De summo bono, liber V 9783787317448, 9783787338511

Citation preview

ULRICH VON STR ASSBURG

DE SUMMO BONO V

CORPUS PHILOSOPHORUM TEUTONICORUM MEDII AEVI Begründet von Kurt Flasch und Loris Sturlese. Herausgegeben von Loris Sturlese unter Mitwirkung von Ruedi Imbach und Burkhard Mojsisch †

Band I,5

FELIX MEINER VERLAG · HAMBURG

ULRICH VON STRASSBURG

De summo bono Liber 5

Herausgegeben von Ignaz Backes mit einer Einleitung von Loris Sturlese

FELIX MEINER VERLAG · HAMBURG

Reprographischer Nachdruck der Ausgabe Ulrici Argentinensis O.P. De summo bono l. V, primum edidit I. Backes. Trier, Paulinus-Verlag 1975 (Trierer theologische Studien 29), mit einem Verzeichnis der Siglen, Abkürzungen und der benutzten Literatur von Loris Sturlese

Bibliographische Information der Deutschen Nationalbibliothek Die Deutsche Nationalbibliothek verzeichnet diese Publikation in der Deutschen Nationalbibliographie; detaillierte bibliographische Daten sind im Internet über abrufbar ISBN 978-3-7873-1744-8

© Felix Meiner Verlag 2020. Alle Rechte, auch die des auszugsweisen Nachdrucks, der fotomechanischen Wiedergabe und der Übersetzung vorbehalten. Dies betrifft auch die Vervielfältigung und Übertragung einzelner Textabschnitte durch alle Verfahren wie Speicherung und Übertragung auf Papier, Transparente, Filme, Bänder, Platten und andere Medien, soweit es nicht §§ 53 und 54 URG ausdrücklich gestatten. Satz: Centro per l’edizione di testi filosofici medievali e rinascimentali, Università del Salento. Druck und Bindung: Beltz, Bad Langensalza. Werkdruckpapier: alterungsbeständig nach ANSI-Norm resp. DIN-ISO 9706, hergestellt aus 100% chlorfrei gebleichtem Zellstoff. Printed in Germany.

INHALT

Einleitung, von Loris Sturlese . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . VII Verzeichnis der Siglen, Abkürzungen und der benutzten Literatur . . . . . . . . XIII

ULRICI ENGELBERTI DE ARGENTINA DE SUMMO BONO LIBER QUINTUS QUI EST DE HIS, QUAE PERTINENT AD DISCRETAM THEOLOGIAM DE FILIO DEI SECUNDUM UTRAMQUE NATURAM, SCILICET DIVINAM ET HUMANAM TRACTATUS PRIMUS 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7.

De propriis et appropriatis Filii dei secundum divinam naturam . . . . . . De praecursore Verbi incarnati. In quo est de sanctificatione in utero . . De annuntiatione salvatoris. In quo est aliquid de genealogia et sanctificatione eius cui fit annunciatio et de inviolata virginitate eius . . . De possibilitate incarnationis. Et de modo huius unionis. Et an deus incarnatus fuisset, si homo non peccasset. In quo est de tempore incarnationis et de ratione dilatationis eius et de nominibus, quibus hoc tempus in scriptura nominatur, et de genealogia Christi secundum diversos evangelistas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Quod alius modus liberationis hominis fuit possibilis, sed non redemptionis. Et quare deus inter haec duo praeelegit modum redemptionis. Et quare hoc non fecit per creaturam sed ipse ad nos venit. Et quare potius ad nos venit quam ad angelos. Et an tota trinitas vel una persona sine alia potuit incarnari sive assumendo eandem naturam sive plures. Et quare potius persona Filii est incarnata. Et an una persona potuit assumere plures naturas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Quae creatura fuerit assumptibilis. Et quid de nostra natura assumpserit. Et quomodo assumpserit unum mediante alio. Et an mater Virgo active aliquid ad generationem operata fuerit. Et an haec nativitas fuerit miraculosa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Qualiter Christus fuerit in patribus et ab ipsis descenderit. Et quare ipse non dicatur fuisse decimatus in Abraham. Et qualiter ipse dicatur sanctificatus. Et cui personae divinae appropriandum sit opus incarnationis. Et quare propter istam generationem Christus dicatur filius

1 4 16

29

45

51

VI



Inhalt

matris, quae non solum vocatur christotokos sed etiam theotokos, sed non dicatur filius Spiritus Sancti vel trinitatis. Et qualiter illi homini est gratia naturalis et inhabitat in ipso omnis plenitudo divinitatis corporaliter . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8. De ipsa unione et assumptione. Et in quo sit facta, scilicet in persona et non in natura. Et quomodo natura humana sit deificata, et Iesus sit homo divinus sed non homo dominicus. Et qualiter est ibi inter natu ras communicatio idiomatum. Et quomodo intellectus et voluntas et operationes sunt in Christo deificata. Et quare natura et persona divina dicantur assumpsisse hominem et naturam humanam sed non personam. Et quid sit ibi assumptum per se et per consequens et per accidens . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9. An Christus sit unum vel duo. Et an habeat tantum unum esse. Et an sit compositus. Et de locutionibus exprimentibus unionem . . . . . . . . . . 10. De temporali nativitate Christi. Et de filiatione, an duae sint Christi nativitates vel duae sint Christi nativitates vel duae filiationes. Et si dicatur bis natus. Et de adoratione humanitatis Christi et imaginis suae . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11. De his quae Christo possunt attribui vel non possunt, secundum quod ipse est homo, quae pertinent ad dignitatem. Quae sunt: esse deum, esse personam vel hypostasim vel rem naturae vel individuum, esse praedestinatum, esse filium adoptivum. In quo est de adoptione legali et de nostra adoptione, qua a deo adoptamur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12. Quomodo ea quae pertinent ad defectum naturae humanae, de Christo dici possint, vel non possint. Quae sunt: creatum esse vel incepisse vel posse peccare. In quo est doctrina generalis, quae ra tione humanae naturae de Christo dici possunt et quae non. Et in quo sexu et de quo sexu debuit assumere naturam humanam . . . . . . . . 13. De his quae conveniunt Christo ratione naturae assumptae, scilicet quae Christus cum natura assumpsit, quantum ad ea quae pertinent ad plenitudinem gratiae singularis et unionis et capitis. In quo est, qualiter ipse dicitur caput et ecclesia corpus. Et quorum ipse sit caput. Et qualiter daemon dicitur caput malorum et ipsi eius corpus . . . 14. De his quae Christus in humana natura assumpsit vel quae non, quae sunt pertinentia ad scientiam et potentiam. In quo est de triplici eius scientia, scilicet qua cognoscit Verbum et res in Verbo et res in propria natura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

61

69 88

94

101

110

114

123

TRACTATUS SECUNDUS 1. 2.

Qui defectus nostri in Christo fuerunt et qui non. Et an illos assumpserit vel contraxerit. Et quomodo etiam in anima Christi fuerunt passiones animales et sensibiles. Et quantus dolor Christi fuerit in passione et morte. Et an istae passiones vere fuerint in Christo . . . . . . . . . . . . . . . 131 De quattuor statibus hominis. Et quid de quolibet Christus assumpse-

Inhalt

3. 4. 5. 6. 7. 8. 9.

rit. Et specialiter, an habuerit necessitatem moriendi. Et qualiter haec necessitas sit naturalis et qualiter non. In quo sunt multa de transfiguratione, in qua videtur Christus aliquid gloriae corporis de statu contrario accepisse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Quot sint voluntates in Christo. Et de concordia et discordia ipsarum inter se. In quo est de orationibus eius et de earum exauditione . . . . . . De diversis operationibus Christi. Et de merito ipsius. Et an meruerit sibi ipsi aliquid. Et an meruerit in instanti conceptionis. Et quomodo meruerit per passionem sibi et nobis. Et quorum malorum ablationem vel bonorum collationem nobis meruerit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Quomodo Christus dicitur redemptor et reconciliator et mediator et pax nostra et Iesus sive salvator noster. Et quare nos redemerit per tot et per tantas passiones . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Qualiter Christus est sacerdos et pontifex et rex . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Qualiter Christus dicitur traditus diversimode a diversis. Et qualiter passionem eius diversimode desideraverunt sancti et hostes sui. Et an possit dici, quod Filius Dei sit passus et mortuus. Et an fuerit in morte divinitas separata ab humanitate. Et quare corpus eius non vidit corruptionem. Et an in triduo mortis illud corpus univoce fuerit corpus et ante mortem. Et an in illo triduo fuerit homo. Et de differentia inter totum et totus, cum de Christo dicuntur. Et qualiter redemptus fuisset homo, si Christus non fuisset mortuus . . . . . . . . . . . . De descensu Christi ad inferos. Et de eius modo. Et de effectibus ipsius et expositionibus quorundam dubiorum circa hoc . . . . . . . . . . . . De Christi resurrectione. Et de tempore resurrectionis. Et de eius probatione. Et de ascensione ipsius et eius utilitate . . . . . . . . . . . . . . . . .

Index fontium Loci sacrae scripturae . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Auctores ab Ulrico ipso allegati . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Auctores ab editore allegati . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Index rerum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Index nominum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

VII

142 151

156

166 172

179 185 192

207 213 222 225 229

EINLEITUNG

Editionen sind nicht zeitlos, sie sind historisch bedingt: Kriterien, Interessen, Zwecke und Präsentationsweisen ändern sich im Laufe der Zeit. Auch kommt es nicht selten zu neuen Handschriftenfunden, welche auf unbekannte Aspeke der Texttradierung neues Licht werfen. Aber es gibt auch solide Editionen, die über Jahrzehnte aufgrund der Professionalität ihrer Herausgeber ihren Wert behalten. Eine von diesen ist Ignaz Backes’ kritische Ausgabe des V. Buchs von Ulrich von Straßburg, De summo bono, die in diesem Band nachgedruckt vorliegt. Ignaz Backes hatte gegen Ende der Zwanziger Jahren des vorigen Jahrhunderts bei Martin Grabmann über die griechischen Kirchenväter bei Thomas promoviert und im Jahre 1933 bei Bernhard Geyer habilitiert. Er widmete sein Habilitationsprojekt der Christologie, der Soteriologie und der Mariologie Ulrichs von Straßburg; das Projekt schloss eine Edition des damals ungedruckten V. Buchs von De summo bono ein. Zu einer Veröffentlichung dieser Arbeit kam Backes allerdings erst nach seiner im Jahre 1968 erfolgten Emeritierung, nämlich im Jahr 1975.1 Die philologischen Kriterien seiner Edition hatte er mittlerweile in einem 1949 im Historischen Jahrbuch erschienenen Aufsatz antizipiert.2 In diesem Aufsatz wertete Backes unter einer stemmatischen Perspektive die Ergebnisse seiner Vollkollation der Handschriften des ganzen V. Buchs aus und verglich sie mit den editorischen Kriterien, die Jeanne Daguillon ihrer Edition von Buch I aus dem Jahre 1930 zugrundegelegt hatte.3 Seine und Daguillons Beurteilung der Handschriftenverhältnisse gingen weitgehend auseinander. Während sich die Analyse der französischen Editorin bei näherer Betrachtung als widersprüchlich erwies, konnte Backes überzeugende Argumente für eine Einteilung der Codices von Buch V in zwei Familien anführen und ein Stemma codicum in seinen Grundzügen entwerfen. Nun ändert sich freilich der Bestand der Überlieferungsträger im Fall von De summo bono von Buch zu Buch, und daher ist es nur zum Teil möglich, stemmatische Überlegungen, die aus der Analyse der Handschriften von Buch V gewonnen werden, auf die anderen Abschnitte zu übertragen. Soweit dies jedoch möglich ist, lässt sich sagen, dass die von Backes vertretene Meinung durch spätere philologische Untersuchungen, die unsere Forschergruppe zur Gesamtüberlieferung von 1   I.

Backes, Die Christologie, Soteriologie und Mariologie des Ulrich von Straßburg. Ein Beitrag zur Geistesgeschichte des 13. Jahrhunderts. Teil I: Ulrici Argentinensis O.P. De summo bono l. V, primum edidit I. Backes. Teil II: Geschichtlicher Kommentar, Trier, Paulinus-Verlag 1975 (Trierer theologische Studien, 29). 2    I. Backes, Die Edition der Summe Ulrichs von Straßburg, in: Historisches Jahrbuch 62–69 (1949), S. 359–386. 3    Ulrich de Strasbourg O.P, La “Summa de bono”. Livre I, Introduction et édition critique par J. Daguillon, Paris 1930 (Bibliothèque thomiste, 12).

X



Einleitung

Ulrichs Werk unternommen hat, im Wesentlichen bestätigt worden ist. In der Tat zeigte Burkhard Mojsisch, daß die Ausgabe Daguillons weitgehend revisionsbedürftig war, denn sie «erkannte nicht die textkritisch geforderte Differenzierung nach zwei Hyparchetypen».4 Eine Neuedition von Buch I wurde daher geplant, während sich Backes’ Ausgabe von Buch V sowohl hinsichtlich der Qualität des hergestellten Textes als auch hinsichtlich der nachgewiesenen Quellen des Werks als keineswegs überholt erwies. Die Handschriften von De summo bono, Buch V, sind folgende: B Berlin, Staatsbibliothek zu Berlin – Preußischer Kulturbesitz, Cod. Theol. Lat. fol. 233 D Dôle, Stadtbibliothek, Cod. 79 E Erlangen-Nürnberg, Universitätsbibliothek, Cod. 530/2 G Berlin, Staatsbibliothek zu Berlin – Preußischer Kulturbesitz, Cod. lat. fol. 766 O St. Omer, Stadtbibliothek, Cod. 152 P Paris, Nationalbibliothek, Cod. Lat. 15901 R Rom, Vatikanische Bibliothek, Cod. Vat. Lat. 1311 S Rom, Vatikanische Bibliothek, Cod. Vat. Lat. 10038 Nach Backes’ Forschungen teilt sich die Überlieferung von Buch V. in die Familien ABDOP und ERS auf. Mehrere Beispiele aus dem Variantenapparat führen zu dem Schluss: «Die beste Überlieferung des Textes der Summa de summo bono […] liegt […] in RSE vor».5 Die Materialien, die er anführt, weisen alle in diese Richtung. Eine besondere Rolle spielt bei der Textkonstitution das Zeugnis der Vatikanischen Handschrift S, die eine sehr gute Qualität aufweist, aber nur das V. Buch enthält. Vorwiegend mit Hilfe dieser Handschrift rekonstruierte Backes einen von Anfang bis Ende konsistenten Text, und es wäre sinnlos gewesen, eine Neuedition zu planen, zumal Backes’ Edition ein gründlich bearbeiteter, gelehrter Quellenapparat beigegeben ist. Der edierte und hier nachgedruckte Text geht hinsichtlich der philologischen Kriterien der Texterstellung und der formalen Textpräsentation (Normalisierung der lateinischen Graphie und modernisierte Zeichensetzung) mit den bisher edierten Bänden der Corpus-Edition von De summo bono im Wesentlichen konform. Er fügt sich daher fast nahtlos in die Reihe der Gesamtedition Ulrichs von Straßburg, welche hiermit fast zu Ende gekommen ist – es fehlt nämlich nur ein einziger Abschlussband (Corpus Philosophorum Teutonicorum Medii Aevi I,6[4]). Die Siglen der Handschriften im Variantenapparat sind bis auf eine Ausnahme dieselben, die im Rest der Ulrich-Edition benutzt wurden. Nur die Berliner Hs. 4    B.

Mojsisch, Prolegomena, in: Ulrich von Straßburg, De summo bono. Liber I, hrsg. von B. Mojsisch mit einer Einleitung von A. de Libera und B. Mojsisch und einem Anhang zur Einleitung von R. Imbach, Hamburg 1989 (Corpus Philosophorum Teutonicorum Medii Aevi, I, 1), S. lxi. 5    I. Backes, Die Edition, S. 386.

Einleitung

XI

lat. fol. 766 bekommt bei Backes die Sigle G und wird in den anderen Bänden der Ausgabe als A zitiert. Im Quellenapparat wird – im Unterschied zu den Corpus-Editionen – auf die zitierten Werke und auf die jeweils benutzten Editionen in abgekürzter Form verwiesen. Ein kumulatives Literaturverzeichnis und eine Liste der Abkürzungen fehlt im nachgedruckten Band. Das Gesamtsystem der im Apparat benutzten Abkürzungen und Ausgaben wird im Quellen- und Literaturverzeichnis, S. xiii–xix rekonstruiert. Lecce, 30. Januar 2020



Loris Sturlese

VERZEICHNIS DER SIGLEN, ABKÜRZUNGEN UND DER BENUTZTEN LITERATUR Albertus Magnus (Alb.), De animalibus, ed. H. Stadler = Beiträge zur Geschichte der Philosophie des Mittelalters 15–16 (1916–1920) – De bono, ed. H. Kühle, C. Feckes, B. Geyer, W. Kübel, Münster i. W. 1951 = Opera omnia, editio Coloniensis 28 – De caelo et mundo, ed. P. Hossfeld, Münster i. W. 1971 = Opera omnia, editio Coloniensis 5,1 – De incarnatione (Inc.), ed. I. Backes, v. De sacramentis – De resurrectione (Resur.), ed. I. Kübel, v. De sacramentis – De sacramentis (Sacram.), ed. A. Ohlmeyer. De incarnatione, ed. I. Backes. De resurrectione, ed. W. Kübel, Münster i. W. 1958 = Opera omnia, editio Coloniensis 26 – Liber de natura et origine animae, ed. B. Geyer. Liber de principiis motus processivi, ed. B. Geyer. Quaestiones super De animalibus, ed. E. Filthaut, Münster i. W. 1955 = Opera omnia, editio Coloniensis 12 – Metaphysica (Metaphys.), ed. B. Geyer, Münster i. W. 1960–1964 = Opera omnia, editio Coloniensis 16,1–2 – Postilla super Isaiam (Com. Is.), ed. F. Siepmann. Postillae super Ieremiam et postillae super Ezechielem fragmenta, ed. H. Ostlender, Münster i. W. 1952 = Opera omnia, editio Coloniensis 19 – Quaestiones de animalibus, ed. E. Filthaut, v. Liber de natura et origine animae – Super Ethica (Super ethic.), ed. W. Kübel, Münster i. W. 1968–1972 = Opera omnia, editio Coloniensis 14,1–2 – Super prophetas minores (Super Osee), ed. P. Jammy, Lyon 1651 = Opera omnia 8c, 1–51 – –, ed. A. Borgnet, Paris 1892 = Opera omnia, 19, 7–124 – Super III Sententiarum (III Sent.), ed. P. Jammy, Lyon 1651 = Opera omnia 15 – –, ed. A. Borgnet, Paris 1894 = Opera omnia 28 – Super IV Sententiarum (IV Sent.), ed. P. Jammy, Lyon 1651 = Opera omnia 16 – –, ed. A. Borgnet, Paris 1894 = Opera omnia 29–30 Alcherus, De spiritu et anima (De spir. et an.), PL 40, 779–832 Alexander Halensis, Summa theologica seu sic ab origine dicta summa fratris Alexandri (Summa). Tomus IV. Liber tertius, Ad Claras Aquas 1948 Ambrosius, De fide, PL 16, 549–726 – –, ed. O. Faller, Wien 1962 = Corpus Scriptorum Ecclesiasticorum Latinorum 78 – De incarnationis dominicae sacramento (De incarn. dominicae sacramento), PL 16, 853–884 – –, ed. O. Faller, Wien 1964 = Corpus Scriptorum Ecclesiasticorum Latinorum 79, 225– 281 – De institutione virginis (De institutione virgin.), PL 16, 319–348

XIV

Literaturverzeichnis

– De Spiritu Sancto (De Spir. S.), PL 16, 731–850 – –, ed. O. Faller, Wien 1964 = Corpus Scriptorum Ecclesiasticorum Latinorum 79, 1–222 – Expositio Evangelii secundum Lucam (Expos. Lc.), PL 15, 1607–1944 – –, ed. C. Schenkl, Wien 1902 = Corpus Scriptorum Ecclesiasticorum Latinorum 32,4 Ambrosiaster, Commentarius in epistulas Paulinas (Com. Rom.), PL 17, 47–536 – ed. H. Vogels, Wien 1966–1969, Corpus Scriptorum Ecclesiasticorum Latinorum 81,1–3 Analecta Hymnica Medii Aevi, ed. G. M. Drewes, F. Blume, I–LV, Leipzig 1886–1922 Anselmus, De conceptu virginali et de originali peccato (De conc. virg.), PL 158, 431–468 – –, Opera omnia, ed. F. S. Schmitt, Roma 1940, II, 135–173 – Epistola de incarnatione Verbi (Ep. de incarn. Verbi), rec. I, Opera omnia, ed. F. S. Schmitt, Edinburg 1946, I, 277–290 – rec. II, PL 158, 259–284 – –, Opera omnia, ed. F. S. Schmitt, Roma 1940, II, 1–35 Anselmus Laud. (Ans. Laud.), Enarrationes in Matthaeum (Enar. Mt.), PL 162, 1227–1500 Apuleius, De deo Socratis, Opera quae supersunt, III. De philosophia libri, ed. P. Thomas, Leipzig 1908 Aristoteles, Analytica posteriora (Anal. poster.), ed. I. Bekker, Berlin 1831, I, 71–100 – De anima, ed. I. Bekker, Berlin 1831, I, 402–435 – –, ed. P. Alonso, in: Pedro Hispano, Obras Filosoficas 3. Expositio libri de anima […], Madrid 1952 – De caelo (De caelo et mundo), ed. I. Bekker, Berlin 1831, I, 268–313 – De generatione animalium (De gener. animal.), ed. I. Bekker, Berlin 1831, I, 715–789 – –, ed. H. J. Drossaart–Lulofs, Bruges–Paris 1966 = Aristoteles Latinus 17, 2.V – De longitudine et brevitate vitae (De causa longit. et brev. vitae), ed. I. Bekker, Berlin 1831, I, 464–467 – De memoria et reminiscentia (De mem. et remin.), ed. I. Bekker, Berlin 1831, I, 449–453 – De plantis, ed. I. Bekker, Berlin 1831, I, 814–830 – Ethica Nicomachea (Ethic. Nicom.), ed. I. Bekker, Berlin 1831, II, 1094–1181 – –, ed. R. A. Gauthier, Leiden–Bruxelles 1972–1974 = Aristoteles Latinus 26,1–3 – Historia animalium (De hist. animal.), ed. I. Bekker, Berlin 1831, I, 486–638 – Metaphysica (Metaph.), ed. I. Bekker, Berlin 1831, II, 980–1093 – –, ed. G. Vuillemin-Diem, Bruxelles–Paris 1970 = Aristoteles Latinus 25,1–1a – Physica (Phys.), ed. I. Bekker, Berlin 1831, I, 184–267 – –, ed. A. Mansion, Bruges–Paris 1957 = Aristoteles Latinus 7,1–2 – Topica (Topic.), ed. I. Bekker, Berlin 1831, I, 100–164 Augustinus, Ad Orosium (Ad Oros.), PL 42, 669–678 – Confessiones (Conf.), PL 32, 659–868 – –, ed. P. Knoll, Wien 1896 = Corpus Scriptorum Ecclesiasticorum Latinorum 33 – Contra Iulianum (Contra Jul.), PL 44, 641–874 – Contra Maximinum (Contra Maxim.), PL 42, 743–814 – Contra Secundinum (Contra Secundinum), PL 42, 577–602 – –, ed. I. Zycha, Wien 1892 = Corpus Scriptorum Ecclesiasticorum Latinorum 25,2, 905– 947 – Contra sermonem Arianorum (Contra serm. Arian.), PL 42, 683–708 – De dono perseverantiae (De dono persev.), PL 45, 993–1036

Literaturverzeichnis – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – –

XV

De civitate Dei (De civ. dei), PL 41, 13–804 –, ed. E. Hoffmann, Wien 1899–1900 = Corpus Scriptorum Ecclesiasticorum Latinorum 40,1–2 De consensu Evangelistarum (De consensu evang.), PL 34, 1041–1230 –, ed. F. Weihrich, Wien 1904 = Corpus Scriptorum Ecclesiasticorum Latinorum 43 De continentia (De contin.), PL 40, 347–372 –, ed. I. Zycha, Wien 1900 = Corpus Scriptorum Ecclesiasticorum Latinorum 41, 139–183 De diversis quaestionibus octoginta tribus (De div. quaest. 83), PL 40, 11–100 De doctrina christiana, PL 34, 15–122 De Genesi ad litteram (Super Gen. ad lit.), PL 34, 245–486 –, ed. I. Zycha, Wien 1894 = Corpus Scriptorum Ecclesiasticorum Latinorum 28,1 De haeresibus, PL 42, 21–50 De praedestinatione sanctorum (De praedest. sanct.), PL 44, 959–992 De trinitate (De trin.), PL 42, 819–1098 Enarrationes in Psalmos (Enar. Ps.), PL 36 Enchiridion de fide, spe et caritate (Ench.), PL 40, 231–290 –, ed. O. Scheel, Tübingen 1903 Epistulae, PL 33 –, ed. A. Goldbacher, Wien 1904 = Corpus Scriptorum Ecclesiasticorum Latinorum 44 –, ed. A. Goldbacher, Wien 1911 = Corpus Scriptorum Ecclesiasticorum Latinorum 57 In Epistolam Ioannis ad Parthos (Tract. ep. I Joh.), PL 35, 1977–2062 In Ioannis Evangelium tractatus (Tract. Joh.), PL 35, 1379–1976 Quaestiones Evangeliorum (Quaestiones Lc.), PL 35, 1321–1364 Retractationes (Retract.), PL 32, 583–656 –, ed. P. Knoll, Wien 1902 = Corpus Scriptorum Ecclesiasticorum Latinorum 36,1 Sermones, PL 38–39 (Ps.), Dialogus quaestionum LXV (Dialogus quaest. 65), PL 40, 733–752 (Ps.), Quaestiones Veteris et Novi Testamenti (Quaest. ex NT), PL 35, 2213–2422 –, ed. A. Souter, Wien 1908 = Corpus Scriptorum Ecclesiasticorum Latinorum 50

Basilius, De Spiritu Sancto (De spir. S.), PG 32, 67–218 – Homiliae (Hom.), PG 31, 163–618 Beda, De temporibus, PL 90, 277–292 – De temporum ratione, PL 90, 293–578 – Expositio in Evangelium S. Lucae (Com. in Lc.), PL 92, 301–636 – Expositio in Evangelium S. Marci (Com. Mc.), PL 92, 131–302 – Expositio in Evangelium S. Matthaei (Expos. Mt.), PL 92, 9–132 – Homiliae (Hom.), PL 94, 9–516 – Opera de temporibus, ed. C. W. Jones, Cambridge Mass. 1943 Bernardus (Bernhardus Clar.), De consideratione ad Eugenium Papam (De consid.), PL 182, 727–808 – –, ed. J. Leclercq, H. M. Rochais, Roma 1963 = Opera 3, 393–493 – Epistulae, PL 182, 67–716 – Sermones, PL 183, 35–748 – –, ed. J. Leclercq, H. Rochais, Roma 1966–1968 = Opera 4–5

XVI

Literaturverzeichnis

Boethius, De consolatione philosophiae (De consol. philos.), PL 63, 547–870 – –, ed. G. Weinberger, Wien 1934 = Corpus Scriptorum Ecclesiasticorum Latinorum 67 – –, ed. R. Peiper, Leipzig 1871, 3–145 – –, The Theological Tractates, ed. E. K. Rand, London–New York 1918, 128–411 – De trinitate (De trin.), PL 64, 1247–1256 – –, The Theological Tractates, ed. E. K. Rand, London–New York 1918, 2–31 – –, Opuscula sacra, ed. R. Peiper, Leipzig 1871, 149–163 – In Isagogen Porphyrii commenta (Com. in Isag. Porph.), PL 64, 71–158 – –, ed. S. Brandt, Wien 1906 = Corpus Scriptorum Ecclesiasticorum Latinorum 48 – Interpretatio posteriorum Analyticorum Aristotelis (Interpret.), PL 64, 712–774 – Liber de persona et duabus naturis (De 2 nat. et 1 pers.), PL 64, 1337–1354 – –, The Theological Tractates, ed. E. K. Rand, London–New York 1918, 73–127 – –, Opuscula sacra, ed. R. Peiper, Leipzig 1871, 186–218 – Quomodo substantiae in eo quod sint, bonae sint, PL 64, 1311–1314 – –, Opuscula sacra, ed. R. Peiper, Leipzig 1871, 168–174 – –, The Theological Tractates, ed. E. K. Rand, London–New York 1918, 38–51 Bonaventura (Bonav.), In tertium librum Sententiarum (III Sent.), Ad Claras Aquas 1887 = Opera omnia 3 – Commentarius in Evangelium sancti Lucae (Com. in Lc.), Ad Claras Aquas 1895 = Opera omnia 7 Cassiodorus, Expositio in Psalterium (Expos. Ps.), PL 70, 9–1056 Chromatius Aquileiensis (Chromatius Aq.), Tractatus in Evangelium S. Matthaei (In Mt.), PL 20, 327–368 Concilia, ed. J. D. Mansi, Sacrorum Conciliorum Nova et Amplissima Collectio, 10, Ab anno DXC usque ad annum DCLIII inclusive, Florentiae 1764 – –, ed. J. D. Mansi, Sacrorum Conciliorum Nova et Amplissima Collectio, 11, Ab anno DCLIII usque ad annum DCLXXXVII inclusive, Florentiae 1765 – –, ed. J. D. Mansi, Sacrorum Conciliorum Nova et Amplissima Collectio, 13, Ab anno DCCLXXXVII usque ad annum DCCCXIV inclusive, Florentiae 1768 Corpus Iuris Civilis (Inst., Dig., Cod.), Codex Iustinianus, ed. P. Krueger, Berlin 1888 – –, Institutiones. Digesta, ed. P. Krueger, T. Mommsen 1882 CPL = E. Dekkers, Clavis patrum Latinorum, Brugis 1961 Decretales Pseudo-Isidorianae (Decret.), ed. P. Hinschius, Leipzig 1863 – –, PL 130 Denzinger, H., Schönmetzer, A., Enchiridion symbolorum, definitionum et declarationum de rebus fidei et morum, 32. Aufl., Barcinonae [etc.] 1963 Dionysius Ps.-Areopagita, De caelesti hierarchia (De cael. hier.), PG 3, 119–340 – –, Dionysiaca, Bruges 1937, 728–1039 – De divinis nominibus (De div. nom.), PG 3, 585–984 – –, Dionysiaca, Bruges 1937, 5–561 – De ecclesiastica hierarchia (De eccl. hier.), PG 3, 369–596 – –, Dionysiaca, Bruges 1937, 1071–1476 – Epistulae (Ep.), PG 3, 1065–1122

Literaturverzeichnis –

XVII

–, Dionysiaca, Bruges 1937, 605–669, 1479–1578

Eusebius, Chronica (Chron.), PG 19 – –, ed. R. Helm, Berlin 1913 = Die Griechischen Christlichen Schriftsteller 24 – Historia ecclesiastica (Hist. eccl.), PG 20, 9–906 – –, ed. E. Schwartz, T. Mommsen, Berlin 1903–1909 = Die Griechischen Christlichen Schrift­steller 9,1–3 Evangelium Nicodemi, ed. C. von Tischendorf, Evangelia apocrypha, 2. Aufl., Leipzig 1876 Faustus Regiensis (Faustus Reg.), Epistulae (Ep.), PL 58, 835–870 – –, ed. A. Engelbrecht, Wien 1891 = Corpus Scriptorum Ecclesiasticorum Latinorum 21, 161–219 Fulgentius, De fide ad Petrum, PL 65, 671–708 – Epistulae (Ep.), PL 65 303–498 Gennadius, De ecclesiasticis dogmatibus (De eccl. dogm.), PL 58, 979–1054 Glossa ordinaria (Glossa ord. et interl.), Biblia sacra cum Glossa ordinaria et Postilla Nicolai Lirani, rec. Leander de S. Martino Benedictinus. I–VI, Antverpiae 1634 – –, PL 114 Gratianus, Decretum (Decr.), Decretum magistri Gratiani, ed. A. Friedberg, in: Corpus Iuris Canonici, pars prior, Leipzig 1879 Gregorius Magnus, Homiliae in Evangelia (Hom. Evang.), PL 76, 1075–1314 – Homiliae in Ezechielem (Hom. Ez.), PL 76, 785–1072 – Moralia (Moralia Job), PL 75–76 Gregorius Nazianzenus (Greg. Naz.), Orationes (Or.), PG 36, 9–623 – –, ed. A. Engelbrecht, Wien 1910 = Corpus Scriptorum Ecclesiasticorum Latinorum 46 Guillelmus Altissiodorensis, Summa aurea, Paris, Pigouchet, 1500 Haymo, Enarratio in D. Pauli Epistolas (Expos. in Rom.), PL 117, 361–938 Hesychius, Commentarius in Leviticum (Lev.), PG 93, 787–1178 Hieronymus, Breviarium in Psalmos (Brev. in Ps.), PL 26, 821–1300 – Commentaria in Danielem (Com. Dan.), PL 25, 421–586 – Commentaria in Epistolam ad Titum (Com. Tit.), PL 26, 555–600 – Commentaria in Evangelium S. Matthaei (Com. Mt.), PL 26, 15–218 – Commentaria in Ezechielem (Com. Ez.), PL 25, 14–420 – Commentaria in Habacuc (Com. Hab.), PL 25, 1273–1338 – Commentaria in Isaiam (Com. Is.), PL 24, 17–704 – Commentaria in Osee (Com. Osee), PL 25, 815–946 – Commentaria in Zachariam (Com. Zach.), PL 25, 1415–1542 – De perpetua virginitate b. Mariae adversus Helvidium, PL 23, 193–216 – De situ et nominibus locorum Hebraicorum (De situ et nom. locorum Hebr.), PL 23, 903–982 – Epistulae, PL 22, 15–318 – –, ed. I. Hilberg, Wien 1910 = Corpus Scriptorum Ecclesiasticorum Latinorum 54 – –, ed. I. Hilberg, Wien 1912 = Corpus Scriptorum Ecclesiasticorum Latinorum 55

XVIII

Literaturverzeichnis

– Liber de nominibus Hebraicis, PL 23, 815–904 – –, ed. P. A. de Lagarde, Onomastica sacra, I–II, Göttingen 1870, 1–81 – Liber Paralipomenon, PL 28, 1393–1472 – Liber Proverbiorum, PG 28, 1305–1340 – Liber Psalmorum, PL 28, 1189–1306 – Quaestiones Hebraicae in librum II Regum (Com. 2 Reg.), PL 23, 1409–1428 Hilarius, De trinitate (De trinit.), PL 10, 9–472 – Liber de synodis (De syn.), PL 10, 471–548 Hrabanus Maurus, Commentaria in Ezechielem (Com. Ez.), PL 110, 493–1084 – Commentaria in libros IV Regum (Com. 2 Reg.), PL 109, 9–280 – Commentaria in librum Iosue (Com. Jos.), PL 108, 999–1108 – Commentaria in Matthaeum (Com. Mt.), PL 107, 727–1156 – Expositio super Ieremiam (Expos. Jer.), PL 111, 793–1272 Hugo de Sancto Victore (Hugo s. Vict.), De sapientia animae Christi, PL 176, 845–856 Iacobus de Voragine, Legenda aurea (Leg. aurea), ed. J. G. T. Graesse, Leipzig 1846 Ioannes Cassianus, Contra Nestorium (Contra Nest.), PL 50, 9–367 – –, ed. M. Petschenig, Wien 1888 = Corpus Scriptorum Ecclesiasticorum Latinorum 17, 235–391 Ioannes Chrysostomus, Homiliae in Acta apostolorum (In Act. Ap. hom.), PG 60, 13–384 – Homiliae in Epistolam ad Hebraeos (Hom. Hebr.), PG 63, 9–236 – Homiliae in Ioannem (Joh. hom.), PG 59, 23–482 – Homiliae in Matthaeum (Hom. Mt.), PG 57, 21–472 – Paraenesis sive adhortatio ad Theodorum lapsum (De rep. lapsi), PG 47, 277–316 Ioannes Damascenus, De fide orthodoxa (De fide orth.), PG 94, 790–1228 – –, ed. E. M. Buytaert, St. Bonaventure 1955 = Franciscan Institute Publications. Text series 8 Isidorus Hispalensis (Isidorus Hisp.), Etymologiae (Etymolog.), PL 82 – Sententiae (Sent.), PL 83, 537–738 Iulius Africanus, Chronographia, PG 10, 63–94 – Epistola ad Aristidem (Ep. ad Aristidem), PG 10, 51–64 Ivo, Decretum (Decr.), PL 161, 9–1022 – Panormia (Pan.), PL 161, 1041–1344 Leo Magnus, Sermones, PL 54 Maximus Taurinensis (Maximus Taur.), Homiliae, PL 57, 221–530 Moyses Maimonides, Doctor perplexorum, ed. J. Buxtorf, Basel 1629 Nemesius Emesenus (Nemesios Em.), De natura hominis (De natura hom.), PG 40, 483–818 – –, ed. K. I. Burkhard, Leipzig 1917 – –, ed. K. I. Burkhard in: Jahresberichte des k. k. Staatsgymnasiums in Wien–Untermeid­ ling 8, 9, 13, 18, 19, 1891–1902. Origenes, Commentarius in Matthaeum (Com. Mt.), PG 13, 829–1800 – –, ed. E. Klostermann, E. Benz, Leipzig 1933 = Die Griechischen Christlichen Schriftstel-

Literaturverzeichnis

– – – – –

XIX

ler 38; ed. E. Klostermann, E. Benz, Leipzig 1941; ed. E. Klostermann, L. Früchtel, Berlin 1955 = Die Griechischen Christlichen Schriftsteller 41 Homiliae (Exod. hom., Lev. hom., Num. hom.), PG 12 –, Die Homilien zu Genesis, Exodus und Leviticus, ed. W. A. Baehrens, Leipzig 1920 = Die Griechischen Christlichen Schriftsteller 29 –, Die Homilien zu Numeri, Josua und Judices, ed. W. A. Baehrens, Leipzig 1921 = Die Griechischen Christlichen Schriftsteller 30 Homiliae in Lucam (Hom. Luc.), PG 13, 1801–1902 –, ed. M. Rauer, Leipzig 1931 = Die Griechischen Christlichen Schriftsteller 35

Pamphilius, Apologia (Apol.), PG 17, 541–616 Papias Grammaticus, Elementarium doctrinae erudimentum, Venetiis 1496 Paschasius (Ps.), De Spiritu sancto (De Spiritu S.), PL 62, 9–40 Pelagius, Libellus fidei ad Innocentium papam, PL 45, 1716–1718 Petrus Damiani, Sermones, PL 144, 501–924 Petrus Lombardus (Petrus Lomb.), Collectanea in Epistolas D. Pauli (Collect. in Rom.), PL 191, 1297–2696 – Libri IV Sententiarum. I–II, ed. secunda. Ad Claras Aquas 1916. PL = Patrologia Latina PLS = Patrologiae Latinae supplementum Prosper, Liber sententiarum (Liber sentent.), PL 51, 427–531 Prudentius, Psychomachia, PL 60, 11–90 – –, ed. I. Bergman, Wien 1926 = Corpus Scriptorum Ecclesiasticorum Latinorum 61 Sedulius, Carmen paschale, PL 19, 533–752 – –, ed. I. Huemer, Wien 1885 = Corpus Scriptorum Ecclesiasticorum Latinorum 10, 14–146 Tertullianus, Adversus Iudaeos (Adv. Jud.), PL 2, 633–682 – –, ed. E. Kroymann, Wien 1942, 251–331 = Corpus Scriptorum Ecclesiasticorum Latinorum 70 Thomas de Aquino (Thom.), Opera, ed. B. M. de Rubeis, I–XXVIII, Venetiis 1775 Venantius Fortunatus, Miscellanea, PL 88, 59–362 Vergilius, Aeneis (Aen.), ed. W. Janell, Leipzig 1939 Vigilius Tapsensis, Contra Eutychem (Contra Eutych.), PL 62, 93–154

Incipit quintus liber qui est de his, quae pertinent ad discretam theologiam de Filio Dei secundum utramque naturam, scilicet divinam et humanam.

TRACTATUS PRIMUS

Capitulum primum De propriis et appropriatis Filii dei secundum divinam naturam. n.1

(De Filii acterna gencratione.) Christus Jesus, cuius personae hunc quintum librum dedicamus praecipue secundum mystcria incarnationis, quae ad discrctam huius pcrsonae thcologiam pertinent, ut dicit DIONYsrns1, 'non 2 creatus' est, quia de aliquo, idest de substantia Patris, est; 'nec 01 factus' est 0 2, quia 'omnia" per ipsum facta sunt', et dc substantia Patris est ipse non naturaliter 03 , sed secundum substantialem 04 originem. 'Gcnitus' vero est a Patre, quia perfectio deitatis Patrem sine germine esse non patitur 4 • Nec tamen separatus est ab ingenito Patre, quia, ut dicit DAMASCENUS 6 IX capitulo I libri: 'Non - generatio' sive ingenitum 'non signifìcat substantiae differentiam neque dignitatem, sed modum existentiae, sicut et Adam ingcnitus ens 05 et Seth genitus 06 et Eva non genita non natura diffcrunt ab invicem - homines cnim sunt - sed existentiae modo'. Genitus est autem 'aeternaliter'6, quia substantia Patris, de qua est haec gencratio, immutabilis est. 'Infìuxibiliter', idest non per effluxum geniti extra 07 substantiam generantis, quia substantia divinitatis perfectae secundum eandem numero essentiam et secundum idem numero esse communicabilis et per hanc generationem communicata est. 'Impassibiliter', idest non ita quod pars substantiae Patris ab ipso divisa 08 formata fuerit in Filium, quia formalis generatio, sicut est lucis de luce, non est per divisionem. 'Incomprehensibiliter', quia divina est; nihil enim divinum comprehendi potest. (Quare dicitur unigenitus et quare primogcnitus.) Est autem non solum genitus sed et unigenitus, Ioh. I (18): 'Unigenitus Filius, qui est in sinu Patris', idest in secreto substantiac paternae. Et 09 tamen cum hoc est primogenitus, Eccli. XXIV (5): 'Ego ex ore altissimì prodivi 010 primogenita ante omnem 01 06

nec-est genitus 1 2 3 4 6 6

>

S

+ est Y

02

est 07

> R 03 materialiter EBY 08 diviso S ex substantia P

04

05 est BY consubstantialem RE corr.B 010 proclivi Vulg.AB prodii Y

o9 scd S

Ps.Dionysios, De div. nom. c.2 § 2.6 (PG 3,640A.644; Dionysiaca I 69.73). Symbolum 'Quicumque' (Denz.S.n.75). Ioh. 1,3. Cf. Ioh. Damascenus, De fide orth. 1.1 c.8 (PG 94,812B; ed. Buytaert c.8,57). Ioh. Damascenus, De fide orth. 1.1 c.8 (PG 94,817A; ed. Buytaert c.8, 135-140). Cf. Ioh. Damascenus, ibidem (816A; 112-113).

