Die Werke Notkers des Deutschen. Band 3A Notker latinus zu Boethius, »De consolatione Philosophiae«: Buch IV/V: Kommentar 9783110770902, 9783484212220, 9783484202221

Neu auch als E-Book Notker III, Labeo or Notker Teutonicus translated a number of Latin school texts by Boethius into

255 117 16MB

German Pages 88 Year 2009

Report DMCA / Copyright

DOWNLOAD FILE

Polecaj historie

Die Werke Notkers des Deutschen. Band 3A Notker latinus zu Boethius, »De consolatione Philosophiae«: Buch IV/V: Kommentar
 9783110770902, 9783484212220, 9783484202221

Table of contents :
INHALT
Kürzel und Zeichen, die im Notker Latinus benutzt werden
Notker Latinus (NL) zu Notkers 'De consolatione Philosophiae'
Buch IV
Buch V
Nachträge und Berichtigungen zu den 'CPh'-Bänden 1, 2 und 3 sowie 1A und 2A
INHALT DER BÄNDE 1A, 2A UND 3A

Citation preview

ALTDEUTSCHE TEXTBIBLIOTHEK Begründet von Hermann Paul Fortgeführt von G. Baesecke, Hugo Kuhn und Burghart Wachinger Herausgegeben von Christian Kiening Nr. 122

Die Werke Notkers des Deutschen Neue Ausgabe

Begonnen von Edward H. Sehrt und Taylor Starck Fortgesetzt von James C. King und Petrus W. Tax

Band 3A

Notker der Deutsche

Notker latinus zu Boethius, »De consolatione Philosophiae« Buch IV/ V Herausgegeben von Petrus W. Tax

Max Niemeyer Verlag Tübingen 2009

Bibliografische Information der Deutschen Bibliothek Die Deutsche Bibliothek verzeichnet diese Publikation in der Deutschen Nationalbibliografie; detaillierte bibliografische Daten sind im Internet über http://dnb.ddb.de abrufbar.

Geb. Ausgabe ISBN 978-3-484-21222-0 Kart. Ausgabe ISBN 978-3-484-20222-1 ISSN 0342-6661

© Max Niemeyer Verlag GmbH, Tübingen 2009 http://www.niemeyer.de Das Werk einschließlich aller seiner Teile ist urheberrechtlich geschützt. Jede Verwertung außerhalb der engen Grenzen des Urheberrechtsgesetzes ist ohne Zustimmung des Verlages unzulässig und strafbar. Das gilt insbesondere für Vervielfältigungen, Übersetzungen, Mikroverfilmungen und die Einspeicherung und Verarbeitung in elektronischen Systemen. Printed in Germany. Gedruckt auf alterungsbeständigem Papier. Druck: AZ Druck und Datentechnik GmbH, Kempten Einband: Buchbinderei Klotz, Jettingen-Scheppach

INHALT

Notker Latinus z u No tke rs 'De conso latione Philo s ophiae' Bu c h I V •... . .. . .... . .........•.... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 169- 2 11 Buch V . ........ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2 1 3 -243

Nachträge und Berich tigungen zu d en 'CPh'-Bä nden 1, 2 u nd 3 sowie lA u nd 2A . .. . . . . . . . . . . . . . . . ... . .. .. . . .... .. . . . . ... . . . . . . . . . . . 245- 2 47

Inhalt der Bände lA, 2A und 3A • . . . • . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

24 9

KÜRZEL UND ZEICHEN, DIE IM NOTKER LATINUS BENUTZT WERDEN (siehe auch die Bibliographie in Band lA sowie für die Hss.-Siglen die Einl. dort, § 3}

AnSgk/1 B CE ins Clm CSg CTur G (nicht kursiv} Ipl Iml

; kurze/lange Fassung des Anonymus Sangallensis (AnSg}; siehe die Einl. in Band lA, § 2 Bielers Ausgabe der 'CPh', 1. Auflage Codex Einsiedlensis, Einsiedler Hs. Codex latinus monacensis, Münchener lat. Hs . (StB} Codex Sangallensis, St. Gal ler Hs. (Stiftsbibli o thek} ; Codex Turicensis der ZB Zürich , Zürcher Hs. = AnSg-Glossen (Naumann: X} ; siehe die Einl. in Band 1A, § 2 Buch I, Prosa 1 der ' CPh ' Buch I, Metrum 1 der 'CPh'

Nb Ne Ncom Ndef Ndia Ndis Nep Ni Nk Nl Nm Np Nr Ns Ntr

Notker der Deutsche, 'De consolatione Philosophiae' Ders., 'De nuptiis Philologiae et Mercurii' Ders., ' Computus' Ders., 'Oe definitione' Ders ., 'De dialectica' Ders., 'Distributio' Ders., lateinisc her Br ief an Bisc hof Hugo von Sitten De rs . , 'De interpretatione ' Ders. , ' Categoriae ' Ders., 'De partibus logicae' Ders., 'De musica' Ders., 'Psalter' Ders., ' De arte rhetorica' Ders., 'De syllogismis ' Ders., ' St. Galler Traktat'

NkS

No tker der Deutsc he, Die kleineren Schriften Notker l atinus , Sammlung von Que llen und Parallelen (Begleitbände oder -hefte der Ausgabe King / Tax}

NL

R (nicht kursiv}

* v or einem Wo rt

*l

vor einem Wort

[

< >

I II vor einer Sigle - vor einer Sigl e

Konunentar(e} des Remigius (oder "Remigius "} Rekonstruktion, Emendati on oder Konjektu r i n d e r Hs. übe rge s chrie benes Wo rt Zu s atz: Eingekla mmerte s i st au s zulas s e n Zusatz: Einge k l ammert es i s t zu e r g ä n z en Zusatz: neue/andere Zeile (und v.a. in C4 oft andere Hand} Zusatz : Seitenschluss praktisc h identische Info rmation ähnl iche Glosse nach Wo rt l aut und/o de r Ge dankengut

Buch IV

Kommentar zu CPh, Buch IV: Gruber 1978, 319-376 Zusammenfassung von CPh, Buch IV: Hehle, 27-29; Gruber 1978, 319f.

182,29 INCIPIT LIBER .IIIJ. El C4 (vgl. Bieler, 64, den 2 . App.)

Zusammenfassung von pl: Pickering 1:132

Abschnitt 1 (p1): 182,30 Überschrift: siehe Nb 183,12-14 und unten zu Nb 18 3 ,21; Haec: uerba questionum El 183,2 philosophia < ... cecinisset>: Mos est enim oratorum ut dignitatem uultus et grauitatem oris custodiant • i. lenitatem et grauitatem debeant habere. Lenitatem ut pul chra sint quae dicuntur et delectabilia . Grauitat em ut non leuia sed profunda iudicantur. C4

leniter: summiss[iss]e C4

suauiter[que]: iocunde I delectabiliter C4

dignitate: i . honestate Ma

grauitate; honori f icentia < . > reuerentia ... C4

abrupi (#xntfrnbm = a hd.

Glosse #unternam El): intercepi N G El Ma Pl4; intrudi interrupi illam C4 (- Ma) tatem

intentionem : s. illius parantis. philosophiae El P14 (- Ma); uolunphilosophi~

I cum illa adhuc uoluit aliquid dicere. C4

maeroris: s.

mei 183,8 praeuia: praemonstratix (inter! . ) I Predux quia philosophia illustrat pulsis

ignoranti~

quae: i. dicta El

t e n ebris .

(marg.) C4; dux N (lux G) El Pl4

usque adhuc; i. huc usque Ma

speculatione: compositione C4

fudit: protulit N G P14 C4

diuina: s. esse El; esse deo proxima uel deo

digna (inter!.; = Ma) I Cum enim naturaliter per se sint diuina et perfecta quae superius sunt a te modulata I t arnen . . . divina mihi El

(marg.; - Ma) C4

patuerunt ; s .

ration i bus inuicta; uera El Pl4 ; inconcussa I argumentatio-

nibus (interl .) I Inuicta sunt quippe quae philosophia cecinit < . > quae nemo potest refragari . . .

(marg.) C4 ( - Ma); vgl. Nb 1 7 8,1 7 : Argurnenturn ist proba-

mentum. 183,11 ante hac (so):

(# f pre #dfs = a hd. Glosse #fore #des ) : uel

El; aduerbium tempo ris . tune me C4; antea noueram

qu~

i. huc usque Ma

h~c

nuper oblita : hoc est . a

modo dix i s t i. El

183,14 uel: etiam N GEl 183,21 imperante: regnante N G Pl4 ualente Ma

florente[que): cum prosperi tate

praemiis : dignis remunerationibus C4

P14: iniquorum C4

sceleratorum: impiorum

170

Notker latinus zu Nb, Buch IV

183,23 in locum (#uicem;

=

Pl4 ) facinorum: ubi illos cruciari oportet. El

(- C4 marg.); criminum I pro facinorosorum C4 (interl.; = Ma)

luit: soluit

El 183,25 in regno scientis omnia: dei N G P14 (- Ma)

tantummodo: pro modo

NG Abschnitt 2 (p1): 183,27 Überschrift: vgl. zu Nb 184,3 und Nb 184,5: Sed non ita est: econtra accipiendum. El 184,2 patris familias: dei omnipotentis C4 (- Ma)

dispositissima (ikf-

rfchpnptpstpmd = ahd. Glosse #kerechonotostoma El; - P14): ordinatissima El N

G Pl4; ornatissima C4 honore ducerentur C4

colentur: ornarentur El; in usu ess e nt El P14; magno sorderescent: #uile über sorde El; uilescerent P14

184,5 nam: Verum non est ita quia contra . et a contrario C4 s. a te El

conclusa: diffinita C4; terminata N G El

seruantur:

inconuulsa: stabilia

inperturbata N G; immobilia El; immota apud te P14; immota . intemerata C4

imbecilles: inualidos C4

184,6 auctore: deo iuuante C4 184,9 uitia: i. malos El conscienti~

uirtutes: i . bono s El

scilicet uel praesenti s uel futurae ... C4

cognosces El C4

sine poena : Vind icta bonis felicia: s.

infortunata: infelicia (= Ma C4 ) . aduersa El

184,12 id genus (#s. #per): i. infelicium habere ... i. multa similia El

(- Ma); e iusdem generis . sicut generis I talia C4 tis . ablat is P14

sunt. P14; istiu s generis N G; i. huius

h~c

sopitis: sedatis El; oppr essis N (verwischt G) C4; obliquerelis : s. tuis El P14

184,16 uidisti: intellexisti C4

sita: ubi posita N G

decursis: dimissis El; e uolutis expositis dictis C4 (-

praemittere: predicere N G

Ma)

s ol iditate: fort itudine El

quo: ubi . uel in deo El (- C4); quo

necessari um: utile C4

reuehat : redu-

cat El 184,18 siehe Nb 14 7 ,10-1 2 , auc h oben z u Nb 1 84 , 1 6 184, 23 a dfigam: apponam Ma C4

tollere: eleuare C4

184,26 meo ductu: ducatu magisterii C4 (- Ma); imperio comitando . praeeundo El (- P14)

mea semita: ratione comitanda El (- C4)

uehicul is: sub-

uectionibus . s . perduc endo ego ueham te. El; vgl. auch Nb 151, 13- 19, das Ende von IIIm9

Zusammen fass ung von m1 : Pickering 1:133

Abschnitt 3 (ml): 184,27 Übers c hrift: siehe Nb 185,29f.

Notker latinus zu Nb, Buch IV

philosophi~

184,28 mihi: i.

El

171

Sunt ... pennae . . . mihi: das Interpre-

tament merita uirtutum klingt wie Bibelexegese. Das Wort pennae wird in Np sechsmal

erkl~rt

(Ps 17,11; 54,7; 67,14; 91,4; 103, 3 und 138,9), aber niemals

moraliter als merita uirtutum; vgl.

Penn~

philosophiae

intellegend~

sunt

acutissimi sensus . quibus . quasi uolando scanditur ad superio ra. N G (- El zu Nb 184, 22 pennae)

uolucres: i. celeres C4 ;

185,1 terras: terrena El P14 C4

C4)

cit~

Ma

poli: caeli C4

perosa: odiens . abhominans El (- N G

uelox mens: nil mente uelocius N G (- R) 185,3 aeris immensi < ... globum>: uasturn e t spatiosurn C4

lectionem N G; uastitatem Ma C4

globum: col-

superat: transcendit El Ma C4

(so; #i. #retro) uide t: videt caecitas huius saeculi

pos t tergum

. et vana negocia .

El; durn superiora intellegit. Ma 185,4 ordo est et transcendit uerticem ignis qui agili motu aetheris calet quoniam in ipso aethere est ignis qui semper in motu consistit. C4

uerticem: i. aetheriurn ignem El Pl4; celsitudinem Ma agili: celeri C4

c ale t : arde t N G El

aetheris: a ethera (s o) locus est in quo sidera sunt . et

significat eum ign em qui a toto mundo in alturn separatus est ... Aethra uero splender aetheris est. El ; vgl. zu Nb 66 , 28 stella : lucifer . dict~

sunt a stando . quia

videmus a . non sunt

c~lo

fix~

stant semper in

c~lo

stell~

ne cadant. Nam quando

qua (so; quasi Is et und Naurnann, 51 zu P 229,29) stellas lab i

stell~

. sed igniculi ab aethere lapsi qui fiunt durn uentus

altiora petens . aeth e reurn ignem securn trahit . qui tractu suo imitatur stellas cadentes . Nam

st el l ~

cad ere non possunt

El (- R; - Is et

III.lxxi.3) , dazu Naaber, 35 ("Sternschnuppen" ), zuletzt Heh le, 196 185,8 in astriferas : in quibus sidera sunt. El; in celeste f irmamenturn Ma C4; s. i1la mens Ma

C4

uias: suas Ma; suurn cursurn et iter

Phoebo[que]: qui est medius planetarurn. R 185 ,1 0 iter gelidi senis: i. saturn i qui longe remotus est a sole e t ideo

gelidus d icitur fore . N GEl (- P14) ; et qui a h o c sidus in a l tiss imo circulo positurn est. El

qui senex depingitur et s e nex gelidus dicitur eo quod

s upe rior sole . .. , ideo gelidus quia senex et ideo senex quia gelidus. R; Septimus (Woch e ntag) ab stella Saturni, quae sexto caelo locata t r iginta annis fer t ur expl ere cursurn s uurn. Is et V.xxx.7; vgl . Rune (Saturnus als

o rigo deorum et totius posteritatis) Latini a satu appellaturn ferunt , ... vel a temporis longitudine , quod saturetur annis . Is et VIII .xi.30

sideris : i. saturni

. quinturn

c~ lurn

corusci

. est fi rmamenturn . in quo sol est . El

s i ehe auch Nb 1 73,5 185 ,1 3 Naaber , 36: "Die sehr alte theologische Deutung der Sonne . . . hat unter anderen auc h Beda:

172

Notker latinus zu Nb, Buch IV

185,15 Quaedam sidera radiis solis praepedita anomala fiunt, aut retrograda, aut stationaria, iuxta quod et poeta meminit (Lucan. 10,201): Sol tempora dividit aevi : mutat nocte diem, radiisque potentibus astr a ire vetat, cursusque vagos ratione moratur. Quaedam stellae ideo planetae dicuntur, id est errantes, quia per totum mundum vario motu discurrunt. Vnde pro eo, quod errant, retrograda dicuntur , vel anomala efficiuntur, id est, quando particulas addunt et detrahunt. Ceterum quando tantum detrahunt, retrograda dicuntur; stationem autem faciunt, quando stant. Is et III.lxvi.3 und lxvii ; siehe auch Nb 1 73,7f. 185,18 recurrat: s. mens N GEl Pl4; transcendat C4 cumque

st ell~

(=

Pl4) circulum: olympus (so ) El; ci r c ulum a st rife rum C4; i .

zodiacum Ma; vgl. oben zu Nb 185,8

quocumque: s. astro El (- N G)

s. sideribus Ma; splendens de inlustratione siderum C4 tur: i. in quacumque parte ignitum

apparent

c~1i

ste l l~

micans:

quocumque ... pingi-

Ma; ornatur . quartum

c~lum

in quo sol . et sidera . El

185,22 ubi : i. postquam El C4

iam e xhausti

i nvesti gation is . aut perfec tioni s transcendet . figurata locutio. El summum. i. aer ... El i. derelinquat C4

Tune

h~c

relinquat :

P14 C4 ; summittat El

c ompos : mens . pos ses sor

(=

Ma)

lumi nis : d e i

uer e ndi : davor jlre El (- N)

N

d e i El habenas: regimina N G P14; retinac ulum C4

185,26 hic (so): illic El orbis[que]: mundi

in quo p o sita s u nt

extimum: extremum N G; ultimum uel

dorsa[que] ... premat : ca l cet

c onque s itrix ... El (- C4) pr a e s enti ~

f uerit: transacti i t ine ris

c~lum

polum: ipsum scilicet caelum sub se C4

aetheris: quia supe r a ethera fert ur . El

G; i.

a s tri: s . c u ius -

temperat: moderatur El; sci licet I mutat ne uertatur ad

ima. C4 (- Ma) 185,2 8 s t abili s : i. inmuta bili s C4 ue l o c e m t o t ius

ma chin~

Ma

uol ucr em : uol ubi l em . u el

c u rrum (#mundum E l ): s o l i s uel

speram istius mundi quae s e mpe r in motu es t. C4

c~li

El (- N G);

coruscus : spl e ndi dus C4

arbiter: dispositor C4

185,29 referat: reducat C4 c~lestem

Ma

h uc: illuc N GEl; vgl. ad paradisum quidem

r e ducem : reuertentem (= Ma C4) s . ab hoc saeculo El ; r e dux

di c itur ille qui r e d ucitur ubi p r imum fuera t. C4

quam: s . patriam El C4

dices: s . tune El

1 85 , 2 9 ; 18 6 , 2 hinc: e x i sta p a t ria El in i s ta El C4

s i stam: fi g am

gressum P14; ultra ire nolens N G

o rtu s : s . s um E l Ma Ma P14

hi c (so ): s .

gr a dum: mans ionem El N G;

Notker latinus zu Nb, Buch IV

186,4 placeat: So tune El

C4

uisere: uidere P14; cernere N G; io respicere

terrarum: io huius mundi El

noctem: tenebras El; quia omnia terrena in

nocte iacent o noctem o io praesens saeculum C4

GEl (- Ma C4)

173

toruos (*grxnzkgb

=

exsules: a patria aeterna N

ahdo Glosse *grunziga): So tyrannos

(*principes) iratos El; horribiles (= Ma)

o uel iratos N G; formidabiles P14;

terribiles truces C4

Zusammenfassung von p2: Pickering 1:133fo

Abschnitt 4 (p2): 186,6 Überschrift: siehe unten zu Nb 186,11 sowie Nb 187,4 186,7 Papae: io interiectio admirantis El P14 C4

ut: quam N G P14; quem-

admodum El; ooo aduerbium quantitatis C4 Ma 186,8 quin (*ut *non El C4) possis efficere: So ea quae promitis C4; io illuc me adducere El 186,9 modo: pro tantum modo N G (- El C4) io detineas (= C4)

ne moreris : So me

(=

G N C4)

0 active El; io ne tarda s C4; ne moram facias N G

quem:

excitaueris! exhortatus es El

me

186,11 agnoscas: So ut El Ma C4 possirrt efficere quae cupiunto C4

bonis: hominibus C4

potentiam: ut

uiribus: omni poten tia et uirtute C4

desertos: priuatos El 186,13 quorum: istorum duorum R

alterum: unum El

186,16 constiterit : notum u e l firmum erit El; c1aruerit Ma C4

liquet :

manife sta est o claret (so) C4 186,19 zu den 16 argumenta (intrinsecus sumpta) siehe Nb 177,17-178,19 (Illo121) DE ARGUMENTIS sowie Ndia 247,8-249,13 (13), mit NL (Quellenhinweise); siehe auch die Erörterung in Hehle, 179-186 18 6 ,2 3 abundantior: firmior N G P1 4 C4

C4

a l terutro : utroque

C4

nunc1 : aliquando C4

(=

N G)

fides : f i rmamenturn c redul itas

calle : bono uel malo El (- P14 R); l oquendo

nun c hin c: s 0 ex bono

nunc inde: e x malo El (-

N

G C4)

Abschnitt 5 (p2): 186,25 Übers c h rift : siehe Nb 186 , 2 6fo und unten zu Nb 186,29 186,27 quibus: davor in N G

e f fectus: effectio 0 operat io C4

186,29 alterutrum: io unum ex eis El N G; io u olunt e t potestat El

explicari: perfici

(=

N G P14)

o expleri El; consummari C4

187, 1 ne aggreditur: non C4; nec incipit El (- N G Pl4 )

El

quisque: *unus

Notker latinus zu Nb, Buch IV

174

187,2 sit: ... pro est Ma C4

zu den 16 argumenta (intrinsecus s umpta)

siehe Nb 177,17-178,19 (III.121 ) DE ARGUMENTIS s owie Ndia 247,8-2 49 ,13 (13), mit NL (Quellenhinweise); siehe auch die Erörterung in Hehle, 1 7 9-1 86 187,5 quo (*s· *ex El): unde C4

fit: erit N G

quem : alique m C4

ualentiam: potestatem C4; possibil itatem El

187,7 Perspicuum est: clarum est C4 187,9 potuisse: potentem esse C4 187,12 imbecillis: inualidus C4

Abschnitt 6 (p2) : 187,13 Überschrift: siehe Nb 188,2-4 187, 1 7 [memi ni s ti]ne: i . nonn e El mentationibus C4 syllogismum R

r ationibus : s . in n o s tri s El ; i n argu-

collectum: conc1usum . disputat um El; diffini t um C4; per intentionem: ahd. Glosse indahti N G

agitur: ducit ur (= N G

El) I urgetur C4

187, 2 3 recordor: rec o r damur r e m notam •.. t eneo : quod oblit um non h a bui . El

(~

sed ob1 i u ione deletam El

quoniam

N G Pl4)

18 7 , 25 i ndi screta inten t ione: quia utriqu e b on um petunt. E l Pl4; i nsepa r a ta Ma; indiuisa uoluntate naturali C4 187,28 adeptione boni: davor *in El; consequut i one bonitatis C4 fieri: qui hoc adipiscuntur. El

188,4 petan t : cupi a n t El

bonos

Certum: inquam C4

natura boni e st u t pot e n s ac p erse uer a ns s i t

ma1i uero . u t infirmum ac fra gil e. N (davor a u f dem Rand, e inge r a hmt ; El n ach num dub i um est )

~

.

G; -

zu den 16 a r g ume n ta ( intrinsecu s s umpta) s iehe Nb

177,17-178,19 (III.121) DE ARGUMENTIS sowie Ndia 2 47,8-249,13 (1 3 ) , mit NL (Quellenhinweise); siehe auch d i e Erörterung in Hehle, 179-186 188,9 c onsequentiam: c onuenientiam C4; c onseque n t i a sunt ut b onis boa p e rue ni a n t

. et ma li s ma la. El

rati o num: a r gumentat ionum C4

Abs c hnitt 7 (p2) : Vollexkurs ; s iehe auc h He hle , 185f . 188,11 Überschrift: ausgelöst durch Nb 188, 8 f. Notker f ührt hier Gedanken fort, die er Nb 140,16-2 7 (I I I. 60) und Nb 177, 1 8-1 7 8,7 (III.1 2 3 ) formuliert h a tte. Richtige log i s c he Aussagen (ra t iones) ent sprech e n

( con sequere ' fo l -

g en ') in ihr em Wa hrheitsgehalt de r Wirklic hkeit (na tura ), s o d ass die s e Ent s p rechungen i n g e wissen Fäl l en a b solu t wa h r

( zutref f end), in anderen n u r

wa h rsch e i n l i c h (g l a ubha f t ) sind. 188 ,1 3 v gl. Abschn. 1 9 u nd 21 (Anfa n g von I Vp3 , · demo a nde r en capitu lo ) 188,18 vgl. Ni, Buch III, bes . 35,7-20 (III.4 ) , mit NL; Naaber , 61 weist a uf e i n e we itere Boethius-St e lle hin, die i c h e twas erwei ter t zit iere : ai t

Notker latinus zu Nb, Buch IV

175

hanc esse rerum consequentiam, ut rem subsistentem propositionis veritas consequatur, veritatem propositionis rei, de qua loquitur propositio, essentia comitetur. nam si hic lapis vel quodlibet aliud album est, verum est de eo dicere quoniam album est, et hoc convertitur. nam si verum est dicere de eo quoniam album est, sine dubio album est et album esse neoesse est. itaque fit ut res veritatem et veritas rem, de qua proponitur, subsequatur. Boeth Ar ist erm com 1:109,25-11 0 ,6 188,22 Deinceps est locus dialectorum proprius ex consequentibus e t ant ecedentibua et repugnantibus. Nam coniuncta, de quibus paulo ante dieturn est, non semper eveniunt; consequentia autem semper. Ea enim dico consequenti a quae rem necessario consequntur; itemque et ant ecedentia et repugnantia. Quidquid enim sequitur quamque rem. id cohaeret cum re necessario; e t quidquid repugnat, id eius modi est ut cohaerere nunquam possit. Cic top xii.53 Probabile autem est quod fere solet fieri aut quod in opinione p o situm est aut quod habet in se ad haec quandam similitudinem, sive id falsum est s i ve verum. In eo genere quod f ere fie ri solet probabile huiusmodi es t: " Si mater est, dilig it filium . .. ". Cic inv I.xxix.46; v gl., auch für die Beisp iele , Ndia 249 , 6-8, Ndia 255,7-257,2 , mit NL , und d e n NL z u Ndia 261,1 3 - 16 188,28 ... bipertitam ... fieri argumentationem, hoc modo: "Si peperit, virgo non est: peperit autem." Hic satis esse propo nere et assumere: quod conficiatur quoniam perspicuum sit, complexionis rem n on indiget. Cic inv I .xxxix .72 188,29 . .. hoc modo argume ntation e m facere : " Qu o niam p eperit, cum viro concubui t ." Nam h oc nullius neque a p probationis n e que comp1exio nis indi gere . Cic inv I.xl.74 (- ebda I.xxix.44) 189,3 vgl. Causarum enim genera duo sunt; unum, quod vi sua id quo d sub eam vim subiectum est certe efficit, ut ignis accendit; alterum quod naturam efficiendi non h a b et .. . Cic top xv.58

Abschnitt 8 (p2): 189,10 Überschrift: siehe zu Nb 18 8,9 -- Naa 60f. 189,15 quibus . . . propositum sit: in animo volunt . voluntas ut ali qu id faciant ... El luntatem C4

ammin i strare: p e rfic ere C4 quaenam (so) h orum: s. duorum El

18 9 , 1 9 etsi

(#quamquam El)

prop osi tum : des ide rium e t u o ualentiorem: pote n t iorem C4

coniecto : conic io El

189, 24 Ne : i. nec . s . dubito El Ma 189,28 nitens: sustentans El; se r pens C4 los uidemus. El 189 , 29 Contex e (#die El): narra Ma C4

ambula re conet ur : sicut paruu-

Notker latinus zu Nb, Buch IV

176

190,5 aeque:

~qualiter

propositum: Est datum quia omne s ad bonum

C4

illud debent festinare ... C4 190,10 consequens: conueniens 190,11 Ex his: argumentis C4

quia consequitur hanc rem. El

(- Pl4 C4)

conc esserim: concluseram (so) C4

190,14 erectae (#i. #igentis über ectae El ): i. resurgentis a languore El resistentis[que ] naturae: s . hominis El

N G (- P14 RT)

cedis I . s. rne C4; praeoccupas (- Pl4) antequam dicatur intellegis. El

. i. antecedis me

praecurris : antei. c eler i sensu .

medici sperare s olent: de egrotis quando

convalescunt. El ; Dum signa quedam prognostica san[ct]itatis u ident in infirmis . C4 (- Ma) Abs chnitt 9 (p2 ) : 190,18 Überschrift: siehe Nb 191,2, auch unten zu Nb 190,23 und zu Nb 190,29f.: n on parua

qu~runt

sed rnaiora quae acqui rere non possunt . El

190,20 promptissimum: i. paraturn El; paratissimum C4 labo . multiplicabo N G; congeram C4

