Die Canonessammlung des Dionysius Exiguus in der ersten Redaktion

Table of contents :
Einleitung
INHALTSÜBERSICHT
Editto I ( = M)
Editto II ( = j)
Nachtrag zu den Lesarten von M

Citation preview

A R B E I T E N ZUR

KIRCHENGESCHICHTE

HERAUSGEGEBEN VON EMANUEL HIRSCH UND HANS L1ETZMANN

16

DIE CANONESSAMMLUNG DES DIONYSIUS EXIGUUS IN DER ERSTEN REDAKTION HERAUSGEGEBEN VON

LIC. ADOLF STREWE

BERLIN UND LEIPZIG 1931 VERLAG VON WALTER DE GRUYTER & CO.

Druck von Walter de Qrayter ft Co., Berlin W 10

Die erste Gestalt der Dionysianischen Kanonessammlung ist in dem Codex Vaticanus Palatinus lat. 577 ( = M) erhalten, der von angelsächsischer Hand gegen Ende des VIII. Jahrhunderts geschrieben ist. Der Schreiber Herimundus nennt sich auf Blatt 31* (vgl. S. 37,10 Apparat). Der gütigen Erlaubnis von Monsignore GIOVANNI MERCATI, Präfekten der Vatikanischen Bibliothek,, verdanken wir eine Photokopie, die dem nachfolgenden Abdruck zugrunde liegt. Sie enthält 74 Blätter, von denen das erste und letzte ursprünglich leer waren und erst in späterer Zeit beschrieben wurden. Uber die Hs. handeln die B a l l e r i n i in S. Leonis Magni opera 3 (1757), p. C L X X X I - C L X X X I I I und F. Maassen„ Geschichte der Quellen u. d. Literatur d. canonischen Rechts im Abendlande (1870) S. 425—426. Der Inhalt ist folgender: fol. 1 Ein stark verlöschter, im X. Jh. geschriebener Aufsatz gegen die Kirchenräuber. fol.

2r

. . .RSIS CAUSIS DE LAPSU EPI UEL PRAESBITERI

hieronimus ait qui dignitatem . . . ipse se honore priuabit. DIOTA HIERONIMI PRESBITERI

dns in euangelio ait scrutamini . . . corrumpit suo sensu, fol. 2" Ecce dies ueniunt . . . tribuas non pauperibus. fol. 3V Quod summi sacerdotes dl scs helarius et scs martinus et scs paulinus suis exemplis . . . habentibus dare quam perdere. Cum quo damno animae . . . aut infirmus suseipere. fol. 4r In nomine dni nri ihü xpi ego carlmanus . . uitam propriam gubernare studeant. Kapitulare Karlmanns vom 21. April 742 (Labbi Concil. 6, 1534 = Mansi 12, 365 = Mon. Genn. leg. sect. II tom. I Capitularia regum Franc, ed. Boretius p. 24—26. DE ALIO SYNODALI CONUENTU

fol.

5R

fol.

Synode von Liitinae von 743 (Labb6 6, 1537 f. = Mansi 12, 370 f. = Mon. Germ. p. 27—28). 6* GREGORIUS DIXIT Mos autem sedis . . . quarta aecclesiis

modo autem in hoc . . . quindeeim solidis.

sepaxandis:

HIERONIMUS AIT

ueritatem:

Omnes igitur qui stipe . . . suseiperit fidei

IV Nomina episcoporum qui misi sunt a romana urbe ad praedicandum in gallia: Toronicis catianus epis arelatensibus trophimus eps. Narbone patilus epis tolosae saturninus epis. parisiacis dionisius epis. aruernis stremonius epis. Lemouicinis martialis destinatus est epis. Nomina episcoporum seu abbatum . . . ragingarius ab(bas) de utico. Beschluß des Concils von Attigny 760/62 (Labbé 6, 1702 = Mansi 12, 675 f. = Mon. Germ. p. 221—222).

Forsachistu diabolae . . . halogan gast. Deutsche Abrenuntiationsformel (Labbé 6, 1541 = Mansi 12, 3 7 5 = Mon. Germ. p. 222).

fol. 7 r De sacrilegio ad sepulchra mortuorum . . . iuxta pagan fol.

7V

fol.

8V

Liste abergläubischer Gebräuche (Labbé 6, 1541 = Mansi 12, 375 f. = Mon. Germ. p. 223). FILI HOMINIS SPECULATOREM POSUI TE IN POPULO MEO audiens ergo . . . uolumus habitare (Labbé 6, 1541 f. = Mansi 12, 376 f.). ALLOQUUTIO SACERDOTUM DE CONIUGIIS INLICITIS AD P LEB EM

Rogamus uos . . . tardius portus occurrit (Labbé 6, 1542 f. = Mansi 12, 377 f.)

fol. 9' Clemens iacobo carissimo in diio aeternam salutem. a sco petro apostolo . . . damnationem sibi accipiet. EXPLICIT DO

fol. I I V

GRATIAS Brief des Clemens Rom.an Jakobus: Quoniam sicut a petro (Labbé 1, 98—103 = Mansi 1, 125—130; Jaffé Regest. 1 nr. n ) . D o m i n o u e n e r a n d o m i h i bis f. yov IURA SALUTIS. Dionysii Exigui Collectio canonum in erster Ausgabe,

fol. 70* DE SABBATO. Magnificentissimi patres nri apud laudiciam . . . de sepulchro resurgere dignatus est qui uiuit et regn cum patre et spü scö in saecula saeculorum. fol. 7 I R INCIPIT DE EUANGELIO TRACTATU3:

Ambrosius episcopus gratiano augusto. Crebra inquisitio omnes factus est inimicus. fol. 72' Sufficerant quidem priscorum . . . 74* reuerti ecclesiam. dö gratias finit finit : fol. 7 4 T

Concil zu Verneuil 755 bis c. 12 (Labbé 6, 1664—1668 = Mansi 12, 578—583 = Mon. Germ. p. 33—35). Alles folgende von einer Hand des IX. Jh. CCXLV CONCILIO CARTAGINENSE TITUL. XII

Felix eps dixit suggero . . . agnoscat et finiat = Conc. Carth. c. 12 (vgl. j p. 145 und M c. 13 S. 78, 11).

de accusato uel accusatore X X X . satus . . . causa finiatur.

item placuit ut accu-

= Conc. Carth. c. 30 (j p. 148 vgl. M c. 31 p. 83, 17).

V f o l . 7 5 r CV OONC CALCID TL X X I

Clericos aut laicos . . . discutiatur exstimationis opinio. = Conc. Chalced. c. 21 j p. 136 M. S. 104, 8. CONCILIO CARTHAGINENSE TL V I I I

Numidius eps maxulitanus . . . Aurelius eps . . . admittatur placet. = Conc. Carth. c. 8. 9 j p. 145 M S. 77, 10. ITEM COCILIO CARTHAGINENSI TITULO XCV

placuitque omnibus . . . licentiam non negandam. = Conc. Carth. c. 128. 129 j p. 169. CONC STATUTO TITULO XCI

Item placuit quotienscumque . . . XCI Testes autem . . . non admittatur. = Conc. Carth. c. 130. 13t j p. 170.

Auf f. 2r trägt die Hs. den Vermerk Iste Uber pertinet ad librariam Sancti Martini ecclesiae Maguntinae. M. Sindicus scripsit 147g. Der Inhalt weist sie dem fränkischen Reich zu, und sie wird nicht lange nach den letzten in ihr gebuchten Konzilsbeschlüssen von 762 geschrieben sein. Sie ist die einzige, welche die erste Redaktion der Dionysiana vollständig enthält, und ist deshalb der Ausgabe zugrunde gelegt. Im Jahre 1919 hat Herr Pfarrer A d o l f S t r e w e , jetzt in Magdeburg-Salbke, mit einer Dissertation »über den Codex Canonum Dionysii Exigui in seiner ersten Ausgabe« bei der Jenaer theologischen Fakultät den Licentiatengrad erworben: den Untersuchungen war die nachfolgende Ausgabe des Textes beigegeben. Die Zeitverhältnisse machten damals einen Druck der Arbeit unmöglich, und heute ist der als Großstadtpfarrer voll beschäftigte Herr Verfasser nicht in der Lage, seine Arbeit dem gegenwärtigen Stand der Wissenschaft entsprechend umzuarbeiten und den Druck zu bewerkstelligen. So habe ich mich entschlossen, den Text allein herauszubringen, um dem dringendsten Desideratum der Wissenschaft zu entsprechen. Herr stud. phil. K a r l L i e t z m a n n hat die Korrekturen gelesen und die Kollationen von M und j nachgeprüft. Ich habe die ganze Handschrift noch einmal mit den Korrekturbogen verglichen und gebe eine Nachlese von Quisquilien auf Seite 106: es handelt sich meist um Korrekturen von g'eichzeitiger Hand. Beim Abdruck ist die Orthographie der Hs. im allgemeinen beibehalten. Nur in folgenden Fällen ist davon abgewichen: die Vertauschungen von e und ae sind nach der üblichen Schreibung geregelt, also nicht praesbiter sondern presbiter, nicht aecclesie sondern ecclesiae gedruckt; ebenso ist quot für quod gesetzt, wo es der Sinn erforderte.

VI Um einen Vergleich dieser ersten Redaktion mit der allgemein verbreiteten zweiten zu ermöglichen, ist im Apparat ein Zeuge dieser Vulgatform kollationiert worden: der auf dem Cod. Bodl 3689 saec. X beruhende Abdruck der Dionysiana in der Bibliotheca iuris canonici veteris, opera- et studio Guilelmi Voelli et Henrid Justelli, tom. I, Paris 1661 ( = j): zur bequemeren Vergleichung sind die Seitenzahlen dieser Ausgabe am Rande beigegeben. Die allgemeine Übersicht über den Inhalt gibt die nachfolgende Tabelle. Berlin, Januar 1931.

Hans Lietzmann.

INHALTSÜBERSICHT editto I ( = M) Prologas Capitula canonum apostolorum Cánones apostolorum Capitula Nicaeni concilii ,, Ancyrani concilii ,, Neocaesarensis concilii ,, Gangrensis concilii Antiocheni concilii Laodiceni concilii Constantinopolitani concilii ,, Sardicensis concilii ,, Carthaginiensis concilii Chalcedonensis concilii Cañones Nicaeni concilii Ancyrani concilii ,, Neocaesarensis concilii „ Gangrensis concilii „ Antiocheni concilii ,, Laodiceni concilii Constantinopolitani concilii ,, Sardicensis concilii ,, Carthaginiensis concilii endet mit can. 33/34 weiter can. 133 Epistula conc. Africani ad B o n i f a t i u m . . . Rescripta Cyrilli Epistula Attici Cpolitani Symb. et can. conc. Nicaeni Vers. Attici Epistula conc. Africani ad Caelestinum.. Cánones Chalcedonensis concilii

p. i ,, 2 ,, 4 10 ,, 11 ,, 13 „ 13 14 ,, 16 19 ,, 19 ,, 20 „ 22 ,, 24 31 ,, 38 41 44 „ 52 ,, 60 61 70 ,, 84 ,, 84 „ 85 88 89 ,, 90 „ 96 98

editto I I ( = j) p. i o i 102 112 103 103 104 ,, 104 105 105 107 108 108 107 116 119 122 123 125 129 133 137 141 149 170 171 172 173 die cánones fehlen. „ 173 133

M = Cod. Vatic. Palat. lat. 577 saec. VIII M* ~ die Hs. M voi der Korrektur M- -- die ziemlich gleichzeitige Korrekturhand von M < • • > bezeichnet Einfügungen gegen die Hs. M [ • • ] bezeichnet zu tilgende Buchstaben der Hs. M j = Editio justelliana a. 1661 C. H. T u r n e r , Ecclesiae occidentali! monumenta iuris antiquissima, Oxonii 1899—1930 F. M a a s s e n Geschichte der Quellen und der Literatur des canonischen Rechts im Abendlande I Grati 1870

p.zcoz Bibl. jjur. «nn.iret.

DoMINO UENERANDO MIHI PATRI PETRONIO EPISCOPO

DlONI-

in domino salutem. Quamuis carissimus frater noster Laurentius assidua et familiari cohortatione paruitatem nostram regulas ecclesiasticas de Greco transferre pepulerit imperitia credo priscae translationis offensus, nihilo minus tarnen ingestum laborem s tuae beatitudinis consideratione suscepi, cui Christus omnipotens deus solita populis pietate prospiciens summi sacerdotii contulit dignitatem, ut inter plurima uirtutis ornamenta, quibus ecclesiam domini morum sanctitate condecoras, etiam sacratissima iura pontificalibus per dei gratiam digesta conuentibus intemerata con- io seruans perfecto regimine clerum plebemque modereris, nullatenus nostri seculi more contentus, quo pronius desideramus recta nosse quam facere, sed diuino iutus auxilio, quae fieri praecipis, ante perficiens, efficacyssimo fidelibus prosis exemplo. magna est siquidem iuuentis auctoritas, eadem primitus iussa complentis, 15 quatenus inconuulsa ecclesiastici ordinis disciplina semata ad capessendam perennem beatitudinem et praeuiis cuncti inlustrentur officiis et spiritalibus populi locupletentur augmentis. incolomem beatitudinem uestram et orantem pro nobis gratia diuina custodiat. 20 sius ExiGuus

EXPLICIT PROLOGUS. Maassen Quellen 960 f. i Petronio M : Stephano j 4 pertulcrit M corr. nach j | imperitia: confusione j 9 sacramentissima M corr. nach j 12 contientes M corr. nachj 13 iu[s]tus mit getilgtem s M : i u n c t u s j 14 f. perficias, ut efficacissimo j 15 iubentis j | authoritas j 16 seruata: inuiolabilis permanens j 17 f. canctis M | ad capessendum perenne praemium Christianis omnibus praestat accessum etc. folgt völlig anderer Text j 21 explicit praefatio j S t r t v e , Canonessammlung 1

2

Capitala canonum Apostolorum I INCIPIUNT CAPITULA CANONUM APOSTOLORUM.

I de ordinatìone episcopi. II de ordinatione presbiteri, diaconis et ceteroram. III nihil aliud in sacrificio praeter quod dominus statuit offerendum. IV quae species ad altare non ad sacrificium, sed ad benedictionem simplicem debeant exhiberi. V quod ea, quae in ecclesiis offerii non possunt, ad domos sacerdotum a fidelibus deferantur. VI ut episcopus aut presbiter uxorem suam, quam debet caste regere, non relinquat. VII ut sacerdotes et ministri altaris saecularibus curis abstineant. V i l i quo tempore pascha celebretur. V i l l i quod ministri altaris oblatione celebrata debeant communicare. X quod fideles laici ingredientes ecclesiam communicare debeant. XI quod cum excommunicatis non sit orandum. XII quod cum damnatis clericis non sit orandum. XIII ut nullus fidelium praeter commendacias suscipiatur epistulas. XIIII ut ab episcopis aliena paroecia minime peruadatur. XV ut clerici proprias ecclesias non relinquant. XVI ut episcopus, qui clericos alterius susceperit, communione priuetur. XVII quod bigami non ammittantur ad clerum. XVIII quod his, qui uiduam uel iectam aut meretricem acciperit, non ammittatur ad clerum. XVIIII qui duas sorores habuerit, non ammittatur ad clerum X X clericum fideiussorem esse non posse. X X I quod hi, qui non sponte eunuchizati sunt, suscipiantur ad clerum. XXII ut his, qui se eunuchizauit, clericus non fiat. XXIII ut clericus, qui se eunuchizauit, abiciatur a clero. i — S . 4, Z. i o Turner Monumenta i , 2 — 8 1 capitula: titilli j 3 diaconi j so stets 21 commendatitias j 22 epistolas j so stets 23 parochia j 24 u t : e t M 2 7 admittaniur j (so auch im folgenden) 28 is j | eiectam j 32 quod j : q u i d M | i i j 34 is j

3

Capitala canooum Apostolorum

X X I I I I ut laicus, qui se eunuchizauit, tribus annis communione priuetur. X X V quod omnes ecclesiae ministri, si pro criminibus damnati fuerint, minime communione priuentur. X X V I qui clerici debeant coniugibus copulari. & X X V I I quod episcopus, presbiter et diaconus peccantes fideles uerberare non debeant. X X V I I I quod officium pristinum damnati pro criminibus usurpare non debeant. X X V I III quod non debeant officia ecclesiastica pecuniis obtineri. io X X X ut ecclesia saeculari potentia minime peruadatur. X X X I de presbitero qui contempto episcopo seorsum conuentus congregare praesumpserit. X X X I I quod clerici damnati non debeant ab aliis recepì. X X X I I I ut nullus episcopus, presbiter aut diaconus sine com- is mendaticiis suscipiatar epistulis. X X X I I I I de primatu episcoporum. X X X V quod non liceat episcopum in aliena prouincia clericos ordinare. X X X V I de ordinatis episcopis nec receptis. 20 X X X V I I ut bis in anno concilia celebrentur. X X X V I I I ut tantum curam rerum ecclesiasticarum episcopus habeat. X X X V I I I I de dignitate pontificis et quod rerum suarum tantum habeat potestatem. 25 X L quod episcopus ecclesiasticarum rerum pro dispensatione pauperum habeat potestatem. X L I quod episcopus, presbiter et diaconus aleator et ebriosus esse non debeat. X L I I similiter clerici et laici, si permanserint in alea, com- so munione priuentur. X L I I I quod episcopus, presbiter et diaconus non debeat usuras accipere. 3 omnes ecclesiae ministri: episcopus, presbyter aut diaconus j 5 die Oberschrift lautet: X X V I similiter et reliqui ministri ecclesiae. X X V I I qui clerici debeant coniugibus copulari j von nun an ist j in den Canoneszahlen um eins voraus 6 et: aut j [ fideles peccantes j 13 congregare tentauerit j 14 recipi j 16 commendatitiis stets j 24 pontifices M | tantum > j 27 potestate M 28 aut diaconus j 30 permanserit M 32 debeant j 1*

Capitola canonum Apostoloram

4

XLIIII quod non debeat episcopus, presbiter aut diaconus 103 cum hereticis orare. XLV quod non debeant hereticorum baptismata conprobarì. X LVI quod ecclesiae baptismo baptizatus rebaptizari non debeat et non baptizatus debeat baptizarì. XLVII laicum pellentem suam coniugem communione priuandum. XLVIII quod in nomine trinitatis debeat baptizarì. XLVIIII quod non debeat una mersio in baptismo quasi in morte domini prouenire. 1

s

10

EXPLICIT CAPITULA CANONUM 1

REGULAE

CLEMENTEM

is

ECCLESIASTICAE

APOSTOLORUM. SANCTORUM

APOSTOLORUM

PER r i f

PROLATAE

I episcopus a duobus aut tribus episcopis ordinetur. II presbiter ab uno episcopo ordinetur et diaconus et reliqui clerici. III si quis episcopus aut presbiter praeter ordinationem domini alia quaedam in sacrificio offerat super altare, id est aut mei aut lac aut pro uino sicera et confecta quaedam aut uolatilia aut

20 ammalia aliqua aut legumina, contra Constitutionen! domini f a ciens congruo tempore deponatur.

IV oSerri non liceat aliquid ad altare praeter nouas spicas et uuas et oleum ad luminaria et tymiama, id est incensum, tempore quo sancta celebratur oblatio. 25 V Reliqua poma omnia ad domum, primitiae episcopo et presbiteris dirigantur nec offerantur in altari, certum est autem, quod episcopus et presbiteri diuidant et diaconibus et reliquis clericis. VI episcopus aut presbiter uxorem propriam nequaquam sub obtentu relegionis abiciat. si uero reicerit, excommuni80cetur, sed si perseuerauerit, deponatur. I I — S. i o , Z. 23 Turner Monumenta i , 8—32 1 et diaconus j 4 baptismate j | baptùati denuo baptizarì non debeant, et j 5 ergimi nach j 8 baptizare M 9 baptismate j z i explicit apostolorum > j. Es folgen nmichst die canones conciliorum M, während j die Titelaufzählung fortseist 12 regula M | incipiunt r. e. s. ap., prolatae per Clementem, ecclesiae R o m a n a e pontificem j 15 ordinatur M corr. nach j 19 siceram j 27 episcopis et. presbyterìs j | diaconis j 29 religionis j | rei«cerit M 30 deponatur:. deiiciatur j | si : et si j

Cánones Apostolorum

5

VII episcopus aut presbiter aut diaconus nequaquam saeculares curas assumat, sin aliter, deponatur. V i l i si quis episcopus aut presbiter aut diaconus sanctam paschae diem ante uemale aequinoctium cum Iudaeis celebrauerit, deponatur. & V i l l i si quis episcopus aut presbiter aut diaconus aut quilibet de sacerdotali catalogo facta oblatione non communicauerit, aut causam dicat, et si rationabilis fuerit, ueniam consequatur aut, si non dixerit, communione priuetur, tamquam qui populo causa laesionis existerit suspicionem faciens de eo qui sacrificami, io quod non recte obtulerit. X Omnes fideles qui ingrediuntur ecclesiam et scripturas audiunt, non autem perseuerant in oratione nec sanctam communionem percipiunt, uelut inquietudines ecclesiae commouentes conuenit communione priuari. 15 X I si quis excommunicato aliquo in domu simul orauerit, iste communione priuetur. X I I si quis cum damnato clerico simul orauerit, et iste damnetur. 1 X I I I si quis clericus aut laicus a communione suspensus seu 20 113 communicans ad aliam properet ciuitatem et suscipiatur praeter commendaticias litteras, et qui susciperunt et qui susceptus est, communione priuentur. excommunicato uero proteletur ipsa correptio tamquam qui mentitus fuerit et seduxerit ecclesiam dei. X I I I I Episcopo non licere alienam paroeciam propria relieta 25 peruadere, licet cogatur a plurimis. nisi forte quis eum rationabilis causa conpellat, tamquam qui possit ibidem constitutis plus lucri conferre et in causa relegionis aliquid profecto prospicere. et hoc non a semetipso praesumat, sed multorum episcoporum iudicio et supplicatione maxima perficiat. so X V si quis presbiter aut diaconus aut quilibet de numero 2 adsumant j | deponatur : deiiciantur j 3 sanctum j 5 abiiciatur j 6 aut: vel j 7 de: ex j 8 et: ut j 10 extiterit j | suspicionem iaciens: dans suspicionem j 11 recte non j 12 audiunt: audientes j 16 cum ergänzt nach j | excommunicatuM corr.nach j | aliquo: saltern j d o m o j 18 ueluti cum clerico vor simul j 22 literas j so stets \ susceperunt j I est fehlt j 24 sit j | ecclesiam Dei seduxerit j 25 hinter licere: statuimus von zweiter Hand nachgetragen M 26 peruadere corrigiert aus seduadere M | quis fehlt j 28 religionis j 29 praesumat: pertentet j 30 maxima supplicatione j

6

Cánones Apostolonim

clericorum relinquens propriam paroeciam pergat ad alienam et omnino demigrans praeter episcopi sui conscientiam in aliena paroecia commoretur, hunc ulterius ministrare non patimur, praecipue si uocatus ab episcopo redire contempserit in sua inquietu5 dine perseuerans. uerum tamen tamquam laicus ibi communicet. X V I Episcopus uero, apud quem memoratos esse constiterit contra eos decretam cessationem pro nihilo reputans tamquam clericos forte susceperit, uelut magister inquietudinis communione priuetur. io X V I I Si quis post baptismum secundis fuerit nubtiis copulatus aut concubinam habuerit, non potest esse episcopus aut presbiter aut diaconus nec prorsus ex numero eorum qui ministerio sacro deseruiunt. X V I I I Si quis uiduam aut eiectam acceperit aut meretricem is aut ancillam uel aliquam de his quae publicis spectaculis mancipantur, non potest esse episcopus aut presbiter aut diaconus aut ex eo numero qui ministerio sacro deseruiunt. X V I I I I qui duas sórores in coniugium acceperit uel filiam fratris, clericus esse non poterit. 20 X X Clericus fìdeiussionibus inseruiens deponatur. X X I Eunuchus, si per insidias hominum factus est uel in persequutione si eius sunt amputata uirilia uel sic natus est, et est dignus, efficiatur episcopus. X X I I Si quis abscidit semetipsum, id est, si quis ampu25 tauit sibi uirilia, non fiat clericus, quia suus homicida est et de condicionis inimicus. X X I I I Si quis, cum clericus fuerit, abscidit ¿emetipsum, omnino damnetur, quia suus est homicida. X X I I I I Laicus semetipsum abscidens annis tribus commuso nione priuetur, quia suae uitae insidiator existit. X X V Episcopus aut presbiter aut diaconus qui in fornicatione aut periurio aut furto captus est, deponatur, non tamen communione priuetur. dicit enim scriptura: non uindicabit dominus bis in id ipsum. i parochiam j 2 alienam M corr. nach j 7 j I sic M* c radiert: si ita j 25 f. de condicionis M 27 absciderit j M> 29 abscidens: abscindens j 30 extitit j 34 Nahum 1,9; 22 ß. I P e t r . 2 , 2 3

Cánones Apostolorum

1114

7

1XXVI

Similiter et reliqui clerici huic condicioni subiaceant. innuptis autem qui sunt ad clerum prouecti praecipimus, ut si uoluerirt, uxores accipiant, sed lectores cantatoresque tantummodo. X X V I I Episcopum aut presbiterum aut diaconum percucientem fìdeles delinquentes aut infideles inique agentes et per huiusmodi uolentem timeri, deici ab officio suo praecipimus, quia nusquam nos hoc dominus docuit. e contrario uero ipse, cum percuteretur, non repercutiebat, cum malediceretur, non remaledicebat, cum pateretur, non comminabatur. X X V I I I Si quis episcopus aut presbiter aut diaconus depositus iuste super certis criminibus ausus fuerit adtrectare ministerium dudum sibi commissum, hic ab ecclesia omnimodis abscidatur. X X V I I I I Si quis episcopus aut presbiter aut diaconus per pecunias hanc obtenuerit dignitatem, deiciatur et ipse et ordinator eius et a communione modis omnibus abscidatur sicut Symon Magus a Petro. X X X Si quis episcopus saeculi potestatibus usus ecclesiam per ipsas obtineat, deponatur, et segregentur omnes qui illi communicant. X X X I Si quis presbiter contempnens episcopum proprium extra collegerit et altare aliud erexerit et aliquid aliud fecerit nihil habens, in quo reprehendat episcopum in causa pietatis et iustitiae, deponatur quasi principatus amator existens — est enim tyrannus — et ceteri clerici quicumque tali consentiunt. laici uero segregentur. haec autem fieri post unam et secundam et tertiam obsecrationem episcopi conuenit. X X X I I Si quis presbiter aut diaconus ab episcopo suo segreg e t e , hunc non licere ab alio recipi , sed ab ipso qui eum segregauerit, nisi forsitan obierit episcopus ipse, qui eum segregasse cognoscitur. 1 huic condicioni subiaceant j Randzusaiz zweiler Hand in M 2 Mit innuptis beginnt j X X V I I ci. S. 3, Z. 5 | ad clerum prouecti sunt j 5 X X V I I M : X X V I I I j von nun an bis zu Ende ist j in den Canoneszahlen um 1 voraus. 7 uolentem : uolentes j 13 omnimodis : penitus j | abscindatur, so auch im folg., j 15 obtenuerit : obtinuerit j | ut et ipse et M 17 Simon j | manus M» magus M> 19 ipsas: ipsos j | omnes: omnesque M 20 contemnens j proprium: suum j 21 extra: seorsum j | colligerit M | et aliquid aliud fecerit > j M 1 corr. M 1 22 causam M | in quo: quod j 24 consentiunt deponantur j 25 f. episcopi obtestationem fieri j 26 conveniet j 28 ab ilio: ad alio M | conuenit von M ' eingefiigt, > M1 j 29 segTegauerit: segregauerat M sequestrauerat j