10

15

20

25

n. 2

2

&

De summo bono, liber quintus

creaturam' et Col. I (15): 'Primogenitus omnis creaturae', quia generatione proprie dieta est ipse unigenitus7, quia solus est genitus a Patre et Spiritus Sanctus non est ab ipso genitus sed spiratus 8 • Omnia vero alia creata sunt, facta 011 ab ipso, non genita. Generatione vero analogice dieta ad generationem veram et transsumptive dictam de creatione in similitudine creantis vel de adoptione, sic ipse est primogenitus, non solum quia omnibus prior est sua 012 generatio duratione aeternitatis, sed etiam quia nomen generationis per prius ei convenit.

n.3

(Quare dicitur Filius et aequalis Patri.) 10

1&

20

Filius 9 vero dicitur a filo generationis, cum substantia generantis procedit in natum. Sola enim generatio huiusmodi 013 perfectionis facit patrem et filium. Unde, cum divina generatio perfectissima ens 014 communicet divinam substantiam genito, ipse genitus ratione talis generationis vere est Filius. Qui dicit in Ps. 10 : 'Dominus dixit ad me: Filius meus es tu'. 'Quodsi11 Filius et heres'. 'Quem Pater constituit heredem universorum', Hebr. I (2), non ut succedat Patri per mortem cedenti a 'possessione12 omnimoda et perfecta omnium pulchrorum et bonorum', sicut est inter homines propter vitae humanae temporalitatem et possessionum mundanarum incommunicabilitatem, sed quod a Patre et cum Patte vi suae generationis haec omnia habeat et vere glorietur et dicat: 'Omnia quae habet Pater, mea sunt', Ioh. XVI 015 (15). Et ideo 'non rapinam' usurpationis alienae gloriae 'arbitratus est esse se 016 aequalem Deo', Phil. II (6). Hoc enim perfectio generationis requirit; generans enim, nisi ex impotentia aliqua non valeat, generat filium sibi per omnia aequalem. Nulla autem imperfectio vel impotentia est in divinis. Et ideo dicitur Ioh. V {18): 'Patrem suum dicebat Deum aequalem se faciens Deo'. ( Quare dicitur imago Patris.)

n.4 2&

so

Quia ergo iste Filius perfecta aequalitate imitatur Patrem non in simili sed in eadem numero essentia, perfectione, dignitate, maiestate, ideo ipse est 'imago Dei invisibilis', Col. I (15), et 'figura substantiae Patris', Hebr. I (3). Sed non est ,ad13 imaginem' sicut homo, quia praepositio transitiva significaret diversitatem. In imagine vero attenditur species sive pulchritudo. Et ideo ipse Filius est species sive pulchritudo Patris, quae 017 est super omnem pulchritudinem, Sap. VII (10): 'Super salutem et speciem dilexi 018 illam', scilicet sapientiam.

n.5

( Quare dicitur V erbum Patris.) Germen vero intellectus consubstantiale intellectui non est nisi verbum intellectuale. Unde, cum Pater sit primus et purus intellectus, germen eius sive Filius est Verbum, 012 sua S corr.R substantia R *B (P*?) corr.O substantialis PO* substantiali G i11a vel facta S 013 huius SE 014 > B*PO est G 015 XVI > lac.S lac.R lac.EB*P*O XVII add. in marg.B ras.E IV add. superscr.P VI G 016 e. e. se Vulg.S e. se esse REBY 017 qui S 018 dilexi Vulg.AO dilexitBPG 011

Cf. loh. Damascenus, ibidem (816C; 129). Cf. loh. Damascenus, ibidem (817B; 156-159). • Cf. Ulricus, Summa 1.3 tr.3 c.4. 10 Ps.2,7. u Gal.4,7. 12 Cf. Boethius, De consol. philos. 1.3 prosa 2 (PL 63,724; CSEL 67 p.47, 15-16; ed. Peiper p.52, 10; ed. Rand p.228,10-12). Cf. infra n.239. 13 Gen.1,26. 7

8

tractatus 1, capitulum 1

3

quo ipse Pater intellectualiter loquitur se, secundum quod est, et secundum quod principium est, Ioh. I (1): 'In principio erat Verbum'. In tali autem Verbo relucet notitia intellectus loquentis et omnium eorum quorum ille intellectus est principium. Et eadem etiam idem intellectus virtute huius Verbi operatur. Et ideo, inquantum quidem onmia opera Dei idealiter in hoc Verbo relucent, sic vocatur 019 'speculum sine s macula Dei maiestatis', Sap. VII (26). lnquantum vero omnium notitia in ipso ut in summa ratione habetur, quae est altissima cognitio, quae sapientia proprie vocatur, sic idem Verbum vocatur 'sapientia Patris', non qua ipse 020 sapiens est, sed quae ab ipso est. B*PO*G

025

022 tamquam infusum BY

Ioh. Damascenus, De fide orth.1.1 c.8 (PG 94,821:A; ed. Buytaert c.8, 178-181). Ioh. Damascenus, De fide orth. 1.1 c.6 (PG 94,804A; ed. Buytaert c.6,8-15). 16 Ioh.1,9. 17 Ps.Augustinus, Dialogus quaest.65 q.1 (PL 40,734; cf. Dekkers CPL n.373). Cf. Augustinus, Ad Oros. (PL 42,669-678); Contra serm. Arian. c.17 (PL 42,696); Contra Maxim. 1.2 c.23 n.7 (PL 42,801). 18 Genitus: Ulricus, Summa de summe bono 1.3 tr.1 c.3. Unigenitus, primogenitus: 1.3 tr.1 c.4. Filius, heres: 1.3 tr.1 c.1-5. Imago: 1.3 tr.5 c.8. Species: 1.2 tr.3 c.4. Pulchritudo: 1.2 tr.3 c.4. V.erbum: 1.3 tr.5 c.6. Sapientia: 1.3.tr.5 c.8. Virtus: 1.2 tr.6 c.2. Lux a luce: 1.2 tr.2 c.5. Candor lucis aeternae: 1.2 tr.3 c.5. Splender gloriae: 1.3 tr.5 c.8. Veritas: 1.2. tr. 5. c.5-9. 14

15

25

30

4

De summo bono, liber quintus

Capitulum secundum De praecursore Verbi incarnati. In quo est de sanctificatione in utero. n.8

( Quare praecursor sit missus.) &

10

'Verbum hoc caro factum est et habitavit in nobis', Ioh. I (14). De quo ineffabili sacramento totus deinceps noster sermo erit. Sed quia ante ortum solis iustitiae divina providentia praemisit 'luciferum in tempore suo', Iob :XXXVITI (32), idest Iohannem baptistam, qui lumen proportionatum nobis infìrmis oculis mentis nostrae infundens ad contemplandam mirabilem solis iustitiae claritatem confortaret, cuius 'gloriam vidimus gloriam quasi unigeniti a Patre' 1, secundum legem divinam, secundum quam secunda per prima eis proportionata reducuntur in deum2 : ideo et nos ad ortum huius sideris primo mentis oculos convertimus. ( Quare ortus eius sit praedictus8. )

n. 9

Sicut ergo patet Luc. I (13), ortus suus ab angelo fuit prophetatus non solum propter praerogativam suae dignitatis, sed etiam ut ipse speciali modo ad mysterium incaru nationis pertinere dinosceretur. Quod mysterium per angelorum ministerium ordinatum est, ut in PRAECEDENTI4 libro diximus.

n.10

(Quare per archangelum Gabrielem5. ) Nec per simplicem angelum sed per archangelum, quia ipsi archangeli per se non nuntiant nisi ea quae directe et immediate ad bonum commune ordinantur. Unde ao per hoc ostenditur ortus praecursoris huius utilitatis esse. Propter quod 01 ipse nuntius dixit 6 : 'Multos fìliorum Israel convertet ad dominum deum ipsorum'. Archangelus autem iste Gabriel, idest fortitudo dei7, vocatur, quia in hac nativitate multiplex 02 fortitudo divina collectione miraculorum monstratur. Nec hoc ab eius praeconio vacat, quod 03 eodem angelo cum Christo nuntiatur, quia utraque nativitas ad idem, 2& scilicet ad salutem nostram, ordinabatur, licet diversimode.

n.11

( Quare in templo et in die Festo.) Annuntiatur autem in loco solemni, scilicet in templo circa altare incensi 8 ; quod de nullo allo, immo nec de Christo legitur; et in praecipua solemnitate, scilicet04 in festo propitiationis 9, quod fuit in Septembri, X die illius mensis, Lev. XXID (27), ao quando solus pontifex introibat in sanctum tabernaculum cum sanguine; et hora d(}01

quod+et Y

02

multipliciter S

08

quod+ab G

04

scilicet] idest Y

Ioh.1,14. Ps.Dionysios, De cael. hier. c.6 §2; c.7 §1-3; De eccl. hier. c.5 §4.5 (PG 3,200D-201A.205B-C. 208C-209A.240B-D; 504.505. Dionysiaca II 831-834.837.841.849.853.878.880-881 I 1330-1331). 8 Cf. Alb., Inc. (ed. Col. t.26 p.176,33-36; 178,7-9). Cf. III Sent. d.3 a.13.17. Thom., III Sent. d.3 q.3 qa.1 contra 1. 4 Ulricus, Summa de summo bono 1.4 tr.3 c.10-11. 6 Cf. Alb., III Sent. d.3 a.14-15. Thom., III Sent. d.3 q.3 a.2 .. 6 Lc.1,16. 7 Cf. Gregorius M., In evang. hom.34 n.9 (PL 76,1251A) et Alb., ibidem a.15 ad 3. 8 Lc.1,11. 9 Cf. Ambrosius, Expos. Lc.1 nr.22 (PL 15,1542B; CSEL 32,4 p.24,9). 1

2

tractatus 1, capitulum 1

5

votionis, scilicet cum sacerdos incensum poneret, et 06 'omnis10 multitudo populi erat foris' templum 'orans' pro se et sacerdos pro populo oravit. Et ratio quidem primi 11 horum fuit, quia significabatur, quod Iohannes illum mundo nuntiaret, qui 'per proprium sanguinem introivit semel in sancta aetema redemptione inventa', Hebr. IX (12). Secundum12 vero praedictorum signifìcabat ipsum futurum praeconem verae s poenitentiae, per cuius 'dignos13 fructus' 'a14 ventura ira' fugientes propitiationem Dei meremur 06. Ratio vero tertii praedictorum est, quia significabatur, quod in ipso Iohanne incipiebant impleri desideria omnium antiquorum sanctorum. Unde angelus dixit16 : 'exaudita est deprecatio 07 tua', GwssA16 : 'facta pro populi redemptione, non pro sobole, quam desperabat se posse habere'. 10 (De his quae prophetavit angelus de Iohanne.) Annuntiat autem angelus non solum eius nativitatem sed et nomen, cum dicit17 : 'vocabis nomen eius Iohannem', et sanctificationem in utero18, cum dicit: 'et Spiritu Sancto replebitur' etc. 08 et spiritualem dignitatem19, cum dicit: 'erit enim magnus' etc., et debitam suae nativitatis venerationem20, cum dicit: 'et multi in nativitate eius 15 gaudebunt', et vitae austeritatem21, cum dicit: 'vinum et siceram non bibet', officium22 quoque, cum dicit23 : 'et ipse praecedet ante illum' etc. Nominis praenuntiatio perrara est in scriptura; quae fiebat per angelos, et in proposito significat nomen huius sancti speciali excellentia electionis scriptum esse in libro vitae24, et etiam quod per suum ministerium inciperet diffundi gratia salvatoris 20 praefigurata gratia 09 in lege et praedicata in prophetis. Unde Matth. XI (12): 'a diebus Iohannis baptistae usque nunc regnum caelorum vim patitur', et infra25 : 'omnes enim prophetae et lex usque ad Iohannem prophetaverunt', non, quin etiam postea fuerint 010 prophetae communi nomine dicti, ut patet26 in Actibus et in Apocalypsi; sed quia non fuerunt prophetae proprie dicti, scilicet qui fuerunt divinitus missi 2o ad praenuntiandum mysterium incamationis. Et propter hoc vocatur ipse medius limes duorum testamentorum, quia est finis veteris et initium novi testamenti. Et in signum huius gratiae vocatus est ipse Iohannes, idest27 'domini gratia', vel 'in quo est gratia'. 06 mereremur PG os et>SE* 010 fuerunt YE

07 oratio S*RE

08 etc>BY

09 gratia] antea Y supra del.E

10 Lc.1,10. Cf. Ambrosius, ibidem. Cf. Ambrosius, ibidem. 13 Le. 3,7-8. 14 Mt.3,7. 15 Lc.1,13. 16 Glossa interi. Lc.1 (Antv.5,675sq.; cf. ad sensum PL 114,245B). 17 Quoad sequentia cf. Lc.1,13-15. 1 B Infra n.13.17.19.20.22. 10 Infra n.14.17.19. 20 Infra n.21.23-25.27. 21 Infra n.29. 22 Infra n.30. 23 Lc.1,17. 24 De libro vitae cf.: Phil.4,3; Apoc.3,5; 21,27;22,19. 26 Mt.11,13. 26 Act.11,28; 13,1; 21,10; Apoc.1,1-3. 27 Glossa ord. Lc.1 (Antv.5,677B; PL 114,215C) sub nomine Bedae. Cf. Hier., De nominibus hebraicis (PL 23,841.847). Cf. Lagarde, Onomastica sacra I 69,16, Gottingen 1870. 11

12

n. 12

6

De summo bono, liber quintus

n.13

(Quare Iohannes in utero sit sanctificatus28. ) Privilegium vero sanctificationis in utero expresse non legitur alicui concessum nisi Ieremiae29 et Iohanni, quamvis de beata Virgine hoc ipsum per scripturam probetur, ut INFRA30 patebit, et ab ecclesia indubitanter astruatur. Istis autem prae omnibus s aliis hoc concessum est, quia speciali sanctitate pollere debuerunt, qui ad 'sanctum.81 sanctorum' aliis propinquius ordinabantur. Et hoc quidem patet de Iohanne. Sed et de Ieremia probatur per hoc quod non solum incarnationem prophetavit ut alii sed etiam modum eius insinuavit, cum dixit32 : 'Femina circumdabit virum'. Insuper ipsius persona in virginea castitate et Iudaeorum persecutione et passione sua figuram 10 exprimit salvatoris. Quod enim iste fuerit finis sanctificationis, testatur scriptura, quia Ier. I (5), cum dixisset 'sanctificavi te', statim subdit: 'et prophetam in gentibus dedi te', et Luc. I (16), post illud33 : 'Spiritu Sancto replebitur' etc. immediate sequitur: 'et multos filiorum lsrael' etc. Propter quod34 etiam ita spirituali munditia sanctitatis praediti fuerunt, quod etiam licitis nuptiis maculati non fuerunt; 'virgines35 enim 15 sunt'. Et ideo nulli patriarcharum haec gratia donata est, quia ipsi non spiritualiter sed secundum carnalem propagationem ad hoc mysterium ordinabantur, 'ex3 6 quibus est Christus secundum carnem'.

n. 14

(Quomodo differenter aliqui sint sanctificati in utero87 . ) Sicut autem propinquitas ad 'sanctum.38 sanctorum' istis contulit gratiam talis sanctificationis, ita differentia propinquitatis causavit in eis differentiam in gratia sanctificationis, ut patet ex circumstantia scripturae. Nam de Ieremia tantum dicitur: 'Antequam exires de vulva sanctificavi te' etc., Ier. I (5). De Iohanne vero dicitur: 'Spiritu Sancto replebitur adhuc ex utero' etc., Luc. I (15). Patet enim plus esse plenitudinem Spiritus Sancti011 possidere quam simpliciter in utero sanctificari. Maiorem 211 ergo gratiam habuit Iohannes prae Ieremia. Quae quia quasi naturalis ei facta est, inquantum ante completam nativitatem impressa est, ideo ipse 'Iohannes39 ', idest 'dei gratia', vocatur. Maiorem etiam sanctificationem recepit. 40 Ieremias omnibus sanctificatis in utero commune beneficium recepit, scilicet purgationem a peccato originali et confirmationem in gratia, ita quod ipsam perdere non possent 012 , licet venialiter ao possint 013 peccare41, quia gratia non nisi per mortale peccatum amittitur. Sanctificatio

20

on Spiritus Sancti > Y

012

possunt S posset P possit BOG

018

possit B po~set Y

28 Cf. Alb., Inc. (ed. Col. t.26 p. 182,5-9.29-35; 183,69-71; 185,74-79; 186,11-15.61-69); III Sent. d.3 a.3.5.6.8.9.17. Thomas, III Sent. d.3 q.1 a.1 qa. 2.3. 29 Ier.1,5. 30 Infra n.15. 31 Dan.9,24. Glossa interi. Lc.1; (Antv.5,681-682): "Nazaraeus, idest sanctus sanctorum". Cf. Glossa interi. Hebr.9 (Antv.6,887-888). 32 Ier.31,22. 33 Lc.1,15. 34 Cf. Alb., Inc. (ed. Col. t.26 p. 182,51). 36 Apoc.14,4. 86 Rom.9,5. 87 Alb. Inc. (ed. Col. t.26 p.182,5-9,29-31.60-67; 183,18-24.52-58; 185,14-15.38-46; 186,10-15. 66-74.88-93); III Sent. d.3 a.8; Thom., III Sent. d.3 q.1 a.1; a.2 qa. 1 ad 4. 38 Dan.9,24; cf. Glossa interl. Lc.1 (Antv.5,681-682) et Glossa interi. Hebr.9,3 (Antv.5,887-888). 89 Glossa ord. Lc.1 (Antv.S,677B. PL 114.215C) sub nomine Bedae. 4 Cf. supra n.12. 41 Alb., III Sent. d.3 a.8 ad 2; a.9.

°

tractatus 1, capitulum 1

7

enim non solum 014 mundationem sed et 016 confirmationem importat, Ioh. XVII (17), 'Pater, sanctifica eos in veritate'. Unde QUIDAM42 hanc gratiam diffiniunt et dicunt: Sanctificatio est gratia mundans ab originali peccato cum confirmatione in bono. Sed Iohannes specialiter accepit gratiam, qua venialia plus aliis vitare potuit 016. Non tamen omnino, quia ipse dixit Christo, Matth. III (14): 'ego a te debeo baptizari', idest • a peccato mundari, ut dicit GLOSSA48• Non licet mentiri propter humilitatem, ut dicit AUGUSTINUS 44 • Unde qui diceret eum non peccasse, implicaret contradictoria017 , quia mentiendo peccasset. Quod enim praefatum munus gratiae Iohannes acceperit 018 , patet per effectum gratiae, scilicet quod per gratiam in pueritia sua mundum fugiens in deserto habitavit46, ne 'levi46 saltem maculare vitam famine posset'; habitus enim 10 inclinant019 ad similia sibi opera. 47 . n. 15

(Quod beata Virgo in utero sit sanctificata48.) Ex quo autem materia incidit de sanctificatione in utero, ipsam per amplius prosequamur020. Sciendum est ergo nullum posse sanctificari in parentibus tam propter hoc quod ipse nondum est et ideo nihil circa eum potest fieri, quam etiam propter 16 hoc quod, secundum quod ipse potentia est in eis, sic est in eis secundum vitiosam originem, per quam potius polluitur quam sanctificatur. Nec in conceptione potest aliquis sanctificari, quia non compatiuntur se simul inquinatio et sanctificatio. Omnis autem naturalis conceptio, in quantum est per actum naturae corruptae, inquinat conceptum macula originalis peccati. Ergo non potest ibi esse sanctificatio. Ante animae 20 quoque infusionem nullus a Deo sanctificatur, quia vel sanctificatio sumitur proprie, scilicet pro acceptione sanctitatis gratiae, quae suum contrarium expellit, vel pro emundatione a naturali corruptione, quae est in corpore ante animae infusionem, per quam contaminatur anima. Primo modo non potest fieri nisi habito subiecto gratiae, quod est anima; et ipsa cum sui creatione infunditur corpori. Secundum vero prae- 26 dictorum posset a Deo fieri potentia absoluta sed non potentia ordinata, quia cederet in diminutionem gloriae Christi, quae est, quod ipse est universalis omnium hominum redemptor et salvator et 'caput ecclesiae' 49, omnibus suo merito profundens gratiam. Qui enim sine peccato omni esset, eius redemptione vel salvatione vel influentia gratiae non indiguisset. Haec enim est gloria, de qua dicitur Rom. III (23): 'Omnes 30 peccaverunt et egent gloria dei'.

016 etiam BY P inclinat P inclinavit OG

014 solam o10

016 possit BPO 020 persequamur Y

017 contradictionem

BY

018 accepit

PO

Alb., Inc. (ed. Col. t.26 p.182,51-53). Glossa interi. Mt.3 (Antv.5,77-78). Cf. Anselmus Laud., Enar. Mt. 1.1 c.3 n.14 (PL 162,1267). Alb., Inc. (ed. Col. t.26 p.182,65-67); III Sent. d.3 a.8 arg.2. 44 Cf. Ps.Augustinus, Sermo 181 n.4 = Fulgentius Rusp., Sermo 49 (PL 39,931). 45 Lc.3,2. 46 Paulus diac., Hymnus in honor. b. Ioh.Bapt. 'Ut queant laxis'. Cf. Brev. Rom.Pii V 24. VI ad matutinum (Analecta hymnica 50,120). 47 Aristoteles, De mem. et remin. c.2 (451 bll-14); cf. Thom.Aq., De verit. q.24 a.10 c. 48 Cf. Alb., Inc. (ed.Col. t.26 p.185,80; 186,61-65.94-95); III Sent. d.3 a.3-9. Thom., III Sent. d.3 q.1 a.1.2. 49 Col.1,18; Eph.1,22. Cf. Alb., III Sent. d.3 a.3 contra 3; Thom., ibidem a.1 qa.2. 42 43

8

De summo bono, liber quintus

n.16

(Quando beata Maria sit sanctificata60. ) Cum vero huiusmodi praeventio 'in51 benedictionibus dulcedinis' pertineat ad laudem praeventorum, sequitur, quod quanto quis maiori gratia sanctifìcationis laudabilior efficitur, tanto magis in eo haec gratia acceleratur52 • Quapropter omni laude s dignissimam matremDei credimus subito post animationem essesanctificatam, ut vere 021 possit dicere 022 Eccli. illud XXIV (14): 'ab initio' durationis meae in esse naturali - eo modo quo dicitur Ioh. VIII (44): 'ille homicida fuit ab initio', idest parum post initium suae creationis 023 - , 'et ante saecula' quantum ad dignitatis prioritatem, 'creata sum', idest de nihilo peccati producta ad esse gratiae sanctificationis. Iohannes 10 vero citius Ieremia sed tardius Maria sanctifìcatus fuit 53 •

n.17

(Quando Iohannes fuerit sanctificatus64. )

16

20

2s

Quando autem sanctifìcatus fuerit, tradit AMBROSIUS 55 SUPER LucAM dicens illud promissum angeli66 'et Spiritu Sancto replebitur adhuc ex utero matris suae' completum fuisse, cum intrante beata Maria in utero exultavit et praecursionis suae offìcium, quoad potuit, implevit. Hoc autem factum fuit in secto mense a Iohannis conceptione, ut patet Luc. I (26). Sicut autem dicitur 67 IX libro 024 DE ANIMALIBUS, masculinus foetus formatur per animam infra quadraginta dies, et probatur experimentaliter, quia si talis foetus per aborsum in quadragesimo die excidat ex utero 026 et inveniatur, quando recenter excidit, invenitur aliquem 026 habere motum constrictionis et dilatationis, quando acu pungitur. Quod non posset esse, nisi ista creatura esset animata. Feminae autem conceptus non invenitur formatus ante tres menses, qui sunt nonaginta dies, sed completis tribus mensibus. AuGUSTINUS 58 tamen SUPER loHANNEM dicit formari conceptum infra quadraginta sex dies. Sed non est vis in hoc, quia PHILOSOPHUS ponit minimum tempus, quo secundum solitum cursum naturae foetus animatur, AuGUSTINUS autem ponit tempus, in quo semper velut 027 in pluribus formatus est conceptus, nisi per accidens aliquis error naturae impediat. Si ergo de tempore illo, quod est a die decimo Septembris usque ad diem annuntiationis, subtrahantur quadraginta dies, residuum tempus vero 028 totum est mora, quae fuit inter conceptionem et sanctifìcationem Iohannis.

n. 18

(De festo conceptionis beatae Mariae59 . )

30

Ex hoc scitur causa, quare licet ab ecclesia non approbetur propter vicinum errorem, tamen sustinetur, quod aliqui 029 celebrent conceptionem beatae Virginis non referentes hoc gaudium ad conceptionem seminum secundum naturam 030, quae est in infusione 823 durationis I oh. Turrecremata 025 ex 022 dici B* Y 824 capitulo Y vere> B* Y 026 aliquem] aliquando SRG 027 ve! BY 828 vero] fere S utero>R ab utero BY 029 alii ABOG oso secundum naturam] sed naturarum ABG Ioh. Turrecremata 0 21

58

51 52 53 54 65

56 57 58 59

Cf. Alb., Inc. (ed. Col. t.26 p.185); III Sent. d.3 a.3-5. Thom., III Sent. d.3 q.1 a.1. Ps.20,4. Cf. Alb., Inc. (ibidem v. 64-65). Cf. Alb., Inc. (ed. Col. t.26 p.185,14-54; 186,66-74. 88-93). Cf. Alb., Inc. (ibidem); III Sent. d.3 a.3.4 ad 7 a.5. Thom., III Sent. d.3 q.1 a.1 qa.2 ad 1. Ambrosius, Expos. in Lc.1.1 n.33 (PL 15,1627A; CSEL 32,4 p.31). Lc.1,15. Aristoteles, De hist. animai. 1.7 c.3 (583b 2-5). Augustinus, De div. quaest.831.1 q.56 (PL 40,39). Cf.-Alb., III Sent. d.3 a.4. Thom., III Sent. d.3 q.1 a.1 qa.1 sol.; qa. 3 contra 1.

tractatus 1, capitulum 1

9

animae, nec illam celebrant secundum se, quia fuit in peccato, sed ratione sanctifìcationis sibi vicino coniunctae, quia ut dicitur60 Dig. DE DIVORTIO lege DIVORTIUM: 'Uxor in brevi reversa nec divertisse videtur'. Idem etiam dicitur in DECRET061 DE PAENITENTIA d. I. Unde sirniliter hoc nihil interesse reputatur, ubi parum interest. (De exsultatione Iohannis in utero 62 . ) Exsultationem autem Iohannis in utero63 non credo fuisse animalem, ita quod ad tempus habuerit usum non solum rationis sed etiam gratiae ad cognoscendam praesentiam salvatoris in utero Virginis, ut QUIDAM dicunt. Sed credo tantum fuisse gestum et motum ad modum tripudiantis, quia tantum fuit figura illius veri gaudii futuri, de quo ipse dicit, Ioh. ffi (29): 'Arnicus sponsi gaudio gaudet propter vocem sponsi; hoc ergo gaudium meum impletum est'. Nam mater, quae dixit 64 : 'ex quo facta est vox salutationis tuae' etc., nihil potuit scire de gaudio interiori, sed tantum sensit exsultationem interioris motus. Secundum hunc modum dicitur 031 in Ps. 65 'montes exsultaverunt ut arietes' etc., quia scilicet ad modum exsultantium moti sunt et praeparaverunt in se mansionem populo 032 dei. Unde dicitur in libro bellorum domini: 'Scopuli torrentium inclinati sunt' etc., Num. XXI (15).

5

10

15

n. 20

(Quod Iohannes non ante. infusionem animae sit sanctificatus 66 . ) Post supradicta vero verba addit AMBROSIUS 6 7, quod videtur obviare praemissis. Dicit enim: 'Nondum illi erat 033 spiritus vitae et iam erat spiritus gratiae'. Per hoc enim videtur Iohannes sanctificatus fuisse 034 ante infusionem animae. Sed AMBROSIUS 68 ibi spiritum vitae non vocat animam sed spirationem aeris exterioris, sine qua vivit puer in utero sed non extra uterum; et in ipsa vita manifestatur. Propter quod mortui esse creduntur, in quibus iste spiritus non invenitur. De ipso enim dicit lob XVII (1): 'Spiritus meus attenuabitur' etc. Restat ergo quod etiam 035 illud Ier. I (5): 'Priusquam te formarem in utero, novi te' non intelligatur 036 de notitia praesentis approbationis sed de notitia aetemae praedestinationis et dilectionis. 69 Qualiter etiam dicit 037 Mal. I (2): 'Dilexi Iacob, Esau autem odio habui' 70 • Hoc enim exponens APOSTOLUS Rom. IX (11-13) dicit: 'Ut secundum electionem propositum Dei maneret, non ex operibus sed ex vocante dictum est: Quia maior serviet minori, sicut scriptum est: Iacob dilexi' etc. 638

631

035

dicitur>REBY etiam>BP*G

populi PO intelligitur Y

632 036

033 037

034 fuisse+tsntum RE*BP*O inerat corr.B corr.P 038 etc. >BY dicitur BPO

D.24.2,3 (ed. Krueger I p. 355). Textus depromptus est ex Gratiani Dist.1 de poen. c.21 n.2. Gratianus (ed. Friedberg I 1163). 62 Cf. Alb., Inc. (ed. Col. t.26 p.185,25-31.47-54); III Sent. d.3 a.4 ad 7. Thom., III Sent. d.3 q.1 a.1 qa.3 sol. 63 Lc.1,40. 64 Lc.1,44. 65 Ps.113,4. 66 Cf. Alb., Inc. (ed. Col. t.26 p.185,20-24); III Sent. d.3 a.4 ad 7. Thom., III Sent. d.3 q.1 a.1 qa.1.2. 67 Ambrosius, Expos. Lc.1.1 n.33 (PL 15,1627; CSEL 34,2 p.31); cf. Alb., Inc. ibidem, qui Glossam laudat. Cf. Thom., ibidem qa.2 arg.1 ad 1. 68 Interpretatio haec arbitraria absque fondamento in textu Ambrosii est. 69 Cf. Alb., Inc. (ed. Col. t.26 p.185,40-42); III Sent. d.3 a.4 ad 6. 7 Cf. Alb., III Sent. d.3 a.8 arg.4. 60

61

°

n. 19

20

2s

so

10

n. 21

De summo bono, liber quintus

(Quod nec Iacob nec lob sint sanctificati in utero71 . ) Unde patet, quod non valet argumentum QUORUNDAM volentium per hoc concludere, quod Iacob fuerit 039 sanctificatus in utero. Similiter quod lob dicit de se: 'ab infantia crevit mecum miseratio et de utero matris meae egressa est mecum', • lob XXXI (18), non ostendit eum in utero esse sanctificatum 72, cum ipse ostendat tempus conceptionis et nativitatis suae fuisse sibi tempus maledictionis culpae, cum dicit 040 lob III (3): 'Pereat dies, in qua natus sum, et nox, in qua dictum est: conceptus est homo'. Sed potius ostendit eum naturalem habilitatem ad facilem usum huius virtutis accepisse a deo et 041 non ipsam virtutem gratuitam. Similiter 042 enim 043 10 dicit PHILOSOPHUS 73 X ETHICAE, quod 'iuvenes liberales, qui ex natura habent mores nobiles et amant bonum facere 044 , possunt provocari ad virtutem sermonibus. Multi autem non possunt. Non enim nati sunt verecundiae sed timori, neque recedere a pravis propter turpe sed propter poenas'.

n. 22

(Quod sanctificati in utero debent suscipere baptismum74. ) 15

20

25

so

Huic etiam quod diximus aliquos esse sanctificatos ante nativitatem ex utero, non obviat illud quod dicit AuGUSTINUS 75 AD DACIANUM, quod 'sanctifìcatio, qua singuli efficimur 045 templum Dei, non nisi renatorum est', quia ex hoc quod dicit 'singuli efficimur 046 templum dei', patet, quod ipse loquitur de sanctificatione sacramenti baptismi omnibus tradita lege communi, cum dictum est Marci ultimo 76 : 'qui crediderit et baptizatus fuerit' etc. 047 , Ioh. ID (5): 'nisi quis renatus fuerit' etc. Cum enim illa sanctificatio necessario fiat per hominem ministrum sacramenti, ille qui nondum natus non potest subici operationi ministri, non potest esse eius particeps. Ista autem sanctificatio facta est ultra legem communem speciali privilegio opere Spiritus Sancti sine ministro. Cuius operationi aequaliter potest homo subici in utero et extra uterum. Ex 048 hoc patet, quod gratia sanctifìcationis excellit gratiam sacramenti, eo quod privilegia paucorum addunt super communem gratiam. Idem quoque experimentaliter probatur per effectus gratiae sanctificationis, qui sunt 049 confirmatio in gratia - quam 050 non facit nisi excellenter perfecta gratia, quae ex sua perfectione aliquid attingit de statu gloriae - et constitutio hominis in speciali dignitate propinquitatis ad 'sanctum 77 sanctorum', unctum 'oleo 78 laetitiae prae consortibus suis'. Ad quem quanto quis 051 plus appropinquat, tanto ampliori copia olei gratiae perfunditur, quia 'oleum effusun1 nomen eius', Cant. I (2). Nec tamen hoc tempore, si aliquis esset in utero sanctificatus, excusaretur a baptismi perceptione propter legem Christi omnes 052 ligantem, quia 040 dicitur BPG 041 et> Y 043 enim de/.P 042 sic E sicut BY fuit Y 046 efficiuntur RB* Y 047 etc.> BY +et S 048 et ex BY efficiuntur REB*Y 050 quem BY 051 aliquis RBY 052 Christi omnes] christianos Y 039 045

044

facile BY est BY

040

71 Cf. Alb., Inc. (ed. Col. t.26 p.185, 64-73; 186,50-60); III Sent. d.3 a.8. Thom., III Sent. d.3 q.1 a.1 qa.3. 72 Cf. Alb., III Sent. d.3 a.8 arg.3. 73 Aristoteles, Ethic. Nic. 1.10 c.10 (1179b 7-13). 74 Cf. Alb., Inc. (ed. Col. t.26 p.184); III Sent. d.3 a.5 arg.1; a.10. Thom., III Sent. d.3 q.1 a.1 qa.3. 75 Augustinus, Ep. ad Dard. 187 (alias 57) c.10 n.32 (PL 33,844; CSEL 57 p.110). Cf. Thom., ibidem. 76 Mc.16,16. 77 Dan.9,24. 78 Ps.44,8.

tractatus 1, capitulum 1

11

omnibus data est. Quae sancita est poena relegationis a regno coelorum, Ioh. III (5): 'Nisi quis renatus fuerit' etc. Nec vana est haec lex sapientiae divinae, quia plura confert hoc sacramentum, quae sanctifìcatio in utero non confert, scilicet caracterem et gratiam sacramentalem, quae differt a gratia illa quae communiter vocatur gratia gratum faciens, ut suo LOC0 79 plenius dicetur, et habilitatem ad susceptionem aliorum sacramentorum, quorum baptismus est ianua.

5

(De laude Iohannis praenuntiata.) Nunc autem ad id quod per digressionem praetermisimus, redeuntes ostendamus, n. 23 qualiter Gabriel 790 praedixerit 053 Iohannem magnum futurum coram domino. Hoc ergo sic intelligendum est: Vita Iohannis in perfectione operum et doctrina fuit adeo 10 omnibus mirabilis, quod cum ipse nullum signum fecerit, ut dicitur Ioh. X (41), tamen ex admiratione exierunt ipsum videre - Matth. Xl (7): 'quid existis in desertum videre' etc. - et crediderunt ipsum esseChristum - Luc. llI (15): 'existimante autem populo et cogitantibus omnibus de Iohanne, ne forte ipse esset Christus' etc. et Ioh. I (19): 'miserunt Iudaei ab Ierosolymis' etc. - Per hoc ergo magnus fuit coram homini- 15 bus, qui vident ea, quae patent. Quia vero dicitur Rom. IV (2): 'si Abraham ex operibus' legis 'iustifìcatus est, habet gloriam, sed non apud deum', Iohannes dicitur magnus futurus coram domino, inspectore cordium. Quae magnitudo consistit in excellentia gratiae et meriti ex gratia. In qua magnitudine Iohannem omnibus sanctis praefert Christus, cum dicit 054 Matth. Xl (11): 'non surrexit inter natos mulierum' etc. 20 Hoc enim sancti, scilicet AuGUSTINUs 80 in sermone et MAXIMus 81 exponunt secundum fìguram, quae liptotes vocatur, idest cum minus dicitur et plus 055 signifìcatur. MAXIMus 82 enim dicit: 'Hic est qui iudicio caelestis sententiae cunctis mortalibus antefertur'. A UGUSTINUS 056 similiter ex eodem Verbo Christi concludit et dicit 83 : 'Praecellit cunctis, eminet universis, antecedit prophetas, supergreditur patriarchas. Et quisquis 25 de muliere natus est, inferior est Iohanne'. Idem etiam probatur per hoc quod sancti veteris testamenti, inter quos praecipui fuerunt prophetae, aequalis gratiae fuerunt cum sanctis novi testamenti, quia sunt aequalis praemii secundum illud Matth. XX (12): 'hi novissimi una hora fecerunt et pares illos nobis fecisti 057 ' etc. Prophetis autem praefert eum Dominus Matth. XI (9): 'Etiam dico vobis et 058 plus quam prophetam o59 '. so Item immediate post praedictam comparationem subdit Dominus 84 : 'Qui autem minor est in regno coelorum, maior est illo'. Ex hac enim exceptione patet, quod Iohannes inter natos mulierum, in quo non includitur beata Virgo, super omnes gradum 060 perfectionis attigerat practer perfectionem status beatitudinis, quem habet etiam minimus angelorum in coelo, vel praeter perfectionem Christi, qui opinione hominum s5 minor fuit Iohannes. Quem tamen excipere non oportet, ut dicit AUGUSTINUS 85 , quia ipse non est natus de muliere sed de Virgine. Et hoc verum est secundum proprietatem 053 058

056 Augustinus>B*Y 054 dixit BPO 055 maius BY predixit BY 060 059 gradus REBY et Vulg.>REBY propheta RP

057

fecisti > P

Ulrici, Summa de summo bono completa non est. Lc.1,15. 80 Augustinus, Sermo 287 {I in Ioh B.) c.1 (PL 38,1301). 81 Maximus Taurin., Hom.67 (III in Ioh.B.) {PL 57,390B). 82 Maximus Taurin., Hom.62 (VI in Ioh.B.) (PL 57,657CD) quoad sensum. 83 Augustinus, ibidem. 84 Mt.11,11. 85 Ps.Augustinus, Sermo 197 n.1 {PL 39,2114); cf. Augustinus, Sermo 184 n.2; Sermo 287 n.2; Sermo 293 n.12 (PL 38,996.1301-1302.1335). 79

790

12

6

De summo bono, liber quintus

huius 061 vocabuli 'mulier', secundum quam non est mulier, nisi quae mollitiem corruptionis passa est, quia mulier dicitur a mollitie, ut dicit IsmoRus 86 XI libro 062 ETYMOLOGIARUM. Sed secundum consuetudinem hebraeae linguae est hoc nomen sexus tantum. Unde Gen. II (22) et III (1) Eva virgo adhuc existens vocatur mulier. Et sic 068 beata Virgo vocatur mulier, Ioh. II (4): 'quid mihi et tibi est 064 mulier?' et Joh. XIX (26): 'mulier, ecce filius tuus' et ad Gal. IV (4): 'misit Deus Filium suum natum ex muliere'. Sed cum dicitur 'inter natos mulierum', necessario sumitur hoc nomen° 65 primo modo.

REBY 062 libro>REBY scilicet BY 066 nunc +cum superscr.P. 070 omni> R eum corr.BPG cum B*tum O 074 quod del.P 073 cognata tua> Y

065 nomen+ 064 est Vulg.>REBY sic>B*PG celebret BY 068 sanctificationem S 069 ipsius > S 071 hoc+est superscr.P fuit in marg.B 072 solamen BY

063 067

Isidorus, Etymolog. 1.11 c.2,18 (PL 82,417A). Verba Augustino falso attributa contradicunt eis, quae idem in serm. 287 n.1; 289 n.5; 290 n.2; 293 n.1 (PL 38,1301.1311.1313.1327) profert, scil. solius Christi et Baptistae nativitatem celebrari; festum nativitatis b. Mariae v. post Augustinum celebraci coepit. 88 'Liber iustorum' eruditis ignotus est. Cf. Ios. 10,13: 'Nonne hoc scriptum est in libro iustorum.' 2 Sam.1,18: 'Sicut scriptum est in libro iustorum.' Hieronymus, Com.2 Reg.1,18 (PL 23,1346C) eundem esse atque librum Samuelis dicit. Cf. Glossa ord. 2 Sam.1 (Antv.2,518D-F; PL 113,563B). Cf. Hrabanus M., Com. Ios.10,13 (PL 108,1045) et Com.2 Reg.1,13 (PL 109,72AB). 89 Ps.Bernhardus = Petrus Dam., Sermo (23) in nativ. Ioh.B. n.4 (PL 184,995A) : "Alii, qui librum iustorum diligentioribus oculis inspexerunt, se vidisse testantur, quod ipsa dei genitrix felicem puerum primo de terra levavit." 90 Petrus Dam., Sermo 23.24 (PL 144,630BC.638B). Cf. Glossa Lyrani (!) (Antv.2,73-74) provocans ad Hieronymum, Prol. in Habacuc. Cf. Glossa ord.2.Sam.1 (Antv.2,518D-F; PL 113,563B). 91 Glossa ord. et interl. Lc.1 (Antv.5,695-696; PL 114,248B) verba referens ex Beda, Expos. Lc.1 (PL 92,323BC). 92 Non Bemhardus Clar. sed Petrus Dam., Sermo 23 n.4 (PL 144,630C). 86 87

tractatus 1, capitulum 1

13

Christi, quem ipse praecessit sicut aurora vel lucifer solem. Quam nativitatem magnum esse gaudium omni populo angelus praenuntiat, Luc. I (14). Et etiam ideo quia hanc nativitatem claram et venerabilem faciunt parentum gloria et divina virtus multipliciter in miraculis ostensa. Gloria parentum describitur Luc. I (5): 'Fuit in diebus' etc. Ubi dicit AMBROSIUS: 93 'Plena laudario, quae genus in maioribus: de vice Abia 94 etc., mores in aequitate: erant autem iusti etc., - offìcium in sacerdotio: sacerdos quidam etc., - factum in mandatis: incedentes in omnibus mandatis, - iudicium in iustifìcationibus comprehendit: et iustifìcationibus Domini' etc. - Infra 95 vero additur illud quod maxime hoc genus glorifìcat, scilicet quod de cognatione Christi fuit. Unde dicitur: 'ecce Elisabeth cognata tua' etc. Ideo autem ad laudem prolis commendantur parentes de virtute et de dignitate, quia, ut dicit BEDA 076 : 'Ex 96 iustis parentibus Iohannes est genitus, ut eo confìdentius iustitiae praecepta populis daret, quo hoc ipse non quasi novicia didicisset, sed velut haereditario iure a progenitoribus accepta servaret. De sacerdotali prosapia ortus est, ut eo potentius mutationem 076 sacerdotii legalis in sacerdotium Christi secundum ordinem Melchisedech praeconizaret, quo ipsum ad sacerdotale genus pertinere claresceret'. Fuit autem 'sacerdos de vice Abia' 966 , quia cum David cultum templi ampliaret, ministeria sacerdotum viginti quattuor sortibus divisit, in quibus familiam Abia sors octava contigit077, ut dicitur I Par.XXN (10). Decuit ergo, ut praeco novi testamenti, quod per octonarium signifìcatuur sicut vetus per septenarium, in octavae sortis vice nasceretur.

5

10

15

20

n. 25

BPG signum ABOG

076

93 94

96 96 966 967 97 98 99

lOO 101 102

Ambrosius, Expos. Le. 1.1 n.21 (PL 15,1621; CSEL 32,4 p. 23). Lc.1,5-6. Lc.1,36. Beda, Homil. 1.2 hom.13 (PL 94,203AB). Lc.1,5. Lc.1,7.18.36. Lc.1,36. Lc.1,11-22. Lc.1,20. Lc.1,64. Lc.1,76. Lc.1,66.

25

30

14

De summo bono, liber quintus

n. 26

(De tempore huius nativitatis.)

&

n.

Ipsum etiam tempus nativitatis mysticum est, sicut dicunt AuGUSTINUs103 SUPER loHANNEM et CHRYSOSTOMUS SUPER LucAM. Quod enim conceptus fuit in aequinoctio aestivali, idest in septembri, octavo Kal. octobris luna vicesima, ut dicit CHRYSOSTOMUS104, scilicet quando dies decrescunt, et Christus fuit in aequinoctio hiemali, quando dies crescunt: signifìcat illud quod post ipse Iohannes praedixit dicens105 : 'illum', scilicet Christum, 'oportet crescere' in notitia hominum 'me autem minui'. Idem 084 etiam signifìcatur in modo mortis, quia Iohannes capite minuitur1050, Christus autem in cruce exaltatur a terra. (De solemnitate nativitatis Iohannis.)

2710

1s

Ex his patet, quare nativitas Iohannis solemnius agitur quam passio sua. Quae etiam minus solemniter agitur ab ecclesia quam passiones aliorum praecipuorum sanctorum, scilicet quia nativitas eius 087 fuit nobis ortus novae gratiae, passio autem fuit curo vetustate poenae culpae originalis, quia ad limbum descendit. Et eadem ratio est de festo Innocentium. Sed tamen, quia ibi nihil laetitiae fuit, ideo cantica laetitiae tunc omnia intermittuntur, scilicet: 'Alleluia' et 'Te Deum laudamus' et 'Gloria in excelsis', quae de decollatione Iohannis cantantur, quia patres et sanctos in limbo laetifì.cavit nuntiatione propinquae redemptionis.

n. 28

(De expositione quaestionis Iohannis.) 20

2s

Propter quod - scilicet ut sciret inferis praenuntiare, an Christus in propria persona ad inferos descenderet vel sanctos per alium liberaret, quos per se redimeret 088 - dicit GREGORius106 Iohannem in vinculis per discipulos quaesivisse1060 'tu es qui venturus es?' etc 089 • Nec haec dubitatio fuit infi.delitatis sed ignorantiae, quia ipse hanc circumstantiam articuli de resurrectione, 090 , scilicet quod non solum a sepulchro sed etiam ab inferis Christus resurgeret, explicite nescivit, quam tamen implicite credidit. Sed quia non est conveniens, ut 091 quod propheta explicite cognovit, curo dixit107 : 'non derelinques animam meam in inferno' etc., hoc Iohannes, plus quam propheta, ignoraverit, praecipue curo ipse praecursor Christi fuerit utrobique, scilicet in mundo et in inferno: ideo alii sancti melius exponunt. AMBRosros 108 distinguit triplicem quaestionem, 088 redimerat SRBO*G redemerat E 087 eius > Y 084 quod B*Y 091 illud Y resurrectione] Christi resurrectionis P

089

etc. >EBY

090

de

Augustinus, De div. quaest.1.1 q.58 (PL 40,42). Cf. Sermo 287 c.3 et 289 n.5 (PL 38,1302.1311). Ps.lohannes Chrysost. Cf. Glossa ord. Lc.1 (Antv.5,681C), ubi Beda provocans ad Ioh. Chrysost. nominatur. Verba inveniuntur apud Bedam, Com. in Lc.1.1 c.1,qui Ioh. Cstplt. episcopum allegat, tamen "incipiente luna 11" (PL 92,314B). Idem, De temporum ratione c.9 (PL 90,338; ed. Jones p.201) ad Africanum et Eusebii Chronicon lectorem refert. Cf. Bonaventura, Com. in Le. c.1 n.36 (ed. Quar. VII 19 nota). Cf. Thom. Aq., Cat. aurea Le. c.1 (ed. Ven. 1775 t.5 p.11a). 105 Ioh. 3,30. 1050 Mt.14,10 parall. 106 Gregorius M., Horn. Evang. 1.1 hom.6 n.1 (PL 76 1095D). Cf. Horn. Ez. 1.1 hom.1 n.5 (PL 76,788D). 1060 Mt. 11,3. 107 Ps.15,10. 108 Ambrosius, Expos. Lc.1.2 n.14.15; l.5 n.98 (PL 15, 1638D 1639B.1748; CSEL 32,4 p.50. 51.221). Distinctio praecisa nec est Ambrosii, nec Bedae, nec Hrab. Mauri nec Petri Lomb. nec Bonav. in Le. nec Glossae ord. in Lc.2 (Antv.5,685BC) Ambrosium allegantis. 109

104

tractatus 1, capitulum 1

15

scilicet dubitationis, Matth. XIII (10): 'quare in parabolis loqueris eis' - et caecitatis, Ioh. X (24): 'quousque animam nostram tollis' - et pietatis sive compassionis, Ioh. XI (34): 'ubi posuistis eum', et Gen. III (9): 'Adam ubi es?' - et talem dicit AMBRosrns109 fuisse hanc quaestionem Iohannis. Adhuc autem meo iudicio melius secundum litteram exponunt hoc AuGUSTINUs110 et CHRYSOSTOMUS111, scilicet quod Iohannes conabatur discipulos suos mittere ad sequendum Christum potius quam se. Illi autem zelo 'non secundum scientiam' 112 , zelabant tantum pro gloria Iohannis, quod dixerant Iohanni: 'Rabbi, qui erat tecum' etc. Ioh. III (26). Iohannes autem sua doctrina eos compescuit et nunc ergo misit eos ad quaerendum de hoc, de quo ipsi dubitant 092 , ut audita doctrina Christi et visis eius miraculis crederent eum esse illum qui secundum legem et prophetas exspectabatur venturus, et non scandalizarentur in infìrmitate assumptae naturae sed sequerentur eum cui credidissent. Et ideo post enumerationem miraculorum subdit Christus118 : 'Beatus est093 , qui non fuerit scandalizatus in me'.

o

10

(De vitae austeritate Iohannis) 114• Vitae vero austeritas a diversis evangelistis narratur115 et ab ipso Christo commendatur, cum dicit: 116 : 'sed 095 quid existis videre? hominem mollibus vestitum 096 ?' Haec autem austeritas competebat gratiae personali ipsius Iohannis, quia tanta divini amoris fiamma ardebat, quod paene nihil corpori intendere potuit, sicut etiam de apostolis veritas dicit117 : 'veniet tempus, cum auferetur ab eis sponsus, et tunc ieiunabunt', scilicet post missionem Spiritus Sancti. Competebat etiam officio, quod fuit 'praeire ante 097 faciem Domini parare vias eius', Luc. I (76). Timor118 enim, qui poenam habet - ideo significatur per poenosa opera poenitentiae Iohannis - attraxit peccatores ad lamentum poenitentiae, ut post hoc ex gaudio desiderii regni caelestis intenderent operibus iustitiae. Et hoc est, quod dicit Christus, Matth. XI (16) et Luc. Vll (31-32): 'cui similem aestimabo generationem istam? similis est pueris' etc. Competebat etiam suae doctrinae, quia poenitentiam docuit; et ideo doctrinam exemplo confirmavit.

