞ شﻮى دى‪ ،‬داﻣرکب ب‪ ３‬رﻧ‪／‬ﻪ ﻣاﻳع ده او پﻪ ‪136C°‬‬ ‫ک‪ ３‬پﻪ اﻳشﻴدو را‪＄‬ﻲ‪ ،‬پﻪ اوبﻮ او اﻟکﻮﻟﻮ ک‪ ３‬حﻞ کﻴ‪８‬ي‪ ،‬کﻪ چﻴرې ﻣاﻟﻮﻧﻴک اسﻴد تﻪ ﻟﻪ ‪＇140o C‬خﻪ زﻳاتﻪ تﻮدوخﻪ‬ ‫ورک‪７‬ل شﻲ‪ ،‬اسﻴتﻴک اسﻴد ور＇خﻪ ﻻستﻪ را‪＄‬ﻲ‪:‬‬ ‫| ||‬

‫‪COOH‬‬ ‫‪CH 3COOH + CO2‬‬

‫تﻮدوخﻪ‬

‫|‬

‫‪C H2‬‬ ‫|‬

‫‪COOH‬‬

‫مالﻮﻧﻴک اسﻴد‬ ‫اسﻴتﻴک اسﻴد‬ ‫کﻪ چﻴرې سﻴاﻧﻮ اسﻴتﻴک اسﻴد ﻫاﻳدروﻟﻴز شﻲ‪ ،‬ﻣاﻟﻮﻧﻴک اسﻴد ﻻس تﻪ را‪＄‬ﻲ‪:‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪+ NH‬‬

‫‪COOH‬‬ ‫|‬ ‫‪CH 2‬‬ ‫|‬ ‫‪COOH‬‬

‫مالﻮﻧﻴک اسﻴد‬

‫‪+ 2H 2O‬‬

‫‪O‬‬ ‫||‬ ‫‪CH 2 C OH‬‬ ‫|‬ ‫‪CN‬‬

‫سﻴاﻧﻮ استﻴک اسﻴد‬

‫‪ _5‬شحﻤﻲ ت‪５‬زابﻮﻧﻪ‬ ‫د شحﻤﻲ اسﻴدوﻧﻮ ﻟﻮﻣ‪７‬ى ﻣرکب‪ ،‬بﻴﻮتارﻳک اسﻴد دی چ‪ ３‬دکاربﻦ ＇ﻠﻮر اتﻮﻣﻮﻧﻪ ﻟري او د ﻫغﻪ فﻮرﻣﻮل‬ ‫) ‪ (C3 H 7 COOH‬دى شحﻤﻲ اسﻴدوﻧﻪ پﻪ ﻣشبﻮع او غﻴر ﻣشبﻮع ت‪５‬زابﻮﻧﻮ وﻳشﻞ شﻮي دي‪:‬‬ ‫اﻟﻒ_ ﻣشبﻮع شحﻤﻲ ت‪５‬زابﻮﻧﻪ‬ ‫‪ _1‬پاﻟﻤتﻴک اسﻴد ) ‪(C15 H 31 COOH‬‬ ‫پاﻟﻤتﻴک اسﻴد سپﻴﻨﻪ بﻠﻮري جاﻣده ﻣاده ده چ‪ ３‬پﻪ ‪ 63o C‬ک‪ ３‬وﻳﻠ‪ ３‬کﻴ‪８‬ي‪ ،‬د حﻴﻮاﻧﻲ وازدې او ﻧباتﻲ تﻴﻠﻮ ＇خﻪ‬ ‫ﻻستﻪ را‪＄‬ﻲ پﻪ او بﻮ ک‪ ３‬ﻧﻪ حﻠﻴ‪８‬ي‪ ،‬پﻪ اﻟکﻮﻟﻮ او اﻳتروک‪ ３‬حﻞ کﻴ‪８‬ي‪.‬‬

‫(‪ )6_10‬شکﻞ‪ :‬شﻤع د ستﻴارﻳک او پاﻟﻤتﻴک اسﻴد ﻣخﻠﻮط _ ﻧارﻳال د پاﻟﻤتﻴک اسﻴد سرچﻴﻨﻪ‬

‫‪ _2‬ستﻴارﻳک اسﻴد‬ ‫ستﻴارﻳک اسﻴد (‪ )Stearic acid‬کرستﻠﻲ جاﻣد حاﻟت ﻟري چ‪ ３‬د ﻫغﻪ د وﻳﻠ‪ ３‬کﻴدو درجﻪ ‪ 70o C‬ده‪ ،‬پﻪ تﻮدو‬ ‫اﻟکﻮﻟﻮ او عادي اﻳتروﻧﻮ ک‪ ３‬حﻠﻴ‪８‬ي‪ ،‬د شحﻤﻲ ﻣعﻤﻮﻟﻲ ت‪５‬زابﻮﻧﻮ ﻟﻪ ډﻟ‪＇ ３‬خﻪ دی‪ ،‬پﻪ حﻴﻮاﻧﻲ او ﻧباتﻲ شحﻤﻲ‬ ‫‪－‬ﻠﻴسراﻳدوﻧﻮ ک‪ ３‬شتﻮن ﻟري‪ .‬پاﻟﻤتﻴک اسﻴد او ستﻴارﻳک اسﻴد ﻳﻮ ﻟﻪ بﻞ سره پﻪ جاﻣده ب‪２‬ﻪ ‪ ６－‬وي او شﻤع جﻮړوي‪.‬‬ ‫) ‪(C17 H 35 COOH‬‬

‫‪١٨١‬‬

‫ب_ ﻏﻴر ﻣشبﻮع شحﻤﻲ ت‪５‬زابﻮﻧﻪ‬ ‫د شحﻤﻴاتﻮ پﻪ ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ ک‪ ３‬د کاربﻦ – کاربﻦ داتﻮﻣﻮﻧﻮ ترﻣﻨ‪ ＃‬دوه ‪－‬ﻮﻧ‪ ３‬اړﻳکﻪ شتﻪ ده چ‪ ３‬دا ډول‬ ‫شحﻤﻴات دﻣاﻳع حاﻟت ﻟري او د ﻣشبﻮع شحﻤﻴاتﻮ پﻪ ترتﻠﻪ ب‪ ３‬ثباتﻪ دي چ‪ ３‬د ﻫاﻳدروجﻨﻴشﻦ پﻪ واسطﻪ پﻪ‬ ‫جاﻣد و ﻣﻮﻣﻮ بدﻟﻴ‪８‬ي‪ ،‬دا ډول شحﻤﻴات ﻟﻪ غﻴر ﻣشبﻮع شحﻤﻲ اسﻴد وﻧﻮ＇خﻪ ﻻستﻪ را‪＄‬ﻲ چ‪ ３‬ﻻﻧدې‬ ‫ﻣطاﻟعﻪ کﻴ‪８‬ي‪:‬‬ ‫اوﻟﻴئﻴک اسﻴد‪:‬‬ ‫اوﻟﻴئﻴک اسﻴد پﻪ خاﻟص ډول د ‪－‬ﻠﻴسراﻳدوﻧﻮپﻪ شکﻞ د زﻳتﻮن‪ ،‬بادام‪ ،‬پﻨبﻪ داﻧ‪ ３‬او ﻟﻤر‪－‬ﻠﻲ پﻪ تﻴﻠﻮک‪ ３‬ﻣﻮﻧدل‬ ‫کﻴ‪８‬ي چ‪ ３‬پﻪ ﻣاﻳع حاﻟت ک‪ ３‬ب‪ ３‬رﻧ‪／‬ﻪ‪ ،‬ب‪ ３‬بﻮﻳﻪ اوب‪ ３‬خﻮﻧده ﻣاده ده‪ ،‬د تﻮدوخﻲ پﻪ ‪ 13o C‬ک‪ ３‬وﻳﻠ‪３‬‬ ‫کﻴ‪８‬ي‪ ،‬د ！ﻮﻟﻮشحﻤﻲ ت‪５‬زابﻮﻧﻮ ‪ 1‬برخﻪ چ‪ ３‬د غﻮا پﻪ شﻴدو‪ ،‬رﻧ‪／‬ﻮﻧﻮ‪ ،‬د ﻣﻴﻨ‪％‬ﻠﻮ ﻣﻮادو او ﻧﻮر جﻮړ ک‪７‬ي دي‬ ‫‪3‬‬ ‫د ستﻴارﻳک اسﻴد د ارجاع ＇خﻪ جﻮړ شﻮی د ی‪:‬‬ ‫) ‪(C17 H 33 COOH‬‬

‫‪C H COOH‬‬ ‫‪17 35‬‬

‫‪H2‬‬

‫‪C H COOH‬‬ ‫‪17 33‬‬

‫د ﻟسﻢ ＇پرکﻲ ﻟﻨ‪６‬ﻳز‬ ‫کاربﻮکسﻠﻴک اسﻴدوﻧﻮ ＇خﻪ عبارت‬ ‫د عضﻮي ﻣرکبﻮﻧﻮ ﻟﻪ اکسﻴجﻦ ﻟروﻧکﻲ ﻣشتقاتﻮ ＇خﻪ ﻣﻬﻢ ﻣشتقﻮﻧﻪ ﻟﻪ‬ ‫‪O‬‬ ‫||‬ ‫دي چ‪ ３‬د دې ﻣرکبﻮﻧﻮ پﻪ ترکﻴب ک‪ ３‬د کاربﻮکسﻴﻞ وظﻴفﻪ ﻳﻲ ‪－‬روپ ) ‪ ( C OH‬شتﻮن ﻟري‪.‬‬ ‫دﻣشبﻮع ﻫاﻳدروکاربﻨﻮﻧﻮ درې ﻟﻮﻣ‪７‬ي ﻳﻮ قﻴﻤتﻪ ت‪５‬زابﻮﻧﻪ ب‪ ３‬رﻧ‪／‬ﻪ ﻣاﻳع ده او تﻴزبﻮی ﻟري‪ ،‬د ﻣشبﻮع ﻫاﻳدروکاربﻨﻮﻧﻮ‬ ‫ﻳﻮ قﻴﻤتﻪ ت‪５‬زابﻮﻧﻪ چ‪ ３‬د کاربﻦ د اتﻮﻣﻮﻧﻮ شﻤ‪５‬ر ﻳ‪ ３‬ﻟﻪ ＇ﻠﻮرو ＇خﻪ تر ‪ 9‬پﻮرې وي‪ ،‬د کﻮچﻮ او باداﻣﻮ د غﻮړﻳﻮ بﻮي ﻟري‪.‬‬ ‫دعضﻮي ت‪５‬زابﻮﻧﻮ تعاﻣﻠﻮﻧﻪ چ‪ ３‬د ﻫغﻮي ت‪５‬زابﻲ ‪－‬روپ پﻮرې اړه ﻟري؛ پﻪ دوو ﻣﻴتﻮدوﻧﻮ ترسره کﻴ‪８‬ي‪ :‬ﻳﻮداچ‪３‬‬ ‫د ﻫاﻳدروجﻦ او اکسﻴجﻦ تر ﻣﻨ‪ ＃‬اړﻳکﻪ ) ‪ ( O H‬پرې او پروتﻮن ) ‪ ( H +‬جﻮړﻳ‪８‬ئ؛ بﻞ داچ‪ ３‬د کاربﻦ او‬ ‫اکسﻴجﻦ ترﻣﻨ‪ ＃‬اړﻳکﻪ ) ‪ (C O‬پرې او ‪ OH‬ﻻستﻪ را‪＄‬ﻲ‪:‬‬ ‫کﻪ چﻴرې ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧﻲ اﻟکﻮﻟﻮﻧﻪ اکسﻴدﻳشﻦ شﻲ‪ ،‬اﻟدﻳﻬاﻳد او د اﻟدﻳﻬاﻳدوﻧﻮ ﻟﻪ اکسﻴدﻳشﻦ ＇خﻪ عضﻮي تﻴرابﻮﻧﻪ‬ ‫ﻻستﻪ را‪＄‬ﻲ‪.‬‬ ‫‪+‬‬ ‫د استر ﻳفﻴکشﻦ پﻪ تعاﻣﻞ ک‪ ３‬د ت‪５‬زابﻮﻧﻮد ‪－ OH‬روپ د اﻟکﻮﻟﻮﻧﻮ د ‪－ H‬روپ سره اوبﻪ جﻮړوي اود اساﻳﻞ‬ ‫‪O‬‬

‫‪－‬روپ ( ‪ ) R C‬د اﻟکﻮکساﻳد ‪－‬روپ ) ‪ ( R O‬سره اﻳستر تﻮﻟﻴد وي‪.‬‬ ‫فارﻣﻴک اسﻴد د اﻟدﻳﻬاﻳد وﻧﻮ پﻪ شان د عفﻮﻧﻲ ضد ＊ﻪ خﻮاص ﻟري‪ ،‬د ﻫغﻪ ﻟ‪８‬ه کچﻪ پﻪ شاتﻮ ک‪ ３‬شتﻮن ﻟري‬ ‫چ‪ ３‬د ﻫغﻪ ﻟﻪ خسا کﻴدو او ورستﻴدﻟﻮ ＇خﻪ ﻣخﻨﻴﻮي کﻮي‪ .‬ﻟﻪ فارﻣﻴک اسﻴد ＇خﻪ د حﻴﻮاﻧاﻧﻮ د جسدوﻧﻮ پﻪ‬ ‫ساتﻠﻮ اود ＇رﻣﻨ‪ ３‬پﻪ صﻨعت ک‪＂－ ３‬ﻪ اخ‪５‬ستﻞ کﻴ‪８‬ي‪.‬‬ ‫د سرک‪ ３‬ت‪５‬زاب د ﻣﻮﻣﻮ‪ ،‬کﻨ‪６‬و اوتﻴﻠﻮ ＊ﻪ حﻞ کﻮوﻧکی دی‪ .‬د ﻫغﻪ ﻟﻪ ﻣاﻟ‪／‬ﻮ ＇خﻪ ارز＊ت ﻟروﻧکﻲ عضﻮي‬ ‫ﻣرکبﻮﻧﻪ تر ﻻسﻪ کﻴ‪８‬ي‪.‬‬ ‫د شحﻤﻲ اسﻴدوﻧﻮ ﻟﻮﻣ‪７‬ى ﻣرکب‪ ،‬بﻴﻮتارﻳک اسﻴد دی چ‪ ３‬دکاربﻦ ＇ﻠﻮر اتﻮﻣﻮﻧﻪ ﻟري او د ﻫغﻪ فﻮرﻣﻮل‬ ‫) ‪ (C4 H 7 COOH‬دى‪ ،‬شحﻤﻲ اسﻴدوﻧﻪ پﻪ ﻣشبﻮع او غﻴر ﻣشبﻮع وﻳشﻞ شﻮي دي‪:‬‬ ‫‪١٨٢‬‬

‫د ﻟسﻢ ＇پرکﻲ پﻮ＊تﻨ‪３‬‬ ‫＇ﻠﻮر ‪＄‬ﻮابﻪ پﻮ＊تﻨ‪３‬‬ ‫‪ _1‬د عضﻮي ت‪５‬زابﻮﻧﻮ دﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ تر ﻣﻨ‪ ＃‬ﻫاﻳدروجﻨﻲ اړﻳکﻪ د اﻟکﻮﻟﻮﻧﻮپﻪ ﻧسبت‪...........‬ده‬ ‫د_ ﻫ‪ ＆５‬ﻳﻮ‪.‬‬ ‫ج_ ﻳﻮشان‪،‬‬ ‫اﻟف_ کﻠکﻪ‪ ،‬ب_ سستﻪ‪،‬‬ ‫‪ _2‬د پاﻟﻤتﻴک اسﻴد فﻮرﻣﻮل ‪ ------‬دى‪:‬‬ ‫الف‪ C H COOH -‬ب‪ C H COOH -‬ج ‪ C H COOH -‬د ‪C17 H 33COOH -‬‬ ‫‪15 31‬‬ ‫‪17‬‬ ‫‪35‬‬ ‫‪3 7‬‬ ‫‪ _3‬ﻻﻧدې کﻮم فﻮرﻣﻮل بﻪ کاربﻮکسﻠﻴک اسﻴد وﻟري ؟ کﻪ چ‪５‬رې د ﻫغﻪ پﻪ جﻮړ＊ت ک‪ 40.68% ３‬کاربﻦ‪،‬‬ ‫‪COOH‬‬ ‫‪ 54.234%‬اکسﻴجﻦ او ‪ 5.06%‬ﻫاﻳدروجﻦ شتﻮن وﻟري؟‬ ‫|‬ ‫الف_ ‪ ، HCOOH‬ب_ ‪ ، CH 3COOH‬ج_ ‪ ، HOOC (CH 2 ) 2 COOH‬د_ ‪COOH‬‬ ‫‪ _4‬د ‪ CH 3 CH CH CH COOH‬ﻣرکب سﻢ ﻧﻮم عبارت دی ﻟﻪ‪:‬‬ ‫|‬ ‫|‬ ‫|‬ ‫‪CH 3 NH 2 OH‬‬

‫الف_ ‪3 a min o 4 methylpen tan ol‬‬ ‫ب_‪a min o 4 methylpen tan oicacide‬‬ ‫ج_‪a min o 3 methylpen tan oicacide‬‬ ‫د_‪a min o 4 methylpen tan oicacide‬‬ ‫‪ _5‬د فارﻣﻴک اسﻴد ‪ 10 2 m‬ﻣحﻠﻮل د کﻮم ‪ pH‬ﻟروﻧکی دی ؟‬

‫‪1,2 dihydroxy‬‬ ‫‪2 hydroxy 3‬‬ ‫‪1 hydroxy 2‬‬ ‫‪1,2 dihydroxy 3‬‬ ‫‪4‬‬

‫‪K a = 10‬‬

‫ج_‪4 ،‬‬ ‫ب_‪3 ،‬‬ ‫الف_ ‪،2‬‬ ‫‪ _6‬ﻟﻪ ﻻﻧدې ﻣرکبﻮﻧﻮ ＇خﻪ د کﻮم ﻳﻮه د ا‪４‬ش‪５‬دو！کی ﻟﻮړ دی؟‬ ‫الف‪، CH 3CH 2CH 2CH 3 -‬ب‪، CH 3COOH -‬ج‪CH 3CH 2COOH -‬‬ ‫د‪HOOC CH 2CH 2CH 3COOH -‬‬ ‫‪ _7‬ﻟﻪ ﻻﻧدې ﻣرکبﻮﻧﻮ ＇خﻪ کﻮم ﻳﻮ کﻴتﻮ اسﻴد دی؟‬ ‫الف‪ HO C = OOH -‬ب‪ O = C OH -‬ج‪ CH C C OH -‬د_ ﻫ‪ ＆５‬ﻳﻮ‬ ‫د_‪.5‬‬

‫|‬ ‫‪OH‬‬

‫|‬ ‫‪H‬‬

‫|| ||‬ ‫‪O O‬‬

‫‪3‬‬

‫‪ _8‬ﻻﻧدی کﻮم کﻤﻴت د اﻳستروﻧﻮ ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻲ کتﻠﻪ را ＊ﻴﻲ ؟ کﻪ چ‪５‬ري د ﻫغﻪ پﻪ جﻮړﻳدو ک‪ 60 g ３‬کاربﻮکسﻠﻴک‬ ‫اسﻴد او ‪ 46 g‬اﻟکﻮﻟﻮ تعاﻣﻞ ک‪７‬ی وی‪:‬‬ ‫د_ ‪.98‬‬ ‫ج_ ‪،106‬‬ ‫ب_ ‪،124‬‬ ‫الف_ ‪،60‬‬ ‫‪ _9‬دﻻﻧدې تعاﻣﻠﻮﻧﻮ ＇خﻪ کﻮم ﻳﻮ د اﻳسترﻳفﻴکﻴشﻦ د تعاﻣﻞ ﻟﻪ ډﻟ‪＇ ３‬خﻪ دی؟‬ ‫‪C2 H 5OCH 3 + H 2O‬‬ ‫‪CH 3COOCH 3 + H 2O‬‬ ‫‪HCOOK + H 2O‬‬

‫ج_ درﻳﻢ تعاﻣﻞ‬ ‫ب_ دوﻫﻢ تعاﻣﻞ‬ ‫اﻟف_ ﻟﻮﻣ‪７‬ي تعاﻣﻞ‬ ‫‪ _10‬د ‪ 2,2 di methylpropanoic acid‬فﻮرﻣﻮل عبارت دى ﻟﻪ‪:‬‬

‫‪1) C2 H 5OH + CH 3OH‬‬ ‫‪2) CH 3OH + CH 3COOH‬‬ ‫‪3) KOH + HCOOH‬‬

‫د_ ﻫ‪ ＆５‬ﻳﻮ‪.‬‬ ‫‪١٨٣‬‬

‫‪O‬‬ ‫‪//‬‬ ‫الف‪، (C H3 )2 C H C O H -‬‬ ‫‪COOH‬‬

‫ب‪ (CH 3 ) 2 CCOOH -‬ج‬

‫ ‪C H CH 2 COOH‬‬‫|‬

‫‪ CH 3‬د‪(CH 3 ) 3 C COOH -‬‬

‫‪CH 3‬‬

‫‪C H2‬‬ ‫|‬

‫‪O C COOH‬‬

‫‪H‬‬

‫فﻮرﻣﻮل ﻟروﻧکﻲ ﻣرکب ﻧﻮ م عبارت دی ﻟﻪ‪:‬‬ ‫‪_11‬د‬ ‫ج_ ادﻳپﻴک اسﻴد‪،‬‬ ‫ب_ سترﻳک اسﻴد ‪،‬‬ ‫اﻟف_ ستﻴارﻳک اسﻴد‪،‬‬ ‫|‬

‫‪COOH‬‬

‫‪CH 2‬‬

‫د_ ﻫ‪ ＆５‬ﻳﻮ‪.‬‬

‫تشرﻳحی پﻮ＊تﻨ‪３‬‬ ‫‪ _1‬د ‪ C H O‬فﻮرﻣﻮل ﻟروﻧکﻲ کاربﻮ کسﻠﻴک اسﻴد ﻧﻮم‪ ،‬جﻮړ＊تﻴزفﻮرﻣﻮل او ！ﻮﻟ‪ ３‬اﻳزو ﻣﻴري ﻳ‪ ３‬وﻟﻴکئ‪.‬‬ ‫‪5 10 2‬‬ ‫‪ _2‬د کاربﻮکسﻠﻴک اسﻴدوﻧﻮ عﻤﻮﻣﻲ فﻮرﻣﻮل کﻮم دی؟ دکاربﻮ کسﻠﻴک اسﻴد‪ ،‬اﻟدﻳﻬاﻳد او کﻴتﻮن تر ﻣﻨ‪＃‬‬ ‫تﻮپﻴروﻧﻪ وﻟﻴکئ‪.‬‬ ‫‪ _3‬دﻻﻧدې ت‪５‬زابﻮﻧﻮ د ‪ IUPAC‬ﻧﻮﻣﻮﻧﻪ او د ﻫغﻮی فﻮرﻣﻮﻟﻮﻧﻪ وﻟﻴکئ‪:‬‬ ‫الف_ ‪ ، Oxalic acide‬ب_ ‪ ، Adipic acide‬ج_ ‪. Malonic acide‬‬ ‫‪ _4‬د بﻨزوﻳﻴک اسﻴد د تعاﻣﻞ ﻣعادﻟﻪ د ﻻﻧدې ﻣﻮاد و سره وﻟﻴکئ‪:‬‬ ‫د_ ‪Br2‬‬ ‫ج_ ‪CH 3 OH‬‬ ‫الف_ ‪Na‬‬ ‫ب_ ‪Ca‬‬ ‫‪ _5‬د ﻻﻧدې عضﻮي ت‪５‬زابﻮﻧﻮ ﻣاﻟﻴکﻮﻟی او د جﻮړ＊ت فﻮرﻣﻮﻟﻮﻧﻪ وﻟﻴکئ‪:‬‬ ‫الف_ ‪ 2 oxypropanoic acide‬ب_‪2,3 di methylbu tan oic acide‬‬ ‫ج_ ‪2 a min o 4 bromopen tan oic acid‬‬ ‫‪ _6‬شحﻤﻲ ت‪５‬زابﻮﻧﻪ ＇ﻪ شی دي؟ وﻟ‪ ３‬پﻪ دي ﻧﻮم ﻳادﻳ‪８‬ي؟ رو＊اﻧﻪ ﻳ‪ ３‬ک‪７‬ئ‪.‬‬ ‫‪ _7‬ﻟﻪ ﻻﻧدې ت‪５‬زابﻮﻧﻮ ＇خﻪ کﻮم ﻳﻮ د شحﻤﻲ ت‪５‬زابﻮﻧﻮ ﻟﻪ ډﻟ‪＇ ３‬خﻪ دي؟ ﻣعﻠﻮﻣات ور ک‪７‬ئ‪.‬‬ ‫الف_ ‪ ، CH 3COOH‬ب_ ‪ ، C2 H 5COOH‬ج_ ‪ ، C3 H 7COOH‬د_ ‪C15 H 31COOH‬‬ ‫‪ _8‬د کاربﻮ کسﻠﻴک اسﻴد د ﻳﻮ اساسﻪ ت‪５‬زاب پﻪ ترکﻴب ک‪ 55.8% ３‬کاربﻦ‪ 7% ،‬ﻫا‪４‬دروجﻦ او ‪3 7.2%‬‬ ‫اکسﻴجﻦ شتﻪ دی‪ ،‬د دې ت‪５‬زاب فﻮرﻣﻮل وﻟﻴکئ‪.‬‬ ‫‪ _9‬رو＊اﻧﻪ ﻳ‪ ３‬ک‪７‬ئ چ‪ ３‬وﻟ‪ ３‬کاربﻮ کسﻠﻴک اسﻴدوﻧﻪ پﻪ اوبﻮ ک‪ ３‬ﻟﻪ اﻟکﻮﻟﻮﻧﻮ ＇خﻪ ډ‪４‬ر زﻳات حﻞ کﻴ‪８‬ي؟‬ ‫‪ _10‬د ﻻﻧدﻳﻨﻴﻮ اسﻴدوﻧﻮ ﻧﻮﻣﻮﻧﻪ د ‪ IUPAC‬پﻪ ت‪ ，‬ﻻره وﻟﻴکئ‪:‬‬ ‫الف_ ‪ CH 3CH = CH CH 2 COOH‬ب_‬ ‫ج_‬

‫‪COOH‬‬

‫‪C H CH = CH‬‬ ‫|‬ ‫‪CH 3‬‬ ‫‪COOH‬‬

‫‪ - 11‬د د فارمﻮل‬

‫‪3‬‬

‫‪CH‬‬

‫‪C H CH‬‬ ‫‪CH COOH‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫|‬ ‫‪CH 3‬‬

‫د_‬

‫‪COOH‬‬

‫‪CH = CH‬‬

‫‪HOOC‬‬

‫‪CH‬‬ ‫|‬ ‫‪CN‬‬

‫‪CH 2‬‬

‫‪CH 2 COOH‬‬ ‫|‬

‫‪C| COOH‬‬

‫‪CH 2 COOH‬‬

‫‪COOH‬‬

‫الف‪ -‬ستﻴارﻳک اسﻴد‬

‫‪١٨٤‬‬

‫‪CH 2‬‬

‫‪ HO‬مركب كﻮم ﻳﻮ دى‪:‬‬

‫ب‪ -‬سترﻳک اسﻴد ج‪ -‬ادﻳپﻴک اسﻴد‬

‫د – ﻫﻴ＆ ﻳﻮ‬

‫‪3‬‬

‫‪CH‬‬

‫ﻳﻮوﻟسﻢ ＇پرکﻰ‬

‫اﻣﻴﻨﻮﻧﻪ ‪Amines‬‬

‫د ﻫاﻳدروکاربﻨﻮﻧﻮ د اکسﻴجﻦ ﻟروﻧکﻮ ﻣشتقاتﻮ سرب‪５‬ره د دې ﻣرکبﻮﻧﻮ ﻧﻮر ﻣشتقات ﻫﻢ شتﻪ چ‪３‬‬ ‫د ﻫغﻮى ﻟﻪ ډﻟ‪＇ ３‬خﻪ ﻧاﻳتروجﻨﻲ ﻣشتقات دي‪ ،‬دﻫاﻳدروکاربﻨﻮﻧﻮ دﻧاﻳتروجﻦ ﻟروﻧکﻮﻣشتقاتﻮ‬ ‫تر＇ﻨک د ﻫغﻮى ﻳﻮ ډول ﻳ‪ ３‬اﻣﻴﻨﻮﻧﻪ دي چﻲ د اﻣﻴﻦ د‪－‬روپ ﻟروﻧکﻲ دي اود اﻣﻮﻧﻴاﻳﻲ‬ ‫ﻣشتقاتﻮ پﻪ ﻧﻮم ﻫﻢ ﻳا دﻳ‪８‬ي؛ ﻳعﻨ‪ ３‬د ‪ NH 3‬ﻳﻮ‪ ،‬دوه ﻳا درې د ﻫاﻳدروجﻦ اتﻮﻣﻮﻧﻪ د ﻫاﻳدرو‬ ‫کاربﻨﻮﻧﻮ د ‪－‬روپﻮﻧﻮ پﻪ واسطﻪ تعﻮﻳض شﻮي دي او ﻳا دا چ‪ ３‬د ﻫاﻳدرو کاربﻨﻮﻧﻮ د ﻫاﻳدروجﻨﻮﻧﻮ‬ ‫ﻳﻮ ﻳا ＇ﻮ اتﻮﻣﻮﻧﻪ د اﻣﻴﻦ د ‪－‬روپ پﻪ واسطﻪ بﻲ ‪＄‬اﻳﻪ شﻮي دي‪ .‬پﻪ دې ＇پرکﻲ ک‪ ３‬بﻪ د اﻣﻴﻨﻮﻧﻮ‬ ‫پﻪ اړه ﻣعﻠﻮﻣات تر ﻻسﻪ ک‪７‬ئ او زده بﻪ ﻳ‪ ３‬ک‪７‬ئ چ‪ ３‬اﻣﻴﻨﻮﻧﻪ ﻟﻪ کﻮم ډول ﻣرکبﻮﻧﻮ ＇خﻪ دي او‬ ‫د کﻮﻣﻮ خﻮاصﻮ ﻟروﻧکﻲ دي؟ ＇رﻧ‪／‬ﻪ ﻻس تﻪ را‪＄‬ﻲ او د ﻫغﻮى طبﻴعﻲ سرچﻴﻨ‪ ３‬کﻮم ﻣﻮاد‬ ‫دي؟ پﻪ کﻮﻣﻮ حﻴاتﻲ او صﻨعتﻲ برخﻮ ک‪ ３‬کارول ک‪８５‬ې؟‬ ‫‪١٨٥‬‬

‫‪ :1_11‬د اﻣﻴﻨﻮﻧﻮ جﻮړ＊ت او ډﻟبﻨدی‬ ‫داﻣﻴﻨﻮﻧﻮ وظﻴفﻮي ‪－‬روپ ‪ - NH2‬دى چ‪ ３‬د اﻣﻴﻨﻮ( ‪ ) Amin o‬پﻪ ﻧﻮم ﻳادﻳ‪８‬ي‪ ،‬د دې ‪－‬روپ د ﻧاﻳتروجﻦ اتﻮم د ‪SP 3‬‬

‫ﻫاﻳبرﻳد حاﻟت ﻟر ي چ‪ ３‬دکاربﻦ ﻳﻮ اتﻮم د ﻳﻮ ﻳا ＇ﻮ اتﻮﻣﻮﻧﻮ سره اړﻳک‪ ３‬ﻟري‪ ،‬کﻪ چ‪５‬رې د ＇ﻮ عضﻮي ﻣعاوضﻮ سره‬ ‫اړﻳک‪ ３‬و ﻟري‪ ،‬د اﻣﻴﻨﻮﻧﻮ ډوﻟﻮﻧﻪ تر ﻻسﻪ کﻴ‪８‬ي چ‪ ３‬د ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧﻲ‪ ،‬دوﻳﻤﻲ او درﻳﻤﻲ اﻣﻴﻨﻮﻧﻮ پﻪ ﻧاﻣﻪ ﻳادﻳ‪８‬ي‪ ،‬ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧﻲ‬ ‫اﻣﻴﻨﻮﻧﻪ ﻫغﻪ اﻣﻴﻨﻮﻧﻪ دي چ‪ ３‬د اﻣﻮﻧﻴا د ﻧاﻳتروجﻦ اتﻮم د ﻫاﻳدروکاربﻨﻮﻧﻮ د کاربﻦ ﻟﻪ ﻳﻮه اتﻮم سره اړﻳکﻪ ﻟري‪ .‬دوﻳﻤﻲ‬ ‫اﻣﻴﻨﻮﻧﻪ ﻟﻪ ﻫغﻮ اﻣﻴﻨﻮﻧﻮ＇خﻪ عبارت دي چ‪ ３‬د اﻣﻮﻧﻴا د ﻧاﻳتروجﻦ اتﻮم دﻫاﻳدروکاربﻨﻮﻧﻮ ﻟﻪ دوو ‪－‬روپﻮﻧﻮ سره اړﻳکﻪ‬ ‫ﻟري‪ .‬درﻳﻤﻲ اﻣﻴﻨﻮﻧﻪ ﻫغﻪ اﻣﻴﻨﻮﻧﻪ دي چ‪ ３‬د ﻫغﻮی د اﻣﻮﻧﻴا د ﻧاﻳتروجﻦ اتﻮم د ﻫاﻳدروکاربﻨﻮﻧﻮ ﻟﻪ درې اتﻮﻣﻮﻧﻮ سره‬ ‫اړﻳک‪ ３‬ﻟري‪ ،‬د دې اﻣﻴﻨﻮﻧﻮ عﻤﻮﻣﻲ فﻮرﻣﻮﻟﻮﻧﻪ پﻪ ﻻﻧدې ډول دې‪:‬‬ ‫‪..‬‬ ‫‪..‬‬ ‫‪..‬‬ ‫‪..‬‬ ‫‪H N H‬‬ ‫‪H N R‬‬ ‫‪H N R‬‬ ‫‪R N R‬‬ ‫‪،‬‬ ‫‪،‬‬ ‫|‬ ‫|‬ ‫|‬ ‫|‬ ‫‪R‬‬ ‫‪tertharyamine‬‬

‫‪amine‬‬

‫‪R‬‬ ‫‪secondary‬‬

‫‪H‬‬ ‫‪ammonia‬‬

‫‪H‬‬ ‫‪primaryamine‬‬

‫‪Secondary amine‬‬

‫‪tertiary amine‬‬ ‫‪ R‬کﻴدای شﻲ چ‪ ３‬د اﻟکاﻳﻞ ﻳا اراﻳﻞ پات‪ ３‬شﻮﻧﻲ وي؛ د اﻣﻴﻨﻮﻧﻮ د ډﻟﻮ بﻴﻠ‪ ３／‬پﻪ ﻻﻧدې ډول دي‪:‬‬ ‫‪.. ..‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪N N CH‬‬ ‫‪33‬‬ ‫| |‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪33‬‬ ‫‪trimethyla‬‬ ‫‪mine‬‬ ‫‪dim ethyl‬‬ ‫‪a min e‬‬

‫‪، CH 3 H‬‬

‫‪tritmethyl amine‬‬

‫‪Primary amine‬‬

‫‪.. ..‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪NN CH‬‬ ‫‪33‬‬ ‫| |‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪33‬‬ ‫‪dimethyl‬‬ ‫‪ethyla a‬‬ ‫‪mine e‬‬ ‫‪dim‬‬ ‫‪min‬‬

‫‪، HH‬‬

‫‪di methyl amine‬‬

‫‪ammonia‬‬

‫‪..‬‬ ‫‪N CH‬‬ ‫‪3‬‬ ‫|‬ ‫‪H‬‬ ‫‪methylamin e‬‬ ‫‪H‬‬

‫‪methylamine‬‬

‫‪،‬‬

‫‪..‬‬ ‫‪N H‬‬ ‫|‬ ‫‪H‬‬ ‫‪ammonia‬‬ ‫‪H‬‬

‫‪ammonia‬‬

‫(‪ )1_11‬شکﻞ د اﻣﻮﻧﻴا ﻣﻮدل‪ ،‬ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧﻲ‪ ،‬دوﻳﻤﻲ او درﻳﻤﻲ‪ ،‬اﻣﻴﻨﻮﻧﻪ ( ﻟﻪ کﻴ‪ ３２‬خﻮا ＇خﻪ ＊ﻲ ﻟﻮرتﻪ)‬

‫عضﻮي رادﻳکاﻟﻮﻧﻪ چ‪ ３‬د اﻣﻴﻨﻮﻧﻮ پﻪ جﻮړ＊ت کﻲ د ﻧاﻳتروجﻦ ﻟﻪ اتﻮم‬ ‫سره اړﻳکﻪ ﻟري‪＇ ،‬ﻠﻮرﻣخﻴزو تﻪ ﻧژدې جﻮړ＊ت ﻟري؛ ‪＄‬کﻪ د ＇ﻠﻮر‬ ‫ﻣخﻴزو جﻮړ＊تﻴزو زاوﻳﻪ ‪ 109.50‬اود اﻣﻮﻧﻴا زاوﻳﻪ ‪ 107.30‬ده‪ ،‬د اﻣﻴﻨﻮﻧﻮ‬ ‫ﻣاﻟﻴکﻮل دﻫﻨدسﻲ ﻫرم ) ‪ ( pyramid‬جﻮړ＊ت ﻟر ي‪:‬‬

‫(‪ )2_11‬شکﻞ د اﻣﻮﻧﻴا جﻮړ＊ت‬ ‫‪١٨٦‬‬

‫کﻪ چﻴرې د اﻣﻴﻦ ‪－‬روپ د ﻣشبﻮع او ﻳا غﻴر ﻣشبﻮع زﻧ‪％‬ﻴري ﻫاﻳدروکاربﻨﻮﻧﻮ د کاربﻦ د اتﻮﻣﻮﻧﻮ دﻫاﻳدروجﻦ اتﻮﻣﻮﻧﻪ‬ ‫تعﻮﻳض ک‪７‬ي‪ ،‬دا ډول اﻣﻴﻨﻮﻧﻪ د اﻟﻴفاتﻴک پﻪ ﻧﻮم او کﻪ د اروﻣاتﻮ ﻟﻪ ک‪７‬ﻳﻮ سره اړﻳکﻪ وﻟري‪ ،‬د اروﻣاتﻴکﻮ اﻣﻴﻨﻮﻧﻮپﻪ‬ ‫ﻧﻮم ﻳادﻳ‪８‬ي‪.‬‬ ‫‪CH 3‬‬ ‫‪NH 2‬‬

‫|‬

‫‪C H CH 2‬‬

‫‪CH 3‬‬

‫‪methyl propyl amine‬‬

‫‪NH 2‬‬

‫‪CH 3 CH 2‬‬

‫‪2‬‬

‫‪NH 2‬‬

‫‪ethyl amine‬‬

‫‪CH 3‬‬

‫‪methyl amine‬‬

‫‪H‬‬ ‫|‬

‫‪N‬‬

‫‪N‬‬

‫‪NH 2‬‬

‫‪diPhenylamin e‬‬ ‫‪di phenyl‬‬ ‫‪amine‬‬

‫)‪phenyl amine (aniline‬‬

‫ﻣثال‪ :‬د ﻻﻧدې ﻣرکبﻮﻧﻮ د جﻮړ＊ت فﻮرﻣﻮﻟﻮﻧﻪ وﻟﻴکئ‪:‬‬ ‫‪dimetyl ethyl amine -a‬‬ ‫حﻞ‪:‬‬

‫‪tri Phenyla min e‬‬ ‫‪tri phenyl‬‬ ‫‪amine‬‬

‫‪2 amino pentane - b‬‬

‫‪metyl ethyl iso propyl amine‬‬ ‫‪- d, 1.4 diamino 1.4 butanediol - c‬‬ ‫‪amine‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪33‬‬

‫‪2‬‬

‫‪C H‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪C C H3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪NH 2‬‬

‫‪2‬‬

‫‪4‬‬ ‫‪CH‬‬

‫‪3‬‬

‫‪5‬‬ ‫‪b) C H‬‬

‫‪CH 3 CH 3‬‬ ‫|‬ ‫|‬ ‫|‬ ‫|‬ ‫‪N‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫|‬ ‫|‬ ‫|‬ ‫‪C 2 H 5CH‬‬ ‫‪3 CH 3‬‬ ‫|‬

‫‪N C H‬‬ ‫‪| | 2 5‬‬ ‫‪CH 3‬‬ ‫‪CH‬‬

‫)‪, d‬‬

‫‪2‬‬ ‫‪NH‬‬ ‫‪| 2‬‬ ‫‪C| H‬‬ ‫||‬ ‫‪OH‬‬ ‫‪OH‬‬

‫‪2‬‬

‫‪CH‬‬

‫‪2‬‬

‫‪3‬‬

‫‪a) CH‬‬

‫‪2‬‬ ‫‪NH‬‬ ‫‪2‬‬ ‫|‬ ‫‪CH| CH‬‬

‫||‬ ‫‪OH‬‬ ‫‪OH‬‬

‫)‪c‬‬

‫اضاﻓﻲ ﻣﻌﻠﻮﻣات‪:‬‬ ‫ﻫتروسکﻠﻴت اﻣﻴﻨﻮﻧﻪ ﻫﻢ شتﻪ چ‪ ３‬پﻪ کاربﻨﻲ ک‪７‬ﻳﻮ ک‪ ３‬ﻳ‪ ３‬ﻧاﻳتروجﻦ شتﻮن ﻟري او ﻣﻬﻢ ﻣرکبﻮﻧﻪ د دوى عبارت ﻟﻪ‬ ‫پاﻳروﻟﻴدﻳﻦ‪ ،‬پاﻳرﻳدﻳﻦ او پاﻳروﻟﻮﻧﻮ ＇خﻪ دي چ‪ ３‬دﻫغﻮى دجﻮړ＊ت فﻮرﻣﻮﻟﻮﻧﻪ عبارت دي ﻟﻪ‪:‬‬

‫‪N‬‬

‫‪H‬‬ ‫‪pyrrol‬‬

‫‪N‬‬

‫‪H‬‬

‫‪N‬‬ ‫‪pyrolidine‬‬

‫‪pyridine‬‬

‫ﻣﻮرفﻴﻦ‪ ،‬کﻮکا‪４‬ﻴﻦ او ﻧﻴکﻮتﻴﻦ د اﻣﻴﻨﻮﻧﻮ ډوﻟﻮﻧﻪ دی چ‪ ３‬پﻪ کﻮکﻨارو (افﻴﻦ) او تﻨباکﻮک‪ ３‬شتﻪ چ‪ ３‬د ﻫغﻮي دجﻮړ＊ت‬ ‫فﻮرﻣﻮﻟﻮﻧﻪ پﻪ ﻻﻧدې ډول دي‪:‬‬ ‫‪١٨٧‬‬

‫د ‪ 500‬ډوﻟﻮ پﻪ شاوخﻮاک‪ ３‬بﻴاﻟﻮژﻳکﻲ اﻟکﻮﻟﻮ ﻳﻴدوﻧﻪ (‪)Alkaloide‬پﻴژﻧدل شﻮي دي چ‪ ３‬د ﻣﻮرفﻴﻦ اصﻠﻲ‬ ‫اﻟکﻮﻟﻮﻳﻴد پﻪ افﻴﻦ ک‪ ３‬شتﻪ‪ ،‬ﻧاﻳتروجﻦ ﻟروﻧکﻲ ﻣرکب اﻟکﻮﻟﻮﻳﻴد اﻟقﻠﻲ دي‪ ،‬ﻟﻪ دې ﻣرکب ＇خﻪ پخﻮا بﻪ د‬ ‫درد د اراﻣﻮﻟﻮ ﻟپاره کار اخ‪５‬ستﻞ کﻴده او د درد د اراﻣﻮﻟﻮساده ﻣرکب دى چ‪ ３‬پرتﻪ د ب‪ ３‬ﻫﻮش‪ ９‬د ﻣرﻳض درد‬ ‫د اراﻣﻮﻟﻮ ﻻﻣﻞ ‪－‬ر‪＄‬ﻲ‪ ،‬د ا ﻣرﻳکا د خپﻞ ﻣﻨ‪％‬ﻲ جﻨ‪／‬ﻮﻧﻮ پﻪ بﻬﻴر ک‪ ３‬د زخﻤﻴاﻧﻮ د دردوﻧﻮ د تسکﻴﻦ ﻟپاره ﻟﻪ‬ ‫ﻣﻮرفﻴﻦ ＇خﻪ ‪＂－‬ﻪ اخ‪５‬ستﻞ کﻴده‪ .‬ﻣﻮرفﻴﻦ ‪＄‬ﻴﻨ‪ ３‬ﻧﻮرې ستﻮﻧزې را ﻣﻨ‪ ＃‬تﻪ کﻮي چ‪ ３‬د وﻳﻨ‪ ３‬فشار ！ﻴ＂ﻮي او د‬ ‫ﻧاروغاﻧﻮ دﻣ‪７‬ﻳﻨ‪ ３‬ﻻﻣﻞ ‪－‬ر‪＄‬ﻲ او ﻫﻢ د روږد‪４‬دﻟﻮ ﻻﻣﻞ ‪－‬ر‪＄‬ﻲ؛ ﻟﻪ دې کبﻠﻪ د ﻫغﻪ د ‪＄‬ﻴﻨﻮ ﻧﻮرو ستﻮﻧزو د ﻟ‪８‬واﻟﻲ‬ ‫پﻪ ﻣﻮخﻪ ﻟﻪ ﻫغﻪ ＇خﻪ ﻫﻴروﻳﻴﻦ ﻻستﻪ راوړل کﻴ‪８‬ي چ‪ ３‬ﻫﻴروﻳﻴﻦ ‪＄‬ﻴﻨ‪ ３‬ﻧﻮرې ستﻮﻧزې ﻟري؛ خﻮ خطرﻧاک‬ ‫روږدي کﻮوﻧکﻲ دي‪ ،‬دﻫغﻮى پرﻳ‪＋‬ﻮدل د روږدو و‪７－‬و ﻟپاره ستﻮﻧزﻣﻦ دی‪.‬‬ ‫کﻮکاﻳﻴﻦ او ﻧﻮر ﻧشﻪ راوړوﻧکﻲ تﻮک‪！ ３‬ﻮل ﻧاﻳتروجﻦ ﻟروﻧکﻲ ﻣرکبﻮﻧﻪ دي‪.‬‬

‫(‪ )3_11‬شکﻞ‪ :‬کﻮکﻨار د ﻣﻮرفﻴﻦ او ﻫﻴروﻳﻴﻦ سرچﻴﻨﻪ‬

‫‪ :1_1_11‬د اﻣﻴﻨﻮﻧﻮ ﻧﻮم اﻳ‪＋‬ﻮدﻧﻪ‬ ‫＇رﻧ‪／‬ﻪ چ‪ ３‬پﻪ ت‪５‬رو ﻟﻮستﻮﻧﻮ ک‪ ３‬وړاﻧدې شﻮل‪ ،‬اﻣﻴﻨﻮﻧﻪ د کاربﻦ د اتﻮﻣﻮﻧﻮ د زﻧ‪％‬ﻴر ﻟﻪ کبﻠﻪ او د ﻫغﻮى اړﻳکﻪ د‬ ‫ﻧاﻳتروجﻦ ﻟﻪ اتﻮم سره پﻪ درې ډوﻟﻮ وﻳشﻞ شﻮي چ‪ ３‬ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧﻲ اﻣﻴﻦ( ‪ ،) R NH‬دوﻳﻤﻲ اﻣﻴﻦ ( ‪ ) R N R‬او‬ ‫درﻳﻤﻲ اﻣﻴﻦ ( ‪ ) R N R‬دي‪ ،‬د اﻣﻴﻨﻮﻧﻮ ＇ﻠﻮرم ډول د＇ﻠﻮر وجﻬﻲ اﻳﻮن پﻪ ب‪２‬ﻪ ‪ ( R) N‬دی چ‪ ３‬د ﻫغ‪ ３‬بﻴﻠ‪３／‬‬ ‫‪R‬‬ ‫کﻴدای شﻲ تترا ﻣﻴتاﻳﻞ اﻣﻮﻧﻴﻢ ( ‪ ))Tetramethyl amonium) (CH ) N‬وړاﻧدې شﻲ‪ ،‬د‪ R -‬پات‪ ３‬شﻮﻧﻲ‬ ‫کﻴداى شﻲ اﻟفاتﻴک‪ ،‬سکﻠﻴک او ﻳا اروﻣاتﻴک وي‪.‬‬ ‫د اﻣﻴﻨﻮﻧﻮ پﻪ ﻧﻮم اﻳ‪＋‬ﻮدﻧﻪ ک‪ ３‬پﻪ ﻧاﻳتروجﻦ باﻧدې ﻧ‪＋‬تﻲ پات‪ ３‬شﻮﻧﻲ د ‪ yl‬ﻟﻪ وروستاړي سره د ﻧﻮم پﻪ پﻴﻞ ک‪ ３‬دﻫغﻮى‬ ‫_‬

‫‪2‬‬

‫|‬

‫‪H‬‬

‫‪+‬‬

‫_‬ ‫|‬

‫‪4‬‬

‫‪+‬‬

‫‪3 4‬‬

‫‪١٨٨‬‬

‫د ﻧﻮم د ﻟﻮﻣ‪７‬ي تﻮري د اﻧ‪／‬رﻳزي ژب‪ ３‬داﻟفبا دﻣخکﻴﻮاﻟﻲ پﻪ پام ک‪ ３‬ﻧﻴﻮﻟﻮ سره سﻢ ﻟﻴکﻞ کﻴ‪８‬ي او بﻴا وروستﻪ د اﻣﻴﻦ‬ ‫(‪ )amine‬کﻠﻤﻪ ورزﻳاتﻴ‪８‬ي‪ ،‬د بﻴﻠ‪ ３／‬پﻪ ډول‪:‬‬ ‫د ‪ (C2 H 5 ) 2 N C3 H 7‬جﻤعﻲ فﻮرﻣﻮل ﻟروﻧکﻲ ﻣرکب ﻧﻮم چ‪ ３‬د ﻫغﻪ دجﻮړ＊ت فﻮرﻣﻮل پﻪ ﻻﻧدې ډول‬ ‫_‬ ‫دی‪ ،‬داس‪ ３‬ﻟﻴکﻞ کﻴ‪８‬ي‪:‬‬ ‫‪CH 3 CH 2 N CH 2 CH 3‬‬ ‫|‬