8

Cánones Apostolorum

X X X I I I Nullus episcoporum peregrinonim aut presbiterorum aut diaconoram sire commendaticiis suscipiatur epistulis, et cum scripta detulerint, discutiantur intentius. et ita suscipiantur, si praecones pietatis extiterint minus, ne quae sunt necessaria 6 sumministrentur eis et ad communionem nullatenus ammittantur, quia per subreptionem multa proueniunt. XXXIIII Episcopos gentium singularum scire conuenit, quis inter eos primus habeatur, quem uelut caput existiment et nihil amplius praeter eius conscientiam gerant, quam illa sola sin10 guli, quae paroeciae propriae et uillis, quae sub ea sunt, competunt. sed nec ille praeter omnium conscientiam faciat aliquid, sie enim unanimitas erit et glorificabitur deus per Christum in spiritu saneto. X X X V Episcopum non audere extra terminos proprios iB ordinationes facere in ciuitatibus et uillis, quae illi nullo iure subiectae sunt, si uero conuictus fuerit hoc fecisse praeter eorum conscientiam, qui ciuitates ipsas et uillas detinent, et ipse et qui ab illo ordinati sunt, deponantur. X X X V I Si quis episcopus non suseeperit officium et curam 20 populi sibi commissam, hic communione priuetur, quousque oboedientiam commodans adquiescat. similiter autem et presbiter et diaconus. si 1 uero perrexerit nec reeeptus fuerit, non pro « j sua sententia, sed pro malitia populi, ipse quidem maneat episcopus, clerici uero ciuitatis communione priuentur, eo quod eru26 ditores sie inoboedientis populi non fuerunt. X X X V I I Bis in anno episcoporum concilia celebrentur, ut inter se inuicem dogmata pietatis explorent et emergentes ecclesiasticas contentiones absoluant. semel quidem quarta septimana pentecosten, secundo uero duodecimo die mensis Hyperberetaei, id so est IUI idus Octubris iuxta Romanos. XXXVIII Omnium negotiorum ecclesiasticorum curam episcopus habeat, et ea uelut deo contemplante dispenset; nec ei 3 inteniius: attentius j | praecones M praedicatores j | ita suscipiantur nachgetragen M> 4 admittantur vor minus später gestrichen M | ne M cor rig. nach j 7 episcopus M 10 parochiaej 11 aliquid: aliud übergeschrieben quid M 17 f. et ipse deponatur et qui . . . j 18 sunt ordinati j 20 f. quoad usque consentiat oboedientiam commodans 21 similiter j 25 sic > j 28 absoluant M: amoueant j Pentecostes j 29 hyperberetet M* hyperueretei corr. M> 30 I U I idus a. Rande M> | iuxta Romanos quarto idus Octobris j

Cánones Apostolorum

9

liceat ex his aliquid omnino contingere aut parentibus propriis, quae dei sunt, condonare, quod si pauperes sunt, tamquam pauperibus subministret, ne eorum occasione ecclesiae negotia depraedentur. X X X V I Ì I I Presbiteri et diaconi praeter episcoporum Consilia nihil agere pertemptent. nam domini populus ipsi commissus est, et pro animabus eorum hic redditurus est rationem. sint autem manifestae res propriae episcopi, si tarnen habet proprias, et manifestae dominicae, ut potestatem habeat de propriis moriens episcopus, sicut uoluerit et quibus uoluerit, derelinquere, ne sub occasione ecclesiasticarum rerum quae episcopi esse probantur intercidant. fortassis enim aut uxorem habet aut filios aut propinquos aut seruos. et iustum est hoc apud deum et homines, ut nec ecclesia detrimentum patiatur ignoratione rerum pontificis nec episcopus uel eius propinqui sub obtentu ecclesiae proscribantur et in causas incidant, qui ad eum pertinent, morsque eius iniuriis infametur. X L Praecipimus, ut in potestate sua res ecclesiae episcopus habeat. si enim animae hominum pretiosae illi sunt creditae, multo magis oportet eum curam de pecuniis agere, ita ut potestate eius indigentibus omnia dispensentur per presbiteros et diaconos et cum tihiore omnique reuerentia ministrentur. ex his autem quae indiget, si tamen indiget, ad suas necessitates et ad peregrinorum fra tram usus ipse percipiat, ut nihil eis possit omnino deesse, lex enim dei praecipit, ut qui altari seruiunt, de altario pascantur, quia nec milex stipendiis propriis arma contra hostes assumet. X L I Episcopus aut presbiter aut diaconus aleae atque ebrietati deseruiens aut desinai aut certe damnetur. X L I I Subdiaconus aut lector aut cantor similia faciens aut desinat aut cdmmunione priuetur. similiter etiam laicus. X L I I I Episcopus aut presbiter aut diaconus usuras a debitoribus exigens aut desinat aut certe damnetur. 24 ff. I Cor. 9, 13. 7 i contingere M* am Rands praesumere M 1 getilgt von M 1 2 tanquam j 3 ne M: nec j 4 episcopum j j C o n s i l i a , von M 1 hinzugefügt > j j pertentent stets j 10 ne M : n e c j 16 iniuriis infametur: iniuriis et malae famae subiaceat j 17 ecclesiae M: episcopus ecclesiae res j 19 curam pecuniarum gerere j 21 reuerentia: sollicitudine j 22 si tamen indiget getilgt von MJ 24 seruiunt: deseruiunt j de altari j 25 miles j | contra hostes arma j j assumet: sustulit j 29 laicus: laici j 30 aut: et j

10

Cánones Apostolorum

X L I I I I Episcopus, presbiter aut diaconus qui cum hereticis orauerit tantummodo, communione priuetur. si uero tamquam clericos hortati fuerint agere vel orare, damnentur. X L V Episcopum aut presbiterum hereticorum suscipientem 5 baptismum damnari praecipimus: quae enim conuentio Christi ad Beliar, aut quae pars fideli cum infideli? X L V I Episcopus aut presbiter, si eum qui secundum ueritatem habuerit baptismum denuo baptizauerit aut si pollutum ab impiis non baptizauerit, deponatur, tamquam deridens crucem 10 et mortem domini, nec sacerdotes a falsis sacerdotibus omnino discern ens. 1 X L V I I Si quis laicus propriam uxorem pellens alteram uel ut ab alio dimissam duxerit, communione priuetur. X L V I I I Si quis episcopus aut presbiter iuxta praeceptum do15 mini non baptizauerit in nomine patris et filii et spiritus sancti, sed in tribus sine inicio principiis aut in tribus filiis aut in tribus paracletis, deponatur. X L V I I I I Si quis episcopus aut presbiter non trinam mersionem unius mysterii celebret, sed semel mergat in baptismo quod 2o dari uidetur in morte domini, deponatur. non enim dixit dominus nobis: in morte mea baptízate, sed: euntes docete omnes gentes baptizantes eos in nomine patris et filii et spiritus sancti. EXPLICIUNT 1

25

INCIPIUNT

I II Ill IUI

CANONES CAPITULA

APOSTOLORUM. NiCAENI

CONCILII.

De his qui se ipsos abscidunt. De neophytis. Quae mulieres cum sacerdotibus commorentur. De ordinatione episcoporum.

5 f. I I Cor. 6, 15 m e n t a 1, 2 5 0 — 2 5 1 .

21 M a t . 28, 19

24 —

S . 1 1 , 20 T u r n e r M o n u -

i et j 3 h o r t a t u s cos f u e r i t . . . d a m n e t u r j | clericus, aus d ó r i c o s corrig. M* 5 b a p t i s m u m : b a p t i s m a j , so stets c o u e n t i o M 6 B e l i a l j M* | infidele M 8 si > j 10 o m n i n o : iure j 12 u x o r e m p r o p r i a m j M J 16 sine inicio principiis, a u t in t r i b u s am Rande eingejagt M2 (so j) 17 p a r a cletus M* paraclitis M 1 deponatur: abiiciatur j 19 b a p t i s m o : b a p t i s mate j 20 d o m i n i m o r t e j ] nobis d o m i n u s j 24 > j ] tituli c a n o num numero X X j M setzt hier die Titelaufzählung fort, die j S . 4, 10 fortlaufend aufführt 25 h i s : e u n u c h i s et j a b s c i d e r u n t j 26 de h i s q u i e x g e n t i l i b u s p o s t b a p t i s m a a d c l e r i c a t u s | ordinem p r o m o u e n t u r j 27 d e s u b i n t r o d u c t i s m u l i e r i b u s j 28 d e h i s q u i ad e p i s c o p a t u m in prouinciis prouehuntur j

'03

Capitala concilii Nicaeni, Ancyrani

V VI VII Vili Villi X XI XII XIII XIIII XV XVI XVII XVIII XVIIII XX

11

De excommunicatis. De primatibus episcoporum. De honore episcopi Heliae, id est Hierusolimae. De his qui se Catharos, id est mundos appellant. De his qui ad sacerdotium sine examine promouentur. De his qui in persecutionibus negauerunt et postmodum ad clericatum promoti sunt. De his qui praeter necessitatem aliquam negauerunt. De his qui renuntiauerunt et iterum ad saeculum sunt regressi. De his qui in obitu positi communionem deposcunt. De cathecuminis lapsis. Quod non oporteat demigrari. De his qui in quibus promoti sunt ecclesiis non morantur. De clericis qui usuras accipiunt. De priuilegiis presbiterorum. De his qui ab errore Pauli Samosateni refugiunt et de diaconissis. De flectendo genu.

EXPLICIT. INCIPIT

CAPITULA

CANONUM

CONCILII

ANCYRANI

XXIIII.

I De presbiteris qui tempore persequutionis idolis immolarunt. II De diaconis qui similiter immolarunt. I l i De his qui per uim ritum gentilium pertulerunt. 22 — S. 13,5 Turner Monumenta 2, 37—43 2 de priuilegiis quae quibusdam ciuitatibus competunt j 3 Aeliae . . . Hierosolymorum j 4 catharus M : qui dicuntur Cathari, id est mundi j papellant M 5 de nihil M | ad honorem presbyterii j | prouecti sunt j 7 in clero j 8 de laicis qui negauerunt j 9 ei et M | abrenuntiauemnt j 11 de his qui communionem tempore mortis exposcunt j 12 catechumenis stets j 14 de aecclesiis non morantur M: de his qui in ecclesiis in quibus prouecti sunt, minime perdurauerunt j 16 qui usuras accipiunt: usuras accipientibus j 18 de his qui a Paulo Samosateno ad ecclesiam ueniunt j 20 flectentendo M 22 canon M | incipit > j tituli | canonum Ancyrani concilii, numeroXXIV j | III L - X X I I I I M 23 j tähli nach Nie. XX weiter XXI usf. I d. p. qui immolauerunt tempore persecutionis j 25 qui immokuerunt j 26 de his qui ex fuga comprehensi sunt et per paganos ritus aliquid p?rtulerunt j

12

Capitula concilii Ancyrani

IIII De his qui ob diuersas causas ritus gentilium perpetrarunt. V De his qui timore idolis immolarunt. V I De his qui in locis idolorum conuiuia caelebrarunt. V I I De his qui frequenter idolis immolarunt. V i l i De his per quos et alii coacti sunt immolare[nt]. V i l l i De diaconis qui tempore ordinationis suae de nuptiis contestati sunt. X De disponsatis puellis et ab aliis corruptis. X I De cathecuminis qui idolis immolarunt. X I I Quod non oporteat a chorepiscopis clericos ordinari, nisi tantum in agris et in uillis. X I I I De clericis qui esum camium omnino diffugiunt. X I I I I De distractis rebus ecclesiae eo tempore quo ecclesiae uiduantur uel priuantur episcopis. X V De his qui inrationabiliter cum pecoribus fornicati sunt aut incestum cum proximis sanguine [m] perpetrarunt uel se cum masculis polluerunt. X V I Item de his qui in pecudibus et in masculis aut olym contaminati sunt aut actenus hoc uitio corrumpuntur. 1 X V I I De his qui ad episcopatum promoti sunt nec recepii. X V I I I De his qui uirginitatem profitentes cum aliquibus quasi sub sororis habitu commorantur. X V I I I I De his qui uxores habent adulteras uel ipsi adulteri conprobantur. X X De his quae partus ex fomicatione diuersis modis interimunt. i qui diuersis causis gontilitatis ritus aliquid peregerunt j 3 idolis immolarunt : ritus gentilium peregerunt j 4 conuiuia caelebrarunt : manducauerunt j 5 immolauerunt j 6 de his qui et aliis sacrificandi causas adtulerunt j 7 suae > j 8 adtestati j 9 desponsatis j 10 de his qui, cum essent catechumeni, in idolis immolauerunt j 11 chorepiscopos ordinare clericum j 12 tantum > j [ e t uillulis j 13 de his qui e. c. in clero constituti d. j 14 f. X X X I V de rebus ecclesiasticis eo tempore distractis quo ipsae ecclesiae uiduantur episcopis j 16 f. X X X V De his qui fornicantur inrationabiliter, id est qui miscentur pecoribus, aut cum masculis polluuntur j 19 pecodibus M | item > j | in pecudes uel in masculos j 20 contaminati : polluti j | tabescunt j 21 promoti: prouecti j 22 profitentes: professi sunt et j | sopres M corrig. nach j 22/23 c u m aliqu. etc. : de his quae sub sororis habitu cum aliquibus commoratae sunt j 24 adulteras habuerint uxores j | uel si ipsi . . . comprobentur j 26 qui M und j später im Text, quae j im Titel \ partus : partus suos j

Capitula concilii Ancyrani, Neocaesariensis, Gangrensis

XXI XXII XXIII XXIIII

23

De homicidis. De his qui non sponte homicidia perpetrarunt. De his qui diuinos uel sortilegos expetunt. De his qui corruptionibus uirginum conscii conprobantur. &

ITEM CAPITULA CANONUM SINODI NEOCAESARIENSIS XIII.

I De presbiteris qui uxores acceperunt uel fornicati sunt. II De his quae duobus fratribus nuptae fuerint uel qui duas sor or es uxores acciperint. 10 III De his qui multis nuptiis obligantur. I U I De his qui fornicari proposuerint et uetantur. V De cathecuminis peccantibus. VI De cathecumina grauida quae debeat baptizari. VII Quod non oporteat in nubtiis bigamorum orare presbiteros. V i l i De his qui mulieribus adulteris sociant j, so auch | obtentu : occasione j 19 contemnunt stets j 20 f. se attendent christianitatis obtentu j 22 + tanquam nihil prae ceteris differente j 23 ecclesiastica j 25 martyrum memorias : collectas quae fiunt in martyrum commemorationibus j 26 Tituli canonum Antiocheni concilii, numero X X V 27 f. statutis de etc. .. : his quae regulariter de Pascha statuta sunt in Nicaeno concilio j

Capitula concilii Antiocheni

15

II De his qui se a perceptione sanctae communionis auertunt et excommunicatis in domibus communicare praesumunt. I l i De his (qui) ab aliis prouinciis praeter conscientiam sui episcopi in aliis immorantur. IV De damnatis et ministrare temptantibus. V De his qui se ab ecclesiastico ministerio subtrahunt et seorsum congregare pertemptant. V I De clericis excommunicatis et laicis. VII De peregrinis suscipiendis. V i l i De pacificis peregrinorum, id est commendaticiis litteris. V i l l i De metropolitanis uniuscuiusque prouinciae. X De his qui uocantur chorepiscopi. X I De episcopis et clericis qui imperatori supplicant. X I I De episcopis et clericis damnatis et imperatori supplicantibus. X I I I De episcopis qui in alienis prouinciis ordinare praesumunt. X I I I I De iudiciis episcoporum, cum inter se dissentiunt prouinciales antistites. X V De episcopis ab eiusdem prouinciae sacerdotibus consonanter exclusis. X V I De episcopis uacantibus. X V I I De his qui suscipientes episcopatum officium deuitarunt. X V I I I De promotis episcopis nec receptis. X V I I I I De episcopalibus in prouinciis ordinationibus. X X De sinhodis bis in anno temporibus caelebrandis. 2 e t qui j | per domos c o m m u n i c a n t j 4 qui ergàmt nach j | a b alia paroecia j 5 episcoporum s u c r u m j 6 tentantibus stets j 7 a ministerio ecclesiastico j 8 congregare p e r t e m p t a n t : colligunt j 10 L X X X V de peregrinorum susceptione j 13 uniuscuiusque prouinciae: singularum prouinciarum j 15 imperatorís M 16 f. imperatoris M | X C de damnatis episcopis a u t clericis adeuntibus imperatorem j 18 f X C I de his, qui c u m sint e x alia prouincia, in aliis a u d e n t ordinationes efficere j p r a e s u n t M 20f. X C I I de dissensione quae super episcoporum diiudicatione contingit appellantium prouinciales antistites j 24 ep. uacantibus (so atich im Canontext j) : uagantibus episcopis j 25 f. X C V de his qui, c u m a d episcopatum uocantur, euitant j 27 X C V I de his qui promouentur a d episcopatum nec recipiuntur j 28 bis in anno etc. : quae debent a b episcopis suis temporibus in prouincia celebrari j | suis erg. Turner

16

Capitula concili] Antiocheni, Laodiceni

X X I Ut nullus episcopus de prouincia migret eccle. X X I I De clericis qui ab alterìus paroeciae episcopis promouentur. X X I I I Ut nullus ad epìscopatum successorem sibi eligat promouendum. X X I I I I De rebus ecclesiae et de his quae propria episcopi conprobantur. X X V Ut episcopus dispensandi res ecclesiasticas habeat potestatem. I T E M C A P I T U L A CANONUM C O N C I L I I

APUD

LAUDICIAM

FRIGIAE

CONGREGATA.

I De digamis. II De his qui pro diuersis erratis paenitentiam gérant. I l l Quod non oporteat ad clerum quemquam mox post baptismum promouere. IIII De tempore ordinationum. V Ut qui sacrario seruiunt usuris absint. VI De hereticis qui in ecclesias uel basilicas martyrum introire praesumunt. VII De his qui ad ecclesiam ab hereticis ueniunt. V i l i De his qui ab heresi Cataphrygarum ad ecclesiam ueniunt. V i l l i De his qui ad speluncas hereticorum orationis causa perueniunt. X De his qui cum hereticis iungunt[ur] foedera nuptiarum. X I Non congruere in mulieribus presbyteras ordinari. X I I De ordinationibus episcoporum. XIII Iudicio multitudinis ordinationes fieri non debere. i corr. Turner | XCIX ut nullo modo de paroecia ad aliam paroeciam episcopus transeat j 2 C ut in altera paroecia clericos alterìus paroeciae episcopus nullatenus ordinet j | ab: at M 4 sucesoremM | sibi eligat: pro se constituât j 6 ecclesiae: ad ecclesiam pertinentibus j | proprie M | conprobantur M: esse noscuntur j 10 tituli canonum apud Laodiciam Pbrygiae congregati, numero L I X j | M = CIV j i r congregatae M 13 erratibus j I poenitudinem feruentius exegerunt j 14 t. quemquam fehlt j | mox post baptismum promouere : statim post baptisma promoueri j 17 hi qui j | usuris absit M: usuras non exigant j 18 f. qui . . . introire praesumunt: intrantibus . . . j 20 ecclesias j 21 Cataphyrgarum M | qui ueniunt ab j | ad ecclesiam > j 23 ad haereticorum speluncas causa orationis accedunt j 25 foederant M | haereticis nuptiarum copulam iungunt j 26 presbyteras in mulieribus j 27 episcopalibus ordinationibus j 28 ordinationis M

17

Capitala concilii Laodiceni

XIIII • XV XVI XVII XVIII XVIIII

XX XXI XXII XXIII XXIIII XXV XXVI XXVII XXVIII XXVIIII XXX

A d alias paroecias eulogias minime distinandas. De his qui debent in pulpito psallere. De lectionibus quae sabbatis recitentur. Quod psalmi debeant in congregationibus per interstitia decantari. De precibus nona et uespera caelebrandis. De ordinatione precum quae post homelias, id est sermones habitos ad populum, defunduntur et quos intra sacrarium communicare conueniat. De honore, quem debunt presbyteris diaconi et diaconis hi qui sub ipsis sunt, exhibere. Quod subdiaconi a diaconico, id est a secretano, sint remoti. Diaconos cum orariis adsistere non debere. Lectores cantatoresque cum orariis suum peragere ministerium non debere. Quod nullus ecclesiae minister in tabernis commedere debeat. Quod subdiaconi non debeant benedicere uel benedictionem tribuere. De exorcistis qui non sunt ab episcopis ordinati. Quod de conuiuiis, quae ex agape fiunt, non debent escarum partes assumi. Quod in ecclesiis non debent prandia caelebrari. De Christianis qui sabbatizare uel iuxta modum quendam iudaizare noscuntur. De uiris qui cum mulieribus lauacra miscere praesumunt.

i eulogias quae oblatae sunt j | distinandas M % 2 debent: debeant j | in pulpito: in ambone id est in pulpito j 3 quae debeant sabbatis recenseri j 4 C X X quod interstitium psalmorum debeat in congregationibus fieri j 7 de ordinatione praccom quae M de precibus j | sermones : post ser> mones j 8 quae . . . defunduntur : proferendis j | et quos : et de his quos j 10 f. C X X I I I de honore quem presbyteris diaconi qui sub istis sunt, debeant exhibere j 11 ipsi M: istis j | exhiberi M corr. nach j 14 diacono M corr. nach j : subdiaconos j, so auch S. 5 5 , 1 7 M und j 15 f. cantores j | agere suum ofiìcium j 17 ecclesiae minister: ecclesiasticorum j 1 9 f . benedictione M 23 assumi: escarum partes accipi non debeant j 24 C X X X I in ecclesiis prandia fieri non debere j 25 baptizare M corr. nach j | quendam modum j 27 qui . . . miscere praesumant : . . . celebrantibus j S t r e w e , Canonessammluflg

2

18

Capitala concilii Laodiceni

XXXI XXXII XXXIII XXXIIII XXXV XXXVI XXXVII XXXVIII XXXVIIII XL XLI XLII XLIII XLIIII XLV XLVI XLVII XLVIII X LV i l l i L LI

De his qui cum hereticis iungunt[ur] foedera nuptìaram. Quod ab hereticis eulogiae accipe(re) non debeant. De scismaticis. De martyribus hereticorum uitandis. De his qui angelos colunt. De his qui incantationibus et philacteriis, id est ligaturis, utuntur. De his qui ab hereticis uel Iudaeis festiuitatis eorum munera suscipiunt. De Christianis qui Iudaeorum uescuntur azymis. De Christianis caelebrantibus festa gentilium. De episcopis qui synodicas conuocationes euitant. Quod sine litteris sacro ministerio seruientes proficisci non debeant. Quod praeter conscientiam episcopi clericus non debeat proficisci. Ut subdiaconi ad ostia ecclesiae perseuerent. Ut sacrarium mulieres non accedant. De his qui post duas septimanas quadragensimae ad baptismum ueniunt. Ut babtizandi symbulum reddant. De his qui in egritudine baptizantur. Ut post baptismum crisma detur. Oblationes offerri in quadragensima non debere. Ieiunium non debere solui quinta feria septimanae maioris. In diebus ieiuniorum non debere commemorationes martyrum celebrari.

i | cum > j | iunguntur foedere j 2 accipe M | quod . . . eulogiae . . . debeant : . . . eulogias . . . debere j 3 schisma ticis sUts j 4 uitandis > j 6 phylacteriis j incantationibus: incantatibus j | id est ligaturìs > j 8 fertilitatis M | munera: dona j 10 uescuntur azymis: azyma comedunt j 12 conuocationis M | qui eas quae fiunt euocationes ad synòdum uitant j 14 debeant: debent j 15 quo M | praeter episcopum j | proficisci non debeat j 17 ecclesiae > j 18 ad sacrarium j | non introeant j 19 post duas septimanas quadragensimae: circa mediani septimanam j | baptismum: baptisma j 21 C X L I X de redditione baptizandorum j 23 baptisma stets j | chrisma stets j 24 oblationis M | debere: oportere j | quadragesima j, so stets 25 f. non debere ieiunium j | maiore M corr. nach j | in quinta feria maioris septimanae j 27 non debere in diebus ieiuniorum j ! commemo rationis M | celebrari : fieri j

Capitala concilii Laodiceni, Constantinopolitani, Sàrdicensis

19

LII LUI LIIII LV LVI

U t natalicia uel nuptiae in quadragensima non fiant. U t in nuptiis Christianorum non psalletur. Non debere clericos ullis spectaculis interesse. Non congruere Christianis commissationibus interesse. U t presbiteri non intrent ad altare prius ingrediatur episcopus. L V I I Qui debeant in agris uel possessionibus ordinari. L V I I I Offerii oblationes in domibus non debere. L V I I I I Quae psalli uel legi in ecclesiis debeant. ITEM

1

CAPITULA

CONSTANTINOPOLÌTANI

CONCILII.

I Ut ea quae apud Niceam constituía sunt, immota permaneant, et de anathematizandis haereticis. II Dedispositi j 24 M reiht hier, unter neuer Zählung, die capitala Chalcedonensis conc. an, die j bereits hinter denen des conc. Constantinop. 381 folgen ließ, cf. S. ig, 17 tituli canonum Calchedonensis concilii, numero X X V I I j 26 I de canonibus uniuscuiusque concilii j 27 I I quod non oporteat episcopos aut quemlibet ex clero per pecunias ordinari j 28 I I I quod non oporteat episcopos, clericos et monachos praedia aliena conducere j

Capitula concilii Chalcedonensis

23

I U I De honore monachorum, et ut nullìs se actibus uel ecciesiasticis uel saecularibus misceant, nec alienum senium praeter conscientiam domìni sui recipiant. V De episcopis uel clericis, ut de ciuitate ad ciuitatem 6 non transeant. VI Ut nullum absolute liceat ordinari. VII Ut si quis clericum uel monachimi se professus ad saeculum redierit, anathematizetur. V i l i De clericis uel dispensatoribus pauperum uel monasterio10 rum, ut sub episcopi sui potestate permaneant. V i l l i Ut clerici inter se confligentes adeant episcopum proprium et saecularia iudicia non requirant. X Ut nullus clericus in duabus ministret ecclesiis. X I Ut cunctis pauperibus epistuliaria tribuantur, honoratioribus uero personis commendaticiae litterae. is X I I Ut in una prouincia unus sit metropolitanus episcopus. X I I I Ut in aliena ecclesia clerici non ministrent. XIIII Quod in quibusdam prouinciis lectores uxores accipere pennittantur. X V De diaconissis. 20 X V I De uirginibus et monachis. X V I I De paroeciis rusticis. X V I I I De conspiratione uel coniuratione. XVIIII Ut secundo in anno concilia caelebrentur. I f. monachorum : monachis competente j | et ut nullus eorum tentet ecclesiastica aut saecularia inquietare negotia, nec j 3 sui : eius j recipiant: suscipere j 4 V non transmigrandum de ciuitate in ciuitatem j> 6 V I quod non oporteat absolute quoslibet ordinari j 7 V I I de clericis et monachis non manentibus in suo proposito j | gf. V i l i de clericis qui sunt in ptochiis, monasteriis atque martyriis, quae sub potestate episcoporum uniuscuiusque ciuitatis existunt j 11 cleri M I X quod non oporteat clericos habentes aduersus se inuicem negotia, proprium episcopum relinquere et ad saecularia iudicia conuolare j 13 X quod non licet clerico in duarum ciuitatum ecclesiis ministrare j 14 f. X I quod non oporteat egenis epistolia tribui, honestiores autem commendatitiis Uteris approbari j 16 X I I ut nequaquam in duos metropolitanos prouincia diuidatur j 17 X I I I quod non oporteat peregrinos clericos sine commendatitiis literis ministrare j 18 XIIII quod non liceat clerico uxorem sectae alterius accipere j 20 diaconissis: + mulieribus j a i et monachis > j 22 X V I I de parochiis j 23 coniuratione uel conspiratione j 24 X I X quod oporteat per prouincias bis in anno concilia celebrari j

24

Capitula concilii Calcedonensis, Nicaeni

X X Ut clerici ad ciuitatem non transeant. X X I De accusatoribus episcoporum. X X I I Ut post obitum episcopi res eius clerici diripere non praesumant. X X I I I De excommunicatis clericis et monachis. X X I I I I De sacratis monasteriis, ut habitacula saecularia non fiant. X X V De ordinationibus episcoporum. X X V I De oeconomis, id est dispensatoribus ecclesiae constituendis. X X V I I De corruptoribus mulierum. EXPLICIT CAPITULA DIUERSORUM. 1

INCIPIT

CANON NICENI

Concilium sacrum uenerandi culmina iuris condidit et nobis congrua frena dédit, ut bene fundatus iusto moderamine possit intemerata gerens clericus ordo regi, pontificis summi ueterum praecepta sequentes planius haec monitis exposuere suis, hinc fidei nostrae se pandit semita, et omnes errorum damnunt dogmata sancta uias. quisque dei famulus fuerit Christique sacerdos hoc sale conditus dulcia mella fluet. I DE

EUNUCHIS

ET QUI SE IPSOS

ABSCIDUNT.