Officium quoque eius est officium praecursoris adventus Christi in carne, sicut Elias erit praecursor iudicis119 • Et ideo dicitur 098 Luc. I (17): 'Et 099ipse praecedet ante illum in spiritu et virtute Eliae'. 'In spiritu' quidem, quia uterque est propheta venturi,

094 dicitur Y dubitabant BPO 098 est Vulg.>BY 097 ante Vulg.>REBPG etc. PG vestitum+ etc. O

109 110 111

112

118

11' 11B 116 117 118

119

098 mollibus vestitum] sed>BY 099 Vu~->A dicitur>REBY

095 098

25

n. 30

(De officio Iohannis.)

092

20

Ambrosius, ibidem. Augustinus, Sermo 66 n.4 (PL 38,432). Ioh. Chrysostomus, Hom.36 (37) Mt. (PG 57,414). Cf. Glossa ord. Mt. 11 (Antv.5,204F). Rom.10,2. Mt.11,8. Cf. Alb., Inc. (ed. Col. t.26 p.186,70-74). Mt.3,4; Mc.1,6 Mt. 11,6. Mt.9,15. 1 Ioh.4,18. Mt.17,10-11.

16

De summo bono, liber quintus

'in virtute' vero, quia ambo in deserto120, ambo parei in victu121, vestitu, in cultu0100 , regum insaniam tolerant122 , operantur in ordine et 'convertunt1220 corda' populorum ad fìdem. Et ideo Matth. XI (14) dicit Christus: 'si vultis scire, Iohannes ipse est Elias' secundum spiritum, non secundum personam, quia sic dicit ipse se non esse Eliam, s Ioh. I (21). Praecessit autem Christum nascendo, praedicando, baptizando, patiendo, inferis adventum eius nuntiando. Et propter principalitatem eius in officio nuntii divinitatis ipse est angelus, de quo loquitur Pater ad Filium, Mal. III (1) 'ecce mitto angelum meum' etc., sicut ipse Christus exponit, Matth. XI (10). 10 Angelus autem vocatur Iohannes non secundum id cui hoc 0101 nomen imponitur, sed secundum id a quo nomen imponitur, idest ipse est angelus officio, non natura, ut QUIDAM haeretici somniant. Contra quos est illud Ioh. I (6): 'Fuit homo missus a deo' et Eccli VI (10): 'qui futurus 0102 est, iam vocatum est nomen eius et scitur, quod homo sit' etc. Propter praeconium vero apertae praedicationis et non sub propheticis 1o metaphoris vocatur ipse 'voc clamantis', Is. XLl. 123 fustrumentum eius qui clamore 0103 apertae effì.caciae 'vocat ea, quae non sunt' 124 ad esse naturae, 'sicut ea quae sunt' secundum esse naturae, sed 0104 nihil sunt in esse gratiae, vocat ad esse gratiae; 'numquid enim non°105 sapientia clamitat in plateis ?' etc., Prov. VIII (1). Multae aliae rationes assignantur a patribus, quare Iohannes 'vox' vocetur; sed hanc reputo omnibus meli20 orem secundum litteram. Quamvis autem dicatur praedicatori, Cant. VII (11): 'veni, dilecte mi, egrediamur in agrum, commoremur in villis', tamen Iohannes est 'vox clamantis in deserto', ut peccatores in ipso exemplum poenitentiae acciperent, et ut 'sanctum non daret 0106 canibus' 125, sed tantum illis praedicaret0107 , quos devotio excitaret.

Capitulum tertium

25

De annuntiatione salvatoris. In quo est aliquid de genealogia et sancti.ficatione eius cui .fit annuntiatio et de 01 inviolata virginitate eius. n. 31

(Quare annuntiatio secundum sensibilem apparationem sit facta 1 . ) so

Salvatoris conceptionem praenuntiat Virgini angelus 02 , quia fide concepit dispositive. 'Fides autem est ex auditu 2 ' ad minus quantum ad particulares circumstantias articulorum. Nuntiat autem angelus3 et non propheta, quia Virgo altissima inter homines non 0101 hoc>B*Y oioo inculti SP et cultu OG 0106 non>BPO que superscr.B et que P 02 altissimus A REBY

venturus Y darent BY

0102 0106

0103 0107

clamatione PO praedicaret>BY

0104 01

sed+ de>

3 Reg.17,3-6; 19,4; Mt.3,1. 4 Reg.1,8; Mt.3,4. 3 Reg.18,1-18; 19,1-3; Mt.14,3-5.10. 1220 Lc.1,16. 128 Is.40,3. 124 Rom.4,17. 126 Cf. Mt.7,6. 1 Cf. Alb., Inc. (ed. Col. t.26 p.172-174; 176,29-32.64-67); III Sent. d.3 a.13. Thom., III Sent. d.3 q.3 a.1 qa.1-2; a.2 qa.1-2. 2 Rom.10,17. 3 Alb., Inc. (ed. Col. t.26 p.173-174); III Sent. d.3 a.14. Thom., III Sent. d.3 q.3 a.2 qa. 1. 120 121 1 22

tractatus 1, capitulum 1

17

nisi per angelum potuit illuminari secundum legem divinitatis', quae non reducit superiora per inferiora sed potius e converso. Angeli autem fuerunt superiores hac Virgine secundum statum, non secundum gratiam. Archangelus6 vero est, qui nuntiat, quia nuntiavit 'gaudium, quod erat 08 omni populo', Luc. II (10). Quare autem Gabriel 6 vocatur, ex praedictis 7 patet 04 • Fit autem haec annuntiatio secundum sensibilem apparitionem 8, sicut patet per illud Luc. I (28): 'ingressus angelus' etc., ut certior esset promissio, quia ad sensum nota sunt nobis certiora 9 , et ut Virgo ex colloquio angelico plenius de hoc mysterio 05 instrueretur.

5

(Quod conceptio Christi parentem non habuit10. )

10

Conceptio autem haec parentem non habuit, quia, ut dicitur Ioh. III (6): 'quod natum est 06 ex carne', scilicet secundum legem camalis nativitatis et naturalis, 'caro est', idest ex contagione carnali infectum culpa originali. Quod ei non competebat, qui deus est, in quem culpa non cadit, et qui venit11 'tollere peccata mundi'. Sed quia12 'quod natum est ex 07 spiritu, spiritus est', idest habens sanctitatem spiritus, ideo 08 'quod in ea natum est, de 07 Spiritu Sancto est', Matth. I (20), ut in omni sanctitate esset haec 09 conceptio.

15

(Quod conceptio Christi Spiritui Sancto appropriatur18. ) Quamvis autem hoc fuerit 010 opus totius trinitatis, cuius indivisa sunt opera, sicut et virtus et essentia, tamen Spiritui Sancto appropriatur, quia ipsum est summum benefìcium gratiae et totum cum sanctitate et gratia peractum. Quae gratia appropriatur primo dono, quod est Spiritus Sanctus.

n. 33 20

n. 34

(Quod conceptio Christi de natura matris fuit 14. ) Ipse autem Spiritus non creavit naturam assumptam extra matrem. Nec etiam aliunde deduxit in matrem et per matrem tantum sicut per canalem011 , ut QUIDAM15 erit RBG os ita B• Y

03

09

04 patuit BY eius P et OG

ministerio Y fuerat E fuit Y

05 010

06 Oll

07 ex - despiritu>hom.R est>SRB canale P carnalem O

4 Ps.Dionysios, De cael. hier. c.6 § 2; c.7 §1-3; c.8 § 1-2; De ecci. hier. c.5 §4-5 (PG 3,200D-201A. 205BC.208C-209A.240BD.504-505. Dionysiaca I 1323-1325.1327.1330-1331; II 831-834.837.841.849 853.878.880-881). 5 Alb., Inc. (ed. Col. t.26 p.174-175); III Sent. d.3 a.15. Thom., ibidem qa.2. 6 Alb., Inc. (ed. Col. t.26 p. 175,55-62). 7 Supra c.2 n.10. 8 Alb., Inc. (ed. Col. t.26 p.172,65-173,13; 175,7-14; 175,65-176,26); III Sent. d.3 a. 16. Thom., III Sent. d.3 q.3 a.1 qa.2. 9 Aristoteles, De anima 1.2 c.6 (418a12-13). 1 Cf. Petrus Lomb., III Sent. d.3 c.1 (ed. Quar. p.558). Alb., Inc. (ed. Col. t.26 p.179,7-12); III Sent. d.4 a.4 q.1. Thom., III Sent. d.3 expos. primae partis textus. 11 Ioh.1,29. 12 Ioh.3,6. 13 Cf. Petrus Lomb., III Sent. d.1 c.3; d.4 c.1-2 (ed. Quar. p.553.562-563). Alb., Inc. (ed. Col. t.26 p.187,60-65; 188,16-31); III Sent. d.3 a.18; d.4 a.4. Thom., ibidem; d.4 q.1 a.1 qa.4. Ulricus, Summa de su=o bono 1.3 tr.3 c.6. 14 Cf. Alb., Inc. (ed. Col. t.26 p.188-189); III Sent. d.3 a.17.23. Thom., III Sent. ibidem; d.4 q.2 a.1 sol. 15 Cf. lob. I;lamascenus, De fide orth. 1.3 c.12 (PG 94,1028C; ed. Buytaert c.56,15).

°

n. 32

115

18

5

De summo bono, liber quintus

haeretici dixerunt 012 incumbentes illi verbo. Ioh. 16 : 'Qui de caelo venit, super omnes est'. Sed de natura ipsius matris conceptus formatus est, quia 'debuit per omnia assimilari fratribus' etc., Hebr. II (17), ut scilicet eadem natura et ex eodem parente propagata vinceret hostem, quae 013 ab hoste vieta fuerat 17 • Aliter enim ipsa Virgo non esset mater Christi, nec ipse esset eius fìlius, cum non convenirent eis illa, super quae fundatur haec relatio.

n. 35

(Quod conceptio Christi fuit de virgine18. )

10

De virgine autem conceptus est, quia genitricem 'sancti19 sanctorum' decuit esse sanctissimam sive mundissimam; quod non fuisset, si ipsa non virgo sed polluta fuisset; et 014 etiam ut 016 impleretur illud Is. 20 : 'ecce virgo concipiet' etc. 016 (De sanctifìcatione Virginis prima21. )

n.36

15

20

Propter praedictam etiam rationem tripliciter fuit ipsa Virgo sanctifìcata. Primo fuit sanctifìcata in utero, ut 017 probatur ex praemissis22 , scilicet 018 quia probatum per scripturam est, quod illi qui sanctifìcati leguntur, fuerunt sanctifìcati propter specialem habitudinem ad 'sanctum23 sanctorum'. Et ex hoc patet2 4, quod illa quae immediate et singulariter ad hoc electa est, ut in ipsa implerentur ea quae praedicti solum 019 habuerunt nuntiare, non solum fuit sanctifìcata, sed etiam 'copiosior25 gratia sanctifìcationis in ipsam descendit, quae non solum ortum 020 eius sanctifìcavit sed etiam 021 totam vitam eius 022 ab omni peccato servavit immunem', nondum quidem fomite exstincto sed ligato, ne posset pertrahere ad aliquod peccatum. (De sanctifìcatione Virginis secunda26 . )

n.37

2,

Secundo fuit sanctifìcata in superventione Spiritus Sancti, quando 023 tota natura eius in anima et corpore perfecte sancrifìcata fuit ad hoc, ut quod ex ipsa sumeretur, ut ex eo formaretur corpus Christi, antequam actualem ordinem haberet ad Christum, sancrifìcatum esset et separatum sanctum024 esset, et ille qui conciperetur, sanctus esset et non sanctifìcatus2 7, secundum illud Luc. I (35): 'ideoque et quod nascetur ex te sanctum' etc. Unde cum constet 025 in Christo fomitem non fuisse, patet, quod etiam 012 017 021

025

014 et>PG 015 ut>REB*OG 016 etc.> Y 018 qua REB*PO quia G dicunt Y 019 solum>B*Y 018 scilicet>B*Y 020 ortum eius] eam BY ortum>R quod B*Y 022 eius>REBY 023 scilicet quando BY 024 factum REBOG etiam+per B*Y constat BY

loh.3,31. Cf. Ioh.Damascenus, De fide orth. l.3 c.12 (PG 94,1029A; ed. Buytaert c.56,21). 18 Cf. Alb., Inc. (ed. Col. t.26 p.179,7-12.27-44; 187,19-24); III Sent. d.3 a.3; a.4 ad 5; d.4 a.5. Thom., III Sent. d.3 expos.l et Il partis textus. 19 Dan.9,24. Cf. Glossa ord. Mt.2 (Antv.5,68F; PL 114,78C). Cf. Glossa interl. Hebr.9,3 (Antv.5, 887-888). 20 Is.7,14. 21 Cf. Alb., Inc. (ed. Col. t.26 p.186,75-187,4); III Sent. d.3 a.6; Postilla Is.11 (ed. Col. t.19 p.162, 76). Thom., III Sent. d.3 q.1 a.2 qa.1 sol. 28 Supra c.2 n.15.16.18. 23 Dan.9,24. Cf. Glossa ord. Mt.2 (Antv.5,68F; PL 114,78C). Cf. Glossa interl. Hebr.9,3 (Antv.5, 887-888). 24 Cf. Alb., Inc. (ed. Col. t.26 p.186,1-15); III Sent. d.3 a.24. 25 Cf. Bernhardus Clar., Ep. ad Lugdun. (174) n.5 (PL 182,334) et Thom., ibidem qa.2 contra 1. 26 Cf. Petrus Lomb., III Sent. d.3 c.1-2 (ed. Quar. p.558-559). Alb., Inc. (ed. Col. t.26 p.185,80-84; 187,4-10); III Sent. d.3 a.7. Thom., III Sent. d.3 q.1 a.2 qa.2. 27 Cf. Alb., Inc. (ed. Col. t.26 p.181,37); III Sent. d.3 a.18. 16 17

tractatus 1, capitulum 1

19

in Virgine fuit fomes exstinctus in hac sanctificatione, ita quod nec secundum suam essentiam mansit, licet QUIDAM28 dicant oppositum. Et ideo postquam dixerat angelus29: 'Spiritus Sanctus superveniet in te', scilicet ut, quae erat gratia plena, fieret superplena, mox addidit effectum eiusdem Spiritus pertinentem ad solutionem quaestionis, qua Virgo dixerat30 : 'quomodo fiet istud ?' dicens: 'et virtus altissimi', s idest Spiritus Sancti, qui in hoc opere 'miro31 super omnia mirabilia' ostendit ultimum potentiae, idest potentiam infmitam, 'obumbrabit tibi' incentivum fomitis refrigerio gratiae penitus exstinguendo. Hoc tamen ORIGENES 32 , DAMASCENUS 33 et GREGORIUS 34 in MORALIBUS 626 exponunt de Filio Dei, qui est virtus35 Patris, ut sit sensus36, quod Spiritus Sanctus supervenit027, 10 ut dignam faceret ipsam Virginem concipere Filium Dei, et tunc 'virtus altissimi', idest Filius Dei, 'obumbravit628 ei' 029 , idest ad modum umbrae, non dictae ab obscuritate sed a similitudine et imagine eius cuius est umbra, inserta fuit parti substantiae suae. Sicut enim umbrosa37 imago quantumcumque magni corporis tota apprehenditur in minimo speculo vel oculo, sic immensitas divinae maiestatis 'tota88 15 in una suarum hypostaseon' scilicet in Filio, qui est 'imago' 89 Patris, per substantialem unionem 'recepta est in modico corpore'. Et 030 quia 031 venit missus a Patre, ideo in Ioh. 40 dicitur venisse de caelo. Tamen AuGUSTINUS 41 exponit hoc secundum humanam naturam, ut sit sensus, 'qui de caelo venit', idest de altitudine dignitatis innocentiae, quae fuit in paradiso, qui 632 interdum caelum vocatur, I Mach. Il (58): 'Elias42 dum 20 zelat zelum legis, receptus est in caelum'. (De genealogia Virginis43 .)

n. 38

Et propter huius sanctitatis et omnimodae integritatis conservationem in matre, non fuit iste 633 conceptus 034 formatus ex semine sed, ut dicit DAMASCENUS 44, 'ex purissimis sanguinibus Virginis, quia seminis resolutio integritatem virginalem de- 25 formasset. Et quod Rom. I (3) dicitur45 : 'Christus factus secundum camem ex semine David', intelligendum est: idest ex Maria Virgine, quae ex eius semine descendit, 626 in moralibus>REBY 627 superveniet corr.BY 636 et>B*Y 631 quia+tunc BY 632 que REPO

628 obumbrabit 633

iste> Y

629 tibi P conceptus>REBY

BY 634

28 Alb., Inc. (ed. Col. t.26 p.180,49-76). 29 Lc.1,35. 36 Lc.1,34. 31 Cf. Ioh. Damascenus, De fide orth. 1.3 c.1 (PG 94,984B; ed. Buytaert c.45,49). 32 Origenes, Hom.Luc., hom.6 (PG 13,816B; GCS 35 p.41). Ioh.Damascenus, De fide orth. 1.3 c.2 (PG 94,985B; ed. Buytaert c.46,24-26). Gregorius M., Mor. lob 1.18 c.20 n.33 (PL 76,55B). Cf. Thom., III Sent. d.3 q.2 expos. primae partis textus. 35 Cf. 1 Cor.1,24. 36 Cf. Alb., Inc. (ed. Col. t.26 p. 178,13-15). 37 Cf. Alb., Inc. (ed. Col. t.26 p.180,77-181,3). 38 Cf. Ioh.Damascenus, De fide orth. l.3 c.6 (PG 94,1004B; ed. Buytaert c.50,29). 39 2 Cor.4,4. 46 loh. 3,31. 41 Ps.Augustinus, Dial.quaestionum 65 q.4 (PL 40,736). 42 Cf. infra tr. 2 c. 2 n. 223. 43 Cf. Alb., Postilla Is. 11 (ed. Col. t.19 p.166,29-50). 44 Ioh.Damascenus, De fide orth. 1.3 c.2 (PG 94, 985B; ed. Buytaert c.46,25). Cf. Alb., Inc. (ed. Col. t.26 p.189, 1-16). 45 Cf. Alb., ibidem. 33 34

20

De summo bono, liber quintus

ut patet in genealogia Christi secundum Matthaeum46 et secundum Lucam47 • Uhi, licet non videatur poni genealogia Christi sed Ioseph, eo quod ut dicit HmRONYMUS 48 SUPER MATTHAEUM: 'contra consuetudinem scripturae est feminarum genealogiam ponere', tamen Christi genealogia ex hoc patet49 , quod mater Christi ex hoc , quod fuit copulata Ioseph matrimonialiater, scitur fuisse non solum ex eadem tribu sed etiam ex eadem familia, ex qua fuit Ioseph, quia sicut universaliter praeceptum domini fuit, quod coniuges essent de eadem tribu, ut tribus non confunderentur, ita propter filias Salphaad specialiter praeceptum fuit 035 , ut cum pater genuisset tantum filias et non filios, illae filiae nuberent 036 alicui de tribu et de cognatione sua, ne in 10 iubilaeo confunderentur sortes tribuum, ut patet Num. XXXVI (2-10). Anna autem mater gloriosae Virginis non genuit filium sed tantum tres filias. Et ideo patet propositum. Ut autem hoc specialius liqueat, sciendum est, quo sicut dicit AFRICANUs 50 suPER MATTHAEUM, Mathan, qui secundum Matthaeum descendit a David per Salo15 monem, de uxore sua, Esta nomine, 037 genuit Iacob, naturalem patrem Ioseph secundum Matthaeum51• Post illum vero Matthat52, qui secundum Lucam per Nathan descendit a David, ex eadem genuit Heli, qui fuit pater eiusdem Ioseph secundum legem, quia Iacob accipiens uxorem Heli 038 defuncti sine liberis fratris sui uterini, ut suscitaret semen defuncto, genuit Ioseph, ut dictum est. Et ideo Ioseph, quem Mat20 thaeus 53 vocat filium Iacob, Lucas 54 vocat filium Heli. Unde patet, quod Heli fuit secundum naturam patruus Ioseph, et huius, scilicet Heli, avus secundum Lucam fuit Levi, qui secundum DAMASCENUM56, fuit abavus gloriosae Virginis. Sicut 039 enim dicit DAMASCENUS 56 IV libro VI capitulo: 'Levi040 genuit Panthera. Panther genuit Barpanthera. Ille quoque genuit Ioachim, et ille genuit Mariam 041 matrem Domini'. 25 Et sic patet, quod de eadem familia fuerit mater Domini et Ioseph. Haec autem omnia Evangelistae et alii sancti acceperunt ex annalibus Hebraeorum et ex relatione eorum qui propter propinquitatem generis Christi vocabantur 'heriles'. Qui haec scripserunt ex memoria sua et suorum progenitorum. Nam quod Matthaeus dicit de progressu generationis ab Abiud 042 usque ad Ioseph, non invenitur in Paralipomenis, unde haec so genealogia accipi posset. Insuper Spiritus Sanctus de veritate horum Evangelistas certificavit, quia 'uhi erat impetus spiritus, illuc 043 ferebantur', Ez. I (12).

035 039

036 nuberentur RBY 037 nomine+generi suo B*Y fuerat BY 040 ita Levi BY 041 Mariam>B*Y 042 Aliud RE Eliud BY sic Y

043

038 Heli>Y illuc Vulg.PO

illic ABG Mt.1,1-17. Lc.3,23-38. 48 Hieronymus, Com. Mt.(1,18) c.1 (PL 26,24B). 49 Cf. Hieronymus, ibidem. 50 Iulius Africanus, Ep. ad Aristidem n.6 (PG 10,64) citatur ab Eusebio, Hist. ecci. 1.1 c.7,7-8 (PG, 20,93; GCS 9 p.57). Cf. Beda, Expos. Lc.1.1 (PL 92,561B-562A). 51 Mt.1,15-16. 52 Nomen 'Mathat' demonstrat fontem Ulrici, sci!. Bedam, ibidem Iulio Africano nominante 'Melchi'. 53 Mt.1,16. 54 Lc.3,23. 55 Ioh.Damascenus, De fide orth. 1.4 c.14 (secundum priorem divisionem 1.4 c.6), (PG 94,1156D1157A; ed. Buytaert c.87,36-39). 66 loh.Damascenus, ibidem (ed. Buytaert c.87,36-39). 46 47

tractatus 1, capitulum 1

21

del P

062

063 sed B*Y nazarenus SPO*G 068 eius BY coniecturaret SP

067

054 059

056 ut 065 solarnen BY ut>R 060 certificatus B*Y post>B*Y

Cf. Alb., Inc. (ed. Col. t.26 p.178,44-60). Hieronymus, Com. Is.1.4 c.11 (PL 24,144B-D). Cf. Alb., Postilla super Is.11 (ed. Col. t.19 p.166, 63-85). Cf. Glossa ord. Mt.2 (Antv.5,68F; PL 114,78C). 7o Mt.2,23. 71 Cf. Hieronymus, Com. Is.1.4 c.11 (PL 24,144B-D). 72 Sir.24,23. Cf. Alb., Postilla super ls. c.11 (ed. Col. t.19 p.162,75.164,9). 73 Cf. Alb., Inc. (ed. Col. t.26 p.177,27-30). Thom., S.th. III q.29 a.1. 74 Ambrosius, Expos. Le. l.2 c.1 (PL 15,1633B; CSEL 34,2 p.41). Cf. Thom., ibidem. 75 Cf. Alb., Sacram. (ed. Col. t.26 p. 166,80). 76 Cf. Origenes, Hom.Lc.hom.6 (PG 13,1815A; GCS 35 p.37). 77 Hieronymus, Com. Mt.1.1 c.2 (PL 26,24). Cf. Thom., ibidem. 78 2 Cor.11,2. 79 Cf. Alb., Sacram. (ed. Col. t.26 p.166,67-83). 80 Lc.1,34. 68 69

tractatus 1, capitulum 1

23

ratio dubitationis nulla esset, quia virgo proponens cognoscere virum scit, qualiter concipiet. Nam carnalis copula non est de essentia matrimonii, cum consequatur ipsum. 'Consensus 81 autem facit matrimonium'. Qui consensus non est in carnalem copulam explicite sed implicite, sicut actus implicatur in potentia ordinata ad illum actum. Cum enim consensus faciat 061 matrimonium, in id est ibi consensus quod ibi • fit, idest 062 in matrimonium 063 , quod est mutua potestas coniugum super corpora sua. Et cum hoc consensu bene stat propositum virginitatis, cum per revelationem divinam scitur matrimonium nunquam esse consummandum ex pari voto continentiae utriusque coniugis. ( Quare loseph Virginem noluerit traducere.)

10

Et haec est ratio litteralis, quare inter omnes viros specialiter fuit desponsata Ioseph. Qui tamen inveniens eam in utero habere de Spiritu Sancto, ut dicitur Matth. I (18), eo quod scriptum 82 esse sciens: 'ecce virgo concipiet' etc. et credens, quod ille conceptus fieret spiritu divino, et ex evidentia sanctitatis Mariae sciens impossibile esse ipsam in adulterium consensisse, ex his credidit firma fide conceptum esse de Spiritu 1. Sancto et ideo, 'cum83 esset iustus', ex hac fide cum coniuncta sibi reverentia humilitatis 'noluit eam traducere', idest in domum suam 064 ad vitam individuam ducere, cognoscens se indignum praesentia tantae sanctitatis 065 • Nec tamen aperte sed occulte voluit eam dimittere propter inventum conceptum, quia ex hoc quod se auctorem huius conceptus negaret, Virginem apud infideles de adulterio infamaret. Unde 20 Matth. I (19) uhi nostra littera est: 'et nollet eam traduere', in Graeco habetur: 'et nollet eam propalare'. Haec est expositio CHRYS0ST0MI 84 et 0ruGENis 85 • Alii autem dicunt quod propter suspicionem adulterii voluit eam dimittere. Et ideo per angelum instruitur, quod conceperit066 de Spiritu Sancto. Sed contra 067 est, quod dicitur 068 Matth. I (18): 'inventa est' - GLOSSA86 : 'A Ioseph' - 'in utero habens de 25 Spiritu Sancto'. Item, ibi iustitia Ioseph ponitur pro causa, quare disposuit occulte eam dimittere; et constat, quod talis suspicio non fuisset iustitia. Sed nec hoc quidem iustitia fuisset, quod 069 non iudicis auctoritate sed propria temeritate coniugem dimitteret et damnaret innocentem. Quod autem angelus dicit 87 : 'quod enim in ea natum est' etc., ideo dicit, ut addat consolationem, propter quam non timeret ac- ao cipere eam. Et est sensus: Quamvis timeas propter reverentiam conceptus facti opere Spiritus Sancti: quia ipsa proles realiter vocabitur lesus, qui 'salvum88 faciet populum suum', ideo secure accipe eam, quae tibi et omnibus profert salvatorem.

662 et B*P*O ut G facit B*Y 066 concepit REBY dignitatis E*B*Y 069 quia B*Y BOG

061 866

063 067

matrimonio B*Y contrarium BY

068

064 suam+idest REBP*O est quod dicitur] ibi probatur

81 Ivo, Decr. p.8 c.3; VI Pan. c.15 (PL 161,583.1247). Gratianus, Decr. C.27 q.2 § Cum ergo (ed. Friedberg I 1062-1064). 88 Is.7,14. 83 Mt.1,19. 84 Ioh.Chrysostomus, Horn. Mt. hom.4 n.4 (PG 57,1099). 85 Origenes, Horn. Mt. Fragmenta (GCS 41,1 p.23). Cf. Glossa interi. Mt. 1 (Antv.5,43-44 "pro traducere Graeci habent na(!arfEiyµm{IJai ... ne sic palam esset".) et Glossa ord. Mt.1 (Antv.5,44EF; PL 114,70C-71A), uhi Chrysostomus non nominatur. 86 Glossa interi. Mt.1 (Antv.5,43-44; PL 114,70). 87 Mt.1,20. 88 Mt.1,21.

n. 44

24

De summo bono, liber quintus

Spiritualis autem ratio, quare fuit desponsata Ioseph, est, quia Ioseph interpretatur 89 'augmentum' vel 'appositio'. Unde proles huius putativi patris merito dicitur ille, qui nobis non sibi 'proficiebat aetate et sapientia et gratia apud Deum et homines', Luc. II (52).

n. 455

10

15

20

A PO* ipsam>G

070

871

Ioseph+esse R in REBY

875

etc.>B*PO propter Y 872

076

873

idest BY

874

cogitare ipsam>

89 Cf. Hieronymus, De nom. hebraicis Gen., Mt. (PL23,782.841.844.847). Cf. Lagarde, Onomastica sacra I 7,W, Gottingen 1870. 9 Cf. Petrus Lomb., III Sent. d.3 c.1-2 (ed. Quar. p.558-559). Alb., Com. Is. {ed. Col. t.19 p.107110); Inc. (ed. Col. t.26 p.178,49-51.179,7-16.58-64; 180,14-29; 187,16-24; 189,60-63; 190,43-48. 57-64; 191,11-14.71-74); III Sent. d.3 a.3.8.9.11.12.22; d.4 a.5.11.12. Thom., III Sent. d.3 q.1 a.1 qa.1 contra 2; a.2 q.3 sol.; q.2 a.1-2; q.3 a.1 qa.1; a.2 qa.1 ad 1; expos. primae partis textus. 91 Cf. Hieronymus, De perpetua virginitate b. Mariae adv. Helvidium (PL 23,193-216). 98 Supra n.44. 93 Cf. Hieronymus, ibidem n.9.10. (PL 23, 202-2l'J3). 94 Cf. Hieronymus, ibidem n.11 (PL 23,2l'J3-2l'J4). 95 Cf. Hieronymus, ibidem n.3.4 (PL 23,195-196). 96 Gregorius M., Horn. evang.1.2 hom.26 n.1 {PL 76,1197CD). 97 Ps.Augustinus: Cf. Glossa ord. Ez.44 (Antv.4,1435sq.): "Augustinus: Integra fide credendum est b. Mariam ... et virginem concepisse et virginem genuisse et post partum virginem permansisse. Nec est blasphemiae Elvidii acquiescendum, qui dixit: Fuit virgo ante partum, non virgo post partum." Augustinus, De haeresibus 1.1 c.84 (PL 42,46) nominat Helvidium et describit haeresim. - Hieronymus, Com. Ez.441.13 (PL 25,450A) textum Ez. de virginitate b. Mariae interpretatur; quem sequitur Hrabanus Maurus, Com. Ez.1.17 c.44 {PL 110,1003sq.). - Eadem Glossa Ez. (Antv.4,1435-1436) loca affert ex Theodoro, Chrysostomo, Eusebio Emiss., Ambrosio, Rufino. Cf. Harmuth Karl, Die verschlossene Pforte (Diss. Breslau 1933). 98 Cf. Gratianus, Decr. dist.1 c.30 de cons. (ed. Friedberg I 1299). 99 Cf. Alb., Postilla Is. (ed. Col. t.19 p.141). 10 Cf. Hieronymus, Com. Ez.44 1.13 (PL 25,430A). Cf. Glossa ord. Ez.44 (Antv.4,1435-1436), quae Hieronymum allegat. 181 Ez.44,3.

°

°

tractatus 1, capitulum 1

25

'ipse solus sedebit', idest habitabit 'in ea', scilicet porta, 'ut comedat panem coram domino', idest ut oboediendo faciat voluntatem Patris. Hoc 077 enim102 eius cibus est. Quod autem desponsata 078 ante carnalem copulam vocetur uxor sive coniux, patet Deut. XXII (23): 'si puellam virginem desponderit 079 vir' et infra080 : 'hurniliavit108 uxorem proxirni sui'. • 10 081 nullus Quod etiam primogenitus ' vocetur, ante quem non est alius, etiam si sit post eum genitus, probatur per praeceptum domini, Ex. XIII (1-6), de primogenitis sibi sanctificandis. Ipse enim exponit primogenitum omne illud 'quod aperit vulvam'. Et hoc est etiam, si puerpera nullum foetum postea gignat. Nec per hoc aliquis excusabatur ab illius praecepti observantia. Cum enim primum sit ante quod nihil et 10 post quod sunt alia, ratio huius nominis completive consistit in primo horum et non in secundo. Et ex hoc oritur distinctio, qua dicitur, quod 082 primum est 083 vel ante quod nihil est, etiam si nihil sit post ipsum, vel quod utrumque horum habet, scilicet quod nihil est ante ipsum et ali ud est post ipsum. Vel potest dici, quod primum vel est nomen numerale - et sic est idem quod unum et ante unitatem nihil est - vel est 1s nomen ordinale et sic includit084 utrumque praedictorum. Sic 086 enim dicit PmLOSOPHUS106 in N PHYSICORUM: 'Nec enim amplius principium est, si unum solum est'. Quod autem de fratribus106 dicit, est dictum hominis nihil scientis de sacra scriptura, quia fratres dicuntur ex consortio eiusdem naturae derivatae 086 ab uno primo parente sive deo sive homine. Qualiter omnes homines sunt fratres, Lev. XIX (17): 'non 20 oderis fratrem tuum in corde tuo'; Matth. V (23): 'quia frater tuus habet aliquid adodversum te'. Quandoque ex amicitia, Matth. V (47): 'si salutaveritis fratres vestros tantummodo' etc. Quandoque, quia sunt ex eadem generatione 087 sicut omnes Iudaei dicuntur fratres, Deut. XV (7): 'si unus de fratribus tuis, qui morantur 088 intra portas' etc. 089 Quandoque ex consortio eiusdem fidei, I Cor. VI (6): 'Frater cum fratre 25 iudicio contendit' etc. 090 Quandoque ex similitudine operum, Eccli. XXXN (27): 'Qui effundit sanguinem et qui fraudem facit mercennario, fratres sunt'. Quandoque ex fraterno affectu, Il Reg. I (26): 'doleo super te, frater mi Ionatha' etc. 091 Quandoque ex cognatione. Gen. XIII (8): 'fratres enim sumus'. Et sic sumitur hic, ut probatur ex hoc quod ad Gal. I (19): Iacobus, filius Alphaei, vocatur frater Domini; quem constat ao non esse filium 092 Mariae. Quandoque ex vera fraternitate, Gen. XLII (13): 'Duodecim enim fratres' (ab) uno patte geniti sumus. Quod autem dicitur Matth. I (18): 'antequam convenirent', non intelligitur de conventu ad carnalem copulam093 , sed de conventu ad individuitatem vitae per solemnitatem nuptiarum et094 per solemnem virginis traductionem. Hic enim sensus 35 concordat sequentibus, ubi107 docetur, qualiter ex angelico praecepto Virginem traduxerit. Si tamen aliquis contendat hoc intelligi de conventu ad carnalem copulam096 , dicimus108 quod tunc li 'ante' non dicit ordinem sed praeventionem, sicut usualiter 077 hic B?BP?OG 078 copulata RBBY 079 desponderit Vulg.S]desponsaveritRBBY 080 ita 081 etismsi S 082 quod> Y 083 esse P 084 includit+in se BY 085 sicut BY B*Y 886 derivato Y 087 generatione+ generati PG+ gente RE generate B*O genite add. in marg.B 088 morabatur B morabitur Y 889 etc.> EBY 090 et BPO > G 891 etc.> Y 092 fratrem 094 vel B*Y 098 copulationem BY 095 copulationem B RBB*P•O• 102 103

104 106 106 107 108

Ioh.4,34. Deut.22,24. Cf. Hieronymus, De perpetua virginitate b. Mariae adv. Helv. n.10 (PL 23,202-203). Aristoteles, Physic.1.4 c.1 (208b 35-209a 1). Cf. Hieronymus, ibidem n. 14-15 (PL 23,206-209.206B). Mt.1,20. Cf. Hieronymus, ibidem n.4 (PL 23,196 CD).

26

De summo bono, liber quintus

dicimus 096 : Antequam iste militaret, mortuus est. Non enim sequitur, quod post mortem militaverit, sed quod morte praeventus non° 97 militavit 098 nec militabit. Et sic est sensus in proposito. Similiter intelligendum est illud quod ibidem sequitur109 : 'et non cognoscebat eam, donec peperit' etc. Quod110 etiam iste haereticus pro se • inducit. Nam li 'donec' non tenetur exclusive sed inclusive sicut ibi111 : 'donec ponam inimicos tuos' etc. Non enim post hoc cessabit consessio Filii a dextris Patris sed in aeternum permanet. Et 099 sic etiam in proposito evangelista per locum a maiori relinquit, quod si oh reverentiam divinam prius non audebat eam contingere, multo fortius post partum, cum plenius cognovit divinitatem illius prolis, hoc non prae10 sumpsit. QuIDAM112 tamen praedictum verbum exponunt de cognitione visus dicentes, quod cum Spiritus Sanctus eam impleverat et etiam 0100 uterus eius plenus fuit divinitate, tunc ita resplenduit facies eius, quod Ioseph non potuit videre eam facie ad faciem, donec uterus eius evacuaretur. Et sic li 0101 'donec' tenetur exclusive.

n. 461.

(De nomine Maria.) Nomen autem huius virginis, praesagium huius gloriae, est Maria, ut dicitur Luc. I (27). Quod interpretatur 'illuminata', scilicet non solum lumine sapientiae et gratiae

sed etiam inhabitantis divinitatis, vel 'illuminatrix' non solum exemplo vel prophetico cantico113, sed quod solem iustitiae nobis protulit, vel 'stella maris' 114, quia est in polo, 20 idest 0102 in supremo fastigio, dignitatis, vel 'mare amarum' per compassionem miseriae0103, quia dicitur Eccl. I (7): 'omnia flumina', idest tribulationes hominum, 'fluunt in mare', idest 0104 in Mariam, quantum est ad promptitudinem suae gratiae. Quod 'mare115 non redundat' fastidio plurimorum0106 interpellationum sed semper est propitia. Syro autem sermone interpretatur 'domina', quia, ut dicit DAMASCENUS116, 'domina facta est omnium creaturum, conditoris existens mater'.

2.

n. 47

(Quomodo Iudaei exponant testimonium Isaiae.) Supradicto autem testimonio Isaiae de virginitate huius matris obnituntur perfidi Iudaei dicentes117 , quod in hebraeo non est: 'ecce virgo concipiet' sed: 'alma', quod, ut dicunt, non est nomen integritatis sed aetatis puellaris 0106 . Huic autem obviat 30 HmRONYMusm in originali SUPER lsAIAM et dicit, quod 'alma' lingua punica idem est, quod 'virgo', sed lingua hebraea idem est quod 'abscondita'; et haec 0107 proprie est puella, quae non solum est intacta sed nec etiam virorum aspectibus exposita. Qualitercumque tamen in aliis locis hoc vocabulum 0108 sumatur, tamen necessario in hoc 097 nec P>vac.O vac.G 098 militaverit B>vac.O vac.G 096 dicitur RO 0100 etiam>B*Y 0101 Ii>BY 0102 et BY 0103 misericordieY 0104 idest>REB* 0107 hoc BY 0108 hoc vocabulum>B*Y marum P 0106 puellarwn BY

0

99 et>BY 0105 pluri-

109 Mt.1,25.

° Cf. Hieronymus, ibidem n.5-6 (PL 23, 198-199).

11

m Ps.109,1.

Cf. Gregorius M., Moralia lob (28,22) 1.18 c.20 (PL 76,53B). Glossa ord. lob 28 (Antv.3,686E). Lc.1,48. 114 Cf. Glossa interl. Mt.1; Lc.1 (Antv.5,41-42.681-682); 'Beda: Maria maris stella vel domina'. llli Eccl.1,7. 116 loh.Damascenus, De fide orth. 1.4 c.14 (PG 94,1157B; ed. Buytaert c.87,56-57). 117 Cf. Hieronymus, Com. Is.1.3 (PL 24,110A). 118 Hieronymus, ibidem (110BC).

112 113

tractatus 1, capitulum 1

27

loco stat pro virgine, quia datur pro signo. Unde ibidem dicitur119 : 'propter hoc dabit dominus ipse vobis signum: ecce alma' etc. Nullum enim miraculum est, quod puella nubilis concipiat a viro120• Et ideo Matth. I (23) sic sumitur, cum dicitur: 'ecce virgo in utero habebit' etc. Respondent tamen adhuc 0109 Iudaei, quod miraculum sit virginem sic concipere in prima defloratione. Sed hoc secundum naturam falsum est nec etiam scripturae consonat. Nam, ut legitur Gen. XIX (31-38) duae filiae Loth ex patre conceperunt, cum fuerint 0110 virgines, nec probabile sit eas hoc 0 m flagitium iterasse.

5

n. 48

(De salutatione Virginis facta per angelum121. ) Divinus autem Gabriel nuntium suum inchoat a salutatione, in qua Virgini honorem debitum deferendo et eius attentionem 0112 ad dicenda excitando ostendit se esse nuntium reconciliationis et pacis, cum dicit122 : 'Ave'. Et humillimam animat ad credendum de se magnifica, quae nuntiare venerat, eius gratiam commendando, cum dicit: 'gratia plena' non solum sic, sicut illud dicitur esse plenum, quod habet quod sibi competit, sed sicut plenum dicitur, cui nihil deficit. Et propositum divinum ad glorificandum eam novis beneficiis insinuat, cum dicit: 'dominus tecum' secundum benevolentiam excellentissimae beneficentiae in sui ipsius communicatione. Et specificationem horum beneficiorum occulte notat, cum dicit128 : 'benedicta tu in mulieribus', sicut medium, in quo convenerunt 0113 extrema benedictionum omnium mulierum, quae nunquam ante se in eadem persona compatì potuerunt, quia129 'gaudium matris habens cum virginitatis honore 0114 nec primam similem visa est nec habere sequentem'. Quod enim haec benedictio consistat in foecundatione Virginis, ostendit Elisabeth, quae haec coniunxit130 : 'benedicta, inquit 0116 , tu inter mulieres 0116 et benedictus0117 ' etc. Et quia haec omnia fuerunt praevia subsequenter nuntiandis, ideo patet ratio, quare angelus haec praemisit.

