Το Συμπόσιον του Πλάτωνα [1 ed.] 9789602311271

Citation preview

Richard Hunter

όσιον του Πλάτωνα

ΤΟ ΣΥΜΠΟΣΪΟΝ TO Y ΠΛΑΤΩΝΑ

RICH ARD HUNTER

Το Συμπόσίον τοο Πλάτωνα μετάφραση ΔΗΜΗΤΡΑ ΚΟ ΥΚΟ ΥΖΙΚΑ επιμέλεια Γ. Μ. ΠΑΡΑΣΟΓΑΟΥ

ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ [ΙΔΡΥΜΑ ΜΑΝΟΛΗ ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΑΙΔΗ]

Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών [Ίδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη] Αριστοτέλείο Π ανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης 541 24 Θεσσαλονίκη http://ins.phil.auth.gr e-mail: [email protected] To Plato’s Symposium εκδσθηκε αρχικά στα α γγλικά το 2004· η παρούσα μετάφραση εκδίδεται ύστερα α π ό συμφωνία με το Oxford University Press, Inc. This translation of Plato’s Symposium, originally published in English in 2004, is published by arrangement with Oxford University Press, Inc. Copyright © 2004 by Oxford University Press, Inc. © 2007 Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών για την ελληνική μετάφραση ISBN 978-9Ô0-231-127-1 Στο εξώφυλλο Caravaggio, “ Έρως θριαμβευτής” {Gemäldegalerie, Staatliche Museen, Berlin-Dahlem) Στοίχε ιοθετήθηκε στο Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών και τυπώθηκε στη Θεσσαλονίκη από τη Μ, Τριαντάφυλλου & Σία Ο.Ε.

Πρόλογος

Το βιβλίο αυτό είναι μια εισαγωγική και ερμηνευτική μελέτη του Συμ­ ποσίου. Ελπίζω πως θα φανεί χρήσιμο σε όσους έχουν ήδη διαβάσει ή διαβάζουν το Σομπόσίον η διακαής όμως ελπίδα μου είναι ότι θα πείσω όσους δεν ανήκουν σε καμία από αυτές τις ομάδες να γνωρίσουν αυτό το θαυμάσιο έργο του Πλάτωνα χωρίς καθυστέρηση. Χρωστά) πολλά στην ενθάρρυνση και τις συμβουλές των γενικών επιμελητών της σειράς Oxford Approaches to Classical Literature, την Kathleen Coleman και τον Richard Rutherford. Εκτός από αυτούς, και ο Nicholas Deny er, η Δήμητρα Κουκουζικα, η Frisbee Sheffield και ο An­ thony Verity διάβασαν προγενέστερες μορφές του δακτυλότυπου- όλοι τους με προστάτεψαν από σφάλματα και με οδήγησαν προς καρπο­ φόρες κατευθύνσεις. Όταν προσκλήθηκα να συμβάλω σε αυτή τη σειρά, ένας από τους γενικούς επιμελητές της ήταν ο Charles Seagal. Με θλίβει βαθύτατα το γεγονός ότι δεν μπόρεσα να ωφεληθώ από την κριτική του. Δεν έχω ιδέα τι θα σκεφτόταν γι’ αυτό το μικρό βιβλίο, αλλά παρ’ όλα αυτά εί­ ναι αφιερωμένο σε αυτό τον εξαίρετο λόγιο: κανείς δεν έχει κάνει τόσα πολλά για να δείξει ότι η κλασική φιλολογία εξακολουθεί να έχει με­ γάλη σημασία, και ότι υπάρχουν ελάχιστα κείμενα που έχουν μεγα­ λύτερη σημασία από το Συμπόσιον του Πλάτωνα.

[Με εξαίρεση τις επώνυμες, οι μεταφράσεις των αρχαίων χωρίων οφείλονται στον επι­ μελητή της έκδοσης. Όλες έγιναν, φυσικά, από το πρω τότυπο κείμενο, αλλά και με σε­ βασμό στην ερμηνεία και/ή στην έμφαση που δίνει σε κάθε περίπτωση ο συγγραφέας,]

Περιεχόμενα

ι Το στήσιμο του σκηνικού

[9]

2

Ο έρωτας πριν από τον Σωκράτη 3 Ο έρο>τας του Σωκράτη

[85]

4 Η επόμενη μέρα

Βιβλιογραφία

|ΐ2ΐ]

[145]

Πίνακας χωρίων

11513

Γενικό ευρετήριο

[153]

[44]

I

Το στήσιμο του σκηνικού

χ. Συμπόσια και Συμπόσιον

Τ

ο Συμπόσιον του Πλάτωνα είναι η αφήγηση μιας (υποθέτουμε φα­ νταστικής) συγκέντρωσης στο σπίτι του Αθηναίου τραγικού που ητή Αγάθωνα με αφορμή τον εορτασμό της πρώτης του νίκης το ηιό π.Χ. σε έναν από τους μεγάλους δραματικούς αγώνες της πόλης·1το ίδιο το έργο ίσως γράφτηκε κατά την περίοδο 385-37° π.Χ., και ανή­ κει στην ίδια ευρεία περίοδο στην οποία ανήκουν άλλα περίφημα έργα του Πλάτωνα, όπως ο Φαίδων, ο Φαιδρός και η Πολιτεία.2 Το Συμπό­ σιον αναπολεί μια εκπληκτική περίοδο της αθηναϊκής ιστορίας, λίγο πριν η πόλη αναλάβει το μεγάλο στρατιωτικό εγχείρημα της Σικελικής εκστρατείας, που επρόκειτο να αποδειχθεί ολέθριο και, όπως τουλά­ χιστον μπορούμε να δούμε εκ των υστέρων, εισήγαγε την πόλη στην περίοδο που έληξε με την καταστροφική ήττα των Αθηναίων στον Πελοποννησιακό πόλεμο (η°4 π*Χ.), Όπως θα δούμε, ο Πλάτων προοικονομεί με διάφορους τρόπους τη θύελλα που θα πλήξει έναν χρόνο αργότερα μερικούς από τους επιφανέστερους καλεσμένους του Αγά­ θωνα. Την ιστορία αφηγείται κάποιος Απολλόδωρος, ένας οπαδός του Σωκράτη, σε μια ομάδα γνωστών του, τους οποίους χαρακτηρίζει “ πλούσιους επιχειρηματίες” (17306). Πηγή του Απολλόδωρου για την 1 Υποθέτουμε ότι η χρονολογία ανάγεται σε επίσημα αθηναϊκά αρχεία. Η πηγή μας για τη χρονολογία αυτή {Αθηναίος, Δειπνοσοφίσταί 5.2173} αναφέρει ότι η νίκη σημειώθηκ.ε στα Λήναια, αλλά ο Πλάτων μεγαλοποιεί την περίσταση κάνοντας διάφορους υπαινιγμούς στα πιο ένδοξα Μεγάλα Διονυσία- βλ, Sider {1980). 2 Για. μια λεπτομερέστερη εξέταση της χρονολογίας συγγραφής του Συμποσίου βλ. Maningly (1958} κ.αι Dover (1965)· Οι φιλόλογοι συμφωνούν ότι το Συμπόσιον του Ξενοφώντα. μιμείται το πλατωνικό, και όχι το αντίστροφο- βλ. Muss (1999) ΐ 3~25-

[91

ΤΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟΝ TOY ΠΛΑΤΩΝΑ

αφήγησή του είναι ένας άλλος οπαδός του Σωκράτη, ο Αριστόδημος, που ήταν παρών στο συμπόσιο του Αγάθωνα. Παραμένει κάπως ασα­ φές πότε ακριβώς υποτίθεται ότι συνέβη η συνομιλία του Απολλόδω­ ρου με τους ανώνυμους γνωστούς του. Ο Σωκράτης είναι ακόμη ζω­ ντανός (εκτελέστηκε το 399)? «λλά το συμπόσιο έγινε σίγουρα πριν από αρκετό καιρό (173^5)? και ο Αγάθων ζει μακριά από την Αθήνα “ εδώ και πολλά χρόνια” (17203). Ο ποιητής, όπως πιστεύουν οι περισ­ σότεροι, εγκατέλειψε την Αθήνα για την αυλή του βασιλιά Αρχέλαου της Μακεδονίας το 408 ή περίπου τότε. Βρισκόμαστε, επομένως, ολο­ φάνερα στο τέλος του πέμπτου αιώνα. Το τελευταίο μέρος του Συμποσίου φωτίζεται από τη λαμπρή μορ­ φή του Αλκιβιάδη, που κυριάρχησε στην αθηναϊκή πολιτική ζωή τα τε­ λευταία χρόνια του Πελοποννησιακού πολέμου.3 Προερχόμενος από τα υψηλότερα και πλουσιότερα στρώματα της αθηναϊκής κοινωνίας, ο Αλκιβιάδης, που θα ήταν γύρω στα τριάντα κατά τον δραματικό χρόνο του Συμποσίου, χρησιμοποίησε την κοινωνική του δύναμη και τη ρητορική του δεινότητα για να πείσει τους Αθηναίους να αναλάβουν την εκστρατεία στη Σικελία και να εκλεγεί ο ίδιος ένας από τους στρα­ τηγούς της. Όταν ανακλήθηκε για να απαντήσει στις κατηγορίες ότι είχε βεβηλώσει τα Ελευσίνια μυστήρια (βλ. σ. εο), δραπέτευσε στη Σπάρτη, όπου πρόσφερε σημαντικές υπηρεσίες στους εχθρούς της Αθήνας. Οι Αθηναίοι τον κάλεσαν πίσω περισσότερες από μία φορές, αλλά η σχέση ανάμεσα στη δημοκρατία και το πιο ιδιότροπο παιδί της δεν ήταν ποτέ εύκολη. Είναι σχεδόν βέβαιο πως η σχέση του Σω­ κράτη με έναν τέτοιο άνθρωπο δεν βοήθησε ιδιαίτερα τον φιλόσοφο στη δίκη του το 399- Ο Αλκιβιάδης δολοφονήθηκε στη Μικρά Ασία το 404, και είναι λογικό να τοποθετήσουμε το Συμπόσιον λίγο πριν από αυτό το γεγονός, όταν υπήρχε έντονο αθηναϊκό ενδιαφέρον για τις προθέσεις του Αλκιβιάδη (ενδιαφέρον που ίσως δραματοποιείται στην εισαγωγική σκηνή του Συμποσίου), ή αμέσως μετά. Στην πραγματι­ κότητα δεν υπάρχει ιδιαίτερος λόγος να θεωρήσουμε ότι ο Αλκιβιά­ δης είναι ακόμη ζωντανός κατά τον δραματικό χρόνο αυτής της φα­ νταστικής συνομιλίας, ενώ ο θάνατος αποτελεί ισχυρή πρόκληση για την αφήγηση ανεκδοτολογικών περιστατικών. Το συμπόσιον (συν+πίνω, επομένως “ κοινή οινοποσία” ) σε σπίτια ιδιωτών είναι ένα από τα πιο γνωστά χαρακτηριστικά της ανδρικής κοινωνικής κουλτούρας της Ελλάδας την αρχαϊκή και την κλασική πε3 Για τον Αλκιβιάδη βλ. Cribble (1999) και Nails {2002) 10-20- και τα δυο έργα περι­ έχουν προγενέστερη βιβλιογραφία.

[ 10]

ΤΟ ΣΤΗΣΙΜΟ ΤΟΥ ΣΚΗΝΙΚΟΥ

ρίοδο. Μετά το πρώτο μέρος της συνεύρεσης, αφιερωμένο κυρίως στο φαγητό, οι καλεσμένοι έπλεναν τα χέρια τους και έκαναν σπονδές στον Αγαθό Δαίμονα (την “ Καλή Τύχη” ) και στον Δία Σωτήρα (βλ, ιηββ.), Ο οικοδεσπότης ή ένας “ άρχοντας του συμποσίου” (συμποσίαρχος* βλ. 21309) που τον επέλεγαν οι καλεσμένοι (Πλούταρχος, Συμ­ ποσιακά προβλήματα ι.γ) αποφάσιζε πόσο πολύ και πόσο αραιωμέ­ νο κρασί θα έπιναν - οι αρχαίοι Έλληνες έπιναν το κρασί τους αραι­ ωμένο με πολύ (για τα σημερινά δεδομένα) νερό. Οι καλεσμένοι του Αγάθωνα αποφασίζουν με “ δημοκρατικό”11τρόπο ότι κανείς δεν είναι υποχρεωμένος να πιει (ιγόΒ-ε) - η κοσμιότητα (κόσμος) θα είναι το σύνθημα αυτής της συγκέντρωσης, τουλάχιστον ως την άφιξη του Αλ­ κιβιάδη, που με παιχνιδιάρικα δεσποτική διάθεση, ταιριαστή, ωστόσο, σε κάποιον του οποίου οι υπερβολές θεωρήθηκαν δηλωτικές των τυ­ ραννικών του τάσεων,5 αυτοανακηρύσσεται συμποσίαρχος (21369)· Ως πατήρ του λόγου (177^5), δηλαδή ως το άτομο που προτείνει τα θέ­ ματα που θα συζητηθούν, ο Φαιδρός αναλαμβάνει κάποιες από τις αρμοδιότητες του συμποσίαρχου (βλ. 194^, 199^6-02), ενώ ο Ερυξίμαχος βοηθά με τη σειρά του να παραμείνει η συζήτηση στο σύμφωνημένο πρόγραμμα των εγκωμίων, καθώς η αμοιβαιότητα αποτελεί το σήμα κατατεθέν των μετριόφρονων καλεσμένων του Αγάθωνα. Ο νεοφερμένος όμως Αλκιβιάδης, που είναι ήδη “ πάρα πολύ μεθυσμένος” (ειεδη), προσπαθεί να επιβάλει ένα νέο καθεστώς γενναίας οινοποσίας (2ΐ4Λ-δ), και αυτός είναι ένας από τους τρόπους με τους οποίους η εί­ σοδός του σηματοδοτεί μια νέα αρχή για το συμπόσιο (βλ. σ. 105). Μια άλλη καίρια απόφαση για τη διεξαγωγή ενός συμποσίου αφο­ ρούσε τον τρόπο με τον οποίο οι καλεσμένοι θα περνούσαν την ώρα τους και το είδος ψυχαγωγίας που θα τους προσφερόταν. Συζήτηση, μουσική (ιςόες), παιχνίδια και ευτράπελες σεξουαλικές ιστορίες απο­ τελούσαν, μαζί με το κρασί, τα βασικά στοιχεία κάθε συμποσίου. Ένα συνηθισμένο συμποτικό λεκτικό παιχνίδι, το εικάζειν καί άντεικάζειν - “ Γιατί ο X (συνήθως ένας από τους συμποσιαστές) μοιάζει με το Ψ (συνήθως κάτι μη ανθρώπινο);” - παίζεται όταν ο Αλκιβιάδης περι­ γράφει τον Σωκράτη ως “ γλυπτό σιληνό”. Η απαγγελία και η ανάλυ­ ση ποιητικών έργων, είτε από κάποιον γνωστό ποιητή είτε από τους ίδιους τους καλεσμένους (στη δεύτερη περίπτωση κάθε καλεσμένος συχνά έπρεπε να ξεπεράσει σε τέχνη τον προηγούμενο), ήταν επίσης Η γλώσσα του Ερυξίμαχου στο 17664-? (“ αφού λοιπόν εγκρίβηκε η π ρ ό τα σ η ../’ } ίσως υπαινίσσεται τη γλώσσα δημόσιων ψηφισμάτων. 5 Θουκυδίδη? 6.ι?.ΐ4’ Πλούταρχος, Α λκιβιάδης ιό.2, ?.

Π1]

ΤΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟΝ ΤΟΥ ΠΛΑΤΩΝΑ

σταθερά γνωρίσματα συγκεντρώσεων αυτού του είδους.6 Η απαγγε­ λία του Αγάθωνα (βλ. παρακάτω, σσ. 78-84) και το “ σατυρικό δράμα” του Αλκιβιάδη (βλ. παρακάτω, σσ. 105-20) αποτελούν τις βασικές “ ποιητικές” προσφορές με τις οποίες ο Πλάτων διασκεδάζει τους δι­ κούς του καλεσμένους/αναγνώστες, αν και οι άλλοι εκτελεστές διαν­ θίζουν πλούσια τους λόγους τους με αναφορές και παραθέματα από τους ποιητές. Την εποχή του Πλάτωνα η απαγγελία διάσημων ρήσε­ ων από το αττικό δράμα πρέπει να αποτελούσε συνηθισμένη συμποτική ψυχαγωγία. Το συμπόσιο ήταν μια “ εναλλακτική κοινωνία”, με τους δικούς της κανόνες και με ιδιαίτερο τελετουργικό, που αντανακλούσε αλλά και συχνά αντέστρεφε τις συμβάσεις της κοινωνίας. Στον κλειστό χώρο των ανδρικών συναναστροφών και κάτω από την απελευθερωτική επί­ δραση του Διόνυσου και του κρασιού, πολλοί συμβατικοί περιορισμοί που επέβαλλε η κοινωνία μπορούσαν να χαλαρώσουν και η γιορτα­ στική διάθεση να αφηνιάσει. Η εναλλακτικότητα του συμποτικού χώ­ ρου θα παίξει σημαντικό ρόλο σε πολλούς από τους λόγους που θα ακούσουμε. Επιπλέον, από την αρχή της εμφάνισής του, η ίδια η διε­ ξαγωγή του συμποσίου αποτελεί σημαντικό θέμα της συμποτικής λο­ γοτεχνίας. Το κυρίαρχο ενδιαφέρον για τις ιδιαίτερες τελετουργίες και διαδικασίες που χαρακτηρίζει τα μέλη πολλών σύγχρονων λεσχών και οργανώσεων είχε το αρχαίο αντίστοιχό του στην ενασχόληση των συ­ μποσιαζόμενων με τα συμπόσια. Το Συμττόσιον του Πλάτωνα πρέπει να αντιμετωπιστεί στο πλαίσιο μιας εξελισσόμενης τον τέταρτο αιώ­ να παράδοσης πεζών συμποτιχών, έργων που αναπτύσσουν τα θέμα­ τα της συμποτικής ποίησης της προγενέστερης αρχαϊκής περιόδου.7 Ένας από τους γνωστότερους εξιδανικευτικούς στοχασμούς για τη συμπεριφορά στα συμπόσια είναι αυτός του Ξενοφάνη του Κολοφώ­ νιου (δεύτερο μισό του έκτου-αρχές του πέμπτου αιώνα): Την ώρα αυτή το δάπεδο είναι καθαρό, κι όλων τα χέρια και τα ποτήρια παστρικά* πλεκτά στεφάνια ένα παιδί μας βάζει στο κεφάλι κι άλλος μπροστά μας φέρνει φιάλη μύρο ευωδιαστό* στητός κρατήρας ξέχειλος χαρά* έτοιμο άλλο κρασί, ΰ Χρήαι,μη επισκόπηση καί περαιτέρω βιβλιογραφία στον Stehle (199?) κεφ. y και στον Ford (2002) κεφ. ι, ' Εκτός από το Συμπόσιον του Ξενοφώντα, σημαντικά τμήματα της Κόρου πα ιδεία ς είναι επίσης σχετικά· βλ. επίσης Πλάτων, Π ρ ω τα γόρ α ς 347c“ eJ Νόμοι βιβλία i™2· Tecusan (199°)· Η βασική μελέτη του συμποσίου στη λογοτεχνία είναι του Martin (1931)·

[12]

ΤΟ ΣΤΗΣΙΜΟ TOY ΣΚΗΝΙΚΟΥ

που υπόσχεται να μη μας απολείψει, μελίγλυκο, ανθομύριστο μες σε κεράμους* κι εκεί στο μέσο αγνή ευωδιά από λιβάνι* κρύο νερό γλυκό και καθαρό* μπροστά μας ξανθοκόκκινα ψωμιά, τραπέζι μεγαλόπρεπο, κατάφορτο τυρί και παχύ μελιστο κέντρο ο βωμός παντού ανθοστόλιστος, κι όλο το σπίτι ν’ αντηχεί τραγούδια κι ευφροσύνη. Οι φρόνιμοι όμως πρώτα πρέπει το θεό να υμνούν με μύθους ευλαβείς και λόγια καθαρά. Κι αφού κάνουν σπονδές και δεηθούν δύναμη να ’χουν δίκαια να ενεργούν - γιατί αυτό είναι στο χέρι μας απ’ όλα πιο πολύ δεν είν5κακό να πιει κανείς τόσο όσο να μπορεί να βρει το δρόμο του σπιτιού του δίχως συνοδό - εκτός κι αν είναι πολύ γέρος - , κι απ’ τους ανθρώπους αξιοπαίνετος αυτός που κι όταν πιει καλά φέρνει στο φως, όσα η μνήμη του κι η τάση του στην αρετή κρατούν, δίχως ποτέ τις μάχες να ιστορεί Τιτάνιον ή Γιγάντων με τους Κενταύρους, αποκυήματα όλα των παλαιών, ούτε και στάσεις μανιασμένες, που τίποτε δεν έχουνε καλό. Αγαθό είναι πάντα να ’χει σεβασμό προς τους θεούς. (Ξενοφάνης, απ. r μτφρ. Ä. Κελεσίδου) Η σύνθεση ενός τέτοιου ποιήματος αποτελεί μια κατεξοχήν ελιτίστι­ κη δραστηριότητα, χαρακτηριστική μιας κοινωνικά και πολιτικά προ­ νομιούχου ομάδας. Έχει γίνει πολλή συζήτηση για το πόσο ελιτίστικος θεωρούνταν, τουλάχιστον στα τέλη του πέμπτου αιώνα (ή την εποχή του Πλάτωνα), ένας θεσμός όπως το αθηναϊκό συμπόσιο, το οποίο πι­ θανότατα παρουσίαζε διάφορες διαβαθμίσεις επισημότητας.8 Μιλώ­ ντας γενικά, το Συμπόσιον του Πλάτωνα απεικονίζει μια ευκατάστα­ τη ελίτ, όπως ήταν αυτή ακριβώς που φαίνεται πως αποτελούσε τον κύκλο του Σωκράτη, και είναι πολύ πιθανό αυτά τα τυποποιημένα και αρκετά τελετουργικά συμπόσια, σε αντίθεση με τη λιγότερο επίσημη οινοποσία μεταξύ φίλων, να θεωρούνταν θεσμός των “ ανώτερων τά­ ξεων” και να είχαν ελάχιστη σχέση με τα πρακτικά ζητήματα και τον περιορισμένο χρόνο και οικιακό χώρο που είχαν στη διάθεσή τους οι ΗΜ πορούμε να παρακολουθήσουμε τη φιλολογική συζήτηση στους Murray {1990b}, Bowie (1997} 3ϊ Bisher (2000) και Wilkins {2000) 202-11,

[13)

ΤΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟΝ ΤΟΥ ΠΛΑΤΩΝΑ

απλοί, εργαζόμενοι άνθρωποι. Ο Σωκράτης ανήκει και συγχρόνως δεν ανήκει σε αυτή την ελίτ. Οι σύγχρονοι μελετητές της ιστορίας του συμποσίου ορθά διαχω­ ρίζουν τα γλέντια και τις γιορτές του ομηρικού συμποσίου από το συ­ μπόσιο της αρχαϊκής και της κλασικής περιόδου, στο οποίο, λόγου χά­ ρη, οι συνδαιτυμόνες ήταν πλαγιασμένοι σε κοινά ανάκλιντρα, ενώ στον Όμηρο καθένας καθόταν μόνος του. Παρ’ όλα αυτά, η φιλοξενία που περιγράφεται στην Οδύσσεια (του Νέστορα στην Πόλο, του Με­ νέλαου στη Σπάρτη, του Αλκίνοου στη Σχερία) πρόσφερε το δόκιμο ομηρικό μοντέλο που μπορούσαν να μιμηθούν οι μεθομηρικοί συμπο­ σιαστές, ακριβώς όπως ο Κύκλωπας και οι μνηστήρες της Πηνελόπης πρόσφεραν ένα πρότυπο προς αποφυγή. Οι “ χρυσοί στίχοι” του Οδυσσέα παρουσιάζουν το ιδανικό: Ωραίο πράγματι ν’ ακοός έναν καλό αοιδό, όπως αυτός εδώ, με θεία θα ’λεγες φωνή. Κι ομολογώ, απόλαυση άλλη δεν υπάρχει πιο χαριτωμένη, απ’ όταν σμίγει ο κόσμος όλος σ’ ευφρόσυνη: στην αίθουσα οι καλεσμένοι, καθισμένοι στη σειρά, ακουν τον αοιδό προσηλωμένοι, και τα τραπέζια εκεί μπροστά γεμάτα ψωμί και κρέας* ο οινοχόος να τραβά απ’ τον κρατήρα το κρασί και να περνά, να το κερνά στις κούπες. Βαθιά το αισθάνομαι πως είναι αυτό ό,τι πιο ωραίο υπάρχει. (Οδύσσεια ι 3- ι γ μτφρ. Δ. Ν. Μαρωνίτης) Έτσι, και στην ευωχία των Ολύμπιων θεών κυριαρχεί το γέλιο και η απολλώνεια μουσική, αν και ποτέ δεν απουσιάζουν εντελώς κάποιες φραστικές αψιμαχίες (βλ. Ιλιάς Α $γι~6η). Στα τραγούδια του Δημόδοκου προς τους συμποσιαζόμενους Φαίακες, στο θ της Οδύσσειας, περιλαμβάνεται και η ιστορία του Ήφαιστου που πιάνει στο κρεβάτι τη γυναίκα του, την Αφροδίτη, με τον Άρη, ιστορία με τεράστια σημα­ σία για το μεταγενέστερο συμπόσιο. Ο Ήφαιστος παγιδεύει τους ερα­ στές με αόρατες αλυσίδες που απλώνει στο κρεβάτι της γυναίκας του και στη συνέχεια καλεί τους άλλους θεούς ως μάρτυρες του ρεζιλέματος του ζευγαριού. Αυτή η ηθοπλαστική ιστορία πόθου, που ολοφάνε­ ρα απευθύνεται σε ανδρικό ακροατήριο (βλ. στ. εξασφαλίζει το γέλιο (στ. 326, 343) κοα τη διασκέδαση (στ. 368) που ταιριάζουν σε ένα συμπόσιο, και που αποτελούν επίσης την αντίδραση στην αφή­ γηση του Αλκιβιάδη για τις “ ερωτικές σχέσεις” του με τον Σωκράτη (22201). Υπάρχουν αρκετά κοινά στοιχεία ανάμεσα στην ιστορία του [14}

ΤΟ ΣΤΗΣΙΜΟ ΤΟΥ ΣΚΗΝΙΚΟΥ

Αρη και της Αφροδίτης, που συλλαμβάνονται σφιχτοδεμένοι στο κρε­ βάτι με τις αλυσίδες του Ήφαιστου, σε μια κατάσταση στην οποία τόσο ο Απόλλων όσο και ο Ερμής θα έδιναν τα πάντα για να βρεθούν οι ίδιοι (Οδυσσεία θ 321-43)5 χοα την ιστορία του Αριστοφάνη στο Συμπόσιον για το πώς ο Ήφαιστος προτείνει να συγκολλήσει ένα ερω­ τευμένο ζευγάρι έτσι ώστε τα σώματά τους να συνενωθούν σε ένα. Ο λεγόμενος “ σπουδαιογέλοιος” τόνος θεωρούνταν ο καταλληλό­ τερος τόσο για τις επιμέρους “ παραστάσεις” στο πλαίσιο του συμπο­ σίου (βλ. το συμπέρασμα του Αγάθωνα στο ΐ97ε7 ποατον πρόλογο του Αλκιβιάδη στο 215^5-6} όσο και για το συμπόσιο στο σύνολό του,9 και δεν υπάρχει αναγνώστης που δεν θα το εκτιμήσει αυτό στο Συμπόσιον. Και ο Ξενοφών μάς δίνει μια εικόνα του συμποσιαζόμενου Σωκρά­ τη (ενός πρότυπου εγκράτειας βγαλμένου μέσα από τους στίχους του Ξενοφάνη) που ρητά ερμηνεύει τον Όμηρο σε αυτό τον τόνο: Κάθε φορά που [ο Σωκράτης] αποδεχόταν πρόσκληση σε δείπνο, αντιστεκόταν χωρίς καμία δυσκολία στον συνήθη πειρασμό να υπερβεί τα όρια του κορεσμού* και συμβούλευε όσους δεν μπο­ ρούσαν να κάνουν διαφορετικά να αποφεύγουν οτιδήποτε πρό­ κειται να τους κάνει να φάνε μολονότι δεν πεινάνε ή να πιουν μο­ λονότι δεν διψάνε* γιατί έλεγε πως αυτά τα πράγματα κατα­ στρέφουν το στομάχι, το μυαλό και την ψυχή. Ισχυριζόταν αστεϊζόμενος πως κατά τη γνώμη του η Κίρκη μεταμόρφωνε τους αν­ θρώπους σε χοίρους προσφέροντάς τους πολλά εδέσματα αυτού του είδους* ο Οδυσσέας γλίτωσε και δεν μεταμορφώθηκε εν μέρει χάρη στη συμβουλή του Ερμή, αλλά και επειδή ήταν εγκρα­ τής και απέφευγε τις υπερβολές σε τέτοιες απολαύσεις. Έτσι μι­ λούσε μεταξύ σοβαρού και αστείου (επαιζεν άμα στνουδάζων) γι1 αυτά τα ζητήματα. (Ηενοφών, Απομνημονεύματα 1.3.6-8) Υπάρχουν, ωστόσο, δύο πολύ αξιοπρόσεκτα στοιχεία στη χρήση του κωμικοτραγικού από τον Πλάτωνα. Το Σομπόσιον περιέχει μερικά από τα λαμπρότερα δείγματα παρωδίας και αυτοπαρωδίας που έγραψε ο Πλάτων* η αυτοπαρωδία εντοπίζεται κυρίως στην κωμική 9 Βλ, Ξενοφών, Σ ομπόσιον 4*28- το άσμα του Άρη και της Αφροδίτης περ'„γράφεται από τον Αθηναίο ως “ μύθος ανάμεικτος με αστεϊσμούς, που δίνει συμβουλές στον Οουσο έα για τον φόνο των μνηστήρων” (5.1920). Για προγραμματικές δηλώσεις αυτού του ιδε­ ώδους βλ. Πλούταρχος, Συμποσιακά προβλήματα, ϊ . ι {Ηθικά όιγα), 1.4 {Ηθικά 02ΐά)- Ερ­ μο γένη ς 453“ 54 ΚτΒε- Μ απίη (1931) 2- 32· Ο σπουδαιογέλοιος τρόπος δεν περιοριζόταν, φυσικά, στο συμπόσιο- βλ. π.χ. Αριστοφάνης, Βάτραχοι 39Ι_92 («ριστοφανική κωμωδία)· Π λούταρχος, Η θικά ςιτύ -ν (Μένανδρος)· Οράτιος, Ξαίιπαΰ 1.1.24-25 (σάτιρα).

[ 15]

ΤΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟΝ TOY ΠΛΑΤΩΝΑ

περιγραφή της ανάκρισης του Σωκράτη από τη Διοτίμα (βλ, σ, 89}· Το παρωδιακό αυτό στοιχείο αντιστοιχεί στη μεταξύ σοβαρού και αστεί­ ου “ υπόδυση ρόλων” που ήταν χαρακτηριστικό της διασκέδασης σε ένα πραγματικό συμπόσιο, όπου οι καλεσμένοι “ έδιναν παράσταση” για να διασκεδάσουν τους υπόλοιπους καλεσμένους. Ο Ερυξίμαχος, ο Αγάθων και ο Σωκράτης (τουλάχιστον) υποδύονται όλοι μια επινοη­ μένη υπερβολική εκδοχή του εαυτού τους - ο θεωρητικολόγος για­ τρός, ο ρητορικός ποιητής, ο πλατωνικός Σωκράτης. Εάν αυτοί οι χα­ ρακτήρες ποτέ δεν αποκαλύπτουν το πραγματικό τους πρόσθ)πο και παίζουν τον ρόλο τους ως το τέλος, ο πλατωνικός Αλκιβιάδης, παρά την υπόσχεση που αναγκάζεται να δώσει υπό την επήρεια της μέθης ότι θα πει την αλήθεια, εκμεταλλεύεται και αυτός την ανεκδοτολογική παράδοση της “ εικόνας του Αλκιβιάδη” και προσπαθεί να ανταποκριθεί σε αυτήν. Σε αντίθεση με τον Άρη και την Αφροδίτη στο τρα­ γούδι του Δημόδοκου στο θ της Οδύσσειας, οι καλεσμένοι του Αγα­ θών« ενορχηστρώνουν οι ίδιοι το γέλιο που προκαλούν και συγχρόνως γελούν και οι ίδιοι. Αυτό το χαρακτηριστικό της συμποτικής υπερβο­ λής, και ο τρόπος με τον οποίο ο Πλάτων το έχει ελέγξει, είναι κάτι που πολύ συχνά δεν παρατήρησαν οι ηθικολόγοι κριτικοί τόσο της αρ­ χαιότητας όσο και των ημερών μας. Έτσι, ένας από τους καλεσμένους στους Δειπνοσοφιστές του Αθήναιου (ζοο μ.Χ. περίπου) παρατηρεί ότι “ ο Πλάτων χλευάζει τις ισομερείς προτάσεις και τις αντιθέσεις του Αγάθωνα, ενώ παράλληλα εμφανίζει τον Αλκιβιάδη να λέει ότι του αρέσει να σοδομίζεται” (5.187c)' αυτό που έχει σημ.ασία δεν είναι τόσο η διαστρέβλωση ή μη της εικόνας του Αλκιβιάδη που προβάλλεται εδώ όσο η ηθελημένη παρανόηση από τον κριτικό της φύσης της πλα­ τωνικής λογοτεχνικής απεικόνισης. Δεύτερον, στον ρόλο του ως σιληνού, που δεν είναι ούτε άνθρωπος, ούτε θηρίο, ούτε θεός (βλ. παρακάτω, σ. ίο ς), ο Σωκράτης - εξωτερι­ κά αστείος (“ περνά όλη του τη ζωή ειρωνευόμενος10 και αστεϊζόμενος με τους άλλους” ) αλλά εσωτερικά απόλυτα σοβαρός (21604-7) - εν~ σαρκώνει τη συνύπαρξη, ή μάλλον την αλληλεξάρτηση, του σπουδαί­ ου και του γελοίου. Επιπλέον, η περιγραφή από τον Αλκιβιάδη του τρόπου που μιλά ο Σωκράτης υποδηλώνει ότι διακυβεύονται περισ­ σότερα από απλώς μια εικόνα: 10 Η ερμηνεία της μετοχής αποτελεί αντικείμενο έντονης διαμάχης· για τις διαφο­ ρετικές απόψεις που έχουν διατυπωθεί πρόσφατα βλ, Vlastos (1991) 21-44 κσΛ Nehamas (.1998) 19-98·

[ 16]

TO ΣΤΗΣΙΜΟ TOY ΣΚΗΝΙΚΟΥ

Τα επιχειρήματα {λόγοή του Σωκράτη θα προκαλούσαν πολύ κωμική εντύπωση σε όποιον θα ήθελε να τα παρακολουθήσει για πρώτη φορά, εξαιτίας των λέξεων και των φράσεων που τα περιβάλλουν: μοιάζουν με σκέτο δέρμα χυδαίου σάτυρου. Ανα­ φέρει κάτι γάιδαρους σαμαρωμένους, χαλκωματάδες, παπουτσήδες, βυρσοδέψες- μοιάζει να επαναλαμβάνει τα ίδια για να αποδείξει τα ίδια, με αποτέλεσμα οι άσχετοι και οι ανόητοι να βρίσκουν τα επιχειρήματα του γελοία. Αν όμως τα δεις ανοιγ­ μένα, αν μπορέσεις να διεισδύσεις σ’ αυτό που είναι κάτω από την επιφάνεια, θα ανακαλύψεις εκεί μέσα ότι είναι τα μόνα που έχουν νόημα. Και όχι μόνο αυτό: κάτω από την επιφάνεια τα επιχειρήματα του είναι θεϊκά και γεμάτα αγάλματα αρετής. Αφορούν πλήθος θέματα, ή μάλλον καλύπτουν όλα όσα πρέπει να λάβει υπόψη του όποιος έχει αρχίσει την πορεία του προς την αληθινή αρετή (κατά λέξη: όποιος πρόκειται να γίνει καλός κάγαβός). (ζζιει-ΖΆό) Αυτή η κατηγορία εναντίον του Σωκράτη δεν μας είναι άγνωστη (βλ, Γοργίας 49ia' Ατπέας μείζων 2880-91;*): η ειρωνεία, που μας καλεί να ερ­ μηνεύσουμε τις λέξεις με περισσότερους τρόπους, να αφαιρέσουμε ένα περίβλημα νοήματος για να φτάσουμε σε μια βαθύτερη αλήθεια, απο­ τελεί μια ισχυρή πραγμάτωση του σπουδαιογελοίου. Ωστόσο, μπαί­ νουμε στον πειρασμό, κυρίως εξαιτίας του ύφους του Συμποσίου, να τη θεωρήσουμε όχι απλά ως την ενθουσιώδη αντίδραση του Αλκιβιάδη στον τρόπο έκφρασης και τη θεματική του Σωκράτη, αλλά και ως μια προγραμματική εικόνα για την ανάγνωση των σωκρατικών διαλόγων στο σύνολό τους, και κυρίως του ίδιου του Συμποσίου. Τα λόγια του Αλ­ κιβιάδη είναι μια πρόσκληση για ερμηνεία, μια σχεδόν πειρακτική πα­ ρότρυνση του Πλάτωνα προς τους αναγνώστες του να ανακαλύψουν το σπουδαΐον πίσω από τη διασκεδαστική ενδυμασία του. Αυτό που δεν μας παρέχει, βέβαια, η εικόνα του Αλκιβιάδη είναι ένα κλειδί για να ερμηνεύσουμε “ το νόημα” του Συμποσίου: απλώς πληροφορούμα­ στε ότι η μελέτη αυτού ή οποιοσδήποτε έργου του Πλάτωνα απαιτεί προσπάθεια και σκέψη, στην πραγματικότητα απαιτεί να “ διεισδυσουμε” στα λόγια του Σωκράτη (222;ΐ2). Ο Αλκιβιάδης μάς υπόσχεται επίσης ότι μια τέτοια προσπάθεια θα ανταμειφθεί πλουσιοπάροχα. Η εικόνα του Αλκιβιάδη για την πράξη της ανάγνωσης και της ερ­ μηνείας επρόκειτο να έχει μεγάλη ιστορία (βλ, παρακάτω, σσ. ΐ37“ 38)Στο δοκίμιό του “ Οι σιληνοί του Αλκιβιάδη” ο Έρασμος χρησιμοποιεί

[171

ΤΟ ΣΥΜ.ΠΟΠΟΝ TOY ΠΛΑΤΩΝΑ

την εικόνα του σιληνού τόσο για τον Σωκράτη όσο και για άλλους αρ­ χαίους φιλοσόφους του σωκρατικού τύπου - τον Αντισθένη, τον Διο­ γένη τον Κυνικό, τον Επίκτητο - αλλά, πιο δραστικά, και για τον Χρι­ στό και τις χριστιανικές Γραφές, σύμφωνα με το πρότυπο του Σω­ κράτη και γράφοντας για τον Σωκράτη; Η Αγία Γραφή έχει και αυτή τους σιληνούς της. Αν μείνεις στην επιφάνεια, αυτό που βλέπεις είναι μερικές φορές γελοίο- αν ει­ σχωρούσες στην καρδιά της αλληγορίας, θα αισθανόσουν δέος για τη θεία σοφία. Ας πάρουμε την Παλαιά Διαθήκη. Αν δεν έβλεπες τίποτε πέρα από την ιστορία, αν άκουγες πώς ο Αδάμ πλάστηκε από πηλό, και η καημένη η γυναίκα του πάρθηκε κρυφά από το πλευρό του την ώρα που εκείνος κοιμόταν, και πώς το φίδι έβαλε τη γυναίκα σε πειρασμό Κι όμως, μα τον Θεό, τι θαυμαστή σοφία συγκαλύπτουν αυτά τα περιτυλίγμα­ τα! Αν κρίνεις τις παραβολές των Ευαγγελίων από το εξωτερι­ κό τους κέλυφος, σίγουρα όλοι θα τις θεωρούσαν έργο κάποιου αδαούς. Σπάσε το κέλυφος και, φυσικά, θα ανακαλύψεις μέσα τους εκείνη την κρυμμένη σοφία που είναι αληθινά θεϊκή, κάτι πράγματι σαν τον Χριστό τον ίδιο.11 Στην εισαγωγή του Gargantua και ο Rabelais δανείστηκε την εικόνα του σιληνού τόσο από τον Πλάτωνα όσο και από τον Έρασμο για να αντιπαραβάλει τους προφανώς παιγνιώδεις τίτλους των έργων του με το πολύτιμο περιεχόμενο που κρύβεται μέσα τους. Όπως ο Πλάτων, έτσι και ο Rabelais περίμενε από τον ιδανικό αναγνώστη του, τον οποίο παρομοιάζει με έναν σκύλο που αναζητά το μεδούλι μέσα σε ένα κό­ καλο, να εργαστεί πολύ σκληρά. Γέλιο μπορεί, φυσικά, να προκληθεί από αστεϊσμούς και λοιδορίες προσώπων. Ο συμποτικός κανόνας ήταν ότι τέτοιοι αστεϊσμοί δεν έπρεπε να εξελιχθούν σε προσβλητικούς εμπαιγμούς (ένα είδος ύβρε­ ως),12 που έχουν ως αποτέλεσμα όχι το κοινό γέλιο που συνενώνει τα μέλη μιας παρέας αλλά το σκληρό γέλιο που διαχωρίζει το θύμα από τους χλευαστές του. Το ιδανικό, μαζί με την κατάλληλη πρόσμειξη του σοβαρού, περιγράφεται ωραία σε ένα ανώνυμο ποίημα της ύστερης κλασικής περιόδου; 11 Collected Works o f Erasmus. Adages !l vit i to III Hi too , translated by R. A. B, Mynors {Τορόντο: 1992) 207* 12 Για τους αστεϊσμούς που ταιριάζουν σε συμπόσια βλ. Πλούταρχος, Σ υμποσιακά προβλήματα ι η (Ηθικά Ö2ie-22b), 2.1.

Π8]

TO ΣΤΗΣΙΜΟ TOY ΣΚΗΝΙΚΟΥ

Γεια σας, συμπότες μου, Κάθε φορά που εμείς οι φίλοι συ­ γκεντρωνόμαστε σε μια παρόμοια εκδήλωση, πρέπει να γελά­ με και να αστειευόμαστε με την πρέπουσα συμπεριφορά (χρησάμενοι αρετή), να απολαμβάνουμε την παρέα μας, να ανταλ­ λάσσουμε ανάλαφρες κουβέντες και να λέμε αστεία που προκαλούν γέλιο. Να υπάρχει όμως και σοβαρότητα (σπουδή), και ν’ ακοόμε τους ομιλητές με τη σειρά: αυτή είναι η καλύτερη μορφή συμποσίου {συμποσίου αρετή). Και να κάνουμε ό,τι λέει ο συμποσίαρχος: έτσι συμπεριφέρονται οι ενάρετοι άνδρες, κι έτσι κερδίζεται ο έπαινος. (Adespota Elegiac a 27 West) Ο αστεϊσμός του Αλκιβιάδη για τη φυσική εμφάνιση του Σοκκράτη βρί­ σκεται μέσα στα αποδεκτά όρια, και η αντίθεση που τονίζει στην αρχή του λόγου του, ότι “ η παρομ,οίωση [του Σωκράτη με σιληνό] θα γίνει για χάρη της ακρίβειας και όχι για να προκαλέσει γέλιο” (215116), είναι μια εκδοχή του ιδεώδους του σπουδαιογελοίου. Αυτό το είδος αστεϊ­ σμού συνενώνει, δεν διαλύει την ομάδα. Όταν ο Αλκιβιάδης αστειευόμενος κατηγορεί τον Σωκράτη ότι “ του περιφρόνησε, τον γελοιοποίη­ σε και τον ταπείνωσε (υβρισεν)” επειδή πέρασε μια ολόκληρη βραδιά αγκαλιά με τον Αλκιβιάδη χωρίς (προφανούς) καμία ερωτική διέγερση (219c), δεν πρέπει να λάβουμε αυτές τις κατηγορίες πολύ σοβαρά. Ένα ανέκδοτο στον Πλούταρχο παρουσιάζει τον Σωκράτη να απαντά ως εξής σε κάποιον θεατή των Νεφελών του Αριστοφάνη που τον ρώτη­ σε αν δεν τον πειράζει η υβρις (η λέξη είναι του Πλούταρχου) που απευθύνεται εναντίον του στο έργο: “ Όχι βέβαια! Γίνομαι αντικείμε­ νο σάτιρας (σκώπτομαι) στο θέατρο όπως και σ’ ένα μεγάλο συμπό­ σιο” {Ηβικά ioc-d). Η ιστορία αυαφέρεται για να δείξει την ήρεμη φύση του φιλοσόφου - πρόκειται για έναν άνθρωπο που καταργεί τη διάκριση ανάμεσα στη δημόσια γελοιοποίηση και τα συνήθη αστεία της αντροπαρέας. Αυτό που επίσης δείχνει η ιστορία είναι ότι, στην πραγματικότητα, το συμπόσιο είναι ένα ιδιωτικό θέατρο (βλ. όποο όλοι οι καλεσμένοι είναι συγχρόνως ηθοποιοί και θεατές ικανοί να εκτιμήσουν μια καλή παράσταση. Πιο εξεζητημένες μορφές συμποτικής ψυχαγωγίας ήταν οι μίμοι και τα σκετς, συχνά ερωτικού) και/ή κωμικού περιεχομένου.13 Οι καλε­ σμένοι στο Συμπόσίον του Ξενοφώντα ψυχαγωγούνται με έναν προ­ κλητικό μίμο των ερωτικών περιπτύξεων του Διόνυσου και της Αριάδ­ νης. Αντίθετα, οι καλεσμένοι του Αγάθωνα πρέπει να αρκεστού^ν στην u Βλ. Davidson (2000},

[19]

ΤΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟΝ TOY ΠΛΑΤΟΝΑ

αφήγηση του Αλκιβιάδη για την αποτυχημένη απόπειρα του να απο­ πλανήσει τον Σωκράτη, αν και αυτή η περιγραφή, με την παράθεση συνομιλίας σε ευθύ λόγο, αφήνει οπωσδήποτε μεγάλα περιθώρια για μιμητική απεικόνιση* μπορούμε εύκολα να τη φανταστούμε ως σκετς για δύο ηθοποιούς (κάτι που ίσως να παίχτηκε κάποτε). Εδώ, ωστόσο, καλούμαστε να θυμηθούμε μια άλλη συμποτική ψυχαγωγία στην οποία έλαβε μέρος ο Αλκιβιάδης. Λίγο πριν από την αθηναϊκή εκ­ στρατεία στη Σικελία, ο Αλκιβιάδης είχε εμπλακεί σε κατηγορίες ότι τα Ελευσίνια μυστήρια είχαν βεβηλωθεί “ σε σπίτια ιδιωτών” και τα μυστικά είχαν αποκαλυφθεί σε ανθρώπους που δεν είχαν μυηθεί*Μεί­ ναι εύλογο να υποθέσουμε ότι αυτό που εννοούνταν ήταν ότι τα μυ­ στήρια είχαν παρουσιαστεί ως ψυχαγωγία σε κάποιο αριστοκρατικό συμπόσιο.14 15 Ο Αλκιβιάδης αρχίζει την αφήγηση της απόπειρας απο­ πλάνησης του Σωκράτη στο σπίτι του (όπου σύμφωνα με τις κατηγο­ ρίες έλαβε χώρα η βέβηλη τελετή) με επανειλημμένες προειδοποιή­ σεις ότι τα λόγια του προορίζονται μόνο για τα αφτιά των “ μυημένων” σε σωκρατικές τελετουργίες (2ΐ8Β).16 Δεν πρόκειται μόνο για μια κω­ μικά προσγειοψένη σύγκριση με τα μεταφυσικά “ μυστήρια” στα οποία η Διοτίμα άρχισε να μυεί τον Σωκράτη (βλ. σ. ιοο) αλλά και για έναν υπαινιγμό στις σοβαρές κατηγορίες που συνέβαλαν στο να διαρραγούν οι σχέσεις Αλκιβιάδη και Αθήνας. Δύσκολα θα μπορούσε οποιοσδήποτε Αθηναίος να μη θυμηθεί μια τόσο οδυνηρή ιστορία, για την οποία είχαν επίσης κατηγορηθεί ο Φαιδρός, ο Ερυξίμαχος και ίσως και ο πατέρας του Ερυξίμαχου. Ηθικολογικές σκέψεις και συμβουλές για την ανθρώπινη κατά­ σταση τοποθετούνται συχνά σε συμποτικά συμφραζόμενα* μεγάλο μέ­ ρος της αρχαϊκής ποίησης και διάφορα επεισόδια στον Ηρόδοτο, λό­ γου χάρη, εντάσσονται σε αυτό το μοντέλο. Το συμπόσιο αποτελούσε το φυσικό σκηνικό όπου μπορούσε να τοποθετηθεί η ανάμνηση συνα­ ντήσεων διάσημων ανδρών; οι Επιδημία/, (Επισκέψεις) του Ιωνά από τη Χίο (μέσα του πέμπτου αιώνα π.Χ.) ήταν αφηγήσεις τέτοιων συ­ ναντήσεων σε πρώτο πρόσωπο, και τα ελάχιστα σωζόμενα αποσπά­ 14 Βλ. Θουκυδίδης 6.28' Αυσίας 6,yr Ανδοκίδης, Π ερ ί μυστηρίω ν ΐ2* Πλούταρχος, Α λκιβιάδης ιφ 15 Ό τι η παράσταση του Αλκιβιάδη ήταν συμποτική ψ υχαγω γία αναφέρεται ρητά από τον Πλούταρχο, Συμποσιακά, προβλεηματα ϊ.η {Ηθικά 6 ιιc), και τον Ψευδό-Ηρά­ κλειτο, Ο μηρικά προβλήματα "6 η . Ο Murray (1990b) 153->8 φαίνεται να το αρνείται, αν και είναι δεν είναι σαφές τι άλλο είδος “ π αρά σ τα ση ς” φαντάζεται. 16 Τα π ρ α χθέντα και τα λεγά μ ενα στο aiSbj ίσως απηχούν και αυτά μυστηριακή ορολογία {τη διάκριση, αργότερα, ανάμεσα σε δρώ μενα κα ι λεγάμενα).