(- N G)

coaceruabo : accurnu-

crebras . . . rationes: rnultas N G Pl4;

mul ta argurnenta C4 190, 23 quanta : quam rnagna C4

compellit: urguet C4

190, 26 quid ... ? : dicarn tibi uel quid fieret C4 Ma; s. fuissent N G; s. facerentEl

hoc ... auxilio: i. in isto El

190, 29 impotentia : irnbecillitas El

habeat: teneat C4

191,1 Neque ... ludicra: iocu1aria El Ma; Non i ocosa < . > scu rilia sed ... C4 191, 2 summam uerti c emque: pri ncipalitatern et caput N GEl P1 4 191,4 moliuntur: cogitantur (interl.) I Molior in rnalo (rnarg. ) -C4 Abschnitt 10 {p2): 191, 5 Überschrift : siehe Nb 191,7. 22f . 191, 7 eminen t; excellent P14 191 ,12 quo: ubi C4

peruiuum: s . rneabile C4

191,16 obiacet: Oppositurn uel unanirnurn C4

idem scelesti: nom-

t pl N G 191,18.19f. In sci t ia[ne] bonorum : ignorantia bonitatis quia borrum nesciunt . N G; fit ignorantia bonitas (s o; *bonitatis) C4; propter exaggerationem multip1ica uit uerba . El 191 , 20 e neruat i us: i . imbecillius • infirmius El (- N G P14); debilius < . > deterius . ine ruis (so ; *inneruis bzw. *enerui s) enirn dicitur quasi sine ner uis . i. inualidus. C4 {so) El

vgl. ignoranti ae caecitate : i. ignorantia bonitatis

177

Notker latinus zu Nb, Buch IV

191,21 sectanda : s.

qu~

sunt N GEl; Quia me1ius . nescire quam scien ter

peccare ... quasi diceret nouerunt illi que essent sectanda et optanda sed tarnen transuersos eos in precipitum ducit libido. C4

transuerso s:

#hkntbR (= ahd . Glosse #hintar) El; binthartherta (so; *hintarcherta ) Pl 4; obliquatos peruersos distortos non recte stantes C4 (- Ma) 191,23 fragiles: s. sunt Pl4; homines sunt C4

C4; #ex #uel #cum El (- N G Pl4)

i n temperantia :

i. per

obluctari uiti o : reuocare cont rai re

contra uitium C4

Abschnitt 11 (p2): 191, 2 4f. Überschrift: siehe Nb 191 ,26.28 192,1 omnium: i. bonorum . uel re r um deum N G El C4 (- R)

quae sunt: s. crea t a El

f i nem:

communem: Deus communis terminus est omnium rerum I

quia ipse initium et finis est ... C4 (- Ma) 192,4 cuipiam: alicui N G

ut malos: s. homines . quarum maior e s t nume-

rus. El 192, 6 abnuo : r e cuso . n ego Ma 192,11 absolute : perf ecte N GEl P14 C4 192,12 Est enim: il1ud enim uere est. El 192,13 ab hac : s. natura El (- R); natura ordinat i o nis C4

esse: s. bonum

C4 192,15 s i tum: davor #po El

zu d e n 16 argumen ta (i ntrinsecu s s umpta)

siehe Nb 17 7 ,1 7 -17 8 ,19 (II I .12 1) DE ARGUMENTI S sowie Ndi a 24 7,8-24 9, 1 3 (1 3 ), mit NL (Quel len h inwei se); s iehe auc h die Erörterung i n He hle , 179- 186

Abs c hnitt 12 (p2): 192,19 Überschrift: siehe Nb 191, 2 6 . 28 1 92 , 2 0 i nqui es: dices El Ma

possunt: potentes sunt (= El ) ad malum faci -

e ndum. C4 1 92 , 2 4 Poss unt e n i m ma l a : s. mal i f a cere El ( - N G)

ualerent : e fficere

C4

bonorum: i. operum efficientia : operatione uel beatitudine El; eff ectu

Ma

Quae possibilitas: s. in malo N GEl (- C4 )

zu den 16 argumenta

(intrinsecu s s umpta ) s i e h e Nb 177,17 - 178,19 (III.1 21) DE ARGUMENT I S sowie Ndi a 2 4 7 ,8-2 4 9 ,1 3 (1 3 ), mit NL (Que l lenhinweise ) ; siehe auch di e Erörterung i n Hehle , 179- 18 6 1 92 , 29 ; 193 , 2 collegi mus : conclus imus . conclusion e m fecimu s El

(- N G)

z u den Synonymen f ür c ollec tio vg1. Ns 2 97,11-2 9 8 ,1; s i e he auc h Naab e r , 57f .

liquet: s. manifestum (so) C4

Notker latinus zu Nb, Buch IV

178

Abschnitt 13 (p2): 193,5 Überschrift: siehe Nb 1 93,7.10f. und 193,15-17, mit NL 193,7 Atqui: #illa G 193,10 idem: i. summum bonum N GEl C4 193,13 idem: s. hornirres El C4 193,17 bonorum; neutrum absol ... potens : s. deus . qui in bono zu den 16 argumenta (int rinsecus

potens est . atque omnia potest. El

sumpta) siehe Nb 177,17-178,19 (111.121) DE ARGUMENTIS sowie Ndia 247 ,8249,13 (13), mit NL (Quellenhinweise); siehe auch die Erörterung i n Hehle, 179-186

Abschnitt 14 193,23 Überschrift: Zusammenfassung des anschließenden Syllogismus 193,24.29; 194,1.8 Überschriften: Notkers Terminologie für den konditionalen oder hypothetischen Syllogismus; siehe dazu Hehle, 186f., Tax 2002 , 416f. (Standardiierung der Terminologie); vgl. Ndia 197-199 und 225- 233 (Abschn. 2 und 11), Ns 267-269 und 280-284 (Abschn. 1 und 9- 1 1 ), jeweils mit NL

vgl .

zu Nb 193 , 16 eosdem: illatio C4 193,26 Huc accedit: i. conuenit tinet (interl.) C4 I

i. ad hanc rem accrescit El; ad huc per-

.. . Possibilitas patrandi malum il1atio opponitur . C4

inter expetenda: i. quae sunt desideranda . nam mala non sunt expetenda. El ad quoddam cacumen: i. caput P14; vgl. celsitudi nem N; ad quendam uerticem . i . sublimitatem . et alti tudinem C4

Abschnitt 15 (p2): 193,29 Überschrift: siehe oben zu Abschn. 1 4 193,29 Sed: s. assum

tio C4 193 , 30 patrandi : perficiendi C4

Abschnitt 16 (p2): 194,1 Überschrift: siehe oben zu Abschn. 14 194,1: expetenda: davor ideo N G (- El P14); Conc1usio (marg. ) I i. desideranda (interl.) C4

Abschnitt 17 (p2): 1 94 , 8 Überschrift : Fort setzung von Abschn. 14-16 ; siehe ob en zu Nb 193, 2 4; davor auf dem Rand: Alia conclu sio C4 194,10 omnis potentia: s. vera El N G

liquet igitur : a toto C4 ; nam

falso dicuntur uel nominantur mali esse potentes . El; h ier handelt e s sich

Notker latinus zu Nb, Buch IV

179

nach Notkers Terminologie um einen prädikativen (kate gorischen) Syllogismus siehe unten zu Nb 225,23.25.27 194,14 vgl. Nb 114,27 (III.15): F6ne diu ist argume n tvm inperfec tus syll o gismus. F6llerucchest tu iz ad tria membra . s6 ist i z f 6 ller syl logi smus. 194,15 minime : . i. non C4

Ex quibus: argument is supe-

rius collectis rationibus C4; s. sent entiis N GEl 194,18 liquet: manifestum est C4 194,20 improbos uero: nonnulli scelera facientes . p utant semper comprehendere p as se . El (- T) laberare Pl4; agere C4

h~c

bonum

exercere: facere i.

libeat: placeat illis C4

explere: ad finem perducere C4

194,24 llbet (so) : placet N GEl; que placent il lis C4

quibus:

. de P14

in ( = El)

194,25.26f. ad beatitudinem: ad bonum El

probra hier: #gfbpskx #dkng (=

ahd. Glosse #gebosiu #ding) El; flagitia N G, aber Nb 195,15 probra: i. mala . scelerati . pessimi h omines El; vgl. probra: uiti a . probrum quippe gene rale[m) nomen est . omnis inhonestatis et inprobitatis. Ma

Zusammenfassung von m2 : Pickering 1 :134

Abschnitt 18 (m2) : 194,28 Überschrift: siehe Nb 194,29-195,2 und Nb 195 ,11f. 195,1.7 superbis : s. ab illis regibus C4 (- R)

El

so li~

solii:

dicitur sel la regalis ..• Ma

apud antiquos purpura u estiebantu r

. . . Ma

saeptos : circumdatos El C4

armis: euro armatis militibus El; satellitibus C4

ore toruo: facie h orribili

rabie: feritate N G Ma; saeuitia crudelitate C4

N G (- C4)

ardentes N G; furibundos Ma

detrahat : i. adimat < . > a uferat

t us: honoris . si intus u ideri possent. El strictas

celso (so): i. i n sublimi purpura: Sol i enim reges

qu~

fu rores viciorum . q u e

caten~

mo x subsecuntur

. i . l ibido

c ul -

artas: i .

intus : in corde Ma

ipsos dominos artent et constringant . C4 (- Ma)

anhelos: C4

catenas : i. i ra . metus.

El 195,8 Hin c : e x uno latere N G; ex una parte Ma C4

auidis (d avor #euro) uenenis : delectationibus perimunt. El (- N G)

facit C4

qu~

flagel lat: percutit El C4

conuersans eleuans commouen s C4 catenas retulit captos. Ma

uersat: i. frequenter

hinc: ex altere N G; ex a l tera parte El C4

uertit < . > torquet C4 (- Ma)

d esideriis peractis statim

toll ens : davor #at El ;

captos : debiles N G; inlaqueatos . Nam ad

maeror: Tristitia ... C4

fatigat:

. i. anxi o s

lubrica: vana El ; uana uel infirma N G; incerta instabilis C4

195 , 12 caput ... unum: unum hornirrem N G (- R)

ferr e: pati El

ISO

Notker latinus zu Nb, Buch IV

Zusammenfassung von p3: Pickering 1:135

Abschnitt 19 (p3 ): 195,14 Überschrift: siehe Nb 195,15o17fo 195,16 quanto in caeno: caenum foetens lutum

( - El) bonitas

probra: io mala

0

scelera ti

0

io in quanta i nmunditia N G

pessimi homines El

prob i t as luce:

ipse homo El; innocentia uirtute splendore I boni t as C4;

gloria El N G 195,18 In qu o : neutrum El

sceleribus: pro h ominibus scelero sis N G C4

195,21 non iniuria: io non ini uste El; non c ontra ius N G ( C4 ) 00

0

Re rum

q uae gerunt u r: fi gura 1ocut i onis o io in quib us1ibet rebus El; a g untur a

quibuslibet C4

propter quod: premi um C4

195,23 siehe den nächsten Abschno in Nb (IV.20 ) 195,28 propositum: inpositum < o> ante positum C4; #fprfpfmfkntbz (= ahd. Glosse #forepemeintaz) El 1 95,29 hoc: premium < o> beatitudo C4; S o propositum El 196 , 2 pro bos mo r es : < a >equo s honesto s i ustos h omines q ui sunt prob i s morib us o C4 196,4 saeuiant: crudeles existant C4

zu Nb 195 ,22 corona: c oronam

antiqui ex floribus faciebant o ad illud ergo i n ferius retulit ho c u erbum quod est arescet o Ma

arescet: mareesset (so; *marcescet) Ma

196,6 probis animis : iustis u i ris C4 N

dec erpit : aufert . abstra h it El ( -

G) ; d e t rahit C4 1 96 , 8 a c c epto : p raemio R; d ecore El; quolibet benefi c i o C4

laetaret u r :

irnpersonaliter El; Si leteretur prernio ternp o rali I quod extrinsecus accipitur et possidetur et non prernio summi b oni I quod intrinsec us in mente accipitur et possidetur. C4

hoc : So praerni um El

contul iss et: dedis-

set El 196 , 9 id: s . p raemiurn El R

con fert : contrib u i t C4

1 96 ,1 3 appeta tur: d esid eretur C4

compotem : particip e m < o> e x secu t ore m

(interlo) I Optate felicitatis effectum consecutus dicitur p ropri e compo so (margo) C4; acquisitorem o adept orem

000

El

e xpe r tem: ignarum a c p er h oc

p r iua tum o i . a lie num a p r a emio C4 196 , 1 4 z u r Bib elan spielung siehe Mc 6, 17 - 29 196, 18 praeci puum : maximum e x cellentiss i mumque C4

c orol larii : siehe Nb

15 9, 2 4-160 ,4 196,20 colli ge : io a nima duerte El; sie h e Nb oo• z u coll e ctio u sw . 196,22 siehe Nb 153,25-154,5 (III.75-77)

Notker latinus zu Nb, Buch IV

181

196,25 deterat : abscidat . i. tempus conterat . peiorari fac El (- N G); deleat . uel ueterescat Ma C4; pro indicat N G

fuscet:

decoloret . obnubilet Ma C4

Abschnitt 20 (p3): Vollexkurs; siehe Naaber, 31-33, und jetzt bes . Hehle, 138-140, mit dem Nachweis, dass Notker den ersten Teil an Hand der (6 von 7)

circumstantiae (vgl. Ntr 48,7-49, 5, mit· NL) gestaltet hat. 196,26 Überschrift: lakonische Zusammenfassung des Abschnitts 196,27 Olympias apud Graecos constituta apud Elidem Graeciae civitatem, Eliis agentibus agonem et quinquennale certamen, quattuor mediis annis vacantibus; ... Is et V.xxxvii.1 (= GS 656) praecelsus, ... Ebda XIV.viii.9

Olympus mons Macedoniae nimium

Per Alpheum Iovis Olympici agonem signi-

ficat. Nam Alpheus fluvius est Elidis, quae civitas iuxta Pisas est, in qua colitur Olympicus Iuppiter. Servius zu Vergil, Georgica 3,19; vgl. hoc tempore (agonis) mittebant circum ciuitates (so; ?*ciuitatis) ad montana ut non solum undique sed eciam ab omni genere omni que

~tate

et sexu conueniretur . GS

656; Spectacula, ut opinor, g e neraliter n ominantur v oluptates quae non per semetipsa inquinant, sed per ea quae illic geruntur. Dicta autem spectacula eo quod hominibus publica ibi praebeatur inspectio . . . . Varro autem dicit ludos a luso vocatur, quod iuvenes per dies festos s olebant ludi exultatione populum delectare. Is et XVIII.xvi.l.3 197,1 Naaber , 32: "In durchaus eigenartiger Weise erläutert er (Notker) dann durch Aufzählen aller sportlichen Betätigungen, die er nur kennt, diese Spiele: ..• " 197,2-14 Naaber, ebda: "Den, der ficht 'mit temo chnutele' nennt er ... pugil =Faustkämpfer, den Faustkämpfer dagegen, der kämpft mit cestibus ... , agonitheta, während dieses griechische Wort doch den Ordner beim Wettkampfe bezeichnet. Gladiatoren und Seiltänzer, also Gaukler und fahrendes Volk niedrigster Sorte bringt er ohne wei t eres in die griechischen National spiele hinein

Das 'pancratios', das eine besonders schwere Kampfesart ist, die

Faust- und Ringkampf verbindet und s o ja auch in besonderer Weise die Tüchtigkeit zeigt, faßt er ' fälschlich als Sammelbegriff für die gesamten Wettkämpfe auf . . . . Eine dieser Notkerschen ähnliche Darstellung der olympisc hen Spiele, die er einfach hätte übernehmen können, habe i ch nicht g efunden, wohl aber finde n sich die hier gebrauchten termi ni in den auch für Notker nicht zu weit abliegenden Schriften häufig". Naaber, 32f., gibt anschließend einige Einzelbelege für pancratios, stadium, brauium, palaestrita,

cestus, agonitheta

,

(aywvoetr~~),

pugil , funambulus undgladiatoraus

182

Notker latinus zu Nb, Bu ch IV

Solin, Arnbrosiu s , Hieronymus, Ge llius, Sueton u n d Augustin. So l che Belege ließen sich leicht vermehren; vgl. etwa Is et XVII I.xvii: DE LVDO GYMNICO, xxiv: DE PALAESTRA, xxv: DE AGONE, xxvi: DE GENERIBVS AGONVM 197,5 vgl . Secundum quo d pu g i l latores . uel. cursores .. . di cimus . Nah tero uuir nemmen füs t che mfe n u n d e s tri t 16upf en . . n on quod s int di s p osi t i

.. . Ut pugilla t ores ... di c untur

. sed q uod h abean t p otentiam h oc f a c i le faci e ndi.

Alsö die genemmet uuerdent chnuttelchemfen .. . t i e i z nio netaten . u nde aber uu6la tuon maht i n. Nk 96,26-97, 16 (III.6) 197,9 ·zum tumulus

anchis~

siehe Verg aen 5, 286- 3 61

197,11 Milia rium mille pass i bus terminatur; . . . Stadium est o ctava

(so;

ri c hti g) pars miliarii c entum vig inti quinque p assu s habens. Is e t XV .xvi . 2f .

(~

Ma C4 z u Nb 195 , 22 i n stadio;

~

GS 937f. )

Abschnitt 21 (p3 ): 197,14 Überschrift: siehe Nb 1 97,15f. 197,16 inseparabili p o ena: q uae numquam separa t ur . El 1 97, 1 9 aduersa fronte: contraria opposi t ione C4 C4

in boni : s . h ominis N G El

ant N G

(~

diss idean t: discordent N

respondean t: obuient El ; con gru-

El ) ; ut sicut iusti s p r aemia et impii s supplicia sempiterna per-

ueniant. C4 1 97,24 affi citur: affligitur Ma C4

affect um: a fflictum N G; i rrf e e t urn

i l litum excru ciatum uexatum C4 1 97 , 26 affi c it: i . affligit R

infic it : i. corrumpit R

v g l . non a ffecit

(so ); non afflixi t El ; parum att igit N G El sowie i nfecit (so ; #gfhpf n tb ahd. Glosse #g eho enta): uitiaui t

. commaculauit El ; p o lluit N G

supp l icii ... expertes: ignari uel

considerare et perpender e sua facta C4 a lieni a suppl i cio C4

=

aestimare:

extrema : maxima N GEl; p essima Ma

modo : t a ntummo do

El 197 , 29 zu d e n 16 argumenta (intrinse c us sumpta) siehe Nb 177 , 17 - 17 8, 19 (III.121 ) DE ARGUMENTIS sowie Ndia 2 47 , 8 - 249 ,1 3 (13 ), mit NL (Quel1enhinweise); siehe auch die Erörte rung in Hehle, 179-1 86 198,2 comitet ur: soci a s it C4 1 98 , 3 siehe Nb 164 , 25-1 65 , 8 (III.95 - 97 )

cui : s . sententiae El ; rei C4

198 , 5.6 nach de n beiden sumpta erwartet man hier bei Notke r den Te rminus ill a ti o 1 98,6 Hoc . . . modo: h ac rati one C4

nonnumquam etiam concludimus inferen-

tes n on qui d em id quod confi c i tur , sed q uod ex eo i p so , quod inferre debemus , n ecessario conficitur, h o c mo d o: ... Ho c a Graeci s oupn~paopa (s o) d icitur, a nobis dici potest confinis conclusio. MC

§

4 07

183

Notker latinus zu Nb, Buch IV

Abschnitt 22 (p3): 198,9 Überschrift: Zusammenfassung des Abschnitts; siehe auch 198, 20f . 198,10 Quo: davor #ex El

quia boni creati sunt.

quod fuerant: s. boni

El (- N G C4); siehe Nb 198,12: Sed fuisse homines 198,13 ostentat: pro ostendit frequentatiuum pro primitiuo C4 species: effigies Ma

reliqua: species quae est in eis C4; relicta N G El

adhuc: i. Corporaliter El 198,17 prouehere : exaltare in maius exto11 ere ut fiat sicut deus C4 ; honore 1euari (so) sicut putrum El

sola probitas . . . : dum bonitas faci t

hornirres deos. R; vg1. cum per iustit iam deus efficitur El sowie cum per participationem diuinitatis deus efficitur N G

condicione: natura C4

infra h ominis meritum: minus quam homo C4 198,21 uitiis: davor #in El; vgl. i. in uitia - i. ad uitia N G transformatum: i . i n aliud mutatum

sicut prodigus fi l ius. El (- Ma C4)

198,23 Auaritia (davor #in): s. qui cum El

ferue t : s. a1iquis h omo El;

uiolentu s ereptor: u a1idus < . > a uim ferendo . raptor C4

ardet C4

lupi

similem (#s. #hunc) d ixeris: s. esse El 198,25 Lupus greca deriuatione in nost ram linguam transfertur. Lupos enim 1itos dicunt. Litos autem gr a moribus ape1 l ati (so; *appe11atus) inuenerit trucidat. El (- Is e t XI I.

f

quia rapacitatis rabie

ii.23)

inquies: pro inquietus N G El C4

qu~que

litigiis: contentionibus i ugiis

altercationibus C4 1 98,2 7 surripuisse : fefe11ise a1iquid C4; subintrasse El comparetur El

exaeque-tur:

( - Ma C4) gestare: ferre C4

198,29 Irae: s. huius El

zu meiner Emendation chit-

fuhs siehe meinen Aufsatz: Ahd. *heriscaft (= 1at. militia ?) und *chit -fuhs (=

1at. vulpecula) bei Notker Labeo. Lexikographische Überlegungen zu zwei

Emendationen, Sprachwissenschaft 29 (2004) 305-319, bes . 310-3 16 198 , 3 0 ceruis: qui naturali ter timent. C4

pauidus: meticulosus Ma C4;

# zbgb (= ahd. Glosse # zaga) El 199,2 Segnis: piger C4

stupidus: attonitus N G Ma C4; stolidus El

asinum uiuit: asini uitam uiuit . i. ducit . uel as ini more uiuit El (- N G Ma C4 ); vgl. asinus e t asellus a sede ndo dictus (= El)

. .. Anima! quippe

tardum et nulla ration e renitens , statim u t voluit sibi homo s ubstravit. Is et XII. i . 38

De nkt Notker auch an die mo nasti sch e Hauptsünde d er acedia?

199,3 Le uis : mol< l >is ingenio C4 C4; i. uoluntatem El N G

studia permu tat : propos itum uotum

auibus: s . ab C4

199 , 5 Foedis ... libidinibu s : ille qui C4 sordidae s uis: inmundi porci C4

immergitur : implicatur El

Notker latinus zu Nb, Buch IV

184

199,8 probitate deserta: bonitate honestate sanctitate derelicta C4

beluam: inrationabilem creaturam Ma

Zusammenfassung von m3: Pickering 1:135

Abschnitt 23 (m3 ): 199,9 Überschrift: siehe v.a. Nb 200,6-10 und unten zu Nb 200,13. 199,10 Neritii ducis: ulixis a loco neritus . insula N G (- El) ; quia a naritia regione . quae a fluuio nar dicta est . . . El (- R); fabu1a u lixis et circe N G El

hospitibus nouis : i . n ovis superve nientibus R; s. aduentan-

tibus N G El 1 99 ,10.14 U1ixes post actum bellum Tro janum . . . v o lens redire i n patriam suam delatus est Ita1iam in Ceam (ad eam T) insulam, in qua erat Circe filia

solis ... R

uagas: uagantes Ma

pelago: davor i n N G; Per pelagus (so) Ma

Eurus: Aut est species pro genere aut oportunius eo nauigatur uento ad illam insulam. C4; uentus . i . tempest as Ma; ostan sunda n . uentus uel tempes t as #pfst # s xndbnxxknt ( = ahd. Glos se # oes t plicuit I adduxit C4

appulit: ap-

#sundan uuint) El

dea: i .

p ul chra

qua : in qua insula C4

. quae propter pulchritudinem solis filia dicta est ( - N G Ma ) herbarum . carminuroque noce ntiuro .

h~c

cholcho s uenit

uero

indeque ad

e iusqu e conubiuro asciscens . Haec autem

. socios eiu s in feras mutauit

i nsula teste marone ae ae ae ( s o ) dicta est . El

tacta (#bf gblptkx = a hd.

Glosse #begalotiu): infecta N G El Ma C4 ; polluta El

carmine: incantatione

miscet: propinat Ma

199,19 Quas: hospites El

Marmaricus (davor #i . #ut) 1eo: a loco in

a ffri ca N G; ma rmar i ca pro uincia est a ffri cae El (- R)

h unc : i . al i q u em El; quel i b et ex illis C4 similitudo C4

peri-tissima

quo euro ul i xes tempestate delatus

sula de suo nomine c irceam n omina uit

N G El (- Ma C4)

(so )

quo euro prospe re ageret . in-

italiam aduecta est • et collem i b i insedit

e sset

eire~

ille : aliu s Ma C4

ut : pos t quam El

uertit: conuertit C4

hic: alter ex illis C4

additus: in lupi spec iem uersus C4 (- Ma); s. in siluis El tigridem uersus C4

facies :

lupi s nuper ille . .. : in

mitis (#zbm = ahd. Glosse #zam) obambulat: qui a mentem

hominis h abet . et in circuituro uadit . El 199 , 26 alitis : Mercurius hic vult intellegi, qui praeci pue in Arch adia colitur, quia in Cillenio eius monte natus e st ; ali ti s a u tem addidit propter petasuro i. alaturo calciamenturo et volat ile e uro quo depingitur , fert autem caduceum i. v irgam (vg1. Nb 2 00 , 2f. ) serpentibus i 1ligatam; hic ergo Mercurius Ulixem praemonuit, ne Circae adpropinquaret , tactuque c aduc ei sui res t i tuit soc i o s e ius in pristinam formam. R

obsitum: circurodaturo Ma

Notker latinus zu Nb, Buch IV

soluerit: liberauerit C4 Ma uuirtunn~

(so) N G

hospitis:

eire~

185

(so; - Ma) ahd. Glosse

peste (davor a ) : ipsa incantata pocula appellat pestem.

