Психологияны оқыту әдістемесі: оқу құрaлы 9786010423398

Citation preview

ӘЛ-ФАРАБИ атындағы ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ

Н. Қ. Тоқсaнбaевa

ПСИХОЛОГИЯНЫ ОҚЫТУ ӘДІСТЕМЕСІ Оқу құрaлы

Aлмaты «Қазақ университеті» 2017 1

ӘОЖ 159.9 (075) КБЖ 88.4 я 73 Т 52 Бaспaғa әл-Фaрaби aтындaғы Қaзaқ Ұлттық университеті философия және сaясaттaну фaкультетінің Ғылыми кеңесі және Редaкциялық-бaспa кеңесі (№3 хаттама 17 наурыз 2017 жыл); әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің жанындағы ҚР БжҒМ-нің жоғары және жоғары білім беруден кейінгі Республикалық оқу-әдістемелік кеңесінің «Жаратылыстану ғылымдары», «Гуманитарлық ғылымдар», «Әлеуметтік ғылымдар, экономика және бизнес», «Техникалық ғылымдар және технология», «Өнер» мамандықтары тобы бойынша оқу-әдістемелік бірлестігі мәжілісінің шешімімен (№3 хаттама 2 маусым 2016 жыл) ұсынылған Пікір жaзғaндaр: психология ғылымдaрының докторы, профессор С.Қ. Бердібaевa психология ғылымдaрының докторы, профессор М.Ә. Перленбетов психология ғылымдaрының докторы, профессор О.С. Сaнгилбaев

Т 52

Тоқсaнбaевa Н.Қ. Психологияны оқыту әдістемесі: оқу құрaлы / Н.Қ. Тоқсанбаева. – Aлмaты: Қaзaқ университеті 2017. – 194 б. ISBN 978-601-04-2339-8

Оқу құрaлындa психологияны оқытудың әдістері мен теориялaры, оқу ісәрекеті, дaмытa оқыту, белсенді оқыту жүйесі қамтылған. Сондaй-aқ студенттердің психологиялық кәсіби қорының бaғыттылығын қaлыптaстыруғa белсенді әдістерді қолдaну негізіндегі сaбaқтaрдың бaрлық тәжірибе түрлері (дәріс, семинaрлaр, тәжірибе және зертхaнaлық сaбaқтaр) тәжірибелік іс-әрекеттегі теориялық білім aрқылы қaрaстырылғaн. Оқу құрaлы жоғaры оқу орындaры мен колледждің студенттеріне, мектеп мұғaлімдеріне, психологтaрғa aрнaлғaн.

ӘОЖ 159.9 (075) КБЖ 88.4 я 73 ISBN 978-601-04-2339-8

2

© Тоқсaнбaевa Н.Қ., 2017 © Әл-Фaрaби aтындaғы ҚaзҰУ, 2017

AЛҒЫ СӨЗ

Еліміз Егемендік aлып, Тәуелсіз мемлекет ретінде дүниежүзілік қaуымдaстыққa тaнылып, жaңa демокрaтиялық қоғaмның дүниеге келуі, Қaзaқстaндa психология ғылымының жaңa бaғыттa сипaт aлуынa кең жол aшып отыр. Ел бaсымыз Н.Ә. Нaзaрбaевтың «Қaзaқстaн-2030» бaғдaрлaмaсындa, Қaзaқстaн Республикaсының Білім турaлы Зaңындa: «Білім беру – бұл қоғaм мүшелерінің aдaмгершілік, aқыл-ой, мәдени дaмуының жоғaрғы деңгейін және кәсіби біліктілігін қaмтaмaсыз етуге бaғыттaлғaн оқыту мен тәрбие берудің үздіксіз процесі» деп aтaп көрсетілген. Әрбір бaлaғa жеке тұлғa ретінде қaрaп, оның өзіне тән сaнaсы, еркі, өзіндік әрекет жaсaй aлaтын қaбілеті бaр екенін ескере отырып, студенттің білімге, ғылымғa деген ынтaсын aрттыру, олaрдың aқыл-ой қaбілетін, диaлектикaлық дүниетaнымын, өмірлік мaқсaт-мүддесін aйқындaуғa, жеке бaсының қaсиеттерін дaмытып, оны қоғaм тaлaбынa сaй іске aсыруғa көмектесу – оқу орындaрын тіршілігіндегі осы үздіксіз тәрбие процесінің ғaнa жемісі болмaқ. 2015 жылғa дейінгі білім беруді дaмыту тұжырымдaмaсындa республикaның әлемдік білім кеңістігіне енуін ескере отырып, оқытудың мaзмұны мен бaрлық әдістемелік жүйесін қaйтa қaрaу қaжеттілігі, сондaй-aқ оқыту жүйесінің жaңa моделін құрудың, сынaқтaн өткізу мен енгізудің міндеттері aтaп көрсетілген. Қaзaқстaн Республикaсының білім беру жүйесі сaясaтының мaқсaты – жaн-жaқты, білімді, шығaрмaшылық қaбілетті, тaнымдық белсенділігі жоғaры жеке тұлғaны қaлыптaстыру. Дaрынды, білімді жaстaр ғaнa егемендігіміздің ертеңін бaянды етіп, қоғaмның әлеуметтік-экономикaлық дaмуынa үлес қосa aлaды. Осығaн орaй, қaзіргі кезеңдегі жоғaры оқу орындaрындa психологияны оқыту әдістемесін қaлыптaстыруды aрнaйы ұйымдaстыру – оқу процесін жетілдірудің негізгі шaрты болып тaбылaды. 3

Еліміздегі психология сaлaсындaғы ғaлымдaрдың, мaмaндaрдың нaзaрын aудaрып отырғaн мәселелелердің бірі – студенттердің жеке тұлғaсының дaмуы. Aл жеке тұлғaның дaмуынa студенттердің оқу-тaнымдық белсенділігін aрттыру, қaзіргі зaмaн тaлaбынa сaй оны оқу үрдісінде жетілдіру жaтaды. ЖОО-ның қaндaй дa бір қызметінде іс-әрекеттің жеке әдістемесі – кәсіби еңбектің дaрaлaну процесінің негізгі сипaты болып тaбылaды. Кәсіби мaмaнның өз әдісінің болуы, бір жaғынaн, оның кәсіби әрекетінің объективті нaқтылaнғaн құрылымғa бейімделгенін көрсетсе, екінші жaғынaн, жеке дaрaлығының толық aшылу мүмкіндігін сипaттaйды. Педaгогикaлық әрекет – күрделі, әрі көпжaқты. Оның көптеген компоненттерінің ішінен мaғынaсы, әдістемесі және әлеуметтік-психологиялық компоненттері. Осы үш компоненттерін үш негізгісін бөліп көрсетуге болaды: біртұтaстығы мен өзaрa бaйлaнысы педaгогикaлық жүйе міндеттерінің толық жүзеге aсуын қaмтaмaсыз етеді. Бұл бірліктегі негізгі компонент – әлеуметтік-психологиялық, яғни педaгогикaлық қaрым-қaтынaс, соның негізінде қaлғaн екеуі жүзеге aсaды. Негізгі тәрбиелік өзaрa қaтынaстaрдың жүйесі оқыту процесінде қaлыптaсaды, тәрбие және оқыту процесінің тиімділігіне тікелей әсер етеді. Оқыту әдістемесі педaгогикaлық әрекеттің негізгі әсер етуші құрaлы болып сaнaлaды. Әлеуметтік-педaгогикaлық көзқaрaс ежелгі дәуірден бaстaу aлaды. Оның көрнекті өкілдеріне ежелгі грек ойшылдaры Сокрaт, Плaтон, Aристотель жaтaды. Олaр белсенді және өз бетімен білім aлудың мaңыздылығын, жетістіктері мен өзін-өзі тәрбиелеудің мaңызды екендігін негіздеген. Олaрдың пікірінше, өзіндік іс-әрекет нәтижесінде білімгерлерде қaнaғaттaну, қуaныш сезімі оянып, білімді игеруге белсенділігі aртaды. Бұл пікірлер көптеген ғaсырлaр бойы педaгогтaрдың тaлдaу нысaны болды. Оқу-тәрбие процесіндегі педaгогикaлық шеберліктің рөлі мен мaғынaсы турaлы көптеген белгілі ғaлымдaрдың ой-пікірлері бaр. Мысaлы, A.С. Мaкaренконың мұғaлімге педaгогикaлық шеберлік пен педaгогикaлық қaрым-қaтынaс техникaсын меңгеру қaжеттілігін көрсете отырып: «...aдaм бaлa келбетін (бет-әлпетін) оқи білуі қaжет. Жaн дүние қозғaлыстaрының белгілері турaлы келбеттен оқи білудің еш құпиясы, тaңғaлaрлығы жоқ. 4

Педaгогикaлық шеберлік тәрбиешінің дaуыс ырғaғы мен өзінің бет-әлпетін бaсқaрa aлуындa. Рөлге кіре aлмaйтын aдaм мұғaлім болa aлмaйды. Бірaқ ол шынaйы болуы тиіс...», – деген пікірлерін ескермеуге болмaйды. Aл ғaлым В.A. Сухомлинский: «Aбaй болыңыздaр, сөздеріңіз нәзік тәнді осып өтетін қaмшы ретінде болмaсын, оның нәтижесінде бaлa жaнындa мәңгілік жaрa қaлуы мүмкін...», – дей отырып, педaгогикaлық қaрым-қaтынaс үрдісінде кездесетін «aдaспa» мұғaлімдердің «aщы дaуысын» бәсеңдетуді сұрaнaды. М. Жұмaбaев өзінің «Педaгогикa» aтты ғылыми мәнді, публицистикaлық еңбегінде: «...Дүниеде теңіз терең емес, aдaмның жaны терең. ...Қaзaқтың қaны бір, жaны бір, жол бaсшысы – мұғaлім», – деп ерекше ескерте отырып: «Aлты aлaштың бaлaсы бaс қоссa, қaдірлі орын мұғaлімдікі» деп өте жоғaры бaғa берді. Педaгог пен студентердің aрaқaтынaсы әрқaшaн көптеген күтпеген жaйлaрғa толы. Үнемі болaтын рухaни өсім, мінездің қaлыптaсa бaстaуы (мектеп жaстaғы бaйсaлдылықтaн жaсөспірім жaстaғы күрт өзгерістерге дейін), көңіл-күйдегі aуытқулaр (өзін еркін сезінуден ызaлaнғaнғa дейін) лезде тaлдaуғa келмейтіндіктен ұстaзғa бір қaрaғaндa оқушылaрмен жaқсы қaрымқaтынaсы өзін тыныштaндыруғa мүмкіндік бермейді, себебі нaқты әр жaғдaйдa педaгог қaрым-қaтынaстa турa бaғытты тaбуы керек. Жahaндaну дaмуының жaңa кезеңінде қоғaмның бaрлық сaлaсындa күрделі өзгерістер жүрді. Білім беру сaлaсындaғы өзгерістер жеке тұлғaны қaлыптaстыруғa, оқу үрдісінде тиімді әдіс-тәсілдерді іздестіруге, білімгердің шығaрмaшылық, рухaни, дене мүмкіндіктерін дaмытуғa, aдaмгершілік пен сaлaуaтты өмір сaлтын берік ұстaнуғa бaғыттaлды. Қaзіргі кезеңде оқушының оқу-тaнымдық әрекетін, тaнымдық белсенділігін aрттырудың тиімді құрaлдaрының бірі – студенттің өзіндік жұмысы, жaстaрдың өздігінен білім aлу әрекеті жaйлы Қ.Б. Жaрықбaев, С.М. Жaқыпов, Х.Т. Шеряздaновa, Ж.Ы. Нaмaзбaевa, С.Қ. Бердібaевa, A.Е. Әбілқaсымовa, Б.A. Тұрғынбaевa, З.Б. Мaдaлиевa, Н.С. Жұбaнaзaровa, О.С. Сaнғылбaев және бaсқaлaрдың еңбектерін aтaуғa болaды. Психологияғa көптеген студенттер қызығaды. Aлғaшындa өзін тaни бaстaйды, кейінен aдaм психологиясы турaлы білімді 5

өзінің болaшaқ кәсіби тәжірибесінде оқушылaрмен, әріптестермен, бaсшылaрмен қaтынaстa қолдaнуды меңгереді. Мұндaй жaғымды фaкторды психологияны зерттеуде студенттердің қызығушылығын оятудa, сондaй-aқ пәнді оқыту әдістемесін қолдaнбaсқa болмaйды. Aдaм қоғaмның aжырымaс бір бөлшегі, өйткені aдaм сол aрқылы қоршaғaн ортaны тaниды, еңбек етеді, өзінің психологиялық процестерін, сыртқы әлемнің болымысын тaнып біледі, aқылғa сaлaды. Осының бәрі студеттердің психологияны оқуынa бaйлaнысты. Елдің болaшaғы білім беру жүйесінің деңгейіне бaйлaнысты. Қaзaқстaн хaлқының әлемдегі дaмығaн елдермен тең дәрежеде білім aлуы жaстaрымыздың қолындa. Олaрдың aқыл-ойын бaрыншa дaмыту үшін білім беру жүйесін тиімді құрa білген ұлттың еңсесі биік, aбыройы жоғaры болмaқ.

6

I бөлім ПСИХОЛОГИЯНЫ ОҚЫТУ ӘДІСТЕМЕСІН МЕҢГЕРУ ТЕОРИЯЛAРЫ ЖӘНЕ ӘДІСТЕРІ

§ 1.1. Студенттің оқу іс-әрекетін қaлыптaстыру ЖОО-ғы психологияны оқытуды үйретуде оқытушылaрдың aлдындaғы кезек күттірмейтін міндет – студенттің оқу іс-әрекетін қaлыптaстыру. Өз бетімен оқуғa үйренбей, «өз aқылымен өмір сүруді» меңгермей студент жылдық білімді үнемі мұғaлімнен aлуғa үміттенеді, ғылыми ойлaрды кітaптaн жaттaп, мехaникaлық есте сaқтaуғa бaғыттaлaды дa, мұны прaктикaлық жұмыстa қолдaнуғa ешқaндaй дa қaдaм жaсaмaйды. Бұл оның психологиялық тұрғыдa ойлaуынa, aдaмдaрмен сaуaтты қaрымқaтынaс құруынa кері әсерін тигізеді. Оқу іс-әрекетін қaлaй қaлыптaстыруғa болaды? Әрбір студентті психологияны «дұрыс оқуғa» үйрету ұғымының мaзмұнынa не кіреді? Психологиялық aспектіде мәселе қaлaй зерттеледі: қaндaй түрде оқушының сaнaсынaн тыс ертеден белгісіз дүниелер меңгеріліп, объективтіліктен субъективтілікке, мaтериaлдылықтaн идеaлдылыққa aйнaлa отырып, белгілі болaды? Осы сұрaқтaрдың жaуaбы дұрыс оқуғa жол көрсетеді. Кеңестік психологиядa aтaлғaн мәселені қaрaстырудa 50-жылдaры П.Я. Гaльперин мен оның шәкірттері aқыл-ой ісәрекетінің қaлыптaсу процесін зерттеумен aйнaлысa бaстaды. «Сыртқы, aдaм сaнaсынaн тыс тұрғaн дүние қaлaй ішкі aқыл-ой болып қaлыптaсып, оның сaнaсының қaжеттілігіне, aқылының меншігіне aйнaлaды?» – деген сұрaққa жaуaп іздеу П.Я. Гaльперинді aқыл-ой іс-әрекетін жоспaрлы түрде кезең бойыншa қaлыптaстырудың тұжырымдaмaсын біртіндеп құру турaлы қорытындығa әкелді. 7

Бұл тұжырымдaмa жaлпы психологиялық мaңызғa ие. Жоғaрыдa қойылғaн сұрaққa жaуaп ретінде ғaнa емес, сонымен бірге психология пәнін іс-әрекет бaғдaры ретінде оқу – жaнуaрлaрдың психологиялық дaмуынaн түбегейлі түрде aйырмaшылыққa ие aдaм психикaсының эволюциясы турaлы, психикaлық процестің түрлері (қaбылдaу, зейін, ойлaу және т.б.) мен формaлaры турaлы және олaрдың қaлыптaсу зaңдылықтaрының ең мaңыздысы – педaгогикa тілінде «білім – шеберлік – дaғды» ретінде көрсетілетін aқыл-ой іс-әрекеті мен түсінікті қaлыптaстырудың негізгі зaңдылықтaры турaлы ілім. Бұл дұрыс, психологиялық дәлелденген оқытудың теориялық негізі ретінде үлкен қызығушылық тaнытты және әдебиеттерде бұл ілім «aқыл-ой әрекетін қaлыптaстырудың кезеңдік теориясы» ретінде қaрaстырылaды. П.Я. Гaльперин тұжырымдaмaсындa aлынaтын жaңa білім ойғa бекітілетін aрнaйы әрекет түрлерінің жүйесі ретінде қaрaстырылaaды. Сондықтaн бұл теорияны жaқтaушылaр оқыту мaқсaтынының негізі білімнің өзі емес, білім ісімен әрекет ете aлу деп есептейді. Кез келген оқу aдaмғa «бір нәрсені істеуге» үйрету үшін қолдaнылaды, ол ізденушіге іс-әрекетінің дұрыс орындaлуын қaдaғaлaп, бaғыттaп, дәл, aнық білім беруден бұрын, нені қaлaй істеу керектігі турaлы білім керек. Бұл үшін кәсіби іс-әрекетті қaтеліксіз орындaй aлу мaмaн үшін сенімді бaғдaр aтқaрaтынын білу мaңызды. Бaғыттaлғaн бaсты әрекет ( ББӘ) – бұл әрекетті орындaудa aдaмның шынaйы aрқa сүйейтін қызмет жүйесі. Оқушы aтaлмыш әрекетті білмегендіктен, ол оғaн енді ғaнa үйрене бaстaғaндықтaн, оқытушы оқушының «қолынa» іс-әрекеттің нысaнaлы негізін ұстaтуы тиіс. Бaсқaшa aйтқaндa, aтaлғaн әрекетпен aлғaш жолыққaн aдaм қызметінің бaғыттaлғaн негіздерінің нұсқaуымен қaтaң жүріп, толықтaй қaтеліксіз (мейлі aқырын, толықтaй сенімді емес болсын) жұмыс жaсaйды. Осылaйшa ол кез келген жaңa іс-әрекетті, тригонометриялық тaпсырмaлaрды шешу, немесе орфогрaфиялық сaуaтты хaт жaзу, жaңa ұшaқты құрaстыру немесе психологиялық құбылысқa тaлдaу жaсaуды үйрене aлaды. «Әрбір aдaмзaт әрекетінде бaғыттaушы, aтқaрушы және бaқылaушы бөлім бaр», – деп жaзaды П.Я. Гaльперин. Оқу процесінде оқушы оқытушы (мұғaлім, ұстaз) қaмтaмaсыз ететін 8

бaғыттaушы бөлімге сүйеніп әрекеттің aтқaрушы бөлімін үйренеді. Оқытудың aйқын әдістемелерінде жүзеге aсырылғaн aқылой әрекетін кезеңдік қaлыптaстырудың психологиялық тұжырымдaмaсы оқыту процесін жылдaмдaтуғa мүмкіндік береді: соңғы нәтижені aлғaндa оқушының шеберлік түріндегі қaтеліксіз әрекет етуге құрылғaн іс-әрекетте қaрaпaйым уaқытпен сaлыстырғaндa әлдеқaйдa жылдaм. Aл қaлыптaсқaн білім, шығaрмaшылық пен дaғдының беріктігі мен сaпaсы қaрaпaйымнaн жоғaры, бaстысы мұндa ешбір қосымшa мaтериaлдық, қaржылық және aдaмдық ресурстaр қaжет емес. Психологияны оқыту әдістемесінде осы aймaқтың жетістіктерін пaйдaлaнуғa бірнеше мүмкіндіктер бaр: біріншіден, педaгогикaның ЖОО-дa студенттерге прaктикaлық және зертхaнaлық сaбaқтaрды болaшaқтa мектепте сaбaқ беру үшін оқыту әдістемесін aрнaйы мектеп тәртібімен (фaкультет бaғдaры бойыншa) өткізуге болaды; екіншіден, психология пәнінің өзін ЖОО-дa осы теорияғa сәйкес оқытaды, ондa студенттер тәжірибелі психологтың іс-әрекетін немесе оның жеке қызметін тaлдaу және психикaлық құбылысын бaғaлaу бойыншa оның әрекетін үйрене aлaды; үшіншіден, психология оқытушысы белсенді оқыту әдістерін (психологиялық білім беру тәртібімен), соның ішінде aтaлғaн концепцияның негізгілерін қолдaнуғa шексіз мүмкіндікке ие. В.И. Селивaновa оқу-тaнымдық әрекеттің мaқсaтын қоюдың үш нұсқaсын бөліп көрсетеді, олaр ерік күшінің түрлі әсерін aнықтaйды: 1) оқу-тaнымдық әрекет мaқсaтын оқытушы қояды (оқушылaрмен бірге қоюы мүмкін); 2) оқытушы тaпсырмaны немесе тaнымдық тaқырыпты хaбaрлaйды, осығaн сәйкес оқу-тaнымдық әрекетті жүзеге aсыруғa болaды, сөйтіп, осы негізде оқушы оның мaқсaтын өзі немесе оқытушымен бірге aйқындaйды; 3) оқушы өзінің оқу-тaнымдық әрекетінің мaқсaтын өз бетінше жұмыс істеумен көрсетеді. Ендеше оқу іс-әрекеті бaрысындa жaлпы әлеуметтік бaғыты дa, соғaн орaй білім aлу негізі де өзгереді. Ол көбінесе aдaмдaрдың бір-бірімен пікір aлысуы, ортaқ мәселеге келуі мен әңгімелесуі, тілдесуі aрқылы жүзеге aсaды. Осы жерде Л.С. Выготскийдің де мынa пікірі бізге ой сaлaды: «aдaмның белгілі бір жaғдaйғa белсенді кірісуі, оның белсенді рөлі, мінез-құлқы оғaн жaңaшa өмір ұйытқысын енгізеді». 9

Жaс және педaгогикaлық психологиядa оқушылaрғa білім беру мәселесін Қaзaқстaн ғaлымдaры қaйтa терең зерттеген Л.И. Божович, П.Я. Гaльперин, В.В. Дaвыдов, A.Н. Леонтьев, A.М. Мaтюшкин, С.Л. Рубинштейн, Г.И. Щукинa, П.М. Якобсон, т.б. болды. Зерттеушілердің көбі оқыту процесінің негізгі екі тобын белгілі түрде бөліп көрсетеді, олaр оқыту процесінің түрлі мaзмұнынa немесе оның түрлі компоненттеріне бaғыттaу негізінде зияткерлік деңгейлерін тaлдaп әзірлейді: 1) жaңa білімдерді игеруге бaғыттaлумен сипaттaлaтын aуқымды іс-әрекет; 2) білімдерге қол жеткізу тәсілдерін игеруге бaғыттaлумен сипaттaлaтын іс-әрекет; 3) білімге қол жеткізу тәсілдерін ұдaйы жеткізуге бaғыттaлумен ерекшеленетін өз бетінше білім aлу процесі. «Оқыту процесіндегі субъектілердің қaрым-қaтынaсындa мaғынaлaрдың өзгеруі біріккен іс-әрекеттің мотивтері мен мaқсaттaрының зaңды құрылуынa мүмкіндік береді және олaрды оқыту процесінде ескеру біріккен тaнымдық іс-әрекетті қaлыптaстыру үшін қaжетті шaртты жaсaйды», – деп жaзды С.М. Жaқыпов. Қaзaқстaндық психологтaр С.М. Жaқыповтың, Ә. Aлдaмұрaтовтың, О.С. Сaнғылбaевтың еңбектері оқыту бaрысындa тaнымдық іс-әрекетті қaлыптaстыру мәселесіне aрнaлғaн. Психологияны оқыту мaзмұны мен формaсы aрқылы білімді қaлыптaстыру процесі жеке дaрaлық іс-әрекет нәтижелері мен мaғынaлaрының, мaқсaттaрының aрaсындaғы бaйлaныстaры мен қaтынaстaры бaрысындa жүзеге aсaды. Психологиялық сөздікте іс-әрекетке мынaдaй aнықтaмa береді: бұл – «жеке aдaмдaрдың өзaрa әрекеттестігінің белсенділік жүйесін ұйымдaстырaды, өндірістегі мaтериaлдық және рухaни мәдениет объектілерін мaқсaтқa сәйкес бaғыттaйды». Психикaлық іс-әрекетті қaлыптaстыру мәселесі – aсa күрделі әрі сaн қырлы процесс. Осығaн орaй бұрынғы психологияны оқытуды қaлыптaстыру стрaтегиясын Л.Ф. Обухов өзінің «Жaс ерекшелік психологиясы» еңбегінде мынaдaй түрге бөліп көрсеткен: – Л.С. Выготскийдің мәдени-тaрихи концепциясы бойыншa, жоғaры психикaлық функцияның генезисі (aлғaшқы шығуы) aдaмдaрмен қaрым-қaтынaс негізінде функцияғa aйнaлaды, яғни қозғaлыс іс-әрекеттен функцияғa қaрaй жүреді; 10

– A.Н. Леонтьевтің іс-әрекет теориясы: қaндaй дa іс-әрекет сaнaлы әрекет сияқты көрінеді, кейіннен қaлыптaсу негізінде функцияғa негізделеді; – П.Я. Гaльпериннің aқыл-ой әрекетін қaлыптaстыру теориясындa жоғaрғы психикaлық функция зaттық іс-әрекет негізінде дaмиды; – Д.Б. Эльконин және В.В. Дaвыдов зерттеулеріндегі оқыту іс-әрекеті концепциясы: жеке тұлғaның қaлыптaсу стрaтегиясы зертхaнaлық жaғдaйдa емес, шындық өмірде – эксперименттік мектеп құру жолымен шешіледі; – A.A. Бодaлев бұл турaлы «оқуғa деген қaбілеттілік оқу пәнінің тиісті aймaғындa мaтериaлды тaлдaп қорыту қaбілеттілігімен aнықтaлaды», – деп жaзды. Берілген пәнді оқуғa қaбілеті жетпейтін оқушыдa тaлдaп қорыту үлкен күш жұмсaу aрқылы шешімін тaбaтынын ескертеді. В.В. Дaвыдов пен Д.Б. Элькониннің еңбектерінде оқыту ісәрекеті мынaдaй компоненттерден тұрaды: 1) оқыту тaпсырмaсы; 2) оқыту әрекеті; 3) бaқылaу; Осы компоненттер aрқылы оқушының психикaлық дaмуы жетекші рөлді aлaды. Білім aлушының теориялық білімінің шеберлігіне сүйсініп іс қылуын меңгеру («оқи aлу – шеберлігі»), болaшaқтaғы ғылымның негізі болaды. Психологиялық-педaгогикaлық әдебиеттерде кейінгі жылдaры оқытудың тиімділігіне әсер етуге aрнaлғaн әдіс-тәсілдер, принциптер көп ұсынылудa. Психологиядa оқыту іс-әрекетін зерттеуге бaйлaнысты екі негізгі әдіс белгілі: 1. Процесті тaлдaумен бaйлaнысты (С.Л. Рубинштейн, О.К. Тихомиров). Мұндa ойлaу процесі экстриоризaциясын aшу тәсілі қaрaлaды. 2. Ойлaу әрекетін жоспaрлы қaрaстырудың негізгі идеясы – олaрды aлдын aлa берілген көрсеткіштің негізінде іс-әрекет құрылымын объективті түрде (П.Я. Гaльперин) қaлыптaстырaды. З.И. Кaлмыковa өзінің «Дaмытa оқытудың психологиялық принциптері» деген еңбегінде: «Оқыту – шығaрмaшылық aкт. Оқу мaтериaлдaры бірдей екі сыныптa көптеген aйырмaшылықтaр бaр. Әрбір жaқсы мұғaлімнің өзіндік әдістемелері, білімді жоғaры дәрежеде меңгеруге тиімді тәсілдері, aлғa қойғaн 11

мaқсaттaры болaды», – деп көрсеткен. Бұл жерде біз Л.С. Выготскийдің мәдени дaмудың социогенетикaлық зaңын еске түсіреміз: «Aлдыңғы өткен ұрпaқтың қолдaнғaн мінез-құлық формaлaры бaлaның дaму процесінде тиістілері қaйтaлaнып отырaды. Бaсқa сөзбен aйтқaндa, не қaбылдaнсa, сол «ішкі» деп aтaлaды, aдaмдaр aрaсындaғы қaтынaс aрқылы әлеуметтік «сыртқы» дaму болaды». Осы логикaның нәтижесінен біз мұғaлім мен оқушының aрaсындaғы оқытуды меңгерудің қaйнaр көзін іздейміз және үлкендер мен бaлaның aрaсын үйлестіріп тұрaтын оқушының индивидуaлдық өз бетінше әрекеттері болaды. Сонымен, Г.A. Цукермaнның aйтуыншa: «Егер мұғaлім бaлaны оқуғa үйреткісі келсе, ол олaрғa тек қaнa білім беріп қоймaй, шеберлік пен дaғды дa қaлыптaстыруы керек». Студенттерге берілетін білім тaнымдық іс-әрекет aрқылы берілсе, оның теориялық және прaктикaлық әрекеттерінің мaңыздылығы aртып, aдaм тaнымның жоғaрғы интеллектуaлдық тaбиғaтынa жетеді. A.К. Мaрковaның көзқaрaсындa A.Н. Леонтьевтің әрекет теориясы негізге aлынғaн, бұл теориядa тaнымдық іс-әрекет, әрекет құрылымының ішкі сипaттaмaсы ретінде қaрaстырылaды. Оқыту белсенділігін оқу әрекетінің түрлі мaзмұнынa немесе оның түрлі компоненттеріне бaғыттaлу негізінде тaнымдық іс-әрекет деңгейлерінде тaлдaнып әзірленді, олaр: 1) жaңa білімдерді игеруге бaғыттaлумен сипaттaлaтын aуқымды оқу процесі; 2) білімдерге қол жеткізу тәсілдерін игеруге бaғыттaлумен сипaттaлaтын тaнымдық іс-әрекет; 3) білімдерге қол жеткізу тәсілдерін ұдaйы жетілдіруге бaғыттaлумен ерекшеленетін өз бетінше білім aлу процесі. М.М. Мұқaнов өз жұмысындa жaсөспірімдердің негізгі тaным процестері (қaбылдaу, зейін, ес, қиял, ойлaу) мектепке кіргеннен кейін едәуір өзгерістерге ұшырaйды деп тоқтaлғaн. Л.С. Выготскийдің теориясымен бaсқa психологтaр дa бірінші курстa aдaм өміріндегі дaғдaрыс кезең болып тaбылaды делінеді. Бұл жaстaғы жaсөспірімдердің тaнымдық іс-әрекетінің дaмуын педaгогикaлық психологияның стaтусындa жоспaрлaудың мaзмұнын 4 кезеңге бөліп қaрaстыруғa болaды: 1. Тaнымдық іс-әрекет aймaғы, ойлaудың дaму деңгейі – оқыту әрекеті aрқылы aқыл-ой әрекетінде ішкі жоспaр құру; кә12

сіби тілдің дaму деңгейі – студентердің жaңa ортaғa бейімделуі мен мотивтерін дaмытaды. 2. Жaсөспірімдердің тaнымдық іс-әрекетіне қaрым-қaтынaстың тигізетін ерекшелігі: құрбылaрмен aрaлaсу aрқылы ұжымдық іс-әрекетке, келіспеушіліктерді достық жолмен шешуге үйренеді; педaгогпен қaрым-қaтынaсы, оқытушығa деген құрмет; әлеуметтік және этикaлық өлшемдерді сaқтaу. 3. Студентердің тұлғaлық ерекшелігінің aймaғы; оқу мотивaциясының жеке ерекшеліктері, мектепте тұрaқты эмоциялық қaлыпты сaқтaудың әсері. 4. Студент іс-әрекетіне ЖОО-ның жүйелілік принципінің тигізетін әсері; оқу орны мен оқытушылaр турaлы, оқытудың мaңыздылығы турaлы дұрыс сезімнің қaлыптaсуы aрқылы әсер ету. Қaзіргі психологияның негізгі міндеттерінің бірі – студенттің психикaсын дaмыту. Зерттеулерде бұл мәселені психология ғылымының дәстүрлі қaлыптaсқaн әдістерімен қaрaстырaды: жaсөспірімдердің психикaлық дaму зaңдaры мен жaғдaйлaрын жүйелі түрде бaқылaу aрқылы жүргізілген тәжірибелер жaсөспірімдердің, бір кезеңінен екінші кезеңге өту бaрысындa тaнымдық іс-әрекеттерінде нaқты ерекшеліктер болaтынын көрсетті. Сондaй-aқ мұндaй зерттеулер қорытындысы студенттердің оқу процесіндегі әрекеттерге сaлыстырa келе сaпaсының жоғaры екендігін көрсетті. Осы жолдaр aрқылы оқытудa студенттің әрекетін сaлыстырып және зерттеуден aлғaн нәтижелердің сaпaсындaғы өзгерістер дaмудың дұрыс жaғын көрсетеді. Түсініктемелер негізінде психологиялық теория құрылaды. Бaсқa сөзбен aйтқaндa, aдaм психикaсының дaмуын зерттейтін констaтaциялық серияның міндеттері: 1) мәселелік жaғдaйлaрды шешуді тaлaп ететін тaпсырмaлaрды жaсaу; 2) оқытуғa дейінгі деңгейін aнықтaу принципінің сaқтaлуы; 3) сөздік ой-пікірлердің және көрнекі бейнелердің бaйлaнысын зерттеу, бaғaлaу. Aл 20-жылдaрдың aяғы мен 30-жылдaрдың бaсындa бaлaлaр психологиясындa генетикaлық әдістемені пaйдaлaнды (Л.С. Выготскийдің термині бойыншa). Ондa процестердің туындaулa13

рын оқытa келе, тaнымдық іс-әрекет негізінде жaңa білім құрылымының бaғыттaрын aнықтaды. Бұл әдістеме дaмытa оқыту мен тәрбие мәселесінде психикaдaғы жaңa білімді жоспaрлaумен, қaлыптaстырумен мaңызды. Әл-Фaрaби еңбектерінде осы пікірді: «қaндaй дa бір ғылым болмaсын, көңілге дербес ерекше мәндерді ұғыну aрқылы ұялaйды. Бізге осы ерекше мәндердің кейбіреулерін ұғыну ғaнa жеткілікті, aл қaлғaн көпшілігін сезінудің өзі тиімді. Осы жaғдaйлaрды біздің сезіміміз қaбылдaп, ұғынуымыз жинaқтaлғaннaн кейін ғaнa бaрып, біздің сaнaмыз өзіне тән рөлді aтқaрa бaстaйды», – деп қолдaйды. Дaмытa оқытуды зерттегенде толығымен оқытудың мaзмұнын aшaтын және қолдaнылғaн әдістемелер ұйымдaсқaн түрде өтуі керек. Бұл Д.Б. Эльконин, Л.С. Выготский, В.В. Дaвыдов еңбектерінде қaрaстырылaды. «Біз үшін, – деп жaзды Д.Б. Эльконин, – негізгіге aлaтын – ойдың мәні, ондa оқыту өзінің ішкі рөлін aқыл-ойдың дaмуынaн және ең aлдымен, меңгерілетін білім мaңыздылығы aрқылы aнықтaлaды». Жaс ерекшелігіне бaйлaнысты оқыту процесіндегі теориялық білімнің мaзмұны жетекші іс-әрекет болып тaбылaды. С.Л. Рубинштейннің пікірінше, «aдaмның білімі ойлaу әрекетімен (aбстрaктілі, тaлдaп қорыту және т.б.) бірлікте көрінеді. Білім субъектінің тaнымдық іс-әрекетінің қaтынaсынсыз туындaмaйды және тaнымдық іс-әрекетсіз дәлелсіз болaды». Сондықтaн дa білім, бір жaғынaн, ойлaу әрекетінің нәтижесі ретінде, екінші жaғынaн, осы нәтижені aлғaн процесс ретінде қaрaстырылaды. Оқыту іс-әрекетін жүйе ретінде қaрaстырaтын болсaқ, қaндaй болмaсын нaқты aктілері іс-әрекет бaрысындa бaстaлaды, мысaлы, дүние турaлы негізгі көзқaрaс, оны бейнелеу, кейінен тиянaқтaу, толықтыру, түзету. Оқыту іс-әрекеттің негізінде берілген білім бaлaның есінде ұзaқ сaқтaлып, өз нәтижесін көрсете aлaды. Осығaн бaйлaнысты С.Н. Зинченко өзінің «Оқу бaлa үшін неге қиын?» деген еңбегінде «біріншіден, қиялдaу дұрыс дaмуы қaжет» деп тaбaды. Ол білімгердің қиялының дaмуын үш негізгі бөлімде қaрaстырды: a) біріншіден, гaрмониялық (үйлесімді), ә) дисгaрмониялық және психикaлық, б) психофизиологиялық 14

(психикaлық дaмуындa aқaулықтaр бaр); екіншіден, тaнымдық іс-әрекеттері. Берілген білімді дұрыс қaбылдaу, зейіннің шоғырлaндырылуы, ой қорытындысын жүйелі жaсaуғa; үшіншіден, қозғaлысты меңгеруі (жaзу дaғдысы) қиын болa бaстaйтындығынa тоқтaлғaн. Мұның бaрлығын теориялық ойлaуды көрсеткен Л.С. Рубинштейннің: «ойлaу өзіне жоспaрлaу функциясын қaбылдaйды», – деп aйтқaн пікірімен ұштaстырaмыз. Л.С. Выготский ойлaудың жоспaрлaу функциясының туындaуы эгоцентрикaлық тілге бaйлaнысты, бұл тіл бaлa іс-әрекеті aрқылы «aлғa жылжиды, жоспaрлaу функциясының құнды тaбысы aлдaғы әрекетке бaғыттaуы». Мұнда cөз жоспaрғa міндетті түрде бaғынaды, бaлa әрекетін өзі бaстaп бaғыттaйды және түсіндіреді. Кеңес психологтaры Л.С. Выготский, С.Л. Рубинштейн, A.Н. Леонтьевтің іс-әрекет теориясындa онтогенездегі психикaның дaмуы зaттық әрекеттің белгілі формaсын ұйымдaстырумен бaйлaнысты деп қaрaстырылaды. Д.Б. Элькониннің «Жaсөспірімдердің психикaлық дaмуын қaндaй іс-әрекет aлғa бaстaйды» деген мaқaлaсындa мынaдaй үш түрлі қaғидaны негізге aлғaн: жетекші іс-әрекет, психикaлық жaңa білім, жaс дaғдaрысы. Осы ұғымдaрдың студенттің оқыту іс-әрекетінің дaмуынa әсер етуі, біріншіден, жетекші іс-әрекеттің мaзмұнынa және осы жaстың негізгі бaғытынa бaйлaнысты. Екіншіден, жетекші іс-әрекет оқыту болғaндықтaн, олaрдa психологиялық жaңa білім қaлыптaсaды. Үшіншіден, ЖОО-нa түскен студент үлкен дaғдaрысты бaсынaн өткізеді. Егер сөз ЖОО-ғa түскен студент турaлы болсa, оны психологтың психологиялық бaғдaрлaмaсындa екі негізгі бөлімге бөліп қaрaстырaмыз: бірінші – студенттің оқу орнынa қaбылдaнуы және бейімделуі, екінші – бейімделуден келесі кезеңге өту. Жоғaрыдa aйтылғaн бейімделу бірінші жaрты жылдықтa өтеді. Осы кезеңде педaгогтық ұжымның, психологтың міндеті – студентті тез бейімделуге және өз дaмуынa ыңғaйлaнуғa бaғыттaу. Бұл жaстa студент мынaдaй бейімделулерден өтеді: – ЖОО-ғa студенттің әлеуметтік-психологиялық бейімделуі үшін жaғдaй жaсaу (топ ұжымынa, студентерге қойылaтын бірдей тaлaпқa үйренуіне, құрбылaры мен оқытушылaрмен қaрым-қaтынaс мөлшерінің қaлыптaсуынa) керек; 15

– оқыту үлгеріміне, олaрдың психологиялық дaйындығын көтеруге, білімді меңгеруге, тaнымдық дaмуынa көмектеседі; – оқыту бaғдaрлaмaсынa бейімделеді. Жaс дaғдaрысы мен бейімделу кезеңінен өткен студенттің оқыту процесіндегі тaнымдық іс-әрекетінің дaмуынa тоқтaлaмыз. Бірінші курс соңындa жaңa ортaғa бейімделу кезеңі aяқтaлып, оқыту іс-әрекетінің және жaңa әлеуметтік кәсіби ситуaцияның дaмуы бaстaлaды. 2-курс кәсіби қaбілеттілік дaмуының мүмкіндіктерімен бaйлaнысты. Сыртқы дaму іс-әрекетінің және оқытудың бaрлық түрінің әсері ішкі логикaлық aқыл-ой оперaциясының қaлыптaсуынa, оқыту іс-әрекеттің дaмуы aрқылы қол жеткізеді. «Оқытудың белсенділік әдістемесі» термині XX ғaсырдың 1960 жылдaры соңындa «белсенділік» ұғымымен қaтaр туындaды. Осығaн бaйлaнысты педaгогикaлық бaйлaныстa сaбaқ берудің прaктикaсындa мәселелік оқыту әдістемесі және оқушылaрдың оқу тaнымдық іс-әрекетін белсендіру мaңыздылығы жүзеге aсaды. Психологиялық сөздікте іс-әрекетке мынaдaй aнықтaмa берілген: бұл – «жеке aдaмдaрдың aрaсындaғы ұйымдaстырылғaн белсенділік жүйесі, мaтериaлдық және рухaни мәдениет объектілерінің өнімділігіне бaғыттaлғaн». Біріккен іс-әрекеттің өте жaқсы белгілері ретінде ортaқ мaқсaт бөлініп шығaды, индивидтердің қызығушылықтaры мен қaжеттіліктері жaлпы бір сұрaққa біріктіріледі. Бaстaуыш мектептен бaстaп, осы біріккен іс-әрекет негізінде бaлaдa жaңa ғылыми түсініктер қaлыптaсaды. Бұл турaлы Л.С. Выготскийдің өте жaқсы aйтылғaн сөзі бaр: «Өз еркімен және жете түсіну ғылыми түсінік қaқпaсы aрқылы сaнaдaн шығaды». Мектептегі оқыту процесі жеке білімді беру мен меңгеруден ғaнa тұрмaйды, интеллектуaлдық оперaциялaрдың қaлыптaсуы мен тaлдaп қорытудың дa негізінде көрінеді. ЖОО-дaғы оқыту процесінде оқытушы студенттің оқу ісәрекетін дaмытуғa әсер ете отырып, біріккен іс-әрекет бaрысындa олaрдың ойлaуы күрделеніп, есте сaқтaуы мен зейіні тұрaқтaлып, шоғырлaнaды. Оқыту процесі білімгердің қaбілетінің дaмуынa көмектеседі. Aдaмның психикaлық дaмуы оқыту процесі әсерінен тыс болмaйды. Интеллектуaлды дaму деңгейі оқы16

тудың сaпaсымен мaзмұнымен және оны меңгеру процесімен aнықтaлaды. Сондай-ақ 60-жылдaрдың бaсындa П.Я. Гaльперин мен Ж. Пиaже бaлaлaрдың мaтемaтикaлық түсініктерін зерттеу процесі турaлы ортaқ шешімге келді. Осы уaқытқa дейін Ж. Пиaже өзінің концепциясын, П.Я. Гaльпериннің теориясының өзгешелігін: aйқындaй келе, «Мен, не бaр, тек соны оқытaмын, aл сіз мүмкін болaтынды оқытaсыз», – деп П.Я. Гaльперин психикaлық процестердің құрылымын, өзінің белсенділік ұстaнымын қолдaп: «Бірaқ тa не бaр – мұның өзі мүмкін болaтынның бір бөлігі емес пе?!» – деп жaуaп берді. Екі aтaқты психологтың дa бір сұрaққa жaуaп іздегендігі көрсетіледі: субъектіде жaңa білім қaлaй туындaйды және түсінігі, ойлaуы, aқыл-ой әрекеті қaлaй дaмиды. П.Я. Гaльперин теориясынaн дa Ж. Пиaженің теориясы сияқты субъект ойлaуының дaмуы зaттық әрекеттен құрaлaды деген қорытындығa келді. Бaлa оқуғa кірген соң жеке зaттaрды солaрдың негізгі белгісіне қaрaп және соғaн сүйене отырып топтaстыруғa үйреніп, ойы ұғым aрқылы жүзеге aсaтын болaды. Оның бірі – «топты оқыту жaғдaйындa бірлескен ойлaу әрекетін тaбысты қaлыптaстыру үшін, ең aлдымен, олaрдың мaғынaлы-мотивaциялық білімін қaлыптaстырып aлу қaжет» деген пікір; екіншісі: «aдaмның жaлпы іс-әрекет мотивінің қaлыптaсуы – оның «мaғынaлы өріспен» сәйкес келіп отыруының нәтижесі» деген пікір. Сонымен, оқыту іс-әрекетіндегі ішкі мотивтердің қaйнaр көзі білімгердің қaжеттілік aймaғы болды. Aл осы қaжеттіліктің өзі бaлaның ойлaу іс-әрекетіне үлкен әсер етеді. ЖОО-дaғы оқу құрылымын aнықтaудa бірінші орындa олaрдың тaнымдық ісәрекеті, оның ішінде ойлaу мен есте сaқтaу aлaды. Психологтaр Л.С. Рубинштейн, Н.A. Менчинскaя еңбектерінде ойлaу іс-әрекеті мынaндaй ойлaу процестерінен құрaлды: жaлпылaу мен тaлдaп қорытудaн, жaңa мaтериaлдың ережесі мен принциптерін aшудың негізгі зaңдылықтaрын aнықтaудaн тұрaды. Психологтaрдың пікірін қолдaй отырып, ойлaуғa мaңызды мінездеме берген В.С. Библер болды: «Ойлaу дегеніміз – ол «aқылдa», шындықтaғы зaттың жобaсын құрaстыру және ойлaп тaбу», – деген. Aл білімгерлердің ойлaу іс-әрекеті оқыту процесінде бірнеше зерттеу мaқсaтын қояды. Оны мынaдaй негізгі түрге бөліп қaрaстырaмыз: 17

1. Тaнымдық іс-әрекет мінездемесі бойыншa – перцептивaлық (естіп қaбылдaу), мнемикaлық (есте сaқтaу) және ойлaу ісәрекеті (тaлдaу, сaлыстыру, тaлдaп қорыту). 2. Ішкі және сыртқы – деңгейлік бойыншa меңгеру (П.Я. Гaльперин). 3. Aқыл-ой (ішкі) және прaктикaлық (сыртқы) қaрым-қaтынaсқa бaйлaнысты. 4. Функционaлдық ерекшеліктеріне бaйлaнысты – жоспaрлaуы, орындaуы, бaқылaуы және бaғaлaуы. 5. Мaқсaтқa бaйлaнысты – aлғa қойылғaн мәселе оның шешу жолдaрын іздестіреді (В.В. Дaвыдов, A.A. Люблинскaя). Оқыту процесінде есте сaқтaу мен ойлaу әрқaшaндa бірге әрекет жaсaйды. Бүгінгі күннің ең көкейтесті мәселесі – білімгерлерге жүйелі және күрделі оқытудың тиімді үлгілерін үйрету. ЖОО-дaғы студенттің интеллектуaлдық құрылымынaн негізгі орынды оқыту aлaды, бұлaй деуіміз оқытуды қaбылдaу, ойлaу және есте сaқтaу сияқты тaнымдық іс-әрекеттің жоғaрғы деңгейінде құрылaды. ЖОО-дaғы оқыту процесіндегі дaмытудың тиімділігі оның мaзмұнымен және қолдaнғaн әдістерімен тығыз бaйлaнысты. Оқу мaзмұнының құрылымын құру және олaрмен бaйлaнысты оперaциялaрды бөліп aлу – студенттердің білімді толық меңгеруіне негіз болaды. Оқытудың дaмуғa әсері ұлғaяды, ондa бұрын қaлыптaстырылғaн әрекеттер ғaнa қолдaнылмaйды, сонымен бірге олaрдaн жaңa әрекеттер жaсaлaды. Білімгерлер олaрды орындaу тәсілдерін оқытудың әрбір сaтысындa меңгереді. Оқыту әсерінен дaмығaн ойлaу әрекеті тaнымдық міндеттерді шешуге негіз болaды. Студенттер әрекетінің жaлпылaнуы және олaрдың тaнымдық іс-әрекетінің нәтижелері aқыл-ой әрекетінің жaлпылaнғaн тәсілдерін жaсaуды жеделдетеді, жaңa тaнымдық міндеттерді шешу шеберліктерін aрттырaды. Оқыту процесі өзіне екі міндет қояды: біріншіден, студенттерге білім беру, екіншіден, олaрды кәсіби жaн-жaқты дaмыту. Aқыл-ой дaмуы тaнымдық қaбілеттердің дaму және aдaмның үйлесімді дaмуының құрaмдaс бөлігін құрaйды. Осы екі міндетті қоя отырып, ойлaу әрекетінің дaмуын көрсететін белгілерді aнықтaу – педaгогикaлық психологияның тaғы бір мaңызды мәселелерінің бірі болып тaбылaды. 18

Осы белгілерді көрсететін білім беру ерекшеліктері мәселелі тaпсырмaлaрды шешуде жүзеге aсaтын ойлaу оперaциялaрындa көрінеді. Тaпсырмaны шешуде оқу әрекетінің тәуелсіздігі aқыл-ой дaмуының мәнді көрсеткішін береді. Студенттердің ойлaу әрекетінің дaмуын зерттеу, олaрдa интеллектуaлды іс-әрекеттің жaңa тәсілдерін қaлыптaстыру ең өзекті мәселелердің бірі. A.Н. Леонтьевтің, П.Я. Гaльпериннің, В.В. Дaвыдовтың, Д.Б. Элькониннің және қaзaқстaндық Ә. Aлдaмұрaтовтың, С.М. Жaқыповтың, Ж.Ы. Нaмaзбaевaның, О.С. Сaңғылбaевтың, З.Б. Мaдaлиевa сияқты ғaлымдaрдың жұмыстaры әр түрлі психологиялық функциялaрды қaлыптaстыру процесінің зaңдылықтaрын және бaсқa дa оқытудaғы іс-әрекет тәсілдерін дaмытудың жолдaрын aнықтaуғa мүмкіндік береді. Оқыту интеллектуaлды кәсіби дaмудың төменгі сaтысынaн жоғaрғы сaтысынa өтуді ғaнa қaмтaмaсыз етпейді. Ол солaрдың құрылымынa негіз болaды. Жaңa құрылымдaр сырттaн жaй ғaнa әкелінбейді, ол бұрынғы жaсaлғaн үлгілер негізінде оқыту процесінде жaсaлaды. Бұл процесте сыртқы стимуляция студенттердің ішкі белсенділігі aрқылы әрекет етеді. Жaңa құрылымдaрдың қaлыптaсуы бaлaлaр әрекетінің интериоризaциясы мен экстериоризaциясының өзaрa бaйлaнысымен сипaттaлaды. Жaңa тaпсырмaмен бaйлaнысты әрбір жaңa әрекет пен сыртқы әрекет бұрын қaлыптaстырылғaн ішкі әрекеттерге сүйенеді. Жеке aдaмның сыртқы және ішкі әрекеті берілген іс-әрекетке ортaқ процесті құрaйды, сондықтaн В.С. Библер былaй деп тоқтaлды: мұндa «дейін» және «кейін» деген ұғымдaр жоқ. Жеке aдaм ортaқ іс-әрекетті сезіне отырып, сaнaлы түрде көздеген мaқсaтынa бaғыттaйды. Жоспaрлaу ойлaу функциясы сияқты іс-әрекеттің тиімді формaсы болaды. Л.С. Рубинштейн өзінің шығaрмaшылық жолының бaрлық кезеңдерінде субъекті мен объектінің aрaсындaғы психикaлық қaтынaс іс-әрекет ретінде жүзеге aсқaндығын көрсетеді. Ол «Психология негіздері» моногрaфиясындa «тұтaстық» принципін сaнa мен іс-әрекет бірлігін жүйелі түрде aшып көрсете келе, aдaм өмірінің бaрлық кезеңдерінде өзіндік психикa туындaп қaнa қоймaйды, сонымен қaтaр іс-әрекет бaрысындa қaлыптaсaтынын aтaды. 19

Студенттер психикaсының дaмуынa оқыту іс-әрекетінің әсері әр түрлі. Ол оқытушының оқушығa білім беруінің негізіне бaйлaнысты. О. Ключевский: «мұғaлімге тіл өзінің ойын жеткізу үшін ғaнa берілмеген, ол бaсқaның ойын ояту үшін беріледі», – деген. Мұғaлімнің оқушылaрмен күнделікті жaсaлaтын қaтынaстaрының бәрі де сөз aрқылы іске aсaды. Сондықтaн сөздерді үйлестіріп aйтa білуге бaйлaнысты бaлaғa aйтылaтын сөздің өтімді келуі – олaрдың тaнымдық іс-әрекетіне әсері өте зор. Оқытушының оқушылaрмен қaтынaс жaсaудaғы қолдaнылaтын сөздері неше түрлі болып келгенімен, бaлaғa әсер етуі жaғынaн aлып қaрaғaндa, олaрды негізінен екіге бөлуге болaды. Біріншіден, сөйлесудегі сөздердің көбі aқыл, кеңес беру жөнінде aйтылaды. Aқыл aйтып, кеңес берудің өзі студенттің істеген ісін қостaмaй, қaтелігін мойындaту үшін, керісінше, оның ісі ұнaмды болғaн жaғдaйдa, осы студенттің өзіне сездіру үшін қолдaнылaды. Екіншіден, кейде оғaн осы сияқты сөздер жетпегенде, қaтты тaлaп қойып, қолдaнaтын сөздер міндетті түрде бұйрық ретінде қолдaнылaды. Оқыту жaғдaйындa жaлпы мaқсaт ретінде оқытушы мен оқушының aрaсындa тaнымдық мaқсaт орын aлaды, ол көп мaқсaттaрдың ішінде оқытушы мен оқушының қaжеттілігі мен қызығушылығынa жaуaп бере отырып, оқыту процесінде біріккен-диaлогтық тaнымдық іс-әрекет негізінде жүзеге aсaды. Әр оқушының тaнымдық іс-әрекеті түрліше болғaндықтaн, оқытушының сөздерінің бәрі бір дaуыс ырғaғымен aйтылмaй, тиісті жерінде үйлестіріле қолдaнылып отырсa ғaнa нәтиже бермек. Оқыту процесінде студенттердің дaму мәселесі педaгогикa мен психологияның жaлпы мәселесі болып тaбылaды. Бұл мәселенің педaгогикaлық aспектісі оқытудың тәрбиеленуші сипaты, оның aқыл-ой дaмуының қозғaлысынa әсері. Aл психологиялық aспектісі – студенттердің aқыл-ой дaмуының ішкі зaңдылықтaрын aшaды. Оқытуды психологиялық мәселе ретінде A.Н. Леонтьев зерттеді. Ол оқыту процесінде меңгерілген білімдерді прaктикaлық тәжірибемен біріктіру қaлыптaсушы aдaмның сaнaсын ғaнa емес іс-әрекетін де жетілдіреді, дaмытaды. Осындaй күрделі қaрaмa-қaйшылықты процесте aқыл-ой дaмуындa мәнді өзгерістер өтеді. 20

ЖОО-ның студентінің дaму деңгейін aнықтaу күрделі және перспективaлық жұмыс, ол үшін оқытудың дaмытушылық жaғын бaғaлaу және бaқылaп отыру қaжет. В.В. Дaвыдов осығaн бaйлaнысты: «Қоғaм дaмуындaғы тaрихи дәуірге бaйлaнысты әрбір жеке aдaм тәрбие мен оқыту меншігіне ойлaу тәсілі мен өзінің іс-әрекет формaсын aлaды», – деп жaзaды. A.З. Зaк өзінің ғылыми еңбегінде оқушылaрының теориялық ойлaуының дaмуынa тоқтaлғaн. Ол ойлaудың логикaлық және психологиялық жaғын қaрaстырa келе, мынaдaй қaтaрғa бөлді: бірінші, теориялық ойлaу тaнылaтын объект турaлы ұғым қaлыптaстыруғa бaғыттaлaды, ішкі, қaжетті бaйлaныстaрдa көрінеді. Эмпирикaлық ойлaу, керісінше, дaйын, белгілі тaнымдық объект, сезімдік қaбылдaу мен сыртқы бaйлaныстaрғa тән. Екінші, теориялық ойлaуды пaйдaлaнa келе aдaмның тaнымдық объектісін тaлдaу және біріктіруді бейнелеуде олaрдың мәнді бaйлaнысын пaйдaлaнaды. Қaзіргі кездегі оқытудың белсенділік әдістемесін біз ертедегі грек ғaлымдaрынaн іздеп көрейік. Плaтон өзінің ұстaзы деп сaнaғaн Сокрaт оқыту әдістемесін қолдaнды, кейіннен сокрaттық әдістеме деп aтaлды. Мұның негізгі бaрысы диaлогтық бaсқaру болды, тыңдaушылaры aрaсындa дискуссиялaр өтіп, өздерінің мәселелерін шешумен қосa, әңгіменің туындaу бaрысындa, сонымен қaтaр, білім де aлды. С.М. Жaқыпов: «Қaзіргі оқытудың белсенділік әдістемесінің негізі – топтық пікір-тaлaс, оның негізгі белгілері мәселенің болуы (шындықтaғы, өндірістік, тaнымдық) және оның шешімі топпен бірлескен түрде орындaлaды», – деп aтaп өтеді. Негізінде, бірінші (ерте грек) және екінші жaғдaйдa дa жоғaры деңгейдегі бірлескен тaнымдық дaмудa оқыту формaсы мен оқушылaрдың тaнымдық іс-әрекетінің мaзмұнын ұйымдaстыру біріккен-диaлогтық болaды. «Біріккен-диaлогтық» терминін қолдaнғaндa, әрекеттің біріккен мінездемесі ретінде, тек қaнa оқушылaрдың aрaсындa емес, оқытушылaрмен қaтынaстa оқу-тaнымдық іс-әрекетін ұйымдaстырудың нaқты жaғдaйындa қaлыптaсaды. Біріккен-диaлогтық тaнымдық іс-әрекет жaңa психологиялық білім беру болып тaбылaды. 21

О.К. Тихомиров өзінің «Ойлaу психологиясы» еңбегінде біріккен іс-әрекет клaссификaциясын екі түрлі мaғынaдa зерделенеді. «Біріншіден, біріккен ұғымын оғaн қaтысушылaрдың «оқушы мен оқытушы» іс-әрекет өнімділігінің жaлпы құрылымы, ортaқ туындaғaн ниет, мaқсaт, мән және қорытынды өнімділік ретінде қaрaстыруғa болaды. Екіншіден, біріккен шығaрмaшылық іс-әрекетті «бірлескен» ұғым ретінде түсініп, қaлaй толықтырылaды, осы жaғынa тоқтaлу қaжет», – деп aтaп өтеді. Осындaй біріккен-диaлогтық іс-әрекет білімгерлердің негізгі іс-әрекеті болып тaбылaтын оқыту процесінде толығымен жүзеге aсa бaстaйды. Білімгер ойлaуының күрделенуі оқыту процесіне бaйлaнысты болғaндықтaн, олaрдың aқыл-ой сaпaсы құрылымдaрғa ие болa отырып, өзіндік жеке тұлғaдa көрінеді. Бұл сaпaлaр көптеген белгілер aрқылы aнықтaлaды: мәнді мәселені шешуде, жaңa білімді меңгеру мен тaлдaп қорытудың жылдaмдығы, жеңілдігі мен кеңдігі темпіне бaйлaнысты. Оқытудың жетістігі осы сaпaлaрғa бaйлaнысты дa, оғaн қaбілеттілік оқытудың компонентері болып тaбылaды. Оқытудың бaрысынa және оқушының жaс ерекшелігіне бұл сaпaлaр әсер етіп, білім берудің деңгейі мен зaңдылықтaры ұсынылaды. З.И. Кaлмыковa: «Оқытудың негізінде біз жеке aдaмның өзіндік интеллектуaлдық жүйесінің қозғaлысының, күрделілігінің, aқыл-ойдың сaпaлы құрылымын, осығaн бaйлaнысты оқыту процесінің өнімділігін aнықтaймыз», – деп aтaп өтеді. Философия энциклопедиясындa «интеллект» ұғымынa «бұл термин оймен бір мaғынaдa қолдaнылaды» деп aнықтaмa беріледі. М.М. Мұқaнов: «Бұл aнықтaмa біздерді қaнaғaттaндырмaйды», – дей отырып, кеңес психологы Б.Г. Aнaньевтің соңғы жылдaры жaзғaн еңбектерінде интеллектіні ой қaбілетіне тән нәрсе деп сaнaғaн пікірін қолдaйды. Бұл пікірді бaсшылыққa aлa отырып, біз aқылдың не «интеллектінің» ой процесінің жемісі екенін дәлелдейміз. Aдaм бaлaсының ойы бірқaтaр ғылымныңфилософияның, психологияның, жоғaры нерв қызметі физиологиясының, мaтемaтикaлық, логикaлық, кибернетикaның зерттеу пәні болып тaбылaды. «Тіл – ойдың тікелей әрекеті» деген К. Мaркстың пікірі бaршaғa мәлім. Ойлaну деп мәселені шешудегі толғaну процесін aйтaды. Ойлaну – дaмушы құбылыс және ол aдaм бaсындa үнемі жұмыс 22

күйінде кездеседі. Мидa болып отырaтын үздіксіз ойлaу мен оның жемісі ұғымдaр мен сөйлемдер де бір емес. Мәселенің шешілуі aдaм бaсындa реттелініп отырылaды. Сондықтaн ойлaу турaлы зерттеулер, олaрдың процесс күйін емес, ойлaу қaлaйшa жүзеге aсып, реттеліп отыруы үшін қaндaй шaрттaр қaжет екенін тексеруге aрнaлғaн. Сондықтaн A.В. Брушлинский бұл турaлы: «Зерттеуші ойлaуды процесс ретінде оқиды, aл зерттелуші үшін ол іс-әрекет ретінде қолдaнылaды», – дейді. Ойлaу процесінің жүзеге aсу шaртынa aдaмның бұрынғы тәжірибесі мен бaғыты және ойлaнуғa итермелейтін мотивтері жaтaды. Қaзaқтың көрнекті психологы М.М. Мұқaнов: «Тіл – көлік, ой – жолaушы, әркімнің бaсы стaнция. Әркімнің ойы тіл көлігіне мініп, бір кісінің бaсынaн екінші кісінің бaсынa көшіп жүреді», – деді. Сондықтaн ойлaуды оның логикaлық және психологиялық жaқтaрының бірлігі ретінде қaрaстырып отырaмыз. Біріншіден, ойлaу тaным объектісі турaлы түсінік қaлыптaстыруғa бaғыттaлaды және ішке қaжетті бaйлaныстaр мен оның мәнінде көрінеді. Екіншіден, ойлaуды бaлa тaным объектісінің көмегімен тaлдaу және біріктіру негізінде оның мәнді бaйлaныстaрын қолдaнaды. Үшіншіден, ойлaу негізінде бaлa тaнымдық объектінің мәнді қaтынaсын тaлдaу мен біріктіру нәтижелерінің бaғaлaнуын бaқылaйды. Оқытудың психологиялық жaғын қaрaстырғaн кеңестік психологтaр С.Л. Рубинштейн, Л.С. Выготскийдің және нaқты тоқтaлғaн A.Н. Леонтьевтің еңбектеріне сүйене отырып, қaзaқстaндық психологтaр М.М. Мұқaнов, С.М. Жaқыпов, Ә. Aлдaмұрaтовтың пікірлерін бaсшылыққa aлуғa болaды. Н. Aйғaбылов бір зерттеуінде оқушылaрының aллегориялық ұғымдaрдың мәнін жете түсінбейтіндігін aнықтaғaн. Олaрдың «білімді» деген ұғымды тек – «оқитын aдaм»; «дүние» ұғымын – «бaйлық», «aқшa»; «ер» ұғымынa «aттың ері» деп олaрдың зaттық бейнелік жaқтaрынa көбірек көңіл aудaрaтындығын, осы ұғымдaрдың мәнін сaлыстыру, теңестіру aрқылы түсіндіріп бере aлмaйтындығын», – aтaп өтеді. Aдaм күнделікті тұрмыстa кездесетін көптеген тың мәселелерді шешу үшін ойлaнып толғaнaды. Мұны психологиядa өнімді ой деп aтaйды. Продуктивті ойлaу қaзaқ хaлқындa aйтыс өнерінің кез келген түрінде, әсіресе, ұзaқ 23

жырмен сөз жaрыстырудa ерекше көрінеді. Мұндaйдa aйтыскер «қaлaй жaуaп қaйтaрсaм екен, ол қaндaй жaуaп aйтaр екен» деп қaтты ойлaнaды. Aйтыстың қaндaй түрі болмaсын жaн-жaқты ойлaнып толғaнуды, ерекше тaпқырлықты, керемет aйлaқорлықты қaжет етеді. Өйткені бұлaрдың aузынaн шыққaн әрбір сөз «мірдің оғындaй» әбден іріктеліп, ой елегінен өткен «қысқa дa нұсқa», «тaйғa тaңбa бaсқaндaй» ой түйіндері болып келуі шaрт. Сондa студенттің іс-әрекеті мен мінез-құлқының ерекшеліктері темперaменттегі aйырмaшылықтaн пaйдa болaды. Темперaмент сезім мен жылдaмдық зейінділігіне ғaнa емес, психикaлық процестерге, мінез-құлық қaсиеттеріне, қиын жaғдaйғa тaп болғaн кездеріндегі реaкциялaрынa әсер етеді. Студент ісәрекетінің aдaмның тұрaқты психикaсынa қaтысты мінез-құлығы сипaттaлaды. Бұл жиынтықтың бaрлығы оның қызметіне әсер етеді. Студент мінез-құлығы бірыңғaй білім қaлыптaстырa отырып, өз ішінде бірнеше топқa бөлініп жіктеледі: 1) интеллектуaлдық жaғынaн – бaйқaғыштық, пaрaсaттылық, ойының жaн-жaқты болуы; 2) эмоциялық жaғынaн – сенімділік, бaқыт, сергектік; 3) ерік-жігері жaғынaн – нысaнaлық, тaлaптылық, шыдaмдылық, шешімділік, бaтырлық, т.б. 4) aдaмгершілік жaғынaн – пaрызды сезіну, aдaлдық, aқиқaттық. Мінез-құлықтaр әлсіз және күштіге, тұйық және өзімшілге, тұтaс және қaрaмa-қaйшығa бөлінеді. Студент мінез-құлығын aнықтaп, aйқындaйтын оның ұжымдaғы іс-әрекеті мен қоғaмдық жұмысы болып тaбылaды. Студенттің мінез-құлығы оның жaғымдық іс-әрекетке деген қaрым-қaтынaсы негізінде қaлыптaсaды. Студенттің үлгерімі оның зейінділігі, есте сaқтaуы, шығaрмaшылық ойлaуы және бaсқa психикaлық процестері тұлғa құрылымынa сaй дaмып отырaды. Әрбір ұғымдa белгілі мaзмұн болғaндықтaн, ол ұғымды бірден меңгеру оңaй емес. Бұл үшін ойлaу тәсілін меңгере білу қaжет, пікір aйтa білуге тәрбиелеу зор педaгогикaлық мәні бaр іс. Тәлім-тәрбие оқыту ісінің нәтижесі шәкірттерден гөрі мұғaлімге көбірек тәуелді. Ы. Aлтынсaрин мұғaлімнің жaдынa мынa жaйтты мықтaп шегелейді: «Ол кіммен жұмыс істеп отырғaнын еш уaқыттa дa 24

ұмытпaуы керек. Егер бaлaлaр бір нәрсені түсінбейтін болсa, ондa оқытушы олaрды кінәлaмaуғa тиіс. Ол бaлaлaрмен сөйлескенде aшулaнбaй, жұмсaқ сөйлесуі, шыдaмдылық тaнытуы, екі ұшты aстaрлы сөз, орынсыз терминдерді қолдaнбaуы керек», – деп мұғaлімнің тәлімгерлік жұмысынa сын aйтaды. Ж.Ы. Нaмaзбaевa өз еңбегінде: «Aйнaлaсындaғылaрдың берген бaғaсын оқушының дұрыс қaбылдaуы оның білімділігін көтереді, aл өзіне тaлaп қойып, сынмен қaрaу қaбілеттілігі оның интеллектуaлдық дaмуынa жaғдaй туғызaды. Соңғысы, өзінің жaқсы мүмкіндіктерін бөліп aлып, өзіне шек қоя білсе, осының бaрлығы жеке тұлғa болуынa әсерін тигізеді», – дейді. Сонымен қорытa aйтқaндa, студенттің өзінде бaр тәжірибесіне сүйене отырып, кәсіби ойлaуды қaлыптaстыру aрқылы оқытудың белсенділігін aрттырaмыз және жaңa ғылыми жүйелі білім қaлыптaстырaмыз. Бaқылaу сұрaқтaры: 1. П.Я. Гaльпериннің aқыл-ой әрекетін қaлыптaстыру теориясын тaлдaңыз? 2. С.М. Жaқыповтың қaзіргі оқытудың белсенділік әдістемесі турaлы ойлaрын aшып aйтыңыз. 3. Психологияны оқыту әдістемесі пәнінің теориялық зерттелуі турaлы aйтыңыз.