10

15

20

2s

(Quomodo Virgo fuerit turbata131. ) Turbata autem fuit et timuit. Turbatio quidem non fuit impatientiae, quia nihil adversi audierat, sed fuit turbatio dubitationis. Quae orta fuit ex hoc quod non videbatur ei tantae laudis praeconium suae parvitati convenire, et etiam quod non intellexit, quid importaretur per verba societatis et benedictionis divinae. Et ideo dicitur 'turbata 0118 in sermone eius', scilicet angeli. Nec tamen illa turbatio oculum mentis

n. 49

132

ad hoc REBY ono fuerunt REOG om hoc>B*Y Oll2 intentionem PO* conveniunt EB*P co".O? coniunxit in marg.B convenerit O* on4 virginitatis+pudore REB 0115 inquit> Y 0116 in mulieribus BY 0117 benedictus+fructus PG in marg.O+ et REB 0118 turbata+est BY 0109 Oll3

Is.7,14. Cf. Hieronymus, ibidem (110A). Cf. Alb., Inc. (ed. Col. t.26 p.177,31-46; 179,17-64). 122 Lc.1,28. 128 Lc.1,28 Vulgata. 129 Caelius Sedulius, Carmen paschale Il 67-69 (PL 19,599; cf. Arevalo, Prolegomena 170, PL 19, 506; CSEL 10 p.48,67-68; Drewes-Blume, Ein Jahrtausend lateinischer Hymnendichtung, Leipzig 1909 I 31). Cf. Bernhardus Clar., De assumptione sermo 4 n.5 (PL 183,428A; ed. Cist. V 11-13); cf. Missale Rom. Pii V, Missa votiva in hon. b. Mariae V.: Introitus; cf. Breviar. Rom, Pii V, Off. dedicationis s. Mariae ad nives. Cf. Alb., Inc. (ed. Col. t.26 p.179,63-64). 130 Lc.1,42. 131 Cf. Alb., Inc. (ed. Col. t.26 p.177,53-63; 179,65-180,13). Thom., III Sent. d.3 q.1 a.2 qa.2 ad 1. 132 Lc.1,29. 119

120 121

30

28

5

10

15

20

25

30

36

De summo bono, liber quintus

obtenebravit nec etiam obnubilavit, sed potius per rationem ordinata fuit et ipsam rationem ad suum actum, scilicet actum prudentiae, excitavit. Unde subditur0119 : 'Et133 cogitabat, qualis esset ista 0120 salutatio'. Timor etiam non fuit ex suspicione mali134, quia nec malum aliquod audierat, nec etiam de nuntio dubitabat, quin esset bonus angelus, quia discretionem spirituum habuit ex gratia, qua plena fuit, et etiam ex usitata sui conversatione cum angelis, qui crebro eam visitabant. Sed fuit timor naturalis, quia, sicut0121 dicit AMBROSIUS195 SUPER LucAM: 'Solemus turbari et a nostro affectu alienari, quando perstringimur0122 superioris potestatis occursu'. Unde Luc. I (12): 'Zacharias turbatus est' etc., Dan. X (16): 'domine mi, in visione tua dissolutae sunt' etc. Fuit etiam timor anexus statui virtutis, idest virginitati, qui est timor verecundiae. Quae tanta fuit in hac Virgine virginum, quod quem sciebat esse angelum, horruit in specie viri, quia, sicut dicit AMBROSIUS186 SUPER LuCAM in expositione illius verbi: 'turbata est in sermone eius': 'Trepidare virginum est et ad 0123 omnes viri ingressus pavere et ad 0124 omnes viri affatus vereri'. Fuit etiam timor caritatis fratemae, quo non solum sibi sed etiam omnibus per peccatum progenitis timuit de illa dei disciplicentia et ira, qua dixit: 'paenitet me fecisse eum', idest hominem,' tactus dolore cordis intrinsecus', Gen. VI (6). Unde angelus consolans eam dicit137 : 'ne timeas, invenisti enim gratiam apud deum', idest gratuitam dei benevolentiam qua 'concupivit138 rex decorem' eius et per eam nos sibi gratificavit. Unde haec gratia non est gratis data sed est gratia increata gratis dans, quae est electio et praedestinatio divina. Quae licet in se aetema sit et sine meritis, tamen quantum ad effectum suum dispositive inventa est ab hac Virgine, quia ipsa eam petivit tota devotione mentis et quaesivit diligentia virtutum et meritorum et pulsavit pro ea infatigabili assiduitate precum. Quod autem quaesivit139 : 'quomodo fìet istud', non fuit quaestio dubitantis de promisso, quia tunc peccasset et cum Zacharia 140 punita fuisset, sed fuit quaestio disciplinalis0185, qua scilicet discens credit verum esse, quod a doctore audit, sed audita volens intelligere quaerit de modo. Unde etiam angelus modum conceptionis ei exponit dicens141 : 'Spiritus Sanctus superveniet 0126 ' etc. Nec 0127 obstat huic, quod exemplum Elisabeth142 et ratio ex dei omnipotentia adhibetur, quia ratio ex principiis fìdei sumpta, idest ex dei omnipotentia, et exemplum ex eius opere miraculoso inductum 8128 praesupponunt fìdem et promovent ad intelligentiam creditorum. Tamen etiam aliae rationes huius assignantur, scilicet ut gaudium Virginis cumularetur, et ut omnia8129 pertinentia ad hoc mysterium praesciret, et ut occasio ei daretur illius humilis caritatis, qua obsequium impendit Elisabeth. 0122 perstringimus ABO*G 0123 ad> 8128 illa RE ipsa B 8121 sic BP 8118 subdit BY 8124 8125 8126 8127 B*Y ad> Y disciplinabilis PO superveniet+in te EBOG nec+hoc BPG 8129 omnia>B*Y 0128 indictum corr.BPO indirectum RE Lc.1 29. Cf. Iohannes Dam., De fide orth. 1.2 c.22 (PG 94,941A; ed. Buytaert c.36,15-16). 185 Ambrosius, Expos. Lc.1.1 n.28 (PL 15,1125B; CSEL 32,4 p.28). 136 Ambrosius, Expos. Le. 1.2 n.8 (PL 15,1636A; CSEL 32,4 p.45). Apud Thom., III Sent. d.3 q.3 a.1 qa.2 contra. 137 Lc.1,30. 188 Ps.44,12. 189 Lc.1,34. 140 Lc.1,20. 141 Lc.1,35. 142 Lc.1,36-37. 138

134

tractatus 1, capitulum 1

29

Capitulum quartum De possibilitate incarnationis. Et de modo huius unionis. Et an deus incarnatus fuisset, si homo non peccasset. In quo est de tempore incarnationis et de ratione dilatationis eius et de nominibus, quibus hoc tempus in scriptura nominatur, et de genealogia Christi secundum diversos evangelistas. n. SO

(De possibilitate incamationis1 . ) Deum camem assumere fuit possibile ex parte assumentis non solum potentia absoluta sed etiam potentia ordinata, quae est potentia congruitatis. Potentia enim absoluta 'non est impossibile apud deum omne verbum', ut de hac materia loquens dicit Gabriel, Luc. I (37). Verbum2 autem, idest id de quo potest formari verbum, est omne illud quod non implicat contradictoria. Nam secundum PmLOSOPHUM3 in IV METAPHYSICAE si contradictoria simul essent vera, verba nihil signifìcarent determinate, quia non plus signifìcaret verbum unum quam aliud suum contradictorium. Unde omne tale non°1 potest deus. Et sub hoc comprehenduntur omnia quae posse non est potentiae sed impotentiae, ut moveri, mori, pari et similia, quia ex hoc quod ipse 02 prima causa est, est03 purus actus et potentia activa, cuius contradictorium est habere aliquid impossibile. Incarnatio autem nihil talium importat, quia naturae, scilicet04 assumens et assumpta, manent in sua perfectione. Et quod dicitur ad Phil. II (7) 'semetipsum exinanivisse', non intelligitur de aliqua sua mutatione sed de condescensu 05 humilis dignationis. Et ideo licet videantur 06 hic implicari contradictoria 07 , cum idem dicitur 08 aetemus et temporalis, et passibilis et impassibilis, immortalis et mortuus, tamen quia haec non dicuntur secundum idem, non sunt contradictoria. Sic ergo fuit incarnatio deo possibilis.

10

15

20

n. S1

(De congruentia incarnationis4 • Fuit etiam possibilis ei potentia ordinata, quae est potentia congruitatis. Et licet haec congruitas rationes multas habeat ex attributis divinis apparentibus in hoc opere 09 et ex multis utilitatibus consequentibus ex parte creaturae, scilicet quia 010 omnipotentia dei 'coniunxit6 in°11 infinitum distantia' et sapientia dei 'invenit diffìcillimi decentissimam solutionem', bonitas vero 'non despexit proprii plasmatis infìrmitatem', iustitia quoque 'fecit 012 eundem vincere 018 , qui victus fuerat' et hoc non per violentiam sed per meritum. Istae enim sunt rationes DAMASCENI 6 libro III capitulo I. Et universi perfectio reducta est in circulum 7 eo quod in natura humana, quae est quodammodo 02 ipse>B*Y ipsa in marg.B 03 est2>REBP*OG 04 scilicet>B*Y non>ABP*O 07 contradictio B*PO contradictionem G 08 videtur BY os dicitur>RBP*OG consensu Y 011 infinite PO in tantum G 010 quod EB*Y 09 hac operatione PO 012 fecit>REBOG 013 vincit B vinceret OG facit P 01

Oli

1 Alb., Inc. (ed. Col. t.26 p.193,36; 196,56-60); III Sent. d.1 a.1; d.2 a.1-2. Thom., III Sent. d.1 q.1 a.1. 2 Cf. Thom., ibidem. 3 Aristoteles, Metaph. 1.3 c.4 (1006a32-1007a5. Ar. lat. XXV 1-1a p.70,21-72,15 translatio Iacobi; 153,9-154, 20 translatio vetus seu composita). 4 Alb., III Sent. d.1 a.1; Thom., III Sent. d.1 q.1 a.2. 6 Ioh.Damascenus, De fide orth.1.3 c.1 (PG 94,984A-B; ed. Buytaert c.45,49.39.33.34-38). 6 Ioh. Damascenus, ibidem. 7 Cf. Thom., lii Sent. prolog.; d.2 q.1 a.1 sol.

25

so

30

o

10

De summo bono, liber quintus

omnia, omnis creatura perfecta unione reducta est in suum principium et rationalis natura totaliter lapsa restituta est in suum ordinem et ruina angelica est reparata. Tamen principalis huius ratio est abscondita in dei sapientia. Sed quantum ratio ex parte creaturae accipi potest, tunc credo principalem huius esse rationem, quod 014 congruum fuit illos non perire propter 016 peccatum alienum, de quo dicit Ps. 8 : 'ab alienis parce servo tuo', qui ex propriis actibus meruerunt salvari. Hanc enim rationem ponit ipse deus in Ps. cum dicit 016 : 'propter 9 miseriam inopum et gemitum pauperum' etc. Ex parte autem creaturae non fuit aliqua possibilitas nisi secundum potentiam oboedientialem, qua de creatura potest fieri, quidquid deus ex ipsa vult facere cum remota dispositione congruitatis, qua, ut INFRA 017 10 dicemus 018 , magis assumptibilis fuit humana natura quam quaecumque alla creatura.

n.52

(De necessitate incamationis11. ) 10

Quaerunt etiam QUIDAM, an necesse 019 fuerit 020 deum incamari. Et ad hoc 021 respondemus, quod ex parte creaturae fuit necessitas indigentiae, quia aliter redimi non potuit. Sed non fuit dispositio, quae a philosophis12 vocatur necessitas. Ex parte etiam 022 creatoris non fuit necessitas coactionis vel indigentiae, sed fuit necessitas immutabilitatis, quia ab aetemo hoc praeordinavit.

n. 53

( Quid haec unio dicit13. ) 20

Unio autem haec non dicit mutationem in deo sed in natura unita, quia ipsa dicit relationem, quae tantum secundum rationem est in deo ex hoc quod aliquid realiter refertur ad ipsum. Et ideo non innascitur nisi ex mutatione illius quod realiter refertur.

n. 54

(Quod haec unio est ineffabilis14. ) Est autem eadem unio ineffabilis non solum nobis infirmis sed etiam illi qui eius praeco divinitus prae omnibus mortalibus est ordinatus. Ipse enim est Iohannes baptista, qui de se dicit15 : 'Cuius non sum dignus corrigiam calceamenti solvere'. Pes enim est stabilitas divinitatis. 'Calceamentum' eius est nostra mortalis natura secundum illud Ps. 16 : 'in Idumaeam extendam calceamentum meum'. 'Corrigia' vero est ipsa unio conectens duas naturas in una persona. Solutio autem huis corrigiae est reseratio ao huius mysterii, quia, ut 023 dicit PHILOSOPHUS17 , dubitans est similis ei, qui nescit sol25

018 dicamus BY 019 necessarium 016 dicitur RE 017 infra] ita codd quia BY 015 per BY 020 fuit Y 021 quod REB 022 enim Y autem E 023 ut>B*PO PO necessario G

014

Ps.18,14. Ps.11,6. lO Cf. infra n.80. 11 Alb., Inc. (ed. Col. t.26 p.171,36-61); III Sent. d.1 a.1. Thom., III Sent. d.1 q.1 a.2 ad 5-9; d.20 a.1. 12 Cf. Aristoteles, Physic. 1.2 c.9 (200 a 13-16). 13 Alb., Inc. (ed. Col. t.26 p.193,39-55; 199,53-64; 200,13-22); III Sent. d.2 a.11. Thom., III Sent. d.1 q.1 a.1 ad 1; d.5 q.1 a.1 qa.1. 14 Petrus Lomb., III Sent. d.22 c.4 (ed. Quar. p.654). Alb., III Sent. d.2 a.11 ad 3. Thom., III Sent. d.22 expos. textus in fine. 16 Mt.3,9 parali. Cf. Petrus Lomb., III Sent. d.2 c.2; d.22 c.4 (ed. Quar. p.556.654); Alb., III Sent. d.22 a.11. Thom., ibidem. 16 Ps.59,10. 17 Aristoteles, Metaphys. 1.3 c.1 (995 a 29-32. Ar.lat. XXV 1-la p.41,6-9, translatio Iacobi; p.124 6-8, translatio vetus). 8 9

tractatus 1, capitulum 1

31

vere nodum. Idem tamen verbum exponitur etiam 024 litteraliter a CHRYSOSTOM018, ut per hoc insinuetur dignitas Christi, ad cuius infirmum ministerium non reputavit se dignum ille quo 'non19 surrexit maior inter natos mulierum'. Exponitur 026 quoque tertio modo190, ut sit sensus, quod Iohannes non fuit dignus vice Christi fieri sponsus ecclesiae, ita ut ipsam ei subriperet, sed, ut ipse dicit, tantum fuit 'amicus 20 sponsi'. Cum enim praeceptum divinum fuerit, quod propinquus suscitaret semen propinqui defuncti sine liberis et acciperet eius uxorem, triplex fuit super hoc mos in lsrael. Quia si propinquus sponte renuntiavit iuri propinquitatis, ut alius minus propinquus licite eam duceret, tunc in signum cessionis ipse qui cessit, solvit sibi ipsi calceamentum, ut patet Ruth21 ultimo. Si vero mulier coram iudicio 026 impetiit propinquiorem super observantia praedictae legis et ipse abrenuntiare voluit iuri suo, tunc si nullus erat praesens, qui ius eius subintraret, ipsa mulier detraxit calceamentum eius, ut patet Deut. XXV (7-9). Si22 vero aliquis fuit praesens, qui post eum erat 027 propinquior et voluit eam ducere, tunc ille qui successit ei in hoc iure, detrahit 028 ei calceamentum in signum, quod ipse esset sponsus et non ille. Et sic Iohannes hic loquitur ponens signum pro signato.

6

10

16

n. 55

PO•G 629 distantie REO detraxit Y

626

iudice BY

627

fuit BY

Ioh. Chrysostomus, Horn. Mt. hom.11 n.4 (PG 57,196). Mt. 11,11. 19 Cf. Glossa ord. Mt.3 (Antv.5,75C; PL 114,81CD). Mc.1 (Antv.5,486D; PL 114,180D). Lc.3 (Antv.5,736D; PL 114,252C). Ioh.1 (Antv.5,1030B-1031A), ubi Hier., Gregor. I, Beda nominantur. 20 Ioh.3,29. 21 Ruth4,7. 22 Ruth 3,12. 28 Alb., Inc. (ed. Col. t.26 p.200,52-61.76-80; 201,11-27; 202,1-12}; III Sent. d.2 a.12. Thom., III Sent. d.5 q.1 a.1 qa.2. 24 Bernhardus Clar., De consid.1.5 c.8 n.19 (PL 182,799-800, ed. Cist. III 483,8-10). Cf. Alb., ibidem. Thom., ibidem. 26 Hilarius, De trin.1.1 n.19; 1.3 c.1 (PL 10,38B. 76B). Apud Thom., III Sent. d.1 q.1 a.1. 26 Cf. Thom., ibidem. 27 Ioh.Damascenus, De fide orth. 1.3 c.3 (PG 94,993A; ed. Buytaert c.47,61). Cf. Petrus Lomb., III Sent. d.2 c.1 (ed. Quar. p.555). Verba ex Petto Lomb. deprompta sunt ab Alb., Thoma aliisque. Cf. Backes, Christologie 86-90. Cf. Alb., Inc. (ed. Col. t.26 p.201,50; 202,1-12); III Sent. d.2 a.5. Thom., III Sent. d.2 q.1 a.3 qa.3; expos. textus n.3-4. 18 19

°

32

De summo bono, liber quintus

Et quia similiter accidens unitur subiecto28 , quod ex eis non constituitur aliquod tertium, cuius ista sint partes, ut probatur in VIII METAPHYSICAE2 9, ideo haec unio quandoque in scriptura assimilatur praedictae unioni et specialiter illi quae est habitus cum habente. Unde Ioh. I (27) et in Ps. 30 vocatur 'calceamentum' et ad Phil. s II (7) : 'habitu inventus ut homo'.

n.56

(Quod natura humana unita est non accidentaliter31. ) Quam metaphoricam locutionem QUIDAM haeretici sumentes ut propriam dixerunt humanam naturam non esse unitam divinae substantialiter 030 , idest in persona, sed accidentaliter per modum habitus, et quod homo non praedicatur de Christo 10 in quid sed accidentaliter et ut quomodo se habens. Sed hic error condemnatus est ab ALEXANDR0 32 Papa in concilio generali. Et merito, quia sicut habitus non praedicatur de habente univoce sed denominative et ea quae sunt ipsius habitus, non referuntur ad habentem, sic Christus non posset dici homo nec conceptus nec natus nec passus et sic de aliis 031 convenientibus ratione naturae assumptae. Nec e converso homo iste 1s posset dici Deus vel Filius Dei et similia. Quae sunt contra multos articulos fidei. Unde patet, quod humana natura personaliter et substantiali 032 unione, quae est in persona, unita est cum Filio Dei. Propter quam unionem, ut dicit DAMASCENUS 38, naturae sibi communicant idiomata, idest 033 suas proprietates, quia sicut Deus est 034 homo et iste homo est Deus 035 , sic etiam Deus 036 , Dei Filius, est conceptus et natus de Virgine et 20 passus et mortuus et similia. Et e converso: iste homo est aetemus, impassibilis, immortalis et similia. Vocatur ergo humana natura in Christo 'habitus' transsumptive, quia ad modum habitus corporalis ipsa est substantia adveniens personae Filii Dei post esse suum completum et non mutat illam personam sed ab ipsa 037 mutatur in melius. Et hoc est 25 quod dicit AucusTINUS34 in libro LXXXIII QUAESTIONUM. Tractans enim praedictum verbum Apostoli, scilicet 'habitu inventus ut homo', dicit sic: 'Eorum quae accidunt, ut habitum faciant, quaedam non mutantur sed mutant, ut sapientia, quae est habitus intellectus; quaedam mutant et mutantur, ut cibus; quaedam nec mutant nec mutantur ab eis, ut anulus positus in digito; quaedam non mutantur sed mutant so in aliam formam sive figuram, ut vestis. Quod genus congruit huic comparationi'. Quod autem dicit, 'ut homo', veritatem exprimit. H1LARIUS 35 tamen in X libro DE TRINITATE dicit, quod 'non fuit habitus iste hominis sed ut hominis' et ita vult, quod li 'ut' non sit expressivum veritatis sed nota similitudinis. Sed AUGUSTINUS sumit li 'homo' pro ipsa natura, HILARIUS 36 vero sumit ipsum, sicut nobis competit, 031 sic de aliis] et ceteris BP o3o substantie B*OG 036 deus>PO*G 035 etiste-deus>R estR

032 037

substantialiter S ipso REBOG

033 etPO*

034

est+

Alb., Inc. (ed. Col. t.26 p.203). Aristoteles, Metaphys.1.8 c.1 (1045 b 27-32). Cf. Thom., III Sent. d.1 q.1 a.1. so Ps.59,10. 31 Cf. Petrus Lomb., III Sent. d.6 c.4-6 (ed. Quar. p.578-582). Haec opinio suadente Bernhardo Geyer nominatur nunc "Habitustheorie". Alb., Inc. (ed. Col. t.26 p.196-197.200-201.203); III Sent. d.6 G expos. textus. Thom., III Sent. d.6 q.3 a.2; expos. textus. 32 Denz. S.n.749-750. Condemnatio erroris prolata est non a concilio aliquo generali. Cf. Thom., ibidem a.1-2. 33 Ioh.Damascenus, De fide orth. 1.3 c.3-4 (PG 94,993D-996A. 997A; ed. Buytaert c.47,96-98; c.48,30-51). 34 Augustinus, De div. quaest. 83 1.1 q.73 n.1 (PL 40,84). Cf. Petrus Lomb., ibidem c.6 (p.580). 35 Hilarius, De trin. 1.10 n.25 (PL 10,365B). Cf. Petrus Lomb., ibidem (p.582). 36 Hilarius, ibidem. Cf. Petr. Lomb., ibidem. Cf. Tbom., III Sent. d.1 q.1 a.1 sol. in fine. 2s 29

tractatus 1, capitulum 1

33

scilicet pro natura corrupta. Unde immediate subdit: 'Neque 038 caro illa fuit caro peccati sed in similitudine 039 carnis peccati'. Curo vero in eadem unione sit etiam unio naturarum non quidem inter se, quia hoc esset ipsarum confusio, sed in una 040 numero persona, sicut diversi rami uniuntur in uno trunco arboris 041 , ita tamen quod divina natura naturaliter est in° 42 illa 043 persona, humana 044 vero natura est in eadem substantificata per assumptionem et unionem, ideo 045 sic similitudo huius unionis est in insitione 046 secundum illud Iac. I (21): 'in mansuetudine sucipite insitum verbum', quia in insitione 047 similiter duo rami uniuntur in tertio 048 uno numero, in quo unus ramus est naturaliter et alius 048 per unionem 050 insitionis.

6

10

(An deus incarnatus fuisset, si homo non peccasset87 . ) etiam doctores propter 051 supradictas 062 incidentales rationes et congruitates incarnationis dicunt Filium Dei incarnatum fuisse, etiamsi homo non peccasset, quia 063 adhuc istae 054 utilitates 055 locum haberent, scilicet naturae humanae exaltatio et universi perfectio et felicitatis consummatio, 'curo ingrediuntur' in fruitionem divinitatis 'et egrediuntur' in contemplatione 056 humanitatis eius38, 'in89 quem desiderant angeli prospicere' et 'inveniunt pascua' internae delectationis 057 , Ioh. X (9), et perfecta dei communicatio. Sed in hac materia de causa adventus credendum est illi qui40 exivit a Patre et venit in mundum. Ipse autem dicit, Matth. XVIII (11): 'venit Filius hominis quaerere et salvum facere quod perierat' 068 , et Ioh. III (16) dicit movens 059 ad hoc beneficium esse amorem divinum non sustinentem amati perditionem curo dicit: 'sic Deus dilexit mundum', idest humanam naturam, quae est mundissima - quantum ad sui completivum060 , quod est natura intellectualis, secw1dum quam est imago 41 dei - omnium naturarum sensibilium. Unde etiam in Graeco tam mundus totus iste sensibilis quam etiam061 homo vocatur 'kosmos', idest pulchrum, quia quod habet universum pulchritudinis in ordine, hoc habet natura humana in dei imagine. Haec enim est expositio AuGUSTINI42 SUPER loH.: 'ut Filium suum unigenitum daret, ut omnis qui credit in ipsum' etc. Unde curo haec causa sine lapsu hominis locum non habuisset, credo, quod sine hoc Deus incarnatus non fuisset. Nec tamen ex hoc sequitur, quod homo reportaverit commodum ex malitia, quia (nova 062 ) bona, quae habemus per incarnationem, non habemus ex malitia nisi occasionaliter,

n. 57

QuIDAM

039 similitudinem Y 040 uno REB*OG 041 arboris>REBY 042 in>B*Y 044 humana] divina A 046 insertione PG sermone O 047 inserBY et S tione B*Y 048 tertio+trunco BY 049 alius+ramusBPO ramis G 050 naturam EBY 051 atten055 utilitates+enim add. 052 supradictas>BY 053 quia>PO*G 054 istae>PO* dentes S 057 dilectionis BPO* 058 perierat+etc. BY 059 monens BG in marg.P 056 contemplationem Y 060 completionem EB*OG 061 etiam>B*Y 862 quia+non A nova ed.

038

nec BY

048 illa+humana

=

Alb., III Sent. d.20 a.4. Thom., III Sent d.1 q.1 a.3; d.2 q.1 a.1 sol. Cf. Alcherus, De spir. et an. c.9 (PL 40,785). 39 1 Petr. 1,12. Cf. Thom., III Sent. d.1 q.1 a.3 arg.6. ,o Cf. Ioh. 16,28. 41 Cf. Gen. 1,26. 42 Augustinus, Tract. in Ioh. (3,16) sic non exponit. Expositio invenitur in Glossa ordin. Ioh.3 (Antv.5,1064-1065; PL 114, 368B): "Mundum. Cosmos Graece, quod Latine mundus interpretatur, ornatus dicitur. Per mundum igitur humana natura significatur ... , quia ... ad imaginem dei facta est." In sequentibus bis citantur verba (partim spuria) Augustini ex tractatu 12 in Ioh., quorum ultima sunt: "Augustinus: Quare salvator mundi dictus est, nisi ut salvet mundum?" "ergo quantum in medico est, sanare venit aegrotum", verba authentica (PL 35,1490). 87

38

15

20

2s

30

34

6

10

De summo bono, liber quintus

sed habemus 088 ex dei bonitate, quae tanta est, ut dicit AuGUSTINUS 48 , quod 084 non permitteret aliquod malum fieri, nisi quia ex ipso elicit bonum. Omnes quoque 086 sancti de hac materia loquentes consentiunt 066 nobiscum. Omnes tamen huiusmodi auctoritates solvunt illi per hoc quod scriptura loquitur de incarnatione, sicut facta est, et non, sicut fuisset, si homo non peccasset. Contra quod dicimus, quod si deus incamatus fuisset, etiamsi non fuisset necessaria redemptio, tunc aliud a redemptione est principalis finis incamationis, et iste est tantum finis per accidens. Unde cum scriptura nusquam illum per se finem assignaverit sed tantum illum qui est finis per accidens, scriptura est irrationalis et dirninuta in eo quod est unum de principalioribus totius fidei et doctrinae sacrae scripturae067 • Et illi qui sunt de hac opinione, melius sentiunt quam prophetae vel 068 vel apostoli et quam aliquis sanctorum doctorum, immo etiam quam ipse Christus. Quod absit; blasphemia enim est.

n. 58

O 084 in-dulcedinis>BPG predictis REBY 081i mutationem+que BY 887 appropriatur Y 688 dicitur>REB*P*OG medium>BY

Cf. Alb., m Sent. d.13 a.1 ad 2. Thom., III Sent. d.2 q.2 a.2. Rom.5,20. ' 9 Cf, Augustinus, De trin.1.13 c.19 (PL 42,1033) et De praedestin. sanctorum c.15 n.30-31 (PL 44, 981-983) et Tract. Ioh. tr.82 n.4 (PL 34,1844). Thom., ibidem qa. 1 arg.1 eadem verba affert, non indicans locum Augustini. Editores operum Thomae utrumque locum invenerunt. Cf. supra n.80. 11 Ps.20,4. 11 Mc.1,7; Ioh.1,27. Cf. Petrus Lomb., III Sent. d.2 c.2; d.22 c.4 (ed. Quar. p.556.654). 18 Cf. Petrus. Lomb., m Sent. d.2 c.3 (ed. Quar. p. 556-557). Alb., Inc. (ed. Col. t.26 p.189,66.82; 190-191); III Sent. d.2 a.14. Thom., m Sent. d.2 q.2 a.3; d.3 q.5 a.2. 14 Cf. Ioh. Damascenus, De fide orth.1.3 c.2 (PG 94,985C; ed. Buytaert c.46,35-36). 11 Cf. Alb., III Sent. d.2 a.8. 47 48

•°

tractatus 1, capitulum 1

57

SYMBOL056, quod 'Filius Dei conceptus est de Spirito Sancto', quia ante assumptionem nihil attribuitur Verbo, quod convenit naturae humanae. Similiter caro non fuit prius assumpta quam animata, quia caro non est assumptibilis nisi mediante anima. Nec etiam anima prius fuit creata vel assumpta, quam unita corpori, quia in ipsa creatione infunditur corpori nec potest esse ante corpus. Nec etiam haec duo prius fuerunt inter se unita quam assumpta, quia illa unio fecisset personam, sine cuius destructione non potuissent haec unita fuisse Verbo Dei in persona. Nihilominus67 tamen secundum consuetum et naturalem modum novem mensibus fuit in utero Virginis secundum illud Sap. VII (2): 'decem mensium tempore', idest58 usque ad decimum mensem, 'coagulatus sum in sanguine' etc., quia per illud tempus, per quod in aliis hominibus semen augmentatur et fìguratur, per illud corpus Christi fìguratum et formatum perductum est ad debitam quantitatem, ante quam 089 non nisi miracolose infunditur anima corpori. Et ideo dicit AuGUSTINUS 69 SUPER loHANNBM corpus Domini esse 070 formatum per quadraginta sex dies. (Quod Virgo non concepit per aurem.)

&

10

11

Et quia hoc factum fuit ex fide, quam Virgo verbis angeli adhibuit 071 , cum dixit8°: 'Fiat mihi secundum verbum tuum', ideo dicit DAMASCENUS81 IV libro capitolo VI: 'Per auditum fuit conceptio, nativitas autem per consuetum eorum quae parturiuntur, exitum'. Nec tamen propter hoc tenendus est error QUORUNDAM dicentium, Virginem concepisse per aurem, quia non ab extrinseco influxit ei 072 conceptus, scilicet nec per aurem nec per aliquod corporis organum, sed Deus intra ipsam existens naturam eius 078 sibi univit, et sic ipsa, 'circumdedit811 virum'.

20

n. 90

(Quod Virgo sine dolore portavit et peperit.) Nec tamen ille exitus fuit modo naturali, scilicet074 per apertionem portae propaginis, ut SUPRA82 diximus. Et, sicut076 dicit DAMASCENUS83 ibidem, 'quia078 voluptas 111 non praecessit, ideo neque 077 dolores insecuti sunt', scilicet nec in portando nec in generando, secundum illud ls. LXVI (7) secundum aliam litteram84 : 'Anteqam dolorem passa esset, peperit, et 078 anteqam veniat 079 tempus pressurae, dolorem effugit et peperit mascolum'. Sed tamen 'dolores, quos effugit pariens', ut mmEM66 subditur, 'hos in Christi passione sustinuit080 a matemali 081 compassione viscerum la- ao 071 exhibuitBY 072 eiusBY 078 eius>B*Y quodB*Y o7o estEPO*G 876 quodBY 877 nec BPO non G 078 idest B•Y 079 veniret BY sic BY 881 naturali BY Burg. Y +videlicet in marg.O sustinuerat S sustinuisset REB 089 075

080

o74 aed A sustinuit]

Symbolum apost.; cf. Thom., ibidem, contra. Cf. Petrus Lomb., III Sent. d.3 c.4 (ed. Quar. p.561-562). Alb., Inc. (ed. Col. t.26 p.190-191); In Sent. d.2 a.8.14; d.3 a.11-12. Thom., III Sent. d.3 expos. II partis in fine. 6 8 Cf. Alb., III Sent. d.2 a.8. 69 Augustinus, Ioh. tract. 10 n.12 (PL 34,1473). Cf. Petrus Lomb., III Sent. d.3 c.4. (ed. Quar. p.561). Cf. Augustinus, De div. quaest.831.1 q.56 (PL 40,39). Cf. Alb., ibidem et a.14. Cf. Thom., III Sent. d.3 p.5 a.2, qui alium locum falso indicat. 68 Lc.1,38. 61 Ioh.Damascenus, De fide orth.1.4 c.14 secundum hodiernam divisionem librorum (PG 94, 1161A; Buytaert c.87, 105-106). 811 Cf. Ier. 31,32. 88 Supra tr.1 c.3 (n.45). 63 Ioh.Damascenus, De fide orth. 1.4 c.14 (PG 94,1160C; ed. Buytaert c.87,89-92). 84 ls.66,7 sec. LXX. Cf. Hieronymus, Com. 1s (c.66) 1.18 (PL 24,682D). 66 Ioh. Damascenus, ibidem (PG 94,1161CD; ed. Buytaert c.87,125-126). 66 67

n. 89

58

De summo bono, liber quintus

cerationem tolerans'. Et 082 hoc est: 'Et tuam ipsius animam pertransibit gladius', Luc. II (35). Et ideo 083 dicit HrnRONYMUS 66 : 'Maria, quia mente passa est, plusquam martyr fuit; nimirum et 084 eius dilectio amplius fortis fuit quam mors, quia mortem Christi suam fecit'. Et sic patet, quod nec haec gloria defuit gloriosissimae Virgini, 5 quae in nulla gloria 'vincitur67 ab aliquo illustrium', quia, ut dicitur in Ps. 68 : 'omnis gloria eius 085 filiae regis ab intus'. Unde etiam dicit DAMASCENUS69 ubi SUPRA. 'Sicut Anna olim sterilis Samuelem, sic et haec Anna, scilicet mater dominae nostrae, per preces et repromissiones a deo Dei genitricem affert, ut in hoc a nullo illustrium vincatur'. (An mater Christi ad generationem active operata sit70.)

n. 9110

Quia vero DAMASCENUS 71 dicit, quod in Virginem 086 venit Spiritus Sanctus purgans ipsam et simul tribuens ei potentiam receptivam Verbi divini 087 et generativam, ideo QUIDAM72 dicunt ipsam matrem active aliquid operatam esse ad Christi conceptionem. Quorum QUIDAM dicunt hoc pertinere ad omnem veram matrem sequentes 15 errorem GALENI 088 720 , qui virtutem activam distinxit in virtutem formativam, quae est in semine viri et est principale et per se operans ad conceptus perfectionem, et in virtutem informativam089, quae secundario et ab alio mota operatur ad idem et est in materia sumpta 000 a matre, quae secundum PHILOSOPHUM73 non proprie vocatur semen. Sed hoc bene improbat PHILOSOPHUS 74 in XV libro DE ANIMALIBUS per hoc 20 quod ad eundem effectum impossibile est duo esse agentia distinctis actionibus. Quod tamen esset in proposito, si vera esset haec opinio. Et ideo vera est sententia ArusToTELIS75 et aliorum peripateticorum, quod mater nihil operatur ad conceptionem sed tantum ministrat 091 materiam, quam intrat semen maris, quod solum proprie semen vocatur, quia efficiens est in generatione. Semen enim enumeratur a PHILOSOPH0 76 25 in II PHYSICORUM inter causas efficientes et ingressum non est aliqua pars materiae, 082

085 eius Vulg.BY] est A 084 et>BP*OG quia superscr.P ideo>E 087 divini] domini PO* ?G dei corr.O 088 Galieni codd. 089 formativam 9 091 o o assumpta REBY administrat BPO

et>PO*G

083

086 virgine EBPO*G PO*G

66 Ps.Hieronymus, Ep.9 ad Paularo et Eustoch. n.14 (PL 30,142C). Citatur a Bonaventura, Com. Le. c.2 (ed. Quar. VII (61). 67 Cf. Ioh. Damascenus, De fide orth. 1.4 c.14 (PG 94,1157B; ed. Buytaert c.87,54). 68 Ps.44,14. 69 Ioh.Damascenus, ibidem (c.87,51-54). 7 Cf. Alb., Inc. (ed. Col. t.26 p.188-191); III Sent. d.3 a.11-12; d.4 a.5. Thom., III Sent. d.3 q.2 a.1. 71 Ioh.Damascenus, De fide orth. 1.3 c.2 (PG 94,985B; ed. Buytaert c.46,19-21) citatur a Petro Lomb., III Sent. d.3 c.1 (ed. Quar. p.558). Cf. Thom., ibidem arg.1. 72 Cf. Thom., ibidem e.art. 720 Galenus: Cf. Alb., De animalibus 1.9 tr.2 c.1 (ed. Stadler n.89; p.710): "duo ... principia generationis animalium, unum quidem maris, quod per seipsum est faciens et formans ... et hoc dicitur habere virtutem formativam ... Alterum ... agens et formans sicut organum motum ab alio et excitatum et ideo non formativam sed informativam dicit habere virtutem." 73 Aristoteles, De gener. animal.1.1 c.19 (727 a 28-30. 729 b 8-9 Ar.lat. XVII 2 V p.31,15-19. p.36, 14-16). Cf. Thom., III Sent. d.3 q.5 a.1 contra 2. c. ad 1. 74 Aristoteles, ibidem 1.1 c.19-21 (726-729, imprimis 729 b 12-14). Cf. Thom., ibidem e.art., qui idem argumentum praebet. 75 Cf. Aristoteles, ibidem 1.1 c.2 (716 a 5-7 Ar. lat. XVII 2 V p.5,12-14); c.18 (724 b 5-6 Ar.lat. XVII 2 V p.24, 25-27); c.19 (727 b 31-33 Ar.lat. XVII 2 V p.32,21-22); c.21 (729 a 29-31. b 12.-14 Ar.lat. XVII 2 V p. 36,4-6.20-22). Cf. Thom., III Sent. d.3 q.2 a.1. 76 Aristoteles, Phys. 1.2 c.3 (195 a 21-23). Cf. Thom., ibidem.

°

tractatus 1, capitulum 1

59

sed totum convertitur in spiritum, qui efficacia virtutis formativae in se impressae ab anima generantis format totum conceptum. Ideo ALIT77 dicunt hoc soli matri Dei divinitus esse concessum, eo quod DAMASCENUS78 praeter potentiam receptivam dicit ei collatam potentiam generativam. Dicunt ergo ipsi, quod potentia, quae dividitur contra potentiam receptivam, quae est ma- 1 terialis potentia, est potentia activa, quae est effìcienter operantis. Et si quaeritur ab eis, quae sit illa potentia, dicunt, quod materia, quam ministravit haec mater, a deo habuit virtutem, qua 092 posset seipsam formare successive, si sibi relicta fuisset. Sed quia subito totum debuit fieri, praevenit Spiritus Sanctus 093 operationem huius potentiae. Sed hoc fatuum est dicere, quod 094 deus ei quam matrem et non patrem elegit,daret 10 non solum id quod est matris, sed etiam id quod est patris. V anum etiam esset omnino dari a deo potentiam operativam, quam deus nollet unquam exire in actum, sicut isti dicunt de ista potentia et necesse est eos hoc 095 dicere, quia nulla virtus creata operatur subito; et hoc totum subito fuit factum et in nunc. Nec advertunt isti, quod ipsi sibi contradicunt, cum primo dicant 096 matrem operatam fuisse ad 097 hanc generatio- 15 nem virtute supematurali, et postea dicant 098 illam supematuralem virtutem non exivisse ad opus. Nec DAMASCENUS 79 intendit hoc dicere, quod isti ei imponunt, sed potius exponens illud Luc. I (35): 'Spiritus Sanctus superveniet' etc. illa duo refert ad Spiritum Sanctum et ad Filium et tria dicit hic esse divinitus facta, quorum duo fecit superveniens Spiritus Sanctus, scilicet quod per gratiam confortavit099 Vir- 20 ginem 0100, ut praesentiam tantae maiestatis ferre posset, quia, ut dicit GREGORlus 80 IN MORALIBUS, Virgo ut purus homo plenitudinem0101 divinitatis capere nequiebat. Et sic dicit DAMASCENUS 81 , quod Spiritus Sanctus praeparavit ei potentiam receptivam Verbi Dei. Et secundo idem Spiritus appropriate fecit, ut Virgo manens virgo et clauso utero generare posset. Tertiam est ipsa formatio conceptus, quam at- 2. tribuit Filio. Unde dicit IBIDEM82 III libro II capitulo, unde omnia praedicta sumpta sunt: 'Superobumbravit super ipsam Dei altissimi virtus, qui 0102 est Filius Dei, velut divinum sporos', idest semen, 'et construxit sibi ipsi ex castissimis et purissimis sanguinibus camem animatam rationali anima et intellectuali, non seminaliter sed conditive'. Unde patet, quod DAMASCENUS83 totam effìcientiam attribuit Verbo Dei, quam in so naturalibus habet semen. Dicimus ergo nos, quod beata Virgo habuit, quidquid est de ratione verae 0103 matris et nihil plus. Hoc autem non est aliquid operari ad conceptionem, idest formationem conceptus, sed solum praebere materiam, quae in naturam sanguinis menstrui et in naturam albi humoris habentis similitudinem seminis, cum non sit semen, for- 35 matur per naturam matris, ut sit materia disposita. Multae tamen feminae sine emis092 que B*O 095 hoc>REBY 094 quia Y 096 dicunt EBOG o93 sanctus>B*PO 097 in BY 098 dicunt REBY 099 conformavit PO* vac.G 0100 virginem>BPO vac.G 0101 plenitudinem] A corr.B pulchritudinem B*PO vac.G 0102 que P vac.G 0103 verae>B*PO vac.G

77 Cf. Alb., III Sent. d.3 a.12. Thom., ibidem e.art. 78 loh.Damascenus, De fide orth. 1.3 c.2 (PG 94, 985B; ed. Buytaert c.46,21). Cf. Petrus Lomb., III Sent. d.3 c.1 (ed. Quar. p.558). Cf. Alb., Inc. (ed. Col. t.26 p.190,5-9); III Sent. ibidem. Thom., ibidem. 79 loh.Damascenus, ibidem. 80 Gregorius M., Mor. lob (28,22) 1.18 c.20 (PL 76,53B). Cf. Glossa ord. lob 28 (Antv.3, 686E). 81 loh. Damascenus, ibidem. 82 loh.Damascenus, ibidem. 83 loh.Damascenus, ibidem. Cf. Thom., III Sent. d.4 q.1 a.1 qa. 3 aliter exponentem.

60

1

n. 92

De summo bono, liber quintus

sione dicci humoris concipiunt, ut dicitur in libro DE ANIMALJBUS 84, in quibus solus sanguis materia est generationis. Et sic secundum0104 DAMASCENUM85 fuit 0105 in matte Dei. Praebet0106 etiam mater conceptui fomentum loci generationis dispositi qualitatibus cooperantibus virtuti formativae. Et praebet etiam nutrimentum, per quod augetur conceptus. Quae omnia virtute divina conveniunt matri Dei. (Quod nativitas Christi fuit summum miraculum88 . )

10

11

20

Quod autem sic pura creatura divinae maiestatis praesentiam sustineat, quod Deus, manens quod erat, homo fìat, quod virgo, clausa manens, concipiat et pariat: hoc 0107 , ut dicit DAMASCENUS87 III libro I capitulo, 'est omnium novorum novissimum, quod solum est novum sub sole'. Cum enim prius dictum fuerit Eccl. I (9): 'nihil sub sole novum', excipit0108 leremias dicens88 : 'Novum faciet Dominus super terram'. Quod 0109 vere 0110 novum esse 0111 , ostenditur Is. LXVI (8), cum dicitur 0112 : 'Quis nunquam audivit tale et quis vidit huic 0118 simile', Et vere etiam inter miracula divina nunquam visum vel auditum fuerat 0m simile, quia in aliis miraculis potentia, quae non habetur per naturam, datur per miraculum, sed habita 0115 potentia actus 0116 ex ipsa procedit naturaliter, sicut89 cum caeco virtus videndi collata est, naturaliter videt per eam. Hic autem collatus est actus sine potentia naturali, quia virgo, manens virgo, non habet potentiam concipiendi vel generandi. Et ideo hoc est primum opus Dei 0117 , in quo hoc ostensum est, ut 0118 taceamus de aliis quae praemisimus 90 • Et ideo soluta est questio QUORUNDAM 0119 quaerentium 91 , an generatio Christi ex Virgine fuerit 0120 miraculosa vel potius naturalis, cum Christus dicatur eius fìlius naturalis. Ipse enim Christus est eius fìlius ut matris. Et ideo non dicitur naturalis eius fùius ex naturalitate potentiae activae sed ex 0121 ratione naturalis materiae, quam de

u Virgine sumpsit 0122 •

0105 secundum-fuit] sicut Damascenus dicit fuit E Damascenus sumit 0104 secundum>R 0107 hoc+autem BY 0108 excepit BPG suscepit O 0109 prebuit B corr.O BPO* lac.G 0112 cum dicitur>BY 0111 est RO esset B*PG 0100 quid P?O*?G o11o vero B*Y 0111 data B*Y 0118 actus>B*P*OG actio in marg.P 0114 erat Y 011a hoc EBPO*G 0119 quorundam>BY 0118 est ut] videtur B*PO om dei>BP*O ouo fuit BY 0122 assumpsit BY 01111 ex] hoc B*PG hac O 84 Aristoteles, De gener. animal. 1.1 c.20 f/27 b 34-728 a 33-36 Ar.lat. XVII 2 V p.32,24-28. p. 33, 26-34. 2). Cf. Thom., III Sent. d.3 q.5 a.1 c. 86 Ioh. Damascenus, ibidem. 86 Alb., Inc. (ed. Col. t.26 p.189,60-74. 190,43-48. 191,6-13); III Sent. d.3 a.12 arg.4 ad 4. Thom., III Sent. d.3 q.2 a.1 ad 1; a.2. 87 Ioh. Damascenus, De fide orth.1.3 c.1 (PG 94,984B; ed. Buytaert c.45,48-49). 88 Ier. 31,22. 89 Cf. Alb., Inc. (ed. Col. t.26 p.189,60-63.190,45-47). Thom., ibidem a.2 ad 3. to Cf. supra n.88.90.91. 11 Quidam = Thom., ibidem.

tractatus 1, capitulum 1

61

Capitulum septimum Qualiter Christus fuerit 01 in patribus et ab ipsis descenderit. Et quare ipse non dicatur fuisse decimatus in Abraham. Et qualiter ipse dicatur sanctificatus. Et cui personae divinae appropriandum sit opus incarnationis. Et quare propter istam generationem Christus dicatur filius matris, quae non solum vocatur christotokos sed etiam theotokos, sed non dicatur filius Spiritus Sancti vel trinitatis02 • Et qualiter illi homini est gratia naturalis et inhabitat in ipso omnis plenitudo divinitatis corporaliter ( Qualiter Christus fuerit in patribus1. )

11

n. 93

Caro Christi, ut dicit AuGUSTINUS 2 X libro SUPER GENEsIM, non fuit in patribus secundum seminalem rationem sed secundum corpulentam substantiam. Quod 10 sane intelligendum est, quia esse in patribus secundum corpulentam substantiam non est esse in eis secundum aliquam determinatam partem substantiae ipsorum 03 , sicut credunt ILLI3 qui dicunt materiam generationis esse de veritate humanae naturae et non ex superfluo nutrimenti. Quorum errorem SUPRA64 4 IV libro improbavimus. Et suffì.ciunt illa ad improbationem dicti, quia AuGusTINus 5 dicit omnes alios homines 111 utroque praedictorum modorum fuisse in suis parentibus. Unde oportuisset in primo parente fuisse tot partes signatas, quot homines de ipso sunt propagati et propagandi. Quod est impossibile. Sed esse secundum corpulentam substantiam in parentibus est: virtutem 05 esse in parentibus, qua materia nostrae substantiae praeparatur et disponitur. Et sic patet Christum fuisse in patribus, qui natura matris, qua illa materia disposi- 20 ta fuit, in patribus fuit virtualiter et ab ipsis descendit causaliter. Esse autem in patribus secundum seminalem rationem est ita esse in eis, quod virtus effectiva et formativa conceptus et generationis ab ipsis fl.uat et causaliter in eis existat. Et quia illi omnes descendunt a patribus secundum actum naturae corruptae, ideo ex vitiosa origine maculantur culpa originali. Et prout sunt in eis virtualiter, iam 06 vir- 211 tualiter etiam infecti sunt, antequam sunt 07 • Christus autem sic in patribus non fuit, cum conceptus8 sit de Spiritu Sancto. Et ideo 08 quamvis caro Christi materialiter loquendo fuerit 00 in patribus infecta010 peccato originali011 , etiam in ipsa beata Virgine, quia non fuit discreta a residua rerum 612 natura, tamen formaliter accipiendo ipsam, idest inquantum est Christi, nunquam so fuit sub peccato. Non enim fuit Christi, nisi quando separata fuit a residua carne Virginis, ut inde formaretur Christi corpus. Tunc autem fuit sancta, quia ante hoc cum reliqua natura Virginis per superventionem Spiritus Sancti 013 fuit perfecte sanctifìcata. 02 vel trinitatis>REBY 03 ipsorum>B*Y fuit Y 07 sint RE 68 et ideo] nam BY iam>E ideo B•Y 012 reorum in marg.PO• eorum G 611 mortali SR PG

61

08

69

04 supra>B*Y 06 virtute RE 010 infecto RO infectis fuit BY 618 sancti>BY

1 Cf. Petrus Lomb., III Sent. d.3 c.3 (ed. Quar. p.559-560). Alb., Inc. (ed. Col. t.26 p.211,58-65. 212,58-66; 224,56-60); III Sent. d.3 a.26-28. Thom., III Sent. d.3 q.4 a.1-2. 2 Augustinus, Super Gen. ad lit. c.20 n.35 (PL 34,424; CSEL 28,323) allegatur a Petro Lomb., ibidem (ed. Quar. p.560), sed nec Aug. nec Lomb. utuntur verbis 'secundum corpulentam substantiam'; verba Augustini sunt: 'secundum solam substantiam corporalem'. 3 Cf. Aristoteles, De generat. animai. 1.1 c.18 (726 a 22-25 Ar. lat.XVII 2 V p. 29,1-6), citatur a Thom., ibidem a.2 contra 1. 4 Ulricus, Summa de summo bono 1.4 tr.2 c.12.22. 6 Augustinus, ibidem. 8 Le. 1,35.