Si quis a medicis per languorem desectus est aut abscisus a barbaris, hic in clero permaneat. si quis autem se sanus abscidit, ix — S. 31, 7 Turner Monumenta i ,

254—273.

I ciuitate M | nos M | X X quod minime clericos transmigrari conueniat j 2 X X I de episcoporum aut clericorum accusatoribus j 3 ut post obitum episcopi . . . clerici diripere non praesumant : quod non liceat clericis post mortem sui episcopi . . . diripere j res eius : res ad deum pertinentes j 5 X X I I I de clericis et monachis qui praeter uoluntatem sui episcopi ad urbem regiam Constantinopolim ueniunt j 6 habitatio M corr. nach Text S. 104. 28 X X I V quod non liceat monasteria quae consecrata sunt, diuersoria saecularia fieri j 8 X X V quod non oporteat ordinationes episcoporum diu differre j 9 X X V I de dispensatoribus singularum ecclesiarum j 11 X X V I I de his qui rapiunt puellas j | E x plicit etc. > j 13 j läßt die tituli can. conc. Sardic. folgen, die M S. ig, 27 hat, cf. dortige Anm. Incipit etc.: incipiunt canones Nicaeni concilii X X j 14—23 > j 24 absciderunt j 25 a barbaris abscissus j

25

Cánones concilii Nicaeni

hunc et in clero constitutum abstineri conueniet et deinceps nullum debere talium promoueri. sicut autem hoc claret, quod de his qui hanc rem affectant audentque se ipsos abscidere, dictum est, sie eos quos barbari aut domini castrauerunt, inueniuntur autem alias dignissimi, ad clerum regula tales admittit. 5 II

DE

CANTUR

AD

HIS

QUI

EX

GENTILIBUS

POST

BAPTISMUM

MOX

ADPLI-

CLERUM.

Quoniam ad f clerum, aut per necessitatene aut alias cogentibus hominibus aduersus ecclesiasticam facta sunt regulam, ut homines ex gentili uita nuper accedentes ad fidem et instructos io breui temporis interuallo mox ad lauacrum spiritale perducerent, simulque, ut baptizati sunt, ad episcopatum uel presbiterium promouerent: optime placuit nihil tale de reliquo fieri, nam et tempore opus est ei qui catecizatur, et post baptismum probatione quam plurima, manifesta est enim apostolica scriptura, 16 quae dicit : non neophytum, ne in superbiam elatus in iudicium incedat et laqueum diabuli. si uero processu temporis aliquod animae delictum circa personam reperiatur huiusmodi et a duobusuel tribus testibus arguatur: a clero talis abstineat. si quis autem praeter haec fecerit quasi contra magnum concilium sese efferens, ipse de cleri- 20 catus honore pereclitabitur. III

D E

SUBINTRODUCTIS

MULIERIBUS.

Interdixit per omnia magna synodus, nec episcopo nec presbitero nec alicui prorsus, qui est in clero, licere subintroductam habere mulierem, nisi forte matrem aut sororem aut amitam 25 uel eas tantum personas quae suspicionem effugiunt. I U I

DE

HIS Q U I AD E P I S C O P A T U M

IN P R O U I N C I I S

PROUEUNTUR.

Episcopum conuenit maxime quidem ab omnibus qui sunt in prouincia episcopis ordinari, si autem hoc difficile fuerit, aut 9 I Tim. 3, 6. 7 i hunc > j I abstinere M | nulla M corr. nach j 3 audentque: uel audent qua j | se : semet j | dictum sit j 4 aut barbari aut j 5 ad clerum etc.: tales ad clerum suscipit regula j 6 baptismum M: baptisma j I mox > j 7 ad clerum: ad clericatus ordinem j | adplicantur . . . : . . . promouentur j 8 quoniam plura j | ad clerum > j 10 ex : et M corr. nach j I instructus M corr. nach j 11 breui temporis interuallo : breui tempore j 12 ad: etiam ad j | uel: uel ad j 14 catechizatur stets j i 6 f . incidat j 17 diaboli j ¡ delictum animae j 20 sese: se j 23 synodos M episcopus M I non episcopo non presbytero non diacono nec alicui j 24 prorsus : omnino j 26 suspicionem: suspiciones j

26

Canones conci]ii Nicaeni

propter instantem necessitatem aut propter itineris longitudinem: modis omnibus tamen tribus in id ipsum conuenientibus et absentibus episcopis pariter decernentibus et per scribta consentientibus tunc ordinatio celebretur; firmitas autem eorum, quae ge5 runtur per unamquamque prouinciam, metropolitano tribuatur episcopo. V

DE

HIS

QUI

EXCOMMUNICANTUR.

De his qui communione priuantur seu ex clero seu ex laico ordine, ab episcopis per unamquamque prouinciam sententia reguìolaris obtineat, ut hii qui ab aliis abiciuntur, non recipian'tur ab «7 aliis. requiratur autem, ne pusillanimitate aut pertinacia uel alio quolibet episcopi uitio uideatur a congregatione seclusus. ut hoc ergo decentius inquiratur, bene plàcuit annis singulis per unamquamque prouinciam bis in anno concilia celebrari, ut communiter is omnibus simul episcopis prouinciae congregatis questiones discutiantur huiusmodi et sic, qui suo peccauerunt euidenter episcopo, rationabiliter excommunicati ab omnibus aestimentur, usque quo uel in communi uel eidem episcopo placeat humaniorem pro talibus ferre sententiam. concilia uero caelebrentur unum quidem ante 20 quadragesimam paschae, ut omni dissensione sublata munus offeratur deo purissimum, secundum uero circa tempus autumni. VI

D E P R I U I L E G I I S QUAE QUIBUSDAM C I U I T A T I B U S COMPETUNT.

Antiqua consuetudo seruetur per Aegyptum, Lybiam et Pentapolim, ita ut Alexandrinus episcopus horum omnium habeat 25 potestatem, quia et urbis Romae episcopo paralis mos est. Similiter autem et apud Antiochiam ceterasque prouincias sua priuilegia seruentur ecclesiis. illud autem generaliter clarum est, quod si quis praeter concilium metropolitani fuerit factus episcopus, hunc magna synodus definiuit episcopum existere non debere, sin autem 30 communi cunctorum decreto rationabili et secundum ecclesiasticam regulam conprobato duo uel tres propter contentiones proprias contradicunt, optineat sententia plurimorum. 2 tribus tamen omnimodis j 3 episcopis > j | quoque pari modo decernentibus j 7 de excommunicatis j 8 pribantur M | cero M 10 hii : hi j I abiiciuntur ab aliis, ab aliis non recipiantur j ix pertinacia: contentione j | alio: ali M 13 dicentius M 15 f. discutiantur huiusmodi quaestiones j 16 si M corr. nach j 17 excommunicati rationabiliter } 23 consuetudo M> corr. aus consuetudine 25 parilis j 26 suis priuilegiis M : suis priuilegia j 28 concilium: sententiam i 29 episcopum esse non oportere j 31 uel: aut j

Canones concilii Nicaeni VII

DE

EPISCOPO H E L I A E

ID E S T

27

HIERUSOLIMORUM.

Quia consuetudo praeualuit et antiqua traditio ut Heliae episcopus honoretur, habeat honoris consequentiam, salua metropolitani propria dignitate. Vili

D E H I S QUI UOCANTUR CATHAROEI ID E S T MUNDI.

6

De his qui se cognominant catharos, id est mundos, si quando uenerint ad ecclesiam catholicam, placuit sancto et magno concilio, ut inpositionem manus accipientes sic in clero permaneant. haec autem eos prae omnibus scriptis conuenit profiteri, quod catholicae et apostolicae ecclesiae dogmata suscipiant et sequantur, id est io bigamis se communicare et his, qui in persequutione prolapsi sunt, erga quos et spatia constituta sunt et tempora definita, ita ut ecclesiae catholicae et apostolicae placita sequantur in omnibus, ubicumque uero siue in municipiis siue in ciuitatibus ipsi soli repperti fuerunt ordinati : qui inueniuntur in clero, in eodem habitu perseuerent. i6 ubi autem catholicae ecclesiae episcopo uel presbitero constitute quidam ex illis adueniunt, certum est quod episcopus ecclesiae habebit ecclesiae dignitatem, is autem, qui nominatur apud eos episcopus, honorem presbyterii possidebit, nisi forte placuerit episcopo nominis eum honore censeri. si uero hoc ei minime placuerit, 20 prouidebit ei aut corepiscopi aut presbiteri locum, ut in clero prorsus uideatur, ne in una ciuitate duo episcopi probentur existere. Villi D E H I S QUI ( A D ) HONOREM P R E S B I T E R I I S I N E EXAMINATIONE PROUECTI

SUNT.

Si qui presbiteri sine examinatione sunt promoti uel, cum 25 discuterentur, sua peccata confessi sunt et homines moti contra canones confessis manus imponere temptauerunt, tales regula non admittit, quia quod inreprehensibile est, catholica defendit ecclesia. X

DE

HIS

QUI

IN P E R S E C U T I O N I B U S

MODUM IN CLERO P R O F E S S I

NEGAUERUNT E T

POST-

SUNT.

Quicumque de lapsis dudum per ignorantiam uel ordinantium i Heliae M: Aeliae j I Hìerosolymorum j 2 praeualuit: obtinuit j Heliae M 4 propriam dignitatem M | salua metropoli propria dignitate j 5 uocantur: dicuntur j | catharoei M: cathari j 6 aliquando j 9 eos hinier omnibus j 1 1 et bigamis j 12 ut ita j 13 ubicunquam j 14 seu j | fuerint j 18 ecclesiae: episcopi j 21 chorepiscopatus aut presbyterii locum j 22 esse uideatur j 23 ad erg&nzt nach j | examine j 25 examine j | promoti: prouecti j peccata sua j 26 f. contra canones commoti j | manus confessis j 30 professi M: promoti j 31 dudum > j | uel per j

80

28

Canones concilii

Nicaeni

dissimulationem in ordinem sunt prouecti, hoc ecclesiasticae non praeiudicat regulae, nam cogniti deponuntur. XI

DE

HIS

QUI

NEGAUERUNT

ET HABENTUR

IN

LAICIS.

De his qui praeter necessitatemi praeuaricati sunt aut praeter 6 ablationem facultatum aut praeter periculum uel aliquid huiusmodi quod factum est sub tirannide Licinii, placuit synodo, quamquam humanitate probentur indigni, tarnen eis beneuolentiam commodari. quo quod enim ueraciter paenitudinem gerunt, fideles tribus annis inter audientes habeantur et sex annis omni humili10 tati succumbant, duobus autem annis praeter oblationem populo in oratione communicent. XII SUNT

D E HIS QUI A B R E N U N T I A U E R U N T ET ITERUM AD SAECULUM

REUERSI.

Quicumque uocati per gratiam prilmum quidem impetum de- us is monstrarunt deponentes militiae cingulum, postmodum uero ad proprium uomitum sunt relapsi, ita ut quidam et pecunias tribuerent et beneficiis militiam separarent, hi decern annis post trienni tempus, quod inter audientes erunt, in afflictione permaneant. sed in his omnibus propositum et speciem paenitentiae conuenit explorare. 2o quotquot enim metu et lacrimis ac patientia uel bonis operibus re ipsa conuersionem, non simulatione, demonstrant, hi definitum tempus auditionis inplentes, tum demum fidelibus in oratione communicent, postmodum uero licebit episcopo, de his aliquid humanius cogitare, quicumque uero indifferenter tulerunt et formam intro25 eundi in ecclesiam sibi arbitrati sunt ad conuersionem posse sufficere, hi definitum tempus implebunt. XIII

D E HIS QUI COMMUNIONEM TEMPORE MORTIS EXPOSCUNT.

De his qui ad exitum uitae ueniunt, etiam nunc lex antiqua regularisque seruabitur ita, ut, si quis egreditur e corpore, ultimo 15 cf. Prov. 26, i l . i in ordinem s u n t per j I profecti M negauerunt j

prouecti:

lapsis

| c o g n i t i namque j

5 ablationum M

fideles

oblationej

gì.

aditum j

promoti

sunt

3 de laicis

qui

8 quo q u o d

8 f. fideles tribus annis : tribus

14 f. monstrauerunt j

19 u t M : et j 22

dum

10 sine

17 separarent M : repeterent j

20 quodquod M aus quotquot corrigiert

lachrymis j | atque poenitentia uel j uersionem suam j

cleri

omni se contritione deiiciant j | humilitate M

13 regressi]

18 q u o d M : q u o j

ordinem

6 tyrannide j | quamuis j

enim : quicunque ergo j | poenitudinem j annis

ad

2 deponantur j

d e m u m M | orationem M

26 modis omnibus tempus j

\

21 re: se M rebus ipsis j | con28 uitae >

24 j

formam:

Canones concilii Nicaeni

29

et necessario uiatico minime priuetur. quod si desperatus et consecutus communionem oblationisque particeps factus iterum conualuerit, sit inter eos, qui communionem orationis tantummodo consequuntur. generaliter autem omni cuilibet in exitu posito et poscenti sibi communionis gratiam tribui episcopus probabiliter & ex oblatione dare debebit. X I I I I D E CATHECUMINIS LAPSIS.

De cathecuminis sancto et magno concilio placuit, ut tribus annis sint inter audientes tantummodo, post haec autem cum cathecuminis orent. 10 X V QUOD NON OPORTEAT DEMIGRARI.

Propter multam perturbationem et seditiones quae fiunt placuit consuetudinem omnimodis amputari, quae praeter regulam in quibusdam partibus uidetur admissa: ita ut de ciuitate ad ciuitatem non episcopus, non presbiter, non diaconus transferatur. is si quis uero post definitionem sancti et magni concilii tale quid agere temptauerit et se huiusce modi manciparit, hoc factum prorsus in irritum deducatur et restituatur ecclesiae, cui fuit episcopus, presbiter au diaconus ordinatus. X V I D E HIS QUI IN ECCLESIIS, IN QUIBUS PROUECTI SUNT, 20 MINIME PERDURARUNT. quicumque temere a periculose neque

timorem dei prae oculis habentes nec agnoscentes ecclesiasticam regulam discedunt ab ecclesia presbiteri aut diaconi uel quicumque sub regula modis omnibus adprobantur, huiusmodi nequaquam debent in alia ecclesia recipi, sed omnem necessitatem conuenit 2& illis inferri, ut ad suas paroecias reuertantur, aut si non fecerint, oportet eos communione priuari. si quis autem ad alium pertinentem audacter inuadere et in sua ecclesia ordinare praesumpserit non consentiente episcopo, a quo discessit is, qui regulae mancipatur: ordinatio talis irrita comprobetur. so X V I I D E CLERICIS USURAS ACCIPIENTIBUS.

Quoniam multi sub regula constituti auaritiam et turpia lucra sectantur, oblitique diuinae scripturae, dicentis qui pecuniam suam 33 f. Ps. 1 4 , 5 . i disperatos M 12 seditionis M 16 uero: autem j 17 huiuscemodi negotio j 18 ducatur j 19 aut presbyter j | au: au M 21 a : a M 22 ecclesiasticam regulam agnoscentes j 24 regula prorsus existunt, hi nequaquam j 25 aliam ecclesiam j inferri : imponi j 26 parochias j | aut: quod j 28 ordinare tentauerit j 30 talis: huiuscemodi j 33 scripturis M

Cánones concilii Nicaeni

30

non dedit ad usuram, cum mutuum dederint, centesimas exigunt: iuste constituit sancta et magna synodus, ut, si quis inuentus fuerit post hanc defìnitionem usuras accipiens aut per adinuentionem aliquam uel quolibet modo negotium transigens aut himolia, id est 5 sescupla, exigens uel aliquid tale prorsus excogitans turpis lucri gratia: deiciatur a clero et alienus existat a regula. XVIII

D E PRIUILEGIIS PRESBYTERORUM.

Prouenit ad sanctum magnumque concilium, quod in quibusdam locis et ciuitatibus presbiteris gratiam sacrae communionis io diaconi porrigant. quod nec regula nec consuetudo permittit, ut ab his qui potestatem non habent offerendi illi qui offerunt Christi corpus accipiant. necnon et illud innotuit, quod nonnulli diaconorum ante episcopos sacras oblationes attingunt. haec igitur omnia resecentur et in sua diaconi mensura permaneant, scientes, quod is episcoporum quidem ministri sunt, presbiteris autem inferiores probentur. per ordinem ergo post presbiteros gratiam communionis accipiant aut episcopo eis aut presbitero porrigente. sed nec sedere in medio presbiterorum diaconis liceat, quia, si hoc fiat, praeter regu I lam et ordinem probatur existere. si quis autem etiam post "9 20 has definitiones oboedire noluerit, a ministerio cessare debebit. X V I I I I DE

HIS QUI A PAULO

SAMOSATENO

AD

ECCLESIAM

UENIUNT.

De Paulianistis ad ecclesiam catholicam confugientibus prolata definitio est, ut baptizentur omnimodis. si qui uero ex his praeterito 25 tempore in clero fuerunt, si quidem inmaculati et inreprehensibiles apparuerunt, baptizati ordinentur ab episcopo ecclesiae catholicae. quod si discussio repperit eos incongruos, abici tales conueniet. Similiter autem et de diaconissis et omnino de his, qui in eadem regula uersantur, haec forma seruabitur. Meminimus autem de 30 diaconissis quae in eodem habitu esse probantur, quod non habeant i cum mutuum dederint: mutuum dantes j 2 constituit: censuit j 3 ex adinuentione aliqua j 4 ut himolia M : aut hemiolia j 6 exista [ta] mit getilgtem t und a M : existat a j 8 peruenit j 9 sacra et communionis M 10 permittit: tradidit j 1 2 f. quidam diaconi ante j 1 3 sacra oblata contingant j 1 5 sint j | inferiores autem presbyteris habeantur per j 1 6 sacrae communionis j 18 diaconus M 20 definitionis M | caesare M 21 samosatemo M 23 t. definitio prolata j 24 qui autem de his j 25 fuerint in clero j 26 apparuerint j 27 repperit eos incongruos M : incongruos eos inuenerit j 28 eadem > j 29 sub regula uersantur j | regulam M

31

Cánones concilii Nicaeni, Ancyrani

aliquam manus inpositionem, et ideo modis omnibus eas inter laicos deputari. X X

DE

FLECTENDO

GENU.

Quoniam sunt quidam in die dominico genu flectentes et in diebus pentecostes: ut omnia in uniuersis locis consonanter ob- 6 seruentur, placuit sancto concilio stantes domino uota persoluere. EXPLICIT I

DE

CANON N I C A E N I .

PRESBITERIS

QUI

INCIPIT

CANON

IMMOLAUERUNT

IN

ANCYRANI. TEMPORE

PERSE-

CUTIONS.

Presbíteros immolantes et iterum luctamen adeuntes, si hoc 10 non per inlusionem aliquam, sed ex ueritate fecenmt, neque commento praeparantes se ad hoc et suadentes, ut tormentis subici uiderentur: hos placuit honorem quidem sedis propriae retiñere, offerre autem aut alloqui populum aut omnino sacerdotalibus fungi officiis non licere. is II

DE

DIACONIBUS

QUI

IMMOLAUERUNT.

Diaconi similiter qui immolauerunt, postea uero reluctati sunt, honorem quidem habeant, cessare uero debent ab omni sacro misterio, siue a pane seu a calice offerendo uel praedicando. quod si forte quidam episcoporum conscii sunt laboris eorum et 20 humilitatis et mansuetudinis, et uoluerint eis aliquid amplius tribuere uel adimere, penes ipsos erit potestas. III ALIQUID

D E HIS QUI E X F U G A C O N P R E H E N S I S U N T ET P A G A N I RITUS PERTULERUNT.

Qui fugientes conprehensi stmt uel a domesticis traditi uel 25 bonis ademptis sustinuerunt tormenta uel in custodiam trusi 8 — S . 38, 10 Turner Monumenta 2, 49. 5 5 — 1 1 5 .

5 pentecoste [s] mit durch n ersetztem s M : pentecostes j 7 > j 8 j zählt fortlaufend weiter, also I = X X I incipiunt regulae A n c y r a n i concilii j I Istae regulae priores quidem sunt Nicaenis: sed ideo Nicaenae prius scriptae sunt, propter authoritatem eiusdem magni sanctique concilii congregati apud Nicaeam. D e . . . j 9 in > j 1 1 fecerint 11 f. nec ante parentes, et affectantes atque suadentes, ut aestimentur quidem tormentis aptari, sed his uisu t a n t u m et habitu subiici hos j 13 f. retiñere sedis propriae j 14 uero a u t j | populum > j officiis íungi j 16 diaconis j 17 postea uero reluctati sunt > j 18 cessent uero ab j 19 misterio M | siue a calice j | 20 forte > j | labores M 23 comprehensi j, so stets J per nini pagani j 26 susti&uere j bonis ädemptis 1 ademptis facultatibus j | uel: a u t j

32

Canones concilii Ancyrani

procla j ] si e t p r a e c c d e n s e o r u m u i t a j | p r o babiles M | inuenitur: sit j | ad hoc oificium prouchi j 15 f. g e n tilitatis ritus aliquid j 1 7 u b i f u e r u n t > j | c o e n a u e r u n t in i d o l i o j 18 q u i c u n q u e j so stets \ c u m d u c e r e n t u r , l a e t i o r e h a b i t u f u e r u n t e t j 19 et u e s t i m e n t i s preciosioribus usi s u n t e t j 20 c o e n a e j 22 d e m u m > j 23 q u o d q u o d , so auch weiterhin M | c u m > j | l u g u b r i j 23 f. e t r e c u m b e n t e s p e r o m n e t e m p u s fleuere d i s c u b i t u s j | r e c u b i t o s M

33

Canones concilii Ancyrani

si autem non manducauerunt, biennio subiecti poenitentiae tertio anno sine oblatione communicent, ut perfectionem quarti anni tempore consequantur. penes episcopos autem erit potestas modum conuersationis eorum probantes uel humanius erga eos agere uel prolixiora conrectionis tempora protelare, ante omnia uero praecidens eorum uita et posterior inquiratur et ita eis impertiatur humanitas. V

DE

HIS

QUI

TIMORE

RITUS

GENTILIUM

PERTULERUNT.

De his qui minis tantum cessere poenarum et priuatione bonorum aut transmigratione territi sacrificauenmt et usque hactenus paenitudinis neglegentes neque conuersi nunc tempore huius concilii se optulerunt, conuersionis suae consilium capientes: placuit eos usque ad magnum diem triennio paenitentiam agere et postmodum duobus item annis sine oblatione communicare, et tunc demum, sex annis conpletis, ad perfectionis gratiam peruenire. si uero quidam ante hanc synodum suscepti sunt ad paenitentiam, ex ilio tempore initium illis sexennii reputetur. si quod autem periculum uel mortis exspectatio aut ex infirmitate aut ex aliquo eis casu contigerit, his 'sub definitione statuta communio non negetur, ut si conualuerunt sexennium tempus expleant paenitendi. VI

DE

HIS

QUI

IN

LOCIS

IDOLORUM

MANDUCAUERUNT.

De his qui festis diebus paganorum in remotis eorum locis conuiuia caelebrarunt et cybos proprios deferentes ibidem comederunt, placuit eos post paenitentiam biennii suscipi, utrum uero cum oblatione, s iuguli episcoporum probent et uitam eorum ad singulos actos examinent. VII

DE

HIS

QUI

FREQUENTER

IDOLIS

IMMOLARUNT.

Hi qui secundo et tertio sacrificauerunt per uim coacti, quattuor annis paenitentiae se submittant, duobus autem aliis annis sine oblatione communicent et septimo anno perfecte suscipiantur. 2 quadriennio consequantur j 3 penes autem episcopos j 4 conversionis j 4 f. agere uel amplius tempus addicere j 5 praecedens j 8 peregerunt j g ì . et: aut j | priuatione iacultatum territi aut demigratione sacrificauerunt j 10 i. usque > j | conuersi sunt, huius concilii tempore semet obtulerunt j 12 Consilia j 13 eos hinter diem j | diem eos inter audientes suscipi et post magnum diem triennio] 14 item > j 16 synodus M 17 illis: eis j | reputetur: computetur j 18f. aliqua occasione contigerit j 20 ut si etc. > j 22 paganorum: gentilium j 23 cibosque j 24 eos hinter biennii j 25 probantes uitam j | ad: et j 27 immolauerunt j 28 f. per uim > j 29 poenitentiae j so stets I se submittant: subiiciantur j | aliis > j 30 recipiantur j S t r e w e , Canonessammlung

?

34

Canone* condili Ancyrani

Vili DE H I S

QUI ET ALIIS SACRIFICANDI CAUSAS ATTULERUNT.

Quotquot autem non solum ipsi deuiarunt, sed etiam surre* xerunt in alios et cogerunt fratres et rei facti sunt necessitatis eorum, hi per triennium quidem locum inter audientes accipiant, 6 per aliud uero sexennium paenitentiae acriori succumbant et alio anno, id est decimo, communionem sine oblatione recipiant, ut perfectionem completo decennio perfruantur. inter haec autem et eorum uita pensanda est. V i l l i DE D I A C O N I B U S Q U I T E M P O R E O R D I N A T I O N I S D E N U P T I I S IO A D T E S T A T I

SUNT.