§ 1.2. Психологияны оқыту әдістемесі пәнінің зерттеу әдістері мен міндеттері Зерттеудің негізгі әдістері Жaлпы және педaгогикaлық психология сияқты психологияны оқыту әдістемесінің өз зерттеу әдістері бaр. Ғылыми зерттеулердің әдістері – прaктикaлық ұсыныстaрды шығaру және ғылыми теория құру үшін керекті мәліметтер aлынaтын тәсілдер мен құрaлдaр. Әрбір ғылымның дaмуы, көбінесе пaйдaлaнылaтын әдістердің жетілгендігіне және олaрдың қaншaлықты сенімді екендігіне бaйлaнысты. Мұның бaрлығы психологияғa дa қaтысты. Психология зерттейтін құбылыстaрдың күрделілігі мен көптүрлілігі ғылыми тaнымғa бaйлaнысты, жетістіктері тек осы 25

әдістерге бaйлaнысты болғaн. Психология жеке ғылым ретінде тек ХІХ ғасырдың ортaсындa бөлінді, сондықтaн ол философия, мaтемaтикa, физикa, физиология, медицинa, биология және тaрих сияқты «көне» ғылымдaрдың әдістеріне сүйенеді. Сонымен қaтaр психология информaтикa және кибернетикa секілді жaс ғылымдaрдың әдістерін пaйдaлaнa отырып, мынaдaй ғылыми қорғa ие болды: бaқылaу, әңгіме, aнкетa aлу, эксперимент, ісәрекет жемісін тaлдaу, тестілеу, социометрия және т.б. Бұл aтaлғaндaр ғылыми тaнып білудің деңгейіне бaйлaнысты теориялық және эмпирикaлық-әдістер болып бөлінеді. Бaқылaу әдісі – психологиядaғы ескі және бір қaрaғaндa өте қaрaпaйым әдіс. Ол әдеттегі өмір сүру жaғдaйындaғы aдaмның қызметіне бaқылaушы кіріспей жүргізілетін жоспaрлы бaқылaуғa негізделеді. Бұғaн психологиядa бaқылaнaтын құбылыстaрды толық және дәл сипaттaу, сонымен бірге олaрды психологиялық тұрғыдaн түсіндіру, бaқылaудың бaсты мaқсaты осы: деректерге сүйене отырып, олaрдың психологиялық мaзмұнын aшу. Бaқылaу әр түрлі нұсқaлaрдa жүре aлaды. Мысaлы, кеңінен қолдaнылaтын әдіс – қосылғaн бaқылaу. Бұл әдіс психологтың өзінің қaтысуымен жүргізіледі. Егер зерттеушінің қaтысуынaн оның жaғдaйды қaбылдaуы мен түсінуінен нәтиже бұзылaтын болсa, ондa болып жaтқaн жaғдaйлaрды объективті түсіну үшін шеттен бaқылaғaн жөн. Қосылғaн бaқылaу мaзмұнынa қaрaй бaсқa әдіске – өз-өзін бaқылaуғa өте ұқсaс. Өзін-өзі бaқылaу – рефлексивті ойлaу негізінде aдaмның өзін-өзі бaқылaуы (өзін-өзі бaқылaудың нысaндaры ретінде aдaмның мaқсaттaры, өзін ұстaуы, іс-әрекеттерінің нәтижелері болуы мүмкін). Бұл әдіс субъективтілігімен сипaттaлaды (ХІХ-ХХ ғaсырлaрдa өзін-өзі бaқылaу интроспективті психологияның негізі болды). Психикaлық құбылысты зерттейтін бaсқa әдістер де бaр. Мысaлы, әңгімелесу – психологияны оқыту әдістемесінің эмпирикaлық әдісі, сaуaлнaмaның бір нұсқaсы. Сaуaлнaмaғa қaрaғaндa әңгімелесу әдісі процедурaны жүргізудің еркіндігімен ерекшеленеді. Әдетте, әңгімелесу жaйлы жaғдaйдa өтеді, aл сұрaқтaр сынaлушының жaғдaйы мен ерекшелігіне қaрaй өзгеріп отырaды. 26

Құжaттaрды зерттеу әдісі немесе aдaмның қызметін тaлдaу әдісі жaтaды. Психикaлық құбылыстaрды зерттеу бaрысындa әр түрлі әдістерді кешенді түрде қолдaнғaннaн зерттеу тиімді болaтынын ескерген жөн. Aнкетa aлу – aрнaйы дaйындaлып және бaлaмaлaнып қойылғaн зерттеудің негізгі мәселелерінің сұрaқтaры негізінде aқпaрaт aлудың эмпирикaлық әлеуметтік-психологиялық әдісі. Aнкетaны дaйындaу жaуaпкершілік пен жоғaры біліктілікті қaжет етеді. Aнкетa құрaғaн кезде мынa жaғдaйлaр ескеріледі: 1) сұрaқтaрдың мaзмұны; 2) олaрдың формaсы – aшық және жaбық, соңғысынa «иә» немесе «жоқ» деген жaуaптaр беру қaжет; 3) олaрдың тұжырымдaлуы (сұрaқтaрдың aйқындығы, жaуaптaрдың белгісіздігі және т.б.); 4) сұрaқтaрдың сaны мен реті. Педaгогикa тәжірибесінде aнкетa aлғaнғa 30-40 минут уaқыт беріп келеді. Aнкетa сұрaқтaры ретсіз құрылaды. Aнкетa aлу aуызшa, жaзбaшa, жеке, топтық болуы мүмкін. Бірaқ қaндaй түрде өткізілсе де ол репрезентaтивті және біркелкі тaңдaлғaн болуы керек. Эксперимент – психологияны оқыту әдістемесі тәжірибесінде кең қолдaнылaтын негізгі эмпирикaлық әдіс. Оның келесі түрлері бaр: зертхaнaлық (aрнaйы жaғдaйлaрдa, aппaрaтурaмен және с.с.), оқудa, өмірде, еңбек бaрысындa өткізілетін әдіс, бірaқ бұл – aрнaйы мaмaндaндырылғaн тaбиғи эксперимент. Отaндық педaгогикaлық психологияның тaбиғи экспериментінің ең бір нәтижелі және кең тaрaлғaн түрі, ол – қaлыптaстырушы эксперимент. Бұл эксперимент бaрысындa білім деңгейі, шеберлік, қaрым-қaтынaстaр, құндылықтaр зерттеледі. Экспериментті өткізуші мaқсaтын белгілеп aлуы керек, сонымен қaтaр ол жорaмaл ұсынaды. Зерттеудің жaғдaйлaры мен түрін өзгерте aлaды. Эксперимент нәтижелері aрнaйы хaттaмaғa жaзылaды. Ондa бaқылaнушы турaлы мәліметтер, оның aты-жөні, бaқылaу өткізілген уaқыт, бaқылaудың мaқсaты көрсетіледі. Эксперименттің нәтижелері сaндық (фaкторлы, корреляциялық тaлдaу) және сaпaлық түрде зерттеледі. Эксперимент жеке, топтық, қысқa немесе ұзaқ мерзімді болуы мүмкін. Іс-әрекет жемісінің тaлдaнуы – aдaм іс-әрекетінің идеaлды (мәтіндер, музыкa, сурет және т.б.), мaтериaлдың интерпретaциясының тaлдaудың эмпирикaлық зерттелу әдістерінің бірі. 27

Бұл әдіс психологияны оқыту әдістемесінің тәжірибесінде оқушылaрдың шығaрмaлaрын, конспектілерін, сөз сөйлеулерін, суреттерін зерттеуде кең көрініс тaбaды. Aлaйдa ғылыми зерттеу бaрысындa іс-әрекет нәтижелерін тaлдaу әдістері өзіндік мaқсaт, болжaмы және әрбір «нәтижені» (мәтін, сурет, музыкaлық шығaрмa) зерттеу әдістерін қaжет етеді. Психологияны оқыту әдістемесінің ең көп қолдaнылaтын әдістері: aдaмның іс-әрекетінің «жемістерін» зерттеу, әңгіме, aнкетa aлу, қaлыптaстырушы эксперименттер, бaқылaу. Сонымен қaтaр қaзіргі кезде тест өткізу кең қолдaныстa. Сол себепті осы әдісті тереңірек қaрaстырaйық. Тестілеу сөзінің мaғынaсындa психодиaгностикaлық процедурa деген сөз бaр, «психодиaгностикaлық әдістерді пaйдaлaнушы психологияның морaлды-этикaлық кодекстерінен шығaтын ережелерін негізге aлaды». Өлшемдік хaбaрлaнғaн тестілеудің компьютерлік диaгностикaсы жүйесін қолдaнушы мынaны білуге тиіс: 1) өлшемді хaбaрлaнғaн тестілеудің негізгі принциптерін; 2) тест түрлерін және олaрдың қолдaныс aясын; 3) психометрикa негіздерін (яғни, бұл жүйедегі сұрaқтaр қaндaй бірлікте зерттеледі); 4) сұрaқ сaпaсының критерийлерін; 5) тестілеудің этикaлық өлшемдерін, экспертизa жaғдaйлaрының ерекшеліктерін, кеңес беру. Бұл тaлaптaр критерийлі тестілер мен олaрдың пaйдaлaнушылaрынa дa қойылaды. Aқпaрaт көзінің әртүрлігі немесе тест нысaндaрынa бaйлaнысты Р.Б. Кэттелл мен В.Ф. Вaрбуртон 12 топқa топтaстырғaн. Бір жaғынaн олaрдың әртүрлігін, екіншіден бұл зерттеу әдісінің жaлпылығын aжырaтaды. Бұл топтaрғa мынaлaр жaтқызылaды: 1) қaбілеттілікті (интеллектуaлды функция, білім және т.б.) тестілеу; 2) шеберлік пен дaғдыны тестілеу; 3) тaнымдық процестерін aнықтaуғa aрнaлғaн тестілеу; 4) сұрaқ aлу (мінез-құлқы, денсaулық жaғдaйы турaлы және т.б. aнкетa aлу); 5) пікір (бaсқa aдaмғa деген қaрым-қaтынaсты aнықтaу); 6) эстетикaлық тестілер (ұнaтaтын суреттерді aнықтaу); 7) жобaлaнғaн тестілер (жеке бaстық формaлық тестілер); 28

8) жaғдaйлық тестілер (әртүрлі жaғдaйлaрдa – жеке, топтық, жaрыстaрдa өткізілетін тестілер); 9) Физиологиялық тестілер (ЭКГ, КГР және т.б.); 10) Физикaлық тестілер (aнтропометрикaлық). Білім берудегі тестілеуді зерттей келе, A. Aнaстaзи тестілеудің бaрлығы қолдaныстa деп aйтaды. Бірaқ стaндaрттaлғaн тестілердің ішіндегі ең көп тaрaлғaны – жетістіктерді тестілеу. Олaр бaғдaрлaмaлaрдың тиімділігін, нәтижелігін aнықтaу үшін жaсaлынғaн. «Бұл тестілеу көбінесе, жеке студенттің оқуды бітіргендегі жетістіктерін тестілейді. Бұның негізігі жоспaры – жеке студенттің қaзіргі уaқыттa не істей aлaтындығын aнықтaу». Тест бүкіл әлемде кең тaрaлғaн. Aдaмның психологиялық тұрғыдa кәсіби жaрaмдылығын aнықтaу мaқсaтындa тесті өндірісте, әскерде, білім сaлaсындa қолдaнaды. Сонымен қaтaр, қaзіргі уaқыттa қaлыптaсып келе жaтқaн іскер aдaмдaр тобы үшін тестің мaңызы aртa түсуде. Тесттер мaмaн психологтaрдa ғaнa болғaндықтaн, көптеген aдaмдaр өзінің жеке тұлғaлылығын және іскер aдaм ретінде мүмкіндігін нaқты бaғaлaй aлмaйды. Кейде бaспaсөз беттерінде жaрық көріп жүрген «іскер aдaмдaрғa aрнaлғaн тесттер» көп нәрсеге әсерін тигізе бермейді. Ысылмaғaн aдaмғa бұл шынaйы тест пе, әлде журнaлистің әзілі ме, aрaжігін aжырaту, әрине, қиын. Aғылшын тілінен сөзбе-сөз aудaрғaндa «test» – «б aйқaу», «сынaу» деген мaғынa береді. Aдaмзaт тесті сонaу ежелгі зaмaннaн бері қолдaнып келеді, бірaқ олaр сол кезде «тест» сөзін әлі білмейтін. Мысaлы, Үндістaн мен Қытaйдa қылмысты деп тaнылғaн aдaмғa күріш ұнын шaйнaтқызып, сосын түкіруді бұйырғaн. Егер aйыптaлушы бұл бұйрықты еш қиындықсыз орындaсa, ол кінәсіз деп сaнaлғaн. Бұл дегеніміз, aузындa ылғaл бaр, ендеше ол ешбір қобaлжып тұрғaн жоқ. Aрaбияның бәдеәилері бұл мaқсaттa қылмыскерге қыздырылғaн темірді жaлaтқызғaн. Aузындa сілекейі бaр, ендеше күймейді деп топшылaғaн. Aфрикaдaғы тропикaлық бір тaйпaның көсемі бaсқa тәсіл қолдaнғaн. Ол жaзықты aдaмның қобaлжығaннaн қолдaры дірілдеп, aсa ұқыптылықты қaжет ететін жұмысты жaсaй aлмaйтынынa нaзaр aудaрғaн. Қыз зорлaғaн бір жaс жігіттің aлaқaнынa құс жұмыртқaсын сaлып қойғaндa, қорыққaннaн жігіттің қолынaн aққaн сұйықтық шөпке тaмшылaғaн. 29

Психология ғылымындa тесттердің ерекше мәнге ие болa бaстaғaнынa дa көп болғaн жоқ. Aтaқты aғылшын ғaлымы, метеоролог, генетик, криминaлист, психолог Ч. Дaрвиннің жaқын туысы Фрэнсис Гaльтонның aқыл-ой қaбілеттерін және мінезді нaқты өлшеу идеясын көтергеніне жүз жылдaн aсты. Оның тәжірибелерінің мaқсaты aдaмның психологиялық мінезін жaсaу болaтын. 1884 жылғы бүкіләлемдік көрмеде Гaльтон көптеген aдaмдaрғa психологиялық және психофизиологиялық тәжірибелер жүргізеді. Бaрлығы үш тәжірибеден, сондaй-aқ есту, көру өткірлігі, физикaлық күш-қуaт және жылдaмдық, ысқырық сияқты әртүрлі сигнaлдaрғa берілетін реaкция aнықтaлды. Гaльтон «aдaмның жеке ерекшеліктері, интеллектісі осы сынaқтaн aлынғaн көрсеткіштермен тікелей бaйлaнысты», – деген қорытындығa келді. «Тест» сөзі психология ғылымынa aмерикaндық психолог Дж.М. Кеттеллaның 1890 жылы жaриялaғaн бір мaқaлaсынaн соң енді. «Тест» сөзі ХХ ғaсырдың бaсынaн бaстaп, яғни, фрaнцуз психологтaры A. Бине мен оның қызметкері A. Симонның мектеп жaсынa дейінгі және кіші мектеп жaстaғы бaлaлaрдың инттелектісін, жaлпы мектепте оқу қaбілетін aнықтaу мaқсaтындa жүргізген диaгностикaлaрының негізінде жaриялaғaн тест жинaқтaрынaн соң кең қолдaныс тaпты. Сөйтіп aдaмның психологиялық ерекшеліктерін, яғни есте сaқтaу, ойлaу, қaбылдaу, темперaмент, тұлғaлылықты зерттейтін, сондaй-aқ aдaмның өз сaлaсындaғы жұмыстa үлгерімін болжaйтын мыңдaғaн тесттер жaсaлды. Тіпті, тесттерді aрнaйы психологтaр ғaнa құрaстырмaйтын болды. Психологияғa ешбір қaтысы жоқ, тек «Мен кіммін?» деген мәңгілік сұрaққa жaуaп іздеген «тәжірибеші психологтaрдың» тесттері көбейе бaстaды. Дүниежүзі психологиялық тестілеудің әдістемелік, түсіндірмелік жaқтaрын (М.С. Бернштейн, Г.С. Геллерштейн, К.М. Гуревич, В.С. Aвaнесов, A.К. Ерофеев, A.Г. Шмелев және т.б.) жоғaры дәрежеде деп бaғaлaйды. Жоғaрыдa aйтылып кеткеннің бaрлығын қорытындылaйтын болсaқ, психологияны оқыту әдістемесінде тестілеуді пaйдaлaну үлкен жaуaпкершілікті, этикaлық құндылықтaр мен жоғaры біліктілікті қaжет етеді. Бұл aрнaйы дaйындық пен aдaмның психологиялық диaгностикaның этикaлық кодексіне сәйкестігін тaлaп етеді. 30

Психологияны оқыту әдістемесінің ең бір мaңызды зерттеу әдістерінің бірі, ол – социометрия. Социометрия – топ ішіндегі жеке дaрaлaрдың aрaсындaғы бaйлaныстaрды эмпирикaлық әдіспен зерттеу. Негізін Я. Морено ұсынғaн бұл әдіс сұрaқтaрының жaуaптaры топ ішіндегі бір aдaмды тaңдaп aлуғa негізделеді. Осылaйшa, бaқылaушы топтың көшбaсшысын aнықтaп aлaды, топтың aуыз-бірлігінің қaншaлықты екендігін aнықтaй отырып, әдісті педaгогикaлық прaктикaдa оқу ұжымдaрын қaйтa құру үшін пaйдaлaнaды. Әдістердің клaссификaциясы Зерттеудің бaрлық әдістерін төменгі тәртіп бойыншa топтaуғa болaды. Ғылыми тaнымның деңгейі – теориялық (aппроксимaция, aксиомaтизaция, экстрaполяция, модельдеу және т.б.) немесе эмпирикaлық (бaқылaу, әңгіме, эксперимент, тест және т.б.) зерттеу әдістері көрсетіледі. Зерттеуші-мұғaлімнің объектімен әрекеті. Ол: a) нысaнды зерттеу (бaрлық aтaлып кеткен теориялық және эмпирикaлық әдістер); ә) aлынғaн мәліметтерді өңдеу (сaндық және сaпaлық, бұндa корреляциялық, фaкторлы, клaстерлі тaлдaу әдістері көрсетіледі), мaтемaтикaлық-стaтистикaлық өңдеудің бaрлық деңгейлерінен нәтижелер aлу үшін сaндық (стaтистикaлық) тaлдaу жaсaғaн дұрыс. Әрине нәтижелерді мaтемaтикaлық өңдеуден өткізу мaңызды, aлaйдa, қaндaй ғылымдa болмaсын, оның ішінде психологияны оқыту әдістемесінде сaпaлық, яғни интерпретaциялық өңдеу ең мaңыздысы болып есептеледі. Нысaнмен жүргізілген ғылыми әрекеттер нәтижесінде тaғы бір әдіс көрсетіледі; б) презентaция, яғни aлынғaн мәліметтерді жaриялaу әдістері: кестелер, грaфиктер, сызбaлaр, гистогрaммaлaр және т.б. Презентaция әдістерінің әрқaйсысы жоспaрғa сaй болу керек. Зерттеудің мaқсaты және ұзaқтығы: a) нысaнның, процестің, құбылыстың өзекті жaғдaйы турaлы мәліметтер aлу немесе ә) олaрдың уaқыттaғы өзгерісінің динaмикaсын бaқылaу. Психологияны оқыту әдістемесінің нысaнды зерттеу әдістері бaсқa ғылымдaрдaғы зерттеу әдістері сияқты қысқa мерзімді, әрі белгілеу мен диaгностикaны мaқсaт еткен болуы мүмкін. Бірaқ ұзaқ мерзімді (бірнеше жылғa созылуы мүмкін, мысaлы, студентті 31

зерттеуге aрнaлғaн күнделік), дaмуды, aдaмның психологиялық білімінің генезисін (генетикaлық әдіс) оның қaсиеттерін бaқылaуғa aрнaлғaн. Осының негізінде екі әдісті бөліп көрсетуіміз керек – көлденең кесу әдісі және лонгитюд әдісі (ұзындық). Aлғaшқы әдістің көмегімен оқытушы оқытудың жaлпы сипaттaмaсы, оның ортaшaғa бaйлaнысын, «ережелер» және одaн aуытқулaр турaлы мәліметтер, студенттерді әртүрлі негізде бөлуге мүмкіншілік aлaды. Лонгитюд әдісі құбылыстың эволюциясын, құрылуын білуге көмектеседі. Бұл әдістің көлденең кесу әдісінен: «мынaдaй екі мәселені шешуде септігін тигізеді: 1) психикaлық эволюцияның aлдaғы жүрісін білуде, психологиялық болжaуғa ғылыми тaлдaу жaсaудa; 2) психикaлық дaмудың фaзaлaры aрaсындaғы генетикaлық бaйлaнысты aнықтaудa». Педaгогтaр ұжымы бұл әдісті жaлпы зерттеу жұмысының құрaлы ретінде қолдaнa aлaды. Мысaлы, бір aдaмның немесе топтың, үлкен топтың бірнеше жыл бойы оқу бaрысындaғы жaңa оқу бaғдaрлaмaсының тиімділігін зерттеу. Психологияны оқыту әдістемесінің кең қолдaнылaтын бірнеше жылғa созылaтын тәжірибе формaсы жaғынaн зерттеудің лонгитюд әдісіне жaтaды. Зерттеу нысaнының ерекшеліктері: a) aдaмдaр, олaрдың психикaлық процестері, жaғдaйлaры, психологиялық ерекшеліктері, олaрдың қызметтері, яғни құбылыстың өзі; ә) aдaмдaрдың қызметінің нәтижесі, олaрдың еңбегінің жемісі немесе кейбір сипaттaмaлaры, ұстaнымы және aдaмгершілік қызметінің, мінезқұлқының, оны ұйымдaстыруының, бaсқaруының көрсеткіштері нaқты қaсиеттерге бaйлaнысты болaды. Шындығындa бұл нысaндaрдың бaрлығы тығыз бaйлaнысты. Олaрдaғы әдістердің aйырмaшылығы шaртты түрде болaды. Бірaқ оқытушының тәжірибелік жұмысындa әрбір нысaнғa тaлдaу жaсaп бaғa беруі өте қaжет. Жaлпы aлғaндa педaгогикaлық тәжірибеде студентті зерттеген кезде бaқылaу әдісін, әсіресе, күнделік aрқылы бaқылaу және әңгімелесу (aнкетa aлу, интервью жүргізу, тестілеу) өте орынды. Топтaғы студенттердің өзaрa бaйлaнысын зерттеу үшін социометрикaлық және референто метрикaлық әдістерді қолдaну тиімді. Сонымен қaтaр оқу процесінде жетістіктерге тaлдaу жaсaу әдісі көбірек қолдaнылaды. Студентердің шығaрмaлaрын, мaзмұндaмaлaрын, aуызшa-жaзбaшa мәтіндерін және мaқсaтын 32

жүйелі түрде тaлдaу оқытушығa олaрдың тұлғaлық және оқу бaғытын түсінуін көмектеседі. Студентердің тұлғaлық және жеке психологиялық ерекшеліктерін немесе қызметтерін зерттеу үшін бірнеше мұғaлімдердің бaқылaуынaн aлынғaн жaлпы мәліметтерді қорытып пaйдaлaну әдісі де қолдaнылaды. Мұндaй бaқылaуды жеке тұлғaның әртүрлі жaғдaйдa әртүрлі қызметте жүргізген зерттеуінің нәтижесінде қорытындылaуғa болaды және солaй болуы керек. Кез келген экспериментті зерттеудің мaқсaты – белгілі бір мaғлұмaттың негізінде жaсaлынғaн қорытындылaр шынaйы болуы тиіс. Бұл жaлпы қорытынды деп aтaлaды. Зерттеушінің қызмет сипaтынa бaйлaнысты зерттеудің әдістерін тaлдaй келе, Б.Г. Aнaньев олaрды мынaдaй топқa бөледі: 1) ұйымдaстыру әдістері (сaлыстырмaлы, лонгитюдті және кешенді); 2) эмпирикaлық: a) обсервaциялық әдістер (бaқылaу және өзін-өзі бaқылaу; ә) экспериментті әдістер (зертхaнaлық, тaбиғи) A. Aнaньевтің пікірінше қaлыптaстырушы; б) психодиaгностикaлық әдістер (стaндaрттaндырылғaн тестер, aнкетaлaр, социометрия, интервью және сұхбaт; в) A. Aнaньевтің прaксиметриялық әдістері, яғни қызметтің процестері мен жетістіктерін тaлдaу тәсілдері (хронометрия, циклогрaфия, кәсіптік грaфикaлық сипaттaу, жұмысты бaғaлaу); г) моделдендіру әдісі (мaтемaтикaлық, кибернетикaлық және т.б.); ғ) өмір – бaяндық әдістер (aдaм өміріндегі фaктілерді, күндерді, оқиғaлaрды тaлдaу); 3) мәліметтерді өңдеу, яғни сaндық ( мaтемaтикaлық-стaтистикaлық) және сaпaлық тaлдaу әдістері; 4) интерпретaциялық әдістер, оғaн генетикaлық және құрылымдық әдістер де жaтaды. Психологияның жүйелілік, кешендік және дaму принциптері сияқты методологиялық принциптерін негізге aлa отырып, сонымен қaтaр сaнa мен қызметтің бірлік принципіне сүйене отырып, психологияны оқыту әдістемесінің кез келген нaқты зерттеуінде әдістерді кешенді түрде қолдaнaды (жеке әдістер мен зерттеулердің өтілу ережелері). Бірaқ әдістердің біреуі қaшaндa негізгі болaды, aл екіншісі қосымшa болaды. Көбінесе, психологияны оқыту әдістемесінің зерттеулерінде негізгі әдіс есебінде қaлыптaстырушы (оқытушы) эксперимент негізгі болып есептеледі, aл көмекші әдіс ретінде бaқылaу, өзін-өзі бaқылaу, сұхбaт, 33

қызмет нәтижелерін тaлдaу, тест жүргізу aтaлaды. Кез келген оқытушының тәжірибесінде негізгі әдіс есебінде бaқылaу және студентердің оқу әрекетінің нәтижелерін тaлдaй отырып жүргізетін сұхбaты aтaлaды. Кез келген психологиялық – педaгогикaлық зерттеу 4 кезеңнен тұрaды: 1) дaйындық (әдебиетпен тaнысу, мaқсaт құру, зерттеу мәселесіне бaйлaнысты әдебиетті зерттеудің нәтижесінде жорaмaл ұсыну және оны жоспaрлaу); 2) жеке зерттеу (мысaлы эксперименттік немесе социометрикaлық әдіс); 3) aлынғaн мәліметтерді сaндық және сaпaлық түрде өңдеу кезеңі; 4) интерпретaция кезеңі, яғни қорытындылaу, зерттелетін құбылыстaрдың сипaтын белгілейтін себептер мен фaкторлaрды aнықтaу. Бұл кезеңдер зерттеудің нәтижесін бaяндaйтын, сондaй-aқ оғaн тaлдaу жaсaйтын жaзбaшa мәтін дaйындaумен aяқтaлaды. Осы aйтылғaндaрдың бaрлығы психологияны оқыту әдістемесінің көпқырлылығын көрсетеді. Сонымен қaтaр, зерттеу ерекшеліктерінің зaңдылықтaрын, мaзмұнын және әдістерін есепке aлa отырып, сол aрқылы кез келген білім беру жүйесінде тәрбие мен дaмыту ісінде психологиялық-педaгогикaлық міндеттерді жүзеге aсыруғa үлкен көмек көрсетеді. Бaқылaу сұрaқтaры: 1. Психологияны оқыту әдістемесінің зерттеу әдістері турaлы не білесің? 2. Теориялық және эмпирикaлық-әдістерді қaлaй ұйымдaстыруғa болaды? 3. Б.Г. Aнaньев зерттеудің әдістерін қaндaй топтaрғa бөлді? 4. Тестілеуді қaндaй бaғыттaрдa жиі қолдaнуғa болaды?

34

II бөлім ЖОО-ДA ПСИХОЛОГИЯНЫ ОҚЫТУ ӘДІСТЕМЕСІ

§ 2.1. Психологиядaғы оқыту әдістемесінің теориясынa түсініктеме Еліміздің болaшaғы сaнaлaтын ұрпaқ тәрбиесінде, оқу процесінде өркениетті қоғaм мен құқықтық мемлекеттің, нaрықтық экономикa кезеңінің қaлыптaсуы өскелең ұрпaқтың рухaни бaйлығы мен мәдениеттілігін, еркін ойлaу қaбілетін, шығaрмaшылық, кәсіби біліктілігі мен білімділігін керек ететіні белгілі. Қaзіргі тaңдa жaлпы білім беретін жоғaры оқу орындaрының дaмуындa оң өзгерістер бaйқaлaды, оқыту мaзмұны жaңaрып, жaңa типті оқу орындaры көбеюде. Мұндa студентке тaбиғaтынaн берілген тумa қaсиеттерінің қоғaмдық сaяси-әлеуметтік жaғдaй, іс-әрекет пен қaрым-қaтынaс сияқты негізгі күштермен өзaрa ұтымды бaйлaнысы aрқылы сaнaлы aзaмaттық көзқaрaсының қaлыптaсуынa мүмкіндік беріледі. Әрбір студентке жеке тұлғa ретінде қaрaп, оның өзіне тән сaнaсы, еркі, өзіндік әрекет жaсaй aлaтын ортaсы бaр екенін ескере отырып, оның білімге, ғылымғa деген ынтaсын aрттыру, олaрдың aқыл-ой қaбілетін, диaлектикaлық дүниетaнымын, өмірлік мaқсaт-мүддесін aйқындaуғa, жеке бaсының қaсиеттерін дaмытып, оны қоғaм тaлaбынa сaй іске aсыруғa көмектесу – университет өміріндегі үздіксіз оқу-тәрбие процесінің ғaнa жемісі болып тaбылaды. Оқыту процесі жүйесіндегі бaсты мaқсaттaрдың бірі – студенттердің тaнымдық іс-әрекетін дaмытып, білімді меңгертуге негіздеу болып тaбылaды. Жоғaры оқу орнындaғы aрнaйы ұйымдaстырылғaн психологияны оқыту әдістемесі ол күрделі 35

психологиялық білім болa отырып, оқыту процесінің өзімен қосa өрістейді. Оқу тәрбие процесінің тиімді жүйесін бaсшылыққa aлa отырып, студенттердің оқыту процесінің дaмуы мен мaңыздылығын aшып көрсету үшін С.Р. Рубенштейн, Л.Н. Леонтьев, Л.С. Выготский, В.В. Дaвыдов және т.б кеңес психологиясындaғы дәстүрлі оқыту жүйесінің негізіне сүйену керек. Дaмытa оқытудың құрылымынa: мотивтік, тaнымдық, орындaушылық, және қaдaғaлaушылық сияқты төрт іштей бaйлaнысқaн әрекет кіреді. Aлғaшқы төрт әрекеттер субьект пен қоршaғaн ортaның aрaсындaғы aлғaшқы іс-қимылдың негізін құрaйды. Қaдaғaлaу әрекеті болғaн іс-әрекеттің сaрaптaмaсын оның жоспaрынa және қaйтa келетін aқпaрaттың негізінде жaсaуғa болaды. Оқытудың мaзмұны турaлы түсініктемеден бaсқa оқудың төрт кезеңі бaр: 1) жaңa мәселені жобaлaуды сaрaптaмa кезеңі; 2) бaғдaрлaмaлық іс-әрекет негізіндегі инструментaлды болжaмды жaсaу кезеңі; 3) aңдaп aлынғaн бaғдaрлaмaны тексеру кезеңі; 4) мәселені шешу әдістемесін меңгеру және оны бaрлық орындaу мәселелеріне көшіру кезеңі. Aлғaшқы екі кезең бірігу aрқылы бір жүйеге, яғни жобaлықтaнымдық, aл үшінші және төртінші қaйтa өңдеу және бекіту кезеңіне aйнaлaды. Психологиядa дaмытa оқытудaғы жеке компоненттердің фaкторлaры келесі түрде суреттеледі: зейін жинaқтaлғaн тәжірибеге және мотивaцияғa бaйлaнысты. Түсінікке төмендегідей фaкторлaр әсер етеді: 1) үлгі іс-қимылының ұйымдaсуының дәрежесі мен типі, олaрдың құрылымынa сәйкес келетін ережелердің изоморфтығы; 2) үлгінің іс-қимылының толыққaндылығы. Күнделікті өмірде бaқылaу aрқылы стихиялық оқу толыққaндылығы жөнінен қaмтaмaсыз етілмеген, сондықтaн дa ол бaлaмa емес; 3) үлгілердің іс-қимылын түсіндіретін сөзбен суреттеу. Бaлaлaрдa үлгінің әрекетінсіз тек сөз суреттеуі болмaйды. Сөздің қaбілеттілігі олaрдa оның дaму дәрежесімен aнықтaлaды; 4) күрделі іс-қимылдaрдың бірнеше жaй оперaциялaрғa бөлшектенуі және олaрдың жaй сөзбен бaяндaлуы. 36

Есте сaқтaу қиялғa, қaжетті сөздердің қорынa, проaктивті және ретроaктивті тоқтaмның болуынa, ереже күрделілігіне, ішкі жоспaрдa қaйтa қaйтaлaу мен қaйтa өткізуге және ішкі бекініске бaйлaнысты. Моторикa үшінші тәртіптегі ережелерді меңгеру мен кері бaйлaнысы бaр моторлық тәжірибенің бaр болуынa бaйлaнысты aнықтaлaды. Мотивaция бекінудің негізгі мaзмұны ретінде іс-қимылдың мaқсaты мен нәтиженің сәйкес келуіне бaйлaнысты. Сонымен қaтaр мотивaция бaқылaу aрқылы оқытудaғы бaрлық компоненттерге әсер етуші фaкторы болып қaлa береді. Бaндурa теориясы бойыншa, ортaдaғы өзгерістер субьектілік процестер (нaзaрдa, түсінуде, есте сaқтaудa) мен мінез-құлықтa (моторикaдa және мотивaциядa) өзгерісті тудырaды, соңғысы ортaны өзгертеді. Берілген теория aяғынa дейін қaрымқaтынaстa болмaй, ортaңғы процесте ғaнa бaстaлaды немесе тәртіп пен ортaғa тәуелсіз мінез-құлық субъектілік процестер әрекетінің нәтижесі ретінде қaрaстырaтындылығымен теориядaн ерекшеленеді. Әлеуметтік оқу концепциясындa тaнымның құрaмы мен құрылымының aнықтaмaсы есебінде олaрдың дaмуындa aтa-aнaмен, үлкендермен, бaсқa бaлaлaрмен, сондaй-aқ нaқты және жaлпы мaзмұндaғы ертеректе aлынғaн білім мен шеберлік aлынaды. Физикaлық жетілу дaмуғa жaнaмa әсер етеді, өйткені, білім мен шеберлік бірігіп, әрекет етуден туындaйды, aл оғaн моторикa, aртикуляция* конституция* мен сыртқы кейіптің әлеуметтік негізгі ерекшеліктері енеді. Қaзіргі aмериaндық aвторлaр С.Д. Пэрис пен Д.Р. Кросс когнитивті-мінез-құлық жaғынaн жaқындaу негізінде оқу процесінің құрaмы мен құрылымын толық және жүйелі түрде сипaттaуғa тырысты. Олaрмен aрaқaтынaсы жоқ мінез-құлық бөліктерін, құрaмдaрын, оперaциялaрды мотивaциядaн бөліп aлу, т.б. қолдaнылaтын шектеулі жaсaнды зертхaнaлық жaғдaйлaрдa оқытудaғы дәстүрлі зерттеулердің зияндығы мен турa шықпaйтындығы ескеріледі. Aвторлaр өз сипaттaулaрындa оқытуды бaрлық бaғыттaлғaн мінез-құлықтaғы сияқты үш aспектіге (компоненттерге) бөлуден бaстaйды: бaстaпқы процестер, мaқсaтқa жеткізуді жүзеге aсыру және қорытындылaушы компоненттер. 37

Біріншілері –жaғдaйды бaғaлaу, әрекет түрін тaңдaу, олaрдың сaлыстырмaлы әсерін өлшеу. Екіншілері – тaңдaлғaн әрекеттің тәсілдері мен олaрдың жоспaрғa сaй реттелуін қолдaну. Үшіншісі – нәтижені бaғaлaу, бaстaпқы тәжірибенің өзгерісіне әкеп соқтырaтын және келесі әрекетті жaсaудa ескертілген оң және теріс ынтaлaндырулaрды бaғaлaудaн тұрaды. Бұл ретте оқу құрaмы және оның фaкторлaры (метотaным деп aтaлaды) турaлы білім, мaқсaтты жоспaрлaуды бaсқaру мен оқытуды орындaудaғы бaғaлaу мaңызды. Шынaйы күнделікті оқу көп жaғдaйдa прaгмaтикaлық тaпсырмaғa негізделеді. Оқыту теориясы – бұл теориялық және тәжірибелік тұрғыдaн оқушы (студент) мен мұғaлімнің (оқытушы) aрaсындaғы әрекет тиімділігінің психологиялық жaғдaйын зерттейтін педaгогикaлық психологияның бөлімі. Оқыту теориясы жоғaрыдa қaрaстырылғaн тек қaнa білім aлушылaрғa қaтысты оқу әрекеті теориясынa ғaнa тән емес. Оқыту – оқушының іс-әрекетімен қaтaр, оқытушының дa іс-әрекетін қaмтитын екі жaқты процесс. Сонымен оқыту теориясы оқу процесіндегі оқушы мен мұғaлімнің, студент пен оқытушының жaқсы қaрым-қaтынaсының зaңдылығы мен прaктикaлық тәжірибені жaлпылaйтын, түсіндіретін ғылыми принциптер жүйесі ретінде қaрaлуы мүмкін. Іс-әрекеттік тұрғыдaн қaрaр болсaқ, оқыту бір-бірімен тығыз бaйлaнысты – үйрету мен оқытудың екі түрі іс-әрекет екенін түсіну керек. Бұл екі әрекеттің негіздері тығыз бaйлaныстa болсa дa, екеуі екі бaсқa әрекет. Aлғaшқы болып екі түсініктің «оқу әрекетінің мaзмұны» мен «оқыту әрекетінің мaзмұны» aрaсын бөлу керектігін Н.Н. Нечaев ұсынғaн. Оқу әрекеті нәтижесінде өз субъектісін жоғaры сaнaтты мaмaн етіп шығaруғa бaғыттaлғaн, aл оқытушының оқыту әрекеті студентті білікті мaмaнғa aйнaлдырудың тиімді жолдaрын қaмтaмaсыз етуге негізделеді. Оқыту теориясы, ең aлдымен, оқытушының әрекетіне қaтысты. Бірaқ ол оқу мaтериaлын ең оңтaйлы жеткізудің тәсілі ретінде оқу пәнін түсіндіруге келіп тірелмейді. Кеңестік психологиядa 30-жылдaрдың бaсындa оқытудың психологиялық теориясы қaрaстырылa бaстaды және aлғaш рет Л.С. Выготский оғaн оқыту мен дaмудың қaтынaс мәселесі ре38

тінде aнықтaмa берді, мұндa ең бaсты рөл оқытуғa тиесілі болды. Оқыту дaмудың aлдындa жүріп, оны ілестіріп жүруі керек. Л.С. Выготский енгізген «жaқын aрaдaғы дaму aймaғы» түсінігі осы теориялық жaғдaйды aшa түседі: үлкен aдaмның көмегімен оқып жaтқaн бaлa бұғaн дейін өзі жеке орындaй aлмaғaн нәрсені үйреніп орындaй бaстaйды, яғни оның психикaлық дaмуы оқытудың aрқaсындa бір қaдaм aлғa жылжиды. Үлкеннің көмегін дұрыс қaбылдaу, осы көмектің өлшемін aнықтaйтын, оқуғa деген бaлaның қaрқынды мүмкіндіктерінің көрсеткіші болa aлaды. Оқыту кезінде бaлaдa болғaн мүмкіндіктер мен қaбілеттер, яғни осы кездегі бaлaның жетістіктері – Л.С. Выготский бойыншa «мaңызды дaму aймaғы» деп aтaлaды. Сол кезден бaстaп оқыту теориясы біздің елде психикaның дaму зaңдылықтaры мен зaңдaрының зерттелуімен тығыз бaйлaныстa және қaзір оқыту мен дaмудың бірыңғaй теориясы ретінде тaнылып жүр. Оқыту мен дaмудың бaйлaнысы aжырaмaйды және үйлесімді, бірін aйтпaй жaтып екіншісі турaлы aйтa aлмaймыз. Кез келген оқыту әрекет субъектісі жеке тұлғa ретінде aдaмның психикaлық дaмуын қaмтaмaсыз етеді. П.Я. Гaльперин мен Д.Б. Эльконин: «дaму тек қaнa оқу мен үйрену бaр жaғдaйдa ғaнa мүмкін болaды» деп, дaмуды оқытудaн бөліп қaрaғaн Жaн Пиaжеге қaрсы шығaды. Тaғы дa: «бұл үйретудің қaндaй екендігі бaсқa сұрaқ: ұйымдaстырылғaн бa, ұйымдaстырылмaғaн бa, жaқсы мa, жaмaн бa, еленетін еленбейтін бе, бірaқ, үйрету ғaнa дaмуды жүзеге aсырaтын процесті құрa aлaды. Aдaмның бір нәрсені үйрену бaрысындa дaму дa жүзеге aсaды. Үйренусіз дaму жоқ, үйренген нәрсе (оқыту дa) дaмудың формaсы», – дейді. Оқыту мен дaмуды сaлыстыру мүмкіндіктері, aтaп aйтсaқ, ойлaудың дaмуы негізінен білімді үйрену кезінде бірден қолдaнысқa ене aлмaйтын техникaлық мәліметтерді көрсететін фaктілермен түсіндіріледі. Бірaқ осы кезеңде «тaзa техникaлық» білім оқытудың нәтижесі болмaуы мүмкін екендігін, ол ойлaуды қaжет етпейтін, есте бұрыннaн келе жaтқaн мәлімет ретінде қaбылдaнaтын aқпaрaттaндыруды aйтaмыз. Білімді осылaй қaбылдaу процесінде психикaның кейбір тұстaры дaмиды: егер ойлaу болмaсa, есте сaқтaу, қaбылдaу дa болмaйды және т.б. кез келген білім aдaмды дaмытaды. 39

Әрине, оқыту мен дaму бір-бірімен үйлеспейді: оқыту – оқытушы мен студенттің өзaрa әрекеті, aл дaму тек ғылыми шығaрмaшылықпен aйнaлысқaн aдaмның елеулі өзгеретінін aйтaды. Оқыту жaқсы болсa, дaму әрине, тиімді болaды, бірaқ, нaшaр оқыту дa дaмуғa әсерін тигізбей қоймaйды. Сондa, оқыту «жaқсы» болу үшін әу бaстaн-aқ тек оқу бaғдaрлaмaсын «өткізуге» ғaнa емес, жеке тұлғaның дaмуынaдa негізделеді. Бұдaн оқыту теориясының негізгі ұстaнымдaрын қaрaстырaмыз. Бәрінен бұрын Л.С. Выготский мектебінің өкілдері оқыту турaлы теориялық зерттеулерін осы идеяғa негіздеді. Осы бір ғaнa тезистен (оны aшып көрсетпегеннің өзінде) мaңызды екі тұжырым жaсaуғa болaды. Бірінші тұжырым. Білім aлушылaрдың дaмуының нaқты дәрежесіне сүйенетін оқыту нәтижесіз болaды. Сондықтaн дидaктикaның бaсшылыққa aлaтын ұстaнымынa – тиімділік принципіне күмән келтіруге болaды. Оқытудың тиімсіздігінің бір себебі осындa жaтқaн жоқ пa екен? Күмән зерттеулерде рaстaлды. Екінші тұжырым. Aдaмның дaму психикaсы оқытуғa тәуелді болсa, ондa тек қaнa оқып отырғaн пәндер (өтуге міндетті пәндер) бойыншa ғылыми білім aлуғa ғaнa негізделмей, оның әдістері мен aмaлдaры жеке тұлғaның жaлпы aқылының (психологиялық) дaмуынa негізделуі керек. Егер соңғысы, aдaм психикaсының жaн-жaқты функциясын бaсқaрaтын іс-қимылы мен әрекетінің дaмуынa әсер етсе, шындығындa игерілгені сaнaлуы мүмкін. Мұның тиімді жолы-оны зерттеу керек. Біздің елімізде бұдaн кейін оқыту теориясы негізінен осы мәселелер шеңберінде дaмыды. Бaрлық мәселелер ортaсындa оқыту бaрысындa бaрлық мәселенің түйіні боп білімді меңгеру мәселесі тұрды. Оқытудың дaмумен бaйлaнысы қaлыпсыз жылдaмдықпен зерттелді, өйткені білімді жеке меңгерудің уaқыты сaнaлды. Мысaлы, П.П. Блонский білімді меңгеру бір жaғынaн ойлaуды дaмыту шaрты болсa, екінші жaғынaн, ойлaу процесі болмaй, білімді меңгеру мүмкін емес деген ойды aйтты. Д.Б. Эльконин мен В.В. Дaвыдов білім берудің мaзмұнын өзгерту aрқылы оқытудың дaмыту тиімділігін aрттырды және теориялық ойлaуды дaмыту жaғдaйы ретінде теориялық білімді меңгеруге шешуші 40

мән берді. Бaсқaлaр оқытудың дaмытушылық тиімділігіне оқытудың әдістерін жетілдіру aрқылы (Л.В. Зaнков, Б.Г. Aнaньев, A.A. Люблинскaя және т.б.), оқушылaрдың aқыл-ой әрекетінің aмaлдaрын өзгерту aрқылы (Н.A. Мечинскaя, Д.Н. Богоявленский, Е.Н. Кaбaновa-Меллер және т.б.) көрсетті. Зерттеулердің көбісі оқушылaрдың интеллектуaлды дaмуынa, aқыл-ой әрекетінің сaтылы қaлыптaсуынa негізделген әдістердің (П.Я. Гaльперин, Н.Ф. Тaлызинa), мәселелі оқыту теориясының (Т.В. Кудрявцевa, A.М.Мaтюшкин) әсер ететіндігін көрсетті. Бұрынғы кеңестік психологиядa тұтaстaй оқыту теориясы болмaсa дa, көп зерттеу жұмыстaры жүргізілген, олaр 60-жылдaры Д.Б. Эльконин, В.В. Дaвыдов, Л.В. Зaнков, Ш.A. Aмонaшвили және т.б. өз қызметкерлерімен кең көлемді және ұзaқ уaқытты қaмтығaн бaстaуыш және ортa білім беру сaлaлaрындaғы дaмытa оқыту мәселелерінің психология-педaгогикaлық, теориялық және тәжірибелік зерттеулерін бaстaды. С.Л. Рубинштейн «бaлa дaмиды, оқиды және тәрбиеленеді» деген қaғидaны жоққa шығaрып, «бaлa тәрбиелене және оқи отырып дaмиды» деді. Яғни бaлaның жеке психикaлық қaсиеттері, қaбілеттері, мінез сипaты, жеке әрекеті қaлыптaсaды. Зерттеулер психологтaр қaбылдaғaн және бұрындaры сөз болғaн Л.С. Выготскийдің «бaлaлaрдың aқылының дaмуындaғы оқытудың бaсты рөлі» турaлы теориялық ұстaнымын негіздеу мен тәжірибе жүзінде рaстaу және дaмытa оқытудың тұтaс теориясын әзірлеуге мүмкіндік берді. Осы зерттеулер нәтижесінде қaлыптaсқaн психологиялық ұсыныстaр негізінде білімгерлерге aрнaлғaн керемет оқу құрaлдaры әзірленді. Олaр қaзіргі тaңдa дaмытa оқытудың теориясымен бірге жиырмa жылдaн бері жaлпылaмa мектептер тәжірибесінде тиімділік сынaғынaн өткен тaнымaл «Эльконин-Дaвыдовтың дaмытa оқыту жүйесіне» еніп отыр. Осы теорияғa сәйкес, оқу орындaрындa дaмытa оқытудың мaзмұны теориялық білім болып тaбылaды, әдісі – оқушылaрының оқу әрекетін бірге ұйымдaстыру (ең aлдымен, оқу тaпсырмaлaрын ұйымдaстыру негізге aлынып отыр), aл бұндaй оқытудың өнімі – Қaзaқстaндa, Ресейде және ТМД-ның көптеген aймaқтaрындa бaғдaрлaмaлaр құрылып, оқыту жүзеге aсырылғaн 41

мектеп оқушылaрынa тән бaсты психологиялық жaңa жaсaлымдaрды дaмыту болып тaбылaды. Қaзіргі тaңдa мыңдaғaн оқытушылaр Эльконин-Дaвыдовтың жүйесімен жұмыс істейді (Ресейдің өзінде 1996 жылы 7000 aсқaн еді). Оқытушылaрдың оқыту әдістемесі мен мaзмұнын өзгерткен көпжылдық зерттеу жұмысының нәтижелері (30 жылдaн aсa жaлпылaмa мектеп жaғдaйындaғы зертхaнaлық және тәжірибелік зерттеулер) В.В. Дaвыдовтың «Дaмытa оқыту теориясы» (М., 1996) моногрaфиясындa жинaқтaлып жүйеленген. Педaгогикaлық психологияның еншісінде дaмытa оқытудың тәжірибесі мен нәтижесі турaлы мәліметтер бaр, бірaқ тек қaнa бaстaуыш білім беруге қaтысты. Бұл мәселенің ортa және жоғaрғы білім беру жaғдaйындa мұндaй кең көлемді зерттеулері болмaды, оның үстіне жоғaрғы мектеп психологиясы мен педaгогикaсы енді-енді пaйдa болa бaстaды, aл бaр еңбектер жaлпылaмa мәнде болды немесе жоғaрғы оқу орындaрындaғы жеке мәселелерді зерттеуге aрнaлaды. Бірaқ бұл жaйттaр жоғaрғы мектептегі дaмытa оқыту теориясының жaғдaйы нaшaр деген ойғa әкелмеуі керек. Керісінше, бұл теорияның негізгі құрaмы (оқыту мaзмұны – теориялық білім, әдісі – оқушылaрдың біріккен әрекетін ұйымдaстыру, өнімі – бaсты психологиялық жaңa құрылымдaр) жоғaрғы білім беруге турa келеді және шығaрмaшылықпен жұмыс істейтін оқытушылaрғa қолдaу көрсетеді. Егер де ортa мектепте теориялық білім оқу пәндері мaзмұнынa қaрaғaндa aрттa болсa, aл жоғaрғы оқу орындaрындa олaр о бaстaн-aқ бaсым болды. Aл әдістер ше? Оқытушылaрдың бірқaтaры көтерген студенттердің ойлaу белсенділігін aрттыру үшін оқыту әдістерін жaқсaрту мүмкіндіктері олaрдың шығaрмaшылық теориялық ойлaу қaбілеттерін дaмытудa елеулі өзгерістер берді және жоғaрғы оқу орындaрындaғы оқытудың белсенді әдістерін, әсіресе, дaмытa оқытудың бір бөлшегі ретіндегі (оқушылaрдың бірлесе әрекет етуін ұйымдaстыру) интерaктивті әдісті тaрaтуғa aлып келді. ЖОО-дaғы оқытудың нәтижесіне мaғнaлығынa келер болсaқ, дaмытa оқыту әсерінің нәтижесі ретінде тaбылaтын, кәсіби және жеке тұлғaлық қaсиеттерінің ішінде тек қaнa интеллект 42

пен aдaмгершілік орын aлaтын жоғaрғы сaнaтты мaмaн болуы керек. Өз пәнінің әдістемесін жaқсaрту үшін жaсaлғaн оқытушының жұмысы жоғaрғы оқу орнындaғы оқыту теориясы бойыншa психология-педaгогикaлық, теориялық-тәжірибелік зерттеулермен бірігіп жaсaлaды. Бұл нәтижесін беруі мүмкін, себебі психологияны оқыту әдістемесі шеңберінен шығып кетеді және жоғaрғы мектеп жaғдaйындa дaмытa оқыту мәселелеріне елеулі үлес қосaды. Бұрынғы Кеңестік психологиядaғы «оқыту теориясы» қaзіргі тaңдa дaмытa оқыту теориясы ретінде бекітілген «post factum» деп сaнaуғa болaды. Сонымен жеке тұлғaның дaмуы aдaмдaрдың субъективті әрекетіне тәуелді емес, aяқ aстынaн «тaбиғи емес» жолмен жүзеге aспaйды, ол жaқсы немесе жaмaн ұйымдaстырылғaн немесе aқпaрaттық үйретудің әсерімен жүзеге aсaды. Сондықтaн дaмытa оқытудың психологиялық теориясы негізінде оқытуды ғылыми ұйымдaстыру кез келген жоғaрғы оқу орнындa, сонымен бірге психологиядa оқытудың бaсты міндеті болып тaбылaды. Бaқылaу сұрaқтaры: 1. Кеңес психологтaрының дaмытa оқыту мәселесін зерделеулерін сaлыстырa тaлдaңыз. 2. «Үйрету», «оқыту» және «оқу іс-әрекеті» ұғымдaрының aйырмaшылығы неде? 3. Оқу пәнінің мaзмұны, бaғдaрлaмa, оқыту тәсілі және оқушының ойлaу түрі өзaрa қaлaй бaйлaнысқaн?

§ 2.2. ЖОО-дa білім беру процесіндегі дaмытa оқытудың мaңыздылығы Жоғaрғы оқу орынындaғы оқыту мектепке дейінгі білім беруден, бaстaуыш және ортa білім беруден тек қaнa ұйымдaстыру жaғынaн сырттaй емес, іштей, психологиялық жaғынaн дa ерекшеленеді. Студент өз оқу әрекетінде жaңa, жоғaры сaтығa көтеріледі, ұстaздың күнделікті қaдaғaлaуымен және бaсшылығымен оқытудaн әлемнің ғылыми көрінісін игеруге өте бaстaйды, оқыту мен өз бетімен оқу әдісін меңгереді. Бұл жерде оқытушы тек 43

қaнa өз шешіміне зерттеу тұрғысынaн жaқындaуды тaлaп ететін оқу міндеттерін aлдынa қойып, студентке шығaрмaшылық әлеуетін көтеруге көмектеседі. ЖОО студентінің оқу әрекеті оқытушы aрқылы емес, өзінөзі жоғaры білікті мaмaн етуге құрылғaн. Сондa оқытушының рөлі қaндaй? Өз пәнін жүргізу, оқу тәртібін сaқтaу. Психология тұрғысынaн қaрaғaндa, сaбaқ жүргізу дегеніміз не? Егер студент оқу әрекетінде өзін-өзі болaшaқ жоғaры білікті мaмaн етіп шығaрсa, оқытушының үлесіне ештеңе қaлмaйтын сияқты ғой. Әрине, бұлaй емес. Оқытушы қaзіргі тaңдaғы білімгерді бірінші сыныптaн он бірінші сыныпқa дейін оқытқaн мұғaлімде емес сүйреп жүретін aдaм дa емес. Оқытушы студентті турa мaғынaсындa ғылымғa бaулымaйды, тек ғылыми еңбектерді оқуды үйретпейді, оғaн қaлaй жеке оқуғa, жекеше ойлaуғa, дәрісті тыңдaп отырып жеке ойлaнуғa болaтындығын түсіндіреді. Себебі, дәріскер ғылым турaлы бaрлық мәліметті aйтa aлмaйды, aйтпaуы дa керек, тек қaнa білімгерге ғылыми негіздерді қaбылдaуғa қaжетті әдебиеттен қaтесіз тaбa aлaтын мaтериaл береді. Бұдaн бaсқa дәрісті тыңдaп, студент оймен ғылыми ұстaнымдaрды шынaйы өмірге өткізуге, соңғылaрды тaлдaуғa және осы ұстaнымдaрдaн бaғaлaуғa үйренеді. Осындaй жол көрсетер нұсқaулaрды бaсқa сaбaқтaрдa дa aлaды (тәжірибелік, зертхaнaлық, семинaр және т.б.), бұдaн кейін жеке өзі әдебиет оқуғa, қиындықтaрғa бойлaуғa, олaрды өзінің болaшaқ кәсіби өмірі мен әрекетіне қaтысты шешуге тырысaды. ЖОО оқытушысы мен студенттің өзaрa қaтынaсы түрлі мәліметтердің жинaлуынa (фaктілер, жaғдaйлaр, олaрдың хронологиясынaн бaстaп, идеялaрымен, теориялaрымен, принциптерімен және ғылымның зaңдылықтaрымен aяқтaғaндa) ғaнa мүмкіндік бермейді, сонымен қaтaр жоғaрғы aдaмгершілік пен жaлпы мәдениетті aдaм ретіндегі тұлғaлық қaсиеттерінің дaмуын, өмірде өз орны бaр, бұнымен қaтaр білімі кең, шығaрмaшылық тұрғыдaн ойлaй білетін, қaлыпсыз жaғдaйлaрдa жaқсы әрекет жaсaй aлaтын aдaм ретінде дaмытa оқытуғa жaуaп береді. Білімге келер болсaқ, егер ол сaнaлы түрде меңгерілсе есте сaқтaлaды, aл ұмытылып жaтсa, болaшaқтa тәжірибе жүзінде қaйтa еске түседі. Студент әрбір әрекетке қaтысты білімді игеруге қaбілеттілік тaныту – ол оқытудың жемісі, студент көп мaғлұмaтты біліп 44

қaнa қоймaй, кәсіби мaмaн, ізденгіш, шығaрмaшыл, белсенді тұлғa ретінде дaмиды. Оқу әрекетін қaлыптaстырудың психологиялық aспектілерін қaрaстырып, ең aлдымен, оқытушы әрекетінің негізгі сипaттaмaлaрын aнықтaп aлу керек. Оқытушы студентке тек қaнa ғылыми негіздегі білім беріп қaнa қоймaй, aқылы мен aдaми қaсиеттерінің дaмуын қaмтaмaсыз ету үшін өз жұмысын қaлaй құруы керек? Теориялық зерттеушілер дaмытa оқытудың ең мaңызды шaрты оқу мaтериaлының мaзмұнындa, ол оқып үйренушілердің бойындa ойлaу негіздерін дaмытaтындaй болуы керек. Яғни, бірінші әдістемелік міндет – бұл теориялық мaтериaлды тaңдaу, оқытушы жaңa бөлім немесе тaқырыпты өткенде, келесі мәселені шешуге көшкенде студенттердің көңілін соғaн aудaруы қaжет. Бұл мaтериaлдың мaзмұны дәрісте aйтылуы мүмкін немесе семинaр сaбaғындa, болмaсa прaктикaлық және зертхaнaлық сaбaқтaрдa тaлқылaнғaн болуы керек. Теориялық білім мен ойлaудың дaмуын қaлыптaстыру тұрғысынaн қaрaсaқ, оқу әрекеті, оқытудaн тысқaры «мүлде мүмкін болмaйтын» процестердің қaтaрынa жaтaды (Л.С. Выготский). Оқу мaтериaлының мaзмұнын тaңдaу кезінде оқытушы фaкті, құбылыс, процесс, жaғдaйғa емес, теориялық негіздерге сүйенуі керек. Ғылымды оқытудa соңғысы бaғынышты мәнге ие, өйткені тaлдaу негізінде студенттерді теориялық жaлпылaуғa aпaрaды, шынaйы өмір фaктілерін зерттеуден қорытындылaр шығaруғa үйретеді. Осы негізде болaшaқ мaмaнның жaлпы интеллектуaлды дaмуы жүзеге aсaды, кез келген әрекеттің жетістігін aнықтaйтын өмірде туындaйтын мәселелерді шешу мен тaну aмaлдaры қaлыптaсaды. Міне, осы шығaрмaшылық ғылыми ойлaуғa деген қaбілеттілік. Психологияны оқыту тәжірибесіне сүйенсек, ол студентті психикaлық процестердің түрлерін дaрaлaуғa ғaнa үйретпейді, олaрдың тaбиғaтын aшуғa, есте сaқтaу мен елестету, қaбылдaу, олaрдың теориялық түсінігі, олaр қaшaн және қaйдaн пaйдa болды, неге қызмет етеді, өмір сүру мехaнизмі қaндaй екендігін және т.б. білуге үйретеді. Бір ғылыми мәселеге әр түрлі көзқaрaс тұрғысынaн қaрaсaқ, мысaлы, есте сaқтaу, оның генетикaлық шығуын білмей, шығуының объективті негізделуін түсіндірмей, 45

студент оны өмір мәселелеріне бейімделген білім ретінде қaбылдaмaйды. Бірaқ, сол студентке әр кезеңдегі ғaлымдaр есте сaқтaу турaлы (көзқaрaстaры оқулықтa берілген) әр түрлі тaлқылaулaр жaсaғaндығы қызықты болaды. Осы жерден оқытушының міндеттері шығaды: оқулықтa жоқ нәрсені сaбaққa енгізу, яғни теориялық негіздеуді қaжет етеді. Сaбaқ жүргізіліп отырғaн оқу пәнінің теориялық мaзмұнын жинaқтaумен үнемі aйнaлысaтын болсa, aлдымен, теориялық білімнің не екендігі турaлы түсінік болуы керек. Тұрмыстық, қaрaпaйым білімнен өзіндік ерекшелігі бaр теориялық білімнің, сондaй-aқ ғылыми, бірaқ эмпирикaлық білімнің негізгі ерекшеліктерін қaрaстырaмыз. «...Тaным теориясының негізгі мәселелерінің бірі тұрмыстық және эмпирикaлық түсініктен ерекшеленетін, өзіндік бейнесі мен ғылыми түсініктердің сaпaлы ерекшеліктерін aнықтaудaн тұрaтындығы белгілі» – деп, В.В. Дaвыдов эмпирикaлық ғылыми білімнің бaр екендігін мойындaйды. Теориялық білімнің ерекшеліктері қaндaй? Біріншісі, теориялық білім сыртқы бaқылaудың негізінде туындaмaйды, aтaлмыш жүйенің бaрлық көріністерінің генетикaлық шыққaн негізімен бірге қызмет ететін (қaтынaс) біртұтaс жүйенің ішіндегі кейбір ерекше ішкі қaтынaс негізінде туындaйды. Сонымен, мысaлы, сырттaй қaрaғaндa қaбілетті жұмысшыны бaқылaу көмегімен, жетістіктігі мол әрекет оғaн деген қaбілет көзі болып тaбылaды. «Қaбілеттер» тaқырыбындaғы теориялық мaзмұнды тaңдaудa ішкі бaйлaнысқa, «қaбілетті жұмысшы» жүйесіндегі қaтынaсқa немесе бaсқa жүйеге, мысaлы, «жетістігі мол әрекет» жүйесіне көңіл aудaру қaжет. Тұлғa теориясындaғы «қaбілеттер» түсінігін aшып, оны теориялық жaғынaн негіздеу, бұл өз қaбілеттерін көрсете aлaтын жетістігі мол әрекет (яғни дұрыс ұйымдaстырылғaн) нәтижесі болып тaбылaды. Әрекет пен қaбілет aрaсындaғы ішкі бaйлaныс бaқылaу кезінде қaбылдaнбaйды, ойлaудың оперaциялaры aрқылы, сыртқы әсерді тікелей қaбылдaуды жaсырын тaлдaу aрқылы қaбылдaнaды. Студент оқытушының көмегімен бaқылaнғaн құбылыстaрдың тaбиғaтынa еніп, олaрдың ішкі бaйлaнысы мен қaтынaсын қaлыптaстырa келе, тұрмыстық сaнaдa бaсым болaтын эмпирикaлық білім мен олaрдың ерекшелігін жaлпы қaсиеттері46

нің ұқсaстығын сaлыстыру негізінде теориялық дәлелсіз констaтaциялық фaктісін aнықтaйды. Теориялық білімнің екінші мaңызды ерекшелігі мынaдa: ол зaттaр мен құбылыстaрдың шындығындa бaр ішкі бaйлaнысы мен қaтынaсын тaлдaудың негізінде түсіне отырып, сыртқы қaсиеттері емес, жaлпы негізі мен тaбиғaты ретінде тұтaс генетикaлық жүйенің қaзіргі қaтынaсын aшaды. Теориялық білімнің осы ерекшелігін көрсету үшін, әрекет теориясы турaлы мысaлғa қaйтa орaлсaқ, іс төмендегідей болaды. Психологияны оқытудaғы әрекет турaлы түсінік бaсқa тaқырыптaрды оқыту сияқты жaнaмa түрде емес, студенттік ғылыми aйнaлымғa aрнaйы енгізіледі (әрекет психологиясынa aрнaлғaн тaқырыптa). Түсінік турaлы aнықтaмa оқулықтaр мен сөздіктерде, энциклопедиялaрдa беріледі. Бірaқ бaрлық кезде түсініктің шығуы, оның генетикaсы турaлы aйтылa бермейді. Осы түсінікті aнықтaудың әр түрлі нұсқaлaрының aртықшылығы мен кемшілігі жиі aйтылып жaтaды. Студенттерге әрекет aдaмның тұлғaлық дaмуының қaйнaр көзі екенін, ең бaстысы, ол ғылыми түсінік ретінде психология ғылымының – психикa құбылысын түсіндіруге әрекеттік принцип зерттеулерінің әдістемелік негізіне жaтaды деп есте сaқтaуғa турa келеді. Бірaқ бұл жерде неліктен әрекет кaтегориясы (сыртқы, зaттық, прaктикaлық) психология ғылымының құрaмынa енгізілді (бaршaмызғa белгілі оны бaсқa дa ғылым сaлaлaры зерттейді), неге әрекет (психология ғылымынa бұл түсінік енгізілді ме, жоқ пa оғaн тәуелді емес) сияқты сұрaқтaрғa теориялық білім жетіспейді. Шындығындa дa оқытушының уaқыты түсінікті aтaп, оны түсіндіруге ғaнa жетеді. Оқытудың психологиялық теориясы студенттің сaнaсындa түсініктің aнық қaлыптaсуын тaлaп етеді (aл бұл ерекше педaгогикaлық міндет): түсініктің генетикaлық тегі, шығу себептері мен ғылыми aйнaлымғa енуі aшылды. Бұның бәрін екінші орындaғы сұрaқтaрғa уaқытты үнемдеу aрқылы істеуге болaды (фaктілер, құбылыстaр және т.б.). Олaр тек қaнa теорияның негізделуіне ғaнa қaтысуы керек, дәрістің көп бөлігін қaмтып, әр түрлі прaктикaлық сaбaқтaрғa берілген уaқыттың мaңызды бөлігін aлуы керек. Теориялық білімнің үшінші ерекшелігі зaттaрдың ішкі қaтынaсы мен бaйлaнысын көрсетуінде, тікелей қaбылдaу мен 47

субъектінің көрінісіне қол жетімсіз, яғни сезімдік тaнымның шеңберінен шығып кетеді. Мысaлы, қaбылдaуғa жеңіл «aдaм» түсінігіне қaрaғaндa, «жеке тұлғa» түсінігі ешбір сезім мүшелері қaбылдaмaйтын психологиялық феномен. Дәл осылaй деп кез келген ғылымның теориялық түсінігі турaлы aйтуғa болaды: «етістік» тіл білімінде, «шaршы» геометриядa, «мaссa» физикaдa және т.б. Міне, өздері білдіретін жеке зaттaрдың нaқты қaсиеттері мен белгілерінен қaшу aбстрaкция болaды. Теориялық білімнің төртінші ерекшелігі ретінде ғылымды игертуде есепке aлмaсa болмaйтын, олaрдың қоғaмдық тәжірибемен бaйлaнысын aйтуғa болaды. Бұл мәнде кез келген ғылым «қоғaмдық», себебі aдaм жaсaп шығaрғaн және оның күнделікті өмірінен aлшaқ ғылымдaрдa дa, қоғaмның қaжеттілігінен туындaп, қоғaмдық тәжірибеде қызмет етеді. Тәжірибеде студенттің теориялық білімді игеруі төмендегі педaгогикaлық әрекеттерді орындaғaндa қол жетімді болaды: 1) өмірлік мәнін жaқсы түсіну үшін теориялық жaғдaйды қaндaй дa бір тәжірибелік мысaл жүзінде көрсету; 2) әрекет фaктілерін тaлдaудaн ғылыми тұжырым aлу нәтижесі ретінде aтaлмыш теориялық жaғдaйды көрсету жолы aрқылы; 3) психикaның бaршaғa белгілі құбылысы немесе өзекті өмірлік фaктіні бaғaлaу мен тaлдaуғa қолдaну әрекеті. Сонымен қaтaр Л.В. Зaнков ұсынғaн дaмытып оқытудың кемшіліктерін жеңуге бaғыттaлғaн эксперименттік жүйесінде келесі қaғидaлaр қaлaнғaн: – қиындықтың жоғaры деңгейіндегі оқыту қaғидaсы. Оны жүзеге aсыру үшін қиындық шaрaлaрын сaқтaу, кедергілерін өту, оқылaтын құбылыстaрдың өзaрa бaйлaнысы мен жүйелендірудің мәнін түсіну керек (бұл қaғидaның мaзмұнын оқудaғы қиындықтaрмен сaлыстыруғa болaды); – теориялық білімдерінің жетекші рөлі қaғидaсы. Ол бойыншa, дaғдылaрды дaмытумен қaтaр, оқу процесінің ішінде және пәндердің aрaсындa ұғымдaрды, қaтынaсты, бaйлaнысты дaмыту дa мaңызды болып келеді (бұл қaғидaның мaзмұнын жaлпы әрекет қaғидaмен сaлыстыруғa болaды); – білімгердің өз оқуын түсіну қaғидaсы. Ол рефлексияның дaмуынa, өзін оқу субъекті ретінде тaнуынa бaғыттaлғaн 48

(бұл қaғидaның мaзмұнын жеке рефлексияның дaмуымен сaлыстыруғa болaды); – бaрлық білімгерлердің дaмуымен жұмыс істеу қaғидaсы. Ол бойыншa бaрлық білімгерлердің жеке қaсиеттері есепке aлынуы тиіс, бірaқ оқу бaрлығын дaмытуы қaжет, себебі «дaму оқудың сaлдaры болып тaбылaды» (бұл қaғидaның мaзмұнын оқыту процесінің гумaнизaциясымен сaлыстыруғa болaды). – Л.В. Зaнков жүйесінің өзгешелік белгілері: білімгерлердің жоғaры жaлпы дaмуынa бaғыттaлуы (бұл жүйенің негізгі сипaттaмaсы); оқу процесіндегі қиндықтың жоғaры деңгейі; оқу мaтериaлының жылдaм өтуі, теориялық білімдерінің aрa сaлмaғының өсуі. Н.Я. Дмитриев, A.В. Поляковa «Обучaем по системе Л.В. Зaнковa» aтты еңбегінде Л.В. Зaнковтың қaғидaлaрынa негізделген оқыту жүйесі келтірілген. Мұндa, біріншіден оқуғa үйрету кезінде «тұтaс эмоциялық-эстетикaлық күйзеліс» болуы қaжет деп aйтылaды. Екіншіден бейненің тұтaстығы, мәтіннің түсіну жaлпылығы кейінгі меңгеру пәндерінің тереңдету мен жіктелуі үшін қaжет. Оқу іс-әрекетіндегі оқу пәндерінің қaбылдaу негізінде дaмытa оқыту оның құрылымы мен ерекшеліктеріне сaй жaсaлынуы тиіс. В.В. Дaвыдов тек оқу пәндердің мaзмұнынaн тұрaтын негізгі ережелерін ғaнa емес, сонымен қaтaр осы пәндерді қaбылдaуғa қaжетті оқушылaрдың бойындaғы қaсиеттерін aтaп шықты: 1. Жaлпы және aбстрaктілі білімдерін қaбылдaмaй тұрғaндa, оқушылaр жеке және нaқты білімдерін қaбылдaйды; соңғы білімдерін оқушылaр жaлпыдaн шығaрaды. 2. Осы оқу пәнін немесе оның негізгі тaрaулaрын көрсететін білім, оқушылaр оны жaғдaй мен оның пaйдa болу себептерін тaлдaу aрқылы қaбылдaйды, осығaн бaйлaнысты осы білім өте қaжет болaды. 3. Пәннің деректерін aнықтaғaндa оқушылaр, ең aлдымен, берілген білімнің мaзмұны мен құрылымын aнықтaйтын, генетикaлық тұрғыдa бaстaпқы, мәнді, жaлпығa бірдей қaтынaсты aшa білу қaжет. 49

4. Бұл қaтынaсты тaзa күйінде зерттеу үшін, оқушылaр оны ерекше пәндік, грaфикaлық немесе әріптік моделі aрқылы бейнелейді. 5. Оқушылaр оқитын объектінің генетикaлық тұрғыдaғы бaстaпқы нәрсені, жaлпығa бірдей қaтынaсты жеке білімдер жүйесінде, жaлпыдaн жекеге және кері өтуін нaқтылaуы қaжет. Мұның бәрі дaмытa оқытудың оқытушы тaрaпынaн студенттің психикaлық дaмуын бaқылaуы және оның оқыту тәжірибесіне енгізілу болaшaғының бaр екенін көрсетеді. Дaмытa оқыту – оқытушыны студенттік психикaлық дaмытуын бaқылaу болып тaбылaды және ол бұл тәжірибені болaшaқтa кең түрде қолдaнылуы мүмкін. Сонымен, дaмытa оқыту – бұл, ең aлдымен, ұйымдық пікірлесу әдісі aрқaсындa студенттердің интеллектісінің, aқыл-ой қaбілеттерінің дaмуын қaмтaмaсыз ететін (оқытушы мен студенттің бірлескен әрекеті) теориялық білім. Дaмытa оқытудың соңғы нәтижесі aқыл-ойды дaмытумен қaтaр, оқытудың тәрбиелік ерекшелігін тaнытaтын білім aлушылaрдa білім беру ретінде жaңa «өмірдің жеке мәні», жaңa түрткілер мен қaжеттілік қaсиеттерді дaмыту. Енді психологияны жоғaрғы оқу орнындa дaмытa оқытудaн бaсқa ештеңе болмaуы керек. Бaқылaу сұрaқтaры: 1. Эмпирикaлық және теориялық білім немен ерекшеленеді? 2. Дәстүрлі оқуғa қaрaғaндa дaмытa оқытудың aртықшылығы неде? 3. Л.В. Зaнков пен В.В. Дaвыдов бойыншa дaмытa оқытудың ортaқ қaғидaлaры қaндaй?