[20]

ΤΟ ΣΤΗΣΙΜΟ ΤΟΥ ΣΚΗΝΙΚΟΥ

σματα υποδηλώνουν ότι. το σκηνικό του συμποσίου χρησιμοποιούνταν συχνά σε αυτό το έργο. Το φανταστικό “ συμπόσιο των φιλοσόφων”, που θα δώσει, όπως και ο Αλκιβιάδης, νέο νόημα στην παροιμιακή σο­ φία “ όπου κρασί κι αλήθεια” (οίνος καί άλήβεια), πρέπει να αντιμε­ τωπιστεί εν μέρει ως εξέλιξη αυτής της παράδοσης· τα σωζόμενα έργα του Πλάτωνα και του Ξενοφώντα βρήκαν συνεχιστές στα χαμέ­ να σήμερα Συμπόσια του Αριστοτέλη, του Σπ ευ σ ίππου και του Επί­ κουρου, για να αναφέρουμε μόνο τους πιο γνωστούς φιλοσόφους. Το αν ο Πλάτων είχε άμεσους προγόνους είναι μια δυσκολότερη ερώτη­ ση.17 Η παράδοση ενός “ συμποσίου των επτά σοφών” της αρχαϊκής Ελλάδας, που το γνωρίζουμε καλύτερα από ένα έργο του Πλούταρχου (το οποίο με τη σειρά του απηχεί το πλατωνικό Συμπόσιον), δεν μπο­ ρεί βέβαια να ανιχνευτεί πριν από τον Πλάτωνα, αν και ο ίδιος ο Πλά­ των βάζει τον Σωκράτη να ισχυρίζεται ότι οι σοφοί “ συγκεντρώθηκαν” για να προσφέρουν αφιερώματα στους Δελφούς (Πρωταγόρας 343ί1~ θ). Όπως και να έχουν τα πράγματα, η μεταγενέστερη συμποτική λο­ γοτεχνία θεώρησε το έργο του Πλάτωνα ως το κλασικό θεμελιακό κεί­ μενο αυτού του είδους, που οπωσδήποτε έσβησε με τη λάμψη του όποια άλλα μπορεί να είχαν προϋπάρξει* πάνω απ’ όλα, έδειξε ότι σε ένα συμπόσιο η φιλοσοφία έπρεπε να προσφέρεται με ανάλαφρο και ευχάριστο τρόπο (πρβ. Πλούταρχος, Συμποσιακά προβλήματα όιμδ). Το συμπόσιο, ωστόσο, ήταν ένας σημαντικός χώρος για τη μετά­ δοση μιας κοινής πολιτιστικής και πνευματικής κληρονομιάς, με άλλα λόγια για την παιδεία (των ανδρών) με την ευρύτατη κοινωνική και πολιτική έννοια του όρου. Έτσι, λόγου χάρη, μεγάλο μέρος της ελε­ γειακής ποίησης του Θέογνη από τα Μέγαρα (δεύτερο μισό του έκτου αιώνα π.Χ.) τοποθετείται σε συμποτικό περιβάλλον και προσφέρει ηθικολογικές συμβουλές κοινωνικού, ερωτικού και πολιτικού περιεχο­ μένου σε έναν νεαρό. Στα συμπόσια δοκιμάζεται και πραγματώνεται η συμμετοχή του ατόμου σε μια προνομιούχο ομάδα. Η φιλοσοφική εκπαίδευση, όπως θα γίνει φανερό, βρίσκεται στην καρδιά του πλα­ τωνικού έργου: θα κάναμε λάθος, επομένως, αν μπαίναμε στον πει­ ρασμό να θεωρήσουμε το συμποτικό περιβάλλον ελαφρό και επιπό­ λαιο* στην πραγματικότητα είναι ιδιαίτερα σοβαρό.

17 Για την πιθανότητα ύπαρξης “ αντίπαλων αφηγήσεω ν” ενός συμποσίου στο σπίτι του Αγάθωνα βλ. παρακάτω , σ. 28.

[21]

ΤΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟΝ ΤΟΥ ΠΛΑΤΩΝΑ

2. ερως -ό την ίδια του τη φύση το συμπόσιο, καθώς και η ποίηση και η γραμματεία που προκάλεσε, ήταν αδιαχώριστο από τον έρωτα και τον Έρωτα, τον θεό που κυβερνά και πραγματώνεται μέσω του έρωτα. Οι αρχαίοι Έλληνες δεν έκαναν διάκριση ανάμεσα σε κεφα­ λαία και πεζά γράμματα, πράγμα που δεν σημαίνει φυσικά ότι δεν εί­ χαν αίσθηση της πιθανής αμφισημίας, και θα γίνει σαφές ότι αυτή η ρευστότητα της αναφοράς θα αποδειχθεί χρήσιμη σε αρκετούς ομι­ λητές του Συμποσίου, Οι συμπότες επιζητούσαν κάλλος και ευχαρί­ στηση, ενώ γυναίκες και αγόρια ήταν διαθέσιμα για να ικανοποιήσουν τις επιθυμίες που συνοδεύουν τέτοιες επιδιώξεις: ο πλατωνικός Σω­ κράτης περιγράφει αλλού μερικά από τα συστατικά του συμποσίου ως “ εδέσματα, αρώματα, θυμιάματα, εταίρες και γλυκίσματα” {Πολι­ τεία 2. 373a3~4-)· Προπόσεις προσφέρονταν στον Έρωτα ως τον θεό που θα διαμεσολαβούσε στο αντικείμενο του έρωτα, ενώ ο έρο^τας και οι συνέπειες του απαντούν σε όλη την ποίηση της λαμπερής συμποτικής κουλτούρας της αρχαϊκής περιόδου. Ο Χορός του Αίαντα του Σο­ φοκλή θρηνεί ότι ο εφευρέτης του πολέμου έθεσε τέλος τόσο στα συ­ μπόσια όσο και στους έρωτες (στ. ιΐ99“"2θ5)* Στην αρχαϊκή ποίηση ο ερως μπορεί, υπό μια ευρεία έννοια, να ορι­ στεί ως δύναμη που εισβάλλει από έξω ή ως συναίσθημα που ωθεί κά­ ποιον να θέλει να ικανοποιήσει μια ανάγκη του. Ο έρωτας απαιτεί ανταπόκριση. Δεν πρόκειται για μια διαρκή κατάσταση, όπως είναι η “ ικανοποίηση”.18 Στον Όμ,ηρο ο “ έρωτας για φαγητό και πιοτό” μπο­ ρεί να ικανοποιηθεί εύκολα, αλλά η παρατεταμένη απουσία φαγητού θα οδηγήσει φυσικά σε εξασθένηση και τελικά στον θάνατο. Στην αρ­ χαιοελληνική ποίηση και ο έρωτας για κάποιον άνθρωπο οδηγεί σε φυ­ σική εξασθένηση και διανοητική ταραχή: ο έρωτας μπορεί να παρου­ σιαστεί ως αρρώστια, ενώ η Αφροδίτη και η ενσάρκωσή της, η κατα­ στροφικά όμορφη Πανδώρα, προκαλούν “ δυσβάσταχτο πόθο και φρο­ ντίδες που κατατρώνε τα μέλη” (Ησίοδος, Έ ργα και ημέραι όό). Αυ­ τός ο ερως ή ίμερος (“πόθος” ) απαιτεί άμεση ικανοποίηση με τη σε­ ξουαλική πράξη, όπως όταν ο ΓΙάρις κυριεύεται από πόθο να κάνει αμέσως έρωτα με την .Ελένη {ϊ?αάς Γ 44 ι ~~4 ^} ή 0 Δίας με την Ήρα (Ξ 294~~353)* Πα τη λιγότερο παθιασμένη “ αγάπη” ή “ στοργή”, όπως, λό18 Η παρουσίαση αυτή είναι, αναγκαστικά, πολύ αδρή. Μια χρήσιμη εισαγω γή σε αρκετά από τα θέματα προσφέρει ο Calame (1992)* Ύισ· μια ευρύτερη μελέτη της σημα­ σιολογίας του έρωτα βλ. Ludwig {2002).

[22]

ΤΟ ΣΤΗΣΙΜΟ TOY ΣΚΗΝΙΚΟΥ

γου χάρη, στο σύγχρονο ρομαντικό πρότυπο συζυγικών σχέσεο^ν, ο Όμηρος (βλ. I 340~“43) καί Ήμεταγενέστερη λογοτεχνία συνήθως δεν χρησιμοποιούν τον όρο ερως και τα ομόρριζά του, αλλά τον όρο φιλία. Στον μίμο “Αριάδνη και Διόνυσος” με τον οποίο κλείνει το Συμπόσιον του Ξενοφώντα (9.6), η σεξουαλική διέγερση των δύο νεαρών ηθοποι­ ών είναι εμφανής, ο Διόνυσος όμως ρωτά τη νέα σύζυγό του αν τον “ α γα π ά ” (φιλεϊ)^ και οι καλεσμένοι πείθονται ότι τα δύο παιδιά “ αγα­ πιούνται” {φιλεϊσθαή. Το νεοελληνικό “ σ5αγαπώ” κανονικά ισοδυνά­ μει (όπως και το αγγλικό “ I love you” ) με το φιλώ σε, παρόλο που η δή­ λωση μπορεί να οφείλεται όχι σε φιλίαν αλλά σε έρωτα. Όταν στο πρώ­ το βιβλίο του Ηρόδοτου ο βασιλιάς Κανδαύλης “ ερωτεύθηκε {ήράσθη) τη γυναίκα του”, αυτή η αλλόκοτη έλξη τού στοίχισε τη ζωή και τον θρόνο (Ηρόδοτος ι.8). Συχνά ο έρωτας είναι η αντίδραση που προκαλεί η θέαση της ομορφιάς - άλλη μια ιδέα που θα εκμεταλλευθεί το Συμπόσιον -, με τη σειρά του όμως επηρεάζει τον τρόπο που βλέπου­ με τα πράγματα: η δήλωση της Σαπφώς ότι “ το ωραιότερο πράγμα (κάλλιστον) είναι αυτό που κάποιος αγαπά (έραται)” (απ. 16.3-4) επρόκειτο να έχει μακρά παρουσία στην παροιμιακή σοφία. Καθώς ο έρωτας είναι μια δύναμη που εισβάλλει από έξω, η πα­ ρουσία του μπορεί να είναι ταπεινωτική και αποπροσανατολιστική, επειδή αφαιρεί από τον άνθρωπο την κρίση και την αίσθηση ανεξαρ­ τησίας: ο έρωτας μας αναγκάζει να αντιμετωπίσουμε τη στέρησή μας και την ανάγκη μας, ιδέες που θα αποδειχθούν θεμελιώδεις στο Συμ­ πόσιον. Επιπλέον, ο έρωτας συχνά εξωθεί τους ανθρώπους να κάνουν πράγματα που υπό κανονικές συνθήκες γνωρίζουν ότι δεν είναι σο> στά ή κοινωνικά αποδεκτά, Παραδοσιακά πρόκειται για μια παρά­ λογη δύναμη που δρα ενάντια στις επιταγές ή τις συμβουλές της λο­ γικής, Η ολέθρια έκβαση της αθηναϊκής εκστρατείας στη Σικελία προοικονομείται από το γεγονός ότι οι πολίτες αισθάνθηκαν σφοδρό “ έρω­ τα ” για το εγχείρημα (Θουκυδίδης 6,24,3)· Στη Μήδεια του Ευριπίδη ο ατομικιστής Ιάσων ισχυρίζεται ότι η Μήδεια δεν δικαιούται να ζητά αναγνώριση για το γεγονός ότι έσωσε την Αργοναυτική εκστρατεία εφόσον ενεργούσε κάτω από την επίδραση του έρωτα, που υποκαθι­ στώ την προσωπική ευθύνη (στ. 526-31), και στις Τρωάδες η Ελένη χρη­ σιμοποιεί ένα παρεμφερές επιχείρημα για να αθωώσει τον εαυτό της όταν έφυγε από τη Σπάρτη με τον Πάρη (στ, 945” 5°)* Πριν από τον Πλάτωνα η αττική τραγωδία είχε διερευνήσει τις ολέθριες συνέπειες του έρωτα με σπάνια δεινότητα. “ Φοβερός πόθος” (δεινός ίμερος, στ. 476) για μια όμορφη κοπέλα οδήγησε τον Ηρακλή να καταστρέφει [231

ΤΌ ΣΥΜΠΟΣΙΟΝ ΤΟΥ ΠΛΑΤΩΝΑ

την πόλη της και να πυροδοτήσει μια σειρά γεγονό ^ων στις Τραχίνιες του Σοφοκλή. Τόσο η γυναίκα του Ηρακλή όσο και ο Χορός αναγκά­ ζονται να παραδεχθούν ότι όλοι, ακόμη και οι θεοί, είναι ανυπεράσπι­ στοι μπροστά στη δύναμη του έρωτα (στ. 44Ϊ-~4Τ 497~502' πρβ. Αντι­ γόνη ς^ι-Τοο). Στον Ιππόλυτο του Ευριπίδη η Φαίδρα εξηγεί τις κα­ ταδικασμένες προσπάθειές της να κατανικήσει με αυτοέλεγχο (σω­ φροσύνη, στ. 399) τον “ σφοδρό έρωτα” (δεινός έρο·)ς, στ. 28), του οποί­ ου οι ολέθριες συνέπειες “ έχουν λύσει τους συνδέσμους των μελών της” (στ. 199) είναι εμφανείς από την πρώτη στιγμή που τη μετα­ φέρουν στη σκηνή. Η τραγωδία της συνίσταται ακριβώς στην επί­ γνωση της κατάστασής της (στ. 504-6) και στην ικανότητά της να την εξετάζει με τη λογική. Ο έρωτας, βέβαια, εξασφαλίζει και τη διαιώνιση του ανθρώπινου εί­ δους (βλ. Ευριπίδης, Ιππόλυτος 449“~5°) και Ρ^ορεί να προσφέρει με­ γάλη ηδονή, αλλά καλό είναι να προσεύχεται κανείς να μη γνωρίσει την καταστροφική δύναμή του (στ. 528-29). Με αυτές τις ιδιότητες, ο έρωτας δικαιούται πλήρεις θρησκευτικές και λατρευτικές τιμές, και ο Χορός (στ. 535~42) θυμίζει τον πλατο>νικό Αριστοφάνη που παρατηρεί με κατάπληξη ότι δεν υπάρχουν μείζονες τοπικές λατρείες για τον Έρωτα (Συμπόσιον 18905-9)· Η διπλή φύση της δύναμης του έρωτα τον συνδέει με τον Διόνυσο, του οποίου η κυριότερη έκφανση στους ανθρώπους - το κρασί - είναι και αυτή δίκοπη, και του οποίου η κα­ ταστροφική δύναμη μνημονεύεται σε πολλούς μύθους: “ Είναι κακό να πίνεις πολύ κρασί, αλλά όταν το πίνεις με προσοχή (έπισταμένως), δεν είναι κακό αλλά καλό” (Θέογνις 509-10).19 Το πρόβλημα, φυσικά, όπως γνώριζαν πολύ καλά οι αρχαίοι Έλληνες, έγκειται στη δυσκολία αυτού του έπισταμένως: το κρασί σιγά σιγά θολώνει την κρίση του πότη, με αποτέλεσμα η “ απόφαση” να πιει περισσότερο (ή λιγότερο), ακριβώς όπως και η σεξουαλική διέγερση, δεν είναι πραγματική “ από­ φαση”. Η μέση οδός τόσο για την οινοποσία (βλ. π.χ. Θέογνις 837-4°) όσο και για την ερωτική επιθυμία (βλ. π.χ. Ευριπίδης, Ιππόλυτος 52532) δεν είναι καθόλου εύκολος δρόμος. Ο διονυσιακός οίνος, όπως και ο έρωτας, εισβάλλει από έξω και σταδιακά επηρεάζει νου και σώμα· επιπλέον, οι αρχαίοι γνώριζαν εξίσου καλά με εμάς ότι το αλκοόλ διε­ γείρει τη σεξουαλική επιθυμία, και αυτά τα δύο συνεχούς εμφανίζο­ νται μαζί στην ποίηση και στον πεζό λόγο. Τον δεύτερο αιώνα μ.Χ. ο μυθιστοριογράφος Αχιλλέας Τάτιος το έθεσε έτσι: Τια ρητό παραλληλισμό της μέθης με τον πόθο βλ. Πλούταρχος. Ηβικά 62ΐά-€.

£ 24 ]

ΤΟ ΣΤΗΣΙΜΟ ΤΟΥ ΣΚΗΝΙΚΟΥ

Ο Έρωτας και ο Διόνυσος, δυο βίαιοι θεοί, κυριεύουν την ψυχή και την οδηγούν στην έκσταση και την αδιαντροπιά, ο ένας πυρπολώντας την με τις γνωστές του φλόγες, ο άλλος τρέφο­ ντας τη φωτιά με το κρασί- γιατί το κρασί είναι η τροφή του έρωτα. (Αχιλλέας Τάτιος 2.3.3) Το Σομπόσων τονίζει την αντοχή του Σωκράτη στην επίδραση του κρασιού (224£4-5) καθώς και την αδιαφορία του για την ευχαρίστηση που αυτό προσφέρει (17603-5)· Ύστερα από μια ολονύχτια οινοποσία, τον βρίσκουμε να διεξάγει μια πολύ χαρακτηριστική “ σωκρατική ” συ­ ζήτηση για τη γνώση και την τεχνική (2236* βλ. παρακάτω, σ. 86) και στη συνέχεια να περνά μια απόλυτα κανονική μέρα (223610). Δεν είναι όμως μόνο το αλκοόλ που φαίνεται να μην επηρεάζει καθόλου τον Σω­ κράτη: και η παρουσία του ωραίου Αλκιβιάδη στο κρεβάτι του δεν φαίνεται να έχει καμία επίδραση είτε στον νου είτε στο σώμα του. Κάτω από την επήρεια του πόθου και/ή του Διόνυσου, ο Σωκράτης πα­ ραμένει τόσο αμετάβλητος και ανεπηρέαστος όσο παραμένει, όπως θα μάθουμε αργότερα (2ΐΐ3-ό), και η Ιδέα της Ομορφιάς. Από μια άλλη οπτική γωνία, ωστόσο, ο λόγος της Διοτίμας υποβάλλει την ιδέα ότι ο έρωτας, ορθά κατανοημένος, κυβερνά ολόκληρη τη ζωή του Σω­ κράτη και την αναζήτησή του για φιλοσοφική γνώση. Όλοι οι λόγοι του Συμποσίου ασχολούνται κυρίως με τον έρωτα που αισθάνεται ένας ενήλικος άνδρας, ο εραστής, για έναν νεότερο άνδρα, τον έρώμενον. Ο ερώμενος σε σχέσεις αυτής της μορφής ήταν συνήθως έφηβος ή λίγο μεγαλύτερος. Ο αρχαίος όρος για αυτό το κοι­ νωνικό φαινόμενο είναι παιδεραστία■ είναι σημαντικό όμως να επισημάνουμε ότι στα αρχαία ελληνικά ο όρος δεν φέρει τους ισχυρά αρνη­ τικούς συνειρμούς που έχει σήμερα. Σε αυτό το βιβλίο οι όροι “ παιδε­ ραστία”, “ παιδεραστικός” και παρόμοιες λέξεις αναφέρονται στην αρ­ χαιοελληνική συνήθεια, και δεν ενέχουν (όσο μπορώ να το κατορθώσω) καμία ηθική αξιολόγηση. Αυτές οι πρακτικές βρίσκονταν, φυσικά, πά­ ντοτε στο επίκεντρο διενέξεων για την αξία και τις αξίες της αρχαιο­ ελληνικής κοινωνίας (βλ. παρακάτω, σσ. 122---33)- ^ αρχαιοελληνικός ερωτισμός, σε όλη του την πολυπλοκότητα, έχει μελετηθεί πολύ τα τελευταία χρόνια, και η βιβλιογραφία περιέχει πολλά σχετικά έργα για όσους επιθυμούν να διερευνήσουν περαιτέρω διάφορες περιγρα­ φές και ερμηνείες των αρχαιοελληνικών ερωτικών πρακτικών. Το Συμπόσιον αποτελεί μέρος μιας σειράς πεζών έργων του τέ­ ταρτου αιώνα που έχουν θέμα τους τις απολαύσεις, τα βάσανα και τη

[251

ΤΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟΝ ΤΟΥ ΠΛΑΤΩΝΑ

φύση του έρωτα* στην πραγματικότητα, το έργο αναφέρεται ως “ οί έρωτικοϊ λόγοι του Πλάτωνα” ήδη από τον Αριστοτέλη (Πολιτικά ζ. i202bii), Στα σωζόμενα δείγματα του είδους περιλαμβάνονται τμήμα­ τα του πλατωνικού Φαιδρού, μια πραγματεία για τον έρωτα που απο­ δίδεται στον Δημοσθένη και η “ ερωτική ιστορία” της Πάνθειας με την οποία αρχίζει το πέμπτο βιβλίο της Κόρου παιδείας του Ξενοφώντα. Το θέμα του έρωτα, που θα γίνει κυρίαρχο στη Νέα Κωμωδία του Μέ­ νανδρου, εμφανίζεται ήδη στην κωμωδία του τέταρτου αιώνα με μορ­ φές που ίσως υποδηλώνουν την επίδραση των πεζών πραγματεύσεων του Πλάτωνα και άλλων. Ο κωμικός ποιητής Αλεξις συνδέει ρητά με “ σοφούς ανθρώπους” (σοφιστάς, απ. ίο Kassel-Austin) την ιδέα ότι δεν είναι ο Έρωτας αλλά οι εραστές που πετουν, ενώ σε ένα άλλο χω­ ρίο από μια κωμωδία του που ονομάζεται, ίσως σημαδιακά, Φαιδρός ένας εραστής προβληματίζεται για τη φϋση της εμπειρίας του με τρό­ πο που μας φέρνει κοντά στο Συμπόσιον: Καθώς ερχόμουν από τον Πειραιά, τα βάσανά μου και οι οικο­ νομικές μου δυσκολίες μ’ έκαναν να αρχίσω να φιλοσοφώ. Με λίγα λόγια, πιστεύω πως οι ζωγράφοι που φιλοτεχνούν εικόνες του Έρωτα δε γνωρίζουν αυτό τον δαίμονα. Δεν είναι ούτε αρ­ σενικός ούτε θηλυκός, ούτε θεός ούτε άνθρωπος, ούτε ανόητος ούτε σοφός, αλλά ένα μείγμα από πολλά διαφορετικά πράγ­ ματα και φέρει μέσα του πολλές μορφές σε ένα σχήμα. Διαθέ­ τει την τόλμη του άνδρα, τη δειλία της γυναίκας, την ανοησία της τρέλας, την επιχειρηματολογία (λόγος) του σοφού, τη βιαι­ ότητα του κτήνους, είναι υπερβολικά φιλόπονος και, όντας δαί­ μων, του αρέσει να τον τιμούν, (Αλεξις, απ. 247 Kassel-Austin)

3. Η αφήγηση της ιστορίας

Η

εισαγωγική συζήτηση δημιουργεί ένα περίπλοκο ιστορικό για την αφήγηση του συμποσίου του Αγάθωνα. Μιλά ο Απολλόδωρος:

Θαρρώ πως δεν είμαι απροετοίμαστος γι’ αυτά που με ρωτάτε. Τις προάλλες, δηλαδή, καθώς ανέβαινα στην πόλη από το σπί­ τι μου στο Φάληρο, ένας γνωστός μου, που με είδε από πίσω, με φώναξε από μακριά και με κάλεσε έτσι αστειευόμενος: ‘Έ , Φαληριώτη!” είπε, “ Εσύ, Απολλόδωρε! Περίμενε λιγάκι.” [26}

ΤΟ ΣΤΗΣΙΜΟ ΤΟΥ ΣΚΗΝΙΚΟΥ

Κοντοστάθηκα και τον περίμενα να με φτάσει. “ Στ’ αλήθεια, Απολλόδωρε,” μου είπε, “ σ’ έψαχνα τώρα τελευταία. Ήθελα να σε ρωτήσω τι συνέβη σ’ εκείνη τη συνάντηση του Αγάθωνα, του Σωκράτη, του Αλκιβιάδη και των άλλων καλεσμένων στο συ­ μπόσιο, για να μάθω τι ακριβώς έλεγαν οι λόγοι που εκφώνησαν για τον έρωτα. Κάποιος άλλος, που τα είχε ακούσει από το Φοί­ νικα, το γιο του Φίλιππου, με πληροφόρησε ήδη γι’ αυτά, αλλά η περιγραφή του δεν ήταν καθόλου σαφής. Είπε όμως ότι τα ήξερες κι εσύ. Σε παρακαλώ, λοιπόν, θα μου τα διηγηθείς; Εξάλ­ λου, ο Σωκράτης είναι φίλος σου, κι αυτό σε κάνει το καταλλη­ λότερο πρόσωπο να μεταφέρεις τα λόγια του, Αλλά πρώτα απ’ όλα,” πρόσθεσε, “ πες μου, εσύ ο ίδιος ήσουν παρών στο συ­ μπόσιο;” “ Είναι φανερό πως σου έχουν δώσει τελείως συγκεχυμένες πληροφορίες,” είπα, “ αν έχεις την εντύπωση ότι η συνάντηση για την οποία με ρωτάς έγινε τόσο πρόσφατα ώστε να είμαι πα­ ρών κι εγώ,” “ Πράγματι, αυτή την εντύπωση είχα.” “Από πού κι ως πού, Γλαύκωνα;” ρώτησα. “Αφού ξέρεις ότι είναι χρόνια τώρα που ο Αγαθών δε ζει στην πόλη, κι ότι δεν έχουν κλείσει τρία χρόνια από τότε που εγώ συναναστρέφομαι το Σωκράτη κι έχω κάνει δουλειά μου κάθε μέρα να μαθαίνω ό,τι λέει κι ό,τι κάνει. Μέχρι τότε τριγυρνούσα άσκοπα εδώ κι εκεί πιστεύοντας πως κάτι κάνω, ενώ ήμουν ο πιο αξιοθρήνη­ τος α π ’ όλους τους ανθρώπους - ακριβώς στην κατάντια τη δική σου, που θα προτιμούσες να κάνεις οτιδήποτε άλλο από το να φιλοσοφείς.” “ Μην κοροϊδεύεις,” είπε, “ μόνο πες μου πότε έγινε η συνά­ ντηση.” “ Όταν ήμασταν ακόμη παιδιά,” του αποκρίθηκα. “ Ο Αγάθων είχε νικήσει με την πρώτη τραγωδία του, και συγκεντρώ­ θηκαν την επόμενη της μέρας που αυτός και τα μέλη του Χορού είχαν προσφέρει θυσία για τη νίκη.” “ Δηλαδή πάει πολύς καιρός από τότε,” είπε. “ Και ποιος σου τα διηγήθηκε; Ο ίδιος ο Σωκράτης;” “ Όχι, βέβαια!” απάντησα. “ Ή ταν ο ίδιος που τα είπε και στο Φοίνικα. Τον λένε Αριστόδημο, από το Κυδαθήναιο - ένας μικροκαμωμένος τύπος, πάντα ξυπόλυτος. Ήταν παρών στη συνάντηση, μια και ήταν ένας από τους πιο φανατικούς ερα-

[273

ΤΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟΝ ΤΟΥ ΠΛΑΤΩΝΑ

στες του Σωκράτη εκείνη την εποχή. Παρ’ όλα αυτά, εγώ τότε ρώτησα το Σωκράτη για μερικά από αυτά που μου είχε πει ο Αριστόδημος, και οι δύο αφηγήσεις συμφωνούσαν.” {τ^ιαι-ηφβ) Οι πληροφορίες που μας δίνει ο Απολλόδωρος μπορούν να παραστα­ θούν με τον γενεαλογικό τρόπο που παρουσιάζονται οι σχέσεις προέ­ λευσης χειρογράφων (όλες οι παραλλαγές του συμποσίου του Αγάθωνα, εκτός, φυσικά, από αυτή του Απολλόδωρου, είναι “ χαμένες” ): Αριστόδημος

Η υποτιθέμενη ύπαρξη μιας εναλλακτικής εκδοχής του συμποσίου του Αγάθωνα, η οποία όμως τελικά ανάγεται στην ίδια πηγή, είναι το είδος της αληθοφανούς λεπτομέρειας που αναγνωρίζουμε ως σήμα κατατεθέν των πλαστών αφηγήσεων - πληροφορίες για τον κλειστό κόσμο ενός συμποσίου μπορεί πράγματι συχνά να διέρρεαν μόνο από κουτσομπολιό και φήμες: “ Μισώ τον συμπότη με την καλή μνήμη”, λέει ένα αρχαιοελληνικό ρητό20 - αλλά ταυτόχρονα είναι και μια προ­ ειδοποίηση που πρέπει να μας κάνει προσεκτικούς. Το υπερβολικό εν20 Ο Πλούταρχος, Συμποσιακά προβλήματα 68 όό-τ 1, παρατηρεί με ικανοποίηση ότι τα συμπόσια των φιλοσόφων αποτελούν εξαίρεση στον κανόνα, επειδή μπορεί κανείς να θυμηθεί (και να διαβάσει) ό,τι ειπώθηκε το προηγούμενο βράδυ. Η ίδια στερεότυπη

128]

ΤΟ ΣΤΗΣΙΜΟ TOY ΣΚΗΝΙΚΟΥ

διαφέρον του Απολλόδωρου για την ιστορική ακρίβεια, και οι τρόποι με τους οποίους την επιτυγχάνει, επιδεικνύουν τη μυθοπλαστική διά­ σταση της αφήγησης με ένα ευχάριστο παράδοξο. 'Ετσι κι αλλιώς, η ιστορική ακρίβεια ίσως δεν είναι το κατάλληλο κριτήριο για να κρί­ νουμε την αφήγηση που θα διαβάσουμε- αυτό το δείχνει, ανάμεσα σε πολλά άλλα, και η ασάφεια γύρω από τον δραματικό χρόνο της συ­ ζήτησης του Απολλόδωρου με τον φίλο του (παραπάνω, σ. ίο). Το ερώ­ τημα αν ο Πλάτων πράγματι λαμβάνει υπόψη του ή όχι ένα ή περισ­ σότερα από προγενέστερα “ σωκρατικά συμπόσια” γραμμένα από συγγραφείς τα ονόματα των οποίων δεν μας είναι πλέον γνωστά δεν πρέπει να επισκιάζει τη λογοτεχνική σκοπιμότητα που εξυπηρετεί ο αφηγηματικός τρόπος που έχει επιλέξει. Οι πειραματισμοί του Πλά­ τωνα με διάφορα αφηγηματικά πλαίσια21 αποκαλύπτουν τη σταθερή επιδίωξή του να καθιστά δήλη και προβληματική τη μυθοπλαστική κατάσταση των διαλόγων του. Έτσι, ο Παρμενίδης φτάνει στον ανα­ γνώστη μέσω μιας σειράς τεσσάρων διαδοχικών “ πηγών”, αρχίζοντας από έναν αυτόπτη μάρτυρα (τον ίδιο τον Ζήνωνα)· στον Θεαίτητο ο Ευκλείδης ισχυρίζεται ότι η αφήγησή του προέρχεται από τον ίδιο τον Σωκράτη και ότι, ρωτώντας συνεχώς τον φιλόσοφο, κατάφερε “ να κα­ ταγράψει ολόκληρη την ιστορία” (14335)' τον Φαίδωνα τον αφηγείται ο Φαίδων, ένας αυτόπτης μάρτυρας (αυτός, “ εσύ ο ίδιος”, είναι η πρώ­ τη λέξη του διαλόγου* αντίθετα πρβ. Συμπόσιον ijzbS), στον οικοδε­ σπότη του στη Φλειούντα, που επιθυμεί μια σαφή και άκρφή αφήγη­ ση του τι συνέβη, αυτό ακριβώς που επιθυμεί και ο Γλαυκών από τον Απολλόδωρο. Το κύριο μέρος του Συμποσίου, όπως και του Παρμενίδη, είναι συ­ στηματικά σε πλάγιο λόγο ή, ορθότερα, η αφήγηση είναι σε πλάγιο λόγο, δηλαδή: “ και τότε [ο Αριστόδημος είπε ότι] ο Σωκράτης είπε,” ενώ οι ίδιοι οι λόγοι είναι σε ευθύ* πρόκειται για έναν τρόπο παρου­ σίασης που δεν μας επιτρέπει να ξεχνάμε ποτέ ότι δεν μας προσφέρεται άμεση πρόσβαση σε μια “ αληθινή εξιστόρηση” του “ τι έγινε πραγματικά” στο σπίτι του Αγάθωνα, Επιπλέον, τόσο ο Αριστόδημος όσο και ο Απολλόδωρος διαθέτουν ατελή μνήμη και ασκούν μια επιλεκτικότητα που δεν μπορούμε να ελέγξουμε (ιγδαι-γ, i 8 oc2 , 22307)* κρίνοντας από όσα μαθαίνουμε για τον Απολλόδωρο, δεν θα στηριζόιδέα προβάλλεται και στην αρχή του Σ υμποσίου του Λουκιανού (κεφ. 3), καθώς και αυτό το έργο αρχίζει με μια μίμηση της περίτεχνης “ ανίχνευσης των π η γώ ν” της αφήγησης του συμποσίου του Αγάθωνα από τον Απολλόδωρο. 21 Βλ. π.χ. Clay {1992)? Johnson (1998).

[29]

ΤΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟΝ ΤΟΥ ΠΛΑΤΩΝΑ

μασταν απαραίτητα στην κρίση του για το τι ήταν “ αξιομνημόνευτο” (17832), ενώ ο Αριστόδημος αποκοιμιέται ακριβώς τη στιγμή που τα πράγματα αρχίζουν να αποκτούν ενδιαφέρον (22308-9)* Το έντονο εν­ διαφέρον του Πλάτωνα για τα προβλήματα που δημιουργούν οι διά­ φοροι τρόποι αφήγησης καταδεικνύει η περίφημη συζήτηση στο τρί­ το βιβλίο της Πολιτείας (3920^ εξξ*λ όπου ο Σωκράτης διαχωρίζει την αφήγηση σε “ απλή” (στην οποία ο ποιητής αφηγείται τα πάντα σε τρίτο πρόσωπο), “ μιμητική” (στην οποία, όπως και στο δράμα, όλα συμβαίνουν μέσω των λόγων των “ προσώπων” ) και “ μεικτή” (η οποία, όπως και η επική ποίηση, έχει στοιχεία και από τις δύο)* παρόμοια, στον Θεαίτητα ο Ευκλείδης εξηγεί πώς μετέτρεφε αυτά που πληροφορήθηκε σε “ ευθύ λόγο” (ή, ίσως, σε “ θεατρική” μορφή) παραλείποντας όλες τις φράσεις του τύπου “ μου είπε ότι απάντησε” κ.ο.κ. (ΐ43ΐ>5"“4 (άλουστος}. -,0 Για τη σχετική χρονολόγηση του Συμποσίου βλ. παραπάνω, σ. η. Το Σ ιψ πόσ ιον ε κ ­ μ εταλλεύετα ι συνεχώς τη γνώση μας άλλων έργων σχετικών με τον Σωκράτη, τόσο του Πλάτωνα όσο κα ι άλλων. Είναι, σημαντικό να «ντιληφθοόμε αυτό το απλό γεγονός, και όχι τις λεπτομέρειες της χρονολόγησης.

[36]

ΤΟ ΣΤΗΣΙΜΟ ΤΟΥ ΣΚΗΝΙΚΟΥ

κράτης ευπρεπίζεται, (γίνεται καλός), πρέπει να είμαστε ιδιαίτερα προσεκτικοί. Αν μπορούμε να διακρίνουμε κάποιο καλοπροαίρετο πείραγμ,α στην αρχική ερώτηση του Αριστόδημου, μπορούμε επίσης να ανα­ γνωρίσουμε τόσο τον απόηχο ενός καθαρά σωκρατικού προβλήματος (“ Ποια είναι η φύση της ομορφιάς;” · βλ. Ξενοφών, Συμπόαιον 5.1-10), που θα αναχθεί σε κεντρικό θέμα της συζήτησης της Διοτίμας (βλ. κυ­ ρίως 2ioe-i2a),31 αλλά και μια σύγχυση ρόλων που θα «ποδειχθεί ση­ μαντική στη συνέχεια του διαλόγου. Καλός (“ όμορφος, ωραίος” ) είναι ο καθιερωμένος όρος για τον ερώμενο, έναν νέο άνδρα που αποτελεί το αντικείμενο του έρωτα ενός μεγαλύτερου, και ο Αλκιβιάδης θα μας αφηγηθεί πώς ο ίδιος, παραδόξως, έπρεπε να παίξει τον ρόλο του ερα­ στή, με τον Σωκράτη στον ρόλο του ερώμενου, στην προσπάθεια του να αποκτήσει τη σοφία του Σωκράτη. Αυτή, επομένως, δεν είναι η τε­ λευταία φορά στο Συμπόαιον που ο Σο^κράτης θα παίξει τον ρόλο του κομψευόμενου. Επιπλέον, ο Σωκράτης έχει ήδη μπει στο πνεύμα του ελιτίστικου συμποσίου - αποφεύγει το πλήθος (174*17)1 αλλά είναι έτοι­ μος να συμμετάσχει σε μια συγκέντρωση εκλεκτών, και ο λόγος του εί­ ναι γεμάτος λογοπαίγνια,32 κωμικά διαστρεβλωμένες παροιμίες και ομηρικά παραθέματα και ερμηνείες τους. Η σκόπιμη παρερμηνεία του ομηρικού χωρίου, που ίσως αποτελεί κωμικό παράδειγμα των κριτι­ κών ερμηνειών που ακούγονταν τότε στα ελιτίστικα συμπόσια,33 απο­ καλύπτει το γεγονός ότι η αλήθεια δεν αποτελεί αντικείμενο ούτε της επικής ποίησης ούτε της ερμηνείας της, ενώ οι πολιτισμικές διεκδική* Jl Ο Lowenscam {1985) ισχυρίζεται ότι η εροίτηση αν είναι οι “ ωραίοι” ή οι “ μη ωραί­ οι” που πλησιάζουν το ωραίο {καλόν) και το καλό (άγαθόν) προκαλεί τη σιωπηλή ενδο­ σκόπηση του Σωκράτη που ακολουθεί αμέσως μετά, κατά την οποία εξετάζει αυτά που 8α παρουσιάσει αργότερα στους υπόλοιπους καλεσμένους με τη μορφή τοο λόγου της Διοτίμας· βλ, επίσης Kahn (1996) 34° ■ Η ιδέα είναι γοητευτική, αλλά η απουσία οποιασδήποτε αναφοράς στον έρωτα σε αυτό το πρώιμο στάδιο την κάνει τελικά μη πειστική. Ένα βασικό στοιχείο για τον Σωκράτη είναι ότι κανείς ποτέ δεν γνωρίζει τι σκέφτεται. 32 Αξίζει τουλάχιστον να παρατηρήσουμε ότι και η ανακοίνωση της αναχώρησης του Αγάθωνα από την Αθήνα στους Βατράχους του Αριστοφάνη {στ. 83-85) περιέχει το ίδιο λογοπαίγνιο με τη λέξη αγαθός και μια αναφορά σε “ δείπνο των μακάριον” · πόσο ολικό σχετικό με τον Αγάθωνα αντλεί ο Πλάτων από την παράδοση; 33 Οι δειπνοσοφιστές του Αθήναιου σχολιάζουν αυτό ακριβώς το ομηρικά) χωρίο και τον πλατωνικό σχολιασμό τοο (5.ï 77c_79c)' είναι διαφωτιστικό για την αρχαία λογοτε­ χνική κριτική ότι, ενώ ο Αθηναίος υπερασπίζεται του Μενέλαο με το απόλυτα λογικό επιχείρημα ότι την προσβλητική φράση δεν τη λέει ο ποιητής ως αφηγητής αλλά ο Απόλλων στον Έκτορα, ο ίδιος {ή οι αντιπλατωυικές πηγές τοο) δεν λαμβάνει υπόψη το γεγονός ότι στον Πλάτωνα δεν μιλά ο Πλάτων αλλά ο αστειευόμενος Σωκράτης. Για τη “ λογοτεχνική κριτική” και το συμπόσιο βλ. Sla ter Ô982),

[37]

ΤΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟΝ TOY ΠΛΑΤΩΝΑ

σεις της ποίησης θα αποτελόσουν πράγματι, στόχο διαρκούς ειρωνεί­ ας στο Συμπόσιον. Πριν όμως φτάσει στην πόρτα του Αγάθωνα, ο παλιός Σωκράτης ξαναβγαίνει στην επιφάνεια- τα ράσα δεν κάνουν τον παπά. Ο Σω­ κράτης φαίνεται προβληματισμένος και λέει στον Αριστόδημο να μην καθυστερήσει για χάρη του, με αποτέλεσμα ο Αριστόδημος να εμφα­ νιστεί ασυνόδευτος στο σπίτι του Αγάθωνα, όπου γίνεται δεκτός με υποδειγματική ευγένεια Ο Αριστόδημος αναγνωρίζει αυτή τη συμπεριφορά - ο Σωκράτης μερικές φορές απλώς αποσύρεται και στέκεται ακίνητος (i75b i-2) - και συμβουλεύει τον Αγάθωνα να μην τον ενοχλήσει, αφού κάποτε θα εμφανιστεί, όπως πράγματι εμφανί­ ζεται (χωρίς να δώσει καμία εξήγηση). Αργότερα ο Αλκιβιάδης θα αφηγηθεί μια άλλη περίσταση, όταν ο Σωκράτης στάθηκε ακίνητος, απορροφημένος από τις σκέψεις του, για περισσότερες από είκοσι τέσσερις ώρες, ενώ γύρω του μαζεύτηκε και τον παρακολουθούσε ένα πλήθος συμπολεμιστών του (22003-05)· Ο Αλκιβιάδης ερμηνεύει αυτή τη συμπεριφορά ως ένδειξη του γεγονότος ότι ο Σωκράτης αναζη­ τούσε λύση σε κάποιο πρόβλημα, πράγμα που του πήρε πάρα πολύ χρόνο- και οι στρατιώτες, αναφέρει, άρχισαν να διαδίδουν ότι ο Σω­ κράτης “ σκεφτόταν κάτι”. Ο ίδιος ο Σωκράτης, ωστόσο, δεν δίνει κα­ μία εξήγηση για τη συμπεριφορά του, και ενώ μπορούμε να μπούμε στον πειρασμό να την ερμηνεύσουμε ο>ς “τον φιλόσοφο [...] που βυθί­ ζεται στους συλλογισμούς του” (σχόλιο του Rowe στο 174^5) ή ωζ “την απερίσπαστη διανοητική διερευνηση ενός προβλήματος” (σχόλιο του Dover στο 22004), η ίδια η απουσία κάποιας εξήγησης από τον Σω­ κράτη είναι σημαντική. Σε ένα πρώτο επίπεδο, ο χρόνος της πρώτης “ απόσυρσης” του Σωκράτη υπογραμμίζει το γεγονός ότι το δείπνο του Αγάθωνα δεν αποτελεί, για τον Σωκράτη, αντικείμενο πρωταρχι­ κού ενδιαφέροντος (μπορούμε να αντιπαραβάλουμε το πάθος που χα­ ρακτηρίζει τις μελλοντικές προσπάθειες του Απολλόδωρου, του Γλαύκωνα και άλλιον να πληροφορηθούν κάτι γι’ αυτό)- στην πραγματικό­ τητα δεν επιφέρει καμία πραγματική αλλαγή στο καθημερινό του πρόγραμμα, όπως γίνεται φανερό στο τέλος του διαλόγου. Εύκολα καταλάβουμε πώς μια τέτοια συμπεριφορά θα μπορούσε να θεωρηθεί άλλο ένα παράδειγμα της αντικομφορμιστικής άρνησης του Σωκρά­ τη να συμπεριφέρεται όπως οι κοινοί άνθρωποι (πρβ. τους στρατιώτες στο 22θ1>7-8), αλλά, όπως η πρώτη τουλάχιστον περίπτωση κάνει σα­ φές, δεν απευθύνεται σε κάποιους θεατές- δεν έχουμε λόγο να υποθέ­ σουμε ότι ο Σωκράτης θέλει να βάλει τον Αγάθωνα και τους καλεσμέ­ [381

ΤΟ ΣΤΗΣΙΜΟ TOY ΣΚΗΝΙΚΟΥ

νους του στη θέση τους ή να χάνει μια δημόσια επίδειξη του “ πώς μοιάζει ένας φιλόσοφος”. Όταν οι στρατιώτες συγκεντρώνονται για να παρατηρήσουν τον Σωκράτη, αυτός (όπως φαίνεται) δεν τους προ­ σέχει, και αυτοί δεν έχουν καμία σημασία για την τελική έκβαση. Αυτές οι περίοδοι της σιωπηλής απορρόφησης στον εαυτό του εί­ ναι ό,τι πλησιέστερο σε δημόσια εμφάνιση, ή έπίδειξιν,34 έχει να πα­ ρουσιάσει ο Σωκράτης, ή καλύτερα αποτελούν μια, ιδιαίτερα σωκρα­ τική και εσωστρεφή, μορφή αυτού που κάποιος παρατηρητής θα μπο­ ρούσε να θεωρήσει “ παράσταση”. Η τέχνη του Αγάθωνα, αντίθετα, βασίζεται ακριβώς στην επιτυχία μπροστά σε ένα (ευρό) ακροατήριο. Όταν ο Αγάθων αστειευόμενος ζητά από τον Σωκράτη να καθήσει δί­ πλα του, ώστε με την επαφή να επωφεληθεί από οποιοδήποτε “ ψήγ­ μα σοφίας” απέκτησε ο Σωκράτης όταν στεκόταν στο πρόθυρο του γείτονα {i75di-2}, ο Σωκράτης απαντά με έναν υπερβολικό έπαινο της σοφίας του Αγάθωνα η οποία “ αστραποβόλησε και φάνταξε πρό­ σφατα μπροστά σε περισσότερους από 30.000 Έλληνες θεατές” (ΐ75να με τα μέρη της αρε­ τής: δικαιοσύνη, σοφία, ανδρεία κ.ο.κ. (144^3-13)* μεγαλύτερο ή μικρότερο βαθμό, όλοι οι λόγοι του Συμποσίου εμφανίζουν στοιχεία «υτ_CI)' Οι ανησυχητικές αμ­ φισημίες αυτού του χωρίου της Πολιτείας (τι είδους ακριβώς φυσική επαφή εννοείται;) αποτελούν ισχυρή ένδειξη των φόβων που συνο­ δεύουν τη σεξουαλική συμπεριφορά σε παιδευτικά συμφραζόμενα. Καίριο στοιχείο του προγράμματος του Παυσανία είναι η έμμεση αναγνώριση του γεγονότος ότι η σωματική επιθυμία που απαιτεί σω­ ματική εκτόνωση είναι μια καθολική και ενοχλητική πραγματικότητα (ενοχλητική για όλους εκτός από τον Σωκράτη, τουλάχιστον), και αυτό το πρόγραμμα πρέπει να το δούμε ως το λιγότερο μια ρητορική στρα17 Για τη διένεξη αυτή βλ. Rist (1964) ya-i Osborne {.1994}*

[ 55 ]

ΤΟ ΣΥΜΠΟΣΙ.ΟΝ TOY ΠΛΑΤΩΝΑ

τηγική για τη διοχέτευση και τον έλεγχο αυτής της ωμής πραγματι­ κότητας. Το κατά πόσον ένα τέτοιο πρόγραμμα, ιδιαίτερα όσον αφο­ ρά τις σεξουαλικές σχέσεις, μπορούσε να πραγματοποιηθεί δεν χρει­ αζόταν να απασχολήσει τον Παυσανία ή τους συνδοατημόνες του. Ένας εξωτερικός παρατηρητής (ή ένας σύγχρονος αναγνώστης) θα μπορούσε όμως να θεωρήσει ότι αυτό το πρόγραμμα δεν είναι παρά ένα ωραίο προσωπείο για την ικανοποίηση σεξουαλικών ορέξεων, και ένα απόσπασμα από μια κωμο^δία του τέταρτον αιώνα π.Χ, μοιάζει να αντανακλά ήδη παρόμοιες ερμηνευτικές τάσεις: Θαρρείς πως μ’ αυτά θα με κάνεις να πιστέψω πως ένας ερα­ στής που αγαπά ένα ωραίο αγόρι είναι ερωτευμένος με το χα­ ρακτήρα του και είναι στ’ αλήθεια εγκρατής (σώφρων) και δεν ενδιαφέρεται καθόλου γ ι’ αυτό που βλέπει; Το πιστεύω αυτό όσο πιστεύω κι ότι ένας φτωχός που γίνεται τσιμπούρι στους πλούσιους δεν θέλει να πάρει κάτι απ' αυτούς. (Άμφις, απ. 15 Kassel--Austin) Το γεγονός ότι ένας εξωτερικός παρατηρητής μπορεί να βλέπει τα πράγματα διαφορετικά δεν σημαίνει, βέβαια, ότι όσοι εφάρμοζαν αυ­ τές τις πρακτικές δεν πίστευαν βαθιά πως τα υψηλά ιδανικά που ασπάζοντσν δεν ήταν αληθινά ή πραγματοποιήσιμα. Από την άλλη, αξίζει τουλάχιστον να αναρωτηθούμε πόσοι από το άμεσο ακροατή­ ριο του Παυσανία πρέπει να υποθέσουμε ότι “ πίστευαν” την περι­ γραφή της αθηναϊκής πρακτικής που τους πρόσφερε: οι καλεσμένοι του Αγαθών« και οι αναγνώστες του Πλάτωνα γνώριζαν, φυσικά, ότι οι συμποτικές συζητήσεις αποτελούσαν σύνθεση “ σοβαρού” και “ παι­ γνιώδους”. Ο λόγος του μη εραστή στον Φαίδρα (παραπάνω, σσ. 39-ηο) δείχνει πόσο εύκολο είναι να αντιστραφούν τα επιχειρήματα του Παυσανία για την εξυπηρέτηση μιας διαφορετικής ρητορικής. Παρ' όλα αυτά, μεγάλο μέρος του σύγχρονου ενδιαφέροντος για τον λόγο του Παυσανία έχει επικεντρωθεί, όπως ήταν αναμενόμενο, στο κατά πόσον η εικόνα των αθηναϊκών κοινωνικών ηθών που μας παρέχει είναι ακριβής. Ορισμένες λεπτομέρειες του λόγου του φαίνε­ ται πράγματι να επιβεβαιώνονται από άλλες πηγές,13 και ο Πλάτων δημιουργεί εσωτερική συνέπεια όταν ο Αλκιβιάδης περιγράφει με πα­ ρόμοιο τρόπο τους κανόνες του παιχνιδιού στο οποίο πίστευε ότι συμ­ μετείχε· επιπλέον, πρέπει να είμαστε προσεκτικοί και να διακρίνουμε υ Η κλασική μελέτη για το θέμα είναι του Dover (1978).

