Το Ναυτικό στην Ιστορία των Ελλήνων [4]

Table of contents :
ΤΟΜΟΣ ΤΕΤΑΡΤΟΣ
Περιεχόμενα
ΜΕΡΟΣ Η': Ο ΛΥΤΡΩΤΙΚΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ: ΤΑ ΓΕΓΟΝΟΤΑ
ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑ Γ: Τά Σηματολογία τής 'Ελληνικής Έπαναστάσεως
Πίνακας Εικόνων
Ευρετήριο Ονομάτων, όρων καί λέξεων Γ' καί Δ' τόμων
Βιβλιογραφία Α', Β', Γ' καί Δ' τόμων
Aναλυτικός Πίνακας περιεχομένων του τόμου.

Citation preview

ΜΑΡΙΟΥ ΣΙΜΨΑ ΑΡΧΙΠΛΟΙΑΡΧΟΥ (Ο) Π.Ν.

ΕΚΔΟΣΗ ΓΕΝΙΚΟΥ ΕΠΙΤΕΛΕΙΟΥ ΝΑΥΤΙΚΟΥ

ΜΑΡΚΟΥ-ΜΑΡΙΟΥ ZIMWA ΑΡΧΙΠΛΟΙΑΡΧΟΥ (Ο) Π·Ν.

ΤΟ

ΝΑΥΤΙΚΟ ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

ΑΘΗΝΑΙ-1982

© until 31-12-85 by Hellenic Navy, as from 1-1-86 by Commodore M. Simpsas.

ΤΟ

ΝΑΥΤΙΚΟ ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΤΟΜΟΣ ΤΕΤΑΡΤΟΣ Περιεχόμενα

ΜΕΡΟΣ Η ': Ο ΛΥΤΡΩΤΙΚΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ: ΤΑ ΓΕΓΟΝΟΤΑ ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑ Γ : Τά Σηματολογία τής 'Ελληνικής Έπαναστάσεως

Πίνακας Εικόνων

Ευρετήριο ’Ονομάτων, όρων καί λέξεων Γ' καί Δ' τόμων Βιβλιογραφία Α', Β', Γ' καί Δ' τόμων ’Αναλυτικός Πίνακας περιεχομένων του τόμου.

Παραπομπές καί Συντομογραφίες Α. - Παραπομπές 1. 'Η αναγνώριση κειμένου τοΰ παρόντος έργου ή παραπομπή σ’ αύτό γίνεται μέ συνδυασμό γραμμάτων καί αριθμών. Σ’ αύτόν ό πρώτος αραβικός αριθμός σημαίνει τό Μέρος, τό κεφαλαίο γράμμα τό κεφάλαιο, ό λατι­ νικός αριθμός τόν τίτλο καί τό μικρό γράμμα τοΰ αλφαβήτου τόν υπότιτλο. π.χ. τό σύμβολο 8, Β-ΙΙΙ σημαίνει τό Μέρος όγδοο κεφάλαιο δεύτερο, τίτλος τρία. (Πυρπόληση τής τουρ­ κικής ναυαρχίδος). 2. 'Η παραπομπή στό ’Ανθολόγιο γίνεται μέ τή συγκεκομμένη λέξη άνθ. ... καί έναν αραβικό αριθμό, ό όποιος σημαίνει τόν αΰξοντα αριθμό στά χωρία τοΰ άνθολογίου, π.χ. τό άνθ. 105 σημαίνει τό ύπ’ άριθ. 105 χωρίο τοΰ ’Ανθολογίου (Προκήρυγμα τοΰ ' Ελληνικού Στόλου). 'Η σύζευξη κάθε χωρίου τοΰ ’Ανθολογίου μέ τό οικείο σημείο τοΰ κειμένου γίνεται, άντίστροφα άπό τήν πλευρά τοΰ άνθολογίου πρός τό κείμενο, μέ τήν άναγραφή επικεφαλής τοΰ οικείου χωρίου τοΰ συμβόλου, όπως τό έξήγησα παραπάνω. π.χ. στό χωρίο 105 τοΰ ’Ανθολογίου άναγράφεται τό σύμβολο 8, Α-Ι, τό όποιο σημαίνει ότι τό χωρίο αύτό άφορά τό κείμενο Μέρος όγδοο κεφάλαιο πρώτο, τίτλος ένα. (Τά σιτοκάραβα πολεμούν βασιλέα). 3. Ή παραπομπή στή βιβλιογραφία γίνεται μέ τή συγκεκομμένη λέξη βιβλ. ...καί έναν άριθμό, πού είναι ό αΰξων άριθμός τοΰ βιβλίου. 'Ολόκληρη ή βιβλιογραφία ελληνική καί ξένη, πού παρατίθεται ώς αύτοτελές συμπλήρωμα στό τέλος τοΰ Δ' τόμου, έχει άριθμολογηθεϊ άπό τήν άρχή μέχρι τέλους μέ ενιαία άριθμολόγηση. 4. 'Όπου γίνεται παραπομπή στόν 'Όμηρο, ή σχετική ραψωδία σημειώνεται μέ γράμμα τοΰ άλφαβήτου, μι­ κρό αν πρόκειται γιά τήν ’Οδύσσεια καί κεφαλαίο, άν πρόκειται γιά τήν Ίλιάδα.

Β. - Συντομογραφίες άνθ................. = ’Ανθολόγιο βιβλ................= Βιβλιογραφία σημ................ = σημείωση σημερ............. = σημερινός (ή, ό) λ.χ.................. = λόγου χάρη κν................... = κοινώς, κοινοβαρβαρικό IEEE - 'Ιστορική ’Εθνολογική 'Εταιρεία τής 'Ελλάδος ΜΕΕ = Μεγάλη 'Ελληνική ’Εγκυκλοπαίδεια

6

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ Ο ΛΥΤΡΩΤΙΚΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ

ΤΟ ΝΑΥΤΙΚΟ ΠΥΓΜΗ ΚΑΙ ΘΩΡΑΚΑΣ ΤΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΕΩΣ ’Αντί προλόγου

"Οπως είναι γνωστό ή Συνέλευση τής ’Επίδαυ­ ρου, άρχισε τήν 20η Δεκεμβρίου 1821. Τήν 1η Ίανουρίου 1822, υποβλήθηκε στή Συνέλευση πρός συζήτηση καί ψήφιση τό Προσωρινόν Πολίτευμα τής 'Ελλάδος στό όποιο έπρότασαν τήν εξής ιστορική διακήρυξη: -Τό ελληνικόν ’Έθνος, τό ύπό φρικώδη οθωμανικήν δυναστείαν μή δυνάμενον νά φέρη τόν βαρύτατον καί άπαραδειγμάτιστον ζυγόν τής τυραννίας καί άποσείσαν αύτόν μέ μεγάλας θυσίας, κηρύττει σήμερον διά των νομίμων παραστατών του, είς εθνικήν συνηγμένων συνέλευσιν, ενώπιον Θεού καί ανθρώπων, τήν πολιτι­ κήν αύτοΰ ΰπαρξιν καί άνεζαρτησίαν.

Προκειμένου νά προΚαλέσουν έξέγερση στήν ’Ήπειρο, ό Χριστόφορος Περραιβός καί μέ εισή­ γησή του ό Δημ. 'Υψηλάντης έγραψαν πρός τούς κατοίκους τής Χειμάρρας (12 ’Ιουλίου 1821). -"Οποιος είναι "Ελλην, άς ζυπνήση τώρα. "Ας συλλογισθή κατά βάθος τήν άπόφασιν τοΰ γένους καί άς συνδράμη τώρα μέ ολην του τήν ψυχήν καί τήν καρδίαν Είναι άληθινόν ότι δέν έχουμεν μεγάλες δυνάμεις καί προετοιμασίας. Είναι όμως άληθέστερον οτι καί οί τύραννοί μας εύρέθησαν άνέτοιμοι καί είναι άδύνατοι καί άνανδροι. Έφαίνοντο άνδρεϊοι, έν οσω ήμεΐς τούς έφοβούμεθα. Εύθύς όμως πού άπεφασίσαμεν νά άποτινάξωμεν τόν ζυγόν οί τύραννοί μας τρέμουν..

-Ή φήμη τών 'Ελλήνων ναυμάχων, έγραψε μερικές δεκαετίες μετά ό Ζυριέν ντέ λά Γκραβιέρ, δέν αποκτήθηκε έξ υφαρπαγής ή άπό συμπάθεια στόν πολιτισμένο κόσμο ούτε μόνη ή απειρία στά ναυτικά τοΰ εχθροΰ ήμπορέΐ νά έξηγήση τάς έλληνικάς κατά θάλασσαν επιτυχίας...

'Ο έπιτετραμμένος τής Αυστρίας στήν Πόλη, Λύτσοβ, έγραφε τήν 25η Σεπτεμβρίου 1821 πρός τήν κυβέρνησή του. -Σέ κάθε διαπραγμάτευση μέ τή Πύλη, ό ξένος διπλωμάτης έχει νά παλέψει όχι μόνο ενάντια στή δυσπιστία της, πού άποτελεϊ τήν ψυχή (βάση) τής παθητικής πολιτικής της, όπως τό ψεύδος καί ή διπλοπροσωπία είναι τά όπλα τής ενεργούς της πολιτι­ κής, άλλά καί ενάντια στό μουσουλμανικό φανατισμό, πού περιφρονεΐ καθετί τό χριστιανικόν. ’Εκτός τούτου ή Πύλη εύρίσκεται είς άδυναμίαν καί παράλυσιν ύπό τήν επήρειαν τού φανατικού συρφετού τών γενιτσάρων. 'Ο μεγαλύτερος φίλος τών Τούρκων Μέττερνιχ, γιά τούς φίλους του: -οί Τούρκοι διέπραξαν μέγα σφάλμα πού βγήκαν άπό τήν Άσία καί έξασθένησαν τήν πατρίδα τους καί τόν ίδιο τόν εαυτό τους μέ κατακτήσεις καί έπεκτάσεις τους στήν Εύρώπη, όπου θά παραμείνουν πάντοτε ξένοι πρός τόν πολιτισμό. 7

’Απηρχαιωμένος πίνακας τής εποχής τοϋ ‘Αγώνα μάς δίνει μιά πτυχή ήρωϊκή καί άνθρώπινη: ό γιός υπερασπίζεται τόν πληγωμένο πατέρα του.

8

ΜΕΡΟΣ ΟΓΔΟΟ Τά Γεγονότα στή Θάλασσα ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ Έτος 1821 I. Τά σιτοκάραβα πολεμούν βασιλέα... ’Από τό μνημειώδη λόγο τοΰ Κολοκοτρώνη στήν Πνύκα, 8 Νοεμβρίου 1836, κρατούμε μόνο τά παρακάτω λόγια. -"Οταν άποφασίσαμεν νά κάμωμεν τήν έπανάστασιν... κανένας φρόνιμος δέν μάς είπε: που πάτε νά πολεμήσετε μέ σιτοκάραβα βασιλέα; Άλλά ώς μία βροχή έπεσε είς όλους μας ή επιθυμία τής έλευθερίας μας καί δλοι... έσυμφωνήσαμεν καί έκάμαμεν τήν έπανάστασιν. Έπολέμησαν ναί, οί "Ελληνες μέ σιτοκάραβα βασιλέα. Γιατί έτσι έπρεπε νά γίνει. Δυό χιλιάδες τριακόσια χρόνια, μ’ όλες τίς μεταβολές πού έγιναν στό αναμεταξύ, είχαν μέχρι τότε άποδείξει,δτι γιά νά πιτύχει ό ελληνικός αγώνας τοΰ Λυτρωμοΰ, έπρεπε νά ξεσηκωθούν οί θαλασσινοί καί νά συγ­ κροτηθούν στόλοι. Διαφορετικά δέν μπορούσε νά όρθοποδήσει ή ’Επανάσταση (βλ.καίάνθ. 103,104,105). Τό δικαιολογεί μέ επιτελική σκέψη καί σαφή­ νεια ό Κόκκινος. "Ολα τά φρούρια τής Πελοποννήσου, έκτος άπό τήν Τριπολιτσά ήταν πλάι στή θάλασσα: Ναύπλιο, Μονεμβασία, Κορώνη, Μεθώ­ νη, Νεόκαστρο καί ή Πάτρα. ’Έπρεπε οί "Ελληνες να είναι κύριοι στόν Κορινθιακό, γιά νά κρατούν έλεύθερη τήν επικοινωνία τής Στερεός μέ τήν Πελοπόνννησο. ’Άν οί Τούρκοι κατάφερναν νά άποκλείσουν άπό τή θάλασσα τόν έπαναστατημένο Μόριά, θά κατέπνιγαν τήν ’Επανάσταση στή γένεσή της. Πρώτοι θαλασσινοί πού ξεσηκώθηκαν ήταν οί Σπετσιώτες, (βλ. καί άνθ. 106). Χρονολογία, μέ τό παλιό ήμερολόγιο, 3 Απριλίου 1821, Κυριακή τών Βαΐων. Εύαίσθητοι δέκτες στό μήνυμα πού έφθασε άπό τόν άπέναντι Μόριά, ύψωσαν τήν ήμέρα εκείνη

στά δημόσια κτίρια, σέ πολλές κατοικίες καί στά πλοία, τή σημαία τής περιπόθητης έλευθερίας. ΤΗταν βαθιά γαλάζια, μέ τό Σταυρό στημένο πάνω στήν άνεστραμμένη 'Ημισέληνο, είχε ορισμένα σύμβολα καί γύρω —μέ κόκκινα γράμματα— τήν έπιγραφή ’Ελευθερία ή θάνατος. -Παντού, σημειώνουν οί χρονογράφοι, άκουγόταν τώρα ή βροντή τών πυροβόλων καί τό πολεμικό εμβατήριο τοΰ Ρήγα. Στήν παραφορά δμως αύτή τής χαράς καί τής άμετρης προσδοκίας δέν παρέλειψαν οί Σπετσιώτες νά άρματώσουν, μέ σύντονη προσπάθεια, πολλά πλοία, τά όποια έστειλαν στ’ άλλα νησιά καί στά παράλια τής Μικρασίας, γιά νά μεταδώσουν τό μήνυμα τοΰ Ξεσηκωμού καί νά κτυπήσουν, στήν άκτή ή στή θάλασσα, τούς Τούρκους. Εισακούον­ τας τήν έκκληση τοΰ έπαναστατημένου Μόριά, έστειλαν δσα πυρομαχικά μπόρεσαν τού Πετρόμπεη

9

’Έτος 1821 στήν Καλαμάτα καί δυό ναυτικές μοίρες, τή μιά άπό 13 πλοία στή Μονεμβασία καί τήν άλλη, άπό 9, στόν Άργολικό. ’Εκεί, είχαν ζώσει οί Μοραίτες άπό τή στεριά τό Ναύπλιο. Στή μοίρα τού Άργολικοΰ έπέβαινε μιά άρχόντισσα άπό τίς Σπέτσες, ή Μπουμπουλίνα, μορφή θρυλική. 'Η ορμητική καί άφοβη συμμετοχή της στόν ’Αγώνα, ξεπερνοΰσε τή θετική συμβολή της σέ πλοία καί ύλικά μέσα, μέ άποτέλεσμα τό μέγα όφελος. Χάρη στή λεβεντόκορμη εμφάνισή της καί τήν παράτολμη δράση της ύψώθηκε σέ σύμβολο, τό όποιο συγκλόνισε μεγάλες μάζες στήν Εύρώπη καί υμνήθηκε πολύ, τούς χρόνους εκείνους, άπό τή γερμανική κυρίως ποίηση. "Οταν οί Σπετσιώτες τής άλλης μοίρας, τοΰ Λακωνικού, έμαθαν τήν παρουσία πολεμικών στά νερά τής Μήλου, άφησαν 5 πλοία γιά τή πολιορκία τής Μονεμβασίας καί τά άλλα 8 τά έστειλαν στή Μήλο. ’Εκεί συνέλαβαν, ύστερα άπό μικρή άντίσταση, τρία πλοία καί τά οδήγησαν στίς Σπέτσες:, μιά κορβέτα τών 36 πυροβόλων, ένα βρίκι τών 16 καί ένα φορτηγό μέ πολεμοφόδια, (άνθ. 107). ΤΗταν ή πρώτη πολεμική έπιτυχία τών 'Ελλή­ νων στή θάλασσα, ύστερα άπό μιά κίνηση πού εγκαινίαζε τήν ορθή τακτική τού ’Αγώνα, δηλαδή τήν έπίθεση. Τότε έστειλαν οί Σπετσιώτες δύο πλοία, τοΰ Ν. Μπόταση καί Ά. Άνδρούτσου, στό Ίόνιο, γιά νά υποστηρίξουν άπό τή θάλασσα τήν πολιορκία τοΰ Νεοκάστρου καί τής Μεθώνης. Μέ τή σειρά τους οί Ψαριανοί έπαναστάτησαν, μιά βδομάδα μετά τούς Σπετσιώτες, δηλαδή 10 ’Απριλίου άνήμερα τοΰ Πάσχα καί στή θρησκευ­ τική ευφροσύνη καί τό Χριστός Άνέστη πρόσθεσαν τόν εθνικό άσπασμό καί τήν ιαχή ή Ελλάς άνέστη. Θά δικαιολογούντο οί κάτοικοι αύτοΰ τοΰ άκριτικοΰ νησιοΰ νά διστάσουν, γιατί βρίσκονταν πλάι στά μικρασιατικά παράλια καί δέν μπορούσαν νά περιμένουν, σέ περίπτωση κινδύνου βοήθεια, άπό τή Χίο καί τή Λέσβο ή άπό τήν "Υδρα καί τίς Σπέτσες. Τά πρώτα, άμαχα καθώς ήταν καί χωρίς δικό τους στόλο, δέν φαίνονταν διατεθειμένα νά κινηθούν, τά άλλα ήταν μακριά —στό Σαρωνικό. Δέν δίστασαν δμως. Τό άντίθετο. Προετοιμα­ σμένοι ψυχικά, δέχθηκαν μέ ένθουσιασμό τό Σπε­ τσιώτη πλοίαρχο Τσούπα, πού μπήκε στό λιμάνι τους μέ τή ’Ανάσταση, κομίζοντας τό μήνυμα τού εθνικού συναγερμού. Καί άρματώνοντας βιαστικά, δλα τά πλοία πού διέθεταν, τά έστειλαν στό πέλαγος ν’ άναζητήσουν τόν έχθρό. 'Επτά άπ’ αύτά μέ μοίραρχο τό Νικολή ’Αποστόλη, έπλευσαν στά μικρασιατικά παράλια,δπου βρήκαν συγκεν­ τρώσεις στρατού, τίς όποιες μέ τό πυροβολικό τους διέλυσαν. "Υστερα συνάντησαν 5 τουρκικά πλοία, πού μετέφεραν στρατό καί έφόδια στήν Πελοπόν­

10

νησο. Άπ’ αύτά βούλιαξαν τό ένα καί οδήγησαν τά άλλα στά Ψαρά. ΤΗταν ή πρώτη σημαντική υπηρεσία πού πρόσφερε τό ναυτικό στόν Αγώνα, ματαιώνοντας τή διαπεραίωση στήν Πελοπόννησο μιας δυνάμεως, τήν όποια οί ιστορικοί υπολογίζουν σέ 3000 άνδρες. Στήν "Υδρα δμως ή επανάσταση συνάντησε ορισμένες δυσκολίες. "Οταν έπήγε στήν "Υδρα, ό Σωτ. Χαραλάμπης, άπεσταλμένος άπό τούς πρού­ χοντες καί δεσποτάδες, πού πήραν μέρος στήν έπαναστατική σύσκεψη τής Βόστιτσας (τοΰ Αίγιου), οί συντηρητικοί πρόκριτοι τής νήσου, μή θέλοντες νά άκούσουν τίποτε περί ύποθέσεως, στήν οποία άνεμιγνύοντο πολλά ψεύδη, τόν διέταξαν νά φύγει άμέσως (Δ. Φωτιάδης, βιβλ. 368 τ.Β', σελ. 161) Τή 16η δμως Απριλίου, «σαββάτω» τής Διακαινησίμου, άκολούθησε καί ή "Υδρα. Δέν μπορούσε νά άντισταθεΐ άλλο στόν ορμητικό άνεμο πού έπνεε άπό τό Μόριά καί τά νησιά.

Γιακουμάκης (’Ιάκωβος) Τομπάξης. Πρώτος άρχηγός τοΰ έπαναστατημένου στόλου τής "Υδρας, τόν ’Απρίλιο τοΰ 1821. Γρήγορα δμως παραχώρησε τήν αρχηγία στόν Άνδρέα Μιαού­ λη, αναγνωρίζοντας - μέ ανώτερο ήθος - τίς ικανότητες του.

'Έτος 1821

Στήν "Υδρα δμως τήν επανάσταση δέν τήν κήρυξαν οί πρόκριτοι, τήν κήρυξε ό λαός μέ αρχηγέτη τόν Άντώνη Οικονόμου, πλοίαρχο β' τάξεως. 'Ο Οικονόμου έσύζευξε στόν πιό όμορφο συνδυασμό τή λαχτάρα τών πληρωμάτων γιά δου­ λειά καί ψωμί, μέ τήν αγάπη τους πρός τήν ελευθερία. ’Εξουδετερώνοντας δυναμικά αλλά αναί­ μακτα τούς προκρίτους κατέλαβε τήν καγκελλαρία, καθαίρεσε τόν Νικόλαο Κοκοβίλη διορισμένον άπό τούς Τούρκους ζαμπίτη (διοκητή) καί έδέσμευσε τά πλοία (92 τόν αριθμό), πολλά άπό τά όποια εξό­ πλισε. Βρήκε γι’ αύτό τά χρήματα μέ άναγκαστική καί —λιγότερο— μέ προαιρετική εισφορά τών πλουσίων. ’Αρχηγός τού έπαναστατημένου στόλου τοποθετήθηκε ό Γιακουμάκης (’Ιάκωβος) Τομπάζης (άνθ. 108). Δέν υστέρησε ή Κάσος, άλλη αύτή προφυλακήστό ξεκίνημα τοΰ ’Αγώνα. "Οταν κηρύχθηκε ή ’Επανάσταση τά περισσότερα άπό τά καράβια της —διέθετε 15 βρίκια καί 1000 ναυτικούς— βρίσκον­ ταν στήν Κρήτη καί τήν ’Αλεξάνδρεια, άπό τίς όποιες έπέστρεψαν στό νησί τους. "Υστερα άπό τίς άπαραίτητες ετοιμασίες έξόπλισαν οί Κάσιοι, άρχές Μαΐου τοΰ 1821, έξι καράβια καί άργότερα άλλα τέσσερα. Τά σχετικά έξοδα βάρυναν τούς εύπορους, οί όποιοι δμως πολύ άπεΐχαν άπό τό νά ’χουν τά πλούτη τών Σπετσιωτών καί πολύ λιγότερο τών 'Υδραίων. ’Αρχηγός στήν Κάσο ήταν ό πλοίαρχος Θεόδωρος Κανταρτσόγλου. Τό κίνημα τής Κάσου άκολούθησαν καί τ’ άλλα μικρά νησιά τής Δωδεκανήσου καί τών Κυκλάδων: "Ιος, Κάρπαθος, Χάλκη, Δήλος, Νίσυρος, Κάλυ­ μνος, Λέρος, Πάτμος, ’Αστυπάλαια καί Σαντορίνη. ’Από τά μεγάλα νησιά ή Ρόδος θά μείνει έξω άπό τόν ’Αγώνα, γιατί τήν κατοικοΰσαν πολλοί Τοΰρκοι καί ύπήρχε εκεί ισχυρή ναυτική βάση. Γιά τόν ίδιο περίπου λόγο θά μείνει κι ή Λέσβος έξω άπό τόν ’Αγώνα, δσον γιά τή Χίο αύτή θά παρασυρθεΐ χωρίς τήν θέλησή της σέ έξέγερση, μέ άποτέλεσμα τήν καταστροφή της. Θά ξεσηκωθεί σέ ορισμένα μέρη της ή Κρήτη, καθώς δμως δέν έχει άρκετή δύναμη καί τά ναυτικά νησιά δέν μπορούν δσο χρειάζεται νά τή βοηθήσουν, θ’ άρκεσθεΐ στή βοήθεια τών λίγων πλοίων τής Κάσου, τά όποια δέν θά μπορέσουν ν’ άποτρέψουν τήν έκμηδένισή της. Διαφορετική στάθηκε ή κατάσταση στή Σάμο. Ή Σάμος έπαιξε ένα ξεχωριστό καί γι’ αύτό άξιομνημόνευτο ρόλο στήν ’Επανάσταση. Τήν άντιμετώπισε σάν εθνική άλλά καί κοινωνική άποκατάσταση. Σέ άμεση γειτνίαση μέ τήν τουρκική άκτή, άναμέτρησε τόν κίνδυνο, χωρίς δμως νά υποτιμήσει τό χρέος. Γι’ αύτό, τόν ίδιο περίπου καιρό μέ τήν "Υδρα, παρασύρθηκε άπό τόν ένθουσιασμό, πού προκάλεσε μόνη ή είσοδος στά σαμιώ­ τικα νερά δυό καραβιών άπό τίς έπαναστατημένες

Σπέτσες. ΤΗταν τά μικρά βρίκια τοΰ Δημ. Σκλια καί τοΰ Ίωαν. Μπούκουρη. Τήν πολεμική τους δράση οί Σαμιώτες άρχισαν μέ τήν κατάληψη ενός τουρκικού πλοίου στό Βαθύ καί ενός άλλου, πού άνήκε στόν Μωχάμετ Άλυ, τής Αίγύπτου. Μέ τούς Τούρκους στίς άπέναντι άκτές, οργάνωσαν άπό τήν άρχή κιόλας έπιδρομές εναντίον τους καί έτσι ματαίωσαν επιθετικές ένέργειες κατά τού νησιού τους. Έμψυχωτή καί ήγέτη στήν άγωνιστική τους δράση, πού κράτησε χρόνια, είχαν τό Λυκούργο Λογοθέτη, άτρόμητον άνδρα, μέ οργανωτικό πνεύ­ μα, όρμή καί σύνεση. 'Ο Λογοθέτης οχύρωσε τό νησί καί συγκρότησε στρατιωτικά τμήματα άπό τούς συμπατριώτες του, πού γνώριζαν νά πειθαρ­ χούν καί νά προκινδυνεύουν. 'Η επανάσταση στό Πήλιο χάραξε μιά άξιόλογη σελίδα παράτολμης αύτοθυσίας. 'Ο πανίσχυ­ ρος Μαχμούτ πασάς, ό επιλεγόμενος Δράμαλης, βρισκόταν εκεί κοντά, στή Λάρισα, τοΰτο δμως δέν έμπόδισε τούς κατοίκους του νά άνταποκριθοΰν στό μήνυμα, πού τούς έφερναν άπό τό Σαρωνικό τά ύδραιοσπετσιώτικα καράβια. Μέ άρχηγούς τόν "Αν­ θιμο Γαζή, τό Γιάννη Δήμου καί τόν Κ. Μπασδέκη, ξεσηκώθηκαν στίς 7 Μαΐου 1821, δταν δύο μέρες πριν μπήκαν στόν Παγασητικό δυό ύδραίικα, δυό σπετσιώτικα καί τρία πλοία τού Τρίκκερι. Συγκρό­ τησαν Βουλή τής Θετταλομαγνησίας καί οργάνω­ σαν πεζικές δυνάμεις. "Αρχισαν στήν ξηρά πολεμι­ κές επιχειρήσεις, τίς όποιες βοηθούσαν τά πλοία παραπλέοντας τά παράλια. Γρήγορα δμως αναγκά­ στηκαν νά συνθηκολογήσουν μέ τόν πασά τής Λάρισας, γιά ν’ άποφύγουν τήν δλοσχερή έρήμωση. "Οπως είναι γνωστό τά 'Επτάνησα βρίσκονταν τήν εποχή έκείνη ύπό βρεταννική κατοχή καί φυσικά δέν μπορούσε νά γίνει λόγος γιά κανονική επανάσταση (άνθ. 109). "Ομως οί 'Επτανήσιοι έδρα­ σαν μεμονωμένα στήν άρχή τοΰ ’Αγώνα. Πρώτα πρώτα πολλοί έτρεξαν στόν άπέναντι Μόριά, γιά νά πολεμήσουν μέ τούς "Ελληνες άδελφούς των. 'Ο Κόκκινος άναφέρει πώς ένας Ζακυνθηνός, όνόματι Κεφαλληνός, μέ σαράντα πατριώτες, άρπαξε τό έκτεθειμένο στήν παραλία τοΰ νησιού άφθονο πολεμικό ύλικό, πού άνήκε στήν άγγλική διοίκηση. Καί άνάγκασαν, αύτός καί οί σύντροφοί του, μέ τά δπλα στό χέρι, ένα άραγμένο εκεί άγγλικό εμπορικό νά τούς μεταφέρει, άνδρες καί ύλικό, στήν άπέναντι άκτή. Οί Ζακυνθηνοί συνέδραμαν ελληνικό βρίκι, τοΰ Όρλώφ, πού δροΰσε στήν πολιορκία τών Πατρών καί τοΰτο μέ στρατιώτες καί τρόφιμα. Μετέφεραν εξάλλου φεύγοντα άπό τήν Πελοπόν­ νησο γυναικόπαιδα καί τούς πρόσφεραν καταφυγή καί περίθαλψη.

11

"Ετος 1821

Γενίτσαρος, στά Γιάννενα. Άπό τό βιβλίο τοΰ Otto Μ. Stackelberg; Costumes et usages des peuples de la Grece (Γεννάδειος Βιβλιοθήκη).

Γενικότερα φλογίσθηκαν άπό επαναστατική έ­ ξαψη τά νησιά καί τά παράλια, άλλα λιγότερο καί άλλα περισσότερο. ’Εκείνοι πού έμειναν ασυγκίνη­ τοι στήν πανελλήνια αύτή έξόρμηση ήταν οί "Ελληνες καθολικοί τό θρήσκευμα, τών νησιών Σύρος, Τήνος, ’Άνδρος, Νάξος καί Σαντορίνη. Οί άνθρωποι αύτοί φανατισμένοι άπό τόν καθολικό κλήρο, μισούσαν τούς "Ελληνες ορθόδοξους κι άρνήθηκαν κάθε συμβολή στόν Άγώνα. Τόν ’Αγώ­ να αύτόν τόν υπονόμευσαν, άκόμη καί τόν πολέμη­ σαν, έκδήλωναν δέ φανερά τή χαρά τους όταν κατά καιρούς μάθαιναν τά άτυχήματα τών 'Ελλήνων. Προστατευόμενοι άπό τούς Γάλλους, δέν έπαυσαν νά εκδηλώνουν πίστη στό σουλτάνο καί προτιμού­ σαν νά καταβάλουν δυό φορές τό φόρο τής δεκάτης, μιά στόν καπουδάν πασά, μέ θέλησή τους καί μιά στούς "Ελληνες, παρά τή θέλησή τους.

II. ’Επιχειρήσεις στό Ίόνιο. Στόν Μοΰρτο τής ’Ηπείρου, τά παλαιά Σύβοτα, ύπήρχε άπό καιρό γιά τή δράση κατά τοΰ Αλή τών 12

Ίωαννίνων, μιά τουρκική μοίρα άπό 11 περίπου πλοία, τά όποια άποτελοΰσαν μόνιμη άπειλή στά πλευρά τής ’Ηπείρου καί τής Ακαρνανίας καί επηρέαζαν άνασταλτικά κάθε διάθεση γιά ξεση­ κωμό τών 'Ελλήνων, στίς περιοχές αύτές. Μέ ορθή λοιπόν έκτίμηση τής καταστάσεως, ό Χριστόφορος Περραιβός άπηύθυνε έκκληση τήν εποχή αύτή, Άπρίλη-Μάη τού 1821, στούς ' Υδραιοσπετσιώτες νά στείλουν καράβια γιά τή συντριβή τών καραβιών τοΰ Μούρτου. "Οπως σημειώνω στό κείμενο ’Εκκλή­ σεις, εκκλήσεις γιάβοήθεια (7,1-Π) ό Περραιβός έγραφε στά νησιά καί στούς καπεταναίους τοΰ Κορινθιακοΰ νά στείλουν τό ελάχιστον οκτώ ή δέκα καράβια, γιά νά κατακαύσουν τά είς Σύβοτα ευρισκόμενα οθωμανικά πλοία. Άλλά οί νησιώτες δέν άκουσαν τόν Περραιβό γιατί, παρασυρμένοι άπό τόν Νεόφυτο Βάμβα, άποφάσισαν νά ελευθερώσουν τή Χίο. Στή Δυτική όμως 'Ελλάδα καί ειδικότερα στά νερά τοΰ Πατραϊκοΰ καί Κορινθιακοΰ ύπήρχε μιά σοβαρή εστία τουρκικής δυνάμεως, τήν όποια δέν μπορούσαν νά άγνοήσουν οί έπαναστατημένοι "Ελ­ ληνες. Έπρόκειτο γιά τή Ναύπακτο, πού άποτελοΰσε ισχυρή ναυτική βάση. Προστατευμένη στά δυτικά άπό τό φρουριακό συγκρότημα τών Μικρών Δαρδανελλίων δηλαδή τοΰ Ρίου καί Άντιρρίου, κι ή Γδια γερά οχυρωμένη, παρείχε άσφαλές καταφύγιο στά τουρκικά πλοία. Μόλις λοιπόν οί νησιώτες εξασφάλισαν κάπως τήν έπιβολή τους στή θάλασσα τοΰ Αιγαίου, έστει­ λαν —άρχές Μαιόυ— καράβια στόν Κορινθιακό: 6 σπετσιώτικα, μέ μοίραρχο τόν Γκίκα Μπόταση καί 6 ύδραίικα μέ μοίραρχο τό Δημήτρη , Μιαούλη, γιό τοΰ Άνδρέα. Σ’ αύτά ενώθηκαν κατόπι 9 πλοία άπό τό Γαλαξείδι καί ένα κεφαλλονίτικο, τοΰ Παναγ. Φωκά. Στό λιμάνι τής Ναυπάκτου βρίσκονταν μιά κορβέτα, τρία βρίκια καί μιά γαλιότα. Τά πλοία αύτά άποφάσισαν οί "Ελληνες νά τά κάψουν. Θά χρησιμοποιοΰσαν γι’ αύτό ένα παλιό όπλο, τό πυρπολικό, τό όποιο άνέλαβε νά κατασκευάσει ό Σπετσιώτης Γιώργης Μυργιαλής, υποπλοίαρχος στή ναβέτα Διομήδης τοΰ Νικ. Μπόταση. Οί Γαλαξειδιώτες έδωσαν τά ύλικά κι οί οδηγίες έφθασαν άπό τίς Σπέτσες. Χρησιμοποιήθηκε ένα παλιό πλοίο τοΰ Γαλαξειδιοΰ, πού έκτιμήθηκε στίς 30 χιλιάδες γρόσια— θά τά έπαιρνε ό κύρης του, όταν «εύδοκιμοΰσαν» τά δημόσια οικονομικά. 'Ο Μυργιαλής έργάστηκε μέ έπιμέλεια άλλά μέ κάπως πρωτόγονο τρόπο· γέμισε τά κύτη θειάφι, ρετσίνι, πίσσα, δαδί καί κληματόβεργες. Στό στόχο θά τό όδηγοΰσε κάποιος έθελοντής: παρουσιάστηκε ό Γεώργος Παξινός, ένα παλικάρι άπό τό πλήρωμα τοΰ πλοίου Οί Σύμμαχοι πού άνήκε στή Μπουμπουλίνα κι είχε κυβερνήτη τόν Νικ. Ά. Λαζάρου-Όρλώφ.

'Έτος 1821

’Αλβανός ’Αξιωματικός. Άπό τό βιβλίο τοΰ Otto Μ. Stackelberg; Costumes et usages des peuples de la Grece. (Γεννάδειος Βιβλιοθήκη).

' Η έπίθεση έγινε μέ τόν Παξινό στό τιμόνι τοΰ πυρπολικού καί τόν Μυργιαλή, μέ τή φωτιά στό χέρι, σέ μιά βάρκα πού ρυμουλκούσε τό πυρπολικό. Πιό πίσω, σέ άρκετή άπόσταση, ακολουθούσε τό Λυκούργος μέ τόν Άνδρέα Σωτηρίου. ’Επηρεασμέ­ νος ό Μυργιαλής άπό τό πυκνό κανονίδι τών τουρκικών πολεμικών καί τοΰ φρουρίου έβαλε νωρίτερα φωτιά, έκοψε τό σχοινένιο ρυμούλκι καί άκολουθοΰσε μέ τή βάρκα κωπηλατώντας. Στό τιμόνι ό Παξινός πάλευε νά πλευρίσει τό πυρπολικό στήν κορβέτα καί, καθώς τόν πλησίαζε ή φωτιά, κρεμάστηκε άπό τό πρυμνιό παλάγγο μέ τό σώμα στό κενό καί τούς άγκώνες γιά στήριγμα, χωρίς ν’ άφήσει τό τιμόνι. Δέν τά κατάφερε τό παλικάρι. Σάν έπεσε στό νερό, τόν έπιασαν οί Τούρκοι άπό τίς βάρκες καί τόν παλούκωσαν. Μή δυνηθείς νά διευθύνει τό μπουρλότο άπό τάς λαύρας τοΰ μπουρλότου, έπεσεν εις τήν θάλασσαν καί με τό μαχαίρι είς τό χέρι τόν έπιασαν οί άπιστοι καί τόν έσούγλισαν (Ι.Φιλήμονος, Δοκίμιον 'Ιστορικόν περί τής 'Ελλη­ νικής Έπαναστάσεως-βιβλ. 359, τ.Γ' σελ. 454—455)

Γιά τό τραγικό τέλος τοΰ ήρωα κάνει λόγο στήν ’Έκθεσή του τής έποχής έκείνης ό ’Άγγλος πρόξε­ νος στήν Πάτρα Φίλιπ Τζαίημς Γκρήιν καί δραμα­ τική περιγραφή μας δίνει ό συμπολεμιστής του στό πυρπολικό Ί. Θανασόπουλος. Τό σχετικό άπόσπασμα είναι καταχωρημένο στό κείμενο Τά πυρπολικά τοΰ Άγώνα. (Ί, A-V).

III. Χίος. Μετά τήν άποτυχία αύτή οί ελληνικές μοίρες έφυγαν άπό τόν Κορινθιακό, άφήνοντας έπί τόπου ένα σπετσιώτικο (τοΰ Έμ. Λαζάρου-Όρλώφ), ένα κεφαλλονίτικο τοΰ Γερασ. Παυλάτου Φωκά, λίγα γαλαξειδιώτικα καί μερικές κανονιέρες (κανονιοφό­ ρους). ΤΗταν μιά άδύνατη μοίρα, πού μπόρεσε όμως νά κρατήσει ακίνητα τά τουρκικά πλοία στή Ναύ­ πακτο. Θέλησαν οί ' Υδραιοπετσιώτες καί μέ τήν παρα­ κίνηση τοΰ Νεοφύτου Βάμβα νά φέρουν στό έθνικό κίνημα τούς Χιώτες, πού ήταν πλούσιοι καί θά

13

’Έτος 1821

Ναβέτα τοΰ Γκίκα Μπόταση, (Άχιλλεύς ή Διομήδης;). Κατά τόν I. Μελετόπουλο, τό 1825, μετασκευάσθηκε σέ πυρπολικό.

μπορούσαν νά συνδράμουν ύλικά τόν ’Αγώνα. ’Εκείνοι δμως δέν έδειξαν πολλήν προθυμία. ’Έτσι στάθηκε άκαρπη ή προσπάθεια τοϋ Τομπάζη, πού έφθασε μήνα Μάιο στό νησί καί προσπάθησε νά τό έξεγείρει σέ έπανάσταση (βλ.καί άνθ. 110). Στήν εκστρατεία τής Χίου έλαβαν μέρος 11 πλοία τής "Υδρας, 7 σπετσιώτικα καί 3 ψαριανά. ’Ενδιαφέρουσες άπό ναυτική πλευρά πληροφορίες μάς δίνει τό ήμερολόγιο τοΰ Τομπάζη, τό όποιο αρχίζει έτσι.: -Αύτά ήταν δλα τά καράβια τής πρώτης εκστρατείας, τά όποια είχαν άνθρώπους μέσα άπό 70 έως 110 τό μεγαλύτερο καράβι. Καί τό κάθε καράβι είχε κανόνια άπό τά δύο μέρη άπό 12 έως 18, ωσάν δπου δέν είχαν κανόνια άρκετά διά νά άρματωθοΰν δλα τά καράβια, διό καί είχαν τά άνω μόνον. '0 κάθε ναύτης έπληρώνετο άπό 12 έως δεκαοκτώ τάλληρα τό μήνα (τά τάλληρα αύτά ήταν αύστριακά τοΰ 1753 μέ άνάγλυφο τό κεφά­ λι τής Μαρίας Θηρεσίας, ισοδύναμα μέ επτά χρυσά φράγκα τό καθένα) καί τήν ζωοτροφίαν του, τά όποια έξοδα έδιδεν ό κάθε νοικοκύρης τοΰ πλοίου. Ή μπάλα δπου έτρωγαν τά κανόνια τοΰ έλληνικοΰ στόλου έζύγι-

14

αζε ή μεγαλύτερη λίτρες 12, ένώ έκείνη τών Τούρκων έζύγιαζε 36... Τό ήμερολόγιο αύτό βρίσκεται στήν ’Εθνική Βιβλιοθήκη τών Παρισίων (άριθ. χειρογρ. 730), άπό τήν όποια καί τό παραθέτει στήν ιστορία του ό Κόκκινος (βιβλ. 233, τ. Α', σελ. 345). Γυρίζοντας ό ελληνικός στόλος άπό τήν εκ­ στρατεία τής Χίου, έφερε μαζί του ώς λεία πολέμου, πλήθος άπό τουρκικά πλοία, πού είχε πιάσει. ’Άρχισε τότε φιλονεικία γιά τή διανομή τής λείας. 'O Οικονόμου έπέμεινε νά έφαρμοσθοΰν οί ληφθεΐσες πάνω σ’ αύτό τό θέμα άποφάσεις. (βλ. Ναυτική Νομοθεσία καί Λαθρεμπόριο Πολέμου- ’Αποκλεισμός 6,Β-ΙΧ και 7,Β-Τ). Τοΰτο δμως ζημίωνε τά πληρώ­ ματα, τά όποια μέ τήν παρακίνηση τών άντιδραστικών έξεγέρθηκαν έναντίον του. Κυνηγημένος άπό τό νησί του κατέφυγε στό Μόριά, δπου δολοφονή­ θηκε. Αύτή ήταν ή εντολή τών προκρίτων τής "Υδρας. Τή δολοφονία τοΰ Άντώνη Οικονόμου καί τήν κακουργία τοΰ Λαζ. Κουντουριώτη δέχεται καί ό Άντ. Λιγνός καί τήν τεκμηριώνει μέ άδιάσειστα

"Ετος 1821

Μέ γερό κυματοθάλασσο, λάμνει σάν άντρας ή «Γυναίκα τοϋ Άγωνος», θαρραλέα καί ακούραστη. (Πίνακας τού Μηνιάτη).

κείμενα. 'Ιστορία τής νήσου 'Ύδρας, βιβλ. 262, τ.Β', σελ. 184 κ.έ. ’Έπρεπε ό Οικονόμου νά έξοντωθεΐ γιά νά μή ριχθεΐ στήν αναρχία ή "Υδρα—αύτό πίστευε ό Κουντουριώτης. Στό γράμμα πού στέλνει στήν ’Εκλαμπρότητα του, τό Δημ. Ύψηλάντη, μέ ύπογραφή οί Πρόκριτοι τής νήσου 'Ύδρας είναι σκληρός, αμείλικτος στήν άμετάτρεπτη απαίτησή του. ’Άν δέν διατάξει ό Υψηλάντης τήν έξόντωσή του ή 'Ελλάς δέν πρέπει νά λογαριάζη πλέον δτι έχει τήν "Υδραν καί χωρίς τήν έκτέλεσή του ή "Υδρα έχασε διά παντός τό παν καί ή 'Ελλάς έχασε διά παντός τήν "Υδραν. Δύο άπό τά καράβια τής ύδραίικης μοίρας τής Χίου, τό ένα του Γεωργ. Σαχτούρη καί τό άλλο τοΰ Λάζαρου Πινότση συνέλαβαν κάποιο τούρκικο πλοίο πού ταξίδευε άπό τή Πόλη στήν ’Αλεξάνδρεια. Έκόμιζε άφιερώματα γιά τήν Μέκκα καί δώρα στό σατράπη Μωχάμετ ’Άλυ, καθώς καί πολλούς επιβά­ τες. Άναμεσά τους ήταν ό σεϊχουλισλάμης δηλαδή ό θρησκευτικός άρχηγός τών Τούρκων. Τόν κρέμα­ σαν οί "Ελληνες στό κατάρτι καί έσφαξαν όλους τούς άλλους, γυναίκες καί παιδιά. "Ηταν μιά βάρβαρη πράξη, πού ζημίωσε σημαν­ τικά τόν Άγώνα. Άλλά ήταν καί μιά πράξη άντιποίνων γιά τήν άγχόνη τοΰ πατριάρχη καί τό θάνατο τών Ελλήνων μελλάχηδων, κακούργίες πού μόλις είχαν γνωσθεΐ στά ελληνικά πληρώματα.

IV. Στήν Έρεσσό ανάβει ό δαυλός. 'Η ’Επανάσταση δμως διένυε τώρα τό δεύτερο μήνα τής ζωής της καί καιρός ήταν νά κάμει τήν εμφάνισή του στό Αιγαίο ό τουρκικός στόλος. Φυσικό μάλιστα είναι νά ρωτήσει κανείς, γιατί είχε άργήσει. Οί Τούρκοι φοβόνταν τόν πόλεμο μέ τή Ρωσία καί τήν κάθοδο στό Βόσπορο τοΰ ρωσικοΰ στόλου άπό τή Σεβαστούπολη. Μάλιστα τήν πιθα­ νότητα πολέμου τήν άσπάζονταν καί πολλοί διπλω­ μάτες. "Υστερα ό σουλτάνος άνησυχοΰσε γιά τήν προσωπική του άσφάλεια καί ήθελε κοντά του τό στόλο, σάν άντίβαρο τών γενιτσάρων. Υπάρχει δμως καί ένα άλλο, δεδομένο αύτό: μέ τήν άπομάκρυνση άπό τά πλοία —κι αύτό, μέ θάνατο ή φυλάκιση— τών μελλάχηδων, δέν ήταν σέ θέση νά κινηθοΰν τά τούρκικα καράβια. Χρειά­ στηκε καιρός γιά νά έξευρεθοΰν τά καινούρια πληρώματα, τά όποια ύστεροΰσαν βέβαια πολύ καί δέν μποροΰσαν εύκολα νά προσαρμοστούν στά καθήκοντά τους. Μέ τήν πρόβλεψη λοιπόν έμφανίσεως τοΰ τουρ­ κικού στόλου στό Αιγαίο καί κάποια δικαιολογη­ μένη άνησυχία συγκεντρώθηκαν οί ελληνικές μοί­ ρες στά μέσα Μαΐου 1821 στά Ψαρά. Άποτελοΰντο άπό 20 ύδραίικα, 15 σπετσιώτικα καί άλλα τόσα ψαριανά, μέ άρχηγούς άντίστοιχα τόν Γιακουμάκη

15

’Έτος 1821

Τομπάζη, τόν Γεωργ. Άνδροΰτσο καί τό Νικολή ’Αποστόλη. 'Ο Τομπάζης ασκούσε ένα είδος γενι­ κής αρχηγίας. ’Αρχική πρόθεση τών 'Ελλήνων ήταν ν’ άποκλείσουν τό στόμιο τοΰ 'Ελλησπόντου, τούτο δμως μπορούσε κάποια στιγμή νά δδηγήσει σέ απευθείας άναμέτρηση μέ τόν τουρκικό στόλο. ’Αλλά ήταν σέ θέση τά ελληνικά σιτοκάραβα νά τά βγάλουν πέρα μέ τά πανίσχυρα ντελίνια τής Τουρκίας; 'Η λογική, αύτό πού θά άποκαλούσαμε επιτελικά ορθή εκτί­ μηση τής καταστάσεως, επέβαλλε ν’ άποφύγουν τήν απευθείας άναμέτρηση καί, κατοπτεύοντας τίς κινήσεις τοΰ τουρκικού στόλου, νά ένεργοΰν μέ επιδρομές έναντίον του. Τέτοιες άλλωστε ήταν οί οδηγίες πού είχαν έλθει άπό τήν "Υδρα. -Προσπαθήσατε μέ φρόνησιν καί ανδρείαν νά παρα­ σύρετε τόν στόλον του (σουλτάνου) είς τόπον τινά ωφέλιμον δι ’ εσάς καί όλέθριον δι ’ εκείνον. Νά προσπαθήσετε, άν έχη κανονιέρας, νά τάς αρπάζετε δπου είναι εΰκολότερον καί νά πέσετε επάνω είς τάς φρεγάτας του μέ ραμπάγιον. Άπό δέ τά μεγάλα ντελίνια νά εϊσθε μακράν... ’Εφαρμόζοντας λοιπόν τίς οδηγίες αύτές κατό­ πτευαν μέ περιπολίες τά Στενά καί περίμεναν. Πραγματικά στίς 24 Μαίου (π.ή μ.) βγήκαν άπό τόν 'Ελλήσποντο δύο έμπορικά καί πίσω άπό αύτά σέ ικανή άπόσταση, ένα δίκροτο —προφυλακή χωρίς άλλο τοΰ τουρκικού στόλου. Τό δίκροτο, ενώ είχε άρχικό προορισμό τό στενό τής Χίου, γιά τόν άνεφοδιασμό τών έκεΐ φρουρίων, άλλαξε πορεία, στράφηκε στή δυτική άκτή τής Λέσβου καί πλησί­ ασε στόν δρμο τής Έρεσσοΰ. Οί "Ελληνες τό παρακολουθούσαν άπό μεγάλη άπόσταση, άλλά πώς νά τό πλησιάσουν καί τό κτυπήσουν μέ τά πυροβόλα τους τών 12 ώς 18 λιτρών; ’Εκείνο είχε 84 πυροβόλα, μέ μεγάλη έμβέλεια καί χονδρά τοιχώματα στό σκαρί του. Έν τούτοις ό 'Υδραίος πλοίαρχος Ζάκας πλησίασε μέ τό βρίκι του καί άρχισε νά βάλλει. ’Αναγκάστηκε δμως ν’ άποσυρθεΐ γρήγορα, μέ τρεις νεκρούς καί έναν πληγωμένο. 'Η επόμενη άπόπειρα έγινε άπό τή γολέτα Τερψιχόρη τοΰ Τομπάζη, πού μόνη αύτή έφερε πυροβόλο τών 48 λιτρών. Συνάντησε δμως βίαιη άντίδραση άπό τό φοβερό πυροβολικό τοΰ δικρότου καί άποτραβήχθηκε. Τό ίδιο έκαναν καί τ’ άλλα ελληνικά πλοία. ΤΗταν μιά οδυνηρή έμπειρία. 'Ολόκληρος ό ελληνικός στόλος δέν μποροΰσε νά άντιμετωπίσει ένα καί μόνο τουρκικό πλοίο τής γραμμής. Μπο­ ρούμε να φαντασθοΰμε πόσο βαριά θά ήταν ή άτμόσφαιρα στή νυκτερινή σύσκεψη πού άκολούθησε, πάνω στό καράβι τού Τομπάζη. ’Έπρεπε νά βρεθεί κάποιο μέσον, πού νά έξουδετερώσει τήν υπεροχή τού άντιπάλου. Διαφορετικά ό ελληνικός 16

στόλος άδυνατούσε νά κρατήσει στό Αιγαίο καί νά προστατεύσει τήν έλληνική Έπαναστάση. Κινδύ­ νευε ή ίδια ή Επανάσταση. Τό μέσον βρέθηκε —τό πυρπολικό— καί δέν ήταν καθόλου νέο άλλά παλαιό, δσον καί ό Πελοποννησιακός πόλεμος. Τά σχετικά μέ τό ποιος είχε τήν ιδέα καί ποιος τό πρωτόφτιαξε άναφέρονται στό κείμενο γιά τά Πυρπολικά τοΰ Αγώνα (7, A-V). Οί σχετικές ετοιμασίες έγιναν μέ ταχύ ρυθμό καί δέν έβράδυνε καθόλου ή έπίθεση. Πριν ξημερώσει ή 25 Μαίου (π.ήμ) ό 'Υδραίος Ίωαν. Θεοχάρης οδήγησε έναντίον τοΰ δικρότου τό πυρπολικό, πού είχε γι’ αύτόν τό ρόλο διασκευά­ σει ό Γιάννης Δημολίτσας ή Πατατοΰκος. Πλή­ ρωμα είχε κι άπ’ τά τρία νησιά. 'Η έπίθεση δμως άστόχησε γιά δύο λόγους: δέν κατόρθωσε ό Θεοχά­ ρης νά τό κολλήσει στό δίκροτο καί —δεύτερο— άργησε ή άνάφλεξή του. Κυβερνήτης καί πλήρωμα τοΰ πυρπολικοΰ κινδύνεψαν. Δύο μέρες άργότερα, μέ έλαφρό ζέφυρο καί άφοΰ προηγήθηκε κανονιοβολισμός, έγινε δεύτερη έπίθέση —τή φορά αύτή πρωί, μέ τό φώς τής ήμέρας. Καί μάλιστα άπό δυό πυρπολικά: όδηγοΰσε τό ένα ό Δημήτρης Παπανικολής καί τό άλλο ό Γεωργ. Καλαφάτης. Τού Καλαφάτη δμως τό πυρπολικό δέν έφερε κανένα άποτέλεσμα, γιατί, μόλον πού κόλ­ λησε στό πλευρό τοΰ δικρότου, άπωθήθηκε άπό τό πλήρωμά του καί, τό σπουδαιότερο, γιατί ή φωτιά του ήταν άδύναμη. ’Αντίθετα τό πυρπολικό τοΰ Παπανικολή γαν­ τζώθηκε στό δίκροτο γερά κι οί φλόγες του πετάχθηκαν ορμητικές πάνω καί πλάγια — άληθινό ήφαίστειο. ’Αρχίζοντας άπό τά ξάρτια,τό έχθρικό πλοίο λαμπάδιασε καί τινάχθηκε στόν άέρα. Άπό τούς χίλιους άνδρες τοΰ δικρότου, μόνον οκτώ σώθηκαν. Τό δνομά του ήταν Μπεχτάς Καπτάν δηλαδή Κινούμενο Όρος (άνθ. 111). ’Οφείλουμε νά άποδώσουμε τόν προσήκοντα σεβασμό στήν τόλμη, τήν ψυχραιμία καί τήν ταχύτητα, μέ τήν όποια ένέργησε ό Παπανικολής. ΤΗταν ένας άνδρας 30 χρόνων, ψημένος στή θάλασσα καί δοκιμασμένος στίς μάχες μέ τούς πειρατές. Στό κορυφαίο δμως αύτό γιά τή τύχη τής Έπαναστάσεως έπεισόδιο άποτελεΐ ύποχρέωση τι­ μής γιά τόν ιστορικό ή χρονογράφο νά τονίσει, μέ τήν πρέπουσα έμφαση, τό σημαντικό ρόλο πού έπαιξε ό τιμονιέρης στό πυρπολικό τοΰ Παπανικολή, Γιάννης Θεοφιλόπουλος. Ό στεριανός Γιάν­ νης Θεοφιλόπουλος, άπό τά Λιβάδια τής Γορτυνίας. 'Η 'Ιστορία τόν θυμάται καί ώς Καραβόγιαννον, κι αύτό νομίζω τό δνομα τού ταιριάζει καλύτερα. Μέ εύστοχους καί ψύχραιμους χειρισμούς κα­ τόρθωσε ό Καραβόγιαννος μέσα στό θολό παραπέ­ τασμα άπό τίς τουρκικές ομοβροντίες νά οδηγήσει τό σκάφος στό πλευρό τοΰ άντίπαλου πλοίου. Κι

’Έτος 1821

δταν σέ μιά στιγμή οί Τούρκοι τό απώθησαν, πάλι έχείρισε επιδέξια καί τό κόλλησε στό πλευρό τους. Χωρίς τή μαστοριά του καί τή ναυτοσύνη του δέν θά ξεκίναγε τόσο λαμπρά τό όπλο, πού έσωσε τόν ’Αγώνα (άνθ. 112, 113). 'Η καταστροφή τού δικρότου συγκλόνισε τά πληρώματα τού τουρκικού στόλου καί καταράκωσε τό ήθικό τους. Κι ό στόλος αύτός —άπό ένα πλοίο τής γραμής, τρεις φρεγάτες καί τρεις κορβέτες— πού βγαίνοντας άπό τά Στενά είχε προσορμισθεΐ στά Μοσχονήσια, τί άλλο νά κάμει; ’Έφυγε καταπτοημενος πρός τά Στενά, γιά ν’ άποφύγει τά...πυρ­ πολικά τών Ελλήνων. Οί "Ελληνες είχαν ένα μόνο πυρπολικό —άλλά αύτό οί Τούρκοι δέν τό έγνώριζαν. Κυνηγημένοι οί ’Οθωμανοί άπό τή γαλάζια θάλασσα τοΰ Αιγαίου έκόρεσαν τήν μανία τους, γιά τή συμφορά καί τήν ταπείνωση πάνω στούς ειρηνι­ κούς πληθυσμούς πού ζούσαν στίς Κυδωνιές τής Μ. ’Ασίας καί στά Μοσχονήσια. ’Έλαβαν χώρα άγριες σφαγές, πυρπόληση οικιών καί άπαγωγή στήν αιχμαλωσία πολλών γυναικοπαιδών. Μεγάλες έπί­ σης ταραχές καί άνήκουστες θηριωδίες έγιναν καί στή Σμύρνη, δπου τήν έποχή έκείνη ζούσαν 80 χιλιάδες "Ελληνες. Μαζί τους δεινοπάθησαν καί τά πληρώματα μερικών ξένων πλοίων, στήν προσπάθειά τους νά διασώσουν καί φυγαδεύσουν μερικούς τουλάχιστον άπό τούς κινδυνεύοντες "Ελληνες. Ό ελληνικός στόλος δεν έμεινε φυσικά άμέτοχος στήν προσπάθεια αύτή, άρκετά πλοία του μέ πυροβολικό καί άπόσπασμα άνδρών έσπευσαν πρώ­ τα στήν Έρεσσό καί μετά,Ι ’Ιουνίου (π. ήμ.) στίς Κυδωνιές, δπου πρόσφεραν πραγματική προστασία. Σέ ορισμένη δμως περίπτωση προκάλεσαν τήν έπέμβαση τών άτάκτων Τούρκων, οί όποιοι εύκαιρία άποζητοΰσαν γιά νά ριχθοΰν στή σφαγή καί τή λεηλασία. Διέσωσαν πάντως τά ελληνικά πλοία χιλιάδες "Ελληνες, τούς όποιους μετέφεραν άρχικά στά Ψαρά καί, άπό κεΐ, σέ άλλα νησιά τοΰ Αιγαίου. Τό λαμπρό κατόρθωμα τής Έρεσσοΰ άκολούθησε μιά έπικίνδυνη άνάπαυλα, μέ άπειθαρχίες στά πληρώματα καί έπιστροφή τών ναυτικών μοιρών στίς βάσεις τους. Ούσιαστικά ελληνικός στόλος τήν έποχή αύτή —τέλη ’Ιουνίου τοΰ 1821— δέν υπήρχε. Έν τούτοις οί Ψαριανοί, πού είχαν αμεσότερη τήν αίσθηση τού κινδύνου, δέν έπαυσαν τελείως τήν πολεμική τους δράση. Συνέχισαν τίς περιπολίες. Ψαριανά μαζί μέ λημνιώτικα καράβια βοηθούσαν τούς μαχόμενους στή Χαλκιδική (Κασσάνδρα καί "Αγιον ’Όρος ) "Ελληνες καί είχαν ορισμένες έπιτυχίες. ’Έτσι δυό ψαριανά πλοία καταδίωξαν μία τουρκική γολέτα καί ένα βρίκι, πού δροΰσαν στά νερά έκεΐνα καί τά άνάγκασαν νά έξοκείλουν. "Υστερα τά πυρπόλησαν, άφοΰ πριν άποκόμισαν 24 4/2

Γιάννης Θεοφιλόπουλος, ό Καραβόγιαννος (Προτομή του στά Λιβάδια Γορτυνίας). "Επαιζε σημαντικό ρόλο ώς τιμονιέρης στό πυρπολικό τοΰ Παπανικολή, στήν Ερεσσό καί στό πυρπολικό τοΰ Κανάρη, κατά τήν πυρπόληση τής τουρκικής ναυαρχίδας. Πολέμησε στή στεριά καί τή θάλασσα.

πυροβόλα, πού τόσο τούς έλειπαν γιά τήν οχύρωση τοΰ νησιού τους καί τόν έξοπλισμό τών πλοίων τους. Πέραν άπ’ αύτό τά ψαριανά καί λημνιώτικα πλοία βοήθησαν πολύ στή διάσωση τών προσφύ­ γων, πού έφευγαν άπό τή Μακεδονία, μετά τήν κάμψη έκεΐ τής Έπαναστάσεως, καθώς καί τή μεταφορά έκείνων πού είχαν καταφύγει άπό τή Μ. ’Ασία.

V. Σάμος, ό πονοκέφαλος του Σουλ­ τάνου Οί καταδρομές τών Σαμίων στή μικρασιατική άκτή είχαν πολύ έξοργίσει τό σουλτάνο, πού νόμισε πώς ήταν καιρός νά λάβει δραστικά μέτρα. Μήνα λοιπόν ’Ιούλιο τού 1821 έστειλε τήν ’Αρμάδα, μέ τήν έντολή νά συντρίψει τό άτίθασο νησί. ΤΗταν ή δεύτερη έξοδος, στόν πρώτο αύτό χρόνο τής Έπα­ ναστάσεως. Συμμετείχαν 4 πλοία τής γραμμής, 5 ή 6 φρεγάτες καί 12 κορβέτες, μέ άρχηγό τό ναύαρχο Καρά Άλή, πού τόν λογάριαζαν οί πατριώτες του ώς έναν άπό τούς πιό ικανούς άξιωματικούς τοΰ ναυτικού τών Τούρκων. 'Ο τουρκικός στόλος έφθασε τήν 3η ’Ιουλίου στά νερά τής Σάμου καί τήν άλλη μέρα, μέ τή 17

’Έτος 1821

χαραυγή, άρχισε νά κανονιοβολεί τήν παραλία τής πρωτεύουσας μέ πυκνότατα πυρά. Κατόπιν οί στρα­ τιωτικές του δυνάμεις έπιχείρησαν άπόβαση, τήν όποια όμως άπέκρουσε ό ήρωισμός καί ή οργανω­ μένη άντίσταση τοΰ Λογοθέτη, μέ τόν όποιο μάχον­ ταν πολλοί πατριώτες του, πειθαρχικοί καί αποφα­ σισμένοι. 'Ύστερα άπ’ αύτό έστειλε ό Καρά Άλής μεταγωγικά στήν άπέναντι άκτή τής Μυκάλης (τό Τσαγκλί) καί τής Νέας ’Εφέσου (τό Κουσάντασι) γιά νά μεταφέρει τίς έκεΐ δυνάμεις, κάπου 7000 στρατιώτες. Σκόπευε νά έπιχειρήσει μ’ αυτούς άπροσμάχητη στό νησί άπόβαση. Φυσικό ήταν νά κορυφωθεΐ ή άγωνία τών κατοίκων, πού παρακολου­ θούσαν όλες αύτές τίς κινήσεις —είναι στενή ή θαλάσια λωρίδα Σάμου-Μικρασίας, τό λεγόμενο Ντάρ Μπογάζ. Τήν κρίσιμη αύτή ώρα, 7 ’Ιουλίου, έφθασε ό ελληνικός στόλος, συγκροτημένος άπό τρεις μοί­ ρες: 30 ύδραίικα μέ αρχηγούς τούς Γιακουμάκη Τομπάζη, ’Αναστάσιο Τσαμαδό, Γιάννη Βούλγαρη καί Λάζαρο Λαλεχό’ 17 σπετσιώτικα, μέ άρχηγούς τόν Γκίκα Τσούπα καί Νικόλα Ράπτη καί 9 ψαρι­ ανά, σύν τέσσερα πυρπολικά καί δέκα μίστικα μέ πέντε ναυάρχους: Νικολή ’Αποστόλη, Γιάννη Καλάρη Νικόλα X. Κοτζιά, Γεώργη Σκανδάλη καί Άνδρέα Γιαννίτση. ’Αντιλαμβάνεται κανείς ότι μέ τόσους ναυάρχους —ένδεκα τόν άριθμό— κάθε συντονισμός ήταν πολύ δύσκολος. Καί όμως τά ελληνικά πλοία έδρασαν άποτελεσματικά. Είσπλέοντας στό στενό βρήκαν τά τούρ­ κικα μεταγωγικά νά έπιβιβάζουν τήν άποβατική δύναμη. Μόλις τά πληρώματά τους είδαν τά ελλη­ νικά πολεμικά, καί καθώς δέν μπορούσαν νά επικοι­ νωνήσουν μέ τόν δικό τους στόλο, καταπτοήθηκαν. 'Επτά άπ’ αύτά ρίχθηκαν στήν ξηρά, ένώ άλλα δύο πυρπολήθηκαν. 'Όσο γιά τούς στρατιώτες, έκεϊνοι βγαίνοντας μέ σπουδή άπό τά πλοία, τράπηκαν σέ φυγή, γιά ν’ άποφύγουν τήν αιχμαλωσία. Οί "Ελλη­ νες κυρίεψαν τά παρατημένα μεταγωγικά καί τά έκαψαν. ’Ανίκανος ή άπρόθυμος ό τουρκικός στό­ λος νά έπέμβει, άποχώρησε καί κατέφυγε στήν Αλικαρνασσό (σημερ. Μπουντρούν). Τόν άκολούθησε ό στόλος τών Ελλήνων. 'Η σύγκρουση τών δύο στόλων έγινε στό στενό Κώ-Άλικαρνασσοΰ, κάτω άπό τό φρούριο τής Κώ (12 ’Ιουλίου 1821). Καθώς ό άνεμος γύρισε ενάντιος στούς "Ελληνες, άναγκάστηκαν νά φύγουν καί μάλιστα χωρίς τάξη. Στή φυγή αύτή τά πυρπολικά, πού ήταν παλιά καί δυσκίνητα, πυρπολήθηκαν άπό τά πληρώματά τους, τά όποια διέφυγαν στά πλοία τοΰ στόλου μέ τίς βάρκες τους. Καί μέ τήν καταστροφή τους όμως ωφέλησαν τούς 'Έλληνες, γιατί σχημάτισαν μιά πύρινη ζώνη άνάμεσα στούς δύο στόλους. Έν τούτοις ένα

18

πυρπολικό έπεσε στά χέρια τοΰ έχθροΰ, άλλά σώθηκε τό πλήρωμά του. Μέ δυσκολία διέφυγε τή σύλληψη τό μίστικο τοΰ I. Βρατσάνου. Μετά ό ελληνικός στόλος κατέφυγε στόν Κόλπο τοΰ Γέροντα, όπου δέν τόλμησε νά τόν καταδιώξει ό Τοΰρκος, γιά τό φόβο τών πυρπολικών. 'Η τρικυμία πού άκολούθησε σκόρπισε τόν ελληνικό στόλο καί τμήματά του κατέφυγαν στή Λέρο, τή Σάμο καί στήν Κάλυμνο. 'Ο τουρκικός στόλος, πού βρισκόταν μέχρι τήν ώρα έκείνη στήν Κώ, έπλευσε στήν Ρόδο, όπου συνάντησε τόν αιγυπτιακό στόλο, άπό 14 πλοία (1 φρεγάτα καί 13 άλλα μικρότερα), μέ διοικητή τόν ’Ισμαήλ Γιβραλτάρ. Ενωμένοι τώρα οί μουσουλ­ μάνοι γύρισαν στήν Κώ, γιά νά προετοιμάσουν τήν έπίθεσή τους κατά τών Ελλήνων. Έκεϊνοι πάλι μεταστάθμευσαν (23 ’Ιουλίου) άπέναντι στή Νίσυρο καί στά συμβούλια γιά τό πρακτέο πού έγιναν, έπικράτησε διχογνωμία καί διατυπώθηκαν άλληλοκατηγορίες γιά τήν άποτυχία στή σύγκρουση τής Κώ. Τά πληρώματα, σέ έξαψη, ζήτησαν νά γυρί­ σουν στά νησιά τους. ΤΗταν μιά έπικίνδυνα έκρυθμη κατάσταση. Τόσο πού χρειάστηκε νά στείλουν οί 'Υδραίοι καί Σπετσιώτες πρόκριτοι έπιτροπές, μέ γράμματα γεμά­ τα συμβουλές καί ύποσχέσεις. Κόπιασαν πολύ οί άπεσταλμένοι τών νησιών γιά νά πείσουν τά πληρώ­ ματα νά μείνουν: τούς έταξαν δτι θά τούς έστελναν τό συντομότερο τροφές, πολεμοφόδια,πυρπολικά. Καί χρήματα. Στίς 29 τοΰ μηνός (’Ιουλίου) συναντήθηκαν οί δυό στόλοι καί άντάλλαξαν κανονιές, ό σφοδρός όμως άνεμος τούς σκόρπισε. Τότε ό ελληνικός στόλος κατέφυγε στή Πάτμο καί τή Σάμο. Οί Τούρκοι δέν τούς κατεδίωξαν ούτε έπιχείρησαν άπόβαση στή Σάμο. ’Αρχές τοΰ επομένου (2 Αύγούστου) φάνηκε ό μουσουλμανικός στόλος στά νερά τής Λέρου, πλα­ νήθηκε κατόπι λίγες μέρες στό ’Ικάριο Πέλαγος, τελικά στράφηκε στό Βορρά καί μπήκε στόν Ελλήσποντο. Οί 'Έλληνες τόν άκολούθησαν άπό μακριά καί μετά γύρισαν στά νησιά τους. Σοφά συνοψίζει ό Δ. Κόκκινος τά χαρακτηρι­ στικά τών έπιχειρήσεων αύτής τής περιόδου: άτολμία άπό τήν πλευρά τών Τούρκων, άρρυθμία στόν ελληνικό στόλο, όφειλομένη στήν ’έλλειψη πειθαρχημένου συνόλου καί ενιαίας ήγεσίας... Μέ ένδεκα ναυάρχους σέ 56 πλοία δέν μπορού­ σαν οί "Ελληνες νά τά καταφέρουν καλύτερα

VI. Καταστροφή του Γαλαξειδιοϋ (>) Μέσα Αύγούστου βγήκε πάλι ό τουρκικός στό1) "Ολες οί χρονολογίες είναι μέ τό παλαιό ήμερολόγιο.

’Έτος 1821

λος άπό τά Στενά, μέ 19 μεγάλα πλοία κι έπλευσε στή Ρόδο, δπου βρισκόταν ό ’Ισμαήλ Γιβραλτάρ, μέ τά 14 πλοία του. ’Αποστολή είχε ό στόλος αύτός ν’ άνεφοδιάσει τά πολιορκούμενα τουρκικά φρού­ ρια καί νά βοηθήσει στίς επιχειρήσεις ξηράς τούς Τούρκους. 'Ο ναύαρχος Καρά Άλής ήταν καί πάλι αρχηγός τους. Στή Ρόδο ό Τούρκος ναύαρχος έλαβε πολύτιμες πληροφορίες γιά τίς ανάγκες τών φρουρίων καί τίς κινήσεις τών 'Ελλήνων. Καί τίς πληροφορίες αύτές τίς έκόμισε άγγλική ναυτική μοίρα, σταλμένη άπό τόν μισέλληνα άρμοστή τών Ίονίων νήσων, Τόμας Μαίτλαντ. ’Άλλο άγγλικό πλοίο πληροφόρησε τόν Καρά Άλή γιά τήν κίνηση μιας άλγερινής μοίρας, πού άπέπλεε άπό τό Αλγέρι πρός συνάντησή του. Άποτελεΐτο δέ ή μοίρα αύτή άπό μιά μονόκροτη φρεγάτα, μιά νάβα, τρία βρίκια καί μιά γολέτα. Αφήνοντας οί μουσουλμάνοι τή Ρόδο έπλευσαν στό Μόριά, δπου άνεφοδίασαν Κορώνη καί Μεθώ­ νη άπέτυχαν δμως σέ μιά άπόπειρα άποβάσεως στήν Καλάματα, δπου ό Γάλλος φιλέλληνας ταγματάρ­ χης Βαλλέστ, άντέταξε μιά εύφυά καί καλά οργανω­ μένη άντίσταση. Στό Μεσσηνιακό Κόλπο καί ειδι­ κότερα στόν δρμο τών Κιτριών συνάντησαν δύο σπετσιώτικα καράβια, τοϋ Γκίκα Μπόταση καί τοϋ Άναστ. Άνδρούτσου: τά δυό αύτά πλοία είχαν παραμείνει στά νερά έκεΐνα, γιά νά ένισχύσουν τήν πολιορκία τοΰ Νεοκάστρου. ’Επιχείρησαν οί Τούρ­ κοι νά τά καταλάβουν άλλά οί Σπετσιώτες άμύνθηκαν σκληρά, μεταφέροντας τά πυροβόλα τους στήν άκτή. Τούτο άνάγκασε τόν Τούρκο στόλαρχο νά άποσυρθεΐ καί νά πλεύσει στή Ζάκυνθο, δπου μετ’ ολίγο συνάντησε τή ναυτική μοίρα τού Αλγεριού. Φυσικό είναι νά ρωτήσει κανείς, δλον αύτό τόν καιρό τί έκαναν στή θάλασσα οί "Ελληνες. 'Η άπάντηση είναι δτι ούσιαστικά ελληνικός στόλος τήν έποχή έκείνη δέν ύπήρχε, ούτε κάν περιπολικά ταξίδευαν γιά ν ’ άνιχνεύσουν τίς κινήσεις τοΰ εχθρού. Τοΰτο έφερε φυσικά σέ άμηχανία τούς στρατιωτι­ κούς άρχηγούς τού Μόριά, πού άπεγνωσμένες έστελναν εκκλήσεις γιά βοήθεια, στήν "Υδρα καί τίς Σπέτσες. Μόνο ή άβουλία τοΰ Καρά Άλή έσωσε τήν Έπαναστάση. Περισσότερο άπό μήνας είχε περάσει άπό τότε πού βγήκε στό Αιγαίο ή Αρμάδα καί, ήδη βρισκό­ ταν είκοσι μέρες στό Ίόνιο. Καί μόλις τώρα 18 Σεπτεμβρίου, κίνησαν άπό τή βάση τους 30 σπετσι­ ώτικα πλοία καί λιγότερα τής "Υδρας, χωρίς τούς Ψαριανούς. Τά πλοία αύτά είχαν έξοπλισθεΐ μέ πολλή δυσκολία καί υστέρα άπό σοβαρές διαφω­ νίες. Στή φάση αύτή τών άμφιταλαντεύσεων είχαν στείλει οί ’Άγγλοι στίς Σπέτσες ένα βρίκι, τυπικά μέν νά παραπονεθεΐ γιά τήν προσβολή τής άγγλικής σημαίας άπό σπετσιώτικα πλοία —πού ούδέποτε είχε γίνει— ούσιαστικά δμως νά κατασκοπεύσει τίς

κινήσεις τους. Γύρισε, τό βρίκι, στό Ίόνιο καί είπε στόν Άλή δτι οί "Ελληνες οκνεύουν άκόμη στά λιμάνια τους. 'Ο Τούρκος στόλαρχος έφυγε άπό τή Ζάκυνθο στίς 7 Σεπτεμβρίου καί μπήκε στόν Πατραϊκό, δπου συνάντησε καί τά πλοία τής μοίρας τού Ίονίου, 2 φρεγάτες καί 9 βρίκια. Είχε τώρα στή δύναμή του 39 μονάδες: 4 πλοία τής γραμμής, 2 φρεγάτες, 8 κορβέτες, 23 βρίκια καί 2 γολέτες. ('Ορισμένοι συγγραφείς τά άνεβάζουν σέ 60 μονάδες). ’Εκεί, στόν Πατραϊκό, χρησιμοποίησαν αύτός καί ό Γιβραλτάρ, άγγλικό βρίκι, γιά νά στείλουν στή Σμύρνη, τήν Πόλη καί τήν Αλεξάνδρεια γράμ­ ματα, μέ τά όποια ζητοΰσαν τροφές καί ένίσχυση, σέ στρατό καί πλοία. Στίς 9 τοΰ μηνός άποβίβασε δύναμη στήν Πάτρα, πού μέ τή βοήθεια τής φρουράς της, προχώρησε καί διέλυσε τό άχαϊκό στρατόπεδο τών 'Ελλήνων. ’Έτσι έγινε κύριος στή βορειοδυτική πλευρά τής Πελοποννήσου καί θά μπορούσε νά κάνει άπόβαση δπου ήθελε, άφοΰ είχε άποβατική δύναμη γύρω στίς 10 χιλιάδες άνδρες. Έν τούτοις παρέμεινε άπραγος ένα ολόκληρο δεκαήμερο μόλον πού ή Τριπολιτσά κινδύνευε (έπεσε τή 21η Σεπτεμ­ βρίου). Θά μπορούσε νά βρει γι’ αύτό διάφορους λόγους, ένας δμως ήταν ό βασικός καί κύριος: δέν ήθελε ό Καρά Άλής τόν πόλεμο! Στίς 17 Σεπτεμβρίου άνέβηκε τό Ίόνιο ή αιγυ­ πτιακή μοίρα τοΰ Γιβραλτάρ, μέ στρατιωτικό σώμα άπό 2500 άνδρες καί σέ λίγο μπήκε στόν Κορινθι­ ακό Κόλπο, μέ τά μισά άπό τά πλοία του καί ολόκληρο τό στρατιωτικό σώμα. Άνεφοδίασε τά δυό φρούρια, Ρίου καί Άντιρρίου καί άποβίβασε στή Βόστιτσα (τό Αίγιο) στρατό, πού έκαψε τήν πόλη. Μετά έπλευσε στή Ναύπακτο, δπου βρίσκον­ ταν άπό τό καλοκαίρι (17 Ιουνίου 1821), πού έφυγαν οί ' Υδραιοσπετσιώτες, λίγα γαλαξειδιώτικα πλοία. Μόλις ό Γιβραλτάρ έφθασε στή Ναύπακτο, οί "Ελληνες έλυσαν άμέσως τήν πολιορκία. Άκολούθησε τότε ή έπίθεση τών Αιγυπτίων στό Γαλαξείδι. Τά έχθρικά πλοία παρουσιάστηκαν μπρος στό λιμάνι, τήν 22α τοΰ μηνός καί πολύ μολύβι έξέμεσαν τά πυροβόλα τους. Κτυποΰσαν τά πλοία καί τήν πόλη. Παλεύοντας μέ ήρωισμό οί άμυνόμενοι κατόρθωσαν νά άποκρούσουν τήν έπί­ θεση καί ματαιώσουν τήν άπόβαση. Τήν πρώτη μέρα. Τή νύκτα δμως άποχώρησαν άπό τούς ύπερασπιστές τους 200 άτακτοι κι αύτό έκλόνισε τό ήθικό τών ύπολοίπων, οί όποιοι έφυγαν μαζί μέ τόν άμαχο πληθυσμό. Τότε άποβίβασε ό Γιβραλτάρ τούς 2500 άνδρες τοΰ έκστρατευτικοΰ σώματος, οί όποιοι κατέκαυσαν τήν πόλη. Στό λιμάνι βρήκε 70 πλοία, άπό τά όποια διάλεξε τά καλύτερα 30 (ή 36), γολέτες καί βρίκια καί παρέδωσε τά ύπόλοιπα στίς 19

"Ετος 1821

φλόγες. Σ’ αυτά πού διάλεξε τοποθέτησε ό Γιβραλ­ τάρ πυροβόλα, τά έπάνδρωσε μέ τουρκικά πληρώ­ ματα καί τά χρησιμοποίησε άργότερα σέ βοηθητι­ κές αποστολές. Κάπως διαφορετική είναι γιά τήν καταστροφή τοΰ Γαλαξειδιοΰ ή εκδοχή πού βγαίνει άπό τήν άναφορά τοϋ ’Άγγλου πρόξενου στήν Πάτρα, Φίλιπ Τζαίημς Γκρήιν πρός τούς προϊσταμένους του, μέ χρονολογία 23 Σεπτεμβρίου 1821 -Τό Γαλαξείδι, τό κατέλαβε ή μοίρα τοΰ ’Αλγεριού, άπό τήν οποία κάλεσαν τούς κατοίκους νά παραδοθοΰν. 'Εκείνοι άρνήθηκαν καί άρχισε ή επίθεση. Σέ πολύ σύντομο χρονικό διάστημα παράτησαν οί Έλληνες τά καράβια καί κατέφυγαν στά γειτονικά βουνά. Οί μουσουλμάνοι βρήκαν στο λιμάνι 90 καρά­ βια, τά 12-15 εξοπλισμένα. ’Υπήρχαν καί πολλά επτανησιακά. Δυό άπ’ αυτά θεωρήθηκαν λεία πολέμου. Ένα άπό τά επτανησιακά έριξε εναντίον των Τούρκων καί ύψωσε τήν επαναστατική σημαία, άποφασισμένο νά πολεμήσει ώς τό θάνατο. Ήταν ιδιοκτησία Ζακυνθηνών εμπόρων, φορτωμένο μέ σταφίδα. Τριάντα τέσ­ σερα άπό τά καλύτερα ελληνικά καράβια αίχμαλωτίσθηκαν, τά άλλα καταστράφηκαν κι ή πόλη έγινε στάχτη (βιβλ. 1009). 'Ο Κ. Σιμόπουλος, άπό τόν όποιο καί πήραμε τό άπόσπασμα αύτό τοΰ Γκρήιν, προσθέτει δτι πριν άπό τήν καταστροφή είχε γίνει άναγνώριση στό λιμάνι τοΰ Γαλαξειδιοΰ άπό τήν άγγλική φρεγάτα Κάμπριαν καί δτι οί ’Άγγλοι είναι κείνοι πού οδήγησαν τούς Τούρκους στό Γαλαξείδι. Τό δεύτερο δεκαήμερο τοΰ Σεπτεμβρίου, τόν καιρό πού δροΰσε ό Γιβραλτάρ στόν Κορινθιακό, ξεκίνησαν —έπιτέλους— 20 ύδραϊκά μέ άρχηγούς τόν Άνδρέα Μιαούλη καί ’Ιάκωβο Τομπάζη. Αρχές δέ τοΰ τρίτου (22/9), έφυγαν άπό τίς Σπέτσες 9 πλοία σύν τρία πυρπολικά, στά όποια προστέθηκαν λίγες μέρες άργότερα 19 πλοία. Αρχηγός, στά σπετσιώτικα, ό Γ. Πάνου. Άπό τήν ώρα αύτή ό Άνδρέας Μιαούλης προχωρεί στό προσκήνιο τοΰ ναυτικοΰ άγώνα. Κι αύτό έχει μεγάλη σημασία γιά τήν έκβαση τών έπιχειρήσεων.

VIL Σελίδες άπό Ημερολόγιο Πριν δμως προχωρήσουμε στήν περαιτέρω έξιστόρηση, άξίζει ίσως νά λάβουμε μιά ιδέα γιά τό πώς γινόταν άπό τούς "Ελληνες ό ναυτικός πόλε­ μος. Θά μάς βοηθήσει σ’ αύτό τό 'Ημερολόγιο τοΰ μπρικιού Κίμων τοΰ πλοιάρχου Μπατσαξή, τό όποιον άναφέρεται σ’ αύτή τήν έποχή δηλαδή τό Σεπτέμβρη τοΰ 1821. Τό παραθέτει ό Ά. Λιγνός στήν 'Ιστορία τής 'Ύδρας (τ. Β', σελ. 172) καί άποτελεΐ χαρακτηριστικό ύπόδειγμα υφους. 1821 Σεπτεμβρίου 21 Τετράδη πουρνό

20

...έπήγαμε καί έφουντάραμε εις τές Σπέτξες τό μεσημέρι. Τά Σπετξιώτικα δέν ήτουνε άκόμη χαξίρικα (έτοιμα)· ήτουνε δλος ό στόλος μας άραμένος έκεϊ- ό έδικός μας. 1821 Σεπτεμβρίου 12 (22) Πέφτη πουρνό Είς τάς 2 ή ώρα τής ήμερός έσηκωθήκαμε όλα τά Ύδριώτικα πλοία εις τά πανιά· έβραδιαστήκαμε άνάμεσα Παραπόλα καί Μωρία. 1821 Σεπτεμβρίου 23 Παρασκευή πουρνό. ’Εξημερωθήκαμε άνάμεσα Παραπόλα καί Μωρέως· είδαμε καί Σπετξιώτικα κοντά μας όποΰ βγήκανε έχτέ βράδυ καί τούς έρωτήξαμε πόσα καράβια βγήκανε άπό τό νησί τους, μάς είπαν 8{ 1821 Σεπτέμβρη 24 Σαββάτο πουρνό Εξημερωθήκαμε άνάμεσα Καβομαλιά καί Τξιρίγο. Είς τάς 7 ή ώρα τής ήμερός έκαμαν σενιάλο οί ναύαρχοι νά πάμε νά άράξωμε εις τό Μαραθονήσι. 1821 Σεπτεμβρίου 25 Κυριακή πουρνό Εξημερωθήκαμε άπέξω άπό τό Μαραθονήσι καί έπήγαμε καί έφουντάραμε οπού ήτουν καί άλλα άπό τή φλότα μας φουνταρισμένα, δλα εις τά πανιά καί ερχόντουσαν. Έβραδιαστήκαμε είς τόν ίδιον τόπο ολη ή σκάνδρα (μοίρα) μας, ομοίως καί τά ολίγα Σπετξιώτικα. Μάς ήρθε καί τό μπρίκι όποΰ ήτουν βαρδακόστα (περιπο­ λικό) κάνα νέον δέ μάς έφερε. 1821 Σεπτεμβρίου 26 Δευτέρα πουρνό ’Εξημερωθήκαμε είς τόν ίδιο τόπο άραμένοι εις Μαραθονήσι, καί έδιορίσθη άπό τό ναύαρχο ή γουλέτα καί έβγήκε βαρδακόστα. Είς τάς 2 ή ώρα τής ήμερός έκαμε σενιάλο ό ναύαρχος καί μάς έκάλεσε ολους τούς καπετανέους καί έδώσαμε άπό τρεις οκάδες μπαρούτη διά τό μπουρλότο· καί έδιορίσθη άπό τό ναύαρχο ό καπετάνιος μας καί ό καπετάν Δημήτρης Κιοσέ νά πάνε νά σιάξουν τό μπουρλότο νάν τό ετοιμάσουν διά φωτιά, άν τύχη ή χρεία, καί ούτως έπήγαν καί τό ετοίμασαν τήν ίδιαν ώρα. 1821 Σεπτεμβρίου 28 Τετράδη πουρνό (27) ’Εξημερωθήκαμε είς τόν ίδιο τόπο καί άμέσως έβγήκε δλος ό στόλος είς τά πανιά. Έβραδιαστήκαμε άπέξω άπό τό κάβο Ματαπά καί έρωτήξαμε τήν γουλέτα όποΰ ήτουν βαρδακόστα· καμμίαν είδησιν. 1821 Σεπτεμβρίου 28 Τετράδη πουρνό 'Εξημερωθήκαμε άπέξω άπό τό Νιόκαστρο, δίπλα είς τό νησί, καί γλέπουμε τήν έχθρική άρμάδα καί μετρούμε πλοία έχθρικά 88, καί μάς έβαλε στήν κάτσα (καταδίωξε) έως τό βράδυ, δμως έμειναν όπίσω. Εμείς ήτουνε ή δύναμίς μας ολίγη καί πλοία ολίγαέμαξωνόμαστε δλα 21 Ύδριώτικα καί 9 Σπετξιώτικα. Πρός τό βράδυ άπάνω είς τό άλμπουρο έγλεπε ή βάρδια έως 20- τά δέ άλλα έχώνεψαν, μέ τό νά είμαστε 1) καί μ’ αύτό πού δίνει τήν πληροφορία, έννέα.

Έτος 1821 .

εμείς πλέον όγλήγωροι. Εις τάς 2 ή ώρα τής νυχτός τό έρρίξαμε τραβέρσο ανάμεσα Πύργο καί Γλαρέντξα· τά έχθρικά δέν τά εΐ'δαμε πλέον. 1821 Σεπτεμβρίου Πέφτη Πουρνό (29 τού μηνός) 'Εξημερωθήκαμε ανάμεσα πολιτείας Ζάκυνθο καί Γλαρέντξα καί τά βαστούσαμε, τραβέρσο, καί έστειλε ό ναύαρχος τήν γουλέτα νά πάρη καμμιά είδηση , καί ό κουμαντάντες τής Ζάκυνθος δέν τόν έδέχθη, μόνον τοΰ είπε, έάν χρειάζεται τίποτες, νά βάνη τήν σημαίαν κάτω καί έτξι νάν τοϋδινε, επειδή τις έλεγε, δέν τήν έγνώριξε αυτήν τήν παντιέρα, καί έτσι έφυγε ή γουλέτα καί έφερε ετούτες τές ειδήσεις είς τόν ναύαρχο. 1821 Σεπτεμβρίου 30 Παρασκευή πουρνό Ό άγέρας σοροκάλι καί θάλασσα μεγάλη 'Εξημερωθήκαμε ανάμεσα Ζάκυνθο καί Μόριά καί είδαμε τήν εχθρική άρμάδα μπροστά μας καί μετρούμε καράβια 15, διατί είχε σκούρα πολλή καί έφαινόντουσαν ολα (sic). Είς τάς 4 ή ώρα τής ήμερός γλέπουμε πέρ πουνέντε ένα καράβι καί έπήγε νά τό βιξιτάρη ό Θεοδόσης Μπότασης Σπετξιώτης· αύτό ήτουνε εχθρικό καί άρχισε τόμ πόλεμο καί μουράρει (ανοίγει) πανιά ό Θεοδόσης νά ζυγώση κοντά μας. 'Εμείς παρευθύς όποΰ είδαμε τά κανόνια, άμέσως γυρίσαμε οκτώ καράβια καταπάνω του, καί έπήγαμε εμείς είς τή μπάντα του δεξιά μεριά καί τού ρίχνομε ολη τήν μπαταρία, καί έρρίξαμε τή γάπια του κάτω, έσκοτώσαμε καί πολλούς άνθρώπους μέ τή μουσκεταρία καί μπαλαμυστράλια. 'Έπειτα ήρθαμε άριστερά καί άδιάζομε πάλιν τήν μπαταρία καί τοΰ ρίξαμε τό τξιμπούκι τού μπαμπαφίγκου κάτω μέ ολο τό μπαφίγκο μαξν δέν άφήσαμε τόμ πόλεμο άκαταπαύστω. Τρεις φορές τού ήρθαμε δεξιά καί τρεις φορές άριστερά όποΰ άδειάξαμε όλες τίς μπαταρίες καί μουσκέτα, καί δέν τοΰ άφήσαμε ούτε πανιά πλέον ούτε σκοινιά καί κατάρτια καί άπό τές μπούνιες του έτρεχε τό αίμα τών ανθρώπων του· καί άπό τά εμάς, δόξαν τόν άγιον Θεόν, δέν έλαβώθη κανένας άνθρωπος· μόνον μία μπάλα μάς έκοψε ένα ξάρτι, άλλη μία μπάλα του ένα τξιμπούκι έγρετίδικο ('αφαιρετό) πού είχαμε, καί μυστράλια είς τά πανιά καί βόλια ντουφεκιώνε μάς έπεσαν πολλά άπέ τά δικά τους μόνο είς τά πανιά’ καί έβαστήξαμε τόν πόλεμο τέσσερες ώρες. Καί αυτός ό σκύλος έξύγωσε κοντά είς τό κάβο' τής Ζάκυνθος είς τό πόρτο κάβο, όποΰ θά γυρίσεις νά πάς στή χώρα πέρ οστρια έως τίρα ντουφεκιά (σ’ απόσταση βολής τουφεκιού)· καί ή θάλασσα τού σορόκου μεγάλη καί ό άγέρας μέτριος, καί ό εχθρός μέ τά ντελίνια του έξύγωσε, καί έτξι τόν έπαρατήσαμε καί όρτξάραμε διά νά άνταμωθοΰμε μέ τήν άλλη φλότα, καί μάς έβγαλε κλαίγοντας1 άπό τό κάβο· καί άπέ τ ’ άλλα καράβια πού πολεμούσαμε τόν εχθρό, άπό τό Σαχίνη τοΰ έσκότωσαν έναν άνθρωπο καί άλλον λαβωμένο, όποΰ μία φορά μόνον έπήγε κοντά του καί έρριξε τή μπαταρία του· καί εμείς τοΰ έρρίξαμε κανόνια

48 μέ μπαλαμυστράλια καί μακάσια, τόσον καί μερικά μέ αλυσίδες. Είς τάς 9 ή ώρα μάς έβαλαν τά ντελίνια είς τήν κάτσα (δίωξη) καί άλλα άπέ τά έχθρικά έβαλαν 12 καράβια είς τήν κάτσα καί τούς έρριξαν καί άρκετά κανόνια. Τά δέ 7 άπέ τά 12 τά είδαμε καί ερχόντουσαν γιαλό άπό τό Μόριά· τά δέ 5 δέν τά είδαμε- τί είναι γενομένα δέν ήξεύρομε· καί εμάς μάς κατξάρανε βασι­ λεύοντας τοΰ ήλιου. Έπειτα τά όρτξάρησαν διά τήν χώρα τής Ζακύνθου.

VIIL Ναυμαχία στό Κατάκωλο (30=9= 1821) Την 28η Σεπτεμβρίου έπλεε ό ελληνικός στόλος στό Ίόνιο, τό όποιο καί ανέβηκε ταξιδεύοντας κοντά στίς ακτές, γιά ν’ άποφύγει τήν αναμέτρηση στό ανοικτό πέλαγος μέ τόσον ισχυρό αντίπαλο. (Οί μουσουλμάνοι είχαν συγκεντρώσει τώρα γύρω στά 90 πλοία). ’Έτσι έπλευσε μέχρι τό Κατάκωλο. Τήν νύκτα δμως τής 29 πρός 30 Σεπτεμβρίου, τά ελληνικά πλοία, πού βρίσκονταν στόν Κόλπο τής Κυπαρισσίας άντιλήφθηκαν δύο τουρκικά πολε­ μικά, τά όποια έπλεαν χωρίς άλλη συνοδεία στό στενό τής Ζακύνθου. Δώδεκα ελληνικά δρμησαν τότε στή δίωξή τους. ’Εκείνα άπάντησαν μέ κανο­ νίδι, τό όποιο σήμανε συναγερμό καί σ’ άλλα τουρκικά πλοία. "Υστερα άπ’ αύτό κατέφθασαν 4 κορβέτες καί 5 φρεγάτες, οπότε οί "Ελληνες περιέπεσαν άπό τήν επίθεση στήν άμυνα. Μέ τή χαραυγή άρχισε κανο­ νική ναυμαχία. Τά ελληνικά πλοία κρατιόνταν πάντα πρός τήν άκτή, κοντά στίς εκβολές τοΰ ’Αλφειού, δπου τά νερά ήταν ρηχά. 'Υπόφεραν δμως άπό τό έχθρικό πΰρ καί δυό τους κινδύνευαν σοβαρά. Μόνον οί επιδέξιοι χειρι­ σμοί τά έσωσαν. Καί προπάντων ή εύτολμη εύφυΐ'α τού Σπετσιώτη πλοιάρχου Νικ.Μπόταση. 'Ο Μπότασης προχώρησε μέ τή νάβα του γρήγορα ανάμεσα στά τούρκικα. Έκεϊνα, άντί νά πυροβολήσουν, τήν έξέλαβαν γιά πυρπολικό καί έσπευσαν ν’ άπομακρυνθούν. Τότε έστειλε ό Σπετσιώτης πλοίαρχος μιά βάρκα μέ εύφλεκτες ύλες, τής έβαλε φωτιά καί σχημάτισε καπνόφραγμα, πίσω άπό τό όποιο μπόρεσαν νά φύγουν τά ελληνικά πλοία. Συνέβη δμως ένα πλοίο, τοΰ Θ. Μέξη, νά πέσει στήν άμμουδιά τής παρα­ λίας, άπό λάθος ή μέ τή θέληση τοΰ πληρώματος γιά νά άποφύγει τή σύλληψη. Τό πλήρωμα βγήκε στήν ξηρά. "Ενας ναύτης προσπάθησε νά τό κάψει, άλλά δέν τό πέτυχε. Τελικά τό πήραν οί Τοΰρκοι. 'O Μιαούλης διέταξε τά πλοία του νά φύγουν 1) Μέ μεγάλη δυσκολία.

21

'Έτος 1821

καί γιά νά καλύψει τήν αποχώρησή τους ρίχθηκε σέ μονομαχία μέ μιά τουρκική φρεγάτα (ή κορβέτα). ’Επιδίωκε νά δώσει τήν έντύπωση γιά έπικείμενη δράση πυρπολικών.Μέχρι τό βράδύ κράτησε αύτή ή μονομαχία, στήν οποία τό πλοίο τοΰ Μιαούλη έπαθε πολλές ζημιές. Οί άλλοι δμως είχαν φύγει καί άποφύγει τή συνάντηση μέ πολύ άνώτερον εχθρό. Τό ναυτικό αύτό επεισόδιο προκάλεσε ιδιαίτερη έντύπωση στούς ’Άγγλους τής Ζακύνθου κι ό διοικητής της Τόμας είπε τότε στόν Καρά Άλή πώς είναι ντροπή τους νά δέχονται τέτοιες ταπεινώ­ σεις άπό τούς έχθεσινούς ραγιάδες τους κι άπό εμπορικά πλοία (βλ. Ό ραγιάς καί ή θάλασσα 6,B-V.). Στό τέλος Σεπτεμβρίου προστέθηκαν στόν ελλη­ νικό στόλο καί 8 ψαριανά. Παρακολούθησαν δλα τώρα τά ελληνικά τόν άποχωροΰντα εχθρό, πού διασχίζοντας τό Αιγαίο σκόρπισε πολύν τρόμο δχι δμως καί ζημία. Γιατί τίποτα δέν επιχείρησε. Μπήκε μόνο στά Στενά καί παρουσιάστηκε θριαμ­ βευτής στήν Πόλη. Έκόμιζε, ώς τρόπαιο, τριάντα "Ελληνες, άπό τή Σαμοθράκη, κρεμασμένους στά

γαλαξειδιώτικα καράβια καί μερικές σημαίες τών 'Ελλήνων άνάποδα. 'Ο ελληνικός στόλος γύρισε στίς βάσεις του εκτός άπό λίγο ψαριανά, πού έπλευσαν άργότερα στό στόμιο τοΰ 'Ελλησπόντου, γιά νά κατοπτεύουν τίς κινήσεις τών Τούρκων στή θάλασσα. ’Εδώ τελειώνει τό 1821, πρώτο έτος τοΰ πολέ­ μου. Δέν έλειψαν βέβαια τά άτυχήματα καί φάνηκαν ζωηρές οί άδυναμίες. Άλλά βασικά έπιτεύχθηκαν οί στόχοι: έξασφάλισε τό ναυτικό τών 'Ελλήνων τίς μεταφορές τοΰ ραγιά καί διέκοψε τίς επικοινω­ νίες τοΰ άντιπάλου. Ματαίωσε τά επιθετικά κατά τής Έπαναστάσεως σχέδια. Απομόνωσε τά παρα­ λιακά του φρούρια. Καί κατέστρεψε ή κυρίευσε στό πέλαγος καί κοντά στίς άκτές πολλά μεταφορικά, καθώς καί μικρότερες πολεμικές μονάδες τών Τούρ­ κων. Φεύγοντας εξάλλου τό 1821 κληροδοτούσε στόν επόμενο χρόνο ένα ήγετικό κεφάλαιο, άξιόλογο: τόν Άνδρέα Μιαούλη. Κι αύτό θά φανεί άπό τούς πρώτους μήνες τοΰ καινούριου χρόνου, στή ναυμα­ χία τών Πατρών.

Άνδρέας Μιαούλης. Άπό τίς δεσπόζουσες μορφές τοΰ Άγώνα.

22

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ Έτος 1822 (>) L eH ναυμαχία τών Πατρών. Τό έτος 1822 σημαδεύεται στή θάλασσα άπό τέσσερα βασικά γεγονότα: τή ναυμαχία τών Πα­ τρών (20-2-1822), τή ναυμαχία τών Σπετσών (8-91822) καί τίς πυρπολήσεις τής τουρκικής ναυαρχί­ δας καί ενός δικρότου στήν Τένεδο. Τό τρίτο δεκαήμερο Ίανουρίου (24 τοΰ μηνός) βγήκε ό τουρικός στόλος άπό τά Στενά, μέ άρχηγό τόν Καρά Άλή, πού έν τώ μεταξύ είχε προαχθεΐ σέ άρχιναύαρχο. Στή δύναμή του, άπό 56 μεγάλες (δίκροτα, φρεγάτες, κορβέτες) καί μικρές μονάδες, υπήρχαν αιγυπτιακά πλοία καθώς καί πλοία άπό τήν Τυνησία καί τό ’Αλγέρι. Στά οπλιταγωγά, πού τή συνόδευαν, έπέβαιναν 4000 στρατιώτες άπό τή Μικρά ’Ασία, γιά άπόβαση. Προχώρησε στό Αιγαίο, χωρίς νά συναντήσει άντίδραση. Στίς 27 τοΰ μηνός πέρασε άνοικτά άπό τήν "Υδρα. Καί τότε έγραψαν οί 'Υδραίοι στούς Ψαριανούς τή θερμή έκκληση, γιά σύντομη προε­ τοιμασία καί άποστολή πλοίων, προκειμένου νά κυνηγήσουν τόν έχθρό. -’Άς μήν κοιμηθώμεν δύο νύκτας, τούς έγραφαν, διά νά άσφαλίσωμεν τήν δόξαν μας, τήν ελευθερίαν μας καί τήν σωτηρίαν τοΰ Πανελληνίου. 'Ο τουρκικός στόλος πέρασε άνοικτά άπό τή Μονεμβασία, άνεφοδίασε τό Κάστρο τής Μεθώνης καί πρόσβαλε χωρίς έπιτυχία τό Νεόκαστρο."Υστε­ ρα κατέφυγε στήν «ουδέτερη» —ύπό άγγλική κατο­ χή— Ζάκυνθο. Τή φορά αύτή πραγματικά οί "Ελληνες έδειξαν σπουδή καί ετοιμότητα. Συγκρότησαν μέσα σέ λίγον χρόνο έναν άξιόλογο στόλο: 27 ύδραίικα, μέ ναυάρχους τόν Άνδρέα Βώκο-Μιαούλη, 20 σπετσι­ ώτικα μέ τόν Γκίκα Τσούπα καί 16-20 ψαριανά μέ άρχηγούς τό Νικολή ’Αποστόλη καί τόν Άνδρέα Γιαννίτζη. Μαζί τους είχαν καί δύο πυρπολικά, ένα τοΰ Ψαριανοΰ Κανάρη καί τό άλλο τοΰ Δ. Ποριώτη, άπό τίς Σπέτσες. Τό περσότερο ταξίδι τοΰ έλληνικοΰ στόλου έγινε μέ μεγάλη θαλασσοταραχή καί μειωμένη —φυσικά— ίστιοφορία (άνθ. 114). Τήν ίδια θαλασ­

σοταραχή συνάντησαν οί "Ελληνες είσπλέοντας στόν Πατραϊκό, όπου άγκυροβόλησαν στό Μεσσολόγγι. Στήν περίσταση αύτή έλαβαν ομόφωνα οί άρχηγοί τήν άπόφαση νά κτυπήσουν τόν τουρκικό στόλο, μέσα στό λιμάνι τών Πατρών, μόλις θά κόπαζε ή τρικυμία. 'Ομόφωνα βέβαια, άλλά ή πρωτοβουλία άνήκε στόν Άνδρέα Μιαούλη. ’Έτσι τή νύκτα τής 19 πρός 20 Φεβρουάριου τήν πέρασαν μέ σύντονες ετοιμασίες. Τήν άλλη μέρα τό πρωί, μόλον πού ό καιρός δέν είχε φτιάξει, σήκωσε πρώτος άγκυρα ό Μιαούλης καί τόν άκολούθησαν 14 πλοία (4 ύδραίικα, 6 σπετσιώτικα καί 4 ψαριανά). Καθώς ό καιρός χειροτέρευε, ήταν μικρή ή ορατό­ τητα καί προχωρούσαν μέ δυσκολία καί κίνδυνο. 'Ο έχθρός δμως βρισκόταν μέσα στό λιμάνι κι ήταν εύκαιρία τώρα νά κτυπηθεΐ. Οί Τοΰρκοι αίφνιδιάστηκαν, δέν περίμεναν μέ τέτοιον καιρό έχθροπραξίες. Σήκωσαν άγκυρα καί πανιά, ύπό πραγματικά δύσκολες συνθήκες καί μέ τήν άναπόφευκτη ταραχή καί σύγχυση. Τότε προ­ χώρησε μέ πολλήν τόλμη ό Μιαούλης πρώτος, στό λιμάνι καί άρχισε πΰρ. Τόν άκολούθησε άπό κοντά τό βρίκι τοΰ Λάμπρου. Τήν κορυφαία αύτή ώρα ό Μιαούλης έδειξε τήν άξια του. Ρίχθηκε άνάμεσα σέ δυό φρεγάτες καί μέ τό πΰρ του τίς χώρισε. (Μέ πύρινη ρομφαία, θά έλεγε ένας μεγαλόστομος συγγραφέας). 'Η μιά φρεγάτα διέφυγε, ή άλλη δμως, στήν οποία συγκεν­ τρώθηκε ή φωτιά τών δυό καραβιών (Μιαούλη καί Λάμπρου) έπαθε σοβαρές ζημιές. Έν τώ μεταξύ έφθασαν καί άλλα ελληνικά πλοία, ένώ τά τουρκικά, βάλλοντα καί βαλλόμενα, προσπαθούσαν νά βγοΰν στό πέλαγος. 'Ο αιφνιδια­ σμός καταπτόησε τά πληρώματα κι οί διοικητές τών μουσουλμάνων δέν μπόρεσαν νά άντιτάξουν συγ­ κροτημένη άμυνα. 'Η τρικυμία καί ό φόβος τών πυρπολικών χειροτέρευε τήν κατάσταση. Διαφορε­ τικά θά μπορούσαν μέ τό πυροβολικό τους νά συντρίψουν τούς "Ελληνες. Τό άντίθετο, κοίταξαν πώς νά σωθούν. Μέ (1) Οί χρονολογίες είναι μέ τό παλαιό ήμερολόγιο.