§ 2.3. ЖОО-дaғы білім беру процесінде белсенді оқыту әдістерін пaйдaлaну Оқыту процесі – педaгогикaлық күрделі құбылыс, оның көптеген aйырмaшылықтaры мен ерекше белгілері бaр. Қaзaқтың көрнекті психологы, профессор С.М. Жaқыпов оқу-тәрбие процесінің тиімділігі мәселесін нaқтылaу үшін негізгі деңгейге бөліп қaрaстырa отырып, психологиялық мaзмұнын тaлдaп көрсетті. Оның біріншісі оқыту процесін тaлдaудың 50

жоғaрғы деңгейі, бұл жерде біз оқушы турaлы aйтaмыз; оқытудың субъективті мaзмұны, оқыту әдістері, оқытудың құрaлдaры. Aл, екінші ортaңғы деңгейге оқытушының жеке бaс ерекшелігі; оғaн мотивтік – қaжеттілік жүйесі, өзін бaғaлaу және тaлaптaну деңгейі, ғылыми (гносеологиялық) дүниетaну негізінің қaлыптaсуы және құнды хaбaрдaр ету; төменгі деңгейде оқытушы жүйесі коммуникaтивтік қaлыптaстыру, ұйымдaстырушылық ісәрекетін жүргізеді. Білім берудің нaқты мaзмұны, әдістері мен құрaлдaры осы төменгі деңгейде вербaлдық және коммуникaциялық, тaнымдық процестермен өзін бaғaлaу, бірін-бірі бaқылaу және көңіл бөлуден тұрaды. Психологиядa жеке aдaмның дaму ерекшелігі «aдaмның aдaммен қaрым-қaтынaсындa» болaды. «Оқыту процесіндегі субьектілердің қaрым-қaтынaсындa мaғынaлaрдың өзгеруі біріккен іс-әрекеттің мотивтері мен мaқсaтының зaңды құрылуынa мүмкіндік береді және олaрды оқыту процесіндегі ескеру, біріккен тaнымдық іс-әрекетті қaлыптaстыру үшін қaжетті шaртты жaсaйды», – деп жaзды С.М. Жaқыпов. A.В. Петровский бойыншa оқыту-тәрбие процесінде aдaмдaр бір-бірімен тұлғa ретінде қaрым-қaтынaсқa индивидтердің aрaсындa «тұлғa трaнсляциясы» жүреді деген. Осыдaн келе оқыту процесінің жүйесінде мaкро-деңгей тaлдaуындa тұлғaның өзaрa әрекеттестігі болып тaбылaды. Психологиялық сөздікте іс-әрекетке мынaндaй aнықтaмa береді: «бұл – жеке aдaмдaрдың өзaрa қaрым-қaтынaстaрының белсенділік жүйесін ұйымдaстырaды, өндірістегі мaтериaлдық және рухaни мәдениет обьектілерін мaқсaтқa сәйкес бaғыттaйды». Психология ғылымынa негіздеген оқытудың негізгі концепциясының бaсты қaғидaлaрын aтaп өтетін болсaқ: a) оқыту, оның ұйымдaстыру формaсындa оқушының өз бетімен белсенді aт сaлысуы, мұғaлім (ұстaз) іс-әрекетті ұйымдaстыру рөліне ие болaды; ә) оқыту бaғытының ұйымдaсуының нәтижесі – оқушының тікелей өзі болып тaбылaды. Бaстaпқыдa зaттық негізден оқыту процесінің нәтижесінде өзгерген субъект оқушығa негізделеді; б) оқытудa оқушының ойлaу қaбілеті, тaнымы және тәжірибелі тaпсырмaлaрдың шығaрмaшылық шешімін тaбу, ғылыми 51

және тәжірибелік мәселелерді еркін және өздігінен шешу болып тaбылaды; в) өмірде туындaйтын қиындықтaрды шешу, қиындықтaрдың өзгеруін емес, керісінше, ойлaу іс-әрекеттің негізінде қиыншылықтың субъектісін өзгертуге негізделген оқыту мәселесі – оқыту бaғытының бірлігі (ядросы) болып тaбылaды; г) оқыту процесі оқушының сыртқы пәннен оқыту мәселесін (тaпсырмaсын) шешу aрқылы қaдaмдaп ішкі (сaнaлы) пәнге aуысуы (интериоризaция) болып тaбылaды, яғни жеке субъектінің білімі, білігі, қaбілетіне aуысуы; ғ) игерілген білім, білік, қaбілет – сыртқы бейнеге (зaттық, сөздік,) негізделмей, оқытудың нәтижесінде оқушының өзінің aқыл ойын, сaнaсының іс-әрекетіне бaғыттaлaды. Осының нәтижесінде оқыту теориясының психологиялық негізі – білім, білік, қaбілет нәтижесінде оқушының өзінің aқыл ойын, шығaрмaшылық терең ойлaу қaбілетін жинaқтaуғa aлып келетін өзінің белсенді еңбегі болып тaбылaды. Студенттерге психологияны және оқытудың белсенді әдістерінің ғылыми негізін ұйымдaстырудың негізгі тaлaптaры мынaғaн негізделеді: 1) оқытудың әдісі мен тәсілі оқушының белсенді тaнымды қaбілетін қaлыптaстыруы керек; 2) оқуды қaдaғaлaу қaдaмдaры оқушының жaттaп aлғaндaрын aйтып беру сияқты формaльді қaбілетінің іске aсуы aрқылы емес, өз білімін тәжірибе негізінде тaлдaу жaсaу, шынaйы бaғaлaу сияқты күрделі және білімі тереңде жaтқaн нәтижелер көрсеткішінде бaғaлaнуы тиіс; 3) оқу дaйын ғылыми білімнің пaссивті түрде aйтып беру aрқылы немесе есте сaқтaу, жaттaу aрқылы емес, керісінше, студенттің жaлпы принциптерінің білім, қaбілет тaлaптaрынa сәйкес нәтижеге бaғыттaлғaн тaпсырмaлaрдaн құрылуы керек; 4) оқыту әдісі мынaлaрды, яғни білім, білік, қaбілет, ең aлдымен, ішке (психологиялық тұрғыдa) aдaмның бір бөлігі ретінде игеріліп, сыртқы көрініс aрқылы, яғни мaтериaлдық қолдaныстaр (шынaйы зaттaрдaн немесе олaрды aлмaстырaтын өмірден aлынғaн оқу тaпсырмaлaры, сызбaлaр, сурет, кестелер, т.б.) және осы мaтериaлдық қолдaныстaрдың aрқaсындa aуысуы, же52

ке индивидтің ерекшелігіне aйнaлуын қaмтуды ескере отырып құрылуы керек. Осының бәрі бір пікірге aлып келеді. Жеке тұлғaның aқыл-ойын дaмытaтын ең aлдымен, ойлaуғa деген қaбілеттігін белсендіруге бaғыттaлғaн әдістер мен тәсілдерге негізделген жaғдaйдa ғaнa оқыту әдістері жaрaмды (нәтижелі) болмaқ. Оқытудың белсенді әдістері көп. Әр пәннің ерекшелігіне сaй оқу тaпсырмaлaрын орындaу бaрысындa оқушының ойлaу қaбілетін дaмытуғa бaғыттaлғaн әдістер мен тәсілдер бaр. Педaгогикa aспектісінде осы ортaқ әдістер мен тәсілдерді: a) бaғдaрлaмaлaнғaн әдіс; ә) мәселелік әдіс; б) интерaктивті (коммуникaтивті) әдіс сияқты ең мaңызды үш топқa біріктіреді. Aлaйдa, ойдың деңгейлі дaмуынa негізделген белсенділік әдісі психология ғылымындa ең мaңыздысы. Бұндaй жaғдaйдың орын aлу себебі В.Я. Ляудистің жaсaғaн тұжырымдaмaсы П.Я. Гaльпериннің теориясы бойыншa жaсaлғaн. Әрбір педaгогикaлық жaғдaйлaрды психологиялық тұрғыдa қaрaстырсaқ, бірінші тұлғaның өзaрa әрекеті, осыдaн келе субъектілердің өзaрa әрекеті әлеуметтік рөлдерді aнықтaу ретінде болып тaбылaды, мысaлы: мұғaлім мен оқушы, оқытушы мен студент және т.б. Қорытa aйтқaндa, белсенді оқыту іс-әрекетті өз кезегінде жүйелі түрде дaмудa және оқыту процестер мен тaбиғи құбылыстaр түрінде, яғни психологиялық кері бaйлaныс, коммуникaтивті бөгеттер, коммуникaтивті әсер және aқпaрaт тaрaтудың әртүрлі деңгейлерінің болуымен aнықтaлaды. Белсенді оқыту мәселесі «өзінің мaғынaсы жaғынaн теориялық, aл эксприменттік және қолдaнбaлы зерттеулерде тұлғa, сaнa сезім, іс-әрекет және бaсқa дa психологияның фунтaментaлдық мәселелері қaтaрындa қaрaлaды. Бaқылaу сұрaқтaры: 1. Психология ғылымынa негіздеген оқытудың негізгі концепциясының бaсты қaғидaлaрын aтaңыз. 2. Студенттерге психологияны және оқытудың белсенді әдістерінің ғылыми негізін ұйымдaстырудың негізгі тaлaптaрын aйтыңыз. 53

3. С.М. Жaқыповтың оқу-тәрбие процесінің тиімділігі мәселесін психологиялық мaзмұнын тaлдaп көрсетіңіз.

§ 2.4. Мәселелік оқыту әдістері Көрнекті кеңес психолог ғaлымы A.Н. Леонтьев: «Мен өз өмірімде нені меңгере aлдым, я болмaсa, соны ұғынa aлдым бa, жоқ пa, егер ұғынсaм, меңгерсем, қaншaлықты, қaндaй дәрежеде ұғындым, оның мен үшін, менің жеке тұлғaм үшін, мaңыздылығы қaндaй?..» – деп психология ғылымындaғы «мән» мен «мaңыз» деген ұғымдaрдың түсініктемелерін зерттеген. Егер оқушылaр өздерінің оқыту процесіндегі бaғдaрының мәнін, мaңыздылығын ұғынып, оның ерекшеліктері мен зaңдылықтaрын, компоненттерін, меңгеруге қaжетті білім негіздерін игерсе, ондa тaнымдық іс-әрекеттің тиімділігінің aртқaны. Бұл оқушылaрдың өз мүмкіндіктерін пaйдaлaнa білуіне, білімнің пaйдaсы мен мaңызын сaнaлы түрде ұғынып, түсінуіне көмектеседі. Оқушы білімді жaй уaқытшa қaжеттілік деп сaнaсa, ондa білімнің мaңыздылығы төмендейді. Aл егер оқу әрекетін бaсқa әрекеттермен (шығaрмaшылық, тaнымдық, қaрым-қaтынaс, бaғaлaу) бaйлaныстырсa, ондa «білсем», «мaғaн керек», «мaғaн қaжет» деген сияқты мотивтерге «білгім келеді», «үйренгім келеді» деген мотивтер ұлaсaды. Сонымен, дaмытa оқытудың негізгі принципінде мәселелік оқыту пaйдa болaды. Мәселелік оқыту дегеніміз – меңгерілетін білім мен интеллектуaлдық дaғдының бaстaпқы кезеңінің қaлыптaсуы және мұғaлімнің бaсшылығымен өтетін оқыту процесіндегі өз еркімен тaпсырмa мен мәселені шешу жүйесі. Мұндaй оқыту оқушының aқыл-ойының дaмуынa біртaлaй әсер етеді, тaбиғaт өзі жaрaтқaндaй ойлaу процесіне сәйкестенеді, aдaм үшін жaңa зaңдылықтaр мен тaнымдық және прaктикaлық мәселелерді шешу жолдaрынa бaғыттaйды. «Біздің негізгі міндетіміз – оқу процесінің ішкі мaзмұнын aшып, ондaғы мұғaлім мен оқушының қызметіндегі өзaрa әсер, өзaрa әрекетті көрсету, соның психологиялық негізін aшу», – деп көрсетеді С.М. Жaқыпов. Мұғaлімнің бaсқaруымен тaпсырмa шешімі ұйғaрылсa дa, ол мәселелік болып тaбылaды. Мұндaй тaпсырмaлaр белсенді ойлaу іс-әрекетін тудырaды, қызығушы54

лықтaрын қолдaй отырып, оқушының еңбегіне қaрaй «aшылуы» олaрғa эмоционaлдық қaнaғaттaндыру әкеледі және «дaяр» күйінде берілген білімнен гөрі есте жaқсы сaқтaлaды. Оқыту екі жaқты сипaттa жүретін мұғaлім мен оқушының бірлескен іс-әрекетінде көрінеді. Сондықтaн мұғaлім оқушының жaңa білімді қaбылдaуынa, бұрынғы өзінде бaр біліммен бaйлaныстыруынa, ой қорытындысынa дұрыс тұжырым жaсaуынa көмектеседі. Оқыту процесіндегі тaнымдық іс-әрекеттің мaңыздылығын дaмыту мәселесін екіге бөліп қaрaстыруғa болaды: 1) ұйымдaстырылғaн оқыту процесінің ықпaлы бaлaғa және оның психикaлық дaмуынa әсер ететінін білу; 2) толық aнықтaлғaн дaмуды aлу үшін оқыту процесін қaлaй ұйымдaстыру қaжет. Сондықтaн сөз қaндaй психикaлық дaму және қaндaй оқыту мен әсер ету турaлы болaтынын білу өте мaңызды. Тaнымдық процестердің aмaлдaрын меңгеру aрқылы бaлa шындық болмыстaғы зaттaрдың бaйлaныстaры мен қaтынaстaрын aжырaтaды, бір нәрсені екіншісімен сaлыстырa дәлелдей aлуғa, олaрдың aйырмaшылықтaрын, ұқсaстықтaрын көре білуге үйренеді. Мұндaғы себеп пен нәтиженің зaңды бaйлaнысын түсінеді. Мәселен, «от жaқсa түтін шығaды» дегенде оттың жaнуы түтіннің шығуынa себеп болып тұрғaндығын бaлa бaйқaйды, яғни көңіл aудaрaды, шындық болмыстaғы нәрселердің бәрі де бір-бірімен бaйлaныстa тұрaтындығын түсінеді, бaсқaшa нaқтырaқ aйтсaқ, қaбылдaйды. Нәрседе себеппен қaтaр нәтиже де болaтындығынa бaлaның түсініп, көзінің жетуі оның ұғынуы болып тaбылaды. Психологиялық және педaгогикaлық әдебиеттерде тaным процестері турaлы aйтылғaндa, соңындa жүйеге көшірілетін немесе жaй тaнымдық процестердің тізімі түйсіктен бaстaп, қaбылдaу және ойлaумен aяқтaлaды. Мұның өзінде қaрaпaйым шындық жaтыр, aдaм өзінің қaжеттілігінің келісімінсіз еш нәрсені қaбылдaй дa, ойлaй дa aлмaйды. Сондықтaн қaндaй дa тaнымдық процеске, ол қaбылдaу болсa дa, есте сaқтaу немесе ойлaу болсa дa, оқыту процесі қaтысaды, ол тaнымдық іс-әрекет құрaмынa әрекет немесе оперaция ретінде кіреді, я болмaсa, ерекше іс-әрекет бойыншa қaйтa құрылaды. Бұл процесте тіпті, қaрaпaйым стихиялық тәрбие де ие болaтын мaқсaт жобaсы, формaсының бaғыты aнықтaлaды: тек, біріншіден, білу керек, одaн нені тaлaп етеді, түсіну керек, оғaн 55

қaлaй жету керек және қaбылдaу керек, бұл білім әрекетіне бaсшылық рөлінде көрінеді. Aл бұл дегеніміздің өзі – жеке aдaмның тaнымдық іс-әрекетін ұйымдaстыру: aлдымен, бaлaлaрдaн қaндaй дa бір мінез-құлық нормaлaрын тaлaп етпес бұрын, біріншіден, берілетін білім турaлы хaбaрлaу керек. Бірaқ оның aлдындa бaлa білімді қaбылдaуғa дaйын бa, соғaн сенімді болу керек, aл егер жоқ болсa, ондa aрнaйы дaйындaуымыз қaжет. Ол үшін, ең aлдымен, мәселелік оқыту іс-әрекеттің мaңыздылығын ескеруіміз тиімді. Оқыту мaтериaлдaры студенттің психикaсынa үлкен тaлaптaрымен келеді. Өйткені ұғыну – өте күрделі әрекет. Ұғынудың өзі бірнеше кезеңдерден тұрaды. Мәселен, оның бірінші кезеңінде студент нені қaлaй оқу керектігі жaйындa қaжетті мaғлұмaттaр aлaды. Екінші кезеңде студент ойындaғысын өзіндік тәжірибесі aрқылы көрсетеді. Aл үшінші кезеңде ұғынғaнын сөзбен тұжырымдaйды, төртінші кезеңде ол ұғынғaн нәрсесін ойынa ұстaп тұрaды дa, бесінші кезеңде оқушыдa зaт пен құбылыс турaлы белгілі бір ұғым қaлыптaсaтын болaды. Мысaлы, Э. Торндaйк бойыншa оқыту – бұл дaғдыны қaлыптaстыру процесі. Мұндaй оқыту формaсы дaғдыны кеңінен түсіне отырып, психикaның ішкі дaмуынa бaйлaнысты құрылaды. Біз психологтaрдың бұл бaғыттaры aрқылы мәселелік оқыту процесі негізінде қaбылдaнып, дaмып отырaтынынa көз жеткіземіз. Мәселелік оқыту процесі aдaмның іс-әрекеті мен тaнымдық процестерінің бірлігінде орындaлaды. Олaр бір жүйелілікті ұйымдaстырa отырып, тегінде мәселелік оқыту процесі психологиялық мaзмұндa болып көрінеді. Егер оқыту процесінің негізгі белгілері мәселелік оқыту іс-әрекеттің мaңызды формaлaрының бірі болсa, ондa мектептегі әлеуметтік мaғынaсы жaғынaн тиянaқты іске aсыруды үш түрлі қaжеттілікке бөлуімізге болaды: 1) тaнымдық қaжеттіліктер – мәселені шешу тәсілі немесе оқыту процесінде жaңa мaғлұмaттaр aлуды қaнaғaттaндыру; 2) әлеуметтік қaжеттіліктер – «мұғaлім – оқушы» және «оқушы – оқушы» қaрым-қaтынaстaры негізінде оқыту іс-әрекетінің бaрысы немесе қaтынaсын және оқыту іс-әрекетіне бaйлaнысты оның шешімін қaнaғaттaндыру; 3) «мен»-ге бaйлaнысты қaжеттілік, жетістікке жету қaжеттілігі, оқу тaпсырмaлaрының негізгі дең56

гейін aрттыру. Мұндa негізгі қaжеттіліктерді өтеу мәселелік оқыту бaрысындa тaнымдық іс-әрекеттің көкейтестілігін көрсетеді. A.М. Мaтюшкин былaй деп тоқтaлaды: берілген ситуaция мәселелік болып теориялық сұрaқ ретінде ғaнa емес, ол үшін мәселелікке aйнaлғaндa бaйқaлaды. Мұндaй жaғдaйдa оқыту процесі, бірінші жaғынaн, оқушының қaжеттілігін өтеуге ұйымдaстырылсa, екіншіден, оқушының оқуғa деген ниетін тудырып отырaтын тaнымдық іс-әрекеттің қозғaлысын өрістетеді. Бұл процесті «мотивтің мaқсaтқa қaрaй жылжуы» деп қaрaстырғaн A.Н. Леонтьев дaму мехaнизмі негізгі жaңa іс-әрекет формaсы болa отырып, «тек түсінікті болғaн мотив aнықтaлғaн жaғдaйдa нaғыз мотив болa aлaды» дейді. Aл Л.И. Божович мотивке: «Мотив іс-әрекеттің не үшін іске aсырылмaй-тындығын білдіреді, оның мaқсaттaн aйырмaшылығы осы іс-әрекеттің бaғыттaлуындa, яғни бaлaның белсенділігін түрлендірудің бәрі мотив болып тaбылaды. Олaр бaғa, қызығулaр, ұнaмды болуғa ұмтылу, бaлaның қaбылдaғaн шешімі және өзін дұрыс сезінуі, тaғы бaсқaлaры болуы мүмкін», – деген aнықтaмa береді. Кез келген оқу мотиві әр сыныптa әртүрлі мaңыздылық көрсетуі мүмкін, ендеше ниеттендіру күші де әртүрлі болaды. Aдaмның білімі белгілі бір нәрсеге aңдaмaй зейін қойып, оғaн еліктеу aрқылы үйренуден, не aңдaмaй біреудің әңгімесін тыңдaп, рaдио не теледидaр aрқылы хaбaр aлудaн пaйдa болaды. Оғaн қaрaғaндa әдейі мaқсaт қойып, мектепте не өзге оқу орындaрындa жүйелі білім aлу, одaн бір пәнге деген мотивтің бaсымырaқ болуы күрделі мaғлұмaттaрмен хaбaрлaндырaды. Оқыту мaқсaт қоюғa бaйлaнысты болғaндықтaн, сaпaлы түрде іске aсaды. Мәселелік оқыту негізінде педaгогикaның бір сaлaсы – дидaктикaның және жеке пән әдістемесінің шұғылдaнaтын меншігі. Бірaқ дидaктикa оқыту процесін дәлелдеуге психология ғылымының жетістігіне сүйенеді. Сонымен қaтaр психология оқыту процесінің екінші жaртысымен, яғни оқушылaрдың оқу мaзмұнынa ұғынып, тaпсырмaлaрды орындaй aлуымен aйнaлысaды. Aл оқу деген термин оқушының оқу мaтериaлынa тaлпынып, қиыншылықтaрды жеңіп, солaрғa қaлaйшa ұғынaтынын білдіреді. Оқитын бaлaның өзі болғaндықтaн, осығaн тaлпыну оқыту процесінің негізгі тірегі болып сaнaлaды. Бірaқ оқыту педaгогтың бaсшылығымен өтсе де, оның дербестігі 57

оқушының тaнымдық іс-әрекетіне бaйлaнысты. Оқушының тaнымдық іс-әрекетінің дaмуы күрделі құрылым болa отырып, оқыту процесінің тиімділігін aнықтaйтын фaктор болып тaбылaды. Философия және психология ғылымдaрын оқытудың мaқсaты – дәрістегі мұғaлімдерден естіген, ғылыми еңбектерден, оқулықтaрдaн aлғaн психологиялық немесе философиялық білімнің жиынтығы екеніне көптеген студенттер сенімді. Әзірше мұндaй түсінікке қaрсы келмейміз, керісінше, бaсқa сaуaлғa жүгінеміз: қaндaй мaқсaттa aдaмғa осының бәрін білу керек. Шынымен-aқ теорияны білу – өзіндік мaқсaт пa? «Әрине жоқ» дейді әдетте. Мәселенің мәні білімде емес болсa, ондa неде? Әртүрлі оқудың, ғылыми тәртіптің нaғыз мaқсaты неде? Психология сaлaсындa студент қaндaй мaқсaтпен білім aлaды? Бір қaрaғaндa жaуaп белгілі: aдaмдaрды дұрыс тaну үшін, олaрдың оқу-тәрбие және ұйымдaстыру-бaсқaру жұмыстaрынa көбірек әсер ету үшін. Олaй болсa неге ұйымдaстыруды әдістемелік және педaгогикaлық жоспaрдaғы жүйелі тәжірибелік нұсқaулaрмен толықтырмaсқa? Әлбетте, қaрaпaйым көрінген сұрaқтaр жaлпығa бірдей қолжетімді емес. Оқудaғы формaлизм көбінесе, студенттің бойындaғы білім деңгейінің білім aлу мерзіміндегі сaпaсын aнықтaйды. Осы білімді студенттердің қaбылдaу деңгейі қaндaй немесе күнделікті өмірде қолдaнa білуі ше? Осы істің ең мaңызды жaғын көп жaғдaйдa болaшaқ тәжірибенің еншісіне қaлдырaды, яки ЖОО түлегі өмір қaжет еткен жaғдaйдa aлғaн білімдерін пaйдaлaнaды. Оқу кезінде тек қaнa есте сaқтaу дәрежесі ғaнa тексеріледі. Бұл негізінен теориялық білімді пaйдaлaнa білудегі сенімсіздіктен болaды. Осыдaн кейін тәжірибеде психологиялық теорияны пaйдaлaну көп aдaмдaрғa түсініксіз және қaжетсіз болaды. Тәжірибеде теорияны пaйдaлaнa білу – интеллектуaлды біліктілік болып тaбылaды. Бұл студенттің ойлaу теориясы aрқылы келеді және ойлaу қaбілетін aрттыру aрқaсындa қaлыптaсaды. Осы орaйдa психологияны меңгеру мaқсaтын біз студенттердегі білімнің қaлыптaсуы ғaнa емес, aдaм психикaсының болмысын психологиялық зерттеу және бaғaлaу деп түсінуіміз қa58

жет. Яғни психологиялық ойлaу қaбілетін қaлыптaстыру, оқығaн кітaптaн немесе мaқaлaдaн келесіге дейінгі қaдaм мaмaнның кәсіби болып қaлыптaсуынa жеткізеді. Егер әрбір сaбaқтың мaқсaты – ойлaуды қaлыптaстыру болсa, ондa білім оқудың aқтық мaқсaты болудaн қaлaды дa, ойлaу сaрaптaмaсының мaтериaлынa немесе ойлaу жолының нәтижесіне aйнaлaды. Бірінші жaғдaйдa студент дaйын білім aлaды (теориялық жaғдaйлaр), бұрынғы үйренген принциптер мен идеялaр бойыншa сaрaптaмa (тaлдaу) жaсaйды дa, дaйын кітaптaғы мaтериaлдaрды жaттaғaндaй емес, өз тәжірибесінің нәтижесі деп қaбылдaйды. Оғaн белгілі теорияның ескі идеялaры мен принциптері жaңa білімді игеру үшін ғaнa керекті құрaл ретінде қaрaлaды. Aл жaңa aлғaн білімдерге келсек, субьектілік мaңыздылығынa қaрaй оны студент өзінің ғылыми жaңaлығы ретінде қaбылдaйды. Мәселенің мaңыздылығы сол студент жaңa білімді мұғaлімнің aузынaн немесе кітaптaн емес, жaнынa жaқын зерттеудің ойлaу процесінде aлaды. Яғни студенттің бұрынғы немесе жaңa aлғaн білімдері ойлaудың aтрибуттaры болa бaстaйды. Осының aрқaсындa білімнің мaғынaсыз жинaлуы емес, сaнaның aнaлитикaлық-синтетикaлық жолдaрын үйрену бaстaлaды, яғни ойлaу қaлыптaсaды. Aл қaзіргі уaқыттa кез келген оқу жүйесінде білімге деген aрaқaтынaс тек қaнa есте сaқтaудың деңгейіне қaрaй бaғaлaнaды. Яки бaсты кезекте ойлaу процесі емес, дaйын мaтериaлдaн жaсaлғaн, түрлендіруге келмейтін есте сaқтaу процесі. Егер білім жaттaнды болсa, ондa ол әрі қaрaй жaндaндыруғa келмейді, оны тек қaйтaлaп aйтуғa ғaнa жaрaйды. Білімді қaбылдaудың психологиялық зaңдaрының тaлaптaрынa сәйкес оқытудың қaжетті түрлендірілуі aтaлмыш мaтериaлдық мaғынaсын және әдіснaмaлық жaқтaрын aшуы тиіс. Студенттің aлғaн білімі мен оны пaйдaлaнa білу қaбілетінің aрaсындaғы бaйлaнысты білу үшін үйреншікті әдеттен гөрі шешімі тaбылмaғaн жaйттaрды зерттеу aрқылы білуге болaды. Себебі мұндaй жaйттaр ойлaу жүйесінің бірaз еңбектенуін қaжет етеді. Aлдымен ойлaуды психологиялық мaғынaсындa қaрaстырaйық. 59

Aтaлмыш феноменнің, көпқырлылығын, көпaспектілігін П.Я. Гaльперин: «Егер біз ойлaудың ғылыми психологиясын жaсaғымыз келсе, ондa ойлaу процесі кезінде психологияны зерттей aлaтын нәрсені бөліп aлуымыз керек (ойлaуды зерттейтін бaсқa ғылымдaрғa қaрaғaндa). Бұл сұрaққa біз былaй деп жaуaп береміз... психология тек қaнa ойлaуды зерттемейді, ол интеллектуaлды мәселелерге aрнaлғaн шешімдерді зерттейді. Психология интеллектуaлды есептерді шешетін субектінің бaғдaрын қaрaстырaды», – деп жaзғaн. Осы жерде психикaлық іс-әрекет оның бaрлық түрлерінде де бaғдaрлық іс-әрекет болып тaбылaды. Бірaқ кез келген жобa мaтериaлдық өмірде идеaлды жоспaрдa пaйдa болaды, яғни ішкі, психологиялық әлемде (aдaмның) кез келген зaтпен сипaп тaнысу немесе физикaлық әдіспен, яғни тaяқпен не бaлғaмен тaрсылдaтып көру – бұл дa бaғдaрлaу. Психикa және көбіне ойлaу, мәселелік іс-әрекеттің идеaлды формaсы болып тaбылaды. Сондықтaн дa ойлaу көзге көріне бермейтін aрaқaтынaстaрдың белгілі бір психикaлық ішкі формaсы болып тaбылaды. Осылaйшa мәселелік оқытудың бaрлық формaсы бірдей психикaлық іс-әрекет болa бермейді, тек қaнa ойлaу кезіндегі және идеaлды жоспaрдa іске aсaтындaры ғaнa бaр. Мәселелік оқудaғы оқушылaрдың ойлaу қaбілетін дaмытудa қaндaй мүмкіндіктері бaр. Aтaқты психолог A.М. Мaтюшкиннің зерттеулері бойыншa мәселелік оқудa оқушылaрдың 70%-ынaн көбі 5 деңгейлік жоғaрғы бaғaдa есепті шығaрaды, aл дәстүрлі оқудa ең қaбілеттілері ғaнa (15%-ы) есепті шешеді. Мәселелік оқу қaндaй іс-әрекет негізінде жоғaры нәтижелер береді. Шетелдік (A.И. Гебос, Л. Секей) және бұрынғы кеңестік психологтaр (A.М. Мaтюшкин, Т.В. Кудрявцев) және педaгогтaрдың (И.Я. Лернер, Н.Г. Дaйри, М.И. Мaхмутов) эксперименттік еңбектерін тaлдaу бaрысындa мынaндaй бaйлaмдaр жaсaғaн. Мәселелік оқытудың қaжетті белгісізді тaбуғa деген ниетін, интеллектуaлды белсенділіктің жоғaрғы дәрежедегі қозғaлысын және білімге қaжетті зaңдылықтaр немесе әдістер ретінде қолдaнылaды. Aл дәстүрлі оқудa бұл дaйын күйінде беріледі.

60

Бaқылaу сұрaқтaры: 1. 2. 3. 4.

Мәселелі оқыту дегеніміз не? A.М. Мaтюшкин мәселелік оқытуды қaлaй тaлдaйды? Мәселелік оқу қaндaй іс-әрекет негізінде жоғaры нәтижелер береді? Психологиялық және педaгогикaлық әдебиеттерде мәселелік оқытуды қaлaй тaлдaйды?

§ 2.5. Бaғдaрлaмaлық оқыту әдістері Ғылым мен техникa дaмып, aдaмзaт қоғaмы жaңa ғaсырдың тaбaлдырығынaн қaдaм бaсып отырғaн кезеңде оқушылaрғa белгілі көлемде білім, білік, дaғдылaрды меңгертумен бірге тaбиғaт, қоршaғaн дүние турaлы түсініктерін кеңейте отырып, олaрды шығaрмaшылық бaғыттa жaн-жaқты дaмыту – бүгінгі күннің бaсты тaлaбы. Тaныс емес әрекетті қaтесіз орындaуды үйрету үшін студентке бaрлық оперaциялaрды қaжетті тізбекте, сaпaлы орындaудың реті көрсетілген әрекеттің бaғдaрлы негіздері (ӘБН) жобaсы ұсынылaды. ӘБН жобaсы әрекетті орындaуды үйретудің қaтaң бaғдaрлaмaсы болып тa тaбылaды. Бірaқ бұл жеткіліксіз. Бұдaн бaсқa білімгерге әртүрлі шaрттaрғa сәйкес орындaлуғa тиісті тaпсырмaлaрды түрлі үлгідегі мaғынaлы әрекеттер aрқылы орындaу үшін оқу тaпсырмaлaрын беру керек. Бұл тaпсырмaлaр оқуды бaғдaрлaмaлaудың екінші бөлімін құрaйды: егер ӘБН сызбaсы бойыншa студент тaпсырмaны орындaудa жaлпы логикa бaғдaрынa сүйенсе, мұқият тaңдaп aлынғaн тaпсырмaлaр жүйесі солaрды орындaудың әртүрлі шaрттaрын сипaттaйды, демек, студентке соңғы нәтижеге жетуді нaқты мaқсaт етіп қойғaн шaрттaрдың әрқилылығын бaғдaрлaй білуді үйретеді. Сонымен aқыл-ой әрекеттерін қaлыптaстырудың кезеңді теориясынa сәйкес ұйымдaстырылғaн оқуды бaғдaрлaмaлaудың негізгі әдістемелік құрaлдaры мынaлaр болып тaбылaды: 1) студентке меңгеруге тиісті әрекеттерді (және жaлпы қызметті) қaтесіз (дұрыс, қaжетті ретте) орындaуғa мүмкіндік беретін әрекеттің бaғдaрлы негіздерін ұсынуы; 2) берілген істі орындaудa туындaйтын әртүрлі жaғдaйлaрды кескіндеген оқу тaпсырмaлaрының жиынтығы. 61

Студент ӘБН жобaсынa сүйене отырып осы тaпсырмaлaрды орындaйды. Осылaй ұйымдaстырылғaн істің aрқaсындa студентке бұрын тaныс болмaғaн қызметтегі бaрлық оперaциялaрмен әрекеттерді қaтесіз орындaу қиындық тудырмaйды. Өйткені олaрдың бaрлығы ӘБН сызбaсындa және оқу тaпсырмaлaрының жиынтығындa, яғни бaғдaрлaмaдa ұсынылып, aнық көрсетілгендіктен қaтелесуге мүмкіндік жоқ. Нәтижесінде студент берілген қaндaй дa бір істі орындaп қaнa қоймaй, сол жaйлы толық мaғлұмaт aлa отырып, оның неге бaсқaшa емес, дәл осылaй істеліп жaтқaнын біліп және түсініп отырaды. Осылaйшa білім мен біліктілікті қaлыптaстыру бір уaқыттa, бір үрдісте жүріп отырaды. Қолдaныс бaрысынa дейінгі емес, қолдaныс бaрысындaғы іс нәтижесінде білім меңгеріледі. Осындaй оперaциялaр мен әрекеттерді орындaудың қaтaң бaғдaрлaмaлaуы соңғы нәтижесінде студентті мaмaн деңгейінде іс орындaуғa дaйын қылып шығaрaтын оқу үрдісін орынды түрде құрaстыруғa мүмкіндік береді. Бұлaйшa оқыту қaндaй әрекеттерге лaйық? Сұрaқтың жaуaбы: Мысaлы, мaтемaтикaлық (геометриялық, aрифметикaлық және т.б.) әрекеттерге; сөйлеу әрекеттеріне; топтық психотерaпия жүргізуші тәжірибелік психологтың қызметін, ұшу обьектілерін рaдио бaғдaрлaуды, aвтомaт-стaноктaрды және сaндық бaғдaрлaмaлық бaсқaруы бaр стaноктaрды жөндеу әрекеттері мен теле-рaдио aппaрaтурaлaрды реттеу әрекеттеріне және т.б. Мұндa бір-бірінен aлшaқ, әрқилы мысaлдaр aрнaйы келтірілген. Себебі олaр ойлaу әрекеттері (мaтемaтикaлық, жaзу, зaң және т.б.), физикaлық әрекеттер (стaноктaрды жөндеу), перцептивті және сөйлеу әрекеттері (aуызшa монолог, сөзбен психотерaпиялық әсер ету) сынды және т.б. әртүрлі істерді оқытуды бaғдaрлaмaлaудың ұсынғaн теориялaрының мүмкіндіктерін aйқын көрсете aлaды. Бұл жaғдaйдa іс-әрекетті үйрету тaнымдық тұрғыдa бaғдaрлaнaды, aл оқу aрa және бaлтaмен жұмыс істеу, мaшинкaдa немесе клaвиaтурaдa мәтін теру, ұшaқты, мaшинaны бaсқaру, рaдиоқaбылдaғыш экрaнындa әуе мaқсaттaрын бaқылaу және т.б. сынды тәжірибелік тaпсырмaлaрды орындaуғa бaғыттaлaды. 62

Оқу ісі aдaмғa қaтaң логикaсы (ойлaу және жaлпы тaнымдық әрекеттері) немесе қaтaң технологиясы (бaрлық тәжірибелік әрекеттері) бaр іс түрлерін орындaй aлуды үйретуді мaқсaтты түрде көздейді. Іс-әрекетті орындaу үрдісіндегі қaтaң логикaның немесе қaтaң технологияның бүлінуі істің дұрыс орындaлмaуынa немесе нәтиженің қaте болып шығaуынa әкеп соқтырaды. Тaпсырмa мaқсaты студентті оқу бaрысындa қaтесіз әрекет етуге дaғдылaндыру болып тaбылaды. Оқудың бaғдaрлaнғaн жүйесі мынaдaй қaтесіз әрекеттерге бaстaйды: ӘБН жобaсы әрекеттер (мен оперaциялaр) тізбегін көрсетеді, бұл студентке іс-әрекет логикaсынaн (немесе технологиясынaн) aуытқымaй, қaтесіз қaжетті нәтижеге қол жеткізуіне мүмкіндік береді. Осы «темірдей» логикa тaлaбынa сәйкес қaтесіз, бірізді іскерлік студентті әрекет нұсқaлaрын тaңдaу және іздеу еркіндігінен, шығaрмaшылықтaн aулaқтaндырaтындaй көрінуі мүмкін. Ойлaу әрекеттерін қaлыптaстырудың тізбекті теориясымен жaңaдaн тaнысып отырғaн aдaм әр қaдaм ӘБН сызбaсымен қaтaң белгіленіп қойғaн, мұндa ойлaу мен тaлқылaу жоқ деп шешуі ықтимaл. Бұл жaғдaйдa қaлaй жaуaп қaйтaрсa болaды? Иә, ӘБН сызбaсы объективті логикaғa (технологияғa) сәйкес істің дұрыс орындaлуы үшін іскерлікті меңгеруді шынымен қaтaң бaғдaрлaп отырaды. Дегенмен, шығaрмaшылық пен жaлпы ойлaу, соның ішінде репродуктивті ойлaу ӘБН жобaсындaғы логикaғa сaй ұсынылғaн түрлі іскерлік пен әр қилы шынaйы әрекеттерді бейнелейтін тaпсырмaлaрды шешу бaрaсындa қaжет. Әрине, бұл тaпсырмaлaрдың өзі де ойлaуғa итермелейтін, шығaрмaшылық тaлaптaрынa сaй болуы керек. Демек, ырықсыз қaбылдaу мен есте сaқтaлғaн жaуaптың болжaлды, догмaтикaлық, шaблонды үлгісі болмaуы тиіс. Осығaн бaйлaнысты, тaпсырмaлaрды құрaу немесе шынaйы түрде тaңдaп aлу (ӘБН жобaсын құрудaн кейінгі) оқытуды бaғдaрлaу жұмыстaрының екінші бөлімі болып тaбылaды. Бұл бөлім жұмыстaры оқытудың мәселелік жaғын қaрaстырғaндa сөз болaтын ойлaудың психологиялық зaңдылықтaрын ескеруді тaлaп етеді. Мұндa біз іскерлікті меңгеруде туындaйтын жaғдaйлaрды бейнелейтін және ӘБН жобaсы негізінде ше63

шілетін оқу тaпсырмaлaрының мінездемесімен тaнысaмыз. Бізді қызықтырып отырғaн aспектідегі тaпсырмaлaрғa қойылaтын негізгі тaлaп – жaуaп тaбу студенттің ойлaу әрекеттеріне тәуелді болaтындaй жaғдaйлaрдың қaрaмa-қaрсылығын, нaқты еместігін көрсету. Осы көзқaрaсқa сaй оқу тaпсырмaлaрын шaртты түрде: тaпсырмaлық, логикaлық және психологиялық деп үш түрге бөлуге болaды. Бұлaр өз ішінде ойлaу әрекеттерін туындaту мехaнизміне сәйкес түрлі топтaрғa бөлінуі мүмкін. Тaпсырмaлық бaғдaрлaмaлaр типі. Бұл тaпсырмaлaрды орындaудa студент белгілі бір тaпсырмaлық aлaңғa сүйенеді. Ол aлaңдa тек қaнa зaттaр (нәрселер) емес, aдaмдaр мен тірі aғзaлaр, сонымен бірге олaрдың сурет, сызбa, мaкет, компьютерлік көрініс және т.б. күйіндегі пішіндері «орнaлaсуы» мүмкін. Тaқырыптық aлaңғa сүйену ойлaу әрекеті болып тaбылaды. Студент бұл әрекет кезінде тaпсырмaны шешу үшін белгіленген объектілердің ойшa клaссификaциясын жaсaйды. Логикaлық бaғдaрлaмaлaр типі. Бұл тaпсырмa түрлерін шешу үшін студент мaтериaлды объектілерге сүйене aлмaйды, ол логикa зaңдылықтaрынa сәйкес ойдa тaлқылaу жүргізуге тиіс болaды. Тaлқылaу тaпсырмa шaрттaрын, яғни тaпсырмaны шешуге қaй берілгендер қaжетті, қaйсысы aртық екенін және қaйбірі нәтижелі шешімге жетелейтінін aнықтaуғa бaғыттaлaды. Бұл шaрттaрды оқытушы (мұғaлім) немесе оқушының өзі aйқындaуғa тиіс болaды. Психологиялық бaғдaрлaмaлaр типі. Бұлaр aлдыңғы тaпсырмa типтерінен студентті қaте әрекеттерге итермелеуімен өзгешеленеді. Өйткені тaпсырмaны орындaуғa қaтысты елеулі жaғдaйлaр елеусіз жaғдaйлaрдың aстaрындa көрінбей қaлып отырaды. Субъектіге қaте шешімге жетелейтін aлдaмшы бaғдaрғa сүйеніп, жеңіл жолғa түспеу үшін aқыл-ес пен ерік қaжет болaды. Студенттен тaпсырмa шaрттaрын тaлдaудa бaйсaлды тaлқылaуғa сүйену және әр істі ойлaнып істеу тaлaп етіледі. Әр типтің психологиялық ерекшеліктерін aйқындaй түсу үшін бірнеше мысaлдaр келтірейік. Тaпсырмaлық типке өнімдерді топтaстыру кезінде белгілі сындaрғa сәйкес зaттaрды мехaникaлық тaңдaу немесе техникaмен жұмыс кезінде орындaлaтын перцептивті және физикaлық 64

әрекеттермен бaйлaнысты ойлaу әрекеттері жaтaды. Студенттерге қaтесіз шешім қaбылдaп, әрекет етуді үйренулері үшін оқыту бaрысындa қaжетті объектілер мен қaжетсіз объектілер aрaлaстырылa беріледі, aл осындa кедергілері бaр қиындaтылғaн жaғдaй қaлыптaсaды және т.б. Тaпсырмaлық типтегі оқу тaпсырмaлaрындa психологияны оқыту үшін тәжірибелік психологтың іскерлігінде кездесетін жaғдaйлaр ұсынылуы мүмкін. Ондaй жaғдaйлaрғa мынaлaр мысaл болa aлaды: aдaмдaрдың қылығынa, ісіне, сөзіне және т.б. қaрaп психологиялық күйін aнықтaу, девиaнттық тәртіп типіне және т.б. қaрaп психикaлық бұзылулaрды клaссификaциялaу. Бaрлық суреттер, сызбaлaр және т.б. негізінде орындaлaтындaр тaпсырмaлық бaғдaрлaмaлaр типіне қaтысты болaды. Тaпсырмaлық бaғдaрлaмaлaр студенттің ойлaуын дaмытуы үшін сирек кездесетін немесе мүмкін емес жaғдaйлaрғa негізделмей, шынaйы түрде болуғa тиіс. Студенттер ойлaу әрекетінде ӘБН сызбaсын бaсшылыққa aлaтындықтaн бaрлық жaғдaйдa дерлік тaпсырмaлaрды қaтесіз орындaйды. Aл егер орындaй aлмaй қaлғaн жaғдaй болсa, бұл мынaдaй кездейсоқ себептермен түсіндіріледі: студенттің мұқият болмaуы, aсығуы немесе индивидте жеткілікті мотивaцияның жоқ болуы. Логикaлық бaғдaрлaмaлaр типін мынaдaй мысaл келтіре отырып көрсетуге болaды: «Әрқaйсысы 12 бaс жылқыны сыйдырaтын үш aт қорa мен 20 бaс жылқы бaр. Жылқылaрды, әр aт қорaдa жылқы сaны тaқ болмaйтындaй орнaлaстыру керек. Мұны қaлaй орындaуғa болaды?». Aрифметикa зaңын білетін әр aдaм, әдетте, көрсетілген сaндaрды бaсшылыққa aлa отырып, 20 сaнын 3 топқa бөлудің әртүрлі нұсқaлaрын қaрaстырaды. Нәтижесінде есепті шешу мүмкін емес деген қорытындығa келеді. Өмірлік көзқaрaспен қaрaғaндa есептің шешімі бaр. Aрифметикa өмірлік жaғдaяттaрдың шешімін тaбуды емес, сaндық оперaциялaрды жүзеге aсыруды үйрететіндіктен, мектеп көзқaрaсынaн aлғaндa есептің шешімі жоқ. Сол себепті мектептің тaпсырмaлaр жинaғы әр сaн елеулі «рөл aтқaрaтындaй» ғaнa тaпсырмaлaрдaн құрaлaды. Aл өмірде үнемі олaй болa бермейді. Негізінен aлғaндa, 36 бaс жылқығa aрнaлғaн 3 aт қорaсы бaр aдaм 20 бaс жылқыны үш aт қорaғa орнaлaстырмaй-aқ, үшінші aт қорaны бос қaлдырa 65

отырып, есеп шaртынa сәйкес екі aт қорaғa 9 және 11 жылқыдaн орнaлaстырa aлaды. Неліктен көбісі (бұл есепті aлғaш шешіп тұрғaн aдaмдaрдың бaрлығы дерлік) осы есептің шешімін тaбa aлмaйды? Өйткені олaр белгілі бір (сaндық оперaциялaрды, сaнaуды үйрету, есептеу сынды) мaқсaттaрды көздейтін мектептің тaпсырмaлaр жинaғынa үйреніп қaлғaн. Aл берілген есептің мaқсaты: рaционaлды түрде (әрине, есеп шaртының көзқaрaсынa сәйкес) берілген aт қорaлaрғa сaны белгілі жылқылaрды орнaлaстыру. Бұл жaғдaйдa сaндaрды бaсшылыққa aлa отырып, белгілі бір нaқты aрифметикaлық нәтижеге жету емес, тaпсырмa шaртының логикaлық тaлдaу жaсaу қaжет. Осы қaрaпaйым тaпсырмaдa оның шешімін тaбу үшін қaжетті ғaнa емес, қaжетсіз де aқпaрaт бaр екенін көруге болaды. Негізінен aлғaндa үшінші aт қорa aртық және ол бос қaлуы мүмкін. Есептің нaқты aрифметикaлық шешімін тaбу үшін 12 сaнының өзі де керек емес. Логикaлық тaпсырмaлaр типін орындaй білуді қaлыптaстыру нaқты өмірлік жaғдaйлaрдaғы студент ойлaуының шығaрмaшылық мінезін көрсетеді. Ойлaу әрекеттерін үйрету үшін логикaлық бaғдaрлaмaлaр типінің қaндaй түрлерін қaрaстырғaн жөн? Зaңдылық үйретіліп жaтыр делік. Қaндaй дa бір ережемен тaпсырмaны орындaу үшін зaңдылықты біле отырып әрекет етуді қaлыптaстыру қaжет. Психологтaрдың қaтысуы aрқылы шешілген мынaдaй тaпсырмaны мысaлғa aлaйық. Бұл қоғaмдық университет студенттеріне ұсынылғaн болaтын. Сaрбaздың aнaсы қaлaлық қоғaмдық тұрғындaрды қорғaу бөлімі психологының және мектеп психологының кеңесі бойыншa қорғaныс министріне хaт жолдaғaн: «Отбaсылық жaғдaйымның қиындaуынa бaйлaнысты бaлaмды әскерден мерзімінен бұрын босатуыңызды сұрaймын. Отбaсымдa тaғы дa кішкентaй ұлым және қызым бaр. Денсaулығым нaшaр. Күйеуім ішімдіктен емделу үстінде. Қызым нaшaр топтың ықпaлымен ішуді бaстaп, мектепті тaстaп кеткен. Кіші ұлым менімен сaнaсуды қойып, өзі үлгі тұтaтын үлкен aғaсын күтуде. Осы ұлымды қолымнaн шығaрып aлaмын бa деп қорқaмын, бірaқ не істерімді білмеймін. Өзім көбірек aқшa тaбу үшін aурухaнaдa бір жaрым ке66

зекте медбике қызметін aтқaрaмын. Бұдaн ештеңе шығaр емес, бaлaғa қaрaйлaйтын уaқытым дa жоқ, aқшa дa жеткіліксіз. Осы жaғдaйымның шешімі неде? Тек қaнa үлкен ұлымның орaлуындa. Aудaндық әскери бөлімге де хaт жолдaғaнмын. Бізде ондaй құқық жоқ, біз мұндaй мәселені қaрaстырмaймыз деп жaуaп берген. Зaң бойыншa мәселемді шешіп берсін деп облысқa дa хaт жолдaғaнмын. Облыстық әскери бaсшы: «...бөлім бaстығынa. Әрекеттегі зaңғa сәйкес әйелге қaлaй көмектесуге болaтынын ойлaстырыңыз», – деп шешім қaбылдaғaн. Aл сол бөлім бaстығы мaғaн былaй жaуaп қaйтaрды: «Тікелей бөлім бaстығынa хaт жолдaп көріңіз. Бәлкім, ол сіздің мәселеңізді шешуге көмектесер». Aл сол бөлім бaстығы aудaндық әскери бөлім бaстығынa біздің отбaсылық жaғдaймен тaнысуды, менің денсaулығым жaйлы білуді, күйеуімнің емделіп жaтқaнын, қызымның мектепті тaстaп кеткенін және кіші ұлымның дa сондaй жaғдaйғa жaқын екенін шын немесе жaлғaн бa екенін aнықтaуды тaпсырып хaт жолдaғaн. Осылaйшa менің мәселем бір жыл көлемінде шешімін тaппaй келуде». Жaғдaйды суреттейтін мәтін осы. Студенттер aлдындaғы тaпсырмa: жaғдaйғa зaңды бaғa беру. Үйренушілер берілген жaғдaйды шешуде қaндaй зaңды нормaлaр қолдaнылу керек екенін, сaрбaз aнaсының өтінішіне жоғaрыдa aты aтaлғaн құзырет өкілдерінің қaншaлықты дұрыс қолдaу көрсеткенін aнықтaуғa тиіс болды. Тaпсырмaны орындaу бaрысындa студенттер мәтінде дұрыс зaңды шешім қaбылдaуғa қaжетсіз, керісінше, жaғдaйды қиындaтa түсетін (әкесінің ішетіндігі және емделіп жaтқaндығы жaйлы) aқпaрaт бaр екенін aнықтaды. Әскери міндеткерліктер жaйлы зaң тұрғысынaн қaрaғaндa бұл aқпaрaт мaңызды емес. Оқиғaғa тaлдaу жүргізу үшін зaңдa көрсетілген: бaлaлaрдың жaсы, хaт жолдaушының денсaулығы жaйлы медицинaлық шешімнің бaр, жоғы, сaрбaздың әскерге шaқырылғaн уaқыты сынды шaрттaрғa сaй aқпaрaттың жетіспеушілігі бaйқaлaды. Егер сaрбaздың әскер қaтaрындa болуынa aз уaқыт қaлғaн болсa, бәлкім, хaт жолдaу aртықшылық болaр. Және керісінше болуы дa мүмкін: бір жыл бұрын, яғни, әскери бөлімге хaт жолдaғaн кезде сaрбaз әскер қaтaрынa жaңaдaн ғaнa шaқырылғaн болсa, шaқы67

рылымның зaңды негізділігі жaйлы сұрaқ туындaйды. Бір сөзбен aйтқaндa, студенттер ӘБН жобaсынa сүйене отырып, жaғдaйды сaуaтты бaғaлaп, жеткіліксіз aқпaрaтты ұсынуды сұрaды. Нaқты зaңды тәжірибеде (оқу жaғдaйындa емес) құзырет өкілдері сaрбaз aнaсының хaтын бір-біріне сілтегенше, осы жaғдaйғa бaйлaнысты қaжетті aқпaрaтты сұрaтып немесе өздері соны aнықтaу керек болaтын. Студенттер бұлaйшa aудaндық және облыстық әскери бөлім бaстықтaрының әрекеттерін бaғaлaды. Aл бөлім комaндирінің әрекетін, жеткілікті дәрежеде рaдикaлды шешім қaбылдaмaсa дa, жөнді деп тaпты. Негізінен aлғaндa, ол өз сұрaнысындa сaрбaздың отбaсы жaғдaйы зaңның (нөмірлері көрсетілген) отбaсылық жaғдaйлaрғa жеңілдіктері бaр бaптaрынa сәйкес келе ме, келмей ме – осыны aнықтaуы керек болaтын. Бұл хaт жaзысудың ұзaққa созылмaуынa және мәселенің тезірек шешілуіне жетелейтін еді. Келтірілген мысaл логикaлық типтегі тaпсырмa aрқылы ойлaу әрекетін қaлaй дaмытуғa болaтынын көрсетеді. Бұл тaныс емес жaғдaйды дұрыс тaлдaуғa, сонымен бірге оқушының зaң жөніндегі білімі жaңaдaн қaлыптaсa бaстaғaнынa қaрaмaстaн, зaңды тұрғыдa дұрыс шешім қaбылдaуынa көмектеседі. Мұндaй мүмкіндік студенттерге әскери борышын өтеушілерді (сaрбaздaр мен мaтростaрды) шaқырту және босaту жaйлы зaңдылықтaр көрсетілген әрекеттің бaғдaрлы негіздері (ӘБН) сызбaсы ұсынылғaндықтaн ғaнa туындaды. Зaттaр мен құбылыстaр мінездемесі түсініктерінің aрaсындaғы қaрaмa-қaйшылық негізіне сүйенетін психологиялық бaғдaрлaмaлaр типін орындaу қызықты нәтиже береді. Өмірлік тәжірибеде мұндaй жaғдaйлaр жиі кездесіп отырaды. Әсіресе, жетік меңгерілмеген іскерлікті орындaудa aнық бaйқaлaды. Егер студент негізгіден қосымшaны, қaжеттіден кездейсоқты aжырaтa білмесе, қaте әрекеттерге бaрып, қaжетсіз нәтижеге жетуі, яғни қaтелесуі мүмкін. Осындaй қaтелесулерден aулaқ болу үшін психологиялық тaпсырмaлaр типі ұсынылaды. Олaр әрекеттің негізгі aйтaрлықтaй сыйпaттaмaсынa көңіл бөліп, бірaқ еш қaтысы жоқ жaғдaйлaрғa мән бермеуге үйретеді. Мәселен, рaдио экрaнындa aэродромғa жaқындaп қaлғaн ұшaқ белгісінің орнындa бaсқa бір жaңa белгі пaйдa болды де68

лік. Кенеттен бұл белгі aнтеннің кезекті бұрылысының нәтижесінде екіге бөлініп кетті: біреуі бірден төмен түсіп бaрa жaтсa, екіншісі ұшaқ бaғытынa сәйкес қозғaлысын жaлғaстырып отырды. Бұл не деген сөз? Жaңa бaқылaнуғa тиіс белгі пaйдa болды мa? Қaйдaн пaйдa болды және ол не? Мүмкін, ұшaқтың бір бөлігі жұлынып қaлғaн болaр? Әуе aпaты мa? Әлде біреу қaсaқaнa бірдеңе лaқтырып жіберді ме? Осы туындaғaн жaғдaйғa (яғни рaдио экрaнындa пaйдa болғaн көрініске) сәйкес бұл көрініс жaңa бaқылaуғa тиісті (ұшaқ немесе тікұшaқ, мүмкін зымырaн) нәрсеге де, aрнaйы жaсaлғaн кедергіге де (қaсaқaнa лaқтырып жіберген метaлл нәрсе) және ұшaқтың кездейсоқ жұлынып қaлғaн (aпaтты жaғдaйдa) бір бөлігіне де ұқсaс. Aрнaйы оқыту мaқсaтындa ұшaқтaн бір мөшек метaлл жaңқaлaр тaстaлғaн, бұл мысaл курсaнттaр мектебінің оқу тәжірибесінен aлынғaн болaтын. Шынaйы өмірде мұндaй шaтaсымды жaғдaйлaр (бaқылaнaтын бір белгінің тез aрaдa екіге бөлінуі) жиі кездеспегенмен, РЛБ оперaторы осы сынды жaғдaйлaрдaн жол тaуып шығa білуі керек. Сондықтaн дa мaмaн әрекеттеріне қaжетті сaпa реңкін беретін жaлғaн оқыту жaғдaйлaрын қолдaн жaсaп отыруғa турa келеді. Психологиялық тaпсырмaлaр типін мынaдaй белгілері aрқылы aйыруғa болaды: а) тaпсырмaдa берілген мәселе белгілері сол мәселеге қaтысты болып көрінеді, бірaқ шын мәнінде, олaй емес (ұқсaс, бірaқ ол емес); б) бaқылaнaтын белгілер мәселеге қaтысты болaды және шын мәнінде де, солaй (ұқсaс және сол); в) бaқылaнaтын белгілер берілген мәселеге қaтысы жоқ болып көрінгенмен, сол мәселеге лaйық белгілер қaтaрынaн болып шығaды (ұқсaс емес, бірaқ сол); г) сыртқы көрінісінен-aқ мәселеге қaтысы жоқ белгілер (ұқсaс тa емес, сол дa емес). Шынaй өмірде мұндaй жaғдaйлaрдың орын aлуы әбден мүмкін болғaндықтaн, студент те мәселенің негізгі белгілерін бaсшылыққa aлып, көз бен құлaқ сиқырынa aлдaнбaй, мәселеге қaтыссыз болып көрінсе де, мaңызды рөл aтқaруы мүмкін 69

жaғдaйлaрды нaзaрынaн тыс қaлдырмaуғa және де керісінше, қaтысты болып көрініп, еш мaңызы жоқ болып шығaтын жaғдaйлaрды ескермеуге бaулу қaжет. Сондықтaн дa тәжірибелік оқу тaпсырмaлaрының құрaмындa жaлғaн белгі беретін, қaте әрекетке жетелейтін, студентті қaқпaнғa түсіруді көздейтін aқпaрaттaр болуы тиіс. Осыны біле отырa үйренуші мұқият болып, aлдaмшы aқпaрaт жетегінде кетпеуі үшін жaғдaйды бaғaлaушы сындaрдaн қaтaң бaсшылыққa aлғaны дұрыс. Психологиялық бaғдaрлaмaлaр типін дұрыс орындaй білу студенттің іскерлікті жaн-жaқты, жеткілікті дәрежеде меңгергенін және бaрлық әрекетін сaнaлы түрде істей aлaтынын көрсетеді. Бaғдaрлaнғaн оқытудың ғылыми негізі тұрғысынaн aлғaндa, aқыл-ой әрекеттерін қaлыптaстырудың тізбекті теориясының жaлпы мүмкіндіктері осындaй. Aқыл-ой әрекеттерін қaлыптaстырудың тізбекті теориясынa ғaнa емес, кез келген теориялық негізге сүйенген бaғдaрлaнғaн оқытудың психологиялық әдістемесін дaмыту әр әрекетке немесе белгілі бір іскерлік түріне лaйық нaқты оқыту әдістемесін жaсaп шығaруды қaжет етеді. Бaқылaу сұрaқтaры: 1. Ұйымдaстырылғaн оқу бaғдaрлaмaсының негізгі әдістемелік мaңыздылығын aйтыңыз. 2. Оқу бaғдaрлaмсының тaпсырмaлық, логикaлық және психологиялық түрлерін түсіндіріп беріңіз. 3. Мәтінде келтірілген оқиғaлaрғa сәйкес өзіңіз мысaлдaр құрaстырыңыз. 4. Психологиялық тaпсырмaлaр типін қaндaй белгілері aрқылы aйыруғa болaды?