62

5

De summo bono, liber quintus

Et ideo non fuit unquam sic sub peccato. Nec Christus debet dici sanctificatus7 sed semper sanctus. Et ex hoc patet falsum dicere illos qui dicunt Christi carnem separatam 014 aliquam partem fuisse in parentibus, quia sic separata pertinuisset ad Christum et, cum tota natura parentum fuerit sub peccato, caro Christi, inquantum ad Christum pertinuit, fuisset maculata peccato. Quod absit.

n. 94

BY 019 substantialibus Y 020 unitas>SEB* 021 generatione BPG hoc perfecte O 023 in>BY 022 autem REBY B*Y

Thom., III Sent. d.3 q.5 a.3. Cf. Petrus Lomb., III Sent. d.3 c.3 (ed. Quar. p.559-560). Alb., Inc. (ed. Col. t.26 p.211-212); III Sent. d.3 a.27. Thom., III Sent. d.3 q.4 a.3. 9 Augustinus, Super Gen. ad lit. 1.10 c.19-20 (PL 34,423-424; CSEL 28,322-323) allegatur a Petro Lomb., ibidem (p.560). 10 Ps.109,4. 11 Num.18,21. 12 Gen.14,20. 13 Hebr. 7,1-4. 7

8

tractatus 1, capitulum 1

63

monstraretur. Et sic etiam Levi tunc decimatus est, secundum quod illud dicitur fieri, quod manifestatur, quia manifestum fuit in tali figura, quod etiam eius perfectio a Christi gratia dependeret 024 • Et ideo patet, quod Christus nun fuit sic decimatus, sed potius figuratum fuit, quod perfectio, quae per decimam figuratur, in Christo consistat.

Il

n. 95

(Qualiter Christus dicatur sanctifìcatus14. ) Quamvis autem saepe SUPRA15 dixerimus 026 Christum dicendum esse sanctum et non sanctifìcatum, tamen in scriptura18 legitur sanctifìcatus aliter sumpto vocabulo, quam nos sumpserimus 026 in praernisis. Est enim sanctifìcari sanctum fieri. Et hoc est multipliciter, quia vel de non sancto negative sumendo realiter fìt sanctus sanctitate creata. Et sic Christus est sanctus factus, quia est factus homo sanctus. Et sic17 ipse dicit Ioh. X (36): 'quem 027 Pater sanctifìcavit028 et rnisit in mundum' etc. Vel dicuntur haec 029 secundum tropum usitatum in scriptura, quo illud dicitur fieri quod innotescit. Et sic est ipse sanctus factus sanctitate sibi conaturali et aeterna, quia quod ab aetemo est secundum rem, ex tempore apparuit nobis. Et sic etiam potest intelligi praedicta auctoritas, sicut18 etiam dicit Christus, Ioh. XVII (20): 'Ego pro eis sanctifìco meipsum'. V el de non sancto privative dicto et fundato super contrarium fìt sanctum vel de rninus sancto fìt sanctius. Et de his duo bus modis SUPRA 030 19 diximus Christum non posse dici sanctifìcatum. V el quod sanctum est, in eadem sanctitate sine omni mutatione conservatur. Sed hoc rninus proprium est 031 •

10

15

20

(Qualiter in opere incamationis reluceant bonitas, sapientia, iustitia, potentia divina20. ) Illud quoque quod SUPRA21 diximus opus incamationis appropriari Spiritui Sancto, non ita est intelligendum, quin°32 aliarum personarum attributa in hoc opere sicut 033 et in quolibet opere divino 034 appareant, quia cum omnia sint communia toti trinitari propter indivisam virtutem, oportet, quod in omni opere dei respectu creaturae 26 omnia 036 personarum attributa ostendantur. Hoc autem in proposito exponit D AMASCENUS22 III libro capitulo I dicens: 'Monstratur simul bonitas et sapientia et iustitia et potentia dei 0 36• Nam 037 bonitas quidem, quoniam 038 non despexit proprii plasmatis infìrrnitatem, sed viscera eius commota sunt in ipso cadente et manum porrexit. Iustitia, quoniam hornine vieto non facit alium vincere tyrannum neque 039 vi eri- so pit ex morte horninem, sed quem quondam per 040 peccatum in servitutem redigit 026 diximus BY 028 sumpsimus BP sumimus OG 027 quoniam (?) dependeat BOG 028 029 P quod B sanctifìcavit+me PO vel-haec] et hec ve! dicuntur R ve! dicimus hoc BY 032 quasi RE superscr.B 033 sicut] sint B*Y 030 supra> Y 031 est>B*Y 034 divino+non 036 omnium P?O?G omni O? 036 divina BY 037 nam>BY 038 quia RE add. in marg.B 040 ad B*PG y os9 nec BY 024

14 Cf. Petrus Lomb., IlI Sent. d.3 c.4 (ed. Quar. p.561-562). Alb., Inc. (ed. Col. t.26 p.178,30-35; 181,33-37; 186,3-5). Thom., III Sent. d.3 q.5. a.3. 15 Supra: c.5 (n.32-33.37.93). 1s Cf. Ioh. 10,36. Thom., ibidem. 11 Cf. Thom., ibidem. 18 Cf. Thom., ibidem. 19 Supra: n.32-33.37.93. 20 Alb., Inc. (ed. Col. t.26 p.196,6-10); III Sent. d.4 a.1. Thom., III Sent. d.4 q.1 a.1 qa.1-4. 21 Supra: n.33. 22 Ioh.Damascenus, De fide orth. 1.3 c.1 (PG 94,984AB; ed. Buytaert c.45,31-52). Alb., III Sent. d.4 a.1 et Thom., ibidem qa.1 solummodo partem dicti allegant.

n. 96

64

De summo bono, liber quintus

mors, hunc bonus et iustus 041 victorem rursus 042 fecit et simile simili resalvavit. Sapientia vero, quoniam difficillimi solutionem valde decentissimam invenit 048 , quia Unigenitus, qui est in sinu Patris et consubstantialis Patri et Spiritui Sancto 'inclinavit caelos et descendit', non humiliatam altitudinem suam humilians et Deus ens pers fectus homo perfectus fit 044 • Per quod ostenditur infinita potentia. Quid enim maius est quam fieri Deum hominem et quod Verbum caro factum est invertibiliter ex Spiritu Sancto et ex Maria semper Virgine'.

n. 97

(Quare illud opus Spiritui Sancto approprietur28 . ) Nec tamen ex hoc sequitur, quod opus hoc debeat appropriaci Patri vel Filio, quia 10 opus, in quo omnium personarum attributa apparent, illi soli personae appropriatur, cuius appropriatum magis in illo opere relucet. Ex praedictis autem patet, quod bonitas, quae appropriatum est Spiritus Sancti, prae omnibus ostenditur in hoc opere, quia est ibi summa communicatio, qua deus est communicabilis creaturae. Quae creaturae nullo modo est debita, sed tota innititur gratiac et amori extasim in ipso 10 deo facienti 045 • Filio autem proprium est incamari per operationem Spiritus Sancti et exequi 046 omnia incamationis mysteria. Et qtùa haec passiva incamatio opere ipsius Filii effecta 047 est, ideo efficientia incarnationis in persona faciente eam interdum attribuitur Filio, sed non absolute. Unde DAMASCENUS 24 vocat ipsum divinum sporos, idest semen in hac incamatione. Et 20 BERNHARDUS 25 in V DE CONSIDERATIONE dicit, quod 'dei sapientia est illa mulier, quae fermento fidei gloriosae Virginis tria sata commiscuit, Luc. XIII (21), scilicet novum in creatione animae et antiquum in assumptione corporis de natura Adae, quod 048 habuit vetustatem poenae non culpae, et sic fuit in similitudinem carnis peccati sed non caro peccati, et aetemum in unione deitatis 049 '. 25 Licet autem activa missio Filii propria sit Patri26 et incamatio sit visibilis missio 27, tamen ipsa non appropriatur Patri, quia missio nominat incarnationem ex parte personae incarnatae praecipue, respectu cuius solus Pater habet auctoritatem principii. Sed conceptio vel incamatio vel nativitas dicunt ipsam ex parte naturae assumptae. Et quia illi hoc collatum est per gratiam, quae appropriatur Spiritui Sancto, ideo so haec appropriantur 050 Spiritui Sancto et non Patri.

n. 98

(Qualiter Christus dicatur conceptus de Spiritu Sancto28 . ) Et ideo in SYMBOL0 29 dicitur conceptus de Spiritu Sancto et Matth. I (20): 'quod enim in ea natum est', etc. Uhi praepositio non dicit materiam nec consubstan043 invenit>AB*P*O 041 rectus BPO recta G 042 rursum BY 044 sit ABO* 047 facta BY 048 que Y 049 divinitatis BY 046 exequitur R corr.E ABOG priatur BY

045

faciente appro-

o5o

23 Cf. Petrus Lomb., III Sent. d.4 c.1 (ed. Quar. p.562-563). Alb., Inc. (ed. Col. t.26 p.187-188); III Sent. d.4 a.1-2.4. Thom., III Sent. d.4 q.1 a.1. 24 Ioh.Damascenus, De fide orth. 1.3 c.2 (PG 94,985B; ed. Buytaert c.46,24). Cf. Alb., III Sent. d.4 a.4 et Thom., ibidem qa.3. 25 Bernhardus Clar., De consid. 1.5 c.10 n.23 (PL 182,801; ed. Cist. III 485,18-20). Textus citatur ab Alb., Inc. (ed. Col. t.26,225,43-63) et III Sent. d.4 a.1 et Thom., ibidem. 26 Cf. Thom., ibidem qa. 2 sol.: "missio activa Patri attribuitur.". 27 Cf. Augustinus, Tract. Ioh. tract.40 n.6 (PL 35,1689), quo Petrus Lomb., III Sent. d.1 c.1 (ed. Quar. p.551) utitur. 28 Cf. Petrus Lomb., III Sent. d.4 c.2 (ed. Quar. p. 563-565). Alb., Inc. (ed. Col. t. 26 p.188-55, 61); III Sent. d.4 a.11. Thom., III Sent. d.4 q.1 a.1 qa.4; expos. textus. 29 Symb., quod dicitur Apostolicum.

tractatus 1, capitulum 1

65

tialitatem Spiritu.s Sancti cum Christo secundum naturam assumptam sed dicit causam efficientem, inquantum Spiritus Sanctus est persona per se existens, ut dicit AMBRosrus30 II libro DE SPIRITU SANCTO. Et dicit rationem faciendi, inquantum secundum modum procedendi est amor et bonitas. Haec enim sunt ratio dignationis divinae. ( Quare Christus non possit dici Filius Spiritus Sancti nec trinitatis81.)

n. 99

Nec tamen propter hoc potest Christus dici filius Spiritus Sancti, nec etiam filius trinitatis, ut dicit AuGUSTINUS 32 in ENCHIRIDIO, quia ut IBIDEM dicit AuGUSTINUs33, 'non est natus de Spiritu Sancto ut filius'. Et hoc requiritur ad hoc quod aliquis dicatur eius 061 filius, de quo natus est. Non84 enim semper dicitur aliquid 062 fìlius 10 eius de quo natum 068 est, sicut in naturalibus vermes ex nobis nati non sunt nostri fìlii, et in divinis 'natus ex aqua et Spiritu' non est aquae filius. Nec e converso semper filius est natus ex eo cuius est filius, cum sint multi filii adoptivi, et dicantur etiam 'filii344 gehennae'. Sed ad hoc quod aliquid quod dicitur natum054 de al.io, sit eius filius, oportet, quod sit natum de substantia generantis et in eius substantiam sive 16 naturam. Quorum neutrum hoc 066 est. Sed cum dicitur natus de Spiritu Sancto, ostenditur potentia operativa Spiritus Sancti et gratia, qua nostra natura ad illam dignitatem assumpta est. Et 066 eadem ratione non potest dici filius trinitatis. Dicunt tamen QUIDAM36 , quod potest dici, quod Christus filius sit trinitatis vel Spiritus Sancti per creationem vel per 067 gratiam. Sed hoc falsum est, quia, ut dicit 20 DAMASCENUS86 , filiatio est proprietas determinativa hypostasis vel personae. In Christo autem non est hypostasis nec 068 persona nisi aeterna, cui convenit filiatio naturalis et non filiatio per creationem nec per adoptionem sive per 069 gratiam. Ergo patet propositum. Pro ipsis tamen est EVANGELIUM87 NAZARAEORUM, uhi dicitur: 'Factum est, 25 cum descendit, fons omnis spiritus requievit super eum et dixit ei: Exspectabam te, fili, in omnibus prophetis, ut venirem et requiescerem in te. Tu es enim requies mea, tu es filius meus 060 primogenitus, qui regnas in sempitemum'. Sed ad hoc dicimus, quod, ut dicit HrnRONYMUS 38, apocrypha non recipit ecclesia. Et hoc praecipue hic locum habet, quia hoc dictum dissonata tribus evangelistis89, qui concorditer scribunt, ao 061 esse BY 066

et ex BY

052 aliquis y 057 per>BY

068 natus EP corr.OG 054 natum>REB*Y 069 060 matris B*Y vel corr.EBY per>B*Y

066

hic BY

068

so Ambrosius, De Spir. S. 1.2 c.5 n.42 (PL 16,782 [751]) citatur a Petto Lomb., ibidem (ed. Quar. p.565). 31 Cf. Petrus Lomb., III Sent. d.4 c.2 (ed. Quar. p.563-564). Alb., Inc. {ed. Col. t.26 p. 187,66-79; 188,55-65); III Sent. d.4 a.2.4.6-7. Thom., III Sent. d.4 q.1 a.2; expos. textus. 32 Augustinus, Ench. c.38 (PL 40,251; ed. 8 Scheel p.26). 88 Augustinus, ibidem c.40 (PL 40,252; ed. 8 Scheel p.27). Dictum invenitur non verbotenus apud Petrum Lomb., ibidem (p.564). 34 De sequentibus cf. Augustinus, ibidem; apud Petrum Lomb., ibidem. 344 Mt.23,15. 36 Quidam: Cf. Thom., ibidem qa.1 sol. 36 Ioh.Damascenus, De fide orth. 1.1 c.8 (PG 94,817A; ed. Buytaert c.8,134-136). Cf. 1.3 c.21 (PG 94,1085A; ed. Buytaert c.65,23-25). Cf. Alb., Inc. (ed. Col. t.26 p.195,53). Cf. Thom., ibidem qa.2 contra 2. 87 Evangelium Nazar.: Verba deprompta sunt ex Hieronymo, Com. Is. 1.4 (11,2) (PL 24,148CD). Cf. Alb., lnc. (ed. Col. t.26 p.187,76-79) et Com. ls. (11,2) (ed. Col. t.19 p. 167,82-87). 88 Cf. Hieronymus, Praef. Paral.; Praef. Libr. Salom.; Com. Tit. (1,12) (PG 28,1394A; 1308A; 26,608C). 39 Mt.3,17; Mc.1,11; Lc.3,22.

66

De summo bono, liber quintus

tantum Patris vocem factam esse ad ipsum et in ea Patrem apparuisse et non in aliqua specie, Spiritum40 Sanctum vero apparuisse in specie corporali et non in voce.

n.100

A 067 assumpsit BY 068 hec PO 069 vera Y 070 nostre ? AB* vac.P corr.O quia BY 72 inquinatus>R inquinarius B*PO*G 071 in destructionem: cf. ed. Buytaert 210, 58-59 073 Iudaeiphron Nestorius>R Iudeorum frenestarius SEBPG ludeorum franestarius O* funestarius 074 Christi>REB*P 075 omnem>REBPO* 076 dicit BPG dicitur O* corr. in mg.O 078 habitus AP*B 079 clamant REBY 077 Christo superscr.BPO*G 061

006

°

Mt.3,16; Mc.1,10; Lc.3,22. Cf. Alb., Inc. (ed. Col. t.26 p.172,50; 179,55-64; 188,20-23; 225,25-41); III Sent. d.4 a.5. Thom., III Sent. d.4 q.2 a.1-2. 42 Ioh.Damascenus, De fide orth. 1.3 c.12 (PG 94,1029C; ed. Buytaert c.56,44). Cf. Thom., ibidem a.2 contra 1. 48 Ioh.Damascenus, ibidem (PG 94,1032B; ed. Buytaert c.56, 74-75). 44 Cf. Ioh.Damascenus, De fide orth. 1.1 c.8 (PG 94,817A; ed. Buytaert c.8, 134-135). 45 Cf. Alb., III Sent. d.4 a.5. Thom., III Sent. d.4 q.2 a.2. 46 Ioh.Damascenus, ibidem (PG 94,1032A; ed. Buytaert c.56,58-61). Cf. Alb., ibidem. 47 Cf. Ioh.Damascenus, ibidem (PG 94,1032B; ed. Buytaert c.56,66-70). 48 Joh. Damascenus, ibidem (PG 94, 1032B; ed. Buytaert c. 56, 65-66). 49 Ioh.Damascenus, ibidem (PG 94,1032A; ed. Buytaert c.56, 57-58). 40

41

tractatus 1, capitulum 1

67

Sed quia, ut 080 dicit HmRONYMus 50, cum haereticis nec nomina debemus habere communia, scilicet quando vel nova vocabula fingunt vel nominibus inventis utuntur, quae in scriptura sacra non habentur, ut ex ipsis 081 suos errores tueantur. Sic enim HrnR0NYMUS 51 in EPISTULA AD DAMASUM dicit: Non utendum hoc nomine hypostasios. Et super illud Os. II (16): 'non vocabis me ultra baalim, sed vocabis me vir meus', quae tamen eundum sensum important, dicit idem HIBRONYMUS 52 , quod ex hoc accipimus: ex verbis inordinate prolatis haeresim posse incurri. Unde, quia iste haereticus invenit hoc vocabulum, ut excluderet 082 vocabulum theotokos, ideo DAMASCENUS 53 dicit ipso non esse utendum, ne per nominis approbationem errori eius 083 auctoritatem demus.

&

10

n.102

A BY

082 excluderet +hoc 086 hoc+idem S

BY 087

083 errori eius] ipsi REBY hoc BPO et cum hoc G

20

:15

Supposita tamen incarnatione meruit gloriosa Virgo, quod de ipsa incamaretur, quia sic dicitur invenisse gratiam apud Deum, Luc. I (30). Et hoc QUIDAM non incongrue vocant meritum digni, quia plus habet quam meritum congrui, quia dicit habilitatem talem, qualis potest esse 089 in creatura sine omni obstaculo, minus vero 080

15

quod idem>

084 088

50 Non verbotenus apud Hieronymum. Cf. Hier., Com. Osee 2,16sq. (PL 25,838D-839A): 'Tantum odi idolorum nomina, ut etiam quod bene dici potest, propter ambiguitatem et verbi similitudinem, nequaquam velim dici.' Cf. PetrusLomb., IV Sent. d. 13 c. 3 (ed. Quar. p. 818) et Alb., III Sent. d.4 a.5. Cf. Alb., Super Osee 1,16 (ed. Jammy t.15 p.47a; Borgnet t.19 p.26b) et Thom., III Sent. d.4 q.2 a.2 ad 5; S. theol.I q.31 a.2 c. 51 Non verbotenus apud Hieronymum, Ep. ad Dam., ep.15 n.3-4 {PL 22,356-357; CSEL 54 p. 64-66). 52 Non verbotenus apud Hieronymum. Cf. supra nota n.50. 53 Ioh.Damascenus, ibidem. 54 Cf. Petrus Lomb., III Sent. d.4 c.2 (ed. Quar. p.564). Alb., Inc. (ed. Col. t.26 p.320,54-56.77-78; 233,57-60.84-234,3); III Sent. d.4 a.8. Thom., III Sent. d.4 q.3 a.1. 66 Augustinus, Enchir. c.40 (PL 40,252; ed. 3 Scheel p.27-28). Verba Augustini leguntur apud Petrum Lomb., ibidem. 56 Augustinus, ibidem et Petrus Lomb., ibidem. 57 Ps. 64,5. 58 Alb., Inc.-(ed. Col. t.26 p.180,14-19); III Sent. d.4 a.8. Thom., III Sent. d.4 q.3 a.1 arg. 6-7.

n. 103

68

De summo bono, liber quintus

habet quam meritum condigni, quia non habet sufficientem aequalitatem quantitatis vel proportionis ad effectum. Unde de ipsa dicunt SANCTI59, quod digne meruit concipere, quem totus mundus nequivit comprehendere, quia Spiritus Sanctus personaliter supervenit in° 90 illam, quae prius erat gratia piena, ut dignificaret eam ad hunc a conceptum.

n.104

B*Y

0114

autem PO>G

69 Cf. ex Antiphona Mariana 'Regina caeli' verba: 'Quem meruisti portare', quae laudat Thom., III Sent. d.4 q.3 a.1 arg. 6. - Cf. interpretatio Bemhardi Clar., quam Thom. ibidem profert. Cf. ex oratione alterius Antiphonae Marianae verba: 'per quam meruimus auctorem vitae suscipere!'. 6 Cf. Petrus Lomb., III Sent. d.4 c.2 (ed. Quar. p.564). Alb., Inc. (ed. Col. t.26p.230,56-58); III Sent. d.4 a.9. Thom., III Sent. d.4 q.3 a.2 qa.1. 61 Augustinus, ibidem et Petrus Lomb., ibidem. 62 Augustinus, ibidem et Petrus Lomb., ibidem. 63 Augustinus, ibidem, et Petrus Lomb., ibidem. 84 Aristoteles, Phys. 1.2 c.1 (192 b 21-23). 66 Augustinus, ibidem, et Petrus Lomb., ibidem. 66 Cf. Petrus, Lomb., III Sent. d.4 c.2 (ed. Quar. p.564). Alb., III Sent. d.4 a.10. Thom., III Sent. d.4 q.3 a.2 qa.2. 67 Ioh.Damascenus, De fide orth. 1.3 c.6 (PG 94, 1004B-1005A; ed. Buytaert c.50,32-33).

°

tractatus 1, capitulum 1

munì, quo est in omnibus essentialiter, praesentialiter, potentialiter, ut dicit GREGORIUS68, - et haec est 'longitudo' 69 , qua 098 'attingit70 fine usque ad fìnem', - et modo speciali, quo solum est in sanctis, scilicet per gratiam inhabitantem, qui 099 principaliter consistit in 'latitudine' 71 caritatis, - et modo singulari, scilicet per unionem substantialem, in quo est 'sublimitas et profundum 0100 71 , quae duo unam dimensionem dicunt sub diversis respectibus. Quae dimensio complet rationem quantitatis ita, quod ultra quantitatem, quae est corpus, non potest esse quarta quantitas, quia non est possibile nec imaginabile, quod tres diametri ad idem punctum secundum rectos angulos pluribus modis se intersecent 0101 • Et sic etiam non est possibile, quod aliquo altiori modo deus sit in creatura, quam per unionem personalem. De his omnibus dicitur Eph. III (18): 'Ut possitis comprehendere cum omnibus sanctis, quae sit latitudo et longitudo et sublimitas et profundum'. Tertio modo e:xponitur, ut li 'corporalitcr' dicat similitudinem ad corpus comparatum umbrae, quia umbra cedit corpori et est similitudo tantum illius naturae, cuius veritas est in corpore. Sic enim 'umbram habuit lex futurorum bonorum', Hebr. X (1), quorum veritas fuit in Christo, quia 'lex per Moysen data est, gratia 0102 et veritas per Iesum Christum facta est 0103 ', Ioh. I (17). Et hunc solum sensum credo esse litteralem, quia immediate praemittit72 : 'secundum traditionem hominum secundum elementa huius mundi et non secundum Christum', et post praedictum verbum subdit73 : 'in quo et circumcisi estis' etc. et INFRA74 'nemo ergo vos 0104 iudicet in cibo' etc.

69

5

10

1s

20

Capitulum octavum. De ipsa unione et assumptione. Et in quo sit facta, scilicet in persona non in natura. Et quo modo natura humana sit deificata, et Iesus sit homo divinus sed non homo dominicus. Et qualiter est ibi inter naturas communicatio 01 idiomatum. Et quomodo02 intellectus et voluntas et operationes sunt in Christo deificata. Et quare natura et persona divina dicantur assumpsisse hominem et03 naturam humanam sed non personam. Et quid sit ibi assumptum per se et per consequens et per accidens.

z5

(Quid sit unio1. ) Unio, cuius in SUPBRIORIBUS11 crebro mentionem fecimus, est relatio realis causata so ex mutatione unius extremorum tantum, quod est humana natura. Quae mutatio 699 que EBY 0100 profunditas EPO*G 0101 interserent S intersecant OG que PO*G 0102 0103 0104 nos Y intersecantes B* gratia Vulg.S>REBY facta est] filium eius EBPO* 02 quodPO*G 01 communio Y 03 hominemet> REBY 68 Gregorius M., Mar. lob (11,8-9) 1.10 c.9, uhi Eph. 3,18 allegatur (PL 75, 929-930); Hom. Evang. 1.1 hom.2 n.6 (PL76, 1084B). 69 Eph.3,18. 70 Sap.8,1. 71 Eph.3,18. 72 Col.2,8. 73 Col.2,11. 74 Col.2,16. 1 Cf. Petrus Lomb., III Sent. d.2 c.2; d.5 c.1-3 (ed. Quar. p.556.566-573). Alb., Inc. (ed. Col. t.26 p.193,43-58; 195,78-80; 199,60-67.72-200,35; 203,24-25; 210,55); III Sent. d.2 a.3 e; a.4c; a.11-12; d.5 a.1; d.7 a.5 ad 1; d.10 a.4 arg.1. Thom., III Sent. d.2 q.2 a.2 qa.3; d.5 q.1 a.1 qa.1. 11 Supra tr.1 c.4 (n.53-56) c.5 (n.71.74-78); c.6 (n.80); c.7 (n.100.102.104.105).

098

n. 106

70

1

De summo bono, liber quintus

vocatur unitio 04 , quae est mutatio media inter agens et patiens, per quam ex multis fìt unum, sicut etiam motus est medium 05 inter movens et motum. Cum ergo relatio non sit realiter in aliquo, nisi per cuius mutationem innascitur, haec relatio tantum secundum rationem est in deo et secundum rem est tantum in natura humana. Et per hoc patet, quod est creatum quid.

n.107

BPO 013 relatum B? P ?OG? 04 08

07 assumpto BO* assumptum P enim PO*G 01o eo BP corr.OG on adiunctio B*PO 014 trahat Y 016 econtra BY 016 hanc +autem S 06

2 Cf. Alb., Inc. (ed. Col. t.26 p.197,3-15.56-58; 201,7-13); m Sent. d.2 a.4; d.5 a.1. Thom., III Sent. d.5 q.1 a.1 qa.3. 200 Thom., ibidem. 4 Thom., ibidem. 6 Thom., ibidem. 3 Thom., ibidem. 6 Thom., ibidem. 7 Thom., ibidem. 8 Thom., ibidem. 9 Cf. Petrus Lomb., III Sent. d.5 (ed. Quar. p.566-573). Alb., Inc. (ed. Col. t.26 p.194,63.75-85; 195,1-7; 201,3-4. 12-13.18.23-28.83-87; 202,56-69; 231,56-64.78-81; 232,41-43); III Sent. d.5 a.2; d.18 a.11 ad 3; d.21 a.1 Thom., III Sent. d.5 q.1 a.2-3. 10 Ioh.Damascenus, De fide orth.1.3 c.3 (PG 94,992A; ed. Buytaert c.47,48-49).

tractatus 1, capitulum 1

71

capitulo III et BOETmus 11 in libro DE DUABUS NATURIS IN UNA PERSONA CHRISTI, ipsi 017 crediderunt idem esse naturam et personam. Ideo enim EuTYcHBs ponens unam personam Christi dixit etiam unam naturam. Nos autem SUPRA12 libro III ostendimus hanc radicem falsam esse et ostendimus differentiam inter naturam et personam. Et ideo dicimus cum praedictis auctoritatibus 018 unionem factam esse in persona, non in natura. Cum autem IBIDEM exposuerimus010 multas significationes huius nominis 'natura', hic sumimus hoc nomen secundum quod natura vocatur13 'differentia specifica informans unumquodque'. ( Quod natura tripliciter considerari potest et quod Filius assumpsit naturam individuam14.)

1

n.109 10

Cum autem haec natura, ut dicit DAMASCENUS 15 III libro XI capitulo, tripliciter consideretur, scilicet vel secundum quod 'secundum seipsam non subsistit', qualiter 'nuda contemplatione cogitatur', vel secundum quod 'in specie consideratur', qualiter est 'in omnibus eiusdem speciei hypostasibus et illas copulat', secundum quod dicit PORPHYRIUS16, quod participatione speciei plures homines sunt unus homo, 'vel17 15 secundum quod est in atomo', sive in aliquo determinato individuo, 'qualiter est totaliter', idest perfecte, in numero 'eadem' determinata accidentibus 'eiusdem hypostasis'. Non assumpsit Verbum Dei 020 naturam primo modo dictam;' neque18 enim incarnatio est hoc 021 sed fictio incarnationis et deceptio', quia natura sic nihil est in rerum natura, sed tantum consistit in abstractione intellectus. Nec etiam assumpsit naturam 20 secundo modo dictam, 'quia19 non assumpsit omnes hypostases nostrae massae'. Quod tamen ex illa positione sequeretur, quia species in individuo est idem cum ipso, ut probat PmLOSOPHUs 20 . Sed assumpsit naturam individuam, quae 022 in persona divina substantificatur 023 . 'Ipsa21 enim hypostasis Verbi Dei generata est carnis hypostasis' et ideo dicitur incarnata. Quae incarnatio differt ab unione, 'quia unio solum de- 2s monstrat copulationem, et non id, ad quod facta est copulatio. Incamatio autem' utrumque importat.

017 ipsi>B*Y 018 auctoritatibus abbr.S? 020 verbum Dei] deus BY 021 hic

BY

019 exposuimus abbr.R E superscr.B auctoribus B*Y 022 quae+estBY 023 substantifi.cataBY S hec BY

11 Boethius, De2nat.et1pers.c.4.5 (PL64,1345C.1347CD; ed.Peiper197,10;202,1-19; ed. Rand p.100,7-15). Cf. Thom., III Sent. d.5 q.1 a.3 e, qui eodem dicto utitur. 12 Ulricus, Summa de summo bono 1.3 tr.5 c.2-3. Cf. A. Stohr, Die Trinitatslehre Ulrichs von StraBburg S. 115-127. 13 Boethius, De 2 nat. et 1 pers. c.1 (PL 64,1342B; ed. Peiper 190,54; ed. Rand p.80,57). Definitio allegatur ab Alb., lnc. (ed. Col. t.26 p.202,68); III Sent. d.5 a.5 et Thom., ibidem a.2 c. 14 Cf. Alb., Inc. (ed. Col. t.26 p.193,16-17); III Sent. d.5 a.2.5.9; d.6 a.2. Thom., III Sent. d.5 q.1 a.2 sol. 15 Ioh. Damascenus, De fide orth. 1.3 c.11 (PG 94,1021D-1024B; ed. Buytaert c.55,6-29). Cf. Alb., III Sent. d.5 a.2 contra 1. 18 Porphyrios: Boethius, Com. Isag. Porph. ed. II 1.3 c.9 (PL 64,99C. 114C; CSEL 48 p.200. 228, 9-10). Cf. Thom., III Sent. d. 5q.1 a.3 ad 5; d.18a.6 qa.1 c. 17 Ioh. Damascenus, ibidem. 18 Ioh. Damascenus, ibidem. 19 Ioh. Damascenus, ibidem. 20 Aristoteles, Anal. poster. 1.1 c.4.24 (73 a 29-31. 85 a 29). Transi. anon. Ar.lat. IV 2 p.13,3-4. p. 42,7-8. Cf. Boethius, Interpret. (PL 64,716C.740D) Metaphys.1.4 c.9 (1018 a 6-15) 1.9 c.9 (1059 a 11-14). 21 Ioh.Damascenus, ibidem.

72

n.110

De summo bono, liber quintus

(Quomodo Christus dicatur esse ex et in duabus naturis22 . ) Sic ergo sumendo naturam probat DAMASCENUS 23 III libro III capitulo non esse unionem factam in natura sed duas esse in Christo naturas, ex quibus et in quibus Christus consistit, ut dicunt BoETHIUS 24 et DAMASCENUS 25 • Quae sunt natura divina et humana. s 'Ex quibus' quidem est persona Christi, inquantum ipsae conveniunt in una, ut dicit DAMASCENUS 26, composita Christi persona', quae prius, idest ante incarnationem, simplex fuit. 'In ipsis' autem est, in quantum utrique substat haec una persona eis permanentibus distinctis et perfectis, sicut exemplum ponit BoETHIUS 27 de corona composita ex auro et lapidibus pretiosis, quia illa est ex duabus et in duabus0230 10 naturis. In materia autem transeunte compositum quidem est ex pluribus naturis sed non in ipsis, sicut panis est ex duabus naturis, scilicet ex farina et aqua, sed non est in ipsis, quia transierunt et non sunt.

n. 111

( Quod in Christo sunt duae naturae distinctae28 . ) Ratio autem DAMASCENI 29 haec est: Si Christus non est in duabus naturis, tunc vel 1s tertia natura constat ex compositione duarum istarum naturarum, vel natura divina conversa est in humanam, vel e converso humana natura conversa est in divinam. Non potest esse primo modo, quia sive sit compositio rnixtionis sive ex materia et forma, 'composita30 natura neutri eorum, ex quibus composita est, naturae 024 est consubstantialis'. Ergo 31 'Christus nec est consubstantialis Patri nec matri', 'nec est deus 20 nec homo'. Et hoc nomen 'Christus' non est nomen personae sed unius compositae naturae'. Et cum natura sit communicabilis, poterunt plures esse Christi. Et illa una natura habet contrarias differentias simul, quia 026 Christus est Verbum et caro secundum evangelium et natus32 temporaliter et in principio ens apud Patrem. Et ita eadem natura est creabilis et increabilis, mortalis et immortalis et similia026 • Et haec omnia 25 impossibilia constat esse et scripturis contraria. Unde, ut dicit DAMASCENUS33 , 'non dicimus in Christo 'aliud esse ex aliis, sicut ex anima et corpore hominem vel ex quattuor elementis corpus, sed ex aliis eadem, idest horninem perfectum et Deum perfectum dicimus esse eundem ex deitate et humanitate'. Constat etiam, quod hoc 027 non est compositio ex partibus quantitativis, quia divinitas 028 sub nulla specie continuae so quantitatis continetur, ut per se notum est. Ergo primum membrum 029 falsum est. Secundum etiam membrum divisionis falsum est, quia34 natura divina immutao23o et-naturis>SR 824 vere B*Y 826 quodREBeo quod O scii. quod G 826 etsimilia] etc. PO*G 827 lùcE hecBO hoc-compositio] nec P nec est hoc G 828 deitas R 829 membrum+divisionis R 22 Cf. Petrus Lomb., III Sent. d.6 c.3; d.7 c.3 (ed. Quar. p.576.589). Alb., Inc. (ed. Col. t.26 p.193, 64; 201,79; 202,2-203; 207,77; 216,60-217,15; 232, 18-20.37-43) III Sent. d.6 a.3 expos. textus. Thom., IIl Sent. d.5 q.1 a.2 ad 1. 23 Ioh.Damascenus, De fide orth. 1.3 c.3 (PG 94,988B-996A; ed. Buytaert c.47). 24 Boethius, De 2 nat. et 1 pers. c.7 (PL 64,1351-1352; ed. Peiper 186,7-11; ed. Rand p. 72,10-11). 26 Ioh.Damascenus, ibidem (PG 94,989A; ed. Buytaert c.47,26-27). 26 Ioh.Damascenus, ibidem (PG 94,989A.993B.996B; ed. Buytaert c.47,26-27.81-89.119). 27 Boetlùus, ibidem (PL 64,1351B; ed. Peiper 210,13-14; ed. Rand 114,15-16). 28 Cf. Petrus Lomb., III Sent. d.5 c.1 (ed. Quar. p.566-567). Alb., Inc. (ed. Col. t.26 p.201,79; 202203; 207-209; 216-217; 231,78-232,43); III Sent. d.5 a.13.14. Thom., III Sent. d.5 q.1 a.2. 29 Ioh.Damascenus, De fide orth. 1.3 c.2.3 (PG 94,988AB ed. Buytaert c.46,42-46. c.47,4-9). 30 Ioh.Damascenus, ibidem (PG 94,988B; ed. Buytaert c.47,7-8). 81 Ioh.Damascenus, ibidem (PG 94,988C-989A; ed. Buytaert c.47,15-21). 32 Cf. Ioh.Damascenus, ibidem (PG 94,989B; ed. Buytaert c.47,38-39). 33 Ioh.Damascenus, ibidem (PG 94,989AB; ed. Buytaert c.47,23-26). 34 Cf. Ioh. Damascenus, ibidem (PG 94,988B-989A; ed. Buytaert c.47,3-5).

tractatus 1, capitulum 1

73

bilis 030 est et incorruptibilis. Nihil etiam commutari potest in aliud, nisi ambo termini mutationis sint potentia in una materia, quae est subiectum mutationis. Inutilis etiam esset incamatio, quia85 non nisi deus ens salutem afferere potuit. Tertium quoque membrum falsum est, quia nihil vertibile est in divinam naturam. Aliter enim ipsa esset per additionem mutabilis et esset materialis eiusdem materiae s cum eo quod in ipsam verteretur, existens. Nihil36 etiam hic novi factum esset, cum Verbum Deus tantum esset et non homo. Et 031 esset phantastica humanatio, et omnia, quae de passione et de operibus eius 082 humanis leguntur in evangeliis, phantastica essent. Redeundum est 083 ergo ad primum, scilicet quod Christus existit in duabus et a~~~~

ro

n.112

( Quod in Christo non sunt duae personae37 .) E contrario NESTORIUS ex praedictis considerans, quod impossibile esset unam tantum naturam esse 034 in Christo, ignorans differentiam inter naturam et personam dixit etiam duas personas esse in Christo et non esse factam unionem in persona, intantum quod, ut dicit DAMASCENUS 38 , Petrus Gnapheus quartam in divinis posuit personam argumentum sumens ex hoc quod, sicut legitur in ecclesiastica historia, populo Constantinopolitano faciente litanias propter quasdam divinas minas puer quidam raptus fuit et ab angelo edoctus 036 illum trishagion Seraphim hymnum, qui ponitur Is. VI (3): 'Sanctus, sanctus, sanctus, dominus' 036 etc. 'sanctus deus, sanctus fortis, sanctus et immortalis, miserere nobis'. Quem hymnum cum ex pueri annuntiatione037 cantasset 038 tota populi multitudo, quieverunt minae. Unde iste hymnus in quarto 039 concilio Chalcedonensi approbatus et cantatus est. Haec enim omnia praedictus040 Petrus refert ad personam Filii Dei. Et per hoc dicit excludi personam illius hominis, qui non est deus; nec fortis, cum fuerit passibilis; nec immortalis, cum mortuus fuerit. Sed contra hoc obicit BoETHIUS39, quod cum substantia non sit nisi natura vel persona, si in Christo nec est unio in natura nec in persona, nihil substantialiter unum est Christus. Et, cum 041 omne quod est, unum sit 042 , Christus 043 nihil est. Oportet ergo ponere unionem in persona. Ratio autem Petri fatua est, quia40 per ista tria significantur tres personae propter numerum nominum. Sed quantum ad significatum nominum omnia conveniunt cuilibet personae divinae et etiam Filio hominis conveniunt, secundum quod homo dicit personam substantem secundum rationem divinae naturae. 030 incommutabilis RE incommunicabilis BY 031 nec SR 032 eius>B*Y 033 est>BY 034 est Y 036 edoctus Burg.] (ed. Buytaert c. 54, 44) P doctus RG ductus SBO 036 dominus+ 037 annuntiatione Burg.] enuntiatione PC 039 quarto deus Y ous cantassent S*REB 040 praedictus>REBY 041 quia P quod O 042 est superscr.P 043 sic Burg.>ABOG Chàstus P Cf. Ioh.Damascenus, ibidem (PG 94,989B; ed. Buytaert c.47,41). Cf. Ioh.Damascenus, De fide orth. 1.3 c.1 (PG 94,984AB; ed. Buytaert c.45,48). 87 Cf. Petrus Lomb., III Sent. d.5 c.1-3 (ed. Quar. p.566-573). Alb., lnc. (ed. Col. t.26 p.194,63. 75-85; 195,1-7; 201,3-4. 12-13.18.23-27.83-87; 202,56-77); III Sent. d.5 a.10-12.15; d.6 a.2-3; d.10 a.1 impàmis q.1 ad 4., Thom., III Sent. d.5 q.1 a.3. 38 Ioh.Damascenus, De fide orth. 1.3 c.10 (PG 94,1020A.1021AB; ed. Burg. c.54,4-5.41-55). 39 Boethius, De 2 nat. et 1 pers. c.2.4 (PL 64,1342C-1343B.1345C-1346A; ed. Peiper 191-192. 197-198,34; ed. Rand p. 82,13-18. 92,5-21). 4 Cf. Ioh.Damascenus, ibidem (PG 94,1020C; ed. Buytaert c.54,10-17). 85

36

°

15

20

25

ao

74

De summo bono, liber quintus

n.113

O 078 Iesu>BY 082 ipsa P spiritu G tum>B*Y 068

Cf. Summa Alexandri pars 3 q.2 m.3 (ed. Quar. t.4 p.28 b). Alb., Inc. (ed. Col. t.26 p.210). Ioh.Damascenus, De fide orth. 1.3 c.15 (PG 94,1057C-1060A; ed. Buytaert c.59,196-199). 67 Ioh.Damascenus, De fide orth. l.3 c.7 (PG,1012C; ed. Buytaert c.51,66-71). 6 70 Cf. Porphyrios. Vide supra n.109,16. 68 Cf. Ioh.Damascenus, De fide orth. 1.3 c.6 (PG 94,1008A; ed. Buytaert c.50,61-65). 69 Cf. Petrus Lomb., III Sent. d.13 (ed. Quar. p.606-607). Alb., Inc. (ed. Col. t.26 p.204,37-45. 206,29-32); IlI Sent. d.13 a.10-12. Thom., III Sent. d.14 a.1-3; d.17 q.1 a.1 qa.1. 70 Supra tr.1. c.6.8 (n.85.107). 65

66

119

78

De summo bono, liber quintus

aliud, ut dicit AMBRosrus 71 ID 083 libro DE SPIRITU SANCTO, patet, quod duo diversi sunt intellectus in Christo, scilicet divinus, secundum quem in ipso sunt omnes thesauri sapientiae et scientiae dei absconditi', Col. II (3), et intellectus humanus, secundum quem 'proficiebat sapientia', Luc II (52), non ut incognita disceret, sed ut • cognita speculative disceret experimentaliter. Uhi enim unus est intellectus, ibi necessario est una natura intellectualis, ex qua fluit illa potentia naturalis. Et uhi diversarum rationum sunt intellectus, ibi necessario sunt naturae intellectuales084 specie differentes ad rninus. Sicut tamen naturae differentes secundum suas essentias indivisae, idest inseparabiles, sunt secundum unionem in persona, sic etiam isti intellectus di10 versi coniuncti sunt eiusdem personae.

n.120

( Quomodo intellectus humanus in Christo est deificatus72 . )

1u

20

Et sicut natura humana deificata est, non solum secundum unionem cum Deo, sed etiam secundum participationem glorificationis naturae divinae, sic etiam intellectus Christi humanus utroque modo deificatus est, quia in natura humana unitus est in persona intellectui divino. Et ex participatione glorificationis intellectus divini ab instanti suae creationis cognovit deum altissime, sicut creaturae communicari potest a deo sua cognitio. Et in ipso Verbo vidit omnia scibilia, praeterita, praesentia et futura, etiam occulta cordium, limpidissime, sicut est possibile creaturae. Quod soli praeter Christi intellectum est proprium intellectui divino. Et hoc ideo quia divinus intellectus utebatur et utitur illo humano intellectu ut instrumento. Et ideo, ut possibile fuit, formam suam ei 085 communicavit.

n.121

(Quod in Christo fuit duplex voluntas73. ) Idem etiam dicimus de voluntate, quia gemina voluntas in ipso 086 ostendit etiam in ipso integras permanentes duas naturas. Nam omnis natura intellectualis necessario 2. habet voluntatem. Cum enim de perfectione omnis naturae sit appetitus, quo desiderat natura bonum suum, si eo caret, et amat habitum, oportet, quod haec perfectio, quae naturaliter est in naturalibus et animaliter in animalibus, sit intellectualiter in perfectissima natura; quae est natura intellectualis. Omne autem intellectuale est liberum in sua operatione, quia nullius corporis est actus. Haec 087 enim est radix omnis ao libertatis, scilicet absolutio a materia, ita quod aliqua potentia nec sit corpus nec virtus in corpore. Est ergo in omni intellectuali natura liber appetitus consequens ipsam naturam ut eius potentia naturalis, qui 088 nihil aliud est quam liberum arbitrium; quod, ut DAMASCENUS 74 dicit, nihil aliud est, quam voluntas. Uhi ergo una est voluntas, ibi est una natura, et uhi duae sunt 089 voluntates diversarum rationum, ibi sunt duae nas. turae diversarum rationum. Et hoc esse in seipso ostendit Christus, cum dicit Patri: 083 087

084 intellectuales+vere Y ras B 085 ei>B*Y III] in BB*PG II superscr.B 088 que REB corr.P OG 089 sunt>BY hec S?G] hoc REBPO

086

Christo Y

71 Ambrosius, De incarn. dominicae sacramento c.6 n.61 (PL 16, 869B.833); Verba una cum falso lemmate leguntur apud Petrum Lomb., III Sent. d.7 c.2 (ed. Quar. p. 586). 72 Cf. Ioh. Damascenus, De fide orth. 1.3 c.15 (PG 94,1056D; ed. Buytaert c.59,160-169). Alb., Inc. (ed. Col. t.26 p.204-206); III Sent. d.13 a.13; d.14 a.3-4. Thom., III Sent. d.14 a.1 qa.2 ad 1.2; qa.3; a.2 qa.1 ad 2; qa.2; qa.3 ad 1-2. 73 Cf. Petrus Lomb., III Sent. d.17 c.1-2 (ed. Quar. p.623-626). Alb., lnc. (ed. Col. t.26 p.207-208). Thom., III Sent. d.14 a.1 qa.1 sol.; d.16 q.1 a.3; d.17 a.1 qa.1. 74 Ioh.Damascenus, De fide orth. 1.2 c.22; 1.3 c.14 (PG94,944BC. 1036B-1037B, ed. Buytaert c. 36,60-70; c.58,43-45.54.71-76.89-90).

tractatus 1, capitulum 1

79

'non sicut ego volo 090 ', Matth. XX.VI (39) 76 . Nec potest dici, quod una sit in Christo composita voluntas ex divina et humana, quia tunc non habebit Christus voluntatem divinam nec humanam, eo quod compositum neutrum est componentium. Et hoc constat esse falsum. (Quomodo voluntas humana in Christo est deifìcata76 .) Humana autem voluntas 091 sine092 suae naturae versione deificata est, non solum ita, quod unita sit deitati, sed etiam quia 093 divinae voluntatis est instrumentum, et est particeps suae glorifìcationis, quia ab instanti suae creationis perfecta est plenitudine gratiae redundantis in nos omnes, 'de77 cuius plenitudine nos omnes accepimus', eo quod ei datus est 'spiritus78 non ad mensuram', et etiam perfecta 094 plenitudine fruitionis divinae, secundum summum statum, qui a deo potest communicari creaturae 695 . Nec unquam potuit peccare, nec aliquid velie, nisi quod divina voluntas voluit eam velie, etiam cum 096 in volito discordabat ab ipsa. Sicut 697 autem dicit DAMASCENUS 79 III libro XIV capitulo 'Non idem est velie et qualiter velle'. Unde et Christus habuit voluntatem humanam, sed non qualiter habet eam homo. Nam, ut IBIDEM dicit DAMASCENUs 80 , 'liberum arbitrium sive 098 voluntas aequivoce, idest analogice, est in deo et 099 in angelis 0100 et in nobis. Nam in deo est supersubstantialiter, in angelis autem ut 0101 concurrente habitu cum actione, quia statim operantur per ipsum non assumentes inceptionem operationis et interpositionem ultimi temporis, quia utuntur sine impedimento, nec 0102 habentes retinentiam illam, quae est ex corpore, neque immittentem', idest quae est ex immissione tentationis. 'In homine autem est cum temporali praeexcogitatione inceptionis operis. Et insuper per immissionem ex diabolo et gravedinem et motum corporis posterior est inceptio operationis habitu'. Et sic 'qualiter velie' non est in Christo. Unde 0103 dicit DAMASCENUS 81 , quod non fuit in Christo voluntas gnomica, idest sententiativa, quia uhi est sententia, ibi praecedit consilium et sequitur electio, et haec non sunt nisi naturae0104 ignorantis, quia consilium est quaestio et dubitatio 0105, ut dicit PmLOSOPHUS 82 in ETmc1s 0106 . Christus autem omnia scit et scivit etiam scientia creata. Et ideo sine intervallo voluit volenda ex deifìcatione suae creatae voluntatis. Et quamvis duae sint 0107 voluntates Christi, tamen non est ibi nisi unus volens, quia voluntas dicit proprietatem naturalem, volens autem dicit suppositum, quod illa po000 volo+sed etc.B etc. superscr.O 691 voluntas+Christi corr.P 692 sine] nisi SR si1perscr.B non 693 quod B*Y 694 perfecta+est S 695 creaturae>B*Y 696 etiam B*OG absque corr.P 0100 angelis Burg.BY angelo A 697 sic Y 698 sive] fuit A 699 et>BY cum] et tamen BY 6161 ut > BY 0102 neque BY 6108 et sic R 0104 naturae > Y 0105 et dubitatio] dubitationis 0106 0107 BY III O III ethicorum E sunt BY 75

Cf. Petrus Lomb., ibidem.