[56]

Ο ΕΡΩΤΑΣ ΠΡΙΝ ΑΠΟ ΤΟΝ ΣΩΚΡΑΤΗ

ανάμεσα στην περιγραφή της υποτιθέμενης αθηναϊκής πρακτικής από τον Παυσανία και στο ιδανικό και ιοεαλιστιχό μοντέλο φιλοσοφικής παιδεραστίας που αυτός προτείνει (ι 8407~-850.ι ). Αυτό όμως που είναι ίσως σημαντικότερο από την ιστορικότητα της κοινωνικής πρακτικής που περιγράφει ο Παυσανίας είναι οι ενοχλητικές ερωτήσεις για τις πραγματικές κοινωνικές σχέσεις που ο λόγος του αποφεύγει να θέσει, Στη συνέχεια, λόγου χάρη, θα αναλάβει ο Αλκιβιάδης να μας διαφω­ τίσει για μια από τις πολλές περιοχές που ο Παυσανίας αφήνει ανε­ ξερεύνητες: το σχεδόν αναπόφευκτο γεγονός ότι οι ερώμενοι θα εκμεταλλευθούν την καθολική ανάγκη όλων των εραστών για σεξουαλι­ κή ικανοποίηση, και την εξάρτηση στην οποία οδηγεί αυτή η ανάγκη, 6ΐς όπλο στο παιχνίδι της μόρφωσης. Δυστυχώς για τον Αλκιβιάδη, ο Σωκράτης ήταν η εξαίρεση που επιβεβαίωνε τον κανόνα, αλλά ο κα­ νόνας είναι τεράστιο ψεγάδι στην εξιδανικευμένη εικόνα του Παυσα­ νία. Έτσι, ο εραστής (εκτός αν πρόκειται για τον Σωκράτη) αναπό­ φευκτα θα πει αυτό που επιθυμεί να ακούσει ο ερώμένος, επιδιώκο­ ντας τις “ χάρες” από τις οποίες είναι τόσο εξαρτημένος. Όπως ένας ρήτορας ή ένας πολιτικός ισχυρίζεται και αυτός ότι κάνει το ακροα­ τήριό του καλύτερο, αλλά πρέπει να είναι ευχάριστος {χαρίζεσβαή και να το κολακεύει αν πρόκειται να είναι επιτυχημένος (βλ. Γοργίας 5021}3α), έτσι και η επιθυμία του εραστή για μια επιτυχημένη κατάληξη της προσπάθειας του θα καθορίσει τον χαρακτήρα κάθε συνδιαλλαγής με τον ερώμενο .14 Οι σεξουαλικές χάρες, επομένως, δεν προσφέρονται από ευγνωμοσύνη για την ηθική βελτίωση ή τη σοφία που αποκτήθη­ κε, αλλά είναι καθοριστικές για τη φύση αυτής της σοφίας. Όσον αφορά τον ερώμενο, πώς θα γίνει καλύτερος ως προς την αρετή; Δεν δίνεται καμία απάντηση, αλλά το προφανές συμπέρασμα - κάτι που συνδέεται μ.ε αρχαίες αντιλήψεις για τη διδασκαλία και τη σχέση δασκάλου-μαθητή ή πατέρα-γιου - είναι ότι θα γίνει σαν τον εραστή, που είναι χρηστός (18307). Αυτή η λέξη χρησιμοποιήθηκε και από τον Φαίδρο - “ Εγώ τουλάχιστον δεν θα μπορούσα να πω τι σπου­ δαιότερο ευεργέτημα υπάρχει για έναν νεαρό από έναν χρηστόν ερα­ στή και για έναν εραστή από έναν χρηστόν ερώμενο” (17804-5) - και ενώ ο Παυσανίας είναι σαφέστερος από τον Φαίδρο ως προς το τι συνιστά αυτή τη “ χρηστότητα”, ο λόγος του ελάχιστα διασαφηνίζει πε­ ραιτέρω αυτό το θέμα* είναι τουλάχιστον εύλογο να συμπεράνουμε ότι και ο Φαιδρός επαινεί μόνο έναν ενάρετο έροοτα μη ωφελιμιστικού χαΜΓια μια εξαιρετική πραγμάτευση του θέματος βλ. Νϊ§1ΐΐΐι^α!(.· 0995 ) 47_59·

[571

ΤΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟΝ ΤΟΥ ΠΛΑΤΟΝΑ

ραχτήρα, Η βασική διαφορά ανάμεσα στις περιγραφές του Φαιδρού και του Παυσανία βρίσκεται στον ολοφάνερα διδακτικό ρόλο του εραστη στον Παυσανία. Ενώ στον λόγο του Φαιδρού ο έρωτας θα παρα­ κινήσει κάποιον να συμπεριφέρεται “ σωστά” , για τον Παυσανία ο έρωτας είναι μια δύναμη που καθιστά σοφότερο και καλύτερο όχι αυ­ τόν που τον αισθάνεται, αλλά τον αγαπημένο του. Οι πιθανές αντιρρήσεις στο μοντέλο του Παυσανία είναι προφα­ νείς. Αν ο εραστής πρόκειται να κάνει τον νεαρό άνδρα “ καλύτερο και σοφότερο”, τότε - σύμφωνα με τα συνήθη πρότυπα διδασκαλίας πρέπει να είναι ο ίδιος σοφός, όπως συνειδητοποίησε ο Αλκιβιάδης ότι ήταν ολοφάνερα ο Σωκράτης- σε τι όμως συνίσταται αυτή η σοφία εί­ ναι κάτι που ποτέ δεν διερευνάται. Ο Φαιδρός τόνισε παραδοσιακές στρατιωτικές αρετές όπως η ανδρεία, ενώ το πιο κολακευτικό συ­ μπέρασμα που μπορούμε να αντλήσουμε από τον λόγο του Παυσανία είναι ότι, μιλώντας γενικά, αυτό που θα αναπτύξει ο μεγαλύτερος στον νεότερο, που με τη σειρά του θα γίνει μια μέρα “ καλός εραστής”, εί­ ναι η “ ιδιότητα του πολίτη”. Μια λιγότερο κολακευτική ερμηνεία θα έβλεπε τον Παυσανία ως απασχολημένο αποκλειστικά με έναν διαρ­ κώς επαναλαμβανόμενο κόκλο σεξουαλικιόν δραστηριοτήτων, με απο­ τέλεσμα να τον ενδιαφέρει μονάχα ο διδακτικός κύκλος του τρόπου με τον οποίο οι ερώμενοι διδάσκονται να είναι εραστές· σε αυτή την πε­ ρίπτωση, “ σοφία” και “ αρετή” θα αποτελούν απλώς μέρος ενός ίδιοτέλους λεξιλογίου με το οποίο μια συγκεκριμένη υποομάδα της κοι­ νωνίας δικαιολογεί τις πρακτικές της. Υπό το πρίσμα, ωστόσο, μιας θε­ τικότερης ερμηνείας, ο Παυσανίας περιγράφει μια ιδιαίτερη μορφή της μη επαγγελματικής μετάδοσης πολιτισμικής γνώσης που είναι κοινή σε όλες τις κοινωνίες, αλλά που αποτελούσε πηγή ιδιαίτερης ανησυχίας (για μερικούς) στα τέλη του πέμπτου αιώνα και στις αρχές του τέταρτου εξαιτίας της αύξησης του αριθμού των επαγγελματιών εκπαιδευτικών, και ειδικά εκείνων που σήμερα ομαδοποιούνται, κά­ πως άστοχα, ως “ οι σοφιστές”. Αυτό το νέο είδος επαγγελματία εκ­ παιδευτικού θα μπορούσε να παρουσιαστεί, όπως συμβαίνει για πα­ ράδειγμα στις Νεφέλες του Αριστοφάνη, ως ανατρεπτικό των παρα­ δοσιακών, βασικά οικογενειοκεντρικών, δομών με τις οποίες επιτυγ­ χανόταν η διδασκαλία της μιας γενιάς από την άλλη και η διατήρηση και προστασία της κοινωνίας. Έτσι, στον Πρωταγόρα ο Πλάτων πα­ ρουσιάζει τον Πρωταγόρα να αναλαμβάνει να κάνει τους άνδρες άγαβούς πολίτας (μ19Η)>όπως και ο Ιππίας υπόσχεται να τους κάνει εις αρετήν βελτίους {Ιππίας Μείζων 2830), και ακριβώς αυτή “ η ιδιότητα [58]

Ο ΕΡΩΤΑΣ ΠΡΙΝ ΑΠΟ ΤΟΝ ΣΩΚΡΑΤΗ

του πολίτη” αποτελεί το κεντρικό θέμα του μεγάλου λόγου του Πρω­ ταγόρα στον διάλογο που φέρει το όνομά του* ο Σωκράτης στη συνέ­ χεια θέτει ερωτήσεις στον Πρωταγόρα για το πώς θα κάνει τους μα­ θητές του καλυτέρους και σε τι ακριβώς συνίσταται η αρετή που ισχυ­ ρίζεται ότι διδάσκει. Το μοντέλο του Παυσανία δεν είναι προοδευτικό, είναι παραδοσιακό, αλλά ο διαλογικός έλεγχος των ισχυρισμών του Πρωταγόρα από τον Σωκράτη μάς δείχνει πόσο αυστηρό έλεγχο θα μπορούσαν να υποστουν οι επιπόλαιες αντιλήψεις του Παυσανία. Ότι ο Παυσανίας έχει πράγματι κατά νου μια (όχι επακριβώς προσδιορισμένη) κοινωνική αρετή υποδηλώνεται και από το πολιτικό πλαίσιο του παιδεραστικού του προγράμματος. Ενώ ο Φαιδρός άντλη­ σε το υλικό του αποκλειστικά από την ποιητική μυθολογία, τα βασι­ κά παραδείγματα του Παυσανία είναι οι μεγαλύτεροι ήρωες της αθη­ ναϊκής δημοκρατικής μυθολογίας, οι τυραννοκτόνοι Αρμόδιος και Αρι­ στογείτων (οι οποίοι εξυμνούνται συχνά σε τραγούδια που άδονταν στα συμπόσια της αθηναϊκής ελίτ),15 και το πρότυπο παιδεραστίας που προβάλλει απορρίπτεται, όπως υποστηρίζει, από τις τυραννίες και τα μη δημοκρατικά καθεστώτα. Αυτή η πολιτική ρητορική είναι ιδιαίτερα σημαντική, καθώς είναι πιθανό η σχεδόν τελετουργική μορ­ φή ομοφυλοφιλικής πρακτικής που περιγράφει ο Παυσανίας να ήταν αντιληπτή, ή να μπορούσε να παρουσιαστεί, ως μια ελιτίστικη πρα­ κτική των ανώτερων κοινωνικών στρωμάτων που την εξασκούσαν όσοι διέθεταν άφθονο ελεύθερο χρόνο και εμφορούνταν από δημοκρατικά φρονήματα που οι υπόλοιποι πάντοτε θεωρούσαν τουλάχιστον αβέ­ βαια (βλ. παραπάνω, σσ. 12-13)* Στην απολογητική εικόνα του Σω­ κράτη που παρουσιάζει ο Ξενοφών, ο φιλόσοφος εμφανίζεται να κα­ τακρίνει τον ολιγαρχικό Κριτία για τις προθέσεις του απέναντι στον όμορφο Ευθύδημο, και η γλώσσα που χρησιμοποιεί επικαλείται ακρι­ βώς αυτή την αίσθηση ταξικής διαφοροποίησης; Όταν αντιλήφθηκε (ο Σα>κράτης| ότι ο Κριτίας ήταν ερωτευμέ­ νος με τον Ευθύδημο και προσπαθούσε να έχει μαζί του τη σχέ­ ση που έχουν όσοι απολαμβάνουν σεξουαλικές ηδονές, προσπα­ θούσε να τον αποτρέψει λέγοντάς του ότι δεν αρμόζει σε ελεύ­ θερο άνθρωπο και είναι αταίριαστο για έναν καθωσπρέπει «νδρα (άν 8 ρ ϊ κ α λ ώ κ ά γ α θ φ ) να παρακαλεί τον ερώμενό του, την 15 Για τον έρωτα του Αρμόδιου και του Αριστογείτωνα, που θεωρήθηκε ευεργετικός για την Αθήνα, βλ. ιδιαίτερα Αισχίνης 1.132, όπου τους διαδέχονται ο Αχιλλέα,ς και ο Πά­ τροκλος- 'Wob! (1999) 3>J-0o. Αποτελεί βέβαια υπερβολή ότι αυτός ο έρωτας 11κατέλυσε την εξουσία” πον Αθηναίων τυράννων (18206-7), βλ. Θουκυδίδης 6.53-58.

[59}

ΤΟ ΣΥΜ.ΠΟΣΙΟΝ TOY ΠΛΑΤΟΝΑ

εκτίμηση του οποίου θέλει, να αποκτήσει, και να τον ικετεύει σαν ζητιάνος, ζητώντας να του δώσει κάτι, και μάλιστα κάτι μη καλό {μηδέν αγαθόν). (Ξένοφών, Απομνημονεύματα 1,2.29) Ο τρόπος με τον οποίο ο Πλάτων θα υπερασπιστεί τον ρόλο που έπαι­ ξε ο Σωκράτης στην ερωτική ζωή του Αλκιβιάδη, ενός ακόμη δημόσι­ ου προσώπου και εταίρου του Σωκράτη με αμφίβολα δημοκρατικά διαπιστευτήρια, θα είναι πιο περίτεχνος. Παρ’ όλα αυτά, φαίνεται πολύ απίθανο ότι η “ εθελούσια δουλεία” του εραστή, όπως περιγράφεται από τον Παυσανία (ι83&"ά), θεωρούνταν “ κάτι το υπέροχο” (18304) από οποιονδήποτε βρισκόταν έξω από έναν αρκετά περιορι­ σμένο, και ασχολούμενο μόνο με τον εαυτό του, κύκλο ανθρώπων για τους οποίους η κωδικοποιημένη γλώσσα μιας τέτοιας συμπεριφοράς ήταν απολύτως κατανοητή. Ο ισχυρισμός ότι αυτή η συμπεριφορά είχε “ μεγάλη αξία για την πόλη” (ι850ό) μάλλον θα εξέπληττε πολ­ λούς απλούς Αθηναίους πολίτες- τι σκεφτόταν γι’ αυτό το θέμα ο πλα­ τωνικός Σωκράτης, του οποίου το ζωντανό, υπαρκτό πρότυπο εκτελέστηκε από τη δημοκρατική πόλη εν μέρει επειδή “ διέφθείρε τους νέους”, θα αποκαλύψει με ενάργεια ο λόγος του Αλκιβιάδη,

3 - Ερυξίμαχος ι λόγοι του Ερυξίμαχου και του Αριστοφάνη προσφέρουν πρότυ­ πα καθολικής εφαρμογής για τη λειτουργία του έρωτα στον κό­ σμο, αντλώντας ο πρώτος από την επιστήμη και ο δεύτερος από μυ­ θολογικές αφηγήσεις. Αν και έχουν αναγνωριστεί από παλιά τόσο το πνεύμα όσο και η ενοχλητική υπαινικτικότητα της θεωρίας του Αρι­ στοφάνη για τους διπλούς ανθρώπους, γενικά η κριτική υπήρξε λιγό­ τερο ευνοϊκή απέναντι στον Ερυξίμαχο, γιατρό και στενό φίλο του Φαιδρού [ιη^Ά-ά- πρβ. Πρωταγόρας 315^2-3). Ο αρκετά δυσνόητος λό­ γος του γιατρού απλώς θεωρήθηκε παρωδία των γεμάτων τεχνικούς όρους “ μεγαλεπήβολων ενωτικών θεωριών” που παρουσιάστηκαν στον χώρο των επιστημών και της ιατρικής του πέμπτου αιώνα .16 Με άλλα λόγια, οι κριτικοί υποθέτουν ότι ο Ερυξίμαχος παίρνει τον εαυτό του εντελώς στα σοβαρά (και έτσι γελοιοποιείται), ενώ ο Αριστοφάνης και ο Αγάθων τουλάχιστον, ίσως και ο Παυσανίας, συναισθάνονται το ιν θεωρητικοποιητικών του τάσεων. Ο Πλάτων φαίνεται πως περιφρονούσε τους υπερβολικούς ισχυρισμούς της ιατρικής, μ,ιας επιστή­ μης που ελάχιστη σχέση είχε με ό,τι αυτός θειορούσε ορθή επιδίωξη γνώσης (φιλοσοφία),18 και ολοφάνερα αναμένει από τον αναγνιόστη να συμμεριστεί την πρόδηλη ευθυμία που προκαλεί στον Αριστοφάνη η παράσταση του Ερυξίμαχου. Αλλά ευθυμία και απόλαυση πρέπει να είναι ακριβώς οι στόχοι τέτοιων συμποτικών λόγων, και ο Ερυξίμαχος όχι μόνο προσφέρει και τις δύο, αλλά μπαίνει και στο πνεύμα του όλου πράγματος με την ψευδοσοβαρή θεραπεία που προτείνει για τον λό­ ξιγκα (ι85dl-ear παρόλο που οι αρχαίοι γιατροί πράγματι ενδιαφέρο­ νταν για τέτοια θέματα,19 ίσως πρέπει να υποθέσουμε ότι οι θεραπείες που προτείνει αυτός ο περισπούδαστος γιατρός ήταν τόσο πάγκοινα γνωστές τότε όσο είναι και σήμερα. Η προφανώς επιτηδευμένη ερμη­ νεία που επιχειρεί μιας σκοτεινής ρήσης του Ηράκλειτου (187113-02) συνάδει και αυτή με τη γνωστή πρακτική του συμποσίου να περιλαμβάνει μισοσοβαρές επιλύσεις προβλημάτων και κριτικές συζητήσεις. Ο έκτος και ο πέμπτος αιώνας π.Χ, ήταν μια εκπληκτικά παρα­ γωγική περίοδος επιστημονικής παρατήρησης και θεωρίας σε όλο τον ελληνικό κόσμο (φυσική φιλοσοφία). Ως τμήμα αυτής της επανάστα­ σης, η ιατρική θεωρία και πράξη άνθησαν στο δεύτερο μισό του πέ­ μπτου αιώνα και αργότερα, και κάποιες τουλάχιστον από τις πολλές 17 Βλ. π.χ. Jouanna (1984)* Lloyd (1979) 86-91" Thomas (2000) κεφ. 8- Thomas (2003). 18 Το καλύτερα σημείο εκκίνησης είναι η Πολιτεία 3.403*^-108. 13 Βλ. π.χ. Ιπποκράτης, Αφοριαμοί ό.ϊ3.

[6 1]

ΤΟ ΣΥΜΠΟΣΪΟΝ TOY ΠΛΑΤΟΝΑ

συλλογές κ λ α σ ικ ώ ν ια τ ρ ικ ώ ν κ ε ιμ έ ν ω ν (το ιπ π ο κ ρ α τ ικ ό corpus) χρο­ νολογούνται σε αυτή την περίοδο. Για πολλά στοιχεία του λόγου του Ερυξίμαχου ε ίν α ι δυνατόν να εντοπιστούν ακριβή παράλληλα και ανα­ λογίες σε αυτά τα κείμενα. Ίσως δεν προκαλεί μεγάλη έκπληξη το γε­ γονός ότι ο Ερυξίμαχος υιοθετεί την “ επιστημονική” ανάλυση των βα­ σικών ιδιοτήτων του ψυχρού και του Θερμού, του ξηρού και του υγρού (18667, i88a3--4)?20 υπάρχουν ιοστόσο χωρία στον λόγο του όπου ο ιπ­ ποκρατικός τόνος της επιχειρηματολογίας είναι πολύ ευδιάκριτος. "Ετσι, για παράδειγμα, ο ορισμός που δίνει για την ιατρική τέχνη - “η ιατρική, με δυο λόγια, είναι η επιστήμη των ερωτικών σχέσεων του σώματος ως προς την πλησμονή και την κένωση, και αυτός που μπο­ ρεί να διακρίνει τον καλό και τον κακό έρωτα σε αυτά τα Θέματα εί­ ναι ο πιο καταρτισμένος γιατρός” (ιΝόογ—τΙι) - έχει, όπως και πολλά άλλα στοιχεία του λόγου του, ακριβή αντίστοιχα σε δύο παράλληλα κείμενα που προέρχονται από δύο σχεδόν σίγουρα πρώιμες ιπποκρα­ τικές πραγματείες: Η κένωση Θεραπεύει την πλησμονή, η πλησμονή την κένωση, η ανάπαυση Θεραπεύει την κόπωση, η άσκηση την αδράνεια, Με δυο λόγια, τα αντίθετα θεραπεύουν τα αντίθετα, επειδή η ια­ τρική είναι πρόσθεση και αφαίρεση, αφαίρεση α υ τ ο ύ π ο υ π λ ε ­ ο ν ά ζ ε ι, πρόσθεση αυτού που λείπει. Όποιος το επιτυγχάνει αυτό καλύτερα είναι ο καλύτερος γιατρός, και όποιος είναι ο λι­ γότερο ικανός σε αυτό είναι ο λιγότερο ικανός γιατρός. (Ιππο­ κράτης, Π ε ρ ίφ υ σ ώ ν ι) Όλα τα νοσήματα που προκαλεί η πλησμονή τα θεραπεύει η κέ­ νωση, και όλα τα νοσήματα που απορρέουν από κ έ ν ω σ η τ α θε­ ραπεύει η πλησμονή, και όλα ό σ α οφείλονται στην άσκηση τα Θεραπεύει η ανάπαυση, και όλα ό σ α προκαλούνται από την αδράνεια τα Θεραπεύει η άσκηση. j Ο γιατρός πρέπει να χα­ λαρώνει ό,τι βρίσκεται σε ένταση και να προκαλεί ένταση σε ό,τι βρίσκεται σε χαλάρωση. (Ιπποκράτης, Π ε ρ ίφ ύ σ ιο ς α ν θ ρ ώ π ο υ ρ) Έτσι, λοιπόν, και ο Ερυξίμαχος συμμερίζεται το ε ν δ ια φ έ ρ ο ν τ ο ν σ υ γ ­ γ ρ α φ έ α του ιπποκρατικού Π ε ρ ί δ ια ίτ η ς τόσο για τον Ηράκλειτο (ΐ·5' 187a) όσο και για τη μουσική αρμονία υψηλών και χαμηλών τόνων ως ανάλογη της δημιουργίας αρμονίας στο σώμα (ι,8· i87b-d), Σε αυτή την ιπποκρατική πραγματεία το μουσικό υλικό αποτελεί τμήμα μιας 20 Βλ. Lloyd (1964).

[62}

Ο ΕΡΩΤΑΣ ΠΡΙΝ ΑΠΟ ΤΟΝ ΣΩΚΡΑΤΗ θεωρίας για το ποί>ς όλες ο ι τέχνες μοιάζουν με τη φύση του ανθρώπου, με πρώτη τέχνη τη μαντική, με την οποία ασχολείται και ο Ερυξίμαχος στο i8Sb0™d3 (ι.11-24). Τα επιχειρήματα των δύο γιατρών διαφέ­ ρουν αρκετά, αλλά οι ισχυρισμοί του Ερυξίμαχου, που αφορούν τα π ά ­ ντα, που ρητά περιλαμβάνουν την ιατρική (με όλους τους τομείς της, π.χ. τη διαιτητική, την επίδραση του κλίματος, των εποχών χ,ο.κ,), τη μουσική και τη μαντική, και που αντικατοπτρίζουν ένα παρόμοιο είδος πολυμάθειας (όπιυς θα το χαρακτηρίζαμε σήμερα), όντως έχουν ίδια δομική στρατηγική με το Π ε ρ ί δ ια ίτ η ς , Η ιπποκρατική απόχριοση του λόγου του Ερυξίμαχου είναι πράγματι απαραίτητο στοιχείο για την πληρέστερη κατανόησή του. Γενικότερα, μερικές α π ό τις βασικές ιδέ­ ες του λόγου - η ανάμειξη, η εναρμόνιση των αντιθέτων, η εναλλαγή υπερβολής κ α ι έλλειψης - αποτελούν μερικές από τις πιο παραδο­ σιακές ερμηνευτικές αρχές της ιατρικής και της επιστήμης σε πολλές διαφορετικές πνευματικές παραδόσεις. Ο Ερυξίμαχος παίρνει ως αφετηρία τη διπλή φύση του έρωτα που διατύπωσε ο Παυσανίας, αλλά την επεκτείνει στο σύνολο του φυσικού και του θεϊκού κόσμου, μια βαθιά γνώση που έχει αποκτήσει από την ιατρική του τέχνη.21 Έ τσι το εγκώμιο μετατρέπεται (καθόλου απροσ­ δόκητα) εν μέρει σε εγκώμιο της ιατρικής, της τέχνης που γνωρίζει πώς να χρησιμοποιεί και να εμπνέει τον έρωτα (18707, όμ), και όσων την ασκούν (πρωταρχικό παράδειγμα των οποίων είναι ο ίδιος ο Ερυ­ ξίμαχος), ακριβώς όπως ο λόγος του Παυσανία είναι εν μέρει εγκώμιο ενός συγκεκριμένου είδους έρο.>τα, του οποίου ο Παυσανίας και ο Α γα­ θών είναι τα βασικά παράδειγματα, “ Καλός έρωτας” είναι οι επιθυμίες του υγιούς μέρους κάθε σώματος, ενώ “ κακός έρωτας” οι επιθυμίες του μέρους που νοσεί. Το υγιές και το νοσούν, λόγου χάρη, απαιτούν διαφορετική τροφή (πρβ. Π ε ρ ία ρ χ α ίη ς ιη τ ρ ικ ή ς 3), και ο γιατρός πρέ­ πει να γνωρίζει “ πώς να προωθεί τα συμφέροντα” (πάλι γ α ρ ίζ ε σ β α ι) του υγιούς μέρους και να μην ευνοεί {ά χ α ρ ισ τ ε ΐν ) το νοσούν (186C2-5)' το αποτέλεσμα των υπηρεσιών του θα είναι η επικράτηση του “ καλού έρω τα” και επομένως της υγείας. Για να το θέσουμε πιο γενικά, ένα νο­ σούν σώμα έχει νοσηρές επιθυμίες: έτσι, για παράδειγμα, ένα ο ώ μ α που είναι πολύ ψυχρό (δηλαδή ένα σώμα στο οποίο το “ ψυχρό” έχει επεκταθεί στον χώρο του “ θερμού” και έχει επομένως προκαλέσει μια 21 Οι σύγχρονοι αναγνώστες διαφωνούν για τη μορφή και την αξία του επιχειρήματος του Ερυξίμαχου. Ο Rowe (1999} Ρ·ε βοήθησε πολύ, αν και η δική μου ανάλυση διαφο­ ροποιείται σε ορισμένα σημεία· για περαιτέρω βιβλιογραφία βλ. Rowe (1999Ε για προ­ γενέστερες μελέτες Martin (193Θ 87-92·

[633

ΤΟ ΣΥΜΠΟΣΪΟΝ ΤΟΥ ΠΛΑΤΩΝΑ ανθυγιεινή ανισορροπία) επιθυμεί περισσότερο ψυχρό και απορρίπτει τη θερμ,ότητα που χρειάζεται για την υγεία. Έ νας καλός γιατρός μπο­ ρεί να συμφιλιώσει τις δύο αντίθετες ιδιότητες {ι 8όόι--5ό να προκαλέσει “ έρωτα μεταξύ τους”. Ο λόγος, επομένως, του Ερυξίμαχου δεν χρησιμοποιεί απλώς τη γνωστή προσωκρατ ική ιδέα της ανάγκης να εναρμονιστούν τα αντί­ θετα, αλλά προοικονομεί επίσης και τη βασική θεωρία της Διοτίμας ότι ο έρωτας πρέπει να είναι για κάτι που δεν έχεις: το ψυχρό 8 εν μπορεί να “ α γ α π ά ” το ψυχρό παρά μόνο το θερμό. Όμοια, ο ικανός μουσικός συμφιλιώνει αντίθετα πράγματα (υψηλές και χαμηλές νότες) που προ­ ηγουμένως βρίσκονταν σε δυσαρμονία, για να δημιουργήσει ένα αρμο­ νικό σύνολο εμφυτεύοντας τους “ έρωτα και ομόνοια” · παράλληλα με την ιατρική, η μουσική είναι “ η επιστήμη των ερωτικών που σχετίζο­ νται με την αρμονία και τον ρυθμό” (ι 8704“ 5)*22 Πίσω από αυτό τον π α ­ ραλληλισμό των δυο τεχνών βρίσκεται ο Απόλλων, πατέρας του θεμε­ λιωτή της ιατρικής, του Ασκληπιού (ιδόεε, πρβ. ιροε, 19736-7), και θε­ ϊκός μουσικός: ο Απόλλων προάγει την αρμονία τόσο στο σώμα όσο και στη μουσική {πρβ. Κρατόλος 4050-63). Μολονότι - έτσι μοιάζει να υπο­ στηρίζει ο Ερυξίμαχος - κάθε άνθρωπος θα μπορούσε να αναγνωρίσει (δ ία γ ιγ ν ώ σ χ ε ιν ) “ το ερωτικό στοιχείο” στην αρμονία και τον ρυθμό, δη­ λαδή να αντιληφθεί ότι κάθε αρμονία καί χάβε ρυθμός εδράζονται στον έριντα ανατιθέμενων τόνων και ταχυτή’τ ων, ένας “ ικανός τεχνίτης” (αγαθός δημιουργός ) είναι αναγκαίος για τη σύνθεση και τη διδα­ σκαλία της μουσικής (18705-04)' παρόμοια, είναι προφανές ότι η υγεία του σώματος σχετίζεται με τον έρωτα, αλλά απαιτείται ένας “ ικανός τεχνίτης” που γνωρίζει πώς να διαγνώσει (δια γι γνώ σχ ε ιν) τον καλό και τον αισχρό έρωτα και να προσφέρει υγεία μέσο) των εριστικών. Ο Ερυξίμαχος διαφοροποιείται από τον Παυσανία όταν δεν απορ­ ρίπτει πλήρως από τη μουσική του θεωρία “ τον πάνδημο έρω τα”, που εδώ συνδέεται με τη Μούσα Πολύμνια, το όνομα της οποίας μπορεί να ερμηνευθεί μισοσοβαρά ως “ μουσική για τους πολλούς”. Ο ειδικός πρέπει να γνωρίζει τη δοσολογία του πάνδημου έρωτα (όπως ο γ ια ­ τρός γνο>ρίζει τη δοσολογία των φαρμάκων), ώστε να είναι διαθέσιμες οι αδιαμφισβήτητες φυσικές ηδονές που αυτός προσφέρει, ενώ π α ­ ράλληλα θα αποφεύγεται οποιοσδήποτε κίνδυνος άκολασίας , ο οποίος θα προέκυπτε, υποθέτουμε, από υπερβολική, σε σημείο εθισμού, χρή22 Η φύση τον “ κακού έρωτα” στην περίπτωση της μουσικής παραμένει αρκετά ασαφής: πολλοί σχολιαστές θεωρούν ότι ο Ερυξίμαχος έχει μπερδευτεί στο άκαμπτο σχήμα που έχει προτείνει.

[64]

Ο ΕΡΩΤΑΣ ΠΡΙΝ ΑΠΟ ΤΟΝ ΣΩΚΡΑΤΗ ση (i87ei-~3)*23 Φαίνεται ότι ο Πλάτουν βάζει τον γιατρό του να εκφράσει μια παραλλαγή του συχνά διατυπωμένου δικού του φόβου για τις ηθικές επιπτώσεις της μουσικής που απευθύνεται στα εύκολα γούστα του κοινού, μιας μουσικής που δεν διαθέτει την “ ευτα ξία ” (κ ό σ μ ο ς) που πρέπει να είναι η επιδίωξη κάθε ψυχολογικής και ιατρικής θερα­ πείας (βλ. Γ ο ρ γ ία ς >04a-c). Οι εξελίξεις του τέλους του πέμπτου και του τέταρτου αιώνα στον χώρο της μουσικής πράγματι κατάργησαν, όπως τονίζει ο Πλάτων στους Ν ό μ ο υ ς , τους παραδοσιακούς μουσι­ κούς τρόπους και αρμ,ονίες αποσκοπώντας απλώς ~ ή αυτό τουλάχι­ στον ήταν το παράπονο των συντηρητικών - στη χαμηλού επιπέδου ηχητική ευχαρίστηση και το ξεσήκωμα του κοινού* τέτοια μουσική (και τη σύγχρονη κριτική εναντίον της) σατιρίζει ο Αριστοφάνης στις Θεσ μ ο φ ο ρ ιά ζ ο υ σ ε ς , όπου ο Αγάθων εμφανίζεται ως ο κύριος εκπρόσω­ πος της νέας τέχνης. Ο Ερυξίμαχος συγκρίνει τη διπλή γνώση του μου­ σικού με την ανάγκη του γιατρού να γνωρίζει “ τις σχετιζόμενες με την τέχνη της μαγειρικής επιθυμίες”, μια τέχνη που αλλού (βλ. Γ ο ρ γ ία ς 402d™03c) ο Πλάτων αντιμετωπίζει ως ένα είδος ψευδοΐατρικής και που εδώ λειτουργεί ως το λαϊκό αντίστοιχο της ιατρικής- η μαγειρική αποσκοπεί, όπως και η δημοφιλής μουσική, στην απόλαυση (και όχι στην υγεία). Οι γιατροί πρέπει να γνωρίζουν τα σχετικά με τη μαγει­ ρική, θύστε οι ασθενείς τους να μπορούν να απολαμβάνουν το φαγητό τους και ταυτόχρονα να παραμένουν υγιείς (187εμ-ό)* τα επιβλαβή αποτελέσματα της γαστρονομικά εξεζητημένης μαγειρικής, όπως και αυτά της καλλιτεχνικά εξεζητημένης μουσικής, αποτελούν ένα θέμα που συχνά επανέρχεται στα έργα του Πλάτωνα.24 Ό σα λέει ο Ερυξίμαχος για τον ρόλο του έρωτα στην τέχνη της μα­ ντικής θα μπορούσαν να θεωρηθούν ότι υπερφαλαγγίζουν τη χρησιμό­ τητα του ερμηνευτικού μοντέλου του, αν και η μαντική, όπως και η ια­ τρική, ασχολείται και αυτή με την ερμηνεία σημείων και την επαγω γή από τα ορατά στα αόρατα (πρβ., πάλι, Π ε ρ ί δ ια ίτ η ς ι.ΐ2),25 Περισσό­ τερο προβληματική, στο πλαίσιο του επαναλαμβανόμενου μοντέλου του Ερυξίμαχου, είναι η αστρονομία, “ η επιστήμη των ερωτικών που αφορούν την κίνηση των άστρων και τις εποχές του έτους” (i88b5-6), 23 Ο Foucault (1985) π είναι νευρώδης αλλά κάπως παραπλανητικός: “ εναπόκειται στους γιατρούς να καθορίζουν [.,.] πώς επιτυγχάνεται οργασμός χωρίς δυσάρεστα επα­ κόλουθα”. 24 Βλ. π.χ. Πολιτεία 3·4°Η ~ω όπου η μουσική και η μαγειρική πάλι συνδέονται ρητά. 23 Η ιατρική και η μαντική ως ανάλογες, αλλά και αντιτιθέμενες, τέχνες δραματοποιουνται ρωμαλέα μέσω των ιατρικών εικόνων στον Οιδίποδα τύραννο του Σοφοκλή* ο Οιδίπους και ο Τειρεσίας ενσαρκώνουν τα δύο πολύ διαφορετικά είδη γνώσης.

[651

ΤΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟΝ ΤΟΎ ΠΛΑΤΩΝΑ καθώς ε ίν α ι δύσκολο σε αυτή την περίπτωση να συλλάβουμε πώς κά­ ποιος θνητός ειδικός αυτής της τέχνης θα μπορούσε να κάνει κάτι για να διορθώσει τις όποιες ανισορροπίες, και εδώ, πράγματι, ο Ερυξίμαχος παραμένει στο επίπεδο της θεωρητικής γνώσης χωρίς να περνά στην πρακτική παρέμβαση, Μ ε μια μεταστροφή όμως, από αυτές που συμβαίνουν από την αρχή ως το τέλος του έργου, μια νέα και φαινο­ μενικά άσχετη ιδέα κάνει τώρα την εμφάνισή της, μια ιδέα που θα αποκτήσει μεγάλη σημασία στη συνέχεια. Σύμφωνα με τον Ερυξίμαχο, ο έρωτας ρυθμίζει τις σχέσεις μεταξύ θεών και ανθρώπων, και αποτελεί έργο του μάντη να διατηρήσει αυτή τη σχέση υγιή μέσω κατάλληλων θυσιών και προσευχών* υποθέτουμε ότι το βασικό νόημα είναι ότι όλες οι προσευχές και θυσίες αφορούν ανθρώπινες επιθυμίες, ή έρωτες, όπως και η θεϊκή συμπεριφορά προς τους ανθρώπους θα μπορούσε να θεωρηθεί ζήτημα επιθυμίας. Ο ειδι­ κός είναι πάλι κάποιος ειδήμων των ερωτικών: “ η μαντική δημιουργεί φιλία ανάμεσα σε θεούς και ανθρώπους χάρη στη γνώση που έχει των ανθρώπινων ερωτικών φαινομένων, όσων από αυτά συντελούν στη δι­ καιοσύνη και την ευσέβεια” (ι88όι~-3)- Ό ταν κάτι πάει στραβά, με άλλα λόγια όταν ο κακός Έρωτας κυβερνά τις σχέσεις, το αποτέλεσμα είναι η ασέβεια, και ο μάντης πρέπει να επαναφέρει την ορθή ισορρο­ πία, όπως ένας γιατρός επαναφέρει την υγεία στο σώμα. Αυτό θυμί­ ζει τον Ο ιδ ίπ ο δ α τ ύ ρ α ν ν ο του Σοφοκλή, όπου ο Οιδίπους έχει ολοφά­ νερα “ ικανοποιήσει τον ατάσθαλο Έ ρω τα σε ό,τι αφορά τους γ ο ­ νείς” * το αποτέλεσμα είναι η χώρα να νοσεί και, όπως και στην πρώ­ τη ραψωδία της ίλ ιά δ α ς , πρέπει να κληθεί ένας μάντης για να απο­ κατασταθεί η κανονική ισορροπία μεταξύ ανθρώπων και θεών. Ό τι ο έρωτας διαμεσολαβεί μεταξύ ανθρώπων και θεών είναι κάτι που θα ακούσουμε στη συνέχεια από τη Διοτίμα (20263-3^7), κοα σε συμφραζόμενα που θα μας παροτρύνουν να πάρουμε το θέμα πολύ σοβαρά.

4· Αριστοφάνης

Α

πό μερικές απόψεις ο λόγος του Αριστοφάνη είναι το πιο απροσ­ δόκητο από όλα τα εγκώμια του θεού ,20 Ο Πλούταρχος θεωρούσε τον λόγο “ κωμωδία που ο Πλάτων έβαλε μέσα στο συμπόσιο” (.Η θ ικ ά 26 26 R a μια εκτενή εξέταση της συνεισφοράς του Αριστοφάνη στο Συμπόσιον βλ. Lud­ wig (2002}. Το άρθρο του Reckford (1974) είναι μια Θετικά προδιατεθειμένη ανάγνωση του λόγου του Αριστοφάνη ως “ αριστοφανικου”.

{66]

Ο ΕΡΩΤΑΣ ΠΡΙΝ ΑΠΟ ΤΟΝ ΣΩΚΡΑΤΗ γιου), αλλά εκ πρώτης όψεως φ α ίν ε τ α ι να απέχουμε παρασάγγες από τον Αριστοφάνη των σωζόμενων κωμωδιών. Ο πλατωνικός Αριστοφά­ νης αποκαλεί τον Έ ρω τα “ τον μεγαλύτερο φίλο του ανθρώπου (φιλ α ν θ ρ ω π ό τ α τ ο ν ) μεταξύ των θεών” (18961), όρο που χρησιμοποιεί και ο Χορός στην Ε ιρ ή ν η του Αριστοφάνη σε μια έκκληση βοήθειας προς τον Ερμή (στ. 392)> αλλά αυτό δεν αποτελεί επαρκή απόδειξη. Είναι πολύ εμφανής, για παράδειγμα, η απουσία κάθε ίχνους προσωπικής σάτιρας (ακόμη και ελαφριάς μορφής)· η διακωμώδηση γνωστών Αθη­ ναίων πολιτών (ό ν ο μ α σ τ ϊ κ ω μ ω δ είν ) ήταν ίσως το χαρακτηριστικό της Παλαιάς Κωμωδίας που σχολιαζόταν συχνότερα, τόσο από τους αντι­ πάλους όσο και από τους υποστηρικτές της, και μολονότι δεν θα π ε­ ριμέναμε κάποιον σκληρό χλευασμό στο εύτακτο περιβάλλον του συμ­ ποσίου (βλ. παραπάνω, σ. ι8), η σχεδόν πλήρης απουσία από τον λόγο του Αριστοφάνη στοιχείων που θα άξιζαν τον χαρακτηρισμό έστω και του αστεϊσμού είναι αξιοσημείωτη. Κάποια μοτίβα έχουν όντως τα αντίστοιχά τους στην αριστοφανική κωμωδία (βλ. παρακάτω), αλλά το πνεύμα που εκδηλώνεται είναι αρκετά διαφορετικής υφής. Οι πρώτες λέξεις του Αριστοφάνη μετά τον λόγο του Ερυξίμαχου - “ η επιθυμία του κόσμιου τμήματος του σώματος” (181^3-4) - π α ­ ρωδούν περιπαικτικά τη γλώσσα και τη συλλογιστική του γιατρού, και ο Ερυξίμαχος στη συνέχεια του λέει να μην παριστάνει τον γελωτοποιό (Θα μπορούσαμε να σκεφτούμε τον γελωτοποιό Φίλιππο στο Σ ο μ π ό σιον του Ξενοφώντα), πράγμα που οδηγεί σε ένα αριστοφανικό λογο­ παίγνιο και τη διάκριση ανάμεσα στο γελοΐον (“ αστείο” ) και το καταγέλαστον {ι&φό-η)·27 ίσως εδώ διακρίνουμε τον γνωστό μας Αριστο­ φάνη. Αλλά, ο λόγος που ακολουθεί αποτελεί κωμωδία ενός είδους που συνήθως δεν σχετίζεται με την αριστοφανική Παλαιά Κωμωδία. Προς το τέλος ο ίδιος ο Αριστοφάνης διαμαρτύρεται (ίσως υπερβολικά;) ότι τα λόγια του δεν πρέπει να παρερμηνευθούν: “ Και να μη διαμαρτυρηθεί ο Ερυξίμαχος, γελοιοποιώντας (κωμωδών) τον λόγο μου, ότι αναφέρομαι στον Παυσανία και στον Αγάθωνα. [...] Αυτό που λέω ισχύει για όλους, άνδρες και γυναίκες ( (19306-03). Συνεχίζει, πάντως, να 27 Στο 18961 ο Ερυξίμαχος προειδοποιεί τον Αριστοφάνη να μην πει τίποτε γελοίο ν, χρησιμοποιώντας τον όρο με την έννοια “ κοροϊδευτικό (με αποκλειστικό σκοπό να προκαλέσει γέλιο)”, όπως ο Ερυξίμαχος θεώρησε ότι συνέβη (με το δίκιο του ίσως) στο ι%ψάΐ~ 6 και όπως ήταν μια πάγια αριστοκρατική ερμηνεία της φύσης της κωμωδίας εν γένει (για το θέμα αυτό βλ. ιδιαίτερα Πολιτεία ιο,όοόε), Ο Αριστοφάνης απαντά ότι το να πει κάτι γελοίο ν, εννοώντας “ διασκεδαστικό”, θα ταίριαζε απόλυτα τόσο στην πε­ ρίσταση όσο και στον ίδιο - ο φόβος του είναι, αντίθετα, μήπως ο λόγος του αποδειχθεί άξιος μόνο για κοροϊδία.

[67]

ΤΟ ΣΥΜΠΟΣΙΩΝ ΤΟΥ ΠΛΑΤΩΝΑ. τον πειράζει ευγενικά: η αρχή του λόγου του ανακαλεί, στην ουσία σχε­ δόν παραφράζει, το τέλος του λόγου του Ερυξίμαχου· ο ίδιος ο θεός γί­ νεται γιατρός (ιδρόι-ε- πρβ, 193^5) 0ί ικανότητες του οποίου προσφέ­ ρουν ελπίδα για τη μεγαλύτερη δυνατή ευτυχία (σε αντίθεση με όσα μπορούν να κάνουν οι θνητοί γιατροί για μας;}, και ο Αριστοφάνης ανα­ λαμβάνει να διδάξει στο ακροατήριό του την ανθρώπινη φ ύ σ ιν κ α ι τι της έχει συμβεί, διδαχές που (πάλι) θα περιμέναμε να ακούσουμε από έναν γιατρό. Παρόμοια, όταν ο Αριστοφάνης σναφέρεται σε ανθρώ­ πους που βρίσκουν σεξουαλική “ ικανοποίηση” (ο όρος που χρησιμο­ ποιείται είναι π λ η σ μ ο ν ή , 19106), υποθέτουμε ότι πρέπει να θυμηθούμε τον ορισμό της ιατρικής από τον Ερυξίμαχο (παραπάνω, σ. 6ζ) και να εξαγάγουμε το διασκεδαστικό συμπέρασμα ότι ο Αριστοφάνης είναι ειόήμων στην ιατρική·’ για τους άνδρες, φυσικά, η σεξουαλική ικανο­ ποίηση μοιάζει περισσότερο με κένωση παρά με πλησμονή. Η περι­ γραφή της θεραπευτικής ιατρικής του Απόλλων« (19062-913.5), κατά την οποία ο θεός παραλληλίζεται με τσαγκάρη ή σκυτοτόμο, σίγουρα δεν θα μπορούσε ν α θεωρηθεί κολακευτική από ο π ο ιο ν δ ή π ο τ ε σ ύ γ ­ χ ρ ο ν ο χειρουργό' η χειρουργική όμιος εξομοιοί)νέται με την τέχνη του τσαγκάρη στην ιπποκρατική πραγματεία Π ε ρ ί δ ια ίτ η ς {105)1 τγ1ν οποία έχουμε ήδη δει να διαφωτίζει τον λόγο του Ερυξίμαχου. Είναι πιθανό, επομένως, ότι ο Αριστοφάνης πάλι ανακαλύπτει υλικό) για ό ια χ ω μ ώ δηση στις επιστημονικές ιδέες και στα κείμενα που ο Ερυξίμαχος έχει περί πολλοιλ Τέτοια πειράγματα όμως είναι τελείοχ ευγενικά και αθώα, και τίποτε στο σύνολο του λόγου δεν θυμίζει ούτε στο ελάχιστο το αθυρόστομο υβρεολόγιο της κωμωδίας, Η ουσία, βέβαια, της αριστοφσνικής κωμωδίας είναι πολύ βαθύτε­ ρη από το αθυρόστομο υβρεολόγιο, και θα μπορούσαμε επίσης να θε­ ωρήσουμε ότι ο λόγος του πλατιυνικου Αριστοφάνη αντικατοπτρίζει α η τ ό π ο υ φ α ίν ε τ α ι π ω ς ή τ α ν τ ο χ α ιν ο τ ό μ ο ύφος της αριστοφανικής κωμωδίας σε σύγκριση με μερικούς συγχρόνους του* γνωρίζουμε ότι σκληρές προσωπικές επιθέσεις σαν αυτές στους ϊπ π ή ς , ας πούμε, του Αριστοφάνη δεν χαρακτηρίζουν το σύνολο της Παλαιάς Κωμωδίας, και σ ίγ ο υ ρ α δεν χαρακτηρίζουν το σύνολο του έργου του ίδιου του Αριστοφάνη. Ωστόσο, όπως και αν ερμηνεύσουμε τον λόγο του Αρι­ στοφάνη, πρέπει να «νσρωτηθοόμε για τί ο ΓΙλάτο^ν έχει αποδώσει μιας τέτοιας μορφής ομιλία στον κωμικό ποιητή στον οποίο, τόσο στην Α π ο λ ο γ ία (ι ρ α ζ-ό ) όσο και «ΛΑοόη αποδίδει μέρος της ευθύνης για τη λαϊκή προκατάληψη εναντίον του Σωκράτη και την παρεξηγημένη αντιμετώπισή του. Ο Αριστοφάνης όμοχ δεν είναι απαραίτητα εκτός

[683

Ο ΕΡΩΤΑΣ ΠΡΙΝ ΑΠΟ ΤΟΝ ΣΩΚΡΑΤΗ τόπου στη σύναξη του Αγάθοχνα, κοινωνικά ή πολιτικά. Θα μ π ο ρ ο ύ σ ε κανείς εύλογα να ισχυριστεί ότι η πολιτική τοποθέτηση του Αριστο­ φάνη και της Παλαιάς Κωμιοδίσς εν γένει δεν ήταν απλώς συντηρη­ τική αλλά, στην ουσία απροκάλυπτα εχθρική προς τους πιο ριζοσπα­ στικούς δημοκράτες και τους ηγέτες τους' η σύνδεση ανάμεσα στον Αριστοφάνη και τον “ κύκλο του Σωκράτη” δεν είναι, παρά τη σάτιρα εναντίον του Σωκράτη στις Νεφέλες, καθόλου απίθανη. Ο μύθος του Αριστοφάνη μπορεί να θειορηθεί ως μια προσπάθεια να αναδιατυπωθούν ριζοσπαστικά, οι “ μάχες των Τιτάνιον, των Γιγά­ ντων, των Κενταύρων, αυτοόν τιυν αποκυημάτων των παλιών ανθρώπω ν” , που ο Ξενοφάνης είχε αποκλείσει από το κόσμιο περιβάλλον του συμποσίου (απ. ϊ.21-22, παραπάνω, σσ. 12-13)* οπιοσδήποτε, το δί­ δαγμα του Λόγου του Αριστοφάνη (193-63-5) δείχνει την υποδειγματική ευσέβεια που απαιτούσε ο Ξενοφάνης. Παλαιότερα, αρχίζει τον λόγο του ο Αριστοφάνης, δεν ήμασταν όπιος είμαστε τώρα, αλλά απ οτε­ λούσαμε διπλά π λ ά σ μ α τ α , ίσ ω ς όμοια με δύο σημερινούς ανθρώπους που στέκονται πλάτη με πλάτη με τα άκρα τους τεντωμένα προς τα έξω και παράλληλα: καθένας είχε δ ύ ο π ρ ό σ ω π α (στην κάθε πλευρά ενός και μόνο κεφαλιού), διπλά γεννητικά όργανα, τέσσερα πόδια, τέσσερα χέρια, και μετακινούνταν γρήγορα περιστρεφόμενος. Υπήρ­ χαν τρία είδη διπλών ανθρώπων: αρσενικό, θηλυκό και αρσενικοθηλυκο. Αυτοί οι ισχυροί πρόγονοί μας ξεπέρασαν τα όρια, ό π ω ς έ χ α ν α ν ο Εφιάλτης και ο Ώτος στον Όμηρο (Ο δ ύ σ σ ε ια λ 305-20), και προσπά­ θησαν να ανέβουν στον ουρανό και να επιτεθούν στους θεούς. Ο Δίας τελικά αποφάσισε να κόψει αυτά, τα πλάσματα στη μέση με μια κά­ θετη τομή. Το αποτέλεσμα ήταν πλάσματα (αρσενικά και θηλυκά) με δυο πόδια και δυο χέρια* στη συνέχεια ο Απόλλων έστρεψε το πρόσω­ πο του καθενός ι 8ο μοίρες, έτσι που να αντικρίζει την πλευρά του εαυ­ τού του που έφερε την τομή, και θεράπευσε και διευίΜτησε με τέτοιο τρόπο αυτή την πλευρά ώστε να διαμορφωθούν το στήθος και η κοι­ λιά, αν και άφησε τον αφαλό “ ως ενθύμιο αυτού που πάθαμε κάποτε” {19124-5)* Αυτά τα “ μισά” τριγυρνουσαν αναζητώντας “ το άλλο τους μισό”, και όταν το έβρισκαν σφιχταγκαλιάζονταν προσπαθώντας να επανενωθούν* μέσα στην απελπισία τους δεν έτριογαν τίποτε και έτσι πέθαιναν. Από οίκτο ο Δίας ολοκλήρωσε τη χειρουργική επέμβαση με­ τακινώντας και τα γεννητικά τους όργανα στην τωρινή τους θέση, έτσι ώστε, όταν αγκαλιάζονταν ένας άνδρας και μια γυναίκα, τα γεννητι­ κά τους όργανα να έρχονται σε επαφή και με την αναπαρσγιογή να δι­ α ιωνίζεται το είδος* παρόμοια, και όταν ένας άνδρας αγκάλιαζε έναν

[69]

ΤΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟΝ ΤΟΥ ΠΛΑΤΩΝΑ άλλο άνδρα, θα υπήρχε φυσική ικανοποίηση {π λ η σ μ ο ν ή }, και οι άν­ θρωποι θα μπορούσαν να επιστρέφουν στις εργασίες τους (εφόσον βα­ σικό κίνητρο του σχεδίου του Δία ήταν η επιθυμία του να είναι χρήσι­ μοι οι άνθρωποι στους θεούς).28 Αν και αυτή η αφήγηση των διπλών ανθρώπων τοποθετείται στο μακρινό παρελθόν, εξηγεί τόσο την τωρινή μας κατάσταση όσο και τα διαφορετικά είδη της ανθρώπινης επιθυμίας και πρακτικής. Όλοι περ­ νάμε τη ζωή μας αναζητώντας το χαμένο μισό μας, είτε αυτό ανήκει στο ίδιο είτε σε διαφορετικό φύλο, και οι σεξουαλικές μας προτιμήσεις καθορίζονται από το φύλο του μισού που μας λείπει- στην πραγμα τι­ κότητα, το σεξ αποτελεί μέρος της αναζήτησής μας, ή, όπως το θέτει ο Αριστοφάνης, “ έρωτας ονομάζεται η επιθυμία και η επιδίωξη της απόκτησης του ολόκληρου” (192610). Αν ένα αρχικό ζευγάρι έχει την τύχη να ξαναβρεί ο ένας τον άλλο, το αποτέλεσμα είναι εκπληκτικό: Είναι αδύνατο να περιγράφουν η στοργή, η ζεστασιά και ο έρω­ τας που αισθάνονται* θα ’λεγα πως δε θέλουν να αποχωριστούν ούτε στιγμή. Αυτοί είναι που περνούν μαζί ολόκληρη τη ζωή τους, παρόλο που δε θα μπορούσαν να εκφράσουν τι ακριβώς θέλει ο ένας από τον άλλο. Είναι αδύνατο να πιστέψει κανείς ότι αυτό είναι η ερωτική επαφή - ότι το σεξ είναι που τους κάνει να επιθυμούν και να ευχαριστιούνται τ ό σ ο π ο λ ύ ν α ζο υ ν μ α ζί. Ολο­ φάνερα, αυτό που θέλουν και οι δύο είναι κάτι άλλο, κάτι που το μυαλό δεν μπορεί να εκφράσει· απλώς διαισθάνονται τι είναι και το εκφράζουν με ασαφή τρόπο. Υποθέστε ότι ερχόταν ο Ή φαιστος με τα εργαλεία του και στεκόταν από πάνω τους καθώς ήταν πλαγιασμένοι μαζί και τους ρωτούσε: “ Τι είναι αυτό που ζητάτε, άνθρωποί μοο, ο ένας από τον άλλο,*” Κι όταν εκείνοι δεν μ π ο ρ ο ύ σ α ν ν α α π α ν τ ή σ ο υ ν , υποθέστε ότι τους ρωτούσε: “ Μήπως θέλετε να είστε τόσο πολό μαζί ο ένας με τον άλλο, ώστε να μην είστε ποτέ χωριστά; Αν αυτό είναι που θέλετε, τότε είμαι πρόθυμος να σας συντήξω και να σας σφυρηλατήσω έτσι που να γίνετε ένας άνθρωπος αντί να είστε δυο, και όσον καιρό ζείτε ως ένας άνθρωπος θα ζείτε κοινή ζωή, και πάλι, όταν πεθάνετε, θα πεθάνετε σαν ένας άν­ 28 Προφανώς ο Αριστοφάνης έχει κατά νοο μόνο την πιθανότητα συνουσίας ανδρών που αντικρίζουν ο ένας τον άλλο* καθώς στο ερμηνευτικό του πρότυπο δεν υπάρχει κα­ μία ιεράρχηση (βλ. παρακάτω), το πρωκτικό σεξ με διείσδυση, όπου ο ένας σύντροφος θεωρείται “ ενεργητικός” και ο άλλος “ παθητικός’’, δεν μπορεί να έχει θέση σε αυτό.

