Die Werke Notkers des Deutschen: Band 7 Die kleineren Schriften 9783110930481, 3484212098, 3484202092, 9783484202092

To the seven titles traditionally recognized as Notker's shorter works ("De partibus logicae", "De s

254 80 27MB

German Pages 481 [484] Year 1996

Report DMCA / Copyright

DOWNLOAD FILE

Polecaj historie

Die Werke Notkers des Deutschen: Band 7 Die kleineren Schriften
 9783110930481, 3484212098, 3484202092, 9783484202092

Table of contents :
Inhalt
Vorwort
Abkürzungs-, Siglen- und Literaturverzeichnis
Einleitung
Texte mit Apparat. Distributio
Texte mit Apparat. St.Galler Traktat
Texte mit Apparat. De arte rhetorica
Texte mit Apparat. De partibus logicae
Texte mit Apparat. De dialectica
Texte mit Apparat. De syllogismis
Texte mit Apparat. De definitione
Texte mit Apparat. Computus
Texte mit Apparat. De Musica
Texte mit Apparat. Notkers Brief

Citation preview

ALTDEUTSCHE TEXTBIBLIOTHEK Begründet von Hermann Paul • Fortgeführt von G. Baesecke und Hugo Kuhn Herausgegeben von Burghart Wachinger Nr. 109

Die Werke Notkers des Deutschen Neue Ausgabe

Begonnen von Edward H. Sehrt und Taylor Starck Fortgesetzt von James C. King und Petrus W. Tax

Band 7

Notker der Deutsche

Die kleineren Schriften Herausgegeben von James C. King und Petrus W. Tax

Max Niemeyer Verlag Tübingen 1996

Die Deutsche Bibliothek - CIP-Einheitsaufnahme Notker : [Die Werke] Die Werke Notkers des Deutschen / begonnen von Edward H . Sehrt u. Taylor Starck. Fortges. von James C. King u. Petrus W. Tax. - Neue Ausg. - Tübingen : Niemeyer. (Altdeutsche Textbibliothek;...) NE: Sehrt, Edward H. [Hrsg.]; Notker : [Sammlung] Neue Ausg. Bd. 7. Notker : Die kleineren Schriften. - 1996 Notker : Die kleineren Schriften / Notker der Deutsche. Hrsg. von James C. King und Petrus W. Tax. Tübingen: Niemeyer, 1996 (Die Werke Notkers des Deutschen ; Bd. 7) (Altdeutsche Textbibliothek ; Nr. 109) NE: King, James C. [Hrsg.]; Notker : [Sammlung]; 2. GT

Geb. Ausgabe ISBN 3-484-21209-8 Kart. Ausgabe ISBN 3-484-20209-2 ISSN 0342-6661

© Max Niemeyer Verlag GmbH & Co. KG, Tübingen 1996 Das Werk einschließlich aller seiner Teile ist urheberrechtlich geschützt. Jede Verwertung außerhalb der engen Grenzen des Urheberrechtsgesetzes ist ohne Zustimmung des Verlages unzulässig und strafbar. Das gilt insbesondere für Vervielfältigungen, Ubersetzungen, Mikroverfilmungen und die Einspeicherung und Verarbeitung in elektronischen Systemen. Printed in Germany. Gedruckt auf alterungsbeständigem Papier. Druck: Allgäuer Zeitungsverlag, Kempten. Einband: Heinr. Koch, Tübingen.

I N H A L T

Vorwort

VII

Abkürzungs-, Siglen- und Literaturverzeichnis

IX

Einleitung A l l g e m e i n e r Teil 1. 2. 3. 4.

V o r b e m e r k u n g e n (Tax u n d K i n g ) Die Samne lhands ehr i f t en Z u n d G (Tax u n d K i n g ) Wie s i c h Z u n d G zueinander v e r h a l t e n (Tax) Das L a t e i n N o t k e r s d e s D e u t s c h e n (Tax)

XIX XX XXVI XXIX

B e s o n d e r e r Teil Einleitung, Einleitung, Einleitung, Einleitung, Einleitung, Einleitung, Einleitung, Einleitung, Einleitung, Einleitung,

Distributio (Tax) St.Galler T r a k t a t (Tax u n d K i n g ) De arte r h e t o r i c a (King) De p a r t i b u s logicae (Tax) D e dialéctica (Tax) De syllogismis (Tax) De d e f i n i t i o n e (Tax u n d King) Computus (Tax) De música (King) N o t k e r s Brief (Tax)

XXXI XLIV L LXIV LXXVIII LXXXVIII XCVI CV CXVII CXXIX

Texte mit Apparat D i s t r i b u t i o (Tax) A u f n a h m e v o n P3,85r Aufnahme von G74r S t . G a l l e r Traktat (Incipit q u o m o d o A u f n a h m e von G 6 0 r A u f n a h m e v o n Z38v D e a r t e rhetorica (King) A u f n a h m e v o n H56r G l o s s e n aus H2 A u f n a h m e v o n D70r De p a r t i b u s logicae (Tax) A u f n a h m e von D54v De dialéctica (Tax u n d K i n g ) A u f n a h m e von Z22r A u f n a h m e v o n S2,56 De syllogismis (Tax) Aufnahme von D28r De definitione (Tax u n d K i n g ) A u f n a h m e v o n E92r A u f n a h m e v o n E92v Computus (Tax) A u f n a h m e v o n Z2,232r A u f n a h m e v o n F2,152v De m ú s i c a (King) A u f n a h m e v o n F10 A u f n a h m e v o n M75rv N o t k e r s Brief (Tax) Aufnahme von G58r

..., T a x u n d King)

1 1 2 46 46 47 105 105 182 186 187 187 195 195 265 266 266 311 311 312 315 315 316 329 329 346 347 347

Dem um das Althochdeutsche von St Gallen verdienten Zürcher Gelehrten Stefan Sonderegger gewidmet

V O R W O R T

In d i e s e m B a n d legen w i r d e n G e r m a n i s t e n w i e a u c h M i t t e l l a t e i n e r n u n d a n d e r e n M e d i ä v i s t e n die k l e i n e r e n S c h r i f t e n N o t k e r s d e s D e u t s c h e n vor, u n d zwar nicht nur die i h m bisher z u g e s c h r i e b e n e n Titel: De p a r t i b u s logicae,

De

syllogismis,

De d e f i n i t i o n e , De arte rhetorica, Computus, D e m ú s i c a u n d seinen Brief an Bischof H u g o von Sitten, s o n d e r n a u c h als alia

q u ç d a m opuscula latine

s c r i p t a d r e i w e i t e r e T e x t e : die D i s t r i b u t i o o m n i u m s p e c i e r u m n o m i n i s cathegorias A r i s t o t e l i s , D e dialéctica

coninter

u n d d e n sog. S t . G a l l e r T r a k t a t

quomodo S e p t e m circumstantiae r e r u m in legendo

(Incipit

o r d i n a n d a e sint), d e r e n

A u f n a h m e in d e n n o t k e r s c h e n K a n o n d e m n ä c h s t in e i n e m g e s o n d e r t e n A u f s a t z , v o r a u s s i c h t l i c h in d e n Beiträgen Literatur,

zur G e s c h i c h t e d e r d e u t s c h e n S p r a c h e u n d

sowie später d u r c h d e n K o m m e n t a r ( N o t k e r latinus) zu d i e s e n

k l e i n e r e n S c h r i f t e n näher b e g r ü n d e t w e r d e n soll. Einer der b e i d e n H e r a u s g e b e r ist im a l l g e m e i n e n jeweils für e i n e n T e x t u n d die d a z u g e h ö r i g e Einleitung v e r a n t w o r t l i c h . W i r h a b e n uns im T e c h n i s c h e n u m eine g e w i s s e E i n h e i t l i c h k e i t bei d e r D a r s t e l l u n g b e m ü h t , a b e r eine

Identität

w u r d e n i c h t angestrebt. Die T e x t e s i n d n ä m l i c h n i c h t nur s p r a c h l i c h ,

sondern

a u c h k o d i k o l o g i s c h u n d ü b e r l i e f e r u n g s m ä ß i g recht v e r s c h i e d e n , so daß a u c h ihre Behandlung differenziert werden mußte. A l l e i n h ä t t e n w i r d i e s e n B a n d nie zustande b r i n g e n k ö n n e n . U n s e r D a n k gebührt also der S t i f t s b i b l i o t h e k St. G a l l e n , d e r Z e n t r a l b i b i o t h e k Zürich, der S t i f t s b i b l i o t h e k E i n s i e d e l n , d e r B a y e r i s c h e n S t a a t s b i b l i o t h e k M ü n c h e n , der H e r z o g - A u g u s t - B i b l i o t h e k W o l f e n b ü t t e l , der H e s s i s c h e n L a n d e s b i b l i o t h e k der L e i p z i g e r U n i v e r s i t ä t s b i b l i o t h e k , der D e u t s c h e n S t a a t s b i b l i o t h e k

Fulda,

Berlin,

d e r Ö s t e r r e i c h i s c h e n N a t i o n a l b i b l i o t h e k W i e n , d e r Bibliothèque R o y a l e A l b e r t I e r B r u x e l l e s , d e r B i b l i o t h è q u e N a t i o n a l e Paris, d e r B i b l i o t h è q u e

Municipale

R o u e n , d e r V a t i k a n i s c h e n B i b l i o t h e k Città del V a t i c a n o u n d d e r Pius XII M e m o r i a l L i b r a r y St. L o u i s , M i s s o u r i , in d e n e n w i r die H a n d s c h r i f t e n a n Ort u n d Stelle s t u d i e r e n d u r f t e n o d e r die uns M i k r o f i l m e u n d P h o t o g r a p h i e n besorgt u n d uns a u c h d e n A b d r u c k m e h r e r e r Faksimiles erlaubt h a b e n . Für d i e oft langjährige Benutzung v o n G e d r u c k t e m sind w i r a u c h der D a v i s - B i b l i o t h e k der U n i v e r s i t ä t v o n N o r t h C a r o l i n a in Chapel Hill w i e a u c h der

Melvin-Gelman-

B i b l i o t h e k der G e o r g e - W a s h i n g t o n - U n i v e r s i t ä t u n d d e r K o n g r e ß b i b l i o t h e k

in

VIII

Vorwort

Washington, DC sehr verbunden. Eine besondere Dankesbezeigung gilt dem Max Niemeyer Verlag in Tübingen, der diese Ausgabe schon seit mehr als zwei Jahrzehnten fördert. Auch mehreren Personen möchten wir für immer wieder freundlich gewährte Hilfe und öfter gegebenen guten Rat herzlichen Dank sagen: Herrn Stiftsbibliothekar Prof. Dr. Peter Ochsenbein, Herrn Karl Renggli und Herrn Dr. Karl Schmuki (St. Gallen), Herrn Dr. Jean-Pierre Bodmer und Herrn Dr. Martin Germann (Zürich), Herrn Prof. Dr. Hartmut Broszinski (Fulda), Frau Dr. Regina Hausmann (Stuttgart), Frau Dr. Eva Irblich (Wien), Herrn Prof. Dr. Calvin Bower (Notre Dame, Indiana), Frau Dr. Patricia Stirnemann (Paris), Madame Marie-Françoise Rose und Madame Valérie Neveu (Rouen), Frau Prof. Dr. Anna A. Grotans (Columbus, Ohio) und nicht zuletzt dem Präfekten der Biblioteca Apostolica Vaticana, Hochwürden Herrn Prof. Dr. Leonard Boyle OP. Wir schulden auch Herrn Prof. Dr. Herbert Backes (Saarbrücken) unseren Dank dafür, daß er uns großzügig die Herausgabe des St.Galler Traktats überlassen hat, dessen Edition er selber plante.

Wir haben noch die von Notker benutzten Quellen für den Notker latinus zu Boethius, »De consolaiione

Philosophiae«

(Tax) und für den Notker latinus zu

den kleineren Schriften (King und Tax) zu ermitteln und zusammenzustellen. Damit wird die Ausgabe abgeschlossen, deren Erscheinen 1972 begann. Washington, DC und Chapel Hill, NC, im Januar 1996 James C. King und Petrus W. Tax

ABKÜRZUNGS-, SIGLEN- UND LITERATURVERZEICHNIS Vorbemerkung: Die Siglen solcher Handschriften, die von mindestens einem der beiden Herausgeber im Original eingesehen werden konnten, sind mit einem Sternchen versehen.

A*

Handschrift 825 der Stiftsbibliothek in St. Gallen, S. 4-271: Nb, S. 275-338: Nk; siehe Tax 1986/88/90 und King 1972.

ABAW

Abhandlungen der philosophisch-philologischen Klasse der Bayerischen Akademie der Wissenschaften.

AfdA

Anzeiger für deutsches Altertum und deutsche Literatur.

AhdSg

Das Althochdeutsche von St. Gallen. Texte und Untersuchungen zur sprachlichen Überlieferung St. Gallens vom 8. bis zum 12. Jahrhundert. Hg. v. Stefan Sonderegger.

ATB

Altdeutsche Textbibliothek.

B*

Handschrift 818 der Stiftsbibliothek in St. Gallen, S. 3-143: Nk, S. 143-245: Ni; siehe King 1972, 1975.

Backes

Herbert Backes: Die Hochzeit Merkurs und der Philologie. Studien zu Notkers Martian-Übersetzung. Habilitationsschrift Saarbrücken 1979. Sigmaringen 1982.

Baechtold 1887

Jakob Baechtold: Beiträge zur SGallischen litteraturgeschichte. II. Notkers Computus. ZfdA 31, S. 196.

Baechtold 1892

Ders.: Geschichte der Deutschen Literatur in der Schweiz. Frauenfeld.

Be

Handschrift Phillipps 1786 der Deutschen Staatsbibliothek in Berlin, f. 2r/v: Ndis (Bruchstücke); f. 2v: Nl (Bruchstücke) .

Bericht

Bericht vom Jahre 1836 an die Mitglieder der Deutschen Gesellschaft zu Leipzig.

Borst 1984

Arno Borst: Ein Forschungsbericht Hermanns des Lahmen. DAEM 40, S. 379-477.

Borst 1988

Ders.: Computus. Zeit und Zahl im Mittelalter. Ebda 44, S. 1-82.

Bruckner

Albert Theophil Bruckner: Scriptoria medii aevi Helvetica. Denkmäler schweizerischer Schreibkunst des Mittelalters. 14 Bde. Genf 1935-78. 2/3 (1936/38): Schreibschulen der Diözese Konstanz. St. Gallen I—II; 4 (1940): Schreibschulen der Diözese Konstanz. Stadt und Landschaft Zürich; 13 (1973, bearb. v. J. Leisibach): Schreibstätten der Diözese Sitten.

X

Abkürzungs-, Siglen- und

Literaturverzeichnis

Bubnov

N i c o l a u s Bubnov: Gerberti p o s t e a Silvestri II papae O p e r a M a t h e m a t i c a (972-1003) ... . B e r l i n 1899 (Nachdr. H i l d e s h e i m 1963).

Bursill-Hall

G e o f f r e y L. Bursill-Hall: A Census of M é d i é v a l L a t i n Grammatical Manuscripts. S t u t t g a r t - B a d C a n n s t a d t 1981 (= G r a m m a t i c a speculativa 4) .

C(C)Sg.

Codex (Codices) der S t i f t s b i b l i o t h e k in St. G a l l e n .

Clm.

Codex Latinus M o n a c e n s i s der B a y e r i s c h e n in M ü n c h e n .

D*

H a n d s c h r i f t C 121 der Z e n t r a l b i b l i o t h e k in Zürich, f. 28r-49r: N s , f. 49v-51v: N b (Buch III, M e t r u m 9), f. 51v-54v: N l , f. 55v, Ndef (Bruchstück), f. 59r-72ar: N r .

DAEM

Deutsches A r c h i v für E r f o r s c h u n g des M i t t e l a l t e r s .

Delisle

L é o p o l d Delisle: M é l a n g e s de p a l é o g r a p h i e et d e b i b l i o graphie. Paris 1880.

Dieter

Otto A l v i n L o e b Dieter: The R h e t o r i c of N o t k e r Diss. (masch.) S t a a t s u n i v e r s i t ä t Iowa 1939.

E*

H a n d s c h r i f t 275 der ö s t e r r e i c h i s c h e n N a t i o n a l b i b l i o t h e k in Wien, f. 91v: Nl (Bruchstück), f. 92r/v: Ndef (Bruchstück).

Ehrismann

Staatsbibliothek

Labeo.

G u s t a v Ehrismann: Die a l t h o c h d e u t s c h e L i t e r a t u r . M ü n c h e n 1 9 3 2 (= G e s c h i c h t e der d e u t s c h e n L i t e r a t u r b i s z u m A u s g a n g des M i t t e l a l t e r s 1). S. 4 1 6 - 4 5 8 zu N o t k e r d e m D e u t s c h e n .

2

F*

CSg. 242, S. 10-16: N m (Abschn. 2 - 5 ) , S. 267/268: Nl (Bruchstück).

F2

H a n d s c h r i f t A a 72 der H e s s i s c h e n L a n d e s b i b l i o t h e k f. 152va/b: N c o m (Bruckstück).

F3

H a n d s c h r i f t B2 ebda, f. 4rb: N c o m

G*

H a n d s c h r i f t 10 615-729 d e r Bibliothèque R o y a l e A l b e r t I« r in B r ü s s e l , f. 58ra: N e p , f. 58ra-60rb: Nr, f. 60rb-62vb: N t r , f. 63rb-64va: N d i a , f. 64va: N t r (Bruchstück), f. 64va-65ra: N l , f. 65ra-vb u n d f. 74r/v: N d i s .

Gerbert

M a r t i n Gerbert (Hg.): S c r i p t o r e s ecclesiastici de m u s i c a sacra p o t i s s i m u m 3 Bde. St. B l a s i e n 1784.

GGA

Göttingische Gelehrte Anzeigen.

Glauche

G ü n t e r G l a u c h e : S c h u l l e k t ü r e im M i t t e l a l t e r . E n t s t e h u n g u n d H a n d l u n g e n des L e k t ü r e k a n o n s bis 1200 n a c h d e n Q u e l l e n d a r g e s t e l l t . M ü n c h e n 1970 (= M ü n c h e n e r B e i t r ä g e zur M e d i ä v i s t i k u n d R e n a i s s a n c e - F o r s c h u n g 5).

Fulda,

(Bruchstück).

Abkürzungs-, Siglen- und Literaturverzeichnis

XI

Graff

E b e r h a r d G o t t l i e b Graff (Hg.): Diutiska. D e n k m ä l e r d e u t s c h e r Sprache u n d Literatur ... . 3 Bde. Stuttgart u n d T ü b i n g e n 1826/27/29 (Nachdr. H i l d e s h e i m u n d N e w Y o r k 1970).

Grotans

A n n a A . Grotans: R e a d i n g N o t k e r in F i f t e e n t h - C e n t u r y Bavaria. V o r t r a g v o m 7. M a i 1994 im R a h m e n der 29. I n t e r n a t i o n a l e n M e d i ä v i s t e n t a g u n g in K a l a m a z o o , M i c h i g a n .

Grotans/Porter

Dies, u n d D a v i d W. Porter (Hgg. ) : The St. Gall T r a c t a t e . A Medieval G u i d e to R h e t o r i c a l Syntax. C o l u m b i a , S o u t h C a r o l i n a 1995.

H*

Clm. 4621, f. 56r-75r: N r , f. 75r/v: N1

H2

H a n d s c h r i f t 429 der D e u t s c h e n Staatsbibliothek in Berlin, f. 19v-46r: eine A b s c h r i f t v o n Nr in H, f. 46r-47v: eine A b s c h r i f t v o n N1 in H.

V o n der H a g e n

F r i e d r i c h H e i n r i c h v o n d e r H a g e n (Hg.): Denkmale des M i t t e l a l t e r s 1. B e r l i n 1824.

Hattemer

H e i n r i c h H a t t e m e r (Hg.): Denkmahle des M i t t e l a l t e r s . St. Gallen's a l t t e u t s c h e Sprachschaetze. 3 Bde. St. G a l l e n 1844/49 (Nachdr. Graz 1970).

Hausmann

R e g i n a H a u s m a n n : Die t h e o l o g i s c h e n H a n d s c h r i f t e n d e r H e s s i s c h e n L a n d e s b i b l i o t h e k Fulda bis zum Jahr 1600. C o d i c e s Bonifatiani 1-3. A a l - 1 4 5 a . W i e s b a d e n 1992.

Hellgardt

Ernst H e l l g a r d t : N o t k e r s d e s D e u t s c h e n Brief a n Bischof H u g o v o n Sitten. In: B e f u n d u n d Deutung. Z u m V e r h ä l t n i s v o n Empirie u n d I n t e r p r e t a t i o n in S p r a c h - u n d L i t e r a t u r w i s s e n s c h a f t (FS H a n s Fromm), S. 169-192. T ü b i n g e n 1979.

Henkel

N i k o l a u s Henkel: Deutsche U b e r s e t z u n g e n lateinischer Schultexte. Ihre V e r b r e i t u n g u n d F u n k t i o n im M i t t e l a l t e r u n d in der f r ü h e n N e u z e i t . M i t e i n e m Verzeichnis der T e x t e . M ü n c h e n u n d Z ü r i c h 1988 (= M T U 90).

Hubbell

H a r r y M. Hubbell (Hg. u n d Ü b e r s . ) : Cicero, De inventione, De optimo genere oratorum, T o p i c a . Cambridge, M A u n d L o n d o n 1949 (= L o e b Classical Library).

J

CSg. 872, S. 2 - 1 7 0 : Nc; siehe King 1979.

(I)*

Jaffe

Jellinek K*

(Bruchstück).

Samuel Peter Jaffe: A n t i q u i t y a n d I n n o v a t i o n in N o t k e r ' s N o v a rhetorica: The D o c t r i n e of Invention. R h e t o r i c a 3 (1985), S. 165-181. Max H e r m a n n Jellinek: G e s c h i c h t e d e r n e u h o c h d e u t s c h e n G r a m m a t i k v o n d e n A n f ä n g e n bis auf A d e l u n g . 2 Bde. H e i d e l b e r g 1913/14. Clm. 18 937, f. 295v-297r: N m (Abschn.

1).

XII

Abkürzungs-, Siglen- und

Literaturverzeichnis

Kaiinka

E. K a i i n k a : A n a l e c t a latina. W i e n e r S t u d i e n 16 S. 78-120, 254-313.

(1894),

K e l l e 1886

J o h a n n K e l l e : Die p h i l o s o p h i s c h e n K u n s t a u s d r ü c k e N o t k e r s W e r k e n . A B A W 18.1, S. 1-58.

K e l l e 1888 I

Ders.: Die S.Galler d e u t s c h e n S c h r i f t e n u n d N o t k e r Labeo. M i t 6 T a f e l n . A B A W 18.1, S. 205-280.

K e l l e 1888 II

Ders.: V e r b u m u n d N o m e n in N o t k e r s De syllogismis, De p a r t i b u s logicae, De r h e t o r i c a arte, De m u s i c a . Z f d P h 20, S. 129-150.

K e l l e 1892

Ders.: G e s c h i c h t e der d e u t s c h e n L i t t e r a t u r v o n d e r ä l t e s t e n Zeit bis z u m d r e i z e h n t e n J a h r h u n d e r t . 2 Bde. B e r l i n 1892/96. 1: 232-263, 395-408 (Anmerkungen) z u N o t k e r d e m Deutschen.

K e l l e 1901

Ders.: Die rhetorischen K u n s t a u s d r ü c k e in N o t k e r s W e r k e n . A B A W 21.3, S. 445-454 (= S o n d e r d r u c k , 1899, S. 1 - 1 0 ) .

K i n g 1972

James C. K i n g (Hg.): N o t k e r d e r D e u t s c h e . Boethius' B e a r b e i t u n g d e r » C a t e g o r i a e « des A r i s t o t e l e s . T ü b i n g e n (= A T B 73).

K i n g 1975

Ders. (Hg.): N o t k e r d e r D e u t s c h e . Boethius' B e a r b e i t u n g v o n A r i s t o t e l e s ' Schrift »De I n t e r p r e t a t i o n e « . E b d a (= A T B 81).

K i n g 1979

Ders. (Hg.): N o t k e r d e r D e u t s c h e . M a r t i a n u s C a p e i l a , »De nuptiis P h i l o l o g i a e et M e r c u r i i « . E b d a (= A T B 87).

K i n g 1986

Ders. (Hg.): N o t k e r der D e u t s c h e . N o t k e r latinus z u m M a r tianus C a p e i l a . E b d a (= A T B 98).

K i n g 1990

D e r s . : N o t k e r der Deutsche zur M e n s u r b e r e c h n u n g der O r g e l p f e i f e n . A m e r i c a n Journal of G e r m a n i c Linguistics a n d L i t e r a t u r e s 2.1, S. 53-66.

K i n g 1993

Ders. (Hg.): S a n g a l l e n s i a in W a s h i n g t o n . N e w Y o r k 1993.

L*

H a n d s c h r i f t Paulinus 1493 d e r U n i v e r s i t ä t s b i b l i o t h e k Leipzig, f. 60rb-61vb: N m (Abschn. 1 u n d 5).

Lülfing

D a n i e l a L ü l f i n g : D i e n s t k a t a l o g der D e u t s c h e n S t a a t s b i b l i o t h e k in Berlin.

M*

Clm. 27 300, f. 75r/v: N m (Fragment v o n A b s c h n .

M2*

C l m . 14 804, f. 172r-182r: N c o m .

M3

Clm. 22 307, f. 188r-191r: N c o m .

Manitius

Max M a n i t i u s : G e s c h i c h t e d e r l a t e i n i s c h e n Literatur des M i t t e l a l t e r s . 3 Bde. M ü n c h e n 1911/23/31 (Nachdr. e b d a 1965).

in

in

5).

Abkürzungs-, Siglen- und

XIII

Literaturverzeichnis

Meier

Gabriel M e i e r : Die sieben f r e i e n K ü n s t e i m M i t t e l a l t e r (Schluß). N e b s t e i n e m A n h a n g erstmals g e d r u c k t e r Stücke (Programm E i n s i e d e l n ) . E i n s i e d e l n 1887.

Menhardt

H e r m a n n M e n h a r d t : V e r z e i c h n i s der a l t d e u t s c h e n l i t e r a r i schen H a n d s c h r i f t e n der ö s t e r r e i c h i s c h e n N a t i o n a l b i b l i o thek. 1. Bd. B e r l i n 1960 (= V e r ö f f e n t l i c h u n g e n des Instituts für d e u t s c h e Sprache u n d Literatur 13).

MGH

Monumenta Germaniae

Mohlberg

Leo Cunibert M o h l b e r g : K a t a l o g der H a n d s c h r i f t e n d e r Z e n t r a l b i b l i o t h e k Zürich. I. M i t t e l a l t e r l i c h e H a n d s c h r i f t e n . Z ü r i c h 1952.

Morel-Fatio

A. M o r e l - F a t i o : Segen. ZfdA 23 (1879), S. 4 3 5 - 4 3 7 .

MSD

Karl M ü l l e n h o f f u n d W i l h e l m Scherer (Hgg.): D e n k m ä l e r d e u t s c h e r Poesie u n d P r o s a aus d e m V I I I - X I I J a h r h u n d e r t . Dritte A u s g a b e v o n Elias Steinmeyer. 1. Bd.: T e x t e , 2. Bd.: A n m e r k u g e n . B e r l i n 1892 (Nachdr. ebda u n d Z ü r i c h 1964).

MTU

M ü n c h e n e r T e x t e u n d U n t e r s u c h u n g e n zur d e u t s c h e n Literatur des M i t t e l a l t e r s .

Historica.

M ü n c h e n e r K a t a l o g 1876 C a t a l o g u s c o d i c u m L a t i n o r u m Bibliothecae regiae M o n a c e n s i s . S e c u n d u m A n d r e a e Schmelleri indices c o m p o s u e runt C a r o l u s H a l m et alii. Tomi II p a r s II. C o d i c e s num. 11 001-15 028 complectens. M ü n c h e n . M ü n c h e n e r K a t a l o g 1878 D a s s e l b e . Tomi II pars III. Codices num. 15 121-21 313 c o m p l e c t e n s . Ebda. M ü n c h e n e r K a t a l o g 1881 D a s s e l b e . Tomi II p a r s IV. c o m p l e c t e n s . Ebda.

Codices num. 21 406-27 268

M ü n c h e n e r K a t a l o g 1894 C a t a l o g u s c o d i c u m L a t i n o r u m Bibliothecae regiae M o n a censis. Editio a l t e r a e m e n d a t i o r . Tomi I pars II. Codices num. 2 5 0 1 - 5 2 5 0 complectens. E b d a . M ü n c h e n e r K a t a l o g 1975 K a t a l o g der l a t e i n i s c h e n H a n d s c h r i f t e n der B a y e r i s c h e n S t a a t s b i b l i o t h e k M ü n c h e n . Clm. 27 270-499, b e s c h r i e b e n von Hermann Hauke. Wiesbaden. Murphy

James Jerome M u r p h y : R h e t o r i c in the M i d d l e A g e s . A H i s t o r y of R h e t o r i c a l T h e o r y f r o m Saint A u g u s t i n e to the Renaissance. B e r k e l e y 1974.

N*

H a n d s c h r i f t Gudianus 72 d e r H e r z o g - A u g u s t - B i b l i o t h e k W o l f e n b ü t t e l , f. 50v: N m (Abschn. 5).

Nb

N o t k e r der Deutsche, De consolatione

Nc

D e r s . , De nuptiis P h i l o l o g i a e et M e r c u r i i .

Philosophiae.

in

XIV

Abkürzungs-, Siglen- und

Literaturverzeichnis

Ncom

Ders. , Computus.

Ndef

Ders. , De d e f i n i t i o n e .

Ndia

Ders. , De d i a l é c t i c a .

Ndis

Ders. , D i s t r i b u t i o .

Nep

Ders. , lateinischer Brief an Bischof H u g o v o n S i t t e n

Ni

Ders. , De

Nk

Ders. , C a t e g o r i a e .

N1

Ders. , De partibus

Nm

Ders. , De m ú s i c a .

Np

Ders. , Psalter.

Nr

Ders. , De arte

Ns

Ders. , De syllogismis.

Ntr

Ders. , St. Galler T r a k t a t .

Näf

A n t o n Näf: Die W o r t s t e l l u n g in N o t k e r s C o n s o l a t i o . U n t e r s u c h u n g e n zur Syntax u n d Ü b e r s e t z u n g s t e c h n i k . B e r l i n u n d N e w Y o r k 1979 (= A h d S g 5).

Omont

Henri O m o n t : Catalogue général des m a n u s c r i t s des b i b l i o t h è q u e s publiques de France. Départements. T o m e 1. R o u e n . Paris 1886.

P2

H a n d s c h r i f t nouv. acq. lat. 229 d e r Bibliothèque in Paris, f,10v-14v: N c o m .

P3

H a n d s c h r i f t lat. 10 444 ebda, f. 61r: N1 f. 85r-87r: Ndis (Bruchstück).

P[iper 1882,1]

Paul Piper (Hg.): Die S c h r i f t e n N o t k e r s u n d seiner Schule. 3 Bde. Freiburg/Br. u n d T ü b i n g e n 1882/82/83 (= G e r m a n i s c h e r B ü c h e r s c h a t z 8-10). 1: S c h r i f t e n p h i l o s o p h i s c h e n Inhalts.

Piper 1880/82

Ders.: A u s Sanct Galler h a n d s c h r i f t e n . ZfdPh 11, S. 257-286 u n d 13, S. 305-337, 445-479.

Piper 1890

Ders.: Zu N o t k e r s R h e t o r i k . Z f d P h 22, S. 277-286.

Piper, N a c h t r ä g e

Ders. (Hg.): Nachträge zur ä l t e r e n d e u t s c h e n L i t t e r a t u r von K ü r s c h n e r s d e u t s c h e r N a t i o n a l - L i t t e r a t u r . Stuttgart o.J. (um 1898).

Plew

E u g e n Plew: Zu der n o t k e r i s c h e n R h e t o r i k . G e r m a n i a 14 (1869), S. 47-65.

interpretatione.

logicae.

rhetorica.

Nationale

(Bruchstück),

XV

Abkürzungs-, Siglen- und Literaturverzeichnis Prantl

Carl Prantl: G e s c h i c h t e d e r L o g i k im A b e n d l a n d e . Bd. 1/2 (Bd. 2 in 2. A u f l . ) . L e i p z i g 1855/1885.

R*

CSg. 21, S. 8 - 5 7 5 : Np; siehe T a x

R2

H a n d s c h r i f t I 69 (932) der B i b l i o t h è q u e M u n i c i p a l e R o u e n , f. 169r-174v: N d i s (Bruchstück).

Rankin

Susan Rankin: The Song School of St Gall in the Later N i n t h C e n t u r y . In: K i n g 1993, S. 173-198.

De R i j k

L.M. de R i j k : O n the C u r r i c u l u m of the A r t s of the T r i v i u m at St. Gall from c. 850 - c. 1000. V i v a r i u m 1 (1963), S. 35-86.

Rose

V a l e n t i n R o s e (Hg.): V e r z e i c h n i s s d e r l a t e i n i s c h e n H a n d schriften. Bd. I: Die M e e r m a n - H a n d s c h r i f t e n des Sir Thomas P h i l l i p p s . B e r l i n 1893 (= Die H a n d s c h r i f t e n v e r z e i c h n i s s e der K ö n i g l i c h e n B i b l i o t h e k zu B e r l i n 12).

Samman/Mazal

Tarif al S a m m a n / Otto M a z a l : Die arabische W e l t u n d Europa. A u s s t e l l u n g der H a n d s c h r i f t e n - u n d I n k u n a b e l S a m m l u n g der ö s t e r r e i c h i s c h e n N a t i o n a l b i b l i o t h e k . H a n d b u c h u n d K a t a l o g . Graz 1988.

S2*

CSg. 820, S. 51-62: N d i a .

Scherrer

G u s t a v S c h e r r e r : V e r z e i c h n i s s d e r H a n d s c h r i f t e n der S t i f t s b i b l i o t h e k v o n St. G a l l e n . H a l l e / S . 1875 (Nachdr. H i l d e s h e i m u n d N e w Y o r k 1975) .

Schmeller

J o h a n n A n d r e a s Schmeller: D e u t s c h e s des X - X I I t e n J a h r h u n d e r t s aus M ü n c h e n e r h a n d s c h r i f t e n . ZfdA 8 (1851), S. 106-155.

Schönemann

Carl P h i l i p p C h r i s t i a n S c h ö n e m a n n : N o t i t i a e et e x c e r p t a . C o d i c e s b i b l i o t h e c a e A u g u s t a e . H e l m s t e d t 1830.

Sehrt

E d w a r d H. Sehrt: N o t k e r - G l o s s a r . Ein A l t h o c h d e u t s c h L a t e i n i s c h - N e u h o c h d e u t s c h e s W ö r t e r b u c h zu N o t k e r s des D e u t s c h e n S c h r i f t e n . T ü b i n g e n 1962.

Sehrt/Legner

N o t k e r - W o r t s c h a t z . Das g e s a m t e M a t e r i a l zusammengetr. v o n E d w a r d H . Sehrt u n d T a y l o r Starck. B e a r b e i t e t u n d hg. v o n E d w a r d H. Sehrt u n d W o l f r a m K . Legner. H a l l e / S . 1955.

Singer

Samuel Singer: Die D i c h t e r s c h u l e von St. Gallen. L e i p z i g 1922.

Sonderegger

1970

1979/81/83. in

S t e f a n Sonderegger: A l t h o c h d e u t s c h in St. G a l l e n . E r g e b n i s s e u n d Probleme d e r a l t h o c h d e u t s c h e n S p r a c h ü b e r lieferung in St. G a l l e n v o m 8. bis ins 13. J a h r h u n d e r t . St. G a l l e n u n d S i g m a r i n g e n (= B i b l i o t h e c a Sangallensis 6).

XVI

Abkürzungs-, Siglen- und

Literaturverzeichnis

Sonderegger

1980

Ders. : N o t k e r der Deutsche u n d Cicero. A s p e k t e einer m i t t e l a l t e r l i c h e n R e z e p t i o n . In: F l o r i l e g i u m S a n g a l l e n s e . FS Johannes Duft, S. 243-266. St. G a l l e n u n d S i g m a r i n g e n .

Sonderegger

1982

Ders.: S c h a t z k a m m e r d e u t s c h e r S p r a c h d e n k m ä l e r . Die S t i f t s b i b l i o t h e k Sankt G a l l e n als Q u e l l e g e r m a n i s t i s c h e r H a n d s c h r i f t e n e r s c h l i e ß u n g v o m H u m a n i s m u s bis zur G e g e n w a r t . St. G a l l e n u n d S i g m a r i n g e n (= B i b l i o t h e c a Sangallensis 7).

Sonderegger

1987

Ders.: N o t k e r III. v o n St. Gallen. In: Die d e u t s c h e L i t e ratur des M i t t e l a l t e r s . V e r f a s s e r l e x i k o n , 2. A u f l . hg. v o n Kurt R u h u . a . , 6. Bd., Sp. 1212-1236. B e r l i n u n d N e w Y o r k .

Starck/Wells

T a y l o r Starck u n d J o h n C. W e l l s : A l t h o c h d e u t s c h e s w ö r t e r b u c h . H e i d e l b e r g 1972-84.

Glossen-

S t e i n m e y e r 1874/75

Elias S t e i n m e y e r : Sangallensia. ZfdA 17, S. 4 3 1 - 5 0 4 u n d 18, S. 160.

Steinmeyer

1893

Ders., N o t k e r s Computus. A f d A 19, S. 274-276.

Steinmeyer

1916

D e r s . , (Hg.): Die k l e i n e r e n a l t h o c h d e u t s c h e n S p r a c h d e n k m ä l e r . B e r l i n (Nachdr. e b d a u n d Z ü r i c h 1963).

Steinmeyer/Sievers

D e r s . u n d E d u a r d Sievers: Die a l t h o c h d e u t s c h e n 5 Bde. B e r l i n 1879-1922.

Glossen.

Tax

1972/73/75

Petrus W. Tax (Hg.): N o t k e r latinus. Die Q u e l l e n zu d e n Psalmen. 3 Bde. T ü b i n g e n (= A T B 74/75/80).

Tax

1979/81/83

Ders. (Hg.): N o t k e r der D e u t s c h e . Der Psalter. 3 Bde. E b d a (= A T B 84/91/93).

Tax

1986/88/90

Ders. (Hg.): N o t k e r der D e u t s c h e . Boethius, »De c o n s o l a tione P h i l o s o p h i a e « . 3 Bde. E b d a (= A T B 94/100/101).

Tax 1987

Ders.: W e r hat die E i n l e i t u n g zu d e n S t u f e n p s a l m e n in N o t k e r s P s a l t e r verfaßt? In: A l t h o c h d e u t s c h (FS R u d o l p h S c h ü t z e i c h e l ) , hg. v. Rolf B e r g m a n n u . a . Bd. I: G r a m m a t i k . G l o s s e n u n d T e x t e , S. 872-888. H e i d e l b e r g .

Thorndike

L y n n T h o r n d i k e : A H i s t o r y of M a g i c a n d E x p e r i m e n t a l Science d u r i n g the First T h i r t e e n Centuries of Our Era. Bd. I. N e w Y o r k 1923.

Thorndike/Kibre

Ders. u n d Pearl K i b r e : A Catalogue of Incipits of M e d i a e val S c i e n t i f i c W r i t i n g s in Latin. C a m b r i d g e , M a s s . 2 1 9 6 3 .

Traube

1888

L u d w i g T r a u b e : Zu N o t k e r s R h e t o r i k u n d der E c b a s i s captiui. ZfdA 32, S. 3 3 8 / 3 3 9 .

Traube

1896

Ders. (Hg.): Poetae Latini aevi C a r o l i n i . B e r l i n ( - M G H . P o e t a r u m L a t i n o r u m m e d i i aevi tomus III).

Abkürzungs-, Siglen- und

Literaturverzeichnis

XVII

V4

H a n d s c h r i f t V a t . R e g i n . lat. 1281 d e r V a t i k a n i s c h e n B i b l i o t h e k in Cittä del V a t i c a n o , Teil II, f. 17v-19v: Ndis (Bruchstück).

V a n de V y v e r

A . v a n de V y v e r : V r o e g - M i d d e l e e u w s c h e W i j s g e e r i g e V e r h a n d e l i n g e n . T i j d s c h r i f t voor P h i l o s o p h i e 4 (1942), S. 156-199.

W a c k e r n a g e l 1835

W i l h e l m W a c k e r n a g e l : A l t d e u t s c h e s Lesebuch. B a s e l .

W a c k e r n a g e l 1844

Ders.: Die s a n c t g a l l i s c h e rhetorik. ZfdA 4, S. 4 6 3 - 4 7 8 .

Wagner

1972

A l f r e d H e r m a n n Wagner: N o t k e r s des D e u t s c h e n k l e i n e r e logische Schriften. Diss. (masch.) M ü n c h e n .

Wagner

1860

Josef M a r i a W a g n e r : B r u c h s t ü c k einer lat.-ahd. L o g i k . G e r m a n i a 5, S. 288/289, 508.

Wiener Katalog

Tabulae c o d i c u m m a n u s c r i p t o r u m p r a e t e r G r a e c o s et O r i e n tales in b i b l i o t h e c a P a l a t i n a V i n d o b o n e n s i a s s e r v a t o r u m . 2 Bde. W i e n 1864-68 (Nachdr. Graz 1965-68).

W o l f e n b ü t t e l e r K a t a l o g K a t a l o g e der H e r z o g - A u g u s t - B i b l i o t h e k W o l f e n b ü t t e l . Die alte R e i h e . W o l f e n b ü t t e l 1884-1913. A b t . 4: C o d i c e s G u e l f e r b y t a n i Gudiani g r a e c i et Gudiani latini. 9. Bd.: Die G u d i a n i s c h e n H a n d s c h r i f t e n (Nachdr. Frankfurt/M. 1966). Z*

H a n d s c h r i f t C 98 der Z e n t r a l b i b l i o t h e k in Zürich, f. l - 2 2 r : N d i s , f. 22r-38v: N d i a , f. 38v-66v: N t r .

Z2*

H a n d s c h r i f t Car. C 176 ebda, f. 232r-237v: Ncom.

ZfdA

Zeitschrift für deutsches A l t e r t u m .

ZfdPh

Zeitschrift für d e u t s c h e

Ziolkowski

J a n M . Ziolkowski: The Spirit of Play in the P o e t r y of St. G a l l . In: K i n g 1993, S. 143-169.

Philologie.