23

’Έτος 1822 εύνοϊκόν γιά τή φυγή τους άνεμο —γραΐγο-γραιγολεβάντε, μας περισώζουν οί χρονογράφοι— έπλευ­ σαν στή Ζάκυνθο, μέ τούς "Ελληνες νά τούς καταδιώκουν. Δυό μάλιστα πλοία τους έπεσαν, άπό τή βία τους, στά ρηχά, έμπρός στό λοιμοκαθαρτή­ ριο. Ζημιές μεγάλες ύπέστησαν τά πλοία κι άπό τίς δυό μεριές. Δυό ελληνικά πλοία έπαθαν βλάβες άπό σύγκρουση, ένώ κινδύνευσε πολύ τό σπετσιώτικο πλοίο τοΰ Γιάννη Κούτση. Είκοσι τραυματίες καί έναν νεκρό, τόν Νικ. Γερακίνη είχαν οί "Ελληνες, πολλούς νεκρούς οί Τούρκοι. Περισσότερο δμως ένδιαφέρουσα άπό τήν περι­ γραφή μας είναι ή άφηγηματική άναφορά τών άνδρών πού έδωσαν καί κέρδισαν τή μάχη. Τή Ύπερτάτη Εθνική Βουλή εις Κόρινθον. Χρέος μας Ιερόν κρίνομεν νά φανερώσωμεν εις τήν Διοίκησιν τοΰ έθνους ώς προνοοΰσαν γενικώς, τήν κατάστασιν τοΰ ελληνικού στόλου. Τήν 16 τοΰ παρόντος έφθάσαμεν εις Μεσολόγγιον μέ άνεμον Άπηλιώτην ό εχθρικός στόλος ήταν αραγμένος εις Πάτραν. 'Ημείς βλέποντες έπικρατοΰντα εις ημάς εναντίον άνεμον, είς δέ τόν εχθρόν δεξιόν καί φοβούμενοι μήπως κλεισθή ό έχθρός εντός τών φρου­ ρίων είς τόν Κορινθιακόν κόλπον, δπου ήθέλομεν άπαντήσει πλειοτέραν δυσκολίαν είς επιτυχίαν τοΰ σκοπού μας, άπεφασίσαμεν δλοι κοινώς νά είσβάλωμεν είς Πάτραν καί μέ άνεμον έναντίον. »Τήν 20 λοιπόν Φεβρουάριου, τρεις ώρας πριν ξημερώση, έσηκάιθημεν δλοι είς τά πανιά καί μέ διαφόρους γύρους έπλησιάσαμεν είς Πάτραν, οπότε βλέπων ημάς ό έχθρός έναντίον του υπάγοντας, έσηκώθη καί αυτός εις τά πανιά. Περί τήν α ' ώραν τής ήμέρας έκροτήθη ή ναυμαχία καί διήρκεσε συνεχώς μέχρι τής έβδομης^. Ή μάχη έγινε καί έκ τών δύο μερών πολλά πεισματώδης- μία φρεγάτα τοΰ εχθρού κατεχαλάσθη καί άλλα πολλά έβλάφθησαν είς κάμποσα μέρη- έφονεύθησαν δέ έξ αυτών (ώς έμάθομεν έκ Ζακύνθου, δπου έπήγαν νά διορθωθώσι) έως εκατόν τριάκοντα- έξ ημών δέ έπληγώθησαν έως είκοσι. Κατά κακήν τύχην ηύξησε πολύ ό άνεμος καί ούτω ήναγκάσθημεν νά έπιστρέψωμεν άναβάλλοντες είς οϋριόν μας άνεμον τήν δευτέραν έφόρμησιν... Στή συνέχεια τής ί'διας άναφοράς τους άνιστοροϋν οί "Ελληνες άρχηγοί τά μετά τή ναυμαχία συμβάντα. Ύπήγαμεν λοιπόν, καί άράξαμεν είς τόν Πύργον, μέ σκοπόν νά κάμωμεν νερόν καί νά παρασκευασθώμεν ολίγον έξοικον ομουντές τούς πληγωμένους. Έκεΐ οπού άράξαμεν ήλθεν έν "Αγγλικόν μπρίκιον, σταλμένον επίτηδες άπό τήν ’Αγγλικήν τής Ζακύνθου Διοίκησιν, διά νά μάς είπη δτι ή Άγγλική Διοίκησις έχει σταθερόν άπόφασιν νά φυλάξη αύστηρώς τήν όποιαν έκήρυξεν είς δλας τάς Εύρωπαίας δυνάμεις ούδετερότητα. «Κατά ταΰτα ούτε σείς ούτε οί ’Οθωμανοί έχουν τήν άδεια ν ’

24

άράξωσιν είς τούς λιμένας μας, παρεκτός δταν άναγκασθήτε άπό φυσικήν τινα δυστυχίαν διά τούτο έδιώχθηκαν καί χθές οί ’Οθωμανοί έκ Ζακύνθου. Πρός τούτοις τί ξητεϊται άπό τάς Ίονικάς νήσους;» Αύτά ήσαν τά λόγια τού Άγγλου. »'Ημείς νομίξοντες δτι ό έχθρός εύρίσκεται είς Πάτρας πάλιν, καί έχοντες ούριον άνεμον, έφθάσαμεν χθές είς Μεσολόγγιον τό εσπέρας, άλλά παρ ’ ελπίδα μανθάνομεν δτι δέν είναι είς Πάτραν καί φαίνεται δτι διά νυκτός έτράβηξε μεταξύ Ζακύνθου καί Κεφαλλη­ νίας, ώστε άγνοοΰμεν πού υπάγει, ή είς Πρέβεζαν ή είς τά κάτω μέρη. Έκ τοΰ Μεσολογγίω ελληνικού στόλου τήν 25 Φεβρουάριου 1822 έν όνόματι τών καπεταναίων τού ελληνικού στόλου

Έκ Ψαρών Νικολής ’Αποστολής Άνδρέας Γιαννίτξης

Έκ τής Άνδρέας ’Ιωάννης Λάζαρος

"Υδρας Δ. Βόκου-Μιαούλης Βούλγαρης Πινότζης

Έκ Σπετζών Γκίκας Τσούπης Οί Τούρκοι έγκατέλειψαν τό Ίόνιο, έπλευσαν στό Κρητικό Πέλαγος, άπό έκεΐ άνέπλευσαν τό Αιγαίο καί μπήκαν στά Στενά! Οί "Ελληνες άφήκαν 9 πλοία (4 ύδραίικα, 3 σπετσώτικα καί 2 ψαριανά) νά περιπολοΰν στόν Πατραϊκό καί τό Ίόνιο καί γύρισαν στά νησιά τους. ΤΗταν ή ναυμαχία τών Πατρών ή πρώτη έκ παρατάξεως μάχη τού έλληνικοΰ στόλου μέ ισχυρή δύναμη τής ’Αρμάδας καί παρά τή συντριπτική διαφορά ισχύος έληξε μέ λαμπρή νίκη τών 'Ελλή­ νων —κυρίως ήθική. 'Ο άρχιναύαρχος τοΰ τουρκι­ κού στόλου Καρά Άλής δέν μπόρεσε νά έκτελέσει τήν άποστολή του καί έφυγε κατησχημένος. Παρά δμως τή νίκη, φάνηκε γιά μιά άκόμη φορά ή άδυναμία τοΰ έλληνικοΰ στόλου νά καταφέρει άποφασιστικό πλήγμα στήν άνώτερη δύναμη τοΰ έχθροΰ. 'Η υποκριτική καί άδικη συμπεριφορά τών "Αγγλων στό Κατάκωλο (τόν Πύργον, σημειώνουν στήν άναφορά τους οί άρχηγοί τοΰ έλληνικοΰ στόλου) είχε καί συνέχεια. "Οταν τό Μάρτη τοΰ 1822 σκέφθηκε ό Μιαού­ λης νά κτυπήσει τά τουρκικά πλοία τοΰ Μούρτου παρουσιάστηκε άγγλικό βρίκι, τό όποιον τοΰ δή­ λωσε δτι ή άγγλική διοίκηση τής Έπτανήσου άπαγορεύει τόν διάπλου τών χωρικών της ύδάτων άπό πλοία τών άντιμαχομένων μερών καί δτι τό λιμάνι τοΰ Μούρτου βρίσκεται μέσα σ’ αύτά τά ϋδατα (άνθ. 115). 1) α' ώρα τής ήμέρας ήταν ή 6-7 ώρα τοΰ πρωινού καί έβδομη ή 12η έως τήν πρώτη μεταμεσημβρινή.

’Έτος 1822 τΗταν τοΰτο μιά σκόπιμη καί κυνική παρέμ­ βαση, πού άπέβλεπε νά προστατεύσει τά τουρκικά πλοία τοΰ Μούρτου καί έμποδίσει τήν καταστροφή τους άπό τόν ελληνικό στόλο. Διαφορετικά πώς μπορούσε νά δικαιολογηθεί ή μόνιμη στάθμευση ένός άπό τά δυό μέρη, δηλαδή τοΰ Τούρκου, μέσα στά νερά άπό τά όποια άπαγόρευε καί τήν άπλή διέλευση στό άλλο μέρος; 'Ο Μιαούλης διαμαρτυρήθηκε βέβαια καί τό θέμα είχε μιά άξιοθρήνητη συνέχεια, γιά τήν οποία ειδικότερος γίνεται λόγος στό κείμενο Τό Ναυτικό μας καί οί Δυνάμεις (Ί, Β-ΙΙ).

Η. Μάιος 1822. Ή καταστροφή τής Χίου 'Η Χίος ήταν άπό τά νησιά, πού δέν φλογίσθηκαν άπό τό σπινθήρα τής Έπαναστάσεως. Πλού­ σιοι καί καλοπερασμένοι οί κάτοικοί της, χωρίς «πολεμικά» πλοία καί άπαράσκευοι τελείως γιά πόλεμο,μέ κοντινή τή μικρασιατική άκτή καί πάν­ τοτε επικείμενη τήν παρουσία τοΰ τουρκικού στό­ λου, λίγη έδειξαν διάθεση νά προσχωρήσουν στόν ’Αγώνα. Τό είδαμε στήν άποτυχούσα άπόπειρα τοΰ Τομπάζη νά τούς ξεσηκώσει σ’ έπανάσταση τόν περασμένο χρόνο. "Υστερα μάλιστα άπό τήν άπόπειρα έκείνη ή Πύλη άφόπλισε τούς χριστιανούς, τοποθέτησε ισχυρή φρουρά, ένίσχυσε τίς οχυρώ­ σεις καί φανάτισε τούς 6000 ’Οθωμανούς κατοί­ κους. ’Αρχές του 1822, τοποθέτησε διοικητή τό δραστήριο Βεχήμ πασά. Συνέλαβε άκόμη 70 ομή­ ρους, άπό τούς όποιους τούς τρεις τούς πήρε στήν Πόλη. ΤΗταν πολύ ευαίσθητος ό σουλτάνος γιά τό νησί αύτό δπου, χάρη στά μαστιχοχώρια, ιδιαίτερα είχαν συμφέροντα οί άδελφές του καί τό χαρέμι του. Μ’ αύτές τίς δύσκολες καί άντίξοες συνθήκες άποφάσισε νά δράσει ό στρατηγός τής Σάμου Λυκούργος Λογοθέτης. Ξεκίνησε μέ 8 βρίκια καί 30 σακκολέβες καί έκανε άπόβαση στό νησί τής Χίου τήν 1η Μαρτίου, μέ 2500 άνδρες. Ηταν μιά αφροσύνη. Καί είναι βέβαια άλήθεια δτι ήρωικές άφροσύνες συνθέτουν άπό παλιά τή δόξα τής Ελλάδος, άλλά στήν περίπτωση αύτή τό έγχείρημα του Λογοθέτη δέν είχε κανένα έρεισμα. Δέν είχε συνεννοηθεΐ μέ τούς προκρίτους τής Χίου, οί όποιοι άλλωστε βρίσκονταν ύπό περιορι­ σμό στά χέρια τών Τούρκων. ’Ισχυρά φρουρά, δπως είπαμε, ύπήρχε στό νησί καί έτοιμα ήταν τά στίφη τών άτάκτων στήν άπέναντι μικρασιατική παραλία. Δυσπρόσιτο τό φρούριο τής Χίου κι ή γύρω θάλασσα ελεύθερη, γιά τήν άνεμπόδιστη προσπέ­ λαση τοΰ τουρκικού στόλου. Γιατί τά ναυτικά νησιά ούτε γνώση είχαν ούτε διάθεση νά στείλουν καράβια γιά τήν έπιχείρηση. 'Υπήρχε βέβαια άπό

καιρό σχετική έξουσιοδότηση τοΰ Ύψηλάντη στόν Χιώτη έμπορο τής Όδησσοΰ Ί. Ράλλη, νά σηκώ­ σει τή Χίο σ’ έπανάσταση, συνεννοούμενος μέ τό Λογοθέτη. Τούτο δμως προϋπέθετε τήν κατάλληλη προετοιμασία —πού δέν έγινε. Πάντως σημείωσαν οί "Ελληνες στήν άρχή ορισμένες έπιτυχίες καί αρκετοί έθελοντές χωρικοί συγκεντρώθηκαν γύρω άπό τό Σάμιο στρατηγό, οί άνθρωποι δμως αύτοί ούτε πολεμική άσκηση είχαν, ούτε όπλα καί καταλλήλους άρχηγούς διέθεταν. Πολιόρκησαν βέβαια τούς Τούρκους στό φρούριο, άλλά έκεΐνο ήταν μέ τίς ύπάρχουσες συνθήκες άπόρθητο. Καί δέν έλαβαν άπό πουθενά βοήθεια. "Αν είχαν στόλο, θά καταλάμβαναν ολόκληρο τό νησί καί θά έκδίωκαν τούς Τούρκους. Τό ναυτικό δμως τών Ελλήνων άδρανοΰσε καί τώρα, γιά τό λόγο δτι τά πλοία ήταν άπασχολημένα σέ άλλες επιχειρήσεις στόν Κορινθιακό καί δέν υπήρχαν χρή­ ματα. Μόνο τά Ψαρά, άνησύχησαν άπό τήν έξοδο τοϋ τουρκικού στόλου. Στήν Πόλη, ή Πύλη θανάτωσε τούς τρεις ομή­ ρους καί έξήντα Χιώτες έμπορους καί έστειλε ισχυρό στόλο, στόν όποιο υπήρχαν 1 τρίκροτο, 4 δίκροτα, 4 φρεγάτες καί άρκετά βρίκια, μαζί μέ 60 μεταγωγικά. Τά μεταγωγικά μετέφεραν 7000 στρατι­ ώτες. Τόν διοικούσε ό γνωστός μας άπό τίς προη­ γούμενες έπιχειρήσεις Καρά Άλής. 'Ο Τούρκος στόλαρχος κατέπλευσε στό νησί στίς 4 Μαΐου 1822, καί άποβίβασε τό στρατό του. Μετέφερε άκόμη άπό τήν άπέναντι παραλία (τοΰ Τσεσμέ) πλήθος άπό τακτικούς καί άτάκτους. Σύνολο δεκαπέντε καί κατ’ άλλους ιστορικούς τριάντα χιλιάδες στρατιώτες, έτοιμοι γιά λεηλασία καί σφαγή. ’Ανίκανες ν’ άντισταθοΰν στήν πίεση τών μουσουλμάνων οί δυνάμεις τοΰ Λογοθέτη άποσύρθηκαν στά ένδότερα τοΰ νησιοΰ καί άργότερα μπήκαν στά δσα μπόρεσαν νά βρούν πλοία καί άποχώρησαν. Έπιδόθηκαν τότε οί Άσιάτες δήμιοι στό μυσαρό έργο τής καταστροφής. ’Έσφαζαν κάθε χριστιανό πού έβρισκαν έμπρός τους, έβίαζαν, άσελγοΰσαν, έβαζαν φωτιά. Μήνα ολόκληρο κρά­ τησε τό δργιο τοΰ αίματος. Καράβια ψαριανά, τηνιακά καί λημνιώτικα έσωσαν πολλούς "Ελλη­ νες, άλλά δέν έπαρκοΰσαν γιά τό πλήθος τών κινδυνευόντων. Τό δράμα τής φυγής, ή άπόγνωση τών άνθρώπων πού ζητούσαν πλοίο νά έπιβιβασθοΰν, γιά νά σωθούν άπό τό μαχαίρι τοΰ δημίου καί πλοίο δέν ύπήρχε, έδωσε τή φορά αύτή τήν άποκαλυπτική του παρουσία. Παρουσία πού δέν θά ήταν ή μόνη. Καί δέν έλειψε ή φαυλότητα άπό τή φρίκη αύτής τής κακουργίας. Χρήματα ζητοΰσαν οί ναύτες τών ελληνικών πλοίων γιά νά σώσουν τούς φεύγοντες, χρήματα ζητοΰσαν καί οί πρόξενοι. 25

Έτος 1822 Τρομακτικός στάθηκε ό απολογισμός τής κατα­ στροφής. Άπό 113 χιλιάδες "Ελληνες τήν ήμέρα τής άποβάσεως, μόνο 15 χιλιάδες, (κατ’ άλλους 1800) παρέμειναν ζωντανοί στό νησί. Σαράντα οκτώ χιλιάδες σύρθηκαν στήν αιχμαλωσία, 23 χιλιάδες σκοτώθηκαν κατά τόν άγριότερο τρόπο. Οί άλλοι σκόρπισαν στήν ήπειρωτική 'Ελλάδα καί προπάν­ των στά διάφορα νησιά. Στό νησί δέ, τό πανέμορφο τής Χίου, άπλώθηκε ό ζόφος τοΰ θανάτου. ’Έχομε γι’ αύτό δυό χαρακτηριστικές μαρτυ­ ρίες. Γάλλος διπλωμάτης, ό υποκόμης ντέ Μαρκέλλους, πού έπισκέφθηκε τό νησί, τό 1819-1820, σημειώνει δτι στήν προκυμαία τής Χίου ομάδες κοριτσιών περιπατούσαν χαρούμενα μέ τούς νέους καί πολύ λίγες μέ τούς γονείς τους. Τραγουδούσαν, χόρευαν, κουβέντιαζαν γελώντας. Κάπου κάπου κάθονταν στή χλόη. Τίποτα δέν μπορούσε νά ταράξει τήν εύθυμη διάθεσή τους. Ούτε οί γενίτσα­ ροι, πού περνούσαν σοβαροί πλάι τους.

Γυναίκα τής Χίου. Άπό τό βιβλίο τοΰ Otto Μ. Stackelberg; Costumes et usages des peuples de la Grece (Γεννάδειος Βιβλιοθήκη).

26

"Οταν δυό χρόνια άργότερα έπεσε στό νησί ή μεγάλη συμφορά ό Μαρκέλλους σημειώνει λυπημέ­ νος: -Ξαναδιαβάζοντας αύτές τίς γραμμές, πού χάραξα λίγες ώρες υστέρα άπό κείνη τήν επίσκεψή μου στό νησί, δέν μπορώ νά κρατήσω τή λύπη μου. M' 'έχει συγκλονίσει. Δυστυχισμένα κορίτσια τοϋ πιό όμορφου νησιού, τί ν’ άπογίνατε,; Πού είναι τά γέλια σας, οί άθώες χαρές σας; "Ολα τά σάρωσε ή καταιγίδα. Είμαι άπό τούς τελευταί­ ους επισκέπτες πού είδα τή ξεγνοιασιά σας καί τίς χαρές τοΰ όμορφου νησιού σας. 'Άλλοι, πού άκολούθησαν είδαν μόνο συφορές καί χαλάσματα. Καί τελειώνει μέ τήν έλεγειακή έπίκληση, «Έλέγκω, Σμαράγδω, Σεβαστίτσα τί ν ’ απογίνατε τάχα; (βιβλ. 1024, τ. Γ. 2, σελ. 538) ’Εξάλλου ό Γάλλος αξιωματικός Ζουρνταίν, φιλέλληνας πού έπέβαινε σ’ ένα σπετσιώτικο πλοίο κι έφθασε στό νησί τίς ήμέρες τής μεγάλης συφο­ ράς μάς δίνει τήν παρακάτω εικόνα. -Τό θέαμα τό όποιο είδα ήταν άπό κείνα πού ή άναμνησή τους δέ σβήνει ποτέ. Βρίσκεται άκόμη έμπρός στά μάτια μου, μέ όλες του τίς λεπτομέρεις, μέ όλη του τή φρίκη. Βλέπω άκόμη σωρευμένα μισόγυμνα πτώματα, τίς γυναίκες πού ξεψυχούσαν σφίγγοντας στό στήθος μέ μιά τελευταία προσπάθεια τά σφαγμένο παιδί τους, πού άνέπνεε άκόμη. 'Ακούω τό φρικαλέο ρόγχο τών γερόντων, τών άκρωτηριασμένων άπό τό μαχαίρι καί τό σπαθί τών Τούρκων, πού προσπαθούσαν μάταια ν’ άνασηκωθοΰν άνάμεσα στά άλλα θύματα, τά όποια περσότερο εύτυχισμένα άπ' αύτούς είχαν άφήσει τήν τελευταία τους πνοή. Τά μάτια μου παρακολουθούν μέ αγωνία τίς κινήσεις μιας νέας πού προσπαθούσε νά κρατηθεί στά κύματα, ενώ άπό ένα γειτονικό ύψωμα έριχναν οί βάρβαροι βροχή άπό σφαίρες γύρω της... Παντού (στό εσωτερικό τού νησιού) παρουσιαζόταν έμπρός μας τό ίδιον θέαμα. Οί άτυχοι, πού μέ άπειρους κινδύνους κατόρθωναν μ' όλες τίς πληγές τους νά φθάσουν στήν άκτή, άν δέν έβρισκαν κάποιο ελληνικό πλοίο νά έπιβιβασθούν καθώς βασανίζονταν άπό τήν πείνα, τίς στερήσεις καί τήν ύπερβολική ζέστη τής φλεγομένης παραλίας, ζήλευαν στίς τελευταίες στιγμές τους τό θάνατο έκείνων, πού είχαν διαμελισθεί άπό τούς Τούρκους. 'Οσμή άποσυνθέσεως πτωμάτων άναδινόταν άπό τό πρώτο χωριό όπου φθάσαμε... Φυσικό ήταν ή τραγωδία τής Χίου νά συγκλονί­ σει τό πανελλήνιο (άνθ. 119) ’Αναμέτρησε ή κυβέρ­ νηση τό μέγεθος τής εύθύνης πού τή βάραινε καί προσπάθησε νά κερδίσει τόν χαμένο καιρό. Συγκέν­ τρωσε καί έστειλε στήν "Υδρα, γιά τά τρία νησιά, 340 χιλ. γρόσια. Πάνω άπό 70 χιλιάδες γρόσια έστειλαν τά νησιά τών Κυκλάδων καί ή Σάμος. ' Η "Υδρα καί οί Σπέτσες, πού έδειξαν τόση άναλγησία στήν έπερχόμενη γιά τή Χίο συφορά,άρχισαν τώρα ν’ άνησυχοΰν γιά τή δική τους άσφάλεια. Η

'Έτος 1822 συγκρότηση στόλου —πού γιά τή Χίο ήταν κατόπιν εορτής— ίσοδυναμοΰσε γι’ αύτούς μέ ζήτημα έπιβιώσεως. Συγκροτήθηκε έτσι μιά ισχυρή δύναμη: 18 μονά­ δες οί Σπετσιώτες, μέ αρχηγούς τόν ’Αναστάσιο Άνδροΰτσο καί Άνδρέα Χατζή ’Αναργύρου καί 29 'Υδραίοι μέ αρχηγούς τόν Άνδρέα Μιαούλη, Λάζαρο Λαλεχό καί ’Ιωάννη Βούλγαρη. Τά καρά­ βια τών δυό νησιών έπλευσαν στά Ψαρά, δπου ένώθηκαν μέ τά ψαριανά. ΤΗταν τώρα, 28 ’Απρι­ λίου, συνολικά 58 πολεμικά καί 8 πυρπολικά. Έπί μέρες περιέπλεαν τά παράλια τοϋ ρημαγμένου νησιού καί περιορίστηκαν στό έργο τής διασώσεως έκείνων, πού είχαν άπομείνει. ’Ακολούθησε άσχημος καιρός πού τούς κρά­ τησε σέ άπραξία στά Ψαρά, ολόκληρη βδομάδα. 'Ο τουρκικός στόλος βρισκόταν αύτές τίς μέρες στό λιμάνι τής Χίου, απέναντι άπό τά μικρασιατικά παράλια σ’ ένα στενό πορθμό καί άποτελεΐτο άπό 44 μονάδες (6 πλοία τής γραμμής, 6 ή 9 φρεγάτες, μπρίκια, σαλοϋπες καί μεταφορικά). Έκεΐ σκέφθηκε ό Μιαούλης νά τούς κτυπήσει γιά νά μή μπορέσουν καί χρησιμοποιήσουν όλη τους τή δύναμη. ’Αρχικά προσπάθησαν οί "Ελληνες νά είσδύσουν στόν πορθμό άπό τά νότια τής Χίου, τούς έμπόδισε δμως ό βόρειος άνεμος. ’Ισχυρή ήταν εξάλλου ή άντίδραση τοΰ πυροβολικού τών Τούρ­ κων. Ξαναβγήκαν στό πέλαγος καί στίς 6 Μαιου, τό βράδυ, μοίρα άπό 15 πλοία καί 3 πυρπολικά μέ άρχηγό τό Μιαούλη έπεχείρησε νά είσπλεύσει άπό τό βόρειο στόμιο. Καί πάλι τό βαρύ πυροβολικό τών Τούρκων άνάγκασε τούς "Ελληνες νά φύγουν. Τά πυρπολικά δέν χρησιμοποιήθηκαν λόγω κακο­ καιρίας — ένα πού στάλθηκε κατά τής τουρκικής ναυαρχίδας δέν μπόρεσε νά κολλήσει καί κάηκε άσκοπα. ’Έτσι ή άδυναμία τοΰ ελληνικού στόλου νά συντρίψει τόν άντίπαλο, φάνηκε γιά άλλη μιά φορά. ΤΗταν εκείνος τόσο ισχυρός. Εκδηλώθηκε άλλω­ στε άπειθαρχία τών σπετσιώτικων πληρωμάτων, τά όποια άποχώρησαν.

τήν Ελλάδα θά ήταν άπροσμέτρητος. Τοΰτο δμως μποροΰσε νά γίνει μόνο μέ πυρπο­ λική προσβολή τοΰ τουρκικού στόλου έκεΐ πού βρισκόταν, δηλαδή στό στενό τής Χίου. 'Η έπίθεση έγινε μέ δυό πυρπολικά, άπό τό βόρειο στόμιο τοΰ στενοΰ. Τό ένα, τό ψαριανό, το όδηγοΰσε ό Κανάρης μέ τιμονιέρη τόν άφθαστο Θεοφιλόπουλο καί τό άλλο, τό ύδραίικο, ό Άνδρέας Πιπίνος. Δυό βαρδακόστες, δηλαδή περιπο­ λικά, θά συνόδευαν τό κάθε πυρπολικό, τοΰ Νικ. Γιαννίτση καί Γ. Κουτσούκου, τό ψαριανό καί τοΰ Ίωαν. Ζάκα καί Άντ. Ραφαλιά, τό ύδραίικο. Δέκα έννιά άνδρες διάλεξε γιά πλήρωμα ό Κανάρης καί άνάλογο άριθμό ό Πιπίνος. Πρώτη τοΰ μηνός ’Ιουνίου κυβερνήτης καί πληρώματα κοινώνησαν τά άχραντα μυστήρια στόν "Αγιο Νικόλαο τών Ψαρών καί κίνησαν γιά τό έθνικό πεπρωμένο. "Ολοι τους ήταν άποφασισμένοι νά πεθάνουν. Τά δύο πυρπολικά πού τά άκολουθοΰσαν άπό μακριά τά συνοδά πλοία, ταξίδεψαν μέ βόρειο

III. Πυρπόληση τής τουρκικής ναυαρχίδος Μεγάλη άμηχανία σέ βαθμό άγωνίας κατέλαβε τότε τούς διοικοΰντες τό στόλο τών Ψαριανών καί τών 'Υδραίων, προπάντων τόν Άνδρέα Μιαούλη. Κι ή άγωνία έντεινόταν μέ τήν είδηση δτι ή ισχυρή αιγυπτιακή μοίρα κατέπλεε δσον ούπω στήν Κρήτη καί θ’ άνέβαινε τό Αιγαίο, γιά νά ενωθεί μέ τόν οθωμανικό στόλο. ’Έπρεπε μέ κάθε τρόπο νά ματαιωθεί ή συνένωση τών δύο στόλων τοΰ Ίσλάμ, διαφορετικά ό κίνδυνος γιά τά ναυτικά νησιά καί 27

’Έτος 1822. άνεμο καί τό απόγευμα τής 6ης ’Ιουνίου πέρασαν απαρατήρητα τό άκρωτήρι Καραμπουρνά καί μπή­ καν στό στενό τής Χίου. Κρυμμένα πίσω άπό μιά γλώσσα ξηράς περίμεναν τή νύχτα. Κι ή νύχτα πού ακολούθησε ήταν ήσυχη καί ασέληνη. Γαλήνη άπλωνόταν στά ακύμαντα νερά, πού μόλις τά ρυτί­ δωνε ή απόγεια αύρα. Τίς ώρες όμως αύτές τελείωνε γιά τούς Τούρκους ό μακρός μήνας τής νηστείας, τό ραμαζάνι καί ξημέρωνε ή γιορταστική μέρα του μπαϊραμιού. Φωνασκίες, μουσική καί οργιαστική χαρά έπικρατοϋσαν στά οθωμανικά πλοία, πού ήταν στολισμένα καί κατάφωτα. Άνάμεσα όμως στά ολόφωτα καρά­ βια, σχηματίζονταν χώροι άπό βαθιά σκιά, μέσα άπό τήν όποια μπόρεσαν νά διολισθήσουν τά δυό πυρπολικά τού Κανάρη καί τού Πιπίνου. Τό πρώτο είχε βάλει στόχο τό πασά-γκεμισή, δηλαδή τή ναυαρχίδα τού Καρά Άλή καί τό δεύτερο τή ρεάλε, στήν όποια έπέβαινε ό ύπαρχηγός ύποναύαρχος Μπεκήρ βέης. Πρώτος πλησίασε ό Πιπίνος τό καράβι τού ύπαρχηγοϋ, κόλλησε πάνω του τό πυρπολικό καί τού έβαλε φωτιά. Φαίνεται όμως πώς βιάστηκε κάπως ν’ άνάψει τό φυτίλι καί τό πλήρωμα τού τουρκικού πλοίου πρόλαβε νά τό άπομακρύνει πριν έκεΐνο φουντώσει. ’Έτσι φλέγόμενο, πλανήθηκε ήρεμα άνάμεσα στά συγκεντρωμένα έχθρικά πλοία, στά όποια δέν προκάλεσε ζημιά άλλά τρόμο. 'Ο Κανάρης όμως στάθηκε πιό ψύχραιμος καί δεξιός. Μέ τούς χειρισμούς τοΰ Καραβόγιαννου πέτυχε νά βάλει τόν πρόβολο τού πυρπολικού του σέ μιά άνοικτή κανονοθυρίδα, τόν έδεσε καλά στό παλάγκο τού πασα-γκεμισή, έβαλε φωτιά καί κατέ­ βηκε στή σκαμπαβία. Μέ τό έπιφώνημα-ίκεσία ό Σταυρός νικά άπομακρύνθηκαν οί Ψαριανοί πυρπολιστές γρήγορα, τή στιγμή πού οί φλόγες τού πυρπολικού άγκάλιαζαν τά ξάρτια τοΰ Μανσουριγιέ (Νικητής) —έτσι λεγόταν τό καράβι. Άπό τά ξάρτια δέν άργησε ή φωτιά νά μεταδο­ θεί στό σκάφος, πλήρωμα καί καλεσμένοι άρχισαν νά τρέχουν άλλόφρονες καί νά πηδοΰν στή θάλασ­ σα, άλλοι έριχναν τίς βάρκες πού βούλιαζαν άπό τό πολύ φορτίο καί τά πυρακτωμένα τώρα κανόνια έβαλλαν μόνα τους. Λύγιζαν, φλόγινα φίδια, οί άντέντες κι έπεφταν, καίγονταν σωστές λαμπάδες τά κατάρτια. Αποθέωση τής φρίκης, ή κόλαση σέ οργασμό! 'Ο επίλογος γράφτηκε μέ τήν έκρηξη πού τίναξε'τό πλοίο στόν άέρα, όταν οί φλόγες έφθασαν στήν πυριταποθήκη. Οί ιστορικοί μάς λένε πώς έπέβαιναν στό πλοίο, τή μοιραία έκείνη γιά τούς Τούρκους νύχτα, περισ­ σότερα άπό 2000 άτομα μαζί μέ τούς καλεσμένους άξιωματικούς τοΰ στόλου καί τούς άξιωματούχους τής Σμύρνης καί τής Χίου. Άπ’ αυτούς πολύ λίγοι, 28

Ό Καπουδάν Πασάς Καρά-Άλής, αρχηγός τοΰ τουρκικού στόλου στό Αιγαίο τά έτη 1821, 1822. Παλαιά χαλκογραφία πού δημοσιεύθηκε άπό τόν Ραφφενέλ στό βιβλίο του L’ Hi­ stoire des evenements de la Grece. Έκδ. 1824).

λιγότεροι άπό δύο εκατοντάδες γλύτωσαν. Ανά­ μεσα στούς νεκρούς ήταν καί ό Τούρκος στόλαρχος Καρά Άλής, καπουδάν πασάς τής αύτοκρατορικής Αρμάδας, πού μπήκε σέ μιά βάρκα γιά νά φύγει, άλλά δέν πρόλαβε: έπεσε στό κεφάλι του κομμάτι άπό καιόμενο κατάρτι καί τόν σκότωσε. Άπό τούς "Ελληνες κανείς δέν έπαθε τίποτε, κυβερνήτες καί πληρώματα τών δύο πυρπολικών έφθασαν άλώβητα στό νησί τών Ψαρών, όπου ό λαός τούς επευφήμησε καί τό γεγονός γιορτάσθηκε μέ δοξολογία στό ναό. Καί τότε, χωρίς άργοπορία, έγραψαν οί 'Υδραίοι ναύαρχοι στούς Φιλογενεστάτους Προκρίτους τής νήσου 'Ύδρας τό ακόλουθο γράμμα (Φακ. 7603 ’Αρχείου IEEE). Έκ τοΰ 'Ελληνικού στόλου, κατά Ψαρών 6 Ίουν. 1822. Δέν έχομεν αιτίαν μακρολογίας, εΐ μή νά σάς φανερόσωμεν τήν μεγάλην χαροποιόν εϊ'δησιν, όποΰ ταύτην τήν στιγμήν έφθασαν αί βαρδακόσταις μας' όποΰ ειχον υπάγει διά νά συντροφεύσουν τά Βουρλότα μας, ώς σάς τό εί'χαμεν κάμει γνωστόν. Εψές διά νυκτός ή ώρα 6 συμφώνως τό ίδικόν μας Βουρλότον μέ τό Ψαριανόν ώρμησαν κατά τοΰ Τουρκικού στόλου όποΰ ήτον άραγμένος είς Χίον καί πλησιάσαντα τά δύο βουρλότα μεταξύ είς τά δύο ντελίνια, τό μέν έν 1) Τά συνοδά τών πυρπολικών

'Έτος 1822 Βουρλότον έπεσεν επάνω είς τό ένα ντελίνι καί άμέσως επήρε φωτιάν τό δέ άλλο είς άλλο ντελίνι, καί άμέσως έπήρε φωτιάν, καί είς μίαν ώραν δέν έμεινε ίχνος άπό αύτά. Έπήγαν κατά Διαβόλου. Τό ένα άπό αύτά λέγουν νά είναι τό Πασά γγεμισή δτι είχεν είς τό μεγάλον κατάρτη τό σεντζάκη καί δόξα τω Κυρίω δλοι οί άνθρωποι έσαλβάρανε μέ ταΐς βάρκαις των, καί έτρεξαν είς ταΐς Βαρδακόσταις μας χωρίς νά βλαφθή ούδείς. Συμπεραίνομεν νά έπεσαν καί άλλοι έξω είς τήν ξηράν άπό τόν φόβον τους δτι ήτον ό άέρας ώς Γρέγος καί έκ δευτέρου θέλει μάθωμεν διά νά σάς στείλωμεν καταλε­ πτώς τό ντελάλιοΐ »0ί άνθρωποι τοΰ Βουρλότου έρχονται αύτού, θέλετε τούς εύχαριστήσει, δτι έκαμαν τό χρέος των. έσωθεν σάς περικλείωμεν τόν κατάλογον, είναι δλοι μέ τόν καπετάνιον 19. Ειχον λάβη μερικοί ριτσεβούταν1234 άπό τάς χείρας μας, δτι μάς είχαν ζητήσει καί άν εύρεθή τίς έξω άπό τόν κατάλογον νά είναι άκερος2. Σήμερον άρηβάρησεν καί ό καπετάν Τσαμαδός καί Καπετάν Δ. Κιοσέ δπου είχομεν έξαποστείλει είς Σάμον διά νά βάλλη είς άρμονίαν τούς εκεί εγκρίτους διά τάς διχονοίας δπου ειχον καί νά γνωρίσωσι τόν Κύριον Μόραλην διά Διοικητήν καί μέ τόν άρίβον τους εκεί δέν έλειψαν νά βάλλουν είς καλήν τάξιν τά πράγματα ώστε όποΰ είρήνευσαν καί ήσύχασαν. Σήμερον έξ ήμερων είδησιν άπό πάλιν2’ άπό καράβι όποΰ έβιζιτάραμεν ένα ντελίνι μιά φρεγάτα, ένα γαλόνι 4 τρασπόρτα καί πέντε κελούπαις5 έκατέβηκαν είς τά κάστρα, καί είναι διά νά έλθουν νά ενωθούν μέ ταύτην καί άσπαζόμενοι σας μένομεν ώς άδελφοί τών προσταγών σας. ίσον άπαράλλακτον τω όμοτύπω ' Ο Γεν. Γραμματεύς Γεράσιμος Κώπας Άνδρέας Δ. Βόκου Ίω. Βούλγαρης Δάζαρος Λαλεχός "Ηταν μιά λαμπρή επιτυχία ( βλ. καί άνθ. 120). Σύμφωνα μέ τά λόγια Γάλλου αξιωματικού, δέν χρειάζονταν τήν ώρα έκείνη γιά τήν ολοκληρωτική καταστροφή τού τουρκικού στόλου, παρά λίγα άκόμη πυρπολικά έπικουρούμενα άπό τμήμα τοΰ ελληνικού στόλου. Φυσικό ήταν μετά τόν άφανισμό τής Χίου, ή καταστροφή τής τουρκικής άρχηγίδας νά γιορτασθεΐ μέ ανακούφιση καί άφατη χαρα (άνθ. 121). Καί όχι μόνο στήν 'Ελλάδα, αλλά καί στίς ευρωπαϊκές χώρες, δπου προκάλεσε βαθυτάτη συγκίνηση. Ρό­ δισε ή προοπτική γιά τήν τύχη τοΰ λυτρωτικού αγώνα τών 'Ελλήνων καί πρόβαλε στόν παγκόσμιο ορίζοντα μιά καινούρια άπρόσμενη μορφή, ή μορφή τού Κανάρη. Αύτή πού ενσάρκωνε άδαμάντινες άξιες, τήν άνήκουστη τόλμη, μοναδική δεξιότητα, άφοσίωση στό καθήκον καί ταπεινοσύνη. Οί Γάλλοι έπιτελεΐς τοΰ ναυάρχου Δεριγνύ καί

ειδικότερα ό πλοίαρχος Le Ray, στήν έκθεσή του άπό τή Μήλο τό Σεπτέμβρη τοΰ 1825 (22-9-1825), χαρακτήριζε τόν Κανάρη γενναίο τών γενναίων, τήν πιό ειλικρινή καί πιό εύγενική ψυχή. "Ενας δέ νεώτερος συγγραφεύς, ό Τρύφων Κωνσταντινίδης συνο­ ψίζοντας τίς κρίσεις δίνει τόν άκόλουθο χαρακτηρι­ σμό γιά τόν άνδρα: -’Ενθουσίαζε γιά τή ναυτική του εμπειρία καί τήν άριστοτεχνική του δυνατότητα νά χρησιμοποιεί τά πυρπολικά, γιά τό άφθαστο καί ριψοκίνδυνο θάρρος του, γιά τή σεμνότητα καί τήν έλλειψη κομπορρημοσύνης ή εγωισμού καί γιατί πάντοτε άπέσχε άπό κάθε άνόσια καί άσεβή πράξη κατά τών ήττημένων, τών άοπλων καί τών αιχμαλώτων... Οί Τοΰρκοι σάν μόνη άντίδραση στήν κατα­ στροφή τής άρχηγίδας τους δέν βρήκαν άλλο άπό τό ν’ άποτελειώσουν τήν καταστροφή τής ρημαγμέ­ νης Χίου, πλήττοντας τή φορά αύτή τά μαστιχοχώρια. Τίποτα δέν έμεινε όρθιο καί πάλι τό αίμα πότισε άφθονο τή γή. Άπό τούς δύστυχους κατοί­ κους της μόλις 1800 έπέζησαν. "Υστερα, δειλοί καί άδύναμοι παρά τήν ισχύ τους έπήραν οί βάρβαροι τό δρόμο —τί άλλο;— τής φυγής. Καί κλείσθηκαν στά Δαρδανέλλια— γιά τό φόβο του Κανάρη.

IV. Σεπτέμβριος 1822: Ναυμαχία τών Σπετσών. Τόν ’Ιούλιο τοΰ 1822 ( 1 τοΰ μηνός μέ τό παλιό ήμερολόγιο) ξαναβγήκε ό τουρκικός στόλος στό Αιγαίο καί μάλιστα έπλευσε στόν Πατραϊκό, μέ καινούριο άρχηγό τόν Χοσρέφ Μεχμέτ πασά, διά­ δοχο τοΰ Καρά Άλή. Διέθετε πάνω άπό 80 πλοία, στά όποια περιλαμβάνονταν 6 ή 7 δίκροτα καί 15 φρεγάτες. ’Αποστολή είχε νά άνεφοδιάσει τά φρού­ ρια καί ένισχύσει άπό τή θάλασσα τό Δράμαλη, ό όποιος τήν έποχή έκείνη πραγματοποιούσε τήν άποφασιστική γιά τή συντριβή τής Έπαναστάσεως έπιχείρηση τοΰ Μόριά. 'Η κάθοδος τής ’Αρμάδας στό Αιγαίο φυσικό ήταν νά άνησυχήσει τούς ' Υδραιοσπετσιώτες, οί όποιοι διείδαν άμεσο τόν κίνδυνο έπιθέσεως έναντίον τών νησιών. Συγκρότησαν τότε μαζί μέ τούς Ψαριανούς ισχυρό στόλο άπό 54 πλοία, (βρίκια καί γολέτες), έκτος άπό τά 10 ( ή 12) πυρπολικά, πού τά συνόδευαν. 'Όλα αύτά βγήκαν τμηματικά στό πέλα­ γος τό τρίτο δεκαήμερο τοΰ Αύγούστου καί είχαν τούς ήδη καθιερωμένους κατά κάποιον τρόπο άρχηγούς, τό Μιαούλη οί 'Υδραίοι, τόν Γεώργιο Άνδροΰτσο οί Σπετσιώτες καί τόν Νικολή Άπο1) Τήν είδηση 2) άπόδειξη, βεβαίωση 3) άκυρος 4) άπό τήν Πόλη 5) σαλούπαις, φορτηγίδες

29

'Έτος 1822

"Ελληνας αξιωματικός τοΰ Ναυπλίου. Άπό τό βιβλίο τοΰ Otto Μ. Stackelberg; Costumes et usages des peuples de la Grece. (Γεννάδειος Βιβλιοθήκη).

στόλη οί Ψαριανοί. ’Έλαβαν ακόμη τή φροντίδα νά μεταφέρουν στήν "Υδρα τίς οικογένειες άπό τίς Σπέτσες, στίς όποιες άφήκαν μόνο τούς απαραίτη­ τους άνδρες γιά τήν άμυνά τους (άνθ. 122). 'Ο καινούριος άρχηγός τοΰ τουρκικού στόλου περίμενε νά βρει τό Μεσολόγγι πολιορκημένο άπό τήν ξηρά, γιά νά τό αποκλείσει έκεΐνος άπό τή θάλασσα. Καθώς δμως βρήκε τήν πόλη ελεύθερη, περιορίσθηκε σέ μικροεπιχειρήσεις στή λιμνοθά­ λασσα, πού δέν είχαν άλλωστε επιτυχία καί πέρασε τόν υπόλοιπο καιρό —βδομάδες ολόκληρες— χωρίς νά κάμει τίποτα. Τοΰ ταίριαζε πολύ ή ραστώνη τής άναμονής. "Υστερα έπλευσε στό Αιγαίο, μέ τήν πρόθεση νά κτυπήσει τά ναυτικά νησιά καί επισιτί­ σει τό πολιορκημένο άπό τούς "Ελληνες Ναύπλιο. Οί "Ελληνες είχαν πάρει θέση στή θαλάσσια λεκάνη πού κλείνουν οί Σπέτσες, ή Έρμιονίδα καί ή "Υδρα μέχρι κάτω τή Σπετσοπούλα. Καί τούς περίμεναν. Μάλιστα κράτησαν τό μεγαλύτερο τμή­ μα τοΰ στόλου των κοντά στήν πόλη τών Σπετσών καί λίγα μόνο πλοία έστειλαν πρός τό μέρος τής "Υδρας. Τό σχέδιο τοΰ Μιαούλη είχε διπλό στόχο: νά παρασύρει τόν εχθρό μέσα στόν πορθμό τής Έρμιονίδος, δπου δέν θά μπορούσε νά χρησιμοποι­

30

ήσει ολόκληρη τή δύναμή του καί δπου θά δροΰσαν πιό άποτελεσματικά τά πυρπολικά τών Ελλήνων. ”Αν πάλι, ό έχθρός στρεφόταν πρός τήν "Υδρα θά είχε τή δυνατότητα ό Μιαούλης νά τόν κτυπήσει καί άπό τίς δύο μεριές. 'Ο καιρός δμως δέν εύνόησε πολύ τά σχέδιά του, γιατί επικράτησε άπνοια. Έν τούτοις ή μάχη άρχισε μέ τέσσερα ελληνικά πλοία πού βρίσκονταν πρός τό νησί τού Δοκού καί τό Τρίκκερι καί σέ λίγο γενικεύτηκε κυρίως μέσα στόν πορθμό. Καί κρά­ τησε ώρες πολλές, χωρίς άνάπαυλα. 'Ο ’Αντ. Λιγνός στήν 'Ιστορία του (γιά τό νησί τής "Υδρας, βιβλ. 262, τ. Β', σελ 255) μάς λέγει δτι δύο χιλιάδες τουλάχιστον τηλεβόλα κι άπ’ τίς δυό πλευρές εκπυρσοκροτούσαν άδιάκοπα έπί τέσσερες ώρες. 'Ο ούρανός κι ή θάλασσα στό τέλος τής ναυμαχίας είχαν σκεπασθεΐ άπό σύννεφα καπνού καί τό νησί τών Σπετσών έγινε άφαντο. Τόσο, πού κοιτάζοντας άπό μακριά οί Σπετσιώτες οδύρονταν άλβανιστί, λέγοντας ή Πέτσα καίγεται, δυστυχισμένη Πέτσα. Κατά τό δειλινό, μερικά ύδραίικα πλοία, πού βρίσκονταν έξω άπό τόν πορθμό κινδύνεψαν, γιατί εισχώρησε στίς γραμμές τους μιά μουσουλμανική μοίρα καί τά άπωθοΰσε πρός τά βράχια τοΰ Δοκοΰ. Τότε δρμησε ό Άνδρέας Πιπίνος σ’ ένα Τυνησι­ ακό βρίκι καί μέ τήν κίνησή του αύτή άνέκοψε τήν πορεία τών εχθρικών πλοίων κι έδωσε τήν ευκαιρία στά ελληνικά καράβια νά φύγουν πρός τίς άκτές τής Έρμιονίδας. ’Ακολούθησε δεύτερη πυρπολική έπίθεση τοΰ Κοσμά Μπαρμπάτση, μέ στόχο τήν τουρκική ναυ­ αρχίδα. Οί Τούρκοι πτοημένοι άποχώρησαν πρός τό πέλαγος, ένώ οί "Ελληνες έμειναν στόν πορθμό. Καμιά άπώλεια δέν είχαν, τό ένα ή τό άλλο μέρος, σ’ άνθρώπους ή σέ πλοία. Κι αύτό πρέπει νά τό θεωρήσουμε περίεργο, ύστερα άπό τό τόσο κανονίδι. 'Η δέ μάχη στάθηκε άμφίρροπη. Μπο­ ρούσαν δμως οί 'Έλληνες νά είπούν δτι νίκησαν ένα συντριπτικά άνώτερον έχθρό, αφού τόν έμπόδισαν νά προσβάλει τίς Σπέτσες καί τοΰ άπαγόρευσαν τήν είσοδο στόν Άργολικό, γιά τόν άνεφοδιασμό τοΰ Ναυπλίου. 'Η ναυμαχία τών Σπετσών έγινε στίς 8 Σεπτεμ­ βρίου. Τίς δυό έπόμενες μέρες 9 καί 10 μηνός, οί δύο στόλοι βρέθηκαν άντιμέτωποι καί άντάλλαξαν άρκετές κανονιές, άλλά ή άπνοια πού έπικρατοΰσε δέν τούς έπέτρεψε νά πλησιάσουν σέ άπόσταση συμπλοκής. Τήν τρίτη ήμέρα έδειξε ό τουρκικός στόλος διάθεση νά πλεύσει πρός τίς Σπέτσες, άλλά δέν προχώρησε άπό τήν διάθεση στήν πράξη. Έν τούτοις στίς 12 Σεπτεμβρίου περνώντας δυτικά άπό τίς Σπέτσες έστειλε μιά μοίρα του στόν Άργολικό μέ στόχο τό Ναύπλιο, δέκα δμως μίλια άπό αύτό τό λιμάνι, ή τουρκική μοίρα γύρισε πίσω.

’Έτος 1822

Μιά άποψη τοΰ Ναυπλίου στούς μετεπαναστατικούς χρόνους. Πίνακας τοΰ Krazeisen.

Τήν έδιωξε, άν θέλετε, τήν κυνήγησε ό φόβος τών πυρπολικών, γιά τά όποια έλαβε πληροφορίες ότι κρύβονται μέσα στόν Κόλπο. ’Έστειλαν τότε οί Τούρκοι στό Ναύπλιο, πλοίο εμπορικό μέ αύστριακή σημαία, φορτωμένο καλαμ­ πόκι. Άλλά τό πρόλαβαν οί 'Έλληνες καί τό οδήγησαν στήν "Υδρα, μαζί μέ τό φορτίο του. ’Αφήνοντας τό πολεμικό θέατρο ό Τούρκος στόλαρχος έπλευσε στήν Κρήτη, δπου άφησε στή Σούδα τά αιγυπτιακά πλοία καί άλλα πλοία τών ότζακίων. Μέ τό σουλτανικό στόλο πέρασε άπό τίς Κυκλάδες, στίς όποιες μερικά νησιά μέ καθολικούς τό θρήσκευμα κατοίκους, δήλωσαν πρόθυμα ύποταγή καί πλήρωσαν φόρο. Στή Μύκονο έκαμε μέ μικρή δύναμη απόβαση, τήν όποια δμως άπέκρουσαν οί κάτοικοι, εξοντώνοντας άρκετούς άπό τούς εισβολείς. Στόν αγώνα τους αυτόν έμψύχωσε τούς κατοίκους ή Μαντώ Μαυρογένους, μιά όμορφη άρχοντοπούλα μέ καρδιά παλικαριού. Τελικά στά μέσα ’Οκτωβρίου, ό τουρκικός στόλος άφηνε τίς Κυκλάδες, υστέρα άπό ένα μακρό καί άδοξο ταξίδι καί έβαζε πλώρη γιά τό σίγουρο καί γι’ αύτό περιπόθητο άγκυροβόλιό του. Πριν δμως φθάσει έκεΐ έπρόκειτο νά δοκιμάσει καί μιάν άλλη άτυχία.

V. Ό Κανάρης πυρπολεί δίκροτο στήν Τένεδο Γυρίζοντας πρός τόν Ελλήσποντο ό τουρκικός στόλος φάνηκε στίς 27 ’Οκτωβρίου 1822 άπέναντι άπ’ τά Ψαρά, καί τή Χίο. 'Ο ενάντιος άνεμος, πού δυνάμωσε, τόν άνάγκασε νά άγκυροβολήσει άνάμεσα στή μικρασιατική άκτή καί τή Τένεδο. Καί μάλιστα χωρίς ν’ άποφύγει ζημιές στά πλοία του άπό τήν κακοκαιρία. Έκεΐ, άποφάσισαν οί Ψαρια­ νοί νά τόν κτυπήσουν. Κίνησαν δυό πυρπολικά, τό ένα μετασκευα­ σμένο παλιό βρίκι, μέ τόν Κανάρη, καί τό άλλο σακκολέβα, μέ τόν Γιώργο Βρατσάνο. Τά συνό­ δευαν δυό μίστικα. Τό βράδυ τής 27 ’Οκτωβρίου πλησίασαν τά φωτισμένα τουρκικά πλοία καί πρώτος έδρασε ό Κανάρης. Κόλλησε τό πυρπολικό του σ’ ένα δίκροτο 84 πυροβόλων, στή πλώρη του — κι έβαλε φωτιά. Οί φλόγες δέν άργησαν ν’ άγκαλιάσουν τό εχθρικό σκάφος, τό όποιο τινάχθηκε σέ λίγο στόν άέρα, μέ 800 περίπου θύματα. Τό πλοίο αύτό ήταν ή ύπαρχηγίδα τού στόλου. Οί φλόγες τού δικρότου προκάλεσαν άπερίγραπτον πανικό στά πλοία τοΰ τουρκικού στόλου. 31

’Έτος 1822

Τό Ναύπλιο, άπό παλαιέ χαλκογραφία.

’Έκοψαν τίς άγκυρές τους καί σήκωσαν πανιά. Τόση δμως ήταν ή σύγχυση, πού συγκρούονταν μεταξύ τους, μέ ζημιές καί θύματα. Σέ μερικά άπό τά πλοία έριχναν βιαστικά τίς βάρκες στό νερό καί πολλοί άπ’ τά πληρώματα άποζητοϋσαν τή σωτη­ ρία στή φυγή. ’Έτσι μερικά πλοία έγκαταλείφθηκαν άπό τό πλήρωμά τους καί άρχισαν νά ταξιδεύουν, πλάνητες τοΰ τρόμου, στό Αιγαίο. Καί άλλα έξόκειλαν. Μέσα σ’ αύτή τήν άλλόφρονα κόλαση βρήκαν τήν ευκαιρία νά διαφύγουν μέ τή σκαμπαβία τους άλώβητοι, ό Κανάρης καί οί σύντροφοί του. Καί ό Βρατσάνος είχε κάμει επιτυχή έπίθεση σέ άλλο δίκροτο καί άναψε φωτιά, πού άρχισε νά μεταδίνεται στήν πλώρη τοΰ ξένου πλοίου. Κατόρ­ θωσε δμως τό πλήρωμά του ν’ άποδιώξει τό πυρπολικό καί σβήσει τή φωτιά. Τό πλοίο αύτό ήταν ή άρχηγίδα τοΰ καπουδάν Χοσρέφ Μεχμέτ πασά, ό όποιος γιά νά σωθεί βγήκε στήν ξηρά. Μέ άφατη άγαλλίαση δέχθηκαν οί Ψαριανοί τούς πατριώτες τους μετά τήν έπίθεση καί δοξολό­ γησαν γιά τήν επιτυχία τό Θεό, μεγαλόπρεπα δπως

32

ταίριαζε. Γινόταν τώρα φανερό, δτι οί φλόγες άπό τά πυρπολικά έπρόκειτο νά φωτίσουν τό δρόμο τής λευτεριάς τών Ελλήνων. Τό πλήγμα γιά τούς Τούρκους ήταν δεινό καί άν δέν συνέτριψε τόν τουρκικό στόλο, έμείωσε πάντως πολύ τήν επιβολή του. Είχε βγει στό Αιγαίο γιά νά συνδράμει τό Δράμαλη, νά πλήξει τίς Σπέτσες καί τήν "Υδρα, ν’ άνεφοδιάσει τά πολιορκούμενα άπό τούς "Ελληνες φρούρια. Καί προπάντων τό Ναύπλιο. Δέν έπρόσφερε καμιά άπολύτως βοήθεια στόν εισβολέα τοΰ Μόριά, πού έφυγε νικημένος. Δέν επισίτισε τό Ναύπλιο, πού άναγκάσθηκε άργότερα, 6 Δεκεμ­ βρίου 1822, νά ύποκύψει. Άπέτυχε νά πλήξει τήν "Υδρα καί τίς Σπέτσες. Δέν άπόμενε τώρα στόν άρχηγό του, τόν Μεχμέτ πασά, άλλος δρόμος άπό τό δρόμο τοΰ γυρισμοΰ. Αύτόν άκολούθησε ό Τοΰρκος στόλαρχος, αφήνοντας τό Αιγαίο στή διάθεση τών Ελλήνων. Οί "Ελληνες δμως δέν έπιτέλεσαν τότε σπου­ δαία άθλήματα, τέτοια τουλάχιστον δσα θά έπαλήθευαν τή θαυμάσια φήμη τους. Ειδικότερα στό έτος

"Ετος 1822 1822 καταγράφονται βοηθητικές έπιχειρήσεις τών ελληνικών πλοίων στήν Κρήτη καί στό Ίόνιο. Στήν Κρήτη δμως ή έπαναστάση δέν εύδοκίμησε, γιατί υπήρχε πολύς τουρκικός πληθυσμός καί ισχυ­ ρές στρατιωτικές δυνάμεις. Κι δταν μικρές ελληνι­ κές μοίρες επιχείρησαν νά βοηθήσουν στήν έξέγερση τό μεγάλο νησί, βρήκαν τόν έχθρικό στόλο οχυρωμένο στό σίγουρο άγκυροβόλιο τής Σούδας, δπου δέν μπορούσαν νά είσδύσουν ή συνάντησαν στά κρητικά νερά αντίπαλες ναυτικές δυνάμεις, ισχυρές, πού δέν μπορούσαν ν’ αντιμετωπίσουν. ’Έτσι τό Ναυτικό τών Ελλήνων, πέρα άπό τή μεταφορά έφοδίων καί ενισχύσεων δέν μπόρεσε —τόσον τότε όσον καί άργότερα— νά στηρίξει τήν επανάσταση στήν Κρήτη, πού έμεινε στά χέρια τών Τούρκων. Καί χρησιμέυσε κατόπι ώς βάση γιά τίς επιχειρήσεις κατά τού Μόριά πρός καταστολή τής Έπαναστάσεως. Στό Ίόνιο καί ιδιαίτερα στόν Πατραϊκό βοήθη­ σαν τά ελληνικά πλοία μέ τό νά μεταφέρουν ενισχύσεις στή Δυτική Ελλάδα, νά παρεμποδίσουν τόν άνεφοδιασμό τού φρουρίου τής Πάτρας, πού τό πολιορκούσαν οί "Ελληνες, νά προστατέψουν τό Μεσολόγγι άπό τόν τουρκικό στόλο καί νά έξασφαλίσουν τήν έπικοινωνία, μέσ’ άπό τόν Κορινθιακό, τοΰ Μόριά μέ τή Ρούμελη. ’Εξάλλου, πρός τό τέλος τού 1822, βρίσκομε τούς "Ελληνες νά ενεργούν πολλές έπιδρομές στά μικρασιατικά παράλια καί στά έμπορικά πλοία. ’Ιδιαίτερα οί Κάσιοι καί προπάντων οί Ψαριανοί, ένισχυμένοι μέ 40 κανόνια πού είχε χαρίσει ό Βαρβάκης, καταδιώκουν μέ πλοία καταδρομής τά έμπορικά πλοία τών Τούρκων, δπου τά συναντή­ σουν. Πλάι σ’ αυτά κυνηγούν καί τά ουδέτερα, χωρίς νά κάνουν διάκριση. Αύτό, τό τελευταίο,

4/3

Κωνσταντίνος Κανάρης, ό θρυλικός πυρπολητής τοΰ Άγώ­ να. Τό υψωμένο μέ τό δαυλό χέρι του τρομοκρατούσε τήν Άρμάδα. Τό όνομά του έγινε στήν Ευρώπη πολυφίλητο. Τόν άποκάλεσαν εύγενέστατη ψυχή καί ένέπνευσε ποιητές καί καλλιτέχνες. Μπόρεσε ν ’ άντισταθεϊ στό μίσος καί τούς φανατισμούς άλλων άγωνιστών κι έμεινε πάντα έντιμος καί μετρημένος.

ήταν μιά αδύνατη πλευρά, στό ήθικό πεδίο, τοΰ ήρωικού καί ρωμαλέου άγώνα τών Ελλήνων στή θάλασσα.

33

’Ακρωτήριο Πάπας, πρός τό γέρμα τοΰ 'Ήλιου (Πίνακας τοΰ Ιωσήφ Ντεμίρη).

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ

'Ο ’Αγώνας τό 1823 ’Έξοδος του τουρκικού στόλου καί ναυμαχία του Άθω. Τό χρόνο αύτό ό αντίπαλος τοΰ ραγιά καί δυνάστης δοκιμάζεται, τουλάχιστον γιά ορισμένη περίοδο, περσότερο άπό τήν κακοτυχία καί λιγό­ τερο άπό τίς πολεμικές ένέργειες τών 'Ελλήνων. Στίς 17 Φεβρουάριου ξεσπάει στήν Πόλη, μιά άπό τίς φοβερότερες πυρκαϊές πού δοκίμασε ποτέ ή Βασιλεύουσα. Κάηκαν σ’ αύτή 500 τζαμιά, 6000 τουρκικές οικίες καί προπάντων ό ναύσταθμος, οί στρατώνες τοΰ πυροβολικοΰ καί τά χυτήρια πυρο­ βόλων τοΰ Τόπ-Χανέ. τΗταν μιά βιβλική κατα­ στροφή πού είχε επίπτωση στόν έλληνικό ’Αγώνα, γιατί χάθηκαν στή φωτιά 1200 πυροβόλα, προορι­ σμένα γιά τό στόλο, μεγάλη ποσότητα πολεμοφο­ δίων καί άφθονο ύλικό. Κυκλοφόρησε τότε ή φήμη ότι εμπρηστές ήταν οί γενίτσαροι, πού έπρόκειτο νά σταλούν γιά νά πολεμήσουν στήν 'Ελλάδα. Χωρίς τήν πυρκαϊά θά μπορούσε ό σουλτάνος Μαχμούτ νά συγκροτήσει πανίσχυρο στόλο άπό 120 πλοία, τά όποια ήταν άδύνατο ν’ άντιπαλαίσει ή μικρή καί συγκριτικά άνίσχυρη δύναμη τών 'Ελλήνων. Καί πάλι όμως συγκρότησε τό μήνα Μάρτιο καί έστειλε στό Αιγαίο ισχυρή ναυτική μοίρα, ή όποια μάλιστα πλεονεκτούσε άπέναντι στίς μέχρι τότε οθωμανικές μοίρες. ’Εγκατέλειπε τά βαριά καί δυσκίνητα πλοία, πού άποτελοΰσαν εύκολο στόχο γιά τά ελληνικά πυρπολικά καί περιλάμβανε τώρα ελαφρές μονάδες όπως φρεγάτες, κορβέτες, τρίστηλα καί μπρίκια. Πιό συγκεκριμένα είχε 18 φρεγάτες, 9 κορβέτες, 3 πολάκες καί 21 βρίκια, σύνολο 51 μονάδες—μαζί μέ 42 μεταγωγικά. ’Αρχηγός στόν ισχυρό αύτό σχηματισμό ήταν ό ναύαρχος Χοσρέφ Μεχμέτ πασάς, ό λεγόμενος Τοπάλ, δηλαδή κουτσός, γιά τήν άναπηρία πού είχε στό ένα πόδι. Πρέπει νά σημειώσουμε ότι ό ναύαρχος αύτός ήταν ένα κράμα δειλίας, διπλοπρο­ σωπίας καί πολιτικότητας. Ξεκίνησε μέ τήν άποστολή νά φέρει πάλι στήν ύποταγή τοΰ σουλτάνου τούς 'Έλληνες, μέ τήν πειθώ. Στρατολόγησε μέ πολλήν έπιμέλεια τά πληρώματα, τά όποια όμως

ούτε τόν πόλεμο γνώριζαν ούτε τή θάλασσα. Γι’ αύτό χρειάσθηκε νά συμπληρώσει τό προσωπικό μέ Εύρωπαίους,πληρώνοντας πλούσια άμοιβή. Βγαίνοντας άρχές Μαΐου ό Τοπάλ στό Αιγαίο, έπλευσε πρός τήν Τένεδο, όπου ενώθηκαν μαζί του 17 πλοία τών ότζακίων. "Υστερα παρέλαβε άπό τήν άπέναντι μικρασιατική άκτή 10 χιλιάδες στρατιώτες καί έπλευσε στήν Κάρυστο, όπου διέλυσε τήν πολιορκία τών Ελλήνων καί προέβη σέ άνήκουστες κακουργίες ερημώνοντας 40 χωριά. ’Αφοΰ άνεφοδίασε τά κάστρα Κορώνης καί Μεθώνης έπλευσε στήν Πάτρα, όπου έφθασε στίς 12 ’Ιου­ νίου. Προχώρησε κατόπι, ανατολικά, στόν Κορινθι­ ακό καί μάλιστα μέχρι τό μυχό του, διακόπτοντας τήν επικοινωνία τής Στερεάς μέ τήν Πελοπόννησο. Τούτο έθετε σέ μεγάλο κίνδυνο όχι μόνο τίς εστίες τής Έπαναστάσεως στήν Πελοπόννησο άλλά καί σ’ αύτά τά νησιά. Καί τί έκαναν δλον αύτό τόν καιρό οί "Ελληνες, στή θάλασσα; ’Από τούς νησιώτες οί Ψαριανοί είχαν συγκεντρώσει ισχυρό στόλο άπό βρίκια, γολέτες καί μίστικα καί έπιδόθηκαν σ’ έναν άσίγαστο πόλεμο καταδρομής. Περσότερο άξιομνημόνευτη ήταν ή έπιδρομή τους στό φρούριο Τσανταρλή (Έλαΐτης Κόλπος τής Μ. ’Ασίας) καθώς καί στά Μοσχονήσια: άποκόμισαν άπ’ αύτά πλούσια συγκομιδή σέ πυροβόλα, όρειχάλκινα (18 τόν άριθμό), πυρομαχικά καί αιχμαλώτους. Πλήγμα βαρύ γιά τούς Τούρκους καί πρόκληση. Καί τό πλήγμα αύτό τόσον εξόργισε τό σουλτάνο, ώστε ν’ άποφασίσει τόν άφανισμό τών Ψαρών. Οί 'Υδραίοι καί Σπετσιώτες βασικά άδρανοΰσαν. ’Έλειπαν βεβαίως τά χρήματα, άλλά ή αιτία βρισκόταν κυρίως στή διχόνοια καί τίς άντιζηλίες, καθώς επίσης στήν άνυπαρξία κεντρικής διοικήσεως, μέ κύρος καί τά άπαραίτητα μέσα γιά τήν επιβολή του. Τά λίγα ύδραίικα πού κυκλοφορούσαν στό Αιγαίο δέν μπόρεσαν νά προσφέρουν ούσιαστική βοήθεια στήν Κάρυστο. Μικρή εξάλλου μοίρα άπό ύδραίικα καί σπετσιώτικα παρακολούθησε τόν όθώμανικό στόλο στήν πορεία του πρός τό Ίόνιο, άλλά 35

’Έτος 1823

μόνο μέχρι τό Μαλέα καί χωρίς νά προβεΐ σέ πολεμική δράση. "Οταν άργότερα έστειλε ή κεν­ τρική διοίκηση χρήματα, εξόπλισαν 14 πλοία οί 'Υδραίοι καί 10 οί Σπετσιώτες μέ 4 πυρπολικά. Καιρός ήταν. Γιατί ό Χοσρέφ είχε γυρίσει στό Αιγαίο καί, φαινομενικά τουλάχιστον, έπεδίωκε τήν άναμέτρηση. Οί δύο στόλοι, μουσουλμανικός καί ελληνικός, συναντήθηκαν κοντά στό ακρωτήριο "Αθω, στίς 15 Σεπτεμβρίου 1823. 'Ο καιρός ήταν άστατος καί ή θάλασσα πού έβραζε διέσπασε τή συνοχή τοΰ ελληνικού στόλου: 6 πλοία τοΰ Μιαούλη έμειναν πίσω, μακριά άπ’ τήν άλλη δύναμη. Σ’ αύτά τά πλοία ρίχθηκε μιά τουρκική μοίρα άπό 7 φρεγάτες, 2 κορβέτες, 1 βρίκι καί 1 γολέτα. 'Η συμπλοκή κράτησε μιάν ώρα. 'Ο άγώνας ήταν άνισος καί μόνο χάρη στή ναυτική δεξιότητα τών πληρωμάτων τους, τά πλοία τοΰ Μιαούλη κατόρθω­ σαν νά διαφύγουν. ’Αρκετές ζημίες ύπέστησαν καί τά δύο μέρη άπό τή βολή τών πυροβόλων καί θά ήταν μεγαλύτερες γιά τούς "Ελληνες, άν τή βολή αύτή γνώριζαν οί Τούρκοι νά τήν καταστήσουν πιό εύστοχη. Πυρπολικά δέν μπόρεσαν νά δράσουν, ένα δέ πού επιχείρησε κάηκε άσκοπα (άνθ. 123) 'Ο καιρός πού χειροτέρεψε έστειλε τούς Τούρ­ κους μέσα στό Θερμαϊκό καί τούς "Ελληνες στή Σκύρο. Έκεΐ, στίς Β. Σποράδες έγινε (στίς 20 Σεπτεμβρίου) ή δεύτερη σύγκρουση τών δύο στό­ λων, άπό τούς όποιους ό τουρκικός διέθετε δύναμη όχι ευκαταφρόνητη: 24 φρεγάτες καί κορβέτες, 2 βρίκια καί 1 γολέτα. ’Αποτέλεσμα τίποτα, μόλον πού κάηκαν δύο πυρπολικά τών 'Ελλήνων. Κατόπιν ό Χοσρέφ έφυγε στόν 'Ελλήσποντο καί οί "Ελληνες στίς βάσεις τους. ’Εν τούτοις ό Μιαούλης έμεινε μέ 12 πλοία στόν Βόρειο Εύβοϊκό καί τό Μαλιακό Κόλπο. Δέν έδρεψαν πολλές δάφνες τό 1823 οί "Ελληνες στή θάλασσα. ’Έδειξαν δμως πόσο ικανοί καί άξιοι ήταν ώστε μέ λίγες δυνάμεις νά άποτρέπουν τόν πολύ ισχυρότερο άντίπαλο νά καταφέρει άποφασιστικό πλήγμα έναντίον τους. Μάλιστα σημειώνουν οί ιστορικοί μερικές έπιτυχίες τους. ’Έτσι ή μοίρα τοΰ Μιαούλη, γιά τήν οποία μιλήσαμε μόλις παραπάνω, προχώρησε άπό τόν Β. Εύβοϊκό στή Χαλκίδα, δπου ναυλοχοΰσε μοίρα τών ’Οθωμανών άπό 11 πλοία, 1 κορβέτα τών 26 πυροβόλων, 8 βρίκια καί 2 πλοιάρια. Άπό αύτά συνέλαβαν οί "Ελληνες τήν κορβέτα καί 4 βρίκια. Γιά λόγους πού δέν πρέπει νά είναι άλλοι άπό τήν άσυμφωνία, τά πλοία αύτά δέν χρησιμοποιήθηκαν ώς πολεμικά άλλά πωλήθηκαν στή Σύρα ώς λεία πολέμου. Μέσα Νοεμβρίου 1823 ομάδα άπό 8 ύδραίικα πλοία, μέ μοίραρχο τό Λαζ. Πινότση καί άλλη άπό 5 σπετσιώτικα μέ μοίραρχο τόν Μπότση, έπλευσαν γιά νά ένισχύσουν τό Μεσολόγγι πού πολιορκεϊτο 36

άπό τόν Μουσταφά πασά. Είχαν μαζί τους 3 πυρπολικά. Καί δέν έπρόσφεραν πολεμική συν­ δρομή, γιατί είχε λυθεί ή πολιορκία, συνέλαβαν δμως στά νερά τής ’Ιθάκης μιά οθωμανική γολέτα, πού μετέφερε άπό τήν Πρέβεζα στήν Πάτρα 500 χιλιάδες γρόσια, γιά τή μισθοδοσία τών στρατευμά­ των. Πικρό νά τό λέγει, άλλ’ δπως θά περίμενε κανείς, μεγάλη φιλονεικία άρχισε γιά τό πολύτιμο λάφυρο κι ή συμπλοκή τών πληρωμάτων, Σπετσιω­ τών καί 'Υδραίων, θά ήταν άναπόφευκτη, άν δέν έφευγε άμέσως ή ύδραίικη μοίρα άποκομίζοντας τά χρήματα! "Εμειναν μόνο οί Σπετσιώτες, πού κι αύτοί άποχώρησαν άργότερα (6 ’Ιουνίου 1824). 'Η άδυναμία τής ελληνικής παρουσίας στό Ίόνιο, έπέτρεψε στά λίγα τουρκικά πλοία πού είχαν παραμείνει στό Ίόνιο νά έπικρατήσουν κατά κάποιον τρόπο έκεΐ καί νά δυσκολέψουν τή διαπεραίωση άπό τή Ζάκυνθο στό Μεσολόγγι τοΰ εύγενοΰς Λόρδου Βύρωνος. Στίς 17 Δεκεμβρίου 1823 άπέπλευσαν άπό τή Ζάκυνθο ό Βύρων, μέ ένα μίστικο καί ό φίλος του Πιέτρο Γκάμπα μέ μιά βομβάρδα, μέ κατεύθυνση τόν Κάλαμο καί άπό κεΐ τό Μεσολόγγι. Τό μίστικο τοΰ Βύρωνος βρέθηκε τό ξημέρωμα κοντά σέ μιά οθωμανική φρεγάτα, τήν όποια δμως ό κυβερνήτης του κατόρθωσε μέ ευφυή χειρισμό νά άποφύγει. Δέν έγινε δμως τό ίδιο μέ τήν βομβάρδα, δπου ό κυβερνήτης της δέν μπόρεσε ν’ άποφύγει τό τούρκικο πολεμικό καί δταν συνελήφθη ομολόγησε πάνω στήν ταραχή του δτι πραγματικά κατευθύνεται στό Μεσολόγγι. Τοΰτο εξόργισε τόν καπετάνιο τής φρεγάτας, ό όποιος πρόσταξε άμέσως τή σφαγή αύτοΰ καί τοΰ πληρώματος καί τόν καταποντισμό τής βομβάρδας. Τίποτε δμως άπ’ αύτά δέν έγινε, γιατί ό "Ελλη­ νας κυβερνήτης είχε στό άμεσο παρελθόν σώσει τή ζωή τοΰ Τούρκου καπετάνιου, Ζακεριά τό δνομα, κι δταν τοΰ τό θύμισε, έσπευσε εκείνος νά τόν άγκαλιάσει καί νά προστατέψει τόν αιχμάλωτό του. ’Έτσι σώθηκε καί ό Γκάμπα, μαζί μέ τά χρήματα καί πολλά άπό τά πράγματα τοΰ Βύρωνος τά όποια μετέφερε (Ελληνικά Χρονικά Μεσολογγίου, φύλλο άριθ. 6 τής 16 Ίαν. 1824). Έδώ τελειώνει τό 1823 γιά τόν ναυτικό άγώνα τοΰ όποιου, μιά σύνοψη ελαφρώς δημοσιογραφική καί κάπως έξωραϊσμένη, μάς δίνουν τά Ελληνικά Χρονικά τής εποχής έκείνης, στό φύλλο άριθ. 3 τοΰ Ίανουρίου 1824. Μεσολόγγιον τή 3 Ίανουρίου 1824 ΕΣΩΤΕΡΙΚΑ Όποιον τέλος ’έλαβεν ή κατά τής 'Ελλάδος έκστρατεία τοϋ παρελθόντος έτους.

'Έτος 1823 "Ενα χρόνο σχεδόν προτήτερα έφοβέριζαν τήν 'Ελλάδα μέ τ’ όνομα τοΰ Σκόνδρα, καί άπό τόν ’Ιανουάριον τοΰ παρελθόντος έτους ήκούσθησαν αί φοβεραί έτοιμασίαι τής θαλασσινής δυνάμεως τοΰ έχθροΰ, τής οποίας διοικητής έμελλε νά είναι ό Χουσρέφ.Μεχμέδ -πασσάς, μαθητής τοΰ Χουσέιν Πασσά, όστις έτελειοποίησε τό ναυτικόν τής Τουρκίας. '0 στόλος συνεκροτήθη καλήτερα παρά άλλοτε, καί ό Σουλτάνος είχε τόσην ύπόληψιν εις τήν άξιότητα καί φρόνησιν τοΰ άρχιθαλασσίου του, ώστε τόν έκπροώδευσεν, ώς λέγουν, έως είς τής Χήρας τ ’ αμπέλι, έκπλέοντα άπό Κωνσταντινούπολιν. Αί ξέναι Δυνάμεις έλεεινολογοΰσαν τήν τύχην τής 'Ελλάδος, καί τινες ηϋχοντο νά ίδώσι κάν,μέ τήν υποταγήν καί ταπείνωσιν, νά άποτρέψη τήν θύελλαν, ήτις έμελλε νά διαρραγή έπί κεφαλής της· όσοι ένόμιζον ότι ό Τοΰρκος ώμοίαζε λέοντα κοιμώμενον, έλεγαν. Τώρα θέλει έξυπνήσει καί κατασπαράξει μέ τούς όνυχάς του μίαν φούχταν άποστατών ’Αλλά τί έκαμεν ό Σκόνδρας είς τήν ξηράν, καί τί ό Καπετάν-πασσάς είς τήν θάλασσαν; Ούτος, άφ ’ ου διήλθε τό ’Αρχιπέλαγος, χωρίς νά δοκιμάση νά καθυποτάξη τάς νήσους, σπεύδων νά προφθάση όσον τάχος, διά νά συμπράξη μέ τάς δυνάμεις τής ξηράς, έφθασεν είς Π. Πάτρας τήν 9 ’Ιουλίου, όπου παρέμενε τεσσαράκοντα καί μίαν ήμέραν, κρατών είς άποκλεισμόν τά παράλια τοΰ Μεσολογγίου. Καθ ’ όλον αύτό τό διάστημα δέν έδυνήθη νά κατορθώση άλλο, παρά νά

καύση τινας βάρκας μέσα εις τόν ’Αχελώον, καί νά δοκιμάση είς μάτην άπόβασιν πλησίον τοΰ Εύηνοΰ (Φίδαρη)· δέν έπαυσε δέ νά υβρίζεται άπό τά πλοιάρια τών κατοίκων, τά όποια διεκόμιξον ήμέρα καί νύκτα διά μέσου τοΰ στόλου τάς ζωοτροφίας είς αυτήν τήν τόσον άναγκαίαν καί περισπούδαστον πάλιν, πολιορκουμένην ήδη διά ξηράς. ’Αφήσας τήν 15 Αύγούστου τάς Π.Πάτρας, υπήγε νά ύποτάξη τάς νήσους τοΰ Αιγαίου πελάγους, άλλ ’ ό 'Ελληνικός στόλος έξέπλςυσε διά νά τάς διευθεντεύση. "Εξ 'Ελληνικά πλοία μέ τόν άθάνατον Μια.ούλη, εύρέθησαν κατά τύχην τήν αυγήν τής 15 Σεπτεμβρίου μεταξύ είς είκοσιοκτώ φεργάδας, κορβέτας καί μπρίκια τοΰ έχθροΰ υποκάτω τοΰ ’Άθωνος· μετά τεσσάρων ώρών, ναυμαχίαν διέσπα­ σαν τήν κυκλώσασαν αύτά έχθρικήν γραμμήν, χωρίς νά λάβωσιν άλλην ζημίαν, είμή εξ έλαφρά πληγωμένους καί τόν χαμόν ενός ήφαιστίου (μπουρλότου) καεντος άνωφελώς. Μετά ταΰτα ευρισκόμενος είς τήν νήσον τής Σκιάθου, τήν οποίαν ύπέταξεν, έκτυπήθη έξαίφνης υπό τών 'Ελλήνων άγκαλά κατωτέρων τόν άριθμόν καί μέ μεγάλη φθορά ήναγκάσθη νά τραβηχθή κακώς έχων είς 'Ελλήσποντον ή μετά ταΰτα ναυμαχία δέν έχει σχέσιν μέ τόν μεγάλον στόλον ένδεκα πολεμικά καί φορτηγά πλοία (4 τοΰ Άλμπούλουμπούτ-πασάΡούμελη-Βάλεσί) μετακομίζοντα τροφάς είς Εϋριπον, μέρος έκυριεύθησαν καί μέρος κατεθραύσθησαν είς τήν ξηράν ύπό 7 ελληνικών.

37

Καρνάγιο (Πίνακας τοΰ Άντώνη Κανα)

38

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΕΤΑΡΤΟ Έτος 1924 L Η καταστροφή τής Κάσου (27-51824) Τό 1824 στάθηκε ένας χρόνος συμφορών καί θριάμβων, πολλών συμφορών καί ολίγων θριάμβων. Στή ματωμένη σκηνή τοΰ 'Ελληνοτουρκικού πολέ­ μου εισέρχεται τώρα ένας καινούριος πρωταγωνι­ στής, πού θά δώσει άλλην τροπή στό ελληνικό δράμα. Δέν είναι άλλος άπό τό σατράπη τής Αίγύπτου, Μωχάμετ Άλυ. Σ’ αυτόν θά προσφύγει ό σουλτάνος γιά νά συντρίψει τούς "Ελληνες. Καί θά προσφύγει, γιά δυό βασικούς λόγους: γιατί εκείνος έχει ισχυρό καί καλά οργανωμένο ναυτικό καί διότι, μέ τήν πολεμική του προσπάθεια γιά τή συντριβή τών 'Ελλήνων, θά χάσει δυνάμεις καί θά γίνει λιγότερο έπικίνδυνος στόν αφέντη του. 'Ως άντάλλαγμα θά τοΰ παραχωρήσει εκτός άπό τήν Κρήτη, πού ξανάφερε στήν υποταγή τοΰ σουλτάνου δ Αιγύπτιος Χουσεΐν μπέης καί τήν Πελοπόννησο. Δέν άποποιήθηκε δ σατράπης τό δύσκολο άλλά σύμφωνο μέ τίς φιλοδοξίες του έργο. Συγκέντρωσε στρατό καί ετοίμασε μεγάλο στόλο. Οί Εύρωπαΐοι οργανωτές τών δυνάμεών του κατάρτισαν τά πολε­ μικά σχέδια. Πλήθος μεταγωγικά, μέ τή συνοδεία πολεμικών θά μετέφεραν στήν Πελοπόννησο τό έκστρατευτικό σώμα, ένώ ό τουρκικός καί αιγυπτια­ κός στόλος, ενωμένοι, θά συνέτριβαν Κάσο καί Ψαρά, τίς δυό ισχυρές προφυλακές τής Έπαναστάσεως. Θά άκολουθοΰσε κατόπι καί στήν κατάλληλη ώρα επίθεση στά ναυτικά νησιά "Υδρα καί Σπέτσες, πού άποτελοΰσαν τόν εγκέφαλο καί τούς βραχίονες τοΰ ’Αγώνα. Ειδικά γιά τήν Κάσο συνέπιπταν άπόλυτα οί έκδικητικές έπιθυμίες τών Τούρκων καί Αιγυπτίων. Οί κάτοικοί της ήταν έμπειροι ναυτικοί, πού δροΰσαν μέ όρμή καί μεγάλη τόλμη. Καί έπιπλέον ήταν άδίστακτοι. Μέ τά μικρά καταδρομικά τους πλοία έβλαπταν παντού τούς ’Οθωμανούς: στήν Κρήτη, δπου μετέφεραν ενισχύσεις καί έφόδια, στήν ’Ανα­ τολή καί τή Συρία μέ τίς έπιδρομές τους, άλλά καί σ’ αύτή τήν Αίγυπτο. Είχαν αρπάξει πολλές βάρκες άπό τό λιμάνι τής ’Αλεξάνδρειας καί, είσπλέοντας τό Σεπτέμβριο τοΰ 1822, στή ναυτική βάση τής

Δαμιέττας αιχμαλώτισαν 13 πλοία. Μποροΰσαν σέ κάθε στιγμή οί Κάσιοι νά διαταράξουν τή ναυσι­ πλοΐα τής Αίγύπτου καί τής Συρίας μέ τό Αιγαίο καί τήν Πόλη, πού άναγκαστικά περνοΰσε άπό τό στενό Κάσου-Κρήτης, πλατύ μόλις είκοσι μίλια. ’Από τήν άρχή ήδη τοΰ 1824 έδειξαν κατά κάποιον τρόπο οί Αιγύπτιοι τίς προθέσεις τους. Πέρασε, μέσα τοΰ Γενάρη, μιά αιγυπτιακή μοίρα εμπρός άπό τήν Κάσο καί έριξε μερικές κανονιές, στίς όποιες άπάντησαν οί Κάσιοι άντιπυροβολώντας. "Υστερα ήρθε ή έπιβεβαίωση, μέ πληροφορίες πού έφθασαν στήν "Υδρα άπό τή Σμύρνη καί τήν ’Αλεξάνδρεια. Οί πληροφορίες μιλούσαν καθαρά γιά τήν άποφασισμένη επίθεση τοΰ αιγυπτιακού στόλου έναντίον τής Κάσου καί γινόταν ή σύσταση νά κτυπηθεΐ ό αιγυπτιακός στόλος, πριν ενωθεί μέ τό στόλο τών Τούρκων. Καί ή "Υδρα, αντί νά ένισχύσει τόν φυσικό αυτόν προμαχώνα, ώστε νά εχει ό αντίπαλος ενοχλητικό πυροβολείο στά νώτα του, έστειλε καί πήρε δυό σφακιανά πλοία, νά τά κάμει πυρπολικά. Είκοσι Μαΐου 1824 φάνηκαν 17 αιγυπτιακά πολεμικά, τά όποια βομβάρδισαν τήν Κάσο καί μετά άποχώρησαν. Στίς 26 Μαίου εμφανίσθηκε μεγαλύτερη δύναμη, κάπου 45 μονάδες άνάμεσα στίς όποιες υπήρχαν φρεγάτες, βρίκια καί γολέτες. ’Αρχηγό είχε τόν ’Ισμαήλ Γιβραλτάρ. Τήν άποβατική δύναμη άπό 3-4 χιλιάδες ’Αλβανούς διοικούσε ό στρατηγός Χουσεΐν μπέης, πού είχε καθυποτάξει τήν Κρήτη. Οί άμυνόμενοι διέθεταν 30 πυροβόλα, τοποθετημένα στήν παραλία καί 1200 πολεμιστές, άπό τούς όποιους οί μισοί ήταν πρόσφυγες τής Κρήτης. 'Η επιχείρηση τών Αιγυπτίων άρχισε μέ βομ­ βαρδισμό πυροβολικού, πού κράτησε δυό μέρες. "Υστερα, τήν άσέληνη νύκτα τής 27ης πρός τήν 28η Μαΐου έγινε ή άπόβαση: άρχικά μέ 18 καΐκια στήν άπόκρημνη άκτή, τήν όποια ύπεράσπισαν οί Κάσιοι μέ αύτοθυσία. Κατόπιν, στό δυτικό μέρος τοΰ νησιού, πού ήταν ούσιαστικά άφρούρητο— κι αύτό μέ 30 βάρκες γεμάτες στρατιώτες. ’Έτσι βρέθηκαν οί εισβολείς στά νώτα τών ύπερασπιστών, πού άναγκάσθηκαν νά ύποκύψουν. 39

’Έτος 1824

ΓΌναίκα τής Κάσου. Άπό τό βιβλίο τοΰ Otto Μ. Stackelberg; Costumes et usages des peuples de la Grece. (Γεννάδειος Βιβλιοθήκη).

’Ακολούθησε εικοσιτετράωρη λεηλασία καί άν αποφεύχθηκε ή μεγάλη σφαγή, τούτο οφειλόταν στό δτι ήταν χριστιανοί τού Χουσεΐν οί ’Αρβανί­ τες. Πολλοί άπό τούς κατοίκους διέφυγαν, λίγοι —γύρω στούς 500— κατατάχθηκαν στόν αιγυπτιακό στόλο (μέ 50 γρόσια τό μήνα), κι αύτό γιά νά σώσουν τούς δικούς των. ’ Απέθαναν όμως 2000 Κρητικοί καί Κάσιοι, ενώ άλλοι τόσοι σύρθηκαν στήν αιχμαλωσία. Δεκατέσσερα μεγάλα (βριγαντίνια καί γολέτες ) καί 30 μικρά πλοία περιήλθαν στά χέρια τών μουσουλμάνων. Μεγάλες ποσότητες άπό λάφυρα κομίσθηκαν στήν ’Αλεξάνδρεια —πρό πάν­ των ναυπηγική ξυλεία— καί μάλιστα μέ κασιώτικα πλοία. — ’Εξάλλου τίς ήμερες εκείνες 18 αιγυπτιακά πλοία υπό τόν στόλαρχον Χουσέϊν έπετέθησαν κατά τής Τσομπάν-άντασί (νήσου τών βοσκών, δηλαδή τής Κάσου) καί άπό τά τρία χωριά της τοΰ μέν ενός οί κάτοικοι έσφάγησαν, τών δέ άλλων έξανδραποδίσθη-

40

σαν. Μέ τίς λίγες αύτές λέξεις μνημονεύει, στυγνά ό Τούρκος ιστορικός Δζεβδάτ, τίς σφαγές καί τήν καταστροφή τής Κάσου. "Υστερα οί Αιγύπτιοι κατέλαβαν τήν Κάρπαθο. Οί 'Υδραίοι καί Σπετσιώτες είχαν λάβει άπεγνωσμένες έκκλήσεις άπό τούς κατοίκους τής Κάσου γιά βοήθεια, άλλά δέν είχαν χρήματα νά άρματώσουν καράβια. Τώρα, πού είχε συντελεσθεΐ ή καταστροφή βρήκαν. Καί έστειλαν στίς 17 καί 18 ’Ιουνίου 12 ύδραίικα καί 18 σπετσιώτικα, μέ ναυάρ­ χους τόν Γεώργιο Σαχτούρη καί τόν Κ. Μπουκουβάλα. ΤΗταν δμως άργά. Οί επιδρομείς είχαν φύγει κι οί λίγοι κάτοικοι πού άπόμειναν στό νησί, δέν είχαν διάθεση γιά καινούριες περιπέτειες.Γι’ αύτό οί ' Υδραιοσπετσιώτες κίνησαν γιά τή Σάμο, νά τή προστατέψουν άπό ένδεχόμενη επίθεση τών Τουρκοαιγυπτίων. Έν πλώ δμως πρός τό νησί τοΰ Λογοθέτη συνάντησαν ενάντιους άνέμους καί στίς 24 ’Ιουνίου έμαθαν άπό αύστριακό πλοίο τήν καινούρια συμφορά. Οί ’Οθωμανοί είχαν καταλάβει

’Έτος 1824

τά Ψαρά καί ξολοθρέψει τόν πληθυσμό τους. ’Έφθασε άλλωστε τήν επομένη μήνυμα άπό τή διοίκηση τών νησιών νά γυρίσουν άμέσως. 'Η άβελτηρία τους είχε άποδώσει τούς πικρούς καί ολέθριους καρπούς της.

IL Καταστροφή τών Ψαρών (20-61824) 'Η έπίθεση κατά τών Ψαρών ήταν κάτι τό άναμενόμενο καί σχεδόν βέβαιο. ’Αλλεπάλληλα έφθαναν τά μηνύματα καί οί πληροφορίες, άπό τήν άρχή τού 1824, γιά τή μοιραία άπόφαση τοΰ σουλτάνου. Καί άλλεπάλληλες στέλνονταν στούς Ύδραιοσπετσώτες καί τήν κυβέρνηση άπό τό άπειλούμενο νησί οί εκκλήσεις γιά βοήθεια. Οί εκκλήσεις όμως δέν έβρισκαν καμιά άνταπόκριση. Οί ' Υδραιοσπετσιώτες δέν είχαν διάθεση νά θυσιάσουν γιά τά Ψαρά τά πλοία τους, τά όποια άν ήταν νά τά εξοπλίσουν θά τό έκαναν γιά τή δική τους προστασία καί άμυνα. 'Ο τουρκικός στόλος πού θά πραγματοποιούσε τήν έπίθεση τών Ψαρών βγήκε άπό τά Στενά τόν ’Απρίλιο (20 ή 29 τοΰ μηνός, μέ τό παλιό ήμερολόγιο). Άποτελεΐτο άπό δυό πλοία τής γραμμής (δίκροτα), 6 φρεγάτες,· 10 κορβέτες, 20 βρίκια καί γολέτες, 15 κανονιοφόρους καί πολλά μεταφορικά. Σύνολο 140 ή 176 ή 165 πλοία —δέν συμφωνούν οί συγγραφείς. ’Έπλευσε στήν Εύβοια γιά τόν εφοδια­ σμό τών εκεί Τούρκων καί μετά στή Θεσσαλονίκη, όπου επιβίβασε 6000 Τουρκαλβανούς. Στή συνέχεια προσορμίσθηκε στή Μυτιλήνη, όπου επιβίβασε μέγα πλήθος άπό άγριους καί φανατικούς μουσουλ­ μάνους, άναγκαίους γιά τήν κατάληψη καί τόν άφανισμό τών Ψαρών, τοΰ οριακού αύτοΰ προμα­ χώνα τής ελευθερίας. Στόν προμαχώνα όμως αύτόν έπικρατοΰσε μιά περίπλοκη κατάσταση. Πρώτα πρώτα τό βραχωμένο αύτό νησί είχε τήν εποχή έκείνη 30 χιλιάδες κατοίκους, άπό τούς όποιους γύρω στίς 22-23 χιλιάδες ήταν πρόσφυγες άπό τή Χίο, τή Σμύρνη, τίς Κυδωνιές καί άλλα μέρη. Άπό τόν πληθυσμό αύτό άξιόμαχοι ήταν 2000 Ψαριανοί καί πρόσφυγες καί 1000 περίπου Θεσσαλομακεδόνες, πού πριν είχαν καταφύγει στή Σκιάθο καί τώρα ήταν μισθω­ τοί στά Ψαρά. 'Υπήρχε ύστερα μιά νοοτροπία, ήρωική βέβαια καί άξιόλογη, άλλά γιά τήν περίσταση λίγο άξιέπαινη. Πολλές έπιτυχίες είχαν οί Ψαριανοί άπό τήν άρχή τοΰ πολέμου, στά πυρπολικά, τίς καταδρομές καί τίς ναυτικές συγκρούσεις. ’Άν μπορούσαμε νά μιλήσουμε γιά έφαρμοζόμενο δόγμα, τό δόγμα αύτό ήταν καθαρά επιθετικό. 'Όλα αύτά τούς χάρισαν βέβαια τήν αύτοπεποίθεση, τόσο άπαραίτητη γιά τόν άνισο άγώνα τους, άλλά ταυτόχρονα έξέθρεψαν

έναν ύπέρμετρο έγωισμό. Περίμεναν τήν έπίθεση, μέ εύτολμη αισιοδοξία καί άγέρωχοι, χωρίς νά μετρήσουν καλά τίς δυνάμεις τους. Ποιές ήταν όμως οί δυνάμεις τους; Οί 3 χιλιάδες άνδρες καί μερικές δεκάδες πυροβόλα, πού τοποθέ­ τησαν στή νότια καί νοτιοανατολική πλευρά τοΰ νησιού, όπου τό ομαλό τής παραλίας καθιστούσε πιθανή τήν άπόβαση. Δύναμη όμως καί μάλιστα άπροσμάχητη είχαν τό στόλο μέ τά πυρπολικά του, άλλ’ αύτόν άποφάσισαν νά μή τόν χρησιμοποιή­ σουν. Καί μάλιστα άφαίρεσαν τό πηδάλιο άπό τά πλοία — έκτος άπό 5 — καί άπό 9 πυρπολικά, ώστε ν’ άποκλείσουν τό ένδεχόμενο τοΰ άπόπλου των. Πρέπει τοΰτο νά ήταν μιά μοιραία σφαλερή άπόφαση, στήν όποια σημαντικό έπαιξε ρόλο ή πεποίθησή τους γιά τή νικηφόρα άμυνα στήν ξηρά. Λησμόνησαν όμως οί Ψαριανοί τήν κρίσιμη έκείνη ώρα ένα βασικό άξίωμα ότι: ή ναυτική δύναμη — όπως αύτή πού θά τούς περιέζωνε — αντιμετωπίζε­ ται επίσης μέ ναυτική δύναμη στό πέλαγος καί οτι κερδίζει τίς αμφίβιες επιχειρήσεις έκεϊνος, πού αποκτά τόν έ'λεγχο τής θάλασσας. Ίσως πάλι νά ήταν μιά άπόφαση πού βρέθηκαν στήν ανάγκη οί Ψαριανοί νά λάβουν. Καί τοΰτο ύπό τήν πίεση τών Θεσσαλομακεδόνων. Φοβόνταν οί άνδρες έκεϊνοι — ίσως όχι άδικα — ότι άν ό άγώνας γινόταν στή θάλασσα, θά μποροΰσαν οί Ψαριανοί νά μποΰν στά πλοία καί νά τούς έγκαταλείψουν. Όπότε πρός τί έκεϊνοι νά πολεμήσουν; 'Υποστηρίχθηκε καί κάτι άλλο. 'Υπήρχε μακρά παράδοση στά Ψαρά ότι ό στόλος τους άπό μικρά καράβια (γολέτες καί μίστικα) ήταν κατάλληλος γιά καταδρομή καί πειρατεία, όχι όμως καί άμυνα σέ πλοία τής γραμμής. ’Έτσι έγκατέλειψαν οί Ψαρια­ νοί τήν ιδέα νά προσβάλουν καί άποτρέψουν άπό τό σκοπό του τόν έχθρικό στόλο, ένέργεια πού θά ήταν ό μόνος σωστός γιά τήν περίσταση άντικειμενικός σκοπός. Σ’ ένα διεξαγόμενον άγώνα, ύπάρχουν κορυ­ φαίες στιγμές, κατά τίς όποιες παίρνουν οί πρωτα­ γωνιστές άποφάσεις, πού δέν ύπόκεινται σέ λογική άνάλυση καί έλεγχο. Καί οδηγούν στόν όλεθρο ή τό θρίαμβο. Κάτι τέτοιο μπορεί νά συνέβη καί μέ τούς Ψαριανούς μπρος στόν υπέρτατο κίνδυνο, όταν άπόφασισαν όλοι τους — ντόπιοι, πρόσφυγες καί μισθοφόροι — νά παλέψουν στή στεριά μέ όλα τους τά μέσα. ’Έτσι ρίχθηκαν άποφασιστικοί καί ψύχραιμοι σέ μιά πυρετώδη προετοιμασία. Μετέφεραν τά πυροβόλα άπό τά πλοία, έστησαν οχυρώματα ή δυνάμωσαν τά πυροβολεία καί μοίρασαν τούς υπε­ ρασπιστές στά διάφορα σημεία, μέ τόν καλύτερο κατά τή γνώμη τους τρόπο. Στή βόρεια πλευρά τοΰ νησιού, όπου οί άπόκρημνοι βράχοι καθιστούσαν μιά άπόβαση απίθανη καί μάλλον άδύνατη, μικρή 41

’Έτος 1824

Τό θρυλικό νησί

έκαμαν οχύρωση. ’Εκεί ακριβώς άπό δπου θά εκπορθούσαν οί βάρβαροι τό νησί τών ήρώων. 'Η έπίθεση τών ’Οθωμανών άρχισε στίς 20 ’Ιουνίου, μέ έντονο κανονιοβολισμό άπό δεκάδες μεγάλα καί μεσαία πλοία κατά τής νότιας καί δυτικής πλευράς. Κι αύτό μέχρι τίς 3 τό πρωί. Τήν άλλη μέρα συνεχίσθηκε στά ίδια σημεία τό έχθρικό πΰρ, τμήμα δμως άπό τόν οθωμανικό στόλο πραγμα­ τοποίησε άπόβαση άπό βορρά, στό μέρος δπου λίγους συνάντησε άμύντορες καί βρήκε άσθενή τήν οχύρωση. Λίγες ώρες άρκεσαν στούς Τούρκους ν’ άποβιβάσουν στό μέρος εκείνο ικανές δυνάμεις, πού χωρίσθηκαν σέ δυό σχηματισμούς καί βάδισαν κατά τών ύπερασπιστών τής πόλεως τών Ψαρών. Έν τώ μεταξύ άλλες δυνάμεις άποβιβάζονταν στά νότια. ’Έτσι βρέθηκαν οί υπερασπιστές άνάμεσα σέ δυό πυρά. Είχαν σκεφθεΐ τήν ήμέρα αύτή οί Ψαριανοί νά ρίξουν πάνω στά έχθρικά πλοία τά πυρπολικά, άλλά σηκώθηκε γερό μελτέμι καί τούς έμπόδισε. ’Έλειπαν έξάλλου ή κατάλληλη προετοι­ μασία καί οί έπαρκεΐς βαρδακόστες, δηλαδή τά συνοδά. 42

'Ο άγώνας ήταν άμείλικτος καί έγινε μέ φανατι­ σμό καί πείσμα. Στήν πολυαίμακτη αύτή συμπλοκή βρέθηκε τήν ώρα έκείνη ένα άμέτρητο πλήθος άπό » φυγάδες πού έσπευδαν πρός τήν παραλία, σέ μιά άλλόφρονα φυγή. Κι έκεϊ λίγοι βρήκαν πλοίο κι οί πολλοί τό θάνατο. ’Έτσι ή σφαγή μαχομένων καί άμάχων, στάθηκε μεγάλη. 'Ο πανικός άκαταμάχητος. Καί άφάνταστη ή κακουργία. Τό δράμα δμως είχε τήν άποκορύφωσή του. Τούτο έγινε μέ τό Παλαιόκαστρο, τό όποιο βρισκό­ ταν στό ΝΔ άκρο τοΰ νησιού, σ’ ένα βραχωμένο ύψωμα, πάνω άπό τή πόλη. Έκεΐ γύρω άπό τό μοναστήρι τοΰ 'Αγ. Νικολάου, δπου υπήρχε κι ή πυριτιδαποθήκη, είχαν κτίσει οί νησιώτες ένα γερόν τοίχο καί τοποθετήσει 11 πυροβόλα. Τό υπεράσπιζαν μερικές εκατοντάδες άνδρες — καί έκεΐ κατέφυγαν πολλοί άπ’ τούς άμάχους. Τό Παλαιόκαστρο άντιστάθηκε μερικές ώρες στήν ορμή τών βαρβάρων. "Οταν δμως έκεϊνοι, πηδώντας τόν κτυπημένο άπό τά πυροβόλα τοίχο εισχώρησαν καί άρχισαν νά πληθαίνουν, τότε προχώρησε ό Άντώνης Βρατσάνος καί, φιλώντας

’Έτος 1824

τό χέρι τοΰ πατέρα του, έβαλε φωτιά στήν πυριταποθήκη. 'Ολόκληρο τό Παλαιόκαστρο τινάχθηκε στόν αέρα, παρασύροντας στό θάνατο μαζί μέ τούς "Ελληνες καί 2000 Τούρκους, πού είχαν εισχωρή­ σει. 'Ο Χοσρέφ, πού διοικούσε τό στόλο, κυρίεψε πολλά βρίκια, γολέτες καί μίστικα καί άλλα πλοιά­ ρια — σύνολο 100. Άπ’ αύτά κράτησε μερικά καί κατέστρεψε τά άλλα. ’Άφησε στό νησί 600 Αλβα­ νούς, μέ λίγα πλοία στό λιμάνι καί γύρισε θριαμ­ βευτής στή Μυτιλήνη. Είχε χάσει στήν επιχείρηση αύτή 4000 άνδρες. Άπό τήν πλευρά τους οί "Ελληνες έπρεπε τώρα νά θρηνήσουν 4000 Ψαριανούς άπό τούς 7000 κατοίκους καί 15.000 σφαγμένους ή σκλαβωμένους, άπό τούς 23.000 παρεπίδημους. Καί νά πονέσουν βαθιά γιά τήν παντελή έρήμωση. ΤΗταν μεγάλη ζημιά γιά τόν Αγώνα ή κατα­ στροφή τών Ψαρών. Τόν στέρησε άπό ένα προχω­ ρημένο οχυρό καί μιά άξιόλογη ναυτική δύναμη. Τόν στέρησε άκόμη άπό πολλούς γενναίους καί δοκιμασμένους ναυτικούς, πού χαθήκαν. Πένητες τώρα καί πλάνητες οί άλλοτε περήφανοι καί πλού­ σιοι Ψαριανοί, έφθασαν στά νησιά τοΰ Αιγαίου, κομίζοντας τό μήνυμα τής συμφοράς. Καί έφθασαν μέχρι τήν "Υδρα καί τίς Σπέτσες (άνθ. 124). Έκεΐ δοκίμασαν οί άρχοντες οδύνη καί όνειδος, γιά τά όσα στήν τρομερή δοκιμασία τοΰ συντροφικοΰ νησιού δέν έπραξαν. Αφήνοντας τόν έχθρό νά κορέσει τήν οργή του στά Ψαρά, πίστευαν ίσως ότι άπέτρεπαν τόν κεραυνό άπό τήν κεφαλή τους. Τώρα δμως άρχισαν νά δοκιμάζουν έντονα τό παγερά ρίγη τοΰ κινδύνου πού άπειλοΰσε τούς ίδιους. 'Υπήρξε μία εποχή, κι αύτή δέν ήταν μακρινή, πού ό παλμός γιά τήν Έπαναστάση έβρισκε τήν ύπέρτατη έκφρασή του όχι μόνο σέ λόγια, δπως τό γράμμα τους πρός τούς Σπετσιώτες τής 16 Μαίόυ 1821 άλλά καί σέ έργα. Τώρα δμως είχαν τόσο άλλάξει. "Ελειπαν μήπως τά χρήματα; -Τήν απραξία τοΰ στόλου των (Σπετσιωτών καί 'Υδραίων), σημειώνει νεώτερος συγγραφέας, δέν πρέπει νά τήν αποδώσουμε μόνο σέ οικονομικούς λόγους. Υπήρχαν αντιζηλίες, τοπικιστικό πνεύμα άκό­ μη καί μίση, τά όποια κάρφωσαν τά ύδραίικα καί σπετσώτικα πλοία στίς βάσεις τους (Κ. Άλεξανδρής βιβλ. 185). Κι αύτό τό έδειξαν, δταν — έστω καί άργά — κίνησαν μερικά άπ’ αύτά. Είκοσι πλοία (16 πολε­ μικά καί 4 πυρπολικά) έστειλαν οί 'Υδραίοι καί τή μοίρα τής Κάσου (5 σύν 4) οί Σπετσιώτες, μέ τό πυρπολικό τοΰ Κανάρη, πού είχε σωθεί. Καί τά πλοία αύτά έφθασαν στά Ψαρά 23 ’Ιουνίου. Κατέ­ βαλαν τή φρουρά καί κυρίευσαν, κυνήγησαν ή βύθισαν τά τουρκικά πλοία πού βρήκαν στό λιμάνι. ΤΗταν ένα βρίκι τών 16 πυροβόλων καί 24 γολέτες

καί κανονιοφόροι, άπό τά όποια μόνο 4 κανονιοφό­ ροι καί τό βρίκι διέφυγαν στή Λέσβο. "Υστερα τά πληρώματα τών Σπετσιωτών καί τών 'Υδραίων έπιδόθηκαν σέ μιά άπάνθρωπη λεηλασία: πήραν τά πυροβόλα πού είχαν άπομείνει, γιά νά τά πωλήσουν στή Σύρα καί άρπαξαν δ,τι βρήκαν, άκόμη καί μεγάλη ποσότητα σταριού. ' Η άναλγησία στό άποκορύφωμά της! "Οσο γιά τό τοπικιστικό πνεύμα ήταν ένα ένδημικό νόσημα, πού ύπονόμευε τόν Αγώνα καί σκίαζε φοβερά τή φωτεινή του αίγλη. Δέν έπαψε νά διαμαρτύρεται γι’ αύτό ό Άνδρέας Μιαούλης μέ τήν πανελλαδική του άντίληψη. "Ενα χρόνο καί πλέον άργότερα, ναυλοχώντας μακριά άπό τή βάση του γράφει στόν ναύαρχο τών Σπετσιωτών Γ. Άνδρούτσο γιά νά έκφράσει τή λύπη του πού δέν τόν βρήκε νά ενώσουν τό στόλο τους καί κινήσουν κατά τοΰ εχθροΰ. Καί εξετάζοντας τίς αιτίες πού βιάζουν τόν Άνδροΰτσο νά σταθεί πρός τό παρόν έξω, διατυπώ­ νει, μέ πανελλήνια σκέψη, μιά ύγιά άποψη δτι οί Τούρκοι δέν χαλούν τά νησιά μας όταν ό στόλος μας ενωθεί καί κτυπήσει άπό μακριά (μακριά τών Σπε­ τσών), άλλά κι άν ίδοΰμε κανένα κίνδυνο έχουμε τόν καιρό καί τόν τρόπο νά φροντίσουμε γιά τούς τόπους μας, μέχρι πού νά φθάσει ό εχθρός στό σκοπό του. Τίς τελευταίες μέρες τοΰ ’Ιουνίου φάνηκε πάλι ό τουρκικός στόλος — 6 φρεγάτες, 5 κορβέτες καί 12 μικρότερα, γολέτες καί βρίκια. Οί "Ελληνες ετοιμά­ στηκαν νά τά συναντήσουν. 'Η κακοκαιρία δμως πού ξέσπασε τούς άνάγκασε νά καταφύγουν στή Σκύρο. Άπό τήν ώρα εκείνη πολλά πλοία άποχώρησαν, παρά τίς έκκλήσεις τοΰ Μιαούλη καί τίς ικεσίες. Στά 51 πλοία, άπόμειναν μόνο 16. Φυσικό ήταν δ Μιαούλης ν’ άποφύγει τήν άναμέτρηση μέ τόσο μικρή δύναμη. Κι έτσι έγκατέλειψε τήν ιδέα γιά περαιτέρω δράση. Γράφτηκαν πολλά γιά τά Ψαρά καί τή μοίρα τους. Καί περσότερα άκόμη μέλλει νά γραφούν. Σέ επιστολή του πρός τούς 'Υδραίους, μέ χρονολογία 1 ’Ιουλίου 1824, σημειώνει τούτο ό Φραγκίσκος Άστιγξ. -Τά Ψαρά χάθηκαν σέ ριπή οφθαλμού, άκριβώς γιατί δέν είχαν λάβει μέτρα άμύνης σέ περίπτωση τουρκικής άποβάσεως. Βαυκαλίζονταν μέ τήν ελπίδα δτι οί Τούρκοι δέν θά μπορούσαν ποτέ νά κάνουν άπόβαση καί γελασμένοι στούς υπολογισμούς των καμιά δέν οργάνωσαν άμυνα. 'Η άποψη αύτή τού Άστιγγος άληθεύει μόνο μέχρις ενός σημείου. -Χάνοντας, μάς λέγει ό Άντ. Λιγνός, οί Ψαριανοί τή γενέτειρά τους έγιναν πλάνητες, άλλά έκαμαν πατρί­ δα τό κατάστρωμα τών καραβιών πού σώθηκαν καί συνέχισαν τόν άγώνα μέχρι τέλους, μέ τό ζήλο μέ τόν όποιο τόν άρχισαν. Παρηγοριές, σέ λυρικό τόνο! 43

’Έτος 1824

Τήν απορία του, μαζί μέ πολλούς άλλους, έκφράζει ό ναυτικός συγγραφέας Τρύφ. Κωνσταντινίδης, γιά τήν άπόφαση τής Βουλής τών Ψαρών στήν τραγική έκείνη περίσταση, μόλον πού μέχρι τότε οί Ψαριανοί είχαν έπιδείξει εμπειρία καί σύνεση. Καί ύπάρχουν άλλοι, πού διερωτώνται άν ή υπερφίαλη αισιοδοξία δέν στάθηκε τό αίτιο γιά τών Ψαρών τόν όλεθρο. Βαριές, βαρύτατες εύθύνες καταλογίζονται άπό πολλούς συγγραφείς στούς νησιώτες τών Σπετσών καί προπάντων τής 'Ύδρας (άνθ. 125). Κι όσο γιά τό μέγεθος τής καταστροφής μιά ζοφερή εικόνα, άπαλλαγμένη άπό κάθε φιλολογία μάς δίνει στ’ άπομνημονεύματά του ό Στράτφορντ Κάνιγκ, ’Άγγλος πρεσβευτής στήν Πόλη, πού έπισκέφθηκε τό ρημαγμένο νησί, άρχές, τοΰ 1826. - Στό λιμάνι τών Ψαρών, γράφει ό Κάνιγκ, αποκτήσαμε μιά τρομερή εμπειρία τον τί σημαίνει πόλεμος, πού γίνεται μέ φυλετικές καί θρησκευτικές αντιπάθειες. ’Αγκυροβολήσαμε πολύ πρωί εμπρός άπό τήν ομώνυμο στό νησί πόλη τών Ψαρών. Οί οικίες έδιναν τήν εντύπωση άδιατάρακτης γαλήνης καί τό πρωινό τής ώρας έξηγούσε τήν έλλειψη κινήσεως στούς δρόμους. »'Ο φροντιστής τού ναυάρχου έβγήκε στήν παρα­ λία, μέ τή βεβαιότητα δτι έπρόκειτο νά βρει άγορά, γεμάτη τρόφιμα. Φαντασθήτε τήν έκπληξή του, δταν άνακάλυψε τήν πραγματικότητα. Νεκρική σιγή βασί­ λευε μέσα κι έξω στά σπίτια, κάτοικος κανείς ούτε ό θόρυβος άπό βηματισμό άνθρώπου. Ή πόλη ήταν ένα κέλυφος, καθαρό τήν δψη, χωρίς δμως ίχνος ξωής. ’Αργότερα βγήκαμε μέ τά δπλα μας καί πλανηθήκαμε στ ’ άμπέλια γιά κυνήγι. Σέ μιά τοποθεσία κοντά στή θάλασσα μάς έπιασε φρίκη άπό τό θέαμα, ένα σωρό δηλαδή οστά έκείνων πού είχαν προτιμήσει άπό τήν αιχμαλωσία τόν εκούσιο θάνατο, τότε πού οί κατοικίες τους έγιναν έρμαιο τού τουρκικού στόλου. Μητέρες σέ φρίκη καί άπόγνωση είχαν σφάξει τά παιδιά τους καί ύστερα έπεφταν πάνω τους νεκρές. »’Όχι λιγότερη φρίκη άπό τή σκηνή αύτή μάς προκάλεσε ή εμφάνιση δυό άνθρώπων πού έπέξησαν τής καταστροφής καί ερχόντουσαν άπό τό εσωτερικό τού νησιού. Είχαν καταντήσει σκελετοί άπό τήν άγωνία, τό φόβο καί τήν πείνα, ζωντανές εικόνες μιας άπέραντης δυστυχίας, καθώς είχαν βαθυλωμένες τίς κόγχες τών ματιών, βρώμικα γένια καί κουρέλια γιά ενδύματα. "Ολα αύτά μάς διηγιόνταν σιωπηλά καί άφωνα τήν ιστορία τών παθημάτων τους.