76 Cf. Alb., Inc. (ed. Col. t.26 p.208,85-209,1); III Sent. d.17 a.5. Thom., III Sent. d.16 q.1 a.3; d.17 a.1 qa.1 ad 1; a.2 qa.1 ad 2; qa.2 ad 1; qa.3 ad 4; a.4.d.18 a.1 ad 1. Cf. Ioh. Damascenus, De fide orth.1.3 c.17 (PG 94,1069C-1072A; ed. Buytaert c.61,38-44). 77 Ioh.1,16. 78 Ioh.3,34. 79 Ioh.Damascenus, De fide orth. 1.3 c.14 (PG 94,1036A; ed. Buytaert c.58,34). Verba afferuntur a Thom., III Sent. d.17 q.1 a.1 qa.1 arg.1. so Ioh.Damascenus, ibidem (PG 94,1041 BC; ed. Buytaert c.58,154-168). 81 Ioh.Damascenus, De fide orth. 1.3 c.15; 1.2 c.22 (PG 94,1044BC.948A; ed. Buytaert c.58,195199; c.36,114-125). 82 Aristoteles, Eth. Nicom.1.3 c.4 (1112 b 20-23). Cf. Alb., Super Ethica commentum et quaestiones 1-3 lectio 5 contra 4 (ed. Col. t.14 pars 1 p.160,32): "cum consilium sit quaestio".

5

10

1o

20

2.

ao

n. 122

80

De summo bono, liber quintus

tentia utitur. Et quia in omni velie voluntas humana regebatur ut instrumentum voluntate divina, ideo istae voluntates, quamvis sint diversae, non tamen sunt divisae sive separatae etiam in opere et non solum in persona, quia quidquid humana voluntas voluit, hoc ordinavit ei divina voluntas. Et ipse Christus conscius est et foit omnis s voluntatis divinae, et ei semper suam voluntatem conformavit.

n.123

(De diversitate operationum in Christo83 . )

10

15

20

n. 124 H

Similiter etiam diversitas operationum ostendit in Christo permanere naturas distinctas. Nam facere miracula non est nisi virtutis divinae. Et virtus non est sine natura, in qua fundatur. Et ideo miracula ostendunt in Christo esse perfectam naturam divinam, intantum quod ipse dicit, Joh. X (38): 'si mihi non creditis, operibus 0108 credite'. Comedere autem et dormire et loqui et ambulare et pati non possunt esse operationes divinae naturae sed humanae. N ec sine causa passiones Christi conumeravi operibus, quia CHRYSOSTOMUS84 dicit in II sermone SUPER ACTUS AP0STOLORUM: 'Nequaquam autem quis peccabit, et passionem actum vocans. In patiendo enim omnia fecit magnum et admirabile illud opus, quod mortem dissolvit, et omnia alia operatus est'. Cum ergo 0100 omnis naturae sit aliqua naturalis operatio sibi 0110 propria, ut probat P:mLOSOPHUS86 , et econverso, ut dicit DAMASCENUS 86 , omnis actio sit naturae alicuius substantialis determinatus motus: in Christo sunt duae naturae secundum duo genera operum 0 m. Quia tamen idem fuit, qui operabatur utraque opera, et 0112 superior natura, idest divina, instrumentaliter utebatur operationibus naturae inferioris, idest humanae naturae, et per ipsam implevit opera sibi propria. Et ideo haec opera, quamvis essent diversa, non tamen fuerunt ab invicem separata, sed fuerunt sibi coniuncta, ut ostenderetur eadem persona operans utraque opera. (Quomodo operationes humanae in Christo sunt deificatae87 . ) Ex hoc enim opera humana fuerunt deificata virtutem divinam in se habentia et effectus divinos efficientia, sicut870 cum verbo compescuit ventos et mare et eiecit daemonia et cum clamore Lazarum suscitavit et cum tactu leprosum mundavit. Nec solum hoc est in materialibus, sed etiam in spiritualibus. Nam88 tactu suae mundissi0108 operibus+ autem Y idest A ut corr.OG

0109

igitur BY

ono sive B*PO

6111

operationum B*Y

0112

et]

83 Cf. Alb., Inc. (ed. Col. t.26 p.207,75-79.208,12-29.209,58-60); III Sent. d.14 a.5; d.17 a.5 ad 4. Thom., III Sent. d.18 a.1. 84 Ioh.Chrysostomos, In Act. Ap. hom. 1 n.3 (PG 60,18). Verba Chrysostomi cum lemmate de--, prompta sunt ex Ioh.Damasceno, De fide orth.1.3 c.15 (PG 94,1057A; ed. Buytaert c.59,170-174) 86 Aristoteles, Physic. 1.2 c.1 (192 b 13-16). 86 Ioh.Damascenus, De fide orth. 1.3 c.15.19 (PG 94,1049B-1052A. 1053D-1056BC.1080C-1081A; ed. Buytaert c.59,47-64.119-137; c.63,22-35). 87 Cf. Alb., Inc. (ed. Col. t.26 p.208,12-29); III Sent. d.17 a.5. Thom., III Sent. d.18a.1 ad 1. ad 4. ad 5. 8 70 Mt. 8,26; Mc.1,22; 5,9; Ioh.11,43; Mt.8,3. 88 Cf. Gregorios Naz., Or.39 (in lumina) n.15 (PG 36,352B; Rufino interprete CSEL 46 p.127, 8-9; p.133,5-8). Cf.Ioh. Chrysost., Ioh. hom.26 n.7 (PG 59,153). Cf. Chromatius Aq., In Mt. tr.1 n.1 (PL 20,329B); Cf. Miiller, Alfons, Die Lehre von der Taufe bei Albert d.Gr. (Mchn 1967) 57 Anm.2. Cf. Beda, Hom.11 in festa Theophaniae (PL 92,58D); Expos. Le. (3,21) 1.1 (PL 92,358BC). Cf. Glossa ord. Mc.1 (Antv.5,487A. PL 114,181B). Cf. Hrabanus M., Com. Mt. 1.1 n.3 (PL 107, 775CD); hom.7 (PL 110,18). Cf. Gratianus, Decr., C. Nunquam aquae (10). De cons. d.4 c.10 (ed. Friedberg I 1364) sub nomine Chrysostomi. Cf. Petrus Lomb., IV Sent. d.3 c.5 (ed. Quar. p.759). Cf. Alb., Sacr. (ed.

tractatus 1, capitulum 1

81

mae carnis dedit vim regenerativam aquis et respiciendo 880 Petrum infudit ei paenitentiam. Et huius 0113 exemplum ponit DAMASCENUS89 in gladio ignito; hic enim uno ictu scindit et urit; quae sunt diversae operationes, tamen ab invicem indivisae. Et sic DIONYSIUs 90 dicit 'novam quandam esse theandricam, idest deivirilem, actionem Christi facti secundum nos', idest incarnati. Non enim intendit per hoc unam & tantum esse Christi actionem, sed loquitur secundum periphrasim, ut dicit DAMASCENUS91. Quae 0114 est, 'quando quis duo quaedam per unam assumit dictionem'. Hoc autem 0116 potius ostendit 0116 diversas esse Christi actiones quam unam solam. Sicut92 etiam incisa combustio et combusta incisio gladii igniti ostendit duarum naturarum diversas operationes, scilicet ignis combustionem et ferri incisionem, quae tamen in- 10 divisae 0117 sunt, quia idem operatur per utramque naturam. 'Sic 93 enim theandrica operatio ostendit, quod humana actio Dei humanati divina erat participative, quia fuit deificata participatione divinae operationis, et quod divina eius actio participavit humanam et alterutra 0118 fuit cum altera considerata'. Et hoc ideo, quia ille qui operabatur, fuit utriusque naturae. Et ideo 'naturae 94 non operabantur0119 divisim 0120 sed J.o unite, unaquaeque cum alterius communione. Et ideo humana opera non egit secundum hominem solum - non enim nudus erat homo - nec 0121 divina opera egit secundum Deum solum; non enim nudus erat Deus'. Et propter hanc communionem naturae divinae cum operibus humanis - quae communio fuit 0122 tam 'propter 95 hoc quod ut per organum per corpus divinae perfìciebantur operationes, quam etiam ideo, 20 quia erat unus 0123 , qui agebat divine simul et humane' -: dicit DAMASCENUS 96 , quod 'operatio carnis omnino salutaris erat, quia haec 0124 non humanae actionis est sed divinae'. Unde ipse Christus dicit Ioh. VI (64): 'Spiritus est, qui vivifìcat, caro non prodest quidquam'. Quid sit assumens 97 .) Assumens autem naturam humanam proprie est persona divina, quia assumere hic vocatur ad-se-sumere, ita quod hoc terminetur in unione facta in ipso assumente, et haec unio facta est in persona. Et ideo dicitur Ioh. I (14): 'Verbum caro factum est'. Dicitur autem 0125 'factum' potius quam 'natum', sicut etiam Rom. I (3) dicitur: 0113 huius R corr.B hoc SEB*Y 0114 hoc B*P*OG qui E Ol16 autem+opus BPG hoc opus O 0116 ostendit+duarum naturarum Y 0117 indivisa BY 0118 altera EBY 0119 operantur B*Y 0120 divise Burg.B* 0121 nec corr.P>lac.P* lac.O lac.G 0122 foit>REBY 0123 unus Burg.G unum codd. ceteri

0124

hoc BY

01116

enim BY

Col. t.26 p.28,1-4; p.34,44-50.80-83); III Sent. d.19 a.9. Cf. Thom., IV Sent. d.2 q.2 a.1 qa.4 arg.2; a.3 qa.1 sol.; d.3 q.1 a.3 ad 1; a.4 qa.2 arg.1. S.theol. III q.38 a.4 arg.2; q.39 a.1 e; a.2 e; a.3; Cat. aur. Le. (3,21.23) (ed. Ven. 1775 t.5 p.54.57.64.66). 880 Lc.22,61. 89 Ioh.Damascenus, De fide orth. l.3 c.15.19 (PG 94,1053C-1056A. 1081A; ed. Buytaert c.59,119130. c.63,50-53). Cf. Alex. Hal., Summa fratris Alexandri III q.2 m.3 (ed. Quar. IV p.28b). Cf. Thom., De verit. q. 29 a.4. 90 Ps.Dionysios, Ep.4 ad Caium (PG 3,1072B; Dionysiaca I 618-619). Verba Ulrici deprompta sunt ex Ioh.Damasceno, De fide orth. 1.3 c.19 (PG 94,1077A; ed. Buytaert c.63,3-4). 91 loh.Damascenus, De fide orth. 1.3 c.19 (PG 94,1080D-1081A; ed. Buytaert c.63,48-49). 92 Cf. Ioh.Damascenus, ibidem (PG 94,1081A; ed. Buytaert c.63,50-53). 93 Cf. Ioh. Damascenus, ibidem (PG 94,1080CD; ed. Buytaert c.63,44-48). 94 Cf.Ioh.Damascenus, ibidem (PG 94,1080A; ed. Buytaert c.63, 15-19). 85 Ioh.Damascenus, ibidem (PG 94,1080B; ed. Buytaert c.63,33-35). 96 loh.Damascenus, ibidem (PG 94,1080B; ed. Buytaert c.63,31). 97 Cf. Petrus Lomb., III Sent. d.5 (ed. Quar. p.556-573). Alb., lnc. (ed. Col. t.26 p.193,63-194,3; 195,1-7; 197,2-8._ 41-42; 202,72-74); III Sent. d.5 a.3-5.15; d.6 a.2-3. Thom., III Sent. d.5 q.2 a.1.

116

n. 125

82

5

10

15

De summo bono, liber quintus

'factus ex semine David' et ad 0126 Gal. IV (4) dicitur 'factus ex muliere', ut sciatur non modo naturali sed opere divino conceptus et natus. Virginem autem vocat APOSTOLUS mulierem, sicut et Christus, Ioh. II (4): 'quid mihi et tibi est 0127 , mulier?' et Ioh. XIX (26): 'mulier, ecce fìlius tuus', secundum idioma hebraeum, ubi non est hoc nomen corruptionis sed sexus. Nec hoc contrariatur conditionibus personae, quae sunt perfectio, cui nihil est addibile, et incommunicabilitas, quia natura humana non additur personae divinae, ut aliquid conferens 0128 ei perfectionis, sed potius ut sumens multas perfectiones ab ipsa. Et licet persona non sit communicabilis ut pars nec ut unviversale nec ut ab alio assumptibilis, tamen est communicabilis ita, quod potest alterum assumere. Nec est intelligendum, quod in hac assumptione persona divina subiciatur naturae humanae materialiter et per ipsam informetur et perfìciatur, sed quia principia humanae naturae inter se unita sunt unita personae divinae et tracta in eius personalitatem. Et in hoc composito ex corpore et anima et ex ipsa compositione resultat natura humana, cui subicitur hoc compositum et informatur per ipsam.

n. 126

(Quomodo in Christo aliquid sit assumptum et unitum per se, per consequens et per accidens 98 . )

20

25

Et ideo QUIDAM non inconvenienter dicunt, quod in Christo est aliquid assumptum et unitum per se, aliquid per consequens, aliquid per accidens. Aliter tamen sunt hae differentiae in assumptione quam in unione. Nam Christus per se assumpsit naturam humanam, eo quod illa fuit per se assumptibilis, ut SUPRA 99 ostendimus. Per consequens autem assumpsit illa, sine quibus non consistit natura, scilicet principia naturae 0129 et partes. Per accidens autem assumpsit naturales proprietates. In unione autem aliter est. Nam, cum uniens sit unitum, Verbum Dei per se univit sibi hunc hominem, quia passiones sunt singularium sicut et actiones. Et quia hunc hominem consequitur, quod sit homo et animai et substantia, ideo haec univit sibi per consequens. Accidit etiam huic homini esse filium Virginis; et aliae naturales proprietates accidunt ei. Et ideo illa univit sibi per accidens.

n. 127

(Quomodo conceditur, quod natura divina assumpserit100. ) ao

Quia vero in divinis natura est ipsa persona, ideo AuGUSTINUs101 in libro DE FIDE AD PETRUM et 0130 11°2 libro DE TRINITATE et HIERONYMUS 103 in EXPLANATIONE FIDEI dicunt etiam naturam divinam assumpsisse humanam. Quod qualiter verum sit, exponit DAMASCENus 104 dicens sic III libro capitulo VI: 'Communia praedicantur de subiectis sibi 0131 particularibus. Commune igitur est substantia'. 'Praedio12s 0130

ad> BY et+in y

0128 conferent R conferat BY est>REBY sibi+magis PO ipsis Burg.

0127 0 131

0129

substantie B* Y

98 Cf. Alb., Inc. (ed. Col. t.26 p.197,28-39; 200,24-31; 202,72-74); III Sent. d.5 a.5.10. Thom., III Sent. d.6 q.3 a.2; expos. textus de III opinione. 99 Supra tr.1 c.5.6 (n.74.80). 10 Cf. Petrus Lomb., III Sent. d.5 c.1 (ed. Quar. p.566-570). Alb., Inc. (ed. Col. t.26 p.193,13-17; 197,2); III Sent. d.5 a.4.14. Thom., III Sent. d.5 q.2 a.2. 101 Fulgentius, De fide ad Petrum c.2 n.14 (PL 65,678B). 1 02 Augustinus, De trin. 1.1 c.7 n.14 (PL 42,829). 103 Ps.Hieronymus = Pelagius, Libellus fidei ad Innocentium papam n.5 (PL 45,1717). Quae tria testimonia leguntur apud Petrum Lomb., ibidem (p.568-569). 104 Ioh.Damascenus, De fide orth. 1.3 c.6 (PG 94,1001C-1004A; ed. Buytaert c.50,5-6.10-12). Quae verba partim apud Petrum Lomb., ibidem (p.570) leguntur.

°

tractatus 1, capitulum 1

83

catur autem substantia de personis, quia unaquaeque earum, quae sub eadem specie sunt personarum, perfecta substantia est'. Et 'substantia106 non subsistit secundum seipsam sed in hypostasibus contemplatur. Patiente igitur una hypostasi omnis substantia passa esse dicitur in una suarum hypostaseon. Non tamen necesse est omnes ei consubstantiales hypostases ei compatì'. Supple: quia non patitur substantia, ut communis est, sed prout est 0132 in hac persona et est ipsa persona. 'lta106 igitur confitemur divinitatis naturam omnem et perfectam esse in unaquaque suarum personarum. Et in humanatione Verbi Dei dicimus omnem et 0133 perfectam naturam divinitatis in una eius personarum unitam esse humanae naturae et non partem parti, quia APOSTOLUs 107 dicit, quoniam 'in ipso habitat omnis plenitudo deitatis 0134 corporaliter', hoc est in carne eius. Et huius discipulus deiferens 0135 , in divinis magnus, D10NYsms 108 ait, quoniam 'totaliter in una sui ipsius personarum communicavit nobis'. 'Non tamen dicere cogemur omnes hypostases sanctae deitatis omnibus hypostasibus humanitatis unitas esse secundum hypostasim'. Supple: quia quod attribuitur naturae non°136 sub ratione naturae, secundum quam est communis omnibus suis 0137 suppositis, sed solum secundum quod natura est in hac persona, vel secundum quod est ipsa persona, hoc non convenit nisi eidem personae tam in creatore quam in creatura, quia non attribuitur ei, ut communis est.

5

10

1s

n. 128

codd.ceteri 0134 divinitatis B corr.OG est>B*Y 0136 non> S 0137 suis > B* Y 0139 XII B* PO 0138 divinitatem BG deitate O

0132

BY

deiferens > o14o de REBPG

0136

Ioh.Damascenus, ibidem (PG 94,1004A; ed. Buytaert c.50,18-22). Ioh.Damascenus, ibidem (PG 94,1004A-1005A; ed. Buytaert e.SO, 24-37). Verba ab 'in humanatione' usque ad 'partem parti' leguntur apud Petrum Lomb., ibidem (p.570). 107 Col.2,9: Locus a Ioh.Damasceno, ibidem, allegatur. 108 Ps.Dionysios, De div. nom. c.1 n.4 (PG 3,592A, Dionysiaca I 26). Verba Ps.Dionysii leguntur apud Ioh.Damascenum, ibidem (PG 94,1005A; ed. Buytaert c.50,33-35). 109 Cf. Petrus Lomb., III Sent. d.5 c.1-2 (ed. Quar. p.570-571). Alb., Inc. (ed. Col. t.26 p.193-195); III Sent. d.5 a.4.13.14. Thom., III Sent. d.1 q.2 a.1 ad 3; d.5 q.2 a.2 ad 4; expos. textus. 110 Athanasios = Apollinarios Laodic., Ep. ad Iovinianum; formulae auctor iam a Cyrillo Alex. nominabatur Athanasios. Tamquam Athanasiana formula citatur a Ioh.Damasceno, De fide orth. 1.3 c.6 (PG 94,1008B; ed. Buytaert c.50,75-76). m Hilarius, De trin. 1.12 n.6 (PL 10,436). 112 Ioh.Damascenus, ibidem. Tres autores allegantur a Petro Lomb., ibidem (p.569-570). 113 Conc. Tolet.VI c.1 (Mansi 10,662B) = Ps.Isidorus, Decret. (ed. Hinschius p.377; PL 130, 487C) et allegatur tamquam VIII a Petto Lomb., ibidem (p.567) et ab Alb., Inc. (ed. Col. t.26 p. 197,19). 114 Conc. Tolet. XI Prologus (Mansi 11,135DE) = Ps. Isidorus, Decr. (ed. Hinschius p.406; PL 84,456AB; PL1-30,559C). Hoc quoque concilium a Petro Lomb. (ibidem p.567) laudatur. 105

106

20

26

84

De summo bono, liber quintus

dicit 'ad-se-sumere' aliquid, ita quod illud sibi in se uniatur. Et ideo, licet ex hac assumptione Verbum dicatur caro factum, tamen non potest dici, quod natura divina sit caro facta 0141, quia cum hoc dicitur de persona tantum, signifìcat naturae assumptionem. Cum vero dicitur de natura, significat naturae transmutationem.

n. 1296

(Quod divina natura non dicatur passa115. )

Praeterea, sicut dicit DAMASCENUS 116, 'non dicimus naturam divinam passam esse', quamvis propter communicationem idiomatum dicamus Deum vel Dei Filium esse passum, quia communicatio idiomatum fit ratione eius, in quo facta est unio, quia illi conveniunt proprietates utriusque naturae. Unio autem non est facta in natura divina, 10 ut diximus1160. Et ideo ei non conveniunt proprietates naturae humanae. Et hoc significatur, cum dicitur natura divina passa esse. Unde dicit DAMASCENUS 117 : 'Non possumus dicere: natura Verbi passa est. Non enim passa est deitas 0142 in ipso'. Nec est simile de hoc quod natura dicitur incarnata, quia hoc non ponit aliquam proprietatem naturae humanae in divina sed tantum unionem naturae humanae ad ipsam.

n. 130 16

(Utrum natura divina assumere possit circumscripta omni ratione suppositi118. )

Es his patet, quod circumscripta a natura divina omni personalitate, ipsa non posset0143 assumere naturam humanam, quia, ut dicit DAMASCENUS119 natura sic considerata non est res aliqua sed 'nuda contemplatione cogitatur, quia secundum seipsam non subsistit' 0144 sed solum in supposito. Et sic existentis non est aliquid agere. Insuper 20 in assumptione, ut SUPRA120 diximus, oportet, quod assumens sit per se exsistens et manens, et quod unio fiat in aliquo. Quorum neutrum est in natura, circumscripta omni ratione suppositi. Dico autem: 'circumscripta omni ratione suppositi', quia SUPRA121 docuimus, quod circumscripta distinctione personarum, sicut fides distinguit, adhuc natura divina habet suum 'quod est', in quo subsistit, et est eius suppositum. 26 Et ut sic considerata adhuc posset assumere naturam humanam, ut SUPRA122 probavimus. (Quod Verbum assumpsit naturam humanam123.)

n.131

Quamvis autem assumens magis proprie persona sit quam natura divina, tamen quantum ad assumptum est e converso. Nam assumptum non est persona humana sed ao natura, ut dicit AuGusrrnus 124 in libro DE FIDE AD PETRUM. Naturam enim assumptam esse testatur APOSTOLUS Phil. Il (6. 8) dicens: 'semetipsum exinanivit formam 0141 caro facta] composita REBY 0142 divinitas BY

Ol43

possit Y

0144 consistit Y

Cf. Alb., Inc. (ed. Col. t.26 p.194.210,71-73); III Sent. d.5 a.14. Thom., III Sent. d.5 q.2 a.2 ad 4. Ioh.Damascenus, De fide orth. 1.3 c.6 (PG 94,1008B; ed. Buytaert c.50,77-78). 1160 Supra n.108. 117 Ioh.Damascenus, ibidem. 118 Cf. Alb., Inc. (ed. Col. t.26 p.194); III Sent. d.5 a.2. Thom., III Sent. d.5 q.2 a.3. 119 Ioh.Damascenus, De fide orth. 1.3 c.11 (PG 94,1024 A; ed. Buytaert c.55,6-7). Cf. Thom., III Sent. d.2 expos. textus n.2. 120 Supra tr.1 c.8 (n.107.125). 121 Supra tr.1 c.5 (n.76). 122 Supra tr.1 c.5 (n.76). 123 Cf. Petrus Lomb., III Sent. d.5 c.1 (ed. Quar. p.566-570). Alb., Inc. (ed. Col. t.26 p.197.202, 56-70); III Sent. d.5 a.5.10. Thom., III Sent. d.5 q.3 a.1. 124 Ps.Augustinus = Fulgentius, De fide ad Petrum c.2 n.14.15. 17.19 (PL 65,678-681); n.17 citatur a Petro- Lomb., ibidem (p.567). Cf. Thom., ibidem contra 1; a.3 contra 1. U& 116

tractatus 1, capitulum 1

85

servi accipiens 0145 ', idest naturam humanam, ut exponit AuGUSTINus 125 in libro DE FIDE AD PETRUM et HILARIUS 126 XII libro DE TRINITATE. Haec autem natura assumpta varie sumitur in scriptura. Quandoque enim sumitur pro principiis naturae, quae sunt anima et corpus. Et 0146 de illis patet, quod ipsa assun1psit, idest ad se sumpsit Filius Dei in unitatem suae personae 0147 • Quandoque autem sumitur pro ipsa s humanitate sive, ut dicit BoETHius127 , pro differentia specifica informante et constituente hanc naturam. Non enim loquitur BOETHIUS de differentia, prout est universale existens in intellectu, sed potius secundum quod ipsa est forma realis, quae 0148 est tota quiditas rei, ita quod quidquid est extra ipsam, non pertinet ad rei quiditatem, ut exposuimus SUPRA 0149 libro128 IV. Cum enim proprietates consequentes naturam 10 humanam de Filio Dei praedicentur, oportet, quod ipse habeat ipsam naturam. Et cum non habeat eam per aetemam generationem, oportet, quod habeat eam per temporalem assumptionem.

n.132

(Quod Verbum non assumpsit personam129. ) Personam autem humanam non assumpsit, quia cum assumens non sit asumptum130, alia esset persona Verbi assumens 0150 et alia persona hominis assumpti. Et tunc vel oporteret corruptam esse personam hominis, quod SUPRA131 probavimus esse inconveniens, vel nulla esset substantialis unio hic 0151 scilicet nec in natura nec in persona. In substantia enim rei nihil est plus. Et hoc haereticum est. Dicit tamen INNOCENTIUS 111132 personam consumpsisse 0162 personam EXTRA 0153 • Sed ipse loquitur, secundum quod illud dicitur consumi 0 154, quod secundum naturam convenit et tamen impeditur, ne adveniat, sicut caecus natus dicitur privatus visu.

0146 et>PO 0147 nature REBY 0148 hoc PO hec G formam-accipiens] etc. Y 0150 verbi assumens] verbi assumentis supersir. corr.B dei assumentis corr.P dei supra> Y 0152 assumpsisse B*? PO*G 0153 Extra +lac.ABPO 0154 assumi assumens OG 0161 hec BPO? PC

0145

0149

Ps.Augustinus = Fulgentius, ibidem n.18 (PL 65,680C) cìtatur a Petra Lomb., ibidem. Hilarius, De trin. 1.12 n.6 {PL 10,437B) allegatur a Petto Lomb., ibidem {p.569). 127 Boethius, De 2 nat. et 1 pers. c.1 (PL 64,1342B; ed. Rand p.80,57-58; ed. Peiper 190,54-55) laudatur ab Alb, Inc. (ed. Col. t.26 p.202,68-69) et III Sent. d.5 a.5 et a Thom., ibidem arg.1. 12s Ulricus, Summa de summa bono 1.4 tr. 2 c.3-4. 129 Cf. Petrus Lomb., III Sent. d.5 c.1.3 (ed. Quar. p.566-573). Alb., Inc. (ed. Col. t.26 p.197); III Sent. d.5 a.10-12. Thom., III Sent. d.5 q.3 a.3 expos. textus; d.6 q.1 a.2. 13 Cf. Boethius, De 2 nat. et 1 pers. c.7 (PL 64,1352B; ed. Peiper 212,60-63 ed. Rand p.116,40-45) ad sensum. m Supra tr.1 c.5 (n.74); tr.1 c.6 (n.81); tr. 1 c.8 (n.114.125.128.130). 132 Dictum Innocentio attributum non invenitur in Decretalibus, I. Extra. Guilhelmus Altissiodor., Summa 1.3 tr. 1 q.8 (ed. Pigouchet, Paris 1500, fol. 112va): "In Nicaeno Concilio dicitur, quod ... persona consumpsit personam." Thom., III Sent. d.5 q.3 a.3 arg.4 dictum Innocentio III attribuit; item S.th.III q.4 a.2 Alb., III Sent. d.12 a. 3 ad 2 de autore silet. Cane. Francoford. anni 794 (Mansi 13, 891CD) in Synodica ab episcopis Galliae et Germaniae ad praesules Hispan: "Item s. Romanae ecclesiae diaconus Paschasius in libro II operis pulcherrimi, quod de Spiritu Sancta composuit ... in cap.4 ita dicit: Itaque in Deo et homine gemina substantiam sed non gemina persona est, quia persona personam consumere potest, substantia vero snbstantiam non po test; siquidem persona res iuris est, substantia res naturae." Cf. Ps.Paschasius diac., De Spiritu S. 1.2 c.4 {PL 62,29C). Faustus Reg., Ep.6 (PL 58, 853-856; CSEL 21 p.139,22-25). Cf. Bonaventura, III Sent. d.5 a.2 q.2 et nota 7 (ed. Quar. III 132). Cf. Breuning, Wilhelm, Die hypostatische Union in der Theologie Wilhelms v. Auxerre, Hugos v.St. Cher_und Rolands v. Cremona (Trier 1962) 115-120. 125

126

°

1s

20

86

De summo bono, liber quintus

n. 133

Y 0161 naturalibus PO*G SE

0155

Cf. Alb., Inc. (ed. Col. t.26 p. 197.200,90); III Sent. d.5 a.5 q.2.10.12.15. Thom., III Sent. d.5 q.3 a.1 ad 4; d.6 q.1 a.3 ad 4. 184 Cf. Petrus Lomb., III Sent. d.5 c.3 (ed. Quar. p.571-573). Alb., Inc. (ed. Col. t.26 p. 197,3-12. 28-35.58-64; p.201,88-89); III Sent. d.5 a.11.16; d.6 a.7 Thom., III Sent. d.5 q.3 a.1-2; d.6 q.1 a.2. 135 Idem a quibusdam non nominatis obici dicit Petrus Lomb., ibidem (p.572). 136 Cf. Boethius, De 2 nat. et 1 pers. c.3 (PL 64,1343C; ed. Rand p.84,4-5; ed. Peiper 193,4-5) et Petrus Lomb., ibidem. 137 Non Gregorios Nyss. sed Nemesios Em., De natura hom. c.1.3 (PG 40,505A.593B; interpret. Alfani Salemi ed. K.I. Burkhard, Leipzig 1917, p.6.53. interpret. Burgundionis Pis., Wien, 1891 p.14; 1892 p.23). Cf. Thom., III Sent. d.5 q.3 a.2 c. 138 Ioh.Mechlin., De homine: Cod. Lov. 320 combustus f. 295ra: "Neque principia haec componentia animam eam constituunt in esse perfecto et non suppositali, quia tunc non posset uniri ut forma corpori, sicut nec angelus. Unde secundum se est anima velut ens partiale et imperfectum habens inclinationem ad esse completum totius hominis." - 313ra: "Unde nec anima nec corpus sunt hypostasis perfecta sed homo constitutus ex corpore et anima ... Anima est ut forma ... , que etiam non est hypostasis sed perfectio perfectibilis." Cf. Breuning, W., Anthropologie ms. p.18. 139 scii. Boethii, ibidem. 188

tractatus 1, capitulum 1

87

rit 0165 hominem, quia, ut SUPRA140 diximus, passiones sunt singularium sicut et actiones. Unde cum assumi dicat assumptionem passivam, cum homo dicitur assumptus, intelligitur: hic homo assumptus. Quod falsum esse probavimus. Cum ergo haec locutio invenitur in scriptura, sicut dicitur in Ps. 141 : 'beatus, quem elegisti et assumpsisti', et AuGUSTINUS142 et DAMASCENUS 143 dicunt hominem esse assumptum, sumitur terminus communis secundum id 0166 a quo nomen imponitur, quod est humanitas, et non secundum id cui imponitur vel quod supponit; quod est suppositum. Et ex hoc patet, quod cum homo praedicatur de Filio Dei, non dicit solum compositum ex duabus substantiis, scilicet ex 0167 corpore et anima, sicut in nobis, sed dicit compositum ex tribus substantiis, scilicet ex persona V erbi et ex corpore et anima. Sed duas tantum dicit ex significato, quod est id a quo nomen imponitur, tertiam autem dicit ex suppositione, quia terminus communis supponit aliquod suppositum, eo quod significat naturam in habente ipsam. Et in Christo non est nisi suppositum aetemum. (Quae in Christo dicuntur unum et quae plura144. )

5

10

15

Scitur etiam ex praedictis1440, quod licet naturae in Christo sint diversae, tamen natura humana non per se existit, cum sit tracta in personalitatem divinam. Et ideo omnia nomina, quae dicunt aliquid per se existens, in singulari tantum de ipso dici possunt et non in plurali; nam in Christo non est nisi una persona, et 0168 unum suppositum sive hypostasis et una res naturae. Haec enim nomina intellectuali 0169 dicunt 20 eandem rem sub diversis rationibus, quia inquantum particulare constituitur in esse ratum per suam quiditatem et naturam, sic vocatur 'res naturae'. lnquantum vero e converso ipsa res naturae substat ipsi naturae secundum esse, sic vocatur 'hypostasis' sive 'suppositum'. Sed secundum quod ipsa natura confert supposito differentiam nobilitatis, sic ipsum suppositum vocatur 'persona'. 25 Nomina vero, quae important quidem particularitatem sed indifferenter se habent ad hoc, utrum hoc particulare sit substantia vel accidens per se existens 0170 vel 0171 in alio subsistens, illa et in singulari, ratione personae unius, et in plurali, ratione diversarum naturarum 0172 , quarum utraque est determinata, possunt dici esse in Christo. Possumus enim dicere, quod in Christo est unum individuum vel particulare vel ao singulare, quod est persona divina, et quod in Christo sunt duae naturae individuae vel particulares vel singulares. Haec enim nomina etiam dicunt idem sub diversis rationibus. Inquantum enim determinatum, de quo natura praedicatur, partem capit naturae communis, sic dicitur 'particulare'. lnquantum vero ipsa forma terminat ipsum, ut sit indivisum in se et divisum ab aliis, sic dicitur 'individuum'. Et inquantum 35 suis proprietatibus est determinate designabile, sic est 'singulare'. 0166

BY

assumpsit BY 0166 illud y 0167 ex> y 0168 et> y 0170 subsistens BY 0171 sive Y 0172 rationum BY

01&9

intellectualia E intellectualiter

Supra n.126. Ps.64,5. Cf. Petrus Lomb., ibidem (p.572). 142 Ps.Augustinus, De fide cath. sermo 1 n.2 (PL 39,2176) nominatus a Petro Lomb., ibidem. 143 Ioh.Damascenus, De fide orth. 1.3 c.11 (PL 94,1024B; ed Buytaert c.55,30): "inhumanatio eam quae ad ... hominem copulationem demonstrat." Non vero hominem assumptum Ioh.Damascenus docuit; Ulricus opinionem e Thoma, III Sent. d.6 q.1 a.2 arg.5 immerito deduxisse videtur. 144 Cf. Alb., Inc. (ed. Col. t.26 p.200,62-75; 202,61-62.72-77; 203,34-39); III Sent. d.6 a.4; d.7 a.4-5. Thom., III Sent. d.6 q. 1 a.1. 1440 Supra n.110-112. 140

141

n. 135

88

De summo bono, liber quintus

Capitulum nonum. An Christus sit unum vel duo. Et an habeat tantum unum esse. Et an sit compositus. Et de locutionibus exprimentibus unionem. (An Christus sit unum vel duo1.)

n.136

Sicut 01 Christus est unus et non duo, ut dicit ATHANASIUS 2, secundum quod li 'duo' est masculini generis, sic propter unitatem eius in Christo, quod dicit rem suam ut per se existentem - hoc enim importat genus masculinum, eo quod est genus formatum et determinatum, - sic enim neutraliter loquendo Christus non est duo aliqua sed unmn, quia cum neutrum genus sit informe et indeterminatum, absolute sive sine 10 determinatione positum stat pro natura. Sed illud aliquid quod est natura assumpta, non praedicatur de Christo, quia assumptum non est homo, ut praediximus3 , sed humanitas. Quae non praedicatur de Christo, quia Christus non est humanitas. Ergo secundum quod praedicatur de Christo, non significat tantum naturam sed etiam suppositum. 1s Quamvis ergo natura divina in abstracto praedicetur de Christo propter indifferentiam naturae ad personam divinam, - dicimus enim, quod Christus est divinitas -, quia tamen natura humana non praedicatur de Christo, nisi prout significatur in supposito habente ipsam, et quia nihil potest dici duo aliqua, nisi utrumque illorum duorum02 praedicetur de ipso et ipsa inter se sint diversa, sequeretur, quod si Christus 10 esset duo, quod suppositum humanae naturae aliud esset a persona 03 divina. Et hoc falsum est, cum eius suppositum sit persona Filii.

s

(Solutio sophismatum4.)

n.137

Ex hoc patet solutio omnium sophismatum, quibus dicitur, quod Christus est unum unitate creata et unitate increata, quarum una non est alia; ergo est duo; et: 25 Christus est aliquid passibile et aliquid impassibile, quorum unum non est aliud: ergo est duo; et: Christus nec 04 est tantum Deus nec est tantum homo; ergo non est tantum unum; ergo est duo; et similium 05 . Nam praemissae semper verae sunt ratione naturarum. Sed ad veritatem conclusionis requireretur etiam diversitas suppositorum. Et ideo rationes huiusmodi non valent.

n. 138 30

(An in Christo sit tantum unum esse5. ) Cum autem 06 unius non sit nisi unum esse, ut dicit PoRPHYRIUS6, quia cum unum fundetur super ens, si sint 07 plura esse, secundum quorum utrumque aliquid dicitur ens simpliciter, impossibile est illudesse unum, et cum probaverimus Christum esse tantum unum: oportet, quod eius sit unum esse tantum, secundum quod esse substan01 sic REG hic PO 05

similia superscr.BY

02 duorum>PO*G 07 sunt PO 06 ergo Y

03 persona editor natura codd.