C4; morte . mutatione El

remiges:

naut~

N G Ma

traxerant : bibe-

rant . sumpserant El (- C4) 200,4 sues: homines conuersi C4; luxuriosi illi remiges et leones . et tygres. El quos ceres inuenit. C4

cerealia: frumentalia

(=

i. uersi in sues

N GEl)

. i. panes

glande (davor #cum El): i . usum (so) panis in glan-

des N GEl (- C4) 200,5 manet integrum: i. plenum illis El (- N G) 200,6 mens: ratio eis manet (= Ma)

. quia quanquam conuerteretur corpus in

b e luas < . > mens tarne n non erat mutata. C4 200,8 leuem: infirmam . non possibilem ad omnia El; inbecillem Ma

potentia (davor #i. #im El) gramina: s. pocula

qu~

herb~

nec

inpotentes N G; i. infirma C4 Ma;

illa dederat dea hospitibus suis. El

corda: i. mentem El C4

(- N G)

200,10 arce: in C4; in corde . in secreto cordis . et scientia ueritatis

El

arce ... abdita: in secreta C4 ; occulta [ . ] summitate occultatus N G 200 ,11 Haec uenena (#i. #pocu la

#eire~):

i . supradicta vicia ... El (- R)

detrahunt hominem sibi: transmutant N GEl; uel perdunt N G; . i. ipsam meliorem partem anime . et est argurnenturn a maiore ad maius (so; *minus ) < . > minus est enim uertere corpora quam animos. C4 eire~ qu~

p otenti us: s. quam uenena

non ualuerunt seuire i n uulnere mentis . Ma

200,13 dira: perniciosa C4

penitus meant: interius uadunt N G; int r in-

secus intrant El; pertranseu nt ad interiora Ma; penetrant animi C4

i~teriores

partes

nec nocentia corpori: s. sunt El N G; ipsa uenena C4; quia non

transformant in beluas. El

mentis uulnere (davor #sed): in pernicie C4 ;

haec comparatio fit a contrario < . > quam tarnen ideo infert . ut ostendat maius esse mentem mutari in be1uas quam corpora. El Zusammen fassung v on p4: Pickering 1: 135-137

Abschnitt 24 (p4): 20 0,15 Überschrift: siehe u nten z u Nb 200,25 und Nb 2 00,30-201,5 200 ,18 fateor: confiteor C4 u e l iniuste ... El (- N G C4 )

GEl

seruent : habeant C4

nec iniuria (dav or #ex ) : nec sine ratione d i c i: s . a te C4

qualitate : s imilitudine N

tametsi : quamuis N G Ma (- C4)

200 , 20 scelerata[que]: inproba C4

bon orum: s. hominum El

pernecie (so;

davo r #in): afflic tione El; in damno C4 ; in perniciem Ma C4 ; in perditio-nem N G

Notker latinus zu Nb, Buch IV

186

releuatur (so): i. subleuatur (so ) . quia

200,25 id ipsum: potestatis C4 dum potestatem peccandi admittunt

leuius puniuntur. Ma C4; quanto quisque

minus peccat . tanto minorem p o enam sustinebit. El (- N G) Abschnitt 25 (p4) : 200,26.29; 201,2 Überschriften: siehe oben zu Nb 193,24.29; 194 , 1 .8; der hier vorliegende Syllogismus gehört nach Nb 201,5-7 (siehe unten) zur Untergattung des rhetorischen Schlusses Abschnitt 26 (p4) : 200,29 Überschrift: siehe oben zu Nb 200 , 26 200,1 potuisse: perficere Ma C4 201,2 sine quo: i. potuisse . uel effectu El; posse Ma

langueret: i.

deficeret El Ma C4

Abschnitt 27 (p4): 201,2 Überschrift : siehe oben zu Nb 20 0, 26 201 ,4 infortunio: infe1icitate N G C4

urgeantur: deprimuntur N G;

opprimantur C4 201,5 zum rhetoricus syllogismus (= enthymema) vgl. Ns 293,18a- 19 : QVALIS S RETHOR SYLLOGI Transeunt uero syllogismi et ad rhetores . iam latiores et diffusiores facti , Ns 303 , 5 - 30 4, 2 und Ndia 245,14f. , jeweils mit NL 201,8 Accedo: i. ad intellegendum . uel intellege . a ssentio El ; Consentio tue sapientie et

tu~

argumentationi ... C4 (- Ma)

Abschnitt 28 (p4): 201,8 Oberschrift: Zusammenfassung des Abschnitt s; siehe auch unten zu Nb 201 , 26 201,11 patrandi: derelicti El

i. p e rficiendi C4

possibilitate : a C4

deserti:

vgl. oben zu Nb 201,4

201,13 otius (so; ocius Bieler): citius El C4 201 ,14 metis: terminis C4

serum: tardum

longum : longeuum N GEl

201,14f. und 201 .16 Q? 201 , 19 Quorum: s. malerum El inprouiso C4

facinorum: malerum N G El

repen t ino:

destruitur : s . facinus eorum . quia cito moriuntur . El

201 , 20 Quod: i. ius modum: mensuram N G

mal~

fidei . uel f inis repen tinus El ; hoc N G

statuit: ut cito moriuntur . i. quanto c i t i us mo ritur

tanto moderatiorem miseriam pat itur. El

187

Notker latinus zu Nb, Buch IV

201,22 nequam: i. malum . uel iniquitas El (- Ma) 201,23 nam ... nequam: sicut enim posito lapide super lapidem structura fit . ita malum coaceruatur. Ma 201,23.26 zu den 16 argumenta (intrinsecus sumpta) siehe Nb 177,17 -1 78 ,19 (III.121) OE ARGUMENTIS sowie Ndia 247,8-249,13 (13), mit NL (Quellenhin weise); siehe auch die Erörterung in Hehle, 179-186 201,26 si non ... finiret: si non moreretur El 201,29; 202,3 uera: dicta El

conclusimus: definiuimus El; siehe Nb

201,21f. 202,3.7 concessu : concessione N El; ahd. Glosse zi gi lobianne

N (verwischt G)

difficilis i nlatio : s. tua ... ad concedendum. uel creden-

dum . El; grauis conc1usio < . > opposita assumptio C4 202,7.12 vgl. HIC DIAL N G s. huic fini El

durum: difficile El C4

accedere: consentire El (- N G Ma C4)

iustum est . s. consentire El nostris conclusionibus El

conclusioni:

aequum est: i.

praecessisse demonstret: i. in superioribus

collocationem: #stbstxngb

(=

ahd. Glosse #sta-

tunga) # i . #loc um propositionum: i. extremitatem . conclusionem . syl logismorum conclu sio (so; Nominativ) El; collationem ( so ): concordiam s illogismorum

C4 (- Ma)

non esse efficacem: #frxmklkchb

(=

ahd. Glosse #frumilicha) non

satis pertinentern ad praecedentia El; effectum habentern < .> non esse satis conuenientem C4; utilem . ahd. Glosse frumilicha N G

conclusionis ostendat: i. propositionibus

qu~

effica-cem necessariae

#in superioribus conclusimus.

El; quod proposita assumptionibus et conclusionibus non concurrant. Ma 202,16 concessis: i. rationibus El (=

Ma) demonstratione C4

inlatione: i . fine El; i. conclusione

vgl. zu Nb 202 ,11 collocationem propos ition um:

initium narrationis N G (aber narrationis über durch Unterstreichung getilgtem propositionis G)

zu den falsche Syllogismen vgl. Ndia 245,16-247,1, mit

NL, Ndia 223 , 30-225 ,8 und Ns 303,5- 304 , 2

Abschnitt 29 (p4 ): 202,26 Überschrift: siehe Nb 203,1-3, 203,26-28 und 204,15-19 202 ,28.30 sumpta sunt:

dicam : iungam El

... a me concessa . a te (so) sicut et superius Ma

uideatur: s. tibi C4

ex his: i . a superioribus . per

h~ c

comprobantur quae sumpta sunt : dicta . inchoata . probata . cre dita. El

aeque: similiter N G El 203 ,2 supplicia luentes : poenas p ersoluentes C4 203,4 Neque id nunc mo li or : i. n on de his suppliciis dico. El (- N G)

quod c uiuis: i. c uique ueniat in mentem: ut aliquis cogitat in mente . El; i.

188

Notker latinus zu Nb, Buch IV

cuilibet (= Ma) uel alicui uenire potest. C4

ad rectum : i. ad rectitudinem

Ma 203,7 culpanda fugiendi: i . ut fugiant .

qu~

damnanda sunt et v i tuperan-

da. El (- C4) 203,11 nullus respectus ... : timor N GEl; quamuis nullus corrigatur exemp1o e orum. C4

correctionis: emendationis C4

habeatur: s.

in illis El 203,6.10.11.13 praeter hos alius modus: quibus corrigitur peccans . et ad rectum ducitur . et

c~teris

exemplum datur. El

203,16 cuiuspiam: h ominis N (verwi scht G; - El) 203 , 21 praeter ea: i. illa mala Ma 203 , 24 zu den 16 argumenta (intrinsecu s sumpta) siehe Nb 17 7 ,1 7- 178 ,1 9 (III.121) DE ARGUMENTIS sowie Ndia 247 ,8-249,13 (13 ), mit NL (Quell enhinweise); siehe auch die Erörterung in Hehle, 17 9-186 203,26 Quidni : etiam . certe El; aduerbilirn est . affirmantis . e t dum profertur sub interrogatione < . > affirmationem significat. Ma 203 , 29 adnexum : additum . astans El; adiunct um sibi C4 203 , 29 ; 2 04,2 ratione i ustitiae : quoniam iustum es t ut puniantur ipsi mali et inprobi. C4

malum esse confessus : ut poena

merito iustitiae bona est . ita impunitas merito iniquitatis mala est. El 204,4 Multo igitur ... : inquit illa R

donati : dimissi • honorati El;

honorati . ahd. Gl osse firgebani N G; munerati C4 204,7 e labi: effugere El C4 (- N G); tran s ire sin e uindicta C4 204 ,1 2 Notker meint wo hl Abschn. 28

Abschnitt 30 (p4): 204,14.16 Überschrift: Sed quaeso .. . te: s. ut dicas. El 204,16 relinquis : concedis N GEl Abschnitt 31 (p4 ): 204,16 Überschrift: vgl. oben zu Nb 204 ,14.16 204,17 magna: supplicia iudico esse post martern. C4 204,18 quorum: #s. supp1iciorum El Ma C4 iudicium C4

exerce ri : affl igi El; fier i ad

poenali acerbitate : i . aeternal iter El

ueniabili El ; u t postmodum purgentur. C4 204 , 2 0 c onsilium : uoluntas < .> ratio C4

purgatori a : expiabil i

Notker latinus zu Nb, Buch I V

189

Abschnitt 32 (p4): 204,21 Uberschrift:Zusammenfassung des Abschnitts; siehe auch Nb 204 ,22 204,23 egimus: i. argumentando tractauimus C4; fecimus N G

indignissima:

ualde indigna C4; #lfkthsbm (= ahd. Glosse #leithsam) El 204,26 impunito s : esse C4

querebare: causabaris E1 C4

204,27 licentiam: #mxp zzb (= ahd. Glosse #muozza ) El 2 04,29 infeliciorem[que] fore: d i sceres C4

si di u turnior: s. esse . i.

potestas (so) El; si prolongaretur C4 205,4 demum: praecipue I postmodum C4

urgeantur: opprimantur C4; preman-

tur ... Licet aperte non ponuntur (so; *puniuntur ) . ipsa tarnen nequitia supplicium esse perhibetur. El 2 05,7 ration es: argumenta C4

consi dero: diligenter i ntueor C4

audienda

: i. auscultanda uelle c onciperent. El; ut dignetur aliquis audire. C4

Abschnitt 33 (p4): 205,9 Übe rschrift: siehe Nb 205 , 1 0f. 205, 1 3 auibus: lucifugis El Ma

i ntui t um: uis um C4

nox i nl uminat, d ies

caecat: ut noctua . uespertilio . nicticorax . et c[a)etera. El (- Rund ausführlich Is et XII.vii.36.39-41); vgl. Np 370, 12- 17 (Ps 101, 7) , mi t NL, sowie Naaber, 11 und zuletzt Hehle, 20 4 20 5,16 suo s affectus: sua desideria Ma ( - C4)

ordinem: naturale m . i.

licentiam : male fac i e ndi (interl . ) I I n h oc

dispositionem diuinam C4 (- Ma )

se ... f e li ces aestimant I q uia et licen ter peccant et non puniuntur .

(marg.)

C4; vgl. oben zu Nb 204,27 2 05,17 aeterna: diuina N G

lex: #s. #dei El (- N)

sanciat : constituat

N G El C4; diffiniat C4 205,2 1 Melioribus: rebus scilicet C4

con formau eris: deest si . Ma ;

taueri s < . > soc i a ueris h oc si uirtures ampl exu s fueris . C4

bus: me l ioribus El; pre mii s uel rebus C4 Ma

Coap-

e x cell entiori -

pra emi um: i. lau dem C4

deferente; s. tibi El G; Si bonus innitaris absque homine . tu ipse tibi praemium conferas. El; Dante . quia ipsa tua conscientia tibi es t iude x < . > p remio a c s upp1i c io dignus sis. tem C4

(so ) C4

studium : s . tuum El; s. uolunta-

de f lexeris : s. si I deduxeri . s . te C4

vgl . tu : davor si N G

El 2 0 5 , 25 uicibus : uicis sim Ma

cuncti s extra : nihil e xtra #aliud f aci ens

El; sollicitudini bus nul l o te intuente C4 El C4

cessantibus : n eglectis

ipsa ... ratione: preter (s o ; *propter) ipsam rationem C4

obl i t is

Notker la t inus zu Nb, Buch IV

190

205,28 respi c it: i. credit . uel intellegit El; attendit C4

Quid: s. est

consilii Ma C4 205,29 accedamus: consentiamus N G El Ma C4 206,2 uidentes eadem: quae illi non uident. N GEl; i. eandem

c~c i tatem

El

206,4 perfectionem: s. membra rum El

Abschnitt 34 {p4): 206,5 Übersch rift: siehe Nb 206 ,21-23; 206,7 illud: hoc N G {- N G C4)

ne: non C4

adquies c en t : i. credent . s. u ulgi El

quod aeque: #simil ... niti tur firmamentis: fulcitur.

insistit El ; coroboratur Ma; affirmatur a nobi s C4 ; #sprxkzzklfn = ahd. Glosse #s priuzzilen El

eos esse : s. a liis El

2 06,13 multipliciter liquet: uariis rationibus et manife stum C4 206,16 Conuenit: consequitur ita esse ut non dubitem. C4 206,17 cogni tor: iudex N GEl; s. ea r um rerum El ; iudex . c ognitores dicuntur iudices eo quod

caus~

forenses et

nentur . I psi censores dicuntur. Ma 2 06 , 2 0 ambigo : dubito C4

public~

ab illis

quin: u t non C4

perpesso : affli c t o

{so) qui pertulit iniuriam C4; i. iniuriam faci enti dolore {davor #in)

cogn i t~

exami-

ait: illa C4 Ma; illum

{so; ?*pa tienti ) El

facientis: cum poena . ut magis doleret faciens. El; i.

afflictione {= Ma ) i nrogantis C4 206 , 22 igitur : ideo El 2 06 , 22 . 28 in l ator : fac tor . perpet rator El

acceptor: perpessor El

206,26 Hac {so ): pro hinc < . > e x h ac conclu sione C4 causa Ma; i. una eademque conclusione C4

(so) El; vg1. ad ipsum initium pertinentibus N G : propri a El ( - C4)

ea radi ce : ea d e

nitentibus: fulciti s . ad ipsum suapte (#i. #in #sua)

inferen tis: facie ntis C4

206,2 9 zu d e n 1 6 argumenta ( intrin secus sumpta ) siehe Nb 17 7 ,17 -1 78 ,1 9 (III.121) DE ARGUMENT IS sowi e Ndia 247,8-249 ,13 (13 ), mit NL (Quellenhinweise); siehe auch die Erörterung in Hehle , 179 - 186

Abschnitt 35 (p 4): 207,1 Überschrift : vgl . Atqui : magi s conueniret . ut peccantibus miserentur . quam iust is iniuriam suffer entibus . El 207,3 o ratores : cau sidici Ma C4; iudices N GEl 207 , 4 excitare: prouocare El ; commouere ex conquestione C4 i. misericordi am I ut eorum miser eantur C4 {- El )

mi serationem:

quid : aliqu id C4

Notker latinus zu Nb, Buch IV

207,6 admittentibus: culpam I peccentibus (so)

191

. i. malum facientibus C4

(- El N G) iratis: I ratis dicit quia ille

207,9 duci oportebat: pro culpis suis El

qui excus[s]ator est I apparet i n fes tus illi esse quem accuset. C4

mi s e ran-

tibus: mise ricordiam pro hibentibus (so ; *perhibentibus ) C4

207,12.29; 208,2 zu den 16 argumenta (in t rinsecus sumpta) siehe Nb 177 ,17178,19 (III.1 21 ) DE ARGUMENTIS s o wie Ndia 247,8-249,13 (1 3 ), mit NL (Quellenhinweise); siehe auch die Erörterung in Hehle, 179-1 86 2 07,14 Quo pa c t o: modo N GEl; i. qua ratione ... C4 apud ipsos El (- C4)

defen /so rum ( #pkstfllpn

frigeret: cessaret

ahd . Glosse #pistellon I

#puerorum ) opera: studia (so) El ; studium Ma C4; qui improb os defendere gestiunt. El N G

in accusationis habitum: i. p otius reos accusant q uam i n . .. hab itum: affectum El

defenderent. C4; i. se ipso s acc usarent El uerteretur: apud iudices El

207,20 aliqua (davor #ex und #per, danac h #m) rimula: i. uestigio . i . ostensione El

(- N G); aliqua (so) fo r a mine < . > aliquo uestigio .. . C4 p r obita t is : b onitatis C4

cruciatibus: dav o r #ex El ; tantis suppliciis C4 ducerent:

~stimarent

N G El ; crederent C4 operam: stu-

207,24 repudiarent: spernerent < . > pro nihilo ducerent C4 dium N G

permitterent: traderen t C4 ; libenter permitt i consentirent El

accusa t oribus iudicibusque: qui denudarent eorum ui tia < .> qui resecarent. C4; vgl. auch Nb 2 07,7-9

207,27 Quo: davor #ex El; unde C4

l ocus (#stbtb und #fr kst

ahd . Glos-

sen #stata und #fris t) : facultas El 208,5 uitios itas: prauitas nequitia C4; dedecus El #i. #per): odio digni El

languor: s . est El

insequendi (davor

urget (so El C4) improbi tas:

inpugnat oppr imit pulsat C4; premit malitia N G El

atrocior:

s~u ior

El;

crudel ior C4

Zusammenfass ung v on m4: Pickering 1: 137

Abschnitt 36 (m4): 208,10 Überschrift: Zusammenfassung de s Abschnitts 208 , 12 iuuat : uos delectat C4 (- N G) fatum: martern soll i citare : prouocare El

motus : perturbationes El C4 (- Ma) (- N G C4)

208,15 uolucres ... equos : c u rsu s El; c ur s um u e l finem subitaneum quo feruntur hinc ci t o . N G 208 ,1 7 Quos : s. homines u e l equos C4 C4

se: i . se ipsos El

dente: morsu Ma C4

idem: homines

192

Notker latinus zu Nb, Buch IV

208,19 An distant: ideo Ma

mores : s. eorum inter se . i. b onorum et

malorum . quia mores discordant. El

ratio: s. ut homines se uelint occi-

dere. Ma 208,21 Vis: s. si C4

meritis: singulorum C4 Ma

Zusammenfassung von p5: Pickering 1:138

Abschnitt 37 (p5) : 208,23 Überschrift: Zusammenfassung des Abschnitts 208,25 Hic: tune C4 Ma 208,27 quae: qualis El (- Ma)

perpendo:

El Ma C4

~stimo

uel felicita s : s. bonorum uel miseri a: malorum El N GEl; con sidero C4

populari: uulgari El

non nihil: sed a liquid N G

fortuna: euentu . felicitate El

209,2 exul (#rfcho = ahd. Glosse #recho El ) : a patria N GEl s. diuitiis El (- N G)

bilis . nomen hoc pro laude ponitur. Econtra ignominia dicitur laudi contraria est. Ma licher ) El

inops:

ignominiosus[que]: sine nomine dispectus N G: ignoqu~

fame et

reuerendus: #fprfhtlkchfr (= ahd . Glos se #foreht-

opibus: diuitiis C4

f lorere: #thkbn

=

ahd. Glosse #thian

El; celebris esse C4 209,5 tractatur: agitur El C4

officium: regimen El

festius (N G; in Geheimschrift); nobilius Ma =

clarius: mani-

testatius[que ] (#xrchxnlkchpr

ahd. Glosse #urchunlichor): abundantius (= N G) testimonium habens

populi . i . maiore testimonio El; auctoratius ( so) Ma

transfundi tur:

dispensatur El 209,11 perneciosis (so): sceleratis (= Ma) seeleraterum El

. mal is El

praemia uirtutum: i. bonorum El

scelerum[que]: i.

rapiant: quasi u i olenter

Ma 209,14 quaeque : s. ratio El

confusionis: conmixtionis N G El; permixti-

onis C4 Ma 209 , 16 misceri : confundi El

f ortuitis ca sibus : incertis N G (- El);

Repentinis euentibus et non potius diuina ordinatione C4

exaggerat: multi-

plicat N G El; cumulat El; accumulat auget multipl icat siue diiudicat C4 209 , 22 nisi causa : ratione . cur ita perueniat El (- Ma C4 )

deprehen -

datur (so El C4) : a me intellegatur te exponente . ue l adhuc manifestius dicatur

agnoscatur . El

deprehenditur : ostenditur N G

fortuitis : inor-

dinatis N G El 209,24 quid: #ali El

temerarium: inordinatum N G

209,29 vgl. Sunt autem etymologiae nominum aut ex causa datae , ut 'reges ' a [regendo et] recte agendo, aut ... Is et I.xxix.3 sowie Reges a regendo

Notker latinus zu Nb, Buch IV

193

vocati . . . . Recte igitur faciendo regis nomen tenetur, peccando amittitur. Ebda IX.iii. 4 209,30 zu den 16 argumenta (intrinsecus sumpta) siehe Nb 177,17-178 ,19 (III.121) OE ARGUMENTIS sowie Ndia 247,8-249,13 (13) , mit NL (Quellenhinweise); siehe auch die Erörterung in Hehle, 179-186

Zusammenfassung von m5: Pickering 1:138 Abschnitt 38 (m5) : 210,1 Überschrift: 210,2.1 3 Arcturi sidera: s. ad illud signum pertinentia El; arcturus vocatur ab arcto i. plaga

septentr~onali.

G): s. si quis nescit. El inter se vicina El

R

cur legat (#sequitur El, so; = N

propinqua: s. arcturo

coniunctim posita . vel

Bootes: stella una arcturi . arcti filax dicta . i.

custos aquilonis El; Bootes stella est in temore eh plaustri, quae graece arco phylax vocatur i. custos plaustri. R (- R)

mergat [que] : s. in occasum El

tota n octe cernitur. N G (- El ) miratur

(=

N G)

. quia nescit El

tardus: tardus ad occasum C4 T

seras aequore flammas : quia prope

expli cet : adimpleat El

l egem stupebit :

aetheris alti: celi. El

210,8 propinqua: sidera quanto viciniora sunt cardini, tanto tardiores habent occasus et celeriores ortus, quoniam diu videntur , parvum autem occultantur ... unde Bootes qui proximu s est cardini parvo tempere occultatur, ergo semper tardius ad occasum quam ad ortum venit ;

... rurs us quanto longius

fuerunt s idera a cardine, tanto celerius occidunt et tardius o riuntur . . . R; vgl. auch Hehle, 196 210,13 vgl. plaustrum maius et minus R; zu Nb 223,18 ursa: duae sunt ursae cardini

vi ci~ae ,

quarum maior Elix, minor Cynosura vocatur. R (+ Naa 36 e h)

210,16.18 Palleant: s i nescit cur N G (- El R)

infecta metis: c a l i gata

terminis N G (- El); obtebrata . obducta

i. ex umbra

inducit (- C4 ) ... c u ius eclypsis in xv luna

solis autem in l una xxxm• vel

prima. El

[quae]que ... : et cur C4

tenebrose C4

obscur~

quae noctem

confusa: i. quae ante confuserat . de-

fectione . luna in eclypsi obscurata. El (- N G T C4)

noctis opacae :

terr~

Phoebe: luna El

. quia per med iam noctem clariora sunt signa . El ; i.

Eclipsis lunae est , quotiens in umbram terrae luna incur-

rit. Non enim suum lumen habere, sed a sole inluminari putat ur, unde et defect um patitur si inter ipsam e t solem umbra terrae interveniat . Patitur autem hoc quinta decima luna eo usque, quam diu centrum atque umbram obsta n tis terrae exeat videatque solem, vel a sole videatur . Is et III.lix

Notker latinus zu Nb, Buch IV

194

210,23 alii e contra aiunt lunam non suum lumen habere, sed solis radiis inluminari. Vnde et eclipsim pat itur, si inter ipsam et solem umbra terrae interveniat . Sol enim illi loco superior est. Hinc evenit ut, quando sub illo est, parte s uperiore luceat , inferiore vero, quam habet ad terras, obscura sit. Is et III . liii; siehe auch ebda III.lix: DE ECLI PSI LUNAE, und Naaber, 37 f ., mit einigen weiteren Hinweisen auf mögl i che Quellen, die "recht ähnlich" sind. 210,28 publicus error: i. manifestus . communis . publicus error dicitur quia paucissimi in hac arte per iti sunt. El (- N G R); i. qui hoc sciant. El 210,30 lassant[que]: inspiciendo N G (- El) G): s. oculorum. quasi aspectibus 211, 2 Nemo: s. autem El

~the ra

pulsibus (davor #cum El; - N

pulsat. El

aera : aerem N

flamina chori (so): venti El N G R

t undere: s.

percutere C4 211,3 Nec: s. nemo miratur El

niuis ... molem: glaciem El C4

soluier

(#laxari): adiectio syllab El 211,4: Hic (so) enim: i. in aestu . uel in f luctibus et glacie El promptum est: manifestum . uel leue est El 211, 5 illic: i . in astris latentes : s. causae N GEl 211,7 prouehit: ostendit N G (- El); ducit C4

rara .. . aetas: tempo ris N

G; tempus El; Qu icquid raro euenit pectora turba t . C4

211,8 subitis: inprouisis N G El; i. repentinis rebus C4 211, 8 cedat (davor #si El; - R): recedat . i. locum det El

i nscitiae:

genitiuum (so) C4 211,9 cessent < ... mira uide ri>: d es i stant N GEl; ces sabunt admirari C4

Zusammenfassung vo n p6: Pickering 1:138-142

Abschnitt 39 (p 6 ): 211,10 Übers c hri f t: 211, 13 mune ri s : officii N G El Ma Ma; ostendere C4 Ma

perturbat: soll leitat El

explicare~

manifestare

decernas: diiudices Ma C4

211,17 pauli sper: moderatim Ma n e N G El C4

e uoluere : e xpli care El; aperi re N G

uel atas: obductas El; opertas C4

uocas: inuitas El

quaesitu : inquisitio-

maximam : quae inqui s itione est maxima . El

rei N G El Ma C4

exha u sti: perfecti

inquisitionis #frsup #htfrpsb chp (so )

p1 en ~

inuestigationis N G;

cui : s . peract~

a h d . Glosse #ersuohtero #sacho El

satis sit: s u fficiat El (- C4) 211,20.26 Talis : huius questionis C4 s . huius

qu~stionis

Ma

materia : ordo . res . ratio El;

succisa : enodata (= Ma) < . > auulsa C4

uelut h ydrae

Notker latinus zu Nb, Buch IV

195

capita: quam hercul es in lerna palude occidit. Ydra serpens est

cui cum

unum caput fuerit abscisum. alia multa succrescunt. El (- N G); fabulam tangit lernae paludis ... ad fabulam luditut sicut hydra igne combusta fuit, ita etiam igne et obduratione lernam paludem siccavi t. R; Graeci enim aquam ÜÖQp vocant . . . . Hydra draco multorum capitum, qual is fuit in Lerna palude provinciae Arcadiae. Haec Latine excetra (Hss. BT: excedra) dicitur, quod uno caeso tria capita excrescebant. Sed hoc fabulosum est; ... Nam hydr a ab aqua dicta est. Is et XII.iv.21.23; vgl. auch zu Nb 229, 16 Hydra:

... hoc serpen-

tis genus si occiditur . de capite eius surgent plures serpentes . nisi citius incendatur . . . . Nam ydram constat esse locum evomentem aquas . vastantes vicinas civitates . quo uno meatu clauso . multi erumpebant . quod hercules videns . loca ipsa exussit • et sie aquae meat us e xc1usit. El (- Is et XI.iii.34; XII.iv.23); siehe zur Hydra auch Naaber, 15f. 211,25 modus: dubitationum finis C4 rias . uel dubitationes El (- C4) busta fuit I ita etiarn

h~

fuerit: pro erit C4

eas: s. mate-

hydrae (Nb 211,19 ) : Sicut hydra i gni com-

quest iones igneo ingen io co[h)erceantur . Igne .

seruat metaforam fabule d icens igne menti s qua [m) hercules ... l ernam p a ludern siccauit < . > igne . i. uigore et ingenio ... C4 (- Ma) 211,29 In hac: s. materia El (- R) 211,30-212,22 Teilexkurs über die simplicitas de r göttlichen Vors ehung; siehe Schröbler, 70-107, Vollmann und zuletzt Hehle, 2 15f. 212,9 fati serie: prouidentie ordine (interl . ) I Inter prouident ia et fatum h oc distat quod prouidentia occulta dei d i spositio in intime d i uin e mentis latens . que simul cetera conple c titur quia disponit cuncta et quomodo stant sicut artifex fabricat u rus aliquid omnia prius per artem quam habet in mente disponit et sie postea operatur . fatum uero cum paulatim f oras prodire et manifestari coeperit in rebus e xterioribus < . > ueluti opus in mentem artificis conprehensum prius < . > quod postea perfic i tur opere exterius . sed beatus gregorius dicit

. n ihil esse f a t um < . >

sed si f atum aliquid esse dicendum < . > fa tum est natura1is o r do rerum ex prouidentia dei uenientium. C4 (- Ma ) 2 12,10 de repentinis : i. de hisquaein munde accidunt. El

praedestinatione : e 1ectione C4

de arbitrii libertate: i. iudi c ii El

212 ,1 2 s ed est 1 i b erum arbitrium •.. liberum n obis de voluntat e i udi cium . Boeth Ar erm com 2 : 1 96 ,1 3 f.