E I N L E I T U N G

Diese E i n l e i t u n g besteht aus e i n e m a l l g e m e i n e n u n d e i n e m b e s o n d e r e n Teil. In der A l l g e m e i n e n Einleitung h a b e n w i r vor, zunächst einige V o r b e m e r k u n g e n

zu

f o r m u l i e r e n , d a n a c h die zwei w i c h t i g s t e n S a m m e l h a n d s c h r i f t e n , Z ü r i c h C 98 u n d Brüssel 10 615-729, generell zu b e s c h r e i b e n u n d zu c h a r a k t e r i s i e r e n , d a n n a u c h das V e r h ä l t n i s dieser H a n d s c h r i f t e n zueinander; einige B e m e r k u n g e n zu N o t k e r s L a t e i n b i l d e n d e n Schluß. A u f d i e s e Weise k a n n bei späterer Bezugnahme

einfach

z u r ü c k v e r w i e s e n w e r d e n , so daß u n n ö t i g e W i e d e r h o l u n g e n v e r m i e d e n w e r d e n . Der b e s o n d e r e Teil bietet die E i n f ü h r u n g e n zu d e n e i n z e l n e n T e x t e n . Für d e n A n t e i l d e r b e i d e n H e r a u s g e b e r a n d i e s e r d o p p e l t e n E i n l e i t u n g siehe die

Inhaltsangabe

des Bandes.

A l l g e m e i n e r

T e i l

1. V o r b e m e r k u n g e n In d i e s e m t e x t l i c h e n S c h l u ß b a n d v o n N o t k e r s k l e i n e r e n S c h r i f t e n e r s c h e i n e n die T e x t e in der R e i h e n f o l g e d e r s i e b e n f r e i e n K ü n s t e a n g e o r d n e t , N o t k e r s lateinischer Brief a n Bischof H u g o v o n S i t t e n bildet d e n A b s c h l u ß .

Dabei

folgen w i r N o t k e r s e i g e n e r A u f f a s s u n g dieser R e i h e n f o l g e : Für ihn steht die R h e t o r i k a n zweiter Stelle, innerhalb der L o g i k e r s c h e i n e n zuerst die a l l g e m e i n e r e n Ü b e r s i c h t e n , d a n n die L e h r e n v o n d e n S y l l o g i s m e n u n d d e r Definition. Es ist in der Forschung üblich, für N o t k e r s E i n z e l t e x t e Kürzel zu b e n u t z e n w i e z.B. N m für De m ú s i c a , N p für d e n Psalter, N r für die R h e t o r i k . Wir h a b e n d i e s e T r a d i t i o n f o r t g e s e t z t , i n d e m w i r bei n o c h nicht so b e z e i c h n e t e n ä l t e r e n w i e a u c h bei n e u d e m K a n o n h i n z u g e f ü g t e n W e r k e n entsprechende A b k ü r z u n g e n e i n g e f ü h r t h a b e n . N e u sind N c o m für N o t k e r s Computus, N d e f für De d e f i n i t i o n e , N d i a für De dialéctica,

N d i s für die D i s t r i b u t i o , N e p für seinen

lateinischen

Brief (epistula) a n Bischof H u g o v o n S i t t e n u n d N t r für d e n sog. St.Galler T r a k t a t . Eine Z u s a m m e n s t e l l u n g dieser Kürzel findet m a n o b e n im i n t e g r i e r t e n L i t e r a t u r v e r z e i c h n i s , S. X I I I / X I V . Piper h a t t e in der E i n l e i t u n g z u m e r s t e n B a n d seiner N o t k e r - A u s g a b e

den

e i n z e l n e n H a n d s c h r i f t e n u n d F r a g m e n t e n B u c h s t a b e n s i g l e n zuerkannt (wobei er m a n c h e aus der früheren Forschung ü b e r n a h m ) u n d hat dabei das A l p h a b e t

fast

XX

Allgemeine Einleitung, 1./2.

ganz ausgeschöpft.1 Deshalb sahen die Herausgeber bei dem Zuwachs an neuen oder auch bisher nicht gekennzeichneten Codices sich genötigt, eine neue Methode zu benutzen. Wir haben uns im Prinzip darauf geeinigt, in Anlehnung an eine neuere Editionspraxis als Kürzel jeweils einen (einmal auch zwei) Buchstaben für die Stadt, wo die Handschrift heute aufbewahrt wird (Bibliotheksheimat), mit Zahlenindex anzuwenden; so steht etwa Be für den Berliner Codex Phillipps 1786, M2 für Clm. 14 804, P2 für die Pariser Handschrift, Bibliothèque Nationale, nouv. acq. lat. 229, S2 für CSg. 820, V4 für den Codex Vat. Regin. lat. 12812 und Z für die Handschrift Zürich C 98. H2 bezeichnet hingegen eine Abschrift von H. Im integrierten Literaturverzeichnis sind die alten wie die neuen Siglen für die Codices, die in dieser Ausgabe herangezogen werden, in alphabetischer Anordnung verzeichnet, so daß die Leser sich leicht orientieren können. Es war den Herausgebern in einigen Fällen leider nicht möglich, die Handschriften selbst an Ort und Stelle einzusehen, zumal einige Textzeugen erst vor kurzer Zeit bekannt geworden sind. Um keine Mißverständnisse aufkommen zu lassen, haben wir im Literaturverzeichnis die Siglen von den Codices mit einem Sternchen versehen, die von mindestens einem der Herausgeber im Original kollationiert und studiert werden konnten. Wenn ein Text mehrfach überliefert ist, hätten wir gerne alle Fassungen vollständig, seiten- und zeilengetreu wiedergegeben, was in diesem Band bei Nm und Nr tatsächlich geschehen ist. Für Ndef, Nep und Ns besteht bei der einmaligen Überlieferung kein Problem. Von Ncom und N1 ist jeweils nur die Leithandschrift ganz abgedruckt, aus Raummangel sind für die anderen Textzeugen nur die Varianten angegeben. Bei Ndia sind die zwei St.Galler Fassungen S2 und Z parallel abgedruckt; G hingegen, das aus beiden Handschriften schöpfte, ist durch Lesarten oder u.U. durch längere Stellen vertreten. Bei Ndis und Ntr ist die ursprünglich St.Galler Version in Z vollständig wiedergegeben, während Varianten aus den anderen, auf Z zurückzuführenden Handschriften (bei Ntr ist es nur eine, nämlich G) unten im Apparat stehen. 2. Die Sammelhandschriften Z und G Die in Frage kommenden Handschriften mit mehreren Notkertexten sind Z und G. Die jeweiligen Notkerstücke in der Handschrift D sind textlich und kodikologisch in mancher Hinsicht zu disparat, um hier auf einer gemeinsamen Basis 1 Piper 1882,1: V-XCVII. 2 Die Siglen V-V3 waren schon für Bruchstücke von Notkers Psalter in Anspruch genommen worden.

A l l g e m e i n e E i n l e i t u n g , 2.

XXI

charakterisiert w e r d e n zu k ö n n e n ; a u c h m u ß t e e i n T e x t aus D, das M e t r u m III, 9 d e r Consolatio,

schon in e i n e m f r ü h e r e n B a n d e d i e r t u n d b e h a n d e l t w e r d e n 3 . Die

r e s t l i c h e n n e u e n C o d i c e s sind e i g e n t l i c h k e i n e S a m m e l h a n d s c h r i f t e n v o n N o t k e r s W e r k e n u n d w e r d e n a m b e s t e n in einer der b e s o n d e r e n E i n f ü h r u n g e n b e s p r o c h e n . Z:

Der S a m m e l c o d e x Z ü r i c h C 98 (= Z), der in d e r e r s t e n Hälfte des 11. J a h r hunderts im K l o s t e r St. G a l l e n g e s c h r i e b e n w u r d e (der A b t e i s t e m p e l u n d zwei w e i t e r e St.Galler Stempel s t e h e n f. lr), w i r d h e u t e in d e r Zürich aufbewahrt.

4

Zentralbibliothek

Er u m f a ß t 136 Seiten (f. lr-68v). S e i n a l l e i n i g e r

Inhalt 5

besteht aus drei ganz l a t e i n i s c h v e r f a ß t e n N o t k e r t e x t e n : N d i s , N d i a , N t r , die von m e h r e r e n H ä n d e n g e s c h r i e b e n sind. Die H a n d s c h r i f t beginnt m i t vier Q u a t e r n i o n e n , es f o l g e n zwei Q u i n i o n e n , u n d zwei Q u a t e r n i o n e n b i l d e n d e n Schluß. Da die m e i s t e n Lagen k o d i k o l o g i s c h g e s e h e n u n d teilweise a u c h t e x t l i c h v e r s c h i e d e n s i n d u n d die H ä n d e einige M a l e mit einer n e u e n Lage, nicht m i t d e m B e g i n n eines n e u e n T e x t e s , w e c h s e l n ,

empfiehlt

es sich, zuerst die L a g e n selbst kurz zu b e s p r e c h e n . Lage 1, f. 1-8. Das P e r g a m e n t der Doppelblätter

1/8 u n d 2/7 ist d i c k ,

rauh,

stark a b g e r i e b e n u n d v o n fast grauer Farbe; das der D o p p e l b l ä t t e r 3/6 u n d 4/5 ist etwas d ü n n e r u n d v o n h e l l e r e r Farbe, w e i s t aber m e h r e r e Löcher auf.

F. lr

ist stark verschmutzt u n d v e r s t e m p e l t . Die T i n t e ist schwarz, die R u b r i z i e r u n g orange. M a j u s k e l n sind oft g e s t r i c h e l t (schattiert), die Tinte ist gleichfalls orange oder a u c h orange m i t b r a u n (= n a c h g e d u n k t e l t e s O r a n g e ? ) . D o p p e l b l ä t t e r n 1/8 u n d 2/7 ist das Format ca. 18 x 14 cm, die

Bei d e n

Schreibfläche

m i ß t ca. 12 x 10,5 cm; bei d e n zwei a n d e r e n D o p p e l b l ä t t e r n ist das Format

17,5

x 13 cm, d e r Schriftspiegel m i ß t 12,5 x 8 cm. Lage 2, f. 9-16. Das P e r g a m e n t ist z i e m l i c h dünn, glatt u n d hell. Die H a a r s e i t e n zeigen w e g e n Haarsäcke viele graue Partien. Die T i n t e ist m e i s t e n s schwarz, g e l e g e n t l i c h d u n k e l b r a u n . Die R u b r i z i e r u n g ist w i e bei Lage 1. Die M a ß e sind ca. 19,5 x 14,5 cm, der S c h r i f t s p i e g e l m i ß t ca. 14 x 10,5 cm. Lage 3, f. 17-24. Das P e r g a m e n t ist z i e m l i c h d ü n n u n d hell, a b e r die zwei inneren Doppelblätter f. 19-22 sind dicker u n d steifer, g e l b l i c h u n d fettig. Die T i n t e ist d u n k e l b r a u n m i t e i n e m S t i c h ins Schwarze. Die R u b r i z i e r u n g

ist

3 Siehe Tax 1986, E i n l e g e h e f t u n d Einl., X X V u n d XXXIII. M a n vergleiche für D a u c h u n t e n die b e s o n d e r e n Einl. zu N1, N p u n d Nr. 4 Siehe M o h l b e r g , 51/52 u n d 360 (Nachtrag) sowie Bruckner, 3: 47 u n d 126/127. 5 a b g e s e h e n von e i n e m Fragment aus Priszians Institutiones g r a m m a t i c a e auf f. 67r/v u n d die Ü b e r r e s t e einiger N o t i z e n u n d S c h e m a t a auf f. 67v u n t e n u n d f. 68r/v.

XXII

A l l g e m e i n e E i n l e i t u n g , 2.

orange. Das Format ist ca. 19,5 x 14,5 cm, die Schreibfläche m i ß t ca. 14 x 10,5 cm. Lage 4, f. 25-32. Das P e r g a m e n t ist ziemlich d ü n n u n d m e i s t e n s h e l l , aber teilweise gelblich. Die drei Doppelblätter f. 26-31 sind sehr fettig. Die T i n t e ist d u n k e l b r a u n (29r ist heller, weil m a l naß g e w o r d e n ) . Die R u b r i z i e rung ist orange (so a u c h die L i n i e n im Schema auf f. 28v), die

Strichelung

leicht orange oder a u c h g e l e g e n t l i c h braun. Die Maße s i n d ca. 17,5 x 13,5 cm (bei d e m von einer a n d e r e n H a n d g e s c h r i e b e n e n Doppelblatt 28/29 m i t d e m Schema aber ca. 18,5 x 14 cm), d e r Schriftspiegel m i ß t ca. 13 x 10 cm. Die L a g e n 5, f. 33-42, 6, f. 43-52, 7, f. 53-60, u n d 8, f. 61-68. Das P e r g a m e n t ist z i e m l i c h d ü n n , glatt u n d h e l l , teilweise a u c h g e l b l i c h

(36r

w i r k t w e g e n vieler H a a r s ä c k e grau), u n d es gibt m e h r e r e Löcher. Die T i n t e ist b r a u n (f. 33, 64/65) bis d u n k e l b r a u n / s c h w a r z

(f. 34-63). Die R u b r i z i e r u n g ist

orange, die Strichelung leicht orange. Das Format ist ca. 18,5 x 14 cm, die Schreibfläche m i ß t ca. 12,5 x 10,5 cm. Auf f. 41/42 sind die o b e r e n E c k e n m i t etwas T e x t v e r l u s t

abgeschnitten.

Ingesamt ist das Pergament v o n u n g l e i c h m ä ß i g e r u n d nicht sehr h o h e r Q u a l i tät. O b w o h l der Codex a n s c h e i n e n d eine Einheit bildet, s i n d die Formate der L a g e n m e h r m a l s verschieden; a u ß e r d e m gibt es viele k l e i n e r e u n d größere alte Löcher, a u c h im S c h r e i b r a u m . W o das Pergament d ü n n ist, scheint die B e s c h r i f tung der a n d e r e n Seite oft d u r c h . M e r k w ü r d i g ist, daß b e i m Text von N d i s die Z e i l e n z a h l e n pro Seite jeweils so u n t e r s c h i e d l i c h sind: 21 (lr u n d 2v); 20 (lv, 2r, 5v, 6r, 7r-8v); 19 (3r-5r, 6v); 18 (9r-16r) u n d 16 (16v). U n d es fällt auf, daß der u n t e r e R a n d bei Ndis öfter sehr breit ist (bis 4-4,5 cm) u n d nicht b e s s e r a u s g e n u t z t w u r d e (für eine m ö g l i c h e E r k l ä r u n g siehe u n t e n ) . A u f n a h m e n v o n f. 22r u n d 38v stehen auf S. 195 bzw. 47 in dieser A u s g a b e . Die N o t k e r t e x t e dieser H a n d s c h r i f t sind v o n m e h r e r e n H ä n d e n g e s c h r i e b e n w o r den: H a n d ZI hat f. 1-8, d e n e r s t e n Quaternio, kopiert, H a n d Z2 f. 9-16, d e n zweiten. H a n d Z3 findet s i c h f. 17-20r,13 est, sie ist d e r H a u p t h a n d AI v o n N b sehr ähnlich.« H a n d Z4 s c h r i e b f. 20r,13 p r i u s bis 22r,2, H a n d Z5 f. 22r,3-22v. Die recht u n g e ü b t e H a n d Z6 ist v e r a n t w o r t l i c h für f. 23-27, 30-33 u n d 64-65r; das innere Doppelblatt f. 28/29 von Lage 5 - es enthält das Schema auf f. 28v - stammt v o n H a n d Z7. H a n d Z8 kopierte das m e i s t e von f. 34r-63v sowie f. 65/66. Eine andere, sehr geübte H a n d hat das grammatische Fragment auf f. 67

6 Siehe Tax 1986, Einl. X X V I u n d A n m . 4.

XXIII

A l l g e m e i n e E i n l e i t u n g , 2.

g e s c h r i e b e n , m e h r e r e w e i t e r e H ä n d e s i n d für d i e N o t i z e n u n d Schemata auf f. 67v u n t e n u n d f. 68 v e r a n t w o r t l i c h . Die in Z ü b e r l i e f e r t e n T e x t e sind, w i e v o n N o t k e r zu erwarten, im a l l g e m e i n e n d e u t l i c h u n d klar v e r s t ä n d l i c h (für einige v e r d o r b e n e oder

schwierige

S t e l l e n siehe unten) . D o c h fallen die vielen auf d e n R ä n d e r n e r g ä n z t e n A u s l a s sungen (a-, b - , c-Zeilen) auf. I m G e g e n s a t z etwa zu der St.Galler H a n d s c h r i f t m i t d e m lat. T e x t v o n N c o m erscheint Z vor a l l e m w e g e n d i e s e r A u s l a s s u n g e n (aber a u c h etwa w e g e n des m i t t e l m ä ß i g e n Pergaments) als ein M a n u s k r i p t , das teilweise n o c h in statu nascendi

w a r u n d so etwas wie ein w o r k i n g copy

d a r s t e l l t . I c h h a l t e es e t w a

für w a h r s c h e i n l i c h , daß zumindest N d i s in Z e i n w o r k i n g text ist, a n d e m N o t k e r i m A l t e r u n d vielleicht erst n a c h s e i n e m Brief a n Bischof H u g o

(weiter)

gearbeitet hat u n d m i t d e m er selber - aus w e l c h e n G r ü n d e n a u c h immer

-

m ö g l i c h e r w e i s e nicht ganz fertig g e w o r d e n w a r , so daß er ihn in s e i n e m Brief nicht eigens e r w ä h n e n k o n n t e oder w o l l t e . Für e i n A r b e i t s e x e m p l a r ist a u c h v e r s t ä n d l i c h , daß bei N d i s der Titel wie a u c h alle

Abschnittsüberschriften

später auf d e n R ä n d e r n ergänzt w u r d e n , daß die Z e i l e n z a h l e n pro

jeweilige

Seite so u n t e r s c h i e d l i c h sind u n d daß die u n t e r e n R ä n d e r oft sehr b r e i t sind; einer d e r Gründe für d i e s e b r e i t e n R ä n d e r ist z w e i f e l l o s , daß sie allerlei N a c h t r ä g e u n d P r ä z i s i e r u n g e n ermöglichen, ohne daß auf

Pergament"zettel"

z u r ü c k g e g r i f f e n w e r d e n m ü ß t e , die leicht v e r l o r e n gehen. U n d es k ö n n t e

ein

7

paar a n s c h e i n e n d u n r i c h t i g e S t e l l e n erklären, die g e b l i e b e n s i n d , a u c h einige H ä r t e n , w i e z.B. d e n s y n t a k t i s c h u n g e w ö h n l i c h s c h w i e r i g e n Satz in 18r,11-13 oder a u c h d e n (doppelt) s c h i e f e n V e r g l e i c h in 3v,10 altus

a d breuem uel

tenuem, der nur d a n n e i n i g e r m a ß e n stimmt, w e n n m a n altus als

'hochgewachsen'

(wie v o n B ä u m e n ) v e r s t e h t (man e r w a r t e t v i e l m e h r longus ad b r e u e m uel p i n g u i s ad tenuem) G:

Der S a m m e l c o d e x B r u x e l l e n s i s 10 615-729 (= G),* d e r im 12. J a h r h u n d e r t für das K l o s t e r St. E u c h a r i u s - M a t t h i a s in Trier g e s c h a f f e n w u r d e , 1 0

w i r d h e u t e in

7 Siehe die u n p a s s e n d e M e h r z a h l certe sedes (4v,12) oder illum für k o r r e k t e r e s illud (7r,7b). 8 R i c h t i g e r ist etwa d e r Wortlaut comparamus ... l o n g u m a d b r e u e m in N k (King 1972, 88, Z. 17/18). 9 Z u G siehe a u c h u n t e n K i n g , Einl. zu De a r t e rhetorica, §5; B a c k e s , 32/33; H e l l g a r d t , 174-180; de R i j k , 64-84; van de V y v e r , 181-190; Piper 1882,1: X I I - L X X X I X u n d T r a u b e , 1896, 152/153. T r o t z d e r Titel b e z i e h e n s i c h Traube 1888 (Zu N o t k e r s R h e t o r i k u n d der Ecbasis Captiui) u n d Piper 1890 (Zu N o t k e r s R h e t o r i k ) n i c h t auf N r , sondern auf N d i s , N r . 9 des S a m m e l c o d e x . 10 Siehe zuletzt Hellgardt, 175.

XXIV

A l l g e m e i n e E i n l e i t u n g , 2.

d e r Brüsseler Bibliothèque R o y a l e Albert I e r

a u f b e w a h r t . V o n d e n 232 F o l i e n

(232v ist u n b e s c h r i e b e n ) , w e l c h e zahlreiche geistliche u n d gelehrte T e x t e sowie Briefe u n d die T i e r f a b e l Ecbasis captivi u m f a s s e n , g i l t u n s e r e A u f m e r k samkeit e i n e m e i n z i g e n Q u a t e r n i o , 10 661-665 (f. 58-65), m i t d e m d a v o n a b g e t r e n n t e n f. 74, in d e m folgendes steht: 1) d e r lateinische Brief N o t k e r s des D e u t s c h e n a n Bischof H u g o von S i t t e n (58ra,l-33 = N e p ) , 2) De arte

rhetorica

m i t d e r Ü b e r s c h r i f t E X C E R P T V M R H E T H O R I C Ç N O T K E R I M A G I S T R I (58ra,33-60rb,47 N r ) , 3) d e r St.Galler T r a k t a t m i t der Ü b e r s c h r i f t INCIPIT Quomodo circumstantie

r e r u m in legendo

ordinande SINT

d e r A n f a n g des Traktats w u r d e 64va, 51-68, ohne Ü b e r s c h r i f t

theologicum von Boethius,11

SIT

.vii.

(60rb,47-62vb,30 = N t r , m i t

e i n e m n a c h 60v e i n g e h e f t e t e n Zettel m i t 34 Z e i l e n T e x t auf der

w i e d e r h o l t ) , 4) DE N A T V R A QVID

verso-Seite;

versehentlich

(62vb,31-57) aus d e m f ü n f t e n O p u s c u l u m

5) Q V 0 M 0 D 0 QVID

SIT

(62vb,57-66), D i c t a V / V I v o n

Candidus,

12

6) ein lateinischer Brief von e i n e m L. a n Dominus I.

63rb,18),

13

7) I N C I P I T D I A L E C T I C A (63rb,18-64va,50 = N d i a ) , 8) De p a r t i b u s

logicae

ohne Ü b e r s c h r i f t

O M N I V M S P E C I E R V M NOMINVM

=

(64va,69-65ra,14 = N l ) u n d 9) INCIPIT

(62vb,68-

DISTRIBVTIO

INTER CATHEGORIAS A R I S T O T I L I S (65ra,14-65vb,70 =

N d i s ; die Fortsetzung steht abgetrennt 7 4 r a , l - 7 4 v b , 5 9 , die letzten 11 Z e i l e n s i n d u n b e s c h r i e b e n ) . D i e s e T e x t e w u r d e n von e i n u n d d e r s e l b e n H a n d k o p i e r t ; nur die 34 Zeilen auf d e m o b e n unter 3) e r w ä h n t e n e i n g e s c h a l t e t e n

Zettel

s t a m m e n v o n einer a n d e r e n Hand. Bei f. 58-65 sowie 74 ist das Format d e r D u r c h s c h n i t t s s e i t e m i t zwei S p a l t e n ca. 27,5 x 19,2 cm, der S c h r i f t s p i e g e l m i ß t ca. 24 x 15,1 cm, eine Spalte jeweils ca. 24 x 7,2 cm. Wie ü b e r h a u p t in d i e s e m Codex strebte der

Schreiber

a u c h h i e r danach, m ö g l i c h s t viel T e x t auf w e n i g Pergament zu b r i n g e n . Die Schrift ist sehr klein; die S e i t e n w e i s e n jeweils nicht w e n i g e r als 70 Zeilen pro Spalte auf. Faksimiles von f. 58r, 60r u n d 74r stehen auf S. 347, 46 bzw. 2 in d i e s e r A u s g a b e . Diese Handschrift zeigt a l l g e m e i n die jüngste Stufe d e r k a r o l i n g i s c h e n M i n u s k e l m i t schon m e h r e r e n A n s ä t z e n zu g o t i s c h a n m u t e n d e n B r e c h u n g e n u n d A b k n i c k u n g e n sowie g e l e g e n t l i c h e B o g e n v e r b i n d u n g e n (vgl. die F a k s i m i l e s ) . Die T i n t e ist b r ä u n l i c h - s c h w a r z .

In d e n R u s t i c a - Ü b e r s c h r i f t e n w e c h s e l n G r o ß -

b u c h s t a b e n u n d (oft v e r g r ö ß e r t e ) M i n u s k e l f o r m e n m i t e i n a n d e r ab; sie sind nicht in roter, s o n d e r n in g e w ö h n l i c h e r Tinte e i n g e t r a g e n . A u c h die A b s c h n i t t s i n i t i a l e n sind in g e w ö h n l i c h e r Tinte

11 V a n de V y v e r , 185 u n d A n m . 79. 13 Ders., 185/186 u n d A n m . 81.

geschrieben.

12 Ders., ebda u n d A n m . 80.

XXV

Allgemeine Einleitung, 2 Trotz d e r sehr k l e i n e n , g e d r ä n g t e n u n d oft schwer leserlichen Schrift d e r Schreiber s i c h als d u r c h a u s geübt heraus. Dies ist nicht

stellt

verwunderlich

a n g e s i c h t s der T a t s a c h e , daß diese H a n d s c h r i f t zu e i n e m K o r p u s v o n nicht w e n i ger als 10 Codices gehörte, die als K o l l e k t i v u n t e r n e h m e n für das K l o s t e r St. E u c h a r i u s - M a t t i a s in T r i e r g e s c h a f f e n w u r d e n . 1 4

Er benutzt oft u n d k o n s e q u e n t

die n o r m a l e n wie a u c h einige b e s o n d e r e A b k ü r z u n g e n u n d L i g a t u r e n 1 5 ;

einige

m e h r oder w e n i g e r regelmäßig vorkommende S o n d e r f o r m e n sind v o n Interesse. So begegnet für et n e b e n der Ligatur & a u c h d a s alte tachygraphische Z e i c h e n 7, für est n e b e n e a u c h -f; ii steht für hoc; n e b e n d e r Ligatur für or(um) findet s i c h a u c h eine für ar(um). Bemerkenswert ist a u c h , daß d e r Schreiber alte A b k ü r z u n g s w e i s e n erweitert. So k a n n .p (= per) a u c h einige M a l e p a r oder p o r vertreten, e i n m / n - S t r i c h ü b t m e h r e r e F u n k t i o n e n aus, z.B. in hoes, o T a ,

aiam,

einmal (Z25v,15) steht ut n i c h t , w i e g e b r ä u c h l i c h , für uter, s o n d e r n für utinam, e i n ¥

b e z e i c h n e t die E n d u n g Iis, e t w a in ilf

o d e r i u d i c a f , u n d die

H o c h s t e l l u n g v o n V o k a l e n u n t e r A u s s p a r u n g a n d e r e r B u c h s t a b e n u m f a ß t nicht nur, i i i w0 i e früher ü b l i c h , r u n d u (pmus, qa), s o n d e r n a u c h b u n d d, w i e z.B. in u u n d . . . i i i mi, oder gar ib, ih u n d is, wie etwa in s, m u n d n. S c h l i e ß l i c h vertritt das u m g e k e h r t e c (o) sehr oft con. Die m e i s t e n d i e s e r Fälle w e i s e n schon auf die a b k ü r z u n g s f r e u d i g e gotische Zeit voraus. Es ist n o c h zu erwähnen, daß der S c h r e i b e r das i m i t a k u t a r t i g e m S t r i c h d a r ü b e r einsetzt, aber nur bei ii, a n s c h e i n e n d u m eine V e r w e c h s l u n g m i t u zu v e r h i n d e r n , so z.B. bei fil£i oder aliis,

terentii,

u n d daß er ein auslautendes s sehr oft h o c h s t e l l t .

Im B e r e i c h der l a t e i n i s c h e n R e c h t s c h r e i b u n g spiegeln die A b s c h r i f t e n in G n a t ü r l i c h w e i t h i n die E n t w i c k l u n g e n des 10. u n d 11. Jahrhunderts, w i e sie in d e n jeweiligen V o r l a g e n v o r k o m m e n (siehe d a z u u n t e n §4). A b e r der

Schreiber

intensiviert einige solcher Tendenzen, w ä h r e n d bei ihm a u c h andere begegnen, die relativ n e u sind. So erscheint einerseits sehr viel öfter e für ? (ae, se) oder c für t u n d u m g e k e h r t

(wie in cercius, confitere), andererseits

s i c h nicht selten V e r d o p p e l u n g e n wie speccula. occulus. opportet. (ab u n d zu a u c h M i s c h f o r m e n wie analictica

statt analitica),

finden

construcxit

u n d einige

M a l e w i r d zwischen m u n d n als Ü b e r g a n g s l a u t e i n p eingefügt, etwa in d a m p natio oder erumpna. In s o l c h e n Fällen (und in e i n i g e n anderen) w e r d e n die

14 Siehe zuletzt H e l l g a r d t , 175 u n d A n m . 10. 15 Siehe zuletzt K i n g 1979, Einl., X X V I / X X V I I , m i t einer Ü b e r s i c h t d e r G r u n d t y p e n ; Tax 1986, E i n l . , §9. M a n b e a c h t e a u c h die Faksimiles v o n G.

XXVI

Allgemeine Einleitung,

2./3.

p a l ä o g r a p h i s c h u n d sprachlich, u . U . a u c h b e d e u t u n g s m ä ß i g r e l e v a n t e n V a r i a n t e n u n d A b w e i c h u n g e n r e g e l m ä ß i g im A p p a r a t

verzeichnet.16

A b e r seine E r f a h r u n g h a t nicht v e r h i n d e r n k ö n n e n , daß er s i c h öfter v e r t a n hat: Da w i r die richtige V o r l a g e k e n n e n (siehe u n t e n ) , zeigt sich, d a ß er sie nicht s e l t e n m i ß v e r s t a n d e n hat, u n d es gibt a u c h m a n c h e A u s l a s s u n g e n d u r c h Z e i l e n s p r u n g (Horooioteleuton), die nicht b e s e i t i g t w u r d e n u n d d i e T e x t e m e h r m a l s schwer v e r s t ä n d l i c h m a c h e n (siehe die A p p a r a t e ) . Der M a n g e l a n Ü b e r p r ü f u n g überrascht bei e i n e m s o l c h e n u m f a n g r e i c h e n

Kollektivunternehmen.

A u c h die Interpunktion w u r d e sehr n a c h l ä s s i g , ö f t e r a u c h e i g e n w i l l i g g e h a n d habt: A m Ende eines Satzes fehlt sie fast immer, so daß nur ein G r o ß b u c h s t a b e d e n n e u e n Satzanfang b e z e i c h n e t . A b e r im V e r g l e i c h m i t d e r V o r l a g e zeigt s i c h a u c h h ä u f i g , daß der Schreiber Majuskel statt M i n u s k e l u n d u m g e k e h r t

schreibt.

Die k u r z e n P a u s e n w e r d e n oft ü b e r h a u p t nicht b e z e i c h n e t , oder aber das a n gewendete Zeichen, m e i s t e n s der Punkt, w i r d so g e s e t z t , daß der S i n n nicht s e l t e n g e r a d e z u verunklärt w i r d . 1 7

Die v i e l f a c h e n V a r i a n t e n bei d e r I n t e r -

p u n k t i o n m ü s s e n in der Regel schon aus R a u m g r ü n d e n u n b e r ü c k s i c h t i g t 3. W i e s i c h G u n d Z zueinander

bleiben.18

verhalten

Für die F a s s u n g e n v o n N1 u n d N r in G u n d d e r e n V e r h ä l t n i s zu d e n V o r l a g e n siehe d i e E i n z e l e i n l e i t u n g e n zu d i e s e n T e x t e n . Was aber das V e r h ä l t n i s v o n G zu N d i s , N d i a u n d Ntr b e t r i f f t , so läßt s i c h n a c h w e i s e n , daß G in a l l e n drei F ä l l e n fast sicher d i r e k t e A b s c h r i f t e n d e r T e x t e in Z enthält. A b h ä n g i g k e i t k a n n auf G r u n d g e m e i n s a m e r Fehler aufgezeigt w e r d e n . So h a t Ndis,

Z4r,15/16,

statt supremo die Form suppre/mo; sie e r s c h e i n t in G sogar als suppmo m i t p r ? Strich. In Z21r,l/2 findet s i c h u r s p r ü n g l i c h die u n r i c h t i g e Form f i n / g e b a n t u r statt figebantur. In Z erscheint n 1

jetzt r a d i e r t , G h a t n o c h fingebantur.

E n t w e d e r f a n d die R a s u r statt, n a c h d e m G d i e s e n T e x t aus Z k o p i e r t h a t t e , o d e r G hat d a s radierte n ü b e r s e h e n . A b e r es gibt stärkere A r g u m e n t e . Zweimal in N d i s w u r d e eine varia lectio

in

Z v o m Schreiber in G u n r i c h t i g u n t e r g e b r a c h t . In N d i s , Z10r,5a-c steht die

16 A u c h bei d e n a n d e r e n T e x t z e u g e n , die k e i n e L e i t h a n d s c h r i f t e n sind, w i r d m u t a t i s mutandis so verfahren. 17 So h e i ß t es z.B. in G: que in oratione proprie c$sa . d i c u n t u r (= Z60v,ll) o d e r H a b e n t enim n a t u r a m p r ? p o s i t i u a m et tendentem . a d sequentia redditiua (= Z57v,8/9), w o der Punkt beide Male Z u s a m m e n g e h ö r i g e s trennt, u n d in e i n e m Zitat aus d e m P r o p h e t e n Jeremias p r i u s q u a m te f o r m a r e m . in u t e r o noui te (= Z41v,15), w o die Pause n a t ü r l i c h richtig h i n t e r u t e r o g e h ö r e n würde. 18 Dies gilt a u c h bei d e n a n d e r e n T e x t e n für die Codices, die k e i n e L e i t h a n d s c h r i f t e n sind.

Allgemeine Einleitung, 3.

XXVII

deutlich mit Uel angegebene "andere Lesart" Nam ... superlatiui; auf dem unteren Rand, mit einem Einfügungszeichen davor sowie über nam ita des Satzes nam ... proximum. (3-5a) im Text. Ein Abschreiber würde normalerweise entweder den im Text selbst stehenden Satz zuerst kopieren, dann anschließend die auf dem Rand befindliche varia lectio, oder aber den Satz im Text nicht, sondern nur das Satzgefüge auf dem Rand. Der Schreiber von G aber kopierte zuerst den Satz auf dem Rand, dann aber doch noch den im Text - ein Fall also von umgekehrter Anordnung (praeposterus ordo) bzw. Konservatismus. Der andere Fall ist fast identisch: Z17v,16a-16c steht die deutlich mit .Aliter. angegegebene "andere Lesart" auf dem linken Rand, mit einem Einfügungszeichen über Unde des Satzes Vnde ... dicitur (15/16a) im Text. G hat wiederum zuerst die marginale Variante, dann trotzdem anschließend die Lesart im Text kopiert.1' Die Vorlage kann aber auch zu anderen Fehlern führen. So läßt sich in Ndis der Fehler von G ad disciplinis leicht durch die zusammengeschriebene Form adisciplinis in Z4r,2 erklären, und der Schreiber von G kopiert den Namen des Kaisers ocdauianus nur deshalb mit d, da in Zllv,12 octa am Ende der Zeile so geschrieben wurde, daß nur der Bauch des a erscheint, t aber in einer Ligatur, die leicht als ein unziales d (6) verlesen werden konnte. Wenn G den ersten Text von Z, Ndis, gewiß direkt daraus kopiert hat, liegt es auf der Hand, daß auch Ndia und Ntr unmittelbar aus Z stammen. Der Nachweis ist aber nicht so leicht, da eben die Fassungen von Ndia und Ntr in Z textlich weit besser sind als Ndis; die besseren Vorlagen haben weit weniger bedeutsame Fehler erzeugt. Allerdings ist G die einzige Handschrift mit Abschriften von Ndia (nach Z, nicht nach S2) und Ntr. Aber es gibt einiges Beweismaterial. Wir haben schon auf die vielen Zeilensprünge durch Homoioteleuton hingewiesen, die G im Vergleich mit Z enthält. Wichtig als Argument für eine direkte Abhängigkeit ist die Tatsache, daß in fast allen Fällen es deutlich Zeilensprünge in Z sind; wie der zeilengetreue Abdruck jeweils zeigt, stehen die gleichen Wörter, die den Sprung visuell veranlaßten, in Z fast immer direkt untereinander, und solche Zeilensprünge begegnen nicht nur in Ndis, sondern auch in Ndia und Ntr; siehe in Ndis: 6v,11-13, llv,10/11, 16r,8/9, 16v,2/3 und 12-14; in Ndia: 27v,16/28r,1, 34v,3/4, auch 35v,2; in Ntr: 58r,14/15.

19 Siehe die dazugehörige Darstellung des Sachverhalts jeweils im Apparat.

XXVIII

A l l g e m e i n e Einleitung, 3.

D e m g e g e n ü b e r f a l l e n d i e V e r ä n d e r u n g e n , die G im V e r g l e i c h m i t Z b i e t e t , k a u m ins G e w i c h t . Es sind, w i e die A p p a r a t e zeigen, m e i s t e n s k l e i n e U m s t e l l u n g e n u n d V e r d e u t l i c h u n g e n , a u c h m e h r e r e A u s l a s s u n g e n . N u r die E r g ä n z u n g , et p r o p t e r H i e r u s a l e m n o n q < u i e s c a m > , zu e i n e m Zitat in N t r , P r o p t e r sion n o n

tacebo

(Z42r,2), w ä r e p r o b l e m a t i s c h . Dies ist eine sehr b e k a n n t e Stelle aus d e m P r o p h e t e n Isaias (62,1). Der Schreiber v o n G h a t d e n p a r a l l e l e n z w e i t e n V e r s leicht aus d e m G e d ä c h t n i s e r g ä n z e n können; die K u r z f a s s u n g von Z g e n ü g t u n d ist m . E. die lectio

difficilior

u n d u r s p r ü n g l i c h , d e n n im a l l g e m e i n e n w i r d

e i n (frommer) A b s c h r e i b e r e i n (längeres) Bibelzitat nicht verkürzen,

sondern

e i n k u r z e s v e r l ä n g e r n , falls u n d weil er es für zu k n a p p hält. Es b l e i b t n o c h die Frage zu b e a n t w o r t e n , o b die W i e d e r h o l u n g des A n f a n g s v o n N t r in G auf Z b e r u h t o d e r a b e r auf einer a n d e r e n V o r l a g e . Sowohl v a n de V y v e r w i e de R i j k g l a u b e n a n d i e letztere M ö g l i c h k e i t . 2 0

V a n d e Vyver schließt vor

a l l e m d e s w e g e n auf eine a n d e r e Quelle, w e i l an d e n z w e i t e n A n f a n g v o n N t r auf f. 64va s i c h N d i a a n s c h l i e ß t , d i e s e V o r l a g e also eine andere R e i h e n f o l g e b e i d e r T e x t e als Z (Ndia-Ntr) a u f g e w i e s e n h ä t t e . A b e r d a s A r g u m e n t ist nicht sehr stark, d e n n d e r I r r t u m des Schreibers könnte e i n f a c h auf M a n g e l a n A u f m e r k s a m k e i t oder auf M ü d i g k e i t beruhen, u n d w i r b r ä u c h t e n d o c h zumindest e i n e n N a c h w e i s , daß in irgendeiner H a n d s c h r i f t N d i a d i r e k t auf N t r gefolgt w ä r e . De R i j k versucht auf G r u n d der A b w e i c h u n g e n z w i s c h e n b e i d e n T e x t e n v o n N t r zwei V o r l a g e n anzusetzen. Bei d e n U n t e r s c h i e d e n f r e i l i c h , die er a u f f ü h r t ,

handelt

es s i c h - a b g e s e h e n von der I n t e r p u n k t i o n - einmal u m e i n e n f e h l e n d e n n - S t r i c h u n d w e i t e r u m einige V e r s c h r e i b u n g e n wie die E n d u n g - u m statt - a , m i n o r his für m i n o r i b u s his, et statt in, u n d q u i d d i s p u t a t statt qui d i s p u t a t

(siehe

u n t e n ) - alles V e r s c h l i m m b e s s e r u n g e n u n d S o r g l o s i g k e i t e n , die in G a u c h sonst auf Schritt u n d T r i t t b e g e g n e n u n d daher für d e n Schreiber b e z e i c h n e n d sind. N u r i n f i n i t u m in G für i n f i n i t i u u m (Z39r,14) ist eine - leicht zu erklärende

-

V e r b e s s e r u n g , d e n n im T e x t Z u s a m m e n h a n g k o m m t k e i n Infinitiv vor, s o n d e r n nur das P r o n o m e n qui. G e g e n d e n A n s a t z einer z w e i t e n V o r l a g e spricht, daß in b e i d e n F ä l l e n ein g a n z e r Satz, Z38v,10, fehlt; d a r i n w e r d e n in u n m i t t e l b a r e m A n s c h l u ß a n die Ü b e r s c h r i f t die s i e b e n c i r c u m s t a n t i a e r e r u m (periochae)

w o r t w ö r t l i c h u n d in

einer Zeile aufgeführt. Da d i e s e R e i h e b a l d d a n a c h (39r,3-5) in zweifacher V a r i a t i o n nochmals a u f g e l i s t e t w i r d (und die e i n z e l n e n Termini später in der A b h a n d l u n g öfter erwähnt w e r d e n ) , hat es d e n A n s c h e i n , daß der S c h r e i b e r v o n G d e n g a n z e n Satz, d e r o h n e h i n wie eine Glosse anmutet, e i n f a c h w e g g e l a s s e n hat,

20 Siehe v a n de V y v e r , 185/186; de R i j k , 80/81.

Allgemeine Einleitung,

XXIX

3./4.

zumal er sonst keine G l o s s e n aus Z in seinen T e x t übernimmt. Gerade weil Z die R e i h e in einer Zeile a u f f ü h r t , als ob es s i c h tun eine Interlinearglosse

han-

d e l t e , liegt es auf d e r H a n d , daß der S c h r e i b e r v o n G b e i m K o p i e r e n d e r s e l b e n V o r l a g e d i e s e l b e ganze, für ihn ü b e r f l ü s s i g e Zeile a u c h zweimal ausließ. A u c h die nächste Glosse, Z 3 9 r , 4 / 5 , fehlt in b e i d e n G - V e r s i o n e n . Daß aber die W i e d e r h o l u n g d e s A n f a n g s a u c h auf Z beruht, läßt s i c h d u r c h eine V e r s c h r e i bung zeigen: Für qui d i s p u t a t in Z39r,14 h e i ß t es auf f. 64va in G u n r i c h t i g q u i d disputat; aber Z setzt quidisputat, eine Zusammenschreibung, w e l c h e die falsche A b t r e n n u n g leicht hat v e r a n l a s s e n k ö n n e n . A n s c h e i n e n d w u r d e n also v o m Schreiber des C o d e x G die drei N o t k e r t e x t e

in

Z d i r e k t daraus, w e n n a u c h in anderer A n o r d n u n g , k o p i e r t . Dies verhindert n a t ü r l i c h n i c h t , daß n o c h w e i t e r e T e x t z e u g e n d e m Schreiber v o n G v o r g e l e g e n h a b e n k ö n n e n , so daß zumindest a n e i n i g e n S t e l l e n K o n t a m i n a t i o n haben mag.

stattgefunden

21

4. Das L a t e i n N o t k e r s d e s D e u t s c h e n Das L a t e i n in N o t k e r s e i g e n e n u m f a n g r e i c h e r e n Schriften, in d e n e n er nicht a l l e i n w i e in N b oder N c seine V o r l a g e n s y n t a k t i s c h u m a r b e i t e t , sondern, w e n n a u c h auf G r u n d gewisser Q u e l l e n , s i c h d e n T e x t selbst erarbeitet, erscheint

in

CSg. 820 (mit N d i a ) u n d in d e n u r s p r ü n g l i c h St.Galler H a n d s c h r i f t e n D (mit N r ) , Z (mit N d i s , N d i a , N t r ) u n d a u c h Z2 (mit N c o m ) im a l l g e m e i n e n als sehr regelmäßig u n d fast k l a s s i s c h , 2 2

w e n n a u c h m i t e i n i g e n vor a l l e m o r t h o g r a -

p h i s c h e n Eigenheiten, w i e sie u m das Jahr 1000 wohl fast überall in W e s t e u r o p a im G e b r a u c h w a r e n , als a u c h m i t e i n i g e n E i g e n t ü m l i c h k e i t e n , die a n s c h e i n e n d t y p i s c h n o t k e r s c h sind. Bei d e n n o r m a l e n S c h r e i b u n g e n d e r Zeit ist vor a l l e m an solche V e r e i n f a c h u n g e n zu d e n k e n w i e ? oder a u c h schon e für ae bzw. ae oder oe, i für y (Ypsilon) bei u r s p r ü n g l i c h g r i e c h i s c h e n W ö r t e r n , a u c h a n y statt i, etwa in p h y l o s o p h u s o d e r sydus 'Stern(bild)', t für th u n d th für t, t statt c oder u m g e k e h r t c statt t w i e in s p e t i e s oder tercius u n d a n d e n h - V e r l u s t vor V o k a l , b e s o n d e r s w i e d e r u m bei g r i e c h i s c h e n W ö r t e r n , etwa y p o t(h)eticus. D o c h gibt es o f f e n s i c h t l i c h a u c h einige B e s o n d e r h e i t e n ,

die

t y p i s c h n o t k e r s c h sind. So w e i ß m a n schon lange, daß er im B e r e i c h ae/ae/e/e

21 Für seine Fassung v o n N o t k e r s De dialéctica h a t der Schreiber v o n G wohl a u c h d e n T e x t v o n CSg. 820 (= S2) h e r a n g e z o g e n . Siehe u n t e n die Einl. zu Ndia. 22 Der k l a s s i s c h e P h i l o l o g e E. K a i i n k a , 254, g i b t seiner E d i t i o n d e s für ihn a n o n y m e n Textes v o n N d i s in R2 die Ü b e r s c h r i f t : "Commentarius antiquus ad species nominis, q u a e a P r i s c i a n o feruntur". Das Prädikat "antiquus" u m s c h r e i b t k n a p p d e n k l a r e n k l a s s i s c h e n Stil des Textes.