[70}

Ο ΕΡΩΤΑΣ ΠΡΙΝ ΑΓΙΟ ΤΟΝ ΣΩΚΡΑΤΗ θρωπος '/.οχ θα μοιραστείτε έναν κοινό θάνατο κάτω στον Άδη. Σκεφτείτε λοιπόν: αυτό είναι που ποθείτε; Αν σας συνέβαινε αυτό, θα γινόσασταν ευτυχισμένοι;” Είναι ολοφάνερο ότι κανείς δε θ’ αρνιόταν αυτή την προσφορά, ούτε Θα εκδήλωνε άλλη επι­ θυμία. Κανείς τους δεν θα είχε την παραμικρή αμφιβολία πως αυτό που είπε ο 'Ηφαιστος ήταν αυτό που πάντοτε ποθούσε, να ενωθεί και να συγχωνευθεί με τον αγαπημένο του, να είναι ένας αντί δυο. (^ Β ς -ε ρ ) Πρέπει, ωστόσο, να δείχνουμε σεβασμό στους θεούς, διαφορετικά ο Δίας θα μας χωρίσει και πάλι στα δυο, όπο>ς είχε απειλήσει την πρώ ­ τη φορά που μας διαίρεσε (19004-6). Ο Έρωτας όμως μπορεί να προ­ σφέρει στους άνδρες την καλύτερη δυνατή λύση στην αναζήτησή τους στις παρούσες καταστάσεις, δηλαδή τον ερώμενο που ταιριάζει στον καθένα (ΐ93ε7” 8)' τ(> τελευταίο τμήμα του λόγου του Αριστοφάνη επι­ κεντρώνεται σχεδόν αποκλειστικά στις ανδρικές ομοφυλοφιλικές σχέ­ σεις. Ο Έ ρω τας μας προσφέρει επίσης τη μελλοντική ελπίδα ότι, αποκαθιστώντας μας στην αρχική ολότητα, θα μας κάνει “ ευλογημένους και ευτυχισμένους” (μακαρίους καί εύδαίμονας 193^5)* Αν μπορούσα­ με να αντιληφθούμε τα οφέλη που είναι σε θέση να μας προσφέρει ο Έρω τας, δεν θα σταματούσαμε ποτέ να τον επαινούμε και να καθιε­ ρώνουμε λατρείες προς τιμήν του. Χαμογελάμε, επειδή αναγνωρίζουμε κάποια στοιχεία του εαυτού μας και των δικών μας σεξουαλικών επιδιώξεων στην κωμωδία των μι­ σών ανθρώπα)ν του Αριστοφάνη, και κάποια τμήματά της πράγματι θυμίζουν κωμικές σκηνές και μοτίβα. Τόσο η Εψήνη όσο και οι Όρνι­ θες του Αριστοφάνη αφορούν απειλές για την Ολύμπια τάξη και, πιο συγκεκριμένα, την αμηχανία των θεών όταν έρχονται αντιμέτωποι με την απειλή των διπλών ανθρώπιον, ενώ ο φόβος τους ότι θα χάσουν τι­ μές και θυσίες (ιροει-ό) θυμίζει τη δύσκολη θέση τους στους Όρνιθες, καθΰίις είναι αποκομμένοι από τη γη εξαιτίας της νεοΐδρυμένης Νεφελοκοκκυγίας και στερούνται τις θυσίες που απολάμβαναν προηγου­ μένως (Ορνιθες 1515' πρβ. Πλούτος 1112-19). Επίσης, η καθυστέρηση του Δία να εφεύρει ένα σχέδιο για την αντιμετώπιση του κινδύνου βρίσκε­ ται ολοφάνερα σε κωμική αντιδιαστολή με την παραδοσιακή άνεση και ταχύτητα της θεϊκής σκέψης. Ό τι οι επιτυχημένοι πολιτικοί, μηδενός εξαιρούμενου, στα νιάτα τους “ αγαπούν (φιλοϋσή τους άνδρες και τους ευχαριστεί να ξαπλώνουν σφιχταγκαλιασμένοι μαζί τους” άρ ιεςρται) αποτελεί μια εξευγενισμένη παραλλαγή του συχνού στην κω­

{71}

TO ΣΥΜ.ΠΟΣΙΟΝ ΤΟΥ ΠΛΑΤΩΝΑ μωδία αστείου ότι όλοι οι π ο λ ιτ ικ ο ί σ τ α ν ιά τ α τους σο οσμίζονταν (π.χ, ϊπ π ή ς 878-80), ακριβώς ήπιος χ α ι ο ι μοιχοί (βλ. ii)id6-e2) κατακλύζουν

τις σωζόμενες κωμωδίες. Ο υπαινιγμός στη μοίρα των Αρκάδων (i93a3.A οι απλές και ταπεινές εικόνες του χοροπηδητού με το ένα πόδι όπιυς ήθελε ένα δημοφιλές παιχνίδι ( ά σ κ ω λ ιά ζ ο ν τ ε ς , ε δ ώ τ ο αναφέρει ο Δί­ ας), του τεμαχισμού σουρβων και αβγών, της γλώσσας (του ψαριού)29 και τιυν σ ο υ ρ ω τ ώ ν πουγκιών, όλα αυτά θυμίζουν όχι μόνο τις αναφο­ ρές στην επικαιρότητα και την αφθονία καθημερινών εικόνων στα σωζόμενσ έργα του Αριστοφάνη, αλλά και το μείγμα μυθικού και σύγ­ χρονου που θα πρέπει να ήταν το σήμα κατατεθέν του μυθολογικού μπουρλέσκ που ανθούσε στην αττική κιυμική σκηνή την εποχή του Πλάτωνα, αν όχι του Αριστοφάνη. Μιλώντας γενικότερα, εύκολα κα­ ταλαβαίνουμε πώς η ταπεινή τέχνη του Απόλλωνα να διορθώνει αν~ θρώπους σαν τσαγκάρης μπορεί να αποδοθεί στο ίδιο είδος κωμικής φαντασίας σύμφωνα με την οποία, για παράδειγμα, ο Πόλεμος φτιά­ χνει σαλάτα με τις ελληνικές πόλεις (Ε ιρ ή ν η 236-88). Μολονότι οι μαρ­ τυρίες χαρακτηρισμού του αγαπημένου προσώπου ως “ το έτερον ήμισυ” είναι γενικά μεταγενέστερες του Πλάτωνα, είναι δελεαστικό να θε­ ωρήσουμε ότι η αφήγηση του Αριστοφάνη πρέπει να αντιμετωπιστεί ως παράδειγμα ενός πολύ γνωστού χαρακτηριστικού της τεχνικής της αριστοφανικής κωμωδίας, δηλαδή της μετατροπής της μεταφορικής γλώσσας σε κυριολεκτική (όπως, για παράδειγμα, όταν “ το ζύγισμα” της ποίησης εξελίσσεται σε πραγματικό ζύγισμα στους Β α τ ρ ά χ ο υ ς ), Η λογική αυτής της αφήγησης δεν πρέπει να διερευνηθεί βαθύτε­ ρα από όσο αυτή των πραγματικώ ν «ριστοφανικών αφηγήσεοίν (η ιδιωτική ειρήνη του Δικαιόπολη στους Α χ α ρ ν ή ς , η αποχή από το σεξ στη Λ υ σ ισ τ ρ ά τ η κ.ο.κ.), αν και τα πλησιέστερα σωζόμενα παράλληλα ανήκουν περισσότερο στον κόσμο των μύθων του Αισώπου και των λαϊκών παραμυθιών παρά στην Παλαιά Κωμωδία.30 Η λογική της εί­ ναι η λογική του αιτιολογικου μύθου, του τύπου “ γ ι’ α υ τ ό και τιάρα.. Τ: ένα γεγονός που συνέβη μία φορά στο παρελθόν (λ.χ. η συνάντηση ενός μικρού ελέφαντα με έναν κροκόδειλο) έχει καθολικές συνέπειες στο παρόν (όλοι οι ελέφαντες έχουν μακριές προβοσκίδες). Για παρά­ δειγμα, στον Ησίοδο οι θεοί έπλασαν κάποτε μια όμορφη αλλά ολέ­ θρια γυναίκα, την Πανδώρα, και την έδωσαν στον Επιμηθέα- γ ι’ αυτό και τώρα όλες οι γυναίκες είναι όπως εκείνη. Κάποκ διαφορετική,

29 Ο Wilson (1982) 161--63 θεωρεί ότι εδώ γίνεται σαφής αναφορά στη Λ υσισ τρ ά τη, 115-16 , του Αριστοφάνη. 30 Βλ, Dover (1966), που παραθέτει άλλα παράλληλα αυτής της αφήγησης. [72]

Ο ΕΡΩΤΑΣ ΠΡΙΝ ΑΓΙΟ ΤΟΝ ΣΩΚΡΑΤΗ επειδή μεταχειρίζεται αφηρημένες έννοιες, αλλά σαφώς συνδεδεμένη με αφηγήσεις αυτού του είδους, ε ίν α ι η παρατήρηση του Σωκράτη στον Φ α ίδ ω ν α όοΒ-ε ότι η ηδονή και η θλίψη πηγαίνουν πάντα μαζί “ σαν να μ ο ιρ ά ζ ο ν τ α ν τ ο ίδιο κεφάλι” : “ θαρρώ πως, αν το είχε κατα­ λάβει αυτό ο Αίσωπος, θα είχε φτιάξει έναν μύθο που να λέει ότι ο θεός Θέλησε να τις συμφιλιώσει, και επειδή δεν μπόρεσε, τους ένωσε τα κε­ φάλια,” Πολύ κοντά σε μια τέτοια αισιοπική αιτιολογία θα είναι η ιστο­ ρία της Διοτίμας που εξηγεί τη σύνθετη φύση του Έ ρω τα, γιου του Πόρου και της Πενίας- για άλλη μια φορά, η ιστορία του Σωκράτη θα είναι ανώτερη από όλους τους λόγους που προηγήθηκαν. Ενώ ο λόγος του Ερυξίμαχου κάλυψε τις λειτουργίες ολόκληρου του κόσμου, ο Αριστοφάνης παραμένει σταθερά στον κόσμο του αν­ θρώπινου πόθου- πα ρ’ όλα αυτά, πρέπει να διαβάσουμε αυτούς τους λόγους μαζί οις αντιτιθέμενες (βλ. τριάρι), ή ίσως παραπληρωματικές, απόπειρες κατανόησης του κόσμου, απόπειρες που, χωρίς να δίνουμε μεγάλη σημασία σε ετικέτες, μπορούμε να ονομάσουμε αντίστοιχα “ επιστημονική” και “ μυθική”. Ενώ η πρώτη εδράζεται στην προνο­ μιακή γνώση που διαθέτει μόνο ένας ειδικός, και ως έναν βαθμό σε εξηγήσεις τόσο πολύπλοκες που ενισχύουν ακριβώς την ανάγκη για τέτοιου είδους εξειδίκευση, η δεύτερη στηρίζεται σε “ γεγονότα” που υποτίθεται ότι μπορεί να παρατηρήσει οποιοσδήποτε επιθυμεί να κα­ τασκευάσει μια εξήγηση γ ι’ αυτά. Ό τι η Αθήνα του τέλους του π έ ­ μπτου και των αρχών του τέταρτου αιώνα ήταν ένα «ναβράζον μείγ­ μα τέτοιων ανταγωνιστικών θεωριών, μια κοινωνία τόσο πολυφωνική όσο και το ίδιο το Σ υ μ π ό σ ιο ν , είναι κάτι γνωστό στην ιστορία του πνεύματος. Στις Ν ε φ έ λ ε ς ο ίδιος ο Αριστοφάνης έχει δραματοποιήσει τμήμα αυτού του μείγματος. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι στ. 3 6 5 - 4 11 του έργου, όπου η κωμική μορφή του Σωκράτη εξηγεί, επι­ στρατεύοντας αναλογίες που αντλούνται από τη συμπεριφορά της κοιλιάς του ανόητου Στρεψιάδη, ότι τα σύννεφα και ο Δίνος {ο ανεμο­ στρόβιλος), και όχι ο Δίας, ευθυνονται για φυσικά φαινόμενα όπως η βροχή, η βροντή και η αστραπή* πρόκειται για τον ίδιο τύπο “ επιστη­ μονικής” εξήγησης που παρέχει και ο Ερυξίμαχος για τα διαταραγμένα καιρικά φαινόμενα στο ι 883-Ε. Μολονότι ο λόγος του Ερυξίμα­ χου ασφαλώς δεν αρνείται τον ρόλο των άλλων, πέρα από τον Έ ρω ­ τα, θεών στις ανθρώπινες υποθέσεις (ι88€--ό), οπωσδήποτε όμως τεί­ νει - όπως οφείλει κάθε επιστημονική και ιατρική θεωρία31 - να μειώ3ί Το κλασικό έργο εδώ είναι τα εισαγωγικά κεφάλαια τοι> ιπποκρατικού Περί ιερής νούσου.

[731

ΤΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟΝ TOY ΠΛΑΤΩΝΑ σει τη σημασία τους (όπως κάνει, με κωμικά γελοίο τρόπο, ο Σωκρά­ της στις Ν ε φ έ λ ε ς ) , ενώ ο πλατωνικός Αριστοφάνης (όπως κάνει, με μυθολογικό τρόπο, και η Διοτίμα) καθιστά την παρουσία των Ολυ­ μπίων θεών του ιδιαίτερα αισθητή. Τα αδύνατα σημεία του μύθου του Αριστοφάνη δεν περιορίζονται στην αιτιολογική λογική του. Έ τσι, για παράδειγμα, η γέννηση και η παιδική ηλικία δεν συνδυάζονται εύκολα με την ιδέα της αρχικής μας διπλής φύσης (πού βρίσκεται το “ άλλο μισό” ενός βρέφους;)· το πρό­ βλημα όμως αυτό παραμερίζεται στη συζήτηση για την παιδεραστία (i9ieö-92b5): οι άνθρωποι που το άλλο μισό τους ήταν αρσενικό είναι, κατά τα φαινόμενα, ερώμενοι στα νιάτα τους και εραστές όταν με­ γαλώσουν. Αν σταθούν αρκετά τυχεροί και βρουν το άλλο τους μισό, η σχέση τους, όπως η σχέση του Παυσανία και του Αγάθωνα, θα συ­ νεχιστεί και μετά την ενηλικίωση του νεότερου συντρόφου. Ο λόγος, ωστόσο, του Αριστοφάνη προσφέρει κάτι που κανένας ομιλητής πριν από αυτόν δεν έχει κάνει, δηλαδή έναν ορισμό του έρωτα - είναι η επι­ δίωξη της ολότητας (i92eio) - και μια περιγραφή του πώς είναι να εί­ σαι “ ερωτευμένος”. Πολλοί αναγνώστες του Πλάτωνα αισθάνονται ότι αυτός ο ορισμός και αυτή η περιγραφή ανταποκρίνονται σε μια αληθινή όψη του “ να είσαι ερωτευμένος”, δηλαδή στην αίσθηση ότι το αντικείμενο του έρωτα κατά κάποιον τρόπο αναπληρώνει ένα κενό για το ερωτευμένο άτομο, το “ ολοκληρώνει” · επιπλέον, η μυθική φα­ ντασία της αρχικής ένωσης είναι ένας καλός τρόπος για να εξηγηθεί το μυστήριο για τί κάποιος άνθρωπος ερωτεύεται κάποιον άλλο, ίσως μάλιστα καλύτερος από οποιαδήποτε άλλη απόπειρα να ιεραρχή­ σουμε τους λόγους και τις αιτίες με λογικότερα και πιο επιστημονικά κριτήρια. Ελάχιστα είναι τα πλατωνικά κείμενα που έχουν αποτελέσει τη βάση για επιτυχημένες ροκ όπερες, ο λόγος όμως του Αριστοφάνη έχει κερδίσει αυτή τη διάκριση. Το H ed w ig an d the A n gry Inch τ ω ν John Cameron Mitchell και Stephen Trask, ένα θεατρικό μιούζικαλ (1998) που στη συνέχεια έγινε και κινηματογραφική ταινία (εοοι), αφηγείται την ιστορία μιας τρανσέξουαλ τραγουδίστριας ροκ μουσικής από το Ανα­ τολικό Βερολίνο που αναζητά στις Ηνωμένες Πολιτείες το άλλο μισό της ύστερα από μια εγχείρηση αλλαγής φύλου με καταστροφικά απο­ τελέσματα. Το βασικό τραγούδι της ταινίας, “ The Origin of Love”, με­ λοποιεί τον λόγο του Αριστοφάνη, μερικές φορές σχεδόν κατά λέξη, και ο διαχωρισμός των διπλών ανθρώπων παραλληλίζεται, μεταξύ άλ­ λων, με τον χωρισμό της Εύας από τον Αδάμ και τη διχοτόμηση του Βερολίνου. Σίγουρα πρόκειται για μια από τις πιο απροσδόκητες μαρ­ [74]

Ο ΕΡΩΤΑΣ ΠΡΙΝ ΑΠΟ ΤΟΝ ΣΩΚΡΑΤΗ τυρίες για τη συνεχιζόμενη δημοτικότητα του πλατιονικοό-αριστοφανικου μύθου.32 Δεν είναι μόνο η περιγραφή της πανανθρώπινης αναζήτησης που είχε τόσο παραγω γική επίδραση στους μεταγενέστερους. Ο ισχυρι­ σμός του Αριστοφάνη ότι οι ψυχές ενός ανασυνδεδεμένου ζευγαριού επιθυμούν κάτι η μια από την άλλη, κάτι περισσότερο από το σεξ, ότι “ η συναισθηματική καταιγίδα του φυσικού πάθους (...) εγκλείει μέσα της ένα μεταφυσικό στοιχείο [...] μια επιθυμία που υπερβαίνει το όριο της ανθρώπινης κατάστασης και δεν μπορεί σε καμία περίπτωση να ικανοποιηθεί με τον τρόπο που μπορούν να ικανοποιηθούν η πείνα και η δίψ α” ,33 είναι σαφώς καίριας σημασίας για τη μεταγενέστερη πρό­ σληψη του Σ υ μ π ο σ ίο υ και έχει α γγίξει πολλούς σύγχρονους αναγνώ­ στες- η ανακούφιση που προσφέρει το σεξ (ακόμη και το σεξ με το άλλο μας μισό) είναι, όπως δυστυχώς γνωρίζουμε πολύ καλά, προσω­ ρινή, ενώ η διαρκής ανάγκη μας γ ι’ αυτή την υποδεέστερη λύση, και η απογοήτευσή μας από αυτή, αποτελεί μια δύσκολα αποδεκτή αλή­ θεια για την ανθρώπινη φύση. Οι αριστοφανικοί εραστές δυσκολεύο­ νται να συνειδητοποιήσουν ή να εκφράσουν τι ακριβώς είναι αυτό που επιθυμούν (19203-02), αλλά συναινούν πρόθυμα με την πρόταση του Ή φαιστου για πλήρη συγχώνευση. Ο λόγος του Σωκράτη θα προτεί­ νει μια κάπως διαφορετική λύση. Όσον αφορά τη σημασία αυτού του λόγου για τη θεώρηση της αρ­ χαιότητας, ο απίστευτα πρωτότυπος μύθος του Αριστοφάνη αποτελεί ένα κλασικό κείμενο για την ανίχνευση της μετατόπισης από τις ιε­ ραρχικές δομές της παιδεραστίας όπως την περιγράφει ο Παυσανίας σε ένα πιο συμμετρικό και αμοιβαίο μοντέλο ερωτικών σχέσεων, τόσο ομοφυλοφιλικών όσο και ετεροφυλοφιλικών, που εντοπίζεται τόσο σε υπαρκτά κοινωνικά μοντέλα όσο και στη λογοτεχνία της ύστερης αρ­ χαιότητας .34 Αναμφίβολα, τα βάσανα και οι περιπλανήσεις των ζευγαριών που χωρίζονται στις αρχαίες μυθιστορίες, δυο νέων ανθρώπων εξίσου όμορφων και εξίσου ενάρετων, ταιριάζουν με τον ορισμό και την περιγραφή του έρωτα που προσφέρει ο Αριστοφάνης (βλ. παρα­ κάτω, σσ. 135-36)* Ο Σωκράτης θα παρουσιάσει τη Διοτίμα να απορ32 Για την επίδραση αυτού του μύθου βλ. και παρακάτω, σσ. ϊ 37~4°* Ένα πιθανό “ μισό” με το οποίο βρίσκεται αντιμέτωπη η Hedwig ονομάζεται Tommy Gnosis* η γνώσις ήταν οπωσδήποτε το αντικείμενο της αναζήτησης του Σωκράτη. 33 Kahn (1996) 2Ô8. 3lf Βλ, π.χ. Konsran (1994)* περαιτέρω εξέταση και βιβλιογραφία στον Humer (1996)βλ, και παρακάτω, σσ. ϊ 3ϊ ~"30. Μεγάλο μέρος της σύγχρονης πραγμάτευσης αρχίζει από τον Foucault (1985}, π.χ. 232-33-

{751

ΤΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟΝ TOY ΠΛΑΤΩΝΑ ρίπτει, ή τουλάχιστον να αναθεωρεί ριζικά, την κεντρική πρόταση του μύθου του Αριστοφάνη {2oydio~6ai), αλλά η γοητεία αυτής της πρό­ τασης καθίσταται προφανής από την αρχαία και τη σύγχρονη πρό­ σληψή της. Μ πορεί, βέβαια, οι εραστές να μην απαντούσαν στον Ή φαιστο με τον τρόπο που ισχυρίζεται (κάπισς ανειλικρινά) ο Αρι­ στοφάνης35 παρά μόνο κατά τη διάρκεια της μεταοργασμικής ευφο­ ρίας, όμως ο έρωτας σίγουρα ενισχύει παρόμοιες φαντασιώσεις και απραγματοποίητες επιθυμίες, και κανείς δεν έχει την απαίτηση από ένα ζευγάρι ερωτευμένων που βρίσκονται μαζί στο κρεβάτι να απ α ­ ντήσουν με λογική και σύνεση σε σημαντικά ερωτήματα. Πόσο σοβα­ ρά, επομένως, πρέπει να εξετάσουμε το αριστοφανικό μοντέλο; Η εξύψωση του ναρκισσισμού και της φιλαυτίας είναι ίσως οι πιο πιθανοί κίνδυνοι που ενέχει το αριστοφανικό μοντέλο, αν και ο κωμι­ κός ποιητής μάς δείχνει πώς “ ο έρωτας για τον εαυτό μας” και “ ο έρω­ τας για τον άλλο” συνδέονται στενά. Οι λόγοι που προηγήθηκαν μας έχουν προετοιμάσει επίσης να θέσουμε και άλλα ερωτήματα σε αυτό τον μύθο. Το επιμύθιό του είναι απλό και ηθικό - πρέπει να σεβόμαστε τους θεούς - αλλά τι θα κερδίσουμε αν είμαστε τυχεροί και βρούμε το άλλο μισό μας; Σύμφωνα με τον Αριστοφάνη, ο 'Ερωτας “ μας προ­ σφέρει μέγιστες ευεργεσίες, επειδή μας οδηγεί προς αυτό που είναι δικό μας (ο ίκ εΐο ν )” (193^2-3), και αν δεχτεί να μας “ γιατρέψ ει” ξανακάνοντάς μας ολόκληρους, θα είμαστε “ ευλογημένοι και ευτυχισμέ­ νοι”. Η εμπέδωση της θεοσέβειας ίσως είναι ένας συμβατικά αξιέπαι­ νος στόχος, αν και φαίνεται απίθανο η αφήγηση του Αριστοφάνη να περνούσε από τη λογοκρισία που προσπαθεί αλλού να επιβάλει ο Σω­ κράτης σε αφηγήσεις που δεν παρουσιάζουν τους θεούς όπως πρέπει (Π ο λ ιτ ε ία 2,377a~ 3-392C)* Όπως κι αν έχουν τα πράγματα, οφείλουμε να αναρωτηθούμε σε τι συνίσταται αυτή η ευτυχία, και η απάντηση δεν μπορεί να είναι παρά μόνο ένα είδος ευδαιμονικής έκστασης στην οποία δεν έχουν καμία προφανή θέση η διανόηση ή η βελτίωση του ατόμου (που θα πάψει φυσικά να υπάρχει)36 ή του συνόλου των πολι­ τών γενικά, εκτός από το γεγονός ότι η άσκηση της θεοσέβειας είναι ευεργετική για την πολιτεία. Ο Σωκράτης και η Διοτίμα θα μας 3 εί33 Βλ. το σχόλιο του Rowe {1998) στο ιρεεό-ρ- Ο Rowe υποστηρίζει ότι όλη η ιδέα των “ διπλών” ανθρώπων προέρχεται από τη σεξουαλική πράξη, στην οποία δύο ανθρώπι­ να όντα, με τέσσερα χέρια και τέσσερα πόδια, έρχονται όσο πιο κοντά γίνεται το ένα με το άλλο. Έτσι, το τραγούδι των Spice Girls του U}ντας με το άλλο: βοηθοί όσων άδικα δυστυχούν, τιμωροί όσων άδικα ευτυχούν διεκδικητικοί όταν συμφέρει, υποχωρη­ τικοί όταν πρέπει- συγκρατώντας την αφροσύνη του σώματος με τη φρονιμάδα του πνεύματος- επιθετικοί στους επιθετικούς, ευγενικοί στους ευγενικούς, άφοβοι στους άφοβους, φοβεροί ανάμεσα σε όσους προκαλούν φόβο- ως απόδειξη όλιον α υ τ ώ ν έστησαν τρόπαια για τις νίκες τους: για τον Δία αγάλματα, για τους ίδιους αναθήματα- δεν ήταν άπειροι ούτε της έμφυτης πο­ λεμικής ορμής, ούτε του νόμιμου έροκτα, ούτε της ένοπλης μά­ χης, ούτε της φιλόκαλης ειρήνης. Κι αν πέθαναν οι ίδιοι, ο πόθος μας γΓ αυτούς δεν πέθανε μαζί τους, αλλά αθάνατος σε κορμιά μη αθάνατα ζει παρόλο που αυτοί δεν ζουν. (Γοργίας, απ. ό Diels-Kranz) Αν όμοος λάβουμε υπόψη ότι ο Πλάτων συνδέει επίμονα τον Γοργία με μια ρητορική που στοχεύει στην πειθώ χωρίς να υπολογίζει την αλή­ θεια, η γεμάτη ένταση σύγκριση του Αγάθωνα με τον Γοργία που κά­ νει ο Σωκράτης αφορά την ουσία (ή μάλλον την απουσία ουσίας) όσων ειπώθηκαν, και όχι μόνο το ύφος με το οποίο διατυπώθηκαν. Από τις τραγωδίες του πραγματικού Αγάθωνα έχουν διασωθεί ελά­ χιστα αποσπάσματα- ένα πολύ μεγάλο μέρος τους χαρακτηρίζεται πράγματι από πνευματώδη έκφραση (που περιλαμβάνει ομοιοκατα­ ληξίες και παρηχήσεις) και εξυπνάδα, αλλά το κειμ,ενικό σώμα των

[82]

Ο ΕΡΩΤΑΣ ΠΡΙΝ ΑΠΟ ΤΟΝ ΣΩΚΡΑΤΗ μαρτυριών ε ίν α ι ε ξ α ιρ ε τ ικ ά μ ικ ρ ό ,42 Μεγαλύτερο ενδιαφέρον για την παρούσα μελέτη αποτελεί το γεγονός ότι ο Αγάθοον εμφανίζεται ως δρων πρόσωπο ήδη στις Θεσμοφοριάζουσες του Αριστοφάνη (φιι π.Χ„). Σ ε αυτό το έργο ο Ευριπίδης ζητά από τον συνάδελφό του τρα­ γικό ποιητή να διεισδυσει σε μια αμιγώς γυναικεία συγκέντρωση για να τον υπερασπιστεί’ ο Αγαθών θα μπορούσε να το καταφέρει επειδή είναι “ καλοπρόσο,ίπος, άσπρος, ξυρισμένος, γυναικόφωνος, τρυφερός, κομψός” (στ. ι ς ι - ρ ζ ) , Αναγνωρίζουμε εδώ μια κωμική εκδοχή των χαρακτηριστικών που προβάλλονται και στο Σ υ μ π ό σ ιο ν . Επιπλέον, και στις Θ ε σ μ ο φ ο ρ ιά ζ ο υ σ ε ς τόσο ο κωμικός ποιητής Αγάθων όσο και ο δούλος του χαρακτηρίζονται από αυτοσυνειδησία ως προς την τέχνη της τραγωδίας, αυτοσυνειδησία που αποκαλύπτεται με μια σειρά με­ ταφορών από τον χώρο των πρακτικών τεχνά)ν στην ποιητική σύνθε­ ση (στ. 52- 57;. ός-όρ* πρβ. Πλάτων, Φ α ιδ ρ ό ς 234Θ κοκ σε ένα κάπως συγκεχυμένο σύνολο αρχών που διέπουν τη σχέση ανάμεσα στον ποι­ ητή και τις δημιουργίες του, όπιος το αναπτύσσει στη σκηνή ο Αγάθων της κωμωδίας: Με αυτό που έχω στο νου πάει κι η στολή μου. Οι τρόποι ενός ποιητή πρέπει να πάνε αρμονικά με τα έργα που συνθέτει. Αν γράφει δράμα γυναικείο, να πούμε, εμφάνιση γυναίκας πρέπει να έχει. [...] Γράφει ένα έργο για άνδρες; Στο κορμί του το βασικό θα υπάρχει* όσα μας Λείπουν η μίμηση πηγαίνει και τα βρίσκει. {Θ εσ μ . 148-56' μτφρ. Θρ. Σταύρου) Μ ετά από αυτή την άποψη για τη μιμητική προσαρμογή, ο κωμικός Αγάθων φαίνεται να επιχειρηματολογεί υπέρ μιας εσωτερικής σχέσης ανάμεσα στην εμφάνιση ενός ποιητή (και την ενδυμασία του) και την ποίηση που συνθέτει: Κι ο Φρύνιχος - γύ αυτόν θα "χεις ακούσει όμ,ορφος [κα λός] ήταν κι όμορφα ντυνόταν* κι έτσι όμορφα ήταν και τα δράματά του. Το ύφος του καθενός είν’ ό,τι κι ο ίδιος. (Θεσμ. 1 6 μ -6 ς · μτφρ. Θρ. Σταύρου) 42 Η καλύτερη έκδοση είναι ο πρώτος τόμος των Β. Snell και R. Kann ich t {εκδ.), Tragicorum Graecorum Fmgmenta, 2η έκδ. (Γκέτινγκεν: 1986) 155-68.

[83]

ΤΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟΝ ΤΟΥ ΠΛΑΤΩΝΑ Ο λόγος του πλατωνικού Αγάθωνα και η περιγραφή του Έ ρω τα που σκιαγραφεί αποτελούν σαφείς προβολές του εαυτού του (όπως τον απεικονίζει ο Πλάτων), και κατά συνέπεια υπάρχει ένα κοινό υπό­ στρωμα (“ γράφεις ό,τι είσαι” ή το αντίστροφο) στις απεικονίσεις του από τον Πλάτωνα και τον Αριστοφάνη, Δυστυχώς, μόνο περισσότερες πληροφορίες από όσες διαθέτουμε σήμερα για τον πραγματικό Α γά­ θωνα και τα έργα του θα μας επέτρεπαν να διακρίνουμε την αλήθεια που κρύβεται πίσω από αυτές τις περιγραφές. Σε γλωσσικό επίπεδο ο Αγάθων της αριστοφανικής κωμωδίας, ό κ α λ λ ιε π ή ς Ά γ ά θ ω ν (στ. 49)5 και ο δούλος του χαρακτηρίζονται από πλεονασμούς, ομοιοκαταλη­ ξίες, παρηχήσεις και αντιθέσεις (αξιοπρόσεκτοι είναι κυρίως οι στ. ΐ 40 -” 47)ιτα αναγκάζει τον Αγάθωνα να παραδεχτεί ότι ο έρωτας πάντοτε συνεπάγεται έρωτα για κάτι, είτε αυτό δηλώνεται ρητά είτε όχι: δεν μπορεί κάποιος να “ είναι ερωτευμένος” χωρίς να “ είναι ερωτευμένος με κάτι/κάποιον”, όπως ακριβώς δεν μπορεί κά­ ποιος να είναι “ π α τέρας” χωρίς να είναι “ πατέρας κάποιου/κάποιας”, Το γεγονός ότι ο έρωτας είναι σχετικός έχει καίρια σημασία για ό,τι θα ακολουθήσει, αλλά τα επεξηγηματικά παραδείγματα του Σωκράτη για τον “ π α τέρ α ” και τον “ αδελφό” τού επιτρέπουν επίσης να αρχίσει να μιλά για τον έρωτα με τρόπους που θα συνδέαμε πιο φυσικά με έναν εραστή, δηλαδή έναν άνθρωπο που ενσαρκώνει τον έρωτα, όπως ένας πατέρας ενσαρκώνει την “ πατρότητα”. Έτσι, για παράδειγμα, 1 Θα μπορούσαμε να θυμηθούμε εδώ το γλέντι με το οποίο συνήθως κλείνει η Παλαιά Κωμωδία, και/η τους “ μεθυσμένους νεαρούς” που απαρτίζουν τον Χορό πολλών έργων της Νέας Κωμωδίας.

[86]

Ο ΕΡΩΤΑΣ ΤΟΥ ΣΩΚΡΑΤΗ στο 200β3 ο “ έρωτας [και όχι ο εραστής] επιθυμεί”, και η σημασία της άποψης ότι ο έρωτας πάντα στοχεύει στην “ παντοτινή κατοχή” εδραι­ ώνεται με μια σειρά προσωπικών παραδειγμάτω ν (εοοε-ε)* από το “ οποιοσδήποτε επιθυμεί” περνάμε ανεπαίσθητα στο “ ο έρωτας είναι η επιθυμία ορισμένων πραγμάτων και μάλιστα των πραγμάτων που στερείται” (εοοερ-ιο). Το κέρδος από αυτή τη μετάβαση θα αποκα­ λυφθεί στην ομοιότητα, τόσο μεγάλη που να υποδηλώνει ταύτιση, του Σωκράτη με τον έρωτα, όπως θα απεικονίσει τον θεό η Διοτίμα, Επι­ πλέον, η επιμονή του Σωκράτη ότι ο έρωτας σχετίζεται με κάτι εμπε­ ριέχει μια κριτική του εγκωμίου που μόλις είχε εκφωνήσει ο Αγάθων: ο έπαινος του έρωτα πρέπει αναπόφευκτα να λαμβάνει υπόψη και το αντικείμενό του, το ποθούμενό του, ενώ το μεγαλύτερο μέρος του λό­ γου του Αγάθωνα, όπως άλλωστε και του λόγου του Φαιδρού, απλώς επαίνεσε τον έρωτα και του απέδωσε χαρίσματα, σαν να ήταν δυνα­ τό να αντιμετωπίσει κάποιος τον έρωτα χωριστά από τη λειτουργία του στον κόσμο. Ακόμη και όταν οι ποιητές περιγράφουν πώς είναι- ο έρωτας, οι περιγραφές αυτές συνήθως έχουν την αφετηρία τους σε συγκεκριμένες ερωτικές εμπειρίες και συγκεκριμένες εκδηλώσεις του έρωτα. Αξίζει να προσθέσουμε ότι, μολονότι ο Αγάθων είχε παρατη­ ρήσει, σχεδόν εν παρόδιο, ότι ο έρωτας πρέπει να είναι “της ομορφιάς” όχι “ της ασχήμιας” (ΐ97^Ψ έναν ισχυρισμό που ο Σωκράτης χα ρα­ κτηρίζει “ αρκετά σω στό”, δεν θα ήταν παράξενο στην καθημερινή χρήση του όρου στα αρχαία ελληνικά να χρησιμοποιούνταν η λέξη ε ρ ω ς και οι συγγενικές της με ένα αντικείμενο που σήμερα θα θεω­ ρούσαμε η θ ικ ά επαίσχυντο. Ό πως η αρχαία ελληνική λέξη για το “ ωραίο” (καλόν) είναι και η κανονική λέξη για το “ έντιμο / ηθικά σωσ τό”, έτσι και η λέξη για το “ άσχημο” (α ισ χ ρ ό ν) σημαίνει επίσης “ ατι­ μωτικό / ηθικά μεμπτό” · γ ι’ αυτό και ο έπαινος του έρωτα δεν μπορεί να αποφύγει την ερώτηση “ έριοτας τίνος;” Ο Αγάθων αναγκάζεται να συμφωνήσει ότι ο έρωτας (θα το βρίσκα­ με ευκολότερο να λέγαμε “ ο εραστής” ) πάντοτε έ ρ ά και έ π ιθ ο μ ε ΐ να έχει αυτό που ποθεί, πράγμα που αναγκαστικά σημαίνει ότι πρόκειται για κάτι που ο έρωτας/εραστής προς το παρόν δεν έχει, Ο σύγχρονος αναγνώστης θα μπορούσε να σκεφτεί ότι ο Αγάθων όφειλε να αντισταθεί σε αυτό τον ισχυρισμό κάπως περισσότερο, αλλά είναι σημαντικό να θυμόμαστε (και πάλι) ότι ο έ ρ ω ς μπορεί να είναι ένα συναίσθημα πολύ ισχυρότερο από τη σημερινή “ α γ ά π η ” · είναι η επιθυμία να κατέ­ χουμε, είτε σεξουαλικά είτε με άλλο τρόπο (βλ. παραπάνω, σσ, 22-23), και ο Αγάθων είχε χρησιμοποιήσει τους όρους έ ρ ω ς και ε π ιθ υ μ ία ως {871

ΤΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟΝ ΤΟΥ ΠΛΑΤΩΝΑ κατ’ ουσίαν συνώνυμα (197^7)- Ό ταν ικανοποιηθεί ο έρωτας, για π α ­ ράδειγμα με τη σεξουαλική πράξη, επανέρχεται, απαιτώντας πάλι ικα­ νοποίηση- μπορούμε επομένως να αντιληφθοόμε γιατί (σε αντίθεση, λό­ γου χάρη, με τη φ ιλίαν) μπορεί να θεωρηθεί ότι ενέχει μια αναπόφευ­ κτη αίσθηση έλλειψης και απουσίας. Ένας εραστής, ακόμη και αν είναι επιτυχημένος, πάντοτε “ θέλει κάτι ”.2 Το συμπέρασμα είναι ότι ο Έ ρω ­ τας δεν μπορεί σε καμία περίπτωση να είναι όπως τον περιέγραψε ο Αγάθων: αν εμείς (και οι θεοί) αγαπάμε/επιθυμουμε ωραία και αγαθά (20104-5) πράγματα, αυτό συνεπάγεται ότι ο ίδιος ο Έρωτας δεν μπο­ ρεί να είναι ωραίος, όπως ισχυρίστηκε ο Αγάθων {εοια-θ). Ένα μάλλον εξεζητημένο σωκρατικό λογοπαίγνιο - ο Αγάθων έκανε λάθος για την ομορφιά, αλλά μίλησε “ όμορφα” (εοιοι) - επισφραγίζει την κριτική ενός λόγου όπου το ύφος είχε κυριαρχήσει πάνο:> στο περιεχομένο. Ο Σωκράτης, όπως ανακαλύπτουμε τώρα με μεγάλη μας έκπληξη, είχε κάποιο δάσκαλο στα ερωτικά, και μάλιστα δάσκαλο θηλυκού γ έ­ νους, τη Διοτίμα (“ τιμημένη από τον Δία” ) από τη Μαντίνεια της Π ε­ λοπόννησου, ένα τοπωνύμιο που αναπόφευκτα παραπέμπει στη μα­ ντική· οπωσδήποτε, η ιστορία του Σωκράτη για τη βοήθεια που πρόσφερε η Διοτίμα στους Αθηναίους τον καιρό του λοιμού (20103-5) ανα­ καλεί την περιγραφή του Ερυξίμαχου για τους μάντεις ως ειδικούς σε έναν συγκεκριμένο τομέα των ερωτικών, ικανούς να αποκαταστήσουν μια σωστή σχέση ανάμεσα στους ανθρώπους και τους θεούς (ι 88ύό 02- πρβ. 2θ 2ε 2- 3^^)· Η ιστορικότητα της Διοτίμας έχει γίνει αντικείμε­ νο πολλών μελετών, αν και ο ρόλος της στο Σ υ μ π ό σ ιο ν είναι εμφανώς πλαστός (γνώριζε μάλιστα προκαταβολικά τι θα έλεγε ο Αριστοφάνης, 2θ50ιο-ε7), και είναι άστοχο να αναρωτιόμαστε πότε συναντιόντου­ σαν αυτή κι ο Σωκράτης ακριβώς όπως είναι άστοχο και να αναρωτιό­ μαστε πότε ο Ηρ από την Παμφυλία αφηγήθηκε στον Σωκράτη την ιστορία με την οποία τελειώνει η Π ο λ ιτ ε ία . Ή ταν αρκετά συνηθισμέ­ νο στα συμπόσια οι άνδρες συνδαιτυμόνες να υποδύονται άλλα πρό­ σωπα, ακόμη και γυναίκες, μέσω της απαγγελίας ποίησης, είτε δικής τους είτε άλλων (η απαγγελία ποιημάτων της Σαπφώς αποτελεί εν­ διαφέρουσα περίπτωση ),3 και η εναρκτήρια κίνηση του Σωκράτη θα πρέπει να θεωρηθεί εν μέρει ταιριαστή για το περιβάλλον στο οποίο βρέθηκε. Ως καθοδηγήτρια του Σωκράτη σε ζητήματα του έρωτα, η 3 Ισως έχει κάποια σχέση το γεγονός ότι το εχω μπορεί να χρησιμοποιηθεί στα αρχαία ελληνικά και με ερωτική σημασία. 3 Για ποίηση που τη φαντάζονταν να απαγγέλλεται από γυναίκα βλ. επίσης Θέογνις 257-60, 579_82· Αλκαίος «π. ϊο ίΤ-νοίμΐ.

[88]

Ο ΕΡΩΤΑΣ ΤΟΥ ΣΩΚΡΑΤΗ Διοτίμα έχει και αυτή παράλληλα στην υπόλοιπη σωκρατική γρ α μ ­ ματεία, με πιο γνωστό την Ασπασία, την περίφημη εταίρα και ερωμέ­ νη του Περικλή* ένας άλλος οπαδός του Σωκράτη και σύγχρονος του Πλάτωνα, ο Αισχίνης από τη Σφηττό, έγραψε ένα έργο που άσκησε μεγάλη επίδραση, την Ασπασία, όπου ο Σωκράτης φαίνεται ότι π α ­ ρέθετε τις απόψεις της για τον έρωτα και την αρετή, ενώ ο ίδιος ο πλατωνικός Σωκράτης ισχυρίζεται στον Μ ε ν έ ξ ε ν ο ότι η Ασπασία ήταν η “ δασκάλα του στη ρητορική” και απαγγέλλει από μνήμης έναν επι­ κήδειο λόγο που υποτίθεται ότι αυτή συνέγραψε για τους Αθηναίους νεκρούς του πολέμου. Πιο ουσιαστικά, ωστόσο, το δημιουργικό και αναπαραγω γικό μοντέλο φιλοσοφίας που θα υποστηρίξει η Διοτίμα όχι μόνο ταιριάζει στο φυλό της αλλά και ενισχύεται από αυτό.4 Η παράσταση του Σωκράτη εντάσσεται σε μεγάλο βαθμό στο πνεύμα του ανάστροφου, διονυσιακού κόσμου του συμποσίου. Προ­ φανώς επαναλαμβάνοντας σχεδόν κατά λέξη τα λόγια της καθοδηγήτριάς του, τον βλέπουμε να συμπεριφέρεται σαν ένας Αριστόδημος ή ένας Απολλόδωρος,5 το ταλέντο των οποίων έγκειται απλώς στην επανάληψη συζητήσεων που θυμούνται* αυτός δεν είναι ο σωκρατικός τρόπος όπως τον γνωρίζουμε από την επαφή μας με τον Πλάτωνα. Έ τσι, στη συνέχεια ο Σωκράτης βρίσκεται στη θέση αυτού που υφίσταται έναν “ σωκρατικό” έλεγχο, μια εξέταση που ακολουθείται από έναν μακροσκελή “ σωκρατικό” λόγο* με αυτό τον τρόπο ο πλατωνικός Σωκράτης εμφανίζεται να διαθέτει αυτογνωσία όσον αφορά τις συνή­ θεις πρακτικές του, ακριβώς ό π ω ς τη διέθετε και ο Αγάθων ως προς την υπερβολική του αυτοπαρωδία. Η παιδαριώδης αφέλεια των υπο­ τιθέμενων απαντήσεων που δίνει ο νεαρός Σωκράτης στη Διοτίμα μπορεί να θεωρηθεί μια εις άτοπον απ αγω γή της θέσης των συνομι­ λητών του ώριμου Σωκράτη σε μερικούς από τους πιο φημισμένους διαλόγους του Πλάτωνα, συνομιλητών που συχνά δεν συνεισφέρουν τί­ ποτε στη συζήτηση οι ίδιοι ή καταλήγουν να συμφωνούν, όπως συχνά διαμαρτύρονται οι σύγχρονοι αναγνώστες, με θέσεις και επιχειρήμα­ τα στα οποία δεν θα έπρεπε ποτέ να συγκατατεθούν απερίσκεπτα.6 Κεντρική ιδέα της διδασκαλίας της Διοτίμας είναι ότι ο έρωτας λει­ τουργεί επιτρέποντας στο άτομο να “ γεννήσει” ιδέες και λ ό γ ο υ ς που 4 Τα βιβλίο του Halperin (1990) 113— 51 αποτελεί σημαντική μελέτη της γυναικείας ταυτότητας της Διοτίμας. 5 Οι δύο εισαγωγές, iy3e7 και 20 id 5~7î εμφανίζουν πολλές ομοιότητες. ύ Ο Πλάτων αλλού αστειεύεται γ ι’ αυτό τον “ τεχνητό χαρακτήρα” του διαλόγου* βλ. Πολιτεία 9·573ώ.