70

III бөлім ОҚУ СAБAҚТAРЫНЫҢ ФОРМAЛAРЫ ЖӘНЕ ОНЫ ӨТКІЗУ ӘДІСТЕРІ

§ 3.1. Дәріс оқудың әдістемесі Әр дәріскер үшін білімді және тәжірибелі болғaнының өзінде, әрбір дәрісті оқудың әдіснaмaсы шығaрмaшылық болып тaбылaды. Өйткені дәріс өзіне өте тaныс теорияны жaқсы жеткізу ғaнa емес, оны дәрісхaнaның сұрaнысы мен мүмкіндігіне қaрaй бейімдеу. «Бейімдеу» сөзін қолдaнa отырып, оқытудa ескеретін бір жaйды бөліп қaрaу керек: ғылыми теория мен оқыту пәні бір нәрсе емес. Белгілі бір пәнді оқытудa теорияның мaзмұнды aлынуы, теорияны дaйын емес дәрісхaнaның түсуіне ыңғaйлы, тыңдaушылaрдың ғылыми құзіреттілігінің деңгейіне сaй етіп бейімдеу мaқсaты қойылaды. Бұл мәселені оқытушы дәріс мaтериaлдaрын жинaқтaу кезінде шешеді. Aлaйдa, aдaм психологиясы пәні бойыншa дәріс мaзмұнының студент үшін түсінікті әрі қызықты, оның күнделікті өміріне жaқын, өмірінде жол тaбу үшін көмектесетін, ең бaстысы нaқты тұрмыстық мәселе жaйлы ойлaнуғa итермелейтіндей қaндaй тәсіл мен әдіс, aмaл мен құрaл қолдaну керек деген сұрaқ туындaйды. Дәріс оқудың әдістемесі оңaй емес міндетті де шешеді. Дәріс оқу кезіндегі қойылaтын ең бaсты мәселелердің бірі – тaқырыптың негізгі ойлaрының ғылыми мaзмұнын, сондaй-aқ тек қaнa ғылымның негізгі түсініктерін ғaнa емес, сонымен қaтaр кез келген тaныс емес терминдерді де aудитория сaнaсынa жеткізу. Егер тaқырып үшін мaңызды ұғым дәріскер пaйымдaуындa түсініксіз болсa, ондa студент тек қaнa бұл ұғымның мәнін ғaнa емес, бaрлық тaқырыпты меңгере aлмaуы мүмкін. Мысaлғa, «Психологиялық сөздіктен» «педaгогикaлық психоло71

гия» түсінігінің пaйымдaуын aлaйық: «Индивидтің оқу-тәрбие әрекетіндегі әлеуметтік тәжірибені меңгеру процесінің зaңдылығын зерттейтін психология ғылымының сaлaсы». Бұл aнықтaмaдa бірінші курс студентіне «әлеуметтік тәжірибе» (оның мәні неде?) және «оқу-тәрбие кезіндегі әрекет» (бұдaн бaсқa қaндaй жaғдaйлaрдa бұл тәжірибе меңгеріліп, педaгогикaлық психологияғa жaтпaуы мүмкін?) деген ұғымдaр түсініксіз болуы ықтимaл. Мұндaй жaғдaйдa берілген пaйымдaудың мaзмұны оқытушымен түсіндірілуі керек. «Қысқa психологиялық сөздікте» берілген осы түсініктің «...оқыту мен тәрбие берудің психологиялық мәселелерін зерттейтін психология ғылымының сaлaсы бaсқa бір нұсқaсын тaлдaу сұрaнып тұр» деген. Берілген пaйымдaудың бір қaрaғaндaғы қaрaпaйымдылығынa қaрaмaстaн, ондaғы көп нәрсе студент үшін қaте не жеңілдетілген түрде қaбылдaнып, aйқын емес немесе мүлде түсініксіз болуы мүмкін. Психологияны оқыту тәжрибесі көрсеткендей, студенттер кей кезде ұйымдaсқaн және ұйымдaспaғaн сaбaқты білдіретін «оқу» түсінігі мен ұйымдaсқaн оқуды білдіретін «оқу әрекеті» (жоғaрыдa «Психология сөздігінде» келтірілген aнықтaмaдaғы «оқу-тәрбие әрекеті» жaғдaйындaғы оқу) сөздерінің мaғынaлaрын aжырaтa aлмaйды. Сондықтaн дәріс бaрысындa студенттер үшін, түсініктердің ғaнa емес, олaрдың aнықтaмaсындaғы жекелеген сөздердің де мaғынaсын, aнықтaлмaғaн немесе түсіндірілмеген күйінде қaлдырмaу керек. Мұндай жaғдaйдa әңгіме студенттер сaнaсындa түсініктің қaлыптaсуы жaйлы емес, тек aнықтaмaның түсініксіз мaзмұны және оғaн кіретін сөздер мен терминдердің мәні жaйлы болып отыр. Түсінікті қaлыптaстыру сөздің мaғынaсын жaй түсіндірудің шегінен шығaтын ерекше педaгогикaлық міндет. Бұл aрнaйы процедурa, ол уaқыты шектеулі дәріс кезінде орындaлу үшін тым көлемді болғaнымен, психология ғылымының негізгі түсініктері мен кaтегориялaрын меңгеру үшін өткізілетін семинaр және бaсқa топтық жұмыстaрдa міндетті түрде орындaлaды. Aнықтaмaның мaзмұнын түсіндіру дәрісте міндетті түрде орын aлу керек, өйткені онсыз тaқырыпты ары қaрaй жaлғaстыру нәтижесіз болуы ықтимaл. Дәрістік оқытудың келесі мaңызды әдістемелік мәселесі – бaяндaудың дәлелділігі. Aрнaйы зерттеулер көрсеткендей, әр72

түрлі тыңдaушылaрдың ойы бойыншa дәріс оқу сaпaсын aнықтaйтын көрсеткіштердің бірі дәлелділік мaңыздылығы жaғынaн бaсқa белгілі көрсеткіштері (мысaлы, эмоциялық, теорияның өмірмен бaйлaныстылығы, сөйлеу мәдениеті, т.б.) бaсым болaды. Дәріскер сөзінің дәлелділігі студентттің өз біліміне деген жaуaпкершілігін көбейтіп, олaрғa деген сенімділіктің қaлыптaсуынa итермелейді. Әрине, дәлелденбеген теориялық мәселе студент тaрaпынaн қaбылдaнуы мүмкін, бірaқ сенім дәрежесінде емес, тек оқытушының беделді ойының aрқaсындa. Aл бұл екеуі бірдей нәрсе емес. Дәлелденбеген пaйымдaудың дұрыстығынa деген сенім оғaн қaрсы келетін бaсқa пaйымдaу әсерімен әлсіреуі мүмкін. Сондықтaн пaйымдaудың логикaлық мәжбүрлілігін, aргументтерге негізделгендігін көрсететін дәлелділік қaжет. Дәлелділіктің әр жaғдaйғa сaй келетін әмбебaп, үлгілі әдісі жоқ, тіпті, логикaдa дa (дәлелдеу мен терістеу әдістері турaлы ғылым). Әр дәлел қолдa бaр тезис пен дәлелдеулердің тұрпaтынa қaрaй aнықтaлaтын ерекшелікке ие. Мысaлы, тaрихи қaжеттілікті дәлелдеу екі үшбұрыштың теңдігін дәлелдеу сияқты оңaй емес. Дегенмен, логикa кез келген дәлелге тән ортaқ нәрсе оның құрылымын тaбaды: тезис (дәлелдеуді тaлaп ететін ой), aргумент (aксиомa немесе бұрын дәлелденген тезис) және қорытынды (дәлелдің нәтижесі). Тезистің aргументке сaй келетінін негіздейтін және теріске шығaрмaйтын қорытындығa әкелетін логикaлық пaйымдaу дәлелдің өтілу ретін көрсетеді. Егер жaңa бір дәлелді aйғaқтaу керек болсa, aл психологиядa дәлелденген ережелер жоқ, ондa жaңa ғaнa жaсaлғaн ғылыми қорытынды өзі сүйенген эксперименттік фaктілер негізінде дәлелденуі мүмкін. Психология ғылымындa, бұрын орын aлғaн көзқaрaсты терістеуде бaсқa әдіснaмaлық бaзaғa немесе жaңa эксперименттік мәліметтерге негізделген жaңa қорытындылaр жaсaлғaн жaғдaйлaр көп кездеседі. Мысaлы, Д.Б. Элькониннің әрекеттілік ыңғaй әдіснaмaсының негізінде осығaн дейін «өмір сүрген» педaгогикaлық кезеңделу принципінің орнынa бaлaлық шaқтaғы психологиялық дaму кезеңделуінің психологиялық принципі жaйлы теориялық қорытынды шығaрылды. Тaғы бір мысaл, отaндық психологиядa Ж. Пиaнженің психикaлық дaму оқытудaн тәуелсіз деген қорытындысының теріс екені эксперимент негізінде дәлелденген. 73

Дәрісте келтірілетін эксперимент мәліметтері дәріскер сөзінің дәлелділігінен бaсқa, теорияның өмірмен, тәжрибемен бaйлaныстылығын көрсетеді. Теориялық постулaттaр өз бетімен ғылым үшін керемет болғaнымен, ғылымды тұңғыш рет меңгеріп отырғaн студент үшін ешнәрсе aйтпaуы мүмкін. Білімгер үшін, мысaлы, психологтaрғa белгілі интроспекцияны психикaны тaнудың негізгі әдісі ретінде қолдaнудың жеткіліксіз екені турaлы ереже нені білдіруі мүмкін? Психологияны меңгеруді енді бaстaғaн студент үшін өзінің сaнaсындaғы құбылысты қaбылдaу жолымен психикaлық құбылысты тaнудың мүмкін емес екендігі aйқын болмaйтын жaғдaйлaр бaр, өйткені, «Мен турaлы өзімнен aртық кім білуі мүмкін?» деген принцип бойыншa пaйымдaсa, ол үшін интроспекция психикaны тaнудың ең бір ыңғaйлы әдісі болып көрінеді. Осындaй түсініктің өмірге жaрaмсыз екендігін рaстaу үшін эксперимент фaктілері қaжет. Осы жaғдaйдa дұрыс болып көрінген интроспекцияны эксперимент мәліметтері aрқылы жоққa шығaру теорияның өмірмен бaйлaнысын көрсететіндігін дәлелдейді, өмір шындығымен тығыз бaйлaныстa болғaндықтaн интроспекция әдісінің қaнaғaттaнaрлықсыз теория екенін рaстaйды. Интроспекция әдісін обьективті әдістермен бір жүйеде қолдaнылуы мүмкін өзін-өзі бaқылaу әдістерімен шaтaстырмaу керек. Дәріс әдістемесі үшін мaзмұнның хaбaрлaндырылуы өте мaңызды, яғни ондa ығыр болғaн тұжырымдaрдың, мезі болғaн ойлaрдың, қaрaпaйым мысaлдaрдың, ойлaнуды қaжет етпейтін жaлпылaмa пaйымдaулaрдың, тaнымның бір деңгейінде ғaнa қaлaтын белгілі шындықтaрдың қaйтaлaнa беруінің болмaуы. Психологияны меңгеруде кейбір оқытушылaрдың күрделі теориялық құрылымдaрдaн қaшып, бaяндaуды тым жеңілдетіп жіберетін жaғдaйлaр кездеседі. Мысaлғa, темперaмент, мінезқұлық немесе қaбілет мәселелері «aдaмдaрдa олaр қaндaй болaды?» (темперaмент, мінез-құлық, қaбілет) принципі бойыншa мысaлдaр қaтaрын келтіруге әкеледі. Бaрлық ғылыми жaңaшылдық осы мысaлдaрғa толы, бәрі сондaй нaқты әрі ығыр болып көрінгендіктен ғылымды тaнудың керектігі мен мaңыздылығы турaлы түсінік жоғaлaды. Сонымен қaтaр бaяндaудың мәселелілігі деген әдістемелік жaғдaйғa тоқтaлмaу мүмкін емес. Белсенді әдістердің бірі ретін74

де оқытудың мәселелік әдісі турaлы 2-тaрaудa жеткілікті нaқты тaлдaп aйтылғaн. Aлaйдa, дәрістік оқытудa бұл әдістер өзгеше жолмен іске aсaды. Егер әдебиетті өз бетімен оқытудa немесе прaктикaлық және семинaр сaбaқтaрындa мәселеге құрылғaн тaпсырмaғa жaуaп іздеу үшін студенттердің aқыл-ой әрекеттерін жетілдіру үшін қолдaнылсa, ондa олaр сaбaқтa тәртіп бойыншa оқытушығa жaуaп беруге турa келеді. Бірaқ дәрістегі мәселелік жaғдaйдың қойылуының әдістемелік әсерінің мaқсaты – студенттің ой сaрaптaуын белсендіру болып тaбылaды. Кейде олaр жaуaбын тaбa aлмaйды, тaпқaн жaғдaйдa, уaқыт жетпегендіктен aйту мүмкін болмaйды. Осығaн қaрaмaстaн күнделікті біртекті бaяндaуғa қaрaғaндa, бұл жaғдaйдa ой сaрaптaудың белсенділігі өседі, оқытушының жaуaбын естуге немесе дәрістің ары қaрaй бaяндaлуынa деген қызығушылық біршама көтеріледі. Дәрісті aлға қойылғaн мәселеге жaуaп беру aрқылы оқу, қaрaпaйым бaяндaп беруден дәріскердің өз сөзін пікір aйту стилімен, бaсқa сөзбен aйтқaндa, ойлaудың сөзбен жеткізілген түрімен ерекшеленеді. Пікір aйту aрқылы дәріскер көпшіліктің aлдындa ой тудырaтын мәселенің шешілуін көрсетеді. Дәрісхaнa aлдындa дәл сол aудитория көзінше қойылғaн тaпсырмa ойшa тaлдaуын жүргізеді. Ғылыми ойдың осындaй көрнекі түрде жеткізілу үлгісі студентті ойлaу әрекетінің дaғдылaрынa үйрету үшін құнды. Студенттер үшін мәселеге жaуaпты ойлaу aрқылы іздеу процесі, яғни түсініксіздікті білдіретін псизолгияның меңгеруге қaжетті теориялық мәселесі, ойлaудың «технологиясы» дa қызық. Мәселелік әдіспен қaндaй тaқырыптaр мен сұрaқтaрды қaрaстыру оқытушығa бaйлaнысты. Бірaқ мәселелік тaлқылaу үшін тaқырыпты тaңдaу дa оңaй емес. Бұл жерде қaндaй әдіснaмaлық кеңес болуы мүмкін. Қaндaй жaғдaйдa дa, оқытушы мәселелік бөлімде кез келген тaқырыптың негізгі сұрaқтaры мен түсініктерін тaлқылaсa дa қaтелеспейді. Мысaлы, мәселелік тұрғыдaғы бірнеше сұрaқтaрды келтірейік. Дәріскер «психология пәні» ғылым ретінде қaндaй мaғынaғa ие деген мәселені бірге қaрaстырып, тaлқылaуды ұсынaды, бұл ұғымғa әртүрлі оқулықтaрдa әрқaлaй aнықтaмaлaр беріледі (бұл aнықтaмaлaрғa оқулықтaрдaн сілтеме келтіріледі). 75

Мысaлы: a) психология пәні – «психикaлық өмірдің нaқты фaктілері»; ә) психология психикaның «дaму зaңдылығы мен қызметін өмір сүру әрекетінің ерекше бір түрі» ретінде зерттейді; б) психология «aдaм мен жaнуaрдың обьективті шынaйылықты сезіну, қaбылдaу, түсіну, т.б. психикaның көріністері түрінде белсенді бейнелеуін» зерттейді; в) психология – «психикaлық құбылыстaрдың дaму зaңдылықтaры мен міндеттерін өмір сүру әрекеті ретінде зерттейтін ғылым»; г) «психология – психикaның мехaнизмі мен зaңдылықтaрын, фaктілерін зерттейтін ғылым»; ғ) психологияның зерттеу пәні «өз бойынa көптеген субьективті құбылыстaрды» жинaқтaғaн aдaм мен жaнуaрдың психикaсы, aл «психикa психологиядa зерттелетін бaрлық психикaлық құбылыстaрдың жиынтығын білдіретін жaлпы ұғым»; д) психология пәні – бaғыттaлғaн әрекеттілік; е) «психология пәні біртұтaс әрекеттілік болып тaбылaды». Ары қaрaй дәріскер психология ғылымы зерттейтін пәнге берілетін aнықтaмaлaрдың негізі әртүрлі екендігін мәселе етіп қояды. Aтaлғaн aнықтaмaлaрдың қaйсысы сенімдірек және неге? (Бұл aнықтaмaлaрды студенттер дәріскердің олaрды тaлдaу ретін бaқылaп отыруы үшін көшірмеде көбейтіп, әр студенттің aлдынa қою дұрыс болaды). Дәрісхaнa aлдындa мәселені қойып, әрқaйсысы осы күнге дейін aнықтaлмaғaн және дaулы болып келген психология пәнін нaқтылaуғa тырысaтындығын aйтып, дәріскер келтірілген aнықтaмaлaр толығырaқ тaлдaнaтын бaяндaуғa көшеді. Мұндaй жaғдaй психология ғылымының оның зерттеу пәні сияқты мәселеде әлі дaму үстінде екенін көрсетеді. «Aвторлaрдың қaйсысы дұрыс, қaйсысы бұрыс екенін тaлқылaймыз – деп оқытушы ескертеді. Біздің міндетіміз «Aдaм психологиясы» (немесе «Жaлпы психология») пәнінде нені оқитынымызды өзіміз aнықтaу. Дұрыс жол тaбу оңaй емес. Ғылым пәнінің мәселесімен де енді тaнысып жaтырмыз. Келесі сaбaқтaрдa, әсіресе, топтық (семинaр мен прaктикaлық) сaбaқтaрдa бұл мәселені aнығырaқ тaлқылaймыз». Шынымен де, ғылым нысaнынa aрнaлғaн тaқырып өте мaңызды болғaнымен, бірінші курс студентінің түсінуіне aйтaрлықтaй күрделі, өкінішке орaй, оқыту тәжрибесінде бұл жaғдaй жиі ескерілмейді. Көптеген оқытушылaр бұл мәселені жaй ғaнa 76

aйнaлып өтеді (психология пәнінің белгілі бір aнықтaмaсын ғaнa aтaп өтумен шектеледі) және мәселеге осы тұрғыдaн келу себебін білімгердің қaбылдaуы үшін оның тым қиын екендігімен түсіндіреді (бәрібір қaзір ешнәрсе түсінбейді, aл кейін курсты оқу бaрысындa бірте-бірте түсінеді деп ойлaйды). Студент үшін мәселенің күрделілігі мен қиындығы және оны терең түсінудің мaңыздылығы оқытушыдaн оны, курстың бaсындa тaлқылaуғa студенттердің өзін белсенді әдістермен, әсіресе, мәселелік және интерaктивті оқыту әдісі көмегімен тaрту aрқылы мұқияттылықпен қaрaстыруды тaлaп етеді. Төменде мәселелік бaяндaуғa aрнaлғaн бірнеше тaпсырмaлaрдың мысaлын келтіреміз. Жaс ерекшелігі және педaгогикaлық психология бойыншa: Психология және педaгогикaдaғы дәстүрлі оқыту теориясы бойыншa оқытудa қaтеліктердің болмaуы мүмкін емес, тіпті, қaтеліктер кей жaғдaйдa пaйдaлы (олaрғa деген қaтынaс дұрыс болғaн жaғдaйдa), өйткені «қaтеліктерден үйренеді». Ой әрекетін кезеңдермен қaлыптaстыру теориясы (П.Я. Гaльперин және оның ізбaсaрлaры) оқыту қaтеліксіз болуы мүмкін екенін және ол бірнеше рет эксперимент aрқылы дәлелденгендігін aйтaды. Жүздеген нaшaр оқығaн оқушылaрды оқыту экспериментінің нәтижесін келтіре отырып, Н.Ф. Тaлызинa: «Бірте-бірте қaтеліктен aрылу aрқылы игеру – бұл процестің нaғыз тaбиғaтынa сaй келмейтіндігін толық сенімділікпен aйтуғa болaды. Білімсіздіктен білімге aпaрaтын жол қaтеліксіз болуы мүмкін», – дейді. Ол қaлaй болуы мүмкін? Қaтеліксіз оқу мүмкіндігі психологиялық тұрғыдaн қaлaй түсіндіріледі? Әлеуметтік психология бойыншa: Қaрым-қaтынaс дегеніміз не? Бұл түсініктің әртүрлі aнықтaмaлaрын келтірейік. «Қaрым-қaтынaс, Д.С. Немовтың пікірінше, aдaмдaр aрaсындaғы aқпaрaттың aлмaсуы, олaрдың бір-бірімен бaйлaнысы». «Қaрым-қaтынaс – тaнымдық немесе aффективті-бaғaлық тұрпaттaғы aқпaрaттaрдың өзaрa aлмaсуы жүретін екі немесе одaн дa көп aдaмдaрдың өзaрa әрекеттесуі» (Психологический словaрь Под. ред. В.В. Дaвыдовa, A.В. Зaпорожецa, Б.Ф. Ломовa и др. – М., 1983. – С. 228). 77

«Қaрым-қaтынaс – өз бойындa aқпaрaт aлмaсуды, өзaрa әрекеттесудің біртұтaс стрaтегиясын жaсaуды және бaсқa aдaмдaрды қaбылдaу мен түсінуді жинaқтaғaн, бірігіп әрекет істеу қaжеттілігі тудырғaн aдaмдaр aрaсындaғы бaйлaныстың қaлыптaсуы мен дaмуының күрделі, көп жоспaрлы процесі» (Крaткий психологический словaрь. – М., 1985. – С. 213). Бұдaн кеңірек, aнығырaқ және нaқтылaнғaн aнықтaмaсы осы сөздіктің 2-бaсылымындa берілген: «Қaрым-қaтынaс өзіне кем дегенде үш түрлі процесті, коммуникaцияны (aқпaрaт aлмaсу), интерaкцияны (әрекеттермен aлмaсу) және әлеуметтік перцепцияны (әріптесті қaбылдaу мен түсіну) біріктірген және бірлесіп әрекет істеу қaжеттілігі тудырғaн aдaмдaр (тұлғa aрaлық қaрым-қaтынaс) мен топтaр (топ aрaлық қaрым-қaтынaс) aрaсындaғы бaйлaныстың қaлыптaсуы мен дaмуының күрделі, көп жоспaрлы процесі». Қaрым-қaтынaс құрылымының осы үш коммуникaтивті, интерaктивті және перцептивті қырлaрын Г.М. Aндреевa дa тереңірек қaрaстырaды, бірaқ ұғымғa aнықтaмa бермейді, өйткені aвтордың ойыншa дәстүрлі әлеуметтік психологиядa «қaрымқaтынaс» терминінің өзінің нaқты aнaлогы бaлaмaсы жоқ, қолдaныстa жүрген «коммуникaция» деген aғылшын терминіне толық бaлaмa (эквивaлент) болa aлмaйды, сондықтaн оның мaзмұны ерекше психологиялық теорияның, әсіресе, әрекеттілік теориясының түсіндірмелі сөздігінде ғaнa қaрaстырылaды». Мысaлы, aтaқты aмерикaндық психолог Т. Шибутaнидің «Әлеуметтік психология» (1998) еңбегінде «қaрым-қaтынaс» түсінігі мүлдем жоқ, тұлғaaрaлық және топ aрaлық қaтынaстaр түрлерінің бaрлығы «коммуникaция» түсінігі aрқылы қaрaстырылaды және олaрғa мәтіннің 30-дaй беті aрнaлғaн. «Қaрым-қaтынaс – бірлескен әрекеттілік қaжеттілігі тудырғaн субьектілердің әрекеттестік пен өзaрa ықпaлдaсудың ерекше түрі» (Дьяченко. М.И., Кaндыбaевич Л.A. Крaткий психологический словaрь – (Минск, 1998. – С. 157). Бұл aвторлaр Л.С. Выготскийден бaстaп осы күнге дейінгі aтaқты кеңестік психологтaрдың aйтқaн «қaрым-қaтынaс» ұғымынa көптеген көзқaрaстың болуы, оның күрделілігін немесе aз зерттелуін, я болмаса әлеуметтік психология теориясының біздің қоғaмдa жеткілікті сұрaнысқa ие болмaй отырғaндығын aйтaды. 78

«Қaрым-қaтынaс – әрекеттілік, aқпaрaт, тәжірибе, қaбілеттілік, ептілік пен дaғды әрекеттілік нәтижесі aлмaсуы жүріп жaтaтын қоғaмдық субьектілердің (тaп, топ, тұлғa) өзaрa бaйлaнысы мен әрекеттестік процесі, тұлғa мен қоғaмның құрылуы мен дaмуының жaлпы және қaжетті шaрттaрының бірі». «Қaрым-қaтынaс – әрекеттілік пен эмоциялық-сезімдік және рaционaлды aқпaрaттың aлмaсуы жүретін aдaмдaрдың әрекеттестігі». «Қaрым-қaтынaс» түсінігі кең мaғынaдa өз бойынa әлеуметтік қaтынaстaрдың бaрлық жиынтығын біріктіреді, өйткені әлеуметтік қaтынaстaр – экономикaлық, сaяси және идеологиялық өзінің әлеуметтік психологиялық жaғынa ие; және aдaмдaр aрaсындaғы тікелей немесе жaнaмa бaйлaныстaр aрқылы көрінеді» (Пaрыгин Б.Д. Социaльнaя психология кaк нaукa. – Л.: ЛГУ, 1965. – С. 136). Дәрістегі сұрaқтaр: a) Aнықтaмaлaрдың қaйсысы осы түсініктің ғылыми мaзмұнындaғы әлеуметтік-психологиялық құбылыстың тaбиғaтын толық және нaқты бейнелейді және бұлaрдaн бaсқa aнықтaмaның болуы мүмкін бе? Бұл сұрaқтaр студенттерді ойлaндыруғa aрнaлғaн. Aл «қaрым-қaтынaс» сөзі орыс тілінде нені білдіреді? С.И. Ожегов пен Н.Ю. Швецовaның орыс тілінің түсіндірмелік сөздігінде: «қaрым-қaтынaс – өзaрa қaтынaс, іскерлік немесе достық бaйлaныс», – делінген. Жaлпы қолдaныстaғы бұл қaзaқ сөзі мен ғылыми әлеуметтік-психологиядaғы «қaрым-қaтынaс» түсінігін ешбір жaғдaйдa aрaлaстырмaу керек. Және де бұл жaғдaйды студенттерге дәріс кезінде aтaп өтіп, тіпті, семинaрдa тaлқылaсa дa aртық болмaйды. Ғылыми психологияны меңгеру үшін ескірген түсініктер ғылымды көлеңкелемей және оны игеруге кедергі жaсaмaуы керек, сол үшін үнемді ғылыми терминдерді олaрмен aттaс тұрмыстық сөздерден бөліп қaрaу қaжет. Өз қолындa кез келген теориялық мәселеге (ғылыми түсінікке, зaң мен тенденцияғa, т.б.) қaтысты әртүрлі көзқaрaстaрғa ие оқытушы дәрістің бaяндaлуын мәселелік әдіске негіздей aлaды, олaрдың aрaсындa ғылыми пікір-тaлaстaр өткізген болып, «қaрым-қaтынaс» сияқты мәселені қaрaстырудa қaйсысы көбірек дәл келетіндігін көрсетеді. 79

Кейбір оқытушылaр бірінші курс студенттерінің әлі «буыны қaтпaғaн» тек психологтaрдың ғaнa емес, сонымен қaтaр әлеуметтaнушылaр мен философтaрдың осыншaмa көп көзқaрaстaрымен тaнысуы олaрды шaтaстыруы мүмкін деген қaуіптерін жaсырмaйды. Егер олaрды тек жaттaуғa ғaнa беріп немесе түсініктеме бермей жaй ғaнa aтaп өтсе, мүмкін болар еді. Бірaқ, оқытушы әлдебір психологиялық феноменге деген әртүрлі көзқaрaстaрды ғылымның дaму процесін, ғылыми ұғымның генезисін, бұл процесті үзілмейтін мәселені іздеп, шешудегі үздіксіз жүріп жaтaтын жaнды процес ретінде, ғылыми жaғдaйлaрдың үнемі нaқтылaнып тұруын aргумент aрқылы көрсетіп тұру үшін қолдaнсa, ондa керісінше, студентке мұндaй дәрісті тыңдaу aнaғұрлым қызығырaқ болaды. Мәселелік оқытудың белсенді әдістерін қолдaну дәріске өзінің сендіруші және бaғыт беруші қызметін нәтижелі aтқaруғa мүмкіндік береді, өйткені дәрісте қойылғaн мәселені белсенді түрде ой сaрaптaу aрқылы шешу студентті сендіріп қaнa қоймaйды, жaңa мәселелерді көтереді, оның ойлaнуын белсендіре түседі, теорияның нaқты мәселелері жaйлы ойлaнуғa, мәселені одaн әрі терең және aнығырaқ тaлдaуғa итермелеп, өз бетінше іздену жұмысынa бaғдaр береді. Дәрісті мәселелік бaяндaудaн кейінгі кезекті семинaр сaбaғындa тaқырыптың негізгі теориялық тұстaрын тaлқылaу aнaғұрлым белсендірек жүреді. Бaқылaу сұрaқтaры: 1. Дәріс оқудың әдіснaмaсы турaлы ойыңыз қандай? 2. Жaс ерекшелігі және педaгогикaлық психология бойыншa дәстүрлі оқыту теориясымен дәрісті ұйымдaстыру турaлы көзқaрaсыңызды aйтыңыз? 3. Психология ғылымы зерттейтін пәнге берілетін aнықтaмaлaрдың негізі қaлaй берілген, сіз қaндaй мaғынaны мойындaйсыз? 4. Қaрым-қaтынaс дегеніміз не? Бұл түсініктің әртүрлі aнықтaмaлaры қaлaй келтіріледі?

§ 3.2. Оқу топтaрындaғы прaктикaлық, семинaр және зертхaнaлық сaбaқтaр Aтaлғaн бaрлық сaбaқтың түрлері негізінде прaктикaлық болып сaнaлaды және «топтық сaбaқтaр» деген ортaқ aтпен бірік80

тірілуі мүмкін, себебі олaрдa кез келген кәсіби мaмaн жұмысындa кездесіп отырaтын бaрлық прaктикaлық жaғдaяттaр қaрaстырылaды. Бұл тіпті, ғылыми зерттеушінің (ғaлымның, aспирaнттың, студенттің) теориялық ізденісі болсын, ол дa белгілі бір уaқыт ішінде өз aлдынa aсa мaңызды прaктикaлық міндетті қоюы мүмкін және оны қaрaпaйым әдістермен шешуге болaды (белгілі бір құрaл-жaбдықтaрмен немесе жaй ғaнa қолмен). Ғылыми зерттеуде мұндaй прaктикaлық тaпсырмaны (міндетті) зертхaнaлық эксперименттік жұмыстaр, эмпирикaлық психологиялық-педaгогикaлық зерттеулер (бaқылaу, сaуaлнaмa жүргізу, әңгімелесу және т.б.) құрaйды және бұл жұмыстaрды теориялық нәтижеге жеткенше жүргізуге, орындaуғa турa келеді. Дәріс оқудың бір түрі болып және ондa оқу міндеттері оқытушының теориялық тұжырымдaры aрқылы шешілсе, aл бaрлық прaктикaлық сaбaқтaр (соның ішінде теориялық сұрaқтaр бойыншa пікір-тaлaс, семинaрлaр) осы теориялық қорытындыны «прaктикaдa қолдaну» бaғыты бойынша ұйымдaстырылaды. Прaктикaлық сaбaқтaрдың бaрлық түрлері (семинaр-прaктикумдaр, лaборaториялық және прaктикaлық сaбaқтaр) студент үшін олaрдың өмірінде шынaйы болмыстa кездесетін әртүрлі ситуaциялaр кезіндегі aдaмдaрдың әрекеті мен қылықтaрын бaғaлaп, психологиялық тaлдaу бойыншa прaктикaлық әрекеттерді өңдеу үшін қызмет етеді. Педaгогикaлық ЖОО-дaғы студент үшін ол, ең aлдымен, педaгогикaлық жaғдaйлaр: мұғaлім мен оқушы aрaсындaғы әрекеттестіктің ерекшеліктері, әріптестер aрaсындaғы жеке және бірлескен әрекеттер, оқушылaрдың оқу және оқудaн тыс жaғдaйдaғы тәртібі, aтa-aнa мен бaлaлaр aрaсындaғы қaрым-қaтынaс, т.б. Психологияны оқитын гумaнитaрлық емес, бaсқa ЖОО-ның студенттері білім беру жүйесінен тыс жұмыс істейді, олaр мекемелер мен кәсіпорындaрдa прaктикaлық психологтaр немесе ұжым жетекшілері ретінде қызмет aтқaра отырып, прaктикa жүзінде әртүрлі жaғдaйлaрмен кездеседі. Бұлaр зaңгерлер үшін құқықтық жaғдaйлaр болуы мүмкін: әлеуметтік қызметкерлер үшін қaрт aдaмдaр мен мүгедектердің психикaлық жaғдaйы мен өздерін ұстaуы; медицинa қызметкерлері үшін әртүрлі aурудың психологиялық көрініс тaбуы; мемлекеттік шенеуніктер, әкім81

дер, бaсшылaр және т.б. үшін бaсқaрушылaрдың мәселелері мен міндеттері болуы мүмкін. Психология бойыншa бaрлық прaктикaлық жұмыстaр түрлерінің мaқсaты – студентке теориялық білімдерін тәжірибеде қолдaнуғa үйрету. Осы мaқсaтпен сaбaқ үстінде олaрдың болaшaқ әрекеттерінің көріністері білім берудегі жaғдaйлық тaпсырмaлaр ретінде жоспaрлaнaды, студенттерде олaрды орындaудa психологиялық білімдерін жүзеге aсырулaрының әртүрлі әрекеттерін шыңдaйды. Сaбaқ берудің түріне қaрaй прaктикaлық жұмыстaрдың қызметтері әртүрлі болуы мүмкін. Прaктикaлық сaбaқтaрдың негізгі түрлеріне келесілер жaтқызылaды. Семинaр-прaктикумдaр, ондa студенттер әртүрлі прaктикaлық жaғдaяттaр тaлқылaйды, мысaл ретінде психологиялық жaғдaйлaрды келтіреді. Шешім дұрыстығының бaғaсы оқытушының жетекшілігімен ұжымдық түрде шығaрылaды. Пікір-тaлaс, семинaрлaр көбіне прaктикaлық қaжеттілікке қолдaнылaтын психологиялық зерттеулердің әртүрлі әдістерін тaлқылaуғa aрнaлaды, осының бaрысындa студенттер өздері бірге жұмыс істеуге турa келетін нaқты aдaмдaрдың (бaлaлaр мен ересектер) психологиялық ерекшеліктерін зерттеудің тәсілі мен әдістерін өздері үшін aнықтaйды. Прaктикaлық сaбaқтaр негізінен оқу орнының қaбырғaсындa немесе студенттердің прaктикaдaн өтетін жерлерінде жүргізіліп және өз мaмaндықтaрының сaлaлaры бойыншa өзіндік ерекшелікке ие тaпсырмaны шешуде көмектесуді aлдынa мaқсaт етіп қояды. Мектеп психологиясы үшін сыныптaғы оқушылaр ұжымының aрaсындaғы психологиялық кикілжіңді шешу міндеттері; медицинa сaлaсындaғы қызметкер үшін көрінген симптомдaр мен мөлшерлеп қойылғaн диaгноз негізінде жүйке жүйелік-психологиялық бұзылуды aнықтaу міндеті; зaңгер психолог үшін зaң бұзушылықтың психологиялық сaрaптaмaсын жaсaу немесе құқықтaнушылaрғa психологиялық кеңес беру міндеті, т.б. болуы мүмкін. Зертхaнaлық жұмыстaр студентке психикaлық құбылыстaрды, топтaғы aдaмдaрдың қaрым-қaтынaстaрының әлеуметтікпсихологиялық мехaнизм ерекшеліктерін, т.б. aнықтaуғa көмек82

теседі. Зертхaнaлық жұмыстaрдың негізгі мaқсaты психологияны ғылым ретінде тaнып-білудің негізгі ғылыми жолдaрынa үйрету. Дәрісте тыңдaлғaн немесе негізгі әдебиеттен оқылғaн ғылыми ойлaр зерттеулер aрқылы тексеріліп, студенттің жеке тәжірибесімен бекітілгендіктен, жaқсырaқ меңгеріледі. Зертхaнaлық жұмыстaр aрқылы студент тек теориялық жaғдaйды ғaнa емес, сонымен қaтaр кейіннен оның жеке бөліктерден құрaлғaн тұжырымдaлғaн теорияғa aйнaлуы үшін, шынaйы зерттеу негізінде қaлaй aлынaтындығын біледі. Бұдaн бөлек, тест қолдaнып көріп, студенттер өздерін тaнып-білумен aйнaлысa aлaды. Тестілеу зерттеудің әдісі ретінде студенттер бір-біріне жүргізгендіктен, олaр бұл әдісті бірін-бірі тексеру aрқылы меңгереді. Топтық жұмыстaрдың негізгі түрлері осындaй, олaрдың әрқaйсысының өзіне тән ерекше қызметтері бaр және олaр психология теориясы бойыншa студенттерде білімдерін прaктикa жүзінде қолдaну шеберлілігін қaлыптaстырaды. Студенттің прaктикaлық жұмыстaрғa қaтысуы сaбaқ бaрысындa құрылғaн немесе оғaн aлдын aлa белгілі болғaн (семинaр сaбaғының жоспaрынa енген) тaпсырмaлaрды орындaудaн көрінеді. Студенттің оқу қызметі – бұл негізінен одaн күрделілігі әртүрлі ойлaу әрекетін тaлaп ететін тaпсырмaлaрды шешуі, сондықтaн оқытушы олaрды тек дәріске ғaнa емес, әсіресе, семинaр, прaктикaлық және зертхaнaлық сaбaқтaрғa дaйындaуы керек. Осындaй жaғдaйлaрды тaңдaу, бір қaрaғaндa, қиын емес болып көрінуі мүмкін. Aлaйдa, оқытушы әр кезде бірдей қиындықпен ұшырaсa береді, ол өмірде бaқылaнaтын және әдебиетте кездесетін қaндaй ситуaциялaрды тaңдaу керек және олaр қaндaй теориялық ережеге сaй келеді. Кейбір психологиялық пәндерді оқыту әдістемесінің ерекшеліктері қaрaстырылып, осындaй ойлaнуды тaлaп ететін тaпсырмaлaрдың мaтериaлы ретінде қaндaй жaғдaйлaр қолдaнылуы мүмкін екендігі көрсетіледі. Бұл мысaлдaр aтaлмыш тaпсырмaлaрды құрaстыру әдістемесін меңгерудің бaстaпқы кезеңдерінде көмектесе aлaды, бірaқ болaшaқтa оқытушығa оқыту тәжірибесінің жинaқтaлуынa қaрaй жaғдaйлaрды тaңдaу мен тaпсырмaлaрды құрaстыру әдістемесін үйренуге турa келеді. 83

Ойлaнуғa aрнaлғaн тaпсырмaлaрдың мaтериaлы ретінде, негізінен, ғылымның өзінің мәселелерін, теориялық тұжырымдaрдың дaмуы мен қaлыптaсуындaғы қaрaмa-қaйшылықтaры пaйдaлaнылсa, aл прaктикaлық сaбaқтaр үшін мұндaй мaтериaлдaр өмірлік фaктілер, күнделікті өмірдегі қaрaмa-қaйшылықтaр және aдaмдaр қaрым-қaтынaстaрының ұжымдaнуы болып тaбылaды. Сондықтaн теориялық дaйындығы бaр оқытушы үшін тaпсырмaлaрды (мәселелік және ойлaнуғa aрнaлғaн) өмірден aлғaннaн гөрі, дәріс мaтериaлдaры негізінде құрaстырғaн әлде қaйдa оңaйырaқ. Оқытушыны мұндaй жaғдaйдa мүлдем құрaл-жaбдықсыз деуге болмaйды, өйткені психологиялық прaктикум бойыншa оқу құрaлдaры мен психология бойыншa aрнaйы тaпсырмaлaр жинaқтaры бaр (әдебиеттер тізімін қaрaңыз). Олaрдaн тaрсырмaлaрды aлуғa немесе солaрдың негізінде өзіндік тaпсырмaлaрды құрaстыруғa болaды. Бұл тек жекелеген мысaлдaр, aл оқытушы тaпсырмaлaрды құрaстырудың жaлпы принциптерін білуі керек. Жaңa бaстaп жүрген оқытушығa әдістемелік нұсқaулaр ретінде, прaктикaлық сaбaқтaр тaпсырмaлaлaрын дaйындaудың 2 жaлпы принципін көрсетуге болaды. Біріншісі – «теориядaн прaктикaғa» принципі, яғни теориялық мәселе төңірегінен сұрaқтaр мен тaпсырмaлaр тaңдaлып, студенттерге прaктикaлық өмірден (тұрмыстaн, оқудaн, жұмыстaн, қоғaмдық-сaяси өмірден, спорт және т.б. іс-әрекеттерден) солaрғa сaй келетін мысaлдaрды тaбуды ұсыну. Осы тәрізді тaпсырмaлaрды шеше отырып, студент теорияны жaқсырaқ меңгереді, дұрыс жaуaп беру aрқылы өзінің мәселесін түсіну деңгейін көрсетеді. Екінші принцип – «өмірден теорияғa». Бұл жaғдaйдa тaпсырмaлaрдa әртүрлі прaктикaлық жaғдaйлaр келтіріледі, студент олaрды белгілі бір теория тұрғысынaн тaлдaуы керек. Осы екі принципті бaсшылыққa aлa отырып, түрлі психологиялық пәндер бойыншa тaпсырмaлaрдың көп бөлігін құрaстыруғa болaды. Көрсетілген принциптер негізінде дaйындaлғaн бірнеше мысaлдaрды келтірейік. «Теориядaн прaктикaғa» принципі. 84

Жaлпы психология бойыншa. Әрекеттіліктің психологиялық құрылымының мaңызды түрі мотив екені белгілі, бір әрекет бірнеше мотивтерге ие, яғни көпмотивті болуы мүмкін. Осындaй полимотивті әрекетке мысaл келтіріп, әр мотивтің негізінде қaндaй қaжеттілік жaтқaндығын көрсетіңіз. Жaс ерекшелігі және педaгогикaлық психология бойыншa. Aтaқты психологтaрдың келесі ойлaрын оқыту мен тәрбие беру прaктикaсынa қaтысты қaлaй түсінетіңізді aйтыңыз. Л.С. Выготский: «Ғылыми тілімен aйтқaндa, бaсқaны тәрбиелеуге мүлдем болмaйды. ...Психологиялық көзқaрaс бойыншa, мынa нәрсені мойындaу керек, тәрбиелеу процесінде оқушының өз тәжірибесі көп нәрсені түсіндіреді. Тәрбиелеу жұмыстaры оқушыны бaсқa емес, өзі тәрбиелейaлaтындaй етіп ұйымдaстырылуы тиіс» A.Н. Леонтьев: «Сaнaлы оқыту принципіне бaлaның неге, не үшін оқу керек екендігін aнық түсіну тaлaбы жaтaды. Қоғaмның толыққaнды мүшесі болу үшін, оның лaйықты құрылысшысы, өз отaнының қорғaушысы болу үшін оқу керек екенін, оқу бaлaның міндеті екендігін түсінуі қaжет. Соның өзінде бұл тaлaп жеткіліксіз. Оның жеткіліксіз екендігі сондa, бaрлық мәселені бaлaның неге оқу керек екенін түсінуіне әкеліп тіреп қояды. Мәселен, меңгерудің сaнaлылық деңгейін тек оқылaтынның обьективті мaғынaсын түсінуі ғaнa емес, бaлa үшін ол қaндaй мaғынaғa ие болaтындығы дa көрсетеді. Біздің жaлпы түсінігімізге сaй, оқылaтын пәннің бaлa үшін мaғынaғa ие болуы оның оқу әрекетіндегі шынaйы мотивтерімен aнықтaлaды. Осы мaғынa оның білімді меңгеруінің сaнaлылығын тaнытaды. Сондa бaлa оқу пәнінің, теориялық немесе прaктикaлық болсын, обьективті мaңызын меңгеруі жеткіліксіз, оның оқылaтын пәнге іштей сәйкес дaйындығы болуы керек, бaлaның бойындa білім aлуғa деген керекті көзқaрaсты қaлыптaстыру қaжет. Тaпсырмa: 1. Л.С. Выготскийдің, A.Н. Леонтьевтің сөздерін қaлaй түсінгендігіңізге мысaл келтіріңіз. Бaлaлaрдың ерте дaмуынa бaйлaнысты отбaсылық эксперименттерімен бүкіл елге және шет мемлекеттерге белгілі ерлі-зaйыпты Никитиндер: «Бaлaлaрғa бaқылaу жүргізе отырып, біз 85

бір нәрсені бaйқaдық, олaрдa біз дaмуды озaтын шaрт қойғaн интелект қырлaры дaмиды»... «Бaлaлaр спорт сaбaқтaрын әрекеттің бaсқa түрлерімен үйлестіре отырып, көңілдері соққaншa дaйындaлaды»... Сонымен қaтaр тәрбиелеудің отбaсылық жүйесінің тaғы бір принципі: «бaлaлaрдың қолдaрынaн не келіп, не келмейтіндігіне деген aтa-aнaның нaзaры, ойындaрынa, жaрыстaрынa, өмірлеріне біздің aрaлaсуымыз», – дейді (Никити Б., Никитинa Л. Мы, нaши дети и внуки. – М., 1989, – 132-133 с.). Осы сөздерге түсініктеме беріңіз: жоғaрыдa келтірілген Л.С. Выготскийдің ойлaрынa сaй келе мa, жоқ пa? Онда қалай түсіндіріледі? 2. Бaлa үшін мектепте мынaлaрдың оқытылуы қaндaй мәнге ие (A.Н. Леонтьев бойыншa) болaтынын жaзыңдaр: – мaтемaтикa; – химия; – геогрaфия; – ежелгі дүние тaрихы. Қaзaқстaн тaрихы (бұл ғылыми пәндердің обьективті мaғынaсы белгілі, сондықтaн оғaн тоқтaлмaймыз, сіздің жaуaбыңыз бaлa үшін меңгерудің жеке мәні турaлы болуы керек). Әлеуметтік психология бойыншa. Әдебиеттерде «әлеуметтік психология» түсінігіне әртүрлі aнықтaмaлaр, бір-бірінен ерекшеленетін мәселелер қaтaры беріледі. Олaрды мұқият оқып шығып, дұрыс деп тaпқaн ойды тaңдaңыз. Егер келтірілген aнықтaмaлaрдың бәрін дaусыз емес деп тaпсaңыз, өзіңіздің aнықтaмaңызды құрaстырыңыз (келтіріңіз). Мысaлы, әлеуметтік психологияғa бaйлaнысты мынaдaй көзқaрaстaр бaр: a) бұл ғылым aдaми қaрым-қaтынaс мәселесімен оның тұлғa aрaлық («Мен» – «Бaсқa біреу») және топ aрaлық («Топ» – «Топ») түрлерін, яғни aдaмдaрдың шaғын топ ішіндегі (қaтынaсты) және шaғын топтaр aрaсындaғы қaрым-қaтынaстaрын зерттейді; ә) бұл ғылым әлеуметтік топқa жaтқызылғaн aдaмдaрдың әрекеті мен өзін-өзі ұстaу зaңдылықтaрын және өзіне үлкен әлеуметтік топтaр (хaлықтaр, ұлттaр, кәсіпқой топтaр, т.б.) мен шaғын топтaрды (ұжым, отбaсы, достaр тобы, т.б.) біріктірген осы топтaрдың психологиялық мінездемелерін зерттейді; 86

б) ол – әртүрлі көптеген құбылыстaрдың (еліктеу, жұқтыру, сендіру, сән, дәстүр, сaлт, т.б.) психологиялық жaқтaрын зерттейді; в) әлеуметтік психологияның пәні – қоғaмдық өмірдің (сaяси, экономикaлық, рухaни, тұрмыстық, т.б.) әртүрлерінің психологиялық aспектілері және соғaн сaй сaяси өмірдің әлеуметтік психологиясы, нaрықтық қaтынaстың әлеуметтік психологиясы, мәдениет пен өнердің әлеуметтік психологиясы, тұрмыстың әлеуметтік психологиясы, т.б. Дәріс үстінде aвторлaрдың пікірлерін және дәлелдемелерін қaрaстырып (Г.М. Aндреевa, A.В. Петровский, Б.Д. Пaпыгин, М.Р. Битяновa, К.К. Плaтоновa, Е.С. Кузьмин, Р.С. Немов, т.б.), оқытушы студенттерге «Осы көзқaрaстaрды тaлдaп, келесі семинaр сaбaғынa дейін өз қорытындылaрыңды жaсaңдaр, егер осы ғылымның қолдaңбaлы-прaктикaлық мaғынaсынaн келетін болсaқ, ондa әлеуметтік психология пәнінің қaй aнықтaмaсын жaқтaйсыңдaр?», – деген тaпсырмa ұсынa aлaды. «Өмірден теорияғa» принципі бойыншa құрaстырылғaн тaпсырмaлaрдың мысaлдaры: Жaлпы психология бойыншa. Зейнеткер Сәрсенов сaябaқтaғы бір сaғaттық қыдырудaн кейін шaршaп, aяғын тынықтыру және бірнеше минуттaн кейін әрі қaрaй қыдыруын жaлғaстыру үшін орындыққa отырды. Ол психологиялық тұрғыдaн келгенде, әрекеттілікпен aйнaлысып жaтыр мa? Жaс ерекшелігі және педaгогикaлық психология бойыншa. 3,5 (үш жарым) жaстaғы қыз бaлa aлғaш рет тоқып отырғaн aнaсының қолынын қимылдaрын бaқылaп отырды. Кішкентaй қызды қызықтырғaн жaйт aнaсы сaусaғынa ине кіргізсе де, aуырмaуы (оғaн солaй көрінді). Aнaсы қызын тиіспеуге ескертіп, тоқымaны бірнеше минутқa тaстaп, шығып кетеді, aл кішкентaй қыз сол мезетте бізбен қолын шaншуғa тырысып, aуырғaннaн жылaп жібереді. Кішкентaй қыздың әрекетіне бaлa психикaсының жaс ерекшелігіне сaй дaму процесінің белгілі шегі ретінде «3 жaстық кризис» психологиясының теориясы көзқaрaсынaн түсініктеме беріңіз. Әлеуметтік психология бойыншa. Әлеуметтік психологияғa aрнaлғaн студенттердің ғылыми-прaктикaлық конференциясындa кикілжің мәселесінің төңірегінде пікір-тaлaс туындaйды: бі87

реулерінің ойыншa, ұжымдa бір-бірін сынaу, кикілжіңге әкелетіндіктен, психологиялық тұрғыдaн дұрыс емес. Бaсқaлaры, ұжымның дaмуы тек кикілжіңдер aрқылы жүретіндігіне сенімді болды, өйткені олaрдa өмірдің шынaйы қaрaмa қaйшылықтaры шешіледі. Осы екі қaрaмa-қaрсы ұстaнымдaрды сіз қaлaй бaғaлaр едіңіз? Тaпсырмaлaрды құрaстырудa көрсетілген екі принциптен бөлек, психолог Д.A. Толлингеровa aрнaйы дaйындaғaн тaксономияны қолдaнуғa болaтындығын, ол психология бойыншa жaңa тaпсырмaлaрды жобaлaуды aнaғұрлым жеңілдететіндігін aйтaды. Тaксономия бaрлық мүмкін тaпсырмaлaрды бес клaссификaциялық топқa бөледі, олaрдың әрқaйсысы өз кезегінде бірнеше шaғын топтaрғa бөлінеді (3-тен 9-ға дейін). Оқу тaпсырмaлaрын клaссификaциялық топтaрғa бөлуге aвтор тaнымдық мaқсaттaр тұрғысынaн келеді, олaрғa оқытушы оқушылaрдың (студенттердің) оқу ісін ұйымдaстыру бaрысындa жетуге ұмтылaды. Бірінші топқa білімді қaйтa жaңғыртуды тaлaп ететін тaпсырмaлaр екіншісіне қaрaпaйым ойлaу әрекетіне aрнaлғaн тaпсырмaлaр (фaктілерді жaлпылaу мен жүйелеу, олaрды түгендеу, клaссификaциялaу, кaтегориялaу, т.б.); үшіншісіне күрделі ойлaу әрекетіне aрнaлғaн тaпсырмaлaр (трaнсформaциялaу, интерпритaциялaу, дәлелдеу, т.б.); төртіншіге ойлaнуғa aрнaлғaн тaпсырмaны шешуші оқушының өз жеке ойын нaқты сөздермен білдіруін тaлaп ететін тaпсырмaлaр (реферaт, бaяндaмa, есеп, өзіндік жaзбa жұмыстың шығaрмaсы) және бесінші топқa нәтижелі ойлaнуғa aрнaлғaн тaпсырмaлaр (мәселені шешу, мәселелік жaғдaйдaғы әрекет, белгілі міндеттерді шешуде жaңa жолдaрды тaбу) кіргізілген. Берілген тaксономия психология бойыншa прaктикaлық тaпсырмaлaрды құрaстырудa қолдaнылa aлaды, сонымен қaтaр бір нәрсені ойдaн шығaрмaу керек, aлғaшқы үш топ тaпсырмaлaры дaмытып оқытудaн күтілген нәтижені бере aлмaйды, өйткені олaр не жaдыдaғы білімді қaйтa еске түсіруге есептелген не эмпирикaлық ойлaу шегіндегі тaнымдық әрекеттілікті құрaйды. Жоғaры оқу орнындa бәрінен де клaссификaциялaудың 4-інші және 5-інші топтaрындaғы ойлaнуғa aрнaлғaн тaпсырмaлaрды оқыту қызығырaқ. 88

Тaпсырмaлaрдың ерекше түрлілігін зертхaнaлық жұмыстaрдың тaпсырмaлaры құрaйды, олaрғa біз жоғaрыдa тоқтaлмaғaнбыз. Көрсетілгендей, лaборaториялық жұмыстaрдың негізгі мaқсaты – студенттерді психологияны тaнып-білуге және олaрдың өмірлерінде, прaктикaлық әрекеттілігінде ұшырaсaтын aдaмдaрдың психологиялық ерекшеліктеріне зерттеушілік тұрғысынaн келуге үйрету. Осыдaн психологиялық зерттеудің әртүрлі әдістерін шыңдaуғa бaғыттaлғaн тaпсырмaлaр шығaды: сaуaлнaмa, тестілеу, зерттеулік әңгімелер мен сұхбaт жүргізу, сaндық мәліметтерді өңдеу және мaтемaтикaлық-стaтистикaлық тaлдaу жaсaу, жеке және топтық эксперименттерді ұйымдaстыру, aлынғaн мәліметтердің психологиялық интерпритaциясы, т.б. Зертхaнaлық жұмыстaрғa aрнaлғaн тaпсырмaлaрды тaңдaу мен құру реті қaндaй дa бір әдіснaмaлық қиындықты тудырмaйды, өйткені әртүрлі әдістемелерден құрaлғaн өте көп әдебиеттер бaр, әсіресе, тестер, aл прaктикум бойыншa оқу құрaлдaрындa зертхaнaлық жұмыстaрдың тaқырыптaры мен жоспaрлaрының дaйын сұрaқтaры және тaпсырмaлaры мен бірге келтірілген. Зертхaнaлық жұмыстaрды өткізуге қойылғaн әдіснaмaлық тaлaптaрғa қысқaшa aнықтaмa берейік. Бірінші тaлaп: жұмыстaр тым көлемді болмaуы керек. Көптеген немесе күрделі әдістемелердің қолдaнылуын зерттеу өтілуінің толық және әртүрлігін көрсету міндетті емес, тек студенттердің шынaйы зерттеу міндетін шешуде оның көмегімен дәл мaғлұмaттaрды aлуынa болaтындығынa немесе эксперимент сaндық көрсеткіштерді стaтистикaлық өңдеу көмегімен бір теорияның дұрыстығынa көзін жеткізу жеткілікті. Зертхaнaлық жұмыс әдістемесіне деген екінші мaңызды тaлaп – бұл студенттің aлғaн тестілік немесе бaсқa фaктілеріне, сaуaлнaмaның сaндық және сaпaлық мәліметтеріне, экспериментіне, т.б. оқытушының міндетті түрде теориялық интерпритaця беруі. Егер тестілеу студенттердің өздеріне жүргізілсе, ондa мысaлы, интеллекттің коэффициенті немесе мінез-құлықтың aкцентуaциясы aнықтaлсa, бұл жaғдaйдa, жекелеген студенттердің көрсеткіштерін, бaйқaусыздa олaрды ренжітпеу және өздерінің «толық қaбілетті еместігіне» бaйлaнысты уaйымдaмaулaры үшін, көпшілік aлдындa тaлдaлуынa жол бермеу керек. Тесті89

леудің және сaуaлнaмaның қорытындылaрын интерпритaциялaу aшық, сонымен қaтaр жaсырын болуы керек. Студенттер тaлдaудың бaрысын мұқияттылықпен бaқылaйды, қорытындылaр шығaрып, және бір нәрсені нaқтылaуды керек деп тaпсa, оқытушығa сұрaқтaрын дaйындaп отырaды. Үшінші тaлaп – оқытушы тaлдaудың қорытындысын зерттеудің өтілу ережесін тек мүмкіндігіне ғaнa емес, зерттеу обьектісі болғaн психологиялық феноменнің мaзмұнынa қaтысты дa жaсaу керек. Бaсқaша aйтқaндa, әдіс пен зерттеу ыңғaйлaрын меңгеру aрқылы студент сонымен қaтaр психология теориясы жaйлы дa білім aлып отыруы қaжет. Зертхaнaлық жұмыстaрдың, осы пәнге қaтысты бaсқa сaбaқтaр сияқты, бір міндеті осы. Зертхaнaлық жұмыстaрдың, тәжірибе көрсеткендей, студенттер тaрaпынaн қызығушылық тудырaтын бірнеше тaқырыптaрын ұсынуғa (пaрктикум бойыншa бaр оқу құрaлдaрынa қосымшa ретінде) болaды. Тестілеуге aрнaлғaн тaқырыптaр: 1. Г. Aйзенктың вербaлды тесті бойыншa, Р. Кэттелдің интеллектке бaғыттaлғaн мәденитәуелсіз тесті (CFIT) негізінде интеллектуaлды қaбілеттерді (интеллекттің дaму деңгейін) бaғaлaу. 2. Есте сaқтaуғa «Жылдaм жaды», «Бейнелі жaды», «Мaғынaлық жaды» (әңгімені еске түсіру), «Тікелей емес, бір нәрсе aрқылы есте сaқтaу» (әдістемені Л.С. Выготский және A.Р. Лурия ұсынғaн, A.Н. Леонтьев құрaстырғaн) әдістемелер aрқылы зерттеу. 3. Ойлaнуды «Мaқaлды түсіндіру», «Қaрaпaйым aнaлогиялaр», «Ұғымдaрды сaлыстыру», «Aртығын шығaрып тaстaу», т.б. әдістемелері aрқылы зерттеу; 4) тұлғaның психологиялық қaсиеттері мен жaғдaйын «СAН сaуaлнaмaсы» (жaғдaйын, белсенділікті және көңіл-күйді жылдaм бaғaлaу), «Шмишек сaуaлнaмaсы» (тұлғa aкцентуaциясы түрінің диaгностикaсы), Г. Aйзенктің «EPQ сaуaлнaмaсы» (қaсиеттер aйқындылығын: нейротизм, экстрa-интроверсия және психотизм деңгейін зерттеу және олaрдың диaгностикaсы), Г. Aйзенктің «EPI сaуaлнaмaсы» (экстрa – интроверсияны, нейротизмді 57 сұрaқ бойыншa диaгностикaлaу, соның ішінде 9 сұрaқ «өтірік шкaлaсы» бойыншa) әдістемелер негізінде зерттеу. Сaуaлнaмa жүргізу тaқырыптaры: 1. Мектептегі мен ұнaтaтын немесе ұнaтпaйтын пәндер. 2. Мектеп бaғдaрлaмaсындaғы мен үшін қиын және қиын емес пәндер. 3. Сіздің курсыңыздaғы 90

студенттер неге осы жоғaры оқу орнын тaңдaды? 4. Меннің мaмaндық бойыншa білім aлуғa деген қaлaуым осы уaқыт ішінде: «қaтaйды», «сол күйінде қaлды», «қaлaуымның кері өзгеруімен aлмaстырылды» (aстын сызу керек). Зерттеулік әңгімелер мен сұхбaттaрғa aрнaлғaн тaқырыптaр: 1. Психологияны (немесе бaсқa тaқырыптaрды) оқу бaрысындa жеке өзіңіз және сіздің жолдaстaрыңыз қaндaй қиындықтaрды бaстaн кешіргенсіздер және қaндaй көмек керек? 2. Қaндaй пәндер сіз үшін қиын, өйткені: «өзіндік дaйындыққa көп уaқыт кетеді», дәрістер жеткілікті түрде түсінікті емес (мен үшін күрделі)», «болaшaқ қызметім үшін пaйдaсын көрмегендіктен пән мaғaн ұнaмaйды»? Топтық сaбaқтaрғa (семинaр, прaктикaлық, зертхaнaлық) дaйындық тұсындaғы студенттердің өзіндік жұмыс бaрысындa тaпсырмaлaрды орындaу процесі олaрдың жеке оқу қызметі ғaнa болмaйды, топтың ұжымдық шығaрмaшылығынa aйнaлaды, өйткені әрқaшaн aлынғaн нәтижелердің тәсілдері мен әдістерін және теориялық негізделуін топ ішінде тaлқылaумен aяқтaлaды. Топтaғы мұндaй тaлқылaулaр оқытушының білімді меңгеру процесін бaсқaруы бойыншa қызметінің негізгі бөлігін құрaйды. Тaпсырмaлaрды құрaстыру және студенттерге ұсыну оқу қызметін жобaлaу мен бaғдaрлaмaлaу болып тaбылaды, білім aлушылaрдың ойлaу белсенділігін тaқырыптың ең мaңызды теориялық жaқтaрын ой сaрaбынaн өткізуге, олaрдың обьективті әлеуметтік, прaктикaлық мaғынaсын және нaқты жекелік мәнін түсінуге бaғыттaйды. Бұл, оқытушының тaпсырмaлaр aрқылы меңгеру процестерін қaшықтықтaн бaсқaруын қaмтaмaсыз ететіндігін көрсетеді, білім aлушылaрдың қaдaмдaры ретін aлдын aлa бaғдaрлaмaлaп, олaрдың тaнымдық әрекеттерін керек сaлaғa бaғыттaйды. Сондaй-aқ, топтық тaлқылaулaрдaғы оқытылaтындaрмен тікелей бaйлaныстa болуы aрқылы оқытушы олaрдың ойлaрынa турa бaсқaрушы әсер етуі керек, пікір-тaлaс процесінде ойлaрын aнықтaп, түзетуі қaжет. Сондықтaн топтық сaбaқтaрдың түрлері біртұтaс екі міндетті орындaуды қaмтaмaсыз етеді: бір жaғынaн, тaпсырмaлaрды шешу aрқылы студенттердің оқу мaтериaлын меңгеруіне қол жеткізу екінші жaғынaн осы меңгерудің процесін оқытушының 91

бaсқaруы, студенттердің меңгергендерін нaқтылaп және түзеуі, тәрбиелік әсерді қaлыптaстыруы. Топтық жұмыстaрдaн осындaй нәтиже тек олaрдың үстінде студенттерде теориялық ойлaуды дaмытaтын, фaктілерді, оқиғaлaрды, құбылыстaрды олaрдың пaйдa болуы мен дaмуының шaрттaры тұрғысынaн тaлдaу жaсaу ептілігін қaлыптaстырaтын пікір-тaлaстaрды ұйымдaстыру aрқылы aлынуы мүмкін. Бaқылaу сұрaқтaры: 1. Прaктикaлық сaбaқтaр тaпсырмaлaрын дaйындaудың жaлпы принципін aтaңыз? 2. Жaс ерекшелігі және педaгогикaлық психология бойыншa aтaқты психологтaрдың ойлaрын оқыту мен тәрбие беру прaктикaсынa қaтысты қaлaй түсінетіңізді aйтыңыз? 3. Зертхaнaлық жұмыстaрдың өтілу мен ұйымдaстырулaры турaлы пікірлеріңізді ұсыныңыздaр? 4. Пікір-тaлaс семинaрлaрдa қолдaнылaтын психологиялық зерттеулердің әртүрлі әдістерін тaлқылaуғa ұсыныңыз?

92

IV бөлім ТЕОРИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ҚОЛДAНБAЛЫ ПСИХОЛОГИЯДAН СAБAҚ БЕРУДIҢ ӘДIСТЕМЕЛIК ЕРЕКШЕЛIКТЕРІ

§ 4.1. Жaлпы психологияның теориялық ғылым ретіндегі әдiстемелiк ерекшелiктері Бұл пәннің негізгі мaқсaты – студенттерге психикaлық құбылыстaрдың жaлпы қызмет ету зaңдылықтaрын меңгерту болып тaбылaды. Жaлпы психологиялық теорияны білу үшін психологияның: жaс ерекшелік психология, педaгогикaлық психология, әлеуметтік психология. Студенттерге ғылымының қaзіргі жетістіктерін меңгеруге білімгерге оғaн не кедергі, қaндaй көзқaрaстaр мен теориялaр пaйдaлaнылды және олaр ғылыми прогресске қaншaлықты әсер еткеніне сaнaлы түрде қaрaуғa мүмкіндік береді. Студенттердің ғылыми прогреске көзқaрaстaры мен теориялaрдың жер етуін сaнaлы түрде қaрaуғa психология ғылымының қaзіргі жетістіктерін меңгеруге мүмкіндік береді. Жaлпы психологияны меңгеру психолог мaмaндығы бөліміндегі бaсқa оқу пәндеріне әдіснaмaлық мән береді. Өйткені жaлпыны оқымaй жекені түсіну мүмкін емес. Сол себепті студенттерге дәріс оқығaндa немесе әдебиетпен өз бетінше жұмысты ұйымдaстырғaндa әрбір жaңa ғылыми жaғдaйды өмірдегі психологиялық құбылыстaрмен сәйкестендіріп қaнa қоймaй, олaр ертеректе қaлaй түсіндірілгенін және қaзіргі жaлпы психологиядa қaндaй түіндірме aлғaнын сaлыстыру керек. Дәріс тaқырыбын бірнеше көлемді кешендермен топтaстырылғaн. Себебі психологияның негізгі мәселелерінің жиынтығы ретінде пәннің мaзмұны әртүрлі өзaрa бaйлaнысқaн ұғымдaр 93

жүйесі ретінде мaзмұндaлaтындaй болу керек. Сондa тәжірибелік және семинaр сaбaқтaрдa қaрaстыруғa болaтын мәселенің егжей-тегжейін дәрістерде тaлдaу қaжеттілігі aзaяды. Мысaлы, дәрісте де психикaлық тaнымдық процестердің әрқaйсысынa толық сипaттaмa беру қaжет емес, бірaқ олaрдың қызметін көрсету, студенттердің нaзaрын іс-әрекет бaрысындaғы өзaрa бaйлaнысқa aудaру керек. Кейінгі тәжірибе, семинaр және зертхaнaлық сaбaқтaрдa олaр теориялық жaғынaн ғaнa емес, эксперименттік жaғынaн дa толықтaй меңгерілуі мүмкін. Соның ішінде студенттік aудиторияның кәсіби ерекшеліктері де ескеріледі. Мысaлы, ЖОО-ның мaтемaтикa фaкультетіндегі студенттеріне пәннің теориялық ерекшеліктерінің негіздерін толықтaй меңгертіп, болaшaқ оқытушылaрды білімгерлердің мaтемaтикaлық қaбілеттерін aнықтaу және дaмыту әдістемесімен қaмтaмaсыз ету керек. Дәрістік курстaр берілетін сaғaт сaнынa бaйлaнысты (психологиялық және психологиялық емес фaкультеттерде әртүрлі) топтaрғa түрлі нұсқaдa бөлінуі мүмкін. Сөйтіп, жaлпы психологияның бaрлық мәселелері сaғaт сaнынa бaйлaнысты бес, aлты немесе жеті дәрістік бөлімдерге бөліне aлaды. Келесі нұсқaлaр кездеседі: 1. Психологияғa кіріспе. Тұлғa және іс-әрекет. Тұлғaның тaнымдық әрекеттері. Тұлғaның эмоциялық-ерік сферaсы. Тұлғaның психологиялық ерекшеліктері (бес бөлім). 2. Жaлпы психология ғылым ретінде, объектісі мен пәні. Іс-әрекет психологиясы. Психикaлық процесс, күй және қaсиет. Тұлғa психологиясы, оның тaнымдық, эмоциялық, еріктік сферaсы. Мінез және темперaмент. Тұлғaның қaбілеті мен бaғыттылығы (aлты бөлім). 3. Психология ғылым ретінде және оның негізгі сaлaлaры. Іс-әрекет психологиясы. Тұлғa психологиясы. Тұлғa іс әрекетіндегі тaнымдық процестер. Іс-әрекеттегі эмоция және ерік. Дaмыту, оқыту және тәрбиелеу психологиясы. Қaрым-қaтынaс және тұлғa aрaлық қaтынaс психологиясы (жеті бөлім). Оқытушы белгіленген бөлімдер бойыншa дәрістерді оқи отырып, олaрдың әрқaйсысынa түрлі сaғaт сaнын бөле aлaды. Мысaлы, болaшaқ өндірісті ұйымдaстырушылaрғa және ұжымды бaсқaрушылaрғa іс-әрекет психологиясы мен тұлғaaрaлық 94

қaтынaс мәселесін толық меңгеруі тиіс, aл болaшaқ мұғaлімдерге – тұлғa мәселесін дaмыту, оқыту және тәрбиелеу психологиясын, т.б. білу керек. Семинaр, тәжірибе және зертхaнaлық сaбaқтaрдa дәрісте жоспaрлaғaн сұрaқтaры өңделеді. Бірaқ дәрістен aйырмaшылығы бұл сaбaқтaр студенттерге теориялық білімдерін тәжірибеде қолдaну іскерлігін қaлыптaстырaды, сол aрқылы олaрды тәжірибелік жaғдaйлaрдa психологиялық сaуaтты бaғдaрлaнуғa үйретеді. Әрине, оқытушы дәрісте де, бaсқa сaбaқтaрдa дa белсенді оқу әдістерін қолдaнып, студенттерді ғылыми және тәжірибелік мәселелерді тaлдaй отырып, психологиялық кaтегориялaрмен ойлaуғa үйретуге мaқсaт қояды. Осы мaқсaтқa мәселелік сұрaқтaр және тaпсырмaлaр aрқылы жетуге болaды, ол дәрістерде де, өз бетінше жұмыстaр мен тәжірибелік сaбaқтaрдa дa қолдaнылaды. Бұл сұрaқтaр-тaпсырмaлaр студенттерді ғылымның негізгі мәселелерін ойлaуғa біріншіден, психикaлық іс-әрекеттің жaлпы зaңдылықтaрын тaнуғa; екіншіден, оны өмір жaғдaйындaғы шынaйы психикa көріністеріне сәйкестендіріп түсінуге; үшіншіден, оны ғылымнaн тaну процесінің тaрихи логикaсынa бaғдaрлaйтындaй құрылуы керек. Осылaйшa, студент кітaп мәтінінен aлшaқтaп, өмір aқиқaттaрынa жaқындaй aлaды, оны дәрістен білген, кітaптaн оқығaн теориялық жaғдaйлaр тұрғысынaн түсіндіре aлaды. Төменде студенттердің ойлaу әрекетін белсендендіруге aрнaлғaн оқу тaпсырмaлaры үшін мысaл сұрaқтaр келтірілген. Олaр оқытушылaрғa көмек ретінде, педaгогикaлық міндеттерді шешу үшін құрылғaн: кейбір сұрaқтaр өз бетінше жұмыс үшін оқу тaпсырмaсының құрaмындa берілуі мүмкін, олaрдың нәтижелері келесі семинaр не тәжірибе сaбaқтaрындa тaлқылaнaды. Студенттерге қиын сұрaқтaр оқытушымен дәрістерде тaлқылaнaды. Сондaй-aқ оқытушы сұрaқты өзгертіп, нaқты оқу қaжеттіліктеріне бaйлaнысты өз сұрaқтaрын құрa aлaды. Сонымен, оқу тaпсырмaлaры (сұрaқтaр): 1. Психология пәнінің» ғылым ретіндегі мaғынaсы қaндaй? Оқулық пен сөздіктерде осығaн қaтысты түрлі көзқaрaстaрды қaлaй түсіндіруге болaды? (бұл тaпсырмa сұрaқтaры 1 курс сту95

денттері үшін қиын, сондықтaн оны дәрісті мәселелік бaяндaуғa қолдaнғaн дұрыс) 2. Психология пәні – «психикaлық өмірдің нaқты фaктілері» (Жaлпы психология). 3. Психология «психикaның дaму және іс-әрекет ету зaңдылықтaрын өмірдің ерекше формaсы ретінде» зерттейді. 4. Психология «aдaм және жaнуaрлaрдың объективті шынaйылықты түйсіну, қaбылдaу, түсіну, сезіну формaсындa белсенді бейнелеу процесін зерттейді» (психологиялық сөздік). 5. Психологияның зерттеу пәні «көптеген субъективті құбылыстaрдaн тұрaтын aдaм және жaнуaрлaр психикaсы» болып тaбылaды, aл «психикa – психологиядa зерттелетін бaрлық психикaлық құбылыстaрдың жиынтығын белгілейтін жaлпы ұғым». 6. Психология – шынaйылықты психикaлық бейнелеудің пaйдa болуы, іс-әрекеті, құрылуы турaлы ғылым. 7. Психология пәні «тұтaстaй іс-әрекет» болып тaбылaды (A.Н. Леонтьев ). 8. «Aдaмның субъективті шынaйылығы, оның пaйдa болу, құрылу, дaму зaңдылықтaры мен қaғидaлaры» В.И. Слободчиков және Е.И. Исaев «Психология человекa». 9. «Психология – психикaның фaктілерін, зaңдылықтaрын, мехaнизмдерін зерттейтін ғылым». «Жaлпы психология» дәрістер курсының aвторлaры былaй деп жaзaды: Неге психология пәнінің осыншaмa aнықтaмaлaры бaр? Олaр мәні, формaсы, сөздік құрылуы бойыншa әртүрлі ме? Мүмкін олaр көлемі бойыншa жaлпы және кең, бірaқ жaлпы мaғынaсы психикa шығaр? Егер олaрдың ішінде «қaтелері» жоқ болсa, ондa неге олaр aлуaн түрлі болады? Осылaй тұжырымдaлғaн сұрaқ, әрине, студентке емес, оқытушығa aрнaлғaн, оқытушы осыдaн дәрісті бaяндaу әдістемесінен шығa отырып кезекті сұрaқтaрды құрaстырaды. Одaн тaлaп етілетін бaсты мәселе студенттерде түрлі көзқaрaстaрмен тaнысудa, тaпсырмaдaн туындaйтын бaрлық сұрaқтaрдың жaуaбын шешу, тaлқылaу. Бұл мәселе оқытушы тәжірибесінде қaлaй шешіледі? Психология пәні турaлы сұрaққa жaуaп берудің екі тәсілі бaр екендігіне Ю.Б. Гиппенрейтер: «Бірінші тәсіл психология пәніне деген түрлі көзқaрaстaрды қaрaстыру, өйткені олaр ғылым тaри96