XXX

Allgemeine Einleitung, 4.

immer grecus schreibt, auch in den Ableitungen. Und es begegnen stets die Formen merere 'trauern, klagen', dazu das Substantiv meror und das Adjektiv (Partizip) mestus, pene 'beinahe1, sepe 'häufig', herere 'kleben, hängen' (auch in Zusammensetzungen), estimare 'schätzen1, fast inmer querere 'fragen' und questio, dagegen meistens c^teri. Beim Konsonantismus etwa schreibt er "unrichtig" immer cathegori? mit th oder dinoscere ohne g. Solche so regelmäßig vorkommenden Eigentümlichkeiten deuten auf Absicht des Autors, nicht Zufall der Schreiber. Eine umfassende Untersuchung, wobei ich - als heuristisches Prinzip - methodisch zu unterscheiden versuche zwischen Notkers vorherrschend eigenen Texten wie Ndia, Ndis, Nr oder Ntr und den Passagen, die in seinen kommentierenden Übersetzungen vorliegen und die er aus anderen Werken und Vorlagen übernommen und normalerweise in der Hauptsache nur syntaktisch umgeordnet hat (wie Nb oder Nc), ist in Vorbereitung. So viel ist jetzt schon deutlich: Eine starke Normierung der Sprache, wie sie für das Deutsche in Buch 1 und 2 der Consolatio sowie auch in einigen frühen Psalterfragmenten am kräftigsten ausgeprägt erscheint, gilt anscheinend mutatis mutandis auch für das Latein Notkers des Deutschen. Die Frage ist auch hier, inwiefern und wie lange der Meister seinen Einfluß auf die Schreiber im Kloster St. Gallen und sonstwo und deren Schreibgewohnheiten ausüben konnte oder wollte.23

23 Zur Problematik siehe Tax 1986, Einl., §18. Ich hoffe demnächst in größerem Rahmen auf dieses Thema zurückzukommen.

E I N L E I T U N G B e s o n d e r e r

T e i l

Einleitung, Distributio A l l g e m e i n e s 1. Notkers Distributio: eine Brücke zwischen Grammatik und Logik Die Distributio1 ist der erste der drei lateinisch geschriebenen Texte (Ndis, Ndia und Ntr), die hier "offiziell" als echte Werke Notkers des Deutschen vorgestellt und herausgegeben werden. Wie schon der volle Titel Distributio omnium specierum nominis inter cathegorias Aristotelis,2 besagt und die Schrift selber zeigt, behandelt Notker darin Fragen, die das Grenzgebiet zwischen der Grammatik (dem Nomen im Gegensatz zum Verbtun) und der Logik (den Kategorien des Aristoteles) betreffen, und versucht dabei, eine Brücke zwischen beiden Bereichen zu schlagen. Der Darstellung nach ist dieser Traktat in mancher Hinsicht ein erweitertes und vertieftes Seiten- und Gegenstück zu der Behandlung des Nomens in Buch 2 und 3 von Priszians Institutiones grammaticae. Wie bei Notker üblich, ist die Schrift in Abschnitte eingeteilt; am Anfang, d.h. vor dem 1. Abschnitt, steht der Titel, jeder der 26 weiteren Abschnitte trägt eine Überschrift. Auffällig ist, daß der letzte Abschnitt (27), der POSSESSIL/UM überschrieben ist, so ausführlich ist und etwas mehr als die Hälfte des Textes ausmacht. Es kommt hinzu, daß die Uberschrift POSSESSIUUM auch schon über Abschnitt 10 steht, wenn auch dieser Abschnitt sehr kurz und allgemein gehalten ist, während Abschnitt 27 sich spezifisch mit einer großen Anzahl von Possessivendungen (diuersas ... terminationes Zllr.l) befaßt. Auch diese partielle Uberschneidung und die Unausgeglichenheit in der Darbietung mögen Anzeichen dafür sein, daß die Schrift noch nicht ganz fertig war. Das Werk wird in Notkers Brief an Bischof Hugo von Sitten nicht erwähnt, aber es ist der Forschung bisher entgangen, daß eine Art von Vorstufe zur Distributio sich in einem Exkurs zu Buch 2 von Notkers Bearbeitung der

1 Siehe Hellgardt, 176; van de Vyver, 182/183, 186, 189; er schreibt S. 189 über Ndis: "Deze verhandeling beteekent toch een eerste alhoewel zeer bescheiden poging tot Sprachlogik of grammatica speculativa, die zieh zeer snel zal ontwikkelen en vanaf de Xlle eeuw één der hoofdkenmerken vormen der Westersche logica ... ". 2 Dieser Titel fehlt als Incipit im Register bei Bursill-Hall.

XXXII

Einleitung, Distributio, findet. 3

Categoriae opuscula

1.-3.

Die Frage, ob es unter s e i n e n im Brief e r w ä h n t e n q u e d a m

latine (conscripta>4

subsumiert w e r d e n k a n n o d e r erst n a c h d e m

Brief g e s c h r i e b e n bzw. v o l l e n d e t w u r d e , w i r d w o h l (siehe oben) im l e t z t e r e n Sinne b e a n t w o r t e t w e r d e n m ü s s e n . Die Schrift sieht nicht nur wie e i n S p ä t w e r k aus, s o n d e r n a u c h als ein nicht ganz a u s g e f e i l t e s u n d etwas

unausgeglichenes

opusculum.

D i e

Ü b e r l i e f e r u n g

2. Ü b e r s i c h t N o t k e r s Distributio ist in zwei H a n d s c h r i f t e n v o l l s t ä n d i g , in vier w e i t e r e n teilweise oder f r a g m e n t a r i s c h erhalten: Z ü r i c h C 98 (= Z), f. lr,l-22r,2 u n d G, f. 65ra,14-65vb,70 sowie f. 74r/v e n t h a l t e n d e n g a n z e n Text; V a t . regin. lat. 1281 (= V4), II, f. 17v,27-19v,37 u n d R o u e n I 69 (heutige S i g n a t u r ,

früher

932; = R 2 ) , f. 169r,l-173v,20 h a b e n etwas w e n i g e r als die erste H ä l f t e ; P a r i s , B i b l i o t h è q u e N a t i o n a l e , lat. 10 444 (= P3), f. 85r,l-87r,34 b i e t e t u n g e f ä h r e i n D r i t t e l , a u c h aus d e r e r s t e n Hälfte; u n d B e r l i n , Phillipps 1786 (= Be), V o r b l a t t 2r/v, hat nur einige Sätze aus d e m l e t z t e n D r i t t e l . Das W e r k w i r d , soweit w i r sehen, sonst, z.B. in m i t t e l a l t e r l i c h e n K a t a l o g e n , nicht A b e r auf G r u n d seiner o f f e n s i c h t l i c h w e i t e n , w e n n a u c h n a m e n l o s e n ,

erwähnt. Verbreitung

h a l t e i c h es für d u r c h a u s m ö g l i c h , daß neue T e x t z e u g e n n o c h a u f t a u c h e n w e r d e n . 3. Die ä l t e r e n A u s g a b e n N d i s n a c h d e r Brüsseler H a n d s c h r i f t G w u r d e z u m e r s t e n M a l von P i p e r in zwei S c h ü b e n v e r ö f f e n t l i c h t . Der erste, zum e i g e n t l i c h e n N o t k e r - Q u a t e r n i o

gehörige

T e i l , f. 65rv bis a l i q u i d (Z10v,12), w u r d e 1882 in der E i n l e i t u n g v o n B a n d 1 seiner A u s g a b e , S. L X X V - L X X X I X , ediert. Der zweite, das ergänzte spätere Blatt 74r/v u m f a s s e n d e Teil (Z10v,13 dici

bis Schluß) folgte erst 1890, n a c h d e m

T r a u b e 1888 darauf a u f m e r k s a m gemacht h a t t e , u n d wie bei Traube u n t e r Flagge; 5

d i e s e A u s g a b e ist, a b g e s e h e n v o n d e r I n t e r p u n k t i o n ,

falscher

handschriften-

g e t r e u u n d nicht n o r m a l i s i e r t . O h n e Kenntnis v o n Pipers A b d r u c k e n ist d e r T e x t v o n R 2 d a n n 1894 v o n E. K a i i n k a in seinen "Analecta l a t i n a " worden;6

veröffentlicht

der Herausgeber hat ihn dabei auf e i n k l a s s i s c h e s L a t e i n h i n

3 Siehe K i n g 1972, 8 7 - 9 4 . N i c h t nur gibt es zahlreiche Ü b e r e i n s t i m m u n g e n z w i schen d e r Wortwahl u n d d e n b e n u t z t e n B e i s p i e l e n in b e i d e n T e x t e n , s o n d e r n a u c h die T a t s a c h e , daß d e r Exkurs s i c h a n d i e Behandlung der K a t e g o r i e a d aliquid anschließt, f i n d e t eine E n t s p r e c h u n g in der H ä u f i g k e i t , m i t d e r N o t k e r in Ndis seine P a r a d i g m e n d e r s e l b e n K a t e g o r i e ad aliquid zuweist. 4 S i e h e u n t e n Nep, Z. 19. 5 Piper 1890, 278-286; vgl. T r a u b e 1888; b e i d e M a l e als "Notkers R h e t o r i k " . 6 A l s ! "VI. C o m m e n t a r i u s antiquus (!) a d s p e c i e s n o m i n i s , quae a P r i s c i a n o

Einleitung, Distributio,

XXXIII

3./4.

n o r m a l i s i e r t u n d m i t einer m o d e r n e n I n t e r p u n k t i o n versehen. Pipers nicht sehr zuverlässiger T e x t ist v o n der F o r s c h u n g g e l e g e n t l i c h benutzt w o r d e n , K a l i n k a s viel b e s s e r e r a n s c h e i n e n d nicht. 7

K o d i k o l o g i s c h e s 4. Die H a n d s c h r i f t e n v o n N o t k e r s Z:

Distributio

Diese H a n d s c h r i f t w u r d e generell schon o b e n in der A l l g e m e i n e n

Einleitung,

§2, b e h a n d e l t . H i e r ist einiges W i c h t i g e für d e n T e x t von N d i s zu ergänzen. 8 Wie schon o b e n in §1 erwähnt w u r d e , ist er in A b s c h n i t t e e i n g e t e i l t , der T e x t selber m i t e i n e m längeren Titel u n d h a b e n alle A b s c h n i t t e

beginnt

Über-

schriften. Es ist a u f f ä l l i g , daß der Titel auf f. lr ü b e r d e m S c h r e i b r a u m a n g e b r a c h t erscheint u n d daß alle Ü b e r s c h r i f t e n auf d e n R ä n d e r n stehen. Es hat also d e n A n s c h e i n , daß der T e x t in Z zunächst r e i n vorlag (= Fassung X), d a n n - in e i n e m z w e i t e n A r b e i t s g a n g - Titel u n d Ü b e r s c h r i f t e n erhielt (= Fassung Y ) . Dieser A n s c h e i n w i r d bekräftigt d u r c h die T a t s a c h e , daß der

jeweilige

A b s c h n i t t s a n f a n g m e i s t e n s nicht, wie m a n bei N o t k e r e r w a r t e t , als

rubrizierte

Initiale erscheint, sondern als M a j u s k e l , die regelmäßig rot g e s t r i c h e l t (schattiert) w o r d e n ist - eine Strichelung, die wohl im selben A r b e i t s g a n g w i e Titel u n d Ü b e r s c h r i f t e n , aber d a n n nicht ganz k o n s e q u e n t , angebracht w u r d e . Diese b e i d e n S t a d i e n v o n N d i s in Z spiegeln sich, wie u n t e n gezeigt w e r d e n soll, a u c h in d e n A b s c h r i f t e n . A b e r a u c h v o n h i e r aus g e s e h e n ist der in Z v o r l i e g e n d e fertige T e x t v o n N d i s s i c h e r l i c h k e i n e R e i n s c h r i f t . W i e in der A l l g e m e i n e n E i n l e i t u n g , §2, a u s g e f ü h r t w u r d e , erstreckt der T e x t von N d i s s i c h ü b e r zwei L a g e n sowie d e n e r s t e n Teil von Lage 3 u n d h a b e n vier Hände s i c h a n der N i e d e r s c h r i f t

beteiligt.

Falls ein Satzanfang u n d d e r B e g i n n einer n e u e n Zeile zusammenfallen, w i r d der G r o ß b u c h s t a b e a u s g e r ü c k t . N i c h t ausgerückt w u r d e n : Et (Z3r,17),

Fulci-

m e n t u m (17v,5), Pedites (19r,16), E o d e m (19v,4), Penetrabilis (19v,14), (20r,ll); h a l b a u s g e r ü c k t ist Omnis G:

Furax

(5v,8).

ZU d e r S a m m e l h a n d s c h r i f t G u n d d e m Text v o n N d i s d a r i n b e a c h t e m a n o b e n die A l l g e m e i n e Einleitung, §2.' Der T e x t weist e i n e n Titel w i e a u c h A b s c h n i t t s ü b e r s c h r i f t e n auf. Jeder A b s c h n i t t beginnt m i t einer Initiale.

Rubrizierung

feruntur", 254-271; Text: 257-265, K o m m e n t a r : 265-271. 7 Ich w e r d e auf die ältere u n d neuere L i t e r a t u r zu N d i s im N o t k e r latinus w e i t e r eingehen. 8 Z fehlt bei B u r s i l l - H a l l . 9 Siehe v a n de V y v e r , 182; de Rijk, 48 (Nr. 9) u n d 81. G fehlt bei B u r s i l l Hall. Eine A u f n a h m e v o n f. 74r steht u n t e n in der A u s g a b e , S. 2.

XXXIV

Einleitung, Distributio, 4.

ist nicht vorhanden. Falls eine Zeile mit einer Majuskel beginnt, wird normalerweise nicht ausgerückt. V4: Die Handschrift Vat. regin. lat. 1281 1 0 enthält in Teil II, f. 17v,27-19v,37 etwa die erste Hälfte von Ndis. Ein Titel und die Abschnittsüberschriften fehlen. Die Handschrift kam zur Vatikanischen Bibliothek (zusammen mit anderen Reginenses) als Nr. 8 der Sammlung Petau und besteht aus zwei Abteilungen. Der uns hier nur interessierende Teil II wurde wohl in dem Kloster Fleury (südöstlich von Orléans) oder dessen näherer Umgebung geschrieben. Er umfaßt 44 Blätter und enthält neben Ndis Texte zu den Artes (Logik und Arithmetik), auch eine Einteilung der Philosophie. 1 1

Jede Seite mißt ca. 34,2 x 24,5 cm,

der Schriftspiegel ca. 25 x 17 cm. Eine Seite hat normalerweise 41 Zeilen. Auf f. 19v endet der Text in Zeile 37 mit dem ersten Wort Ergo eines neuen Satzes; danach ist ein Viertel der Zeile noch leer, auch Z. 38-41 sowie f. 20r sind leer. Anscheinend endete auch die Vorlage von V4 mit dem Wort Ergo und hoffte der Schreiber (oder sein Auftraggeber) noch auf eine Fortsetzung. Das Pergament ist relativ dünn (die andere Seite scheint oft durch) und insgesamt von sehr guter Qualltat. Die Tinte ist schwarz, eine Rubrizierung ist nicht vorhanden. Der Text, der mit einer zwei Zeilen hohen Initiale O(cto) beginnt, wurde um die Mitte des 11. Jahrhunderts sehr sorgfältig von einer Hand, die sehr geübt, fest und gleichmäßig (Boyle: "crisp and assured") ist, in einer kleinen, mehr oder weniger rechtsgeneigten und etwas scharfen spätkarolingischen Minuskel eingetragen. Großbuchstaben am Zeilenanfang werden normalerweise nicht ausgerückt. R2: Die Handschrift Rouen I 69 (jetzige Signatur, früher 932) 1 2

stammt aus dem

unweit Rouen gelegenen Kloster Jumièges und wurde nicht, wie Henri Omont meinte, im 11., sondern, wie E. Kaiinka und G. Bursill-Hall richtig sahen, im 12. Jahrhundert geschrieben. 1 3 Der Codex, der neben Ndis in der Hauptsache den zweiten Konmentar des Boethius zu De interpretatione sowie Alkuins Ars

10 Siehe van de Vyver, 183, 195/196. V4 fehlt bei Bursill-Hall. Eine kodikologische Beschreibung der Handschrift fehlt. Ich möchte auch hier dem Präfekten der Vatikanischen Bibliothek, Hochwürden Herrn Prof. Dr. Leonard Boyle, für wichtige Information über den Codex aufrichtig danken. 11 Siehe die Übersicht bei van de Vyver, 195/196. 12 Siehe die knappe Beschreibung bei Omont, 235; van de Vyver, 182; BursillHall, 227 (Nr. 238.7). 13 Siehe Kaiinka, 254-256, der die über das 11. Jahrhundert hinausweisende Technik der Abkürzungen wie auch spätere orthographische Züge hervorhebt.

XXXV

E i n l e i t u n g , D i s t r i b u t i o , 4. d i a l é c t i c a enthält, u m f a ß t 176 B l ä t t e r . 1 4

Der T e x t v o n N d i s , f.

169r,l-173v,20,

w e i s t k e i n e n Titel u n d keine A b s c h n i t t s ü b e r s c h r i f t e n auf u n d reicht bis corpore

sine

.i.ii.iii. (Z10r,18). ü b e r d e m T e x t steht in einer m o d e r n e n Hand:

Tractatus g r a m m a t i c u s incerti auctoris. Der T e x t selber beginnt m i t einer vier Z e i l e n h o h e n r u b r i z i e r t e n Initiale O(cto). Das u n t e r e Drittel von f. 173v ist an u n d für s i c h leer, aber eine spätere H a n d hat in gotischer B a s t a r d e eine lateinische subscriptio angebracht, in d e r die H a n d s c h r i f t (oder zumindest der v o r h e r g e h e n d e Text) als E i g e n t u m der Benediktinerabtei des h e i l i g e n Petrus (abbatia s a n c t j p e t r j ... ordinis s a n c t j Benedictj))

in Jumiéges

beansprucht

wird. Jede Seite m i ß t ca. 17 x 10,5 cm, die Schreibfläche w e c h s e l t pro Seite u n d reicht v o n 13,7 x 8 bis 14,5 x 8,5 cm, d e n n f. 169r/v, 170r/v u n d 173r h a b e n je 32 Z e i l e n auf der Seite, 171r/v je 35, 172r/v je 34 (173v hat 20). Die T i n t e ist d u n k e l b r a u n . N u r die Initiale O ( c t o ) des T e x t b e g i n n s auf f. 169r,l ist rubriziert. Das P e r g a m e n t v o n f. 169, 170 u n d 173 ist m i t t e l s t a r k , das von f. 171, 172 u n d 174 d i c k u n d steif; es ist z i e m l i c h w e i ß auf d e n Fleisch-, g e l b l i c h auf d e n H a a r s e i t e n (nur f. 175v ist richtig vergilbt). Das Pergament ist insgesamt sauber. Die Schrift steht im Ü b e r g a n g zwischen einer

spät-

k a r o l i n g i s c h e n M i n u s k e l u n d einer f r ü h g o t i s c h e n Textura: sie ist k o m p a k t u n d nicht sehr rund, u n d obwohl es n o c h keine B o g e n v e r b i n d u n g e n gibt, s i n d n o r m a l e r w e i s e die Schäfte auf der Zeile n a c h gotischer A r t u m g e b r o c h e n . A u c h gibt es regelmäßig (schräge) Bindestriche a m Zeilenende. M a j u s k e l n a m Z e i l e n anfang werden ausgerückt. P3: Die P a r i s e r Handschrift lat. 10 4 4 4 1 5

besteht aus 87 B l ä t t e r n u n d w u r d e fast

ganz im 11./12. Jahrhundert g e s c h r i e b e n . 1 ' Der E i n b a n d ist m o d e r n . Der Codex enthält h a u p t s ä c h l i c h zwei exegetische W e r k e zur Bibel: f. 4r-48v Glossae G e n e s i m u n d f. 52r~84v A u g u s t i n s Expositio in e p i s t o l a m ad Romanos.

in

Der Teil

52r-84v ist verbunden; die richtige R e i h e n f o l g e ist: 62-84 + 52-57 + 58-60. Darauf f o l g e n d a n n einige A r t e s - T e x t e : f. 60v-61r ein Fragment von De q u a d r a -

14 Da eine k o d i k o l o g i s c h e B e s c h r e i b u n g fehlt, m ö c h t e ich a u c h hier M a d a m e V a l é r i e N e v e u (Rouen) für w i c h t i g e I n f o r m a t i o n über R2 f r e u n d l i c h danken. 15 Siehe B u r s i l l - H a l l , 198 (Nr. 208.176); v a n de V y v e r , 183. Eine k o d i k o logische B e s c h r e i b u n g d e r Handschrift fehlt. Ich bedanke m i c h a u c h hier bei F r a u Dr. P a t r i c i a S t i r n e m a n n für w i c h t i g e I n f o r m a t i o n ü b e r d e n Codex. 16 So v a n de V y v e r , 183, a u c h H e l l g a r d t , 176; S t i r n e m a n n u n d Bursill-Hall d a t i e r e n in das 12. Jahrhundert. Da aber die (Echternacher) Schrift in N1 u n d N d i s n o c h ziemlich rund ist u n d keine A n d e u t u n g e n gotischer M e r k m a l e a u f w e i s t , d e n k e ich eher an die J a h r h u n d e r t w e n d e , die Zeit u m 1100 also.

XXXVI

E i n l e i t u n g , D i s t r i b u t i o , 4.

tura circuli des R a g i m b o l d v o n K ö l n , 1 7

61r e i n B r u c h s t ü c k von N l , 61v Exzerpte

aus Gerberts von R h e i m s De ratione uti u n d 85r-87r das längere Fragment v o n Ndis.18

Die e x e g e t i s c h e n W e r k e w u r d e n von zwei L ü t t i c h e r H ä n d e n g e s c h r i e b e n ,

die A r t e s - S t ü c k e v o n e i n e m E c h t e r n a c h e r Schreiber, der auf f. 3v a u c h ein " T e s t a m e n t u m Porcelli" e i n g e t r a g e n hat. Das Fragment v o n N d i s auf f. 85r-87r u m f a ß t etwa ein Drittel des Textes: v o n P l u r i u o c a (Z3v,l) bis P a t r o n o m i c u m est . (Z10v,8), endet a l s o m i t t e n i m Satz. Bei d i e s e m T e x t sind die M a ß e der Seite ca. 25,5 x 17 cm, der

Schriftspiegel

m i ß t ca. 21 x 13,5 cm. Jede Seite hat 34 Zeilen, a u c h die letzte; a b e r zwei Drittel d e r letzten Zeile auf 87r sind leer, u n d a u c h 87v w a r u r s p r ü n g l i c h leer g e b l i e b e n . 1 ' Dies läßt darauf schließen, daß a u c h die V o r l a g e v o n N d i s d o r t endete, w o P3 aufhört, u n d daß der S c h r e i b e r (oder s e i n A u f t r a g g e b e r ) auf eine - wohl n o c h zu f i n d e n d e - Fortsetzung r e c h n e t e . 2 0

Eine A u f n a h m e v o n

f. 85r steht u n t e n in d e r A u s g a b e , S. 1. Das P e r g a m e n t ist v o n einer m i t t l e r e n Stärke, es ist aber vergilbt u n d schmutzig; f. 85 w u r d e m i t einer A r t Gaze repariert u n d ist jetzt d ü n n u n d m e h r oder w e n i g e r d u r c h s i c h t i g . Die A u ß e n r ä n d e r sind u n g l e i c h m ä ß i g , auf f. 86 u n t e n w u r d e die äußere Ecke vor d e r B e s c h r i f t u n g a b g e s c h n i t t e n , auf f. 85 u n d 87 u n t e n jeweils die äußere Ecke ohne T e x t v e r l u s t a b g e r i s s e n . Die T i n t e ist hell b r a u n . A u f f. 86 u n d 87r f i n d e n s i c h m e h r e r e T i n t e n f l e c k e n . Der T e x t w u r d e in einer relativ k l e i n e n s p ä t k a r o l i n g i s c h e n M i n u s k e l (Stirnemann:

"small

b o o k h a n d " ) v o n einer H a n d e i n g e t r a g e n , die sehr geübt u n d kräftig, k o m p a k t u n d n o c h z i e m l i c h rund sowie etwas linksgeneigt ist (siehe das F a k s i m i l e ) .

Groß-

b u c h s t a b e n a m Zeilenanfang w e r d e n nicht a u s g e r ü c k t . F. 86r rechts o b e n u n d 86v links o b e n - das Pergament d o r t w a r mal der Feuchtigkeit ausgesetzt - wie a u c h 87r u n t e n sind stark a b g e r i e b e n .

17 Dieses W e r k ist e n t h a l t e n in einem 1025 v e r f a ß t e n Brief an d e n L ü t t i c h e r M ö n c h Radulfus; das Jahr 1025 ist also auf jeden Fall terminus p o s t q u e m der Handschrift (Notker starb 1022). 18 R e c h t s o b e n findet s i c h eine Foliierung m i t T i n t e d u r c h eine H a n d des späteren 19. J a h r h u n d e r t s : 89 (!), 86, 87; rechts d a n e b e n ist eine frühere m i t Bleistift (84, 85, 86) n o c h sichtbar. 19 Das Fragment De invasione T a r t a r o r u m auf f. 87v w u r d e später e i n g e t r a g e n . 20 Eine w e i t e r e U n t e r s u c h u n g könnte die Frage b e a n t w o r t e n , ob vor f. 85r u r s p r ü n g l i c h ein B l a t t v o r h a n d e n war, das d e n A n f a n g von Ndis e n t h i e l t , so daß a u c h P3 - wie V 4 u n d R2 - etwa die ganze erste Hälfte v o n N d i s u m f a ß t e . Eine Seite in P 3 entspricht t e x t l i c h etwas m e h r als drei S e i t e n in Z; das in P3 F e h l e n d e (falls es fehlt) w ü r d e g e n a u fünf S e i t e n in Z füllen.

Einleitung, Distribuíio, 4./5.

XXXVII

Be: Auf dem Vorblatt 2r,l-13/2v,l zu der Handschrift Berlin Phillipps 1786 21 , die in der Hauptsache den Líber definitionum des Marius Victorinus und den Líber definitionum des Boethius enthält, stehen auch fünf Passagen aus Ndis: 2r,l~7: Quid bis facta. (= Z21v,7-15); 7-11: Speties bis qualitatis. (= 21v,15-22r,2); 11/12: Suffecti successores dicuntur. (vgl. 14v,14: ... suffectos successores dicere); 12/13: Tabellarius bis attulit; (vgl. 12v,l/2); 2v,l: Chiliarchi bis pr^sint; (= 14v,6). Es folgt Z. 2-8 eine Stelle aus Nl. 22 Rose bestimmt das Alter der Handschrift als "X/XI. Jh.". Die Schriftheimat der Handschrift ist (noch) unbekannt. Das kleine Blatt mißt ca. 8,5 x 7 cm, die Schreibfläche von 2r (mit 13 Zeilen Text) ca. 6 x 5,3 cm, die von 2v (mit 9 Zeilen Text) ca. 6 x 3,6 cm. Die Schrift, die van de Vyver ins 11. Jahrhundert datiert, ist eine spätkarolingische Minuskel; die Hand ist geübt, aber etwas ungleichmäßig, und sie schreibt kompakte und sehr kräftige, ja schwerfällig wirkende Buchstaben. Großbuchstaben am Zeilenanfang werden ausgerückt. 5. Wie sich die Handschriften Z, G, V4, R2 und P3 zueinander verhalten Der in Z vorliegende Text von Ndis war anscheinend der Archetyp aller späteren Fassungen, und zwar in der Version ohne Titel und Überschriften (X) und in der mit Titel und Uberschriften (Y).23 Wie oben in der Allgemeinen Einleitung, §3, schon gezeigt wurde, ist der Text von Ndis in G eine direkte Abschrift von Z, und zwar von der Fassung Y, nicht X. G ist die einzige erhaltene Abschrift von Z (Y) und wurde anscheinend nicht weiter kopiert. Schon weil Titel und Überschriften in V4, R2 und P3 fehlen, gehören diese Textzeugen zur Fassung X von Z. Sie haben auch mehrere Abweichungen von Z gemeinsam, etwa bruti (4v,13) sowie syntaktische Umstelllungen in 5r,18; 5v,2; 10r,3-5a; 10r,8. Die Apparate von V4 und R2 machen an sehr vielen Stellen deutlich, daß diese beiden Textzeugen enger zusammengehören, denn sie haben zahlreiche Abweichungen von Z und Fehler gemeinsam, so z.B. gleich am Anfang: ipse sint (Zlr, 7), inflexionem (lr,10), cognoscenda (lr,17). Doch kann R2 keine direkte oder indirekte Abschrift von V4 sein, da V4 im Vergleich mit Z Lücken hat, die R2 nicht aufweist, z.B. sint (lv,4), qui (5r,17), vor allem die längere Auslassung in 8v,5-7. Wir müssen also eine Zwischenstufe zwischen Z und V4/R2 ansetzen.

21 Siehe Texte nicht 22 Siehe

zum Codex Rose, 389/390, zum 2. Vorblatt ebda Sp. 390a, Nr. 3, wo die nicht identifiziert wurden; van de Vyver, 183, der die Stelle aus Nl, aber obige Exzerpte aus Ndis erkannt hat. Be fehlt bei Bursill-Hall. unten die Einl. zu Nl, §4. 23 Siehe oben §4.

XXXVIII

E i n l e i t u n g , D i s t r i b u t i o , 5.

A b e r die A f f i l i a t i o n läßt s i c h auf G r u n d der T e x t s c h l ü s s e in V4 u n d R 2 etwas w e i t e r aufhellen. D e n n V 4 h ö r t m i t d e m e r s t e n W o r t E r g o (Z10r,18) eines n e u e n Satzes auf, aber d a n a c h sind e t w a ein Viertel d e r Zeile, die drei

letzten

Z e i l e n d e r Seite u n d die ganze recto-Seite des n ä c h s t e n Blattes leer. Der S c h r e i b e r v o n V4 (oder sein M e i s t e r ) hat also gehofft, d e n Rest des T e x t e s später zu ergänzen; falls die E r g ä n z u n g m e h r als e t w a eine Seite u m f a s s e n w ü r d e , könnte m a n e i n f a c h w e i t e r e Blätter a n h e f t e n oder ankleben. A u f

jeden

Fall w ü r d e es auf d e r H a n d liegen, daß a u c h die direkte V o r l a g e v o n V 4 m i t d e m W o r t E r g o endete, u n d es ist w a h r s c h e i n l i c h , daß R 2 von dieser F a s s u n g a b g e s c h r i e b e n w u r d e . R 2 h ä t t e d a n n die W a i s e E r g o b e s e i t i g t , d e n n a u c h a m Ende von R2 s i n d n o c h m e h r als 10 Z e i l e n leer, so daß auf jeden Fall für das eine W o r t E r g o Platz genug g e w e s e n w ä r e . (Auch d e r Schreiber v o n R2 h a t n a t ü r l i c h h o f f e n k ö n n e n , daß eine F o r t s e t z u n g n o c h a u f t a u c h e n m ö c h t e . ) Das (für u n s ) abrupte Ende v o n V4 m a c h t es w a h r s c h e i n l i c h , daß E r g o das letzte W o r t einer Lage (oder zumindest eines Schlußblattes) der V o r l a g e w a r . S c h o n w e i l E r g o in Z s i c h zwar in einer letzten Zeile b e f i n d e t , aber w e d e r das letzte W o r t ist n o c h auf einer v e r s o - S e i t e steht, k a n n Z selbst - n a t ü r l i c h in u n v o l l s t ä n d i g zu d e n k e n d e r F o r m - nicht die d i r e k t e V o r l a g e v o n V 4 g e w e s e n sein. A u c h n a c h d i e s e m G e d a n k e n g a n g ist m i n d e s t e n s eine Z w i s c h e n f a s s u n g vor V 4 / R 2 u n d n a c h Z (X) a n z u s e t z e n . Daß R 2 keine d i r e k t e A b s c h r i f t v o n V4 ist, w i r d a u c h d u r c h f o l g e n d e n U m stand n a h e g e l e g t . V4 h a t g e g e n ü b e r Z3v,6 qualitas est die U m s t e l l u n g -r ( - est) q u a l i t a s , R2 d a f ü r equalitas. Diese Form läßt s i c h a b e r nur auf G r u n d von e qualitas (oder vielmehr z u s a m m e n g e s c h r i e b e n equalitas) in der V o r l a g e erklären. A b e r vielleicht b e r u h t R2 auf m e h r als einer V o r l a g e , ist a l s o k o n t a m i n i e r t . Denn V4 w e i s t im V e r g l e i c h m i t Z (5v,2/3) a u c h eine U m s t e l l l u n g v o n zwei S ä t z e n auf; obwohl die R e i h e n f o l g e in Z etwas stimmiger ist, ist a u c h die V 4 - V e r s i o n d e u t l i c h g e n u g . R 2 h a t d i e s e l b e U m s t e l l u n g , aber m a c h t sie d u r c h ü b e r g e s c h r i e b e n e B u c h s t a b e n w i e d e r rückgängig. A l s o lag d e m S c h r e i b e r a u c h e i n T e x t vor, d e r in d i e s e m Falle die R e i h e n f o l g e v o n Z a u f w i e s . A u c h d e r Text in P3 g e h ö r t zur Fassung X v o n Z. A b e r obwohl P3 in e i n i g e n F ä l l e n m i t V4 u n d R2 zusammengeht (siehe o b e n ) , k a n n er d o c h n i c h t direkt

von

V4 a b h ä n g i g sein, d e n n e i n i g e s , das im V e r g l e i c h m i t Z in V4 fehlt, ist in P3 vorhanden, z.B. 5r,3 a r a b i c u s oder 6v,7 indiuiduam, besonders a u c h die o b e n zu R2 schon erwähnte A u s l a s s u n g (Z8v,5-7) in V4, die a u c h in P3 nicht fehlt, u n d R 2 ist zu spät, u m als V o r l a g e für P3 in Betracht zu k o m m e n . P3 w u r d e also entweder v o n einer V e r s i o n a b g e s c h r i e b e n , die vor V4 u n d R 2 , aber n a c h Z (X)

Einleitung, D i s t r i b u t i o ,

XXXIX

5.-7.

angesiedelt w e r d e n m u ß , oder ist k o n t a m i n i e r t . Es w ä r e w e i t e r zu u n t e r s u c h e n , ob die Z w i s c h e n f a s s u n g zwischen V 4 / R 2 u n d Z (X) m i t der zwischen P3 u n d Z (X) i d e n t i s c h sein k ö n n t e . 2 4 6. K o r r e k t u r e n u n d R a s u r e n Die V e r b e s s e r u n g e n des T e x t e s v o n N d i s in d e r L e i t h a n d s c h r i f t Z w i e a u c h in d e n a n d e r e n T e x t z e u g e n w u r d e n wie ü b l i c h in d e n A p p a r a t e n verzeichnet. b l e i b e n im a l l g e m e i n e n innerhalb der G r e n z e n des N o r m a l e n .

25

Sie

Die K o r r e k t u r e n

in G, V4, P3 u n d R2 s t a m m e n m e i s t e n s v o m jeweiligen Schreiber, in Z sind sie oft v o n a n d e r e r H a n d . 7. A b k ü r z u n g e n u n d L i g a t u r e n 2 * In d e m T e x t v o n Ndis n a c h Z w u r d e n die n o r m a l e n A b k ü r z u n g e n (mit A u s n a h m e

von

. i. = id est) w i e a u c h die L i g a t u r e n &, rt, ("t, vs sowie n o r m a l e r w e i s e a n m oder n u n t e n angehängtes a u n d i, z.B. in n o m i n a t u r (Z5r,13),

stillschwei-

g e n d aufgelöst. B e m e r k e n s w e r t e Fälle w u r d e n in d e n A p p a r a t e n v e r z e i c h n e t . Wie in G steht a u c h in P3 u n d R 2 - f

v i e l f a c h für die Endung - I i s . A u f f ä l l i g

sind

in P3, R 2 u n d V4 die K ü r z e l h für hoc, in P3 u n d V 4 h für h^c. A u s s p a r u n g von i i r oder u u n t e r H o c h s t e l l u n g des folgenden V o k a l s ist häufig: qa, p m a , a u c h e eloqntia

(Z9v,10). Die A b k ü r z u n g p für p e r vertritt in R 2 a u c h einige Male

par, z.B. in comparatio (Z3r,19). Das tachygraphische Z e i c h e n r für est b e g e g n e t in V 4 , P3, G u n d R 2 , 7 für et in G u n d R 2 . Be h a t für est dreimal e i n e n Schrägstrich, d a n a c h Punkt auf Zeilenhöhe (eine V a r i a t i o n von -f ?). In d e n jüngeren T e x t z e u g e n G u n d R 2 übt e i n S t r i c h oder H a k e n g e l e g e n t l i c h zwei o d e r m e h r e r e F u n k t i o n e n aus, so z.B. in öf (= omnes), o i [ (= omnis), aal (= animal),

aiam

( = animam).

Die L i g a t u r & steht n a t ü r l i c h oft a l l e i n u n d a u c h als V e r b a l e n d u n g A u s l a u t (hab&), einige M a l e aber a u c h im A n l a u t , wie bei Sthiopes

im

(Z4v,19).

Die L i g a t u r - v s als E n d u n g , die in G sehr h ä u f i g , in d e n a n d e r e n T e x t z e u g e n s p o r a d i s c h eingesetzt w i r d u n d d a n n regelmäßig a m Zeilenschluß, erscheint

in

Z20r,2-8 p l ö t z l i c h nicht w e n i g e r als 12mal. A n d e r e T e x t z e u g e n als Z w e i s e n a u c h die or-Ligatur, P3 n o c h eine es-Ligatur im A u s l a u t auf (das s w i r d dabei hochgestellt).

24 Die w e n i g e n Sätze v o n N d i s in Be lassen k e i n e Schlüsse auf A b h ä n g i g k e i t e n zu. 25 Siehe zuletzt u n t e n K i n g s Einl. zu Nr, §8; T a x 1986, Einl. , §6; vgl. für R2 K a i i n k a , 267/268. 26 Siehe zuletzt u n t e n K i n g s Einl. zu Nr, §9, u n d Tax 1986, §9; vgl. für G o b e n die A l l g e m e i n e E i n l e i t u n g , §2, für R2 die Zusammenstellung bei K a i i n k a , 254/255.

XL

Einleitung, Distributio, 8.