(u. ö . ) ; siehe a u c h Hehl e , 216f .

212,21 wörtliches Zitat a us Teren z , Andria I . i .11 212 , 22 perpendis: scis El 212 , 24 angusto limite: breui transitu. i. prope finem libelli sumus ...

El (- N G R)

saepti: coangus tati C4

deliberare: d i ff i nire N G El T ch ch

Notker latinus zu Nb, Buch IV

196

212,27 carminis: uersibus (so) C4 G El

ordine: per C4

uolupta tem : c arminis C4

d um: donec N

sibi: i n uicem El

212,30 libet: placet C4; placeat

(so)

s . tibi El (- N G)

213,1 orsa: i ncipiens N GEl ; Ideo orsa uelut a b alio

quia i ncipit a

prouidentia et fato que n o n iudicantur pertinere a d prop o situm . sed C4

Abschnitt 40 (p6 ): 213,2 Überschrift: vgl. nac h Nb 212,9-11 de repentinis . . . libertate auf dem rechten Rand: PROVI / DENT . / FATVM. El; vgl. zu Nb 2 13 , 18 quae c u n cta di sponit: i . d iffinitio

prou ident i ~

. e t fa t i El ; siehe auch oben zu Nb 2 1 3 ,1

2 1 3 , 2 ge n e r at i o r e rum: origo cre a turarum El (in Großbuch staben senkrecht auf dem rechten Rand) N G

qu icquid < ... mo d o> : i . loco ue1 tempore Ma C4;

i. omnia mobilia El; ut caelum . planeta . flum . animus N G (- El) causas, ordinem , formas: cur s it

quomodo . q ual e sit. N G (- El C4)

pro gressus: procreatio . uel processio Ma diulnae mentis:

sapienti~

213 , 7 Ha ec: s . stabilitas El dignitate N G El

s ort i t ur : acc i pi t N El

ex

stabi litate: diuina proui dentia El s impli c ita ti s : i . men tis dei El

arce :

c omposita: c o n l ocata El; quie s c ens et collocata N G

213,11 mo dus : regendi C4

conspicitur: mente C4

prouidentia . est

o cculta dei dispositioni (so; *dispositi o in ) i n t imo diuine menti s l atens . . . fatum u e ro est euro .. . coeperit in rebus exteri oribus< . > Ueluti opu s in mente artificis comprehensum prius quod pos tea per fi c itur . propr i e (so ; *apere) ext erius. Ma ; siehe a u ch oben zu Nb 212 , 9 2 13,14 cum i n ipsa ... purita t e conspicitur: cum in diuina simp1icitate est . et nondum e x tra . in oper i s effectu. El

e a q uae mauet : i . ext ra per-

fe ctum (so; *effectum) operis a t q ue di sponi t. El

p rou ide n tia: i llud quo d i n

mente creatoris disponitur .. . fatum vocatu r , quo d non simul p r ocedi t . R; s i e h e a u c h ob e n z u Nb 2 1 3,11 sowie Nb 214,3-1 0 , mit NL 213 ,1 7 li q uebit: apparebi t N G

conspexerit : i ntellexeri t El

2 13 ,18 omni um pri n c ipe: deo El R 213,20 < . . . f a tum ... > : FATVM El i n h a e rens : coniuncta C4

(auf dem linke n Rand)

q uaeque : omni a El

213 , 25 digeri t : ordinat . p r ofert El

f at um: e s t C4

suis : proprii s N G El

( - N G)

in mot um: u t moueantu r

[. ]

ordinat . in t ran situm N G (- El ) 213 , 28 exp l i ca tio : ordinatio ue1 oste nsio N G

in prospectum: quia deus

omnia prospi c i t . N G El 2 14, 2 Qua e: s . p rouid entia et fatum . .. El altero : i . e x prouidentia Ma

alte r um: i. fa tum Ma C4

fa talis : i . fat i El

ex

Notker latinus zu Nb, Buch IV

197

214,6 artifex: #bntxxfrchmbn = a h d. Glosse #antuuerchman El

effectum: perfectio-

(so, mit Bieler): praecogitans El; i. ante capiens Ma nem El

praesentarie[que]: praesentialiter . i. p raesentia mentis El

fato: davor #c um El; per fatum C4

multipliciter : v ariabiliter El; per di-

disposuit: effecit El

uersas f ormas Ma C4

(- Ma

ducit: davo r #pr o El

prospexera t : intra se El; cogitauerat mente C4

C4)

praecipiens

admi ni strat: efficit N G; con-

cedit . perficit El; deus C4 214,15 Hic magis philosophice quam catholice loqui t ur. N GEl

exerce-

qu ibusdam: davor #ex El

tur: agitur El; i. dispositio dei completur Ma

diuinis spiritibus: per diuinos spiritus Ma; spiritu sapien N G (- El);

i. angelis . spiri tu consilii

. s piritu

scienti~

prouiden tiae: datiuus El;

bus: seruientibus C4

te: i. anima et corpore El (- N G C4)

. et

c~tera

diu in~

El

famulanti-

tota i n seruien -

C4

c aelestibus . . . motibus: famulantibus

(interl.) C4; Hoc in loco quidam conati sunt boetium reprehendere quasi hereticum < .> d icentes . .. et docere omnia s ub fato stellarum fieri ... (marg.) C4 (- Ma); siehe auch unten zu Nb 21 4,24 und Nb 2 1 4.24 .28 sollert i a : insania . calliditate . ad decipiendos homines El

texltur:

eor um : i. h a rum rerum El

perficitur El; exercetur C4

Abschnitt 41 (p6): 214,21 Überschrift: u el quomodo fiat El

214,24 Quo fit: i. unde

subsunt: subiacent El C4

quaedam uero : ut angeli . et h omines sancti . quos f atum n on tangit. El locata: con stituta . ut anima C4

superent: uel superant . i. superoria sunt

El (- N G); superemineant Ma C4

2 14,24 .2 8 primae : N G

summ~

N G Ma C4

propinqua: ut angeli et homines sancti

excedunt : s . sua dignitate transcendunt sicut angelici spiritus . ani-

me san cte C4 ( - Ma) 215 , 3 Nam ut o rbium (#circ ulorum El ; = N G)

. . . : causa exempl i comparatio-

n e m facit . Ordo uerborum est . Nam ut orbis . i. c ircul us . qui intimus e st orbium circa eundem cardinem sese u e r tentium . ad simplicitatem medietatis accedit. El; ... Ordo est nam ut a ccedlt ille orbis (orbis ille Ma) qui est intimu s o rbium se uertentium c irca eundem cardinem ad simpl icitatem medietatis et reliqua. C4 Ma cardinem : i . pun ctum El

cardini C4

uertentium: u o luentium C4

e undem: unum

intimus: i nterior . vici nior El ; proqinquus (so )

ad simplicitatem : unitatem medietatis: i l l ius cardini s acce dit :

ille orbis propior est El 2 15,3 . 6.8.11.14 zu den fast 40 Hinweisen bei Notker a uf die suspensio/ d epositio uocis, di e Stimmführung a l so, sieh e King , d en NL zu Ne 7 ,1 ; Bac kes,

198

Natker latinus zu Nb, Buch IV

56-63; Glauch 1 : 124f. mit Anm. 24 und 25; Hehle, 1 18; Tax 2002, 429f., mit

Anm. 35 (zur Standardisierung); auch Anna Gratans h at sich mehrmals dazu geäußert, zuletzt in Gratans 2006, 179-197 ("Performance Analysi s ") 215,6 ceterorum[que]: s. orbium El Ma C4

quem uersentur:

c~teri

El

extra: s. cardinem El

circa

exsistit: s. ille circulus El

215,9 maiore ambitu: cum C4; circuitu Ma

explicatur: ampliatur uel per-

ficitur C4 215,12 in simplicitatem: i . in unitatem centri El N G

cogi tur : caaduna-

tur Ma (- C4) 215,16 a p rima mente: i. a diuina prouidenti a El N G; a prima dispositione dei R; a prima dispos ition e ac p rouidentia dei C4

fa to : davor a N G El

215,18 vgl. cardinem (Nb 215, 2 ): Cardinem compar at dei sapientiae . plurimos uero circulos plurimis causis siue hominibus . .. Ita cause uel homines . quanto dea proximiores tanto stabiliares . et quanto l ongius a dei prouidentia remouentur tanti mutabiliores. C4; Not ker denkt wohl a u c h an Sodom und Gomorra und an die Plagen in Ägypten. 215,24 supernae mentis firmitati: i. d e i prouidentiffi Ma ( - El) 215,2 5 siehe Hehle, 22 0-225, bes. 224 216,3-21 Teilexkurs, der einen Vorgriff auf mehrere Themen des V. Buches darstellt; siehe v.a. Nb 254,13-29 (V.24), Nb 255 ,19f. NL, sowie Bolender, 333f. und Hehle, 217-220

ratiocinatio : comparatio El

(V.25), jeweils mit

uti: ut comparat N G

ad intellectum: maior intellectu s quam rat i o -

cinatio . quia pe r intelleeturn r atiocinati o intell egitur . ita f atum per prouidentiam. El C4 216,12 id quod gignitur: creatura N GEl creatorem . cui semper est esse . El immutabilitatem C4

ad

quod est: i. ad deum simplicitatem: i. contra El;

ad: contra p unctum: quia minus est. N G

215 , 8 indi u iduitate : i. s implicitas .

qu~

vgl. zu Nb

non potest diuidi. N GEl C4

Abschnitt 42 (p6): 216,21 Überschrift: lakonische Zusammenfassung d es Abschnitts 216,22 Ea series: fati N G El; fatalis R

v ox enim Iovis fatum est:

•.•

Serv Ve rg aen 1 0 ,628 ; Fatum autem (gent iles ) dicu nt esse quidquid dii fantur , qui dquid I uppiter f atur . Is et VIII.xi.90; vgl. Ne 98,1f.: Also serui u s chit. Fatum est quod i o ui s f a tur, mi t NL 216,28 v gl. Series d i cta per transl ationem a sertis florum invi cem conprehensarum. Is e t

I.xli.2

Notker latinus zu Nb, Buch IV

199

217,3 elementa ... temperat: hoc est ignem in aquam. terram in aerem. El

in se: i. inter se Ma C4

alterna commutatione: ut fr igora flarnmis . arida

conueniant liquidis. Ma C4; i. ab aliis corporibus in alia. El quia dei ordinatio temperat cuncta. N

217,6 vgl. Hic mentitur de fato .

El (verwischt G)

renouat progressus: Nam scr ipturn est producat

Ma (- C4)

terra herbam uirentem

Ma

seminum[que]

ra C4

et diuina prouidentia El; series fati

Eadem: i. series

R; vgl. oben zu Nb 216,22

occidentia : morientia . uel transeuntia

progressus: herbarum uirentem (so; *uirentium ) e t cete-

fetuum: i. animalium

c~tera

217,10 Haec: s. series El C4

procreantium El

conexione: iunctura El

217,15 quae: s. s eries f ati El Ma ( - C4)

pro fici a t ur: egrediatur C4

ipsam (so): s. seriem uel pro uidentiam ... El 217,18.20 indeclinabilem: ineuitabilem Ma; immutabilem El Ma

promat: proferat N G; s. extrinsecus Ma

ordinem

causarum: o mnium El

217,20 ordo: s. dispositionis dei El; s. fatalis R

temere flui turas (so;

#uagas El): i. sine dis ciplina uel inordinate flui ta rent . si non t empe rarentur a pro uidentia. El N G 217 , 2 0. 2 4 Quo (davor

minime: i. non El

#ex) f it El

hunc ordinem: s .

confusa: i. fortu itis casibus E l

p rou i denti~

et

fa t i Ma

dirigens: tendens N G

El 217,30 mali causa: propter malum El usquam N GEl

cardine: prouidentia C4

q uoquam:

deflectat exordio: d euiet in a liquam (so; *a liam) partem a

dei p rouidentia C4

Abschnitt 43 (p6) : 218,3 Überschrift: Zusammenfassung des Abschnitts ; vgl. auch unt en z u Nb 218,9 und 218,12 s o wie Nb 218,18f . und 219,1-7. 218, 6 confusio : conturbatio N GEl ; p erturbatio Ma C4 tor C4

iniquior: inius-

tum: s. aliquando Ma

218, 9 u t

sit : s . cau sa necessitatis non plane . sep e e nim quos

homines laudant mali sunt occulto dei iudicio q uos autem uituperan t boni sunt e xamine iudicis. Ma C4 218 ,1 2 DE IVDICIIS HOMINVM El (senkrecht auf dem link en Rand )

depugna nt:

dissentiunt Ma ; discordant C4; n o n c o n c ordant El 218 ,1 4 concedamus : consentiamus Ma C4 218 ,1 6 temperiem: i. qualitatem ( = El ) quae a l io n omine conspe rsio d ic it ur. R

p ote ri t: s . qui libet C4

dici: a me dicis scili cet R; agnos c i El

218,21 his quidem: s. quibusdam El

bus : medicaminibus Ma C4

lepibus: s. medicamentis El

acri-

Notker latinus zu Nb, Buch IV

200

218,28 probitas: bonitas N G seruator: defensor El

218,30 alius : s. est Ma C4

depuls or: dissipator

qui depulit malum. El; qui repellit malum N G C4 219,2 ex alta prouidentiae specula: a

c~1esti

sede El

accomodat: pre-

stat N G El 219 ,5 Hic: pro hinc uel huic . i. tali dispositioni C4 (- Ma ) deo N G El C4

s c iente:

ignorantes: homines N G (- El)

Abschnitt 44 (p6): 219,7 Überschrift: lakonische Zusammenfassung des Abschnit ts 219,7.15 Nam: Ostendit permaxime f a lli homine s < . > putantes deo p1acere quod si placet • nam pompe ius hominbus uidebat ur iustus qui p opuli consen romanerum imperium habebat . iulius uero iniustus uidebatur qui contra senatus

d~cretum

r p sumebat . facto itaque proelio in

thesalia pompeius I qui iustus habebatur occubuit . iulius autem uictor extitit < . > licet malus hominibus uideretur. Quocirca cato maluit remanere cum uicto pompeio quam ad uictorem c t ransire I quem re ( so ; *ne ) imperantem uideret I in u i tam (so; *uticam) duxit exercitum < .> ubi et periit de hoc ita lucanus. Victrix causa diis placuit sed uicta catoni. C4 Ma 219,10 perstringam: tangam N G; breuiter di cam C4

quae ratio ualet huma -

na: s. referre . quemadmodum homini conceditur corde concipere. El

diuer-

sum: aliud N G El

219,13 famil iaris : amicus philosophiae C4 causam: iulii cesaris C4

Lucanus: faue ns pompeio N

vgl. Nb 102,26

219,18 Hic: s. in hoc mundo El; in isto cosmo I in mundo C4

citra ...

spem uideas geri : i . praeter spem Ma C4; i. fieri . aliter quam speretur. El (- N G)

Abschnitt 45 (p 6 ): 219,23 Überschrift: lakonische Zu sammenfassung des Abschnitts 219,25 moratus: moribus instructus N G El Ma C4

ut ... consen tiat: ut

aput deum et aput homines iustus sit. Ma 219 , 26 Sed est : ille tal is C4; s . aliquis El 219,28 colere: u enerari . a mplecti Ma C4

fortuna m: felicitat em (= N G

El) temporalem C4 2 2 0,1 parcit: miseretur Ma C4 prouidentia El C4

ne: cum El

sapiens dispensatio: dei N G C4; i . diuina

cui : homini El

non con uenit : . i . non prodest

Notker latinus zu Nb, Buch IV

220,4 absolutus: perfectus C4; singularis prouidentia: dei R

nefas: iniustum esse C4

sa C4; affligi . fatigari El

201

perfectus uel concessus El contingi: coniungi illi aduer-

sinat: deus C4

agitari: pulsari N G; concuti

C4 220,5 vgl. zur Glosse: uiri autem sacri corpus aedificauerunt (aedific durch Striche darunter getilgt, #n #labor darüber geschr.) - aliter non laborabit N; über dem Griechischen: #uiri #autem #sacri #corpvs #Non #!aborat; dann: hoc e x emplum in greco habetur ueri sacri corpus edificauerunt uirtutes . i. fortes reddiderunt et munierunt undique ne quid aduersi contingere possit. Ma; siehe auch Frakes 1987, 31f.

exce11entior: s. se

hurniliando . s. inquit El 220,10 Fit: s. a ccidit C4

bonis: s. hominibus El

principalitas G (- N Ma C4) C4 (- El)

deferatur: tribuatur C4

improbitas: malitia N G

summa rerum : potestas exuberans: abundans

retundatur: s. percutitur (so) C4; coer-

ceatur . deleatur . erubescat mali El 220,13 distribuit: dispensat i o dei C4; s. prouidentia E1

mixta quaedam:

s. bona et mala uel aduersa prosperis C4 (- Ma); aliquando bona . interdurn et mala N G; non omnia prospera El 220,14 remordet: restringit El; constringit retinet refrenat C4 (- Ma) luxurient: superbiant N G El; nimis exuberent Ma 220,16 agitari: affligi . cruciari . s. permittit El (- N G Ma C4 ) s. r ebus El; aduersis Ma C4

duris:

confi rment: s. ut iob et tobias Ma C4

220 , 20 pl u s aequo: quam iusturn sit N GEl; i. plus n ecesse s i t . Ideoque datur eis tribulatio ut suam fortitudinem agn o scant. Ma C4 ferre non possunt: praesurnunt se ferre posse El El

despiciunt: pro nihilo ducunt Ma C4

tristiti~

quod

hos: despicientes utrosque

tristibus ducit: s. rebus . i.

eos committit. El; s. rebus < . > per trist itiam exercet eos . C4 ;

ahd. Glosse brengit (unte rgeschr.) L9

experimentum: ahd. Glosse urchnat L9

in experimentum s ui : in probationem (- C4) ut discant nec nimis timer e . nec nimis audaces esse. N G 220,24 vgl. gloriosae pretio mortis: s. ut ianus apud romanos et codrus apud athenienses C4 Ma

quidam suppliciis (davor #s. #in) :

ut philosophi . et martyres El; sicut sancti martyres R r unt El

praetulerun t: dede-

i nuicta malis (davor #s. #a): i. rebus contrariis . quia uirtus

uinci non potest . El ( - Ma)

zur Bibelanspie lung siehe I und II Mcc , bes. I

Mcc 9 220 ,29 Quae: s. omnia El N G C4 meriturn singulorurn C4

disposite: ordi naliter . s. secundurn

eorum: s. hominurn N GEl

bono : i. bonis < . > turn

pros pera . turn aduersa contingunt. El ; i. eorurn bonitate N G C4

Notker l atinus zu Nb, Buch IV

202

Abschnitt 46 (p6): 220,30 Überschrift: siehe Nb 221,1-3, mit NL 221,2 ex eisdem ... causis : ex dispositionibus p rouidentie dei Ma C4; i . ex iusto iudicio dei N G; 221,4 de tristibus: s. malis rebus . quae improb p roueniunt. El (- C4)

quod: davor teo El

male meritos : ahd. Glosse ubil es uuirdige ubiles

scultige L9; dignos malo N (= G, aber ti über o ) 221,6 tum1 : s. primo C4; i. aliquando El

tum2 : s. deinde C4

inuehuntur :

inponuntur C4; inrogantur N G 221,9 Laeta: prospera (interl.; eueniunt malis unatim cum b o nis. C4

Ma) I Et ideo non sunt bona uera que argumentum: documentum Ma C4; (#chlfknk

= a hd. Gl osse #c hlei n i ): di citur per quod res c oargitur. c omprehendi tur . . . certioribus argumentis . i. rationibus uel rebus . . . . El; ahd. Gl osse giräti ... probamenturn ahd. Glosse tugu L9 demonstrant C4

loquuntur: indicant

Ma)

(=

.

iudicare: s. felicitatem per quod ostenditur n o n esse

uera felicitas. C4 Ma 221,12 illud ... di sp e n s ari: s. a pro uidentia dei di s poni . . . El (- C4)

praeceps: ahd . Glosse thrati . gitag L9 ahd. Glosse ungimah . ungistuomi L9

C4 Ma

rei:

substanti~

i mportuna: intemperat a C4; vgl .

exacerbare: p rouocare incendere

inopia: i. sua paupertas

C4

(=

C4)

. d ole n s se esse

inopem . magis in vicia raptatur. El 221,14 huius : s. h om< inis> . uel G); i . i n fi rmi t at i Ma (- C4)

auari t i a < e > . i. morb i El

(- N

colla tae pecuniae reme d io : pecunias e t d a ndo

e t conseruando C4 221,18 Hic: alius quilibet C4 Ma considerans Ma C4

spectans: c o gnoscens . inspic i ens El;

conscientiam: s. suam Ma

samae (so) brengandi L9

El: cum feli c it ate temporali . .. C4 p ropter hoc bon a f aci t

comparans: vgl. ahd. Glosse

fort una : felicitate . uel mal icia . i. suo facto c ui us: f ortune C4

t rist i s ami ss i o :

. ne propter ma l a perdat . El

221, 23 i n c l ad em meritam: in perdi t ion e m dignam N G

act a ( so ; * aucta):

ahd. Glosse zuagitan L9 221,24 quibusdam: s. malis N G C4 p o t e stas Ma (- C4)

permissum: i. permisit El

ut exe r c itii bonis ... : i. hi s qui pat iuntur

ius: i. ut

e x e rci ti um ess et b on o rum . quo d accidi s s et ma 1is a d sup plicium . El 221, 27 ; 222 , 3 f oedu s : con cord i a El N G ( - Ma C4 )

con uenire : concorda ri N

G Ma ; con corda r e El C4 ; n on sol um mali a ma l i s d i scordant , verum e tiam mala quaein eis sunt a se ipsis dissentiunt ... et dum mentes vitiis d ilaniantur, ipsi quoque semet ipsis dissentiunt (displicent Ma ) . R

Notker latinus zu Nb, Buch IV 221,30 Quidni: quid aliud N G

203

dissentiat: disco rdat (so) N G El

dis-

cerpentibus: lacerantibus N (fast ganz verwischt G) C4 ; compungentibus El;

vgl . ahd. Glosse uuizinonten L9

conscientiam: s. illorum El; ipsorum C4

222 ,3 n on fuisse gerenda decerna nt : i. dolet se peccasse N G

decernant:

diiudicant (so) N G 222 ,5 prouiden tia: dei C4 222 ,8 uidentur: i niqui C4

perpeti: pati C4

frugem: fructum N G

Abschnitt 47 (p6): 22 2 ,10 Überschrift: siehe Nb 223 ,3-6 222 ,1 2 uis: i. potestas Ma

e i s : s . ma l is N GEl

elicit : profert

. ex-

primit ... El; e xprimit < . > perfici t I extorquet prouocat ... C4 222,14 assignata : constitute (so) C4

ordo enim quidam: providentiae dei

R; s . dispositio dei C4; i. iustum iudicium dei El (- N G) quisquis a iusto ordine recedit

. in alium ducitur. N G; transierit. Malus

per maliciam a recto ordine dec linat bonus.

. per quendam alter malus effic itur

In hoc a d ordinem dei reuertitur . et h oc ipsum est in signum et

miraculum dei. El C4

decesserit:

h oc licet: ut permittatu r C4

prouidentiae: dei N G El

liceat temeri ta ti: licitum sit esse inordinatum N G;

ratione esse El

audaci~

. i. sine

quid: aliquid N G

222 ,19 ... Sicut ioseph fratres uendiderunt ne illorum esset dominus. Verumtamen nis i esset uenditus < . > dominus eorum n on esset. Ma; vgl. z u Nb 239,24f.: sicut de ioseph ... quem prophetia somnii d ixerat uenturum dominum fratrum suorum qui cum e i i nuiderent uendiderunt eum ne passet fieri eorum dominus . et ubi fugere conati sunt . diuinam prouide ntiam ibi comprehensi sunt . nam si non uendidissent eum egiptiis < . > non posset in aegypto fier i eorum dominus . Ma R; vgl . Gn 37 -4 6 222 ,2 2 Glosse über dem Griechischen: fortissimus

in mundo deus omnia

(c uncta N G) peregit El N G; siehe auch Frakes 1987, 32 222 , 25 fas : possibile Ma C4

ingen io : intellegentia N G

machinas:

subtiles dispositiones Ma; ordinatio nes C4 222 ,27; 223,1 proditor: c reator

G

. u el ostensor (- El C4)

tantum : ahd . Glosse eccrodigo L9

. uel prolator N

perspexisse: i. dixisse El; intelle-

xi s s e C4 223,1 protulit: per creati onem C4 exterminet (= Ma)

eliminet : expellat

. et excludat N G;

. expurget El ; s . exterminet I excludet (so) C4

terminis: i. de regno s u o N GEl (- Ma)

de . . .

seriem necessitatis:

su~

ordinationis C4 ; omnia de bono exordio . i. prouidentia dei procedentia per f atum necesse habent recte peruenire. El

2M

Notker latinus zu Nb, Buch IV

223,4 creduntur: mala C4

spectes: consideres C4

223,8 pondere ... oneratum: ahd. Glosse suari ... bisuartan L9

expecta-

re: vgl. ahd. Glosse intbeiton L9 223,10 accipe: s. bibe C4 ahd. Glosse trung L9

haus tum: poculum N GEl Ma; potum C4; potionem

refectus : ahd. Glosse gilaboter L9

contendas :

festines El (- N G C4); ahd. Glosse ferdenest L9 Zusammenfassung von m6: Pickering 1:142f.

Abschnitt 48 (m6): 223,12 Überschrift: lakonische Zusammenfassung des Abschnit ts ; siehe auch Nb 223 , 25f. und unten zu Nb 223 , 27 223,14 sollers: acutus . strenuus Ma; acutus - sollum . oscorum lingua dicitur totum . inde sollers qui astutus est i n omnibus et studiosus . N G (El)

Si uis . .. cernere: Si uis

[hoc] diuinas et subtiles rationes cognosce-

re < .>plane considera machinam totius orbis ... C4 (- Ma) dei potestates et leges N G ( - El ) inter se sidera

iura Tonantis:

seruent (so) : s. quia non discordant

pacem: institutionem El ( - N G) ; sicut a deo sunt in prin-

cipio ordinata. C4 (- R)

foedere: i. pacto (= C4) indissolubili. I l lo foede-

re coniuncta sunt sidera quo etiam omnia diuersa concordant . Ma; dispensati one El 2 23,18 rutilo: fulgido N G

c oncitus: uelox uel commotus N G; agilis C4

impedit axem: nul lum sidus impedit alterius c ursum El . quoniam

lun~

natura frigida dicitur esse. Ma

gelidum: i. frigidum

Phoebes :

lun~

. genitiuus

graecus El C4 (- N G) 223,20 vor Z . 11-15 des Metrums auf dem rechten Rand in Kreu zform METAFORA El (- N G)

Vrsa : duae sunt ursae ... , quarum maior Elyx. R

agi t El C4; ahd. Glosse kerit L9 cursum suum. El d inem R

El

summo uertice: in summitate caeli N G El; prope caeli car-

me rgi: ahd . Glosse gibadot uue rdan L9

flammas: s. suas Ma

poet~

flectit : per-

rapi des Vr sa meatus : quia velociter implet

oceano: in C4

profunde: i. oceano El; ponto R

lota : mersa

vgl. Dicunt enim

quod sydera in hispanium mare occidant ibique lauentur quia sie uidetur

iuxta positis. Ma 223 , 2 4 Vesper

Luc ifer: ahd. Glossen abantsterro ... tages terro L9

umbras : noctem N G

aequi s : similibus N G

uicibus : per uices N G El

nuntiat ... reuehit[que] : p os t solem uidelice t apparendo ... ante solis ort um oriendo Ma C4; vgl . ahd. Gl osse uuidar kerit L9 223,27 reficit: renouat N GEl; reparat C4 aeternantes El

aeternos: manentes N G; vgl.

a lternus amor: i. mutua concordia s iderum Ma

amor : pax •

Notker latinus zu Nb, Buch IV uel foedus El

205

exsulat (danach #i. #ur El): i. abest El Ma C4; peregrinatur

longe Ma C4

astrigeris: s. ab C4

oris: finibus N G C4

223,29 pugnantia: aduersa Ma 224,1 uicibus: uicissim Ma dulus: i . leuis Ma C4

Glosse ufferit L9

fidem: concordiam Ma C4 ; pacem N GEl

pen-

surgat: deest ut Ma C4 ; qui semper leuatur El; ahd.

pondere: ahd. Glosse suari L9

sidant (#sknchfnt = ahd.