‫‪CH 2 CH 2 CH 3‬‬ ‫‪Di ethyl propylamine‬‬

‫پﻪ ‪＄‬ﻴﻨﻮ برخﻮ ک‪ ３‬د اﻣﻴﻨﻮﻧﻮ پﻪ ﻧﻮم اﻳ‪＋‬ﻮدﻧﻪ ک‪ ３‬کﻴداى شﻲ چ‪ ３‬د ﻣرکبﻮﻧﻮ د ﻣاﻟﻴکﻮل د کاربﻦ د اتﻮﻣﻮﻧﻮ ﻧﻤبر‬ ‫وﻫﻨﻪ تر سره شﻲ ؛ د بﻴﻠ‪ ３／‬پﻪ ډول‪:‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪CCHH3 3 CCHH2 2 CCHH2 2 CH‬‬ ‫‪CH 2 CH‬‬ ‫‪CH NH‬‬ ‫‪NH2 2‬‬ ‫| |‬ ‫‪CH 3‬‬ ‫‪1 - Methyl. 1 - Penthyl amine‬‬

‫ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧﻲ اﻣﻴﻨﻮﻧﻪ د اﻳﻮپک ‪ IUPAC‬پﻪ سﻴستﻢ ک‪ ３‬پﻪ دوو ﻻرو ﻧﻮم اﻳ‪＋‬ﻮدﻧﻪ کﻴ‪８‬ي چ‪ ３‬ﻟﻪ اﻟکاﻳﻞ اﻣﻴﻦ )‪(alkylamin e‬‬

‫اﻣﻴﻨﻮ اﻟکان (‪＇ )Amino alkane‬خﻪ عبارت دي‪ ،‬دبﻴﻠ‪ ３／‬پﻪ ډول‪:‬‬ ‫‪NH 2‬‬

‫‪NH 2‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪1‬‬

‫‪3‬‬

‫‪C H3 C H C H2‬‬

‫‪phenylamin e‬‬ ‫)‪( Aniline‬‬

‫|‬

‫‪CH 3‬‬ ‫‪2 methyl propyl a min e‬‬

‫خپﻞ ‪＄‬ان ازﻣاﻳ‪＋‬ت ک‪７‬ئ‬ ‫د ﻻﻧدې ﻣرکبﻮﻧﻮ ﻧﻮم اﻳ‪＋‬ﻮدﻧﻪ ترسره ک‪７‬ئ‪:‬‬ ‫‪CH 2 CH 2 NH 2‬‬

‫‪C‬‬

‫)‪b‬‬

‫‪NH 2‬‬

‫‪CH 3‬‬ ‫|‬ ‫‪C CH 3‬‬ ‫|‬

‫‪a ) CH 3‬‬

‫‪NH 2‬‬

‫‪CH 3 e) CH 3‬‬ ‫‪NH 2‬‬

‫‪CH 2‬‬

‫‪CH 2‬‬

‫‪d ) CH 3 H‬‬ ‫‪C C H2‬‬ ‫|‬ ‫‪NH 2‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪NH 2‬‬

‫‪f ) CH 3 C H C H CH 2‬‬ ‫|‬ ‫|‬ ‫‪CH 3 C 2 H 5‬‬

‫د دوﻳﻤﻲ او درﻳﻤﻲ اﻣﻴﻨﻮﻧﻮ ﻧﻮم اﻳ‪＋‬ﻮدﻧﻪ داس‪ ３‬ترسره کﻴ‪８‬ي چ‪ ３‬د اﻟکان اوږد زﻧ‪％‬ﻴر د اصﻠﻲ زﻧ‪％‬ﻴر پﻪ تﻮ‪－‬ﻪ او‬ ‫اﻟکاﻳﻞ ﻣﻨﻞ کﻴ‪８‬ي او ﻧﻮرې پات‪ ３‬شﻮﻧﻲ چ‪ ３‬ﻟﻪ ﻧاﻳتروجﻦ سره اړﻳک‪ ３‬ﻟري ‪ ،‬د ﻣعاوضﻮ پﻪ تﻮ‪－‬ﻪ ﻣﻨﻞ شﻮي دي او‬ ‫داس‪ ３‬ﻧﻮم اﻳ‪＋‬ﻮدﻧﻪ ﻳ‪ ３‬ترسره کﻴ‪８‬ي چ‪ ３‬د ﻧاﻳتروجﻦ سﻤبﻮل( ‪ ) N‬د ﻣعاوضﻮ د ﻧﻮم ﻟﻪ ﻳادوﻧﻲ ＇خﻪ ﻣخک‪ ３‬ﻟﻴکﻞ‬ ‫کﻴ‪８‬ی‪ ،‬د ﻧاﻳتروجﻦ د سﻤبﻮل او ﻣعاوضﻮ د ﻧﻮم تر ﻣﻨ‪ ＃‬د(‪ )-‬عﻼﻣﻪ ﻟﻴکﻲ‪ ،‬کﻪ چﻴرې دواړه ﻣعاوض‪ ３‬ﻳﻮشان وي؛ ﻧﻮ‬ ‫‪١٨٩‬‬

‫پﻪ دې صﻮرت ک‪ N N ３‬او دډاى کﻠﻤﻪ چ‪ ３‬د دوو پﻪ ﻣعﻨا ده‪ ،‬دﻣعاوضﻮ ﻟﻪ ﻧﻮم ＇خﻪ ﻣخک‪ ３‬ﻟﻴکﻞ کﻴ‪８‬ي او د‬ ‫ﻫغﻪ د ﻧﻮم د ‪ e‬تﻮری ﻳ‪ ３‬د ‪ a mine‬پﻪ کﻠﻤ‪ ３‬تعﻮﻳضﻴ‪８‬ي‪ ،‬کﻠﻪ چ‪ ３‬اوږد (اصﻠﻲ) زﻧ‪％‬ﻴر ＇ﻮ ﻣعاوض‪ ３‬و ﻟري؛‬ ‫ﻳعﻨ‪＊ ３‬اخ ﻟروﻧکی وي‪ ،‬د اړوﻧدو ﻫاﻳدروکاربﻨﻮﻧﻮ اوږد زﻧ‪％‬ﻴر ﻧﻤبر وﻫﻞ کﻴ‪８‬ي او ﻧﻤبر وﻫﻞ د اﻣﻴﻦ( ‪ ) a min e‬ﻟﻪ‬ ‫‪－‬روپ ﻟروﻧکﻲ کاربﻦ ＇خﻪ پﻴﻞ کﻴ‪８‬ي‪ ،‬د ﻫاﻳدروکاربﻦ د ﻧﻮم او د اﻣﻴﻦ ﻟﻪ کﻠﻤ‪＇ ３‬خﻪ تر ﻣخﻪ دﻣعاوضﻮ ﻧﻮم او‬ ‫دﻫغﻮي د اړوﻧده کاربﻦ ﻧﻤبر ﻟﻴکﻞ کﻴ‪８‬ي‪:‬‬ ‫‪CH 1 CH 2‬‬ ‫|‬ ‫‪CH 3‬‬

‫‪N CH 3‬‬ ‫|‬

‫‪H‬‬

‫‪2‬‬

‫‪CH 3‬‬

‫‪3‬‬

‫‪N CH 3‬‬

‫‪CH 2‬‬

‫|‬

‫‪CH 3‬‬

‫‪CH 3‬‬

‫‪N methyl 2 methylpropan amine‬‬

‫‪N N di methyl ethan amine‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪1‬‬

‫‪N C H 2 C H 2 C H CH3‬‬

‫‪CH 3 CH 2 NH CH 2 CH 3‬‬

‫|‬

‫|‬

‫‪CH 2 CH3‬‬

‫‪CH3‬‬

‫‪N N diethylamamin e‬‬ ‫‪N methyl‬‬ ‫‪N‬‬ ‫‪phenyl‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪methyl‬‬ ‫‪bu‬‬ ‫‪tan‬‬ ‫‪a‬‬ ‫‪min‬‬ ‫‪e‬‬ ‫‪N ethyl N phenyl 3 methyl bu tan a min e‬‬

‫‪＄‬ان وازﻣﻮﻳئ‬ ‫دﻻﻧدي ﻣرکبﻮﻧﻮ ﻧﻮﻣﻮﻧﻪ وﻟﻴکئ‪:‬‬ ‫‪N CH = CH 2‬‬ ‫|‬

‫‪CH 3‬‬

‫‪CH‬‬ ‫|‬

‫‪CH 2‬‬

‫‪CH 2‬‬

‫‪CH 2 = CH‬‬

‫‪c‬‬

‫‪CH 3‬‬

‫‪CH 2‬‬

‫‪CH 3‬‬ ‫‪N‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫|‬ ‫‪CH 2‬‬

‫‪CH 2‬‬

‫‪a‬‬

‫‪CH 3‬‬

‫‪CH 3‬‬

‫‪CH 3‬‬

‫‪b‬‬

‫‪N‬‬ ‫|‬

‫‪CH 2 CH‬‬ ‫‪CH 2 CH‬‬ ‫‪CH3‬‬ ‫‪CH‬‬

‫کﻪ چﻴرې د ‪－ NH 2‬روپ د ﻧﻮرو وظﻴفﻮي ‪－‬روپﻮﻧﻮ؛ ﻟکﻪ‪ :‬د اﻟکﻮﻟﻮﻧﻮ‪ ،‬اﻟدﻳﻬاﻳدوﻧﻮ‪ ،‬اسﻴدوﻧﻮ او داس‪３‬‬ ‫ﻧﻮرو وظﻴفﻪ ﻳﻲ ‪－‬روپﻮﻧﻮ سره پﻪ ﻳﻮه ﻫاﻳدروکاربﻦ ﻣرکب ک‪ ３‬شتﻮن وﻟري‪ ،‬پﻪ دې صﻮرت ک‪ ３‬د دې ‪－‬روپ ﻧﻮم‬ ‫د اړوﻧد کاربﻦ ﻟﻪ ﻧﻤبر سره د اﻣﻴﻨﻮ ‪ a m ino‬پﻪ ﻧاﻣﻪ ﻳاد او د اړوﻧدواﻟکﻮﻟﻮ‪ ،‬اﻟدﻳﻬاﻳدوﻧﻮ او ت‪５‬زابﻮﻧﻮ د ﻧﻮﻣﻮﻧﻮ پﻪ‬ ‫سر ک‪ ３‬ﻟﻴکﻞ کﻴ‪８‬ي‪:‬‬ ‫‪O‬‬ ‫|| ) (‬ ‫‪2 C H C OH‬‬ ‫‪3‬‬ ‫|‬ ‫‪NH‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪3‬‬ ‫‪CH‬‬

‫‪2- amino propanoic acid‬‬

‫‪١٩٠‬‬

‫‪1‬‬

‫‪2‬‬

‫‪C H 2 C H 2 OH‬‬ ‫|‬

‫‪NH 2‬‬

‫‪2- amino ethanol‬‬

‫خپﻞ ‪＄‬ان وازﻣﻮﻳئ‬ ‫د ﻻﻧدﻧﻴﻮ ﻣرکبﻮﻧﻮ ﻧﻮم اﻳ‪＋‬ﻮدﻧﻪ وک‪７‬ئ‪:‬‬

‫‪O‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪CH C H‬‬ ‫|‬

‫‪3 C H3‬‬

‫‪OH‬‬

‫‪C H2‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪N H2‬‬ ‫‪O‬‬ ‫‪H‬‬ ‫||‬ ‫|‬ ‫‪C CH‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪C CH‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫| ‪22‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪NH‬‬ ‫‪NH‬‬ ‫‪NH2‬‬

‫‪OH‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪CH 2‬‬

‫‪O‬‬ ‫||‬ ‫‪C OH‬‬

‫‪b) CH‬‬

‫‪OH‬‬ ‫|‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪OH‬‬ ‫|‬ ‫‪CH‬‬

‫‪C H2‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪OH‬‬ ‫|‬ ‫‪CH CH‬‬ ‫|‬ ‫‪NH 2‬‬

‫‪C H CH‬‬ ‫| ‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪NH‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪CH‬‬

‫‪4 C H2‬‬ ‫|‬ ‫‪NH 2‬‬ ‫‪) CH 3‬‬

‫‪) CH‬‬ ‫‪| 2‬‬ ‫‪NH‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪ :2_1_11‬د اﻣﻴﻨﻮ ﻧﻮ ﻓزﻳکﻲ خﻮاص‬ ‫ﻫغﻪ اﻣﻴﻨﻮﻧﻪ چ‪ ３‬کﻮچﻨ‪ ９‬ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻲ کتﻠﻪ ﻟري (ﻣﻴتاﻳﻞ اﻣﻴﻦ‪ ،‬ډاې ﻣﻴتاﻳﻞ اﻣﻴﻦ‪ ،‬ترا ي ﻣﻴتاﻳﻞ اﻣﻴﻦ اواﻳتاﻳﻞ اﻣﻴﻦ ) د‪－‬از پﻪ‬ ‫حاﻟت ﻣﻮﻧدل کﻴ‪８‬ي‪ ،‬اﻣﻴﻨﻮﻧﻪ چ‪ ３‬د کاربﻦ د ډﻳرو شﻤ‪５‬رو اتﻮﻣﻮﻧﻮﻟروﻧکﻲ دي‪ ،‬تر ‪ C12 H 25 NH 2‬پﻮرې د ﻣاﻳع پﻪ حاﻟت‬ ‫ﻣﻮﻧدل کﻴ‪８‬ي او ﻟﻪ ‪ C12 H 25 NH 2‬ﻣرکب ＇خﻪ ﻟﻮړ دکاربﻦ د اتﻮﻣﻮﻧﻮﻟروﻧکﻲ اﻣﻴﻨﻮﻧﻪ جاﻣد حاﻟت ﻟري‪ .‬دکﻮچﻨﻴﻮ‬ ‫اﻣﻴﻨﻮﻧﻮ بﻮی اﻣﻮﻧﻴا او خﻮسا شﻮو کباﻧﻮ تﻪ ورتﻪ دی‪.‬‬ ‫ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧﻲ او دوﻳﻤﻲ اﻣﻴﻨﻮﻧﻪ ﻟﻪ اﻣﻮﻧﻴا سره ورتﻪ خﻮاص ﻟري او د ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ تر ﻣﻨ‪ ＃‬ﻳ‪ ３‬ﻫاﻳدروجﻨﻲ اړﻳک‪ ３‬شتﻮن‬ ‫ﻟري د ﻫغﻮی ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻪ قطبﻲ دي‪ .‬د کب (ﻣاﻫﻲ) بﻮى تﻪ ورتﻪ دي‪ .‬ﻟﻪ دې کبﻠﻪ د اﻣﻴﻨﻮﻧﻮ د اﻳشﻴدو ！کی د ﻫغﻮ‬ ‫ﻫاﻳدروکاربﻨﻮﻧﻮ پﻪ ﻧسبت چ‪ ３‬ﻟﻪ دې اﻣﻴﻨﻮﻧﻮ سره د کاربﻦ او ﻫاﻳدروجﻦ عﻴﻦ شﻤ‪５‬ر اتﻮﻣﻮﻧﻪ ﻟري‪ ،‬ﻟﻮړ دی او ﻫﻢ ﻟﻪ‬ ‫درﻳﻤﻲ اﻣﻴﻨﻮﻧﻮ ＇خﻪ ﻟﻮړ دي‪ .‬ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧﻲ او دوﻳﻤﻲ اﻣﻴﻨﻮﻧﻪ پﻪ اوبﻮ کﻲ ＊ﻪ حﻞ کﻴ‪８‬ي‪ ،‬پﻪ داس‪ ３‬حال ک‪ ３‬چ‪ ３‬درﻳﻤﻲ‬ ‫اﻣﻴﻨﻮﻧﻪ پﻪ اوبﻮک‪ ３‬پﻪ اساﻧ‪ ９‬سره ﻧﻪ حﻞ کﻴ‪８‬ي‪ ،‬ﻫﻤدا رﻧ‪／‬ﻪ د کاربﻦ د اتﻮﻣﻮﻧﻮ د شﻤﻴر پﻪ زﻳاتﻮاﻟﻲ د ﻫغﻮی حﻞ کﻴدل‬ ‫پﻪ اوبﻮک‪！ ３‬ﻴ＂ﻴ‪８‬ي‪:‬‬ ‫‪H‬‬ ‫|‬

‫‪N H...... O H......‬‬ ‫|‬

‫‪H‬‬ ‫‪:N H‬‬ ‫|‬

‫‪CH 3‬‬

‫|‬

‫‪CH 3‬‬

‫‪H‬‬

‫د اوبﻮ او اﻣﻴﻨﻮﻧﻮ تر ﻣﻨ‪ ＃‬ﻫاﻳدروجﻨﻲ اړﻳکﻲ‬ ‫‪N‬‬

‫‪(CH 3 ) 3‬‬

‫‪trimethyl amine‬‬ ‫‪bp = 3o C‬‬

‫‪H‬‬

‫‪+‬‬

‫‪H‬‬

‫|‬

‫‪H‬‬

‫|‬

‫‪N H+‬‬

‫‪:N‬‬ ‫|‬

‫‪CH 3‬‬

‫‪CH 3‬‬

‫پﻪ اﻣﻴﻨﻮﻧﻮ ک‪ ３‬ﻫاﻳدروجﻨﻲ اړﻳک‪３‬‬

‫‪..‬‬ ‫‪N CH‬‬ ‫‪3‬‬ ‫| ‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪Methylethyla min e‬‬ ‫‪CH‬‬

‫‪CH‬‬

‫‪bp = 37 o C‬‬

‫‪N H2‬‬

‫‪CH 3 CH 2 CH 2‬‬ ‫‪propyla min e‬‬ ‫‪bp = 40o C‬‬

‫درﻳﻤﻲ اﻣﻴﻨﻮﻧﻪ ﻫﻢ کﻮﻟی شﻲ چ‪ ３‬ﻟﻪ اوبﻮ سره ﻫاﻳدروجﻨﻲ اړﻳکﻪ جﻮړه ک‪７‬ي؛ ‪＄‬کﻪ د ﻧاﻳتروجﻦ اتﻮم ( ‪) N‬د‬ ‫ازادوجﻮړه اﻟکتروﻧﻮ ﻟروﻧکی دی او دا جﻮړه اﻟکتروﻧﻮﻧﻪ د اوبﻮ ﻟﻪ ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ سره د اړﻳکﻮ دجﻮړﻳدوﻻﻣﻞ ‪－‬ر‪＄‬ﻲ؛‬ ‫دا چ‪ ３‬پﻪ درﻳﻤﻲ اﻣﻴﻦ ک‪ ３‬د ﻫاﻳدروجﻦ او ﻧا ﻳتروجﻦ ترﻣﻨ‪ ＃‬اړﻳکﻪ ) ‪ ( N H‬ﻧﻪ شتﻪ؛ ﻧﻮ پردې بﻨس＀ د درﻳﻤ‪３‬‬ ‫‪١٩١‬‬

‫اﻣﻴﻨﻮﻧﻮ ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻪ پﻪ خپﻞ ﻣﻨ‪ ＃‬ک‪ ３‬ﻫا‪４‬دروجﻨﻲ اړﻳکﻪ ﻧﻪ شﻲ جﻮړ وﻻی‪:‬‬ ‫‪O‬‬ ‫|‬ ‫‪H‬‬

‫‪(CH ) N :‬‬ ‫‪3 3‬‬

‫‪.H‬‬

‫د اﻣﻴﻨﻮﻧﻮ د ا‪４‬ش‪５‬دو ！کی د ﻫغﻮی د اﻳزو ﻟﻮ‪－‬ﻮ ﻫاﻳدروکاربﻨﻮﻧﻮ او اﻳتروﻧﻮ پﻪ پرتﻠﻪ ﻟﻮړ او ﻟﻪ اﻳزﻟﻮ‪－‬ﻮ اﻟکﻮﻟﻮﻧﻮ او‬ ‫ت‪５‬زابﻮﻧﻮ ＇خﻪ ！ﻴ＀ دی‪ ،‬ﻻﻣﻞ ﻳ‪ ３‬دا دى چ‪ ３‬پﻪ ﻫاﻳدروکاربﻨﻮﻧﻮ او اﻳتروﻧﻮک‪ ３‬ﻫاﻳدروجﻨﻲ اړﻳکﻪ ﻧﻪ شتﻪ او د ﻫغﻮى‬ ‫د ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ تر ﻣﻨ‪ ＃‬د جذب قﻮه ﻟ‪８‬ه ده‪ ،‬د اﻟکﻮﻟﻮﻧﻮ او ت‪５‬زابﻮﻧﻮ دﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ تر ﻣﻨ‪ ＃‬ﻫاﻳدروجﻨﻲ اړﻳکﻪ شتﻮن ﻟري‬ ‫او پﻪ دې ﻣرکبﻮﻧﻮ ک‪ ３‬د اکسﻴجﻦ اتﻮم د ﻫاﻳدروجﻦ ﻟﻪ اتﻮم سره اړﻳکﻪ ) ‪ (O H‬ﻟري چ‪ ３‬دا اړﻳکﻪ د اکسﻴجﻦ‬ ‫د قﻮي اﻟکتروﻧﻴ‪／‬اتﻴﻮﻳتﻲ ﻟﻪ کبﻠﻪ د ﻧاﻳتروجﻦ او ﻫاﻳدروجﻦ ﻟﻪ اړﻳک‪＇ ３‬خﻪ ډﻳره قطبﻲ ده او د ﻫغﻮى ﻫاﻳدروجﻨﻲ‬ ‫اړﻳکﻪ ﻫﻢ قﻮي ده‪:‬‬ ‫‪NH 2‬‬

‫‪CH 3 CH 2 CH 2 CH 2‬‬

‫‪(C 2 H 5 ) 2 NH‬‬

‫‪C2H5 O C2H5‬‬

‫‪1 butyla min e‬‬

‫‪Di methyla min e‬‬

‫‪Di ethyl eter‬‬

‫‪bp = 1.18o C‬‬

‫‪bp = 55o C‬‬

‫‪bp = 54.6 C‬‬

‫‪C3 H 5 COOH‬‬

‫‪C5 H12‬‬

‫‪C 2 H 5 COOH‬‬

‫‪bu tan oic acid‬‬

‫‪propanoic acide‬‬

‫‪bp = 163.5o C‬‬

‫‪bp = 141.1o C‬‬

‫‪o‬‬

‫‪pen tan e‬‬

‫‪n‬‬

‫‪bp = 36.1 C‬‬ ‫‪o‬‬

‫‪C4 H10‬‬ ‫‪n bu tan e‬‬ ‫‪o‬‬

‫‪0.5 C‬‬

‫)‪ (1 11‬جدول‪ :‬د بﻨس＂ﻴزو اﻣﻴﻨﻮ ﻧﻮ فزﻳکﻲ خﻮاص‬ ‫‪density‬‬

‫‪Kb‬‬

‫‪d 420‬‬

‫‪solubility‬‬ ‫)‪( g / 100L H 2O‬‬

‫‪bp by‬‬

‫‪mp by‬‬

‫‪o‬‬

‫‪structure‬‬

‫‪Name‬‬

‫‪o‬‬

‫)‪( C‬‬

‫)‪( C‬‬

‫‪Relative‬‬

‫‪methyl a min e‬‬

‫‪0,769(at 79 C‬‬

‫‪4 4.10 4‬‬

‫زﻳات حﻞ کﻴ‪８‬ي‬

‫‪6‬‬

‫‪94‬‬

‫‪CH 3 NH 2‬‬

‫‪-‬‬

‫‪4 7.10 4‬‬

‫زﻳات حﻞ کﻴ‪８‬ي‬

‫‪17‬‬

‫‪81‬‬

‫‪CH 3 CH 2 NH 2‬‬

‫‪-‬‬

‫‪4.10 4‬‬

‫زﻳات حﻞ کﻴ‪８‬ي‬

‫‪49‬‬

‫‪83‬‬

‫‪CH 3CH 2 CH 2 NH 2‬‬

‫‪propylamin e‬‬

‫‪00,680‬‬ ‫‪,680cat‬‬ ‫‪cat OOCC‬‬

‫‪5.10 4‬‬

‫ﻟ‪ ８‬حﻞ کﻴ‪８‬ی‬

‫‪7‬‬

‫‪92‬‬

‫‪(CH3 ) 2 NH‬‬

‫‪dimethylamine‬‬

‫‪-‬‬

‫‪6.10 5‬‬

‫ﻟ‪ ８‬حﻞ کﻴ‪８‬ی‬

‫‪3‬‬

‫‪117‬‬

‫‪(CH 3 )3 N‬‬

‫‪trimethylamine‬‬

‫‪-‬‬

‫‪4 2.10 10‬‬

‫حﻞ کﻴ‪８‬ي‬

‫‪184‬‬

‫‪6‬‬

‫‪0,989‬‬

‫‪-‬‬

‫‪-‬‬

‫‪196‬‬

‫‪-‬‬

‫‪0,956‬‬

‫‪-‬‬

‫‪-‬‬

‫‪194‬‬

‫‪2,5‬‬

‫‪1,158‬‬

‫‪-‬‬

‫‪-‬‬

‫‪302‬‬

‫‪54‬‬

‫‪o‬‬

‫‪oo‬‬

‫‪C6 H 5 NH 2‬‬ ‫‪C6 H 5 NHCH3‬‬

‫‪ethyl amine‬‬

‫‪aniline‬‬

‫‪methylaniline‬‬

‫‪dimethylaniline C6 H 5 N (CH3 ) 2‬‬ ‫‪(C6 H 5 ) 2 NH‬‬

‫‪diphenylaniline‬‬

‫ﻫغﻪ اﻣﻴﻨﻮﻧﻪ چ‪ ３‬دکاربﻦ شﻤ‪５‬ر ﻳ‪ ３‬ﻟﻪ ﻳﻮه ＇خﻪ تر پﻨ‪％‬ﻮ اتﻮﻣﻮﻧﻮ پﻮرې وي‪ ،‬پﻪ او بﻮک‪ ３‬پﻪ ﻫر ﻧسبت حﻞ کﻴ‪８‬ي‬ ‫‪١٩٢‬‬

‫او ﻫغﻪ اﻣﻴﻨﻮﻧﻪ چ‪ ３‬د ﻫغﻮى دکاربﻦ د اتﻮﻣﻮﻧﻮ شﻤﻴرشپ‪ ８‬او ﻟﻪ شپ‪８‬و ＇خﻪ ﻟﻮړ وي‪ ،‬پﻪ او بﻮ ک‪ ３‬ﻟ‪ ８‬حﻞ کﻴ‪８‬ي‪.‬‬

‫‪ :3_1_11‬د اﻣﻴﻨﻮﻧﻮ کﻴﻤﻴاﻳﻲ خﻮاص‬ ‫اﻣﻴﻨﻮﻧﻪ ﻟﻪ ت‪５‬زابﻮﻧﻮ سره تعاﻣﻞ کﻮي‪ ،‬ﻣاﻟ‪ ３／‬جﻮړ وي‪:‬‬ ‫‪+‬‬

‫‪R NH 2 .HCl‬‬

‫‪Cl‬‬

‫يا‬

‫‪H‬‬

‫‪+‬‬

‫|‬

‫‪H‬‬ ‫|‬

‫‪R N| : + H C l‬‬

‫‪R N| : H‬‬

‫‪H‬‬

‫‪H‬‬

‫د اﻟکاﻳﻞ اﻣﻮﻧﻴﻢ کﻠﻮراﻳد ﻣاﻟ‪／‬ﻪ د ﻫاﻳدروکساﻳد او اﻟکﻮاکساﻳدوﻧﻮ ) ‪ OH‬او ‪＇ ( OR‬خﻪ کﻤزورى اﻟقﻠﻲ خاصﻴت‬ ‫ﻟري او د اوبﻮ پﻪ ﻧسبت ﻫﻢ کﻤزورى قﻠﻮي خاصﻴت ﻟﻪ ‪＄‬ان ＇خﻪ ＊کاره کﻮي‪ ،‬ﻻﻧدې سﻠسﻠ‪ ３‬تﻪ ‪＄‬ﻴرشئ‪:‬‬ ‫‪R3 N > R2 N H > R N H 2 > N H 3 ، Me(OH ) > R O > RNH 2 > H 2O‬‬

‫ﻻﻧدې کﻴﻤﻴاﻳﻲ تعاﻣﻞ د اﻣﻴﻨﻮﻧﻮ اﻟقﻠﻲ خﻮاص ＊ﻴﻲ‪:‬‬

‫‪NH3 ]+ + O H‬‬ ‫‪+‬‬

‫‪NH 3 C l‬‬

‫‪C3 H 7‬‬

‫‪[R‬‬

‫‪R NH 2 + H 2 O‬‬ ‫‪NH 2 + H + C l‬‬

‫‪C3 H 7‬‬

‫ﻟﻪ پﻮرتﻨﻴﻮ ﻣعادﻟﻮ سره سﻢ د اﻣﻮﻧﻴﻢ تشکﻴﻞ شﻮې ﻣاﻟ‪／‬ﻪ‪ ،‬د قﻮي اﻟقﻠﻲ او تﻮدوخ‪ ３‬پﻪ شتﻮن ک‪ ３‬بﻴرتﻪ پﻪ اﻣﻴﻨﻮﻧﻮ‪،‬‬ ‫غﻴر عضﻮي ﻣاﻟ‪ ３／‬او اوبﻮ تجزﻳﻪ کﻴ‪８‬ي‪:‬‬ ‫‪R NH 2 + NaCl + H 2O‬‬

‫‪NH 2 + NaCl + H 2O‬‬

‫‪CH 3‬‬

‫‪R NH 3Cl + Na + OH‬‬ ‫‪+‬‬

‫‪NH 3 C l + Na + O H‬‬

‫‪CH 3‬‬

‫د اﻣﻴﻨﻮﻧﻮ اﻟکاﻳﻠﻴشﻦ‬ ‫اﻣﻴﻨﻮﻧﻪ ﻟﻪ اﻟکﻮﻟﻮﻧﻮ سره تعاﻣﻞ کﻮي‪ ،‬د اﻣﻴﻨﻮﻧﻮ ب‪５‬ﻼب‪５‬ﻞ ﻣرکبﻮﻧﻪ جﻮړ وي‪:‬‬ ‫‪C6 H 5 NH CH 3 + H 2O‬‬

‫‪NH 2 + CH 3 OH‬‬

‫‪Methylphenyla min e‬‬

‫‪Methanol‬‬

‫‪C6 H 5‬‬ ‫‪Aniline‬‬

‫د اﻣﻴﻨﻮﻧﻮ د اساﻳﻠﻴشﻦ تﻌاﻣﻞ‬ ‫اﻣﻴﻨﻮﻧﻪ ﻟﻪ اساﻳﻞ سره تعاﻣﻞ کﻮي‪ ،‬اﻣاﻳدوﻧﻪ جﻮړ وي چ‪ ３‬تعاﻣﻞ ﻳ‪ ３‬پﻪ درې پ‪７‬اوﻧﻮک‪ ３‬ترسره کﻴ‪８‬ي‪:‬‬ ‫‪H HO O‬‬ ‫|| || | |‬ ‫‪R R N N C CR R‬‬

‫)‪(3)(3‬‬ ‫‪HCl‬‬ ‫‪HCl‬‬

‫‪H H ClCl‬‬ ‫‪H HClCl‬‬ ‫‪| +| +‬‬ ‫| |‬ ‫| | | |‬ ‫‪(1)(1) R RN N C CR R ( 2()2) R RN NC CR R‬‬ ‫| | | |‬ ‫| |‬ ‫‪H HO O‬‬

‫‪OO‬‬ ‫|| ||‬ ‫‪NH + R‬‬ ‫‪+ R C CClCl‬‬ ‫‪R R NH‬‬ ‫‪22‬‬

‫‪HH OO‬‬

‫‪١٩٣‬‬

‫ﻣشﻖ او تﻤرﻳﻦ وک‪７‬ئ‬ ‫‪ - 1‬د ﻣﻴتاﻳﻞ اﻣﻴﻦ ‪ 500‬ﻣﻠﻲ ﻟﻴتر ‪ 0.1m‬ﻣﻮﻟره او بﻠﻦ ﻣحﻠﻮل بﻪ دکﻮم ‪ pH‬ﻟروﻧکﻰ وي؟‬ ‫کﻪ چﻴرې ‪ K b = 5.10 4‬وي‪.‬‬ ‫‪ - 2‬ﻻﻧدې ﻣعادﻟ‪ ３‬بشپ‪７‬ې ک‪７‬ئ‪:.‬‬ ‫‪NH 2 + C2 H 5 OH‬‬ ‫?‬

‫)‪(3‬‬ ‫‪HCl‬‬

‫?‬

‫)‪( 2‬‬

‫?‬

‫)‪(1‬‬

‫‪C6 H11‬‬

‫‪NH + CH CH‬‬ ‫‪C Cl‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫|| ‪2‬‬ ‫‪O‬‬

‫‪C H‬‬ ‫‪4 9‬‬

‫‪ :4_1_11‬د اﻣﻴﻨﻮﻧﻮ ﻻستﻪ راوړﻧﻪ‬ ‫د اﻟکاﻳﻠشﻦ د ﻋﻤﻠﻴ‪ ３‬پﻪ واسﻄﻪ د اﻣﻴﻨﻮﻧﻮ ﻻستﻪ راوړﻧﻪ‬

‫دا ﻻره ﻟﻪ ﻫغﻮ ﻻرو ＇خﻪ ده چ‪ ３‬دوﻳﻤﻲ اﻣﻴﻨﻮﻧﻮﻧﻪ ﻟﻪ ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧﻴﻮ اﻣﻴﻨﻮﻧﻮ او درﻳﻤﻲ اﻣﻴﻨﻮﻧﻪ ﻟﻪ دوﻳﻤﻲ اﻣﻴﻨﻮﻧﻮ ＇خﻪ‬ ‫ترﻻسﻪ کﻴ‪８‬ي‪ ،‬داس‪ ３‬چ‪ ３‬اﻟکاﻳﻞ ﻫﻼﻳدوﻧﻮ تﻪ ﻟﻪ اﻣﻮﻧﻴا سره تعاﻣﻞ ورکﻮي‪ ،‬ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧﻲ‪ ،‬دوﻳﻤﻲ او درﻳﻤﻲ اﻣﻴﻨﻮﻧﻪ‬ ‫‪+‬‬ ‫ﻻستﻪ راوړې‪.‬‬ ‫‪H 3 N : + R Br‬‬

‫‪R NH 3 B r‬‬

‫‪+‬‬ ‫‪R N H B r + : NH‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪| 2‬‬ ‫‪H‬‬

‫‪+‬‬ ‫‪R NH + H N H B r‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪R‬‬ ‫‪RR‬‬ ‫‪' RR‬‬ ‫‪' 'R‬‬ ‫' ''‬

‫'‪R‬‬ ‫‪R‬‬ ‫‪RR‬‬ ‫‪' RR‬‬ ‫'' ' '‬ ‫| | | |‬ ‫|‬ ‫|‬ ‫‪+ ++ +‬‬ ‫(‬ ‫‪2‬‬ ‫)‬ ‫‪+H‬‬ ‫‪RR‬‬ ‫‪N‬‬ ‫‪HH‬‬ ‫‪XX + R N H‬‬ ‫‪RNNH‬‬ ‫‪NHH‬‬ ‫‪H+RN‬‬ ‫‪RN‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪XRN + H X‬‬ ‫‪NN‬‬ ‫‪+++RN‬‬ ‫‪RN‬‬ ‫‪RRRR‬‬ ‫‪NNNN‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪X‬‬ ‫‪RRRR‬‬ ‫‪+H‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪X‬‬ ‫‪XXX‬‬ ‫‪X3XX‬‬ ‫‪3H‬‬ ‫‪RN‬‬ ‫‪NHHH‬‬ ‫‪R‬‬ ‫‪NH‬‬ ‫‪3 3+‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪+ 3 +‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪3 3CH‬‬ ‫‪3 [3CH‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪H N : +CH Br CH‬‬ ‫‪N H ]Br‬‬ ‫‪NH‬‬ ‫‪R NRHR‬‬ ‫‪(N‬‬ ‫‪2H)H‬‬ ‫‪N2R‬‬ ‫) ‪( 2( )2( )2‬‬ ‫) ‪R N2H2 22( 2‬‬

‫‪N3 H 3 ]Br‬‬

‫‪[+CH‬‬ ‫‪33 3‬‬

‫][‬ ‫‪3‬‬

‫| | |‬ ‫|‬

‫|‬

‫‪Br‬‬

‫| | | |‬ ‫|‬ ‫‪+ ++ + +‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪2 222‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪H 3 N : +CH‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬

‫][‬

‫|‬

‫‪NH‬‬ ‫‪R‬‬ ‫‪X‬‬ ‫‪R‬‬ ‫‪NN‬‬ ‫‪HH‬‬ ‫‪+++R‬‬ ‫‪RRN‬‬ ‫‪+2 2+‬‬ ‫‪XR‬‬ ‫‪'R‬‬ ‫‪' 'X''X‬‬ ‫‪2R‬‬ ‫‪2H‬‬ ‫‪RRNH‬‬ ‫‪N‬‬ ‫‪R‬‬ ‫‪'X‬‬ ‫‪X‬‬

‫))‪(1) (1()1(()11‬‬ ‫) ‪(1‬‬

‫‪22‬‬

‫‪3‬‬

‫) ‪( 2 )( 2( )2( )2‬‬ ‫‪| Cl‬‬ ‫)‪( 2‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪NH‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪Cl(1) (1+()1((1)1())CH‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪N‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪Cl‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪NH‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪NN‬‬ ‫‪HH‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪Cl‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪Cl‬‬ ‫‪+++CH‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪NH‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪NNH‬‬ ‫‪+2 2+‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪ClCl‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪NNNN‬‬ ‫‪HH‬‬ ‫‪Cl‬‬ ‫‪++‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪NH‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪NH‬‬ ‫‪2+‬‬ ‫‪3 333‬‬ ‫‪2 222‬‬ ‫‪2H‬‬ ‫‪3 3 3 3Cl‬‬ ‫‪3 333‬‬ ‫‪2 222‬‬ ‫‪2H‬‬ ‫‪3 333‬‬ ‫‪2 222‬‬ ‫‪2 2 2+2‬‬ ‫‪1) CH‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪++CH‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪NH‬‬ ‫)‪( 2‬‬ ‫‪2 2 2Cl‬‬ ‫‪+CH‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪N‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪Cl‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪N‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪Cl‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪NH‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪+ ++ + 3‬‬ ‫‪+‬‬ ‫[‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪N‬‬ ‫‪H‬‬ ‫]‬ ‫‪B‬‬ ‫‪r‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪:‬‬ ‫‪NH‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪NH‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪N‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪B‬‬ ‫‪r‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪N‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪N‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪Cl‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪N‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪Cl‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪NNNN‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪N‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪Cl‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪N‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪Cl‬‬ ‫[‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪N‬‬ ‫‪H‬‬ ‫]‬ ‫‪B‬‬ ‫‪r‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪:‬‬ ‫‪NH‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪NH‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪N‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪B‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3 333‬‬ ‫‪2 222‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪N‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪Cl‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪32‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3 r‬‬ ‫|‬

‫‪N +3 H 3Cl‬‬

‫|‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪| CH‬‬ ‫|‬ ‫|‬ ‫‪CH 33 CH2CH‬‬ ‫‪N H + CH‬‬ ‫‪2 CH‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪3 3 3|3‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪CH 3‬‬ ‫|‬

‫اﻣﻮﻧﻴا ﻟﻪ اﻟکاﻳﻞ ﻫﻼﻳدوﻧﻮ سره تعاﻣﻞ کﻮي‪ ،‬ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧﻲ اﻣﻴﻨﻮﻧﻪ جﻮړوي‪:‬‬

‫‪+‬‬

‫‪N H 3 ]Br‬‬ ‫‪+‬‬

‫‪CH 3 NH 2 + H N H 3 Br‬‬

‫‪[CH 3‬‬

‫‪Br‬‬

‫|‬

‫‪H 3 N : +CH 3‬‬ ‫‪+‬‬

‫‪[CH 3 N H 2 ]Br + : NH 3‬‬ ‫|‬

‫‪H‬‬

‫ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧﻲ‪ ،‬دوﻳﻤﻲ او درﻳﻤﻲ اﻣﻴﻨﻮﻧﻪ ک‪５‬داى شﻲ چ‪ ３‬د اﻣﻮﻧﻴا ﻟﻪ اﻟکاﻳﻠشﻦ ＇خﻪ ﻻستﻪ راوړل شﻲ؛ داس‪ ３‬چ‪ ３‬اﻟکاﻳﻞ‬ ‫ﻫﻼﻳدوﻧﻮ تﻪ ﻟﻪ اﻣﻮﻧﻴا سره تعاﻣﻞ ورکﻮي‪ ،‬ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧی اﻣﻴﻦ ﻻستﻪ را‪＄‬ﻲ‪ ،‬خﻮ کﻪ چﻴرې د اﻟکاﻳﻞ ﻫﻼﻳد وﻧﻮ ﻧسبت‬ ‫ﻟﻮړشﻲ‪ ،‬پﻪ پاﻳﻠﻪ ک‪ ３‬دوﻳﻤﻲ او درﻳﻤﻲ اﻣﻴﻨﻮﻧﻪ ﻫﻢ ﻻستﻪ را‪＄‬ﻲ‪ .‬کﻪ درﻳﻤﻲ اﻣﻴﻦ تﻪ ﻫﻢ ﻟﻪ اﻟکاﻳﻞ ﻫﻼﻳدوﻧﻮ سره‬ ‫تعاﻣﻞ ورک‪７‬ل شﻲ‪ ،‬د کﻮار ترﻧري ﻣاﻟ‪／‬ﻪ ﻻستﻪ را‪＄‬ﻲ‪:‬‬

‫‪١٩٤‬‬

‫‪RNH 2 + H 2O + NaX‬‬ ‫‪R2 NH + H 2O + NaX‬‬

‫‪+‬‬

‫‪NaOH‬‬

‫‪R N H3 X‬‬ ‫‪+‬‬

‫‪NaOH‬‬

‫‪R3 N + H 2O + NaX‬‬

‫‪N H3 + R X‬‬ ‫‪R N H2 + R X‬‬

‫‪R2 N H 2 X‬‬ ‫‪+‬‬

‫‪NaOH‬‬

‫‪R2 N H + R X‬‬

‫‪R3 N H X‬‬ ‫‪+‬‬

‫‪R3 N + R X‬‬

‫‪R4 N X‬‬

‫ﻣثال‬

‫‪NH 2 + H 2O + NaCl‬‬ ‫‪(CH 3 ) 3 N + H 2O + NaCl‬‬

‫‪NaOH‬‬

‫‪CH 3‬‬

‫‪(CH3 ) 2 NH + H 2O + NaCl‬‬

‫‪+‬‬

‫‪NaOH‬‬

‫‪CH 3 N H 3 Cl‬‬ ‫‪+‬‬

‫‪CH3 + N H 2 + CH3 Cl‬‬

‫‪(CH3 ) 2 N H 2 Cl‬‬ ‫‪+‬‬

‫‪NaOH‬‬

‫‪N H 3 + CH 3 Cl‬‬

‫‪(CH 3 ) 2 N H + CH 3 Cl‬‬

‫‪(CH 3 ) 2 N Cl‬‬ ‫‪+‬‬

‫‪(CH 3 ) 3 N + CH 3 Cl‬‬

‫‪(CH 3 ) 4 N Cl‬‬

‫ﻫﻤدارﻧ‪／‬ﻪ کﻪ چﻴرې د ﻧترﻳﻞ ﻣرکبﻮﻧﻪ د کتﻠستﻮﻧﻮ پﻪ شتﻮن ک‪ ３‬ﻫاﻳدروجﻨشﻦ شﻲ‪ ،‬اﻣﻴﻨﻮﻧﻮﻧﻪ ترﻻسﻪ کﻴ‪８‬ي‪:‬‬ ‫‪CH 2 NH 2‬‬

‫‪NH 2‬‬

‫) ‪2 H 2 ( Ni‬‬

‫‪CH 3‬‬

‫‪2H 2‬‬

‫‪CH 2‬‬

‫‪CN‬‬

‫‪CH 3‬‬

‫‪CN‬‬

‫د اروﻣاتﻴکﻲ ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧﻴﻮ اﻣﻴﻨﻮﻧﻮ د ﻻستﻪ راوړﻟﻮ ډﻳره ＊ﻪ ﻻره د اړوﻧده ﻧاﻳترو ﻣرکبﻮﻧﻮ ارجاع کﻮل دي‪ ،‬د ﻧاﻳتروﻣرکبﻮﻧﻪ‬ ‫کﻴدای شﻲ د اروﻣاتﻴک د اﻟکتروفﻴﻠﻲ ﻟﻪ ﻧاﻳترو کﻴدﻟﻮ تعاﻣﻞ ＇خﻪ ﻻستﻪ راوړل شﻲ‪ ،‬د ﻧاﻳترو ‪－‬روپ کﻴداى شﻲ د‬ ‫کتﻠستﻮﻧﻮ پﻪ شتﻮن ک‪ ３‬د ﻫاﻳدروجﻦ ﻳا کﻴﻤﻴاﻳﻲ ارجاع کﻮوﻧکﻮ عاﻣﻠﻮ پﻪ واسطﻪ پﻪ اساﻧ‪ ９‬سره ارجاع شﻲ‪:‬‬ ‫‪+ 2H 2 O‬‬

‫‪NH 2‬‬

‫‪CH 3‬‬

‫‪3 H 2 , NI‬‬

‫ﻣشﻖ او تﻤرﻳﻦ وک‪７‬ئ‬ ‫ﻻﻧدې ﻣعادﻟ‪ ３‬بشپ‪７‬ې ک‪７‬ئ‬

‫‪CH 3‬‬

‫‪NO 2‬‬

‫‪CH 2 Cl + 2 NH 3‬‬

‫‪4‬‬

‫‪LiALH‬‬

‫‪o‬‬

‫‪CH‬‬

‫‪CH‬‬

‫‪C NH‬‬

‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪CH 2CH 2 Br + 2 NH 3‬‬

‫‪3‬‬

‫‪CH‬‬

‫‪CH 3 CH 2‬‬

‫‪CH 3 CH 2 I + 2(CH 3CH 2 ) 2 NH‬‬ ‫‪(CH 3 ) 3 N + CH 3 I‬‬ ‫‪NH +‬‬

‫‪CH‬‬

‫‪١٩٥‬‬

‫‪CH‬‬

‫‪CH‬‬

‫‪ :5_1_11‬ﻣﻬﻢ اﻣﻴﻨﻮﻧﻪ‬ ‫‪ _1‬ﻣﻴتاﻳﻞ اﻣﻴﻦ‬ ‫کﻪ چﻴرې ﻣﻴتاﻧﻮل تﻪ د تﻮدوخ‪ ３‬پﻪ ‪ 4000 C‬او د ‪ Al2O3‬کتﻠست پﻪ شتﻮن ک‪ ３‬ﻟﻪ اﻣﻮﻧﻴا سره تعاﻣﻞ ورک‪７‬ل شﻲ‪ ،‬ﻣﻴتاﻳﻞ‬ ‫اﻣﻴﻦ ترﻻسﻪ کﻴ‪８‬ي‪:‬‬ ‫) ‪Al O , 400 C‬‬ ‫‪NH 2 + H 2O‬‬

‫‪0‬‬

‫‪CH 3‬‬

‫‪3‬‬

‫‪CH 3 OH + NH 3‬‬

‫‪2‬‬

‫ﻫﻤدا رﻧ‪／‬ﻪ کﻴداى شﻲ‪ ،‬ډای ﻣﻴتاﻳﻞ اﻣﻴﻦ او ترای ﻣﻴتاﻳﻞ اﻣﻴﻦ ﻫﻢ پﻪ ﻻس راوړل شﻲ‪ ،‬ﻟﻪ ډاى ﻣﻴتاﻳﻞ اﻣﻴﻦ ＇خﻪ‬ ‫د ﻣﻮاد و پﻪ حﻞ کﻮﻟﻮ ک‪＂－ ３‬ﻪ اخ‪５‬ستﻞ کﻴ‪８‬ي‪.‬‬ ‫‪ _2‬اﻧﻴﻠﻴﻦ ﻳا بﻨزﻳﻦ اﻣﻴﻦ (‪)Aniline or Benzene amine‬‬ ‫اﻧﻴﻠﻴﻦ ﻟﻪ اروﻣاتﻴکﻮ ﻣﻬﻤﻮ اﻣﻴﻨﻮﻧﻮ＇خﻪ دی چ‪ ３‬د کﻤزورو قﻠﻮﻳﻮ خاصﻴت ﻟري او د ساﻳکﻠﻮﻫ‪／‬زان اﻣﻴﻦ پﻪ پرتﻠﻪ ﻳﻮ‬ ‫ﻣﻴﻠﻴﻮن ‪＄‬ﻠﻪ کﻤزوری دی‪ ،‬د ﻫغﻪ فﻮرﻣﻮل پﻪ ﻻﻧدې ډول دی‪:‬‬ ‫‪NH 2‬‬

‫پﻪ صﻨعت ک‪ ３‬د اﻧ‪６‬ﻳکﻮ ( ‪ ) C16 H10O2 N 2‬د رﻧ‪ ，‬ﻣﻬﻤﻪ سرچﻴﻨﻪ اﻧﻴﻠﻴﻦ دی او دا رﻧ‪ ，‬داس‪ ３‬ﻻستﻪ راوړل کﻴ‪８‬ي‬ ‫چ‪ ３‬اﻧﻴﻠﻴﻦ تﻪ ﻟﻪ کﻠﻮرو استﻴک اسﻴد سره تعاﻣﻞ ورکﻮي او پﻪ پاﻳﻠﻪ ک‪ ３‬اﻧ‪６‬ﻳ‪／‬ﻮ ﻻستﻪ را‪＄‬ﻲ‪:‬‬ ‫‪O‬‬ ‫||‬