P h i l o l o g i s c h e s 8. Lateinisches und Orthographisches Zu Notkers Latein generell ist oben die Allgemeine Einleitung, §4, zu beachten.27 Auch der Text in Z erscheint einerseits als in hohem Maße normalisiert, andererseits nicht ohne einige zum Teil typisch notkersche Eigentümlichkeiten und sonstige Unregelmäßigkeiten. Für ae (a?) findet sich meistens

aber auch e ist nicht selten, z.B. 3r,10 equiuoca, 6r,8 cesaris,

llv,12 emilianus. Es heißt z.B. lr,13/14 qupstio, aber 20r,14 questionem, 3r,ll ceteris, aber 6v,13/14 c^teris. Auf 19v allein werden 10 Formen von klassisch aedivm/aedilis dreimal mit

aber siebenmal mit e geschrieben. Ein

unrichtiges ? steht in 7r,6a hannibal$m. Typisch notkersch sind die Formen: grec-, pene statt p?ne, sepe statt s?pe. Für zu erwartendes c?perunt ( = coeperunt) 'sie haben angefangen' findet sich lr,12 ceperunt, eigentlich 'sie haben genommen' (von capio). Und 21v,3,4 steht neben richtigem intercepta (von intercipere) - analogisch nach coepi 'ich habe angefangen' - intercoeptorum und intercoepta. Auffällig ist auch in Ndis die Tatsache, daß der Name priscianus immer als priscianus oder prescianus erscheint, also mit pr?-, preoder p- (das ich als pr?- aufgelöst habe). Die Formen mit ? oder e waren in irischen Texten der Karolingerzeit beliebt und finden sich auch regelmäßig in der irischen St.Galler Handschrift CSg 904 von Priszians Institutiones grammaticae.28 Möglicherweise verband Notker die von ihm benutzte Namensform etymologisch mit lat. pr^scire 'vorher wissen'. Andere Textzeugen gleichen solche typisch notkerschen wie auch andere Eigentümlichkeiten öfter wieder aus, so schreibt etwa P3 regelmäßig priscianus. V4 benutzt auffällig oft ae für um 1000 und auch bei Notker normales

z.B. Secundae substantiae (Zlv,17)

- was vielleicht auf eine bewußte ("nostalgische"?) Rückkehr zu einer klassischen Rechtschreibung in der Schriftheimat von V4 schließen läßt. In (ursprünglich) griechischen Wörtern wechseln in allen Handschriften y und i (für gr. Ypsilon) miteinander ab: synonimi (Z2r,5), egyptus (Z2v,12), aber hilaeus (Zllr,13); Im Bestandteil -onim- (von gr. ovispa 'Name, Wort') steht immer i. Auch der Wechsel c/t korant in allen Textzeugen mehr oder weniger oft vor; so hat V4 fast immer speties für species, umgekehrt aber findet sich in Z etwa concio (8r,10; vgl. concionatur, ebda 15), in Be immutacio (Z21v,17).

27 Zum Stand des Lateins in R2 vgl. Kaiinka, 255/256. 28 Siehe zu diesem Codex Scherrer, 319/320, und den Apparat in der Ausgabe von Hertz, passim.

Einleitung, Distributio, 8./9.

XLI

Dieser Wechsel hängt gewiß damit zusammen, daß c vor palatalen Vokalen stets weniger als [k], sondern imner mehr als [ts] ausgesprochen wurde. Merkwürdig, weil verwirrend, ist der Umstand, daß R2 einmal eres statt tres schreibt (Z9v,15) - wohl eine graphische Verwechslung von ähnlichen Schriftzeichen. In ursprünglich griechischen Wörtern wird ein anlautendes h (spiritus asper) häufig weggelassen, z.B. in ydria, omonima; das gilt dann auch gelegentlich für andere Wörter wie ispania, während umgekehrt ab und zu ein h angefügt wird, z.B. in hisrahelis. Ursprünglich griechisches th (Theta) wird öfter zu t vereinfacht wie in tessali? oder cloantus; vergleiche auch cartago (Z10r,12). R2 bringt ab und zu Schrägstriche bzw. Akute über Vokalen an: einige Male bei der Präposition & (wohl um die Form als selbständig zu kennzeichnen), auffälligerweise auch bei ficulnee (Z2r,12). 9. Interpunktion Mit Ausnahme von G ist die Interpunktion in den Textzeugen sehr regelmäßig, auch in Z, wo nicht weniger als 4 Hände den Text von Ndis geschrieben haben.30 Der halbhohe Punkt, gelegentlich ein niedriger, bezeichnet die kleine, der hohe Punkt, nicht selten auch ein halbhoher, die große Pause. R2 benutzt normalerweise den niedrigen oder halbhohen Punkt in beiden Funktionen. In Z, Be, V4 und P3 wird die große Pause mehrmals auch durch eine Kombination von Punkt und depositio-Haken wiedergegeben; dieser Haken ist sehr kräftig bei qualitatis., (dem letzten Wort von Ndis in Z).29 Für die kleine Pause konint in Z, V4 und P3 einige Male die Kombination Punkt mit Suspensionsstrich (!) vor; freilich steht diese Kombination in Z auch mindestens einmal für die große Pause: 2r,l vor Sunt; vgl. auch 5r,ll vor Ut. Umgekehrt bezeichnet einmal die Kombination ., (in Z19v,4 dieuntur.,) eine kleine Pause 30 . Die Abkürzung ee (= esse) erscheint auch als .ee. oder ee., e (= est) auch als .F., aber nur in V4. Eine neumatische Schleife über halbhohem Punkt vertritt, wie üblich, fast immer das Fragezeichen; in G steht öfter nur die Schleife, ein paar mal in Be, einmal auch in Z (7r,6b) - in einer Korrektur von anderer Hand. In Be begegnet zweimal der "Galgen" als Paragraph- oder Abschnitts-zeichen, in V4 einmal, u.zw. vor Abschnitt 7 (Z4r,4).

29 Zur Interpunktion in G siehe oben die Allgemeine Einleitung, §2; zur Interpunktion bei Notker siehe zuletzt unten Kings Einl. zu Nr, §12, und Tax 1986, Einl., §16. 30 Einmal findet sich in Z nach sunt (20v,9) die Kombinatio • . für die kleine Pause, aber der zweite Punkt könnte einfach ein Tintenfleck sein, der nicht radiert wurde.

XLII

Einleitung, Distributio,

9./10.

Einen b e s o n d e r e n Fall s t e l l e n die A d j e k t i v e n d u n g e n , K u r z - oder L a n g v o k a l e u n d K o n s o n a n t e n dar, die N o t k e r in Z vor a l l e m f. llr/v u n d 17r-20r b e h a n d e l t . Die a u f g e f ü h r t e n E n d u n g e n bzw. V o k a l e stehen entweder allein, w i e a c u s (llr,2), e (llr,8), al (17v,3), oder es geht e i n Punkt vorher, w i e bei (llr,7),

.il (17v,14),

.ul ( 1 7 v , 1 8 ) . 3 1

.e

Eine Regel läßt s i c h m . E . - a u c h in d e n

a n d e r e n T e x t z e u g e n - n i c h t feststellen, so daß ich auf * - R e k o n s t r u k t i o n e n im A p p a r a t verzichtet habe.

V e r s c h i e d e n e s 10. Zur E i n r i c h t u n g d i e s e r A u s g a b e Der A b d r u c k des l a t e i n i s c h e n T e x t e s von N d i s erfolgt S e i t e n - u n d

zeilengetreu

n a c h Z u n d bleibt so nahe w i e m ö g l i c h bei d i e s e r Leithandschrift. V o r a l l e m d e r Zitierbarkeit w e g e n w e r d e n o f f e n t s i c h t l i c h e , insbesondere

sinnstörende

Fehler im T e x t verbessert, k l e i n e r e V e r s e h r e i b u n g e n m i t t e l s für

Einzufügen-

d e s , [] für A u s z u l a s s e n d e s b e r i c h t i g t . A l l e V e r ä n d e r u n g e n im T e x t w e r d e n d e u t lich d u r c h solche K l a m m e r n o d e r im A p p a r a t angegeben. Für alles andere w e r d e n m i t e i n e m S t e r n c h e n versehene R e k o n s t r u k t i o n e n im e r s t e n A p p a r a t b e n u t z t . Was d i e s e * - F o r m e n b e t r i f f t : Es kommt b e i m L a t e i n an erster Stelle darauf an, das Verständnis d e r L e s e r zu fördern. D a h e r b e z e i c h n e n die * - F o r m e n im A p p a r a t normalerweise lectiones

meliores,

d.h. richtigere Formen, w i e etwa

*pquiuocae für equiuoca im T e x t (Z3r,10,19), *rom$ für rome usw., a u c h lectiones

gelegentlich

faciliores, r e g e l m ä ß i g e r e , d.h. auf das u m 1000 g e b r ä u c h l i c h e

L a t e i n h i n n o r m a l i s i e r t e Formen, so z.B. *sepe für sepe im Text,

*?milianus

für emilianus (llv,12), *^acus bzw. *eacides (= k l a s s i s c h A e a c u s bzw. A e a c i d e s ) für eacus bzw. eacides

(10v,ll,14) u s w . M a n c h e F o r m e n u n d N a m e n d ü r f t e n so

leichter zu erkennen u n d a u c h a u f z u f i n d e n sein. Deshalb w u r d e - a u c h im H i n b l i c k auf relativ u n e r f a h r e n e Lateinkundige - eher zu viel als zu w e n i g geboten. Eine echte K o n j e k t u r (Emendation) ist *tego . teges

(Z19r,15).

Falls G r o ß b u c h s t a b e n zu A n f a n g eines A b s c h n i t t s als (später) g e s t r i c h e l t oder schattiert erscheinen, w e r d e n sie i m F e t t d r u c k w i e d e r g e g e b e n .

Hand-

schriftliche Initialen w e r d e n als solche g e d r u c k t .

31 Es k ö n n t e a u c h sein, daß solche E n d u n g e n o d e r d e r e n Bestandteile - ä h n l i c h w i e .i. oder .s. - z w i s c h e n zwei P u n k t e n s t e h e n sollen, wobei d a n n der 2. Punkt leicht w e g g e l a s s e n w i r d oder aber m i t d e m eine P a u s e b e z e i c h n e n d e n Punkt zusammenfällt. E i n solcher Usus fände eine Parallele in d e n (römischen) Zahlenzeichen, die sehr oft m i t e i n e m Punkt d a v o r u n d / o d e r d a n a c h v e r s e h e n w e r d e n , so z.B. xx. (Zllr,2), u n d sehr h ä u f i g im T e x t v o n N c o m vorkommen.

Einleitung, Distributio,

XLIII

10.

W e n n eine Zeile in der H a n d s c h r i f t ü b e r l a n g ist, steht d e r R e s t in der n ä c h s t e n Zeile, die aber m i t t e n auf der Seite u m 1 S p a t i u m tiefer b e g i n n t u n d d i e s s e l b e Zeilenzahl b e h ä l t . Falls im T e x t a u s g e l a s s e n e , aber auf d e n R ä n d e r n n a c h g e t r a g e n e Zeilen in d e n Text eingefügt w e r d e n , w i e etwa Z7v,6, w e r d e n d i e s e Z e i l e n m i t a u n d b (usw.) b e z e i c h n e t , a b e r etwas enger

(normalerweise

m i t 1 Spatium) gesetzt. / = Ende einer Zeile in der H a n d s c h r i f t , // = Ende einer Seite bzw. eines T e x t e s (Bruchstücks) in d e r H a n d s c h r i f t . Die R ä n d e r w e r d e n für A n g a b e n , die v o m H e r a u s g e b e r stammen, b e n u t z t . Links auf d e m R a n d s t e h e n die Z e i l e n z a h l e n n a c h Z, rechts o b e n die Blattzahl n a c h Z m i t A n g a b e v o n r(ecto) oder v(erso) , auf d e m r e c h t e n R a n d d a n n a u c h die A b s c h n i t t s z a h l e n , S e i t e n a n g a b e n zu der P a r a l l e l ü b e r l i e f e r u n g in G, V 4 , P3, R 2 u n d Be sowie zu b e i d e n f r ü h e r e n A u s g a b e n v o n N d i s . A n g a b e n wie P , L X X V , P278 b z w . K257 v e r w e i s e n auf Pipers N o t k e r a u s g a b e P[iper 1882,1], Piper 1890 bzw. K a i i n k a u n d b e s a g e n , daß d i e S e i t e n LXXV u n d 278 bei Piper bzw. 257 bei K a i i n k a jeweils in d i e s e r Zeile b e g i n n e n . O b e n steht der K o l u m n e n t i t e l

und

links bzw. rechts jeweils die laufende gerade b z w . u n g e r a d e Seitenzahl d i e s e r Ausgabe.

XLIV

Einleitung, St.Galler Traktat, 1.

A l l g e m e i n e s 1. Besseres Lateinverständnis durch syntaktische Umordnung beim Lesen Der sogenannte St.Galler Traktat ist der zweite der drei ganz lateinisch geschriebenen Texte (Ndis, Ndia und Ntr), die hier "offiziell" als echte Werke Notkers des Deutschen vorgestellt und herausgegeben werden. Es ist bekannt, daß Notker in seinen Ubersetzungen der lateinischen Artes-Literatur die nicht immer leichten Satzgefüge seiner Vorlagen syntaktisch bearbeitet, damit sie besser zu verstehen sind. Es gibt wohl mehrere Anstöße zu solchen Umordnungen: allgemein pädagogische Rücksichten, Quereinfluß deutscher Syntax oder auch deutschen Sprachdenkens, in der Vorlage schon vorhandene sog. "construe marks" (syntaktische Konstruktionshilfen),1 aber es ist deutlich, daß der sog. "St. Galler Traktat" als das Resultat solcher Anstöße einen wichtigen theoretischen Beitrag zu diesem Thema darstellt.2 Denn Notker gibt darin anhand der sieben circumstantiae rerun oder periochae3 eine systematische und mit vielen Beispielen illustrierte Erörterung solcher Umordnungen oder Rekonstruktionen (constructiones), die helfen sollen, zu einem besseren, ja vollen Verständnis gerade von schwierigen lateinischen Satzgefügen zu gelangen.k Dabei kommen auch andere, für Notker wichtige Fragen zur Sprache, so vor allem die über conma, colon und periodos, und damit die kleine und große Pause (suspensio und depositio).s Wir haben den Titel "St.Galler Traktat", der sich in der Forschung schon mehr oder weniger eingebürgert hat, beibehalten, obwohl wir auch von "Notkers

1 Siehe dazu Henkel, 78-86; Näf, 78-84; Tax 1986, Einl. XII und Anm. 6. 2 Siehe Backes, 27-64, bes. seine eingehende Analyse des Ntr-Textes nach G, 34-49; Sonderegger, 1987, Sp. 1218; de Rijk, 48, 73, 83/84; van de Vyver, 182/183. Es gibt weitere Einzelbemerkungen zu Ntr in der - auch jüngsten Sekundärliteratur, auf die im Notker latinus näher eingegangen werden soll. Eine diplomatische Ausgabe nach Z mit englischer Übersetzung durch Anna A. Grotans und David W. Porter ist 1995 erscheinen; für Näheres vgl. oben das Literaturverzeichnis. Das Frontispiz zeigt eine Aufnahme von f. 39v. 3 Zu diesen periochae oder Einleitungsschemata vgl. Glauche, bes. 48-53 und 85/86 (zu Ntr). 4 Vgl. etwa plenum intellectum (Z43v,8). 5 Gerade hier sind die - auch terminologischen - Entsprechungen zwischen Ntr und Notkers sonstigem Oeuvre am stärksten; ich denke vor allem an die Anwendung der Termini: Suspensio / Et hic / ... / Depositio bei der Analyse von Satzgefügen; vgl. etwa in Ntr, Z57v,l-3 und die Fälle, die in den Ubersichten bei King 1986, 14 und Backes, 56/57, Anm. 17 und 62/63, Anm. 28, aufgeführt werden, dazu auch Backes' Erörterung, 56-61.

Einleitung, St.Galler Traktat,

1.-3.

XLV

T r a k t a t " (Ntr) reden. Ein T i t e l , der w e n i g e r vage w ä r e , ist n o c h zu erdenken; Notkers Titel:

(Incipit) quomodo s e p t e m c i r c u m s t a n t i a e r e r u m in legendo o r -

d i n a n d a e sint, ist w e g e n seiner Länge nicht g u t b r a u c h b a r . N t r w i r d in N o t k e r s Brief an Bischof H u g o v o n S i t t e n n i c h t erwähnt. Die Schrift k ö n n t e eventuell als eines d e r q u e d a m opuscula latine

(Nep, Z. 19) zu v e r s t e h e n sein, erscheint a b e r als zu bedeutend, u m nicht eigens genannt zu w e r d e n . M a n darf wohl a n n e h m e n , daß N t r erst n a c h d i e s e m Brief g e s c h r i e b e n oder v o l l e n d e t w u r d e , also e i n S p ä t w e r k N o t k e r s d a r s t e l l t .

D i e

U b e r l i e f e r u n g

2. Ü b e r s i c h t Der St.Galler T r a k t a t (Ntr) ist v o l l s t ä n d i g in zwei Handschriften® g e k o m m e n . In d e m u r s p r ü n g l i c h St.Galler, jetzt in der

auf u n s

Zentralbibliothek

Z ü r i c h b e f i n d l i c h e n Codex C 98 (= Z) aus d e m 11. Jahrhundert folgt d e r T e x t u n m i t t e l b a r auf N d i a u n d steht auf f. 3 8 v , 7 - 6 6 v , 8 (der R e s t v o n 66v ist leer). In d e r B r ü s s e l e r H a n d s c h r i f t 10 615-729 (= G) aus d e m 12. J a h r h u n d e r t steht er n a c h N r auf f. 58ra,38-60rb,47; der A n f a n g (von Z38v,ll S c i e n d u m b i s 39r,15

in

consilio) steht in G n o c h m a l s f. 64va,51-68, b r i c h t aber m i t t e n im Satz ab. 7 W i e o b e n in der A l l g e m e i n e n Einleitung, §3, gezeigt w u r d e , ist a u c h der N t r T e x t in G e i n s c h l i e ß l i c h d e r W i e d e r h o l u n g des A n f a n g s wohl eine d i r e k t e A b s c h r i f t v o n Z. A u f n a h m e n v o n f. G 6 0 r u n d Z38v stehen auf S. 46 u n d 47 in dieser Ausgabe. 3. Die ältere A u s g a b e N t r w u r d e nur einmal h e r a u s g e g e b e n , u.zw. v o n Piper in d e r E i n l e i t u n g z u m 1. B a n d seiner N o t k e r - A u s g a b e , S. X I I - X L I X ; die W i e d e r h o l u n g d e s A n f a n g s

steht

ebda, v o n Piper u n e r k a n n t , S. LXXV. A l l e w e i t e r e Forschung beruht auf G selbst u n d / o d e r d i e s e r A u s g a b e , so daß d i e j e n i g e n , die diese T e x t e b e n u t z t e n ,

öfter

t e x t l i c h nachhelfen, k o n j i z i e r e n oder a u c h die Flinte ins K o r n w e r f e n m u ß t e n . Die Z - F a s s u n g zeigt sehr d e u t l i c h , w i e viel G u n d Pipers A b d r u c k zu w ü n s c h e n übrig

lassen.

6 Siehe a u c h o b e n die A l l g e m e i n e E i n l e i t u n g , §2. 7 Dies ist P s a l m 1, V e r s 1; erst h i e r m e r k t e d e r Schreiber, daß er u n n ö t i g e doppelte Arbeit leistete.

XLVI

Einleitung, St.Galler Traktat, 4.-6.

K o d i k o l o g i s c h e s 4. Die Handschriften des St.Galler Traktats Z:

Zu dem Sammelcodex Z generell beachte man oben die Allgemeine Einleitung, §2. Wie in den meisten anderen Werken Notkers ist auch Ntr in Abschnitte eingeteilt, die jeweils mit einer Überschrift versehen sind. Diese Überschriften wurden in einer roten (orange) Capitalis rustica und zumindest teilweise von anderer Hand angebracht. Jeder Abschnitt beginnt normalerweise auch mit einer roten Intiale. In gewöhnlicher Tinte erscheint aber eine solche, aber etwas kleinere Initiale bei Item (57v,5), Similis (58r,17) und Omne (61v,l). Nur eine Abschnittsmajuskel steht bei Sepissime (49r,14) und rot gestrichelt (schattiert) bei Rex (46v,3), Non (49v,5) und Hinc (49v,ll). Veniamus (55r,6) beginnt mit einer größeren roten Majuskel. Der Text, der sich auf die Lagen 5 (2. Teil), 6, 7 und 8 (1. Teil) von Z erstreckt, ist hauptsächlich von einer Hand in einer sehr kräftigen spätkarolingischen Minuskel geschrieben. Die Tinte ist braun bis dunkelbraun/ schwarz. Das Seitenformat ist ca. 18,5 x 14, der Schriftspiegel mißt ca. 12,5 x 10,5. In Lagen 5 und 6 (38v-52v) hat jede Seite 16, in 7 und 8 (53r-66r) 17 Zeilen; 66v hat 8 Zeilen, der Rest ist leer. Auf f. 41 und 42 sind die oberen Ecken mit etwas Textverlust abgeschnitten, auf f. 66 ist eine größere Ecke, gleichfalls mit Textverlust, abgerissen. Falls ein Satzanfang und der Beginn einer neuen Zeile zusammenfallen, wird der Großbuchstabe ausgerückt.

G:

Zu der Sammelhandschrift G und dem Text von Ntr darin beachte man oben die Allgemeine Einleitung, §2. 5. Korrekturen und Rasuren Die Verbesserungen des Textes von Ntr in Z und G wurden wie üblich in den Apparaten verzeichnet. Sie bleiben im allgemeinen innerhalb der Grenzen des Normalen.8 6. Abkürzungen und Ligaturen Auch in dem Text von Ntr nach Z wurden die durchaus normalen Abkürzungen sowie auch die Ligaturen (es kommen nur & und das an dem vorhergehenden Buchstaben, vor allem n, unten angehängte i vor) - mit Ausnahme von .i. für id est stillschweigend aufgelöst.' Das Nomen sacrum iesus erscheint gräzisiert einmal als

IIC

(42v,9) und einmal als

IHUC

(64v,4). Das potentior sapientia im Bibel-

8 Siehe zuletzt unten Kings Einl. zu Nr, §8; Tax 1986, Einl., §6. 9 Siehe zuletzt unten Kings Einl. zu Nr, §9; Tax 1986, §9.

E i n l e i t u n g , St.Galler T r a k t a t ,

XLVII

6.-8.

zitat in d e r Glosse zu 4 2 r , 2 w i r d als p o t sap. abgekürzt. Einmal steht das p e r — K ü r z e l p für par: compatiua

(61r,2). Eine K o m b i n a t i o n v o n L i g a t u r u n d

A b k ü r z u n g findet sich 5 6 v , 1 3 in deb&

(= debent). ö f t e r w e r d e n r u n d u i i i

H o c h s t e l l u n g eines i o d e r o, einmal eines a, a u s g e s p a r t : pmum, qa,

durch o

qd,

qd.

A u c h in G finden s i c h die n o r m a l e n A b k ü r z u n g e n u n d Ligaturen, nur s t e h e n sie sehr viel häufiger als in Z. Bemerkenswert u n d anders als in Z ist e i n m e h r m a l s gesetztes h für h o c u n d dj für deus. P h i l o l o g i s c h e s 7. Lateinisches u n d O r t h o g r a p h i s c h e s Z u N o t k e r s L a t e i n generell beachte m a n o b e n die A l l g e m e i n e Einleitung,

§4.

A u c h der T e x t v o n N t r in Z erscheint e i n e r s e i t s als in h o h e m M a ß e n o r m a l i siert, andererseits nicht ohne einige t y p i s c h n o t k e r s c h e

Eigentümlichkeiten.

Einige M a l e steht u r s p r ü n g l i c h e s ae (a») , vor a l l e m in d e n Ü b e r s c h r i f t e n , sonst findet s i c h dafür fast immer 9 oder e; in (ursprünglich)

u n d a u c h a n d e r e n W ö r t e r n w e c h s e l n y (für gr. Y p s i l o n ) u n d i m i t e i n a n d e r simbolo

(Z40r,12) oder sillabas

aber

griechischen

(Z46r,8), u m g e k e h r t sylo (45v,9),

ab:

cythar?

(Z60r,15), Isydorus (Z63v,6). Selten fehlt e i n h i m A n l a u t , z.B. a r u n d i n e a (Z57v,15). A u f f ä l l i g ist a u c h in N t r die T a t s a c h e , daß d e r N a m e p r i s c i a n u s immer als p r i s c i a n u s o d e r p r e s c i a n u s erscheint, also m i t p r g - , p r e - oder p (das ich regelmäßig als p r ^ - aufgelöst h a b e ) . Die Formen m i t ? o d e r e w a r e n in irischen T e x t e n der K a r o l i n g e r z e i t beliebt u n d finden s i c h a u c h r e g e l m ä ß i g in der bis h e u t e in St. G a l l e n e r h a l t e n e n i r i s c h e n P r i s z i a n - H a n d s c h r i f t 904 aus d e m 8. J a h r h u n d e r t . 1 0

b e n u t z t e N a m e n s f o r m e t y m o l o g i s c h mit lat. p r ^ s c i r e 8.

CSg.

M ö g l i c h e r w e i s e v e r b a n d N o t k e r die von ihm 'vorher w i s s e n ' .

Interpunktion

Die Interpunktion von N t r in Z ist e i n m e r k w ü r d i g e s m i x t u m compositum. Die k l e i n e P a u s e w i r d einige M a l e d u r c h das S u s p e n s i o n s z e i c h e n

! wiedergegeben,

m e i s t e n s aber d u r c h e i n e n n i e d r i g e n oder a u c h h a l b h o h e n Punkt, a u c h d u r c h einen h o h e n .

11

gelegentlich

Für die große Pause erscheint d e r halbhohe o d e r hohe

P u n k t , aber sehr oft a u c h das Z e i c h e n ; (in m e h r e r e n K o m b i n a t i o n e n ) , das wohl als redendes D e p o s i t i o n s z e i c h e n a u f g e f a ß t w e r d e n muß: A m Ende des Satzes w i r d

10 Siehe Scherrer, 319/320. 11 Einmal, in uox : (50v,5), steht : für die k l e i n e Pause. In .* quoque ! (42r,10) hat die I n t e r p u n k t i o n Z i t i e r f u n k t i o n .

XLVIII

Einleitung, St.Galler Traktat, 8.

die Stimme gesenkt.12 Dabei ist bemerkenswert, daß von anderer Hand oft ein die große Pause bezeichnender Punkt tan einen Depositionshaken erweitert wurde; 13 solche Fälle sind im Apparat vermerkt. Wir haben auch hier (vgl. Ns) also eine Art von Interpunktionswechsel, wobei ein System, das mehr oder weniger mit dem Notkers übereinstinmt, durch ein anderes, das die depositio am Satzende ausdrücklich angibt, ersetzt wird.14 Das Fragezeichen wird, wie üblich, durch eine neumatische Schleife über halbhohem Punkt wiedergegeben. Freilich wird - auffällig genug in einem Traktat über Syntax - häufig der Satzschluß überhaupt nicht bezeichnet, nur der nächste Satz durch Majuskel.15 Dies führt zu der interessanten Frage, ob bei fehlender Interpunktion am Ende eines Abschnitts die Überschrift des nächsten Abschnittes sich eben ohne Pause an den Schlußsatz des vorhergehenden anschließt oder nicht. Deutlich fehlt die Interpunktion z.B. 47v,8, "pausenlos" könnte gewiß etwa Z46v,2 sein, aber in einigen anderen Fällen gibt es Zweifel; ich habe sie im Apparat mit einem (?) versehen-16 Einen Sonderfall stellt in Ntr die Tatsache dar, daß in Z an mehreren Stellen bei Vergilzitaten die großgeschriebenen Versanfänge in den Text übernommen wurden.17 Man darf annehmen, daß Notkers jeweilige Vorlage diese Majuskeln auch hatte. Leider gibt es in der St.Galler Stiftsbibliothek heute nur noch Fragmente einer im Mittelalter gewiß reichen Überlieferung an vollständigen Werken Vergils, so daß die damaligen Quellen wohl nicht mehr direkt identifiziert werden können. Falls vor einem solchen Großbuchstaben Interpunktion vorhanden ist, kann es sich natürlich um eine große oder auch kleine Pause handeln; der jeweilige Vergil-Kontext bestimmt die Pause und daher die Spatiierung vor einer solchen Majuskel.

12 13 14

15 16 17

steht zweimal, jeweils am Zeilenende, für die große Pause: cicero est! (39r,14) und excursu! (62v,6). Ganz am Schluß (66v,8) bezeichnet die Kombination ;:• das Ende des Textes - offensichtlich eine sehr große Pause. Es wird öfter nur der Haken für die große Pause gesetzt, z.B. 41r,ll vor Harum oder - wohl von anderer Hand - 55r,4 vor Nam. Da ; auch vom Schreiber benutzt wird (es erscheint dann aus einem Guß), weist die spätere Erweiterung des . zu ; vonseiten des Korrektors oder der Korrektoren auf eine Tendenz zu einer vereinheitlichenden Wiedergabe der depositio hin. Daher steht ; etwa in 57v,3: Depositio; oder 58r,10: cum demissione uocis," ganz "logisch" als (große) Depositionspause vor einem neuen Satz. Diese Erscheinung ist auffälligerweise besonders ausgeprägt in Lage 6, dem Quinio f. 43-52. Zur Interpunktion in G beachte man oben die Allgemeine Einleitung, §2; zur Interpunktion bei Notker siehe zuletzt unten Kings Einl. zu Nr, §12; Tax 1986, Einl., §16. Siehe Z49v,2-4; 49v,9-ll; 57r,14-17.

Einleitung, St.Galler Traktat,

XLIX

9.

V e r s c h i e d e n e s 9. Z u r E i n r i c h t u n g d i e s e r

Ausgabe

Der Abdruck des lateinischen Textes von Ntr erfolgt Seiten- und

zeilengetreu

n a c h Z u n d b l e i b t so n a h e w i e m ö g l i c h b e i d e r H a n d s c h r i f t . V o r a l l e m d e r Zitierbarkeit wegen wurden offentsichtliche,

insbesondere

sinnstörende

Fehler

i m T e x t v e r b e s s e r t , k l e i n e r e V e r s c h r e i b u n g e n m i t t e l s f ü r E i n z u f ü g e n d e s , für A u s z u l a s s e n d e s berichtigt. Alle V e r ä n d e r u n g e n im Text w u r d e n

[]

deutlich

d u r c h solche Klammern oder im Apparat angegeben. Für alles andere w e r d e n mit einem Sternchen versehene Rekonstruktionen im ersten Apparat

benutzt.

W a s d i e s e * - F o r m e n b e t r i f f t : Es k o m m t b e i m L a t e i n a n e r s t e r S t e l l e

darauf

an, das Verständnis der Leser zu fördern. Daher bezeichnen die * - F o r m e n im Apparat normalerweise

lectiones meliores, d.h. richtigere Formen, wie

etwa

* p a u c i o r i b u s f ü r p a u t i o r i b u s i m T e x t , * p r i s c i a n u s für p r g s c i a n u s , q u e , *h$c

f ü r hec,

*rom?

f ü r r o m e , *c$dit

( Z 4 4 r , 5 ) u s w . , g e l e g e n t l i c h a u c h lectiones

'schlägt' für cedit faciliores,

für

'schreitet'

d.h. auf das u m

g e b r ä u c h l i c h e L a t e i n h i n n o r m a l i s i e r t e F o r m e n , s o z.B. * p $ n e f ü r p e n e

1000 im

Text, *eneas für eneas, *estimat für estimat usw. Manche Formen dürften leichter zu erkennen und auch aufzufinden sein. Deshalb wurde, auch

so

im

Hinblick auf relativ unerfahrene Lateinkundige, eher zu viel als zu w e n i g geboten. W e n n eine Zeile in der Handschrift überlang ist, steht der Rest in der nächsten Zeile, die aber m i t t e n auf der Seite u m 1 Spatium tiefer beginnt diesselbe Zeilenzahl behält. Falls im Text ausgelassene, aber auf d e n nachgetragene Zeilen in d e n Text eingefügt w e r d e n , wie etwa Z57r,13, diese Zeilen mit a u n d b (usw.) bezeichnet, aber etwas enger g e s e t z t . / = n e u e Z e i l e , // = n e u e

und

Rändern werden

(mit 1 S p a t i u m )

Seite.

D i e R ä n d e r w e r d e n für A n g a b e n , d i e v o n d e n H e r a u s g e b e r n s t a m m e n , L i n k s a u f d e m R a n d s t e h e n d i e Z e i l e n z a h l e n n a c h Z, r e c h t s o b e n d i e

benutzt. Blattzahl

n a c h Z, a u f d e m r e c h t e n R a n d d i e A b s c h n i t t s n u m m e r n , d a n n a u c h A n g a b e n z u B l a t t u n d Spalte in G sowie zu Pipers Ausgabe; eine A n g a b e wie P,XIII besagt,

daß

S. X I I I b e i P i p e r in d e r Z e i l e d a v o r b e g i n n t . O b e n s t e h t d e r K o l u m n e n t i t e l links bzw. rechts Ausgabe.

jeweils die laufende gerade bzw. ungerade Seitenzahl

und

dieser

L

Einleitung, De arte rhetorica,

1.

A l l g e m e i n e s 1. Eine neue lateinische Rhetorik Notker der Deutsche teilt Bischof Hugo von Sitten ca. 1015 in einem Brief mit: . . . . Nec solvm hec sed et nouam rhethoricam et computvm nouum et alia/ quedam opuscula latine conscripsi. . . . Codex Bruxellensis 10 615-729 (= G), f. 58ra, Z. 18/19 Daß die uns überlieferte Rhetorik von Notker Labeo stammt, steht außer Frage trotz der Vermutung de Rijks, Notker Balbulus (gest. 912) könne sie verfaßt haben.^ Unser Notker hatte schon früher eine kleinere, althochdeutsche Rhetorik geschaffen, die in der lateinisch-althochdeutschen „Consolatio", Liber II, Abschnitt 10.-14. steht.2 Am Anfang der in G befindlichen Rhetorik steht der Titel EXCERPTVM RHETHORicq NOTKERI MAGISTRI (f. 58ra,33), der sich nun so deuten läßt:

Die Rhetorik

des Klosterlehrers Notker, die im Vergleich mit Ciceros Kompendium als ein Auszug gilt.3 Abzulehnen wäre dann Keiles Auslegung, daß G nur Auszüge aus einem verlorenen Original enthalte.^ Man fragt aber mit Recht, ob Notkers Rhetorik doch nicht auch zwei selbständig vorkommende Texte umfaßt. Das Fragment einer Logik De definitione, das in Codex Vindobonensis 275 (= E), f. 92rv steht, legt keine rhetorische Definition an den Tag, sondern eine philosophische bzw. dialektische, es bezieht sich also vielmehr auf De consolatione Philosophiae, Liber III, Abschn. 109.5 In der Schrift De syllogismis (Codex Turicensis C121 [= D], f. 28r-49r) wechselt der lateinische Text durchgehend mit der althochdeutschen Übersetzung ab, was sie mit Categoriae und De interpretatione gemeinsam hat. Auch der Inhalt verbindet die Lehre von den Schlüssen mit den vorangegangenen Abhandlungen über Logik. Kelle meint dagegen, De syllogismis und De definitione gehörten mit zur Rhetorik.^ Kurzum, Notkers lateinische Rhetorik, wie sie in G, f. 58ra-60rb und H (Codex latinus Monacensis 4621), f. 56r-75r vorliegt (d.h. ohne die Praerhetorica in H, f. 47r-56r7), wird wohl vollständig sein« Beginnt sie doch logisch mit dem Vorwort OLIM DISPARUIT

1 2 3 4 5 6 7

CUIVS FACIES

DEPINGENDA

est

. . . .

(H56r,17-56v,21

De Rijk, 72. A54,21-61,14 nach Tax 1986; siehe auch Sonderegger 1980, 248. Hellgardt, 190 und van de Vyver, 184 Anm. 76. Kelle 1888 I, 255/256 und 1892, 254. A169,27-170,25 nach Tax 1988. Kelle 1888 I, 255-259 und 1892, 254-258. Siehe dazu §2. unten. Zu Notkers Rhetorik überhaupt siehe Ehrismann, 1:448/ 449 und Sonderegger 1987, Sp. 1218.

Einleitung, De arte rhetorica,

1./2.

LI

= G58ra,34-53) und schließt ebenso folgerichtig mit dem Epilogus (H74v,18-75r,3 = G60rb,39-47 und D71r,16-71v,6). 2. Die Praerhetorica Von den drei Handschriften, die Notkers Rhetorik überliefert haben, weist nur eine, Codex latinus Monacensis 4621 (= H), f. 47r,l-56r,16 - also unmittelbar vor Notkers Text - ohne Überschrift einen lateinischen Dialog zwischen Schüler und Lehrer über Dialektik und Rhetorik auf, der von Alkuin (+804), De dialéctica und Disputatio

de rhetorica

et virtutibus

ausgeht, ohne ausschließlich

darauf zu beruhen. Obwohl die Stiftsbibliothek St.Gallen je vier Abschriften o

von Alkuins Dialogen aus dem neunten Jahrhundert besitzt,

ist deren Bearbei-

tung in H für St.Gallen nicht belegt. Es bleibe nun dahingestellt, wann^ und wolO der zu H gehörige Dialog entstand. Ein eingefügter Zettel hinter dem Vorsatzblatt von H führt dafür den Eintrag Tractatus

inter magistrum

et discipulum

de artibus

und für Notkers

Text De Rhetorica. Der Münchener Katalog verzeichnet (Notkeri?) Dialogus de dialéctica

et rhetorica

(secundum Alcuinum)

und (Notkeri?)

Rhetorica.11

De Rijk stellte 1963 fest, daß die Überarbeitung von Alkuins Dialogen unabhängig von Notkers Rhetorik in einer Münchener und einer Wiener Handschrift steht,12 mit denen ich mich eingehend befaßt habe. Clm. 19 473, früher Tegernsee 1473, stammt aus dem zwölften Jahrhundert. Er umfaßt 52 Folien, von denen 23v,14-29v,8 nach dem Münchener Katalog (Alcuini) Dialogus de philosophia 'Si omnis uita nostra'. bzw. der Praerhetorica g e l t e n . S o n s t stehen Texte von Cicero, Donatus und Plautus, eine rhetorische Deutung der Psalmen und ein Kommentar zu Ovidius, Metamorphoses im Codex. Die genau abgeschriebene Praerhetorica beginnt ohne Überschrift, obschon eine jüngere Eintragung oben auf der ersten Seite lautet:

Alcuinus Dyalogus de Phylosophya. Codex Vindobonensis

2508, Philos. 558, der von unbekannter Provenienz ist, stammt nach dem Wiener Katalog aus dem elften Jahrhundert,14 nach de Rijk aber aus dem zehnten.15 Er besteht aus 22 Folien, lr,l-llv,3 stehen etwa drei Viertel der Praerhetorica 8 Scherrer, 29, 101/102, 103/104, 104/105 und 289-291 zu Cod. Sang. 64 (beide Texte), 270 (nur De dialéctica), 273 (beide Texte), 276 (beide Texte) und 855 (nur De

9 10 11 12 13 14 15

rhetorica).

Nach de Rijk, 52 spätestens im neunten Jahrhundert. De Rijk, 49: in St.Gallen? Münchener Katalog 1894, 219. De Rijk, 56/57. Münchener Katalog 1878, 248. Wiener Katalog, 2:87. De Rijk, 57.

LU

Einleitung, De arte rhetorica, 2./3.

ohne Überschrift, oben auf lr trug eine jüngere Hand ein:

Quaestiones aliquot

Dialecticae. Der Katalog verzeichnet Dialéctica sub forma Dialogi inter magistrum et discipulum. 12r,l-22v,21 enthalten nach de Rijk hauptsächlich einen Auszug aus Boethius zu Porphyrius, Isagoge

Der Text ist ungenau geschrie-

ben, und die Abschrift ist schlecht erhalten. Piper druckte die Praerhetorica 1882 als den ersten Teil der allgemeinen Einleitung von Notker, De arte rhetorica ab,^^ aber die meisten Forscher Hellgardt, Jaffe, Kelle, de Rijk und van de Vyver - lehnen Notkers Verfasserschaft ab und halten den Dialog für einen von seiner Rhetorik unabhängigen Text. Für Dieter stammt die selbständige Praerhetorica schon von Notker, während Hattemer Bedenken hegt. Nach Murphy beginnt Notkers Text erst mit Abschn. 1. *DE MATERIA ARTIS RHETORICÇ• ab H57v,15, also ohne die Praerhetorica und den Prolog, der mit einem Zitat aus Cicero, De inventione e n d e t . N a c h längerer Erwägung habe ich nun beschlossen, den besagten Dialog aus der vorliegenden Ausgabe auszuschließen. Wenn bei weiterer Untersuchung Wechselbeziehungen andeuten, daß Notker aus der Praerhetorica geschöpft haben kann, so wird sie als etwaige Quelle in den späteren Notker latinus zu den kleineren Schriften aufgenommen.

Die

U b e r l i e f e r u n g

3. Übersicht Zwei Handschriften - Clm. 4621 aus dem elften Jahrhundert und Cod. Bruxel. 10 615-729 aus dem zwölften - enthalten Notkers Rhetorik vollständig, während Cod. Turic. C121 aus dem elften Jahrhundert nur Auszüge umfaßt. Ausführliches über die drei Handschriften steht in §5. unten. Angaben über eine neulich entdeckte Abschrift von Clm. 4621 aus dem fünfzehnten Jahrhundert folgen in §6. Die verlorenen Handschriften aus Metz und Pontigny sprechen für die weite Verbreitung von Notkers nova rhetorica - und computus novus. Manitius berichtete 1923 über einen Eintrag im Katalog des Klosters St. Symphorian in Metz aus dem elften Jahrhundert:

Excerptum Notgeri de retorica. Compotas Notger i.

16 De Rijk, 58-64. 17 Piper 1882, 1:CLIV/CLV (Lesarten), 623-642 (Text), LXXXIX: „. . . die Rhetorik nebst der allgemeinen Einleitung . . . ." 18 Hellgardt, 176; Jaffe, 167/168; Kelle 1888 I, 255 und 1892, 254; de Rijk, 52, 82/83; van de Vyver, 162 mit Anm. 20, 183 und 189 Anm. 88; Dieter, 11, 56, 132, zu den Quellen siehe 131-137; Hattemer, 3:529; Murphy, 86 Anm. 149. 19 Manitius, 2:697 Anm. 2. Siehe auch de Rijk, 72 mit Anm. 4 (Prost, Catalogue general des manuscrits des bibliothèques des départements, 5[1879]:97), Hellgardt, 176 mit Anm. 12, 190/191 und van de Vyver, 184 Anm. 76.

LIII

Einleitung, De arte rhetorica, 3.-5.