Glosse #sinchent) : i ncumbant El; ahd. Glosse sinchant

N G;

imum l ocum t eneant

Ma (- C4)

224,5 vor Z. 24 -26 des Metrums auf dem linken Rand i n Kreuzform: SINECDOCHE El (- N G)

His de causis: s.

nem El (- N G Ma C4) uz stenchit L9

annus: tempu s N G El

metonimia E1 N G; maturare facit R causis C4

. propter diuinam dispositio-

concordi~

spirat : dat E1 N G; emittit C4; olet ahd . Glosse aesta s . . . siccat : hisdem causis C4 ;

cererem: frumentum R

grauis: fertilis C4

remeat: hisdem

defluus: i. desuper fluens Ma; ahd. Glosse

nidar triefanto L9 224,8 temperies: i. concordia .iiii elementorum . uel temporum . s. quod pugnantia fidem iungunt . El (- Ma C4)

ui tam spirat : emittit I uiuit C4

224,9 Eadem: i. t emperies El N G C4 N

orta: nata N G;

qu~cumque

rapiens: repetens aliter chch Bieler

[.] in terra nascuntur El

supremo: ultimo C4

224,12 flectit habenas: cum potes tate omnia ordinans et gubernans N GEl ; metaphora ab auriga ad deum. Ma Ma

fons : ahd. Glosse ursprinc L9; princip ium

origo: initium N G; causa Ma

aequi: i.

~quitatis

Ma C4

224,15 concitat ire : ceu ad motum pergere prouocat N G; i . p rouocat ad eundum pergere . ceu ad motum El; s . ad eundem c h c h c h quia eo mouente rotantur ad ipsum. Ma (- R) Glosse gistatit L9

sistit: i. stare facit Ma C4; ahd.

uaga firmat: s. ad meliora El N G

224,19 itus: transitus

uel itine ra El; c ursus Ma C4

flexos ... in

orbes cogat: in circulos ( = Ma) u t iterum ueniant. N G (- E1); re f lectat Ma C4: vgl. ahd. Gl osse gikerte L9

pata . separata C4

dissaepta: disiunc ta N G El Ma C4 ; d i s s i -

fatiscant : deficiant

(=

C4) . compos itum enim est a

fatim et hisco . quod significat abundanter . i. pati incipio ad perditionem . . . . hio uero < . > unde hisco quod ex e o est quia pandit in profundum . quod appellatur chaos . El

font e : origine N G

224 , 21 communis amor: i . deus El N G ch c h c h i. d eus ad quem omnia tendunt. . . . i . s ummum bonum Ma

cunctis : creaturis C4

224 , 23 repe tunt[que] : desiderant N G El ;

qu~runt

El ; exposcun t Ma C4

fine: s . cum El N G

224,26 nisi: cuncta E1

c onuerso : s. ad deum El N G C4

Ma; s. ad deum El R; ad deum a quo recu rran t

... C4

refluant : s . ea

causae (davo r #i. #ad ,

Notker latinus zu Nb, Buch IV

206

dann #am über ae von causae, danach #ad #deum): i. illi causae . dati uus . qui dedit omnia esse . i. ut fierent omnia. El

Zusammenfassung von p7: Pickering 1:143f.

Abschnitt 49 (p7): 224,28 Überschrift: siehe Nb 225,30f. und 225 , 2, mit NL., sowie unten zu Nb 226,24 224,29 diximus: i. exposuimus El 225,1 Omnem ... fortunam: Quod ita considerari potest . prouiden tiam per fatum amministrat quia est bona . est ergo et fa tum quod bonum est . Itaque per fatum omnis fortuna est. Igitur omnis fortuna bona e st. Ma 225,2 qui: quomodo N GEl C4; uel qualiter C4 gouma L9

attende: ahd. Glo sse nim

omnis bona: s. est El C4; fortuna C4

225,5 remunerandi: ahd. Glosse ci lonanne L9 siehe auch unten zu Nb 226,24

deferatur: attri buatur C4

zu den 16 argumenta (intrinsecus s umpta)

siehe Nb 177,17-178,1 9 (III. 121) DE ARGUMENTIS s o wi e Ndia 2 47, 8 - 2 49,13 (13), mit NL (Quellenhinweise); s iehe auch die Er örte rung i n Hehle, 1 7 9-18 6 225,8 uera: est C4 225,11 nixa: fulta . firmata . insistens El (- N G); so l idata Ma; stabilita C4; ahd. Glosse gestiu rtiu L9 22 5,14 nume remus: ponimus ration es El ; cohclusio nes C4

(s o ) C4

sententi a: s. est El eam: s. senten tiam El

i n ter eas: s.

i nopinab iles: i ncred ibile s El

225 ,1 6 qui: quomo d o N G El Ma ; s . quomo d o I i mmo d e b e mus e am numerare inter inopinabil es. C4 225,18 usurpat: in usu habet N G (- El); s. t r ahit C4; ahd. Glosse v??elgit

L9

quia id: s. inquam El N G

2 2 5 , 2 1 a cce damu s : p ropinquamu s

quorundam: s . hominus (so ; *hominum) El (so ) N G

Abs c hnitt 50 (p7 ) : 225,23.25.27 Überschriften: No tkers Terminologie für den prädikativen oder kategorischen Syllo gismus; siehe daz u Hehle, 186 - 1 90, Tax 200 2, 41 6f .

(Stan-

dardi sierung d er Ter minol o gie); v gl. Ndia 1 97-1 9 9 und 225 - 2 41 (Absch n . 2 und 11f.), Ns 267-270 und 2 8 0-2 83 (Abschn. lf. und 9f . ) , jewe ils mit NL Abschnitt 5 1 (p7 ): 2 25,25 Überschri ft : siehe oben z u Absc h n . 5 0 , auch unt en zu Nb 225 , 2 6 225,26 Quae: davo r fortun a N G (- R); assumptio C4

Notker latinus zu Nb, Buch I V

207

Abschnitt 52 (p7): 225, 27 Oberschrift: siehe oben zu Abschn. 50 225,28 Quidni: certe . etiam El 226 ,2 Sed haec: s. fortuna bona

quae exercet uel corrigit El (- Ma C4)

uirtutis iter arripiunt: s. qui boni esse incipiunt. Ma Abschnitt 53 (p7): 226 ,5 Überschrift: Zusammenfassung des Abschnitts 226,6 iocunda: s. fortuna El 226,6 decerni t : diiudicat N GEl 226 , 8 uerum: sed El C4

uti est: ahd . Glosse sosiz ist L9

226,9 reliquam: s . fort unam El; reliqua (so , mit Biel er): alte ra fortuna

C4 226 ,10 sit aspera: i. punit tantum Ma 226,14 sequentes: s. ego et tu El

siehe oben zu Nb 225 ,14 ungl6 ubl1 h ;

vgl. ahd . Glosse t lih L9

confecerimus: concluserimus Ma

zu

den 1 6 arg umenta (in t rin s e c us s umpta ) siehe Nb 177 , 17-178,1 9 (II I.1 21) DE ARGUMENTIS sowie Nd ia 2 4 7 ,8- 2 49,1 3 (13 ), mit NL (Quellenh inwe i se) ; siehe auch die Erörterung in Hehle, 179-186 226 ,20 quae concessa sunt: i. quae supra probata s unt dix i mus. El

El C4

omnem : s. fortunam El

eorum : s. hominum El N G

(= N G)

. s . quae

quaecumque: siue prospera . seu adversa in possessione: i . quia possident uirtutem

. uel in prouect u: #kngkdigknk ( so ; i überges c h r . = ahd . Gl osse #in #gidigini) gfdigfnf'tf = a hd. Glosse gedigenheite . uel i n adeptione (keine Glos se)

El

in prouectu: qui crescunt in uirtutibus

iungu (so untergeschr.; *thihungu) L9

C4 (- Ma); ahd. Glosse thi

in adeptione: qui adquirunt

iam possident plenam uirtutem. C4 (- Ma)

. i. qui

improbi tate: i . malicia El C4

226 , 24 omnem pessimam esse fortunam: licet prospera il li s uideatur . El; ecce i nopin abile sapienti

. nam sapiens seit omnem f ortunam esse bonam . quam

seit esse i ustam. C4

Abschnitt 54 (p7 ) : 226,25 Überschrift: lakoni s che Zusammenfassung des Abschnitts 226 , 29 moleste (#xngfmbc hp = ahd. Glosse #unge macho El L9) : xmbfqxbmo a hd. Gl osse umbequamo El ; triste C4 e xercet. El ( - N G) leidizan L9

ut: s icut El

fortunae: i. aduersitatis . quae euro indignari : i. irasci El ; a hd . Glosse

in c repuit: insonuit El C4

227,2 Vtrique: s . sapienti . et forti El (- C4 ) be l licoso C4

illi uero : s . sapi e nt i El C4

h ui c : s. uiro f orti Ma;

p r opagandae: d ilatande C4

Notker latinus zu Nb, Buch IV

208

227,5 uirtus: uocatur a ui . uel a uiolentia. Ma

nitens : insistens N G

El

227,7 in prouectu < ... uirtu tis>: in augmento uirtutis C4; i n pro speritate N G

emarescere: languere . infirmare El; eneruari Ma C4; uel pigrescere N

G; vgl. ahd. Glosse iruuerdan L9 tenetis . commi t tere debetis El; ...

227,9 conseritis: coniungitis

acre: forte . declinatur . hic et

proelium uobis est agendum ... C4

ita alacer alacris. El (- N G)

acer . et hoc acre

h~c

cum omni fortuna:

prospera uel aduersa El (- C4) 227,11.16 medium: i. aequanimitatem R

occupate : s. uos El

primat : ne uos deiciat aspera f ort una quasi infirmos C4

ne ... op-

iucun da : quasi

aut tristis: i. aduersa opprimat aut iucunda corrumpat :

leuis . dulcis C4 s. fortuna El

227,16.19 ... infra subsistit: i. in tristibus . . . ultra progreditur: i. nimietas in iocundis El; quod non pervenit ad medium. R; vgl. ahd . Glossen nidar sigit • slifit

mera uf beitit L9

227,18 situm: s. est El C4

manu: potestate C4

qualem ... fortunam

formare : siue bonam siue malam C4 nisi aut exercet: s. iustos ad meliora

227,20 omnis: s. fortuna El C4 C4; vgl. ahd. Glosse obe siu uobe L9

Zusammenfassung v on m7: Pickering 1:145

Abs c hnitt 55 (m7): 227,22 Überschrift: hoc carmen fabulosum est et pertinet ad eos qui per uirtutem

~ternum

nomen uolunt sib i adquirere. Nam i llorum refert gesta qui

aduersis cedere nescierunt

. sed tarn diu restiterunt donec fortite r uicerunt.

Ma

2 27,2 4 A t rides : nomin< a tiuus> N G; f ilii at r e i f uerunt a gamemno n et menelaus . cuius menelai ux orem paris fili u s priami rapuit . i n de be llum decennale apud troiam. N G ( - El R)

fratris ... piauit: uxorem u l tus est

menelai regis grecorum. i . helenam ... menelaus ... cuius uxorem alexander filius priami rapuit ... El troiae El (- N G); Trojae subver sione R ponit Helena. R

Phrygiae r uinis (davor is. iin): i. thalamo s: thalamos pro c on iuge

Naa 1 7 e h

227,30 ille: agamemnon N G R

opt at : i. voluit El; de siderat C4

uel a: extendere ( = Ma) uel nauigare C4; redimit cruore: placat ( = El Ma)

dare

... uento s esse place? ? ?ndos. R

sanguine fil iae suae C4 ; quia immolauit

filiam suam N G; conducit . i. emi t El; vgl. ahd. Glosse gemietta (so) L9

Notker latinus zu Nb, Buch IV

cruore ...

nat~:

i.

ephigeni~

209

El; exuit: spoliauit patrem: s. se ipsum El;

liberauit se ex omine (so; ?*nomine ) patris N G; Nudauit uel fecit i l lum non esse patrem

G C4) c~sa

nat~

•.• per iugulationem ipsius. C4

sacerdos: i. chal cas (= N

. uel ipse. Unde virgilius ( . . . ) . Sanguine placastis ventos et virgine . cum primum ili acas danai venisti s ad oras. El

tristem rem agens C4

(~

Ma C4)

iugulum: pect us uel ab occisione N G (~

228,8 ore: uultu C4 sodales: socios C4

R); facie N G

(~

(~

tristis: i. El)

C4)

ith acus: ulixes El N G Ma C4

Polyphemus: gigans N G El

notum apud Virgilium , quali-

ter Poliphemus ... socios Ulixis devoraverit, propter quod Ulixes oculum ei terebraverit nacta occasione quia dormientem eum invenit . R ahd. Glosse uuuotrih L9

mers i t: inmi s it El Ma C4

furib undus:

rependit : reconpensauit

I r emunerat (so ) C4; persoluit . s. ulixi N G; perpendit (so) : r e s o luit restetuit chch (so; *restituit) El ulixis percussit. N G

(~

maestis lacrimis: quia sagitta e um

El)

228,13 celebrant: gloriosam fac iunt . uel celebrem extollunt El

(~

C4) ;

ahd. Glosse märent L9 228, 15 domuit superbos: superauit

. uel subiugauit C4

tau ri dicuntur h omines equo mixti . .. N G

(~

Centa u ros : cen-

El ); semihomines et semiequos;

quadam die Hercules dum se exercitaret conspexit geminos Centauros 1udent es (=

Ma C4; lavantes se T) in aqua emissaque sagitta vulneravit eos . .. R; vgl.

über diese "eigentümliche Sage" Naaber, 16 228,1 7 abstulit: s. h e rcules . s . nemeum leonem interfecit eique pel lem c um unguibus pro spolio secum tulit . ab aristeo chch enim rege mi ssu s h e rcules . C4

(~

R)

occidit leonem. N G

le oni: i. nemeo El ; in afri c a dicitur n e mea s ilua . ibi spolium: pellem El R; corium N G

228,20 fixit: sagittauit El; ahd . Glosse sc6z L9 sci1icet Ma

uolucres: i. arpia

Alcino us rex Phaeacum labarabat Arpiis, ad quem Hercules veni-

e n s , cum cognovisset perstolatus adventum Arpiarum ad solitas menses venien tium, quas vulneratas p e pulit a regno eius ; Arpiae d icuntur esse canes ( so ) Jovis di c t a a rapiendo, nam a rpe gra e c e dicitur rap i o ; hinc Arpiae raptrices, quas Ovidius Strimphalidas vocat a Strimphalo fluvi o . R und II.21)

(~

Mythogr vat I .56

fatigatus est enim (Aeneas ) ... apud S trop hadas insulas Harpyiis,

Serv Verg aen 1, 3 ; s i e he zu d en Argonauten den ausführlichen Kommen tar , ebda 3 , 2 09 228 , 26 poma : VII filiae athlantis c ustodiunt ortum (so G, orcum N; *hortum) uen i n quo aurea poma c res c. N G; Pomerium c onsecratum erat mine rvae . in thesalica regione. He s peride s

fi l i~

a thlant i s . custo-

des h o rti veneris . quo antea poma crescebant . quem draco uigilans circumplexus est . et ab h ercule occisus . indeque mala aurea abstu l it . El (- R) ;

Notker latinus z u Nb, Buch IV

210

Hesperidum insulae vocatae a civitate Hesperide, quae fuit in fines Mauretaniae. Sunt enim ultra Gorgadas sitae sub Athlan teum litus in intimes maris sinus; in quarum hortis fingunt fabulae draconem pervigilem aurea mala servantem. Fertur enim ibi e mari aestuarium adeo sinosis lateribus tortuosum ut visen-tibus procul lapsus angueos imitetur. Is et XIV .vi .l O 229,2 Aestus ad Oceanum pertinet, fretus ad utrumque mare. Nam aestus est maris accessus vel recessus, id est inquietudo; unde et aestuaria, per qua mare vicissim tarn accedit quam recedit. Is et XIII . xviii .1; Nam dictus est stagnus ab eo quod illic aqua stet nec decurrat. Ebda XIII.xix.9 229,8 aureo ... metallo: i. sinistram habens grauiorem pondere . habens grauem clauam auream in sini s tra . C1aua . baculus pastora lis. El

Ce rbe rum:

infernalem canem . traxi t triplici catena: q u od a ut (so; ?*autem) dic it ab inferis cerherum traxisse. El; Hercules descendens ad infernum . .. traxit euro (scil. Cerberuro) ab inferis; cumque vidisset insolitarn lucem supernorum spumam emisit ore, ex qua dicitur nata acconita herba veniferens . R; vgl . Acone portus est Bithyniae qui proventu malerum grarninum usque adeo celebris est ut noxias herbas aconita illinc nominernus . Is e t XVII.ix. 2 5 22 9,1 3 i nmitem : quendam f erocem superburnque .•. C4 ipse hercules uoti compos C4

uictor: hercules N G;

dominum : Glaucus fuit rex potentissmus ..• qui

equis utebatur ve l ocissimis euro quadriga; hunc Hercules disceptum (discerptis

Ma) equis quibus utebatur comedendum apposuit , narn antea carnibus vescebantur humanis. R

quadrigis: equis C4

siehe zu dieser "Vermischung" z wei er Er-

zählunge n (über Gl auc u s und Diome des) Naaber , 1 7 22 9 ,16 vg1. Nb 211, 2 1-2 4 229,18 Achelous: fluuius N G (- El); Achelous f l uvius c ertans curn Hereule •.. in figuras vertebatur varias. Tandem conversus in taurum cor nu illius Hercules apprehendens illud fregit. R

fronte turpatus : propter cornu euul-

surn Ma; i . in ortu nimis e gressu s N G (- El L9) ; v gl . ahd . Glo sse unchüs ker

L9

pudi bunda: uere cunda Ma; ahd . Glosse s c amagaz L9 22 9, 26 Anteum (igigantem): f i l ium

terr~

rip is : s . i n suis C4

. quotiens terrarn a ttigit

. for -

tior fuit luctans cum hercule. El (- N G); Antheus rex fui t Lybiae, terrae filius , ad quem cum venisset Hercules et luctaretur cum eo nec p o sset eurn s uperare, fingebat se cadere et ex matre ter ra vire s r e sumebat . Tande m cognoscen s hoc Her cule s tenensque i n aere suspe nsum el i s o guttu r e suffocavi t . R 2 29 , 29 Cac us : Cac u s dicitur e n i m Vulcani fil ius fui sse .. . q u i latro pes s imus fuit s e rvus Eu andri vicinasque r e g ione ignibus depopula b atur ; h unc itaque Hercules interfecit propter boves suos, qu os v e rsis vest igi i s in speluncarn traxerat. R; seruus euandri cuius morte confo rtatus est euander < . > que m occidit h e r c ules .. . C4

211

Notker latinus zu Nb, Buch I V

230,3 quisque (so): i. herculis humeris . uel q uosque: i. per El (- N G)

quosque: per humeros C4

compressus (so): pro compressurus C4 Ma; domitus

sustentatus . i. ut sustentari uel opprimi posset. El

El; caelum, quod ipse fe rtur sustinuisse. R saetiger: i. aper N GEl Ma

uel polluit El

altus orbis :

c~lum

notaui t : aspersit . signauit spumis < ... notauit> : quas-

sando caput El N G R 230,6 ultimus labor: triumphorum R

inreflexo :

sustulit: susti nuit C4

infatigabili Ma C4; superbo . inuincibile El; ... tempore gigantomachiae, cum iam rueret caelum, illud dicitur ab Athlante suscepi sse ... R 230,8 caelum meruit: quia

c~lum

sustinuerat . ipsum in praemio meruit

postea. Ma ; igne [ . ] consumptus quia inter deos e st translatus . C4 230 , 8 .10 Ite ... exempli: s. herculis . fac it nunc exortationem.

(in-

terl.) C4; .•. hortatur uirtutum amatores ut per fortitudinem fortium exempla imitentur caelique altitudinem scandant.

(marg.) C4 Ma

ubi: pro quo C4

230,12 inertes: ahd . Glosse zagon L9; nolentes lab N G; pigri Ma C4

terga: ad fugam nudatis: fugitis El (- C4) ; abici t is Ma pro nihilo duc ta C4; terrena El per uim

c~lum

Superata tellu s:

sidera donat: i. caelum C4 ; ut hercules

penetrau it . sie et vos . El

Abschnitt 56: Vollexkurs; Überleitung von Buch IV z u Buch V 230,14 Überschrift: Zusammenfassun g des Abs c hnit ts 231,2 vgl . Moralis (pars discipl i nae actualis) d icitur , per quam mos vivendi honestus adpetitur , et instituta a d virtutem tendentia praeparantur. Is et II. xxiv .1 6

Notkers Etymologie ist wohl ihm eigentümli c h; sie fe hlt

bei Maltby und Klinck 2 31,6 Notker faßt die Ausführungen Gregors des Großen über diese exemplarische Unterlassungssünde des reichen Mannes (in der 40 . seiner 40 'Homi liae i n Evangelia' , Abschn . 3) l a ko nisch zus ammen. 231,6 . 8 zum Bibelzitat siehe Lc 6,38 ; vgl . Nl 194 , 16-18 : Merito d i ues ille

,

guttam aquae non impetrauit . qui micas panis laza ro n e gauit . Vbilo t uo bezzeres ne-wäne, mit NL

Buch V Kommentar zu CPh, Buch V: Gruber 1978, 377-415 Zusammenfassung von CPh, Buch V: Heh le, 29-32; Gruber 1978, 377f. Zusammenfassung von p1: Pickering 1:145f. Abschnitt 1 (p1) : 231,30 Überschrift: lakonische Zsammenfassung des Abschnitts 232,1 Dixerat: haec uerba El; concinerat . s. quae supra dicta sunt. C4 ad alia: s . quam ego vellem, nam ... R

tractanda: narranda C4

expedi-

enda: i . explicanda . ue1 aperienda N G: exponenda C4

232,3 Q? 232,19 quidem: s. est C4

exhortatio: s. quam exortata es C4; siehe Nb

230,9f. 232,22 re: quia ita sit. C4 232, 23 pluribus: questionibus C4 ; s . r ebus El Abschnitt 2 (p1): 232,24 Überschrift: siehe Nb 232,7f. 232,26 arbitrere : #is über e 2 232,28 absoluere: perficere Ma C4

debitum : votum El

232,28 patriam: i . in pristinum statum N G (- El Ma C4) 233 , 1 Haec: quae tu requiris de casu (causa Ma) C4 Ma über per El; - N G C4)

perutilia (#valde

cognitu: cognitione El Ma C4

233,2 auersa: #i. contraria El C4; remota Ma C4 233,4 uerendum[qu e]: timendum C4

deuiis: davo r in N G; ahd . Glosse

a uuigi L9; anfractibus questionum Ma

ad emetiendum : perambulandum Ma C4 ;

perage ndum El ; ad perficiendum . uel mensurandum . uel a d pertranseundum N G 233,6 uereare (#is über e 3 )

:

timeas El

233,7 quietis: pro quieto C4 (- Ma) 233,8 de sequentibus: conclusionibus C4 233 , 10 constiterit: ita certurn sit El ; firma sit N G; c laruerit C4 ; i . stabilitum hoc euro d i spositione (dispositionis C4) sententia nostra (nos trae C4 ) fue rit succisis quaestionibus , quae ex latere possunt oriri . R C4 dubitata : roborata C4

in -

siehe zu homo part icipatione dei . deus Dolch 318, mit

Anm. 53

233 ,1 1 Q? 233 ,1 3 morem: i . uoluntatem . consuetudinem meam El (- C4 ; ohne meam)

Notker latinus zu Nb, Buch V

214

geram: consentiam C4

233,14 Simul[que]: mox El C4

orsa est: coepit (s. loqui El ) N G C4 El

Abschnitt 3 (p1): 233,14 Überschrift: siehe Nb 233 ,15-20, mit NL; siehe auch Schröbler, 107118 und Frakes 1984a, 23-34 233,16.22 inquit: Haec diffinitio uulgaris est et generalis I in sequentibus autem dicturus est philosophorum diffinitionem. C4 Ma ter explicet El El

temerario: instabili . inprouiso El

motu: actu E1

definiat: breuiproductum : p ro1atum

nulla[que]: s. ex conexione: dispositione El; ceu sine

ordine uel absque necessitate N G El 233,16 .19 decerno: diiudico C4; def inio El 233,20 Causa vocata a casu quo evenit. Is et XVIII.xv.2 233,30 vgl. Syncope abscissio de rnedio, ut 'forsan' pro 'forsitan '. Is et I. xxxv.3 (- GS 918) 234,2 Quis: vgl. ahd. Glosse uuelih L9 23 4, 5 exsistere: e sse El 234,6 refragatus est: re sistit ( = Ma) . contradixit ( = C4)

i . quod deus

ornnia disponit . El; refragari est dissentire et contraire. Ma 234,6 princip i o : s. dixerint

sciebant il1i quod conditor ex nihilo

cuncta creauit ... El (- R) 234,8 de materiali subiecto: non de deo . sed de rnundo N G (- E1);

sub-

jecturn dicitur ornne accidens sei!. subj ecto R; materiali subjecto i . quatuor elementis , c um omnia fiant ex quat uor elementis. R; vgl. ahd . Glosse cimbar lichun L9 234,12 hoc: sed C4

illi (Nb 234,6): s. ueteres El R (- C4)

iecerint:

inposuerint C4 234,14 Hypallage, quotienscurnque per contrarium verba i ntell e guntur, ut (Virg . Aen . 3 , 61) : Dare class ibus Aus tros, cum ventis naves demus, non navibus ventos. Is et I.xxxvi. 22 234,26 definiuimus: s. dicendum . uel quosd (so; *?quod) definisse diximus i . temerariurn . et sine conexione productum. El ; ut s ine connexione a liarum rerum et ex temerario motu procedat . R; vgl. Nb 233 ,15f . 23 4,2 8 [nihil]ne : an El 235 ,1 tametsi .. . lateat: quamuis a uulgo ignoretur quod cas us dicetur (so ). C4

Notker latinus zu Nb, Buch V

215

Abschnitt 4 (p1): 235,1 Überschrift: siehe Nb 235,3 und 235,28-236,1 sowie unten zu Nb 235 ,4 235,3 Aristotele s meus: So familiaris El; in libro quem de natura rerum scripsito R

ueri: davor #io, danach #tatis El (- C4) modo?: So difiniuit (- Ma)

235,4

o (spätere, frühgotische Hand:) hic

ostendit casum esse ponitque eius diffinitionemo C4 235,7 obtingit: euenit Ma C4; accidit El C4

intendebatur: vglo ahdo

Glosse gitrahtot uuard L9 235 ,12 non de nihilo: sed de aliquo El N G Ma C4 235,14 concursus : ahdo Glosse samane cumini L9 incognitus El

operatus : S o esse

235 ,17 depositor: absconsor El

inprouisus : insperatus C4 ;

C4) 0 ceu operari El N G

(=

eo loci: in eo loco N G C4 (- El)

obruisset: cooperuisset I occuluisset C4 235,19 compendii: io utilitatis I celeritatis I breuitatis C4; io celeris inuentionis Ma; vgl o ahdo Glosse gifuores L9 235 , 20 prouenit: euenit N G

cohfluentibus : ahdo Glosse cisaman e cumanen

L9; siehe auch unten zu Nb 235,30 235 , 22 gerentis: operantis viri El ; ahd o Glosse gifrumantes L9

inten-

tione: ahdo Glosse gitrahtungu L9 235 ,24 obruit: occultat C4

intendit: ahdo Glosse trahtota L9; expectat C4

repperitur: So ab agri cultore El 235,26 quo: ubi N GEl Ma 235 , 28 obruit: abscondit El

hunc: illic El

2 35,30 inopinatum: inprovisum o insperatum El 235 ,30 in his: causis C4

confluentibus: currentibus C4

236,3 ordo: io ambitus dispositionis fati R 236,3 0506 ineuitabili (davor #ab): indissolubili Ma C4 ; indubi tabili aeterna El

conexione: So dei El; coniunctione

(=

i o

Ma) I causarum C4

236 , 7 vglo Nb 2 13,17-26 und ob en zu Nb 235 ,19 Zusammenfassung von m1: Pickering 1:14 6