‫‪COOH‬‬

‫‪C‬‬ ‫‪CH 2‬‬ ‫‪NH‬‬

‫‪NH‬‬ ‫‪NH 2‬‬ ‫|‬

‫‪KOH‬‬ ‫‪H 2O‬‬

‫|‬

‫‪O‬‬

‫‪C H2‬‬

‫‪ClCH 2 C OH‬‬

‫‪Cl‬‬

‫‪NH2‬‬

‫‪O‬‬

‫‪O‬‬

‫‪C‬‬

‫‪C‬‬

‫||‬

‫‪NH‬‬

‫||‬

‫] ‪[O‬‬

‫‪C=C‬‬

‫‪C‬‬

‫‪NH‬‬

‫||‬

‫‪CH 2‬‬

‫‪2‬‬

‫‪NH‬‬

‫‪O‬‬

‫د اﻧ‪６‬ﻳ‪／‬ﻮ ＇خﻪ ب‪５‬ﻼب‪５‬ﻞ رﻧ‪／‬ﻮﻧﻪ جﻮړوي؛ ﻟﻪ دې اﻣﻠﻪ ﻫغﻪ د بﻨس＂ﻴز رﻧ‪ ，‬پﻪ ﻧﻮم ﻳاد وي‪ .‬اﻧﻴﻠﻴﻦ د بروﻣﻴﻦ ﻟﻪ اوبﻮ‬ ‫سره تعاﻣﻞ کﻮي‪ ،‬ترای بروﻣﻮاﻧﻴﻠﻴﻦ جﻮړ وي‪:‬‬ ‫‪Br‬‬ ‫‪NH 2‬‬

‫‪Br‬‬ ‫‪١٩٦‬‬

‫‪NH 2 + 3Br2‬‬ ‫‪Br‬‬

‫‪ :2_11‬اﻣاﻳدوﻧﻪ ( ‪) Amides‬‬ ‫ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧﻲ او دوﻳﻤﻲ اﻣﻴﻨﻮﻧﻮﻧﻪ ﻟﻪ ت‪５‬زابﻮﻧﻮ سره ( اﻟکﻮﻟﻮ تﻪ ورتﻪ) تعاﻣﻞ کﻮي‪ ،‬داس‪ ３‬ﻣرکبﻮﻧﻪ جﻮړوي چ‪ ３‬د اﻣاﻳدوﻧﻮ‬ ‫پﻪ ﻧﻮم ﻳاد ﻳ‪８‬ي؛ د بﻴﻠ‪ ３／‬پﻪ ډول‪:‬‬ ‫‪O‬‬ ‫||‬

‫‪C NH CH 3 + H 2 O‬‬

‫‪CH 3‬‬

‫‪O‬‬ ‫||‬

‫‪H‬‬ ‫|‬

‫‪N H + H O C CH 3‬‬

‫‪CH3‬‬

‫اﻣاﻳدوﻧﻪ ﻫﻢ پﻪ طبﻴعت ک‪ ３‬شتﻪ اوﻫﻢ دسﻨتﻴز پﻪ پاﻳﻠﻪ ک‪ ３‬پﻪ ﻣصﻨﻮعﻲ تﻮ‪－‬ﻪ ﻟﻪ ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧﻴﻮ تﻮکﻮ ＇خﻪ ﻻستﻪ را‪＄‬ﻲ‪،‬‬ ‫د فزﻳکﻲ تک ﻻرو پﻪ واسطﻪ‪ ( ،‬دبﻴﻠ‪ ３／‬پﻪ ډول‪ :‬جذبﻲ سپکتر ) د وظﻴفﻪ ﻳﻲ ‪－‬روپﻮﻧﻮ د جﻮړ＊ت ＇ﻴ‪７‬ﻧﻪ ！اکﻲ‬ ‫چ‪ ３‬د ﻧاﻳتروجﻦ او د کاربﻮﻧﻴﻞ د وظﻴفﻪ ﻳﻲ ‪－‬روپ تر ﻣﻨ‪！ ＃‬ﻮﻟ‪ ３‬اړﻳک‪ ３‬پﻪ ﻳﻮه سطحﻪ ک‪ ３‬شتﻮن ﻟري او دﻫغﻮى د‬ ‫ﻣسطح واﻟﻲ ﻻﻣﻞ د اﻟکتروﻧﻮﻧﻮ د‬

‫)‪O‬‬

‫‪ (C‬تر ﻣﻨ‪ ＃‬اړﻳک‪ ３‬د ﻧاﻳتروجﻦ د اتﻮم د ازادو اﻟکتروﻧﻮﻧﻮ پر ک‪７‬ﻧ‪ ３‬پﻮري اړه‬

‫ﻟري چ‪ ３‬سره ﻳﻮ ‪＄‬اى د ＇ﻠﻮرو اﻟکتروﻧﻮﻧﻮ د ﻧﻪ ‪＄‬اى پر‪＄‬اى شﻮي اﻟکتروﻧﻲ ورﻳ‪ ３％‬د درې واړو اتﻮﻣﻮﻧﻮ (‪N ,‬‬ ‫‪ )C , O‬د پاسﻪ جﻮړ ک‪７‬ي او دې عﻤﻞ تﻪ د ﻧاﻳتروجﻦ د اتﻮم ازادو جﻮړو اﻟکتروﻧﻮﻧﻮ اړ ک‪７‬ې دي او پﻪ ﻫﻤدې دﻟﻴﻞ‬ ‫دی چ‪ ３‬اﻣاﻳدوﻧﻪ پﻪ اوﻳﻠﻦ ﻣحﻠﻮل ک‪ ３‬دوﻣره قﻠﻮي خاصﻴت ﻟﻪ ‪＄‬ان ＇خﻪ ﻧﻪ ＊کاره کﻮي‪ ،‬د دې ﻧﻪ ‪＄‬اى پر‪＄‬اى‬ ‫شﻮې اړﻳک‪ ３‬اﻣاﻳدوﻧﻮتﻪ کﻴﻤﻴاﻳﻲ ثبات وربخ‪＋‬ﻠی دى چ‪ ３‬ﻟﻪ اﻟقﻠﻴﻮ‪ ،‬ﻧرﻳﻮ ت‪５‬زابﻮﻧﻮاو اوبﻮ سره قﻮی واﻟی را＊ﻴﻲ‪:‬‬

‫(‪ )4_11‬شکﻞ‪ :‬دﻧاﻳتروجﻦ ﻟﻪ کاربﻮﻧﻴﻞ ‪－‬روپ سره داړﻳکﻮ ﻣسطح واﻟﻰ‬

‫‪ :1_2_11‬د اﻣاﻳدوﻧﻮ ﻧﻮم اﻳ‪＋‬ﻮدﻧﻪ او ﻻستﻪ راوړﻧﻪ‬ ‫اﻣاﻳدوﻧﻪ د ‪ IUPAC‬پر بﻨس＀ داس‪ ３‬ﻧﻮﻣﻮل کﻴ‪８‬ي چ‪ ３‬د ت‪５‬زاب د جﻮړوﻧکﻮ اﻟکاﻧﻮﻧﻮ دت‪５‬زابﻮﻧﻮ د ﻧﻮم ‪oic‬‬ ‫وروستاړي پﻪ اﻣاﻳدوﻧﻮ ک‪ ３‬د اﻣاﻳد ‪ amide‬پﻪ کﻠﻤﻪ تعﻮﻳض کﻴ‪８‬ي او د اسﻴد کﻠﻤﻪ ﻧﻪ ﻟﻴکﻞ کﻴ‪８‬ي؛ دبﻴﻠ‪ ３／‬پﻪ‬ ‫ډول‪:‬‬ ‫‪O‬‬ ‫||‬ ‫‪C NH 2‬‬

‫‪CH 3 CH 2 CH 2‬‬

‫‪O‬‬ ‫||‬ ‫د ‪ R C NH 2‬عﻤﻮﻣﻲ فﻮرﻣﻮل ﻟروﻧکﻮ اﻣاﻳدوﻧﻮ د ﻻستﻪ راوړﻟﻮ ﻟپاره کﻴدای شﻲ چ‪ ３‬د کاربﻮکسﻠﻴک اسﻴد‬

‫‪Butan amide‬‬

‫‪١٩٧‬‬

‫ﻣرکبﻮﻧﻪ ﻧﻴغ پﻪ ﻧﻴغﻪ ﻟﻪ اﻣﻮﻧﻴا سره تعاﻣﻞ وک‪７‬ي‪ ،‬پﻪ پاﻳﻠﻪ ک‪ ３‬اﻣﻮﻧﻴﻢ کاربﻮکسﻼت ﻻس تﻪ را‪＄‬ﻲ‪:‬‬ ‫||‪O‬‬ ‫‪R C O H + NH3‬‬

‫||‪O‬‬ ‫‪R C ONH4‬‬

‫کﻪ چﻴرې ﻻستﻪ راغﻠی کاربﻮکسﻼت تﻪ تﻮدوخﻪ ورک‪７‬ل شﻲ‪ ،‬پﻪ پاﻳﻠﻪ ک‪ ３‬ﻟﻪ ﻫغﻮ ＇خﻪ ﻳﻮﻣاﻟﻴکﻮل او بﻪ جﻼ او‬ ‫‪O‬‬ ‫‪O‬‬ ‫غ‪＋‬تﻠی اﻣاﻳد ﻻستﻪ را‪＄‬ﻲ‪:‬‬ ‫||‬

‫‪C NH 2 + H 2O‬‬

‫||‬

‫‪R‬‬

‫‪R‬‬

‫‪C ONH 4‬‬

‫پﻪ پﻮرت‪５‬ﻨﻴﻮ تعاﻣﻠﻮﻧﻮک‪ ３‬د اﻣاﻳدوﻧﻮ ﻻستﻪ راوړﻧﻪ ډﻳره ورو او دﻫغﻮى ﻣحصﻮﻻت ﻟ‪ ８‬دي؛ ﻟﻪ دې کبﻠﻪ ﻧﻮر‬ ‫ﻣﻴتﻮدوﻧﻪ د اﻣاﻳدوﻧﻮ د ﻻستﻪ راوړﻧ‪ ３‬ﻟپاره پﻪ کار وړل شﻮي دي؛ د ب‪５‬ﻠ‪／‬ﻲ پﻪ ډول‪ :‬دبﻨزاﻳﻞ کﻠﻮراﻳد او‬ ‫اﻣﻮﻧﻴا د تعاﻣﻞ پﻪ پاﻳﻠﻪ ک‪ ３‬اﻣاﻳدوﻧﻪ ﻻستﻪ را‪＄‬ﻲ‪ ،‬داس‪ ３‬چ‪ ３‬پﻪ ﻳﻮه فﻼسک ک‪ ３‬د اﻣﻮﻧﻴا ﻣحﻠﻮل اچﻮي او‬ ‫دا ﻣحﻠﻮل دﻳخﻮ اوبﻮ پﻪ ﻳﻮ ډک ﻟﻮ＊ﻲ ک‪ ３‬ږدي‪ ،‬بﻴا پﻪ دې ﻣحﻠﻮل باﻧدې پﻪ ＇ا＇کﻮ‪＇ ،‬ا＇کﻮ بﻨزاﻳﻞ‬ ‫کﻠﻮراﻳد ورزﻳاتﻮي چ‪ ３‬پﻪ پاﻳﻠﻪ ک‪ ３‬بﻨزاﻣاﻳد ﻻستﻪ را‪＄‬ﻲ او پﻪ فﻼسک ک‪＊ ３‬کتﻪ کﻴﻨﻲ ﻳعﻨ‪ ３‬رسﻮب کﻮي‪:‬‬ ‫‪O‬‬ ‫‪//‬‬ ‫‪C NH 2 + HCl‬‬

‫‪O‬‬ ‫‪//‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪OCl + NH‬‬

‫‪C H‬‬ ‫‪6 5‬‬

‫‪3‬‬ ‫‪NH 4 Cl‬‬

‫‪5‬‬

‫‪C6 H‬‬

‫جﻮړﻳ‪８‬ي‪:‬‬ ‫ﻻستﻪ راغﻠی ‪ HCl‬پﻪ فﻼسک ک‪ ３‬ﻟﻪ اضافﻲ اﻣﻮﻧﻴا سره تعاﻣﻞ کﻮي او‬ ‫‪NH3 + HCl‬‬ ‫‪NH4Cl‬‬ ‫ﻣحﻠﻮل‬ ‫غﻠﻴظ امﻮﻧﻴا‬ ‫اﻣﻮﻧﻴا غلﻴظ‬ ‫دمحلﻮل‬

‫بﻨزائﻴﻞ کﻠﻮراﻳد‬ ‫كلﻮراﻳد‬ ‫بﻨزوئﻴل‬

‫طشتاوبﻮآبتشت‬ ‫د ﻳخﻮ‬ ‫ﻳخ‬

‫بﻨزآسدرسﻮب‬ ‫بﻨزائﻴﻞ اسﻴد‬ ‫درسﻮب‬ ‫(‪ )5_11‬شکﻞ‪ :‬د بﻨز اﻣاﻳد ﻻستﻪ راوړﻧﻪ‬

‫‪O‬‬ ‫||‬ ‫‪C N H2 + N H+‬‬ ‫‪4 + Cl‬‬

‫‪١٩٨‬‬

‫‪C6 H 5‬‬

‫‪Cl + 2 N H 3‬‬

‫‪O‬‬ ‫||‬ ‫‪C‬‬

‫‪C6 H 5‬‬

‫د ﻳﻮوﻟسﻢ ＇پرکﻲ ﻟﻨ‪６‬ﻳز‬ ‫* داﻣﻴﻨﻮﻧﻮ وظﻴفﻪ ﻳﻲ ‪－‬روپ ‪ NH 2‬دى چ‪ ３‬د اﻣﻴﻨﻮ د ‪－‬روپ( ‪) Amin o‬پﻪ ﻧﻮم ﻳادﻳ‪８‬ي‪ ،‬د دې ‪－‬روپ د ﻧاﻳتروجﻦ اتﻮم د ‪SP‬‬ ‫ﻫاﻳبرﻳد حاﻟت ﻟر ي‪.‬‬ ‫*ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧﻲ اﻣﻴﻨﻮﻧﻪ ﻫغﻪ اﻣﻴﻨﻮﻧﻪ دي چ‪ ３‬د اﻣﻮﻧﻴا د ﻧاﻳتروجﻦ اتﻮ م د ﻫاﻳدروکاربﻨﻮﻧﻮ د کاربﻦ ﻟﻪ ﻳﻮه اتﻮم سره اړﻳکﻪ ﻟري‪.‬‬ ‫* دوﻳﻤﻲ اﻣﻴﻨﻮﻧﻪ ﻟﻪ ﻫغﻪ اﻣﻴﻨﻮﻧﻮ＇خﻪ عبارت دي چ‪ ３‬د اﻣﻮﻧﻴا د ﻧاﻳتروجﻦ اتﻮم د ﻫاﻳدروکاربﻨﻮﻧﻮ ﻟﻪ دوو ‪－‬روپﻮﻧﻮ سره اړﻳکﻪ ﻟري‪.‬‬ ‫*درﻳﻤﻲ اﻣﻴﻨﻮﻧﻪ ﻫغﻪ اﻣﻴﻨﻮﻧﻮ دي چ‪ ３‬د ﻫغﻮی د اﻣﻮﻧﻴا د ﻧاﻳتروجﻦ اتﻮم د ﻫاﻳدروکاربﻨﻮﻧﻮ ﻟﻪ درې اتﻮﻣﻮﻧﻮ سره اړﻳک‪ ３‬ﻟري‪.‬‬ ‫*عضﻮي رادﻳکاﻟﻮﻧﻪ چ‪ ３‬د اﻣﻴﻨﻮﻧﻮ پﻪ جﻮړ＊ت ک‪ ３‬د ﻧاﻳتروجﻦ ﻟﻪ اتﻮم سره اړﻳکﻪ ﻟري‪＇ ،‬ﻠﻮرﻣخﻴزو تﻪ ﻧژدې جﻮړ＊ت ﻟري؛ ‪＄‬کﻪ‬ ‫د ＇ﻠﻮر ﻣخﻴزو جﻮړ＊تﻴزو زاوﻳﻪ ‪ 109.50‬اود اﻣﻮﻧﻴا زاوﻳﻪ ‪ 107.30‬ده‪.‬‬ ‫* د اﻣﻴﻨﻮﻧﻮ پﻪ ﻧﻮم اﻳ‪＋‬ﻮدﻧﻪ ک‪ ３‬پﻪ ﻧاﻳتروجﻦ باﻧدې ﻧ‪＋‬تﻲ پات‪ ３‬شﻮﻧﻲ د ‪ yl‬د وروستاړي سره د ﻧﻮم پﻪ پﻴﻞ ک‪ ３‬دﻫغﻮي د ﻧﻮم د ﻟﻮﻣ‪７‬ي‬ ‫تﻮرې د اﻧ‪／‬رﻳزي ژب‪ ３‬داﻟفبا د ﻣخکﻴﻮاﻟﻲ پﻪ پام کﻲ ﻧﻴﻮﻟﻮ سره سﻢ ﻟﻴکﻞ کﻴ‪８‬ي او بﻴا وروستﻪ د اﻣﻴﻦ (‪ )amine‬کﻠﻤﻪ ورزﻳاتﻴ‪８‬ي‪.‬‬ ‫* کﻪ چﻴرې د اﻣﻴﻦ ‪－‬روپ د ﻣشبﻮع او ﻳا غﻴر ﻣشبﻮع زﻧ‪％‬ﻴري ﻫاﻳدروکاربﻨﻮﻧﻮ د کاربﻦ د اتﻮﻣﻮﻧﻮ دﻫاﻳدروجﻦ اتﻮﻣﻮﻧﻪ تعﻮﻳض ک‪７‬ي‪ ،‬دا‬ ‫ډول اﻣﻴﻨﻮﻧﻪ د اﻟﻴفاتﻴک پﻪ ﻧﻮم او کﻪ د اروﻣاتﻮ ﻟﻪ ک‪７‬ﻳﻮ سره اړﻳکﻪ وﻟري‪ ،‬د اروﻣاتﻴکﻮ اﻣﻴﻨﻮﻧﻮپﻪ ﻧﻮم ﻳادﻳ‪８‬ي‪.‬‬ ‫*داﻣﻴﻨﻮﻧﻮ د ا‪４‬ش‪５‬دو ！کی د ﻫغﻮی د اﻳزو ﻟﻮګ ﻫاﻳدروکاربﻨﻮﻧﻮ او اﻳتروﻧﻮ پﻪ پرتﻠﻪ ﻟﻮړ او ﻟﻪ اﻳزﻟﻮ‪－‬ﻮ اﻟکﻮﻟﻮﻧﻮ او ت‪５‬زابﻮﻧﻮ ＇خﻪ ！ﻴ＀ دی‪،‬‬ ‫ﻻﻣﻞ ﻳ‪ ３‬دا دی چ‪ ３‬پﻪ ﻫاﻳدروکاربﻨﻮﻧﻮ او اﻳتروﻧﻮک‪ ３‬ﻫاﻳدروجﻨﻲ اړﻳکﻪ ﻧﻪ شتﻪ او د ﻫغﻮی د ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮتر ﻣﻨ‪ ＃‬د جذب قﻮه ﻟ‪８‬ه ده‪.‬‬ ‫* کﻪ چﻴري ﻣﻴتاﻧﻮل پﻪ ‪ 4000 C‬تﻮدوخﻪ ک‪ ３‬او د ‪ Al2O3‬کتﻠست پﻪ شتﻮن ک‪ ３‬ﻟﻪ اﻣﻮﻧﻴا سره تعاﻣﻞ ورک‪７‬ل شﻲ‪ ،‬ﻣﻴتاﻳﻞ اﻣﻴﻦ ﻻستﻪ را‪＄‬ﻲ‪.‬‬ ‫* اﻧﻴﻠﻴﻦ داروﻣاتﻴکﻮ اﻣﻴﻨﻮﻧﻮ ﻟﻪ ﻣﻬﻤﻮ ﻣرکبﻮﻧﻮ ＇خﻪ دي چ‪ ３‬د کﻤزورو قﻠﻮﻳﻮ خاصﻴت ﻟري او د ساﻳکﻠﻮﻫ‪／‬زان اﻣﻴﻦ پﻪ پرتﻠﻪ ﻳﻮ ﻣﻴﻠﻴﻮن‬ ‫‪＄‬ﻠﻪ کﻤزور دی‪.‬‬ ‫* اﻣاﻳدوﻧﻪ د ‪ IUPAC‬پر بﻨس＀ داس‪ ３‬ﻧﻮﻣﻮل کﻴ‪８‬ي چ‪ ３‬د ت‪５‬زاب د جﻮړوﻧکﻮ اﻟکاﻧﻮﻧﻮ دت‪５‬زابﻮ د ﻧﻮم ‪ oic‬وروستاړي پﻪ اﻣاﻳدوﻧﻮ‬ ‫ک‪ ３‬د اﻣاﻳد( ‪ ) amide‬پﻪ کﻠﻤﻪ تعﻮﻳض کﻴ‪８‬ي او د اسﻴد کﻠﻤﻪ ﻧﻪ ﻟﻴکﻞ کﻴ‪８‬ي‪.‬‬ ‫د ﻳﻮوﻟسﻢ ＇پرکﻲ پﻮ＊تﻨ‪３‬‬ ‫＇ﻠﻮر ‪＄‬ﻮابﻪ پﻮ＊تﻨ‪３‬‬ ‫‪ _1‬د اﻣﻴﻨﻮﻧﻮ وظﻴفﻪ ﻳﻲ ‪－‬روپ ﻟﻪ‪＇ ..........‬خﻪ عبارت دى‪.‬‬ ‫ج‪ ، NH 3 -‬د – ‪. NH 4+‬‬ ‫الف ‪ ، NH 2 -‬ب ‪، NH -‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪N H2‬‬ ‫|‬

‫فﻮرﻣﻮل ﻟﻪ ‪ -----‬ﻣرکب فﻮرﻣﻮل دي‪.‬‬ ‫‪_2‬‬ ‫اﻟف ‪-‬تاﻟﻮﻳﻦ‪ ،‬ب‪ -‬اﻧ‪６‬ﻳ‪／‬ﻮ‪ ،‬ج ‪ -‬اﻧﻴﻠﻴﻦ‪ ،‬د ‪ -‬اﻟدﻳﻬاﻳدوﻧﻪ‪.‬‬ ‫‪ _3‬ﻟﻪ ﻻﻧدې ﻣرکبﻮﻧﻮ ＇خﻪ کﻮم ﻳﻮ ﻳ‪ ３‬دقﻠﻮي خاصﻴت ﻟري؟‬ ‫ج ‪، NH 3 -‬‬ ‫ب‪، CH 3 OH -‬‬ ‫الف ‪، CH 3 NH 2 -‬‬ ‫‪_4‬‬

‫‪H‬‬ ‫|‬ ‫‪CH33 C NH‬‬ ‫‪2‬‬ ‫|‬ ‫‪CH3‬‬

‫د‪ -‬الف اوج دواړه‪.‬‬

‫دﻣرکب اوبﻠﻦ ﻣحﻠﻮل د ﻻﻧدې کﻮﻣﻮ خاصﻴتﻮ ﻧﻮ ﻟروﻧکی دی؟‬

‫اﻟف‪ ، pH > 7 -‬ب‪ -‬دجستﻮ سره تعاﻣﻞ کﻮي ﻫاﻳدروجﻦ ازاد وي‪،‬‬ ‫دي‪.‬‬ ‫‪ _5‬ﻟﻪ ﻻﻧدې ﻣرکبﻮﻧﻮ ＇خﻪ کﻮم ﻳﻮ ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧی اﻣﻴﻦ دی؟‬ ‫ب_ ‪CH CH NH‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫الف_ ‪NH‬‬ ‫ج_ ‪NH‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪2‬‬

‫‪3‬‬

‫ج‪ -‬د قﻠﻮي خاصﻴت ﻟري‪،‬‬

‫‪CH 3‬‬ ‫|‬ ‫‪CH‬‬

‫‪3‬‬

‫‪CH‬‬

‫د_ ！ﻮل سﻢ دي‪.‬‬ ‫‪١٩٩‬‬

‫د‪ -‬اﻟف او ج سﻢ‬

‫‪ _6‬کﻪ چﻴرې د اﻣﻴﻦ کتﻠﻪ ‪ 45amu‬وي‪ ،‬ﻟﻪ ﻻﻧدﻳﻨﻴﻮ پات‪ ３‬شﻮﻧﻮ ＇خﻪ بﻪ کﻮﻣﻪ ﻳﻮه پﻪ ﻫغ‪ ３‬پﻮرې اړه وﻟري؟‬ ‫ج ‪ ، propyl -‬د ‪ isopropyl -‬ﻫـ ‪Aryl -‬‬ ‫اﻟف ‪ ، methyl -‬ب ‪، ethyl -‬‬ ‫‪ _7‬د اﻣﻴﻨﻮﻧﻮ د اﻳشﻴدو ！کی د ﻫغﻮی د اﻳزو ﻟﻮګ ﻫاﻳدروکاربﻨﻮﻧﻮ او اﻳتروﻧﻮ پرتﻠﻪ‪ ...‬او ﻟﻪ اﻳزﻟﻮ‪－‬ﻮ اﻟکﻮﻟﻮﻧﻮ او ت‪５‬زابﻮﻧﻮ ＇خﻪ‪ ...‬دى‪:‬‬ ‫د‪ -‬ﻫﻴ＆ ﻳﻮ‪.‬‬ ‫ج‪ -‬ﻧژدې‪ ،‬ﻣساوي‬ ‫ب‪＊ -‬کتﻪ‪＊ ،‬کتﻪ‬ ‫اﻟف – ﻟﻮړ‪！ ،‬ﻴ＀‬ ‫‪ _8‬د اﻳتاﻳﻞ اﻣﻴﻦ او ‪ HCl‬ﻟﻪ تعاﻣﻞ ＇خﻪ ﻻﻧدې کﻮم ﻣرکب حاصﻠﻴ‪８‬ي؟‬ ‫اﻟف‪ -‬پروپاﻳﻞ اﻣﻴﻦ ب‪ -‬پروپاﻳﻞ اﻣﻮﻧﻴﻢ کﻠﻮراﻳد ج‪ -‬اﻳتاﻳﻞ اﻣﻴﻦ کﻠﻮراﻳد د‪-‬اﻳتاﻳﻞ اﻣﻮﻧﻴﻢ کﻠﻮراﻳد‪.‬‬ ‫‪O‬‬ ‫||‬ ‫‪C NHCH‬‬

‫‪CH _9‬‬ ‫‪ CH 3‬فﻮرﻣﻮل ﻟروﻧکﻲ ﻣرکب پﻪ‪.............‬ﻧﻮم ﻳاد ﻳ‪８‬ي؟‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫د‪ -‬کﻴتﻮن‬ ‫ب‪ -‬اﻳتاﻳﻞ اسﻴت اﻣاﻳد ج‪ -‬اﻳستر‬ ‫اﻟف‪ -‬اﻣاﻳد‬ ‫‪ _10‬ﻟﻪ ﻻﻧدې ﻣرکبﻮﻧﻮ ＇خﻪ کﻮم ﻳﻮ دوﻳﻤﻲ اﻣﻴﻦ ﻧﻪ دی؟‬ ‫الف‪ H 3C NH CH 2 CH 3 -‬ب‪ H C NH -‬ج ‪ H 3C NH CH 3 -‬د‪NHCH 3 -‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪C6 H 5‬‬

‫تشرﻳحﻲ پﻮ＊تﻨ‪３‬‬ ‫‪ _1‬د ﻻﻧدې ﻣرکبﻮﻧﻮ ﻧﻮم اﻳ‪＋‬ﻮدﻧﻪ وک‪７‬ئ او دﻫغﻮى ډوﻟﻮﻧﻪ و！ا کئ‪:‬‬

‫‪NH 2‬‬

‫‪CH 2‬‬

‫‪CH 3‬‬

‫)‪a‬‬

‫‪ _2‬د ﻻﻧدې اﻣﻴﻨﻮﻧﻮ ساختﻤاﻧﻲ فﻮرﻣﻮﻟﻮﻧﻪ وﻟﻴکئ‪:‬‬

‫|‬

‫)‪b‬‬

‫‪N CH 2‬‬

‫‪NH‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪NH‬‬ ‫‪| | 2‬‬ ‫‪33‬‬ ‫‪c /cHO‬‬ ‫‪2 2 CH‬‬ ‫‪2 2 C C CH‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪/ HO CH‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫| |‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪33‬‬ ‫‪CH‬‬

‫الف ‪ cyclopropyl amine -‬ب ‪ dimethylethyl amine -‬ج‪-‬‬

‫‪ethylhexyl amine‬‬

‫‪ _3‬د ﻧاﻳتروجﻦ سﻠﻨﻪ بﻪ ‪ cyclopropyla min e‬پﻪ ﻣرکب ک‪＇ ３‬ﻮﻣره وي؟‬

‫‪Cl : 35.5 g / molO : 16 g / mol , H : 1g / mol , C : 12 g / mol , N ;14 g / mol‬‬ ‫‪ 3.4 g _4‬اﻣﻮﻧﻴا ﻟﻪ ‪ CH 3 Cl ، 20.2 g‬ﻣرکب سره تعاﻣﻞ ک‪７‬ی چ‪ ３‬اﻣﻴﻦ ﻳ‪ ３‬جﻮړک‪７‬ى دى‪ ،‬دغﻮ＊تﻞ شﻮي ﻣرکب فﻮرﻣﻮل‬ ‫او ﻧﻮم ﻳ‪ ３‬وﻟﻴکئ‪O : 16 g / mol , H : 1g / mol , C : 12 g / mol , N ;14 g / mol .‬‬ ‫‪ _5‬د اﻣﻴﻨﻮﻧﻮ او اﻣاﻳد وﻧﻮ تر ﻣﻨ‪＇ ＃‬ﻪ تﻮ پﻴر دی‪ ،‬پﻪ دې اړه ﻻزم ﻣعﻠﻮﻣات وړاﻧدې ک‪７‬ئ؟‬ ‫‪+‬‬ ‫‪12‬‬ ‫‪ _6‬د ‪ propyla min e‬ﻣرکب پﻪ ‪ 0.25molar‬ﻣحﻠﻮل ک‪ ３‬د ﻫاﻳدروجﻦ د اﻳﻮن غﻠظت ‪ H = 10‬سره ﻣساوى‬ ‫دی‪ ،‬د ﻫغﻪ ‪ kb‬تر ﻻسﻪ ک‪７‬ئ‪.‬‬ ‫‪ _7‬پﻪ ＇ﻠﻮرم اﻣﻴﻦ ک‪ 65.75% ３‬کاربﻦ‪ 19.18% ،‬ﻧاﻳتروجﻦ او ‪ 15.07%‬ﻫاﻳدروجﻦ د کتﻠ‪ ３‬ﻟﻪ کبﻠﻪ شتﻮن ﻟري د ﻫغﻪ‬ ‫ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻲ فﻮرﻣﻮل ترﻻسﻪ ک‪７‬ئ‪.‬‬ ‫‪ _8‬د ﻻﻧدې اماﻳدوﻧﻮ ﻧﻮمﻮﻧﻪ ولﻴكئ‪:‬‬

‫] [‬

‫‪O‬‬ ‫||‬ ‫‪C NHCH‬‬

‫‪O‬‬ ‫||‬ ‫‪C NH‬‬

‫‪، C3H 7‬‬

‫‪CH 3 C =O‬‬ ‫|‬ ‫‪CH 3 N CH 3‬‬

‫‪CH‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪، CH 3‬‬ ‫‪ 5.95 g _9‬اﻣﻮﻧﻴا ﻟﻪ اسﻴت کﻠﻮراﻳد ( ‪ ) CH 3 C O C l‬سره تعاﻣﻞ ک‪７‬ى دى‪＇ ،‬ﻮﻣره اسﻴت اﻣاﻳد حاصﻞ شﻮى دى؟‬ ‫‪ _10‬اﻣﻴﻦ پﻪ اوﻳﻠﻦ ﻣحﻠﻮل ک‪ ３‬ﻟﻪ خپﻞ ‪＄‬ان ＇خﻪ اﻟقﻠﻲ خاصﻴت ＊کاره کﻮي‪ ،‬وﻟ‪３‬؟ سره ﻟﻪ دﻻﻳﻠﻮ ﻣعﻠﻮﻣات وړاﻧدې ک‪７‬ئ‪.‬‬

‫‪2‬‬

‫‪٢٠٠‬‬

‫دوﻟسﻢ ＇پرکﻰ‬

‫ﻃبﻴﻌﻲ پﻮﻟﻲ ﻣﻴروﻧﻪ‬

‫ﻫغﻪ ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻪ چ‪ ３‬د ＇ﻮ کﻮچﻨﻴﻮ ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ ﻟﻪ ﻳﻮ‪＄‬اى ک‪５‬دو ＇خﻪ جﻮړ شﻮي دي‪ ،‬د پﻮﻟﻲ ﻣﻴر پﻪ‬ ‫ﻧاﻣﻪ او ﻫغﻪ کﻮچﻨﻲ ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻪ چ‪ ３‬پﻮﻟﻲ ﻣﻴروﻧﻪ جﻮړوي‪ ،‬د ﻣﻮﻧﻮﻣﻴروﻧﻮ پﻪ ﻧﻮم ﻳا دﻳ‪８‬ي‪.‬‬ ‫پﻮﻟﻲ ﻣﻴروﻧﻪ پﻪ دوو ډﻟﻮ وﻳشﻞ شﻮي دي چ‪ ３‬طبﻴعﻲ پﻮﻟﻲ ﻣﻴروﻧﻪ او ﻣصﻨﻮعﻲ پﻮﻟﻲ ﻣﻴروﻧﻪ دي‪.‬پﻪ‬ ‫دې ＇پرکﻲ ک‪ ３‬د طبﻴعﻲ پﻮﻟﻲ ﻣﻴروﻧﻮ پﻪ اړه ﻣعﻠﻮﻣات وړاﻧدې کﻴ‪８‬ي او پﻪ راتﻠﻮﻧکﻲ ＇پرکﻲ ک‪ ３‬بﻪ د‬ ‫ﻣصﻨﻮعﻲ پﻮﻟﻲ ﻣﻴروﻧﻮ پﻪ ﻫکﻠﻪ ﻣعﻠﻮﻣات وړاﻧدې شﻲ‪.‬‬ ‫د طبﻴعﻲ پﻮﻟﻲ ﻣﻴروﻧﻮ تر سرﻟﻴک ﻻﻧدې ﻫغﻪ ﻣرکبﻮﻧﻪ ＇‪７５‬ل کﻴ‪８‬ي چ‪ ３‬طبﻴعﻲ بﻨس＀ ﻟري او‬ ‫پروتﻴﻨﻮﻧﻪ‪ ،‬ﻧﻮکﻠﻴﻮئﻴک اسﻴدوﻧﻪ‪ ،‬اﻣﻴﻨﻮ اسﻴدوﻧﻪ‪ ،‬اﻧزاﻳﻤﻮﻧﻪ‪ ،‬ﻧشاﻳستﻪ‪ ،‬سﻠﻮﻟﻮز‪ ،‬ورﻳ‪＋‬ﻢ او طبﻴعﻲ ور‪＋４‬ﻢ‬ ‫دي چ‪ ３‬پﻪ دې ＇پرکﻲ ک‪ ３‬بﻪ ﻳ‪＄ ３‬ﻴﻨ‪＄ ３‬اﻧ‪ ７／‬تﻴاوي ﻣطاﻟعﻪ ک‪７‬ئ‪.‬‬ ‫د دې ＇پرکﻲ پﻪ ﻟﻮستﻠﻮ بﻪ پﻮه شئ‪ ،‬چ‪ ３‬دا ﻣرکبﻮﻧﻪ کﻮم جﻮړ＊ت او خﻮاص ﻟري او پﻪ ور‪＄‬ﻨﻲ ژوﻧد‬ ‫ک‪ ３‬کﻮم رول ﻟﻮبﻮي؟‬ ‫‪٢٠١‬‬

‫‪ :1_12‬د ﻃبﻴﻌﻲ پﻮﻟﻲ ﻣﻴروﻧﻮ ډﻟبﻨدي‬ ‫پﻮﻟﻲ ﻣﻴروﻧﻪ ﻫغﻪ ﻣرکبﻮﻧﻪ دي چ‪ ３‬د ﻫغﻮى ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻪ د ＇ﻮکﻮچﻨﻴﻮ ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ د ﻧ‪＋‬تﻠﻮ ﻟﻪ اﻣﻠﻪ جﻮړ شﻮي‬ ‫دي‪ ،‬کﻮچﻨﻲ ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻪ چ‪ ３‬پﻮﻟﻲ ﻣﻴروﻧﻪ جﻮړوي‪ ،‬د ﻣﻮﻧﻮ ﻣﻴروﻧﻮ پﻪ ﻧﻮم ﻳادﻳ‪８‬ي‪ .‬پﻮﻟﻲ ﻣﻴروﻧﻪ کﻴداى شﻲ‪ ،‬ﻟﻪ ﻳﻮ‬ ‫ډول ﻣﻮﻧﻮ ﻣﻴروﻧﻮ او ﻳا ﻟﻪ بﻴﻼ بﻴﻠﻮ ﻣﻮﻧﻮ ﻣﻴروﻧﻮ ＇خﻪ جﻮړ شﻮي وي‪ .‬پﻮﻟﻲ ﻣﻴروﻧﻪ چ‪ ３‬د ﻳﻮ ډول ﻣﻮﻧﻮ ﻣﻴروﻧﻮ ＇خﻪ‬ ‫جﻮړ شﻮي دي‪ ،‬د ﻫﻮﻣﻮ پﻮﻟﻲ ﻣﻴر پﻪ ﻧﻮم ﻳا دﻳ‪８‬ي او پﻮﻟﻲ ﻣﻴروﻧﻪ چ‪ ３‬ﻟﻪ بﻴﻼ بﻴﻠﻮ ﻣﻮﻧﻮ ﻣﻴروﻧﻮ ＇خﻪ جﻮړ شﻮي وي‪،‬‬ ‫د کﻮپﻮﻟﻲ ﻣﻴروﻧﻮ پﻪ ﻧﻮم ﻳا دﻳ‪８‬ي‪.‬‬ ‫پﻮﻟﻲ ﻣﻴروﻧﻪ پﻪ دوو ډﻟﻮ وﻳشﻞ شﻮي دي چ‪ ３‬ﻟﻪ طبﻴعﻲ پﻮﻟﻲ ﻣﻴروﻧﻮ او ﻣصﻨﻮعﻲ پﻮﻟﻲ ﻣﻴروﻧﻮ ＇خﻪ عبارت‬ ‫دي‪ ،‬طبﻴعﻲ پﻮﻟﻲ ﻣﻴروﻧﻪ ﻟﻪ ＇ﻮ قﻴﻤتﻪ قﻨدوﻧﻮ (ﻧشاﻳستﻪ او سﻠﻮﻟﻮز)‪ ،‬پروتﻴﻨﻮﻧﻮ‪ ،‬ﻧﻮ کﻠﻴک اسﻴدوﻧﻮ‪ ،‬اﻧزاﻳﻤﻮﻧﻮ‪،‬‬ ‫ورﻳ‪＋‬ﻤﻮ او طبﻴعﻲ رب‪＇ ７‬خﻪ عبارت دي چ‪ ３‬ﻻﻧدې ﻳ‪ ３‬ﻟﻮﻟﻮ‪:‬‬ ‫‪ :1_1_12‬ﻗﻨدوﻧﻪ‬ ‫کاربﻮ ﻫاﻳدرﻳتﻮﻧﻪ د ژوﻧداﻧﻪ ﻣﻬﻢ ﻣرکبﻮﻧﻪ دي چ‪ ３‬زﻣﻮﻧ‪ ８‬د ور‪＄‬ﻨﻲ ژوﻧد پﻪ بﻴﻼ بﻴﻠﻮ برخﻮک‪ ３‬پﻪ کار وړل کﻴ‪８‬ي‪.‬‬ ‫دکﻮروﻧﻮ وروﻧﻪ‪ ،‬ﻣﻮبﻞ(ﻣﻴز او چﻮکی)‪ ،‬خﻮراکﻲ ﻣﻮاد‪ ،‬کاﻟﻲ او ﻧﻮر تﻮکﻲ ﻟﻪ کاربﻮ ﻫاﻳدرﻳتﻮﻧﻮ ＇خﻪ جﻮړشﻮي‬ ‫دي‪.‬کاربﻮ ﻫاﻳدروﻳتﻮﻧﻪ پﻪ طبﻴعت ک‪ ３‬ډ‪４‬ر ﻣﻮﻧدل کﻴ‪８‬ي او پﻪ ！ﻮﻟﻮ ژوﻧدﻳﻮ جسﻤﻮﻧﻮک‪ ３‬شتﻮن ﻟري چ‪ ３‬د ژوﻳﻮ او ﻟﻪ‬ ‫ﻫغ‪ ３‬ډﻟ‪＇ ３‬خﻪ د اﻧساﻧاﻧﻮ د خﻮړو ﻣﻮاد د ي‪.‬‬ ‫کاربﻮ ﻫاﻳدرﻳتﻮﻧﻪ زﻳاتره د شﻨﻮ ﻧباتاتﻮ پﻪ واسطﻪ جﻮړﻳ‪８‬ي چ‪ ３‬د ﻧباتاتﻮ د پا‪１‬ﻮ شﻨﻪ ﻣاده د ﻟﻤر د ر‪１‬ا پﻪ شتﻮن ک‪３‬‬ ‫د ﻫﻮا کاربﻦ ډاي اکساﻳد او ﻫغﻪ اوبﻪ چ‪ ３‬د رﻳ‪＋‬ﻮ ﻟﻪ ﻻرې ﻳ‪ ３‬جذب شﻮي دي‪ ،‬پﻪ گﻠﻮکﻮز تبدﻳﻠﻮي‪ ،‬دا عﻤﻠﻴﻪ د‬ ‫فﻮتﻮ سﻨتﻴز پﻪ ﻧاﻣﻪ ﻳادﻳ‪８‬ي‪:‬‬

‫(‪ )١_١٢‬شکﻞ‪ :‬ﻧباتات د گﻠﻮکﻮز او اکسﻴجﻦ تﻮﻟﻴد کﻮوﻧکﻰ تﻮکﻲ‬

‫‪٢٠٢‬‬

‫)‪C 6 H 12O 6 (s) + 6O2 (g‬‬

‫د ﻟﻤر ر‪１‬ا ‪ /‬کﻠﻮروفﻴﻞ‬

‫)‪6C O2 (g) + 6H2 O (l‬‬

‫پﻪ ر＊تﻴا چ‪ ３‬ﻧباتات طبﻴعﻲ ﻻبراتﻮاروﻧﻪ دي او د خﻮړو ﻣﻮاد جﻮړوي‪ .‬پﻪ پﻮرتﻨ‪ ９‬ﻣعادﻟﻪ ک‪ ３‬ﻟﻴدل کﻴ‪８‬ي چ‪３‬‬ ‫پﻪ ﻧباتاتﻮک‪ ３‬د کﻠﻮروفﻴﻞ د شﻨ‪ ３‬ﻣادې پﻪ ﻣرستﻪ د گﻠﻮکﻮز د جﻮړﻳدو عﻤﻠﻴﻪ ترسره کﻴ‪８‬ي او اکسﻴجﻦ ﻫﻢ تﻮﻟﻴد ﻳ‪８‬ي‪،‬‬ ‫！ﻮل ژوي اکسﻴجﻦ تﻨفس کﻮي‪ ،‬اکسﻴجﻦ د کاربﻮﻫاﻳدرﻳتﻮﻧﻮ او دخﻮړو ﻧﻮرو تﻮکﻮ د اکسﻴدﻳشﻦ ﻟپاره پﻪ کار وړي‬ ‫چ‪ ３‬د ژوﻧدﻳﻮ پﻪ ارگاﻧﻴزم ک‪ ３‬اﻧرژي ازاد وي‪:‬‬ ‫‪6CO 2 (g) + 6H 2O(l) + E‬‬

‫)‪C6 H 12 O 6 (s) + O 2 (g‬‬

‫د فﻮتﻮ سﻨتﻴز عﻤﻠﻴﻪ او د ژوﻳﻮ د تﻨفس عﻤﻠﻴﻪ دوې ﻣعکﻮس‪ ３‬عﻤﻠﻴ‪ ３‬دي؛ پﻪ دې دوو عﻤﻠﻴﻮ ک‪ ３‬د کاربﻦ‬ ‫ډاى اکساﻳد او اکسﻴجﻦ دکچ‪ ３‬تﻮازن کﻨتروﻟﻴ‪８‬ي‪.‬‬ ‫‪ :2_1_12‬د کاربﻮ ﻫاﻳدرﻳتﻮﻧﻮ جﻮړ＊ت او ﻧﻮم اﻳ‪＋‬ﻮدﻧﻪ‬ ‫کاربﻮ ﻫاﻳدرﻳتﻮﻧﻪ د کاربﻦ د ﻫاﻳدرﻳتﻮﻧﻮ پﻪ ﻧﻮم ﻫﻢ ﻳا دوي‪＇ ،‬رﻧگﻪ چ‪ ３‬د ﻫغﻮى ساده فﻮرﻣﻮل ‪ Cn ( H 2O) n‬ﻳا‬ ‫‪ Cn H 2 nOn‬دى؛ پردې بﻨس＀ د اوبﻮ ﻟروﻧکﻲ کاربﻦ پﻪ ب‪２‬ﻪ ﻟﻴدل کﻴ‪８‬ي‪ .‬د دې ډﻟ‪ ３‬ﻣرکبﻮﻧﻪ گﻠﻮکﻮز ‪C6 H12 O6‬‬ ‫(چ‪ ３‬د اﻟدﻳﻬاﻳدي گروپ ﻟروﻧکی دی)‪ ،‬فرکتﻮز ‪( C6 H12O6‬د کﻴتﻮﻧﻲ گروپ ﻟروﻧکی دی ) اوﻧﻮر دي چ‪ ３‬پﻪ‬ ‫ﻣ‪５‬ﻮوک‪ ３‬شتﻮن ﻟري‪ .‬د دې دواړو قﻨدوﻧﻮ ﻣشرح فﻮرﻣﻮﻟﻮﻧﻪ عبارت دي ﻟﻪ‪:‬‬

‫الف‬

‫ب‬

‫ج‬ ‫(‪ )2_12‬شکﻞ‪ :‬اﻟف_ ‪＄‬ﻤکﻨﻰ تﻮت د فرکتﻮز سرچﻴﻨﻪ‪ ،‬ب‪ -‬اﻧ‪／‬ﻮر د گﻠﻮکﻮز سر چﻴﻨﻪ‪ ،‬ج‪ -‬شات د ﻣﻮﻧﻮ سکراﻳدوﻧﻮ سر چﻴﻨﻪ‬ ‫‪٢٠٣‬‬

‫د عﻤﻮﻣﻲ فﻮرﻣﻮﻟﻮﻧﻮ پﻪ پام ک‪ ３‬ﻧﻴﻮﻟﻮ سره‪ ،‬ډ‪４‬ر ساده کاربﻮ ﻫاﻳدرﻳت‪ ،‬فارم اﻟدﻳﻬاﻳد )‪ (CH 2O‬دي‪،‬‬ ‫ﻧﻮ‪＄‬کﻪ ک‪５‬داى شﻲ چ‪ ３‬کاربﻮ ﻫاﻳدرﻳتﻮﻧﻪ د فارم اﻟدﻳﻬاﻳد پﻮﻟﻲ ﻣﻴروﻧﻪ وي؛ د بﻴﻠ‪ ３／‬پﻪ ډول‪:‬‬ ‫‪C H O‬‬ ‫‪6 12 6‬‬

‫‪Ca(OH) 2‬‬

‫‪O‬‬ ‫‪//‬‬ ‫‪C H‬‬

‫‪6H‬‬

‫د پﻴراﻧﻮز او ﻓﻮرا ﻧﻮز ب‪３２‬‬ ‫گﻠﻮکﻮز د اﻟکﻮﻟﻮ او اﻟدﻳﻬاﻳدو د وظﻴفﻪ ﻳ‪ ３‬گروپﻮﻧﻮ ﻟروﻧکی دی او ﻟ‪＇ ８‬ﻪ ﻟﻮړ‪ ،‬د ک‪８‬ﻳدو او ک‪７‬ۍ ک‪５‬دو‬ ‫وړ زﻧ‪％‬ﻴر ﻟري چ‪ ３‬کﻮﻟﻰ شﻲ ﻳﻮ ک‪７‬ﻳز ﻫﻴﻤﻲ اسﻴتال جﻮړک‪７‬ي‪ ،‬دا ک‪７‬ۍ ﻟﻪ شپ‪８‬و اتﻮﻣﻮﻧﻮ سره‪ ،‬د گﻠﻮکﻮز‬ ‫پﻴراﻧﻮز پﻪ ﻧﻮم ﻳا دﻳ‪８‬ي؛ ‪＄‬کﻪ د پﻴران پﻪ ﻧﻮم ک‪７‬ه ﻳز اﻳتر تﻪ ورتﻪ دی‪ ،‬د پﻴران فﻮرﻣﻮل پﻪ ﻻﻧدې ډول دی‪:‬‬

‫‪O‬‬

‫د پﻴران‪O‬‬ ‫ک‪７‬ۍ‬

‫فرکتﻮز ﻫﻢ د ﻣحﻠﻮل پﻪ حاﻟت ک‪ 70% ،３‬د ک‪７‬ه ﻳز ﻫﻴﻤﻲ اسﻴتال ب‪２‬ﻪ ﻟري او د پﻴراﻧﻮز ک‪７‬ۍ تﻪ ورتﻪ‬ ‫شپ‪ ８‬اتﻮﻣﻮﻧﻪ ﻟري ؛ خﻮ ‪ 30%‬ﻳ‪ ３‬د پﻨ‪％‬ﻪ اتﻮﻣﻲ ک‪７‬ۍ پﻪ ب‪２‬ﻪ دی؛ داچ‪ ３‬فﻮران تﻪ ورتﻪ دی؛ ﻧﻮ د فﻮراﻧﻮز‬ ‫(‪ )Furansoe‬پﻪ ﻧﻮم ﻳاد ﻳ‪８‬ي او پﻪ ！اکﻠﻲ ډول ک‪７‬ۍﻳز فرکتﻮز د فرکتﻮز فﻮراﻧﻮز پﻪ ﻧﻮم ﻳا دﻳ‪８‬ي‪ ،‬ﻻﻧدې‬ ‫شکﻞ فﻮران ＊ﻴﻲ‪:‬‬ ‫‪O‬‬