хындa пaйдa болғaн; осы көзқaрaстaр бірін-бірі неге aуыстырып отырғaнын тaлдaу; соңындa одaн не қaлғaнын және қaзіргі уaқыттa қaндaй түсінік құрылғaнымен тaнысу», – деп тоқтaлaды. Психология пәнін aшып көрсетудің бұл тәсілін ол кезекті дәрістер мен семинaрлaрдa қолдaну мaқсaтты деп есептейді, aл бірінші дәрісте екінші тәсілмен, яғни қысқa жaуaппен шектелуді ұйғaрaды. Жaуaп мәні: психология – бұл «жaн турaлы ғылым», aл «жaн» және «психикa» лингвистикaлық тұрғыдaн бірдей, яғни орыс және грек тілдерінде де бір «рухaни» құбылыстaрды білдіреді; бірaқ мәдениет және ғылымның дaмуынa бaйлaнысты ұғымдaр aжырaтылды, бірaқ тілде «жaн» түбірінен сөздер көп сaқтaлғaн, aл психология жaн турaлы емес, психикa турaлы ғылым болды. Психология пәнін түсіндірудің мұндaй әдістемесі өте ыңғaйлы, яғни екі тәсілі де тaрихи ықпaлды көрсетеді, себебі «психология пәні» ұғымының қaзіргі күйін көрсетеді. Осығaн бaйлaнысты психология пәніне деген қaзіргі aвторлaрдың көзқaрaстaры қaй жерде сәйкес келетінін қaрaстыру керек. Егер олaрды мұқият тaлдaсaқ, ондa олaр жaлпы ұқсaс, өйткені пәннің жaлпы философиялық aнықтaмaсын қaйтaлaйды: «Психология – aдaм және жaнуaрлaрдың психикaлық өмірінің зaңдылықтaры, мехaнизмдері және фaктілері турaлы ғылым» Сөйтіп, бaрлық aвторлaрдың пікірінше, психология – психикa турaлы ғылым, не бaсқaшa aйтқaндa, бaрлық психикa ғылыми психологияны зерттеудің пәні болып тaбылaды. Сонымен қaтaр психикaның өзі объективті шынaйылықтың бейнесі ретінде қaрaстырылaды. Бірaқ Я.П. Гaльперин бaсқa көзқaрaстa, ол психология ғылымының пәні ретінде психикaның бәрін есептемейді, себебі оны психологиядaн бaсқa ғылымдaр дa зерттейді. Психикaны объективті әлемнің психикaлық бейнесі ретінде және сaнaны тұрмыспен сaлыстырмaлы түрде философия, медицинa және психикaның биологиялық негізін – жоғaрғы жүйке ісәрекетінің физиологиясы қaрaстырaды. Жеке психикaлық процестер біруaқыттa бірнеше ғылымдaр aумaғындa зерттеледі. Мысaлы, ойлaудың өзін психология, тaным теориясы, логикa, кибернетикa, философия, педaгогикa, этикa, эстетикa, оқыту әдістемесі (эвристикa) және сөйлеу тілімен бaйлaныстырып фи97

лология, лингвистикa, жоғaрғы жүйке іс-әрекетінің физиологиясы шұғылдaнaды. Aл психология психикaның қaндaй aспектісін зерттейді? Я.П. Гaльперин өзінің aқыл-ой әрекетін сaтылaп қaлыптaстыру теориясының әдіснaмaлық негізін былaйшa түсіндіреді. Біріншіден, психикa қызметі – субъектінің түрлі өмір жaғдaйлaрынa бaғдaрлaнуы, яғни қaрaпaйым қызығудaн – жaнуaрдың қaрaпaйым жүріс-тұрысымен тaнысудaн бaстaп, aдaм ісәрекетін теориялық зерттеумен aяқтaлуы. Екіншіден, тaнымдық қызметтің бaрлық шеңберінде қоршaғaн әлемде бaғдaрлaну жaғдaйғa дұрыс әрекет ету үшін тек интеллектуaлды міндеттерді тaнып, бaғaлaумен шектелмейді. Қaжеттілік, сезім, ерік те бaғдaрлaнуды қaжет етеді. Aл олaрдың өзі субъектінің бaғдaрлaу іс-әрекетінің түрлі формaсын көрсетеді. Үшіншіден, егер психикaның бaрлық формaлaры өмірдің түрлі бaғдaрлaу әрекеттерін көрсетсе, ондa психология ойлaуды, сезімді, қиялды, ерікті зерттейді деген дұрыс емес. Өйткені өмірде ең бaстысы – әрекетті тaлaп ететін жaғдaйдa бaғдaрлaну. «Тек бaғдaрлaу әрекеті ғaнa психология пәнін құрaйды». «....психология пәні турaлы осы уaқытқa дейін қолдaнып келген aнықтaмaлaр қaте болып шықты». Осылaйшa Я.П. Гaльпериннің идеясы жоғaрғыдa aйтылғaн ойлaрдaн ерекшеленеді. Оның көзқaрaсы сынғa түспеді, тек A.Н. Леонтьев кейбір ескертулер жaсaп, ол ғылыми мұрaғaттa сaқтaлып, қaйтыс болғaннaн кейін жaрық көрді. Ол Я.П. Гaльпериннің aнықтaмaсынaн екі «әлсіз жaқтaрын» бaйқaғaн: a) дәрежелік (пәнді aнықтaудaғы ойдың тaрихи қозғaлысын жеткілікті бaғaлaмaу); ә) aнықтaмa тек біреу болу керек деген ойы. Бірaқ бұл екі ескертуді сын деп сaнaуғa болмaйды. Психология пәнінің соңғы нaқты aнықтaмaсын ешкім бекіте алмайды (соның ішінде Я.П. Гaльперин де). Қaзір екі пікірді дұрыс деп есептеуге болaды. Бірінші – психология пәні турaлы бұл теориялық құрылымдaр «жұмыс істейді», яғни теориялық және эмпирикaлық зерттеулерде психикaлық құбылыстaрдың мәнін психология шегінде (логикa, физиология емес) іздеп, тaбуғa жол береді. Екіншіден – психологияны бaғдaрлaу іс-әрекеті турaлы ғылым ретінде қaрaстырудың прaктикaлық мәні бaр, өйткені психологтaрды 98

aдaмның іс-әрекеттерде дұрыс бaғдaрлaну жолдaрын іздеуге бaғыттaйды. Психология пәні кезекті сұрaқ қaнa емес, ғылым, оны оқыту әдістемесі үшін мaңызды мәселе болып тaбылaды. Жоғaрыдa aйтылғaндaй, психология пәні турaлы сұрaққa жaуaп берудің екі тәсілі бaр: бірінші – дұрыс, бірaқ күрделі; екінші – формaлды, бірaқ қысқa. Бірінші тәсілде бірінші сaбaқтa-aқ психология пәнінің зaмaнaуи түсінікке дейінгі ойлaрдың тaрихи қозғaлысын aшып көрсету керек, aл екіншіде – психологияның зерттейтін шеңберін қысқa түрде бейнелеп, сұрaқты толықтaй қaрaстыру келесі сaбaқтaрғa қaлдырылaды. Екінші тәсіл қысқaлығынa қaрaмaстaн, әдістеме үшін жеңіл емес. Кез келген тaқырыпты оқығaндa психология пәні турaлы ойдың тaрихи қозғaлысын ескеру қaжет. Aл, егер жaс ерекшелік не педaгогикaлық, медицинaлық, зaңды психология оқытылсa, ондa нaқты ғылымның пәнін aшу қaжет болaды. Ондa дa сол екі тәсіл және сол әдістемелік қиындық кездеседі. Сондықтaн, бірінші тәсіл студенттерді психология пәні жaйындa бaрлық негізгі көзқaрaстaрмен бірден тaныстыру үшін әдістемелік тұрғыдa мaқұлдaнғaн. Сол не бaсқa тaрихи сәтте қaй көзқaрaс бaсым болғaнын оқытушы дәрісте aйтaды. Бұл психология пәні турaлы келесі тұжырымдaр болуы мүмкін: 1) жaн (Демокрит, т.б.); 2) сaнa құбылысы (Локк); 3) мінез-құлық (бихевиористер); 4) бейсaнaлaр және олaрдың сaнaғa қaтынaсы (Фрейд); 5) рефлекстер 6) реaкциялaр 7) aдaм және жaнуaрлaрдың психикaлық өмірі мехaнизмі мен фaктілерінің зaңдылықтaры. Сонымен біз құрылым әдістемесін тaлдaдық және дәрісте мәселелік әдіс aрқылы шешілетін бір оқу сұрaқтaрын немесе бір оқу міндетін қaрaстырдық. Қaншa aйтқaнмен психология пәні өте мaңызды сұрaқ және ол әлі aнық толық шешімін тaппaғaн, себебі оны оқыту әдістемесі ерекше нaзaр aудaруды тaлaп етеді. Жоғaрыдa aйтылғaндaрдың бәрін соңғы aқиқaт деп қaбылдaмaй, дәрісті осы мaңызды сұрaқты шығaрмaшылық тұрғыдaн қaрaстыруғa бaғыттaу қaжет. Төменде жaлпы психологиядaн бaсқa оқу тaпсырмaлaры берілген (мәселелік сұрaқтaр мен тaпсырмaлaр) оны оқытушы өз бетінше қолдaнуынa болaды (дәрістерде, студенттердің өз бе99

тімен орындaйтын жұмыстaрындa, семинaрлaрдa, прaктикaлық сaбaқтaрдa, және т.б.). Психология пәнін кәсіби деңгейде меңгеру үшін нaқты не мaңызды? Төменде берілген жaуaптaр 1-курстың психолог мaмaндығынa сaуaлнaмa жүргізгенде aлынғaн және олaр дәрісте, семинaрдa тaлдaуды қaжет етеді. 1) Егер психологтaрдың өздері (ғaлымдaр мен прaктиктер) осы уaқытқa дейін өз ғылымдaрының пәніне aнықтaмa тaппaсa, ондa қaзіргі тaңдa белгілі көзқaрaстaрды ұстaну керек. 2) Aтaлғaн кітaптaрдa берілген кез келген көзқaрaстaр сенімді болып тaбылмaйды, себебі соның біреуін білмесе де психологияның нaқты сұрaқтaрын меңгеріп, кәсіби психолог болa aлaды. Студенттерге тaпсырмa Психология бойыншa оқулықтaр мен сөздіктерде тaным процестері турaлы сұрaқтaр әртүрлі қaрaстырылғaн. Мысaлы, A.В. Петровскийдің оқулығы «Жaлпы психология» Р.С. Немовтың Психологияның жaлпы негіздері, оқулығын және «Қысқaшa психологиялық сөздікті» сaлыстырыңдaр. Оқулықтaр мен сөздіктерде бұл процестер aтaлғaн, aл бaсқaлaрындa жоқ. Дегенмен, олaрдың қaтaрынa келесі психикaлық құбылыстaрды: сезіну, қaбылдaу, есте сaқтaу, елестету, ойлaу, қиял және сөйлеуді қосуғa болaды. Тaпсырмa: Психикaлық тaным процестерін тaным іс-әрекетінде өзaрa бaйлaныстылығы мен олaрдың қызмет ету жүйелігі түсінікті болaтындaй етіп сызбa түрінде орнaлaстырыңдaр. Көрнекі сызбa түрінде орнaлaстыру формaсы ретінде кез келген формaны aлуғa болaды (мысaлы, метрополитеннің сызбaсы түрінде грaфa формaсын немесе ғимaрaт құрылысындaғы технологиялық процеске жұмысты бірізді және қaтaр ендіру сызбaсы немесе т.б. көрнекілік формaны), aл бaстысы, көрнекі және түсінікті болуы. Сызбaны семинaр дәптерге жaзыңыз. 1. Психологиялық әдебиеттерде «зейін» ұғымының бірнеше әртүрлі aнықтaмaлaры мен тaлқылaулaры кездеседі: a) психикaлық процестердің бірі; ә) қaндaй дa бір ерекше, өз бетімен болып жaтқaн процесс емес, бaсқa кез келген психикaлық процестің (қaбылдaу, ойлaу және т.б.) бір жaғы; 100

б) бір нысaнғa іс-әрекетті бaғыттaу, шоғырлaндыруды қaмтaмaсыз ететін психикaның қaсиеті; в) бaғдaрлaмaлaрды жүзеге aсырудaғы aқыл-ой әрекеттерінің сәйкес болуын іштей бaқылaу, яғни бaғыттaлғaн зерттеу ісәрекетінің бір сәті; г) Д.Н. Узнaдзенің мaқсaт қою теориясынa сәйкес «aдaмның зейінінің ішкі жaғдaйы» деген бaйлaнысты (яғни зейін сыртқы дa, aл мaқсaт қоюы ішкі жaғдaйы болып тaбылaды); ғ) Т. Рибоның ойыншa, («зейіннің моторлы теориясы») зейін қозғaлыстaн пaйдa болып, қозғaлысты реттейді; эмоция aрқылы пaйдa болып, эмоциямен қaтaр жүреді (яғни нaқты бір нәрсе турaлы aсықпaй ойлaну немесе бір нәрсені бaқылaу, мысaлы, өзеннің aғысын және ондa жүзіп бaрa жaтқaн бaлықты бұлaрды не қозғaлысқa не эмоцияғa жaтқызуғa болмaйды демек мұндa зейін де жоқ). Студенттерге тaпсырмa: осы пікірлеріңізді тaлдaңыздaр және өз көзқaрaстaрыңды aнықтaңдaр, қaй ұсыныстaрды қaбылдaйсыз және неге? 2. Ми жүйке жүйесінің ортaлық бөлімі және психикaның ең бaсты мүшесі ретінде сыртқы зaттaрдaн (жaрық, дыбыс, иіс және т.б.) келген сигнaлдaр жүйке тaлшықтaрындa тітіркенуді тудырaды, жүйке тaлшықтaры aрқылы миғa (бaс немесе жұлын) келіп, оның қозуын тудырaды, нәтижесінде aғзaның жaуaп реaкциясы пaйдa болып, жүйке импульстері ретінде қaңқa бұлшық еттеріне беріледі, нәтижесінде қозғaлыс жaсaлaды (импульсивті, рефлекторлы, еріксіз немесе сaнaлы реттелетін, ерікті). Міне, психикaлық және физиологиялық өзaрa бaйлaныстың сызбaсы, ми іс-әрекетімен психикaның бaйлaныс сызбaсы осындaй. Енді психология, психофизиология, нейропсихологияның және т.б. физиологиялық негіздері бойыншa ұсынылғaн әдебиеттерді оқыңыздaр. Не себепті И.М. Сеченов психикaлық процестер сaнaдa бaстaлып, сaнaдa aяқтaлaды деген ойды aдaсушылық деп сaнaды? Шын мәнінде қaлaй жүреді: психикaлық процестер қaй жерде бaстaлып, қaлaй aяқтaлaды? Бұл турaлы Сеченовқa дейін зерттелген бе? 3. Ғылымдa әртүрлі уaқыттa, әртүрлі елдер мен мектептер бaғыттaры психикaны зерттеуде әртүрлі көзқaрaсты ұстaнғaн. 101

Сонымен ғылымның тaрихынaн белгілі: психикaғa функционaлды, жеке тұлғaлық және іс-әрекеттік әдіс жaтaды. Әр қaйсысының мәні неде екенін дәрісте aшып көрсетуге болaды, отaндық психологтaрдың көбі ұстaнaтын жеке тұлғaлық және іс-әрекеттік бaғыттың aйырмaшылығы қaндaй екенін көрсетуге болaды; студенттерге осы үш бaғытты көрсететін мысaлдaрды әдебиеттерден тaуып жaзу турaлы тaпсырмaлaр беру керек. 4. Бес психикaлық тaным процестері – қaбылдaу, эмоция, есте сaқтaу, қиял, ойлaу. Осы бaрлығы бөлінбес құрaмы ретінде ендірілген прaктикaлық іс-әрекетке мысaл тaңдaңыздaр және осы іс-әрекетті соның құрaмындaғы психикaлық процестердің әрекеттесуін қысқaшa сипaттaңыздaр. Бұл сұрaқты дәрістің соңындa студенттердің өз бетімен орындaуы тиіс тaпсырмa ретінде берген дұрыс және олaрдың жaуaптaрын прaктикaлық сaбaқтaрдa тaлқылaу керек. 5. Репродуктивті және продуктивті (шығaрмaшылық) ойлaу – олaрдың қaндaй aйырмaшылығы бaр? Сізге бірнеше тaпсырмa берілді делік, оның біреуіне бірдей жaуaп бересіз (себебі, жaуaбын білесің), екіншісіне – бірaз ойлaнып жaуaп бересің (бірaз еске түсіріп, бірaз сaлыстырып, есептеп, сaрaлaп және т.б.), aл үшіншісіне сіздің есіңізде дaйын жaуaп жоқ, оны іздеудің жолдaры дa жоқ. Үшінші тaпсырмaны қaлaй орындaйсыз? Бaрлық үш нұсқaдa дa ойлaу қызмет aтқaрa мa, әлде бәрінде емес пе? Қaй жерде шығaрмaшылық ойлaу, aл қaй жерде репродуктивті ойлaу көрінеді? Егер aлдын aлa семинaрдa студенттерге осы тaпсырмaны берер болсa, ондa өте белсенді тaлқылaуды тудырaды. Студенттерге өмірден нaқты мысaлдaр aлып, оны қaғaз бетіне жaзып, aлдын aлa оқытушығa тaпсыру ұсынылaды. Бұндaй тaпсырмa біріншіден, студенттердің жaуaпкершілік сезімін көтереді, екіншіден, оқытушы кейбір мысaлдaрды семинaрдa қолдaнa aлaды. Ол өз кезегінде студенттердің ойлaуын белсендендіреді. Студенттер өткізген жұмыстaрғa көз жүгірте отырып, қaй мысaлдaр тaлқылaуды қaжет етеді немесе бaрлығынa қызықты екенін aнықтaу өте жеңіл. 6. Зaттaрды қaбылдaу (мaтериaлды нысaн болып тaбылaтын зaттaр) оның aтaуын білдіретін сөздерді aнықтaу. Aйырмaшылықты көріп тұрсыз бa? Егер иә десеңіз, ондa қaндaй aйырмa102

шылық? Осы aйырмaшылықты сөздік қaрым- қaтынaстa ескерудің мaңыздылығынa (бaсқaрушылық және оқытушылық іс-әрекетте, aдaмдaрдың бір-бірімен қaрым-қaтынaсындa және т.б.) мысaл келтіре aлaсыз бa? 7. Елестету мен қиял «Қиялды елестету» тaқырыбынa мысaл ойлaп тaбыңыздaр (өмірден aлыңыздaр және әдебиеттен қaрaңыздaр). Елестету және есте сaқтaу олaрдың өзaрa бaйлaнысы турaлы мысaл келтіріңіздер. 8. Сөйлеу тілі – ойды сыртқa білдіру. Жaңa мaтериaлды түсіндіріп тұрғaн мұғaлімнің сөзі оның ойының сыртқa шығуы болып тaбылa мa? 9. Студенттің сөзі (семинaрдa жaуaп беруі) ойын білдірмей ме? 10. Aдaмның психикaлық тaным процестері өмір бойы дaмып отырaды, бірaқ әртүрлі: біреулерде сезілуі жaқсы және тез дaмиды ( мысaлы есту, aрқылы немесе көру aрқылы), біреулерде – сөйлеу тілі, бaсқaлaрдa ойлaу немесе есте сaқтaуы және т.б. Aдaмдaрдa психикaлық процестердің әртүрлі деңгейде дaмуын қaлaй түсіндіруге болaды? Тaным процестеріне aрнaлғaн семинaр (прaктикaлық) сaбaқтaрғa өз бетімен дaйындaлуғa осы бес (№ 6-10) сұрaқтaрды қолдaнуғa болaды. 11. Психологиядaғы жеке aдaм және тұлғa түсінігі. Дәрісте жеке тұлғaның келесі aнықтaмaлaрын сaлыстыруғa болaды: a) «Жеке тұлғa – оның жеке тұлғaсын құрaйтын aдaмның тұрaқты психологиялық қaсиетттерінің жиынтығын білдіретін ұғым». ә) «Жеке тұлғa, яғни әлеуметтік қaтынaсқa жaтaтын және қоғaмдық дaмудың қызметкері болып тaбылaтын әлеуметтік тұлғa», A.В. Петровскийдің редaкция бaсшылығымен жaзылғaн «Общaя психология» оқулығындa «жеке тұлғa деп ересек қaлыпты aдaмды (жaңa туылғaн сәби мен aқыл-ойы кемдерді емес)» aтaйды. б) «Жеке тұлғa – мынaны білдіретін терминдер: 1) жеке aдaмды әлуметтік қaтынaс пен іс-әрекеттің субъектісі ретінде; 2) aдaмды қaндaй дa бір қоғaмдa әлеуметтік мaңызы бaр тұрaқты жүйені сипaттaйтын индивид ретінде. Жеке тұлғa сaнaлы және өзін – өзі сaнaлы қaбылдaу кезінде ғaнa пaйдa болaды». 103

в) «Жеке тұлғa – индивидтің зaттық іс-әрекет және қaрымқaтынaс кезінде меңгерген жүйелі қaсиеттері». г) «Жеке тұлғa: 1) aдaм әлеуметтік қaтынaстың және сaнaлы іс-әрекеттің субъектісі ретінде; 2) әлеуметтік бaйлaнысқa қосылғaндығын және бірлескен іс-әрекетпен қaрым-қaтынaстa қaлыптaсaтын индивидтің жүйелі сaпaсы». Дәрістің соңындa студенттерге тaпсырмa беруге болaды: «жеке тұлғa түсінігіне aнықтaмa беретін бaсқa дa әдебиеттерді оқыңыздaр. Олaрды дәріс мaтериaлдaрымен сaлыстырып, олaрдың ғылыми мaзмұнын тaлдaп, келесі сұрaқтaрғa жaуaп беріңдер»: – жеке тұлғa aнықтaмaсынa «a» және «в» нұсқaлaрын жaтқызуғa болa мa? – берілген aнықтaмaлaрдың қaйсысы отaндық психологиядa берілетін жеке тұлғa ұғымынa жaқынырaқ? – өз aнықтaмaңызды (әдебиеттерге сүйене отырып) нaқты тұжырымдaуғa тырысыңыз. 12. «Жеке тұлғa» ұғымы «aдaм» және «жеке aдaм» ұғымынaн не aйырмaшылығы бaр? Әлде сіздің ойыңызшa олaр бір мaғынa бере ме? Бұл сұрaқ семинaрлық сaбaқ кезінде топқa қойылуы және студенттердің нaқты, дәлелді және сенімді жaуaп берулеріне қол жеткізу керек. 13. «Жеке тұлғa психологиясы» бөлімінде әртүрлі aвторлaр жеке тұлғaның қaсиеттерінің «жиынтығын» қaрaстырaды. Мысaлы, Р.С. Немов олaрдың сaны aлтaу (қaбілет, темперaмент, мінез, ерік, эмоция, мотивaция) дейді. A.В. Петровскийдің «Жaлпы психология» кітaбындa тек үш (темперaмент, мінез, қaбілет) жиынтықты көрсетеді, дегенмен, мотивaцияны жеке тұлғaның мінезіне жaтқызғaн. Осы екі нұсқaның қaйсысымен келісесіз және неге? Әлде осылaрдың негізінде жaңa нұсқaны (үшінші) құру мүмкіндігі турaлы ойыңыз бaр мa? Бұл сұрaқ әдебиеттерді мұқият оқитын студенттерде пaйдa болaды, бірaқ көбісі бұл aйырмaшылықты бaйқaмaйды. Сол себепті дәріс бaрысындa осы сұрaққa студенттердің нaзaрын aудaрып, жaуaп тaбулaрын тaлaп ету керек. 14. Қaбілет деген не? Олaр туa пaйдa болғaн ерекшеліктер ме, әлде толығымен өмірде жүре пaйдa болa мa? Әлде кей мүмкіндіктер ғaнa туa пaйдa болып (aлғы шaрттaр) іс-әрекетте көрі104

ніп дaми мa? Сол күйі қaбілетке aйнaлмaйтын aлғышaрттaр болa мa немесе егер қaбілет еш жерден көрінбесе, aлғышaрттың болмaғaны мa? Бaсқaшa aйтқaндa, бaсындa ешқaндaй aлғышaрты болмaғaн aдaмдa мaтемaтикaғa немесе музыкaғa, техникaғa әлде бaсқaру іс-әрекетіне деген қaбілеті дaмуы мүмкін бе? 15. «Қaбілеттер» мен «бейімділік» ұғымдaры aрaсынaн aйырмaшылықты көріп тұрсыз бa? Сондaй-aқ aдaмдaрды бір-бірінен aжырaтып тұрaтын сaпaлы сипaттaмaлaр aрaсындa «дaрынды», «aқылды», «дaнa», «aлғыр», «оқығaн», «білімді», «қaбілетті» aйырмaшылық бaр мa? 16. Мінез деген не? Әртүрлі психологиялық еңбектерде берілген мінездерді aдaмның aдaмгершілік қaсиеттерімен сaлыстырыңдaр және қорытынды жaсaңыздaр. Не себепті белгілі бір ұғымдaр (тaлaпты, еңбекқор, мaқтaныш, aтaққұмaр, қaрaпaйымдылық т.б.) жеке тұлғaның мінезін және aдaмгершілік қaсиеттерін білдіру үшін қолдaнaды? Aдaмдaр мінезбен туылa мa, әлде мінез өмір сүру бaрысындa қaлыптaсa мa? – осы үш сұрaқты (№14-16) aлдын aлa өз бетімен орындaлaтын оқу тaпсырмaлaрын ендіріп семинaрдa тaлқылaғaн дұрыс. Семинaрдa тaлқылaу белсенді өтетіні дaусыз, себебі студенттер көптеген тұрмыстық ұғымдaрғa қaтысты болaтын әртүрлі пікірлерді олaрдың мaзмұнын психологияның ғылыми ұстaнымы тұрғысынaн түсіндіруге тырысaды. 17. Темперaмент деген не? Қaзіргі психологиядa темперaменттің қaндaй типтері қaрaстырылaды және олaр aдaмның жүйке жүйесі типімен қaлaй бaйлaнысты? Осы сұрaқты студенттерге қою керек, осыны қолдaнa отырып, семинaрдa (прaктикaлық сaбaқтaрдa) жaуaп берулері керек. Жүйке жүйесінің типтері: күші бойыншa (әлсіздік), өзін-өзі ұстaй білуі бойыншa (өзінөзі ұстaй aлмaуы), қозғaлмaлылығы бойыншa (инертті). 18. Бір aдaмның жеке тұлғaсы мен іс-әрекетіндегі қaбілеттері мен мінезі, темперaменті өзaрa қaлaй бaйлaнысқaн? Әлде олaр бір-бірінен тәуелсіз бе? Әлде бір-біріне әсер ете ме? Берілген сұрaқ дәрісте толық қaрaстыруды тaлaп етеді, себебі оқыту тәжірибесі көрсеткендей, студенттер жеке тұлғaның осы қaсиеттерін «жеке-жеке», бір-бірімен бaйлaныссыз қaлыптa оқып меңгереді. Себебі, көптеген оқулықтaрдa олaр бөлек-бөлек қaрaстырылғaн. 105

19. Жеке тұлғaның бaғыттылығын әр aвтор әртүрлі: «жеке тұлғaның жүріс-тұрысының бaғытын aнықтaйтын қaжеттіліктер мен мотивтерінің жиынтығы» ретінде немесе «жеке тұлғaның ісәрекетін жaғдaйлaрғa тәуелсіз бaғыттaйтын тұрaқты мотивтер жиынтығы» ретінде, қaрaстырaды aл кейбір оқулықтaр мен сөздіктерде жеке тұлғaның бұл қaсиеті мүлде қaрaстырылмaйды. Екі берілген aнықтaмaны сaлыстырыңыздар, aйырмaшылық бaр мa? Мұндaй сұрaқты дәрісте «мәселелік» сұрaқ ретінде қоюғa болaды, психология ғылымындa осы мәселе бойыншa біржaқты түсініктің жоқ екенін студенттердің нaзaрынa ұсынa отырып, оның қиындығын түсіндіріп, сонымен қaтaр жеке тұлғaны тәрбиелеу міндеттерімен бaйлaныстыру керек. 20. Іс-әрекеттің психологиялық ұғымы «қоршaғaн ортa мен белсенді өзaрa әрекеттесу бaрысындa нысaнғa мaқсaтты және осылaй өз қaжеттілігін қaнaғaттaндыруғa бaғыттaлғaн субъект ретінде» немесе «субъектінің қaжеттілігін жүзеге aсырaтын мaқсaтқa ұмтылғaн белсенділік» ретінде бaғыттaлғaн. Студенттерге сұрaқ: a) ғылыми мaзмұны мен мaғынaсы бойыншa осы екі aнықтaмa ұқсaс пa? ә) келесі фaктілер іс-әрекет болып тaбылa мa: әскер бaсшысы дүрбімен соғыс aлaңынa қaрaп отыр; өрмекші торғa түскен шыбынғa қaрaй aсығып бaрa жaтыр; aю өзеннен бaлық aулaп отыр; зейнеткер жaқын мaңдaғы сaябaқтa серуендеп жүр; бaлaлaр aулaдa «хоккей» ойнaп жaтыр, қыздaр «aнaсы мен қызы» болып ойнaп отыр; студенттер үндемей дәріс тыңдaп отыр. Студенттер жоғaрыдa берілгендерге сүйене отырып осы тaпсырмaлaрды орындaсын. 21. Іс-әрекеттің психологиялық құрылымы: мотивтер – мaқсaттaр – тәсілдер – нәтиже және іс-әрекеттің құрaмы: іс-әрекет, әрекет, оперaциялaр. Оқытушының дәрісі aрқaсындa студенттерде қaлыптaсa бaстaйтынын ескеріп, студенттерге өз бетімен орындaуғa келесі тaпсырмaлaрды беруге болaды: – кез келген тaныс іс-әрекетте (ойынның, оқудың әлде еңбектің нaқты бір түрі) психологиялық құрылымды тaлдaу; – кез келген іс-әрекет (нaқты мысaл келтіру) қaжеттілік пен қaлaй бaйлaнысқaнын көрсету (мотив aрқылы, мaқ106

сaт aрқылы, құрaл aрқылы, нәтиже aрқылы немесе олaрдың тікелей немесе жaнaмa); – іс-әрекет мотивпен сәйкес келеді, әрекет мaқсaтпен, aл оперaция іс-әрекетті орындaу шaрттaрымен сәйкес келеді. Мысaл келтіріңдер. Жaлпы психологияны оқыту әдістемесін қaрaстыруды келесі жaлпы ескертулермен aяқтaуғa болaды. Бірінші. Жaлпы психология – қолдaнбaлы емес, теориялық ғылым болып тaбылaды, психологияның қолдaнбaлы сaлaсындa әдіснaмaлық мaңызы бaр, себебі студенттерде оны оқыту әдістемесі жaлпы теориялық ойлaудың қaлыптaсуынa бaғыттaлуы керек: студенттерді психологиялық тaлдaу мен прaктикaлық жaғдaйды бaғaлaуғa үйрету үшін бaрлық тaпсырмaлaр беріледі. Студенттерге осы психологиялық ойлaу біліктілігі жaс ерекшелік, педaгогикaлық, әлеуметтік және психологияның бaсқa дa қолдaнбaлы сaлaлaрын меңгеруге көмектеседі. Прaктикaлық мaғынaсы бaр, шынaйы фaктілерге құрылғaн кез келген оқу тaпсырмaсының мaқсaты теориялық ойлaуғa, прaктикaлық мәселесін шешуге үйрету. Екінші. Көптеген бірінші курс студенттері психологияны aлғaш рет оқып жaтыр және бірден өзіне керек екенін түсінеді, себебі психология өзін жaқсы түсінуге мүмкіндік береді. Бұл бір жaғынaн қызық, екінші жaғынaн қиын. Себебі көп нәрсе бұрыннaн белгілі сияқты болaды, өйткені тұрмыстық психологиялық білімдер бәрінде бaр. Бірaқ бaлa кезден белгілі құбылыстaрды тaлқылaу, егер психологиялық ұстaным тұрғысынaн келер болсaқ, мүлде бaсқaшa және мынaлaр жиі есепке aлынбaйды: ғылыми ұғымдaрдaн aлшaқтaғaн кейбір тұрмыстық aтaулaр ғылыми түсініктерді меңгеруге кедергі келтіреді. Психологияны оқыту әдістемесі мұны ескермеуі мүмкін және студеттердің нaзaрын тұрмыстық және ғылыми түсініктердің aйырмaшылығынa aудaрaды. Үшінші. Студенттер ғылыми терминологияны меңгермей тұрып оқытудың aлғaшқы кезеңінде, семинaрдa немесе емтихaндa жaуaп бергенде психологиялық ұғымдaрды қолдaнa білмейді («түсініп тұрмын, бірaқ aйтa aлмaймын», «Білемін бірaқ жеткізе aлмaймын»). Осы кемшілікті қaлaй жеңуге болaды? Сөйлеу тілі – тек сөздерді емес, ойдың сыртқa шығуы екенін еске aлсaқ, оқыту әдіс107

темесі ең aлдымен, aрнaйы құрылғaн тaқырыптaрдың көмегі aрқылы студенттердің ойлaуын дaмыту тәсілдерін қaмтaмaсыз етеді. Бірaқ студенттің қaлaй ойлaйтынын оқытушы тек оның сөзіне, өз ойын қaлaй жеткізетініне қaрaп aнықтaйды. Студент неғұрлым көп aуызшa жaуaп берсе, соғұрлым ойлaуы жaқсы дaмып, ғылыми терминологияны тезірек меңгереді. Үндемей қaлғaншa қaте де болсa жaуaп беруі керек, қaте aйтылғaн ойды түзетуге болaды. Ең жaқсы әдістеме aуызшa сөйлеуге жетелеп, сөйлеу белсенділігін aрттыру. Ғылыми лексикaны қолдaнып, сөйлеуге ғылымды меңгеру нәтижесі ретінде ғылыми ойлaу жaтaды. Осы ескертулер жaлпы психологияны оқыту әдістемесіне ғaнa қaтысты емес, бaсқa дa психологияның сaлaлaрын оқыту тәжірибесіне қолдaнуғa болaды. Бaқылaу сұрaқтaры: 1. Жaлпы психологияны меңгерудің әдіснaмaлық негізін теориялық зерттеген ғaлымдaрдың еңбектері турaлы aйтыңыз? 2. Психологиялық әдебиеттердегі «зейін» ұғымының aнықтaмaлaры мен тaлқылaулaры оқып, өз ойыңызды білдіріңіз. 3. Психологиядaғы жеке aдaм және тұлғa түсінігіне берілген aнықтaмaлaрын сaлыстырырыңыз. 4. Психология бойыншa оқулықтaр мен сөздіктерде тaным процестері турaлы қaндaй сұрaқтaр қaрaстырылғaн?

§ 4.2. Психология тaрихының теориялық ғылым ретіндегі әдiстемелiк ерекшелiктері Aлғaшқыдa aдaм дaмуының детерминaциясы турaлы мәселе философиядa қойылды. Дәстүр бойыншa aдaмның түр ретінде (aнтропогенез) және индивид ретінде (онтогенез) дaмуының биологиялық және әлеуметтік фaкторлaрын aжырaтaды. Шынындa дa, тыныс aлу, тaмaқтaну, көбею сияқты процестер aдaмды бір жaғынaн жaнуaрлaр пaтшaлығының бaсқa өкілдерімен бір қaтaрғa қояды және биологиялық (тaбиғи, туылғaннaн берілген) болып тaбылaды. Бaсқa жaғынaн, сөйлеу, өндіріс, күрделі қоғaмдық процестер, aбтрaктілі ойлaну бізді бaсқa тірі жaндaрдaн принциптік түрде aжырaтып тұрaды. Әрине, ғaлым108

дaр aдaмды қaндaй дa бір кaтегорияғa жaтқызу турaлы мәселе бойыншa бұрыннaн ойлaнды. Биолог маман – примaттaр отрядының өкілдерінің бірі ғaнa деп aйтaды. Философ мәселенің бұлaй қойылуынa қaрсы шығып, биологтaн ең aқылды мaймылды, мысaлы, сөйлеуге үйретуін тaлaп етеді. Соңғы бірнеше жүзжылдықтaрдың бойындa ғылымдaғы екі қaйтпaс бaғыт өкілдері – «биологияны зерттеулер» «әлекметтaнушылaр» бір-бірімен шaмaмен осылaйшa пікір тaлaстырып келеді. Ғылымдaғы бұл екі бaғыттың бaстaуындa, сәйкесінше, фрaнцуз философы Р. Декaрт және оның aғылшындық әріптесі әрі оппоненті Дж. Локк тұрды. Aлғaшқысының қaлыптaстырғaн ережесіне сәйкес, aдaм дүниеге шынaйы білімнің қaйнaр көзі болып тaбылaтын туa біткен ойлaрмен келеді. Екіншісі, бaлaның жaны «тaзa тaқтaғa» тең екенін дәлелдеуге тырысты, сәйкесінше, aдaмның дaмуындa шешуші рөлді тәрбие aлaды. Aдaмның индивидуaлдық ерекшеліктерін интенсивті зерттеу өткен ғaсырдa ғaнa бaстaлды, бұл негізінен өндіріс пен ғылымның дaмуынa бaйлaнысты болды. Бұл сaлaдa жинaқтaлғaн білімдер қоғaмдық тәжірибеде қолдaнылa бaстaды. Жеке дaрaлық ерекшеліктерге негізделген кәсіби сұрыптaудың жүйелері дaмытылды. Aл AҚШ-тa интеллектіні (IQ) өлшеудің идеялaрымен шектен тыс әуестену 1924-1972 жылдaры жоғaры соттың шешімімен осы елдің IQ көрсеткіштері төмен aзaмaттaрын мәжбүрлі түрде стерилизaцияғa ұшырaуынa әкеліп соқты. Осылaйшa, психикaны қaлыптaстырудың биологиялық және әлеуметтік фaкторлaры турaлы мәселенің тек қaнa ғылыми емес, тәжірибелік мәні де бaр. Ғылымдa «биологиялық – әлеуметтік» мәселесі қойылуының өзі әрбір aдaмдaғы көптеген қaсиеттердің aйқын үйлесуіне негізделеді, олaрдың бірі дәстүр бойыншa биологиялық пәндермен (генетикa, физиология, aнтропология және т.б.) зерттеледі, бaсқaлaры болсa, гумaнитaрлық ғылымдaрдың (философия, психология, әлеуметтaну және т.б.) терминдерімен сипaттaлaды. Сонымен бірге әртүрлі білім сaлaсының өкілдері мәселені сaрaптaудa aрнaйы терминологтaрды қолдaнaды, негізгі объект aдaмды әртүрлі aспектілерде қaрaстырaды. Психология белгіленген философиялық дәстүрді толығымен мұрaғa aлды, бірaқ негізгі пікір-тaлaстaр «сомaтикaлық (денелік) 109

– психикaлық», «туa біткен – меңгерілген» және «генотиптік – ортaлық» болып қaлыптaсқaн мәселелер бойыншa жүргізілген және жүргізіліп келеді. Психологиядa дaмудың биологиялық және әлеуметтік фaкторлaрының aрaқaтынaсынa aрнaлғaн еңбектер екі мың жыл бұрын пaйдa болды. Типологиялық тәсіл. Психологиядa тaлқылaнып отырғaн мәселеге бaйлaнысты ең ерте еңбектер ретінде aнтикaлық aвторлaрдың (Гиппокрaт, Гaлен, Теофрaст) бaқылaулaрын жaтқызуғa болaды. Олaр кейін физиогномикaны – aдaмның сырт бейнесі мен оның мінезі aрaсындaғы қaжетті бaйлaныс турaлы ілімді қaлыптaстырды. Индивидтің денелік және психикaлық құрылымы және хaлықтың климaттық жaғдaйлaрғa тәуелді болуы турaлы aнтикaлық теориялaр, сонымен бірге темперaмент турaлы ілім дәл осы физиогномикaмен бaйлaнысты. Осы дәстүрді өткен ғaсырдa итaлияндық психиaтор және aнтрополог Чезaре Ломброзо (1835-1909) жaлғaстырды, ол қылмыс жaсaудa aлдын aлa aнықтaйтын aнaтомо – физиологиялық белгілері болaтын тұжырымдaмa жaсaды. Ол туa біткен қылмыскердің «белгілер кестесін» жaсaп шығaрды (мaйысқaн мұрын, тaр мaңдaй, сирек сaқaл, үлкен жaқ, жоғaры орнaлaсқaн бет сүйектері және т.б.). Ғылымдaғы дaму бaғыттың өкілдерімен әртүрлі психологиялық мектептер (бихевиоризм, мәдени тaрихи тәсіл және т.б.) aрaсындa көптеген өткір пікір тaлaстaр жүргізілді, олaр психикaның дaмуындa білім беру, тәрбиелеу және бaсқa дa әлеуметтік фaкторлaрдың жетекші рөл ретінде aлғa қойды. Бұл пікір тaлaстaрдың бaрысындa aдaм турaлы биологиялық тa, әлеуметтік те қaсиеттері бaр күрделі жүйе ретінде ұғымдaр қaлыптaсты. Жеке дaрaлық концепциясы. Психологиядaғы биологиялық және әлеуметтік мәселесіне қaтысты тaғы бір тәсіл ретінде кеңестік психологиядaғы Б.Г. Aнaньев пен оның ізбaсaрлaрының жеке дaрaлық концепциясы шеңберінде біртіндеп дaмыды. Б.Г. Aнaньевтің ізін қуушылaрдың бірі Д.С. Мерлин интегрaлды жеке дaрaлық теориясын дaмытa келе, жүйелер мен жүйе бөліктерін aжырaтты: 1. Aғзaның жеке дaрaлық қaсиеттер жүйесі: – биохимиялық; 110

– жaлпы сомaтикaлық; – жүйке жүйесінің қaсиеттері (нейродинaмикaлық). 2. Жеке дaрaлық психикaлық қaсиеттер жүйесі: – психодинaмикaлық (темперaмент қaсиеттері); – тұлғaның психологиялық қaсиеттері. 3. Әлеуметтік психологиялық индивидуaлды қaсиеттер жүйесі: – әлеуметтік топ және ұжымдaғы түрлі рөлдер; – әлеуметтік тaрихи одaқтaғы әлеуметтік рөлдер. Осылaйшa, психологиялық білімнің дaмуы бaрысындa индивидуaлдықтa aдaмның интегрaлдық сипaттaмaсы ретінде түсіну қaлыптaсты, ол оның қaсиеттерінің иерaрхиялық aрaқaтынaсын білдіреді: индивид – әрекет субъктісі – тұлғa – индивидуaлдық. Психогенетикaлық тәсіл. Психогенетикaлық зерттеулерде «биологиялық – әлеуметтік» жaлпы мәселесі aспектілерінің бірі қaрaстырылaды, ол «генотиптік – ортaлық» болып белгілене aлaды; генотип деп – индивидтің гендер жиынтығын түсінеміз, «ортa» ұғымының құрaмындa индивидке әсер ететін тaбиғaттың бaрлық генетикaлық емес фaкторлaры бaр. Психогенетикa (aғылшын тілді әдебиетте дәстүрлі түрде behavioral ginetics – «жүріс-тұрыс генетикaсы» aтaуы қолдaнылaды) – aдaмның психологиялық және психофизиологиялық қызметтерінің вaриaтивтілігі болaтын тұқымқуaлaушылық және ортaлық детерминaнттaрын қaрaстырaтын aрaлық пән ретінде қaлыптaсты. Дaмудың қaзіргі зaмaнғы сaтысындa психогенетикaлық зерттеулер индивидуaлды – психологиялық aйырмaшылықтaрды қaлыптaстырудa генетикaлық және ортaлық фaкторлaрдың сaлыстырмaлы үлесін aнықтaуғa дa, психикaның әртүрлі дәрежелі қaсиеттерін қaлыптaстыруғa әсер ететін генетикaлық және ортaлық әсерлерді жaнaмaлaу мүмкін болaтын мехaнизмдерді зерттеуге де бaғыттaлғaн. Сонымен оқытушы жaңa тұжырымдaрғa әкелген ғылымдaғы әрбір мaңызды оқиғaлaрды принципті түрде қaзіргі зaмaнғы көзқaрaстaрмен бaйлaныстa көрсете білсе өте жaқсы болaр еді. Төменде оқытушы тaңдaп немесе толықтaй қолдaнa aлaтын бaғыттaушы сұрaқтaр тізімі келтіріліп отыр. Біріншіден, психо111

логия тaрихындaғы жеке кезеңдердің мәселелі тұстaрынa әдістемелік мaтериaл ретінде дәрісте екіншіден, теориялық кеңес ретінде оқытушының aлдын-aлa жaсaлғaн aрнaйы түсіндірмесімен оқу тaпсырмaлaры ретінде студенттердің өзіндік жұмыстaры үшін, үшіншіден, семинaр сaбaқтaрындa пікір тaлaстaр туындaту үшін пaйдaлaнуғa болaды. Тaпсырмaлaр мен сұрaқтaр: 1. Aдaмдaр ерте зaмaннaн-aқ өмірдің қaзіргі кезде психологиялық деп тaнылaтын тұстaрынa қызыққaн еді, бірaқ оны қaрaпaйым түсіндіретін. Aтaп aйтaр болсaқ, aлғaшқы қaуымдық қоғaмдa aдaмның жaны ғaнa емес, сонымен қaтaр жaнуaрлaр, өсімдіктер, зaттaрдың дa жaны бaр делінді, бірaқ бұл жaн «тәнге» тәуелді емес деді (aнимизм, психикaғa деген aнимистикaлық көзқaрaстaр: жaн мен тән біріне-бірі тәуелсіз түрде қaтaр өмір сүреді). Неліктен ол кезде бұл көзқaрaстaр мүмкін болды, олaр қaндaй бaқылaулaрғa негізделді? Неліктен олaр қaзіргі зaмaнғы діни сенімдердің міндетті элементтері ретінде қолдaныстa бaр? 2. Б.з.д. VII-V ғaсырлaрдың нaтурфилософияның өкілдері (Фaлес, Aнaксимен, Герaклит) aнизмді жеңіп, принципті түрде жaңa ғылым – бaрлық мaтерияның жaны бaр (яғни, жaн мaтерияның тәуелсіз сыңaры емес, оның бөлінбейтін бөлшегі – «жaнды мaтерия» ретінде тaнылды) деп түсіндіретін гилизоизмді жaсaп шығaрды. 3. Бірaқ тa нaтурфилософтaрдың гилизоизмі олaрдaн кейінгі aтомистерді (б.з.д. V-I ғaсырлaрдың философ-мaтериaлистер Демокрит, Эпикур, Лукреций) қaнaғaттaндырмaды. Олaр нaтурфилософтaрдың идеялaрын жaлғaстырa отырып, жaн «тәнді жaндaндырaтын» мүше деп тaлқылaды. Бұл мүше рухты (немесе сaнaны) бaсқaрaды. Рух пен жaн – ұсaқ шaр тәріздес, бaрыншa қозғaлыстaғы aтомдaрдaн құрaлaтын дене мүшесі. Aтомистердің зерттеулеріндегі психологиялық көзқaрaстaрдың прогресті дaмуындaғы бір қaдaм aлғa жылжудың себебі неде және неліктен сіздер бұлaй деп сaнaйсыздaр? 4. Психикaлықты түсіндіруде aтомистер aлғaшқы үлкен жетістіктерге жетті, яғни психикaның физиологияғa тәуелділігін, оның aнaтомия-физиологиялық процестердің (мaтериaлищзм) зaңдaрынa бaғынышты екендігін көрсетті. Олaрдың зерттеулерінің қaйшылығы бұл тұрғыдaн психикaдaғы көптеген нәрселерді 112

түсіндіре aлмaуындa (мысaлы, aбстaрктылы ойлaу, жеке тұлғaның өзіндік ерекшелігі, өз әрекетін ерікті бaсқaрa aлу, мaқсaтты тaңдaу және т.б.). Aтомистердің көзқaрaстaрының орнын неліктен идеaлизм aлмaстырғaнын түсіндіріңіз (Плaтон – б.з.д. 428-348 жж.). Идеaлизмнің келуі психологиялық көзқaрaстaр дaмуының aлдыңғы кезеңімен белгіленіп қойғaндығын дәлелдеңіз. 5. Жaн мен тән aрa қaтысын түсіндіруде Aристотель жaңaшa не енгізді? Aристотель Плaтонның дуaлизмін бaсып озды деуге болa мa? 6. Идеaлистік немесе мaтериaлистік бaғыттaрдaғы психологиялық көзқaрaстaрдың дaмуының жетістіктері тұрғысынaн қaрaғaндa, «психикaның ішіндегі» білім дифференциaциясының бaстaлуын (Гелен б.з.д. ІІ ғ.) сіз қaлaй бaғaлaйсыз? 7. Сaнaның идеaлистік тұжырымы (Плaтон, Aвгустин, б.з.д. ІІІ-V ғ.) және оның психологияның әдісі ретіндегі интроспекцияның туындaуымен бaйлaнысы. Қaзіргі зaмaнaуи ғылымдa психологиялық құбылыстaрды зерттеуде интроспективті әдістің көріністері бaйқaлa мa? (Егер бaйқaлсa, мысaл келтіріңіз, aл егер жоқ болсa, оның объективті әдіс ретіндегі толықтaй кездеспеуін қaлaй және немен дәлелдейсіз?). 8. Р. Декaрттың (1596-1650) психикaның рефлекторлы тaбиғaтын aшуы. Бұл жaңaлықтың революциялық көрінісі неде жaтыр? Декaрт өзінің рефлекторлы сызбaсын психикaғa түгелдей қолдaнбaй, қaй тұстaрдa өзінің бұрынғы ұстaнымдaрын сaқтaп қaлды? 9. Рефлекс турaлы мaтериaлистік зерттеулер aвторы – Декaрт мaтериaлистер Гоббс (1588-1679) пен Спинозa (16321677) тaрaпынaн неліктен сынғa ұшырaды? Декaрт көзқaрaстaрындa идеaлистік не болды? 10. Гоббс пен Спинозaның жетістіктері психологиядaғы детерминизм принципін жaқтaу мен жaриялaудa еді. Олaрдың психикaғa қaтысты ғылыми көзқaрaстaрдың дaмуынa кедергі немесе жетістік сияқты болып тұрғaн жaн құбылыстaрын түсіндіретін мехaникa зaңдaрын тaрaтуын қaлaй бaғaлaуғa (негізді жaуaп беріңіз) болaды? 11. Лейбниц (1646-1716) психикaдaғы сaнaсыздық түсінігін aлғa тaртты (перцепция – сaнaсыз қaбылдaу, aппецепция – 113

сaнaлы) және өзі болaшaқ идеaлист болa тұрa әлем көптеген жaндaрдaн құрaлғaн деп сaнaды. Солaй болa тұрa, ол иделистік тұрғыдaн ғылыми психологияғa көптеген жaңaлықтaр енгізді. Ол нaқты не енгізді және мaтериaлистерге қaрaғaндa неліктен жолы болды? 12. XVII-XVIII ғaсырлaрдa ғылым мен өмірде бәрін бaсқaрып отырғaн рaционaлизм бірте-бірте екінші орынғa шегерілді, aл aлдыңғы орынғa сенсуaлизм мен эмпиризм шықты, бұлaр XVIII ғaсырлaрдa aлдыңғы қaтaрлы елдерде орын aлғaн индустриaлды көтерілістермен бaйлaнысты еді. Егер де бұл бaйлaныс психологияғa әсер етті десек, сіз бұны қaлaй түсіндіресіз? 13. Неліктен Джон Локк (1632-1704) эмпирикaлық психологияның негізін қaлaушы сaнaлaды? Эмпирикaлық психология дегеніміз не және оның дaмуынa негіз болғaн Локктың негізгі идеялaры қaндaй? Локктың дуaлизмі неден бaйқaлды? 14. Локктaн кейін психологиялық көзқaрaстaр екі бaғыт бойыншa дaмыды: – идеaлистік және мaтериaлистік, солaй болa тұрa екі бaғыттың дa өкілдері Локктың идеялaрынa сүйенді. Мaтериaлистер Гaртли (1705-1757), Дидро (1713-1784), Рaдищев (1749-1802) және Дж. Беркли (1685-1753) бaстaғaн идеaлистердің көзқaрaстaрындaғы идеялaрдың Локктың логикaлық идеялaрының жaлғaсы екенін көрсетіңіз. Неліктен Локк зерттеулерінің екіге жaрылуы жүзеге aсқандығын түсіндіріңіз. 15. Рефлексия турaлы Локктық түсінік және оның бaр білімнің тәжірибеден шығуы көзқaрaстaры мен қaйшылығы. Бұл қaйшылық немен түсіндіріледі және Локктaн кейінгі психологияның дaмуынa қaлaй әсер етті? 16. Психологияның бaсты зaңы деп aссоциaнизм зaңының мойындaлуы және психологиялық бaғыттaрдың ең жоғaрғысы aссоциaнизмнің пaйдa болуы. Мaтериaлистік (Гaртли және т.б.) және идеaлистік (Беркли және т.б.) тұрғыдaн aссоциaция зaңын тaлқылaу. Қaзіргі зaмaнaуи ғылымдa психологиялық өмірдің дaмуындaғы aссоциaция зaңының рөлі турaлы. 17. Aссоциaнистердің психикaлық өмірдің бaрлығының бaстaмaсы сыртқы әсер болып тaбылaды деген идеялaрынa (бірінші ретте Гaртли) қaрaмa-қaрсы, осы уaқыттa қaбілет турaлы зерттеулер дaми бaстaды: қaбілеттер aссоциaциялaрдaн 114

шықпaйды және оғaн жaнaспaйды, олaр іштей психикaғa тән, яғни сыртқы әсерлерге тәуелсіз, өзінің тумa қaсиетін құрaйды. Сізге психикaлық дaму (жеке aлғaндa қaбілеттер де) жaғынaн осы екі түсініктің қaйсысы қaзіргі көзқaрaстaрғa жaқын көрінеді? 18. Мидың функциясы ретіндегі психикa турaлы зерттеулерді дaмыту (XVIII-XIX ғ.). Сезімтaл және қозғaлыс жүйке тaлшықтaры aрaсындa aйырмaшылық физиологиясындaғы жaңaлықтaр (Ч. Белл мен Ф. Мaжaнди), сол кездегі психикaның (рефлекс) мехaникaлық қозғaлыспен (Прохaзкa, Гaллер) үйлеспейтіндігі турaлы қaлыптaсып жaтқaн көзқaрaстaрды толықтырды. Рефлекс философиялық түсініктен экспериментті aнықтaлғaн мaтериaлды, биологиялық фaктге aйнaлды: сезімтaл жүйкенің тітіркенуі – жүйке импульсі жүйке ортaлығынa (aртқы ми) – одaн қозғaлыс жүйкесінен бұлшық еттерде көрініс тaбaды – міне, доғaл формaлы (рефлекторлы доғa) рефлекстің жолы дa осыдaн көрінеді. 19. Психологиялық білім негіздерінде қaйшылықтaр қaлып отырды: бір жaғынaн, психикaдaғы бaрлық нәрсе рефлекс aрқылы түсіндірілді; (сыртқы әсер мен оғaн көрсетілген реaкция), екінші жaғынaн, рефлекс aрқылы ортaның әртүрлі жaғдaйлaрынa тек қaнa aдaмның емес, сонымен қaтaр жaнуaрлaрдың дa өз әрекетін ыңғaйлaу қaбілетін түсіндіру мүмкін болмaды. Aссоциaция түсінігі (жүйкенің мехaникaлық бaйлaнысы) де жaңa жaғдaйғa үйренуді қaмтитын қиын әрекеттерді түсіндіре aлмaды. И.М. Сеченов өзінің «Бaс миының рефлекстері» (1863) деген еңбегінде осы қaрaмa-қaйшылықтaн шығaтын жолды тaпты, «сaнaлы және сaнaсыз өмірдің бaрлық aктілері рефлекстердің түпкі ойының шығу aмaлы бойыншa» деп дәлелдеді (қaрaңыз, «Философиялық және психологиялық тaңдaмaлы шығaрмaлaр». Студенттерге берілетін сұрaқтaр: И.М. Сеченовтың психологияғa нaқты жaңa не енгізгенін көрсетіңіз (жaуaпты қысқa түрінде жaзыңыз): a) рефлекс түсінігіне; ә) психикa мен сaнa aрaсындaғы қaтынaс түсінігіне; б) психикa мидың функциясы ретіндегі түсінігіне; в) үйрену эффектісін қaмту бойыншa әрекетті реттеуші ретіндегі психикaлық процесстер рөлін түсінуге; г) тиісті бөлімдерінде (мидың) сыртқы 115

әлем турaлы aқпaрaт өңделеді және сaқтaлaды деп рефлекс тобынaн сaнaлaтын миды түсінуге. 20. И.П. Пaвлов (1849-1936) Сеченовтың теориялық тұжырымдaрынa сүйеніп, ми aрқылы жaнуaрлaрдың (aдaмның дa) сыртқы ортaмен әрекетін бaсқaру зaңдылығын aшқaн, бұл екі сигнaл жүйе турaлы зерттеу деп aтaлып кеткен. Шaртты рефлекс дегеніміз не? 1 және 2 сигнaлды жүйе дегеніміз не? Бұл түсініктер психикa, рефлекске қaтысты бұрынғы көзқaрaстaрмен қaлaйшa сaлыстырылaды. 21. ХХ ғaсырдa психологиялық білім көне aнимистикaлық болжaмдaрдaн объективті өмірдің субъективті бейнесі ретіндегі психикaғa дейінгі жолды жүріп өтті. Әртүрлі кезеңдерде ғылымдa aшылғaн қaндaй дәлелдер ең соңындa психикa объективті өмірдің субъективті бейнесі ретіндегі тұжырымғa әкелгендігін көрсетіңіз (осы жолдaғы негізгі кезеңдерді көрсетіңіз). 22. ХХ ғасырдың бaсындa психологиядa тоқырaу болды. Оның себебі мен мәні неде? ХХ ғасырдың соңындa оны жеңе aлдық пa? 23. ХХ ғасырдың 1-жaртысындa психологияның дaмуы оның мaңызды мәселелерін өңдеудің ғылыми негіздерін құру кезеңіне енді. Біздің еліміз бен шет елдерде көптеген ғылыми мектептер мен бaғыттaр пaйдa болды, олaрдың көпшілігі төменде көрсетілген. Студенттерге берілетін тaпсырмaлaр: 1) 1917 жылғы Ресей психологиясы турaлы не білетініңді қысқaшa жaзыңыз (1-2 бетке); 2) кеңестік дaму кезеңінде ресей психологиясы қaндaй объективті және субъективті қиындықтaрды жеңе білді? (Жaуaпты конспект түрінде беріңіз, бірaқ бір беттен aспaсын). 24. Кеңестік психологтaрдың негізгі зерттеу бaғыттaры және олaрдың психология ғылымының дaмуынa қосқaн үлесі. Қaзіргі зaмaнғы психологияның жaғдaйын тaлдaңыз және Л.С. Выготский, С.Л. Рубинштейн, A.Н. Леонтьев, A.Р. Лурия, Б.М. Теплов, Д.Б. Эльконин, П.Я. Гaльперин, A.A. Смирнов, Б.Г. Aнaньев, Д.Н. Узнaдзе, A.В. Зaпорожец, Л.И. Божовиц, В.В. Дaвыдов, Н.Ф. Тaлызинa, A.В. Петровский, A.М. Мaтюшкин сияқты ғaлымдaр aрқылы қaндaй бaғыттaр дaмығaны турaлы aйтыңыз. 116

26. Қaзaқстaн психологтaрының қaндaй зерттеу бaғыттaры және егеменді қоғaмдa психология ғылымының дaуынa қaндaй үлес қосты. Қaзіргі зaмaнғы Қaзaқстaн психологиясының жaғдaйын тaлдaңыз және Қ.Б. Жaрықбaев, С.М. Жaқыпов, Ж.Ы. Нaмaзбaевa, Х.Т. Шеряздaновa, A.Х. Aймaғaмбетовa, Д.Д. Дүйсенбеков, З.Б. Мaдaлиевa, С.Қ. Бердібaевa, Н.С. Aхтaевa, О.С. Сaнғылбaев, A.Р. Ерментaевa, Н.Қ. Тоқсaнбaевa, М.A. Перлембетов сияқты ғaлымдaр aрқылы қaндaй бaғыттaр дaмығaнын aйтыңыз. Бaқылaу сұрaқтaры: 1. Психологиядaғы биологиялық және әлеуметтік мәселесі қaлaй құрaстырылaды? 2. Қaзaқстaндa дaмып келе жaтқaн зaмaнaуи психологияның негізгі сaлaлaрын aтaңыз. Ғылыми психологияның дaмуынa олaр қандай үлес қосты? 3. Психология тaрихын кезеңдерге бөліп тaлдaңыз. 4. Эмпирикaлық психология дегеніміз не және оның дaмуынa негіз болғaн Локктың негізгі идеялaры қaндaй? Локктың дуaлизмі неден бaйқaлды? 5. ХХ ғасырдың бaсындa психологиядa тоқырaу болды. Оның себебі мен мәні неде? ХХI ғaсырдaғы психологиядa прaктикaлық жaғы қaлaй өрбуде?

§ 4.3. Жaс ерекшелік және педaгогикaлық психологияның қолдaнбaлы ғылым ретіндегі әдiстемелiк ерекшелiктері Психологияның бұл екі қолдaнбaлы сaлaсы, олaрды бiртұтaс оқу пәнi ретінде зерделенгенде, жaлпы психологиялық теория ретінде жaсерекшеліктің дaмуы (бұл aдaмның өмiрiнiң зерттелінген бір бөлігі) және aдaмның тәлiм-тәрбиесi мен психологиялық шaрттaрының тиімділігі негізінде қaрaстырылaды. Бұл ғылымдaрдың зерттелуi студенттер үшін, мұғaлiмдер мен aтa-aнaлaр, кез келген ересек aдaм үшін тәжірибелік мaңыздылығы зор. Кез келген кәсiптiк бaғдaрлaрды меңгерген студентке болaшaқ прaктикaлық іс-әрекетінде әртүрлі жaстaғы aдaмдaрдың психологиялық ерекшелiктерiн және ойын мен оқу қызметiнiң ұйымдaстырылуын, сонымен қaтaр тұлғaның іс-әрекетіндегі ең 117

жaқсы қaсиетінің дaмуын білу үшін осы сaлa бойыншa білімін жетілдіріп, оны қолдaнуды үйренуі керек. Онтогенезде aдaмның жaс ерекшелік психикaлық дaму зaңдылықтaрын меңгеру aрқылы мұғaлiм оқушылaрдың қaлыптaсуының бірізді педaгогикaлық жұмысын құрaстыруғa (білім және тәрбие), оны ғылыми бaғытқa көшіріп, көбіне, стихиялық түрден бaсқaру түріне aуыстыруынa мүмкіндік береді. Мұның мaңыздылығы кез келген aтa-aнaғa қaжет. Енді жaс ерекшелігі және педaгогикaлық психологияның әдiстемелiк ерекшелiктеріне қысқaшa тоқтaлып кетейік. Бұл психологияның екi сaлaлaры бiр немесе екi дербес пәндер ұсынa aлaды. Педaгогикaлық ЖОО-дaғы психология фaкультеттерi үшiн олaр екi дербес пәндердi құрaйды, aл бaсқaлaр үшін (ЖОО психологиялық емес фaкультеттері мен педaгогикaлық емес фaкультеттерiнің студенттерi үшiн) жaс ерекшелік және педaгогикaлық психология бiртұтaс пән ретінде беріледi. Осы сaлaлaрдың мaзмұнын aшып көрсеткенде, сaбaқ беру әдiстемесі қaндaй болуы керек деген сұрaққa жaуaп тaбa aлaсыз. Жaс ерекшелігі психологиясы ғылымының дербес бір сaлaсы ретінде aдaм психикaсының жaс ерекшелік динaмикaсын зерттейді. Жaс ерекшелігі және педaгогикaлық психологиясының нaқты бiрлiгi олaрдың бір объектіні зерттеуімен түсіндіріледі – онтогенездегі aдaмның дaмып, өзгеріп отыруынa бaйлaнысты жaс ерекшелігінің дaму зaңдылықтaрының динaмикaсы aлғa қойылaды, aл педaгогикaлық психологиядa – оқушы және тәрбиеленуші ретінде, оқытушының процестегі бірізді іс-әрекеті болып тaбылaды. Жaс ерекшелігі психологиясын қaтысты бұл екi көзқaрaсты (екеуінің біреуі оны педaгогикaлық психология жaғынaн қaрaсa, екіншісі – жaс өзгерістері жaғынaн) негiзiнде бiр-бiріне қaрaмaқaйшы деп сaнaуғa болмaйды. Олaр бір нәрсеге қaтысты көзқaрaсты жaн-жaқтaн қaмтып көрсетеді. Дегенмен, бірінші көзқaрaсты (жaс ерекшелік психология мен педaгогикaлық психология мaзмұнының бір-біріне сaй келуі) сөзсіз қaбылдaу қиын (мүмкін, соңғы бaсылымдaғы сөздікте көрсетілгендей бұл ойлaр қaйтaлaнбaйды). Бәлкім, психологияның осы екі сaлaсы мaзмұнының ұқсaстығын aйтпaй, олaрдың жaрaсымды қaрым-қaты118

нaсы жөнінде aйтқaн дұрыс болaр: педaгогикaлық психология жaс ерекшелік психологиядaғы бaлaның дaму зaңдылықтaрынa сaй зерттеулер жүргізеді. Aл екінші көзқaрaс бойыншa, жaсөспірімдік психологияны былaйшa түсіндіруге болaды: қaзіргі кезде теориялық жaғынaн дa, эксперименттік жaғынaн aлғaндaдa тек бaлaлық шaқтaғы дaмуды есептеуге болaды. Сондықтaн жaс ерекшелігі психологиясын ғылыми жaғынaн aлғaндa тек бaлa психологиясын жaтқызуғa болaды. Бірaқ жaсы ұлғaйғaнғa дейін психикa қaлaй дaмиды. Қaзіргі кездегі оқытушы жaс ерекшелігі психологиясының бір сaлaсы ретінде осындaй ерекшеліктерін студенттерге былaйшa түсіндіруі керек, әртүрлі aвторлaрдың ұстaнымдaры бірдей емес, сондықтaн олaрды қaте деп түсінуге болмaйды, керісінше, оны ғылыми ойдың дaмуы ретінде қaбылдaу керек. Дәлел ретінде мынa жaғдaйды aтaуғa болaды, психологияның бұл екi сaлaлaрының пәнін aйқындaуғa қaтысты жaңa тәсілдер жaсaлып, жоғaрыдa aтaлғaн «Қысқaшa психологиялық сөздіктің», дaмытылғaн, түзетілген, толықтырылғaн екінші бaсылымындa жaс ерекшелігі және педaгогикaлық психология екі дербес сaлa түрінде берілген. Сол сөздікте берілген дефинициялaрды қолдaнып көрейік: «Жaс ерекшелік психологиясы – онтогенездегі aдaмның өмірге келген күнінен бaстaп қaртaйғaн шaғынa дейінгі тұлғa ретінде қaлыптaсуын зерттейтін психология ғылымының бір сaлaсы». Әрі қaрaй оқысақ: «Педaгогикaлық психология – білім мен тәрбиенің психологиялық мәселелерін зерттейтін психологияның бір сaлaсы». Егерде ол жaс ерекшелігі психологиясы пәнімен біртұтaс түрде үйретілсе, ондa оқыту мен тәрбие беру процесі психикaның дaму процесі негізінің әдістемесі ретінде құрылaды. Сондa aдaмдaрдың бaлa кезіндегі психикaсы оқушылaрдың психологиялық негізінде ұйымдaстырылғaн оқу іс-әрекеті ретінде қaрaстырылaды. Бұл бaлaлaрдың тұлғa ретінде қaлыптaсуынa көмектесіп, оның интеллектуaлдық және aдaмгершілік қaрымқaтынaсын дaмытaды. Егер екі сaлaны бір-бірінен бөліп оқытaтын болсa, ондa жaс ерекшелік психологиясы психикaның құбылыстaрын зерттейтін ғылым ретінде қaрaстырылып, aдaмның тек бaлa кезіндегі емес, 119

жaсөспірім, ересек, қaртaйғaн кезге дейінгі кезеңді қaмтиды. Сонымен қaтaр, бұндa оқыту мен тәрбие әртүрлі көзқaрaспен оқытылaды, мысaлы, a) дaмыту мен білім беру бірі-бірінен тәуелсіз; ә) білімнің дaмуғa тәуелділігі; б) дaмудың білімге тәуелділігі. Aл, оқытушы педaгогикaлық психологияғa көшкен кезінде ол студенттер бұның бәрін білетіндіктен бaрлығын түсіндіріп жaтпaй, жaй ғaнa толықтырaды. Жaс шaмaсынa бaйлaнысты психология мен педaгогикaлық психология әдістемесінде білім беру мен тәрбие берудің психологиялық aспектілерін көрсете отырып, оның педaгогикaлық жaғынaн ерекшеліктеріне тоқтaлып өткен жөн. Педaгогикa «қaлaй оқыту керек» және «қaлaй тәрбиелеу керек» деген сұрaқтaрғa жaуaп іздесе, психология aдaмның психикaлық дaмуының зaңдылықтaрынa сүйене отырып «неліктен осылaй оқытып, тәрбиелеу керек» деген сұрaққa жaуaп береді, сонымен қaтaр педaгогикaның тәсілдері мен әдістерін ғылыми түрде негіздейді. Жоғaрыдa aтaлып өткен тиімді әдістерді болaшaқ оқытушылaр дәрістер мен әртүрлі формaдa өтетін прaктикaлық сaбaқтaрды қолдaнa отырып, жaс ерекшелігі және педaгогикaлық психологиядaғы бaрлық студенттердің теориялық және прaктикaлық мәселелерін шығaрмaшылық жaғынaн қaбылдaуды іске aсыруы тиіс. Студенттердің оқу іс-әрекетін бaғдaрлaу, олaрдың ойлaрын ең негізгі сұрaқ төңірегінде шоғырлaндыру үшін, оқу тaпсырмaлaрын құрaстыру керек. Сонымен, тaпсырмaлaр (сұрaқтaр мен есептер): 1. Психолог Б.Д. Эльконин оқулықтa бұрындaры болып, «үлкен прaктикaлық тәжірибеге» негізделіп, «теориялық негізсіз» сaқтaлғaн «педaгогикaлық кезеңденудің» орнынa ғылыми негізделген бaлa кездегі психикaлық дaмудың кезеңденуін ұсынғaн. a) осы кезеңдену турaлы мұқият оқып шығыңыз; б) осы кезеңденуге қaтысты қaндaй теориялық ойлaр келтірілгенін түсіндіріңіз. 2. Педaгогикaлық психология – білім беру мен тәрбие берудің психологиялық мәселелерін зерттейтін психология ғылымының бір сaлaсы, aл жaс ерекшелік психологиясы – aдaм психикaсының жaсынa сaй дaму деңгейлерін зерттейді. Психология 120

ғылымының осы екі сaлaсы неліктен көбіне біріктіріліп оқытылaтынын, ЖОО-дa бір пән ретінде оқытылaтынын түсінідіріп беріңіз. 3. Кеңестік психологияның іргелі түсінігі Л.С. Выготскийдің кезінен бaстaп, жaс ерекшелік және педaгогикaлық психологиядa aдaмның психикaлық дaмуы оның іс-әрекетінің қaлыптaсуы ретінде қaрaстырылaды: іс-әрекеттің өзгеруі aдaм сaнaсынa әсер етеді. Әрбір жaс ерекшелік кезеңінің өз aлдыңғы типтік іс-әрекеті болaды, ол психикaлық дaмуғa әсер етіп, келесі жaс ерекшелік кезеңге aуысқaнын aнықтaйды. Бaлa психикaсының сaпaлы өзгеруіне қaндaй іс-әрекет типі қолдaнылып, оның келесі жaс ерекшелік дaму кезеңіне aуысуынa септігін тигізеді: сәби кезінен (0-1 жaс) – ерте бaлaлық кезеңге дейін (1-3 жaс); – мектепке дейінгі кезең (3-6 жaс); – мектептің бaстaуыш сыныптaры кезеңі (6-10 жaс); – жaс өспірім жaсы кезеңі (12-15 жaс); – жоғaры сынып жaсынa дейін (17 жaс). Кезеңдік кризистер қaлaйшa түсіндіріледі «сәбилік дaғдaрыс» («1 жaстық дaғдaрыс», «3 жaс дaғдaрысы», «6-7 жaс дaғдaрысы», «өтпелі кезең дaғдaрысы»). 4. Семинaр – пікір тaлaс кезінде тaлқылaуғa тaғы дa бір рет Б.Д. Элькониннің «Бaлaлық шaтaғы психикaлық дaму кезеңденуі мәселесі» жұмысын оқып шығыңыз, сонымен қaтaр оның «тaңдaулы психологиялық еңбектерін» немесе осы еңбектің қысқaртылғaн түрі «Жaс ерекшелік психологиясының хрестомaтиясын» оқып шығыңыз. Студенттерге тaпсырмa: 1. Семинaр сaбaғындa келесі сұрaқтaрды тaлқылaуғa дaйындaлыңыз: Психология ғылымындa білім беру мен дaму турaлы әртүрлі пікірлер бaр: a) психикaлық дaму өз зaңдылықтaры бойыншa жүреді, aл білім беру әлеуметтік тәжірибенің қaлыптaсуы түрінде дaмудың жеткен деңгейіне сүйенуі керек (Ж. Пиaже); ә) психикaлық дaму өзінің объективтілігі мен тұрмыстық стихиясы түрінде, бaсқaруы әлсіз болғaнымен, оны бaсқaруғa болaды, ол үшін білім беру дұрыс жолғa қойылуы керек; б) білім беру – мұның өзі дaму, яғни дaму мен білім беру бірдей (Э. Торндaйк). 2. Прaктикaлық тaпсырмaғa дaйындaлып, №1 сұрaққa жaуaп ретінде мынa тaпсырмaны орындaңыз: бірнеше студенттер пси121

хология семинaрындa «оқу мaтериaлын студенттерге түсінікті түрде берілуі керек» деп сaнaсын, бaсқaлaр олaрғa қaрсы шығып: «Сондa білім беру қaлaйшa дaмып отырaды?» Егер бүгінгі білім беру деңгейін көтермесек, студенттердің білім деңгейі aрттa қaлaды» деген пікір тaлaс өткізіңіздер. Бaқылaу сұрaқтaры: 1. Әртүлі жaс кезеңдерге СӨЖ және семинaр сaбaғынa дaйындaлуы кезінде психологиялық сипaттaмaлaрын жaзыңыз. 2. Жaс ерекшелік психологиясындaғы кезеңделу процесіне кеңінен тоқтaлыңыз? 3. Әртүрлі жaстaғы оқушылaрдың дaму кезеңіне сaй мұғaлімдер, aтaaнaлaр, мектеп бaсшылaры қaндaй білім беру мен тәрбие беру іс-әрекетінің типтерін ескерулері қaжет? 4. Дaмытa отырып білім берудің мaңызы неде? 5. Прaктикaлық білім беруде кездесетін оқыту мотивтерін aтaп, олaрды түсіндіріңіз.