Schon 1888 war bei Kelle die Rede von einem Manuskript mit den zwei Texten in der Zisterzienserabtei zu Pontigny in der

Champagne.20

Beide Handschriften

scheinen verschwunden zu sein. 4. Die älteren Ausgaben Wackernagel gab Notkers Rhetorik 1844 nach dem Züricher Codex D heraus,21 nachdem er 1835 in seinem Altdeutschen Lesebuch einen kleineren Ausschnitt mit den deutschen Versen abgedruckt hatte.22 1849 folgte Hattemers Ausgabe, in der er sich bald nach D, bald nach dem Münchener Codex H

richtete,23 nur

Stichproben

aus der Praerhetorica wurden vorangestellt.24 piew ergänzte 1869 Auszüge aus der Rhetorik nach dem Brüsseler Codex G.25 1882 erschien Pipers Ausgabe, die von H mit der Praerhetorica ausgeht, D und G aber mit in Betracht

zieht.26

K o d i k o l o g i s c h e s 5. Die Handschriften von Notkers Rhetorik D:

Der Sammelcodex Turicensis C121, früher 462 (= D),27 kam als Beute des Toggenburger Krieges von 1712 aus der Stiftsbibliothek St.Gallen nach Zürich, wo er heute in der Zentralbibliothek untergebracht ist. F. lr,l-28r,2 enthalten eine Abschrift von Isidorus Hispalensis, Differentiarum Uber

secundus aus der er-

sten Hälfte des neunten Jahrhunderts, sonst stammen die Texte dieses Manuskripts aus dem elften Jahrhundert. 73r,l-206v,14 umfassen Beda, Super epístolas catholicas expositio. 206v steht das Siegel der St.Galler Abtei unter dem Textschluß, 207rv ist unbeschrieben. Von den Texten, die den mittleren Teil dieser Handschrift bilden, zählen folgende zu Notkers Schriften:

1) De syllogismis (f. 28r,3-49r,12), 2) Metrum

III, 9 aus der lateinisch-althochdeutschen Fassung von Boethius, De consolatione Philosophiae (49v,l-51v, 14), 3) De partibus logic¡= (51v,14-54v,18) und 4) Auszüge aus der Rhetorik (59r,18-72ar,3). Der Verfasser der drei Stücke Quis sit dialecticvs (54v, 18-55v,9) , De difinitione philosophi+iH»VfcHir. l-'Wnu lumi'^fl* ftamx •
4 *

Ì' M -mi-

ff*»V|*««ri

rtnr*A .HWTJ »¿Dum ^»rci' f .ÌU4 JKII ybcf;*»*« "TtHnari* . vit« -f isaivr- m«n'-ir"t4n« ! j-*Î"n* lurtkw 0>"A[ei-orrcrtoneiUrc lwmuf\acam ñrca>nti'^te»-mr)iutt-u AocA'jirimTfVftitix- lmg.enui"ir m m n u a g-ne Ucicrtmitf^-íi^iW'pcft- AuíTUfr i a supradictus

pontifex

derelinquens nos m i g r a u i t a d christum. H $ c est causa facti. Sunt utique quis

. q u i d . cur;

N a m in priore u e r s u s u b i e c t i u a pars d i l a t a t a est. In inferiore a u t e m d e c l a r a t i u a . et n e q u e tarnen i s t a m neque illam q u i s p o t e s t soluere ut p r o u n a duas uel tres habeat. Ita semper supradict? 15

.vii. p a r t e s

. requiri et ordinari d e -

b e n t m a x i m e ubi plurimis u e r b i s p r o t r a h i t u r s e n t e n t i a fitque u t ad m a g n a m u t i l i t a t e m l e g e n t i u m n o n sine d i f f i c u l t a t e

. media primis

Z 3 b e a t i s s i m e ] ü b e r a k l e i n e s L o c h im Pgm. 7 *pre (= G) 13 d i l a t a t a ] ü b e r a 3 k l e i n e r Fleck 2mal sancta als Federprobe a u f d e m u n t e r e n R a n d Punkt g e h ö r t h i n t e r 1 a c c i p i t u r 3 , 5 scithi, 13 i s t a m u n d soluere, 14/15 debent, 15 sententia. Punkt ist zu tilgen h i n t e r 14 partes. G 1 Sanctitum 5 schiti 14 ita 16 ad fehlt

9/10 nominatus

11 sunt

12/13 d e c l a r a t i u o

68

ST.GALLER TRAKTAT

et prima nouissimis construantur et longe separata concurrant ut sensus

Z48v

pateat et ut possit dinosci . quis et quid fecerit . uel passus sit cum c^teris circumstantiis sine quibus ad integrum res quemquam discere inpossibile est; 5 U N D E NON

I N C I P I E N D U M O P O R T E T

E N T E M

INC

A

S I T .

Q U A N D O

S U B I E C T U O

9.

C O N S T R U -

I PERE.

S e d tunc nominatiuum pr^ponere incongruum est quando a relatiuorum obliquis casibus incipit uersus. Ut est in euangelio 10 Quam cum impleta esset educentes et secus litus sedentes elegerunt bonos in uasa sua malos autem foras miserunt. Hanc particulam in

P.XXVI

primo loco positam transferre et dicere educentes quam cum impleta esset non consentit relatio nominis . respitientis ad superius nomen hoc est sagenam 15

Non enim sine causa dicuntur relatiua nomina .

qui . et que . et quod. Propterea ubi h§c occurrunt in primo loco iiranobilia esse necesse est Z 3 quemquam] über qu1 kleines Loch im Pgm. 12 transferre] e2 übergeschr. 13 consentit relatio 'gewährt' bzw. consentit *relationi 'stimmt überein mit' *respicientis (= G) 15 *quç 16 es ist wohl Raum für eine Überschrift freigelassen, zumal das E von 49r,1 Est als rote Initiale erscheint Punkt gehört hinter 1 concurrant, 3 circumstantiis, 9 euangelio, 10,13 2mal esset, 11 sua, 14 sagenam, 16 est. G 1 primi 3 dicere von v verb. nasa 15 propterea

6 opportet assubiectiuo 9 ut 11 bonos] o1 aus Ansatz maserunt] a durch Punkt darunter getilgt, i übergeschr.

69

ST.GALLER TRAKTAT

E

st e t i a m . quando uel u e r b u m . u e l a d u e r b i u m u e l coniunctio casus

pr^ponuntur tantibus

. t a m a scribentibus q u a m a legentibus et c o n s t r u c t i o n e m m e d i -

. et propterea uel a d e c l a r a t i u a p a r t e

ipsi a d h e r e n t i b u s i n c i p i e n d u m est 5 P r e p o n i t u r uerbum; In

. uel obliqui

necessitate

A

e n u n t i a t i u a oratione

. uel a ceteris

circumstantiis

Que deinde omnia nos persequi

oportet

U E R B 0.

10.

. ut illud q u o d p r i u s d i c t u m est

Dixit quoque deus

Et ut a u gustinus d i c i t rimos

Putauerunt e t i a m philosophi n o n u n u m m u n d u m esse sed p l u -

H u i u s m o d i sententias aliter construere m a g i s est d e s t r u e r e

q u i a si p r e p o s u e r i m u s n o m i n a t i u u m dicentes 10

. philosophi e t i a m p u t a u e r u n t

intellegitur hoc prius de aliis d i c t u m q u a m de philosophis et s e c u n d u m e u m i n t e l l e c t u m coniunctio n o m i n a t i u o seruiet et n o n u e r b o

Melius

etiam

interrogatiue p r e p o n i t u r u e r b u m . Vt est. U e n i t ille? Et sicut u i r g i l i u s dixit H e u cadit in q u e m q u a m t a n t u m scelus?

A

T E M P O R E .

Sepissime e t i a m aduerbio constringimur u e r b u m nominatiuo 15

cum per a d u e r b i u m p o s t e r i o r a copulantur s u p e r i o r i b u s

11. preponere

. ut illud

Interea m e d i u m eneas iam classe tenebat certus iter. Est enim constructio Z 4 *adh?rentibus 5 *Pr§ponitur 14 *Sepissime 16 *§neas certus] unter s punktartiger Tintenfleck Punkt g e h ö r t h i n t e r 1 aduerbium, 4 est u n d oportet, 6 est u n d d e u s , 7 dicit, 7/8 p l u r i m o s , 8 destruere, 9 p u t a u e r u n t , 10 p h i l o s o p h i s , 11 u e r b o , 12 d i x i t , 14 p r e p o n e r e , 15 illud, 16 constructio. G 2 asscribentibus 5 preponitur 6 Et u t ] I t e m 6/7 ag (- a u g u s t i n u s ) 7 putauerunt 9 nominatum p u t a u e r u n t fehlt 10 d e d i c t u m aliis 12 u t 13 scelus die Überschrift steht a u f d e m l i n k e n R a n d 15 a d u e r b u m copularentur] rentur d u r c h S t r i c h d a r u n t e r g e t i l g t , n t u r ü b e r g e s c h r .

70

ST.GALLER TRAKTAT

Interea tenebat iam eneas classe m e d i u m iter certus eundi

Non enim

Z49v

u e r b u m potest separari a p r e c e d e n t e a d u e r b i o . Item. N o n aliter si p a r u a licet componere m a g n i s u r g e t habendi

. Cecropeas innatus amor apes

. M u n e r e quamque suo. C o n s t r u c t i o est; A

5 N o n aliter innatus amor urget habendi

M O D O .

12. P,XXVII

. quamque suo m u n e r e . Si licet

componere parua m a g n i s . H§c constructio cogit nos d e c l a r a t i u e parti s u b i e c t i u a m interponere ne coniuncte d i c a m u s urget apes nisi iter[r]emus u e r b u m interrogando q u e m u r g e t ? cecropeas apes. Item ipse. Hinc tibi qu§ semper u i c i n o ab limite sepes H i b l e i s apibus f l o r e m d e p a s t a 10

salicti Sepe leui s o m n u m suadebit inire susurro. Hinc a l t a sub rupe canet frondator a d auras. C o n s t r u i t u r sic; A LOCO. H i n c ab u i c i n o l i m i -

13.

te semper est sepes que d e p a s t a f l o r e m salicti ab h i b l e i s apibus sepe suadebit tibi leui susurro inire somnum. H i n c sub alta rupe c a net frondator ad a u r a s . H^c t a m frequens est constructio 15

la pene desit lectione

A

. ut in n u l -

M A T E R I A .

U l t i m u s e t i a m construitur nominatiuus ceteris d i c t i o n i b u s

G61rb

14. necessitate

Z 1 *§neas 4 C o n s t r u c t i o ] u übergeschr. 5 N o n ] das schwarze N rot g e s t r i chelt *munere . si 8 iterremus] aus terrenus verb. (i ü b e r g e s c h r . , m aus n verb.) 9,12 2ma1 *s?pes 10 *S$pe A LOCO. vor der Zeile n a c h g e t r . , das schwarze H von H i n c rot g e s t r i c h e l t 12 *s?pe 15 *p?ne Punkt g e h ö r t h i n t e r 1 eundi, 2 a l i t e r , 7 interponere u n d apes, 9,12 2mal sepes, 10 salicti, 12 apibus, 15 lectione. G 1 interea 3 apes a m o r 4,11 die Uberschriften stehen auf dem linken R a n d 7 Vrget 8 itteremus] t 1 d u r c h Punkt d a r u n t e r getilgt 8 C e c r o p e a s aues 11 construitur auaro d u r c h Punkte d a r u n t e r getilgt, auicino mit E i n f ü g u n g s p u n k t übergeschr. 13 susurru] u 3 d u r c h Punkt d a r u n t e r getilgt, o übergeschr. 15 die Überschrift steht a u f d e m rechten R a n d 16 contruitur

ST.GALLER T R A K T A T

71

p r e c e d e n t i b u s ut illud. N e c n o n et u a r i o n o c t e m sermone trahebat

Z50r

infelix dido. Ingreditur e n i m ista constructio per earn p a r t e m q u e d i c i t u r m a t e ria . et sicut dicimus construentes

. n a m et l o q u e l a tua facit te m a n i f e s t u m

n o n ita possumus dicere n e c n o n et d i d o trahebat n o c t e m uario 5

sermo-

ne q u i a p r e c e d e n t e s due coniunctiones p r e p o s i t i u a et subiunctiua seruiunt ablatiuo de ablatiuo a u t e m ad u e r b u m et inde ad n o m i n a t i u u m in ultimo p e r u e n i t u r Similiter

15.

in sententiis incipientibus ab a d u e r b i i s temporalibus

p o s t q u a m . ut et similibus 10

A M P L I U S .

. cum . quando .

. c a u e n d u m est ne n o m i n a t i u u m c a s u m et

indicatiuum

u e r b u m preponendo ea que prius gesta sunt aut g e r e n d a p o s t e r i u s dicamus ordine r e r u m turbato. He sententie commatice sunt id est que nullo

P,XXVIII

m e m b r o distinguuntur sed in péndulo et continuo sensu cesuram uerbi p a t i u n t u r c u m repetitione aduerbii p r e c e d e n t i s

. in quibus ea que tempore

p r i o r a sunt ordine p e r c u r r e n t e s et u o c e m u l t r a tendente sententia 15

p e n d e n t e s u l t i m u m u e r b u m signamus ipsius d e p o s i t i o n e uocis uirgilii

Ut

sus-

illut

P o s t q u a m res asie priamique euertere g e n t e m I n m e r i t a m u i s u m

Z 5 * p r e p o s i t i u a (= G) 8 Similiter] S* rot, u n t e r e Schleife des roten S bedeckt teilweise ursprüngliches schwarzes i 1 9 est (e) von a n d e r e r H a n d übergeschr. 12 * c e s u r a m 15 *illud (= G) 16 Inmeritam] I m n e r i t a m Punkt g e h ö r t h i n t e r 3 m a n i f e s t u m , 4 d i c e r e , 4/5 sermone, 6 a b l a t i u o 1 , 7 p e r u e n i t u r , 15 u o c i s , 16 u i r g i l i i . G 1 u t ] d a v o r nominat d u r c h S t r i c h d a r u n t e r getilgt 4 dicere .] Punkt sehr dünn 6 seruiunt] u 2 aus n verb. 6/7 n o / n o m i n a t i u u m 7 die Überschrift steht auf dem r e c h t e n R a n d 9 nominat 11 turbatio Hec] i u n d c jeweils d u r c h Punkt d a r u n t e r getilgt 12 c e n s u r a m 15 vt 16 p o s t q u a m inmeritam

72

ST.GALLER TRAKTAT

superis. Hic quia uerbum occurrit uisum est et tarnen pendet intellectus comma fit et suspendenda est uox

Z50v

Ceciditque superbum ilium. Hic quoque. Et omnis

humo fumat neptunia troia. Et hic. Diuersa exilia . et desertas querere terras auguriis agimur diuum 5

Hic demum deponenda est

uox : ut intellegatur finis sententi? et in hac ultima parte significatimi est quis quid fecerit et ab ea incipiendum esset nisi hoc ordinem rerum confunderet. Quid ergo? Nullamne habent constructionem tales sententi?? Habent utique illam qu? communis est omnibus sententiis casuum et uerborum multiplicem et subtilem constructi-

10

onem in qua prescianus sudauit quam commemorare hic breuiter oportet quoniam ab ipso plenius discenda est; DE

C 0 N S T R U C T I 0 N E

ET

U E R B O R U M

C U M

C A S U U M

I N T E R

S E .

16.

C A S I B U S .

N a m ut et antea dictum est nominatiui omnium casualium uerbis pr?po15

nuntur sed aliquando absolutis . ut homo [uiuit] uiuens spirat . socrates philosophatur

Aliquando transitiuis . ut mater diligit

Z 4 *qu?rere 10 *priscianus 15 uiuit ist zu tilgen (= G); vgl. unten 52r,l/2 16 *philosophatur . aliquando Punkt gehört hinter 1 est und intellectus, 2 uox, 4 diuum, 5 sententi?, 6 fecerit und esset, 9 sententiis, 10 sudauit, 11 oportet, 14/15 pr?ponuntur, 16 philosophatur. G 2 et 3 himo diuersa defertaf] t aus verb. 4 augimur] u 1 durch Strich darunter getilgt 7/8,9/10 2mal contructionem 10 pcianus commemo12 CONTRVCTINE rarari

ST.GALLER TRAKTAT

73 Z51r

f i l i u m u x o r odit p e l i c e m . Ipsa a u t e m u e r b a t r a n s i t i u a uel n e u t r a aut d e p o n e n t i a p r ^ p o n u n t u r o b l i q u i s

. q u a n d o sunt a c t i u a

. a l i a genitiuo

ut abstineo irarum . a l i a d a t i u o ut benedico tibi noceo illi

. alia a c -

cusatiuo ut doceo te . amo te . alia ablatiuo u t p o t i o r ilia re 5

fruor ratione utor n u m m o

Si a u t e m p a s s i u a sunt solo ablatiuo ut

doceor a te amor ab ilio

Quando a u t e m u e r b u m p r ^ p o n a t u r

P,XXIX

nomina-

tiuo prius d i c t u m est. Item nominatiui qui p e r se n o n p o s s u n t et ideo u o c a n t u r ad a l i q u i d p r e p o n u n t u r d i u e r s i s casibus

intellegi

Alii genitiuo

u t heres patris u x o r m a r i t i . Datiuo u t carus d e o u t i l i s hominibus 10 A c c u s a t i u o nonnisi figurate ut celer pedes latus humeros. A b l a tiuo ut d i g n u s laude m a c t u s uirtute

V e r b u m a u t e m aliquando

p r ^ p o n i t u r obliquo simul et alio u e r b o infinitiuo ut u o l o te legere

A l i q u a n d o p r ^ p o n i t u r obliquo trahenti p o s t se alios

ut fac te i n m e m o r e m iniuri^ f r a t r u m t u o r u m 15

Construitur

obliquos

quoque

u n u m atque idem u e r b u m sine p r ^ p o s i t i o n e simul duobus casibus et c u m p r ^ p o s i t i o n e aliis d u o b u s ut m i s e r e o r tui m i s e r e o r illi m i s e r e o r

Z 11 eigentlich *macte (Vokativ) Punkt g e h ö r t h i n t e r 1 filium, 2 d e p o n e n t i a , 3 tibi, 4 re, 5 ratione u n d nummo, 6 te u n d ilio, 6/7 nominatiuo, 8 a l i q u i d u n d casibus (casib)), 9 patris, deo u n d h o m i n i b u s , 10 p e d e s , 11 laude u n d u i r t u t e , 12/13 legere, 14 tuorum, 16 tui u n d illi. G 1 oodit] o 1 d u r c h Punkt d a r u n t e r g e t i l g t 9 datiu 14 C o n t r u i t u r

5 ratiti/tione

7 item

74

ST.GALLER TRAKTAT Z51v

super ilium m i s e r e o r super illo. H a b e n t et nominatiui d u p l i c e m

constructio-

n e m a d obliquos u t amicus illius amicus illi socius illius socius illi. Et q u i a u e r b a t r a n s i t i u a sunt uideamus unde et q u o transeant

Scilicet

a n o m i n a t i u o in o b l i q u u m si a c t i u u m u e r b u m est hoc est ab agente in p a t i 5

e n t e m ut u a r r o docet c i c e r o n e m

Si a u t e m p a s s i u u m est transitio fit

d e obliquo in n o m i n a t i u u m ut cicero d o c e t u r a u a r r o n e d i s c r e t i o n i s causa

Itaque nisi

. ut est . dixit quoque deus de qua prius d i c t u m est aut aduerbii

aut

coniunctionis aut alicuius certs rationis siue dicta sit siue n o n sit d i cta u e r b u m q u o d n a t u r a posterius est construi ante n o m i n a t i u u m n o n p o t e s t 10

n e q u e i t e m obliquus ante u e r b u m

Trahit e n i m n o m i n a t i u u s u e r b u m p o s t se u e r b u m

quoque o b l i q u u m c a s u m et ille obliquus si per se n o n intellegitur necesse est ut et ipse trahat alias partes orationis usque ad p l e n u m V t est. Omnis homo p r i m u m ponit u i n u m b o n u m

Hie q u i a a d u e r b i u m q u o d est

p r i m u m et a d i e c t i u u m q u o d est b o n u m u l t r a tendunt 15

ebriati fuerint tunc id q u o d deterius est

intellectum P,XXX

. sequitur et c u m in-

Que a u t e m i n t r a n s i t i u a

u e r b a a b s o l u t a d i c u n t u r u e l idiopatha id est reciproca

sunt

Et si sunt absoluta

Z 12 trahat] hat a u f R a s u r Punkt gehört h i n t e r 1 ilium, 2 i l l i u s 1 , illi 1 2 u n d i l l i u s , 3 sunt u n d transeant, 4 si u n d e s t 1 , 5 c i c e r o n e m u n d est, 6 u a r rone, 7 deus und e s t 2 , 8/9 d i c t a , 9 potest, 10 uerbum 1 u n d se, 11 c a s u m u n d intellegitur, 12 i n t e l l e c t u m , 13 b o n u m , 15 tunc u n d est, 16 u e r b a , r e c i p r o c a und absoluta. G 5 Vt 6 dicero itaque von a n d e r e r H a n d a u f d e m r e c h t e n R a n d n a c h g e t r . 10 V e r b u m 3 12 a r a t i o n e s ] o m i t E i n f ü g u n g s h a k e n über a 1 , e zu i verb. 13 vt 16 idiopatha] th aus L i g a t u r [t verb.

ST.GALLER TRAKTAT

75 Z52r

unde sunt absoluta? nisi a copula obliquoruni casuum ut est homo uiuit homo spirat. Reciproca uero id est passionem a se in se retorquentia cur reciproca dicerentur si non retrograda fierent ad eosdem a quibus in alios tendere uisa sunt ut homo sudat homo febricitat

Sed de his prescianus

5 Propterea sciendum est hanc rationem constructionis obseruandam esse a quacumque parte incipiatur sue a subiectiua propter dignitatem siue ab alia qualibet propter ordinem rerum qu§ sicut gest? sunt ita et eodem ordine legende sunt

Prius est enim troiam ruere quam ciues eius exulare

Sic et in

constructione obseruato ordine rerum sola uerba pro arbitrio scripto10

ris ordinata a construente alium ordinem suscipiant secundum legem grammaticorum pr^scriptam

Sed dicis forte

coniungendum non pr^ponendum docuerunt

Granmatici quid cui sit

Donatus enim quamuis diceret

comparatiuus seruit ablatiuo non tamen dixit pr^ponendus est Sed quis nesciat eum casum qui rectus est pr^ponendum esse obliquo 15

uerbum quod transit in obliquum ipsi pr^ponendum esse

Aut

Quia prius semper

transitur deinde peruenitur et prius semper actio est deinde passio

In

7/8 *legend? 8 enim] e aus Ansatz von r oder n verb, Z 4 *priscianus eius übergeschr. 14 *obliquo? (vgl. G) 15 *esse? ( - G) Punkt gehört hinter 1 uiuit, 2 retorquentia, 3 dicerentur, 4 sudat, febricitat und prescianus, 6 incipiatur, 7 sunt, 8 sunt und exulare, 11 pr^scriptam und forte, 12 docuerunt und enim, 13 ablatiuo und est, 14 obliquo, 16 transitur, peruenitur, est und passio. G 1 Vnde 3 ad] d aus o oder e verb., dann durch Punkt darunter getilgt, und ein zweites d übergeschr. 8 prius 9/10 scriptores 11 sed 14 obliquo?] das ? ganz dünn 15 esse? 16f. •¡deinde bis 52v,l est mit Einfügungszeichen 16 in : • hinter est1 von anderer Hand auf dem rechten Rand ergänzt

76

ST.GALLER T R A K T A T

uerbo e n i m actio est in obliquo c a s u fit passio

Et ideo m e d i u m locum t e - Z52v

net u e r b u m inter n o m i n a t i u u m et o b l i q u u m q u i a n o m i n a t i u u s dirigit u e r b u m in o b l i q u u m

Teneamus igitur hanc r e g u l a m et redeamus ad c o n s t r u e n d u m s u G61va

perius e x e m p l u m d i c e n t e s

A T E M P O R E .

17. P.XXXI

5 P o s t q u a m u i s u m est superis euertere res asie et i n m e r i t a m g e n t e m p r i ami

. et p o s t q u a m s u p e r b u m ilium cecidit et omnis neptunia troia f u -

mauit h u m o agimur auguriis d i u u m querere d i u e r s a exilia et desertas terras; H o c m o d o fit ut s u b i e c t i u a pars orationis que d i g n i o r est q u a m d e c l a r a t i u a aut q u § illi accedunt n o n d e 10

beat p r i m u m locum habere in construenda oratione q u i a m e l i u s

rerum

o r d i n e m obseruamus q u a n d o a l i a res legitur sequi post a l i a m Ergo semper s u b i e c t i u u m naturaliter prius est d e c l a r a t i u o sed n o n semper ab eo i n c i p i e n d a est constructio

H§c duplex r e g u l a c o n s t r u c t i o n s

neatur q u i a est q u a n d o circumstanti^ r e r u m simul et u e r b a sunt 15

d a ut in superioribus a l i q u a n d o a l t e r u m sine altero m u t a b i t ut in h o c n o u i s s i m o

tetransponen-

locum

exemplo

Z 7 *qu§rere 8 d e s e r t a s ] diuersas (vgl. oben 50v,3) 9 illi] ilia accedunt] c 2 aus e verb. 16 es ist wohl R a u m f ü r eine Überschrift freigelassen, zumal das T von 53r,l Talis als rote Intitiale erscheint Punkt g e h ö r t h i n t e r I est u n d passio, 2 , 3 2 m a l o b l i q u u m , 4 d i c e n t e s (?), 7 humo, 10 o r a t i o n e , II o b s e r u a m u s u n d a l i a m , 12 d e c l a r a t i u o , 13 constructio, 13/14 teneatur, 15 superioribus, 16 exemplo. G 1 accio Rand

fit] sit

3 constrendvm

4 die

Überschrift steht a u f d e m l i n k e n

ST.GALLER T R A K T A T

77

T alis est et illa p r ^ s c i a n i in prologo suo

iijr

C u m omnis eloquenti^ d o c t r i n a m et

omne s t u d i o r u m genus sapienti^ luce p r ^ f u l g e n s a g r e c o r u m fontibus d e r i u a t u m latinos inuenio proprio sermone celebrasse. Hic p r i m a suspensio 5

Et in omnibus illorum u e s t i g i a liberalibus artibus

consecutos

u i d e o . Hic secunda. N e c s o l u m in his que e m e n d a t e ab illis sunt scripta sed e t i a m q u o s d a m errores e o r u m amore d o c t o r u m g r e c o r u m deeeptos imitari. Hic tertia. Cuius auetores quanto sunt iuniores tanto p e r s p i catiores et ingeniis floruisse et d i l i g e n t i a u a l u i s s e o m n i u m iud i c i o confirmantur eruditissimorum. H i c q u i a interposita ratio est .

10

et quasi extra h a n c s e n t e n t i a m suseipienda est . et quia p o t i u s

co-

lon est q u a m comma . n o n suspendenda sed q u o d a m m o d o m u t a n d a est uox. Q u i d e n i m herodiani artibus certius? q u i d apollonii sis q u e s t i o n i b u s enucleatius possit inueniri? Hec

legenda sunt. C u m igitur eos omnia fere u i t i a q u ^ c u m q u e 15

scrupulo-

interrogatiue antiquorum

commentariis sunt relieta artis g r a m m a t i c a expurgasse comperio; Hic q u a r t a ; C e r t i s q u e rationis legibus emendasse. Hic q u i n t a r u m a u t e m n e m i n e m post illos i m i t a t o r e m e o r u m extitisse.

P,XXXII

Nostro-

Quippe

Z 1 *prisciani 4 csecutos] n - S t r i c h fast g a n z verwischt 5 .funt von a n d e r e r H a n d m i t E i n f ü g u n g s p u n k t ü b e r g e s c h r . , davor [ rad. 6 q u o s d a m ] d aus A n s a t z von q rad. 7 imitari.] Punkt ganz d ü n n ; es ist wohl anschließend nach dem P r i s z i a n - T e x t zu e r g ä n z e n ; * i n q u i b u s maxirae greca u e t u s t i s s i m a g r a m m a t i c a ars arguitur p e c c a s s e . ; vgl. u n t e n 53v, 15/16 13 *qu?stionibus *H^c (= G) 15 sunt fehlt; vgl. unten 54r,5 Punkt g e h ö r t h i n t e r 1 suo, 4 suspensio, 5 scripta, 16 quinta. G 1 cum 7 cuius verwischt

8 et o m n i u m

12 cercius

13 inueniri?] ? rad. o d e r

78

ST.GALLER TRAKTAT

in neglegentiam cadentibus studiis literarum propter inopiam scriptorum

Z53v

Hie sexta. Quod hucusque dictum est ad earn partem pertinet que causa facti dicitur

Sequitur. Quamuis audacter sed non inpudenter ut puto . conatus sum pro uiribus rem

arduam quidem sed officio professionis non indebitam supra nominato5

rum prgcepta uirorum que congrua sunt uisa in latinum transferre sermonem

Hec sunt quis quid fecerit et qualiter fecerit et hic deponenda est uox

In uerbo enim conatus sum nominatiuus subauditur qui subiectiua pars est huius sententi? a qua parte nunc incipiendum esset si hoc ordini rerum congrueret. Construamus ergo a causa incipientes in hunc 10

modum;

A

C A U S A

C u m inuenio latinos celebrasse

18.

proprio sermone doctrinam omnis eloquenti? et omne genus studiorum pr?fulgens luce sapienti? deriuatum a fontibus grecorum et cum uideo eos consecutos uestigia eorum in omnibus liberalibus artibus nec solum imitari in his que emendate scripta sunt ab illis sed et deceptos amo15

re doctorum grecorum imitari quosdam errores eorum in quibus greca uetustissima grammatica ars maxime arguitur peccasse cuius auctores confirmantur iudicio omnium eruditissimorum quanto Z 2 sexta.] Punkt ganz dünn 3 conatus] unter n punktartiger Tintenfleck .sum pro uiribus mit Einfügungspunkt von anderer Hand übergeschr. 7 übo] üb auf Rasur 10 celebrasse] e 2 verwischt Punkt gehört hinter 1 scriptorum, 3 dicitur, 5/6 sermonem, 6 fecerit und uox, 8 sententi? und esset, 10 CAUSA, 12 grecorum, 14 illis, 16 peccasse. G 1 litterarum inoppiam 2 sexsta auf dem linken Rand 14 immitari

4 offitio

10 die Überschrift steht

ST.GALLER TRAKTAT

79

iuniores sunt tanto perspicatiores floruisse ingeniis et ualuisse

Z54r

diligentia. Quid enim possit inueniri certius artibus herodiani? Quid possit inueniri enucleatius scrupulosis questionibus apollo nii? Cum igitur comperio eos expurgasse omnia fere uitia grammatica 5

artis qu^cumque relicta sunt commentariis antiquorum et emendasse certis legibus rationis . neminem autem nostrorum exstitisse post illos P,XXXIII imitatorem eorum . quippe cadentibus studiis literarum in neglegentiam propter inopiam scriptorum . conatus sum quidem rem quamuis audacter sed ut puto non inpudenter arduam pro uiribus . sed non indebitarli

10

officio professionis . quid est hoc? transferre in latinum sermonem pr^cepta supra nominatorum uirorum qu^ congrua uisa sunt Sumatur quoque et de augustino aliqua talis sententia pendula et continua atque commatica

De primo enim homine loquens dixit.

Quia ergo contemptus est deus iubens qui creauerat. Hie prima suspensio 15

ad suam imaginem fecerat suerat

Hic tertia

Hie secunda

Qui

Qui ceteris animalibus pr$po _

Qui in paradiso constituerat

rerum omnium copia salutisque pr^stiterat

Hic quarta

Quinta

Qui

Qui pr^ceptis

Z 1 iuniores] r aus Ansatz von n verb. 3 *qu£stionibus 6 nostrorum] n aus r verb. exftitiffe] t2 aus [ verb. 7 literarum] sowohl e wie u aus Ansatz von a verb. 11 uisa] u aus Ansatz von [ verb. 12 Sumatur] rote Initiale S sehr dünn; es fehlt vielleicht eine Uberschrift in 11 Punkt gehört hinter 11 sunt, 13 commatica, 14 suspensio, 15 fecerat und secunda, 15/16 pr^posuerat, 16 tertia, constituerat und quarta, 17 pr^stiterat und Quinta. G 2 cercius artibus ei] ei durch Strich darunter getilgt 14 creauerat] a 1 mit Einfügungshaken übergeschr. Einfügungshaken übergeschr.

7 litterarum a 16 tertia] iii mit

80

ST.GALLER TRAKTAT

nec pluribus nec grandibus nec difficilibus onerauerat

Sexta

Sed

Z54v

uno breuissimo atque leuissimo ad obedienti? salubritatem adminiculauerat quo eam creaturam cui libera seruitus expediret se esse dominum comnonebat 5

uum cum declaratiuo

Septima

Usque huc causa

Iusta damnatio subsecuta est

nitur ut finis intellegatur

Sequitur subiecti -

Hic uox depo-

Et quia causa damnationis prior est quam

ipsa damnatio oportet nos hunc ordinem tenere et a causa qu§ prior est constructionem incipere ut dictum est. Commata huius sententi^ ut sunt breuia . ita quoque facilem constructionem admit10

tunt . in hunc modum.

A

C A U S A

19.

Q u i a ergo deus qui creauerat iubens contemptus est . qui fecerat ad imaginem suam . qui pr^posuerat c^teris animaiibus . qui constituerat in paradiso . qui pr^stiterat copiam omnium rerum et salutis . qui nec oneraueP,XXXIV rat pluribus pr^ceptis nec grandibus nec difficilibus . sed ammi15

niculauerat ad salubritatem . uno breuissimo atque leuissimo pr^cepto ob^dienti^ . qui commonebat eam creaturam cui libera seruitus expediret esse se dominum . iusta damnatio subsecuta est; Z 2 breuissimo] o iibergeschr. ad] a r aus n verb. 17 est;] Strich des ; hört hinter 1 onerauerat und Sexta, 3 und causa, 5 declaratiuo und est, 5/6 8 est, 10 CAUSA. G 4 cavsa] v (- u ) iibergeschr. 6 et auf dem linken Rand 12/13 paradyso

halb verwischt 14 pluribus grandibus] sehr dünn, wohl nachgetr. Punkt geadminiculauerat, 4 commonebat, Septima deponitur, 6 intellegatur, 7 damnatio,

8 Conmota

10 die Überschrift steht

81

ST.GALLER TRAKTAT Notandum est autem in his tribus exemplis . quia prçpositis primis particulis . postquam .

G61vb Z55r

cum . quia . quot comma ta erant . ablati[ti]s eis tot cola erant et ex continuis distinct? erunt orationes . ita pautiores dictiones colon faciunt quod finitum est . quam comma quod infinitum est, Nam et cicero disputât finitum est . 5

et colon est . et proloquium est. Quia cicero disputât . nec finitum est . nec colon est . nec proloquium est; Veniamus et ad illam cassiani sententiam qua in prima parte collationum ita incipit dicens. Cum in heremo scithi . ubi monachorum probatissimi patres . et omnis commorabatur perfectio . abbatem moysen qui uehementius inter illos egregios flores . non solum in actuali . uerum

10

etiam in theorica uirtute flagrabat . institutione eius fundari cupiens expetissem. Hie primi commatis suspensio; Una cum sancto germano . cum quo mihi ab ipso tyrocinio . ac rudimentis militiç spiritalis . ita indiuiduum deinceps contubernium . tam in cçnobio quam in heremo fuit . ut cuncti ad significandam soliditatis ac proposi-

15

ti sensusque nostri parilitatem pronuntiarent unam mentem atque unam animam inesse duobus corporibus. Secunda. Pariterque ab eodem abbate edificationis sermonem fusis lacrimis ambiremus; Tertia. Quippe Z 1 p.positis (Punkt ganz klein) 3 *pauciores 4 est,] Strich dünn und tief nach unten gesetzt, wohl nachgetr. 6 est;] Strich des ; dünn und tief nach unten gesetzt, wohl nachgetr. Veniamus] V größere rote Majuskel; es fehlt vielleicht eine Überschrift prima] secunda 8 moysen qui] n und q durch dünnen Strich verbunden 11 suspensio;] Strich des ; dünn und tief nach unten gesetzt, wohl nachgetr. 12 *tirocinio (= G) 16 corporibus;] Strich des sehr dünn, wohl nachgetr. 16/17 *§dificationis Punkt gehört hinter 8 moysen. G 1 autem fehlt 5 quia 11 Vnâ

prçposi/tis] tis unter der Zeile ergänzt 2 erant 2 ] erunt 15/16 animam] aiäm 16 pariterque 16/17 edifficationis

82

ST.GALLER TRAKTAT

cuius hunc animi rigorem manifestissime noueramus . ut nisi

Z55v

fideliter desiderantibus et cum omni cordis contritione querentibus nequaquam penitus acquiesceret perfectionis aperire doctrinam. Quarta. Ne scilicet si passim uel nolentibus eam . uel tepide sitientibus 5

eam exhiberet . res necessarias . et qu§ solis perfectionem cupientibus

P.XXXV

debent esse compert? . indignis et fastidiose suscipientib pandens . aut iactantie uitium . aut proditionis crimen uideretur incurrere. Quinta

H^c omnia pro quando accipienda sunt. Tandem

fatigatus precibus nostris . ita exorsus est. Hic finis cum depositione 10

uocis adiungitur . et est subiectiuum cum declaratiuo; H?c commata talia sunt . ut secundum seruiat primo . et quartum tertio . et quintum quarto; In secundo enim adimpletur primum . quia dum huiusmodi commata . quidam sint collectiones dictionum qu§ in uerbo concluduntur . quod uerbum tarnen non finiat sed interrumpat intellectum . fit prima in-

15

terruptio cum expetissem . fit secunda cum repetitione uel subauditione eiusdem uerbi sie . cum expetissem una cum germano. Qu§ duo commata in unum potuissent contrahi . si diceret cum expetissemus Z 2 desiderantib' ] unter dem us-Haken punktartiger Tintenfleck 2/3 *qu?rentibus 3 nequaquam] akutartiger Strich links unten an q 1 12 quarto;] Strich des ; unter I von In gesetzt, wohl nachgetr. Punkt gehört hinter 8 Quinta. Punkt ist zu tilgen hinter 12 commata. G 4 sicientibus

7 perdicionis

8 Qvnta

11 sunt talia

14 Fit

ST.GALLER TRAKTAT

83

ego et germanus . ideo secundo primum adimpletur; Quod autem in tertio

Z56r

dicitur fusis lacrimis . eius ratio redditur in quarto . propter rigorem animi eius; Vnde uero ille rigor esset aperitur in quinto eo modo tria cormata seruiunt duobus; Sed et illud monendum est . ne quis in commatum numero er5

rare incipiat propter plurima uerba . qu§ aliquando in uno commate reperiuntur; Primum enim huius sententi^ comma concluditur cum expetissem . interponuntur alia duo . id est commorabatur et flagrabat . qu§ non concludunt comma . sed relatiue dicuntur. Refertur enim ad scithi . quod dicitur ubi commorabatur; Refertur ad moysen quod dicitur qui flagrabat . sic et

10

in ceteris uerbis error cauendus est; Uideamus deinde ordinem constructions; Prius ergo est ad abbatem in heremum uenire . deinde uolentem tacere ad sermonem excitare; Curramus ita in construendo

P,XXXVI

A T E M P O R E .

20.

C u m expetissem abbatem moysen in heremo scithi . ubi probatissimi pa15

tres monachorum et omnis perfectio commorabatur . qui moyses uehementius flagrabat inter illos egregios flores . non solum in actuali uerum etiam in theorica uirtute . quare expetissem? cupiens fundari seruiunt] über n kleiner akutartiger Riß im Z 3 eo modo] eo m auf Rasur Pgm. 4 duobus;] Strich des ; sehr dünn, wohl nachgetr. 6 reperiuntur;] 9 commorabatur;] 10/11 constructionis;] Strich des ; sehr dünn und tief nach unten gesetzt, wohl nachgetr. 12 in auf Rasur 15 qui] Punkt davor erscheint als kleiner Strich anima als Federprobe links auf dem unteren Rand Punkt gehört hinter 3 esset und quinto, 9 moysen, 12/13 construendo (?), 16 actuali. G 6 huius huius] huius2 durch Strich darunter getilgt 16 egreios

8 refertur

11 prius

84

ST.GALLER TRAKTAT Z56v

institutione eius cum expetissem eum una cum sancto germano . cum quo mihi contubernium fuit . ab ipso tirocinio ac rudimentis spiritalis militi^ . tarn in cenobio quam in heremo . ita deinceps indiuiduum . ut cuncti pronuntiarent unam mentem atque unam animam inesse duobus corporibus . 5

quare? ad significandam parilitatem sodalitatis ac propositi sensusque nostri . et cum pariter ambiremus fusis lacrimis sermonem edificationis ab eodem abbate . quare fusis lacrimis? quippe cuius animi hunc rigorem manifestissime noueramus ut nequaquam penitus acquiesceret aperire doctrinam perfectionis . nisi fideliter desiderantibus . et que~

10

rentibus cum omni contritione cordis . ne scilicet uideretur incurrere . aut uitium iactanti? . aut crimen proditionis . si passim exhiberet . eam uel nolentibus . uel tepide sitientibus . pandens res necessarias . et qu§ debent compert^ esse solis cupientibus perfectionem . cui pandens? indignis et fastidiose suscipientibus . tandem fatigatus nostris precibus

15

ita exorsus est. Notandum quia relatiui nominis obliqui non patiuntur preponi sibi uerba ut dicamus noueramus rigorem cuius animi . quia relatiuum nomen quod refertur ad pr^cedentia . Z 1 una eum] durch Zeichen (%) umgestellt 2 ctubernium] c vor der Zeile ita] it auf Rasur 6/7 *edificationis 3 in] davor kleiner Riß im Pgm. 9/10 *qu§rentibus 11 proditionis] perditionis (vgl. oben 55v,7) 12 pandens] unter e punkartiger Tintenfleck 13 perfectionem .] Punkt ganz klein 17 ad] d auf Rasur Punkt gehört hinter 8 noueramus. G 2 tyrocinio 4 inesse] in mit Einfügungshaken übergeschr. Haken davor und Einfügungshaken übergeschr. 11 perdicionis pandens] e übergeschr.

7 hunc mit 12 sicientibus

ST.GALLER TRAKTAT

85 Z57r

primum locum necesse est optineat . sicut et antea dictum est; Inter has constructiones . et ill? numerantur . qu§ ex obliquo casu incipiunt . in quo aduerbium temporis aliquod de supra dictis intellegitur . cum . quando . uel postquam . ut est;

A

T E M P O R E .