Diaconi quicumque ordinantur, si in ipsa ordinatione protestati sunt dicentes uelle se uxorem ducere nec posse conteneri, hi, si postmodum ad nuptias conuenerint, in ministerio maneant, propterea quod his episcopus licentiam dederit. quicumque sane tacu15 erunt et susceperunt manus inpositionem, professi continentiam, et postea ad nuptias conuenerunt, a ministerio cessare debebunt. X

DE

DESPONSATIS

P U E L L I S E T AB A L I I S

CORRUPTIS.

Desponsatas puellas et postea ab aliis raptas placuit erui et his reddi quibus ante fuerant desponsatae, etiamsi eis a raptoribus 20 uis inlata constiterit. X I D E H I S Q U I , CUM E S S E N T C A T E C U M I N I , I D O L I S I M M O L A R U N T .

EOS qui ante baptismum sacrificauerunt et postea baptismum consequuti sunt, placuit ad ordinem prouehi,quod probantur abluti. XII 26 C L E R I C U M

DE

EO

QUOD

PRAETER

NON

OPORTEAT

IN AGRIS ET

COREPISCOPOS

ORDINARE

UILLIS.

Corepiscopo non licere presbiteros aut diaconos ordinare, sed nec presbiteros ciuitatis sine episcopi praecepto uel litteris aliquid agere in unaquaque paraecia. 2 deuiauerunt j | insurrexerunt j 3 in alios > j | et compulerunt fratres et causas praebuerunt, ut cogerentur, hi j 5 paenitenti M poenitentiae j | subiiciantur acriori j 6 id est decimo > j | percipiant j 7 espleto j | perfruantur: consequantur j 9 diaconisj | attestatij 11 potestati M 12 f. dicentes : et dixerunt j | se coniugio copulali, quia sic manere non possunt, hi j 13 postmodum uxores duxerint, in j 14 his: eis j | dederint M corr. nach j 15 susciperunt M 16 postea nuptiis obligati sunt, a j 17 disponsatis M | corrumpi M corr. nach j 18 post j | his: eis j 19 disponsatae M 20 uiro M corrig. nach j 21 immolauerunt j 22 baptismum : baptisma j so stets | sacrificauerunt idolis j 23 probentur j 24 De eo > j | chorepiscopos j so stets 24 i. clericos ordinare nisi in j 25 uillulis j 26 chorepiscopis j | ordinari M corr. nach j 27 presbyteris j | praecepto episcopi j 27 f. aliquid agere > j 28 parochia j

35

Cánones concilii Ancyrani

XIII DE

HIS

QUI

ESUM

CARNIUM

IN

CLERO

CONSTITUTI

DIFFUGIUNT.

Eos qui in clero sunt presbyteros et diáconos et a carnibus abstinent, placuit eas quidem contingere et ita, si uoluerint, mi abstinere; quod si in totumeas 1 abhominantur ut nec holera, e quae cum eis coquuntur, existiment comedenda, tamquam non consentientes huic regulae ab officio suo desistant. XIIII DE REBUS E C C L E S I A E D I S T R A C T I S EO TEMPORE, QUO E C C L E S I A E UIDUANTUR

EPISCOPO.

Si quid de rebus ecclesiae, cum episcopus non esset, presbiteri io uendiderunt, placuit rescisso contractu ad ius ecclesiasticum reuocari. in iudicio autem erit episcopi constitutum, si precium debeat recipi necne, propter quod saepe contigit distractarum rerum reditus ampliorem summam pro accepto pretio reddisse. XV CRIMINE

DE

HIS

QUI

CIRCA

INRATIONABILIA

SE

FORNICATION I S 15

POLLUERUNTT,

Id est cum pecoribus commixti sunt, aut incesta cum proximis sanguine commisserunt aut cum masculis contaminati sunt, sed et de his qui inrationabiliter conuersati sunt siue uersantur. Quotquot ante uicensimum aetatis annum tale crimen admiserunt, 20 quindecim annis exactis in paenitentia, communionem orationum tantummodo consequantur et quinquennio altero in hac orationum communione perdurantes tum demum oblationis sacramenta percipiant. discutiatur autem et uita eorum, qualis extiterit tempore poenitentiae, et ita hanc misericordiam consequantur. quodsi 25 perseuerantius abusi sunt crimine, ad agendam paenitentiam tempore prolixiore succumbant. quotquot autem peracta X X 3 eos . . . praeebyteros . . . diáconos: hi . . . presbiteri . . . diaconi j 5 abstinere: continere j | totum: tantum j abominante j so stets | olera j 7 huic > j I ab ordine cessare debebunt j 8 ecclesiasticis eo tempore distractis j 9 ipsae ecclesiae j | episcopis j 10 De his, quae pertinent ad ecclesiam, quaecunque, cum non esset episcopus, presbyteri j | episcopos M 1 1 iura ecclesiastica j 1 2 constitutum > j 1 3 f . necne: quia plerumque rerum distractarum reditus j 14 pro pretio dato reddiderit j 15 X X X V de his qui fornicantur inrationabiliter, id est qui miscentur pecoribus aut cum masculis polluuntur j 1 6 in fornicatione a. R . M» 19 sed et > j uersati sunt j 20 uicesimum j | aetatis > j | commiserint j 21 f. communionem mereantur orationum, deinde quinquennio in hac communione durantes, tunc demum j 23 f. percipiant: contingant j 24 f. tempore poenitudinis extiterit j 25 hanc > j 25 f. quodsi inexplebiliter his haesere criminibus, ad j 27 prolixius tempus insumant j

3*

36

Cánones concilii Ancyrani

annorum aetate et uxores habentes in hoc peccato prolapsi sunt, X X V annis poenitentiam agentes ad communionem orationum suscipiantur. in qua communione altero quinquennio perdurantes plenam communionem cum oblatione percipiant. quod si qui et 5 uxores habentes et excedentes quinquagesimum aetatis annum in isto crimine reciderunt, ad exitum uitae suae communionem mereantur. XVI

DE

HIS QUI IN PECUDES UEL

IN MASCULOS AUT OLIM

PUTREFACTI SUNT AUT ACTENUS HOC UITIO CORRUMPUNTUR.

io

Eos qui inrationabiliter conuersati sunt et lepra criminis infecti alios huiusce modi morbo contaminauerunt, placuit, ut inter eos orent qui pereclitantur, id est qui ab spiritu uexantur inmundo. XVII

D E HIS QUI AD EPISCOPATUM

PROMOTI SUNT

NEC RE-

15 CEPTI.

Quicumque episcopi suscepti non sunt in sua diocesi, in qua fuerant denominati, et uoluerint alias ecclesias occupare et uim facere praesulibus earum, seditiones aduersum eos inconditis motibus excitando, hos placuit abici. sed si uoluerint in presbiterii ordine 20 in ecclesia, ubi fuerant prius, tamquam presbiteri residere, non abiciantur a priore dignitate. quodsi etiam ibi seditiones excitare praesulibus conprobentur, presbiterii quoque honor a talibus auferatur. XVIII

D E HIS QUI UIRGINITATEM PROFESSI

26 SUB SORORIS HABITU

SUNT ET QUAE

CUM ALIQUIBUS COMMORANTUR.

Quotquot uirginitatem promittentes pollicitationem in irritum i in > j 2 poenitudinem gerentes j in communionenr suscipiantur orationum j 3 communione altero > j 3 f. perdurantes, tunc demum oblationis sacramenta percipiant 5 transcendentes j | annum aetatis i t a deliquerint, a d j 6 uitae communionis gratiam consequantur j 9 putrefacte M : polluti sunt j | corrumpuntur : tabescunt j 10 conuersati sunt : uixerunt j 10 f. lepra iniusti criminis alios polluerunt, praecepit sancta synodus inter eos orare, qui spiritu periclitantur immundo j 14 si q u i episcopi ordinati sunt, nec recepii ab illa parochia in j 17 f. uoluerintque alias occupare parochias e t uim praesulibus earum inferre, seditiones j 18 seditionis M | aduersus j | inconditis motibus > j 19 abiici placuit } I quod si j 20 in aecclesia > j | prius fuerant j | t a m q u a m : ut j 21 a > j I priore M : propria j | seditionis M 21 f. si autem seditiones commouent ibidem constitutis episcopis, presbyterii j 22 a > j | auferatur, fiantque damnatione notabiles j 24 et de his quae j 26 autem > j | uirginitatem ; autem M | uirginitatem promittentes irritam faciunt sponsionem, inter j

37

Cánones concilii Ancyrani

ducunt, inter bigamos cen sean tur. uirgines autem puellas tamquam sórores habitare cum aliquibus prohibemus. XVIIII ADULTERI

D E H I S Q U I A D U L T E R A S H A B E N T UXORES

UEL

SI IPSI

CONPROBANTUR.

Si cuius uxor adultera fuerit uel si ipse adulterium commiserit, septem annis completis in paenitentia perfectioni[s] reddatur secundum prístinos gradus. X X

DE

HIS QUAE

D I U E R S O MODO P A R T U S SUOS

INTERIMUNT.

De mulieribus quae fornicantur et partus suos necant uel quae agunt secum utero conceptos excutiant, antiqua quidem definitio usque ad exitum uitae eas ab ecclesia remouet. humanáis autem nunc definimus, ut eis decern annorum tempus secundum praefixos gradus paenitentiae tribuatur. XXI

DE

HOMICIDIS.

Qui uoluntarie homicidium fecerint, ad paenitentiam quidem iugiter se summittant, circa exitum uero uitae perfectionem, id est communionis Christi gratiam consequantur. XXII

DE

HIS

QUI

PRAETER

UOLUNTATEM

HOMICIDIUM

COMMISERUNT.

Eos qui non uoluntate sed casu homicidium fecerint, prior quidem regula post septem annorum paenitentiam communioni sociauit secundum gradus constituios, haec uero humanior definitio quinquennii tempus adtribuit. XXIII

DE

HIS

QUI

SORTÍLEGOS

EXPETUNT.

Qui auguria uel diuinationes secundum morem gentium subsequuntur, aut in domos suas huiusmodi homines introducunt, exquirendis aliquibus arte malifica aut ut domos suas expient. I f. autem, quae conueniunt cum aliquibus, tanquam sorores habitare prohibemus j 6 annorum poenitentia oportet eum perfectionem consequi, secundum j 8 qui partus suos ex fornicatione diuersis modis interimunt j io secum utero: secum, ut utero j Auf dem unteren Rande des Blattes 31* Subsriptio: Herimundus scripsitM 13 praefixusM | tribuantur M: largiamur j 15 poenitentiae quidem j | submittantj | perfectionem uero circa uitae exitum consequantur j 18 praeter uoluntatem: non sponte j 20 de homicidiis non sponte commissis, prior j 21 f. regula: definitio j | septennem poenitentiam perfectionem consequi praecipit, secunda uero, quinquenii tempus explere j 24 sortilegos: diuinationes j 25 auguria M> aus auriga M* auguria uel > j | diuinationis M | secundum: expetunt et j | gentium: gentilium j 26 domus M so auch 27 | huiuscemodi j 27 f. exquirendi aliquid arte malefica aut expiandi causa, sub j

38

Canones concilii Ancyrani, Neocaesariensis

sub regula quinquenii I iaceant secundum gradus paenitentiae J*» constitutes.

XXIIII DE

HIS

QUI CORRUPTIONI UIRGINUM CONSCII ESSE

NOSCUNTUR.

5

10

Quidam sponsam habens eius sororem uiolauit et grauidam reddidit, postmodum disponsatam sibi duxit uxorem; ilia quae uiolata est, laqueo se peremit: qui conscii fuerunt, iussi sunt post decern annorum satisfactionem suscipi secundum gradus paenitentiae constitutes. EXPLICIT CANONES ANCYRANI. NEOCAESARIENSI

XIIII.

PROLATI IN SYNODO

Et hi canones post eos quidem probantur esse, qui apud Ancyram et Caesaream constituti sunt, sed Nicaenis regulis anteriores existunt. IS

I D E PRESBITERIS

QUI UXORES ACCEPERUNT UEL FORNICATI

SUNT.

Presbiter, si uxorem acceperit, ab ordine deponatur. si uero fomicatus fuerit aut adulterium perpetrarit, expellatur amplius et ad poenitentiam deducatur. 20

I I D E HIS QUAE DUOBUS FRATRIBUS NUPTAE

FUERINT

UEL

QUI DUAS SORORES UXORES ACCEPERINT.

Mulier, si duobus fratribus nupta fuerit, abiciatur usque ad mortem, uerumtamen erga exitum propter misericordiain, si promiserit, quod facta incolumis huius coniunctionis uincula 25 dissoluat, paenitentiam consequatur. quod si j | incipiunt regulae prolatae in j | Ancyradi M 1 2 hae regulae post eas . . . quae j 1 3 et Caesaream > j | constituti: expositae j 1 3 f. Nicaenis anteriores reperiuntur j 1 5 j zählt fortlaufend weiter, also I = X L V c f . S. 3 1 , 8 | acciperunt M 17 accipent M 18 f. perpetrauerit, amplius pelli debet et ad p. redigi j 20 nupserint j 2 1 acciperint M 22 nupserit j 23 ueruntamen in exitu j 24 incolomis M | uincla j 25 i. fructum poenitentiae consequatur j | defecerit mulier aut uir in talibus nuptiis, difficilis erit poenitentia in uita permanenti, j 26 paenitentiam M

39

Canones concili! Neocaesariensis III

DE

HIS

QUI

MULTIS

NUPTIIS

OBLIGANTUR.

De his qui in plurimas nuptias inciderunt tempus quidem, quod praefinitum est, constat esse manifestum, sed conuersatio eorum et fides tempus adbreuiat. IUI

DE

HIS QUI

PROPOSUERINT

F O R N I C A R I ET

PROHIBENTUR.

Si quis proposuerit mulieremconcupiscens cum ea concumbere, nec cogitatio eius ueniat ad effectum, apparet a gratia liberatus. V

DE

CATHECUMINIS

PECCANTIBUS.

Cathecuminus, si ingrediatur ecclesiam et in ordinem eorum, qui uerbo instruuntur, adsistat, appareat autem huiusmodi peccans, siquidem genu flectit et inter audientes est, ultra non peccet. si uero et audiens deliquerit, abdicetur. VI

DE

CATHECUMINA

PREGNANTE.

Grauidam baptizari conuenit quandocumque uoluerit. nihil enim in hoc pariens nascenti communicat, propterea quod singulorum propositum suum in confessione declaretur. VII

QUOD

NON

OPORTEAT

IN

DIGAMI

NUBTIIS

ORARE

PRES-

BITERUM.

Presbiterum in nuptiis digami prandere non conuenit, quia, cum paenitentia[m] digamus egeat, quis erit presbiter, qui propter conuiuium talibus nuptiis possit praebere consensu? V i l i D E HIS QUI MULIERIBUS A D U L T E R I S IUNCTI SUNT. Cuiusdam mulier adulterata laici existentis, si euidenter arguatur, talis ad ministerium clericatus uenire non potent, si uero post ordinationem adulterata fuerit, dimittere earn conuenit. quod si cum ilia conuixerit, non poterit obtinere ministerium sibi commissum. V i l l i D E H I S Q U I A D P R E SB I T E R I UM P R O U E H U N T U R E T A N T E ORDINATIONEM

SIBI

SUNT

CONSCII

PECCATORUM.

Si praeoccupatus corporali peccato presbiter prouehatur et i de multinubis j 2 et tempus j 3 quod > j | praefinitum manifestum est, sed j 5 proponentes fornicari uetantur j 6 proposuerit hinter concupiscens j 7 nec: et . . . non perveniat j | apparet, quod Dei gratia liberatus sit j 10 uerbo > j | adsistat: hie autem deprehensus fuerit peccans j 11 audiat, ut non delinquat ulterius : si j 12 deliquerit, abdicetur: peccauerit, expellatur j 14 oportet baptizari quando uoluerit j 15 pariens: quae parit j | singulorum: uniuscuiusque suum j 17 bigami j, so auch 19. 20 20 poenitentiaj 21 consensum j 23 mulier cuiusdam j | existentes M : constituti j 24 clericatus : cleri j 26 obtinere non poterit hinter commissum j 28 prouehuntur : promouentur j | peccatorum sibi sunt conscii j 30 presbyter vor si j | proueatur M

40

Canone* coneilii Neocaesariensis

confessus de se fuerit, quod ante ordinationem deliquerit, oblata non consecret, manens in reliquo ministerìo propter aliud stadium bonum. nam peccata reliqua plerique dixerunt per manus inpositionem posse dimitti. quod si de se non fuerìt ipse confessus et s argui manifeste nequiuerit, potestatis suae iudicio relinquatur. X

DE

DIACONIBUS.

Simili modo etiam diaconus, si corporali peccato succubuerit, ab ordine ministerii subtrahatur. I XI

io

QUO T E M P O R E P R E S B I T E R

DEBEAT ORDINARI.

Presbiter ante tricensimum annum aetatis suae nullatenus ordinetur, licet homo ille ualde dignus existât, nam et dominus noster tricesimo anno baptizatus est et sic coepit docere. X I I D E H I S QUI IN E G R I T U D I N E

BAPTISMUM

CONSEQUUNTUR.

Si quis in egritudine fuerit baptizatus, ad honorem presbi1« terii non potest promoueri, quia non ex proposito fides eius, sed e x necessitate deducitur, nisi forte propter sequens Studium eius

et fidem et propter hominum raritatem talis possit admitti. XIII

DE

PRESBITERIS

AGRORUM.

Presbiteri ruris in ecclesia ciuitatis episcopo praesente uel presso biteris eiusdem urbis offerre non possunt nec panem sanctificatum dare calicemque porrigere. si uero absentes hii fuerint et ad orationis officium conuocentur, soli dare de j 6 de diaconis similiter j 7 diaconos M | corporali: eodem j 9 presbyterum conueniat ordinare j 10 tricesimum j | annum hinler suae j 1 1 licet ualde sit dignus. sed hoc tempus observet j et >> j 12 aetatis suae anno j 13 baptisma j 15 quia: quod j 16 deducitur: descendit j 17 et propter: atque 20 urbis ipsius j | offerri M 21 hi j 21 f. absentis M | et ad dandam orationem uocentur j 22 debunt M corr. nach j | quoque ad j 23 illorum > j I comministri j 25 honorantur M 26 numero certo j 27 esse iuxta regulam j | licet et j 28 uero: autem j | informat: insinuât j 30 explicit > j

" 3

Canones concilii Gangiensis INCIPIT

CANONES G A N G R E S S I S .

POST N I C A E N A M

S Y N O D U M PROBANTUR

I D E H I S QUI N U P T I A S

41

H A E C G A N G R E N S E S REGULAE EXPOSITAE.

EXECRANTUR.

Si quis uituperat nuptias et dormientem cum uiro suo fidelem et religiosam abominatur aut culpabiles aestimat uelut qui in regnum dei introire non possint, anathema sit. I I D E H I S QUI ABHOMINANTUR EOS, QUI C A R N I B U S

5

MODERATE

UESCUNTUR.

Si quis camem praeter sanguinerai et idolis immolatum et suffocatum cum religione manducantem et fide condempnat tam- 1 0 quam spem propter esum huiusce modi non habentem, anathema sit. III DE ANITATIS

SERUIS

QUI

IUGUM FAMULATUS

EXCUTIUNT CHRISTI-

OBTENTU.

Si quis praetextu diuini cultus doceat senium dominum con- is tempnere proprium ut discedat ab eius obsequio nec ei cum beneuolentia et omni honore deseruiat, anathema sit. IUI

DE

PRESBITERIS

Q U I CONIUGES

HABUERUNT.

Si quis presbitero qui uxorem habuit forte discernit, quod non debeat eo ministrante de oblatione percipere, anathema sit. 20 V

DE

HIS

QUI

ECCLESIAE

CONUENTUS

ABICIUNT.

Si quis domum dei docet esse contemptibilem eiusque conuentus, anathema sit. VI

D E HIS

QUI

ECCLESIASTICA M I N I S T E R I A

PRAETER

ECCLE-

SIAM F A C I U N T .

Si quis extra ecclesiam seorsum conuentus celebrai et dispiciens ecclesiam ea quae sunt ecclesiae uoluerit agere non conueniente presbytero secundum episcopi iussionem, anathema sit. i— S. 44, 2 Turner Monumenta 2, 171. 185—211. I incipiunt regulae Gangrenses j haec Gangrensis M | quae post Nicaenum concilium expositae sunt j 3 j zählt fortlaufend weiter, also I = L I X cf. S. 31, 8 3 8 , 1 5 5 et: ac j | abominatur: detestatur j 7 moderate > j 9 carnes edentem praeter j 10 manducantem > j I condemnat j so stets | tamquam: velut j 11 propter huiusmodi perceptionem non j 13 excutiunt: abiiciunt j 15 servum hinter quis j { praetectu M 18 habuere conjugia j 19 quicunque discernit a presbytero, qui uxorem habuit, quod non oporteat eo j 21 abiciunt: spernendos existimant j 22 f. si quis docet domum dei contemptibilem esse et conventus, qui in ea celebrantur, anathema sit j 24 aecclesiasticam M 26 despiciens j | 27 agere: usurpare j 28 presbytero iuxta decretum episcopi anath. j

26

42

Canones concilii Gaagrensis V I I D E PRUCTDUU OBLATIONIBUS QUAE M I N I S T R I S ECCLESIAE

CONFERUNTUR.

Si quis oblationes ecclesiae extra ecclesiam accipere uel dare praeter conscientiam episcopi uel eius, cui commissa sunt ista, s uoluerit nec cum consilio eius egerit, anathema sit. V I I I D E HIS QUI AD USUS PAUPERUM

CONFERUNTUR.

Si quis dederit uel acceperit oblata praeter episcopum uel ilium qui constitutus est ad dispensandam misericordiam, et qui dat et qui accepit, anathema sit. 10

D E

I VILLI

HIS

QUI

IN U I R G I N I T A T E

CONTINENTIAQUE

PERSIS-

TUNT.

Si quis uirginitatem custodiens continentiae studet et uelut exhorrens a nuptiis temperet nec propter hoc, quod bonum et sanctum est, nomen uirginitatis assumat, anathema sit. 15

X

D E HIS QUI IN UIRGINITATE

SUPERBIUNT.

Si quis eorum qui uirginitatem propter dominum custodiunt, extollitur aduersus eos qui coniugia contraxerunt, anathema sit. XI

DE

IMPENSAS

20

HIS

QUI

AGAPES,

ID E S T

PASTIONES,

Si quis dispirit eos qui fideliter agapes, id est conuiuia, pauperibus exhibent et propter honorem domini conuocant fratres, nolueritque communicare huiusmodi conuentibus, paruipendens quod geritur, anathema sit. X I I D E HIS QUI PALLIIS UTUNTUR ET IDCIRCO

2s

PAUPERIBUS

DISPICIUNT.

SUPERBIUNT.

Si quis uirorum propter continentiam, quae putatur, amictu pallei utitur, uelut hoc habere se iustitiam credens, et dispicit eos qui cum reuerentia byrris et aliis communibus et consuetis utuntur uestibus, anathema sit. XIII

D E MULIERIBUS QUAE UTUNTUR U I R I L I B U S INDUMENTIS.

3 oblationis M 4 cui + huiusce modi officia j | ista > j 5 uoluerit hinter 3 dare j | cum eius voluerit agere consilio anath. j 6 in usus j I pauper M corr. nach j 7 acciperit M 8 eum qui j | a b eo ad j I pauperibus et j 9 accipit j 12 f. si q u i s : quicunque j | aut continentiae studens uelut horrescens nuptias temerat, nec j 14 assumat: adsumit j 15 pro uirginitatej 16 quis ex his q u i j | custodiunt : seruant j 17 aduersum coniugatos, anathema j 18 agapas, so auch 20, j | pastiones pauperum risui députant j 20 despicit j 21 fratres e t noluerit communicare huiuscemodi uocationibus, paruipendens j 24 utantur M 26 pallii j I quasi per hoc j | despicit j 27 consuetis: solitis j 28 uestibus > j

1*4

Canones concilii Gangtensis

43

Si qua mulier propter continentiam, quae putatur, commutât habitum et pro solitis mulieribus uestibus uiriles assumit, anathema sit. XIIII

DE

HIS

QUAE

UELUT PECCATUM NUPTIAS

DESERUNT.

Si qua mulier uirum relinquens proprium discedere uoluerit s exsecrata concubium, anathema sit. XV

DE

HIS

QUI

FILIOS

SUOS CHRISTIANITATIS

OBTENTU

DISPICIUNT.

Si quis filios suos relinquens non eos enutrit et, quod ad se pertinet, ad pietatem diuini cultus informat, sed per occasionem con-10 tinentiae neglegit, anathema sit. X V I D E HIS QUI P A R E N T E S CHRISTIANITATIS OCCASIONE CONTEMNUNT.

Quicumque filii parentibus maxime fidelibus sub praetextu diuini cultus abscedunt nec debitam reuerentiam dependunt illis 1» qui diuinam sibi culturam procul dubio praeferunt, anathema sit. XVII

D E M U L I E R I B U S QUAE SE P R A E T E X T U

CHRISTIANITATIS

ATTUNDUNT.

Si qua mulierum propter diuinum cultum, ut aestimat, crines attondit, quos ei deus ad subiectionis memoriam tribuit, tamquam 20 praeceptum dissoluens oboedientiae, anathema sit. XVIII

DE

DISTANTE P R A E

HIS QUI DOMINICO D I E IEIUNANT TAMQUAM NIHIL CETERIS.

Si quis propter continentiam, quae putatur, aut contumaciam in die dominico ieiunat, anathema sit. 25 XVIIII TATE

DE

HIS QUI ECCLESIASTICA

IEIUNIA

SINE

NECESSI-

DISSOLUUNT.

Si quis eorum, qui continentiam student, absque necessitate corporea tradita in commune ieiunia et ab ecclesia custodita superbiendo dissoluit stimulo suae cogitationis inpulsus, anathema sit. so X X

D E HIS QUI MARTYRUM MEMORIAS

EXSECRANTUR.

Si quis superbiae usus affectu conuentus abominato, qui ad

i f. habitum mutât j 2 solito muliebri amictum uirilem sumit j 4 qui uelut peccatum copulam deserunt nuptiarum j 5 proprium relinquens j 6 nuptias execrans, anathema j 7 filios hinter despiciunt j | suos > j il negligit j 14 a parentibus j maxime fidelibus > j 16 diuinum cultum sibi j proférant M 17 se attendent christianitatis obtentu j 19 mulier j 22 nihil prae ceteris differente j 26 sine: absque j 28 continentiae j 31 qui collectas, quae fiunt in martyrum commemorationibus, execrantur j

44

Canones concilii Antiocheni

confessiones martyrum caelebrantur et quae in eis fiunt ministeria memoriasque eorum pariter exsecratur, anathema sit. E X P L I C I T . I I N C I P I T CANONES ANTIOCHENI. I

DE

5 STATUTA

HIS

QUI CONTRARIA.GERUNT

SUNT D E PASCHA

«3 ILLIS

IN N I C A E N O

QUAE

REGULARITER

CONCILIO.