III. Σάμος, τό έπαθλο του "Αγώνα. Φυσικό ήταν μετά τήν καταστροφή τών Ψαρών νά κορυφωθεΐ ή άγωνία στή Σάμο καί νά ένταθοΰν οί προετοιμασίες. Κι αύτό όχι μόνο στή Σάμο, άλλά καί στά ναυτικά νησιά, "Υδρα καί Σπέτσες. 44

' Ο ελληνικός στόλος τόν όποιο είδαμε νά πλέει, κατόπιν εορτής, στήν Κάσο καθώς καί στά Ψαρά, διαλύθηκε προσωρινά, γιά νά συγκεντρωθεί καί πάλι στά τέλη ’Ιουλίου (1824). Περιλάμβανε τήν φορά αύτή, 28 σπετσιώτικα μέ άρχηγό τόν Γεώργιο Άνδροΰτσο ή Κολανδροΰτσο, 27 ύδραίικα μέ τόν Γιώργη Σαχτούρη καί άπ’ τά ψαριανά 1 βρίκι καί 2 πυρπολικά, τοΰ Νικόδημου καί τοΰ Κανάρη. ’Αργό­ τερα, έπρόκειτο νά προστεθεί μιά άκόμη μοίρα μέ τό Μιαούλη, άπό 17 πλοία σύν 2 πυρπολικά. Ή σπετσιώτικη μοίρα τοΰ Άνδρούτσου άπέπλευσε άπό τή βάση της στίς 24 ’Ιουλίου1 καί ή άλλη τοΰ Σαχτούρη, στίς 27. Κι οί δυό τους μαζί μέ τά ψαριανά συνάντησαν τόν τουρκικό στόλο στίς 30 του μηνός, κοντά στή Σάμο. ’Εκεί βρήκαν 40 μικρά πλοία τών Τούρκων, άπό τά όποια τά 20 ήταν σακκολέβες, μέ 2000 στρατιώτες, άποβατική δύναμη γιά τό νησί. Τόν καιρό αύτό ό αιγυπτιακός στόλος — 9 φρεγάτες, 14 κορβέτες καί 40 βρίκια μέ γολέτες — βρισκόταν στή Ρόδο. Μικρή μοίρα άπό 3 ύδραίικα καί 2 σπετσιώτικα πλοία κτύπησε τίς σακκολέβες, άπό τίς όποιες βούλιαξε μερικές, έπνιξε τά πληρώματα σέ 3 άλλες, ένώ οί λοιπές άναγκάσθηκαν νά καταφύγουν στά μικρασιατικά παράλια γιά νά σωθούν. Τήν άλλη μέρα τά ελληνικά πολεμικά έπλευσαν στό στενό Σάμου-Μ.’Ασίας καί άγκυροβόλησαν κοντά στή Μυκάλη. Στούς γύρω λόφους βρισκόταν πλήθος άπό στρατιώτες πού περίμεναν νά μποΰν στά άγκυροβολημένα παρά τήν άκτή πλοιάρια καί διαπεραιωθοΰν στή Σάμο. Στήν έμφάνιση τών ελληνικών πολεμικών τά πλοιάρια αύτά έκοψαν τίς άγκυρές τους καί έπλευσαν κοντά στόν τουρκικό στόλο, πού ήταν άγκυροβολημένος πίσω άπ’ τό άκρωτήρι τής 'Αγίας Μαρίνας. ’Έστειλαν τότε οί Τοΰρκοι 18 πολεμικά, τά όποια άντιμετώπισαν οί "Ελληνες μέ τό πυροβολικό τους καί μέ πυρπολικά, πού δέν έδειξαν πολλή προθυμία. Στήν άρχή δέν ύπάκουσαν καί μόλις μετά τρεις ώρες κινήθηκαν κατά τοΰ έχθροΰ. Χωρίς άποτέλεσμα έμεινε ή πρώτη αύτή συνάν­ τηση τών δύο στόλων καί τό ίδιο έγινε τήν επομένη, 1η Αύγούστου 1824. Τρεις μέρες άργότερα δηλαδή τήν 4η Αύγού­ στου, 22 τουρκικά πλοία κινήθηκαν κατά 16 ελληνι­ κών, τά όποια άμύνθηκαν μόνο μέ τό πυροβολικό τους. Τά πυρπολικά δέν κινήθηκαν, μόλον πού διατάχθηκαν νά έπιτεθοΰν. Τότε φάνηκε στό βόρειο μέρος τοΰ πορθμού (Σάμου-Μ.’Ασίας) μέ τό σκάφος του ό Κανάρης, ό όποιος έσπευσε μετά χαράς νά έπιτεθεϊ κατά τών Τούρκων. 'Η νύχτα δμως πού έπεσε καί ή έντονη άντί-

1) Οί χρονολογίες είναι μέ τό παλαιό ήμερολόγιο.

’Έτος 1824 δράση τών Τούρκων δέν έπέτρεψαν στόν Κανάρη νά δρέψει μιαν ακόμη επιτυχία. Τήν επομένη, 5η Αύγούστου καί ύστερα άπό μία νύκτα πυρετικής προετοιμασίας, συνεχίσθηκε ή ναυμαχία, μέ μεγαλύτερη ένταση. "Εξι στό σύνολο πυρπολικά, άπό τά όποια τέσσερα ύδραίικα, ένα σπετσιώτικο καί ένα ψαριανό ρίχθηκαν σέ μιά φρεγάτα καί μιά κορβέτα. Τό ύδραίικο τοΰ Τσάπελη δέν πέτυχε στήν έπίθεσή του, γιατί ύστέρησε σέ τόλμη τό πλήρωμά του. Πέτυχε δμως δύο ώρες άργότερα έπίθεση τοΰ Κανάρη, στήν όποια ό δοξασμένος πυρπολητής τίναξε στόν άέρα μιά φρεγάτα τών 54 πυροβόλων. ’Από τό πλήρωμα της — γύρω στούς 1000 άνδρες — πολύ λίγοι σώθηκαν. Γέμισε ή θάλασσα συντρίμμια καί πολλοί άνδρες άπό τήν άποβατική δύναμη, πού περίμεναν στούς άπέναντι λόφους, σκοτώθηκαν ή πληγώθηκαν. Οί άλλοι τράπηκαν σέ φυγή. Τό πλήγμα αύτό δέν άποθάρρυνε τόν καπουδάν Χοσρέφ πασά, ό όποιος συνέχισε μέ μεγαλύτερο πείσμα τή μάχη. Γύρω στό μεσημέρι τό κανονίδι κι άπό τίς δυό πλευρές μαινόταν. Στή φάση αύτή προχώρησε ό 'Υδραίος Βατικιώτης, πού πυρπόλησε ένα τυνησιακό βρίκι (ή κορβέτα) τών 28 πυροβό­ λων, ένώ οί Ραφαλιάς καί Λέκας Ματρόζος κατέ­ στρεφαν μιά άφρικανική φρεγάτα τών 48 πυροβό­ λων. Κινδύνεψε καί μιά άλλη φρεγάτα άπό τό πυρπολικό τοΰ Ρομπότση, άλλά σώθηκε χάρη στήν ψυχραιμία τοΰ πληρώματος της, πού τό άπομάκρυνε καί στήν έλλειψη συνοδοΰ πλοίου γιά τό πυρπο­ λικό. 'Η πυρπόληση τών δύο έχθρικών πλοίων έσήμαινε γιά τόν Τοΰρκο στόλαρχο άπώλεια 2000 ψυχών καί προπάντων καταρράκωση τοΰ ήθικοΰ τών πληρωμάτων του. "Υστερα άπ’ αύτό έγκατέλειψε προσωρινά τήν ιδέα τής άποβάσεως, πήρε τά καράβια του καί έφυγε. ’Αρχικά στήν Κώ καί μετά στήν Αλικαρνασσό. Χαρακτηριστική είναι ή έπιστολή τοΰ Σαχτού­ ρη στούς προκρίτους τής "Υδρας, πού μεταδίδει τό χαρμόσυνο άγγελμα. Εύγενέστατοι κύριοι. Συγχάρητε ήμϊν, φιλογενέστατοι πατριώται. Ή σημερινή ήμερα έστάθη ήμερα δόξης καί χαράς διά τό ελληνικόν ναυτικόν. Σάς εύαγγελίξομεν δτι ύστερον άπό ένα σημαντικόν πόλεμον όποΰ έκάμαμεν χθες μέ καταισχύνην τοΰ έχθροΰ καί πρός ωφέλειαν ίδικήν μας, σήμερον έκαύσαμεν μέ τά πυρπολικά πλοία μας μίαν φρεγάταν τής α' τάξεως εχθρικήν τοΰ σουλτάνου, μίαν κορβέταν τής α' τάξ,εως καί αυτήν, τριπολίτικην, ή φρεγαδόνι, καί έν βρίκιον Τουνεζίδικον, έν τω μέσω τοΰ πελάγους έμπροσθεν ή μεταξύ τοΰ κάβου 'Αγία Μαρίνα καί κάβο Κολώνα, όμοΰ καί διάφορα καΐκια (όποια) εϊχεν έτοιμα ό έχθρός διά στρατευμάτων μετακόμισιν.

Γιά τούς καπιτάνους καί ναΰτες τών πυρπολικών έκφράζεται μέ ένθουσιασμό, σημειώνοντας δτι έδει­ ξαν δέ τοσαύτην γενναιότητα καί έπιδεξιότητα, ο,τι λογής φαίνεται άπίστευτον τό νά καύσουν τοιαΰτα πλοία έν τω μέσω τής θαλάσσης καί καθ’ ημέραν. Καί ύπογράφεται:

Έν τούτοις έχω τήν τιμήν νά υποσημειωθώ, 1824 Αύγούστου 5, ώρα 5 τής νυκτός (σημ. 11 μ.μ.) άπό τόν ελληνικόν στόλον μεταξύ Σάμου καί Μ. ’Ασίας. Τής Εύγενείας σας ευπειθέστατος Γεώργιος Σαχτούρης.

’Ακολούθησαν ή σύγκρουση τής Κώ καί ή περιώνυμη ναυμαχία τοΰ Γέροντα, 29 Αύγούστου 1824, στίς όποιες οί "Ελληνες είχαν νά παλέψουν όχι μόνο μέ τίς ναυτικές μοίρες τοΰ σουλτάνου άλλά καί μέ τή κραταιά ναυτική δύναμη τοΰ σατράπη τής Αίγύπτου.

IV. Ναυμαχία τής Κώ Μάρτιο τοΰ 1824 μεγάλη πυρκαϊά στό κάστρο τοΰ Κάιρου άποτέφρωσε μεγάλες ποσότητες πολεμικοΰ ύλικοΰ, πού προορίζονταν γιά τό ναυτικό καί τό στρατό. Τοΰτο δμως δέν έμπόδισε νά άποπλεύσει άπό τήν ’Αλεξάνδρεια, τέσσερες μήνες άργότερα, ή μεγαλύτερη άρμάδα, πού βγήκε άπό τό λιμάνι αύτό στή διάρκεια τοΰ μεγάλου πολέμου τών Ελλήνων. Μολονότι οί συγγραφείς δέν θέλουν νά συμφωνή­ σουν ώς πρός τή σύνθεσή της μποροΰμε νά σημειώ­ σουμε δτι τήν άποτελοΰσαν 1 πλοίο τής γραμμής, 18 φρεγάτες, 14 κορβέτες, 70 βρίκια καί γολέτες, 30 πλοιάρια καί 151 μεταφορικά, άπό τά όποια τά 86 έφεραν τήν αυστριακή σημαία. Μετέφερε 16 χιλιά­ δες πεζούς, 2000 ιππείς, 700 μηχανικούς καί πυρο­ βολητές καί 150 πυροβόλα. Ίμβραήμ πασάς, γιός τοΰ Αιγύπτιου σατράπη ήταν ό άνώτατος άρχηγός στήν έκστρατευτική δύναμη, μέ ύπαρχηγό, γιά τό ναυτικό, τό ναύαρχο ’Ισμαήλ Γιβραλτάρ. Ξένοι οργανωτές, προπάντων Γάλλοι άφθονοΰσαν στό ναυτικό, μέ άρχαιότερο τόν πλοίαρχο Λετελιέ καί στό στρατό, τόν έξωμότη Σουλεϊμάν βέη, πού δέν ήταν άλλος άπό τόν συνταγματάρχη Seves, άλλοτε ύπασπιστή τοΰ Ναπολέοντα. 'Ο καιρός ήταν άσχημος, άπό τούς έπικρατοΰντες έτησίες (μελτέμια) καί χρειάστηκε ή ναυτική δύναμη τοΰ Μωχάμετ Άλυ είκοσι μέρες γιά τό ταξίδι Άλεξάνδρεια-Κόλπος τής Μάκρης (ή Μαρμαρίτσας, άπέναντι στή Ρόδο). Στήν Κώ συνάντη­ σαν οί Αιγύπτιοι τίς οθωμανικές δυνάμεις, οπότε συγκροτήθηκε μιά κραταιή άρμάδα άπό 200 μεταγω­ γικά, 1 πλοίο τής γραμμής, 27 φρεγάτες, 28 κορβέ­ τες, 110 βρίκια καί γολέτες καί πάμπολλα πλοιάρια. Οί στρατιώτες καί ναΰτες έφθαναν τίς 50 χιλιάδες καί 2500 ήταν τά πυροβόλα της.

45

’Έτος 1824 'Η απέραντη αύτή συγκέντρωση φυσικό ήταν νά εντυπωσιάσει τούς "Ελληνες, πού διέθεταν 80 μόνο πλοία, 5000 ναύτες καί 850 πυροβόλα. Άλλά δέν έδείλιασαν. ’Αποφάσισαν χωρίς δισταγμό νά τούς αντιμετωπίσουν, προβληματίστηκαν μόνο ώς πρός τό ποιος θά ήταν ό καλύτερος γι’ αύτό τρόπος. "Επλευσαν στά νερά τής Λέρου-Λειψοΰς-Πάτμου, μέ τό έξης σχέδιο. Τά πυρπολικά μέ τή συνοδεία τών απαραιτήτων πολεμικών νά προσβάλ­ λουν τόν εχθρό στό ορμητήριό του τής Αλικαρ­ νασσού, ένώ ή κύρια δύναμή τους, παίρνοντας θέση άνάμεσα Κώ καί Αλικαρνασσού νά έπιτεθεΐ έναντίον του, τήν ώρα πού τά πλοία του θά σκόρπιζαν πτοημένα άπό τήν έπίθεση τών πυρπολικών. 'Η έπιχείρηση έγινε στίς 24 Αύγούστου μέ ισχυρό κυμάτισμά στή θάλασσα άπό τό μελτέμι. Είναι γνωστή στήν ιστορία ώς ναυμαχία τής Κώ. Ελληνική μοίρα άπό 20 (ή 24) πολεμικά καί 6 πυρπολικά, μέ διοικητή τόν άντιναύαρχο Γ. Σαχτούρη, προχώρησαν στόν Κόλπο καί εισχώρησαν στίς γραμμές τού έχθροΰ, μέ πρώτο στόχο μιά φρεγάτα, πού τήν άνάγκασαν νά φύγει. Κινήθηκαν τότε οί δυό στόλοι κι ή μάχη γενικεύθηΚε άνάμεσα Κώ καί Αλικαρνασσό. 'Ο στενός χώρος δέν έπέτρεψε στούς μουσουλμάνους νά χρησιμοποιή­ σουν όλες τίς δυνάμεις τους κι ό ισχυρός κυματισμός τούς άνάγκασε νά παλεύουν γιά ν’ άποφύγουν τή σύγκρουση. Έν τούτοις άντάλλαξαν οί δυό άντίπαλοι πυκνό κανονιοβολισμό καθ’ όλη τήν ή μέρα κι οί "Ελλη­ νες έριξαν έναντίον τους δύο πυρπολικά. Οί Τούρ­ κοι υποχώρησαν κάπως, άλλά οί Αιγύπτιοι κράτη­ σαν γερά. Μάλιστα ό ναύαρχος Γιβραλτάρ εισχώ­ ρησε κατ’ έπανάληψη στίς ελληνικές γραμμές. Τό σκοτάδι πού έπεσε χώρισε τούς άντιπάλους. Κι οί μέν μουσουλμάνοι άποσύρθηκαν μέσα στόν Κόλπο (τής Αλικαρνασσού), ένώ οί "Ελληνες πέρασαν τή νύχτα καί τήν άλλη μέρα διαδρομώντας άνάμεσα στήν Κάλυμνο καί τήν άκτή τής Μικρασίας. Μόλις τό πρωί τής 26ης κατέφυγαν στόν Κόλπο τού Γέροντα, γιά νά’ναι κοντά στήν άπειλούμενη Σάμο. Τό άποτέλεσμα άπό τή σύγκρουση αύτή ήταν άσήμαντό. Κανείς δέν είχε νικήσει κι οί άπώλειες μικρές : 20 νεκροί κι άπό τά δύο μέρη. Ζημιές είχαν ύποστεΐ τά μουσουλμανικά πλοία άπό τά βλήματα τού πυροβολικού καί περσότερο άπό τίς μεταξύ τους συγκρούσεις, λόγω τοΰ κυματισμού. "Οσο γιά τά πυρπολικά κι αύτά χάθηκαν, χωρίς νά φέρουν άποτέλεσμα, τό ένα άπό έχθρικό πΰρ καί τό άλλο άπό σύγκρουση. Γιά τήν τύχη τους σημειώνει ό άρχηγός τής σπετσιώτικης μοίρας, ναύαρχος Γ. Άνδροΰτσος στήν άναφορά του πρός τή διοίκηση τών Σπετσών (Δημοσιεύθηκε στά Ελληνικά Χρονικά τού Μεσο­

46

λογγίου, τής 20ης Σεπτεμβρίου 1824). —...δύο πυρπολικά έχάθησαν στήν ναυμαχίαν ταύτην, διότι είς μέν τό ψαριανόν πυρπολικόν έπεσεν επάνω κατά συμβεβηκώς τό πλοίον τοϋ Άραπογιάννη 'Υ­ δραίου είς τήν περιστροφή του, διά τήν στενότητα τοΰ πορθμού καί τοΰ έσπασε τό κατάρτιον τής πλώρης του καί οϋτω οί πυρπολισταί μή έχοντες τρόπον πώς αλλέως νά τό οικονομήσουν τό κατέκαυσαν, τοϋ δέ άλλου τών 'Υδραίων μπάλα εχθρική τό κατέκοψε τό γράντο τσιμποΰκι έως τήν καπελαδούρα τοΰ τριγκέτου (=τό μεγάλο έπιστήλιο τοΰ άκατίου ίστοΰ) καί τρυπημένο τό κατεβύθισαν...

V. Ή δόξα τοϋ Γέροντα "Οταν δύο στόλοι καί μάλιστα ισχυροί είναι άντιμέτωποι καί μιά τους συνάντηση δέν οδηγεί σέ άποφασιστικό άποτέλεσμα, φυσικό είναι νά περιμέ­ νουμε δτι θά επακολουθήσει καί νεώτερη άναμέτρηση, στήν όποια ό καθένας θά επιδιώξει νά καταφέρει άποφασιστικό πλήγμα στόν άντίπαλό του. Αύτό άκριβώς έγινε, ή πιό σωστά έπιδιώχθηκε στή ναυμαχία τοΰ Γέροντα, ή όποια υπήρξε ή μεγαλύτερη έκ παρατάξεως ναυτική σύγκρουση τοΰ ’Αγώνα — ή άλλη τών Πατρών τής 20-2-1822 ήταν πολύ μικρότερη. Δέν πρέπει τούτο νά διέφευγε άπό τήν άντίληψη τοΰ Μιαούλη καί τών άλλων ναυάρ­ χων τοΰ ελληνικού στόλου, οί όποιοι καταφεύγοντας στόν Κόλπο τοΰ Γέροντα έπαγρυπνοΰσαν καί στίς κινήσεις τοΰ τουρκοαιγυπτιακοΰ στόλου. 'Η έπαλήθευση σ’ αύτό ήρθε γρήγορα. Τέσσερες μέρες μετά τή σύγκρουση τής Κώ, δηλαδή στίς 28 Αύγούστου τό πρωί φάνηκαν μπρος στόν Κόλπο τοΰ Γέροντα 7 αιγυπτιακά πλοία, τά όποια ό ελληνικός στόλος καταδίωξε μέχρι τό στενό τής Κώ. Άπό τή κακοκαιρία δμως ή — δπως υποστηρί­ ζει ό Κωνστ. Νικόδημος — άπό διαφωνία τών ναυάρχων μόνο 22 άπό τά έλληνικά πλοία (άνάμεσα στά όποια τοΰ Μιαούλη καί τοΰ Σαχτούρη) ξαναγύρισαν στόν Κόλπο, τά ύπόλοιπα έμειναν νά διαδρομοΰν τή νύχτα τής 28ης πρός τήν 29η Αύγούστου άνάμεσα στά νησιά Λειψώ καί Φαρμακούσα. Στήν περίπτωση αύτή άναφέρεται τό περιστα­ τικό τής άσυμφωνίας, γιά τό όποιο γίνεται λόγος στό κείμενο « ’Αδυναμίες τοΰ ελληνικού στόλου» (Ί, A-IV). Συγκεκριμένα τήν ήμέρα έκείνη είχαν άποφασίσει σέ συμβούλιο οί ναύαρχοι νά σηκώ­ σουν άγκυρα τά μεσάνυχτα, ό Μιαούλης δμως διέταξε ξαφνικά νά γίνει ή κίνηση τό βράδυ. Τά περσότερα πλοία συμμορφώθηκαν καί τό άλλο πρωινό βρέθηκαν στά νερά Λειψώς καί Φαρμακούσας. 'Ο ναύαρχος δμως Ν. Αποστολής δέν θέλησε νά άποστεΐ άπό τήν άποφάσή τους. ’Έτσι κίνησε τά μεσάνυχτα καί δέν πρόλαβε νά βρεθεί τό πρωί μέ τά άλλα πλοία.

'Έτος 1824

ΚΟΛΠΟ 2 Ή ναυμαχία τοΰ Γέροντα. Πηγή. I. Θεοφανίδου. 'Ιστο­ ρία τοΰ Ελληνικού Ναυτι­ κού (1824-1826).

Πάντως τό πρωί τής 29ης τά 22 πλοία τοΰ Μιαούλη, άκινητοΰσαν άπό τή νηνεμία μέσα στόν Κόλπο τοΰ Γέροντα, ενώ τά έχθρικά μποροΰσαν νά κινοΰνται πρός τό μέρος τους μέ τόν ελαφρό άνεμο, πού έπνεε εκεί. Ταξιδεύοντας άργά πλησίαζαν τά ελληνικά πλοία, μέ σκοπό νά τά συντρίψουν. Ήταν μιά επικίνδυνη κατάσταση. Τότε δρμησαν οί πυρ­ πολητές μέσα στό πυκνό κανονίδι, σέ μιά ρωμαλέα προσπάθεια άνασχέσεως. Πρώτος ό Παπανικολής έστρεψε τό πυρπολικό του κατά μιας φρέγατας, κατόπιν έναντίον άλλης καί τοΰ έβαλε φωτιά. Αύτός καί τό πλήρωμά του μόλις διέφυγαν τό θάνατο. 'Ο Ματρόζος πέτυχε νά κολλήσει τό πυρπολικό του σ’ ένα μεγάλο εχθρικό, τό όποιο δμως μπόρεσε ν’ απαλλαγεί άπ’ αύτό καί

νά τό άπομακρύνει. 'Ο Ματρόζος τραυματίσθηκε βαριά καί τό πλήρωμά του έκαψε τό πυρπολικό, γιά νά μήν πέσει στά χέρια του εχθρού. Δοκίμασαν δυό άλλα άκόμη πυρπολικά (ό Πιπίνος οδηγούσε τό ένα), άλλά πέτυχαν οί άντίπαλοι ν’ άπαλλαγοΰν άπ’ αύτά. Οί άλλεπάλληλες αύτές άποτυχίες τών πυρπολη­ τών φυσικό ήταν νά ένθαρρύνουν τούς πολεμίους, οί όποιοι πλησίασαν τούς "Ελληνες μέ ιδιαίτερη όρμή. ’Απέβλεπαν κυρίως στό νά έμποδίσουν τή συνένωση τών δύο ελληνικών σχηματισμών, εκεί­ νου πού ήταν μέσα στόν Κόλπο καί τοΰ άλλου, πού βρισκόταν στά νερά Λειψώς καί Φαρμακούσας. Τά ελληνικά καράβια τοΰ Κόλπου ύπέφεραν, καί πε­ ρισσότερο τό πλοίο τοΰ Σαχτούρη.

47

'Έτος 1824 Μπρος στόν έπερχόμενο κίνδυνο διέταξε ό Μιαούλης νά ρυμουλκήσουν τό ταχύτερον πρός τά δυτικά τά πλοία τοϋ Κόλπου, ενώ άρχισαν νά κινούνται πρός τόν αρχηγό τους τά έξω άπό τόν κόλπο πλοία, χάρη στόν έλαφρό άνεμο πού σιγά σιγά δυνάμωνε. Σέ λίγο έπλεαν μέ τόν άνεμο στό ισχίο (πλεύσις φοράς), ένώ οί Αιγύπτιοι πού κι­ νούντο μέ τόν άνεμο στή μάσκα (πλεύσις στήν έγγυτάτη) έπεδίωκαν νά παρεμποδίσουν τή συνέ­ νωση τών δύο σχηματισμών. Τότε έντείνεται ή μάχη. Στήν περίσταση αύτή τά πυρπολικά έσωσαν τούς "Ελληνες. Τά οδηγούσαν ναυμάχοι κι απ’ τά τρία νησιά. Τήν "Υδρα, τίς Σπέτσες καί τά Ψαρά. ’Αγνόησαν τό πυκνότατο θεριστικό πΰρ τοΰ έχθροΰ καί περιφρόνησαν τό θάνατο. Πλησίασε ό Ματρόζος ένα έχθρικό βρίκι 20 πυροβόλων, έφερε όμως τό πυρπολικό του υπήνεμα κι αύτό έγινε αιτία νά μήν πάθει τό βρίκι ζημιά. ’Έστρεψε ό Πιπίνος στό ί'διο πλοίο τό δικό του πυρπολικό, τοΰ έβαλε όμως πρόωρα φωτιά, τό πυρπολικό κάηκε άσκοπα καί μόλις σώθηκε τό πλήρωμά του στό μοιραρχικό καράβι του Κριεζή. '0 Πιπίνος τραυματίστηκε βαριά. ’Έρχεται τρίτος ό πυρπολητής Λ. Μουσούς, κολλά έπάνω του καί τό τινάζει στόν άέρα, μέ 300 νεκρούς. Σμίγουν οί δύο ελληνικοί σχηματισμοί, πλησιά­ ζουν πάλι οί εχθροί πού είχαν κάπως μακρύνει γιά τό φόβο τών πυρπολικών κι ή μάχη αποκορυφώνε­ ται στό κέντρο τής ελληνικής γραμμής. Τό πυροβο­ λικό μαίνεται, θολώνει άπ’ τόν καπνό ό μεγάλος ουρανός, τά πλοία παλεύουν όχι ομαδικά άλλά μεμονωμένα, τό ένα μέ τό άλλο. 'Η άρχηγίδα τοΰ Σαχτούρη βαριά τραυματισμένη εγκαταλείπει τόν άγώνα. Πολλά άπό τά πλοία υποφέρουν. Καί στή φάση αύτή ή σωτηρία έρχεται άπό τά πυρπολικά. Πρώτο ρίχνεται τό πυρπολικό τοΰ Γ. Παπαντωνίου σέ μιά φρεγάτα 44 πυροβόλων, μέ πλήρωμα 650 άνδρες. Παλεύουν οί άντίπαλοι νά σβήσουν τή φωτιά άλλά φθάνει τότε ό Βατικιώτης καί συμπλη­ ρώνει τήν καταστροφή. Τό πλήρωμα καί 400 στρα­ τιώτες τινάζονται στόν άέρα. (Κατ’άλλη έκδοχή ή φρεγάτα ήταν τυνησιακή τών 44 πυροβόλων καί πρώτος τήν πρόσβαλε ό Θεοχάρης). ’Άλλο πυρπο­ λικό ψαριανό κατέστρεψε τουρκική κορβέτα κι αύτό μαζί μέ τό περιστατικό τής φρεγάτας φέρνει άταξία καί πανικό, άκαταμάχητο. ’Αναγκάζονται σέ άποχώρηση οί Τουρκοαιγύπτιοι καί φεύγουν άπό τό νότιο άκρο τού πορθμοΰ Μικρασίας-Καλύμνου, άπ’ τό όποιο είχαν έλθει τό πρωί τής ή μέρας έκείνης. Τούς καταδίωξαν γιά λίγο οί "Ελληνες καί μετά σταμάτησαν τό πΰρ. Οί έχθροί ξαναγύρισαν στό άγκυροβόλιό τους καί οί "Ελληνες έμειναν κοντά στή Λειψώ. ’Ορθό είναι νά ύπογραμμίσουμε γιά μιά άκόμη

48

φορά, σχολιάζοντας αύτή τή μάχη, τόν άποφασιστικό ρόλο τών πυρπολικών. Οί χιλιάδες τά πυρο­ βόλα δέν έφεραν τό άποτέλεσμα, πού προκάλεσαν τά έμπρηστήρια αυτά σκάφη. Κι αύτό όχι μόνο στούς Τούρκους γιά τούς όποιους τό όπλο αύτό είχε δημιουργήσει έναν εγγενή φόβο, άλλά .καί στούς Αιγυπτίους, οί όποιοι τό άντιμετώπιζαν μέ ψυχραι­ μία καί τέχνη. Στήν άναφορά τοΰ Γ. Άνδρούτσου, ναυάρχου τών Σπετσιωτών μέ χρονολογία 29 Αύγούστου άπό τόν Γέροντα καί άπό τό ναυαρχικό πλοίο Παγκρα­ τίων σημειώνουμε τό παρακάτω άπόσπασμα, όπως δημοσιεύθηκε στά 'Ελληνικά Χρονικά τοΰ Μεσο­ λογγίου, 20-9-1824. -Ό Λάζαρος Μουσοΰς μέ κατά τήν πρύμνη κτύπον έπέπεσε σέ έχθρικό καί τό κατεβύθισε αύτανδρον. Μετά τούτο ό αιγυπτιακός στόλος κινήθη άπ ’ ανατολών, ό δέ τουρκικός άπό δυσμών. Κατά τίς 6 ή ώρα ό ελληνικός στόλος έπέπεσεν σέ μιά τουνεζίδικη φρεγάτα 44 κανο­ νιών καί άφοΰ τής έκόλλησε δυό πυρπολικά εκατέρωθεν τήν κατέκαυσεν μέ ολον τό πλήρωμά του, υπέρ τούς 900. Τέλος ό εχθρικός στόλος έτράπη είς φυγήν... Στό γράμμα αύτό προσθέτει ό Άνδροΰτσος τήν άξιόλογη περικοπή, ...χρέος μου κρίνω νά σάς αναφέρω πάλι δτι δλων τών πλοιάρχων οί βραχίονες συμβάλλουσι τήν θραΰσιν τού εχθρού μέ τά πλοία των, πλήν δμως χωρίς τά πυρπολικά πλοία δέν κάμνομεν τίποτε... βλ. κείμενο Τά πυρπολικά τού Άγώνα (7, A-V) Οί θαυμάσιοι ελιγμοί τών ελληνικών σχηματι­ σμών σέ μιά κατάσταση τακτικά άβέβαιη καί δύσκολη, χωρίς άνεμο ή μέ τόν άνεμο δυσμενή, έν δψει τοΰ έπερχομένου έχθροΰ άποτελοΰν ένα κεφά­ λαιο, άξιο μελέτης γιά όλους έκείνους πού σπουδά­ ζουν τόν ναυτικό πόλεμο ή άγαποΰν τά ιστιοφόρα καράβια. ’Αξιομνημόνευτο έπίσης είναι τό γεγονός ότι, στήν ιστορική αύτή σύγκρουση ούτε ό ένας οΰτε ό άλλος άντίπαλος χρησιμοποίησε όλες τίς δυνάμεις του στή μάχη. Οί μουσουλμάνοι, άπό έλλειψη χώρου, γιά τήν άπέραντη άρμάδα τους, οί "Ελληνες άπό έλλειψη σύμπνοιας καί πειθαρχίας. Γιατί άρμόζει στό σημείο αύτό νά ύπομνήσουμε ότι τά έλληνικά πλοία πού βρίσκονταν βορειότερα στή θάλασσα Λειψώς καί Φαρμακούσας, άν καί πήραν διαταγή νά πλησιάσουν πρός τό πεδίο τής μάχης δέν συμμορφώθηκαν. Τό άντίθετο, μερικά έφυγαν καί κατέπλευσαν στή Σάμο. 'Ως πρός τό άποτέλεσμα δέν χρειάζεται έπιτελική σκέψη γιά νά καταλάβουμε ότι έπρόκειτο γιά μιά περιφανή τών Ελλήνων νίκη. 'Η κραταιή άρμάδα τής ’Αραπιάς μαζί μέ τό σουλτανικό στόλο, πολεμικά καράβια άξιόλογα καί σύγχρονα, μέ πλήθος Εύρωπαίων στά έπιτελεΐα καί τά πλήρώματά τους, δέν κατόρθωσαν νά συντρίψουν μερικές δεκά­ δες σιτοκάραβα. Κι άναγκάζονταν νά έγκαταλεί-

'Έτος 1824 ψουν κάθε ιδέα γιά κατάληψη τοΰ νησιού τής Σάμου. ’Αντιλαμβάνονταν όμως — ό Ίμβραήμ κυρίως — ότι ή έπιχείρηση τοΰ Μόριά δέν μποροΰσε νά εύδοκιμήσει χωρίς τή συντριβή τοΰ έλληνικοΰ στόλου. Αύτός άποτελοΰσε τό θώρακα τής Έπαναστάσεως.

VI. Τά μετά τόν Γέροντα ' Η επομένη συνάντηση τών δύο αντιπάλων έγινε στά νερά τής Σάμου, τήν 4η Σεπτεμβρίου 1824. Οί 'Έλληνες, πού είχαν καταφύγει στόν νότιο κόλπο τοΰ Μαραθοκάμπου, είδαν στίς 4 Σεπτεμ­ βρίου (1824) ένα μεγάλο στόλο άπό 200 πλοία, πολεμικά καί εμπορικά, τά όποια οδηγούσαν ό Ίμβραήμ καί ό Χοσρέφ. ’Έγινε ανταλλαγή πυρο­ βολισμών, όχι όμως καί πυρπολικών χρήση. 'Ο ενάντιος καιρός, ό φόβος τών πυρπολικών, ή ζωντανή παρουσία τοΰ ελληνικού στόλου ανάγκα­ σαν τούς μουσουλμάνους νά αποχωρήσουν. Σ’ αύτά πρέπει νά προσθέσουμε καί τήν αθεράπευτη έχθρότητα τών Ίμβραήμ καί Χοσρέφ, ή όποια συνέτεινε στήν αποχώρηση τοΰ τελευταίου. Πραγματικά οί Τούρκοι καί Αιγύπτιοι έπλευσαν μαζί μέχρι τή Λέσβο, όπου ό Χοσρέφ άφησε στόν Ίμβραήμ 14 φρεγάτες μαζί μέ λίγες κορβέτες καί βρίκια ύπό τή διοίκηση τού Μουχτάρ βέη καί έφυγε στά Στενά. Κατά τήν αποχώρησή του αύτή πέτυχαν οί 'Έλληνες νά τοΰ κάψουν μιά κορβέτα καί ένα άλλο ακόμη πλοίο, δίστηλο. 'Ο ύπόλοιπος στόλος προσέγγισε στή Μυτι­ λήνη στίς 18 Σεπτεμβρίου καί κατόπιν βγήκε στό πέλαγος γιά νά έπιστρέψει στό άγκυροβόλιό του, τής 'Αλικαρνασσού. Οί 'Έλληνες πού διαδρομοΰσαν στά νερά έκεΐνα τόν κτύπησαν κοντά στόν Καραμπουρνά (ΒΔ άκρωτήρι στίς Ερυθρές τής Μ. ’Ασίας απέναντι στίς Οίνούσες), στίς 24 τοΰ μηνός καί οί πυρπολητές Θεοδωράκης, Θεοφάνης καί Καλογιάννης έκαψαν ένα βρίκι του. Λίγο αργότερα ό Κων. Νικόδημος τίναξε στόν αέρα μιά κορβέτα. Οί Αιγύπτιοι, μέ καταπεσμένο τό ήθικό έριξαν μερικές κανονιές καί ξαναγύρισαν στό στενό τής Λέσβου. Μετά άπό μερικές ήμέρες μπόρεσαν νά πλεόσουν άπό τή Λέσβο στήν 'Αλικαρνασσό χωρίς νά έμποδισθοΰν άπό τούς "Ελληνες, πού είχαν τόν καιρό αύτό (8 ’Οκτωβρίου) καταφύγει στόν Μαραθόκαμπο τής Σάμου. Στήν έπιχείρηση τής Λέσβου σημειώνει τό ήμερολόγιο τοΰ Σαχτούρη (σελ. 71) ένα περιστα­ τικό, τό όποιο καί έπαναλαμβάνουμε. 'Ο πυρπολιστής Νικόλαος Ψαριανός, άνθρωπος μετριόφρων καί άγνός πατριώτης, όταν ό ναύαρχός του άναχώρησε άπό τό στόλο δέν τόν άκολούθησε, άλλά μόνος αύτός άπό τούς Ψαριανούς ένώθηκε μέ τόν άλλο στόλο. 4/4

’Εγώ δουλεύω τό 'έθνος μου, είπε καί οχι τό ναύαρχο τών Ψαρών. Γι ’ αύτό θά άκολουθήσω τό Μιαούλη, ό όποιος τρέχει εναντίον τού εχθρού. Τίς ήμέρες τοΰ ’Οκτωβρίου, πού άκολούθησαν δέν σημειώθηκε, πέρα άπό τίς συνήθεις περιπολίες, ιδιαίτερη δράση τών άντιπάλων. Σέ μιά όμως άπό τίς περιπολίες αύτές τό πρωί τής 22ας ’Οκτω­ βρίου, ώρα 4, τά ελληνικά πλοία πού περιπολοΰσαν έμπρός άπό τό αιγυπτιακό άγκυροβόλιο τής Λέρου είδαν νά έρχεται άπό τό πέλαγος πρός τό μέρος τους, μιά κωπήλατη βάρκα άπό τήν όποια άκούγονταν ζωηρές κραυγές χαράς. Σέ λίγο διαπί­ στωσαν ότι ήταν ή δωδεκάκωπη τής ναυαρχίδας τοΰ Ίμβραήμ καί ότι έρχόταν άπό τήν Κώ, αύτομολώντας πρός τούς "Ελληνες. Τό πλήρωμά της, ολό­ κληρο, άποτελεΐτο άπό "Ελληνες καί μάλιστα Κασίους, πού στρατολογήθηκαν βίαια άπό τόν Χουσείν, τόν περασμένο Μάιο, κατά τήν κατα­ στροφή τού νησιού τους. Είχαν μεταφέρει άπό τήν 'Αλικαρνασσό στήν Κώ έναν επιτελή τοΰ Ίμβραήμ πού πήγαινε εκεί γιά ν’ άγοράσει πιοτά. Μόλις άφησαν τόν άξιωματικό στήν Κώ, άρπαξαν τήν εύκαιρία πού παρουσιαζόταν καί κωπηλάτησαν ζωηρά πρός τά ελληνικά πλοία. Τό περιστατικό άναφέρεται άπό τόν I. Θεοφανίδη, στό βιβλίο του Ιστορία του 'Ελληνικού Ναυτικού, Σεπτέμβριος 1824-’Απρίλιος 1826 (βιβλ. 226, σελ. 17).

VII.Ναυμαχία του 'Ηρακλείου (1-111824) Καθώς τά πληρώματα καί οί στρατιώτες ύπέφεραν άπό τίς έπιδημίες στήν 'Αλικαρνασσό ό Ίμβραήμ περίμενε ενισχύσεις άπό τήν Αίγυπτο καί όταν τίς έλαβε έφυγε άπό κεΐ στίς 27 τοΰ ’Οκτω­ βρίου γιά τή Σούδα. (Είχε 10 φρεγάτες, 15 κορβέτες, 30 βρίκια ή γολέτες καί 200 μεταγωγικά). Προέπλεαν τά μεταγωγικά μέ τμήμα τού στόλου καί άκολουθοΰσε ή κυρία δύναμη σ’ άπόσταση μερικών μιλίων, μέ τήν άρχηγίδα τοΰ Ίμβραήμ έπικεφαλής. 'Ο άνεμος ήταν άπό τή μάσκα καί ώρες ώρες γινόταν ένάντιος. Στό ταξίδι αύτό τόν προσέβαλε ό ελληνικός στόλος, πού μέχρι τότε διαδρομοΰσε στά νερά τής Κώ. 'Η έπίθεση έγινε τήν 1η Νοεμβρίου, έξω άπ’ τό 'Ηράκλειο δώδεκα περίπου μίλια άπόσταση. 'Ο Μιαούλης διάλεξε τά προπλέοντα καί μάλιστα κτύπησε τά πολεμικά καί όχι τά μεταγωγικά μέ τή σκέψη ότι εξουδετερώνοντας τά πολεμικά, μπο­ ρούσε εύκολα νά άρπάξει τά άλλα. Τά έχθρικά πολεμικά γυρίζουν τότε πρός τά πίσω, πρός ’ Ανατολάς, έπιδιώκοντας νά ενωθούν μέ τήν κυρία δύναμη. Οί "Ελληνες βάλλουν καταιγιστικά, καί στέλνουν τό πυρπολικό τοΰ Θεοδωράκη. Αύτό όμως

49

’Έτος 1824

δέν κατορθώνει τίποτε, γιατί ή φρεγάτα στήν όποια πλησίασε, κατεβάζει ένοπλο βάρκα καί τό άπομακρύνει. 'Η κυρία δύναμη πού παλεύει μέ τόν άνεμο, προσπαθεί νά πάρει θέση στό προσήνεμο, παρεμ­ βαίνουν δμως οί "Ελληνες καί ρίχνουν έπάνω τους τα πυρπολικά τοϋ Ρομπότση, τοϋ Κανάρη καί άλλα. Τοΰ Ρομπότση καίγεται άπό ένα βλήμα, ένώ τά άλλα — κι αύτοΰ τοϋ Κανάρη, — δέν φέρνουν άποτέλεσμα. ’Εν τούτοις οί μουσουλμάνοι άποχωροϋν, άρχικά ή πρωτοπορία καί μετά ή κυρία δύναμη. Οί "Ελληνες τούς διώκουν. Καί συνεχίζουν τή δίωξη μέ τό σκοτάδι, οδηγημένοι άπό τά φανάρια τής άρχηγίδας τοΰ Ίμβραήμ. Ζάλη καί ζόφος είναι τό δλο σκηνικό τής συγκρούσεως μέ τό σκοτάδι πού έχει πέσει πυκνό καί τόν καιρό πού έχει φορτσάρει σέ καταιγίξοντα. 'Ο περήφανος καί άτεγκτος Ίμβραήμ έπιτρέπει στόν εαυτό του τήν έπιείκεια ν’ άφήσει τά καράβια νά πλεύσει τό καθένα ελεύθερα γιά τή σωτηρία του. Τοΰτο προκαλεΐ τελεία διάλυση τοΰ σχηματισμού. "Αλλα πλοία καταφεύγουν στή Ρόδο καί τήν Κάρπαθο καί άλλα στήν ’Αλεξάνδρεια. Πολλά μεταγωγικά ναυάγησαν στήν Κάρπαθο, ή έπεσαν στά χέρια τών Ελλήνων (10-15 πλοία). Τά έλληνικά πλοία, 17 πολεμικά μέ τήν άρχηγίδα τοΰ Μιαούλη καί 3 άπό τά μεταγωγικά τοΰ Ίμβραήμ πού αιχμαλώτισαν κατέπλευσαν τίς πρωι­ νές ώρες τής επομένης ήμέρας (2ας Νοεμβρίου) στήν Κάσο. 'Ο Ίμβραήμ έκόρεσε τήν οργή του γιά τήν ταπείνωση στή βάρβαρη τιμωρία τών ύποτακτικών του πλοιάρχων: καθαίρεσε ένδεκα άπ’ αύτούς, άπαγχόνισε έναν άλλο, γιατί έγκατέλειψε τό πλοίο του τήν ώρα πού καιγόταν άπό δράση πυροβολικού καί μαστίγωσε μέχρις αίματος πλοίαρχο στό έπίστεγο τοΰ πλοίου του. "Ολ’ αύτά έγιναν στόν κόλπο τού Μαρμαρά (ή Μαρμαρίτσας), άπέναντι άπό τή Ρόδο, δπου συγκέντρωσε καί άνασυγκρότησε τίς δυνάμεις του. "Υστερα μέ ολόκληρο τό στόλο του έπλευσε στή Σούδα, χωρίς νά ένοχληθεΐ. (Διέθετε τή φορά αύτή 14 φρεγάτες, 13 κορβέτες, 58 βρίκια καί 12 γολέτες). Καί άπό τή Σούδα, άκολουθώντας τίς συμβουλές τού Γάλλου πλοιάρχου Ντρουώ, έκμεταλλεύθηκε τήν άσχημη εποχή τοΰ χειμώνα, γιά νά διαπεραιωθεΐ στήν Πελοπόννησο μέ όλη τή δύναμή του καί τό στόλο του. ’Αποβίβασε στίς 11 καί 12 Φεβρουάριου 1825 στή Μεθώνη, μέ 50 πλοία, 4000 στρατιώτες καί 60 ιππείς. ΤΗταν ή εποχή κατά τήν όποια οί "Ελληνες είχαν άποχωρήσει άπό τήν παλαίστρα τοΰ ναυτικού άγώνα. Ιδού τί σημειώνεται στό ΝΑΒΑΡΙΝΟ, ή Ναυμαχία πού θεμελίωσε τήν έλευθερία τής Ελλά­ δος (βιβλ. 335, σελ. 16,17). 50

Οί "Ελληνες τώρα σκώφθηκαν πώς είχε πολύ προχωρήσει ή εποχή κι ό Ίμβραήμ θά παραιτιόταν γιά τήν ώρα άπό κάθε ιδέα νά φθάσει στήν Κρήτη. Ή πληρωμή τών 'Υδραίων ναυτών είχε ενός ή καί δυό μηνών καθυστέρηση κι ή επιστροφή στίς οικίες τους άποτελούσε τόν γενικό πόθο. '0 Μιαούλης, πού άντιλαμβανόταν μέ περισσότερη διαύγεια τόν κίνδυνο πού έπικρεμόταν κατά τής 'Ελλάδος, δέν ήθελε ν ’ άφήσει άπό τό βλέμμα του καί τώρα άκόμη τόν αιγυπτιακό στόλο. Γι ’ αύτό έξόρκισε τούς έπαναστατημένους ναύτες «γιά τήν άγάπη τής πατρίδος, γιά τήν πίστη τήν άγια καί τίς σκιές τών προγόνων τους» καί γιά τήν υστεροφημία νά μήν έγκαταλείψουν τόν άγώνα. Οί συμβουλές όμως καί οί εκκλήσεις έπεσαν σέ ώτα μή άκουόντων. Οί ' Υδραίοι ναύτες τής εποχής εκείνης - }ΐικρό νά τό γράφει κανείς - δέν ένδιαφέρονταν γιά τή δόξα ή τήν υστεροφημία, άλλά γιά τούς καθυστερημέ­ νους μισθούς των. - Δέν είμεθα,άπαντοΰσαν, σκλάβοι στούς Τούρκους νά δουλεύομε γιά τό τίποτε. Οί Αιγύπτιοι σαρώθηκαν άπό τή θάλασσα. Νά πάρομε τώρα τά χρήματά μας καί νά γυρίσομε στό νησί. 'Υπάρχουν διαταγές!... '0 Μιαούλης άναγκάστηκε νά υποχωρήσει. Καί ό ελληνικός στόλος έπέστρεψε στίς βάσεις του, άφήνοντας τό πέλαγος άφρούρητο. Έτσι στίς 5 Δεκεμβρίου ό Ίμβραήμ σήκωσε πάλι πανιά γιά τή Σούδα, χωρίς νά συναντήσει ούτε ένα 'ελληνικό πλοίο. Δυό μήνες τώρα χρησιμοποιήθηκαν άπό τόν Αιγύ­ πτιο άρχηγό γιά νά προετοιμάσει μέ προσοχή τήν εισβολή του στό Μόριά. Στούς Ευρωπαίους άξιωματικούς τού επιτελείου του - καί υπήρχαν άρκετοί Γάλλοι οργανωτές - είχε παρατηρήσει δτι, άν κατέβαλλε τούς Έλληνες στή θάλασσα, λίγη θά είχε δυσκολία νά τούς συντρίψει στήν ξηρά. "Οταν επιβιβάστηκε στή ναυαρ­ χίδα του, στήν ’Αλεξάνδρεια, είχε ορκιστεί νά μήν πατήσει στέρεη γή, πριν φθάσει στό Μόριά. Καί τώρα οί Ευρωπαίοι ταξιδιώτες τόν έβλεπαν νά κάθεται στό καράβι του, στόν δρμο τής Σούδας, καί νά ξεθυμαίνει τήν οργή καί άνυπομονησία του μοιράζοντας κλωτσιές, χτυπήματα καί βόλια στούς υφισταμένους του. Οί ετοιμασίες τέλειωσαν καί στίς 24 Φεβρουάριου 1825 (ν. ήμ.) άποβιβάστηκε στή Μεθώνη - καί πάλι χωρίς καμιά άντίδραση άπ ’ τόν ελληνικό στόλο. Καί δμως στόν έλληνικό στόλο υπηρετούσαν οί ίδιοι άνθρωποι πού άντιμετώπισαν λίγο χρόνο πριν, χωρίς φόβο καί μέ άδάμαστη θέληση μιά τεράστια έχθρική δύναμη. Τήν είχαν νικήσει καί έστησαν άγέρωχο τό τρόπαιο τοΰ Γέροντα.

VIIL Ίντερμέδιο: Μιά γνώμη γιά τόν Άγώνα ’Αξιόλογη καί άντικειμενική είναι μιά εκτί­ μηση τών ελληνικών πραγμάτων, πού έκαμε τό 1824 ό σύντροφος τοΰ Βύρωνος κατά τήν κάθοδό του

’Έτος 1824

στήν Ελλάδα, συνταγματάρχης Στάνχοπ. Δημοσιεύθηκε σέ πολλές αγγλικές καί γαλλικές έφημερίδες, μεταξύ τών όποιων καί στήν Etoile τοΰ Παρι­ σιού, φύλλον 25 ’Ιουλίου 1824. Σ’ αύτήν γράφει (κατά μετάφραση τής έποχής έκείνης). - Οί "Ελληνες τής κλάσεως τοΰ λαοΰ, είναι έξηρημένοι άπό τά ελαττώματα, τά όποια συχνάκις παρατηρούνται μεταξύ τών 'Ελλήνων τών υψηλών πλάσεων. Ή φειδωλία, ή φιλαργυρία καί ή πρός τά λάφυρα κλίσις είναι τά πρώτιστα σφάλματά των, τών οποίων τήν έξιν άπέκτησαν είς τήν πλανητικήν ζωήν, τήν οποίαν έβιάζοντο νά διάγωσιν έπί τών όρέων ζητοΰντες ν ’ άποφεύγωσι τήν τυραννίαν τών Τούρκων. Ή γεωργία είναι είς έσχατον ήμελημένη, τό έμπόριον ούδέν, καί ή εμπιστοσύνη πολλά (sic) μικρά. «Τό έθνος έμπορεΐ νά θεωρηθεί ώς διηρημένον είς τρία κόμματα πολιτικά πολλά ευκρινή. Πρώτον είναι τό τών στρατηγών, οίτινες είναι πολλά φίλοι τής εξουσίας καί τών λαφύρων ή διάθεσις αϋτη τούς φέρει φυσικά πρός τάς δημοκρατικός ιδέας, διότι βλέπουν καλώς δτι ή Διοίκησις ενός μόνου ήθελε τούς άφαιρεϊ μέρος τών συμφερόντων των. Δεύτερον κόμμα είναι τών γνωρί­ μων (notables - προεστών) είτε προκρίτων κινούνται σχεδόν άπό τάς αύτάς άρχάς, ώς καί οί στρατηγοί καί άπό άλλας σχεδόν άναλόγους. Τό τρίτον, τέλος πάντων, τό όποιον έμπορεΐ νά όνομασθή έθνικόν κόμμα, συνίσταται άπό χωρικούς, δημότες τών πόλεων, έμπορους, πολυαρίθμους νησιώτας, καί άπό τό πλεϊστον μέρος τών λογίων. "Οταν ή εισβολή τών έχθρών έγγίζει, τό κόμμα τούτο συνδιαλλάττεται μέ τό στρατιωτικόν, όταν παρέλθη, διεγείρεται έναντίον τών άρπαγών του. Τό τελευταΐον τούτο κόμμα ένδυναμόνεται πολύ. «Τό 'Ελληνικόν ναυτικόν σύγκειται κατά μέγα μέρος άπό έμπορικά βρίκια Ύδραϊκά, Σπετσιώτικα καί Ψαρριανά- είναι 80 περίπου καραβιών, καί διετηρήθη γενικώς δι ’ ιδιαιτέρων συνεισφορών. Οί ναΰται "Ελλη­ νες είναι έπιδέξιοι καί άνδρεϊοι. Οί στόλοι των δέν ήθελαν ίσως δυνηθή νά παλαίσωσι τόν Τουρκικόν κατά τακτικήν μάχην, άλλ ’ είς τό είδος τοΰ πολέμου, τό όποιον φρονίμως παρεδέχθησαν καί χάρις είς τήν υπεροχήν τών ναυτίλλων των, άπέκτησαν βέβαιον ύπερτέρημα. Έάν, παρά τάς παρούσας δυνάμεις του, τό 'Ελληνικόν ναυτικόν είχε τέσσαρας καλάς φρεγάτας, τρία ή τέσσαρα άτμοκίνητα καράβια, βομβάρδας τινάς

Αναστ. Τσαμαδός, Άντ. Κριεζής, Άνδρέας Μιαούλης - τρεις άπό τούς πρωταγωνιστές στό Λυτρωτικό Πόλεμο τοΰ ‘21.

καί πειρατικά, ήτον ικανόν νά άντισταθή καθ’ όλων σχεδόν τών θαλασσίων δυνάμεων. «Τά τής ξηράς στρατεύματα είναι καλήτερον γυμνα­ σμένα παρά είς τήν άρχήν τής έπαναστάσεως, έχουν δμως όλιγώτεραν ίσως ζέσιν καί τόλμην πρός τό έπιχειρεϊν, έμψυχοΰνται ίσως όλιγώτερον άπό τήν άγάπην τής έλευθερίας καί τής θρησκείας. Ό στρατιώ­ της "Ελλην έμπορεΐ νά κάμη μεγάλους δρόμους, νά βαστά φορτία, νά ζή υπαίθριος, νά υποφέρει τάς έλλείψεις καί τήν κακοπάθειαν χωρίς νά χάνει τήν ένέργειάν του. Καθείς έχει μεγίστην πεποίθησιν περί τής ευτυχίας τών ’Εθνικών δπλων, καί δέν πιστεύει ούδέ ώς ένδεχόμενον, δτι ή 'Ελλάς έμπορεΐ νά ξαναέμβη είς τό εξής υπό τήν Τουρκικήν δυναστείαν». (Φίλος τοΰ Νόμου, 18 Αύγ. 1824).

51

"Υδρα. (Πίνακας τοΰ Σπόρου Βασιλείου).

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΕΜΠΤΟ ’Έτος I. 'Ο γιός του σατράπη στό Μόριά. Μόλις αποβιβάσθηκε ό Ίμβραήμ στό Μόριά, τό πρώτο πού έκανε ήταν νά διαλύσει τήν πολιορκία τών Πατρών καί τής Κορώνης καί νά έγκαταστήσει οχυρωμένο στρατόπεδο έξω άπ’ τή Μεθώνη. Τά πλοία του έφυγαν καί ξανάφεραν στίς 5 Μαρτίου δεύτερη έφοδιοπομπή μέ 7000 άνδρες, 400 ιππείς καί μεγάλον αριθμό άπό πυροβόλα. Ναυτική μοίρα άπό 11 πολεμικά (3 φρεγάτες, 2 κορβέτες, 6 βρίκια) μέ 10 φορτηγά άνεφοδίασε τήν Πάτρα καί άπομάκρυνε τά λίγα σπετσιώτικα πλοία πού περιπολοΰσαν έκεΐ. 'Επόμενος στόχος τοΰ Ίμβραήμ ήταν νά κατα­ λάβει τό φρουριακό συγκρότημα Νέου καί Παλαιού κάστρου τοΰ Ναβαρίνου μέ τό νησί τής Σφακτη­ ρίας, τό όποιο προστατεύει τόν γνωστό θαυμάσιο δρμο. Οί "Ελληνες, πού είδαν τώρα τόν Αιγύπτιο στρατηγό καλά έγκατεστημένο στό Μόριά, είχαν μιά οδυνηρή άφύπνιση. ’Έπρεπε νά σπεύσουν, άλλά μήπως ήταν άργά; Καί είχαν τίς δυνάμεις; ’Αξιοσημείωτη είναι στό σημείο αύτό ή παρα­ τήρηση τοΰ Φωτάκου (βιβλ. 366 τ.Β' σελ. 24) γιά τήν κατάσταση στήν Πελοπόννησο τήν εποχή τής άποβάσεως τοΰ Ίμβραήμ. -Τό δυστύχημα τής Πελοπόννησου ήταν δτι τότε δέν εύρέθησαν σ’ αύτήν οί στρατιωτικοί καί πολιτικοί άνδρες της, ένεκα τής καταδιώξεως των υπό τής Διοικήσεως, διότι αν εύρίσκοντο, ήθελον κτυπήσει τήν πρώτην κίνησιν των πλοίων, ή οποία δέν ήτο περισσοτέρα τών πέντε χιλιάδων τακτικών, οίτινες μάλιστα ήταν ζαλισμένοι καί άρρωστοι άπό τήν θάλασσαν καί είς μεγάλην άταξίαν καί επειδή έβράδυναν νά έλθουν καί άλλοι, έκειντο έπί πολλάς ήμέρας έξω τής Μεθώνης καί εάν ολους δέν τούς έσκότωναν, τουλάχιστον θά περιώριξαν αυτούς διά τινα χρόνον, έως οτου λάβει τό εκτελεστικόν τά άπαιτούμενα μέτρα καί συγκεντρώσει περισσοτέρας δυνάμεις. Έβράδυναν δμως τά τής εκστρατείας καί διά τούτο οί Τούρκοι έδυνάμωσαν, διότι ήλθε καί δευτέρα καί τρίτη δύναμις καί έγιναν σχεδόν 15 χιλιάδες... Αύτό γιά τή ξηρά. ’-Αλλά μήπως στή θάλασσα τά πράγματα έγιναν καλύτερα; Τά πληρώματα δέν τό

1825 κουνούσαν χωρίς τήν προκαταβολή τού μισθού, οί νησιώτες περίμεναν λεπτά άπό τήν κυβέρνηση κι ή κυβέρνηση ξόδευε τά δσα είχε χρήματα γιά νά συντηρή­ σει ή νά κερδίσει τόν εμφύλιο πόλεμο. ’Έτσι μόλις καί μετά βίας συγκροτήθηκε ένας μικρός στόλος άπό 20 πλοία μέ άρχηγό τό Μια­ ούλη, πού βγήκε στό πέλαγος τήν 5η Μαρτίου μέ σκοπό ν’ άναζητήσει τόν έχθρό στά νερά τής Κρήτης. Συνάντησε δμως άγρια κακοκαιρία, πού σκόρπισε τά πλοία του καί προκάλεσε τή κατα­ στροφή ενός πυρπολικού. ΤΗταν τό πυρπολικό τοΰ Κανάρη, τό όποιο συγκρούστηκε μέ τή ναυαρχίδα καί βούλιαξε. Τό πλήρωμα, έκτος άπό έναν, σώθηκε. Άφοΰ επισκεύασε τίς ζημίες του άπό τή θαλασ­ σοταραχή ό στόλος τοΰ Μιαούλη, άπό ύδραίικα καί σπετσιώτικα πλοία, έξέπλευσε. ’Έξω άπό τόν δρμο τής Σούδας βρήκε νά περιπολεΐ ένα αιγυπτιακό βρίκι καί, διώκοντάς το, τό άνάγκασε νά πέσει στά βράχια. 'Ο αιγυπτιακός στόλος, πού βρισκόταν μέσα στόν δρμο, βγήκε στό πέλαγος, γιατί φοβή­ θηκε μήν ύποστεΐ πυρπολική έπίθεση μέσα στόν δρμο, καί μάλιστα άγκυροβολημένος. 'Ο βίαιος δμως άνεμος δέν έπέτρεψε νά λάβουν θέση μάχης οί άντίπαλοι, πού κι οί δυό τους προσπάθησαν νά πάρουν τήν προσήνεμη θέση. Περιορίστηκαν έτσι στό νά άλλάξουν κανονιές άπό μεγάλη σχετικά άπόσταση, μέχρις δτου τούς χώρισε ό καταιγίζοντας τώρα άνεμος. Καί οί μέν Αιγύπτιοι γύρισαν στό άσφαλές ορμητήριο τους, μέ ζημιά σέ μιά φρεγάτα δπου έσπασε τό κατάρτι της, οί δέ "Ελληνες έπλευσαν στά Βάτικα. Στίς 15 ’Απριλίου ξαναβγήκαν οί 'Έλληνες στό πέλαγος, γιατί περιπολικά άπ’ τό νότιο Αιγαίο άνέφεραν δτι μεγάλος αιγυπτιακός στόλος έπρόκειτο νά πλεύσει άπό τή Σούδα στήν Πελοπόννησο. Είχαν 21 πολεμικά, 18 τής "Υδρας καί 3 τών Σπετσών, σύν 4 πυρπολικά. Πραγματικά τήν έπομένη συνάντησαν οί "Ελληνες τόν έχθρικό στόλο έξω άπό τή Σούδα σέ άτακτο σχηματισμό καί, μέ ικανή δύναμη: 18 φρεγάτες καί κορβέτες, 42 μεγάλα καί μικρά βρίκια μέ γολέτες, σύν 30 φορτηγά. Σύνολο 90 πλοία. Αντίθετα πρός τήν προηγούμενη συνάντηση, 53

'Έτη 1825, 1826

επικρατούσε άπνοια κι ή άπνοια αύτή ματαίωσε κάθε επιθετική δράση τών 'Ελλήνων. ’Έτσι οί Αιγύπτιοι διέταξαν τά πλοία τους σέ σχηματισμό μάχης μέ τά φορτηγά στή μέση καί έβαλαν πορεία πρός τά μεσσηνιακά παράλια. Οί "Ελληνες τούς ακολούθησαν καί τούς παρενόχλησαν μέ άκαρπες βολές πυροβολικού. Τά πυρπολικά δέν μπόρεσαν νά δράσουν, γιατί δέν τά βοήθησε ό «ύποπνέων» (=πολύ έλαφρός) άνεμος. Έν τούτοις τό βράδυ δοκίμασαν καί εκείνα. Τρία ύδραίικα (τού Μ. Μπουντούρη, Θεοδ. Βώκου καί ’Αντ. Βώκου) έπρόσβαλαν τό ένα μετά τό άλλο μιά φρεγάτα — χωρίς αποτέλεσμα. Ψύχραιμοι καί δασκαλεμένοι οί Αιγύπτιοι, μπόρεσαν ν’ άπομακρύνουν τήν απειλή. ’Έτσι στίς 18 ’Απριλίου ό αιγυπτιακός στόλος μπήκε στόν όρμο τής Μεθώνης καί αποβίβασε σέ 3 μέρες 4000 στρατιώτες, 500 ήμιόνους, πυρομαχικά καί τρόφιμα. Γέμισαν ώς κι αύτά τά τεμένη. 'Ο στόλος τών Ελλήνων δέν μπόρεσε νά τόν έμποδίσει. Στίς 21 τό πρωί ό Μιαούλης διαδρομοΰσε στά νερά Μεθώνης - Ναβαρίνου πρός τό πέλαγος, ένώ ό αιγυπτιακός στόλος έπλεε κοντά στήν ακτή, μέ 90 πλοία σέ δύο στήλες. ’Έγινε ανταλλαγή πυρών, χωρίς αποτέλεσμα, εκτός άπό τήν άθεράπευτη μήνη τού Άράπη άρχηγοϋ πού δέν ήθελε νά παραδεχθεί τήν ανικανότητα τόσων πολλών πλοίων του νά συντρίψουν μιά ολιγάριθμη ελληνική μοίρα. Άπό τό άλλο μέρος ό Μιαούλης, άλλος κορυ­ φαίος τού χορού στό πολεμικό έκεΐνο θέατρο, έγραφε στούς 'Υδραίους, μέ συγκρατημένη οργή. -Είναι ανάγκη, διά νά κάμωμεν καί ημείς τό χρέος μας, νά μάς προφθάσετε νέα πυρπολικά καί άλλα, αλλέως μέ λύπην βλέπομεν δτι πλέον τίποτε δέν κατορθώνομεν. Βλέπει τήν αδυναμίαν μας ό εχθρός καί άν έχη άπόφασιν, ώς άκούομεν, νά πιάση τό νησί τοΰ Νεοκάστρου, τήν Σφακτηρίαν, μέρος άναγκαΐον είς τάς επιχειρήσεις του, δέν ήζεύρω μέ ποιον τρόπον έχομεν νά τόν έμποδίσωμεν.

Π. Σφακτηρία: 425 π.Χ., 1825 μ.Χ. Δέν πέρασαν πολλές ή μέρες κι ήρθεν ή ώρα τών κάστρων τού Ναβαρίνου καί τής Σφακτηρίας. Μέσα στόν όρμο1 είχαν συγκεντρώσει οί 'Έλληνες οκτώ πλοία, τά όποια έφθασαν εκεί σέ δυό ομάδες, κατά τό μήνα Απρίλιο. Τά απαριθμεί ό Άντ. Λιγνός, στήν ιστορία του (βιβλ 262 τ.β', σελ. 461). ΤΗταν ό Άρης, μέ τόν Άναστ. Τσαμαδό, ή Άθηνα μέ τόν Γιάννη Μακρυμούρα, ό ’Αλέξανδρος μέ τό Βασίλη Μπουντούρη, ό Θρασύβουλος μέ τό Σταμάτη Ράφτη κι ή Άθηνα μέ τό Λάζαρο Νέγκα. "Ολα τους ύδραίικα καί βρίκια, έκτος άπό τό τελευταίο, τήν Άθηνα, πού ήταν γολέτα. Επίσης τά σπετσώτικα 54

Άχιλλεύς μέ τό Γεώργιο Όρλάνδο, ό Ποσειδών μέ τό Θεόφιλο Μούλα καί ό Λυκούργος μέ τό Θεόδωρο Σάντο — καί τά τρία βρίκια. Τό Νεόκαστρο, πού τό πολιορκούσαν άπό καιρό οί Τούρκοι, φρούραρχο είχε τό Δημ. Σαχτούρη, τό Παλαιόκαστρο τόν Χατζη-Χρίστον καί τόν έπίσκοπο Μεθώνης, ή δέ Σφακτηρία τό Σταύρο Σαχίνη. Ειδικότερα ή Σφακτηρία είχε 3 πυροβολεία μέ 8 πυροβόλα καί γύρω στούς 800 πολεμιστές. Στήν κατάληψη τού νησιού έπιδόθηκαν τώρα — μετά τή νίκη τους στό Κρεμμύδι — οί Αιγύπτιοι. Οί έπιδρομεΐς αύτοί καί πιό συγκεκριμένα ό στρατηγός τους Χουσείν, χωρίς νά έχουν διαβάσει τό Θουκυ­ δίδη καί χωρίς νά γνωρίζουν τόν άθάνατο άγώνα μεταξύ τών Σπαρτιατών καί τών Αθηναίων γιά τήν κατάληψη τοΰ νησιού, άντιλήφθηκαν πολύ γρή­ γορα δτι ή Σφακτηρία ήταν τό κλειδί τού Ναβαρί­ νου καί δτι ή κατοχή της θά σημείωνε τό τέλος τοΰ Παλαιοΰ καί Νέου κάστρου. Άντιλήφθηκαν άκό­ μη, άν δέν τούς τό είπαν οί Εύρωπαΐοι σύμβουλοί τους, δτι τό νησί τής Σφακτηρίας μπορεί νά κατέχει μόνο έκεΐνος πού κυριαρχεί στή γύρω θάλασσα. Γι’ αύτό τήν 26η Απριλίου 1825 ήμέρα τής μεγάλης έπιχειρήσεως, παρατάχθηκε ό αιγυπτιακός στόλος σέ δυό στήλες έμπρός άπό τή Σφακτηρία. 'Η μιά διαδρομοΰσε στά δυτικά, πρός τό πέλαγος, γιά νά κρατεί σ’ άπόσταση τόν ελληνικό στόλο πού έπλεε δυτικότερα καί ή άλλη πρός τή Σφακτηρία, καθ’ δλο της τό μήκος —2,5 περίπου μίλια. 'Η δεύτερη αύτή μοίρα άποτελεΐτο άπό 56 πολεμικά (4 φρεγάτες, 3 κορβέτες καί τά άλλα βρίκια) σύν μιά ταχύπλοη γολέτα πού , κινούμενη πλησιέστερα στό νησί, κατόπτευε τίς κινήσεις τών ύπερασπιστών του. Μέσα στόν δρμο δέν μπήκε κανένα αιγυπτιακό πχοΐο — θά διέτρεχε τόν κίνδυνο νά κτυπηθεΐ άπό τά πυροβολεία τής Σφακτηρίας. "Ενας δυνατός πουνέντες σήκωνε γερό κυματοθάλασσο, πού στεφάνωνε μέ άφρούς τήν άπέναντι (δυτική) άκτή τής Σφακτηρίας καί προπάντων τά δυό άκρα της, βόρειο καί νότιο, δπου καταλήγει σέ άπόκρημνους βράχους. "Ωρα 10 περίπου πρωινή, ή αιγυπτιακή μοίρα τών 56 πολεμικών πλησίασε τό νησί, μέ τά πλοία της σέ γραμμή μετώπου καί τόν άνεμο στήν πρύμνη. Καί άρχισε νά βάλει μέ τά 700 πυροβόλα της. Στό άμυνόμενο νησί είχε ένισχυθεϊ ή φρουρά του άπό τά πληρώματα 3 ή 4 πλοίων, πού βρίσκον­ ταν μέσα στόν δρμο καί είχαν άποβιβασθεΐ ορισμέ­ νοι άνδρες, δπως ό Δημ. Σαχτούρης φρούραρχος τοΰ Νεοκάστρου, οί πλοίαρχος καί ύποπλοίαρχος τοΰ Άρη Άναστ. Τσαμαδός καί Νικόλαος Βότσής, 1) Πλήρη στοιχεία γιά τόν δρμο καί τήν περιοχή του βλ. Χάρτη Βρεταν. Ναυαρχείου άριθ. 207 καί τούς άντιστοίχους του έλληνικής έκδόσεως άριθ. 65, ΤΙ καί 41.

’Έτη 1825, 1826 ό γραμματέας τοΰ έκτελεστικού Άλ. Μαυροκορδάτος κ.ά. "Ωρα 11, πενήντα εξοπλισμένες άκατοι μέ δυό χιλιάδες στρατιώτες καί διοικητή τόν περίφημο ΧουσεΓν μπέη, κινήθηκαν πρός τή Σφακτηρία. Δυσκολεύθηκαν νά διαπλεύσουν τούς υφάλους πού βρίσκονται κατά μήκος τής δυτικής ακτής καί αντιμετώπισαν τίς κανονιές καί τά τουφέκια τών άμυνομένων, πού δέν άργησαν νά λυγίσουν. Άναρριχήθηκαν οί επιδρομείς στό νησί καί ακολούθησε έπικός αγώνας, μέ αφάνταστους ήρωισμούς καί τρομερές απώλειες. Πάνω άπό 400 "Ελληνες καί φιλέλληνες σκοτώ­ θηκαν πάνω στό νησί καί άλλοι πνίγηκαν στήν προσπάθειά τους νά διαπεραιωθοϋν στά πλοία Χάθηκαν έτσι ό Σαχίνης, ό ’ Αναγνωσταράς, Τσαμαδός, ό φιλέλληνας Σανταρόζας καί άλλοι. Γύρω στούς 350 διέφυγαν άπό τό βόρειο στενό πορθμό πρός τή Γιάλοβα ή μπόρεσαν νά φθάσουν στά πλοία. ’Ανάμεσα στούς τελευταίους ήταν ό Ν. Βότσης, ό Δημ. Σαχτούρης καί ό ’Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος, πού έπέβησαν στό καράβι τοΰ Τσαμαδοΰ, τόν "Αρη.

III. Ή έξοδος του ’ Αρη. Φυσικό ήταν, μετά τή δυσάρεστη γιά τούς "Ελληνες τροπή τοΰ άγώνα τής Σφακτηρίας, καί μέ τόν αιγυπτιακό στόλο στό στόμιο τοΰ όρμου (πλά­ τος 1300 περίπου μέτρα), τά οκτώ ελληνικά πλοία, πού ήταν μέσα, νά έπιχειρήσουν έξοδο πρός τό πέλαγος. "Εκοψαν λοιπόν τά σχοινιά τών άγκυρών τους, σήκωσαν πανιά καί βγήκαν άπό τόν όρμο μέ ΒΔ άνεμο. Ταξίδεψαν μάλιστα στόν άξονα τοΰ όρμου καί τής εισόδου όπου μπορούσαν νά πιάσουν ισχυρότερες πνοές τοΰ άνέμου, ένώ πλέοντας στά ρηχά καί κοντά στίς άκτές τής ανατολικής πλευράς τής Σφακτηρίας, κινδύνευαν άπό τή σχετική άπνοια νά άκινητήσουν καί συλληφθοΰν. Μέ τή πορεία όμως πού άκολούθησαν γίνονταν περισσότερα τρω­ τά στίς βολές τών έχθρικών πλοίων. Τά δύο πρώτα πλοία βγήκαν χωρίς συμπλοκή. Τό βρίκιο Άθηνα, τοΰ Μακρυμούρα, βρέθηκε σέ δύσκολη θέση, καθώς τοΰ έφραξαν τό δρόμο δυό έχθρικά πολεμικά. Τήν κατάσταση έσωσε τό ναυτό­ πουλο Ί. Βρέττας ναυτόπαις 15 ετών πού άρπαξε τήν πυροδοτική άπτρα, έτρεξε διαδοχικά στά έτοιμα πυροβόλα καί τούς έβαλε φωτιά.Καθώς ή άπόσταση ήταν μικρή, τό άποτέλεσμα γιά τά έχθρικά πλοία στάθηκε συντριπτικό. ’Αναγκάσθηκαν ν’ άφήσουν έλεύθερον τό δρόμο στό ελληνικό βρίκι καί νά φύγουν μέ πολλές ζημιές, στήν έξαρτία. ’Ακολούθησαν τά σπετσιώτικα Άχιλλεύς καί Ποσειδών, βγήκαν άπό τό στόμιο, άλλά βρέθηκαν άντιμέτωπα σέ ταχύπλοη αιγυπτιακή γολέτα, πού

έπλεε εναντίον τους μέ πρόθεση έμβολής. Τινάχθηκε όμως ξαφνικά στόν άέρα, πιθανόν άπό βλήμα τοΰ Νεοκάστρου καί μπόρεσαν έτσι τά δυό πλοία νά διαφύγουν. Μέ πολύν κίνδυνο καί σχετικά λίγες ζημιές βγήκε καί άλλο βρίκιο. 'Η ύδραίικη γολέτα ’Αθήνα τοΰ Νέγκα έπεσε στά χέρια τοΰ άντιπάλου άλλά χωρίς τό πλήρωμα της (Λιγνός, βιβλ. 262, τ.Β' σελ. 461) Τελευταίος άπόμεινε μέσα στόν όρμο ό Άρης πού καθυστέρησε, γιατί περίμενε τόν — ήδη νεκρόν — κυβερνήτη του (άνθ. 126). Καθώς όμως διαγραφό­ ταν ή πρόθεση τών αιγυπτιακών πλοίων νά είσπλεύσουν στόν όρμο καί ό κίνδυνος αιχμαλωσίας του μεγάλωνε, κίνησε πρός τό φωτεινό πεπρωμένο του. Σ’ αύτό θά τόν οδηγούσε ό μέχρι τότε ύπαρχος Ν. Βότσης πού άνέλαβε τήν κυβέρνησή του, μέ ύπαρχο τό Δημήτρη Σαχτούρη. "Εφεραν τήν εικόνα τής Παναγίας στόν έργάτη καί πέρασαν όλοι οί ναύτες νά τήν προσκυνήσουν. Τής έταξαν νά τή σκεπάσουν μέ μάλαμα (νά τή χρυσώσουν), άν τύχαινε καί γλύτωναν. ’Αντάλλα­ ξαν ύστερα ό ένας μέ τόν άλλο τόν τελευταίο άσπασμό μέ τήν εύχή καλή αντάμωση στόν άλλο κόσμο. "Υστερα έτρεξαν στίς θέσεις τους γιά τήν έπικείμενη σκληρή μάχη. Τή δυνατή αύτή συγκίνηση δέν τήν άντεξε ένα ναυτόπουλο, ό Τουφεξής, πού τόν λόγχιζε βαθιά ό πόνος γιά τό χαμό τοΰ κυβερνήτη του. 'Αρπάζοντας τήν καντήλα άπό τό εικονοστάσι καί μέ τήν κραυγή ζωή θέλομε, άφον χάθηκε ό κυβερνήτης μας δρμησε στήν πυριταποθήκη νά βάλει φωτιά. Τόν έπιασαν καί τόν έδεσαν. Μέ κολπωμένα τά πανιά ό Άρης ταξίδεψε στά βαθιά νερά — όχι στά ρηχά πρός τήν έξοδο, όπου τόν πλησίασαν δυό φρεγάτες, μέ φανερή τή διάθεση έμβολής. Τίς άπέφυγε μέ εύστοχους χειρισμούς κι είχε τήν τύχη νά μή κτυπηθεΐ άπό τά πυροβολεία τής Σφακτηρίας. Δέν είχαν προλάβει νά τά έπανδρώσουν οί καινούριοι κύριοί της. Βγαίνοντας άπό τό στόμιο βρήκε γύρω του, παντοΰ δάσος άπό κατάρτια καί τά έχθρικά σκάφη τοΰ άπέκρυπταν τελείως τόν ορίζοντα. Πέντε άπ’ αύτά άνέλαβαν νά τόν συντρίψουν. 'Ο άνεμος είχε κοπάσει καί ό καπνός τών πυροβόλων τους έθόλωνε πολύ τόν ορίζοντα. "Εβαλαν συνεχώς καί τά πυρο­ βόλα τοΰ’Άρη — δεκαέξι τόν άριθμό- καί έβαλλαν μέ άπόλυτη εύστοχία. Τό ένα άπό τά πέντε πολε­ μικά διαλύθηκε κι ένα άλλο άποχώρησε μέ ζημιά. Τό άκολούθησαν άργότερα τά άλλα τρία, μέ όχι λιγότερες ζημιές. Δύο ώρες είχαν περάσει γιά τόν Άρη, δύο ώρες άγώνα καί τό τέλος του φαινόταν άπρόβλεπτο. Τότε άρχισαν νά τόν χτυπούν δυό φρεγάτες , ή μιά μάλιστα πλησίασε τόσο, πού ό πρόβολός της νά βρεθεί πάνω άπό τό κατάστρωμά του. Κτυποΰσε καί 55

’Έτη 1825, 1826 ή δεύτερη άπό τήν άλλη πλευρά κι άπό μικρή άπόσταση. Τό τέλος τοϋ ήρωικοΰ πλοίου ήταν έγγύς καί δέν έπρεπε νά είναι άλλο άπό έκεΐνο πού ύπαγόρευε ή καθιερωμένη τών 'Ελλήνων παρά­ δοση. Φωτιά! Φωτιά! στή μπαρουταποθήκη! 'Η προσταγή άπό τόν κυβερνήτη δόθηκε κι έπαναλήφθηκε άπό τό πλήρωμα σέ τόνον σπαρα­ κτικά ήρωικό καί δυνατή φωνή. Ακόυσαν τό

παράγγελμα οί Τούρκοι καί τούς κυρίεψε πανικός. Προκειμένου νά γλυτώσουν — αύτοί καί τά καρά­ βια τους — άπό τή θανατερή αύτή γειτνίαση, λοξοδρόμησαν καί άνέστρεψαν. ’Έσπευσαν ν’ άπομακρυνθοϋν μέ ζημιές. "Ομως ή πάλη δέν είχε τελειώσει. Ρίχνονταν τώρα πάνω του τά έχθρικά πλοία, τό ένα μετά τό άλλο. Κι οί άνδρες τοϋ ’Άρη, γραμμένοι γιά τό 'Υπόμνημα

(Ε) Θέση ελληνικού στόλου, πού χειρίζει νά πάρει τό προ­ σήνεμο τής αριστερής στήλης (ΤΙ) τοϋ τουρκοαιγυπτιακοΰ. (Τ2) χειρισμός τών πλοίων τής δεξιάς στήλης τοΰ τουρκοαιγυπτιακοΰ, γιά τήν άποστολή τών άποβατικών στή Σφακτηρία. Πορεία τοΰ 'Άρη άπό στόμιο τοΰ Ναβαρίνου μέχρι κύκλου Ε1, όπου συγκεντρώνονται τά πλοία τοϋ ελληνικού στόλου. Τ' 1 θέση συγκεντρώσεως τής πρώτης στήλης τοϋ εχθρικού στόλου καί Τ' 2 (έλλειψη) θέση τών εχθρικών πλοίων κατά τή διάρκεια τής πάλης τοΰ "Αρη. Πηγή: I. Θεοφανίδου 'Ιστορία τοΰ 'Ελληνικού Ναυτικού (1824-1826).

56

'Έτη 1825, 1826

θάνατο, πάλευαν τιτανικά γιά τό απίθανο έπαθλο τής ζωής. Μέ τήν αθέλητη έκείνη έξαρση πού δίνει κατά κανόνα ό υπέρτατος αγώνας, όλοι ενεργούσαν μέ ανήκουστη τόλμη αλλά καί απόλυτη τελειότητα. Οί πυροβολητές, ό τιμονιέρης, οί άρμενιστές, μέχρι κι αύτόν τόν κυβερνήτη πού τούς έμψύχωνε. Περισ­ σότερο ίσως έντεχνα καί ακούραστα άντιδροϋσε ό ’Άρης πού τήν ώρα αύτή ήταν ένα ψυχωμένο καράβι — μέ ψυχή καί δική του θέληση. ’Επιτέλους βγήκε στό έλεύθερο πέλαγος, σπά­ ζοντας τόν κλοιό. Καί σέ τί κατάσταση; Τά πανιά του ράκη, σπασμένες οί κεραίες, σχοινιά κρεμα­ σμένα, βαριά πληγωμένο σκαρί. ’Έχασε 2 νεκρούς καί είχε 7 τραυματίες. Μετά τή σωτηρία του έπλευσε στήν Καλαμάτα καί άπό κεϊ στό Ναύπλιο. 'Η διαφυγή του χαρακτη­ ρίσθηκε μέ ηχηρές εκφράσεις καί έπίθετα στόν ύπερθετικό: πολεμικό καί ναυτικό μεγαλούργημα, υπέρτατη δεξιοτεχνία, άνήκουστη τόλμη κι αδάμα­ στη θέληση. Καί τ’ άξιζε. 'Ο ελληνικός στόλος τού ακατάβλητου Μια-

ούλη δέν μπόρεσε νά τόν βοηθήσει. Είχε πολύ μικρή δύναμη, συγκριτικά μέ τόν άντίπαλο, πού άπό τακτική άποψη διέταξε άριστοτεχνικά τίς δυνάμεις του. Καί ύπάρχει μιά έκδοχή πώς κύρια αιτία γιά τήν άδράνεια τού Μιαούλη ήταν ή έλλειψη πυρομαχικών καί προπάντων πυρπολικών. Δημοσιεύοντας ό ύδραϊκός Φίλος τοΰ Νόμου στό φύλλο του 113 τής 1 Μαίου 1825 μιάν 'Αξιωματική Είδησιν γιά τά κατά τό Νεόκαστρον τελευταία συμ­ βάντα σημειώνει τά εξής γιά τή διαφυγή τού ’Άρη. ’Απερίγραπτος είναι ό ηρωικός πόλεμος, τόν ό­ ποιον έκαμεν αύτό τό καράβι, διασχίσαν ολον τόν εχθρικόν στόλον καί πολέμησαν μέ 35 εχθρικά πλοία πέντε ώρας κατά συνέχειαν, χωρίς νά χάση, είμή δύο μόνον ανθρώπους- έξ δέ έπληγώθησαν. Είναι άπίστευτος ή φθορά, τήν οποίαν έπροξένησε είς τούς εχθρούςπέντε βρίκια του κατέστησαν άχρηστα διά τόν πόλεμον. Τό πλοίον τούτο είς τήν έξοδόν του έκυβερνήθη άπό τούς γενναιότατους Καπετάν Νικόλαον Βότσην καί καπετάν Αημήτριον Σαχτούρην τόν φρούραρχον τού Νεοκάστρου, δστις κατά τήν χρείαν είχε μεταβή είς τήν

Ό θρυλικός «’Άρης» τού Άναστ. Τσαμαδοΰ, βρίκι τών 16 πυροβόλων, πού βγήκε άπό τόν όρμο τοΰ Ναβαρίνου, διασπώντας τόν πύρινο κλοιό δεκάδων τουρκικών πλοίων. Μετονομάσθηκε σέ «’Αθήνα», έπί ’Όθωνος, γιά νά πάρει πάλι, τό 1879, τό ένδοξο όνομά του.

57

’Έτη 1825, 1826

νήσον τήν ήμερον τής μάχης διά νά ανταμώσει τόν Καπετάν ’Αναστάσιον Τσαμαδόν. "Ολοι δέ οί ναΰται πλήρεις ενθουσιασμού κατεφρόνουν τόν θάνατον μέ άμίμητον γενναιότητα, εναντίον τών συστάδην έφορμώντων κατ’ αύτοΰ εχθρικών πλοίων. Είς τόν καιρόν τής ναυμαχίας μία γολέτα εχθρική κατεφλέχθη άπό τό πυρ τών κανονιών καί έν βρίκιον κατεβυθίσθη... Μιά μικρά γολέτα φορτηγός, εύρεθεϊσα μέ τρεις μόνον άνθρώπους έκυριεύθη άπό τάς εχθρικός βάρκας, άφοΰ οί τρεις ναΰται διέφυγον κολυμβώντας... (άνθ. 127) (βλ. καί Άρχεϊον "Υδρας βιβλ. 524, τ. ΙΑ', σελ. 190.). Άπό τό 'Ιστορικόν Ημερολόγιο τής εκστρα­ τείας τής Α.Υ. τοΰ Ίμβραήμ Πασά τής Δζέντας, πού συντάχθηκε άπό Εύρωπαΐον αξιωματικό τοΰ έπιτελείου του, σημειώνουμε τό παρακάτω απόσπασμα, σχετικά μέ τή μάχη τής Σφακτηρίας, καί τή διαφυ­ γή άπό τόν όρμο του τών ελληνικών πλοίων. -Τά ελληνικά πλοία παρέλαβαν τούς άποχωρήσαντες, άφόπλισαν καί κατέστρεψαν μικρή ήμιολία (ήταν ή φορτηγή, του Λαζάρου Νέγκα), πού δέν μπορούσε ν ’ άκολουθήσει τά άλλα πλοία. Έλυσαν στή στιγμή τίς πρυμάτσες καί βγήκαν τό ένα μετά τό άλλο, μέ βορειοδυτικό άνεμο, γιά νά σωθούν άπό τόν κλοιό τών 57 τουρκοαιγυπτιακών πλοίων, πού έπλεαν γύρω τους. ’Ανάμεσα στά δυό αντίπαλα μέρη άρχισε πΰρ, σφοδρό­ τατο. 'Ανάμεσα στίς δύο άνισες αύτές δυνάμεις έγινε μάχη φονική, μέ πείσμα. Τήν ημέρα έκείνη περίμενε κανείς νά αίχμαλωτισθοΰν ή νά βυθιστούν τά ελληνικά πλοία (πού έβγαιναν άπό τό Ναβαρίνο), αφού ήταν κυκλωμένα άπ ’ δλα τά μέρη κι ό άνεμος άρχισε νά πέφτει. Πρώτη βγήκε άπό τό όρμο ή πολλάκια (ήταν τό τρίστηλο Άχιλλεύς) πού δέχθηκε μόνη τό πΰρ τών πιό κοντινών πλοίων. Τό ίδιο συνέβη καί μέ τά επτά βρίκια, πού βγήκαν μετά: τά τελευταία αύτά συνάντησαν μεγάλες δυσκολίες στή διαφυγή τους, άπό τό λαβύρινθο τοΰ σχηματισμού τών αντιπάλων πλοίων. Τό τελευταίο βρίκι, ό "Αρης βγήκε άπό τό λιμάνι, πολύ άργότερα άπό τ’ άλλα... Ειδικότερα γιά τή διαφυγή τοΰ Άρη σημειώνει: Μέ άγώνα, φυσικά, πού κράτησε πάνω άπό δύο ώρες, κατόρθωσε νά βρεθεί σέ ασφάλεια, όχι βέβαια καί σέ καλή κατάσταση άλλά νικηφόρος, άφοΰ διέσχισε μιά θαλάσσια περιοχή, στήν οποία βρίσκονταν πενήντα επτά πλοία. Τό βρίκι αύτό έπί μισή ώρα άποτέλεσε τό στόχο, τόν άποκλειστικό, δύο φρεγατών καί μάλιστα άπό πολύ μικρή άπόσταση, άπό τίς όποιες γλύτωσε άφοΰ έν τώ μεταξύ έσπασε τόν ίστό μιανής άπ ’ αύτές. (Θεοφανίδης βιβλ. 226, σελ. 103, σημ. 2). Τήν πτώση τής Σφακτηρίας δέν άργησαν νά άκολουθήσουν τά δύο κάστρα. Τό Παλαιόκαστρο έπεσε τέσσερεις μέρες άργότερα, στίς 30 ’Απριλίου καί τό Νεόκαστρο παραδόθηκε μέ συνθήκη τήν 6η ΜαΓου καί μετά άπό πέντε μέρες βγήκαν οί πολιορκημένοι. 58

IV. Πυρπολεί ό Μιαούλης τή Μεθώνη 'Ο Μιαούλης πού δέν μπόρεσε νά πράξει κάτι τό άξιόλογο στή συφορά τής Σφακτηρίας, μόλις πήρε τά πυρπολικά πού περίμενε, άποφάσισε νά δράσει χωρίς καθυστέρηση. (Διέθετε τήν ώρα αύτή 28 πολεμικά καί 5 ή 6 πυρπολικά). Εΐκοσιπέντε πολεμικά τοΰ έχθροΰ καί μεταγωγικά βρίσκονταν άγκυροβολημένα στόν όρμο τής Μεθώνης. ’Εκεί άποφάσισε ό Μιαούλης νά χτυπήσει τούς μουσουλ­ μάνους. 'Η έπίθεση έγινε αιφνιδιαστικά, στίς 30 ’Απρι­ λίου, τό άπόγευμα, μέ 5 ή 6 πυρπολικά. Ταυτό­ χρονα. Οί μουσουλμάνοι αίφνιδιάστηκαν καί δέν πρόλαβαν νά άντιδράσουν. 'Η επιτυχία ήταν άπόλυτη. Πυρπολήθηκαν 10 έχθρικά πλοία άνάμεσα στά όποια ήταν μιά ώραία φρεγάτα , ή Άσία τών 54 πυροβόλων άλλη φρεγάτα τών 36, δυό κορβέτες τών 26 πυροβόλων καί μερικές άποθήκες πυρομαχικών καί έφοδίων στήν παραλία. Ζημιές έπίσης στό κάστρο καί στήν πόλη. 'Η θαυμαστή όμως αύτή έπιτυχία, δέν επηρέασε στό τίποτα τήν πορεία τών πολεμικών έπιχειρήσεων. Τήν ί'δια έκείνη μέρα τής 30 ’Απριλίου, συνθηκολογούσε — όπως είπαμε — τό Νεόκαστρο.

V.

Ναυμαχία τοϋ Καφηρέα (20-5-1825).

Στίς μέρες πού άκολούθησαν, διηρημένος ό ελληνικός στόλος είχε τίς έξης άποστολές. Μιά μοίρα, μέ τό Μιαούλη καί ικανή δύναμη, 34 πλοία, έπιτηροΰσε τίς κινήσεις τοΰ αιγυπτιακού στόλου μεταξύ Πελοποννήσου καί Σούδας, μέ πενιχρά όμως άποτελέσματα: τά πυρπολικά του δέν προκαλοΰσαν στούς Αιγυπτίους τρόμο, όπως στούς Τούρκους καί δέν πέτυχε νά τόν παρασύρει σέ άποφασιστική άνάμέτρηση. Μιά άλλη ναυτική δύναμη άπό 20 πολεμικά καί 8 πυρπολικά μέ άρχηγούς τόν Γεώργ. Σαχτούρη, Γεωργ. Άνδρούτσο καί τόν ’Αποστόλη ’Απο­ στόλη (γιό τού Νικολή πού άσθενούσε ) περιπολούσε στό Βόρειο Αιγαίο, περιμένοντας τήν έμφάνιση τού σουλτανικοΰ στόλου. Καί πραγματικά ό στόλος αύτός στά μέσα Μαΐου φάνηκε. Στά 52 πλοία του, τά 3 ήταν φρεγάτες, τά 8 κορβέτες καί τά 30 βρίκια. ’Αρχηγό είχε τό ναύαρχο Χοσρέφ, τόν έπιλεγόμενο Τοπάλ. Κατεβαίνοντας τό Αιγαίο ό Χοσρέφ διέπραξε τό σφάλμα νά φέρει τό στόλο σέ στενές λωρίδες θάλασσας, έκεϊ όπου έκ προοιμίου οί "Ελληνες άποκτούσαν τήν υπεροχή. Συγκεκριμένα στίς 19 Μαίου βρέθηκε στά νερά Εύβοιας, Τζιας, "Ανδρου καί ’Αττικής. Οί "Ελληνες πού τόν παρακολουθού­ σαν, όχι άπό μεγάλη άπόσταση, άποφάσισαν νά τόν κτυπήσουν έκεϊ. Κι ή σύγκρουση έγινε τήν έπομένη, 20 τού μηνός.

’Έτη 1825, 1826 Χωρίζοντας ό Τοΰρκος στόλαρχος τή δύναμή του σέ τρεις σχηματισμούς, διέταξε τόν πρώτο πρός τά παράλια τής ’Αττικής, τό δεύτερο (δπου ό Χοσρέφ) ανάμεσα Τζιας καί Γυάρου καί τόν τρίτο πρός τό μέρος τής ’Άνδρου. Κάτι ανάλογο έκαναν καί οί "Ελληνες. ’Απέναντι στόν πρώτο τουρκικό σχηματισμό καί πρός τήν Κάρυστο έβαλαν μιά μοίρα μέ διοικητή τόν ’Αποστόλη, στό μέσο κι αντίκρυ στό σχηματισμό τοΰ Χοσρέφ μοίρα μέ τό Σαχτούρη, καί τέλος στό αριστερό, απέναντι δηλα­ δή άπό τή Γυάρο - ’Άνδρο τά σπετσιώτικα μέ τόν Άνδροΰτσο. Στή μάχη, ή οποία άρχισε οκτώ τό πρωί, δέν μπόρεσαν νά πάρουν μέρος δλα τά πλοία τών αντιπάλων. Έπικρατοΰσε νηνεμία καί μόλις μπόρε­ σαν τά ελληνικά πλοία νά έκμεταλλευθοΰν τίς διαλείπουσες πνοές τοΰ άνέμου άπό τά βορειοδυτικά. Μερικά, τής ούραγίας, έμειναν άκίνητα. Αμέτοχα έπίσης έμειναν αρκετά πλοία τοΰ αντιπάλου, γιά τήν έλλειψη χώρου. 'Ο άγώνας έγινε μέ ήρωική διάθεση καί θέληση πεισματική. 'Ο κανονιοβολισμός ήταν σφοδρός, έπίμονος καί κράτησε ώρες. 'Ο Σαχτούρης, στό κέντρο, έδρασε μέ παράτολμη όρμή. Οί πυρπολητές έπαλήθευσαν, γιά μιάν ακόμα φορά, τήν εύκλεή τους φήμη. 'O Μουσούς καί ό Ματρόζος κυνήγη­ σαν τήν καινούρια ναυαρχίδα, μιά φρεγάτα α' τάξεως τών 62 πυροβόλων μέ τό όνομα Χαζινέ-Γκεμισί καί τήν τίναξαν στόν αέρα, μέ τούς 650 άνδρες πού έπέβαιναν. 'Ο Χοσρέφ δέν ήταν μέσα καί σώθηκε. Πρώτος άρχισε νά λυγίζει ό αριστερός σχηματι­ σμός τών Τούρκων καί, παρά τή συνδρομή πού τοΰ προσφέρει ό Χοσρέφ, αποχωρεί. ’Εν τώ μεταξύ ένα άλλο τουρκικό πολεμικό, μιά κορβέτα τών 32 πυροβόλων πυρπολεΐται άπό τό πυρπολικό τοΰ Μπούτη. Τό δεύτερο αύτό πλήγμα προκαλεΐ ταραχή καί έπιτείνει τήν άταξία. ’Έρχεται ή διάλυση. Είκοσι γολέτες καί βρίκια, μαζί μέ φορτηγά, φεύγουν μέσα στόν Εύβοϊκό, στόν κόλπο τής Ερέτριας. Πλέουν δμως στόν Εύβοϊκό δυό σπετσώτικα, τοΰ Άναγν. Κυριάκού καί Άθ. Πάνου καί κυριεύουν 5 φορτηγά, μέ υλικά, οπλισμό καί έφόδια. Τά μεταφέρουν στίς Σπέτσες, φαίνεται δέ πώς θά ήταν σέ ικανή ποσότητα, γιατί έστειλαν άπ’ αύτά καί στήν Πελοπόννησο, πρός μεγάλη χαρά τοΰ Κολοκοτρώνη, πού διαδήλωσε γι’ αύτό τήν ικανο­ ποίησή του. (Πώς συντηρήθηκε ό άγώνας. 7, Γ-Ιδ, τά λάφυρα). Τά άλλα τουρκικά πλοία, πολεμικά καί μή, βάζουν πορεία πρός Νότο, μέ προορισμό τή Σούδα. Τά κυνήγησαν πέντε ελληνικά βρίκια καί ένα πυρπολικό, τά όποια καί άπομόνωσαν μιά κορβέτα τών 28 πυροβόλων, πού άναγκάστηκε νά έξοκείλει στή Σύρα.

Πυρπολήθηκε άπό τό πλήρωμά της. Οί Ελλη­ νες δμως συνέλαβαν τό πλήρωμα (175 Τούρκους καί 25 Εύρωπαίους) καί άλλους έσφαξαν, άλλους έπήραν αιχμαλώτους. Έπήραν έπίσης τά 28 πυροβόλα της. Τά καράβια τοΰ Σαχτούρη κυνήγησαν τούς φεύγοντες Τούρκους μέχρι τό Μαλέα. Άπό έκεΐ καί κάτω τή δίωξη άνέλαβε ό Μιαούλης, μέ τή δική του ναυτική μοίρα. Άπέβλεπε ό μεγάλος αύτός πρόμα­ χος τής έλευθερίας τών Ελλήνων στό νά βλάψει τό σουλτανικό στόλο καί νά παρεμποδίσει τίς έχθρικές κινήσεις στό Αιγαίο. Τόν καιρό έκεΐνο δέν έπασχε μόνο ή Πελοπόννησος, άλλά στένευε ό κλοιός γύρω άπό τό Μεσολόγγι, μέ τή δεύτερη πολιορκία του.