21. P,XXXVII

5 Transito iordane filii israhel. Hie suspensio. Uenerunt in galgala. Depositio. Id est. Postquam transierunt iordanem filii israhel . uenerunt in galgala; Et illud

In exitu israhel de egypto. Suspensio.

Domus iacob de populo barbaro. Suspensio. Facta est iudea sanctificatio eius. Depositio. In exitu israhel de egypto . et in exitu domus 10

iacob de populo barbaro . id est . quando israhel et domus iacob exirunt de egypto . et de populo barbaro . facta est iudea sanctificatio eius. Similiter. In ilio tempore . dixit iesus discipulis suis; In diebus

13a illis . dixit esaias. Hoc est . quando ipsi erant . h?c et h^c locuti sunt; 13b Quodsi aliter dixeris Uel construxeris ,i. si a nominati-/ 13c uo incoeperis . ordinem temporis . retrogradum fecisti / Tale est et illud uirgilii. Uere nouo gelidus canis cum montibus 15

G62ra

humor Liquitur et zephiro putris se gleba resoluit Depresso incipiat iam turn mihi taurus aratro Ingemere Construitur

A T E M P O R E .

22.

Z 1 *obtineat & übergeschr. 7,9,11 3mal *9gypto 8,11 2mal *iud?a 13b/c mit Auslassungszeichen + davor und nach 13a unten auf der Seite von anderer Hand in 2 Zeilen nachgetr. 13b % (= Uel), davor Rasur; *uel 13c *inceperis (= G) 15 *zephyro Punkt gehört hinter 7 illud, 13c fecisti, 15 Liquitur und resoluit, 16 Ingemere, 17 Construitur (?). Punkt ist zu tilgen hinter 13c temporis. G 1 inter 5 venerunt 6 id postquam 15 zephero 15/16 De pso 16 ingemere

7 in2 10 Id 12 in1 Dixit 17 construitur sie] r1 übergeschr.

86

ST.GALLER TRAKTAT

C u m intrat uernum tempus. Hie suspensio

Et cum liquitur gelidus humor .

Z57v

in canis montibus. Et hie; Et cum putris gleba resoluit se zephiro. Et hie; lam turn incipiat mihi taurus gemere depresso aratro; Depositio; Nota quia uerbum construitur ante nominatiuum propter aduerbium; 5

A M P L I U S .

I t e m sunt enuntiationes comparatiue . que

23.

simili modo ut supradictum est legende sunt. In quibus aduerbia similitudinis . uelut . quasi . ceu . sicut . siue nomina relatiua qualis . quantus . ordinem mutare non sinunt; Habent enim naturam prepositiuam . et tendentem ad sequentia redditiua; Preponuntur enim . 10

uelut . quasi . ceu . sicut . et respondent . ita . sic . non secus . haud aliter; Vel preponuntur qualis quantus . et respondent talis tantus; Multe sunt in uirgilio huiusmodi comparationes . atque similitudines; Uerbi gratia in decimo eneidos; Ac uelut ille canum morsu de montibus P,XXXVIII altis actus aper . multos uesulus quern pinifer annos defendit .

15

multos palus laurentia silua pastus arundinea . postquam inter retia uentum est substitit . infremuitque ferox . et inhorruit armos . nec cuique irasci propiusque accedere uirtus . sed iaculis Z 2 2mal hic;] ; in hellerer Tinte, wohl nachgetr. 2 *zephyro 3 *ingemere Depositio;] vor ; Rasur 4 aduerbium;] 13 eneidos;] Strich des ; sehr dünn, wohl nachgetr. 6 sunt.] Punkt verwischt aduerbia] davor Rasur 8/9 pre~ positiuam] a aus Ansatz von & verb. 9 redditiua] über a ein m-Strich rad. Preponuntur] über nt ur-Hafcen rad.; *Preponuntur 13 *eneidos 15 multos] davor altes Loch im Pgm. paulus: u 1 durch Punkt darüber und darunter getilgt, dann rad. *harundinea 17 *cuiquam Punkt gehört hinter 1 suspensio, 7 relatiua. G 1 et 2 &2 3 iam 5 enunciaiiones] e 2 aus i verb. cqpatiue 6 in tendentem . ad] d 2 aus t verb. preponuntur 7 velud 9 et &] et anrad. 10,13 2mal uelud 10 ceu haut 12 comparationis] i 2 durch Punkt darunter getilgt, e übergeschr. 16 recia Substitit 17 Nec

ST.GALLER TRAKTAT

87

Z58r tutisque procul clamoribus instant . haud aliter iustç quibus est mezentius irç non ulli est animus . stricto concurrere ferro; Cuius commata sie per ordinem construenda sunt

A

M 0 D 0.

24.

uelut ille aper quem pinifer uesulus defendit multos annos . 5

et quem laurentia palus defendit multos annos . pastum arundinea silua . actus morsu canum de montibus altis . postquam uentum est inter retia . substitit; Hic prima suspensio. Et ferox infremuit Secunda

Et inhorruit armos

Tertia; Nec uirtus est cuique irasci; Quarta;

Vel propius accedere; Quinta; Sed procul instant tutis iaculis et cla10

moribus; Sexta

Sequitur clausula cum demissione uocis;

Haud aliter non est animus ulli eorum . quibus mezentius est iustç irç . concurrere stricto ferro; Ergo naturalis ordo est; Uelut aper . haud aliter mezentius; Ac uelut nemo audet concurrere apro . haud aliter nemo audet concurrere mezentio. Et ideo si dixeris . 15

ita nemo audet concurrere mezentio . uelut nemo audet concurrere apro . eundem sensum exprimis sed ordinem turbasti; A

MODO.

Similis quoque ordo cognoscendus est in omnibus eiusmodi;

25.

Z 1 mezentius] mezenzius 5/6 *harundinea 6 morsu.canum] wohl Trennungspunkt 7 infremuit] von anderer Hand hinter der Zeile nachgetr. 8 *cuiquam 9/10 clamoribus] o aus a verb. 12 ferro;] Strich des ; dünn, wohl nachgetr. Punkt gehört hinter 3 sunt (?), 7 infremuit, 8 Secunda und armos, 10 Sexta. G 1,11 2mal Haut 2 Non 4 uelud 5 annos] dahinter & quem laurentia durch Strich darunter getilgt Pastum 8 et 9 vel 11 illi 12,15 2mal Velud 13,14 2mal haut 14/15 Et bis mezentio fehlen durch Homoioteleuton 16 fed

88

ST.GALLER TRAKTAT

Ut qualis uirgilius . talis homerus. Quantus hector tantus eneas

Z58v

Quot homines . tot sententie. Quotus in primo uersu numeri senarius totus in secundo sexagenarius; Q U O T

S I N T

C O N S T R U C T I O N

ES.

26.

5 Dicamus ergo tot esse constructiones . quot earum sunt initia . et tot initia . quot et rerum circumstantie a quibus uicissim omnis lectio et omnis constructio incipienda est. Alia est enim que a subiectiuo . et alia

P,XXXIX

est que a declaratiuo sumit initium. Item alia est que a loco . et alia que a tempore . alia que a causa . et alia que a modo uel materia 10

incipit . ut prius exemplis declaratum est; Additur his que a relatiuo exorditur . que non est principalis . eo quod alia precedente . hanc necesse sit subsequi;

Q U i

C O M M U N I S

SIT.

27.

H i s constructionibus dicamus earn communem esse . que est casuum inter se . uel uerborum cum casibus . et omnium partium orationis atque acciden15

tium eis. Ea talis est . que lege quadam nos cogat . que disiuncta sunt . et longe disiecta reuocare . et sibimet copulare . ut in cassiano . ubi cum expetissem . plus quam triginta dictionibus interpositum est;

Z 1 Ut] t wohl von anderer Hand übergeschr. *eneas 11/12 *precedente (= G) 17 expetissem .] Punkt ganz dünn Punkt gehört hinter 1 hector und eneas, 3 senarius, 16 disiecta. G 2 Quot] Quod 6 et 1 ] etiam circum stantie (Strich zur Verbindung) 12 die Überschrift steht 8 declaratiuo bis a fehlen durch Homoioteleuton auf dem linken Rand

ST.GALLER TRAKTAT

89

Sic in presciano cum inuenio . et in uirgilio uelut substitit . plu-

Z59r

rimis uerbis interposita sunt. Et tarnen quis nesciat aduerbium uerbo coherere? Qui h^c spernit uult sine lege loqui et legere Q U O D 5

G E N U S

M A G I S

IN

U S U

SIT.

28.

ix autem in tota serie ueteris . et noui testamenti . ob difficultatem fugiendam . multorum commatum suspensio inuenitur . si non necessitate interpres coartatus sit. Vt in ezechihele. Et uir si fuerit iustus. Prima suspensio. Et fecerit iuditium et iustitiam. Secunda. In montibus non comederit. Tertia. Et oculos suos non leua-

10

uerit ad idola domus israhel; Quarta. Et uxorem proximi sui non uiolauerit. Quinta. Et ad mulierem menstruatam non accesserit. Sexta. Et hominem non contristauerit. Septima. Pignus debitori reddiderit. Octaua. Per uim nihil rapuerit. Nona. Panem suum esurienti dederit. Decima. Et nudum operuerit uestimento.

15 Vndecima. Ad usuram non commodauerit. Duodecima plius non acceperit

Et aro-

Tertia decima. Ab iniquitate manum

suam auerterit. Quarta decima

Iudicium uerum fecerit inter uirum

Z 1 *prisciano 2 coherere?] rere? nach der Zeile von anderer Hand nachgetr.,*coh§rere 5 ueteris .] Punkt ganz klein 7 coartatus] a1 aus Ansatz von r verb. ezechihele] hieremia (= G) 8 *iudicium (= G) iustitiam fehlt 10 israhel;] Haken des ; weit nach unten gesetzt, wohl nachgetr. 12 contristauerit] tr auf Rasur Punkt gehört hinter 3 legere, 8 iustitiam, 15 commodauerit und Duodecima, 16 acceperit, 17 decima. G 1 Velut 2 et 4 die Überschrift steht auf dem linken Rand 8 et2 9 in commederit occulos 10 sui / sui] sui1 rad. 12 et 16 Tercia^ (= Tercia decima) Punkt unter xiii von anderer Hand nach der Zeile ergänzt

90

ST.GALLER T R A K T A T

et uirura. Quinta decima. In pr^ceptis m e i s ambulauerit;

P,XL Z59v

Sexta d e c i m a . Et iuditia m e a custodierit ut faciat u e r i tatem. Septima decima. Hucusque q u o d a d s u b i e c t i u u m pertinet; Dehinc d e c l a r a t i u u m sequitur c u m demissione uocis

Hic iustus est.

5 Q u ? p r o l i x i o non studio facta est . sed coaceruatione

uirtutum

q u ? diffiniunt i u s t u m . et q u ? n o n potuerunt interrumpi

. d o n e c in t a n -

tum prolongaretur uersus; Hic propter b r e u i t a t e m c o m m a t u m difficultas

. nulla est

constructionis.

Contingit etiam . ut in longo u e r s u . uix a l i q u o d u e r b u m per 10

possit transponi

. ut est illud de iamplico philosopho e x e m p l u m a u -

gustini. Igitur homines inquit pollentes

bus et anxiis m e n t i b u s

15

. ratione p l a u d e n t e s

. immortalibus animis

libus m o r i b u s casso labore

constructionem

. moribundis membris

. oratione . leui-

. brutis et obnoxiis corporibus

. similibus erroribus . fortuna caduca

. singillatim mortales

tamen uniuerso genere perpetui uolucri tempore tarda sapientia

. dissimi-

. peruicaci a u d a c i a

. pertinaci spe .

. cuncti

. u i c i s s i m sufficienda prole m u t a b i l e s . cita m o r t e

.

G62rb

. querula uita

Z 2 *iudicia 7 u e r s u s ; ] ; sehr d ü n n u n d in h e l l e r e r Tinte, wohl nachgetr. 8 es ist vielleicht R a u m für eine Uberschrift freigelassen; allerdings erscheint das C von 59v,9 Contingit nicht, wie zu erwarten, als rote Initiale 9 uer|"u] f aus Oberlänge verb. 10 *iamblicho Punkt g e h ö r t h i n t e r 2 c u s t o dierit, 4 uocis, 17 tempore (?). ec ü b e r g e s c h r . G 6 don&] & d u r c h Punkt d a r u n t e r getilgt, 13 obnox iis] S t r i c h zur V e r b i n d u n g 14 p e r u i c a t i

12/13 lenibus

91

ST.GALLER T R A K T A T

Z60r la terras incolunt; Est e n i m totus uersus s u b i e c t i u u m . usque a d illud d e c l a - / lb r a t i u u m . quo et clauditur . terras incolunt / Et q u i d hie per r a t i o n e m lc constructionis m u t a n d u m est? nisi p l a u d e n t e s ratione p o l l e n t e s oratione

. incolunt

t a n t u m reflectas? Similiter in cantico. Ignis

terras

. grando nix glacies .

et spiritus p r o c e l l a r u m que faciunt u e r b u m eius

. m o n t e s et omnes colles .

ligna 5

f r u c t i f e r a et omnes cedri u o l u c r e s pennate

• reges terre

omnes iudices terre

. serpentes et

. principes

. et

. senes cum iunioribus

. inmobili ordine posita sunt; Sed hec oratio

c u m subiectiuo protracto est sed exortatiua

. et omnes populi

. iuuenes et uirgines

laudent nomen domini

10

. bestir et u n i u e r s a p e c c o r a

. et declaratiuo contracto

. aut potius imperatiua

. non enuntiatiua

. ubi omnes creature

P,XLI

iubentur laudare d e u m U i d e t u r quoque et ilia i m m u t a b i l e m o r d i n e m h a b e r e

. que in d a n i -

hele est imperatiua oitatio tyranni. N u n c ergo si estis parati . sydrac m i s a c et abdenago 15

tub?

• fistule

. quacumque h o r a a u d i e r i t i s

. et cythare

. sambuce

. et psalterii

procidentes adorate s t a t u a m q u a m feci; Est e n i m de oratione

. que sola o b n o x i a est ueritati

. sonitum . et symphonic .

enuntiatiua

. et falsitati

trahendum

Z lab Est bis incolunt m i t E i n f ü g u n g s z e i c h e n + davor u n d n a c h la incolunt; in 2 Zeilen auf dem o b e r e n R a n d von a n d e r e r H a n d nachgetr. la d e c l a ] d a n a c h lc m u t a n d u m ] m 1 aus in verb. 5 *pecora 10 * e x h o r rat rad. u n d verwischt tatiua 11 es ist vielleicht R a u m für eine Ü b e r s c h r i f t f r e i g e l a s s e n ; a l l e r dings erscheint das U von 12 U i d e t u r nicht, wie zu erwarten, als rote Initiale 13 O R a t i o (mit o r - L i g a t u r in K a p i t ä l c h e n ) p a r a t i ] a 2 aus e verb. 14 * s i drac(h) 15 *cithare (- G) pfalterii] p aus A n s a t z von [ verb. 17 u e r i tati.] Punkt ganz blaß Punkt gehört hinter lb incolunt, 2 ratione, 3 cantico, g r a n d o (?) u n d nix (?), 7 terre, u i r g i n e s u n d iunioribus, 11 deum, 14 sydrac, 17 falsitati. 6 Bestie G lc est 4 Montes 4/5 omnes bis cedri] .o.c.l.f. & .o.e. 6/7 u n i u e r s a bis p e n n a t e ] .v.p.S. & .u.p. 6 Reges 6/7 terre bis terre] t. & .o.p.p. 7 .o.i.t. 7 Iuuenes 7/8 u i r g i n e s bis d o m i n i .] .u.s.c. i.l.n d. 8 inmobili] davor q u i a e. est .n. eius .s. durch Strich d a r unter getilgt 10 ex h o r t a t i u a ] h d u r c h Punkt d a r u n t e r getilgt pocius 12/13 d a n i h e l e ] h übergeschr. 13 nunc 15 simphonie 16 e n u n c t i a t i u a

92

ST.GALLER TRAKTAT

Z60v exemplum ad imperatiuam et deprecatiuam et ceteras quia et in his membra et cesa et circumstantie rerum dinoscende sunt. Uerbi gratia. Sidrac misac et abdenago subiectiuum est . procidentes adorate statuam quam feci declaratiuum est . quacumque hora audieritis nrusicam . quando est si estis 5

parati causa est.

Q A E S T I 0.

Querendum est si et hec commata

29.

que non singulis uerbis clauduntur . cum suspensione uocis legenda sint. Dico autem qualia sunt que predicta sunt . uolucri tempore tarda sapientia . cita morte . querula uita. Vel ignis . grando . nix. Vel tube . fistule . cythare . sambuce . et psalterii . ubi singula dictiones uel paucule se10

paratim sonant . quod fit ubi cumulantur plures substantie . uel plurima accidentia que in oratione proprie cesa dicuntur . quia minutatim et singillatim et tamen coaceruatim depromuntur

Illa ergo commata quibus sin-

gulis singula uerba coaptantur solent finem nondum finite sententie mentiri unde sepe auditor minus doctus fallitur nisi cum sus15

pensine uocis legantur; Est enim omnis uis intellectus . nec sine eo clauditur sententia; Tunc autem uerbum minime claudit sententiam dum apponuntur ei infinite particule cum . quando . si . nisi . postquam.

Z 2 ce fa] f aus Ansatz von Oberlänge verb. 4 musicam.] Punkt ganz dünn 5 *Querendum 9 *cithare 14 *sepe 15 legantur;] 16 sentential] ; ganz dünn, wohl nachgetr. Punkt gehört hinter 1 ceteras, 2 Sidrac, 4 est 2 , 2 5 est und commata, 7 tempore (?), 12 depromuntur, 14 mentiri und fallitur, 16 sententiam. G 2 Sidrae] e aus i verb., durch Strich darunter getilgt, c übergeschr. mysac 7 tempore. Tarda 7/8 Cita 8 fistole] Ligatur st aus e verb. 11 cesa . cesa] cesa2 durch Strich darunter getilgt 11/12 singulatim 14 Vnde

ST.GALLER T R A K T A T Vel infinita aut relatiua nomina

. qui

quotus. Vel comparatiua a d u e r b i a A d hçc discernenda tentiam uerba 5

. qualis

. sicut

93 . quantus

. uelut

. quot

.

Z61r

. quemadmodum

. id est quando claudant u e l n o n claudant

. et similia; P,XLII sen-

. oportet ut arsis et thesis in eis résultent; U e r b u m u e r o

si n o n sonat in commate

. sed expectatur

. ut est

. ignis . grando

. nix

. non-

d u m f i n e m esse sententiç possumus intellegere; E r g o in continua o r a t i one

. uel n u l l u m est comma. Vt in illa. Christus assistens p o n t i f e x

b o n o r u m . uel tale q u o d integrum s e n s u m nequeat expedire si fuerit iustus. Ubi a u t e m tale comma inuenitur 10

guere

. u t est et attalo et arsaci

. q u o d s e n s u m possit d i s t i n -

. c o n t i n u u m illud genus dici n o n p o t e s t ;

D i s t i n g u i t u r enim ex prçcedenti uerbo; Quodsi u e r b u m n o n p r ç c e d i t expectatur . ut est . ignis

. grando

futurorum

. ut est; Et u i r

. c o n t i n u u m d i c i t u r ; S c i e n d u m uero

. sed

. ab a u c t o r i b u s hoc

genus scribendi o p t i m u m duci

. et m a x i m e in u s u esse

tinuis et d i s t i n c t i s orationibus 15

dei

. aliisque eius u a r i i s libris

Q U O D B U S

Q U I D A M S U N T

. quod uariatur

con-

. ut in a u g u s t i n o de ciuitate . et in o r o s i o

A U C T O R E S

A M B I G U Ë

Z 11 u e r b o ; ] 12 d i c i t u r ; ] H a k e n des

D E

. et in cassiano I L L I S

. et cçteris;

G E N E R I -

30.

L O C U T I . ; s e h r dünn,

wohl

nachgetr.

G 2 co^atiua uelud 4 arsit] t d u r c h Punkt d a r u n t e r getilgt, s übergeschr. 5,8,10,14 4mal Vt 6 esse f i n e m 7 ut 12 g r a n d o n i x ; vgl. Z60v,8

94

ST.GALLER T R A K T A T

Omne

tarnen comma in periodo fieri q u i d a m u o l u e r u n t ; Quodsi hoc u e r u m

est

. n o n est continua oratio

Z61v

. nisi u b i colon aut comma n o n est. Hoc et

remigius affirmauit in commentariolo q u e m in m a r t i a n u m scripsit dicens. Caret e n i m illud genus conex? locutionis 5

. colis et commatibus et p e r -

iodis. I n c e r t u m tarnen est . a n de omni commate hoc dixerit . q u i a est comma q u o d d i s t i n g u i t sententiam

. et est comma q u o d n o n

d i s t i n g u i t s e n t e n t i a m . sicut p r ^ d i c t u m est; U e r u m m a r t i a n u s conexa locutio incepit ostendere ex m i l o n i a n a ciceronis simis his uerbis. O c c i d i n o n spurium m e l i u m 10

iacturis plo

. q u i d sit

paucis-

. q u o d a n n o n ? leuand?

P.XLIII

. et cetera. C u m ergo n o n sufficiant h^c u e r b a pro e x e m -

. his qui ilium l i b r u m n o n legerunt

. remigius tarnen ad e u m l o c u m u e n i e n s .

de n o t i o r i b u s scripturis q u o d maxime d e b u i t

. nullum aliud exem-

p l u m d e d i t . Isydorus a u t e m t a m q u a m nulla sit continua locutio . orationis t a l e m dedit d i f f i n i t i o n e m . dicens; C o m p o n i t u r 15

instruiturque omnis oratio

. uerbis

. commate

. colo

autem

. et p e r i o d o .

Fit-

que ex coniunctione u e r b o r u m comma . ex commate colon . ex colo p e r i o d o s . U n d e e t i a m et p o s i t u r i s ipse tot loca dedit

. primum

Z 3 .scripsit mit E i n f ü g u n g s p u n k t ü b e r g e s c h r . 5 omni (= G)] omne 8 conexa locutio] von a n d e r e r H a n d , teilweise vor d e r Zeile, a u f R a s u r von etwas höher s t e h e n d e m conexa locutio sowie 4-5 w e i t e r e n B u c h s t a b e n ergänzt 9/10 iactu/ris leuand? d u r c h je ein Zeichen oben d a v o r (• .') umgestellt 13 *Isidorus G 3 remigius] m aus n verb.

12 n o c i o r i b u s

15

construiturque

ST.GALLER

95

TRAKTAT

Z62r commati liters

. que positura dicitur subdistinctio . secundum colo

. propter punctum

. que dicitur media distinctio

subpositum

. propter

appositum

punctum medie

liter?. Tertium periodo

dit totam sententiam 5

. qu? ultima distinctio dicitur

. ad summam literam puncto apposito;

has posituras tres secundum hunc m o d u m in omni oratione

. quia

clau-

Queramus

. ut

ui-

deamus an periodica possit fieri omnis oratio; Apostolus dixit;

Quodsi

s p i r i t u s e i u s q u i s u s c i t a u i t i e s u m christian a m o r t u i s h a b i t a t i n u o b i s . comma

10

est

cum puncto subtus notato. Qui suscitauit iesum christum a mortuis

. ui-

u i f i c a b i t et m o r t a l i a c o r p o r a u e s t r a

ad

mediam literam

. colon est

. punctum habens

. propter inhabitantem spiritum eius in uobis

. periodus est .

et ad summam literam puncto signatus est. Item. Sanctus augustinus de ciuitate scribens ait. Nunc uero quid a me expectetur agnoscens immemor debiti lestis 15

. meique

dei

non

. d e d u a r u m c i u i t a t u m t e r r e n e s c i l i c e t et c e -

G62va

. quas in hoc interim seculo perplexas quodammodo diximus .

inuicemque permixtas

. exortu et excursu

tum ualuero disputare

. et debitis finibus

. eius ipsius domini et regis nostri

. quan-

. ubique

opitu-

l a t i o n e f r e t u s a g g r e d i a r . H u i u s s e n t e n t i ? n u l l a p a r s p e r se Z 4 a p p o s i t o j ] ; u n g e s c h i c k t g e s e t z t , wohl n a c h g e t r . *QueraDlus f i c a b i t ] u i u i f i c a u i t (= G) P u n k t g e h ö r t h i n t e r 13 c i u i t a t u m . G 2 punctum fehlt

3 tercium

17 h u i u s

8/9

uiui-

96

ST.GALLER T R A K T A T

intellegitur

. que m e m b r u m dici debeat

. et a d m e d i a m literam a d -

fixo p u n c t o notetur; N e q u e hoc manifeste apparet d i c e n d a sint c o n u e n t i c u l a d i c t i o n u m sine conclusione u e r b i 5

sequitur

. vt est

. si uel

Illud quoque

. que casibus t a n t u m constant .

. meique non inmemor debiti

. et q u o d

nihil sunt

. et

. et i t e r u m . e x o r t u et e x c u r s u !

. et d e b i t i s finibus

. et cetera

. ad que singula r e -

s p i r a n d u m est . et p r o p t e r e a subtus p u n c t u m h a b e n t

10

commata

. d e d u a r u m ciuitaturo . terrene scilicet et celestis

iterum . inuicemque p e r m i x t a s

P.XLIV Z62v

. et per se t a m e n

. p r o p t e r c o h e r e n t i a m totius sententig; Q u i d hanc

s e n t e n t i a m nisi c o n t i n u a m dicamus? que p e r i o d u m sine colo coiranate perficere n o n potest imum ante c l a u s u l a m

. et punctis locum n o n dat

. aut in clausula summum; In periodo

quot cola . uel commata n u m e r a n t u r

. tot et u e r b a

. et

. nisi aut enim

. et quot u e r b a .

tot et constructiones. Et uel singulis sunt s i n g u l a u e r b a . uel u n u m 15

q u o d repetatur quens

. et commune sit omnibus

. aut precedens aut

subse-

. ut prius ostendimus. Hie a u t e m a g g r e d i a r u n u m s o l u m

u e r b u m est q u o d n o n repetitur

Z 6 e x o r t u (= G)] e x o r t u

. et in quo clauditur

9 *coherentiam

. et

continuatur

16 solum] d a n a c h e rad.

G 1 membrorum 2 fixe] e d u r c h Punkt d a r u n t e r getilgt, o iibergeschr. puncto] n iibergeschr. 3 d i c t i o n u m . que] d i c t i o n u m q u ;

97

ST.GALLER T R A K T A T tota sententia. Q u o d ex constructione clarebit. Est e n i m h u i u s m o d i . N u n c u e r o agnoscens q u i d expectetur a m e

Z63r

. et n o n i n m e -

m o r mei debiti. Ecce subiectiuum. A g g r e d i a r d i s p u t a r e . quantum ualuero 5

. de e x o r t u et e x c u r s u

. et d e b i t i s finibus .

d u a r u m c i u i t a t u m . terrena scilicet et c^lestis

. quas diximus

q u o d a m m o d o perplexas interim in hoc siculo. H o c d e c l a r a tiuum. Q u a facultate? Quibus amminiculis? Fretus ubique opitulatione

. eius ipsius domini et regis n o s t r i . M i l l e sunt tales

sententi^ in e o d e m libro 10

aut h i s t o r i i s construi

. sicut et in aliis a u c t o r u m commentariis .

. que conectuntur et n o n possunt

. per cola et commata

singillatim

. q u e m a d m o d u m p e r i o d u s ; Utile est t a m e n

omnia que d e duobus locutionis generibus dici p o s s u n t in q u e s t i o n e esse a p u d scolasticos iudicare 15

P,XLV

quicquam

. q u i a et a p u d scriptores a r t i u m . h ^ c pene

ter d i f f i n i t a sunt. tianus

. q u a m temere

. magis

inconstan-

Supradictus u e r o m a r -

. p o s t q u a m nimis b r e u i t e r et obsure d e conexa l o c u -

tione dixit

. p e r i o d u m nobis d e m o n s t r a u i t de

ceciniana

Z 3 d i s p u t a r e ] r tibergeschr. 13 *questione 14 *p^ne 15 es ist v i e l leicht R a u m für eine Uberschrift freigelassen, w e n n a u c h das S von S u p r a d i c t u s n i c h t , wie zu erwarten, als rote Initiale erscheint 17 ceciniana] ni aus m rad.,' * c ^ c i n i a n a G 1 quod 3 Eece] e 1 verwischt, 10 h y s t o r i i s 14 a r c i u m

.c iibergeschr.

4 debitis] debiti et

98

ST.GALLER T R A K T A T

ciceronis hoc exemplo. Si q u a n t u m in agris locisque desertis a u d a c i a potest

Z63v

. t a n t u m in foro iudiciisque inpudentia u a l e r e t .

non minus nunc aulus cecina cederet sexti buti inpudentia . q u a m in ui faciunda cessit audacia; Item p a r t e m periodi q u ? m e m b r u m 5

d i c i t u r hoc exemplo; Etsi u e r e o r iudices

. ne turpe sit pro

uiro dicere incipientem timere; Isydorus namque uolens

osten-

dere q u i d sit colon

. secutus eum . eodem exemplo usus est

b r u m constare dixit

. ex duobus commatibus ita inquiens; Etsi

uereor iudices 10

fortissimo

. u n u m comma est

. sequitur et a l i u d comma. Ne t u r -

pe sit pro fortissimo u i r o dicere i n c i p i e n t e m timere est colon

. et hoc m e m -

. q u o d i n t e l l e c t u m sensui prostat

. et f a c t u m

. sed adhuc pendet

oratio. Pendet inquid oratio. Quomodo ergo colon est? A u diamus iterum e u n d e m . q u e m ille secutus est m a r t i a n u m

. pau-

lo inferius dicentem; U e r u m periodos constat ex duobus 15

membris

. et ex tribus

quamuis ex uno m e m b r o

. et ex quatuor

. i n t e r d u m et sex .

. putent nonnulli posse

ri . q u e m m o n o c o l o n p e r i o d o n appellant

comple-

. c u m sit colon potivs.

Z mitten auf dem o b e r e n R a n d ad als Federprobe 3 *c$cina *?buti 4 faciunda] i übergeschr. 6 Isydorus] r aus n verb.; *Isidorus 12 *inquit 13 que] m - S t r i c h verwischt 15 tribus m e m b r i s 2 ] m e m b r i s 2 d u r c h U m p u n k t u n g getilgt 17 potivs.] ganz dünner, rechts unten anrad. Punkt Punkt gehört hinter 8 commatibus. Punkt ist zu tilgen h i n t e r 8 dixit. G 1 de/desertis 4 p e r i o d i ] i 2 aus e verb. Punkt d a r u n t e r getilgt, s übergeschr.

membrorum

9 iudicer] r d u r c h

99

ST.GALLER TRAKTAT His uerbis docemur . quia minimus periodus duobus

Z64r

membris constat . et qu§ minor est oratio . colon est .i. unimembris est; Huius exemplum sit. Omnis creatura dei bona est.. Item. Qui adheret deo unus spritus 5

est. Item. Nulla est homini causa philosophandi . nisi

P.XLVI

ut beatus sit. Huiusmodi cola . quia per se orationem faciunt . pendulum sensum habere non possunt. Quomodo ergo in pendula parte orationis colon est? Utique manifestum est . non conuenire eum sibi in eo quod 10

primum . et postea dixit de membro orationis. Iudicio quoque isydori . non dubito periodum ilium quem dedit idem . duobus membris constare . ita ut primum comma quod est . si quantum in agris locisque desertis audatia potest . et secundum quod est . tantum in foro iudiciisque inpudentia ualeret . colon perfi-

15

ciant. Similiter. Non minus nunc aulus cecina cederei sexti buti inpudentiae

. et quod sequitur . quam in ui fa-

ciunda cessit audati? . duo commata secundum colon Z 4 *est. *adh$ret 5 est homini] est hom auf Rasur von causa p 7 sensum] m aus Ansatz von j" verb. n (= non) übergeschr. 11 *isidori (= G) periodum] piod auf Rasur von pidu 13 *audacia 15 Non] n übergeschr. *c^cina 16 *ebuti 17 *audaci$ 3 omnis 3/4 dei mit Einfügungshaken über G 1 periodos] o2 aus u verb. creatvra übergeschr. 4 qui 5 homini] h übergeschr. 6 ut mit Einfügungshaken von anderer Hand übergeschr. 9 non conuenire] n (= non) mit Einfügungshaken nach con übergeschr. 10 Iudicio] Indico 14 indiciisque ualer&] le übergeschr. 15 non

100

ST.GALLER TRAKTAT

faciant et finiant periodum. Sed preualuit consuetu -

Z64v

do . ut quod pendet in oratione comma dicamus . et quod per se potest intellegi . colon dicatur. Vt sicut sunt duo commata . cum subleuasset oculos 5

IESUS

. et uidisset quia

multitudo maxima uenit ad eum . et non possunt colon facere propter pendentem sensum . nisi addatur aliquid. Ita sint duo cola . ite in castellum quod contra uos est . et statim inuenietis asinam alligatam . et pullum cum ea . quia per se intelleguntur quamuis nihil addatur. Beda

10

quoque ut supra dictum est . cum esset scrutator talium . in libro de metrica arte . distinguere et diffinire cola et commata recusauit . dicens ea indifferenter et confuse ab auctoribus dici. Forte propter augustinum . qui in quarto libro de doctrina Christiana . eorum que dicuntur

15

membra et c§sa . ex apostolo plura dedit exempla . ita tamen

. ut uix possint ulla ratione discerni.

Sed negari non potest . eum c^sa dicere ut etiam

Z 1 *pr§ualuit (= G) 2 pend& in] & i auf Rasur von er& 4 IHUC (in Kapitälchen) ; *iesus (= ife G) & auf Rasur quia auf Rasur, danach ma oder nia noch sichtbar 5 multitudo maxima] multitudo ma auf Ras. Punkt gehört hinter 2 oratione. G 2 oratione . / 4 occulos 7 ite] Ite 8 statim fehlt cum / cum] cum1 durch Strich darunter getilgt 9 quamuis] quam 12 indeferenter 15 exempla dedit

101

ST.GALLER TRAKTAT martiano placet . que singulis uel pauculis uerbis .

P.XLVII Z65r

numeris uel casibus uel terminatione similia . ueluti crebris ictibus pronuntiata sunt. Uerbi gratia . sex illa tria interrogando . et tria respondendo; Hebrei 5

sunt? Et ego. Hisralit^ sunt? Et ego. Semen abrah$ sunt? Et ego. Et alibi quatuor . qu^ sunt. In laboribus plurimuni . in carceribus abundantius . in plagis supra modum . in mortib sepius. Et item quatuordecim sicut ipse numerat . qu? sunt. In itineribus sepe . periculis fluminimi . periculis latronum .

10

periculis ex genere . periculis ex gentibus . periculis in ciui tate . periculis in deserto . periculis in mari . periculis

G62vb

in falsis fratribus . in labore et erumna . in uigiliis sepius . in fame . et siti . in ieiuniis sepius . in frigore . et nuditate; Membra autem nominauit qu^ maioris sunt ponderis . et 15

non tam festinato fundi possunt. Quorum ille aliquando plura dicit comprehendi in uno periodo . et non minus quam duo Dat ergo bimembrem periodum hunc; Iterum dico . ne quis me existimet

2 numeris] is aus us rad. und verb. Z 1 uerbis] über is Riß im Pgm. 4 interrogando] davor kleines Loch im Pgm. *Hebr$i 5 *Isra(h)elite 6 plurimum] p aus b rad. und verb. 7/8,12,13 3mal *s^pius 9 *s^pe 12 *§rumna 13 frigore .] Punkt ganz dünn 17 me übergeschr. Punkt gehört hinter 16 duo. Punkt ist zu tilgen hinter 13 fame und frigore. G 3 pronunctiata

4 Sex

5 Hisrahelite

7 habundantius

8 in

12 erumpna

102

ST.GALLER TRAKTAT

insipientem esse. Item trimembrem. Alioquin . uelud insipientem sus-

Z65v

cipite me . ut et ego modicum quid glorier; Item quatuor membra habentem; Quod loquor non loquor secundum deum sed quasi in stultitia . in hac substantia glori?; 5 Cicero quoque ad herennium . membrum diffinit dicens; Membrum orationis appellatur res breuiter absoluta sine totius sententi? demonstratione . qu? denuo alio membro orationis . explicitur hoc modo; Et inimico proderas . idem unum quod appellatur membrum. Deinde hoc excipiatur oportet altero. Et amicum 10

ledebas. Ex duobus membris h?c oratio constat. Sed commodissima ad ornatum . et absolutissima est . qu? ex tribus constat hoc pacto. Et inimico proderas . et amicum ledebas . et tibi non consule- P,XLVIII bas. Item . nec rei public? consuluisti : nec amicis profuisti . nec inimicis restitisti

15 C?sum autem idem cicero alio nomine articulum uocans . ita ostendit; Articulus dicitur . cum singula uerba interuallis distinguantur . c?sa oratione . hoc modo. Acrimonia . uoce . Z 1 *uelut 4 es ist wohl Raum für eine Überschrift freigelassen, zumal das 10,12 2mal *l?debas 10 ConC von 5 Cicero als rote Initiale erscheint stant] n2 durch Punkt darüber und darunter getilgt 14 vielleicht ist Raum für eine Überschrift freigelassen, wenn auch das C von 15 C?sum nicht, wie zu erwarten, als rote Initiale erscheint 15 idem] i aus Ansatz von d verb. nomine] ne aus me verb. 16/17 distinguantur] a aus u verb. 17 oratione .] Punkt sehr blass Punkt gehört hinter 14 restitisti. Punkt ist zu tilgen hinter 7 orationis. G 2 quid] igitur 3 quod 16/17 distinguuntur

4 substanti?

5 Membrum2] Membrorum

ST.GALLER TRAKTAT

103 Z66r

u u l t u . perterruisti; Item inimicos dia

. iniuriis p o t e n t i a perfi->

. sustulisti; Subiungit quoque q u i d inter

dicens

Inter huius generis

hoc interest; Illud tardius 5

. inui s e c u n d u m has d i f f i n i t i o n e s 10

. n e q u a q u a m c o n g r u u m uidetu

eas partes orationis cesa dicere dictionibus

. qu§ p l u r i m i s

. ut illa est a p u d c a s s i a n u m cum in heremo

a b b a t e m m o y s e n expetissem. Sed ut p r ^ d i c t u m est sententia

. u e r b o interrumpitur

d i n e m m e t r i c i commatis 15

constan scithi

. ubi p r o l i x a

. comma solet uocitari

. ad s i m i l i t u -

. q u o d fit d u m scandendo p a r s orationis

m e d i a inciditur; De p a r t i b u s periodi q u i d cicero dicat audiuintus . audiamus quoque q u i d c o n t i n u u m ipse dicat; Subiungit C o n t i n u a t i o est

. e x t e n s a frequentatio u e r b o -

ergo.

rum .

Z Die Seite ist von der M i t t e o b e n s c h r ä g n a c h rechts u n t e n a b g e r i s s e n ; das 1-10 Eingeklammerte w u r d e n a c h G ergänzt. 2 *c^sujn 5 illo] i aus 1 verb. 8 es ist wohl R a u m für eine Überschrift freigelassen, zumal das S von S e c u n d u m als rote Initiale erscheint 17 u e r b o rum] d a z w i s c h e n altes L o c h im Pgm. Punkt g e h ö r t h i n t e r 1 iniuriis und p o t e n t i a , 3 dicens, 6 afferri, 11 cassianum. G 3 Iterum] t e r u m d u r c h Punkte d a r u n t e r g e t i l g t , n t e r übergeschr. 4 hoc bis Illud] oc bis I l l u verwischt und unleserlich 11 [cithi] f mit E i n f ü g u n g s h a k e n übergeschr. 12 sed

104

ST.GALLER TRAKTAT

r u m hoc pacto; Ei n o n m u l t u m potest o b irmius in u i r t u t e

Z66v

. q u a m in c a s u p r e s i d i u m

a < m > si q u i s spei n o n m u l t u m collocarit

. in c a s u . q u i d

a g n o p e r e casus obesse p o s s i t ? Item. Quodsi in eos 5

um founa potest

. qui suas rationes omnes in c a s u m in-

mmittenda fortune

. ne m a g n a m nimis

m i n a t i o n e m . H?c t a m breuis c o n t i n u a u e n i t

P,XLIX

. prolixior est h i s t o r i o g r a p h o r u m ; : •

Z Die Seite ist von d e r M i t t e oben schräg n a c h links u n t e n a b g e r i s s e n ; das 1-8 Eingeklammerte w u r d e n a c h G ergänzt. 3 collocarit .] Punkt ganz d ü n n 5/6 a u c h *intulerint Punkt g e h ö r t hinter 5/6 intulerunt. G 5/6 i/tuler

7 dnatione

105

DE ARTE RHETORICA

si rrnuu (jflrtr jtxim ei'mMifeflahxttn". t' ¡LartActtixtia qde-^M- hryunrti

cfirrruxtio-

^ucnmyjp

cne Ailvmyaontr

ctntdtsfumr-

rflr xrrftmrf

fyüotpf

muf- D- R.efUenficr c>fl- cfirmA T u m r ciicenrtftyfrfH^h£ conftini-uxrio-nr A-mnrhxir- P. O^tt^rn^dc. M.- kirrgfalfum

• Am-

eamunc.

Atrvgremo

Tum-Airr jf tcuc- \vxxr yoffcrifa- ¿uarß*\duer~ßmii- \.P erquA difyfc refonmcnif

c o ^ r m i T " inunu- 0- Quu-f

t4r mdtqrvttn?. j w Odium CAmkm

• v-

iruxJuenu t pffenfio inet

c'yuffho M . O r a n o • Jiuchtvrtf

CtXfnzxnfmcfiix prtmfi mitP

mvtm

rtir. A m m u ev$

cortft ceri» *rpcrrct- f

Q

,

^ l t M D15PAU-iiir Cuiv* t K e n s nttxm cxcahr

dtfftale- C'.

maln

bfrxuofHt>Ke.

m e m o r i a - ea tpuihf evxzr fvrrruvedicffitrrrQVID SINT SATVS ET CONSTITVTIONES ET VNDE cons^ent. C t a t u s et constitutiones .i. stata unde gestelleda ipsa . . . . D 11/12 *translatiuvs 18 vor .comparatione• ] 'purgationo also Falsches getilgt 18, 4 2mal & T 20 vor intelleguntur] *non §§7.-13. fehlen D. G 15 namen] n2 aus m rad. 16 Vel] *Vt 20 olim® r a t *apud r 21 Majuskeln wechseln mit Minuskeln in den (jberschr. von G ab. 23 strht guoneheide] t aus d korr. 24 *äntseidiga 25 *äntseida 30 *ünscüldigunga 31 gnadonfle^ 33 *STATVS

DE ARTE RHETORICA

117

Coniectura .i. ratlsca . subauditur feceritne. Ut de susanna da-

H58v

niel coniectatus est. Hinc liber et miles singulari certamine seruus autem ignoto ferro probatur.li. Diffinitio uel finis dl^jlimin forderunga uel scafunga . uel endunga . subauditur no5

minis facti. Ut aliquando contenditur . factum eius qui equum

P648

sustulit . furtum aut rapinam dicendum sit. Grauius namque punitur rapina quam f u r t u m . 1 1 1 .