Omnes qui ausi fuerìnt dissoluere definitionem sancti et magni concilii, quod apud Nichaeam congregatimi est sub praesentia piissimi et uenerandissimi principis Constantini de salutifera festiuitate sacratissimae paschae, excommunicandos et de ecclesia abiciendos io esse censemus, si tamen contentiosius aduersus ea, quae bene sunt statuta, perstiterint. et haec quidem de laicis dicta sint. Si quis autem eorum qui praeesse noscuntur ecclesiae, aut episcopus aut presbiter aut diaconus, post hanc definitionem temptauerit ad subuersionem populorum et ecclesiarum perturbationem seorsum is colligere et cum Iudaeis pascha caelebrare: sancta synodushunc iam hinc alienum ab ecclesia iudicauit, qui non solum sibi, sed plurimis causa corruptionis et perturbationis extiterit. nec solum huiusmodi de ministerio remouet, sed illos qui post damnationem talibus communicare temptaueri j 3 Anticheni M*(-th-M>) | Incipiunt regulae expositae apud Antiochiam in encaeniis X X V j 4 illis: his j 5 de pascha statuta sunt j 8 uenerandij | festiuitate: solemnitatej 10 pellendos esse j 10f. sunt decreta, perstiterint j perstetirint M | sunt M: sint j 14 ecclesiarumque j 15 i. hunc alienum iam j | qui: quod j [ sed et j 17 existere M extiterit j 18 tales a ministerio j | sed etiam j | huismodi communicare tentauerint j 19 autem omni quoque j 22 excommunicato per domos communicant j 24 sacras j 26 f. hi de ecclesia remoueantur j 28 ostendant j 29 non licere communicare j

Cánones concilii Antiocheni

45

mos conueniunt, qui etiam uitant orationes ecclesiae, simul orandum est. ab alia quoque ecclesia non suscipiendum, qui in alia minime congregatur. si uero quis episcoporum aut praesbiterorum uel diaconorum seu quilibet ex clero deprehensus fuerit cum excommunicatis communicare, etiam iste priuetur communione tamquam qui s regulam confundat ecclesiae. Ili DE

HIS

QUI AB A L I I S PAROCIIS PRAETER

CONSCIENTIAM

SUI EPISCOPI IN A L I I S IMHORANTUR.

Si quis presbiter aut diaconus et omnino quilibet ex clero paroeciam propriam derelinquens ad aliam properauerit: dehinc io omnino demigrans in alia paroecia per multa tempora nititur inmorari, ulterius ibidem non ministret, maxime si uocanti suo episcopo et regredì ad propriam paroeciam commonenti obedire contempserit. quod si in hac intemperantia et obstinatione perdurai a ministerio modis omnibus abdicetur, ita ut nequaquam is locum restitutionis accipiat. si uero pro hac causa damnatum susceperit alter episcopus, hic etiam a communi synodo coerceatur uelut ecclesiastica iura dissoluens. I I I I D E DAMNATIS ET MINISTRARE TEMPTANTIBUS. Si quis episcopus damnatus a synodo, uel presbiter aut dia- 20 conus a suo episcopo, ausi fuerint aliquid de ministerio sacro contingere: seu episcopus iuxta praecedentem consuetudinem siue presbiter aut diaconus, nullo modo licere eis spem restitutionis et satisfactionis tempus habere nec in alia synodo, sed et communicantes eis uniuersos abici de ecclesia et maxime, si, 25 postquam didicerunt aduersus memoratos prolatam esse sententiam, eisdem communicare temptauerint. V D B HIS QUI SE AB ECCLESIASTICO MINISTERIO SUSTRAHUNT ET SEORSUM COLLIGUNT.

Si quis presbiter aut diaconus episcopum contempnens pro- so i conueniunt deuitantes orationes j | orationis M 3 si quis autem de episcopis a u t presbyteris uel diaconis j 7 a b alia parochia j, so stets 8 episcoporum suorum j 10 parochiam propriam deserens j de hinc: dein j 12 uocantis M 1 4 f . hac indisciplinatione perdurai j | abdicetur: remoueatur j 16 accipiat: inueniat j 17 alter episcopus suscipiat j | coerceatur synodo j 18 uelut qui ecclesiastica constituta dissoluat j 22 siue j | episcopo M | praecidentem M 23 f. liceat ei nec in alia synodo restitutionis spem, aut locum habere satisfactionis, sed j 25 ei j | uniuersos: omnes j j abjici j so stets 26 posteaquam didicerint aduersum j | esse: fuisse j 28 ministerio ecclesiastico j | subtrahunt j 30 proprium contemnens j

46

Cánones concilii Antiocheni

prium se ab ecclesia segregauit et seorsum collegit atque altare statuii et commonenti episcopo non adquieuerit nec consentire uel oboedire uoluerit semel et ite i rum conuocanti, hic damnetur omnimodis nec ultra remedium consequatur, quia suam recipere s non potest dignitatem, quod si ecclesiam conturbare et sollicitare persistit, tamquam sediciosus per potestates exteras opprimatur. VI

DE

CLERICIS

EXCOMMUNICATIS

ET

LAICIS.

Si quis a proprio episcopo communione priuatus est, non ante suscipiatur ab aliis, quam suo reconcilietur episcopo aut 10 certe synodo quae congregatur occurrens pro se satisfaciat et persuadens concilio sententiam suscipiat alteram, haec autem definitio maneat circa laicos et presbíteros et diáconos omnesque qui sub regula esse monstrantur. 15

VII

DE

PEREGRINORUM

SUSCEPTIONE.

Nullus peregrinorum sine pacificis, id est commendaticiis suscipiatur epistulis. Vili

DE

PACIFICIS PEREGRINORUM,

ID

EST

COMMENDATICIIS

LITTERIS.

Presbiteri qui sunt in agris canónicas epistulas dare non pos20 sunt, ad solos tantum uicinos episcopos litteras destinabunt. corepiscopi autem, qui sunt inreprehensibiles, dare possunt pacificas, id est congenerales epistulas. V i l l i D E METROPOLITANIS SINGULARUM PROUINCIARUM. Per singulas regiones episcopos conuenit nosse metropolitanum 25 episcopum sollicitudinem totius prouinciae gerere, propter quod ad metropolim omnes undique qui negotia uidentur habere concurrant. unde placuit eum et honore praecellere et nihil amplius praeter eum ceteros episcopos agere, secundum antiquam a patribus nostris regulam constitutam, nisi ea tantum, quae ad suam 30 diocesim pertinent possessionesque subiectas. unusquisque enim episcopus habet suae paroeciae potestatem, ut regat iuxta reuerentiam singulis conpetentem et prouidentiam gerat omnis possessionis quae sub eius est potestate. ita et presbíteros et diáconos 1 segregauit: sequestrauit j | colligens altare constituit et j 3 obedire j 4 omnímodo j 6 persistat j | seditiosus j 10 certe ad synodum quae j 20 distinabant M*(-bunt M>) 21 inreprehensibilis M corr. noch j 22 generales j 24 regionis M*(-nes Ma) 26 f. concurruntj 30 dioecesimj | possessionisque M 31 habeatj | parochiae j 32 omnis (omnes M>) possessiones M 33 potestate: ciuitate j | i t a u t j

Canones concilii Antiocheni

47

ordinet et singula suo iudicio conprehendat. amplius autem nihil agere praesumat praeter antistitem metropolitanum, nec metropolitanus sine eeterorum gerat Consilio sacerdotum. X D E HIS QUI UOCANTUR COREPISCOPI, ID E S T QUI IN U I L L U L I S SUNT ET POSSESSIONIBUS ORDINATI.

5

Qui in uicis uel possessionibus corepiscopi nominantur, quamuis manus inpositionem episcoporum perciperint et ut episcopi consecrati sint, tarnen sanctae synodo placuit, ut modum proprium recognoscant et gubernent subiectas sibi ecclesias earumque moderamine curaque contenti sint. ordinent etiam lectores et io subdiaconos atque exorcistas, quibus promotiones istae sufficiant. nec presbyterum uero nec diaconum audeant ordinare, praeter ciuitatis episcopum, cui ipse cum possessione subiectus est. si quis autem transgredi statuta temptauerit, depositus quo utebatur honore fraudetur. chorepiscopum uero ciuitatis episcopus ordinet 15 cui ille subiectus est. X I

D E EPISCOPIS E T C L E R I C I S QUI IMPERATOREM ADIRE PRAE-

SUMUNT.

Si quis episcopus aut presbiter aut quilibet regulae subiectus ecclesiae praeter consilium et litteras episcoporum prouinciae et 20 praecipue metropolitani adierit imperatorem, hunc reprobali et abici oportere non solum a communione, uerum et ab honore cuius particeps uidetur existere, quia uenerandi principis auribus molestiam temptauit inferre contra leges ecclesiae. si igitur adire principem necessaria causa deposcit, ut agatur cum tractatu et 25 Consilio metropolitani et eeterorum episcoporum qui in eadem prouincia commorantur, qui etiam proficiscentem suis prosequantur epistulis. XII

DE

DAMNATIS

EPISCOPIS AUT C L E R I C I S ET

ADEUNTIBUS

IMPERATOREM.

30

Si quis a proprio episcopo presbiter aut diaconus aut a synodo fuerit episcopus forte damnatus et imperatoris auribus mol e s t e extiterit, oportet ad maius episcoporum conuerti concilium, et, quae putauerint habere iusta, plurimis episcopis suggerant eorumque discussionem ac iudicium praestolentur. si uero haec 35 2 f. praesumat : tentet j 4 f. id . . . ordinati > j 7 perceperint j 9 et: ut j 15 fraudetur: priuetur j | ordinai M corr. nach j 17 clericis adeuntibus, imperatorem j 23 principis M 25 ut: hoc j 28 epistolis j 29 et > j 34 putauerunt M*(-rint M l ) 35 discussiones ac iudicia j

48

Cánones concilii Antiocheni

paruipendentes molesti fuerint imperatori, hos nulla uenia dignos esse nec locum satisfactionis habere nec spem futurae restitutionis omnimodis operiri. XIII DE HIS QUI, CUM SINT EX ALIA PROUINCIA, IN ALIIS 5 AUDENT ORDINATIONES

EFFICERE.

Nullus episcopus ex alia prouin'cia audeat ad aliam trans- «7 gredi et ad promotionem ministerii aliquos in ecclesiis ordinare, licet consensum uideantur praebere nonnulli, nisi litteris tam metropolitani quam ceterorum, qui cum eo sunt, episcoporum roio gatus adueniat et sic ad {actionem) ordinationis accedat. si uero nullo uocante, inordinato more depropere super aliquibus ordinationibus et ecclesiasticis negotiis ad eum non pertinentibus conponendis, irrita quidem, quae ab eo geruntur, existant, ipse uero inconpositi motus sui et inrationabilis audaciae subeat is ultionem, ex hoc iam damnatus a sancto concilio.

XIIII DE

DISSENSIONE,

QUAE SUPER EPISCOPORUM

DEIUDI-

CATIONE CONTIGIT, APPELLANTIUM PROUINCIALES ANTISTITES.

Si quis episcopus de certis criminibus iudicatur et contingat de M* 27 poterit : potuerit j 29 X I I I M 33 huiuscemodi j

61

Canone« concilii Antiocheni

synodo et iudicio episcoporum, qui post obitum qoiescentis potestatem habent eum promouere, qui dignus extiterit. XXIIII QUAE

DE

PROPRIA

REBUS AD ECCLESIAU PERTINENTIBUS ET DE HIS

EPISCOPI

ESSE

NOSCUNTUR.

Quae sunt ecclesiae, conuenit ut ecclesiae sub omni sollicitu- * dine et conscientia bona et fide, quae in deum est, qui cuncta considérât iudicatque, seraentur, quae etiam dispensanda sunt iudicio et potestate pontificis, cui commissus est populus et animae quae intra ecclesiam congregantur. manifesta uero sint, quae pertinere uidentur ad ecclesiam cum noticia presbiterorum io et diaconorum, qui circa ipsum sunt, ita ut agnoscant nec ignorent, quae sint ecclesiae propria, nec eos aliquid Iateat, ut si contigerit episcopum migrare de saeculo, certis exsistentibus rebus, quae sunt ecclesiae, nec ipsae conlapsae depereant, nec quae propria probantur episcopi, sub occasione rerum inquietentur is ecclesiae. iustum namque et acceptum est coram deo et hominibus, ut sua episcopus quibus uoluerit derelinquat, et quae sunt ecclesiae, eidem ecclesiae consueruentur, ut nec ecclesia aliquid patiatur incommodum nec episcopus sub occasione ecclesiae proscribatur et in causas incidant, qui ad eum pertinent, et ipse 20 post obitum maledictionibus infametur. X X V U T EPISCOPUS D I S P E N S A N D I RES E C C L E S I A S T I C A S H A B E A T POTESTATEM.

Episcopus ecclesiasticarum rerum habeat potestatem ad dispensandum erga omnes, qui indigent, cum summa reuerentia et £5 timore dei. participet autem et ipse quibus indiget. si tamen indiget tam suis quam fratrum, qui ab eo suscipiuntur, necessarìis usibus profuturis ita ut in nulla qualibet occasione fraudentur, iuxta sanctum apostulumsic dicentem: habentes uictum et tegumentum, his contenti sumus. quod si contentus istis minime fuerit, so conuertat autem res ecclesiae in suos usus domesticos et eius commoda uel agrorum fructus non cum presbiterorum conscientia diaconorumque pertractet, sed horum potestatem domesticis suis 29 f- ï Tim 6,8 2 promouere kinter extiterit j 3 XIIII M 5 conuenit ut ecclesiae > j 8 commissas M ton. nach j 13 existentibus j 15 inquietentur M * peruadantur ( = j ) a. R. M" 17 f. ecclesiae sunt j 18 conseruentur ecclesiae j 19 episcopi M 20 proscribatur ecclesiae j 21 infametur: ingrauetur j 27 necessaribus M 28 nullo M | quilibet M* 4*

52

Cánones concilii Laodiceni

aut propinquis aut fratribus filiisque committat, ut per huiusmodi personas occulte ceterae ledantur ecclesiae, iste synodo prouinciae poenas iure persoluat. si autem et aliter accusetur episcopus aut presbiteri), qui cum ipso sunt, quod ea, quae pertinent a ad ecclesiam, uel ex agris uel ex alia qualibet ecclesiastica facúltate sibimet usurpent, ita ut ex hoc adfligantur quidem pauperes, criminationi uero et blasphemiae tarn sermo praedicationis, quam hi, qui dispensant, taliter exponantur: ethos oportet corrigi sancta synodo, id quod condecet, adprobante, io

1

SANCTA

TINAE IONES

SYNODUS

CONUENIT EXPO SU I T

I

DE

II

DE

EX

QUAE

APUD

DIUERSIS

ECCLESIASTICAS

LAODICIAM

REGIONIBUS

PHRIGIAE

AsiAE,

SUBTER

PACA-

DEFIN-

ANNEXAE

SUNT.

BIGAMIS.

De his qui secundum ecclesiasticam regulam libere ac legitime 15 secundis iuncti sunt nuptiis nec occulte furtum copulae perpetrarunt, oportet, ut paruo tempore transacto uacent orationibus et ieiuniis huiusmodi, quibus etiam iuxta indulgentiam communionem reddi decreuimus. 20 U E N T I U S

HIS

QUI

PRÒ

DIUERSIS

ERRATIS

PAENITUDINEM

FER-

EXEGERUNT.

De his qui in diuersis facinoribus peccauerunt et perseuerantes in oratione confessionis et paenitentiae couersionem a malis habuere perfectam, pro qualitate delieti talibus paenitentiae tempore inpertito propter clementiam et bonitatem dei communio concedatur. 25

III

Q U O D NON O P O R T E A T AD C L E R U M

STATIM

POST

BAPTISMUM

PROMOUERI.

De his, qui nuper sunt inluminati baptismate, quod eos in sacerdotali non conueniat ordine promoueri. 30

IUI

DE

TEMPORE

ORDINATIONUM.

Quod non oporteat ordinationes sub conspectu audientium celebrari. V

UT

HI,

QUI

SACRARIO

SERUIUNT,

USURAS

NON

EXIGANT.

2 ceteri M 2 f. ecclesiae, synodo prouinciae poenas iste persoluat j 4 praesbiter M 6 affligantur j 7 criminatione M corrig. nach j | blasphemiis j 9 approbante j | Incipiunt regulae apud Laodiciam expositae num. L I X > M 10 Laodiceam j Phrygiae j Pacatianae j 1 1 definiones M corr. nach j ergänzt nach j 15 secundis nuptiis iuncti sunt j | occulte nuptiarum copulam fecerunt, oportet j 17 huiusmodi > j 21 in > j 23 tempus impensum j 24 inpertito > j 25 baptisma j

«9

53

Cánones concilii Laodiceni

Quod non oporteat sacerdotes et clericos faenerantes usuras uel quae dicuntur sescupla, id est et summam capitis dimidium summae, percipere. V I D E [HIS QUI] HERETICIS

INTRANTIBUS

IN ECCLESIAS UEL

BASILICAS MARTYRUM.

Quod heretici non permittendi sint ingredi in domum dei in heresi permanentes.

5

V I I D E HIS QUI AD ECCLESIAS AB HERETICIS UENIUNT.

De his qui ab hereticis conuertuntur, id est Nouatianis aut Photinianis aut Tesserescedecatitis, siue baptizati sint illi seu 10 cathecumini, non ante suscipiantur quam omnes hereses anathematizent et praecipue illam, qua detenebantur, et tunc demum hi, qui apud eos dicebantur fideles, nostrale) fidei symbulum doceantur et uncti sancto crismate sic misteriis communicent sacrosanctis. VILI

DE

HIS

QUI

UENIUNT

AB HERESI[M]

CATAFRIGARUM. 15

De his qui conuertuntur ab heresi [m], quae dicitur Cataphrygarum, et si in clero fuerint, qui apud eos esse creditur, et si maximi nominentur, hos sub omni diligentia ab episcopis ecclesiae uel presbyteris instrui et baptizari conueniet.

Villi

D E HIS QUI AD HERETICORUM

SPELUNCAS

CAUSA ORA-

20

TIONIS ACCEDUNT.

Quod non permittantur ecclesiastici ad hereticorum coemiteria uel ad ea, quae ab eis appellantur martyria, orationis causa uel sanitatis accedere, sed huiusmodi, si fideles fuerint, certo tempore communione priuari, paenitentes autem et confitentes se deliquisse 25 suscipi oportere. X

D E HIS QUI CUM HERETICIS NUPTIARUM COPULA IUNGUNT

Quod non oporteat indifferenter ecclesiasticos ad foedera nubtiarum hereticis suos filios filiasque coniungere. X I NON CONGRUE PRESBITERAS IN MULIERIBUS ORDINARI. 30

Quod non oporteat eas, quae dicuntur presbyterae uel praesidentes, in ecclesia constitui. 1 foenerantes j 2 ergänzt nach j 4 his qui > j 7 haeresim M haeresi j 9 nouationis M * 1 2 detinebantur j 1 3 nostra M nostrae doceantur fidei symbolum j 14 mysteriis j 1 5 ab haeresim M, so auch 16 1 7 fuerint hinter creditur j | et ximasime M corr. nach j 22 coemeteria j 26 suscipi oportere: conuenit suscipi j 27 iungunt M corr. nach j 28 indifferentur M corr. nach j | ad foedera nubtiarum: foedere nuptiarum j 30 congrue M corr. nach j 32 constitui: ordinari j

f i a o n w concili! Laodicem

54 XII

DE

EPISCOPALIBUS

ORDINATIONIBÜS.

Ut episcopi iudicio metropolitanorum et eorom episcoporum, qui circomcirca sunt, prouehantur ad ecclesiasticam potatatem hi uidelicet, qui plurimo I tempore probantur tam uerbo ¿dei quam 130 6 rectae conuersationis exemplo. X I I I Q U O D NON S I T PERMITTENDUM

TURBIS

electiones eorum facere, qui sunt ad sacerdotium prouehendi. XIIII AD MINIME

10

A L I A S P R O U I N C I A S EULOGIAS, QUAE OBLATAE

SUNT,

DESTINANDAS.

Quod sancta nullo modo causa eulogiarum tempore paschalis festi ad alias paroecias debeant destinali. X V

DE

HIS

QUI

DEBEANT

IN

AMBONE,

ID

EST

IN

PULPITO,

PSALLERE.

Quod non oporteat amplius praeter eos, qui regulariter can15 tores existunt, qui et de codice canunt, alios in pulpitum conscendere et in ecclesiis psallere. XVI

DE

LECTIONIBUS QUAE DEBEANT SABBATIS

RECENSERI.

Quod in sabbato euangelia cum aliis etiam scrìpturis legi conueniat. XVII

20

GATIONIBUS

QUOD

INTERSTITIUM

PSALMORUM

DEBEAT

IN

CONGRE-

FIERI.

Quod in conuentu fidelium nequaquam psalmos continuare conueniat, sed per interuallum, id est per psalmos singulos, debent fieri lectiones. XVIII

25

DE

PRECIBUS

NONA

ET

UESPERA

CAELEBRANDIS.

Quod id ipsum semper officium precum nona et uespera debeat exhiberi. XVIIII De P R E C I B U S POST HOMILIAS, ID E S T POST SERMONES HABITOS A D POPULUM,

30

PROMOUENDIS.

Quod oporteat seorsum primum, post allocutiones episcoporum, or[din]ationem super cathecuminos caelebrari et, postquam cathecumini egressi fuerint, super hos, qui sunt in poenitentia, precem 3 sint j I pro[mo] uehantur mit getilgtem mo M 6 iudicio multitudinis ordinationes fieri non debere als titel vor quod . . . j 7 elections M 8 parochias j 9 distinandos M 11 parochias j | destinali M 12 im ambone M 16 ecclesia j 18 sabbatis j i8f. in M doppelt 20 X V I M 23 f. singulos recenseri debeant lectiones j 26 id > j | uespera semper debeat j 29 populum proferendo et de his, quos intra sacrarium communicare conueniat j | de promouendis M 30 allocutionis M alloquutiones j 31 ordinationem M: orationem j | 32 hos: eos j

Cánones condili Laodiceni

55

fieri, his etiam accedentibus ad manum sacerdotis et discedentibus tres orationes consummari fidelium, ita ut prima quidem sub silentio, secunda uero et tertia per exclamationes sólitas expleatur, et ita demum pacem sibi inuicem dabunt: et posteaquam dederit episcopus presbiteris osculum pacis, tunc laici pacem sibi tribuent. et 5 ita sancta caelebrabitur oblatio. solis autem ministerio sacro deditis ad altare ingredi et communicare ibidem liceat. X X

DE

CONIS HI,

HONORE

QUI

SUB

QUEM

IPSIS

PRESBITERIS,

SUNT,

DEBEANT

DIACONIS

ET

SUBDIA-

EXHIBERI.

Quod non oporteat diaconum coram presbyterum residere, sed io iussione presbiteri sedeat. similiter autem et diaconis honor habeatur ab obsequentibus, id est subdiaconis et omnibus clericis. XXI

QUOD

SUBDIACONI

A DIACONICO,

ID

EST A

SECRETARIO,

S I N T REMOTI.

Quod non oporteat subdiaconos habere locum in diaconico et i» dominica uasa contingere. XXII

SUBDIACONOS CUM ORARIIS A D S I S T E R E NON DEBERE.

Quod non oporteat subdiaconum ut orario nec ostia derelinquere. XXIII

LECTORES

AUT

CANTORES

CUM

ORARIIS

AGERE

SUUM 20

OFFICIUM NON DEBERE.

Quod non oporteat lectores aut cantores orariis uti et ita legere uel psallere. XXIIII

QUOD

NULLUS

ECCLESIASTICORUM

IN

TABERNIS

COM-

E D E R E DEBEAT.

25

Quod non oporteat sacro ministerio deditos a presbitero usque ad diáconos et reliqu[i]um ecclesiasticum ordinem, id est usque ad subdiaconos, lectores, cantores, exorcistas et ostiarios et ex numero continentium et monachorum, tabernas ingredi. X X V Q U O D SUBDIACONI NON DEBEANT B E N E D I C E R E UEL B E N E - ÌO DICTIONEM

TRIBUERE.

Quod non oporteat subdiaconos panem dare uel calicem benedicere. XXVI

DE

EXORCISTIS QUI NON S U N T AB EPISCOPO ORDINATI.

Quod hi, qui non sunt ab episcopis ordinati, tam in ecclesiis quam in domibus exorcizare non possint. 3® 2 orationis M 3 expleatur: expleantur j 7 altari M 8 subdiacones M I presbyteris diaconi, qui j 9 debent j 10 presbytero j | residere: sedere j urariis M* corr. M J , ebenso Z. 18. 20. 22 18 ut M corr. nach j | hostia mit getilgiem h M 20 lectores cantoresque j 22 lictores M 26 praesbyteris j 27 reliquium M corr. nach j 29 ingredi tabernas j 33 episcopis j

56

Canones concili! Laodiceni X X V I I

DE

PARTES ACCIPI

CONUIUIIS, NON

EX

AGAPE

FIUNT,

ESCARUM

DEBEKE.

Quod non oporteat sacro ministerio deditos clericos aut laicos ad agapen uocatos cyborum partes accipere, propterea quod hinc ecclesiastico ordini fìat inuria. XXVIII

IN

ECCLESIIS

PRANDIA

FIERI

NON

DEBERE.

Quod non oporteat in dominicis, id est in domini ecclesiis, conuiuia quae uo1 can tur agapae fieri nec intra domum dei comedere / jr uel accubita stemere. XXVIIII DAM MODUM

D E C H R I S T I A N I S QUI S A B B A T I Z A R E U E L IUXTA IUDAIZARE

QUEN-

NOSCUNTUR.

Quod non oporteat Christianos iudaizare et otiari in sabbato, sed operari eos in eodem die, praeferentes autem in uenerationem dominicum diem, si uacare uoluerint, ut Christiani hoc faciant. quod si reperti fuerint iudaizantes, anathema sint a Christo. X X X

DE

UIRIS

CUM

MULIERIBUS

LAUACRA

CELEBRANTIBUS.

Quod non oporteat sacris officiis deditos aut clericos aut continentes uel omnem laicum Christianum lauacra cum mulieribus caelebrare, quia haec apud gentes reprehensio prima est. X X X I

DE

HIS

QUI

CUM H E R E T I C I S

IUNGUNT

FOEDERA

NUP-

TIARUM.

Quod non oporteat cum hereticis uniuersis nuptiarum foedera caelebrare nec eis filios dare uel filias, sed magis accipere, si tamen promittant se fieri Christianos. X X X I I

AB

HERETICIS

EULOGIAS

ACCIPERE

NON

DEBERE.

Quod non oporteat ab hereticis eulogias accipere, quae sunt maledictiones potius quam benedictiones. XXIII

DE

SCISMATICIS.

Quod non oporteat cum hereticis aut scismaticis pariter orare. XXXIIII

DE

MARTIRIBUS

HERETICORUM.

Quod omnem Christianum non oporteat deserere martyres Christi et ire ad seudomartyres, id est hereticorum, et quos ipsos constat hereticos extitisse. hi namque sunt alieni a deo. sint igitur anathema, qui ad tales accedunt. i quod de conuiuiis, quae ex j, quae > M z debere: debeant j 4 ciborum j 5 ordine M corr. nach j 7 dominicis: domiciliis j | domini > j 9 accubita: accubitus j 13 ueneratione j 15 iudaizare j 19 caelebrari M 24 Christianos se fieri promittant j 27 maledictionis M | benedictionis M 30 martyribus j 32 pseudomartyres j 33 constat: constet j | alieno M corr. nach j 34 accedunt: accesserint j

57

Canones concilii Laodiceni X X X V

D E H I S QUI ANGELOS COLUNT.