VI. Ναυμαχίες τής Σούδας καί του Ματαπα 'Η συνάντηση τοΰ Μιαούλη μέ ισχυρή έχθρική δύναμη έγινε έξω άπό τή Σούδα στίς 31 Μαιόυ 1825. Οί ιστορικοί τήν άναφέρουν ώς ναυμαχία τής Σούδας. Χρησιμοποίησαν οί "Ελληνες σ’ αύτή γιά τό ί'διο πλοίο δύο πυρπολικά, τοΰ Θεοφάνη καί τοΰ Δημαμά, τό ένα άπό τό προσήνεμο καί τό άλλο άπό τό υπήνεμο. ΤΗταν μιά καινούρια τακτική, πού είχε γιά πρώτη φορά έφαρμοσθεΐ στίς Οίνοΰσες, τό Σεπτέμβριο τοΰ 1824 (βλ. Τά πυρπολικά τοΰ ’Αγώνα 7,A-V). 'Η δράση ενός μόνου πυρπολικού, δπως γινόταν μέχρι τότε, δέν έφερνε τό έπιδιωκόμενο αποτέλεσμα. Στήν έπίθεση τών πυρπολητών Θεοφάνη καί Δημαμά έναντίον μιας κορβέτας, άντιτάσσουν οί Αιγύπτιοι εξοπλισμένες βάρκες πού προσπαθούν νά ματαιώσουν τήν έπίθεση. Δέν τό έπιτυγχάνουν δμως καί ή κορβέτα πυρπολεΐται. Ζημιά παθαίνουν καί μερικά άλλα πλοία τους. 'Ο πυρπολητής Πολίτης κυνηγά μιά φρεγάτα μέσα στόν δρμο τής Σούδας, άλλά μπρος στήν αντίδραση ή καί τό φόβο άκόμη τών άγκυροβολημένων πλοίων άναγκάζεται νά κά­ ψει μάταια τό πυρπολικό του. Δέν πρέπει νά έμεινε εύχαριστημένος ό'Υδραίος ναύαρχος άπ’ αύτή τή σύγκρουση καί τό παρακάτω γράμμα πρός τούς συμπατριώτες του προκρίτους άποπνέει τό άνικανοποίητο καί τήν άνησυχία τοΰ ήγέτη, πού δέν έχει τά μέσα νά φέρει σέ πέρας τήν άποστολή του. - Βλέπεται λοιπόν, τούς γράφει, πόση άνάγκη είναι νά έτοιμασθοΰν καί νά κατασκευασθοΰν πολλότατα πυρπολικά. "Οσον καί αν κοστίζουν αύτά είναι τό μόνον ισχυρόν όπλον τής Ελλάδος κατά τής Τουρκίας, μάλιστα είς τόν έφετεινόν χρόνον... Ειδεμή, σάς βεβαιώνω καί ή ευγενία σας τό γνωρί­ ζει πολλά καλά, οτι δέν μάς όφελοΰν τίποτε όλων τών εχθρικών στόλων αί τωριναί ζημίαι, δταν ήμεϊς μίαν φοράν εύρεθώμεν χωρίς πυρπολικά ήγουν άοπλοι. Τοΰ περιούσιου αύτοΰ λόγου τό άληθές ήρθε νά

59

'Έτη 1825, 1826

έπιβεβαιώσει ένα ακόμη περιστατικό, στόν ’Ιούνιο μήνα πού ακολούθησε. Δεκαέξι τοϋ μηνός φάνηκαν κάτω άπό τό Τσιρίγο, πρός τά νότια, 80 (ή 50) έχθρικά πλοία καί δυό μοίρες, σπετσώτικη καί τών 'Υδραίων άπό 34 πλοία, δρμησαν έναντίον τους. Στή ναυμαχία πού κράτησε δύο ώς τρεις ώρες (τή λεγόμενη ναυμαχία τοϋ Ματαπά), δέν έφεραν κανέ­ να άποτέλεσμα. 'Ο κανονιοβολισμός έγινε άπό 3 μίλια άπόσταση. ’Έχασαν όμως οί 'Έλληνες δυό πυρπολικά, τά όποια κάηκαν μάταια. Καί μέσα στούς πέντε νε­ κρούς των ήταν καί ό πυρπολητής Ματρόζος. Σύμφωνα δέ μέ τό γράμμα, πού έστειλε ό Άνδροΰτσος στούς δημογέροντες τοΰ νησιού του, τούς έλειπαν τά άπαραίτητα πυρπολικά καί γι’ αύτό δέν έκαναν τίποτε. Δράσεις, δπως αύτή, μαρτυρούσαν βέβαια τόλμη ύπέρμετρη καί άσίγαστο πάθος γιά τή νίκη, καταπο­ νούσαν Γσως τόν άντίπαλο, άλλά δέν μπορούσαν νά φέρουν άποφασιστικό άποτέλεσμα. 'Ο έχθρικός στόλος συνέχισε τήν πορεία του πρός τό Ίόνιο καί άποβίβασε στό Ναβαρίνο σημαντικές ένισχύσεις καί έφόδια. Στή σύγκρουση αύτή τοΰ Ματαπά παρουσιάσθηκε ή άνυπακοή τών πυρπολητών, οί όποιοι άπό ένθουσιασμό συνέχισαν τήν έπίθεση παρά τή δια­ ταγή τοϋ Μιαούλη ν’ άποχωρήσουν. ’Αποτέλεσμα τής άνυπακοής ήταν ή μάταιη καταστροφή τών δύο πυρπολικών. 'Όπως σημειώνω καί στό κείμενο γιά τά πυρπολικά (7, A-V) έβγαλαν ύστερα άπ’ αύτό οί πρόκριτοι τής "Υδρας άπόφαση, μέ τήν όποια προκήρυτταν άμοιβή, κατά περίπτωση, στούς πυρ­ πολητές πού έπιτύγχαναν θετικό άποτέλεσμα. Καί πρόσθεταν. - Εις τό κάθε πυρπολικόν είναι έμποδισμένον (άπαγορεύεται) νά ριφθεΐ κατά τών εχθρικών πλοίων, χωρίς νά διορισθεϊ μέ σενιάλο τοΰ άρχηγοΰ. "Οποιος ύπάγη χωρίς σενιάλον τοΰ άρχηγοΰ καί, άν επιτύχει νά καύσει έχθρικόν, δέν έχει μόλον τοΰτο νά λάβει οβολόν. Τόν ί'διο έκεϊνο μήνα ’Ιούνιο (12 τοΰ μηνός καί γύρω στίς δυόμιση μετά τό μεσημέρι), τό ύδραίικο βρίκι Νηρεύς, άγκυροβολημένο μαζί μέ άλλα πλοία στά Βάτικα, τινάχθηκε στόν άέρα άπό ξαφνική έκρηξη τής πυριταποθήκης. Σώθηκαν μόνο δέκα άνδρες, πού άπουσίαζαν γιά νερό καθώς καί ό ναύκληρος μέ ένα ναυτόπαιδα, πού βρίσκονταν στόν πρόβολο. "Ολοι οί άλλοι, πενήντα περίπου άτομα μέ τόν κυβερνήτη Άθ. Κριεζή καί τόν άδελφό του, χάθηκαν. Σύμφωνα μέ τό ναύκληρο, λίγη ώρα πριν άπό τήν έκρηξη είχε δείρει ό κυβερνήτης έναν Αιγύπτιο αιχμάλωτο καί κείνος πρέπει νά έβαλε φωτιά στό πυριτοδοχεϊο, γιά έκδίκηση. Σέ σχετική δμως άναφορά του ό Μιαούλης άνέφερε δτι «πόθεν προήλθεν ή έκρηζις δέν γνωρίζομε». 60

VII. Πυρπολική έπίθεση στήν 9Αλε­ ξάνδρεια 'Η ναυτική έπιχείρηση τής ’Αλεξάνδρειάς θά μπορούσε, μέ κάποια λογοτεχνική διάθεση, νά όνομασθεϊ τό παιχνίδι της τύχης καί ό άνεμος. Γιατί μιά θαυμάσια οργανωμένη δράση, μέ έξοχους πρω­ ταγωνιστές, καί προοπτική έπιτυχίας μέ σημαντικές έπιπτώσεις στόν ελληνικόν ’Αγώνα, άπέτυχε άπό τήν άπροσδόκητη — τήν τελευτατία στιγμή — τροπή τού άνέμου. "Ας δούμε δμως, πώς έγιναν τά γεγονότα. ' Η πυρπόληση τοΰ αΐγυπτιακοΰ στόλου μέσα στό άγκυροβόλιό του τής ’Αλεξάνδρειας, άποτελοΰσε ένα πολύ μακρινό καί άπλησίαστο όνειρο γιά τούς μαχομένους στή θάλασσα "Ελληνες. Ό Όρλάνδος στά Ναυτικά του (βιβλ. 303, τ.β', σελ. 249) πιστεύει δτι ή πραγματοποίηση του ήταν ιδέα τοΰ Κωνσταντή Κανάρη, ό όποιος μέ τήν παρόρμηση τοΰ πλοιάρχου Γ. Χάμιλτον τήν άνακοίνωσε στόν Γιακουμάκη Τομπάζη, πού συμφώνησε. ’Από κεΐ τέθη­ κε υπόψη τοΰ Λάζαρου Κουντουριώτη, ό όποιος έδωσε τήν έγκρισή του. 'Η νεώτερη δμως έρευνα, πολύ μετά τό γραπτό τοΰ Όρλάνδου, μάς βεβαιώνει δτι τό παλαιότερο όνειρο πυροδοτήθηκε άπό άλλοΰ, τήν ίδια τήν ’Αλεξάνδρεια, καί ιδού κατά ποιόν τρόπο. "Ελληνας ή φιλέλληνας (πιθανώς ό Giusti) έγραφε κατά καιρούς στούς "Ελληνες, μεταδίδοντας πολεμικές πληροφορίες ή στέλνοντας τίς συμβου­ λές του. Τό άποφασιστικό γιά τό θέμα μας γράμμα του, έχει χρονολογία 14 ’Ιουλίου 1825 (π.ήμ.) καί άπευθυνόταν στό Λάζαρο Κουντουριώτη. "Ηταν παραινετικό, μέ ύποδείξεις καί αύστηρό. ’Έγραφε:

Κύριε Λάζαρε Κουντουριώτη, Ό αιγυπτιακός στόλος έπέστρεψεν είς ’Αλεξάν­ δρειαν, συνιστάμενος άπό 4 φρεγάτας, 5 κορβέττας, 25 βρίκια καί 7 φορτηγά, διά νά διορθωθούν καί νά έκπλεύσουν πάλιν μέ δέκα χιλιάδας τακτικών διωρισμένων κατά της Πελοποννήσου. ’Εκτός τούτων εύρίσκονται εδώ άλλαι τέσσαρες φρεγάται καί επτά βρίκια· δέν θέλουν δέ γίνει έτοιμα προτού μεσάσει ό Αύγουστος- έάν οί "Ελληνες είναι άνδρες, πρέπει νά τό άποδείξουν πέμποντες έδώ τρία η τέσσαρα πυρπολικά καί δυό ή τρία πολεμικά διά νά τά καύσουν δλα είς τόν λιμένα. "Ας μήν προταθεΐ καμμία δυσκολία διά τοιοΰτον εϋκολον έγχείρημα, καθότι ή άμεριμνησία είς τήν οποίαν οί Τούρκοι εύρίσκονται διευκολύνει τόσον τό πράγμα, ώστε μήτε άνθρωπος θέλει χαθεί είς αύτό. Έάν οί Γραικοί δέν ακούσουν τοιαύτην συμβουλήν δέν πρέπει νά τούς θεωρήσωμεν, εί μή μόνον ώς γυναίκας... Τά πυρπολικά πρέπει νά έμβωσι πρός τήν δύσιν τού ήλιου- καί έάν κατά περίπτωσιν έλθει ό πιλότος διά νά έμβάση τά καράβια είς τόν λιμένα, πρέπει νά τόν κρατήσουν. Τοΰτο θέλει τούς δείξει τήν στιγμήν, διά νά

Έτη 1825, 1826

έκτελέσουν καλλίτερα τό σκοπούμεν ον... Καί τελείωνε, ό μακρινός έκεΐνος Νέστορας - Δεχθήτε τήν είδησιν ταύτην καί καιρόν δέν έχουν νά χάνουν οί Γραικοί, εάν θελήσουν είς τοιαύτην περίστασιν νά διασώσουν τήν πατρίδα των. Ιδού κατόρθωμα, διά τοΰ οποίου θέλουν γνωρισθεΐ καί δοξασθεϊ εις ολον τόν κόσμον. Οί 'Υδραίοι δέν έχασαν καιρό. Μέ τήν έγκριση τοΰ Λαζ. Κουντουριώτη καί υστέρα άπό δύσκολες άλλά σύντονες συζητήσεις συγκροτήθηκε ή ειδική ναυτική μοίρα άπό τήν κορβέτα Θεμιστοκλής τών Τομπάζηδων, μέ κυβερνήτη τόν Έμμ. Τομπάζη, (άνθ. 128), τό βρίκι ’Επαμεινώνδας μέ τόν Άντώνη Κριεζή καί τρία πυρπολικά: τοΰ ’Αντωνίου Θεοφ. Βώκου, τοΰ Μανώλη Μπούτη καί τοΰ Κων. Κανάρη. ’Αρχικά είχε έπιλεγεΐ τό πυρπολικό τοΰ Γ. Πολίτη, τή θέση του όμως πήρε ό Κανάρης, κατ’ άπαίτηση τοΰ Μανώλη Τομπάζη. Μάλιστα ή άλλαγή αύτή, σέ μιά έπιχείρηση καθαρά ύδραίικη, θεωρήθηκε προσβλητική γιά τούς 'Υδραίους, έστω καί άν ό Κανάρης ήταν ήδη μιά παγκόσμια δόξα. ’Έστω καί άν είχε ταχθεί άπό τόν περασμένο χρόνο στήν ύδραίικη μοίρα. (Λιγνός, βιβλ. 262, τ.Β' σελ. 517). 'Η άντιζηλία καί τό τοπικιστικό πνεΰμα έφθασε σέ τέτοιο βαθμό παροξυσμοΰ, ώστε μερικοί'Υδραίοι έπιχείρησαν νά δολοφονήσουν τόν Τομπάζη. Οί σφαίρες τών δολοφόνων άφησαν ίχνη, πού διακρίνονταν δεκάδες χρόνια μετά, στή θύρα τής οικίας του. ’Έγινε στά πλοία ή κατάλληλη ετοιμασία. Ε­ τοιμασία στό υλικό καί στίς ψυχές. Μάλιστα άπό τό 'Ημερολόγιο τοΰ Θεμιστοκλή, πού συνέταξε ό Γεώργιος Σκούφος ή Διομήδης, μαθαίνουμε πώς γινόταν ή διαίρεση τοΰ πληρώματος σ’ ένα πολε­ μικό καράβι τοΰ ’Αγώνα. Τοΰτο πρέπει νά τό θεωρήσουμε ώς πρόοδο καί μάλιστα σημαντική, γιατί κατά κανόνα διαιρέσεις στά ελληνικά πριν σιτοκάραβα καί μετά πολεμικά δέν υπήρχαν. (Βλ. «Ή ζωή στό καράβι τοΰ ραγιά» 6, B-VI). Τό 'Ημερολόγιο τοΰ Θεμιστοκλή γράφει - Διετάχθησαν νυκτερινοί φυλακαί είς τάξεις τρεις, άνά 28: ή μέν τοΰ πλοιάρχου, ή δέ τοΰ ναυκλήρου, ή δέ τοΰ ‘Ιωάννου Κωνσταντινίθη Γραμματέως· καθώς καί πυροβολισταί άνά 6 είς κάθε πυροβόλον μεθ ’ ενός αξιωματικού. (Στή συνέχεια κατονομάζει τόν άξιωματικό στό κάθένα άπ’ τά εννέα — Αον μέχρι Θον — πυροβόλα τής μιας πλευράς, επίσης καί τόν βαθμοφόρο τοΰ πυριτοδοχείου). Είς δέ τά σκηνιά δι ’ άνά έν κατάρτιον είς αξιωματι­ κός μετά 15 ναυτών δηλαδή είς μέν τό Γράντο (τό μεγάλο κατάρτι) ό Άναστάσης Κωνσταντινίθης. Είς δέ τό Τρινκέτο (τό άκάτιο) ό Φραγκίσκος Μάνος- καί είς τήν Μεντζάναν (τόν έπίδρομο) ό ‘Αντώνης Κων­ σταντινίθης μέ ναύτας οκτώ. Είς δέ τό τιμόνι άξιωματι-

κοί ό Τζουβελάκης, Άνδρέας Μαστρογιώργης καί ‘Αντώνης Ζερβός (σημ. δηλαδή τρεις φυλακές). Τροφοδότης έδιωρίσθη ό Μανώλης Σαρής... δοκτάτωρ δέ τών πολεμοφοδίων καί τής κάμαρας (υπεύθυνος γιά τή μεταφορά τών πυρομαχικών) ό Φίλιππος Φιλιπάγκος. (Βλ. καί βιβλ. 345). Ξεκίνησε ή μοίρα τοΰ Τομπάζη στίς 23 τοΰ μηνός ’Ιουλίου καί υστέρα άπό ένα ταξίδι χωρίς ιστορία έφθασε τό πρωί τής 29ης στά νερά τής ’Αλεξάνδρειας. Σέ σύσκεψη πού έγινε στό πλοίο τοΰ Τομπάζη άποφασίστηκε τά συνοδά πλοία νά μείνουν έξω άπό τό λιμάνι, χωρίς, νά φαίνονται, τά δέ πυρπολικά νά είσπλεύσουν σ’ αύτό καί μετά τήν πυρπόληση νά καταφύγουν στά συνοδά μέ τίς σκαμπαβίες τους. Τά πυρπολικά ξεκίνησαν τό άπόγευμα γιά νά μποΰν στό λιμάνι γύρω στίς 5 μ.μ., όπως είχε γράψει τό γράμμα έκεΐνο τοΰ πληροφοριοδότη. Πρώτος κινήθηκε ό Κανάρης, ό όποιος πέτυχε νά προχωρήσει άρκετά μέσα στό λιμάνι. Στό κύτος του κρατούσε αιχμάλωτο τόν πλοηγό πού είχε άνεβεΐ στό σκάφος του γιά νά τόν οδηγήσει. Είχε άκόμη άποφύγει μέ έπιδέξιο χειρισμό τόν άξιωματικό υπηρεσίας τοΰ λιμανιού, πού έρχόταν μέ τήν άκατο γιά νά άναγνωρίσει, σύμφωνα μέ τά κρατούντα, τό ξένο πλοίο μέ τή ρωσική (ή τήν αύστριακή) σημαία. Τό πυρπολικό τοΰ Κανάρη ταξίδευε μέχρι τήν ώρα έκείνη μέ ΒΔ άνεμο καί βρισκόταν τώρα στό μέρος όπου ήταν άγκυροβολημένες πέντε φρεγάτες κατά μέτωπο. Τότε όμως άλλαξε ξαφνικά ό άνεμος καί άντί άπό τήν πρύμη έρχόταν άπό τήν πλώρη. ’Έτσι τά πανιά του άντανεμώθηκαν, δηλαδή πήραν τόν άνεμο άπό τήν άλλη πλευρά καί άρχισε άναγκαστικά νά πλαγιοδρομεί, στρέφοντας τήν πλώρη του πρός μιά φρεγάτα, κοντά σέ μερικά βρίκια καί στά άνάκτορα. Άλλά καί κείνος ό άνεμος σέ λίγο έπεσε καί τό πλοίο τοΰ Κανάρη έμεινε μέσα στό λιμάνι άκυβέρνητο. ’Ελαφρές πνοές πού έφθαναν κατά διαστή­ ματα τό έφερναν πότε εδώ πότε εκεί, ενώ πολύτιμος περνούσε ό χρόνος. Αναγκάσθηκε τότε ό Κανάρης νά τοΰ βάλει φωτιά, μέ τήν ελπίδα ότι οί πνοές τοΰ άνεμου θά τό έσπρωχναν τελικά σ’ ένα άπό τά πολλά πλοία. Πήδησε μέ τούς άνδρες του στή σκαμπαβία καί μέ ισχυρή κωπηλασία βρέθηκαν όλοι έξω άπ’ τό λιμάνι. Στήν έξοδο τους δέχθηκαν βολές άπό ένα γαλλικό βρίκιο, τό Abeille, πού βρισκόταν στό στόμιο τοΰ λιμανιοΰ. Οί βολές τοΰ γαλλικοΰ πλοίου καί ό άξιωματικος φυλακής τής λιμενικής άρχής προκάλεσαν συναγερμό τόσο στόν αιγυπτιακό στόλο όσον καί στό φρούριο Ράς-έλ-ντίν. Κινήθηκαν εναντίον τής σκαμπαβίας τοΰ Κανάρη ένα βρίκι καί επτά βάρκες, έξοπλισμένες. ’Άλλες βάρκες τοΰ αίγυπτιακοΰ στό­

61

"Ετη 1825, 1826 λου έσπευσαν πρός τό φλέγόμενο πυρπολικό καί, σύροντας το, τό έφεραν σ’ έρημικό σημείο τής παραλίας, δπου καί χάθηκε άσκοπα. Τά δύο άλλα πυρπολικά, πού είχαν άλλωστε καθυστερήσει, έγκατέλειψαν τόν άγώνα, αφού είχαν χάσει τώρα τό στοιχείο τοΰ αιφνιδιασμού. Κι όλα τά πλοία στράφηκαν πρός Βορράν. Τό αιγυπτιακό βρίκι άναγκάσθηκε τήν επομένη 30 ’Ιουλίου νά σταματήσει τήν δίωξή τους, τούς έδίωκε δμως τώρα δύναμη άπό οκτώ πλοία, μέ τόν ί'διο τό Μωχάμετ ’Άλυ, διοικητή, ό όποιος άλλόφρων άπό οργή καί ταπείνωση έσπευδε νά τιμωρήσει τούς θρασυτάτους επιδρομείς. Καί έφθασε ό σατράπης μέχρι τήν Κύπρο, άλλά τά ελληνικά πλοία τοΰ ξέφυγαν. Στό δρόμο τής επιστροφής οί "Ελληνες συνάν­ τησαν συνοδεία άπό 5 πολεμικά καί πολλά φορ­ τηγά. Τά κτύπησαν. "Ενα άπό τά πολεμικά κάηκε, μετά άπό άνάφλεξη τής πυριταποθήκης καί 80 στρατιώτες καί ναύτες έπεσαν αιχμάλωτοι στά χέρια τών 'Ελλήνων. Κυρίευσαν έπίσης ένα μετα­ γωγικό καί ζώγρησαν τούς έπιβαίνοντες. ’Αργό­ τερα προσέγγισαν στά μικρασιατικά παράλια, σ’ έναν δρμο καί, έκεΐ τούς άφησαν ελευθέρους. Στό νησί τους, τήν "Υδρα γύρισαν στίς 18 Αύγούστου, 1825 (άνθ. 129). 'Ο Φίλος τοΰ Νόμου στό φύλλο του 144 τής 17 Αύγούστου 1825 δίνει τήν παρακάτω έκθεση τών γεγονότων. ... Ιδού τά περιστατικά τής εις ’Αλεξάνδρειαν εκστρατείας, τά όποια ύπεσχέθημεν νά δημοσιεύσωμεν εις τό παρελθόν φύλλον. Ταΰτα έβεβαιώθημεν άπό αύτόπτην μάρτυρα, τόν Κ. Διομήδην Σκούφον είναι δέ άπόσπασμα έκ τού ημερολογίου τής νηός διοικουμένης παρά τού πλοιάρχου Κνι ’Εμμανουήλ Τομπάξη, τού όποιου ή άκριβής έκθεσις είναι επικυρωμένη καί άπό τούς δύο πλοιάρχους τής εκστρατείας. »Εΐς τάς 23 ’Ιουλίου (1825) (λέγει τό ήμερολό­ γιον τοΰ Κ.Δ.Σ.)1 2 έκπλεύσαμεν άπό τόν λιμένα τής "Υδρας, δηλ. τά δύο πολεμικά πλοία, ό «Θεμιστοκλής» καί ό « ’Επαμεινώνδας», διοικούμενα παρά τών πλοιάρ­ χων κυρίων Ε. Τομπάξη καί ’Αντωνίου Γ. Κριεξή, καί τρία πυρπολικά υπό τήν οδηγίαν τών άνδρείων Κων­ σταντίνου Κανάρη, ’Αντωνίου Θ. Βόκου καί Μανώλη Μπούτη διευθυνόμενα κατά τού έν ’Αλεξανδρεία Αιγυ­ πτιακού στόλου. »Βοηθούμενοι άπό ούριον άνεμον είς τάς 29 τού αυτού, μίαν ώραν πρό τής άνατολής τού ήλιου, είδομεν τήν στεράν τής Αίγύπτου, καί άπό μίλια 7 άπόστασιν τόν Άράπ - Κουλέ κατά τήν πρώραν "Οθεν καί πάραυτα έστρέψαμεν τά πλοία πρός δυσμάς διά νά μή γνωρισθώμεν άπό τούς έν ’Αλεξάνδρειά έχθρούς. »Περί τάς δύο ώρας τής αυτής ήμέρας3 προσεκλήθησαν είς τήν νήα τού πλοιάρχου κυρίου Ε. Τομπάξη οί τρεις διοικηταί τών πυρπολικών καί ό πλοίαρχος

62

κύριος Α. Γ. Κριεξής, καί άφού μετά κοινήν σκέψιν έλαβεν ό καθείς τάς άναγκαίας διαταγάς καί ιδιαιτέρως οί πυρπολισταί τήν διαταγήν τού νά προσέχωσι μήποτε έξ άπροσεξίας προξενήσωσι τήν παραμικράν βλάβην είς τά έκεϊσε κατά τύχην ευρισκόμενα ευρωπαϊκά έμπορικά πλοία, οί μέν πυρπολισταί περί τάς 3 ώρας τής ήμέρας άνεχώρησαν διά ’Αλεξάνδρειαν, ήμεϊς δέ περιφερόμεθα έξω τού λιμένας έπαγρυπνούντες είς τά κινήματα τών ήμετέρων καί προσέχοντες μετά τήν έπιχείρησιν νά διασώσωμεν τάς βάρκας μετά τών πυρπολιστών μας. »’Εν τούτοις περί τάς 10 ώρας καί τρία τέταρτα φθάνουσι τά πυρπολικά μας έξω τού λιμένος τής ’Αλεξάνδρειάς, τό δέ πυρπολικόν τού Κανάρη ώς ταχύπλοον έμβαίνει είς τόν λιμένα άκολουθούντων τών άλλων, καί άφού έκράτησε βία είς τό πυρπολικόν του τόν κατά τήν συνήθειαν είς έπίσκεψίν του έλθόντα λιμενάρχην τής ’Αλεξάνδρειάς, προχωρεί διευθυνόμενον πρός τήν έχθρικήν ναυαρχίδα καί είς τέσσαρας άλλας φρεγάτας κατά τάξιν άραγμένας έμπροσθεν τού παλατιού τού σατράπου τής Αίγύπτου. »'Ο άπτόητος πυρπολιστής φθάνει έν μέσω τών έχθρικών πλοίων, καί όχι μακράν τής ναυαρχίδος. ’Αλλ ’ είς τήν κρίσιμον ταύτην στιγμήν βάσκανος τύχη προδίδει τήν άνδρείαν τών ήμετέρων. ' Ο ούριος άνεμος αίφνιδίως παύει, καί ό ένάντιος αυτού τόν διαδέχεται. Ματαίως ό πυρπολιστής μας προσπαθεί νά πλησιάσει είς τήν ναυαρχίδα, καί τέλος άναγκάξεται νά διευθύνει τό πυρπολικόν του πρός άλλον σωρόν έχθρικών πλοίων, δηλαδή μιας φρεγάτας καί πολλών άλλων βρικίων. Αίδει λοιπόν πΰρ είς τό πυρπολικόν του καί άναχωρεϊ· άλλ ’ έκ περιστάσεως τό πυρπολικόν λαμβά­ νει άλλην διεύθυνσιν καί καίεται χωρίς άποτέλεσμα. » Ή άποτυχία τού πρώτου άποκαθιστά άνωφελή τήν ένέργειαν τών δύο άλλων πυρπολικών, καθότι έν τούτοις ό έχθρός έλαβε τά άναγκαΐα μέτρα. Μ’ όλα ταΰτα ώσάν οί Έλληνες νά προσκαλώσιν έτι είς μάχην όλας τάς έχθρικάς δυνάμεις, καί νά περιφρονώσι καί παρρησία ένα έχθρόν, όστις τουντεΰθεν δέν χρεωστεϊ τήν σωτηρίαν του εί μή είς είδος συνωμοσίας τών στοιχείων κατά τής ελληνικής εύτολμίας, υψώνουσι τήν ελληνικήν σημαίαν καί έξέρχονται μετά τής αυτής τάξεως καί άνευ τίνος βίας. »Είς μάτην επτά έχθρικαί βάρκαι καί έν πολεμικόν βρίκιον πίπτουσι κατά πόδας τοΰ πυρπολιστοΰ Κων. Κανάρη καί προσπαθοΰσι νά συλλάβωσι τήν βάρκαν του· είς αύτό τό άναμεταξύ προφθάνουσι τά δύο πολεμικά πλοία μας καί διασώξουσι τήν βάρκαν καί τούς έπιβάτας της. »Μικρόν πρό τής άφίξεως τών πλοίων μας έφάνη καί έν πολεμικόν βρίκιον τοΰ Χριστιανικωτάτου βασι1. Καπετάν 2. τοϋ κ. Διομήδη Σκούφου 3. Κατά τό τουρκικό ώρολόγιο 2α ώρα ή 7-8 π.μ., 3η ώρα ή 8-9 π.μ.

'Έτη 1825, 1826 λέως τής Γαλλίας καί Ναβάρας νά πυροβολεί κατά τής βάρκας τοΰ πυρπολιστοΰ μας Κανάρη, ώς νά είχε λάβει προσταγήν άπό τόν σατράπην τής Αίγύπτου νά παιδεύ­ σει τήν ελληνικήν τόλμην, καί νά θέσει όρια είς τήν άπτόητον καρτεροψυχίαν τών λοιπών πυρπολιστών μας. Μέ ολην τήν ευστοχίαν όμως τών Γάλλων πυροβολιστών, δ Κανάρης μετά τών λοιπών συντρό­ φων του διεσώθησαν ώς είπομεν άβλαβεΐς, καί μετέβησαν είς τά πολεμικά πλοία μας, τά όποια περί τάς δύο ώρας τής νυκτός άνήχθησαν είς τό πέλαγος. Σχετικά μέ τήν έπιχείρηση τής ’Αλεξάνδρειάς ένδεικτική είναι ή εύχαριστήρια άπάντηση τοϋ ’Ιακώβου Ρίζου - Νερουλού στό έγγραφο πολιτογραφήσεώς του πού τοϋ έστειλαν οί Ψαριανοί. (Δημοσιεύθηκε στή Γενική ’Εφημερίδα τοϋ Ναυ­ πλίου τήν Τετάρτη, 2 Μαρτίου 1828). ... άλλά καί μετά τήν καταστροφήν τών Ψαρών δέν έπαυσαν οί Ψαριανοί έκθύμως άγωνιζόμενοι καί ήθελεν έμπρησθεΐ είς τήν 'Αλεξάνδρειαν σύμπας ό στόλος ό Βαρβαρικός, αν μέ τήν ορμήν του ό Κανάρης είχε συνεξορμώντα καί τόν άνεμον, ώστε μία φλός άναφθεϊσα άπό έναν καί μόνον ελληνικόν βραχίονα ήθελε γενεϊ αιτία νά μήν άνατείλει τοΰ Ναβαρίνου ή έρισμάραγδος ήμερα... Πραγματικά ή έπιτυχία τής πυρπολικής έπιχειρήσεως τών 'Ελλήνων, θά είχε σημαντικές έπιπτώσεις, άνασχετικές στήν όρμή τών βαρβάρων. Μολο­ νότι άπέτυχε είχε μεγάλον αντίκτυπο στήν Εύρώπη, άλλά καί στό ήθικό τών ναυτικών έπιδρομέων. Μπορούμε νά φαντασθοΰμε, τά άποτελέσματά της, άν έπιτύγχανε. 'Η αιτία τής αποτυχίας δηλαδή ή μεταστροφή τού καιρού θά ήταν δυνατό νά προβλεφθεΐ καί είναι κρίμα ότι οί "Ελληνες, ακολούθησαν, ώς πρός τόν χρόνο τής έπιθέσεως τίς συμβουλές τοΰ άγνωστου άλλά θερμού φίλου τους. Μέ τά μετεωρολογικά δεδομένα τής περιοχής ήταν κάτι τό πιθανό, τό ένδεχόμενο. Τό μήνα ’Ιούλιο επικρατούν στή θάλασσα έκείνη (έμπρός άπό τήν ’Αλεξάνδρεια) βόρειοι καί βορειοδυτικοί άνεμοι, μέ τά έξής χαρακτηριστικά. ’Αρχίζουν τό πρωί, δυναμώνουν όσον ψηλώνει ό ήλιος, τίς άπογευματινές όμως ώρες, συνήθως άπό τίς 3 μετά τό μεσημέρι κι έπειτα άδυνατίζουν ή παύουν άπότομα. Κατά τό βράδυ ή διεύθυνση τού άνέμου άλλάζει καί έρχονται άκανόνιστες πνοές άπό τήν ξηρά. Πρωί λοιπόν καί βράδυ ήταν ώρες άκατάλληλες γιά τήν έπίθεση μέ ίστιοπλοοΰντα πυρπολικά καί, άν τό πρότεινε ό ’Αλεξανδρινός πληροφοριοδότης, άσφαλώς θά τό έκανε διότι ό έρχομός τής νύκτας θά δυσχέραινε τή διάσωση άπό τούς Αιγυπτίους τών κτυπημένων πλοίων τους, ένώ, τό άντίθετο, θά διευκόλυνε τή διαφυγή στά πληρώματα τών πυρπο­ λικών.

Vili 'O ναυτικός αγώνας γιά τό Μεσολόγγι Τούς μήνες τού 1825, πού ακολούθησαν καί τούς πρώτους τοΰ 1826 ό ελληνικός στόλος, είτε σέ ετοιμότητα καί κινητοποίηση είτε σέ άμυντική αναμονή, άπασχολεΐται μέ δυό βασικά άποστολές: τήν προστασία τών δυό ναυτικών νησιών, πού άποτελοΰσαν τήν καρδιά τής Έπαναστάσεως καί τόν άνεφοδιασμό τοΰ Μεσολογγίου. ’Ενεργότερη ήταν ή άποστολή γιά τό Μεσολόγγι, στό όποιο ό Ρεσήτ Μεχμέτ πασάς, ό λεγόμενος Κιουταχής (άπό τήν Κιουτάχεια, τόπον τής καταγωγής του) είχε έγκαταστήσει μιά πείσμονα πολιορκία — τή δεύ­ τερη. 'Ο Κιουταχής όμως πολιορκούσε τό Μεσολόγγι άπό τήν ξηρά, άπαραίτητο ήταν νά κλείσει στούς πολιορκημένους καί ό δρόμος πρός τή θάλασσα. Γι’ αύτό έφθασε στόν Κόλπο τών Πατρών τήν 29η ’Ιουνίου 1825 ό ναύαρχος Χοσρέφ μέ ισχυρό στόλο άπό 56 πλοία, άπό τά όποια τά 8 ήταν φρεγάτες. Έπί τόπου, γιά τήν προστασία τοΰ Μεσολογγίου, βρίσκονταν άπό μερικούς μήνες επτά ελληνικά πλοία, τά όποια καί άναγκάστηκαν νά άποχωρήσουν έμπρός στή μεγάλη αύτή οθωμανική δύναμη. Οί Τοΰρκοι ξεφόρτωσαν άφθονα πολεμοφόδια καί τρόφιμα, καθώς καί μερικές δεκάδες κανονιο­ φόρο πλοιάρια, μέ πλατύ επίπεδο πυθμένα. Τά έριξαν στή λιμνοθάλασσα άνάμεσα στό οχυρωμένο νησί Βασιλάδι καί στό Μεσολόγγι, έφεραν έκεΐ βάρκες μέ βομβοβόλα, έφεραν μίστικα καί έτσι άπέκλεισαν ούσιαστικά τήν πολιορκούμενη πόλη καί άπό τή θάλασσα. Μέχρι νά έμφανισθοΰν πάλι οί "Ελληνες έμειναν άνενόχλητοι κύριοι στήν περι­ οχή αύτή, τοΰ Πατραϊκοΰ. Σαράντα ελληνικά πλοία συγκεντρώνονταν τήν έποχή έκείνη στά Βάτικα, ή έτοιμασία τους όμως άπαιτοΰσε χρόνο καί μόλις περί τά μέσα ’Ιουλίου (17 τού μηνός), μιά μοίρα άπό 17 πλοία καί διοικητή τόν Γιώργη Σαχτούρη ήρθε σ’ έπαφή μέ τόν τουρκικό στόλο στά νερά τής Κεφαλληνίας. Τόν άπασχόλησε μέχρις δτου φθάσει ή κυρία δύναμη μέ τόν Μιαούλη. Λίγες μέρες άργότερα, 23 ’Ιουλίου, παρουσιάσθηκε ό έλληνικός στόλος έμ­ πρός στό Μεσολόγγι κι αύτό προκάλεσε άφατη χαρά, τήν όποια βλέπομε νά έκδηλώνεται στίς στήλες τών Ελληνικών Χρονικών τοΰ Μάγερ. ... Τό Βασιλάδι χαιρετά τήν άφιζίν του μέ τρία κανόνια καί μέ τυφεκισμόν τρίς έπαναληφθέντα. Ή χαρά, ό ενθουσιασμός καί τό θάρρος έζωγραφίσθη άμέσως είς τά πρόσωπα τών ύπερασπιζόντων τό φρούριόν μας. ’Οκτώ μικρά πολεμικά τών Τούρκων (βρίκια, γολέτες καί κανονιοφόρα), πού κρατούσαν σ’ ένέργεια τόν άποκλεισμό τής μαρτυρικής πόλεως, άναγ-

63

"Ετη 1825, 1826

κάστηκαν νά άποσυρθοΰν καί μάλιστα μέ ζημίες. "Ενα άπό τά βρίκια κάηκε γιά νά μήν πέσει στά χέρια τών 'Ελλήνων καί τό άλλο, άλγερινό τών 20 πυροβόλων, ρίχθηκε στά ρηχά καί κάηκε άπό τούς "Ελληνες. Άπό τό πλήρωμά του, άλλοι πιάσθηκαν αιχμάλωτοι, μερικοί διέφυγαν καί πνίγηκαν πολλοί. ’Εκδιώκοντας τούς πολιορκητές οί "Ελληνες άρχισαν νά ξεφορτώνουν στό Βασιλάδι πυρομαχικά καί τρόφιμα, όταν παρουσιάστηκε ό τουρκικός στό­ λος καί, ύστερα άπό μερικές άψιμαχίες, γενικεύ­ τηκε ή σύγκρουση. ’Αναίμακτη στάθηκε αύτή ή σύγκρουση, μέ πυκνό κανονιοβολισμό καί άπό τά δυό μέρη, άλλά άποφασιστική — βραχυπρόθεσμα τουλάχιστον. Για­ τί τά πυρπολικά, καί μόνον ή εξόρμησή τους, άνάγκασαν τή ναυαρχίδα τοΰ Χοσρέφ νά άποχωρήσει μέ σπουδή, άκολούθησε δέ καί ό λοιπός στόλος. Δεκατέσσερα τουρκικά πλοία (μιά κορβέτα, 4 βρί­ κια, 4 γολέτες καί 5 φορτηγά) κατέφυγαν στό λιμάνι τών Πατρών, ένώ τά άλλα, διωκόμενα άπό τούς "Ελληνες μέχρι τήν Κεφαλλονιά, έπλευσαν πρός Νότο καί τελικά έφθασαν στήν ’Αλεξάνδρεια. ΤΗταν άκριβώς ή επόμενη μέρα τής οργισμένης έκστρατείας τοΰ σατράπη, γιά τή δίωξη τής μοίρας τοΰ Τομπάζη. Άπό τούς "Ελληνες πέντε πολεμικά μέ τό Σαχτούρη γύρισαν στή λιμνοθάλασσα καί συνέχι­ σαν τήν έκφόρτωση τών έφοδίων στό Βασιλάδι. Αιχμαλώτισαν μάλιστα επτά άπό τά κανονιοφόρα πλοιάρια τών Τούρκων, ένώ τά άλλα έπεσαν στήν ξηρά, δπου τά περιμάζεψε ό Κιουταχής. 'Ύστερα ό ελληνικός στόλος μέ τούς άρχηγούς του (Μιαούλη, Σαχτούρη, τόν Άνδροΰτσο καί τόν Αποστόλη) άποχώρησε στίς βάσεις του, άφήνοντας κοντά στούς πολιορκημένους μικρή μοίρα άπό 7 πλοία (3 ύδραίκα, 3 σπετσιώτικα καί 1 ψαριανό). Άλλά καί τά λίγα αύτά πλοία άποχώρησαν γύρω στά μέσα ’Οκτωβρίου, γεγονός πού έφερε σ’ άπόγνωση τούς κατοίκους τής ήρωικής πόλεως. Οί εκκλήσεις τους, έναγώνιες, στράφηκαν πρός δλες τίς κατευθύνσεις: τήν κυβέρνηση, τό Λάζαρο Κουντουριώτη, τίς Σπέτσες, σ’ όλους τούς φιλογενεϊς πατριώτες. Γιατί ή τουρκική μοίρα ήταν παρούσα — τά καράβια πού είχαν καταφύγει στήν Πάτρα — καί νέος μεγάλος τουρκοαιγυπτιακός στόλος βρισκόταν επί θύραις στό Ίόνιο. Πραγματικά άρχές ’Οκτωβρίου (5-10-1825) πλή­ θος άμετρο άπό μουσουλμανικά πλοία άφηνε τό λιμάνι τής Αλεξάνδρειας γιά τά ελληνικά νερά. ΤΗταν 69 πολεμικά, 10 πυρπολικά καί 56 μεταφο­ ρικά, σύνολο 135. (Ζυριέν ντέ λά Γκραβιέρ) ή κατ’ άλλη πηγή (Γκόρντον βιβλ. 1008) 145, άπό τά όποια 79 πολεμικά καί 56 μεταφορικά. 'Ο Γκόρντον μάς δίνει καί άνάλυση: τουρκικά, άπό 9 φρεγάτες καί κορβέτες, 10 βρίκια, 3 γολέτες, σύνολο 3Γ αΐγυ64

πτικά, 2 φρεγάτες, 1 κορβέτα, 16 βρίκια, 9 γολέτες, 10 πυρπολικά καί 1 άτμοκίνητο, σύνολο, 39' άλγερινά 2 φρεγάτες, 2 κορβέτες, 1 γολέτα, σύνολο 5 καί τουνεζίδικα 1 κορβέτα, ί βρίκι καί 2 γολέτες, σύνολο 4. Στά μεταφορικά, τά 26 μόνο ήταν από τήν Αίγυπτο, τά άλλα 30 εύρωπαϊκά. 'Η Γενική Έφημερίς 25 Νοεμβρίου 1825, ήμέρα Τετάρτη, δίνει τά άκόλουθα στοιχεία. Άπό Αλεξάνδρεια μανθάνομεν δτι ό εχθρικός στόλος συνίστατο άποπλέων άπό 79 πολεμικά ή 9 φρεγάται, 9 κορβέται, 10 βρίκια, 3 γολέται, άπό Κων/πόλεως, 2 φρεγάται, 2 κορβέται, 1 γολέτα άπό ’Αλγεριού, 1 κορβέτα, 1 βρίκι καί 2 γολέται άπό Τριπόλεως, 2 φρεγάται, 1 κορβέτα, 16 βρίκια, 9 γολέται, 1 άτμοκίνητο καί 10 πυρπολικά άπό ’Αλεξανδρείας. ’Επί πλέον έξέπλευσεν 26 Αιγυπτιακά φορτηγά καί 30 εύρωπαϊκά. Αυτά είναι: 8 αυστριακά, 6 αγγλικά, 5 ισπανικά, 3 σαρδιανά, 3 τοσκανικά,Ι σικελοΰ, 1 άμερικανικόν, 1 ρωσικόν, 1 γαλλικόν, 1 ίονικόν. "Ολα όμοΰ φορτηγά καί πολεμικά πλοία 135. 'Η επιβλητική αύτή άρμάδα, στίς 24 ’Οκτω­ βρίου, έφθανε στό Ναβαρίνο. Οί "Ελληνες πού περίμεναν έπίθεση κατά τών Σπετσών καί τής "Υδρας, περιπολοΰσαν κοντά στή Μήλο, χωρίς νά τή συναντήσουν. 'Ύστερα έπλευσαν στά Βάτικα, πού άποτελοΰσαν τή βάση γιά τό στόλο τοΰ Αιγαίου, άλλά μόνον οί Υδραίοι. Οί Σπετσιώτες καί Ψαριανοί γύρισαν, άντίστοιχα, στίς Σπέτσες καί τήν Αίγινα. ’Έτσι ό Μιαούλης έμεινε μέ μόνη τήν ύδραίικη μοίρα, 2 κορβέτες, 25 βρίκια καί 6 πυρπολικά. Ανήσυχος γιά τήν κρίσιμη κατάσταση ό Υδ­ ραίος ναύαρχος δέν δίστασε ν’ άποπλεύσει, έπιβαίνοντας μάλιστα στήν κορβέτα Θεμιστοκλής τών Τομπάζηδων, γιατί τό δικό του, ό "Αρης, είχε πάθει ζημιά άπό σύγκρουση σέ θαλασσοταραχή. Άρχές Νοεμβρίου (1825), προσέγγισε στό Ναβαρίνο, δπου ήταν συγκεντρωμένα πολλά έχθρικά πλοία καί θά ’θελε νά τά κτυπήσει μέ τά πυρπολικά τού, άλλά τά πληρώματά τους δέν φάνηκαν πρόθυμα. Πλέοντας ό Μιαούλης μέ τά πλοία του πρός Βορρά, συνάντησε κοντά στόν Κάβο Πάπας 45 έχθρικά πλοία καί έγινε σύγκρουση πού δέν έμπόδισε τόν έθελημένο ή άναγκαστικό, κατάπλου τοΰ έχθροϋ στήν Πάτρα. 'Η σύγκρουση έπαναλήφθηκε μιά μέρα άργότερα μέ έπίθεση τών Αιγυπτίων, πού είχαν πάντα τήν υπεροχή σέ δυνάμεις, χωρίς δμως άποτέλεσμα. Έν τούτοις έχασαν οί "Ελληνες ένα πυρπολικό τοΰ Βώκου, πού κάηκε άπό βλήμα. Καί τό πυρπολικό τοΰ Δημαμά καταστράφηκε, λίγες μέρες άργότερα, άπό άπροσεξία τοΰ πληρώματος. Στίς 21 Νοεμβρίου καί πάλι έπιτέθηκαν οί μουσουλμάνοι κατά τών Ελλήνων, πού περιπολοΰσαν στίς νησίδες τοΰ Δραγαμέστου. Μάλιστα τή

’Έτη 1825, 1826

φορά αύτή χρησιμοποιήθηκαν γιά πρώτη φορά πυρπολικά τών Αιγυπτίων. 'Ο άνεμος ήταν γι’ αύτά εύνοϊκός καί τό πλοίο τού Λαλεχοϋ θά κινδύνευε πραγματικά άπό τό αιγυπτιακό πυρπολικό, άν δέν πετύχαινε μέ κατάλληλον χειρισμό νά τό άποφύγει. Κωπηλατώντας ορμητικά οί "Ελληνες δρμησαν μέ βάρκες καί άνάγκασαν τό πλήρωμά του νά τό έγκαταλείψει. Παρασυρόμενο τότε τό πυρπολικό άπ’ τόν άνεμο ξέπεσε στά ρηχά, δπου οί "Ελληνες τό κατέκαυσαν. Οί άλλεπάλληλες συμπλοκές δέν εμπόδισαν τό Μιαούλη νά πράξει τό καθετί γιά τόν άνεφοδιασμό τού Μεσολογγίου. ’Έστελνε τά εφόδια μέ βάρκες στήν νησίδα Πέταλά καί άπό κεΐ τά έπαιρναν οί πολιορκημένοι μέ σχεδίες. Τώρα δμως άρχισαν νά λείπουν τά τρόφιμα καί άπό τά ύδραίικα πλοία, γι’ αύτό άπεφάσισε ό Μιαούλης νά γυρίσει στό νησί του. Πριν δμως φύγει χρειάσθηκε ν’ άντιμετωπίσει τόν άντίπαλο σέ μιά βίαιη άναμέτρηση πού έγινε στίς 25 Νοεμβρίου. Σ’ αύτήν βρήκε δραματικό θάνατο ό πυρπολητής Θεοδ. Βώκος. 'Ο γενναίος αύτός άνθρωπος πρόσβαλε μιά φρεγάτα καί όρθιος στό κατάστρωμα άγωνιζόταν νά δέσει τόν πρόβολο τοΰ πυρπολικού στό έχθρικό καράβι. "Ενα βλήμα τοΰ έκοψε τότε τά χέρια κι έπεσε στή θάλασσα. Δέν μπορούσε φυσικά νά κολυμπήσει καί πνίγηκε. Είναι ένα περιστατικό λίγο γνωστό (τό άναφέρει ό Δ. Κόκκινος βιβλ. 233) κι ίσως γι’ αύτό περσότερο άξιομνημόνευτο. Τό πλήρωμά του, πτοημένο μπήκε στή σκαμπα­ βία καί σώθηκε, καταφεύγοντας στά άλλα πλοία. Καί τό πυρπολικό τοΰ Βώκου έπεσε άθικτο στά χέρια τών άντιπάλων. Φεύγοντας άπό τό Μεσολόγγι οί 'Υδραίοι έφθασαν στό νησί τους τό πρώτο δεκαήμερο Δεκεμ­ βρίου. ΤΗταν οί μέρες πού μιά σπετσιώτικη μοίρα άπό 17 πλοία άφηνε τό Αιγαίο κι έμπαινε στό Ίόνιο, μέ πορεία πρός βορράν. Έν τώ μεταξύ ό Ίμβραήμ πού είχε κάμει έπιτυχεΐς επιχειρήσεις στό Μόριά, έκρινε δτι μπο­ ρούσε τώρα ν’ άσχοληθεΐ μέ τό Μεσολόγγι, βέβαιος δτι θά κατέβαλλε γρήγορα τήν μέχρι τότε άκατάβλητη πόλη. Μοίρα άπό 22 πλοία μάζεψε στόν Κορινθιακό 22 (ή 30) ελληνικά πλοιάρια, εξουδετερώνοντας κάθε πιθανή άντίδραση. Καί άρχές τοΰ Δεκέμβρη μετέφερε τό στρατό του στό Κρυονέρι, στ’ άνατολικά τοΰ Μεσολογγίου. "Αρχι­ σε τότε τίς ετοιμασίες γιά νά ρίξει τό φράχτη έκεΐνο, δπως χαρακτήρισε τό πολιορκημένο φρούριο. ’Έτσι ό κλοιός γύρω του έσφιξε καί αύξήθηκαν οί δυσκολίες, μαζί μέ τήν άνησυχία τών ύπερασπιστών του. Οί εκκλήσεις τους τώρα γιά βοήθεια άποτελοΰν κραυγές άπογνώσεως καί έκπέμπονται κυρίως πρός τήν κυβέρνηση τού Γ. Κουντουριώτη καί τήν 'Ύδρα. Σέ γράμμα του ό Μάγερ πρός τόν 4/5

Πρόεδρον τοΰ Έκτελεστικοΰ, 18 Δεκεμβρίου 1825, Πεινώμεν, τοΰ λέγει, 'Εκλαμπρότατε, στείλτε καρά­ βια. 'Ο Εκλαμπρότατος δμως δέν έχει χρήματα νά στείλει στά νησιά γιά ν’ άρματώσουν καράβια. ’Αλλά δέν ξεχνά νά υπαγορεύσει στό συντάκτη τής Γενικής ’Εφημερίδας τής 'Ελλάδος κείμενα δπως τά παρακάτω, πού μαρτυρούν τήν κατάπτωση. - Τό Μεσολόγγιον, έγραφε τίς ήμέρες εκείνες τό έντυπο, είναι καλώς προμηθευμένον καί όλοέν προμη­ θεύεται άπό ζωοτροφάς, διότι περί τούτου έφρόντισε ή Διοίκησις έν καιρω... Σ’ αύτό άπάντησαν τά Ελληνικά Χρονικά (23-12-1825) πώς είναι βέβαιοι διά τό Ναύπλιον, ότι είναι καλά προμηθευμένον καί έχει τά πάντα έν άφθονία καί έκεΐ όλοι άπαλαμβάνουν τά πάντα πλουσιοπαρόχως. Δημοσιεύματα σάν αύτό ήταν μιά πρόκληση πρός τούς πολιορκημένους, πού τόσα δεινά ύπέφεραν. Μ’ δλες αύτές τίς άπογοητεύσεις, τήν άφάνταστη στέρηση καί τόν άπελπι άγώνα δέν δίστασαν οί "Ελληνες τοΰ Μεσολογγίου νά έπαναλάβουν ήχηρά στόν άντίπαλο έκεΐνο το πανάρχαιο Μολών λαβέ. Τούτο έγινε μέ τήν πρόταση γιά συνθηκολόγηση τήν όποια τούς έκανε ό κυβερνήτης τής άγγλικής κορβέτας Ρόζα τήν 15/27 ’Ιανουάριου 1826, τήν όποια χωρίς δισταγμό άπέρριψαν. Επειδή δμως ή δική μου περιγραφή, δποια κι άν είναι, δέν μπορεί νά φθάσει στή ζωντάνια τό ύφος εκείνων πού πρωτοστάτησαν σ’ αύτό τό περιστατικό, θά μετα­ φέρω εδώ, μέ τήν άδειά σου άγαπητέ άναγνώστη, αύτούσιο τό κείμενο τών Ελληνικών Χρονικών τοΰ ’Ιακώβου Μάγερ. Χρονολογία 16-1-1826 (π.ήμ.). - Έν ω διάφοροι τών εχθρικών φρεγατών περιέπλεον σήμερον τόν λιμένα μας, μία έξ αυτών πλησιάσασα είς τά ρηχά, έκάθισε. Πάραυτα έσπευσαν αί άλλαι φρεγάται είς βοήθειάν της καί έστειλαν τά άκάτιά των νά τήν τραβίσουν, έστάθη άδύνατον, καί πρό πάντων διά τήν σφοδρότητα τού έπικρατούντος βορρά. Ό άπό τής ζηράς εχθρός έρριψε σήμερον τέσσαρας μάνας βόμβας είς τήν πάλιν μας, τών οποίων ή έκρηζις δέν μάς έπροζένησε βλάβην. Τήν 15 τοΰ αύτοΰ, ή εις τόν κόλπον Π. Πατρών είσπλεύσασα προχθές 'Αγγλική κορβέτα (ίδε τό προλαβόν φύλλον τών «Έλλ. Χρονικών»), σήμερον πάλιν έπέστρεψε, καί έλθοΰσα προσωρμίσθη άπέναντι τοΰ Βασιλαδίου. Ό διοικητής αυτής Κ. 'Άμπατ έστειλε πάραυτα ένα άξιωματικόν είς Βασιλάδι, ος τις είπεν είς τόν έκεΐ φρούραρχον, δτι ό Διοικητής τής κορβέτας προσκαλεϊ τούς έν Μεσολογγίω πολιτικούς καί πολεμι­ κούς άρχηγούς νά έλθωσιν είς Βασιλάδι, διά νά ομιλήσει μετ’ αυτών περί πραγμάτων πολλά σημαντι­ κών fper affari di grand’ importanza, κατά τήν έκφραση τού ίδιου άπεσταλμένου). 'Αναλόγως λοιπόν τής προσκλήσεως ταύτης, έπήγαν είς τόν διωρισμένον τόπον οί έπί τούτου διά κοινής συγκαταθέσεως άπό μέρους μας έκλελεγμένοι, οίτινες

65

'Έτη 1825, 1826

καί μέ άκάθεκτον χαράν ύπεδέχθησαν τό Κ. 'Άμπατ, ώς άγγελον υποθέσεων μεγάλης ώφελείας fdi grand’ importanza). Άλλά τί άπροσδόκητον θέαμα, οποία τραχεία προσβολή έπροξενήθη είς τούς άπεσταλμένους μας, όταν δ Κ. 'Άμπατ παρρησιάζει αίφνης είς αυτούς τήν εφεξής επιστολήν, (γραμμένη στά ιταλικά). (Μετάφραση τής έπιστολής). Είς τά νερά τοΰ Μεσολογγίου. Έν τή κορβέτα τής Αυτού Βρεταννικής Μεγαλειότητας «Ρόζα» τήν 27 ’Ιανουάριου 1826. Κύριοι Ό Καπιτάν-πασσάς μου έπρόβαλε νά ειδοποιήσω τάς έν Μεσολογγίω άρχάς, δτι δλαι αί προπαρασκευαί θέλουν εϊσθαι έτοιμοι είς διάστημα οκτώ ήμερων, διά νά γίνη ή έφοδος είς τό φρούριον τούτο. Άλλ ’ επειδή ό Καπιτάν-Πασσάς επιθυμεί νά άποφύγη τήν αιματοχυ­ σίαν, ήτις δύναται νά συμβή, αν ή πόλις κυριευθή δι ’ εφόδου, αγαπά νά μάθη, αν ή φρουρά τοΰ Μεσολογγίου θέλη νά έλθη είς συνθήκας , καί οποίας συνθήκας ζητεί είς τοιάυτην περίστασιν. Τήν άπόκρισιν, ήτις θέλει μέ δοθή άπό μέρους σας, θέλω τήν στείλει είς τόν Καπιτάν-Πασά. Άλλά χρέος μου κρίνω νά ειδοποιήσω φανερά τάς έν Μεσολογγίω άρχάς, δτι έγώ δέν δύναμαι νά γίνω έγγυητής τών συνθηκών, αί όποϊαι ήθελον γίνει, μήτε θέλω νά δώσω καμμίαν γνώμην περί τοΰ ν’ άποδεχθήτε ή νά άποβάλετε τήν πρότασιν ταύτην τοΰ Καπιτάν-Πασά. Έχω τήν τιμήν νά ήμαι, Κύριοι, Ευπειθέστατος δούλος σας. Πρός τάς έν Μεσολογγίω Ελληνικός άρχάς Κ. 'Άμπατ Διοικητής.

Μέ δυσαρέσκειάν των έλαβον οί απεσταλμένοι μας ταύτην τήν έπιστολήν, καί αμέσως άποχωρισθέντες, έστειλαν τήν άφεξής πρός τόν Κ. 'Άμπατ άπάντησιν. Κύριε! Έχομεν τήν τιμήν νά άπαντήσωμεν είς τό εύγενές γράμμα της τών 27 τοΰ τρέχοντος, έν ώ μάς έκθέτει, δσα τήν παρήγγειλε νά μάς είπή ό Καπιτάν-Πασάς. Είς άπόκρισιν λοιπόν τών παραγγελθέντων διά τήν πραγματείαν τής μεταξύ μας ειρήνης, έχει τά άκόλουθα. Ό Καπιτάν-Πασσάς γνωρίζει καλώς, δτι οί Έλ­ ληνες ύπέφεραν άπειραις ζημίαις, έχυσαν τόσα αίματα, έρημώθησαν οί τόποι τους, καί δι ’ δλα αυτά δέν έμπορεϊ άλλο τι νά τούς άνταμείψη καί νά τούς άποζημιώση, παρά ή έλευθερία καί ανεξαρτησία τους· καί τήν έφοδον, όποΰ προβάλλει είς οκτώ ήμερών διάστημα, δτι θά γένη έναντίον τοΰ φρουρίου τούτου, εϊμεθα έτοιμοι νά τήν δεχθοΰμεν, καί πολεμοΰντες σύν Θεώ,' νά τήν άντικρούσωμεν, καθώς καί έκείνην τοΰ Κιουταχή τόν περασμένον ’Ιούλιον έπειτά δε είναι γνωστόν είς τόν ίδιον, δτι ήμεϊς έχομεν Διοίκησιν, τής οποίας άκολουθοΰντες ταίς διαταγαΐς, χρεωστοΰμεν καί νά πολεμοΰμεν καί νά άποθαίνωμεν. Είς αύτήν λοιπόν τήν Διοίκησίν μας έμπορεϊ νά διευθυνθή καί νά πραγματευθή, ή ειρήνην, ή πόλεμον. 66

Έχομεν τήν τιμήν νά ύποσημειωθώμεν μέ σέβας Ή προσωρινή διευθύνουσα τά τής Δυτ. Ελλάδος έπιτροπή, καί δλοι οί οπλαρχηγοί καί πολιτικοί. Δ. Θέμελης Μεσολόγγιον τή 15 ’Ιανουάριου 1826 Έν άπουσία τοΰ Γ. Γραμματέως Ν. Παπαδόπουλος Πρός τόν Κύριον Άμπατ, Διοικητήν τής Αγγλικής κορβέτας «Ρόζα».

Δημοσιεύοντας τά παραπάνω ό Μάγερ, ύπενθυμ'ίζει δτι παρόμοια πρόταση είχε γίνει τόν περα­ σμένο ’Ιούλιο άπό τόν κυβερνήτη τής αύστριακής φρεγάτας ’Ήβη κ. Βουράτοβιτς, γιά λογαριασμό τοΰ Καπιτάν-πασσα. Δέν παραξενεύθηκαν δμως τότε οί Μεσολογγίτες, γιατί ήξεραν δτι ό κ. Βουράτοβιτς ήταν Αύστριακός. Πικράθηκαν δμως παρά πολύ γιατί μιά τέτοια πρόταση τούς έκανε τώρα κυβερνή­ της άγγλικοΰ πλοίου. Έστενάξαμεν καί πικρά έδακρύσαμεν, συλλογιζόμενοι, πώς ό 'Άγγλος ούτος ήμπόρεσε νά προσφέρη τόν εαυτό του πρέσβυν είς τόν Καπιτάν-Πασσα καί μέ τήν ιδίαν υπογραφήν του νά προτείνη είς τούς Έλληνας τοιούτους λόγους. ’Αρχές τοΰ 1826 ό Ίμβραήμ ένέτεινε τίς προσπάθειές του γιά νά καταλάβει τήν πόλη. Τά λίγα σπετσιώτικα πλοία, πού βρίσκονταν έπί τόπου, διοχέτευαν μικρές ποσότητες τρόφιμα, άλλά τί μπορούσαν νά κάνουν μπρος στήν τόσο άνώτερη δύναμη τοΰ έχθροΰ; Τή ζοφερή κατάσταση έφώτισε κάπως ή άφιξη τοΰ Μιαούλη στίς 5 ’Ιανουάριου, μέ 20 ύδραίικα καί ψαριανά πλοία, τά όποια έφερναν τροφές καί πολεμοφόδια. Σ’ αύτά προστέθηκαν καί 3 σπετσιώτικα, άπό τά βρισκόμενα έπί τόπου. Κατά τό ταξίδι άπό τήν "Υδρα, τά καράβια τοΰ Μιαούλη είχαν συναντήσει μεγάλη κακοκαιρία, στήν όποια χάθηκε άπό τή θαλασσοταραχή τό πυρπολικό τοΰ Πιπίνου. Τό πλήρωμά του δμως σώθηκε. Φθάνοντας στόν Πατραϊκό ό νησιώτικος στό­ λος, άγκυροβόλησε κοντά στήν Όξυά καί άρχισε παρά τήν τρικυμία νά ξεφορτώνει τά έφόδια. ’Αναγ­ κάστηκε δμως νά διακόψει μόλις φάνηκαν 14 φρεγάτες, μαζί μέ κορβέτες καί βρίκια τών Τούρ­ κων. Καί νά άποχωρήσει. Τήν άλλη μέρα (12 ή 14 ’Ιανουάριου) μιά τουρκική κορβέτα πού είχε πέσει στά ρηχά, τοΰ Προκοπάνιστου, κάηκε άπό τούς "Ελληνες. Παρακάτω βλέπει κανείς τήν παραστατική περι­ γραφή τών 'Ελληνικών Χρονικών (16-1-1826) γιά τήν πυρπολημένη φρεγάτα. Τήν 16 τοΰ αύτοΰ. Μετά τό μεσονύκτιον ήκούσαμεν κανονοβολισμούς άπέναντι τού λιμένος μας, οί όποιοι μ ’ δλον δτι έγίνοντο έκ διαλειμμάτων διήγειρον τήν προσοχήν τής φρουράς μας, ήτις ήγνόει τί διατρέχει. Μετά μιας περίπου ώρας κανονοβολισμόν, βλέπομεν αίφνης πυρπολουμένην τήν έχθρικήν φεργάταν ή όποια

Έτη 1825, 1826

ήτον άνακαθισμένη είς τά ρηχά- είς τό φως τής φλογός ταύτης άνεκαλύψαμεν διάφορα πλοία, τά όποια έπλεον πέριξ της άπό μέρους τής θαλάσσσης. ’Αμέσως έννοήσαμεν, δτι ή ναυτική μοίρα τής 'Ύδρας, έχουσα έπί κεφαλής τόν ένδοξον ναύαρχόν της Μιαούλην, μετά μικράν άπό μέρους τής φρεγάτας άντίστασιν, καί έπολέμησε, καί τέλος τήν έπρόσφερεν ολοκαύτωμα είς τόν Ποσειδώνα. Τρία τέταρτα τής ώρας έλαμπάδιζεν ή φρεγάτα άπό τής πρώρας έως τής πρύμνης- τό πυρ εισχωρεί τελευταϊον έως τοΰ κονιδοχείου (τζεπχανέ), καί τότε ή έκρηξίς της έσχημάτισε τέσσαρας ύψηλοτάτους πυρίνους στύλους, έν ω τό σκάφος τής φρεγάτας διαιρεθέν είς τρία τμήματα, καπνίζει σήμερον δι ’ όλης τής ήμέρας. Τινές τών έν τή φρεγάτα ταύτη έχθρών είσήλθον είς τά άκάτια, δτε έγίνετο ή μάχη, καί διασωθέντες, άπέβησαν είς Καλαμωτόν. Πλήν μολονότι οί βάρβαροι άπέφυγον τήν οργήν τοΰ Ηφαίστου, τήν δικαίαν δμως τών 'Ελλήνων άγανάκτησιν δέν ήμπόρεσαν νά άποφύγουν καθότι οί ήμέτεροι καταδιώξαντές τους καί είς τήν ξηράν, τούς έπρόσφεραν θΰμα τοΰ Άρεως. Συνεχίσθηκε κατόπιν ή έκφόρτωση στό Βαλιλάδι, χωρίς ενόχληση άπό τούς πολεμίους. Στίς 16 δμως του μηνός έλαβε χώραν ιδιαίτερα σκληρή συμπλοκή, πού κράτησε τρεις ώρες καί έληξε μέ αποχώρηση τών Τούρκων. 'Εξήντα ισχυρότατα πολεμικά, διωκόμενα άπ’ τά λίγα σιτοκάραβα τών 'Ελλήνων, έσπευσαν νά οχυρωθούν μέσα στόν Κορινθιακό, πού τό στόμιό του φρουρούσαν άκοίμητα τά Μικρά Δαρδανέλλια. Καί μάλιστα έχα­ σαν οί μουσουλμάνοι δυό πυρπολικά. Άπ’ αύτά τό ένα κάηκε μάταια, καί τό άλλο έπεσε στά ελληνικά χέρια. Σχετικά ό Μάγερ συνεχίζει στό παραπάνω δημοσίευμα. ’Εν τοσούτω ό άθάνατος Μιαούλης συνοδευόμενος άπό τήν γενναίαν του μοίραν συνισταμένην άπό μόνα 25 πλοία, άμα δτε έξημέρωσεν, ήρχισε νά καταδιώκη τόν άλλον έχθρικόν στόλον, τόν όποιον καί έφερε πυροβολών έως είς τάς έκβολάς τοΰ Φίδαρη- καί τότε ό άνεμος έφύσησεν άπό τόν κόλπον, ό δέ έχθρικός στόλος ίδών, δτι εύρέθη υπέρ άνεμον (σοβράνω), καί μάλιστα διότι έξέπλευσαν άπό Ναύπακτον καί ήλθον είς βοήθειάν του δλα τά άλλα πλοία, έστάθη καί έβάλθη είς γραμμήν διά νά άντιπαραταχθή. Έβάλθη ωσαύτως είς τακτικήν γραμμήν καί ή ολιγάριθμος μοίρα μας, καί μ ’ δλον δτι ύπ ’ άνεμον (σοττο-βέντο) ήρχισε πρώτη τήν ναυμαχίαν. Ποία ευαίσθητος ψυχή δέν ήθελε θαυμάσει τήν μεγαλο­ ψυχίαν τών ήρώων θαλασσινών μας, βλέπουσα μίαν όλιγάριθμον μοίραν συντιθεμένην άπό τόσον μικρό­ σωμα πλοία, καί μάλιστα νά ήναι ύπ ’ άνεμον, νά άντιπαρατάττεται έπίσης έναντίον, είς τόσον πλήθος πλεόντων βαρβαρικών τειχών! Άφ ’ ου λοιπόν ήρχισεν ή μάχη, πολλά πλοία μας διήλθον τρίς καί τετράκις άνάμεσόν τής έχθρικής γραμμής, μαχόμενα μέ άπερίγραπτον εύθαρσίαν καί

’επιμονήν έως τής μεσημβρίας. Καί τότε τρόμος κατεκυρίευσε τούς άπιστους- τότε ό κολοσαϊος ούτος στόλος διαλύει τήν γραμμήν του, τρέπεται εις φυγήν, καί μέ μεγάλην του καταισχύνην καί όνειδος τρέχει νά διασωθή είς τά χαύνα άσυλα τών φρουρίων του, έν ω ό ήμέτερος άφ ’ ου τόν καταδίωξεν έως είς Κρυονέρι, ήδη τροπαιοφόρος περιέρχεται τά παράλιά μας. Μετά τήν έπιχείρηση αύτή ό ελληνικός στόλος ξαναγύρισε στίς βάσεις του. Είχε εκπληρώσει τήν άποστολή του. 'Η έλλειψη άπό χρήματα καί πιό πολύ ή έλλειψη άπό ομόνοια καί ικανή διοίκηση τού άγώνα άφησε ένα κενό, στό όποιο σημείωσε προό­ δους ό Άράπης. "Ενα άπό τά μέσα τά όποια χρησιμοποίησε μέ έπιτυχία, στή λιμνοθάλασσα, ήταν τά μικρά πλοιάρια καί σχεδίες, τά όποια μέ κατάλληλον έξοπλισμό καί ισχυρούς κωπηλάτες μπορούσαν νά δροΰν άποτελεσματικά. Σχετικά ή «Γενική Έφημερίς» έγραψε στό φύλλο τής 10 Φεβρ. 1826. - Είναι γνωστόν δτι προπολλού κατεσκεύασε ό Ίμπραήμης διαφόρους σχεδίας, πλήν μιά τρικυμία τάς συνέτριψε άλλά ό ’Ιμπραήμης κατασκευάζει άλλας είς τό Κρυονέριον καί δι ’ αυτών θέλει κτυπήσει τό Βασιλάδιον. Αί σχεδίαι αύταί υποστηρίζονται είς βαρέλια καί έκάστη αυτών φέρει ένα μέγα κανόνων. Πραγματικά μέ αύτές έκτύπησε καί κατέλαβε (23-2-1826) τό Βασιλάδι πού βρίσκεται στά άβαθή τής λιμνοθάλασσας καί στό στόμιο τού αϋλακος πού οδηγούσε στήν πόλη. Λίγες μέρες άργότερα 28-2-1826 κατέλαβε τή νησίδα Ντολμάς καί άργό­ τερα τό ’Ανατολικό, στό μυχό τού μικρού Κόλπου. Μιά άφήγηση γιά τήν κατάληψη τών προφυλα­ κών αύτών τού Μεσολογγίου βλέπομε καταχωρημένη έπίσης στή Γενική ’Εφημερίδα. Τετάρτη 24 Μαρτίου 1826, Έγχώριαι ειδήσεις. Ό έχθρός βλέπων δτι διά ξηράς δέν μπορεί νά πάρη τό Μεσολόγγι έστράφη είς θάλασσα... "Οθεν κατά τήν 28 Φεβρ. έκινήθη έναντίον τοΰ ’Ανατολικού. 2.000 στράτευμα έκινήθη διά ξηράς άπό μέρους τής Φοινικιάς έναντίον τής νήσου Ντουλμά καί 60 λαντζόνια διά θαλάσσης, τών οποίων τά μικρότερα είχαν άνά 50 έως 60 άνθρώπους τά δέ μεγαλύτερα 80-90. Είς τήν Φοινικιάν είχε κατασκευάσει ό έχθρός 3 κανονιοστάσια, έκαστον τών οποίων είχε 6 κανόνια... Διά θαλάσσης πάλι τά μεγαλύτερα λαντζόνια έστέκοντο μακρόθεν καί έκανονιοβάλουν τά δέ λοιπά έπροχώρουν πλαγίως πρός τό νησίον Ντουλμάν. Οί ήμέτεροι πανταχόθεν προσβαλλόμενοι άπόκαμον. Ή φθορά τών έχθρών ήτο 700-800 πτώματα, έφέροντο διά τής θαλάσσης. 300 οί ήμέτεροι είς τό νησίον καί έξ αύτών έφονεύθησαν 200. Έκ τούτων οί περισσότεροι έφονεύθησαν έν ώ έπερνοΰσαν είς άλλο νησίον Πόρος όνομαζόμενον, καί όσοι -έσώθησαν πέρασαν στό ’Ανατολικό. Άφ’ ου δέ έπέρασαν έκεΐ 67

’Έτη 1825, 1826 όπου εύρίσκοντο καί άλλοι, έως 400 άνδρες άλλ ’ ανίκανοι. Εις τόν πόλεμον καί εως 400 γυναίκες καί παιδία βλέποντες οτι δέν δύνανται πλέον ν ’ άνθέζωσι άπεφάσισαν νά παραδοθώσι έπί συνθήκη αλλά τήν 1 Μαρτίου προχωρήσαντες οί εχθροί έκυρίευσαν τό Ανατολικόν. Σφαγή καί βάρβαρη αιχμαλωσία έστάθη ή τύχη τών δυστυχών αδελφών μας...» Μετά τήν κατάληψη τοΰ Αΐτωλικοΰ καί του Βασιλαδιοΰ, ή τύχη του Μεσολογγίου ήταν άνέκλητα γραμμένη (άνθ. 130, 131, 132). Έν τούτοις οί "Ελληνες ναυτικοί δέν έγκατέλειψαν τόν προμα­ χώνα τής ελευθερίας. ΤΗταν μιά ύστατη καί μάταιη προσπάθεια πού ακριβώς γι’ αύτόν τό λόγο έχει τό φωτεινό στεφάνι τής θυσίας. Δυό μοίρες τής "Υδρας καί τών Σπετσών άπό 30 πλοία μέ δικό τους ναύαρχο ή καθεμιά καί γενικό αρχηγό τό Μιαούλη, πάνω στό βρίκι "Αρης έφυγαν άπό τήν "Υδρα τέλη του Μάρτη καί πρώτη τού ’Απρίλη βρέθηκαν στό στενό τής Ζακύνθου. Καθώς οί Τούρκοι κυριαρχούσαν στό ’Ιόνιο μέ δυσκολία κατόρθωσαν νά διολισθήσουν καί φθάσουν στόν Πέταλά, κοντά στό Μεσολόγγι. Μέ τό Βασιλάδι στά χέρια τών πολιορκητών δέν άργησαν ν’ άντιληφθοΰν οί "Ελληνες δτι τούς ήταν άδύνατο νά στείλουν εφόδια στούς Μεσολογγίτες. ’Εκεί στόν Πέταλά έφθασε μέ μονόξυλο άπό τό Μεσολόγγι ό στρατηγός Άναστ. Παπαλουκάς, παρουσιάζοντας,

68

στά γράμματα πού έκόμιζε, ολόκληρη τήν τραγική εικόνα τών πολιορκημένων. Φόρτωσαν δ,τι μπόρε­ σαν σέ βάρκες, τίς όποιες άνέλαβε νά οδηγήσει πρός τό Μεσολόγγι ό στρατηγός, ενώ τά ελληνικά πολεμικά θά άπασχολούσαν κατά τό δυνατό τόν εχθρικό στόλο. Οί βάρκες δμως του Παπαλουκά, συνάντησαν έντονη άντίδραση άπό τούς Τούρκους καί άναγκάστηκαν νά επιστρέφουν έκεΐ άπό δπου κίνησαν. 'Ο Ζυριέν ντέ λά Γκραβιέρ, άντλώντας τήν πληροφορία άπό κάποια άμφίβολη εχθρική πηγή, άναφέρει δτι οί Τουρκοαιγύπτιοι έπέπεσαν τήν νύκτα τής 3/4 ’Απριλίου κατά τών Ελλήνων κι ή μάχη κράτησέ τρεις ώρες. Μόνο ή νηνεμία, κατά τούς Τούρκους πάντοτε, έσωσε τόν ελληνικό στόλο άπο τήν πλήρη καταστροφή. Καί μ’ αύτές τίς συνθήκες μπόρεσαν οί "Ελληνες νά διαφύγουν, χειρίζοντας μέ δεξιοτεχνία καί τόλμη. ’Αλλά έχα­ σαν τρία πυρπολικά, άπό τά όποια τά δυό έπεσαν στά χέρια του εχθρού. Περίλυπος έως θανάτου ό Μιαούλης, γιά τήν άδυναμία νά έκπληρώσει τήν άποστολή του, άπέστειλε μήνυμα στόν "Αγγλο μοίραρχο τής Μεσο­ γείου νά στείλει ένα ή δύο πολεμικά γιά νά διασώσει τόν πληθυσμό άπ’ τή σφαγή. Δέν έγινε τίποτε καί τό Μεσολόγγι έπεσε. Παραδόθηκε, τή νύκτα τής 10/11 ’Απριλίου 1826, στή σφαγή καί τήν ’Αθανασία.

'Έτη 1825, 1826

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΚΤΟ 'Ηρωισμοί καί παραστρατήματα.

I. Καταδρομή στή Βηρυττό Πρίν προχωρήσουμε στήν έπισκόπηση τών γεγονότων, τά όποια άκολούθησαν τήν έξοδο του Μεσολογγίου, θά αναφέρουμε ένα περιστατικό, στό όποιο υπάρχει βέβαια ή έπιθυμία νά βλαβεΐ ό εχθρός, αλλά πρωτεύουν ό τυχοδιωκτισμός καί ή δίψα του παράνομου κέρδους. Συνέβη τό μήνα ’Ιανουάριο τού 1826. Τήν έποχή πού τό Μεσολόγγι άρχισε νά αντιμε­ τωπίζει τή σκληρή μοίρα τού άφανισμοϋ ή τής υποταγής, στό Ναύπλιο ό στρατηγός Μαυρομιχάλης, άρχηγός τού ελληνικού ιππικού οργάνωσε εκστρατεία στή Βηρυττό. Συμφώνησε μέ 8-10 Σπε­ τσιώτες πλοιάρχους — τόν Άνδρέα Άνδροΰτσο, Ν. Ράπτη, Δ. Λάμπρο, Ν. Μυλωνά, Ν. Μέξη, Ν. Σύρμα, Ν. Γ. Κούτση κλπ. — καί μάλιστα υπέγραψε μαζί τους σχετικό συμφωνητικό στίς 12-1-1826. Τούτο είχε εννέα βασικούς όρους, πού όριζαν κυρίως τόν τρόπο διανομής τών λαφύρων, κάτι πού έδειχνε καθαρά τήν κερδοσκοπική, γιατί όχι καί ληστρική φύση τής έπιχειρήσεως. "Οταν τό έμαθε ή κυβέρνηση τού Ναυπλίου, τό άπεδοκίμασε καί, μ’ ένα πραγματικά μελετημένο γράμμα, προσπάθησε νά άποτρέψει τό έγχείρημα, έπεξηγώντας τήν ήθική καί ύλική ζημία γιά τό έθνος, γιά τούς χριστιανούς κατοίκους τής Συρίας καί γιά τόν ’Αγώνα. Τοΰ κάκου! Τελικά ή έπιχείρηση έγινε τό Μάρτιο τοΰ 1826, έφθασαν οί έπιδρομεΐς στόν όρμο τοΰ 'Αγ. Γεωρ­ γίου, κοντά στή Βηρυττό, τή νύκτα τής 16/17 Μαρτίου καί έπιχείρησαν νά καταλάβουν τό έκεΐ φρούριο. Σ’ αύτό δέν είχαν καμιά βοήθεια άπό τά πλοία, τά όποια εμπόδισε νά δράσουν τρικυμία πού κράτησε τρεις ήμέρες. "Υστερα άπό λιγοήμερη παραμονή σέ πρόχειρο στρατόπεδο, άναγκάστηκαν νά φύγουν, γιά ν’ άποφύγουν άντίποινα τών εντο­ πίων. Στό ταξίδι τής άδοξης επιστροφής προσέγγι­ σαν στήν Κύπρο, δπου υποχρέωσαν τούς κατοίκους νά τούς δώσουν τρόφιμα. Μετά άπό σαράντα μέρες άπουσία κατέπλευσαν στή Σύρα, δπου έμαθαν τήν πτώση τοΰ Μεσολογγίου. Γυρίζοντας δέ στίς Σπέ­ τσες, έπρόκειτο νά μάθουν δτι μέ τήν άφρονα

επιχείρηση, στέρησαν τό νησί τους άπό πολλούς άνδρες, τόσο άπαραίτητους γιά τά καράβια, τά όποια τέλη Μαρτίου καί άρχές ’Απριλίου έπρεπε νά σπεύσουν πρός βοήθεια τοΰ Μεσολογγίου.

II. Μετά τήν πτώση Μετά τήν πτώση τοΰ Μεσολογγίου διαπεραίωσε ό Ίμβραήμ τίς δυνάμεις του στό Μόριά, δπου ενέργησε διάφορες επιχειρήσεις προκειμένου νά ένισχύσει τίς σκόρπιες φρουρές του καί νά άντιμετωπίσει τίς σποραδικές εστίες άντιστάσεως τών έπαναστατημένων. 'Ο ναύαρχος Χοσρέφ έγκατέλειψε τόν Πατραϊκό μέ τά 40 περίπου πλοία του, κι έπέστρεψε στόν 'Ελλήσποντο, τό ίδιο δέ έκαναν καί οί Αιγύπτιοι, οί όποιοι έπλευσαν στήν Άλεξάδρεια, περνώντας άπό τό Ναβαρίνο. Καί τά ελλη­ νικά πλοία ξαναγύρισαν στά νησιά τους καί λίγα μόνο κινήθηκαν στούς επόμενους μήνες γιά τήν είσπραξη τής εισφοράς τών νησιών, τήν καταδρομή καί γιά τή δίωξη τής πειρατείας. 'Η έξοδος δμως τού τουρκικού στόλου στό Αιγαίο, τά τέλη ’Ιουνίου, καινούριον έσήμανε συναγερμό στίς ναυτικές δυνάμεις τών 'Ελλήνων. Άποτελεΐτο ό στόλος αύτός άπό δυό ναυτικούς σχηματισμούς, άπό τούς όποιους δ ένας, μέ 2 πλοία τής γραμμής καί 20 μικρότερα, άργηγό δέ τό ναύαρχο Ταχήρ Άμπά πασά, έπλευσε στό Ναβα­ ρίνο, δ δέ άλλος, μέ 2 πλοία τής γραμμής, 27 φρεγάτες ή κορβέτες καί 7 βρίκια καί άρχηγό τόν Χοσρέφ πασά έπλευσε στή Χίο, δπου επιβίβασε στρατεύματα άπό τήν άπέναντι μικρασιατική άκτή. "Οπως μπορεί νά παρατηρήσει ό άναγνώστης ξαναγύριζαν οί Τούρκοι στή χρησιμοποίηση βαριών πλοίων, καί στό βαρύ τους πυροβολικό καί τούτο διότι φοβόνταν τώρα λιγότερο τά πυρπολικά τών ' Ελλήνων. Καθώς οί πληροφορίες πού έφθαναν καί οί βάσιμες υποθέσεις τών έπαναστατημένων συνέκλιναν στό δτι έπέκειτο καινούρια επίθεση κατά τής Σάμου, οί κάτοικοι τοΰ νησιού αύτοΰ έπείγουσες άπηύθυναν στούς ' Υδραιοσπετσιώτες έκκλήσεις νά δράμουν γιά τήν προστασία τους. Καί μάλιστα 69

'Έτη 1825, 1826

προσφέρθηκαν νά καταβάλουν τά σχετικά έξοδα. Συγκρότησαν τότε εκείνοι 33 πολεμικά καί 3 (ή 8) πυρπολικά, μέ άρχηγούς τόν Γ. Σαχτούρη καί τόν Γ. Άνδροΰτσο, οί όποιοι έφθασαν στή Σάμο στίς 15 ’Ιουλίου 1826. Μιά μέρα αργότερα παρουσιάσθηκαν οί Τούρκοι: διέθεταν 35 πλοία, άπό τά όποια τά 2 ντελίνια, τά 14 βρίκια καί τά υπόλοιπα φρεγάτες καί κορβέτες. Φυσικό ήταν ή συνάντηση τών δυό άντιπάλων, πού έπεδίωκαν τόν άντίθετο στόχο γιά τό αύτό έπαθλο, τή Σάμο, νά οδηγήσει σέ σύρραξη. Τρεις ώρες κράτησε πεισματικό τό κανονίδι,χωρίς όμως άποτέλεσμα. Δύο πυρπολικά πού δρμησαν στίς τουρκικές φρεγάτες — ή μία ήταν τοΰ Ταχήρ — αστόχησαν, γιατί κατόρθωσαν τά τουρκικά πληρώ­ ματα νά τά άπομακρύνουν. Ή συμπλοκή συνεχίσθηκε τήν επομένη καί πάλι χωρίς άποτέλεσμα. Τό πυρπολικό τοΰ Κανάρη έπρόσβαλε μία φρεγάτα, άλλά κινήθηκε μέ τόση όρμή ώστε έπαθε ρήγμα κατά τήν πρόσκρουση καί βούλιαξε. "Ορμησαν τότε οί Τούρκοι νά συλλάβουν τό πλήρωμα τοΰ πυρπολικού, τό όποιο είχε καταψύ­ χει στή σκαμπαβία του. Στή μάχη, πού άκολούθησε, σκοτώθηκαν τρεις ναύτες καί τραυματίστηκε ό Κανάρης. Άπό τήν αιχμαλωσία τούς έσωσε τό συνοδό βρίκι τοΰ Σπετσιώτη Μανώλη Λάζαρου. "Υστερα άπό τίς δυό αυτές συγκρούσεις οί Τοΰρκοι έγκατέλειψαν προσωρινά τήν πρόθεσή τους νά καταλάβουν τή Σάμο καί άποσύρθηκαν στή Μυτιλήνη. Ξαναγύρισαν τόν επόμενο μήνα Αύγου­ στο. Στή θέα όμως τοΰ έλληνικοΰ στόλου, ό όποιος παρέμενε φρουρός στά νερά Σάμου, αποχώρησαν καί πάλι. Μάλιστα τή φορά αύτή ό Χοσρέφ έπλευσε μέ τίς φρεγάτες γιά επισκευή στή Φώκαια (στόν Κόλπο τής Σμύρνης), άφήνοντας τή διοίκηση τοΰ στόλου στόν ύπαρχηγό του. Τό τρίτο δεκαήμερο τοΰ Αύγούστου (1826) έφθασε στή Σάμο ό Μιαούλης μέ 20 πλοία καί παρέλαβε τή διοίκηση άπό τό Σαχτούρη. ’Επιθετι­ κός όπως πάντα στή στρατηγική του, έπλευσε πρός συνάντηση τοΰ έχθροΰ, τόν όποιο βρήκε στό λιμάνι τής Μυτιλήνης. Μέρος τοΰ έχθρικοΰ στόλου βγήκε άπό τό λιμάνι καί ήταν οί δυνάμεις πού άντιπαρατάχθηκαν: 24 πολεμικά τών Τούρκων (2 ντελίνια, 6 φρεγάτες, 4 κορβέτες καί 12 βρίκια) καί 50 τών 'Ελλήνων (6 πολλάκες καί 44 βρίκια καί γολέτες). 'Η σύγκρουση στάθηκε άπό τίς πιό βίαιες κι έγινε τή νύκτα τής 30/8, καθώς καί τήν ήμέρα τής επομένης. Δύο πυρπολικά, τό ένα τοΰ Μαρίνη καί τό άλλο τοΰ Παρασκευά, χάθηκαν χωρίς τίποτε νά πετύχουν. ’Έπαθαν ζημιές καί μερικά ελληνικά πλοία. ’Απώλειες σέ προσωπικό είχαν περισσότε­ ρες οί "Ελληνες άπό τούς Τούρκους, οί όποιοι άποχώρησαν άπό τό πολεμικό θέατρο μετά τούς "Ελληνες. 70

Αύτή ήταν ή τελευταία πολεμική δράση άνά­ μεσα στούς έμπολέμους τό 1826. Γιατί συναντήθη­ καν τέλη Σεπτεμβρίου δυό μοίρες, μιά τουρκική καί μία ελληνική, καί άντάλλαξαν μερικούς κανονιοβο­ λισμούς χωρίς όμως συνέχεια. ’Αρχές Νοεμβρίου έγύρισαν οί Τούρκοι στόν 'Ελλήσποντο. Σ’ όλο αύτό τό διάστημα, ό δεύτερος σχηματι­ σμός τοΰ τουρκικού στόλου παρέμεινε άπρακτος στό Ναβαρίνο. Άλλά καί οί Αιγύπτιοι δέν έδειξαν μεγαλύτερη δραστηριότητα. Μετέφεραν όμως στά μέσα Νοεμβρίου ενισχύσεις καί πολεμοφόδια, μέ 31 πολεμικά καί 40 μεταφορικά, τά όποια κατέπλευσαν στό Ναβαρίνο γύρω στίς 20 Νοεμβρίου τοΰ 1826. Χαρακτηριστικό τοΰ ήρωικοΰ πνεύματος, πού δέν έλειψε στούς "Ελληνες, παρά τόν κάματο τοΰ πολέμου, άναφέρεται στή Γενική Έφημρίδα στά φύλλα τής 22ας καί 25ης Σεπτεμβρίου τού 1826. - Ό Κορινθιακός Κόλπος εύρίσκεται άπό πολλοΰ εις τήν διάκρισιν τοΰ εχθροΰ καί έλευθέρως μετακομίζον­ ται εις Σάλωνα, Δομπρέναν καί Ψάθα τροφαί καί πολεμοφόδια στούς εχθρούς. Τό κακόν αύτό θελοντες νά έμποδίσωσι οί χρηστοί πολΐται Χρηστός Παλαιογιάννης καί Δημητριός Μεσηγιάννης άπεφάσισαν κατά τήν γνώμην καί τοΰ στρατηγού Γ. Καραίσκάκη καί άγόρασαν έν πλοιάριον, τράταν καί μέ τό πλοιάριον τοΰτο έχοντες καί 27 άνδρείους συντρόφους άπέπλευσαν. Έμβήκαν προσέτι καί 200 στρατιώται εις μικρά άλλα πλοιάρια καί ο λα όμοΰ υπήγαν πρώτον είς τόν λιμένα τής Δομπρένας, οπού εύρίσκοντο επτά εχθρικά πλοία... κατά τήν 17ην τοΰ μηνάς έκτύπησαν διά νυκτός μίαν εχθρικήν γολέταν, τήν καλλειοτέραν τοΰ Κορινθια­ κού καί έκυρίευσαν τό πλοϊον. Έφονεύθησαν ήμέτεροι δύο. Ή γολέτα ’έχει 10 κανόνια καί άλλα όπλα άναγκαϊα... 'Η ίδια εφημερίδα, στό φύλλο τής 25ης Σεπτεμ­ βρίου διευκρινίζει ότι ή τράτα άγοράσθηκε στήν Αίγινα καί έσύρθηκε άπό τό Σαρωνικό στόν Κοριν­ θιακό πάνω άπ’ τόν ’Ισθμό (έγινε ύπερνεώλκηση), ή δέ εχθρική γολέτα όταν κυριεύθηκε οδηγήθηκε στό Λουτράκι. 'Ηταν ένα άξιόλογο άθλημα. Τό μαχητικό φρόνημα τών 'Ελλήνων ένίσχυσε τίς μέρες έκεΐνες τοΰ 1826 ό κατάπλους στά ελλη­ νικά νερά δύο σημαντικών πλοίων, τής άτμοκίνητης κορβέτας Καρτερία καί τής ιστιοφόρου φρεγάτας 'Ελλάς. ΤΗταν τά δυό αύτά πλοία σημαντικό άπόκτημα γιά τόν άγωνιζόμενο στή θάλασσα 'Έλ­ ληνα καί πολυτίμητο ξεκίνημα γιά τή δημιουργία εθνικού ναυτικού. 'Η Καρτερία μέ 8 πυροβόλα, πού έριχαν βλήματα Paixhans, έφθασε στίς 4 Σεπτεμ­ βρίου . 'Η 'Ελλάς δίκροτη φρεγάτα τών 64 πυροβό­ λων, έφθασε στίς 27 Νοεμβρίου. [Στό κείμενο Ναυτικό τοΰ Ραγιά, ’Εθνικός Στόλος, (7,1—Ιγ)] γίνε­ ται εύρύτερος λόγος.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΒΔΟΜΟ Κρίσιμα χρόνια L ’Έτος 1827 Οί πρώτοι μήνες τοϋ 1827 βρήκαν τούς στόλους τής Τουρκίας καί τής Αίγυπτου κλεισμένους στ’ αγκυροβολιά τους, στήν Πόλη, τό Ναβαρίνο καί τήν ’Αλεξάνδρεια. Αύτό βέβαια άπό τή βασική σκοπιά τοϋ πολέμου ήταν εύχάριστο γιά τούς "Ελληνες, οί όποιοι δέν είχαν πάντοτε τα μέσα ν’ άρματώνουν αξιόμαχους στόλους. Δημιουργούσε δμως προβλήματα στά πληρώματα, τά όποια, μέ τήν επικρατούσα άνεργία άλλά καί τήν άθεράπευτη ροπή τους πρός τήν πειρατεία, τρέπονταν πρός αύτό τό επονείδιστο άθλημα. Ή πειρατεία, σημειώνει ξένος συγγραφεύς, σημείωσε φρικτή πρόοδο τούς χρόνους εκείνους. 'Οπωσδήποτε οί "Ελληνες δέν έμειναν τελείως άπρακτοι. 'Η άπόκτηση δύο ισχυρών πλοίων, δπως ήταν ή Καρτερία καί ή 'Ελλάς καί ή άφιξη κατά μήνα Μάρτιο (1827) τοΰ ναυάρχου Κόχραν φυσικό ήταν νά ενεργοποιήσουν κάπως τή μικρά ναυτική τους δύναμη. Μιά μοίρα άπό τά 'Ελλάς καί Νέλσον, διοικούμενη άπό τό Μιαούλη, είσέπλευσε τό Φεβρουάριο στόν Εύβοϊκό καί γιά πολύν χρόνο διέκοψε τίς επικοινωνίες τοΰ Ρεσίτ πασά Κιουταχή. Άργότερα άλλη μοίρα, άπό τά Καρτερία, Θεμιστοκλής, Άρης, ’Ασπασία καί Παναγία καί διοικητή τόν Άστιγγα, μπήκε στίς 8 ’Απριλίου στόν Παγασητικό, δπου κατέστρεψε τά εκεί τουρκικά φρούρια, πυρπόλησε ένα μεγάλο βρίκι κοντά στό Τρίκκερι καί αιχμαλώ­ τισε 8 πλοία, γεμάτα εφόδια. Χρησιμοποίησε'γι’ αύτόν τό σκοπό ό Άστιγξ εκρηκτικά βλήματα. Γυρίζοντας κατόπι στή βάση του λεηλάτησε τίς στρατιωτικές άποθήκες στήν Κύμη, πού έίχαν ιδρυθεί γιά τόν άνεφοδιασμό τοΰ στρατού τοΰ Ρεσίτ. Στίς έπιχειρήσεις τών ’Αθηνών καί ειδικά στή μάχη πού έγινε στίς 13 ’Απριλίου, οί 'Έλληνες υποστήριξαν τό μαχόμενο στρατό μέ τά πλοία τους. Σέ μιά μάλιστα φάση τής μάχης, τήν επόμενη μέρα, ή Καρτερία μέ άλλα πλοία εισχώρησαν στό λιμάνι, τοΰ Πειραιώς καί άρχισαν νά βομβαρδίζουν σφο­ δρά, τό οχυρό μοναστήρι τοΰ Αγίου Σπυρίδωνος. ΤΗταν τόσο άποτελεσματικό τό πΰρ τής Καρτερίας, ώστε άναγκάσθηκαν οί 300 υπερασπιστές τοΰ μονα­

στηριού νά συνθηκολογήσουν. Στή μάχη τοΰ ’Ανάλατου (24 τοΰ μηνός), πού έγινε μέ τήν έμπνευση καί επιμονή τοΰ Κόχραν, τά ελληνικά πλοία δέν μπόρεσαν νά προσφέρουν θετική συμβολή. 'Όπως δέ είναι γνωστό άπό τίς γενικές ιστορίες στοίχισε ή μάχη έκείνη τό χαμό 1500-2000 άνδρών στό ελληνικό στρατόπεδο, καί τήν πτώση τής Άκροπόλεως, οί υπερασπιστές τής όποιας μέ τή μεσολάβηση τοΰ Γάλλου ναύαρχου Δεριγνύ, μεταφέρθηκαν στόν Πόρο καί τήν Αίγινα, μέ αύστριακά καί γαλλικά καράβια. ’Επακολούθησε διχόνοια, άθλιότητα καί άνέχεια. Τέτοιος ήταν ό ξεπεσμός ώστε ή λεγάμενη κυβέρνηση τού Ναυπλίου νά εμπορεύεται τά διπλώ­ ματα καταδρομής. Στό Ναύπλιο οί άντίπαλες παρα­ τάξεις καταλάμβαναν επίκαιρες θέσεις καί καταπυροβολοΰντο έπί έννέα ήμέρες, μέ θύματα 120 πολί­ τες νεκρούς καί πολλές ζημιές στά κτίρια. Συμφιλί­ ωσε τούς άντιμαχόμενους ό ’Άγγλος ναύαρχος Κόδριγκτον. Έν τώ μεταξύ στό Μόριά ένεργοΰσε ό Ίμβραήμ έξοντωτικές έπιχειρήσεις, κινώντας άπό τό στρατό­ πεδό του τής Μεθώνης. Άπέβλεπε νά φέρει στήν υποταγή του δσο γινόταν περσότερες περιοχές, μέ τήν προοπτική δτι πολύ σύντομα θά έπενέβαιναν οί ξένες δυνάμεις. Σέ μερικές άπ’ αύτές τίς έπιχειρήσεις, δπως στήν Τριφυλία, 'Ηλεία καί Άχαΐα, τά αιγυπτιακά πλοία παρέπλεαν τά παράλια καί πρόσφεραν βοήθεια στούς βαρβάρους ομοεθνείς των. Θέλοντας ό Κόχραν νά άντιδράσει στήν ένίσχυση τοΰ Ίμβραήμ άπό τή θάλασσα έπλευσε άρχές Μαΐου, μέ τό 'Ελλάς καί μερικά άλλα πλοία στό Ίόνιο, δπου δμως δέν έπιτέλεσε σπουδαία πράγματα. Μόνο στόν δρμο τής Γλαρέντζας βρήκε ένα αιγυπτιακό βρίκι καί στ’ άνοικτά νά πλέουν δυό κορβέτες. Άπέτυχε νά αιχμαλωτίσει τό βρίκι καί κτύπησε τίς κορβέτες, άπό τίς όποιες ή μιά έπαθε μάλλον σοβαρές ζημιές. Γενικότερα στή δεκαήμερη περιπολία του στό Ίόνιο κυρίευσε ένα βρίκι έμφορτο, μέ έφόδια καί έλευθέρωσε μερικούς "Ελληνες αιχμαλώτους. Γύρω στά μέσα Μαίου βγήκε ό τουρκικός στόλος στό Αιγαίο. Είκοσι οκτώ μεγάλα κατά τό πλεΐστον πολεμικά, άφήνοντας τή Θάλασσα τοΰ 71

'Έτος 1827

Μαρμαρά, έπλευσαν στήν ’Αλεξάνδρεια καί άπό κεΐ στό Ναβαρίνο. Δέν συνάντησαν άντίσταση άπό ελληνικά πλοία. ’Αρχηγός του τώρα ήταν ό ναύαρ­ χος Ταχήρ Άμπά πασάς, πού διαδέχθηκε τόν προηγούμενο καπουδάν, τόν γνωστό μας ναύαρχο Χοσρέφ. Τούτο έγινε κατ’ άπαίτηση τοΰ σατράπη τής Αίγύπτου, γιά τόν όποιο ό Χοσρέφ άποτελοΰσε, κόρφος εις τόν οφθαλμό του.

II. Ό Κόχραν στήν ’Αλεξάνδρεια Στό κείμενο γιά τόν Κόχραν (7,Β—III) σκιαγραφεΐται κατά έναν τρόπο ή δράση καί σημειώνονται οί άντιδράσεις τοΰ άνδρός, πού ξεκίνησε νά κατα­ κάψει τό σουλτανικό στόλο καί διαλύσει τήν ίσλαμική αύτοκρατορία. Τοΰτο δέ, σέ λίγες μόνο βδομάδες. Καί τώρα συμφορές μόνο έφερνε στούς 'Έλληνες ή άσήμαντο έπιτελοΰσε έργο. Γι’ αύτό, άπό άντίδραση ίσως καί συνεπής στόν άπερίσκεπτο καί ορμητικό χαρακτήρα του, άρπαξε χωρίς δισταγμό τήν ιδέα νά πλήξει μέσα στή βάση του καί πριν άκόμη ξεκινήσει γιά τήν Ελλάδα τόν ετοιμαζόμενο μεγάλο μουσουλμανικό στόλο. Είναι άγνωστο άν γνώριζε τό άνάλογο τόλμημα τών 'Υδραίων, δυό χρόνια πριν καί πάντως δεν φαίνεται νά διδάχθηκε τίποτε άπό εκείνο. Θά μπορούσε νά πάρει τά διαθέσιμα πυρπολικά καί μόνο τά άπαραίτητα συνοδά τους πλοία, φίλος δμως τής υπερβολής καί σταθερός στήν έπιδίωξή του νά εντυπωσιάζει, συγκρότησε ολόκληρο στόλο άπό 18-20 ύδραίικα καί σπετσιώτικα πλοία, 8 πυρπολικά καί μαζί τους τά άξιόλογα Ελλάς, Καρτερία καί Σωτήρ. Τό δτι μοπροΰσε νά συντρίβει κατά τόν πλοΰν άπό πολύ άνώτερη αιγυπτιακή δύναμη ή τό δτι, χωρίς τήν προστατευτική άσπίδα τοΰ στόλου, ήταν δυνατό τά ναυτικά νησιά νά καταληφθούν χωρίς δυσκολία άπό τόν έχθρό κατά τήν άπουσία του, δέν τά σκέφθηκε ή, άν τά σκέφθηκε, άποφάσισε νά τά διακινδυνεύσει. ’ Αποπλέοντας τά καράβια τοΰ Κόχραν άπό τά Κύθηρα στίς 30 Μαίου έφθασαν έξω άπ’ τό λιμάνι τής ’Αλεξάνδρειας μετά τέσσερες ήμέρες. Ταξίδε­ ψαν σέ σχηματισμό έμπορικής συνοδείας μέ τήν αύστριακή σημαία (ή τή σημαία τής Σαρδηνίας), στό κοντάρι τού ιστού. Τήν επομένη τού κατάπλου, δηλαδή στίς 5 ’Ιουνίου τό πρωί, κυνήγησαν έξω άπ’ τό λιμάνι αιγυπτιακό βρίκι, τό όποιο στήν προσπάθειά του νά διαφύγει έξόκειλε στά ρηχά. Τότε δρμησαν εναντίον του δυό πυρπολικά καί τό κατέκαυσαν. Φυσικό ήταν ή πυρπόληση τού βρικίου νά προκαλέσει συναγερμό μέσα στό λιμάνι καί ετοιμα­ σίες γιά άπαρση, ένώ άρχισαν νά ρίχνονται εξοπλι­ σμένες βάρκες στό νερό για τή δίωξη τών επιδρο­ 72

μέων. ’Έτσι ό Κόχραν έχασε τό στοιχεΐον τοΰ αιφνιδιασμού, τό όποιο δέν θά πάθαινε, άν συνδύαζε τήν προσβολή τοΰ βρικίου μέ ταυτόχρονη είσοδο πυρπολικών στό λιμάνι. 'Η νηνεμία πού άκολούθησε — δέν είχε άρχίσει άκόμη ή τακτική εποχή τών μελτεμιών — ή, άν πιστέψομε τούς άπολογητές τοΰ Κόχραν, ή άπροθυμία τών πυρπολιστών, δέν έπέτρεψαν τή συνέχιση τής έπιχειρήσεως καί στέρησαν τόν Πρώτο Στό­ λαρχο άπό τήν εύκαιρία νά δικαιώσει τή φήμη του καί εξιλεωθεί άπέναντι στούς "Ελληνες καί τήν 'Ιστορία — γιά τά μέχρι τότε σφάλματά του. Μετά τήν άποτυχία τοΰ εγχειρήματος δέν τού άπόμενε άλλο άπό τή φυγή. Καί πρέπει νά καταγρά­ φει στήν καλή του τύχη τό γεγονός δτι τά αιγυπτι­ ακά πλοία βρέθηκαν άνέτοιμα γιά τήν άμεσο δίωξή του. Γιατί μόλις τή μεθεπόμενη τής άπόπειρας, δηλαδή τήν 7η ’Ιουνίου, στόλος άπό 22 μονάδες (6 φρεγάτες, 6 κορ,βέτες καί τά λοιπά διάφορα) βγήκε άπό τό λιμάνι καί τόν καταδίωξε μέχρι τή Ρόδο. "Οπως στήν παρόμοια περίσταση, τόν ’Ιούλιο τοΰ 1825, τή μοίρα αύτή τών εκδικητών οδηγούσε προσωπικά ό σατράπης.

III. Πυρπολεί ό ’Άστιγξ τουρκική μοίρα Τόν ’Ιούλιο τοΰ 1827 περιόδευσε ό Κόχραν τό Αιγαίο, μέ τήν 'Ελλάδα γιά νά εισπράξει τήν εισφορά τών νησιών (τοΰ είχε παραχωρήσει ή Διοίκηση τά δυό τρίτα) καί έπέβαλε ειδική έκτακτη εισφορά στούς έμπορους τής Σύρας. ’Έπλευσε κατόπιν στά νότια τής Πελοποννήσου, δπου συνάν­ τησε τό Σωτήρα καί στίς 15 τοΰ μηνός κινήθηκαν τά δύο πλοία πρός τό Ναβαρίνο. Έκεΐ διέκριναν νά κατεβαίνει άπό τό Βορρά μοίρα τοΰ αιγυπτιακού στόλου άπό 16 πολεμικά. Τέσσερα άπ’ αύτά — μιά κορβέτα, ένα βρίκι καί 2 γολέτες — χωρίσθηκαν καί έπλευσαν πρός τή Ζάκυνθο. Ελλάς καί Σωτήρ τά κυνήγησαν μέχρι Γλαρέντσας, δπου ή Ελλάς κυρίευσε τήν κορβέτα, 28 πυροβόλων καί ό Σωτήρ μιά γολέτα τών 10, πού ήταν τής Τυνησίας. Πρέπει νά έγινε σκληρή μάχη καί άφθονο νά έπεσε κανονίδι μαζί μέ τουφεκιές, γιατί καί οί δύο άντίπαλοι είχαν άπώλειες: 60 νεκρούς οί Τούρκοι καί 2 οί "Ελληνες, στή φρεγάτα. (Κατά τόν Γκόρντον ή 'Ελλάς έριξε 470 βολές, άπό τίς όποιες μόνο οί 4 κτύπησαν τό σκάφος τού εχθρικού πλοίου. Είναι ένα σημείο, πού έδωσε άργότερα έπιχειρήματα στή δυσφημιστική τών ελληνικών πληρωμά­ των τακτική τού Κόχραν). Τελικά καί τά δυό πλοία οδηγήθηκαν στόν Πόρο, μαζί μέ τά πληρώματά τους, αιχμάλωτα τώρα τών Ελλήνων, οί όποιοι χρησιμοποίησαν εφεξής τά έχθρικά πλοία, ώς μονάδες τού ελληνικού στόλου.