Qualitas . subauditur fac-

ti . bonum an malum sit. ^Justum autem iniustum s i t . i m .

Trans-

latio uuechsil . subauditur person^ . uel loci . uel temporis . uel cri10

minis . uel pen^. Ut olim erat contentio . quia oportuit baptizari . utrum apud arrianos . uel apud catholicos. 6.

Q ^ u a l i t a s diuiditur in iuriditiale .i. strit . unbqjli^jtlet-recht . et negotiale ,i. strit umb^jleB quoneheite. 'Jtem iuridiciale 15

partes habet . assumptuosum .i. däi^antseidiga ,i. taz^jsara. Est enim assumptiuum quod assumit defensionem .i. antsegida et est absolutvm . quod non assumit defensionem. Assumptiuum . m i .

partes

habet. Qu^ sunt? Concessio ,i. Keucht .s. facti. Remotio .i. ab«netnunga non facti . sed criminis .s. a se in alterum. Relatio .i. 20

uulrder-uuerfunga . non facti . sed criminis .s. a se ledente in eum qui prior prouocauit. Conparatio criminis . minoris ad maivs. ^tem de concessione fit purgatio ,i. unsculdigunga. Et deprecatio fnadonfleha. De purgatione . inprudentia . casus . necessitas . unuulzenheit . un-geuuandlu geskict^jjot.

25

S

7.

tatus et constitutiones .i. stata . nude gestelllda . ipsa

Difinitio 3/4 *tes nâmen forderunga 4 *scafH 1 *râtisca 3 *ignito funga *éndunga 6 *rapina 8 au = autem, *aut 9 *uuéhsal 10 *pçnç 11 *arianos 12 *DE PARTIBUS QUALITATIS SUBALTERNIS. 13 *iuridiciale *strlt *umbe daz tîet-réht 14 *strit umbe daz keuuonehéite 15 *assumçtiuum *taz *ântséidiga vor . i.2] *et absolutum 16 *ântséida 17 absolutem 18 *keiiht 18/19 *aba/némunga 20 *uuîder-uuérfunga *lçdente 22 *unscûldigunga 23/24 vor catio und necessitas älteres Loch im Pgm. 23 gnâdônfléha 24 *ûnuuizenthëit . ungeuuândiu geskiht . in der Zeile geskictnôt, am unteren Rand gescihtnôt von anderer Hand 25 *QUID SINT STATUS ET CONSTITUTIONES . ET UNDE CONSTENT. 26 *stata unde gestëlledâ Punkt gehört hinter 2 certamine.

118

DE ARTE RHETORICA

. . . bella sunt eorum 35

G58rb

quorum causa est sedente iudice et auditoribus ceteris in hunc modvm non iure orestes occidisti matrem tuam occidi

H^c est intentio .i. malize. At ille iure

H^c est depulsio .i. uueri s. dis unrehtis .i. intentionis

et subiungit ilia enim occidit patrem meum

H^e est ratio .i. antseigida

.i. sui facti Item aduersarius . non ergo oportuit te ulcisci patrem tuum san40

guine matris

Hec est infirmatio . i. luzeda .s. rationis eius

Respondit

ille mihi quoque mortem meditata est et uniuers^ familie nostre .i. gemageda parua sunt h^c maius scelus ansa est ita ut in ipsvm senatvm extendere manus et rem publicam delere conata fit

Hoc est firmamentvm .i, festinunga

su^ rationis. H^c sunt partes uniuscuiusque constitutionis et status in coniectura 45

tantvm sunt intentio depulsio in ceteris additur ratio et infirmatio prater deprecationem

In ea namque confessio est cum penitentia quia deest ratio facti

in quibusdam et firmamentvm est

Status autem et constitutiones dicuntur quia uerbis decer-

tantes contra se inuicem statuuntur et constituuntur constituciones . strit interpretari sicut et causam

Solemus autem status et Deinde uertitur

disceptatio 50

constitucionis ab his quorum causa est ad ceteros qui in iudicio assunt

Ab oreste scilicet et eius aduersariis

Et dum contendunt iurene fecerit

occidendo matrem suam in ulcionem patris et defensionem sue uit^ tociusque senatus et rei publice

H^c controuersia questio ex diuersa

opinione nata dissimilis sententia 55

talis est

Hec quoque strit dicitur materia

Qvid Sit Jpsa RethoRica

jjequitur ut oratores quos sibi parauerunt ex utraque parte orestes et aduersarii eius

....

G 39 ulcisci] c 2 aus 1 korr. Sta zur Tilgung unterstr.

42 *ausa

43 fit] *sit

55 Si11

hinter Jpsa]

DE ARTE RHETORICA

119

bella sunt eorum quorum causa est sedente iam ludice et auditoribus P649 H59r ceteris In hunc modum. Non iure orestes occldlstl matrem tuam. H^c est lntentio ,i. malize. At ille. lure occidi. H^c est depulsio .1. uueri .s. diq^nrectis .1. intentionis. Et sublungit. Ilia enim 5

occldit patrem meum. H^c est ratio .i. antseida .s. sui facti. Item aduersarius. Non ergo oportuit te ulscisci patrem tuum in sanguine matris. H^c est infirmatio .i. luzeda .s. rationis eivs. Respondit ille. Mihi quoque mortem meditata est . et uniuers^ famili^ nostr^ .i. gemagedo. Parua sunt h^c. Maius scelus

10

ausa est . ita ut in ipsum senatum extendere manus . et re publicam delere conata sit. Hoc est firmamentum .i. featinunga siue rationis. H^ sunt partes uniuscuiusque constitutionis et status, Jn coniectura tantum sunt intentio et depulsio. Jn ceteris additur . ratio et infirmatio . prater deprecationem. In ea namque confessio est

15

cum penitentia quia deest ratio facti. In quibusdam et firmamentum est . quia verbis decertantes . contra se inuicem statuuntur et constituuntur. Solemvs autem status et constitutiones . itfit interpretari . sicut et causam. Deinde uertitur disceptatio constitutionis . ab his quorum causa est . ab oreste scilicet et eius aduersariis

20

ad c^teros qui in iuditio adsunt. Et dum contendunt iurene fecerit . occidendo matrem in ultionem patris . et defensionem su^ uit^ totiusque senatus et rei public^ . h^c controuersia qu^stio dicitur. Est autem qu^stio ex dluersa opinione nata dissimilis sententia. H^c quoque strit dicitur. Materia talis est.

25 j^equitur. Vt oratores quos

8. P650

sibi parauerunt ex utraque parte . orestes et aduersarii eius H 3 tuam] a aus u korr. *malize occidi] e durch g zu c korr. 4 *uueri *tes unrehtes 5 *antseida 6 *ulcisci 7 *luzzeda 9 *gemagedo 10 *rem 11 *festenunga 12 siue] *su^ H^c] c rad. 15 *penitentia 17, 24 2mal *strit 20 vor ad] .: auf Rasur von & *iudicio 25 *QUID SIT IPSA RHETORICA.

120

DE ARTE RHETORICA

. . . finem faciant huius dissensionis suadendo ceteris et

G58rb

maxime iudicibus utrum penam uel impunitatem orestes meruerit illam artem et illam scientiam qua h^c fieri rationabiliter possunt rethoricam dicimus 60 H^c in anima oratoris sedet

Materia uero artis non in ipso sed exterius posita est

in disceptatione scilicet orestis cum aduersariis suis

Primum semper materia

datur deinde artificium datur

VNDE SIT SVMENDA 0RATI0

^jjtc.ce orator parat se ut . oratione sua defendat orestem

Habet

materiam orationis causam obiecti criminis ostendat artificium defen65

sionis quantum ipse oratione est ualidus tantvm ille apparebit innoxius DE EX0RDI0 NARRATIONIS

Et mox in exordiendo if!

ipsius exordii debet ostendere uirtutes ut iudices faciat beniuolos .i. taz si . in guodemo sin attentos .i. zuc^p^J.mo losende . dociles ,i. fernumstige

s

70

Quomodo h^c fiant a cicerone in rethoricis

discendvm est DE PARTITIONE ET NARRATIONE equitur particio deinde narratio iste tres partes orationis ab oratoribus

G58va

accepte . etiam apud historiographos inueniuntur .i. Prologus. Capitula textus. Prologus lectores attentos et dóciles facit . beniuolentiam comparare non opus habemus in

hystoriis et commentariis sed in causis rethoricis distinctionem faciunt

Textus uero ipsam rem expedit in causis

Capitula sequentis libri Textus siue narratio

oratoriis et in libris historiéis tres uirtutes habet sicut exordium breuis

Vt

sit .i. spu«dich lucida .i. offIn probabilis .i. keloyplich pro his quoque uade ad ciceronem

DE CONCLVSIONE . ET CONFIRMATIONE

G 57 huius] eigentl. hu ohne i 58 artem am rechten Rand nachgetr. 59 vor &] aü = autem zur Tilgung Unterstr. 68 l gude mo sinne] Zkfl.2 rad., ne zur Tilgung unterstr, zimo

121

DE ARTE RHETORICA finem faciant huius dissensionis . suadendo ceteris et maxime

H59v

iudicibus utrum panarti uel inpunitatem orestes meruerit. Illam artem et illam scientiam qua h^c fieri rationabiliter possunt . rhetoricam dicimus. H^c in anima oratoris sedet. Materia 5

uero artis non in ipso si exterius posita est . in disceptatione scilicet . orestes cum aduersariis suis. Primum semper materia datur . deinde artificium exspectatur;

9.

^^tcce orator. Parat se . ut in oratione sua defendat orestem. Habet materiam orationis su^ causam obiecti criminis . 10

ostendat artifitium defensionis. Quantum ipse oratione est ualidus . tantum ille apparebit innoxius.

10.

^ ^ t mox in exordiendo . tres ipsius exordii debet ostendere uirtutes . vt iudices faciat beniuolos .i. ta^^e^n^jjüotomq^in. Attentos .i. zu ze^mo^J.oseende. Dociles .i, firnumstige. Quo15

modo . h^c fiant a cicerone in rethoricis discendum est; J^equitur partitio.

11. P651

Deinde narratio. Iste tres partes orationis ab oratoribus accept^ . ^tiam apud hystoriographos inueniuntur . prologus capitula . textus. Prologus lectores attentos et dociles 20

facit. Beniuolentiam comparare non opus habemus in hystoriis . et commentariis . sed in causis rhetoricis. Capitula sequentis libri distinctionem faciunt. Textus vero ipsam rem expedit. Textus siue narratio in causis oratoriis . et in libris hystoricis tres uirtutes habet . sicut exordium. Ut breuis sit .i.

25

sputlch.

Lucida .i. offin . probabilis .i. keloupllch. Pro his quoque

uade ad ciceronem.;

12.

H 5 si] *sed 6 *orestis 7 *UNDE SIT SUMENDA ORATIO. 10 *artificium 11 *DE EXORDIO NARRATIONIS. 13 *täz sie in guotemo sin 14 *losente *fernumestige 15 *rhetoricis 16 *DE PARTITIONE ET NARRATIONE. 17 *Ist? 18 *etiam *historiographos 20 Bene uolentiam 20/21 *historiis 24 *historicis 25 spuetich] etichi" der Zeile rad., *spùotig *óffen *kelóublih 26 *DE CONCLUSIONE ET C0NFIRMATI0NE. Punkt gehört hinter 18 prologus. Punkt ist zu tilgen hinter 15 modo.

122

DE ARTE RHETORICA

Nam in coniectvra . de intentione . depulsione facti . constitutio D60r dinoscitur . ut ante regem salomonem du^ meretrices contendunt , dormiens inquit altera obpressit filium suum, E contrario illa dicebat . mentiris. In dif10 finitione non factum sed nomen facti negatur. Vt in ciceronis exemplo. Qui sacra uasa de domo priuati subtraxit . sacrilegi arguitur . confessus furtum . sacrilegium negat. In translatione minime certatur de facto aut de nomine facti . non oportere tarnen fieri ubi factum est . vt in platea missas celebrare . aut quando factum est . vt archiepis15 copum pallio uestiri . in die non sollemni aut quibus factum est . vt ab hereticis babtizari . au quo crimine . vt si scismaticvs est hereticvs scribatur . at qua pena . vt morte affici qui uerberibus castigandus sit. "Viost narrationem . si orestis adversarii earn reprehenderint /* Oportet G58va | eius defensorem 10 argumentis instare et narrationem suam confirmare Si conuicerit eos et si iam iudices post se inclinauit concludat breuiter uel indignando super improbitate eorum ^rfuel mouendo auditores super innocentia orestis sicutque peroratum est Ne ludicatio ergo sua et aliorum sibi consentiens impunitvm eum De ivdicatio*et immunem a crimine facit Qu^ forte talis est . orestem qui sceleratissim^ su^ 15 matris nece non suam sed communem generis humani calamitate extinxit non parridiäam sed patrie liberatorem et premio dignum adiudicamus Hoc exemplvm •r-v^relatiue constitucionis est De CONiectvRa. ceteris quoque constitutionibus uel statibus sicut et apud ciceronem exemplum tradendvm Nam in coniectura de intentione et depulsione facti constitucio dinoscitur 20 ut ante regem salomonem meretrices contendunt Dormiens inquid altera ^oppressit filium suum E contrario illa dicebat mentiris DiffiNitio. ^ n diffinitione autem non factvm negatur sed nomen facti Vt in exemplo ß ciceronis qui sacra uasa de domo priuati subtraxit sacrilegii arguitur confessvs furtvm sacrilegium ne-

1

25

tt translatione aut minime certatur TRANSLATIO de fecto aut de nomine facti non oportere tarnen dicitur fieri ubi factum est Vt in platea missas celebrare Aut quando factum est. Vt archiepiscopum pallio uestiri di^ non solempni Aut a quibus factum est ut ab hereticis baptizari aut quo crimine ut si scismaticus est . hereticus scribatur aut qua p^na factum est ut morte affici qui uerberibus castigandus sit. D 16 au und 17 at] 2mal *aut G 10 ''"am 15 *ca^amitatem 16 *parricidam 21 dicebai^t] n durch Häkchen getilgt 23/24 ne/gat - negat uel negauit 24 aut] *autem 25 *facto 26 am linken Rand pro

DE ARTE RHETORICA

123

L j o s t narrationem. Si orestes aduersarii earn reprehenderint.

H60r

/*• Oportet eius defensorem argumentis instare . et narrationem suam confirmare, Si conuicerit eos . et suam iudices post se incllnauit concludat breuiter . uel indignando super improbitate 5

eorum uel mouendo auditores super innocentiam orestis . sicque peroratum est:

}

13.

udicatio ergo sua et aliorum sibi consentiens inpunitum eum et immunem a crimine facit. Qu^ forte talis est. Orestem . qui scderatissim^ su^ matris nec^ non suam . sed communem ge-

10

neris humani calamitatem extinxit . non parricidam sed

P652

patri^ liberatorem . et pr^mio dignum adiudicamus. Hoc exemplum relatiue constitutionis est;

14.

e ceteris quoque constitutionibus uel statibus sicut et apud ciceronem exemplum tradendum est. Nam in conisectura de intentione 15

et depulsione facti . constitutio dinoscitur. Ut ante regem salamonem meretrices contendunt. Dormiens inquit altera oppr^ssit filium suum. Et contrario illa dicebat. Mentiris; one autem non factum negatur . sed nomen facti. Ut in exemplo fur-

15.

tum . sacrilegum negat.

16.

20 "Jn translatione . autem minime certatur de facto . aut de nomine facti. Non oportere tarnen dicitur fieri ubi factum est ut in platea missas c^lebrare. Aut quando factum est. Ut archiepiscopatum pallio uestiri die non solemni. Aut a quibus factum est. Ut ab hereticis baptizari. Aut quo crimine. Ut si scis25

maticus . est . hereticus scribatur. Aut qua p^na factum est. Ut morte affici qui uerberibus castigandus sit;

17. P653

H 1 *narrationem . si orestis 1/2 *reprehenderint . oportet 3 suam] *si iam 5 *innocentia 6 *DE IUDICATIONE. 9 *sceleratissim^ *nece sed auf Rasur 10 *exstinxit 12 *relatiu^ *DE CONIECTURA. 14 coniactura] e aus a jfcorr. 15/16 *salomonem 16 vor meretrices] *du^ 16/17 *oppressit 17 Et] *E vor Mentiris] Meritis zur Tilgung durchgestr.; am rechten Rand X, darüber 3 Buchst, rad. 18 vor one] *DIFFINITIO. In diffiniti hinter exemplo] *ciceronis qui sacra uasa de domo priuati subtraxit . sacrilegii arguitur . confessus 19 *sacrilegium *TRANSLATIO. 22 *celebrare 23 *episcopum 24 *h9reticis 24/25 *schismaticus 25 us.e. (= est) auf Rasur *h^reticus 26 *QUALITAS. Punkt gehört hinter 3/4 inclinauit und 21 est.

124

20

5

10

15

DE ARTE RHETORICA

In qualitate .i. in generali constitutione . queritur hoc quod factum est D60r bonum sit an malum . utile aut inutile . iustum . aut iniustum . ut in partibus eius declaratur . sunt enim iuridiciale et negotiale. Negotiale enim est dum inuoluta est questio et ex utraque parte uerisimile uideD60v tur hoc quod dicitur . nec facile altera pars alteri concedit . vt quidam uxorem duxit in quadragesima . qu^ ex eo genuit filium . patre iam mortuo . et germani fratres . hereditatem conantur subripere filio dicentes . non potest heres patris fieri . qui de tali matre natus est . qu^ tempore ducta non legitimo . ipsa facta est non legitima. Defensores eius dicunt quomodo qu^ licita erat patri . non legitima quoque esset? Et si licita matrimonia inlicite perpetrasset et inique . filius non portabit hanc iniquitatem patris. De quibus uerbis hinc et inde oriuntur plurima . qu^ implicitas in ciuili iure generant questiones. Ergo ciceronis exemplum de hac constitutione aliquantum abhorret a nostra consuetudine. Iuridiciale autem planius est . quia in eo . quid ^quum quid iniquum sit . secundum iura natur^ requiritur . non secundum consuetudinem iuris ciuilis . et ideo iuridiciale ista constitucio uocatur . quia in eo de iure naturali dicitur. Habet ergo partes . absumptiuum et absolutum. Absolutum est ut qui seruum distraxit obiurgatvs ab aliquo nil defensionis aliunde requirit . licere . . . .

Qvalitas |n qualitate .i. generali constitutione queritur hoc quod est bonum sit G58va J an malum utile aut inutile 30 equum aut iniquum . iustum aut iniustum . ut in partibus eius declaratur de Negociali

S

unt enim negotiale et iuridiciale. Negotiale dinoscitur dum inuoluta est questio et ex utraque parte uerisimile uidetur quod dicitur . nec facile pars altera alteri concedit vt quidam uxorem in>ìma duxit que ex o filium genuit patre iam mortuo et germani fratres eius hereditatem conantur subripere filio . dicentes non potest heres patris iure 35 fieri qui de tali matre natus est que tempore ducta non legitimo . facta est ipsa non legittima defensores eius dicunt Quomodo qu^ patri eius licita erant non legitima quoque essent? Et si licita matrimonia inlicite pater contraxerat et inique . filius non portabit hanc iniquitatem patris De quibus uerbis et hinc oriuntur plurima que in iure ciuili implicitas generant questiones Ergo de hac constitutione ciceronis exemplum aliquantum abhorret a nostra consuetudine

1

uridiciale autem planius est quia in eo quid equum quid iniquum sit secundum iura nature ^vRidiciale. requiritur non secundum consuetudinem iuris ciuilis Et ideo iuridiciale vocatur ista constitu„ C l l O -1t e quia in ea de iure dicitur se naturali . ETdistraxit SOLVTVM .i. mit ant-segido . unde ane antseglda ASSVMPTIVVM Vt qui seruum ABET ergo partes assumptiuum .s. defensionis extrinsecus et absolutvm .s. ,, a defensione .i. mit ant-segido . unde ane anti obiurgatus ab aliquo nil defensionis aliunde requirit licere n

45

DE ARTE RHETORICA

I

n qualitate .1. in generali constitutione queritur . hoc quod factum

125 H60v

est bonum sit an malum utile aut inutile . ^quum aut iniquum . iustum aut iniustum . ut in partibus eius declaratur sunt 18.

enim negotiale et uiridiciale. f

gotiale dinoscitur dum inuolunta est qu^stio . et ex utraque parte uerisimile uidetur . quod dicitur . nec facile pars altaera alteri concedit. Ut quidam uxorem in quadragesima duxit . qu£ ex eo filium genuit . patre iam mortuo . et germani fratres eius hereditatem conantur subripere filio dicentes.

10 Non potest heres fieri . qui de tali matre natus est que tempore ducta non legitimo facta est ipsa non legitima. Defensores eius dicunt. Quomodo qu^ patri eius licita erat non legitima quoque esset . et si licita matronia illicite pater contraxerat et iniqu^ . filius non portabit hanc iniquitatem patris. 15 De quibus verbis hinc et inde plurima oriuntur . qu^ in iure ciuile inplicitas generant qu^stiones. Ergo ciceronis de hac constitutione exemplum aliquantum abhorret a nostra consuetudine.

19.

J^uriditiale autem planivs est quia in eo quid equum uel quid iniquum 20

sit secundum iura natur^ requiritur . non secundum consuetudinem

P654

iuris ciuilis . et ideo iurediciale vocatur ista constitutio . quia in ea de iure dicitur . s. naturali. ^•Jabet ergo partes. Assumptiuum .

20.

s. defensionis extrinsecus . et absolutum .s. a defensione ,i. 25

mit^nt-Beido

. und^_£ne a n t - a « i d a .

Ut qui seruum distraxit .

obiurgatus ab aliquo nil defensionis aliunde requirit . liceH 1 constitutio116] ne in anderer Tinte *qu^ritur 3 iustju] u2 auf Rasur 4, 21 2mal *iuridiciale 4 *DE NEGOTIALI. 5 *inuoluta 6 altaera] e aus a korr. 10 hinter heres] *patris *qu^ 13 *esset? Et litita *matrimonia 14 *inique 16 rre] r 1 am Rand rad. *ciuili 18 *DE IURIDICIALI. 19 *luridiciale *^quum 22, 24 3mal bzw. ft = sed, aber der Sinn verlangt *.f. = subaudis. 23 *ASSUMPTIUUM ET ABSOLUTUM. 25 *mit antséido *antséida Punkt gehört hinter 2 malum, 3 declaratur, 11 legitimo und 19 est. D 19 vor iustum] *^quum aut iniquum

15 *adsumptiuum

G 29 Überschrift am Rand nachgetr. a^ hinter utile] sit durch Unterstr. getilgt 30^Ne|ociali 33 o] *eo 36 *erat *esset 42 se] *.s. natuiÄl^ *ABSOLVTVM 43 *Habet

126

DE ARTE RHETORICA

15

. . . h o c tantum dicit. A b s u m p t i uo sunt .liil. p a r t e s . comparatio . remotio . relatio . concessio. A g n o s c i t u r e n i m comparatio d u m ille qui arguitur de a l i q u a i n p r o b a n d a re . ea se dicit m a i u s d a m n u m u i t a s s e . ut eius consideratione l a u d a n d u m sit q u o d ipse fecit. Ergo q u i d a m piscator . socium lapsum de n a u i d u m cerneret m e r g i . r e t r a x i t eum u n c o ferreo quem h a b u i t ad p i s c a n d u m . eius infixo oculo . qui p o s t ea ductus in i u d i c i u m . pro lesione eius o c u l i . defendit se c o m p a r a tione m a i o r i s p e r i c u l i quod n o n aliter e u a d e r e t m o r t e m . R e m o tio est . v t defendat se quis n e g l e g e n t i e dicens . n o n ad m e p e r t i n u i t ut h o c facerem . aut si arguitur facti . alterius iussu . ad q u e m h o c p e r t i n e t se f e c i s s e dicit . v t m i n i s t e r qui p a n e m obtulit o b i u r gatvs cur et p o t u m n o n dederit . remouet a se culpam . et p i n c e r n a m h o c officii h a b e r e dicit. Et si sumptuose agere n o n se sed d o m i n u m sibi i u b e n t e m h o c agere ostendit. R e l a t i o est d u m culpa retorquetur in p r o u o c a n t e m . v t d e Oreste d i c t u m est. C o n c e s sio criminis d u p l e x est. In p u r g a t i o n e . et d e p r e c a t i o n e . D e p r e c a tionem c o t t i d i a n a e x e m p l a d o c e n t quando d e l i n q u e n t e s in iudicio u e n i a m p o s t u l a n t et n i l defensionis a l i u n d e p a r a n t .

20 1

sicut et dauid confessus est p e c c a t a sua d i c e n s . p e c c a u i domino . et n a t h à n p r o p h e t a . i n d u l g e n t i a m p r o m i s i t . atque respondit . d o m i n u s transtulit p e c c a t u m t u u m . o d a u i d . Purgatio sequitur triplex. Inp r u d e n t i a . casus . n e c e s s i t a s i n p r u d e n t i a p u r g a t se . q u i p a trem . u e l fratrem in t u m u l t u n o n agnouit . et occidit. Paulus quoque confessus est i n p r u d e n t i a m . . . .

20

5

10

45

D60v

Dólr

D61v

. . . h o c sibi t a n t v m dicit h o c a b s o l u t u m est G58va assumptiuo sunt partes Comparatio Relatio. R e m o t i o Concessio) Comparatio gnoscitur autem comparatio d u m ille qui arguitur d e a l i q u a re i m p r o b a n d a ea se dicit m a i u s d a m n u m u i t a s s e ita ut eius c o n s i d e r a t i o n e l a u d a n d v m sit q u o d fecit Ergo q u i d a m piscator socium de naui l a p s u m cum cerneret m e r g i r e t r a x i t e u m u n c o ferreo 50 q u e m ad p i s c a n d u m h a b u i t occulo eius infixo Q u i in i u d i c i u m p o s t e a ductus p r o lesione eius occuli . defendit se comparatione m a i o r i s p e r i c u l i quod n o n a l i ter e u a deret m o r t e m . R e m o t i o a u t e m talis est u t d e f e n d a t se D e ReMotioNe quis n e g l e g e n t i ^ dicens . n o n ad m e p e r t i n u i t ut h o c f a c e r e m u e l si facta arguitur alterius iussv ad quem h o c p e r t i n e t fecisse se dicit ut m i n i s t e r qui p a n e m opbtulit ob55 iurgatus cur et p o t u m n o n d e d e r i t . remouet a se c u l p a m et p i n c e r n a m h o c officii h a b e r e dicit A u t si arguitur sumptuose agere . n o n se sed d o m i n u m i u b e n t e m _ h o c agere De R e L A t i o n e ostendit T ^ e l a t i o est quando culpa r e t o r q u e t u r in p r o u o c a n t e m ut de Oreste d i c t u m est De conceSSioNe £ o n c e s s i o criminis duplex est in d e p r e c a t i o n e et D e deprecatione p u r g a t i o n e ^ T J e p r e c a t i o n e m c o t t i d i a n a m e x e m p l a docent quando d e l i n q u e n 60 tes in iudicio u e n i a m p o s t u l a n t et n i l d e f e n s i o n i s p a r a n t Sicut et dauid confessus est p e c c a t a sua dicens . p e c c a u i domino Et n a t h a n p r o p h e t a i n d u l g e n t i a m p r o m i s i t atque respondit D o m i n u s transtulit p e c c a t u m tuum o dauid. D E P V R G a t i o n e D E I N P R V d e n t i a T)vrgatio sequitur t r i p l e x i m p r u d e n t i a casus n e c e s s i t a s "Inprudentia se p u r g a t qui p a t r e m u e l f r a t r e m in tumulto n o n a g n o s c i t et occidit p a u l u s quoque 65 i m p r u d e n t i a m . . . .

0

127

DE ARTE RHETORICA re slbi hoc tantum dicit. Hoc absolutum est. Assumptiuo sunt quatuor partes. Comparatio. Relatio

H61r

Remotio. Concessio'J

21.

J^gnoscitur autem comparatio dum ille qui argultur de aliqua re improbanda . ea se dielt maius damnum uitasse . ita ut eius considerati5

one laudandum sit quod fecit. Ergo quidam piscator socium de naui lapsum cum cerneret mergi . retraxit eum unco ferreo . quem ad piscandum habuit oculo eius infixo. Qui in iuditium postea ductus pro lesione oculi eius defendit se comparatione maioris periculi . quod non aliter mortem euaderet.

lOlJamotio autem talis est. Ut defendat se negligenti^ di-

22.

cens. Non ad me pertinuit . ut hoc facerem. Uel si facti arguitur alterius iussu ad quem hoc pertinet fecisse se dicit. Ut minister qui panem optulit obiurgatus cur et potum non dederit . remouet a se

P655

culpam . et pincernam hoc officii habere dicit. Aut si argueret 15

sumptuose agere . non se sed dominum iubentem hoc agere ostendit

^^elatio est. Quando culpa retorquetur in pro-

23.

uocantem . ut de Oreste dictum est.

I

24.

oncessio. Criminis duplex est . in deprecatione et purgatione; eprecationem cottidiana exempla docent .

20

25.

quando delinquentes in iudicio ueniam postulant et nil defensionis parant. Sicut et dauid confessus est peccata sua dicens peccaui domino. Et nathan proph^ta indulgentiam promisit atque respondit. Dominus transtulit peccatum tuum o dauid.

26.

urgatio sequitur triplex . inprudentia casus necessitas. 25 1I m mprudentia se purgat . qui patrem uel fratrem

27. P656

in tumultu non agnoscit . et occidit. Paulus quoque imprudentiam H 2 *C0MPARATI0. 6. unico] i durch Punkt getilgt 7 habuit] hinter h Rasur Qui ] in in gleicher Tinte 7/8 *iudicium 8 *l^sione 10 *est . ut hinter se] *quis *DE REMOTIONE 13 *obtulit 14 *arguitur 16 *est . quando *DE RELATIONE. 17 *DE CONCESSIONE. 18 *Concessio criminis 19 *DE DEPRECATIONE. 21 confessus] e aus i korr. 22 *propheta 23 *DE PURGATIONE. 25 *DE IMPRUDENTIA. Punkt gehört hinter 2 Relatio, 7 habuit, 15 ostendit, 21 dicens, 24 inprudentia und casus. D 17 vor hoc] *sibi hinter dicit] *Hoc absolutum est. vor est] *autem talis 10 hinter si] *arguitur

17/18 *Adsumptiuo

6

G 53 *facti 57, 59, 63 Die Überschr. steht am Rand, der darauf folgende Text ist nicht eingerückt. In der Überschr. wechselt Majuskel mit Minuskel ab, meistens von der gleichen Höhe. 58 Conlsio 59 *cottidiana 59/60 delinquentes aus delinquere korr.

getilgt

64 patrem uel patrem fratrem] patrem2 durch

Unterstr.

128

DE ARTE RHETORICA

. . . dicens . nesciui eum esse principem D61v sacerdotum . scriptum est enim principem populi tui non maledices. Et item plasphemus . et persecutor eram . sed ueniam consecutvs sum . quia ignorans feci. Casus defendit eum . cui aliquid iniungitur . et pr^uentvs mor5 bo . aut uulnere . aut hostili gladio . aut subita inundatione fluuii . aut aliqua re graui inopinata non potest obedire. Non sicut ille qui ait . uxorem duxi . et ideo non possum uenire . potuit enim . sed noluit. Necessitatem docet quod sepe audiuimvs . ui obpressam mulierem . et innoxiam iudicari. Legalis status diuiditur in quinque in scriptum et senio tentiam . in ambiguas leges . et contrarias leges . difinitionem . et ratiocinationem. . . . 65

...

confessus est dicens nesciui eum principem esse sacerdotum G58va Scriptum est ergo principem populi tui non maledicens Et item Blasphemus persecutor eram sed caSv. ueniam consecutus sum quia ignorans feci ^ s u s defendit eum cui aliquid iniungitur et morbo pr^uentus aut munera aut hostili gladio . subita inundatione fluuii aut aliqua re graui et inoppinata non potest obedire Non sicut ille qui ait 70 Vxorem duxi et ideo non possvm uenire. Potuit quidem . sed noluit "Wecessitatem docet quod sepe audiuimus u? oppressam mulierem et innoxiam G58vb ^ ^ iudicari. De Necessitate DE SATIBVS LEGALI BVS SCRIPTVM ET SENTENTIA "Status legales sunt controuersi^ de legibus ort^ Vt pro equo iniuste ablato quidam reddere uoluit xli solidos secundum legem alamannorum . repetitor hos recusauit suscipere dicens . uile sibi precium offerre 5 pro equo preciossissimo At ille satisfecisse se ait secundum iusticiam legis nec eum posse statutum legis recusare nisi uelit ipsam legem dissoluere de lege inquid umquam incommodi uenit nec ob hoc data est ut noceat sed omnium utilitatibus consulat Et dum lex Christiana contradicit

10

euangelium cui nulla . si quid aliquem defraudaui reddo

quadruplum

dicat quomodo tu qui fraudem fecisti nec tantvm pro eo quod fravdasti restituere cogitas? Eme talem tanto si potes ea sola ratio est que suadeat mihi quod offers suscipiendvm esse et tam carum estimare eo pacto qui legem dedit credendus scribere de solutione damni et aliquem modvm de restituendo equo ponere uel boue uel asino quo eum non . . . . D 1 hinter principem Rasur 2 vor sacerdotum Rasur cinationem wiederholt D60r,5/6 zu H58r,16-25.

9-11 Legalis bis ratio-

G 66 populi principem populi] populi 1 zur Tilgung unterstr., populi 2 ] p 2 aus b korr. *maledices 68 munera] *uulnere 2 *STATIBVS *Status 6 *inquit, dahinter *nihil umquam aus numquam korr. 9 fraidasti 9/10 potest

D E A R T E RHETORICA confessus est dicens. Nesciui eum principem esse sacerdotum. Scriptum

129 H61v

est ergo. Pricipem populi tui non maledices. Et item. Blasphemus . et persecutor eram . sed ueniam consecutus sum quia ignorans feci, ^ ^ a s u s defendit eum . cui aliquid iniugitur . et morbo 5

28.

pr^uentus . aut uulnere . aut hostili gladio aut subita inundatione fluuii . aut aliqua re graui et inopinata . non potest oboedire. N o n sicut ille qui ait. Uxorem duxi . et ideo n o n possum venire. Potuit quidem sed noluit

"^^Jecessitatem 10

. docet quod sepe audiuimus

29. . ui oppressam mulierem

et innoxiam iudicari.

C^tatus

30.

legales sunt , contrauersiae

de legibus orte. Ut pro ^quo lniust^ ablato quidam reddere uoluit .xll. solidos secundum legem alamannorum. Repetitor hos recusauit suscipere dicens. Uile sibi precium offerre . pro ^quo 15

P657

preciosissimo. At ille satisfecisse se ait secundum iustitiam legis . nec eum posse statutum legis recusare , nisi uelit ipsam legem dissoluere. De lege inquit nihil umquam incommodi uenit . n e c ad hoc data est ut noceat . sed omnium utilitatibus consulat. Et dum euangelium cui nulla lex Christiana con-

20

tradicit . si quid aliquem defraudaui reddo quadruplum . dicat quomodo tu qui fraudem fecisti . nec tantum pro eo quod fraudasti restituere cogitas? Eme talem tanto si p o tes ea sola ratio est . que suadeat mihi . quod offers . suscipiendum esse et tarn carum estimare. Eo pacto qui legem dedit cre-

25

dendum est scribere de solutione damni . et aliquem modum de restituendo ^quo ponere uel boue uel asino . quo eum non H 2 *Principem 4 hinter eu 1 Buchst, rad. *iniungitur *DE CASU. 7 *ob^dire 8 *DE NECESSITATE. 9 s^pe] Häkchen rad., *s^pe 10 *DE STATIBUS LEGALIBUS . SCRIPTUM ET SENTENTIA. 11 *controuersi^ 12 *ort^ 12, 14, 26 3mal *equo 12 *iniuste quidam] a a u s e korr. 13 scam ] lege in gleicher Tinte 14 *pretium 15 *pretiosissimo 23 *qu^ 24 *^stimare 24/25 *credendus 26 dlltituendo] re in gleicher Tinte Punkt gehört hinter 5 gladio, 8 noluit und 22/23 potes. Punkt ist zu tilgen hinter 9 Necessitatem.

130

15

20

5

10

DE ARTE RHETORICA

D61v . . . . Scriptum et sentenciam. Ergo cicero huius statvs nobile dedit exemplum de greca historia . quomodo epemenondas dux thebanorum dum annuam potestatem haberet . successori suo statuto tempore exercitum secundum scriptum legis non redidit . sed pro utllitate rei publice . diutius aliquantum secum retinuit . seque contra scriptum sentencia scriptoris racionabiliter defendit. Ambigu^ leges sunt . ut est ciceronis exemplum. Meretrix coronam auream non habeto . uel si habuerit publica esto. Potest dubitar! . meretrix an corona publlcetur. Apud nos paulus legem statuit dicens . vnvsquisque habeat suam uxorem propter fornicationem. Melius est enim nubere quam uri. Ambiguum enim uidetur an de laicls . uel etiam de D62r clericis dixerit. Contrari^ leges uidentur de quibus scriptum est . in libro salomonis. Ne res'pondeas stulto . secundum stulticiam suam ne efficiaris ei similis. Et item. Responde stulto secundum stulticiam suam ne sibi sapiens uideatur. Sed utraque per discretionem suscipienda sunt. De romanis legibus exemplum est . qui tirannum occiderit . rem quam uelit a senatu pro premio accipiat. Item altera lex est. Tiranno occiso . eius quoque quinque proximos cognatione magistratvs necato. Contigit alexandrum tirannum ab uxore interfici . hec filium suum quem ex tirano habebat . sibi in premii locum deposcebat . sunt qui consentiant . sunt qui puerum occidi ex lege dicant. Diffinitio communis status est . quia sicut rationalis . ita et legalis . . . .

. . . deberet quisquam carius emere. Iste status uocatur G58vb scriptum et sententia quia alius legislatoris scripto nititur . alius scriptum interpretando de sententia .i. uoluntate scriptoris scriptor contradicit Cicero huius status nobile dedit exemplum 15 de greca historia quomodo epaminondas dux thebanorum dum annuam potestatem haberet successori suo statuto tempore exercitum secundum scriptum legis non reddidit sed pro utilitate rei public^ diucius aliquanto secum retinuit seque contra scriptvm sententia scripta» toris rationabiliter defendit DE AMBIGVIS LEGIBVS y ^ V m b i g u ^ leges sunt ut est ciceronis exemplum de lege Meretrix coronam auream ne ha^ 20 beto si habuerit publica esto potest dubitari meretrix an corona publlcetur Apud nos autem paulus legem statuit dicens Vnusquisque suam uxorem habeat propter fornicationem Melius est enim nubere quam uri Ambiguum uidetur an de laicis uel etiam / ^ de clericis C o n t r a r i e uidentur qu^ huiusmodi sunt Ne respondeas DE CONTRARIIS LEGIBVS ^ s t u l t o secundum stulticiam suam Et item responde stulto secundum stulticiam suam ne sibi sapiens 25 uideatur Sed per discrecionem utraque suscipienda sunt De romanis legibus exemplum est qui tyrannum occiderit rem quam uelit a senatu pro premio accipiat Item altera lex est Tyranno occiso quinque eius proximos cognatione magistratus necato Contigit alexandrum tyrannum ab uxore interfici H^c filium suum quem ex tyranno habebat sibi in premii loco depoposcit Sunt qui consentiant sunt qui puerum occidi ex lege dicant De diFFiNiTioNe 3 0 V Jö iif f i n i t i o communis status est quia sicut rationalis ita et legalis . . . . 30

131

DE ARTE RHETORICA deberet quisquam carius emere. Iste status uocatur et sententia

H62r

quia alius legislatoris scripto nititur . alius scriptum interpr^tandum . de sententia ,i. uoluntate scriptoris . scripto contradicit. Cicero huius status exemplum de greca hystoria nobile dedit quomo5

do epaminondas dux thebanorum dum annuam . potestatem . haberet . successori suo statuto tempore . exertitum secundum scriptum legis non reddidit . sed pro utilitate rei public^ diutius aliquando si eum retinuit seque contra scriptum sententia scriptoris rationabiliter defendit.

31.

lO^mbigue leges sunt. Ut exemplum ciceronis de lege. Meretrix coronam auream ne habeto • si habuerit publica estu. Potest dubitar! . meretrix an corona publicetur. Apud nos autem paulus legem statuit dicens. Unusquisque suam uxorem habeat

P658

propter fornicationem . melius est enim nubere quam uri. Ambi15

guum uidetur an de laicis dixerit tantum . uel etiam de cliceris.

J^ontrari^ leges uidentur .

32.

qu^ huivsmodi sunt. Ne respondeas stulto secundum stulticiam suam . ne sibi videatur sapiens. Sed per discretionem utraque suscipienda sunt. De romanis legibus exemplum est. Qui tyran20

num occiderit . rem quam uelit a senatu pro premio accipiat Item altera lex. Tyranno occiso quinque eius proximos cognatione magistratus necato. Contigit alexandrum tyrannum ab uxore interfici. Haec filium suum quem ex tyranno habebat sibi im pr^mii loco depoposcit. Sunt qui consentiant

25 '*

Sunt qui occidi puerum ex lege dicant.

33.

if initio. Communis status est . quia sicut rationalis ita et leH 1 vor et] *scriptum 2 alius^ am rechten Rand •illiru in anderer Tinte, sicher eine Verballhornung 2/3 *interpretando 4 *historia 6 *exercitum 7/8 *aliquanto 8 si eum] *secum 9 *DE AMBIGUIS LEGIBUS. 10 *Ambigu^ *sunt . ut est 11 *esto 14 uri] u aus ui rad. 15 *clericis 16 *DE CONTRARIIS LEGIBUS. 17 *6tultitiam 18 vor ne] *ne efficiaris ei similis. Et item. Responde stulto secundum stultitiam suam . 21 hinter lex] *est 23 *H^c tyranno] o aus u korr. 24 *in 25 *DE DIFFINITIONE. 26 *Diffinitio communis Punkt gehört hinter 1 sententia, 20 accipiat, 24 consentiant und 26 rationalis. Punkt ist zu tilgen hinter 5 annuam und potestatem. Diu

eni u auf Rasur

G 12 vor emere] esse zur Tilgung unterstr.