Quod non oporteat Christianos ecclesiam dei relinquere et ire et angelos appellare et congregationes facere, quae interdicta noscuntur. si quis igitur inuentus fuerit huic occultae idolatriae seruiens, sit anathema, quia dereliquit dominum nostrum Iesum s Christum, filium dei, et se idolatriae tradidit. X X X V I EST

DE

HIS

LIGATURIS,

QUI

INCANTATORIBUS

ET

PHILACTERIIS,

ID

UTUNTUR.

Quod non oporteat sacris officiis deditos uel clericos magos aut incantatores existere, aut facere fylacteria, quae animarum 10 suarum uincula conprobantur. eos autem, qui his utuntur, ab ecclesia pelli praecipimus. X X X V I I

DE

T A T I S EORUM DONA

HIS

QUI AB H E R E T I C I S

UEL I U D A E I S

FESTIUI-

SUSCIPIUNT.

Quod non oporteat a Iudaeis uel hereticis ea, quae mittuntur is munera festiua, suscipere ne cum eis festa caelebrare. XXXVIII

D E C H R I S T I A N I S QUI IUDAEORUM AZYMA COMEDUNT.

Quod non oporteat azyma a Iudaeis accipere et communicare impietatibus eorum. X X X V I I I I D E C H R I S T I A N I S C A E L E B R A N T I B U S F E S T A G E N T I L I U M . 20

Quod non oporteat cum gentilibus festa caelebrare et communicare prauitatibus eorum, qui sine deo sunt. X L TIONES

DE

ÉPISCOPIS

QUI

EAS QUAE AD SYNODUM F I U N T UOCA-

EUITANT.

Quod non oporteat episcopos ad synodum uocatos omnino con- 25 temnere, sed protinus ire et docere uel discere ea, quae correptionem ecclesiae uel reliquarum pertinent rerum, se ipsum uero, qui contempserit, accusauit, ni forte per egritudinem ire nequiuerit. XLI

QUOD

SINE

LITTERIS

SACRO

MINISTERIO

SERUIENTES

P R O F I C I S C I NON DEBEANT.

Quod non oporteat sacerdotem uel clericum sine canonicis litteris proficisci. 2 f. ire atque angelos nominare j 3 nuscuntur M 4 fuerint M corr. nach j | idololatriae j 5 derelinquit j 6 idololatriae j so stets 7 incantatoribus : incantationibus j | phylacteriis j so stets | id est ligaturis > j 16 sciscipere M corr. nach j | ne M corr. nach j 23 synodus M | quae fiunt euocationes ad Synodum, uitant j 26 correptionem M: ad correctionem j 28 accusauit: accusabit j | nisi j [ ire non possit j 32 Uteris proficisci canonicis j

30

58

Canone« «oadlii Laediceni

XLII

QUOD

PRAETER

EPISCOPUM

CLERICUS

PROFIC1SCI

NON

DEBEAT.

Quod non oporteat sacerdotem nel clericum praeter iussionem episcopi proficisci. s

XLIII

UT

SUBDIACONI AD OSTIA P E R S E U E R E N T .

Quod non oporteat subdiaconos saltim paulolum ianuas deserere et orationi uacare. XLIIII

U T AD SACRARIUU M U L I E R E S NON INTROEANT.

Quod non oporteat ingredi mulieres ad altare, io

I XLV

D E H I S QUI CIRCA MEDIAM SEPTIMANAM AD BAPTISMUM 13»

UENIUNT.

Quod non oporteat ad baptismum quemquam suscipi post duas quadragensimae septimanas. XLVI

15

D E BAPTIZANDORUM

REDDITIONE.

Quod oporteat eos qui ad baptismum ueniunt fidem discere et quinta feria septimanae maioris episcopo aut presbitero reddere. XLVII

D E H I S QUI IN EGRITUDINE BAPTIZANTUR.

Quod oporteat eos, qui in egritudine percipiunt baptismum, postquam conualuerint, fidem discere et scire, cuius muneris parti20 cipes facti sunt. XLVIII

U T BAPTISMUM CHRISMA DETUR.

Quod oporteat eos, qui baptizantur, post lauacrum chrisma cadeste percipere et regni Christi participes inueniri. X L V I I I I OBLATIONES O F P E R R I IN QUADRAGESIMA NON D E B E R I .

25

Quod non oporteat in quadragesima panem benedictionis offerri nisi tantum sabbato et dominico. L

NON D E B E R E IEIUNIUM SOLUI IN QUINTA FERIA SEPTIMANAE

MAIORIS.

Quod non oporteat in quadragensima in ultima septimana 30 quintae feriae ieiunium soluere totamque quadragensimam sine ueneratione transire magisque conueniat omnem quadragesimam destricto uenerari ieiimio. LI TYRUM

NON D E B E R E

IN D I E B U S

IEIUNIORUM

COMMEMORATIO MAR-

FIERI.

3 iussionem sui profiscisci pontificia j 6 saltern j | paululum j 8 introeunt M corr. nach j 1 2 f. quemquam post duas quadragesimae hebdomadas admitti j 1 4 redditione baptizandorum j 1 6 presbyteris j 1 9 perdiscere j 20 sint j 2 1 post ergimi nach j post baptisma j 2 3 caelestem M | inuenire M 24 non oportere j 26 nisi tantum > j | in sabbato j 2 7 f. maioris septimanae j 29 quadragesima j so stets 3 2 districto j 3 3 commemorationes j

Cánones concilii Laodiceni

59

Quod non oporteat in quadragensima martyrum natalicia caelebrari, sed eorum sancta commemoratio in diebus sabbatorum et dominicorum fien conuenit. LII

U T NATALICIA UEL NUPTIAE IN QUADRAGESIMA NON FIANT.

Quod non oporteat in quadragensima aut nuptias aut nata- » licia caelebrari. LUI

UT

NUPTIIS CHRISTIANORUM NON

SALTETUR.

Quod non oporteat Christianos euntes ad nuptias plaudere uel saltare, sed uenerabiliter cenare uel prendere sicut condecet Christianos. 10 LIIII

N O N LICERE CLERICIS LUDICRIS SPECTACULIS INTERESSE.

Quod non oporteat sacerdotes aut clericos quibuscumque spectaculis in cenis aut nubtiis interesse, sed antequam thymelici ingrediantur exsurgere eos conuenit atque inde discedere. LV

NON

CONGRUERE

PENITUS

CHRISTIANOS

COMISATIONIBUS IS

INTERESSE.

Quod non oporteat sacerdotes aut clericos ex collatis uel conmissationibus conuiuia caelebrare. hoc autem nec laicis posse congruere. LVI

NON

LICERE

QUAM INGREDIATUR

PRESBYTERIS

INTROIRE

AD

ALTARE

PRIUS- 20

EPISCOPUS.

Quod non oporteat presbyteros ante processionem episcopi introire in sacrarium et sedere, sed cum episcopo debent ingredi uel in subselliis residere, nisi forsitan infirmitate deteneatur aut proficiscatur episcopus. 28 L V I I Qui IN AGRIS UEL POSSESSIONIBUS DEBEANT ORDINARI. Quod non oporteat in uillulis aut in agris episcopos constitu[t]i, sed [si] uisitatores. uerum tarnen iam pridem constituti nihil faciant praeter conscientiam episcopi ciuitatis. similiter et presbyteri praeter consilium episcopi nihil agant. so L V I I I OBLATIONES OFFERRI

IN

DOMIBUS

NON

DEBERE.

Quod non oporteat in domibus oblationes caelebrari ab episcopis uel a presbiteris. 2 commemoratione M corrig. nach j 3 conueniat j 6 celebrare j 7 ut in Chrìstianorum non saltetur nuptiis j 9 coenare j | christianos decet j 13 aut in j | coenis j | nuptiis stets j 14 exurgere j 15 christianis j comessationibus j so auch 17 f. 18 caelebrari corr. nach j 23 in > j 24 residere: sedere j detineatur j 28 constituti M corr. nach j si M > j 31 debere: oportere j 33 a > j

60

Canones -concili! Constantinopolitani L V I I I I QUAE PSALLERE UEL LEGERE IN ECCLESIIS CONUENIT.

Quod non oporteat plebeios psalmos in ecclesia decantart nee libros praeter canonem relegi. sed sola sacra noui et ueteris testamenti uolumina. EXPLICIT. S

1

INCIPIT CANONES CONSTANTINOPOLITANI CONCILII,

qui ab episcopis centum quinquaginta prolati sunt, quos inclytae recordationis Theodosius imperator, pater Archadii et Honorii principum conuocauit, quando beatus Nectarius Constantinopolitanae ecclesiae damnato Maximo sortitus est pontificatus 10 officium. I

UT

EA, QUAE APUD NICEAM

STATUTA

SUNT, IMMOTA

PER-

MANEANT, ET DE ANATHEMA ARRIANORUM ET EUNOMIANORUM, PHOTINIANORUM, MARCELLIANORUM ET [NE] APOLLINARISTARUM.

Non rescindendam fidem patrum trecentorum decern et octo, is qui apud Niceam Bythiniae conuenerunt, sed manere earn firmam et stabilem, anathematizandum omnem heresem, et specialiter Eunomianorum uel Anomianorum et Arrianorum uel Eudoxianorum et Machedonianorum uel spiritui sancto resistentium et Scabellianorum et Marcellianorum et Photi j 5 incipiunt regulae constantinopolitanae j 7 f . sub Theodosio piissimo imperatore apud Constantinopolim ezpositi sunt canones tres. hae definitiones ezpositae sunt a b episcopis C L , qui in idipsum apud Constantinopolim conuenerunt, quando beatus Nectarius episcopus est ordinatus j 1 1 I = C L X I I I j | constituta j 12 anathemate j | et > vor Eunom. j 13 t. Macedonianorum. Sabellianorum, Photinianorum, Marcellianorum e t Apollinarianorum j 14 f. fidem non uiolandam j 15 Bithyniae j 16 et anathematizandam j | haeresim j Macedonianorum j 18 Sabellianorum j 19 Potianorum M | uel Apollinaristarum > j 22 Antiochenis j 24 super ergänzt nach j dioecesim j 25 praefixos sibi terminos j 26 Alexandrinos M

Canones concilii Constantinopolitani, Sardicensis

61

quae sunt in diocesin Asiana dispensent, necnon et Ponti episcopi ea tantum quae sunt in Ponto, et Thraciarum, quae in Traciis sunt, gubernent. non uocati autem episcopi ultra suam diocesim non accédant propter ordinationes faciendas uel propter alias dispensationes ecclesiasticas. semata uero quae scribta est de gubernationibus régula manifestum est, quod ilia, quae sunt per unamquamque prouinciam, prouinciae synodus dispenset, sicut Niceno constat decretum esse concilio, ecclesias autem dei in barbaricis gentibus constitutas gubemari conuenit iuxta consuetudinem, quae est patribus insti tuta, uerumtamen Constantinopolitanus episcopus habeat honorem primatum praeter Romanum episcopum, propterea quod urbs ipsa sit iunior Roma. III

DE

MAXIMI

INLICITA

ORDINATIONE.

De Maximo cynico et eius inordinata constitutione, quae stantinopoli[m] facta est, placuit neque Maximum episcopum fuisse uel esse nec eos, qui ab ipso in quolibet gradu clerici sunt ordinati, cum omnia, quae ab eodem perpetrata sunt, in irritum deducta esse uideantur. E X P L I C I T . ' INCIPIT I

DE

CIUITATES

CANON EPISCOPIS

SARDICENSIS. ETIAM

L A I C A COMMUNIONE P R I U A N D I S ,

QUI

MUTAUERINT.

Osius episcopus dixit: tam mala consuetudo quam ipsa rerum pernitiosa generatio funditus eradicanda, est: ut nulli episcopo liceat de ciuitate ad aliam transire ciuitatem. huius enim rei manifesta occasio est cuius gratia hoc adtendetur. itaque nullus umquam inuentus est episcopus qui de maiore ciuitate transeat ad minorem, unde apparet auaritiae illos ardore succendi et ambitiosis insolentiae uiciis inseruire, ut dominationem uideantur possidere maiorem. Si omnibus hoc placet, ut huiusmodi pernicies saeuissima i g — S . 70,

11 Turner Monumenta 1, 446—448. 487. 455—486.

I in Asiana dioecesi j 2 Thraciis j 7 ipsius prouinciae j 8 concilium M corr. nach j 9 est a patribus obseruata j 11 praeter: post j 14 f. Constantinopoli j : stantinopolim M 15 f. esse uel fuisse 18 explicit < j 19 j läßt unter neuer Zählung die regulae Calchedonenses folgen, sodann incipiunt canones synodi Sardicensis X X I 20 I vor incipit M 21 ciuitatis M I mutauerunt j 22 t a m : non minus j | quam perniciosa corruptela funditus j 23 ut nulli: ne cui j 23 f. liceat episcopo de ciuitate sua ad j 24 f. manifesta est enim causa, qua hoc facere tentât : cum nullus in hac re inuentus sit episcopus j 26 f. ad minorem transiret j 27 f. auaritiae ardore eos inflammari et ambitioni seruire, et ut dominationem agant j 29 hoc > j I ut > j 29 f. saeuius et austerius uindicetur, ut nec laicam communionem habeat, qui talis est j

62

Cánones concilii Sardicensis

austerius reprimatur, puto, ut huius modi nec laicam habeant communionem. Uniuersi episcopi dixerunt: hoc omnibus placet. II TATE

ITEM

DE

EPISCOPIS

ALIENAM

SEDEM

PRAECIPITI

TEMERI-

PETENTIBUS.

6

Osius episcopus dixit: etiam si talis quis extiterit furiosus aut temerarius et fortasse talem ' excusationem attuleritadseuerans, quod populi litteras acceperit, manifestum est illum potuisse praemio paucos et mercide corrumpere, ut seditiosis clamoribus in ecclesiis agant, qui sinceram fidem non habent, tamquam ipsum petere 10 uideantur episcopum: omnino igitur has fraudes remouendas existimo, ita ut nec in fine saltim laicam communionem talis accipiat siue episcopus seu presbiter ista committens. si ergo placet haec sententia, respóndete, responderunt: quae dicta sunt placet. HI IS S E D

UT

INTER

DISCORDES

CONPROUINCIALES

EPISCOPOS

PONTÍFICES

NON EX A L I A

PROUINCIA,

AUDIANT.

Osius episcopus dixit: illud quoque necessario adicitur, ut nullus episcopus de prouincia ad aliam prouinciam, in qua sunt episcopi, transeat, nisi forte a suis fratribus inuitatus, ne uideamur ianuam claudere caritatis. illud quoque prouidendum est, ut si in aliqua 20 prouincia forte aliquis episcopus contra fratrem suum episcopum litem habuerit, nullus ex his de alia prouincia episcopos aduocet, quod si aliquis episcopus adiudicatus fuerit in aliqua causa, et putat bonam se causam habere, ut iterum iudicium renouetur. si uobis placet, sanctissimi Petri apostoli memoriam honoremus. 2 responderunt uniuersi, placet j 3 iisdem episcopis, ut si per ambitionem sedem mutauerint, nec in exitu communionem, saltem laicam, consequantur j 5 existiterit M | aliquis j | furiosus aut > j 6 ut fortassis excusationem afferens adseueret j 7 f. acciperit M | cum manifestum sit potuisse plures praemio et mercede corrumpi eos qui j 9 f. habent, ut clamarent in ecclesia, et ipsum petere uiderentur j 10 f. igitur > j | fraudes damnandas esse arbitror j 11 laicam vor in j | saltim M > j 12 siue . . . committens > j 12 f. si uobis omnibus placet, statuite, synodus respondit, placet j 14 non ex alia prouincia, sed > j 15 pontífices: antistites j | audiant, quod si damnatus appellauerit Romanum pontificem, id obseruandum, quod ipse censuerit j 16 f. adiiciendum est j | nullus episcopus . . . transeat . . . inuitatus : episcopi . . . non transeant . . . inuitati j 17 de sua prouincia j 18 fratribus suis j | uideamur: uideantur j 19 illud . . . ut: quod j 20 forte > j 21 f. habuerit, unus de duobus ex alia prouincia aduocet episcopum cognitorem. quod j 22 adiudicatus : iudicatus j 23 se bonam j | iudicium : concilium j 24 sancti j | honoremus, ut scribatur ab his, qui causam examinarunt, Iulio Romano episcopo, et si iudicauerit renouandum esse iudicium, renouetur, et det iudices. si autem pro-

63

Canones concilii Sardicensis

IIII PUS

QUANDO DEBEAT IN A L I E N A PROUINCIA U I C I N U S

EPISCO-

ORDINARI.

Osius episcopus dixit: si contigerit in una prouincia, in qua plurimi fuerint episcopi, unum forte remanere episcopum et populi conuenerint, episcopum uicinae prouinciae debere ilium prius con- B ueniri episcopum, qui in ea prouincia moratur, et ostendere, quod populi petant sibi rectorem, et hoc iustum esse, ut et ipsi ueniant et cum ipso ordinent episcopum. quod si conuentus litteris tacuerit et dissimulauerit nihilque rescripserit, satisfaciendum esse populis, ut ex uicina prouincia episcopi et ordinent episcopum. 10 V

DE

NON

FACIENDIS

EPISCOPIS

PER

UICOS

ET

MODICAS

CI-

UITATES.

Licentia uero danda non est ordinandi episcopum aut in uico aliquo aut in modica ciuitate cui sufficit presbiter, quia non est necesse ibi episcopum fieri, ne[c] uiliscat nomen episcopi et auctori- is tas. non debent illi ex alia prouincia inuitati facere episcopum, nisi aut his ciuitatibus, quae episcopos habuerunt, aut si qua talis aut tam populosa est ciuitas, quae meretur habere episcopum. si hoc omnibus placet, synodus respondit: placet. VI

DE

TRACTANDA

SYNODO

SCOPI URBIS R O M A E , SI FUERIT

PROUINCIALI

PER

UICARIOS

E P I - 20

APPELLATUM.

Osius episcopus dixit : placuit autem ut, si episcopus accussatus fuerit et iudicauerint congregati episcopi regionis ipsius et de gradu suo eum deiecerint, si appellauerit, qui deiectus est, et confugerit bauerit talem causam esse, ut non refricentur ea, quae acta sunt, quae decreuerit confirmata erunt. Si hoc omnibus placet. Synodus respondit: placet. I I I I ut nullus accusati sedem usurpet episcopi: Gaudentius episcopus dixit: Addendum, si placet, huic sententiae, quam plenam sanctitate protulisti : ut cum aliquis episcopus depositus fuerit eorum episcoporum iudicio, qui in uicinis locis commorantur, et proclamauerit agendum sibi negotium in urbe R o m a : alter episcopus in eius cathedra post appellationem eius, qui uidetur esse depositus, omnino non ordinetur: nisi causa fuerit in iudicio episcopi Romani determinata j > M i j im folgenden in der Zählung um eins voraus, also I I I I M = V j | quando quis debeat a uicinis prouinciae episcopis ordinari j 4 episcopum, ille uero per negligentiam noluerit ordinare episcopum et j 5 conuenire: conueniri M | episcopos j 10 ueniant ergänzt nach j 11 faciendis: ordinandis j | episcopis: episcopos M 14 unus presbyter j | ubi M corr. nach j 15 ne vilescat j I authoritas j 16 illic j 17 in his j | tales M* 18 est > j 20 tractandas M | de prouinciali synodo retractanda j 21 si ipse decreuerit j 22 accusatus j

64

Canone» concilii Sardicensis

ad episcopum Romanae ecclesiae, et uoluerìt se audiri: si instum putauerit, ut renouetur examen, scribere his episcopis dignetur, qui in finitima et propinqua prouincia sunt, ut ipsi diligenter omnino requirant et iuxta fidem uerìtatis definiant. quod si, qui rogat & causam suam iterum audiri, deprecatione sua mouerit episcopum Romanum, ut e latere suo presbiterum mittat, erit in potestate episcopi, quid uellit et quid existimet, et, si decreuerit mittendos esse qui praesentes cum episcopis iudicent, habentes eius auctoritatem a quo distinati sunt, erit in suo arbitrio: si uero crediderit io episcopos suffìcere, ut negotio terminum inponant, faciat, quod sapientissimo Consilio iudicauerit. I VII

QUANDO EPISCOPUS

ET IN QUIBUS C A U S I S AD COMITATUM 139

UADAT.

Osius episcopus dixit: inportunitates et nimia frequentia et 15 iniustae petitiones fecerunt nos non tantam habere uel gratiam uel fiduciam, dum quidam non cessant ad comitatum ire episcopi et maxime Afri, qui, sicut cognouimus, sanctissimi fratris et coepiscopi nostri Grati salutaria Consilia spemunt atque contemnunt, ut non solum ad comitatum multas et diuersas ecclesiae non pro20 futuras perferant causas, ut fieri solet aut oportet, aut pauperibus aut uiduis aut pupillis subueniatur, sed et dignitates saeculares et administrationes, j | 19 fi. M bietet folgende Satzstellung-. posse praestare, ut discutiat . . . diaconus mittitur, si tamen oportunum fuerit. qui vero Romam venerint . . . corr. nach j I X M = X j | Titel: quod ad comitatum pro pupillis et uiduis ac necessitatem patientibus sit eundum j 23 quam M 24 et ut: ut et j 27 fehlt bei M, es folgt richtig X I ; j zählt hier keinen neuen Kanon Alypius j 28 non > j | suseiperunt M suseeperint j 28 f. peregrinationes M corr. nach j S t r e » c , CanonessammluDg

5

66

Canones concilii SardicemU

egrinationis incommoda, habebunt aliquid rationis, nunc uero cum ea postulatione praecipue, quae sine inuidia omnium et reprehensione esse non possit, non necesse est ipsos ire ad comitatom. XI

UT

SINT

EPISCOPI,

QUI

IN

CANALI

SUNT,

SOLLICITI

AD

6 D I S C U T I E N D O S EPISCOPOS E U N T E S A D C O l i l T A T U l f .

Gaudentius episcopus dixit: ea quae salubriter prouidistis, conuenientiae et aestimationi omnium et deo placitura, tenere hactenus firmitatem possunt, si metus huic sententiae coniungatur. Scimus enim et ipsi saepissime propter paucorum inprudentiam re10 legiosum sacerdotale nomen fuisse reprehensum. si igitur contra omnium sententia nisus uoluerit ambitioni magis piacere quam deo, is debet scire, causis redditis, honorem dignitatemque se amissurum. quod ita demum compleri potent, si unusquisque nostrum, qui in canali constitutus cum progredientem episcopum uiderit, it inquirat transitus eius, causas uideat, quo tendat, agnoscat. Et si quis eum inuenerit ire ad comitatum, requirat illud quod superius conprehensum est, ne forte inuitatus est, ut ei facultas eundi permittatur. sin uero, ut superius meminit sanctitas uestra, propter desideria et ambitiones ire ad comitatum temptauerit, neque lit20 tens eius suscribatur neque in commimione recipiatur. si uobis placet, omnium sententia confirmari debet, uniuersi dixerunt ho j 16 ciuitate, cum uenerit ad aliam ciuitatem, uel j | transiré voluerit > j 17 denotione M coir, nach) 22 occasionerà M corr. nach j 22/23 transiré: transeat j 23 episcopum M > j 24 perniciosum j 25 superiores: superiore concilio j 37 dominicos j 28 episcopo j 6*

68

Canones concilii Strdicentis

tempore absens it ab ecclesia sua. uniuersi dixerant, piacere sibi. XIIII NON L I C E A T EPISCOPO PLUS T R I B U S EBDOMADIBUS ABESSE.

s

Osius episcopus dixit: quia nihil praetermitti oportet, sunt quidam fratres et coepiscopi nostri, qui non in ea ciuitate, in qua uidentur episcopi esse constituti, uel certe paruam rem illic habeant, alibi autem idonea praedia habere noscuntur, uel affectionem proximorum quibus indulgeant: hactenus permitti oportet, io ut accedant ad possessiones suas et disponant uel ordinent fructum laboris sui, ut post tres dominicas, id est post tres ebdomadas, si morari necesse est, in suis potius fundis morentur. aut si est proxima ciuitas, in qua est presbiter, ne sine ecclesia uideatur facere diem dominicam, illuc accedat, ut neque res domesticae per able sentiam eius detrimentum sustineant et non frequenter ueniendo ad ciuitatem, in qua episcopus moratur, suspicionem iactantiae et ambitionis euadat. uniuersi dixerant piacere sibi. XV

DE

CLERICIS

QUI

SUBMOUENTUR

AB

ALIIS

NON

RECI-

PIENDIS.

20

Osius episcopus dixit: hoc quoque omnibus placet, ut siue diaconus siue presbiter siue quis clericorum ab episcopo suo communione fuerit priuatus et ad alteram perrexit episcopum et scierit, ad quem confugit, eum ab episcopo suo fuisse abiectum, non oportet, ut ei communionem indulgeat. quod si fecerit, sciat conuocatis 26 episcopis causas esse dicturam. uniuersi dixerant, hoc statuturn seruabit pacem et concordiam custodiet. XVI

D E H I S QUI EXCOMMUNICANTUR APUD UICINOS EPISCOFOS

AUDIENDIS.

Osius episcopus dixit: quod me adhuc mouet, reticere non so debeo, si episcopus quis forte iracundus, quod esse non debet, cito et aspere commoueatur ' aduersus presbiterum siue diaconum suum et exterminare eum de ecclesia uoluerit, prouidendum est, ne innocens damnetur aut perdat communionem. et ideo habeat potestatem is qui abiectus est, ut episcopos finitimos interpellet et causa i absensitM corr. nachj | a sua ecclesia plus j 3 non: ne j 8 cognoscuntur j 9 eis oportet j 11 dominicos j 14 dominicam: dominicum j 18 clericis a communione summotis ab alio j | recipiendis episcopo j 22 priuatus — scierit a. R. M 24 se conuocatis j 25 statum M statuturn j 26 et pacem seruabit j 27 de excommunicato . . . j 28 audiendoe M corrig. nach j 30 quis: qui j 31 commouetur j

Canones concilii Sardicensis

69

eius audiatur ac diligentius tractetur, quia non oportet negari audientiam roganti, et ille episcopus, qui iuste aut iniuste eum abiecit, patienter accipiat, ut negotium discutiatur, ut uel probetur sententia eius a plurimis uel emendetur. tamen priusquam omnia diligenter et fideliter examinentur eum, qui fuerit a communione separatus, « ante cognitionem nullus debet praesumere communioni sociare. hi uero, qui conueniunt ad audiendum, si uiderint clericorum esse Studium et superbiam, quia non decet, ut episcopus iniuriam uel contumiliam patiatur, seuerioribus eos uerbis castigent, ut oboediant honesta praecipienti episcopo, quia sicut ille clericis sincerum 10 exhibere debet amorem caritatis, ita quoque uicissim ministri infucata debent episcopo suo exhibere obsequia. XVII

DE

NON

SOLLICITANDIS

CLERICIS

ALIENIS.

Ianuarius episcopus dixit: illud quoque statuat sanctitas uestra, ut nulli episcopo liceat alterius episcopi ciuitatis ministrum ec- is clesiasticum sollicitare et in suis paroeciis ordinare, imiuersi dixerunt: placet, quia ex his contentionibus solet nasci discordia et ideo prohibet omnium sententia, ne quis hoc facere audeat. XVIII

DE

NON F A C I E N D I S

CLERICIS ALIENIS

SINE

CONSENSU

EPISCOPI s u i .