‫د فﻮران‪O‬‬ ‫ک‪７‬ۍ‬

‫پﻴچﻠﻲ کاربﻮ ﻫاﻳدرﻳتﻮﻧﻪ چ‪ ３‬پﻪ ﻫغﻮى ک‪ ３‬گﻠﻮکﻮز او فرکتﻮز دواړه شتﻮن وﻟري ؛د ＇ﻮ قﻴﻤتﻪ قﻨدوﻧﻮ(پﻮﻟﻲ‬ ‫سکراﻳدوﻧﻮ) (‪ )Polysaccharides‬پﻪ ﻧﻮم ﻳا دﻳ‪８‬ي‪ ،‬د ﻫغﻮى ﻟﻪ ډﻟ‪＇ ３‬خﻪ ﻳﻮه ﻫﻢ بﻮره(‪)Sacarose‬‬ ‫ده چ‪ ３‬د دوه قﻴﻤتﻪ قﻨدوﻧﻮ (‪ )disaccharides‬پﻪ ﻧﻮم ﻳا دﻳ‪８‬ي‪ ،‬چ‪ ３‬د ﻳﻮ ﻣاﻟﻴکﻮل گﻠﻮگﻮز پﻴراﻧﻮز او د‬ ‫ﻳﻮه ﻣاﻟﻴکﻮل فرکتﻮز فﻮراﻧﻮز د ﻳﻮ‪＄‬ای کﻴدو او د ﻳﻮﻣاﻟﻴکﻮل اوبﻮ پﻪ اﻳستﻠﻮ سره ﻻستﻪ را‪＄‬ﻲ‪ .‬دا ﻫر واحد‬ ‫د ﻣﻮﻧﻮ سکراﻳدوﻧﻮ (‪ )Monosacride‬پﻪ ﻧﻮم ﻳا دﻳ‪８‬ي‪ ،‬ﻣﻮﻧﻮ سکراﻳدوﻧﻪ ﻳﻮ ﻟﻪ بﻞ سره ﻳﻮ ‪＄‬اى کﻴ‪８‬ي‪،‬‬ ‫اوﻟﻴگﻮ سکراﻳدوﻧﻪ جﻮړوي‪:‬‬

‫‪٢٠٤‬‬

‫ﻣثال‪ :‬دﻻﻧدې کاربﻮ ﻫاﻳدرﻳتﻮﻧﻮ ﻧﻮم اﻳ‪＋‬ﻮدﻧﻪ وک‪７‬ئ‪:‬‬

‫حﻞ‪:‬‬ ‫‪a( aldo pentose b( Keto pentose C( aldohexose d( Keto hexose e( Ketotetrose‬‬

‫‪ :3_1_12‬د کاربﻮ ﻫاﻳدرﻳتﻮﻧﻮ ډ ﻟبﻨدي‬

‫کاربﻮ ﻫاﻳدرﻳتﻮﻧﻪ پﻪ دوو ډﻟﻮ و‪４‬شﻞ شﻮي دي چ‪ ３‬ﻟﻪ ساده او پﻴچﻠﻮ ＇خﻪ عبارت دي‪.‬‬ ‫‪ _1‬ﻣﻮﻧﻮ سکراﻳدوﻧﻪ‬

‫ساده قﻨدوﻧﻪ (‪ )Simplesugars‬ﻳا ﻣﻮﻧﻮ سکراﻳدوﻧﻪ (‪ )Monosacharides‬د کاربﻮ ﻫاﻳدرﻳتﻮﻧﻮ‬ ‫ﻫغﻪ ډول دي چ‪ ３‬ﻧﻪ ﻫاﻳدروﻟﻴز کﻴ‪８‬ي او د ﻫغﻮى پﻪ ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ ک‪ ３‬د کاربﻦ د اتﻮﻣﻮﻧﻮ شﻤﻴر ﻟﻪ ‪＇ 3‬خﻪ تر‬ ‫‪ 9‬اتﻮﻣﻮﻧﻮ پﻮرې رسﻴ‪８‬ي‪ .‬ﻣﻮﻧﻮ سکراﻳدوﻧﻪ چ‪ ３‬پﻪ خﻮراکﻲ تﻮکﻮ ک‪ ３‬شتﻪ‪ ،‬د ﻫکسﻮز (‪ )Hexoses‬پﻪ ﻧﻮم‬ ‫‪٢٠٥‬‬

‫ﻳاد ﻳ‪８‬ي‪ .‬گﻠﻮکﻮز ډ‪４‬ر ساده ﻣﻮﻧﻮ سکراﻳد دی چ‪ ３‬پﻪ ژوﻧدﻳﻮ اور‪－‬اﻧﻴزﻣﻮﻧﻮک‪ ３‬د اﻧرژي د تﻮﻟﻴد او د ﻣﻴتابﻮﻟﻴزم‬ ‫پﻪ عﻤﻠﻴﻪ ک‪ ３‬بﻨس＂ﻴز رول ﻟﻮبﻮي‪ ،‬دا ﻣرکبﻮﻧﻪ پﻪ ‪＄‬ﻴگر (ﻳﻨﻪ ) او ﻧسجﻮﻧﻮک‪ ３‬ذخﻴره کﻴ‪８‬ي او د ﻫغﻮی ﻣﻬﻤ‪３‬‬ ‫سر چﻴﻨ‪ ３‬اﻧگﻮر او شات دي‪ ،‬ﻣﻮﻧﻮ سکراﻳدوﻧﻪ سپﻴﻦ رﻧگﻪ کرستاﻟﻲ ﻣرکبﻮﻧﻪ دي او خﻮږ خﻮﻧد ﻟري‪ ،‬ﻟﻪ‬ ‫اوبﻮ سره ﻫاﻳدروجﻨﻲ اړﻳکﻪ ت‪７‬ي؛ ﻧﻮ ‪＄‬کﻪ حﻞ کﻴدوﻧکﻰ دي‪ ،‬ﻫاﻳدروکاربﻨﻮﻧﻪ پﻪ اﻳتروﻧﻮ ک‪ ３‬ﻧﻪ حﻠﻴ‪８‬ي‪.‬‬ ‫‪－‬ﻠﻮکﻮز‪ ،‬فرکتﻮز او ﻣاﻧﻮز ﻣﻬﻢ ﻣﻮﻧﻮ سکراﻳدوﻧﻪ دي چ‪ ３‬د ﻫغﻮی ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻲ فﻮرﻣﻮل ‪ C 6 H12O6‬دي‬ ‫او ﻳﻮ د بﻞ اﻳزوﻣﻴر دي‪.‬‬ ‫‪CH 2OH‬‬ ‫|‬

‫‪C= o‬‬ ‫|‬

‫‪H‬‬

‫*‪C‬‬

‫‪HO‬‬

‫|‬

‫‪HO C* H‬‬ ‫‪OH‬‬

‫|‬ ‫*‪C‬‬

‫‪OH‬‬

‫|‬ ‫‪C‬‬ ‫|‬

‫‪H‬‬

‫‪H‬‬

‫‪C= o‬‬ ‫|‬ ‫‪C* H‬‬ ‫|‬ ‫‪C* H‬‬ ‫|‬ ‫‪C* OH‬‬ ‫|‬ ‫‪C* OH‬‬ ‫|‬ ‫‪C OH‬‬ ‫|‬

‫‪H‬‬

‫‪CH 2OH‬‬ ‫|‬

‫‪HO‬‬ ‫‪HO‬‬

‫‪H‬‬

‫‪H‬‬ ‫‪H‬‬

‫‪C= o‬‬ ‫|‬

‫‪H‬‬

‫*‪C‬‬

‫‪HO‬‬

‫‪OH‬‬

‫|‬ ‫*‪C‬‬

‫‪H‬‬

‫|‬ ‫*‪C‬‬

‫‪H‬‬

‫|‬ ‫‪C‬‬

‫‪H‬‬

‫‪OH‬‬ ‫‪OH‬‬

‫|‬

‫‪C= o‬‬ ‫|‬ ‫‪C * OH‬‬ ‫|‬ ‫‪C* H‬‬ ‫|‬ ‫‪C* OH‬‬ ‫|‬ ‫‪C* OH‬‬ ‫|‬ ‫‪C OH‬‬ ‫|‬

‫‪H‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪HO‬‬

‫‪H‬‬

‫‪H‬‬ ‫‪H‬‬

‫‪H‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪D galactsemannose‬‬ ‫‪mannose D-fractose‬‬ ‫‪D glucose‬‬ ‫‪D-galactose‬‬ ‫‪D-glucoseD fractose‬‬ ‫)‪(aldo hexose‬‬ ‫)‪(Keto hexose‬‬ ‫)‪(aldo hexose) ) ( Ketohexose‬‬ ‫)‪(Keto hexose‬‬ ‫‪(aldohexose‬‬ ‫)‪) ( Ketohexose‬‬ ‫‪(aldohexose‬‬

‫د اﻟدوز ﻣﻮﻧﻮسکراﻳدوﻧﻪ پﻪ خپﻞ ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻲ ترکﻴب ک‪＇ ３‬ﻠﻮر ﻧﻪ برابر شﻮى کاربﻨﻮﻧﻪ ﻟري چﻰ پﻪ (*)‬ ‫عﻼﻣ‪ ３‬سره ！اکﻞ شﻮي دي‪ .‬دا ﻣرکبﻮﻧﻪ پﻪ جاﻣد حاﻟت ک‪ ３‬د رو＊ﻨاﻳﻲ عﻤﻞ ﻟروﻧکی دي‪ .‬گﻠﻮکﻮز چ‪３‬‬ ‫داﻟدو ﻫکسﻮز پﻪ ﻧﻮم ﻫﻢ ﻳا دﻳ‪８‬ي‪ ،‬د ＇ﻠﻮر ﻧﻪ برابر شﻮﻳﻮ کاربﻨﻮﻧﻮ ﻟروﻧکی دی او د ﻫغﻪ ﻧﻪ برابر شﻮى‬ ‫کاربﻨﻮﻧﻮ پﻪ پام ک‪ ３‬ﻧﻴﻮﻟﻮسره‪ ،‬د دې ﻣرکبﻮﻧﻮ د رو＊ﻨاﻳﻲ اﻳزوﻣﻴري پﻪ ﻻﻧدې ډول ﻣحاسبﻪ کﻴ‪８‬ي‪:‬‬ ‫‪ 2n = 24 = 16‬د اﻟدو ﻫکسﻮز د اﻳزوﻣﻴروﻧﻮ شﻤ‪５‬ر‬ ‫پﻪ پﻮرتﻨ‪ ９‬ﻣعادﻟﻪ ک‪ n ３‬د ﻧﻪ برابر شﻮو کاربﻨﻮﻧﻮ شﻤ‪５‬ر ＊ﻴﻲ‪ .‬ﻣﻮﻧﻮ سکراﻳدوﻧﻪ ک‪５‬داى شﻲ چ‪ ３‬ک‪７‬ۍﻳز‬ ‫ﻳا زﻧ‪％‬ﻴري ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻪ وﻟري‪ ،‬د زﻧ‪％‬ﻴري ﻣﻮﻧﻮ سکراﻳدوﻧﻮ د ﻫاﻳدروﻟﻴز پﻪ پاﻳﻠﻪ ک‪ ３‬ک‪７‬ۍﻳز ﻣﻮﻧﻮسکراﻳدوﻧﻪ‬ ‫ﻻس را‪＄‬ﻲ چ‪ ３‬پﻪ دې حاﻟت ک‪ ３‬د ﻫغﻮی ﻧﻪ برابر شﻮو کاربﻨﻮﻧﻮ شﻤﻴر ﻟﻪ ＇ﻠﻮرو اتﻮﻣﻮﻧﻮ ＇خﻪ پﻨ‪％‬ﻮ‬ ‫اتﻮﻣﻮﻧﻮ تﻪ زﻳاتﻴ‪８‬ي‪ ،‬د ﻣﻮﻧﻮ سکراﻳدوﻧﻮ د ک‪７‬ۍ پﻪ جﻮړﻳدو ک‪ ３‬د ﻧﻪ برابر شﻮو کاربﻨﻮﻧﻮ داتﻮﻣﻮﻧﻮ د زﻳاتﻮاﻟﻲ‬ ‫عﻤﻠﻴﻪ د ﻫﻴﻤﻲ اسﻴتال پﻪ ﻧﻮم ﻳا دﻳ‪８‬ي‪ ،‬د گﻠﻮکﻮز د ﻣاﻟﻴکﻮل د ک‪７‬ۍﻳز جﻮړ＊ت جﻮړﻳدل گﻮرو‪:‬‬ ‫‪٢٠٦‬‬

‫اﻟف _کﻪ چ‪５‬رې ډي _ ‪－‬ﻠﻮکﻮز (‪ )D- glucose‬پﻪ اوبﻮ ک‪ ３‬حﻞ شﻲ‪ ،‬د ﻫغﻪ ک‪７‬ۍﻳز ‪－‬ﻠﻮکﻮز ﻻستﻪ‬ ‫را‪＄‬ﻲ‪.‬‬ ‫ب _ پﻪ ‪ α D glucose‬ک‪ ３‬د ‪－ OH‬روپﻮﻧﻪ د ک‪７‬ۍ پﻪ ﻟﻮﻣ‪７‬ي او ＇ﻠﻮرم کاربﻦ ک‪ ３‬د ‪ Cis‬پﻪ‬ ‫حاﻟت ک‪ ３‬شتﻮن ﻟري او ﻳﻮازې د ﻟﻮﻣ‪７‬ي کاربﻦ د ‪－ OH‬روپ‪ ،‬اکزﻳال (‪ ) axial‬دي او ﻧﻮر اکﻮاترﻳال‬ ‫(‪ )aquatrial‬دي‪.‬‬ ‫ج _ پﻪ ‪ β D glucose‬ک‪ ３‬د ‪－ OH‬روپﻮﻧﻪ د ک‪７‬ۍ پﻪ ﻟﻮﻣ‪７‬ي او ＇ﻠﻮرم کاربﻦ ک‪ ３‬د اکﻮاترﻳال‬ ‫(‪ )aquatrial‬پﻪ حاﻟت ک‪ ３‬دي‪.‬‬ ‫د ﻣﻮﻧﻮ سکراﻳدوﻧﻮ اسکﻠﻴت بﻨدي‬

‫＇رﻧ‪／‬ﻪ چ‪ ３‬د ！ﻮﻟﻮ ﻫاﻳدروکاربﻨﻮﻧﻮ د کاربﻦ اتﻮﻣﻮﻧﻪ د تاوﻳدو وړ دي؛ ﻟﻪ دې کبﻠﻪ پﻮﻫاﻧﻮ ﻣعﻴاري ﻣﻴتﻮدوﻧﻪ‬ ‫د کاربﻮﻫاﻳدرﻳتﻮﻧﻮ د سترﻳﻮ شﻤﻴﻲ د ＊ﻮدﻧ‪ ３‬ﻟپاره پﻪ کار وړي دي‪ ،‬ﻧﻮ ﻳﻮ ﻟﻪ دې ﻣﻴتﻮدوﻧﻮ ＇خﻪ د فﻴشر ﻣﻴتﻮد‬ ‫دى چ‪ ３‬د تاوﻳدﻟﻮ د ﻣرکز د ＊ﻮدﻟﻮ ﻟپاره ﻳ‪ ３‬د ﻳﻮې سطح‪ ３‬د ﻣخ ＇خﻪ ‪＂－‬ﻪ اخﻴستﻞ کﻴ‪８‬ي‬ ‫پﻪ تﻴرو ﻟﻮستﻮﻧﻮ ک‪ ３‬ﻣﻮ ﻣطاﻟعﻪ ک‪７‬ل چ‪ ３‬ﻟﻪ ＇ﻠﻮر ﻣخﻮ کاربﻨﻮﻧﻮ ＇خﻪ ﻳﻮ اتﻮم د فﻴشر پﻪ ＊ﻮدﻧﻪ ک‪３‬‬ ‫پﻪ دوو پرې ک‪７‬و خطﻮﻧﻮ سره ＊ﻮدل کﻴ‪８‬ي‪ ،‬افقﻲ خطﻮﻧﻪ د ﻣخ د بﻬرﻧ‪ ９‬سطح‪ ３‬د اړﻳکﻮ ＊ﻮدوﻧک‪ ３‬او‬ ‫عﻤﻮدي خطﻮﻧﻪ د ﻣخ د شا اړﻳکﻮ ＊ﻮدوﻧکﻲ دي‪ ،‬د پرې ک‪７‬ې سره سﻢ د کاربﻮﻧﻴﻞ د ‪－‬روپ کاربﻦ د فﻴشر‬ ‫د فﻮرﻣﻮل پﻪ پاسﻨ‪ ９‬برخ‪ ３‬او ﻳا ﻫغ‪ ３‬تﻪ ﻧژدې ﻟﻴکﻞ کﻴ‪８‬ي‪ ،‬پردې بﻨس＀ ‪－ -R‬ﻠﻴسر اﻟدﻳﻬاﻳد چ‪ ３‬ډ‪４‬ر ساده‬ ‫ﻣﻮﻧﻮ سکراﻳد دی‪ ،‬پﻪ ﻻﻧدې شکﻞ ک‪ ３‬ﻟﻴدل کﻴ‪８‬ي‪:‬‬

‫‪٢٠٧‬‬

‫پر ﻣخ اړﻳک‪３‬‬ ‫د ﻣخ شاتﻪ اړﻳک‪３‬‬

‫(‪ )3_12‬شکﻞ‪ :‬د فﻴشر ＊ﻮدﻧﻪ د ‪－‬ﻠﻴسراﻳدوﻧﻮ ﻟپاره‬ ‫د ﻳادوﻟﻮ وړ ده دا چ‪ ３‬د فﻴشر ＊ﻮدﻧﻪ کﻴداى شﻲ د ﻫغﻪ د جﻮړ＊ت ﻟﻪ بدﻟﻮن پرتﻪ‪ ،‬د ‪ 180 o‬درجﻮ پﻪ کچﻪ‬ ‫(پرتﻪ ﻟﻪ ‪ 90o‬ﻳا ‪ 270o‬درجﻮ ＇خﻪ) د سطحی پر ﻣخ تاو شﻲ‪:‬‬ ‫‪CHO‬‬

‫‪CHO‬‬

‫‪H‬‬

‫‪HO‬‬

‫ﻳﻮشان ﻳا‬

‫‪HO‬‬

‫‪H‬‬

‫‪180 °‬‬

‫‪CH 2 OH‬‬

‫‪CH 2 OH‬‬ ‫] ‪[R‬‬

‫گلﻴسر الدﻳﻬاﻳد‬

‫ﻫغﻪ کاربﻮﻫاﻳدرﻳتﻮﻧﻪ چ‪ ３‬د تاوﻳدﻟﻮ ＇ﻠﻮرﻣرکزوﻧﻪ و ﻟري‪ ،‬داس‪＊ ３‬ﻮدل کﻴ‪８‬ي چ‪ ３‬د تاوﻳدﻟﻮ ﻣرکز وﻧﻪ ﻳﻮ‬ ‫د بﻞ ﻟﻪ پاسﻪ شتﻮن ﻟري او د کاربﻮﻧﻴﻞ د ‪－‬روپ کاربﻦ د ﻫغﻮى د پاسﻪ او ﻳا ﻻﻧدې ＊ﻮدل کﻴ‪８‬ي؛ د بﻴﻠ‪３／‬‬ ‫پﻪ ډول‪－ :‬ﻠﻮکﻮز د تاوﻳدﻟﻮ ＇ﻠﻮر ﻣرکزوﻧﻪ ﻟري چ‪ ３‬د فﻴشر پﻪ ＊ﻮدﻧﻪ ک‪ ３‬ﻳﻮ د بﻞ ﻟﻪ پاسﻪ شتﻮن ﻟري‪ ،‬خﻮ دا‬ ‫تصﻮري ＊ﻮدﻧﻪ د ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ د سﻢ جﻮړ＊ت چ‪ ３‬کﻮږ تاو چ‪ ３‬پﻴچ وي‪ ،‬ﻣعﻠﻮﻣات ﻧﻪ ورکﻮي‪:‬‬

‫پﻮرتﻨی د کاربﻮﻧﻴﻞ ‪－‬روپ‬

‫‪٢٠٨‬‬

‫فعاﻟﻴت‬ ‫د ‪－‬ﻠﻴسر اﻟدﻳﻬاﻳدوﻧﻮ فﻴشري ＊ﻮدﻧﻪ چ‪ ３‬ﻻﻧدې ﻟﻴکﻞ شﻮي‪ ،‬کﻮم ﻳﻮ ﻳ‪ ３‬د ﻳﻮ اﻧاﻧتﻮﻣﻴر بﻴاﻧﻮوﻧکﻰ دى؟‬

‫د ‪ D‬او ‪ L‬قﻨدوﻧﻪ‬ ‫‪－‬ﻠﻴسر اﻟدﻳﻬاﻳدوﻧﻪ (‪ )Glyceraldehyde‬ډ‪４‬ر ساده اﻟدوزﻧﻪ دي چ‪ ３‬د تاوﻳدﻟﻮ ﻳﻮ ﻣرکز ﻟري او د دوو‬ ‫اﻧاﻧتﻮﻣﻴرو شکﻠﻮﻧﻮ ﻟروﻧکﻲ (ائﻴﻨﻪ وي تصﻮﻳر) دي چ‪ ３‬د ＊ﻲ ﻟﻮر تصﻮﻳر ﻳ‪ ３‬پﻪ طبﻴعت ک‪ ３‬زﻳات ﻣﻮﻧدل ک‪８５‬ي؛‬ ‫ﻳعﻨ‪ ３‬کﻪ چﻴرې د طبﻴعﻲ ‪－‬ﻠﻴسر اﻟدﻳﻬاﻳدوﻧﻮ ﻳﻮه ﻧﻤﻮﻧﻪ پﻪ ﻳﻮ پﻮﻻروﻣتر ک‪ ３‬کﻴ‪＋‬ﻮدل شﻲ‪ ،‬ر‪１‬ا پﻮﻻراﻳز کﻴ‪８‬ي او‬ ‫د ساعت د عقرب‪ ３‬سره سﻢ تا وﻳ‪８‬ي چ‪ ３‬پﻪ ﻣثبتﻪ (‪ )+‬عﻼﻣﻪ ＊ﻮدل کﻴ‪８‬ي‪ .‬داچ‪ ３‬د ‪ C 2‬اسکﻠﻴ＀ پﻪ (‪－ )+‬ﻠﻴسر‬ ‫اﻟدﻳﻬاﻳدوﻧﻮ ک‪ ３‬پﻪ (‪＊ )R‬ﻮدل شﻮى؛ ﻧﻮ دا ‪－‬ﻠﻴسر اﻟدﻳﻬاﻳد د ‪－ -D‬ﻠﻴسر اﻟدﻳﻬاﻳد پﻪ ﻧﻮم ﻫﻢ ﻳا دﻳ‪８‬ى‪ D( ،‬ﻟﻪ‬ ‫‪＇ Dextrorotatory‬خﻪ اخ‪５‬ستﻞ شﻮى دى چ‪＊ ３‬ﻲ خﻮاتﻪ د تاوﻳدﻟﻮ پﻪ ﻣعﻨا ده) د ﻫغ‪ ３‬بﻞ اﻧاﻧتﻴﻮﻣتر؛ ﻳعﻨ‪３‬‬ ‫(‪－ _ )L‬ﻠﻴسر اﻟدﻳﻬاﻳد د‪ -L‬کﻠﻴسر اﻟدﻳﻬاﻳد پﻪ ﻧﻮم ﻳاد وي (‪ L‬ﻟﻪ ‪ levorotatory‬کﻠﻤ‪＇ ３‬خﻪ اخﻴستﻞ شﻮى‬ ‫دی چ‪ ３‬کﻴ‪ ３２‬خﻮاتﻪ د تاوﻳدﻟﻮ پﻪ ﻣعﻨا دی)‪.‬‬ ‫د ﻣﻮﻧﻮ سﻜراﻳدوﻧﻮ کﻴﻤﻴاوي خﻮاص‬ ‫‪ -1‬د ﻣﻮﻧﻮ سﻜراﻳدوﻧﻮ اﻛسﻴدشﻦ‬ ‫د اﻟدوزو ﻣﻮﻧﻮ سکراﻳدوﻧﻪ د فﻬﻠﻨ‪ ，‬او تﻮﻟﻴﻦ د ﻣحﻠﻮﻟﻮﻧﻮ پﻪ شتﻮن ک‪ ３‬اکسﻴدي کﻴ‪８‬ي او د ﻫغﻮى د کاربﻮﻧﻴﻞ‬ ‫پﻪ ‪－‬روپ ک‪ ３‬اکسﻴدﻳشﻦ ترسره کﻴ‪８‬ي‪:‬‬

‫سره سرب‬

‫‪٢٠٩‬‬

‫پﻪ دې تعاﻣﻞ ک‪ ３‬سﻮر رﻧ‪／‬ی رسﻮب ک‪５‬دوﻧک‪ ３‬ﻣاده جﻮړﻳ‪８‬ي چ‪ ３‬ﻟﻪ دې تعاﻣﻞ ＇خﻪ د وﻳﻨﻮ د شکرې د کچ‪３‬‬ ‫پﻪ ！اکﻠﻮ ک‪＂－ ３‬ﻪ اخ‪５‬ستﻞ کﻴ‪８‬ي‪ ،‬ﻟ‪＇８‬ﻪ ﻳﻮرﻳا د فﻬﻠﻨ‪ ，‬ﻟﻪ ﻣحﻠﻮل سره ﻣخﻠﻮط وي چ‪ ３‬دا ﻣخﻠﻮط بﻴا پروﻳﻨﻲ زﻳات‬ ‫وي‪ ،‬پﻪ دې صﻮرت ک‪ ３‬سﻮر رﻧ‪／‬ﻪ رسﻮب جﻮړﻳ‪８‬ي چ‪ ３‬پﻪ وﻳﻨﻪ ک‪ ３‬د شکرې شتﻮن ！اکﻲ‪.‬‬ ‫د کﻴتﻮز ﻣﻮﻧﻮ سکراﻳدوﻧﻪ د فﻬﻠﻨ‪ ，‬او تﻮﻟﻴﻦ د ＊ﻮدوﻧکﻮ پﻪ واسطﻪ پﻪ جاﻣد حاﻟت ک‪ ３‬اکسﻴدي او پﻪ ت‪５‬زاب ﻧﻪ‬ ‫تبدﻳﻠﻴ‪８‬ي ؛ ﻧﻮ د ﻣحﻠﻮل پﻪ حاﻟت ک‪ ３‬ﻟﻪ ﻧﻮﻣﻮړو ＊ﻮدوﻧکﻮ سره تعاﻣﻞ کﻮي‪ ،‬د ﻫغﻮى کﻴتﻮﻧﻲ ‪－‬روپ د کاربﻮکسﻴﻞ‬ ‫پﻪ ‪－‬روپ بدﻟﻮن ﻣﻮﻣﻲ‪ ،‬خﻮ ﻟﻮﻣ‪７‬ی د کﻴتﻮن ‪－‬روپ پﻪ اﻟدﻳﻬاﻳدي ‪－‬روپ او بﻴا د ﻫغﻮى اﻟدﻳﻬاﻳدى ‪－‬روپ د‬ ‫کاربﻮکسﻠﻴک اسﻴد پﻪ ‪－‬روپ تبدﻳﻠﻴ‪８‬ي‪:‬‬

‫‪H‬‬

‫د تﻮﻟﻴﻦ ＊ﻮدوﻧکﻰ‬

‫د بروﻣﻴﻦ د اوبﻮ پﻪ واسطﻪ د ﻣﻮﻧﻮ سﻜراﻳدوﻧﻮ اﻛسﻴدﻳشﻦ‬ ‫د بروﻣﻴﻨﻮ اوبﻪ د اﻟدوزوﻧﻮ اﻟدﻳﻬاﻳدي ‪－‬روپ اکسﻴدي کﻮي او د کاربﻮکسﻴﻞ پﻪ ‪－‬روپ ﻳ‪ ３‬تبدﻳﻞ او اﻟدوﻧﻴک‬ ‫اسﻴد جﻮړوي‪:‬‬

‫د ﻧاﻳترﻳﻚ اسﻴد پﻪ واسطﻪ د ﻣﻮﻧﻮ سﻜراﻳدوﻧﻮ اﻛسﻴدﻳشﻦ‬ ‫ﻧاتﻴرﻳک اسﻴد د بروﻣﻴﻦ د اوبﻮ پﻪ ﻧسبت ډ‪４‬ر قﻮي اکسﻴدي کﻮوﻧکی دی چ‪ ３‬د اﻟدﻳﻬاﻳد ) ‪H‬‬ ‫‪－ CH 2OH‬روپ اکسﻴدي کﻮي او پﻪ کاربﻮکسﻠﻴک اسﻴد ﻳ‪ ３‬تبدﻳﻠﻮي‪:‬‬

‫‪٢١٠‬‬

‫‪O‬‬ ‫‪//‬‬ ‫‪C‬‬

‫( او اﻟکﻮﻟﻲ‬

‫ﻣثال‪:‬‬ ‫ﻳﻮ اﻟدوز چ‪ ３‬عﻤﻮﻣﻲ فﻮرﻣﻮل ﻳ‪ C H O ３‬دى‪ 36 g ،‬ﻳ‪ ３‬د تﻮﻟﻴﻦ ﻟﻪ ＊ﻮدوﻧکﻲ سره تعاﻣﻞ ک‪７‬ی‬ ‫‪n‬‬ ‫‪2n n‬‬ ‫او ‪ 43.2 g‬سپﻴﻨﻮ زرو تﻪ ﻳ‪ ３‬رسﻮب ورک‪７‬ى‪ ،‬د دې اﻟدوز ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻲ فﻮرﻣﻮل بﻪ کﻮم وي؟ د کاربﻦ اتﻮﻣﻲ کتﻠﻪ‬ ‫‪ ، 12 g / mol‬د ﻫاﻳدروجﻦ اتﻮﻣﻲ کتﻠﻪ ‪ ، 1g / mol‬د اکسﻴجﻦ اتﻮﻣﻲ کتﻠﻪ ‪ 16 g / mol‬او د سپﻴﻨﻮ زرو‬ ‫اتﻮﻣﻲ کتﻠﻪ ‪ 108 g / mol‬ده‪.‬‬ ‫حﻞ‪:‬‬ ‫‪+4 NH3 + H 2O‬‬

‫‪C n H 2n O n +1 + 2Ag‬‬

‫‪C n H 2n O n + 2Ag(NH3) 2 +‬‬

‫‪C H O = 12n + 2n 1 + 16n = 30ng/mol‬‬ ‫‪n 2n n‬‬

‫‪216gAg‬‬ ‫‪43.2gAg‬‬

‫‪30n g aldose‬‬ ‫‪36g aldose‬‬

‫‪36g 216g‬‬ ‫‪=6‬‬ ‫‪30g 43.2g‬‬ ‫ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻲ فﻮرﻣﻮل‬ ‫‪C6 H12O 6‬‬

‫=‪n‬‬

‫فعاﻟﻴت‬ ‫‪ 500 g‬د ‪－‬ﻠﻮکﻮز ‪ 1.2%‬کتﻠﻮي ﻣحﻠﻮل ﻧﻤﻮﻧﻪ د فﻬﻠﻨ‪ ，‬ﻟﻪ ＊ﻮدوﻧکﻲ ﻣحﻠﻮل سره تعاﻣﻞ ورک‪ ７‬شﻮى دى‪،‬‬ ‫＇ﻮﻣره ‪ Cu 2O‬بﻪ رسﻮب ک‪７‬ى وي؟ د ‪ Cu 2O‬ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻲ کتﻠﻪ ‪ 143‬او د ‪－‬ﻠﻮکﻮز ‪ C6 H 12O 6‬ﻣاﻟﻴکﻮﻟی‬ ‫کتﻠﻪ ‪ 180‬ده‪.‬‬ ‫د ﻣﻮﻧﻮ سکراﻳدوﻧﻮ ارجاع کﻮل‬ ‫د ﻣﻮﻧﻮ سکراﻳدوﻧﻮ کﻴتﻮﻧﻲ او اﻟدﻳﻬاﻳدي ‪－‬روپﻮﻧﻪ د د قﻮي ارجاع کﻮوﻧکﻮ پﻪ واسطﻪ ارجاع کﻴ‪８‬ي؛ د بﻴﻠ‪ ３／‬پﻪ‬ ‫ډول‪ :‬کﻪ چﻴرې د ‪ D C6 H 12O 6‬د ‪ NaBH 4‬او ﻳا د ‪ H 2‬پﻪ واسطﻪ د کتﻠست پﻪ شتﻮن ک‪ ３‬ارجاع شﻲ‪،‬‬ ‫‪ (Sorbitol ) D glucitol‬ﻻس تﻪ را‪＄‬ﻲ‪:‬‬

‫‪H‬‬

‫‪H‬‬

‫‪٢١١‬‬

‫ﻣثال‪ :‬د ‪ (aketo pentose )D ribuose‬د ﻣحصﻮل تعاﻣﻞ د تﻮﻟﻴﻦ او ‪ NaBH 4‬سره بﻪ کﻮم وي ؟‬

‫فعاﻟﻴت‬ ‫د ‪ )D-ribuose ketopentose‬تعاﻣﻞ ﻣحصﻮل د تﻮﻟﻴﻦ د＊ﻮدوﻧکﻲ او د ‪ NaBH 4‬سره بﻪ ＇ﻪ وي؟‬

‫‪ _2‬ډاى سکراﻳدوﻧﻪ‬ ‫د ﻣﻮﻧﻮ سکراﻳدوﻧﻮ د دوو ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ د ﻳﻮ ‪＄‬ای کﻴدو‪ ،‬تراکﻢ او ﻟﻪ دی ﻫاﻳدرﻳشﻦ ＇خﻪ د ډاى سکراﻳدوﻧﻮ‬ ‫ﻣاﻟﻴکﻮل ﻻستﻪ را‪＄‬ﻲ چ‪ ３‬د دوو ﻣﻮﻧﻮ سکراﻳدوﻧﻮ تر ﻣﻨ‪ ＃‬ﻳﻮ اکسﻴجﻨﻲ پﻮل ت‪７‬ل کﻴ‪８‬ي‪.‬‬ ‫د ډاى سکراﻳدوﻧﻮ ﻋﻤﻮﻣﻲ خﻮاص‬ ‫‪ _1‬د ډاى سکراﻳدوﻧﻮ عﻤﻮﻣﻲ فﻮرﻣﻮل ‪ C12 H 22O11‬دى‪.‬‬ ‫‪ _2‬ډاى سکراﻳدوﻧﻪ سپﻴﻦ رﻧ‪ ，‬ﻟري او خﻮﻧد ﻳ‪ ３‬خﻮږ دى‪.‬‬ ‫‪ _3‬د ！ﻮﻟﻮ ډاى سکراﻳدوﻧﻮ ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻪ ＊ﻲ خﻮا تﻪ تاوﻳ‪８‬ي او ﻧﻮر پﻮﻻرﻳزﻳشﻦ کﻮي‪.‬‬ ‫‪ _4‬ډاى سکراﻳدوﻧﻪ ﻫاﻳدروﻟﻴز کﻴ‪８‬ي او د ﻫغﻮى د ﻫاﻳدروﻟﻴز پﻪ پاﻳﻠﻪ ک‪ ３‬ﻣﻮﻧﻮ سکراﻳدوﻧﻪ ﻻستﻪ را‪＄‬ﻲ‪.‬‬ ‫‪ _5‬د ﻣﻬﻤﻮ ډاى سکراﻳدوﻧﻮ ＇خﻪ ﻳﻮه بﻮره ده او ﻧﻮر ﻣﻬﻢ ډاى سکراﻳدوﻧﻪ ﻟکتﻮز‪ ،‬ﻣاﻟتﻮز او سﻠبﻴﻮز دي‪.‬‬ ‫سکروز (بﻮره)‬ ‫بﻮره د ﻳﻮ ﻣاﻟﻴکﻮل ‪－‬ﻠﻮکﻮز او ﻳﻮ ﻣاﻟﻴکﻮل فرکتﻮز د ﻧ‪＋‬ﻠ‪５‬دو ﻟﻪ اﻣﻠﻪ ﻻستﻪ را‪＄‬ﻲ‪:‬‬ ‫‪C12 H 22O11 + H 2O‬‬ ‫‪sucrose‬‬ ‫‪٢١٢‬‬

‫‪C6 H12O6 + C6 H12O6‬‬ ‫‪Fractose‬‬

‫‪Glucose‬‬

‫دا دواړه ﻧﻮﻣﻮړي ﻫکسﻮزوﻧﻪ د ‪－‬ﻼﻳکﻮساﻳد( ‪) glycoside‬اړﻳک‪ ３‬پﻪ واسطﻪ چ‪ ３‬د ‪－‬ﻠﻮکﻮز د ﻟﻮﻣ‪７‬ى‬ ‫کاربﻦ )‪ (C 1‬او د فرکتﻮز د دوﻳﻢ کاربﻦ)‪ (C 2‬سره ت‪７‬ل کﻴ‪８‬ي‪ ،‬ﻧ‪＋‬ت‪ ３‬دي‪ .‬بﻮره پﻪ ډﻳره کچﻪ پﻪ ﻧباتاتﻮ؛‬ ‫ﻟکﻪ‪ :‬ﻟبﻠبﻮ او ‪－‬ﻨﻴﻮ ک‪ ３‬ﻣﻮﻧدل کﻴ‪８‬ي چ‪ ３‬د اکسترکشﻦ پﻪ ﻣﻴتﻮد ﻟﻪ ﻫغﻮى ＇خﻪ خاﻟصﻪ بﻮره پﻪ ﻻس‬ ‫راوړل کﻴ‪８‬ي‪.‬بﻮره پﻪ اوبﻮک‪ ３‬پﻪ اساﻧ‪９‬سره حﻞ کﻴ‪８‬ي؛ خﻮ پﻪ اﻟکﻮﻟﻮک‪ ３‬ډﻳره ﻟ‪８‬ه حﻞ کﻴ‪８‬ي‪ .‬کﻠﻪ چ‪ ３‬بﻮره‬ ‫ﻫضﻢ شﻲ؛ پﻪ دې صﻮرت ک‪ ３‬پﻪ ‪＄‬ﻴ‪／‬ر ک‪－ ３‬ﻠﻮکﻮز او فرکتﻮزجﻮړ او وروستﻪ ﻟﻪ جﻮړﻳدو ＇خﻪ پﻪ وﻳﻨﻪ‬ ‫ک‪ ３‬جذبﻴ‪８‬ي‪:‬‬

‫‪H 2O +‬‬

‫‪CH 2 OH‬‬ ‫‪HOCH 2 O‬‬ ‫‪OO‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪O‬‬ ‫‪O HOH‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪OH O‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪O‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪CH 2 OH‬‬ ‫‪O OH‬‬ ‫‪OH‬‬ ‫‪OH O‬‬ ‫‪O‬‬ ‫‪O‬‬ ‫‪OH‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪OH‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪Glucose‬‬ ‫‪fructose‬‬ ‫‪O‬‬ ‫‪O‬‬ ‫‪O‬‬ ‫‪CH 2 OH‬‬ ‫‪HOCH 2‬‬ ‫‪O‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪OO‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪O‬‬ ‫‪O‬‬ ‫‪O HOH‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪OH C‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪O‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪O H‬‬ ‫‪OH‬‬ ‫‪CH 2 OH‬‬ ‫‪O‬‬ ‫‪O‬‬ ‫‪O‬‬ ‫‪OH‬‬ ‫‪OH‬‬ ‫‪H O‬‬ ‫‪H‬‬ ‫)‪Saccharose(sucrose‬‬ ‫‪O‬‬ ‫‪O‬‬ ‫‪O‬‬

‫اکسﻴجﻨﻲ پﻞ‬

‫＇رﻧ‪／‬ﻪ چ‪ ３‬سکروز د کاربﻮﻧﻴﻞ ‪－‬روپ ﻧﻪ ﻟر ي؛ ﻟﻪ دې کبﻠﻪ د فﻬﻠﻨ‪ ，‬او تﻮﻟﻴﻦ ﻟﻪ ＊ﻮدوﻧکﻮ سره تعاﻣﻞ‬ ‫ﻧﻪ کﻮي او د ارجاعﻲ ‪＄‬اﻧ‪／‬رتﻴا ﻫﻢ ﻧﻪ ﻟر ي‪.‬‬ ‫‪٢١٣‬‬

‫(‪ )4_12‬شکﻞ‪ :‬د سکروز وﻳﻠ‪ ３‬کﻴدل او د شﻴرﻳﻨﻲ جﻮړﻳدل‬

‫ﻓﻌاﻟﻴت‬ ‫پﻪ ﻳﻮرﻳﻦ ک‪ ３‬د شکرې د کچ‪！ ３‬اکﻞ‬

‫زﻳات‪ ３‬عضﻮي ﻣاﻟ‪ ３／‬پﻪ خپﻞ جﻮړ＊ت ک‪ ３‬د اﻟدﻳﻬاﻳدوﻧﻮ او کﻴتﻮﻧﻮﻧﻮ ‪－‬روپﻮﻧﻪ ﻟري؛ ﻟﻪ دې کبﻠﻪ‬ ‫ﻫغﻮى ډ‪４‬ر ﻟ‪ ８‬کﻮﻟی شﻲ چ‪ ３‬فﻠزي اﻳﻮﻧﻮﻧﻪ؛ ﻟکﻪ‪ Bi 3+ ، Hg 2+ , Cu 2+ :‬او ‪ Ag +‬جﻮړ ک‪７‬ي‪ .‬کﻠﻪ‬ ‫چ‪ ３‬دا ﻣاﻟ‪ ３／‬پﻪ کاربﻮکسﻠﻴک اسﻴد اکسﻴداﻳزکﻴ‪８‬ي‪ ،‬دا ﻣعﻠﻮﻣات پﻪ وﻳﻨﻪ او ﻳﻮرﻳﻦ ک‪ ３‬د شکرې د‬ ‫کچ‪ ３‬د ！اکﻠﻮ ﻟپاره کارول کﻴداى شﻲ‪ :‬کﻪ ＇ﻪ ﻫﻢ پﻪ وﻳﻨﻪ او ﻳﻮرﻳﻦ ک‪ ３‬د شکرې د کچ‪ ３‬د ！اکﻠﻮ ﻟپاره‬ ‫ب‪５‬ﻼب‪５‬ﻞ ﻣﻴتﻮدوﻧﻪ پﻪ کار وړل کﻴ‪８‬ي؛خﻮ ﻣﻬﻢ ﻣﻴتﻮد د فﻬﻠﻨ‪ ，‬د ＊ﻮدوﻧکﻲ کارول دي ( ﻫغﻪ ﻣاده چ‪３‬‬ ‫د کﻴﻤﻴاﻳﻲ تعاﻣﻞ ﻟپاره کارول کﻴ‪８‬ي‪ ،‬پﻪ ‪＄‬اﻧ‪７／‬ي تﻮ‪－‬ﻪ د دې د پﻮﻫﻴدﻟﻮ ﻟپاره ده چ‪ ３‬د ﻧظر وړ ﻣاده ک‪３‬‬ ‫ﻣﻮ کﻮم ﻧﻮر ﻣﻮاد ﻫﻢ شتﻪ)‪ .‬پﻪ دې ﻫکﻠﻪ د کار ﻻره پﻪ ﻻﻧدې ډول ده‪:‬‬ ‫‪ _1‬پﻪ ﻳﻮ تست تﻴﻮب ک‪ ３‬د فﻬﻠﻨ‪ ，‬پﻪ ﻣحﻠﻮل باﻧدې د ‪ 70%‬پﻪ کچﻪ ‪ CuSO 4‬ﻣحﻠﻮل ور زﻳاد ک‪７‬ئ‪.‬‬ ‫‪ _2‬د جﻮړ شﻮي فﻬﻠﻨ‪ ，‬ﻣحﻠﻮل ﻟﻪ ﻣساوي کچ‪ ３‬سره سﻢ‪ ،‬د سﻮدﻳﻢ پﻮتاشﻴﻢ تار تارﻳت او سﻮدﻳﻢ‬ ‫ﻫاﻳدروکساﻳد ﻣحﻠﻮل کچﻪ ( ﻟﻪ اوبﻮ سره د ‪ 100 mL‬ﻣﻠﻲ ﻟﻴترو پﻪ اﻧدازه جﻮړک‪７‬ي) پﻪ ﻳﻮ تست تﻴﻮب‬ ‫ک‪ ３‬ﻳ‪ ３‬واچﻮئ‪.‬‬ ‫‪ _3‬ﻣحﻠﻮﻟﻮﻧﻪ ﻳﻮ پﻪ بﻞ ک‪ ３‬تر ﻫغﻪ وختﻪ پﻮرې حﻞ ک‪７‬ئ چ‪ ３‬د اوبﻮ پﻪ شان تﻴاره رﻧ‪ ，‬ﻳ‪ ３‬وﻟﻴدل‬ ‫شﻲ‪.‬‬ ‫‪ _4‬بﻴا ﻟﻪ دې ＇خﻪ وروستﻪ ﻣحﻠﻮل و＊ﻮروئ (د اوبﻮ د رﻧ‪ ，‬پﻪ شان تﻴاره رﻧ‪ ，‬باﻳد و ﻟﻴدل شﻲ‪،‬‬ ‫کﻪ چﻴرې وﻧﻪ ﻟﻴدل شﻲ‪ ،‬ﻧﻮ تست تﻴﻮب پاک ﻧﻪ دى)‬

‫‪٢١٤‬‬

‫‪ _5‬ﻧﻮ ﻳﻮرﻳﻦ ﻳا دوﻳﻨﻲ سﻴروم باﻳد پﻪ ﻻس راغﻠﻲ ﻣحﻠﻮل ک‪ ３‬واچﻮل شﻲ (د ﻳﻮرﻳﻦ کچﻪ باﻳد ﻟﻪ‬ ‫＊ﻮدوﻧکﻲ ＇خﻪ زﻳات ﻧﻪ وي) کﻪ چﻴرې ﻳﻮرﻳﻦ ﻳا سﻴروم شکره وﻟري‪ ،‬ﻧﻮ سﻮر اوﻳا ژﻳ‪ ７‬رﻧ‪／‬ﻪ رسﻮب‬ ‫پﻪ تست تﻴﻮب ک‪ ３‬جﻮړﻳ‪８‬ي‪.‬‬ ‫پﻪ وﻳﻨﻪ ک‪ ３‬د ‪－‬ﻠﻮکﻮز ﻧﻮرﻣاﻟﻪ کچﻪ ﻟﻪ ‪＇ 80mg‬خﻪ تر ‪ 120mg‬پﻪ شاوخﻮاک‪ ３‬ده‪ .‬د سﻮ‪＄‬ﻴدﻟﻮ تﻮقف‬ ‫او پﻪ وﻳﻨﻪ ک‪ ３‬د ‪－‬ﻠﻮکﻮز فعاﻟﻴت د اﻧسﻮﻟﻴﻦ د ﻫارﻣﻮن فعاﻟﻴت پﻮرې اړه ﻟري‪.‬‬

‫(‪ )5_12‬شکﻞ‪ :‬د شکرې د اﻧدازې ﻣﻮﻧدل پﻪ وﻳﻨﻪ ک‪３‬‬

‫ﻟکتﻮز (‪)lactose‬‬

‫ﻟکتﻮز دشﻴدو پﻪ قﻨد ﻫﻢ ﻣشﻬﻮر دی‪ ،‬دا قﻨد د تﻲ ﻟروﻧکﻮ ژوﻳﻮ پﻪ شﻴدو ک‪ ３‬شتﻪ چ‪ ３‬د اﻧساﻧاﻧﻮ شﻴدې‬ ‫‪ 6%‬او د غﻮا وشﻴدې ‪ 4%‬ﻟﻪ ﻟکتﻮز ＇خﻪ جﻮړې شﻮي دي‪:‬‬ ‫‪C12 H 22 O11 + H 2O‬‬

‫‪lactose‬‬ ‫‪lactose‬‬

‫‪C6 H 12 O 6 + C6 H 12 O 6‬‬

‫‪galactose‬‬ ‫‪faractose‬‬

‫‪glucose‬‬ ‫‪glucose‬‬

‫د ﻟکتﻮز جﻮړ＊ت پﻪ ﻻﻧدې ډول دی‪:‬‬

‫‪٢١٥‬‬

‫(‪ )6_12‬شکﻞ‪ :‬شﻴدې د ﻟکتﻮز سرچﻴﻨﻪ‪:‬‬

‫ﻣاﻟتﻮز (‪)Maltose‬‬

‫ﻣاﻟتﻮز د ډای سکراﻳدﻧﻮ ﻫغﻪ ډول دی چ‪ ３‬د اوربشﻮ پﻪ داﻧﻮ او ﻧﻮرو ﻧباتاتﻮک‪ ３‬ﻣﻮﻧدل کﻴ‪８‬ي‪ .‬دا قﻨد‬ ‫کﻴدای شﻲ چ‪ ３‬ﻟﻪ ﻧشاﻳست‪ ３‬او ‪－‬ﻼﻳکﻮجﻦ ＇خﻪ د اﻣاﻳﻼز (‪ )Amylase‬اﻧزاﻳﻢ د ک‪７‬ﻧ‪ ３‬پﻪ واسطﻪ ﻻستﻪ‬ ‫راوړل شﻲ‪ .‬دا قﻨد پﻪ ‪ 102 103 C °‬تﻮدوخﻪ ک‪ ３‬وﻳﻠ‪ ３‬کﻴ‪８‬ي چ‪ ３‬د ＇‪＋‬ﻠﻮ او دخﻮراکﻲ ﻣﻮادو پﻪ تﻮﻟﻴد ک‪３‬‬ ‫ور＇خﻪ ‪＂－‬ﻪ اخ‪５‬ستﻞ کﻴ‪８‬ي‪ .‬پﻪ ﻣاﻟتﻮز ک‪ ３‬اﻟدﻳﻬاﻳدي ‪－‬روپ شتﻪ؛ ﻟﻪ دې کبﻠﻪ د فﻬﻠﻨ‪ ，‬ﻣحﻠﻮل ارجاع‬ ‫کﻮﻟﻰ شﻲ او د بروﻣﻴﻦ د اوبﻮ پﻪ شتﻮن ک‪ ３‬پﻪ ﻣاﻟتﻮﻧﻴک اسﻴد (‪ )moltonic acide‬تبدﻳﻠﻴ‪８‬ي‪.‬کﻪ چﻴرې‬ ‫ﻣاﻟتﻮز د ت‪５‬زابﻮﻧﻮ پﻪ شتﻮن ک‪ ３‬ﻫاﻳدروﻟﻴز شﻲ‪ ،‬پﻪ ‪－‬ﻠﻮکﻮز بدﻟﻴ‪８‬ي‪:‬‬ ‫‪C Η Ο +C Η Ο‬‬ ‫‪6 12 6‬‬ ‫‪6 12 6‬‬ ‫‪glucose‬‬ ‫‪glucose‬‬