14 scriptor] *scripto

24 ve

132

DE ARTE RHETORICA

D62r . . . est in hunc modvm. Diuina lex est dillges proximum tuum sicut te ipsum . fit questio . quis est meus proximvs? fit diffinitio . qui facit misericordiam. Et item . saucium se 15 facere in naui . i. relinquere nauem . et de scapha gubernare nauim . hoc est remanere in naui. De ratiotinatione tale exemplum habetur . . . . 30

35

. . . est in hunc modvm . diuina lex est G58vb Diliges proximum tuum sicut te ipsvm Questio est quis est proximus meus? Fiat diffinitio Qui facit misericordiam Cicero de naui exemplum legale dedit ita Lex est Qui nauim in tempestate relinquerit ammittat uniuersa qu^ sua sunt in naui Duo quidem iactati sunt in alto quorum alterius nauis et alterius onus fuit vident interim naufragum quendam natantem et manus ad se tendentem Misericordia uero moti nauim ad eum adplicauerunt . hominem ad se sustulerunt Mox et illos tempestas in tantvm urgebat ut dominus nauis cum idem gubernator esset in scafam confugeret et inde a funiculo quia pupi religatus scafam adnexam trahebat . naui quod posset moderaretur Ille autem cuius merces erant in gladium ibidem in naui incumberet

Hinc ille naufragus ad gubernaculvm accessit ad naui quod potuit est opitulatus Sedatis 40 fluctibus nauis in portum deuehitur Ille autem qui in gladium incubuerat leuiter saucius facile ex uulnere est recreatus Nauim cum onere horum trlum suam quisque esse dicebat Diffinicionibus namque quid sit nauim relinquere aut in naui remanere discernitur fV /tiNatione ^^equitur status qui ratiotinatio dicitur Et talis est Quidam indicatus est parentem occidisse De Ratioet statim eo quod effugiendi potestas non fuit ligne^ sole^ in pedes indit^ sunt . os autem obuolu45 turn est folliculo et pr^ligatum Deinde est in carcerem deductus ut ibi esset tantisper dum culleus compararetur in quem coniectus in profluentem defereretur interea . . . . B 13 hinter

proximu 1 Buchst,

rad.

G 33 *reliquerit *quidam 37 *inde funiculo qui a puppi *quoad 39 *Hic ad2] *et 41 Na uim] a auf Rasur honare 43 vor occidisse] oct zur Tilgung unterstr. 46 *deferretur

DE ARTE RHETORICA galis est in hunc modum. Diuina Lex est. Diliges proximvm

133 H62v

tuum sicut te ipsum. Qu^stio est. Quis est meus proximus? Fit diffinitio. Qui facit misericordiam. Cicero de naui exemplum legale dedit ita. Lex est. Qui nauem in tempestate 5

reliquerit . amittat uniuersa qu^ sua sunt in naui. Duo quidam iactati sunt in alto . quarum alterius nauis et alterius onus fuit. Uident interim naufragum quendam . natantem . et manus ad se tendente. Misericordia vero mo-

P659

ti nauim . ad eum applicarunt . hominem ad se sustulerunt; 10 Mox et illos tempestas in tantum urgebat vt dominus nauis . cum idem gubernator esset . in scapham confugeret et inde funiculo qui a puppi religatus scapham adnexam trahebat naui quod posset moderaretur. Ille autem cuius merces erant. ^ n gladium ibidem in naui incumberet. Hac ille naufragus 15

ad gubernaculum accessit . et naui quod potuit est opitulatus. Sedatis fluctibus nauis in portum deuehitur. Jlle autem qui in gladium incubuerat . leuiter saucius . facile ex uulnere est recreatus. Nauim cu onere horum trium suam quisque esse dicit. Diffinitionibus namque quid sit nauim relinquere

20

aut in naui manere discernitur

34.

Cyequitur status qui ratiotinatio dicitur. Et talis est. Quidam indicatus est parentem occidisse . et statim eo quod fugiendi potestas non fuit ligne^ sole^ et in pedes indit^ sunt. Os autem obuolutum est folliculo . et pr^ligatum. Deinde est in 25

carcerem deductus . ut ubi esset tantisper dum culleus compararetur . in quem coniectus in profluentem deferetur. Interea H 1 *lex 6 *quorum 8 *tendentem 9, 19 2mal naueT] e durch i ersetzt 13 *quoad 13/14 *erant . in 14 *Hic 17 incubi^erat 18 *cum 20 *DE RATIOCINATIONE. 21 *ratiocinatio 22 *effugiendi 23 et ist zu tilgen. 25 *ibi 26 iniquem] i2 rad. *deferretur Punkt gehört hinter 20 discernitur. Punkt ist zu tilgen, hinter 9 nauim.

134 17

DE ARTE RHETORICA

. . . famis tempore a quodam auditum est qui humanis carnibus uescebatur . quo ducto in iudicium . non est inuentum qua p^nitentia . uel qua p^na dignus sit. . . .

D62r

. . . quidam eius familiares in carcerem G58vb tabulas affervnt et testes adducunt heredes quos ipsis libet scribunt tabule obsignantur de ilio post supplicium sumitur inter eos qui heredes in tabulis scripti sunt et inter agnatos de hereditate controuersia est Hic certa lex que testamenti faciendi potestatem adimat 50 his qui in eo loco sunt nulla profertur Ex ceteris legibus et qu^ hunc ipsvm supplicio eiusmodi afficiunt et qu^ ad testamenti faciendi potestatem pertinent per ratiotinatione ueniendum est ad eiusmodi rationem ut queratur habueritne testamenti faciendi potestatem Tale est et illud famis tempore auditum est de quodam qui humanis carnibus uescebatur et eo ducto in iudicium non est inuentum qua penitentia uel p^na dignus sit Hec exempla 55 de iudiciali tantum causa data sunt Jn ceteris generibus faciliora sunt . quia nr^ter coniecturam raro inuenies aliam constitucionem in eis frgo caus^ de legibus orte status legales dicuntur iVNde dicatvr/ [Satvs et consti/ljtvtio Cetere uero qu^ aliunde oriuntur constitutiones uel status rationales dicuntur quia in eis ratio facti exquiritur Vt de oreste cur occiderit matrem suam JK ^UESTIO DICATVR IJiscendum est et illud quia et propri^ dicitur questio ut est feceritne QVOD MODIS 60 et communiter cause omnesque partes ,i. intentio depulsio ratio et infirmatio uel iudicatio questiones dicuntur Et he sunt que ciuiles dicuntur quia inter ciues agitantur sunt enim ciues purchllute ciuiles .i. purchllche^_£trite Ciues dici possunt etiam qui in agris habitant . . . . D 19- nach sit entspricht H66r,14-, also §45. §535.-43. fehlen D. G 47 afferant 49 hlÜitate 51 *ratiocinationem 56 Die Uberschr. steht am rechten Rand, *STATVS 59 *QV0T 62 purliclfute] * zur Umstellung purchlice

135

DE ARTE RHETORICA quidam eius familiares in carcerem tabulas afferunt . et testes

H63r

adducunt heredes quos ipsis ü b e t scribunt tabule obsignantur de ilio . post supplicium sumitur. Inter eos qui heredes in tabulis scripti sunt . et inter agnatos . de hereditate contro5

uersia est. Hic certa lex . qu^ testamenti faciendi potestatem adimat his qui in eo loco sunt nulla profertur. Ex ceteris legibus et qu^ hunc ipsum supplicio eiusmodi affici-

P660

unt et qu^ ad testamenti faciendi potestatem pertinent . per ratiotinationem ueniendum est ad eiusmodi rationem . ut 10

qu^ratur . habueritne testamenti faciendi potestatem. Tale est et illud. Famis tempore auditum est de quodam qui humanis carnibus uescebatur , et eo ducto in iudicium . non est inuentum qua po^nitentia . uel poena dignus sit. H^c exemplo de iudiciali tantum causa data sunt. In ceteris gene-

15

ribus faciliora sunt . quia prater coniecturam raro inuenies aliam constitutionem in eis'i

35.

^ ^ r g o causf de legibus ort^ ! status legales dicuntur. Ceter^ vero que aliunde oriuntur . constitutiones uel status rationales dicuntur . quia in eis ratio facti exquiritur! Ut de horeste . cur occiderit ma20

trem suam.

36.

~~^^iscendum est . et illud . quia et proprie dicitur qu^stio . ut est feceritne . et communiter caus^ . omnesque partes earum .i. constitutiones et status et earum partes .i. intentio depulsio . ratio . et infirmatio uel iudicatio . qu^stiones dicuntur. Et h^ sunt qu^ ciuiles di25

cuntur . quia inter ciues agitantur . sunt enim ciues purchliute . ci^ 1 f uiles .i. purclich^_?trite. Ciues dici possunt etiam qui in agris habi-

_ H 2 ipsis libet] *ipse iubet *tabul^ 8 qu^ ] ad in anderer Tinte 8/9 *ratiocinationem 9-11 älteres, ovales Loch am rechten Rand 10 habuerit^ie *p^nitentia *pipa 13/14 *exempla 16 *UNDE DICATUR 13 qua] a aus e korr. STATUS ET CONSTITUTIO. 17 *qu^ 19 *oreste 20 *QU0T MODIS QU^STIO DICATUR. 25 *purgliute 26 *purgllche strìte agis] r in gleicher Tinte Punkt gehört hinter 2 adducunt und scribunt, 6 sunt, 7 legibus, 7/8 afficiunt und 23 intentio. Punkt ist zu tilgen hinter 21 est^.

D E A R T E RHETORICA

136

. . . .1. in demQ_geuue alie sunt philosophice ut ergo discernantur

G58vb

philosophice questiones sunt eoatrouersiç in dicendo posite sine certarum personarum 65

interposicione

V t celum rotundum est celum non est rotundum oratorem n o n

H ç ad

pertinent

Ciuiles autem questiones sunt controuersiç in dicendo posite cum certarum p e r s o S s> /> a /» st s> narum interpositione .i. daz sint die stritç die einliche quisse m e n /? n niacin anagant. Vt est feceritne .s. susanna concubitum cum iuuene uel iurene fecerit .s. orestes occidendo matrem suam

ITEM PLVS D E geNeRibvs

Qvestionvm 70^^hrgo philosophicas questiones

. thesin dicunt .i. propositvm . quasi a longe

et in absentia positum quia philosophi n o n requirunt eorum aspect,um . de quibus disputant

G59ra

Ut p u t a de

naturalibus rebus huius mundane molis aut de deo aut de moribus in h u n e m o d u m Verine sint sensus . que mundi sit forma que prçter sit solis magnitudo quid sit bonum honestatem an philosophandum sit . an casû cuncta constent uel diuina prouiden5

tia regantur

Ciuiles autem questiones ipothesin dicunt. Hoc est subpositum persona subpo-

sita est occulis illa de qua questio mouetur Considérant enim illi de his que proponuntur quid uerum . quid falsvm sit.

Jsti

autem in his que facta sunt uel que facienda sunt . quid bonum quid malum

equum aut inequum . iustum aut iniustum . utile aut inutile . honestum aut turpe . possibile aut impossibile . necessarium aut non necessarium sit. Jlli ut sciant quid 10

adfirmandum sit quid negandum sit. Jlli in disputando isti G 63 ï* = ahd.

in

67 qff e

Jsti ut sciant quid suadendum quid dissuadendum . . . .

69 Die Ùberschr.

endet

am Rand,

ITEM] I aus E

korr.

DE ARTE RHETORICA tant .i. in^jiemo^geuue. Aliç sunt philosophicç. Ut ergo discer-

137 H63v

nantur ! philosophie^ qu^stiones sunt . controuersiç in dicendo positç . sinç certarum personarum interpositione. Ut cçlum rotundum est . cçlum non est rotundum. Hae ad oratorem non pertinent. 5 Ciuiles autem quçstiones sunt . controuersiç in dicendo positç . cum

P661

certarum personarum interpositione .i. tâ^pint^ie^tritç die^pinlich^fjuïsse menniscin änagant. Ut est feceritne .s. susanna concubitum cum iuuene . uel • iurene fecerit .s, orestes occidendo matrem suam. 10

37.

^ j r g o philosophicas. Quçstiones thesin dicunt .i, propositum quasi a longe et in absentia positum . quia philosophi non requirunt eorum aspectum . de quibus disputant. Ut puta de naturalibus rebus huius mundanç molis . aut de deo . aut de moribus in hune modum. Uerine sint sen-

15

sus . quç mundi sit forma . quç sit sola magnitudo . quid sit bonum prêter honestatem . an philosophandum sit an casu cuncta constent . uel diuina prouidentia regantur. Ciuiles autem quçstiones ipothesin dicunt . hoc est subpositum . ut persona subposita est oculis illa de qua quçstio mouetur.

20 Considérant enlm illi de his quç prçponuntur . quid uerum quid falsum sit. Jsti autem in his quç facti sunt . uel quç facienda sunt . quid bonum quid malum equum aut iniquum iustum aut iniustum . utile . honestum . aut turpe , possibile aut inpossibile . necessarium aut non necessarium sit. Illi ut sciant 25

quod affirmandum sit quid negandum. Isti ut sciant quid suadendum . quid dissuadendum sit. Illi in disputando . isti H 1 *gêuue bzw. *góuue 3 *sine 4 *Hç 6 *sint tîe strîte 7 *guisse ménnisken ânagânt 7/8 2mal .(> = sed für *.[. = subaudis 9-11 älteres, ovales Loch am linken Rand 9 *ITEM PLUS DE GENERIBUS QUÇSTIONUM. 10 *philosophicas quçstiones 14 aüt] Strich rad. Uerinene 15 *solis 18 *hypothesin 20 *proponuntur 21 *facta 23 hinter utile] *aut inutile 25 quod] *quid Punkt gehört hinter 6 strîte, 11 propositum, 20 uerum, 22 bonum, malum und iniquum, 25 sit. Punkt ist zu tilgen hinter 23 honestum.

DE ARTE RHETORICA

138

. autem in discendo illi fugientes frequentiam hominum sine c^tu . et sine multitudine hominum nihil facientes est questio

Isti

G59ra

Ergo dissimilis

et causa . thesis et ipothesis . quod philosophicum est et quod ciuile causa quidem ,i. ciui-

Et

lis questio materia est artis rethoric? .i. ipsi oratori ad ostendendam suam sci15

entiam iudicando et inueniendo in iudicali genere . quid equum quid iustum sit. Jn deliberatiuo .i. in consiliis et consultis rei public? suadendo quod utile est in demonstratiuo ,i. in comprobandis et creandis ordinandisue magistratibus ostendendo quid in singulis honastum et laudabile sit et dignum honore et quid contrarium que thesis est

Questici uero

eria philosopho ad exercitandum suum ingenlum in discernendo uerum a falso constitutionibus et statibus secundo dicere ut exemplis clarescerent RATIO REPEopus fuit quia materia que semper danda.est ante artificium obscura esse -^TITIONIS non debet sua que materiam secutura est oratio nisi ex ipsius introductione materi? Hinc exordium orationis sumitur hinc narratio et partic io .i. distinctio narrationis et confirmatio reprehensio quoque assercionis contrari? et epilogus quomodo disponi 25

debeant considerantur

Huic congruere hoc est commodas facere omnes has quas nunc

partes orationis diximus

Parum ab ea dissentire uiciosissimum est

De quibus

partibus pr?cepta tam plura data sunt in libris rethoricorum ut ea . . . . G 11 *dicendo

15 *iudiciali

16 .r«p. = rei public?

18 *Qu?stio

23 pg^ficio

DE ARTE RHETORICA

139

autem in dicendo. Illi fugientes f r e q u e n t i a m hominum. Isti

H64r

sine coetu . et sine m u l t i t u d i n e h o m i n u m n i h i l f a c i e n tes. Ergo dissimilis est qu^stio et causa . thesis

. et ipothesis .

q u o d p h i l o s o p h i c u m est et q u o d ciuile. Et causa q u i d e m ,i, ciuilis 5

qu^stio

P662

. m a t e r i a est arti r e t h o r i c ? .i. ipsi oratori . ad os-

tendam suam s c i e n t i a m . iudicando et inueniendo in iuditiali genere

. q u i d ? q u u m q u i d iustum sit. I n deliberatiuo

i. in consiliis et consultis rei pupplic^ . suadendo q u o d utile est. n demonstratiuo 10

ve magistratibus

.i. in comprobandis et creandis

ordinandis-

. ostendendo q u i d in singulis h o n e s t u m

et laudabile sit . et indignum h o n o r e

. et quid

contrarium.

Qu^stio v e r o que thesis est similiter est m a t e r i a philosopho ad e x e r c i t a n d u m suum i n g e n i u m in discernendo v e r u m a falso. e constitutionibus 15

38.

et statubus secundo dicere ut exemplis clarescerent opus fuit q u i a m a t e r i a q u ? semper d a n d a est ante a r t i f i c i u m o b s c u r a n o n debet esse . n e c aliunde potest ipse orator d i n o s cere qualis esse debeat s u a

quf m a t e r i a m s e c u t u r a est oratio .

nisi ex ipsius introductione m a t e r i ^ . H i n c e x o r d i u m 20

orationis sumitur . h i n c narratio et partitilo .i. distinctio narrationis

. et confirmatio

. reprehensio

. quoque a s e r t i o -

nis c o n t r a r i ? et epilogus quomodo disponendi d e b e a n t . considerantur. H u i c congruere h o c est commodas facere omnes has quas n u n c partes orationis diximus. P a 25

r u m ab ea dissentire

. u i t i o s i s s i m u m est. D e quibus p r ? c e p t a

tam p l u r a d a t a sunt . in libris r e t h o r i c o r u m ut e a

H 2 *c?tu 3 *hypothesis 5 artiretvjioric?] *arti rhetoric** (dat.) bzw. *artis r h e t o r i c ? (gen.) nach D 5 9 r , 1 8 G58ra,54 G59ra,14 5/6 * o s t e n d e n d a m 6/7 J u d i cial! 7 Tnde^Liberatiuo 8 *public? 9 Jnd^jnonstratiuo 9/10 ordinandis^/wve 11 *dignum 12 *qu? 14 *RATX0 REPETITIONIS. 15 *statibus 18 sua« 21/22 *assertionis 22 *disponi 26 data] a 1 aus e korr. *rhetoricorum hinter ea] y rad. Punkt gehdrt hinter 7 ?quum, 22 epilogus und 26 rethoricorum. Punkt 1st zu tilgen hinter 3 thesis und 21 reprehensio.

D E A R T E RHETORICA

140 . . . breuiter nemo compre-

G59ra

hendere ualeat propterea magisterio ciceronis discenda sunt

Ad h o c humanum

Ingenium nouas sibi cottidie parit rationes suadendi atque dissuadendi QVOD GENERA 30 An quibus rationibus alii sunt grauiores ut romani alii accuciores ut greci A ^ S I N T 0RAT0RVM alii ornatiores ut attici alii copiosiores ut asiani

D E GRAVI

I loccumentum est ad grauitatem aliquando magnifice loqui et ita narrare quamlibet rem quatenus salua ueritate nil pene possit de ea maius estimar!

Ut medo pran-

dente epota sunt flumina eo contranseunte constrati sunt m a r i a nauigati sunt m o n 35

tes excite sunt gentes commotus est orbis

Re uera flumina non sufficiebant

ad potandum exercitui eius et bosforum mare ex nauibus ponte constructo copiis meabile fecit athon thessaliç m o n t e m a continenti abscidens a mare adducens nauigabilem prçbuit

Sed h ç c de homine pene incredibilia aucta sunt quoque arte loquendi

Cicero ad herennium de graui locutione exemplum iudiciale protulit his verbis 40

Nam quis est uestrum iudices qui satis qui idoneam possit in eum penam cogitare prodere hostibus patriam cogitaret? Quod maleficium cum hoc scelere comparar! quod huic maleficio dignum supplicium potest inueniri? Jn his qui uiolassent aliquem aut postremo necassent ingenuum matrem familias constuprassent uiolassent aliquem aut postremo necassent maxima supplicia maiores . . . . G 28^siç sunt 39 hçsT^jjis

29 *QV0T

34 *constrata

37 ^essaliç

*abscindens

a 2 ] *et

141

DE ARTE RHETORICA breuiter nemo comprçhendere ualeat . propterea magisterio cice-

H64v

ronis discenda sunt. Ad hoc humanuni Ingenium nouas sibi cottidie parit rationes suadendi atque dissuadendi

39. P663

5 ^Jn quibus Rationibus alii sunt grauiores ut romani . alii acutiores ut greci . alii ornatiores ut attici alii copiosiores ut asini

40.

ocumentum est. Ad grauitatem aliquando magnifice loqui . et ita narrare quamlibet rem . quatenus salua 10

ueritate . nil pçne possit de ea maius estmari. Ut medo prandente epotata sunt flumina • eo transeunte constrata sunt maria . nauigati sunt montes . excitç sunt gentes . commotus est orbis. Re uera flumina non sufficiebat ad potandum exercitui eius et bosforum . mare

15

ex nauibus ponte constructo copiis meabile fecit. Athon thessaliç monte a continenti abscindens . et mare adducens nauigabile prçbuit. Sed h^c de homine pene incredibilia . acuta sunt quoque arte loquendi. Cicero ad herennum de graui locutione . exemplum iu-

20

ditiale protulit his uerbis. Nam quis est uestrum iudices qui satis idoneam possit in eum penam cogitare . qui prodere hostibus patriam cogitaret? Quod maleficium cum hoc scelere comparari . quod huic maleficio dignum supplicium potest inueniri? In his qui uiolassent ingenuum

25

matrem familias constuprassent . uiolassent aliquem . aut postremo necassent • maxima supplicia malli 1 breuit] bre von anderer Hand ergänzt *comprehendere 3 rationes] a aus 4 *QU0T GENERA SINT ORATORUM. 5 *r.ationlbus 7 *asiani *DE GRAUI. e korr. 8 *est . ad 10 est mari] *^stimari 11 epota a ] ta2 in anderer Tinte, richtiger ist eigentl. epota. 14 *sufficiebant ad] d aus b korr. *bosphorum bzw. *bosporum 16 *montem 18 *p^ne *aucta 19 *herennium 19/20 *iudiciale 21 *p^nam Punkt gehört hinter 3/4 dissuadendi, 6 attici, 7 asini, 14 eius und 24 ingenuum. Punkt ist zu tilgen hinter 14 bosforum.

DE ARTE RHETORICA

142

. . . consumpserunt truculentissimo ac nefario 45

G59ra

facinori singularem penam non relinquerunt Atqui in aliis maleficiis ad singulos aut ad paucos ex alieno peccato iniuria peruenit affines

Huius sceleri qui sunt

uno Consilio uniuersis ciuibus atrocissimas calamitates machinantur

0 feros

ho/

mines . o crudeles cogitationes . o derelictos homines ab humanitate qui id agere ausi sunt aut cogitare possunt quo pacto hostes reuulsis maiorum se50

pulcris . deiectis menibus ouantes irruerent spolia- ciuitatem quomodo deum templis tis obtimatibus trucidatis aliis abreptis in seruitutem matribus familiis et ingenuis sub hostilem libidinem subiectis accerbissimo concidat incendio conflagrata Qui se non putant id quod uoluerint ad exitum perduxisse nisi sanctissime patrie miserandvm scelerati uendiderint cinerem

55

Nequeo uerbis consequi iudlces indignitatem rei sed

neglegentius id fero quia uos mei non egetis Verum enim uos animus amantissimus rei pupplic^ facile edocet ut eum qui uoluerit omnium fortunas prodere . pr^cipitem proturbetis ex ea ciuitate . quam iste hostium spurcissimorum dominatu nefario uoluit obruere Quid his uerbis ciceronis grauius? uuio machter iz heulgor i /i choson Et ille hoc in causis Ambrosius noster in inuitatorio christi non tenuior est

60

dicens

Veni gemine gigas substancie carnis tropheo cingere et estera

Hplus miranda sunt pauli tonitrua G 55 ferro

....

amantissimus] t aus s korr.

57 *spurcissimo

hefarftj

DE ARTE RHETORICA ores consumpserunt . hulc truculentissimo ac nefario

143 H65r

facinori . singularem p^nam non reliquerunt. Atqui in aliis maleficiis . ad singulos aut ad paucos . ex alieno peccato iniuria peruenit . huius sceleri qui sunt affines . uno 5

P664

Consilio uniuersis ciuibus atrocissimas calamitates machinantur. 0 feros homines o crudeles cogitationes o derelictos homines . ab humanitate . qui id agere ausi sunt . aut cogitare possunt quo pacto hostes reuulsis maiorum sepulcris deiectis moenibus ouan-

10

tes irruerent ciuitatem . quomodo deum templis spoliatis . obtimatibus trucidatls aliis abreptis in seruitutem matribus famvlus et ingenius . sub hostilem libidinem subiectis acerbissimo concidat incendio conflagrata. Qui se non putant id quod uoluerint ad exitum perduxisse . ni-

15

si sanctissim^ patrif miserandum scelerati uenderint cinerem. Nequeo uerbis consequi iudices indignitatem rei sed neglegentius id fero . quia uos mei non egetis. Uerum enim vos animvs animantissimus rei public^ facil^ edocet ut eum qui uoluerit omnium

20

fortunas prodere . pr^cipitem proturbetis ex ea ciuitate . quam iste hostium spurcissimo dominatu nefario uoluit A

obruere. Quid his uerbis ciceronis grauius? uui mac-

>

fi

r

ht«^.z heuigor eho«on? Et ille hoc in causis. Ambrosius noster in inuitatorio christi non tenuior est dicens. 25 Ueni gemin^ gigas substanti^ carnis tropheo cingere et cetera. Plus miranda sunt pauli tonili 9 *m?nibus 10/11 *optimatibus 12 familus] *familiis bzw. *familias *ingenuis 13 vor acerbissimo] *urbs 15 patri^] e auf Rasur *uendiderint bzw. *uiderint 18 Uerum bzw. *Uestrum *amantissimus 19 *facile 22 *uu£o 22/ 23 *mah/ti er 23 *héuigor choson 24 inuitatq_j:io] vor rio kleines Loch im Pgm. 25 *troph^o 26 *accingere Punkt gehört hinter 6 homines und cogitationes, 9 sepulcris, 11 trucidatis und seruitutem, 12/13 subiectis. Punkt ist zu tilgen hinter 1 homines und 12 ingenius.

DE ARTE RHETORICA

144

. . . qui fugiens sapientiam uerbi excellentia ta-

G59ra

men et grauitate sermonis supergressus est cunctos non arte sed spiritu sancto ^t;em accute loqui argumentis rem declarare

Hoc modo

QVID SIT ACVTE LOQVI

Rufum ne fidelem dicas Vel sic Tu auarum dicito et ego infidelem intellego 6 6 Qvid sit oR65 Item ornatus causa circuitione uel similitudine uel aliquo schemate uerborum Nate loqvi aut sententiarum utimur

Vt uino madens pro ebrius et extrema pati pro mori uel

asinum sapit pro stultus est uel sicut uirgilius

Magnarvm uirium est clauam

erculis ui exextorquere de manibus eius grauitatis sunt 70

Hoc est difficile est homerum imitari

Sed et h^c

Sunt enim eis communia pr^eepta quia et decet et grauius est genus et speciem pro

indiuiduo totum pro parte superlatiuo pro positiuo pluralem numerum pro singulari ponere Sed post declinatione dicturi que ad ornatum proprie pertinet docebimus "Jj^ut copiosum est propositionem rethoricam Qvid copiosvm sit multis affirmare rationibus ad hue modum proposicio est

G59rb

Melius accurantur

que Consilio

geruntur quam que sine Consilio amministrantur Approbatio est domus ea que ratione regitur omnibus est instruetior rebus et apparatior quam ea que temere et nullo Consilio amminis-

5

tratur

Similiter exercitus is cui propositus est sapiens et callidus Imperator omnibus partibus

commodius regitur quam is qui stulticia et temeritate alicuius administratur Non enim facile G 64 dicas] s aus t korr.

65/66.

65 Die übersehe.

steht völlig am Rand

67/68 ex/extorquere] ex^ ist zu tilgen.

Rand "Igenus ergänzt

tiuo ergänzt

70^pluralem im Text, am unteren Rand 'IJtotum bis jjosi-

declinatione] *de elocutione

schr. steht am rechten

gegenüber

69 et^ im Text, am linken

Rand.

2 *hunc

1 *pertinent

*At

Die Uber-

145

DE ARTE RHETORICA trua qui fiugens sapientiam uerbi . excellentia tarnen et

H65v

grauitate sermonis supergressus est cunctos . non arte sed spiritu sancto

41.

J^tem acute. Loqui est . argumentls rem declarare. Hoc 5

modo

Rufum ne fidelem dicas. Uel sic. Tu auarum dici-

to et ego fidelem intellego.

42. P665

Jjtem oratus causa . circuitione uel similitudine uel aliquo scemate ueborum aut sententiarum utimus. Ut uino madens pro ebrius et extrema parti pro mori . uel asinum sapit 10

pro stultus est uel sicut uirgilius. Magnarum uirium est clauam erculis ui extorquere de manibus eius. Hoc est

Difficile est

homerum imitari. Sed et h^c grauitatis sunt . sunt enim eis communia pr^eepta quia et decet et grauius est genus et speciem pro indiuiduo totum pro parte superlatiuo pro positiuo 15

pluralem numerum pro singular! ponere. Sed post de elocutione dicturi . qu^ ad ornatum proprie pertinent docebimvs.

43.

^^.t copiosum est . propositionem rethoricam multis rationibus affirmare. Ad hunc modum. Propositio est. Me20

lius accurantur qu^ Consilio geruntur quam qu^ sine Consilio amministrantur. Approbatio est. Domus ea qu^ ratione regitur . omnibvs est instruetior rebus et apparatior . quam ea qu^ temere et nullo Consilio amministratur. Similiter exercitus is cui propositus est sapiens et callidus impera-

25

tor . omnibus partibus commodius regitur . quam is qui stultitia et temeritate alicuivs administratur. Non enim facile H 1 *fugiens excellentia] m-Strich rad. 3 *QUID SIT ACUTE LOQUI. 4 *acute loqui 5/6 d i c O v i o 6 *infidelem *QUID SIT ORNATE LOQUI. 7 *ornatus 8 scemate bzw. *schemate *uerborum *utimur 9 *pati 10/11 erculis bzw. *herculis 14 *superlatiuum 17 *QUID COPIOSUM SIT. 18 *rhetoricam 19 *affirmare . ad 24 vor et kleines Loch im Pgm. Punkt gehört hinter 5 modo, 10 est^, 11 est-*-, 14 indiuiduo, parte und positiuo.

DE ARTE RHETORICA

146

20 1

20

5

. . . . Ait ergo omnis orator . ut aduersarios frangat . iudices et auditores attrahat . et ut cicero dicit persuadeat dictione. Quid persuadeat? Utique hoc factum quod ipse defendit bonum . iustum . aut honestum esse . aut e contra quod inpugnat turpe . et inpudendum . et ab omni religione atque iusticia alienum. . . . . . . . Ergo prima est materia .i, causa . de qua diximus . deinde oratio . quam nunc dicimus . qu^ ostendit causam qualis sit. Ipsa oratio ex oratoris procedit sententia quam rethoricam uocitamus. Vt bene intellegas earn extrinsecus haurire de materia qu^ deintus propinet. Et eadem quid sit . sic definiatur. Rethorica est . bene dicendi scientia. Quid est bene dicere? apposite .i. apte uel congrue aliquid dicere . ad persuadendum . uel ad disuadendum. Vnde quis hfc potest? natura administrat ea . doctrina uero nutrit et auget. Partes eius sunt quinque. Inuentio . dispositio . memoria . elocutio . . . .

D63v D64r

D62r D62v

discuntur h^c genera orandi quia proprii et magni operis sunt singula G59rb et quia scemata .i. figure orationum argumenta quoque ratiotinationes et diefinitiones et pr^cepta grauitatis et omnia pr^cepta non solum rethoric^ artis sed et qu^dam grammatice . et dialectic^ 10 artis ad h^c genera et ad has partes orationis aptantur et auctores arcium in his tota studia consummabant QVID SIT OPVS ORATIONIS ^J^git ergo omnis orator ut aduersarios frangat iudices et auditores attrahat et ut cicero dicit persuadeat dictione Quid persuadeat utique hoc factum quod ipse defendit iustum bonum et honestum esse uel utile aut necessarium esse Vel e contra quid im15 pugnat noxium esse turpe et pudendum et ab omni religione atque iusticia alienum ,rgo prima est materia .i. causa de qua diximus /deinde oratio VNDE SVMATVR ORATIO quam nunc dicimus que ostendit causam qualis sit Jpsa oratio ex oratoris procedit scientia quam rethoricam uocitamus ut bene intellegatur eius extrinsecus haurire de materia quod ipsa deintua propinet in oratione Eadem ergo quid sit diffiniatur QVID Sit Rethorica ^ ^ 20^£ethorica est bene dicendi sciencia Diffinitio interpretatur . gnotmeztJBga .i. nihil plus nihil minus potest et aliter dici ut ante ostendi Et quid est bene dicere Apposite .i. apte et congrue ad persuadendum dicere Unde hçc quis potest Natura administrat earn doctrina uero nutrit et auget QVE SINT PARTES EIVS "partes eius sunt .v. inuentio . disposiclo. Memoria Elocucio . . . .

6

D 18 *Agit

6 *dissuadendum

G 14 *quod^ 16 Ejrga en^cia gçotmezunga

prim] a in anderer Tinte ergänzt 23 *ea

18 elj *eam

20 sci-

147

DE ARTE RHETORICA

H66r

discuntur h^c genera orandi . quia proprii et magni operis sunt singula . et quia scemata .i. figur^ orationum . argumenta quoque et ratiotinationes . et diffinitiones . et pr^cepta grauitatis . et omnia pr^cepta non solum rhethoric^ artis . sed et quedam 5

P666

grammatics et diolectic^ artis . ad h^c genera et ad has partes orationis aptantur . et auctores artium in his tota studi44.

a consummabant • ; JVgit ergo. Omnis orator ut aduersarios frangat . iudices et auditores attrahat . et ut cicero dicit persuadeat dictio10

ne. Quid persuadeat? utique hoc factum quod ipse defendit iustum . bonum et honestum esse uel utile aut necessarium esse. Uel est contra quod impugnai . noxium esse . turpe et pudendum . et ab omni religione atque iustitia alienum'*

45.

^^JRGO prima est materia .i. causa de qua diximus. Dein15

de oratio quam nunc dicimus . qu^ ostendit causam qualis sit. Jpsa oratio ex oratoris procedit scientia . quam rethoricam uocitamus. Ut bene intellegatur earn extrinsecus haurire de materia quod ipsa deintus proplnet in oratione. Eadem ergo quid sit . diffiniatur»^

46.

2oj^hetorica est bene dispudandi scientia. Et quidem require bene dicere? Diffinitio interpretatur gnotm«zunga .i. nihil plus nihil minus • b.

Potest et aliter ut ante ostendi

Apposite .i. apte et congrue ad persuadendum dicere. Unde haec quis potest? Natura administrat ea . doc25

trina vero nutrit et auget'/

47. P667

J—'artes eius sunt .v. inuentio . dispositio . memoria elocuH 2 scemata bzw. *schemata 3 *ratiocinationes 4 *rhetoric^ *qu^dam 5 *dialectic^ 7 *QUID SIT OPUS ORATIONIS. 8 *ergo omnis °arator aduersarios frangat] os f verwischt 9 attrahat] r auf Rasur 10 *Utique 11 "e est, *e 13 *UNDE SUMATUR ORATIO. 16/17 *rhetoricam 19 *QUID SIT RHETORICA. 20 dispudandi] *dicendi 20/21 Et bis dicere ist zu tilgen, wofür 23 vor Apposite] *Et quid est bene dicere? 20 require ,prüfe nach' sowie 21, 23 die Umstellungsbuchst. .a. und .b. bezeichnen eine verdorbene Stelle. 21 *gnotmezunga 22 vor ut] *dici ostendi] di verwischt 24 *h^c 25 SINT PARTES EIUS. 26 memoria] a aus o korr. Punkt gehört hinter 22 plus, minus und ostendi, 26 memoria.

DE ARTE RHETORICA

148

10

15

25

30

35

. . . pronuntiatio, Non solum orator , sed et pr^D62v dlcator et qui nuncium fert . et quicumque uiua uoce uult narrare . his partibus indiget. Scriptores autem librorum . etsi non quinque . quatuor tamen partibus fretos esse oportet. Et cum sex sunt partes orationis illius qua orator utltur in causis. Exordium. Particio. Narratio. Confirmatio. Reprehensio. Conclusio . earum nulla nisi his quinque poterit partibus expediri. Quicquid enim in omni locutione reprehenditur . uel laudatur . ad has quinque pertinet partes. . . . . . . pronunciatio Non solum G59rb orator sed et pr^dicator et qui nuncium fert et quicumque uul uiua uoce enarrare his partibus indiget Scriptores librorum etsi non .v. li?I tamen partibus fretos esse oportet et cum sex partes supradict^ orationis illius qua orator in causis utitur exordium particio narratio , confirmatio . reprehensio conclusio earum nulla nisi his .$? e poterit expediri Enimuero quicquid in omni locutione laudatur uel reprehenditur ad harum quemlibet parcium pertinet Ipse cicero false inuectionis arguebat ermogoram in rethoricis DE VICIIS HARVM .V./PARCIVM dicens nec quid dicat attendere . nec quid polliceatur intellegere uidetur Sic terentius sciens comicum debere uerisimilem materiam habere . derisit lucilium suum emulum inuentionis quod non esset idonea sed uilis et friuola per caliopium recitatorem suum dicentem Po^ta u^rus . nouum po^tam maledictis ne scribat deterrere parat quia nusquam insanum scripsit adolescentulum ceruam uidere fugere et sectari canes . et earn plorare et orare ut subueniat sibi Sic etiam uirgilium multi culpant uiciose disposicionis quando errores en^e non a principio sed ex medio itineris cepit describere dicens Uix e conspectu sicule telluris in altum uela dabant l^ti. Teoctistus preceptor presciani grammatici arguebat probum itidem grammaticum . . . . D §48» fehlt D. •

G 25 *uult 28 ' 'earum im Text, .Jconclusio am rechten Rand ergänzt nulla sibi, Tilgung durch Unterstr. 29 *quamlibet 30 *inuentionis Die bberschr. steht am rechten Rand in zwei Zeilen, 32 suum am rechten Rand ergänzt 34 u^rus] *uetus 37/38 itiner4 S 38 dfscribere 39 *prisciani

DE ARTE RHETORICA tio. Pronuntiatio. Non solum orator . sed pr^dicator . et qui nun-

149 H66v

tium fert . et quicumque uult uiua uoce asserere his partibus indiget. Scriptores librorum . etsi non .V. quatuor tamen partibus fretos esse oportet. Et cum sex sunt supradict^ 5

partes orationis . illius qua orator in causis utitur . exordium . partitio . narratio . confirmatio . reprehensio conclusio . earum nulla nisi his quinque poterit . expediri. Enimuero. Quicquid in omni locutione laudatur uel reprehenditur ad harum quamlibet partivm

10

pertinent.

48.

J^pse cicero. Fals^ inuentionis arguebat . ermagoram . in rethoricis dicens. Nec qui dicat attendere quid polliceatur intellegere uidetur. Sic terentius sciens comicum debere uerisimilem materiam ha15

bere derisit lucilium emulum suum . inuentionis . quod non esset idonea . sed uilis et friuola . per caliopium recitatorem suum dicentem. Poeta uetus . nouum poetam maledictis ne scribat deterrere parat . quia nusquam insanum scribit uel scripsit adolescentulum . cer-

20

uam uidere fugere . et sectari canes . et eam plorare et orare ut subueniat sibi. Sic etiam uirgilium multi culpant uitios^ dispositionis . quando errores ene^ . non a principio sed ex medio itineris c^pit describere dicens. Uix e conspectu sicul^ telluris

25

in altum uela dabant l^ti, Xeoctistus preceptor pres-

P668

ciani . grammatici arguebat probum itidem grammaH 1 *pronuntiatio hinter sed] *et 3 .V. auf Rasur 4 *sint 5 ®arator 8 *Enimuero quicquid 10 *pertinet *DE UiTIIS HARUM .V. PARTIUM. li *cicero fals^ 11/12 *hermagoram 12 *rhetoricis qui] *quid hinter attendere] *nec 15 *^mulum 16 eet für *éet - easet *calliopium 22 uitio,^^ 23 25 *Theoctistus 25/26 *prisciani Punkt gehört hinter 2 asserere, 6 reprehensio, 9 reprehenditur und 12 attendere. Punkt ist zu tilgen hinter 7 poterit, 11 arguebat, 15 suum, 19 adolescentulum und 25/26 presciani.

150

DE ARTE RHETORICA

.... De i n u e n t i o n e . D62v J nuentio est excogitatio rerum uerarum . aut uerisimilium . qu^ causam probabilem reddunt .i. quam defendere uis in iuri20 diciali genere caus^ . uel suadere in deliberaiiuo genere caus^ .uel. laudare in demonstratiuo genere cause. Cur aliter defendatur . D63r suadeatur , laudetur . nisi sit probabilis? Excogitauit enim Salomon rem . qua probauit qu^ ex duabus meretricibus mater esset infantis uiui dicens . diuidatur gladio . hoc noluit audire 5 quia qu^ mater est diligit filium . qu^ autem mater non erat hoc postulauit fieri. Sic et danihel inuenit argumentum . quo probauit . falsum testimonium prolatum esse contra sussannam. Quia sub cino . et sub rino repugnant . et non possunt simul stare . causam igitur sussann^ quam ipse defendit fecit proba10 bilem . h^c sunt in coniectura iudiciali. In coniectura autem deliberatiua . . . . 40

45

. . . quod non G59rb haberet in memoria excipere satur saturi quando scripsit omnia in ur desinentia terci^ declinationis esse Elocucionem reprehendimus cum barbarismum et sol^cismum solemus audire uel alia decern uicia que connumerantur uel cum aliquid minus urbanum profertur Vnde cicero dixit Quemquam mandare litteris cogitationes suas qui nesciat eas rite disponere uel ornare hominis est abutentis ocio et litteris Quid de pronuntiatione loquor? qu^ non minus in legentibus et canentibus obseruatur quam in oratoribus cuius uitia cauere post docebimus ITEM DE INVENTIONE st autem inuentio excogitatio rerum uerarum uel uerisimilium que causam probabilem reddunt ,s. quam defendere uis in iudiciali genere uel quam suadere uis in deliberatiuo uel laudare in demonstratiuo Cur aliter defendatur uel suadeatur nisi »