'Έτος 1827 Καθώς τήν έποχή έκείνη κινιόταν στά ελληνικά νερά ή διαδικασία γιά τήν εφαρμογή τής Συνθήκης του Λονδίνου (6 Ίουλ. 1827 ν. ήμ.), τήν έπέμβαση δηλαδή τών Δυνάμεων, προσπάθησαν οί "Ελληνες νά κρατήσουν έπαναστατημένες δσον τό δυνατόν περσότερες περιοχές, γιατί αύτές θά μπορούσαν νά περιληφθοϋν στά σύνορα τού μελλοντικού κράτους. ’Έτσι άποφασίσθηκε μιά εκστρατεία στή Δυτική Ελλάδα, μέ αρχηγό τόν Τσώρτς καί γιά τή συνδρομή του έπλευσε στόν Πατραϊκό ό Κόχραν μέ τήν άρχηγίδα (τή φρεγάτα 'Ελλάς), τήν Καρτερία, τό Σωτήρα, 2 κανονιοφόρους καί 4 πυρπολικά. "Ενας άπ’ τούς στόχους ήταν ή απελευθέρωση τοΰ Μεσολογγίου. ’Έγινε μία έπιχείρηση, αρχικά μέ τίς κανονιο­ φόρους καί μετά μέ έξοπλισμένες βάρκες, χωρίς δμως επιτυχία καί μέ μικρόν ζήλο. 'Ορισμένοι μάλιστα ιστορικοί μιλούν γιά απειθαρχία τών πλη­ ρωμάτων, τήν όποια έτιμώρησε ό Κόχραν μέ δια­ πόμπευση. Πάντως ή αποτυχία καί περισσότερο ή αποδοκιμασία τού Κόδριγκτον τόν έξανάγκασε νά έγκαταλείψει τό πολεμικό θέατρο. ’Άφησε έπί τόπου, στόν Πατραϊκό, τήν Καρτερία, τό Σωτήρα, δύο γολέτες καί 2 κανονιοφόρους μέ ένα μίστικο καί γύρισε στό Αιγαίο. Λίγες μέρες άργότερα ό διοικητής τής μοίρας, πλοίαρχος "Αστιγξ, πήρε έντολή νά είσπλεύσει στόν Κορινθιακό γιά νά προστατέψει άπό τή θάλασσα τίς κινήσεις τού Τσώρτς, σ’ έκείνη τήν περιοχή. Κυρίως, νά εξουδετερώσει τά τουρκικά πλοία, τά όποια, προστατευμένα άπό τά φρούρια τών Μικρών Δαρδανελλίων καί άλλα επάκτια πυρο­ βολεία, δροΰσαν άνενόχλητα μέσα στόν Κόλπο. 'Ο "Αστιγξ έθεσε άμέσως σ’ εφαρμογή ένα μελετημένο σχέδιο έπιχειρήσεων. Εννέα Σεπτεμ­ βρίου 1827 πέρασε τό στενό Ρίου-’Αντιρρίου ό Σωτήρ μέ μιά κανονιοφόρο καί δυό γολέτες καί δυό μέρες άργότερα ή Καρτερία μέ ιστία, γιατί είχε χαλάσει ή μηχανή της, ρυμουλκώντας τήν άλλη κανονιοφόρο. Είσπλέοντας στόν Κορινθιακό ό Τόμας (τού Σωτήρος) άγκυροβόλησε άπέναντι άπό τή Ναύπακτο, ένώ πιό πέρα στήν ’Ιτέα (Σκάλα τών Σαλώνων) βρίσκονταν μερικά τουρκικά πλοία, πο­ λεμικά καί φορτηγά. Κινήθηκαν τήν άλλη μέρα έναντίον τους οί "Ελληνες, σέ μιά σύγκρουση πού κράτησε πέντε ώρες καί δέν έφερε κανένα άποτέλεσμα. 'Η θαλασσοταταραχή πού ξέσπασε, διέκοψε τή μάχη καί άνάγκασε τόν Τόμας μέ τή μικρή του μοίρα νά καταφύγει στό Λουτράκι. "Οταν έκόπασε ό άνεμος έστειλε ό "Αστιγξ τό μίστικο καί μετεκάλεσε τόν Τόμας μέ τά πλοία του. Ενωμένη τώρα ή έλληνική μοίρα κτύπησε τά τουρκικά πλοία πού περίμεναν τούς "Ελληνες στό άγκυροβόλιό τους τής ’Ιτέας,- χωρίς άνησυχία. Βασίζονταν στή δύναμη τών 80 πυροβόλων τους καί

στήν προστασία τών έπάκτιων πυροβολείων, τά όποια ένίσχυαν εκατοντάδες άκροβολιστές, τοποθε­ τημένοι στή βραχωμένη πλαγιά τής άκτής. "Οσο γιά τή ναυτική δύναμή τους σύγκειτο, σύμφωνα μέ τήν άναφορά τοΰ Άστιγγος, άπό μιά γολέτα τών 14 κανονιών, ένα βρίκι τών 16, μέ διακριτικό σήμα μοιράρχου στόν ιστό, τρεις γολέτες, δυό ένοπλα φορτηγά καί δυό κανονιοφόρο. 'Η μάχη έγινε στίς 17 Σεπτεμβρίου 1827 μέ τέχνη καί ενότητα. Τό καινούριο γιά τήν έποχή έκείνη πυροβολικό τής Καρτερίας διεύθυνε προσω­ πικά ό πλοίαρχος "Αστιγξ, πού μέ τήν τρίτη βολή τίναξε τό μοιραρχικό βρίκι στόν άέρα. Σέ λίγο κατέστρεφε κατά τόν ίδιο τρόπο δυό άλλα, ένώ ένα τρίτο έγκατελειπόταν άπό τό τρομαγμένο πλήρωμά του. Δυό άκόμη πλοία τοΰ έχθροΰ κτυπήθηκαν καί βούλιαξαν άπό τά λοιπά πλοία τής ελληνικής μοίρας. Κάθε άντίδραση σέ λίγο σταμάτησε, έκτος άπό τά πυροβολεία τής ξηράς, τά όποια αναγκάσθη­ καν κι αύτά γρήγορα νά σιγήσουν. ’Επιθετικοί καί άφοβοι οί "Ελληνες πήδησαν στίς βάρκες καί δρμησαν στά έχθρικά πλοία πού έπέπλεαν καί τά πυρπόλησαν. Πήραν μάλιστα καί 13 πυροβόλα. Άπό τά 9 τούρκικα πλοία είχαν καταστραφεΐ τά 7, σέ μισή μόλις ώρα. Κι αύτό τό άποτέλεσμα μέ πολύ μικρό τίμημα: ελαφρά τραυμα­ τισμένοι ό πλοίαρχος Τόμας καί δυό ναύτες καί σοβαρά ό ύπαρχός του Βρεταννός Σκέτλαντ μέ δυό 'Υδραίους (ό ένας πέθανε). Λάφυρα, έκτος άπό τά πυροβόλα, τρία αύστριακά φορτηγά μέ σταφίδα καί άλλα έφόδια. "Εξι Νοεμβρίου 1827 βγήκε ή έλληνική μοίρα άπό τόν Κορινθιακό, μέ τά τρία αύστριακά φορ­ τηγά. ’Έξω άπ’ τό λιμάνι τών Πατρών συνάντησε μιά γολέτα, χωρίς σημαία καί ετοιμάσθηκε ό "Αστιγξ νά τήν κτυπήσει. Παρουσιάσθηκε τότε μέ μιά άκατο ό Αύστριακός πρόξενος στήν Πάτρα, ένώ τήν ίδια στιγμή ή γολέτα ύψωνε τήν αύστριακή σημαία. 'Ο πρόξενος ζήτησε ν’ άφεθοΰν έλεύθερα τά αύστριακά φορτηγά καί, σέ σχετική παρατή­ ρηση τού "Αστιγγος, δήλωσε προκλητικά πώς δέν γνωρίζει καμιά έλληνική κυβέρνηση. Μέ ύψηλό έλληνικό φρόνημα ό Βρεταννός φιλέλληνας τόν βεβαίωσε πώς μέ τά πυροβόλα του κυρώνει τίς πράξεις καί άποφάσεις αύτής τής κυβερνήσεως. Καί τόν κάλεσε νά στείλει τόν πλοίαρχο τής γολέτας μέ τά χαρτιά του. Καί κείνος μέν, ό πρόξενος, τό ύποσχέθηκε, ή γολέτα δμως έπωφελήθηκε άπό τήν παρέμβαση τοΰ προξένου καί πλησίασε τό λιμάνι. ’Έτσι τέθηκε κάτω άπό τήν προστασία τών πυροβο­ λείων τοΰ κάστρου. Μέ εύστοχες τότε βολές ό κυβερνήτης τής Καρτερίας έστειλε τήν αύστριακή γολέτα στό βυθό. 'Η συντριβή τής τουρκικής μοίρας στή Σκάλα τών Σαλώνων καί ή έπιβολή τοΰ έλληνικοΰ άποκλει73

Ναβαρίνο

σμοΰ στους θρασείς υπηκόους τοΰ Μέττερνιχ άπετέλεσαν πανηγυρικές έκδηλώσεις εθνικής κυριαρχίας τοΰ γεννωμένου τότε έλληνικοΰ κράτους. Μέ ουσιαστική απουσία τοΰ Κόχραν συνέχισε ό "Αστιγξ τή συνδρομή του στή μεταφορά στρατιωτι­ κών τμημάτων άπό τό Μόριά στή Ρούμελη. ’Αντιλαμβάνονται όμως τόσον αύτός όσον καί ό άρχιστράτηγος Τσώρτς, δτι Στερεά 'Ελλάδα δέν έλευθερώνεται χωρίς τήν ανακατάληψη τοΰ Μεσο­ λογγίου. Γι’ αύτό αναλαμβάνουν μιά σχετικώς μακρά έπιχείρηση, πού αρχίζει μέ τήν άλωση τοΰ νησιού Βασιλάδι (29 Δεκεμβρίου 1827) καί τελειώ­ νει περίπου ένα χρόνο αργότερα. Τήν ίδια μέρα μέ τό Βασιλάδι άποχωρεΐ άπό τήν 'Ελλάδα, γιά μακρά άπουσία, ό Πρώτος Στόλαρχος τών ελληνικών ναυτικών δυνάμεων, χωρίς νά πάρει κανενός άρμοδίου τήν έγκριση. 'Απλώς παραδίνει τή φρεγάτα 'Ελλάς στόν γκραικό Μιαούλη. Τό έτος 1827 τελειώνει μέ τόν κατάπλου άπό τήν ’Αγγλία τοΰ δεύτερου άτμοκινήτου, ή Έπιχείρησις. Είναι ένα καράβι πού δέν πρόκειται νά σημειώσει ιδιαίτερη δράση. Τό 1827 όμως, πριν τελειώσει, καταυγάζεται άπό τό λαμπρό φώς μιας καθαρά άνθρώπινης νίκης: τής ναυμαχίας τοΰ Ναβαρίνου. Σ’ αύτήν ξένοι άνδρες θαυμαστοί στήν άλκή τοΰ σώματος, μέ έμβρίθεια στήν τέχνη τοΰ πολέμου καί ύψηλόφρονες, έδωσαν καί κέρδισαν μιά μάχη γιά λογαριασμό τών 'Ελλή­ νων καί γιά τό δίκαιο. Φυσικό είναι ή μάχη αύτή νά έχει δικαιωματική θέση στή ναυτική μας ιστορία.

Ναυμαχία τοϋ Ναβαρίνου Είναι καιρός τώρα, τό 1825, πού σ’ ορισμένες πρωτεύουσες συζητεΐται σοβαρά τό συμφέρον ή ενδεχόμενο τής συνδρομής γιά τήν άπελευθέρωση τών 'Ελλήνων. Προπάντων στό Λονδίνο. Στίς 16 Σεπτεμβρίου (τοΰ 1825)1 ή Λονδίνειος Star δημοσι­ εύει τό παρακάτω άρθρο, τό όποιο άναδημοσιεύεται άργότερα στό Μεσολόγγι άπό τά Ελληνικά Χρο­ νικά (Φύλλο τής 18 ’Οκτωβρίου 1825). ’Ίσως τούτο νά παρουσιάζει τίς μύχιες σκέψεις τής άγγλικής διπλωματίας καί τά βαθύτερα κίνητρα τών έκδηλώσεών της. ’Ιδού τό κείμενό του, ώς έχει στήν ορθογραφία του. - Λέγουν, δτι αί Δυνάμεις δλαι ύπεσχέθησαν συναλλήλως εις τήν έν Βιέννη Συνέλευσιν νά διατηρώσι τήν Ισορροπίαν ή οποία έχαρακτηρίσθη ώς βάσις τής ειρήνης. Τό πράγμα είναι ακριβές- άλλ ’ ή 'Οθωμανική Πόρτα δέν συνήργησεν είς τήν συμφωνίαν, ούτε ή 'Ελλάς ήτον άκόμη υποκείμενον διαφιλονεικήσεως. ’Άν λοιπόν διά νά εμποδίσουν τήν Αυλήν τής ’Αγγλίας τοΰ νά ένδώση εις τάς υπέρ τών 'Ελλήνων ειλικρινείς τών ’Άγγλων διαθέσεις, δέν παρέσταινον άλλο έμπό-

74

διον, εκτός τής έν Βιέννη συνθήκης, τοΰτο είς τήν στάθμην ήθελεν εΐσθαι μηδέν. Είναι προσέτι ένεργώς συμφέρον διά τήν ’Αγγλίαν, καί ίσως καί δι’ δλην τήν Ευρώπην, τό ν ’ άποκατασταθώσιν οί "Ελληνες αυτόνο­ μοι, καί ή Μεγάλη Βρεταννία νά ’έχει κάποιαν έπίρροιαν φανεράν είς τά συμβούλια τής νέας δημοκρατίας. Ή Τουρκία κλονεΐται πρό πολλοΰ, καί ή Ρωσία, πάντοτε φιλόδοξος, ζητεί άπό τόν καιρόν τοΰ Μεγάλου Πέτρου νά άποκτήση έπιρροήν είς τήν θάλασσαν καί έπειδή είς τήν άρχαίαν Έπικράτειάν της δύο μόνους λιμένας κατεσκεύασεν ή φύσις, καί αυτούς παγωμένους τό ήμισυ τοΰ χρόνου, πρό πεντήκοντα ήδη ετών προσπαθεί ν ’ άνοίζει τόν πορθμόν τοΰ Βοσπόρου, ώστε νά έκπλέωσιν έκεΐθεν ώς άπό εύρύχωρον ναύσταθμον άπειράριθμοι στόλοι, καί νά φιλονεικοΰν τήν αυτοκρατορίαν τής Μεσογείου. Κατά τό παρόν έχει είς ’Οδησσόν άρκετά μέγαν ναύσταθμον, καί στόλον συνιστάμενον άπό είκοσι περίπου νήας τής γραμμής,περιπλέοντα τόν Εϋζεινον Πόντον. Αί έμπροσθοφυλακαί της έγγίζουν σχεδόν είς τόν Δούναβιν καί άν Ευρωπαϊκή τις έπιρροή δέν έμποδίση τών σχεδίων της τήν έκτέλεσιν, είναι πιθανόν νά έμβη ταχέως είς τό Βυζάντιον, καί νά γίνη 'επομένως κυρία τοΰ 'Ελλησπόντου. Συμμαχούσα δμως είς τήν 'Ελλάδα ή ’Αγγλία, θέλει προφθάσει τά χρείας τινός πολυσυνθέτου στόλου, δστις νά έμποδίση ή νά άποκλείση 'ερμητικώς τοΰ ναυτικού τής Ρωσσίας μόνης τήν διάβασιν, καί 'επομένως νά άπομακρύνει περισσότερον παρ ’ άλλοτέ ποτέ τήν ναυτικήν αυτής είς τήν Μεσό­ γειον υπεροχήν. Ή πολιτική λοιπόν, ή φιλανθρωπία καί ή κοινή έλευθερία συντρέχουν είς τό νά ύποχρεώσωσι τήν ’Αγγλίαν νά βοηθήση τόν ελληνικόν άγώνα. Εί δυνατόν νά τό κάμη μέ τήν καλήν έκείνην πίστιν, ή οποία ήτον καί είναι πάντοτε δ πρώτος νόμος τής ’Αγγλικής Αυλής. Άλλ ’ αυτή διά συνθηκών έπισήμων είναι υποχρεωμένη νά στηρίξη τήν άκεραιότητα τοΰ ’Οθωμανικού Κράτους- δέν ήμπορέϊ λοιπόν νά κάμη συμμαχίαν μέ τούς 'Έλληνας, ούτε νά αναγνώριση αυτούς έθνος άνεξάρτητον, άν πραγματικώς δέν κaτar σταθώσι τοιοΰτοΓ άν δμως διά τής εύτολμίας καί έπιμονής των φθάσουν νά κουράσωσι τούς δυνάστας των, είναι άναμφισβήτητον, δτι συμφέρον θέλει είσθαι τότε είς τήν ’Αγγλίαν νά τούς αναγνώριση ώς άδελφούς, καί νά τούς βοηθήση κατά τών άπειλών καί προσβολών τών άλλων Δυνάμεων τής γής. ’Εξάλλου άπό τίς άρχές τοΰ 1826 άρχισαν νά φθάνουν στούς "Ελληνες, άβέβαια τά μηνύματα, θολές άνταύγειες μιας αύγής πού αιώνες τώρα ζοΰσε στά όνειρα καί τίς προσδοκίες τοΰ έθνους. Σχετικά ή Γενική Έφημερίς τής 3 ’Απριλίου 1826 έγραφε: - Ή έφημερίς τής Ααυσάνης (Λωζάνης), άπό 7 Μαρτίου, γράφει: '0 Λόρδ Βέλλινγκτον άνεχώρησε έκ Βερολίνου τήν 20 Φεβρουάριου. Διαβεβαιώνουσιν δτι θέλει διατρίψει 1) "Ολες οί χρονολογίες τοΰ τίτλου αύτοΰ είναι μέ τό νέο ήμερολόγιο

Ναβαρίνο

μίαν ημέραν εις Βαρσοβίαν είς άντάμωσιν και έπισκεψιν τοϋ Μεγάλου Δουκός Κωνσταντίνου. Πιστεύουσι δτι ή άποστολή του άναφέρεται εις τά μέσα τοϋ νά έμποδισθή ό κατά τής ‘Οθωμανικής Πόρτας πόλεμος τής Ρωσίας καί ν ’ άσφαλισθή ή ανεξαρτησία τής 'Ελλάδος κατ’ άλλον τρόπον ή διά τών όπλων... Πραγματικά στίς 4 ’Απριλίου 1826 ύπογράφηκε τό Πρωτόκολλο τής Πετρουπόλεως άπό τό δούκα Ούέλλινγκτον, έκ μέρους τής ’Αγγλίας καί άπό τόν καγκελάριο Νέσσελροντ καί τόν πρίγκιπα Λιέβεν, έκ μέρους τής Ρωσίας. Μέ τό πρωτόκολλο αύτό, πού άπετέλεσε τήν πρώτη διεθνή πράξη γιά τήν άναγνώριση τής αυτονομίας τής 'Ελλάδος, συμφω­ νούσαν οί δύο χώρες νά ένεργήσουν ώστε νά σταματήσει ό μακρύς καί έξοντωτικός πόλεμος 'Ελλήνων καί Τούρκων. Ξεκίνησε άπό τήν έπιθυμία τής ’Αγγλίας νά μήν άφήσει τή Ρωσία νά ένεργήσει μόνη στό ελληνικό ζήτημα — μέ τί άλλο άπό έναν πόλεμο; — καί καρπωθεΐ ιδιαίτερα οφέλη άπ’ αύτό τό ζήτημα είς βάρος τών άλλων Δυνάμεων. 'Η Τουρκία όμως στίς σχετικές βολιδοσκοπή­ σεις άντιδροϋσε άρνητικά. Δέν υπάρχει, δήλωσε ό υπουργός της έπί τών έξωτερικών, περιθώριο μεσολαβήσεως. - Ή υπόθεση τής 'Ελλάδος είναι μιά υπόθεση οικογενειακή. Τό νά ζητεί κανείς νά έπέμβει σ ’ αυτήν είναι ωσάν νά θίγει τό ιερότερο πράγμα πού έχουν οί μουσουλμάνοι: είναι ωσάν νά θέλει νά εισχωρήσει στό χαρέμι! 'Η στάση αυτή τής Τουρκίας άνάγκασε τίς δυό Δυνάμεις νά προχωρήσουν στό δεύτερο βήμα, μέ τή συμμετοχή τώρα καί τής Γαλλίας. 'Υπέγραψαν στίς 6 ’Ιουλίου 1827 τή Συνθήκη τοϋ Λονδίνου, ή όποια έπρόβλεπε μεσολάβηση καί, πριν άπό κάθε συζή­ τηση, άνακωχή. Διέφερε δέ άπό τό Πρωτόκολλο τής Πετρουπόλεως κατά τό ότι προχωρούσε σέ πρακτικά μέσα γιά τήν ειρήνευση τών άντιμαχομένων. ’Ανάμεσα σ’ αύτά ήταν ή άπαγόρευση άποβάσεως στό Μόριά κάθε περαιτέρω ένισχύσεως τών Τούρκων, ή σύναψη έμπορικών σχέσεων μέ τούς 'Έλληνες καί ό διορισμός προξενικών πρακτόρων μαζί μέ τήν άποδοχή Ελλήνων άντιπροσώπων. ’Άν όμως οί Τούρκοι έπέμεναν νά άποβιβάσουν νέες ένισχύσεις στό Μόριά, τί θά γινόταν; θά τούς έμπόδιζαν, καί μέ ποιον τρόπον; Τό Μυστικό Πρωτόκολλο, τό συνημμένο στή Συνθήκη, άφηνε τό θέμα αύτό νά τό λύσει ή φρόνηση τών 'Υψηλών Δυνάμεων άνάλογα μέ τίς περιστάσεις, χωρίς όμως νά λάβουν μέρος είς τάς εχθροπραξίας μεταξύ τών δύο άντιμαχομένων μερών. ‘Αλλά οί ναύαρχοι — ό ’Άγγλος Κόδριγκτον καί ό Γάλλος Δεριγνύ — πού βρίσκονταν στό θέατρο τών έπιχειρήσεων καί μελετούσαν τό ρόλο τους, ρόλο πρωταγωνιστού, τό έβρισκαν δύσκολο νά συμβιβάσουν τά άσυμβίβαστα. Καί, καθώς δέν

Ρέίς Έφφέντη ('Υπουργός τών έξωτερικών). ‘Από τό βιβλίο τοϋ Octavien Dalvimat; The costums of Turkey (Γεννάδειος Βιβλιοθήκη).

τούς βοηθούσαν σ’ αύτό οί έπίσημες κοινές 'Οδη­ γίες τών κυβερνήσεών τους, άπευθύνθηκαν στούς πρέσβεις τών χωρών τους στήν Πόλη. Άπό κέϊ ήρθε μιά άνδρική φωνή, ξένη πρός τά διφορούμενα τής διπλωματίας. ’Έγραψε στόν Κόδριγκτον ό ’Άγγλος πρέσβυς Στράτφορντ Κάνιγγ τήν 19η Αύγούστου — καί τό έγραψε μέ ιδία εύθύνη. 75

Ναβαρίνο

- Δέν πρέπει νά συνδράμετε κανέναν άπό τούς εμπολέμους, οφείλετε δμως νά παρεμβάλετε τίς δυνά­ μεις σας μεταξύ τους καί νά διατηρήσετε τήν ειρήνη μέ τόν τηλεβόα, έφ ’ όσον τούτο είναι δυνατόν. Είς περίπτωσιν δμως άνάγκης, μέ έκεϊνο τό όποιο χρησιμοποεΐται γιά τήν εφαρμογή ενός άποκλεισμού, έναντι εχθρών καί φίλων - εννοώ μέ τή βία (by force). Καί πάλι, τήν 1η Σεπτεμβρίου, σέ προσωπική έπιστολή. — Μολονότι δέν άρμόξει νά λάβετε έχθρικά μέτρα καί αί συμμαχικοί Κυβερνήσεις επιθυμούν νά άποφύγουν κάθε τι, πού θά ήμπορούσε νά όδηγήση στόν πόλεμο, έν τούτοις, είς περίπτωσιν άνάγκης ή άποβίβασις τουρκι­ κών ενισχύσεων πρέπει νά παρεμποδισθή μέ τή βία καί, άν δλα τά άλλα μέσα εξαντληθούν, μέ τό πυροβόλο (by cannon shot). Δέν ήταν οί έπιστολές αύτές τά μόνα κίνητρα, πού οδήγησαν τόν Κόδριγκτον στή δράση τού Ναβαρίνου. Είχε δμως τό δικαίωμα ό Βρεταννός ναύαρχος νά σχηματίσει τή γνώμη δτι μιά βίαιη έκ μέρους του δράση, σέ περίπτωση βέβαια άνάγκης, δέν θ’ άποδοκιμαζόταν άπό τήν Κυβέρνησή τού. ’Ανάλογη διευκρίνιση γιά τόν Γάλλο ναύαρχο

Έντουαρντ Κόδριγκτον, ό νικητής τοΰ Ναβαρίνου.

'Υποναύαρχος 'Ερρίκος Γκωτιέ, κόμης τοΰ Ρινύ (De Rigny), αρχηγός τής γαλλικής Μοίρας στή Ναυμαχία τοΰ Ναβαρίνου. Γι' αυτόν σημειώνει ό ναύαρχος Κόδριγκτον. - Ό Δεριγνύ είναι επίσης καλός, άλλά δέν έχει τήν υπομονή, ή οποία άπό τοΰ τελευταίου πολέμου έχει γίνει διακριτικό γνώ­ ρισμα εις τό Ναυτικόν... Εις πολλά ζητήματα τόν εύρήκα τόσο τίμιο, ώστε είμαι εΐλικρινά απαρηγόρητος γιά τά άνεξήγητα γεγονότα, τά όποια παρουσιάζουν περίεργη τή συμπεριφορά του.

Δεριγνύ δέν γνωρίζομεν, ό Ρώσος δμως συνάδελφός του Λογγίνος Χέυδεν (ή Γκέυντεν, δπως πρόφεραν τό όνομά του στήν πατρίδα του, τήν 'Ολλανδία) δέν είχε παρόμοια προβλήματα. Οί ιδιαίτερες οδηγίες πού είχε λάβει ήταν κατηγορηματικές. Σέ περί­ πτωση άρνήσεως τής Πύλης θά έπρεπε οί ναύαρχοι νά οργανώσουν μιάν αυστηρή περιπολία, γιά νά παρεμποδί­ σουν μέ τή βία τήν άποστολή κάθε τουρκικής ή αιγυπτιακής ένισχύσεως... Τόν καιρό αυτόν τών διαβουλεύσεων καί άποφάσεων, ή τουρκοαιγυπτιακή πλευρά σύντονες έκανε προετοιμασίες γιά νά καταφέρει τό τελειωτικό κτύπημα στήν ήδη λιπόθυμη ’Επανάσταση. Καί μάλιστα έσπευδε σ’ αύτό, μέ τήν έλπίδα δτι θά είχε πετύχει έγκαιρα τή συντριβή της καί έτσι θά καθιστούσε περιττή τή σωστική έπέμβαση τών ισχυρών φίλων της. Γι’ αύτό τέλη Αύγούστου, μάθαιναν οί ξένοι ναύαρχοι άπό τή γαλλική φρε­ γάτα Armide, δτι είχε φανεί άνατολικά τού Τσιρίγου τουρκική μοίρα άπό 16 πλοία, τά όποια μέ άρχηγό τόν Ταχήρ πασά — έπλεαν στό Ναβαρίνο. 76

Ναβαρίνο

πριν άπό τήν άναχώρηση πρότεινε επίμονα στόν Μεχμέτ Άλή νά άναβληθεΐ ή έκστρατεία, μέχρις δτου ίδοΰν τό άποβησόμενον των περί συμβιβασμού προτάσεων των τριών μεγάλων δυνάμεων. Άλλά ό Μεχμέτ τόν έβιασε νά κίνηση τό γρηγορώτερον. (Γενική Έφημερίς, 7 Σεπτεμβρίου 1827). 'Ολόκληρος ό στόλος έπιασε στό Μαρμάρι (τής Μ.’Ασίας) καί άπό κεΐ στήν Κρήτη καί τήν Πελοπόννησο. ’Έφθασε στό Ναβαρίνο στίς 28 Αύγούστου, χωρίς νά συναντήσει ελληνική άντίδραση. Κατά τό σχέδιο επιχειρήσεων, άποστολή είχε τήν κατάληψη τής "Υδρας. Τό σχέδιο αύτό έγραφε. - Ή έκστρατεία τούτη προορισμόν έχει τό Ναβαρίνο, οπού θά ξεφορτώσει όσα είναι άνάγκη καί άφοϋ ενωθεί μέ στόλον άπό 26 πολεμικά πλοία, πού βρίσκονται σέ κείνον τό λιμένα, θά πλεύσει στά παράλια τής Πελοποννήσου, άπέναντι στήν "Υδρα. Έκεϊ θά επιβιβάσει

'Υποναύαρχος Λογγίνος Πέτροβιτς Χέϋδεν, άρχηγός τής ρω­ σικής μοίρας στή Ναυμαχία τοΰ Ναβαρίνου. Γι ’ αυτόν ό ναύαρ­ χος Κοδριγκτον γράφει. - ' Ο Ρώσος συνάδελφος μου αρέσει περισσότερο άπό τόν άλ­ λον (έννοεΐ τόν Δεριγνύ). Είναι έτοιμος νά μέ συνοδεύσει παντού καί νά ενεργήσει σέ πλήρη ομοφωνία μαζί μου.

Τό βρεταννικό πλοίο τής γραμμής “ASIA” 84 πυροβόλων, άρχηγίδα τοΰ ναυάρχου Έντ. Κοδριγκτον, κατά τή ναυμαχία τοΰ Ναβαρίνου. Άπό τίς άπώλειες τών Βρετανών, 88 νεκροί καί 206 πληγωμένοι, έπρόσφερε τό “ASIA” τή μεγαλύτερη μερίδα. Παρέμεινε στό βρετανικό ναυτικό, μέχρι τό 1908, οπότε καί πωλήθηκε πρός διάλυση.

Λίγο αργότερα έφθανε στήν "Υδρα άναφορά τοΰ Σπετσιώτη πλοιάρχου Άνδριανοΰ Σωτηρίου, ό όποιος περιπολοΰσε μέ τή γολέτα του ’Ασπασία στά νερά τοΰ Καστελλορίζου. 'Η άναφορά μιλοΰσε γιά τήν έμφάνιση μεγάλης συνοδείας αιγυπτιακών πλοίων, άπό τήν όποια μάλιστα μπόρεσε νά αιχμα­ λωτίσει δυό μεταγωγικά, πού είχαν βραδυπορήσει κατά τόν πλοΰν. ’Αξιόπιστος δέ μάρτυρας άπό τήν ’Αλεξάνδρεια πληροφορούσε τούς 'Υδραίους ότι στίς 24 Αύγούστου 1827 κίνησαν άπό έκεΐ γιά τήν Πελοπόννησο 46 πολεμικά, μέ 39 μεταφορικά καί 4 πυρπολητήρια. ’Από τά μεταφορικά τά 4 ήταν αύστριακά — τά άλλα τουρκικά, ό στόλος δέ τών πολεμικών είχε τήν έξης σύνθεση: 2 δίκροτα, 9 φρεγάτες (1 τών 54 κανονιών, 3 τών 60, 2 τών 50 καί 3 τών 44), 20 κορβέτες τών 18 ώς 24 κανονιών, 15 βρίκια καί γολέτες, τών 8 ώς 22 κανονιών. Σ’ όλα τά καράβια τοΰ σατράπη υπήρχαν ναΰτες Εύρωπαΐοι καί κυρίως Γάλλοι — σέ χίλιους τούς υπολογίζουν οί ιστορι­ κοί — ορκισμένοι νά υπερασπίσουν τόν Μωάμεθ καί κατατρέχουν τό χριστιανισμό. Σχετικά έγραψαν άπό τήν ’Αλεξάνδρεια ότι ό ναύαρχος τοΰ αιγυπτιακού στόλου Μωχαρέμπεης, 77

Ναβαρίνο στρατεύματα γιά νά προσβάλει τό νησί τής "Υδρας, τήν πόλη καί τό λιμάνι. Δυό μοίρες, άπό 20 καλά πλοία ή καθεμία, θά προστατεύουν τήν επιθετική δύναμη άπό τίς κινήσεις τοΰ ελληνικού στόλου. Φυσικό ήταν νά ανησυχήσουν τά δυό νησιά καί νά λάβουν μέτρα άμύνης. Μέ έξαίρεση λίγα πλοία, γύρω στίς δυό δεκάδες, πού έπλευσαν στό Ίόνιο καί τόν Πατραϊκό Κόλπο, τά λοιπά ύδραίικα καί σπετσιώτικα πλοία συσπειρώθηκαν γύρω άπό τά νησιά τους, προκειμένου νά τά προστατεύσουν τήν ώρα αυτή, πού ό μεγάλος κίνδυνος έκρουε τή θύρα τους. Δέν παρέλειψαν νά καταφύγουν οί 'Υδραίοι στόν έγνωσμένο φίλο τής 'Ελλάδος, Γ. Χάμιλτον, ό όποιος τούς καθησύχασε. 'Ο Κόδριγκτον, τούς είπε, θά εμπόδιζε μέ τόν ένα ή τόν άλλο τρόπο τήν επίθεση κατά τοΰ νησιού τους. Πραγματικά ό Άμιράλης, δηλαδή ό Κόδριγκτον, έκτελώντας τίς οδηγίες γιά τήν εφαρμογή τής Συνθήκης τοΰ Λονδίνου, έπλευσε, στό Ναβαρίνο καί βρήκε μέσα στόν όρμο1 γύρω στά 90 πλοία — μικρά καί μεγάλα. Έγκατέστησε ειρηνικόν αποκλει­ σμό μέ τά ολίγα πλοία πού είχε (Asia, 84 πυροβό­ λων, Genoa 76, Albion 74, Glascow 50 καί Dartmouth 42 πυροβόλων). ’Έφθασε μάλιστα νά γράψει στόν Τούρκο ναύαρχο, 7 Σεπτεμβρίου 1827 δτι δέν θά έπέτρεπε νά σταλούν άνδρες, όπλα, πλοία ή παρόμοια υλικά σέ κανένα σημείο τής 'Ελλάδος ή τών ελληνικών νησιών. ’Ήδη οί προτάσεις τών Συμμάχων γιά άνακωχή καί διαπραγματεύσεις είχαν υποβληθεί στό σουλ­ τάνο, ό όποιος τίς άπέρριψε μέ οργή. Είχαν έξαλλου παρουσιασθεΐ άπό τούς ναυάρχους (Κόδριγκτον καί Δεριγνύ) στούς "Ελληνες καί κείνοι τίς δέχθηκαν πρόθυμα. Κατά τό πνεύμα λοιπόν τής Συνθήκης έπρεπε νά επιβληθεί δυναμικά ή διακοπή τών έχθροπραξιών. Βλέποντας όμως ό Ίμβραήμ τή μικρή δύναμη τοΰ Κόδριγκτον, δέν είναι παράξενο δτι δέν έλαβε στά σοβαρά τήν άπαγόρευση. Είχε ήδη άρχίσει νά επιβιβάζει στρατεύματα γιά τήν "Υδρα καί τίς Σπέτσες. Καί στίς 9 Σεπτεμβρίου ισχυρή μοίρα τοΰ στόλου του — 3 πλοία τής γραμμής, 7 φρεγάτες, 22 κορβέτες καί βρίκια, δλα τούρκικα — άφηνε τό λιμάνι. 'Ο Κόδριγκτον πού είχε παρασυρθεΐ άπό τό ρεΰμα βορειότερα βρέθηκε σέ άμηχανία, γιατί δέν μπορούσε νά έπέμβει. Μέ πραγματική δμως άνακούφιση είδε τήν ώρα έκείνη νά έμφανίζεται άπό τό Νότο ό ναύαρχος Δεριγνύ, μέ 4 πλοία τής γραμμής καί τίς φρεγάτες Άρμίντ καί Σειρήνα, πού έφερε τό σήμα του. Συνέπλεαν τά άγγλικά Talbot (κορβέτα τών 28), Pelican καί Zebra (βρίκια τών 18 πυροβό­ λων). Μόλις είδαν οί Τούρκοι τή καινούρια αυτή δύναμη, θεώρησαν καλό νά άναβάλουν τό ταξίδι τους. Στή ματαίωσή του βοήθησε ό Γάλλος ναύαρ-

78

Βρεταννός ναύτης τήν εποχή τής Ναυμαχίας τοΰ Ναβαρίνου.

χος. Γιατί έγραψε τήν ίδια μέρα στόν Τούρκο ναύαρχο ταυτόσημο μέ τόν συνάδελφό του γράμμα, δτι δηλαδή δέν θά έπέτρεπε νά σταλούν άνδρες ή έφόδια σέ κανένα σημείο τής 'Ελλάδος καί τών ελληνικών νησιών. Καί τήν άλλη μέρα συνάντησε τόν Ίμβραήμ στό στρατόπεδό του τής Μεθώνης καί τόν έπεισε ν’ άνακαλέσει τά πλοία του. ’Έτσι τά τουρκικά πλοία γύρισαν στόν δρμο καί στίς 25 Σεπτεμβρίου έγινε ή ιστορική συνάντηση τών δύο ναυάρχων μέ τόν Ίμβραήμ. Παρόντες ήσαν οί έπιτελεΐς κι άπό τίς δύο πλευρές, έκτος άπό τόν Τούρκο καπουδάν πασά Ταχήρ, πού τόν είχε προ­ σβάλει ό γιός τοΰ σατράπη. Στήν τελευταία συνάν­ τησή του μέ τόν Δεριγνύ τόν κάλεσε νά άποχωρήσει, άπό τήν σκηνή του, δπου ήδη βρισκόταν. Στήν άρχή ό Ίμβραήμ έπέμεινε δτι οί διαταγές πού είχε τοΰ έλεγαν νά προσβάλει τήν "Υδρα καί ώς στρατιώτης δφειλε νά υπακούσει. Κατόπιν δμως δέχθηκε δτι πιθανόν οί συνθήκες νά άλλαξαν, γι’ (1) Πλήρη στοιχεία γιά τόν δρμο καί τήν περιοχή του βλ. Χάρτη Βρεταν. Ναυαρχείου άριθ. 207 καί τούς άντίστοιχούς του ελληνικής έκδόσεως άριθ. 65, 77, 91.

Ναβαρίνο

αύτό θά ζητούσε οδηγίες άπό τήν Πόλη καί τήν ’Αλεξάνδρεια καί μέχρις δτου τίς λάβει ύποσχέθηκε νά μήν προβεΐ σέ καμιά πολεμική ένέργεια. Οί σύμμαχοι ναύαρχοι συμφώνησαν νά στείλει δυό πλοία στήν ’Αλεξάνδρεια καί στήν Πρέβεζα (άπό εκεί στήν Πόλη οί τατάρηδες, δηλαδή οί ταχυδρό­ μοι, θά ταξίδευαν στήν ξηρά), γιά νά έκθέσει τή νέα κατάσταση καί ζητήσει διαταγές. Σ’ ένα δμως σημείο καί μάλιστα πρός τό τέλος τής συναντήσεως ό Ίμβραήμ διαμαρτυρήθηκε έν­ τονα: δέν μπορούσε νά καταλάβει γιατί εκείνον τόν περιόριζαν τόσο καί δέν δεσμεύονταν τό ίδιο καί οί 'Έλληνες. 'Η άπάντηση άπό τούς συμμάχους ήταν πώς οί 'Έλληνες βρίσκονταν σέ πλεονεκτική θέση, άφού είχαν δεχθεί τούς συμμαχικούς δρους γιά τήν άνακωχή καί οί Τούρκοι όχι. ’Ανέλαβε δμως ό Κόδριγκτον τήν υποχρέωση νά σταματήσει άμέσως κάθε προσπάθειά τους νά έπεκτείνουν τά δρια τών έχθροπραξιών. Τό τελευταίο αύτό ήταν άναγκαΐο καί επίκαιρο. "Οπως έσημείωσα, ήδη οί Κόχραν καί Τσώρτς είχαν προγραμματίσει επιχειρήσεις στή Στερεά καί ό Κόχραν δροΰσε στόν Βόρειο Πατραϊκό μέ τό Ελλάς, τήν Καρτερία, τό Σωτήρα καί λίγα άλλα μικρά πλοία. ’Αναγκάστηκε δμως νά σταματήσει, γιατί έφθασε τό βρεταννικό βρίκι Philomel, μέ μήνυμα τοΰ Κόδριγκτον πού άπαγόρευε κάθε δράση πρός βορράν τοΰ Κόλπου. 'Ο Κόχραν συμμορφώ­ θηκε καί έφυγε, άφηκε δμως έκεΐ τόν "Αστιγγα, μέ μικρή ναυτική μοίρα. 'Υποστηρίζεται μάλιστα δτι παράλειψε ή άπόφυγε νά κοινοποιήσει τήν έντολή τοΰ Κόδριγκτον στόν "Αστιγγα. Καί κείνος, δταν πήρε διαταγή νά μπει στόν Κορινθιακό, δέν έχασε τήν εύκαιρία νά κάμει τό λαμπρό κατόρθωμα τής Σκάλας τών Σαλώνων, γιά τό όποιο μιλήσαμε (τίτλος Ζ-ΙΠ). Δρώντας δμως οί 'Έλληνες στόν Πατραϊκό δέν μπορούσαν νά φαντασθοΰν δτι μέ τήν ένέργειά τους αύτή πυροδοτούσαν «βραδυφλεγώς» τά πυροβόλα τοΰ Ναβαρίνου, τά όποια έπρόκειτο νά κροτήσουν λυτρωτικά γιά τό σκλαβωμένο 'Έλληνα. Γιατί μόλις ό Ίμβραήμ έμαθε τή δράση τών Ελλήνων στόν Πατραϊκό — κι αύτό έγινε άμέσως μετά τή σύσκεψη μέ τούς ναυάρχους — τούς έστειλε τό διερμηνέα του ’Άμπρο νά διαμαρτυρηθεϊ καί ζητή­ σει άδεια γιά τήν άποστολή έκεΐ μιας μοίρας άπό πλοία του, τά όποια νά διώξουν τούς "Ελληνες. Σχετικά ό Δεριγνύ έγραψε σέ μιά έπιστολή του, τό πρωί τής 27ης Σεπτεμβρίου. - Τή στιγμή αύτή πού έχουν κλεισθεϊ οί επιστολές μου, συμβαίνει ένα περιστατικό, τό όποιον ελπίζω νά μήν έχει συνέχεια. '0 Ίμβραήμ έμαθε δτι ό Κόχραν εΐσήλθε μόλις στόν Κόλπο τών Πατρών. 'Υποστηρίζει δτι παραβιάζουν (οί 'Έλληνες) τήν άναστολή τών

Η γαλλική φρεγάτα Sirene, στήν όποια είχε υψώσει τό σήμα του ό υποναύαρχος Δεριγνύ, στή Ναυμαχία τοΰ Ναβαρίνου.

εχθροπραξιών καί επιθυμεί νά διακόψει καί αύτός τήν εκεχειρία. Οί ναύαρχοι δέν έδωσαν τή ζητούμενη άδεια καί ό "Αμπρο έφυγε γιά τόν άρχηγό του, άφήνοντας τήν εντύπωση δτι άν δέν γύριζε σέ μιά ώρα, θά θεωρείτο δτι ό Ίμβραήμ δεσμεύεται άκόμη νά κρατήσει τά πλοία του, έκεΐ πού βρίσκονται. Ιδού τί σημειώνει ό Κόδριγκτον στήν άναφορά τής ίδιας ήμέρας πρός τόν ύπουργό του (Λόρδον Ντάντλεϋ). - ... '0 Διερμηνεύς ανέπτυξε πολλήν ικανότητα, δηλώνων άλλοτε δτι όμιλεΐ ΐδιωτικώς, άλλοτε δτι μιλούσε έπισήμως έκ μέρους τού αρχηγού του, γιά νά μάς υποχρεώσει νά έπανέλθομε έπί τής άποφάσεως, πού είχαμε λάβει τήν προηγουμένη. Καθώς είχα αύθορμήτως εκδηλώσει τήν πρόθεσή μου νά μήν επιτρέψω στόν Λόρδο Κόχραν νά υποκινήσει μακράν μιά εξέγερση, ό Διερμηνεύς έκμεταλλεύθηκε τή δήλωσή μου αϋτη, γιά νά δείξει πώς ήταν εξ ίσου δίκαιο νά πράξω τό ίδιο στόν κόλπο τής Ναυπάκτου. Απαντήσαμε σ’ αύτό τό επιχείρημα, μνημονεύον­ τας τίς οδηγίες μας καί υπογραμμίζοντας τήν άρνηση

79

Ναβαρίνο

τής Πύλης, ενώ οί "Ελληνες είχαν δεχθεί τή μεσολά­ βησή μας, γεγονός τό όποιον μάς οδήγησε σέ μιά μεροληπτική (υπέρ τών Ελλήνων) στάση. Σ’ αυτήν δέν εδικαιούτο βασικά ή Πύλη νά έχει αντιρρήσεις καί οφείλε νά υποχωρήσει, είτε τό ήθελε είτε όχι. Τέλος μετά άπό συζήτηση, ή οποία κράτησε μίαν ώρα, βλέποντας ό Διερμηνεύς ότι τίποτε δέν ήταν ίκανό νά μεταβάλει τήν άπόφασή μας, άπεχώρησε, άφοΰ μάς άφησε νά εννοήσουμε ότι άν δέν επανερχόταν σύντομα ή δέν μάς παρήγγελνε τίποτε, τούτο θά σήμαινε ότι ό πασάς δέν είχε τήν πρόθεση νά μάς στείλει νέα διακοίνωση γι’ αύτό τό θέμα... 'Ο "Αμπρο δέν ξαναγύρισε οΰτε παράγγειλε τίποτε στόν Κόδριγκτον καί άπ’ αύτό συμπέραναν οί Σύμμαχοι δτι ό πασάς δέν έπέμενε στήν αίτηση του νά στείλει στόν Πατραϊκό καράβια. ’Επιμένω σ’ αύτό τό σημείο, γιατί έχει ξεχωρι­ στή σημασία γιά τήν άντικειμενική κρίση τής ιστορίας πάνω στή συμπεριφορά τοϋ Ίμβραήμ. Στέλνοντας, δπως θά ίδοϋμε άμέσως παρακάτω, δυνάμεις στόν Πατραϊκό γιά νά κτυπήσει τούς "Ελληνας, παραβίαζε έν γνώσει του τή συμφωνία του μέ τούς ναυάρχους (τής 25 Σεπτεμβρίου) ή πραγματικά έπίστεψε δτι πήρε αύτή τήν άδεια άπό τούς ναυάρχους καί επομένως ένέργησε μέ καλήν πίστη; 'Ο ίδιος σέ μιά συζήτηση μέ τόν Γάλλο ύποπλοίαρχο Πυζόλ (Pyzol), τοϋ πολεμικού la Fleche (Βέλος), που έγινε τήν 29η ’Οκτωβρίου, δηλαδή μετά τή ναυμαχία τοΰ Ναβαρίνου καί πολύ μετά τή σύσκεψη τής 25ης Σεπτεμβρίου, ύποστήριξε άλλην άποψη. 'Η βασική περικοπή, παρμένη άπό τά έγγραφα τοϋ Γουέλλιγκτον (Wellington Despatches, Newsseries, τόμος IV, σελ. 141) άναφέρει. - Είμαι συκοφαντημένος. '0 Ίμβραήμ, λέγουν, παρεβίασε τό λόγο του. ’Ιδού τί συνέβη: ολίγο πριν άπό τήν άτυχή υπόθεση τής 20ης (σημ. εννοεί τή ναυμαχία τοΰ Ναβαρίνου) είχα σύσκεψη μέ τόν "Αγγλο καί τό Γάλλο ναύαρχο. ΤΗταν παρόντες μερικοί άξιωματικοί. Συμφωνήσαμε προφορικά ότι θά γίνονταν μιά άνακωχή μεταξύ τών 'Ελλήνων καί τών Τούρκων, μέχρις ότου ληφθεϊ ή άπόφαση τής Πύλης σχετικά μέ τίς προτάσεις τών Δυνάμεων. Έρώτησα, άν μπορούσα νά άνεφοδιάσω τήν Πάτρα, πού είχε έλλειψη άπό τρόφιμα. Μού είπαν πώς δέν υπήρχε άντίρρηση. Ρώτησα, στήν περίπτωση πού οί "Ελληνες θά πρόσβαλλαν τή συνοδεία τών πλοίων, άν θά μπορούσα ν’ άμυνθώ. Οχι, ήταν ή άπάντηση. '0 "Αγγλος όμως ναύαρχος μού πρόσφερε συνοδεία ή πιστοποιητικό άσφαλείας, πράγμα πού άρνήθηκα, γιατί έθιγε τήν τιμή μου. Τά ίδια δμως τά λόγια τοϋ πασά μαρτυρούν πλάνη ή κακή πίστη. Κϊ αύτό, σέ δυό σημεία. Τό πρώτο είναι πώς δέν έπρόκειτο νά άνεφοδιάσει τήν 80

Πάτρα, άλλά νά εκδιώξει τούς "Ελληνες άπό τόν Πατραϊκό. Τό δεύτερο είναι ή βεβαίωσή του, σχετικά μέ τόν άνεφοδιασμό τής Πάτρας ότι δέν είχαν άντίρ­ ρηση. 'Ο Κόδριγκτον τόσο στήν άναφορά του πρός τόν Ντάντλεϋ (τήν άναφέραμε λίγο πιό πάνω) δσο καί στό πρακτικό τής συναντήσεως μέ τό Διερμηνέα, πού τό προσυπέγραψαν άνώτεροι βα­ θμοφόροι, βεβαιώνει τό άντίθετο καί τήν έπίμονη προσπάθεια τοΰ "Αμπρο νά τόν μεταπείσει. Πρέπει νά δεχθούμε δτι ή πλευρά τοΰ Κόδριγκτον λέγει τήν άλήθεια, γιατί έχει συνέπεια πρός τήν πριν καί μετά στάση του. "Αν ό Ίμβραήμ παρανόησε τό άποτέλεσμα τής συναντήσεως τοΰ Διερμηνέως μέ τούς ναυάρχους, ή παρανόησή του είναι έσκεμμένη καί πεισματική, δπως προκύπτει καί άπό τά μετέπειτα γεγονότα. Μετά τήν άποχώρηση τοΰ "Αμπρο καί άφοΰ δέν έφθασε άπό τόν Ίμβραήμ κανένα σημείο, έκριναν οί ναύαρχοι πώς μποροΰσαν νά χαλαρώσουν τόν άποκλεισμό καί ν’ άποχωρήσουν. Πριν άπό είκοσι τουλάχιστον μέρες δέν έπρόκειτο νά έλθει ή άπάν­ τηση άπό τήν Πύλη ή τήν ’Αλεξάνδρεια, στά γράμματα πού έστειλε ό γιός τοΰ σατράπη ζητώντας οδηγίες. "Ετσι έπλευσε ό Δεριγνύ στή Μήλο μέ τή φρεγάτα Sirene καί 4 πλοία τής γραμμής, ένω τά άγγλικά Genoa, Albion καί Cambrian (τών 48 κανο­ νιών) έφυγαν γιά τή Μάλτα. Μόνος ό Κόδριγκτον μέ τά Asia, Talbot καί Zebra (84 28 καί 18 κανονιών άντίστοιχα) έμεινε στά μεσσηνιακά νερά καί πρός τή Ζάκυνθο μέ τήν πρόθεση νά παρακολουθεί τίς κινήσεις τοΰ Κόχραν καί ταυτόχρονα έποπτεύει τούς Τούρκους μήν τυχόν βγοΰν στό πέλαγος καί πλεόσουν πρός Βορράν. Δέν πρόλαβαν ν’ άπομακρυνθοΰν οί ναύαρχοι καί πρωί πρωί, τήν 1η ’Οκτωβρίου βγήκε άπό τόν δρμο δ πατρονάμπεης Μουσταφάς (άντιναύαρχος, ύπαρχηγός) επικεφαλής ναυτικής δυνάμεως πού συνόδευε άρκετά μεταφορικά, μέ τροφές καί άλλα έφόδια. 'Επτά φρεγάτες (άπό τίς όποιες ή μιά δίκροτη) 9 κορβέτες καί 2 βρίκια άποτελούσαν αύτή τή δύναμη. Τά μεταφορικά έφθαναν τά 21, άπό τά όποια 4 ήταν αύστριακά. Τά σκοποΰντα έξω άπό τό λιμάνι τοΰ Ναβαρίνου πλοία, τό άγγλικό Ντάατμουθ καί τό γαλλικό Άρμίντ, έσπευσαν ν’ άναφέρουν στούς ναυάρχους των τό γεγονός. 'Ο καιρός ήταν βροχερός μέ βροντές καί μέτριον άνεμο. "Οταν τό άπόγευμα τής ίδιας μέρας έλαβε δ Κόδριγκτον τήν είδηση, έπλευσε πρός Βορράν καί χείρισε ώστε νά φέρει τά πλοία του άνάμεσα στήν τουρκική μοίρα τού Μουσταφά καί τόν "Αραξο. Ειδοποίησε δέ μέ τό Talbot τόν Τούρκο ναύ­ αρχο, δτι άν προχωρούσε θά τόν έμπόδιζε μέ τή βία. 'Ο Μουσταφάς έστειλε τό ριαλάμπεη, ύποναύαρχο

Ναβαρίνο

Χαλήλ, νά διαμαρτυρηθεϊ, άλλά ό Κόδριγκτον τοΰ έπανέλαβε τήν ειδοποίηση καί μάλιστα, γιά νά προλάβει κάθε παρανόηση, τοΰ εγχείρισε γράμμα πρός τόν πατρονάμπεη μέ αύστηρό περιεχόμενο. 1 "Υστερα άπό τήν παραβίαση τοΰ λόγου του έλεγε, δέν θά εμπιστευόταν πλέον τόν Ίμβραήμ άλλά ούτε καί καδέναν άλλο άπό τούς υποτακτικούς του καί δτι δέν θά έπέτρεπε στή μοίρα αύτή (τοΰ Μουσταφά) νά πλεύσει σέ ευρωπαϊκό λιμάνι, εντεύθεν τών Δαρδανελλίων. ’Έτσι ό Μουσταφάς έγκατέλειψε, φαινομενικά τουλάχιστο, τήν ιδέα νά πλεύσει στόν Πατραϊκό καί γύρισε πλώρη πρός τό Ναβαρίνο, μέ τούς Βρεταννούς νά τόν παρακολουθούν άπό κάποια άπόσταση. Τίς ίδιες ώρες άλλα έτέκταινε ό πονηρός νοΰς τοΰ Άράπη. Λογαριάζοντας ίσως ό Ίμβραήμ τήν πιθανή άντίδραση τών ’Άγγλων άποφάσισε νά στείλει καί δεύτερη μοίρα στόν Πατραϊκό καί μάλιστα νά τήν οδηγήσει ό ίδιος. Έπέβη σέ μιά καινούρια φρεγάτα, τή Λεόνε, χωρίς δμως νά ύψώσει τό σήμα του καί τόν συνόδευαν οί ναύαρχοι Ταχήρ πασάς καί Μωχαρέμ βέης, πού καί οί δυό τους είχαν υψώσει καθένας τό δικό του σήμα. Τρεις φρεγάτες, 4 κορβέτες καί 7 βρίκια άποτελοΰσαν αύτή τήν έκστρατευτική δύναμη. Φεύγοντας άπό τό Ναβαρίνο τή 2α ’Οκτωβρίου συνάντησε έξω άπό τή Ζάκυνθο τήν άλλη μοίρα, τοΰ Μουσταφά, νά κατεβαίνει πρός Νότο, μέ τούς ’Άγγλους ν’ άκολουθοΰν. 'Ο Μουσταφάς άνέβηκε άμέσως στήν άρχηγίδα, δπου συνομίλησε μέ τόν Ίμβραήμ καί, πριν περάσει ώρα πολλή, δλος ό στόλος — πρώτη καί δεύτερη μοίρα — φάνηκε νά πλέει πρό τά Νότια. 'Ο Κόδριγκτον τόν άφηκε νά περάσει καί άποτραβήχθηκε μέ τά Asia καί Talbot άνοικτά στή Ζάκυνθο. Ανήσυχος δμως πάντα καί δύσπιστος δρισε νά τούς παρακολουθεί τό Ντάατμουθ. Πολύ σκοτάδι είχε ή νύκτα πού άκολούθησε καί, μόλο πού τήν φώτιζαν άλλεπάλληλες άστραπές, μπόρεσε ό αιγυπτιακός στόλος νά άλλάξει άπαρατήρητος πορεία καί νά στραφεί πρός Βορράν. Δυνάμωσε δμως ό άνεμος άπό τ’ άνατολικά καί τέσσερες τό πρωί (τής 3ης ’Οκτωβρίου) άναγκάστηκε νά άγκυροβολήσει στό Ακρωτήριο Πάπας καί μάλιστα μέ μισά άπό τά πλοία του. Μόλις ό Κόδριγκτον έμαθε άπό τόν κυβερνήτη τοΰ Ντάατμουθ τήν καινούρια αύτή κίνηση, σήκωσε άγκυρα κι έπλευσε στόν Άραξο, δπου άνάγκασε πολλά τουρκικά πλοία νά γυρίσουν πίσω. 'Ο Ίμβραήμ συγκάλεσε στό πλοίο του πολεμικό συμ­ βούλιο καί διέταξε άπαρση, άλλά σηκώθηκε άγρια θαλασσοταραχή, ή οποία άνάγκασε τούς άντιμαχόμενους ν’ άναζητήσουν καταφύγιο γιά τά πλοία τους, έγκαταλείποντας κάθε ιδέα γιά πολεμική σύγκρουση. 4/6

Στίς 5 ’Οκτωβρίου, μέ τή βελτίωση τοΰ καιροΰ γύρισε ό Κόδριγκτον πίσω στόν ’Άραξο, δπου ό άρχαιότερος κυβερνήτης τών εκεί τουρκικών πλοίων ζήτησε τήν άδεια νά πλεύσει στόν Πατραϊκό, άλλά τέτοια άδεια δέν τοΰ δόθηκε. Τό άντίθετο έκδιώχθηκαν δυό αύστριακά πού δοκίμασαν νά φθάσουν στήν Πάτρα. ’Έτσι δλα τά πλοία τών Αιγυπτίων πολεμικά καί φορτηγά, μεμονωμένα ή καθ’ ομάδες, γύρισαν, στό Ναβαρίνο. 7 Ηταν οί μέρες κατά τίς όποιες έφθανε στά ελληνικά νερά ό ρωσικός στόλος μέ άρχηγό τόν Λογγίνο Χέυδεν καί έμφανιζόταν πάλι ύστερα άπό μακρά γιά τίς περιστάσεις άπουσία ό Γάλλος ναύαρχος Δεριγνύ. 'Η άπουσία αύτή γιά τήν όποια γράφηκαν κατά καιρούς διάφορες αιτιάσεις, είχε καί μιά δικαιολογία: τή σύγκρουση άνάμεσα στά πλοία τής γραμμής Provence καί Scipion, κατά τήν όποια τό πρώτο πλοίο έχασε μέσα στή νύκτα τόν πρόβολο καί τό άλλο τόν κύριο ιστό. (Πρέπει ή ζημιά τοΰ Scipion νά ήταν μικρότερη,έφ’ όσον λίγο άργότερα έλαβε μέρος στήν ναυμαχία τοΰ Ναβαρί­ νου). Γεγονός δμως παραμένει δτι ό Δεριγνύ είχε μάθει άπό τό Armide τήν έξοδο τοΰ τουρκικού στόλου — παρά τή συμφωνία τής 25ης Σεπτεμβρίου — καί δμως δέν βιάσθηκε νά έπιστρέψει στά μεσσηνιακά νερά, άφήνοντας τόν Κόδριγκτον νά τά βγάλει πέρα μόνος του. Τήν 17η ’Οκτωβρίου ή άγγλική φρεγάτα Ντάα­ τμουθ, υψώνοντας λευκή σημαία, έμπαινε στόν δρμο τοΰ Ναβαρίνου μέ διπλή άποστολή. Νά έπιδώσει ένα γράμμα καί δεύτερο νά κάμει άναγνώριση τής καταστάσεως μέσα στό λιμάνι. Τό γράμμα - διακοίνωση είχε συνταχθεϊ άπό τούς τρεις ναυάρχους, Κόδριγκτον, Δεριγνύ καί Χέυδεν καί άπευθυνόταν στόν Ίμβραήμ. Σέ τόνο μετρημένον άλλά καί αυστηρόν, έφιστοΰσε τήν προσοχή τοΰ Άράπη στό γεγονός δτι, κατά παρά­ βαση τών δρων τής ανακωχής, τά στρατεύματά του έρήμωναν τό Μόριά καί τόν πληροφορούσε δτι μέ τίς ένέργειές του αύτές έθετε τόν εαυτό του έκτος τοΰ διεθνούς νόμου καί παραβίαζε τίς συνθήκες μεταξύ τών τριών κυριάρχων κρατών καί τοΰ σουλτάνου. - Ειδήσεις πολύ θετικαί, έγραφαν οί ναύαρχοι, τάς οποίας λαμβάνομε άπ ’ δλα τά μέρη μάς πληροφορούν δτι πολυάριθμα άποσπάσματα τής στρατιάς σας διατρέ­ χουν πρός διαφόρους κατευθύνσεις τό δυτικόν μέρος τού Μόριά. "Οτι ερημώνουν, καταστρέφουν, καίουν, εκριζώνουν τά δένδρα, τάς αμπέλους καί δλα τά φυτά τής γήζ- Έν όλίγοις πασχίζουν νά καταστήσουν τήν περιοχή αύτή άληθινή έρημο... 1) 'Η ιεραρχία στό τουρκικό ναυτικό ήταν: καπουδάν βέης (ναύαρχος), πατρονάμπεης (άντιναύαρχος) καί ριαλάμπεης (υπο­ ναύαρχος).

81

Ναβαρίνο

Commodore Hamilton, ό «δημοφιλέστερος τών Φιλελλή­ νων». Ώς διοικητής ή αξιωματικός τής 'Αγγλικής μοίρας τής Μεσογείου στάθηκε παρά τό πλευρό τών Ελλήνων στορ­ γικά αυστηρός, καί συνετός σύμβουλος. Τίς μέρες τοΰ «Ναβα­ ρίνου» (φθινόπωρο 1827), ώς κυβερνήτης τοΰ Κάμπριαν, έγραφε στόν άρχηγό του, ναύαρχο Κόδριγκτον, μέ ανθρωπιά καί πόνο. - Ή δυστυχία τών κατοίκων πού έκδιώχθησαν άπό τήν πε­ διάδα είναι άπερίγραπτη. Κάθε στιγμή πεθαίνουν κυριολεκτι­ κά άπό τήν πείνα γυναίκες καί παιδιά, πού δέν έχουν άλλη τρο­ φή άπό τά βρασμένα χόρτα τοΰ άγροΰ. ' Υποσχέθηκα νά στείλω λίγη ποσότητα ψωμιού, στά σπήλαια τών βουνών, οπού οί δυστυχείς έχουν καταφύγει. "Αν ό 'Ιμβραήμ μείνει στήν Ελλάδα, περσότερο άπό τό τρίτον τοΰ πληθυσμού είναι καταδικασμένο ν ’ άποθάνει άπό τήν πείνα.

"Ολαι αί πράξεις αύταί ύπερτάτης βίας λαμβάνουν χώραν υπό τά δμματά μας, τρόπος τοΰ λέγειν καί είς περιφρόνησιν τής άνακωχής μέ τήν οποίαν ή Ύψηλότης σας έδεσμεύθη διά λόγου τιμής... καί βάσει τής οποίας επετράπη ή επιστροφή τοΰ στόλου σας είς τό Ναβαρίνον. Οί υπογεγραμμένοι εύρίσκονται εις τήν δυσάρεστον θέσιν νά σάς δηλώσουν σήμερον δτι παρομοία διαγωγή έκ μέρους σας, μία παράβασις τόσον ξένη πρός τάς υποχρεώσεις σας, θέτουν Υμάς, Κύριε, εκτός τοΰ διεθνούς δικαίου καί τών συνθηκών, αί όποίαι ύφίστανται μεταξύ τών Αυλών των καί τής 'Οθωμανικής Πύλης.

82

Άφοΰ τοΰ υπενθύμιζαν δτι οί καταστροφές αύτές ήταν αντίθετες πρός τά συμφέροντα τοϋ ήγεμόνος του, ζητούσαν μίαν άμεση καί κατηγορη­ ματική απάντηση καί τόν άφηναν νά σκεφθεϊ τίς συνέπειες μιας άρνήσεως ή μιας υπεκφυγής. Τό γράμμα τών ναυάρχων στόν Ίμβραήμ τής 17ης ’Οκτωβρίου δέν άποτελοϋσε αυστηρή τών μεσολαβητών εκδήλωση. 'Ο Χάμιλτον κυβερνήτης τοϋ Κάμπριαν τόν όποιο είχε στείλει τήν προηγού­ μενη ήμέρα ό Κόδριγκτον στόν Μεσσηνιακό Κόλπο μαζί μέ τή ρωσική φρεγάτα Konstantin καί τό βρίκι Philomel, άνέφερε τή δραματική κατάσταση τών κατοίκων. - Ή δυστυχία τους, έγραφε, είναι άπερίγραπτη. Σέ κάθε στιγμή αποθνήσκουν κυριολεκτικά άπό τήν πείνα γυναίκες καί παιδιά καί δέν έχουν καλύτερη τροφή από τά βρασμένα χόρτα τοΰ άγροΰ. Υποσχέθηκα νά στείλω λίγη ποσότητα ψωμιού στά σπήλαια τών βουνών, δπου οί δυστυχείς έχουν καταφύγει. Υπολογίζεται δτι, άν ό 'Ιμβραήμ παραμείνει στήν Ελλάδα, περισσότερο άπό τό τρίτον τοΰ πληθυσμού είναι καταδικασμένο’ ν’ άποθάνει άπό τήν πείνα... Πριν όμως λάβει ό Κόδριγκτον μέ τό Philomel τό μήνυμα τοϋ Χάμιλτον, είχε λάβει ειδήσεις καί άπό πολλά άλλα σημεία τής Πελοποννήσου, οί όποιες επιβεβαίωναν, δτι ό Ίμβραήμ είχε εξαπολύσει, σέ ζωντανά καί άψυχα, έναν άδυσώπητο αγώνα άφανισμοΰ καί έρημώσεως. Μιά μέρα πριν έγραφε κάτι άνάλογο ό στρατηγός Τσώρτς στόν Κολοκοτρώνη. - Έδιάβασα μέ φρίκη τίς άπειλές πού περιέχονται στήν επιστολή τοΰ Kiaya καί εγκαινιάζουν ένα καινούριο σύ­ στημα άγριας έρημώσεως καί κτηνώδους βίας, πού άποβλέπει στό νά ξεριζώσει, κόψει καί κάψει τά έλαιόδενδρα καί άλλα όπωροφόρα άδένδρα κάθε είδους καί πρός πάσα κατεύθυνση - αυτά πού άνήκουν στούς κα­ τοίκους τών έπαρχιών οί όποιοι άρνοΰνται νά υποτα­ χθούν καί νά καταθέσουν τά όπλα άμέσως. Τό γράμμα δμως τών ναυάρχων δέν έπιδόθηκε ποτέ, γιατί ό Ίμβραήμ δέν ήταν στό Ναβαρίνο καί σύμφωνα μέ βεβαίωση άπό τό περιβάλλον του δέν υπήρχε καθόλου τρόπος νά προωθήσουν τό γράμμα τής Α.Υ., καθώς οί κινήσεις καλύπτονταν άπό άπόλυτη μυστικότητα καί κανείς δέν γνώριζε πού βρισκόταν. Άπό τήν άναγνώρισή του έξάλλου τό Ντάατμουθ συγκόμισε πολύτιμες πληροφορίες γιά τή σύνθεση καί διάταξη τών τουρκοαιγυπτιακών δυνά­ μεων μέσα στό μεγάλο δρμο τοΰ Ναβαρίνου. Πόσες άκριβώς ήταν οί δυνάμεις αύτές δέν μάς είναι άπολύτως γνωστό, άφοΰ διαφέρουν οί αριθμοί πού δίνονται άπό τίς άγγλικές, γαλλικές καί τουρκικές πηγές. Κατά τήν άναφορά τοΰ Φέλλοουζ (κυβερ­ νήτη στό Ντάατμουθ) ό Τουρκοαιγυπτιακός στόλος άποτελεΐτο άπό 3 πλοία τής γραμμής, 4 δίκροτες φρεγάτες, 13 απλές, 30 κορβέτες, 28 βρίκια, 5 ήμιολίες (ή 33 γολετόβρικα) καί 6 πυρπολικά —

Ναβαρίνο

σύνολο 89 πολεμικά. Σ’ αύτά πρέπει νά προσθέσομε 41 μεταγωγικά, άπό τά όποια τά 8 ήταν αύστριακά. Τό ’Αρχείο τής "Υδρα (βιβλ. 524 τ. ΙΓ', σελ. 319) αναφέρει τούς εξής αριθμούς: 3 βασέλα, 3 ράζα βασέλα, 17 φρεγάτες, 24 κορβέτες, 14 βρίκια, 6 μπουρλότα καί 2 γολέτες. Φορτηγά 46. "Ολα αύτά τά πλοία είχαν διαταχθεΐ σέ τρεις ομόκεντρες σειρές, καί σέ σχήμα πετάλου πού τό άνοιγμά του — ένα μίλι περίπου πλάτος — έβλεπε πρός τήν είσοδο τοΰ όρμου. Στήν πρώτη σειρά ήταν τά 3 τουρκικά πλοία τής γραμμής, 4 βαριές αιγυπτι­ ακές φρεγάτες καί 13 τούρκικες, άπό τίς όποιες οί 2 ήταν δίκροτες τών 64 πυροβόλων. Οί υπόλοιπες 2 φρεγάτες ήταν τυνησιακές καί άγκυροβολημένες πίσω άπό τήν όλη παράταξη. Στή δεύτερη καί τρίτη σειρά ήταν τοποθετημένες οί κορβέτες καί τά βρίκια. Ή άνεπίδοτη διακοίνωση πρός τόν Ίμβραήμ προβλημάτισε τούς ναυάρχους οί όποιοι διετύπωσαν είς τό χαρτί μιά σκέψη καί άπόφαση, τήν όποια άπό μέρες κυοφορούσαν. Καί τή διετύπωσαν στό Πρωτόκολλο τής 18ης ’Οκτωβρίου. Στό έγγραφο αύτό άπαριθμοΰσαν τίς παραβάσεις τοΰ Ίμβραήμ στή συμφωνία τους, εξέταζαν τά δυνατά μέτρα καί άφοΰ διεπίστωναν τό δύσκολο, δαπανηρό καί άνώφελο τοΰ άποκλεισμοΰ καθ’ όλη τή διάρκεια τοΰ χειμώνα, κατέληγαν ομόφωνα στήν άπόφαση νά είσπλεύσουν στόν όρμο τοΰ Ναβαρίνου με τά πλοία τους καί νά έπαναλάβουν στόν Ίμβραήμ τίς προτάσεις τους, οί όποιες υλοποιώντας τό πνεύμα τής Συνθήκης τοΰ Λονδίνου ήσαν καταφανώς ευεργετικές καί γιά τήν ίδια Πύλη. Τοΰτο, κατά τή γνώμη τους, μπορούσε νά γίνει χωρίς έχθροπραξίες, μόνη ή επιβλητική παρουσία τού συμμαχικού στόλου θά έφερνε τό ποθούμενο άποτέλεσμα. Παράλληλα καί χρονικά πριν άπ’ αύτό προέβησαν οί δυό άπ’ τούς ναυάρχους, ό καθένας τους σέ μιά συγκεκριμένη ενέργεια. ’Έστειλε ό Δεριγνύ μέ τή γολέτα ’Αλκυόνη γράμμα στόν Λετελλιέ καί τούς Γάλλους αξιωματικούς τοΰ αιγυπτιακού στό­ λου, στό όποιο τούς ειδοποιούσε γιά τό ένδεχόμενο νά πολεμήσουν κατά τής εθνικής των σημαίας καί τούς καλοΰσε νά έγκαταλείψουν χωρίς άργοπορία τήν ύπηρεσία τους στούς Αιγυπτίους. - ... Γνωρίζετε, συνέχιζε ό Γάλλος ναυάρχος, τούς κινδύνους τούς όποιους διατρέχετε καί προσκαλώντας σας νά έγκαταλείψετε τήν τουρκική ύπηρεσία , τή στιγμή κατά τήν οποία ό οθωμανικός στόλος λαμβάνει επιθετική στάση γιά τήν οποία θά πρέπει νά ύποστεϊ τίς συνέπειες, σάς στέλνω τήν παρούσα προειδοποίηση, τήν οποία δέν πρέπει νά άγνοήσετε, άν εξακολουθείτε νά εΐσθε Γάλλοι... 'Η άντίδραση τών Γάλλων τού αιγυπτιακού στόλου ήταν άμεση καί λογική. ’Απάντησαν πώς ειδοποίησαν τόν Ίμβραήμ ότι δέν θά υπηρετούσαν

εναντίον Γάλλων καί ήσαν έτοιμοι νά φύγουν άπό τό Ναβαρίνο, άρκεΐ νά τούς διατίθετο μεταφορικό μέσον. Τήν επομένη επιβιβάσθηκαν σ’ ένα αύστριακό πλοίο, εκτός άπό τόν άρχηγό τους, τόν Λετελλιέ, πού ήταν κυβερνήτης σημαίας στό πλοίο τοΰ Μωχαρέμ. 'Ο Λετελλιέ έμεινε στή θέση του μέχρι πού τό πλοίο άρχισε τό πΰρ καί μόνον τότε τό έγκατέλειψε. Πέραν όμως άπ’ αύτό προεΐχε καί συντάχθηκε εγκαίρως άπό τόν άλλο ναύαρχο, τόν Κόδριγκτον,ή 'Οδηγία περί τοΰ τρόπου διατάξεως τοΰ ηνωμένου στόλου είς τόν λιμένα τοΰ Ναβαρίνου. Έγνώριζε ήδη ό ’Άγγλος ναύαρχος πώς είχαν διαταχθεΐ μέσα στόν όρμο τά πλοία τών Τούρκων καί Αιγυπτίων. ΤΗταν σχέδιο τοΰ Λετελλιέ κι ήταν πολύ μελετημένο. Μέ τή διάταξη τών πλοίων σέ τρεις σειρές, τά ισχυρά πλοία στήν πρώτη σειρά καί όλα τους σέ σχήμα πετάλου (ή μηνίσκου) δημιουργεΐτο ένας άδιαπέραστος θώρακας άπό άτσάλι καί σίδερο. Συγκεντρω­ μένο ολόκληρο τό πΰρ τοΰ οθωμανικού στόλου στό κέντρο τοΰ μηνίσκου, προστάτευε μαζί μέ τίς πυροβολαρχίες τοΰ κάστρου, τό στόμιο τοΰ όρμου κατά τρόπον άπροσμάχητο. Στό κέντρο άκριβώς αύτής τής μεγάλης παρατάξεως άποφάσισε νά άγκυροβολήσει ό Κόδριγκτον τίς συμμαχικές μοίρες. ΤΗταν μιά περίεργη εκλογή. Τήν έπικαλέσθηκε άργότερα ό ίδιος. ’Άν είχα σκοπό νά πολεμήσω, είπε, δέν θά τοποθετούσα τά πλοία μου εμπρός στά στόμια τών τηλεβόλων τους. Θά εισχω­ ρούσα στίς γραμμές τους ή πίσω άπ ’ αυτές. ' Υπήρχε χώρος. Τό ορθότερο θά ήταν νά είπεΐ ό Βρεταννός στόλαρχος ότι δέν περίμενε νά πολεμήσει. Διατη­ ρούσε τήν πεποίθηση ότι μόνη ή παρουσία τού ενωμένου συμμαχικού στόλου θά καταπτοούσε τούς μουσουλμάνους. Καί δέν θά τολμούσαν. ’Άν όμως γινόταν ή άνάφλεξη άπό κάτι άπρόοπτο; Αύτό τό άπρόοπτο άντιμετώπιζε ό Κόδριγκτον, όπως οφείλε καί διέταξε τά πλοία του καί τά πλοία τών συμμάχων του γι’ αύτό τό ένδεχόμενο, μέ τήν 'Οδηγία, πού άνέφερα πιό πάνω. Στή διάταξή τους όμως είχε δυσκολίες άπό τό γεγονός ότι έπρεπε νά λάβει ύπόψη δυό βασικά στοιχεία: Πρώτο νά κρατηθούν χωριστά οί Γάλλοι άπό τούς Ρώσους· καί δεύτερο νά δοθεί στόν καθένα άπό τούς συμμά­ χους προσπάθεια πού νά ικανοποιεί τήν άξιοπρέπειά του. Σ’ αύτό τόν βοήθησε κατά κάποιον τρόπον ή ύπάρχουσα διάταξη τοΰ μουσουλμανικού στόλου. Τά τέσσερα πλοία στό δεξιό τής παρατάξεως, στά δυτικά, ήταν κατά τίς πληροφορίες του αιγυπτιακά καί έπρεπε νά θεωρείται πιθανόν δτι οί Γάλλοι άξιωματικοί πού ύπηρετοΰσαν σ’ αύτό θά άπέφευγαν νά πολεμήσουν εναντίον τών συμπατριω­ τών τους, ενώ πρόθυμα θά πολεμούσαν τούς 83

Ναβαρίνο Ρώσους, ίσως δέ καί τούς ’Άγγλους.Γι’ αύτό ό Κοδριγκτον κανόνισε τά τρία γαλλικά πλοία τής γραμμής νά διατεθούν γιά κείνα τά πλοία, τά δικά του δέ τής γραμμής ν’ άναλάβουν τά επόμενα τρία, άπό τά όποια τά δυό ήταν δίκροτα. Οί Ρώσοι θά έπαιρναν θέση, μέ τά πλοία τής γραμμής έμπρός ,απέναντι άπό τά επόμενα οκτώ ώς εννέα μουσουλμανικά πλοία, θ’ άκολουθοϋσαν ύστερα οί τρεις βρεταννικές φρεγάτες καί τελικά ή γαλλική φρεγάτα Άρμίντ. Οί άγγλικές φρεγάτες θά σχημάτιζαν μιά γραμμή έμπρός στά τουρκικά πλοία τής δυτικής πλευράς καί κατά τό εγκάρσιο τών άγγλικών πλοίων τής γραμμής, τό ίδιο δέ καί οί γαλλικές φρεγάτες, γιά ν’ άσχοληθοΰν μέ τίς τουρκικές, πού θά βρίσκονταν πλάι στά γαλλικά πλοία τής γραμμής. Τό Ντάατμουθ τέλος καί τά μικρά βρεταννικά πλοία θά είχαν ώς έργο νά επιβλέπουν τά πυρπο­ λικά τών Αιγυπτίων, τά όποια είχε τοποθετήσει ό Λετελλιέ στά δυό άκρα τού πετάλου. Πρέπει νά σημειώσουμε ότι κατά τήν είσοδο τού συμμαχικού στόλου καί τήν άγκυροβολία τών πλοίων του μέσα στόν όρμο κατέστη άδύνατο νά έφαρμοσθεΐ τό σχέδιο αύτό μέ άκρίβεια, (λ.χ. τό Asia πήρε θέση άνάμεσα στίς άρχηγίδες τοΰ Ταχήρ καί τού Μωχαρέμ, στ’ άνατολικά), τηρήθηκε όμως στίς γενικές του γραμμές καί μάλιστα, μέ επιτυχία. ’Αλλά τό σημαντικό ήταν, τί στάση έπρεπε νά τηρήσουν τά πλοία αύτά άγκυροβολώντας πλάι στόν οργισμένο ή πτοημένο ναύτη τοΰ Ίσλάμ; Στό σημείο αύτό ό Κοδριγκτον είναι κατηγορηματικός. - Κανείς πυροβολισμός δέν θά ριφθεϊ άπό τόν ενωμένο στόλο, έφ ’ όσον δέν δοθεί γι ’ αύτό σχετικό σήμα, άλλά άν πυροβολήσει κάποιο τουρκικό πλοίο, τότε θά πυροβολήσετε εναντίον του μέχρις οτου τό καταστρέ­ ψετε τελείως. Φυσικό είναι τώρα τό έρώτημα γιά τό ποιές ήταν οί δυνάμεις, τίς όποιες θά όδηγοΰσε μέσα στόν όρμο ό ’Άγγλος άντιναύαρχος. Γι αύτές, άντίθετα πρός δ,τι συμβαίνει μέ τίς μουσουλμανικές δυνά­ μεις, υπάρχει άπόλυτη ομοφωνία στίς πηγές.

Βρετανικά Asia Genoa Albion Glasgow Cambrian Dartmouth Talbot Rose Mosquito Brisk Philomel Hind 84

84 76 74 50 48 42 28 18 18 10 10 6

(Γ) 600 (Γ) 500 (Γ) 500 (Φ) 320 (Φ) 320 (Φ) 320 (K) 180 (K) 130 (B) 130 (B) 190 (B) 90 (κότερο)

Ρωσικά Gangut Azoff lezekiel Alexandre Nefski Provornyi Konstantin Elena Kastor

84 (Γ) 500 80 (Π 500 80 (O 500 80 48 44 38 36

(Γ) (Φ) (Φ) (Φ) (Φ)

600 300 300 300 300

84 80 74 60 4 10 6

(Γ) (Γ) (Γ) (Φ) (Φ) (B) (B)

600 600 600 460 320 80 60

Γαλλικά

Breslau Scipion Trident Sirene Armide Alcyone Daphne

Σημ: ό άριθμός πλάι στό όνομα δηλώνει τόν άριθμό τών πυροβόλων καί τά σύμβολα: (Γ) πλοίο τής γραμμής, (Φ) φρεγάτα, (Κ) κορβέτα, (Β) βρίκι. Τό τρίτο στοιχείο είναι ό άριθμός τών άνδρών τοΰ πληρώματος, πού σημειώνεται μέ κάθε επιφύλαξη γιά τήν άκρίβειά του. Σύνολο σέ πλοία 27, άπό τά όποια 10 τής γραμμής, 9 φρεγάτες, 2 κορβέτες, 5 βρίκια καί 1 κότερο. Πυροβόλα 1312 έναντι 2440 τών μουσουλ­ μάνων, άπό τά όποια τά 1150 βρίσκονταν στά πλοία, τής πρώτης σειράς. Προσωπικό, 9.300 οί σύμμαχοι καί 22.000 οί άλλοι. Οί προετομασίες στίς συμμαχικές μοίρες είχαν τελειώσει καί ή είσοδος στόν όρμο θά γινόταν τήν προτεραία άλλά δέν βοήθησε σ' αύτό ό άνεμος. 'Η ήμέρα τής 20ης ’Οκτωβρίου, κατά τήν όποια έγινε ή ναυμαχία, άρχισε. 'Ο καιρός ήταν ώραΐος, μάς πληροφορούν οί χρονογράφοι τής εποχής, μέ διαυγή άτμόσφαιρα κι ένα λαμπρόν ήλιο στό στερέωμα. Τά νερά ήσυχα καί πάνω άπ’ αύτά οί πλαγιές μέ τίς σκηνές τοΰ αιγυπτιακού στρατοπέδου άνάμεσα στίς έλιές καί τ’ άμπέλια, είχαν τήν ειδυλλιακή πραότητα τών βου­ κολικών τοπίων τοΰ ελληνικού φθινοπώρου. Οί φρουροί στό Νεόκαστρο έκάπνιζαν άμέριμνοι τήν πίπα τους καί περίεργοι έσκυβαν νά ίδοΰν τά συμμαχικά καράβια, πού ένα ένα πρόβαλλε άπό τό στόμιο καί εισχωρούσε στόν όρμο, γιά νά καταλά­ βει τήν προκαθορισμένη άπό τό σχέδιο τού ναυάρ­ χου θέση. Τίποτε στό νερό, στή στεριά, ή τόν αέρα δέν προμηνοΰσε τή σφαγή πού θά άκολοθοΰσε καί

Ναβαρίνο

μιά βολή, πού ρίχθηκε άπό πυροβολείο τοϋ φρου­ ρίου, ήταν ίσως χαιρετισμού βολή. Τά άγγλικά καί γαλλικά πλοία ταξίδευαν σέ γραμμή παραγωγής πρός τό προσήνεμο δεξιά καί τά ρωσικά, ομοίως σέ γραμμή παραγωγής στό υπήνεμο άριστερά τους. Στήν προσήνεμη γραμμή προηγείτο τό Asia καί στόν αυλακά του ταξίδευαν τά Genoa, Albion, Dartmouth κλπ. ’Ερχόταν κατόπιν ή γαλ­ λική μοίρα, μέ επικεφαλής τό Sirene ακολουθού­ μενο άπό τά Scipion, Trident, Breslau κλπ. Στή δεύτερη γραμμή, πρός τό ύπήνεμο, προηγείτο τό Azoff, μέ τά Gangut, lezekiel, Alexandre Nefski επ’ ούράς καί τίς 4 ρωσικές φρεγάτες στόν αύλακά τους. Καθώς εισχωρούσαν τά συμμαχικά πλοία, ένα ένα, επικράτησε μέσα στόν όρμο μιά συγκλονι­ στική σιωπή καί ή άκινησία τής προσμονής, πού έπικρατεΐ πριν άπό τά μεγάλα γεγονότα. Τή σιωπή ήρθε νά διακόψει μιά βάρκα πού άποσπάσθηκε άπό τήν αιγυπτιακή ναυαρχίδα καί πήγε νά πλευρίσει στό Asia. 'Ο Μωχαρέμ βέης ζητούσε άπό τό ναύαρχο νά μήν έπιμείνει στήν πρόθεση του νά άγκυροβολήσει μέσα στόν όρμο μέ ολόκληρον τό στόλο του. Άν τά συμμαχικά πλοία είχαν κάποια άνάγκη, θά φρόντιζε πρόθυμα νά τήν ικανοποιήσει. 'Ο ’Άγγλος ναύαρχος άπάντησε ξηρά δτι δέν είχε έλθει γιά νά λάβει διαταγές άλλά γιά νά δώσει. 'Η μάχη άρχισε πριν λάβουν όλα τά πλοία τή θέση τους καί άκόμη τό Albion πτύξει τελείως τά ιστία του. Βλέποντας ό Φέλλοουζ, κυβερνήτης τοΰ Ντάατμουθ τό πλήρωμα ενός κοντινού πυρπολικού νά τό ετοιμάζει γιά πυρπόληση, έστειλε μιά βάρκα μέ τή σύσταση νά μή τό άνάψουν ή νά τό μετακινήσουν σέ άλλο μέρος. Οί Τούρκοι πυροβό­ λησαν τή βάρκα τού Φέλλοουζ καί σκότωσαν ή τραυμάτισαν μερικούς, άπό τό πλήρωμά της. ’Έβα­ λαν κατόπιν φωτιά στό πυρπολικό καί τό άφησαν. Τό Ντάατμουθ έστειλε τότε άλλη βάρκα μέ τόν υποπλοίαρχο Φίτζρού νά ρυμουλκήσει τό πυρπο­ λικό, άλλά οί Τούρκοι τής βάρκας τοΰ πυρπολικού σκότωσαν τόν ύποπλοίαρχο. "Υστερα άπ’ αύτό, άνοιξε τό Ντάατμουθ πΰρ μέ ελαφρά δπλα γιά νά προστατέψει τή βάρκα του καί άκολούθησε τό Sirene, μολονότι ό Δεριγνύ παράγγειλε μέ τόν τηλεβόα στήν αιγυπτιακή φρεγάτα πού ήταν πλάι του (τήν Ibsania) πώς δέν θά τήν κτυποΰσε, άρκεΐ νά μή τόν κτυποΰσε καί έκείνη. Τότε μιά άπό τίς τουρκικές κορβέτες έριξε δυό βολές. Τό ένα βλήμα πέρασε πάνω άπό τό Ντάα­ τμουθ, τό άλλο σκότωσε έναν άνδρα στό Sirene. Τό γαλλλικό πλοίο άπάντησε, ή Ibsania άνοιξε πΰρ εναντίον του καί πολύ σύντομα γενικεύθηκε ή μάχη. Κατά τόν Δεριγνύ ή Ibsania άρχισε νά βάλλει

ώρα 2 καί 40 μ.μ. — ή Sirene ήταν επ’ άγκύρα μόλις 15 λεπτά. Τά τρία βρεταννικά πλοία μάχης είχαν ήδη άγκυροβολήσει, άλλά τά βραδυποροΰντα ήταν λίγο πίσω άκόμη. Τό πρώτο ρωσικό πλοίο έφθασε στή θέση του ώρα 3 15' καί τόσον αύτό δσον καί τά άλλα καθυστερημένα, χρειάσθηκε νά κινηθούν μέσα σ’ ένα σύννεφο καπνού, άπό τά πλοία πού είχαν ήδη έμπλακεϊ στή μάχη. Στήν αρχή τό Asia έδωκε δλη τήν προσοχή του στήν τουρκική ναυαρχίδα, έφ’ δσον ή αιγυπτιακή (ή Πολεμίστρια) παρέμενε σιωπηλή καί ό Μωχαρέμ βέης είχε μηνύσει στόν Κόδριγκτον πώς δέν είχε πρόθεση νά πολεμήσει. 'Ο Κόδριγκτον έστειλε άξιωματικό στήν τουρκική άρχηγίδα μέ παρόμοια διαβεβαίωση, πρός τόν Ταχήρ πασά άλλ’ ό διερμη­ νέας του Πέτρος Μικέλης (Peter Mitchell τόν άποκαλοΰσαν οί ’Άγγλοι) πυροβολήθηκε άπό κά­ ποιον φανατικό τοΰ τουρκικού πλοίου. Καί πέθανε. Λίγα λεπτά άργότερα ή Πολεμίστρια άνοιγε πΰρ, παρά τίς διαταγές δπως φαίνεται τοΰ Αιγυπτίου ναυάρχου. Γιατί ό Μωχαρέμ βγήκε άμέσως στήν ξηρά, παίρνοντας τόν Λετελλιέ μαζί του. Μέχρι τή στιγμή έκείνη τό Asia είχε σιγήσει τήν τουρκική ναυαρχίδα καί θέσει εκτός μάχης μεγάλο ποσοστό άπό τό πλήρωμά της, σκοτωμένο ή πληγωμένο. Γρήγορα καί ή Πολεμίστρα είχε τήν ίδια τύχη καί άνάπηρη ξέπεσε στά ρηχά, στήν άνατολική πλευρά τοΰ δρμου. (Άργότερα κατα­ στράφηκε άπό τούς Τούρκους). 'Η μάχη ολόκληρη πού άκολούθησε άποτελεΐ σύνθεση άπό συγκρούσεις έπί μέρους. Καί οί έπί μέρους σκηνές, δπως μας τίς διέσωσαν οί διάφορες έκθέσεις καί άφηγήσεις, μάς δίνουν τόν γενικό πίνακα τής ναυμαχίας. Φρίκη, σύγχυση, πρόθυμη άλληλεγγύη τών συμ­ μάχων άλλά καί άμοιβαΐα πλήγματα χαρακτηρίζουν γενικά αύτό τόν πίνακα. Σ’ έναν τόσο μικρόν θαλάσσιο χώρο έννέα περίπου δεκάδες οθωμανικών πλοίων καί 27 συμμαχικά, συνωθούμενα καταπυροβολοΰνται κι οί έκπυρσοκροτήσεις δημιουργοΰν μία άληθινή άτμόσφαιρα κολάσεως. - ’ Έκ τοΰ κέντρου τής καμίνου, γράφει ό ναύαρχος Ζυριέν ντέ λά Γκραβιέρ μέ τή συνήθη του πληθω­ ρική γλαφυρότητα, έβλεπε, κανείς συχνά νά ξεφεύγουν πλοία φλέγόμενα ολόκληρα καί άλλα πάλιν, πού τά συγκρατοΰσαν οί άγκυρες τους, άνατινάσσονταν στόν αέρα μέ φοβερό καί καταπλήσσοντα κρότο. Ή θάλασ­ σα τοϋ Ναβαρίνου βράξει άπό τά βλήματα, πού σέ κάθε στιγμή σχίζουν τήν έπιφάνειά της. Γεμάτος άπό επιπλέ­ οντα συντρίμμια, άπό τά όποια έχουν άρπαχθεϊ δυστυχι­ σμένοι Τούρκοι, δέν είναι πλέον ό ειρηνικός εκείνος όρμος, στόν όποιο τό πρωί τής 20ης ’Οκτωβρίου λιμενιζόταν μέ ράθυμη μεγαλοπρέπεια ό ώραϊος στόλος τοϋ Ίμβραήμ. Πήρε τώρα τή ζοφερά όψη τών λεκανών

85

Ναβαρίνο

Μιά φάση, πιθανόν ή τελική, τής ναυμαχίας τοΰ Ναβαρίνου.

τής κολάσεως, όπου μέσα σε κύματα φωτιάς κολυμ­ πούν οί κολασμένοι... Γύρω στίς έξι περίπου τό απόγευμα ή δράση τελείωσε — ακόμη καί τά πυροβολεία τής ακτής έπαυσαν πυρ. ΤΗταν ή ώρα πού έπεφτε τό σού­ ρουπο. Στίς τέσσερες ώρες πού κράτησε ή σύγ­ κρουση, μεγάλες ζημίες έπαθαν τά συμμαχικά πλοία, ενώ στόν τουρκοαιγυπτικό στόλο ή καταστροφή είναι άπέραντη. Πολλά πληρώματα πυρπολούν μό­ να τους ή βουλιάζουν τά καράβια τους, γιά νά μήν πέσουν στά χέρια τών χριστιανών. Κι αύτοί πάλι, μέ έναγώνιες προσπάθειες άπομακρύνουν τά φλέγό­ μενα ναυάγια, πού κινούνται πρός όλες τίς κατευ­ θύνσεις καί ξεπέφτουν πρός τό μέρος τους. Τή νύκτα πού ακολουθεί τήν 20η ’Οκτωβρίου, ό όρμος τοΰ Ναβαρίνου είναι ένας δαυλός μέ πολλές γλώσσες, πού οί καπνοί του ανεβαίνουν στόν ήσυχο ούρανό. 'Η αύγή θά φανερώσει τά νερά τοΰ όρμου γεμάτα άπό μαυρισμένα καί αίματόβρεκτα συντρίμ­ μια ναυαγίων καί άκρωτηριασμένα λείψανα ανθρώ­ πων, πού μερικοί τους — "Ελληνες αύτοί — βρέθηκαν δεμένοι τήν ώρα τής συμφοράς. Κι ή θάλασσα είναι άκόμη σ’ ορισμένη έκταση κόκκινη, άπό τό άνθρώπινο αίμα. Είναι άβέβαιο πόσα αιγυπτιακά πλοία χάθηκαν στή ναυμαχία τοΰ Ναβαρίνου. Γράφοντας ό Κόδριγκτον τρεις μέρες άργότερα βεβαίωνε ότι άπόμειναν μόνο μιά φρεγάτα καί 15 μικρότερα πλοία, παρό­ μοιο δέ άριθμό έδωσε ένας Ρώσος άξιωματικός τήν 22α ’Οκτωβρίου. Κατά τόν Λετελλιέ τά μόνα πού έπέπλεαν τήν επόμενη μέρα τουρκοαιγυπτιακά πλοία ήταν μιά φρεγάτα χωρίς κατάρτια, 4 κορβέ­ τες, 6 βρίκια καί 4 ήμιολίες. Οί Τουρκικές πηγές άναφέρουν ότι χάθηκαν 5 φρεγάτες, 14 κορβέτες καί

86

4 βρίκια, τά όποια μάς κατονομάζουν. (Fevzi Kurdoglu: Ή αιφνίδια επίθεση του Ναβαρίνου - βλ. περιοδικά Belleten τής Τουρκικής 'Ιστορικής 'Εταιρείας, τεΰχος 95/1975, σελ. 754). Μιλοΰν όμως μόνο γιά τά οθωμανικά όχι καί τά αιγυπτιακά πλοία. Τό ’Αρχείο τής "Υδρας ΙΓ' τόμος, σελ. 319) άναφέρει τούς εξής άριθμούς: 2 βασέλα, 1 ράζο βασέλο, χωρίς κατάρτια στή θάλασσα (σημ. επιπλέον). 4 φρεγάτες, χωρίς κατάρτια, πεσμένες έξω 6 κορβέτες γερές, 2 κορβέτες πεσμένες έξω 8 βρίκια, 2 γολέτες καί 33 φορτηγά. Πάντως τήν 29η Δεκεμβρίου βρίσκονταν άγκυροβολημένα στόν όρμο 29 πολεμικά καί άνάμεσά τους ένα πλοίο τής γραμμής καί 7 φρεγάτες, όλα βλαμμένα λιγότερο ή περσότερο, άλλά πάντως έπιπλέοντα. ’Εξάλλου τουλάχιστον ένα πλοίο τής γραμμής καί 5 φρεγάτες έφθασαν στήν ’Αλεξάν­ δρεια κατά τό τέλος Δεκεμβρίου. Φαίνεται ότι άπό τά 20 πλοία τής πρώτης σειράς τά 14 βούλιαξαν ή καταστράφηκαν καί τά 6 γύρισαν στήν ’Αλεξάν­ δρεια, άλλά μόνον τά 3 ήταν επισκευασμένα. Σχετικά ή Γενική Έφημερίς έγραψε στό φύλλο τής 24 Δεκεμβρίου 1827 (4 Ίανουαρίου 1828). -Πεντήκοντα τέσσερα πλοία, έν οίς καί έν δίκροτον έπισκευασθέν όσον ήτο δυνατόν νά έπισκευασθή, δύο φρεγάτες επίσης κακώς έπισκευασμέναι, τέσσερες κορβέττες καί τά λοιπά βρίκια καί φορτηγά έξέπλευσαν μετά τήν 6η Δεκεμβρίου 18 ν.ήμ είς τό Νεόκαστρον διευθυνόμενα είς ’Αλεξάνδρειαν. Έπεβιβάσθησαν είς αυτά 15.000 άνθρωποι, δηλονότι οί διασωθέντες. Μένουν είσέτι είς τό λιμένα τού Νεοκάστρου ένα δίκροτον χωρίς κατάρτια, τό όποιον χρησιμεύει ώς

Ναβαρίνο

Μιά φάση, τής Ναυμαχίας τοΰ Ναβαρίνου. Είναι κάπως εμ­ φανής ή συμφορά τοΰ Μου­ σουλμανικού στόλου. Λιθο­ γραφία τοΰ Heath, The battle of Navarin ('Ιστορικό ’Εθνο­ λογικό Μουσείο - ’Αθήνα).

φυλακή τών δυστυχών αιχμαλώτων, μιά γολέτα, 'ένα βρίκιον καί έν πυρπολικόν, ... Τά είς ’Αλεξάνδρειαν έπιστρέφοντα λείψανα τοΰ τουρκοαιγυπτιακοΰ στόλου κυβερνώνται άπο τον Μουχαρέμπεη, τόν Ριξαλάμπεη (σημ. ριαλάμπεη) καί άπό τόν Πατρονάμπεη. Τό δίκροτον είναι σέ τόσον κακήν κατάστασιν, ώστε μόλις έξελθόν έχασε δυό τσιμπούκια του καί όλος έν ένί λόγω ό κακοσύνθετος ούτος στόλος δέν έπλεε εκτός κινδύνου διά τούς σφοδρούς άνεμους, οί όποιοι έπνευσαν μετά τήν άναχώρησιν του. Στήν πλευρά τών Συμμάχων δέν χάθηκε ούτε ένα πλοίο, πολλά δμως ύπέστησαν μεγάλες ζημιές. ’Ίσως τά ναυαρχικά νά δοκιμάσθηκαν περσότερο άπ’ δλα. Βαρύς ήταν ό απολογισμός σ’ ανθρώπινες ψυ­ χές. Τέσσερες χιλιάδες νεκροί Τουρκοαιγύπτιοι, μαζί μέ στρατολογημένους ή σκλάβους "Ελληνες, Σλάβους καί Βορειοαφρικανούς, καθώς καί αιχμα­ λώτους πού ανήκαν σέ άλλες έθνότητες. 'Εκατόν ογδόντα δύο νεκρούς καί 509 τραυματίες είχαν οί Σύμμαχοι. Άπ’ αύτούς τό μερίδιο τών Βρεταννών ήταν 80 νεκροί καί 206 τραυματίες, τών Ρώσων 59 νεκροί καί 159 τραυματίες καί τών Γάλλων, αντί­ στοιχα, 43 καί 144. 'Η ναυμαχία τού Ναβαρίνου στοίχισε στός Βρεταννούς περισσότερο άπ’ δτι είχε στοιχίσει τό Τραφάλγκαρ, δπου είχαν 24 νεκρούς καί 100 πληγωμένους. (Τό ’Αρχείο "Υδρας — τόμος ΙΓ' σελ. 319 — άναφέρει 176 νεκρούς καί 478 πληγωμένους. Μέ τήν κατανομή, ’Άγγλοι 74 καί 198, Γάλλοι 43 καί 191, Ρώσοι 59 καί 139). Άπό ελληνικής πλευράς ό διερμηνέας καί πιλότος τού Asia Πέτρος Μικέλης είναι ό μόνος "Ελληνας πού γνωρίζομε δτι σκοτώθηκε στή ναυ­ μαχία, ή οποία ελευθέρωσε τήν πατρίδα του. Αύτό δέν σημαίνει δτι δέν ήταν καί άλλοι "Ελληνες πού

έλαβαν μέρος στή ναυμαχία, μόνο πώς αύτό τό έπραξαν ώς άτομα καί δχι ώς συγκροτημένο τμήμα τής έπαναστατημένης 'Ελλάδος. 'Ο Δεριγνύ καί ό Χέυδεν είχαν επίσης "Ελληνες πιλότους, πού έπέζησαν καί διασώθηκαν τά όνόματά τους. "Ενας άπ’ αύτούς, σημειώνουν οί χρονογράφοι τής έποχής, διατηρούσε μέχρι τό 1840 καφενείο στήν Αθήνα (γωνία τών οδών 'Ερμου καί Άθηνάς), στό όποιον κάθε 20 ’Οκτωβρίου (μέ τό ν.ήμ.) πανηγυριζόταν ή έπέτειος τής ναυμαχίας μέ άφθονα άναψυκτικά, τά όποια έπρόσφερε τό κατάστημα. 'Υπήρχαν εξάλλου πολλοί "Ελληνες, δυστυχείς καί άνώνυμοι, πού ύπηρετοϋσαν — μέ ή χωρίς τή θέλησή τους — στόν οθωμανικό στόλο καί πού μερικών τά πτώματα, μέ δεμένα τά χέρια καί πόδια, έκβράσθηκαν στήν ξηρά τίς έπόμενες ήμέρες. Τήν ήμέρα πού γινόταν ή ναυμαχία ό έχθρός δοκίμασε μέ ικανή δύναμη πεζικού νά έφορμήσει κατά τής Μάνης καί οί "Ελληνες καταγίνονταν στήν άπόκρουσή του. - Ή βοή τοΰ συνεχούς κανονιοβολισμού δέν άφηνε ούτε είς τόν ένα ούτε είς τόν άλλον ν ’ άμφιβάλλη περί τού γινομένου... Τότε οί ήμέτεροι άρχηγοί, άνυπόμονοι περί τής ναυμαχίας... άπεφάσισαν νά στείλωσι μίαν γολέταν είς Νεόκαστρον καί δι ’ επιστολής πρός τούς τρεις ναυάρχους έπηύχοντο νίκην. Είς τήν τολμηρόν δέ ταύτην υπηρεσίαν έπρόσφερε εαυτόν προθύμως ό γεν­ ναίος νέος Ήλίας Μαυρομιχάλης, ό διά τήν άνδρείαν του όνομασθείς Διομήδης. Ούτος έμβάς είς σπαρτιατικήν γολέτταν έπλευσε άφόβως είς τόν λιμένα τού Νεοκάστρου, μέ άναπεπταμένην τήν ελληνικήν σημαίαν, ύπό κάτω τών εχθρικών κανονιοστασίων(Γεν. Έφημερίς, 2 Νοεμβρίου 1827). Οί σύμμαχοι ναύαρχοι έκαμαν τότε στούς "Ελ­ ληνες τήν εξής άπόκριση. 87

Ναβαρίνο - Έλάβομεν τό πρός ημάς διευθυνθέν γράμμα σας περί τής κατά τόν Νεόκαστρον νίκης. Αυτή ή νίκη εγινε κατά τών Τούρκων άρχηγών καί τήν έπέσυρε κατ ’ αυτών ή απιστία, ίσχυρογνωμοσύνη καί ή τολμηρά έγχείρησίς των κατά τών συμμαχικών δυνάμεων. Έπιθυμοϋμεν κύριοι, ώστε ή φθορά τών θαλασσίων δυνάμεων αίτινες σάς έπολιόρκουν νά συμβάλη μέ τρόπον άποφασιστικόν εις τήν τύχην τής πατρίδας σας καί, έμπνέουσα είς σάς πάσαν εμπιστοσύνην είς τάς άποφάσεις τής θείας Προνοίας, νά άποκαταταστήσει έπιμελεστέρους είς τά χρέη σας, όμοφωνεστέρους πρός άλλήλους καί τέλος άξιους τών μεριμνών καί τής ύπολήψεως τών εξευγενισμένων εθνών.