04 non

Y

1 Cf. Alb., Inc. (ed. Col. t.26 p.202-203; 210,35-39; 211,71-73); III Sent. d.6 a.4. Thom., III Seut. d.6 q.2 a.1. 2 Ps.Athauasios = Symbolum 'Quicumque' (Denz.-S. n.75 (40). 3 Supra n.131-134. 4 Cf. Alb., Iuc. (ed. Col. t.26 p.202,78-82; 203,26-49). Thom., ibidem ad 2.5.7. 5 Cf. Alb., Inc. (ed. Col. t.26 p.203,8-25); III Sent. d.6 a.4.5. Thom., III Sent. d.6 q.2 a.2. 6 Porphyrios = Boethius, Com. in Isag.Porph. 1.4 c.5 (PL 64, 121; CSEL 48 p.251,11).

tractatus 1, capitulum 1

89

tiale proprie sumitur, scilicet 08 prout est actus entis. Hoc enim non est nisi per se existentis, cum, ut dicit PHILOSOPHUS7, illud solum generetur, et non est materia nec 09 forma. Cum enim generatio sit mutatio ad esse, eius est esse proprie, quod etiam proprie generatur. Et ideo, licet in eodem supposito sint diversa esse, secundum quod esse dicitur effectus essentiae, sicut in animali aliud est esse oculi et aliud est esse auris s et sic de aliis, tamen quia nullum horum habet esse absolutum sed omnia integrant unum perfectum, cuius actus est esse absolutum, ideo 010 illud suppositum habet tantum unum esse. Quod tamen habet respectus diversos ad diversa principia illius esse, quae sunt materia et forma, et etiam ad diversas partes integrales. Et propter hoc illud esse sub 10 diversis rationibus significatur, cum dicitur 011 animal esse corpus, et cum dicitur (esse) vivum, et cum dicitur esse naturaliter visivum vel 012 auditivum et similia. Christus autem est tantum unum suppositum et nnum per se existens, quod tamen ex diversis naturis est compositum. Et ideo, licet vita, quam dat illa anima corpori et est esse eius, sit 013 aliud 014 ab esse divinae naturae, tamen quia non dat ei esse separato 1s sed alteri unito, ideo illud suppositum non habet nisi unum esse, ita tamen quod secundum ipsum refertur ad utramque naturam, scilicet divinam, cum dicitur esse Deus, et humanam, cnm dicitur esse homo. Qui tamen respectus ad humanam natnram non est in Verbo nisi secundum rationem. (An persona Christi sit composita8. )

20

Diximus autem IN SUPERIORIBUS 9 personam Christi esse compositam, quia hoc dicunt diversi sancti doctores, scilicet DIONYSIUs 10 II capitulo DE DIVINIS NOMINIBUS. Dicit enim: 'Iesus secundum nos', idest secundum 015 nostram naturam, 'divina compositio ineffabilis est verbo omni et ignota menti omni 016 , etiam ipsi primo dignissimorum angelorum'. DAMASCENUS 11 etiam in libro III in multis ca- 21 pitulis frequenter vocat illam personam compositam. Specialiter tamen, ex quibus fit haec compositio, exprimit 017 VII capitulo eiusdem libri dicens: 'Incamatus est ex ipsa', scilicet matre, 'assumens primitias nostrae massae', idest naturam humanam secundum puritatem in statu primae innocentiae, 'ut in ipsa extiterit carne hypostasis, quae Dei Verbi erat hypostasis, et composita generatur, quae prius simplex erat Verbi so hypostasis, composita vero ex duabus naturis perfectis, divinitate et humanitate'. AUGUSTINUS quoque frequenter dicit illam personam constare vel esse vel factam esse ex his duabus naturis, scilicet in libro12 SENTENTIARUM PROSPERI et XIIl13 libro DE TRINITATE. Et hoc est idem dicere quod ipsam personam esse ex his naturis compositam. 3i 08 013

011 dicitur +esse Y 012 et Y 09 neque P 010 ideo> Y scilicet>PO*G sed R 016 omni>PO*G 017 exponit Y 014 aliud>O 015 secundum> Y sit+aliquid Y

Aristoteles, De gener. animai. 1.4 c.1 (767 b 32-35 Ar.lat.XVII 2 V p. 128,23-26.) (778 b 5-6). Cf. Petrus Lomb., III Sent. d.6 c.3 (ed. Quar. p.576-578). Alb., III Sent. d.6 a.6. Thom., III Sent. d.6q.2a.3. 9 Supra n.110.116. 125.134. 10 Ps.Dionysios, De div. nom. c.2 (PG 3,648; Dionysiaca I 101-102. translatio Sar.) Cf. Thom., Q.de unione Verbi inc. a.1 c. 11 Ioh.Damascenus, De fide orth. 1.3 c.3.4.7 (PG 94,993C.997B. 1009A; ed. Buytaert c.47,84; c. 48,19; c.51, 18-19) laudatur a Petto Lomb., ibidem (p.577). 12 Prosper, Liber sentent. n.64.348.351.363.381 (PL 51,436D.482C.483B.485AB.492A). Quae Petrus Lomb., ibidem (p.577), affert, ex Ivone Carn., Decr. p.2 c.9 et Panormia c.137 (PL 161,152. 1075) desumpta sunt. 13Augustinus, De trin. 1.13 c.17 n.22 (PL 42,1031) Textus invenitur apud Petrum Lomb., ibidem. 7

8

n. 139

90

De summo bono, liber quintus

Ratio autem dicti fuit, ut dicit DAMASCENUS14 III libro III capitulo, quia cum dicerent istas naturas esse unitas, ne intelligeretur hoc de unione mutationis unius naturae in aliam vel de unione naturarum in una composita natura ex eis resultante vel de 'commassatione firmorum 015 ', idest corporum, nec etiam solum intelligeretur 1 esse unio 'prosopica, idest personalis', scilicet 019 diversarum personarum ad invicem, 'vel schetica, idest solum secundum' accidentalem 'habitum, vel kat' axian, idest secundum dignitatem' communicatam uni naturae ab altera, 'vel secundum tautobulian, idest sectmdum eandem voluntatem', sicut amici 020 uniuntur, 'vel sectmdum homoaxian, idest secundum coaequalitatem honoris', ut diceretur quarta facta esse 10 in trinitate persona 021, 'vel secundum homonymian, idest secundum aequivocationem', scilicet 022 huius nominis deus, cum dicitur 023 de Verbo et de ftlio hominis, 'vel secundum eudoxian, idest secundum acceptationem 024 ', sicut dixerunt haeretici: ideo 025 dixerunt ipsam unionem substantialis compositionis, scilicet in substantia, quae est persona, non quae est natura. 15 Ex hoc enim contra haereticos voluerunt concludere, quod sicut in composito ex anima rationali et corpore duae naturae conveniunt in unum esse unius personae et tamen ipsae naturae manent inter se diversae; ita in Christo divina natura et humana uniuntur in uno esse tmius personae Verbi. Quod esse est esse utriusque naturae, ita tamen quod ipsae naturae inter se semper sint diversae secundum suas essentias et se20 cundum omnes proprietates naturales. Et hoc habent amplius prae omnibus aliis componentibus, quod 026 nec uniuntur in una tertia natura, quia non conveniunt ut potentia et actus, sicut oportet omnia convenire, ex quibus fit una natura, sed conveniunt ut duo actus, ex quibus non potest fieri tertia natura, ut probat PmL0SOPHUS15 • Licet enim natura humana fuerit in potentia ad unionem, non tamen habet se re2s spectu naturae divinae ut potentia, quae per ipsam formaliter ducatur ad actum. Quamvis ergo compositio inveniatur in hac persona et in aliis personis creatis, tamen sicut omnia quae conveniunt deo et creaturis sunt in deo tantum secundum id quod est perfectionis sine imperfectione, quae accidit eis ex 027 ratione creaturae: sic etiam est de hac compositione personae Christi. Quod autem componentia sunt parso tes compositi et ideo habent rationem imperfecti, et quod unum eorum est in potentia et alterum eorum est actus formaliter perficiens illam potentiam et propter 028 hoc constituant029 non solum unam personam, sed etiam unam tertiam naturam, cuius ipsa sunt partes: hoc est imperfectionis in creaturis. Et ideo nihil horum est in compositione personae Christi.

n. 140 35

(An haec sit vera: Deus est homo16. ) Ratione huius unionis et compositionis dicitur Deus esse homo et homo esse 030 Deus. Quod enim haec vera sit: 'Deus est homo', patet. Nam quaelibet natura vere et proprie in concreto praedicatur de suo supposito. Sed Verbum Dei, Deus, per unionem principiorum naturae humanae in esse suae personalitatis est suppositum 019 vel S*R secundum phyrmon, idest commassationem Burg. (ed. Buytaert c.47,67-68) 021 persona> REBY 022 scilicet>BY 028 cum anime E corr.BY anima R 024 acceptationem Burg. ( ed. Buytaert c.47, 75) S acceptionem REBY 025 et ideo dicitur> Y 026 quia Y 027 ex> Y 028 per Y 029 constituunt Y oso esse> Y R superscr.B

018 020

Ioh.Damascenus, De fide orth. 1.3 c.3 (PG 94,993AB; ed. Buytaert c.47,67-77). Aristoteles, Metaphys. 1.6 c.13 (1039 a 3-6). 16 Cf. Petrus Lomb., III Sent. d.6-7 c.2 (ed. Quar. p.573-588).Alb., Inc. (ed. Col. t.26 p.200,81-83; 203,40-42); III Sent. d.6 a.1 q.1 ad 3; ad q.6. Thom., III Sent. d.7 q.1 a.1. 14

16

tractatus 1, capitulum 1

91

naturae humanae, sicut eadem principia inter se unita substarent eidem naturae, si non essent Verbo unita. Ergo haec est vera et propria: 'homo est Deus', sicut et haec est vera et propria: 'hic homo, demonstrato Christo, est Deus', quia terminus communis appellat illud suppositum, pro quo locutio est vera, ut uno homine tantum s currente verum est, quod homo currit.

n. 141

PG idest R 033 et RBO 034 sunt Y 035 et Y sunt Y 038 praedicatur>AP*O dicitur superscr.P ad-praedicatur>G additum B*Y 040 substantialis PO subiecti substantialis G 041 hec REB REBY

031 037

038

hec EBP deus>

039

Cf. Alb., III Sent. d.6 a.1. Thom., ibidem. Cf. Thom., ibidem arg. 6. 19 Aristoteles, Topic. 1.1 c.8 (101 b 17-18.103 b 3-19; Arist. lat. V 1-3 p.8,9-11; p.13,24-14,12 = translatio Boethii; p.193, 16-17; p.197,14-30 translatio anonyma, qua Ulricus usus esse videtur.) Textum citant Alb., ibidem, et Thom., ibidem arg.7. 17

18

92

De summo bono, liber quintus

n. 142

B•O o49 respicit BY 066 et +etiam REB 064 sunt Y 066 essentiale Y REB* 2o

Cf. Alb., III Sent. d.6 a.1.

21 loh.Damascenus, De fide orth. 1.3 c.3 (PG 94,993A; ed. Buytaert c.47,61-62). Textus affertur a Petro Lomb., III Sem. d.2 c.1 (ed. Quar. p.555), ab Alb., Inc. (ed. Col. t.26 p.201,50); III Sent. d.2 a.5 a Thom., III Sent. d.2 q. 1 a.3 qa. 3. Cf. Backes, Christologie 86-90. 22 Supra n.141. 23 Cf. Petrus Lomb., III Sent. d.6-7 c.2 (ed. Quar. p.573-588). Alb., III Sent. d.6 a.1. Thom., III Sent. d.7 q,2 a.1.

tractatus 1, capitulum 1

93

scilicet057 homo factus est Deus. Et quia quod fì.t, incipit, quaeritur, an possit dici, quod Deus coepit esse homo. Ad omnia autem haec dicimus, quod istae locutiones sunt duplices ex eo quod li 'factus' vel li 'coepit' potest referri ad totum dictum. Et sic omnes sunt verae, quia sensus est, quod hoc factum sit et hoc ex tempore coepit esse, quod Deus est homo • et homo Deus. Vel secundo 058 potest referri ad subiectum absolute et determinare ipsum. Et sic prima est falsa et etiam tertia, quia sensus est, quod Deus, qui factus est vel qui coepit ex tempore, sit homo. Media autem vera est; et est sensus: homo, qui est factus vel incepit, est Deus. Cum enim li 'factus' velli 'coepit' in subiecto inveniat formam, a 10 qua nomen imponitur, quae est facta et 059 tempore incepit 060 esse, ratione ipsius est locutio vera, licet ALIQUI24 contradicant, propter hoc quod li 'homo' non solum dicit naturam sed etiam suppositum aetemum. Sed contra eos est illud Rom. I (3): 'qui factus est ei ex semine David secundum camem', et Hebr. III (1-2): 'Considerate apostolum et pontificem confessionis nostrae, lesum, qui fidelis est ei qui fecit 11, illum'. V el tertio determinat praedicatum absolute. Et sic est e converso 061 haec 062 secunda falsa, quia sensus est, quod 063 homo est Deus, qui est factus. Prima autem et tertia sunt verae, quia Deus est homo, qui est factus et 064 qui incepit. Vel quarto determinat subiectum in comparatione ad praedicatum, et sic prima et 20 tertia sunt verae, quia sensus est, quod 'Deus fecit hoc, quod ipse esset homo', vel: 'Deus ex tempore fecit se esse hominem'. Secunda autem falsa est, quia sensus est, quod aliquis fecit, quod homo esset Deus. Et hoc falsum est ratione naturae, quia illa non est deus, et etiam ratione suppositi, quia illud est naturaliter Deus. Et licet hoc ponatur fieri, non tamen ponitur mutatio, cum dicitur: 'Deus factus est homo'. Non 20 enim potest dici: 'deus mutatus est in hominem', quia mutatio dicit alicuius acceptionem per alterius remotionem et ideo realiter aliquid novi ponit in utroque extre-morum. Sed 'fieri' ex ratione nominis tantum dicit alicuius adventum. Et hoc in deo est sine sui mutatione. Et ideo praedicatur de ipso. (Utrum ille homo praedestinatus sit esse Filius Dei25 . ) APOST0LUs 065 quoque 066 Rom. I (4) dicit de Christo 067 : 'Qui praedestinatus est Filius Dei in virtute'. Et ex hoc sumitur, quod potest dici, quod hic homo sit prae-destinatus esse Filius Dei, non per adoptionem, sed in virtute aetemae generationis. Et ut sciatur, qualiter hoc verum sit, sciendum est, quod de illo homine vere dicuntur omnia illa, quae conveniunt Filio Dei, prout existit in natura humana. Sed Filius 068 Dei, prout existit in natura humana, ex tempore per gratiam unionis factus est Filius Dei naturalis, quod ab aeterno habuit, ut est in natura divina. Haec etiam gratia ab aetemo est a deo 069 praeordinata. Nihil autem plus est de ratione praedestinationis, nisi quod aliquis effectus ex tempore per gratiam conveniat 070 , qui praevisus sit a deo ab aeterno. Ergo hoc 071 convenit huic homini, quod ipse sit praedestinatus Filius Dei in virtutc. 0• 9 et>BP*OG est RE 060 cepit Y 061 e contra Y scilicet) si A Olia secundo+modo Y 063 quidam PO 064 ve! REBY 066 quod y haec > P et P*O et sic G 061i amplius REBY 067 Christo+apostolus in marg.BY 068 filio ABO vac.G 069 a deo>P vac.O vac.G 070 con071 hec RE venit R eveniat P 0• 7 062

Aliqui: Thom., ibidem. Cf. Petrus Lomb., III Sent. d.10 c.3 (ed. Quar. p.597). Alb., III Sent. d.7 a.2; d.10 a.5 Thom., III Sent. d.7 q.3 a.1. 24 25

son.

M

40

145

94

De summo bono, liber quintus

n.146

(Utrum Filius Dei praedestinatus sit esse homo 26 . ) Si autem quaeritur, an e converso possit 072 dici, quod Filius Dei sit praedestinatus esse homo, dicendum, quod etiam haec vera est, quia praedestinatio importat antecessionem respectu effectus conotati. Et licet ille effectus sit gratia et gloria, secundum 5 quod praedestinatio dicitur absolute, tamen cum per aliquid determinatur, potest stare pro quocumque effectu 673 anexo gratiae vel gloriae. Cum autem dicitur: 'Filius Dei praedestinatus est, quod sit 074 homo', tunc in praedicato est aliquid, respectu cuius potest notari antecessio praedestinationis, per quod etiam praedestinatio determinatur ad standum pro illo effectu. Erit ergo sensus, quod ille effectus gratiae unionis, per 10 quem Deus est homo, est ab aeterno praeordinatus a deo et in tempore completus.

n.147

(Utrum Filius Dei sit praedestinatus27 .) Patet autem ex hoc 075 quod istae 076 locutiones: 'Filius Dei est praedestinatus esse Filius Dei' vel 'Filius Dei est praedestinatus', proprie loquendo falsae sunt, quia in eis nihil ponitur, respectu cuius possit notari antecessio praedestinationis, nec quod sit 1s gratiae, sed tantum, quod est aeternum et naturale. Dixi autem 'proprie', quia si loquamur figurative, secundum quod frequenter in scriptura dicitur illud fieri, quod licet non fiat realiter, fit tamen quoad nos, idest quod nobis innotescit, sic AMBROSIUS28 tractans illud verbum Rom. I (4): 'qui praedestinatus est 'etc. dicit, quod 'Filius Dei praedestinatus est Filius Dei in virtute'. Unde subdit: 'Idest praescitus ab 20 aeterno manifestari 077 , quod sit 078 Filius Dei'.

Capitulum decimum. De temporali nativitate Christi. Et de .filiatione, an duae sint Christi nativitates vel duae sint Christi nativitates vel duae .filiationes. Et an dicatur bis natus. Et de adoratione humanitatis Christi et imaginis suae01 • (Quid sit generari, oriri et nasci1.)

n. 148 26

30

Tractaturi consequenter de temporali nativitate Filii Dei primo 02 exponemus, quid est, quod dicitur per nomen. Dicimus ergo, quod quamvis realiter idem dicant haec tria 'generari', 'oriri' 03, 'nasci', cum sumuntur in inferioribus secundum id cui nomen imponitur, tamen cum haec non sint synonyma, rationes nominum sunt diversae. Sicut enim dicit PHILOSOPHUS 2 in libro DE CABLO ET MUNDO, proprie generari dicitur omne illud, quod de potentia exit ad per se existentiam secundum actum. 672 posset o7s

fit B*

BO

074 fit AB 07s his y 673 effectu>REBY 02 prius Y 03 oriri +et BPO 01 eius BY

676 ille REBY

677 nominari

Y

Cf. Alb., III Sent. d.10 a.6. Thom., III Sent. d.7 q.3 a.2 qa.1. Cf. Thom., III Sent. d.7 q.3 a.2 qa.2-3. 28 Ambrosius: Cf. Glossa ord. Rom.1 (Antv.6,16F) et Petrus Lomb., Collect. in Rom. (PL 191, 1314C), uhi sub nomine Ambrosii haec verba inveniuntur. Quoad sensum cf. Ambrosiaster, Com. Rom.1,4 (PL 17,S0A; CSEL 81 p. 16): "Hic ergo qui incarnatus est, qui quid esse latebat, tunc praedestinatus est secundum spiritum sanctificationis in virtute filius dei, cum resurgit a mortuis." 1 Cf. Petrus Lomb., III Sent. d.4 c.2 (ed. Quar. p.564). Alb., Inc. (ed. Col. t.26 p.191); III Sent. d.10 a.1. Thom., III Sent. d.8 a.1. 2 Aristoteles, De caelo et mundo 1.1 c.11 (280 b 14-20) ad sensum. Cf. Thom., De verit. q.21 a.5 e, qui Aristotelem non nominat. 26

27

tractatus 1, capitulum 1

95

Oriri autem super hoc addit exitum de substantia generantis, nisi secundum similitudinem transumatur ad diffusionem formae accidentalis, sicut ORIGENBS3 dicit SUPER IEREMIAM 04 splendorem oriri ex lumine. Nativitas vero haec ambo includit et superaddit principium intrinsecum generanti, quod est activum generationis, eo quod nativitas dicitur a natura. Sicut autem dicit PmLOSOPHUs 4 II PHYSICORUM, natura est principium intrinsecum. Et ideo de sic generatis dicitur in Ps. 5: 'fecerunt fructum nativitatis', et Sap. XVI (26): 'quoniam non °5 nativitatis fructus pascunt 06 homines' etc. Unde cum principium intrinsecum producendi ex se sibi 07 simile sit potentia generativa, quae est potentia partis vegetativae suprema, a qua ipsa tamquam a digniori denominatur, ut dicit PmLOSOPHUS 6 in II DE ANIMA et nos diximus SUPRA7 IV libro, et illa potentia non sit nisi vivorum, quia PmLOSOPHUS8 dicit I 08 libro DE PLANTIS, quod potentia vegetativa est primum principium vitae: patet, quod nativitas naturalis, de qua nunc loquimur, non est nisi vivorum et est omnium vivorum, nisi ex sua imperfectione ea careant, sicut patet in animalibus imperfectis, quae non generant ex se sibi simile. Ideo autem diximus de nativitate naturali, quia nativitas communiter dieta non est omnium vivorum. Nam Spiritus Sanctus non est natus sed procedens. Secundum PmwsoPHUM9 etiam09 tripliciter dicitur aliquid vivum. Uno modo, in quo apparent opera vitae, nec tamen habet principium vitae, quod est anima, sicut embryo dicitur vivere, quia nutritur et augetur. Et cum hoc improprie dicatur vivere, non dicitur nasci. Secundo modo, in quo formaliter 010 est principium vitae sed adhuc incomplete in eo facit opera vitae, sicut vivit foetus animatus in utero. Et ideo huiusmodi011 animatio est nativitas in utero, Matth. I (20): 'quod enim in ea natum est' etc. Tertio modo, in quo formaliter 012 est principium vitae et facit in eo opera vitae perfecte secundum perfectionem, quae convenit primordio rei naturalis. Et sic proles producta ad lucem 013 dicitur vivere. Et ideo haec est nativitas ex utero sive extra uterum, de qua Luc. I (35) : 'quod enim ex te nascetur' etc.

5

10

15

20

25

Y

08 II superscr.BY

05

non Vulg.AB vero Y 010 forma Y

09 etiam> Y

oe pascunt Vulg.A pascant BY 012 forma Y huius BY

011

07 sibi>PO 013 lumen Y

3 Origenes, Hom.9 Ieremiam (11) n.4 (PG 11,133; GCS 22, Orig.6, p.70,19), Dictum latine habe-tur in Pamphili, Apol. c.4 (PG 17,564A), Rufino interprete: "splender ex lurnine inseparabiliter gene--

ratur." 4 Aristoteles, Physic. 1.2 c.1 (192 b 13-14 Ar.lat. VII 2 p.23, 7-10; 200 b 12). Thom., III Sent. d.3 q.2 a.1 ad 6 dictum et doctrinam Aristotelis praebet. 5 Ps.106,37. 6 Aristoteles, De anima 1.2 c.4 (416 b 18-25) ad sensum. 7 Supra: Ulricus, Su=a de summo bono 1.4 tr.2 c.22 in initio. 8 Aristoteles, De plantis 1.1 c.1 (816 a 33 - b 13). Cf. De gener. animalium 1.2 c.1 (735 a 3-29; Ar. lat.XVII 2 V p.50,1-25.) 9 Aristoteles, De anima 1.2 c.2 (413 a 22-414 a 16; 431 a 23); transl. vet. (ed. Alonso) 214, 1-3. Cf. Alb., Sacram. (ed. Col. t.26 p.119,18); Inc. (ed. Col. t.26 p.218,8); Resur. (ed. Col. t.26 p.268,48). Thom., III Sent. d.35 q.1 a.1 arg.4. 1 Cf. Petrus Lomb., III Sent. d.8 c.1 (ed. Quar. p.589-590). Alb., III Sent. d.10 a.1. Thom., III Sent. d.8 a.2. 11 Ioh.Damascenus, De fide orth. 1.4 c.7 (sec. divisionem medii aevi 1.3 c.36; PG 94,1113B; ed. Buytaert c.S0,2i-22). Thom. ibidem, ad eundem textum provocat.

°

96

De summo bono, liber quintus

tur 014. Dicit enim PmLOSOPHUS12 1°15 libro DE CABLO ET MUNDO, quod generabile dicitur tripliciter, scilicet016 vel omne id quod est, postquam non fuit, sive hoc sit per sui mutationem, sive sit in alio et non per se - et sic natura humana in Christo potest dici nata - vel quod faciliter generatur - et hoc nihil est ad propositum - vel 5 quod accipit esse per se et non per accidens nec per aliud. Et hic solus modus est proprius, quia illud proprie generatur, cuius proprius actus est esse. Et sic nec natura dina nec humana est nata in Christo sed persona ratione naturae humanae, quia quamvis natura divina sit ipsa persona per se existens, tamen ipsa non incepit esse per temporalem generationem. Similiter, quamvis humana natura inceperit 017 , tamen esse 10 non est eius actus. Persona autem per generationem temporalem coepit esse in natura humana, et esse est ex eius actus. Ergo patet propositum. (Quod natura humana Christi dicitur nata per consequens13.)

n.150

Et quamvis SUPRA14 dixerimus 018 naturam humanam assumptam esse per consequens et sic etiam hic possit dici nata per consequens, tamen non potest hoc dici de 15 natura divina, quia, ut patuit ex dictis, natura non potest dici generari nisi secundum primum modum praehabitae 019 distinctionis PmLOSOPm15 . Sicut autem dicit THEMISTIUS16, sub illo modo comprehendtmtur tres speciales modi. Unus est eorum quae incipiunt sed non per generationem proprie dictam, quia carent principiis generationis, sicut motus dicitur generari. Secundus modus est eorum quae incipiunt sed non 20 per generationem per se sed per consequens. Tertius est eorum quae incipiunt sed non per generationem per se sed per accidens. Et ex hoc patet, quod solum illud generatur per consequens, quod est forma substantialis et incipit esse per generationem ex hoc quod ipsum sequitur illud 020 quod est generatum per se. Natura autem divina nec incepit 021 per generationem temporalem nec consequitur suppositum generatum per 25 se sed est omnino idem cum ipso. Natura autem humana habet utrumque horum in Christo et ideo ipsa dicitur esse nata per consequens, sed non natura divina. (An Christi sint duae nativitates17.)

n.151

so

Idem etiam DAMASCENUS18 dicit III libro capitulo VII: 'Confìtemur ipsum', scilicet022 Christum 'unum Filium Dei et filium hominis, duas eius nativitates venerantes, unam, quae 023 ex Patte, praeaeternam, super causam et rationem et tempus et naturam, et unam, quae in ultimis est propter nos et secundum nos et super nos. Propter nos, quia propter nostram salutem. Secundum nos, quia natus est homo ex muliere et tempore conceptionis. Super nos, quia non ex semine sed ex Spiritu Sancta et sancta Virgine contra legem conceptionis'. Haec 024 ipse DAMASCENUS sic exponit. 614 sumitur BY B dictum est Y PG quam O

016 scilicet> Y in S?BY 020 id PO prehabitum Y 624 hoc BY 015

o1 9

017 incepit BPO accepit 621 incipit Y 622 idest

618 diximus G 623 qua REBY

12 Aristoteles, De caelo et mundo 1.1 c.11 (280 b14-19) ad sensum. Cf. Alb., De caelo et mundo 1.1 tr. 4 c.4 (ed. Col. V 1 p.85, 41-55.60-86,4). 13 Alb., III Sent. d.10 a.1. Thom., III Sent. d.8 a.2-3. 14 Supra tr.1 c.8 (n.126). 15 Aristoteles, De caelo et mundo 1.1 c.11. Vide supra n.149. 16 Themistius, cf. Alb., De caelo et mundo 1.1 tr.4 c.4 (ed. Col. V 1 p.86,8-18). 17 Cf. Petrus Lomb., III Sent. d.8 c.2 (ed. Quar. p.590). Alb., Inc. (ed. Col. t.26 p.191); III Sent. d.8 a.2. Thom., III Sent. d.8 a.4 qa.1. 18 loh.Damascenus, De fide ortb. 1.2 c.7 (PG 94, 1009C; ed. Buytaert c.51,31-40); Verba haec, exceptis primis, afferuntur a Petro Lomb., ibidem.

tractatus 1, capitulum 1

97

Sed nos addimus, quod aeterna generatio dicitur praeaeterna in comparatione ad ea quae dicuntur aeterna participative 025 ; quae praecedit ista generatio vere aeterna. Est etiam super causam, quia non habet causam proprie sed principium. Est autem super rationem propter suam spiritualitatem et excellentiam, qua vincit omnem intellectum. Super tempus quoque est propter aeternitatem. Et super naturam propter communicationem naturae divinae per ipsam sine divisione 026 • Dicuntur autem eiusdem suppositi habentis tantum unum esse duae nativitates, quamvis nativitas sit suppositi et sit processus ad esse, quia nasci est suppositi respectu naturarum et etiam unum esse suppositi habet respectum ad ambas naturas. Cum enim duae sint processiones, quibus haec persona procedit a Patre et a matre, et utrique eorum conveniant omnia quae pertinent ad rationem nativitatis, ut patet ex praedictis, patet huius personae duas esse nativitates.

6

10

(An Christus possit dici bis natus19. )

n. 152

Adhuc 097 autem AuGUSTINUs 20 in libro DI FIDE AD PETRUM dicit 028 aliud, quod difficilius est, scilicet quod 'unigenitus Deus secundo natus est'. Et ex hoc sequitur, quod ipse sit bis natus. Sed029 tamen haec non est 030 omnino propria, quia hoc adverbium 'bis' dicit numerum actus eiusdem secundum speciem, qui numerus causatur ex interruptione temporis. Aeterna autem generatio semper est et nunquam fuit interrupta, sed simul fuit cum temporali generatione. Et ideo ex his duabus nativitatibus improprie dicitur Christus bis vel secundo natus. Potest tamen reduci ad proprietatem per hoc quod aeterna generatio semper perfecta 031 fuit et semper est. Et sicut ex eo quod semper est, caret omni interruptione, ita ex eo quod ab aeterno perfecta 092 fuit, est prior temporali generatione et ut sic non est simul cum ipsa, nec temporalis cum aeterna sed est 093 posterior ipsa. Et quantum ad hoc dicitur Christus bis natus, quia 094 termini aliter stant, cum dicuntur de divinis quam cum dicuntur de temporalibus.

16

20

86

n.153

( An Christi sint duae filiationes21 . )

'Venerantes22 ergo 086 duas Christi nativitates' non tamen confitemur in ipso duas filiationes secundum rem vel secundum rationem sed tantum unam, sicut una est eius persona, quia secundum DAMASCBNUM23 filiatio non est proprietas naturae sed so personae. Secundum rem quidem non est in ipso nisi filiatio aeterna, quae est eius proprietas personalis, quia si alia esset filiatio in ipso, illa ex tempore 036 innata fuisset ei per nativitatem temporalem, et sic ipse esset mutatus, quia realis proprietas nulli potest de novo advenire sine sui ipsius mutatione. Secundum rationem etiam non consequitur temporalem nativitatem aliqua nova 86 026 diminutione superscr.BY participatione abbr. R?EBG 028 dicit] superscr. et del.B> Y 029 licet superscr.BY marg.BY 031 facta Y 032 facta Y 038 est> Y 094 qui Y 036 ergo> Y 026

027 036

ad hec co".B addit in 030 sit superscr.BG > O patre REB•

19 Cf. Petrus Lomb., III Sent. d.8 c.2 (ed. Quar. p.590). Alb., Inc. (ed. Col. t.26 p.191); III Sent. d.8 a.3 Thom., III Sent. d.8 a.4 qa. 2. 20 Ps.Augustinus = Fulgentius, De fide ad Petrum c.2 n.10 (PL 65,677 A). Textus praebetur a Petro Lomb., ibidem. 21 Cf. Alb., III Sent. d.8 a.2.4.Thom., III Sent. d.8 a.5. 22 Ioh.Damascenus, De fide orth. 1.3 c.7 (PG 94,1009C; ed. Buytaert c.51,34). 113 Ioh.Damascenus, De fide orth. 1.3 c.21 (PG 94,1085A; ed.Buytacrt c.65,23-25). Textus refertur a Thom., III S~nt. d.4 q.1 a.2 qa. 1 e; qa. 2 contra 2.

98

De summo bono, liber quintus

filiatio rationis, quia cum proprietas et quodlibet accidens non numeretur nisi per numerum subiecti, eo quod ipsum potius est aliquid entis, ut dicit PIDLOSOPHUS 2 4, quam 037 sit vere ens, quod per se sit ac per hoc per se numerabile sit 038 : impossibile est secundum omnem rationem duas proprietates eiusdem rationis sive univoce sive 5 analogice inesse eidem. Nam aliquis homo per prius est filius sui patris, et matris per posterius. Nec tamen habet duas filiationes sed unam habentem duos respectus. Et novus respectus etiam potest advenire praeexistenti relationi, sicut cum aliquis pater successive generat plures filios. Nam una paternitate habente respectus plures refertur ad omnes. Filiatio autem aetema cum nostra filiatione est eiusdem rationis secundum 10 analogiam. Ergo nec ita sunt in Christo duae filiationes, quod aetema sit realis et temporalis sit ibi secundum rationem. Sed secundum rem et secundum rationem est ibi tantum una filiatio, habens tamen°39 diversos respectus, unum realem 040 qui est ad Pattern, et alium tantum secundum rationem; qui tamen in matre, ad quam est ille respectus, realiter existit, quia per sui 1s mutationem relatio maternitatis ei innata est. N ec mirum debet videri, quod proprietate eadem manente respectus multiplicantur, quia proprietas, super quam fundatur respectus, respicit tantum subiectum, in quo est, et ideo non multiplicatur nisi sub-, iecti multiplicatione. Respectus vero potius est ad aliud quam dicat id quod est absolute041 in aliquo. Et ideo secundum multiplicationem 042 eorum ad quae est re20 spectus, multiplicatur etiam 043 ipse respectus.

n.154

Y 043 etiam> Y 044 una adoratione> liter Y 046 autem Y 045 est> Y 047 ut>BPO 048 summi Apul.A summa BPO summoPO*G rum G 24 Aristoteles, Metaphys. 1.6 c.1 (1026 b 12). Cf. Alb., Metaph. 1.6 tr. 2. c.2 (ed. Col. t.16,2 p. 307,53-64). 25 Cf. Petrus Lomb., III Sent. d.9 (ed. Quar. p.591-593). Alb., III Sent. d.9 a.9 Thom., III Sent. d.9 q.1 a.2 qa.1. 26 Ps.98,5. Cf. Petrus Lomb., ibidem (p.593). 27 Cf. supra n.13,31. 28 Ennios nominatur ab Apuleio; cf. infra. 29 Apuleius, De deo Socratis c.5 (Bibl. Teubneriana, Apul. Opera III p.13,-6-8). 30 Augustinus, Sermo 246 n.5 (PL 39,2200A). Textus praebetur a Petra Lomb., ibidem (p.592) sub lemmate: "ex sermone Domini".

tractatus 1, capitulum 1

99

Et hoc est quod dicit AuGUSTINUs 30 SUPER IoHANNEM: 'Dicunt haeretici: Quid est, quod carnem Christi, quam creaturam esse non negas, simul cum divinitate adoras, et ei non minus quam divinitati deservis 049 ? Ego dominicam camem, in Christo perfectam humanitatem, ideo adoro, quia a divinitate 050 suscepta et divinitati 051 unita est, ut non alium et alium sed unum eundemque 052 Deum et hominem esse confitear. • Denique 053 si hominem separaveris a Deo', scilicet per intellectum vel realiter hoc ponas fieri per impossibile, 'illi non credo nec servio. Velut si quis purpuram vel diadema regale iacens inveniat, numquid 064 ea 065 conabitur adorare? Cum vero rex ea indutus fuerit, periculum mortis incurrit, si ea 056 cum rege adorare quis contempserit. Ita etiam in Christo domino humanitatem, non solam sed divinitati 067 unitam, si 10 quis adorare contempserit, aetemaliter morietur'. Eandem etiam sententiam dicit idem AuGUSTINus31 super praedictum verbum Psalmi. DAMASCENUS 32 quoque libro III capitulo VIII: 'Unus est Christus, perfectus Deus et homo perfectus, quem adoramus cum Patre et Spiritu una adoratione cum incontaminata carne eius; non inadorabilem carnem dicentes; - adoramus enim in una hy- u postasi - non creaturae venerationem praebentes - non enim ut nudam camem adoramus, sed ut 058 unitam deitati et 059 ut in unam personam Dei Verbi duabus ipsius reductis naturis. Timeo carbonem tangere propter ligno copulatum ignem. Adoro Christi mei simul utrumque propter carni unitam deitatem'. Unde GLOSSA33, quae super praefatum verbum Psalmi dicit, quod caro Christi 20 non est adoranda adoratione latriae, quae soli deo debetur, quamvis intelligi possit secundum illum modum, quo dixit AuGUSTINUS 34 : 'Si hominem separaveris a Deo, illi non credo nec servio': tamen non est curanda, quia nos loqui debemus de humanitate Christi, sicut ipsa vere est, et non sicut intelligi potest, nec sicut per impossibile potest poni esse. 21n.155 35 (De adoratione crucis Christi et aliarum imaginum . ) Nec solum hoc sed etiam crucem Christi vel quamcumque eius imaginem adoramus adoratione latriae, quia, ut dicit DAMASCENUS 36 libro IV capitulo VIII: Non adoramus 'naturam imaginis sed imaginatum', eo quod, sicut dicit BASILIUS37 'imaginis honor pervenit ad prototypum', idest primum exemplar. Et ideo imago Christi adoratur ao una adoratione cum ipso.

051 divinitati Lomb.AB deitati Y 050 divinitate Lomb.AB deitate Y servis PO*G 053 denique Lomb.AB deinde Y 064 numquid Lomb.S eundemque Lomb.AB eundem Y 056 ea Lomb.ABO eam PG 057 divinitati 055 ea Lomb.S eam REB> Y nunquam REBY 058 ut Lomb.AB> Y 059 et+sic Y Lomb.SBY deitati RE 049 052

Augustinus, Etiar. in Ps.98(5) n.9 (PL 37,1264) citatur a Petro Lomb., ibidem (p.593). Ioh.Damascenus, De fide orth.1.3 c.8 (PG 94,1013C; ed. Buytaert p.196,29-197,34). Apud Petrum Lomb., ibidem (p.592). 33 Glossa ord. in Ps.98 (Antv. 3,1197C; cf. PL 113,1008-1009; PL 192,895BC) ad sensum. Eadem verba apud Thom., ibidem arg.1. 34 Ps.Augustinus, Sermo 246 n.5 (PL 39,2200A). Textus invenitur apud Petrum Lomb., ibidem (p.592). 35 Cf. Alb., III Sent. d.9 a.4-7.9. Thom., III Sent. d.9 q.1 a.2 qa.2.4. 36 Ioh.Damascenus, De fide orth. 1.4 c.16 (secundum divisionem medii aevi 1.4 c.8; PG 94, 1172B; ed. Buytaert c.89,46). 37 Basilius, De Spir. S.c.18 (PG 32, 149C) laudatur a Ioh.Dam., ibidem (PG 94,1169A; ed. Buytaert c.89,9-10) et ab Alb., III Sent. d.9 a.4 arg.3 et a Thom., ibidem qa. 2 contra 2. 31 32

100

De summo bono, liber quintus

n. 156

Y excellentior ABP*G divinum Burg. (ed Buytaert c.89,30) editor quidem divinum S quidem dei divinum RE quod dei B* 065 neque Burg. (ed. quod est dei divinitatis corr.B quidem dei P quidsm dei O quidem deum G Buytaert c.89,41) editor non codd. 0 66 hoc Y 067 dei superscr.BY oss procedentes lectio alicuius 069 primi Y codicis Burg. (ed. Buytaert c.89,46) S 060

Cf. Alb., Inc. (ed. Col. t.26 p.179,20-27); III Sent. d.9 a.4-7. Thom., III Sent. d.9 q.1 a.2 qa.3. Ioh.Damascenus, ibidem (PG 94,1172B; ed. Buytaert c.89,51-52). Verba inveniuntur apud Thom., ibidem. 39 Cf. Alb., III Sent. d.9 a.4-7. Thom., III Sent. d.9 q.1 a.2 qa.5-7. 40 Ioh.Damascenus, De fide orth. 1.4 c.16 (PG 94,1164BC.1172C; ed. Buytaert c.88,22-24; c.89, 54-56) ex Basilio, Hom.19 in 40 martyres (PG 31,508B). Cf. Thom., ibidem qa.5 c. 41 Ioh.Damascenus, ibidem (PG 94,1169C-1172A; ed. Buytaert c.89,28-30). 42 Ioh.Damascenus, ibidem (nonnulla omissa sunt ab Ulrico) (PG 94,1172AB; ed. Buytaert c.89, 31-54). 43 Cf. Thom., III Sent. d.9 q.1 a.2 qa.2 ad 3. 44 Ioh.Damascenus, De fide orth. 1.4 c.16 (PG 94,1169A; ed. Buytaert c.89,6-8). 38

39

°

tractatus 1, capitulum 1

101

hominis conditione, quem deus 45 fecit ad suam imaginem, propter quam 070 ei 071 honor debetur. Secundo, ex Christi exemplo. Unde dicit DAMASCENUS 46 : 'Fertur quaedam historia, quod Dominus Augaro regi, qui pictorem miserat imaginem Domini sibi 072 figurare, pictore ncqueunte propter coruscantem a facie eius claritatem, ipse vestimentum 073 propriae faciei divinae et vivificae superimponens in vestimento illo sui ipsius imaginem adstrinxisse et ita cupienti Augaro misisse'. Tertio 47 , quia creditur ab apostolis 'sine scriptura traditum' esse et ita per continuam successionem ad nos devenisse usus imaginum 'sicut et sectmdum orientem adorare et crucem adorare et alia plurima his similia'. 'Quoniam48 autem plurima sancti apostoli ex non scripte addiderunt, scripsit PAULUS II Thess. II (15): "Itaque fratres state et tenete traditiones, quas didicistis sive per sermonem sive per epistulam nostram". Quarto49, quia 'accepimus LucAM apostolum et evangelistam pinxisse Dominum et matrem eius, quorum imagines 074 asserunt habere Romanorum famosam civitatem. In Hierosolymis autem cum diligentia consistunt, quia losEPHUS secundum illam speciem, quam in Hierosolymis habent, quam et Romanam vocant, eodem modo historia 075 tradit', scilicet losEPHUS, 'visum fuisse Dominum 076 consuperciliatum 077 et bene oculatum longum vultum habentem et acclivem'. Haec omnia dicit DAMASCENUS. Reliqua autem, quae de his virtutibus, idest de latria et dulia dicenda sunt, dicemus in VI libro, cum 078 de aliis quoque 079 virtutibus erit sermo.

Capitulum undecimum.

s

10

1s

20

De his quae Christo possunt attribui vel non possunt, secundum quod ipse est homo, quae pertinent ad dignitatem. Quae sunt: esse deum, esse personam vel hypostasim vel rem naturae vel individuum, esse praedestinatum, esse .filium adoptivum. In quo est de adoptione legali et de nostra adoptione, qua a deo adoptamur. (An Christus secundum quod homo sit Deus1 . )

25

Multa etiam sunt, quae personae Christi attribuuntur ratione naturae assumptae, sive sint pertinentia ad dignitatem naturae humanae sive ad defectum sive indignitatem et de his nunc dicemus. Interdum enim dicitur, quod Christus secundum quod homo sit Deus. Nam super illud Phil. II (9): 'dedit illi nomen'. etc. dicit GLOSSA2 : 'Inquantum homo assumpsit ao nomen Dei, non usurpative 01 , sed vere'. Nam haec reduplicatio 'secundum quod homo' vel 'inquantum homo' dupliciter sumitur. 872 similiter Burg. (ed. Buytaert c.89,61) S 073 vestimento Y quem Y on ei>REBY 078 cum + 075 historiam BY 076 dominum +et Y 077 superciliatum Y imaginem BPO 079 quoque>REBY etiam REBY Ol usurpatione S 45 Gen. 1,26. 46 Ioh.Damascenus, ibidem (PG 94,1173A; ed. Buytaert c.89,60-65); cf. Dobschiitz, Ernst v., Christusbilder (TU NF 3; Lpzg.1899) 102-196. 186*.187*.189*237*.242*. 47 Ioh.Damascenus, ibidem (PG 94,1172C-1173A; ed. Buytaert c.89,57-59). 48 Ioh.Damascenus, ibidem (PG 94,1173B; ed. Buytaert c.89,66-69). 49 Ioh.Damascenus, ibidem (PG 94,1176 nota; ed. Buytaert c.89, 72-80). Secundum notam allatam PG 94,1176 verba Andreae Cretensis sunt. Cf. Dobschiitz, ibidem 300*.301 *.306* et Iacobus de Voragine, Leg. aurea c.159 (Lpzg.1846 p.707). 1 Cf. Petrus Lomb., III Sent. d.10 c.1 (ed. Quar. p.594). Alb., III Sent. d.10 a.2.11. Thom., III Sent. d.10 q.1 a.1. 2 Glossa ord. super Phil.2,9 ad sensum (Antv.6,582F.585BC; PL 114,603D.604A; PL 192,233C. 236CD) Glossa laudatur a Thom., ibidem arg.1. Cf. Alb., III Sent. d.10 a.1 ad 4. 070 074

n.159

102

&

10

15

20

De summo bono, liber quintus

Quandoque enim sumitur, secundum quod ponitur in descriptione praedicationis per se. Nam8 per se praedicatum est, quod convenit subiecto secundum quod ipsum, ita quod ipsi subiecto ratione suae formae proprie et primo convenit. Et si alii convenit, hoc est sub 02 ratione ipsius subiecti, sicut dicimus: 'Petrus secundum quod homo est anima! rationale'. Et sic patet, quod Christus secundum quod homo non potest dici Deus, quia natura humana, quae est forma huius subiecti, non est deus. Potest tamen dici, quod Christus, secundum quod est 03 hic homo, vel secundum quod est aliquis homo, est Deus, quia tunc subiectum stat pro supposito aeterno, cui per se convenit esse Deum. Quandoque autem non dicit identitatem intentionum subiecti et praedicati, sed tantum dicit naturalem et inseparabilem cohaerentiam ipsorum, sicut cum dicunt AUGUSTINUS 4 et BoETmus5, quod omne ens, inquantum est, bonum est. Et sic vera est praedicta locutio. Nam sicut QUIDAM dicunt, hic modus, secundum quod sumitur in hac materia, de qua nunc est senno, comprehendit tres modos speciales. Quandoque enim haec reduplicatio dicit unitatem personae in duabus naturis. Et sic loquitur praedicta GLOSSA. Est enim sensus, quod eadem persona, quae naturaliter ab aeterno est Deus, ex tempore accepit secundum donum gratiae unionis 04, ut existens in humana natura sit Deus vere, non nuncupative vel participative. Quandoque dicit habitum, ut ibi: 'habitu inventus 05 ut 06 homo', Phil. II (8), idest6 : Christus ut homo sive secundum quod homo, inventus est habitu, idest in habitu humanae naturae. Quandoque autem dicit causam vel efficientem ut: 'Christus secundum quod homo meruit', vel formalem 07 ut: 'Christus secundum quod homo est rationalis', vel materialem ut: 'Christus secundum quod homo est ex corpore et anima', vel finalem ut: 'Christus secundum quod homo est dignissima creaturarum'.

n. 160 25

(An Christus secundum quod homo sit persona vel suppositum vel 'res naturae' vel singulare vel individuum7. )

Similis distinctio est in istis locutionibus: 'Christus secundum quod homo est persona vel suppositum vel res naturae vel singulare vel individuum'. Et in secunda significatione huius reduplicationis 'secundum quod homo' omnes sunt verae, quia est ao sensus, quod Christus, secundum quod 08 substat non solum divinae naturae sed etiam humanae naturae, est persona et suppositum et res naturae et individuum. In prima autem significatione sunt distinguendae ex eo quod ista praedicata possunt sumi adiective vel substantive. Primo modo omnes possunt concedi, quia est sensus, quod Christus secundum quod homo substat proprietari dignitatis et substat naturae humaao nae et ei inseparatum esse confert et ispsam in se individuat. Secundo vero modo omnes sunt falsae. Nam ratione formae humanae non habet, quod sit persona, quia tunc duae in ipso essent personae, cum constet ipsum ab aeterno ratione naturae divinae esse personam. 02 07

08 est> Y 04 unionem REBP vac.O sub> Y fonnaliter SR os quod>BY

os inventus+est Y

os ut>P*O

Cf. Thom., ibidem qa.2. Augustinus, De doctrina. christiana 1.1. c.32 n.35 (PL 34,21). De Gen. ad lit. 1.11 c.13 (PL 34,436; CSEL 28,2 p.345sq.). De div. quaest. 83 q.21.24.51 n.3 (PL 40,16.17.33). De trin. 1.11 c.5 n.8 (PL 42, 991). 6 Boethius, Quomodo substantiae in eo quod sint, bonae sint (PL 64,1312A.1313B; ed. Peiper p. 170,68; ed. Rand p.44,70-72; CSEL 80 p.27,27). 6 Cf. Alb., ibidem a.2. 7 Cf. Petrus Lomb., III Sent. d.10 c.1 (ed. Quar. p.593sq.) Alb., III Sent. d.10 a.1. Thom., III Sent. d.10 q.1 a.2. 3

4

tractatus 1, capitulum 1

103

Et eadem ratio est de supposito et de 're naturae', quia nihil praedicatur de aliquo 09 vere secundum quod ipsum, nisi praedicatum 010 totaliter conveniat eidem per se. Unde, quamvis haec sit vera: 'Petrus secundum quod homo est substantia', tamen haec est falsa: 'Petrus secundum quod homo est alba substantia'. Sed 'res naturae' duo dicit, scilicet habere naturam et substare ei. Quorum alterum tantum convenit Christo secundum quod homo, scilicet habere naturam humanam. Ergo haec est falsa: Christus secundum quod homo est 'res naturae'. Quamvis etiam natura humana in eh.risto sit individua natura, tamen non potest dici, quod Christus secundum quod homo sit individuum, quia Christus non est humana natura. Unde individuum, quod Christus dicitur esse, est persona aeterna. Et ideo haec est falsa sicut et illa: Christus secundum quod homo est persona.