Abschnitt 5 (m1): 236,11 Überschrift : Zusammenfassung des Abschnit ts; siehe Nb 236 ,12; 2 0-25 236,13 Tigris: Tigris per armeniam

o

eufrates per chaldeam c urrit o uter-

que tarnen in chaldea ( so ) ab uno fonte exit Ooo Ma (- C4 )

scopulis: davor in

G (- N El Ma C4) 236,14 pugna fugax: i. pugnator fugiens El (- Ma C4)

El N G

spicula: sagittas C4

uersa: retro missa

Notker latinus zu Nb, Buch V

216

236,16 dissociantur: separantur N GEl

abiunct is: separatis et diuisis C4

236,18 coeant: i. congregantur ut uere faciunt. El; simul conueniant C4 236,19.21 quod trahit unda: i. aut nauigium aut truncos Ma vielmehr confluat) : ahd. Glosse cesamane dinsint L9 236,21 uulsi: a radicibus R

trah it (so;

alterni: ut r iusque Ma C4

trunci: vgl. ahd. Glosse stocca L9

flu-

mine: i. vi fluminis Ma 236,22 ... sub quadam comparat ione illud vocaretur casus. R

i mplicet : pro

implicabit Ma C4 236,23.27 defluus ordo regit: ordo est fluminis . ut unda post undam currit. El R (- N G)

defluus: quia amnis ad uallem fluit. N G; defluens Ma

C4; ahd . Glosse nidar rinan ti L9

terrae < ... regit>: r egunt C4 (- N GEl)

decliuia: inclinationes N G (- El); ahd . Glosse uoh eldi L9

l apsi : f luentis

C4 236,30; 237,2 fors: Fors • i. euentus et casus qui sine causa deique dispositione dicuntur accidere. C4

patitur frenos : i. eventibus El ; susti-

net I dispositiones dei (- Ma) < .> gubernacula C4 euenire C4

permissis

237 , 1 ipsa[que]: s. fors El pertransit

(~

C4)

fluitare: c ont ingere El;

habeni s: sine ullo regimine C4 Ma lege (davor #in ) meat : p er legem El ; cum

. uel uenit Ma; transit cum ordinatione El N G

237,2 Q? siehe auch oben z u Nb 233,20

Zusammenfassung von p2 : Pickering 1:1 46

Abschnitt 6 (p2): 237,4 Übersch rift: siehe Nb 237,6-11, mit NL 237,6 uti: sicut El 237,7 estne: Homo sumpsit occasionem . ut de 1ibero arbitrio et gratia dei l o queretur. C4

arbitrii: i. uol untatis ... e t dicitur singularis p o testas

id est self uuelditha L4 Mal; Arbitrium dicitur v o luntas . opinatio . p o testas . d eliberati o . i. s ingularis potestas El L4 Mal

haeren t ium (so Bie l e r)

sibi: ahd. Glosse cisamane haftantero L9 237,9 constringit: ut per fatum trahatur El; ut fiat coacte unumquodque N G

fatalis ca tena: necessitas N G

motus animorum: excogitationes . et uelle et

nolle El 237,10 Est, inquit: s . libertas El ; s . arbitrii libertas R 237 , 12 rati onalis natura: humana El onabili creature . i. homini El

quin : ut non El C4

eidem : i. rat i -

Soli angeli et hornirres rationabiles a

deo creati sunt, quibus etiam l iberum arbitrium est conces sum sive ad bonum sive ad ma lum (vgl. Nb 237,22-25) ... et maligni qu idem angeli statim ut

Notker latinus zu Nb, Buch V

217

praevaricati sunt, l i berum perdiderunt arbitrium (vgl. Nb 238,2-6}, ita ut bonum iam nec velint nec possint; in malo enim, quod elegerunt, tantummodo suum arbitrium remansit. Sancti vero a n geli territi ruin a malignerum spirituum ita solidati sunt (vgl . Nb 216,15; 238,1} ... ut iam nec velint nec etiam possint malum, et bonum quod vel i nt stati m poss i nt omnino perficere. R

Abschnitt 7 (p2}: siehe Schröbler, 23f., und Bolender, 326-330 237,14 Überschrift: Zusammenfassung des Abschnitts 237,16 iudicium; discretionem Ma 237,17 quidque: i. unumquodque El C4

discernat: diiudicet . eligat quod

velit El (- N G); ahd. Glosse untars c eide L9 2 37 ,1 8 . 20 dinosci t ; seit . diiudi cat 237,21.22 optandum ; desiderandum C4 abhominandum El

i. sine fatali catena. El

petit; querit N GEl

fugiendum;

refugit: respuit El

237,24 Quare: ideo C4 refugiendi causis El

quibus; ani mantibus C4

in ipsis: i. optandi . uel

zur Bibelanspielung siehe Gn 3 ,5

237,26 aequam esse consti tuo: aequalem esse uel ius tam di co El; simi lem C4

i n omn i bus: c reaturis rationabi libus C4 (- Ma) 237,29 diuinis[que] substantiis : s. angelis (- R}

. et deo El

perspicax

iudicium: s. est . inter bonum et ma lum . quia perspicit omnia. El; clarissimum I discretio C4

incorrupta uoluntas: quia semper b o num vult. El N G

efficax p o t e s tas : h abent quae desiderant . i. effic ere potest quod v u l t. El 237,29-238,3 s iehe oben z u Nb 237 ,1 2 , auch He hle , 220 - 225 , bes. 222f . 2 38,3 Similiter ergo et h omo , antequam p e ccaverat, l iberum habui t arbitrium scil. utrum in natura boni permaneret an ad ma lum rueret, neque enim repugnabat caro legis mentis illius ad peccatum; at post quam nullo c ogente peccav i t, a rbi trium bene agendi perdidi t. R; liberum a r bitrium non solum igi t ur h omo bonus per se non potest age re sed nec cogit are sine de i g rati a ; habet itaque h omo liberum arbitr ium non tarnen sanum sed corruptum, semper ad malum r u ens . R

Abschnitt 8 (p2): 238 ,8 Überschr ift: siehe unten z u Nb 238 ,11 238 ,10 liberiores : ahd . Glosse friioron L9 plativa El

di u ina (so ): s . arte c ontem-

conseruant: priusquam in corpora veniant

(=

N G)

ut ph ilo sophi

u o luerunt . El ; sec undum phi l osopho s h o c dicit . qui dicunt animas in cont e mplatione et suam u i m p lenissime exercer e < . > antequam ad corpo ra ueniant . Cum autem descendunt in corpus obliuisci suae naturae et grauitudine opprimi . Ma

corpori s eas

Notker latinus zu Nb, Buch V

218

238,13 minus uero: s . liberae sunt . R 238,15 colligantur: implicantur (so) 238,18 extrema: pessima C4 suetudinem C4

. inhe r eant El

seruitus: s. animarum El

deditae : per con-

possessione: davor #a El C4

238,19 oculos : humanas mentes R; rationis El delectationem et seruitudinem Ma (- R) 238,22 inscitiae: ignorantiae C4

ad inferiora: ad corporis

tenebrosa : deterio ra El caligant:

c~cantur

El

238,23 affectibus: desideri i s C4; motibus . i . u itiis N G (- El) 238,25 adiuuant: auxiliantur N G; augent . exercent El; acc umulant (= Ma) augmentant C4

inuexere: eligere (i aus e verb .; so) El; inportauerunt

C4; vgl . ahd. Gl osse anagifuorun L9 238 , 26 et sun t : s . amissionem C4

anim~

El

capti uae : Captiui t atem anima rum I liberta tis

propria: davor #a El C4

238,28 Quae: s. omnia Supradicta El (- C4) 238,29 ille: i. intuitus El 239,30 praedesttnata: s. a se I praeordinata C4 239,2 lat. Glosse zum Griechischen: omnia uidet (davor #uel, #ns ü b er t El) e t omnia a udit (exaudit, danach #uel #ens El ) N G El (- R)

. uel contemplatur

N G; siehe auch Frakes 1987, 32 Zusammenfas s ung von m2: Pic kerin g 1:146f.

Abschnitt 9 (m2) : 239 , 2 Überschrift: Zusammen fassung des Absch nit t s ; siehe auch unten z u Nb 239 ,7, 239,8 und 239 ,12 239,5 canit: laudat . oris Homerus : c uius carmen mellis dulcedinem prestare uidetur . Ma ; s . quod fu it . h oc es t h abens mellifluum os E l

C4

Phoebum: sol em El R 239 , 7 Qui : s . sol El

aut: nec El

perrumpere : penetrare . illustrare El (- N G C4 )

infirma luce : spiss itud Phoebi N G

239,8 Haud sie: i. non . s. est El; s. agit Ma

conditor orbis: sed maio r

[.) quam pho ebus luce praeditus est. El 239,9 hui c : u e ro soli C4 239 , 1 0 . 11 non nox atris nubibus : nec d e nsi tas t enebrarum N G 239,12 uno

ictu: uno intuitu C4 L 9 ; ahd . Glosse brauu i

*b rauuizungu ) L9 s unt

(so) El

q uae f uerin t : in praeteritis El

z u n gu ( so ;

quae sin t : quae pre-

ueniant [que ] : in f uturo El

239,15 s o l em : v g 1. sol d ici t ur quod solus lucet. El; Sol appellatus eo quod so lus appareat, obscuratis fulgore suo cuncti s sideribus . Is et III . lxxi.1

Notker latinus zu Nb, Buch V

219

Zusammenfassung von p3: Pickering 1:147f.

Abschnitt 10 (p3): 239,15 Überschrift: Zusammenfassung des Abschnitts; vgl. unten

z u Nb

239,17f. difficiliore ... ambiguitate: Solita (so; *Soluta) inquit questione de libero arbitrio rursus alteram maiorem erigit . scilicet quomodo p o ssit esse liberum arbitrium cum omnia secundum dei praesentiam fiant. Ma 239,18 confundor: perturbor N G Ma C4; angustor El

ambiguitate: dubita-

tione C4 239,19 ista: s. confusio El 239,20.21 coniecto: coniicio El ; ahd. Glosse rätiskon L9; pra esago Ma ; i. esti mo I uel mente percipio C4

qu i bus: s . causis El ; questionib us C4

perturbare (so; vgl. Bieler, den 3. App.; #is über e 2 ) s. in quo erres. El (- C4)

repugnare: inter se

(=

:

coniunctiui praesens

aduersari: s. sibi Ma; ahd. Glosse uuideron L9

Ma) I resistere C4

239,25.27 siehe Schröbler, 76 - 78 239,29

Ma C4

nulla .. . libertas: Quod falsum e st ut liberum arbitriumnon sit.

ab aeterno: aeternaliter N El C4 ; i. antequam tempus esset. Ma

facta: opera C4

modo: i. tantummodo El C4

240,3 quam nescia falli: inscia . quae non fallit ab aliis. El; i. qui nescit fallac itate decipi. Ma; siehe auch oben zu Nb 239 , 23 . 25 240,5 detorqueri: conuerti N GEl; deflecti Ma C4

aliorsum: alit er Ma ; in

aliam partem . i . si aliter quam deus prospexerit c on t ingit . El

C4

firma: certa in deo El

sed: s . est

opinio : i . spes . incerta: fallax El

Abschnitt 11 (p3 ): 240,7 Überschrift: siehe Nb 240,9f. 240,10 probo: adprobo . i. laudo C4

hunc quaestionis nodum : rationem .

difficultatem • s . de libertate arbitrii El (- Ma C4)

dis soluere : aper i re El

240,1 2 potius: s . aiunt C4 240 ,14 quid: davor #i. #ali El Ma C4 240,12 .15 In #hoc arbitrio libertatem non impediri putant. El .

eo[que]

modo : s . aiunt El 240,16 necessari um hoc: necessitatem hanc El; i . u t non sit necessi t as euenire quod deus praeuidet . Ma C4

relabi: redire N G; ahd . Glosse uu idar:

bikerit uuerdan (so) L9 240 ,18 necesse es t : si dicunt illi . uel l o quuntur C4

prouideri: s . a deo

El 240 ,19 illi enim dicebant esse futuras res causam propter quam esset

220

Notker latinus zu Nb, Buch V

providentia, propter providentiam non esse res futuras ... R 240,21 necessitas: s. sit El C4 us rei causa sit N G (- El C4)

quae cuius rei causa sit: q ue alteri-

[praescientia]ne: i. utrurn Ma

quasi ... la-

boretur: s. a nobis . quasi a nobis interrogetur. El (- N G); i. curn labore inquiratur Ma 240,26 ac non: quasi El

illud: s. potius desinamus de hac re quaerere .

uel illud magis eligimus . dicit boetius quasi s u a ve. El

quoquo modo: quali-

ter N G C4; i. qualitercumque Ma C4; i. qualicumque modo El

n e c essarium (#s.

#id): s. dico. i. necesse fieri ut eveniant. El 240,28 Q?

Abschnitt 12 (p3): 241,1 Überschrift: Zusammenfassung des Abschnitts; sieheN k 135, 6-1 5 (IV.26) und auch Nb 188,11-189,9 (IV.7), mit NL 241,4 opinionem: aestimationem .•. El

c o niect at: aestimat El C4

de

quopiam: de a l iquo homine C4

241,9 quo niam ... op i nio: q u oniam opinatur eurn sedere. C4 241,10 haec : op i nio C4 241,14 similia: similiter N GEl

patet: manifestum est N G

ratioci-

nare: exponere El 241,21 siehe Nb 241,11-13 241,2 3 ad per imendam: ad del endam

Abschnit t

(=

C4)

. destruendam El

1 3 (p3 ):

2 41,25 Überschrift: lakonische Zusammenfassung des Abschnitts; siehe auch Nb 241,25f. 241,27 quam praeposterum est (#mkssf #vufntkt # kst = ahd. Glo sse #missevue ntit # is t El ) : p e rue r s urn N G El; ahd. Glo s s e mi ss i uue ntit G; tran sue r s u s ordo est . i . c ontrarium . . . El (- C4); i . cont r arium e t confu sum Ma ; ue l t ransuersum < . > ahd. Glosse uuiderot g ikerit L9

Abschnitt 14 (p 3): 24 2 , 3 Übersc h r ift : Zusammen fass ung de s Absch nitts 2 42 ,5 Ad h aec (# i n s up er): s . inf e rendurn e st . i. ad s uperiora add e . ut s upra mon straturn est de sed e n te . El El

24 2 , 7 quid: a hd. Glosse i. euu iht L 9 242,9 euitari: abnui El

sicu t i: s . con tin -gi t. Comparatio est .

Notker latinus zu Nb, Buch V

221

242,11 aliorsum: a1iter Ma C4; i. aliter quam contingit El

atque sese res

habet: quam (= N G El) ipsa res est Ma 242 ,13 modo: tantum N G 242, 17 qui: quomodo N GEl Ma C4 242,20 impermixta est: i. non permixta est Ma; ahd. Glosse ungimiskit L9 concipitur: intel1egitur N G El

atque concipitur: i. quam intellegi El (- Ma

C4) 242 ,22 scientia: quia quod scimus veraciter absque dubitatione atque i nevitabiliter certurn habemus nec aliter fieri potest. R 242,25 Ea namque causa est: i . ex ea causa potes scire #eo El C4

rem quamque: s. unam El C4

El

quod: davor

uti: quemammodum C4

242 , 28 haec incerta: si incerta sunt . Ma C4 (- El) 242,30 censet: iudicat El C4 non possunt fieri ,El

quae ... non euenire possibile est: i . quae

fallitur: sua praesci ,entia C4; decipitur . s. deus El

243,2 sentire: cogitare N G; credere in animo C4; intellegere . cogitare qu~dam

cogitatu

quaedam voce sceleratiora sunt . El

non ... modo : s. non

solum C4 243,3 i ta uti: #sie #ut El iudicat El

sunt: i. praesent iali t er El

d e cerni t: di-

aeque: similiter C4; ahd. Glosse gilicho L9

243 ,6 praescientia : i. prouidentia . i. quam impoten s El

stabile: l o-

cale . fixum El ridiculo : ride ndo . subsanando C4; ahd. Glosse huo lic hun L9; i . prophetali subsannationi

sybill~

El

Tire s iae : d i camus ergo Tiresiam

sacer-dotem fuisse Apollinis ... R; vgl. Tiresiam dicunt fuisse duarum naturarum . quodam siquidem tempere

uersus est in uirum . alioque tempere

in feminam . .. sed fabula huic loco non congruit . quidam dicunt unam ex sibilis fu- isse . C4 243,10.1 3 aut eri t an non : dubitando El 243,12 p r aestiterit: p r eemineri t N G; p r aec ellerit El (- Ma C4) nione: aestimatione El

uti: sicut El

ipsa prouidentia El (- C4)

homines: s. iudicant El

quorum: s. hominum

(=

C4)

opi-

incerta : i.

. uel incertorum El

243,18.20 Quare: quapropter C4 (interl.); non est affirmantis sed inuesti gantis conclusio quoniam diuina p r aescientia n eminem cogit . nullamque uim i nfert libero a r bitrio . Ma C4 (marg . ) prouidentia con s tringit El

quas: s. actiones

dentia Ma; scientia El

qu~

libertas : s . a r bitrii . q u i a non

f u t ura prospicit. El

uel quae: consilia El constringit: coartat C4

c onsiliis : cogi tat i o n i bus diuina mens : i. dei prouisiehe auch Schröbler, 76-78

222

Notker latinus zu Nb, Buch V

Abschnitt 15 (p3): 243,21 Überschrift: siehe Nb 243,23-25 243,20.24 Qua semel recepta: quo sie intellecto N G; qua concl usione C4 recepta: intellecto . credito El; concesso et assumpto Ma festurn est C4

liquet: mani-

accasus: a cadendo N G; defectus . perditio El; interitus C4;

defectus ahd. Glosse cegangida L9 243,26 Frustra

prapanuntur: s. si ita est ut dixisti. Ma

243,28 quae: bonum uel malum C4 244,1 probos: bonos . probi dicuntur

quasi prohibi (so; ?*prohibiti)

.

qui se a delinquendo prohibent. El 244,3 quas: s. improbos . et bonos El

mittit: dirigit El; vgl. ahd.

Glosse gilazit L9 244,6 confusio: permixtio N GEl 244,7 Ordo est cum orda rerum ex prouidentia ducatur nihilque cansili-

is liceat humanis fit ut uicia quaque referantur ad auctarem omnium bonarum qua nihil sceleratius excagitari patest. Ma Glosse suntlichera L9 244,12 ut

sceleratius: peius El; vgl. ahd .

rerum: futurerum (so ) El

nastra: s. si ita est. Ma

r eferantur (#rfk-

chpfn = ahd. Glosse #reichoen) auctarem: ut ipse sit auctor uiciorum. El; vgl. ahd. Glosse rachont L9 244,14 Igitur: s. si ita est. Ma 244,17 optanda: quae sunt des i deranda El

necti t : ligat El qu~

quando : pro cum C4 Ma

serie s : ordo praesc ientie (= Ma ) d e i C4

co-

inde f lexa: s.

est . i. si absque l abere proueniunt . u e l indeflexibilis ad r ectum ordi-

nem providentia. El; ahd. Glosse ungikerlih L9 244,21 commercium (#xxbndflvngb = ahd. Glosse #vvandelunga El L9): lucrum . vicissitudo • bommutatio El 24 4, 24 promeremur: impetramur El

iustae humil itatis pretia: vgl. ahd.

Glosse tiuri L9; ... humilitatis nomine comprehendit preces supplicationesque

... C4 Ma; ieiunando

o r ando El N G

uice m: remunerationem . mer c e dem El

244,24.28 qui solus modus est: cum oramus El N G (- C4) 244,30 inaccessae (#ibili über ae El; - N G Ma C4)

El

luci: inuisibili deo

quam impetrent: s. per orationem . i. humili t at i s precium est . El 245, 2 recepta: I . assumpta et concessa ... C4 ; vgl . ahd . Glosse benomano L9 2 45,4 quid: quae res C4

qua: qua r e C4

c onecti : coniungi El

prin -

cipi: #i. #deo El 245,7 cantabas: prope finem videlicet superioris libri in carmine .. • cui initium: s i v i s celsi iura tonantis •.. R

fatiscere: secedere .

separare El; r esolui C4; def icere Ma C4; a hd. Glos se c igan L9

di ssaeptum :

223

Notker lati nus zu Nb, Buch V

seperatum (so) N G; dissegregatum Ma (dis durch Unterstreichung getilgt ); disgregatum disiunctum C4; ahd. Glosse giskeidan L9

suo fonte: i. a suo

auctore N G; creatore El

Zusammenfassung von m3: Pickering 1:148; siehe auch Sch r öbler, bes. 24-26, und Bolender, 330

Abschnitt 16 (m3): 2 45,10 Oberschrift: Zusammenfassung des Abschni tts 245,12.14.17 resol uit: disiungit N GEl C4; et d issocia t C4

duobus: creatori (*deo)

et

crea tur~

( *homini )

ueri s

uel prouidentiae . et 1 ibe-

ro arbitrio .. . El (- N G R); .. . h aec ergo duo uocat foedera rerum esse, possumus quoque dicere non incongr ue, quo d praescientiam et liberum arbitrium appe1lat foedera rerum R; quae duo cum simul sint I u ident non posse esse simul ab inprudentib us

C4 Ma (- R)

245,16 carptim: diuisim N G; diuise (= Ma C4) conste nt: per se s int C4

(=

N G)

. separatim El

singula

nolint mixta: iuncta . iugari : coniungi . sociari

. quique foedus habent

i n vicem . ita res o lui t ut nolint coniungi . El

(- Ma C4) 2 45,19 An (*forsitan) nulla . .. ueri s ... ?: i . non El ; Vtique nulla C4 Ma 245,22 mens: anima El C4

nequit: non potest C4

obruta: .. . s epulta

d e pre ssa . i. i n corpore posita El; t errenis desideri is inpli cita et obnubi l ata C4 (- Ma) rationis R

luminis: mentis igne: sensu . intellect u El ; intellectus et

ten u es : s ubti l es N G El Ma C4

nexus: l i gationes I s ubtil itates

C4; coniunctiones Ma ; ahd. Glosse giheftida L9 245,24-29 Q? 24 5,29-2 46, 3 vgl. Nb 238,11f.

oppressi: opprimi, unde a quibusdam repre-

henditur , non tarnen reprehendendum est ; philosophi autem dicunt animas ante quam corporibus accedant positas esse in con templ atione . . . at postquam in corpora des c enderint, universitatem quidem retinere id e st g enu s , speci es vero perdere, quas necesse habent in corpore requirere . R 246 ,4 flagrat: ardet . i. mens N G (- El C4)

ueri tectas . .. notas :

uestigia ueri tatis I s igna operta C4 (- Ma); signa. fig u ras

prouiden t i~

notationes N G 246,6 appetit: cupit N G

anxia : sollicita Ma C4 ; sedu la Ma

246 ,7 laborat : laberar e debet El

nota: cognita C4

2 46 ,10 s i nescit: s. quod q u erit Ma 246,11 quo[ue]: ubi N GEl 2 46,13 reppertam: q ue inuenta est El N G ( - Ma)

El ;

224

Notker latinus zu Nb, Buch V

altam mentem; i.

246,14 cerneret: s. anima in praesentia dei posita El

summam et singula: universi tate m et speciem (species Ma C4 )

divinam mentem R

creaturarum El N G Ma C4; siehe auch Nb 246,1 8.24 246,17 condita; abscondita C4

nube: tenebrositate N GEl

246,18 summam[que] tenet: universitatem meminit . et perdit speciem El N G

(- C4)

tenet : recolit . cuncta c oniunctim ... El

246,21 uera ; ueritates i. deum C4

neutro (davor #in El C4 ) est habitu:

formatione . statu . i. neutrum h abet. El; gualita t e C4; ahd. Glosse gihabida L9

246,23 nouit; s. ex toto Ma

neque nouit I nec penitus ... omnia nescit:

ahd. Glosse noh garalicho ni uueiz I n o h garal i cho uue i z L 9 246 , 25 cons ulit; interrogat profunde N G; interrogat ut discat El ; reguirit Ma 246,25.27 retractans : discutiens . profunde cogitans gu\:' habet in mente visa El; meditans I rememorans C4 Glosse hoho L9

uisa : guae guo n d am v i derat

a lte; profunde C4; vgl. ahd. (uidit Ma). El Ma C4

246,27; 2 47, 7 seruatis: s . partibus El

... partes : i. illis quarum (so)

memi n it addat illa guorum est oblita Ma (- C4); gu" ten et et gu'i:' singu1 a seruata sunt. El ( - N G)

HVC VSQVE BOETIVS. El

246,30 Ex his prima est brevis complexio t otius negoti quae surnmam continet facti, hoc modo: parentis occisio, patriae proditio;

... de inde ante

gestam rem guae fa cta sint continenter usgue ad i psum n egot ium; deinde , in ipso gerendo negotio quid actum s it; deinde, qui d postea factum sit . Cic inv I.xxvi . 37; Naaber, 49: "De r von Nother hier gebraucj"lte Ausdruck " homicidium fecit" findet sich in des Victorinus Kommentar zu dieser Cicero-Stelle S. 250,39, .....