11(23) 'Οκτωβρίου, έκ τοΰ Νεοκάστρου. Έδ. Κόδριγκτον Λ. Άϊδήν (Χέυδεν) Ε. Αεριγνής Οί πολεμιστές δμως τής Μάνης ακόυσαν, αλλά δέν είδαν. 'Υπάρχει ένας "Ελληνας, ό Π. Νικολαΐδης, πού είδε καί ακούσε. Έπέβαινε κατά τήν ναυμαχία στή φρεγάτα Κάμπριαν καί μάς δίνει μία μαρτυρία, ή όποια σφάλλει βέβαια σέ ορισμένα σημεία, έχει δμως τή δροσιά τών πρώτων εντυπώ­ σεων καί ζωντανεύει τήν ατμόσφαιρα τοΰ μεγάλου επεισοδίου. ’Ιδού τό κείμενο. Ό συμμαχικός στόλος συνιστάμενος εις πλοία 29, έξ ών 3 δίκροτα ’Αγγλικά, 3 Ρωσσικά καί 4 Γαλλικά, 4 φρεγάται Άγγλικαί, 3 Ρωσσικαί καί 1 Γαλλική, 1 κορβέττα ’Αγγλική, 1 Ρωσσική, καί έτερα βρίκια καί έν κότερον, τήν 8 τοΰ ένεστώτος είς τάς 2 ώρας μετά τήν μεσημβρίαν έπλησίασεν είς τόν λιμένα τοΰ Νεοκά­ στρου. ’Ενώ δέ οί τρεις Ναύαρχοι 'επί κεφαλής ολου τοΰ στόλου διέπλεον τό στόμιον τοΰ λιμένας, τά Τουρκικά κανονοστάσια έρριψαν έν κανόνι είς τόν αέρα. Τά συμμαχικά πλοία είσπλεύσαντα είς τόν λιμένα άραξαν, καί τά μέν Ρωσσικά κατέλαβον τό άριστερόν κέρας, τά δέ Γαλλικά τό δεξιόν, τό μέσον δέ τά 'Αγγλικά. 'Επειδή δέ ή Σειρήν έτυχε τοποθετημένη πλησίον ενός Τουρκικού πυρπολητηρίου, ό κύριος Αεριγνής έστειλε τινάς βάρκας διά νά τούς είποΰν νά τό άπομακρύνουν οί δέ έν τω πυρπολητηρίω Τούρκοι εύκαίρωσάν τινα τουφέκια κατ ’ αυτών. Τότε ό κύριος Αεριγνής ήνοιξε τήν κανονοσειράν του έναντίον τοΰ πυρπολικού, τό όποιον οί Τούρκοι έν τω άμα πυρπολήσαντες έγκατέλιπον. ’Εν ταύτω μία κορβέττα τοΰ Μεχμέτ Άλλή άπό τάς έν Μασσαλία κατασκευασθείσας ήρχισε νά κανονοβολή κατά τής 'Ασίας, 'Αγγλικής ναυαρχίδας. Ό κύριος Κόδριγκτων έστειλε τόν ποδότην (πιλότον) του μέ μίαν βάρκαν είς τόν Ταχίρ-πασσάν νά τόν είπη δτι δέν έμβήκε διά νά κτυπήση, άλλά διά νά τούς βιάση ν’ άναχωρήσουν, καί οτι οί τρεις Ναύαρχοι δέν έμβήκαν έπί σκοπώ τοΰ ν ’ άρχίσουν πόλεμον, είμή αν τούς βιάσουν οί Τούρκοι. 'Αλλά μόλις άνήγγειλε ταΰτα ό ποδότης, καί στραφείς νά άναχωρήσει έφονεύθη άπό τούς Τούρκους. Ταυτοχρόνως ό καπετάνιος τής Δαρτιμοΰθ έστειλεν ένα άνθρωπον είς

88

τό πλησίον του άραγμένον έτερον πυρπολητήριον Τουρ­ κικόν, διά νά τούς είπη νά τό άπομακρύνουν χωρίς νά βάλουν πύρ- άλλά, προτού νά τό είπη, οί Τούρκοι τού έκοψαν διαμιάς τήν κεφαλήν καί τούς πόδας. Τότε ήρχισε πανταχόθεν τό πΰρ· τρία πυρπολητήρια έκαυσαν οί Τούρκοι είς μάτην. Ή Κάμβριαν καί ή Γλασκώ διορισθεϊσαι έκτύπησαν τά έπί τού νησίου καί τής ξηράς Τουρκικά κανονοστάσια, τά είς τό στόμιον τοΰ λιμένας κείμενα, καί μετ' ολίγον μία φρεγάτα καί δύο κορβέτται Τουρκικαί ύψώσασαι 'Αγγλικήν σημαίαν παρεδόθησαν. ’Ακατατάπαυστον πΰρ έγένετο πανταχόθεν, καί ή μάχη διήρκεσεν άπό τήν 3 ώραν μετά μεσημβρίαν έως τήν νύκτα. Φρεγάται καί κορβέτται τινές Τουρκικαίέβυθίσθησαν, οσα δέ πλοία Τουρκικά παρελύοντο, οί Τούρκοι, τά έκαιον, ώστε τήν νύκτα ολην ήτο μεγάλη φωτοχυσία. Ή ζημία τών Τούρκων ώσέγγιστα είναι αϋτη. ' Ο Τουρκοαιγυπτιακός στόλος, καθώς είχε μετρηθή πρό ολίγων ήμερών, συνίστατο άπό επτά δίκροτα, δεκαεννέα φρεγάτας, είκοσειτέσσαρας κορβέττας, δεκατέσσαρα βρίκια, έξ πυρπολητήρια, δύο γολέττας καί τεσσαράκοντα έξ φορτηγά. Ένδεκα έως δώδεκα φρεγάται καί κορβέτται κατεβυθίσθησαν, άλλαι δέ έπεσον έξω είς τήν ξηρόν. Τά δίκροτα ολα ήφανίσθησαν καί κατά τά κατάρτια καί κατά τά σκάφη. Μίαν καί ήμισυ ήμέραν καί δύο νύκτας έκαιον οί Τούρκοι τά μισοχαλασμένα καί πεσμένα είς τήν ξηράν πλοία. Αογίζομεν δτι υπέρ τά 25 έκάησαν. 'Ήδη σώζονται είς τούς Τουρκοαιγυπτίους, μέ μερικά Άλγερίνικα καί Τουνεζίδικα, τά εξής: 2 δίκροτα χωρίς κατάρτια, τρυπημένα καί πεσμένα είς τήν ξηράν, άχρηστα. 1 δίκροτον χωρίς κατάρτια είς τήν θάλασσαν. 4 φρεγάται ριμμέναι είς τήν ξηράν χωρίς κατάρτια. 6 κορβέτται σώαι. 2 κορβέτται ριμμέναι είς τήν ξηράν. 8 βρίκια πολεμικά. 33 φορτηγά. 2 γολέται. 2 Αυστριακά εμπορικά. Λογίζονται δτι Τούρκοι είναι χαμένοι πέντε έως έξ χιλιάδες. Ή δέ ζημία τοΰ συμμαχικού στόλου είναι ώσέγγιστα ή εξής: Ή 'Ασία, ήτις καί πρώτη είσέπλευσεν, έχασε τής πρύμνης τό κατάρτι καί εΐχεν έως 40 φονευμένους καί πληγωμένους. Ή Γένουα ομοίως έχασε τό κατάρτι τής πρύμνης, είς τήν όποιαν έν δίκροτον Τουρκικόν δύο φοράς ήθέλησε νά έφορμήση. Είχε τινας Έλληνας αύτό τό Τουρκικόν πλοίο, τούς όποιους είς τήν προσέγγισιν έβαλλαν έμπροσθεν διά νά δέχωνται τό πρώτον κτύ­ πημα, εκείνοι δέ είσπηδώντες είς τήν Γένουαν έφώναζον τό άνομα χριστιανός καί έστρεφον τά δπλα των κατά τών Τούρκων. Ό κομμοδόρος αυτής Βάρθος (σημ.

Ναβαρίνο

Ναυμαχία τοΰ Ναβαρίνου. ’Ελαιογραφία τοΰ G. Langlois, άπό τή συλλογή ναυάρχου I. Βασιλειάδη

πλοίαρχος BathursJ λεγόμενος άπέθανε τήν επιούσαν εις τάς δύο ώρας τό πρωί. Ή Σειρήν έχασεν ομοίως τό κατάρτι της, οκτώ άξιωματικούς καί άρκετούς ναύτας. Πάντα τά πλοία έδοκίμασαν κατά τό μάλλον καί ήττον ζημίαν. '0 Ναύαρχος 'Ρώσσος Βαρών "Αϊδην (Χέυδεν) είχε σώσει τινάς άπό τά ναυάγια τών Τουρκικών πλοίων, καθώς καί ό καπετάν "Αμελτων καί δλοι διέσωσαν όσους ήδυνήθησαν. Οί άπό τόν Ρώσσον Ναύαρχον λοιπόν διασωθέντες ήθέλησαν νά βάλουν τήν νύκτα είς τό δίκροτον του πυρ, καί επειδή, διά νά σωθούν, εϊχον είπεΐ ότι είναι "Ελληνες καί ώμιλούσαν καί τήν ’Ελληνικήν γλώσσαν, ένομίσθησαν άπό τόν Ναύαρχον ότι είναι "Ελληνες πλήν είναι πιθανώτατον ότι είναι Τούρκοι, διότι, έάν ήσαν "Ελληνες, ήθελον φερθή, καθώς έφέρθησαν εκείνοι, οίτινες, άφού έμβήκαν είς τήν Γένουαν, έστρεψαν τά όπλα των κατά τών Τούρκων. Πολλοί Αυστριακοί, Ιταλοί καί Γάλλοι εύρίσκοντο είς τά Τουρκοαιγυπτιακά πλοία, καί αξιωματικοί καί ναύται. Κατά τάς δοθείσας άναφοράς ή είς άνθρώπους ζημία τών συμμάχων είναι ή εφεξής: Φονευμένοι Πληγωμένοι "Αγγλοι........ 74............................. 198 Γάλλοι.......... 43............................. 141 Ρώσσοι........ 59 ............................. 139 "Ολον.........................................................

272 184 198

654

Τόσην άσπλαγχνίαν έδειξαν οί Τούρκοι πρός τούς ίδιους αυτών, ώστε, ενώ τά συμμαχικά πλοία έσωζον τήν επιούσαν τής ναυμαχίας τούς έτι ζώντας είς τήν θάλασσαν Τούρκους, εκείνοι τούς παρέβλεπον μέ άκραν ωμότητα. Μετά τήν ναυμαχίαν τά μέν ’Αγγλικά καί Ρωσσικά πλοία έπέπλευσαν είς Μάλταν, καί Τουλών, τά δέ Γαλλικά είς Μήλον, διά νά γίνη ή άναγκαία επισκευή είς τά βλαφθέντα έκ τής μάχης. Γιά τή χαροποιό επίδραση στους 'Έλληνες τής νίκης τών Συμμάχων έχουν διασωθεί άφθονες περι­ γραφές καί αφηγήσεις. "Ηταν ένα χαρμόσυνο μήνυμα, πού έφερε πάνω άπό τά ρημαγμένα λαγκά­ δια καί τά άπάτητα ελληνικά βουνά ή αύρα τοΰ ελληνικού πελάγου — ή αύρα τοΰ Ίονίου — στίς φωλιές τών κατατρεγμένων Ελλήνων, μαζί μέ τούς βρυχηθμούς τών πυροβόλων. Καί κείνοι οί "Ελλη­ νες κατάλαβαν τό μήνυμα καί χάρηκαν χαρά με­ γάλη. ’Ανεκλάλητη. Πέρα όμως άπ’ τή χαρά σημειώνονται ορισμέ­ νες εκτιμήσεις όπως έκείνη πού δημοσιεύεται στή Γενική ’Εφημερίδα, φύλλο τής 19ης ’Οκτωβρίου (1 Νοεμβρίου) 1827. - 'Η έκ τού Νεοκάστρου είδησις βαρέως θέλει ήχήσει βέβαια είς τά ώτα τού έπηρμένου Σουλτάνου καί ή κατήφεια θέλει κατακαλύψει τό πρόσωπόν του, όταν διδαχθή έμπράκτως ότι ή πολιτική του τόν ήπάτησε ταύτην τήν φοράν. Αί συστηματικοί τής Πόρτας άναβολαί δι ’ όλας τάς παρουσιαζομένας είς αυτήν σπουδαίας υποθέσεις ευδοκίμησαν κάποτε, καί ίσως όχι χωρίς

89

Τελευταίες ναυτ. επιχειρήσεις

Βλήματα καί συντρίμια πού άνελκύσθηκαν άπό τό βυθό τοΰ όρμου τοΰ Ναβαρίνου καί προέρχονται άπό τά πλοία τά όποια έλαβαν μέρος στή σύγκρουση. ('Ιστορικό ’Εθνολογικό Μουσείο, ’Αθήνα).

όφελος της, έξ αιτίας τών δυσκολιών, μέ τάς οποίας ήσαν περιπεπλεγμένοι. Τοΰτο τήν έκαμε νά λάβη υπέρ τό δέον θάρρος εις πράγματα, είς τά όποια έπρεπε νά έγγίξη μέ όλίγην συστολήν. ’Ενώ έπροτείνετο είς αύτήν έπιτακτικώς, ή περί τοΰ συμβιβασμού μεσολάβησις τών τριών μεγάλων δυνάμεων, αύτή έσωτερικώς τάς ένέπαιξεν, όνειρευομένη ακόμη τά αξιώματα τής μακαρίτισσας ίεράς συμμαχίας, καί είς τό φαινόμενον ήκολούθησε τό άθεμελίωτόν της σύστημα, άποποιουμένη τό νά ύποφέρη εξωτερικήν μεσολάβησιν είς τά εσωτερικά της πράγματα, ώς άν είχε ποτέ ύπηκόους τούς Έλληνας, καί αύτοί έξήτησαν νά λυθώσιν άπό τάς

’Αναμνηστικά γραμματόσημα μέ τήν εύκαιρία τής 150ετίας άπό τήν ιστορική ναυμαχία.

πολιτικός σχέσεις, αί όποΐαι τούς συνέδεον μέ αύτόν, ώς μέ νόμιμον ηγεμόνα των. Άπέβαλεν ίσως πλέον τήν απάτην τούτην ή Πόρτα, άλλ ’ όμοΰ μέ τήν απάτην άπέβαλε καί τήν ναυτικήν της δύναμιν, καί χωρίς ναυτικήν δύναμιν θέλει κατακερματισθή αύτή έν έαυτή. Τίς είδεν όμως άν τό έν σφάλμα δέν τήν ρίψη είς άλλο; Τίς δέν προβλέπει ότι αί αντεκδικήσεις τών Τούρκων κατά τών άθώων χριστιανών θέλουν δώσει τό σημεϊον τής έφόδου είς τά πρό τών συνόρων τής Τουρκίας έξασκούμενα πολυάριθμα Ρωσσικά στρατεύματα;

90

Άπό καιρού τίνος ήρχισε νά ίσχύη ή υγιής πολι­ τική, καί αί πρόοδοί της έμελλαν ν ’ αλλάξουν τήν μορφήν τών πραγμάτων. Τά σημερινά συμβεβηκότα δέν έμποροΰν νά θεωρηθούν είμή ώς συνέπεια τών γενικών έκείνων αρχών, αί όποΐαι πρέπει νά ίστανται είς βάσεις στερεωτέρας καί εύθυτέρας, καί τήν γενικήν ειρήνην νά έγγυώνται καλύτερα. Ή 'Ελλάς νομίξεται εύτυχής ότι καί είς τά έσχατα τοΰ άγώνος της ήκούσθησαν οί στεναγμοί της είς τάς καρδίας τών κρατούντων τήν τύχην τού κόσμου, καί ήξιώθη τό έλεος των. Στήν Πόλη όταν έφθασε, μετά δέκα περίπου μέρες, ή εί'δηση γιά τήν καταστροφή τοΰ μουσουλ­ μανικού στόλου, ό σουλτάνος έπεσε σέ παροξυσμό οργής, αντίθετα πρός τόν όχλο πού έδειξε ψυχραι­ μία καί αύτοσυγκράτηση. Τούτο αποδίδεται στό ότι οί κάτοικοι τής πρωτεύουσας ήταν δυσαρεστημένοι άπό τήν ωμότητα μέ τήν όποια ό Μαχμούτ Β' συνέτριψε καί διέλυσε τό Σώμα τών Γενητσάρων. Ούτε όμως διέταξε ό Μαχμούτ διωγμούς καί φόνους, ίσως γιατί φοβήθηκε προέλαση μέσα στό τουρκικό έδαφος τών ρωσικών στρατευμάτων, πού στρατοπέ­ δευαν στά σύνορα. Φαίνεται εξάλλου πώς ό σουλτάνος είδε στήν καταστροφή τοΰ Ναβαρίνου τήν εκδήλωση μιας έγκληματικής κατά τοΰ ύψηλοΰ του θρόνου προδο­ σίας. ’Ίσως σ’ αύτήν τήν άποψη νά τόν παρέσυρε ό άρχηγός τοΰ στόλου, Ταχήρ πασάς, τόν όποιο ό Πολυχρονεμένος Πατισάχ έσυγχώρησε ύστερα άπό πολλά δάκρυα καί πολλές ικεσίες, γιά τήν απώλεια τοΰ στόλου του. Άπό τόν Καπετάν Στάϊκον πιάσθηκαν τό Γενά­

Τελευταίες ναυτ. επιχειρήσεις ρη τοϋ 1828 γράμματα, τά όποια έκόμιζε ταχυδρό­ μος άπό τήν Κωνσταντινούπολη στόν Ίμβραήμ πασά καί παραδόθηκαν στά χέρια τοϋ τότε νεοφερμένου Κυβερνήτη. ’Ανάμεσα στά γράμματα αυτά βρισκόταν ένα μυστικόν (άπόρρητο), τό όποιον αναφέρει ότι μετά τήν ακρόαση πού έδωκε ό σουλτάνος στόν αντιναύαρχο Ταϊρήν (Ταχήρ-πασά) έγραψε στό Μεγάλο Βεζύρη (πρωθυπουργόν) τά έξης. - "Ηκουσα τήν αναφοράν τοΰ άντιναυάρχου Τάίρη. Σε λέγω πολλά μυστικώς οτι ή έν Νεοκάστρω καταστροφή τοΰ στόλου φαίνεται οτι έπροξενήθη άπό τήν άπιστίαν τών άξιωματικών τοΰ Ναυαρχείου (Σαλιί τερσανέδων). Καί διάφορα γράμματα άλλοθεν έλθόντα επιβεβαιώνουν ταύτην τήν γνώμην. Είθε οί αίτιοι τοΰ παρόντος δυστυχήματος νά παραδοθώσι είς τήν θείαν έκδίκησιν! '0 καιρός θέλει άποκαλύψει τήν άλήθειαν καί τότε δεν θέλομεν λησμονήσει τούς προδότας πρός παραδειγματι­ σμόν. Παρενθετικά σημειώνομε ότι, κατά τά γραφό­ μενα τής Γενικής ’Εφημερίδας (16 Νοεμ. 1827) ό Ταίρ Πασάς άντιναύαρχος τοΰ Βυζαντινού Στόλου λαβών μίαν κορβέτταν άπό τάς διασωθείσας έκ τής ναυμαχίας, άνεχώρησε έκ Νεοκάστρου μέ άγνωστο κατεύθυνσι. ί Ο Ίμβραήμ ειδοποιηθείς περί τής δραπετεύσεώς του έθανάτωσε δλους τούς άξιωματικούς τών κανονοστασίων τοΰ λιμένας καί τής Σφακτηρίας, δτι δέν τόν ήμπόδισαν... Ό είρημένος Ταΐρης είσέπλευσε μέ τήν κορβέτταν του είς τόν 'Ελλήσποντον. 'Ο ’Οθωμανός τούτος δέν ομοιάζει τούς ομογενείς του κατά τήν άνανδρίαν καί τήν χαυνότητα καί έπεχειρίσθη τό τολμηρόν τούτο ταξίδιον διά νά έκθεση είς τόν Σουλτάναν τήν κεφαλήν του, προϋποθέτει (δέ) σημαντι­ κόν τινά σκοπόν. Τό αποτέλεσμα τής ένέργειάς του αύτής τό είδαμε μόλις παραπάνω. Άπό τήν άλλη όχθη, δηλαδή τήν πλευρά τών Εύρωπαίων οί λαοί έπέχαιραν, γιατί άντελήφθησαν ότι ή σύγκρουση αύτή ήταν δικό τους έργο καί δτι τό πυροβόλο τοΰ Ναβαρίνου άνήγγειλε τή θριαμβευτική άνάρρηση πάνω άπό τούς θρόνους τής κοινής γνώμης, ή οποία γιά πρώτη φορά ’έγινε βασιλίδα πού διέθετε στόλους καί πυροβόλα. Οί κυβερνήσεις όμως, υπηρε­ τώντας μία σφαλερή πολιτική πού άπέβλεπε στή διαφύλαξη τής ακεραιότητας τής τουρκικής Αύτοκρατορίας , καταδίκασαν τή δραστική ένέργεια τών ναυάρχων καί έδωκαν διάφορους σκληρούς χαρα­ κτηρισμούς σέ μιά άπό τίς δικαιότερες συγκρούσεις πού έγνώρισε ή ναυτική ιστορία. Οί ήγεμόνες όμως τών Συμμάχων δέν μπόρεσαν νά άποφύγουν μιά κάποια άναγνώριση στούς πρω­ ταγωνιστές καί εργάτες τοΰ τιμωροΰ έγχειρήματος. Τό γνωρίζει ή ιστορία, τό έμαθαν οί τότε "Ελληνες άπό τά δημοσιεύματα τοϋ εύρωπαϊκοϋ τύπου. Άπό τό Λονδίνο λόγου χάρη μάθαιναν δτι:

- '0 Βασιλεύς τής ’Αγγλίας έπροβίβασε (sic) τόν άντιναύαρχον Δεριγνή είς τόν βαθμόν τού υποναυάρχου (τότε λογάριαζαν τό βαθμό τοϋ ύποναυάρχου άνώτερο τοϋ άντιναυάρχου, κατ’ έσφαλμένη μετάφρα­ ση τοϋ γαλλικού vice-amiral καί contre-amiral). Ό Βαράν Μίλιος (;) καπιτάνιος δικρότου, διωρίσθη άντιναύαρχος... Ή Α.Μ. ηύδόκησε νά διατάξη τήν διανο­ μήν άριθμοΰ τινός παρασήμων, διαμοιρασθησομένων μεταξύ τών άνωτέρων άξιωματικών καί τών πληρωμά­ των τών παρά τοΰ ναυάρχου Δεριγνή κυβερνωμένων πλοίων. Είς τήν ευνοϊκήν ταύτην μέριμναν ό Βασιλεύς διέταξε νά προσδιορισθή άπό τό Ταμεϊον τών ’Απομά­ χων τοΰ Ναυτικού ειδικόν τι κεφάλαιον, τό όποιον νά χρησιμεύση κατ ’ ευθείαν είς βοήθειαν τών οικογενειών τών ναυτών, οί όποιοι εύρον ένδοξον θάνατον είς τήν ναυμαχίαν τού Νεοκάστρου. '0 κ. Έ. Κόδριγκτων, υποναύαρχος (τό ορθόν, άντιναύαρχος) τής Β.Α.Μ. (Βρεταννικής Αύτοκρατορικής Μεγαλειότητας) καί ό κόμης Έΰδήν, άντιναύαρχος (τό ορθόν, υποναύαρχος) τής Α.Μ. τού Αύτοκράτορος τής Ρωσίας, διωρίσθησαν μεγάλοι σταυροφό­ ροι τού Βασιλικού καί στρατιωτικού Τάγματος τού 'Αγίου Λουδοβίκου. Ό Καπιτάν Φέλλοους, διοικητής τής άγγλικής φρεγάτας Δάρμουθ διωρίσθη ταγματάρχης τοΰ Βασιλικού Τάγματος τής ’Εντίμου Λεγεώνας (Νεγεώνος τής Τιμής). Οί καπιτάνοι οί διοικοΰντες τά άγγλικά καί ρωσικά πλοία τά όποια έμέθεξαν (sic) είς τήν μάχην τού Νεοκάστρου, διωρίσθησαν 'ιππείς τοΰ Βασιλικού καί στρατιωτικού Τάγματος τού 'Αγίου Λουδοβίκου. 'Ο Αύτοκράτωρ τής Ρωσίας έχάρισε τό παράσημον τοΰ 'Αγίου Γεωργίου, τής Β' τάξεως, είς τόν άντιναύαρχον Κόδριγκτον καί τό παράσημον τοΰ 'Αγίου ’Αλεξάνδρου Νέφσκη είς τόν υποναύαρχον Δεριγνή. ' Ο Κόμης Άϋδήν (Χέυδεν) διορίσθη υποναύαρχος (τό ορθόν άντιναύαρχος) καί ίππεύς τοΰ Άγ. Γεωργίου, Γ' τάξεως. Περισσότερο διαχυτικός ό τσάρος έστειλε τήν 6η Δεκεμβρίου 1827 τό άκόλουθο γράμμα πρός τόν Κόδριγκτον (Τό έγραψε τότε ή Gazette de France). Κύριε ’Αντιναύαρχε Κόδριγκτων, Έκερδίσατε μίαν νίκην διά τήν οποίαν θά πρέπει νά σάς είναι διττώς ευγνώμων ή πολιτισμένη Ευρώπη. Ή άξιομνημόνευτος Ναυμαχία τοΰ Ναβαρίνου δέν δεικνύει μόνον είς τήν ύφήλιον τόν ζήλον τών τριών Μεγάλων Δυνάμεων, δΓ ένα έργον, τοΰ όποιου ή άνιδιοτέλεια τονίζει έτι περισσότερον τήν ευγένεια. Δεικνύει άκόμη τί κατορθώνει τό θάρρος, οδηγούμεν ον μέ 'ικανότητα, έναντίον τής τυφλής τόλμης. Διά τόν λόγον τούτον σάς άποστέλλω τό παράσημον τοΰ 'Αγίου Γεωργίου. '0 ρωσικός στόλος θεωρεί τιμήν του οτι έπέτυχε τήν συνδρομήν σας είς τό Ναβαρίνον. ’Αποτελεί δι ’ έμέ ιδιαιτέραν εύχαρίστησιν νά σάς βεβαιώσω διά τά αισθήματα έκτιμήσεως, τά όποια τρέφω δι ’ υμάς. Φυσικά δέν έμεινε άμέτοχος ό βασιλιάς τής 91

Ναβαρίνο

Τά ζίφη, παράσημα, τό ρολόι καί άλλα προσωπικά αντικείμενα τοΰ άρχηγοΰ των συμμαχικών στόλων στό Ναβαρίνο, άντιναυάρχου Έντ. Κόδριγκτον, όπως τά είδαμε εκτεθειμένα στό Μουσείο τής 'Ιστορικής καί 'Εθνολογικής Εταιρείας (μέγαρο Παλαιός Βουλής), κατά τόν εορτασμό τών 150 χρόνων τής ιστορικής ναυμαχίας (Οικογένεια Κόδριγκτον καί ’Εθνικό Ναυτιλιακό Μουσείο τοΰΓκρήνουϊτς).

Γαλλίας. Σέ λόγον του πού εκφώνησε στή Βουλή, έδήλωσε ότι ή απροσδόκητος έν Νεοκάστρω Ναυμαχία έγινεν έν ταύτώ άφορμή δόζης είς τά όπλα μας καί λαμπρότατον τεκμήριον τής ένώσεως τών τριών ση­ μαιών. Πολύτομο βιβλίο θά μπορούσε νά γεμίσει ή φιλολογία γιά τή στάση τών κυβερνήσεων καί τοϋ τύπου, φιλικών καί μή καί γιά τίς συνέπειες τής ναυμαχίας. Σύντομο συναγόμενο όλων αύτών θά ήταν ότι οί εύρωπαϊκές κυβερνήσεις προσπάθησαν νά έξευμενίσουν τήν Πύλη καί άν δέν προχώρησαν πέραν άπ’ αύτό ήταν ότι τούς έμπόδιζε ή πολιτική τών προκατόχων τους πού δέν μπορούσε νά άνατραπεΐ άπό τήν μιά μέρα στήν άλλη. Σχετικά έγραφαν άπό τό Λονδίνο τό καλοκαίρι τοΰ 1828. - Ό Δούζ Βέλλιγκτων (πρωθυπουργός τότε τής ’Αγγλίας) έμποδίσθη, λέγουν άπό τήν πολιτικήν τών προκατόχων του καί άπό τήν έν Νεοκάστρω νίκην νά στήση (sic) τήν Ρωσίαν. Ή άπολογία είναι άτοπος· ή συνθήκη τής 6 Ιουλίου δέν ήδύνατο νά δώσει είς τήν Ρωσίαν δίκαιον, τό όποιον πρότερον δέν είχε καί ή είς Νεόκαστρον ναυμαχία δέν ήδύνατο νά στερήση τήν ’Αγγλίαν τοϋ δικαίου τής παρεμβάσεως, τό όποιον είχε πρό τής μάχης ταύτης. Ήτο καί τώρα, καθώς ύπήρζε πάντοτε εϋκολον είς τήν ’Αγγλίαν νά καταστρέψη τόν έν Μεσογείω καί 92

Εύξείνω Πόντω ρωσσικόν στόλον. ’Επίσης δ ’ εϋκολον ήτο καί είς τήν Ρωσίαν, έάν ή έν Νεοκάστρω ναυμαχία ποτέ δέν συνέβαινε, νά άφανίση τό τουρκικόν ναυτικόν, ύποτεθέντος δτι τούτο δέν υποστηρίζεται άπό καμμία ναυτικήν δύναμιν. (Γεν. Έφημερίς 1 Σεπτ. 1828). Έν τούτοις ό πρωτεργάτης τής ναυτικής έπιτυχίας τών συμμάχων τιμωρήθηκε μέ τήν άφαίρεση τής διοικήσεώς του. Σχετικά έγραψε ό Ταχυδρόμος (Le Courier) τής Σμύρνης, τόν Αύγουστο τοΰ 1828. - Αίτια τής άνακλήσεως τοϋ Κόδριγκτων είναι ό είς αυτόν γενόμενος ’έλεγχος δτι δέν (πολιόρκησε πολλά στενά (πολύ σφικτά) τά παράλια τής Πελοποννήσου καί έσυγχώρησε τοιουτρόπως τήν είς Αίγυπτον μετακο­ μιδήν τών αιχμαλώτων Ελλήνων. ΤΗταν μιά εύσχημη δικαιολογία. Παραδίνοντας ό Κόδρικτον στόν ναύαρχο Πουλτενέης Μάλκολμ έφθανε στή Μάλτα τήν 5 Σεπτεμβρίου, έπιβαίνων στό δίκροτο Βελεσλέης fWellesley). Έκεϊ μετέφερε τή σημαία του είς τό Βαρσπίτ (Warspite) καί άνεχώρησε τήν 11η γιά τήν ’Αγγλία Δέν καταλήγει πάντοτε στήν προσωπική έπιτυχία ό δρόμος τού καθήκοντος.

Ν. ’Επιχείρηση στή Χίο 'H επιχείρηση στή Χίο άρχισε τό Σεπτέμβριο τού 1827, γιά νά τελειώσει μέ άποτυχία τό Μάρτιο

Τελευταίες ναυτ. επιχειρήσεις

'Όπως άλλοτε στή Ναυμαχία τοΰ Τραφάλγκαρ ό Νέλσων, έτσι καί τώρα στή ναυμαχία τοΰ Ναβαρίνου ό Κόδριγκτον διηύθυνε τή μάχη άπό τή γέφυρα καί τό κατάστρωμα τοΰ “ASIA”, ντυμένος τή λάμπουσα στολή του. Στό μανδύα, τόν όποιο φο­ ρούσε, διακρίνεται, στόν άριστερό βραχίονα, ή όπή άπό εχθρι­ κό βλήμα. (’Εθνικό Ναυτιλιακό Μουσείο τοΰ Γκρήνουϊτς).

τοΰ 1828. Τόσον αυτή όσον καί οί επιχειρήσεις τών Κόχραν, Τσώρτς καί "Αστιγξ στή Στερεά 'Ελλάδα γίνονταν κατά παράβαση τών όρων τής ανακωχής, τήν οποία τόσον πρόθυμα καί εύγνώμονα είχαν δεχθεί οί "Ελληνες. Σύμφωνα μ’ αύτούς τούς όρους οί τρεις ναύαρχοί είχαν ζητήσει άπό τούς "Ελληνες νά άπόσχουν άπό κάθε έπιχείρηση, σέ περιοχή πέρα άπό τή νοητή γραμμή Βόλου-Ναυπάκτου. 'Η ελληνική κυβέρνηση άναγνώριζε τή δίκαιη λογική τών ναυάρχων, έν τούτοις διέταξε ή άνέχθηκε τέτοιες έπιχειρήσεις μέ τήν ήθικά — όχι δμως καί τυπικά — βάσιμη δικαιολογία, δτι στό

μελλούμενο νά δημιουργηθεΐ κράτος θά περιλαμβά­ νονταν μόνον οί περιοχές έκεΐνος πού είχαν κερδί­ σει τήν άνεξαρτησία τους ή, έπαναστητημένες, βρίσκονταν ύπό τά όπλα. Τό γράψαμε καί πριν. Στήν άρχή τής εκστρατείας τής Χίου, ό Φαβιέρος είχε σημανικές επιτυχίες, δέν κατόρθωσε δμως νά καταλάβει τό φρούριο. Τέλη Οκτωβρίου έφθασε εκεί ό Κόχραν μέ τή φρεγάτα 'Ελλάς καί άποστολή φυσικά νά ένισχύσει τών 'Ελλήνων τόν άγώνα. ’Αντί δμως γι’ αύτό έκανε κάτι πιό έντυπωσιακό ή μάλλον θεατρικότερο. ’Άραξε κάτω άπό τό κάστρο, πιό πέρα άπ’ τήν έμβέλεια τών πυροβόλων του, ύψωσε τίς σημαίες τών τριών Συμμάχων μέ τήν 'Ελληνική καί άπό κάτω τήν σημαία τής Τουρκίας καί τίς χαιρέτησε μέ 21 κανονιές. Αύτό ήταν όλο. Καί νά ήθελε νά δράσει δέν μπορούσε, γιατί ειδοποιήθηκε πρώτα, άπό τόν κυβερνήτη τής γαλλι­ κής φρεγάτας Junon καί μετά, άπό τόν Χάμιλτον τοΰ Cambrian, δτι οί τρεις ναύαρχοι δέν θά έπέτρεπαν κανένα πλοΰν ή άποκλεισμό ένεργούμενο άπό τούς "Ελληνες, πέραν άπό τήν οριακή γραμμή Βόλου-Ναυπά­ κτου, περιλαμβανομένης σ’ αυτή τής Σαλαμίνας, τής Αίγινας, των Σπετσών καί τής "Υδρας. Στήν άπογόρευση αύτή τών τριών ναυάρχων άναγκάσθηκε νά συμμορφωθεί. Έν τούτοις τά νεώτερα άπό τή Χίο, εξογκωμένα κάπως, δέν ήταν δυσάρεστα. - Μετά τήν θραΰσιν τών Τούρκων είς τόν τόπο όπου ’έγινε ή άπόβασις οί ήμέτεροι κατεδίωξαν αύτούς είς τό φρούριον, όπου καί τούς πολιόρκησαν... Οί πολεμισταί εχθροί λογίζονται είς 2.500 περίπου εξ ών οί 700 είναι τακτικοί, οί πλειότεροι όμως έμειναν εκτός τού φρου­ ρίου διασκορπισμένοι είς διάφορους θέσεις καί χωρία. ... Ό Μαστιχάρ ’Αγάς, μέ συνοδίαν 150 ίδικών του δέν έφθασε νά κλεισθεϊ είς τό φρούριον είς τήν Καλυμασίαν εύρέθη καί έπολιορκήθη· τήν δέ νύκτα άφορμήσας έκ τοΰ πύργου όπου ήτο κλεισμένος διά νά φύγη άπέτυχεν διότι προτού νά φθάση νά έμβη είς τήν πόλιν τήν οποίαν εϊχον ήδη οί ήμέτεροι κυριευμένην άπεκλείσθη είς δευτέραν είς πύργον τινά καί τέλος παρεδόθη είς τόν Φαβιέρον... ’Έπειτα ήρχισεν ό βομβαρδισμός τοΰ φρουρίου. Ό Φαβιέρος έστειλε τό εξής γράμμα είς τόν Γιουσούφ Πασά.. «Ή έξοχότης σου είσαι χωρίς ελπίδας. Ό ’Οθωμανικός στόλος έκάη είς τό Νεόκαστρον άπό τούς τρεις ναυάρχους ’Αγγλίας Γαλλίας Ρωσσίας, τρία δίκροτα άνά έν έκάστης δυνάμεως φυλάττουν τόν άποκλεισμόν τοΰ Ελλησπόντου. Ή ’Αλβανία άπεστάτησεν ό Θεός ηύδόκισεν ώστε οί Έλληνες νά ελευθερωθούν άπό τήν δουλείαν... Σέ εγγυώμαι νά μεταφέρω είς Τσεσμέν είς Μυτιλήνην... Άνίσως άπορρίψεις τάς προτάσεις μου σοΰ ενθυμίζω τήν τύχην τήν οποίαν έλαβον οί Χριστια­ νοί τής Χίου καί Ψαρρών. Σέ άσπάζομαι Β. Φαβιέρος Διοικητής Τακτικών στρατευμάτων. (Γενική Έφημερίς, 5 Νοεμβρίου 1827).

93

Τελευταίες ναυτ. επιχειρήσεις ' Ο Γιουσούφ όμως πασάς δέν φάνηκε νά λυγίζει καί σ’ αύτό είχε λόγους, γιατί μέ μικρά πλοιάρια διαπεραίωνε τά γυναικόπαιδα στήν απέναντι μικρα­ σιατική άκτή, καί έπαιρνε άπό κεΐ ένισχύσεις καί εφόδια (ή άπόσταση είναι μόλις δέκα μίλια). Τήν κίνηση αύτή προσπάθησαν νά παρακωλύσουν οί 'Έλληνες, όχι όμως μέ έπιτυχία πάντοτε. Αύτό τουλάχιστον βγαίνει άπό γράμμα τής Δημογερον­ τίας τής Χίου, μέ χρονολογία 26 Ίανουαρίου 1828. - ’Έχωμεν μεγάλην άνάγκην άπό πολύκωπα πλοιά­ ρια διά τών οποίων εύκολα έμποδίξοναι τά άπό Τσεσμέν ερχόμενα (καί διά τούτο έγραψαν στή Σάμο καί στή Σύρα νά τούς στείλουν). Έν τοσούτω όμως καθωπλίσαμεν δύο Σμυρναία πλοιάρια, εδώ εύρεθέντα, τά όποια τήν προχθεσινήν νύκτα άπάντησαν τέσσερα άπό τόν Τσεσμέ ερχόμενα τά τουφέκισαν καί τά ’έτρεψαν είς φυγήν. Έχομεν νεωτέραν είδησιν δτι έσυλλήφθησαν δυό τουρκικά πλοιάρια, φορτωμένα ζωοτροφίες καί ενδύ­ ματα στρατιωτικά. (Γενική Έφημερίς 12 Ίανουαρίου 1828).

Είχαν άνάγκη οί "Ελληνες καί άπό μεγαλύτερα πλοία καί πραγματικά έφθασαν τέτοια άρχές Ία­ νουαρίου, άλλ’ αύτά δέν καλοτύχησαν. Τό βρίκι Σωτήρ κτυπημένο άπό βίαιον άνεμο έπεσε στά βράχια καί χάθηκε. Σχετικά ή Δημογεροντία τής Χίου άνέφερε τά άκόλουθα. - Μέ τήν προχθεσινήν αναφοράν μας (510) εύηγγελίσθηκεν τό φθάσιμον τής ΥΔΡΑΣ καί τοϋ ΣΩΤΗΡΟΣ καί μιας κανονιοφόρου όλκάδος (σημ. εξοπλισμένου φορτηγού). 'Ήδη μέ άπερίγραπτον λύπην πληροφοροΰμεν δτι άφοΰ άραξαν τά πλοία εις τό μέρος τοϋ λεγομένου Κονταριού, αίφνης έπνευσε βίαιος άνεμος (γραίγος) καί σπρώξας τόν ΣΩΤΗΡΑ πρός τήν ξηράν τόν έχάλασεν. Δέν έστάθησαν ικανά δλα τά προφυλακτικά μέτρα τοϋ διοικητοΰ κυρίου Τώμας, διά νά τό άπαλλάξουν άπό τό ναυάγιον, δστις ίδών δτι δέν ήδύνατο τό πλοϊον νά βαστάξη είς τάς άγκύρας του πρός τό ξημέρωμα έκοψε τά κατάρτια του, άφοΰ ίκανάς σφαίρας έρριψεν είς τήν θάλασσαν πρός άλάφρωσιν, άλλά καί πάλιν ή βιαιότατη τοϋ άνέμου ορμή έσπρωξε εις ξηράν τό σκάφος, δπου έκάθισε. Χθές πάντες οί έν τω πλοίω έξήλθον κολυμπώντες, πολλοί ημιθανείς. Μόνον ό κυβερνήτης μέ τούς άξιωματικούς έμεινε πρός φύλαξιν... Καί ό Καπετάν 'Ανάργυρος Λεμπέσης καί ό Καπετάν Κανάρης έβιάσθησαν άπό τόν ίδιον άνεμον καί έκοψαν τά κατάρτια τών πλοίων των, άτινα δέν έπαθόν τι χειρότερον, κρατούμενα άπό τών άγκυρών των. (Γενική Έφημερίς 14 Ίανουαρίου 1828). ’Ενώ όμως οί δυσκολίες τού Φαβιέρου μεγαλώ­ νουν, οί Τούρκοι γίνονται ισχυρότεροι μέσα καί έξω άπό τό φρούριο. Στίς 23 Φεβρουάριου (π. ήμ.) φθάνει στόν σταθμό τής Χίου εχθρική ναυτική

94

μοίρα άπό μιά φρεγάτα, τών 60 πυροβόλων, δυό κορβέτες τών 34 καί ένα βρίκι. Σκοπόν έχει νά άποβιβάσει στό φρούριο δύναμη άπό 3000 άνδρες. ’Από ελληνικής πλευράς βρίσκονται εκεί τρία καράβια, τό βρίκι τοϋ Σκαραμαγκά μέ κυβερνήτη τόν Παπανικολή, ή γολέτα τοϋ Κολανδρούτσου (Γεωργ. Άνδρούτσου) καί τό πυρπολικό τοΰ Κανάρη. -... Τά είς τήν πολιορκίαν εύρεθέντα δύο ήμέτερα πλοία άντέστησαν μέ πολλήν ορμήν καθώς καί τά είς τήν ξηράν στρατεύματα άπέκρουσαν γενναίως τούς εχθρούς άπό τά δύο παράλια, κοντάρι καί λειβάδια, είς τά όποια οί εχθροί έδοκίμασαν νά κάμουν άπόβασιν. Τέλος πάντων ή νύξ έβοήθησε τό επιχείρημα τών Τούρκων καί άπεβίβασαν είς τά τείχη τοϋ φρουρίου 1200 στρατιώτας καί τήν αυτήν νύκτα έν τω άμα άνεχώρησαν τά έχθρικά πλοία... ’Ίσως νά έγινε έτσι, τό πιθανότερο όμως είναι ότι έλαβε χώρα ναυμαχία στήν όποια άπαράμιλλη έδειξαν τόλμη οί "Ελληνες, άλλά ύπερίσχυσαν τά 150 περίπου πυροβόλα τοϋ έχθροϋ, τά όποια άνάγκασαν τήν άδύνατη μοίρα τών δικών μας ν’ άποχωρήσει. Μένοντας τότε οί Τούρκοι κύριοι στόν πορθμό άποβίβασαν τούς 3000 στρατιώτες. Δέκα μέρες άργότερα έφθασε ό Μιαούλης μέ τή φρεγάτα Ελλάς καί τήν "Υδρα, χωρίς όμως νά έπιτελέσει καμία επιτυχή δράση. 'Ο έχθρικός στόλος, άφοϋ ήδη είχε κάνει μέ τίς ένισχύσεις του τό κάστρο τής Χίου άπόρθητο, άποσύρθηκε στή Μυτιλήνη. 'Ο Φαβιέρος ξανάρχισε τόν άπόκλεισμό, άλλά δέν μπόρεσε ν’ άλλάξει τή φορά τής έπιχειρήσεως. Παρατημένος άπό τούς περισσότε­ ρους συμπολεμιστές του, άναγκάσθηκε ν’ άποσυρθεΐ στά νότια τοϋ νησιοΰ καί τήν 23η Μαρτίου κατέφυγε στό νησόπουλο Κοκκινά. Άπό κεΐ τόν παρέλαβαν τά γαλλικά πλοία Fleur de Lys καί Junon, τά όποια διέσωσαν καί άρκετούς πολίτες. Σχετικά ή Γενική Έφημερίς έγραψε στήν Αίγι­ να, τήν 21 Μαρτίου - ’Άκουσμα λυπηρόν. Ή εκστρατεία τής Χίου άπέτυχεν. Μικρός στολίσκος έμφανισθείς παρά πάσαν προσ­ δοκίαν είς τόν πορθμόν τής Χίου κατά τήν 29 Φεβρουάριου ένήργησε τήν άπόβασιν είς τό φρούριον 1200 Τούρκων... Τοιαύτη άπόβασις καίτοι άσήμαντος έγέννησε μόλον τοΰτο τό τρομερόν δυστύχημα Πάντως μόνον ή γής τής Χίου έμεινε είς χεϊρας τών βαρβάρων, δλοι οί Χριστιανοί κάτοικοι έσώθησαν.

VI. Βασιλάδι-ΑΙτωλικό-Μεσολόγγι "Οπως σημείωσα καί σέ προηγούμενο κείμενο (στίς έπιχειρήσεις τοϋ 1827 8,Ζ-Ι) Άστιγξ καί Τσώρτς άντιλήφθηκαν άπό τίς πρώτες τους επιχει­ ρήσεις στή Στερεά, ότι δέν μπορούσαν νά κερδί­ σουν τή νίκη, χωρίς τήν κατάληψη τού Μεσολογ-

Τελευταίες ναυτ. επιχειρήσεις

Κογκρεβιανές ρουκέτες εξακοντιζόμενες άπό μικρά πλοία.

γιου. Γιά τό σκοπό αύτό έπλευσε ό "Αστιγξ στόν όρμο του Μεσολογγίου καί άρχικά διέκοψε τήν επικοινωνία τής πόλεως μέ τό Αίτωλικό καί τό Βασιλάδι, κατόπιν δέ κατέλαβε τό Βασιλάδι μέ βίαια επίθεση στό οχύρωμά του. Τούτο έγινε μέ κανόνια, τοποθετημένα σέ βάρκες τής Καρτερίας, καί άλλα πλοιάρια. Γιά την κατάληψη τού Αΐτωλικοϋ κατάρτισε μέ τόν Τσώρτς σχέδιο συνδυασμένης έπιχειρήσεως. Θά πρόσβαλαν τήν τοποθεσία ό Τσώρτς άπό τήν ξηρά καί ό "Αστιγξ άπό τή θάλασσα. Καθώς τά ρηχά τής λιμνοθάλασσας δέν έπέτρεπαν στό Καρτερία νά πλησιάσει στή χερσονησίδα τού Αίτωλικοΰ έστειλε ό "Αστιγξ κανονιοφόρες ακάτους καί αποβίβασε σέ κοντινό σημείο καί μάλιστα οχύρωμα τής ξηρας μιά καρρονάδα τών 68 λίτρων. Τή διοίκηση τών ακάτων άνέλαβε ό 'Υ­ δραίος ύποπλοίαρχος Ανδρέας Παπαπάνου, τό δέ πυροβολικό τής καρρονάδας θά διηύθυνε προσω­ πικά ό "Αστιγξ. 'Ο Τσώρτς, στρατοπεδευμένος στ’ ανατολικά, θά κτυπούσε στήν κατάλληλη στι­ γμή άπό κεΐ τήν πόλη. 'Η πρώτη επίθεση έγινε τήν 3η Μαΐου (1828), μέ κογκρεβιανούς πυραύλους όπως έλεγαν άπό τό όνομα τού εφευρέτου τους τίς βραδυφλεγείς ρουκέτες, χωρίς όμως άποτέλεσμα. "Οταν έπαναλήφθηκε

μερικές μέρες άργότερα (12 Μαΐου) ή έπίθεση, ή βιασύνη ορισμένων άτάκτων πού δρμησαν πριν λάβουν γι’ αύτό τήν έντολή, προκάλεσε τήν άποτυχία τής έπιχειρήσεως. 'Η ώρα δέν ήταν κατάλληλη καί έλειπε ό συντονισμός μέ τά στρατι­ ωτικά τμήματα τού Τσώρτς. 'Ο "Αστιγξ όμως, πού έπιβαίνοντας στήν έπιτελίδα τής Καρτερίας διηύθηνε τήν επιχείρηση, βρέθηκε στό δίλημμα ή ν’ άρχίσει πρόωρα τήν έπιχείρηση ή νά άφήσει άκάλυπτους τούς άτάκτους. Προτίμησε τό πρώτο. Έν τώ μεταξύ ή πύρινη άντίδραση άπό τό εχθρικό πυροβολικό ήταν έντονη καί τά έπιτεθέμενα πλοιάρια άναγκάσθηκαν νά σταματήσουν πριν φθάσουν στήν παραλία, τή φυτεμένη μέ πασσάλους. Τραυματίσθηκαν πολλοί άπό τούς "Ελληνες καί έπεσε νεκρός ό ύποπλοίαρχος Παπαπάνου. ’Ανά­ μεσα στούς πληγωμένους ήταν καί ό πλοίαρχος "Αστιγξ, μέ πληγή στόν άριστερό βραχίονα. 'Η έφοδος σταμάτησε καί άποσύρθηκαν οί επιτιθέμε­ νοι. Ή έπιχείρηση όμως αύτή ήταν μοιραία γιά τόν άκριβό φίλο τής Ελλάδος καί άγωνιστή τής έλευθερίας της. Γιατί, όπως σημειώνω στό σχετικό κείμενο (7,B-IV), ή μή έγκαιρη ιατρική συνδρομή πρός τόν "Αστιγγα έπέτρεψε στό τραύμα του νά τόν στείλει στόν τάφο. 95

Τελευταίες ναυτ. επιχειρήσεις

VII. "Αλλες επιχειρήσεις του 1828 Τόν ί'διο αύτό μήνα, Μάιο τοΰ 1828 ’έπλευσε στή Σάμο ό Μιαούλης μέ τήν'Ελλάδα καί τόν Κανάρη, μέ τό πυρπολικό του, γιά νά προστατέψει τό νησί άπό ένδεχόμενη τουρκική επίθεση. Καθώς όμως έφθασε στόν "Ελληνα ναύαρχο ή είδηση ότι μιά καινούρια κορβέτα, ναυπηγημένη στή Μυτιλήνη, ετοιμαζόταν γιά τά Στενά, έπλευσε πρός Βορράν, μέ σκοπό νά τήν καταστρέφει. Πραγματικά συνάντησε ανάμεσα στή Μυτιλήνη καί τό άκρωτήρι Καραμπαμπά δυό τουρκικά πολεμικά, τήν καινούρια κορβέτα πού έφερε 28 κανόνια καί ένα βρίκιο τών 32 κανονιών, τά όποια καί κατέστρεψε μέ τή συνδρομή τοΰ Κανάρη. Τό σχετικό περιστατικό αναφέρει καταλεπτώς ό Μιαούλης στόν Κυβερνήτη, ’Ιωάννη Καποδίστρια, μέ αναφορά του άπό 6 ’Ιουνίου 1828. - Γνωστοποιηθέντες δτι ή ρηθεϊσα κορβέτα ήτον έτοιμη νά έκπλεύση εκ Μυτιλήνης διά Κωνσταντινούπολή ένεπλεύσαμεν μέ τό δρίκροτον (εννοεί τή φρεγάτα Ελλάς) εις Τένεδον διά νά ένεδρεύσωμεν εκεί, ώστε νά δυνηθώμεν νά τήν συλλάβωμε, επειδή δέ ώς σάς έγραψα, άγκυροβολήσαντες είς τήν νοτίαν τής νήσου ταύτης πλευράν έγνωρίσθημεν είς τούς Τούρκους διά 'Ολλανδι­ κού Άντιπροξένου, δστις ήλθε τήν 24 τού Μαίου είς δίκροτον1 καί επειδή έβλεπαν πλέον άσύμφορον είς τόν σκοπόν μας τό νά παραμένωμεν έκεϊ, άνοίχθημεν εκεί περί μέσην νύκτα (μεσονύκτιον) καί διευθυνόμεθα πρός τό άκρωτήριον τού Μπαμπά. Έζημερώθημεν άπέναντι αυτού καί υπό τάς πρώτας αύγάς τού ήλιου ίδομεν είς τό προσήνεμον ημών παραπλέοντα τό παράλιον τής Ασίας, δύο πλοία έν δικάταρτον καί έν τριακάταρτον. Έγνωρίσαμεν δτι αυτά ήσαν ή περί ου δ λόγος κορβέττα καί τό δικάταρτον ζβρίκι) τού Κολαξίδη, έστράφημεν λοιπόν εναντίον τους· άλλ ’ επειδή ήσαν πλησίον τού φρουρίου (Μπαμπά), έπόδισαν καί προσωρμίσθησαν καλυφθέντα μέ σημεία καπνού υπό τών έν φρουρίω, οίτινες πρώτοι μάς είδαν καί μάς άνεγνώρισαν. Έπλησιάσαμεν είς τό φρούριον καί έκανονοβολήσαμεν αυτά, άντικανονοβοληθέντες άζημίως... Διά νά μή διακινδυνεύσω λοιπόν τό δίκροτον (τό Ελλάς) είς τό άλίμενον αύτό καί τραχύ άκρωτήριον, έκρινα εύλογον νά καλέσω τόν Κωνσταντίνο Κανάρη εκ τής Σάμου διά νά καύσωμε διά τού πυρπολικού. ’Έστειλα ταχύπλοον τήν αυτήν ήμέραν. Καί τήν 29 έφθασε ό Κ. Κανάρης... Στή συνέχεια ό Μιαούλης άναφέρει ότι κείνη τήν ήμέρα τούς έμπόδισε ή άπνοια νά πλησιάσουν τήν έπαύριο όμως τό άπόγευμα, έχοντας εύνοϊκό τόν άνεμο, έπλησίασε πρώτη ή φρεγάτα καί άρχισε νά κανονιοβολεί τό δίκροτο καί τό φρούριο. ’Ακολού­ θησε κατόπιν ό Κανάρης μέ τό πυρπολικό του, ό όποιος κατευθύνθηκε πρός τήν κορβέτα μέ τήν συνήθη του εύτολμίαν καί τό κόλλησε στήν πλώρη της. Καί έπεσαν μέν πολλοί στή θάλασσα, άπό φόβο,

96

άλλά οί ύπόλοιποι άπό τό πλήρωμά της κατόρθωσαν νά άπομακρύνουν τό πυρπολικό. "Υστερα άπ’ αύτό άπεφάσισε ό Μιαούλης νά τήν καταβυθίσει μέ τό πυροβολικό, πράγμα πού έκανε τήν επομένη, 31 Μαΐου, μέ άνεμον μέτριον καί μέ κανονιοβολισμό πλησίωθεν είς τρεις λοξοδρομήσεις (δηλαδή μέ τρεις ομοβροντίες στρέφοντας πότε τή μιά καί πότε τήν άλλη πλευρά). Αύτά γιά τήν κορβέτα. Γιατί τό βρίκιο, άναγκάσθηκε άπό τό πυροβολικό τής ελληνικής φρεγάτας νά καθίση έπί τού Αίγιαλού. ' Ο Μιαούλης πέρασε όλη τή νύκτα στό πέλαγος καί πλησιάζοντας τήν άλλη μέρα, σημειώ­ νει ότι ίδομεν πρωίθεν, δτι οί έχθροί άποφορτίσαντες αύτό ίκανώς τό έξεκάθισαν καί τό έστησαν έπ ’ άγκύρας. ’Εκείνο τό τέλειωσαν οί "Ελληνες μέ μιά ομοβρον­ τία. Κατά τίς πληροφορίες, πού έφθασαν στόν πασά τής Μυτιλήνης οί άπώλειες τών Τούρκων σέ άνδρες άνήλθαν τούς 300, ενώ έκ τών ήμετέρων έπληγώθησαν δύο - εις άξιωματικός έλαφρώς υπό ξύλων καί εις ναύτης, τού οποίου έκοψε, ή σφαίρα τόν πόδα άπό τούς αστραγάλους. Δέν πρέπει, νομίζω, νά παραλείψουμε μιάν άκόμη έπιχείρηση, τόν είσπλου στόν Άμβρακικό μοίρας ελληνικών πλοίων, τό Σεπτέμβριο τοΰ 1828. Τό ιστορικόν της έχει ώς εξής. Μετά τήν άποτυχία τής καταλήψεως τοΰ Αίτωλικοΰ άποφάσισε ή ελληνική Κυβέρνηση νά καταλά­ βει τόν Άμβρακικό Κόλπο άπό τόν όποιο άνεφοδιαζόταν ή τουρκική πλευρά τοΰ Μεσολογγίου, μέ πέρασμα άπό τό Μακρυνόρος. Συγκρότησε γι’ αύτό ισχυρή ναυτική μοίρα άπό τά άτμοκίνητα Καρτερία καί Έπιχείρηση, τό μονοκάνονο ιστιοφόρο Μέδουσα, γολέτες, κανονιοφόρους καί μίστικα. Διοικητή τοποθέτησε τόν Κορσικανό Μπασσάνο (Bassano). "Ενδεκα Σεπτεμβρίου παρουσιάσθηκαν τά έλληνικά πλοία στήν Πρέβεζα καί τά μέν Καρτερία, Έπιχείρησις καί Μέδουσα άρχισαν σφοδρό βομβαρ­ δισμό στό φρούριο τοΰ Παντοκράτορας, ενώ τά άλλα μέ τήν κάλυψη τοΰ πυρός αύτοΰ προσπάθησαν νά είσπλεύσουν στόν Κόλπο. Χωρίς όμως έπιτυχία. Δυό άκόμη άπόπειρες, πού έγιναν άργότερα, δέν είχαν καλύτερη τύχη. "Υστερα άπ’ αύτό θεωρήσε ό Μπασσάνο τήν έπιχείρηση άδύνατη καί άποχώρησε. Τόν διαδέχθηκε ό Άντώνης Κριεζής, ό όποιος συνέχισε μέ επιμονή καί τόλμη τήν προσπάθεια. Καί τό έγχείρημα πέτυχε, όταν, στίς 21 Σεπτεμβίου, πέντε μικρά πλοιάρια, μπόρεσαν μέ τήν κάλυψη τοΰ πυρός τών μεγαλυτέρων πλοίων νά διολισθήσουν μέσα στόν Κόλπο. Καί τοΰτο παρά τό σφοδρότατο πΰρ τών φρουρίων πού δέσποζαν στό στόμιο του. 1) Καθώς ή φρεγάτα δέν είχε σημαία έστειλαν οί Τούρκοι τόν άντιπρόξενο τής 'Ολλανδίας καί έμαθαν ποια είναι.

Τελευταίες ναυτ. επιχειρήσεις

Χαρακτηριστική είναι ή αναφορά τοΰ στρατηγού Τσώρτς πρός τόν Κυβερνήτην. Έκ τοΰ κατά τό Άκτιον άκρωτήριον στρατοπέδου 21 Σεπτ. 1828 Έξοχώτατε, Προθυμοΰμαι νά λάβω τήν τιμήν νά κοινοποιήσω πρός τήν Υ.Ε τήν άξιόλογον εϊδησιν περί τοΰ είς τόν Άμβρακικόν κόλπον εϊσπλου τοΰ στολίσκου τόν όποιον ή Υ.Ε. έθεσεν υπό τάς διαταγάς μου. Τό λαμπρόν τοΰτο έργον εγινε σήμερον έν τή ήμερα καί εναντίον τοΰ πυροβολισμοΰ όλων των φρουρίων τοΰ Παντοκράτορος, τής Πρεβέζης καί τής Πούντας καί ενός άκόμη ζωηρού τουφεκισμού τών Τούρκων έκ τής πόλεως αυτής τής Πρεβέζης. Ποτέ άνθρωποι δέν έγιναν άξιοι άνταμοιβών τής πατρίδος των πλειότερον παρά τούς γενναίους άξιωματικούς καί ναύτας τοΰ στολίσκου τούτου, καταφρονήσαντας μυριοτρόπως τόν θάνατον εις τό νά διαπεράσωσι στενόν, θεωρούμενον μέχρι τοΰ λαμπρού τούτου έπιχειρήματος ώς άδιάβατον έξ αιτίας τών πανταχόθεν φοβερών κανονοστασίων τών Τούρκων καί τοΰ στομίου οντος τόσον στενού, ώστε αί βολαί τών τουφεκίων φθάνουν άπό τοΰ ενός μέχρι τοΰ άλλου μέρους. Τό υπό τάς άμέσους διαταγάς μου στράτευμα τής ξηράς εύρίσκετο έπί τοΰ ’Ακρωτηρίου Άκτίου παρά τό φρούριον Πούνταν διά νά συμπράζη έν καιρώ χρείας μετά τών γεναίων συναδέλφων μας τοΰ ναυτικοΰ κατά τήν ώραν τοΰ εϊσπλου καί διά νά ύπερασπισθοΰν τό πλήρωμα, αν ποτέ ήθελε βυθισθή κανέν πλοιάριον παρά τών έχθρικών κανονοστασίων. Τό ώραϊον τοΰτο παρά­ δειγμα τής πρός τήν πατρίδα άφοσιώσεως έδόθη κατεξαίρετον άπό τούς πλοιάρχους τών μονοκανόνων Άνδρέαν Κωφάν καί Άνδρέα Τενεκέν, καί άπό τούς πλοιάρχους τών μυστικών Αναστάσιον Παρασκευά Θεόφιλον καί Θεοχάρην. Δέν θέλω λείψει νά δώσω πρός Υ.Ε. τάς ακριβείς περιγραφάς τοΰ τρόπου, καθ ’ ον έκαστος τών γενναίων τούτων ευδοκίμησε καί θέλω έπικαλεσθή σημεία τιμής καί εύνοιας τής κυβερνήσεως διά τούς γενναίους άνδρας, οίτινες ήνδραγάθησαν εΐσβάλοντες είς τόν Άμβρακικόν κόλπον. "Εχω τήν τιμήν νά είμαι τής Υ.Ε. ό ευπειθέστατος δούλος Church Μετά τήν επιτυχία αύτή δέν χρειάσθηκαν πολλές ήμέρες γιά νά περάσουν ή Βόνιτσα καί ολόκληρος ό Άμβρακικός στά χέρια τών 'Ελλήνων. 'Η κατά­ σταση στό κατεχόμενο άπό τούς Τούρκους Μεσο­ λόγγι έγινε απελπιστική. Καί ύστερα άπό συνδυα­ σμένη επιχείρηση τών 'Ελλήνων στήν ξηρά καί τή θάλασσα, άναγκάσθηκαν νά παραδοθοϋν τά Μικρά Δαρδανέλλια (Ρίο καί Άντίρριο), ή Ναύπακτος καί τέλος τό Μεσολόγγι. 'Ως τελευταία ναυτική έπιχείρηση άξια μνημο­ σύνης, πρέπει νομίζω νά θεωρήσουμε τή δράση τών ελληνικών πλοίων στόν Εύβοϊκό, κατά τά τέλη τοΰ 1828. Τή γνωρίζομε, πρώτο χέρι, άπό τήν άναφορά

4/7

πού στέλνει πρός τό Έπί τών Ναυτικών Μέλος τού Γενικού Φροντιστηρίου άπό τό Ταλαντονήσι ό Κυβερ­ νήτης τής Καρτερίας στίς 27 Δεκεμβρίου 1828. Άπό τήν άναφορά αύτή βλέπομε, εκτός τών άλλων, τή δραματική κατάσταση τών 'Ελλήνων ορισμένων περιοχών, οκτώ ολόκληρα χρόνια μετά τήν έναρξη του Άγώνα. Κι ή άναφορά γράφει, μέ τό άπαράμιλλο ύφος της. - Τή 22 ένεστώτος τό πρωί έκπλεύσας άπό Σκιάθον διευθυνόμην διά τούς κόλπους τής Εύβοιας καί Βώλον είς άναζήτησιν τοΰ βρικιοΰ, ή Αλεξάνδρα (;) πρός τό έσπέρας έλλιμενίσθην πρός νότον τοΰ Φτελιού, δπου ήτο καί τό βρίκιον. Έκ συμφώνου μέ τόν πλοίαρχον I. X" Άλεξανδρήν άπεφασίσθη νά είσπλεύσωμεν τήν ’επαύ­ ριον, χωρίς νά δοθή άναβολή είς τά έργασίας μας, μέ σκοπόν όμως τό νά μή γίνη ή προσβολή εις τά κανονοστάσια τών έχθρών, άλλά άφού καθαρισθή, τό ένδότερον τοΰ κόλπου. Ταΰτα δέ είναι τοποθετημένα, τό μέν εις τήν ήπειρον πρός βορράν τής Στελίδας έπί τίνος άκρωρείας ώχυρωμένης είς τό ύψηλότερον μέρος καί είς τούς πρόποδας, τό δέ είς τήν νήσον τής Εύβοιας πρός βορράν τής Αιθάδας έπί τίνος ομαλού άκρωτηρίου. Το μεταξύ τούτων είναι πλέον παρά τρία μίλλια. Τή 23 τό πρωί άραντες τάς άγκυρας διευθυνόμεθα είς τήν είσπλευσιν ή ΚΑΡΤΕΡΙΑ άτμοκινουμένη εναντίον τοΰ άνέμου καί τής σφοδράς ροής τών ύδάτων, έπροχώρει ρυμουλκούσα καί τήν βελοΰν, ή ΑΣΠΑΣΙΑ. Οί εχθροί δέν έλειψαν να κανονιοβολούν άδιακόπως είς τήν μεταξύ τών κανονοστασίων διάβασιν τής ΚΑΡΤΕ­ ΡΙΑΣ. Γ Ο κρότος έξ μόνον κανονιών έλογίσθη ικανός παρά τής ΚΑΡΤΕΡΙΑΣ είς εύχαρίστησιν τών έχθρών. Βολή τις διεπέρασε τήν ρυμουλκουμένην βάρκαν τοΰ πλοίου χωρίς άλλην τινά ζημίαν. Γολέτα δέ τις έχθρική υπό τό μέρος τής Στελίδας περιπλέουσα πρός τήν ώχυρωμένην άκρώρειαν τής ήπείρου έσπευδε ν ’ άποφύγη τόν κεραυνόν τής ΚΑΡΤΕΡΙΑΣ πρός αύτήν διευθυνομένης· οί έπ ’ αυτής έχθροί τεσσαράκοντα περίπου τόν άριθμόν άπέβησαν έντρομοι είς τήν ξηράν, άφήσαντες τά διάφορα όπλα είς τήν βάρκαν των τήν οποία καταδιώκοντες έκυρίευσαν οί δικοί μας. Έτέρα δέ βάρκα τοΰ πλοίου έκυρίευσε τήν γολέτταν,ήτις έδέθη άμέσως όπισθεν τής ΚΑΡΤΕΡΙΑΣ είς ρυμουλκίαν. Οί εδώ βεβαιώνουν ότι έπ ’ αυτής ώς δυνατωτέρας ήτον ό άρχηγός τής είς τόν κόλπον τούτο έχθρικής μοίρας. Έχει δέκα κανόνια ισχυρά καί πολεμοφόδια ικανά. Θέλει ήδη χρησιμεύσει ένταΰθα είς τήν υπηρεσίαν. Περί τάς τρεις ώρας άπό τήν μεσημβρίαν τοΰ άνέμου βοηθούντος είσέπλευσεν καί τό βρίκιον ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ χωρίς ζημίαν. Έλλιμενίσθην τό έσπέρας πρός νότον τής Αιθάδας διά τήν νύκτα. Εστάλη άμέσως ή βελοΰ διά νά κατασκοπεύση έάν είναι πλοία έχθρικά είς Διψάν, μέρος τής Εύβοιας. Τήν 24 τό πρωί διά τοΰ άτμοΰ ή ΚΑΡΤΕΡΙΑ μέ τήν γολέττα ρυμουλκουμένην ένώ πλέουσαι τόν πορθμόν έπροχώρουν είς τόν ένδότερον άπηντήθη ή βελοΰ

97

Τελευταίες ναυτ. επιχειρήσεις οδηγούσα λείαν τρία έχθρκά πλοιάρια, επί τών όποιων Τούρκοι τινές όντες εσώθησαν είς τήν ζηράν. Έλυπήθην μεγάλως μαθών έζ αυτών δτι δύο έτι γολέτται εις Λιψόν ευρισκόμενοι πρός μετακόμισιν τροφών διά τό φρούριον Εύβοιας, προϊδεασθεϊσαι διά ζηρας τήν προλαβούσαν ημέραν άμα έβόμβισε ό ήχος τού κανονοβολισμού έσπευσαν νά σωθούν υπό τό φρούριον. Είμαι όμως μέ τήν ελπίδα τού νά μήν άποφύγουν καί εκεί τό κατανάλωμα τοΰ πυράς. Ρυμουλκουμένης τής γολέττας υπό τής ΚΑΡΤΕΡΙΑΣ διά τόν εναντίον άνεμον έφθάσαμε περί τήν Αύσιν είς Ταλαντονήσι δπου έλλιμενίσθημεν. 'Εστάλη βάρκα είς ζηράν διά νά λάβω ειδήσεις άπό τό στρατόπεδον. Δέν έμαθαν παρότι δύο χιλιαρχίαι τού Εύμορφοπούλου καί Βάσσου είναι διωρισμέναι δι ’ αυτά τά μέρη, αί όποϊαι στερημένοι τροφών διεσπάρησαν είς διάφορα χωρία. Τήν 25η τό πρωί διά γράμματος οί πρόκριτοι τοΰ

98

χωριού Αιβανάτες μέ ειδοποίησαν τήν άθλίαν κατάστασιν τών κατοίκων καί δτι οί Τούρκοι άπό τό ζητοΰνι προχωρούν λεηλατοΰντες, καί δτι έν πλοϊον μας νά έλλιμενισθή υπό τό τουρκοχώρι διά νά δώση βοήθειαν στούς κατοίκους. Δέν έλλειψα νά πληροφορήσω τούτα είς τόν πλοίαρχον Ι.Χ" ' Αλεζανδρή, διά τόν εναντίον άνεμον δντα ακόμη είς τά πανιά έκεϊ πλησίον καί έλλιμενίσθην. Τήν 26η οί αυτοί πρόκριτοι έλθόντες επί τοΰ πλοίου είπον δτι διά τήν γενομένην επιδρομήν εχθρών οί κάτοικοι τού χωριού κατέβηκαν είς ένα άκροθαλάσσιον σπήλαιον καί είναι άνάγκη νά μετακομισθούν, είς Ταλαντονήσι, όντας εκτός στρατιωτικής ΰπερασπίσεως. 'Ενάντιος άνεμος άνέβαλε δι' δλην τήν ημέραν τήν μετάβασιν, ήτις έγινε τήν νύκτα μέ τάς όλίγας βάρκας τοΰ πλοίου. Οί μετακομισθέντες, μέ γυναίκες καί παιδιά, άνέρχονται είς 500.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΟΓΔΟΟ ’Αποχώρηση τοΰ Ίμβραήμ Μετά τή ναυαμαχία τοΰ Ναβαρίνου ό Ίμβραήμ ένέβίβασε είς τά σωζόμενα πλοία τοΰ στόλου του τούς πληγωμένους, οίτινες συμποσοΰνται περί τάς δύο χιλιάδας διά νά τούς στείλη ώς λέγεται είς τά φρούρια τής Κρήτης καί άνεβίβασε είς τά πλοία καί τάς διαφόρους συσκευάς του. Αύτά έγραφε ό χρονογράφος τών ήμερων εκείνων, γιά νά διατυπώσει τήν έλπίδα δτι μέλλει καί αυτός ό Ίμβραήμ νά άναχωρήση. Καί έτσι έγινε. Τό Σεπτέμβριο τοΰ 1828 (7 τοΰ μηνός ν. ήμ.) ύπογράφηκε ή σχετική συμφωνία μεταξύ τοΰ Ίμβραήμ πασά καί τοΰ ύποναυάρχου Δεριγνύ, μέ τό ακόλουθο περιεχόμενο. Ιον. Τήν Τρίτην, 9 τοΰ μηνός τά στρατεύματα θέλουν αρχίσει νά έπιβιβάζωνται μέ τούς ίππους καί τάς άποσκευάς. 2ον. ’Επειδή δέν υπάρχει καμμιά τροφή διά τούς είσβιβαζομένους ίππους θέλουν συγχωρηθή νά φερθή έκ Ζακύνθου ποσότης 500 άρτεπίων σίτου καί κριθής, των εκεί έναποτεθειμένων. (1 άρτέπιον=25 κιλά). 3ον. ’Επειδή όλα τά στρατεύματα δέν δύνανται νά είσβιβασθωσιν εις τήν αην μοίραν τοΰ στόλου θέλει νά είναι ελεύθερον είς τήν A. Υ. νά λαμβάνη ζωοτροφίας άφ ’ ενός τών πλοίων του διά νά τρέφη καθημερινώς τά στρατεύματά του, τά όποια δέν θέλουν δυνηθή ν ’ άναχωρήσωσι εί μή μετά τήν άφιξιν τοΰ βου στόλου τής Αίγύπτου. 4ον. ’Επειδή ή A. Υ. άφησε 300 καί 400 άσθενεΐς είς τάς Πάτρας, ήμπορεϊ νά στείλη έν ή δύο πλοία διά νά τούς παραλάβη ύποχρεοΰται δέ ώστε καμμιά έφοδίασις νά μην άποβιβασθή έκ τών πλοίων τούτων. 5ον. '0 είσβιβασμός τών στρατευμάτων θέλει νά γένη είς Νεόκαστρον καί έπειδή ώμολογήθη ότι κανείς έζανθραποδισμένος ή αιχμάλωτος "Ελλην δέν θέλει μεταφερθή, θέλουν παρίστασθαι άζιωματικοί τών συμ­ μάχων είς τούς τόπους είσβιβασμοΰ πρός έκπλήρωσιν τής συμφωνίας. 6ον. ’Αρχόμενος ό είσβιβασμός τήν 9 τοΰ μηνός (τρίτην) δέν θέλει διακοπή, παρεκτός έάν ή κατάστασις τής θαλάσσης δέν συγχωρεϊ. 7ον. Έπ ’ ούδεμιά προφάσει δέν θέλουν άποβιβασθή ζωοτροφίαι άλλαι παρά τάς προσδιορισμένος είς διατρο­ φήν τών στρατευμάτων τών άναμενόντων τήν β ' μοίραν. Έν Αίγιαλώ Νεοκάστρου 7 Σεπτεμβρίου 1828

Έν τώ μεταξύ έπέστρεφε στό Νεόκαστρον άπό τήν ’Αλεξάνδρεια ό νάυαρχος Κόδριγκτον, όπου είχε μεταβεΐ γιά νά πετύχει άπό τόν Μωχάμετ ’Άλυ τήν άνάκληση τοΰ γιοΰ του καί τοΰ έκστρατευτικοΰ του σώματος. Καί είχε ύπογράψει μαζί του τήν 6η Αύγούστου σύμβαση, μέ δυό βασικώς άντικείμενα: α. Τό πρώτον, τήν έξοδο τών Αιγυπτίων καί τοΰ Ίμβραήμ πασά άπό τά μεσσηνιακά φρούρια καί τήν Πελοπόννησο καί τήν επάνοδό τους στήν Αίγυπτον. β. Τό δεύτερον, τήν άπελευθέωση τών δουλωθέντων Ελλήνων, οί όποιοι μετακομίσθηκαν στήν ’Αλεξάνδρεια, μετά τή μάχη τοΰ Νεοκάστρου. Καί τά δυό άρχισαν νά πραγματοποιούνται. Στίς 16 Σεπτεμβρίου άναχώρησε άπό τά μεσσηνιακά παράλια ή αιγυπτιακή μοίρα μέ έξι περίπου χιλιάδες άνθρώπους, συνοδευομένους άπό μιά άγγλική καί μιά γαλλική φρεγάτα. Στό άκρωτήριο Μαλέας φάνηκαν τήν ί'δια μέρα τέσσερα διάφορα φορτηγά πλοία, πού έρχονταν κι αύτά άπό τήν ’Αλεξάνδρεια γιά τή μετακόμιση τών ’Αράβων. Δεύτερη μοίρα μέ αιγυπτιακό στρατό έφυγε στίς 2 ’Οκτωβρίου καί ή τελευταία, μέ τό ύπόλοιπο τοΰ στρατού καί τόν Γδιο τόν Ίμβραήμ, στίς 4 ’Οκτω­ βρίου. Τά συμμαχικά πλοία, πού συνόδευαν τίς αιγυπτιακές μοίρες, δέν έπέτρεψαν σέ κανένα αιγυ­ πτιακό νά προσεγγίσει στήν Κρήτη. Στάλθηκαν εξάλλου άπό τήν ’Αλεξάνδρεια στήν Αίγινα δυό πλοία, ένα άγγλικό, ό "Ηλιος καί ένα γαλλικό τό Γοδεφρουά τά όποια έφεραν καί τά δυό εκατόν ενενήντα τέσσαρες ψυχές, δηλαδή αιχμαλώ­ τους. Καί στίς 11 Σεπτεμβρίου έφθασαν στόν Πόρο μέ τήν ελληνικήν γολέτα, ή ’Ασπασία τριάντα άπό τούς κρατουμένους στά μεσαιωνικά φρούρια, άνάμεσα στούς όποιους καί ό πολυπαθής Χατζή Χρηστός Βούλγαρης. 'Ο άντιναύαρχος Σαχτούρης έστειλε στόν έκτακτο ’Επίτροπο τής κάτω Μεσση­ νίας είκοσι μία ψυχές, γυναίκες καί παιδιά, ένώ ελευθερώθηκε ό κρατούμενος στά μεσσηνιακά φρού­ ρια γιός τοΰ Κ. (κυρίου) Γεωργίου Σισίνη καί μαζί του άλλοι πέντε. Σ’ εφαρμογή τής συμβάσεως Κόδριγκτον Μωχάμετ ’Άλυ έστειλε επίσης ή ελληνική κυβέρ­ νηση τούς αιχμαλώτους, πού κρατούσε στόν Πόρο καί τήν Αίγινα. 99

’Αποχώρηση τοΰ Ίμβραήμ Οί "Ελληνες θεώρησαν ώς έργο τοΰ Κόδριγκτον τήν απελευθέρωση τών αιχμαλώτων, άν κρίνομε άπό τό τότε δημοσιευμένο σχόλιο σύμφωνα μέ τό όποιο δ ναύαρχος Κ (κύριος) Κόδριγκτον, ό όποιος, άφ ’ ής ημέρας έφθασεν εις 'Ελλάδα, δέν έπαυσε δίδων τρανά δείγματα τής πρός τήν πολύπαθη πατρίδα εύνοιας του, έπεσφράγισε τελευταΐον τάς αγαθοεργίας του καί μέ τήν άπολύτρωσιν τόσων. Θά ήταν όμως άδικο νά άποδώσουμε χάριτες μόνο στούς ’Άγγλους καί τόν Κόδριγκτον, άφοΰ ό Γάλλος ναύαρχος Δεριγνύ είχε μετάσχει ενεργά, ύπογράφοντας τήν παραπάνω εκτελεστική συμφω­ νία μέ τόν Ίμβραήμ καί εΐχον ήδη έκπλεύσει άπό τήν Τουλόνα τά πρώτα συντάγματα έκ τών ερχομένων στήν 'Ελλάδα γαλλικών στρατευμάτων 16.000 καί πλέον άνδρών. Τό ένδιαφέρον δέ τοΰ Δεριγνύ έκδηλώθηκε καί στήν περίπτωση τών ’Αλβανών, οί όποιοι άποστάτησαν άπό τόν Ίμβράημ καί έπιχείρησαν νά βγοΰν άπό τήν Πελοπόννησο φέροντας μαζί τους καί αιχμαλώτους "Ελληνες. ’Έστειλε γι’ αυτό ό Γάλλος ναύαρχος τήν κορβέττα ’Ηχώ, μέ κυβερνήτη τόν κ. Σιατοβίλ καί άποστολή νά μήν άφήσει τούς ’Αλβανούς νά περάσουν άπό τόν Κορινθιακό τούς αιχμαλώτους. Διαπλεόντας τό στενό τοΰ Ρίου-Άντιρρίου ή γαλλική κορβέττα ύπέστη επίθεση άπό τά πυροβο­ λεία τών δύο φρουρίων, μολονότι ό κυβερνήτης της είχε ειδοποιήσει τό διοικητή τών φρουρίων γιά τήν άποστολή του. Άπό τό σφοδρό τουρκικόν πυροβο­ λισμό πληγώθηκαν έξι άνδρες στήν είσοδο καί τρεις στήν έξοδο άπό τόν Κόλπο. 'Ο ναύαρχος έκρινε εύλογο νά προτείνει τήν ήθική άμοιβή τών άνδρών τοΰ πλοίου μέ τήν παρακάτω διαταγή. Ό Ναύαρχος σπεύδει νά ομολογήσει τήν εύχαρίστησίν του πρός τούς άξιωματικούς καί ναύτας τής κορβέττας ΗΧΟΥΣ διά τήν οποίαν έτήρησαν διαγωγήν είσπλέοντες υπό τό πυρ τών φρουρίων τοΰ Κορινθιακού κόλπου διά τήν έκπλήρωσιν τής δοθείσης παραγγελίας είς τόν Καπετάν Σιατοβίλ νά έναντιωθή είς τό νά μετακομισθοΰν οί αιχμάλωτοι "Ελληνες έκ τής Πελοποννήσου είς τήν Ρούμελην άπό έν στράτευμα ’Αλβα­ νών. Αιά τήν σταθερόν καί άνδρείαν διαγωγήν τήν οποίαν άπέδειξε τό πλήρωμα τής ΗΧΟΥΣ, ό καπετάν Σιατοβίλ θέλει προτείνει έκθεσιν έκτάκτων προβιβασμών καί δ Ναύαρχος νομίζει χρέος του ν ’ άναφερθή πρός τόν 'Υπουργόν τοΰ Ναυτικού περί τοΰ τρόπου, καθ’ ον έζετελέσθη ή άποστολή αυτή άπό τόν Καπετάν Σιατοβίλ βοηθούμενον παρά τών άξιωματικών καί τοΰ πληρώμα­ τος αύτοΰ. ’Εκ τοΰ Κογκεράντου τήν 8 Αύγούστου 1828 Ο 'Υποναύαρχος Διοικητής τών έν τή ’Ανατολή Γαλλικών Ναυτικών δυνάμεων. ΔΕΡΙΓΝΗΣ

100

(Κογκεράντος ήταν τό γνωστό πλοίο τής γραμμής Conquerant). Δίκαια είχαν ιδιαίτερη εύαισθησία οί "Ελληνες στό θέμα τοΰ λυτρωμοΰ τών αιχμαλώτων. Γι’ αύτό ξεχωριστή έπαιρνε δημοσιότητα, όπως θά λέγαμε σήμερα, κάθε προσπάθεια ή γεγονός πού πραγματο­ ποιούσε αύτόν τό σκοπό. Στίς 10 Νοεμβρίου 1828 έγραφε ή Γενική Έφημερίς γιά τόν εύγενή λόρδο Bridhoc, πού βρισκόμενος ήδη στήν Αίγυπτο γιά περιήγηση, κινήθηκε άπό φιλανθρωπία καί έλευθέρωσε 14 "Ελληνες αιχμαλώ­ τους, τούς όποιους έστειλε μέ έξοδά του στή Σύρα, πρός τόν έκεΐ πρόξενο Κ. Βιτάλην καί άπό κεΐ, πάλι μέ έξοδα του, στίς ιδιαίτερες πατρίδες τους. Πρός τό τέλος τοΰ μηνός έφθασαν άπό τήν Αλεξάνδρεια στόν Πόρο δυό γαλλικά βρίκια υπό τήν σκέπην ενός πολεμικού τής αυτής σημαίας πού κόμιζαν 260 αιχμαλώτους. Φαίνεται δέ ότι οί αιχμάλωτοι αυτοί άγοράσθηκαν άπό μεγάλην χρημα­ τικήν ποσότητα (100.000 τάλληρα), τήν δποία δ εύσπλαγνικώτατος βασιλεύς τής γαλλίας προσδιόρισεν είς άπολύτρωσιν τών έξανδραποδιζομένων 'Ελλήνων. Σύμφωνα μέ τή συμφωνία Κόδριγκτον καί Αιγύ­ πτιου σατράπη ό Ίμβραήμ άφησε φρουρές στά κάστρα Κορώνης, Μεθώνης, Νεοκάστρου καί Πατρών καί Χλουμουτσίου — συνολικά χίλιους διακόσιους άνδρες. 'Ο Μαιζόν όμως, άρχηγός τοΰ γαλλικοΰ έκστρατευτικοΰ σώματος, είχε διαφορε­ τική γνώμη, γιατί ό όρος αύτός άντιστρατευόταν τό πνεύμα τής όλης συμφωνίας, καί πολιόρκησε τά κάστρα, τά όποια καί παραδόθηκαν μετά τήν άποχώρηση τού Αιγυπτίου. 'Ο Μαιζόν τά παρέλαβε στό όνομα τής ελληνικής κυβερνήσεως. Κι ή ελληνική κυβέρνησις άναγγέλοντας ήδη, άπό τό μήνα Αύγουστο τοΰ 1828, τήν άπόφαση τών τριών Δυνάμεων γιά τήν άπομάκρυνση τοΰ ’ Ιμβραήμ άπό τό Μόριά καλοΰσε τούς "Ελληνες νά άποδείξουν μέ τήν καθημερινή διαγωγή τους ότι ήταν άξιοι τής υψηλής γενναιοδωρίας τών Συμμάχων, ή όποια λύτρωσε τήν κοινή τους μητέρα καί πατρίδα. Ιδού τό κείμενο: '0 Κυβερνήτης τής 'Ελλάδος: Πρός τό Πανελλή­ νιον, πρός τούς καθ ’ ολην τήν ’Επικράτειαν έκτάκτους έπιτρόπους καί πρός τούς ’Αρχηγούς τών κατά γήν καί θάλασσαν δυνάμεων. Συγχαίρομεν ήμας αυτούς, κύριοι, άναγγέλοντες ΰτι αί τρεις Αύλαί αί συνυπογράψασαι τήν συνθήκην τοΰ Αονδίνου τής 6 ’Ιουλίου δμοφώνως άπεφάσισαν τήν ταχεϊαν παΰσιν τών πολυχρονίων δυστυχημάτων τής 'Ελλάδος, άναγκάζοντες έπ ’ αύτό τούτο τόν Ίμβραήμ Πασάν ν ’ άναχωρήση άπό τήν Πελοπόννησον. "Οθεν στέλλουν στράτευμα, τό όποιον μετ ’ ολίγον κατευοδοΰται είς τό μέρος τούτο... Ό ’Αντιστράτηγος Μαρκέσιος DE MAISON έτέθη έπί κεφαλής τής έκστρατείας

’Αποχώρηση τοΰ Ίμβραήμ αυτής... Θέλουν φθάσει μετ’ όλίγας ημέρας είς τόν τόπον, τόν όποιον ή παρουσία τοΰ Ίμβραήμ κατερή­ μωσε... "Ας συναγωνισθώμεν όμοψύχως.

Ή κοινή μας μήτηρ χάρις είς τήν υψηλήν γενναιοδωρίαν τών Συμμάχων Βασιλέων έλυτρώθηόφείλομεν όμως νά τήν άποδείξωμεν διά τής καθημερι­ νής διαγωγής μας άξίαν τοιαύτης εύγενείας.

Έν Αίγίνη τή 13 Αύγουστου 1828 Ό Κυβερνήτης Ι.Α. ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΣ "Υστερα άπό τόν πολύχρονο καί πολυαίμακτο λυτρωτικόν ’ Αγώνα άπόμενε ένα έργο πού μπορούσε ν’ άποδειχθεΐ ακόμη πιό δύσκολο: ν’ αποδείξουν οί "Ελληνες, μέ τήν καθημερινή διαγωγή τους, ότι ήταν άξιοι τής έλευθερίας.

’Απανεμιά (Πίνακας ’Ιωσήφ Ντεμίρη)

101

/fuririaua

ναι ^upuiua

Τη aux(0^ 10^

110

US

113 lf^ IIS'

116 117

113 ι^ο

157

Δεύτερο Σηματολόγιο (ιη)

7 /2.jac^^^ccri Ι3Ό.

taxo Cjx ο

o

ix^cw

gWcy/txzniy CS^tiO

oS^Qd

/34

M/w

Vp

P ^a^cucciO

at

E^occy^cv

5^^^ σΑ

/3^ /36

^ioi\

0^1

y v oa

/0lcA

"Jo.

τχ^ c\ ^■yd'

158

v^

^c^L^w

Σ) y οΐα .

/40

/47

sxr-y

υ~αΣ^^ .

αγ J

t

!~ΙΛ^\ oc^·^

i^Jd

c^ .

Od v6

'‘

Δεύτερο Σηματολόγιο (ιθ)

1 ζ 5 4

6 7

i

Ιο IX 13 15 /6

!?

λΙ

23

2^

159

Δεύτερο Σηματολόγιο (κ)

Cs&C

ITcwCxjfa^ .

160

/4/

jJ ι^Σ'

Δεύτερο Σηματολόγιο (κα)

4///

161

Δεύτερο Σηματολόγιο (κβ)

53 /4

ii "Σ' oc^jr ρ e>o -
και γίνεται σενιάλον

Ν. ι?ο, ή τήν παντιέραν Ν. 2, υποκάτω τήν παντιέραν Ν. ι, καί έπά-

νω άπδ αύτάς τήν φιάμολαν δπού μάς χρειάζεται, και γίνεται σενιάλον Ν. ιι ι. Ομοίως καμνομεν έως είς τήν τρίτη ν δεζάδα δπού είναι τδ σενιά­ λον Ν. ι3ο' είς αύτδ Βαζομεν τήν παντιέραν Ν. 3, υποκάτω τήν παντιέ­ ραν Ν. ο, ή 4? ή S γ~κ· έπάνω άπδ τάς δύο αύτάς την φιάμολαν δπού μάς χοειαζεται, καί γίνεται τδ σενιάλον Ν. ι3ο, ή ι34, ή ι35, κτλ. τδν αύτδν τοόπον μεταχειριζόμεΟα καί είς δλας τάς λοιπας δεκάδας έως τών διακοσίων. Είς τήν πρώτην ταύτην εκατοντάδα δεν έχομεν σενιά­

λα Ν. 122, ι33, ι44, ι55, ι66, 177, ι88, 199· Σημείωσαι οτι τδ σενιάλον Ν. 200 γίνεται ουτω. Βαζομεν έπάνω τήν πα'/τιέραν Ν. ο, υποκάτω τήν γενικήν, καί ύποκάτο? άπ’αύτας τήν φιάμολαν δπού μάς χρειάζεται, και έχομεν σενιάλον Ν. 2οο. Οταν ^έλωμεν να κα^ωμεν σενιάλα Ν. αοι, ή 202, έως 209, Βαζο­

μεν τήν μοναδικήν παντιέραν Ν. Ι? ή 2, ή 9? υποκάτω τήν γενικήν, καί υποκάτω άπ’αύτάς τάς δύο τήν φιάμολαν δπού μάς χρειάζεται, καί τότε γίνονται σενιάλα Ν. αοι, ή 202, ή 209. Οταν πάλιν ^έλωμεν να κάμωμεν σενιάλα Ν. 2ΐο, ή 212, η’ 2η), τότε βάζομεν έπάνω τήν παντιέραν Ν. ι, ύποζάτω παντιέραν Ν. ο, ή"2, ή 9?

υποζατω άπ’αύτάς τήν γενικήν, και υποκάτω άπ’δλας αύτάς τήν φιάμο­ λαν δπού μάς χρειάζεται, καί γίνονται τα σενιάλα Κ 2ΐο, ή 212, η’ 219· τδ αύτδ κάμνομεν καί είς* τά σενιάλα Ν. 220, ή 22ΐ, κτλ. βάζομεν δηλαδή έπά,νω τήν παντιέραν Ν. 2, ύκοκατω τήν παντιέραν Ν. ο, ή

ι, και ύποκατιο άπ αύτας τήν γενικήν, και ύποζάτω άπ’ δλας αύτάς τήν φιάμολαν δπού μάς χρειάζεται, καί γίνονται τά σενιάλα Ν. 220, ή 221, κτλ. τδν αυτόν τρόπον μεταχειριζόμεθα και είς τας λοιπάς δεκάδας τής έκατονταδος ταύτης έω: τών τριακοσίων. Είς τά έξης νούμερα τής Ιζατοντάδος

ταύτης σενκζλα δεν έχομεν Ν. 111, 222, α33, 2^4> ^55, 266, 277, 288, 299. Οταν δ» ^^λωμεν νά κάμωμεν σενιάλον Ν. 3οο, τότε (δάζομεν έπάνω 269

"Εκτο Σηματολόγιο (η)

) (4 ) ( τήν γενικήν σημαίαν, υποκάτω άπ’αύτήν τήν παντιέραν Ν. ο, καί υπο­ κάτω απ’αυτά; τήν φιάμολαν δποϋ μάς χρειάζεται, καί γίνεται σενιάλον Ν. 35

26 Ά 3$ V λύ λ! 42 45 4^ 4C 47 43 47 Μ

34. άμουργός

50. Εϋρύπος

35. Άξιά

51. Βώλος

36. Πάρος

52. Σκιάθος

37. Μύκωνος

53. Σκόπελος

38. Σίφνος

54. Σκΰρος

39. Σέριφος

56. Άθήναι

40. Σάρα

57. Κούλουρη

41. Τήνος

58. Πόρος

42. Τσιά

59. Μονεμβασία

43. Χίος

60. Μεσολόγγι

45. Σμύρνη

61. Κώς

46. Κουσάντασι 47. Μυτιλήνη

62. Άστροπουλέα (Αστυπάλαια;) 63. Ψαρρά

48. Τένεδος

64. Σαλονίκη

Σλτκ^ο.—

^Τ6λ^λΣ! , T^tyor^ /A

/

S-Τ' / ί 2ζ^£.ίΛ>^

//

72

49. λήμνος /

53

54 55

5J ~ra^

Μ ^Τί

6/ ^3 61 62 6*6 ^^αΥλ 283

"Εκτο Σηματολόγιο (κβ)

'^ye>^

$$ Alexandre Nefski (ρωσικό πλοίο τής γραμμής - ΝαβαΡινο) Δ 85 argusins βλ. δεσμοφύλακες Ark Royal (αγγλικό πλοίο τής γραμμής) Γ 22 Armide (γαλλική φρεγάτα - Ναβαρίνο) Δ 81 Arnhemnyden (ποτάμιος κόλπος τής ’Ολλανδίας) Γ 19 Asia (άγγλικό πλοίο τής γραμμής - Ναβαρίνο) Γ 285, Δ 78, 80, 81, 85, 87 Azoff (ρωσικό πλοίο τής γραμμής - Ναβαρίνο) Δ 85 banchetto (μικρός πάγκος) Γ 34 Bartholdy J.L.S. (ξένος ταξιδιώτης) Γ 167, 169 bastardo (όνομα ιστίου στή γαλέρα) Γ 36 batarde (όνομα πλωριού πυροβόλου στή γαλλική γαλέρα) Γ 38 battle-ship (πλοίο τής γραμμής, βαρύ πολεμικό) Γ 54 Bedford (άγγλικό ναυπηγείο, τοΰ) Γ 210, 290 Bellin (Γάλλος συγγραφέας πορτολάνου) Γ 92, 93 benevoglia ή buonavoglia (εθελοντής) Γ 38 biponte βλ. δίκροτο bireme di pisa Γ 32 borda (όνομα ιστίου στή γαλέρα) Γ 36, 94 boucintore (βουκένταυρος) (ή γαλέρα τοΰ Δόγη) Γ 41 Breslau (γαλλικό πλοίο τής γραμμής - Ναβαρίνο) Δ 85 brick ή brig (βρίκι) βλ. πάρων καί βρίκι Bridhoc (Λόρδος) Δ 100 brigantino βλ. βριγαντίνι Γ 66 bric-aviso βλ. πλοίο απόστολο Brown William G. (ξένος ταξιδιώτης) Γ 343 Brulotto (πυρπολικό) Γ 31 buonavoglia βλ. benevoglia cambium βλ. κάμπια Cambrian (άγγλική φρεγάτα - Ναβαρίνο) Δ 80 carta pisana (χάρτης τής Πίξας) Γ 91 capitana (πλοίο, άρχηγίδα) Γ 107 carenaggio βλ. καρνάγιο carosse βλ. cassaro

390

Carron (κατασκευαστής τής καρρονάδας βλ. λέξη) Γ 55 carta (χάρτης) Γ 96 cassaro (γαλ. carosse, tabernaclej (έπίστεγο στή γαλέρα) Γ 32 Charente, La (γαλλική καρράκα)Γ 50 chebec βλ. ζαμπέκον chelandium ή chelandrium Γ 31 civadiere (θαλασσομάχος) Γ 28, 49 coccha (κότσα είδος γαλιονιοΰ) Γ 48, 144 Cochrane, Thomas (Άγγλος ναύαρχος) Γ 222 coniglia, la (βαθμοφόρος τής κωπηλασίας) Γ 34 Conquerant βλ. «κογκεράντος» conserve, de (ομαδικός πλους) Γ 350 corbis (τό κοφίνι) Γ 60 Couronne, La (γαλλικό πλοίο τής γραμμής) Γ 25 coursier βλ. καί κουρσίβα Γ 33, 38 coursiva καί coursive βλ. κουρσίβα Crabbe, Raul (Γάλλος συγγραφεύς) Γ 27 cumba βλ. κύμβη Dartmouth (άγγλική φρεγάτα - Ναβαρίνο) Δ 78, 85 Davis (πλοίαρχος τοΰ άγγλικοΰ βρικίου Rose) Γ 313 devsirme (παιδομάξωμα) Γ 261 deux ponts (vavire a deux ponts) βλ. δίκροτο Dodwell, Edward (ξένος ταξιδιώτης) Γ 155, 162, 343 dromone (δρόμων) Γ 31 Du Sein Α. (Γάλλος συγγραφέας) Γ 108, 110 Earp G.P. (συνεργάτης τοΰ Κόχραν) Γ 280 Effingham, Haward d’ (Άγγλος ναύαρχος) Γ 22 enlisted bill (νόμος περί στρατολογίας) Γ 225 escuda (άσπίδα) Γ 53 fiamola (στά γαλλικά flampes καί άργότερα flammes) (σήμα σημαία) Γ 179 Fleur de Lys (γαλλικό πλοίο) Δ 94 fregata καί fregate βλ. φρεγάτα Friezeman (Γερμανός περιηγητής) Γ 92 foreign enlistment act (νόμος τής στρατολογίας) Γ 285 Forfait (γάλλος μηχανικός) Γ 37 gabarra βλ. γαβάρα Gabes (κόλπος) Γ 118, 253 galea bastarda (νόθος γαλέρα) Γ 41 galeassa βλ. γαλεάσσα

galeotta βλ. γαλιότα galia grossa βλ. γαλεάσσα gallion βλ. γαλιόνι Galloway (’Άγγλος μηχανικός) Γ 341 Gangut (ρωσικό πλοίο τής γραμμής - Ναβαρίνο) Δ 85 Gargallo, Piero Nicola (’Ιταλός άρχαιολόγος) Γ 100 Gattelusif γενοατικός Οίκος) Fill Genoa (άγγλικό πλοίο τής γραμμής - Ναβαρίνο) Δ 78, 80, 85 Giusti Α. (φιλέλληνας ή "Ελληνας ύπό ψευδώνυμο) Γ 351,353 Glascow (αγγλική φρεγάτα - Ναβαρίνο) Δ 78 goletta βλ. γολέτα goelette βλ. γολέτα Gosse, Louis Andre (Ελβετός Φιλέλληνας) Γ 222 grande reale (ναυαρχίδα) Γ 39 Great Christophle (βρεταννική νόβα) Γ 19 Great Henry (άγγλικό πλοίο τής γραμμής) Γ 20, 24, 50 Greug (υποναύαρχος στό ρωσικό στόλο) Γ 188, 190 Henry Grace a Dieu ή Great Henry (άγγλικό πλοίο τής γραμ­ μής) Γ 20 Hind (άγγλικό πολεμικό) Γ 275 Hobhouse John (σύντροφος τοϋ Βύρωνα) Γ 151 huissiers (ίππαγωγά) Γ 45 Ibsania (αιγυπτιακή φρεγάτα) Δ 85 lezekiel (ρωσικό πλοίο τής γραμμής) Δ 85 impavesato (άσπιδωτό) Γ 36 ippagogho Γ 31 isolario (λιμενολόγιο) Γ 92 Jal, Α (Γάλλος συγγαφέας) Γ 97, 107 Junon (γαλλικό πλοίο) Δ 93, 94 ketche (βρικογολέτα) Γ 66 Kiaya (Τοΰρκος στρατιωτικός) Δ 82 Konstantin (ρωσική φρεγάτα - Ναβαρίνο) Δ 82 Knight, William (ξένος ταξιδιώτης) Γ 226 La Couronne («Στέμμα» γαλλικό πλοίο) Γ 24, 25, 26 La Fleche (Βέλος, γαλλικό πολεμικό πλοίο) Δ 80 lancia βλ. καί λάντζα Γ 80 launch βλ. λάντζα Le Bon (γαλλικό πολεμικό) Γ 21, 38 Le Ray (Γάλλος πλοίαρχος) Δ 29 lembo (λέμβος) Γ 31 lenunculum βλ. λέμβος light brig βλ. βριγαντίνι linien-schiff (πλοίο τής γραμμής) Γ 54 Ιο compasso da navigare (βιβλίο ναυσιπλοΐας) Γ 91 lumbarda βλ. μορτάρι Lupazolo Francesco (συγγραφέας πορτολάνου) Γ 92 lupo (ιστίο στή γαλέρα) Γ 36 Maison, Nic. Marquis de (Γάλλος στρατηγός) Γ 13, 98 Medina Sidonia (άρχηγός τής Αήττητης ’Αρμάδας) Γ 44 Michelot (Γάλλος πλοηγός) Γ 93 moyenne (μεσαίο πυροβόλο στήν πλώρη τής γαλέρας) Γ 38

navalium βλ. νεώριον nave βλ. νάβα nave de linea (καράβι τής λίνεας) ή vassello (πλοίο τής γραμ­ μής) Γ 54 navette βλ. ναβέττα navis longa (πολεμικό πλοίο) Γ 18, 44 navis onoraria (φορτηγό πλοίο) Γ 18, 45 Neale Harry (’Άγγλος ναύαρχος) Γ 313 nef βλ. νάβα Nemi (λίμνη) Γ 100, 102 Neuwied (πόλη Δυτ. Γερμανίας) Γ 92 Ocean (γαλλικό πλοίο) Γ 30 officiers d’epee (μάχιμοι άξιωματικοί) Γ 38 officiers de plume (άξιωματικοί γραφείου) Γ 38 officiers, les bas (κατώτεροι άξιωματικοί) Γ 39 officiers mariniers (άξιωματικοί έκ πληρωμάτων) Γ 18 Paixhans (Γάλλος πού είσήγαγε τά έκρηκτικά βλήματα στό πυροβολικό) 212 palamante (ταρρός, τό σύνολο τών κωπηλατών) Γ 36, 39 palmetta (τό κοράκι τής πλώρης) Γ 45 pamfilo (πάμφυλος) Γ 31 patronna (πλοίο μοιραρχίδα) Γ 39 pavese (άσπίδα) Γ 36 pedagua fpedague, τό υποπόδιο τοϋ κωπηλάτη) Γ 34, 35 Perseverance (Καρτερία) Γ 290, 291 pertuisaniers (συνοδοί φρουροί) Γ 39 Philomel (άγγλικό βρίκι - Ναβαρίνο) Δ 82 pianero (όνομα κουπιού στή λιβυρνίδα) Γ 33 podesta βλ. αρμοστής pollaca βλ. πολάκα pollacre βλ. πολάκα Pomone (γαλλικό πολεμικό) Γ 316 posticcio βλ. καί περίθρανο ή παρεπόμενο Γ 33, 34, 35, 36, 65 proveditore βλ. προβλεπτής provence (γαλλικό πλοίο τής γραμμής) Δ 81 quartaruolo (τέταρτος, ονομασία κωπηλάτη στίς ιταλικές γαλέρες) Γ 34 quintaruolo (πέμπτος, όνομασία κωπηλάτη στίς ιταλικές γαλέρες) Γ 34 quinterol (πέμπτος, όνομασία κωπηλάτη στίς γαλλικές γαλέ­ ρες) Γ 34 rambada βλ. ραμπάντα rasee ship βλ. Ράζο-βασέλο raso-vascello βλ. Ράζο-βασέλο reale (άρχηγίδα ή μοιραρχίδα στόλου) Γ 119, 121 Reganzona (ναυαρχίδα ισπανικής άρμάδας) Γ 22 rembade βλ. ραμπάντα Ricardo (όνομασία Ο’ίκου) Γ 341 Rodney, George (’Άγγλος ναύαρχος) Γ 176 rostrum (ρωμαϊκό έμβολο) Γ 32 Roux Α. (Γάλλος θαλασσογράφος) Γ 68

391

Royal Louis (γαλλικό πλοίο τής γραμμής) Γ 25, 28, 56 Royal Sovereign (άγγλικό πλοίο τής γραμμής) Γ 20 Sacra Liga βλ. 'Ιερά Συμμαχία Γ 116, 119 Salt Henry ("Αγγλος Πρόξενος στην Αλεξάνδρεια) Γ 304 scapha Γ 31 βλ. καί σκάφη schooner βλ. σκούνα Γ 68 sciambecco βλ. ζαμπέκον Scipion (γαλλικό πλοίο τής γραμμής - Ναβαρίνο) Δ 81, 85 Seves (συνταγματάρχης τοΰ Ναπολέοντος, βλ. καί Σουλεϊμάν βέης) Δ 45 Sirene (γαλλική φρεγάτα - Ναβαρίνο) Δ 80, 85 sopracomito βλ. σοπρακόμιτος sottocomiti (ύποκόμιτοι) Γ 35 Sovereign of the Seas (άγγλικό πλοίο τής γραμμής) Γ 20, 23, 25, 55 sous-comes βλ. ύποκόμιτοι souscomites βλ. ύποκόμιτοι Station du Levant Γ 263 βλ. καί μοίρα τής ’Ανατολής statuta θέσμια Γ 170 stradioti (στρατιώτες στήν υπηρεσία τών δυτικών) Γ 116 Stynes ("Αγγλος πλοίαρχος) Γ 316 supparum (ό σίπαρος ιστίο) Γ 5 tabernacle βλ. cassaro Talbot (αγγλική κορβέτα) Δ 80, 81 terza a (διάταξη κωπηλατών στή γενοβέζικη γαλέρα) Γ 33

392

terzaruolo a (ονομασία κωπηλάτη στή γαλέρα) Γ 34 terziccio (τό πιό πλωριό κουπί στή γαλέρα) Γ 33 trabaccolo (τραμπάκουλο) Γ 72 Trafalgar Γ 288 treguo (είδος μεγάλου ιστίου) Γ 78 trevo (είδος ιστίου στή γαλέρα) Γ 36 Trident (γαλλικό πλοίο τής γραμμής - Ναβαρίνο) Δ 85

triponte βλ. πλοίο τρίκροτο triremes venezianas ή biremes de pisa Γ 31 trois ponts βλ. πλοίο τρίκροτο Tromp, ναύαρχος βλ. Τρόμπ tutella (θεότητα προστάτις) Γ 110 uscieri (ίππαγωγά) Γ 45 usci (είσοδοι) Γ 45 vaisseau de ligne Γ 45 vaisseau de ligne rase βλ. Ράζο - Βασέλο vassello βλ. nave di linea Veffot, Fausto ('Έλληνας ναυπηγός στήν ’Ισπανία) Γ 43 vogavanti βλ. πρωτολάτης vogue avant βλ. πρωτολάτης Voutier (Γάλλος άξιωματικός, φιλέλληνας) Γ 206 Warspite (άγγλικό πολεμικό) Γ 361 Walsh ("Αγγλος κληρικός) Γ 357 Zebra (άγγλικό βρίκι - Ναβαρίνο) Δ 80

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ * ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ: ΝΑΥΤΙΚΟ ΚΑΙ ΚΑΡΑΒΙΑ 1.

’ Αγγελόπουλος, Α. Περί Πειραιώς καί τών λιμένων αΰτοΰ, Άθήναι 1898.

2.

Ά(θανασιάδης), Κ.Α. Ναυτικά Στρατηγήματα παρά τοΐς Άρχαίοις, ΝΕ 127, 128 (1934).

3.

’ Αθανασιάδης, Κ. Αί Ναυτικαί εξερευνήσεις κατά τήν άρχαιότητα, Άθήναι 1960.

4.

Άλεξανδρής, Κ. Ή Θαλασσία Δύναμις εις τήν 'Ιστορίαν τής Αρχαίας 'Ελλάδος, Άθήναι 1950.

5.

Άνδρεάδης, Ά. 'Ιστορία τής 'Ελληνικής Δημοσίας Οικονομίας άπό τών ηρωικών χρόνων μέχρι τής συστήσεως τοΰ 'Ελ­

ληνικού Βασιλείου, Άθήναι 1918. 6.