20

Osius episcopus dixit: et uniuersi constituimus, ut, quicumque ex alia paroecia uoluerit alienum ministrum sine consensu episcopi ipsius et uoluntate ordinare, non sit rata ordinatio eius. quicumque autem hoc usurpauerit, de fratribus et coepiscopis nostris et ammoneri debet et corrigi. 26 Aetius episcopus dixit: non ignoratis quanta et qualis sit Thesalonicensium ciuitas. saepe ad eam ueniunt ex aliis regionibus presbiteri et diaconi, et non sunt contenti breui tempore morari aut esse ibi. sed uix post longa spacia ad sua redire coguntur. Uniuersi dixerunt : ea tempora, quae constituta sunt circa 30 episcopos et circa horum personas, obseruari debent. X V I I I I D E S U S C I P I E N D I S H I S QUI P E R I C U L A ET PERSECUTIONE PRO UERITATIS DEFENSIONE

PATIUNTUR.

i qui M quia j | ei negare j 5 examinetur M 6 praesumere u t eum communione societ j 9 contumeliam j | obediant j 10 quia: qui j 16 parochiis j so auch 22 19 faciendis: ordinandis j | sui hinter sine j 21 et hoc j 24 de: a j 24/25 admoneri j 26 Titvlus des Absatzes: X X de presbyteris et diaconis, qui Thessalonicam ueniunt, quantum temporis ibi resideant j 27 ciuitatis M corr. nach j | eum M 28/29 morari sed aut resident ibi, aut certe uix j 29 spatia j 31 has j 32 f. X X I j (I) I qui persecutionem patiuntur j 32 persecutione M corr. nach j

70

Canone« concilii Sardicensis, Caithaginiensis

Osius episcopus dixit: suggerente fratre et coepiscopo nostro Olympio etiam hoc placuit, ut si aliquis uim perpessus est et inique expulsus pro disciplina et catholica confessione uel pro defensione ueritatis effugiens pericula innocens et deuotus ab alia uenerit s ciuitate, non prohibeatur inmorari, quamdiu aut redire possit aut iniuria eius remedium accipere, quia durum est eum, qui peisequutionem patitur, non recipi, etiam larga beniuolentia et humanitas ei est exhibenda. ( E X P L I C I T ) CANON SIUE DECRETA CONCILII SARDICENSIS.

sub-

io scripserunt autem omnes episcopi. Ego ille episcopus illius ciuitatis et prouinciae illius, ita credo sicut supra scriptum est. INCIPIT

SYNHODUS

APUD

CARTAGINEM

AFRICANARUM PROUIN-

Post consolatimi gloriosissimorum diuorum imperatoram, Honorii XII et Theodosii V i l i , AAGG., V i l i kal. Iunias, Carli tagine, in secretano Basilicae Faustii. CIARUM.

CUM A U R E L I U S PAPA UNA CUM V A L E N T I N O

primae sedis prouinciae Numediae, Faustino ecclesiae Potentinae, prouinciae Italiae Piceni, legato ecclesiae Romanae, sed et legatis diuersarum prouinciarum Africanarum, id est Numidia20 rum duarum, Byzacenae, Mauritaniae Caesariensis sed et Tripoli et Uincentio Culusita I no, Fortunatiano et ceteris episco- i-t* pis prouinciae proconsolaris ducentis decern et septem nec non et Philippo et Asello presbiteris atque legatis Romanae ecclesiae, cum consedissent, adstantibus diaconibus 26 A U R E L I U S episcopus dixit: post diem praestitutam colii ut recordamini, fratres beatissimi, multa flagitata sunt expectantia fratres nostros, qui nunc ad praesentem synodum legati aduenerunt, quae gestis necesse est socientur, qua de re domino nostro de tantae congregationis coetu gratias referimus. superest, ut tam 1 2 — S . 75, 20 Turner Monumenta i , 566—584 3 uel defensione j 4/5 ad aliam uenerit ciuitatem j 6 accipere: acceperit j | etiam et j 7 benevolenza j 9 ergimi nach expliciunt canones j | episcopi, sic j 11 supra kinter est j 12 Carthaginem Africanorum, quae constituit canones, numero C X X X V I I I j 13 diuorum > j 15 Fausti j 17 Numidiae j 18 p i c e n t M corr. nach j 20/21 sedet etropoli M coir, nach j 21 Uincentio j Colositano j 22 regentibus ducentis j | necnon Philippo j 23 aeque M corr. nach j | cum > j | astantibus j | diaconis j 25 colii M corr. nach j 26 expectantes j 28 domino deo nostro j 29 feferimus M | t a m j : iam M

Can ones concilii Carthag ini ens is

71

exemplaria Nicaeni concilii, quae nunc habemus et a patribus constituta sunt, quam etiam hie a decessoribus nostris eandem synodum firmantia, uel quae secundum earn fonnam per omnes clericorum gradus a summo usque in ultimis salubriter ordinata sunt, in medium proferantur. ab uniuerso concilio dictum est: a proferantur. D A N I E L notarius recitauit: Nicaeni concilii fidei professio uel statuta ita se habent. et cum diceret, F A U S T I N U S , E P I S C O P U S P L E B I S P O T E N T I N A E , prouinciae Italiae Picaeni, legatus, Romanae ecclesiae, dixit: iniuncta nobis sunt a sede apostolica aliqua per scripturam, aliqua etiam in mandatis, cum uestra be- 1« atitudine tractanda, sicuti et gestis superioribus meminimus, hoc est de j 4 ad ultimum j | sulubriter M 5 im medium M 1 1 sicut j | et: in j 1 2 caenis M corr. j | conseruentur et constituta j 13 quia et j tenentur aliqua j 16 informabuntur: firmabuntur j 17 positis M corr. nach j | ad quae: atque M 23 Aurelius j I episcopo M | commonitorium j so auch sonst | fraternitas : fratres j 24 in actis j I alligatur M : allegauerunt j 25 subsequentur j 28 sinistra M corr. nach j | i b i 1 > j 30 possetis M 32 Nicaeno concilio j

72

Canone* concilii Carthaginicnsis

cernerent. placuit autem, ut, si episcopus accusatus fuerit et iudicauerìnt congregati episcopi sancti regionis ipsius, de gradu suo deiecerunt eum et appellasse uideatur et confugerit ad beatissimum ecclesiae Romanae episcopum et uoluerìt audiri ß et iustum putauerit, ut renouetur examen, scribere his episcopis dignetur, qui in finitima et propinqua prouincia sunt, ut ipsi diligenter omnia requirant et iuxta fidem ueritatis definiant. quod si quis rogat causam suam iterum audiri et deprecatione sua mouerit episcopum Romanum, ut e latere suo presbiterum io mittat, erit in potestate episcopi quid uellit et quid existimet. et si decreuerit mittendos esse, qui praesentes cum episcopis iudicent, habentes auctoritatem eius, a quo distinati sunt, erit in eius arbitrio, si uero crediderit sufficere episcopos, ut negotio terminum imponant, faciat quod sapientissimo concilio suo iudi16 cauerit. et cum recitaret, Alypius episcopus ecdesiae Thagastensis, legatus prouinciae Numidiae, dixit: de hoc iam etiam superi Mj 2/3 et de gradu j, Sard. M j 3 deiecerint j Sard. M j 8 si qui M I deprecationem suam M corr. nach j 9 de latere j 10 potestati M 12 authoritatem j destinati j 14 faciet j 15 Tagastensis j 16 etiam vor Uteris j 17 superibus M 18 profitemus M: profitemur j 19 me mouet j | quomodo j 23 esse > M 25 ad Alexandrinum j 26 Antiochenum j 27 omnes M 29 attulit, minime j 32 Bonifatius j [ admemoratus M corrtg. nach j

Canone* concilii Caxthaginiensis

73

ecclesias aliquos mittere qui eadem exemplaria praedicti Nicaeni concilii secundum f possint scribta perferre. nunc autem memorati concilii qualia exemplaria habemus, his gestis sociamus. F A U S T iN U S E P I S C O P U S , legatus ecclesiae Romanae, dicit: nec uestra sanctitas prae j 11 sicut j | tractat j 13 possetis M | quid: quod j 13/14 obseruari j ijnecesM 16 singulo M I 7 t r a c t a m u s j 17/18 prosequutioj 20 meminimus hoc commonitorio etiam de j | praesente M 21 diaconibus j continerij | audiri j 23 uestras M | nobis > j 27 inserendum j 28 Osius . . . cf. Sard. 16, S. 68, 29 | quid j 30 commotus: commoueatur j

74

Canone* eoncilii Carthaginiensis

munionem. et ideo habeat potestatem eiectus, ut finitimos interpellet, ut causa eius audiatur et diligentius tractetur, quia non oportet ei negari audientiam roganti, et ille episcopus, qui aut iuste aut iniuste reiecit, patienter accipiat, ut negotium discutiatur, s ut aut probetur eius aut emendetur sententia et cetera. AUGUSTINUS EPISCOPUS ecclesiae Hipponiensis prouinciae Numidiae, dixit: et hoc nos seruaturos profitemur salua diligentiore inquisitione concilii Nicaeni. AURELIUS EPISCOPUS dixit: si hoc etiam omnium uestrum cantati placet, responsione firmate, uniio uersum concilium dixit: omnia quae in Nicaeno concilio statuta sunt placent nobis omnia. IUCUNDUS EPISCOPUS ecclesiae Sufietulae, legatus prouinciae Byzacaeniae, dixit: quod statum est in Nicaeno concilio, uiolari a quoquam nullatenus potest, is F A U S T I N U S EPISCOPUS, legatus ecclesiae Romanae, dixit: adhuc secundum promisionem sanctitatis uestrae, tam sancti Alypii, quam etiam fratris nostri Jucundi, aliqua infirmari credo, aliqua firmari, quod non debet, cum iam in dubium canones uenerint. ergo, ut placet et nobis et beatitudini uestrae, ad sanctum et 20 uenerabilem ecclesiae Romae episcopum uestra sanctitas scribere dignetur, ut et ipse, quod et sanctus Augustinus statuere dignatus est, deliberare possit: utrumnam et hoc consentiendum sit ac recitendum, hoc est, appellationibus inferioris gradus. si ergo in dubium uenit, et de hoc capitulo iustum est, ut beatissimae •a sedis episcopus informali debeat, si tamen approbatis in canonibus hoc inueniri posse. A U R E L I U S EPISCOPUS dixit: etiam quae dudum uestrae cantati intimauimus, nunc patimini exemplaria statutorum Nicaeni concilii, sed et quae hie salubriter nostris decessoribus secundum so eiusdem concilii formam, uel quae nunc a nobis ordinata sunt, recitari et gestis inserì, omne concilium dixit: exemplaria fidei i et ideo > j 2 et M* corr. M» 3 oportet negare ei audientiam j 4 eum reiecit j 6 cumque recitarentur, Augustinus j 9 vegtrae j 11 nobis omnibus placent j 12 Jocundus j | sufiitulae j | legatus prouinciae Byzacenae j 16 promisionem: professionem j 17 Jocundi j 18 debeat j [ ipsi canones j 20 Romanae j | scribere: reierre j 21 quod sanctus j 22 consentiendum: concedendum j | ac: an j 23 de > M | est de appell a t o n e inferioris j 24 adhuc in j | ut ad M 25 secundis (mit in i verbessertem u) M zu sedis corr. nach j | in > j 26 posse: possit j 27 uestra. et M corr. nach j 29 a > M

Canones concilii Caithaginiensis

75

et statata Nicaeni sinhodi, quae ad nostrum concilium per beatae recordationis olim prodecessorem tuae sanctitatis, qui interfuit, Caecilianum episcopum aliata sunt, sed et quae patres ea exempla sequentes hie constituerunt, uel nunc communi tractatu statuimus, »44 his gestis ecclesiasticis I inserta manebunt, ita ut superius dictum est. uenerabilibus uiris Anthiocaenae et Alexandrinae, sed et Constantinopolitanae ecclesiarum episcopis scribere uestra beatitudo dignetur, ut exemplaria uerissima concilii Nicaeni sub adstipulatione litterarum suarum dirigant, quo declarata ueritas ea capitala, quae in commonitorio praesens frater et coepiscopus noster Faustinus, sed et conpresbiteri Philippus et Asellus secum attulerunt, aut ibidem reperta a nobis firmabuntar aut, si non inueniatur, collecta synhodo de hoc in sequenti tractabimus. D A N I E L N O T A R I U S Nicaeni concilii professionem fidei uel eius statata recitauit in concilio Africano, quae nos cum rescriptis episcoporum Alexandrini et Constantinopolitani conscribsimus. I A U R E L I U S E P I S C O P U S dixit: haec ita apud nos habentur exemplaria statutorum, quae tunc patres nostri de concilio Nicaeno secum detalerunt. cuius formam seruantes haec, quae sequentur constituta, firmata a nobis custodientur. II U N I U E R S U M C O N C I L I U M dixit: deo propitio pari professione fides ecclesiastica quae per nos traditur in hoc coeto glorioso primitas profìtenda est. tunc demum ordo ecclesiasticus singulorum ex consensu omnium adstruendus. ad corroborandas autem fratrum et coepiscoporum nostrorum nuper promotorum mentes ea propo- ! nenda sunt, quae a patribus certa dispositione accepimus, ut trinitatis, quam nostris in sensibus consecratam retinemus, patris et filii et spiritus sancti unitatem, quae nullam noscitur habere differentiam, sicut didicimus, ita dei populos instruamus. item ab uniuersis episcopis nuper promotis dictum est : plane sic accepimus, s sic tenemus, sic docemus fidem euangelicam cum uestra doctrina sequentes. i Nicaenae j 2 praedecessorem j 3 adlata j | patris M 4 tractatum M corr. nach j 5 quem admodum superius j 6 Antiochenae j 9 ueritas: ueritate j 13 inueniantur j | tractauimus M corr. nach j 15 f. quae . . . conscribsimus > j | Folgt professio Nicaena bei j ; vgl. S. 88—90 17 ut quae in Nicaeno concilio statuta sunt, omnimodo conseruentur. Aurelius j 21 de trinitate praedicanda. titel II j 23 confitenda j 24 et M e x j adstruendus: adseruandus j 26 accipimusM 27 in > j 29 sicuti dicimus j 31 uestram doctrinam M: uestra doctrina j

76

Canone* concilii CuthaginiensU

III A U R E L I U S E P I S C O P U 3 dixit: cum praeterito concilio de continentiae et castitatis moderamine tractaretur, gradus isti tres, qui constrictione quadam castitatis per consecrationes adnexi sunt, episcopos, inquam, presbiteros et diaconos, ita placuit, ut condecet s sacros antistites ac dei sacerdotes, nec non leuitas, uel qui sacramentis diuinis inseruiunt continentes esse in omnibus quo possint simpliciter, quod a domino postulant, inpetrare; ut, quod apostoli docuerunt et ipsa seruauit antiquitas, nos quoque custodiamus. IIII F A U S T I N U S , E P I S C O P U S ecclesiae j 13 inseruiunt j 14 titel V de auaritia j 16 ne quis j 18 res j | foenus j 19 suggestionis M 20 accipiente M corr. nack j | ceterum j 22 reprehenditur j 24 facit j 25 titel V I ut chrisma a presbyteris non fiat j | Fortunatus j | praesentis M corr. nach j 26 s t a t u t u m j 27 fiant j 30 F o r t u n a t i j

Cánones conciln Caithaginiensis

77

consecratio presbiteris non fiat, uel reconciliare quemquam in publica missa presbytero non licere, hoc omnibus placet. V I I AURELIUS EPISCOPUS dixit: si quisquam in periculo fuerit constitutus et reconciliare diuinis altarius petierit, si episcopus absens fuerit, debet utique presbiter consulere episcopum et sic periclitantem eius praecepto reconciliare: quam rem debemus salubri Consilio roborare, ab uniuersis episcopis dictum est: placet, quod sanctitas uestra necessario nos instruere dignata est. V I L I NUMIDUS, EPISCOPUS Maxulitanus, dixit: Praeterea sunt quam plurimi non bonae conuersationis, qui existimant maiores natu uel episcopos passim uageque in accusatione pulsandos. debent tam facile ammitti, necne? V i l l i AURELIUS EPISCOPUS dixit: placet igitur caritati uestrae, ut his qui aliquibus sceleribus inretitus est, uocem aduersus maiorem natu non habeat accusandi. ab uniuersis episcopis dictum est: si criminosus est, non ammittatur placet. X AGUSTINUS EPISCOPUS, legatus prouinciae Numidiae, dixit: hoc statuere dignamini, ut si qui forte merito facinorum suorum ab ecclesia pulsi sunt et siue ab aliquo episcopo uel presbitero fuerint in communione suscepti, refugientes sui episcopi regulare iudicium, etiam ipse pari cum eis crimine teneatur obnoxius. ab uniuersis episcopis dictum est: omnibus placet. XI ALIPIUS EPISCOPUS, legatus prouinciae Numidiae, dixit: nec illud praetermittendum est, ut si quis forte presbyter ab episcopo suo correptus tumore uel superbia infiatus putauerit separatim sacrificia deo ofierenda uel aliud erigendum altare contra ecclesiasticam fidem disciplinamque crediderit, non exeat impunitus. UALENTINUS, primae sedis prouinciae Numidiae, dixit: necessario disciplinae ecclesiasticae fidei congrua sunt, quae frater i ergàmt nach j 2 placet + culo fuerit M 3 titel VII de his qui in pericolo positi reconciliantur j 4 constitutes M | et se j | altarius M 5 consolere M 7 delemus M corr. nach j | roborari M corr. nach j 8 dignatus M 10 titel V i l i de his qui in accusationem maioris natu ueniunt, et ut episcopum nulli criminoso liceat accusare j Numidius j 12 accusationem j 13 admitti j 14 V i l l i : j beginnt keinen neuen Hiél 15 is j 17 admittatur j 18 titel I X (sic I) de his qui merito facinorum suorum ab ecclesiaecongregationepelluntur j | Augustinus j 19 dignemini j 21 f. sui episcopi . . . iudicium hinter obnoxius M 24 titel X de presbyteris, qui a propriis corripiuntur episcopis j Alypius j 26 rumore j 28 uel disciplinam j 30 et fidei j | frater noster Alypius j.

78

Canone« concilii Cartilagini enii»

Alypius prosequutus est. proinde quid uideatur uestrae dilectìoni, dicite. X I I AB U N I U E R S I S E P I S C O P I S dictum est: si quis prèsbiter a praeposito suo correptus fuerit, debet utique ad uicinos s conqueri, ut ab ipsis eius causa possit audiri, ac per ipsos suo episcopo reconciliari. quod nisi fecerit, sed superbia — quod absit — inflatus secernendum se ab episcopi sui communione duxerit, ac separatim cum aliquibus scisma faciens sacrificium deo obtulerit, anathema habeatur et locum amittat. si querimoniam io iustam aduersus episcopum non habuerit, inquirendum erìt. XIII F E L I X E P I S C O P U S dixit: suggero, secundum statata ueterum conciliorum, ut si quis episcopus — quod non optamus — in reatum aliquem incurrerit j 27 a tribus j 28 praesidente: residente j

79

Cánones concilii Carthaginiensis

X V I ITEM PLACUIT, ut quisquís episcoporum, presbiterorum et diaconorum seu clericorum, in ecclesia ei fuerit < causa) commota, si relicto ecclesiastico iudicio publicis iudiciis purgari uoluerit, etiam si pro ipso fuerit prolata sententia, locum suum amittat, et hoc in criminali, in ciuili uero perdat quod s euicit, si locum suum optinere maluerit. sane et illud, si ex consensu partium qui electi fuerint iudices, etiam a pauciori numero, quam constitutum est, non liceat prouocari. et ut filii sacerdotum spec j 9 a d : a M 10/11 communioneM 12 tittl X X I X si quis excommunicatus ante audientiam communicare praesumpserit, ipse in se damnationem protulit j 12/13 excommatus M 17 titel X X X de accusato uel accusatore j | 18 in eo loco, unde est ille, qui accusatur, si j 20 titel X X X I si qui clerici ab episcopis suis promoti contempserint, nec illic maneant, unde recedere noluerunt j 21 episcopus M 23 noluerunt corr. aus noluerint M: noluerint j 24 titel X X X I I si quis clericorum pauper promotus in ordine, postea habuerit aliquid, ecclesiae potestati subiaceat j 28 admoniti j 6*

84

Cánones concilii Caithaginiensis

cognatìonis aduenerit, faciant inde, quod eorum proposito congruità quod si a suo proposito retrorsum exorbitauerint, honore ecclesiastico indigni tamquam reprobi iudicentur. XXXIIII I T E M P L A C U I T ut presbiteri non uendant rem s ecclesiae, ubi sunt constituti, nescientibus episcopis suis; quomodo et 1 episcopis non licet uendere praedia ecclesia ignorante concilio uel presbiteris suis. X X X V N O N H A B E N T E ERGO N E C E S S I T A T E M nec episcopo liceat matricis ecclesiae rem tituli sui usurpare, io I A U R E L I U S E P I S C O P U S dixit: iuxta statuta totius concilii con- '7° gregati et meae mediocritatis sententiam placet facere rerum omnium conclusionem, uniuersi tituli designati et digesti huius diei tractatum ecclesiastica gesta suscipient; quae uero expressa non sunt, die sequenti per fratres nostros Faustinum episcopum, 16 Philippum et Asellum presbiteros uenerabili fatri et coepiscopo nostro Bonifatio rescribemus. et subscribserunt : Aurelius episcopus his gestis statutorum apud nos habitis subscribsi. Ualentinus, episcopus primae sedis prouinciae Numidiae, subscripsi. Faustinus, episcopus ecclesiae Pontianae prouinciae Piceni, legatus ecclesiae 20 Romae, his gestis subscribsi. Alipius, episcopus Thacastensis, legatus prouinciae Numidiae, subscripsi. Agustinus, episcopus Ipponensis, legatus concilii Numidiae, subscribsi. Possidius, episcopus Calamensis, legatus prouinciae Numidiae infra subscribsi. Uincentius Culusitanus. Furtuna Neapolitanus. Penta25 dius Carpentanus. Rufianus Maxensis. Praetextatus icilibensis. Quoduultdeus Uerensis. Candidus Germaniae. Gallonius Utinensis. Maximianus Aquensis. Iocundus Suffetulensis, legatus io—S. 85, 9 Turner Monumenta 1, 585—590. 1 obuenerit j 4 Mei X X X I I I ut preabyteri rem ecclesiae, in qua sunt constituti, non uendant, et nulli episcopo liceat rem tituli matricis ecclesiae usurpare j | 6 nolicet M corr. nach j | ecclesia M corr. nach j 8 j beginnt keinen neuen canon 9 nec presbytero rem j 10 j (p. 149 a) setti canon X X X I I I fort-, recitata sunt etiam in ista synodo diuersa concilia uniuersae prouinciae Africae, transactis temporibus Aurelii Carthaginensis episcopi celebrata, cc. X X X I I I b bis CXXXIII® (j p. 170 b) bringt 'HL nicht. 13 traciatumM: tractatu j | suscipiantj | uero adhuc expressa j, 16 Bonifacio j ¡ rescribimus M corr. nach j 18 episcopus hinter sedis j | his gestis subscripsi j 19 Potentinae j 20 Romanae j | Alipius . . . sub» scripsi > j 22 Hipponiensis legatus prouinciae Numidiae j 23 infra: his gestis j I Culusitanus, und so bei allen folgenden Namen: -f his gestis. subscripsi j 24 Furtuna M | Rusianus M 26 Praetextanus Iciliuensis M. 26 f. Gallonius Utinensis > j 27 Maximinus, legatus prouinciae Byzacenae j | Iucundus j

Epistola concilii Carthaginiensis ad Bonifatium episc. Romanum

85

prouinciae Byzacenae. Hilarinus Horreocellensis, legatus prouinciae Byzacenae. ouatus Sitifensis, legatus eiusdem prouinciae. Ninellas Rusurrianensis, legatus prouinciae Caesariensis. Laurentius Icositanus, legatas prouinciae Caesariensis. Leo Mectensis, legatus prouinciae Caesariensis. Alius Leo, legatus prouinciae Sitifiensis. et ceteri episcopi CCXVII similiter subscribserunt. 1 Romanae, his gestis a J77i Philippus presbiter, legatus ecclesiae nobis recollectis subscribsi. Asellus presbiter, legatus ecclesiae Romanae, his gestis subscribsi, quae per nos directa sunt. INCIPIT FACI UM,

EPISTULA

URBIS

PHILIPPUM

ET

AB

ROMAE ASELLUM

OMNI

CONCILIO

EPISCOPUM,

PER

P R E SB I T E R O S

AFRICANO FAUSTINUM

5

B O N I - IO

EPISCOPUM,

DIRECTA.

Domino beatissimo et honorabili fratri Bonifatio Aurelius, Ualentinus, primae sedis prouinciae Numidiae, et ceteri qui praesentes adfuimus, numero CCXVII, ex omni concilio Africae. i® quoniam domino placuit, ut de his quae nobiscum egerunt sancti fratres nostri coepiscopus Faustinus et conpresbiteri Philippus et Asellus, non beatae memoriae episcopo Zosimo, a quo ad nos mandata et litteras attulerunt, sed tuae uenerationi, qui in eius locum es constitutus, humilitas nostra rescriberet, ea breuiter insinuare 20 debemus, quae utrorumque concordia terminata sunt, non ea quae prolixis gestorum uoluminibus continentur, in quibus salua quidem caritate non tamen sine paruo altercationis labore demorati sumus, ea gestis delibantes quae nunc ad causam pertinent, quamquam et ille, si adhuc esset in corpore, hoc acciperet gratius, 2s quod uideret pacatius terminatum, domine frater. Apiarius presbiter, de cuius et ordinatione et excommunicatione et prouocatione fuerat exortum non solum Siccensi, uerum etiam totius Africanae ecclesiae non leue scandalum, de omnibus erratis suis ueniam petens communioni est restitutus. prior autem coepiscopus noster so Siccensis Urbanus, quod in eo corrigendum uisum est, sine ulla io—88, 25: Coustant Monumenta 1, 596—608.

epist.

Rom.

pont.