Zusammenfassung v o n p4: Pi c kering 1:14 8 f.; siehe auch Bolender, 330- 338

Abschnitt 17 (p4) : 247,9 Übersch rift: siehe Nb 247 , 21-27, mit NL 247,14 M. [que] ... Tullio: s . a Marco C4; cicero N G R G; uentilata Ma; discussa

El Ma C4

agitata: commota N

Marcus T . divination em augurandi in

tres dividit partes: in aru spicinam quae fit in extis, in fulgurit iam quae capta- t ur in fulgure et in o scinis i. auspicio quae in vocibis avium colligitur . R; siehe auch Hehle , 141 247 ,1 8 tibi[que] i psi: i. a te ipso El (- R)

prorsus : omnino . nimium El

247,20 expedita: prolata et exposita N G; enucleata Ma; intel lecta . manifestata . exposita El

225

Notker latinus zu Nb, Buch V

247,22 motus: carnaliter querens N GEl sus El

human ae ratiocinationis: sen-

ammoueri: pertingere. uel adiungi El; i. coniungi ... Ma C4

247,25 quae: s. diuina prouidentia E l; s. diuina simplicitas

C1 (-

Ma )

247,27 ambigui: danach #tatis El C4 ; dubietati s C4 247,25; 2 48,4 Quod temptabo : c ur simplicitatem diuin itatis humanus motus perscrutari non potest. El 248,5 expedire : i. explanare Ma C4; proferre N G

temptabo: adg rediar C4

e xpendero: distribuero. exsoluero El ( - N G); perso l uero Ma; enumerando

absoluero C4

moueris: perturbaris El Ma C4

Abschnitt 18 (p4): 248,7 Überschrift: Zusammenf assung des Abschnitts ; sieh e auch Nb 248,8f. 248,9 Quaero: interrege El; s. a t e C4

soluenti um : s. hominum El N G; s.

illo rum uidelicet qui conantur so1uere questionem de praescientia liberoque arbitrio. C4 248,11.13.15 praescientia : a uel per dei C4 putat: quod u erum est. Ma C4 prouident i ~

quae: s . rat i o El (- C4 )

impediri : tardari El ; quin sit sine pot estate

< . > ahd . Glosse nobe s iu iro undankes si L9

tem: s. liberum arbitrium C4

arbitrii liberta -

existima t: quod uerurn est. C4

2 48 ,22 quae praesciuntur: s. ex prouidentia El 248 ,18 argume ntum : proba tionem El; docurnenturn C4; ahd. Glosse chleini L 9 248 , 2 1-2 49, 8 Teilexkurs z um Problem des Verhältnisses z wischen de r göttlic h e n Vorsehung, freier Wa hl/Willensfreih eit und me n schl ichen Handlungen an Hand des Be ispiels v on sede re; sieh e Nb 241 , 2 -13 248 ,26 siehe v.a. die Abschnitte Nb V. 1 9-22 und 36- 41 , jeweils mi t NL

Abschnitt 19 (p 4) : 249 ,9 Überschrift: siehe Nb 2 49, 10-1 5 und 249 , 22 - 2 4 249,11 praenotitio : presci e ntia N GEl C4

adicit : importat Ma C4

fatebare : c onfitebaris C4

2 49,14 uoluntarii exitus rerum: i. liberi arbitrii p erfectiones . euentus El ( - N G R); ahd. Glosse uzganga L9

2 49,1 6 p ositionis gratia: i . cau sa exempli . exemplurn exponendo El (- N G Ma C4)

s t a t uamus: dicarnus . dispon arnus El ; Verb i grat ia dicamus a r gumen tan-

da non tarne n a ff irmando C4

quid c onsequatur: v g l . i . quis exitus < . >

a hd. Glos se u z g a n g L9 249 ,1 9 ad h oc attinet : i . ad istam rationem .. . El N G 249,21 Statuamus: dicarnus N G

Sta tuamus iterum esse: s. praescientiarn El

No tker latinus zu Nb, Buch V

226 (- C4)

249,22 iniungere: inponere C4

absoluta: perf ecta C4

Abschnitt 2 0 (p4): 249,24 Überschrift: siehe Nb 249,26-2 9 24 9 ,26 inquies: i . res pondebi s mihi. Iterum p e r s o nam b o etii s uscipi t philosophia. Ma 249,28 necessario: i. ineui t a b iliter Ma C4 249,30 c o nstaret: manifestum esset N GEl Glosse u zgang L9

exitus: euentus C4 ; v gl. ahd.

praecognit i o: praescientia El

2 50, 2 s ignum: i. figura o stendi t n on veritatem c orporis. El: vgl. ahd. Glosse b o uc han L9

n o n ... e f fic i t quo d des i gn at: ahd. Gl osse ce i c hinit L9;

i. ueritatem c o rporis

quia alia est expr essa figu ra

. et aliud ipsum c orpus

quod designat. N G (- El); Vt uerbi gratia cum scribo terram I ostende elementum. i . terram perlitter as ... 250,4 p r ius : s. a te El

Litter~

e nim sunt signum

. .. C4 Ma

non e x nec e ssita t e: i. n i si per n ecessitatem N G

250 , 6 praenot ionem : p rae sci e n t i am El C4 250 , 8 h aec : i . n ecessitas N GEl R c onstat : manifestum es t C4

2 50,9 illa: i. prenotio N GEl R

250,10 subnixam: firmatarn N G El; roboratam I ful c itam C4 250,11 signis : vgl. ahd. Glo s s e b ouchanon L 9 r e g endam . tractandam El

d u c end am: int el l egendam

( - C4 )

250 , 12 petit i s : s umptis N GEl

e x conuenient i bus nec e ssari i sque causis:

duabu s necessitatibu s propositis i n u n a eademque re ad inuicem contrariis . facilius ue ri t as commendatur. N G El

c onuenien tib us: a hd . Glosse gelimfli-

c hen L9 250,14 zu den 16 argumenta (int rin secus sumpta) s. Nb 17 7 ,1 7-1 78 ,19 (I II .121 ) DE ARGUMENT IS sowie Ndia 247 , 8- 249 , 13 (13) , mit NL (Quellenhin we ise ); siehe auch die Erörterung in Hehle , 1 79 - 1 86 250, 1 7 zu ex t rinsecus siehe Nb 1 78 , 7-1 7 , mit NL , zum Bibelz i tat (Patres bis obstupescun t) Ez 1 8 , 2

Abs c hnitt 21 (p4) : Zusammenfassung des Abs c h nitts 250 , 20 Übersch rift : siehe zu Nb 25 0, 26 e ueni ant : Qu oni am diuina p r oui dentia nullam n ecessitat em infert r ebus ut e u e n iant . C4 250 , 22 q ui : qu omodo N G El C4 250 , 23 . 24 prouiden t ia : i . ipse d e u s El 25 0, 28 s ui (da nach #ex) n at ura : s . ex p r ouide ntia necess ita tem e ue niendi habent . El ; in C4

Notker latinus zu Nb, Buch V

227

250,29 perpendas : intellegas . uel perpensas El 251,1 subiecta oculis: ante oculos El 251,2 ut ea: s. sunt N GEl

spectantur: inspiciuntur N GEl; conside-

rantur (interl.) I Spectari est cum admiratione intueri ...

aurigae: temperatores curruum C4

(marg.) C4 Ma

moderandis: i. regendis . ut sit eorum

cursus temperatus . uel v ehemens. El; disciplinabi1iter regendis (= Ma) I gubernandis C4

flectendis: i. conuertendis • ad dexteram . ue1 ad sinis t ram

El 251,5 illorum: quae uidentur C4

compellit: Sicut qui conspiciunt curren-

tes quadrigas non tarnen a1iquid ueloci t atis eis aut addunt aut demunt • sie diuina pre scientia non impellit ea

qu~

futura s unt I et t arnen omnia quasi

praesentia c e rnat. C4 Ma 251,7 effectus: actus C4; operatio discipl inae El; vgl. ahd . Glo sse gifrumida L9 251,6.8 coacta: cum necessitate N G El; cernentis i ntuitu C4 251,12 Quare .. . absolutus: Complectio (so; *Complexio) Ma tura: u t in quadrigis El

q uaedam euen-

absolutus: l iber El

2 51,17 liberos haben t euentus: absol utes a n ecessitate utrum fian t . El ; n o n enim impedit prescientia liberum arbitrium. C4

Abschnitt 22 (p4): 251,21 Überschrift: Zusamme nfassung des Abschnit ts 251,2 3 i nquis : i . dicis N GEl C4 251,24 dubita tur: in dubio habetur El

pra e n o ti o: p resci e ntia N G

251,26 ... uidentur: praescientia et liberum arbitr i um Ma 251,27 praeuideantur: s. ventura . i. inte1leguntur

. cognoscuntur (so ) •..

El 251,28 necessitatem: oportet C4 251, 29 praesciri : praenosci • s. put as El 251 , 3 0 scientia: diuina (= Ma)

I . s . a C4

252,3 opinionis: rationis . s. dicis . uel putas E l

caliginem: ignoran-

tiam N G El Ma C4 252 ,5 diuersum : contrarium Ma; v g l. a h d . Glosse missilih L9 #quam) sese r es habea t arbitrari: quam aestimari

ac (danac h

s . rem El ( - N G Ma C4 )

252 ,12 facultatem: capaci t ate m Ma C4

Abschnitt 23 (p4): 252 , 20 Überschrift: Zusammenfassung des Abschnitts

228

Notker latinus zu Nb, Buch V

252,24 rotunditatem: ahd. Glosse sinauuerbilini L9

eandem: i. unam El

corporis: alicuius C4

uisus: corporis N G

252,26 ille : s. uisus El Ma C4 inmissis . s. visibus oculorum El

eminus: longe El C4

iactis :

totum: corpus et formam C4

252,28 hic uero: i. tactus N El Ma C4 (i. tacitus G) uicinus circulo corp N G (- Ma)

cohaeren s orbi:

motus: palpans N G; i. ductus . est

nominatiuus participii. Ma; tactus . a uerbo moueor . El 252,29 comprehendit: #ut #uisus El

partibus : per partes . non per totum

El; qui tantum tangende lustrat p er partes. C4 (- Ma) Abschnitt 2 4 (p4): 252,30 Überschrift : Zusammenfassung des Absc hnit ts 253,2 contuetur: perspicitur El 253,3 Sensus (#ffrstbnt #nkssb = ahd. Glosse #ferstantnissa): uisus tactus El; i. e stimatio G; corporeus C4 Ma; sola corporalia quinquefariam sentit . scilicet uisu . auditu . olfactu . gustu . et tactu. Ma ; vgl. ahd. Glo sse fersta ntnessida L9 perpendit C4

figuram: alicuius corporis C4

constitutam:

in subiecta materia: i. i n corpore Ma C4

253,5 imaginatio: aestimatio (= N)

. figuratio El; Imaginati o est . qua

figuras corporalium rerum in mente cernimus ... Ma

iudicat: discernit El N G

C4; s. imaginaliter Ma; tractando ut in picturis N G

sine materia: absen-te

corpore . ut i n tract a tu • uel i n picturis El 2 53,7. 1 0 ratio: Dum enim rationando (s o ; *ratiocinando) et rationabiliter dicimus < . > h omo est .A.R .M .B. uniuersalis di ff initio est hominum tarnen singulis hominibus conuenit. C4 253,9 perpendit: complectitur

hanc: imagi nationem El C4

i. quemque h ominem bipedem . ac reliquam

corporis formam cognoscit. El (- N G); considerat C4

tio n e: intuitu . i. in s ensu et imaginatio ne El rationabilern C4

ginatio:

qu~

uniuersa l i co nsidera -

speciem[que] : f i guram El;

singularibus: sin gulis personis C4

vgl. zu Nb 253 ,4 ima -

in mente cernimus . imaginaliter per recordationem remoto corpore

a nostro intuitu. Ma 253,14 . 17 supergressa: quod ration is (so) #est supergrediens El

sitatis ambitum:

ill~

uniuer-

tres species uel omnem creat uram C4; intelligent ia habet

in se r ationem, ratio vero imaginationem ... R; s olent etiam h omines plura ubi ratio d efi cit intellectu percipere. N GEl ; u t

[. ] e s t

. de divina potes tate .

El 253 ,15-254, 23 Teilexkurs, in dem Notker d i e Erkenntn i stheo rie d es Boethi us, wie sie in seiner 'CPh'

(v.a. Vp4 ,64-106) wi e auch in seinen l ogischen

Schriften erscheint , mit seiner eigenen, stark b iblisch-patrist isch orien-

Notker latinus zu Nb, Buch V

229

tierten Auffassung kombiniert; siehe Schröbler, 35-70, bes. 35f., 41f., 42f. und 43-70, Vollmann, Bolender, 330-334, zuletzt Hehle, 217-220 253,16 contuetur: ahd. Glosse thurahsihit L9

acie: uisione El

simpli-

cem formam: Nam cum dicimus "deus", substantiam quidem significare uidemur, sed eam quae sit ultra substantiam; ... Boethius, 'De trinitate', Kap. 41 ; essentiam deitatis, quae est forma informata. R; vgl. ahd. Glosse aliter cesamane L9 254,9 sieheNk 118,1-126,18 (IV.7-12), bes. 126,8-18 254,13-19 siehe Hehle, 219, mit Anm. 312; vgl. intellegentia est quae ipsam rationem transcendit . et ad sola spiritalia et diuina se erigit per contemplationem .. . Ma; siehe auch Nb 230, 23-29 (IV.56), Nb 247,9-248,6 (V.17), mit der Überschrift: PRIMA RESPONSIO. QUIA INTELLECTUS NON RAT I O THEOLOGOS FACIT, sowie Nb 216,4-12 (IV .41) und Ns 305,12-15, jeweils mit NL 254,20 siehe Nb 253,16, mit NL.; vgl. zu Nb 263,8f.: ... pater ex se filium genuit . per quem omnia fecit . et sicut filius ant e omnia saecula genitus est . sie et mundus per ipsum ante tempus factus est. Nec est putandum fuisse aliquid t emporis spacium inter genitum filium et mundum creatum . prae sert im cum nullum tempus adhuc esset. Ma Abschnitt 25 (p4): 254,24 Überschrift : siehe Nb 254, 26-28 254,25 In quo: in qua re El 254,2 7 superior ... uis: intellectus El; intell egentia C4 intel1egendi El

comprehendi:

inferiorem: s ensum C4

254,28 inferior: sensus C4

consurgit: peruenit ... El

ad superiorem: s.

intellegentiam El 254 ,30 sensus: corporeus C4

extra materiam uale t: ut imaginatio El Ma; s.

c ontueri Ma C4 255,1 ue l: neque N GEl

contuetur: ut rat i o El Ma (- N G); sed singulas

non C4 255,4 uel: #neque El; i. nec N G; non C4

formam: deitatis C4

255,7 zu substantia supersubstantialis vgl. Nb 254,20f .: substantia ul tra substanti am 255 ,10 concepta fo rma (so): i. cognita . intellecta . simplici fo r ma El diiudica t : t uetur El; d iscernit Ma C4 2 55 ,1 2 compreh e ndit: intel l egit El

eo modo: s. cuncta iudicat (= C4)

s i c ut homo desuper per fenestram mul t um conspicit . nec ab illis (s o ;

Boethius , The Theological Tractates , with a n Englis h Translat i on by H.F. Stewart and E.K. Rand ... London und Cambridge/MA 1962 (LCL), 16

230

Notker latinus zu Nb, Buch V

?*aliis) uidetur. El

nulli ali i : nec rationi . nec imani . nec

sensui El C4 255,16 cognoscit: intellegentia C4 tellegentiam . i. sensum . qui 255 ,1 8 ictu mentis : ueloci

materiale sen sibile: sensum C4; in-

materi~

figuram comprehendit. El

intellect u N G El; i . acumine Ma; intui tu C4

fo rmaliter: uniuersaliter C4

255,19 beati s simus enim Benedictus pater n oste r , quando simul t otum mundum conspexit divino spiritu, ultra omnem rerum naturam sublevatus est . R (aber zu Nb 215,22f.) 255, 22 comprehendit: intellegit N G omnes in eo gen ere comprehendi t . C4

uniuersale: Quia cum diffinit unum (~

Ma)

255,24 Haec est enim : s . ratio El Ma C4

q uid : aliquid El

conceptionis s uae: s. intel-

lectus sui El 255,27 Quae: s. ratio El

notio : cognitio El; definitio C4

255,30 illa: s . ratio El C4

concep tione : intellegentia El

256, 3 conlustrat: complectitur . inuestigat El

absente: defi c i ent e El

sensibilia: i . uisa N G

256 , 5 Videsne igitur: o b oeti El

ut (so) : quemadmodum C4

cuncta : sen-

sus imaginat io ratio intellegentia C4 256,7 utantur: s. homines El

facultate: auctori tate El

256,8 neque i d iniuria: nec i n iuste N G

(~

El Ma C4)

256 , 9 iudicium i udicanti s : discret i o discernentis C4 256,10 operam: opus . studium El ; opus discretionis uel a liud . .. C4

Zusammenfassung von m4: Pickering 1:1 49 f.

Abschnitt 26 (m4) : 256 , 1 2 Überschrift: siehe Nb 256,13 - 15 und 2 0f. sowie 257 ,1- 4, mit NL 256 , 13 attul it: habuit N G El C4

Port i c us: in athena . stoicos N G;

l atine port icu s

graece stoa . inde stoici dicti sunt qui illa disputati one

soliti sunt. El

Quondam: #aliquando

El

(~

N G); perspicaces C4

obscuros: ingeniosos . profund a s sensu

senes : philosophos stoi cos C4

(~

N GEl )

Acade-

mia fuit villa i uxta At h e n as civitate m sita ... ; in ipsa villa Plato philos ophus commorans omni tempore suae vitae philosophiam docebat ; post cuius obiturn scol a ipsius in tres sectas divisa est; qui in eadem villa r e manserunt ab eadem Achademici s unt di cti ; qui vero exeun tes a vi l la c i v i tatem Athenis ingressi Stoici sunt nuncupati et hi in porticu philosophantur, stoa enim graece p orticus dicitur; t e rtia secta est, quae ad l oca diversa migran d o nullam cer-

Notker latinu s zu Nb, Buc h V

tarn sedem habebatet appellabatur Peri pathetic a. R

231

(- Is et VIII. v . 8.11 . 13);

siehe zuletzt Hehle, 144f.; vgl. auch Nb 9,11, mit NL 256,20 credant: p r o erent N G imaginationes N G ribus (= C4)

sensus: i. V.

imprimi: in fi g i N G

( 'fünf') corporis N G

ima g i n e s :

extimis : exte rio-

. ut illis ui s is (visibu s El) mens int e lle geretur (so ; inte l -

leger e t El) N G El; fo rinsec u s s cil i c et Ma 256, 2 2 siehe Absch n . 2 3, bes. Nb 252 , 22 - 2 53, 2 4, mit NL 257,2 aequore: in nunc N G El

planiti~

(so) N G Ma C4

pressa s : davor in N G; premendo fixas Ma

ahd . Glosse #rizzo n): insc r i bere El G)

quo ndam: aliquando Ma C4 ; i .

st ilo : utentes mente u e luti cera N G El

lite ri s fing i t ur . e t p remitur

figere (irkzzpn

n otas : litera s . c aracteres El (- N paginae : .. . s i cut pagi na ex

. ita sen sus et i mago premitur. El

Abschnitt 27 (m4): 257,4 Über schrif t : Zusamme nfassung des Abs c hnit ts; siehe a uch Schr öbler , bes. 3 9-41 257 , 7 propri is uigens ... motibus: proprio u igore propriisque u i ribus . s . corpo ri s C4

e xpli c a t : p e rfic i t meditan do Ma ; di l igenter inquirit uel expla-

nat C4 257 ,7.8 patiens : i . sterilis . inutil is . sustinens e x teriores res . i . nihil per s e u a lens El ( - N G); sec ura < . > nihil l aborans C4 2 57,9 n otis : imaginibus C4; fi gu r i s N G El R 2 5 7 , 10 in speculi u icem : ad simi litudinem Ma C4 ; quia specu l um nil es t sin e corpore exter iori . N G uidet ext erius. Ma

reddit: os t e ndi t N GEl

imagines : s . quas

c as s as[que]: inuti les . u el i n a nes N G ( - El C4 )

2 57,12 notio : ratio El; prescient ia C4 ani~

2 5 7,13 ui s: f o rti t udo perspi c i t

. . . ?:

qu~

es t

qu~

25 7, 14 quae : s . u is C4

C4 ( - Ma); s . a nimi El

q ua e uis singul a

sie i ntel l igit (inte1 legit N) c uncta G N diuidit : separat . i . specialiter distribu it

formam . El ; Aut certe d iuidit singula per d i f f erentlas di s c ernendo .. . Ma reooll i git: c o adunat i n genere quae sun t diuersa in specie. C4 (- Ma )

257,1 8 lege ns: sequens . uel inced ens . siue transiens N G; iter a ns El: percur rens Ma C4 c~ l estibus

El

nun c : a l iquan do El

s ummis . .. in infima : ... n unc de

nunc de terrestribus cogitando C4 Ma (- R N G)

nunc : #al i q uand o

decidit (so ) i n in fi ma : i. declinat . s. in terrena C4 Ma ( - El)

257 , 19 siehe o b en zu Nb 254 , 13- 19 257 , 21 s e s e r e fere ns s i b i: recog itans redargu it: i ncrepat .. . El; c o nuincit N G

i. i n se reuersa El ueri s: #s. c um El

(- N G Ma C4)

Notker latinus zu Nb, Buch V

232

257,23 Haec: s. uis C4

efficiens : efficax N G El C4

lange : multum N G;

valde El 257,24.25 quam: s. quam illa Ma

quae materiae modo : i. certe (so ; *cerae)

Ma; illa causa quae accidit corporis qualitate instar ... cere tabule-

que. C4 257,25.27 vgl. Nb 25 6,21f., Nb 257 ,1-4 und Nb 257,9-11 tudine N G

modo: in simili-

impressas ... notas: imaginationes corporum C4; i. sensus ut

c[a]era El (- N G R) 257,27.29 passio: passionem corporis uocat . i. uisum

audi tum . quia

tangitur uisu oculus . auris auditu. El (- N G); passionem vocat accidens sensibu s corpori s utpote lucem vel vocem quae dum pulsant corpus exterius excitant, mentem interiu s . R

excitans : prouocans N G El

in strepit : inso n a t

El

257,30 Tum: deinde C4

excitus: excitatus Ma C4 ; prouocatus N GEl

258,2.4 intus: in corde El; s . in mente Ma et aurium El corporum Ma

species: f ormas

uocans: adhibens . ad sonitum auri um El applicat: accommodat (= Ma C4)

i. oculorum

motus : s . exteriorum

. perficit El N G; coniungit C4

exteri s : e xterioribus N G El; extrinsecus accepti s C4

notis : figuri s uel

qualitatibus N G (- El); imaginibus Ma C4 258,4 imagines: exteriores N G (- C4)

introrsum[que]: i. in corde El

reconditis : neut raliter (so; *naturaliter) ins i t i s C4

258 , 2. 4.6 mentis uigor excitus : Exc itata per aliquod accidens exterius . species spirita1ium rerum quas i n se n aturaliter habet coniungit imaginibus extrinsecus acceptis. Vnde et in superioris carminis fine d i xi t

. ut seruatis

queat oblitas addere partes. Hoc et in musica ubi dicit proprios sonus habere mentem ... C4 ( - T) 258,8 zu den Bibelanspielungen siehe Dn 3, bes . 3 ,92 , und Ex 8 , bes. 8,19

Zusammenfassung von p5 : Picker ing 1:150f .

Abschnitt 28 (p 5 ): 258,12 Über schrift: Zusammenfassung des Abschnit t s 258 ,1 3 non ... insignit u r : non per res (so ) exteriores instruitur ue l acuitur N G ( - El) 258 ,1 7 ex sua u i: i. propria El

iudicat : d iscernit El C4

passionem :

vi sum uel a uditum C4 258 ,1 8 quamuis : parente sis N G; zu Notke r s Terminus interposi ta ratio für den Zwischensatz siehe Tax 2002 , 430f.

Notker latinus zu Nb, Buch V

233

258,20.22 obiectae: obviantes . i. passiones . venientes . qualitates: s. corporis . i. visui . uel auditui . animique (davor *id *est) El

. ut uisus . auditus N G; excitant (so)

tent El; tangant . uel prouocant (so)

instrumenta sens uum: i . uim oculorum atque aurium

plerumque affligant C4

C4 (- Ma)

agen tis: s.

afficant: appetant . proficiant . temp-

facientis . uel ducentis El (- C4)

passio corporis: s. sentiendi Ma C4

258,22.24 quae ... actum mentis (*animi) prouocet (*hortetur): i. pa ss io in suos actus El; s. passio sensuum Ma

intrinsecus formas: spirita-

258,22.25 interim: i. donec excitentur. C4 lis

anim~

formas dicit

qu~

excitantur passione sensuum exteriorum . dicit enim

plato .. . Ma 258,28 absoluta sunt: ut deus et angeli N GEl (- C4 interl., aber frühgotische Hand); Libera utpote angeli exonerat~

anim~que

diuineque contemplationi

oculis opposita El

sanctorum corporeis uinculis

intent~.

C4 marg. Ma

obiecta: i. quasi

affectionibus: passionibus appetitionibus C4

i. motum. uel opus El

expediunt : prof

actum:

N G (- El); explicant (=

Ma) I explanant uel discernunt C4 Abschnitt 29 (p5): 259,1 Überschrift: siehe Nb 259,2-4, mit NL 259,3.5 multiplices cognitiones: i. sensus . imaginatio . ratio . et intellectus N G

cessere: contigerunt . et devenerunt El ; locum dedere C4 (-

Ma) 259,5 destitutus: derelictus Ma C4 intellectu C4

cessit: contigit

aliis: imaginat i one < . > ratione et

venit in partem qui a viuunt ... El

immobilibus ... : dati uus C4 259,9 mobilibus: s. cessit El C4; i. locum dedit C4 259,10 affectus: uoluntas N GEl C4

fugiendi: ut ceruus Ma

appeten-

di[ue]: ut canibus (= Ma) < . > ursis C4 259,14 in tellegentia : h ac qua sola deus intelligitur. Ma C4 259,15 quo: davor *ex El na C4

ea notitia: s. divina El; intellegentia I diui-

ceteris: s. cognitionibus El

praestet: i. melior sit . praeemineat

El N G; eminet (so) C4 259 ,16 suapte (davor * i n) natura: i. ex propri a El (- N G C4); naturaliter

C4 259 ,17 ceterarum notitiarum subiecta: i. imaginationes . sensus . et rationes El (- R)

234

Notker latinus zu Nb, Buch V

Abschnitt 30 (p5): 259,18 Überschrift: Zusammenfassung des Abschnitts 259,20 refragentur: repugnent Ma C4; resistant . contradicant El (- N G) 259,22 putet: #bfxxbnf = ahd. Glosse #beuuane El 259,23 id . .. posse: s. dicentes Ma (- C4) #uel El

259,27 aut igitur dicam El

Quod (#quia) enim : danach

sensibile: #uisibile G semper subaudiendum dicentes (so) Ma; dicunt C4; s.

uerum esse: s. constat C4

sensibile: i . uisibile

N

El

260,2 quae: s. ratio Ma 260,5 conspicere: agnoscere 260,7 illa:

intellegere El

. sensibilia . et imaginabilia El

peruenire C4; ahd. Glosse biuuanen

NG

aspirare: conscendere

corporales figuras: i. formas rerum

C4 260,8 notio: i. scientia El C4

(- Ma C4)

eorum: s. sensuum . et imaginationum El

excedere: transcendere C4

260,11 ... credendum: s . respondeat I aliquis C4 (- El Ma); que in ratione est N G

iudicio : s . rationis Ma C4

260,14 lite: i. in iurgio C4; agone El

r atiocinandi: i . rationis El

causam probaremus: i. firmiorem esse et perfectiorem firmaremus . ue l eligechchemus El; utique laudaremus Ma C4 . et peritia El

quibus: s. nobis C4

uis: valentia

imaginandi: #i. #ver ... sententiendique: #i. #sus (wohl:

#versus. d.h. umgekehrte Reihenfolge) El

Abschni tt 31 (p5): 260,16 Überschrift: Fortsetzung von Abschn. 30 und dessen Überschrift 260,17 Simile est: s. hoc est quod dico exemp1o . C4 260,19 intueri: praescire El 260 ,1 9 disseris: asseris . coni ceris El; exponis C4 260,21 qua: a liqua N El ?G; s. pro que C4

certo {# pro El): pro certe N G

C4 260,23 Harum igitur rerum: ut tu disseris El 260,25 Quam: i. prescientiam futurarum rerum N G (- C4) contingat El

260 , 30 submittere: i . cedere El 261 , 2 Quare: s . ideo C4 sehe Hand)

proueniat:

iudicium : discretionem et subtilitatem C4 cedere : locum dare C4

erigamur: ideo debemus erigere n o s C4 {f rühgoti-

cacumen : i. Sublimitatem Ma C4

261 , 5 id autem : s . quod uidebit in deo. Ma C4

Notker latinus zu Nb, Buch V

261,5 quae: s. ea C4

235

quonam modo: i. quemadmodum C4

i. cognitio

quod est deus. El

scilicet C4

exitus: s. fines C4

praenotio: dei R; non habent : per se

certa tamen: s. esse El

261,10 nullis terminis: Ideo interminabilis dici potest I carens fi ne . N (~

El; erste Hälfte verwischt G)

inclusa: comprehensa N G

Zusammenfassung von m5: Pickering 1:151

Abschnitt 32 (m5): 261,10 Überschrift: siehe Nb 261,25-262,1 261,12 Quam: mit Verweiszeichen auf dem rechten Rand: Admirando dicit. El uariis: multiplicibus El

animalia: #gftrpch

ahd. Gl o sse #ge troch El

=

permeant: pertranseant (so) N G C4; perlustrant Ma C4

261,14 alia: s. animalia C4 pectore

ut serpentes El

(~

extento corpore: i. p or recto C4; elato

N G Ma C4)

uerrunt: trahunt (= Ma)

sulcant El; fricant trahunt sicut serpentes C4

scopant

puluerem[que]: i. terram

In G fehlt ein Blatt (von Nb 261 ,14 continuumque trah un t an bis 263 , 19

El

mobilis)

261,16 ui pectoris: Pectore gradiunt ur sicut solinus et plinius dicunt . . . C4 Ma

incitata: commota C4

261,17 sunt: s. alia ut aues Ma C4 transeat (interl.; re et auium uolare. magni aeris N C4

=

(~

N El)

enatet: pertranseat El;

Ma) I Figurate hic positium est . quia pisc ium es t nata -

(marg .) C4

spatia : latitud N

261,19 haec: s. alia I animalia C4; s. animalia . uel solo:

terr~

l o n gi aetheri s:

liquido: p uro N R; celeri El; ueloci C4 besti~

El

(~

N)

C4; s. in El

261,21 transmittere: transcurrere N El C4

subire: succedere C4; i rrtrare N

El C4

261, 22 Qua e: s . omnia animalia El

(~

Ma)

261,23 prona : accl inis Ma C4 ; #curua El El)

d iscrepa re : uariari N i ngraua r e : deorsum deprimere N (-

hebetes: stultos C4; brutos Ma C4; obtusos . i. fatuos N

261,26 unica: specialis • sola C4

gens hominum: sol um genus hominum C4

c acumen: caput El Ma C4

261 ,2 7 leuis s tat: quia ualet cito erigi. N; non incliuis ... Ma C4 des pi c i t [que]

terras : deorsum terram u i det Ma C4

261,28 terre nus : t u C4 El

f i gura: s. erec t a Ma C4

male desipis (# mks-

sfnkmkst = ahd. Glosse #missenimist) : intellegis El; insipiens efficeris C4 ; irnarre.es (so; ahd. Glosse) N