‫) ‪+ Η 2Ο(Η +‬‬

‫‪C Η Ο‬‬ ‫‪12 22 11‬‬

‫سﻠﻴﻮبﻴﻮز(‪)cellobiose‬‬

‫د سﻠﻮﻟﻮز د قسﻤﻲ ﻫاﻳدروﻟﻴز پﻪ پاﻳﻠﻪ ک‪ ،３‬سﻠﻴﻮبﻴﻮز جﻮړﻳ‪８‬ي‪ ،‬کﻪ چﻴرې ﻫاﻳدروﻟﻴز تﻪ دوام ورک‪７‬ل شﻲ‪،‬‬ ‫پﻪ پاى ک‪ ３‬دوه ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻪ ‪－‬ﻠﻮکﻮز ﻻستﻪ را‪＄‬ﻲ‪ .‬سﻠﻴﻮبﻴﻮز د ﻣاﻟتﻮز پﻪ شان دی او ﻳﻮ د بﻞ ﻫﻨدسﻲ اﻳزوﻣﻴر‬ ‫‪٢١٦‬‬

‫دي‪ ،‬پﻪ ‪＄‬ﻴﻨ‪ ３‬ﻫﻴﻮادوﻧﻮک‪ ３‬ﻟر‪－‬ﻴﻮ تﻪ ﻟﻪ ‪－‬رﻣﻮت‪５‬زابﻮﻧﻮ سره تﻮدوخﻪ ورکﻮي‪ ،‬پﻪ پاﻳﻠﻪ ک‪ ３‬سﻠﻴﻮبﻴﻮز ﻻستﻪ راوړي‬ ‫چ‪ ３‬ﻟﻪ ﻫغﻪ ＇خﻪ د ژوﻳﻮ د خﻮړو ﻟپاره ‪＂－‬ﻪ اخﻴستﻞ کﻴ‪８‬ي‪ .‬کﻪ چ‪５‬رې سﻠﻴﻮبﻴﻮز ﻫاﻳدروﻟﻴز شﻲ‪ ،‬دوه‬ ‫ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻪ ‪－‬ﻠﻮکﻮز ﻻستﻪ را‪＄‬ﻲ‪:‬‬ ‫‪C Η Ο +C Η Ο‬‬ ‫‪6 12 6‬‬ ‫‪6 12 6‬‬ ‫‪glucose‬‬ ‫‪glucose‬‬

‫) ‪+ Η 2Ο(Η +‬‬

‫‪C Η Ο‬‬ ‫‪12 22 11‬‬ ‫‪cellobiose‬‬

‫‪ :2_2_12‬پﻮﻟﻲ سکراﻳدوﻧﻪ (‪)Polysacarides‬‬

‫پﻮﻟﻲ سکراﻳدوﻧﻪ د پﻴراﻧﻮز ‪－‬ﻠﻮکﻮز د واحدوﻧﻮ ﻳﻮ ﻟﻪ بﻞ سره د ﻳﻮ‪＄‬اى ک‪５‬دو او د ﻫغﻮى د دې ﻫاﻳدرﻳشﻦ‬ ‫پﻪ پاﻳﻠﻪ ک‪ ３‬جﻮړﻳ‪８‬ي‪ .‬ﻧشاﻳستﻪ ﻫﻢ ﻟﻪ دې ﻣرکبﻮﻧﻮ ＇خﻪ ده چ‪ ３‬د ＊اخ ﻟروﻧکﻲ جﻮړ＊ت ﻟﻪ کبﻠﻪ دﻫضﻢ‬ ‫کﻴدو وړتﻴا ﻟري؛ خﻮ سﻠﻮﻟﻮز ﻫﻢ چ‪ ３‬د پﻮﻟﻲ سکراﻳدوﻧﻮ ﻟﻪ زﻧ‪％‬ﻴر ＇خﻪ د اوږدو رﻳ‪＋‬ﻮ پﻪ ب‪２‬ﻪ ﻻستﻪ راغﻠﻲ‬ ‫دی؛ ﻧﻮ ＇رﻧ‪／‬ﻪ چ‪ ３‬دا رﻳ‪ ３＋‬د ﻫاﻳدروجﻨﻲ اړﻳکﻮ پﻪ واسطﻪ ﻳﻮ ﻟﻪ بﻞ سره ﻳﻮ‪＄‬ای شﻮي دي‪ ،‬کﻠکﻪ ﻣاده‬ ‫ده‪ ،‬چ‪ ３‬د ﻫضﻢ وړﻧﻪ ده‪ .‬د ﻧباتاتﻮ تﻨﻪ‪ ،‬رﻳ‪ ３＋‬او ＊اخﻮﻧﻪ ﻟﻪ سﻠﻮﻟﻮز ＇خﻪ جﻮړې شﻮې دي‪:‬‬

‫‪2C 6 H 12O6‬‬

‫د دې قﻨدوﻧﻮ د پﻴژﻧد گﻠﻮۍ او ﻟﻪ ﻧﻮرو ﻣرکبﻮﻧﻮ＇خﻪ د دې ﻣرکب د بﻴﻠﻮﻟﻮ ﻟپاره د فﻬﻠﻨ‪ ，‬ﻟﻪ ＊ﻮدوﻧکﻲ‬ ‫＇خﻪ کار اخ‪５‬ستﻞ کﻴ‪８‬ي کﻮم چ‪ ３‬ﻟﻪ ‪－‬ﻠﻮکﻮز سره سﻮر رسﻮب جﻮړوي‪:‬‬

‫) ‪COOH + Cu 2O( s‬‬

‫د فﻬلﻨگ محلﻮل‬

‫‪CHO‬‬

‫فرکتﻮز ﻫﻢ د ‪－‬ﻠﻮکﻮز پﻪ شان اکسﻴدي کﻴ‪８‬ي؛ خﻮ د ﻫغﻪ ﻫاﻳدروکسﻴﻞ ‪－‬روپ اکسﻴدﻳشﻦ ک ‪８‬ي‪ ،‬د ﻫغﻪ‬ ‫داکسﻴدﻳشﻦ ﻳﻮه برخﻪ پﻪ ﻻﻧدې ډول ده‪:‬‬ ‫‪O‬‬ ‫||‬

‫‪O‬‬ ‫||‬

‫‪C C +Cu 2O( s ) + H 2O‬‬

‫د فﻬﻠﻨگ ﻣحﻠﻮل‬

‫‪OH‬‬ ‫|‬

‫‪C‬‬ ‫|‬ ‫‪H‬‬

‫‪O‬‬ ‫||‬

‫‪C‬‬

‫‪٢١٧‬‬

‫ﻋﻤﻮﻣﻲ خﻮاص‬

‫‪ _1‬د پﻮﻟﻲ سکراﻳدوﻧﻮ عﻤﻮﻣﻲ فﻮرﻣﻮل ﻟﻪ ‪＇ (C 6Η10 Ο5 )n‬خﻪ عبارت دى‪.‬‬ ‫‪ _2‬د ﻧباتاتﻮ پﻪ تخﻤﻮﻧﻮ او ﻧﻴغﻮﻧﻮ ک‪ ３‬پﻴداکﻴ‪８‬ي‪.‬‬ ‫‪ _3‬پﻮﻟﻲ سکراﻳدوﻧﻪ ﻫغﻪ ﻣﻮاد دي چ‪ ３‬د کرستال کﻴدو وړتﻴا ﻧﻪ ﻟري او ب‪ ３‬خﻮﻧده دي‪ .‬دا ﻣرکبﻮﻧﻪ پﻪ‬ ‫اوبﻮ او اﻟکﻮﻟﻮ ک‪ ３‬ﻧﻪ حﻞ کﻴ‪８‬ي ؛ کﻪ چ‪５‬ري ﻫاﻳدروﻟﻴز شﻲ‪ ،‬پﻪ ﻣﻮﻧﻮ سکراﻳدوﻧﻮ بدﻟﻴ‪８‬ي‪:‬‬ ‫ﻣﻬﻢ پﻮﻟﻲ سکراﻳدوﻧﻪ ﻟﻪ ﻧشاﻳست‪ ،)Starch( ３‬گﻼﻳکﻮجﻦ (‪ ،)Glycogen‬سﻠﻮﻟﻮز (‪)Cellulose‬‬ ‫او دکسترﻳﻦ (‪＇ )Dextrin‬خﻪ عبارت دي‪.‬‬ ‫ﻧشاﻳستﻪ (‪)Starch‬‬

‫د پﻮﻟﻲ سکراﻳدوﻧﻮ ﻟﻪ ﻣﻬﻤﻮ ﻣرکبﻮﻧﻮ ＇خﻪ ﻳﻮه ﻫﻢ ﻧشاﻳستﻪ ده چ‪ ３‬د ‪－‬ﻠﻮکﻮز د ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ د ترکﻴب د‬ ‫‪－‬ﻼﻳکﻮساﻳدي اړﻳک‪ ３‬پر بﻨس＀ جﻮړﻳ‪８‬ي‪ ،‬جﻮار‪ ،‬کچاﻟﻮ‪ ،‬ورﻳج‪ ،３‬د ﻧباتاتﻮ تخﻤﻮﻧﻪ او رﻳ‪ ３＋‬د ﻧشاﻳست‪３‬‬ ‫ﻣﻬﻤ‪ ３‬سر چﻴﻨ‪ ３‬دي‪ .‬ﻧشاﻳستﻪ د خﻮاړو ＊ﻪ سرچﻴﻨﻪ ده چ‪ ３‬د ﻫغ‪ ３‬ﻫر ﻣاﻟﻴکﻮل د ‪－‬ﻠﻮکﻮز ﻟﻪ زر‪－‬ﻮﻧﻮ‬ ‫ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ ＇خﻪ جﻮړشﻮي دي‪ ،‬د فﻮرﻣﻮل ﻳﻮه برخﻪ ﻳ‪ ３‬پﻪ ﻻﻧدي ډول ده‪:‬‬

‫＇رﻧ‪／‬ﻪ چ‪ ３‬ووﻳﻞ شﻮ‪ ،‬ﻧشاﻳستﻪ پﻪ اوبﻮ ک‪ ３‬ﻧﻪ حﻞ کﻴ‪８‬ي؛ کﻪ چ‪５‬رې ﻟﻪ اوبﻮ سره ﻳﻮ‪＄‬اى تﻮدوخﻪ ورک‪７‬ل‬ ‫شﻲ‪ ،‬د ﻫغﻮى ﻫاﻳدروﻟﻴز ترسره کﻴ‪８‬ي او پﻪ ﻳﻮ قﻴﻤتﻪ قﻨدوﻧﻮ ！ﻮ！ﻪ کﻴ‪８‬ي‪ .‬ﻧشاﻳستﻪ د فﻬﻠﻨ‪＊ ，‬ﻮدوﻧکی‬ ‫ارجاع کﻮي او کﻪ چﻴرې ﻟﻪ اﻳﻮدﻳﻦ سره ﻳﻮ ‪＄‬ای شﻲ اوبﻪ رﻧ‪／‬ﻪ ﻣحﻠﻮل جﻮړوي‪ .‬دا چ‪ ３‬پﻪ دې ﻣرکب ک‪３‬‬ ‫د ‪－ OH‬روپﻮﻧﻪ زﻳات شتﻮن ﻟري؛ ﻧﻮ د اوبﻮ ＊ﻪ جذبﻮوﻧکﻰ دی‪ ،‬د تﻮدوخ‪ ３‬د ورکﻮﻟﻮ پﻪ پاﻳﻠﻪ ک‪ ３‬د‬ ‫ﻧشاﻳست‪ ３‬ﻫاﻳدروﻟﻴز ترسره کﻴ‪８‬ي او د ﻫاﻳدروﻟﻴز ﻣحصﻮل ﻳ‪－ ３‬ﻠﻮکﻮز دی‪:‬‬ ‫‪2C H O‬‬ ‫‪6 12 6‬‬ ‫‪glucose‬‬

‫) ‪+ H 2O(H +‬‬

‫‪٢١٨‬‬

‫) ‪(C H O‬‬ ‫‪12 22 11 n‬‬ ‫‪maltose‬‬

‫) ‪+ H 2O(H +‬‬

‫) ‪(C H O‬‬ ‫‪6 10 5 n‬‬ ‫‪dextin‬‬

‫) ‪+ H 2O(H +‬‬

‫) ‪(C H O‬‬ ‫‪6 10 5 n‬‬ ‫‪starch‬‬

‫(‪ )7_12‬شکﻞ‪ :‬اﻟف کچاﻟﻮ د ﻧشاﻳست‪ ３‬سرچﻴﻨﻪ‬

‫ب _ ډوډۍ د ﻧشاﻳست‪ ３‬سرچﻴﻨﻪ‬

‫‪－‬ﻼﻳکﻮجﻦ ( ‪)Glycogen‬‬ ‫‪－‬ﻼﻳکﻮجﻦ حﻴﻮاﻧﻲ ﻧشاﻳستﻪ ده چ‪ ３‬د حﻴﻮاﻧاتﻮ پﻪ ‪＄‬ﻴ‪／‬ر ک‪ ３‬شتﻪ او د حﻴﻮاﻧات د اﻧرژي د ذخﻴرې پﻪ تﻮ‪－‬ﻪ رول‬ ‫ﻟﻮبﻮي‪ .‬ﻫغﻪ دخﻮړو کاربﻮ ﻫاﻳدرﻳتﻮﻧﻪ چ‪ ３‬پﻪ اﻧرژي تبدﻳﻞ شﻮي ﻧﻪ وي‪ ،‬پﻪ ‪＄‬ﻴ‪／‬ر ک‪ ３‬پﻪ ‪－‬ﻼﻳکﻮجﻦ تبدﻳﻞ او‬ ‫！ﻮﻟﻴ‪８‬ي‪ ،‬د ‪－‬ﻠﻮکﻮز د واحدوﻧﻮ شﻤﻴر پﻪ ‪－‬ﻼﻳکﻮجﻦ ک‪ ３‬سﻞ زرو عددوﻧﻮ تﻪ رسﻴ‪８‬ي‪ .‬د ‪－‬ﻼﻳکﻮجﻦ د پﻴچﻠﻴﻮ‬ ‫جﻮړ＊تﻮﻧﻮ ﻳﻮه برخﻪ د ‪ 4 ,1‬او ‪ 6 ,1‬ﻟﻪ ﻳﻮ‪＄‬ای کﻴدو سره پﻪ ﻻﻧدې ډوﻟﻪ ده‪:‬‬

‫ﻧ‪＋‬ﻠﻴدل ‪a 1.4‬‬

‫ﻧ‪＋‬ﻠﻴدل ‪a 1.6‬‬

‫(‪ )8_12‬شکﻞ‪ :‬د ‪－‬ﻼﻳکﻮجﻦ د پﻴچﻠﻲ جﻮړ＊ت ﻳﻮه برخﻪ د او د ﻳﻮ‪＄‬ای کﻴدو سره ‪ 4 ،1‬او ‪.6 ،1‬‬

‫سﻠﻮﻟﻮز (‪)Cellulose‬‬ ‫ﻟﻪ ﻣﻬﻤﻮ پﻮﻟﻲ سکراﻳدوﻧﻮ ＇خﻪ ﻳﻮ ﻫﻢ سﻠﻮﻟﻮز دى چ‪ ３‬د ‪－‬ﻠﻮکﻮز د ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ د ﻳﻮ ‪＄‬اى واﻟﻲ پﻪ واسطﻪ اود‬ ‫‪－‬ﻼﻳکﻮزﻳد اړﻳک‪ ３‬پر بﻨس＀ جﻮړشﻮی دی او د ‪ 350‬ﻣﻮﻧﻮ ﻣﻴروﻧﻮ واحدوﻧﻪ ﻟري‪ ،‬د ﻫغﻪ ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻲ کتﻠﻪ ‪500000‬‬ ‫تﻪ رسﻴ‪８‬ي‪ .‬د سﻠﻮﻟﻮز کچﻪ پﻪ طبﻴعت ک‪ ３‬ډﻳره زﻳاتﻪ ده‪ ،‬د ﻧباتاتﻮ د حجرو د ﻳﻮال ﻟﻪ دې ﻣرکب ＇خﻪ جﻮړشﻮى‬ ‫دى‪ .‬د سﻠﻮﻟﻮز ﻣﻬﻤ‪ ３‬سرچﻴﻨ‪ ３‬ﻟر‪－‬ﻲ‪ ،‬وا＊ﻪ‪ ،‬کتان او کﻨف دي‪ .‬سﻠﻮﻟﻮز اﻣﻮرف (‪ )Amorph‬ﻣاده ده چ‪ ３‬پﻪ‬ ‫اوبﻮ ک‪ ３‬ﻧﻪ حﻞ کﻴ‪８‬ي‪ ،‬دا ﻣرکب د ﻧﻮرو پﻮﻟﻲ سکراﻳدوﻧﻮ پر خﻼف ﻟﻪ ت‪５‬زابﻮﻧﻮ او اﻟقﻠ ﻮ سره ﻟﻪ ‪＄‬اﻧﻪ کﻠکﻮاﻟی ＊ﻴﻲ‪،‬‬ ‫‪٢١٩‬‬

‫خﻮ د تﻮدوخ‪ ３‬او ﻟﻮړ فشار پﻪ شتﻮن ک‪ ３‬د ﻧرﻳﻮ ت‪５‬زابﻮﻧﻮ پﻪ واسطﻪ ﻫاﻳدروﻟﻴز کﻴ‪８‬ي او پﻪ ‪－‬ﻠﻮکﻮز بدﻟﻴ‪８‬ي‪:‬‬ ‫‪gllucose‬‬

‫‪+ H 2O, H +‬‬

‫‪Cellobiose‬‬

‫‪+ H 2O, H +‬‬

‫‪Celluose‬‬

‫‪CH 2 OH‬‬ ‫‪O‬‬

‫‪O‬‬

‫‪H‬‬ ‫‪H‬‬

‫‪OH‬‬

‫‪H‬‬

‫‪H‬‬

‫‪OH‬‬

‫‪n‬‬

‫‪H‬‬

‫‪O‬‬

‫‪Glu cos e‬‬

‫(‪ )9_12‬شکﻞ‪ :‬ﻟر‪－‬ﻲ د سﻠﻮﻟﻮز د پﻮﻟﻲ ﻣﻴروﻧﻮ ډول‬

‫‪ :2_12‬پروتﻴﻨﻮﻧﻪ‬ ‫پروتﻴﻨﻮﻧﻪ د طبﻴعﻲ پﻮﻟﻲ ﻣﻴروﻧﻮ ﻟﻪ ډوﻟﻮﻧﻮ ＇خﻪ دي چ‪ ３‬د اﻧساﻧاﻧﻮ اور‪－‬اﻧﻴزم ﻳ‪ ３‬تر ‪ 15 %‬جﻮړ ک‪７‬ى‬ ‫دى او پﻪ بدن ک‪ ３‬ډﻳرې دﻧدې ترسره کﻮي‪ .‬رشتﻮي پروتﻴﻨﻮﻧﻪ (‪ )fibres proteins‬د بدن د پﻮستکﻲ‬ ‫او ﻧسجﻮﻧﻮ بﻨس＂ﻴزې اجزا وې دى او ﻧﻮر پروتﻴﻨﻮﻧﻪ پﻪ ﻣاﻳعاتﻮ او وﻳﻨﻪ ک‪ ３‬ﻫﻢ شتﻮن ﻟري چ‪ ３‬حجروتﻪ‬ ‫د اکسﻴجﻦ‪ ،‬شحﻤﻴاتﻮ او ﻧﻮرو ﻣﻮادو دﻟﻴ‪８‬ﻟﻮ ﻻﻣﻞ شﻮي دي او د ﻣﻴتابﻮﻟﻴزم پﻪ عﻤﻠﻴ‪ ３‬ک‪ ３‬برخﻪ اخﻠﻲ؛‬ ‫ﻫﻤدارﻧ‪／‬ﻪ ﻫارﻣﻮﻧﻮﻧﻪ؛ ﻟکﻪ‪ :‬اﻧسﻮﻟﻴﻦ او اﻧزاﻳﻤﻮﻧﻪ د پروتﻴﻨﻮﻧﻮ ﻟﻪ ډوﻟﻮﻧﻮ ＇خﻪ دي‪.‬پروتﻴﻨﻮﻧﻪ د خﻮراکﻲ تﻮکﻮ‬ ‫بﻨس＂ﻴزې اجزا وې دي‪ ،‬ډ‪４‬ر خﻮراکﻲ ﻣﻮاد پروتﻴﻦ ﻟري‪ ،‬سره غﻮ＊ﻪ‪ ،‬سابﻪ‪ ،‬حبﻮبات؛ ﻟکﻪ‪ :‬ﻧخﻮد او ﻟﻮبﻴا ﻟﻪ‬ ‫پروتﻴﻨﻮﻧﻮ ＇خﻪ ډک دي‪ .‬د خﻮړو ﻣﻮادو پروتﻴﻨﻮﻧﻪ د اور‪－‬اﻧﻴزم او د ﻫاضﻤﻲ سﻴستﻢ ک‪ ３‬پﻪ کﻮچﻨﻴﻮ اجزاوو؛‬ ‫ﻳعﻨ‪ ３‬پﻪ اﻣﻴﻨﻮاسﻴدوﻧﻮ ！ﻮ！ﻪ کﻴ‪８‬ي او دا اﻣﻴﻨﻮاسﻴدوﻧﻪ پﻪ حجروک‪ ３‬بﻴرتﻪ د بدن د اعضاو پﻪ اړﻧﻴﻮ پروتﻴﻨﻮﻧﻮ‬ ‫تبدﻳﻠﻴ‪８‬ي؛ ＇رﻧ‪／‬ﻪ چ‪ ３‬د پروتﻴﻨﻮﻧﻮ بﻨس＂ﻴزې اجزاوې‪ ،‬اﻣﻴﻨﻮاسﻴدوﻧﻪ دي؛ پردې بﻨس＀ د اﻣﻴﻨﻮاسﻴدوﻧﻮ پﻪ‬ ‫ﻫکﻠﻪ باﻳد ﻣعﻠﻮﻣات وړاﻧدې شﻲ‪:‬‬ ‫‪ :3 _12‬اﻣﻴﻨﻮاسﻴدوﻧﻪ (‪)Amino acides‬‬ ‫کﻪ چﻴرې د کاربﻮکسﻠﻴک اسﻴدوﻧﻮ د کاربﻨﻮﻧﻮ ﻳﻮ او ﻳا ＇ﻮ د ﻫاﻳدروجﻦ اتﻮﻣﻪ د ‪ ( NH 2‬اﻣﻴﻦ ) پﻪ واسطﻪ‬ ‫ب‪＄ ３‬اﻳﻪ شﻲ‪ ،‬د ﻫغﻮى اړوﻧد اﻣﻴﻨﻮ اسﻴدوﻧﻪ ﻻستﻪ را‪＄‬ﻲ؛ د بﻴﻠ‪ ３／‬پﻪ ډول‪ NH 2 CH 2 COOH :‬د‬ ‫اﻣﻴﻨﻮ اسﻴدوﻧﻮ ﻳﻮ ډول دی چ‪ ３‬د اﻣﻴﻦ د ‪－‬روپ پﻪ واسطﻪ د اسﻴتﻴک اسﻴد د ﻣﻴتاﻳﻞ د پات‪ ３‬شﻮﻧ‪ ３‬ﻳﻮ اتﻮم‬ ‫ﻫاﻳدروجﻦ د ب‪＄ ３‬اﻳﻪ ک‪５‬دو پﻪ پاﻳﻠﻪ ک‪ ３‬ﻻستﻪ راغﻠی دی‪.‬‬ ‫‪٢٢٠‬‬

‫د اﻣﻴﻨﻮاسﻴدوﻧﻮ ﻧﻮم اﻳ‪＋‬ﻮدﻧﻪ‬ ‫سره ﻟﻪ دې چ‪ ３‬د حﻴاتﻲ کﻴﻤﻴا پﻮﻫاﻧﻮ د اﻣﻴﻨﻮاسﻴدوﻧﻮ ﻟپاره ﻣروجﻲ (‪ )Trivel‬ﻧﻮﻣﻮﻧﻪ ！اکﻠﻲ دي؛ خﻮ کﻴدای‬ ‫شﻲ چ‪ ３‬د اﻣﻴﻨﻮاسﻴدوﻧﻮ ﻧﻮم اﻳ‪＋‬ﻮدﻧﻪ پﻪ سﻴستﻤاتﻴک ډول ﻫﻢ ترسره شﻲ‪ ،‬د ‪＄‬ﻴﻨﻮ اﻣﻴﻨﻮ اسﻴدوﻧﻮ ﻣروجﻲ ﻧﻮﻣﻮﻧﻪ‬ ‫پﻪ ﻻﻧدې ډول دي‪:‬‬ ‫‪CH3 CH‬‬ ‫‪COOH‬‬ ‫|‬

‫‪CH COOH‬‬ ‫|‬ ‫‪NH 2‬‬ ‫‪Glycine‬‬

‫‪NH2‬‬

‫‪Alanine‬‬

‫‪H‬‬

‫د دغﻮ دوو اﻣﻴﻨﻮاسﻴدوﻧﻮ ﻧ‪７‬ﻳﻮاﻟﻪ ﻧﻮم اﻳ‪＋‬ﻮدﻧﻪ ﻟﻪ ﻻﻧدې ﻟﻴکﻨﻲ سره سﻢ ترسره کﻴ‪８‬ي‪ :‬دا چ‪ ３‬اﻻﻧﻴﻦ ﻟﻪ‬ ‫‪＇ Propanoic acide‬خﻪ ترﻻسﻪ شﻮی دی او د ‪－ NH 2‬روپ پﻪ دوﻳﻢ ﻧﻤبر کاربﻦ ک‪＄ ３‬اي ﻟري‪( .‬د‬ ‫کاربﻮکسﻴﻞ د ‪－‬روپ کاربﻦ باﻳد تﻞ ډ‪４‬ر کﻮچﻨی ﻧﻤبر ‪＄‬اﻧتﻪ غﻮره ک‪７‬ي ) پردې بﻨس＀ د اﻻﻧﻴﻦ سﻴستﻤاتﻴک ﻧﻮم‬ ‫عبارت دى ﻟﻪ‪:‬‬ ‫‪CH CH COOH‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪NH 2‬‬ ‫‪2 a min pro panoic acide‬‬

‫د ﻳادوﻟﻮ وړده چ‪ ３‬د ‪－ COOH‬روپ ﻳ‪ ３‬تﻞ د زﻧ‪％‬ﻴر پﻪ ﻳﻮه ＇ﻮکﻪ ک‪＄ ３‬اي ﻟري‪ .‬د کاربﻦ اتﻮم چ‪ ３‬د‬ ‫‪ COOH‬ﻟﻪ کاربﻦ سره اړﻳکﻪ ﻟري‪ ،‬د اﻟفا‪ ،‬بﻞ کاربﻦ د بﻴتا ) ( اوﻫﻤدارﻧ‪／‬ﻪ د ‪－‬اﻣا پﻪ ﻧﻮم‪ ،‬ﻧﻮﻣﻮل شﻮي دي‪:‬‬ ‫‪COOH‬‬

‫|‬ ‫‪C‬‬ ‫|‬

‫|‬ ‫‪C‬‬ ‫|‬

‫|‬ ‫‪C‬‬ ‫|‬

‫پﻪ ﻧﻮم‬ ‫ﻫغﻪ اﻣﻴﻨﻮاسﻴدوﻧﻪ چ‪ ３‬د ‪－ NH 2‬روپ ﻳ‪ ３‬د اﻟفا‬ ‫پﻪ کاربﻦ ﻧ‪＋‬ﻴتﻲ وي‪ ،‬د ‪a min oacides‬‬ ‫ﻳادﻳ‪８‬ي او کﻪ چﻴرې د بﻴتا ‪ β‬پﻪ کاربﻦ ﻧ‪＋‬ﻴتﻲ وي د ‪ a min o acides‬پﻪ ﻧﻮم ﻳا دﻳ‪８‬ي او کﻪ د پﻪ کاربﻦ باﻧدې‬ ‫‪44‬‬ ‫‪33 22 11‬‬ ‫اﻣﻴﻨﻮاسﻴد ) ‪ ( a min o acides‬پﻪ ﻧﻮم ﻳادﻳ‪８‬ي‪:‬‬ ‫‪＄‬اى وﻟري د‬

‫‪3 CH‬‬ ‫‪2 2C2C‬‬ ‫‪1OOH‬‬ ‫‪444 CH‬‬ ‫‪11‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪OOH‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪C OOH‬‬ ‫‪| |CC3| 3H‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪CH33‬‬ ‫‪H CH‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪CCOOH‬‬ ‫‪OOH‬‬ ‫‪|CH‬‬ ‫‪33 CH‬‬ ‫‪| | NH‬‬ ‫|| |‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪NH‬‬ ‫|‬ ‫‪33 NH22‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪CH NH‬‬ ‫‪2NH22‬‬ ‫‪33 methyl‬‬ ‫‪oicacide‬‬ ‫‪methyl32233aminobutan‬‬ ‫‪aminobutan‬‬ ‫‪oicacide‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪methyl‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪aminobutan‬‬ ‫‪oicacide‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪methyl‬‬ ‫‪methyl‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪aminobutan‬‬ ‫‪aminobutan‬‬ ‫‪oicacide‬‬ ‫‪oicacide‬‬ ‫‪(α(α Valine‬‬ ‫) )‪Valine‬‬ ‫‪(α‬‬ ‫‪Valine‬‬ ‫)‬ ‫‪(α(α Valine‬‬ ‫) )‪Valine‬‬

‫‪HH‬‬ ‫|‪|H‬‬ ‫|‬ ‫‪HH CC COOH‬‬ ‫‪COOH‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪COOH‬‬ ‫|‪|C‬‬ ‫|‬ ‫‪:NH2‬‬ ‫‪:NH2‬‬ ‫‪:NH2‬‬ ‫‪αα aminoethan‬‬ ‫‪aminoethanoicacide‬‬ ‫‪oicacide‬‬ ‫‪α aminoethanoicacide‬‬ ‫‪Glycine‬‬ ‫‪Glycine‬‬ ‫‪Glycine‬‬

‫‪HH‬‬ ‫‪HH‬‬ ‫|‪|H‬‬ ‫|‪|H‬‬ ‫‪|ββ‬‬ ‫‪α|α‬‬ ‫‪β‬‬ ‫‪HH CC CCα COOH‬‬ ‫‪COOH‬‬ ‫|‪H |C‬‬ ‫‪|C| COOH‬‬ ‫|‬ ‫|‪HH‬‬ ‫‪NH‬‬ ‫‪NH‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪NH222‬‬ ‫‪αα aminopropa‬‬ ‫‪noic‬‬ ‫‪aminopropa‬‬ ‫‪noicacide‬‬ ‫‪acide‬‬ ‫‪α aminopropanoic acide‬‬

‫‪٢٢١‬‬

‫د اﻣﻴﻨﻮ اسﻴدوﻧﻮ خﻮاص‬ ‫د اﻣﻴﻨﻮ اسﻴدوﻧﻮ پﻪ ترکﻴب ک‪ ３‬د ‪ NH 2‬او ‪ COOH‬د گروپﻮﻧﻮ د شتﻮن ﻟﻪ کبﻠﻪ دا ﻣرکبﻮﻧﻪ اﻣفﻮترﻳک‪３‬‬ ‫ﻫاﻳدروکساﻳد‬ ‫＊ﻴﻲ‪ .‬ﻟﻪ‪－ +‬ﻼسﻴﻦ‬ ‫خﻮاص ﻟﻪ ‪＄‬اﻧﻪ‬ ‫خﻮاص‪2‬او ﻫﻢ‬ ‫ت‪５‬زابﻲ‬ ‫ﻳعﻨ‪+ ３‬ﻫﻢ‬ ‫‪＄‬اﻧ‪７／‬تﻴاوې‬ ‫قﻠﻮي‪[NH‬‬ ‫‪] NA‬‬ ‫سﻮدﻳﻢ ‪H‬‬ ‫‪COOH‬سره د‪C H‬‬ ‫‪NaOH‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪COO‬‬ ‫ﻟري؛‪+ H‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2O‬‬ ‫|‬ ‫تعاﻣﻞ پﻪ ﻻﻧدې ډول ‪－‬ﻮرو‪:‬‬ ‫‪H C H COOH‬‬ ‫‪COOH + HCl‬‬

‫|‬

‫‪Cl‬‬

‫‪+‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪COO‬‬ ‫‪]] Na‬‬ ‫‪[[NH‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪COO‬‬ ‫‪NA + ++ H‬‬ ‫‪H22O‬‬ ‫‪O‬‬ ‫‪Sodium‬‬ ‫‪Salt‬‬ ‫‪Glyeine‬‬ ‫‪22 of‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪Cl‬‬

‫‪COOH‬‬

‫‪CH‬‬ ‫|‬

‫‪H‬‬

‫‪CH‬‬ ‫|‬

‫‪COOH + NaOH‬‬

‫‪H‬‬

‫‪CH‬‬

‫‪H‬‬

‫‪NH 2‬‬ ‫‪C H COOH + HCl‬‬

‫‪H‬‬

‫|‬

‫|‬

‫‪Sodium Salt of Glyeine‬‬ ‫‪[NH 2 CH 2 COO ] NA+ + H 2O‬‬ ‫‪COOH + NaOH‬‬

‫پﻪ ت‪５‬زابﻲ ﻣحﻴط ک‪ ３‬اﻣﻴﻨﻮ اسﻴدوﻧﻪ پﻪ ﻻﻧدې ډول ﻟﻴدل کﻴ‪８‬ي‪:‬‬

‫‪[NHH2‬‬

‫‪C‬‬ ‫‪H 2 COOH‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪COO ] NA + + H 2O‬‬ ‫|‬ ‫‪Cl‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪H +‬‬ ‫‪C H COOH‬‬ ‫|‬ ‫‪3‬‬ ‫‪Cl‬‬ ‫‪Sodium‬‬ ‫‪Salt ofNH‬‬ ‫‪Glyeine‬‬ ‫‪NH 3‬‬

‫‪Glycine‬‬ ‫‪Sodium‬‬ ‫‪SaltChloride‬‬ ‫‪of Glyeine‬‬

‫‪CH‬‬ ‫|‬

‫‪H‬‬

‫‪NH 2‬‬

‫‪C H COOH + NaOH‬‬ ‫‪H| C H COOH + HCl‬‬

‫‪H‬‬

‫|‬

‫‪COOH + HCl‬‬

‫‪CH‬‬ ‫|‬

‫‪H‬‬

‫‪NH 2‬‬ ‫‪NH 2‬‬

‫اﻣﻴﻨﻮ اسﻴدوﻧﻪ پﻪ جاﻣد حاﻟت ک‪ ３‬د دوه قطبﻲ اﻳﻮن پﻪ ب‪２‬ﻪ ‪＄‬ان ＊کاره کﻮي‪ ،‬داس‪ ３‬چ‪ ３‬د ﻫغﻮى د‬ ‫کاربﻮکسﻴﻞ ‪－‬روپ د کاربﻮکسﻠﻴت د اﻳﻮن پﻪ ب‪２‬ﻪ ) ‪ ( COO‬او ﻫغﻮى د اﻣﻴﻦ ‪－‬روپ د اﻣﻮﻧﻴﻢ ) ‪ ( NH +3‬د اﻳﻮن‬ ‫پﻪ ب‪２‬ﻪ ＊کاره شﻮي دي چ‪ ３‬د اﻣفﻲ اﻳﻮن (‪ )Amph ion‬ﻳا سﻮﻳتر اﻳﻮن (‪ )Zwitter ion‬پﻪ ﻧﻮم ﻳا دﻳ‪８‬ي‪:‬‬

‫(‪ )10_12‬شکﻞ‪ :‬کب د پروتﻴﻦ ﻣﻬﻤﻪ سرچﻴﻨﻪ‬ ‫‪٢٢٢‬‬

‫ ﻣﻬﻢ بﻴﻮﻟﻮژﻳکﻲ اﻣﻴﻨﻮ اسﻴدوﻧﻪ‬20 :‫) جدول‬1_12( ‫ﻧﻮم‬ ‫گﻼسﻴﻦ‬

‫ﻣﻌﻤﻮﻟﻲ ﻧﻮم‬ Glycine

‫سﻤبﻮل‬

‫ﻓﻮرﻣﻮل‬

Gly

H C H COOH |

NH 2

‫اﻻﻧﻴﻦ‬

Alanine

Ala

‫واﻟﻴﻦ‬

Valine

Val

Leucine

Leu

CH

Isoleucine

Ile

CH

Serine

Ser

‫تﻴرﻳﻮﻧﻴﻦ‬

Threo nine

Thr

‫سستﻴﻦ‬

Cysteine

Cys

‫ﻣﻴتﻮﻧﻴﻦ‬

Methionin

Met

‫ﻟﻴﻮسﻴﻦ‬

‫اﻳزوﻟﻴﻮسﻴﻦ‬

‫سﻴرﻳﻦ‬

‫ اسپارتﻴک اسﻴد‬aspartiqaeacide

‫اسپارژﻳﻦ‬

Aspargine

٢٢٣

CH

CH

3

3

3

CH COOH | NH 2

CH CH COOH | | CH 3 NH 2

3

CH CH CH COOH 2 | | CH 3 NH 2 CH

2

CH CH COOH | | CH 3 NH 2

HO CH

CH

3

2

C H CH COOH | | OH NH 2

HS CH

CH3 S CH

CH COOH | NH 2

2

2

CH

asp

HOOC CH

Asn

H N CO CH 2 2

2

CH COOH | NH 2 CH COOH 2 | NH 2

CH COOH | NH 2 CH COOH | NH 2

Acidglutamiqae

Clu

Glutamin

Cln

‫ﻟﻴسﻴﻦ‬

Lysine

Lys

‫ارژﻳﻨﻴﻦ‬

Arginine

Arg H 2N C NH CH2 CH2 CH2 CH COOH || |

‫گﻠﻮ تا ﻣﻴک‬

HOOC CH

2

CH

2

‫اسﻴد‬ ‫گﻠﻮتاﻣﻴﻦ‬

H N CO CH CH 2 2 2

‫تﻴروزﻳﻦ‬

Phenylalanine

Phe

Tyrosine

Tyr

‫ ترﻳپتﻮفان‬Tryptophane

‫ﻫﻴستﻴدﻳﻦ‬

‫پرولﻴﻦ‬

NH2

CH 2

HO –

CH 2

Try

Histidine

His

Proline

Pro

CH COOH | NH 2

H N CO CH CH CH CH CH COOH 2 2 2 2 2 | NH 2

NH

‫فﻨﻴﻞ اﻻتﻴﻦ‬

CH COOH | NH 2

٢٢٤

CH COOH | NH 2

CH COOH | NH 2

‫‪ :2_2_12‬پﻮﻟﻲ پﻴپتاﻳدوﻧﻪ او پروتﻴﻨﻮﻧﻪ‬

‫پروتﻴﻨﻮﻧﻪ د ﻣشخصﻮ ساختﻤاﻧی واحدوﻧﻮ ﻟروﻧکی دي چ‪ ３‬ﻟﻪ اﻣﻴﻨﻮ اسﻴدوﻧﻮ ＇خﻪ عبارت دي‪ .‬د ！ﻮﻟﻮ‬ ‫ژوﻧدﻳﻮ ﻣﻮجﻮداتﻮ پروتﻴﻨﻮﻧﻪ ﻟﻪ اﻣﻴﻨﻮ اسﻴدوﻧﻮ ＇خﻪ جﻮړشﻮي دي‪.‬د پروتﻴﻨﻮﻧﻮ پﻪ جﻮړ＊ت ک‪ ３‬ﻟﻪ شﻠﻮ )‪(20‬‬ ‫＇خﻪ ډ‪４‬ر اﻣﻴﻨﻮ اسﻴدوﻧﻪ برخﻪ ﻟري او د پﻴچﻠﻮ پﻮﻟﻲ ﻣﻴروﻧﻮ ﻟﻪ ډﻟﻮ ＇خﻪ دي؛ ﻧاﻳﻠﻮن ﻫﻢ د پﻮﻟﻲ ﻣﻴروﻧﻮ د‬ ‫ډوﻟﻮﻧﻮ＇خﻪ دی؛ خﻮ د ﻫغﻪ پﻪ ترکﻴب ک‪ ３‬ﻳﻮازې ﻳﻮ ډول ﻣﻮﻧﻮ ﻣﻴر برخﻪ ﻟري‪ .‬د اﻧساﻧاﻧﻮ د بدن ار‪－‬اﻧﻮﻧﻪ د‬ ‫پﻨ‪％‬ﻠس ډوﻟﻮ اﻣﻴﻨﻮ اسﻴدوﻧﻮ دجﻮړوﻟﻮ وړتﻴا ﻟري‪ ،‬تر＇ﻮ د ﻫغﻮی پﻪ واسطﻪ خپﻞ ژوﻧدتﻪ دوام ورک‪７‬ي؛ ﻟﻪ دې‬ ‫کبﻠﻪ د بﻨس＂ﻴزو اﻣﻴﻨﻮ اسﻴدوﻧﻮ پﻪ ﻧﻮم ﻳا دﻳ‪８‬ي‪ .‬ﻫغﻪ ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻪ چ‪＇ ３‬ﻪ ﻧا ＇ﻪ ﻟﻪ دوو اﻣﻴﻨﻮ اسﻴدوﻧﻮ ＇خﻪ‬ ‫جﻮړ شﻮي دي‪ ،‬د پﻴپتاﻳد پﻪ ﻧﻮم ﻳا دﻳ‪８‬ي‪:‬‬ ‫‪O‬‬ ‫||‬ ‫‪COOH + H 2 O‬‬

‫‪CH‬‬ ‫|‬ ‫‪CH 3‬‬

‫‪C NH‬‬

‫‪CH‬‬ ‫|‬ ‫‪CH 3‬‬

‫‪NH 2‬‬

‫‪COOH‬‬

‫‪CH‬‬ ‫|‬ ‫‪CH 3‬‬

‫‪COOH + NH 2‬‬

‫‪CH‬‬ ‫|‬ ‫‪CH 3‬‬

‫‪NH 2‬‬

‫د ‪ CO NH‬اړﻳکﻪ د پﻴپتاﻳدي اړﻳک‪ ３‬پﻪ ﻧﻮم او وروستﻨﻲ اﻣﻴﻨﻮ اسﻴد د پات‪ ３‬شﻮو ﻣﻮادو او ﻳا‬ ‫(‪ )Residue‬پﻪ ﻧﻮم ﻳادوي‪ ،‬د پﻴپتاﻳدوﻧﻮ زﻧ‪％‬ﻴر ﻟﻪ سﻞ ‪－‬ﻮﻧﻮ ＇خﻪ ﻟﻪ ډﻳرو وروستﻴﻮ ＊اخ ﻟروﻧکﻮ ＇خﻪ‬ ‫جﻮړشﻮی دی او د پﻴپتاﻳدي اړﻳکﻮ پﻪ واسطﻪ ﻳ‪ ３‬ﻧظﻢ تر ﻻسﻪ ک‪７‬ى دى‪ ،‬دپﻮﻟﻲ پﻴپتاﻳد زﻧ‪％‬ﻴر چ‪ ３‬پات‪３‬‬ ‫شﻮﻧ‪ ３‬وﻧﻪ ﻟري‪ ،‬داوﻟﻴ‪／‬ﻮ اسﻴد پﻪ ﻧاﻣﻪ ﻳادﻳ‪８‬ي‪ ،‬د پﻮﻟﻲ پﻴپتاﻳدي ﻫغﻪ اﻣﻴﻨﻮ اسﻴدوﻧﻪ چ‪ ３‬د ﻫغﻮ پﻪ سروﻧﻮک‪３‬‬ ‫‪ COOH‬دوه ‪－‬روپﻮﻧﻪ شتﻮن وﻟري‪ ،‬پﻪ اوبﻠﻨﻮ ﻣحﻠﻮﻟﻮﻧﻮک‪ ３‬ﻟﻮړ ت‪５‬زابﻲ خاصﻴت ﻟري چﻰ بﻴﻠ‪／‬ﻪ ﻳ‪ ３‬د‬ ‫(‪ )1_12‬جدول پﻪ پام ک‪ ３‬ﻧﻴﻮﻟﻮ سره کﻴداى شﻲ اسپارتﻴک اسﻴد او گﻠﻮتاﻣﻴک اسﻴدو وړاﻧدې شﻲ‪ ،‬کﻪ‬ ‫‪O‬‬ ‫د ‪－ COOH‬روپ پﻪ اﻣاﻳد ) ‪－ ( C// NH‬روپ تبدﻳﻞ شﻲ‪ ،‬دا اﻣﻴﻨﻮ اسﻴد پﻪ اسپاراکﻴﻦ او ‪－‬ﻠﻮتاﻣﻴﻦ‬ ‫‪2‬‬ ‫تبدﻳﻠﻴ‪８‬ي‪.‬‬ ‫کﻪ چﻴرې د ‪ NH 2‬گروپﻮﻧﻪ ﻟﻪ ‪ COOH‬گروپﻮﻧﻮ ＇خﻪ زﻳات وي‪ ،‬دا ډول اﻣﻴﻨﻮ اسﻴدوﻧﻪ د قﻠﻮي‬ ‫اﻣﻴﻨﻮ اسﻴدوﻧﻮ پﻪ ﻧﻮم ﻳادﻳ‪８‬ي چ‪ ３‬پﻪ اوبﻠﻨﻮ ﻣحﻠﻮﻟﻮﻧﻮ ک‪ ３‬قﻠﻮي ‪ pH‬ﻟروﻧکﻲ دي‪ ،‬د ارژﻳﻦ اﻣﻴﻨﻮ اسﻴد‬ ‫پﻪ ‪＄‬اﻧ‪７／‬ی تﻮ‪－‬ﻪ د اﻧساﻧاﻧﻮ پﻪ سپرم او د ﻣذکرو ﻣاﻫﻴاﻧﻮ پﻪ تﻨاسﻠﻲ سپﻴﻦ رﻧ‪／‬ﻪ ﻣاﻳع ک‪ ３‬شتﻮن ﻟري‪.‬‬ ‫سﻴستﻴﻦ(‪ )Cysteine‬د سﻠفر ﻟروﻧکﻮ اﻣﻴﻨﻮ اسﻴدوﻧﻮ ﻟﻪ ډوﻟﻮﻧﻮ ＇خﻪ دی چ‪ ３‬د ﻫغﻪ زﻧ‪％‬ﻴر پﻪ ‪S H‬‬ ‫پای تﻪ رسﻴ‪８‬ي او ﻣﻴتﻴﻮﻧﻴﻦ (‪ )Methionine‬د سﻠفر ﻟروﻧکﻮ اﻣﻴﻨﻮ اسﻴد و بﻞ اﻣﻴﻨﻮاسﻴد دی چ‪ ３‬پﻪ ﻫغﻪ‬ ‫ک‪ ３‬سﻠفر د ‪ S CH 3‬وظﻴفﻪ ﻳ‪－ ３‬روپ پﻪ ب‪２‬ﻪ شتﻮن ﻟري‪ ،‬دا اﻣﻴﻨﻮاسﻴد پﻪ ژوﻧدﻳﻮ ﻣﻮجﻮداتﻮ ک‪ ３‬د بدن‬ ‫د اعضاوو د اکسﻴدﻳشﻦ او رﻳدکشﻦ ک‪７‬ﻧﻪ کﻨترول او بﻨس＂ﻴزرول ﻟﻮبﻮي چ‪ ３‬د ﻫغﻪ ‪＄‬ای ﻧﻮر اﻣﻴﻨﻮاسﻴدوﻧﻪ‬ ‫‪٢٢٥‬‬