Βρανόπουλος, Ε. Ή ναυμαχία τής Σαλαμίνας καί τό ψήφισμα τής Τροιξήνος, 'Ιστορία 2 (Φεβ. 1976).

7.

Γούδας, Μ. Τό Ναυτικόν τών Αρχαίων, Άθήναι 1930.

8.

Ένεπεκίδης, Π. Έν άρχή ήν τό Αίγαΐον, έφημ. Βήμα τής Κυριακής 2 Σεπτ. 1979.

9.

Ίδρωμένος, Άνδρ. Ή Δίκη τών έν Άργινούσαις στρατηγών, Κέρκυρα 1883.

10.

Καραπάνος, Κ. Τό Έμπόριον τών Αρχαίων 'Ελλήνων, Κωνσταντινούπολις 1869.

11.

Καρυδάκης, Ν. Νέαρχος ό Κρής, ναύαρχος τοϋ Μ. Αλεξάνδρου, Άθήναι 1939.

12.

— Περί Νεάρχου, Άθήναι 1954.

13.

Κάτσεφ, Μ. (Katzev, Μ.). Τό Ναυάγιο τής Κυρήνειας, ομιλία στό Ναυτικό Μουσείο τής 'Ελλάδος(1η ‘Ιουλίου 1977) ομοίως National Geographic Magazine, ’Ιούνιος 1970.

14.

Λαμπάκης, Γ. ’Επιγραφή σκευοθήκης τοΰ Φίλωνος, Άθήναι 1882.

15.

Μαριδάκης, Γ.Σ. '0 Νόμος τοΰ Θεμιστοκλέους περί θαλασσίου εξοπλισμού, Άθήναι 1963.

16.

Μαρινάτος, Σπ. Θησαυροί τής Θήρας, Άθήναι 1972.

17.

— Αί Κυκλάδες ώς παράγων τοΰ Μεσογειακού Πολιτισμού, Άθήναι 1962.

18.

Ναύτης, Γ.Α. Γενικαί Άρχαί τοΰ ’Εμπορίου καί 'Ιστορία αΰτοΰ παρά τοΐς Άρχαίοις καί τοΐς Βυζαντινοΐς, τ. 1-2, Άθήναι

1859. 19.

Ντούμας, Χρ. Άνασκαφή Θήρας, Πρακτικά ’Αρχαιολογικής Εταιρείας 1977 — τεύχος Β'.

20.

Παπαδόπουλος, Ν. Ή ναυμαχία τής Σαλαμίνας, Άθήναι 1961.

21.

Παπασταύρου, Ίω. Θεμιστοκλής Φρεάρριος, Άθήναι 1970.

21α. Πατσουράκος, ’Ιωάννης. Μιά ιστορική πτυχή τοΰ Αρχαίου Πειραιώς, Πειραιεύς 1932. 22.

Ρεδιάδης, Π. Ή έν Σαλαμΐνι ναυμαχία, β ' έκδοση, Άθήναι 1958.

23.

Ροβολόπουλος, Κ. Τό Ναυτικόν δίκαιον παρά τή Αθηναίων Πολιτεία, Άθήναι 1901.

24.

Σεγδίτσας, Π.Ε. Κωπήρη καί ιστιοφόρα πλοία, Άθήναι 1940.

'0 χρωματισμός τών πλοίων άπό τής άρχαιότητος μέχρι σήμερον, Ναυτικά Χρονικά, Πειραιεύς 1967.

25.

—

26.

Σίμψας, Μάρκος. Πότε άρχισε ή ναυσιπλοΐα στόν πλανήτη μας, ΝΕ 361 (1973).

27.

—

28.

Στασινόπουλος, Έπ. Κ. Στρατιωτική καί ναυτική όργάνωσις τής Αθηναϊκής πολιτείας, Άθήναι 1940.

28α.

—

Οί Λαοί τής Ανατολής καί ή Θάλασσα, ΝΕ 335 (1969).

Πολεμικοί ένδυμασίαι καί οπλισμός εις τήν άρχαίαν 'Ελλάδα καί τό Βυζάντιον, ΝΕ 221 (1950).

* Βλ. στό τέλος τής Βιβλιογραφίας εύρετήριο κατά σελίδες καί έξήγηση τών συντομογραφιών, πού συναντώνται στό κεί­ μενό της.

393

'Ελληνική βιβλιογραφία 29.

Σφυρής, Κ. Πυθίας ό Μασσαλιώτης, Άθήναι 1912.

30.

Φιγκάτος, Λουδ. Ή Αρχαία Ναυμαχία, μετάφρ. Ν. Πετρή, Άθήναι 1881.

31.

Χατζημιχάλης, Χρ. Συνοπτική Στρατιωτική 'Ιστορία τών Αρχαίων Ελλήνων, Άθήναι 1907.

ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΟΙ ΚΑΙ ΡΩΜΑ Ϊ ΚΟΙ ΧΡΟΝΟΙ 32.

Δρόϋσεν, Γ. (Droysen, G.). 'Ιστορία τοΰ Μακεδονικού Ελληνισμού, τ. Γ'(1-2): Ιστορία τών ’Επιγόνων, μετάφρ. Ί.

Δελλίου, Άθήναι 1903. 33.

Κανατσούλης, Δ. Ιστορία τής Μακεδονίας μέχρι τοΰ Μεγ. Αλεξάνδρου, Θεσσαλονίκη 1964.

34.

Καρυδάκης, Ν. Νέαρχος ό Κρής, ναύαρχος τοΰ Μ. Αλεξάνδρου, Άθήναι 1939.

35.

Μόμσεν - Σακελλαρόπουλος. Ρωμαϊκή 'Ιστορία, Άθήναι 1906.

36.

Μπάρν, Α.Ρ.

(Burn, A.R.).

Ό Μέγας Αλέξανδρος καί ή "Ελληνιστική αυτοκρατορία, μετάφρ. Αλεξάνδρου Κοτζιά,

Άθήναι 1969. 37.

Ρουμάνης, Γ. '0 Μέγας Αλέξανδρος, Άθήναι 1958.

38.

Σβορώνος, Ίω. Ν. Τά νομίσματα τοΰ κράτους τών Πτολεμαίων, τ. 1-3, Άθήναι 1904-1908.

38α. Σίμψας, Μάρκος. Ό περίπλους τοΰ Νεάρχου, ναυάρχου τοΰ Βασιλέως, Άθήναι 1967.

39.

Χέρτσβεργκ, Γ.Φ. (Herzberg, G.F.). 'Ιστορία τής "Ελλάδος έπί τής Ρωμαϊκής κυριαρχίας έκτιθεμένη κατά τάς πηγάς,

μετάφρ. Π. Καρολίδου, τ. 1-3, Άθήναι 1902.

ΒΥΖΑΝΤΙΟ 40.

Άλεξανδρής, Κ. "Η θαλασσία δύναμις εις τήν "Ιστορίαν τής Βυζαντινής αυτοκρατορίας, Άθήναι 1956.

41.

”Αμαντος, Κ. Εισαγωγή εις τήν Βυζαντινήν "Ιστορίαν, Άθήναι 1933.

42.

— "Ιστορία τοΰ Βυζαντινού Κράτους, τ. 1-2, Άθήναι τ. Α' 1939 — τ. Β' 1947.

43.

—

44.

Άνδρεάδης, ’ Α. Περί τοΰ πληθυσμού καί τοΰ πλούτου τής Κωνσταντινουπόλεως κατά τούς μέσους χρόνους, Άθήναι 1918.

45.

—

46.

Βακαλόπουλος, ’Απ. Πηγές τής "ιστορίας τοΰ Νέου "Ελληνισμού, τ. Ν' (1204-1669), Θεσσαλονίκη 1965.

47.

Βασίλιεφ, Α.Α. 'Ιστορία τής Βυζαντινής Αυτοκρατορίας 329-1453, μετάφρ. Δημοσθένη Σαβράμη, Άθήναι 1954.

48.

Βεγλερής, Γ.Π. Μιχαήλ τοΰ Παλαιολόγου αυτοβιογραφία, ΔΙΕΕ 2 (1885).

49.

Βενιζέλος, Θεόδ. Διατριβή περί τής Αίτιας τής υπό τών Λατίνων Άλώσεως τής Κωνσταντινουπόλεως, Άθήναι 1879.

50.

Βυζάντιος, Σκαρλάτος. Ή Κωνσταντινούπολις ή περιγραφή τοπογραφική, άρχαιολογική καί "ιστορική τής περιωνύμου

51.

Βωζανύ, Α. (ντέ) (Vauzany, Η. de).

52.

Γεωργακόπουλος, Γ. Τό "Ελληνικόν ναυτικόν διά μέσου τών αιώνων, Άθήναι 1933.

53.

—

54.

Γούδας, Μ. "Η καταμέτρησις τών εμπορικών πλοίων καί ή νηολόγησις καί φορολογία αυτών κατά τούς Βυζαντινούς χρό­ νους, Βυζαντίς 1 (1909).

55.

—

56.

— Μεσαιωνικά χαράγματα πλοίων έπί τοΰ Θησείου, Βυζαντίς 2 (1911-1912).

57.

Διομήδης, Άλέξ. Βυζαντινοίμελέται, Άθήναι τ. Α' 1942 — τ. Β' 1951.

58.

Έσσελιγκ, Ντ. (Hesseling,D.). Βυζάντιον καί Βυζαντινός πολιτισμός, μετάφρ. Σ. Σακελλαροπούλου, γ ’ έκδοση, Άθήναι

Οί πόλεμοι τών Τούρκων πρός κατάληψιν τών "Ελληνικών χωρών, 1071-1571, Άθήναι 1955.

Περί τών οικονομικών τοΰ Βυζαντίου, Άθήναι 1908.

ταύτης μεγαλοπόλεως, τ. 1-3, Άθήναι 1851-1869. "Ιστορία τής Αΐγύπτου άπό τής κατακτήσεως τών Αράβων, μέχρι τών καθ ’ ημάς χρόνων, μετάφρ. Τηλεγόνου Χριστιανού, Κάιρο 1893.

Οί λιμένες τών ξένων εις τό Βυζάντιον, Άθήναι 1935.

Τό Ναυτικόν τοΰ Βυζαντίου κατά τόν δέκατον αίώνα, Άθήναι 1903.

1925.

394

Ελληνική βιβλιογραφία 59.

Ζακυθηνός, Δ. Βυζαντινόν κράτος καί κοινωνία. 'Ιστορική έπισκόπησις, Άθήναι 1951.

59α.

— Ή άλωσις τής Κωνσταντινουπόλεως καί ή Τουρκοκρατία, Άθήναι 1954.

59β.

—

Μελέται περί τής διοικητικής διαιρέσεως έν τω Βυζαντινω κράτει, Άθήναι 1941.

60.

Θεοτόκης, Σπ. Ή δήθεν άφορμή ή προκαλέσασα τήν άποστασίαν τής Κρήτης του 1363, ΕΕΒΣ 8 (1931).

61.

Καλομενόπουλος, Νικ. Περί μεταφοράς στρατευμάτων διά θαλάσσης καί περί άποβάσεων, Άθήναι 1939.

62.

—

63.

Κατηφόρης, Π. 'Υπάρχουν πετρέλαια στή Ζάκυνθο; Ναυτική 'Ελλάς, Δεκέμβριος 1971.

64.

— 'Υγρόν Πυρ, τό μυστικόν οπλον των Βυζαντινών, Ναυτική 'Ελλάς, ’Οκτώβριος 1971.

Ή στρατιωτική όργάνωσις τής Ελληνικής αυτοκρατορίας τοΰ Βυζαντίου, Άθήναι 193Ί.

65.

Κουκουλές, Φαίδων. Βυζαντινών Βίος καί πολιτισμός, τ. 1-5, Άθήναι 1948-1952.

66.

— Έκ τοΰ ναυτικοΰ βίου τών Βυζαντινών, ΕΕΒΣ 21 (1951).

67.

—

68.

Λάμπρος, Σπ. Τρία κείμενα συμβάλλοντα εις τήν Ιστορίαν τοΰ Βυζαντινοΰ ναυτικοΰ, Νέος 'Ελληνομνήμων 9 (1912).

69.

Ναύτης, Γ.Α. Γενικαί Άρχαί τοΰ ’Εμπορίου καί 'Ιστορία αύτοΰ παρά τοϊς Άρχαίοις καί τοϊς Βυζαντινούς, τ. 1-2, Άθήναι

Τσακωνία καί Τσάκωνες, Byzantinische Zeitschrift 26 (1926).

1856-60. 70.

Ούσπένσκη, Θ. 'Ιστορία τής βυζαντινής αυτοκρατορίας, τ. 1-3, Πετρούπολις 1913 - Λένινγκραντ 1927, 1948

71.

— 'Ιστορία τοΰ Βυζαντινού πολιτισμού, Πετρούπολις 1892 (ρωσικά).

72.

Παπαδόπουλος, Κ. Τό υγρόν πΰρ τών Βυζαντινών, Καθημερινή 4 Σεπτεμβρίου 1960.

73.

Παπάζογλου, Κ.Β. Ναυτικόν Βυζαντίου, 'Υλικόν, Όργάνωσις, Τακτική 'Ιστορία, Άθήναι 1920.

73α. Ρόκας, Δ. Ναυτικόν Δίκαιον, Άθήναι 1968.

74.

Σάθας, Κ.Ν. Μεσαιωνική Βιβλιοθήκη, τ. Ν' — Γ' Βενετία 1872-1873, τ. Ν' — Ζ' Παρίσι 1874-1894.

75.

Σακελλαρίου, Άλεξ. Τό πυροβολικόν κατά τήν δύσιν τής Μεσαιωνικής ημών αύτοκρατορίας, Άθήναι 1928.

76.

Σαράφης -Πιτσιπιός, Κ.Α. Βυζαντινά ναυτικά ζητήματα, ΕΕΒΣ 5 (1928).

77.

— Ό 'Ελληνικός αύτοκρατορικός στόλος, Άθήναι 1907.

78.

Σίμψας, Μάρκος.Πληρώματα, καράβια καί ταρσανάδες στό Βυζάντιον, Άθήναι 1972.

79.

Σκαλιέρης, Γ.Κ. Ή Αύτοκρατορία τής Τραπεζούντος (1204-1461), Άθήναι 1921.

80.

Σλουμπερζέ, Γκυστ. 'Ο Αύτοκράτωρ Ν. Φωκάς, μετάφρ. Ί. Ααμπρίδου, Άθήναι 1905.

81.

— "Αλωσις τής Κωνσταντινουπόλεως, εισαγωγή καί μετάφρασις Έμμ. Γ. Πρωτοψάλτη, Άθήναι 1954.

82.

— 'Η Βυζαντινή έποποίϊα κατά τά τέλη τοΰ Γ'αίώνος, Άθήναι 1904.

83.

— 'Ο Κωνσταντίνος Παλαιολόγος, μετάφρ. Σπυρίδωνος Αάμπρου, Άθήναι 1914.

84.

— ' Υπερνεώλκησις τοΰ τουρκικού στόλου τό 1453, μετάφρ. Άλ. Σακελλαρίου, ΝΕ 26 (1922).

85.

Σταματιάδης, Έπαμ. Οί Καταλανοί έν τή Ανατολή, Άθήναι 1869.

86.

Τσουρής, Γ. 'Ο Ναυτικός Νόμος τών Ροδίων, Άθήναι 1971.

87.

Φραντζής, Γ. Χρονικόν τοΰ Γεωργίου Φραντζή τοΰ πρωτοβεστιαρίου, Βόννη 1838.

88.

Χαλκοκονδύλης, Λ. De rebus turcicis, Έκδοσις Ε. Becker.

ΤΟΥΡΚΟΚΡΑΤΙΑ - ΦΡΑΓΚΟΚΡΑΤΙΑ 89.

Αγγελίδης, Ν. Ή Ελληνική σημαία. Ιστορική έξέλιξις από τής Τουρκοκρατίας μέχρι σήμερον, Άθήναι 1909.

90.

’Αδαμάντιου, Άδαμ. Χρονικόν τοΰ Μορέως, Άθήναι 1906.

91.

Άλεξανδρής, Κ.Α. Ή Άναβίωσις τής 'Ελληνικής Ναυτιλίας κατά τήν Τουρκοκρατίαν, ΝΕ 285 (1960).

92.

’Άμαντος, Κ. Οί Πόλεμοι τών Τούρκων πρός κατάληψιν τών 'Ελληνικών χωρών, 1071-1571, Άθήναι 1955.

93.

—

Σχέσεις 'Ελλήνων καί Τούρκων, Άθήναι 1953.

395

'Ελληνική βιβλιογραφία 94.

Βακαλόπουλος Άπ. Πηγές τής ιστορίας τοΰ Νέου 'Ελληνισμού, τ. 1-2: τ.Ν' (1204-1669)- τ. Β' (1669-1812), Θεσσαλο­

νίκη 1965, 1976. Αί έν έτει 1770 ναυμαχίαι μεταξύ ρωσικού καί τουρκικού στόλου εις τήν λαϊκήν μας ποίησιν, Ελληνικά 11 (1951).

95.

—

96.

— 'Ιστορία τοΰ Νέου 'Ελληνισμού, τ.Ν': αρχές καί διαμόρφωσή του, Β ' έκδοση, Θεσσαλονίκη 1974.

97.

— Ιστορία τοΰ Νέου 'Ελληνισμού, τ.Βοί 'ιστορικές βάσεις τής νεοελληνικής οικονομίας καί κοινωνίας, Β ' έκδοση, Θεσσαλονίκη 1976.

98.

— Ιστορία τοΰ Νέου 'Ελληνισμού, τ.Γ'; τουρκοκρατία 1453-1669, οί αγώνες γιά τήν πίστη καί τήν ελευθερία, Θεσ­ σαλονίκη 1968.

99.

— 'Ιστορία τοΰ Νέου Έλληνισμοΰ, τ. Δ ': τουρκοκρατία 1669-1812, ή οικονομική άνοδος καί ό φωτισμός τοΰ Γένους, Θεσσαλονίκη 1973.

100.

Βιλλεμαίν, Μ. (Villemain, Μ.). Ιστορικόν δοκίμιον τής καταστάσεως τών 'Ελλήνων άπό τής Άλώσεως τής Κωνσταντι­

101.

Βισβίζης, Ι.Κ. Ή κοινοτική διοίκησις τών 'Ελλήνων κατά τήν Τουρκοκρατίαν. IL’hellenisme Constemporain,, άναμνη-

νουπόλεως μέχρι τής ’Εθνικής αυτών έπαναστάσεως, μετάφρ. Σ.Γ. Βελίνη, Άθήναι 1856. στικός τόμος 1453-1953, Άθήναι 1953. 102.

Βλασσόπουλος, Τηλ. Περί τών δύο περιωνύμων ναυμαχιών τών χριστιανικών τής Ευρώπης Δυνάμεων κατά τών Τούρκων

τω 1571 καί τω 1827, Άθήναι 1857. 103.

Γεωργίου, Η.Π. Ό επισιτισμός τής Γαλλίας υπό τής Ελληνικής Εμπορικής ναυτιλίας 1789-1815, Άθήναι 1969.

104.

— 'Ο θαλασσομάχος Λάμπρος Κατσώνης, Άθήναι 1971.

105.

Γιαννόπουλος, Μ.Ε. Οί ένετοτουρκικοί πόλεμοι γιά τήν κατάκτηση τοΰ Μόριά, Πελοποννησιακή Πρωτοχρονιά 1962.

106.

Γκίκας, Γ. Ή άλωση τής Χαλκίδας άπό τούς Τούρκους στά 1470, Αθήνα 1959.

107.

Γκόφας, Δ. Ή Φόρτωσις έπί τού καταστρώματος. 'Ιστορικά. Συμβολή εις τήν 'Ιστορίαν τοΰ εθιμικού ναυτικού δικαίου

τής Μεσογείου ιδία δέ τοΰ 'Ελληνικού, Άθήναι 1965. 108.

Γριτσόπουλος, Τ.Α. Τά όρλωφικά. Ή έν Πελοποννήσω έπανάστασις τοΰ Y17Q καί τά έπακόλουθα αυτής, Άθήναι 1967.

109.

—

110.

Δασκαλάκης, Άπ. Ό 'Ελληνικός λαός κατά τήν περίοδον τής Τουρκοκρατίας, Άθήναι 1960.

111.

Εύαγγελίδης, Τρύφων. 'Ιστορία τοΰ ’Εποικισμού τής 'Ύδρας, Άθήναι 1934.

112.

Ζακυθηνός, Δ. Ή άλωσις τής Κωνσταντινουπόλεως καί ή Τουρκοκρατία, Άθήναι 1954.

112α.

—

Οί Ρώσοι εις τό Αΐγαϊον κατά τό 1770, Άθήναι 1971.

Τουρκοκρατία. Εισαγωγή εις τήν Νεωτέραν 'Ιστορίαν τού Ελληνισμού, Άθήναι 1957.

113.

Ζαχαριάδου, ’Ελισάβετ. Συμβολή στήν 'ιστορία τοΰ Νοτιανατολικοΰ Αιγαίου (μέ αφορμή τά πατμιακά φιρμάνια τών έτών 1454-1522. Σύμμεικτα (Βασιλικού 'Ιδρύματος ’Ερευνών — Κέντρου Βυζαντινών ’Ερευνών) τ. Ν' (1966).

114.

Ζεκή - Πολλάρ, Α. Τά αίτια τής καταρρεύσεως τής ’Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, Άθήναι 1965.

115.

Καιροφύλας, Κώστας. Ή Επτάνησος υπό τούς Βενετούς, Άθήναι 1942.

116.

— Μεταφορά πλοίων διά ξηράς. Σόρβολος καί Μωάμεθ Β ', ΕΕΒΣ 7 (1930).

116α.

117.

—

Στρατολογία 'Ελλήνων στρατιωτών στό ναυτικό τής Βενετίας, χ.χ.

Καρδίτσης, Ίω. Απομνημονεύματα τοΰ ύπό Ρωσσικήν σημαίαν ύπηρετοΰντος Ίω. Ν. Καρδίτση έξ ' Ιεράπετρας Κρήτης

πλοιάρχου εις τόν στόλον τοΰ Λάμπρου Κατσώνη, μεταφρασθέντα έκ τής Ρωσσικής γλώσσης, Άθήναι 1976. 118.

Καρολίδης, Παύλος 'Ιστορία τής 'Ελλάδος άπό τής τών ’Οθωμανών άλώσεως τής Κωνσταντινουπόλεως, μέχρι Βασι-

λέως Γεωργίου Α', τ. Ν', Άθήναι 1925. 119.

Κατσοΰρος, Α.Φ. Κουρσάροι καί σκλάβοι (άνέκδοτα μυκονιάτικα καί συριανά έγγραφα), Σύρος 1948.

120.

Κεφαλάς, Ν. 'Οδηγία θαλάσσιος θεωρητική καί πρακτική. Συναθροισμένη άπό διαφόρους έπιστήμονας συγγραφείς θαλασ­

σίους καί πλουτισμένη μέ διαφόρους ειδήσεις, παρά τοΰ θαλασσοπόρου Καπιτάν Νικολάου Κεφαλά έκ νήσου Ζακύν­ θου, Βιέννη 1817. 121.

Κλονάρης, Π. Τό χρονικόν τοΰ Μορέως, Άθήναι 1960.

122. 123.

Κοντογιάννης, Π. Οί "Ελληνες κατά τόν πρώτον έπί Αικατερίνης Β 'ρωσοτουρκικόν πόλεμον (1768-1774), Άθήναι 1903. Κορδάτος, Γιάννης. 'Ιστορία τής Νεώτερης 'Ελλάδας, τ. 1-5, Αθήνα 1957-58.

124.

Κριεζής, Γ.Δ. 'Ιστορία τής νήσου 'Ύδρας πρό τής Ελληνικής Έπαναστάσεως, Πάτραι 1860.

396

'Ελληνική βιβλιογραφία 125.

Κριτοβουλίδης, Μιχ. Βίος τοϋ Μωάμεθ Β ', Έκδ. 'Monumenta Hungaria Historica. Βουδαπέστη 1857.

126.

Κωνσταντινίδης Τρύφ. Καράβια, καπετάνιοι καί σνντροφοναΰται 1800-1830, Άθήναι 1954.

127.

Λάμπρος, Σπ. Ιστορία τής Ελλάδος μετ ’ εικόνων άπό τών άρχαιοτάτων χρόνων μέχρι τής Βασιλείας τοϋ "Οθωνος,

τ. 1-6, Άθήναι 1886-1901. 128.

— Ή περί Πελοπόννησον έκθεσις τον Βενετοϋ προνοητοϋ Κόρνερ, ΔΙΕΕ 2 (1885).

129.

Λάππας, Τάκης. Λάμπρος Κατσώνης. Παραδόσεις, απόγονοι, βιογραφία, ΔΙΕΕ 21 (1978).

130.

Λουντζής, 'Ερμάνος. Περί τής πολιτικής καταστάσεως τής 'Επτάνησον έπί τών 'Ενετών, Άθήναι 1856, (άνατύπωση

1969). 131.

Λυκουρής, Ίω. Ή Διοίκησις καί ή Δικαιοσύνη τών Τονρκοκρατονμένων νήσων, Άθήναι 1955.

132.

Μαγιάκος, Π.Σ. 'Ο Λάμπρος Κατσώνης 1752-1804, Άθήναι 1932.

133.

Μανιάτης, Μ. Αί κατά θάλασσαν επιχειρήσεις κατά τήν τελενταίαν πολιορκίαν τής Κωνσταντινονπόλεως νπό τών Τούρ­

κων, ΝΕ 186 (1940). 134.

Μάξιμος, Σεραφείμ. Τό 'Ελληνικό εμπορικό ναντικό κατά τόν 18ο αιώνα, Β ' έκδοση, εισαγωγή -επιμέλεια Λονκά Άξε-

135.

Μέρτζιος, Κ.Δ. Λάμπρος Κατσώνης καί Άνδροντσος Λιβανίτος, 'Ηπειρωτική 'Εστία τ. Ε' (1956).

136.

— Νέαι ειδήσεις περί τον Λάμπρον Κατσώνη καί τον Άνδρούτσον, Άθήναι 1954.

137.

Μιαούλης, Άντ. Άνδρ. Ύπόμνημαπερί τής νήσον 'Ύδρας άπό τόν καιρόν καθ ’ όν έκατοικήθη έως περί τό 1821, Μονάχον

138.

Μίλλερ, Ού. (Miller, W.). 'Ιστορία τής Φραγκοκρατίας έν Έλλάδι (1204-1566),μετάφρ. Σπνρ. Π. Λάμπρον μετάπροσθη-

λοΰ, Αθήνα 1977.

1834. κών καί βελτιώσεων, τ. 1-2, Άθήναι 1909-1910.

Οί Καταλώνιοι έν Άθήναις, μετάφρ. Σπ. Λάμπρον, Άθήναι 1926.

139.

—

140.

Ξανθουδίδης, Στέφ. Ή 'Ενετοκρατία έν Κρήτη καί οί κατά τών 'Ενετών άγώνες τών Κρητών, Άθήναι 1939.

141.

—

142.

Όμπερχοϋμμερ, Εύγ. (Oberhummer, Eugen). 'Ο Τονρκικός στόλος άλλοτε καί νΰν, μετάφρ. Κ. Μαλάμον, Άθήναι 1914.

143.

Παλαιολόγος, Κ.Α. 'Ημερολόγιον αντόγραφον τοϋ Ρώσον νανάρχον Γρενγ κατά τήν εις Πελοπόννησον έκστρατείαν τών Ρώσων τω 1769, Παρνασσός 3 (1879).

Περί τών έπαναστάσεων τής Κρήτης άπό τούς χρόνονς τής Ένετικής κατακτήσεως, Άθήναι 1903.

— Ημερολόγιον αντογραφον Στεφάνον Πέτροβιτς Χμετιοβίσκιη Πλοιάρχον κατά τήν είς Πελοπόννησον έκστρατείαν τών Ρώσων, Παρνασσός 8 (1884). 145. Πάλλης, A. Α. Ή φνλλάδα τον Μέγ ’ Αλέξανδρον, Αθήνα 1935. 144.

146.

Παπαδόπουλος, A. Α. Οί Έλληνες νπό τούς Τούρκονς, ΕΕΒΣ 2 (1925).

147.

Πασχάλης, Δ.Π. Μία είκών τής Άνδρον κατά τούς χρόνονς τής Τονρκοκρατίας. Έπετηρίς 'Εταιρείας Κυκλαδικών Μελετών 1962.

148.

—

Πειρατεία καί δονλεμπόριον άνά τάς Κνκλάδας έπί Τονρκοκρατίας, Άνδριακά Χρονικά τ. Α' (1948).

149.

—

Τονρκοκρατούμεναι Κνκλάδες. Άρχαί έν Άνδρω έπί Τονρκοκρατίας, Έπετηρίς 'Εταιρείας Κυκλαδικών Με­ λετών 1962.

150.

Πατρινέλης, Χρ. Γ. Εκκλησιαστικοί ειδήσεις έκ τον ήμερολογίον τον Marino Sanuto (περί Σκιάθον, Σκύρον, Αίγίνης, Κύπρον καί Κερκύρας), ΔΙΕΕ 17 (1963-64).

151.

Πρωτοψάλτης, Έμμ. Γ. Νέαι έρενναι περί τοϋ Λάμπρον Κατσώνη καί τών οπαδών τον. (Ή άπολογία τον Λάμπρον Κα­ τσώνη), ΔΙΕΕ 15 (1961).

152.

— Σνμβολή είς τήν ιστορίαν τοϋ Λάμπρον Κατσώνη (1792) (έξ ένετικής πηγής), Άθηνά 62 (1958).

153.

— Σνμβολή είς τήν 'ιστορίαν Πρεβέξης καί Πάργας (1798-1802), ΔΙΕΕ 11 (1956).

154.

Ράδος Κ. Ή έπαναστατική κίνησις τών Ελλήνων κατά τόν δεύτερον έπί Αικατερίνης Β ' Ρωσοτονρκικόν πόλεμον (17871192).Λονδοβίκος Σωτήρης, ΔΙΕΕ 14 (1960).

155.

— Οί Έλληνες τοϋ Ναπολέοντος , Νικόλαος Τσεσμελής ή Παπάξογλονς (1728-1819), ΔΙΕΕ 7 (1918).

156.

Σαβάν, Ζ. (Savant, J.). Αί Ίόνιοι Νήσοι κατά τούς Ναπολεοντείονς χρόνονς, Άθήναι 1940.

157.

Σάθας, Κ.Ν. Έλληνες στρατιώται έν τή Δύσει καί ή άναγέννησις τής Ελληνικής τακτικής, Άθήναι 1885.

158.

— Μεσαιωνική Βιβλιοθήκη, τ. Α' - Γ' Βενετία 1872-1873, τ. Δ' - Ζ' Παρίσι 1874-1894.

397

Ελληνική βιβλιογραφία 159.

—

Τουρκοκρατούμενη 'Ελλάς, Άθήναι 1909, (ανατύπωση 1948). Χρονικόν άνέκδοτον Γαλαξειδίου, Άθήναι 1865.

160.

—

161.

Σακελλίων, Ίω. Πατμιακή Βιβλιοθήκη, Άθήναι 1890.

162.

Σαλέ, Ζ.Μ. (Chalet, J. Μ.). Ή τουρκική ναυτική γλώσσα, ΝΕ 161 (1938) καί ΝΕ 396 (1979).

163.

Σιγάλας, Άντ. Έπιστολαί τών έν Κωνσταντινουπόλει Καπουκεχαγιάδων τής Σύρου επί τουρκοκρατίας, 'Ελληνικά 2

(1929). 164.

Σιμόπουλος, Κυρ. Ξένοι ταξιδιώτες στήν 'Ελλάδα, 333 μ.Χ. - 1821, τ. A, Β, Γ1, Γ2, Αθήνα 1974-75.

165.

Σταματιάδης, Έπαμ. Βιογραφίαι τών Ελλήνων Μεγάλων Διερμηνέων τοϋ ’ Οθωμανικού κράτους, Άθήναι 1865.

166.

Σταμέλος, Δημ. Μακρυγιάννης- τό χρονικό μιας έποποιίας, Β ' έκδοση, Αθήνα 1975.

167.

Στασινόπουλος, Έπ. Παλαιό καί σύγχρονος Τουρκία, Άθήναι 1929.

168.

Στεφάνου, Κλων. Ανέκδοτα έγγραφα, άποσταλέντα πρός τούς κατοίκους τών Κυκλάδων κατά τήν υπό τών Ρώσων κατο­

χήν αυτών, Άθήναι 1878. 169.

Σφυρόερας, Βασ. Οί δραγουμάνοι τοϋ στόλου, Άθήναι 1965.

170.

—

171.

Τωμαδάκης, Ν. Βυζαντινή γραμματολογία (1204-1453). Φραγκοκρατία καί Παλαιολόγειοι Χρόνοι, Άθήναι 1957.

172.

— Αί παρά Κριτοβούλω δημηγορίαι Μωάμεθ Β ', Άθηνα 56 (1952).

173.

'Υψηλάντης - Κομνηνός, Άθαν. Τά μετά τήν "Αλωσιν, 1453-1789, Κωνσταντινούπολις 1870.

174.

Φιλαδελφεύς, Θεμ. 'Ιστορία τών Αθηνών επί Τουρκοκρατίας, Άθήναι 1902.

175.

Φίνλεϋ, Γεώργιος. 'Ιστορία τής Τουρκοκρατίας καί 'Ενετοκρατίας στήν 'Ελλάδα, μετάφρ. Γ. Γαρίδη, Άθήναι 1958.

176.

Φρήμαν, ’Εδ. Ά. Οί Τοϋρκοι έν Ευρώπη, πραγματεία μεταγλωττισθεϊσα έκ τού Αγγλικού υπό Α.Δ., Άθήναι 1883.

177.

Χαβιάρας, Δημοσθ. Σουλτανικά φιρμάνια περί τών προνομίων τής νήσου Σύμης καί τών λοιπών νοτίων Σποράδων, ΔΙΕΕ

Τά ελληνικά πληρώματα τοϋ τουρκικού στόλου, Άθήναι 1968.

6 (1901). 178.

Χάμμερ, Ίω. 'Ιστορία τής ‘Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, μετάφρ. Κ.Σ.Κροκιδά, τ. 1-6, Άθήναι 1874.

179.

Χασιώτης, Ι.Κ. Ανέκδοτο «Βραχύ Χρονικό» γιά τή ναυμαχία τής Ναυπάκτου (1571),'Ελληνικά 19 (1966).

180.

—

Οί 'Έλληνες στίς παραμονές τής Ναυμαχίας τής Ναυπάκτου, 'Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών, Θεσσαλονίκη 1970.

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ 181.

Άγγελίδης, Ν. Ή Ελληνική σημαία. 'Ιστορική έξέλιξις άπό τής Τουρκοκρατίας μέχρι σήμερον, Άθήναι 1909.

182.

Ά(θανασιάδης), Κ.Α. 'Ελληνικά Πολεμικά Πλοϊα 1825-1930, ΝΕ 119 (1932).

183.

Άλεξάκης, Έπαμ. Έγγραφα τής Έπαναστάσεως, ΔΙΕΕ 3 (1889).

184.

Άλεξανδρής, Κ.Α. Πού έγεννήθη ό Άνδρέας Μιαούλης; Άρχεΐον Εύβοϊκών Μελετών 6 (1959).

185.

—

186.

Άμπελάς, Τιμ. Λουκά Ράλλη, ‘Ιδιόγραφοι αναμνήσεις καί αποκαλύψεις επεισοδίων τής Ελληνικής Έπαναστάσεως, ΔΙΕΕ

Αί ναυτικαί έπιχειρήσεις τοϋ υπέρ άνεξαρτησίας άγώνος, 1821-29, Άθήναι 1930.

4 (1892). 187.

Άνδρεάδης, Α. Ιστορία τών εθνικών Δανείων, Άθήναι 1904.

188.

— Ιστορία τής Ελληνικής Δημοσίας Οικονομίας άπό τών ηρωικών χρόνων μέχρι τής συστάσεως τού Ελληνικού Βασιλείου, Άθήναι 1918.

189.

— Μαθήματα Δημοσίας Οικονομίας άπό τής Έπαναστάσεως μέχρι τής πτωχεύσεως, Άθήναι 1929.

190.

Άντωνιάδης, Έμ. Π. Πολεμικόν Ναυτικόν τής Ελλάδος, Άθήναι 1838.

191.

’Ανώνυμος (Γούδας Α.). 'Υπόμνημα περί Ελλάδος, Ζάκυνθος 1862.

192.

’Ανώνυμος. Ή Αγγλική πολιτική καί ό Ελληνισμός, Άθήναι 1917.

193.

Άποστολάκης, Ίω. Μ. Ή Ελληνική Έπανάστασις καί ή Ευρωπαϊκή πολιτική, (Τό Ναβαρϊνον καί τά αίτια τής έπεμβάσεως)} Μεσσηνιακά Γράμματα τ. Α', Καλαμάτα 1956.

398

'Ελληνική βιβλιογραφία 194.

Άρβανιτάκης, Γ. ’Αναφορά τοΰ υποναυάρχου Σαχτούρη, ΔΙΕΕ 9 (1926).

195.

Άργυριάδης, Ν.Α. Νεώτατα τής 'Ελλάδος κατά τής ’Ασίας Τρόπαια - Βιογραφία Κ. Κανάρη, Λειψία 1835.

196.

Βαγενάς, ©άνος. '0 εξοπλισμός τής «Καρτερίας» εις τήν Ελλάδα, Άθήναι 1948.

197.

Βακαλόπουλος, Άπ. 'Ιστορία τοΰ Νέου Ελληνισμού, ή μεγάλη Ελληνική ’Επανάσταση (1821-1829), τ. Ε’: οί προϋπο­

θέσεις καί οί βάσεις της (1813-1822), Θεσσαλονίκη 1980. 198.

Βαλέτας, Γ. Γιάννης Θεοφιλόπουλος - '0 Καραβόγιαννος. Ό παραγνωρισμένος θρυλικός μπουρλοτιέρης τής Έρεσοΰ καί τής Χίου. Νέες αποκαλύψεις άρχειακές, άνάτυπο Αιολικών Γραμμάτων, ’Αθήνα 1972.

199.

Β.Β.Χ.Δ. Άνάστασις τής 'Ελλάδος ήτοι περιγραφή τής έπαναστάσεως, τών πολέμων καί τών λοιπών άπό άρχής 'έως τό

σύνταγμα καί ώς τήν φυγήν τοΰ ’Όθωνος εις άπλήν γλώσσαν, Άθήναι 1870, (ανατύπωση 1977). 200.

Βιλλεμαίν, Μ. (Villemain, Μ.). 'Ιστορικόν Δοκίμιον τής καταστάσεως τών 'Ελλήνων άπό τής άλώσεως τής Κωνσταντι­

νουπόλεως μέχρι τής εθνικής αυτών έπαναστάσεως, μετάφρ. Σ.Γ. Βελίνη, Άθήναι 1856. 201.

Βιρβίλλης Ζήσιμος. Προστριβαί μεταξύ Σαμίων καί Πατμίων κατά τήν Έπανάστασιν, Δωδεκανησιακόν Άρχεϊον 3

(1958). 202.

Βλασσόπουλος, Τηλ. Περί τών δύο περιωνύμων ναυμαχιών τών χριστιανικών τής Ευρώπης Δυνάμεων κατά τών Τούρκων

τω 1571 καί τω 1827 έν Έλλάδι, Άθήναι 1857. 203.

Βλαχογιάννης, Γιάννης. 'Ιστορική Ανθολογία, Άθήναι 1922.

204.

Βλάχος, Νικ. 'Ιστορία τών κρατών τής Χερσονήσου τοΰ Α’ίμου, Άθήναι 1964.

205.

Βρανούσης, Λ.Τ. Ό «πατριωτικός ϋμνος» τοΰ Ρήγα καί ή έλληνική «καρμανιόλα», εις μνήμην Κ. Άμάντου 1874-1960,

Άθήναι 1960. 206.

Γερβίνος, Γ. 'Ιστορία τής Έπαναστάσεως καί Αναγεννήσεως τής 'Ελλάδος, μετάφρ. Ίω. Περβάνογλου, τ. 1-2, Άθήναι

1865. 207.

Γκίκας, Γιάννης. Τά κάστρα τοΰ Είκοσιένα, Αθήνα 1972.

208.

Γλαράκης, Γεώργιος. Αναφορά τοΰ έπί τών Ναυτικών Γραμματέως τής Κυβερνήσεως πρός τήν Σεβαστήν πέμπτην έθνι-

κήν τών 'Ελλήνων συνέλευσιν, Ναύπλιον 1831. 209.

Γούδας, Μ. Ναυτικοί Μελέται. ’Επιχειρήσεις 1821, Άθήναι 1926.

210.

Γουναρόπουλος, Κ.Α. Περί τής έν Έλλάδι οικογένειας τών Μπουντουραίων, ΔΙΕΕ 1 (1883).

211.

Γρηγοριάδης, ’Ετεοκλής. Ή έξοδος τοΰ « Άρεως» 26 Απριλίου 1825, Άθήναι 1975.

212.

Γρηγορίου, Έμμ. 'Ο Πυρπολητής Κανάρης, Άθήναι 1940.

213.

Δεβιάζης, Σπ. Ανέκδοτον ιστορικόν σημείωμα περί τής κινήσεως τοΰ στόλου κατά τήν Έπανάστασιν, ΝΕ 1897.

214.

Δήμος 'Ύδρας. Τα Ύδραϊκά, Άθήναι 1844.

215.

Διαμαντάρας, Α.Σ. 'Ιστορία τής νήσου Καστελλορίξου- τά μετά τήν έπανάστασιν τοΰ 1821, ΔΙΕΕ 8 (1923).

216.

Δούκας, Μικές. Ημερήσια συμβάντα άλώσεως Ψαρών, Έρμούπολις 1884.

217.

Δραγούμης, Νικ. 'Ιστορικοί άναμνήσεις..., πρόλογος Κ. Άμάντου, Δ ' έκδοσις, Άθήναι 1937.

218.

Δρόσος, Δ.I. Ή Ευρωπαϊκή διπλωματία καί ή Έλληνική Έπανάστασις, Άθήναι 1908.

219.

Έλευθερουδάκη, Μαρία Ρούση. Άγνωστος χάρτης τών Σπετσών καί αί έξ αΰτοΰ 'ιστορικοί ένδείξεις. Πελοποννησιακά

378-384. 220.

Ζαδές, Γ. 'Ο Κανάρης ύπό Βίκτωρος Ούγκώ, Άθήναι 1887.

221.

Ζαφειριού, Ν. Ή Έλληνική Σημαία, Άθήναι 1930.

222.

Ζήσης, Σωτήρης. Περιγραφή τής έν Ναυαρίνω ναυμαχίας καί τών άμέσως προηγησαμένων περιστάσεων, μεταφρασθεϊ-

σα έκ τής Γερμανικής καί έκδοθεΐσα δαπάνη Ζήση Σωτήρη τοΰ Έλληνος, Πέστη 18293(φωτοανατύπωση 1976). 223.

Ζυριέν ντέ λά Γκραβιέρ, Ε. (Jurien de la Graviere, Ε.). Ιστορία τοΰ υπέρ τής Ανεξαρτησίας τών Ελλήνων άγώνος κυ­

ρίως τοΰ ναυτικού, μετάφρ. Κ. Ράδου, Άθήναι 1894. 224.

Θεοδωρακόπουλος, Ίω. Τό 1821 καί τά σύγχρονα προβλήματα τοΰ Ελληνισμού, Άθήναι 1967.

225.

Θεοδωρίδης, Τ. Ή συμβολή τών Βέλγων στόν αγώνα τοΰ 1821, Άθήναι 1972.

226.

Θεοφανίδης, Ίω. 'Ιστορία Ελληνικού Ναυτικού (Σεπτέμβριος 1824- Απρίλιος 1826), Άθήναι 1932.

227.

Καιροφύλας, Κ. 'Η αυστριακή κατασκοπεία κατά τήν Ελληνικήν Έπανάστασιν, 'Ελληνικά 4 (1931).

399

'Ελληνική βιβλιογραφία 228.

Καλογερόπουλος, Δ. Κανάρης, Άθήναι 1947.

229.

Καρασούτσας, Ίω. Άπόκρισις εις τόν Λαμαρτίνον, ποιητήν, συγγραφέα τουρκικής 'Ιστορίας: Ή ναυμαχία τοΰ Ναυαρί-

νου καί τής Ελλάδος ή άπελευθέρωσις υπήρξε μέγα πολιτικόν λάθος... εις τό λάθος τοϋτο παρέσυραν τήνΕυρώπην Βύρων καί Σατωβριάνδος, ποιηταί, Άθήναι 1856. 230.

Κασομούλης, Ν. ’Ενθυμήματα στρατιωτικά τής Έπαναστάσεως τών 'Ελλήνων (1821-1833), τ. 1-3, Άθήναι 1940-42.

231.

Κατσούλης, Γ.Δ. Οικονομική 'Ιστορία τής 'Ελληνικής Έπαναστάσεως, τ. 1-2, Άθήναι 1974.

232.

Κιαπές, 0εόδ. Τό ήμερολόγιον τών ναυμαχιών τοΰ ’21, Πάτραι 1868.

233.

Κόκκινος, Διον. Ή Ελληνική Έπανάστασις, τ. 1-12, Άθήναι 1956-1960.

234.

Κολοκοτρώνης, Θ. Διήγησις συμβάντων τής Ελληνικής Φυλής άπό τό

έως τά 1836, έκδοσις Γ. Τερτσέτη, Άθήναι

1846-1889. 235.

Κολυβας, Ν. 'Ιστορικόν σημείωμα έπί τής νομοθεσίας τών εθνικών κτημάτων κατάτήν 'Ελληνικήν Έπανάστασιν, Άθήναι

1917. 236.

Κοντογιάννης, Π. Ή πυρπόλησις τής Τουρκικής ναυαρχίδας υπό τοΰ Κανάρη έν Χίω, Άθήναι 1925.

237.

Κορδάτος, Γιάννης. 'Ιστορία τής Νεώτερης 'Ελλάδας, τ. 1-5, Αθήνα 1957-58.

238.

Κοτζιας, Ν. Ανασκευή τής τοΰ Δ. Τσαμαδοΰ ανασκευής, Άθήναι 1858.

239.

— Έπανόρθωσις τών έν τή Σπυρ. Τρικούπη 'ιστορία περί τών Ψαριανών πραγμάτων, Άθήναι 1857.

240.

Κουλικούρδη, Γ. '0 « Αλέξανδρος» τοΰ X" Άλεξανδρή, Άθήναι 1972.

241.

Κουτσονίκας, Δ. Ιστορία τής 'Ελληνικής Έπαναστάσεως, Άθήναι 1863-1864.

242.

Κριεζής, Α.Δ. Απομνημονεύματα (Γκιορνάλε διά τήν άνεξαρτησίαν τοΰ έθνους), επιμελητής Β' έκδ. Έμμ. Γ. Πρωτο­

ψάλτης, Άθήναι 1956. 243.

Κριεζής, Α.Ε. Πλοία καί ναυμαχίαι τοΰ ’21, Άθήναι 1961.

244.

Κριεζής, Γ. Ιστορία τής νήσου "Υδρας άπό τών άρχαιοτάτων χρόνων μέχρι τής Έπαναστάσεως 1821, Άθήναι 1874.

245.

— 'Ιστορία τής νήσου "Υδρας πρό τής 'ελληνικής έπαναστάσεως τοΰ 1821, Πάτραι 1860.

246.

Κριεζής, Δημ. Έπανόρθωσις έσφαλμένων τινών έκ τών άπομνημονευμάτων περί τής Ελληνικής έπαναστάσεως ύπό

Φωτάκου, πρώτου ύπασπιστοΰ τοΰ Θ. Κολοκοτρώνη, Άθήναι 1874. 247.

Κριεζής, Θ.Α. Μελέται. Τά οικονομικά τής "Υδρας έπί Ελληνικής έπαναστάσεως, Άθήναι 1911.

248.

—

249.

Κριεζής, Ίω. Α.-Βιτάλης, Μ. Ή Εύβοια καί ό Κριεξώτης, Άθήναι 1842.

250.

Κριεζής, Ν.Α. Γενεαλογικόν δένδρον τής έξ "Υδρας οικογένειας Κριεξή 1606-1970, Άθήναι 1970.

251.

Κωνσταντινίδης, Τρύφ. Άνδρέας Α. Μιαούλης, ό πρώτος Έλλην ύδρογράφος, Άθήναι 1953.

252.

— Ανέκδοτοι σημειώσεις περί πυροβολικού ‘Ιακώβου Τομπάξη, ΝΕ 212 (1949).

253.

—

254.

— Αύτόγραφον ήμερολόγιον Αντιναυάρχου Άνδρέα Μιαούλη, ΝΕ 209 (1948).

255.

— Καράβια, καπεταναϊοι καί συντροφοναΰται. 1800-1830. Εισαγωγή εις τήν Ιστορίαν τών ναυτικών έπιχειρήσεων τοΰ Άγώνος, Άθήναι 1951.

256.

—

257.

— '0 σκολίσκος τοΰ Άλή-Πασά, ΝΕ 227 (1951).

258.

Κώνστας, Κ.Σ. « Απέναντι Μεσολογγίου...». "Εν άνέκδοτο χειρόγραφο τοΰ Άνδρέα Μιαούλη 1829, Νέα 'Εστία 63 (1958).

259.

Κώνστας, Π. Ναυτική έποποίία τοΰ 1821, Άθήναι 1971.

260.

Λαζαρόπουλος, Ίω. Τό πολεμικόν ναυτικόν τής'Ελλάδος (1821-1833), άπό Ανεξαρτησίας μέχρι Βασιλείας ’Όθωνος,

Οί Κριεζήδες τοΰ ’21, Άθήναι 1948.

Τό Άρχεϊον Άστιγγος, ΝΕ 216 (1949).

Τό σκάνδαλον τοΰ Αονδίνου ΝΕ 221, 222 (1951). (βλ. καί βιβλ.303α, 335α).

Άθήναι 1936. 261. 261α.

262.

400

Λάσκαρης, Σ. Ό Φιλελληνισμός έν Αμερική κατά τήν Ελληνικήν Έπανάστασιν, Άθήναι 1926. — Ό Φιλελληνισμός έν Γερμανία κατά τήν Ελληνικήν Έπανάστασιν, Άθήναι 1930.

Λιγνός, Α. 'Ιστορία τής Νήσου "Υδρας, τ. 1-3, Άθήναι 1953.

'Ελληνική βιβλιογραφία 263.

Λουκάς, Κωνσταντίνος. Λόγος εκφωνηθείς έπ ’ εκκλησίας έν τή Τριπολιτσα εις τήν άφιξιν τής είδήσεως τής έν Πάρω πυρ-

πολήσεως τών εθνικών πλοίων, Ναύπλιον 1830. 264.

Λουκάτος, Σπυρ. Σχέσεις 'Ελλήνων μετά Σέρβων καί Μαυροβουνίων κατά τήν 'Ελληνικήν Έπανάστασιν 1823-1826,

Θεσσαλονίκη 1970. 265.

Μάγερ, Ίω. Ίακ. Τό ήμερολόγιον τής πολιορκίας τοΰ Μεσολογγίου, Άθήναι 1926.

266.

Μακρυγιάννης, (Στρατηγός), ’Απομνημονεύματα. Έκδ.Β', Άθήναι 1947.

267.

Μανιακής, Νικ. Κανάρης, ποίημα εις τήν 'Ελληνικήν, Καϊμπριτζ 1823.

268.

Μανίκης, Άντ. Ή ναυμαχία τού Άργολικοΰ (Σεπτέμβριος 1822). Μέλλον τής 'Ύδρας 126.

269.

Μάουρερ, Γκέοργκ Λοΰντβιχ. Ό Ελληνικός λαός. Δημόσιο, Ιδιωτικό καί εκκλησιαστικό δίκαιο άπό τήν έναρξη τοΰ

Αγώνα γιά τήν Ανεξαρτησία έως τήν 31 Ιουλίου 1834, μετάφρ. ’Όλγας Ρομπάκη, Αθήνα 1976. 270.

Μαραθώνιος, Ν. Βιογραφία Κ. Κανάρη, Β ' έκδοσις, Άθήναι 1902.

271.

Μάργαρης, Δ. 'Ένας λησμονημένος Φιλέλληνας καί τό περιοδικό του, Άγγλοελληνική Έπιθεώρησις, τ. Γ' (1948).

272.

Μαρτινέλης, Άλέξ. ’Επί τω θανάτω τοΰ Κ. Κανάρη, Άθήναι 1877.

273.

Μελας, Σπυρ. Το’21 καί ή Κρήτη, Άθήναι 1930.

274.

— 'Ο Ναύαρχος Μιαούλης, Άθήναι 1955.

275.

Μελετόπουλος, Ίω. Τό ναυτικόν τοΰ 1821, Άθήναι 1971.

276.

— Ή Φιλική Εταιρεία, Άρχεΐον Παναγιώτου Δημ. Σέκερη, ΔΙΕΕ 18 (1967).

277.

Μένδελσον-Βαρθόλδη, Κάρολος. Ιστορία τής Ελληνικής Έπαναστάσεως, μετάφρ. Η. I. Οΐκονομοπούλου, Άθήναι

1893. 278.

— 'Ιστορία τής Ελλάδος άπό τής έν έτει 1453 άλώσεως τής Κωνσταντινουπόλεως μέχρι τών καθ ’ ημάς χρόνων, μετά­ φρ. έκ τοΰ γερμανικού Αγγέλου Βλάχου, τ. 1-2, Άθήναι - Κωνσταντινούπολις 1873.

279.

Μέξης, Ν. Ή Μάνη καί οί Μανιάτες, Άθήναι 1971.

280.

Μιαούλης, A. Α. Βίος τοΰ Άντ. Α. Κριεζή, Άθήναι 1877.

281.

Μιαούλης, ’Αθανάσιος. Ναυτικά, Άθήναι 1838.

282.

Μιαούλης, Άντ. Μονογραφίαι. Λάζαρος Παναγιώτας. Βίος Άντ. Γ. Κριεζή. Γεώργιος Σαχίνης, Β ' έκδοσις, Άθήναι 1956.

283.

—

284.

— 'Υπόμνημα περί τής νήσου "Υδρας, Άθήναι 1864.

285.

— ' Υπόμνημα περί τής νήσου Ύδρας, Μονάχον 1834.

286.

Μιχαλόπουλος, Φάνης. Τό Ναυτικόν τής Μυκόνου καί οί έθνικοί άγώνες (θαλασσοπόροι, κουρσάροι, μπουρλοτιέρηδεςβ Κυκλαδικά 29-32, Σύρος 1957.

287.

Μίχος, Παύλος Άν. '0 έποικισμός τής ’Ερέτριας άπό τούς Ψαριανούς, Άρχεΐον Εύβοϊκών Μελετών 6 (1959).

288.

Μοσχόπουλος, Ν. 'Ιστορία τής Ελληνικής Έπαναστάσεως κατά τούς Τούρκους ιστοριογράφους έν άντιπαραβολή πρός

Συνοπτική ιστορία τών υπέρ τής ελευθερίας τής άναγεννηθείσης Ελλάδος γενομένων ναυμαχιών διά τών πλοίων τών τριών νήσων 'Ύδρας, Σπετσών καί Ψαρών έν δλω τω διαστήματι τοΰ Ελληνικού Άγώνος, Ναύπλιον 1833(7?' έκδοσις, Άθήναι 1957).

τούς Έλληνας 'ιστορικούς, Άθήναι 1960. 289.

Μπότασης, Ν. Ή Γαλλική Μοίρα τής Ανατολής κατά τήν 'Ελληνικήν Έπανάστασιν (1815-1836), ΝΕ 193 (1945).

290.

Μπωζούρ, Φελ. (Beaujour, Fei.). Πίνακες τοΰ έμπορίου τής Ελλάδος, μετάφρ. Ε. Γαρίδη, Άθήναι 1974.

291.

Ναύτης (Αναξαγόρας, Γ.). '0 Πυρπολισμός τοΰ ’Οθωμανικού Στόλου εις Νεόκαστρον. Ήρωίς εις Ώδάς δύο διηρη-

μένη, 1827Τραγωδία. ' Ο θάνατος τοΰ Καραϊσκάκη ή ή Διάλυσις τοΰ Ελληνικού στρατοπέδου εις πήν Αττικήν, Λιβόρνο 1828.

292.

—

293.

Νικόδημος, Κ. Άπάντησις εις τά περί Ψαριανών έσφαλμένως γραφέντα έν τω Ε' τόμω τής Ιστορίας τοΰΚ. Παπαρρηγο-

πούλου, Άθήναι 1875. 294.

— Απομνημονεύματα έκστρατειών καί ναυμαχιών τοΰ Ελληνικού Στόλου, Άθήναι 1862.

295.

— Επίσημα έγγραφα τών άνδραγαθησάντων πυρπολιστών τών τριών ναυτικών νήσων, Άθήναι 1865.

296.

— 'Υπόμνημα περί κατασκευής πυρπολικού, Άθήναι 1862.

4/26

401

'Ελληνική βιβλιογραφία 297.

— 'Υπόμνημα περί τής νήσου τών Ψαρών, Άθήναι 1862.

298.

Νουχάκης, Ίω. Ή σημαία μας, Άθήναι 1908.

299.

Ξένος, Στέφ. Ή Ήρωίς τής 'Ελληνικής Έπαναστάσεως, Λονδϊνον 1861.

300.

Οικονόμου, Μ. (τοΰ έκ Δημητσάνης) 'Ιστορικά τής 'Ελληνικής Παλιγγενεσίας ή ό 'Ιερός τών 'Ελλήνων Αγών, Αθήναι

1873. 301.

Οικονομικός Ταχυδρόμος. Τά οικονομικά τοΰ Άγώνος, ψύλλον 935 (23-4-1972).

302.

Όμηρίδης, Π. Σ(κυλίτσης). Συνοπτική ιστορία τών τριών ναυτικών νήσων "Υδρας, Πετσών καί Ψαρών κατά τά έτη 1821-

303.

Όρλάνδος, ’Αναστάσιος. Ναυτικά, ήτοι ιστορία τών κατά τόν υπέρ άνεζαρτησίας τής Ελλάδος άγώνα πεπραγμένων υπό

1828, Ναύπλιον 1831. τών τριών νήσων ιδίως δέ τών Σπετσών, τ. 1-2, Άθήναι 1869. 303α. Όρλάνδος, Ίω. - Λουριώτης;’Ανδρέας. Απολογία Ίωάννου Όρλάνδου καί Άνδρέα Αουριώτη, τ. 1-2, 1839 Άθήναι (βλ. καί βιβλ. 335α).

304.

Παπαγαρυφάλλου, Π. Ή διάρθρωση τής άγροτικής οικονομίας καί τών θαλασσίων μεταφορών στήν 'Ελλάδα πριν καί

μετά τήν ’Επανάσταση τοΰ 1821, Άθήναι 1977. 305.

Παπαγεωργίου; Άλεξ. Ανέκδοτος επιστολή τοΰ Fabvier πρός τόν Hastings, ΔΙΕΕ 12 (1958).

306.

Παπαδοπετράκης, Δ. 'Ιστορία τών επαναστάσεων τής Κρήτης, Άθήναι 1904.

307.

Παπαδόπουλος, A. Α. Οί "Ελληνες ύπό τούς Τούρκους, ΕΕΒΣ 2 (1925).

308.

Παπαμανώλης, Ίω. 'Η Οικογένεια Βούλγαρη τής "Υδρας, Άθήναι 1930.

309.

Παπαρρηγόπουλος, Κωνστ. 'Ιστορία τοΰ 'Ελληνικού Έθνους, τ. 1-6, Άθήναι 1925.

310.

Παπασλιώτης, Γ.Κ. Βίος Α.Γ. Παπανικολή έκ Ψαρρών, Έρμούπολις 1865.

311.

Παράσχος Άχιλ. Κανάρης, Άθήναι 1877.

312.

Πασχάλης, Δ.Π. Ή "Ανδρος κατά τήν έπανάστασιν τοΰ 1821, μετ’ άνεκδότων εγγράφων, Άθήναι 1930.

313.

Πετρώφ, Ίω. Άτλας τοΰ υπέρ τής άνεζαρτησίας Ιερού τών Ελλήνων Άγώνος 1821-1828, πολυχρωμ. Ίω. Δ. Νεράτζη,

Λειψία 1886, (ανατύπωση Άθήναι 1971J. 314.

Πίναξ. Πολεμικών πλοίων καί τών εμπορικών, άπό 30 τόννων, Άθήναι 1886.

315.

— Διανεμητικός τοΰχορηγήματος τών τριών Ναυτικών νήσων "Υδρας, Σπετσών καί Ψαρρών τοΰ 1856, Άθήναι χ.χ.

316.

Πιπινέλης, Π. Πολιτική 'Ιστορία τής Ελληνικής Έπαναστάσεως, Παρίσι 1927.

317.

Πουκεβίλ, Φραγκίσκος. 'Ιστορία τής Ελληνικής Έπαναστάσεως, ήτοι ή Αναγέννησις τής Ελλάδος, μετάφρ. Ξ. Ζύ-

γουρα, τ. 1-4, Άθήναι 1900-1901. 31’8.

Πρόκες-Όστεν, ’Αντ. (Prokesch-Osten, Anton). 'Ιστορία τής ’Επαναστάσεως τών Ελλήνων κατά τοΰ ’Οθωμανικού

Κράτους έν έτει 1821 καί τής ίδρύσεως τοΰ Ελληνικού Βασιλείου διπλωματικούς έζεταζομένη, μετάφρ. Ε. Άντωνιάδου, τ. 1-6, Άθήναι 1868. 319.

319α.

320. 320α.

Πρωτοψάλτης, Ε.Γ. Ή έπανάστασις τοΰ 1821 καί ή περί αυτής ιστοριογραφία (ανάτυπο), Άθήναι 1975.

— Απομνημονεύματα τών Αγωνιστών τοΰ ’21, τ. 1-20 Άθήναη 1955-57.

—

Έπισκόπησις τοΰ Άγώνος τής ’Ελευθερίας, Άθήναι 1970.

— Ή Έπανάστασις τοΰ 1821 καί ή περί αύτής ιστοριογραφία, Άθήναι 1975.

'Η συμβολή τής Κάσου εις τήν Ελληνικήν Έπανάστασιν τοΰ· 1821, Άθήναι 1930.

321.

—

322.

Ραγκαβής, Α. 'Ο Ελληνικός Αγών καί τό Υπόμνημα τοΰ Α. Ραγκαβή, Άθήναι 1857.

323.

Ράδος, Κ. Τό ήμερολόγιον τοΰ «Φιλοκτήτου», ΔΙΕΕ 9 (1926).

324.

— Ό Μιαούλης πρό τής Έπαναστάσεως, Άθήναι 1898.

325.

—

Φράνκ Άμπνεϋ "Αστιγζ (έγγραφα καί σημειώσεις περί τοΰ έργου αύτοΰ έν Έλλάδι), ΔΙΕΕ 7 (1918).

326.

— Ό "Αστιγζ καί τό έργο του έν Έλλάδι, Άθήναι 1928.

327.

Ραφφενέλ, Δ. (Raffenel, D.). 'Ιστορία τών Νεοελλήνων, μετάφρ. Κοσμά Κικίδου, Άθήναι 1861.

328.

Ρόζος, Ευ. Γ. Οί Νησιώτες τοΰ Αιγαίου στόν Άγώνα, Άθήναι 1971.

329.

Σάθας, Κ.Ν. 'Ιστορικοί άλήθειαι. Ένέργειαι τών 'ιπποτών τής Μελίτης έπί τοΰ Ελληνικού άγώνος, Άθήναι 1870.

402

'Ελληνική βιβλιογραφία 330.

Σαχτούρης, Γ. 'Ιστορικά ημερολόγια του Ναυτικού Άγώνος, Άθήναι 1890.

331.

Σβολόπουλος, Κ. Ελληνικός έμπορικός στόλος κατά τάςπαραμονάς τοΰ Άγώνος τής Ανεξαρτησίας. (Ανέκδοτος πίναξ του F. Pouqueville), Έρανιστής 10 (1972-73).

332.

Σιάτος, Άλέξ. Χίος καί Κανάρης, Άθήναι 1946.

333.

Σιμόπουλος, Κυρ. Ή Γλώσσα καί τό Εΐκοσιένα, Αθήνα 1971.

334.

—

335.

Σίμψας, Μάρκος. Ναβαρΐνον. Ή Ναυμαχία πού θεμελίωσε τήν ελευθερία τής Ελλάδος, Άθήναι 1974.

Πώς είδαν οί ξένοι τήν Ελλάδα τοΰ ’21, τ. 1-3, Άθήναι 1979-1981.

335α. Σπανιολάκης, Γ. Παρατηρήσεις έπί τής απολογίας Ίω. Όρλάνδου καί Α. Λουριώτη, 1840. 336.

Σπανός, Δ. Συμβολή τών Ψαρών κατά τό 1821, Άθήναι 1958.

337.

—

338.

Σπάρο, ’Όλγα Μπορίσοβνα. Ή άπελευθέρωσις τής Ελλάδος καί ή Ρωσία (1821-1829), μετάφρ. Α. Σαραντοπούλου,

Ψαριανοί άγωνισταί, Άθήναι 1967. Αθήνα 1971.

339.

Σπηλιάδης, Νικ. Απομνημονεύματα, διά νά χρησιμεύσωσιν εις τήν Νέαν Ελληνικήν Ιστορίαν, Άθήναι 1972.

340.

Σπηλιωτάκης, Κ. Αμερικανικοί εκθέσεις έκ τού Αιγαίου 1825-1827, 'Ελληνικά 25 (1972).

341.

Σπυρομήλιος, Μιχ. Απομνημονεύματα τής Β' πολιορκίας τού Μεσολογγίου (1825-1826), έκδοσις

I. Βλαχογιάννη,

Άθήναι 1926. 342.

Σταματιάδης, Ε. Σαμιακά, Σάμος 1881.

343.

Σταμέλος, Δημήτριος. Μακρυγιάννης- τό χρονικό μιας έποποίίας, Β' έκδοση, Αθήνα 1975.

344.

Στρίγγος, Λέων. Ή Έπανάστασις τοΰ ’21, Άθήναι 1966.

345.

Τομπάζης, Ίακ. Ν. Αδελφοί ‘Ιάκωβος καί Μανώλης Τομπάξης. Συμβολή εις τήν ιστορίαν τής εθνικής παλιγγενεσίας,

Άθήναι 1902. 346.

Τομπάζης, ’Ιάκωβος. Άνδρέας Λουδοβίκος Γκός, Άθήναι 1910.

347.

Τράιμπερ, Έρρ. Αναμνήσεις άπό τήν ’Επανάσταση τοΰ 1821. (Βιογραφικές καί επεξηγηματικές σημειώσεις X. Άπο-

στολίδη), Αθήνα 1960. 348.

Τράττνερ, Ματθαίος. Περιγραφή τής έν Ναυαρίνω ναυμαχίας καί τών άμέσως προηγησαμένων περιστάσεων, μετάφρασις

έκ τοΰ γερμανικού, Πέστη 1829. 349.

Τρικούπης, Σπ. 'Ιστορία τής Ελληνικής Έπαναστάσεως, τ. 1-4, Λονδΐνον 1853-1857, Άθήναι 1879.

350.

— Λόγος επικήδειος εις Άστιγγα, Άθήναι 1836.

351.

Τσαμαδός, ’Αναστάσιος. 'Ιστορικά ημερολόγια τών 'Ελληνικών ναυμαχιών τοΰ 1821 έκ τών ημερολογίων τοΰ ναυμάχου

Άν. Τσαμαδοΰ, εκδότης Ν.Δ. Πάτρας, Άθήναι 1886. 352.

Τσαμαδός Δ. Ανασκευή τών παρά Κοτξιά ίστορουμένων, Άθήναι 1858.

353.

Τσοκόπουλος, Γ. Ή ναυμαχία τοΰ Ναυαρίνου, Άθήναι 1906.

354.

Τσουλιός, X. 'Ιστορικόν λεύκωμα τής 'Ελληνικής Έπαναστάσεως, Άθήναι 1970.

355.

Φάβρης, Αύγουστος. Ιστορία τής πολιορκίας τοΰ Μεσολογγίου, μετάφρασις έκ τοΰ γαλλικού Σ. Α. Ζορμπά, Άθήναι

1857. 356.

Φαμελιάρης, Δ.Ν. 'Ύδρα. Ή ένδοξος Ύδρα, ήτοι μέρος τής κατά τόν 'ιερόν αγώνα διαμειφθείσης ύδραίκής αλληλογρα­

φίας, Άθήναι 1905. 357.

Φιλάρετος, Γ. Ή 'Ελληνική ναυτιλία κατά τάς παραμονάς τής Έπαναστάσεως, Άθήναι 1907.

358.

—

359.

Φιλήμων, Ίω. Δοκίμων Ιστορικόν περί τής Ελληνικής Έπαναστάσεως, τ. 1-4, Άθήναι 1859-1861.

360.

Φίνλεϋ, Γεώργιος. Ιστορία τής Ελληνικής Έπαναστάσεως, μετάφρ. Άλ. Γεωργούλη, τ. 1-2, Άθήναι 1839-1841.

361.

Φραντζής, ’Αμβρόσιος. Επιτομή τής 'Ιστορίας τής άναγεννηθείσης Ελλάδος, τ. 1-4, Άθήναι 1839-1841.

362.

Φωκάς, Δημ. Τό ναυτικό τοΰ ’21, Άθήναι 1951.

363.

— Ή ναυμαχία τοΰ Ναβαρίνου, Άθήνάι 1927.

364.

— Χρονικά τοΰ Ελληνικού Β. Ναυτικού 1833-1873, Άθήναι 1923.

Συνεργατικοί Συνεταιρισμοί Άμπελακίων, Ύδρας, Ψαρών καί Σπετσών, Άθήναι 1927.

403

'Ελληνική βιβλιογραφία 365.

— '0 Άστιγξ έπί Καποδιστρίου, άνέκδοτα ’έγγραφα καί σημειώσεις, ΝΕ 203 (1947).

366.

Φωτάκος ή Χρυσανθούπουλος, Φώτιος. Απομνημονεύματα περί τής Ελληνικής Έπαναστάσεως, τ. 1-2, Άθήναι 1899.

367.

Φωτιάδης, Δ. Κανάρης, Άθήναι 1960.

368.

— Ή ’Επανάσταση τοϋ ’21, τ. 1-4, ’Αθήνα 1972.

369.

Φωτόπουλος, Γ. Συνοπτική Ιστορία τού κατά θάλασσαν υπέρ εθνικής αυτονομίας άγώνος τών τριών νήσων, "Υδρας, Σπε­

τσών καί Ψαρών, Άθήναι 1873. 370.

Χαλιόρης, Ν. Γ. Οί Κουντουριώται κατά τάς έθνικάς συνελεύσεις, Μέλλον τής 'Ύδρας 15 (1955).

371.

Χατζηαναργύρου, ’Ανάργυρος. Τά Σπετσιώτικα, τ. 1-4, Άθήναι 1861 καί 1925-26, (άνατύπωσις 1979 με επιμέλεια Ίω.

Μελετοπούλου). 372.

Χέρτσβεργκ, Γ.Φ. (Herzberg, G.F.). 'Ιστορία τής 'Ελληνικής Έπαναστάσεως, μετάφρ. Παύλου Καρολίδου, τ. 1-4, Άθή­

ναι 1916.

ΝΑΥΤΙΚΗ ΕΠΙΣΤΗΜΗ ΚΑΙ ΤΕΧΝΗ 373.

’ Αθανασιάδης, Κ. Αί Ναυτικαί εξερευνήσεις κατά τήν Αρχαιότητα, Άθήναι 1960.

374.

’Άννων. Άννωνος Καρχηδονίων Βασιλέως περίπλους τών υπέρ τάς Ήρακλέους στήλας λιβυκών τής γής μερών..., Φιλα-

δέλφια 1913. 375.

Άντωνιάδης, Π. Περί τών ύδάτων κατά τό Ρωμαϊκόν δίκαιον καί τήν έν Έλλάδι εφαρμογήν του, Πάτραι 1907.

376.

Βάττης, Α. Χειρισμός Πλοίου καί Στόλου, Άθήναι 1936.

377.

Βρυώνης, Κεφαλληνός Ν. Μαθήματα ναυτικής επιστήμης, Έρμούπολις 1847.

378.

Γούδας, Μ. Τό Ναυτικόν τών Αρχαίων, Άθήναι 1930.

378α.’Εθνική Τράπεζα τής 'Ελλάδος. 'Ελληνική ’Εμπορική Ναυτιλία (1453-1850), Άθήναι 1972. 379.

Κανελλόπουλος, Ήλίας Φ. Έγχειρίδιον τοϋ έξαρτισμοϋ καί τοϋ χειρισμού τών 'ιστιοφόρων καί άτμοκινήτων πλοίων,

Άθήναι 1870. 380.

Κεφαλάς, Νικόλαος. Θαλάσσιος Νομοθεσία συναθροισμένη άπό διαφόρους νομοθέτας θαλασσίους ευρωπαϊκούς ύπό Νικο­

λάου Κεφαλά, Βιέννη 1817. 380α.

— 'Οδηγία θαλάσσιος θεωρητική καί πρακτική. Συναθροισμένη άπό διαφόρους επιστήμονας συγγραφείς θαλασσίους καί πλουτισμένη μέ διαφόρους ειδήσεις, παρά τοϋ θαλασσοπόρου Καπετάν Νικολάου Κεφαλά έκ νήσου Ζακύνθου, Βιέννη 1817.

381.

Κονοφάγος, Κ. Ή μέθοδος τοϋ εμπλουτισμού τών μεταλλευμάτων τών αρχαίων 'Ελλήνων εις τά επίπεδα πλυντήρια τής Ααυρεωτικής, Πραγματεΐαι τής ’Ακαδημίας ’Αθηνών 29 (1970).

382.

Κοντογιάννης, Κ.Χ. Ναυτική Γεωγραφία, Άθήναι 1970.

383.

Κοτσοβίλλης, Δ.Γ. Ναυτική (πλήρης καί τελεία έκμάθησις τών βάσεων τής ναυτικής τέχνης), Σύρος 1903.

383α. Κοτσοβίλλης, Γ.Ι. Περί έξαρτισμοϋ τών πλοίων, Β' έκδοσις, Σύρος 1919. 384.

Κουλιανός, Κ. ' Υγρά Κέλευθα, Άθήναι 1961.

385.

Κωνσταντινίδης, Τρυφ. Ναυτική 'Ιστορία καί Τακτική, άπό τών άρχαιοτάτων χρόνων μέχρι τών άρχών τού αϊώνος, Ση­ μειώσεις Σ.Ν.Δ. (χ.χ.).

386.

Ααζαρίμος, Σ. Ναυτική Κοσμογραφία, Πειραιεύς 1936.

387.

Λούν, Χ.Γ. (βάν) (Loon, Η. W. van). Ιστορία τής Ναυτιλίας 5000 π.Χ. μέχρι σήμερα, Άθήναι 1960.

388.

Λυκούδης, Στυλ. Περί τού παρ ’ ήμΐν ναυτικού ονοματολογίου καί τής ένεστώσης θέσεως αυτού λήμμα Ναυτικόν όνοματολόγιον ΜΕΕ, τ. ΙΗ'.σελ 124.

389.

— 'Ιστορικόν περί τών Φάρων τών 'ελληνικών άκτών άπό τής άρχαιότητος μέχρι σήμερον, Άθήναι 1917-1918.

389α. Μανιατόπουλος, I. Ναυτικόν Δίκαιον τής "Υδρας, Άθήναι 1939. 390.

Μαρινάτος, Σπ. Γοργόνες καί Γοργόνεια, άνάτυπον έκ τής ’Αρχαιολογικής Έφημερίδος 1927-1928.

391.

— Τό ' Ηφαίστειον τής Θήρας καί οί πολιτισμοί τού Αιγαίου, άνάτυπον έκ τών Πεπραγμένων τού Β ' Διεθνούς Κρητο-

392.

λογικοΰ Συνεδρίου,?. Α'. Μαριολόπουλος, Ήλίας. Τό κλίμα τής 'Ελλάδος, Άθήναι 1938.

404

Ελληνική βιβλιογραφία 393.

Μιαούλης, ’ Ανδρέας. Περί τής παλίρροιας τοΰ Εύρίπου, Άθήναι 1882.

394.

Μιαούλης A. Α. Ναυτική, δημοσιευθεΐσα μεν έν Λονδίνω κατά τό έτος 1828 ύπό τής πρός διάδοσιν ωφελίμων γνώσεων

εταιρείας, μεταφρασθεΐσα δε έκ τοΰ Αγγλικού καί έκδοθεϊσα ύπό A. Α. Μιαούλη, Άθήναι 1838. 395.

Νικόδημος, Κων. 'Υπόμνημα περί κατασκευής πυρπολικού, Άθήναι 1862.

396.

Ξάνθης, Κ. 'Ιστορία των Ελληνικών ναυμαχιών, Άθήναι 1871.

397.

Ούΐλσον, Ν. 'Ιστορία τών πολεμικών Στόλων, Άθήναι 1937.

398.

Παγκάρας, Γ. ’Εγκυκλοπαίδεια Ναυτικού Πυροβολικού, Άθήναι 1938.

399.

Παπαδοπούλας, Ν.

400.

Πετρογιαννάκης, Χ.Γ. Ναυτική Μετεωρολογία, Άθήναι 1971.

401.

Ρόδος, Κ.Ν. 'Ιστορία τών πολεμικών στόλων, Άθήναι 1900.

402.

—

Ο ναύαρχος Νέλσων. Ή άληθινή ιστορία τών θριάμβων καί τού θανάτου του, Άθήναι 1953.

Ναυτικοί καί αρχαιολογικοί σελίδες. Περί τόν θησαυρόν τών Αντικυθήρων: άστρολάβος, αναφορικά ώρολόγια, μηχανικά δρομόμετρα, «σφαίρα» ή πλανετάρια. Υποβρύχιοι άνασκαλεύσεις πρός άνέρευσιν άρχαιοτήτων, Άθήναι 1910.

403.

Ράλλης, Γ. Λόγος περί τής Σημασίας τών Ναυτικών Νόμων, Άθήναι 1869.

404.

Ρεδιάδης, Π. Ό έξ Αντικυθήρων άστρολάβος, Άθήναι 1903.

405.

Ροβολόπουλος, Κ.Ν. Περί Άβαριών καί τοΰ κανονισμού αυτών, Άθήναι 1906.

406.

Ρώμπαππας, 0. Μαθήματα ναυτικής επιστήμης - Μετάφρασις έκ τής γαλλικής, μετά πολλών προσθηκών (Πίνακες 6,χάρ­

τες 6), Βολωνία τής ’Ιταλίας 1806. 407.

Σακελλαρίου, Τ. 'Η ιστιοπλοΐα, ή κωπηλασία, ή κατάδυσις καί ή κολύμβησις κατά τούς ομηρικούς χρόνους, Άθήναι 1941.

408.

Σεγδίτσας, Π.Ε. '0 άνθρωπος ναυτίλος. '0 άνθρωπος καί ή θάλασσα, Άθήναι 1969.

409.

Σίμψας, Μάρκος. 'Ο περίπλους τοΰ Νεάρχου, ναυάρχου τοΰ Βασιλέως, Άθήναι 1967.

410.

—

Οί λαοί τής Ανατολής καί ή θάλασσα, ΝΕ 335 (1969).

411.

— Πότε άρχισε ή ναυσιπλοΐα στόν πλανήτη μας, ΝΕ 361 (1973).

412.

— Έπιθαλάσσιος Αρωγή, Άθήναι 1966.

413.

— '0 πλοίαρχος Alfred Mahan. '0 Φιλόσοφος τής θαλασσίας Δυνάμεως, Άθήναι 1962.

413α. Στασινόπουλος, Έπαμ. Κ. Πολεμικοί ένδυμασίαι καί οπλισμός εις τήν άρχαία 'Ελλάδα καί τό Βυζάντιο, ΝΕ 221 (1950).

413β. Τζαμτζής, Τάσος. Πορεία Βοράς. Τό ταξίδι τοΰ Πυθέα στίς πολικές περιοχές, ’Αργώ (1970).

414. 414α.

— Ό Πορτολάνος τοΰ Τάγια, ΝΕ 402 (1980). —

Χάρτες καί πλοηγοί τού άρχαίου κόσμου, ’Αργώ (1973).

415.

Τσουκαλάς, Λυκούργος. Ποντοπορία καί άνακάλυψις αυτής έν τοϊς άρχαιοτάτοις χρόνοις, Άθήναι 1915.

416.

Τσουκαλάς, Πελ. Στοιχειώδης θεωρητική καί πρακτική Ναυτική, Άθήναι 1906.

417.

Φραγκούλης, Β.Ε. Τεχνική τοΰ πλοίου, τ. 1-3, Άθήναι 1949-1966.

418.

Φωτεινός, Ν.Γ. Μαρίνος ό Τύριος. Μέγας Έλλην Γεωγράφος, Σχεδιαστής τοΰ Ναυτικού χάρτου, Άθήναι 1955.

419.

Χαραλάμπης, Ίω. Ναυπηγία, Άθήναι 1953.

420.

Χαρδαβέλλας, Δ. Ναυτικά, Άθήναι 1949.

ΕΜΠΟΡΙΚΟ ΝΑΥΤΙΚΟ 421.

Άγγελίδης, Ν. Ή 'Ελληνική σημαία. Ιστορική έξέλιξις άπό τής Τουρκοκρατίας μέχρι σήμερον, Άθήναι 1909.

422.

Άνδρεάδης, Α. 'Ιστορία τής 'Ελληνικής δημοσίας Οικονομίας άπό τών ήρωϊκών χρόνων μέχρι τής συστάσεως τού 'Ελ­

ληνικού Βασιλείου, Άθήναι 1918. 423.

Άνδρεάδης, Στρ. Ή Ναυτιλία τών 'Ελλήνων, Άθήναι 1964.

424.

Βόρειος, Σ. Τό 'Ελληνικό έμπορικό Ναυτικό κατά τόν 18ον αιώνα, Άθήναι 1940.

425.

Γεωργίου, Η. 'Ο έπισιτισμός τής Γαλλίας ύπό τής 'Ελληνικής ’Εμπορικής Ναυτιλίας (1789-1815), Άθήναι 1969.

426.

Γούδας. Μ. Τό Ναυτικόν τών Αρχαίων. Οί 'Έλληνες κατά τούς προϊστορικούς χρόνους, Άθήναι 1930.

405

'Ελληνική βιβλιογραφία 427.

’Εθνική Τράπεζα τής 'Ελλάδος. Ελληνική 'Εμπορική Ναυτιλία (1453-1850), Άθήναι 1972.

428.

Καλομενόπουλος, Νικ. Περί μεταφοράς στρατευμάτων διά θαλάσσης καί περί άποβάσεως, Άθήναι 1939.

429.

Καραπάνος, Κ. Τό έμπόριον των 'Αρχαίων Ελλήνων, Κωνσταντινούπολις 1869.

430.

Κοντολέων, Ν. Οί Άειναΰται τής 'Ερέτριας, Άθήναι 1956.

431.

Κριεζής, 0.Α. Τό οικονομικά τής νήσου "Υδρας επί τής Ελληνικής ’Επαναστάσεως, Άθήναι 1911.

432.

Μακρυμίχαλος, Σ.Ι. Ελληνικοί Πορτολάνοι τοϋ ΙΣΤ', ΙΖ' καί ΙΗ' αίώνος, Έρανιστής 34 (1963).

433.

Μάμουκας, ’ Ανδρέας. Σύλλογοί Νόμων καί διαφόρων εγγράφων, τ. 1-11, Πειραιεύς - Άθήναι 1839-1852.

434.

Σεγδίτσας, Π.Ε. Ό άνθρωπος ναυτίλος. '0 άνθρωπος καί ή θάλασσα, Άθήναι 1969.

435.

—

436.

Χολέβας, Ίω. Ή θάλασσα καί ή Ναυτιλία εις τά 'Ομηρικά ’Έπη, Χίος 1969.

437.

Άργυρός, Σ. Ή πειρατεία από του 1500 έως 1860, Άθήναι 1963.

438κ

Βακαλόπουλος, Άπ.

439.

Βαλέτας, Γ.Μ. Οί Ίωαννΐται τής Ρόδου καί ή πειρατική των δράσις, ’Εκκλησία 14 (1936).

440.

Βασδραβέλλης, Ι.Κ. Ή πειρατεία εις τά παράλια τής Μακεδονίας κατά την Τουρκοκρατίαν, Μακεδονικά 5 (1963).

441.

Ζώης, Λεωνίδας X. Ταμεΐον έξαγοράς αιχμαλώτων, ΕΕΒΣ 5 (1928).

442.

Ήμελλος, Στ. Ή περί πειρατών λαϊκή παράδοσις, Άθήναι 1968.

443.

Καιροφύλλας, Κ. Οί κουρσάροι στήν Ελλάδα, Άθήναι 1959.

Κωπήρη καί ιστιοφόρα πλοία, Άθήναι 1940.

ΠΕΙΡΑΤΕΙΑ 'Ιστορία τοϋ Νέου Ελληνισμού, τ. Β', Θεσσαλονίκη 1965.

444.

Κατσοϋρος, Άντ. Κουρσάροι καί σκλάβοι (άνέκδοτα Μυκονιάτικα καί Συριανά έγγραφα), Σϋρος 1948.

445.

Κοντογιάννης, Π. Οί πειραταί καί ή Θάσος, Άθήναι 1915.

446.

Κρητικίδης, Ε.Ι. Πραγματεία περί τής έρημώσεως καί τοϋ συνοικισμού τής Σάμου, Έρμούπολις 1870.

447.

Κωνσταντινίδης, Τρύφ. Καράβια, καπετάνιοι καί συντροφοναϋται, κεφ. ΚΒ Άθήναι 1954.

448.

— Ή πειρατεία καί ή καταδρομή καί οί "Ελληνες, Άθήναι 1949.

449.

Μεϊμάρης, Ν.Ε. Πειραταί στό Αίγαΐον, Ναυτική 'Ελλάς 28.

Ή πειρατεία καί καταδρομή κατά τόν αγώνα,

450.

Πασχάλης, Δ.Π. Οί Αλβανοί εις τάς Κυκλάδας, 'Ημερολόγιον Μεγάλης 'Ελλάδος, 1934.

451.

—

452.

Ράδος, Κ.

453.

'Υψηλάντης - Κομνηνός, Άθαν. Τά μετά τήν Άλωσιν, 1453-1789, Κωνσταντινούπολις 1870.

Πειρατεία καί δουλεμπόρων άνά τάς Κυκλάδας επί Τουρκοκρατίας, Άνδριακά Χρονικά τ. Ν' (1948).

'0 πειρατής τής Γραμβούσης. Ή Αρπαγή τής Γονζάλας, τ. 1-2, Άθήναι 1930.

ι

ΓΕΝΙΚΑ - ΔΙΑΦΟΡΑ 454.

Άθανασόπουλος, Κ. Ή καθαρεύουσα στό στρατό, Νέα 'Εστία ΡΑ' (1977).

455.

’ Αρχηγεΐον Στρατού. Στρατιωτική Βιβλιογραφία, Άθήναι 1971.

456.

Άσπρέας, Γ. Ή ιστορία τής Ελληνικής σημαίας, έφημ. 'Εστία 13-14 Σεπτ. 1930.

457.

Γαϊγκερ, Όσκαρ (Jaeger, Oscar). Παγκόσμιος Ιστορία άπό τών άρχαιοτάτων χρόνων μέχρι τών καθ’ ημάς, μετάφρ.

Άθ. Αργυρού, τ. 1-4, Άθήναι 1899. 458.

Γκαϊτε, Β. Φάουστ, μετάφρ. Δ. Αάμψα, Άθήναι 1938.

459.

Ζαλοκώστας, Χρ.

460.

Ζαφειριού, Ν. Ή 'Ελληνική Σημαία, Άθήναι 1930.

461.

Καρικούλης, Α. ‘Ολίγα τινά περί αρχής καίχρήσεως τοϋ στεφάνου παρά τοϊς άρχαίοις "Ελλησι, Erlangen 1880.

462.

Κεϊτλής, Θ. 'Ιστορία τής Αρχαίας Ελλάδος, Άθήναι 1850.

463.

Κερένυϊ, Κάρλ. Ή Μυθολογία τών 'Ελλήνων, μετάφρ. Δημ. Σταθοπούλου, Αθήνα 1966.

406

Ελλάς, ή κυρά τής θάλασσας, Άθήναι 1975.

'Ελληνική βιβλιογραφία 464.

Κούμας, Κωνσταντίνος. Ίστορίαι των ανθρωπίνων πράξεων, από των άρχαιοτάτων χρόνων μέχρι τού 1831, τ. 1-12, Βιέννη

1832. 465.

Κούρτιος, Έρνέστος. 'Ελληνική 'Ιστορία, μετάφρ. Σπυρίδωνος Λάμπρον, τ. 1-5, Άθήναι 1898-1900.

466.

Λάμπρος, Σπ. 'Ιστορία τής 'Ελλάδος μετ ’ εικόνων άπό των άρχαιοτάτων χρόνων μέχρι τής Βασιλείας του "Οθωνος, τ. 1-6,

Άθήναι 1886-1901. 467.

Λιβαδας, Γ.Σ. Τά ελληνικά μετάλια καί σήματα ως υποβοηθητικά στοιχεία εις τήν 'ιστορίαν τής χώρας μας, ΔΙΕΕ 21 (1978).

468.

Λίβας, Ξ.

'Η Αΐγηίς κοιτίς των Άρείων καί τού 'Ελληνισμού, Άθήναι 1956.

469.

Λυγιδάκης, Νικ. 'Ιστορικοί Μάχαι, Άθήναι 1960.

470.

Λυκούδης, Σ. 'Ιστορικόν περί των Φάρων των ελληνικών άκτών, άπό τής άρχαιότητος μέχρι σήμερον, Άθήναι 1917-18.

471.

Μηλιαράκης, Α. Κυκλαδικά, ήτοι γεωγραφία καί 'ιστορία των Κυκλάδων νήσων άπό των άρχαιοτάτων χρόνων μέχρι τής

καταλήψεως αυτών υπό τών Φράγκων, Άθήναι 1874. 472.

Νουχάκης, I. 'Η σημαία μας, Άθήναι 1908.

472α. Όνήσανδρος. Στρατηγικός καί Τυρταίου τό πρώτον έλεγείον. Παρίσι 1822, έπανέκδοση Αθήνα (1978). 473.

Παπαρρηγόπουλος, Κ. Στοιχεία τής Γενικής 'Ιστορίας κατά τό σύστημα τού Γάλλου Λεύι, Άθήναι 1845.

474.

Παρέντης Ευάγγελος Δ . 'Ιστορία Κεφαλονιάς - Κέρκυρας - Ζακύνθου - ’Ιθάκης - Κυθήρων - Λευκάδας - Παξών.

475.

Πολυζωίδης, Α. - Κρέμος, Γ. Γενική 'Ιστορία άπό τών άρχαιοτάτων χρόνων μέχρι τών καθ ’ ημάς, τ. 1-4, Άθήναι 1883.

476.

Σεγδίτσας, Π.Ε. 'Ο άνθρωπος ναυτίλος. 'Ο άνθρωπος καί ή θάλασσα, Άθήναι 1969.

477.

Σοΰτσος, ’Αλέξανδρος. Συλλογή τών εις τό εξωτερικόν δημοσιονομικόν δίκαιον τής 'Ελλάδος συναγομένων επισήμων

εγγράφων Άθήναι 1858. 478.

Σταυριανόπουλος, Θ. 'H 'Υγειονομική υπηρεσία του Π.Ν. κατά τούς άπελευθερωτικούς άγώνας του έθνους (1821-1965),

479.

Στεργιόπουλος, Κ. Τά πολιτικά κόμματα τών άρχαίων Αθηνών, Άθήναι 1956.

480.

Στόλλ, Χ.Β. (StolL, H.W.). 'Ιστορία τής Αρχαίας 'Ελλάδος κατά βιογραφίας συντεταγμένη... μετάφρ. Πούλιου Χαρίση,

481.

Τόϋνμπη A. (Toynbee, Α.). Σπουδή τής 'Ιστορίας, (επιτομή Σόμερβελλ), μετάφρ. Ν. Παπαρρόδου, Άθήναι 1962.

482.

Φιλάρετος, Γ.Ν. 'Ελληνικοί Πολιτεϊαι μέχρι τής Ρωμαϊκής κυριαρχίας, Άθήναι 1914.

483.

Φωκάς, Δ. Διαλέξεις, Άθήναι 1956.

484.

Χατζηδήμος, Άθ. Τό λιμάνι του Πειραιά άπό άνέκδοτο χειρόγραφο του ΙΗ' αιώνα καί όπως τό παρουσιάζουν οί περιηγητές

Άθήναι 1978.

Άθήναι 1876.

καί οί πορτολάνοι τόν καιρό τής Τουρκοκρατίας, Άθήναι 1949. 485.

Χιδίρογλου, Παύλος. Τουρκική 'Ελληνογραφία, Θεσσαλονίκη 1980.

486.

Χριστοφιλοπούλου, Αικατερίνη. Εισαγωγή στίς 'ιστορικές σπουδές, Αθήνα 1978.

ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΑ 487.

Βλασσόπουλος, Χρηστός. Ήμερολόγιον του άγώνος περιλαμβάνον τάς μάχας, ναυμαχίας καί διάφορα άλλα γεγονότα τής

'Ελληνικής Έπαναστάσεως άπό τοΰ 1814-1830, Άθήναι 1930. 488.

Ήμερολόγιον «’Αθήνα». Τοΰ πολεμικού βεργαντίνου « Άθηνά» Γ. Σαχτούρη, έκδοσις Κονσουλίνου, Άθήναι 1890.

489.

' Ημερολόγιον «Θεμιστοκλής». ’Επίμετρο ν τού βιβλίου « Αδελφοί ’Ιάκωβος καί Μανώλης Τομπάζης» ύπό ’Ιάκ. Τομπάζη,

Άθήναι 1902. 490.

Ήμερολόγιον «Μιλτιάδης». 'Ημερολόγιον πολεμικού πλοίου «Μιλτιάδης» έκδ. 'Ιστορικής Υπηρεσίας Β.Ν., Άθήναι

1949. 491.

Κιαπές, Θεόδωρος. Τό ήμερολόγιον τών ναυμαχιών τού ’21, Πάτραι 1868.

492.

Κουλικούρδη, Γ. 'Ο « Αλέξανδρος» τού X " Άλεξανδρή, ημερολόγιο καί δράση, Άθήναι 1912.

493.

Κωνσταντινίδης, Τρύφ. Αύτόγραφον ήμερολόγιον Αντωνίου Άνδρέου Μιαούλη, ΝΕ 209 (1948).

494.

Μιαούλης, ’Αντώνιος. 'Ιστορία τών ναυμαχιών τού υπέρ άνεξαρτησίας άγώνος, Άθήναι 1864.

495.

Σαχτούρης, Γ. 'Ιστορικά ήμερολόγια τού Ναυτικού Άγώνος, Άθήναι 1890.

407

'Ελληνική βιβλιογραφία 496.

Τσαμαδός, ’Αναστάσιος. Ιστορικά ημερολόγια τών Ελληνικών ναυμαχιών τοϋ 1821 έκ τών ημερολογίων τοΰ ναυμάχου

Άν. Τσαμαδοϋ, έκδοτης Ν.Δ. Πάτρας, Άθήναι 1886.

ΛΕΞΙΚΑ - ΕΓΚΥΚΛΟΠΑΙΔΕΙΕΣ 497.

Άνδριώτης, Ν. ’Ετυμολογικό λεξικό τής Νεοελληνικής, ’Αθήνα 1951.

498.

Βογιατζίδης, ’Ιωάννης. Γλωσσάριον τής νήσου 'Άνδρου, Άθήναι 1956.

499.

Γαζής, ’Άνθιμος. Λεξικόν τής καθ’ ήμας διαλέκτου, Βενετία 1865.

500.

Ήπίτης, Α.Θ. Γαλλοελληνικόν Λεξικόν, τ. 1-2, Άθήναι 1912.

501.

— Έλληνογαλλικόν Λεξικόν, τ. 1-2, Άθήναι 1908, 1909.

502.

Καμαρινός, Κ. Μέγα Άγγλοελληνικόν Λεξικόν ναυτικών, ναυτιλιακών καί τεχνικών ορών, Πειραιεύς 1964.

503.

Κανελλόπουλος, Φ. Ήλ. Μαθήματα Ναυτικοΰ ’Ονοματολογίου καί ιστιοφόρου Πολεμικού Ναυτικοϋ, Άθήναι 1898.

504.

Κουρμπέλης, Ν. Άγγλοελληνικόν Λεξικόν Ναυτικών όρων, Δ ' έκδοσις, Πειραιεύς 1960.

505.

Μπάγκας, Ε. Τά εις Τουρκικήν, Περσικήν καί Αραβικήν δάνεια τής ’Ελληνικής, Άθηνα 55 (1951).

506.

Παλάσκας, Α. Γαλλοελληνικόν Λεξικόν Ναυτικών ορών, Άθήναι 1898.

507.

Παλάσκας, Λ. - Κουμελας, Α. - Ίωάννου, Φ. Ναυτικόν όνοματολόγιον, Άθήναι 1858.

508.

Παπαδόπουλος, A. Α. Τά έκ τής ’Ελληνικής δάνεια τής Τουρκικής, Άθηνα 44 (1932).

508α. Πάπε, Γ. Λεξικόν τής ’Ελληνικής Γλώσσης, τ. 1-3, Άθήναι 1887. 509.

Ράδος, Κ. Όνοματολόγιον Ναυτικόν, Άθήναι 1884.

510.

Σαλέ, Ζ. (Chalet, J.). Ή τουρκική ναυτική γλώσσα, ΝΕ 161 (1938) καί ΝΕ 396 (1979).

511.

Σεγδίτσας, Π.Ε. Ή επιρροή τών λατινογενών γλωσσών έπί τοΰ κοινοΰ ναυτικού γλωσσάριου μας, Άθήναι 1940.

512.

—

513.

— Πεντάγλωσσον Λεξικόν Ναυτικών ορών, Άθήναι 197 Ε

514.

Στέφανος, ’Ερρίκος. Θησαυρός τής 'Ελληνικής γλώσσης, Παρίσι 1865.

Οί κοινοί ναυτικοί μας οροί καί αί ρωμανικοί γλώσσαι, Άθήναι 1967.

ΑΡΧΕΙΑ 515.

Άρχεϊα Λαζάρου καί Γεωργίου Κουντουριώτη. τ. Ν'-Ε’, έκδοσις Αντωνίου Λιγνού, Άθήναι 1920-1927, τ. Στ', εισα­

γωγή - σημειώσεις Έμμ. Πρωτοψάλτη, Άθήναι 1966, τ. 7OV, εισαγωγή - επιμέλεια Κ. Διαμάντη, Άθήναι 19671969. 516.

Βέης, Ν. Κατάλογος τών 'Ελληνικών χειρογράφων κωδίκων τής Φωσκολιανής Βιβλιοθήκης, ΔΙΕΕ 8 (1922).

517.

Βλαχογιάννης, Γ. (έκδοτης).Χιακόν Άρχεϊον, τ. 1-5, Άθήναι 1910-1924.

518.

ΓΕΝ ('Ιστορικόν τμήμα). Άρχεϊον Καραϊσκάκη 1826-1827, Άθήναι 1924.

519.

Γενικά ’Αρχεία τοΰ Κράτους. Θαλάσσιον δικαστήριον 1824-1832 (Φ 1-24). 'Υπουργεϊον Ναυτικών 1822-1828 (Φ 1-66).

Υπουργεϊον Πολέμου 1822-1827 (Φ 1-218). Γραμματεία Ναυτικών 1830-1833 (Φ 1-63). ’Επιτροπή Λονδίνου (δά­ νεια) 1824-1827. Νήσοι "Υδρα, Σπέτσαι, Ψαρά, Κυκλάδες 1822-1826. Γενικόν Φροντιστήριον 1828-1833 (Φ 80100). Γραμματεία Στρατιωτικών καί Ναυτικών 1830-1833 (Φ 112-116). ' Υπουργεϊον Ναυτικών 1822-1827 (Φ 3845). 'Υπουργεϊον Πολέμου 1822-1827 (Φ 23-26). 520.

Γεννάδειος Βιβλιοθήκη. Νησιωτικά ’Έγγραφα (Γεννάδειος Βιβλιοθήκη Μδ 24 Κ).

521.

Διαμάντης, Α.Κ. Τά ιστορικά έγγραφα τοΰ άγώνος τοΰ 1821 τών Γενικών Αρχείων τοΰ Κράτους εις περιλήψεις καί περικοπάς, Βιβλιοθήκη Γενικών ’Αρχείων τοΰ Κράτους, Άθήναι 1971.

522.

’Εθνική Βιβλιοθήκη (τμήμα χειρογράφων). Άρχεϊον Αγωνιστών 1821.

523.

Θεοφανίδης, Ίω. (έκδοτης). 'Ιστορικόν Άρχεϊον, Άθήναι 1934.

524.

Λιγνός, Άντώνης (έκδοτης). Άρχεϊον "Υδρας, τ. 1-17, Πειραιεύς 1921-1931.

525.

Μαυρής, Ν. (έκδοτης). Άρχεϊον 'Ιστορικόν Κάσου, Άθήναι 1937.

526.

Χατζηαναργύρου, ’Ανάργυρος. Τά Σπετσιώτικα. Συλλογή ιστορικών εγγράφων άφορώντων τά κατά τών Ελληνικήν

Έπανάστασιν τοΰ 1821 έκ τών Αρχείων τής νήσου Σπετσών καί τοΰ Κράτους, Πειραιεύς 1925.

408

ΞΕΝΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ: ΝΑΥΤΙΚΟ ΚΑΙ ΚΑΡΑΒΙΑ 527.

Accame, S. L’ imperialismo ateniense all’ inizio del secolo IV a.C. e la crisi della polis, Napoli 1966.

528.

Adcock, F.E. The Greek and Macedonian art of War, California University Press 1957.

529.

Ameilhon, H. Pascal. Histoire du commerce et de la navigation des Egyptiens sous le regne des Ptolemees, Paris 1766.

530.

Anderson, R. Oared fighting ships, from classical times to the coming of steam, London 1962.

531.

Anderson R. & R.C., The Sailing-Ship, Six Thousand years of history, London 1947.

532.

Anspach, A. De Alexandri Magni expeditione indica, Leipzig 1903.

533.

Assmann, E. Seewesen, separat Abdruck aus Baumeister, Denkmaler des klassischen Altertums, Munchen 1887.

534.

Baer, Karl Ernst (von). Uber die homerischen Lokalitaten in der Odyssee, Braunschweig 1877.

535.

Basett Lowke, W. J. - Holland, G. Ships and Men. An account of the development ofshipsfrom their prehistoric origin to the

536.

present time and of the achievements and conditions of the men who have built and worked upon them. Basch, L. Phoenician oared ships, The Mariner’s Mirror 55 (1969).

537.

Bass, G. A History of Seafaring, based on underwater archaelogy, London 1972.

538.

— Cape Gelidonya: A Bronze Age Shipwreck, Transactions of the American Philosophical Society, New series 57, Part 8, Philadelphia 1967.

539.

— Underwater Excavations at Yassi Ada: A Byzantine Shipwreck, Archaologischer Anzeiger 1962, συμπλήρωμα εις Jahrbuch des deutschen archaologischen Instituts.

540.

Bauer, A. Die Seeschlacht bei Salamis, Wien 1901.

541.

—

542.

Bayet, J. La Sicile grecque, Paris 1930.

543.

Bearsley, G. The Negro in Greek and Roman Civilisation, Baltimore 1929.

Die spartanischen Nauarchen der Jahre 397-305, Wien 1900.

543a. Beaudouin, Francois. Les Bateaux de ΓAdour, Bayonne 1970.

544.

Becatti, G. Scavi di Ostia, IV, Mosaici pavimenti marmorei, Roma 1961.

545.

Beheim - Schwarzbach, Martin. Schiffe und Hafen, Gutersloh 1961.

546.

Beichi, Luigi. Un rilievo della trireme Paralos, Annuario della Archeologica Scuola di Atene 48 (1969-1970).

547.

Benoit, F. L’ Epave du Grand Congloue a Marseille (XlVe supplement a GalliaJ, Paris 1961.

548.

Beloch, K.J. Griechische Geschichte, τ. 1-6, Leipzig 1924.

549.

Berard, Victor. Calypso et la mer de ΓAtlantide, Paris 1929.

550.

— Nausicaa et le retour d’ Ulysse, τ. 1-2, Paris 1929.

551.

— Les Pheniciens et Γ Odyssee, τ. 1-2, Paris 1927.

552.

Birt, Th. Alexander der Grosse und das Weltgriechentum bis zum Erscheinen Jesu, Leipzig 1925.

553.

Blinkenberg, Ch. Lindos. Fouilles et recherches 1902-1914, τ. B': Incriptions, Berlin 1941.

554.

Blinkenberg. C. Triemiolia. Det Kgl. Danske Videnskabernes Selskab. Archaeologisk-kunsthistoriske Meddelelser II. 3,

Copenhagen 1938. 555.

Bbckh, A. Die Staatshaushaltung der Athener, III: Urkunden iiber das Seewesen des attischen Staates, Berlin 1840.

409

Ξένη βιβλιογραφία 556.

Bockh, Franz. Corpus inscriptionum grecorum, τ. 1-4, Berlin (1828-1877).

557.

Bocking, Werner. Schiffbau mittelmeerischer Pragung am Rhein, Antike Welt 3 (1980).

558.

Bonner, R. J. The Megarian Decree, Classical Philology 16 (1921).

559.

Boreux, C. Etudes de nautique egyptienne: I’art de la navigation en Egypte jusqu’ a la fin de Γ ancien empire, Memoires de 1’ institut fran^ais d’archeologie orientale du Caire 50, Le Caire 1925.

560.

Borkenhagen, (Admiral). Salamis. Eine seekriegsgeschichtliche Studie, Berlin 1912.

561.

Braudel, F. La Mediterranee et le monde mediterraneen a I’epoque de Philippe II, τ. 1-2, Paris 1949.

562.

Brecht, Ch. Zur Hafiung der Schiffer im antiken Recht, Munchen 1962.

563.

Breusing, A. Die Nautik der Alien, Bremen 1886.

564.

Breusing, L. Die Losung des Trieren-Ratsels, Bremen 1889.

565.

Buren, A. Minoas Philistines and Greeks 1400-90 b. Chr. London 1930.

566.

Burn, A. ^.Alexander the Great and the Hellenistic Empire, London 1962.

567.

Bury, J. B. - Cook, S.A. - Adcock, F.E. etc. The Cambridge Ancient History, τ. 1-12, Cambridge University Press.

568.

Bury, J.B. A History of Greece to the Death of Alexander the Great, London 1952.

569.

— Aristidis at Salamis, Classical Review 10 (1896).

570.

— A History of Greece, London 1951.

571.

— The Campaign of Artemisium and Thermopylae, Annual of the British School at Athens 2 (1895-6).

572.

Busolt, G. - Swoboda, H. Griechische Staatskunde, ^είς Iwan Mullers’ Handbuch, IV), Munchen 1920-1926.

573.

Cartault, A. La triere Athenienne, Paris 1881.

574.

Casson, Lionel. Ships and seamanship in the ancient World, Princeton 1972.

575.

Cavaignac, Eugene. Population et capital dans le monde mediterraneen antique, Strasbourg 1923.

576.

Chabaud-Arnault. Histoires des fiottes militaires. Paris.

577.

Champault, Rh. Les civilisations prehelleniques dans le bassin de la mer Egee, le edition. Paris 1914.

578.

Chevalier, Y. La cavite d’ emplanture avec monnaie de I’ epave antique de Γ Anse Gerbal a Port-Vendres (sondage 1963), Revue archeologique de Narbonnaise I (1968).