£89]

ΤΟ ΣΥΜΠΟΣΙΩΝ ΤΟΥ ΓΙΛΑΊΏΝΑ αυτό ήδη κυοφορεί- κατά τη διάρκεια της κύησης το άτομο χρειάζε­ ται έναν οδηγό, ο οποίος μετατρέπει, θα λέγαμε, το ιδανικό ζευγάρι του Παυσανία σε τρίγωνο. Αυτό που έχει σημασία, ωστόσο, είναι ότι πρόκειται για ένα μοντέλο φιλοσοφικής προόδου το οποίο είναι θεμε­ λιακά διαφορετικό από το μοντέλο του Παυσανία, αλλά και για το οποίο ο Αλκιβιάδης, που δεν είναι παρών για να ακούσει τη Διοτίμα, δεν έχει ιδέα. Γι’ αυτούς τους δύο η διδασκαλία, “ η βελτίωση”, είναι θέμα “ μετάδοσης πληροφοριών” από τον δάσκαλο/γηραιότερο/εραστή στον μαθητή/νεότερο/ερώμενο, ενώ αυτό που απασχολεί τη Διοτΐμα είναι η καθοδηγούμενη και με προσεκτικά στάδια πρόοδος ενός εραστή (που εδώ αναπροσδιορίζεται ριζικά). Ως γυναίκα, η Διοτίμα αποδεικνύει ότι η ιδέα της ανταλλαγής τέτοιων πνευματικών γνώσε­ ων με σεξουαλικές χάρες { χ α ρ ίζ ε σ θ α ή είναι παράλογη, αλλά το γ εγο ­ νός ότι είναι μάντισσα σε επαφή με “ μυστικιστική” γνώση επιτρέπει στον Πλάτωνα να την παρουσιάζει να διδάσκει τον Σωκράτη (βλ, κυ­ ρίως 2ο605~ό, 2ος05-6) με έναν τρόπο που ο Σωκράτης δεν μπορεί και δεν πρόκειται να διδάξει τον Αλκιβιάδη ή κάποιον άλλον από τους οπαδούς του. Η προέλευση της γνιόσης του Σωκράτη ως προς τη δια­ δικασία της ανακάλυψης της Ομορφιάς και τη φιλοσοφική άνοδο εί­ ναι μια ανεπανάληπτη “ αποκάλυψη” - το μοντέλο, επομένως, της σω­ κρατικής και της διοτιμικής διδασκαλίας διατηρείται. Η ίδια η Διοτίμα δεν “ κυοφορεί”, μολονότι θα μπορούσαμε να θε­ ωρήσουμε ότι η μυστικιστική της γλώσσα ταιριάζει στο φύλο για το οποίο η κυοφορία είναι πράγματι μια φυσική πιθανότητα, και ο Σωκρά­ της - με αυτή την έννοια τουλάχιστον - δεν είναι όμορφος. Επιπλέον, έχει ιδιαίτερη σημασία το γεγονός ότι το κεντρικό τμήμα της αποκά­ λυψης της Διοτίμας, το οποίο ο Σωκράτης μεταφέρει τώρα στους συν­ δαιτυμόνες του, αφορά ακριβώς τη δ ια δ ικ α σ ία με την οποία οι άνθρω­ ποι μπορούν να ανεβούν την κλίμακα της κατανόησης προς την Ιδέα της Ομορφιάς (βλ. παρακάτω)· τουλάχιστον στον λόγο που μας επι­ τρέπει ο Σωκράτης να ακούσουμε η Διοτίμα δεν ανεβάζει η ίδια τον Σω­ κράτη πολύ ψηλά σε αυτή την κλίμακα. Το ότι ο Σωκράτης (με ελάχι­ στη πειστικότητα, αν και με την αξιοθαύμαστη ευγένεια ενός καλεσμέ­ νου) παρουσιάζει τον εαυτό του να έχει στο παρελθόν τόση άγνοια για τον έρωτα όση έχει ο Αγάθων τιόρα, να είναι συναισθηματικά αλλά αλόγιστα προσκολλημένος σε διάφορα “ αγοράκια” σαν κάθε Αθηναί­ ος (21105-8), και να είναι εντελώς “ μη είρων” και μη σωκρατικός (συ­ γκριτικά με τον χαρακτήρα που γνωρίζουμε από τους διαλόγους του Πλάτωνα) ενισχύει την αποστασιοποίηση που η παρέμβαση της Διο[9 0 ]

Ο ΕΡΩΤΑΣ ΤΟΥ ΣΩΚΡΑΤΗ τίμας επιτυγχάνει* δεν είναι μόνο η ουσία αλλά και ο τρόπος αυτής της παρέμβασης που θα μας διαφωτίσουν (όχι όμως και τον Αλκιβιάδη) για τον τρόπο που ο Σωκράτης αντιμετώπισε τον νεαρό πολιτικό. Η Διοτίμα αρχίζει λέγοντας στον Σωκράτη πως μολονότι, όπως συμφώνησαν αυτός και ο Αγαθών, ο Έρωτας δεν είναι ωραίος και κα­ λός, δεν είναι ούτε άσχημος και κακός* ακόμη περισσότερο, δεν μπο­ ρεί να είναι θεός, καθώς όλοι οι θεοί είναι “ ωραίοι και ευδαίμονες”, και η ευδαιμονία συνίσταται στην κατοχή αγαθών και ουραίων π ρ α γμ ά ­ των, ενώ ο Έρω τας επιθυμεί αυτά τα πράγμα τα ακριβώς επειδή δεν τα έχει (202cio-d3, επαναλαμβάνοντας τα λόγια του Αγάθωνα στο I 95a5~ 7)· Ο Έρωτας βρίσκεται μ ε τ α ξ ύ ομορφιάς και ασχήμιας, καλού και κακού, θεϊκού και ανθρώπινου: είναι ένα “ μεγάλο πνεύμα” (δ α ί­ μ ω ν μ έ γ α ς ), μέλος μιας τάξης που δεν είναι ούτε θνητή ούτε αθάνατη. Αν και η Διοτίμα αποφεύγει επιδέξια να κατονομάσει τα στάδια με­ ταξύ ομορφιάς και ασχήμιας και μεταξύ καλού και κακού, το (πολύ σωκρατικό) παράδειγμα της “ ορθής γνώμης” ως ενδιάμεσου σταδίου μεταξύ σοφίας και άγνοιας (202a5™9) προετοιμάζει το έδαφος για την ιδέα της αναζήτησης του φιλοσόφου και του φιλοσοφικού έρωτα, που βρίσκεται και αυτός “ μεταξύ σοφίας και άγνοιας” ( ζ ο ^ ) : η ενδιάμε­ ση θέση δεν πρέπει να θεωρηθεί ως μόνιμη κατάσταση, αλλά ως ένα στάδιο σε μια πορεία προς μια επόμενη και ανώτερη κατάσταση. Για τη Διοτίμα η έννοια του “ μεταξύ” είναι ελαστική: ο Έρωτας όχι μόνο αποτελεί παράδειγμα ενδιάμεσης κατάστασης μεταξύ αθάνατου και θνητού, αλλά κυριολεκτικά πηγαινοέρχεται “ μεταξύ” ανθρώπων και θεών ως ένα είδος αγγελιοφόρου ή μεσάζοντος, “ γεμίζοντας τον με­ ταξύ χώρο, ώστε το σύμπαν να έχει συνοχή” (εοεεό). Προς το παρόν αυτή η θεώρηση αφήνει αδιευκρίνιστο το “ θνητό” στοιχείο της φύσης του Έρωτα, αν και αυτή η έλλειψη θα αποκατασταθεί πολύ σύντομα (203ε, 2θόε7*-7ΈΤ 2o8b5*-6): ο Ερωτας/έρωτας δεν μπορεί να είναι αθά­ νατος, επειδή ο έρωτας είναι έρωτας της αθανασίας, η οποία ανα­ γκαστικά είναι κάτι που λείπει από τον έρωτα. Ο τριμερής διαχωρισμός της Διοτίμας σε θεό, δ α ίμ ο ν α και άνθρωπο αποτελεί συστηματοποίηση και απλούστευση (με μεγάλη όμως επί­ δραση στους μεταγενέστερους) του πολύ πιο αόριστου και συχνά φαι­ νομενικά αντιφατικού συστήματος ιδεών για τα θεϊκά όντα και τις δυ­ νάμεις που χαρακτήριζε την αρχαιοελληνική κοινωνία (όπως και πολ­ λές άλλες)*7 πρόκειται για το είδος κατηγοριοποιητικού διαχωρισμού 7 Βλ. Burkert (1985)

33Ι_32' Osborne {1994) 103-10

(9Π

ΤΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟΝ ΤΟΥ ΠΛΑΤΩΝΑ που θα περιμέναμε από έναν ειδικό θρησκειολόγο, αλλά δεν στοχεύει αφ’ εαυτού να παρουσιαστεί ως ριζοσπαστικά καινοτόμο (ο μέσος αρ­ χαίος Έλληνας θα συμφωνούσε εύκολα με την άποψη ότι υπάρχουν “ πολυάριθμοι και όλων των ειδών δαίμονες ” [20336-7]}. Από την άλλη, δεν δυσκολευόμαστε να υποπτευθούμε ότι ο ίδιος ο Σωκράτης είναι το αρχέτυπο ενός δαιμονίου άν&ρός που είναι “ σοφός” ως προς τους δαί­ μονας και ως προς τη σχέση ανάμεσα σε θεούς και ανθρώπους (203345' για τον χαρακτηρισμό του Σωκράτη ως δαιμονίου βλ. 21901)· αλλά ο Ερυξίμαχος, ο Αριστοφάνης και ο Αγάθων (τουλάχιστον) δεν θα έμε­ ναν ευχαριστημένοι αν μάθαιναν ότι όσοι είναι “ σοφοί” στις τέχνες δεν είναι παρά άξεστοι {βάναυσοι). Ο έκπληκτος Σωκράτης υποβάλλει στη συνέχεια μια πολύ πα ιδα­ ριώδη (βλ. 2θ4δι)8 ερώτηση για τους γονείς του Έρωτα, ένα διαβόητο πρόβλημα που προσφέρεται για υποθέσεις και επινοήσεις (βλ. 178624). Η απάντηση της Διοτίμας αντιμετωπίζει την ερώτηση όπως της αξίζει, με τον απλό, παιδαριώδη μύθο της γέννησης του Έ ρω τα από την Πενία και τον Πόρο, γιο της Μ ήτιδος (Εξυπνάδας).9 Η γενεαλο­ γία και η προσωποποίηση ούς τεχνάσματα για την ερμηνεία του κό­ σμου είναι γνωστά από τον Ησίοδο και έπειτα- στην Πολιτεία ο Σω­ κράτης παρουσιάζει την ίδια τη φιλοσοφία ως μια αβοήθητη γυναίκα που εγκαταλείπεται από εκείνους που όφειλαν να την υποστηρίξουν και αφήνεται βορά σε ανάξιους ανθρώπους που την εκμεταλλεύονται και την ατιμάζουν (Πολιτεία 6.495^8-ο6). Αίγα χρόνια πριν από τη συγγραφή του Συμποσίου ο ίδιος ο Αριστοφάνης είχε δραματοποιήσει μια αντιπαράθεση ανάμεσα στους προσωποποιημένους Πλούτο και Πενία στον Πλούτο. Η απλή αφήγηση της Διοτίμας, που μας θυμίζει ίσως τον αισωπικό μύθο του Σωκράτη για την ηδονή και τη θλίψη στον Φαίδωνα (βλ. παραπάνω, σσ. 72 - 73ή πρέπει να εννοηθεί ως το κατώτατο επίπεδο της εκπαίδευσης του Σωκράτη· εδώ, όπως και παντού, η Διοτίμα θα προχωρήσει κατά τακτά και υπολογισμένα στάδια προς τα ύψιστα και τα πιο δυσνόητα μυστήρια. Ο Έρωτας του μύθου της Διοτίμας κληρονομεί την ένδεια/έλλειψη/ 8 Βλ. την απάντηση της Διοτίμας στον Σωκράτη: “Αστό είναι φανερό ακόμα και σ’ ένα παιδί” 20481· πρβ. π.χ. την παρατήρηση του Σωκράτη όταν διδάσκων είναι ο ίδιος: “Αστό είναι φανερό ακόμη και σ’ έναν τυφλό” {Πολιτεία θγ,οίΐό). 9 Αν θεωρήσουμε ότι η σύλληψη του Έρωτα έγινε με φυσιολογικό τρόπο, τότε υπάρ­ χει η επίπτωση, που δεν είναι ασήμαντη για τη Διοτίμα, ότι η ερωτική συνεύρεση αφ’ εαυτής δεν χρειάζεται να έχει καμία σχέση με τον έρωτα. Ο Νί,ςΗΐίπραΙε {199?) 128 σημ. 93 σχολιάζει: “ Ένας θεός ξέρει πώς τα κατάφερε ο Πόρος, έτσι όπως είχε καταρρεύσει σε μεθυσμένο ύπνο,”

{92 ]

Ο ΕΡΩΤΑΣ ΤΟΥ ΣΩΚΡΑΤΗ στέρηση της μητέρας του, αλλά από τον πατέρα του έχει το “ μέσον” (π ό ρ ο ς) για ν α την αντιμετωπίσει (δεν είναι, πάλι, ούτε το ένα π ρ ά γ­ μα ούτε το άλλο ):10 Καταρχήν, δεν έχει ποτέ χρήματα, και η κοινή αντίληψη ότι εί­ ναι τρυφερός και όμορφος (κα λό ς) είναι τελείως εσφαλμένη: εί­ ναι ένας άστεγος, με τραχύ και ξερό δέρμα, ξυπόλυτος. Ποτέ δεν έχει κρεβάτι να κοιμηθεί, αλλά πλαγιάζει στο έδαφος χωρίς στρωσίδια και κοιμάται έξω στο ύπαιθρο, στα κατώφλια και στους δρόμους. Είναι φυσικό του, που το πήρε από τη μητέρα του, να έχει παντοτινό του σύντροφο τη στέρηση. Από τον π α ­ τέρα του όμως πήρε άλλο φυσικό: είναι πανούργος κυνηγός των ωραίων (καλών) και των καλών (ά γ α β ώ ν ), είναι αντρειωμένος, ριψοκίνδυνος κι επίμονος, δεινός θηρευτής (πάντα εφευρίσκει νέες παγίδες), ποθεί τη γνώση, είναι επινοητικός, επιδιώκει σε όλη του τη ζωή τη σοφία (φ ιλ ο σ ό φ ω ν ), διαθέτει τρομερές ικα­ νότητες στις γητειές, τα βότανα, τα λόγια. Ως προς τη φύση του δεν είναι ούτε αθάνατος ούτε θνητός. Μ έσα στην ίδια μέρα άλλοτε είναι γεμάτος ζωντάνια και σφρί­ γος, όταν τα πράγματα του πάνε βολικά, κι άλλοτε πεθαίνει για να ξαναπάρει το φυσικό του πα τέρα του και να ξαναζω­ ντανέψει. Ό ,τι αποκτά, αυτό συνέχεια εξαφανίζεται σταγόνα σταγόνα, και επομένως ο Έρω τας δεν είναι ποτέ άπορος, αλλά δεν είναι και ποτέ εύπορος. Επιπλέον, βρίσκεται μεταξύ σοφίας και άγνοιας, και ο λόγος είναι ο εξής. Κανένας θεός δεν επιδιώ­ κει τη γνώση (φ ιλ ο σ ο φ εί) ούτε επιθυμεί να γίνει σοφός, αφού οι θεοί είναι ήδη σοφοί· με την ίδια λογική, κανένας άλλος που εί­ ναι ήδη σοφός δεν επιδιώκει τη γνώση. Αλλά και οι μωροί δεν επιδιώκουν τη γνώση ούτε επιθυμούν να γίνουν σοφοί, επειδή το κακό με την άγνοια είναι ακριβώς αυτό: το να στερείται κά­ ποιος αρετή και γνώση και να είναι ικανοποιημένος με την κα­ τάστασή του. Αν κάποιος δεν αντιλαμβάνεται ότι του λείπει κάτι, δεν μπορεί να επιθυμεί αυτό που δεν αντιλαμβάνεται ότι του λείπει. (20306-4^7) Αυτό το ανάμεικτο πλάσμα, που παρουσιάζει εκπληκτική ομοιότητα με τον συνήθως ανυπόδητο Σωκράτη, ο αιώνιος “ κυνηγός των ωραίων 10 Για τον Έρωτα ως πολυμήχανο επινοητή πρβ. π.χ. Καλλίμαχο, απ. (rj Pfeiffer ("Ακόντιος χαι Κυδίππη” )· η “ δολοπλόκος κόρη του Δία” [δηλ. η Αφροδίτη] της Σαπφώς (απ. ι.2) δεν απέχει. πολύ.

[93]

ΤΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟΝ ΤΟΥ ΠΛΑΤΩΝΑ και των καλών” (γένους αρσενικού ή ουδέτερου;) που εξασκεί κάποιο είδος μαγείας πάνω στους άλλους (όπως θα μας επιβεβαιώσει σύντο­ μα ο Αλκιβιάδης* πρβ. τα λεγάμενα του Αγάθωνα ήδη στο 19435)? “ περ­ νάει όλη του τη ζο>ή φιλοσοφώντας”, Ο φιλόσοφος (“ εραστής της σο­ φίας” ) δεν είναι σοφός, αλλά προσπαθεί ακούραστα και ασταμάτητα να απαλλαγεί από τη διανοητική απορίαν (έλλειψη λύσεων) και επι­ διώκει τη σοφία, που είναι ένα από τα ωραιότερα πράγματα (εοηδε3), και η κατοχή της οποίας θα ήταν αληθινή ευτυχία (ευδαιμονία * βλ. 204εό-5α3)' μολονότι η πιθανότητα ύπαρξης “ σοφών” ανθρώπου αφή­ νεται ανοικτή (20432), εδώ υποδηλώνεται ότι μόνο οι θεοί είναι π ρ α γ­ ματικά σοφοί. Όσοι δεν αναζητούν, και δεν επιθυμούν να αναζητή­ σουν, τη σοφία είναι απλώς απαίδευτοι/μο>ροί {αμαθείς)' δεν μπορού­ με παρά να θυμηθούμε εδίώ τον ισχυρισμό του Σωκράτη στην Απολο­ γία ότι, αν είναι σοφός , η “ σοφία” του συνίσταται στο ότι αναγνωρί­ ζει την έλλειψη σοφίας του (233-0). Το ίδιο χωρίο της Απολογίας προ­ σφέρει επίσης μια θαυμάσια εικόνα του Σωκράτη αφοσιωμενού στην αδιάκοπη (και πολύ ενοχλητική για τους άλλους) προσπάθειά του να κατανοήσει. Η Διοτίμα προωθεί την επιχειρηματολογία της αναγκάζοντας τον Σωκράτη να συμφωνήσει στην αντικατάσταση του όρου καλόν (“ ω­ ραίο” ) με τον όρο άγαθόν (“ καλό” ). Αυτή η δυνάμει προβληματική αντικατάσταση ίσως είναι ευκολότερη στα αρχαία ελληνικά, δεδομέ­ νης της σημασιολογικής αλληλοεπικάλυψης των δύο λέξεων στην κα­ θημερινή χρήση* επιπλέον, δεν πρέπει ποτέ να ξεχνάμε ότι ο ίδιος ο Αγάθων (“ ο κ. Καλός” ) είναι και ο ομορφότερος (κάλλιστος) άνδρας της παρέας (π,χ. 21305).11 Ωστόσο, οι δύο λέξεις και οι δύο ιδέες δεν εί­ ναι (για τη Διοτίμα) απλώς συνώνυμες ή εναλλάξιμες* στην π ρ α γμ α ­ τικότητα, η μεταξύ τους σχέση παραμένει κάπως ασαφής στο Συμπόσιον , μολονότι δεν υπάρχει καμία αμφιβολία ότι απώτερο αντικεί­ μενο του έρωτα, όπως και κάθε ανθρώπινης δραστηριότητας σύμφω­ να με την Πολκτεία (βλ. 6.50 53-ε), είναι τό άγαθόν , δηλαδή η κατοχή του. Πάντως αυτή η λεκτική αντικατάσταση επιτρέπει στη Διοτίμα να εξετάσει στη συνέχεια τους στόχους της δράσης:12 είναι ευκολότερο για τον νεαρό Σωκράτη να εξετάσει γιατί κάποιος θέλει να κατέχει 11 Τόσο το όνομα του Αγάθωνα όσο και η ομορφιά του είναι σημαντικά και στην άλλη πλατωνική εμφάνισή του, στον Πρωταγόρα 315^8-1*3' βλ. επίσης παρακάτω, σ. ιο>, για την είσοδο του Αλκιβιάδη, 12 Προσέξτε πώς η συζήτηση στο 2θ40--τ “ μιμείται" το θέμα: μια απάντηση “ ποθεί” μια έρώ-τησιν, και ο Σωκράτης βρίσκει ένα ερώτημα ευκολότερο {ευπορώ-τερον) από κάποιο άλλο.

[94}

Ο ΕΡΩΤΑI ΤΟΥ ΣΩΚΡΑΤΗ “ καλά” πράγμ,ατα παρά “ ωραία”, Κάθε ανθρώπινη δραστηριότητα, η επιδίωξη “ των καλών πραγμάτων και της ευδαιμονίας”, κατευθυνεται από τον έρωτα, αλλά ενώ η γλώσσα συγκαλύπτει αυτό το γεγονός στην περίπτωση, λόγου χάρη, της απόκτησης χρημάτων ή ακόμη και της φιλοσοφίας (δεν λέμε “ ερωτοσοφία” ), αυτό είναι ολοφάνερο στην περίπτωση των εραστών, οι οποίοι δεν είναι παρά μία από τις πολλές πραγματώ σεις μιας γενικής αλήθειας (2051Î). Μ ετά την παρατήρηση ότι το αριστοφανικό μοντέλο, όπως περιγράφτηκε, πρέπει να είναι λαν­ θασμένο επειδή δεν αναφέρει τίποτε για “ την καλοσύνη” του επιζητούμενου άλλου μισού, η Διοτίμα καταλήγει ότι αντικείμενο του έρω­ τα είναι “ η παντοτινή κατοχή του αγαθού” (200an) και στη συνέχεια στρέφεται στο κεντρικό ερώτημα του τι μας προσφέρει ο έροότας. Το δεύτερο αυτό στάδιο της ομιλίας της Διοτίμας, που σηματοδοτείται με μια νέα αναφορά του Σωκράτη στη “ μαντεία” (εοόθρ), απο­ μακρύνεται από το αισωπικό ύφος του μύθου που προηγήθηκε και εντάσσεται σε έναν μυστικιστικό κόσμο μεταφοράς: ο έρωτας είναι επιθυμία για “ γέννηση μέσα στο ωραίο” , και είναι αυτός που μας επ ι­ τρέπει να γεννήσουμε τα “ κυήματα” που εγκυμονούμε στο σώμα και στην ψυχή μας* ταυτόχρονα, αυτός ο “ τοκετός” είναι για μας κάτι αθάνατο και μας ωθεί, μέσω της επιθυμίας μας, να γίνουμε αθάνατοι, μια και ο έρωτας δεν είναι μόνο επιθυμία του καλού αλλά και της αθα­ νασίας.13 Η κυοφορία (βλ. παρακάτω, σσ. 96-98) προηγείται του το­ κετού, για τον οποίο το ωραίο δρα ως ερέθισμα και ο οποίος περιγράφ εται με όρους που αναπόφευκτα υπαινίσσονται εκσπερμάτωση: Όταν εκείνο που κυοφορεί πλησιάζει κάτι όμορφο, γίνεται χα­ ρωπό και λιώνει από αγαλλίαση, και γονιμοποιεί και γεννά* όταν όμως πλησιάζει κάτι άσχημο, ζαρώνει σκυθρωπό και λυ­ πημένο και στρέφεται αλλού και μαζεύεται και δε γεννά,14 αλλά κατακρατεί τα αγέννητα παιδιά του και υποφέρει φριχτά. Γι’ αυτό ακριβώς, όντας έγκυο κι έτοιμο να ξεχυθεί, αισθάνεται τέ­ τοια έξαψη και λαχτάρα μπροστά στην ομορφιά, επειδή ο κά­ τοχός της θα το λυτρώσει από μεγάλους πόνους. (εοόόβ-ει) ° Η βιβλιογραφία για τα μυστήρια της Διοτίμας είναι τεράστια* έχω ιδιαίτερα επη­ ρεαστεί από τα έργα των Patterson (199Ό, Ferrari {1992} Sheffield {200m), τα οποία πρέ­ πει κανείς να συμβουλευθεί αναλυτικά. 1,1 Η περιγραφή του κυοφοροόντος που αποστρέφει το πρόσωπό του από την ασχή­ μια ολοφάνερα υποβάλλει την ιδέα της υποχώρησης της στόσης του πέους, και είναι δύσκολο να μη θυμηθούμε τον τρόπο που παρωδεί τον Βιργίλιο ο Πετρώνιος στο Satyrica 132 (για το ανίκανο για στύση πέος}, ilia sola fixas oculos auersa tencbat...

[95]

ΤΟ ΣΥΜΠΟΣΙΩΝ TOY ΠΛΑΤΟΝΑ Η μεταφορική βιολογία αυτού και συγγενικών κειμένων ίσως ακούγετα ι (κάπως) λιγότερο περίεργη στα αρχαία ελληνικά, εξαιτίας μιας αρχαίας αντίληψης (σε καμία περίπτωση καθολικά αποδεκτής) ότι το ανδρικό σπέρμα περιέχει μέσα του “ ανθρώπους σε εμβρυακή μορφή”, οι οποίοι τοποθετούνται στη γυναικεία μήτρα, που λειτουργεί στη συ­ νέχεια απλώς ως δοχείο και θερμοκοιτίδα*15 επομένως, η συνουσία και η εκσπερμάτωση μπορούν π ράγμα τι να θεωρηθούν ένα είδος “ τοκε­ τού” (2θόε5“"ό).16 Η επιθυμία για αθανασία μέσω της αναπαραγωγής είναι μια ιδέα που για αιώνες άσκησε μεγάλη γοητεία στη φαντασία και στον ψυχολογικό στοχασμό: δεδομένης της προσωρινής φύσης των σωμάτων, των αισθημάτων και της γνώσης μας, προσπαθούμε να ανανεώσουμε τους εαυτούς μας από μέσα, είτε με τη φυσική αναπα­ ραγωγή είτε με την “ πρόβα” (μελέτη) αυτών που γνωρίζαμε αλλά κιν­ δυνεύουμε να ξεχάσουμε (20709-806). Η πανανθρώπινη επιθυμία να ξεπεράσουμε τα όρια της θνητότητάς μας μπορεί να διαγνωστεί και στον “ έρω τα” (20804-6) των μεγάλων μορφών της μυθολογίας και της ιστορίας (όπως της Άλκηστης και του Αχιλλέα, που ανέφερε ο Φ α ι­ δρός) να αφήσουν μια λαμπρή φήμη πίσω τους. Όλοι προσπαθούμε να ζήσουμε μετά θάνατον. Αλλά παρά την καθολική αυτή επιθυμία υπο­ πτευόμαστε ότι μια ερμηνεία που χρησιμοποιεί την “ αγάπ η της τι­ μής” (φ ιλ ο τιμ ία ) και την “ πα ρά λογη” συμπεριφορά ως απόδειξη (20802-3) δεν είναι (ακόμη) μια ικανοποιητική ή πλήρης ερμηνεία της φιλοσοφικής στάσης του ίδιου του Σωκράτη. Μέχρις εδώ η αφήγηση της Διοτίμας αφορούσε όλα τα ανθρώπινα όντα, που όλα κυοφορούν τόσο στο σώμα όσο και στην ψυχή. Υπάρ­ χουν όμως σημαντικές διαφορές διαβάθμισης ανάμεσα στα άτομα, έτσι ώστε να μπορούμε σε γενικές γραμμές να μιλάμε για εκείνους που κυοφορούν στο σώμα και εκείνους που κυοφορούν (περισσότερο) στην ψυχή (20802-9^13). Οι πρώτοι επιδιώκουν την αθανασία μέσω παι­ διών και επομένως - η Διοτίμα μιλά εκ μέρους των ανδρών - “ στρέ­ φονται περισσότερο προς τις γυναίκες και είναι έ ρ ο ιτ ικ ο ί κ α τ’ αυτό τον τρόπο”. Το προφανές συμπέρασμα είναι πως η κυοφορία της ψυ­ χής, που θεωρείται εδώ ανώτερη από την κυοφορία του σώματος και 15 Βλ. Αισχύλος, Ευμ ενίδες 658-66- Πλάτων, Τίμαιος gicy-cp· Morrison (1964) >r—55" Pender {1992)' Ferrari (2002) 10 3-4 . O Halperin (1990) 139-47 παρέχει έναν ιδιαίτερα σημαντικό σχολιασμό αστού του χωρίου. 16 Το ότι η συνουσία/γέννηση είναι θειον π ρ ά γ μ α (zoôcô) αναπόφευκτα Θυμίζει τον Αρχίλοχο απ. ιρόΑ West {μια σκηνή αποπλάνησης}: “ η θεά [Αφροδίτη] προσφέρει πολ­ λές τέρψεις στους νέους άνδρες π έρα από το θεϊκό π ρ ά γ μ α (θειον χ ρ ή μ α }" (στ. 13-15}·

Î96]

Ο ΕΡΩΤΑΣ ΤΟΥ ΣΩΚΡΑΤΗ στην οποία θα εστιαστεί ο υπόλοιπος λόγος της Διοτίμας, αναζητά διέξοδο στην ομοφυλοφιλική ομορφιά. Εδώ, επομένως, η διάκριση του Π αυσανία ανάμεσα στα δύο είδη του έρωτα επανέρχεται για να εξυ­ πηρετήσει μια προκλητική θέση. Τι είναι αυτό που κυοφορούν οι άνδρες στην ψυχή τους; “ Όσα ταιριάζει στην ψυχή να κυοφορήσει και να γεννήσει, σοφία (φρόνησιν) και την υπόλοιπη αρετή” 209&3~"4? κυρίως μετριοπάθεια (σωφροσύνην ) και δικαιοσύνη. Ούτε εδώ ούτε στη συ­ νέχεια δηλώνει η Διοτίμα από πού μπορεί να έχουν προέλθει αυτά τα “ έμβρυα” στη ψυχή: η “ συνουσία” έχει αποκλειστικό σκοπό να τα κά­ νει να γεννηθούν. Στον Φαίδωνα και στον Μένω να του Πλάτωνα η γνώ­ ση είναι άνάμνησις αυτών που η ψυχή μας είχε μάθει νωρίτερα, αλλά η εστίαση της Διοτίμας πουθενά δεν είναι στην προέλευση αλλά μόνο στην παιδευτική λειτουργία μέσω της οποίας αυτή η σοφία και αυτή η αρετή γεννιούνται· στην καλύτερη περίπτωση ίσως μας ενθαρρύνει εδώ να σκεφτούμε έμφυτες δυνατότητες που ενυπάρχουν στην ψυχή. Στον θεαίτητο ο Σωκράτης παρομοιάζει τον εαυτό του με μια μαία: αν και άγονος ο ίδιος, βοηθά άλλους να γεννήσουν τις ιδέες τους και να ελέγξουν την αυθεντικότητα τους.17 Και σε αυτό τον διάλογο, επο­ μένως, βρίσκουμε ένα μοντέλο της “ κυοφορίας”, αλλά ο Σωκράτης προφανώς εμφανίζεται να παίζει έναν τελείως διαφορετικό ρόλο. Στο Συμπόσιον ο ίδιος ο Σωκράτης, όπως πρέπει να καταλάβουμε, “ κυο­ φορεί” , και είναι ο Σωκράτης που αποτελεί το πρωταρχικό π α ρ ά ­ δειγμα ενός φιλοσόφου καθ’ οδόν προς αυτή τη θέαση της Ομορφιάς που δίνει αξία στην ανθρώπινη ζωή (βλ. παρακάτω)· όπως θα κατα­ στήσει σαφές η αφήγηση του Αλκιβιάδη, ο Σωκράτης, ο οποίος στον Γοργία παρουσιάζεται να λέει χαριτολογώντας ότι οι δύο ερώμενοί του είναι ο Αλκιβιάδης και η φιλοσοφία (4823), έχει προ πολλού αφήσει πίσω του τα θέλγητρα της ατομικής ομορφιάς. Επιπλέον, έχει τόσο εξελιχθεί ώστε να μπορεί επίσης να λειτουργεί ως καθοδηγητής και βοηθός άλλων (κυρίως του Αλκιβιάδη), αρκεί αυτοί να είναι συνεργάσιμοι, ιδέα που τουλάχιστον δεν είναι εντελώς ασυμβίβαστη με το μο­ ντέλο της μαίας στον Θεαίτητο (βλ. παρακάτω, σ. ιοί). Η ομοιότητα του Σωκράτη με τον Έρωτα του μύθου της Διοτίμας αποκτά εδώ κρίυ Βλ. Burnyeat (1977)· Οι προσπάθειες να συμβιβαστούν οι απόψεις της Διοτίμας με α υ τ ές που εκφράζονται στον Θ εαίτητο και άλλους διαλόγους ξεκίνησαν νωρίς· έτσι, ένα ερμηνευτικό υπόμνημα του δεύτερου αιώνα μ.Χ. στον Θ εαίτητο παρατηρεί ότι είναι “ λογικό” η “ ψυχική κυοφορία” της Διοτίμας να τα υτίζετα ι με την αντίληψη για την “ ανάμνηση” {Corpus dei Papiri FHosofici Greet e Latini ΙΠ [Φλωρεντία: 1955] 418-19, στήλη LVH 15-22,

[971

ΤΟ ΣΥΜΠΟΣίΟΝ ΤΟΥ ΠΛΑΤΩΝΑ σιμη σημασία: όπως ο Έρωτας είναι, σύμφωνα με τον Σωκράτη (που τώρα μιλά ο ίδιος), ο “ καλύτερος συνεργάτης” ενός ατόμου στην ανα­ ζήτηση της αλήθειας και της αθανασίας (21204), έτσι και ο Αλκιβιά­ δης, λέγοντας εν αγνοία του την αλήθεια, θα ανακηρύξει τον Σωκρά­ τη τον “ καλύτερο συμπαραστάτη για να γίνει όσο είναι δυνατό τελει­ ότερος” (2ΐ 803). Η πρόσληψη του Σωκράτη από τον Αλκιβιάδη θα αποδειχθεί, φυσικά, περιορισμένη. Ποια είναι λοιπόν αυτή η παιδευτική διαδικασία; Αν η ψυχή κάποιου κυοφορεί με αρετές από νεαρή ηλικία [...] όταν αυτός φτάσει στην ακμή της ζωής του ποθεί να γεννήσει και να αναπαραγάγει, κι έτσι τριγυρίζει αναζητώντας την ομορφιά, ώστε να μπορέσει να γεννήσει εκεί, εφόσον ποτέ δεν θα γεννήσει μέσα στην ασχήμια, Επειδή κυοφορεί, προτιμά τα όμορφα σώματα από τα άσχημ.α, κι ενθουσιάζεται ιδιαίτερα αν βρει ταυτόχρονα και μ,ια ψυχή που είναι ελκυστική {καλή), αρ­ χοντική και προικισμένη. Μ ε ένα τέτοιο άτομο μπορεί να μιλά με ευφράδεια για την αρετή (κατά λέξη: είναι πλούσιος σε λό­ γους περί αρετής) και για το ποιες ιδιότητες και ποια καθήκο­ ντα απαιτούνται για να είναι κανείς καλός άνθρωπος. Με λίγα λόγια, αναλαμβάνει την εκπαίδευση αυτού του ατόμου. Έ χο­ ντας, δηλαδή, έρθει σε επαφή (άπτόμενος) με την ομορφιά και συνευρισκόμενος (ομίλων)18 με αυτή, παράγει και γεννά τα παι­ διά που κυοφορούσε από πολύ καιρό, {209ΰ8”-ε3) Για άλλη μια φορά η πρόταση του Παυσανία αναδιατυπώνεται, αλλά τώρα για να εξυπηρετήσει και τα δύο μέλη του ζευγαριού, ειδικότερα τον εραστή, Ο ρόλος της ομορφιάς στη σκέψη του Πλάτωνα ως παρα­ γωγικής κάθε είδους δημιουργικής δραστηριότητας - αναπαραγωγής, καλλιτεχνικής δημιουργίας, φιλοσοφίας - είναι τεράστιος* η συχνή συ­ ναναστροφή του Σωκράτη με “ ωραίους” νέους πρέπει να γίνει αντιλη­ πτή τόσο ως ερέθισμα για φιλοσοφία, την επιδίωξή του να αποκτήσει γνώση, όσο και ως μεταφορά για την ατέρμονα αναζήτηση του “ ωραί­ ου”. Ενώ ο εραστής του Παυσανία αποκομίζει από έναν ευγνώμονα και “ ωραίο” σύντροφο μόνο σεξουαλική πρόσβαση, εδώ προσφέρεται στον κυοφορουντα εραστή μια ομορφιά (φυσική και ψυχική) για να γεννήσει μέσα της (η γέννα περιγράφεται πάλι με λέξεις που υπαινίσ­ σονται εκσπερμάτωση), και αυτό που γεννά είναι “ λόγοί περί αρετής, 18 Το ομιλώ μπορεί να έχει διπλή σημασία, όπως το νεοελληνικό “ συνευρίσκομαι”

[98}

Ο ΕΡΩΤΑΣ ΤΟΥ ΣΩΚΡΑΤΗ τα ενδιαφέροντα και τα καθήκοντα ενός καλού ανθρώπου” (209bS-ci). Στον σύντροφο προσφέρεται οπωσδήποτε παιδεία κάποιου είδους (20902), και εδώ πάλι βρισκόμαστε πολύ κοντά στον Παυσανία, αλλά αυτός που βοηθείται περισσότερο από τον έρωτα είναι ο κυοφορών σύ­ ντροφος, Αυτοί οι λ ό γ ο ι είναι “ πιο αθάνατοι” από τα σαρκικά παιδιά, και το ζευγάρι που ήταν παρόν στη γέννησή τους (όπως ο Παυσανίας και ο Αγάθων;) μοιράζεται μια πολύ ισχυρότερη “ συντροφικότητα (κοινω νίαν) κ α ι συμπάθεια (ψ ιλία νΥ \ δύο λέξεις που χρησιμοποιούνται συχνά στα συμφραζόμενα του ιδανικού του γάμου, α π ’ ό,τι ένα (ετε­ ρόφυλο) ζευγάρι που συνδέεται μέσω των παιδιών του, Ως απόδειξη η Διοτίμα αναφέρει τα “ παιδιά” του Όμηρου, του Ησίοδου και των άλ­ λων μεγάλων ποιητών,19 δηλαδή την ποίηση που βρισκόταν στη βάση της αρχαιοελληνικής παιδείας, και τα “ π α ιδ ιά ” μεγάλων νομοθετών όπως του Σπαρτιάτη Λυκούργου και του Αθηναίου Σόλωνα* δεν υπει­ σέρχεται σε λεπτομέρειες για το ποιους ωραίους συντρόφους που δι­ ευκόλυναν τις “ γεννήσεις” των ποιητικών ή νομικών λόγων τους βρή­ καν αυτές οι μεγάλες προσωπικότητες του παρελθόντος. Σε αυτό το σημείο πρέπει τουλάχιστον να αναρωτηθούμε πώς σχετίζονται τα έρ­ γα του ίδιου του Πλάτωνα με τη δική του λαχτάρα για αθανασία. Ως αυτό το σημείο ο λόγος της Διοτίμας μπορεί να θεωρηθεί ως ευ­ φυής επεξεργασία λίγο πολύ γνωστών μεταφορών για την πνευματική δραστηριότητα, όπως “ γέννηση”. Στους Β α τ ρ ά χ ο υ ς του Αριστοφάνη, λόγου χάρη, ο Διόνυσος κατεβαίνει στον Άδη αναζητώντας έναν “ γό­ νιμο” ποιητή (στ, ρό* ο χαρακτηρισμός προβληματίζει τον αργόστρο­ φο Ηρακλή), και στις Ν ε φ έ λ ε ς η άφιξη του άξεστου Στρεψιάδη στο Εργαστήριο Ιδεών (φ ρ ο ν τ ισ τ ή ρ ιο ν ) προκαλεί αποβολή σε μια έγκυο σκέψη. Μ έχρι τώρα η Διοτίμα έχει δώσει κεντρική θέση στη δημιουρ­ γική και την παιδευτική διαδικασία στον έρωτα, αλλά δεν πρόκειται για θέση περισσότερο προωθημένη από απόψεις που έχουν ήδη σκιαγραφηθεί (κυρίως από τον Παυσανία και τον Αγάθωνα), Εξακολουθεί να απουσιάζει μια περιγραφή της λειτουργίας του έρωτα στη σοφία του Σωκράτη, και ο Σωκράτης δεν θα ήταν αυτός που ξέρουμε αν η κορύφωση του εγκωμίου του (και της Διοτίμας) ήταν αφιερωμένη στις δραστηριότητες ποιητών και πολιτικών Uopa-e), ακριβώς των δύο 13 Η ιδέα ότι τα ποιήματα προσφέρουν στον δημιουργό τους κάποιο είδος αθανασίας 0α γίνει πολύ κοινή αργότερα, βλ. Οράτιος, Car mina 3.30-Ô-7' Οβίδιος, Amor es 1.15.42'

Metamorphoses 15.879, αλλά για. την αθανασία ποιημάτων μπορούμε να αναφέρουμε παλαιότερα κείμενα, π,χ. Ο μηρικός Ύμνος στον Απόλλωνα 172-73, Θέογνις 237-541 Χα' την ελπίδα του Θουκυδίδη ότι η ιστορία του θα είναι κτήμ α ές ά ε ί {1,22.4}.

1991

ΤΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟΝ ΤΟΥ ΠΛΑΤΩΝΑ ομάδων που η “ σοφία” τους υμνείται από όλους αλλά αποόεικνύεται μηδαμινή από τον Σωκράτη στην Α π ο λ ο γ ία , όταν προσπαθεί να κα­ ταλάβει τον δελφικό χρησμό που τον αφορά {Α π ο λ ο γ ία 2ΐύ-22ε). Η Διοτίμα κάνει τώρα μια νέα αρχή και υπόσχεται, με την ορολογία των Ελευσίνιων μυστηρίων, μια θέαση του υπέρτατου και αληθινού μυ­ στηρίου*20 η “ μύηση” στον έρωτα (βλ. π.χ. Ξενοφών, Σ υ μ π ό σ ιο ν ι.ιο) ήταν κοινότοπη μεταφορά, αλλά τώρα της δίνεται εντελώς νέα πνοή. Η μεταφορά αποτελούσε κεντρικό στοιχείο των μυστηρίων, το “ νόη­ μ α ” των οποίων δεν υπόκειτο σε λογική επίδειξη, και εδώ θα ισχύσει το ίδιο. Όπως η τέλεση των μυστηρίων στηριζόταν στην πιστή τήρη­ ση ενός προκαθορισμένου τελετουργικού με ακριβή σειρά συμβάντων, έτσι και η μύηση στα τελικά μυστήρια του έρωτα απαιτεί μια “ σωστή” (ο ρ θ ή ) ακολουθία* θα αποδειχτεί πως είναι και μια μακρά διαδικασία. Το σημείο εκκίνησης είναι όμοιο αλλά όχι απαράλλακτο με την προγενέστερη αφήγηση της Διοτίμας: ένας νεαρός θα ερωτευτεί, με την καθοδήγηση ενός οδηγού και του έρωτα, “ ένα μόνο σώμα” και θα γεννήσει εκεί “ ωραία λόγια”. Θα αντιληφθεί, ωστόσο, στη συνέχεια από μόνος του ότι η ομορφιά οποιοσδήποτε σώματος είναι “ αδελφή” της ομορφιάς οποιοσδήποτε άλλου σώματος, με αποτέλεσμα να θεω­ ρήσει όλες τις σαιματικές ομορφιές ένα και το αυτό και έτσι να γίνει εραστής όλων των ωραίων σωμάτων (2ΐοα 8- 05)- Η ιδέα ότι ο εραστής το “ αντιλαμβάνεται” αυτό “ από μόνος του” είναι σημαντική για την κατανόηση της συνολικής αφήγησης της Διοτίμας για τη φιλοσοφική ανοδική πορεία. Η αφήγηση είναι ιδιαίτερα φειδοΛή σε λεπτομέρειες για το τι συνεπάγεται στην ουσία η μετάβαση από το ένα στάδιο στο επόμενο, αλλά η γλώσσα εδώ σαφώς υποδηλώνει ότι η αντίληψη του εραστή είναι αποτέλεσμα μιας “ σωκρατικής” διαδικασίας ερωταπο­ κρίσεων σχετικά με το κατά πόσο διαφορετικές εκφάνσεις της ομορ­ φιάς είναι ή δεν είναι στην πραγματικότητα εκφάνσεις μίας και της αυτής ιδιότητας. Σε μια τέτοια “ διαλεκτική” ανταλλαγή, ο εραστής θα αντιληφθεί την άγνοιά του (όπως συνέβη με τον Αγάθωνα) και στη συνέχεια θα οδηγηθεί να “ αντιληφθεί από μόνος του” μια υψηλότερη αλήθεια, μια αντίληψη που θα εκφραστεί σε λ ό γ ο υ ς γ ια τη φύση της ομορφιάς που τον προσελκύει. Το σωκρατικό/πλατωνικό μοντέλο δια­ λεκτικής και αντεξέτασης είναι εκείνο που ταιριάζει περισσότερο στην προφανή διοτιμική ανάμειξη της “ αυτοεξέλιξης” και του σημαντικού, αν και ανεπαρκώς προσδιορισμένου, ρόλου του “ οδηγού” κατά τη 20 Τα τη χρήση της γλώσσας των μυστηρίων από τη Διοτίμα βλ. Ried weg (1987) 2-29.

ÜOO}

Ο ΕΡΩΤΑΣ ΤΟΥ ΣΩΚΡΑΤΗ διάρκεια της πορείας.21 Και εδώ, λοιπόν, εντοπίζουμε κοινά σημεία ανάμεσα στο διοτιμικό μοντέλο της φιλοσοφικής κυοφορίας και τον ρόλο της μαίας που αποδίδει ο Σωκράτης στον εαυτό του στον Θεαίτ η τ ο . Είναι λογικό να υποθέσουμε ότι το μοντέλο του τ ρ ό π ο υ με τον οποίο γίνεται η μετάβαση από το ένα στάδιο της ανόδου προς τη γνώ­ ση στο επόμενο ισχύει για κάθε βήμα κατά μήκος της πορείας που συγκροτεί η Διοτίμα, όπως ακριβώς σε κάθε βήμα αντικείμενο των λ ό ­ γ ω ν είναι η ομορφιά. Το να γίνει κανείς εραστής “ όλων των ωραίων σωμάτων” δεν συνιστά ελευθεριότητα, επειδή ο νεαρός μας θα αναλογιστεί στη συνέχεια ότι η ομορφιά των ψυχών είναι πολύ ανώτερη από αυτή των σωμά­ τω ν πώς και με ποια επιχειρήματα θα φτάσει σε αυτό το συμπέρασμα πάλι δεν δηλώνεται, αν και πάλι θα μπορούσαμε να συμπεράνουμε ότι η εξέλιξη επιτυγχάνεται μέσω μιας διαλεκτικής διερεύνησης της φύ­ σης της ομορφιάς που διαθέτουν όλα τα όμορφα πλάσματα. Πάντως, τόσο η κατωτερότητα της σωματικής ομορφιάς σε σύγκριση με την ομορφιά της ψυχής όσο και η στενή σχέση ανάμεσα στις δύο ομορ­ φιές είναι γνωστές σωκρατικές/πλατωνικές απόψεις. Ας δούμε, λόγου χάρη, μια συζήτηση ανάμεσα στον Χαιρεφώντα και τον Σωκράτη με θέμα τον πανέμορφο και περιζήτητο ερώμενο Χαρμίδη: Ο Χαιρεφών με κάλεσε και μου είπε: “ Πώς σου φαίνεται ο νεα­ ρός, Σωκράτη; Δεν έχει ωραίο πρόσωπο;” “ Εξαιρετικά ωραίο,” απάντησα. “ Ε, λοιπόν, αν ήθελε να γυμνωθεί, θα νόμιζες πως δεν έχει πρόσωπο, τόσο πανέμορφο είναι το σώμα του.” Οι άλλοι συμφώνησαν με τον Χαιρεφώντα. “ Μ α τον Ηρακλή,” είπα εγώ, “ πόσο ασυναγώνιστο τον πα­ ρουσιάζετε, αν έχει κι ένα ακόμη μικρό προσόν.” “ Ποιο;” είπε ο Κριτίας. “Αν η φύση της ψυχής του είναι υπέροχη - και πρέπει να εί­ ναι, Κριτία, μια και προέρχεται από το σόι σας.” “ Μα κι ως προς αυτό είναι πράγματι υπέροχος (κ α λ ό ς κ ά γα θ ό ς)”

“ Τότε, λοιπόν, για τί δε γυμνώνουμε να δούμε αυτό ακριβώς το μέρος του κι όχι το σώμα το υ;” (Χ α ρ μ ίδ η ς 154^1-66) 21 Το χωρίο 2 ΐια έχει θεωρηθεί ότι σημαίνει, πως “ είναι απλώς προαιρετική η ύπαρξη οδηγού για την πορεία” (Ρ'ατηιπ |ΐ992 Ι 25?Κ ώ ως όμως η ερμηνεία αυτή να δίνει υπερ­ βολικό βάρος στο η.

[101}

ΤΌ ΣΥΜΠΟΣΙΟΝ ΤΟΥ ΠΛΑΤΩΝΑ Στην αφήγηση της Διοτίμας για τα μυστήρια του έρωτα ο εραστής αγαπ ά (έρα) όσους έχουν ωραία ψυχή και γεννά εκεί παιδευτικούς λ ό ­ γ ο υ ς , που “ βελτιώνουν τους νέους” (21002), μια διατύπωση που επαναχρησιμοποιεί και δίνει νέο νόημα στην ιδανική μορφή παιδεραστίας του Παυσανία, η οποία, ωστόσο, επικεντρωνόταν στις προϋποθέσεις κάτω από τις οποίες η σεξουαλική επαφή θα ήταν επιτρεπτή (βλ. 1840™ 850), ένα θέμα για το οποίο ο Σωκράτης δεν έχει δείξει κανένα ενδια­ φέρον. Αυτή η απουσία σεξουαλικού ενδιαφέροντος (με τη στενή έν­ νοια) υπογραμμίζεται, με έναν παράδοξο και παράλληλα εντυπωσια­ κό τρόπο, από την ερωτική γλώσσα του συνόλου του λόγου της Διότιμας, και η φράση “ βελτιώνουν τους νέους” πρέπει να αντιμετωπιστεί και ως προκλητική ανατροπή μιας από τις κατηγορίες που είχαν ως αποτέλεσμα την καταδίκη του Σωκράτη, δηλαδή ότι “ διέφθειρε τους νέους”. (Αναρωτιέται κανείς τι θα μπορούσε να κάνει ο κατήγορος του Σωκράτη με τον λόγο της Διοτίμας.) Αν κάνουμε τώρα έναν απολογι­ σμό και αναρωτηθούμε με ποιον τρόπο αυτή η περίπτωση διαφέρει από την παραγω γή πολιτικών και ποιητικών λ ό γ ω ν στο 2 θ φ - ο , ανα­ καλύπτουμε ότι στην πρώτη περίπτωση ο άνδρας που κυοφορεί π ε­ ριφέρεται αναζητώντας κάτι όμορφο για να γεννήσει μέσα του και, αν είναι τυχερός και βρει κάποιον που να είναι όμορφος τόσο στο σώμα όσο και στην ψυχή, γίνεται αμέσως ιδιαίτερα γόνιμος (εορθό-δ)* δεν υπάρχει καμία ένδειξη σε αυτή την πρώτη αφήγηση ούτε κάποιου κα­ θοδηγητή ούτε του τι μπορεί να έμαθε στην πορεία ο άνδρας που κυο­ φορεί. Στη δεύτερη περίσταση, ωστόσο, η οποία, όπως είδαμε, θυμίζει έντονα μια φιλοσοφική μέθοδο που συνδέεται τόσο με τον Σωκράτη όσο και με τον Πλάτωνα, ο άνδρας που κυοφορεί έχει αντιληφθεί πόσο σημαντικό είναι να αναγνωρίσει την κοινή κατηγορία στην οποία υπάγονται οι διαφορετικές επιμέρους περιπτώσεις. Στη συνέχεια ο φιλοσοφικός εραστής θα εφαρμόσει αυτήν ακριβώς την ικανότητα για να αναγνωρίσει την οικογενειακή ομοιότητα που υπάρχει ανάμεσα στην ομορφιά προί>τα το^ν δραστηριοτήτων και των νόμων και στη συνέχεια των διάφορων ειδών γνώσης, ώστε η ματιά του να επικεντρωθεί στην εκπληκτική ποικιλία της ομορφιάς (“ το απέ­ ραντο πέλαγος της ομορφιάς” , 2ΐο04)' καθώς βρίσκεται τώρα στην περιοχή της γνώσης, θα “ γεννά πλήθος ωραίους και μεγαλοπρεπείς λ ό γ ο υ ς μέσα σε ανεξάντλητη φιλοσοφία (εν φ ιλ ο σ ο φ ία ά φ θ ό ν ω }” .22 Το επόμενο βήμα είναι σχεδόν το τελικό: “ Το τι εννοεί και τι υπονοεί η τελευταία φράση είναι αντικείμενο έντονης διαμάχης.