‫ﻧﻴﻮﻟﻰ ﻧﻪ شﻲ‪ .‬زﻳات اﻣﻴﻨﻮاسﻴدوﻧﻪ اﻟﻴفاتﻴکﻲ کاربﻨﻲ زﻧ‪％‬ﻴروﻧﻪ ﻟري ؛ خﻮ د ﻣﻴتاﻳﻞ اﻻﻧﻴﻦ‪ ،‬تاﻳروزﻳﻦ او‬ ‫دترپتﻮفان اﻣﻴﻨﻮ اسﻴدوﻧﻪ ﻟﻪ ﻳﻮې اروﻣاتﻴکﻲ ﻫست‪＇ ３‬خﻪ جﻮړشﻮي دي چ‪ ３‬د ﻫغﻮى پﻴژﻧدﻧﻪ د ﻧاتﻴرﻳک‬ ‫اسﻴد پﻪ واسطﻪ شﻮﻧ‪ ３‬ده‪ .‬دا اﻣﻴﻨﻮ اسﻴدوﻧﻪ ﻧاﻳترﻳک اسﻴد سره تعﻮﻳضﻲ تعاﻣﻠﻮﻧﻪ تر سره کﻮي او د ﻧاﻳترو‬ ‫ﻣرکبﻮﻧﻪ جﻮړوي؛ ﻧﻮ ﻟﻪ ﻫﻤدې کبﻠﻪ ده چ‪ ３‬کﻪ ﻻسﻮﻧﻪ د ﻧاﻳترﻳک اسﻴد پﻪ واسطﻪ کک‪ ７‬شﻲ‪ ،‬پﻪ پاﻳﻠﻪ ک‪３‬‬ ‫د ﻻسﻮﻧﻮ د پﻮستکﻲ رﻧ‪ ，‬ژﻳ‪７‬ﻳ‪８‬ي‪ .‬کﻪ چﻴرې د چر‪－‬اﻧﻮ د ﻫ‪／‬ﻴﻮ سپﻴﻦ ﻫاﻳدروﻟﻴز شﻲ‪ ،‬اروﻣاتﻴک اﻣﻴﻨﻮ‬ ‫اسﻴدوﻧﻪ ﻻستﻪ را‪＄‬ﻲ‪.‬‬ ‫پﻪ پروتﻴﻨﻮﻧﻮ باﻧدې د پﻴپتاﻳدوﻧﻮ تبدﻳﻠﻮل‬ ‫د ﻳﻮ ډای پﻴپتاﻳد د ‪－ COOH‬روپ د ﻧﻮي اﻣﻴﻨﻮ اسﻴدوﻧﻮ ﻟﻪ ‪－ NH 2‬روپ سره تعاﻣﻞ کﻮي‪ ،‬پﻪ ترای‬ ‫پﻴپتاﻳد بدﻟﻮن ﻣﻮﻣﻲ او بﻴا ﻫﻢ د ﻫغﻪ د زﻧ‪％‬ﻴر پﻪ پای ک‪ ３‬د ‪－ COOH‬روپ شتﻮن ﻟري چ‪ ３‬ﻫغﻪ ﻫﻢ پﻪ‬ ‫خپﻞ وار سره د ﻧﻮرواﻣﻴﻨﻮ اسﻴدوﻧﻮ ﻟﻪ ‪－ NH 2‬روپ سره تعاﻣﻞ کﻮي او پﻪ پاﻳﻠﻪ ک‪ ３‬پﻴپتاﻳدوﻧﻪ پﻪ پروتﻴﻨﻮﻧﻮ‬ ‫تبدﻳﻠﻴ‪８‬ي‪.‬کﻪ چﻴرې داس‪ ３‬ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻪ ﻟﻪ پﻨ‪％‬ﻪ دﻳرشﻮ ＇خﻪ ﻟ‪ ８‬اﻣﻴﻨﻮ اسﻴدوﻧﻪ وﻟري‪ ،‬بﻴاﻫﻢ د پﻴپتاﻳدوﻧﻮ‬ ‫پﻪ ﻧﻮم ﻳا دﻳ‪８‬ي او کﻪ ﻟﻪ دې شﻤﻴر ＇خﻪ ﻟﻮړ وي‪ ،‬د پروتﻴﻦ پﻪ ﻧﻮم ﻳا دﻳ‪８‬ي‪＄ .‬ﻴﻨ‪ ３‬پروتﻴﻨﻮﻧﻪ ﻫﻢ شتﻪ چ‪ ３‬ﻟﻪ‬ ‫شپ‪ ８‬وﻳشت زرو )‪＇ (26000‬خﻪ زﻳات اﻣﻴﻨﻮ اسﻴدوﻧﻪ ﻟر ي او ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻲ کتﻠﻪ ﻳ‪ 40000 g / mol ３‬ده‪.‬‬ ‫پﻪ ر＊تﻴا چ‪ ３‬پروتﻴﻨﻮﻧﻪ ﻣکرو ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻪ دي او دﻳﻮ پروتﻴﻦ ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧﻰ جﻮړ＊ت د ﻫغﻮى دجﻮړووﻧکﻮ‬ ‫اﻣﻴﻨﻮ اسﻴدوﻧﻮ او د ﻫغﻪ تﻨظﻴﻢ پﻪ واسطﻪ چ‪ ３‬اﻣﻴﻨﻮاسﻴدوﻧﻪ ﻳ‪ ３‬ﻳﻮ ﻟﻪ بﻞ سره ت‪７‬ﻟﻲ دي‪！ ،‬اکﻞ کﻴ‪８‬ي؛ د بﻴﻠ‪３／‬‬ ‫پﻪ ډول‪ :‬دﻳﻮ ترای پﻴپتاﻳد جﻮړﻳدل چ‪ ３‬د درې اﻣﻴﻨﻮ اسﻴدوﻧﻮ اﻻﻧﻴﻦ‪ ،‬سﻴرﻳﻦ او سﻴستﻴﻦ ＇خﻪ جﻮړ شﻮي‬ ‫دي‪ ،‬پﻪ پام ک‪ ３‬وﻧﻴسئ چ‪ ３‬پﻪ شپ‪８‬و ﻻرو ﻳﻮ ﻟﻪ بﻞ سره ﻳﻮ ‪＄‬اى کﻴ‪８‬ي‪:‬‬ ‫‪Ser‬‬

‫‪Cys‬‬

‫‪Ala‬‬

‫‪Cys‬‬

‫‪Ser‬‬

‫‪Ala‬‬

‫‪Cys‬‬

‫‪Ala‬‬

‫‪Ser‬‬

‫‪Ala‬‬

‫‪Cys‬‬

‫‪Ser‬‬

‫‪Ala‬‬

‫‪Ser‬‬

‫‪Cys‬‬

‫‪Ser‬‬

‫‪Ala‬‬

‫‪Cys‬‬

‫د دې درې پروتﻴﻨﻮﻧﻮ جﻮر＊ت پﻪ بشپ‪７‬ه تﻮ‪－‬ﻪ ﻳﻮ ﻟﻪ بﻞ ＇خﻪ تﻮپﻴر ﻟري (سره ﻟﻪ دې چ‪ ３‬د ﻫغﻮى ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧﻲ‬ ‫ﻣﻮاد سره ﻳﻮشان دي)‪ ،‬د فزﻳکﻲ او کﻴﻤﻴاﻳﻲ بﻴﻼ بﻴﻞ خﻮاص ﻟري‪ ،‬د دې ساده ﻧﻤﻮﻧ‪ ３‬پﻪ پام ک‪ ３‬ﻧﻴﻮﻟﻮ سره‬ ‫کﻴدای شﻲ‪ ،‬ووﻳﻞ شﻲ چ‪ :３‬د طبﻴعت شﻞ فعال بﻴﻮﻟﻮژﻳکﻲ اﻣﻴﻨﻮ اسﻴدوﻧﻪ تﻮاﻧﻴدﻟﻲ دي چ‪ ３‬ﻳﻮ شﻤﻴر‬ ‫زﻳات پروتﻴﻨﻮﻧﻪ ﻳﻲ جﻮړک‪ ７‬ي‪ ،‬د ﻫغﻮى شﻤﻴر د حﻴﻮاﻧاتﻮ او ﻧباتاتﻮ پﻪ عاﻟﻢ ک‪ 1012 ３‬پﻮرې ا！کﻞ شﻮی‬ ‫دی‪:‬‬

‫‪٢٢٦‬‬

‫(‪ )11_12‬شکﻞ‪ :‬د پروتﻴﻨﻮﻧﻮ ب‪２‬ﻪ‬ ‫دا ﻻﻧدې تعاﻣﻞ د اﻻﻧﻴﻦ او ‪－‬ﻼسﻴﻦ د ډای پروتﻴﻨﻮﻧﻮ جﻮړﻳدل ！اکﻲ‪:‬‬

‫قﻠف شﻮى‬ ‫د دوو عاﻣﻠﻮﻧﻮ خﻼصﻮل‬

‫‪ :4_12‬ډاي اکسﻲ راﻳبﻮز ﻧﻮکﻠﻴﻮئﻴک اسﻴد (‪)D.N.A‬او راﻳبﻮز ﻧﻮ کﻠﻴﻮئﻴک اسﻴد (‪)R.N.A‬‬

‫ډﻳر پﻴچﻠﻰ عضﻮي ﻣاﻟﻴکﻮل ډاى اکسﻲ راﻳبﻮز ﻧﻮکﻠﻴﻮئﻴک اسﻴد (‪ ) D.N.A‬دى چ‪ ３‬د ژوﻧدي اور‪－‬اﻧﻴزم د‬ ‫‪٢٢٧‬‬

‫！ﻮﻟﻮ حجرو پﻪ ﻫستﻮ ک‪ ３‬شتﻮن ﻟري او د ب‪５‬ﻼب‪５‬ﻠﻮ پروتﻴﻨﻮﻧﻮ د تﻮﻟﻴد او جﻨﻴتکﻲ خبرتﻴاوو د ﻟﻴ‪８‬ﻟﻮ ( وراثت ) ﻟپاره‬ ‫ﻟﻪ ﻳﻮﻧسﻞ ＇خﻪ بﻞ ﻧسﻞ تﻪ‪ ،‬دﻧده تر سره کﻮي‪ .‬د اﻧساﻧاﻧﻮ د ‪ D.N.A‬ﻣاﻟﻴکﻮل ډ‪４‬ر ﻟﻮى دى او د ﻫغﻪ اوږد واﻟی‬ ‫ﻟﻪ ﻫست‪＇ ３‬خﻪ د وتﻠﻮ وروستﻪ دوه ﻣترو تﻪ رسﻴ‪８‬ي‪ .‬د راﻳبﻮزﻧﻮ کﻠﻴک اسﻴد ( ‪ ) R.N.A‬ﻣاﻟﻴکﻮل د ‪D.N.A‬‬ ‫ﻣاﻟﻴکﻮل تﻪ ورتﻪ دى؛ خﻮ ﻟﻪ ﻫغﻪ ＇خﻪ کﻮچﻨی دی‪.‬دا ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻲ ！ﻮل شﻮی ارثﻲ خبرتﻴاوې چ‪ ３‬د ‪ D.N.A‬پﻪ‬ ‫واسطﻪ ！ﻮﻟﻴ‪８‬ي‪ ،‬ﻟﻪ ﻫست‪＇ ３‬خﻪ بﻬر تﻪ ﻟﻴ‪８‬ي‪.‬‬ ‫د ‪ D.N.A‬جﻮړ＊ت د پﻴژﻧدﻟﻮ ډﻳره ＊ﻪ ﻻره د ﻫغﻪ د ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧﻴﻮ ﻣﻮادو د جﻮړ＊ت د ＇ﻴ‪７‬ﻧﻮ ﻻره ده‪D.N.A .‬‬ ‫ﻟﻪ ﻫغﻮ پﻮﻟﻲ ﻣﻴروﻧﻮ ＇خﻪ دى چ‪ ３‬پﻪ ﻫغﻪ ک‪ ３‬د راﻳبﻮز د قﻨد بدل شﻮي ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻪ د فﻮراﻧﻮز تکراري واحدوﻧﻮ‬ ‫پﻪ جﻮړ＊ت ک‪ ３‬شاﻣﻞ دی‪ ،‬د راﻳبﻮز بدل شﻮى جﻮړ＊ت چ‪ ３‬فﻮراﻧﻮز ورتﻪ وﻳﻞ کﻴ‪８‬ي‪ ،‬د اکسﻴجﻦ د ﻫغﻪ اتﻮم ﻟﻪ‬ ‫ﻟرې کﻮﻟﻮ ＇خﻪ چ‪ ３‬ﻟﻪ کاربﻦ سره اړﻳکﻪ ﻟري‪ ،‬عبارت دى‪ .‬پﻪ دې حاﻟت ک‪ ３‬راﻳبﻮز پﻪ دې اکسﻲ راﻳبﻮز ﻣاﻟﻴکﻮل‬ ‫تبدﻳﻠﻴ‪８‬ي چ‪ ３‬د ﻫغﻪ فﻮرﻣﻮل پﻪ ﻻﻧدې ډول دى‪:‬‬

‫پﻪ ‪ D.N.A‬ک‪ ３‬ﻣﻮﻧﻮﻣﻴر دي اکسﻲ راﻳبﻮز دى‪ .‬د ﻫغﻪ پﻪ ﻟﻮﻣ‪７‬ي ﻧﻤبر کاربﻦ ک‪ ３‬ﻧاﻳتروجﻦ ﻟروﻧکﻲ اﻟقﻠﻲ‬ ‫ﻧ‪＋‬تﻲ دي چ‪ ３‬د کﻮ وﻻﻧ＀ اړﻳکﻪ ﻳ‪ ３‬جﻮړه ک‪７‬ې ده‪( ،‬پﻪ دې ډول اﻟقﻠ ﻮ ک‪ ３‬ﻧاﻳتروجﻦ خپﻞ ازاد اﻟکتروﻧﻮﻧﻪ ﻟﻪ ﻻسﻪ‬ ‫ورکﻮي ) دا اﻟقﻠﻲ ﻣرکبﻮﻧﻪ عبارت دي ﻟﻪ‪:‬‬ ‫د پﻴرﻳﻤﻴدﻳﻦ ﻣشتقات‬

‫د ﻳﻮرﻳﻦ ﻣشتقات‬

‫＇رﻧ‪／‬ﻪ چ‪ ３‬ﻟﻴدل کﻴ‪８‬ي‪ ،‬دﻟتﻪ اﻟقﻠﻲ پﻨ‪％‬ﻪ ډوﻟﻪ دي‪＇ ،‬ﻠﻮر ډوﻟﻪ ﻳ‪ ３‬پﻪ ‪ D.N.A‬ک‪ ３‬شتﻮن ﻟري او د ‪ I، G، A‬او‬ ‫‪٢٢٨‬‬

‫لﻪ ‪＇ Cy‬خﻪ عبارت دي چ‪ ３‬دي اکسﻰ راﻳبﻮزﻧﻮکﻠﻴﻮئﻴک اسﻴد د ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧﻲ کاربﻦ سره اړﻳکﻪ ﻟري‪:‬‬

‫د پﻮرتﻨﻲ تعاﻣﻞ ﻟﻪ تر سره کﻴدو ＇خﻪ وروستﻪ‪ ،‬د فاسفﻮرﻳک اسﻴد تعاﻣﻞ ﻟﻪ دې اکسﻲ راﻳبﻮز ﻧﻮ کﻠﻴک اسﻴد‬ ‫سره ترسره کﻴ‪８‬ي چ‪ ３‬د ‪DNA‬د ﻣاﻟﻴکﻮل سکﻠﻴت جﻮړوي‪ ،‬پﻪ ﻻﻧدې فﻮرﻣﻮل ک‪ ３‬د پﻮﻟﻲ ﻧﻮ کﻠﻴﻮئﻴک اسﻴد‬ ‫د زﻧ‪％‬ﻴر ﻳﻮه برخﻪ وړاﻧدې شﻮې ده چ‪ ３‬پﻪ ﻫغﻪ ک‪ ３‬د اﻳستر د ﻫر فاسفﻴت اړﻳکﻪ ﻟﻪ‪ 3‬او ‪ 5‬کاربﻦ سره پﻪ ﻣﻨظﻤﻪ‬ ‫ب‪２‬ﻪ تکرار شﻮې ده‪:‬‬ ‫(‪ )G‬گﻮاﻧﻴﻦ‬

‫(‪ )C‬سﻴتﻮزﻳﻦ‬

‫راتﻠﻮﻧکی زﻧ‪％‬ﻴر‬ ‫ﻫاﻳدروجﻦ اړﻳکﻪ‬

‫راتﻠﻮﻧکی زﻧ‪％‬ﻴر سره‬

‫‪٢٢٩‬‬

‫(‪ )A‬آدﻧﻴﻦ‬

‫(‪ )T‬تﻴامﻴﻦ‬

‫(پﻪ وروستﻲ زﻧ‪％‬ﻴر ک‪３‬‬

‫ﻫاﻳدروجﻨی اړﻳکﻪ‪............‬‬

‫دى اكسﻰ راﻳتﻮز‬ ‫پل اﻳتسر فاسفﻴت‬ ‫ادﻧﻴﻦ‬ ‫تﻴامﻴﻦ‬ ‫گﻮاﻧﻴﻦ‬ ‫سﻴتﻮزﻳﻦ‬ ‫ﻫاﻳدروجﻨی اړﻳکﻪ‬

‫‪٢٣٠‬‬

‫د دوﻟسﻢ ＇پرکﻲ ﻟﻨ‪６‬ﻳز‪:‬‬ ‫* ﻫغﻪ ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻪ چ‪ ３‬د ＇ﻮکﻮچﻨﻴﻮ ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ ﻟﻪ ﻳﻮ‪＄‬اى کﻴدو ＇خﻪ جﻮړ شﻮي دي‪ ،‬دپﻮﻟﻲ ﻣﻴر پﻪ ﻧاﻣﻪ او ﻫغﻪ کﻮچﻨﻲ‬ ‫ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻪ چ‪ ３‬پﻮﻟﻲ ﻣﻴروﻧﻪ جﻮړوي‪ ،‬د ﻣﻮﻧﻮﻣﻴروﻧﻮ (‪ )Monomers‬پﻪ ﻧﻮم ﻳا دﻳ‪８‬ي‪.‬‬ ‫* کاربﻮ ﻫاﻳدرﻳتﻮﻧﻪ د ژوﻧداﻧﻪ ﻣﻬﻢ ﻣرکبﻮﻧﻪ دي چ‪ ３‬زﻣﻮﻧ‪ ８‬د ور‪＄‬ﻨﻲ ژوﻧد پﻪ بﻴﻼ بﻴﻠﻮ برخﻮک‪ ３‬پﻪ کار وړل کﻴ‪８‬ي‪.‬‬ ‫* کاربﻮ ﻫاﻳدرﻳتﻮﻧﻪ د کاربﻦ د ﻫاﻳدرﻳتﻮﻧﻮ پﻪ ﻧﻮم ﻫﻢ ﻳا دوي‪＇ ،‬رﻧگﻪ چ‪ ３‬د ﻫغﻮى ساده فارﻣﻮل ‪ Cn ( H 2O) n‬ﻳا‬ ‫‪ Cn H 2 nOn‬دى؛ پردی بﻨس＀ د اوبﻮ ﻟروﻧکﻲ کاربﻦ پﻪ ب‪２‬ﻪ ﻟﻴدل کﻴ‪８‬ي‪ .‬گﻠﻮکﻮز د اﻟکﻮﻟﻮ او اﻟدﻳﻬاﻳدو د وظﻴفﻪ ﻳﻲ گروپﻮﻧﻮ‬ ‫ﻟروﻧکﻲ دي او ﻟ‪＇ ８‬ﻪ ﻟﻮړ او د ک‪ ８‬ﻳدو اوک‪７‬ۍ ک‪５‬دو زﻧ‪％‬ﻴر ﻟري‪.‬‬ ‫* کاربﻮ ﻫاﻳدرﻳتﻮﻧﻪ پﻪ دوو ډﻟﻮ وﻳشﻞ شﻮي دي چ‪ ３‬ﻟﻪ ساده او پﻴچﻠﻮ کاربﻮﻫاﻳدرﻳتﻮﻧﻮ ＇خﻪ عبارت دي‪ .‬ساده قﻨدوﻧﻪ‬ ‫(‪ )Simplesugars‬د ﻣﻮﻧﻮ سکراﻳدوﻧﻮ(‪ )Monosacharidos‬پﻪ ﻧاﻣﻪ ﻳاد‪８４‬ي‪.‬‬ ‫* د ﻣﻮﻧﻮ سکراﻳدوﻧﻮ د دوو ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ د اتحاد‪ ،‬تراکﻢ او ﻟﻪ دي ﻫاﻳدرﻳشﻦ ＇خﻪ د ډاي سکراﻳدوﻧﻮ ﻣاﻟﻴکﻮل ﻻس تﻪ را‪＄‬ﻲ‬ ‫چ‪ ３‬د دوو ﻣﻮﻧﻮ سکراﻳدوﻧﻮ تر ﻣﻨ‪ ＃‬ﻳﻮ اکسﻴجﻨﻲ پﻞ ت‪７‬ل کﻴ‪８‬ي‪ .‬د ډاي سکراﻳدوﻧﻮ عﻤﻮﻣﻰ فﻮرﻣﻮل ‪ C12 H 22O11‬دی‪.‬‬ ‫* پﻮﻟﻲ سکراﻳدوﻧﻪ د پﻴراﻧﻮز ‪－‬ﻠﻮکﻮز د واحدوﻧﻮ ﻳﻮ ﻟﻪ بﻞ سره دﻳﻮ‪＄‬اي ک‪５‬دو او د ﻫغﻮى د دې ﻫاﻳدرﻳشﻦ پﻪ پاﻳﻠﻪ ک‪３‬‬ ‫جﻮړﻳ‪８‬ئ چ‪ ３‬بﻴﻠ‪／‬ﻲ ﻧشاﻳستﻪ او سﻠﻮﻟﻮز دي‪.‬‬ ‫* پروتﻴﻨﻮﻧﻪ د پﻮﻟﻲ ﻣﻴروﻧﻮ ﻟﻪ طبﻴعﻲ ډوﻟﻮﻧﻮ ＇خﻪ دي چ‪ ３‬د اﻧساﻧاﻧﻮ اور‪－‬اﻧﻴزم ﻳ‪ ３‬تر ‪ 15%‬جﻮړ ک‪７‬ى دى او پﻪ بدن‬ ‫ک‪ ３‬ډﻳرې دﻧدې ترسره کﻮي‪.‬‬ ‫* کﻪ چﻴرې د کاربﻮکسﻠﻴک اسﻴدوﻧﻮ د کاربﻨﻮﻧﻮ ﻳﻮ او ﻳا ＇ﻮ د ﻫاﻳدروجﻦ اتﻮﻣﻪ د ‪ ( NH 2‬اﻣﻴﻦ ) پﻪ واسطﻪ ب‪３‬‬ ‫‪＄‬اﻳﻪ شﻲ‪ ،‬د ﻫغﻮى اړوﻧد اﻣﻴﻨﻮ اسﻴدوﻧﻪ ﻻستﻪ را‪＄‬ﻲ‪.‬‬ ‫* د اﻣﻴﻨﻮ اسﻴدوﻧﻮ پﻪ ترکﻴب ک‪ ３‬د ‪ NH 2‬او ‪ COOH‬گروپﻮﻧﻮ د شتﻮن ﻟﻪ کبﻠﻪ دا ﻣرکبﻮﻧﻪ اﻣفﻮ ترﻳک‬ ‫‪＄‬اﻧ‪７／‬تﻴاوې ﻟري؛ ﻳعﻨ‪ ３‬ﻫﻢ ت‪５‬زابﻲ خﻮاص او ﻫﻢ قﻠﻮي خﻮاص ﻟﻪ ‪＄‬اﻧﻪ ور＊ﻴﻲ‪.‬‬ ‫* د پروتﻴﻨﻮﻧﻮ پﻪ جﻮر＊ت ک‪ ３‬ﻟﻪ شﻠﻮ )‪＇ (20‬خﻪ ډ‪４‬ر اﻣﻴﻨﻮ اسﻴدوﻧﻪ برخﻪ ﻟر ي او د پﻴچﻠﻮ پﻮﻟﻲ ﻣﻴروﻧﻮ ﻟﻪ ډﻟﻮ ＇خﻪ دي‪.‬‬ ‫* کﻪ چﻴرې ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻪ ﻟﻪ ‪＇ 35‬خﻪ ﻟ‪ ８‬اﻣﻴﻨﻮ اسﻴدوﻧﻪ وﻟري‪ ،‬بﻴاﻫﻢ د پﻴپتاﻳدوﻧﻮ پﻪ ﻧﻮم ﻳا دﻳ‪８‬ي او کﻪ ﻟﻪ دې شﻤ‪５‬ر‬ ‫＇خﻪ ﻟﻮړ وي‪ ،‬د پروتﻴﻦ پﻪ ﻧﻮم ﻳا دﻳ‪８‬ي‪.‬‬ ‫* ډ‪４‬ر پﻴچﻠﻲ عضﻮي ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻪ د ((ډاى اکسﻲ راﻳبﻮز ﻧﻮکﻠﻴﻮئﻴک اسﻴد ‪ ))D.N.A‬دي چ‪ ３‬د ژوﻧدي اور‪－‬اﻧﻴزم د‬ ‫！ﻮﻟﻮ حجرو پﻪ ﻫستﻮ ک‪ ３‬شتﻮن ﻟري او ﻟﻪ ب‪５‬ﻼ ب‪５‬ﻠﻮ پروتﻴﻨﻮﻧﻮ د تﻮﻟﻴد او جﻨﻴتکﻲ خبرتﻴاوو د ﻟﻴ‪８‬ﻟﻮ (وراثت) ﻟپاره ﻟﻪ ﻳﻮﻧسﻞ‬ ‫＇خﻪ بﻞ ﻧسﻞ تﻪ دﻧده تر سره کﻮي‪.‬‬ ‫* د راﻳبﻮزﻧﻮ کﻠﻴک اسﻴد ( ‪ ) R.N.A‬ﻣاﻟﻴکﻮل د ‪ D.N.A‬ﻣاﻟﻴکﻮل تﻪ ورتﻪ دى؛ خﻮ ﻟﻪ ﻫغﻪ ＇خﻪ کﻮچﻨﻰ دی‪.‬دا ﻣاﻟﻴکﻮل‬ ‫！ﻮﻟ‪ ３‬شﻮي ارثﻲ خبرتﻴاوې چ‪ ３‬د ‪ D.N.A‬پﻪ واسطﻪ ！ﻮﻟﻴ‪８‬ي‪ ،‬ﻟﻪ ﻫست‪＇ ３‬خﻪ بﻬر تﻪ ﻟﻴ‪８‬ي‪.‬‬ ‫د دوﻟسﻢ ＇پرکﻲ تﻤرﻳﻦ‪:‬‬ ‫‪ _1‬کﻮم شﻴان چ‪ ３‬پﻪ کﻮرک‪ ３‬وﻳﻨئ کﻪ چﻴري کاربﻮ ﻫاﻳدرﻳتﻮﻧﻪ پﻪ ﻫغﻮې ک‪ ３‬شتﻮن ﻟري‪ ،‬د ﻫغﻮى دﻳﻮ شﻤﻴر ﻧﻮﻣﻮﻧﻪ واخﻠئ‪.‬‬ ‫‪ _2‬کﻮم کاربﻮ ﻫاﻳدرﻳتﻮﻧﻪ د اﻧساﻧاﻧﻮ پﻪ ژوﻧداﻧﻪ ک‪ ３‬ﻣﻬﻢ دي؟ د ﻫغﻮى ﻧﻮﻣﻮﻧﻪ واخﻠئ‪.‬‬ ‫‪ _3‬کﻮم کاربﻮ ﻫاﻳدرﻳتﻮﻧﻪ پﻪ خپﻠﻪ شاوخﻮا ﻣحﻴط ک‪－ ３‬ﻮرئ؟ د ﻫغﻮى ﻧﻮﻣﻮﻧﻪ واخﻠئ‪.‬‬ ‫‪ _4‬د فﻮتﻮ سﻨتﻴز ﻣعادﻟﻪ پﻪ صحﻴح ب‪２‬ﻪ وﻟﻴکئ او د ﻫغ‪ ３‬د ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧ ﻮ ﻣﻮادو ﻧﻮﻣﻮﻧﻪ واخﻠئ‪.‬‬ ‫‪ _5‬کاربﻮ ﻫاﻳدرﻳتﻮﻧﻪ د کﻮﻣﻮ وظﻴفﻪ ﻳﻲ ‪－‬روپﻮﻧﻮ پربﻨس＀ ﻳﻮ ﻟﻪ بﻞ ＇خﻪ تﻮپﻴر کﻴ‪８‬ي؟ پﻪ دې اړه ﻣعﻠﻮﻣات وړاﻧدې ک‪７‬ئ‪.‬‬ ‫‪ _6‬کﻮم اکسﻴداﻳز کﻮوﻧکﻲ کﻴداى شﻲ چ‪ ３‬د کاربﻮ ﻫاﻳدرﻳتﻮﻧﻮ د اکسﻴدﻳشﻦ ﻟپاره وکارول شﻲ‪ ،‬تر ＇ﻮ کاربﻮ کسﻠﻴک اسﻴد‬ ‫پﻪ ﻻس راوړل شﻲ ؟ پﻪ دې اړه ﻣعﻠﻮﻣات وړاﻧدې ک‪７‬ئ‪.‬‬ ‫‪ _7‬د اﻣﻴﻨﻮ اسﻴدوﻧﻮ او پروتﻴﻨﻮﻧﻮ عﻤﻮﻣﻲ فﻮرﻣﻮل وﻟﻴکئ او پﻪ اړه ﻳ‪ ３‬ر‪１‬ا واچﻮئ‪.‬‬ ‫‪٢٣١‬‬

‫‪ _8‬د اﻣﻴﻨﻮ اسﻴدﻧﻮ او پروتﻴﻦ ترﻣﻨ‪ ＃‬تﻮپﻴر ＇ﻪ شﻰ دى ؟ پﻪ دې اړه ＇‪７５‬ﻧ‪ ３‬وک‪７‬ئ‪.‬‬ ‫‪＇ _9‬ﻮ ﻣﻬﻢ اﻣﻴﻨﻮ اسﻴدوﻧﻪ چ‪ ３‬د ژوﻧدﻳﻮ ﻣﻮجﻮداتﻮ پﻪ اور‪－‬اﻧﻴزم ک‪ ３‬شتﻪ دي‪ ،‬ﻧﻮﻣﻮﻧﻪ ﻳ‪ ３‬واخﻠئ‪.‬‬ ‫‪ _10‬د اﻻﻧﻴﻦ د اﻣفﻲ اﻳﻮن ب‪２‬ﻪ وﻟﻴکئ‪.‬‬ ‫＇ﻠﻮر ‪＄‬ﻮابﻪ پﻮ＊تﻨ‪３‬‬ ‫‪ _1‬کاربﻮ ﻫاﻳدرﻳتﻮﻧﻪ د‪ ..............‬ﻣرکبﻮﻧﻪ دي چ‪ ３‬اﻟدﻳﻬاﻳدي ﻳا کﻴتﻮﻧﻲ ‪－‬روپ ﻟري‪:‬‬ ‫د _ پﻮﻟﻲ اﻟکﻮﻟﻮﻧﻪ‬ ‫ب _ اﻳتر ج _ پﻮﻟﻲ اﻳستر‬ ‫اﻟف _ اﻳستر‬ ‫‪ _2‬ﻟﻪ ﻻﻧدې فﻮرﻣﻮﻟﻮﻧﻪ کﻮم ﻳﻮ کاربﻮ ﻫاﻳدرﻳتﻮﻧﻪ را＊ﻴﻲ؟‬

‫اﻟف_ ﻳﻮازې ‪ III‬ب_ ﻳﻮازې ‪ II‬ج_ ‪ I‬د_ ‪ I‬او ‪II‬‬ ‫‪ _3‬د ‪－‬ﻠﻮ کﻮز تعاﻣﻞ د خﻤﻴر ﻣاﻳ‪ ３‬پﻪ شتﻮن ک‪ ３‬پﻪ ﻻﻧدې ډول دی‪:‬‬ ‫‪2C H OH + 2CO‬‬ ‫‪2 5‬‬ ‫‪2‬‬

‫ﻫـ _ ！ﻮل‬

‫‪yeast‬‬

‫‪C H O‬‬ ‫‪6 12 6‬‬

‫＇ﻮﻣره اﻳتاﻳﻞ اﻟکﻮل بﻪ ﻟﻪ ‪－ 90 g ، 6%‬ﻠﻮ کﻮز ＇خﻪ حاصﻞ شﻲ؟‬ ‫ب ‪، 18.4‬‬ ‫الف ‪، 13.8‬‬ ‫د ‪32.2‬‬ ‫ج ‪23‬‬ ‫‪ _4‬د ﻣﻮﻧﻮ سکراﻳدوﻧﻮ پﻪ فﻮرﻣﻮل ک‪ ３‬کﻮم ‪－‬روپﻮﻧﻪ شتﻪ ؟‬ ‫د_ ！ﻮل‬ ‫ج_ ﻫاﻳدروکسﻴﻞ‬ ‫ب_ کﻴتﻮﻧﻲ‬ ‫اﻟف_ اﻟدﻳﻬاﻳد‬ ‫‪ _5‬د راﻳبﻮز ﻧﻮ کﻠﻴک اسﻴد ( ‪ ) R.N.A‬د‪ .........‬ﻣاﻟﻴکﻮل تﻪ ورتﻪ دی؛ خﻮ د ﻫغﻪ پﻪ ﻧسبت کﻮچﻨﻰ دى‪:‬‬ ‫اﻟف_ ‪ D.N.A‬ب_ ‪ ATP‬ج_ اﻟف او ب دواړه د_ ﻫ‪ ＆５‬ﻳﻮ‬ ‫ﻧﻮم عبارت دى ﻟﻪ‪:‬‬ ‫‪ _6‬د‬ ‫د_ ﻫ‪ ＆５‬ﻳﻮ‬ ‫ج_ اﻟف او ب دواړه‬ ‫ب_ اﻻﻧﻴﻦ‬ ‫اﻟف_ ‪Alanine‬‬ ‫‪ _7‬پروتﻴﻨﻮﻧﻪ د ！ا کﻠﻮ جﻮړ＊تﻴز واحد ﻟروﻧکﻲ دي چ‪＇ .............３‬خﻪ عبارت دي‪.‬‬ ‫ج_ اﻣﻴﻨﻮ اسﻴدوﻧﻪ د_ اﻣﻮﻧﻴا‬ ‫ب_ اوﻟﻴ‪／‬ﻮ اسﻴدوﻧﻪ‬ ‫اﻟف_ اﻣاﻳدوﻧﻮ‬ ‫‪ _8‬د‪ ...........‬شﻤﻴر بﻴاﻟﻮجﻴکﻲ فعال اﻣﻴﻨﻮاسﻴدوﻧﻪ کﻮﻟی شﻲ چ‪ ３‬ډ‪４‬ر زﻳات اﻣﻴﻨﻮاسﻴدوﻧﻮ جﻮړ ک‪７‬ی‪.‬‬ ‫الف_ ‪ 100‬ب_ ‪20‬‬ ‫ج_ ‪ 16‬د_ ‪1012‬‬ ‫‪ _9‬د پروتﻴﻨﻮﻧﻮ ！اکﻠی شﻤﻴر چ‪ ３‬د طبﻴعت فعاﻟﻪ بﻴاﻟﻮژﻳکﻲ اﻣﻴﻨﻮ اسﻴدوﻧﻪ ﻳ‪＇ ３‬خﻪ جﻮړ شﻮي دي شﻤﻴرﻳ‪ ......３‬دی‪.‬‬ ‫د_ ‪400000‬‬ ‫ج_ ‪20000‬‬ ‫ب_ ‪110‬‬ ‫الف_ ‪1012‬‬ ‫‪ _10‬د ﻣﻮﻧﻮ سکراﻳدوﻧﻮ پﻪ ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ ک‪ ３‬د کاربﻦ د اتﻮﻣﻮﻧﻮ شﻤﻴر ﻟﻪ‪ .......‬تر‪.........‬دي‪:‬‬ ‫اﻟف_ ‪＇ 20‬خﻪ تر ‪ 30‬ب_ ‪＇ 20‬خﻪ تر ‪ 40‬ج_ ‪＇ 3‬خﻪ تر ‪ 9‬د_ ‪＇ 10‬خﻪ تر ‪ 20‬پﻮرې‪.‬‬ ‫‪ _11‬د ﻳﻮ ډاي پﻴپتاﻳد د ‪－ COOH‬روپ د ﻧﻮرو اﻣﻴﻨﻮ اسﻴدوﻧﻮ ﻟﻪ ‪－ NH 2‬روپ سره تعاﻣﻞ کﻮي او پﻪ‪.....‬‬ ‫د_ ﻫ‪ ＆５‬ﻳﻮ‬ ‫ج_ اﻣﻴﻨﻮ اسﻴد‬ ‫ب_ پﻴپتاﻳد‬ ‫تبدﻳﻠﻴ‪８‬ي‪ .‬اﻟف_ تراى پﻴپتاﻳد‬ ‫‪ _12‬د اﻣﻴﻨﻮ اسﻴدوﻧﻮ پﻪ ترکﻴب ک‪ ３‬د ‪ NH 2‬او ‪－ COOH‬روپﻮﻧﻮ د شتﻮن ﻟﻪ کبﻠﻪ ده چ‪ ３‬دا ﻣرکبﻮﻧﻪ د‪.....‬‬ ‫‪COOH‬‬

‫‪CH‬‬ ‫|‬ ‫‪NH 2‬‬

‫‪3‬‬

‫‪CH‬‬

‫خاصﻴت ﻟري‪ :‬اﻟف_ دوه ‪－‬ﻮﻧﻲ‬ ‫‪٢٣٢‬‬

‫ب_ ت‪５‬زابﻲ او قﻠﻮي ج_ اﻣفﻮترﻳک د_ ！ﻮل ‪＄‬ﻮابﻮﻧﻪ صحﻴح دي‪.‬‬

‫د ﻳارﻟسﻢ ＇پرکﻰ‬

‫ﻣصﻨﻮﻋﻲ پﻮﻟﻲ ﻣﻴروﻧﻪ‬

‫پﻪ دې ＇پرکﻲ ک‪ ３‬ﻟﻮﻟﻮ چ‪ ３‬ﻣصﻨﻮعﻲ پﻮﻟﻲ ﻣﻴروﻧﻪ کﻮم دي او ＇رﻧگﻪ کﻴداى شﻲ چ‪３‬‬ ‫پﻮﻟﻲ ﻣﻴروﻧﻪ پﻪ ﻣصﻨﻮعﻲ ډول ﻻستﻪ راوړل شﻲ؟ ﻣﻬﻢ ﻣصﻨﻮعﻲ پﻮﻟﻲ ﻣﻴروﻧﻪ کﻮم دي؟ ﻟﻪ‬ ‫ﻣصﻨﻮعﻲ پﻮﻟﻲ ﻣﻴروﻧﻮ ＇خﻪ پﻪ کﻮﻣﻮ برخﻮ ک‪ ３‬گ＂ﻪ واخ‪５‬ستﻞ شﻲ؟‬ ‫پﻪ دې ＇پرکﻲ ک‪ ３‬بﻪ د ﻣتراکﻢ شﻮو او جﻤعﻲ پﻮﻟﻲ ﻣﻴروﻧﻮ پﻪ اړه ﻣعﻠﻮﻣات ﻻستﻪ راوړو‪،‬‬ ‫د ژوﻧداﻧﻪ پﻪ چاروک‪ ３‬د ﻫغﻮى د کاروﻟﻮ ‪＄‬اﻳﻮﻧﻮ پﻪ ﻫکﻠﻪ ﻣعﻠﻮﻣات حاصﻞ ک‪７‬و‪.‬‬

‫‪٢٣٣‬‬

‫‪ :1_13‬جﻤﻌﻲ پﻮﻟﻲ ﻣﻴروﻧﻪ‬ ‫کﻪ چﻴرې د پﻮﻟﻲ ﻣﻴروﻧﻮ واحدوﻧﻪ ( ﻣﻮﻧﻮ ﻣﻴر ) ﻳﻮ ﻟﻪ بﻞ سره ﻳﻮ ‪＄‬اى شﻲ‪ ،‬داس‪ ３‬پﻮﻟﻲ ﻣﻴروﻧﻪ ﻻستﻪ را＇ﻲ چ‪ ３‬د‬ ‫جﻤعﻲ پﻮﻟﻲ ﻣﻴروﻧﻮ ﻟﻪ ډوﻟﻮﻧﻮ ＇خﻪ دي (‪ )1_13‬جدول جﻤعﻲ پﻮﻟﻲ ﻣﻴروﻧﻪ‪ ،‬ﻣﻮﻧﻮ ﻣﻴروﻧﻪ او د ﻫغﻮى د کاروﻟﻮ‬ ‫‪＄‬اﻳﻮﻧﻪ ＊ﻴﻲ‪ .‬پﻮﻟﻲ ﻣﻴروﻧﻪ ﻫغﻪ تﻮکﻲ دي چ‪ ３‬ﻟﻪ داس‪ ３‬ﻣﻮﻧﻮ ﻣﻴروﻧﻮ ＇خﻪ جﻮړ شﻮي دي کﻮم چ‪ ３‬د ﻫغﻮ ى د‬ ‫ﻣاﻟﻴکﻮل پﻪ جﻮړ＊ت ک‪ ３‬د جﻮړوﻧکﻮ عﻨصروﻧﻮ اتﻮﻣﻮﻧﻮ تر ﻣﻨ‪ ＃‬دوه گﻮﻧ‪ ３‬اړﻳکﻪ شتﻮن ﻟري او دا دوه ‪－‬ﻮﻧ‪ ３‬اړﻳکﻪ‬ ‫د پﻮﻟﻲ ﻣﻴرازﻳشﻦ (‪)Polymerization‬د عﻤﻠﻴ‪ ３‬پﻪ واسطﻪ پﻪ ﻳﻮه گﻮﻧ‪ ３‬اړﻳکﻪ بدﻟﻮن ﻣﻮﻣﻲ‪:‬‬ ‫|‬

‫|‬

‫|‬

‫|‬

‫‪C=C‬‬

‫‪C C‬‬

‫(‪ )1_13‬جدول‪ :‬د جﻤعﻲ پﻮﻟﻲ ﻣﻴروﻧﻮ او د ﻫغﻮى د ﻣﻮﻧﻮﻣﻴروﻧﻮ ‪＄‬ﻴﻨ‪ ３‬ب‪５‬ﻠگ‪３‬‬ ‫کارول‬

‫دپﻮﻟﻴﻤﻴر ﻧﻮم‬

‫پاﻳپ‪ ،‬پﻼستﻴکﻲ پﻮﻟﻲ اﻳتﻴﻠﻴﻦ‬ ‫بﻮتﻠﻮﻧﻪ‬ ‫فرشﻮﻧﻪ‪،‬‬ ‫پﻼستﻴکﻲ‬ ‫بﻮتﻠﻮﻧﻪ‬

‫د پﻮﻟﻲ ﻣﻴر فﻮرﻣﻮل‬ ‫‪CH 2 )n‬‬

‫ﻧﻮم او د ﻣﻮﻧﻮﻣﻴر فﻮرﻣﻮﻟﻮﻧﻪ‬

‫‪(CH 2‬‬

‫‪CH 2 = CH 2‬‬ ‫‪Ethylene‬‬ ‫‪CH 2 = CH CH 3‬‬

‫پﻮﻟﻲ پروپﻠﻴﻦ‬ ‫‪CH 2 CH 2‬‬ ‫|‬ ‫‪CH 3‬‬ ‫‪n‬‬

‫‪CH2 = CHCl‬‬

‫پاﻳپ‪ ،‬سﻴراﻣک‪ ،‬پﻮﻟﻲ وﻳﻨاﻳﻞ کﻠﻮراﻳد‬ ‫دکﻮ！ﻮ فرش‪،‬‬ ‫کاﻟﻲ‬

‫‪n‬‬

‫قاﻟﻴﻦ او د اوبدﻟﻮ پﻮﻟﻲ اکرﻳﻞ ﻧاﻳترﻳﻞ‬ ‫(‪)PAN‬‬ ‫دستگاه‬

‫ﻧاسﻮز پﻮ＊ﻮﻧﻪ‬

‫پﻮﻟﻲ تترا فﻠﻮرو ﻣﻴتﻴﻠﻴﻦ‬

‫بطري ا ود کﻮر‬ ‫وساﻳﻞ‬

‫پﻮﻟﻲ ﻣﻴتاﻳﻞ ﻣﻴتا اگرﻳﻠت‬

‫دتﻮدوخ‪ ３‬ﻧﻪ‬ ‫تﻴرووﻧکﻲ‪ ،‬د‬ ‫ﻟﻮبﻮ ساﻣاﻧﻮﻧﻪ‪،‬‬ ‫ﻣصﻨﻮعﻲ رب‪،７‬‬

‫پﻮﻟﻲ بﻴﻮتاداﻳﻦ او پﻮﻟﻲ‬ ‫ستﻴارﻳﻦ (‪)SBR‬‬

‫‪propylene‬‬

‫‪CH 2 CH‬‬ ‫|‬ ‫‪Cl‬‬

‫‪Venylchloride‬‬

‫‪CH =CH‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫|| ‪2‬‬ ‫‪CN‬‬

‫‪CH22 CH‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫|||‬ ‫‪CN‬‬ ‫‪CN n‬‬ ‫‪(CF2 CF2 )n‬‬ ‫) ‪C (CH )COOCH‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3n‬‬ ‫|‬

‫) ‪CH 2‬‬ ‫|‬

‫‪CH = CH‬‬

‫‪Acrylntryl‬‬ ‫‪CF2 = CF2‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪(CH‬‬

‫‪(CH 2‬‬

‫‪CH 2 = C(CH3 )COOCH3‬‬ ‫‪Methyl methagrilat‬‬

‫‪CH 2 = CH CH = CH 2‬‬ ‫‪Butadiene‬‬

‫) ‪CH 2 = C(CH 3‬‬

‫‪Styrene‬‬ ‫‪٢٣٤‬‬

‫‪ :1_1_13‬پﻮﻟﻲ اﻳتﻴﻠﻴﻦ‬ ‫کﻪ چﻴرې د اﻳتﻴﻠﻴﻦ ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻪ د تﻮدوخ‪ ３‬پﻪ ‪ 250o C‬او پﻪ ‪ 1000 3000atm‬فشار او د عضﻮي پر اکساﻳدوﻧﻮ پﻪ‬ ‫شتﻮن ک‪ ３‬پﻮﻟﻲ ﻣﻴرازﻳشﻦ شﻲ‪ ،‬پﻮﻟﻲ اﻳتﻴﻠﻴﻦ (‪ ) Polyethylene‬ﻻستﻪ را‪＄‬ﻲ‪ ،‬د ﻫغﻮى د تعاﻣﻞ ﻣﻴخاﻧﻴکﻴت داس‪３‬‬ ‫‪O‬‬ ‫||‪ O‬تﻪ تﻮدوخﻪ ورکﻮي چ‪ ３‬پﻪ پاﻳﻠﻪ ک‪ ３‬پﻪ دوه رادﻳکاﻟﻮ ﻧﻮ باﻧدې چ‪ ３‬پﻪ ‪2R‬‬ ‫||‬ ‫دى چ‪ ３‬عضﻮي پر اکساﻳدوﻧﻮ‬ ‫)‪(R C O O C R‬‬ ‫＊ﻮدل کﻴ‪８‬ي‪ ،‬بدﻟﻮن ﻣﻮﻣﻲ‪:‬‬ ‫‪O‬‬ ‫||‬ ‫‪C O‬‬

‫‪2R‬‬

‫‪O‬‬ ‫‪O‬‬ ‫||‬ ‫||‬ ‫)‪C O O C R‬‬

‫‪2R‬‬

‫‪(R‬‬

‫ﻧﻮﻣﻮړي رادﻳکاﻟﻮﻧﻪ د اﻳتﻴﻠﻴﻦ ﻟﻪ ﻣاﻟﻴکﻮل سره تعاﻣﻞ کﻮي‪ ،‬پﻪ پاﻳﻠﻪ ک‪ ３‬ﻧﻮي را دﻳکاﻟﻮﻧﻪ پﻪ ﻻﻧدې ډول‬ ‫تر ﻻسﻪ کﻴ‪８‬ي‪:‬‬ ‫‪R CH 2 CH 2‬‬

‫‪R +CH 2 = CH 2‬‬

‫ﻟﻪ پﻮرتﻨﻴﻮ ډوﻟﻮﻧﻮ سره سﻢ ﻻستﻪ راغﻠﻮ رادﻳکاﻟﻮﻧﻪ پﻪ وروستﻴﻮ پ‪７‬اووﻧﻮ ک‪ ３‬د اﻳتﻴﻠﻴﻦ ﻟﻪ بﻞ ﻣاﻟﻴکﻮل سره‬ ‫تعاﻣﻞ کﻮي او دا عﻤﻠﻴﻪ پرﻟﻪ پس‪ ３‬دوام ﻣﻮﻣﻲ‪:‬‬ ‫‪CH 2‬‬ ‫‪R‬‬

‫‪CH 2‬‬ ‫‪CH 2 ) n‬‬

‫‪CH 2 ) n‬‬ ‫‪(CH 2‬‬

‫‪(CH 2‬‬ ‫‪CH 2‬‬

‫‪CH 2 + R‬‬

‫‪CH 2‬‬

‫‪CH 2 ) n‬‬

‫‪(CH 2‬‬

‫‪R‬‬

‫‪CH 2‬‬

‫‪CH 2‬‬

‫‪CH 2 ) n‬‬

‫‪(CH 2‬‬

‫‪R‬‬

‫‪CH 2‬‬

‫د اﻳتﻴﻠﻴﻦ د ﻣﻮﻧﻮ ﻣﻴر د پﻮﻟﻲ ﻣﻴرازﻳشﻦ ﻣعادﻟﻪ پﻪ ﻻﻧدې ډول ﻟﻴکﻞ کﻴ‪８‬ي‪:‬‬ ‫) ‪CH 2‬‬

‫‪(CH 2‬‬

‫‪nCH 2 = CH 2‬‬

‫پﻪ دې فﻮرﻣﻮل ک‪ ３‬د ‪ n‬قﻴﻤت ډ‪４‬ر ﻟﻮی دی چ‪ ３‬سﻠ‪／‬ﻮﻧﻮ تﻪ رسﻴ‪８‬ي‪ .‬پﻮﻟﻲ اﻳتﻠﻴﻦ د ﻫﻮﻣﻮﻟﻮگﻮ پﻮﻟﻲ ﻣﻴرو‬ ‫(‪ )Homo polymer‬ﻳﻮ ډول دی چ‪ ３‬ﻟﻪ ﻳﻮشان ﻣﻮﻧﻮ ﻣﻴر ＇خﻪ جﻮړ شﻮی دی؛ ﻧﻮر ﻫﻮﻣﻮ پﻮﻟﻲ ﻣﻴروﻧﻪ‬ ‫عبارت ﻟﻪ پﻮﻟﻲ و ﻳﻨاﻳﻞ کﻠﻮراﻳد‪ ،‬پﻮﻟﻲ تترا فﻠﻮراﻳد او پﻮﻟﻲ ستﻴارﻳﻦ ＇خﻪ دي چ‪ ３‬د رادﻳکاﻟﻮﻧﻮ تعاﻣﻠﻮﻧﻮ پر‬ ‫بﻨس＀ جﻮړﻳ‪８‬ي‪ ،‬د ﻫغﻮى عﻤﻮﻣﻲ فﻮرﻣﻮﻟﻮﻧﻪ پﻪ ﻻﻧدې ډول دی‪:‬‬