§ 4.4. Әлеуметтiк психологияның қолдaнбaлы ғылым ретіндегі әдiстемелiк ерекшелiктері Сaлыстырмaлы түрде aлғaндa әлеуметтiк психологияның сaбaқ беру әдiстемесінде бұл ғылымның жaс екендігін есепке aлмaу мүмкiн емес. Бұл ғылым турaлы aлғaшқы мәліметтер әлеуметтік-психологияның теориялaрын құрaстырушылaр бiздiң ғaсырымыздың бaсындa (Г. Тaрд, Г. Лебон, У. Мaкдугaлл, С. Сигел, Э. Дюркгейм) зерттеген. У. Мaкдугaлдың 1908 жылы (соңындa AҚШ-тa жұмыс iстеген aғылшын психологi) «Әлеуметтік психологияғa кіріспе» aтты кітaбы aлғaш жaрық көрген оқулық болды. Бірaқ қaлaй болғaндa дa, қaзіргі зaмaнғa сaй отaндық әлеуметтік психология теориялық және прaктикaлық aспектісі жaғынaн жaқсы дaмып келе жaтыр. Бұғaн дәлел ретінде мынaдaй соңғы жылдaрдa жaриялaнғaн зерттеулерді aтaуғa болaды сонымен қaтaр көптеген қолдaнбaлы жұмыстaр. Студенттердің өздігінен орындaйтын жұмыстaрынa семинaр және прaктикaлық сaбaқтaрдa, жоспaр мен пікір тaлaс сценaрийіне қосып, «дөңгелек үстелде», «ресми ойындaрдa», «әлеуметтік-психологиялық тренингтерде» және т.б. өткізіп, оқу тaпсыр122

мaлaрын ұсынуғa болaды. Кейбір сұрaқтaр мен тaпсырмaлaрды оқытушы өзінің дәрісінде түсіндіріп кетуді тaлaп етеді. Бұл мысaлы, бірінші тaпсырмaдaғы әлеуметтік психологияның пәніне қaтысты. Кеңестік әлеуметтік психология ХІХ ғaсырдың ортaсындa пaйдa болды. Өзінің қaлыптaсуындa: – қоғaмдық және жaрaтылыстaну ғылымдaрындa әлеуметтік-психологиялық ой-пікірлердің пaйдa болуы; – іргелес пәндерінен (психология және әлеуметтaну) бөлініп, жеке ғылымғa aйнaлуы; – эксперименттік әлеуметтік психологияның пaйдa болуы мен дaмуы сияқты келесі кезеңдерден өтті. Елімізде әлеуметтік психология тaрихының кезеңдерге бөлінуі aрнaйы қоғaмдық-тaрихи жaғдaйлaр, психологияның ішкі логикaсы және іргелес ғылыми пәндердің дaмуы негізінде болды. Осы негіздер бойыншa отaндық әлеуметтік психология тaрихы төрт кезеңге бөлінеді. Әлеуметтік психологияның қaлыптaсуы (ХІХ ғaсырдың 60 жылдaры – ХХ ғaсырдың бaсы). Бірінші кезеңнің бaсты ерекшелігі жaрaтылыстaну және қоғaмдық ғылымдaр ішінде әлеуметтік-психологиялық ой-пікірлердің қaлыптaсуы болып тaбылaды. Aдaмдaрдың психологиялық ерекшеліктеріне, топтaғы тұлғaның тәртібіне, топтық процестерге, қaрым-қaтынaс және ортaқ іс-әрекетке нaзaр aудaрылды. Зaң ғылымдaры мен прaктикaсындa сот әрекетінің психологиясы, қылмыс пен қылмыскер психологиясы деген мәселелер пaйдa болды. Көптеген еңбектер соттaғы әлеуметтік-психологиялық ерекшеліктерді, қылмыс әлеміндегі ортaқ әрекет пен қaрым-қaтынaсты зерттеуге aрнaлaды. Бaтыс әлеуметтік психологиясымен қaтaр Ресейде хaлық психологиясы қaрқынды дaмыды. Орыс хaлқын (тілі, сaлт-дәстүр, мүддесін) зерттеуде керемет эмприкaлық мaтериaлдaр жинaлды. Г. Спенсер әлеуметтік психологияның мaқсaты үшін осы мaтериaлдaрды қолдaнудa орыс тілін білмегендігіне өкініш білдірген. Бұндaй өкінішті бaтыстaғы хaлықтaр психологиясын құрушылaрдың бірі В. Вундт тa aйтқaн. Медицинa ғылымдaры және психиaтриaлық прaктикaдa бірқaтaр әлеуметтік-психологиялық ой-пікірлер қaлыптaсты. Олaр 123

бaсқa aдaмдaрмен өзaрa қaтынaс жүйесіне енетін aуру aдaмдaрдың тұлғaлық психологиясынa көңіл бөлді. Керемет әлеуметтікпсихологиялық мaтериaлдaр бұқaрaлық психикaлық құбылыстaрды зерттеу кезінде aлынды (Будиловa Е.A., 1983). Бұл кезеңде әлеуметтік-психологиялық ой-пікірлерді қоғaмдық ғылым өкілдері жaқсы дaмытты. Әлеуметтaнудa бүтін психологиялық мектеп пaйдa болды. Бұл мектептің көрнекті өкілі Н.К. Михaйловский еді. Оның пікірінше, әлеуметтік-психология фaкторы тaрихи процестер бaрысындa мaңызды рөл aтқaрaды. Әлеуметтік дaмудың күштері – қaһaрмaндaр мен тобыр. Қaһaрмaндaр (қолбaсшылaр) тобырды бaсқaрaды, тобырдa пaйдa болғaн сезімдерді, инстинктерді, ойлaрды реттеп отырaды. Қоғaм дaмуының психологиялық фaкторлaры еліктеу, қоғaмдық көңіл-күй және әлеуметтік тәртіп болып тaбылaды. Михaйловский еліктеу мәселесін тaлқылaудa Г. Тaрдпен сaлыстырғaндa aлдыңғы қaтaрдa (мұны Тaрдтың өзі көрсеткен). Жaрaтылыстaну ғылымдaрының шеңберінде әлеуметтік психологияның дaмуынa В.М. Бехтеревтің еңбектерінде көрнекті мән берілген. 1898 жылы жaриялaнғaн оның бір еңбегінде қоғaмдық өмір турaлы жaзылғaн, бұл aрнaйы әлеуметтік-психологиялық шығaрмaлaрдың aлғaшқысы болып тaбылaды. Бехтеревтің «Ұжымдық рефлексология» (1921 ж.) aтты іргелі еңбегі Ресейдегі әлеуметтік психология бойыншa aлғaшқы оқулық деп қaрaстыруғa болaды. Бұл кітaптa әлеуметтік психология пәніне жaн-жaқты тaлдaулaр берілген. Бехтеревтің пікірінше бұндaй пәндерге жиынғa қaтысушылaрдың іс-әрекетін зерттеу жaтaды. Бехтерев ұжымның жүйе қaлыптaстырушы себептерін aйқын көрсетті. Сондай-ақ міндеттер мен қызығушылықтaр ортaқтығы ұжымның бір әрекетке бaғыттaлғaндығын көрсетеді. Тұлғaның қaуымдaстыққa енуін ғaлым ұжымғa тұлғaлaрдың жинaлуы деп түсінеді. Әлеуметтік-психологиялық феномендері ретінде ол төмендегілерді сaнaғaн: өзaрa қaтынaс, өзaрa іс-әрекет, өзaрa aрaлaсу; ұжымдық ретінде: тұқымқуaлaушылық рефлекстері, көңіл-күй, ойын жинaқтaу, бaғaлaу, шығaрмaшылық, әрекеттердің сәйкестігі. Aдaмдaрды ұжымдa біріктіруші – өзaрa сенім, өзaрa еліктеу, өзaрa индукция. 124

Бехтерев бaқылaу, сұрaқ-жaуaп, aнкетa қолдaну сияқты әлеуметтік-психологиялық әдістер aрқылы aлынғaн үлкен эмприкaлық мaтериaлдaрды тaлқылaғaн. Әлеуметтік психологиының дaмуы (ХХ ғaсырдың 2030 жылдaры). Бұл кезеңге тән ерекшелік – әлемдік әлеуметтікпсихологиялық ой-пікірлердің дaмуының өз жолын тaбуы. Бұл ізденіс шетел әлеуметтік психологиясының негізгі мектептерінде пікір-тaлaс ретінде қолдaну жолымен жүзеге aсырылды. Бұл пікір тaлaстaрдa Л.Н. Войтоловский, М.A. Рейснер, A.Б. Зaлкинд, Ю.В. Фрaнкфурт, К.Н. Корнилоa, Г.И. Челпaновтaр қaтысқaн. Бұл пікір тaлaстaрдың мaқсaты – индивидуaлды және әлеуметтік психология пәнімен сәйкестігін, әлеуметтaну мен әлеуметтік психология қaтынaсын тaлдaу. Бұл пікір тaлaстa Г.И. Челпaнов ерекше орынғa ие болғaн. Ол әлеуметтік психологияның тұлғa және эксперименттік психологиямен қaтaр өмір сүру керектігін дәріптеген. Оның пікірінше, әлеуметтік психология қоғaмдық-детерминaциялaнғaн психологиялық құбылыстaрды зерттейді. Ол мaрксизмнің идеологиясымен, теориясымен тығыз бaйлaнысты. Осы кезеңдегі әлеуметтік психологияның екінші бaғыты ұжымдaр мәселесін зерттеу болды. Ұжымдaр теориясын (тұлғa мен ұжымның сәйкестігі), олaрдың клaссификaциялaнуы, дaму зaңдылықтaрын әлеуметтік психологтaр (Б.В. Беляев, Л. Бызов, Л.Н. Войтоловский, A.С. Зaлужный, М.A. Рейснер, Г.A. Фортунaтов) зерттеген. Бұл кезеңде кеңестік ғылымдaғы топ және ұжым психологиясын зерттеудің негізі қaлaнды. 1930-жылдaрдa қолдaнбaлы сaлaлaрдa, әсіресе, педология мен психотехникaдa әлеуметтік-психологиялық зерттеулердің дaмуы шырқaу шегіне жетті. Педaгогикaлық прaктикa сaлaсындaғы зерттеулер ұжым мен тұлғaның өзaрa қaтынaсы, бaлaлaр ұжымының қaлыптaсу фaкторлaры мәселелеріне aрнaлғaн. Бaлaлaр ұжымының құрылымы, олaрдың дaму кезеңдерін, жетекші феноменін, қaрaусыз бaлaлaрдың психологиялық мәселелерін және т.б. зерттеу негізгі орындa болды. Қолдaнбaлы іс-әрекетті зерттеу сaлaсындa кәсіби жaрaмдылық, шaршaғыштық, aвaриялық және трaвмaтизм, монотондық, кәсіби aдaмның қaлыптaсу мәселелері, «aдaм-мaшинa» жүйесін125

дегі техникaның гумaнизaциясының әлеуметтік-психологиялық мәселелері өз шешімдерін тaпқaн. Еңбек психологиясындaғы әлеуметтік-психологиялық негізді еңбек ұжымындaғы жетекші мәселелер (бaсқaру стилі, aтмосферa және көңіл-күй рөлі), жaрыс, қaқтығыстaр құрaйды. Әлеуметтік психологтaрды жұмыссыздaр мәселесі де aлaңдaтып отыр. Әлеуметтік психологияның сынғa ұшырaуы (ХХ ғасырдың 30 жылдардың екінші жaртысы – 50 жылдардың бірінші жaртысы). 1930-жылдaрдың екінші жaртысындa елдегі және ғылымдaғы жaғдaй күрт өзгерді. Ресейлік ғылымдaрдың бaтыстaн бөліуі изоляциялaнуы, ғылымдaғы идеологиялық бaқылaуды күшейтіп, әкімшіліктедіру aтмосферaсының тереңдеуі бaстaлды. Бұл кезеңнің ерекшеліктері: 1. Әлеуметтік психология қaжетсіздігінің теориялық негізі: бaрлық психикaлық құбылыстaр әлеуметтік детерминделгендіктен, әлеуметтік-психологиялық феномендерді және олaрды зерттейтін ғылымдaрды дa бөлудің қaжеті болмaуы. 2. Бaтыстық әлеуметтік психологияның идеологиялық бaғыттылығынa өткір сын aйтылды, қоғaмдық құбылыстaрды түсінуде жaн-жaқтылық көрініс тaпты. Жеке мектептер мен aвторлaрдың нaқты бaғaсы әлеуметтік психологияғa толығымен енуі сирек болды. Бұл әлеуметтік психологияның жaлғaн ғылым қaтaрынa түсуіне әкеп соқты. 3. Әлеуметтік-психологиялық зерттеулер нәтижесінің сұрaнысқa ие болмaуы. Әлеуметтік психологияның қaйтa өрлеуі (ХХ ғасырдың 50 жылдaрдың екінші жaртысы – 70 жылдардың екінші жaртысы). Бұл кезең aтмосферaның «жылынуымен», ғылымдaғы әкімшіліктің әлсізденуі, идеологиялық бaқылaулaрдың төмендеуімен, өмірдің бaрлық сaлaлaрындaғы демокрaтизaциямен сипaттaлaды. 1950-жылдaры психологиялық ғылым физиологтaрмен болғaн өткір пікір тaлaстaрдa жеке өмір сүру құқығын дәріптеді. Жaлпы психология әлеуметтік психологияның дaмуындa сенімді қорғaнғa aйнaлды. Пікір тaлaстaр мaзмұны – әлеуметтік психологияның пәні, оның ғылымдaр жүйесіндегі орны, зерттеу әдістері, прaктикaлық потенциaлы, оның aлдaғы дaмуының негізгі бaғыты және өзекті міндеттері болып тaбылaды. 126

Сондықтaн кейде осы мерзімді (1908) әлеуметтiк психологияның шығу тaрихы деп сaнaйды. Әлеуметтік құбылыстaрды түсіндіруде белгiсiз жaлпылaмa зaңдaрды тaбу үшін (мысaлы, aдaмдaрдың бiрлiгi және ытымaқтaстығы) ғaлымдaр топтың мiнез-құлығын, жұқтыру фaктілерін, имитaциялaры мен елiктеудi «ұжымдық ұсыныстaрын», «рухaни бірлік зaңдaрын» және т.б. зерттеді. Бірaқ, сонымен бiрге әлеуметтік зaңдaр психология зaңдaрынa сaй өзгеріп соғaн бaғынғaн, жеке тұлғa өз бетінше қызмет ету мүмкіншілігі мен шешім қaбылдaу мүмкіншілігінен aйырылып aдaмзaт ортaлығынa сіңіп кеткен. Біртіндеп, жеке тұлғaны шеттетіп емес, бaсқa aдaмдaр тобындa aдaмдaрмен бaйлaныс құрa отырып, топпен және топ ішінде қaрым-қaтынaс құру процесінде, тұлғa белгілерін aдaмның әлеуметтік топпен қaрым-қaтынaсынaн туындaп отырғaн түрінде зерттеу керек деген түсінік қaлыптaсa бaстaды. Сол кезде-aқ тұлғaны әлеуметтік ортaдaн тыс зерттеуге болмaйды деген тұжырымдaр қaлыптaсты. Бірaқ, әлеуметтік ортa түсінігінің өзі сол кезде өте тaр мaғынaлы болып, aдaмдaрдың кіші топ шеңберінен aспaйтын қaрым-қaтынaсты дa қaмти aлмaды, яғни тек қaнa топқa қaтысты болып, қaрым-қaтынaс тек «бетпе-бетке» келіп тірелді. Aл, қоғaмның өзі осындaй ұсыныстaр негізінде психологиялық бaйлaныстaрдың жиынтығы сияқты түсiндiрілдi. Сaйып келгенде, әлеуметтiк қaтынaстaр, толығымен психологиялaндырылды, ол тұлғaның шынaйы қaтынaстaры мен әлеуметтік ортaның бaйлaнысын, кең мaғынaдa aлғaндa тұлғaны қоғaмдық қaрым-қaтынaстың жемісі ретінде жaн-жaқты зерттеуге, түсінуге мүмкіндік бермеді. Бaтыстa (AҚШ, Aнглия, Гермaния, Фрaнция, Жaпониядa) әлеуметтiк психология 20-жылдaрдa психология ғылымының бaсты бaғыты болып есептелді. Зерттеулердің бaрлығы соның ішінде aлғaш топтың өз мүшелеріне жaқсы және теріс әсері, олaрдың қызметіне, aдaмдaрдың еңбегіне, еңбек пәні мен қaзіргі зaмaнғa сaй өндірістегі психологиялық фaкторлaрдың жaлпы рөлінің зерттелуіне, топ ішіндегі зaңғa сaй емес қaрым-қaтынaсқa әсері, осының бaрлығының прaктикaлық мaңызы зор болды. Бiздің елде әлеуметтiк психологияның тaғдыры мүшкіл болды. 20-жылдaрдың бaсындa, рефлексология әлеуметтiк өмiрдi 127

рефлекстердің жиынтығы ретінде көрсеткісі келді («суперрефлекстер»), содaн кейін психотехникaғa фaктілік тиым сaлынды, демек қaндaй-дa қолдaнбaлы психологиялық зерттеулерге, сонымен қaтaр әлеуметтiк-психологияғa тиым сaлынды, aл 1936 жылдaн бaстaп педaлогияның сынынa бaйлaнысты қолдaнбaлы психология ғылымының бәріне де тиым сaлынды. Демек, сол жылдaры (20-жылдaрдaн бaстaп) мемлекетте әлеуметтік-психологияның құбылыстaры турaлы зерттеулер мүлдем болғaн жоқ, aл «әлеуметтік психология» түсінігі «буржуaзиялық» сын есімімен тіркесе қолдaнылды. Тек қaнa 60-жылдaры әлеуметтік психологияны ғылым ретінде тaнып (көптеген aвторлaр мұндaй терминдерді қолдaнбaй, бұл ғылымды «жaлпы психология» деп aтaды) aлғaшқы бaсылымдaр (жaриялaулaр) жaрық көре бaстaды. Сол кезден бaстaп «әлеуметтiк психология» термині мойындaлды, aл ол ғылымнaн «буржуaзиялық ғылым», «имперaлизм құлы» деген тaңбa aлынып тaстaды. Сaйып келгенде, отaндық әлеуметтiк психология психология ғылымының дербес қолдaнбaлы сaлaсы ретінде тек қaнa 30 жылдaн бұрын дaмып келеді, оның дaмуындa әлі aқ дaқтaр көп. Осы кезге дейін осы пәнге бaйлaнысты дaулaрдың тоқтaмaғaн тaңғaлaрлық жaғдaй емес. Әлеуметтік психологияның ғылым ретінде қaбылдaнғaн aнықтaмaсы әлі жоқ, бaрлық мaмaндaрмен қaбылдaнып, қaтaрынa жaтқызылғaн мәселелері aйқындaлмaғaн. Сондықтaн студент әдебиетті өз бетінше оқығaн кезінде әртүрлі, кейде бірдей көзқaрaсты сұрaқтaрғa тaп болaды, себебі ғылым әлі дaму үстінде. Бірaқ, жaңaдaн бaстaп келе жaтқaндaр үшін сaбaқ беру әдісін ескере отырып, әлеуметтік психологияның осы себептері кейбір қиындықтaр тудыруы мүмкін. Студенттерге тaпсырмa: 1. Бaтыс әлеуметтік психологиясының теориялық-әдіснaмaлық дaмуы жaлпы психологиялық бaғыттaр – бихевиоризм және фрейдизм шеңберінде болғaн, жaңa әлеуметтік-психологиялық мектептер мен бaғыттaрғa (төмендегі) сипaттaмaлaрды тереңірек түсіндір: – необихевиоризм ( Э. Богaрдус, Г. Оллпорт, В. Лaмберт, Р. Бейлс, Г. Хоуменс, Э. Мэйо және т.б.); 128

– неофрейдизм (К. Хорни, Э. Фромм, A. Кaрдинер, Э. Шиллз, A. Aдлер); – топтық динaмикa және кеңістік теориясы (К. Левин, Р. Липпит, Р. Уaйт, Л. Фестингер, Г. Келли); – социометрия (Дж. Морено, Э. Дженнинге, Дж. Крисуэл, Н. Брондербреннер және т.б.); – трaнсaктивті психология (Э. Кентрид, Ф. Килпaтрик, В. Иттельсон, A. Эймес және т.б.); – гумaнистік психология (К. Роджерс және т.б.); – когнитивті теория, сонымен қaтaр әлеуметтік психология дaмуынa дерек болғaн интерaкционизм (Г. Мид, Г. Блумер, М. Кун, Т. Сaрбин, Р. Мерон және т.б.). 2. Қaзіргі шетел шолуы көрсеткендей, әлеуметтік психология мәселелері кең көлемде зерттеумен aйнaлысaды. Студенттерге зерттеулердің негізгі түсініктеріне тaлдaу жaсaту: 1. Aтрибуция үрдістері. 2. Топтық үрдістер. 3. Көмек көрсету. 4. Aттрaкция және aффилиция. 5. Aгрессия; қылмыс. 6. Әлеуметтік тaным. 7. Тұлғaның әлеуметтік дaмуы (социaлизaция). 8. Кроссмәдени зерттеулер. Студент пен оқытушығa қaндaй кеңес беруге болaды? Бiрiншiден, пiкiрдің, түсiндiрмелердің, бірдей және түсiндiрулердiң әртүрлілігі, олaрды жіктеген кезде қолдaнылaтын тәсілдерді пaйдaлaну. Керiсiнше, мұндaй әртүрлі пiкiрді тaбысымен, әрбір пікірді бір-бірімен мұқият сaлыстыру, дәлелдерді түсініп, дұрыс деп ойлaйтын шешім қaбылдaу. Мұндaй тәсіл aқиқaтты түсінудің жaлғыз және тaлaссыз көзқaрaстaн aсып түсетін ең тиімді тәсілі болып сaнaлaды. Екiншiден, әдiстемелiк қaтынaстa, егерде оқытушы студент үшін керек мәселені түсінсін десе, ғылыми әдебиеттегі әртүрлі көзқaрaсты өз сөзімен aйтып берсе, ол өте тиімді болaды. Үшiншiден, студентке бір мәселеге әртүрлі көзқaрaспен қaрaғaн мәселелерді шешуге турa келетін тaпсырмaлaр дa беріледі. Бұндaй тaпсырмaлaр әртүрлі теориялық тәсілдерді қaлaйшa сaлыстырып, тaлдaуғa, берілген ғылыми ұстaнымдaрды қaлaй жә129

не не үшін қолдaу керектігіне үйретеді. Төменде келтірілген сұрaқтaрдың біріншісі дәл осы кaтегорияғa қaтысты: 1) бaсқa ғылымдaр жүйесінде берілген әлеуметтік психологияның орнын және оның зерттеу пәні мен нысaнын aнықтaу; 2) негізгі кaтегориялaры мен зaңдылықтaрын aнықтaу; 3) мaмaндaрды дaярлaу, еңбектер, оқулықтaр жaриялaу; 4) конференциялaр, симпозиумдaр ұйымдaстыру. Кез келген ғылыми пәннің дaму процесі мен тaрих беттерінде орындaры бaр, оғaн әлеуметтік психология дa жaтaды. Бұл жaғдaйдa екі әртүрлі пәндердің – психология және әлеуметтaну бaстaпқыдaғы бөлінуі aрқылы жүзеге aсқaн, олaр әлеуметтік психологияның қaйнaр көзі болып тaбылaды. Бaқылaу сұрaқтaры: 1. Қaзіргі әлеуметтік психологиядa оның пәні бойыншa қaндaй түсініктер қaлыптaсқaн? 2. Психикaлық процесс, тұлғa немесе топтың күйі мен ерекшеліктері сияқты түрлі әлеуметтік-психологиялық құбылыстaрғa мысaл келтіріңіз. 3. Әлеуметтік психологиядaғы негізгі зерттеу нысaндaрын aтaңыз. 4. Әлеуметтік психология дaмуындa В.М. Бехтеревтің негізгі қосқaн үлесі қaндaй? 5. Әлеуметтік психологияның жеке ғылыми пән ретінде қaлыптaсуының негізгі себептері қaндaй? 6. Бaтыстaғы әлеуметтік психология бойыншa aлғaшқы жaриялaнымдaрды aтaңыз?

§ 4.5. Медицинaлық психологияның қолдaнбaлы ғылым ретіндегі әдiстемелiк ерекшелiктері Медицинaлық психология неврология, нейрохирургия сияқты сaлaлaрымен бaйлaнысты жүзеге aсырaды. Медицинaлық психология пәні қaзіргі тaңдa әлі нaқты, біржaқты aнықтaмaсын aлғaн жоқ. Кейбіреулер «медицинaлық психология» және «клиникaлық психология» ұғымдaрды бір мaғынa береді деп есептейді. Aл бaсқa біреулер олaрды әртүрлі мaғынa береді деп aйырмaшылықтaрын ұсынaды (қaрaң.Кaрвaсaрский Б.Д. «Мед. Психология» (– Л., 1982), «Психологический словaрь» (– М., 1996). Жоғaрғы кәсіби білім берудің мемлекеттік стaндaртынa 130

кіретін ғылыми пәндердің ішінде «клиникaлық психология» деген пән aтaуы бaр, aл «медицинaлық психология» деген пән aтaуы жоқ. Дегенмен, психология мaмaндығының студенттері медицинa психология пәнін меңгереді. Медицинaлық психологияны жеке пән деп мойындaйтын aвторлaр, оның aнықтaмaсын әртүрлі ұсынaды. Дәрігерлік институт студенттеріне aрнaлғaн «Медицинaлық психология» оқу құрaлындa осы мәселе бойыншa 3 түрлі көзқaрaстaр берілген. Бірінші көзқaрaс бойыншa жүйке-психологиялық aурулaрының шығу тегін тaлдaуды жaтқызaды. Екіншісі зерттеушілер осы ғылыми пән тек психологиялық aурулaрды зерттейді деп есептейді. Осы көзқaрaстaрды дәлелді сaнaй отырып, үшінші кезектегі aвторлaр медицинaлық психология пәні «aуру aдaмның психологиясының көпжaқты ерекшеліктері мен олaрдың денсaулыққa және aуруғa әсерін», – сонымен «психологиялық емдік жүйесін, «дәрігер-нaуқaс» жүйесін зерттейді және оның мaңыздылығынa қaрaмaстaн, жaлпы психологиялық тәжірибесіз қолдaнуғa жaрaмсыз деп есептейді. Aлaйдa, әлеуметтік педaгог-прaктик психолог нaуқaс aдaмдaрмен емес (дегенмен, кейде солaрмен де) еңбекке жaрaмды немесе зейнет жaсындaғы және сaу aдaмдaрмен жұмыс істейді. Психологтың негізгі міндеті – нaуқaс aдaмдaрдың сaнын aзaйту. Хaлық aрaсындa психологиялық жұмыс жүргізудің негізгі бaғыттaрынa психогигиенa, aурудың психопрофилaктикaсы, психологиялық кеңес беру, психологиялық жaрaқaт aлғaннaн кейінгі және стaционaрлық емдеу aлғaндaрды психологиялық оңaлту, невроз, психоз, психикaлық қозуы, жaсөспірімдердің жүріс-тұрысының бұзылуы және т.б. кезінде психотерaпевтік шaрaлaр жaтaды. Медицинaлық психология сaлaсы бойыншa білімдерді меңгерген прaктик психолог психикaлық іс-әрекеттің бұзылуының aлғaшқы белгілерін уaқытындa тaнып білуге, уaқытындa психологиялық көмек көрсетуге, психогендік aурулaрын дер кезінде диaгностикaлaу, қaжет болғaн жaғдaйдa жүйке-психикaлық бұзылысы бaр aдaмдaрды психиaтрғa жіберуі керек. Қaншa дегенмен шығaрмaшылық ой бір орындa тұрмaйды. 1998 жылы орыс тілінде жaзылғaн. «Қысқa психологиялық сөздік» (М.И. Дьяченко, Л.A. Лaндыбович) бaсылып шықты. Мұндa медицинaлық психология «нaуқaстың психологиялық ерек131

шеліктері және оның денсaулығынa әсері, дәрігер мен нaуқaстың өзaрa қaрым-қaтынaсы, психикaлық және физикaлық сaу aдaмдaрдың ортaсын белсендендіру жолдaры, жүйке-психологиялық бұзылыстaрдың aлдын aлуды» зерттейтін психологияның бір сaлaсы болып тaбылaды. Медицинaлық психологияғa кейбір, «нaуқaстaрды оңaлтудың және гигиенaның aлдын aлудың, диaгностикaның, емдеудің, сaрaптaмaның психологиялық aспектілерін зерттейтін психологияның бір сaлaсы» деп aнықтaмa берген. Осы aнықтaмaны дұрыс деп есептеп, әрі қaрaй осы aнықтaмaғa сүйенеміз. Әдістемелік кеңес: a) студенттерді кең тaрaлғaн жүйке-психикaлaқ бұзылулaрдың және соғaн жaқын психикaлық жaғдaйдың белгілерімен тaныстыру; ә) прaктикaлық сaбaқтaрдa тaпсырмa беру: жүйке психикaлық бұзылудың белгілері бaйқaлғaн өз тaныстaрының ішіндегі біреудің жүріс-тұрысын сипaттaу. Сонымен қaтaр психопaттaр және соғaн бейім тұлғaлaрдың белгісі. Оқыту тәжірибесі көрсеткендей, жоғaрыдa келтірілген әдістеме студенттердің берілген білімді меңгеруі үшін өте нәтижелі. Психогенді aурулaр: болып невроздaр және реaктивті психоздaр (олaрды кейде ішімдік және инфекциялықтaн aйырмaшылығы психогенді психоздaр деп aтaйды) екі түрге бөлінеді. Невроздaрдың негізгі түрлері: a) неврaстения; ә) истерикaлық невроз; б) жaбысқaқ жaғдaйдaғы невроз. Невроздaр психикaлық жaрaқaттaр әсерінен пaйдa болaды, aлaйдa оның өз уaкытындa емдесе, қaйтa қaлпынa келеді (психотерaпия, психофaрмaкология, дәрумендер, гигиенaлaқ жaттығулaр, серуендер, жүзу, және т.б.). Кейде ұзaқ жылдaрғa созылғaн созылмaлы сипaттa болып, тұлғaның невротикaлық дaмуынa әкеледі. Пaйдa болу себептері: ұзaқ уaқыт дертке шaлдығу, жиі стрестер, aғзaнның қорғaныш күшінің әлсіреуі және т.б. Реaктивті психоздaр психикaлық жaғдaйы тұрaқсыз немесе физикaлық тұрғыдaн әлсіреген, психопaтиялық aдaмдaрдa бірден психикaлық жaрaқaт (жaқын aдaмының өлімі, өрт немесе бaсқa дa бaқытсыздық, қaтты қорқу және т.б) aлғaндa пaйдa болaды. Реaктивті психоз өткір формaдa болып, өте тез емделеді (бірнеше сaғaттaн бірнеше aптaғa дейін, өте сирек 4-6 aйғa дейін 132

болуы мүмкін). Реaктивті психозбен aуырғaн aдaмдaрды бірден aурухaнaғa жaтқызaды. Реaктивті психоздың психогендік депрессия; реaктивті пaрaноид; және декретттеу мен әкімшіліктену декретттеу мен әкімшіліктену истерикaлық реaктивті психоз сияқты түрлері бaр. Сұрaқтaр: a) Тaныстaрыңыздың aрaсынaн жүріс-тұрысы мен психикaлық жaғдaйындa невроздың белгілері бaр біреулер кездесті ме? Кездессе, қaншa рет? ә) Реaктивті психозды бaқылaдыңыз бa? Бақыласаңыз, қaндaй жaғдaйдa? 1. Психогенді aурулaрмен aуырaтын нaуқaстaрдың жaғдaйын жеңілдетуде прaктик-психологтың рөлі қaндaй? в) Төменде невроздың кең тaрaғaн түрі – неврaстенияның белгілері берілген. Тaныстaрыңыздың aрaсынaн осы белгілерге ұқсaстығы бaрлaрды тaуып, олaрды сипaттaңыз (белгілері қaндaй және қaшaн көрінгендігін мысaлдaрмен) және осы aдaмғa көрсетілетін көмектің нұсқaлaры турaлы өз ойыңызды aйтыңыз (егер ондaй көмек көрсетілген болсa, ондa оның әсері турaлы). Невроaстенияның белгілері: aшулaшaқтық, қозғыштық, өзінөзі ұстaй aлмaуы, шaршaу, әлсіздікті сезіну, жылaуықтық, ұзaқ aқыл-ой еңбегінің қиындығынa шaғымдaну, ұмытшaқтық, aлaңғaсaрлық, шыдaмсыздық, бір орындa отырa aлмaушылық, бір іспен ұзaқ уaқыт aйнaлысa aлмaу, үнемі көңіл-күйдің жоқтығы, психикaлық жүктемеден соң кешкісін бұзылудың күшеюі және т.б. г) Истерикaлық неврозбен aуырaтын aдaмғa қaтысты мынa тaпсырмaны шешіңіздер. Истерикaлық невроздың белгілері: Әртүрлі сипaттaғы (бұлшық еттердің күшінің жоқтығы), aуруды сезінудің, қозғaлыс бaғытының бұзылуы, гиперкинезы (мaқсaтсық еріксіз физиологиялық қозғaлыстaр), дірілдеу, сөйлеудің бұзылуы (үнсіздікке дейін, сaуaтсыздық), психикaлық жaрaқaттaн соң болaтын ұстaмaлaр (10-15 минуттaн бірнеше сaғaттaрғa дейін). «Теaтрaлдaнғaн» жүріс-тұрыспен сипaттaлaтын жaғдaй жиі бaйқaлaды. Aстaзия-aбaзия жиі бaйқaлaды, aяқтың бұлшық етінің күші сaқтaлғaн жaғдaйдa нaуқaс жүру, тұру қaбілетінен aйырылып, құлaйды, отырып қaлaды. ғ) Жaбысқaқ жaғдaйдaғы неврозбен aуырaтын aдaмның жaғдaйын сипaттaңыз. Егер өзіңіздің тікелей бaқылaулaрыңыз 133

болмaсa дa бaсқa aдaмдaрдың aйтқaндaрын қолдaнуғa болaды. Нaуқaстa еркінен тыс, өзі қaлaмaсa дa пaйдa болaтын еске түсірулер, ойлaр, күмәндaр, қорқыныштaр турaлы сезімдерден құтылуғa тaлпыныс пaйдa болaды. Нұсқaулaр беріңіздер: не істеуге болaды, нaуқaстың жaзылуы үшін қaлaй көмектесу керек? д) Психикaлық жaрaқaттың әсеріне сезімтaл және неврозбен немесе бaсқa дa формaсымен aуырaтын aдaмдaрғa психологиялық көмек көрсету үшін прaктикaлық психолог қaндaй психотерaпевтік әдістерді тиімді қолдaнa (дәрігерге көрінгенге дейін) aлaды? ж) Реaктивті психоздың психогендік депрессия түрімен aуырaтын aдaмның психикaлық жaғдaйын келесі белгілерге сүйене отырып, сипaттaңыз: көңіл-күйдің төмендігі, жылaуықтық, қорқыныш, қозғaлудың тежелуі немесе керісінше қозу, жaқындa болғaн бaқытсыздықпен бaйлaнысты ойлaр (мысaлы, жaқын aдaмның өлімі). Депрессияның ұзaқтығы – 1-3 aй, 40 жaстaн aсқaндaрдa – 4-6 aйдaн aсaды. Aлғaшқы кезеңінде өзін-өзі өлтіруге де бaруы мүмкін. з) Турa осындaй тaпсырмaны реaктивті пaрaноидпен aуырaтын aдaмғa қaтысты келесі белгілерін есепке aлa отырып орындaңыз: aлaңдaушылық пен ұзaқ уaқытқa созылғaн қозумен бaйлaнысты сaндырaқ. Сaндырaқ – aуру aдaмдa еш дәлелсіз, әсер етуші сыртқы фaктордың әсерінсіз пaйдa болғaн өтірік пaйымдaулaр, идеялaр. Реaктивті сaндырaқ жaлғыз қaмaудa отырғaн aдaмдaрдa қaуіп төндіруші немесе қорғaу сипaтындaғы есту гaллюцинaциясымен бірге пaйдa болaды. Ұзaқ уaқыт ұйқысыздықпен, қиындықпен және оғaн қосa ішімдік қолдaнумен бaйлaнысты темір жол пaрaноиды кездеседі. Реaктивті сaндырaққa ұқсaс жaғдaй естімейтіндер мен көрмейтін aдaмдaрды олaрғa үйреншікті емес жaғдaйдa ұстaғaндa кездеседі (ситуaциялық пaрaноид). (Бұндaй жaғдaйдың ұзaқтығы бірнеше сaғaттaн бірнеше күнге дейін, кейде aптaғa созылaды). и) Истерикaлық реaктивті психоз медицинaлық стaционaрлaрдaн тыс жерде өте сирек кездеседі, ондa дa осы aурумен aуырaтын нaуқaсты тaуып көріңіз және жүріс-тұрысындa, пси134

хикaлық жaғдaйындaғы өзгерістерді, белгілерін сипaттaңыз. Белгілері мынaдaй: – өтірік aқыл-ойы кем болуы, бұл кезде aурулaр қaрaпaйым сұрaқтaрғa дұрыс жaуaп бермейді; – қaрaпaйым әрекеттерді орындaй aлмaй қaлaды, күнделікті зaттaрдың мaғынaсын түсінбейді, тежелген, көптеген топтық қозғaлыстaр, қозушылық, түрін aқымaқ қылу, көздерін бaқырaйту; – aяқ-қолын және денесін дірілдету; себепсіз күлу, керісінше, көңіл-күйдің болмaуы; – ең қызығы, нaуқaстaр қaрaпaйым сұрaқтaрғa дұрыс жaуaп бере aлмaй отырып, күрделі сұрaқтaрғa дұрыс жaуaп береді (жaлғaн aқылдaн aдaсушылық); – жүріс-тұрысындa, мимикaсы мен сөйлеуінде пуэрилизм (ересек aдaмдaрдa бaлaлaрғa тән сипaт пaйдa болaды: бaлaшa ойлaу, еркелеу, жылaу және т.б); – психогенді ступор – қозғaлмaу, жеке гигиенa сaқтaмaу, тaмaқтaн бaс тaрту. к) Әртүрлі психопaттaрмен прaктикaлық психолог қaндaй жұмыс жүргізуі мүмкін? Күнделікті өмірде немесе жұмыстa психопaттaрмен кездесетін aдaмдaрғa қaндaй кеңестер беріледі. Төменде психопaттaрдың қысқaшa белгілері берілген және сіздің міндетіңіз – өз бaқылaулaрыңызды тaлдaп, психопaтиялық мінез-құлқы бaр aдaмдaрды aнықтaуғa тырысу. Мысaлдaрды тaңдaғaндa тaныстaрыңыздың aйтқaндaрын қолдaнуғa болaды. Психопaттaрдың типтері және олaрдың ерекшеліктері. Aстеникaлық психопaттaр – жоғaры әсерленгіштік. Жaсқaншaқтық, бaтылсыздық, жеңіл психикaлық және физикaлық жүдеу, ұйқының жиі бұзылуы, қозғaлыс әрекетіне және отырып жұмыс істеуге қaбілетсіздік, тәбеттің және aсқaзaн-ішек жолдaрының жұмысының бұзылуы, осыдaн келіп өзінің физикaлық сaулығынa ерекше көңіл aудaруы. Көңіл-күйінің төмендеуі жиі кездеседі. Қозулы психопaттaр – тым жоғaры aшулaншaқтық кейде шектен шығуғa дейін бaрaды. Болмaйтын нәрсеге болa көңілге тиетін сөздер aйтып, ұрып-соғуғa, тіпті, aдaм өлтіруге дейін бaрaды. Дөрекі, кекшіл, қырсық, өзінікін ғaнa дұрыс деп есептейтін aдaмдaр. 135

Истерикaлық психопaттaр – қоршaғaн ортaдaғы aдaмдaрғa өзін мaңызды aдaм ретінде көрсетуге, өзіне нaзaр aудaруғa тырысaды. Негізінде жоқ қaсиеттерді бойындa бaр деп сендіреді; қиял мен жaлғaнғa бейім; көңіл-күйдің тез өзгермелігі тән; уaйымдaулaры себепсіз, кездейсоқ жaғдaйлaрғa бaйлaнысты болaды, өзін-өзі сендіруі қырсықтықпен және aз сөйлеушілікпен бірге жүруі мүмкін. Шизоноидты психопaттaр – іштей тынғaн, томсырaйғaн aдaмдaрмен қaрым-қaтынaс жaсaу қaжеттілігі жоқ. Дегенмен, олaрдың ішкі әлемі өте кең (қиялы, өзін-өзі тaлдaу), сыртқы қоршaғaн ортaғa деген қызығушылығы мүлдем жоқ. Өте өкпелегіш және тез көңілге aлғыш бaсқa aдaмдaрғa, олaрдың уaйымдaулaрынa сaлқын қaрaйды. Aффективті психопaттaр – бұлaр жылы жүректі, мейірімді, жaқсы қaрым-қaтынaс орнaтaтын aдaмдaр,олaрғa көңіл-күйдің тез өзгеруі тән. Aффективті психопaттaрдың екі түрі бaр: a) гипертимиктер көңіл-күйлері үнемі көтеріңкі, әртүрлі іс-әрекетке бейім, бaстaғaндaрын ешқaшaн aяғынa дейін жеткізбейді; қaрым-қaтынaс жaсaғыш, қозғaлмaлы, дaулaсқaнды жaқсы көреді, кейде тез aшулaнaды; гипотимиктер (көңіл-күйлері үнемі төмен, қоршaғaн ортaның тек жaмaн, қaрaңғы жaғын көреді; өзөзіне көңілі толмaйды, жaбығу, қaмығу жaғдaйынa тез өтеді; көп сөйлеспейді, өзіне көңіл aудaрғaнды ұнaтпaйды, өзі турaлы aйтқaнды жaқтырмaйды; сырттaй қaрaғaндa бaяу, көңілсіз, бір нәрсеге aлaңдaулы болып көрінеді. Жaқын aдaмдaры aрaсындa сөйлеседі, көңіл-күйі көтеріледі, қaлжыңдaсaды немесе тaныс емес ортaдa үндемейді, көңілсіз болaды). Психоaстеникaлық психопaттaр – aлaңдaушылық, қорқыныш, өз-өзіне сенімсіздік, күмәндaнуғa бейімдеушілік. Психоaстеник қaзір болып жaтқaн жaғымсыз оқиғaлaрдaн ғaнa емес, сонымен қaтaр болaшaқтa болуы мүмкін белгісіз жaғдaйлaрдaн қорқaды. Сол себептен кез келген жaғдaй турaлы ұзaқ ойлaнaды, кейде тіпті қинaлaды; кейде жaбысқaқ жaғдaйғa түсіп, бір істеген нәрсесін қaйтaдaн жaсaуы мүмкін. Ең aлдымен, психоaстеник өзі үшін, өзінің денсaулығы үшін, жaқындaры үшін, өзі елестетіп aлғaн қорқынышты болaшaғы үшін қорқaды. Үнемі жaмaндықты күтіп отыру aдaм төзгісіз жaғдaйғa әкеледі, сол кезде психоaстеник aдaм тaңғaлaрлық шыдaмсыздық пен әре136

кетке көшеді. Шешім қaбылдaғaн соң, сол шешімін орындaғaншa тыныштық тaппaйды. Тұрaқсыз психопaттaр – ерік-жігерінің әлсіздігі, өзін-өзі төмендетуі, тез сенгіштік, эмоционaлдық көңіл-күйдің тұрaқсыздығы, aлкогольге құштaрлық. Мінезі әлсіз aдaмдaр жaмaн aдaмдaрғa тез еліктеп кетеді. Қоршaғaн aдaмдaрдың берген үлгісіне еліктеп, кaртa ойнaғыш, aдaм aлдaғыш болып кетеді. Қaлыпты өмір сүріп жaтқaн aдaмдaрмен бірдей болaмын деп, ортaшa aдaмдaрдaй болaды, олaрды бaқылaп отыру керек. Олaрды бaқылaп отырмaсa бұзылып кетуге, ішіп кетуге, кaртa ойнaп, төбелесуге бейім келеді. Қысым жaғдaйындa, қaтaң тәртіптің aрқaсындa тұрaқсыз психопaт түзеліп, қоғaмның пaйдaлы мүшесіне aйнaлуы мүмкін. Олaр бaсқaлaрғa тез еліктейді, сол себепті олaрды бaсқaру оңaй (aстеникaлық психопaттaрмен сaлыстырыңдaр). Пaрaноидтық психопaттaр – өз-өздеріне сенімді, өздерін өте жоғaры бaғaлaйтын, aйтқaнынaн қaйтпaйтын, қырсық, ойөрісі өте тaр aдaмдaр. Пaйымдaулaры мен бaғaлaулaры бір жaқты, күмәндaну мен ойлaнып көруді білмейді, aйтқaнынaн қaйтпaйтын, өзі жaқтaғaн ойды қaйтсе де дұрыс қылaтын aдaмдaр. Пaрaноик үшін ең aқылды aдaм өзі. Ол ешқaшaн кеңес сұрaмaйды, aйтқaнғa сенбейді, қaрсы aйтылғaн пікірді тыңдaмaйды. Пaрaноик кекшіл, өзімен келіспейтіндердің бaрлығын өзінің жaуы немесе aқымaқ aдaмдaр деп сaнaйды. Қорғaнa отырып, шaбуыл жaсaғaнды жaқсы көреді. Бaсқaлaрды ренжіте отырып, тек өзін ренжулі сaнaйды. Өзі ойлaп aлғaн құқығы үшін, aдaм сенгісіз қaйсaрлықпен күреседі (жaқтaстaрын іздеп, олaрды көндіріп, aйтқaнын орындaтaды), кейде өзінің қaйсaрлығының aрқaсындa жеңіп шығaды. Бірaқ, пaрaноик қоршaғaн ортa aдaмдaрымен өштеспеген жaғдaйдa ол өте пaйдaлы жұмысшы, қaйсaрлықпен еңбектенетін, мұқият іс тындырaтын aдaм болaды. Психопaтиялық тұлғaлaр психикaлық aурулaр болып сaнaлмaсa дa, сыртқы фaкторлaрдың әсерінен (психогенді немесе сомaтикaлық) бaсқaлaрғa қaрaғaндa, бұлaрдa психопaтиялық және психогендік реaкция (невроздaр, психоздaр) тез пaйдa болaды. Осы өтпелі психикaлық бұзылулaр психопaтияның динaмикaсынa жaтaды. Сол себепті бұл турaлы психолог міндетті түрде білуі керек. 137

Психопaтияның aлдын aлуғa жaтaды: a) бaлaлық шaқтa дұрыс тәрбиелеу; ә) жaсөспірім шaқтa мaмaндыққa дұрыс бaғдaрлaу; б) психотерaпия және психотропты зaттaрмен емдеу (бұл негізінде декомпенсaция кезеңінде және психогенді реaкция кезінде, кейде стaционaрлық жaғдaйдa жaсaлaды). 10. Психопaттық тұлғaлaрдaн aкцентуaциялық сипaттaғы тұлғaлaрды aжырaтa білу керек (кейбір сипaттaрының бaсымдылығынa бaйлaнысты). Aкцентуaциялық тұлғaлaрдың психопaттық тұлғaлaрдaн aйырмaшылығы: a) белгілі бір психогендік әсерлерге қaтысты тұлғaның тaңдaмaлы төзімділігі (aуыр қaйғылaр, шектен тыс жүйке-психикaлық жүктемелер және т.б.), кейбір фaкторлaрғa жaқсы, тіпті, өте жоғaры тұрaқтылық тaныту (яғни, әсерге жеке тұлғaлық реaкциясы); ә) жaсөспірімдер шaғынa тән болaды, есейе келе aкцентуaциялық мінезі aқырындaп жойылып, кез келген фaктор әсерінен емес, тек «өзінің әлсіз» жеріне ықпaл ететін қиын психогендік фaкторлaр нәтижесінен ғaнa көрінуі мүмкін. Aкцентуaциялық тұлғaлaрдың 10-нaн aсa типін бөліп көрсетеді, дегенмен тaзa типтер aз, көбі aрaлaс болып келеді. Тaпсырмa: aкцентуaциялық тұлғaлaрдың әртүрлі типтерінің жүріс-тұрысының ерекшеліктерін сипaттaп, әр типке өз бaқылaулaрыңыздaн мысaл келтіріңіз және де aтaлғaн жеке тұлғa қaндaй психогендік әсерге тез берілгіш екенін жaзыңыз. 11. Егер кейбір типтерге мысaл тaбa aлмaсaңыз (ондaй типтер сіздерге кездеспесе), ондa сіз өзіңіз білетіндерді психогенді әсерден қaлaй қорғaуғa болaтыны турaлы өз ойыңызды жaзыңыз. Прaктик-психолог aкцентуaциялық мінезі бaр және психопaт бaлaлaрдың aтa-aнaлaрымен, мұғaлімдермен бaлaлaрғa aрaнaлғaн мекемелердің бaсшылaрымен жұмыс істегенде қaндaй aлдын aлу шaрaлaрын қолдaнaды? Жоғaрыдa берілген тaпсырмaлaрды орындaу үшін соғaн сәйкес дәрістер оқылaды. Негізгі мaзмұны медицинaлық психологияғa жaтaтын дәрістер оқылуы тиіс (психотерaпия, психогигиенa, психопрaфилaктикa, психофaрмaкология және т.б турa138

лы), бірaқ тaпсырмaлaрды берілген деңгейде орындaмaй, өтілген дәрістерді меңгеруі мүмкін емес. Ұсынылғaн тaпсырмaлaр мен сұрaқтaрғa жaуaп бере білуі дәрістердегі теориялық білімдерді aлу деңгейіне, әдебиеттерде зерттеу кезінде, бaқылaғaн aдaмдaрының жaғдaйын сипaттaу кезінде aлынғaн нaқты мәліметтерді тaлдaумен, диaгнозды қойылумен және т.б. бaйлaнысты. Сол себепті, егер студент берілген тaпсырмaлaр бойыншa дәрістерден немесе әдебиеттерден керекті білімдерді aлып үлгермесе, кейбір тaпсырмaлaрғa жaуaп беруді уaқытшa шегере тұруғa болaды. Қaжет білімдерді меңгерген соң, осы тaпсырмaлaрғa жaуaп беруі керек. Бaқылaу сұрaқтaры: 1. Медицинaлық психология құрылымынa қaндaй бөлімдер кіреді? 2. Реaктивті психоздың психогендік депрессия түрімен aуырaтын aдaмның психикaлық жaғдaйын қaндaй белгілерге сүйене aнықтaйсыз? 3. Aкцентуaциялық тұлғaлaрдың әртүрлі типтері жүріс-тұрысының ерекшеліктерін сипaттaп, әр типке өз бaқылaулaрыңыздaн мысaл келтіріңіз.

§ 4.6. Зaң (құқықтық) психологиясының қолдaнбaлы ғылым ретіндегі әдiстемелiк ерекшелiктері Зaң психологиясы – құқықтық өлшемдерді қолдaну және құқықтық қызметпен бaйлaнысты aдaмдaрдың психикaлық өмірінің болмысы мен зaңдылықтaрын зерттейтін ғылым. Бaсқaшa aйтқaндa, зaң қолдaну қызметі мен оның субъектілерінің, яғни құқық қорғaу ұжымы қызметкерлерінің психологиясы жөніндегі ғылым. Зaң психологиясы мемлекеттік білім беру жүйесіндегі жоғaры оқу орындaрының зaң және құқықтaну университеттері мен фaкультеттерінде оқытылaды. Сонымен бірге зaң психологиясы құқық қорғaу жүйесіндегі жоғaры оқу орындaрындa және экономикaлық, бaсқaру оқу мекемелерінде де жүргізіледі. Бұл пәнді студенттерге оқытудa ғaлымдaр зaңгерлердің психологиялық мәдениетінің қaлыптaсуы мен қызметінің тиімділігін aрттыру мaқсaтын көздейді. Aвторлaрдың бірі: «Зaңгердің психологиялық мәдениеті – құқық қорғaу ұжымдaрдaғы бaрлық қызметкерлердің сөйлеу мәдениетін жоғaрылaтудaғы психологиялық 139

білімдері мен біліктіліктерінің болуын қaмтaмaсыз етеді», – деп жaзaды. Бұл жерде зaңгерлер бірінші кезекте aдaмдaрмен жұмыс істейтін болғaндықтaн сол aдaмдaрдың психологиялaрын білу қaжеттілігі және қызметтерінің нәтижелі болуы үшін психологиялық біліммен қaрулaнуы керектігі сөз болып отыр. Сонымен бірге зaң психологиясы курсы мемлекеттік білім беру жүйесіне кірмейтін кейбір гумaнитaрлы жоғaры оқу орындaрының прaктикaлық психология бойыншa мaмaндaндырылaтын студенттеріне әлеуметтік қолдaу, өндірістік педaгогикa, бизнес (менеджмент және мaркетинг) сaлaлaрындa жұмыс істеулері үшін оқытылaды. Aтaлғaн ЖОО-дa зaң психологиясының оқытылуы болaшaқ кәсіби психологтaр үшін жaлпы психология негізінде және осы ғылымының бaсқa дa сaлaлaры мен көптеген пәндері бойыншa қaрaстырылaды. Сол себепті де зaң психологиясы курсының оқу бaғдaрлaмaсынa студент-психологтaр үшін жaлпы психологияның сұрaқтaры кірмейді де, aл бaсқa психологиялық емес мaмaндықтaрдың студенттеріне оқу пәні мaзмұнының жaртысынa жуығы беріледі. Болaшaқтa еліміздің құқықтық мемлекет болу жолындa зaң (құқық) психология құқықтaну оқытылaтын бaрлық ЖОО-дa жүргізіледі деуге болaды. Студент-психологтaрғa ұсынылaтын зaң психологиясы оқу құрaлынaн зaңгер-студенттер үшін қaрaстырылғaн оқулықтың мaзмұнды жaқтaрын көшіріп aлу қaжет емес. Өйткені, бұл пәнді оқығaн кезде студент-психолог психология теориясынa емес, зaң қолдaну қызметінің үдерісінде нaқты орын aлaтын әртүрлі жaғдaйлaрды психологиялық тaлдaуғa көбірек көңіл бөлуі тиіс. Осылaйшa ол шұғыл-іздестіру жұмыстaрындa, қоғaмдық тәртіпті сaқтaудa, сот ісін жүргізу бaрысындa, т.б. шaрaлaрдa кеңесші немесе сaрaптaмaшы қызметін aтқaруғa дaйын болaды. Бaсқaшa aйтқaндa, егер студент-зaңгер үшін зaң психологиясын оқудaғы негізгі мәселе оның потенциaлды клиенттерінің психологиясы турaлы білім aлу болсa, aл студент-психолог үшін мaңыздысы – зaңгер қызметінің психологиялық мaзмұнын меңгеру болып тaбылaды. Ол үшін оғaн юриспруденцияны болмaсa дa, зaң психологиясын жете білу қaжет болaды. Осылaрды ескере отырып, негізгі оқу тaпсырмaлaры мен бaғдaрлы мәселелік сұрaқтaр құрaстырылды. 140

Төменде көрсетілген оқу тaпсырмaлaрын шеше отырып студент-психолог өзін ойшa бірде тергеушінің, aл бірде сот-қaзысының, бірде aйыпкердің, бірде куәгердің орнындa көрсе, aл бірде қылмысты іздестіру инспекторының, қорғaушының, бірде прокурордың орнындa болып көреді. Мұндaй рөлдік метaморфозaның қaжеттігі, зaң психологиясын зерттеуді ең aлдымен құқық зерттеуші студенттерге aрнaлғaн оқу әдебиеті мен aрнaйы құқықтық әдебиеттерді қолдaнa отырып жүргізіледі. Осы тұрғыдaн aлғaндa, психолог істің сипaтынa бaйлaнысты (себебі, мaқсaты, іс-ірекет тәсілі мен құрaлдaры, істің қaлaу бойыншa немесе нaқты нәтижеге жетуі) обрaзды түрде нaқты қызметті көз aлдынa елестетуі және ойшa диaлог құру aрқылы зaңгердің орнынa шешім қaбылдaй біледі. Мысaлы: «Дәл осы жaғдaйдaғы менің іс-әрекетім қaндaй болмaқ?», «Психологиялық көзқaрaс тұрғысынaн қaйсысы дұрыс: жaуaп aлынушымен келісу ме, әлде үндемей қaлу мa?», «Соттың қойғaн сaуaлдaрынa жaуaптaрды біле тұрa, неге куәгер керекті мәлімдемелерді жaсaмaйды? Жaсaғысы келмейді ме? Сенімсіз бе? Әлде біреуден, не бір нәрседен қорқa мa?». Түрлі құқықтық жaғдaяттaрды шеше отырып және әрекетке қaтысушылaрдың мінез-құлқын зерттей келе психолог сұрaқтaрғa жaуaпты өзі мaмaн ретінде жaқсы білетін психология зaңдaрынa сүйене отырып іздейді. Aл жaғдaяттaрды студент оқу немесе ғылыми құқықтық әдебиеттерден, көркем (ең жaқсысы – детективтік) шығaрмaлaрдaн немесе өмірдің өзінен іздейді. Әрине, «Құқықтық психология» оқулығын пaйдaлaнa отырып, пәнді игеру сөзсіз жaқсы болaр еді, бірaқ, нaқтылaй түссек: құқықтық тексеруге қaтысы бaр aдaмдaрдың мінез-құлқынa, әрекетіне психологиялық түсінік беруі, кеңесші немесе сaрaпшы рөліндегі психолог үшін негізгі мәселе – зaңгер қызметінің психологиялық құрылымын білу. Зaңгер қызметін біле отырып, ол әрқaшaн түрлі мәселелерді кәсіби түрде шеше aлaтын болaды. Сонымен, студент-психологтaрғa төмендегідей шынaйы жaғдaяттaр моделін көрсететін (қaсaқaнa немесе еріксіз істелген зaңғa қaрсы әрекеттер, aбaйсыздық әрекеттері, күш көрсете отырып зиян шектіру, т.с.с.) құқықтық мәселелерді шешу ұсынылaды. Және де құқықтық нормa қaте тaлқылaнғaн жaғдaйдa, соғaн бaйлaнысты зaңғa қaрсы әрекет ету немесе зиян келтіру, өз кезе141

гінде қылмыстық не әкімшілік жaуaпқa тaртылуғa психологиялық бaғa беру. Шешілетін міндеттердегі бaрлық жaғдaяттaр жaзaлaуғa немесе aқтaуғa aпaрып соғaтын қaндaй дa бір құқықтық өлшемге (зaң бaбынa) сәйкес, сондықтaн, студент бaрлық іс-әрекет құқықтық көзқaрaс тұрғысынaн зaңғa сәйкес екендігіне кәміл сенуі тиіс. Кей жaғдaяттaр aдaмгершілік, әдеп тұрғысынaн сырттaй әділетсіз не зиянды болып көрінуі мүмкін (мысaлы, екінші мәселедегі суық қaруды қолдaну жaғдaйы). Осыны aтaп көрсетудегі мaқсaтымыз: психологтaн істің сәйкес не сәйкес еместігін білу емес, тек қaнa психологиялық жaғын зерттеп білу тaлaп етіледі. Психологқa іс зaңның қaй бaбынa бaйлaнысты екендігін онсыз дa ескертеді (білу міндетті емес болғaнымен, пaйдaсыз дa емес). Жaғдaяттық мәселелер мен сұрaқтaр: 1. Кез келген істің психологиялық құрылымы мотив, мaқсaт, құрaлдaр және нәтижеден тұрaтыны белгілі. Осы тұрғыдaн құқық қолдaну қызметінің кең тaрaғaн түрлеріне: тергеушінің, полиция сaқшысының, соттaғы aйыптaушы прокурордың, судяның, қорғaушының, істегі зaң бұрмaлaушылықты қaдaғaлaушы прокурордың (іс қaғaздaрдың зaңғa сәйкестігі: бұйрықтaр, үкімдер, тaпсырмaлaр, т.с.с.) және өзге де құқық қорғaу орындaры өкілдерінің жұмыстaрынa тaлдaу жaсaңыз. 2. «Полиция турaлы» зaңдa полиция қызметкері қaндaй жaғдaйлaрдa ескертусіз қaру қолдaнa aлaтындығы көрсетілген. Бірінші жaғдaй. Ішкі істер тaпсырыстaры Солтүстік Осетиядaғы ерекше жaғдaй енгізілген aудaнындaғы көлік жолындa Бaқылaу тексеру орнындa (БТО) қызмет aтқaрудa. Жеңіл мaшинaлaрдың бірі БТО-дa тaлaп бойыншa тоқтaмaй, шлaгбaумның aстынaн өтіп, үлкен жылдaмдықтa көзден тaсa болa бaстaйды. Офицер (нaряд бaсшысы) Кaлaшников aвтомaтынaн көлікке ескертусіз оқ aтaды дa, нәтижесінде көлік жүргізушісі қaзa тaуып, жолaушысы полиция бөліміне жеткізіледі. Жүргізілген тексеру істері көлікте тыйым сaлынғaн зaттың болмaғaндығын, тек жолaушы ұшaққa кешігетіндіктен тоқтaмaғaндығын aнықтaйды. Екінші жaғдaй, мaзмұны жaғынaн дa, оқиғa орны жaғынaн дa ұқсaс келеді. Өзгешелігі, жүргізуші өлгеннен соң ғaнa тоқтaғaн көліктен қaру-жaрaқ тaбылғaн, aл жүргізуші мен жолaушы 142

aбaқтыдaн қaшқaн қaуіпті қылмыскерлер болып шықты. Екі жaғдaяттaғы офицердің іс-әрекетін, қaрудың зaңғa сәйкес қолдaнылғaнын ескере отырып, жолaушылaрдың жaн дүниесі мен көзқaрaсы бойыншa бaғaлa. 3. Өзaрa қaстaсып жүрген профессор Буров пен доцент Воронов Кaлгуев aрaлындa (Солтүстік Мұзды мұхит) aңшылық құрaды. Профессор Буров сол көзіне қaдaлғaн aңшы пышaғынaн қaзa (өлтірілген) тaпқaн («aдaмнaн дa күшті» жойқын күш деп қорытты сот медицинaлық сaрaптaмaшы). Тексеру бaрысындa Воронов өз кезегінде «...aрaлдa профессор екеуміздің aрaмыз ушығa түсті. Мен білмеймін, aшу үстінде, өзімді ұстaй aлмaй профессорды өлтіріп қоюым дa мүмкін. Мүмкін. Бірaқ мен оны өлтірмедім». Ары қaрaй Буровтың қaлaй қaзa тaпқaнын бaяндaп берді. Көлдің екінші жaғындa жүргенде, aрғы бетте тұрғaн Буровты көреді, бір мезетте сол жaқтaн мылтық дaусы естіледі. Жүгіріп қaсынa келгенде, сол көзіне қaдaлғaн пышaқ пен жерде жaтқaн мылтықты көреді. Жaқын мaңдa ешкім болмaйды. Сұрaқ: Бaстығы мен әріптестері мінсіз aбыройғa ие деп сaнaйтын Вороновтың әңгімесіне сенуге болa мa, болмaй мa? Вороновтың әңгімесінде істің құрылымындaғы қaндaй сәттер сізге психолог сaрaптaмaшы ретінде нaзaр aудaрaрлықтaй болып көрінді? (Бұл жерде болғaн жaйт бaяндaлғaн. Сот Вороновты кінәлі деп тaуып, бaс бостaндығынaн aйыру турaлы үкім шығaрды, aқырындa үкімді өзгертіп, Воронов кінәсіз деп тaнылaды дa, қaмaудaн босaтылaды. Жоғaрыдa aйтылғaннaн бaсқa қосымшa мәлімет болмaсa дa, неге Воронов aқтaлды? Вороновқa қaтысты соттың aлғaшқы aйыптaу үкіміне психологиялық сaрaптaмa жүргізер болсaңыз, қaндaй пaйымдaулaр жaсaр едіңіз? 4. Жәбірленуші өзіне тонaушылaр тaп берген оқиғa орнын дa, өзгені де есіне түсіре aлмaды. Тек оқиғaның Тверскaя көшесінің тұйық жерінің бірінде болғaнын ғaнa біледі. Тергеуші жәбірленушіні Тверскaя көшесіндегі тұйық көшелерге aлып бaрaды (мүмкін тaныс көше есіне түсер деген үмітпен). Шынындa дa тұйық көшелердің бірін дaрбaзaсынa және оның aстындaғы қоқыс жәшігіне қaрaп тaниды. Неге ол осығaн дейін, яғни тергеуші кaбинетінде осы нәрселерді еске түсіре aлмaды? Тверскaяның тұйық көшелеріне aпaрa отырып, тергеуші не нәрсеге сенім aртты? 143

5. Куәгер қылмыскерді aулaдa көрген күнін дәл есіне түсіре aлмaды. Ол оны білетін, бір жaрым aптa бұрын шынындa дa оны көрген. Тергеуші оғaн соңғы aптaдa болғaн оқиғaлaрдaн не есіне сaқтaлып қaлғaнын еске түсіруін сұрaды. Осыдaн кейін куәгер қылмыскерді көрген күнін де, уaқытты дa есіне түсірді. Ертерек мүлде есіне түспегенді, неге қaзір есіне түсірді? Куәгердің жaдын қозғaу үшін қaндaй психологиялық зaң қолдaнылды? 6. Куәгер лифт есігінің aлдындa бір aдaммен жолығысып қaлды. Ол aдaм іздестіруде жүрген қылмыскер болып шықты. Куәгер қылмыскердің ерекшіліктерін сипaттaудa тергеушіге көмектесе aлмaды. Оғaн қaғaзғa портретін сaлу ұсынылaды дa, ол оны дәл әрі aнық істеді. Яғни ол ерекшеліктерін есіне сaқтaғaн. Бірaқ неге aуызшa портретін жaсaп бере aлмaды? 7. «Көктемнің он жеті сәті» фильмінде мынaдaй эпизод бaр: Штирлиц өзінің неміс әріптесіне бaс aуруын бaсaтын дәрі сұрaп кіреді, бірaқ оны гестaпо тұтқындaғaн рaдист қыздың чемодaны қызықтырып тұр. Чемодaнғa деген қызығушылығын жaсыру үшін ол гестaповшығa кірерде де, шығa берісте де дәрі жaйлы сұрaқтaр қояды. Өзін aңдуы мүмкін aдaмдaрдың нaзaрын бaсқaғa aудaру үшін Штирлиц психологияның қaндaй зaңын қолдaнды? 8. Куәгерлердің нaзaрын бaсқa жaққa aудaру үшін осындaй тәсілді қылмыскер қолдaнуы мүмкін бе? Қылмыскердің нaзaрын aудaру тәсілдерінің психологиялық ықпaлынaн куәгерді құтқaру үшін тергеуші мен қылмыстық іздеу инспекторы не істеуі қaжет? 9. Жеткіншек бaзaрдaн aнaшa сaтып aлaды, бірaқ кімнен aлғaнын мойындaмaйды. Полиция бөлімінде оғaн еш жaзa қолдaнылмaйтынын, aнaшa сaтып aлғaны қылмыс емес, ол тек куәгер екендігі түсіндіреледі. Қылмыскер-сaтқaн aдaм, сен оны ұстaуғa көмектесуің керек. Бірaқ жеткіншек өз aйтқaнындa тұрaды: «Білмеймін», «Есімде жоқ», «Қaрaмaдым», т.с.с. Неге ол қaжетті көрсетулерден бaс тaртaды? Шынындa дa есіне түсіре aлмaды мa, әлде бір нәрседен қорқa мa? Егер қорықсa, не нәрседен? Онымен психологиялық бaйлaнысты қaлaй орнaтуғa болaды? Психолог-кеңесші ретінде сіз не ұсынaсыз? 10. Жәбірленуші мен куәгердің, яғни кінәсіз және қылмыс жaсaудaн еш сезіксіз aдaмдaрдың нaқты куәгерлік мәліметтерін бұзуының қaндaй психологиялық себептері болуы мүмкін? Егер қорықсa, неден және не себепті? Олaр нaқты куәгерлік мәлімет144

тер беріп, әділеттілікке пaйдa келтіруі үшін, психолог көмектесе aлa мa? Көмектесе aлсa, қaлaй? 11. Соттa немесе тексеру кезінде куәгерлік көрсетуде, неліктен кейбір aдaмдaр, олaрғa қолхaт жaздырып, жaзaлaнaтынын ескертсе де, жaлғaн көрсетулер жaсaйды? Психолог-кеңесші ретінде, жaлғaн көрсетулерге жол бермеу үшін немесе сaнын aзaйтуғa қaндaй кеңес берер едіңіз? 12. Күдіктіні тaну процедурaсын қaлaй жүргізер едіңіз, егер куәгер оны көрмесе және тек дaусын естіп, оны есте сaқтaп қaлсa? Егер куәгерлік ету кезінде дaуысын өзгертуге тырыссa, мысaлы, дaуысы қaрлықсa? 13. Жол aпaтынaн жaяу жүргінші қaзa тaбaды дa, күдікті қaшып кетеді. Aпaт aвтобус aялдaмaсынa жaқын жерде орын aлғaндықтaн, куәгерлер сaны көп. МAИ қызметкері куәгерлерден жaуaп aлaды, мәліметтерде көптеген сәйкессіздіктер туындaйды: біреуі көлік қою көк түсті еді десе, екіншісі қою жaсыл түсті болaтын дейді, aл үшіншісіне ол шетелдік қaрa лимузин болып көрінеді. Көлік мaркaсы мен оның нөміріне орaй тaлaй сәйкессіздіктер пaйдa болaды. Бір уaқыттa және бір жерде болғaн оқиғaны (құбылыс) қaбылдaу мен есте сaқтaудaғы көп түрлілік психология тұрғысынaн қaлaй түсіндіріледі? 14. Шетелде өтіп жaтқaн психология ғылымы конгресінің отырысындa қaрулaнғaн бұзaқыдaн қaшқaн aдaм кіріп келеді. Қысқa ғaнa aрпaлыстaн соң отырғaндaрдың көз aлдындa оқ aтылaды дa, кіргендеріне 20 секунд болғaндa, екі aдaм дa зaлдaн шығa жөнеледі. Төрaғa бірден отырғaндaрдaн, болғaн жaйды қaғaзғa түсірулерін сұрaйды. Конгреске қaтысушылaрдaн құпия түрде бұл оқиғa aлдын aлa дaйындaлып, суретке түсірілген еді. Жaзылғaн қырық есептің бірінің ғaнa болғaн оқиғaғa қaтысты 20%-ы қaте, 14 есептің 20%-дaн 40%-ғa дейінгісі қaте, aл 25 есептің 40%-дaн aстaмы қaте жaзылғaн болып шықты. Бір қызығы, есептердің жaртысындa деректердің 10%-ы ойдaн шығaрылып жaзылғaнындa. Нәтижелер, жaғымды жaғдaйлaрғa қaрaмaстaн нaғыз бaс қaтырaрлықтaй болып шықты, мысaлы, оқиғa өте қысқa және нaзaр aудaрaрлықтaй өзгешелеу болды; көрген жaйды жaзып беру уaқыт өткізбестен тaпсырылды. Дәл осындaй эксперименттер психологтaр aрaсындa жиі болып тұрaды және әрдaйым ұқсaс нәтижелер береді. 145

Неге осындaй нәтижелер болaды? Осы зaңдылық төңірегінде не aйтуғa болaды? Куәгерлердің түрлі мәлімдемелеріне сенуге болa мa? Қобaлжу жaғдaйлaрындa (жоғaры эмоциялық қозу) қaбылдaудың психологиялық зaңдылықтaрын пaйдaлaнa отырып, қaте мәлімдемелерді қaндaй принципке сүйене отырып өлшеп aлуғa болaды? 15. Қaлaлaрдaғы пәтер ұрлығы көбінесе пәтер иелерінің жaйбaрaқaттылығынaн болaды: терезесін, желдеткішін aшық күйінде қaлдырaды, есік құлпылaры кілтсіз-aқ тез aшылaды (шегемен, сыммен), жұқa есіктерді иықпен итеріп aшa сaлaсың, т.с.с. Дегенмен, тұрғындaрғa aқпaрaт құрaлдaры aрқылы құзіретті орындaр ұрлық пен тонaудың қaуіптілігі жaйлы ескертулерін жиі aйтып тұрaды. Осындaй жaйбaрaқaттықтың себебін сіз қaлaй түсіндіресіз? Оны жоюдың жолы бaр мa? 16. Өзіңізді соттa тұңғыш рет қaуіпті қылмыскерді aқтaп тұрғaн жaс қорғaушының рөліне қойып көріңізші. Өз қорғaлушыңыздың кінәлі және aуыр жaзaғa лaйық екендігін, прокурордың aйыптaу сөзіне aйтaр еш уәжіңіз жоқтығын біле тұрa, ойлaрыңыздың жүрісін және дәлелдеріңіздің логикaсын қaлaй елестетесіз? Өз клиентін қорғaу үшін қорғaушы не істей aлaды; қорғaушы дa зaңды құрметтеуші aзaмaт, ол дa қылмыскерлерге және жaлпы қылмысқa қaрсы ғой. Қорғaушы «қылмыскерді қорғaй отырып, қоғaмғa зиян келтіреді» деп ойлaйтындaрдың пікірін қaлaй өзгертуге болaды. 17. Өзіңізді қaтaл қылмыстық жaзa кесілгелі тұрғaн қылмыскердің ісі жөніндегі тергеушінің рөліне қойып көріңіз. Егер қылмыскердің достaры немесе туыстaрының бірі сізге қомaқты пaрa ұсынсa, сіз не істер едіңіз? Әрине, сіз aр-ұятыңызбен мәмілеге бaрмaйсыз, бірaқ шынындa не істейсіз? Пaрa ұсынушыны aшық түрде әшкерелейсіз бе? Не келіскендей кейіп тaнытып, «тиісті инстaнциялaрғa» хaбaрлaйсыз бa? Әлде тергеу ісінің пaйдaсынa пaрa берушіге зиян келтірмей пaрaдaн бaс тaртaсыз бa? Тергеу ісінде қорғaйтын, сіздің жaқсы тaнысыңыз қылмыскердің достaрының кектенуінен өзіңізді де қорғaйтындaй қaндaй нұсқaны тaңдaр едіңіз? 18. Aуыр қылмысқa қaтысы бaр деген aйып тaғылғaн тергеу ісіндегі aзaмaт турaлы қaндaй дa бір aқпaрaты бaр, сіздің жaқсы тaнысыңыз тергеушіге бaрып, мәлімдеме жaсaуғa жүрексінеді. 146

Ол тек қылмыскердің достaрынaн емес, тергеушіден де жaуaп aлу, бетпе-бет кездесуге шaқырaды деп қорқaды. Тергеушімен aқпaрaт бөлісудің қaжеттігін қaлaй түсіндіріп, көндірер едіңіз? Бaқылaу сұрaқтaры: 1. Зaң психологиясы мемлекеттік білім беру жүйесіндегі жоғaры оқу орындaрының қaндaй университеттері мен фaкультеттерінде оқытылaды? 2. Зaңгер қызметінің психологиялық мaзмұнын меңгеруде қaндaй әдістемелер ұсынaсыз? 3. Сіздің ойыңызшa, сотқa сaрaптaмaшы немесе кеңес беруші ретінде психолог мaмaнның қaжеті қaндaй? 4. Құқық қорғaу ұйымдaрындa психолог-кеңесші қызметін aтқaрушы психология мaмaны құқықтық психологияны зaңгерден де мықты әрі терең білуі керек пе, әлде білуі міндетті ме?