[1 0 2 ]

Ο ΕΡΩΤΑΣ ΤΟΥ ΣΩΚΡΑΤΗ

Όποιος έχει οδηγηθεί και εκπαιδευτεί στα ερωτικά μέχρις αυτό το σημείο, όποιος έχει θεαθεί τα ωραία με τη σωστή σειρά και τον ορθό τρόπο, 0α πλησιάσει τώρα στο τέρμα των ερωτικών και ξαφνικά θα δει καθαρά κάτι απίστευτα ωραίο - αυτό ακρι­ βώς, Σωκράτη, που δίνει νόημα σε όλους τους προηγούμενους μόχθους του. Αυτό που θα δει, πρώτον, είναι αιώνιο· δεν γεννιέ­ ται ούτε αφανίζεται, και δεν αυξάνεται ούτε ελαττώνεται. Δεύ­ τερον, δεν είναι ωραίο {καλόν) από μια άποψη και άσχημο από άλλη, ούτε άλλοτε ωραίο και άλλοτε όχι, ούτε ωραίο σχετικά με κάτι αλλά άσχημο σχετικά με κάτι άλλο, ούτε εδο!> ωραίο αλλά εκεί άσχημο, ανάλογα με το πώς το βλέπουν οι άνθρωποι. Ούτε πάλι θα αντιληφθεί το ωραίο ο>ς πρόσωπο ή χέρια ή κάτι άλλο σωματικό, ή ως κάποιο επιχείρημα ή κάποια γνώση, ούτε θα το αντιληφθεί σαν να υπάρχει μέσα σε κάτι άλλο - λόγου χάρη σε ένα ζώο, σε γη, σε ουρανό ή σε οτιδήποτε άλλο. Αντίθετα, θα το αντιληφθεί τελείως μόνο του και με τον εαυτό του {αυτό καθ' αυτό με(Γ αυτού), αμετάβλητο και αιώνιο, και θα δει ότι όλα τα άλλα ωραία μετέχουν σ’ εκείνο, αλλά με τέτοιον τρόπο που η γένεση και ο αφανισμός τους ούτε το αυξάνουν ούτε το ελατ­ τώνουν καθόλου, κι αυτό παραμένει τελείως ανεπηρέαστο, Η σωστή, επομένως, παιδεραστία μπορεί να σε βοηθήσει να ανεβαίνεις από τα πράγματα αυτοί) του κόσμου μέχρις ότου αρχίσεις να αντικρίζεις εκείνη την ομορφιά, και τότε έχεις σχε­ δόν φτάσει στο τέρμα. Ο σωστός τρόπος να βαδίσεις μ,όνος σου ή να καθοδηγηθείς στα ερωτικά είναι να αρχίσεις από τα ωραία αυτού του κόσμου και να κάνεις σκοπό της διαρκούς ανόδου σου αυτή την ομορφιά. Πρέπει να μεταχειριστείς τα πράγματα αυτού του κόσμου σαν σκαλοπάτια: αρχίζεις αγαπώντας ένα ωραίο σώμα και ανεβαίνεις στα δύο σώματα, από εκεί προχωράς στη σωματική ομορφιά εν γένει, από εκεί στην ομορφιά των ανθρώπινων δραστηριοτήτων, από εκεί στην ομ,ορφιά των δια­ νοητικών προσπαθειών, κι από εκεί ανεβαίνεις σ’ εκείνη την τε­ λική διανοητική προσπάθεια που δεν είναι τίποτε άλλο από τη μελέτη αυτής της ίδιας της ομορφιάς, έτσι ώστε να γνωρίσεις τελικά το αληθινά ωραίο. Τι άλλο μπορεί να δώσει αξία στη ζωή μας, αν όχι η θέαση αυτής καθαυτής της ομορφιάς; Αν ποτέ κατορθώσεις και το δεις, χρυσάφια και φορέματα κι όμορφα αγόρια και νεαροί θα ωχριάσουν μπροστά του. ( ε ιο ε ε - ι^ ) [10 3 1

ΤΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟΝ ΤΟΥ ΠΛΑΤΩΝΑ Η μεθοδική άσκηση στο να αντιλαμβάνεται ο εραστής πώς μια ανο­ δική ακολουθία από ομάδες πραγμάτω ν διαθέτει την ίδια ιδιότητα του επιτρέπει πρώτα να “ δει” (η “ εποπτεία” είναι σημαντική και στην αποκάλυψη των μυστηρίων) και στη συνέχεια να συλλογιστεί το ωραίο “ αυτοτελές και ολομόναχο (...) άδολο, ατόφιο, α μ ιγές” (ε ιιό ι-ε , ει· πρβ. Φ α ιδ ρ ό ς ιοοθό- Π ο λ ιτ ε ία 5-47ό θ ιο -ιι, 6.5076), στο οποίο όλα τα παροδικά ωραία “ μετέχουν με κάποιο τρ όπ ο” (21163· πρβ. Φ α ιδ ρ ό ς ιοοε5-ό). Εδώ έχουμε μια από τις ωραιότερες περιγραφές της πιο διά­ σημης μεταφυσικής σύλληψης του Πλάτωνα, των Ιδεών, οι οποίες εί­ ναι υπερβατικές νοητικές συλλήψεις ιδιοτήτων που είναι τέλειες στην ουσία τους και υπάρχουν πέρα από τον χρόνο, τις περιστάσεις και τις συγκεκριμένες αντιληπτές εκφάνσεις. Το αποτέλεσμα αυτής της θέα­ σης της αληθινής Ομορφιάς είναι ότι ο φιλοσοφικός εραστής γεννά αληθινή αρετή, και αυτό είναι το πλησιέστερο στην αθανασία που μπορεί να επιτύχει ο άνθρωπος. Οι αντιλήψεις και το λεξιλόγιο της Διοτίμας για το τι είναι φιλοσοφία βρίσκονται εδώ (διόλου απρόσμενα) κοντά στις αντιλήψεις και το λεξιλόγιο του Σωκράτη στην Π ο λ ιτ ε ία : Όποιος αληθινά ποθεί τη μάθηση είναι από τη φύση του πλα­ σμένος να αγωνίζεται να α γγίξει αυτό που έχει υπόσταση, το ον, και δεν στέκεται στα πολλά επιμέρους πράγματα τα οποία θεωρούνται υπαρκτά, αλλά ακολουθεί το δρόμο του, κι ο έρωτάς του για το ον δεν χάνει τη δύναμή του ούτε ξεθυμαίνει, προ­ τού ο ίδιος να α γγίξει τη φύση κάθε πραγματικής οντότητας διαμέσου εκείνου του μέρους της ψυχής του στο οποίο ταιριά­ ζει να έρχεται σε επαφή με ένα τέτοιο πράγμα - και ταιριάζει στο συγγενικό - , έτσι που με την προσέγγιση του αληθινού όντος και τη συνένωσή του με αυτό, γεννώντας νου και αλήθεια, να φτάνει στη γνώση και την αληθινή ζωή και να θρέφεται, και τότε μ ό ν ο ν ν α λυτρώνεται από τους πόνους του. (6.49οα^- ^7' μτφρ. Ν. Μ. Σκουτερόπουλος) Η αφήγηση της Διοτίμας είναι κάτι για το οποίο ο Σωκράτης έχει πειστεί απόλυτα (21262)· η επιλογή του λεξιλογίου αναγνωρίζει τον ιδι­ αίτερο χαρακτήρα της αφήγησης ως μιας αποκάλυψης αυτού που ίσως βρίσκεται πέρα από λογική απόδειξη (πρβ. Π ο λ ιτ ε ία ιο .ό ε ιο , υστέρα από τ ο ν μύθο του Ηρός: “ ο μύθος μπορεί να μας σώσει, αν πει­ στούμε από αυτόν” ).23 Ασφαλώς, ίσως είναι πέρα από τις δυνατότητες 23 Βλ. επίσης Γοργίας ί24&8-ώ , 526(^3-4' Φ αίδω ν ιο8β, 10937.

[104]

Ο ΕΡΩΤΑΣ ΤΟΥ ΣΩΚΡΑΤΗ των παρακαθημένων να κατανοήσουν τον Σωκράτη, και. ο έπαινός τους για τον λόγο του (εοεη) δεν είναι διατυπωμένος με τρόπο που να υποδηλώνει ότι τον κατάλαβαν ή επιθυμούν να ασχοληθούν μαζί τουμόνο ο Αριστοφάνης αισθάνεται την ανάγκη να παρέμβει, επειδή ανα­ γνώρισε έναν υπαινιγμό στον δικό του λόγο, Ο Σωκράτης μάς έδειξε τι είναι πράγματι ο έρωτας αν κατανοηθεί σωστά, πώς λειτουργεί η ομορφιά καθώς μας οδηγεί στην ανάβαση της κλίμακας της γνώσης, και τι μπορεί να μας προσφέρει ο έρωτας ως προς την αρετή και την κατανόηση* στο σύνολο του λόγου του, όπως και του λόγου της Διοτίμας, αναγνωρίζουμε διάφορα τμήματα από τις απόψεις που εκτέθη­ καν σε προηγούμενους λόγους να χρησιμοποιούνται σε μια νέα εγκω ­ μιαστική θεώρηση. Πρόκειται για μια θεώρηση που έχει, φυσικά, πολύ διαφορετικό αποτέλεσμα από εκείνο των άλλων λόγων. Η προφανής απόρριψη της αξίας του μακροχρόνιου έρωτα ανάμεσα σε δυο άτομα έχει συχνά δώσει την εντύπωση σε μερικούς σύγχρονους αναγνώστες ότι πρόκειται για μια άκαρδη και διανοητική αντίληψη του έρωτα που παραγνωρίζει βασικές, καθολικές αλήθειες της ανθρώπινης εμπειρίας και προσφέρει μικρή παρηγοριά σε όλους εκτός από τον Σωκράτη,2"1 Ό πως όμως συμβαίνει με τον ήρωα ενός έπους ή μιας τραγωδίας, ο Σωκράτης του Σ υ μ π ο σ ίο υ ενσαρκώνει ιδανικά που ίσως θα θέλαμε να φτάσουμε, αλλά - παρόλο που δεν το αντιλήφθηκαν ούτε ο Αριστό­ δημος ούτε ο Απολλόδωρος - ο ίδιος δεν μας παρουσιάζεται ως πρό­ τυπο προς μίμηση (ακόμα κι αν μπορούσαμε να τον μιμηθοόμε). Η ομι­ λία του Αλκιβιάδη θα υποδείξει τόσο τους λόγους για τους οποίους ο σωκρατικός έρωτας ίσως είναι πέρα από τις δυνατότητες τω>ν περισ­ σότερων από εμάς όσο και τους τρόπους με τους οποίους πρέπει να χρησιμοποιήσουμε την “ ιδέα” του Σωκράτη πιο παραγω γικά.

2 . Αλκιβιάδης

α πρώτα λόγια του Αλκιβιάδη, που ακούγονται από την αυλή, λει­ τουργούν ως λεκτικό παιχνίδι με τα λόγια του Σωκράτη και της Διοτίμας: “ ήταν τύφλα στο μεθύσι και φώναζε δυνατά, ρο^τώντας πού είναι ο Αγάθων και απαιτώντας να τον οδηγήσουν στον Αγάθω να” (2ΐ 203- 5)*25 Η Διοτίμα έχει μόλις εξηγήσει τον τρόπο με τον οποίο κα-

Τ

24 Βλ, π.χ. Vlastos (1973)1 κεφ. Γ Nussbaum (1986)1 κεφ. 6 . 23 Για τις ιδέες της “ οδήγησης” και της “ καθοδήγησης” στο σύνολο του Συμποσίου βλ. Osborne (1994) κεφ, 4,

Π051

ΤΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟΝ TOY ΠΛΑΤΩΝΑ θένας από μας μπορεί να οδηγηθεί προς το ά γ α θ ό ν και το ωραίο, αλλά δεν είχε κατά νου αυλητρίδες και σκλάβους {ζιιάβ-η) γ ι’ αυτό τον ρόλο* το σοβαρό (σ π ο υ δ α ίο ν) και το μεταφυσικό έχουν παραχωρήσει τη θέση τους στο αστείο {γ ε λ ο ϊο ν ) και το εντελώς υλικό με τρόπο αρι­ στοτεχνικά αιφνίδιο. Η αντιπαράθεση των “ μυστηρίων” της Διοτίμας και της θορυβώδους άφιξης του Αλκιβιάδη αναπόφευκτα ανακαλεί στον νου μας την κατηγορία ότι ο νεαρός πολιτικός είχε βεβηλώσει τα Ελευσίνια μυστήρια (παραπάνω, σ. 2θ)· τώρα, όμως, θα μας δοθεί αμέ­ σως η ευκαιρία να ακούσουμε τον υπερασπιστικό του λόγο. Ο λόγος του Αλκιβιάδη θα συνεχίσει από εκεί που σταμάτησε ο λό­ γος της Διοτίμας, μια και θα εκφωνήσει ένα εγκώμιο του Σωκράτη (του αντικειμένου του δικού του παράδοξου έρωτα) και όχι του 'Ερωτα, αλλά ο λόγος της Διοτίμας μάς έχει δείξει πόσο όμοια είναι πράγματι αυτά τα δυο “ πλάσματα”,26 Τα “ μυστήρια” του Έ ρω τα που θα αποκαλύψει θα δείξουν επίσης τον Αλκιβιάδη να ενστερνίζεται (κυριολε­ κτικά, αγκαλιάζοντας την με τα δυο του χέρια) την “ αλήθεια” (21967), αλλά και πάλι όχι ακριβώς με τον τρόπο που οραματίστηκε η Διοτίμα (21234-5)· Το τέλος του μεγάλου λόγου του Αλκιβιάδη επίσης συνεχί­ ζει το τέλος του λόγου της Διοτίμας. Ενώ εκείνη μίλησε για τον τρόπο με τον οποίο η αληθινή αρετή μπορεί να γεννηθεί (με τη μορφή λ ό γω ν) μέσω της θέασης της αλήθειας (21233-7), ο Αλκιβιάδης αναγνωρίζει ότι τα λόγια του Σωκράτη έχουν μέσα τους “ εικόνες αρετής” (22234).27 Ή παράσταση που δίνει ο Αλκιβιάδης για τους καλεσμένους θεματοποιείται από τον Πλάτωνα ως ένα παιχνιδιάρικο και αρκετά σκαμπρόζικο σατυρικό δράμα *28 οι τραγικοί ποιητές συμμετείχαν στα Μ εγάλα Διο­ νύσια με τρεις τραγωδίες και ένα καταληκτικό σατυρικό δράμα που συχνά σχετίζεται με τις τραγωδίες που προηγήθηκαν με έναν πλάγιο, και πολύ διονυσιακό, τρόπο. Ο Αλκιβιάδης, για το “ σατυρικό” πάθος του οποίου για οινοποσία και κν^μαστικές περιπέτειες υπήρχαν πάμπολλα ανέκδοτα ,29 το εκ διαμέτρου αντίθετο - θα έλεγε κανείς - μιας 26 Τα λεπτομερή παράλληλα ανάμεσα στους ούο λόγους έχουν εντοπιστεί από πολ­ λούς· βλ. π.χ. Bury (1932) lx-lxii- Riedweg 0987) Sheffield {2001b) 196-97· 21 Ο παραλληλισμός υποδεικνύεται από την ομοιότητα ανάμεσα στο 2i2bi (“Αυτά, Φαίδρε κι εσείς οι άλλοι, έλεγε η Δ ιοτίμα,..” ) και το 222117 (“Λυτός, κύριοι, είναι ο έπαινός μου για το Σω κρά τη...” ). ιη Βλ, παρακάτω , σσ. 108-9* Sheffield {2001b)· Usher (2002). Για πλήρη βιβλιογραφία και εξέταση των θεμάτων του σατυρικού) δράματος βλ, Griffith {2002). 19 Η κλ,ασική εξέταση των λογοτεχνικών απεικονίσεων του Αλκιβιάδη είναι του Grihble (1999)' βλ. επίσης Wohl {1999)· Ο ομιλητής στον λόγο ιγ του Λυσία μετατρέπει τον γιο τοο Αλκιβιάδη σε πιστό αντίγραφο του “ έκφυλου” πατέρα του (βλ. κυρίως 14.24)·

[106]

Ο ΕΡΩΤΑΣ ΤΟΥ ΣΩΚΡΑΤΗ μάντισσας που καταφέρνει να ελέγχει, ακόμη και να περιγελά, τον Σο> κράτη, αναποδογυρίζει το γαλήνιο περιβάλλον του συμποσίου του Αγάθωνα: τώρα είναι οι ερώμενοι, και όχι οι εραστές τους, που ζηλεύ­ ουν παράφορα (2,13c—d)* είναι αυτοί που γίνονται σκλάβοι τοόν δασκά­ λων τους (ε^εό-γς 2ΐόύ5-ό, 21964 κ,ο.κ.)- και είναι η σεξουαλική απο­ χή που χαρακτηρίζεται ο β ρ ις (21905). Ο Αλκιβιάδης, πάντως, θα ακο­ λουθήσει τον Σωκράτη και θα πει μόνο “ την αλήθεια” (21490-15112), Ο Αλκιβιάδης παρομοιάζει30 τον πλακουτσομύτη και προγάστορα Σωκράτη και τον τρόπο που μιλά με τη γλυπτή απεικόνιση ενός συμ­ βατικά άσχημου σιληνού ή σατύρου που κρατά αυλούς. Αν ανοίξουμε το γλυπτό, ανακαλύπτουμε μικρότερα α γά λ μ α τα θεών μέσα του (2ΐ5£ΐ6-“ 03)' είναι προφανής η προειδοποίηση να μην υποθέτουμε ότι “ η εξωτερική εμφάνιση και η εσωτερική πραγματικότητα είναι ομόλογα π ρ ά γμ α τα ”,31 ένα λάθος εναντίον του οποίου στρέφεται μεγάλο μέρος της πλατωνικής φιλοσοφίας. Τόσο η λογοτεχνία όσο και η εικονογρα­ φία αποκαλύπτουν τη συνεχιζόμενη απήχηση της ε ΐκ ό ν ο ς του Σω­ κράτη ως σιληνού (πρβ. Ξενοφών, Σ υ μ π ό σ ιο ν 4.19? 5·7 )> εικόνας που μπορεί να ξεκίνησε ως μειωτικός εμπαιγμός αλλά σύντομα αποκατα­ στάθηκε (ίσως από τον ίδιο τον Σωκράτη ).32 Ο Αλκιβιάδης αντλεί από ιστορίες για τον αρχηγό όλων αυτών των όντων, τον Παπποσιληνό, πηγή αρχαίας και μυστικιστικής γνώσης- το διονυσιακό αυτό πλάσμα που, όπως ο Έρωτας της Διοτίμας, δεν είναι ούτε θεός, ούτε άνθρωπος, ούτε ζώο, δίδαξε τον ίδιο τον Διόνυσο, όπως ο Σωκράτης “ δίδα ξε” τον Αλκιβιάδη, τον ζωντανό Διόνυσο, Είναι, όμως, εξίσου σημαντικό ότι η εικόνα του Σωκράτη ως σιληνού προέρχεται από τον Αλκιβιάδη* δεν πρόκειται για εικόνα, τουλάχιστον όπως τη χρησιμοποιεί ο Αλκιβιάδης, η οποία περιβάλλεται από ιδιαίτερο (πλατωνικό) κύρος. Το ότι η εικόνα θα ερχόταν σε αντίθεση με τον επαναλαμβανόμενο ισχυρισμό του Σο)κράτη για τη δική του έλλειψη γνώσης είναι ίσως λιγότερο σημαντικό από το ότι παρουσιάζει ένα ολοκληρωμένο, μη μεταβαλλόμενο άτομο που ήδη έχει “ όλα όσα χρειάζεται” (κυρίως όλη τη γνώση), ενώ τόσο η Διοτίμα όσο και ο ίδιος ο Σωκράτης μάς έχουν κάνει να πιστέψουμε ότι ο φιλόσοφος επιδιώκει διαρκώς να θεραπεύσει την έλλειψή του. 30 IV αυτό το συμποτικό παιχνίδι βλ. παραπάνω , σ, π . Η βιβλιογραφία για την ει­ κόνα που σ κια γρα φ εί ο Αλκιβιάδης είναι πολύ μεγάλη- σημαντική βοήθεια μου έδωσε ο Steiner (1996)- γ ια τον αυλό και τις σημασίες ταυ βλ. Wilson (1999} 88-91- Π εραιτέρω διερεόνηση και βιβλιογραφία στην Blondeil (2002) ηο-ηζ.

■51 Steiner (2001} 89. 32 Βλ. Zänker (199?) 32“"39-

Ε1071

ΤΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟΝ TOY ΠΛΑΤΩΝΑ Αν η εικόνα του σιληνού μοιάζει να επαναχρησιμοποιεί τις εικόνες κυοφορίας της Διοτίμας σε ένα χαμηλότερο, πιο κωμικό επίπεδο, και αν ο Αλκιβιάδης προσφέρει το σώμα του ως μέρος όπου ο Σωκράτης θα μπορούσε “ να γεννήσει” (μολονότι ο Αλκιβιάδης προφανώς δεν θα το περιέγραφε έτσι), ο Αλκιβιάδης πράγματι επιζητεί, όπως η Πενία της Διοτίμας, να διορθώσει την έλλειψή του με την απόκτηση των “ αγαλμάτω ν” του Σωκράτη, και αυτός ακριβώς είναι ο τρόπος με τον οποίο λειτουργεί ο σωκρατικός έρωτας. Η έκταση, επομένως, της π α ­ ρανόησης του Αλκιβιάδη αποκαλύπτεται όταν εξηγεί πως υπέθετε ότι, ως αντάλλαγμα για σεξουαλικές χάρες, “ θα άκουγε όλα όσα γνώριζε ο Σωκράτης” ( 2 ^ 4 - 5 ) · Αυτό δεν είναι το μοντέλο της σωκρατικής αναζήτησης που γνωρίζουμε- η “ αποτυχία” του Σωκράτη να διαφωτί­ σει τον Αλκιβιάδη ως προς τις παρανοήσεις του αποτελεί την ισχυρό­ τερη υπενθύμιση που θα μπορούσαμε να έχουμε. Ο Αλκιβιάδης, που ισχυρίζεται ότι γνωρίζει τι κρύβεται πίσω από την εμφάνιση του Σω­ κράτη, έχει πάλι παραπλανηθεί από τα φαινόμενα: ο Σωκράτης είναι όντως ένας παράδοξος σάτυρος που πράγματι φ α ίν ε τ α ι να μη χρειά­ ζεται τροφή, ποτό, χρήματα, ζεστά ρούχα ή σεξ. Μοιάζει να είναι τε­ λείως αυτάρκης· ακόμη και η δίψα του για συζήτηση με όμορφους νε­ αρούς (2ΐό 02--4 } είναι απλώς ένα παιχνίδι. Ως το διαμετρικά αντίθετο του συνονθυλεύματος των αντιφάσεων που είναι ο Αλκιβιάδης, ο Σω­ κράτης φαίνεται τόσο αμετάβλητος όσο και η υπέρτατη Ομορφιά της Διοτίμας (zioe6~b^ ), χωρίς έντονους ενθουσιασμούς και πάθη, ποτέ εκτός ελέγχου, χωρίς να του λείπει τίποτε (και κυρίως ο θαυμασμός του κόσμου). Επιπλέον, ο Σωκράτης δεν είναι ένας οποιοσδήποτε σιληνός, αλλά ένας Μ αρσύας, ο σάτυρος που προκάλεσε τον Απόλλωνα σε έναν μου­ σικό αγώνα με μοιραία κατάληξη και η μουσική του οποίου χρησιμο­ ποιείται στις τελετουργικές μυήσεις επειδή έχει την ικανότητα να προκαλεί μανία- κρίμα, λοιπόν, που ο Αλκιβιάδης δεν αντιλαμβάνεται πώς ο Σωκράτης θα μπορούσε πράγματι να τον μυήσει (βλ. 2ioai). Ακούγοντας τον Σωκράτη περιέρχεται κανείς σε μια κατάσταση μανίας που δεν απέχει πολύ από τα συμπτώματα του έρωτα (“ χοροπηδά η καρδιά, τρέχουν δάκρυα”, 2i5ei-2), και που κανένας άλλος ομιλητής δεν θα μπορούσε να προκαλέσει. Οι φιλοσοφικοί λόγοι του Σωκράτη δεν έπρεπε, βέβαια, να προκαλούν μια συναισθηματική αντίδραση που σχετίζεται περισσότερο με την τραγω δία ή τη ρητορική 33 (τουλάχι­ 33 Βλ. παραπάνω , σσ. 8ι -82. Ο Bacon (1959) 4 2ί θεωρεί αυτή την ομοιότητα παρα-

[ 108]

Ο ΕΡΩΤΑΣ ΤΟΥ ΣΩΚΡΑΤΗ στον σύμφωνα με την άποψη του Γοργία για τη δύναμη τέτοιων προ­ φορικών εκτελέσεων), αλλά η περιγραφή του Αλκιβιάδη είναι μια χα­ ρακτηριστικά υπερβολική εκδοχή ενός γνωστού στοιχείου της πλα­ τωνικής εικόνας του Σωκράτη· πολύ κοντά στην απεικόνιση του Σω­ κράτη από τον Αλκιβιάδη είναι αυτή που κάνει ο Μενών, ο οποίος επί­ σης αναγκάζεται να καταφύγει σε “ παρομοιώσεις” : Εγώ άκουγα, βέβαια, Σωκράτη, πριν ακόμη αρχίσω να σε συ­ ναναστρέφομαι, ότι όχι μόνο εσύ απλώς απορείς αλλά κάνεις και τους άλλους να απορούν- και τώρα, όπως φαίνεται, μου κά­ νεις γητειές και με ποτίζεις φίλτρα και παντελώς με μαγεύεις,34 έτσι που να έχω πλημμυρίσει απορίες. Και μου φαίνεσαι, αν επι­ τρέπεται κι ένας αστεϊσμός, πως είσαι απαράλλαχτος και στη μορφή και σ τ’ άλλα χαρακτηριστικά με τη γνωστή πλατιά θα­ λασσινή νάρκη. Γιατί αυτή μουδιάζει όποιον την πλησιάσει και την αγγίξει· και νομίζω πως κι εσύ κάτι τέτοιο έχεις κάμει τώρα σε μένα. Γιατί σ τ’ αλήθεια και η ψυχή και το στόμα μου είναι ναρκωμένα, και δεν μπορώ να σου απαντήσω. Κι όμως, άπειρες φορές έχω μιλήσει για την αρετή πολύ και σε πολλούς, και υπέ­ ροχα μάλιστα, όπως τουλάχιστον νόμιζα· μα τώρα καθόλου δεν μπορώ να πω τι είναι. Θαρρώ πως ήταν σοφή η απόφασή σου να μην κάνεις ταξίδια στο εξωτερικό και να μη ζεις μακριά από την πατρίδα- γιατί αν έκανες τέτοια πράγματα όντας ξένος σε άλλη πόλη, γρήγορα θα σ’ έπιαναν ως μάγο, {Μ ένω ν Η γοητεία, ωστόσο, του Σωκράτη δεν έχει απλώς οδηγήσει τον Αλκι­ βιάδη σε φιλοσοφική “ απορία”, αλλά τον έχει εξαναγκάσει επίσης να νομίζει ότι στην παρούσα του κατάσταση η ζωή δεν αξίζει (ειόαι), μο­ λονότι εμείς, τουλάχιστον, γνωρίζουμε από τη Αιοτίμα ότι ο Σωκράτης μπορεί πράγματι να βοηθήσει κάποιον να θεαθεί το μόνο πράγμα που όντως δίνει αξία στη ζωή (2ΐ ι 02--3). Ο Αλκιβιάδης πράγματι γνωρίζει (ως έναν βαθμό) ότι μόνο ο Σωκράτης μπορεί να παράσχει την α π ά ­ ντηση, αλλά πολιτική φιλοδοξία και αγάπη για τιμές τον οδηγούν συ­ νεχώς προς άλλες κατευθύνσεις, με τα αφτιά του διαρκώς βουλωμένα σαν το άβουλο πλήρωμα του Οδυσσέα όταν αντιμετώπιζε τις Σειρήνες γω γική: “ πρ όκειτα ι για έλεος και φόβο όχι για έναν ηθοποιό στη σκηνή, αλλά για τον εαοτό τσο, όταν [,..| ανα γκάζετα ι [...] να αντιμετω πίσει τον εαυτό του, και να ανα ­ γνωρίσει ότι η ζωή του δεν είναι καλύτερη από τη ζωή ενός δούλου.’' 34 Η γλώσσα εδώ μοιάζει πολύ με τη γλώ σσα που χρησιμοποιεί η Διοτίμα για την περιγραφή του έρωτα στο 2θ3δ8.

1109]

ΤΟ ΣΥΜΠΟΣΙΩΝ ΤΟΥ ΠΛΑΤΩΝΑ

(ζιόαη)3* - τα ομηρικά πλάσματα που παρέσυραν όσους διψούσαν για γνώση ισχυριζόμενα ότι γνώριζαν “ όλα όσα συνέβησαν στη γη ” (Οδύσ­ σεια μ. 189--91 )* Ο Αλκιβιάδης επιλέγει συνειδητά να αποφύγει να ακού­ σει το Τραγούδι του Σωκράτη, επειδή μια τέτοια παιδεία θα στεκόταν εμπόδιο στην επιτυχία του στον πολιτικό στίβο (2ΐόα5- 8)' σε ένα άλλο επίπεδο, ωστόσο, γνωρίζει ότι η θέση του είναι δίπλα στον Σωκράτη. Αυτή η αυτογνωσία, η συνειδητοποίηση ότι βλάπτει τον εαυτό του υποκυπτοντας σε κατώτερες επιθυμίες και ένστικτα, τον έχει οδηγήσει σε ένα είδος αποστροφής για τον ίδιο του τον εαυτό. Υπάρχει μια σαφώς απολογητική διάσταση στα λόγια που τοπο­ θετεί ο Πλάτων στο στόμα του Αλκιβιάδη. Π αρά τις φήμες και τους ισχυρισμούς των κατηγόρων του, ο Σωκράτης δεν είχε κανέναν έλεγχο ή επιρροή στην ταραχώδη πολιτική πορεία του νεαρού συντρόφου του που προκαλούσε τεράστιο δημόσιο ενδιαφέρον ο Σωκράτης και η πο­ λιτική τον τραβούσαν σε πολύ διαφορετικές κατευθύνσεις. Εκτός από τον Πλάτο^να, μεγάλο μέρος της σωκρατικής γραμματείας ασχολή­ θηκε επίσης με τον Αλκιβιάδη, πράγμα που αντικατοπτρίζει το ιδιαί­ τερο πρόβλημα που προξενούσε η σχέση του με τον Σωκράτη σε όσους επιχείρησαν να διαμορφώσουν τη μεταθανάτια φήμη του φιλο­ σόφου- η χαμένη Κατηγορία Σω κράτους του Πολυκράτη σίγουρα εκμεταλλευθηκε αυτή τη σχέση για να δημιουργήσει προκατάληψη ενα­ ντίον του Σωκράτη, Η έκπληξη (και το ρίσκο) του λαμπρού λογοτε­ χνικού τεχνάσματος με το οποίο ο Πλάτων βάζει τον ίδιο τον Αλκιβιά­ δη να εκφωνεί ένα εγκώμιο του Σωκράτη δεν πρέπει να υποτιμηθεί. Και ο Ξενοφών αφιερώνει μεγάλο τμήμα της αρχής των Απομνη­ μονευμάτων του στην προσπάθεια του να διαλύσει την όποια προκα­ τάληψη είχε δημιουργηθεί εναντίον του Σωκράτη εξαιτίας της σχέσης του με τον Αλκιβιάδη, Σύμφωνα με τον Ξενοφώντα, ο Αλκιβιάδης, μαζί με τον συγγενή του Πλάτωνα Κριτία, ήταν ο “ πιο φιλόδοξος πο­ λιτικά” (φιλοτιμότατος ) α π ’ όλους τους Αθηναίους (1.2.14) και πίστευε πως ο Σωκράτης μπορούσε να τον διδάξει “ να μιλά και να ενεργεί” * όσο συναναστρεφόταν τον Σωκράτη προόδευε και ήταν τελείως ακίν­ δυνος, αλλά όταν τον κυρίεψε η φιλοδοξία του καταστράφηκε από τις θωπείες ωραίων γυναικών και ανήθικων ανδρών και έτσι “ παραμέλη­ σε τον εαυτό του” (1.2,24· ^ρβ. Συμπόσιον 2ΐόα5~-ό). Επομένως, όχι μόνο35 35 Για μια γενίκευση αυτού του είδους συμπεριφοράς βλ. Π ολίτεία ό·494 ί;_ 9 Μ πο­ ρούμε επίσης να θυμηθούμε τη λύπη που αισθάνεται ο Σωκράτης~μαία για όσους τον εγκατέλειψαν νωρίτερα από ό,τ!, έπρεπε και έτσι ‘‘απέβαλαν εξαιτίας των κακών συνα­ ναστροφών τους” (θ εα ίτ η τ ο ς ιςοΜΜ)·

[110}

Ο ΕΡΩΤΑΣ ΤΟΥ ΣΩΚΡΑΤΗ δεν πρέπει να κατηγορείται ο Σωκράτης, σύμφωνα με τον Ξενοφώντα, αλλά πρέπει να ε π α ιν ε ίτ α ι -για τον έλεγχο που ασκούσε στον Αλκιβιάδη όταν αυτός ήταν νέος. Στον Ε ρ ω τ ικ ό ν , που βρίθει από αναφορές στο Σ υ μ π ό σ ιο ν , και ο Πλούταρχος διατυπώνει ρητά κάτι που υπονοείται στον λόγο του πλατωνικού Αλκιβιάδη, παρουσιάζοντας κάποιον να αφηγείται πώς ο Αλκιβιάδης μέθυσε και εισέβαλε κατά τη διάρκεια ενός κώμου στο σπίτι του Άνυτου, που έγινε γνωστός αργότερα ως ο βασικός κατήγορος του Σωκράτη, και έφυγε παίρνοντας μαζί του αρ­ κετά χρυσά κύπελλα- στο ίδιο ανέκδοτο ο Αλκιβιάδης είναι ολοφάνερα ο ερώμένος του Άνυτου, και η συμπεριφορά του ρητά χαρακτηρίζεται “ υβριστική” από έναν παρευρισκόμενο.36 Αυτό, ωστόσο, που έχει ιδι­ αίτερη σημασία στην αφήγηση του Πλούταρχου είναι η σχέση του Αλ­ κιβιάδη με τον άνθρωπο που ήταν υπεύθυνος για τον θάνατο του Σω­ κράτη* πρέπει να συμπεράνουμε ότι η ελευθεριότητα του Αλκιβιάδη στις συναναστροφές του είναι η σαφέστερη δυνατή ένδειξη ότι ο Σω­ κράτης δεν ήταν υπεύθυνος για τις πράξεις που έβλαψαν την Αθήνα. Αν οι απολογητικές προθέσεις του Ξενοφώντα μοιάζουν με αυτές του Πλάτωνα, υπάρχει και μια αποκαλυπτική διαφορά. Ο Ξενοφών παρουσιάζει τον Σωκράτη ως δάσκαλο, όμοιο με έναν μουσικοδιδάσκα­ λο {Α π ο μ ν η μ ο ν ε ύ μ α τ α 1.2.27), που 0 πειθαρχικός του έλεγχος σταματά όταν ο μαθητής του απομακρύνεται. Αλλά ο Σωκράτης του Πλάτωνα δεν είναι, όπως γίνεται σαφές από τον λόγο της Λιοτίμας και το σύνολο του πλατωνικού έργου, τέτοιου είδους “ δάσκαλος”. Ο Ξενοφών αντι­ μετωπίζει τους κατηγόρους του Σωκράτη με τους δικούς τους όρους, ενώ ο Πλάτων πλάθει τον δικό του Σωκράτη και τον δικό του σωκρα­ τικό μύθο. Η απελπιστική αμηχανία που προκαλεί στον Αλκιβιάδη ο Σωκράτης (“ Δεν ξέρω τι να κάνω μ’ αυτό τον άνθρωπο!” ), που εκδη­ λώνεται ως μια επιθυμία να απαλλαγεί από αυτόν η οποία όμως συ­ γκρούεται με τη γνώση του πόνου που θα προκαλούσε μια τέτοια απώ­ λεια (ειόόό-ί^), υποδηλώνει (με σκληρή ειρωνεία) τη στάση των Αθη­ ναίων ως συνόλου τόσο απέναντι στον Σωκράτη όσο και απέναντι στον ίδιο τον Αλκιβιάδη (πρβ. Αριστοφάνης, Β ά τ ρ α χ ο ι 1425: “ η πόλη και τον ποθεί και τον μισεί και θέλει να τον έχει” )* ίσως πιο σημαντικά, υπο­ δηλώνει μια κατάσταση που πολλοί θα αντιλαμβάνονταν ως έρωτα.37 Μ Πλούταρχος, Ε ροηικός η(νιζ· πρβ. Α λκιβιάδης 4.5. 3ί Έ τσ ι, το ποίημα (οόί π αίτιο...) του Κάτουλλου βρίσκεται πολύ κοντά στον αριστοφανικό στίχο. Από τις μελέτες που αναφέρονται στον έρωτα του Αλκιβιάδη για τον Σωκράτη εκείνη που εγείρει τους πιο δημιουργικούς προβληματισμούς είναι πιθα­ νότατα η ανάλυση της Νιιβϊθαιιπι (1986) κεφ. ό.

[111}

ΤΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟΝ ΤΟΥ ΠΛΑΤΩΝΑ Ενώ η καθοδήγηση της Διοτίμας διεξαγόταν μέσω ερωταποκρίσε­ ων, μύθου καί αποκάλυψης, ο Αλκιβιάδης κινείται από τις “ εικόνες” στον αποδεικτικό αυτοβιογραφικό τρόπο των δικανικών λόγων* οι κα­ λεσμένοι του Αγάθωνα καλούνται να “ δικάσουν” την ιστορία του, ή μάλλον την “ περιφρονητική υπερηφάνεια” (219ο$-6 ) του Σωκράτη. Εί­ ναι δύσκολο σε αυτό το σημείο να μη φέρουμε στον νου μας μια άλλη δίκη, στην οποία ο Σωκράτης κατηγορήθηκε ότι “ διέφθειρε τους νέ­ ους” και στην οποία η συνήθης “ παράξενη” συμπεριφορά του επιβά­ ρυνε σημαντικά τη θέση του- στην Α π ο λ ο γ ία (1902-5) ο Πλάτων π α ­ ρουσιάζει τον Σωκράτη να αναφέρει την πρώτη του είσοδο στις Ν ε­ φέλες του Αριστοφάνη, όπου κρεμασμένος ψηλά μέσα σε ένα καλάθι διακηρύττει: “ Πηγαίνω ανάερα, με το μυαλό γύρω από τον ήλιο”, έναν ισχυρισμό που ο Στρεψιάδης ερμηνεύει ως επιβεβαίωση του γεγονότος ότι ο Σωκράτης “ βάζει το μυαλό του πάνω από τους θεούς” (στ. ζ ζ ς 2ό). Σε τι συνίσταται αυτή η “ ανωτερότητα” θα μάθουμε σε λίγο. Ε μ ε ίς θα καταδικάζαμε έναν τέτοιο άνθρωπο; Ο Αλκιβιάδης αντικαθιστά τον εραστή και τον ερώμενο του ιδανι­ κού μοντέλου του Παυσανία με την αυτοβιογραφική πραγματικότητα: εξηγεί πώς συνειδητοποίησε την αξία αυτών που προφανώς μπορού­ σε να προσφέρει ο Σωκράτης, και υπέθεσε ότι αυτό που ο Σωκράτης θα ήθελε σε αντάλλαγμα ήταν σεξουαλική πρόσβαση στο νεανικό του σώμα. Κανόνισε λοιπόν διάφορες κατάλληλες ευκαιρίες (για παρά­ δειγμα, να παλέψουν γυμνοί στην παλαίστρα), ώστε να μπορέσει ο Σωκράτης να τον προσεγγίσει σεξουαλικά, αλλά το ποθούμενο δεν συνέβη ,38 προς μεγάλη έκπληξη του Αλκιβιάδη (που υποθέτουμε ότι θα εκπλήττονταν αν μάθαινε ότι, σύμφωνα με τα λεγάμενα της Διοτίμας, στην πραγματικότητα ο Σωκράτης “ γεννούσε” μέσα του κατά τις συζητήσεις τους). Εδώ, φυσικά, ο Αλκιβιάδης συμπεριφέρεται, όπως παραδέχεται και ο ίδιος, περισσότερο σαν απογοητευμένος ερα­ στής παρά σαν ερώμενος, ή (και αυτή η σύγκριση είναι ακόμη λιγό­ τερο κολακευτική) σαν ένας ερώμενος που εκδίδεται ξεδιάντροπα* όταν αργότερα ο Σωκράτης τον κατηγορεί ότι προσπάθησε “ να ανταλλάξει χρυσάφι με χαλκό” (21931), δεν πρέπει να μας διαφύγει η χρηματική ηχώ των λόγων του. Η προφανής αδιαφορία του Σωκράτη για το σώμα του Αλκιβιάδη, ένα φαινόμενο που ο λόγος της Διοτίμας Μ Στην Π ολιτεία ο Σωκράτης θεωρεί πως η άσκηση α πό κοινού και η συνεχής ε γ γ ύ ­ τητα θα έχει ως αποτέλεσμα “ από έμφυτη α νά γκ η” την ερωτική συνεύρεση ανάμεσα σε άνδρες και γυναίκες φύλακες {Π ολιτεία αλλά ο Σωκράτης είναι φ τιαγμέ­ νος από ακόμα ανθεκτικότερο ολικό.

[112]

Ο ΕΡΩΤΑΣ ΤΟΥ ΣΩΚΡΑΤΗ επέτρεψε σε μας (όχι όμως στον Αλκιβιάδη) να κατανοήσουμε, απο­ τελεί από μόνη της ερέθισμα για περαιτέρω διερεύνηση (21706: “ έπρε­ πε να μάθω τι επιτέλους συμβαίνει” ). Η εκδοχή του Αλκιβιάδη για το πιο απόκρυφο μυστήριο αποκαλύ­ πτεται, όπως είναι σωστό, μόνο σε όσους έχουν ήδη μυηθεί στον “ π α ­ ράφορο ενθουσιασμό {μα νία) και τον διονυσιασμό (β α κ χ ε ία ) της φιλο­ σοφίας” (2ΐ803-4ή39 ί-ί-ΐα φράση που όχι μόνο ταιριάζει στο σκηνικό του συμποσίου, αλλά και μας ξαναγυρίζει στον παραλληλισμό του Σω­ κράτη με τον Μ αρσύα, του οποίου η μουσική οδηγεί σε μανία .40 Πρό­ κειται επίσης για ένα από αρκετά χωρία του τύπου “ είμαστε μεταξύ μας”, που παίζουν με την ιδέα μιας μεγάλης ομάδας ωτακουστών ενός συμποσίου, ή μάλλον με τους αναγνώστες του Σ υ μ π ο σ ίο υ (το σύνολο των οποίων έχει αγγίξει, σε κάποιο βαθμό, η “ φιλοσοφική μανία” ). Το μυστήριο που αφηγείται ο Αλκιβιάδης είναι η περιγραφή της στιγμής κατά την οποία αντίκρισε τα αγάλματα που βρίσκονται μέσα στον Σω­ κράτη και του φάνηκαν “ θεϊκά και χρυσά και πανέμορφα κι εκπλη­ κτικά” { α β ^ - ι^ Ά ΐ) , μια ιδιαίτερα προσωπική εκδοχή, φυσικά, της θέ­ ασης εκ μέρους του φιλοσόφου της εκπληκτικής, αμετάβλητης και θεί­ ας Ομορφιάς με την οποία κλείνει ο λόγος της Διοτίμας. Η “ φιλοσοφική μανία” δεν μπορεί παρά να μας θυμίσει τη μυστικιστική αφήγηση του Σωκράτη στον Φ α ιδ ρ ό αυτής ακριβώς της “ μανίας” του φιλοσόφου η ψυχή του οποίου ανυψώνεται στο βασίλειο των Ιδεών (245 δ-5006), μια αφήγηση που έχει κοινά βασικά στοιχεία με το τελικό μυστήριο της Διοτίμας· όπως είναι προφανές, κανείς στη συγκέντρωση του Αγάθωνα εκτός από τον Σωκράτη δεν είναι κατάλληλος για να μυηθεί στη φι­ λοσοφική μανία κατά την περιγραφή του Φ α ιδ ρ ο ύ , αλλά ο Αλκιβιάδης, θολωμένος από το κρασί, επαναλαμβάνει και αναδιατυπώνει τον προη­ γούμενο παραλληλισμό του ανάμεσα στο αποτέλεσμα της σωκρατικής επιχειρηματολογίας και τη μουσική που διεγείρει και οδηγεί σε μανία τους ακόλουθους εκστατικών λατρειών (2150-6). Είναι ολοφάνερο από ποιον έχει ακούσει ο Αλκιβιάδης λ ό γ ο υ ς έ ν φ ιλ ο σ ο φ ία (21835). ΙΤα να καταλάβουμε πώς ο Αλκιβιάδης έφτασε στην παρανόηση, πρέπει να επιστρέψουμε στην ιδανική κατάσταση που παρουσίασε ο Παυσανίας: ί9 Για άλλες πλευρές αυτού του χωρίου βλ. παραπάνω , σ. 20. Πόσο πλατωνική είναι αυτή η ώ έα μπορεί να εκτιμηθεί από την αντιπαραβολή της με τον Ηενοφώντα, Σ υμ π ό­ σιο ν ι.4, όπου ο Καλλίας λέει στον Σωκράτη και τους συντρόφους του ότι θα τους ήθελε για καλεσμένους του επειδή είναι έκκεκαθαρμ ένοι τα ς ψυχάς. 40 Γι’ αυτούς τους συσχετισμούς βλ. π.χ. Νόμοι 7.8150.

1113}

Τ 0 ΣΥΜΠΟΣΙΟΝ ΤΟΥ ΠΛΑΤΩΝΑ Αν σε οπ ο υδή π ο τε συνάντηση ενός εραστή καί. του αγαπ ημέ­ νου του ο καθένας έχει τις αρχές που θα τον καθοδηγήσουν δηλαδή ο εραστής εκτιμά πως οποιαδήποτε υπηρεσία προ­ σφέρει σ ’ έναν αγαπημένο που του χαρίστηκε είναι ηθικά απο­ δεκτή, και ο νεαρός εκτιμά πως οποιαδήποτε εξυπηρέτηση προσφέρει σ’ έναν άνδρα που τον διδάσκει και τον κάνει καλό είναι ηθικά αποδεκτή· ο εραστής είναι ικανός να αυξήσει τη σο­ φία και την υπόλοιπη αρετή, ενώ το αγόρι είναι πρόθυμο να μά­ θει και να αυξήσει τις γνώσεις του - τότε μόνο, εφόσον συμπί­ πτουν αυτά τα σημεία του ηθικού κώδικα, είναι σωστό για έναν νεαρό να χαριστεί σε κάποιον εραστή. Σε καμία άλλη περίπτακ ση δεν είναι σωστό. (18403-64) Σύμφωνα με τον ίδιο συλλογισμό, ας υποθέσουμε ότι κάποιος νομίζει ότι ο εραστής είναι καλός και του χαρίζεται ελπίζοντας ότι θα έχει ηθικά οφέλη από τη φιλία του με τον εραστή, αλλά οι ελπίδες του διαψευδονταί: ο εραστής αποδεικνυεται παλιάν­ θρωπος χωρίς ίχνος καλοσύνης. Ακόμη κι έτσι, δεν πειράζει που διαψεύστηκε μ! αυτό τον τρόπο, επειδή η όψη του εαυτού του που φανέρωσε δείχνει πως πρόθυμα θα έκανε τα πάντα για την ηθική του εξύψωση, και δεν υπάρχει τίποτε πιο αξιέπαινο α π ’ αυτό. Δεν υπάρχει επομένως τίποτα ανήθικο στο να χαρίζεται κανείς σε κάποιον εραστή για χάρη της αρετής. (ι 85&5- ^5) Ο Αλκιβιάδης πιστεύει π ράγμα τι πως ο Σωκράτης μπορεί να τον κά­ νει “ σοφό και ενάρετο”, μπορεί να τον κάνει “ καλύτερο άνθρωπο”. Προσφέρει στον Σωκράτη το σώμα του γιατί θα ήταν “ ανόητο” (21809) να μην το κάνει (σύμφωνα με το μοντέλο του Παυσανία). Έ να από τα πράγματα, ωστόσο, τα οποία ο Αλκιβιάδης δεν έχει καταλάβει είναι ότι οι πολυάριθμες συζητήσεις του με τον Σωκράτη (21700-7) δεν απο­ τελούσαν μόνο μέρος της αδιάκοπης αναζήτησης του Σωκράτη, μέ­ ρος της “ γέννησης εντός του ωραίου”, αλλά αποσκοπούσαν ακριβώς στο να καθοδηγήσουν τον Αλκιβιάδη σε ένα ταξίδι που θα μπορούσε να τον κάνει “ καλύτερο”. Ο έρωτας του Σωκράτη, όπως μας επέτρε­ ψε να δούμε η Διοτίμα, δεν αφορά κάποιο συγκεκριμένο 6>ραίο σώμα, στην πραγματικότητα δεν αφορά καν σώματα. Τα λόγια του προς τον Αλκιβιάδη περιέχουν απόηχους της αποκάλυψης της Διοτίμας και υποβάλλουν την ιδέα ότι - από μια διαφορετική οπτική γιονία - ο Σωκράτης θα μπορούσε πράγματι να βοηθήσει τον Αλκιβιάδη στην πο­ ρεία του:

[114]

Ο ΕΡΩΤΑΣ ΤΟΥ ΣΩΚΡΑΤΗ

Προφανώς θα βλέπεις μέσα μου μια ακαταμάχητη ομορφιά (άμήχανον κάλ'λος) j —_] προσπαθείς να αποκτήσεις πραγματι­ κά ωραία πράγματα {αλήθειαν καλών) προσφέροντας ως αντάλ­ λαγμα φαινομενικά ωραία (δόξαν (καλών]}. (21802-6) Από τη σκοπιά του Αλκιβιάδη, τίποτε στον λόγο του Σωκράτη δεν υποδηλώνζι ότι θα απορρίψει τώρα την πρόταση για σεξ’ αντίθετα, είναι απολύτως δυνατό να ερμηνεύσουμε τα λόγια του Σωκράτη ως αποδοχή της προσφοράς του Αλκιβιάδη, μια αποδοχή όμως διατυ­ πωμένη με τον χαρακτηριστικά “ ειρωνικό” (2i8d6) και αυτοσαρκαστικό τρόπο του. Αυτή ακριβώς η εξοικείωση του Αλκιβιάδη με τον σωκρατικό τρόπο, για παράδειγμα με τη χαρακτηριστικά σωκρατική αντιδιαστολή ανάμεσα στην “ αλήθεια” και “ τα φαινόμενα” (2i8e6), προκαλεί την παρανόηση των λόγων του Σωκράτη* το ίδιο ισχύει και για την απάντηση του Σωκράτη στο 219^8-62, με την οποία διορθώ­ νει την προστακτική ενικού του Αλκιβιάδη (“ σκέψου τώρα μόνος σου τι νομίζεις ότι είναι καλύτερο για μας” ) σε πρόσκληση για μια από κοινού σωκρατική διερευνηση {“ στο μέλλον θα σκεφτούμε” ).41 Αν μόνο ο κατοπινός προβληματισμός του και η περαιτέρω εμπειρία του με τον Σωκράτη είναι αυτά που οδήγησαν τον Αλκιβιάδη στην ειρωνική ερμηνεία των λεγομένων του Σωκράτη, τότε αυτή η αυξημένη κατα­ νόηση έχει χρωματίσει την αφήγηση των αναμνήσεων του. Η νύχτα που περνά ο Αλκιβιάδης με τον Σωκράτη συνεχίζει τον κα­ τάλογο των παρεξηγήσεων. Αν και είχε κυνηγήσει τον Σωκράτη ως εραστής, όταν πλαγιάζει μαζί του περιμένει παθητικά42 σαν ερώμενος να διεγερθεί σεξουαλικά ο μεγαλύτερος και να αναζητήσει φυσική διέ­ ξοδο στο πάθος του. Ο Αλκιβιάδης δεν μπορεί παρά να κατηγορήσει τον εαυτό του αν τώρα ο Σο^κράτης υποδύεται στην εντέλεια τον ρό­ λο του παθητικού ερώμενου που ο ίδιος του είχε δώσει. Ο Πλάτων έχει συνθέσει μια ξεκαρδιστική κωμωδία για το ποιος υποτίθεται ότι κάνει τι σε ποιον. Από μια άλλη άποψη, η προφανής απάθεια του Σωκράτη ‘ΠΟ διάλογος αναπόφευκτα θυμίζει (για άλλη μια φορά) τη σκηνή της αποπλάνησης στη λεγάμενη “ επωδό της Κολωνίας” του Αρχίλοχου (απ. ιρόΑ West): έγώ τε καί συ συν βεω βουλεόσυμεν (“ εγώ κι εσύ 0’ αποφασίσουμε με τη βοήθεια τοο θεού” ). Ο Nehamas (1998} 59“ Η παρέχει μια χρήσιμη ανάλυση της “ παρανόησης” του Σωκράτη από τον Αλκιβιάδη. 42 Για τη μη διεγειρόμενη παθητικότητα του ερώμενου (σύμφιννα, τουλάχιστον, με την ιδεολογία της παιδεραστίας) βλ. Dover (1978) 94 “ 97* ‘Α α πασίγνωστη αυστηρή ά πο ­ ψη εκφράζει ο Σωκράτης του Ξενοφώντα {Συμπόσίον 8.21): “ Έ να αγόρι δεν μοιράζεται με τον άνδρα, όπως η γυναίκα, την ευφροσύνη του σεξ, αλλά παραμένοντα,ς νηφάλιο βλέπει τον άλλο να μεθά από πόθο.”