‫‪(CF2‬‬

‫) ‪CF2‬‬ ‫‪n‬‬ ‫‪poly tetrafluor ide ethylene‬‬ ‫)‪(Teflon‬‬

‫) ‪CH 2 C(CH 3‬‬ ‫|‬ ‫‪n‬‬

‫‪CH 2 CH‬‬ ‫|‬ ‫‪Cl n‬‬ ‫)‪poly venyl chloride(PVC‬‬

‫‪Polystyrene‬‬ ‫‪٢٣٥‬‬

‫د پﻮﻟﻲ اﻳتﻴﻠﻴﻦ او د ﻧ‪＋‬ﻠﻮل شﻮو پﻮﻟﻲ ﻣﻴروﻧﻮ ب‪５‬ﻼب‪５‬ﻞ شکﻠﻮﻧﻪ‬ ‫پﻪ ﻻﻧدې شکﻞ ک‪ ３‬د پﻮﻟﻲ اﻳتﻴﻠﻴﻦ ب‪５‬ﻼب‪５‬ﻠ‪ ３‬ب‪＊ ３２‬ﻮدل شﻮي دي چ‪ ３‬د ﻫغﻮى ﻟﻪ ډﻟ‪＇ ３‬خﻪ پﻮﻟﻲ اﻳتﻴﻠﻴﻦ ﻟﻮړ کثافت‬ ‫(‪ )Hight- density poly ethylene‬ﻟري او پﻪ ‪＊ HDPE‬ﻮدل شﻮی دی‪ ،‬دا پﻮﻟﻲ ﻣﻴر اوږد زﻧ‪％‬ﻴر ﻟري او ﻟﻮړ‬ ‫کثافت ﻟري؛ ﻟﻪ دې کبﻠﻪ ﻳ‪ ３‬ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻪ ﻳﻮ ﻟﻪ بﻞ د پاسﻪ پﻪ ﻧ‪＋‬ت‪ ３‬ب‪２‬ﻪ شتﻮن ﻟري او ت‪７‬ﻟی دی‪ ،‬دا پﻮﻟﻲ ﻣﻴر د شﻮدو او‬ ‫جﻮسﻮ پﻪ پﻼستﻴکﻲ قطﻴﻮ جﻮړوﻟﻮ ک‪ ３‬پﻪ کار وړل کﻴ‪８‬ي ؛ ‪＄‬کﻪ دا پﻮﻟﻲ ﻣﻴر ( ‪ )HDPE‬کﻠک دی‪ .‬د پﻮﻟﻲ اﻳتﻴﻠﻴﻦ بﻞ‬ ‫ډول د ‪ )Low _ density poly ethylene( LDPE‬پﻪ ﻧﻮم ﻳادﻳ‪８‬ي چ‪！ ３‬ﻴ＀ کثافت او ＊اخ ﻟروﻧکﻰ ( اﻧشعابﻲ )‬ ‫زﻧ‪％‬ﻴر ﻟري چ‪ ３‬د ﻫغﻪ کثافت د ‪ HDPE‬ﻟﻪ کثافت ＇خﻪ ！ﻴ＀ دى‪ ،‬دا پﻮﻟﻲ ﻣﻴر د پﻼستﻴکﻲ ک（ﻮړو پﻪ جﻮړوﻟﻮک‪３‬‬ ‫پﻪ کار وړل کﻴ‪８‬ي‪.‬‬

‫(‪ )1_13‬شکﻞ‪ :‬ﻟﻪ بﻴﻼ بﻴﻠﻮ کثافت ﻟروﻧکﻮ پﻮﻟﻲ اﻳتﻴﻠﻴﻨﻮﻧﻮ ＇خﻪ جﻮړ شﻮي ﻟﻮ＊ﻲ‬

‫ﻳﻮ بﻞ ډول پﻮﻟﻲ اﻳتﻴﻠﻴﻦ ﻫﻢ شتﻪ چ‪ ３‬د کراس ﻟﻴﻨکﻴد پﻮﻟﻲ اﻳتﻴﻠﻴﻦ (‪)Cross – linked poly ethylene‬‬ ‫پﻪ ﻧﻮم ﻳادﻳ‪８‬ي او پﻪ ‪＊ CPE‬ﻮدل کﻴ‪８‬ي‪ ،‬دا پﻮﻟﻲ اﻳتﻴﻠﻴﻦ داس‪ ３‬جﻮړﻳ‪８‬ي چ‪ ３‬ﻟﻪ دوو ＇ﻨگ پر＇ﻨگ‬ ‫ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ ＇خﻪ د ﻫاﻳدروجﻦ ﻳﻮ‪ ،‬ﻳﻮ اتﻮم جﻼ کﻴ‪８‬ي ؛ بﻴا دا دوه ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻪ ﻳﻮ ﻟﻪ بﻞ سره ﻳﻮ‪＄‬اى کﻴ‪８‬ي‪،‬‬ ‫ﻟﻪ دې دوو ﻳﻮ‪＄‬اى شﻮو ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ ＇خﻪ ﻻستﻪ راغﻠی پﻮﻟﻲ ﻣﻴر د ت‪７‬ﻟﻲ پﻮﻟﻲ ﻣﻴر پﻪ ﻧﻮم ﻳا دﻳ‪８‬ي او د‬ ‫‪ HDPE‬د پﻮﻟﻲ ﻣﻴر پﻪ ﻧسبت ډ‪４‬ر کﻠک دى چ‪ ３‬ﻟﻪ ﻫغﻪ ＇خﻪ کﻠک او غ‪＋‬تﻠﻲ شﻴان جﻮړوي‪.‬‬

‫‪٢٣٦‬‬

‫‪ :2_1_13‬رب‪７‬‬ ‫د طبﻴعﻲ ﻣﻬﻤﻮ پﻮﻟﻲ ﻣﻴروﻧﻮ ＇خﻪ ﻳﻮ ﻫﻢ رب‪ ７‬دى چ‪ ３‬د اﻳزوپرﻳﻦ (‪ )Isoprene‬د ﻣﻮﻧﻮ ﻣﻴر د رادﻳکاﻟﻲ‬ ‫تعاﻣﻞ پﻪ پاﻳﻠﻪ ک‪ ３‬ﻻس تﻪ را‪＄‬ﻲ‪ ،‬د اﻳزوپرﻳﻦ دوه ډوﻟﻪ پﻮﻟﻲ ﻣﻴروﻧﻪ شتﻪ چ‪ ３‬د ﻫغﻮى د اﻳزوﻣﻴروﻧﻮ پﻮرې‬ ‫ت‪７‬ﻟﻲ دي او ﻫغﻪ عبارت ﻟﻪ سﻴس او تراﻧس (‪ )cis and trans‬اﻳزوﻣﻴري ＇خﻪ دي چ‪ ３‬پﻪ ﻻﻧدې ډول‬ ‫ﻻستﻪ را‪＄‬ﻲ‪:‬‬

‫د پﻮﻟﻲ ﻣﻴراﻳزﻳشﻦ پﻪ عﻤﻠﻴﻪ ک‪ ３‬دواړه اﻳزوﻣﻴري سﻴس او تراﻧس (‪ )cis and trans‬پﻪ ﻣخﻠﻮطﻲ ب‪２‬ﻪ‬ ‫ﻻستﻪ را‪＄‬ﻲ‪ ،‬طبﻴعﻲ رب‪ ７‬د سﻴس اﻳزوﻣﻴري پﻮﻟﻲ ﻣﻴر دی چ‪ ３‬د ﻫﻴﻮا ﻟﻪ وﻧ‪＇ ３‬خﻪ ﻻستﻪ را‪＄‬ﻲ‪ .‬طبﻴعﻲ‬ ‫رب‪ ７‬ﻧ‪＋‬ﻠ‪５‬دوﻧک‪ ３‬ﻣاده ده چ‪ ３‬د ﻫغﻪ ارجاعﻲ وړتﻴا ﻟ‪８‬ه ده‪ ،‬د ﻫﻤدې ﻻﻣﻞ ﻟﻪ کبﻠﻪ پﻪ فابرﻳکﻮ ک‪ ３‬ﻟﻪ ﻫغﻪ‬ ‫＇خﻪ دوﻣره گ＂ﻪ ﻧﻪ اخﻴستﻞ کﻴ‪８‬ي‪.‬‬

‫(‪ )2_13‬شکﻞ‪ :‬د ﻫﻴﻮا وﻧﻪ‪ ،‬د طبﻴعﻲ رب‪ ７‬سرچﻴﻨﻪ‬

‫کﻠﻪ چ‪ ３‬طبﻴعﻲ رب‪ ７‬تﻪ ﻟﻪ سﻠفر سره تعاﻣﻞ ورک‪７‬ل شﻲ؛ ﻧﻮ د ﻫغﻪ کﻴفﻴت ﻟﻮړﻳ‪８‬ي او کﻠک رب‪ ７‬ﻻستﻪ را‪＄‬ﻲ او‬ ‫دوام ﻳ‪ ３‬زﻳاتﻴ‪８‬ي چ‪ ３‬دا تعاﻣﻞ د (‪( )Vulcanisation‬ﻫغﻪ تعاﻣﻞ دى چ‪ ３‬د ﻣﻮادو ترﻣﻨ‪ ＃‬اړﻳک‪ ３‬زﻳاتﻮي او‬ ‫د ﻣﻮادو د ﻧ‪＋‬ﻠ‪５‬دو ‪＄‬اﻧ‪７／‬تﻴا ！ﻴ＂ﻮي؛ خﻮ کﻠکﻮاﻟی او ！ﻴﻨ‪／‬ﻮاﻟی ﻳ‪ ３‬ډﻳروي) پﻪ ﻧﻮم ﻳا دوي‪:‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪CH‬‬

‫‪3‬‬

‫‪CH‬‬ ‫‪nCH 2 = C H‬‬

‫او‬

‫|‬

‫‪3‬‬

‫‪٢٣٧‬‬

‫‪CH‬‬

‫ﻟﻮﻣ‪７‬ي ‪＄‬ﻞ اﻣرﻳکاﻳﻲ عاﻟﻢ چارﻟس گﻮداﻳر (‪ )Charles Goodyear‬پﻪ ‪1839‬م‪ .‬کال ک‪３‬‬ ‫‪ Vulcanisation‬عﻤﻠﻴﻪ پﻪ طبﻴعﻲ رب‪ ７‬باﻧدې ترسره ک‪７‬ه چ‪ ３‬ﻧ‪＋‬ﻠﻴدوﻧکﻲ او ﻣات‪５‬دوﻧکﻲ طبﻴعﻲ رب‪ ７‬تﻪ ﻳ‪３‬‬ ‫بدﻟﻮن ورک‪ ７‬او پﻪ کﻠک او غ‪＋‬تﻠﻲ رب‪ ７‬ﻳ‪ ３‬تبدﻳﻞ ک‪ ،７‬د ﻻستﻪ راغﻠﻲ رب‪ ７‬خﻮاص‪ ،‬د ﻫغﻪ سﻠفرو ﻣقدار پﻮرې اړه‬ ‫ﻟري کﻮم چ‪ ３‬پﻪ اﻳزوپرﻳﻦ ک‪ ３‬ور زﻳاتﻴ‪８‬ي‪ ،‬کﻪ چ‪５‬رې د ورزﻳات شﻮي سﻠفر کچﻪ ﻟﻪ ‪＇ 1%‬خﻪ تر ‪ 5%‬پﻮرې‬ ‫وي؛ ﻧﻮ ﻻستﻪ راغﻠﻰ رب‪ ７‬ﻧرم وي چ‪ ３‬ﻟﻪ ﻫغﻪ ＇خﻪ پﻪ دست کشﻮ‪ ،‬د ！اﻳروﻧﻮ دﻧﻨﻪ ！ﻴﻮب او ﻧﻮرو ‪＄‬اﻳﻮ ک‪ ３‬کارول‬ ‫کﻴ‪８‬ي‪ .‬کﻪ چﻴرې د سﻠفر کچﻪ د ‪ 30%‬پﻮرې وي‪ ،‬ددې رب‪ ７‬کﻠکﻮاﻟﻲ ډ‪４‬ر دی او ﻟﻪ ﻫغﻪ ＇خﻪ د ﻣﻮ！رو د تاﻳروﻧﻮ‬ ‫پﻪ جﻮړوﻟﻮک‪ ３‬گ＂ﻪ اخ‪５‬ستﻞ کﻴ‪８‬ي‬ ‫پﻪ ‪1920‬ز‪ .‬کال ک‪ ３‬اﻟﻤاﻧﻲ عاﻟﻢ کارل زاﻳگﻠر (‪ )Karl ziegler‬ﻟﻮﻣ‪７‬ى ‪＄‬ﻞ ﻣصﻨﻮعﻲ رب‪ ７‬د پﻮﻟﻲ ﻣﻴراﻳزﻳشﻦ‬ ‫تعاﻣﻞ پربﻨس＀ د پطروﻟﻴﻢ ﻟﻪ بﻴﻮتاداﻳﻦ ＇خﻪ پﻪ ﻻس راوړ‪ ،‬ﻻستﻪ را غﻠی رب‪ ７‬ﻳ‪ ３‬پﻪ ‪ Bu Na‬و＊ﻮد‪ ،‬دﻟتﻪ ‪ Bu‬د‬ ‫بﻴﻮتاداﻳﻦ او ‪ Na‬ﻟﻪ سﻮدﻳﻢ ＇خﻪ ﻧﻤاﻳﻨده گﻲ کﻮي کﻮم چ‪ ３‬پﻪ دې تعاﻣﻞ ک‪ ３‬د کتﻠست پﻪ تﻮ‪－‬ﻪ کارول شﻮى دى‪:‬‬

‫‪)n‬‬

‫‪CH 2 CH 2 CH = CH CH 2 CH 2 CH = CH CH 2‬‬

‫(‬

‫‪Na‬‬

‫‪CH 2 = CH CH = CH 2‬‬ ‫‪1,3 butadiene‬‬

‫‪polybutadiene‬‬

‫د بﻴﻮتاداﻳﻦ د پﻮﻟﻲ ﻣﻴر پﻪ ﻻستﻪ راوړﻟﻮ سره د ﻣﻮ！روﻧﻮ دجﻮړوﻟﻮ صﻨعت پرﻣخت‪ ，‬وک‪ ７‬چ‪！ ３‬اﻳروﻧﻪ او د‬ ‫ﻣﻮ！رو دﻧﻨﻪ او باﻧدﻧﻴﻮ ساﻣاﻧﻮﻧﻮ پﻪ جﻮړوﻟﻮ ک‪ ３‬ﻟﻪ ﻫﻤدې رب‪＇ ７‬خﻪ کار اخﻴستﻞ کﻴ‪８‬ي‪ .‬پﻮﻟﻲ ستﻴارﻳﻦ ‪ -‬بﻴﻮتاداﻳﻦ‬ ‫(‪ )Styerene-butadiene‬بﻞ ﻣصﻨﻮعﻲ رب‪ ７‬دى چ‪ ３‬پﻪ (‪＊ )SBR‬ﻮدل شﻮی دی‪ ،‬ﻳﻮ کﻮ پﻮﻟﻲ ﻣﻴر دی‪ ،‬دا‬ ‫رب‪ ７‬ﻟﻪ دوو ب‪５‬ﻼب‪５‬ﻠﻮ ﻣﻮﻧﻮ ﻣﻴروﻧﻮ ＇خﻪ جﻮړشﻮى دى‪:‬‬ ‫‪CH 2‬‬

‫‪CH = CH‬‬

‫‪CH 2‬‬

‫‪CH 2‬‬

‫‪CH = CH‬‬

‫‪CH 2‬‬

‫‪CH‬‬

‫‪CH 2‬‬

‫‪CH 2CH = CHCH 2‬‬ ‫‪CH = CH 2‬‬

‫‪nCH 2 = CH + 3nCH 2 = CH‬‬

‫‪n‬‬

‫(‪ )3_13‬شکﻞ‪ :‬پﻮﻟﻲ ستﻴارﻳﻦ بﻴﻮتاداﻳﻦ (‪)PolyStyerene-butadiene‬‬

‫‪٢٣٨‬‬

‫ﻧﻴﻮپرﻳﻦ د ﻣصﻨﻮعﻲ رب‪ ７‬بﻞ ډول دى چ‪ ３‬د طبﻴعﻲ رب‪ ７‬پﻪ ‪＄‬اى ﻟﻪ ﻫغﻪ ＇خﻪ گ＂ﻪ اخ‪５‬ستﻞ کﻴ‪８‬ي‪ ،‬دا رب‪ ７‬د ‪ - 2‬کﻠﻮروبﻴﻮتاداﻳﻦ‬ ‫(‪ )2-chlrobuta diene‬ﻟﻪ پﻮﻟﻲ ﻣﻴراﻳزﻳشﻦ ＇خﻪ ﻻستﻪ را‪＄‬ﻲ او ﻣﻮﻧﻮﻣﻴر ﻳ‪ ３‬اﻳزو پرﻳﻦ تﻪ ورتﻪ دي؛ خﻮ داﻳزو پرﻳﻦ‬ ‫د ﻣﻴتاﻳﻞ پات‪ ３‬شﻮﻧ‪ ３‬پﻪ کﻠﻮرو پرﻳﻦ ک‪ ３‬پﻪ کﻠﻮرﻳﻦ تعﻮﻳض شﻮي دي‪ ،‬د ﻫغﻮی فﻮروﻣﻮﻟﻮﻧﻪ پﻪ ﻻﻧدې ډول دي‪:‬‬ ‫‪CH = C CH = CH , CH = C CH = CH‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫| ‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫|‬ ‫‪CH 3‬‬ ‫‪Cl‬‬ ‫‪CH‬‬ ‫‪Isoprene‬‬ ‫‪2 chlrobutadiene‬‬

‫پﻪ دې ﻣﻮﻧﻮ ﻣﻴر ک‪ ３‬د کﻠﻮرﻳﻦ شتﻮن د غﻮړﻳﻮ او عضﻮي ﻣحﻠﻮﻟﻮﻧﻮ پر ﻣقابﻞ ک‪ ３‬د ﻫغﻪ د کﻠکﻮاﻟﻲ د زﻳاتﻴدو‬ ‫ﻻﻣﻞ گر‪＄‬ﻴدﻟی دی‪ ،‬د ﻫغﻪ پﻮﻟﻲ ﻣﻴراﻳزﻳشﻦ پﻪ ﻻﻧدې ډول دي‪:‬‬

‫‪n‬‬

‫‪CH 2 = C CH CH 2‬‬ ‫|‬ ‫‪Cl‬‬

‫‪n CH = C CH = CH‬‬ ‫| ‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪Cl‬‬

‫(‪ )4_13‬شکﻞ‪ :‬د ﻣﻮ！روﻧﻮ پﻪ ！اﻳروﻧﻮ ک‪ ３‬ﻣصﻨﻮعﻲ رب‪７‬‬

‫‪ :2_1_13‬پﻮﻟﻲ ستﻴارﻳﻦ‬

‫کﻪ د اﻳتﻴﻠﻴﻦ د ﻫاﻳدروجﻦ ﻳﻮ اتﻮم د بﻨزﻳﻦ پﻪ ک‪７‬ۍ باﻧدې تعﻮﻳض شﻲ‪ ،‬د ستﻴارﻳﻦ ﻣﻮﻧﻮ ﻣﻴر ﻻستﻪ را‪＄‬ﻲ چ‪３‬‬ ‫فﻮرﻣﻮل ﻳ‪ ３‬پﻪ ﻻﻧدې ډول دی‪:‬‬ ‫‪CH = CH‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪Styerene‬‬

‫د ستﻴارﻳﻦ ﻟﻪ پﻮﻟﻲ ﻣﻴراﻳزﻳشﻦ ＇خﻪ پﻮﻟﻲ ستﻴارﻳﻦ ﻻستﻪ را‪＄‬ﻲ چ‪ ３‬پﻪ ﻻﻧدې ډول ＊ﻮدل کﻴ‪８‬ي‪:‬‬ ‫‪Styerene‬‬ ‫‪Poly styerene‬‬ ‫‪CH2 CH‬‬

‫‪nCH 2 = CH‬‬

‫‪n‬‬

‫پﻼستﻴکﻮﻧﻪ ﻟﻪ پﻮﻟﻲ ستﻴارﻳﻦ ＇خﻪ جﻮړ شﻮي دي‪ ،‬پﻼستﻴکﻲ ﻟﻮ＊ﻲ او د کﻮر د اړتﻴا ﻧﻮر تﻮکﻲ ﻟﻪ دې پﻮﻟﻲ‬ ‫ﻣﻴر ＇خﻪ جﻮړ شﻮي دي‪.‬‬ ‫‪٢٣٩‬‬

‫(‪ )5_13‬شکﻞ‪ :‬د پﻮﻟﻲ ستﻴارﻳﻦ ＇خﻪ جﻮړشﻮي ﻟﻮ＊ﻲ‬

‫‪ :2_13‬ﻣتراکﻢ شﻮي پﻮﻟﻲ ﻣﻴروﻧﻪ (‪)Condensation Polymers‬‬ ‫ﻫغﻪ پﻮﻟﻲ ﻣﻴروﻧﻪ چ‪ ３‬پﻪ تﻴرو ﻟﻮستﻮﻧﻮکﻲ ﻣطاﻟعﻪ شﻮل‪ ،‬د جﻤعﻲ پﻮﻟﻲ ﻣﻴروﻧﻮ ﻟﻪ ډوﻟﻮﻧﻮ ＇خﻪ دي‪ ،‬پﻪ ﻫغﻮى‬ ‫ک‪ ３‬د ﻣﻮﻧﻮ ﻣﻴروﻧﻮ ！ﻮﻟ‪ ３‬برخ‪ ３‬پرتﻪ د کﻤ‪＋‬ت شاﻣﻠ‪ ３‬دي؛ خﻮ پﻪ ﻣتراکﻢ شﻮو پﻮﻟﻲ ﻣﻴروﻧﻮ ک‪ ３‬د ﻣﻮﻧﻮ ﻣﻴروﻧﻮ ‪＄‬ﻴﻨ‪３‬‬ ‫برخ‪ ３‬وﻧ‪６‬ه ﻧﻪ ﻟري‪ ،‬دا جﻼ شﻮې برخ‪ ３‬پﻪ عﻤﻮﻣﻲ تﻮ‪－‬ﻪ اوبﻪ دي چ‪ ３‬د تراکﻢ د عﻤﻠﻴ‪)Condensation( ３‬‬ ‫پﻪ واسطﻪ ﻣﻨ‪ ＃‬تﻪ را‪＄‬ﻲ‪.‬‬ ‫ﻣتراکﻢ شﻮى پﻮﻟﻲ ﻣﻴروﻧﻪ د ﻫغﻮ پﻮﻟﻲ ﻣﻴروﻧﻮ ﻟﻪ ډوﻟﻮﻧﻮ＇خﻪ دي چ‪ ３‬د ترکﻴبﻲ تعاﻣﻠﻮﻧﻮ پﻪ واسطﻪ جﻮړﻳ‪８‬ي‪،‬‬ ‫د دې پﻮﻟﻲ ﻣﻴروﻧﻮ ﻣﻮﻧﻮ ﻣﻴروﻧﻪ‪ ،‬دوه وظﻴفﻪ ﻳﻲ گروپﻮﻧﻪ ﻟري چ‪ ３‬ﻫر ﻣﻮﻧﻮ ﻣﻴر د ﻫﻤدغﻮ گروپﻮﻧﻮ ﻟﻪ ﻻرې ﻟﻪ دوو‬ ‫ﻧﻮرو ﻣﻮﻧﻮ ﻣﻴروﻧﻮ سره اړﻳک‪ ３‬جﻮړوي‪.‬‬ ‫ﻣتراکﻢ شﻮي پﻮﻟﻲ ﻣﻴروﻧﻪ د کﻮپﻮﻟﻲ ﻣﻴروﻧﻮ ﻟﻪ ډوﻟﻮﻧﻮ ＇خﻪ دي (کﻮ پﻮﻟﻲ ﻣﻴر د ﻫغﻮ پﻮﻟﻲ ﻣﻴروﻧﻮ ﻟﻪ ډول ＇خﻪ‬ ‫دي چ‪ ３‬ﻟﻪ دوو ﻳا ＇ﻮ بﻴﻼ بﻴﻠﻮ ﻣﻮﻧﻮ ﻣﻴروﻧﻮ ＇خﻪ جﻮړ شﻮي دي)‪.‬‬

‫‪ :1-2_13‬پﻮﻟﻲ اﻳستروﻧﻪ‬ ‫پﻮﻟﻲ اﻳستروﻧﻪ؛ ﻟکﻪ دکرون (‪ )Dacron‬د ﻣتراکﻢ شﻮو پﻮﻟﻲ ﻣﻴروﻧﻮ ﻟﻪ ډوﻟﻮﻧﻮ ＇خﻪ دي چ‪ ３‬د اﻳتﻴﻠﻴﻦ‬ ‫گﻼﻳکﻮل او فتاﻟﻴک اسﻴد ﻟﻪ تراکﻢ ＇خﻪ ﻟﻪ ﻻﻧدې ﻣعادﻟ‪ ３‬سره سﻢ ﻻستﻪ راغﻠﻲ دي‪:‬‬

‫د اﻳتﻠﻴﻦ گﻼﻳکﻮل د ﻫاﻳدروکسﻴﻞ گروپ د تري فتاﻟﻴک اسﻴد د‬ ‫کاربﻮ کسﻴﻞ ﻟﻪ گروپﻮﻧﻮ سره تعاﻣﻞ کﻮي‪ ،‬اوږده زﻧ‪％‬ﻴروﻧﻪ ﻳ‪ ３‬د اﻳستري‬ ‫اړﻳکﻮ ﻟﻪ درﻟﻮدﻟﻮ سره جﻮړ ک‪７‬ي دي‪ ،‬پﻮﻟﻲ اﻳتﻠﻴﻦ فتاﻟﻴک پﻪ بﻴﻼ بﻴﻠﻮ‬ ‫برخﻮ ک‪ ３‬کارول کﻴ‪８‬ي‪ ،‬د ！اﻳروﻧﻮ‪ ،‬قﻠﻤﻮﻧﻮ او بﻮتﻠﻮﻧﻮ پﻪ جﻮړوﻟﻮک‪ ３‬پﻪ‬ ‫کار وړل شﻮي او ﻫﻢ د ﻫغﻮ کاﻟﻴﻮ تاروﻧﻪ چ‪ ３‬اوتﻮ کﻮﻟﻮتﻪ ارتﻴا ﻧﻪ ﻟري‪،‬‬ ‫ترې جﻮړشﻮي دي‪ ،‬ﻻﻧدې شکﻠﻮﻧﻪ ﻧﻮﻣﻮړي تاروﻧﻪ ＊ﻴﻲ‪:‬‬ ‫‪٢٤٠‬‬

‫(‪ )6_13‬شکﻞ‪ :‬د پﻮﻟﻲ اﻳستروﻧﻮ تاروﻧﻪ‬

‫کﻪ چﻴرې داس‪ ３‬پﻮﻟﻲ ﻣﻴروﻧﻪ د فﻠﻢ پﻪ ب‪２‬ﻪ جﻮړ شﻲ‪ ،‬د ﻣﻴﻠر (‪ )Mylar‬پﻪ ﻧﻮم ﻳاد‪８４‬ي چ‪ ３‬د ！ﻴپ‪ ،‬وﻳدﻳﻮ او‬ ‫ﻧﻮرو تﻮکﻮ پﻪ جﻮړوﻟﻮ ک‪ ３‬پﻪ کار وړل کﻴ‪８‬ي‪ .‬ﻟﻪ پﻮﻟﻲ اﻳستروﻧﻮ ＇خﻪ د اﻟﻴافﻮﻧﻮ‪ ،‬فﻠﻤﻮﻧﻮ او پﻼستﻴکﻲ بﻮتﻠﻮﻧﻮ پﻪ‬ ‫جﻮړ ﻟﻮک‪ ３‬ﻫﻢ گ＂ﻪ اخ‪５‬ستﻞ کﻴ‪８‬ي‪.‬‬

‫‪ :2_2_13‬پﻮﻟﻲ اﻣاﻳدوﻧﻪ‬ ‫پﻮﻟﻲ اﻣاﻳدوﻧﻪ د ﻣتراکﻢ شﻮو پﻮﻟﻲ ﻣﻴروﻧﻮ ډول دى چ‪ ３‬د ﻫغﻮى پﻪ ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ ک‪ ３‬د اﻣاﻳدي اړﻳک‪( ３‬‬

‫‪H O‬‬ ‫|| |‬ ‫‪N C‬‬

‫) شتﻮن‬

‫ﻟري‪ ،‬د دې ډول پﻮﻟﻲ ﻣﻴروﻧﻮ ＊ﻪ بﻴﻠ‪／‬ﻪ د ‪ -6,6‬ﻧﻴﻠﻮن )‪ (6,6 - nylon‬دی چ‪ ３‬د ادﻳپﻴک اسﻴد او ﻫگزا ﻣﻴتاﻳﻠﻴﻦ ډاى اﻣﻴﻦ‬ ‫ﻟﻪ ﻣﻮﻧﻮ ﻣﻴروﻧﻮ ＇خﻪ ﻻس تﻪ را‪＄‬ﻲ‪ ،‬د اد ﻳپﻴک اسﻴد دکاربﻮ کسﻴﻞ گروپ د ﻫگزان ډاى اﻣﻴﻦ ﻟﻪ اﻣﻴﻨﻮ گروپﻮ سره تعاﻣﻞ‬ ‫کﻮي‪ ،‬پﻪ پاﻳﻠﻪ ک‪ ３‬د اوبﻮ ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻪ جﻼ او د ﻫغﻮى پﻮﻟﻲ ﻣﻴر ﻻس تﻪ را‪＄‬ﻰ‪:‬‬ ‫‪nH N (CH2) NH + nHOOC (CH2) COOH‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪Hexadiamine‬‬ ‫‪Adipic acide‬‬ ‫‪O‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪H O‬‬ ‫|‬ ‫|| |‬ ‫||‬ ‫‪N (CH2)6 N C (CH2)4 C‬‬

‫‪+nH 2O‬‬ ‫‪n‬‬

‫‪Nylon 6,6‬‬

‫ﻻستﻪ راغﻠی پﻮﻟﻲ ﻣﻴر د دوو بﻴﻼ بﻴﻠﻮ ﻣﻮﻧﻮ ﻣﻴروﻧﻮ ﻟروﻧکﻲ دي او ﻳﻮ کﻮ‬ ‫پﻮﻟﻲ ﻣﻴر دي؛ دا چ‪ ３‬ﻫر ﻳﻮ ﻣﻮﻧﻮﻣﻴر شپ‪ ،８‬شپ‪ ８‬اتﻮﻣﻪ کاربﻦ ﻟري؛ ﻧﻮ ﻟﻪ دې کبﻠﻪ د‬ ‫‪ -6,6‬ﻧﻴﻠﻮن پﻪ ﻧﻮم ﻳا دﻳ‪８‬ي‪ ،‬ﻧﻮﻣﻮړی پﻮﻟﻲ ﻣﻴر پﻪ ‪1935‬م‪ .‬کال ک‪ ３‬د ﻳﻮ عاﻟﻢ پﻪ‬ ‫واسطﻪ چ‪ ３‬ﻧﻮم ﻳ‪ ３‬واﻟس کروتر (‪ )Dr.Wallace carothers‬و‪ ،‬ﻻس تﻪ‬ ‫راغﻠﻰ‪ ،‬دا پﻮﻟﻲ ﻣﻴر د کاروﻟﻮ ډ‪４‬ر ‪＄‬اﻳﻮﻧﻪ ﻟري‪ ،‬د پﻮﻟﻲ اﻣاﻳدوﻧﻮ د ﻫغﻮي ﻟﻪ ډﻟ‪３‬‬ ‫＇خﻪ د ﻧﻴﻠﻮن کاﻟﻴﻮ دجﻮړوﻟﻮ ﻟپاره ترﻳﻨﻪ ‪＂－‬ﻪ اخ‪５‬ستﻞ کﻴ‪８‬ي؛ کﻪ پﻮﻟﻲ اﻣاﻳدوﻧﻮ‬ ‫تﻪ وړاﻧ‪ ３／‬ورک‪７‬ل شﻲ‪ ،‬کﻠک او ﻣتراکﻢ(‪ )Cross-linking‬کﻴ‪８‬ي او پﻪ‬ ‫ډﻳرو کﻠکﻮ تﻮکﻮ تبدﻳﻠﻴ‪８‬ي چ‪ ３‬ﻟﻪ ﻫغﻮى ＇خﻪ د ﻣرﻣﻴﻮ ضد واسک＂ﻮﻧﻮ پﻪ‬ ‫(‪ )7_13‬شکﻞ‪ 6,6 :‬ﻧﻴلﻮن (‪)6,6-Nylon‬‬ ‫جﻮړوﻟﻮ ک‪ ３‬کار اخﻴستﻞ کﻴ‪８‬ي‪.‬‬ ‫‪ :3_13‬ساﻳﻨس‪ ،‬تکﻨاﻟﻮژي او ！ﻮﻟﻨﻪ‬ ‫ﻣصﻨﻮعﻲ پﻮﻟﻲ ﻣﻴروﻧﻪ د را تﻠﻮﻧکﻮ او ﻧﻦ ور‪ ３＄‬تﻮکﻲ دي‪ ،‬دا تﻮکﻲ پﻪ او سﻨ‪ ９‬زﻣاﻧﻪ ک‪ ３‬د کاروﻟﻮ ډ‪４‬ر ‪＄‬اﻳﻮﻧﻪ ﻟري‬ ‫او پﻪ راتﻠﻮﻧکﻲ ک‪ ３‬ﻫﻢ د پﻮﻟﻲ ﻣﻴروﻧﻮ ب‪５‬ﻼب‪５‬ﻞ ډوﻟﻮﻧﻪ ترکﻴب او ور＇خﻪ بﻪ گ＂ﻪ واخﻴستﻞ شﻲ‪ ،‬پﻪ اوسﻨ‪ ９‬زﻣاﻧﻪ ک‪ ３‬ﻣﻬﻢ‬ ‫پﻼستﻴکﻮﻧﻪ ترکﻴب شﻮي چ‪ ３‬سپک‪ ،‬کﻠک او د بر‪＋４‬ﻨا ت‪５‬روﻧکﻲ دي چ‪ ３‬ﻣقاوﻣت ﻳ‪ ３‬ﻟﻪ ﻫغﻮ فﻮﻻدو سره ﻳﻮ شان دی کﻮم‬ ‫چ‪ ３‬ورسره ﻫﻢ اﻧدازه دي‪ ،‬کﻪ ＇ﻪ ﻫﻢ پﻼستﻴکﻮﻧﻮ ‪＄‬ﻴﻨ‪ ３‬وړې ستﻮﻧزې راﻣﻨ‪ ＃‬تﻪ ک‪７‬ې؛ خﻮ دا ستﻮﻧزې دوﻣره زﻳات‪ ３‬او د‬ ‫پام وړﻧﻪ دي‪ .‬پﻪ ﻧﻨﻨﻲ طبابت ک‪ ３‬د اﻧساﻧﻮﻧﻮ د بدن ‪＄‬ﻴﻨ‪ ３‬غ‪７‬ي چ‪ ３‬ﻟﻪ ﻫغﻮى د بدن اصﻠﻲ غ‪７‬ى خپﻠ‪ ３‬دﻧدې تر سره کﻮﻟی‬ ‫ﻧﻪ شﻲ او ﻟﻪ کاره ﻟﻮﻳدﻟﻲ وي‪ ،‬ﻟﻪ ﻣصﻨﻮعﻲ غ‪７‬و＇خﻪ چ‪ ３‬ﻟﻪ پﻮﻟ‪ ３‬ﻣﻴروﻧﻮ ＇خﻪ جﻮړشﻮى دي‪ ،‬گ＂ﻪ اخﻴستﻞ کﻴ‪８‬ي‪ ،‬پﻪ‬ ‫راتﻠﻮﻧکﻲ ک‪ ３‬کﻴداى شﻲ چ‪ ３‬ﻣصﻨﻮعﻲ ﻫ‪６‬وکﻲ داس‪ ３‬جﻮړ ک‪７‬ي چ‪ ３‬د اصﻠﻲ ﻫ‪６‬وکﻮ سره اړﻳکﻪ ورک‪７‬ي تر ＇ﻮ د ﻫغﻮی‬ ‫د ودې ﻻﻣﻞ و گر‪＄‬ﻲ کﻮم چ‪ ３‬د ﻫغﻮي سره ﻳ‪ ３‬اړﻳکﻪ ت‪７‬ل شﻮي ده‪ ،‬ﻫﻤدارﻧگﻪ زړه‪ ،‬س‪８‬ي او ‪＄‬ﻴ‪／‬ر بﻪ ﻫﻢ ﻟﻪ ﻣصﻨﻮعﻲ‬ ‫‪٢٤١‬‬

‫پﻮﻟ‪ ３‬ﻣﻴروﻧﻮ ＇خﻪ جﻮړ شﻲ‪ ،‬د زړه واﻟﻮﻧﻪ ﻫﻢ ﻟﻪ ﻣصﻨﻮعﻲ پﻮﻟﻲ ﻣﻴروﻧﻮ ＇خﻪ جﻮړشﻮي دي‪ ،‬د اﻧساﻧاﻧﻮ د بدن بﻴﻼ بﻴﻞ‬ ‫غ‪７‬ي‪ :‬ﻟکﻪ غﻮږوﻧﻪ‪ ،‬ﻻسﻮﻧﻪ‪ ،‬پ‪ ３＋‬او د اﻧساﻧاﻧﻮ د بدن ﻧﻮر غ‪７‬ې پﻪ دې وروستﻴﻮ ک‪ ３‬د ﻫﻤدغﻮ ﻣصﻨﻮعﻲ پﻮﻟ‪ ３‬ﻣﻴروﻧﻮ ＇خﻪ‬ ‫جﻮړ شﻮي دي ﻟﻪ بدن ＇خﻪ د بﻴگاﻧﻪ ﻣﻮاد ﻟرﻳکﻮل‪ ،‬ډﻳره ﻟﻮ ﻪ ستﻮﻧزه ﻳی اﻧجﻴﻨﻴراﻧﻮ او دﻳزاﻳﻨراﻧﻮ تﻪ ورپ‪＋５‬ﻪ ک‪７‬ې ده؛ ‪＄‬کﻪ د‬ ‫اﻧساﻧاﻧﻮ ‪＄‬ان پﻪ سﻴستﻢ کﻰ بﻴ‪／‬اﻧﻪ ﻣﻮاد د ﻧﻨﻪ ﻧﻪ ﻣﻨﻰ پردي ﻣﻮاد او ﻫغﻪ ﻟري کﻮي چ‪ ３‬ﻣصﻨﻮعﻰ غ‪７‬ي ﻫﻢ ﻟﻪ ﻫﻤدې پردﻳﻮ‬ ‫ﻣﻮادو ＇خﻪ جﻮړ شﻮي او طبﻴعﻲ غ‪７‬ي ﻫغﻮى تﻪ د تﻬاجﻤﻲ ﻣﻮادو پﻪ ستر‪－‬ﻪ ‪－‬ﻮري او ﻟرې کﻮي ﻳ‪ ،３‬ﻫغﻪ ﻣﻮاد د بدن د‬ ‫ﻣصﻨﻮعﻲ غ‪７‬و د جﻮړﻟﻮ ﻟپاره ﻣﻨاسب دي چ‪ ３‬د دې سﻴستﻤﻮﻧﻮ دﻟرې کﻮﻟﻮ دحاﻟت دچﻤتﻮاﻟﻲ ﻻﻣﻞ وﻧﻪ شﻲ او د ﻫغﻮى سره‬ ‫روغﻪ جﻮړه و ک‪７‬ﻻى شﻲ د ﻣصﻨﻮعﻲ تﻮکﻮ ﻟروﻧکﻮ اعضاو ﻟﻮﻳﻪ ستﻮﻧزه داده چ‪ ３‬دﻫغﻮي ﻫﻤدا برخﻪ د وﻳﻨ‪ ３‬د پرن کﻴدو‬ ‫ﻻﻣﻞ گر‪＄‬ﻲ او د وﻳﻨ‪ ３‬عادي بﻬﻴر گ‪６‬وډ وي‪ ،‬د وﻳﻨ‪ ３‬د بﻬﻴرچ＂کتﻴا پﻪ پﻴﻮﻧد شﻮي ﻣصﻨﻮع‪ ３‬دﻳزاﻳﻦ شﻮې برخﻪ ک‪ ３‬ډ‪４‬ر ﻣﻬﻢ‬ ‫دى‪ ،‬د وﻳﻨ‪ ３‬د غﻴر ﻧﻮرﻣاﻟ‪ ３‬چ＂کتﻴا پﻪ دې برخﻪ ک‪ ３‬د وﻳﻨ‪ ３‬د پرن کﻴدو ﻻﻣﻞ کﻴ‪８‬ي‪ .‬د اصﻠﻲ غ‪７‬و د برخ‪ ３‬او د ﻣصﻨﻮعﻲ‬ ‫ﻧ‪＋‬تﻠ‪ ３‬برخ‪ ３‬ډ‪４‬ره ＊کاره ستﻮﻧزه‪ ،‬د ﻣصﻨﻮعﻲ ﻧ‪＋‬تﻞ شﻮ او د طبﻴعﻲ برخ‪ ３‬دﻧسجﻮﻧﻮ تر ﻣﻨ‪ ＃‬د اړﻳکﻮ ت‪７‬ل دي‪ .‬ﻫغﻪ تﻮکی‬ ‫چ‪ ３‬د خﻮړو پﻪ تﻮ‪－‬ﻪ بدن تﻪ وردﻧﻨﻪ کﻴ‪８‬ي‪ ،‬د طبﻴعﻲ ﻧسجﻮﻧﻮ د ﻳﻮې برخ‪ ３‬د ﻫغﻮی رشتﻮي ﻧسجﻮﻧﻮ د ودې ﻻﻣﻞ کﻴ‪８‬ي‬ ‫کﻮم چﻰ ﻣصﻨﻮعﻲ ﻧ‪＋‬ﻠﻮل شﻮې برخ‪ ３‬تﻪ ﻧژدې وي‪ ،‬دا برخﻪ کﻠکﻪ او ﻣات‪５‬دوﻧک‪ ３‬وي چ‪ ３‬د درد راﻣﻨحتﻪ ک‪５‬دو‪ ،‬پ‪７‬سﻴدو‬ ‫او د طبﻴعﻲ ﻧسجﻮﻧﻮ د ش‪４７‬دو ﻻﻣﻞ گر‪＄‬ﻲ‪ .‬ﻫغﻪ ﻣصﻨﻮعﻰ پﻮﻟﻲ ﻣﻴر چ‪ ３‬پﻪ طبابت ک‪ ３‬ډ‪４‬ر پﻪ کار وړل کﻴ‪８‬ي‪ ،‬د سﻠﻴکان‬ ‫ﻟﻪ رب‪＇ ７‬خﻪ عبارت دى چ‪ ３‬د (‪ )Silastic‬پﻪ ﻧﻮم ﻳادﻳ‪ ８‬ي او د پﻮﻟﻲ ﻣﻴر فﻮرﻣﻮل ﻳ‪ ３‬پﻪ ﻻﻧدى ډول دي‪.‬‬

‫‪n‬‬

‫‪Si CH 3‬‬ ‫|‬ ‫‪CH 3‬‬

‫‪O‬‬

‫‪Polydimethylsilotane‬‬ ‫ﻫغﻪ غشاوې چ‪ ３‬د ‪＇ Polydimethylsilotane‬خﻪ جﻮړې شﻮي دي‪ ،‬د ﻣصﻨﻮعﻲ پﻮستکﻲ پﻪ تﻮ‪－‬ﻪ د‬ ‫سﻮزﻳدو د قرباﻧﻴا ﻧﻮ د درﻣﻠﻨ‪ ３‬ﻟپاره پﻪ کاروړل ک‪８５‬ي‪ .‬د وﻳﻨ‪ ３‬ﻣصﻨﻮعﻲ رﻧگﻮﻧﻪ د دکرون ﻳا تﻴفﻼن (‪ )Teflon‬ﻟﻪ پﻮﻟﻲ‬ ‫اﻳستر ＇خﻪ جﻮړ شﻮي دي‪ ،‬پﻪ دې اړه د ﻣصﻨﻮعﻲ پﻮﻟﻲ ﻣﻴروﻧﻮ پﻪ ﻟﻮست ک‪ ３‬ﻣعﻠﻮﻣات وړاﻧدې شﻮي دي‪ .‬د پﻮﻟﻲ وﻳﻨاﻳﻞ‬ ‫د پﻼستﻴکﻮﻧﻮ ( پﻮﻟﻲ اﻳتﻴﻠﻴﻦ پﻼستﻴکﻮﻧﻮ) ＇خﻪ د اوبﻮ پاﻳپﻮﻧﻮ پﻪ جﻮړوﻟﻮ‪ ،‬د دﻳﻮاﻟﻮﻧﻮ پﻮ＊ﻮﻟﻮ‪ ،‬د دروازو او ک‪ ７‬کﻴﻮ د‬ ‫چﻮکا！ﻮﻧﻮ پﻪ جﻮړوﻟﻮ‪ ،‬د تﻮدوخ‪ ３‬ﻧﻪ تﻴرووﻧکﻮ او د بر‪＋４‬ﻨاﻳﻲ ساﻣاﻧﻮﻧﻮ او ﻣﻮادو پﻪ پﻮ＊ﻮﻟﻮ ک‪ ３‬ترې گ＂ﻪ اخ‪５‬ستﻞ کﻴ‪８‬ي‪.‬‬ ‫ﻟﻪ ﻣصﻨﻮعﻲ پﻮﻟﻲ ﻣﻴروﻧﻮ ＇خﻪ د اﻟﻮتکﻮ پﻪ د ﻧﻨﻪ برخﻮ ک‪ ３‬گ＂ﻪ اخ‪５‬ستﻞ کﻴ‪８‬ي‪ ،‬خﻮ د اﻟﻮتکﻮ پﻪ وزروک‪ ３‬ﻫﻢ ﻟﻪ‬ ‫ﻣصﻨﻮعﻲ پﻮﻟﻲ ﻣﻴروﻧﻮ ＇خﻪ چ‪ ３‬ترکﻴبﻰ ﻟ‪ ８‬وزن ﻟري او د کﻤپﻮزﻳ＀ (‪ )Composite‬پﻪ ﻧﻮم ﻳاد‪８４‬ي‪ ،‬کار اخ‪５‬ستﻞ‬ ‫کﻴ‪８‬ي‪ .‬پﻪ اوسﻨ‪ ９‬پ‪７５‬ۍ ک‪ ３‬د ！اﻳر ﻟروﻧکﻮ ﻣاشﻴﻨﻮﻧﻮ پرزي ﻟﻪ ﻣصﻨﻮعﻲ پﻮﻟﻲ ﻣﻴرو ＇خﻪ جﻮړې شﻮي او ددې اﻣکان‬ ‫شتﻪ چ‪ ３‬پﻪ ﻧژدې را تﻠﻮﻧکﻲ پ‪７５‬ۍ ک‪ ３‬د ﻣﻮ！روﻧﻮ اسکﻠﻴ＀ ﻫﻢ د کﻠک پﻼستﻴک چ‪ ３‬ﻟﻪ کﻤپﻮزﻳ＀ ﻣﻮادو ＇خﻪ‬ ‫جﻮړ‪８４‬ي‪ ،‬پﻪ راتﻠﻮﻧکﻮ وختﻮﻧﻮ ک‪ ３‬بﻪ د برﻳ‪＋‬ﻨا د ﻫادي پﻼستﻴکﻮ ＇خﻪ د ﻣاشﻴﻨﻮﻧﻮ سپک‪ ３‬بترۍ جﻮړې شﻲ‪.‬‬ ‫د دې اﻣکان ﻫﻢ شتﻪ چ‪ ３‬پﻪ ‪ 21‬م‪ .‬پﻴ‪７‬ۍ ک‪ ３‬ﻳﻮشﻤ‪５‬ر داس‪ ３‬پﻮﻟﻲ ﻣﻴروﻧﻪ ترکﻴب شﻲ‪ ،‬کﻮم چ‪ ３‬د ډﻳرو د‬ ‫حﻴراﻧتﻴاوړ وي‪ ،‬د فﻮتﻮ سﻨتﻴز (‪ )photosynthesis‬عﻤﻠﻴ‪ ３‬پﻪ پاﻳﻠﻪ ک‪ ３‬زﻣﻮﻧ‪ ８‬د اړتﻴا وړ غذاﻳﻲ ﻣﻮاد او اکسﻴجﻦ‬ ‫ﻻستﻪ را‪＄‬ﻲ چ‪ ３‬پﻪ دې ﻣﻮادوک‪ ３‬د ﻟﻤر اﻧرژي زﻳرﻣﻪ او ﻟﻪ ﻫغ‪＇ ３‬خﻪ پﻪ ور‪＄‬ﻨ ﻮ حﻴاتﻲ کﻴﻤﻴاوي تعاﻣﻠﻮﻧﻮ ک‪ ３‬گ＂ﻪ‬ ‫اخ‪５‬ستﻞ کﻴ‪８‬ي‪ .‬پﻪ دې وروستﻴﻮ پﻴ‪７‬ﻳﻮ ک‪ ３‬کﻮ＊） شﻮی چ‪ ３‬تر＇ﻮ داس‪ ３‬پﻮﻟﻲ ﻣﻴروﻧﻪ دﻳزاﻳﻦ ک‪７‬ي چ‪ ３‬د ﻟﻤر اﻧرژي‬ ‫پﻪ ﻧﻴغﻪ کﻴﻤﻴاﻳﻲ ‪＂－‬ﻪ ورې اﻧرژي تبدﻳﻠﻪ ک‪７‬اى شﻲ‪ ،‬دﻳادوﻟﻮ وړ ده داچ‪ ３‬زﻳات ﻣصﻨﻮعﻲ پﻮﻟﻲ ﻣﻴروﻧﻪ د پتروﻟﻴﻢ او ﻟﻪ‬ ‫طبﻴعﻲ گاز ＇خﻪ ﻻستﻪ را‪＄‬ﻰ چ‪＊ ３‬اﻳﻲ د ‪ 21‬م‪ .‬پﻴ‪７‬ۍ تر پاي پﻮرې د ﻫغﻮ ！ﻮﻟ‪ ３‬زﻳرﻣ‪ ３‬پﻪ ﻟگ‪＋‬ت ورسﻴ‪８‬ي‪ ،‬پﻮﻫان‬ ‫کﻮ＊） کﻮي‪ ،‬تر＇ﻮ ﻳ‪＄ ３‬اى ﻧاستﻲ ﻳ‪ ３‬وﻣﻮﻣﻲ او ﻟﻪ ﻫغﻮ ＇خﻪ د گ＂‪ ３‬اخ‪５‬ستﻠﻮ زﻣﻴﻨﻪ برابره ک‪７‬ي‪.‬‬ ‫‪٢٤٢‬‬