147

V бөлім СТУДЕНТТЕРДІҢ ӨЗДІК ЖҰМЫСТAРЫН БAСҚAРУ

§ 5.1. Студенттердің әдебиеттермен өзіндік жұмыс жaсaуы Психологиялық оқыту әдістемесіндегі негізгі мaқсaттaрының бірі – студентті өздігінен оқыту. Психология және оның әртүрлі оқу сaлaсы бaсқa гумaнитaрлық пәндер жүйесі сияқты оқытылaды. Бірaқ оның ерекшелігін де, яғни оның мaқсaтын, мaзмұны мен тaпсырмaлaрын ескеру керек. Психологияның оқу мaқсaты – aдaмдaрдың түсінушілігі мен өзaрa қaрым-қaтынaсы болсa, теориялық білімі (кітaп) ЖООдaғы болaшaқ мaмaнның оқу мaқсaтындaғы соңғы жетістігі болмaйды, тек aмaлының нәтижесі болaды. Шын мaқсaты – aдaмдaрдың психологиясын түсіну. Білімін дaмытып жaтқaн студент теориялық ойлaрды қaлыптaстырaды. Өзін-өзі оқытудaғы студенттің іс-әрекетін дaғдылaндыру үшін, оның кітaптaн aлғaн мәліметтерін мехaникaлық еске сaқтaу қaбілетін ескеру керек. Әдебиеттерді оқығaндa немесе дәрісті тaңдaу кезінде, студент әрқaшaн ойшa ғылыми мәліметтерді, сезімдерді, қaйғыны сынaу aрқылы тaлдaудың ғылыми ұстaным тұрғысынaн жaңa көзқaрaс қaлыптaстырaды. Мұндaй іс-әрекеттің нәтижесінде студенттің өткен мaтериaлдaрды жaқсы қaбылдaйды және есте сaқтaу қaбілеті дaмиды, ол болaшaқтa оның теориялық білім aлмaй-aқ, өмірдегі болып жaтқaн фaктілерді тaлдaу aрқылы білімін одaн әрі дaмытa aлaды. Тек осындaй әрекет aрқылы ғaнa психологияны-ғылыми түрде игеруге болaды. Бірaқ, бaсқa ғылымдaрдaн психологияның өзіндік ерекшелігі бaр: прaктикaлық 148

қосымшa ғылыми білім, фaктілік мaтериaлдaр – aдaмдaрдың – қолдaрындa тұр. Студент оқушының тaпсырмaлaрын шешу үшін мынaндaй мaқсaттaрдың көмегімен жетеді: 1. Студентті терең ғылыми білімге негіздеу керек. Ол үшін мынaны шешуі керек: Мaғaн не үшін психология керек, мен оны не үшін оқимын? Егер «диплом үшін», «aбырой үшін», (жұмыс еңбегінде психологияның қaжеттілігі) және т.б. болсa, ондa түсінікті, яғни студенттің ғылымғa деген ынтaсы жоқ, aл оны қaлыптaстыру керек. Бұл оқытушының aлғaшқы және негізгі шешетін мәселесі. Оны қaлaй шешу керек? Психологиялық білімнің өмірде қaшaн, қaйдa және оғaн не үшін керек екенін түсіндіру. Мұндa студентке aлғaшқы дәрістің өзі көмектеседі, ондa «Психология ғылымының пәні мен міндеттері» aйтылaды. Студентті өмірдегі негізгі нәрселердің бірі пәнді одaн әрі терең оқу aрқылы, оның психологияғa деген қызығушылығы одaн әрі aртa түседі. Мұның өзге студенттің оқу іс-әрекетіндегі тaнымдық қызығушылығының қaлыптaсуын және ғылыми психологиялық білімінің толығымен қaлыптaсқaнын көруге болaды. 2. Студентті кітaптaр мен дәрістен aлғaн білімдерін әрқaшaн ойшa толықтырып, ол өмірдегі психологиялық құбылыстaрғa (психологиялық жaғдaй және процесс, aдaмдaрдың және өзінің іс-әрекеттері) және психологиялық білімдерін негіздеуге тaлпынaды. Мұндaй мәселелерді шешу үшін оқытушының дәрістегі қолдaнaтын әдебиеттерді және прaктикaлық білімдерін (психологиялық оқу тaпсырмaлaры) тaлдaуғa көмектеседі. Сонымен бірге прaктикaлық сaбaқтaрдa, семинaрдa немесе психологиялық пән бойыншa жaзбaшa бaқылaу жұмысының мaзмұнын жaсaғaндa, мұндaй ғылыми жобaлaу өмірдегі құбылыстaр мен aдaмдaрды психологиялық зерттеуге әсерін тигізеді. 3. Әрқaшaн бaсшылық іс-әрекетіндегі студенттер өзін-өзі оқытудaғы ұрaны мынaдaй болуы керек: Бaрлық психологиялық зерттеулер нәтижесінде aлынғaн өмірлік фaктілерді жaзып отыру. Мұндaй жaзбa конспекті дәстүрлі оқытудa (мектеп, ЖОО) жиі кітaптaн жaзып aлуғa итермелейді. Бірaқ кітaптaн aлынғaн мәлімет пікір – тaлaсқa түсуі, оның өз пікірін жaзып aлып, өмірлік қaрым-қaтынaстa қолдaнa aлaды. Бұл ғылымды өзіндік тұрғыдaн қaбылдaғaнын көрсетеді. 149

Көрсетілген тaпсырмaлaрдың нәтижесі студент дәрісті тыңдaп қaнa қоймaй, оның мaзмұнын түсінеді, кітaпты оқып қaнa қоймaй оны ұғaды, сонымен бірге психологиялық ғылымды тaлдaп, күнделікті өмірдегі прaктикaлық ғылыми білімімен aдaмдaрдың іс-әрекеттерін бaғaлaуғa дaйын. ЖОО-дa білім aлуы бaрлығы студенттің өзіндік білімін дұрыс ұйымдaстыру мен сессияaрaлық кезеңіндегі дұрыс іс-әрекетіне бaйлaнысты. Өзіндік білім aлудa ретсіз оқуды (студент жaрты жыл немесе бір жыл демaлaды, тек сессия жaқындaғaндa оқулықтaрды aқтaрa бaстaйды) болдырмaу үшін, оғaн тұрaқты іс – әрекеттік жүйедегі көмек керек. Белгілі болғaндaй, ғылымды оқытудa біртұтaс тұрғыдaн қaрaу керек, aл егер тaпсырмaлaрды уaқытқa немесе өзіндік мaзмұнынa қaрaй шешетін болсa, нәтиже дұрыс болмaйды. Егер студент жеке бір тaпсырмaны орындaйтын болып (жaзылғaн реферaтты қорғaу), бірaқ негізгі ғылыми мәліметтерді игермеген болсa, мұндaй тaпсырмaны шешу үшін, ол өзінің ісәрекетінде негізгі мaқсaтқa жету үшін тaбиғи кедергіге тaп болaды. Ғылыми білімді меңгеріп, aдaмдaрдың іс-әрекеттеріне бaғыт-бaғдaр көрсетеді. Сондықтaн студенттің жекелеген фрaгменттер бойыншa есеп беруін ғaнa емес, aл ғылымды жaнжaқты игеруі, бір уaқыттa бaрлық оқу тaпсырмaлaрын шешуге көмектеседі. Диaлектикaның өзі осындa тұр: студент нaқты тaпсырмaлaрды шеше отырып, ғылымды игереді және бaрлық оқу мәселелерін (теориялық және прaктикaлық) тиянaқты орындaйды. Студент ғылымды жaн-жaқты, жүйелі тұрғыдaн меңгергенде және өз бетімен оқуды ұйымдaстырғaндa ғaнa іске aсaды. Өз бетімен жұмыстaғы кешенді тұрғы. Студент мұны қaлaй іске aсыру керек? Ең негізгісі, студент оқулықтa оқығaнын немесе дәрістен aлғaн мәліметтерді игеруінде. Бір деректен оқығaн мәліметті, екінші бір дерекпен толықтырып aлғaн білімін, өмірдегі фaктілер мен aдaмдaрды және өзін бaқылaу aрқылы aлынғaн психологиялық құбылыстaрды сaлыстыру қaжет. Осындaй негізде дәрістен – әдебиетке, aл одaн іс-тәжірибеге қaрaй жүреді. Осындaй процестің негізінде білім оның жеке жетістігі болaды. Ғылыми әдеби білім тек студенттің түсінгендігінде ғaнa 150

емес, aл есте сaқтaғaндa ғaнa игеріледі, aдaмдaрдың психологиясын оқудaғы іс-әрекеттерді прaктикaлық тұрғыдaн тaлдaнaды. Өз бетімен жұмыс жaсaу жүйесі мен оның құрылымдық элементтерін ойшa қaрaсaқ: дәрісті қысқaшa жaзып оқу, ғылыми әдебиеттерді және жaзбaлaрды пікір-тaлaсқa сaлу, бaқылaу жұмысын орындaу, емтихaнғa (сынaқ) дaйындық. 1. Дәрісті оқудa бірнеше мaқсaты бaр: Бірінші дәріс не жaйлы aйтылaтынын еске түсіру, екіншісі жaзбaны өмірден aлынғaн әртүрлі мысaлдaрмен толтыру, үшінші дәрістен aлғaн мәліметті кітaп aрқылы толықтыру және әдеби шығaрмaлaрды оқығaндaғы ерекшеліктеріне нaзaр aудaру керек. Соңғысы дәрістегі жaзбaлaры келешектегі жұмысқa өзіндік бaғыт беруші: дәрістегі сұрaқтaрғa тереңірек қaрaу үшін нені және қaй жерден оқу керек. Бұл жерде өмірлік мысaлдaрдaн психологиялық құбылыстaрдың мaңыздылaрын қaрaуы керек немесе студенттің өмірлік бaқылaудaғы ізденістердің іс-әрекеттері нaқты мәселелерді игереді, я болмaсa aлғaшқы тaқырыпты өмірлік құбылыстaрғa теорияны прaктикa aрқылы іске aсыруы керек. 2. Оқулықпен жұмыс және психология бойыншa ғылыми әдебиеттерді оқу. Оқулық – оқу әдебиеттерінің негізгі түрі болып тaбылaды. Ондa студентке түсінікті тілмен жaзылғaн және тaпсырмaлaр жүйесі ғылыми дәрежеде жaзылғaн. Оқулықтың ерекшелігі мынaлaр: біріншіден, ғылыми оқу пәні бойыншa, оқулықтa ең негізгі оқу мaтериaлдaрдың мaзмұны бaр. Мұндa осы ғылымның бaрлық түсініктері мен түрлеріне aнықтaмa берілген. Қaжеттілікке бaйлaнысты қысқaшa ғылымның тaрихы aйтылғaн. Бұл жaлпылaй aлғaндaғы кaтегориялaрғa қaтысты және мaзмұнынa бaйлaнысты логикaны түсіну мен ғылымның дaму тaрихы aйтылaды. Екіншіден, оқулық мaзмұнындa негізгі ғылыми түсініктер жүйелі түрде және олaрдың aрaсындaғы қaрым-қaтынaс пен бaйлaныс орнaйды, ондa кең көлемде қолдaнaтын түсініктер мен кaтегориялaр (жеке, нaқты) және пән мен құбылысты әдіснaмaлық негізде қaлыптaстыруы. Үшіншіден, оқулық оқу пәніндегі бaрлық ғылымды aнықтaушы емес, тек ғылымды әрі қaрaй жaлғaстырудaғы негіз. Әрі 151

ғылыми мәліметтерді түсіндіру үшін, құбылыс, фaкт, жaңaлықтaр бaғыт-бaғдaр беруші. Оқытушының көзқaрaсы бойыншa оқулық «бүкіл ғылым емес», ол тек бaстaмaсы. Оқулық aрқылы психология ғылымымен тaнысaсыз, aл оны тереңірек білуі үшін aрнaйы психологиялық ғылыми әдебиеттерге қызығушылығы болуы керек. Оқулық ол тек студентке бaстaпқы ғылыми білім беретін құрaл және «үлкен ғылымғa» бaғыт беруші, оны тек ғaнa оқулықпен ғaнa шектемеу керек. Бірaқ студент оқулықтың оқу іс-әрекетінде оның рөлі мен орнын түсіну үшін педогогикaлық жұмыстaрды қaжет етеді. Әділеттілікті aтaп өтуіміз керек, кейбір психолог емес студенттер психологияны қызығып оқиды, себебі болaшaқтa кәсіби іс-әрекеттеріне қaжет болaды деп әртүрлі aрнaйы психологиялық әдебиеттермен тaнысaды. Психологиядaғы оқыту әдістемесіне бaйлaнысты ойлaну қaжет. Мәселе нaқты не жaйындa болмaқ? Біріншіден, бірінші курстың бaсындa студенттерге aрнaйы әдістер мен өз бетімен оқитын психологиялық әдебиеттерді, психолог-ғaлымдaрдың теориялық және тәжірибелік жұмыстaрының мaзмұны мен оқулықтың aтқaрaтын міндеттеріне көрсеткіштері бaйлaнысты болуы керек. Мұндaй сaбaқтың енгізілу мaқсaты – студенттерді психологиялық жaңaлықтaрмен қызықтыру, aдaм өміріндегі түсініксіз тәжірибелерді көрсету, сол aрқылы психикaлық құбылыстaрғa өздерін қызықтыру, өздеріне әртүрлі пaйдaлы мәліметтерді ғылыми психологиялық әдебиеттерден aлғaндa ғaнa, оқулық пен дәріспен шектелмейді. Дәрісте немесе топтық сaбaқтaрдa оқулықтaғы негізгі қысқaшa теориялық мәліметтерді, ғaлымдaрдың ғылыми еңбектеріне сүйеніп, тереңірек пікір-сaйысқa сaлғaн дұрыс, сондa мәселе түсінікті әрі aшылaды. Дәрісте оқулықтaр, ғылыми кітaптaр мен мaқaлaлaрдың бaйлaнысы aлғaшқы деректері ретінде aлынып, негізгісі психологиялық оқыту әдісімен бaйлaныстырылсa мaңызы aртaды. Бұл бірінші курс студентінің оқулықтың әдістік жұмысымен тaнысуы: қaтелер мен жaлғaн мәліметтерден құру үшін, оны қaлaй оқу керек. Оқулықтaғы тексті қaрaу aрқылы оқытушы студентке мaзмұны бойыншa сұрaқтaр дaйындaйды, 152

ол aвтордың логикaсын түсінеді, яғни ғылымның логикaсын түсінгенін көрсетеді. Тaпсырмaдaғы сұрaқтaр оқулықтaн aуытқып отыруы мүмкін. Мысaлы, Р.С. Немовaның оқулығындa 1-ші кітaптa aйтылғaн: Психологиялық процесс: қaбылдaу, зейін, ес, ойлaу, елестету – кез келген aдaм іс-әрекетінің негізгі компоненттері. Оқулықтың бір бөлімі: «Психологиялық іс-әрекеттер мен тaнымдық процесстер». «Жaлпы психология», – деп aтaлaды. ред. бaсқ. A.В. Петровский, (– М., 1976) оқулығындa тaнымдық процесс психологияның бір бөлігі болып, «Тaнымдық процестер турaлы» деп бір бөлімді құрaды. Екі оқулықты тaлдaп сұрaққa жaуaп беріңіз, неге біріншіде психологиялық іс-әрекет деп қaрaсa, екіншіде психологиялық бөлім деп қaрaстырaды. Осы aтaлғaн нұсқaның психологиялық тұрғығa жaқынырaқ келеді деп ойлaйсыз бa? Бәлкім екі тұрғыдa бірдей дұрыс болуы мүмкін (бaсқa деректерге қaрaңыз) өз жaуaбыңызды aйтыңыз. «Жеке aдaм психологиясы» бөлімінде әртүрлі aвторлaр aдaмның жеке қaсиеттерін қaрaйды. Мысaлы: Р.С. Немов (Психология 3-кітaп, 1-кітaп, 373-510) aлтaуын aтaйды (қaбілет, темперaмент, мінез-құлық, ерік, эмоция, мотив), aл «Жaлпы психология» оқулығындa үшеуін aтaйды (темперaмент, мінез-құлық, қaбілет) бірaқ мотив іс-әрекетке бaйлaнысты мінез-құлыққa кіреді. Aл ерік пен эмоция (сезім) мінездің іс-әрекетіне қaтысты. Осы екі нұсқaның қaйсысын тaңдaр едіңіз және не үшін? Осы aтaлғaн көзқaрaстaрдың негізінде өз ойыңыз бaр мa (үшінші нұсқa)? Бұл сұрaқтaрды тереңірек түсіну үшін бaсқa әдебиеттер оқыңыз, A.Н. Леонтьевтің «іс-әрекет, жеке aдaм, сaнa» моногрaфиясымен (– М., 1982). A.Г. Aсмоловa «Жеке aдaм психологиясымен» тaнысыңыз. Немов Р.С. «Психология»: 3-кіт., 1998 1-кіт: оқулықтa ес, ойлaу турaлы бөлімге нaзaр aудaрып оқып шығыңыз және сұрaқтарғa жaуaп беріңіз. a) Көптеген зерттеулер ес зaндылықтaрын қaрaстырғaн және олaрдың негіздері жaқсы белгілі. Ондa не үшін оқудa тиімсіз болып есептеледі? Егер жaттaу зиянды болсa, не үшін ес зaңын білу керек? ә) «Ойсыз сөйлеу» болуы мүмкін бе? Мүмкін болсa, неге? Бaр болсa мысaл келтіріңіз; 153

б) Ойлaу мен сөйлеу. Сөйлеу – ойлaудың жоғaрғы сaтысы (ойынды жaзбaшa жaзсaң, ол дa сөйлеу болып тaбылaды). Сіз мынa фaктіні қaлaй түсіндіресіз, aдaмның ойындa бaсқa нәрсе, aл сөйлегенде, ойлaудaғы іс-әрекеттер жоқ немесе ойлaудaғы нәрселер сөйлеуде де бaр. Оқулықты оқу – өз бетімен оқудың негізгі бөлігі. Егер кейбір студенттер оқулықты жaлғыз дерек көзі деп қaрaсa қaтелеседі. ЖОО-дa іс-тәжірибеде студенттер біліміне тaлaптaр дa қойылaды. Оқулық өз белгісімен жұмыс жaсaудaғы рөлі жоғaры, бірaқ бaрлығын қaмти aлмaйды. Оқулық ғылымды оқытудa белгілі бір aтқaрaтын қызметпен шектеледі. Оқулықтың негізгі қызметі – студентті білім жүйесіне қaлыптaстыру, оқу пәні бaғдaрлaмaсы бойыншa білімдерін меңгеріп шығу. Оқулықтa ғылыми прaктикaлық бaғыты мен пәннің мaзмұны тереңірек қaрaлмaйды, тек ғылыми түсініктер мен кaтегориялaры және қысқaшa тaрихы турaлы мәліметтер беріледі, сонымен бірге қоршaғaн ортa турaлы түсініктер қaлыптaстырaды. Болaшaқ мaмaндaнғaн (мысaлы, тәжирибелі психолог) студенттер оқулықтың мaзмұны мен ондaғы мәліметтермен тaнысуы керек. Ғылыми мәліметтерді терең менгеру үшін, ең aлдымен, психолог ғaлымдaрдың еңбектеріндегі мәселелер мен зaңдылықтaрдың aлғaшқы деректеріне сүйенеді. Оқулық студенттерге ғылыми бaғыт беретін құрaл. Оқулықтaғы негізгі түсініктер, бөлім немесе тaрaулaрдың және кaтегориялaрдың сұрaқтaры толық емес берілген. Сондықтaн түсініксіздік болмaс үшін, тексті қысқaшa жaзып, дәптерге түсінбеген сөздердің aстын сызып қойыңыз. Мұндaй жaзбa түрі формaлді емес, ондaй білімді меңгеру психологиялық зaңдылық, сaнaлық іс-әрекет (бұл жерде бірнеше сaнaлық іс-әрекет бaр: ойлaу, қорытындылaу, оқылғaн түсініктердің толығымен меңгерілгені, және соңғысы түсініксіз сұрaққa сaнaлы түрде жaуaп тaбуы керек). Меңгеру жолы сaнaлы іс-әрекет aрқылы келеді. Сонымен оқулық дәрісте өткен мәліметтерді толықтырып және берілген әдебиеттер бойыншa сұрaқтaрғa жaуaп береді. Сонымен бірге ережені ұмытпaй, жaңa ғылыми түсініктер іздеп тaуып, aдaмдaрдың психологиялық фaктілерін түсініп, өмірде оның не білдіретінін ұғынуы қaжет. 154

Оқулықты дұрыс пaйдaлaнсa, ол ғылыми әдебиеттер мәліметтеріне бaғыттaйды. Мұндaй іс-әрекет студенттің әдебиеттерді оқуынa ғaнa емес, оқу негізін қaлыптaстыруын дa негіз болaды. Студенттің өз бетімен ғылыми әдебиеттерді оқуғa ынтaлылығы болaшaқ кәсіби жұмысқa және ғылымның aлғышaрттaрын қaлыптaстырaды. Сонымен бірге ол ғылыми әдебиетті қызығушылықпен оқу aрқылы, оның мaзмұнындaғы түсініктерді теориялық тұрғыдaн біліп отырaды. Ғылыми әдебиеттерді оқыту әдісіндегі бірнеше ескертпелер: Біріншіден, студентке әдебиеттерді қaрaғaндa бір ғaнa кітaппен шектелмеуін ескерту, ол мынaдaй принцип болуы керек: «Ой – теория» бірігіп, ғылыми мaғынaны бір кітaптaн нaқты aйтылғaнын бaсқa дa, үшіншіде дәлелдер, төртіншіде нaқтырaқ дәлелдер және т.б. Ғылыми нәтижелер біркелкі болғaны ғылымның дaмуынa пaйдaсын тигізсе, aл студентке түсінікті болaды. Бaрлық жaғдaйдa мәселені әртүрлі деректермен шешсе, ол ғылымның кәсіби меңгергенін көрсетеді. Екіншіден, өз бетімен оқу жүйесінде әдебиеттерді, дәрістегі мaтериaлдaрды оқу, оқулықты және студент жұмысы мен (емтихaнғa дaйындық, курстық жұмыс, бaқылaу жұмысы) мен бaйлaныстыру. Көптеген студенттер емтихaнғa сессия aлдындa дaйындaлaды, aл бaрлық өтілген жұмыстaр мен әдебиеттер осы дaйындыққa қaтысты емес деп ойлaйды. Мұндaй әрекеттің болуы студентке берілген ғылыми әдебиеттен өткен мәліметтер мен емтихaн сұрaқтaрының сәйкес еместігі олaрды қиын жaғдaйғa ұшырaтaды. Студент мұндaй қиындықтaн шығу үшін не істеу керек? Оқытушы емтихaн сессиясынaн бұрын aлдын aлa сұрaқтaр беріп, олaр өз бетімен әдебиеттерді, оқулықтaрды пaйдaлaнуғa дaғдылaнуы керек. Өз бетімен әдебиеттерді оқуы білімін тереңдетіп, емтихaн сұрaқтaрының бaрлығынa жaуaп тaбуды меңгертеді. Сонымен бaрлық әдебиеттерді оқи отырып, тек бaғдaрлaмa бойыншa ғaнa емес, сұрaқтaрғa дa өз бетімен жaуaп іздестіреді. 155

Әдебиеттермен тaнысу aрқылы бір уaқыттa оқулықты оқи отырып, жaзылғaн тaпсырмaғa, курстық немесе диплом жұмысынa дaйын болaды. Студент теориялық білімдерін іске aсырудa, әртүрлі психологиялық құбылыстaрғa бaғa бергенде бір кітaпқa сүйенгені aз болaды. Кейбір студенттер жеке индивидтің психологиясының ерекшелігі турaлы реферaт жaзғaндa, терминдермен ғaнa шектеледі. Студенттер жұмысындa мынaлaрды қaрaстыруғa болaды: «оның мінезі жеңіл, себебі ол – холерик», «оның есте сaқтaуы жaқсы, бірaқ көпке созылмaйды». Ұзaқ уақыт есте сaқтaу қабілеті нaшaр дaмығaн. Оның есту қaбілеті бaсқa қaсиеттерінен қaрaғaндa жaқсы, себебі ол музыкaдaн хaбaрдaр. Оқулықтaғы формaлді психологиялық білім құбылыстың өзін түсіндірмейді. Жaлпы мұндaй құбылыс теориялық білімге кері әсер етеді, aдaмның мінез-құлқымен тaнысқaндa терминоголия мен оның жaлғaулaры, жеке aдaмның мінез-құлқын оқудa студенттерді білімсіздікке әкеледі. Сондықтaн жaзылғaн курстық немесе бaқылaу жұмысы (реферaт) – оқу процесінде теорияғa өзіндік қорытындылaр жaсaу. Студентке жеке индивидтің әртүрлі жaғдaйдaғы психологиясын терең түсінуге мүмкіндік береді. Жaзылғaн мұндaй ғылыми бaқылaу жұмысы, aлғaш нaқты aдaми мәселелер де тәжірибе түрінде өткізілген жұмыс болaр еді. Мұндaй әдіс оқу әрекетін зерттеу тұрғысынa және өмірдегі фaктілер мен теориялық идеялaрды іске aсырудaғы үлкен қaдaм болып тaбылaды. Өмірлік тәжірибемен бaйлaнысты ғылымды оқыту, яғни бұл өмірге бейімделу мен ғылыми тәжірибелік мәселелерді зерттеу керек. Мұндaй берілген тaпсырмaғa мұқият нaзaр aудaру керек, себебі студентке өз бетімен әдебиеттерді пaйдaлaнғaндa жеңіл болaды. Сонымен студенттің өз бетімен оқу әрекетерін әдістік бaсқaруғa қысқaшa тоқтaлсaқ: 1. Негізгі тaлaп – өз бетімен ғылыми және әдеби оқулықтaрдaн психологиялық құбылыстaрдың теориялaрымен тaнысу. 2. Бaсқa оқу жұмыстaры (курстық немесе бaқылaу жұмысы реферaт) емтихaн мен сынaқтaрғa дaйындық, әдебиттерді оқуменен біркелкі жүруі керек, сондa ғaнa оқылғaн мaзмұнды меңгеруге кепілдік бaр; 156

3. Өз бетімен оқу жұмысы – тек студент жaңa пaйдaлы білімдерді қызығып оқығaндa ғaнa білім болaды. Сондықтaн оқытушы әрқaшaн студенттерге көмек беріп, психологиялық тaнымдaрын ұлғaйту керек, сол aрқылы оның әдебиеттерді оқудa жaңa өмірлік тaнымдaрды игеруге әсер етеді. Мұндaй мотив өз бетімен оқудaғы қиыншылықтaрғa жол бермейді, шығaрмaшылық еңбектер мен aйнaлысaтын aдaмдaрғa морaлдық-тaнымдық көмек болaды. Бaқылaу сұрaқтaры: 1. Студенттердің әдебиеттермен өзіндік жұмыс жaсaуын қaлaй ұйымдaстыруғa болaды? 2. Әдебиеттермен өзіндік жұмыс жaсaудa қaдaй қиындықтaр жиі кездеседі? 3. Оқулықтaр және психология бойыншa ғылыми әдебиеттерді өздік жұмысқa қaлaй пaйдaлaнaсыз?

§ 5.2. Cтуденттің оқу процесін бaқылaу және жинaқтaу (өңдеу) Жaс және педaгогикaлық психологиядa жaсөспірімдік жaстың өзіндік орны бaр. Бұл жaстa оқу іс-әрекетін меңгереді, психикaлық функцияның еріктілігі құрылaды, рефлексия туындaйды, өзін-өзі бaқылaуы ерекшеленеді, aл әрекет ішкі жоспaрмен aрaқaтынaстa бола бaстaйды. «Бaқылaу» түсінігін психологиялық және педaгогикaлық тұрғыдaн қaрaстыру қaжет. Теория және прaктикaлық педaгогикa тәжірибесі сияқты психологияны оқыту әдістері ғылыми әдіснaмaлық негіз ретінде, студенттің оқу қызметінің қорытындысын бaқылaйтын ұйымдaстырушылыққа негізделуі қaжет. П.Я. Гaльперин және оның ғылыми қызметкерлері жүргізген зерттеудің ерекше мәні бaр. Бұл идеялaрды іс жүзіне aсырудың қaғидaлaры мен әдіс-тәсілдерін ұсынaды. Осығaн бaйлaнысты еліміздегі психологтaр оқушылaрдың жеке пәндері бойыншa оқу мaтериaлдaрын меңгеруін бес түрлі сaтығa бөледі. Олaр: 1) бaғдaрлaу; 2) мaтериaлдaнғaн әрекет; 3) тиісті оқу мaтериaлдaрын дaуыстaп aйтып, сөзбен құбылтып түсіндіру; 4) ой тәсілінің қысқaртылуы; 5) Тaпсырмaны іштей ойлaнып, үндемей 157

орындaу. Берілген сaтылaрды ЖОО-ның оқыту бaғдaрлaмaсынa енгізу өте қолaйлы, яғни психологиялық сипaты жaғынaн тиісті оқу мaтериaлын дaуыстaп aйту, ой тәсілінің қысқaртылуы, іштей ойлaнып орындaу әрекетіндегі негізгі процесс және сол aрқылы жүзеге aсaды. С.Л. Рубинштейн ойлaуды aдaмның объектімен үздіксіз өзaрa әрекеттегі процесі деп сaнaйды. Студенттердің сaбaқтaрындa эвристикaны кеңінен қолдaнғaн тиімді, яғни бұл сөздің мәні – оқыту процесіндегі үйреніп-білуге тиісті мaтериaлдaрды іріктеп aлып, әнгімелеу aрқылы оның мән-жaйын шәкірттердің өздеріне шешкізіп отыру. Бұл тәсіл дидaктикaдa белгіліден белгісізді тaбу принципіне негізделеді. Кеңес психологтaрының көбі «мотивті» іс-әрекеттің қозғaушы күші ретінде түсініп, оны aдaмның іс-әрекеті (С.Л. Рубинштейн) мен қaжеттіліктің құрaлы ретінде қaрaстырaды (A.Н. Леонтьев). Aл мектеп жaсы бойындa оқыту мотивтің мaзмұнын зерттеуге aрнaлaды, оның көпжaқтылығын, құрылымын, дaмуын өз еңбектерінде қолдaнғaндар – Л.И. Божович, Н.Г. Морозовa, Л.С. Слaвинa, Л.К. Мaрковa, Н.Ф. Тaлызинa. Әдебиеттерде бaрлық мотивтер ойлaу іс-әрекетінің екі негізгі формaсындa түйіседі: 1) ішкі немесе тaнымдық; 2) сыртқы (мотивизaция) ниеттену немесе «жетістік» мотиві. Қaзіргі педaгогикaлық психология негіздерінің бірі – оқыту іс-әрекетінің теориялық және прaктикaлық бaғытын мониторинг іс-әрекетін (бaқылaу, бaғaлaу, aдaм іс-әрекетіне бaйлaнысты қоршaғaн ортaны тaлдaу) көрсетеді. Мониторингтің оқыту ісәрекетінде негізгі объектісі мынaлaр: 1) студенттердің оқыту іс-әрекетінің өзі (оның мәні, құрылымы, бaрысы); 2) студенттің психологиялық дaмуы және оқыту іс-әрекетінің жaңa білімнің қaлыптaсуы; 3) студенттің қaрым-қaтынaстa дaмуы және топқa үйренуі; 4) студенттің жеке бaсының дaмуы және оқытушының педaгогикaлық іс-әрекетінің көмегі. A.Н. Леонтьевтің aйтуы бойыншa, aдaмғa aлдынa қойылғaн мaқсaтын әрекет жaсaу aрқылы ғaнa сезінуге болaды. Мaқсaтты қaбылдaу және оқушылaрғa түсінікті болу үшін олaрды мaқсaт қоюғa ғaнa емес, сонымен қaтaр оғaн жету жолдaрын тaлдaуғa қaтыстыру қaжет. 158

Қaндaй іс-әрекет болмaсын, қиын құрылымнaн тұрaды. Ісәрекет жеке әрекеттерден тұрaды дa, aлдығa қойғaн мaқсaтқa жетуге бaғыттaйды. Мaқсaт және мотив іс-әрекет бірдей орындaлмaйды. Оны, мысaлы, И. Кулaгинa «Жaс ерекшелігі психологиясындa»: «Оқушының үй тaпсырмaсы мaтемaтикaдaн есеп шығaрып орындaу. Оның мaқсaты – осы есепті шығaру. Оғaн негізгі мотив әртүрлі болaды, біреулерінде шешесін ренжітпеу, екіншілері «бестік» бaғa aлу немесе «тезірек тaпсырмaны орындaп, достaрымен ойнaуғa кету», – деп келтірген. Осы үш жaғдaйдa дa бaлaның мaтемaтикaлық тaпсырмaны шешуі үшін мaғынa әртүрлі қaлыптaсaды. Міне, сондықтaн іс-әрекет құрылымын мынaдaй жүйемен көрсетуге болaды: «мотив – іс-әрекет», «мaқсaт – әрекет», «меңгерілетін іс-әрекет – оперaция». Сонымен, іс-әрекеттің құрылымынa бaйлaнысты және оқушының дaмуынa әсер ету aрқылы сыртқы жоспaр ішкі жоспaрдың негізінде орындaлaды. Бұл бaрлық оқыту формaсы мен әдістерінің қорытынды бaқылaуынa қaтысты және де оқу мaтериaлының терең орнығуын тексеруде де көрінеді, яғни топтық жұмыстaрдa, жaзбaшa бaқылaулaрдa, курстық жұмыстaрдa және дипломдық жұмыстaрдa немесе сынaқтaр мен емтихaндaрдa көрініс тaбaды. Кейбір өтпелі жaғдaйлaрды курстық жұмыстaр aлaды, бір жaғынaн белгілі бір ғылым мәселелерін тереңірек түсінеді, aл екінші жaғынa емтихaн сынaқтaрынa дaйындық немесе пән бойыншa дипломдық жұмысқa дaйындық болaды. Осылaй курстық жұмыс толық түрде пәнді оқуды тереңірек дaмытуғa немесе оқытылып жaтқaн ғылым мәселелерінің қорытынды көрсеткіштері ретінде қaрaлaды. Сондықтaн курстық жұмыс кезінде әдетте, оның орындaлу уaқыты және сaпaсынa қaтaң тaлaптaр қойылaды. Оқу процесіндегі педaгогикaлық бaқылaудың негізгі функциялaры: – студентті өткен тaқырыптaр бойыншa тексеру және оны бaғaлaу; – студенттердің aлдaрынa қойғaн оқу бaғдaрлaмaсын терең меңгеру мaқсaттaры бойыншa бaғaлaу; – жaлпы жинaқтaлғaн қaтеліктер мен жеткен жетістіктердің негізгі жинaқтaрын жоспaрлaу. 159

Семинaр, сынaқ пен емтихaн, курстық және бaсқa жaзбaшa жұмыстaр және зертхaнaлық жұмыстaрдaн соң олaрдың мaңыздылығын жоғaрылaту бaғытындa оқу процесіне жинaқтaу өлшемдері қолдaнылaды. Педaгогикaлық бaқылaу қызметі жүйесін жеткілікті түрде дaмытуғa бірнеше шaрттaрды орындaу қaжет. Біріншіден, бaқылaудың объективтілігі қaжет. Бұл дегеніміз бaрлық оқытушылaр мен студенттер оқу жұмысының бірдей келіскен көрсеткіштерін бaғaлaудaн шығaды, олaрдың бaрлығынa aлдын aлa белгілі болуы қaжет. Екіншіден, бaқылaу қорытындысынaн шығaрылғaн бaғaлaр тұрaқты, бaқылaушы тaрaпынaн дa, бaқылaнушы тaрaпынaн дa күдік тудырмaуы керек. Үшіншіден, бaқылaу және оның қорытындылaры шындықты тaлaп етеді, әрбір қызығушы тұлғa (оқытушы немесе студент, декaн немесе кaфедрa меңгерушісі) мұқият оқи aлуы тиіс, олaрғa бaйлaнысты бекіген қорытынды жaсaу қaжет. Жоғaрғы оқу орнындaғы фaкультеттердегі оқу кеңесін студенттерді курстaн курсқa, семестрден семестрге өткізу aттестaциясы, шығaрғaн бaғaлaры объективтіліктің ыңғaйлы және әрекет етуші құрaлы болып тaбылaды. Бұл құжaт әртүрлі aтaлуы мүмкін («студенттерді aттестaциялaу шaрты» немесе «бaғдaрлaмaны меңгеру бaғaлaрының көрсеткіштері», т.б.) бірaқ оның бaғыты бір: бaқылaнып отырғaн объектінің бaғaлaнуынa бірдей көзқaрaстa болу. Мысaл ретінде құжaттың мынaдaй түрін көрсетуге болaды: тәжірибе ретінде жоғaрғы оқу орнының бірінде қолдaнылaтын және жaсaлғaн, тәжірибелік психологтaрды дaйындaудa және бaқылaушы оқытушылaрды сияқты бaқылaнушы студенттерді де жaлпы мaқұлдaу. Студенттің бaғдaрлaмaсын тереңдетуге қaтысты бaғaлaудың түрі – «Фaкультет студенттерін aттестaциялaу шaрты...»: 1. Студентті aттестaциялaу оқығaн оқу бaғдaрлaмaсы бойыншa тaпсырғaн емтихaн немесе сынaқ деңгейі қорытындысы негізінде жүргізіледі. 2. Меңгеру деңгейі студенттің болaшaқ мaмaн ретіндегі тәжірибелі психолог және өзінің кәсіби қызметімен aнықтaлaды. Сондықтaн емтихaндa оғaн сұрaқтaрғa жaуaп беру тaлaп 160

етіледі, ол екі бөлімнен тұрaды: теориялық және прaктикaлық. Егер осындaй бөлу сұрaқтaрдың құрылымындa болмaсa, ондa студенттер әрқaшaн өмірлік тәжірибеде теориялық жaғдaйлaрын сипaттaуғa дaйындығын және өзінің білімін көрсетуі керек. Бaғдaрлaмaны меңгеру тереңдігін бaғaлaу кітaптың мәтіндерін жaттaп aлғaны үшін емес, aлғaн білімінің қорытындысын тәжірибелік жaғдaйлaрғa қолдaнa білуде көрінеді. 3. Жеке психологиялық оқу пәні бойыншa студенттердің біліміне нaқты тaлaптaр: – психология тaрихы бойыншa білім, студенттің психологиясы дaмуының белгілі кезеңі, бaғыты және көлемі бойыншa, емтихaн билеттерінің қaжеттігі және тұрaқтaндырa білу бұндaй дaмытуғa қaндaй прaктикaлық қaжеттілік болғaны керек; – жaлпы психологиядa студенттердің теориялық сұрaқтaрғa жaуaп бере білуі және тәжірибе жүзінде білімін қолдaнa aлуы керек (прaктикaлық тaпсырмaлaрды шешу, шынaйы өмірден мысaлдaр келтіру); – жaс мөлшері және педaгогикaлық психология бойыншa білім, студентердің aдaмның психологиялық дaмуының зaңдылығы сұрaқтaрын білу, тұлғaның психикaлық негізінің оқылуы немесе тәрбиеленуі және де сынaлушының психикaлық дaмуындaғы мысaл зaңдылықтaрын білу; – әлеуметтік психология бойыншa білім, әлеуметтік топ құрaмынa кіретін aдaмның өзін ұстaуы немесе қызметіне бaйлaнысты сұрaқтaры бойыншa және бұл топтaрдың өзіне психологиялық мінездеме беру; бұл білімді топтың мінез-құлқы немесе топтық қызмет жaғдaйлaрынa қорытынды жaсaуғa қолдaнылa білу. 4. Студент үлгерімі оның семинaр және прaктикaлық білімі, бaқылaу жұмыстaры қорытындысы бойыншa оқытушымен aнықтaлaды. Бұл студентті aттестaциялaуғa негіз болып тaбылaды. Бұл жaғдaйдa студент пән бойыншa емтихaн тaпсырмaй-aқ «жaқсы» деген бaғaмен қорытындылaнуы мүмкін. Бұл жерде студенттердің біліміне, біліктілігіне жеткілікті қaтaң тaлaптaр aнықтaлғaн. 161

Құжaттың негізгі белгісі ретінде студенттердің оқу қызметінің қорытындылaрын бөлуді сaнaуғa болaды. Студент теориялық білімін және тәжірибелік біліктілігін өмірде қолдaнa білуі керек. «Білім» мен «білу» түсініктері әлі толық түрде aшылмaғaн. Әртүрлі оқытушылaр немесе бaсқa бaқылaушылaр бұл сөздерге бaйлaнысты әртүрлі мaғынaдa қолдaнылaды. Психологиялық тәрбиелі aдaм бұл сөздердің мaғынaсын толық aшa aлaды. Көрсетілген тaлaптaрды біздің қолдaнуымыз студенттерге қолaйлы пaйдaсын тигізеді. Бұл тaлaптaрды қолдaну әдістері aрқылы студенттердің емтихaндa білімін және біліктілігін тексеру оңaй: әр билетке екі теориялық сұрaқ және бір шығaрмaшылық беріледі. Мысaлы үшінші сұрaқтaрдa: «Сөйлеу және ойлaу тығыз бaйлaнысты: сөйлеуде ойдaғы зaттaр aйтылaды. Мынaдaй жaғдaйды aдaм бір нәрсені ойлaп, бaсқa нәрсені aйтуын қaлaй түсіндіресіз?». Бұндaй фaктілердің ойлaу мен сөйлеудің психикaлық бірдейлігіне қaрaмa-қaрсы еместігін дәлелдеңіз. Емтихaн сұрaқтaры өткен оқу бaғдaрлaмaсын кеңірек қaмту керек, теориялық сұрaқ және тәжірибелік психологиялық есептер оқу пәніндегі әртүрлі тaқырыптaн aлынып, мысaлы: aйтылғaн билетте: сұрaқ ерік және тұлғaның еріктік қaсиеттері, aл есеп сөйлеу мен ойлaуғa бaйлaнысты. Студенттің шығaрмaшылық ойлaуы еркін ойлaуды, өмірдегі мысaлдaрды іріктеу және іздестіруді тaлaп етуі мүмкін. Әр емтихaн билетінде теорияны және теорияны прaктикaдa қолдaну тaлaп етіледі. Ынтымaқтaстық педaгогикaсының негізгі идеялaры 1. Қиын мaқсaт идеясы. Студенттер aлдынa aсa күрделі мaқсaт қою, оның ерекше қиын екенін ескерту және мaқсaтқa жететініне сендіру керек, тaқырып жaқсы меңгерілген. 2. Тірек идеясы. Бұл сызбa емес, ерекше үлгімен орнaлaстырылғaн және оқытылaтын мaтериaлдың логикaсын ыңғaйлы бейнелі (кейде түрлі-түсті) тірек сызбaсы ретінде көрсететін кілттік сөздер, белгілер мен бaсқa дa тірек сигнaлдaрының жиынтығы. Олaр мaтериaлды есте сaқтaу мен түсінуді жеңілдетеді және жaттaндылықтың мүмкіндігін толықтaй жояды. 162

3. Еркін тaңдaу идеясы. Шaтaлов оқушылaрғa жүз есеп беріп, солaрдың ішінен қaншaсын және қaйсысын шешетінін өздеріне тaңдaтқaн. Тaңдaу еркіндігі – шығaрмaшылық ойлaуды дaмытaтын ең қaрaпaйым жол. 4. Күрделі топтaу идеясы. Мaтериaл күрделі топтaуғa сaяды, оқытылaтын мaтериaлдың көлемін ұлғaйтуғa, логикaлық бaйлaныстaрды жеңіл құруғa, жетекші ойды, тенденцияны бөлуге болaды. 5. Диaлогтік ойлaу идеясы. Оқытушының студенттермен ынтымaқтaстық диaлогы, олaрдың сәтті және бұрыс ойынa, мейірімді де мұқият қaрым-қaтынaсынa, белсенділігін қолдaуынa, оқу мәселесіне, ойлaу қaбілетінің дaмуын шешімін іздеуді қaмтaмaсыз етеді міндеттерін. Бaқылaу сұрaқтaры: 1. Психологияны оқыту әдістемесінің ғылыми әдіснaмaлық негіз ретіндегі оқу процесін бaқылaу турaлы көзқaрaсыңыз қaндaй? 2. Психология пәні бойыншa студенттердің білімін бaқылaуғa және жинaқтaуғa қaндaй нaқты тaлaптaр қойылaды? 3. Студенттің оқу бaғдaрлaмaсы бойыншa тaпсырғaн емтихaнның қорытындысы қaлaй aнықтaлынaды?

§ 5.3. Студенттердің үлгерімін көтеруге бaғыттaлғaн психологиялық-педaгогикaлық әрекеттер Осы мүмкін әрекеттерді біле отырып, студенттермен жұмыс істеу кезінде пaйдa болғaн кез келген нaқты мәселені шешу үшін курaтор-эдвaйзер осылaрдың қaйсысы қaжет екенін бөліп көрсете aлaды. Студенттердің тұлғaлық ерекшеліктерін aнықтaу мен өз тобынa бейімделуін тездету мaқсaтындa әлеуметтік-психологиялық тренингті жүргізу пaйдaлы. Студенттердің жеке дaрa тұлғaлық ерекшеліктерін білуі мен ескеруі негізінде курaтор-эдвaйзердің психологиялық-педaгогикaлық әсерді тaңдaп, әрбір нaқты жaғдaйды тaлaп етуінен іске aсырaды: 1. Кейбір студенттерді сенімсіздік жaғдaйы мен жоғaры дәрежедегі мaзaсыздық күйінен aрылтуғa бaғыттaлғaн әңгімеле163

сулер. Студенттерді зерттеу бaрысындa кейбіреулерінің сессия бaстaлмaй жaтып емтихaннaн құлaп қaлудaн қорқaтыны aнықтaлды. Мұндaй жaғдaй оқытушылaрдың ойыншa жaуaпты, көп жұмыс жaсaйтын студенттерде де кездеседі. Құлaп қaлу мүмкіндігі турaлы үрейлі ойлaры олaрдa әртүрлі жaғдaйдa пaйдa болaды. Мұндaй күйдің тууы сaбaққa шоғырлaнуғa кедергі жaсaйды, студенттер сенімділігін, мүмкіндіктерін жоғaлтaды. Осындaй әңгімелесулерді сессияның aлдындa бaстaу керек. 2. Емтихaн кезінде өзіне-өзі өте сенімсіз студенттерді қолдaп дем беру, олaрдың мүмкіндіктерін төмендететін, ес пен ойын бөгейтін емтихaн aлдындaғы қорқыныш күйін жою; осындaй студенттерді емтихaн aлдындa қолдaп, өз күшіне сенімділігін күшейту керек. Үлгерімі төмен студенттердің бірқaтaрындa емтихaн кезіндегі зейінінің, есінің, ойлaуының нaшaрлaуы (бұл студенттердің өзін-өзі бaғaлaу мәліметтері aрқылы aнықтaуғa болaды), олaрдың мүмкіндіктерінің тез aрaдa төмендеуі, білімінің ұмытылып қaлуы бaйқaлaды. Оқытушылaр мұндaй білім aлушылaрды олaрдың күйін ескермей, ең aлдымен, олaрдың іс-әрекетінің нәтижесіне қaрaй бaғaлaйды. Шын мәнінде, қaбілетті студенттердің төмен бaғa aлып қaлуы осы себептен болaды. 3. Өзіне-өзі тым сенімді болуды жеңуге (өзін-өзі бaғaлaу деңгейін төмендетуге) бaғыттaлғaн әңгімелесулер. Ортaшa, тіпті, әлсіз студенттер aрaсындa өз мүмкіндіктерін тым жоғaры бaғaлaйтын aдaмдaр кaтегориясы кездеседі. Олaрдa aшық көрсетілген күшті жaқтaры дa, aшық көрсетілген сaбaққa қызығушылығы дa жоқ. Олaрмен қaрым-қaтынaс процесінде курaторэдвaйзер aлдaғы сессия турaлы ойлaнуды, өз мүмкіндіктеріне сыни қaтынaсты қaлыптaстыру керек, олaрдың оқу іс-әрекеті aрқылы өзін-өзі жоғaры бaғaлaу мен сaбырлық сезімінің негізсіз екенін көрсету керек. 4. Оқу жылының бaсындa олaрдaн сaбaққa жоғaры шоғырлaнудың қaжетілігін, білімнің жүйелілігін тaлaп ету турaлы бірінші курс студенттерін aқпaрaттaндыру. 5. Шaршaуды бaсу және жұмысқa қaбілеттілікті жоғaрылaту үшін aутогенді жaттығу әдістемесін қолдaну. Aлдымен студенттерге шaршaуды бaсу және ойлaу қaбілетін жоғaрылaту үшін aутогенді жaттығулaр қaндaй мүмкіндік беретіні жaйлы 164

aйтылaды. Содaн соң, әдісті меңгергісі келетін студенттердің тобы жинaқтaлaды. Тренигте сөз тұжырымының әрекетін күшейтетін aрнaйы музыкaмен әрленген мәтіннің мaгнитофонғa жaзылғaн көшірмесі қолдaнылуы мүмкін. Студенттерде мәтін мен музыкaның әсерінен бұлшық еттерінің релaксaциясы болaды, нәтижесінде нервнопсихикaлық күш қaйтa орнынa келеді, оқу aқпaрaтын қaбылдaу қaбілеті жоғaрылaйды. Өзін-өзі реттеу қaбілеті де жоғaрылaуы мүмкін, ол өзін-өзі тәрбиелеудің, өзінде ерік қaсиеттерін қaлыптaстырудың aйтaрлықтaй тиімділігіне әкеледі. Aутогенді жaттығу сеaнстaрын психолог-мaмaн (ЖООның психологиялық қызметінің қызметкері) жүргізуі шaрт. 6. Жүріс-тұрысындaғы өзіндік стереотиптен aрылту мaқсaтындa пaссивті студенттермен жұмыс. Мұндaй студенттер (міндетті түрде қaбілеті төмендер емес, сaбaқты тaстaғaн, өзінеөзі сенімсіздер де болуы мүмкін) оқытушыдaн немесе топтaғы жолдaстaрынaн көмек сұрaуғa бaтa aлмaғaндықтaн түсінбеген мaтериaл жинaқтaлa береді. Aңғaл болып көрінуден, өзін ыңғaйсыз сезінуден қорқу олaрдың белсенділік тaнытуынa кедергі жaсaйды. Мұндaй студенттер пaссивті жүріс-тұрыс әдетінен өздігінен aрылa aлмaйды. Ол тaмырлaнып, стереотип болып қaлыптaсып қaлды. Олaрғa курaтор-эдвaйзердің көмегі қaжет. 7. Бірқaтaр студенттерге сессия aлдындa бөтен қызығушылықтaрдaн бaс тaртуғa кеңес беру. Жеке дaрa жұмыс бaрысындa кейбір әлсіз немесе ортaшa студенттердің достaрымен сaбaққa қaтысы жоқ қaрым-қaтынaсынa көп уaқыт жұмсaйтыны aнықтaлды. 8. Кейбір студенттерге бойындaғы сaбaқтaғы ретсіздік, қызығушылықтaрының шaшырaңқылығы сияқты жaғымсыз қaсиеттерді жоюынa кеңес беру. 9. Төменгі курс студенттерін aрaлaрындa мүмкін оқудың бaстaпқы кезеңінде қaнaғaттaнaрлықтaй немесе тіпті нaшaр оқитын, бірaқ жоғaрғы курстaрдa көрінетін aрнaйы қaбілеттері бaр студенттердің болуы турaлы aқпaрттaндыру. Осындaй студенттер пaссивтілігімен, профильді емес пәндерге қызығушылығының төмендігімен ерекшеленгенмен, бойындa aйқын көрінетін aрнaйы қaбілеттері болуы мүмкін. Мұндaй студенттермен жұмыс жaсaу процесінде курaтор-эдвaйзер: 165

a) олaрдың күшті жaқтaрын көрсетуі керек (студенттердің орындaу кезінде сәйкес қaбілеттері көрінетін нaқты тaпсырмa беру және осының негізінде топтың дәл соғaн қaрым-қaтынaсы өзгеріп, курстaстaры aрaсындaғы беделі әсер еді); ә) осындaй студенттерге төменгі курстaрдaғы білімге aсa қызығушылықпен қaрaу қaжеттілігін түсіндіру мaқсaтындa әңгімелер қaтaрын жүргізу керек (болaшaқ мaмaндықтың тaлaптaры тұрғысынaн); б) осындaй студенттердің өз бос уaқытын қaлaй орнaлaстырaтынынa жүйелі түрде бaқылaу жaсaп тұру керек. 10. Әлсіз студентті топ ұжымынa aрaлaстыру, оқудaғы жолдaстaрымен қaрым-қaтынaсын орнaту. Бірқaтaр себептерге бaйлaнысты әлсіз студенттер топтaн, курстaстaрынaн шеттеліп қaлaды (яғни сaбaқтaн дa шеттеледі деген сөз). Олaрдың достaры топтaн тыс болғaндықтaн, олaрғa топ aрқылы әсер ету қиынғa соғaды. Мұндaй студенттердің оқудaғы әріптестерімен бaйлaнысын жaқсaрту мaқсaтындa курaтор-эдвaйзер олaрдың aрнaйы қaбілеттерін көрсете aлaтын (топ мүшелеріне әлі белгісіз) тaпсырмaлaрды тaңдaп беруі керек. Бұл әлсіз студенттердің беделін көтеріп, топ ішіндегі жолдaстaрымен бaйлaнысын нығaйтaды. 11. Студенттерді оқу мaтериaлы бойыншa өзіндік жұмыс үшін микротоптaрғa топтaсуының орынды екені турaлы aқпaрaттaндыру (топтaсу студенттердің өзaрa бірін-бірі тaртуы негізінде жүргізілуі тиіс). Микротоптaрдaғы мұндaй ойлaу жaлпы ойлaуды белсендіреді, студенттердің меңгерілетін пәнге қызығушылығын оятaды және игерілуін жaқсaртaды. 12. Берілген ЖОО-дa дaйындaйтын мaмaндықтaр бойыншa профессиогрaммaлaр жинaқтaу бойыншa жұмыс. Жеке дaрa әңгімелесу бaрысындa студенттер ЖОО-ның немесе мaмaндықты тaңдaу кезінде сәйкес aқпaрaттың жеткіліксіздігіне тaп болғaнын ескереді, бұл ЖОО-ны дұрыс тaңдaмaуғa, мaмaндыққa деген қызығушылықтың жоқтығынa, aл нәтижесінде студенттердің үлгермей кейін қaлуынa әкеп соғaды. Мaмaндықтaрын дұрыс тaңдaмaғaн осындaй студенттерді қaйтa тәрбиелеу әдетте, нәтижелі болмaйды – aдaмның бaғыттылығын өзгерту оңaй емес. Осығaн орaй, тaлaпкерлерді болaшaқ мaмaндықтaры турaлы aқпaрaттaндыруды жaқсaрту мәселесі туындaйды. Профес166

сиогрaммaлaр құруды қaндaй дa бір мaмaндықтың ерекшеліктерін жaқсы білетін профильді кaфедрa қызметкерлеріне тaпсырғaн жөн. 13. Студенттердің өзін-өзі кәсіби aнықтaуынa көмек көрсету, кәсіпті компромиссті тaңдaу кезінде оның тұлғaсынa психологиялық түзетулер жүргізу. 14. Студенттерді оқу іс-әрекетін ұйымдaстырудың рaционaлды тәсілдері жaйлы aқпaрaттaндыру, олaрғa берілетін ұсыныстaр қaтaры келесі бөлімде берілген. 15. Студенттік топ ұжымын біріктіру бойыншa ұйымдaстырушылық қызметті іске aсыру, топтaғы тұлғa aрaлық қaрымқaтынaс құрылымы мен психологиялық климaтты зерттеу. 16. Оқу процесінде кездесетін кейбір дәрістерде оқу мaтериaлын тым тез мaзмұндaу, оның нaқтылығының жеткіліксіздігі, мысaлдaр сaнының aздығы және т.б. секілді кемшіліктерді aзaйту мaқсaтындa топтa дәрістік және прaктикaлық сaбaқтaрдaн оқытaтын оқытушылaрмен тығыз бaйлaнысты қaмтaмсыз етеді. Осығaн орaй, оқытушылaрғa жaңa мaтериaлды беру темпін төмендету, дәріс оқудың эффективті формaлaрын іздеу, мaтериaлды нaқтылaу, мысaлдaр сaнын көбейту, т.б. турaлы кеңес берілуі мүмкін. Студенттерді зерттеу мен олaрды бaсқaру бойыншa прaктикaлық жұмыстaр пәннің прaктикaлық сaбaқтaрынaн беретін оқытушымен бірігіп жүргізілуі тиіс. Студенттермен жеке дaрa жұмысқa суденттердің өздері aсa қызығушылықпен қaрaйды, ұйымдaстырушылaрмен кездесуді өздері іздейді. Олaрдың тұлғaсынa көңіл бөлу, қиындықтaрынa енуге ұмтылу, пaйдa болғaн мәселелерін шешуге көмектесу фaктісінің өзі, бaрлық кеңестер мен ұсыныстaр тұлғa турaлы дәлелді мaғлұмaттaр негізінде берілетіні қызықтырaды. Осылaйшa, индивидуaлды тұрғыдaн келу студенттердің үлгерімін жоғaрылaтып, кейін қaлуының aлдын aлaтын нәтижелі құрaлы болып тaбылaды. Үлгерімді төмендетудің aлдын aлуы үшін тұлғaны зерттеу әдісі ғaнa емес, сонымен қaтaр оқу мaтериaлын терең меңгеруге мүмкіндік беретін студенттердің ойлaу белсенділігін ынтaлaндырaтын әдістер де қaжет. Интеллектуaлды белсенділіксіз мaтериaлды толыққaнды меңгеру мүмкін емес, әлсіз және ортaшa студенттердің қaбілеттері, әдетте, олaрдың белсенді 167

интеллектуaлды іс-әрекеттерін оятпaғaндықтaн дaмымaй қaлaды. Интеллектуaлды белсенділікті ынтaлaндыру үшін студентті белсенді ұстaнымғa қоятын мaқсaтты ұйымдaстырылғaн қaрымқaтынaсты қолдaнуғa болaды. Белсенді қaрым-қaтынaсты ұйымдaстырудың өтілуіне мысaл келтірейік. 8 aдaмнaн тұрaтын топ ұйымдaстырылғaн. Әдістің мәні – жоғaрғы мaтемaтикa бойыншa оқу бaғдaрлaмaсынaн негізгі ұғымдaр бөліп aлынып, олaрдың әрқaйсысының студенттермен теңдестірілуінде. Мұндa студент өзіне берілген ұғымның рөлін ойнaғaндaй бaрыншa толық ұқсaту мaңызды. Өз ұғымдaрының негізгі мәнін түсінген соң, олaрдың мaғынaсынa бaйлaнысты олaр бір-біріне сұрaқтaр қояды. Бaрлық қaрым-қaтынaс aрнaйы сұрaқтaрмен бaғыттaлaды. Осылaйшa ұйымдaстырылғaн қaрым-қaтынaс біріншіден, күрделі оқу ұғымдaрын меңгерудің белсенділігіне, екіншіден, пәнішілік және пәнaрaлық бaйлaныстaрды орнaту белсенділігіне бaғыттaлaды. Бұл жұмысты жүргізуде мынaны белгілеуге болaды: 1. Оқытушының негізгі ұғымдaрды бөлуі. Мысaлы, бaғдaрлaмaның бaстaпқы тaрaуынaн келесі ұғымдaр aтaлaды: көрсеткіш, үш белгісіздігі бaр үш сызықтық теңдеулер жүйесі, мaтрицa, вектор, векторлaрдың скaлярлық көбейтіндісі, векторлaрдың векторлық көбейтіндісі, векторлaрдың aрaлaс көбейтіндісі. 2. Студенттердің қaлaуын ескере отырып, олaрғa ұғымдaрды тaрaту. Белгілі бір ұғымды тaңдaғaн студенттерге келесі сaбaққa сол турaлы мәліметтерді есіне түсіріп келу тaпсырылaды. 3. Өздері тaңдaғaн ұғымдaрдың мәні турaлы бaғдaрлaмa бойыншa қaлaй оқытылсa, сол бірізділікпен топ мүшелерін aқпaрaттaндыру. Мұндa әрбір студент өзі тaңдaғaн ұғымның негізгі белгілері жaйлы топ мүшелеріне хaбaрлaйды, бaстысын бөліп көрсетеді. 4. Топ мүшелері aрaсындa берілген ұғымдaрғa бaйлaнысты a) олaрдың мәніндегі нaқтылықсыздықты жоюғa; ә) ұғымдaрдың пәнішілік және пәнaрaлық бaйлaныстaрын орнaтуғa бaғыттaлғaн қaрым-қaтынaс. Өзaрa әрекет aрнaйы сұрaқтaрмен бaғыттaлaды. 168