Notker latinus zu Nb, Buch V

236

exseris[que]: extendis

261,30 petis: intueris El c~lum

leuas Ma (- C4); extendis . uel sursum erigis N

animum: mentem ... El

elevas El; i. nudam in frontem: caput El

in sublime: deest ut Ma C4; in caelestia El

feras;

horteris El 262,2 leuato: erecto N perditionem N (- El C4)

pessum: i . deorsum Ma C4; ad perdendum . uel in sidat (#sedeat El): residat ... C4 ; euanescat N El

Zusammenfassung von p6: Pickering 1: 151-153; siehe zum Thema Zeit und Ewigkeit Dolch, 343-345, Schröbler, 118-131 und Burger, 198-268, bes. 252 -268

Abschnitt 33 (p6): 262 , 3 Überschrift: siehe Nb 262 , 7 262,5 scitur: i. noscitur El

ex compre-

ex sua ... natura: propria C4

hendentium natura: intellegentium N El; ex cognoscentis intellegentia Ma

262,8 fasest: licet N; libitum sit (so) El; i . possibile est (= Ma) uel licitum es t C4 262, 11 cunctorum ratione degentium: h ominum C4 ; i. ange l orum . e t h omi num El; i. omnium [. ) hominum qui rationales sunt. Ma

262,13 Haec enim: aeternitas El C4

patefacit: ostendit N

262,16 tota simul: cui nulla pars deest . C4; i.

qu~

·sunt

quae erant .

quae fuerunt (so ; *futura erunt) simul comprehendens . integra. El possessio: plena C4; quia nec crescit . nec decrescit. El

perfecta

interminabil i s :

infinita C4 ; sine fine Ma 262 ,17 temporalium; in praesenti . praeto . futuro El

collatione ;

comparatione N El Ma C4

Abschnitt 34 (p6): 262,18 Überschrift : s i ehe auch Nb 262 , 16 , mit NL 262 , 20 i n tempore: in hac temporali vita El ; i . temporaliter Ma

p roce -

dit; motatur • uel muta tur El

262 ,22 in tempore constitutum: s. omnium creaturarum El N; i. subiectum tempori Ma; i. uiuens mortale El 262,24 perdidit: processit El 262 , 27 transitorio [que ] momen t o : uno punc to . Momentum es t tempus breve . et inclinatio librae . El ; ... momentum est . i. morula breuissima ins t ar puncti. Ma

262,28;263 , 3 . 6 temporis: praesenti s . praeteriti . futuri El sustinet C4

condicionem: naturam . qualitatem El; legem C4

pati tur:

237

Notker latinus zu Nb, Buch V

263,5 censuit: exposuit . iudicauit El

in . a re El

aemulari: imitari N GEl Ma C4

exprimere (#frbklkdpn = ahd. Glosse #erbilidon): proferre 264,19 alligans: constringens C4 presentiam C4 c elerrimi C4

El

ad qualemcumque: i . non ad ueram

uolucris[que]: #prae p&ns (so; ?*praepes 'sc hnell' ) El ; i.

momen ti : temporis El (- C4); vgl . Nb 262 , 27 , mit NL

264,21 . 23 Quae : p resentia [m] N G (- C4 ); s. praes[ci]entia exigui momenti El

manentis ... praesentiae: quae manet semper El

26 4,2 3 id: presens C4 c o ntigerit:

inh~serit

praesta t : #dat < .> #con ced i t El; eis C4

. implicitum erit El

2 6 4,25 manere (#durare) : semper esse El

Notker latinus zu Nb, Buch V

238

264,20 eo[que] modo: tali modo C4

factum est: contigit El

continuaret:

frequentaret . prolongaret El (- N G); coniungeret C4 265,5 perpetuum: longum . a perpete uita . perpes . i . longe N G

Abschnitt 36 (p6): 265,4 Überschrift: Zusammenfassung des Abschnitts 265,6 secundum sui naturam: propriam El

comprehendit: intel l egit N G El

subiecta: i. cognita El

265,8 praesentarius status: i . uisibilis . . . El 265,9 motionem: i. cursum El

manet: #i. #per (> permanet) El

265 , 15 q ua si i am gerantur : in presenti N G C4 ; nunc

pr~sentia l iter

El

Abschnitt 37 (p6): 265,17 Überschrift: siehe Nb 265 ,19-23 , mit NL 265,18 pensa re: cons ide r are C4 2 65,20 praescientiam : In d e o p otiu s di cendum esse s cien t iam I quam pres c ientiam. C4 265,22 instantiae: presentiae N G Ma C4 265,23 praeuidentia: Potius prouidentiam in dei dici . quam preuidentiam. C4

prouidentia: porro uidentia C4

265 , 24 porro : longe N G C4 Abschnitt 38 (p6) : 26 5,27 Überschrift: Zusammenfassung des Abschni tts 265,30; 266,1 necessaria: ineuitabilia Ma C4

lumine : uisione El

266,1 ne: i. nec El 266 , 3 prae s e ntia : c oräm (so ) . in promptu El 266,4 A tqu i : cert e El C4

i n t uitus : i. u isus C4

c o llatio : comparatio N G El Ma

prae senti s :

#ue l davor , #iae über i s El 266,6 temporario : transitorio C4; temporalitate N GEl 266,8 suo (davo r #in, #a über o) .. . aeterno: i. aeternitate El; #uel praesenti El (- Ma C4) 266 , 9 prae n otio: p re scientia N G (- El) 266,11 spectat : c on s iderat C4

o lim: al iquando Ma ; quandoque C4 ; deinceps

adhuc in futu r o . Syllogi s mus est praece dentium r e r um . El Abschnitt 39 (p6): 266 , 13 Überschrift : siehe Nb 2 66 ,17 - 19

Notker latinus zu Nb, Buch V

239

266,14 iudicia: discretionem C4; bonis praemia, malis supplicia praeponens (proponens Ma)

... R Ma; siehe Nb 244,4f.

266,19 necessarie: adverbialiter dicit El 266,22 quamquam ... conspectum: s. uideatis . uel sit El; s. sit a uobis Ma discernitis: diiudicatis . inte1legitis El 266,24 hoc uoluntarium: s. unum. s. ambulandi El (- N G)

illud ... neces-

sarium: s. alterum . i. solis ortum El Ma 266,26 dispiciens: deorsum inspectans N G (- Ma C4 ) ; de

c~lo

El

minime

perturbat: non conturbat El conditionem: dispositionem (= Ma) uel

266,28 praesentium: s. rerum C4 legem C4 266,30 Qua: s. ex El

nixa: firmata N; firma (= G)

. fulta . sustentata

El; roborata C4 exstaturum: futurum . uel eventurum El N G C4

267,2 quid: aliquid El C4 quod idem: hoc ipsum N G El

non nesciat: sed sciat . non habere necessita-

tem N G (- El C4)

Abschnitt 40 (p6): 267,3 Überschrift: Zusammenfassung des Abschnitts 267,6.7.9f.13 Hic : in hoc loco C4

zu proponendo, assumendo, concludendo,

mit syllogismo: est in hoc loco rhetoricus ductus ... R; dies ist Notke rs lat. Ter minologie für den konditionalen oder hypot hetischen Syll ogismus; siehe oben z u Nb 1 93,2 4.2 9 ; 194,1.8 267,9 meque: et si El 267,10 adstringas (so): id est si cogis me fateri necessarium futurum quicquid deus praevidet. R 267,15 accesserit: intellegende N G; consenserit El C4

diuini specula -

tor: i. diuinitatis contemplator C4 267,16 respondebo (#id . El) : repetit superiora El N G 267,1 7 necessarium: s. u t fiat El N G; ineuitabile C4 El

notionem: scientiam El

refertur: pert inet

perpenditur: consideratur C4; i. intellegit ur El

absolutum: a necessitate C4

Abschnitt 41 (p6): 267,22 Überschrift: siehe Ni 4 2 , 24 -43, 20 (III.13) sowie den NL zu Ni 4 3 (B183), 13-17 267,25 necessitates: ineuitabi1itates C4

simplex una: i. per se . quae

aliter fieri nequit. El (- N G) 267,26 ueluti : quemadmodum C4

necesse : ineuitabi le C4

240

Notker latinus zu Nb, Buch V

268,27 condicionis: onis necessitas

qu~

... condicere simul dice re est . hinc dicitur conditi-

ex condicto et placito uenit ... Ma

268,1 ac: quam El C4 268,2 condicio: s. necessitatis C4; constitut io (#b) ambulandi (#a) necessitatis (Umstellung) El 268,4 necessitatem: s. ambulandi . i. ambulationis El (- C4) 268,5 condicionis (#eventus El) adiectio: u t fiat . uel non fi at. El N G; i.

natur~

adiect a est conditio uoluntatis. Ma; i. superiori adicit ur. El

268,6 uolunta te: s. sua El

gradientem: s. hominem El

in G fehl t ein

Blatt (Nb 268,7 neces[arium bis 270,17 praenos] cendi)

Abs chnitt 42 (p 6 ): 268,8 Überschrift: Zusammenfassung des Abschni t t s 268,12 Atqui: certe N G

Abschnitt 43 (p6): 268 ,1 4 Überschrift: Zusammenfas sung d e s Abschn i tts 268 , 15 Haec: s. v entura (= C4 ) . quia euenire debent E1 (- N) 268,18 condicionem: dispositionem (= Ma)

. legem El (- N)

n otionis: prae-

scientiae E1 (- C4) 268,20 non desinunt (#desistunt): cessant . non recedunt ... El (- N Ma C4)

absoluta : i . perfecta < .> libe ra a necessitate C4

268 , 23 eorum: f u turarum rerum C4

prof iscuntur: #oriuntur El

268 , 25 exsistendo: a fiendo El

Abschni tt 44 (p6): 268,27 Überschrift: Zusammenfassung des Abschni t ts 268 , 29 refert : distat

(=

Ma)

. uel prodest N El : distat at (so ; *ac) con-

ueni t C4 269 , 1 mo d is : i . per C4

instar: similitudo N

269,3 Hoc scilicet: s. distat n on esse necessaria. Ma C4 269,7 unum: i . ortum solis C4

necesse erat: i . solem oriri C4 (-Ma l

alterum: i. hominem ambulare C4

269 , 8 dubio p rocul : i. procul dubio ... Ma 269 ,1 2 h a ud ini uri a : i. non iniuste Ma C4 ( - El) 269 ,1 3 n ecessaria: s . esse El C4

n o titiam : praescientiam El

269 ,15 absolu ta : reserata El; libera Ma

nex ibus : ligat i oni bus N

269,17 sensibus : visu . audit u . gustu. Comparatio nem facit e x superioribus . El (- N Ma C4) ; Notker benutzt auch den (grundlegenden ) Tastsinn als Be i -

Notker latinus zu Nb, Buch V

~1

uniuersale est: quia uniuersitatem sensus et ima ginationis c omp reh en-

spiel

dit . El; Quoniam sensibilis homo p e r r ationem uniuersal iter diffinitur cum dicitur homo est animal. C4 269,18 Singulare: simplex . uel unum esse El (- N) ; i. unus h omo ut cicero

C4

sieheNk 9 ,16-12,10 (I.8-1 0 ) und Ndis 4,11-1 5 , jeweils mi t NL; vgl . z um

Gegensatz singulare/ uniuersale auch Naaber, 62

Abschnitt 45 (p6): 269,24 Über schrift : siehe bes . Nb 26 9, 2 5-28, mit NL 269,27 situm: positum N El

euac uabo: r e f ellam . abnuam El

269, 2 7 . 30 propositum (i s. imeum El ) : c onsi lium . ue l uoluntatem El N (- Ma

C4) 269, 2 8 mutauero: verto (so) El 269,30 deflectere: declinare C4 2 70,3 an: utrum El

conuerta s: s. propositum Ma C4

270,6 quamuis: s . tu El

Abschni tt 46 (p6): 270,8 Überschrift: Zusammenfassung des Abschnitts 270,10 [mea]ne: utrum El 270,12 alternare : mutare El; permut are Ma C4 2 7 0,1 4 in t uit us : qui simu1 omnia cogn oscit . N

praecurrit : p rae s c iendo El ;

antecurri t < . > a n t e ced it C4 27 0, 16 retorquet : inflectit C4 270,17 nec alternat: non permutat < .>non uariat C4 (- Ma)

uice: s . in El

N G; o fficio Ma 2 70, 1 9 manens : i. s emper N G; sempi ter nus El; aequali ter e t immutab i l ite r i n se C4

praeue ni t: p r aesciendo El

Abschnitt 4 7 (p6 ): 270, 2 1 Überschrift: siehe Nb 270, 22 - 2 5; s i ehe auch Vo llmann sowie Hehle, b es. 2 15f. 27 0, 23 pro uentu : e u e n tu N G El

sortitus est : accepit N G; ade p tus es t El

C4 270 , 25 siehe Nb 254 , 13- 19 , mit NL 27 0, 26 resol uit ur: aperitur ( = El ) et manifes t a t u r C4

posuisti : d i xis ti

El 2 7 0 ,28 di c antur : ue l credant u r El

causam: origi nem El; occasion e m N G

s cien tiae (davor * i · *prae) El

Notker latinus zu Nb, Buch V

242

270,29 uis: uirtus N GEI

scientiae: diuine C4

270,30 pxaesentaxia: presenti C4 271,1 modum: ordinem uel mensuram N G (- Ma C4); temperantiam El Ma C4

Abschnitt 48 (p6): 271,4 Überschrift: Zusammenfassung des Abschnitts; siehe auch P. Ganz, 8f. 271,6 Quae euro ita sint: quia omnibus rebus modum {so) constat EI

moxtalibus: hominibus N G solutis : davor #ab El

271,8 inique (so): iniuste C4

N; i. ab omni necessitate liberis Ma

omni necessitate: davor #ex El

271,12 concuxxit: concordat N GEl; obuiat El; anteuenit obuiam C4 persoluens El

271,13 dispensans: tribuens

bonis: s. hominibus El

271,16 inefficaces: i. inutiles El; inpossibiles inanes C4

Abschnitt 49 (p6): 271,17 Überschrift: Auexsarnini ... : Epilogurn libri faci t Epilogus est proprie oratio .

qu~

... Ma: vgl.

facit iudicem conuerti ad misericordiam

vel amen . epilogus in hoc loco dicitur . extrema pars carminis . adhortationem incitantis. El 271,18 Auexsamini: abhominamini . odite . contemnite El; respuite neglegite . fugite < . > detestamin i C4 271,19 colite uirtutes: diligite bona 271,21 poxxigite: elevate El c~li

i. prudentiam . et sapientiam. El

in excelsa: ad

c~lestia

El; in cacumine (so)

. i. ad deum C4

271,22 indicta: inposita N (G verwischt) C4 verwischt) El C4

pxobitatis: bonitatis N (G

dissimulaxe: fingere . tardare . cessare . excusare

dissimulamus . nescire quod scimus. El; neglegere C4 271,24 agitis (#s. #omnia El): uiuitis uel facitis N ( G verwischt ) El Ma 271,25 Wie Notker zu seiner Auffassung gekommen ist, dass Boethius die 'CPh' nicht ganz habe zu vollenden vermocht, habe ich aus mittelalterlichen Quellen nicht eruieren können. Auffallig ist, dass er darin mit einem Teil der modernen Forschung übereinstimmt; siehe die Zusammenfassung Tränkles. Diese Forschung nimmt v.a. auf Grund von Formbeobachtungen an, dass das V. Buch selbst nicht so vollständig sei, wie von Boethius geplant, wahrend Notker anscheinend aus inhaltliche n Gründen glaubt, dass noch ein VI. Buch (oder nur ein langerer Epilog?) hatte fo lgen sollen (Nb 271 , 2 5f.: näh tisemo quinto libro). Siehe Schlossers Überlegungen, 106f.; er g laubt, dass Boethius das Problem der Erkenntnis Gottes offen gelassen habe (vgl. Nb 164,5f.) , das Notker selber in Nb schon gelöst hat.

Notker l atinus zu Nb, Buch V

243

Ich denke, dass Schlossers Aufweis der auch numerologischen Bedeutung der Kapitelzahlen und der diesbezüglichen Komposition der jeweiligen Bücher, v.a. des I. und V. Buches, von Belang is t, wenn wir zu einem Gesamtbild von Not kers Leistung gelangen wollen; z umindest hat er gewiss auch das V. Buch al s abgeschlossen bet rachtet. Mehrere Beobachtungen Schlossers könnten m.E . durch Heranziehung numerologischen Wissens aus der Patristik und der Bibelexegese, mit dem Notker vertraut sein würde, erweitert und verfeinert werden.

Nachträge und Berichtigungen zu Nb, den Bänden 1-3 sowie 1A und 2A

Wegen e1n1ger nich t sehr günstigen Umstände bei der oh n ehin nicht leichten Herstellung der Textbände 1-3 waren mehrere Tippfehler, darunter auch einige sinnstörende, leider stehengeblieben. In Nb wurde allgemein die handschr i ft liche Abkürzung# durch pre wiedergegeben. Band 1: Nb, Buch I/ I I

(1986):

Siehe auch die Nachträge und Berichtigungen in Band 3: Nb, Buch IV/V (1990), s. . S. S. S. S. S. S. S. S. S. S. S. S.

s.

S. S.

s. s.

S. S. S.

s.

S.

s.

S. S. S. S. S. S. S.

s. S.

13, 1. App., Z . 29 , l ies: 6ugen·, (ohne*) 16, 2 . App ., Z . 2 0, ergänze: p eruetusta B 25 , 1. App., ergänze: 1 *occuluisse 32, 2 . App., ergänze: 13f. nocet nur einmal B 38,11, l ies: conuellere 40,14, lies: MENTIS 42,17, lies: kesuaset 47, 2. App., ergänze: 18 et aestuantis B (Emendation); ergänze: 27 Vltroque B 48,14 , lies: detraximus 51,30, lies : stören ta 53,21, lies : k6 1des 55,8, lies: dulcedinem. 56,1, lies: slahta 58,22, lies: assumptiuum (vgl. Z . 30); App., ergän ze : 22 absumptiuum 63 ,8, lies: soce rum ; 2 . App., ergänze : 8 socerorum B 64,18 , lies: kes kah 68 , 6 , lies: salda 71, 2. App ., ergänze : 19 exh orreat B 73,13, lies : ratione; 2 . App., ergänze : 19 possit B 76, 2. App., ergän ze : u estrae B (Hss ) 78,21, lies: sc6nün 80,25, lies: opibus (nicht kursiv ) 83,4, lies: ubelo-getäni 89, 2. App., ergänze: 1f. ceciderunt B (ceciderint Hss) 90,19 , lies : exercere; 2 . App., ergänze : 1 9 exserere B 91,22 , lies : h~c 95,17, lies : s iu 97 , 24 , lies : parti (nicht ku rsiv); 2 . App ., l ies : portioni El (Boethius hat 2 Zeilen früher : quarta .. . port io) 99,21, lies : autem (nic ht kursiv) 99 , 2 8, lies: quamuis (nicht kursiv) 101,19, lies : uuar 105,2. App., ergänze: 17 mendacium B (ist -um in Nb a m Zeilenende weggefallen?)

Band 2 : Nb, Buch III (1 988 ): Siehe a uch die Nachträge und Berichtigungen in Band 3 : Nb, Buch IV/V (1 990) , s. 276 . S . 109, 16, lies: uerba sowie suigen- (stat t suigen . ) S . 109, 2. App., ergänze : 24 quonam B S . 111 , 1. App., ergänze: 24 salda (Mehrzahl, so Hs .; ma n erwartet die Einzahl nach beatitudinem) S. 110 ,15, lies : radicibus (nic ht kurs iv) S . 117 , 26 , lies : nodi s

246 S. S. s. S. S. S.

s. s.

S. S. S.

s.

S. S. S. S. S.

Nachträge und Berichtigungen 123 und S. 124, Seitenkopf, lies: 43,7 126, 2 . App., streiche: 2 officium B 127,1, lies: comendo (siehe den NL z. St. ) 132,2, lies: cognomento 136, 2. App., ergänze: 21 fudit B 142,1, lies: geuuarnoen 148,21, lies: pe150,5, lies: zeteilet 151,2, lies: mente (nicht kursi v); 2. App., ergänze: 2 lege benigna B; 9, lies: getüo 158,17, lies: qu~ 164,25, lies: neist 166, 1. App., lies: 22 gd 172,3, lies: meroris 173,28, lies: habebit 174,11, lies: Ue-; 14, lies: sagen 176, 2. App., ergänze: 1 7 qua 2 : quo B 180, 2. App., ergänze: 2 infer n a s B

Band 3: Nb, Buch IV/V (1990): S. 183,27, lies: 2 P228 S. 184,1, ergänze auf dem rechten Rand: p1 s. 185,30, lies: stete s. 187,25, lies: alle s . 188,11, lies : RAT ! -; 21, lies : ehede n S. 192,13 , lies : s. n a tura defici t ; 1. App., ergänze : 6 v o r eosd e S. 194, 2. App., ergä n z e: 2 9 c e lsos B S. 195, 1. App., lies: 9 muh& (ohne *) S. 197,3, lies: fermaze S. 198,23, lies: opum s. 199,6, lies: gelih S. 200,16. lies: uitiosos S . 202 ,10, lies: ~quum S. 20 3 , 1 8, lies: n e i st S. 2 04,1 3 , l ies : i ihe t (vg l. d e n 1 . App . z. St.) S. 2 0 9 , 1 , l i e s: t ius.quam S. 2 1 2 , 2 4, lies : cona - ; 27 , lies: opo rtet S. 213,4, lies: mouetur S. 214, 2. App., ergänze: 3 praecipiens B (Hss) S. 217, 2 . App., ergänze: 2 0 fluituras B S . 218, 2. App . , ergänze: 8 c ensuerunt B (Hss) S. 219,18, lies: contra (nich t kur siv); 2 7, l i es: c oler e S . 222 ,14, lies : a b as s igna ta S. 22 8, 2 , lie s: pec tus nat ~ S. 23 0, 2 4, l i es: n e i st s . 23 4,12 , lies : i ecerin t ; 14, lies : a lle r o ; 27 , l i e s : temera r io ; 2 . App., lies: 2 2 nullis ex causis B; S. 2 35,2, lies: propinqua S. 236,24, lies: na. Daz S . 2 37, 2 . App., ergänz e: 7 haerentium B S . 2 40, 25 , l ies : quoquo mo d o ; 3 0, lie s: f6re-s i h t S . 2 47, 22 , lies : r a t ion i s (nich t kursiv ); im 2 . App . e r gän ze : 22 rati ocinationis B s . 2 48,1, l i es: sin t . nals S. 251 , 1. Ap p., lies : 2 6 *missehel liu; 2 . App ., e r gän ze nach B: exsi s tendi n eces s itate B s. 2 52 ,22, lies: d a z ih S. 2 53, 2 . App., e r gänze : 3f . iudic at nur einmal B S. 255,9, lies: c uncta S. 256 , 1 . App ., lies: 1 8 ~hipatet i ci ;

Nachträge und Berichtigungen

247

S. 257,7, lies: r6ski ne-getuot (mit M.H. Jellinek, AfdA 25, 1 899, 328); 24 , lies: illa causa (nicht kursiv ) ; 2 . App., ergänze: 22 f. est nur einmal B; 2. App., lies: 23f. quam quae B S. 260,6, lies: notitia (nich t kursiv); 2. App ., lies: 24 in h isesse B

S. 261 , 2 . App., lies: 5 ea ... qu~: quae B S. 2 62 ,5, ergänze auf dem rechten Rand: P 3 4 8; 9, lies: ei us; lOf. lies : uiuenti um (nicht kursiv); 2 . App., ergänz e lOf . degent i um B; 23, lies: llb S. 264,15, l ies: aliquatenus S. 266,16, lies: negeirret S. 267,2, lies: daz ane; 13, lies : S6; 22 , lies: SENTENTI~ S. 269,3, lies: Quod ea s. 27 0 ,18, lies: nu diz (nur einmal) . nü daz Band lA: Notker latinus z u Nb, Buch I/II (2008): S. XX : die 2., erwe i terte Au f l age von Grubers ' CPh'-Kommentar (ebda 2006) war mir nicht mehr r echtzeitig zugänglich S. XXVII, z u Wittig, Fs . unq XXIX, Anm. 3: siehe jetzt eine erweiterte Liste der 'CPh'-Glossenhandschriften i n Joseph Wittig: The 'Remigian' Glosses on Boethius's Consolati o Philosophiae i n Context, in: Source o f Wisdom: Old English and Early Medieval Latin Studies in Ho nour of Thomas D. Hill, edi t ed by Charles D. Wright, u.a. To ronto, usw. 2007, 187-196 : Appendi x B: List o f MS S and Sigles S . XXX , Anm. 8, Z. 6f., lies: . .. IIm6; 325-329 : IIp7 ; 329-331 : IIIpl; .. . S. XXXV, L9, Z. 6, tilge: habe 1 S. 16, Nb 14,25, Z. lf., lies: W2 (statt W) S. 34, Nb 31 ,36, Z. 6, lies: Serv Verg aen S. 51, Nb 49,19, Z. 3, ti lge : (Naa 49) S. 52, Nb 52,1, Z. 1, tilge : tragoediae (Nau 41 zu 62,3 + Naa 33f.) S. 53 , Nb 52 , 9 , z. 3 -5, lie s : W2 (statt W) S . 65, Nb 69 ,11 , z. 1, til g e: (eh Y) S. 67, Nb 7 2,12, Z. 3, lies : ma n us; i. sei psum N GEl S. 81 , Nb 90 ,1 2 , Z . 1 : tilge : R? S. 91 , Nb 102,26, Z . 6 , lies : Ne 11 2 , 9-11 (I I.1 4), Band 2A: Notker latinus zu Nb, Buch III (2 008): S . 143, Nb 158,16, lies : siehe Nb 157,12-23

INHALT DER BÄNDE lA, 2A UND 3A

BAND lA Vorwort

VII-VIII

Abkürzungs-, Siglen- und Literaturverzeichnis .. . ....... .. .... .

IX-XXVII

1. Handschriften und Texte (mit Siglen und Kürzeln ) . ......... . 2. Sekundärliteratur (mit Abkürzungen) ........... . .•..........

IX-XV XV-XXVII

Einleitung .. . ............•............... .... ...... . ........•.

XXIX-XLIX

§ §

1. 2.

§ 3. § § §

4. 5.

§ §

7.

6.

8.

XXIX Allgemeines . . .. . . .... . ... .. ............................ . Zu den frühmittelalterlichen lateinischen und deutschen Glassierungen und den lateinischen Kommentaren zur 'ConXXIX-XXXI solatio Philosophiae' ......• . ... . .....•................• Zu den einschlägigen Handschriften der Glassierungen und Kommentare .............................. .. ............. . XXXI-XXXVIII Zu Buch III, Metrum 9: 0 qui perpetua .. •. . . ... . ........• XXXVIII-XXXIX XXXIX-XL Affiliationen und Abhängigkeiten . .. . .... . . . . ........... . XLI-XLV Notker und die Glassierungen und Kommentare ....... . ..• . . XLII-XLIII EXKURS: Mutmaßungen über L4, El und Mal .......... . XLV-XLVI Notkers Quellen: Problematisches ....................... . XLVI-XLIX Zur technischen Einrichtung des NL ...........•..........

Notker Latinus (NL) zu Notkers 'De consolatione Philosophiae' Die Prologe . ... . . ....... .......... . ................. .• ........ Buch I .........................•........................•..... Buch II .. ... ..... .. ............ . ..... ... ......... .. . . .......•. BAND

1-3 5-44 45-95

2A

Kürzel und Zeichen, die im Notker Latinus benutzt werden ..... .

VI

Notker Latinus (NL) zu Notkers 'De consolatione Philosophiae' Buch III

97-167

BAND 3A Kürzel und Zeichen, die im Notker Latinus benutzt werden ..... .

VI

Notker Latinus (NL) zu Notkers 'De consolatione Philosophiae' Buch IV . ............••.................................••..... Buch V ..•........... .•. .......•. . .. . • .......•.....•...... . . • ..

169-211 213- 243

Nachträge und Berichtigungen zu den 'CPh'-Bänden 1 , 2 und 3 sowie lA und 2A . . ............•.. . . . .............• . ............

245-247