‫‪ :4_13‬د ﻣصﻨﻮﻋﻲ پﻮﻟﻲ ﻣﻴروﻧﻮ پﻪ واسﻄﻪ د ﻫستﻮ‪－‬ﻨ‪ ３‬دچاپ‪５‬رﻳال کک‪７‬تﻴا‬ ‫پﻮﻟﻲ ﻣﻴروﻧﻪ د ﻫغﻮى ﻟﻪ ډﻟ‪＇ ３‬خﻪ پﻼستﻴکﻮﻧﻪ د ﻫستﻮ‪－‬ﻨ‪ ３‬دچاپﻴرﻳال د کک‪７‬تﻴا ﻻﻣﻞ گر ‪＄‬ﻴدﻟﻲ دي‪ .‬پﻪ‬ ‫اﻣرﻳکا ک‪ ３‬پﻼستﻴکﻮﻧﻮ د جاﻣدو کثافاتﻮ د ډﻳراﻧﻮﻧﻮ ‪ 20%‬حجﻢ جﻮړ ک‪７‬ى دى‪ .‬او پﻪ عﻤﻮﻣﻲ ډول ﻳ‪ ３‬پﻪ پرﻣختﻠﻠﻮ‬ ‫ﻫ‪５‬ﻮادوﻧﻮ ک‪ 90% ３‬د جاﻣدو کثافاتﻮ د ډﻳراﻧﻮﻧﻮ حجﻢ جﻮړ ک‪７‬ى دى چ‪ ３‬ﻟﻮﻳﻪ ستﻮﻧزه ﻳ‪ ３‬راﻣﻨ‪ ＃‬تﻪ ک‪７‬ې ده؛ ‪＄‬کﻪ‬ ‫دا کﻮ！ﻮﻧﻪ پﻪ ‪＄‬ﻤکﻪ ک‪＊ ３‬خ شﻮي او ډ‪４‬ر ‪＄‬اى ﻳ‪ ３‬ﻧﻴﻮﻟﻰ چ‪ ３‬پﻪ ‪＄‬ﻤک‪ ３‬ک‪ ３‬د ‪＄‬ای دکﻤﻮاﻟﻲ ﻻﻣﻞ گر‪５＄‬دﻟﻲ‬ ‫دي‪ .‬پﻼستﻴکﻮﻧﻪ ﻟﻪ کﻠکﻮ ﻣﻮادو جﻮړ دي چ‪ ３‬پﻪ ډﻳره ﻣﻮده کﻲ ﻫﻢ ﻧﻪ ！ﻮ！ﻪ کﻴ‪８‬ي کﻪ چﻴرې دوى ﻟرې واچﻮل‬ ‫شﻲ‪ ،‬ﻟﻪ ﻣﻨ‪％‬ﻪ ﻧﻪ ‪＄‬ﻲ‪ :‬پارکﻮﻧﻪ‪ ،‬د پﻠﻮﻻرې‪ ،‬ﻟﻮﻳ‪ ３‬ﻻرې‪ ،‬سﻴﻨدوﻧﻪ او حتﻰ سﻤﻨدروﻧﻪ بﻨدوي چ‪ ３‬پﻪ سﻤﻨدروﻧﻮ‬ ‫ک‪ ３‬سﻤﻨدري ژوﻳﻮ تﻪ حﻴاتﻲ ستﻮﻧزه را ﻣﻨ‪ ＃‬تﻪ کﻮي‪:‬‬ ‫کاشک‪！ ３‬ﻮﻟﻮ دغﻮ کثافتﻮﻧﻮ‬ ‫د اوبﻮ پر ﻣخ ﻻﻣبﻮ وﻫﻠی‬

‫(‪ )8_13‬شکﻞ‪ :‬پﻪ سﻤﻨدرﻧﻮک‪ ３‬د پﻼستﻴکﻮﻧﻮ اچﻮل او سﻤﻨدري ژوﻳﻮ تﻪ د ﻫغﻮى زﻳان‬

‫(‪)9_13‬شکﻞ‪ :‬د پﻼستﻴکﻮﻧﻮ ډ ﻳران‬

‫پﻪ عﻤﻮﻣﻲ ډول پﻼستﻴکﻮﻧﻪ پﻪ دوه ډوﻟﻪ دي چ‪ ３‬ﻳﻮ ډول ﻳ‪ ３‬بکترﻳاو پﻪ واسطﻪ ！ﻮ！ﻪ کﻴ‪８‬ي او د (‪)Biodegradable‬‬ ‫پﻪ ﻧﻮم ﻳادﻳ‪８‬ي‪ ،‬دا پﻼستﻴکﻮﻧﻪ د ﻧشاﻳست‪ ３‬ﻟﻪ پﻮﻟﻲ ﻣﻴروﻧﻮ ＇خﻪ جﻮړشﻮي دي‪.‬‬ ‫دوﻳﻢ ډول پﻼستﻴک د بکترﻳا و پﻪ واسطﻪ ﻧﻪ ！ﻮ！ﻪ کﻴ‪８‬ي او د (‪ )Nonbiodegradable‬پﻪ ﻧﻮم ﻳا دﻳ‪８‬ي‪.‬‬ ‫دې ډول پﻼستﻴکﻮﻧﻮ د اوس‪５‬دﻟﻮ پﻪ چاپ‪５‬رﻳال ک‪ ３‬د پام وړ ستﻮﻧزې را ﻣﻨ‪％‬تﻪ ک‪７‬ي دي‪ ،‬دا ډول پﻼستﻴکﻮﻧﻪ ﻟﻪ ﻣﻨ‪％‬ﻪ‬ ‫ﻧﻪ ‪＄‬ﻲ‪ ،‬خﻮ پارکﻮﻧﻪ‪ ،‬د پﻠﻮ ﻻرې‪ ،‬ﻟﻮﻳﻲ ﻻرې‪ ،‬سﻴﻨدوﻧﻪ او حتﻰ سﻤﻨدروﻧﻪ بﻨدوي چ‪ ３‬پﻪ سﻤﻨدروﻧﻮ ک‪ ３‬دژوﻧداﻧﻪ‬ ‫ستﻮﻧزې راﻣﻨ‪ ＃‬تﻪ کﻮي او د تﻞ ﻟپاره ﻫﻢ پات‪ ３‬کﻴ‪８‬ي چ‪ ３‬د دوى ب‪５‬ﻠگ‪ ３‬کﻴداى شﻲ پﻮﻟﻲ اﻳتﻴﻠﻴﻦ‪ ،‬پﻮﻟﻲ اکرﻳﻠﻴت‪،‬‬ ‫پﻮﻟﻲ ستﻴارﻳﻦ‪ ،‬تفﻼن او پﻮﻟﻲ بﻴﻮتا داﻳﻦ وړاﻧدې شﻲ‪ .‬د ﻣصﻨﻮعﻲ پﻮﻟﻲ ﻣﻴروﻧﻮ ﻟﻪ کبﻠﻪ د راﻣﻨ‪ ＃‬تﻪ شﻮې ستﻮﻧزې‬ ‫د ﻟرې کﻴدو ﻟپاره‪ ،‬ﻫغﻮی تﻪ ﻟﻪ سره دوران ورکﻮي او بﻴا ترې ‪＂－‬ﻪ اخ‪５‬ستﻞ ک‪８５‬ي چ‪ ３‬ور＇خﻪ پﻼستﻴکﻮﻧﻪ جﻮړوي‪.‬‬ ‫ﻟﻪ پﻼستﻴکﻮﻧﻮ ＇خﻪ راپﻴدا شﻮو ستﻮﻧزو د حﻞ بﻠﻪ ﻻره دا ده چ‪ ３‬ﻫغﻮى سﻮزول کﻴ‪８‬ي او د ﻫغﻮى د تﻮدوخ‪＇ ３‬خﻪ‬ ‫اﻧرژي ﻻستﻪ را‪＄‬ﻲ‪ ،‬خﻮ د پﻼستﻴکﻮﻧﻮ او رب‪７‬وﻧﻮ سﻮزول دپام وړ ﻧﻮرې ستﻮﻧزي راﻣﻨ‪ ＃‬تﻪ کﻮي‪ ،‬ﻫغﻪ دا چ‪ ３‬زﻫري‬ ‫ﻣﻮاد‪ ،‬د کاربﻦ ډاى اکساﻳد گاز ) ‪ ، (CO2‬کاربﻦ ﻣﻮﻧﻮاکساﻳد ) ‪ ، (CO‬سﻠفر ډاي اکساﻳد ) ‪ ( SO2‬او ﻫاﻳدروجﻦ‬ ‫کﻠﻮراﻳد ) ‪ (HCl‬تﻮﻟﻴد وي چ‪ ３‬د ﻫﻮا دکک‪７‬تﻴا ﻻﻣﻞ گر‪＄‬ﻲ‪ .‬ددې ستﻮﻧزې دحﻞ ﻳﻮازﻳﻨ‪ ９‬ﻻره دا ده چ‪ ３‬باﻳد ﻟﻪ‬ ‫ﻫغﻮ ډوﻟﻮ پﻼستﻴکﻮ ＇خﻪ گ＂ﻪ واخ‪５‬ستﻞ شﻲ کﻮم چ‪ ３‬د بکترﻳاوو پﻪ واسطﻪ ！ﻮ！ﻪ کﻴدﻻى شﻲ‪.‬‬ ‫د پﻼستﻴکﻮﻧﻮ سﻮدا‪－‬ري‬ ‫د پﻼستﻴکﻮ د کﻮ！ﻮﻧﻮ سﻮدا‪－‬ري د استﻮ‪－‬ﻨ‪ ３‬د ساتﻠﻮ ﻟﻪ کبﻠﻪ خﻮرا ډ‪４‬ر اﻫﻤﻴت ﻟري‪ ،‬دا چ‪ ３‬پﻼستﻴکﻮﻧﻪ ﻟﻪ ﻧفتﻲ‬ ‫ﻣﻮادو ＇خﻪ جﻮړشﻮي دي‪ ،‬د ﻧفتﻮ ب‪５‬رتﻪ جﻮړوﻧﻪ ستﻮﻧزﻣﻨﻪ ده؛ ﻧﻮ د پﻼستﻴکﻮ سﻮدا‪－‬ري او بﻴرتﻪ جﻮړ＊ت ﻳ‪３‬‬ ‫د ﻧفتﻮ شتﻮن تﻪ ﻣرستﻪ کﻮي‪ .‬ډﻳرې د سﻮدا‪－‬رۍ او د پﻼستﻴکﻮﻧﻮ د بﻴا کاروﻟﻮ ﻻرې شتﻪ دي چ‪ ３‬ﻳﻮه ﻳ‪ ３‬د ﻫغﻮى‬ ‫‪٢٤٣‬‬

‫！ﻮ！‪！ ،３‬ﻮ！‪ ３‬کﻮل او د ﻫغﻮى د ب‪５‬ﻼب‪５‬ﻠﻮ ډوﻟﻮﻧﻮ ﻣخﻠﻮط کﻮل دي؛ پﻪ دې ﻻرې پﻼستﻴکﻮﻧﻪ وروستﻪ ﻟﻪ ﻣﻴﻨ‪％‬ﻠﻮ بﻴا‬ ‫وچﻮي او ﻟﻪ ﻧﻮرو تﻮکﻮ سره ﻳ‪ ３‬ﻣخﻠﻮط وي چ‪ ３‬ﻟﻪ ﻫغﻮى ＇خﻪ د پﻼستﻴکﻮ پا‪ ３１‬پﻪ ﻻس راوړي‪ .‬د غﻴر اﻟکﻮﻟﻲ‬ ‫ﻣشروباتﻮ پﻼستﻴکﻲ بﻮتﻠﻮﻧﻪ‪ ،‬وروستﻪ ﻟﻪ ﻣﻴﻨ‪％‬ﻠﻮ ！ﻮ！ﻪ‪！ ،‬ﻮ！ﻪ کﻮي او ﻟﻪ ﻫغﻮى ＇خﻪ د پﻼستﻴکﻲ ﻟﻮ＊ﻮ پﻪ جﻮړوﻟﻮ‬ ‫ک‪ ３‬گ＂ﻪ اخﻠﻲ‪ .‬ﻫﻤدارﻧگﻪ د ب‪５‬ﻼب‪５‬ﻠﻮ ﻣرکبﻮﻧﻮ د پﻼستﻴکﻮﻧﻮ د ﻣخﻠﻮطﻮﻧﻮ ﻟﻪ ډوﻟﻮﻧﻮ ﻟﻪ ！ﻮ！ﻪ‪！ ،‬ﻮ！ﻪ کﻮﻟﻮ ＇خﻪ وروستﻪ‬ ‫＇ﻮک‪ ،９‬ﻣﻴزوﻧﻪ‪ ،‬گﻠداﻧ‪ ،９‬سطﻠﻮﻧﻪ او ﻧﻮر ﻟﻮ＊ﻲ جﻮړوي‪.‬‬ ‫ﻓکرو ک‪７‬ئ‬ ‫‪ _1‬د ＇‪＋‬ﻠﻮ شربتﻮﻧﻮ د اخﻴستﻠﻮ پﻪ وخت ک‪ ３‬بﻪ تاس‪ ３‬د خپﻠﻮ کﻮر‪ ،‬د ＇‪＋‬ﻠﻮ ﻟپاره ﻻﻧد ﻨﻲ کﻮم ډول بﻮتﻠﻮﻧﻪ‬ ‫( اﻟف او ﻳا کﻪ ب ) و！اکئ؟‬

‫(‪)10_13‬شکﻞ‪ :‬د＇‪＋‬ﻠﻮ بﻮتﻠﻮﻧﻪ د ب‪５‬ﻼب‪５‬ﻠﻮ کتﻠﻮ سره‬ ‫‪ _2‬کﻪ چ‪５‬رې پﻼستﻴکﻮﻧﻪ پﻪ ﻻﻧدې طرﻳقﻪ ﻟﻪ ﻣﻨ‪％‬ﻪ ﻳﻮسﻮ‪ ،‬کﻮﻣ‪ ３‬ستﻮﻧزې بﻪ پﻪ پاى ک‪ ３‬وﻟرئ؟‬ ‫ب_ د خاورو ﻻﻧدې کﻮل‪.‬‬ ‫اﻟف_ سﻮ‪＄‬ﻮل‬ ‫‪ _3‬د ＇‪＋‬ﻠﻮ د شربتﻮﻧﻮ د بﻮتﻠﻮﻧﻮ جﻮړوﻟﻮ ﻳﻮه فابرﻳکﻪ د ＇‪＋‬ﻠﻮ د شربتﻮﻧﻮ د بﻮتﻠﻮﻧﻮ کتﻠﻪ ﻳ‪ ３‬ﻟﻪ ‪ 68‬گراﻣﻮ ＇خﻪ‬ ‫‪ 51‬گراﻣﻮ تﻪ را！ﻴ＂ﻮي‪ ،‬ستاس‪ ３‬پﻪ خﻴال د فاﻳرﻳک‪ ３‬د کار کﻮوﻧکﻮ دا ک‪７‬ﻧﻪ ＇ﻪ گ＂‪ ３‬بﻪ د ＇‪＋‬ﻠﻮ دشربتﻮﻧﻮ د بﻮتﻠﻮﻧﻮ د‬ ‫جﻮړوﻟﻮ کارخاﻧ‪ ３‬تﻪ‪ ،‬اخﻴستﻮﻧکﻮ تﻪ ﻫﻤدارﻧ‪／‬ﻪ کﻴﻤﻴاﻳﻲ سرچﻴﻨﻮ او د استﻮ‪－‬ﻨ‪＄ ３‬اﻳﻮﻧﻮ تﻪ و ﻟري؟‬ ‫د ﻫﻮا کک‪７‬تﻴاوې او ت‪５‬زابﻲ باراﻧﻮﻧﻪ‬ ‫د سﻮزوﻟﻮ ﻣعدﻧﻲ تﻮکﻲ؛ ﻟکﻪ‪ :‬ﻧفت‪ ،‬د ډبرو سکاره او ﻧﻮر د ﻫﻮا د کک‪７‬تﻴا سرچﻴﻨ‪ ３‬دي‪ .‬د ﻣصﻨﻮعﻲ او طبﻴعﻲ‬ ‫بﻴﻼ بﻴﻠﻮ پﻮﻟﻲ ﻣﻴروﻧﻮ ﻟﻪ سﻮزﻳدوﻟﻮ ﻟﻪ اﻣﻠﻪ د ﻫﻮا پﻪ اتﻤﻮسفﻴر ک‪ ３‬ب‪５‬ﻼب‪５‬ﻞ گازوﻧﻪ ازاد ﻳ‪８‬ي چ‪ ３‬د ﻫﻮا د کک‪７‬تﻴا‬ ‫ﻻﻣﻞ گر‪＄‬ﻲ‪ ،‬ﻟﻪ دې ازادو شﻮﻳﻮ گازو ﻧﻮ ＇خﻪ ‪＄‬ﻴﻨ‪ ３‬ﻳ‪ ３‬د باران ﻟﻪ ＇ا＇کﻮ سره ﻣخﻠﻮط کﻴ‪８‬ي او د ت‪５‬زابﻲ‬ ‫بارواﻧﻮﻧﻮ دورﻳدو ﻻﻣﻞ گر‪＄‬ﻲ‪ ،‬دا گازوﻧﻪ عبارت ﻟﻪ ‪ SO2‬او دﻧاﻳتروجﻦ اکساﻳدوﻧﻪ ) ‪ ( NO x‬دي‪ ،‬دا گازوﻧﻪ ﻟﻪ ﻫﻮا‬ ‫＇خﻪ دراﻧﻪ دي‪＄ ،‬ﻤک‪ ３‬تﻪ ＊کتﻪ را‪＄‬ﻲ‪ .‬دا گازوﻧﻪ ډ‪４‬ر زﻳات د ﻫغﻮتﻮﻟﻴدي فابرﻳکﻮ ＇خﻪ ازادﻳ‪８‬ي‪ ،‬کﻮم چ‪ ３‬ﻟﻮړ‬ ‫ﻟﻮگﻲ وتﻮﻧکﻲ ﻧﻠﻮﻧﻪ ﻟري چ‪ ３‬د باران د اورﻳدو پﻪ ﻣﻮده د باران ＇ا＇کﻮ سره حﻞ او د ب‪５‬ﻼب‪５‬ﻠﻮ ت‪５‬زابﻮﻧﻮ د جﻮړﻳدو‬ ‫ﻻﻣﻞ گر‪＄‬ﻲ‪ ،‬جﻮړشﻮي ت‪５‬زابﻮﻧﻪ د ‪＄‬ﻤک‪ ３‬د ﻣخ د تخرﻳبﻮﻧﻮ ﻻﻣﻞ گر‪＄‬ﻲ‪ ،‬ﻧباتاتﻮ او حﻴﻮاﻧاتﻮ تﻪ تاوان رسﻮي؛ د‬ ‫بﻴﻠگ‪ ３‬پﻪ ډول‪ :‬کاربﻦ ډاى اکساﻳد‪ ،‬د سﻠفر او ﻧاﻳتروجﻦ اکساﻳدوﻧﻪ ﻟﻪ ﻻﻧدې ﻣعادﻟﻮ سره سﻢ د باران ﻟﻪ اوبﻮ سره‬ ‫تعاﻣﻞ کﻮي او ت‪５‬زابﻮﻧﻪ جﻮړوي‪:‬‬ ‫‪SO + H O‬‬ ‫‪H SO‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪2‬‬

‫‪H 2CO3‬‬

‫‪CO2 + H 2O‬‬

‫‪H 2 SO4‬‬

‫‪SO3 + H 2O‬‬

‫‪2HNO3‬‬

‫‪٢٤٤‬‬

‫‪2‬‬

‫‪2‬‬

‫‪N 2O5 + H 2O‬‬

‫دا جﻮړ شﻮي ت‪５‬زابﻮﻧﻪ اوبﻮتﻪ ﻳﻮ‪＄‬ای او پﻪ وﻳاﻟﻮ‪ ،‬سﻴﻨدوﻧﻮ او سﻤﻨدروﻧﻮ ک‪ ３‬بﻬﻴ‪８‬ي چ‪ ３‬د اوبﻮ پﻪ دﻧﻨﻪ ک‪ ３‬حﻴﻮاﻧاتﻮ‬ ‫او ﻧباتاتﻮ تﻪ زﻳان رسﻮي‪ ،‬تر دې کچ‪ ３‬چ‪ ３‬د ﻫغﻮى د ﻣ‪７‬ﻳﻨ‪ ３‬ﻻﻣﻞ گر‪＄‬ﻲ‪ .‬پﻪ ﻻﻧدې شکﻞ ک‪ ３‬ﻟﻴدل کﻴ‪８‬ي چ‪ ３‬د‬ ‫ت‪５‬زابﻲ باراﻧﻮﻧﻮ اورﻳدل د کرﻧﻴزو خاورو پﻪ ﻣعدﻧﻲ ﻣﻮادو باﻧدې اغﻴزه کﻮي او پﻪ ﻣاﻟگﻮ ﻳ‪ ３‬تبدﻳﻠﻮي‪ ،‬دا ﻣاﻟ‪ ３／‬پﻪ اوبﻮ‬ ‫ک‪ ３‬حﻠﻴ‪８‬ي او ﻟﻪ اوبﻮ سره ﻳﻮ‪＄‬ای د ‪＄‬ﻤکﻮ پﻪ ژورو برخﻮ ک‪＊ ３‬کتﻪ ‪＄‬ﻲ چ‪ ３‬د ﻧباتاتﻮ د اړتﻴا وړ ﻣﻮاد کﻢ او ﻟﻪ ﻣﻨ‪％‬ﻪ‬ ‫‪＄‬ﻲ‪ .‬پﻪ ت‪５‬زابﻲ اوبﻮ ک‪ ３‬د اﻫک پﻮډر اچﻮي چ‪ ３‬پﻪ دې صﻮرت ک‪ ３‬ت‪５‬زابﻮﻧﻪ خﻨثﻰ او اړوﻧده ‪ pH‬ﻻستﻪ را‪＄‬ﻲ‪:‬‬

‫(‪ )11_13‬شکﻞ‪ :‬د اسکاﻧدﻳﻨاوﻳا ت‪５‬زابﻲ سﻴﻨد ک‪ ３‬د چﻮﻧ‪ ３‬د ډبرو د پﻮډرو پﻪ واسطﻪ د ﻫغﻪ د ت‪５‬زابﻮﻧﻮ خﻨثﻰ کﻮل‬ ‫ﻓکر وک‪７‬ئ‬ ‫پﻪ ﻧ‪７‬ۍ ک‪ ３‬د ‪ SO2‬د تﻮﻟﻴد سطحﻪ د ﻟﻮړﻳدو پﻪ حال ک‪ ３‬ده‪ ،‬ﻻﻧدې جدول د ‪ SO2‬د تﻮﻟﻴد دو دسطح‪３‬‬ ‫بدﻟﻮﻧﻮﻧﻪ پﻪ درې ﻟﻮﻳﻮ وچﻮ ک‪＊ ３‬ﻴﻲ‪ ،‬ستاسﻮ پﻪ خﻴال زﻣﻮﻧ‪ ８‬د گران ﻫﻴﻮاد ﻟپاره دا کچ‪＇ ３‬ﻪ پﻴ‪ ３＋‬راﻣﻨ‪ ＃‬تﻪ کﻮﻟی شﻲ‬ ‫او ﻫﻢ پﻪ ‪ 2010‬م‪ .‬کال ک‪ ３‬د وړاﻧد وﻳﻨ‪ ３‬پر بﻨس＀ د ‪ SO2‬د کچ‪ ３‬د ﻟ‪８‬واﻟﻲ ﻟپاره د کﻮﻣﻮ ﻻرو وړاﻧدﻳز کﻮئ؟‬ ‫(‪ )2_13‬جدول د ﻧ‪７‬ۍ پﻪ درې ﻟﻮﻳﻮ وچﻮک‪ ３‬د ‪ SO2‬د تﻮﻟﻴد سطحﻪ پﻪ ﻣﻴﻠﻴﻮن ！ﻦ‬

‫کال‬

‫‪1980‬‬

‫‪1990‬‬

‫‪1995‬‬

‫‪2000‬‬

‫‪2010‬‬

‫اروپا‬

‫‪59‬‬

‫‪49‬‬

‫‪31‬‬

‫‪26‬‬

‫‪18‬‬

‫اﻣرﻳکا‬

‫‪24‬‬

‫‪20‬‬

‫‪16‬‬

‫‪15‬‬

‫‪14‬‬

‫أسﻴا‬

‫‪15‬‬

‫‪34‬‬

‫‪40‬‬

‫‪53‬‬

‫‪79‬‬

‫د کک‪７‬تﻴاوو ﻣخﻨﻴﻮى‬ ‫د ﻣﻮادو د سﻮزﻳدوﻟﻮ پر ‪＄‬ای د اﻧرژي د ﻻستﻪ راوړﻟﻮ پﻪ ﻣﻮخﻪ سﻤ‪ ３‬ﻻرې ﻟ＂ﻮل؛ د بﻴﻠگ‪ ３‬پﻪ ډول‪ :‬د ﻟﻤر ﻟﻪ‬ ‫اﻧرژي ＇خﻪ گ＂ﻪ اخﻴستﻨﻪ‪ ،‬د ‪ SO2‬د جﻮړووﻧکﻮ ﻣﻮادو د سﻮزوﻟﻮ کﻤﻮاﻟﻰ‪ ،‬کک‪７‬تﻴاو د کﻨترول ﻟگ‪＋‬ت برابرول‪ ،‬د‬ ‫کک‪７‬تﻴاوو ﻣخﻨﻴﻮى کﻮي‪.‬‬

‫‪٢٤٥‬‬

‫د دﻳارﻟسﻢ ＇پرکﻲ ﻟﻨ‪６‬ﻳز‬ ‫* کﻪ چﻴرې د پﻮﻟﻲ ﻣﻴروﻧﻮ واحدوﻧﻪ ( ﻣﻮﻧﻮ ﻣﻴر ) ﻳﻮ ﻟﻪ بﻞ سره ﻳﻮ‪＄‬ای شﻲ‪ ،‬داس‪ ３‬پﻮﻟﻲ ﻣﻴروﻧﻪ ﻻس‬ ‫تﻪ را‪＄‬ﻲ چ‪ ３‬د جﻤعﻲ پﻮﻟﻲ ﻣﻴروﻧﻮ ﻟﻪ ډوﻟﻮﻧﻮ ＇خﻪ دي‪.‬‬ ‫* ﻣﻮﻧﻮ ﻣﻴروﻧﻪ ﻫغﻪ ﻣﻮاد دي چ‪ ３‬د ﻫغﻮ ى د ﻣاﻟﻴکﻮل پﻪ جﻮړ＊ت ک‪ ３‬د جﻮړووﻧکﻮ عﻨصروﻧﻮ اتﻮﻣﻮﻧﻮ‬ ‫تر ﻣﻨ‪ ＃‬دوه گﻮﻧ‪ ３‬اړﻳکﻪ شتﻮن ﻟري او دا دوه ‪－‬ﻮﻧ‪ ３‬اړﻳکﻪ د پﻮﻟﻲ ﻣﻴرازﻳشﻦ (‪)Polymerization‬د‬ ‫عﻤﻠﻴﻲ پﻪ واسطﻪ پﻪ ﻳﻮه گﻮﻧﻲ اړﻳکﻪ بدﻟﻮن ﻣﻮﻣﻲ‪:‬‬ ‫* کﻪ چﻴرې د اﻳتﻴﻠﻴﻦ ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻪ د تﻮدوخ‪ ３‬پﻪ ‪ 250o C‬او پﻪ ‪ 1000 3000atm‬فشار او د عضﻮي‬ ‫پر اکساﻳدوﻧﻮ پﻪ شتﻮن ک‪ ３‬پﻮﻟﻲ ﻣﻴرازﻳشﻦ شﻲ‪ ،‬پﻮﻟﻲ اﻳتﻴﻠﻴﻦ (‪ )Polyethylene‬ﻻستﻪ را‪＄‬ﻲ‪.‬‬ ‫* ﻟﻪ طبﻴعﻲ ﻣﻬﻤﻮ پﻮﻟﻲ ﻣﻴروﻧﻮ ＇خﻪ ﻳﻮ ﻫﻢ رب‪ ７‬دی چ‪ ３‬د اﻳزوپرﻳﻦ (‪ )Isoprene‬د ﻣﻮﻧﻮ ﻣﻴر‬ ‫د رادﻳکاﻟﻲ تعاﻣﻞ پﻪ بﻬﻴر ک‪ ３‬ﻻستﻪ را‪＄‬ﻲ‪ ،‬د اﻳزوپرﻳﻦ دوه ډوﻟﻪ پﻮﻟﻲ ﻣﻴروﻧﻪ شتﻪ چ‪ ３‬د ﻫغﻮى د‬ ‫اﻳزوﻣﻴروﻧﻮ پﻮرې ت‪７‬ﻟﻲ دي او ﻫغﻪ عبارت د سﻴس او تراﻧس (‪ )cis and trans‬اﻳزوﻣﻴري دي‪.‬‬ ‫* پﻪ ﻣتراکﻢ شﻮو پﻮﻟﻲ ﻣﻴروﻧﻮ ک‪ ３‬د ﻣﻮﻧﻮﻣﻴروﻧﻮ ‪＄‬ﻴﻨ‪ ３‬برخ‪ ３‬سﻬﻢ ﻧﻪ ﻟري‪ ،‬دا جﻼ شﻮې برخ‪ ３‬پﻪ‬ ‫عﻤﻮﻣﻲ تﻮ‪－‬ﻪ اوبﻪ دي چ‪ ３‬د تراکﻢ د عﻤﻠﻴ‪ )Condensation( ３‬ﻟﻪ اﻣﻠﻪ ﻣﻨ‪ ＃‬تﻪ را‪＄‬ﻲ‪.‬‬ ‫* پﻮﻟﻲ اﻳستروﻧﻪ؛ ﻟکﻪ دکرون (‪ )Dacron‬د ﻣتراکﻢ شﻮو پﻮﻟﻲ ﻣﻴروﻧﻮ ﻟﻪ ډوﻟﻮﻧﻮ ＇خﻪ دي چ‪ ３‬د‬ ‫اﻳتﻴﻠﻴﻦ گﻼﻳکﻮل او فتاﻟﻴک اسﻴد ﻟﻪ تراکﻢ ＇خﻪ ﻻستﻪ راغﻠی دی‪.‬‬ ‫* پﻮﻟﻲ اﻣاﻳدوﻧﻪ د ﻣتراکﻢ شﻮو پﻮﻟﻲ ﻣﻴروﻧﻮ ډول دی چ‪ ３‬د ﻫغﻮى پﻪ ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮ ک‪ ３‬اﻣاﻳدي اړﻳکﻪ‬ ‫(‬

‫‪H O‬‬ ‫|| |‬ ‫‪N C‬‬

‫) شتﻮن ﻟري‪ ،‬د دې ډول پﻮﻟﻲ ﻣﻴروﻧﻮ ＊ﻪ بﻴﻠ‪／‬ﻪ د ‪ 6 , 6‬ﻧﻴﻠﻮن )‪ (6,6 - nylon‬دی‪.‬‬

‫* پﻪ ﻧﻨﻨﻲ طبابت ک‪ ３‬د اﻧساﻧﻮﻧﻮ د بدن ‪＄‬ﻴﻨ‪ ３‬غ‪７‬ي چ‪ ３‬خپﻠ‪ ３‬دﻧدې ﻧﻪ شﻲ تر سره کﻮﻟﻰ او ﻟﻪ کاره‬ ‫ﻟﻮﻳدﻟ‪ ３‬وي‪ ،‬ﻟﻪ ﻣصﻨﻮعﻲ غ‪７‬و＇خﻪ چ‪ ３‬ﻟﻪ پﻮﻟﻲ ﻣﻴروﻧﻮ ＇خﻪ جﻮړشﻮي وي‪ ،‬گ＂ﻪ اخ‪５‬ستﻞ کﻴ‪８‬ي‪.‬‬ ‫* ﻟﻪ ﻣصﻨﻮعﻲ پﻮﻟﻲ ﻣﻴروﻧﻮ ＇خﻪ د اﻟﻮتکﻮ پﻪ د ﻧﻨﻪ برخﻮ کﻰ گ＂ﻪ اخ‪５‬ستﻞ کﻴ‪８‬ي‪ ،‬خﻮ د اﻟﻮتکﻮ پﻪ‬ ‫وزروک‪ ３‬ﻫﻢ ﻟﻪ ﻣصﻨﻮعﻲ پﻮﻟﻲ ﻣﻴروﻧﻮ ＇خﻪ چ‪ ３‬ترکﻴبﻲ ﻟ‪ ８‬وزن ﻟري او د کﻤپﻮزﻳت (‪ )Composite‬بﻪ‬ ‫ﻧﻮم ﻳاد‪８４‬ي‪ ،‬کار اخ‪５‬ستﻞ کﻴ‪８‬ي‪.‬‬ ‫‪٢٤٦‬‬

‫* د دې اﻣکان ﻫﻢ شتﻪ چ‪ ３‬پﻪ ‪ 21‬م‪ .‬پﻴ‪７‬ۍ ک‪ ３‬ﻳﻮشﻤ‪５‬ر داس‪ ３‬پﻮﻟﻲ ﻣﻴروﻧﻪ ترکﻴب شﻲ‪ ،‬کﻮم چ‪ ３‬د‬ ‫ډﻳرې حﻴراﻧتﻴا وړ وي‪ ،‬د فﻮتﻮ سﻨتﻴز (‪ )Photosynthesis‬عﻤﻠﻴ‪ ３‬پﻪ پاﻳﻠﻪ ک‪ ３‬زﻣﻮﻧ‪ ８‬د اړتﻴا وړ خﻮړو‬ ‫ﻣﻮاد اواکسﻴجﻦ ﻻستﻪ را‪＄‬ﻲ چ‪ ３‬پﻪ دې ﻣﻮادوک‪ ３‬د ﻟﻤر اﻧرژي ذخﻴره او ﻟﻪ ﻫغ‪＇ ３‬خﻪ پﻪ ور‪＄‬ﻨ ﻮ حﻴاتﻲ‬ ‫کﻴﻤﻴاﻳﻲ تعاﻣﻠﻮﻧﻮ ک‪ ３‬گ＂ﻪ اخ‪５‬ستﻞ کﻴ‪８‬ي‪ .‬پﻪ دې وروستﻴﻮ پﻴ‪７‬ﻳﻮ ک‪ ３‬کﻮ＊） شﻮى چ‪ ３‬داس‪ ３‬پﻮﻟﻲ ﻣﻴروﻧﻪ‬ ‫دﻳزاﻳﻦ ک‪７‬ي چ‪ ３‬د ﻟﻤر اﻧرژي ﻧﻴغ پﻪ ﻧﻴغﻪ پﻪ کﻴﻤﻴاﻳﻲ ‪ ３＂－‬ﻟروﻧکﻲ اﻧرژي تبدﻳﻠﻪ ک‪７‬اى شﻲ‪.‬‬

‫د دﻳارﻟسﻢ ＇پرکﻲ پﻮ＊تﻨ‪:３‬‬ ‫＇ﻠﻮر ‪＄‬ﻮابﻪ پﻮ＊تﻨ‪３‬‬ ‫‪ _1‬کﻪ چ‪５‬رې د‪ ......‬د پﻮﻟﻲ ﻣﻴروﻧﻮ واحد ﻳﻮ ﻟﻪ بﻞ سره ﻳﻮ ‪＄‬اى شﻲ پﻮﻟﻲ ﻣﻴروﻧﻪ حاصﻠﻴ‪８‬ي چ‪ ３‬د‪ .....‬پﻮﻟﻲ ﻣﻴروﻧﻮ‬ ‫ډول دى‪.‬‬ ‫اﻟف_ جﻤعﻲ‪ ،‬ﻣﻮﻧﻮﻣﻴر‬

‫ب_ جﻤعﻲ‪ ،‬ډاى ﻣﻴر‬

‫ج_ ﻣتراکﻢ شﻮى ﻣﻮﻧﻮﻣﻴروﻧﻪ‬

‫د_ ﻫ‪ ＆５‬ﻳﻮ‪.‬‬

‫‪ _2‬پﻮﻟﻲ ﻣﻴروﻧﻪ ﻫغﻪ ﻣﻮاد دي چ‪ ３‬ﻟﻪ‪＇ ......‬خﻪ جﻮړشﻮى دي‪.‬‬ ‫اﻟف_ ډاى ﻣﻴروﻧﻮ‬

‫ب_ تراي ﻣﻴروﻧﻮ‬

‫د_ تترا ﻣﻴروﻧﻮ‪.‬‬

‫ج_ ﻣﻮﻧﻮ ﻣﻴروﻧﻮ‬

‫‪ _3‬د پﻮﻟﻲ اﻳتﻴﻠﻴﻦ فﻮرﻣﻮل عبارت دی ﻟﻪ‪:‬‬ ‫اﻟف‪ (CH 2 CH 2 ) :‬ب‪ CH 2 = CH 2 :‬ج‪ CH 2 = CH CH 3 :‬د_ ﻫ‪ ＆５‬ﻳﻮ‬ ‫‪n‬‬ ‫‪ _4‬ﻟﻮړ کثافت ﻟروﻧکﻲ پﻮﻟﻲ اﻳتﻴﻠﻴﻦ (‪ )High- density poly ethylene‬پﻪ‪＊ .....‬ﻮدل کﻴ‪８‬ي‪.‬‬ ‫اﻟف_ ‪ LDPE‬ب_ ‪CPE‬‬

‫ج_ اﻟف او ب دواړه‬

‫د_ ‪HDPE‬‬

‫‪ _5‬طبﻴعﻲ رب‪ ７‬د‪ .....‬د راﻳکاﻟﻲ ﻣﻮﻧﻮ ﻣﻴروﻧﻮ ﻟﻪ تعاﻣﻞ ＇خﻪ ﻻستﻪ را‪＄‬ﻲ‪:‬‬ ‫اﻟف_ اﻳزوپرﻳﻦ ب_ ‪ Isoprene‬ج_ اﻟف او ب دواړه‬

‫د_ ﻣﻮﻧﻮﻣﻴر اﻳتﻴﻠﻴﻦ‬

‫‪ _6‬د سﻠفر اوطبﻴعﻲ رب‪ ７‬تعاﻣﻞ د‪ .......‬تعاﻣﻞ پﻪ ﻧﻮم ﻳاد ﻳ‪８‬ي‪.‬‬ ‫اﻟف_ اﻳزوﻣ‪５‬راﻳزﻳشﻦ‬

‫ب_ ‪ Vulcanisation‬ج_ جﻤعﻲ‬

‫د_ پﻮﻟﻲ ﻣﻴراﻳزﻳشﻦ‬

‫‪ _7‬ﻧﻴﻮپرﻳﻦ د ﻣصﻨﻮعﻲ رب‪ ７‬ﻳﻮبﻞ ډول دي چ‪ ３‬ﻟﻪ‪ ..........‬پﻮﻟﻲ ﻣﻴراﻳزﻳشﻦ ＇خﻪ ﻻستﻪ را‪＄‬ﻲ‪.‬‬ ‫‪٢٤٧‬‬

‫اﻟف_‬

‫‪2 chlorbuta diene‬‬

‫ب_ کﻠﻮوروبﻴﻮتا دای ﻳﻴﻦ‬

‫ج_ ‪ _2‬کﻠﻮروبﻴﻮتا داى ﻳﻴﻦ‬

‫د_ اﻟف او ج دواړه‬ ‫‪ _8‬د پﻼسکﻮ ﻟﻮ＊ﻰ او د کﻮرﻧﻮر د اړتﻴا ﻣﻮاد ﻟﻪ‪＇ .......‬خﻪ جﻮړشﻮي دي‪:‬‬ ‫اﻟف_ پﻮﻟﻲ اﻳتﻴﻠﻴﻦ‬

‫ب_ پﻼستﻴکﻮﻧﻪ‬

‫د_ پﻮﻟﻲ اﻣاﻳدوﻧﻪ‬

‫ج_ پﻮﻟﻲ ستﻴارﻳﻦ‬

‫‪ _9‬ﻣتراکﻢ شﻮي پﻮﻟﻲ ﻣﻴروﻧﻪ د ﻫغﻮ پﻮﻟﻲ ﻣﻴروﻧﻮ ډوﻟﻮﻧﻪ دي چ‪ ３‬د‪ .........‬تعاﻣﻠﻮﻧﻮ پﻪ واسطﻪ جﻮړﻳ‪８‬ي‪.‬‬ ‫ب_ جﻤعﻲ‬

‫اﻟف_ ترکﻴبﻰ‬

‫ج_ د سﻮن‬

‫د_ جﻼکﻴدﻟﻮ‬

‫‪ _10‬پﻪ پﻮﻟﻲ اﻣاﻳدوﻧﻮ او د ﻫغﻮى پﻪ ﻣاﻟﻴکﻮﻟﻮﻧﻮک‪ ).............( ３‬اړﻳکﻪ شتﻪ ده‪:‬‬

‫اﻟف_ اﻣاﻳدي اړﻳکﻪ‬

‫ب_‬

‫‪H O‬‬ ‫|| |‬ ‫‪N C‬‬

‫ج_ اﻟف او ب دواړه‬

‫د_ ﻫﻴ＆ ﻳﻮ‬

‫‪ _11‬پﻪ ﻣتراکﻢ شﻮو پﻮﻟﻲ ﻣﻴروﻧﻮ ک‪ ３‬د‪＄ .............‬ﻴﻨ‪ ３‬برخ‪ ３‬شاﻣﻠ‪ ３‬ﻧﻪ دي‪:‬‬ ‫اﻟف_ ﻣاﻟﻴکﻮل‬

‫ج_ ﻣرکب‬

‫ب_ اتﻮم‬

‫د_ ﻣﻮﻧﻮﻣﻴر‬

‫‪ _12‬ﻣصﻨﻮعﻲ پﻮﻟﻲ ﻣﻴروﻧﻪ چ‪ ３‬پﻪ طبابت ک‪ ３‬ډ‪４‬ر پﻪ کار وړل کﻴ‪８‬ي‪ ،‬عبارت ﻟﻪ‪＇ ...........‬خﻪ دي‪،‬‬ ‫اﻟف_ ‪Silastic‬‬

‫ب_ د سﻠﻴکان رب‪７‬‬

‫ج_ اﻟف او ب دواړه‬

‫د_ ﻫﻴ＆ ﻳﻮ‬

‫‪ _13‬د وﻳﻨ‪ ３‬ﻣصﻨﻮعﻲ رﻧ‪／‬ﻮﻧﻪ ﻟﻪ‪＇ ..........‬خﻪ جﻮړ شﻮي دي‪.‬‬ ‫اﻟف_ پﻮﻟﻲ اﻳستر‪ ،‬د کرون‪،‬‬

‫ب_ تفﻼن‬

‫ج_ ‪Teflon‬‬

‫د_ ！ﻮل ‪＄‬ﻮابﻮﻧﻪ سﻢ دي‬

‫‪ _14‬د طﻴارو پﻪ وزروﻧﻮ ک‪ ３‬ترکﻴبﻲ کﻢ وزن ﻟروﻧکﻲ پﻮﻟﻲ ﻣﻴروﻧﻪ ﻟﻪ‪＇...................‬خﻪ گ＂ﻪ اخﻠﻲ‪.‬‬ ‫اﻟف_ کﻤپﻮزﻳ＀‬

‫ب_ (‪)Composite‬‬

‫ج_ اﻟف او ب دواړه‬

‫د_ ﻫ‪ ＆５‬ﻳﻮ‬

‫‪ _15‬د ！ﻴپ‪ ،‬وﻳدﻳﻮ او ﻧﻮرو پﻪ جﻮړﻟﻮ ک‪ ３‬ﻟﻪ ﻻﻧدې پﻮﻟﻲ ﻣﻴروﻧﻮ ＇خﻪ کﻮم ﻳﻮ پﻪ کار وړل کﻴ‪８‬ي ؟‬ ‫اﻟف_ ﻣﻴﻠر‬

‫ب_ ‪Mylar‬‬

‫ج_ ﻧﻴلﻮن ‪-6,6‬‬

‫د_ الف او ب‬

‫‪ _16‬د کرون (‪ )Dacron‬د ﻣتراکﻢ شﻮو پﻮﻟﻲ ﻣﻴروﻧﻮ ﻟﻪ ډوﻟﻮﻧﻮ ＇خﻪ دي چ‪ ３‬د‪ ......‬تراکﻢ ﻟﻪ اﻣﻠﻪ ترﻻسﻪ شﻮي‬ ‫دي‪:‬‬ ‫اﻟف_ اﻳتﻴﻠﻴﻦ ‪－‬ﻼﻳکﻮل‬

‫‪٢٤٨‬‬

‫ب_ فتاﻟﻴک اسﻴد‬

‫ج_ اﻟف اوب دواړه‬

‫د_ اﻳتﻠﻴﻦ‬

‫تشرﻳحﻲ پﻮ＊تﻨ‪:３‬‬ ‫‪ _1‬د پﻮﻟﻲ ﻣﻴراﻳزﻳشﻦ (‪ )Polymerization‬عﻤﻠﻴﻪ رو＊اﻧﻪ او د دوه ‪－‬ﻮﻧ‪ ３‬اړﻳک‪ ３‬بدﻟﻮن پﻪ ﻳﻮ ‪－‬ﻮﻧ‪ ３‬اړﻳکﻪ‬ ‫تشرﻳح ک‪７‬ئ‪.‬‬ ‫‪ _2‬د اﻳزوپرﻳﻦ دوه ډوﻟﻪ پﻮﻟﻲ ﻣﻴروﻧﻪ چ‪ ３‬د ﻫغﻮ ﻟﻪ اﻳزو ﻣﻴروﻧﻮ پﻮرې اړه ﻟري‪ ،‬تشرﻳح ک‪７‬ئ‪.‬‬ ‫‪ _3‬د ستﻴارﻳﻦ ﻟﻪ پﻮﻟﻲ ﻣﻴراﻳزﻳشﻦ ＇خﻪ کﻮم پﻮﻟﻲ ﻣﻴر ترﻻسﻪ کﻴ‪８‬ي؟ پﻪ دې اړوﻧد ﻣعﻠﻮﻣات وړاﻧدې ک‪７‬ئ‪.‬‬ ‫‪ _4‬د کرون (‪ )Dacron‬کﻮم ډول پﻮﻟﻲ ﻣﻴر دى ؟ د کﻮﻣﻮ ﻣﻮﻧﻮﻣﻴروﻧﻮ ﻟﻪ تراکﻢ ＇خﻪ ﻻستﻪ را‪＄‬ﻲ ؟ د ﻫغﻪ‬ ‫د پﻮﻟﻲ ﻣﻴراﻳزﻳشﻦ ﻣعادﻟﻪ وﻟﻴکئ‪.‬‬ ‫‪ _5‬د ‪ Poly di methylsilotane‬او د ﻫغﻪ د استعﻤال د ‪＄‬اﻳﻮﻧﻮ پﻪ اړه ﻣعﻠﻮﻣات وړاﻧدې ک‪７‬ئ‪.‬‬ ‫‪ _6‬د ﻣصﻨﻮع‪ ３‬پﻮﻟﻲ ﻣﻴروﻧﻮ او پﻪ ﻧﻨﻨﻲ عصر ک‪ ３‬د ﻫغﻮ د رول پﻪ ﻫکﻠﻪ پﻪ صﻨعت ک‪ ３‬او د راتﻠﻮﻧکﻮ ﻣﻮادو پﻪ‬ ‫جﻮړوﻟﻮ او دﻫغﻮ د کاروﻟﻮ پﻪ ﻫکﻠﻪ ﻻزم ﻣعﻠﻮﻣات وړاﻧدې ک‪７‬ئ‪.‬‬ ‫‪ _7‬پﻮﻟﻲ اﻳستروﻧﻪ؛ ﻟکﻪ د کرون (‪ )Dacron‬کﻮم ډول پﻮﻟﻲ ﻣﻴردي ؟ پﻪ دې اړه ﻣعﻠﻮﻣات ورک‪７‬ئ‪.‬‬ ‫‪ _8‬د طبﻴعﻲ او ﻣصﻨﻮعﻲ رب‪ ７‬ترﻣﻨ‪ ＃‬تﻮپﻴر د بﻴﻠ‪／‬ﻮ پﻪ وړاﻧدې کﻮﻟﻮ سره رو＊اﻧﻪ ک‪７‬ئ‪.‬‬ ‫‪ _9‬د پﻮﻟﻲ اﻳتﻴﻠﻴﻨﻮ ب‪５‬ﻼب‪５‬ﻞ شکﻠﻮﻧﻪ رو＊اﻧﻪ او د ﻫغﻮى د کاروﻟﻮ ‪＄‬اﻳﻮﻧﻪ د ب‪５‬ﻠ‪／‬ﻮ پﻪ واسطﻪ ＇ر‪－‬ﻨد ک‪７‬ئ‪.‬‬ ‫‪ _10‬کﻮم پﻮﻟﻲ ﻣﻴروﻧﻪ د استﻮ‪－‬ﻨ‪ ３‬د ‪＄‬اﻳﻮﻧﻮ د ﻻ زﻳات‪ ３‬کک‪７‬تﻴاوو ﻻﻣﻞ گر‪＄‬ﻲ؟ پﻪ دې ﻫکﻠﻪ ﻣعﻠﻮﻣات وړاﻧدې‬ ‫ک‪７‬ئ‪.‬‬

‫‪٢٤٩‬‬

:‫ليکونه‬％‫اخ‬ 1- K. Peter, C.Vollhardt, Organic Chemistry, Fourth Edition ,2003, US 2- Ovorak, Schmutu.a. von der Chemier 2, 1996 by E.DORNER GmbH, 1010 wien, Austria. 3- Pribas, Hagenauer, Markl, Zadrazil Chemie,aktuell , 1. Auflage, 2006, Austria. 4- Dr. Franz Neufingerl, Otto Urban, Dr. Martina viehhauser, Chemie 2 5- Franz Neufingerl, Chemie istuberall 4, 2006 westermann wien,im Verlag E. DORNER GmbH, Austria. 6- ZANBAK YAYINLARI, Hydrocarbons, 2006, Chemistry series. 7- ZANBAK YAYINLARI, Oxygen and Nitrogen Containing, organic Compounds,2005 , chemistry series. 8- KOYZ and TREICHEL, Chemistry and Chemical Reactivity, fourth Edition, 1999, USA. 9- Williams S.Seese, G. William Daub, Basic Chemistry, Fifth Edition, 1988, USA. 10- HOLT, RINEHART and WINSTON, MODERN Chmistry, 2002, USA. 11- Raymond Chang, General Chemistry, Third Edition, 2003, USA. 12- David E. Goldberg, Fundamentals of Chemistry, Ghird Edition, 2001, USA. 13- Steven S. Zumdahl, Chemistry, Third Edition, 1993, USA. ‫ سال‬،‫ وزارت آم زش و پرورش‬،‫ منص ر عابدبنی و د گران‬،‫) و آزما شکاه‬2( ‫ ش می‬-۱۴ .‫ ت ران‬۱385 ،‫دوم دب رستان‬ ،‫ د کابل پ هنت ن‬،‫ پ هندوی د پل م انجن ر عبدالمحمد عز ز‬:‫ م لف‬.‫ ک م ای عم می‬-۱۵ .‫کال‬۱387

٢٥٠