(115 1

Τ 0 ΣΥΜΠΟΣΙΟΝ ΤΟΥ ΠΛΑΤΩΝΑ α π έ ν α ν τ ι στη φυσική επιθυμία μπορεί επίσης να ερμηνευθεί ως άλλη

μια θαυμαστή έ π ίδ ε ιξ ις του φιλοσόφου. Ο Αλκιβιάδης (που γνώριζε τα πάντα για την ΰβριν) την ερμηνεύει ιυς απαξιωτική περιφρόνηση της ομορφιάς του, ακριβώς όπως οι στρατιώτες της εκστρατείας θεωρούν ότι η προφανής απάθεια του Σωκράτη στο κρύο είναι ένας τρόπος να τους ταπεινώσει (22007-8)· αλλά όταν πρόκειται για τον Σωκράτη τα φαινόμενα σχεδόν πάντοτε απατουν. Από μια οπτική γωνία, ο Αλκιβιά­ δης βρίσκεται κοντά σε κάποιο είδος αλήθειας: ένα σημαντικό βήμα στην εξέλιξη του φιλοσόφου - και εμείς τουλάχιστον θα ερμηνεύσουμε τώρα τον Σωκράτη υπό το πρίσμα του “ προγράμματος” της Διοτίμας - είναι πράγματι να “ θεωρεί κατιοτερο και ανάξιο λόγου” (2ΐο1:>5-ό) το συγκεκριμένο όμορφο σώμα για το οποίο αισθάνθηκε την πρώτη έλξη, αν και δεν υπάρχει τίποτε που να υποδηλώνει ότι ο Αλκιβιάδης έπαι­ ξε αυτό τον ρόλο στη ζωή του Σωκράτη. Π αρ’ όλα αυτά, τέτοιες εκ­ πληκτικές επιδείξεις αντοχής και ελέγχου (θ α υ μ ά σ ια , ζ ζ ι α ) αποτελούν το υλικό με το οποίο πλάθονται οι μύθοι, και η εγκωμιαστική στρατη­ γική του Αλκιβιάδη είναι πράγματι να πλάσει τον Σωκράτη ως μια μορ­ φή {όπως ο Αίαντας, τιρεε) γύρω από την οποία συγκεντρώνονται ανέκδοτα και μύθοι. Η ηρεμία του Σωκράτη κατά την υποχώρηση του στρατού στο Δήλιο {ζ ζ ιά -\ ζ ) αποτελεί ακριβώς το υλικό θρύλων. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η σύγκριση που κάνει ο Αλκιβιά­ δης - γιατί το τελευταίο τμήμα του λόγου του επιστρέφει πάλι στη χρήση παρομοιώσεων - του Σωκράτη με τον Οδυσσέα, με την παρά­ θεση ενός στίχου που χρησιμοποιούν τόσο η Ελένη όσο και ο Μενέλαος στη ραψωδία δ της Ο δ ύ σ σ ε ια ς όταν αφηγούνται τα κατορθώματα αν­ δρείας και αυτοσυγκράτησης του Οδυσσέα στην Τροία (22002). Το δεύ­ τερο από αυτά τα χωρία (του Μενέλαου) παρουσιάζει τον Οδυσσέα ως μοναδική και ανεπανάληπτη περίπτωση (όπως ήταν και ο Σωκράτης): Αλλά κι εγώ, που γνώρισα πολλών ανθρώπων γνώμη και γνώση, γιατί τριγύρισα σε τόσα ξένα μέρη, ποτέ μου ως τώρα τα μάτια μου δεν είδαν κάποιον που να ’χει την καρδιά του καρτερόψυχου Οδυσσέα. Π αράδειγμα το τι κατόρθωσε και πήρε επάνω του ο αντρείος εκείνος, μέσα στο ξύλινο άλογο, όπου, δίχως εξαίρεση, καθήσαμε α π ’ τους Αργείους οι άριστοι, τον φόνο και τον θάνατο να φέρουμε στους Τρώες. ('Ο δ ύ σ σ ε ια δ ζέ>η-η% μτφρ. Δ. Ν. Μαρωνίτης)

Π161

Ο ΕΡΩΤΑΣ ΤΟΥ ΣΩΚΡΑΤΗ Μ έσα στον δούρειο ίππο ο Οδυσσέας αντιστάθηκε στην παραπλανη­ τική χρήση των φωνών των Ελληνίδων συζύγων από την Ελένη και κατάφερε, μόνος του, να εμποδίσει τους υπόλοιπους να υποκόψουν* έτσι, “ έσωσε όλους τους Αχαιούς” (δ 288). Έχουμε ήδη δει την ανοσία του Σωκράτη απέναντι στον ερωτικό πειρασμό, και ο Αλκιβιάδης θα δώ­ σει στη συνέχεια παραδείγματα πώς ο Σωκράτης πρόσφερε ηρωικές υπηρεσίες για το κοινό καλό στον πόλεμο, αν και δεν φαίνεται ότι εί­ χαν σχέση με τη στάση του αυτή συμβατικά πολιτειακά κίνητρα όπως “ η τιμή” * εδώ πρόκειται για μια ζωντανή ενσάρκωση της ά ν δ ρ ε ία ς του έρωτα για την οποία είχαν μιλήσει ο Φαιδρός και ο Αγάθων.43 Η μο­ ναχική αυτοσυγκέντρωση του Σωκράτη ίσως παραλληλίζεται με τον υπομονετικό, ήρεμο σχεδίασμά του Οδυσσέα ενάντια στους μνηστήρες μετά την επιστροφή του στην πατρίδα, αλλά ο Οδυσσέας, ο π ο λ ύ ­ τ ρ ο π ο ς ήρωας, επρόκειτο να είναι για αιώνες το πρότυπο της αέναης εσωτερικής αναζήτησης, της επιδίωξης της γνώσης από τον φιλόσο­ φο, και πράγματι ένα ηρωικό πρότυπο για τον Σωκράτη. Ο Αλκιβιάδης, ωστόσο, θα τονίσει ότι το πιο καταπληκτικό χαρα­ κτηριστικό του Σωκράτη είναι ότι, παρόλο που μπορεί να συγκριθεί ως προς κάποια στοιχεία του με τον Οδυσσέα, λόγου χάρη, “ δεν μοιά­ ζει με κανέναν άλλο άνθρωπο, ούτε από τους αρχαίους ούτε από τους σύγχρονους” ( 2 2 10 4 - 5 ) ' ^εν υπάρχει κανένα πρότυπο ή κάτι ισότιμο με το οποίο μπορεί να παρομοιαστεί ο Σωκράτης ως συνολική π α ­ ρουσία, όπως μπορεί να παρομοιαστεί ο μεγάλος στρατηγός Βρασί­ δας με τον Αχιλλέα, ή ο μεγάλος πολιτικός Περικλής με τον Νέστορα. Στην πραγματικότητα, ο Σωκράτης, επικαλούμενος με ρητορική ικα­ νότητα και ερμηνευτική ευρηματικότητα την προσφιλή στους δικα­ στές επική ποίηση, πρόβαλε τον Αχιλλέα ως πρότυπό του στην Απο­ λογία (2801-04): τόσο αυτός όσο και ο Αχιλλέας έβαλαν την δ ίκ η ν (“ δι­ καιοσύνη, εκδίκηση” ) πάνω από τον φόβο του θανάτου. Πρόκειται για το ίδιο ακριβώς αχίλλειο μοτίβο που χρησιμοποίησε με διαφορετικό τρόπο ο Φαιδρός στον λόγο του (17961-8005), αλλά το παράδειγμα του Βρασίδα υποδηλώνει ότι τουλάχιστον ο Αλκιβιάδης δεν σκέφτεται την αφοσίωση του Αχιλλέα στη δικαιοσύνη ή στον Πάτροκλο αλλά την πολεμική του ικανότητα. Η επιλογή ενός Σπαρτιάτη (του Βρασίδα) και ενός Αθηναίου (του Περικλή) αποτελεί πικρό υπαινιγμό στον πο­ λυτάραχο πολιτικό βίο του Αλκιβιάδη, καθώς αυτός υπηρέτησε και τις

43 Για μια ειρωνική αντιμετώπιση του ηρωισμού του Σωκράτη βλ. το διήγημα του Brecht “ Der verwunderte Sokrates” (Ο τραυματισμένος Σωκράτης), Gesammelte Werke (Φρανκφούρτη: 1967} V 2S6--303. [117]

ΤΟ ΣΥΜΠΟΣΙΩΝ TOY ΠΛΑΤΩΝΑ δυο δυνάμεις, εξίσου καλά και εξίσου κακά, στην ολέθρια συμπλοκή τους (βλ. παραπά.νω, σ. 9}' υπάρχει όμως και ένας ιδιαίτερος λόγος για την εμμονή του Αλκιβιάδη στο γεγονός ότι ο Σωκράτης “ δεν μπο­ ρεί να συγκριθεί” με κανέναν. Ο ίδιος ο Αλκιβιάδης προκάλεσε το μί­ σος των Αθηναίων εξαιτίας της “ ασυνήθιστης συμπεριφοράς” του (π α ­ ρ α ν ο μ ία ) .44 Η δημοκρατία συνεπάγεται μια ισοπέδωση των πολιτών, και εκείνοι που η ιδιορρυθμία τους {ά τ ο π ία ) δεν μπορεί να ισοπεδωθεί, εκείνοι που δεν μπορούν να “ παρομοιαστούν” με γνωστές κατηγορίες, πιθανότατα θα τιμωρηθούν αν η πολιτεία 6 εν ήξερε τι να κάνει με τον Αλκιβιάδη ή με τον Σωκράτη, άλλο τόσο και ο Αλκιβιάδης δεν ήξερε τι να κάνει με τον Σωκράτη, Και στις δύο περιπτώσεις αυτή που ζη­ μιώθηκε ήταν η Αθήνα (πρβ, Θουκυδίδης 6,15.4)· Η επική ποίηση και η απόγονός της, η τραγακδία, η ειδικότητα του Αγαθωνα, αφηγούνται τις ιστορίες σπουδαίων «νδρών του παρελθό­ ντος, και το νόημα αυτών των ιστοριών έγκειται όχι στην κυριολεκτι­ κή ιστορικότητά τους, εάν συνέβησαν ή όχι, αλλά στα πρότυπα συ­ μπεριφοράς που προβάλλονται σε αυτές. Η ποίηση αποτελεί ειδική περίπτωση της γνωστής αλήθειας ότι οι άνθρωποι αφηγούνται ιστο­ ρίες του παρελθόντος στην προσπάθεια τους (μεταξύ άλλων) να ερ­ μηνεύσουν το παρόν. Ο Αλκιβιάδης αφηγείται “ αληθινές” ιστορίες για έναν από τους συγχρόνους του, αλλά για το ακροατήριο του Πλάτω­ να, όπως και για μας, ο Σωκράτης ήταν μια μεγάλη μορφή του π α ­ ρελθόντος με την οποία συνδέονταν πολλές ιστορίες: [Ο Πλάτων] χρησιμοποιεί τους ιστορικούς χαρακτήρες με τη ρευστότητα του μύθου, Ανασυνθέτει την Αθήνα των παιδικών του χρόνων ως ένα “ θρυλικό” παρελθόν στο οποίο τοποθετεί “ αληθινούς” ανθρώπους για να διερευνήσει τους δικούς του προβληματισμούς. Η πόλη του κατοικείται από τους καλούς και τους κακούς της φαντασίας του, και προσφέρει μια ρίζα και μια αιτιολογία των προβλημάτων και των ενδιαφερόντων, πολιτι­ κών και ιδεολογικών, της δικής του εποχής.45 Αναμφίβολα, ήδη από τα μέσα του τέταρτου αιώνα ο Σωκράτης, όπως και ο ίδιος ο Αλκιβιάδης, είχε καταστεί το θέμα ογκώδους ανεκδοτολογικοό υλικού, αλλά εδώ καίρια σημασία έχει ένα συγκεκριμένο είδος ανάμνησης του Σωκράτη: ο σωκρατικός διάλογος, και κυρίως οι 44 Βλ, Cribble (1999) 99-82' ο εχθρικός προς τον Αλκιβιάδη ομιλητής στο 4-24 του ψευδό-Ανδοκίδη παρατηρεί ότι όμοιος του δεν είχε ξαναυπάρξει ποτέ, Biondell (2002} 33-

[118]

Ο ΕΡΩΤΑΣ ΤΟΥ ΣΩΚΡΑΤΗ σωκρατικοί διάλογοι του Πλάτωνα. Πρόκειται για λογοτεχνικό είδος με τον δικό του ήρωα,46 και αν προσκολληθοόμε υπερβολικά σε στε­ νόμυαλα ερωτήματα ιστορικότητας, είτε για το σκηνικό και τους συνδιαλεγόμενους είτε για τις απόψεις που αποδίδονται στον Σωκράτη στους διαλόγους, θα χάσουμε την ουσία. Έτσι, καθώς η ακολουθία των εγκωμίων βαίνει προς το τέλος της, επιστρέφουμε στα βασικά Θέμα­ τα του εισαγωγικού πλαισίου, και συγκεκριμένα στον Θρύλο του Σω­ κράτη (πώς πρέπει να τον Θυμόμαστε;), τον πολλαπλασιασμό των έρ­ γων με Θέμα τον Σωκράτη, και τον τρόπο με τον οποίο πρέπει να δια­ βάζεται ένας σωκρατικός διάλογος. Ο Σωκράτης ήταν, φυσικά, κάτι πολύ περισσότερο από απλά “ καλός για να μας βοηθάει να σκεφτό­ μ α σ τε”, αλλά ήταν πράγματι ένα όχημα μέσω του οποίου ο Πλάτων διερεόνησε τον δικό τοο θεωρητικό στοχασμό. Με αυτή την ιδιότητα, τόσο εμείς όσο και ο Πλάτων οφείλουμε να αναγνωρίσουμε ότι ο σω­ κρατικός διάλογος είναι όμοιος, και συγχρόνως τελείως ανόμοιος, με τη μεγάλη ποίηση που υποστήριζε ότι εκπαίδευε τους Αθηναίους. Επιστρέφουμε στα θέματα του πλαισίου και με έναν άλλο τρόπο. Πηγή για την ιστορία του Απολλόδωρου είναι ο Αριστόδημος, ο οποί­ ος, όπως ήδη παρατηρήσαμε, αντέγραφε τα εξωτερικά χαρακτηρι­ στικά της σωκρατικής συμπεριφοράς (ανυποδησία κ.τ.ο.), αν και 6εν υπάρχει κ α μ ία ένδειξη ότι προχώρησε πολύ στον δρόμο της φιλοσο­ φικής ανόδου. Παρά τον Αριστόδημο, η μίμηση του Σωκράτη είναι μια μομφή, ή ίσως ένα παράσημο, που δικαίως αποδίδεται σε πολλούς φι­ λόσοφους, ποικίλων διανοητικών ικανοτήτων, από τον τέταρτο α ιώ ν α και εξής. Πώς μπορούμε ε μ ε ίς να μιμηθούμε τον Σωκράτη; Και πρέπει να προσπαθήσουμε να το κάνουμε; Ο Αλκιβιάδης παρατηρεί πως εί­ ναι δυνατό να στραφεί κανείς στην ποίηση τοο παρελθόντος και να βρει εκεί “ ισοδύναμα” για τις μεγάλες μορφές του σύγχρονου κόσμου. Λίγο απέχει από αυτό η ιδέα της παιδευτικής μίμησης, της αντιμετώ­ πισης αυτών των μορφών ως προτύπων σύμφωνα με τα οποία οφεί­ λουμε να διαμορφώσουμε τη ζωή μας, ή τουλάχιστον της αναγνώρισης (όπως συνέβη ολοφάνερα στον Πλάτωνα) του τρόπου με τον οποίο το να ακοόμε και να παρατηρούμε αυτά τα πρόσωπα μας επηρεάζει. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι ο Πλάτων θα ήθελε το Σ υ μ π ό σ ω ν να επηρεά­ σει τους αναγνώστες τοο, κατέβαλε όμως ιδιαίτερη προσπάθεια να αποκλείσει την πιθανότητα μιας απλής μίμησης της σπουδαίας μορ­ φής που βρίσκεται στο κέντρο του: όσο αδύνατο είναι να μιμηθούμε τη 46 Βλ. Clay (2000)

[119]

Hobbs (2000).

ΤΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟΝ ΤΟΥ ΠΛΑΤΩΝΑ σατυρική εμφάνιση του Σωκράτη ή την εσωτερική του αρετή, άλλο τόσο είναι και να “ κάνουμε φιλοσοφία” διαβάζοντας απλώς το Σ υ μ π ό σ ιο ν . Στην καλύτερη περίπτωση, ίσως διδαχθούμε από την εμπειρία του Αλκιβιάδη (22205-7) κοα συνειδητοποιήσουμε πως πρέπει να αρ­ χίσουμε από τον εαυτό μας και όχι από τους δασκάλους μας.

[120}

4

Η επόμενη μέρα

I. Το

φανταστικό παρελθόν

ο Σ υ μ ,π ό σ ιο ν πάντοτε ήταν ένα από τα έργα του Πλάτωνα που διαβάστηκαν περισσότερο, άσκησαν τη μεγαλύτερη επίδραση και έγιναν συχνότερα αντικείμενο μίμησης. Αναμφίβολα αυτό συνδέεται με την καθολική απήχηση του θέματος - κανένα αρχαιοελληνικό κεί­ μενο, για πα ρά δειγμα , δεν παρατίθεται συχνότερα στα περίφημα Fragm ents d ’un discou rs am o u reu x (Αποσπάσματα ερωτικού λόγου) του Roland Barthes1 - αλλά η ξεχωριστή θέση που κατέχει στην πρό­ σληψη των πλατωνικών ιδεών οφείλεται και στη μεγάλη ποικιλομορφία που παρουσιάζει, σε συνδυασμό με τη σχετικά εύκολη προσέγγι­ σή του ακόμη και από αναγνώστες με ελάχιστη φιλοσοφική παιδεία. Ό πως ήταν φυσικό, ορισμένα τμήματα - οι “ δύο Αφροδίτες” του Παυ­ σανία, ο λόγος του Αριστοφάνη (που τον παραθέτει ήδη ο Αριστοτέ­ λης) και ο λόγος της Διοτίμας, η είσοδος του Αλκιβιάδη (που την απει­ κόνισαν, μεταξύ άλλων, ο Rubens, ο Testa και ο Feuerbach),2 η νύχτα που πέρασε ο Αλκιβιάδης με τον Σωκράτη - αποδείχτηκαν περισσό­ τερο αξιομνημόνευτα και άξια αναφοράς από άλλα, αλλά το έργο στο σύνολό του έχει διαμορφώσει την εικόνα που έχουμε για τον “ χρυσό αιώνα” της Αθήνας της κλασικής περιόδου. Θα έλεγε κανείς ότι ο Πλάτων σχεδίασε το Σ υ μ π ό σ ιο ν για εκείνους που τους αρέσει να παρουσιάζεται η ιστορία με σαφώς διαγραμμένα 1 Barthes (1978)* 2 Βλ. McGrath (1983)· Henderson (2007). Οι τρεις διαφορετικές εκδοχές too Feuerbach είναι οι εικόνες 78-80 στο; G. Keyssner (εκδ.), Feuerbach: Eine Auswahl aus dem Lebens­ werk des Meisters in 108 Abbildungen (Στ ο uτ γά ρ 3 η/ßερ ο λ ίv ο : rger).

{121}

ΤΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟΝ ΤΟΥ ΠΛΑΤΩΝΑ και συνοπτικά στιγμιότυπα: σε μια αίθουσα βλέπουμε συγκεντρωμέ­ νους λαμπρούς αντιπρόσωπους της τέχνης, της επιστήμης, της φιλο­ σοφίας και της πολιτικής, το μεθυστικό μ,είγμα πνευματικής και πο­ λιτικής δύναμης που αποτελεί ακριβώς την αντίληψη που έχουμε σή­ μερα για την Αθήνα των τελευταίων δεκαετιών του πέμπτου αιώνα. Επιπλέον, πρόκειται για την Αθήνα “ πριν από την πτώ ση”, δηλαδή αμέσως πριν από τις καταστροφές του τέλους του αιώνα, μετά από τις οποίες, σύμφωνα με τα στερεότυπα της εκλαϊκευμένης ιστορίας, δεν επρόκειτο να υπάρξει επιστροφή στον χρυσό αιώνα. Οι σαφείς υπαι­ νιγμοί του έργου σε αυτές τις επερχόμενες καταστροφές απλώς ενι­ σχύουν τη (ρυθμιζόμενη) αίσθηση θλίψης που ν έθ ο υ μ ε για ένα ορι­ στικά χαμένο καλύτερο παρελθόν ίσως μπορούμε να συγκρίνουμε το Σ υ μ π ό σ ιο ν με τα διάφορα σύγχρονα βιβλία και τις κινηματογραφικές ταινίες που απεικονίζουν την αγγλική κοινωνία πριν από τον προίτο παγκόσμιο πόλεμο ως έναν τόπο υπέροχης αθωότητας που σύντομα θα καταστραφεί για πάντα, "Ενα παράλληλο πλησιέστερο στον Πλά­ τωνα είναι η αντίληψη που πολλοί έχουν σήμερα για τον επιτάφιο λόγο που ο Θουκυδίδης βάζει στο στόμα του Περικλή στο δεύτερο βιβλίο της Ι σ τ ο ρ ία ς του: και αυτό το έργο θεωρείται, και ίσιος ο ίδιος ο Θου­ κυδίδης να τον θεωρούσε εν μέρει, ως μια λαμπρή (ύστατη) μαρτυρία μιας θαυμαστής κοινωνίας που σύντομα θα καταστρεφόταν εξαιτίας στρατιοντικών αποτυχιών, υπέρμετρων πολιτικών φιλοδοξιών (ως βα­ σικό παράδειγμα των οποίων ξεχωρίζει ο Αλκιβιάδης) και ευτελών αντιπαραθέσεων ανθρώπων με μικρό ανάστημα. Αν ο Περικλής του Θουκυδίδη μιλά άμεσα σε μας, τα πρόσωπα του Σ υ μ π ο σ ίο υ ανασυντίθενται για μας μέσω ενός πέπλου φημοίν και δευτερογενών αφη­ γήσεων το οποίο μοιάζει να δραματοποιεί τόσο τις αγωνιώδεις προ­ σπάθειες μας να ανακαλύψουμε “ τι πραγματικά συνέβη” στο αθηναϊ­ κό παρελθόν όσο και το γεγονός ότι δεν πρόκειται ποτέ να είμαστε βέ­ βαιοι. Είναι πάρα πολλά αυτά που πρέπει να δεχθούμε χωρίς αποδεί­ ξεις- για να καλύψου με την άγνοια και την παρεπόμενη ανασφάλεια μας, συνεχώς αναγκαζόμαστε, ακριβώς όπως ο Απολλόδωρος και ο Πλάτων, να βάζουμε λόγια στο στόμα “ ιστορικών” προσώπων, κάνο­ ντας τους να λένε αυτό που θα θέλαμε να είχαν πει. Το Σ υ μ π ό σ ιο ν ενι­ σχύει τόσο την αίσθηση ανασφάλειας που νιώθουμε για το παρελθόν όσο και την ακατάβλητη αισιοδοξία μας ότι, πα ρ’ όλα αυτά, βρισκό­ μαστε σε επαφή μαζί του. Το θέμα του Σ υ μ π ο σ ίο υ , η ερωτική επιθυμία, κατέχει κεντρική θέση στη νοσταλγία του παρελθόντος που έχει κατά καιρούς προκαλέσει το Π 22]

Η ΕΠΟΜΕΝΗ ΜΕΡΑ έργο, Παρά τις ρητορικές κ α ι η θ ικ έ ς ακροβασίες του Παυσανία, παρά τις ιεραρχήσεις των ειδών επιθυμίας με τις οποίες συμφωνουν σχεδόν όλοι οι ομιλητές, και παρά την περιπλοκότητα των αρχαιοελληνικών αντιλήψεων για τις σεξουαλικές σχέσεις που έχει διερευνήσει τόσο εξαντλητικά η σύχρονη φιλολογία, το Σ υ μ π ό σ ιο ν συχνά αντιμετωπί­ ζεται ως μαρτυρία μιας εποχής που αναγνώριζε αλλά και εξυμνούσε ανοιχτά τόσο τη θέση του έρωτα στην ανθρώπινη ζωή όσο και τις πολ­ λές μορφές που θα μπορούσε να πάρει αυτή η επιθυμία. Όσοι θέλουν να δουν την αρχαιοελληνική σεξουαλικότητα ως λιγότερο ενοχική, λι­ γότερο φορτωμένη με συμπλέγματα από σχεδόν οποιαδήποτε κοινω­ νία της εποχής τους - συχνά, βέβαια, με σκοπό να προτρέψουν τις δι­ κές τους κοινωνίες να υιοθετήσουν πιο φιλελεύθερες, πιο “ αρχαιοελ­ ληνικές” αντιλήψεις - πάντοτε θα βρίσκουν κάτι στο Σ υ μ π ό σ ιο ν . Οι υπαινιγμοί, λόγου χάρη, στο έργο αυτό λειτουργούν ω ς έ ν α είδος λάιτ μοτίφ στο μυθιστόρημα του Ε. Μ. Forster M au rice , που γράφτηκε το αλλά δεν δημοσιεύτηκε παρά μεταθανάτια, το Ι971* Το μυ­ θιστόρημα αφηγείται την ιστορία του Μόρις Χολ και του Κλάιβ Ντάραμ καθώς αποδέχονται τα ομοφυλοφιλικά τους αισθήματα και τον “ πλατωνικό” τους έρωτα κατά τη διάρκεια της φοίτησής τους στο Πανεπιστήμιο του Κέμπριτζ- ενώ ο Κλάιβ χάνει τον έρωτά του και την ερωτική του σχέση με μια φανταστική Ελλάδα, γίνεται “ φυσιολογι­ κός” και παντρεύεται μια γυναίκα, ο Μόρις βρίσκει στο τέλος συναι­ σθηματική και σωματική ικανοποίηση με έναν νεαρό θηροφύλακα. Ο μεγαλύτερος, και πιο διαβασμένος, Κλάιβ, η σεξουαλική αυτοσυνειδησία του οποίου είχε αφυπνισθεί χάρη στον Φ α ι δ ρ ο ί είναι αυτός που εισάγει τον Μόρις στο έργο του Πλάτωνα: Προς το τέλος του τριμήνου καταπιάστηκαν με ένα ακόμη πιο λεπτό θέμα. Παρακολουθούσαν τα μαθήματα μετάφρασης που δίδασκε ο Κοσμήτορας, και καθώς ένας από τους φοιτητές με­ τέφραζε ήρεμα, ο κύριος Κορνουάλις παρατήρησε με άχρωμη και άτονη φοτνή: “ Παράλειψέ το: γίνεται αναφορά στην ακατο­ νόμαστη διαστροφή των αρχαίων Ελλήνων.” Ο Ντάραμ παρα­ τήρησε αργότερα πως οφείλε να χάσει τη θέση του γ ι’ αυτή του την υποκρισία. Ο Μόρις γέλασε. “ Το βλέπω αποκλειστικά από επιστημονική άποψη. Οι αρ­ χαίοι Έλληνες, ή οι περισσότεροι από αυτούς, είχαν αυτή την J Σο, (η-6ζ. 'Ολες οι παραπομπές στο κείμενο είναι στο Forsrcr {197Ο·

[123]

TO

Σ Υ Μ Π Ο Σ ΙΟ Ν

ΤΟΥ ΠΛΑΤΩΝΑ

τάση, και το να το π α ρ α λ ε ίπ ε ις ε ίν α ι σ α ν ν α π α ρ α λ ε ίπ ε ις το έρεισμα της αθηναϊκής κοινωνίας.” “ Σοβαρά;” “Έχεις διαβάσει το Σ ο μ π ό σ ιο ν ·” Ο Μόρις δεν το είχε διαβάσει, και δεν πρόσθεσε ότι είχε αναδιφήσει τα ποιήματα του Μαρτιάλη. “ Όλα βρίσκονται εκεί μέσα - δεν είναι βιβλίο για μωρά, βέ­ βαια, αλλά θα ’πρεπε να το διαβάσεις. Διάβασε το αυτές τις δια­ κοπές.” (σσ. 42-43) Ο Κλάιβ θα προλογίσει αργότερα την πρώτη του ερωτική εξομολό­ γηση στον Μόρις με άλλη μια αναφορά στο Σ ο μ π ό σ ιο ν (“ Ξέρω πως διάβασες το Σ ο μ π ό σ ιο ν στις διακοπές. [...] Καταλαβαίνεις τότε - δε χρειάζεται να πω περισσότερα” [σ. 50· πρβ. σσ. 55? S1 !)? κοα ορισμένες σκηνές του βιβλίου μπορούν να διαβαστούν &)ς παραλλαγές μοτίβων του Σ υ μ π ο σ ίο υ : ο Μόρις να προσπαθεί να ξεμοναχιάσει τον Κλάιβ όπως ο Αλκιβιάδης ελίσσεται γύρω από τον Σωκράτη (σσ. 54” 5^) κ α ι η γεμάτη ενθουσιασμό διάλεξη του Κλάιβ στον Μόρις για την αισθη­ τική ως “ γέννηση λόγων μέσα στο ωραίο” (σσ. 82-83). Για τον Forster, όπως και για πολλούς διανοούμενους της εποχής του, ο Πλάτων πρόσφερε τη μοναδική σχεδόν διαθέσιμη γλώσσα με την οποία μπορού­ σαν να συζητηθούν ομοφυλοφιλικά αισθήματα με σοβαρότητα.4 Σε ένα “ τελικό σημείωμα” στον M au rice , γραμμένο το 19Ô0, ο For­ ster ισχυρίζεται ότι εμπνεύστηκε το μυθιστόρημα ύστερα από μια επί­ σκεψη στον φίλο του Edward Carpenter, τον σοσιαλιστή εκπαιδευτικό και συγγραφέα που πίστευε στον “ Έ ρω τα των Συντρόφων, τους οποί­ ους συχνά αποκαλούσε Ουράνιους” (σ. 235)* Τον τελευταίο όρο, που προέρχεται από τον υψηλόφρονα έρωτα που περιέγραψε ο πλατωνι­ κός Παυσανίας (από τον οποίο δημιουργήθηκε και ο όρος “ παυσανίειο” για ένα παρόμοιο “ ιδεώδες” ), χρησιμοποιούσαν για τον εαυτό τους διάφοροι εστέτ και ποιητές τις τελευταίες δεκαετίες του δέκατου ένατου αιώνα και τις πρώτες του εικοστού. Οι Ουράνιοι επεδίωκαν, όπως πίστευαν, ένα ανώτερο ιδεώδες αγνού ομοφυλοφιλικού (και συ­ χνά παιδεραστικού) έρωτα που καταγόταν από τον Πλάτο^να.5 Ο 4 Χρήσιμη είναι η εξέταση στον jenkyns (1980) 280--93· J Βλ. Smith (1970)· Κ α τις σκέψεις too Carpenter γύρω από το Θέμα βλ. Carpenter (1923) *3°- 68- για το «τταυσανίειος» βλ. π,χ. A. L. Raîle (ψευδώνυμο too Ε. P. Warren}, Λ Defence o f Uranian Love (Λονδίνο: 1928-1930}, και το μυθιστόρημα του ίδιου σ υ γγρ α ­ φέα A Tale o f Pausantan Love (Λονδίνο: 1927)· και στα δύο έργα το Σ ομπόσιον κατέχει εξέχουσα θέση.

U24}

Η ΕΠΟΜΕΝΗ ΜΕΡΑ ίδιος ο Carpenter δημοσίευσε μια ανθολογία αρχαιοελληνικών απο­ σπασμάτων που αναφέρονται στη “ φιλία” (Io lau s: Anthology? o f F rien d­ ship) όπου το Ζ υ μ π ό σ ιο ν και ο Φ α ίδ ρ α ς κατέχουν σημαντική θέση. Στον M aurice το ανολοκλήρωτο, και τελικά καταδικασμένο, πάθος του Μ.όρις και του Κλάιβ, το οποίο ο Forster περιγράφει ως “ αβέβαιο, ιδεαλιστικό και ιδιαίτερα αγγλικό” (σ. 237); αντιπαρατίθεται στη σαρκική σχέση του Μόρις με τον θηροφύλακα, τον Άλεκ, η οποία θα μπορέσει να εκφραστεί μακριά από την Αγγλία (“ μια εξορία που αποδέχονται πρόθυμα” ). Ο M au rice μπορεί πράγματι να θεωρηθεί ως στοχασμός πάνω στην παρατήρηση του Carpenter, την οποία επιβεβαιώνουν πολ­ λές γενιές ανεξάρτητων μαρτύρων, ότι “ ο πόθος και ο έρωτας - η Πάν­ δημος Αφροδίτη και η Ουρανία Αφροδίτη - βρίσκονται σε μια λεπτή σχέση αλληλεξάρτησης ”.0 Η θεωρία του Παυσανία δεν ήταν, φυσικά, η μόνη που απέκτησε μεταγενέστερους θαυμαστές. Το “ ουράνιο” μυθιστόρημα του F. W. Rolfe (Baron Corvo) The D esire a n d Pursuit o f the W hole (Η επιθυμία και επιδίωξη του όλου), που δημοσιεύτηκε το ip34> πάνω από είκοσι χρόνια μετά τον θάνατο του συγγραφέα του και είναι (εν μέρει) η ιστο­ ρία της σχέσης που αναπτύσσεται στη Βενετία ανάμεσα σε έναν Ά γ­ γλο και ένα κορίτσι, “ ψηλόλιγνο και δυνατό, τόσο άφυλο που έμοιαζε με αγόρι, λευκό σαν γάλα με μέλι” (σσ. 8-9), δανείζεται τον τίτλο του και το εισαγωγικό και επιλογικό του πλαίσιο από τον πλατωνικό Αρι­ στοφάνη, ο μύθος του οποίου, όπως έχουμε παρατηρήσει (παραπά­ νω, σσ. 74“~75)> γοήτευσε πολλούς σε διάφορες νεότερες περιόδους. Επομένως, όποιος γνωρίζει το Σ ο μ π ό σ ιο ν θα αναγνο>ρίσει το πνευμα­ τικό υπόβαθρο της ακόλουθης περίληψης ενός τμήματος της θεωρίας για την επιθυμία μιας από τις εξέχουσες μορφές της ψυχανάλυσης του εικοστού αιώνα, του Jacques Lacan: Ακόμη χειρότερα, δηλώνει ο Lacan, μια θεμελιώδης φροϋδική ανακάλυψη αποσιω πάται από τους θεωρητικούς φανατικούς υποστηρικτές της ανάγκης. |...] Κάτι άλλο πάντοτε συμβαίνει στις συναλλαγές ανάμεσα στο υποκείμενο, που υποκινείται από την ανάγκη, και τον άλλο, που μπορεί να προσφέρει ή να μην προσφέρει ικανοποίηση. Διατυπώνεται μια απαίτηση για έρω­ τα. Το διχασμένο υποκείμενο, που κατατρύχεται από την απου­ σία και την έλλειψη, προσβλέπει στον άλλο όχι απλώς για την ικανοποίηση των αναγκών του, αλλά για να του προσφερθεί η Carpenter (1923) ιό.

U25]

TO

Σ Υ Μ Π Ο Σ ίΟ Ν

ΤΟΥ ΠΛΑΤΩΝΑ

ικανοποίηση ενός άνευ όρων “ ναι”. Το παράδοξο και η δια­ στροφή που εντοπίζονται σε οποιαδήποτε καταφυγή σε πρό­ σωπα έγκειται στο ότι ο άλλος στον οποίο απευθύνεται η έκ­ κληση δεν είναι ποτέ σε θέση να ανταποκριθεί χωρίς όρους. Εί­ ναι και αυτός διχασμένος και κατατρύχεται, και το “ ναι” του, όσο μεγαλόφωνα κι αν δηλώνεται, δεν μπορεί να είναι παρά μόνο ένα “ ίσως”, ή ένα “ ο>ς έναν βαθμό” , καμουφλαρισμέν«. Η επιθυμία έχει την αφετηρία της σε αυτή τη δυσαναλογία ανάμεσα στην ανάγκη και την απαίτηση για έρωτα, και στην εξίσου σοβαρή ασυμφωνία ανάμεσα στην ίδια την ανάγκη και την ικανότητα του δέκτη να την ικανοποιήσει.7 Και εδώ κομ,βίκό σημείο είναι η προφανής δυσαρέσκεια μας με τη σε­ ξουαλική “ ικανοποίηση”, το γεγονός ότι ο έρωτας δεν ταυτίζεται με τη σωματική ανάγκη, όπως ταυτιζόταν για τον πλατωνικό Αριστοφάνη. Ο Lacan συχνά ανατρέχει απευθείας στον αριστοφανικό μύθο ως ένα πιθανό, αν και ανεπαρκές, μοντέλο για την “ επιθυμία” (όπως αυτός την αντιλαμβανόταν).89Για τον Lacan, η επιθυμία, όπως και η γλώσσα, δεν φτάνει ποτέ στο “ ευτυχές τέλος” που ο Αριστοφάνης θεωρεί πιθα­ νό: η μία μεταβίβαση, η μία μετωνυμία, πάντοτε οδηγεί σε μιαν άλλη: “ [Η επιθυμία] είναι μια διάσταση στην οποία το υποκείμενο είναι π ά ­ ντοτε καταδικασμένο να πηγαίνει πολύ μακριά ή όχι αρκετά μακριά [...] και στην οποία κάθε προσδοκώμενη στιγμή πλήρωσης φέρνει μαζί της ένα νέο κενό”.3 Ο μύθος του Αριστοφάνη είχε ήδη τραβήξει αρκε­ τές φορές την προσοχή του Si gm and Freud, του μεγάλου προδρόμου με τον οποίο διαλέγεται συνεχώς ο Lacan. Στο Π έ ρ α ν τ η ς α ρ χ ή ς τ η ς η δ ο ν ή ς ο Φρόυντ χρησιμοποιεί την ιστορία των διπλών ανθρώπων ως σημείο εκκίνησης για κάποιους συλλογισμούς του: Μήπως θα έπρεπε, λοιπόν, ακολουθώντας την έμμεση υπόδει­ ξη του ποιητή-φιλοσόφου [του πλατωνικού Αριστοφάνη], να δε­ χθούμε ότι η ζωντανή ουσία κατά τη ζωογόνησή της διαχωρίσθη­ κε σε μικρά μόρια, τα οποία από τότε μέσο) των σεξουαλικών ορ­ μών επιδιώκουν την επανένωσή τους, ότι αυτές οι ορμές, στις οποίες επεβίωσε η χημική συγγένεια της άψυχης ύλης, διαμέσου του βασιλείου των πρωτόζωων ξεπερνούν σιγά σιγά τις δυσκο­ λίες που προβάλλει σε αυτή την επιδίωξη ένα περιβάλλον φορ7 Bowie (1991) 135-3Ν s Βλ. Lacan (1977b), ευρετήριο, λ. Plato. 9 Bowie

(199Ô I37~"3S-

[126]

Η ΕΠΟΜΕΝΗ ΜΕΡΑ τισμένο με θανατηφόρα ερεθίσματα, το οποίο τα αναγκάζει να σχηματίσουν ένα προστατευτικό σώμα στον φλοιό, ότι αυτά τα διάσπαρτα μόρια της ζωντανής ουσίας επιτυγχάνουν έτσι την πολυκύτταρη ένωσή τους και τελικά μεταβιβάζουν στα γεννητικά κύτταρα σε ανώτατη συγκέντρωση την ορμή της επανέ­ νωσης; Αλλά νομίζω ότι σε αυτό το σημείο πρέπει να διακόψουμε. (Μτφρ. Λ. Αναγνώστου).10 Ο Αριστοφάνης του Πλάτωνα γίνεται έτσι ένας πρώιμος φυσιολόγος των κυττάρων, ταιριάζει όμως με το κωμικό ταλέντο του το γεγονός ότι οι στοχασμοί του Freud φέρνουν στον νου και τα σπερματοζωάρια που αναζητούν ωάριο στην ταινία του Woody Allen E v ery th in g you E v er Wanted to K n o w ab o u t Sex (Τα πάντα γύρω από το σεξ).Π Και ο Lacan βρήκε στην αφήγηση του Αλκιβιάδη υλικό για προ­ βληματισμό, και η ερμηνεία που της δίνει είναι (όπως πάντοτε) εντε­ λώς δική του: Το ά γ α λ μ α εμπεριέχεται στο αντικείμενο a [δηλαδή το αντικεί­ μενο της ερωτικής φαντασίωσης, το ά λλ ο]. Το ά γ α λ μ α ε ίν α ι ο ανεκτίμητος θησαυρός που ο Αλκιβιάδης δηλώνει ότι εμπεριέ­ χεται στο ξύλινο ερμάριο Ισε σχήμα σιληνούΐ που αντιπροσω­ πεύει γ ι’ αυτόν η μορφή του Σωκράτη. Ας παρατηρήσουμε ότι φέρει το σύμβολο {-) [δηλαδή απουσία φαλλικής εικόνας]. Αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι δεν έχει δει το πέος του Σωκράτη,12 αν μου επιτρέπεται να ακολουθήσω τον Πλάτωνα, που δεν φεί­ δεται λεπτομερειών, ότι δηλαδή ο Αλκιβιάδης, ο εραστής, διεγείρεται από το ά γ α λ μ α 1το θαύμα που θα ήθελε να του παρα­ χωρήσει ο Σωκράτης ως παραδοχή της επιθυμίας του- ο διχα­ σμός του υποκειμένου που φέρει μέσα του ομολογείται σαφώς στην παρούσα περίπτωση, [...] Έ τσι, δείχνοντας το αντικείμενό του ευνουχισμένο, ο Αλκι­ βιάδης παρουσιάζεται ως αυτός που επιθυμεί (κάτι που δεν δια­ φεύγει την προσοχή του Σωκράτη) κάποιον άλλον που είναι πα­ ρών, δηλαδή τον Αγάθωνα, τον οποίο ο Σωκράτης, πρόδρομος 10 Freud (1961) 52· Και τα κινούμενα σχέδια στο Hedwig and the Angry hick {παραπάνω, σ. 74} χρη­ σιμοποιούν τόσο την εικόνα του σπέρματος ποο αναζητά όσο και τον διαχωρισμό και την επανένωση των κυττάρων για να απεικονίσουν τις ιδέες του λόγου του Αριστοφά­ νη από το Σομπόσιον. 12 Οι στερούμενοι φαντασίας ίσως το θεωρήσουν αυτό απίθανο, μετά από όλη εκεί­ νη τη γυμνή πάλη.

[127]

ΤΟ

Σ ΥΜ Η Ο Σ ΙΟ Ν

TOY ΠΛΑΤΩΝΑ

της ψυχανάλυσης και σίγουρος για τη θέση του σε αυτή τη συ­ γκέντρωση του καλού κόσμου, δεν διστάζει να κατονομάσει αντικείμενο της μεταβίβασης, κάνοντας αντικείμενο ερμηνείας το γεγονός που εξακολουθούν να αγνοούν πολλοί ψυχαναλυτές: ότι το αποτέλεσμα έρω τας-μίσος της ψυχαναλυτικής κ α τά ­ στασης εντοπίζεται αλλού. Αλλά ο Αλκιβιάδης δεν είναι καθόλου νευρωτικός. Ακριβώς επειδή είναι αυτός που κατεξοχήν επιθυμεί και επειδή, επιπλέ­ ον, είναι αυτός που επιδιώκει περισσότερο από κάθε άλλον την ηδονή (jouissance), είναι και αυτός που μπορεί (με τη βοήθεια αρκετής ποσότητας αλκοόλ) να παρα γά γει μπροστά στα μάτια όλων την κεντρική άρθρωση της μεταβίβασης, η οποία π ρ α γ­ ματώνεται από το αντικείμενο που τιμά με τις σκέψεις του. Ωστόσο, έχει προβάλει τον Σωκράτη ως το ιδεώδες του τέ­ λειου Δασκάλου, τον οποίο, μέσω της δράσης του (-φ) [δηλαδή της φαλλικής εικόνας], έχει πλήρως φαντασιωθεί.13 Ίσως πρέπει να αντισταθούμε στον πειρασμό να νομίσουμε ότι ο Lacan υιοθετεί εδώ το πνεύμα της συμποτικής αυτοπαρωδίας. Στην π ρ α γ­ ματικότητα, δεν υπάρχει καλύτερη απόδειξη για τη ρωμαλέα παρα­ στατικότητα του πεζού λόγου του Πλάτωνα από αυτή την εκπληκτι­ κή προσπάθεια διείσδυσης στα πρόσωπα των διαλόγων του και περι­ γραφής της κρυφής ζωής τους. Πολλοί, ωστόσο, μη ειδικοί α ν α γ ν ώ ­ σ τ ε ς του Πλάτωνα θα υποστήριζαν ότι η ψυχολογική διορατικότητα,14 με μια πολύ λιγότερο τεχνική έννοια του όρου, όντως αποτελεί σημα­ ντική πλευρά του πλατωνικού Σωκράτη, και η λακανική ανάλυση εί­ ναι μια περίτεχνη απόπειρα (μία από πολλές που έχουν γίνει) να εκ­ φραστεί με ευκρίνεια ένας πλατιά διαδεδομένος θαυμασμός. Το ότι η ανάγνωση του Συμποσίου, ανεξάρτητα από τον βαθμό ιστορικών γνώσεων που διαθέτει ο αναγνώστης, μπορεί να αλλάξει τη ζωή ενός ανθρώπου μαρτυρείται, για παράδειγμα, στην πρώτη σελίδα του Sex an d R eason (Σεξ και λογική), μια πρόσφατη (ΐ99 2) μελέτη της ιστορίας των σχέσεων ανάμεσα στον νόμο και τη σεξουαλική συμπερι­ φορά γραμμένη από τον R. A. Posner, Αμερικανό ομοσπονδιακό εφέτη: Δύο γεγονότα [...] με έκαναν να αρχίσω την έρευνα που κατέ­ ληξε στη συγγραφή αυτού του βιβλίου. Το πρώτο ήταν η προ13 Lacan (ï 977a) 322"“23· 14 Ο Lear {1998) 162-66 εξετάζει τις θεμελιώδεις διαφορές ανάμεσα στους στόχους της ψυχανάλυσης και της φιλοσοφικής ανόδου που περιγράφει η Διοτίμα.