1,

1010—1014,

Turner

1 Hilarinus M 2 Ouatus M | prouinciae eiusdem j 3 Ninellus j 4 vor Leo: Numerianus Rusguriensis, legatus prouinciae Caesariensis j | Moctensis j 5/6 Sitifensis j 10 ergänzt nach j | j numeriert fort' laufend weiter, also C X X X I V ff. cf. zu S. 84, 10 12 presbyteros, legatos ecclesiae Romanae directa j 13 Bonifacio j 17 coepiscopi M 18 episcopi M corr. nach j 19 ueneratione M 20 es diuinitus constitutus j 21 nec ea j 24 deliberantes j 30 coepiscopo nostro M corr. nach j

gg

Epistola concilii Caithaginiensis ad Bonifatium episc. Komanum

dubitatione correxi. quia uero paci et queti ecclesiae non tantum ad praesens, sed etiam in posterum prospiciendum fuit, quoniam talia multa praecesserant, ut uel similia, uel etiam grauiora deinceps praecauerì oporteret, placuit nobis, ut de Siccensi ecclesia fi retento scilicet honore gradus sui presbitero remoueretur Apiarìus et accepto epistoli, ubicumque alibi uellet et posset, presbiterii munere fungeretur. quod eidem ipsi per litteras proprias quas postulastis sine diffìcultate concessimus. sane prìusquam haec causa isto termino clauderetur, inter alia, quae diutumis discep10 tationibus uersabamus, quia ratio ipsa poscebat, ut apud acta ecclesiastica fratribus nostris Faustino coepiscopo et Philippo atque Asello conpresbiteris quaereremus, ut promerent quicquid eis nobiscum agendum fuisset iniunctum, nonnulla quidem sine ullo scripto prosecuti sunt uerbis, sed cum id potius flagitaremus, 1« quòd in litteris ferrent, communitorium praetulerunt. quod recitatum nobis etiam gestis, quae secum ad uos deferunt, est alligatum. in quo eis quattuor quaedam nobiscum gerenda mandata sunt, unum de appellationibus episcoporum ad Romanae ecclesiae sacerdotem. alteram, ne ad comitatum episcopi inportune 20 nauigent. tertium de tractandis presbiteroram et diaconorum causis apud finitimos episcopos, si a suis excommunicati perperam fuerint. quartum de Urbano episcopo excommunicando uel etiam Romam euocando, nisi ea quae uidebantur corrigenda corrigeret. quorum omnium de primo et tertio, id est ut Romam liceat episcopi pis prouocare, et ut clericorum causae apud suarum prouinciarum episcopos finiantur, iam priore anno etiam litteris nostris ad eundem uenerabilis memoriae Zosimum episcopum datis ins j 23 allegaverunt j | continentur, eoque j 24 non, avs nos corr., M : nullo j 25 commemorata j | cogemurj 2 5 ! uel intolerabiliapateremur > j 28simus: sumus j | t y p h u m j 30 quae > M corr. nach j 31 nisi: si j 32 enim > j 33 latinio M corrig. nach j

38

Epistola conci! ii Catthaginiensis ad Bonifatium episc. Romannm

codicibus legìmus, quemadmodum in supradicto commonitorio m directa sunt, tum quia hie in nullo codice Greco ea potuimus inuenire, ex orientalibus ecclesiis, ubi perhibentur eadem decreta, posse etiam authentica repperiri, magis nobis desideramus ad* 6 ferri, pro qua re tuam quoque uenerationem obsecramus, ut seribere etiam ipse digneris ad illarum partium sacerdotes, hoc est ecclesiaeAnthiocenae, Alexandrinae et Constantinopolitanae, et i aliis etiam tuae placuerit sanctitati, ut inde ad nos idem canones apud Niceam ciuitatem a patribus constituti ueniant, te potissi10 mum hoc beneficium cunctis occidentalibus ecclesiis in domini adiutorio conferente, quis enim dubitet exemplaria esse uerissima concilii in Grecia Nicaeni sinhodi congregati, quae tam diuersis locis et de nobilibus Grecis ecclesiis aliata et conparata concordant, quod donee fìat, haec quae in commonitorio supra16 dicto nobis allegata sunt de appellationibus episcoporum ad Romanae ecclesiae sacerdotem et de clericorum causis apud suarum prouinciarum episcopos terminandis, nos usque ad probationem seruaturos esse profitemur, et beatitudinem tuam ad hoc nos adiuturam, in dei uoluntate confidimus. cetera uero, quae in nostra so synodo gesta uel infirmata sunt, quoniam supradicti fratres nostri Faustinus coepiscopus, Philippus et Asellus presbiteri secum ferunt, si dignatus fueris, tuae nota facient sanctitati. et subscript serunt. et alia manu: dominus noster te nobis annis plurimis custodiat, beatissime frater. Alypius, Augustinus, Possidius, ES Marinus. et ceteri episcopi subscribserunt. I N C I P I T R E S C R I P T A A D C O N C I L I U M A F R I C A N U M Cyrilli, Alexandrini episcopi, et Attici, Constantinopolitani episcopi, ubi authentica concilii Niceni, translata de Greco per Innocentium presbiterum transmiserunt. quae etiam epistulae cum eodem so concilio Nicaeno per memoratum presbiterum Innocentium et Marcellum, subdiaconum ecclesiae Carthaginensis, sancto Bonifatio, episcopo ecclesiae Romanae, sub die VI k. Decembr. sunt 26—S. 89, 32 Turner Monumenta 1, 609—613. 1 legibus M corr. nach j 2 indirect a M corrig. nach j 3 inueniri M 4 adferri: afferri j 7 i M : si j 8 iidem j 12 concilii Nicaeni, in Graecia congregati j | de tam j | 13 ecclesiae M 14 commonitorio: quomodo M corr. nach j 20 firmata j | fratris M 22 et subscripserunt : als subscripserunt quoque hinter frater j 25 subscribserunt > j 26 incipiunt j 27 et . . . episcopi > j 28 decreco M 31 Carthc M 32 Bonifacio j kal. decembris j

Acta concilii Carthaginiensis: Epistulae de canonibus Nicaenis

89

directae. Dominis honorabilibus, sanctis fratribus coepiscopis, Aurelio, Ualentino, sed et omni sanctae congregationi in Carthaginiensi sinhodo congregatae, Cyrillus salutans in deo caritatem uestram. Scripta uenerationis uestrae multam habentia querimoniam cum omni laetitia per filium nostrum Innocentium presbiterum suscepi, quibus a nobis speratis, ut de scrinio nostrae ecclesiae uerissima exemplaria ex authentica synhodo apud Niceam ciuitatem, metropolim Bythyniae, a sanctis patribus constituta atque firmata sub nostrae fidei professione uestrae dilectioni porrigamus. unde, domini honorabiles fratres, salute praeeunte, necesse habui per harum latorem filium nostrum Innocentium presbyterum fidelissima exemplaria ex authentica synhodo, in Nicea ciuitate Bythyniae habita, uestrae cantati dirigere, quod et in ecclesiastica historia requirentes inuenietis. *t73 de pascha uero, ut scribsistis, nuntiamus uobis X V I I kal. Maias nos futura indictione celebrate. I t alia manu : deus et dominus sanctam uestram congregationem custodiat, quod optamus, carissimi fratres. INCIPIT

EPISTULA

ATTICI

EPISCOPI

CONSTANTINOPOLITANI.

Dominis sanctis, merito beatissimis fratribus et coepiscopis Aure j I oecanonum M 14 sacerdotio maledictionis derogatio j j procuretur j 16 titel X X V I I de his qui rapiunt puellas j 17 conhibentes M conniuentes («c!) j 20 Expliciunt Canones Concilii Calchedonensis j | Deo . . . salutis > j

20

Nachtrag zu den Lesarten von M i D S. i , 12 desderamus 3, 4 priuetur 4, 17 praeter am Rand T dotali 4, 22 offerì 4, 26 in a. R. 5, 4 uernale [m], m radiert 5, 7 sacer i u 6, 6 memoratas 5, 27 constitutus 5, 30 perficiat aus proficiat c us a 6, 19 clerius 6, 23 episcopo 7, 12 adtrectere 7, 14 per über der n i Zeile 7, 17 magus aus manus 7, 19 segregetur 7, 21 collegerit i a 7, 24 tale 7, 25 secundum 7, 27 suo zugefügt 8, 8 qui(s), s zui gefügt 8, 24 eo über d. Z. 8, 25 inoboedientes 9, 10 esse über d. Z. i o 9, 12 seruus in seruos corr. 10, 13 dmissam 11, 14 promiti 12, 12 ni u in* über d. Z. 14, 10 uirgitate 17, 15 orariis 19, 2 in über d. Z. po a 21, 29 corribus 22, 13 oppellendum 22, 22 non — 23 liceat a. R. P P 25, 14 ca[the]tecizatur, the getilgt 26, 3 scribta 26, 8 prìbantur i 27, 2 f. epscopus 27, 6 mundus in -os corr. 27, 9 scrìotis in scriptis um d d corr. 27, 25 cum »¡¿»er Z. 28, 14 prim 28, 20 quotquot i 30, 5 sescu[l]pla, 1 radiert 30, 18 quasi hoc 32, 10 conuenit a. Rande i is d d 32, ijduersis 34, 13 ministeri*o mit Rasur 35, 5 quosi 35, 25 quosi o a n te 36, 14 promiti 36, 18 eorum 40, 22 conuocetur 41, 19 for t 42, 26 uelud 42, 27 communi[oni]bus, oni radiert 43, 28 qui über mi u d. Z. 44, 8 uenerandissi 44, 23 metunt 46, 10 [a] synodo, i a radiert 46, 19 epistulas am Rande 47, 10 lectores, aber i wieder

Nachtrag zu den Lesarten von M mo 49, 14 prouentur

107

gestrichen

ol 47, 22 sum

i 50, 15 megret 51, 20 et' mo 52, 26 proneri 53, n f. ana-

über d. Z. n thematizet

52, 13 de bigamis am Rande a 55. 16 uisa 56, 15 fuerint doppelt, aber das zweite getilgt

h 63, 20 synodo

67, 5 promo [niojtiones, nio getilgt 68, 23 eum über c s »t d. Z. 69, 6 sotiare 69, 14 illut 72, 11 mittendo 74, 1 habe t i i 74, 3 audiendiä 74, 13 uolari 75, 1 [nijnicaeni 75, 7 episcopos a n 75, 22 per nos: p(er) n 76, 10 f. contrectent 77, 8 uos 77, 26 e tumure in -more corr. 78, 3 epis über d. Z. 78, 14 duoducim s i 80, 18 f. accusator 82, 26 uenditur in -tor corr. 82, 28 grauore n h 83,2 promoueatur 83,5 eos [qui] cum: qui getilgt 83,6 adibiti t mi n 83, 14 audiendiam 84, 27 maxianus 85, 20 insuare 86, 11 [et] i vor coepisc. getilgt 87, 4 si über d. Z. 88, 23 dns nö 88, 31 cartfic h do i 89, 2 f. cartaginiensi 89,15 Maias: mad 91, 14 omnimo 91, 30 qu i t si 92, i in über d. Z. 92, 27 des 92, 31 quotquo 92, 34 ni n 93, 5 euicantur 93, n hoc aus hic corr. 94, 14 omni[malo]modo : o o malo getilgt 95, 14 canonem 95, 23 discussi 100, 9 epm über d. Z. di n 100, 19 ornatis 100, 28 cotumaciam 101, 5 autem über d. Z. c 101, 10 [diocejdioeceseos: dioce getilgt 101, 22 recidere 102, 14 statuit u a am Rande 102, 19 alterius 102, 23 cononicae 102, 28 huius|modi: a modi am Zeilenende am Rande 104, 7 migrauerit das erste Mal i u 104, 15 uent über d. Z.

104, 19 statim

104, 26 quae über d. Z.

105, 13 et

Arbeiten zur Kirchengeschichte Herausgegeben

von Enuumel Hirsch

imd Htm*

lietamatm

Band I : Petrus und P a u l u s in R o m . Von H a n s L i e t z m a n n . Mit 13 Tafeln. Z w e i t e , neubearbeitete A u f l a g e . VIII, 315 Seiten. 1927. 17.—, geb. 19.— Band II: Luther und B o e h m c . Von H e i n r i c h B o r n k a m m . VIII, 300 Seiten. 1925. n.— Band III: Die Rechtfertigungslehre auf d e m Tridentlnisehen Konzil. Von H a n n s R a c k e r t . VIII, 381 Seiten. 1925. 15.— Band I V : Cyprianische Untersuchungen. Von H u g o K o c h . XII, 493 Seiten. 1926. 18.— Band V : Die Religion Michelangelos. Von H e r m a n n W o l f g a n g B e y e r . VI, 159 Seiten. 1926. 5.50, geb. 7.50 Band V I : Die theologische Entwicklung Casparo Contarinis. Von H a n n s R U c k e r t . VII, 108 Seiten. 1926. 4.— Band VII: Karl Holl f . Zwei Gedächtnisreden von A d o l f H a r n a c k und H a n s L i e t z m a n n . 20 Seiten. 1926. 1.— Band VIII: M e s s e und Herrenmahl. Eine Studie zur Geschichte der Liturgie. Von H a n s L i e t z m a n n . XII, 263 Seiten. 1926. 12.— Band IX: Oliver C r o m w e l l . Seine Religion und seine Sendung. VonLic. H e l m u t h Kittel,GOttingen. IX, 262 Seiten. 1928. 15.—,geb. 16.50 Band X : D a s Reich Gottes auf Erden. Utopie und Wirklichkeit. Eine Untersuchung zu Butzers „De regno Christi" und zur englischen Staatskirche des 16. Jahrhunderts. VonLic. theol. W i l h e l m P a u c k , Assistant-Professor der Kirchengeschichte am Chicago Theological Seminary, Chicago, III. III, 208 Seiten. 1928. 10.— Band XI: Eusebius a l s Historiker s e i n e r Zeit. Von R i c h a r d L a q u e u r . X, 227 Seiten. 1929. 18.— Band XII: Ambrosius v o n Mailand a l s Kirchenpolitiker. Von H a n s F r e i h e r r v o n C a m p e n h a u s e n . X V , 290 Seiten. 1929. 18.— Band XIII: Luthers Vorlesung über den Hebräerbrief nach der vatikanischen Handschrift. Herausgegeben von E m a n u e l H i r s c h u. H a n n s R t l c k e r t . XXVII, 299 Seiten. 1929. geb. 17.— Band XIV: Die Mystik des Marsilio Ficino. Von Lic. Walter D r e s s. Oktav. XI, 216 Seiten. 1929. 15.—, geb. 16.50. Band X V : Die Anfänge v o n Luthers Christologie. Nach der ersten Psalmenvorlesung. Insbesondere in ihren exegetischen und systematischen Zusammenhängen mit A u g u s t i n und der S c h o l a s t i k dargestellt von E r i c h V o g e l s a n g , Lic. theol. Oktav. XII, 184 Seiten 1929. 15.—, geb. 16.50 Band XVII: Luthers Hebräerbrief-Vorlesung v o n 1517/18. Deutsche Übersetzung von E r i c h V o g e l s a n g , Lic. theol. Oktav. VII, 188 Seiten. 1930. 7.—, geb. 8.—

Werke zur Theologie und Religionswissenschaft (Auswahl) WALTER DE GRUYTER & CO., BERLIN W10 UND LEIPZIG ACTA CONCILIORUM OECUMENICORUM. Jussu atque mandato Societatis Scientiarum Argentoratensis edidit D. Dr. jur. et phil, E d u a r d u s S c h w a r z , Geheimer Regierungsrat, a. o. Professor a n der Universität München. Tomus I: Concilium Universale Ephesenum. Quart. Volum. I. 1927—29. 7 Lieferungen zum Preise von 30.— bis 45.— Volum. II. X I I I , 128 Seiten. 1926 . 27.— Volum. IV. X X , 270 Seiten 1922/23. 3 0 . - , geb. 3 2 . Volum. I I I . Im Druck. Volum. V. XVII. 416 Seiten 1924/25. 7 4 . - , geb. 79— Tomus IV: Concilium Universale Constantinopolitanum sub Justlniano Habitum. Volum. II. Quart. X X X I I , 212 Seiten. 1915. 2 5 . - , geb. 2 7 . Weitere Bände im Druck resp. in Bearbeitung. DAS BUCH HIOB. Neu abersetzt und aufgefaßt von Lic. Dr. M a r t i n T h i l o , Privatdozent an der Universit&t Bonn. Oktav. 144 Seiten. 1925. 4— NOVUM TESTAMENTUM GRAECE. Exrecensione Jo. J a c . G r i e s b a c h . Cum selecta lectionum varietate. IV tomi. Mit 4 Kupfern. Folio. Preis auf Anfrage. I. Evangelia Matthael et Marci. Dedlcatio. X X , 241 Selten. 1803. II. Evangelia Lucae et Joannis. 271 Seiten. 1804. III. Pauli epistolae. 317 Seiten. 1806. IV. Acta, Epistolae catholicae et Apocalypsis. 308 Seiten. 1807. EINLEITUNG IN D I E D R E I E R S T E N EVANGELIEN. h a u s e n . Oktav. III, 176 Seiten. 1911.

Von J . W e 11 4.50

DAS EVANGELIUM MARCI. Übersetzt und erklärt von J . W e l l h a u s e n . Z w e i t e A u f l a g e . Oktav. 137 Selten. 1909. 4.— Ü B E R D I E SCHRIFTEN D E S LUKAS. Von Fr. S c h l e i e r m a c h e r . I. Teil. Oktav. XVI, 302 Seiten. 1817. 2.— DAS EVANGELIUM JOHANNIS. Übersetzt und erklart von J . W e 11 h a u s e n . Oktav. 146 Seiten. 1908. 4.— HEBRÄISCHE GRAMMATIK. Von D. Dr. G e o r g B e e r , o. Professor der Theologie an der Universität Heidelberg. I. Band: Einleitung, Schrift-, Laut- und Formenlehre. Die Nomina. Neudruck. 144 Seiten. 1920. (Sammlung Göschen Bd. 763.) Geb. 1.50 II. Band: Verba. Partikeln, Satzlehre, Paradigmen. Neudruck. 155 Seiten. 1921. (Sammlung GOschen Bd. 764.) Geb. 1.50

HEBRÄISCHES ÜBUNGSBUCH. Von D. Dr. G e o r g B e e r . o. Proffessor der Theologie an der Universität Heidelberg. Neudruck. 135 Seiten. 1928. (Sammlung Göschen Bd. 769.) Geb. 1.50 HEBRÄISCHES WORTERBUCH ZUM ALTEN TESTAMENTE. Von C a r l S i e g f r i e d und B e r n h a r d S t a d e . Mit zwei Anhangen: I.Lexldlon zu den aramäischen Stocken des Alten Testamentes. II. DeutschhebriUscbes Wörterverzeichnis. Lexikon-Oktav. VIII, 978 Selten. 1893. 15.PROTESTANTISCHE THEOLOGIE. Überblick und Einführung. Von Lic. theol. T h e o d o r O d e n w a l d , Privatdozent in Heidelberg. 136 Seiten. 1928. (Sammlung Göschen Bd. 983.) Geb. 1.50 THEOLOGISCHE ETHIK. Von Lic. theol. G e o r g W ü n s c h , Professor an der Universität in Marburg 126 Seiten. 1925. (Sammlung Göschen Bd. 900.) Geb. 1.50 RELIGIONSPHILOSOPHIE. Von Dr. O t t o v o n d e r P f o r d t e n , Professor an der Universität Strafiburg. Neudruck. 150 Selten. 1922. (Sammlung Göschen Bd. 772.) Geb. 1.50 RELIGIONSPHILOSOPHIE als Wissenschaft aus dem Systemgeiste des kritischen Ideallsmus. Von A l b e r t G ö r l a n d , etatsm. a. o. Professor an der Universität Hamburg. Gro&Oklav. V, 334 Seiten. 1922. 4 . - , geb. 5 . PSYCHOLOGIE DER RELIGION. Von Dr. R i c h a r d M U l l e r - F r e l e n f e l s , Berlin. I. Die Entstehung der Religion. 103 Seiten. 1920. (Sammlung Göschen Bd. 805.) Geb. 1.50 II. Mythen und Kulte. 103 Selten. 1920. (Sammlung Göschen Bd. 806.) Geb. 1.50 D I E ENTSTEHUNG DES ALTEN TESTAMENTS. Von D. Dr. W. S t a e r k , Professor an der Universität Jena. Z w e i t e , umgearbeitete A u f l a g e . Neudruck. 144 Selten. 1918. (Sammlung Göschen Bd. 272.) Geb. 1.50 D I E SPRACHE DES PENTATEUCH in ihren Beziehungen zum Ägyptischen. Von Professor Dr. A . S . Y a h u d a . Mit einer hieroglyphischen Beilage. Oktav. Erstes Buch. Etwa 340 Seiten. 1918. Geb. 22.— ALTTESTAMENTLICHE RELIGIONSGESCHICHTE. Von D. Dr. M a x L ö h r , Professor an der Universität Königsberg. Z w e i t e , neubearbeitete A u f l ä g e . 146 Seiten. 1919. (Sammlung Göschen Bd. 292.) Geb. 1.50 GESCHICHTE ISRAELS BIS AUF DIE GRIECHISCHE ZEIT. Von Dr. J. Benz I n g e r , Professor an der Universität Riga. D r i t t e , verbesserte A u f l a g e . 148 Seiten. 1924. (Sammlung Göschen Bd. 231.) Geb. 1.50 ISRAELITISCHE UND JÜDISCHE GESCHICHTE. Von J . W e l l h a u s e n . A c h t e A u s g a b e . Oktav. III, 372 Seiten. 1921. 10.—, geb. 11.—

PROLEGOMENA ZUR GESCHICHTE ISRAELS. Von J . W o l t h a u s e n . S e c h s t e A u s g a b e . Neudruck. Oktav. VIII, 424 Selten. 1927. 9.D1E ENTSTEHUNG DES NEUEN TESTAMENTS. Von D. Dr. C a r l C l e m e n , Professor an der Universität Bonn. Z w e i t e , neubearbeitete A u t l a g e . 151 Seiten. 1926. (Sammlung Göschen Bd. 285.) Geb. 1.50 ENTWICKLUNG DER CHRISTLICHEN RELIGION INNERHALB DES NEUEN TESTAMENTS. Von D. Dr. C a r 1 C1 e m e n. Professor an der Universität Bonn. Neudruck. 136 Seiten. 1919. (Sammlung Göschen Bd. 388.) Geb. 1.50 NEUTESTAMENTLICHE ZEITGESCHICHTE. Von D. Dr. W. S t a e r k , Professor an der Universität Jena. I. Der historische und kulturgeschichtliche Hintergrund des Urchristentums. Mit 3 Karten. Z w e i t e , verbesserte A u f 1 a g e. Durchgesehener Neudruck. 179 Seiten. 1920. (Sammlung Göschen Bd. 325.) Geb. 1.50 II. Die Religion des Judentums im neutestamentüchen Zeltalter. Mit einer Plansldzze. Z w e i t e , verbesserte Au f 1 a g e. Durchgesehener Neudruck. 151 Selten. 1920. (Sammlung Göschen Bd. 326.) Geb. 1.50 GESCHICHTE DER URCHRISTLICHEN LITERATUR. Von D. Dr. M a r t i n D i b e l i u s , Professor an der Universität Heldelberg. 1926. I. Evangelien und Apokalypsen. 108 Seiten. II. Apostolisches und Nachapostolisches. 110 Selten. (Sammlung Göschen Bd. 934/35.) Geb. ]e 1.50 GESCHICHTE DER ALTCHRISTLICHEN LATEINISCHEN LITERATUR VOM 2. BIS 6. JAHRHUNDERT. Von Professor Dr. A1 f r e d Gu d e m a n , München. 120 Seiten. 1925. (Sammlung Göschen Bd. 898.) Geb. 1.50 DIE CHRISTLICHEN LITERATUREN DES ORIENTS. Von Dr. A n t o n B a u m s t a r k , Professor an der Universität Bonn. 2 Bände. 1911. 1. Band: Einleitung. I. Das christlich-aramäische und das koptische Schrifttum. 134 Seiten. (Sammlung Göschen Bd. 527.) Geb. 1.50 2. Band: II. Das christlich-arabische und das äthiopische Schrifttum. III. Das christliche Schrifttum der Armenier und Georgier. 116 Selten. (Sammlung Göschen Bd. 528.) Geb. 1.50 KIRCHENGESCHICHTE. Von Lic. Dr. K a r l A n e r , Privatdozent In Halle. I. Altertum. 148 Selten. 1928. (Sammlung Göschen Bd. 985.) Geb. 1.50 II. Mittelalter. 145 Selten. 1928. (Sammlung Göschen Bd. 986.) Geb. 1.50 KIRCHENGESCHICHTE HAMBURGS. Von D. Dr. J o h a n n S i m o n S c h ö f f e l . XII, 229 Seiten mit 4 Bildtafeln. 1 0 . - , geb. 1 2 . -

DOGMENGESCHICHTE. Von Professor D. Dr. F r i e d r i c h W l e g a n d in Manchen. I. Die Entstehung und Entwicklung des Dogmas in der alten Kirche. 119 Seiten. 1928. (Sammlung Göschen Bd. 993.) Geb. 1.50 I I . Erhaltung, Umbildung und Weiterbildung des Dogmas im Katholizismus des Mittelalters und der Neuzeit. 112 Seiten. 1928. (Samm. hing Göschen Bd. 994.) Geb. 1.50 I I I . Geschichte des Dogmas im Protestantismus. 132 Seiten. 1928. (Sammlung Göschen Bd. 1007.) Geb. 1.50 GESCHICHTE D E R KATHOLISCHEN K I R C H E von der Mitte des 18. Jahrhunderts bis zum Vatikanischen Konzil. V o n D . C a r l M i r b t , Professor in Göttingen. 159 Selten. 1913. (Sammlung Göschen Bd. 700.) Geb. 150 SYMBOLIK D E S RÖMISCHEN KATHOLIZISMUS. Von Dr. theol. L e o n h a r d F e n d t , Pfarrer zum Heiligen Geist in Magdeburg. 136 Seiten. 1926. (Sammlung Göschen Bd. 937.) Geb. 1.50 D I E K I R C H E D E S MORGENLANDES. WELTANSCHAUUNG UND FRÖMMIGKEITSLEBEN. Von N . v o n A r s e n l e w , Privatdozent in Königsberg. 104 Seiten. 1926. (Sammlung Göschen Bd. 918.) Geb. 1.50 D E R EVANGELISCHE G O T T E S D I E N S T IM W A N D E L D E R Z E I T E N . Von Dr. F r i e d r i c h N i e b e r g a l l , Professor an der Universität Marburg. 120 Selten. 1925. (Sammlung Göschen Bd. 894.) Geb. 1.50 D I E KATHOLISCHEN MISSIONEN VON D E R VÖLKERWANDERUNG B I S ZUR GEGENWART. Von D . D r . J o s e f S c h m l d l l n , Professor an der Universität Münster i . W . 86 Selten. 1925. (Sammlung Göschen Bd. 913.) Geb. 1.50 D I E M I S S I O N S F R E I H E I T nach den Bestimmungen des geltenden Völkerrechts. Von Dr. T h e o d o r G r e n t r u p , S . V . D . Oktav. 112 Seiten. 1928. (Beitrage zum auslandischen öffentlichen Recht und Völkerrecht H e f t 5.) 5.50 DAS K I R C H E N R E C H T . Von D. Dr. E . S e h 1 1 n g , Geh. Hofrat und Professor in Erlangen. I. Einleitung. Quellen. Verfassung und Verwaltung der katholischen Kirche. Anhang: Die griechisch-orthodoxe Kirche. Z w e l t e A u f l a g e . 119 Seiten. 1922. (Sammlung Göschen Bd. 377.) Geb. 1.50 II, Das evangelische Kirchenrecht. Die Stellung des Staates zur Kirche und das Verhältnis der Religionsgesellschaften zueinander. Z w e l t e A u f l a g e . 87 Selten. 1927. (Sammlung Göschen Bd. 954.) Geb. 1.50 V E R G L E I C H E N D E RELIGIONSWISSENSCHAFT. Von D. Dr. H e i n r i c h F r i c k , Professor a. d. Universität Giefien. 134 Seiten. 1928. (Sammlung Göschen Bd. 208.) Geb. 1.50 FONTES H I S T O R I A E R E L I G I O N I S GERMANICAE. Colleglt C a r o l u s C l e r n e n . Oktav. 112 Seiten. 1028. (Fontes historiae religlonum ex auctoribus Graecis et Latinls collectos edidit Carolus Clemen. Fasciculus I I I ) 5—