579.

Cichorius, C. Die Reliefs der Traiansaule, Berlin 1896-1900.

580.

Cloche, P. L’ activite militaire etpolitique d’Athenes en Grece de 457 et en Egypte de 459 av. J. C, Revue Beige de Philologie et d’ Histoire 25 (1946-47).

581.

— La politique exterieure d’ Athenes de 462 a 454 av. J.C., L’ Antiquite classique (1942).

582.

Clotin, P. Essai sur les navires a rangs de rames des anciens, Bordeaux 1862.

583.

Compernolle, R. (von). La vitesse des voiliers grecs a I’epoque classique, Bulletin de 1’ Institut historique Beige de Rome 30

(1957). 584.

Coquet, L. Les Heritiers de la “Toison d’ or”, Paris 1930.

585.

Coronelli, Vincenzo. Ships and other sort of crafts used by the various nations of the World, Venice 1690. (Translated by

Mario H. Witt, London 1970). 586.

Courtlandt, Candy. A History of Ships and Seafaring, New York 1873.

587.

Davidson, J. The first Greek triremes, Classical Quartely 41 (1947).

588.

De V ries, Keith. Etruscan and Phoenician ships and shipping maritime activities. (Στή συλλογή μελετών George Bass, a Hi­

story of Seafaring), London 1972. 588α. Dodd, Edward. Polynesian Seafaring, New York 1972. 589.

Dolley, R. The Warships of the Later Roman Empire, Journal of Roman Studies 38 (1948).

590.

Doorninck, Fr. van (jr.). Byzantium, Mistress of the sea: 330-641 (ειδικά τά κεφάλαια: ‘‘Fourth-Century Ship at Yassi

Ada” καί ‘‘Seventh-Century Ship at Yassi Ada” στή συλλογή μελετών George Bass, a History ofSeafaring), Lon­ don 1972.

410

Ξένη βιβλιογραφία 591.

Doumas, Chr. Die Ausgrabung von Akrotiri auf Thera, Antike Welt 2 (1980).

592.

Du Sein, A. Histoire de la marine de tous les peuples, τ. 1-2, Paris 1879.

593.

Dumas, F. Epaves antiques. Introduction a I’archeologie sous-marine mediterraneenne, Paris 1964.

594.

Dumont, Albert. Essai sur I’ephebie attique, Paris 1875-77.

595.

Durbach, F. etc. Inscriptions de Delos, Paris 1926-37.

596.

Dyval, P. La forme des navires romains - Ecole franQaise de Rome, Melanges d’archeologie et d’histoire 61 (1949).

597.

Eins. R. Das Rudern bei den Alien. Eine technisch - historische Studie, Danzing 1896.

598.

Eiselen, F. Sidon, New York 1907.

599

Fincati, L. La Trireme, Roma 1881.

79.

599α. Foley, Vernand & Stoebel, Werner. Ancient Oared Warships, Scientific American (’Απρίλιος 1981).

600.

Fontane, Marius. Histoire universelie d’ Athenes (de 480 a 336 av. J.C.), Paris 1884.

601.

Formaleoni, Vincenzo Antonio. Storia filosofica e politica della navigazione del commercio et delle colonie degli antichi nel

Mare Nero, τ. 1-2, Venezia 1788-1789. 601α. Frediani, Guelfo. L’ enigma dele Triremi. Un’ altra ipotesi Rivista Marittima, (Δεκέμβριος 1981).

602.

Foucher, L. Navires et barques, figures sur des mosaiques decouvertes a Sousse et aux environs, Institut national d’ archeologie et arts. Musee Alaoui, Notes et Documents 15, Tunis 1957.

603.

Freeman, Eduar. Aug. History of Sicily, τ. 1-3 καί 4 μέ συνεργασία Evans, Oxford 1891-1892.

604.

Frost, H. Bronze - Age Stone Anchors from the Eastern Mediterranean, Mariner’s Mirror 56 (1970). —

604α.

Under the Mediterranean, London 1963.

605.

Gail, J.F. Sur le periple de Skylax, Paris 1895.

606.

Gargallo, P. Anchors of Antiquity, Archaeology 14 (1961).

607.

Geogriades, A. Les ports de Crete dans Γ Antiquite, Athenes 1907.

608.

Gianneli, G. La spedizione di Serse da Terme a Salamina, Milano 1924.

609.

Glotz, G. La civilisation Egeenne, Paris 1923.

609α. Goetlicher, Arvin. Materialien fur ein Corpus der Schiffsmodelle im Altertum, Mainz am Rhein, 1978. 610.

Graser, Bernhard. Die altesten Schiffsdarstellungen auf antiken Miinzen, Berlin 1870.

611.

—

612.

Graser, Bernardus. De veterum re navali, Berlin 1864.

613.

— De veterum triremium fabrica, Halle 1864.

614.

Grashof, Karl. Das Schiff bei Homer und Hesiod, Berlin 1928.

615.

Guiraud, P. La main d’ oeuvre industrielle dans I’ancienne Grece, Paris 1900.

616.

Gyraldi, L.G. De re nautica, 1540.

617.

Hansen, Hans Jiirgen. Von Schonheit alter Schiffe x.x.

Untersuchungen uber das Seewesen der Alten, Gottingen 1865.

618.

Hawes, Ch. and. H. Crete, the Forerunner of Greece, London 1907.

619.

Hennig, Richard. Die Geographie des homerischen Epos, Leipzig 1934.

620.

Hermann, Ed. Die homerischen Benennungen der Schiffsteile, Gottingen 1949.

621.

Hornell, James. Les Pirogues a balancier de Madagascar et de I’ Afrique orientale, La geographie, XXXIV Paris.

622.

Huet, Pierre Daniel. Histoire du commerce et de la navigation des anciens, Lyon 1716.

623.

Hyde, M. Ancient Greek Mariners, New York 1947.

624.

Jacob, O. Les esclaves publics a Athenes, Paris 1928.

625.

Jal, A. Archeologie navale, Paris 1840.

626.

—

Glossaire nautique, Paris 1848-1850. 411

Ξένη βιβλιογραφία 627.

Jameson, Μ. Η. A decree of Themistocles from Troizen, Hesperia 29 (1960).

628.

— Excavations at Porto Cheli and Vicinity, Hesperia 38 (1969).

629.

— The provisions for mobilization in the decree of Themistocles, Historia 12 (1963).

630.

Janssen, J.J. Two Ancient Egyptian Ship’s Logs, Leiden 1961.

631.

Jurien de la Graviere, E. La Marine des Anciens, τ. 1-2, Paris 1880.

632.

Kantor, Helene J. The Aegean and the Orient in the Second Millenium B.C., Bloomington (Indiana), 1947.

633.

Karageorghis, Vassos. Salamis. Die zyprische Metropole des Altertums, Ulm 1970.

634.

— Salamis in Cyprus: Homeric, hellenistic and roman, New Aspects of Antiquity, London 1969.

635.

Keil, J. Die Schlacht bei Salamis, Hermes 73 (1938).

636.

Kemp, Peter. The History of Ships, Ed. Orbis Publishing, London.

637.

Kendrich-Pritchett, W. Toward a restudy of the battle of Salamis, AJA 63 (1959).

638.

Kenny, E. The Docks on the promontory of Sounion, Annual of the British School at Athens 42 (1947).

639.

Kirk, G. Ships on Geometric Vases, Annual of the British School at Athens 44 (1949).

640.

Koster, August. Das antike Seewesen, Berlin 1923.

641.

Kohlhauer, E. Die griechischen und romischen Schiffe, Leipzig 1903.

642.

Knorr, E. De Apollonii Rhodii Argonauticorum fontibus, Leipzig 1902.

643.

Kopecky, J. Die attischen Trieren, Leipzig 1890.

644.

Labarbe, J. Chiffres et modes de repartition de la flotte grecque a I’Artemision et a Salamine, BCH 76 (1972).

645.

— La loi navale de Themistocle, Paris 1957.

646.

Laechler, Paul - Wirr, Hans. Die Schiffe der Volker, Olton - Freiburg in Br. 1962.

647. 648.

Lamboglia, N. Il rilevamento totale della nave romana di Albenga, Rivista di studi liguri 27 (1961). — La campagna 1963 sul relitto di Punta Scaletta al! Isola di Giannutri, Rivista di studi liguri 30 (1964).

649.

Lambrousse, (amiral). Les navires a eperons, Paris 1961.

650.

Landstrom, Bjorn. The Ship, London 1961.

651.

Lane, Frederick Chapin. Venetian Ships and Shipbuilders of the Renaissance, Baltimore 1934.

652.

Lanessan, J. (de). La Grece et la Marine, Le Siecle (17 ’Απριλίου 1908).

653.

Lavisse, E. - Rambaud, A. Histoire generale du IVe siecle a nos jours, τ. 1-12, Paris 1912-13.

654.

Lebaron Rowen, R. (jr.). Egypt’s Earliest Sailing Ships, Antiquity 34 (1960).

655.

— Maritime Superstitions of the Arabs, The American Neptune 15 (1955).

656.

Lefebure de Noettes. De la Marine antique a la Marine moderne, Paris 1935.

657.

Lehmann - Hartleben, K. Die antiken Hafenanlagen des Mittelmeers, Klio, Beiheft XIV, Leipzip 1923.

658.

Lemaitre, Raoul. La disposition des rameurs sur la triere antique, Revue Archeologique, Ilie serie, I (1883).

659.

Lesky, Albin. Thalatta. Der Weg der Griechen zum Meer, Wien 1947.

660.

Letrone, J. Essai critique sur la topographic de Suracuse, Paris 1813.

661.

Luebeck, Emil. Das Seewesen der Griechen und Rdmer, Hamburg 1890.

661α. MacGrail, Sean. Logboats of England and Wales, 1979.

662.

Mackenzie, C. Marathon and Salamis, London 1934.

663.

Marinatos, Sp. Kreta, Thera und das Mukenische Hellas, Miinchen 1959-1973.

664.

— La marine creto-mycenienne, BCH 57 (1935).

665.

— Les Egeens et les lies gymnesiennes, BCH, XCV 1971 τεύχος I. Marsden, P.A. A boat of the Roman Period Discovered on the Site of New Guy’s House, Bermondsey, 1958, Transactions

666.

of the London and Middlesex Archaeological Society 21 (1965).

412

Ξένη βιβλιογραφία

672.

— A Roman Ship from Blackfriars, Cuildhall Museum Publication, London 1967. — The County Hall Ship, Transactions of the London and Middlesex Archaeological Society 21 (1965). Martin, J.H. - Bennett, Geoffrey. Pictorial history of ships, Hong-Kong 1977. Maspero, G. Histoire ancienne des peuples de Γ Orient, Paris 1875. Meiggs, R. The Athenian Empire, Oxford 1972. Meirat, Jean Marines antiques de la Mediterranee, Paris 1968.

673.

Miltner, F. Der taktische Aufbau der Schlacht bei Salamis, Oesterreichische Jahreshefte 26 (1930).

674.

— Themistocles Strategic, Klio 31 (1938).

675.

Mohler, S. Sails and Oars in the “Aeneiad”, Transactions of the American Philological Association 79 (1948).

676.

Montfaucon, B. (de). L’ antiquite expliquee et represantee en figures, τ. 1-14, Paris 1722-1724.

677.

Mookerji, Radhakumund. Indian Shipping. A History of the seaborn trade and maritime activity of the Indiansfrom the ear­

667. 668.

669.

670. 671.

liest times, London 1912. 678.

Morisson, J.S. - Williams, R.T. Greek oared ships 900-322 B.C., Cambridge 1968.

679.

Morisson, J. The Greek Trireme, The Mariner’s Mirror 27 (1941).

680.

Mosso, Angelo. La Prehistoria II. Le origini della Civilta mediterranea, Milano 1910.

681.

Nes, D. (van). Die maritime Bildersprache des Aischylos, Groningen 1963.

682.

Niemeik, W.D. Die Katastrophe von Thera und die spatminoische Chronologie, Jahrbuch 95 (1980).

683.

Nitzsch, O. De Lysandro Lacedaemoniorum imperatore, Bonn 1847.

684.

Pantera, Pantero. L’armata navale, Roma 1614.

685.

Pareti, L. Ricerche sulla potenza marittima degli Spartani, Memorie della Reale Accademia di Torino Lix (1909)

686.

Paris, J. Contributions a I’etude des ports antiques du Monde. Grec I (Lechaeum) BCH 39 (1915). Grec II (Les Etablissements Maritimes de Delos ). BCH 40 (1916).

687.

Pekany, Irene. Zum Actiumrelief in Budapest, Bulletin du Musee Hongrois des Beaux-Arts 52 (1979).

688.

Pelekides, Chr. Histoire de I’ephebie Attique, Paris 1962.

689.

Pino, del’ Oro. Remote origini della vela latina, Rivista Marittima (’Ιανουάριος 1978).

690.

Poidebard, A. - Lauffrey, J. Sidon, amenagements antiques du port de Saida, Beyrouth 1951.

691.

Prentice, W.K. Thermopylae and Artemisium, Transactions of the American Philological Association 51 (1920).

692.

Raase, Hans. Die Schlacht bei Salamis, Rostock 1904.

693.

Rados, C.N. La marine grecque pendant la guerre de Γindependance, Athenes 1907.

694.

— Les guerres mediques: La bataide de Salamine, Paris 1915. Randaccio, Carlo. Storia navale universale, antica e moderna, Roma 1891.

695.

695α. Rieth, Eric. Les pirogues monoxyles, Cols Bleus 1630 (1980).

696.

Rodgers, William Ledyard. Naval Warfare under Oars 4th to 16th centuries, Annapolis 1939, (ανατύπωση 1970).

697.

Roerie, G. La - Vivielle, J. Navires et marins de la rame a Γ helice, Paris 1946.

698.

Rondelet, Giovanni. Memoria su la marineria degli antichi, voltata in Italiano da Luigi Masieri, Mantova 1840.

699.

Saint Denis, E. (de). La vitesse des navires anciens, Revue archeologique 6 (1941).

700.

Salonen, A. Die Wasserfahrzeuge in Babylonien, Studia Orientalia VIII. 4, Helsinki 1939.

701.

Sanders, Nancy K. The Sea Peoples; Warriors of the ancient Mediterranean 1250-1150, London 1978.

702.

Sargent, R. The use of slaves by the Athenians in warfare, Classical Philology 22 (1927).

703.

Sarikakis, Th. The Hoplite General in Athens, Princeton 1951.

704.

Seltman, C. A book of Greek Coins, London 1952.

705.

Serre (contre-amiral, le). La triere Athenienne, Paris 1882.

706.

— Les marines de guerre dans Γ Antiquite et le Moyen Age, Paris 1885.

413

Ξένη βιβλιογραφία ΊΟΊ. Sestier, F. La piraterie dans Γ Antiquite, Paris 1880. 708.

Shaw, Joseph. A foundation in the Inner Harbour at Lechaeum, AJA 73 (1969).

709.

— Shallow-Water Excavations at Kechreai, AJA 71 (1967).

710.

Shepard, A.N. Sea Power in Ancient History, London 1925.

711.

Simpson-Hope-Lazenby. The Catalogue of the ships in Homer’s Iliad, Oxford 1970.

712.

Smith, James. The Voyage and Shipwreck of Paul, London 1848.

713.

Snodgrass, A.M. Arms and armour of the Greeks, London 1967.

714.

Stein, P. Ober Piraterie in Altertum, Kairo 1981.

715.

Steven, William Oliver - Westcott, Allan. Histoire de la puissance maritime de Γ antiquite a nos jours, Paris 1917.

716.

Swoboda, H. Der Nesioten Bund in Staatsaltertiimer, Freiburg i. Br. 1913.

717.

Tarn, W. The Dedicated Ship of Antigonus Gonatas, JHS 30 (1910).

718.

— The Greek Warships, JHS 25 (1905).

719.

Theochares, D. lolkos, whence sailed the Argonauts, Archaeology 2 (1958).

720.

Throckmorton, P. Romans on the Sea, στη συλλογή μελετών τοΰ George Bass “A History of Seafaring”, London 1972.

721.

— Shipwrecks and Archaeology, Boston 1970.

722.

— The Antikythera ship, Transactions of the American Philosophical Society 55, Part 3, 1965.

722α. Throckmorton P. - Kapitan, G. An Ancient Shipwreck at Pantano Longarini, Archaeology 21 (1968). 723.

Torr, C. Ancient Ships, Cambridge 1864 (2nd. ed. Chicago 1964).

724.

— Rhodes in ancient times, Cambridge 1885. Rhodes in modern times, Cambridge 1887.

725.

—

726.

Tramond, J. Elements d’histoire maritime et coloniale, Paris 1924.

727.

Treziny, Henri. Navires attiques et navires corinthiens a la fin du VIHe siecle, Melanges de 1’ ecole franfaise de Rome 92

(1980). 728.

Tsoundas, Chr. Mycenes et la civilisation mycenienne, Athenes 1893.

729.

Ucelli, G. Le navi di Nemi, Roma 1950.

730.

Vater F. Der Argonautenzug, τεύχη 1-2, Berlin 1845.

731.

— Triton und Euphemos oder die Argonauten in Libyen, Berlin 1849.

732.

Vauzany, H. (de). Histoire de I’Egypte depuis les temps les plus recules jusqu’ a nos jours, Le Caire 1881.

733.

Ville de la Mirmont. Le navire “Argo” et la science nautique d’ Apollonius de Rhodes, Paris 1895.

734.

Vischer, W. Alkibiades und Lysandros, Basel 1945.

735.

Vocino, Michelle. Ships through the Ages, Milano 1951.

736.

Wallinga, H.T. Nautica (I): The Unit of Capacity for Ancient Ships, Mnemosyne 17 (1964).

737.

— The Boarding-Bridge of the Romans, Groningen 1956.

738.

Weber, L. Die Lbsung des Trierenratsels, Danzig 1896.

739.

Wilhelm, A. Zur Topographic der Schlacht bei Salamis, Sitzungsberichte der Akademie der Wissenschaften in Wien, Philologisch-historische Klasse 211 (1931).

740.

Zimmern, A.E. The Greek Commonwealth, Oxford 1924.

ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΟΙ - ΡΩΜΑ Ϊ ΚΟΙ ΧΡΟΝΟΙ 741.

Balmer, Hans. Die Romfahrt des Apostels Paulus und die Seefahrtskunde im romischen Kaiserzeitalter, Bern, Milnchen-

buchsee 1905. 742.

414

Bartoccini, R. Il porto Romano di Leptis Magna, Bollettino del centro di Studi per la Storia dell’ Architettura 13 (supple­ mento al 1958), Roma 1958.

Ξένη βιβλιογραφία 742α. Belliardi, Maria. "Un programma navale’’ per Caio Duilio, Rivista Marittima (Νοέμβριος 1980). 743.

Beloch, K.J. Griechische Geschichte, τ. 1 - 6, Leipzig 1924.

743α. Bougaran, Marcel La Revolte des Venetes contre Cesar (56 av. J.C.), Neptunia 127, 128 (1977). 744.

Bury, J. The Naval Policy of the Roman Empire εις Centerario della nascita di Michele Amari, Palermo 1910

745.

Cary, M.A. History of the Greek World 323 to 140 B. C, London 1972.

746.

Casson, Lionel. Harbor and river boats of ancient Rome, Journal of Roman Studies 55 (1965).

747.

Cavaignac, E. - Zeller, Histoire du Monde, τ. E': Le Monde Mediterraneen de 400 av. J.C. a 400 apr'es J.C. Paris x.x.

748.

Dolley, R. The Warships of the Later Roman Empire, Journal of Roman Studies 38 (1948).

748α. Druon, Maurice. Alexandre Le Grand, Paris 1958. 749.

Duval, P. La forme des navires romains, Ecole fran^aise de Rome, Melanges d’ archeologie et d’ histoire 61 (1949).

750.

Ehrenberg, V. Alexander und Aegypten, Leipzig 1926.

751.

Feyel, M. Un nouveau fragment du reglement militaire trouve a Amphipolis, Revue Archeologique 2 (1935).

752.

Forni G. Il recrentamento della Legioni di Augusto a Diocleziano, Milano-Varese 1953.

753.

Ulcer, J.F. The Generalship of Alexander the Great, London 1958.

754.

Glotz, G. - Cohen, R. - Roussel, P. Histoire Grecque, τ. Δ': Alexandre et le demembrement de son Empire, Paris 1936.

755.

Hammond, N.G.L. A History of Macedonia, Oxford 1972.

756.

Hogarth, D.C. The Army of Alexander, London 1888.

757.

Homo, L. Alexandre le Grand, Paris 1951.

758.

Jal. A. La flotte de Cesar, Paris 1861.

759.

Jurien de la Graviere, E. La marine de Ptolemees et la marine des Romains, τ. 1-2, Paris 1885.

760.

Kienast, D. Untersuchungen zu den Kriegsflotten der rbmischen Kaiserzeit, Antiquitas I, Abhandlungen zur alten Ge­ schichte VfBonn 1966.

761.

Koch, P. Ein Ptolemderkrieg, Jena 1903.

762.

Lumbroso, G. L’ Egitto dei Greci e dei Romani, Β' έκδοση Roma 1896.

763.

Mahaffy, John (sir). The Empire of the Ptolemies, London 1896.

764.

— A History of Egypt under the Ptolemaic Dynasty, London 1899.

765.

Meiggs, R. Roman Ostia, Oxford 1960.

766.

Ressmann, Claudio. Il museo delle navi romane del Porto di Claudio, Rivista Marittima (Μάιος 1981).

767.

Robinson, C.A. History of Alexander the Great, τ. 1-2, Providence 1953-1963.

768.

— The Ephimerides of Alexander’s Expeditions. Alexander the Great. The Meeting of East and West in World Govern­ ment and Brotherhood, New York 1947.

769.

Rostovtzeff, M. The Social and Economic History of the Roman Empire, Oxford 1957.

770.

— The Social and Economic History of the Hellenistic World, τ. 1-3, Oxford 1941.

771.

Rouge, J. Recherches sur Γ organisation du commerce maritime en Mediterranee, sous Γ empire romain, Paris 1966.

771α. Senae, R. Nearque, Amiral de Alexandre. Revue Maritime (1966)

772.

Starr, C. The Roman Imperial Navy 31 BC-AD 327, Cambridge 1960.

773.

Tarn, W. The battle of Actium, Journal of Roman Studies 27 (1937).

774.

Testaguzza, O. Portus. Illustrazione dei Porti di Claudio e Traiano, e della citta di Porto a Fiumicino, Roma 1970.

775.

Thiel, J. Studies on the History of Roman Sea-Power in Republican times, Amsterdam 1946.

776.

— A History of Roman Sea-Power before the Second Punic War, Amsterdam 1954.

777.

Will, E. Histoire Politique du monde Hellenistique, τ. A', Nancy 1966.

778.

Worth, Charles M. Trade Routes and Commerce of the Roman Empire, Cambridge 1921.

415

Ξένη βιβλιογραφία

ΒΥΖΑΝΤΙΟ 779.

Abulcasis, Λα chirurgie, traduite par L. Leclerc, Paris 1861.

780.

Ahrweiler, H. Byzance et la mer. La marine de guerre, la politique et les institutions maritimes de Byzance aux Vlle-XVe

siecles, Paris 1966. 781.

Antoniadis-Bibicou, H. Etudes d’ Histoire Maritime de Byzance a propos du “Theme de caravissiens”, Paris S.E. V.P.E.N.

1966. 782.

Argyropoulos Pericles. Les Grecs et la Mer, Athenes 1904.

783.

Ashburner, W. The Rhodian Sea Law, Oxford 1909.

784.

Barbaro, Nocolo. Giornale dell’ assedio di Constantinopoli 1453. Lorredato di note e documenti per Enrico Cornet, Vienna

1856. 785.

Baynes, N.H. The Byzantine Empire, London 1925.

786.

Baynes, N.H - Moss H. Byzantium. Introduction to East Roman Civilisation, Oxford 1948.

787.

Belin, M.A. Histoire de la Latinite de Constantinople, Paris 1894.

788.

Berthelot, M. Les compositions incendiaires dans l’Antiquite et au Moyen Age, Revue des Deux Mondes 106 (1891).

789.

— L’ histoire des sciences. La Chimie du Moyen Age, Paris 1893.

790.

Blow, Leon. Constantinople et Byzance, Paris 1917.

791.

Boudet, M. Note sur la fabrication du feu gregeois en Auvergne au XIXe siecle, Bulletin Historique d’ Auvergne 1906.

792.

Bradford, Ernie. The Great Betrayal. Constantinople 1204, London 1967.

793.

Brehier, L. La marine de Byzance du Ville au Xie siecle, Byzantion 19 (1949).

794.

— Le Monde Byzantin, τ. 1-3, Paris 1946, 1949, 1950.

795.

—

796.

Brock. A History of Fireworks, London 1949.

797.

Brogger, A. The Vikings of the Mediterranean and the Vikings of the North, Annual of the British School at Athens 1940.

798.

Calisse, Carlo. Il Governo dei Byzantini in Italia, Torino 1885.

799.

Caruso, Angelo. Il sito della terza battaglia fra Melo e i Byzantini del 1017 e il diploma del Catapano Boioannesper Troia del 1019, Byzantion 28 (1958).

800.

Chaiandon, F. Jean II Comnnene et Manuel I Comnene, Paris 1912.

801.

Corazzini, F. Scritto sulla tattica navale di anonimo greco per la prima volta tradotto e pubblicato dal Cav. Prof. Corrazini,

Vie et mart de Byzance, Paris 1947.

Livorno 1883. 802.

Dain, Alfonse. Naumachica, Paris 1943.

803.

Devaux, Pierre. Le mystere du Feu Gregeois, Histoire pour tous 3 (’Ιούλιος 1960).

804.

Diehl, Charles. Histoire de Γ Empire Byzantin, Paris 1919. Έλλ. έκδοση σέ μετάφραση Καψαμπέλη, Άθήναι 1923.

805.

— En Mediterranee, Paris 1907.

806.

— Byzance - Grandeur et Decadence, Paris 1919.

807.

Dolley, R. Naval Tactics in the Heyday of Byzantine Thalassocracy, Atti dell VII Congresso dei Studi Byzantini I, Roma

1953. 808.

Eickhoff, E. Seekrieg und Seepolitik zwischen Islam und Abendland bis zum Aufstiege Pisas und Genuas (650-1040), Saar-

briicken 1953. 809.

Faber, G. Piraten oder Staatengriinder. (Normannen vom Nordmeer bis Bosporus), Gutersloh 1968.

810.

Fahmy, A.M. Muslim naval organization in the Eastern Mediterranean, Cairo 1966.

811.

— Muslim Sea-Power in the Mediterranean from the seventh to the tenth Century A.D., London 1950.

812.

Ferrato, P. Relazione de Ciov’ dePigli de Peretola, Intorno a un Viaggio dell imperatore de Constantinopoli Fatto nel 1439,

Bologna 1867. 813.

416

Feldhaus. Die Technik der Vorzeit, Berlin.

Ξένη βιβλιογραφία 814.

Finlay, George. A History of Greece from its conquest by the Romans to the Present Time (146 BC - 1864 AD\ τ. 1-7, Ox­

ford 1877. 815.

Gibbon. Ed. Decline and Fall of the Roman Empire, τ. 1-6, London 1776-1778.

816.

Grenier, P. L’Empire Byzantine, τ. 1-2, Paris 1904.

817.

Guillard, R. Les chapitres relatifs aux costumes et a la coiffure du traite “sur les dignitaires du Palais de Constantinople” du Pseudocodinos, Byzantion (1946-1948).

818.

Guillou, A. Italie meridionale byzantine ou Byzantins en Italie meridionale? Byzantion 19 (1974).

819.

Hertzberg, G.F. Geschichte des Byzantinen unddes Osmanischen Reiches bis gegen Ende des \6.Jahrhunderts, Berlin 1883.

820.

Hirsch, F. Byzantinische Geschichte, Jahresberichte der Geschichtswissenschaft III, Berlin 1883.

821.

Hourani, G. Arab Seafaring in the Indian Ocean in Ancient and Early Medieval Times, Princeton 1951.

822.

Hunger, Herbert. Piraterie in der Aegaeis anno 1504. Brief Bajezids II an Leonardo Loredan, Byzantion 40 (1970).

823.

Hussey, J. The Byzantine World, 3rd. ed., London 1967.

824.

Inal^ik, H. Ottoman Methods of Conquest, Studia Islamica 2 (1954).

825.

— Mehmed the Conqueror (1432-1481) and his Time, Cambridge 1960.

826.

Janin, R. Les ports de Constantinople sur la Propontide, Byzantion 20 (1950).

827.

Jones, A.H.M. The Greek City from Alexander to Justinian, Oxford 1966.

828.

Jorga, N. Byzance apres Byzance. Continuation de I’histoire de la vie byzantine, Bucarest 1931.

829.

Jurien de la Graviere, E. La marine des Byzantins, Revue des Deux Mondes 1884.

830.

— La marine des Ptolemees et la marine des Romains, τ. 1-2, Paris 1885.

831.

Kranse. Die Byzantinen des Mittelalters nach den byzantinischen Quellen, Halle

832.

Kubiak, Wladyslaw B. The Byzantine Attack on Damietta in 853 and the Egyptian Navy in the 9th Century, Byzantion 40

(1970). 833.

Laechler, Paul - Wirr, Hans. Die Schiffe der Volker, Olton - Freiburg in Br. 1962.

834.

Laurent, J. Byzance et les Tures Seldjoucides dans Γ Asie Occidentale jusqu’ en 1081, Paris 1913.

835.

Lebeau, C. Histoire du Bas-Empire, τ. 1-21, Paris 1824-36.

836.

Lesage, Michel. Le Petrol, Au Carefours de Γ histoire 41 (Μάιος 1961).

837.

Lewis, A.R. Naval power and trade in the Mediterranean (A.D. 500-1100), Princeton Studies in History 5, Prince­

ton 1951. 838.

Lopez, R.S, - Raymond, J.W. Medieval Trade in the mediterranean World, New York 1955.

839.

Martroye, F. Genseric, la conquete vandale en Afrique, Paris 1907.

840.

Menager, L.R. Amiratus. L’ Emirat et les origines de I’Amiraute (XIe-XHIe siecles), Paris 1960.

841.

Mercier, M. Le Feu Gregeois, Les feux a guerre, depuis Γ antiquite. La Poudre a Canon. Paris 1952.

842.

Monasterev, N. - Terestchenko, S. Histoire de la marime Russe, Paris 1932.

843.

Obolensky, Dimitri. The Byzantine Commonwealth. Eastern Europe, 500-1453. London 1971.

844.

Oman, C. The art of war in the Middle Ages, London 1905.

845.

Ostrogorsky, G. Geschichte des byzantinischen Staates, Munchen 1952, (άγγλ. μετάφρ. J. Hussey, Oxford 1957).

846.

— L’expedition du prince Oleg contre Constantinople, Annales de 1’ Institut Kondakov 11 (1940).

847.

— Die Perioden der byzantinischen Geschichte, Historische Zeitschrift 163 (1941).

848.

Pace, P. I Barbari e i Byzantini in Sicilia, Palermo 1911.

849.

Pappadopoulos, J.B. Theodore II Lascaris Empereur de Nicee, Paris 1908.

850.

Pardessus, J.M. Collection de lois maritimes, τ. \-6, Paris 1828-1845.

851.

Partington, J.R. A History of Greek Fire and Gunpowder, London 1960.

851α. Paw, W. A philosophical dissertation of the Egyptians and Chinese, London 1955.

4/27

417

Ξένη βιβλιογραφία 852.

Pears, Edwin. The destruction of the Greek Empire and the story of the capture of Constantinople by the Turks,

London 1903. 853.

Poujoulat, B. Histoire de la conquete et de Γ occupation de Constantinople par les Latins, Torino 1873.

854.

Rambaud, D. Etudes sur Γ histoire byzantine, Paris 1912.

855.

— L’ Empire Grec au Xe Siecle, Paris 1914.

856.

Remochi. Geschichte der Explosivstoffe, Berlin.

857.

Rice, David Talbot. The Byzantines, London 1962.

858.

Rodd, Rennel (sir). The Princes of Achaia and the chronicles of Morea. A study of Greece in the Middle Ages,

τ. 1-2, London 1907. 859.

Runciman, Steven. A History of the Crusades, Cambridge 1965.

860.

— Byzantine Civilisation, London 1933.

861.

— The Emperor Romanus Lecapenus and his reign, Cambridge 1929.

862.

— The Fall of Constantinople 1453, Cambridge 1965.

863.

Sancton, David. The world on the last day. The Sack of Constantinople by Tures, May 29, 1453. Its causes and

consequences, London 1965. 864.

Schlumberger, G. Recits de Byzance et des Croisades, Paris 1917.

865.

—

L’ epopee Byzantine a la fin du Xe siecle, Paris 1896-1905.

866.

—

Un Empereur Byzantin au dizieme siecle: Nicephorus Phocas,Paris

867.

—

Un Empereur de Byzance a Paris et a Londres, Paris 1916.

868.

—

La siege, le prise et la sac de Constantinople par les Tures en1453, Paris 1914.

869.

Sherrard, Ph. Byzantium, London 1967.

870.

Severus Ibn al Muqaffa' .Alexandrinische Patriarchengeschichte von S. Markus bis Michael I, 61-767, μετάφρ. C.F. Sey-

1890.

bold, Hamburg 1912. 871.

Toynbee, Arnold. A Study of History. The first abridged volume edition, Oxford 1972.

872.

Uspensky, P. 'Η αρχή καί άνάπτυξις του ’Ανατολικού προβλήματος, 'Αγία Πετρούπολις 1886 (ρωσικά).

873.

— 'Η στρατιωτική οργάνωση τής βυζαντινής αύτοκρατορίας. Πρακτικά τοΰ Ρωσικού ’Αρχαιολογικού ’Ινστι­ τούτου τής Κωνσταντινουπόλεως VI (1) (1900) (ρωσικά).

873α. Vassiliev, Α.Α. Byzance et les Arabes, Bruxelles 1935. 874.

Vast, Henri. La siege et la prise de Constantinople par les Tures, Paris 1880.

875.

Vegece. Epitome rei militaris (ed. Lang), Leipzig 1885.

876.

Villehardouin, Geoffroi (de). La conquete de Constantinople. Texte et traduction nouvelle avec notice, notes et glossaire

par Emile Bouchet, τ. 1-2, Paris 1891. 877.

Vogt, J. Constantin der Grosse und sein Jahrhundert, Munchen 1949.

878.

Vryonis Sp. (jr.). Byzantium and Europe, London - New York 1967.

879.

— The Decline of Medieval Hellenism in Asia Minor and the Process of Islamisation from the Eleventh through the Fif­ teenth Century, Berkley - Los Angeles, London 1971.

880.

Wiegleb. Geschichte des Wachsthums und der Erfundungen in der Chemie, Berlin 1792.

881.

Zakythinos, D. Le Despotat Grec de Moree, τ. 1-2, Paris 1932, 1955.

882.

Zenghelis, C. Le Feu Gregeois et les armes a feu des Byzantins, 7 (1932).

ΤΟΥΡΚΟΚΡΑΤΙΑ - ΦΡΑΓΚΟΚΡΑΤΙΑ 883.

Anderson, R.C.Naval wars in the Levant 1559-1853, Liverpool 1952.

884.

Anticano, S. Frammenti storici della guerra di Candia, Bolonia 1647.

418

Ξένη βιβλιογραφία 885.

Argenti, Philip (editor). Diplomatic Archives of Chios, 1577-1841, τ. 1-2, Cambridge 1954.

886.

— The occupation of Chios by the Genovese and their administration of the island (1346-1566), τ. 1-3, Cambridge 1958.

887.

Ausseur, J.R. La marine du Grand Seigneur, Neptunia 100 (1970).

888.

Babinger, Fr. Mehmed der Eroberer und seine Zeit (1432-1481), Β' έκδοση, Munchen 1959.

889.

Bakalopoulos, Ap. Thasos, son histoire, son administration de 1453 a 1912, Paris 1953.

890.

Bartholdy, J.L.S. Bruchstiicke zur ndheren Kenntniss des heutigen Griechenlands, Berlin 1805.

891.

Beaujour, Felix (de). Tableau du commerce de la Grece forme d’apres une annee moyenne de Γ an 1789-1797, τ. 1-2, Paris

1800. 892.

Beer, Rud. Die Galeere des Don Juan d’ Austria bei Lepanto, Wien 1894.

893.

Bellaire, J.P. Precis des operations generales de la division Franqaise du Levant, Paris 1805.

894.

Bowen, G. (sir). The Ionian Islands under British Protection, London 1850.

895.

Bragadin, Marc’ Antonio. Repubbliche Italiane sul Mare, Milano 1951, (σχετ. τοΰ ίδιου; Histoire des republiques mari-

times Italiennes, Paris 1955). 896.

Breves, Sieur (de). Relation de voyages tant en Grece, Terre Sainte et Egypte qu’ aux Royaumes de Tunis et Alger, Paris

1628. 897.

Brown, William G. Journey from Constantinople through Asia Minor, in the Year 1802, στή συλλογή Walpole Robert,

898.

Bulgari, N.T. Les sept lies loniennes et les traites qui les concernent, Leipzig 1838.

899.

Camariano-Cioran, A. La guerre russo-turque de 1768-1774 et les Grecs, Revue des etudes Sud-Est Europeennes 3, (1965).

Travels in various countries of the East, London 1820.

900.

Cambini, Andrea. Libro da C. Fiorentino, della origine dei Turchi et Imperio delli Ottomani, Firenze 1529.

901.

Castellan, A.L. Lettres sur la Moree et les Ues de Cerigo, Hydra et Zante, Paris 1808.

— Lettres sur la Grece, I’ Hellespont et Constantinople, faisant suite aux lettres sur la Moree, Paris 1811. 903. — Lettres sur la Moree, l’ Hellesponte et Constantinople, Β' έκδοση, Paris 1820. 904. — Moeurs, usages, costumes des Ottomans et abrege de leur histoire, 1-2, Paris 1812. 902.

905.

Caussin de Perceval, P.A. Precis historique de la guerre des Tures contre les Russes depuis Γ annee 1769 jusqu’ ά Γ annee

1774. Tire des annales de I’ historien Ture Vassif effendi, Paris 1882. 906.

Celebi, Evliya. Narrative of travels in Europe, Asia and Africa in the 17 th century by Evliya Effendi. Translated from

Turkish by Joseph von Hammer, London 1846-1850. 907.

Cevdet Pa§a, Ahmet. Etat militaire Ottomane depuis la fondation de Γ Empire jusqu’ a nos jours, Constantinople - Paris

1882. 908.

Chandler, Richard. Travels in Asia Minor and Greece or an account of a tour made at the expense of the society of “Dilet­

tanti”, Oxford ΥΠ4. 909.

Choiseul - Gouffler (comte de). Voyagepittoresque dans Γ Empire Ottoman, en Grece, dans la Troade, les Ues de l’Archipel

et sur les cotes de l’Asie Mineure, Β' έκδοση, τ. 1-4, Paris 1842. 910.

Clarke, Edward. Travels in Various Countries of Europe, Asia, and Africa, Β' μέρος: Greece, London 1812.

911.

Cogo, G. La guerra di Venezia contro i Turchi, Nuovo Archivio Veneto 18 (1899) - 19 (1900).

912.

Coles, P. The Ottoman Impact on Europe, London 1968. (Έλλ. μετάφρ. Ν. K. Παπαρρόδου, Οί ’Οθωμανοί στήν Εύρώ-

πη, τεύχη 1-2). 913.

Cornford, L. Cope - Wyllie, W.L. A century of sea training (1824-1924), London 1924.

914.

Coronelli, Vincenzo. Archipelago, Venezia 1707.

915.

Curbey, H. Sea Wolves of the Mediterranean. The great period of the Moslem Corsaires, London 1910.

916.

Daniel, R. Histoire de la milice franςaise, τ. 1-2, Paris 1721.

917.

Deshayes, Louis baron de Courmesnin. Voyage du Levant fait par le commandement du Roy en Γannee 1621, Β' έκδοση,

Paris 1632. 918.

Djuvara, T.G. Cent Projets de partage de la Turquie (1281-1913), Paris 1914.

919.

Dodwell, Ed. A classical and topographical tour through Greece, during the years 1801,1805,α//ίΖ 1806, τ. \-2,London 1819.

419

Ξένη βιβλιογραφία 920.

Douglas, Frederick N.S. An essay of certain points of ressemblance between the ancient and modern Greeks, B' έκδοση,

921.

Douin, G. La Mediterranee de 1803-1808. Pirates et corsaires aux lies ioniennes, Athenes 1917.

922.

Driault, Ed. Histoire de Γ Empire Ottoman jusqu’ a la revolution de 1909. Paris x.x.

923.

Eton, William. A survey of the Turkish Empire, London 1798.

924.

Fattal, A. Le statut legal de non Musulmans en pays d’ Islam, Beyrouth 1958.

925.

Fincati, L. La deplorabile Battaglia navale de! Zonchio 1499, Rivista Marittima 16, II (1883).

926.

— La perdita di Negroponte (Luglio 1470), Archivio Veneto nuova serie 2 (1886).

927.

Finlay. G. The history of Greece under Othoman and Venetian Domination, Edinburg 1856, (έλλ. μετάφραση Μίλτου

London 1813.

Γαρίδη, ’Αθήνα 1958). 927α. Galt, John. Voyages and travels in the years 1809, 1810, and 1811; containing statistical, commercial, and miscellaneous

observations on Gibraltar, Sardinia, Sicily, Malta, Serigo, and Turkey, London 1812. 927β. Gell, William. Itinerary of the Morea being a description of the routes of that peninsula, London 1817.

928.

Gibbon, H. The foundation of the Othoman Empire 1300-1453, Oxford 1916.

929.

Gugliemotti, A. Marcantonio Colonna alia battaglia di Lepante, Firenze 1862.

930.

Guys, Pierre Augustin. Voyage litteraire de la Grece ou lettres sur les Grecs anciens et modernes, avec un parallele de leurs

moeurs par M. Guys, secretaire du Roi, de Γ Academie des Sciences et Belles Lettres de Marseille, Paris 1729. 931.

Habesci, Elias. The present State of Ottoman Empire, containing a more accurate and interesting account of the religion,

government etc., London 1784. 932.

Haji Khalifeh. The History of maritime Wars of the Tures, transl. from the turkish by James Mitchell, London 1831.

933.

Hammer, J. Histoire de Γ empire ottoman, traduite de Γ allemand, Paris 1884.

934.

Hartlaub, Felix. Don Juan d’Austria und die Seeschlacht bei Lepanto, Berlin 1952.

935.

Hughes, Thomas Smart (Rev.). Travels in Sicily, Greece and Albania, τ. 1-2, London 1820.

936.

Inal^ik, Halil. Lepanto in the Ottoman documents, London 1978.

937.

Jollivet, M. Les Anglais dans la Mediterranee 1794-97, Paris 1895.

938.

Jorga, N. Geschichte des osmanischen Reiches, τ. 1-5, Gotha 1908-1913.

939.

946.

Byzance apres Byzance. Continuation de Γ histoire de la vie byzantine, Bucarest 1935. Jurien de la Graviere, E. Doria et Barberousse, Paris 1886. — La guerre de Chypre et la bataille de Lepante, τ. 1-2, Paris 1888. — Les corsaires barbaresques et la marine de Soliman le Grand, Paris 1887. Kantemir, Demetrius. Histoire de Γ Empire Ottoman, traduite en Franςais par de Joncquieres, Paris 1743. Laios, Georg. Griechische Zeitungen und Zeitschiften von 1784 bis 1821 (Dokumente). Sonderdruck aus Berliner Byzantinische Arbeiten, Berlin 1960. Lamansky, VI. Secrets d’ Etat de Venise: Documents, extraits, notices et etudes servant a eclaircir les rapports de la Seigneurie avec les Grecs, les Slaves et la Porte ottomane a la fin du XVe et au XVIe siecle, τ. 1-2, St. Petersburg 1884. Lane, Frederick Chapin. Venetian Ships and Shipbuilders of the Renaissance, Baltimore 1934.

947.

Le Brun, Corneille. Voyage au Levant, Paris 1714.

940. 941. 942.

943. 944. 945.

—

947α. Le Brun, Pierre. Le Voyage de Grece. Poeme, Paris 1828. 948.

Lenormant, F. La Question lonienne devant Γ Eupore, Paris 1859, (έλλ. μετάφραση «Τό Ίονικόν ζήτημα ενώπιον τής

Εύρώπης», Ζάκυνθος 1859). 949.

Lesupe, Μ. Lepante, la crise de I’ empire Ottoman, Paris 1972.

950.

Lunzi, Erm. (conte). Storia delle isole Ionie sotto il reggimento dei republicani Franfesi, Venezia 1860.

951.

Mackesy, P. The war in the Mediterranean 1803-1810, London 1957.

952.

Manfroni, Camillo. I Veneziani nel! Egeo, La Lettura (Rivista mensile del Corriere della Sera) XII 6 (’Ιούνιος 1912).

953.

Manousakas, M. Lepanto e i greci εις “Il Mediterraneo nella seconda meta de! 500 alia luce di Lepanto’’ Firenze 1974.

420

Ξένη βιβλιογραφία 954.

Mas Latrie, L.(de). Histoire de Vile de Chypre sous le r'egne des princes de la Maison de Lusignan, τ. 1 -3, Paris 1851, 1852,

1855. 955.

Molmenti, P. Sebastiano Venier e la battaglia di Lepanto, Nuovo Archivio Veneto. Novo serio 30 (1915).

956.

Moravcsik, G. Byzantinoturcica, τ. 1-2, Β' έκδοση, Berlin 1958.

957.

Miiller, W. Fragmenta Historicorum Graecorum, Paris 1841-1869, (Β' έκδοση 1928).

958.

Noiret, Hippolyte. Documents inedits pour servir ά T histoire de la dominationn venitienne en Crete de... 1380 a 1485, tires

des archives de Venise, Paris 1938. 959.

Olivier, Guillaume - Antoine. Voyage dans Γ empire Ottoman, Paris 1801.

960.

Paruta, Paolo. Della historia Vinetiana... La guerra fatta della Lega de principi christiani contro Selino Ottomano per

occasione del Regno di Cipro, Venetia 1703. 961.

Pernot, H. Voyage en Turquie et en Grece du R. P. Robert de Dreux, aumonier de I’ ambassadeur de France (1665-1669),

Paris 1925. 962.

Pouqueville, Francois. Histoire de la regeneration de la Grece comprenant le precis des evenements depuis 1740 jusqu’ en

1824, Paris 1824. 962α.

963.

963α.

—

— —

Voyage dans la Grece, τ. 1-5, Paris 1820.

Voyage de la Grece, τ. 1-6, Paris 1826. Voyage en Moree, a Constantinople, en Albanie et dans plusieurs autres parties de I’Empire Ottoman, pendant les annees 1798-1801, Paris 1805.

964.

Predelli, R.E. - Sacerdoti, A. Statuti Maritimi Veneziani, Venezia 1903.

965.

Quarti, G. La guerra contro il Turco in Cipro e a Lepanto 1570-1571, Venezia 1935.

966.

Rizo Nerulos, Jacovacy. Histoire moderne de la Grece depuis la chute de Γ Empire d’ Orient, Geneve 1828.

967.

Rodocanachi, E. Bonaparte et les Ues loniennes, Paris 1899.

968.

Saint-Sauver, Andre Grasset. Voyage historique, litteraire et pittoresque dans les isles et possesions ci devant venitiennes

du Levant, τ. 1-3, Paris (an VIII) 1799-1800. 969.

Savary, Claude. Lettres sur la Grece, Paris 1798.

970.

Scandurra, Enrico. The Maritime Republics. Medieval and Renaissance ships in Italy, στήν συλλογή μελετών του George

Bass: A History of Seafaring, London 1972. 971.

Scrofani, X. Viaggio in Grecia fatto nel! anno 1794-1795, τ. 1-3, London 1797.

972.

Serrano, L. La Liga de Lepanto entre Espana, Venecia y la Santa Sede (1570-73), τ. 1-2, Madrid 1918-1920.

973.

Shaw, Stanford J. - Shaw, Ezel Kurai. History of the Ottoman Empire and modern Turkey, τ. 1-2, Cambridge 1976-1977.

974.

Stephanopoli, Dimo. Voyage en Grece pendant le annees V et VI (1797, 1798), Londres 1800.

975.

Svoronos, N. Le commerce de Salonique au XVHIe siecle, Paris 1956.

976.

Tafel, G. -Thomas, G. Urkunden zur alteren Handels-und Staatsgeschichte der Republik Venedig, τ. 1-3, Wien 1856-1857.

977.

Tott, Francois (baron de). Memoires du Baron Tott sur les Tures et les Tartares, Maistricht 1786.

978.

Tournefort, Pitton (de). Relation d’ un voyage du Levant, τ. 1-2, Paris 1717.

979.

Tozer, H.F. The Franks in the Peloponnese, London 1883.

980.

Uzun^ar^ili, Ismail Hakki. Osmanli Devletinin Merkez ve Bahriye Teskilati (ή οργάνωση τής κεντρικής διοικήσεως καί

του ναυτικού του οθωμανικού κράτους), Ankara 1948. 981.

Warmington, Ε. The Commerce between the Roman Empire and India, Cambridge 1928.

982.

Zakythinos, D. Corsaires et pirates dans les mers grecques au temps de la domination Turque, Athenes 1939.

983.

Zallony, M. Voyage a Tine, Paris 1809 (έλλην. μετάφρ. 1888).

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ 984.

Anonyme. Constantine Canaris, Bruxelles 1825,

421

Ξένη βιβλιογραφία 986.

— Psara, elegie epique, Paris 1824. — Precis de la bataille navale de Navarin orne d’un plan dresse par M.L. Garneray, Paris 1829.

987.

—

985.

(Capitain M. Masson de Saint Armand). Histoire des combats d’Aboukir, de Trafalgar, de Lissa, du Cap Finistere

etc. (1798-1813), suivie de la Relation du Combat du Navarin, Toulon 1829. 988.

Agrati, G. Precis des operations de la flotte grecque durant la revolution de 1821 et 1822 ecrit par un Grec, Paris 1822.

988a. Anderson, J.K. Military Theory and Praxis in the Age of Xenofon, Berkley 1970. 989.

Anderson, R.C. Naval Wars in the Levant 1559-1853, Liverpool 1952.

990.

Argenti, Ph. (editor). Diplomatic Archives of Chios, 1577-1841, τ. 1-2, Cambridge 1954.

991.

Bourchier, Jane (Lady). Memoir of the life of Admiral sir Edward Codrington, τ. 1-2, London 1873.

992.

Bogdanovitch, Eug. La bataille de Navarin d’apres les documents inedits des archives imperiaux russes, Paris 1887.

993.

Cochrane, George. Wandering in Greece, τ. 1-2, London 1837.

994.

— Narrative of Services in the Liberation of Chili, Peru and Brasil, τ. 1-2, London 1859.

995.

— The Autobiography of a Seaman, τ. 1-2, London 1860.

996.

Codrington, Edward (sir). Piracy in the Levant, London 1934.

997.

Contostavlos, A. Narrative of the material facts relating to the building of the two frigates, New York 1826.

998.

Dakin, Douglas. British and American Philhellenes during the War of Greek Independence, 1821-1823, Thessaloniki 1955.

999.

Douin, Georges. Navarin, 8 Juillet - 20 October 1827, Le Caire 1927.

1000.

— Les premieres fregates de Mohamed Aly, Le Caire 1926.

1001.

Driault, Edouard-Lheritier, Michel. Histoire diplomatique de la Grece, de 1821 a nos jours, τ. 1-5, Paris 1925-26.

1002.

Emerson, James. The History of Modern Greece from its Conquest by the Romans B. C. 146, to the Present Time, τ. 1-2,

London 1830. 1003.

— Tableau de la Grece en 1825. Journal de mon sejour parmi les Grecs. Traduit de I’ anglais par Jean Cohen, Paris 1826.

1005.

Erler, C. Philhellenismus in Deutschland, 1821-1829, Leipzig 1906.

1005.

Finlay, George. History of the Greek Revolution, τ. 1-2, London 1861.

1006.

Fleuriot de Langle, R. (vicompte). L’ Affaire de Navarin, Paris 1939.

1007.

Gladstone, W.E. The Hellenic Factor in the Eastern Problem, London 1879.

1008.

Gordon, Th. History of the Greek Revolution, τ. 1-2, Edinburgh 1832.

1009.

Green, Ph. J. Sketches of the war in Greece, in a series of extracts from the private correspondance of Philip James Green,

esq. late british consul for the Morea, with notes by R. L. Green etc., London 1827. 1010.

Grimble, Jan. The Sea Wolf. The Life of Admiral Cochrane, London 1978.

1011.

House of Parliament. Protocol of a conference held at Poros between the Representatives of Great Britain, France and Rus­

sia on the 12th of December 1828, London 1830. 1012.

House of Commons. Correspondence with Russia relative to the Affairs of Greece previous to the Conclusion of the Treaty

of July 6, 1827, London 1830. 1013.

Howe, Samuel G. An historical sketch of the Greek Revolution, New York 1828.

1014.

— Letters and Journals, Boston-London 1828.

1015.

Humfreys, William Henry. Journal of the Greek War of Independence, Ed. Sture Linner, Stockholm 1967.

1016.

Iliadou, Democratic. Les Balkans jouet de la politique des Puissances Europeennes pendant les XVIIIe et XIXe siecles, Balkan Studies 16 (Thessaloniki 1975).

1017.

Jurien de la Graviere, E. La Marine d’ autrefois, Paris 1876.

1018.

— La Station du Levant, τ. 1-2, Paris 1876.

1019.

Knight, William. Oriental outlines... 1838, London 1838.

1020.

Lemercier Nepomycene. Chants heroiques de montagnards et matelots grecs, Paris 1824.

422

Ξένη βιβλιογραφία

Suite des chants heroiques et populaires des soldats et matelots grecs, Paris 1825.

1021.

—

1022.

Lloyd, Chr. Lord Cochrane, London 1947.

1023.

Mac Farlane, Charles. Constantinople in 1828, London 1829.

1024.

Marcellus, M.L.J. (comte de). Souvenirs de I’Orient, Paris 1839.

1025.

Marriott, J.A.R. The Eastern Question. An Historical Study in European Diplomacy, Oxford 1917. (Chapter VIII. The

struggle for Hellenic Independence, σελ. 173-200). 1026.

Marryat, Frederick. Life and Letters of captain Marryat, τ. 1-2, London 1872.

1027.

Matton. R. Hydra et la Guerre maritime 1821-1827. Athenes 1953.

1028.

Meletopoulos, J.A. La bataille du Navarin et la France, Athenes 1965.

1029.

Mirmiroglou, Vi. Fatihin Donanmasi ve deniz Savaslari (ό αύτοκρατορικός στόλος καί οί ναυμαχίες), Istambul 1947.

1030.

Monasterev, Ν. - Terestchenko, S. Histoire de la marine Russe, Paris 1932.

1031.

Moore, Doris Langley. The late Lord Byron, London 1961.

1032.

Nicolas, Louis. Histoire de la marine frangaise, Paris 1949.

1033.

Noradounghian, Gabriel (effendi). Receuil d’ actes internationaux de Γ Empire Ottoman, τ. 1-4, Paris 1897, 1902.

1034.

Phillips, Alison W. The War of Greek Independence 1821-1823, London 1897.

1035.

Pouqueville, Francois. Histoire de la regeneration de la Grece comprenant le precis des evenements depuis 1740 jusqu’ en

1824, Paris 1824. 1036.

Prokesch-Osten, A. Geschichte des Abfalls der Griechen von Tiirkischen Reiche im Jahre 1821 und der Griindung des hel-

lenischen Konigreiches aus diplomatischem Standpunkte, τ. 1-6, Wien 1867. 1037.

Rados, C.N. La marine grecque pendant la guerre de Γ independance, Athenes 1907.

1038.

Raybaud, Maxime. Memoires sur la Grece pour servir a I’histoire de la guerre de I’ Independance etc., τ. 1-2, Paris 1824-

1825. 1039.

Reinagle, Philip and Georg. Illustrations of the Battle of Navarin, London 1828.

1040.

Stapleton, A. Political Life of George Canning, τ. \-2, London 1830-1831.

1041.

Temperley, H. Foreign Policy of George Canning, London 1925.

1042.

Theotoki, A. Sir Fr. Adam in the Ionian Islands, Malta 1839.

1043.

Thomas, Donald. Cochrane, Britannia’s last Sea-King, New York 1978.

1044.

Twitchett, E.G. Life of a Seaman. Thomas Cochrane, With Earl of Dundonald, London 1931.

1045.

Villemain, A.F. Essaie sur I’ etat des Grecs depuis la conquete musulmane jusqu’ au debut de la guerre 1820, Paris 1855.

1046.

Voutier, Olivier. Memoires du Colonel Voutier sur la guerre actuelle des Grecs, Paris 1823.

1047.

Waddington, George. A visit to Greece, 1823-1824, London 1824.

1048.

Walsh, R. Narrative of a journey from Constantinople to England, y' έκδοση, London 1829.

1049.

Woodhouse, Chr. D. The Greek War of Independence, Athens 1952. ('Ελληνική μετάφραση ’ Αγγέλου Βλάχου, ’ Αθήνα

1979). 1050.

— The battle of Navarino, London 1965. ('Ελληνική μετάφραση Σωκρ. Χατζηπολυχρόνη. ’Αθήνα 1965).

ΝΑΥΤ. ΕΠΙΣΤΗΜΗ & ΤΕΧΝΗ 1051.

Alden, Carol. Makers of Naval Tradition, New York 1925.

1052.

Allent-Temple-Grenville etc. The shores and islands of the Mediterranean drawn from nature, London 1840.

1053.

Allezard, Joseph. Recueil de 155 principaux plans des Ports et Rades de la Mediterranee, Genes 1801.

1054.

Alvar, Jaime. Los medios de navegacion de los colonizadores Griegos, Archivo Espanol de Arqueologia 52 (1979).

1055.

Amblimont, F. (de) Tactique navale, ou, Traite sur les evolutions, sur les signaux et sur les mouvements de guerre, Paris

1788. 1055α. Anderson, J.K. Military Theory and Practice in the Age of Xenofon, Berkley 1970.

423

Ξένη βιβλιογραφία 1056.

Anderson, R. Oared fighting ships, from classical times to the coming of steam, London 1962.

1057.

Anderson, R. & R.C. The Sailing-Ship. Six thousand years of history, London 1947.

1058.

Anville, J. B-Bourguingon D’. Analyse de la carte intitulee: Les cotes de la Grece et de Γ Archipel, Paris 1757.

1059.

Atkinson, James. Epitome of the Art of Navigation or a short, easy and methodical way to become a complete Navigator,

London 1753. 1060.

Bagrow, Leo. Die Geschichte der Kartographie, Berlin 1951.

1061.

Barjot (amiral) - Savant, Jean. Histoire mondiale de la Marine, Paris 1965.

1061α. Bass, George. A History of Seafaring, based on underwater archaeology, London 1972.

1062.

Bellin. Jacques Nicol. Description geographique du golfe de Venise et de la Moree avec des Remarques pour la Navigation

et des Cartes et plans des Cotes, Villes, Ports et Mouillages par le sieur Bellin, ingenieur de la Marine, censeur Ro­ yal de Γ Academie de Marine et de la Societe Royale des Londres, Paris 1771. 1062α. Bennett, Geoffrey. The battle of Trafalgar, London \9ΊΊ.

1063.

Berger, H. Die geografischen Fragmente des Eratosthenes, Leipzig 1880.

1064.

Berger, H. Geschichte der wissenschaftlichen Erdkunde bei den Griechen, β' έκδοση, Leipzig 1903.

1064α. Bertazzi, Gianfranco. Navi e navigazioni di altri tempi, Rivista Marittima (’Οκτώβριος 1972). 1065.

Boschini, M.L. L’Archipelago, Venetia 1658.

1066.

Boreux, C. Etudes de nautique egyptienne: I’art de la navigation en Egypte jusqu’ a la fin de Γ ancien empire, Memoires de 1’institut fran^ais d’ archeologie orientale du Caire 50, Le Caire 1925.

1067.

Bouguer, Pierre. La Manoeuvre des Vaisseaux ou Traite de mecanique et de dynamique, dans lesquels on reduit a des so­

lution tres simples les problemes de Marine, Paris 1751. 1068.

Bourguet, J.B.E. Traite de navigation, Paris 1808.

1069.

Brodie, Bernard. La strategic navale. Paris 1947.

1070.

Carry, M. The geographic background of Greek and Roman History, London 1950.

1071.

Carson, R. Geheimnisse des Meeres, Munchen 1952.

1072.

Casson, Lionel. Harbor and river boats of ancient Rome, Journal of Roman Studies 55 (1965).

1073.

— Illustrated History of ships and boats, New York 1964.

1074.

— Ships and seamanship in the ancient World, Princeton 1972.

1075.

— Speed under sail of ancient ships, Transactions of the American Philological Association 82 (1951).

1076.

— Studies in Ancient Sails and Rigging, (Essays in Honor of C. Brandford Welles) American Studies in Papyrology, I, New Haven 1966.

1077.

— The “Isis” and her voyage, Transactions of the American Philological Association 81 (1950).

1078.

Castex, Leon. Questions d’ Etat Major, Paris x.x.

1079.

— Theories Strategiques, τ. 1-5, Paris 1929.

1080.

Chabaud-Arnault, C. Histoires de Flottes Militaires, Paris 1889.

1081.

Chaline, Glaude - Roge, France. L’ Europe des Marchands et des Navigateurs, Paris 1964.

1082.

Chester, J. Spymcrak. The Men, the ship, Milwuakee Wise. 1976.

1083.

Clarke, S. - Engelbach, R. Ancient Egyptian Masonry, Oxford 1930.

1084.

Clowes, L. Sailing Ships. Their History and Development, London 1939, 1952.

1085.

Corgolione, S. Portulani del Mare Mediterraneo, Livorno 1799.

1086.

Coronelli, Vic. Isolario di tutte le isole del! Atlante Veneto, Venezia 1696.

1087.

Courtlandt, Candy. A History of Ships and Seafaring, New York 1873.

1088.

Craemer, H.A. 5000 Jahre Segelschiffe, Miinchen-Berlin 1938.

1089.

Dascovici, N. La question du Bospore et des Dardanelles, Geneve 1915.

424

Ξένη βιβλιογραφία 1090.

Daveluy. Le Combat Naval, Paris 1902.

1091.

Deacon, G.E.R. (General Editor). Oceans: An Atlas - History of man’s exploration of the Deep, London-New York-Sudney-

Toronto 1962. 1092.

Delatte, Armand. Les Portulans Grecs, Liege-Paris 1947. (Complements: Paris 1958).

1093.

Delbriick, H. Geschichte der Kriegskunst, τ. 1-7, 1900.

1094.

Detaille, Albert. Navires de Provence, des Galeres aux derniers voiliers, Marseille.

1095.

Detaille, La G. The Observer’s book of ships, London 1973.

1096.

Devries, Keith. Etruscan and Phoenician Ships and Shipping Maritime Activities. (Στη συλλογή μελετών George Bass: A History of Seafaring), London 1972.

1097.

Dietrich, Fred. Schiffe-Meere-Hafen, Munchen 1954.

1098.

Dodman, F.E. Seekrieg und Seepolitik zwischer Islam und Abendland, Berlin 1966.

1099.

Eikhoff, E. The Observer’s Book of Ships, London 1957.

1100.

Ellis, Hamilton C. A picture history of ship, London 1957.

1101.

Errera, Carlo. L’ epoca delle Grandi Scoperte Geografiche, Milano 1902.

1102.

Euler, Leonhard. Scientia navalis, sive Tractatus de construendi ac dirigendi navibus, τ. 1-2, St. Petersburg 1749.

1103.

Ewe, Herbert. Schbne Schiffe aus alien Karlen, Bielefeld.

1104.

Fairley, Gordon. The Observer’s Book of Small Craft. London 1975.

1105.

Farrere, Cl. Histoire de la Marine Franςaise, Paris 1934.

1106.

Finletter, Thom. Power and Policy, New York 1954.

1107.

Fournier, G. Hydrographie. (Contenant la theorie et la pratique de toutes les parties de la navigation), Paris 1643.

1108.

Frere Cook, Gervis - Macksey, Kenneth. Sea Warfare, Guiness Superlatives Ltd, Enfield 1975.

1109.

Friedrichsohn, J. Geschichte der Schiffahrt, Hamburg 1890.

1110.

Gaskell, T.E. World beneath the Oceans, London 1964.

1111.

Georgen, O. Geschichte des Kriegsschiffbaues vom Altertum bis zur Einfiihrung der Dampfkraft, Berlin 1919.

1111α. Goldsmith - Carter, G. Voilier de tous les temps, γαλλική έκδοση, Paris 1970. 1112.

Graser, B. De Veterum triremium fabrica, Halle 1864.

— De veterum re navali, Berlin 1864. 1114. Grotius, Hugo. The Freeedom of the Seas, New York 1916. 1115. Harris, Joseph. A Treatise ofNavigation. Chapters: I - The theory of navigation demonstrated. II - Nautical problems. Ill Astronomical problems IV - Practical navigation, London 1730. 1116. Henderson, R. Sail and Power, A manual of Seamanship. 1113.

1117.

Hogg, Robert. Naval architecture and ship construction, London 1965.

1118.

Hornborg, E. Segelsjofartens historia, Helsingfors 1948.

1119.

Jacob, L. Artillerie Navale, τ. 1-2.

1120.

Jal. A. Glossaire nautique, Paris 1848-1850.

1121.

James, W. The Naval History of Great Britain, 4th ed., London 1847.

1122.

Janes, Fred. Heresies of Sea - Power, London 1906.

1123.

Jenkins, H.E. Histoire de la Marine Frangaise. Traduite de I’Anglais, Paris 1978.

1124.

Jobe, Joseph. Les grand voiliers, collection edite sous la direction de J. Jobe, Lausanne 1967.

1125.

Jouan, Rene. Histoire de la Marine Frangaise, Paris 1950.

1126.

Jurien de la Graviere, E. Les marins du XVe et XVIe siecles, τ. 1-2, Paris 1879.

1127.

Kolbe, W. De Atheniensum re navali, Gottingen 1908.

1128.

Konijnenburg, E. (van). L’ Architecture navale depuis ses origines, τ. 1-3, Brussels 1905.

425

Ξένη βιβλιογραφία 1129.

Kotsch, William J. Weather for the mariner, USN I Proceedings, 1977.

1130.

Kretschmer, K. Die physische Erdkunde im christlichen Mittelalter, Wien 1889.

1131.

Ladyard, Rodgers William. Naval Warfare under Oars, 4th to 16th centuries, New York 1967.

1132.

Laechler, Paul - Wirr, Hans. Die Schiffe der Volker, Olton - Freiburg in Br. 1962.

1133.

Lassale, L.D. Hydrographie demontree et appliquee a toutes les parties du pilotage, Paris 1972.

1134.

Laver, James. Costums in Antiquity, London 1964.

1135.

Lefebyre de Noettes. De la Marine antique a la marine moderne. La revolution du gouvernail, Paris 1935.

1136.

Lefebyre, Nadine. Visages des grands Marins, Paris 1935.

1137.

Leithauser, Joachim. Uber und hinter dem Horizont. Die grossen Entdecker der Erde von Kolombus bis zur Weltraum-

1138.

Lemeresquite. L’ officier de Vaisseau dans la Marine, Paris 1913.

1139.

Levert, Lee. J. Fundamentals of naval warfare, New York 1947.

1140.

Lloyd, C. Ships and Seamen. Pictorial History from the Viking to the present day, V.C. 1961.

1141.

Lobley, D. Ships through the Ages. The international story of ships under oars, sail and steam, London 1972.

1142.

Lofure, Robert (de). La navigation a travers les ages, Paris 1953.

1143.

Mac Gregor, Dr. Fast sailing ships, Lymington 1973.

fahrt, Berlin 1956.

1143α. Macintyre, Donald und Bathe, Basil; Kriegschiffe in 5000 Jahren, Bielefeld 1975. 1144.

MacNarry,D. Ship models in miniature. Covers nearly every type ofmodel... from 1Q0B.C. tothelate 1960’s, London 1975.

1145.

Mahan, A.T. From sail to steam; recollection of naval life, London 1907, (’Ανατύπωση 1968).

1146.

— The Influence of Sea Power upon History, 1660-1783, London 1890.

1147.

— The Infuence of Sea Power upon the French Revolution and Empire, 1793-1812, τ. 1-3, London 1892.

1148.

— The Major Operations of the Navies in the War of American Independence, London 1913.

1149.

Marinelli, G. Die Erdkunde bei den Kirchenvatern, Leipsig 1884.

1150.

Masson. P. Les galeres de France, 1481-1781, Annales de la Faculte des Lettres d’ Aix 20 (1937).

1151.

Mayer, A. Tausend Jahre Seefahrt, Berlin 1934.

1152.

Meteorological Office. Weather in the Black-sea, London 1963.

1153.

— (Air Ministry). Weather in the Mediterranean, τ. 1-2, London 1962.

1154.

Michelot, Henri. Portulan de la Mer Mediterranee ou guide des pilotes cotier, par Henri Michelot, ancien pilote hauturier sur

les galeres, Marseille 1805. 1155.

Mollat, Michel. L’ histoire maritime en Eupore du Moyen age au XVIIIe siecle. Articles presentees par Michel Mollat, Quatrieme Colloque d’ Histoire Maritime, Paris 1962.

1156.

Mordal, J. Twenty five centuries of Sea Warfare, μετάφρ. από τά Γαλλικά, London 1965.

1157.

Morugues, S.F. - Bigot, (de). Tactique navale, traite des evolutions et des signaux, Paris 1763.

1158.

Moujie, A. (de). Les Reformes Maritimes, Paris 1914.

1159.

Mount, J. - Page, T. The English Pilot 766 Part III describing the sea coasts, capes, lands, bays... of whole Mediterranean,

1160.

Mulach, G.A. Die Schiffahrt im Bild, Stuttgart 1925-26.

1161.

Omont, Henri. Catalogue des manuscripts grecs, latins, frangais et espagnols et des portulans recueillis par Emmanouel

London 1771.

Miller, Paris 1897. 1162.

Paris, M. Souvenirs de Marine. Collection des plans et dessins des navires, Paris 1882-1885.

1163.

Pemsel, Helmut. A History of War at Sea. An Atlas and Chronology of Conflict at Sea from Earliest times to the Present,

Naval Institute Press, Annapolis 1977. 1164.

426

Rebicoff, D. Exploration sousmarine, Paris 1952.

Ξένη βιβλιογραφία 1165.

Rediades, Ρ. L’ Art de naviger chez Anciens, Athenes 1905.

1166.

Rice-Holmes, T. Could ancient ships work to windward? The Classical Quarterly 3,1 (1909).

1167.

Robertson. Survive the savage Sea, London 1973.

1168.

Roerie, G. La - Vivielle, J. Navires et marins de la rame ά Γ helice, Paris 1946.

1169.

Romine, Charles. L’ Art de la Marine, ou, Principes et preceptes generaux de Γ art de construire, d’ armer, de manoeuvrer

et de conduire des Vaisseux, La Rochelle 1787. 1170.

Roux, Joseph. Recueil des principaux plans des ports er rades de la mer Mediterranee, Paris \T19.

1170α. Saint - Martin, Vivien (de). Histoire de la Geographic, Paris 1873. 1171.

Sarmiente, Pedro de Gaboa. Geschichte des Inkasreiches,

1172.

Sebille, Albert. Histoire de la Marine, Paris 1934.

1906.

1172α. Scandurra, Enrico. The Maritime Republics. Medieval and Renaissance ships in Italy, στη συλλογή μελετών τοϋ George Bass: “A History of Seafaring” London 1972. 1173.

Singer, C. and others. A History of Technology, Oxford 1954-58.

1174.

Snodgrass, A. M. Arms and armour of the Greeks, London 1967.

1175.

— Early Greek armour and weapons, Edinburgh 1964.

1176.

Sonetti, Bartolomeo (delli). Isolario, o sia Cosmografia del mar Egeo in versi, Roma 1898.

1177.

Stenzel, Alfred. Seekriegsgeschichte in ihren wichtigsten Abschnitten mit Beriicksichtigung der Seetaktik, τ. 1-7, Hanno­

ver 1907-1921. 1178.

Stevenson, E.L. Geography of Ptolemy, New York 1932.

1179.

— Portolan Charts, New York 1911.

1180.

Thysius, Antonius. Historia navalis sive celeberrimorum praeliorum, quae mari ab antiquissimis temporibus usque adpacem

Hispanicam Batavi, foederatique Belgae, ut plurimum victores gesserunt. Luculenta descriptio, Leiden 1657. 1181.

Tomaschek, W. Topographische Erlauterung der Kustenfahrt Nearchus von Indus bis Euphrat, Sitzungsberichte der kaiserlichen Akademie von Wien, philologisch historische Klasse 121, Abh. 9 (1980).

1182.

Toudouze, Georges C. etc. Histoire de la marine, τ. 1-2, Paris 1934.

1183.

Tramond, J. Elements d’ histoire maritime et coloniale, Paris 1924.

1184.

Vaschaide, J. Marine et guerre navale, Paris 1920.

1185.

Ville de la Mirmont. Le navire “Argo” et la science nautique d’ Apollonius de Rhodes, Paris 1895.

1186.

Waters, David W. The Art of Navigation in England in Elisabethian and early Stuart Times, London 1958.

1187.

Williams, G.R. The world of model ships and boats, London 1971.

1188.

Winasted, E. O. The Christian Topography of Cosmas Indicopleustes, Cambridge 1909.

1189.

Zusto, Giovanni. Descrizione storica del! estrazione della pubblica nave “La Fenice” dal Canale Spignon in quigiacque cir­

ca tre secoli totalmente sommersa, Venezia 1789.

ΕΜΠΟΡΙΚΟ ΝΑΥΤΙΚΟ 1190.

Atkinson, James. Epitome of the Art of Navigation. Or a short, easy and methodical way to become a complete Navigator,

London 1753. 1191.

Braudel, F. & Romano, R. Navires et Marchandises ά Γ entree du Port de Livourne (1547-1611), Paris 1951.

1192.

Collier, Raymond & Billioud, Joseph. Histoire du commerce de Marseille, τ. 1-3, Paris 1951.

1193.

Cornford, L. Cope - Wyllie, W.L. A Century of sea trading (1824-1924} London 1924.

1194.

Dearborn, Henry A.S. A Memoir on the Commerce and Navigation of the Black Sea and the Trade and Marine Geography

of Turkey and Egypt, τ. 1-2, Boston 1819. 1195.

Hasebroek, J. Staat und Handel im alten Griechenland, Tubingen 1928.

1196.

Fischer, G. Barbary legend. War, trade and piracy in North Africa 1415-1830, Oxford 1957.

427

Ξένη βιβλιογραφία 1197.

Formaleoni, Vincenzo Antonio. Storia filosofica e politica della navigatione del commercio e delle colonie degli antichi nel

Mare Nero, τ. 1-2, Venezia 1788-1789. 1198.

Heyd, Wilhelm (von). Histoire du Commerce du Levant au Moyen-Age, τ. 1-2, Leipzig 1886.

1199.

Hornell, J. Water Transport, Cambridge 1946.

1200.

Lane, F. Tonnages, Medieval and Modern. Economic History Review, Second Series, 17 (1964).

1201.

Lassale, L.D. Hydrographie demontree et appliques a toutes les parties du pilotage, Paris 1972.

1202.

Lewis, A.R. Naval power and trade in the Mediterranean (A.D. 500-1100), Princeton Studies in History 5, Princeton 1951.

1203.

Lopez, R.S. - Raymond, J.W. Medieval Trade in the mediterranean World, New York 1955.

1204.

Mantran, Robert. Istambul dans la seconde moitie du XVIIe siecle. Essai d’Histoire institutionelle, economique et sociale,

1205.

Masson, P. Histoire du commerce franfais dans le Levant au XVIIe siecle, Paris 1896.

1206.

Mollat, Michel. Le Navire et Γ Economic maritime du Moyen-Age au XVIe siecle, Paris 1958.

1207.

— Les sources de Γ Histoire maritime en Europe du Moyen-Age au XVHIe siecle (collection des etudes, soigne par...) Paris 1962.

1208.

Saul, Norman E. Russia and the Mediterranean 1797-1807, Chicago-London 1970.

1209.

Societe du journal de la marine merchande. Navires, ports et chantiers, publie mensuelle par la Societe..., Paris 1966.

1210.

Stoianovich, Traian. The Conquering Balkan Orthodox Merchant, Journal of Economic History 20 (July 1960).

1211.

Svoronos, N. Le Commerce de Salonique au XVHIe siecle, Paris 1956.

1212.

Warmington, E. The Commerce between the Roman Empire and India, Cambrigde 1928.

1213.

Wood, A.C. A History of the Levant Company, London 1935.

1214.

Ziebarth, E. Beitrage zur Geschichte des Seeraubs und Seehandels im alien Griechenland, Hamburg 1929.

Paris 1962.

ΠΕΙΡΑΤΕΙΑ 1215.

Aranda, Emanuel D’. Relation de la captivite et liberte du sieur Emanuel d’ Aranda jadis esclave a Alger..., Paris 1665.

1216.

Auriant. Les Corsaires Grecs allies de la Russie (1787-1789), Paris 1934.

1217.

Barres, A. (de). L’ estat present de I’ Archipel. τ. 1-2, Paris 1678.

1218.

Boschini, M.L. L’ Archipelago, Venezia 1658.

1219.

Bradford, E.D.S. The sultan’s Admiral: The life of Barbarossa, New York 1968.

1220.

Clark, G.N. The Barbary Corsairs in the Seventeeth Century, 8 (1944-1946).

1221.

Deshayes, Louis Baron de Courmesnin. Voyage du Levant fait par le commandement du Roy en Γ annee 1621, β' έκδοση,

Paris 1632. 1222.

Douin, G. La Mediterranee de 1803-1808. Pirates of corsaires aux ties ioniennes, Athenes 1917.

1223.

Driscoll, C.B. Pirates, New York 1950.

1224.

Eck, Otto. Seerauberei im Mittelmeer, Munchen-Berlin 1940.

1225.

Faber, G. Piraten oder Staatengriinder. (Normannen vom Nordmeer bis Bosporus), Gutersloh 1968.

1226.

Fischer F. Barbary legend. War, trade und piracy in North Africa 1415-1830, Oxford 1957.

1227.

Gosse, Philip. Histoire de la piraterie, Paris 1933.

1228.

Guilletiere, Guillet (de la). Athenes ancienne et nouvelle, Paris 1675.

1129.

— Lacedemone ancienne et nouvelle, Paris 1676.

1230.

Halphen, L. Les Barbares, Paris 1928.

1231.

Hasluck, F.W. Depopulation in the Aegean Islands and the Turkish conquest, The Annual of the British School at Athens

17 (1910-1911). 1232.

Herman, Fr. Seerauberei im Mittelmeer, Lubeck 1815.

1233.

Jurien de la Graviere, E. Doria et Barberousse, Paris 1886.

428

Ξένη βιβλιογραφία 1234.

— Les corsaires barbaresques et la marine de Soliman le Grand, Paris 1886.

1235.

Lane. F.C. Economic consequences of organized violence, Journal of Economic History 18 (1958).

1236.

Lane-Pool. The story of Barbares corsairs, London 1890.

1237.

Masson, P. Histoire du commerce franfais dans le Levant au XVIIIe siecle, Paris 1896.

1238.

Nicolay, N. Les navigations, peregrinations..., Anvers 1577.

1239.

Savant, J. Pirates et corsaires Septinsulaires, Athenes 1940.

1240.

— Soldats Grecs, Athenes 1940.

1241.

Sestier, E. La piraterie dans Γ Antiquite, Paris 1880.

1242.

Stein, P. Uber Piraterie im Altertum, Kairo 1891.

1243.

Tenenti, A. Venezia e i corsari, 1580-1615, Bari 1961.

1244.

Toumefort, Pitton (de). Relation d’ un voyage du Levant fait par ordre du Roy, Paris 1717 τόμοι 2, Lyon 1717 τόμοι 3,

Amsterdam 1718 τόμοι 2. 1245.

Vasdravelli, John. Piracy on the Macedonian Coast during the Rule of the Turks, Thessaloniki 1973.

1246.

Zakythinos, D. Corsaires et pirates dans les mers grecques au temps de la domination Turque, Athenes 1939.

1247.

Ziebarth, E. Beitrage zur Geschichte des Seeraubs und Seehandels im alien Griechenland, Hamburg 1929.

ΓΕΝΙΚΑ ΔΙΑΦΟΡΑ 1248.

Aboulfeda, Israil ibn Ali. Geographic d’ Aboulfeda, traduite de Γ arabe en frangais et accompagnee de notes et declaircisse-

1249.

Arbots (freres). Memoire sur les trois departements de Corcire d’ Ithaque et de la Mer Egee, Paris 1798.

1250.

Argyropoulos, Pericles. Les Grecs et la Mer, Athenes 1909.

1251.

Arnould, A.M. Systeme maritime et politique des Europeens pendant le XVIIIe siecle, Paris 1797.

1252.

Baldry, A.L. British marine painting, London 1919.

ments par M. Reinard, Paris 1842.

1252α. Baugean J. Collection des toutes les especes des batiments de guerre et des batiments marchands, qui naviguent sur I’ ocean et das la Mediterranee. Dessine d’ apres nature. Neptunia 132 (1978).

1253.

Bellin, Jacques Nicol. Description geographique du golfe de Venise et de la Moree avec des Remarques pour la Navigation

et des Cartes et Plans des Cotes, Villes Ports et Mouillages par le sieur Bellin, ingenieur de la Marine, Censeur Royal de L’ Academie de Marine et de la Societe Royale de Londres, Paris 1771. 1254.

Berard, Victor. Penelope et les Barons des Ues, Paris 1928.

1255.

— Nausicaa et le Retour d’ Ulysse, τ. 1-2, Paris 1929.

1256.

— Ithaque et la Grece des Acheens, Paris 1927.

1257.

Cardel, William. Story of Jack Halyard, the Sailor Boy, or the Virtous Family, New York 1820.

1258.

Castellan, A.L. Lettres sur la Grece, Γ Hellespont et Constantinople, Paris 1811.

1259.

— Lettres sur la Moree et les Ues de Cerigo, Hydra et Zante, Paris 1808.

1259α. Crabbe, Raoul. Les grandes heures de la Royal Navy, Paris 1946. 1260.

Du Sein, A. Histoire de la marine de tous les peuples, τ. 1-2, Paris 1879.

1261.

Farrere, Claude. La nuit en Mer, Paris 1928.

1262.

Finley, M.T. Ancient Sicily, London 1968.

1263.

Fisher, James. Das Meer. Seine Macht und seine Geheimnisse, Gutersloh 1956.

1264.

Fontane, Marius. La Hellenisation du Monde Antique. (Le$ons faites ά Γ ecole des hautes etudes sociales), Paris 1914.

1265.

Francotte, H. Le tribut des Allies d’ Athenes, Paris 1907.

1266.

Glotz, G. - Cohen, R. - Roussel, R. Histoire Grecque, τ. 1-4, Paris 1925-1938.

1267.

Glover, I.R. Democracy in the Ancient World, Gambridge 1927.

429

Ξένη βιβλιογραφία 1268.

Goltzii, Η. Sicilia et Magna Graecia, Liber I, 1576.

1269.

Graham, A. J. Colony and Mother city in ancient Greece, Manchester 1964.

1270.

Grote, G. Histoire de la Grece depuis les temps les plus recules jusqu’ a la fin de la generation contemporaine d’ Alexandre

le Grand, τ. 1-19. (’Αγγλική έκδοση: History of Greece etc., τ. 1-12, London 1884). 1271.

Hallo, W. - Simpson, W. The Ancient Near East in History, U.S.A. 1971.

1272.

Hammond, N.G.L. Studies in Greek History, Oxford 1973.

1273.

Hasslof, Olaf. Sources of Maritime History and Methods of Research, Mariners Mirror 52 (1966).

1274.

Hatzfeld, J. Alcibiade, Paris 1951.

1275.

Hertzfeld, Jean. Histoire de la Grece ancienne, Paris 1931.

1276.

Heurtley, W.A. A Short History of Greece from Early Times to 1964, Cambridge 1964.

1277.

Hille, - Wang. The influence of seapower upon history 1600-1783, New York 1957.

1278.

Hover, Otto. Deutsche Seegeschichte, Berlin 1939.

1279.

Hope - Simpson. A Gazetteer and Atlas of Mycenaen Sites, London 1965.

1280.

Hopper, R.J. The Early Greeks, London 1976.

1281.

Jones, A.H.M. Athenian Democracy, N. York 1958.

1282.

—

The Athens of Demosthenes, Cambridge 1952.

1283.

—

The decline of Ancient World, London 1966.

1284.

—

The Greek City from Alexander to Justinian, Oxford 1966.

1285.

Judeich, W. Topographie von Athen, Munchen 1931.

1286.

Koster, August. Das antike Seewesen, Berlin 1923.

1287.

Lattimore, Steven. The Marine Thassos in Greek Sculpture, Monumenta Archaeologica 3 (1976).

1288.

Lelewel, Joachim. Geographic du moyen age, Bruxelles 1852.

1289.

Lloyd, W. History of Sicily to the Athenian war, London 1872.

1290.

Luebeck, Emil. Das Seewesen der Griechen undRomer, Hamburg 1890.

1291.

Mantelins, O. La Grece prehistorique, Stockholm 1928.

1292.

Marshall, The second Athenian Confederation, Cambridge 1905.

1293.

Matton, Raymond. Rhodes, Paris 1954.

1294.

Matz, Friedr. Kreta, Mycene, Troja, Zurich 1956.

1295.

Mielke, Otto. Katastrophen auf See, Hamburg 1957.

1296.

Mikalson, J. The sacred and civil Calendar of the Athenian Year, Princeton 1975.

1297.

Moshetti, C. Gubernare navem, gubernare rem publicam, Quaderni di Studi Senesi 16, Milano 1966.

1298.

Pareti, L. Sicilia antica, Palermo 1959.

1299.

Pohlic, C. Der Athener Theramenes, Leipzip 1877.

1300.

Sebillot, Paul. Croyances et superstitions de la Mer, Paris 1893.

1301.

Svoronos, I. Journal International d’ Archeologie nunismatique, Paris 1954.

1302.

— L’ Hellenisme primitif de la Macedonie, Paris 1919.

1302α. Zurcher & Margelie. Les naufrages celebres, Paris 1872.

ΛΕΞΙΚΑ - ΕΓΚΥΚΛΟΠΑΙΔΕΙΕΣ 1303.

Biundi, G. Dizionario Siciliano - Italiano, Palermo 1857.

1304.

Boerio, G. Dizionario de! dialetto veneziano, Venezia 1857.

430

Ξένη βιβλιογραφία 1305.

Corazzini, Di - Bulciano, F. Vocabolario nautico Italiano, τ. 1-7, Torino - Firenze - Bologna 1900-1907.

1306.

Crescentio, Bartol. Nautica Mediterranea, 1607.

1307.

Dabonich, P.E. Wdrterbuch der Marine, Pola 1910.

1308.

Daremberg, C. - Saglio, E. Dictionnaire des antiquites grecques et romaines, τ. 1-7, Paris 1877-1919.

1309.

Donnefoux, De. Dictionnaire de Marine a voiles et a vapeur, Paris 1928.

1310.

Douary, Julas. Dictionnaire des termes de marine, Paris 1910.

1311.

Enciclopedia Dell’ Arte Antica, τ. E'. σελ. 362-382.1. Prehistoria 4. Grecia 6. Roma ....

1312.

Encyclopaedia Britannica. ’Άρθρον Ship (Fire ship) τ. K' τής έκδόσεως 1968.

1313.

— "Αρθρον Ship τ. K' τής έκδόσεως 1968.

1314.

Gayniz, F. The new military and naval dictionary, New York 1951.

1315.

Groenen, Lieven. Illustrated Marine Encyclopaedia English - French - Dutch, Anvers.

1316.

Heinz, Lucius. Dictionary for the Navy, 1905.

1317.

Hesseling, D.G. Les mots maritimes empruntes par le Grec aux langues Romanes, Amsterdam 1903,

1318.

Jal, A. Glossaire nautique, Paris 1848-1850.

1319.

Kahane, Henry & Renee - Tietze, Andreas. The Lingua Franca in the Levant Turkish Nautical Terms of Italian and Greek

Origin, Urbana (Illinois) 1958. 1320.

Kahane, H. Zur neugriechischen Seemannsprache anlasslich Vidos, Parole marinaresche, Byzantinisch - neugriechische Jahrbiicher 129 (1939)

1321.

Mac Culloch, J.R. Dictionary, Practical, Theoretical and Historical of Commerce and Commercial Navigation, London

1854. 1322.

Noel, John. Naval Terms Dictionary, Annapolis 1978.

1323.

Saint Denis, E. (de). Le Vocabulaire des manoeuvres nautiques en Latin, Paris 1935.

1324.

Segditsas, P.E. Elsevier’s nautical dictionary, τ. 1-3, London 1965.

1325.

Tietze, Andreas. Turkish Nautical Terms of Italian and Greek Origin, Constantinople 1959.

ΤΟΥΡΚΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 1326.

Akalin, Sururi. ’Από τόνΤσεγκίςΧάνστόνΣτάλιν( 1205-1939), έκδ. 1939 — (γαλλ. μετάφρ. ναυάρχου Λεόν Καστέξ).

1327.

Alpagut, Ali Haydar. Οί Τούρκοι στό Μαρμαρά, έκδ. 1941.

1328.

Bayar, Mithat. Το "Επος τοΰ Μπαρμπαρόσσα, έκδ. 1943.

1329.

Chukri, Mehmet Συνοπτική ιστορία τοΰ τουρκικού ναυτικοΰ, (παλαιά γραφή), έκδ. 1904.

1330.

Emir, Ali Haydar. Ή Τουρκία στή θάλασσα, έκδ. 1937.

1331.

— ' Ο Kilidi Ali στό Λεπάντε, έκδ. 1934.

1332.

Firat, Hilmi. Τά τουρκικά στενά καί ή σημασία τους, έκδ. 1950.

1333.

Isin, Midhat. Ή νήσος Κρήτη καί οί Τούρκοι, έκδ. 1945.

1334.

Kurtoglu, Fevji. Οί άναμνήσεις Τούρκου ναυτικοΰ (1736-1737) σύμφωνα μ’ ένα χειρόγραφο, γραμμένο πρό δύο αιώ­

νων, έκδ. 1935. 1335.

—

'Η ναυμαχία τοΰ Ναβαρίνου, ή 'Ελληνική ’Ανεξαρτησία καί ό ναύαρχος Ταχήρ πασάς, τ. 1-2, έκδ. 1944.

1336.

—

’Επιχειρήσεις στή Μεσόγειο κατά τόν Τουρκορωσικό πόλεμο τοΰ 1768-1774, έκδ. 1942.

1337.

Nutki, Siileyman. 'Ο κατάλογος των ναυτικών νικών τών ’Οθωμανών, (παλαιά γραφή), έκδ. 1891.

1338.

Olgatch, Nidjmettine. Γενική θεώρηση τής ναυτικής ιστορίας τών Τούρκων, έκδ. 1952.

1339.

—

Σύνοψη τής Ναυτικής 'Ιστορίας τών Τούρκων, έκδ. 1952.

431

1340.

Seygi, Ali Riza. ' Η ναυμαχία τοϋ Τσεσμέ καί ή έμφάνιση του πρώτου ρωσικού στόλου στη Μεσόγειο (από άγγλικό

έργο γραμμένο τό 1772 καί μεταφρασμένο στά τουρκικά), έκδ. 1943. 1341.

Talot, Sait. 'H κυριαρχία των ώκεανών καί οί Τούρκοι, έκδ. 1934.

1342.

Zade, Kalili. Τουργκούτ-ρέις (κουρσάρος καί ναύαρχος), έκδ. 1932.

1343.

Zundji, ΤενΓιΙι.’Ένδοξες σελίδες τής ναυτικής μας ιστορίας, έκδ. 1953.

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 393 394 394 395 398 404 405 406 406 407 408 408

’Αρχαιότητα: Ναυτικό καί Καράβια 'Ελληνιστικοί καί ρωμαϊκοί χρόνοι Βυζάντιο Τουρκοκρατία - Φραγκοκρατία 'Ελληνική ’Επανάσταση Ναυτική ’Επιστήμη καί Τέχνη ’Εμπορικό Ναυτικό Πειρατεία Γενικά - Διάφορα ' Ημερολόγια Λεξικά - ’Εγκυκλοπαίδειες Αρχεία

ΞΕΝΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ’Αρχαιότητα: Ναυτικό καί Καράβια 'Ελληνιστικοί καί ρωμαϊκοί χρόνοι Βυζάντιο Τουρκοκρατία - Φραγκοκρατία 'Ελληνική ’Επανάσταση Ναυτική ’Επιστήμη καί Τέχνη ’Εμπορικό Ναυτικό Πειρατεία Γενικά - Διάφορα Λεξικά - ’Εγκυκλοπαίδειες Τουρκική βιβλιογραφία

ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ ΠΕΡΙΟΔΙΚΩΝ, ΛΕΞΙΚΩΝ AJΛ Β CΗ ΔIEΕ

ΕΕΒΣ

JΗS ΜΕΕ ΝΕ χ·ζ·

432

American Journal of Archaeology Bulletin de Correspondance Hellenique Δελτίον 'Ιστορικής καί ’Εθνολογικής 'Εταιρείας. ’ Επετηρίς ' Εταιρείας Βυζαντινών Σπου­ δών. Journal of Hellenic Studies Μεγάλη 'Ελληνική ’Εγκυκλοπαίδεια Ναυτική Έπιθεώρησις Χωρίς χρονολογία (έκδόσεως).

409 414 416 418 421 423 427 428 429 430 431

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΤΕΤΑΡΤΟΥ ΤΟΜΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ή Ο ΛΥΤΡΩΤΙΚΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ: Τά Γεγονότα στή θάλασσα ’Αντί προλόγου............................................................ 7

ΜΕΡΟΣ ΟΓΛΟΟ σελ.

Κεφάλαιο Α': ’Έτος 1821

IV. Ναυμαχία τής Κώ....................................... 45 V. 'H δόξα του Γέροντα.............................. 46 VI. Τά μετά τόν Γέροντα................................. 49 VII. Ναυμαχία του 'Ηρακλείου (1-11-1824) ... .49 VIII.’Ιντερμέδιο: Μιά γνώμη γιά τόν ’Αγώνα .. .51

σελ. I. Τά σιτοκάραβα πολεμούν βασιλέα................. 9 IL’ Επιχειρήσεις στό Ίόνιο............................... 12 III. Χίος.............................................................. 13 IV. Στήν ’Ερεσσό ανάβει ό δαυλός.............. 15 V. Σάμος, ό πονοκέφαλος του σουλτάνου .... 17 Κεφάλαιο Ε': VI. Καταστροφή του Γαλαξειδιοΰ ................ 18 ’Έτος 1825 VII. Σελίδες από 'Ημερολόγιο.......................... 20 Ι.'Ο γιός του σατράπη στό Μόριά................... 53 VIII. Ναυμαχία στό Κατάκωλο (30-9-1821)......... 21 II. Σφακτηρία: 425 π.Χ., 1825 μ.Χ................. 54 III. 'Η έξοδος τοϋ ’Άρη.................................... 55 Κεφάλαιο Β IV. Πυρπολεί ό Μιαούλης τή Μεθώνη ......... 58 ’Έτος 1822 V. Ναυμαχία τοϋ Καφηρέα (20-5-1825)........ 58 VI. Ναυμαχία τής Σούδας καί τοϋ Ματαπα.... 59 I. Ναυμαχία των Πατρών...................................23 VII. Πυρπολική επίθεση στήν Αλεξάνδρεια ..60 Π. Μάιος 1822. 'Η καταστροφή τής Χίου... .25 VIII. ' Ο ναυτικός αγώνας γιά τό Μεσολόγγι .... 63 III. Πυρπόληση τής τουρκικής ναυαρχίδος .. .27 IV. Σεπτέμβριος 1822: Ναυμαχία των Σπετσών 29 V. 'O Κανάρης πυρπολεί δίκροτο στήν Τένεδο31

Κεφάλαιο Γ': 'Ο ’Αγώνας τό 1823 ’Έξοδος τοϋ τουρκικού στόλου καί ναυμαχία του ’Άθω.................................................................. 35

Κεφάλαιο Δ Ί ’Έτος 1824 Ι.'Η καταστροφή τής Κάσου (27-5-1824) ... .39 II. Καταστροφή των Ψαρών (20-6-1824)...... 41 III. Σάμος, τό ’έπαθλο του ’ Αγώνα.................. 44

Κεφάλαιο ΣΤ': 'Ηρωισμοί καί παραστρατήματα

I. Καταδρομή στή Βηρυττό....................... 69 Π. Μετά τήν πτώση............................................69

Κεφάλαιο Ζ Κρίσιμα χρόνια Ι.Έτος 1827 ..................................................... .71 II. 'Ο Κόχραν στήν ’Αλεξάνδρεια................ 72 III. Πυρπολεί ό Άστιγξ τουρκική μοίρα..... 72 IV. Ναυμαχία τοϋ Ναβαρίνου........................ 74

’Επιχείρηση στη Χίο...................... VI. Βασιλάδι - Αίτωλικό - Μεσολόγγι VII.’Άλλες επιχειρήσεις τοΰ 1828 ....

92 94 96

Κεφάλαιο Η': ’Αποχώρηση τοΰ Ίμβραήμ

Σηματολογία του Άγώνος ....................... 103 Πίνακας χαρτών καί εικόνων................. 353 Ευρετήριο ονομάτων, όρων καί λέξεων Γ' καί Δ' τόμου............................ 355 Βιβλιογραφία Ελληνική καί Ξένη........ 393 Περιεχόμενα του τόμου.............................. 433

434

99

ΠΑΡΟΡΑΜΑΤΑ ΟΛΟΚΛΗΡΟΥ ΤΟΥ ΕΡΓΟΥ*

Τόμος A' σελ.

»

» » » » »

»

»

53 στήλη β' παρ. β', συγκομιδή - αντί συγκρομιδή 68 στήλη α' παρ. τελευταία, τόν ΙΟον μ.Χ. αντί τόν 10 μ.Χ. 80 στήλη β' παρ. ε', πρωτοποριακά - αντί πρωτοπορειακά 104 στήλη β'παρ. α\ 11° 25' - αντί 11,5 μοί­ ρες 121 στήλη α' παρ. β',Λενορμάν-αντίΛένορμαν 125 στήλη β' στιχ. 10, τόν ιστόν - αντί τό ιστόν 129 στήλη α' στιχ. 1ος, έχω σημειώσει - αντί έχω σημειώσεις 154 στήλη α' παρ. δ', - πεντηκόνταρχος (μέ παΰλα 242 χάρτης, νά διαγράφουν οί λέξεις ΣΤΡΑ-

σελ. » » » »

» »

» »

»

ΤΟΠΕΔΟΝ ΚΑΡΧΗΔΟΝΙΩΝ 256 στήλη α' παρ. γ' νά διαγράφει ή πρώτη άράδα κατόπι συνενώθηκε... 276 στήλη β' στιχ. 7 τούς ’Αθηναίους - αντί τού ’Αθηναίους 340 στήλη α' παρ. γ' στιχ. 2 άλλα - αντί αλλά 357 στήλη α' παρ. β' στιχ. 9 Λεύκιο - αντί Λεύκειο 380 άνθ. 19'Ερμηνεία, νάκατευθύνεται-αντί γιά κατευθύνεται 391 άνθ. 50 'Ερμηνεία, επιτέθηκε - άντί έπιτέθηε 395 άνθ. 65 'Ερμηνεία, άπό τίς έκβολές - άντί τής έκβολές 410 λήμμα Θήβαι, (τής Αίγύπτου) - άντί (τή Αίγύπτου) 418 λήμμα νεώσοικος, νεώς - άντί νεώς

Τόμος Β' σελ.

»

» » »

9 στήλη β' στιχ. 6, κατέστησε - άντί κατέστηκε 13 τίτλος χάρτη ΙΟΥΣΤΙΝΙΑΝΟΥ - άντί ΙΟΥΣΤΙΑΝΟΥ 16 στήλη β' παρ. ε', έγινε - άντί έγινα 30 στήλη α' παρ. γ', μουσουλμάνων - άντί μουσουλμάτων 36 στήλη α' παρ. γ', καί 10ου - άντί καί 10

σελ.

» »

»

42 στήλη β' παρ. α', ένας μέτριος - άντί ένα μέτριος 44 στήλη α' παρ. δ', τόν άραβικό - άντί τήν άραβικό 44 στήλη β' παρ. δ', τόν Κεράτιο - άντί τήν Κεράτιο 63 στήλη β' παρ. δ', πού όχι παίρνει - νά δια­ γράφει τό «παίρνει»

* Γιά τά παροράματα αύτά καί ιδιαίτερα γιά τίς ατέλειες σ’ ορισμένους χάρτες ζητεί ό συγγραφέας τή συγγνώμη τοϋ αναγνώστη.

106 στήλη β' παρ. γ', ποικίλλει - αντί πικίλλει 112 στήλη α' παρ. στ', (πλωριά ή καθόλου σχολάζουσα) νά διαγράφει ή παρένθεση 130 στήλη α' παρ. β', τό θέλουν - αντί τό θέλου 175 στήλη β' παρ. α', τήν οκταετία - άντί τή ν οκταετίας 182 στήλη β' παρ. β', τήν κήλη - άντί τήν κλη 183 στήλη β' παρ. γ', (Κεφ. 14) τιμωρηθεί άντί τιμωρωθεΐ 186 στήλη β' παρ. β', (Κεφ. 35) άπό συμφω­ νία - άντί άπό συμωνία

σελ. 199 Παραπομπή ’Έψιλον σελ. 233 - άντί 234 » 209 στήλη β' παρ. γ', άμέσως - άντί άιεσως » 215 στήλη β' παρ. α', επιχειρήσεις - άντί έπιχειρήσεως » 241 λήμμα δεκήρης, κωπήλατο- άντί κωπήλατος » 253 λήμμα παρίστιο, κουρτελάτσα - άντί κουλτελάτσα » 261 Περιεχόμενα: ' Η Πόλη στούς Λατίνους 70 - άντί 71, Στρατιωτόπια κλπ 98 - άντί 99, Πειθαρχία 116 - άντί 117 » 262 'Ο Ναυτικός Κώδιξ των Ροδίων 165-198 άντί 165-168

Τόμος Γ' σελ. 10

»

26

»

30

»

51

»

55

»

82

» »

83 85

» »

87 96

»

99

»

148

»

151

»

179

»

222

στήλη β' παρ. ε', ή γκλίζα τής μαΐστρας άντί τής μαϊίστρας στήλη α' παρ. β', τοΰ 18ου αιώνα - άντί του 18 αιώνα στήλη β' παρ. α', πρόσθεσαν - άντί πρόθεσαν στήλη α' παρ. α', πολάκρα - άντί παλάκρα στήλη α' παρ. α', τρίκροτο - άντί τρίκορτο στήλη α' παρ. α', χρησιμοποιούσαν άντί χρησιμοποΰσαν στήλη α' παρ. γ' μέ τήν - άντί μέ τή στήλη β' παρ. β', δικαιολογία - άντί δικαιλογία στήλη α' παρ. γ', τό 15ον - άντί τό 15ου στήλη α' παρ. α', άνοίγονταν - άντί άνάγονταν στήλη β'. Εικόνα, στήν Κύπρο - άντί τήν Κύπρο στήλη β' παρ. ζ', τού 17ου αιώνα - άντί τού 17ους αιώνα στήλη β' παρ. γ', Χόμπχαουζ - άντί Χομπχάουζουζ στήλη β' παρ. β', αιώνων - άντί αίώνω καί παρ. δ' στή μάχη - άντί στά μάχη στήλη α' παρ. β', έμφύλιος - άντί έμψύλιος

σελχ. 222 στήλη β' παρ. β', Πρόβολο - άντί Πρόβουλο » 251 στήλη β' παρ. τελευταία, Μπαρμπαρόσσα - άντί Μπαρμπαράσσα » 257 στήλη α' παρ. β', τόν αριθμό - άντί τήν άριθμό στήλη β' παρ. δ', όλονών - άντί όλωνών » 258 στήλη α' παρ. β', τούς άνθρώπους του άντί τούς άνθρώπου του » 259 στήλη α' παρ. γ', άνταμείφθηκαν - άντί άνταμείσθηκαν » 288 στήλη β' παρ. γ', Γιακουμάκη - άντί Γαικουμάκη » 289 στήλη β' παρ. γ', μέ τόν τότε άρμοστή άντί μέ τόν τότε άάρμοστή » 339 στήλη β' παρ. δ', τοΰ Γάλλου Ίωάννου Εϋνάρδου - άντί Έλβετοΰ κλπ. » 354 στήλη β' παρ. β', τόν άνω - άντί τό άνω » 382 Τεθεί πάνω άριστερά ’Ανθολόγιο τοΰ Άγώνος » 418 στίχ. 12 όσα καί οί χθεσινοί - άντί όσα αί οί χθεσινοί » 434 άνθ. 97 εις σάς - άντί εις σαν » 456 λήμμα κάϊντιϊ, στούς έπισήμους - άντί σέ τούς έπισήμους » 464 στήλη α' στιχ. 5 β', Οί Δυνάμεις 205 άντί 203

Τόμος Δ' σελ.

» 436

12 στήλη β' παρ. δ', Τό Δημήτρη Μιαούλη άντί Τό Δημήτρη, Μιαούλη 23 στήλη α' παρ. β', ’Ιανουάριου - άντί

Ίανουρίου καί ό Τουρκικός - άντί ό Τουρικός 26 στήλη β' παρ. ε', τίς λεπτομέρειες - άντί

» »

67

72

»

83

»

84

»

87

» »

87 93

τίς λεπτομέρεις στήλη α' παρ. γ', Βασιλάδι - αντί Βαλιλάδι στήλη α' παρ. δ', τό ότι μπορούσε - αντί ότι μοπροϋσε στήλη α' παρ. β', έπικεφαλίδα "Αστιγξ (μέ δασεία) στήλη α' παρ. β', τής 'Ύδρας - αντί τής 'Ύδρα στήλη α' παρ. δ', Προστεθεί μετά τό επι­ τυχία: (Βλ. στή σελ. 102 τή διάταξη των αντιπάλων στόλων) λεζάντα εικόνας, ’Εθνικό Ίστορικό-άντί 'Ιστορικό εθνολογικό στήλη α' παρ. δ', στους - αντί στός στήλη β' παρ. α', περιοχές έκεΐνες - αντί περιοχές εκείνος

σελ.

93

»

131

» »

209 260

»

380

» »

387 390

»

408

»

422

»

430

στήλη β' παρ. β', σημαντικές - αντί σημανικές δεύτερο σενιάλο μέ 5 φανάρια στιχ. α' όρτζαλαπάντα - αντί όρτζαπάντα 7 Θεμιστοκλής - αντί Θεμιστολής λήμμα γεμιτζής, τεθεί τό γράμμα Γ πριν από τούς άριθμούς 'Ολόκληρη ή στήλη α' νά πάει στή θέση τής στήλης β' καί άντιστρόφως στήλη α', Τσιριγώτες - αντί Τριριγώτες στήλη β', λήμμα deux ponts (navire... αντί vavire) Βιβλιογρ. 526 των κατά τήν * Ελληνικήν αντί των κατά των ' Ελληνικήν Βιβλιογραφία 1005 καί 1005 νά γίνουν 1004, 1005 Βιβλιογρ. 1299 Leipzig - άντί Leipzip

437

1X8 BBS

Βί

MAPI0V

IIMWA g®

MW

TO ΝΑΥΤΙΚΟ

ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ

TON

EAAMMW

k« wj

AY'fPniJKOX ΠΟΛΕΜΟΣ ΙΑ

m»?

ΓΕΓΟΝΟΤΑ

i»