[128]

Η ΕΠΟΜΕΝΗ ΜΕΡΑ σπάθειά μου να καλύψω ένα από τα πολλά ενοχλητικά κενά στην εκπαίδευσή μου διαβάζοντας το Σ υ μ π ό σ ιο ν του Πλάτωνα. Ή ξερα ότι είχε ως θέμα τον έρωτα, αλλά αυτό ήταν το μόνο που ήξερα. Μ ε έκπληξη ανακάλυψα πως επρόκειτο για μια υπερά­ σπιση, και μάλιστα, όπως θα περίμενε κανείς, μια εξαιρετικά εν­ διαφέρουσα και καλοδιατυπωμένη υπεράσπιση, του ομοφυλοφιλικου έρωτα. Ποτέ δεν είχα φανταστεί ότι η μεγαλύτερη μορ­ φή στην ιστορία της φιλοσοφίας, ότι ο π ο ία δ ή π ο τ ε άξιο σεβαστή μορφή στην ιστορία του διαλογισμού, είχε επιχειρήσει κάτι τέ­ τοιο. Συνειδητοποίησα ότι η ανάλυση του θέματος στις τοπο­ θετήσεις που έγιναν στην υπόθεση Bowers κατά Hardwick [η απόφαση με την οποία το Ανώτατο Δικαστήριο των ΗΠΑ επι­ κύρωσε το 1986 τη συνταγματικότητα των πολιτειακών νόμων που ποινικοποιούσαν το ομοφυλοφιλικό σεξ] ήταν επιφανειακή, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι η απόφαση δεν ήταν σωστή. Το δεύ­ τερο γεγονός ήταν η απόφαση του δικαστηρίου μου να εκδικάσει [...} μια υπόθεση που αφορούσε τη συνταγματικότητα ενός νόμου της πολιτείας ο οποίος είχε ερμηνευθεί ότι απαγόρευε σε χορεύτριες στριπτίζ να γυμνώνονται εντελώς. Κατά τρόπο ασυ­ νήθιστο για το δικαστήριό μας, η υπόθεση πα ρήγα γε πενήντα τρεις πυκνοτυπωμένες σελίδες στο περιοδικό Federal R ep o rter . (Η απόφαση του Ομοσπονδιακού Δικαστηρίου, η οποία ανέ­ τρεψε με ψήφους 5"4 τΤϊ μας απόφαση, που είχε παρθεί με πλειοψηφία 7“ 4> προκάλεσε τέσσερις γνωμοδοτήσεις - καμία από τις οποίες δεν κέρδισε την υποστήριξη της πλειονότητας τινν δικαστών.) Είναι προφανές σε οποιονδήποτε μπει στον κόπο να διαβάσει αυτές τις γνωμοδοτήσεις ότι το γυμνό και το ερωτικό είναι θέματα που προκαλούν έντονα συναισθήματα ακόμη και σε μεσήλικες άνδρες και ηλικιωμένους δικαστές, και επίσης ότι η επικρατούσα νομολογιακή, και θα έλεγα νομική, άποψη για τη μελέτη του σεξ είναι ότι “ ξέρω τι μου αρέσει” και επομένως η έρευνα είναι περιττή.15 Είναι αμφίβολο αν ο Πλάτων θα αποδεχόταν την περιγραφή του Σ υ μ ­ π ο σ ίο υ ως “ το πρώτο κείμενο σεξολογίας” 16 (και μάλλον δεν θα εν­

διαφερόταν ιδιαίτερα για καλλιτέχνιδες του στριπτίζ), αλλά οι αρχαί­ οι Έλληνες διανοούμενοι γενικότερα θα υποδέχονταν πρόθυμα τον 15 Posner (1992) τμήμα παρατίθεται και από τη Nussbauin (1994) 15*6-17. 1,1 Posner {1992} ' 3*

[129]

ΤΟ

Σ Υ Μ Π Ο Σ ΙΩ Ν

TOY ΠΛΑΤΩΝΑ

Posner στις τάξεις των οπαδών της ιστοριογραφικής προσέγγισης θε­ μάτων που αφορούν την φ ύ σ ιν κ α ι τον νό μ ο ν (“ έθος” ). Για ανθρώπους, βέβαια, με διαφορετικά ενδιαφέροντα, ακριβώς τα χαρακτηριστικά του Σ υ μ π ο σ ίο υ που άνοιξαν τα μάτια του δικαστή Posner είναι δυνατόν να προκαλέσουν βαθύτατη απέχθεια για το έργο. 'Ετσι, λόγου χάρη, ο μεγάλος Ιουδαίος διανοούμενος Φίλων ο Αλεξαν­ δρινός (τέλη του πρώτου αιώνα π .X .-α ρ χές του πρώτου αιώνα μ.Χ.), που είχε εντρυφήσει στον Πλάτωνα και γνώριζε το Σ υ μ π ό σ ιο ν καλά, παρουσιάζει την προβολή της παιδεραστίας, η οποία για τον Φίλωνα είναι ενάντια στη “ φύση”,17 ως την αιτία του “ τέλους του πολιτισμού όπως τον γνω ρίζαμε”. Γράφει για να εγκωμιάσει μια κοινότητα Ιου­ δαίων ασκητών και αντιπαραθέτει τον δικό τους τρόπο ζωής με τα συμπόσια της αρχαίας Ελλάδας; Γιατί το μεγαλύτερο μέρος του Σ υ μ π ο σ ίο υ το καταλαμβάνει ο κοινός και δημόσιος \π ά ν δ η μ ο ς\ έρωτας, ο ο π ο ίο ς α ψ α φ ώ ν χ α ς την ανδρεία, την πιο ωφέλιμη για τη ζωή αρετή και στον πόλε­ μο και στην ειρήνη, προξενεί στις ψυχές μια νόσο εκθήλυνσης, μ ε τ α μ ο ρ φ ώ ν ο ν τ α ς σε ανδρόγυνους αυτούς οι οποίοι έπρεπε να αποκτούν συγκρότηση σ’ όλες τις ασκήσεις που οδηγούν στο θάρρος. Έχοντας κακοποιήσει την παιδική ηλικία και οδηγήσει το αγόρι στο επίπεδο και την κατάσταση μιας ερωμένης, ζη­ μιώνει και τους εραστές στα πιο απ αραίτητα, το σώμα, την ψυχή και την περιουσία. Πλάι σ5 αυτά αναφύεται και ένα άλλο, μεγαλύτερο και δημόσιο [π ά ν δ η μ ο ν ] κακό. Γιατί μηχα­ νεύονται την ερήμωση των πόλεων και την έλλειψη του άριστου είδους των ανθρώπων, στείρωση και αγονία, όσοι μιμούνται εκείνους που δεν έχουν ιδέα από γεω ργία, σπέρνοντας αντί την εύφορη πεδιάδα υφάλμυρα εδάφη ή πετρώδη και τραχιά χω­ ράφια, τα οποία από φυσικού τους δεν αφήνουν τίποτα να βλαστήσει, και φθείρουν τα ριγμένα σ’ αυτά σπέρματα,18 Αποσιω­ πά) τους πλαστούς μύθους, τα δισώματα όντα [...]. Όλα αυτά εί­ ναι παραπλανητικά και ικανά με την καινοφανή τους εφευρετιΓια παρόμοιες αντιλήψεις στην ελληνική, και όχι στην ιουδαϊκή, παράδοση βλ. Goldhiü (1995)5 κεφ.2. 18 Ό πως παρατηρούν οι σχολιαστές, ο ίδιος ο Πλάτων παρουσιάζει τον “Αθηναίο ξένο” να περιγράφει την ανδρική ομοφυλοφιλική πράξη με αυτήν ακριβώς την εικόνα στους Ν όμους 8. 8 ι 8ε - 39·υ Για μια σφοδρότερη επίθεση του Φίλωνα κατά της ομοφυλο­ φιλίας, η οποία όμως υιοθετεί πολλούς από τους όρους και τις εικόνες του χωρίου που παρατέθηκε, βλ. Π ερ ί των εν μ έρει δ ια τα γμ ά τω ν 3*37”“4 -2-

[130]

Η ΕΠΟΜΕΝΗ ΜΕΡΑ κ.ότητα να δελεάσουν την ακοή, ο ι μαθητές όμως του Μωυσή, έχοντας μάθει, α π ό τα πρώτα τους χρόνια να αγαπάν την αλή­ θεια, τα καταφρονούν, εξαιτίας της μεγάλης τους υπεροχής, και παραμένουν χωρίς να εξαπατώνται. (Φίλων, Π ε ρ ί β ίο υ θ ε ω ρ η ­ τ ικ ο ί) 7.60-63* μτφρ. Στ, Γκιργκένης) Για τον Παυσανία, βέβαια, είναι οι ε τ ε ρ ο φ υ λ ο φ ιλ ιχ έ ς σχέσεις που πρέ­ πει να χαρακτηριστούν π ά ν δ η μ ο ς ερ ω ς - η α ν δ ρ ε ία που εμπνέει η παι­ δεραστία επαινείται (με διαφορετικό κάθε φορά τρόπο) από τον Φ αι­ δρό {1786-793)1 τον Αριστοφάνη (ιρείΐη-)) κοα Τον Λγάθωνα (ipöc-d), και οι ά ν δ ρ ό γ ο ν ο ι του Σ υ μ π ο σ ίο υ ήταν τα αρσενικοθήλυκα πλάσματα του μύθου του Αριστοφάνη (189^2,19167) και όχι “ θηλυπρεπείς άνδρες” (η συνήθης σημασία του αρχαίου όρου)· ο Φίλων εδώ διαστρεβλώνει τη γλώσσα του έργου του Πλάτωνα για να υποστηρίξει τη θέση του για την ελληνική παρακμή. Η ηθικολογία του, βέβαια, δεν διεκδικεί το μο­ νοπώλιο της παρερμηνείας. Στη μυθιστορία του Αχιλλέα Τάτιου (δεύ­ τερος αιώνας μ.Χ.) ένας παιδεραστής και ένας εκ πεποιθήσεως ετε­ ροφυλόφιλος, και οι δύο με ιδιαίτερη κλίση προς τον σαρκικό έρωτα, διαλέγονται για το αν τα αγόρια ή τα κορίτσια είναι πιο “ ουράνια” (Αχιλλέας Τάτιος 2.36-38)· Όσοι Θαυμάζουν τον Πλάτωνα και τα αρχαιοελληνικά επιτεύγμα­ τα αλλά αισθάνονται την ανάγκη να δικαιολογήσουν και/ή να απολογηθούν για την εμφανή προβολή της ομοφυλοφιλίας ακολουθούν τη μέση οδό σε παρόμοιες διενέξεις. Πολλοί υπερασπιστές αυτού του εί­ δους, όπως βέβαια και άλλοι, πιο επιστήμονες ερμηνευτές, διακρίνουν στην αρχαιοελληνική ομοφυλοφιλία μια διέξοδο για τα συναισθήματα που η κατώτερη θέση το^ν γυναικών εμπόδιζε να εκφραστούν “ φυσιο­ λογικά”. "Ετσι, για παράδειγμα, αμέσως μετά τη μετάφραση του Σ υ μ ­ π ο σ ίο υ που έκανε το ι8ι8, ο Shelley έγραφε ένα δοκίμιο που ισοδυναμεί με εισαγω γή στη μετάφραση, το “ Discourse on the Manners of the Ancient Greeks relative to the Subject of Love” (Δοκίμιο για τα ήθη τ(ον αρχαίων Ελλήνων αναφορικά με το θέμα του έρωτα)*19 για τον Shelley, που θεωρούσε ότι η μερική αναβάθμιση της θέσης των γυναικών20 και η παράλληλη κατάργηση της δουλείας ήταν “ η πιο αποφασιστική βελ­ τίωση στη ρύθμιση της ανθρώπινης κοινωνίας” που κατόρθωσαν οι 19 Η μετάφραση και το “ Discourse” δημοσιεύτηκαν μαζί σε έναν τόμο που εξέδωσε ο R. Ingpen (Λονδίνο·. 193Φ 20 Ο Σέλλεϋ γνώριζε ότι ο δρόμος ήταν μάκρος και μιλάει σκληρά γ ια την αποτυχία της κοινωνίας του να εξαλείψει “ εντελώς” την κατώτερη Βέση των γυναικών (ιό).

[13 1]

ΤΟ

Σ Υ Μ .Π Ο Σ ΙΟ Ν

TOY ΠΛΑΤΩΝΑ

“ σύγχρονοι Ευρωπαίοι”, η ερμηνεία της αρχαιοελληνικής ομοφυλοφι­ λίας έ γ κ ε ιτ α ι ακριβώς στη θέση των γυναικών, που είναι καταρχήν το “ νόμιμο αντικείμενο” του συναισθηματικού πάθους. Οι γυναίκες, γρ ά ­ φει ο Shelley, είχαν υποβιβαστεί στη θέση των δούλων, και το αποτέ­ λεσμα ήταν αναπόφευκτο: Οι γυναίκες, έχοντας υποβιβαστεί με αυτό τον τρόπο, έγιναν αυτό ακριβώς που ήταν αναμενόμενο πως θ α γίνουν. Διέθεταν, εκτός από σπανιότατες εξαιρέσεις, τις συνήθειες και την ποιό­ τητα των δούλων. Μάλλον δεν ήταν ιδιαίτερα όμορφες· τουλά­ χιστον δεν υπήρχε τόση δ υ σ α ν α λ ογία στα θέλγητρα της εξωτε­ ρικής εμφάνισης των γυναικών και των ανδρών στους αρχαίους 'Ελληνες όση υπάρχει στους σύγχρονους Ευρωπαίους. Σίγουρα τους έλειπε η ηθική και πνευματική ομορφιά με την οποία η από­ κτηση της γνώσης και η καλλιέργεια του αισθήματος δίνουν ζω­ ντάνια, σαν να προσθέτουν μια ζωή ακαταμάχητης χάρης, στα φυσικά χαρακτηριστικά και τις κινήσεις κάθε μορφής στην οποία ενυπάρχει αυτή η ομορφιά. Τα μάτια τους δεν μπορεί να είχαν γίνει βαθυστόχαστα και πολύπλοκα από τη λειτουργία του πνεύματος, και δεν θα μπορούσαν να παγιδεύσουν καμία καρ­ διά σε λαβύρινθους της ψυχής. (Shelley, “ Discourse” 9-10) Τόσο οι αρχαίοι Έλληνες όσο και οι “ σύγχρονοι Ευρωπαίοι” είχαν φτά­ σει “ στην εποχή καλλιέργειας κατά την ο π ο ία η συναισθηματική α γά ­ πη γίνεται επιτακτική ανάγκη της καρδιάς και του νου”, αλλά μόνο στη σύγχρονη εποχή η βελτίωση της θέσης των γυναικών σημαίνει πως “ οι σεξουαλικές και πνευματικές απαιτήσεις του έρωτα” μπορούν να ικανοποιηθούν σε μια ένωση “ χωρίς φοβερή παραβίαση της εδραι­ ωμένης φύσης του άνδρα”, Ως προς τις φυσικές λεπτομέρειες που βρί­ σκονται πίσω από τα υψηλά αρχαιοελληνικά ιδεώδη, ο Shelley είναι πιο συγκρατημένος από μερικούς σύγχρονους ερευνητές των αρχαιο­ ελληνικοί)'ν εριοτικών πρακτικών: “ Δεν γνωρίζουμε ακριβώς - και οι νό­ μοι της σύγχρονης συγγραφής σπάνια επιτρέπουν σε έναν σεμνό συγ­ γραφέα να διερευνήσει το θέμα με φιλοσοφική ακρίβεια - ποια ήταν η πράξη με την οποία οι αρχαίοι Έλληνες εξέφραζαν αυτό το πάθος [ενός άνδρα για έναν άλλο].” Π α ρ’ όλα αυτά, άσχετα αν η κοινωνία τ ο υ Shelley π ίσ τ ε υ ε ό τ ι τ ο αρχαιοελληνικό έθος σ υ ν ίσ τ α τ ο ε ίτ ε σ ε υψηλόφρονη αποχή από τη σεξουαλική πράξη είτε σε περιστασιακή πρω­ κτική συνουσία, αυτός της υπενθύμισε ότι δεν είχε κανένα λόγο να εί­ ναι ευχαριστημένη με τα δικά της ήθη, αν λάβαινε υπόψη τις φριχτές Π 32]

Η ΕΠΟΜΕΝΗ ΜΕΡΑ εμπειρίες που “ υφίσταται σχεδόν κάθε νεαρός Άγγλος με μια άρρωστη και ψυχρή πόρνη”. Η θεώρηση του Άλλου από τον Shelley μοιάζει σχε­ δόν ηροδότεια: Τίποτα δεν είναι πιο μελαγχολικό και ταυτόχρονα πιο γελοίο από το να βλέπεις τους ανθρώπους μιας εποχής η ενός έθνους να αντιστέκονται σε κάθε βελτίωση των πρακτικών και των θε­ σμών τους και να καθησυχάζουν τις συνειδήσεις τους εκτοξεύ­ οντας πολλές και σφοδρές λοιδωρίες για τις πρακτικές και τους θεσμούς των άλλων ενώ υπό το πρίσμα μιας υγιούς φιλοσοφίας οι δικές τους πρακτικές και οι δικοί τους θεσμοί είναι εξίσου αξιόμεμπτοι. (Shelley, “ Discourse” 9-10) Το παρελθόν, βέβαια, πάντοτε αμφισβητείται, ιδιαίτερα όταν χρησι­ μοποιείται για να δικαιολογήσει τη δική μας συμπεριφορά. Το 1993 Χω~ ρία από το Σ υ μ π ό σ ιο ν και τους Ν ό μ ο υ ς παρατέθηκαν, αναλύθηκαν και σχολιάστηκαν σε ένα δικαστήριο της πολιτείας του Κολοράντο που θα αποφάσιζε για τη νομιμότητα μιας τροποποίησης στο σύνταγμα της πολιτείας* η τροποποίηση απαγόρευε σε όλες τις κυβερνητικές υπη­ ρεσίες να χαρακτηρίζουν οποιαδήποτε μορφή ομοφυλοφιλικού ή αμφιφυλοφιλικοό “ προσανατολισμού, συμπεριφοράς, πρακτικής ή σχέ­ σης” ως βάση για καθεστώς νομικής προστασίας .21 Το θέμα για το οποίο διαφώνησαν οι ειδικοί μάρτυρες που κλήθηκαν χ α ι α π ό τις δυο πλευρές ήταν εάν πράγματι υπήρχε μια ισχυρή μη χριστιανική π α ρά ­ δοση στη Δύση που θεωρούσε το ομοφυλοφιλικό σεξ «φυσικό και ανή­ θικο. Οι «ντιτιθέμενοι στην τροποποίηση κέρδισαν τη δίκη.

2.

Συμποτικές αναθεωρήσεις

ι απόηχοι και οι αναφορές στο Σ υ μ π ό σ ιο ν είναι αμέτρητοι στην

αρχαιότητα, ιδιαίτερα την περίοδο της επονομαζόμενης Δεύτε­ ρης Σοφιστικής, μια περίοδο εκπληκτικής άνθησης του ελληνικού πο­ λιτισμού στη ρωμαϊκή αυτοκρατορία τα τέλη του πρώτου και όλο τον δεύτερο αιώνα μ.Χ. Στο κέντρο αυτού του πολιτισμού βρισκόταν μια αναθεώρηση, και συχνά μάλιστα μια αναβίωση, του κλασικού παρελ­ θόντος μέσω των σπουδαίων κειμένων και μνημείων του. Ο Πλάτων 21 Βλ. Chirk (2000). Για τις απόψεις των αντιτιΟέμενων ειδ’χ ώ ν βλ. Nussbaura {1994!'

Finnis (1994)-

[13 3 1

ΤΟ

Σ Υ Μ Π Ο Σ ΙΟ Ν

TOY ΠΛΑΤΩΝΑ

έπαιξε σημαντικό ρόλο σε αυτή τη φανταστική ζωή. Έτσι, λόγου χάρη, ο Ε ρ ω τ ικ ό ς του Πλούταρχου είναι η καταγραφή των συζητήσεων ανά­ μεσα στον Πλούταρχο και τους φίλους του κατά τη διάρκεια μιας βοιωτικής γιορτής για τον Έ ρω τα και τις Μούσες* τον ρόλο του πλατω­ νικοί) Απολλόδωρου παίζει ο γιος του Πλουτάρχου, που φαίνεται να έχει απομνημονεόσει μια πληρέστατη περιγραφή των συμβάντων. Το έργο, διάσπαρτο με λεκτικούς απόηχους του Πλάτωνα, συνδυάζει ιδέ­ ες που προέρχονται από το Σ υ μ π ό σ ιο ν και τον Φ α ιδ ρ ό με μια εντελώς μη πλατωνική αφήγηση του πάθους μια ντόπιας γυναίκας για έναν νεότερο άνδρα,22 Όπως συμβαίνει συχνά στη Δεύτερη Σοφιστική, η αντιπαράθεση για τα συγκριτικά πλεονεκτήματα του έρωτα για γ υ ­ ναίκες ή για αγόρια αποτελεί κεντρική δομική αντίθεση, κάτι που μπο­ ρεί πάλι να αναχθεί στον πλατωνικό Παυσανία. Την ίδια περίοδο γρά ­ φεται τουλάχιστον ένα (μη σωζόμενο) υπόμνημα για το Σ υ μ π ό σ ιο ν ,23 Ό πως έχουμε ήδη παρατηρήσει, το Σ υ μ π ό σ ιο ν έ γ ιν ε το θ ε μ ε λ ιώ ­ δ ε ς κειμενικό πρότυπο για όλα τα λογοτεχνικά δείπνα που ακολού­ θησαν. Στους πιο διάσημους απογόνους του συγκαταλέγεται το δεί­ πνο του Τριμ.αλχίωνα, που αποτελεί το κεντρικό τμήμα των σωζόμενών αποσπασμάτων των Σ α τ υ ρ ικ ώ ν (Satyrica) του Πετρώνιου (πρώτος α ι­ ώ ν α ς μ.Χ.). Σε αυτό το συμπόσιο η μονομανία του οικοδεσπότη και των καλεσμένων του με την ποιότητα του φαγητού και του ποτού αντιστρέφει την πνευματική τροφή των καλεσμένων του Αγάθωνα, η είσοδος όμως του μαρμαρά Αβίννα, φίλου του Τριμαλχίωνα, προφα­ νώς ανακαλεί την είσοδο του Αλκιβιάδη στο συμπόσιο του Αγάθωνα:2"* Ωστόσο ένας ραβδούχος χτύπησε δυνατά τη θύρα της τραπε­ ζαρίας και μπήκε ένας καλεσμένος [comissator, “ κωμαστής” ] ντυμένος στ’ άσπρα με μια μεγάλη συντροφιά. }...] Εκείνος, φτιαγμένος κιόλας α π ’ το πιοτό, είχε τα χέρια του πάνω στους ώμους της γυναίκας του, ήτανε φορτωμένος με κάμποσα στε­ φάνια στο κεφάλι και η μυρωδάτη αλοιφή έτρεχε από το κού­ τελό του στα μάτια. Π ήγε και κάθισε στη θέση του πραίτορα. Ζητούσε συνέχεια κρασί και ζεστό νερό. Ο Τριμαλχίωνας ήταΒΧ, Rist (2001). 2ΐ Σώζονται μεγάλα τμήματα του υπομνήματος στον Θ εαίτητο από τον ίδιο άγνωστο συγγραφέα* βλ, Corpus dei Papiri Pilosofict Greci e Latin) Π1 (Φλωρεντία: 1995}· για το υπόμνημα στο Συμπόσιον βλ. σσ. 4 ί4 - 5Τ col. LX X 10 -12, 2,1 Βλ. Cameron (1969)* Γενικότερα για τη χρήση του Σ υμποσίου α πό τον Π ετρών lo βλ. Dupont (ϊ 977)' Bessone (1993)5 περαιτέρω βιβλιογραφία. Ο Αλκιβιάδης εισβάλλει μεθυσμένος και στο “ Above the Gods" της Iris Murdoch, τον δεύτερο “ πλατωνικό" διά ­ λογο του Aazsfos {.Λονδίνο: 1986).

[134]

Η ΕΠΟΜΕΝΗ ΜΕΡΑ νε χαρούμενος με το κέφι του φίλου του. Γύρεψε κι ο ίδ ιο ς ένα με­ γαλύτερο ποτήρι και τον ρώτησε πώς τον είχαν δεχτεί. “Όλα τα είχαμε”, είπε εκείνος, “ εχτός από σένα.” (Πετρώνιος, Satyrica 65. 3™9 ' μ'ΐφΡ- Μ. Γ. Μερακλής) Ο Εγκόλπιος, ο αφηγητής των Σ α τ υ ρ ικ ώ ν , έχει τη μανία να βλέπει στη ζωή του πρότυπα γνωστά από την υψηλή λογοτεχνία του παρελθό­ ντος- αν, επομένως, παρευρίσκεται σε κάποιο δείπνο, τότε πρέπει να υπάρχει εκεί και ένας “ Αλκιβιάδης”. Τα Σ α τ υ ρ ικ ά είναι η εξιστόρηση των περιπετειών του Εγκολπίου και του έκλυτου αγαπητικου του, του Γίτωνα- η σχέση τους είναι πέρα για πέρα σαρκική, ο Εγκόλπιος όμως πλάθει από αυτή φαντασιώσεις για μια ρομαντική σχέση υψηλό­ τερου επιπέδου. Θα μπορούσαμε εύκολα να δούμε αυτή την περιγρα­ φή μιας περιθωριακής κοινωνίας ως σάτιρα των υψηλών παιδευτικών φιλοδοξιών του λόγου, ας πούμε, του Παυσανία στο Σ υ μ π ά σ ιο ν , αν και στην πραγματικότητα ο πιο αξιαγάπητος υποκριτής στο έργο δεν εί­ ναι ο Εγκόλπιος αλλά ο Εύμολπος, ένας λάγνος ποιητής και “ εκπαιδευ­ τικός” που η περιβόητη ιστορία του για “ το αγόρι από την Π έργαμο” αναπλάθει αριστουργηματικά την αφήγηση του Αλκιβιάδη για τη νύ­ χτα που πέρασε με τον Σωκράτη.25 Ο Εύμολπος εξιστορεί πώς, προ­ σποιούμενος τον αυστηρό ηθικολόγο που σκανδαλίζεται με την παρα­ μικρή αναφορά στην παιδεραστία, κατάφερε να του δοθεί απεριόριστη άδεια να πλησιάσει τον όμορφο γιο του οικοδεσπότη του στην Π έρ­ γαμο. Ενώ το αγόρι φαίνεται να κοιμάται, ο Εύμολπος επιδίδεται σε πλήθος ολοένα και πιο προχωρημένες σεξουαλικές πράξεις μαζί τού­ το αγόρι, ωστόσο, γνωρίζει πολύ καλά τι συμβαίνει, και στο τέλος αποδεικνύεται τόσο άπληστο για σεξ που τελικά ο Εύμολπος αναγκάζε­ ται να επαναλάβει την ατάκα που είχαμε ήδη ακούσει από τον κακο­ ποιούμενο νεαρό: “ Κοιμήσου, για τί θα το πω στον μ π α μ π ά !” Η ιστο­ ρία επαναγράφει ειρωνικά την περιγραφή του Παυσανία για το πώς βλέπουν ο εραστής και ο ερωμένος τους ρόλους τους σε μια ιδανική σχέση, καθώς εκμεταλλεύεται την ιδέα της χωρίς περιστροφές “ ανταλ­ λα γής” - σεξ αντί σοφίας - την οποία πρόσφερε ο Αλκιβιάδης στον Σωκράτη και για την οποία ο Σωκράτης δεν έδειξε κανένα ενδιαφέρον. Τα Σ α τ υ ρ ικ ά συχνά αντιμετωπίζονται ως μια (εν μέρει) παρωδική αντιστροφή του μοντέλου αφήγησης που εντοπίζεται σε σαφέστερη μορφή, αν και με σημαντικές διαφορές, στις σωζόμενες αρχαιοελληνι­ κές μυθιστορίες του Χαρίτωνα, του Ξενοφώντα του Εφέσιου, του Αχιλ23 Βλ. Humer {1.996) 2 0 0 -4 για πληρέστερη εξέταση.

[1351

ΤΟ

Σ Υ Μ Ώ Ο Σ ΪΟ Ν

TOY ΠΛΑΤΩΝΑ

λέα Τάτιου και του Ηλιόδωρου (που γράφτηκαν ίσως όλες μετά τα Σ α τυ ρ ικά )·, έ ν α ετεροφυλόφιλο ζευγάρι εραστών χωρίζεται και οι νέοι υπομένουν απίστευτες περιπέτειες και απειλές κατά της παρθενίας τους, ωστόσο παραμένουν πιστοί ο ένας στον άλλο ως την τελική τους επανένωση. Αυτή η υπόθεση, κινητήρια δύναμη της οποίας είναι το αποκλειστικό και αμοιβαίο πάθος δύο ερωτευμένων, μια ψυχαναγκα­ στική αναζήτηση για να αναπληρωθεί το κενό που άφησε η εξαφάνιση του αγαπημένου, φαίνεται πως έχει ως αρχέτυπο όχι μόνο τα βάσανα του Οδυσσέα και της Πηνελόπης αλλά και την ιστορία του Αριστο­ φάνη στο Σ υ μ π ό σ ιο ν για τους διπλούς ανθρώπους και τη διαρκή μας αναζήτηση για το άλλο μας μισό. Ο Αχιλλέας Τάτιος χρησιμοποιεί μά­ λιστα έναν παραμορφωμένο απόηχο αυτού του μύθου για να δημιουρ­ γήσει μια πολύ εντυπωσιακή σκηνή στην αρχή του έργου του. Ο βα­ σικός αφηγητής, ο Κλειτοφών, α να φέρεται στην πρόθεση του πατέρα του να τον παντρέψει με την ετεροθαλή αδελφή του, την Καλλιγόνη: Ό ταν ήμουν δεκαεννιά χρονών και ετοιμαζόταν ο πατέρας μου να τελέσει τους γάμους μας τον επόμενο χρόνο, η Τύχη έβαλε μπρος το δράμα μου. Είδα λοιπόν ένα όνειρο, ότι τάχα από τον ομφαλό και κάτω είχα συνενωθεί σε ένα σώμα με την Καλλιγόνη. Από εκεί και πάνω όμως είχαμε δυο χωριστά σώματα. Στέκεται τότε από πάνω μου μια γυναίκα τρομερή και σωματώδης, άγρια στο πρόσωπο. Τα μάτια της στο αίμα, τα μάγουλά της φρικτά, φίδια στα μαλλιά της. Στο δεξιό της χέρι κρατούσε δρεπάνι, στο αριστερό της δάδα. Ορμά λοιπόν εναντίον μου οργισμένη, ση­ κώνει το δρεπάνι και καταφέρει χτύπημα στη μέση, εκεί όπου δενότανε τα δυο κορμιά, και κόβει και χωρίζει από μένα την παρθένα. (Αχιλλέας Τάτιος ι.3*3™4' μτ φρ- Γ. Πατρομανωλάκης) Οι αναγνώστες που έχουν διαβάσει το Συμπόσιον, και αυτό για τον Αχιλλέα Τάτιο σημαίνει όλοι οι αναγνώστες του, θα αναγνωρίσουν ότι η συστηματική παραμόρφωση του πλατωνικού κειμένου - εδώ ένα ζευγάρι σιαμαίων, εκεί πλήρης ένωση* εδώ η χθόνια Ερινύς με το δρε­ πάνι, εκεί οι Ολύμπιοι με τα εργαλεία ακρίβειας τους* εδώ ένας εφιάλ­ της, εκεί η ονειρώδης εκπλήρωση της ευχής για τέλεια σωματική ένω­ ση - υποδεικνύει σαφώς ότι η Καλλιγόνη δεν είναι το “ άλλο μισό” του Κλειτοφώντα με την αριστοφανική έννοια· κάτι που θα αποδειχθεί στη συνέχεια. Μ ια άλλη μυθιστορία που επιδεικνύει τους δεσμούς της με το Σ υ μ ­ π ό σ ιο ν είναι οι M etam orphoseis (ή A sinus aureus fΟ χρυσός γάιδαρος])

[136]

Η ΕΠΟΜΕΝΗ ΜΕΡΑ του Απουλήιου, η ιστορία κάποιου Λούκιου η περιέργεια του οποίου για μαγικές πρακτικές καταλήγει στη μεταμόρφωσή του σε γάιδαρο* ύστερα από πολλές αισχρές περιπέτειες, ανακτά την ανθρώπινη μορ­ φή του με τη μεσολάβηση της μεγάλης Θεάς Ίσιδας, της οποίας γίνε­ τα ι ιερέας. Στο πλαίσιο αυτής της πικαρεσκικής αφήγησης, οι ήρωες αφηγούνται πολλές διασκεδαστικές ιστορίες που αποτελούν προδρό­ μους των έργων του Οπιι^εΓ και του Βοκκάκιου, και το κεντρικό τμή­ μα της μυθιστορίας καταλαμβάνεται από την εγκιβθ)τισμένη ιστορία της αγάπης της Ψυχής για τον Έρωτα, της αναζήτησής του από την Ψυχή και των ταλαιπωριών που πρέπει αυτή να υποστεί, αλλά και της τελικής ανόδου της στον Όλυμπο για να ενωθεί μαζί του. Το “ Έρωτας και Ψυχή” περιέχει σαφή πλατωνικά στοιχεία, προερχόμενα κυρίως από τον Φ α ίδ ρ ο και τον λόγο της Διοτίμας στο Συμπόσιο ν, και είναι επίσης μια προφανής αλληγορία της αναζήτησης της ψυχής για μια ανώτερη πραγματικότητα. Επιπλέον, από μια οπτική γωνία προσφέ­ ρει και μια αλληγορική ερμηνεία της ιστορίας του πλαισίου, δηλαδή της πτώσης του Λούκιου στην κατάσταση του γαίδάρου και την επ α ­ κόλουθη σωτηρία του, και αυτή η ερμηνεία εδράζεται στη διάκριση ανάμεσα στις “ σαρκικές” ηδονές, που οδήγησαν τον Λούκιο στην κα­ ταστροφή και από τις οποίες βρίθει ο κόσμος της μυθιστορίας, και από την άλλη του “ υψηλότερου” έρωτα, σαν αυτόν που επιτυγχάνουν στο τέλος τόσο η Ψυχή όσο και ο Λούκιος· αυτή η διχοτόμηση μπορεί να ανιχνευθεί στον λόγο του Π αυσανία στο Σ υ μ π ό σ ιο ν, στον οποίο ίσως μπορούμε να εντοπίσουμε και την ίδια την ιδέα της διττότητας της αγάπης τόσο στην ειδωλολατρική όσο και στη χριστιανική παρά­ δοση.26 Επιπλέον, ο Πλάτων είχε ανοίξει τον δρόμο όχι μόνο θεματικά αλλά και δομικά. Έ τσι, ο λόγος της Διοτίμας (ιδιαίτερα ο μύθος της γέννησης του Έρωτα) μπορεί να διαβαστεί όχι απλώς ως αλληγορία που χρειάζεται ερμηνεία, αλλά και ως αλληγορική ερμηνεία της (πολύ ερωτικής) αφήγησης των σχέσεων του Αλκιβιάδη με τον Σωκράτη που ακολουθεί αμέσως μετά. Όπου οδηγεί ο Πλάτων, τον ακολουθεί (ως συνήθως) ο Απουλήιος. Το Σ ν μ π ό σ ιο ν ε ίν α ι πράγματι ένα κλασικό κείμενο για την ιστορία της ερμηνευτικής των κειμένων: η αλκιβιάδεια εικόνα του Σωκράτη και τ ω ν λόγων του ως σιληνού που πρέπει να “ ανοιχτεί” για να αποκαλύψει “ τα θεϊκά π ρ άγμα τα” που εμπεριέχει αποδείχτηκε, όπως π α ­ ρατηρήσαμε ήδη (παραπάνω, σσ. 17-18), ένας δημιουργικός τρόπος 26 Πα το Συμπόσιον και τη χριστιανική θεολογία βλ. Rist (1964)' Osborne (1994)·

[137}

ΤΟ

ΣΥΜ Π Ο Σ ΙΟ Ν

ΤΟΥ ΠΛΑΤΩΝΑ

παράστασης της κριτικής ερμηνείας που είχε αξιόλογους μιμητές. Βα­ σικό στοιχείο τόσο στις ειδωλολατρικές όσο και στις χριστιανικές ερ­ μηνευτικές μεθόδους της ύστερης αρχαιότητας και της βυζαντινής πε­ ριόδου είναι η αντίληψη ότι ένα κείμενο, μια ιδέα ή μια έννοια (όπως ο έρωτας) μπορεί να ερμηνευθεί σε διάφορα επίπεδα, τα οποία συχνά μπορούν να παρασταθούν ως αυξανόμενης συνθετότητας και επιτή­ δευσης, από την κυριολεκτική μέχρι την πλήρως αλληγορική “ ανύ­ ψωση”. Ακόμη και όταν οι μεταγενέστεροι συγγραφείς δεν επικαλού­ νται ευθέως το μοντέλο του Σ υ μ π ο σ ίο υ , μπορούμε να διακρίνουμε την επίδρασή του στο σύνολο της ογκώδους θεολογικής και σχολαστικής παραγω γής αυτών των περιόδων. Όσοι επιθυμούν να περιβάλουν τις δικές τους ερμηνευτικές πρακτικές με πλατωνικό κόρος μπαίνουν στον πειρασμό να ανακαλύψουν στα εγκώμια του έρωτα στο Σ υ μ π ο ­ σ ίου έ ν α διαρκώς αυξανόμενο επίπεδο πνευματικής επιτήδευσης, με κορύφωση τον λόγο του Σωκράτη/Διοτίμας, και μια τέτοια “ άνοδος” στη σχηματική ακολουθία των λόγων βρίσκει τότε το ανάλογο της στην άνοδο της ψυχής όπως παρουσιάζεται στον ίδιο τον λόγο του Σωκράτη/Διοτίμας. Έτσι, ως κείμενο που χρειάζεται το ίδιο ερμηνεία, που το ίδιο εμπεριέχει ερμηνευτικά μοντέλα και σχήματα (την αλλη­ γορία της Διοτίμας, την εικόνα του σιληνοό από τον Αλκιβιάδη, την ιδέα της ανώτερης κατανόησης ως “ μυστηρίου” ), και που, μέσω της διαδοχικής ακολουθίας διαφορετικών αντιλήψεων για τον έρωτα, απο­ τελεί δομική πραγμάτωση της διαδικασίας της ερμηνείας ως μιας σει­ ράς επιπέδων με αυξανόμενη επιτήδευση και πολυπλοκότητα, το Σ υ μ ­ π ο σ ίο υ στάθηκε καθοριστικό για τον τρόπο με τον οποίο διαβάζονταν τα κλασικά εθνικά και τα χριστιανικά κείμενα, συμπεριλαμβανομένων φυσικά και των έργων του ίδιου του Πλάτωνα. Γενικότερα, χάρη στο μείγμα αλληλένδετου και αποσπασματικού που διαθέτει, την προ­ κλητική του πρόσκληση να συνταιριάζουμε τα τμήματα σε ένα σύνο­ λο, και τη διαρκή μας ανάγκη να επανεκτιμούμε αυτά που έχουμ,ε ήδη διαβάσει υπό το πρίσμα των λόγων που έπονται, το Σ υ μ π ο σ ίο υ ανα­ πα ρά γει και διαμορφώνει την ίδια την πρακτική της κριτικής ερμη­ νείας, αν όχι και της ίδιας της ανάγνωσης. Ο μύθος της Διοτίμας είναι, βέβαια, ένα από τα πιο πολυσυζητη­ μένα και αναλυμένα χωρία του Σ υ μ π ο σ ίο υ ■ η όμοια με μάντισσα Διοτίμα και η σχεδόν μυστικιστική γλιοσσα της για ψυχική κυοφορία και “ γένεση μέσα στο ωραίο” στάθηκαν ακατανίκητη πρόκληση σε όσους ασταμάτητα βασάνισαν το πλατωνικό κείμενο με στόχο να βρουν τη μεταφυσική αλήθεια, Η διδασκαλία της για τους δ α ίμ ο ν α ς που δια-

[138]

Η ΕΠΟΜΕΝΗ ΜΕΡΑ μεσολαβούν μεταξύ θεών καί, ανθρώπων άσκησε τεράστια επίδραση στη μεταγενέστερη πλατωνική παράδοση* το έργο του Απουλήιου D e deo Socratis (Περί του θεού του Σωκράτη) αποτελεί εξαίτερο παρά­ δειγμ α .27 Ο Πλωτίνος (τρίτος αιώνας μ.Χ.), ο σημαντικότερος από τους νεοπλατωνικούς, ανέλυσε τον μύθο της Διοτίμας για τη γένεση του Έ ρω τα τουλάχιστον τρεις φορές, στις οποίες περιλαμβάνεται και μια μακροσκελής ερμηνεία στο δοκίμιο “ Π ερί Έρο>τος” [ Ε ν ν ε ά δ ε ς 3-5)·28 Σύμφωνα με αυτήν η ουράνια Αφροδίτη είναι η Ψυχή, και ο π α ­ τέρας της, ο Κρόνος, είναι ο Νους* το απόσπασμα που ακολουθεί δί­ νει μια επαρκή ιδέα της ερμηνείας: Ο Πόρος, λοιπόν, εφόσον είναι λογική αρχή στον νοητό κόσμο και στον Νου, και εφόσον είναι περισσότερο διάχυτος και τρό­ πον τινά απλωμένος, θα σχετίζεται με την ψυχή και θα είναι μέσα στην ψυχή. Αυτό που είναι μέσα στον Νου είναι συσπει­ ρωμένο και τίποτε δεν έρχεται σε αυτό από πουθενά, όταν όμως ο Πόρος μέθυσε η κατάσταση της πλήρωσής του προήλθε από έξω. Τι θα μπορούσε όμως να είναι εκείνο που είναι γεμάτο νέ­ κταρ στον ανώτερο κόσμο παρά μια λογική αρχή που εξέπεσε από μια ανώτερη αρχική κατάσταση σε μια κατώτερη; Κατά συνέπεια, η αρχή αυτή είναι μέσα στην Ψυχή ερχόμενη από τον Νου, στον κήπο του οποίου είχε εισρεύσει όταν λέγεται πως γεννήθηκε η Αφροδίτη. Και κάθε κήπος είναι αγλάισμα και εγκαλλώπισμα πλούτου* όσα ανήκουν στο Αία αγλαΐζονται με τη λογική αρχή, και τα καλλωπίσματα του Δία είναι τα αγλαί­ σματα που έχουν έρθει μέσα στην ψυχή από τον ίδιο τον Νου. Ή τι άλλο θα μπορούσε να είναι ο κήπος του Δία παρά τα αγάλματά του και τα αγλάΐσματά του; Και τι άλλο θα μπορούσαν να είναι τα αγλαίσματα και τα κοσμήματα του παρά οι λογικές αρχές που απορρέουν απ' αυτόν; Όλες μαζί οι λογικές αρχές εί­ ναι ο Πόρος, η ευπορία και ο πλούτος των ωραίων, που έχουν ήδη εκφραστεί* και αυτό είναι η μέθη με νέκταρ. Γιατί τι είναι για τους θεούς το νέκταρ παρά αυτό που το θείο αποκτά; (Πλω­ τίνος, Ε ν ν ε ά δ ε ς 3*5*9 ) Ισω ς να φταίει ο ίδιος ο Πλάτων για τα παραπάνω* ποτέ άλλοτε δεν 27 Η πιο εύκολη πρόσβαση στο έργο αυτό είναι στους Harrison, Hilton y.ai Hunink (2001), 2S Βλ. Dillon (1969)· Osborne {1994} 112 -14 . Era τις υπόλοιπες ερμηνείες του Πλωτΐνου βλ. Ε ννεά δες 3.6.14, 6 -9 -9 -

U393

ΤΟ

Σ Υ Μ Π Ο Σ ΙΟ Ν

ΤΟΥ ΠΛΑΤΩΝΑ

έγινε δεκτή με τόσο ενθουσιασμό η πρόσκληση που απευθύνει παι­ χνιδιάρικα το Σ υ μ π ό σ ιο ν για ερμηνεία του, Ο Π,λωτίνος δεν ήταν βέβαια ο πρώτος που πήρε αυτό τον δρόμο. Παραθέτει με λεπτομέρειες, στην προσπάθεια του να την απορρίψει, μια ερμηνεία σύμφωνα με την οποία ο Έρωτας της Διοτίμας αντιπρο­ σωπεύει το σύμπαν (κ ό σ μ ο ς)· μια μορφή αυτής της ερμηνείας διασώ­ ζει το δοκίμιο του Πλούταρχου Π ε ρ ί Ί σ ιδ ο ς και Ο σ ίρ ιδ ο ς , που επιδιώ­ κει να συνδυάσει τον αρχαιοελληνικό και τον αιγυπτιακό στοχασμό γύρω από την προέλευση του κόσμου: Κατά κάποιο τρόπο το θέμα θυμίζει τον πλατωνικό μύθο για τη γέννηση του Έ ρω τα που διηγήθηκε με αρκετές λεπτομέρειες στο Σ υ μ π ό σ ιο ν ο Σωκράτης, δηλαδή ότι η Πενία, επιθυμώντας παιδιά, ξάπλωσε δίπλα στον κοιμισμένο Πόρο και συνέλαβε και γέννησε τον Έρωτα, που είναι μεικτός από τη φύση του και ποι­ κίλος, επειδή γεννήθηκε από πατέρα που είναι καλός και φρό­ νιμος και αυτάρκης σε όλα, αλλά από μητέρα που είναι ανί­ σχυρη και φτώχιά και εξαιτίας της ανέχειας της διαρκώς επι­ θυμεί κάτι άλλο και εκλιπαρεί για κάτι άλλο. Γιατί ο Πόρος δεν είναι παρά το πρώτο εράσμιο και επιθυμητό και τέλειο και αυ­ τάρκες- και ο Πλάτων ονόμασε Πενία την ύλη, που στερείται η ίδια το αγαθό, αλλά γεμίζει από αυτό και πάντα το ποθεί και μετέχει σε αυτό, Ο κόσμος, ή Όρος, που γεννιέται από αυτούς, δεν είναι ούτε αιώνιος ούτε αμετάβλητος ούτε άφθαρτος, αλλά διαρκώς αναγεννάται και έτσι καταφέρνει μέσα στις μεταβο­ λές και τους κύκλους των συμβάντων να παραμένει πάντα νέος χωρίς ποτέ να κινδυνεύει να καταστραφεί. (Πλούταρχος, Π ε ρ ί Ί σ ιδ ο ς κ α ι Ο σ ίρ ιδ ο ς 374ί;““6) Αλλά και ο χριστιανισμός διεκδίκησε εξέχουσα θέση στην ιστορία των μυστικιστικών ερμηνειών των πλατωνικών κειμένου. Ελάχιστες επεξερ­ γασίες του Σ υ μ π ο σ ίο υ είναι τόσο αξιοπρόσεκτες όσο το Σ υ μ π ό σ ιο ν του επισκόπου Λυκίας Μεθόδιου (δεύτερο μισό του τρίτου αιώνα μ.Χ,}, στο οποίο δέκα χριστιανός παρθένες συνθέτουν εγκώμια για την παρθενία (που ετυμολογείται εδώ, με τρόπο οικείο στους αναγνώστες του πλα­ τωνικού Κ ρ α τ ύ λ ο υ , ως π α ρ θ ε ία , “ εγγύτητα στον θεό” ). Οικοδεσπότης δεν είναι πλέον ο πλατωνικός “ κ, Καλός” αλλά η Αρετή, κόρη της Φι­ λοσοφίας, ενώ ο Σωκράτης αντικαθίσταται από την αγία Θέκλα, που υπήρξε “ μάρτυς”, όπως και ο κλασικός φιλόσοφος που προηγήθηκε, και της οποίας ο λόγος περιέχει πολλά στοιχεία τόσο από τη Διοτίμα

{140}

Η ΕΠΟΜΕΝΗ ΜΕΡΑ του πλατωνικού Σ υ μ π ο σ ίο υ όσο και από τον μυστικιστή Σωκράτη του Φ α ιδ ρ ο ύ .29 Η κορύφωση, ω σ τ ό σ ο , των χριστιανικών αναγνώσεων του Σ υ μ π ο σ ίο υ ε ίν α ι το ερμηνευτικό υπόμνημα που έγραψε για το έργο ο

μεγάλος Φλωρεντινός ουμανιστής και φιλόσοφος Marsilio Fidno (1433·" 149 9 K το έργο του οποίου περιλαμβάνει τη μετάφραση όλου του Πλατιονα και όλου του Πλωτίνου στα λατινικά. Υπό την πατρωνία του Κόζιμο των Μεδίκων, ο Fidno βρέθηκε στο κέντρο μιας Φλωρεντινής “ Ακαδημίας” αφιερωμένης στην εξύμνηση και την παρουσίαση της πλατωνικής φιλοσοφίας. Το υπόμνημά του στο Σ υ μ π ο σ ίο υ (1469) έχει εξίσου θεατρική δομή όσο και το κείμενο που σχολιάζει. Ο Fidno εξη­ γεί την προέλευση του έργου στις εισαγωγικές παραγράφους του: Ο Πλάτων, ο πατέρας των φιλοσόφων, πέθανε σε ηλικία ογδό­ ντα ενός ετών, σχεδόν μόλις είχαν απομακρυνθεί τα φαγητά που είχαν προσφερθεί στο συμπόσιο για τα γενέθλιά του, στις 7 Νοεμβρίου. Αυτό το συμπόσιο, σε ανάμνηση τόσο των γενε­ θλίων του όσο και της επετείου του θανάτου του, γινόταν κάθε χρόνο από την εποχή των πρώτων πλατωνιστών μέχρι και την εποχή του Πλωτίνου και του Πορφύριου. Όμως για i2oo χρόνια μετά τον Πορφυριο αυτά τα ετήσια γεύματα δεν γίνονταν πλέ­ ον. Επιτέλους στις μέρες μας ο ευκλεής Λαυρέντιος των Μ εδί­ κων, θέλοντας να επανιδρύσει το πλατωνικό συμπόσιο, όρισε τον Francesco Bandini συμποσίαρχο και έτσι, όταν ο Bandini κα­ θόρισε την 7η Νοεμβρίου ως ημερομηνία της γιορτής, δεξιώθηκε με βασιλική μεγαλοπρέπεια στην έπαυλη του στο Καρέτζι30 εννέα πλατωνιστές που είχε προσκαλέσει: τον Antonio Agli, επί­ σκοπο του Φιέζολε* τον γιατρό Ficino, πατέρα του Marsilio *τον ποιητή Cristoforo Landino- τον ρήτορα Bernardo Nuzzi* τον Tommaso Bend- τον αγαπητό μας φίλο Giovanni Cavalcanti, που χά­ ρη στην ενάρετη ψυχή του και στην ευγενική του εμφάνιση τον ονόμασαν ήρωα της γιορτής* τους δύο Marsuppîni, τον Cristo­ foro και τον Carlo, γιους του ποιητή Carlo Marsuppini* και τέλος ο Bandini θέλησε να είμαι εγώ ο ένατος, ώστε με την προσθήκη του ονόματος Marsilio Ficino στους προαναφερθέντες να συ­ μπληρωθεί ο αριθμός των Μουσών. Ό ταν απομακρύνθηκαν τα φαγητά, ο Bernardo Nuzzi πήρε 29 Αγγλική μετάφραση στον MusuriUo (1958)· για ανάλυση βλ. Brown {.1988) 183-89. 30 Πολίχνη στους λόφους στα περίχω ρα της Φλωρεντίας, όπου ο Κόζιμο είχε π α ­ ραχωρήσει ένα σπίτι στον Ficino.

[ 14 1}

ΤΟ

Σ Υ Μ Π Ο Σ ίΟ Ν

TOY ΠΛΑΤΩΝΑ

τον τόμο του Πλάτωνα που τ ιτ λ ο φ ο ρ ε ίτ α ι Σ υ μ π ό σ ιο ν περί Έρω ­ τος· καί δ ιά β α σ ε όλους τους λόγους αυτού του έ ρ γ ο υ . Όταν τε­ λείωσε την ανάγνωση, ζήτησε από κάθε προσκεκλημένο να ερ­ μηνεύσει έναν από τους λόγους. Συμφώνησαν όλοι και, αφού τράβηξαν κλήρο, ο πρώτος λόγος, του Φαιδρού, έλαχε στον Gio­ vanni Cavalcanti να τον ερμηνεύσει. Ο λόγος του Παυσανία έτυχε στον θεολόγο Agil· του γιατρού Ερυξίμαχου στον γιατρό Fi­ cino* του ποιητή Αριστοφάνη στον ποιητή Landino* του νεαρού Αγάθωνα στον Carlo Marsuppini- ο λόγος του Σωκράτη δόθηκε στον Tommaso Bencl· τέλος, ο λόγος του Αλκιβιάδη έπεσε στον Cristoforo Marsuppini. Όλοι δέχτηκαν τον κλήρο που τους έλα­ χε* τον επίσκοπο όμως και τον γιατρό τους κάλεσε το καθήκον, τον ένα η φροντίδα των ψυχών, τον άλλο η φροντίδα των σω­ μάτων, και παραχώρησαν τον ρόλο τους στον Giovanni Caval­ canti, προς τον οποίο στράφηκαν οι υπόλοιποι και σώπασαν, έτοιμοι να ακούσουν.31 Για μας η αναγεννησιακή Φλωρεντία φαντάζει ως άλλη μια λαμπερή κοινωνία που γοητεύει, όπως η Αθήνα της κλασικής περιόδου, τόσο τη φαντασία όσο και την αίσθηση της ιστορίας* η αφήγηση του Ficino πε­ ρικλείει α υ τ ή τ η λάμψη σε έναν μόνο χώρο, όπως έκανε και η αφήγηση του Πλάτωνα. Αναπαριστώντας το Συμπόσιον, αλλά στο επίπεδο της ερμηνείας, οι καλεσμένοι του Bandini προχωρούν ένα βήμα πέρα από την υπόδυση ρόλων που ενυπάρχει ήδη στο κείμενο του Πλάτωνα (π α ­ ρ α π ά ν ω , σ. ιό)* όπως οι λόγοι τους ερμηνεύουν τους λόγους που ο Πλά­ των είχε βάλει στο στόμα του Αγάθωνα και των καλεσμένων του, έτσι και ο ίδιος ο Ficino υποδύεται τον Πλάτωνα, αφού είναι, φυσικά, ο αλη­ θινός συγγραφέας των λόγ6 , 32, 39 Τ75ε, 39 ΐ 76ε4 - 5, 11 σΐ42· 4

Ησίοδος Θ εογονία τ ιο ~ ζ, φ Ξενοφάνης απ. ι, Ι 2-Χ3

Ι 77Α 5, 6 ι 17 7 6 5 -6 ,

41 17762-3, 4 2

Ξενοφών Α πομ νημ ονεύμα τα 1.2, ιιο ~ π

17765, ιι

1,2,29, 59~6° Συμπάσιον 8 .3 , 45 σ η μ . 2

ΐ 78α 5- 8 ο 1ΐ 9 , 44~49

ΐ79«-2, 45 17904- 5, 45

8.9, 51 9 *6 , 23

[15Π

ΠΙΝΑΚΑΣ ΧΩΡΙΩΝ 2ΐ.κΐ5” 8, 9 ° 2Ε2ί>ι, ιο6 σημ. ζη 2Τ2ΐϊ2, 104 21201-35 4 2 21263-71 ιοό 2ΐ 4 3 “ Ρ) π 2 1535 22157,105-120 21536 153,107 21501-2, Ιθ8 21604-7, *6 21735, 32 2ΐ 8ΐ5- 6 , 20, ιΐ3™ϊ5 2ΐ8ΐ55, 20 σημ. ιό 21863, 9 ^ 2ΐ8θ2-6, ιΐ5 2Ϊ 93 Ϊ, 112 21938— 452, Γίό 22067-8, :πό 22003-