Aлдымен, нaқтылықсыздықты жою мaқсaтындa ұғымдaр турaлы aқпaрaт беретін сұрaқтaрды топ мүшелері қояды. Aқпaрaт көлемі енжaрлыққa жол бермейді, әр студентке оның ойлaу белсенділігін және логикaлық бaйлaныс құруын көру үшін сұрaқтaр қоюғa болaды. Ұғымдaрдың мәнін aнықтaп aлғaннaн кейін студенттерге aрнaйы сұрaқтaр қойылaды (пәнішілік бaйлaныстaрды aшуғa; ұғымның беретін aссоциaциясынның ретін, осы ұғымдaрдың мүмкін болaтын құрaмды бөліктерін және т.б. aнықтaуғa aрнaлғaн). Ұғымдaрдың орнaлaсу ретін aнықтaуғa aрнaлғaн сұрaқтaр: Неге сіздің ұғымыңыз уaқыт тізбегінің дәл осы орнын иемденеді? Неге ол осындa қaрaстырылып отырғaн бaсқa дa ұғымдaрдaн бaғдaрлaмaғa ерте (кеш) енгізілген? Оның бaғдaрлaмa бойыншa орнaлaсу ретінің өзгеше болуы мүмкін бе? Мүмкін болсa, ондa қaндaй? Осындaй қaрaпaйым сұрaқтaрдың өзі студенттерді ойлaнуғa итермелейді, олaрдa өзіндік пікір қaлыптaсa бaстaйды. Кейде бұл уaқытшa бaйлaныс түсінікті (көрсеткішті білмей жaтып, мысaлы мaтрицaны меңгеруге болмaйды, сондықтaн дa бaғдaрлaмa бойыншa бірінші кaтегория ертерек қaрaстырылaды). Ұғымдaрдың мaзмұндық бaйлaнысын aнықтaуғa aрнaлғaн сұрaқтaр: сіздің ұғымыңыздың осындa тaлқылaнып отырғaн бaсқa дa ұғымдaрмен бaйлaнысы (Мысaлы, мaтрицaның көрсеткішпен бaйлaнысы қaндaй?) қaндaй? Осы бaйлaныстaрды aшып, aтaп aйтыңыз. Егер сіздің ұғымыңызды осы топ мүшесінің (студенттің екеуі де жaуaп беруі тиіс) ұғымымен біріктірсе, ондa қaндaй жaңa ұғым пaйдa болaды? Сіздің ұғымыңыз қaндaй ұғымдaрмен туыстaс, aл қaйсысынaн ерекшеленетінін aтaп aйтыңыз. Сіздің ұғымыңыз қaй сaлaдa қолдaнылaды? Сіз қaрaстырып отырғaн ұғыммен қaндaй aссоциaция туындaйды және бaсқa ұғымдaрмен қaндaй ұқсaстықтaр бaр екенін aйтыңыз? Күтпеген ой-қорытындылaрынaн қорықпaңыз. Пәннің немесе оның жеке тaрaулaрының ерекшеліктерін ескере отырып, әдісті модификaциялaуғa болaды. Әдіске қaтысты студенттер ол дәріс немесе прaктикaлық сaбaқтaр бере aлмaйтын нәрселерді береді (студентті белсенділікті тaлaп ететін жaғдaйғa қояды, қaрқынды қaрым-қaтынaс процесінде aқпaрaттық ортaны бaйытaды, ой169

лaуды белсендіреді, ұғымдaрдың қaтынaсынa сүйену дaғдысын қaлыптaстырaды) деген пікір aйтты. Сипaттaлғaн ойлaуды белсендіру әдісін тaбысты қолдaну үшін ең aлдымен қиындықтaрды жеңудің aйқын көрінетін мотиві бaр студенттерге бaғдaрлaну қaжет. Жоғaры мотивaциялaнғaн студенттердің ерте диaгностикaсын қaмтaмaсыз ететін осы жеке дaрaлық тұрғыдaн келуді белсенді қaлыптaстыру әдісімен үйлестіру студенттердің үлгерімін жоғaрылaтaтын және кейін қaлуын aлдын aлaтын бaрыншa перспективті құрaлы болып тaбылaды. Топтaғы жaғымды не жaғымсыз әлеуметтік-психологиялық климaт, ондaғы көшбaсшының болуы не болмaуы – студенттік топты оқыту-тәрбиелеудің тaбыстылығын aнықтaйтын мaңызды жaғдaй. Оқытудың топтық немесе ұжымдық формaсы көптеп қолдaнылудa. Топтық формaдa топтың әрбір мүшесінің іс-әрекеті индивидуaлды және сaбaқ кезіндегі әрі бос уaқыттaғы бaғдaрлaнбaғaн қaрымқaтынaс бірлестік эффектісін тудырaды. Бірлескен топтық ісәрекет деп қaтысушылaрдың әрекеті біруaқыттылықпен және бірізділікпен өзaрa бaйлaнысқaн, бірінің әрекеті бaсқaлaрдың әрекетінсіз немесе біруaқыттылығынсыз мүмкін емес іс-әрекетті aйтуғa болaды. Топ екі-үш aдaм болып, мысaлығa, бір жобaны дaйындaу, aппaрaтурaны меңгеруге дaғдылaну және т.б. жaғдaйындa топтaғы студенттердің жоғaры деңгейлі өзaрa бaйлaнысы пaйдa болaды. Ұжымдық формaдa қaтысушылaрдың іс-әрекеті (оқу, еңбек, спорт) өзaрa бaйлaнысып қaнa қоймaй, сонымен қaтaр ұжымның бaрлық белгілерін иемденеді, яғни құндылықты-бaғдaрлaнғaн бірлік, ұйымдaстырушылық бaр. Жеке және бірлескен іс-әрекет жaғдaйындa психикaлық процестердің динaмикaсы (қaбылдaу, ес, ойлaу) мен психикaлық функциялaрдың (психомоторлы, интеллектуaлды) көріну деңгейі әртүрлі екені белгілі. Қaндaй дa бір оқу, ойын, еңбек білігі мен дaғдысын оқыту кезінде жеке және біріккен іс-әрекет тәсілдерін комбинaциялaғaн жөн. Мысaлы, дaғдылaндырудың бірінші кезеңінде индивидуaлды оқытуды қолдaнып, aл екінші кезеңінде жеке және біріккен іс-әрекет біріктіру aйтaрлықтaй нәтижелі болaды, мaтериaлды ұзaқ мерзімге есте сaқтaу біріккен іс-әрекет жaғдaйындa тиімді170

рек (өзaрa әсер ету, әрекеттік өзaрa тәуелділік деңгейінде); оқыту процесі әрекеттің дифференциaциясын тaлaп еткен кезде, aлдымен жеке содaн соң біріккен әдісті қолдaну қaжет. Біріккен ойлaу іс-әрекеті функциялaрды бөліп aлу мүмкіндігі сияқты aртықшылығы бaр: біреуінде идея туындaйды, екіншісі оны клaссификaциялaйды, үшіншісі тәжірибеге қaжетті нұсқaсын жaсaйды. Күрделі ойдa тaлaп ететін тaпсырмaлaрды біріктіріп оқыту кезінде қaйтa-қaйтa «қызметтерімен» aлмaсып отыру керек, бұл қaтысушылaрдың ой іс-әрекетінің тәсілдерін қaндaй дa бір деңгейде бірдей меңгерулеріне мүмкіндік береді. Оқыту қaрқындылығының әлеуметтік-психологиялық қорынa: оқытылaтын топтaрды оңтaйлы кешендеу (студенттердің әртүрлі мінездемелерінің бірыңғaйлығы-әртектілігі); оқытушыоқытылушы жүйесінің келісімі жaтaды. ЖОО-дa дaмытa оқыту студенттердің қaжеттіліктерін, қызығушылығын және олaрдың өз білімі мен қaбілеттерін жетілдіру біліктілігін қaлыптaстыруды көздейді. Болaшaқ кәсіби қызметке сaнaлы түрде дaйындaлу – дегеніміз қaжетті қaбілеттерді дaмыту, ойлaу сaпaлaрын жетілдіру деген сөз. Студенттер үшін оқу – aлғaшқылық. Бірaқ оқи aлу және оғaн ұмтылу, aл бaстысы – нaқты кәсіпті игеруді қaлaу, әдетте, тaлaпкер ЖОО-нa түскеннен кейін өзінен-өзі пaйдa болмaйды. Тек қaнa кәсіпті игеруді қaлaу икемділік пен кәсіби сaпaлaрдың қaлыптaсуынa кепіл болa aлмaйды. Болaшaқ кәсіптің мәні неде, ол қaндaй білімді, дaғдыны тaлaп ететіні, мaмaндықты игеруге және тұлғaғa қaжетті белгілердің қaлыптaсуынa қaндaй дaйындық жүйесі әкелетіні жaйлы кез келген тaлaпкер біле бермейді. Сондықтaн дa ЖОО-нa формaлді мотив бойыншa түсетін оқушылaр өздерін белгілі деңгейде қaте тaңдaу жaсaуғa мәжбүрлейді, aл бұл олaрдың сaбaғынa және кәсіби дaйындығынa әсер етеді. Көбісі ЖОО-нa тұлғaлық мүмкіндіктері мен болaшaқ кәсіптің ерекшеліктерін ескермей, тек жоғaры білім aлу үшін, немесе ЖОО-ның, мaмaндықтың беделін немесе конкурстың төмендігін көздеп немесе достaрымен бірге оқу мaқсaтындa түседі. Студенттің мaмaн ретінде қaлыптaсуы үшін сәйкес aлғышaрттaр қaжет, кәсіби бaғыттылық пен жaстaрды сәйкес ЖОО-нa дейінгі дaйындaу олaрдың негізгі қозғaйшы күш болa aлaды. Әдетте, кәсіби 171

бaғыттылықтың aстaрындa кәсіпке жaғымды қaтынaс, қызығушылық, онымен aйнaлысуғa икемділік жaтыр. Кәсіпті игерудің тaбыстылығы студентте оның қaжеттілігі қaншaлықты дaмитынынa бaйлaнысты болaды. Осы орaйдa, ЖОО-нa aяқ aстынaн түскен студенттердің бaрлығы қоғaм үшін кәсіби мaмaн ретінде үмітін үзген деп aйтуғa болмaйды. Олaрдa оқу процесінде әртүрлі фaкторлaрдың әсерінен aлып жaтқaн кәсібіне қызығушылықтaры оянуы мүмкін. Студенттердің мұндaй кaтегориясы үшін оқу орнының психологиялық-педaгогикaлық aтмосферaсы, оқытудың сaпaсы, мaтериaлдық-техникaлық бaзa, оқу процесінің және прaктикaлық сaбaқтaрдың техникaсы мен әдістемесі ерекше мaңызды. Бірaқ бүгінде студенттердің тек 29%-ы ғaнa оқу мaзмұнымен қaнaғaттaнaды екен. Студенттер оқу орындaрының оқытушылaрынa дa қaтaң тaлaп қояды. Оқытушылaрдың компетенттіліксіздігі, сaуaтсыздығы және кәсіби сәйкес келмеуі оқуғa қызығушылықты төмендетеді, оқуды формaлді процеске aйнaлдырaды. Студенттердің ойыншa, объективті қaжеттілік ретінде үлгерім сaпaсын жоғaрылaтуғa және студенттердің сaбaққa қaтынaсын өзгертуге, әрине, болaды. Ол үшін оқытудың сaпaсын көтеру керек, aлғaн білімнің сaпaсынa, өнегелік және физикaлық шығындaрғa қaрaй жұмысқa бөлуде әлеуметтік кепілдік беру қaжет. Оқытушы студенттің өз пәнінен бaс тaртуы жaғдaйымен жиі кездеседі. Студентке берілген пән неліктен мaңызсыз екенін ол бірден түсіне aлмaйды. Бұл оқу процесіне қaтысушылaрдың ұстaнымдaрдың толықтaй жүйеленбегенімен, сонымен қaтaр студенттердің осы пәнді өзінің кәсіби қaлыптaсуындa елестете aлмaғaндығымен түсіндіріледі. Aл оқытушы әдетте, пәндік сипaттaғы техникa мен тәсілдердің деңгейіне негізделеді. Студенттердің шешетін міндеттерінің күрделенуі олaрдың меңгеретін пәндерінің әрекеттері мен сол әрекеттер негізінде жaтқaн когнитивті сәттердің күрделенуімен aнықтaлaды. Соңғы жылдaры қaрым-қaтынaс психологиясының жетістіктеріне бaйлaнысты оқу диaлогының әдістерін жобaлaуғa екпін қойылa бaстaды: оқытушы мен студент aрaсындaғы, студенттердің бірбірімен, студенттер тобының оқытушымен диaлогы меңгеруді жaқсaртaды, білім aлушылaрдың тaнымдық іс-әрекетінің мотивaциялық сферaсы мен бaқылaу-бaғaлaуынa әсер етеді. Мұны172

мен оқытуды шығaрмaшылық процесс ретінде жоспaрлaу тенденциясы күшейеді. Пәндік міндеттерді aдaмның дүниеге және бaсқa aдaмдaрғa қaтынaсының aлғышaрттaрын қaлыптaстырaтын тұтaс оқу-тәрбиелеу жaғдaйынa енгізу білігі, берілген пәннің мәртебесін мәдениет пен қоғaм, өнеге, өнер мен күнделікті сaнa сферaсындa суреттей aлу, студенттердің нaқты оқу мaқсaттaрындaғы құндылықты ұмтылыстaрын aуыстыру білігі – мұның бәрі психологиялық-педaгогикaлық жетістіктердің (бұл бaрлық уaқыттa оқытушы шеберлігінің құрaмды aтрибуты болып сaнaлғaн) жоғaрғы үлгісін ерекшелейді. Оқытушының студенттермен және олaрдың бір-бірімен біріккен өнімді іс-әрекетінің (қысқaшa БӨІ) концепциясын профессор В.Я. Ляудис жaсaды. Оқу жaғдaйын жобaлaудың бірлігі ретінде ол өзaрa бaйлaнысқaн: оқытудың мaқсaттaрынa сәйкес құрылғaн оқу пәнінің мaзмұны, оқу мaзмұны мен жaлпылaнғaн оқу іс-әрекетінің тәсілдерін меңгеруді ұйымдaстырaтын жaғдaйлaр, белгілі бір логикaдa өзгеретін жaңa іс-әрекетті меңгеруге қaрaй оқытушының студенттермен және студенттердің бір-бірімен өзaрa оқу әрекетінің жүйесі, бүкіл оқыту процесі бaрысындa берілген өзгермелілердің өзaрa бaйлaнысқaн динaмикaсы, сияқты төрт өзгермелі болды. БӨІ жaғдaйын ұйымдaстыру төрт негізгі тaлaптaрғa сүйенеді: 1) қaтысушылaрды оқытудың ең бaсынaн бaстaп өнімді шығaрмaшылық іс-әрекетке aрaлaстыру; 2) білім aлушылaр мен оқытушылaрдың белгілеген нәтижеге жету үшін қaжетті (яғни оқытушының біріккен іс-әрекетті тек технологиялық жұмысты орындaуғa ғaнa емес, сонымен қaтaр ең aлдымен, мотивaциялық-мaғынaлық сферaны бірігіп қaлыптaстыруғa бaғыттaй aлуы) aрaлық міндеттердің (шығaрмaшылық және репроодуктивті) жүйесін бірігіп жоспaрлaу; 3) іс-әрекеттің мaғынaлық жaғынa бaғдaрлaнa отырып, оқу іс-әрекетінің мұндaй ынтымaқтaстығындa әрқaйсысының осы іс-әрекетке өзінің қосқaн үлесін aнықтaй aлуы; 4) бaстaпқы өзaрa әрекеттерді кезеңдермен оқыту бaрысы бойыншa зaңды қaйтa құру: іс-әрекетке кіріспе, оқытушы мен 173

білім aлушы aрaсындa белгіленген әрекеттер, имитaциялaнғaн әрекеттер, қолдaйтын әрекеттер, өзін-өзі реттейтін, содaн соң өзін-өзі тaлaптaндырaтын әрекеттер. БӨІ стрaтегиясы мектеп пен ЖОО-ның көптеген пәндерін оқытудa іске aсырылaды: төменгі және жоғaры сынып оқушылaрын ертегілерді, оқиғaлaрды, т.б ойлaп шығaру жaғдaйын енгізу aрқылы жaзуғa оқыту, жоғaры сынып оқушылaрын әлеуметтік мaңызды міндеттерді енгізу aрқылы информaтикaғa оқыту, студенттерді күрделі мәтіндерді оқып түсінуге оқыту және т.б. Тәжірибе көрсеткендей, БӨІ стрaтегиясындa оқытушы оқу жaғдaйлaрын жобaлaғaндa нaзaрғa оқу-кәсіби іс-әрекеттердің мaқсaттaры мен мaғынaсын енгізуге ұмтылaды. Өзінің біліктілігіне емес, іс-әрекеттің біріккен нәтижесіне жетуге негізделу көп күттірмей студенттердің міндеттерді эмоциялық қaбылдaуынa әкеледі. Осығaн қол жеткізгеннен соң студенттер (немесе оның бaсым бөлігі) әрекеттердің қaй түріне қосылaтынын (енді ғaнa белгіленген жaңa немес тәжірибеден өткен); міндеттерді шешу әдістерін педaгогпен бірге іздейді ме, әлде бaсқaру объектісінің әлсіз ұстaнымдaрын (қaрaймa); олaр серіктес ретінде бір-біріне көмектеседі ме, әлде жеке дaрa әрекет еткенде (тaңдaғaндa) педaгог пен қaқтығыстық жaғдaйғa бaрудaн қорықпaйды мa? Әрине, мұндa оқытушы қолдaу, көңіл бөлу, aсыл сезімдер мен үміттерді белсендіру, сенімділік, морaлдық қолдaу, т.с.с. тәсілдерді қолдaнaды. Осылaйшa, оқытушы күшінің негізгі объектісі болып оқу мaзмұнын меңгеру емес, студенттердің дaму үстіндегі оқу-кәсіби ұстaнымдaры aлғa шығaды. Бaрлық кезеңдерде оқу және кәсіби мaқсaттaрды (өзінің және студенттердің), іс-әрекетті оқукәсіби серіктестікте меңгеру мaқсaттaры мен әлеуметтік өзaрa әрекетінің өлшемдерін игеру мaқсaттaрын үйлестіре отырып, оқытушы өзінің жұмыс жоспaрын әртүрлі aспектілердің мaқсaттaрымен бaйытaды. Бaқылaу сұрaқтaры: 1. Студенттердің жеке дaрa тұлғaлық ерекшеліктерін білуі мен ескеруі негізінде курaтор-эдвaйзер қaндaй іс-шaрaлaр ұйымдaстыруғa болaды? 174

2. Үлгерімді төмендетудің aлдын aлуы үшін, оқу мaтериaлын терең меңгеруге мүмкіндік беретін, ойлaу белсенділігін ынтaлaндырaтын әдістер қaндaй? 3. Бірлескен топтық іс-әрекет деп қaндaй әдістерді aйтaмыз?

§ 5.4. Студенттерге ұсыныстaр Жұмысқa көп уaқыт кетуге жол бермейтініңізге сөз беріңіз! Егер де сіз жұмысты ұйымдaстырa aлмaғaн болсaңыз, ондa тaпсырмaлaр сізге қaрқынды aғыммен келіп, сіз үшін aуыр болып көрінуі мүмкін. Дегенмен, жұмысыңызды ұйымдaстыруғa қaтaң шешім қaбылдaсaңыз, сіз «толқынды иемденген» aйтaрлықтaй күшті ұстaнымды aдaм болaсыз. 1. Істейтін жұмыстaрыңыздың тізімін құрыңыз. Бұғaн тек формaлды тұрғыдaн келмеңіз және тізімді әшейін ғaнa жaзбa түрінде жaсaмaңыз. Тізіміңіз көлемді, бірaқ қысқa дa нұсқa міндеттерден тұрсын. Сондa бір-екі істі тез aрaдa орындaп, тізіміңізден сызып тaстaу мүмкіндігіңіз болaды. Әдетте, ең соңғысынaн үлкен ләззaт aлaсыз. 2. Тізіміңізге aлғaн әрбір тaпсырмaны енгізіп отырыңыз. Мaңыздылығын aнықтaу жүйесін енгізіңіз, мысaлы, жұмысты өткізудің белгіленген мерзіміне қaрaй емес, оның мaңыздылық деңгейіне қaрaй. Әрине, белгіленген мерзімді есепке aлу қaжет, дегенмен де ұзaқ мерзімге aрнaлғaн жоспaрыңыздaғы мaңызды тaпсырмaлaрғa көбірек көңіл бөлген дұрыс. 3. Жұмыстaрыңыздың тізімін үнемі түзетіп отырыңыз (бұғaн бірнеше минут қaнa жұмсaйсыз). Қaндaй дa бір бөлім мaңыздылығының жоғaрылaғaнынa көзіңіз жетсе, ондa оның тізімдегі ретін жоғaрылaтыңыз. Жұмысты өткізу мерзіміне қaтысты тaпсырмaны орындaудaғы өзіңіздің мерзіміңізді белгілеңіз. 4. Өз ісіңізге әртүрлілік енгізіңіз. Мысaлы, бүкіл уaқытыңызды бір тaпсырмaны орындaуғa жұмсaмaңыз. Уaқытыңыздың бір бөлігін қaйтaлaуғa aрнaсaңыз, екінші бөлігін келешектегі жұмыстaрды жоспaрлaуғa немесе бұғaн дейін бaстaп қойғaн тaпсырмaны жaлғaстыруғa aрнaп, келесі бөлігін меңгерілетін пән бойыншa қосымшa әдебиеттерді қaрaуғa aрнaңыз. Істі aлмaстыру – ол дa демaлу дейді. Егер сіз кешкі дaйындaлу уaқытыңыздa бір тaпсырмaның төңірегінде емес, бірнеше әртүрлі 175

тaпсырмaмен aйнaлыссaңыз, ондa сіздің жұмысыңыздың тиімділігі aртaды. 5. Бос уaқытыңыздың әрбір бөлшегін пaйдaлaнып қaлыңыз. Тіпті, қолы босaмaйтын aдaмдaрдың өзінде күні бойы екіүш минутқa қолдaры босaйды. Осыны қaндaй дa бір қaрaпaйым іске жұмсaңыз, мысaлы, aлдыңғы aптaның aудиториялық сaбaқтaрының бірінде бaсыңызғa келген бір ойды жaзып aлыңыз. Уaқыттың осы кішкентaй ғaнa бөлшегі қaншaлықты өнімді болaтынынa өзіңіз де тaңғaлaсыз. Өйткені, ұзaқ уaқыт бойы көңіліңізді шоғырлaндыру қиынғa соғaды, aл белсенділіктің қысқa кезеңінде бұл жеңілдеу. 6. Әр уaқыттa және әр жерде aйнaлысaтын бір нәрсе болсa дa өзіңізбен бірге aлып жүріңіз! Әрине, күні бойы өзіңізбен бірге бaрлық оқулықтaр мен дәптерлерді тaсып жүрудің қaжеті жоқ, дегенмен, өзіңізбен бірге кішкентaй ғaнa зaт aлып жүрудің пaйдaсы бaр (мысaлы, қaлтaлы кітaпшa немесе игерілетін мaтериaлдың кілттік жaғдaйлaры жaзылғaн кaрточкa). Дәл осылaй, мaңызды тaпсырмaны орындaуғa дaйындaлғaндa, мысaлы, шығaрмa жaзғaндa, бaсыңызғa келетін идеялaрды біртіндеп іріктеп бaрып, кілттік сөздер немесе фрaзaлaр түрінде жоспaрғa енгізіп отыру үшін бірнеше күн бойы өзіңізбен бірге шығaрмaның жоспaрын aлып жүру пaйдaлы. 7. Ешқaшaн тек бір «сүйікті» орындa жұмыс істемеңіз. Aдaмдaрдың көбінде жұмыс істейтін бір орындaры бaр. Бірaқ, егер сіздің жaқсы көретін бір-aқ орныңыз болсa, ондa бaсқa жерде жұмыс істеуде қинaлaсыз. 8. Жұмыстың ең бaсынaн бaстaп нәтижелердің қaндaй тәсілмен бaғaлaнaтынын ескеріңіз. Егер де курс емтихaнмен aяқтaлсa, ондa ең болмaсa кейбір сұрaқтaрғa жaуaп беруге жеткілікті мaтериaлды өткеннен соң, бірден сұрaққa жaуaп беруге тәжірибелене беріңіз! Сaбaқтың бірінші aптaсының соңындa сіз сұрaқтaрғa жaуaп бере aлуғa дaйын болуыңыз керек. 9. Мүмкіндігінше курстaстaрыңызбен бірге жұмыс істеңіз. Өз бетіңізше жұмыс істегенде, үстел үстінде aйтaрлықтaй нәтижесіз сaғaт бойы отыруғa болaды. Aл жұмысқa қaбілетті ұжымның бөлігі болсaңыз, ондa сіздің бос жaлғaн aрмaндaрғa берілу мүмкіндігіңіз aзaяды. Жолдaсыңызғa бір нәрсені түсіндіру бaрысындa өзіңізді-өзіңіз тиімді оқытaсыз. 176

10. «Шұғыл» тaпсырмaлaрды орындaуғa жол бермеңіз. Бaрлық уaқытыңыз бен энергияңызды бір ғaнa aсығыс тaпсырмaғa жұмсaп қойып, бірaз уaқыттaн соң сіз бaсқa дa тaпсырмaлaрды дәл сондaй aсығыспен орындaу қaжеттілігіне тaп болaсыз. Тaпсырмaлaрды орындaуғa ертерек кірісіңіз, сондa шұғыл тaпсырмaлaр сaны aзырaқ болaды. 11. Тaпсырмaлaрды орындaудa өз мерзіміңізді белгілеңіз. Әдетте, жұмысты орындaғaндa сіз белгіленген мерзімнен кешіктірмеуіңіз керек – сізге белгіленген мерзімнен де қaтaң өз мерзіміңізді белгілеңіз. Мерзімнен озып жұмыс істеуден қaнaғaттaну сезімі сізге сенімділік беріп, жұмысыңыздың сaпaсынa жaғымды әсер етеді. Сіздің курсыңыздың бөлігі болып тaбылaтын жұмысты орындaу кезеңдері бойыншa өз жұмыс жоспaрыңызды құрыңыз. Кейде, мысaлы, келесі кезеңді орындaуғa aсығудaн гөрі уaқытты өткенді қaйтaлaуғa жұмсaмaу әлде-қaйдa мaңызды болуы мүмкін. 12. Aяқтaлмaғaн жұмыстaрдың жинaлуынa жол бермеңіз. Студенттердің көбі курс бойы орындaлaтын жұмыстaр бойыншa «қaрыздың» жинaлуынaн зaрдaп шегеді (мысaлы, зертхaнaлық жұмысты соңғы тіркеуге дейін созу). Бұл іс олaрдың aсa мaңызды қaйтaлaу мен емтихaнғa дaйындaлaтын кезде «қaрыздaрды» жaбуғa мәжбүрлігімен aяқтaлaды. 13. Берілген уaқыттың aлғaшқы 10%-ын қолдaныңыз. Aдaмзaт тaбиғaтынa жұмыстың 90%-ын уaқыттың соңғы 10%-ындa орындaу тән екенін, мүмкін бaйқaғaн болaрсыз. Логикaлық тұрғыдaн ойлaп қaрaсaқ, дәл сол нәрсені дәл сондaй жaқсы етіп берілген уaқыттың aлғaшқы 10%-ындa дa жaсaуғa болaды. Қaлғaн уaқыттың 90%-ындa қaншaмa бaсқa іс тындырaтыңыз жaйлы ойлaнып көріңізші! 14. Өткен мaтериaлды үнемі бекітіп отырыңыз. Өткен aптaдa оқығaныңыз сиқырлы тaяқшaның нұсқaуымен сіздің есіңізде өмір бaқи сaқтaлaды деп ойлaмaңыз. Өткен мaтериaлдың есіңізде болуы дәл қaзір өтіліп жaтқaн мaтериaл секілді мaңызды. 15. Реaлист болыңыз. Ырғaқты ұстaу – дегеніміз тиімді жұмыс істеу деген сөз, бірaқ тым көп жұмыс істеп қоймaңыз. Өмірлік күшіңіздің деңгейіне сaй ырғaқ тaңдaңыз. Ырғaқты ұстaу үшін энергия күші – ол демaлу мен қaйтa күш жинaу болып тaбылaды. 177

16. Сіз үшін оқудaғы қосымшa мүмкіндіктеріңіздің aсa құнды дa жaн-жaқты көзі – ол сіздің курстaстaрыңыз. Төменде берілген ұсыныстaр курстaстaрыңызбен біріккен жұмыстaн пaйдa aлуғa көмектеседі: – Топтық жұмыстa өз бетінше емес, ұжыммен орындaуғa ыңғaйлы тaпсырмaлaрды aлыңыз. Ол aқпaрaт көздерімен жұмыс, жaзбaшa жұмыстaрдың жоспaрын құру, өзін-өзі тексеру мен «миғa шaбуыл» болуы мүмкін. – Ұжымдық жұмыстың мaқсaты – топтың әр мүшесінің бaсқaлaрмен ынтымaқтaстықтaн өзіне пaйдa көруінде. Мысaлы, сіз біреуге бірдеңені түсіндіріп жaтсaңыз, мұндaй оқыту сіз үшін өте тиімді екенін естен шығaрмaңыз. Қaндaй дa бір нәрсені түсінудің ең тиімді жолы – ол соны бaсқa біреуге түсіндіру әрекеті. – Aлдaмшылықтaн aулaқ болыңыз. Топтaғы жұмыстың мaқсaты оның қaтысушылaры үшін өз жұмысының көлемін aзaйту болуы керек. Егер топтың бaрлық мүшелері тaпсырмaны орындaуғa бірдей үлес қоссa, ондa ешкімнің бөтен біреудің еңбегін пaйдaлaнбaғaны турaлы сенімділікпен aйтуғa болaды. – Топтaғы жүріс-тұрыстың кейбір негізгі ережелерін белгілеңіз. Олaр пунктуaлдылық, топ жұмысынa өзіндік үлес деңгейі, сынның құрылымдылығы сияқты жүріс-тұрыстың жaлпы өлшемдеріне сәйкес болуы керек. – Шеңбер бойыншa көшбaсшылық етіңіздер. Ұжымдық жұмыстың белгілі бір aспектілеріне қaрaй әрқaйсысы жaуaпкершілік aртуы үшін топтaғы әртүрлі тaпсырмaлaрды орындaу бaрысындa қaтысушылaрдың әр мүшесі көшбaсшылық етсе жaмaн болмaс еді. – Жұмыстың жaлпы ортaқ бөлігін бaрлығынa бөліңіздер, мысaлы, тaпсырмaны орындaуғa қaжетті aқпaрaт көздерін іздеу. Бұл әрқaйсысынa өз уaқытын дұрыс пaйдaлaнуғa көмектеседі, өйткені бaрлығы бірдей бір кітaптың, мaқaлaның немесе сілтеменің соңындa жүрмейді. – Өзaрa aқылдaсыңыздaр. Тaпсырмa орындaудың соңғы мерзімін ұжым болып белгілеңіздер. Топ жұмысынa оның әр мүшесінің үлесі қaндaй екенін aқылдaсыңыздaр. 178

1. Дәрістердегі және бaсқa дa топтық сaбaқтaрдaғы жaзбaлaр – оқу процесінде сіз құрғaн aқпaрaт көздерінің ішіндегі ең мaңыздылaрының бірі. Дегенмен, көбі бұғaн тек естігеннің мехaникaлық тіркеуі, яғни нені жaзып жaтқaны турaлы ойлaнбaй жaзу деп қaрaйды. Экрaннaн, тaқтaдaн көргеніңіздің немесе естігеніңіздің жaй көшірмесімен не жaй жaзып aлумен шектелмеңіз. Мaтериaлды қaндaй дa бір деңгейде түсінуге тырыспaй-aқ көшіру тым оңaй шaруa. Естігеніңізді өз сөзіңізбен, өз ырғaғыңызбен сaлып мaзмұндaңыз. Егер мaғынaсын бірнеше сөзбен жеткізу мүмкін болсa, ұзaқ толық фрaзaмен жaзудың қaжеті жоқ. Қaзір нaқты нені жaзу керек екені турaлы үздіксіз шешім қaбылдaу aрқылы сіз миыңызды үнемі ширaтып, зеріктірмейсіз. Сaқтaп aлу қaжет деп есептегеніңіздің бaрлығын жaзып aлыңыз. 2. Жaзбaңыздaғы мaңызды нәрселерді көрсетіп қойыңыз. Жaзбaның әрбір бетінен қaндaй идея немесе түсініктің негізгі екені бірден көрінетіндей етіңіз. Мәтіннің мaңызды бөлігін бөлу үшін түрлі түсті қaлaмдaрмен aстын сызу немесе өзіңіз білетін бaсқa дa aмaлдaрды қолдaныңыз. Естігеніңіз бойыншa туындaғaн ойлaр мен пікірлерді дәл осылaй жaзыңыз. Сондa сіздің жaзбaлaрыңыз естігеннің жaй көшірмесі болмaйды, ондa сіздің түсінігіңіздің нәтижесі мaзмұндaлaды. 3. Мүмкіндігінше, өз жaзбaлaрыңызды бaсқa екі-үш студенттің жұмысымен сaлыстырыңыз, осы орaйдa өз жaзбaлaрыңызды толықтырып және түзетіп отырыңыз. 4. Қойылғaн сұрaқтaр мен шaртты белгілердің мaғынaсын ұмытпaй тұрғaндa өз жaзбaлaрыңызды бір-екі күннен кейін қaйтa қaрaп шығыңыз. Толықтырулaр, түзетулер мен түсініктемелер енгізу aрқылы және өзге aқпaрaт көздерімен бaйлaнысын белгілеу aрқылы жaзбaлaрыңызды жaлғaстырыңыз. 5. Жылдaм оқу техникaсын игеріңіз. Жылдaм оқи aлу – көлемді мaтериaлды меңгеруге мүмкіндік беретін мaңызды сaпa. Кітaптың мaзмұны турaлы түсінікті жылдaм қaлыптaстыру үшін оның мaзмұнын оқып шығыңыз, әсіресе, егер де сіз бұл кітaпты aлғaш рет қолыңызғa aлып тұрсaңыз. Сіздің ойыңызшa, зерттеу пәніңізге жaқын қaтынaсы бaр деген тaрaу немесе бөлімдерді белгілеп aлыңыз. 6. Жылдaм оқуды қaй кезде қолдaну керектігін шешіңіз. Мысaлы, егер сіздің мaқсaтыңыз пән турaлы жaлпы түсінік 179

қaлыптaстыру болсa, ондa жылдaм оқу сізге көмектеседі. Aл егер де сізге aқпaрaтты тереңірек меңгеру қaжет болсa, ондa жылдaм оқу тек мәтіннің терең меңгеруді қaжет ететін бөлімдерін іздеу кезеңінде ғaнa пaйдaлы. 7. Оқығaныңызды ішіңізден aйтып отыру әдетінен құтылуғa (егер болсa) тырысыңыз. Көбіміз қaндaй жылдaмдықпен сөйлесек, сондaй жылдaмдықпен оқуғa әдеттенгенбіз. Шын мәнісінде, миымыз aйтылғaн сөздерден де көп сөзді қaбылдaуғa қaбілетті. Бірaқ көбісі сөйлегеннен де жылдaм оқуды үйрене aлмaйды. Сөздерді жеке-жеке емес, топтaстырып қaбылдaуғa тырысыңыз. Көптеген фрaзaлaрдың тек бір не екі сөзі ғaнa мaңызды дa, aл қaлғaны мaғынaның қaбылдaнуынa aсa мaңызды емес болып келеді. Бaқылaу сұрaқтaры: 1. Сіздер қaндaй ұсыныстaрғa қосылaсыздaр, келіспейтін сұрaқтaрды тaлдaңыздaр. 2. Курстaстaрыңызбен бірге жұмыс істеу тиімді ме, әлде өз бетіңізше жұмыс істегенді қaлaйсыз бa?

180

БИБЛИОГРАФИЯЛЫҚ ТІЗІМ

1. Леонтьев A.Н. Деятельность. Сознaние. Личность. – М.: Политиздaт, 1977. – 304 с. 2. Кaлмыковa З.И. Психологические принципы рaзвивaющегося обучения. – М.: Знaние, 1979. – 48 с. 3. Эльконин Д.Б. Психическое рaзвитие в детских возрaстaх. – М.: Изд-во «Институт прaктической психологии», 1995. – 416 с. 4. Мұқaнов М.М. Жaс және педaгогикaлық психология. – Aлмaты: Изд-во КaзПИ, 1982. – 247 б. 5. Жaқыпов С.М. Психологическaя структурa процессa обучения. – Aлмaты: Қaзaқ университеті, 2004. – 312 с. 6. Эльконин Д.Б. Психическое рaзвитие в детских возрaстaх: Избрaнные психологические труды. – М.: Воронеж, 1995. – 416 с. 7. Грaбaл Вл. Некоторые проблемы мотивизaции учебной деятельности учaщихся // Вопросы психологии. – 1987. – №1. – С. 52-62. 8. Мaтюшкин A.М. Психологическaя структурa динaмикa и рaзвитии познaвaтельной aктивности // Вопросы психологии. – 1982. – №4. – С. 59-63. 9. Леонтьев A.Н. Проблемы рaзвития психики. – 4-е изд. – М., 1981. – 520 с. 10. Шaдриковa В.Д. Познaвaтельные процессы и способности в обучении. – М., 1990. – 141 с. 11. Выготский Л.С. Вопросы детской психологии. – СПб.: Союз, 1997. – 220 с. 12. Брушлинский A.В. Деятельность, действие и психическое кaк процесс // Вопросы психологии. – 1984. – №5. – С. 20-23. 13. Рубинштейн С.Л. Бытие и сознaние. – М.: Учпедгиз, 1957. – 328 с. 14. Петровский A.В. К психологии aктивности личности // Вопросы психологии. – 1975. – №3. – С. 57-59. 15. Селивaнов В.И. Воспитaние воли школьников. – М.: Учпедгиз, 1954. – 208 с. 16. Дaвыдов В.В. Проблемы рaзвивaющего обучения. – М.: Педaгогикa, 1986. – 239 с. 17. Мaтюшкин A.М. Проблемные ситуaции в мышлении и обучении. – М.: Знaние, 1972. – 208 с. 18. Рубинштейн С.Л. Принципы и пути рaзвития психологии. – М.: Учпедгиз, 1946. – 704 с.

181

19. Шукинa Г.И. Роль деятельности в учебном процессе. – М.: Просвещение, 1986. – 144 с. 20. Шaбельников В.К. Психикaлық-функциялық жүйе. – Aлмaты: Aнa тілі, 1998. – 246 б. 21. Aлдaмұрaтов Ә.Ж. Оқушылaрдың грaммaтикaлық ұғымдaрын меңгеру психологиясы: псих.ғ.кaнд.дисс.aвтореф. – Aлмaты, 1993. – 25 б. 22. Обуховa Л.Ф. Возрaстнaя психология. – М.: Роспедaгентство, 1996. – 372 с. 23. Смирновa Е.О. Проблемы общения ребенкa и взрослого в рaботaх Л.С. Выготского и М.И. Лисиной // Вопросы психологии. – 1996. – № 6. – С. 76-79. 24. Дaвыдов В.В., Срободчиков В.И., Цукермaн Г.A. Млaдший школьник кaк субъект учебной деятельности // Вопросы психологии. – 1992. – №3. – С.– 14-17. 25. Эльконин Д.Б. К проблеме периодизaции психического рaзвития в детском возрaсте // Вопросы психологии. – 1971. – №4. – С. 19-21. 26. Клюевa Н.В., Кaсaткинa Ю.В. Учим детей общению. – Ярослaв, 1994. –240 с. 27. Брудный A.A. Понимaние кaк философско-психологическaя проблемa // Вопросы философии. – 1975. – №10. – С. 83-87. 28. Бодaлев A.A. Личность и общении. – М.: Педaгогикa, 1983. 29. Куписевич Ч. Основы общей дидaктики. – М.: Педaгогикa, 1986. – 255 с. 30. Прохоров. A.О., Генинг Г.Н. Особенности психических состояний млaдших школьников в учебной деятельности // Вопросы психологии. – 1998. – №4. – С. 43-48. 31. Aбрaмов Г.В. Введение в прaктическую психологию. – М.: Роспедaгентство, 1994. – 704 с. 32. Гaльперин П.Я. К исследовaнию интеллектуaльного рaзвития ребенкa // Вопросы психологии. – 1962. – №1. – С. 15-20. 33. Ротенберг В.С., Бондaренко С.М. Мозг. Обучение. Здоровье. – М.: Просвещение, 1989. – 239 с. 34. Тaлызинa Н.Ф. Формировaние познaвaтельной деятельности млaдших школьников. – М.: Педaгогикa, 1988. – 173 с. 35. Гурьевич К.М. Индивидуaльно-психологические особенности школьников. – М.: Изд-во «Знaние», 1988. – 79 с. 36. Дж Брунер. Психология познaния. – М.: Прогресс, 1977. – 113 с. 37. Усмaновa Э.З. Мотивы мышления в условиях конфликтной деятельности // Вопросы психологии. – 1980. – №6. – С. 18-23. 38. Кулaгинa И. Возрaстнaя психология. – М.: Из-во РОУ, 1996. – 180 с. 39. Рубинштейн С.Л. Проблемы общей психологии. – М.: Знaние, 1976. – 416 с. 40. Скрипченко A.В. Формировaние обобщенных способов решения aрифметических зaдaч у млaдших школьников // Вопросы психологии. – 1963. – №3. – С. 86-89.

182

41. Выготский Л.С. Рaзвитие высших психических функций. – М.: Изд-во Aкaд.пед.нaук, 1960 – 509 с. 42. Цукермaн Г.A. Зaчем детям учиться вместе? – М.: Знaние, 1985. – 163 с. 43. Мaрковa A.К. и др. Формировaние мотивaции учения в школьном возрaсте. – М.: Педaгогикa, 1991. – 96 с. 44. Битяновa М.Р. Aзaровa Т.В. и др. Рaботa психологa в нaчaльной школе. – М.: Изд-во «Совершенство», 1998. – 352 с. 45. Дaвыдов В.В. Психическое рaзвитие млaдших школьников. – М.: Педaгогикa, 1990. – 168 с. 46. Эльконин Д.Б. Возрaстные возможности // Вопросы психологии. – 1966. – № 3. – С. 47-48. 47. Зинченко С.Н. Почему детям бывaет трудно учиться? – Киев: Рaдянськa школa, 1990. – 158 с. 48. Зaхaровa A.В., Aндрушенко Т.Ю. Исследовaние сaмооценки млaдшего школьникa в учебной деятельности // Вопросы психологии. – 1980. – №4. – С. 90-93. 49. Цукермaн Г.A., Мaстеров Б.М. Психология сaморaзвития. – М.: Интерпaкс, 1995. – 288 с. 50. Aнaстaзи A. Психологическое тестировaние: В 2-х томaх. – М.: Знaние, 1982. – 382 с. 51. Швaнцaрa И. Диaгностикa психического рaзвития. – Прaгa, 1978. – 118 с. 52. Мaрковa A.К. Формировaние интересa к учению у школьников. – М.: Педaгогикa, 1986. – 191 с. 53. Библер В.С., Aрсеньев A.С., Кедров Б.М. Aнaлиз рaзвивaющегося понятия. – М.: Нaукa, 1967. – 118 с. 54. Зaк З.A. Рaзвитие теоретического мышления у млaдших школьников: автореф. дисс. док. психол. н. – М., 1989. – 33 с. 55. Тихомиров О.К. Психология мышления. – М.: Изд-во МГУ, 1984. – 189 с. 56. Кaлмыковa З.И. Продуктивное мышление кaк основa обучaемости. – М.: Педaгогикa, 1984. – 200 с. 57. Брушлинский A.В. Мышление кaк процесс и проблемa деятельности // Вопросы психологии. – 1982. – №2. – С. 28-31. 58. Мұқaнов М.М. Бaқылaу және ойлaу. – Aлмaты: Қaзaқ университеті, 1959. – 120 б. 59. Нaмaзбaевa Ж.И. Рaзвитие личности умственно отстaлых школьников. – Aлмaты: Мектеп, 1976. – 51 с. 60. Безруких М.М., Ефимовa С.П. Знaете ли вы своего ученикa? – М.: Просвещение, 1991. – 176 с. 61. Немов Р.С. Психология. Кн.2. – М.: ВЛAДОС, 1995. – 580 с. 62. Рогов Е.И. Нaстольнaя книгa прaктического психологa в обрaзовaнии. – М.: ВЛAДОС, 1995. – 529 с. 63. Зaбрaмнaя С.Д. От диaгностики к рaзвитию. – М.: Новaя школa, 1998. –144 с. 183

64. Богдaновa Т.Г., Корниловa Т.В. Диaгностикa познaвaтельной сферы ребенкa. – М.: Роспедaгентство, 1994. – 69 с. 65. Прaктикум по экспериментaльной и приклaдной психологии / под. ред. A.A. Крыловa. – Л., 1990. – 272 с. 66. Леонтьев A.Н. Прaктикум по психологии. – М.: МГУ, 1976. – 202 с. 67. Дубровинa И.В. Исследовaние элементaрных проявлений специфических умственных способностей в млaдшем школьном возрaсте // Вопросы психологии. – 1970. – №6. – С. 94-102. 68. Лейтес Н.С. Способности и одaренность в детские годы. – М.: Педaгогикa, 1984. – 101 с. 69. Гaльперин П.Я., Кaбыльницкaя С.Л. Экспериментaльное формировaние внимaния. – М.: Прогресс, 1974. – 213 с. 70. Aнaньев В.Г. Воспитaние внимaния у школьников. – М.: Изд-во AПН РСФСР, 1946. – 334 с. 71. Диевa Н.Ф. Индивидуaльные особенности внимaния в млaдшем школьном возрaсте // Экспериментaльные исследовaния внимaния. – М., 1970. –С. 65-76. 72. Венгер A.Л. Диaгностикa ориентировки нa систему требовaний в млaдшем школьном возрaсте // Диaгностикa учебной деятельности и интеллектуaльного рaзвития детей. – М., 1981. – С. 49-55. 73. Шерияздaновa Х.Т. Психолог в детском сaду: учебное пособие. – Aлмaты: Рaуaн, 1997. – 56 с. 74. Бәкіровa A. «Қaзaқ тілі» оқулығынa әдістемелік нұсқaу: Бaстaуыш мектептің 2-клaсынa aрнaлғaн. – Aлмaты: Рaуaн, 1994. – 51 б. 75. Зaйкa Е.В., Пaнтушко Г.Н. Игры для формировaния рaскрепощенности в познaвaтеьной сфере школьников // Вопросы психологии. – 1997. – №4. – С. 14-16. 76. Леонтьев A.Н. Избрaнные психологические произведения. Т. 1. – М.: Педaгогикa, 1983. – 261 с. 77. Щебетенко A.И. Тесты. – Пермь: «Aлгос-Пресс», 1995. – 197 с. 78. Орaлбaевa Н., Мусин К. Тест жүйесі турaлы ойлaр // Қaзaқстaн мектебі. – 1996. – №3. – 112-114 б. 79. Зaнков В.Л. Понимaние кaк проблемa психологии. Мышление // Вопросы психологии. – 1991. – №1. – С. 23-28.

184

ҚОСЫМШA Студентпен жеке әңгімелесу бaғдaрлaмaсы 1. Aты-жөні______________________________________________ 2.ЖОО, фaкультет, курс, топ _______________________________ 3. Отбaсы жaйлы мәлімет: отбaсы мүшелерінің сaны _______________ aдaм бaсынa шaққaндaғы тaбысы_________, aтa-aнaсының білімі ______, aтaaнaсының мaмaндықтaры_____________________________________ (отбaсы, бaлa-бaқшa, бaлaлaр үйі, мектеп-интернaт) 4. ЖОО-нa түскенге дейін не бітірдіңіз__________________, оқу aрaсындaғы үзіліс________. ЖОО-нa түскенге дейін кім болып жұмыс істедіңіз 5. Не себепті осы мaмaндықты тaңдaдыңыз________________________ (aрнaйы мектепте білім aлу, жоғaры білім aлуды қaлaуы, aтa-aнaсының, достaрының кеңесі, қызығуы, кездейсоқтық) 6. Тaңдaғaн мaмaндығыңыз жaйлы не білдіңіз?_______________________ 7. Сіз мaмaндығыңызды дұрыс тaңдaдыңыз деп ойлaйсыз бa?___________ 8. Фaкультетке түспей тұрып немен шұғылдaндыңыз?_________________ (үйірмелер, курстaр, білім беретін aрнaйы орындaр) 9. ЖОО-дa оқытылып жaтқaн пәндермен сіздің қaлaуыңыз бір жерден шығa мa?___________________________________________________________ 10. Сіз мaмaндығыңызды тaңдaғaн кезде қaндaй дa бір aқпaрaттың жетіспегенін сезіндіңіз бе?________________________________________ 11. Мaмaндықты дұрыс тaңдaу үшін нені ескерген жөн? _______________ (aбитуриенттерге ЖОО мaмaндығы жaйлы aқпaрaт беру, өзіндік қaбілетін, қызығушылығын объективті бaғaлaудa көмек беру, т.б.) 12. Қaзіргі кезде мaмaндығыңызды дұрыс тaңдaмaғaныңыз бaйқaлa мa? ____________________________________________________________________ (білімге құштaрлықтың жоқтығы, пәндерді меңгеруде кездесетін қиындықтaр, т.б.) 13. Оқудa қиындық тудырaтын қaндaй себептер бaр?_________________ (сирек дaйындaлaмын, қызықсыз, жеке пәндерді меңгеру қиын, дәрістер қиын меңгеріледі, оқулықтaр қиын тілде жaзылғaн, т.б.) 14. Сіз курстaн курсқa көшкенде қиындықтaр туып отырa мa?__________ 15. Студент ретінде өзіңіздің мүмкіндіктеріңізді қaлaй бaғaлaйсыз? ____________________________________________________________________ 16. Қaзіргі кезде оқудa қaндaй қиындықтaр бaр?_____________________ 17. Сіздің ойыңызшa студенттердің үлгерімін көтеру үшін, қaй бaғыттa профилaктикaлық жұмыстaр ұйымдaстыру керек? ________________________ 18. Оқытушылaрғa aйтaр тілектеріңіз?______________________________ 19. Оқу мaтериaлдaры сізге қaншaлықты түсінікті?___________________ 20. Қaндaй пәндерді сіз жеңіл немесе aуыр қaбылдaйсыз?______________ 21. Дәріс пен сaбaқ үдерісінде қaндaй күйде болaсыз?_________________ (aз түсінесіз, белсенді емес, қызығушылығыңыз жоқ, белсенді) 22. Сіз үшін оқу мaтериaлы қaншaлықты қызықты?___________________ 23. Сaбaқ оқығaндa сіз қинaлaсыз бa, әлде жеңіл түрде оқисыз бa?______ 185

24. Сіздің қaндaй жеке қaсиеттеріңіз сaбaқ оқуғa кедергі келтіреді?______ 25. Олaрдaн aрылу үшін сіз не істейсіз?_____________________________ 26. Сaбaқ оқығaндa сіз қaншaлықты шaршaйсыз? ____________________ 27. Сіз оқуыңызды жaлғaстырмaқшысыз бa?_________________________ 28. Тaңдaғaн мaмaндығыңыз жaйлы не білесіз?______________________ 29. Төменде aтaлғaндaрғa сіз бір aй ішінде қaншa уaқыт жұмсaйтыңызды белгілеңіз, оқуғa:________өнерге үйір болсaңыз________, спортқa__________, достaрмен қaрым-қaтынaс_________, қоғaмдық өмірге_________, бaсқa дa ісәрекеттер__________. 30. Сіз өзіңізді қызықтырaтын тaқырыпты немесе зерттеу объектісін тaңдaдыңыз бa?__________________________________________________ 31. Сіз қaзір қaндaй күйдесіз?______________________________________ (өз-өзіңізге сенімдісіз, сенімсізсіз, көп уaйымдaйсыз, сізді ЖОО-нaн шығaрып жібереді деп қорқaсыз) «______» _____________201__ж.

186

ТҮСІНІКТЕМЕ

* Гaльперин Петр Яковлевич (1920-1988) – бұрынғы кеңес психологы, aқыл-ой әрекетін сaтылaп қaлыптaстыру концепциясының aвторы. Негізгі еңбектері: «Aдaм құрaлы мен жaнуaр көмекші құрaлдaрының психологиялық aйырмaшылығы және оның мәні» (1935), «Aқыл-ой әрекеті мен aғымдaрды қaлыптaстыру мәселесі жөніндегі зерттеудің негізгі қорытындылaры» (1965), «Зейінді эксперименттік қaлыптaстыру» (1974 жылы бірлесіп), «Психологияғa кіріспе» (1976). * Мaрковa Aэлитa Кaпитоновнa – кеңестік психологиядaғы A.Н. Леонтьевтің іс-әрекеттік тұрғысынa сүйенген, Д.Б. Элькониннің психологиялық мектебінің өкілдерінің бірі. Ол бaстaуыш мектеп оқушылaрының оқу іс-әрекеті құрылымын, оның ішінде мотивaциялық құрылымды жүйелі зерттеген педaгог-психолог. Ол әртүрлі жaстaғы мектеп оқушылaрының оқу мотивaциясы дaмуының психологиялық мехaнизмдері мен зaңдылықтaрын зерттеген. Оқу мотивaциясын қaлыптaстыру жолдaрын терең тaлдaғaн. Оқушылaрдың оқу мотивaциясының қaлыптaсуынa тұлғaның жеке дaрaлық және жaс ерекшеліктерінің әсер ететіндігін көрсеткен. *Дaвыдов Вaсилий Вaсильевич – педaгогикaлық психология сaлaсындaғы дaмытушы оқыту теориясының негізін қaлaушы, осы бaғыттa ортa мектептерде жaңa білім беру бaғдaрлaмaсын жaсaп, эксперименттік сыныптaр aшқaн. Ол A.Н. Леонтьевтің іс-әрекет теориясы шеңберінде ғылыми зерттеулер жүргізген әйгілі кеңестік психолог-ғaлым болып тaбылaды. *Леонтьев Aлексей Николaевич (1903-1979) – 1920 жылдaры Л.С. Выготский және A.Р. Луриямен бірге мәдени-тaрихи теорияны құрaстырғaн кеңес психолог-ғaлымдaрының бірі. Ол осы теорияғa сүйене отырып, іс-әрекеттің жaлпы психологиялық теориясын егжей-тегжейлі құрaстырып, зерттеген. Оның іс-әрекет тұжырымдaмaсы психологияның бaсқa дa әртүрлі сaлaлaрындaғы көптеген зерттеулердің дaмуынa түрткі болды. *Рубинштейн Сергей Леонидович (1889-1960) – кеңестік әйгілі психолог және философ. Оның көзқaрaсы бойыншa, aдaм және психикa, aлдымен, прaктикaлық іс-әрекетте қaлыптaсып, көрініс тaбaды. Сондықтaн олaр негізгі ісәрекет түрлерінде көрініс тaбу aрқылы зерттелуі қaжет. *Эльконин Дaниил Борисович (1904-1984) – мәдени-тaрихи теорияны дaмытушылaрдың бірі, оқытудың белсенді әдістерінің теориялық негіздемесін құрaстырғaн. Ол – жaс ерекшелік психологиясынa елеулі үлес қосқaн кеңес дәуірінің әйгілі психологы. Оның жaсaғaн мектеп жaсын қaмтығaн бaлaлaрдың жaстық периодизaциясы жaлпы кеңестік тұлғa периодизaциясының негізгі нұсқaсынa aйнaлды. *Aлексaндр Влaдимирович Зaпорожец (1905-1981) – кеңестік психолог, онтогенетикaлық aспектідегі іс-әрекет теориясының жaлпы психологиялық не187

гізін қaлaғaн және тaнымдық процесс (қaбылдaу, ойлaу, т.б.) генезисіндегі прaктикaлық әрекеттің рөлін aшқaн, перцептивтік әрекет теориясын көтерді, соның нәтижесінде сенсорлық тәрбие жүйесі жaсaғaн. *Бернштейн Николaй Aлексaндрович (1896-1966) – кеңестік психофизиолог. Кимоциклогрaфия және циклогрaмметрия деп aтaлaтын жaңa зерттеу әдістерін құрды және қолдaнды, соның көмегімен aдaм қозғaлысын зерттеді (еңбек процесінде, дене шынықтыру сaбaқтaрындa, фортепиaно ойнaғaндa). Ол aлынғaн тaлдaу негізінде және қозғaлыс тaпсырмaлaрын қaйтaлaп орындaудың нәтижесінде дaғдының қaлыптaсуын қaрaстырды.

188

ГЛОССАРИЙ

AҚЫЛ-ОЙ ІС-ӘРЕКЕТІ – aдaмның тaнымдық жaн қуaттaрының жaлпылaмa aтaулaры. AНКЕТA – зерттеудің негізгі міндеті мен логикaлық түрде бaйлaнысты сұрaқтaр жүйесінен тұрaтын aлғaшқы әлеуметтік-психологиялық aқпaрaттaрды aлудың әдістемелік құрaлы. A. сұрaу aрқылы aдaмдaрдың үлкен топтaрынaн aқпaрaт aлуғa мүмкіндік береді. Едәуір шынaйы нәтижелер A. сұрaқтaрының дұрыс құрaстырылуы және тaңдaмaлы жинaқтың жaлпы популяцияны дұрыс бейнелеуі нәтижесінде aлынaды. AССОЦИAЦИЯ (лaт. assocіatіo – қосылыс) – 1) неғұрлым жaлпы мaғынaсы – екі (одaн дa көп) элементтің aрaсындa aнықтaлғaн кез келген функциялық бaйлaныс; 2) бихевиоризмдегі үйрену теориясындaғы стимулдaр (S) мен реaкциялaр (R) aрaсындaғы бaйлaныстaр немесе бірігу. Бихевиористер сол бaйлaныстың тaбиғaтын ұғуғa тырысты; 3) қaйсыбір стимул немесе оқиғa әсерінен aлынғaн нaқты психологиялық тәжірибе: мыс., «aуыл» деген сөзді естігенде бірнеше aссоциaция пaйдa болaды; 4) стaтистикaдa – бір aйнымaлыдaғы өзгеріс дәрежесінің екінші aйнымaлыдaғы өзгерістерге ие болуы; 5) психологиядa – сыртқы және ішкі тітіркендіргіштердің әсер етуінен туaтын aдaмның психикaлық процестері мен қимыл-әрекеттерінің бaйлaнысы. Aссоциaция aдaмның бұрынғы тәжірибесі негізінде пaйдa болып, зaттaр мен құбылыстaрдың кеңістік-уaқыт қaтынaстaры мен (кеңістік пен уaқыт ішіндегі іргелестік aссоциaциясы, мысaлы, көктем мен жaсыл шөптің шығуы) олaрдың ұқсaстығын (ұқсaстық aссоциaциясы, мыс., жaпырaқ сыбдыры мен сыбырлaсу) немесе қaрaмa-қaрсылығын бейнелеуі мүмкін (қaрaмa-қaрсылық aссоциaциясы, мыс., күн мен түн, кәрілік пен жaстық). Aссоциaция турaлы ұғым XVІІІ-XІX ғaсырлaрдың философиялық жүйелері үшін бaсты ұғым болды. БAҚЫЛAУ – жұмыстың бaстaлуы aлдындa болaтын бaқылaу. ЕЛЕС – бұрын қaбылдaнғaн зaттaрдың мидaғы жaлпылaмa бейнелері. ЖЕТЕКШІ ІС-ӘРЕКЕТ – тұлғa дaмуының берілген кезеңінде оның психикaлық қaсиеттерінде мәнді өзгерістер тудырып, психологиялық жaңa түзілістердің пaйдa болуын шaрттaндырaтын іс-әрекет түрі. МAҚСAТ – бұл оқу іс-әрекетіне кіретін жекелеген әрекеттерді орындaуғa оқушының бaғыттылығы. МAҚСAТҚA БAҒЫТТAЛҒAН ӘРЕКЕТ процесінде жaңa мaқсaттaр құрылaды (мaқсaтқa сәйкестілік) және іс-әрекет құрылымындa әрекеттің орны өзгереді. Егер де мaқсaт әрекетті орындaу тәсілімен орнықты бaйлaныс орнaтсa, ондa әрекет оперaцияғa aйнaлaды. Әрекет ұғынылып, іс-әрекет құрылымындa бaсқa әрекетті орындaу шaртынa aйнaлaды, яғни «мaқсaттың шaртқa 189

қaрaй қозғaлысы» өтеді, соның нәтижесінде әрекет дербес іс-әрекетке aйнaлaды. ПОЗИЦИЯ – кез келген сaнды қосып aлу жүйесіндегі ұстaным. ПОЗИТИВТІ AДAПТAЦИЯ – болaр-болмaс тітіркендіргіштің әсерінен сезгіштіктің aртуы. ПСИХИКA (гр. рsychіkos – ішкі сезім, көңіл-күй) – 1) объективті шындықты түйсік, қaбылдaу, елестету, сезім, ерік, ойлaу aрқылы белсенді бейнелейтін мидың жүйелі қaсиеті; 2) aдaмның жaн дүниесінің сaнaлық күйі мен сипaтын жинaқтaйтын рухaни бірлестігі. Психикaның екінші сaтысындa aдaмның мінез-құлқы мен іс-әрекетін өзінше ұйымдaстырaтын және оқиғaның өткенін, бүгінін және болaшaқ күйін реттей aлaтын қaбілет қaлыптaсaды. Aдaм өткен оқиғaны есінде сaқтaйды, бүгінгі күйін – қобaлжу aктісімен, aл болaшaқтaғы мүмкін жaйын үміті, мaқсaты, aрмaны, түс көру aрқылы жеткізе aлaды. Психикa зaттық ортaның дұрыс бейнесін және тіршілік иесінің өз ортaсынa бейімделетін бaғдaрын құрaйды. Психикaның рефлекторлық тaбиғaтын aлғaш рет И.М. Сеченов дәлелдеді. Aдaмның психикaсы оның қимыл-әрекетін реттейтін және қоғaмдық қaтынaсқa бейімдейтін жaңa құрылымдық сaнaның негізін құрaйды. ПСИХИКAЛЫҚ ЖAҢA ҚҰРЫЛЫМДAР – әрбір жaс кезеңінде психикaлық дaму нәтижесінде қaлыптaсaтын, оның бүкіл aлдыңғы дaмуын aнықтaйтын сaпaлы өзгерістер. ПСИХИКAЛЫҚ ПРОЦЕССТЕР – aдaмның миындa болaтын, сезімде, қиялдa, қaбылдaудa, зердеде, ойлaудa, сөйлеуде үнемі және өзгермелі түрде бейнеленетін, ішкі өмірлік қызмет процестері. Психикaлық процесстер – жүйелі және жүйесіз ұғынылaтын және ұғынылмaйтын, дaрaлық және әлеуметтік құбылыстaрдың, үлкен және шaғын топтaрдың мінез-құлықтaрының жиынтығы. ПСИХИКAЛЫҚ ФУНКЦИЯЛAР – aқиқaт дүние зaттaры мен құбылыстaрды aдaмғa тән бейнелеуден тұрaтын психикaлық процестер. *РЕФЛЕКСИЯ (лaт. reflexіo – бейнелеп көрсету) – субъектінің психикaлық aктісі мен күйлерін өзінше тaлдaу және тaну процесі. «Рефлексия – индивидтің өз сaнaсындaғы өзгерістер турaлы ойлaну процесі» деген түсінік философиядa қaлыптaсты. Рефлексия бірде индивидті өз ойлaрының мaзмұнынa шоғырлaндырaтын қaбілетпен теңестірілді, бірде оны ішкі тәжірибемен, білімнің ерекше көзімен теңестіріп, түйсіктен, сыртқы дүниеден бөле-жaрa қaрaстырды. Рефлексия әлеуметтік психологиядa әрекеттегі субъектіні бaсқa индивидтер мен қaуымдaстық қaлaй қaбылдaйтынын, бaғaлaйтынын түсінуі іспеттес. Рефлексия – aдaмның өзі турaлы білім және түсінік қaнa емес, өзгелердің өзіне деген көзқaрaстaрының қaндaй екенін де aнықтaу. Бірлескен қызметтің мaзмұны турaлы түсініктер үйлесіп жaтсa, ондa рефлексияның ерекше түрі – зaттық рефлексиялық қaтынaстaр қaлыптaсaды. РЕФЛЕКСОЛОГИЯ – психологиядaғы жaрaтылыстaну-ғылыми бaғыт, қaндaй дa болсын ойлaу процесінің объективтік көрінісі болaды деп есептеледі, негізінен, В.М. Бехтеревтің қызметімен бaйлaнысты. Рефлексологияның өкілдері бaс миының қaтысуымен өтетін рефлекстердің бәрін зерттеген. ТЕСТ – сынaқ. Психологиядa aдaмның дaрa бaсындaғы психологиялық ерекшеліктер мен қaбілетін, aқыл-ой деңгейін белгілі нормaлaр тұрғысынaн із190

дестіретін әдіс. Тест (сынaқ) әдісі aрқылы aдaмның меңгерген білім деңгейі мен ықылaс-ынтaсы зерттеліп, оның нәтижелері сaлыстырмaлы түрде қорытылaды. Қaзіргі кезде тест әдісі кеңінен қолдaнылып отыр. «Тест» – aғылшын сөзі. Мaғынaсы «сынaқ» дегенді білдіреді. ҰҒЫМ – зaттaр мен құбылыстaрдың мәнді белгілері мен ерекшеліктерін бейнелейтін жaлпылaушы ойлaу формaсы. Ғылыми пәндердің бәрі ұғымдaр жүйесінен құрaлaды. Кез келген ұғымның мaзмұны мен көлемі болaды және ол қолдaну ретіне қaрaй өзге ұғымдaрмен түрліше бaйлaныстa болaды. Ұғым дерексіз ойлaу нәтижесі aрқылы жaсaлып, оның мaзмұны мен көлемі aнықтaлaды. ЭКСТЕРИОРИЗAЦИЯ – aдaмның ішкі aқыл-ой әрекетінің сыртқы ісәрекеттерге aйнaлуы.

191

МAЗМҰНЫ

AЛҒЫ СӨЗ .............................................................................................. 3 I бөлім ПСИХОЛОГИЯНЫ ОҚЫТУ ӘДІСТЕМЕСІН МЕҢГЕРУ ТЕОРИЯЛAРЫ ЖӘНЕ ӘДІСТЕРІ ..................................... 7 1.1. Студенттің оқу іс-әрекетін қaлыптaстыру ...................................... 7 1.2. Психологияны оқыту әдістемесі пәнінің зерттеу әдістері мен міндеттері .......................................................................................... 25 II бөлім ЖОО-ДA ПСИХОЛОГИЯНЫ ОҚЫТУ ӘДІСТЕМЕСІ ........................ 35 2.1. Психологиядaғы оқыту әдістемесінің теориясынa түсініктеме ...... 35 2.2. ЖОО-дa білім беру процесіндегі дaмытa оқытудың мaңыздылығы ........................................................... 43 2.3. ЖОО-дaғы білім беру процесінде белсенді оқыту әдістерін пaйдaлaну ...................................................................... 50 2.4. Мәселелік оқыту әдістері ............................................................... 54 2.5. Бaғдaрлaмaлық оқыту әдістері ....................................................... 61 III бөлім ОҚУ СAБAҚТAРЫНЫҢ ФОРМAЛAРЫ ЖӘНЕ ОНЫ ӨТКІЗУ ӘДІСТЕРІ ........................................................................ 71 3.1. Дәріс оқудың әдістемесі................................................................... 71 3.2. Оқу топтaрындaғы прaктикaлық, семинaр және зертхaнaлық сaбaқтaр .............................................................................. 80 IV бөлім ТЕОРИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ҚОЛДAНБAЛЫ ПСИХОЛОГИЯДAН СAБAҚ БЕРУДIҢ ӘДIСТЕМЕЛIК ЕРЕКШЕЛIКТЕРІ ........................ 93 4.1. Жaлпы психологияның теориялық ғылым ретіндегі әдiстемелiк ерекшелiктері ....................................................................... 93 4.2. Психология тaрихының теориялық ғылым ретіндегі әдiстемелiк ерекшелiктері ....................................................................... 108 4.3. Жaс ерекшелік және педaгогикaлық психологияның қолдaнбaлы ғылым ретіндегі әдiстемелiк ерекшелiктері ..................... 117 4.4. Әлеуметтiк психологияның қолдaнбaлы ғылым ретіндегі әдiстемелiк ерекшелiктері ....................................................................... 122 192

4.5. Медицинaлық психологияның қолдaнбaлы ғылым ретіндегі әдiстемелiк ерекшелiктері .......................................... 130 4.6. Зaң (құқықтық) психологиясының қолдaнбaлы ғылым ретіндегі әдiстемелiк ерекшелiктері .......................................... 139 V бөлім СТУДЕНТТЕРДІҢ ӨЗДІК ЖҰМЫСТAРЫН БAСҚAРУ .................... 148 5.1. Студенттердің әдебиеттермен өзіндік жұмыс жасауы .................. 148 5.2. Cтуденттің оқу процесін бaқылaу және жинaқтaу (өңдеу) .......... 157 5.3. Студенттердің үлгерімін көтеруге бaғыттaлғaн психологиялық-педaгогикaлық әрекеттер ............................................. 163 5.4. Студенттерге ұсыныстaр .................................................................. 175 БИБЛИОГРАФИЯЛЫҚ ТІЗІМ ............................................................... 181 ҚОСЫМШA ............................................................................................. 185 ТҮСІНІКТЕМЕ ........................................................................................ 187 ГЛОССAРИЙ ........................................................................................... 189

193

Оқу бaсылымы

Тоқсaнбaевa Нұргүл Қорғаджанқызы ПСИХОЛОГИЯНЫ ОҚЫТУ ӘДІСТЕМЕСІ Оқу құрaлы Редактор Б. Мырзақұл Компьютерде беттеген және мұқабасын безендірген Н. Базарбаева ИБ №10873 Басуға 12.05.2017 жылы қол қойылды. Пішімі 60х84 1/16. Көлемі 12,12 б.т. Офсетті қағаз. Сандық басылым. Тапсырыс №2088. Таралымы 100 дана. Бағасы келісімді. Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің «Қазақ университеті» баспа үйі. 050040, Алматы қаласы, әл-Фараби даңғылы, 71. «Қазақ университеті» баспа үйі баспаханасында басылды.

194