1

10

REBY

023

sic y

024

existente ABOG

026

conveniat P

21 Cf. Petrus Lomb., III Sent. d.10 c.2 (ed. Quar. p.595-596). Alb., III Sent. d.10 a.3.9. Thom., III Sent. d.10 q.2 a.2 qa.3. 21 Rom.1,4. 220 Supra n.161. 23 Dictum non est Ambrosii, sed apud Petrum Lomb., Collect. in Rom.1 (PL 191,1310D-1311A) sub nomine Ambrosii invenitur; item apud Bonav., III Sent. d.10a.2 q. 1 et Thom.,ibidem contra 1. Cf. Ambrosius, De fide 1.1 c.17 n.111 (PL 16, 577A). Cf. Augustinus, Contra Secundinum 1.1 c.5 (PL 42,581 ;CSEL 25,2p. 912). 24 Hilarius, De trinit. 1.2 n.27 (PL 10,68B). Dictum allegatur a Lomb., ibidem et Thom., ibidem. 25 Cf. Petrus Lomb., III Sent. d.10 c.3 (ed. Quar. p.597). Alb., III Sent. d.10 a.4. Thom., III Sent. d.10 q.3 a.1 qa.1. 26 Supra n.162. 27 Augustinus, De praedest. sanct. c.15 n.31 (PL 44,983). Cf. Glossa ord. Rom.1 (Antv. 6,16F; PL 191,1314A; PL 114,470C). 28 Haymo, Expos. in Rom.(1,4) (PL 117,566D-567A). Dictum invenitur in Glossa ord. Rom.i (Antv.6,16F; PL 191,1314A) sub nomine Haymonis. 29 Rom.1,4.

106

n.166

De summo bono, liber quintus

(Quid sit adoptio legalis30. ) Ut autem haec materia plenius 026 intelligatur, digrediamur paulisper ad exponendam huius vocabuli naturam. Est autem adoptio legalis actio ad solarium eorum qui non habent liberos, inducta paene naturam imitans31• V el verius describitur sic: adoptio s est legitimus actus per quem, qui filius non est, pro filio habetur. Licet enim facilius concedatur adoptare non habenti fìlios, tamen etiam 027 habentes liberos adoptare possunt, ut patet Dig. 32 DE ADOPTIONIBUS 028 LEGE 'NEC m'. Dividitur33 autem adoptio in arrogationem et in° 29 adoptionem communiter dictam, quae, quia nihil addit super rationem communis nominis, retinuit 030 ipsum 10 nomen, sicut in multis fieri consuevit. Dicitur34 autem 031 arrogatio quasi amborum rogatio sive interrogatio. lnterrogatur enim 032 quis, an velit illum habere in filium, et ille 033 , an velit istum habere in patrem.

n.167

(De arrogatione85 . ) Ex hoc autem quod diximus adoptionem servare nomen commune propter hoc 1s quod nihil addit super ipsum, arrogatio autem habet nomen speciale propter quaedam

20

2s

30

specialia quae ei conveniunt: patet, quod adoptio et arrogatio in omnibus conveniunt praeter illa, quae arrogatio habet specialia. Et haec sunt septem. Unum86 est, quia 034 adoptantur filiifarnilias, arrogantur autem patresfarnilias. Secundum37 est, quod adoptatio fit auctoritate cuiuslibet magistratus competentis, dum tamen apud eum sit plena actio, idest qui habet merum imperium et mixtum et iurisdictionem. Quod ideo, addo, quia non credo adoptionem posse fieri apud delegatum, ut Dig. 035 38 DE OFFICIO PROCONSULIS ET LEGATI LEGE 11; arrogatio39 autem fìt tantum auctoritate principis. Tertium40 est, quod in arrogatione requiritur expressum verbum utriusque et non in adoptione; unde infans potest adoptari sed non potest arrogari. Quartum41 est, quod arrogato aliquo statim res suae et liberi, qui erant in potestate sua, subiciuntur potestati arrogatoris 036 ; in adoptione autem hoc non est. Quintum42 est in arrogatione impuberis auctoritate principis facta. Ut enim illa permittatur, oportet, quod arrogator naturali cognatione vel sanctissima affectione ad hoc videatur procedere. Et ideo, ut talis arrogatio permittatur, multa considerantur, scilicet an43 arrogator sit maior quadraginta annis et an44 velit plures arrogare vel libertum alienum vel 028 adoptione Y melius Y 0 27 etiam+non BPO 032 autem Y 034 quod Y autem>PO o33 ille] iste BY 036 arrogantis REBY 026 031

029

in>R*Y 0 3 0 recipit Y Dig.] digestis P corr.O* ?G

035

30 Alb., III Sent. d.10 a.9. Thom., III Sent. d.10 q.2 a.1. Cf. Ulricus, Summa de summo bono 1.3 tr.3 c.4. 31 Inst. 1,11,4 (ed. Krueger I p.5). 32 Dig. 1,7,17,3 (ed. Krueger I p.38); Cf. Alb., III Sent. d.10 a.9 ad q.4. 33 Inst.1,11,4 (ed. Krueger I p.5); cf. Dig. 1,7,1,1 (ed. Krueger I p.37). Cf. Alb., ibidem q.2. 34 Dig. 1,7,2 (ed. Krueger I p.37). 35 Cf. Alb., III Sent. d.10 a.9. 36 Dig. 1,7,2,2; 1,7,15 (ed. Krueger I p.37.38). 37 Dig. 2,1,3 (ed. Krueger I p.46). 38 Dig.1,16,2 (ed. Krueger I p. 42). 39 Dig. 1,7,2 (ed. Krueger I p.37). Cf. Alb., III Sent. d.10 a.9 q.4. 40 Dig. 1,7,5 (ed. Krueger I p.37). 41 Dig. 1,7,15.40 (ed. Krueger I p.38.39). Cf. Alb., III Sent. d.10 a.10.15. 42 Dig. 1,7,17,1 (ed. Krueger I p.38). 43 Dig. 1,7,15,2; 1,7,17,2 (ed. Krueger I p. 38). 44 Dig. 1,7,15,3; 1,7,40,1 (ed. Krueger I p.38). Cf. Alb., III Sent. d.10 a.9 ad q.4.

tractatus 1, capitulum 1

107

maiorem45 se vel46 eum qui fuit in tutela sua vel eum qui dives est, cum47 arrogator sit pauper vel inhonestae vitae, ut in his casibus non permittatur. Si autem fuerit admittenda arrogatio talis, adhuc in duobus providetur: Unum48 est, quod arrogator tenetur satisdare servo 037 publico 038 de bonis impuberis restituendis illis personis, ad quas bona illa essent ventura, si arrogatus mansisset in statu suo. Et per hoc49 pro- 5 spicitur substitutis impuberi arrogato et legitimis heredibus et legatariis et fi.dei commissariis, qui potuissent agere, si moreretur iste impubes in pupillari aetate. Obmissa tamenhaccautione60 nonpotest 039 quidemagi ex testamento ex pupillari substitutione vel51 petitione hereditatis, quia pupillare testamentum evanuit minima capitis diminutione pupilli. Quae contingit per arrogationem, cum pupillus decesserit in potestate 10 aliena. Si enim decessisset sui iuris, secus esset, ut INSTIT. 52 titulo: Qumus M0DIS TESTAMENTA INFIRMANTUR § NoN TAMEN. Tamen agi potest utili actione ex stipulatione, ut ita hereditas vel legata petantur ex stipulatione tacita vel expressa, ut Dig. 53 DE AD0PTIONIBUS LEGE 'ms VERBis' 040 • Secundum54 est, quod si arrogator emancipaverit eum sine causa vel exhereditaverit eum, tenetur ei relinquere quartam u partem bonorum suorum. Et haec pars peti potest condicione ex lege, ut INSTIT. 66 eodem titulo § CuM AUTEM IMPUBES 041 • Et universaliter concludendo arrogator per omnia reputatur pro patre. Ex his ergo satis patet natura et effectus arrogationis.

n. 168

(De adoptione.) De adoptione vero dicimus breviter, quod56 adoptare possunt spadones sed 042 non castrati. Sunt autem spadones, qui ab hominibus castrantur. Hoc enim fi.ebat olim spata, idest gladio. Castrati autem dicuntur quasi casti nati, scilicet qui sic nascuntur, et proprie vocantur eunuchi, ut dicit IsmoRuM67 X libro 043 ETYM0LOGIARUM. Item58 adoptare possunt masculi et non feminae. De effectu vero eius sciendum est, quod si datur aliquis extraneae personae in adoptionem, non transit in potestatem suam hodie, licet olim transierit ut INSTIT. 044 eodem titulo59 in principio045 • Prodest60 tamen ad hoc, ut hic fi.lius adoptivus succedere possit ab intestato homine 046 patri 047, non eius familiae. Si61 vero detur 048 in adoptionem coniunctae personae, idest avo materno, vel si emancipatus post emancipationem 038 publice Y 039 potest>REB*OG 040 his verbis] nec ei AB servo>REBP corr.OG 041 042 et RBBY 043 libro> Y 044 Dig.ABOG 045 1. I AB*+ nec OG impuberes codd. 046 huic S 047 patri+et Y 048 detur>REBY idest E superscr.B libro ti O? libro e G 037

Inst. 1,11,4 (ed. Krueger I p.5); Dig. 1,7,15,3; Dig.1,7,40,1 (ed. Krueger I p.38.39). Dig. 1,7,17 (ed. Krueger I p.38). 47 Dig. 1,7,17,2 (ed. Krueger I p.38). 48 Inst. 1,11,3 (ed. Krueger I p.5); Dig. 1,7,17,5; 1,7,18 (ed. Krueger I p.38). 49 Dig. 1,7,19 (ed. Krueger I p.38). 50 Inst. 2,16 (ed. Krueger I p.21). 51 Dig. 1,7,19,1 (ed. Krueger I p.38). 52 Inst. 2,17,6; cf. 4-5 (ed. Krueger I p.22.21). 53 Dig. 1,7,19 (ed. Krueger I p.38). 51 Dig. 1,7,22,1 (ed. Krueger I p.38). Cf. Alb., III Sent. d.10 a.9 sol. et a.14. 55 Inst. 1,11,3 (ed. Krueger I p.5). 56 Inst. 1,11,9 (ed. Krueger I p.5 ); Dig. 1,7,2,1; 1,7,40,2 (ed. Krueger I p.37.39). Cf. Alb., III Sent. d.10 a.10.15. 57 Isidorus, Etymol. 1.10 E 94 (PL 82,376C). 58 Inst. 1,11,10 (ed. Krueger I p.5) Cf. Alb., III Sent. d.10 a.10. 69 Inst. 1,11,2 (ed. Krueger I p.5). 60 Inst. ibidem. 61 Inst. ibidem. 45

46

20

25

108

1

10

De summo bono, liber quintus

suam genuerit :filium et eum 049 avo paterno dederit in adoptionem, a quo ducit nativitatem hic filius, plenissime quantum ad omnia iura respicit patrem et quantum ad institutionem et alimentorum praestationem et omnia quae debentur alicui filio a patre, ut CoD. 62 eodem titulo LEGE 'cuM (IN) ADOPTIVIs.' Dixi autem 'avo paterno', quia secus esset, si daretur fratri vel similibus, a quibus non ducit nativitatem. Habuit autem adoptio originem sub lege naturae63 • Gen. XLVIII (5) dixit Iacob ad Ioseph: 'duo filii tui, qui nati sunt tibi in terra Aegypti, antequam huc venirem ad te, mei erunt, Ephraim et Manasse', etc. Lege quoque divina64 confirmatum050 est, uhi praecepit fratrem suscitare semen fratris defuncti absque liberis et :filium natum 051 vocari filium defuncti. Ule enim fuit naturalis filius sui genitoris, sed fuit filius defuncti per legem ei adoptatus, ut dicit AFRICANUS 65 SUPER LUCAM.

n.169

(Quomodo nos adoptamur in filios dei88. )

15

20

liii

so

Ad similitudinem huius deus etiam dicitur adoptare filios, quia ex sua gratuita bonitate confert aliquibus gratiam, per quam ipsi ius aquirunt in aeterna hereditate, quae nulli creaturae debetur ex natura sua sed est super omnem naturam, specialiter autem nobis ratione naturae corruptae non competebat, quia87 'eramus natura filii irae', Eph. II (3), inquantum originale peccatum per actum naturae in nos transfusum exclusit 052 nos a regno dei. De hac adoptione et iure ipsam consequente dicitur Rom. VIII (15): 'accepistis spiritum adoptionis filiorum, in quo clamamus Abba, Pater', et infra: 'si autem :filii et heredes' etc. 053 Quia vero adoptio, ut diximus68 , imitatur quantum potest naturam, ideo filiatio adoptionis 054 requirit convenientiam in natura patris ad filium sicut et filiatio naturalis. Haec autem conformitas nostri ad divinam naturam inchoatur quidem per creationem, inquantum creamur 055 'ad69 imaginem' in luce intellectuali 'et similitudinem dei' in insertione primorum seminum virtutum, in naturali rectitudine rationis et voluntatis. Et sic sumus 'genus dei', Act. XVII (28), secundum quod genus est multitudo descendens ab uno 056 patre, ut dicit PORPHYRIUS 70 • Perficitur autem secundum statum viae, cum lumen intellectuale informatur lumine divino in habitu fidei et donorum intellectus et sapientiae057 • Et 058 inchoatio virtutum ad actum reducitur per infusionem bonitatis divinae in similitudine059 gratiae et virtutum. Propter quod dicitur II Petr. I (4): 'maxima et pretiosa nobis promissa donavit, ut per haec 060 efficiamini divinae consortes naturae'. Consummatur autem et perficitur simpliciter in gloria, quando 'similes ei erimus et videbimus eum, sicuti est', I Ioh. III (2). 050 confirmata PG confirmatus O* 651 nati SRB*>E 652 excludit Y cum REBY 056 ab uno] a Y 057 sapi654 adoptionis +fìliorum REBY 066 creavit REBY etc.> Y 659 in similitudine> Y 000 hoc REG 658 et> REBY entiae > G scientie o•?

049 053

C.8.(47)48.10 (ed. Krueger II p.358). 'Lex naturae' dispensationem divinam ab Adamo (Abel) usque ad Moysen comprehendisse dicebatur. 84 Deut. 25,5-6. 66 lulius Afric., Ep. ad Aristidem n.3 (PG 10,57BC) citatur ab Eusebio, Hist. ecci. 1,7,7-9 (PG 20,93; GCS 9,1 p.2,57; ed. Schwartz p.21). Cf. Beda, Expos. Le. 1.1 (PL 92,361CD) et Hrabanus M., Com. Mt.1.1 (PL 107,736C). 68 Cf. Petrus Lomb., III Sent. d.10 c.2 (ed. Quar. p.595-596). Alb., III Sent. d.10 a.9.10. Thom., III Sent. d.10 q.2 a.2. 87 Cf. Petrus Lomb., ibidem. 88 Supra n.166. 69 Gen.1,26. 70 Porphyrios = Boethius, In Isag. Porphyrii Ed. 21.2 c.3 (PL 64,90A; CSEL 48 p. 177,8-9). 82 88

tractatus 1, capitulum 1

109

Propter haec 061 ergo, quandoque propter solam creationem, per quam homo ordinatur062 ad aeternam hereditatem 00 3, minus proprie vocantur filii, Deut. XXII (6): 'numquid non ipse est pater tuus' etc. Is. I (2): 'filios enutrivi' etc. Proprie autem vocantur filii per 064 adoptionem gratiae. Et ideo illi non solum habent ordinem ad aeternam hereditatem, sed etiam habent ius percipiendae 065 hereditatis. Qui non solum 5 adoptati sed etiam ex deo nati filii vocantur interdum in scriptura71, inquantum 'Pater72 luminum' ipsorum luminum diffusione de non esse deducit 066 eos ad esse divinum, ut 'dii' in scriptura73 nominentur. Unde 74 loh. I {12): 'dedit eis potestatem filios dei fieri' etc. 007 Propriissime autem qui sunt in gloria, vocantur filii dei. Sap. V {5): 'ecce quomodo computati sunt inter filios dei' etc. 10 (Cui personae in divinis adoptio approprietur76.) Ex his patet, quod adoptare commune est toti trinitati, quia natura divina, ad quam est assirnilatio adoptatorum, communis 068 est tribus, et effectus in creatura, per quos est haec assirnilatio, sunt effectus totius trinitatis, quia eius opera sunt indivisa. Appropriatur tamen hoc Deo Patri, quia haec communis paternitas, qua implicando totam 15 trinitatem dicimus 76 : 'Pater noster, qui es in coelis', etc. 069 convenit cum eius proprio magis quam cum proprio Filii vel Spiritus Sancti. Sic autem appropriate loquendo adoptamur a Patre per Filium et Spiritum Sanctum77. Per Filium quidem, quia dicitur ad Gal. IV (4): 'rnisit Deus Filium suum' et infra78 : 'ut adoptionem filiorum reciperemus'. Hoc autem dicitur, quia ipse secundum 20 hominem est causa meritoria nostrae gratiae, qua adoptamur. Causa autem meritoria est causa media inter principale effìciens et effectum. Et talem causam notat haec praepositio 'per'. Dicitur etiam fieri per ipsum adoptio quodam speciali modo alio ab omnibus illis, qua dicitur Pater operari per Filium, scilicet quia de ratione adoptionis est, quod pro- 25 cedat per consensum filii naturalis. Sicut enim dicitur in lNSTIT. 79 titulo DE ADOPTIONIBUS: 'Si quis nepotis loco adoptat 070 aliquem, filius consentire debet, ne eo invito suus heres agnoscatur'. Nos autem adoptamur a Patre, ut simus heredes Christi, cuius testamentum morte testatoris confirmatum est80. Unde hoc fit per Filium, idest per eius consensum. Est etiam ipse Filius causa formalis exemplaris, inquantum sua 30 gratia et gloria exemplar sunt nostrae gratiae et gloriae. Dicitur quoque per Spiritum Sanctum fieri adoptio81, Rom. VIII {15): 'accepistis spiritum adoptionis' etc. 071, inquantum dona gratiae, quibus adoptamur, appropriate sunt ab ipso et ipse eorum nominibus vocatur praedicatione per causam talem, ut cum ipse dicitur8 2 caritas nostra. a5 081 hoc PG hic O 062 ordinatur>REBG 063 hereditatem+creatus est add. in marg.B 066 reducit REBY 064 propter PG 065 participande REB 067 etc.> Y 068 commune PG 069 etc.> Y 070 adoptet Y 071 etc.> Y 71

Ioh.1,13; 3,15; I Ioh.3,9; 5,1.4.18; Tit.3,5; Iac.1,13.

72 Iac. 1,17. 73 Ps.81,6. 74

Cf. Thom., ibidem a.1 qa. 1 contra 2.

75 Cf. Alb., III Sent. d.10 a.15. Thom., III Sent. d.10 q.2 a.1. 76 Mt. 6,9. Cf. Thom., ibidem qa.3. Gal.4,5. Inst. 1,11,7 (ed. Krueger I p.5). Cf. Hebr.9,16-17. Cf. Thom., ibidem. sa Rom.5,5; I Ioh.4,8-17. 77

78 79 80 81

n.170

110

De summo bono, liber quintus

Y 05 etsi Y novo superscr.BY nobis R

672 63

675

creatura Y

61

vel RBY

02

ut Y

Cf. Alb., III Sent. d.10 a.9.12. Thom., III Sent. d.10 q.2 a.2 qa.1-2. Ulricus, Summa de summo bono 1.4 tr.3 c.5. 85 Eph.2,3. 1 Cf. Petrus Lomb., Sent. 1.3 d.11 c.1-2 (ed. Quar. p.597-600). Alb., III Sent. d.11 a.1-2. Thom., III Sent. d.11 a.2-3. 2 Ulricus, Summa de summo bono 1.3 tr. 1 c.1-5. 26 Cf. Petrus Lomb., III Sent. d.11 c.1 (ed. Quar. p.597). 3 Ps.Leo = Ps.Augustinus, Sermo 128 n.2 (PL 39,1998). Cf. Leo, sermo 77 (PL 54, 412C). Dictum Ps.Leonis habetur apud Bonav., III Sent. d.11 a.22 q.1 et Thom., ibidem a.2 arg. 1. 83 84

tractatus 1, capitulum 1

111

nova et inaudita conventio: Deus, qui est et erat, fit creatura', et DAMASCENUS4 III libro, quod Christus non scandalizatur ad nomen creaturae. Verum est, secundum quod est homo, quia illud quod non est aptum natum convenire toti nisi ratione partis, sine determinatione vere de toto praedicatur, ut cum dico: 'Sortes est crispus', cum in solo capite sit crispitudo, vel est simus et 06 similia. Cum autem praedicatum natum est 07 convenire toti secundum se et non convenit nisi parti, tunc sine determinatione falsa est locutio et cum determinatione vera. Unde haec: 'Aethiops est albus', falsa est. Haec autem: 'Aethiops est albus secundum dentes', vera est. Non tamen est propria sed figurativa secundum synecdochen. Esse autem creaturam magis proprie convenit supposito per se existenti quam naturae in supposito existenti, ut probavimus 5 • Christo autem non convenit ratione totius personae compositae sed tantum ratione partis, quae est natura humana, improprie sumendo partem. Sic enim eam vocat DAMASCENUS6 • Ergo haec est falsa: 'Christus vel hic homo est creatura'. Et haec est vera sed figurativa 08 : 'Christus secundum quod homo est creatura'.

5

10

15

( Quomodo ea quae sunt humanae naturae, possunt praedicari de Filio Dei7.) Si autem quaeritur, quomodo ea quae sunt humanae naturae, possunt praedicari de Filio Dei, cum nec sit ibi praedicatio per identitatem, sicut Filius Dei dicitur esse divina natura, nec etiam sit praedicatio per informationem, eo quod persona divina per nihil creatura informatur: respondemus, quod haec informant naturam humanam Christi, cui substat persona Filii. Et ideo sicut quaelibet natura cum omnibus ad ipsam pertinentibus praedicatur de suo supposito, scilicet 09 in concreto et non in abstracto, sic etiam ista dicuntur de Christo. Unde sicut dicimus: 'Filius Dei est homo', sed non dicimus, quod ipse est humanitas, sic etiam dicimus, quod Christus est animai non animalitas et rationale non ratio et risibile non ipsa risibilitas.

n.173

2o

25

(Quae ratione humanae naturae possunt dici de Christo et quae non8. ) Nec tamen haec omnia quae sunt humanae naturae, possunt dici de Filio Dei. Et ideo ad habendam in his discretionem sciendum est, quod ea quae conveniunt naturae humanac, sunt quattuor modorum. Quaedam enim exprimunt rationem naturae, prout ipsa est natura formalis et communis, ut cum dicitur: 'Homo est specics'. Et illa de nullo suppositorum dici possunt non solum in creaturis, scd ctiam in divinis. Non enim potest dici, quod persona sit communis tribus vel quod sit communicabilis in divinis sicut natura. Unde nec de Filio Dei possunt dici ea quae sic conveniunt humanae naturae. Ista enim sunt naturae secundum rationem, qua ipsa differt a suppositis. Quaedam vero exprimunt actionem Dei circa naturam assumptam, ut assumere, unire et similia. Et illa etiam dicuntur de natura humana, quae illa actione mutata est. Et non dicuntur de persona, quae non fuit terminus harum actionum, sed potius ipsa fuit assumens et unicns sibi naturam. oa vel PG

07

est>RBP*OG

08

figurative Y secundum figuram E

09

scilicet > Y

Dictum non est Iohannis Dam. sed sub nomine Damasceni citatur ab Alb., III Sent. d.11 a.3. Bonav., III Sent. d.11 a.2 q.1. Thom., ibidem. Cf. Backes, Christologie 49. 5 Supra tr.1 c.9 (n.138). 6 Iohannes Dam., De fide orth. 1.3 c.16 (PG 94,1068A; ed. Buytaert c.60,53-59). 7 Cf. Thom., III Sent. d.5 q.2 a.2 ad 4; d.11 a.4. 8 Cf. Thom., III Sent. d.11 a.3 ad 4; a.4; expos. textus. 4

n.174

30

95

112

&

10

De summo bono, liber quintus

Quaedam autem dicunt rem, quae de sua ratione potius est personae quam naturae, ut esse creaturam, esse praedestinatum. Et ista, ut praediximus 9, de Christo homine non possunt absolute dici 010 sed cum determinatione. Quaedam sunt per se praedicata naturae ut rationabile, risibile, animai, substantia et similia. Et cum sine his nec intelligi possit natura illa, dicuntur de omni supposito naturae humanae eo modo, quo natura dicitur de eis, scilicet in concreto non in abstracto. Unde haec omnia dicuntur de Christo eodem modo. Et quia haec sola dicuntur proprie consequentia humanam naturam, quae 011 sunt reales condiciones principaliter et per se consequentes communem naturam, ideo regulariter tradi potest, quod omnia consequentia humanam naturam dicuntur de Christo.

n. 175

REB*Y 841 hominis>REBY 042 et> Y 81 sunt+supra RB 02 III BY in marg.BP natura superscr.BY

040

tertia+ratio perfecta+

03

Augustinus, Liber 83 quaest. q.11 (PL 40,14). Dictum praebetur a Petro Lomb., ibidem. Anselmus, De eone. virg. c.11 (PL 158,446B; ed. Schmitt II 154,11-20). Apud Alb., III Sent. d.12 a.10. 23 Gen.2,7. 24 Gen.2,21-22. 26 Cf. Gen.1,28. 2o Mt. 1,18-20. Lc.1,30-35. 27 Mt.1,1. 1 Cf. Petrus Lomb., III Sent. d.13 (ed. Quar. p.603-604). Alb., III Sent. d.13 a.1. Thom., III Sent. d.13 q.1 a.1. 2 Ulricus, Summa de summo bono 1.2 tr.1-6. 21

22

tractatus 1, capitulum 1

115

perfecta. Ipsa enim anima non poterat perfici in esse divino nisi per essentiam informantem eius substantiam. Quae essentia ex hoc quod est similitudo bonitatis divinae, informat ad esse divinum et vocatur gratia. Divinitas enim, sicut cum nullo est componibilis, ita nullius creaturae forma potest esse. Similiter per emanationes et derivationes gratiae in diversas potentias animae, quae derivationes sunt virtutes gratuitae, etiam 04 ipsae potentiae perficiuntur in esse divinum 05 . Et nisi opera sua processissent ex his habitibus, non fuissent opera virtutum nec meritoria immo nec perfecta, quia secundum PHILOSOPHUM3 ad perfectionem operis laudabilis non suffìcit, quod ipsum in se sit perfectum per informationem circumstantiarum, sed oportet, quod etiam sit perfectum ex parte operantis. Quae perfectio est per habitum similem operi. Non enim suffìcit operari iusta, nisi etiam operetur quis iuste sive sicut iustus, ut dicunt AuGUSTINUS4 et PHILOSOPHUS 5. Probatur autem hoc 06 ex multis scripturis. Nam dicitur in Ps. 6: 'diffusa est gratia' etc. et iterum7: 'propterea unxit te deus' etc. Et Is. XI (2): 'requiescet super eum spiritus domini 07 ' etc. et iterum 08 Is. 09 LXI (1): Spiritus domini super me, eo quod unxerit 010 me.'

5

10

15

(Quod Christo in instanti conceptionis fuit plenitudo gratiae8.) Ex his concluditur, quod haec gratia in instanti conceptionis ei collata fuit 011 tanta plenitudine et perfectione, quod maior gratia non potest conferri creaturae a deo. Et ideo nunquam postea aucta fuit in eo. Cum enim dignitas, ad quam disponebat et dignam ea faciebat naturam humanam, fuerit summa excellentia, quae communicabilis est creaturae, et anima substantialiter unita divinitati debuerit esse divinissima, et opera eius, qui omnibus venerat mereri et omnes exemplo et verbo instruere ut unus et solus et verus magister et omnium imperfectiones supplere, ut per decimationem SUPRA 9 diximus signifìcari, debuerint 012 esse summe perfecta: patet quod mox in conceptione, quando unio 013 fìebat, fuit ei collata gratia summae perfectionis, sicut potuit creatura suscipere. Et ideo dicit 014 Ier. 10 deista conceptione, quod 'femina circumdabit virum'. Quod non potest intelligi ad litteram sed mystice, ut scilicet, sicut virilis status est perfectior status, qui potest esse in vita hominis, sic etiam gratia et sapientia Christo in conceptione collata fuit, ut diximus11, in statu, quia non habuit, quo cresceret. Und Ioh. I (14): 'vidimus gloriam eius, gloriam quasi unigeniti a Patre plenum 015 gratiae et veritatis'015, idest: vidimus in eo tantam plenitudinem gratiae quantum ad affectum et veritatis quantum ad cognitionem intellectus, quod illa plenitudo ostendit ipsum esse super omnes creaturas et quod esset verus unigenitus Dei. 07 spiritus domini> Y 08 hoc> REBPO ratione divini O divino G 018 debuo1o unxit RE unxerat P Oll fuerit Y fuit+in REB 014 dicit ler.] dicitur PG>O 015 plenum013 homoY erint editor] debent S deberent REBY veritatis] etc. Y 04

etiam] et Y

os et iterum> Y

05

09 1s. >RB

Aristoteles, Ethic. Nicom. 1.2. c.3 (1105- a 28-33). Augustinus, Enar. Ps.109 n.1 (PL 37,1446); Contra lui. 1.4. c.3 n.17.30 (PL 44,745.754). 5 Aristoteles, ibidem. 6 Ps.44,3 Cf. Alb., ibidem contra 6 et Thom., ibidem. 7 Ps.44,8.Cf. Thom., ibidem. - Cf. Petrus Lomb., ibidem (p.606) et Alb., ibidem contra 5. 8 Cf. Petrus Lomb., III Sent. d.13 (ed. Quar. p.603-606). Alb., III Sent. d.13 a.1.6.13. Thom., III Sent. d.13 q.1 a.2 qa.3. 9 Supra tr.1 c.7 (n.94). 10 Ier. 31,22. Cf. Petrus Lomb., ibidem. 11 Supra tr.1 c.7 (n.94). 3

4

n. 180

20

25

30

35

116

n. 181

De summo bono, liber quintus

(Quod Christo fuit gratia non ad mensuram nudae creaturae12 . ) Idem etiam, Ioh. III (34-35), probat Baptista dicens, 'non ad mensuram dat Deus' Pater 'Spiritum' Filio, 'quia Pater diligit Filium et', idest 016 ideo, 'omnia dedit in manu eius'. A simili ergo, sicut ex hac dilectione, ut dicit GLOSSA13 , totum ex seipso toto & genuit Filium, ita incarnato Filio suo totum dedit Spiritum Sanctum. Quod autem ei dicitur datus Spiritus non ad mensuram, non hoc importat, quod gratia habitualis sit infinitae essentiae, quia anima Christi ipsam comprehendens finita est, quamvis sit infinitae virtutis in merendo, quia hoc non habet ex se, cum impossibile sit infinitam virtutem esse finitae essentiae, sed habet hoc ex hoc quod operatio 10 divina coniungitur semper operationi humanae in Christo, ut SUPRA14 diximus, eo 017 quod humana natura est instrumentum divinitatis, ut dicit DAMASCENUS 15 • Tripliciter autem dicitur haec gratia esse non ad mensuram. Uno modo, quia non habet lirnitationem gratiae convenientis purae creaturae. Illa enim quandoque limitata est per statum creaturae, sicut gratia viatoris non potcst esse adeo perfecta sicut 15 gratia comprehensoris. Christus autem gratiam et virtutes habuit secundum id quod in eis est perfectionis, et non secundum id quod dicit imperfectionem virtutis, licet aliquas virtutes habuerit secundum actus illos qui dicunt imperfectionem naturalem. Unde in fide non habuit specularem018 cognitionem et 019 aenigmaticam sed apertae visionis. Spem non habuit nisi secundum id quod iam aliquid habet comprehensionis, 20 sicut dicit APOSTOLus 16 : 'spe salvi facti 020 sumus', vel secundum illa quae pertinent ad perfectionem felicitatis, quae Christus non semper habuit, sed in resurrectione et ascensione accepit, sicut sunt 021 impassibilitas animae et gloria corporis et locus conveniens. Qualiter dicitur in Ps. 17 : 'Quoniam rex sperat in domino'. Temperantiam etiam non habuit secundum usum viae, qui est moderare in passionibus, quibus 'caro18 concu2& piscit adversus spiritum', sed secundum actum patriae. Iustitiam vero et fortitudinem et prudentiam et virtutes his anexas habuit utroque modo, scilicet secundum actus viae et secundum actus patriae. Et haec exponentur suo loco. Semper autem gratia purae creaturae limitata est secundum intensionem. Quam ita sine mensura excedit intensio gratiae Christi, quod nunquam potest tantum 022 intendi ao alicuius creaturae gratia, ut ad eius aequalitatem pertingat, quia esset ultra condicionem creaturae illa intensio, quae convenit animae Christi ratione miionis ad Verbum. Et etiam ei nihil est addibile. Unde sicut illud quod est alteri improportionatum, dicitur ei esse incommensurabile et esse sine mensura respectu ipsius, sic 'Spiritus19 est Christo datus non ad mensuram'. 35 Est etiam gratia purae creaturae mensurata in effectu, qui 023 est unire deo. Quam mensuram non servat gratia Christi. Nam gratia nudae creaturae non potest ipsam creaturam deo miire nisi accidentaliter. Gratia autem Christi est medium unionis sub018 idest>BY 017 ideo Y 018 speculantem E speculative RBPO 021 sunt> Y 022 tantum> Y 023 que Y REBPO

019

et del.P

o20

facti>

12 Cf. Petrus Lomb., I Sent. d.17 c.5.6 (ed. Quar. p.112.117); III Sent. d.13 (ed. Quar. p.603). Alb., III Sent. d.13 a.1 ad 1.5; a.7. Thom., III Sent. d.13 q.1 a.2 qa. 1-2; De verit. q.29 a.3.5. 13 Glossa ord. Ioh. (3 Antv. 5,1072D; PL 114,370B). 14 Supra tr.1 c.5 (n.71). 15 Ioham1es Dam., De fide orth. 1.3 c.15 (PG 94,1049A; ed. Buytaert c.59,42). Idem argumentum apud Thom., III Sent. d.13 q.1 a.1 arg. 4. 18 Rom.8,24. 17 Ps.20,8. 18 Gal.5,17. 19 Ioh.3,34.

tractatus 1, capitulum 1

117

stantialis. Est etiam mensurata gratia creaturae illa mensura, de qua Eph. IV (7): 'Unicuique nostrum data est gratia sectmdum mensuram donationis Christi'. Quae mensura est secundum extensionem ad multa dona gratiae gratum facientis et gratiarum gratis datarum. In hoc enim quilibet habet mensuram, sicut ibidem20 subditur: 'et ipse dedit quosdam apostolos' etc. et I Cor. XII (8): 'alii quidem per Spiritum • datur sermo sapientiae' etc. Haec autem mensura non est servata in Christo. Sed gratiam et omnes virtutes et dona et beatitudines et fructus Spiritus et omnia dona gratiae gratis datae habuit in summa essentialiter et secundum usum in operibus.

n.182

(Quod Christo fuit gratia non limitata ad mensuram perfectionis subiecti21. ) Secundo modo est gratia Christi non ad mensuram perfectionis subiecti sui. In omnibus enim 024 aliis gratia servat mensuram perfectionis formalis ad suum perfectibile et non progreditur ultra nisi forte secundum imperfectam dispositionem, cum unus orat pro alio vel aedifìcat ipsum exemplo et doctrina. Christi autem gratia non fuit ad ipsius animam limitata, sed est in omnes propagata secundum suffìcientiam meriti sui, quo 025 ex condigno 026 meruit gratiam omnibus praeteritis, qui in fide venturi salvi facti sunt, praesentibus, idest 027 qui sunt et fuerunt ab initio temporis gratiae, et futuris, etiamsi infiniti homines essent futuri, quia diximus Christi meritum esse virtutis infìnitae. Unde Ioh. I (16}: 'de plenitudine eius omnes accepimus gratiam pro gratia' non secundum essentiam, sed secundum similitudinem in specie gratiae.

10

( Quod Christo fuit gratia non ad mensuram aliarum plenitudinum gratiae22 . )

20

1:;

Tertio modo gratia Christi est 028 sine mensura, quia 11011 est secundum mensuram aliarum plenitudinum gratiae. Haec enim multiplex est. Nam quaedam est plenitudo suffìcientiae, quae est in omnibus qui salvantur, et suffìcit ad salutem. De qua I Cor. I (5): 'in omnibus divites facti estis inillo', et infra23 'ita utnihil desit vobis in ulla gratia'. Secunda est plenitudo comparationis, sicut Noe dicitur 'vir iustus atque perfectus in 2o generatione sua', Gen. VI (9}; Act. I (4): 'Repleti stmt omnes Spiritu Sancta'. Tertia est plenitudo copiae, quae est in tota ecclesia, quia nulla gratia est, quin sit vel fuerit in aliquo membro ecclesiae, Eph. IV (10}: 'Ascendit super omnes caelos, ut adimpleret omnia'. Et statim subdit24 : 'et ipse dedit quosdam quidem apostolos' etc. 029 Quarta est specialis praerogativae, quae fuit in matre Dei gloriosa ad vitandum ex omni parte ao peccatum actuale, de qua Luc. I (28): 'Ave, gratia plena'. Quinta est singularis excellentiae, quae fecit non passe subiacere peccato originali vel actuali et disposuit ad excellentiam unionis cum deitate. Et haec praesupponit sibi omnes plenitudines praemissas et includit eas, ut patet ex dictis, et superaddit ea quae dieta sunt. Et ideo non manet in mensura alicuius praemissarum plenitudinum. Unde AuGUSTINUS 26 ad 35 624 029

enim>S vac.O etc.> y

025

qua p

026

digno Y

027

scilicet B* Y

628

est>BP*O

Eph.4,11. Cf. Alb., III Sent. d.13 a.1.13. Thom., III Sent. d.13 q.1 a.2 qa. 1; expos. textus; De verit. q. 29a.3. 22 Cf. Petrus Lomb., Sent. 1.3 d.13 (ed. Quar. p.603sq.). Alb., III Sent. d.13 a.4-5. Thom., III Sl"nt. d.13 q.1 a.2 qa.1 contra 2.c. 23 1 Cor.1,7. 24 Eph.4,11. 26 Augustinus, Ep.187 ad Dard. c.13 n.40 (PL 33, 847; CSEL 57 p.117). Textus apud Petrum Lomb., ibidem. 26 21

n. 183

118

De summo bono, liber quintus

DARDANUM tractans illud Apostoli 28 : 'in quo habitat omnis plenitudo divinitatis corporaliter' dicit: 'Ita habitat quod omni gratia plenus est. Non ita habitat in sanctis. Ut etiam in corpore nostro inest sensus singulis membris, sed non quantum in capite ibi enim sunt omnes sensus; in ceteris autem est solus tactus' -, 'ita27 et in Christo hai bitat omnis plenitudo divinitatis, quia ille est caput, in quo omnes sensus sunt. In sanctis vero quasi solus tactus est, quibus 030 datus est Spiritus ad mensuram'. Ad cuius Y 041 diximus PG 042 fuerat Y tempore PO gratia-habebat>G

039

et cum REBOG

Ambrosius, ibidem et Petrus Lomb., ibidem. Le. 2,40. 40 Gregorius = Beda, Homil. Dom. I post Epiph. (PL 94,67D). Sub nomine Gregorii textus habetur apud Petrum Lomb., ibidem (ed. Quar. p.604) et in Glossa ord. (Antv.5,727A; PL 114,252A). 41 Iohannes Dam., De fide orth. 1.3 c.22 (PG 94,1088A; ed. Buytaert c.66,3-9). 42 Ambrosia.~, ibidem. 43 Infra tr.1 c.14 (n.195). 44 Supra: Ulricus, ibidem (n.184). 45 Ulricus, Summa de summo bono 1.2 tr.6 c.3. 46 Verba sunt Thomae, III Sent. d.13 q.1 a.2 qa. 3 arg.3. 47 Lc.3,22. 38 39

120

n.185

De summo bono, liber quintus

( Quod Christus fuit verus viator et comprehensor 48 . ) Ex praedictis sequitur, quod Christus fuerit verus viator et verus 043 comprehensor. Nisi enim viator esset, vitam animalem non habuisset nec per passionem redemisset. Et si comprehensor non fuisset, non habuisset virtutes in absoluta perfectione, quia s hoc non competit statui viae. Nec mirum, cum unio in persona sit suprema unio creaturae cum creatore et ideo sicut totum potestativum includat 044 in se omnes inferiores modos unionis.

n. 186

(Quae sit gratia capitis, et qualiter Christus dicatur caput ecclesiae49 • 10

15

20

2.

so

Gratia praedicta, inquantum perficit habentem et opera eius, vocatur gratia huius 045 singularis personae. Et eadem numero gratia, inquantum ratione plenitudinis redundantiae diffunditur in omnes, sic vocatur gratia capitis. Hoc est enim 'unguentum50 in capite Aaron', qui interpretatur mons fortitudinis 500, de quo Is. II (2): 'erit in novissirnis diebus praeparatus mons domus 046 domini'. etc. 047 Quod unguentum 'descendit51 a capite in barbam', idest in primos, qui Christo capiti adhaeserunt 048 , et descendit usque 'in oram vestimenti eius', idest per omnes status ecclesiae usque in finem mundi. Unde cum haec gratia non sit nisi humanitatis Christi, diffusio autem ipsius per meritum Christi non sit nisi virtute divinitatis 049, quae communicando humanitati in operibus suis dat eis virtutem infinitam merendi, ut praediximus52 , per quam virtutem meruit Christus gratiam omnibus merito condigni: patet, quod Christus nec secundum quod Deus tantum nec tantum secundum quod homo sed secundum quod ipse est Deus et homo, est caput ecclesiae. De quo dicitur Eph. IV (15-16): 'qui est caput Christus; ex quo', idest per quem, 'totum corpus', scilicet ecclesiae 050 , 'compactum' in caritate, 'quae53 est vinculum perfectionis', 'et conexum per omnem iuncturam subministrationis 051 ', idest54 secundum omnem modum divisionis gratiarum 052 , qua unum membrum subministrare pote~ alteri et unum indiget ministerio alterius, sicut est in corpore naturali. Unde addit56 : 'in', idest secundum, 'mensuram uniuscuiusque membri', - de qua praernisit56 : 'Unicuique nostrum data est gratia secundum mensuram donationis Christi'. De qua subministratione I Cor. XII (17-18): 'si totum corpus oculus, ubi auditus? Si totum auditus, ubi odoratus? Nunc autem posuit deus membra' etc. Et infra 063 57 adaptat hanc sirnilitudinem, cum dicit: 'numquid omnes apostoli' etc. - 'augmentum corporis facit' alios per istos de novo incorporando 'in aedificationem sui' corporis, donec completus sit numerus electorum. 046 domus Vulg.S>REBY 044 includit abbrev.BY verus> Y 046 huius>REBY 049 deitatis Y 050 ecclesiae +est superscr.P 051 ad etc.> Y 048 inheserunt REBPG 052 gratie Y 053 ita PO ideo G subministrationem Y 043 047

48 Cf. Alb., Inc. (ed. Col. t. 26 p.182,72; 206,49-67); III Sent. d.13 a.10.13.; d.14 a.4; d.16 a.2 ad 2. Thom., III Sent. d.13 q.1 a.2 qa.2 ad 3; qa.3 ad 2. 49 Cf. Petrus Lomb., III Sent. d.13 (ed. Quar. p.603). Alb., Inc. (ed. Col. t.26 p.216-217); IU Sent. d.13 a.1-5. Thom., III Sent. d.13 q.2 a.1. 600 Hier., On. sacra n.12.77 (ed. Lagarde p.39.112 Gottingen 1870). 50 Ps.132,2. 51 Ps. 132,2. 52 Supra tr.1 c.5 (n.71). 63 Col.3,14. 64 Cf. 1 Cor. 12,4. 55 Eph.4,16. 56 Eph.4,7. 57 1 Cor.12,29.

tractatus 1, capitulum 1

121

Ratio autem huius transumptionis est, quia sicut in corpore naturali caput conaturale est residuo corpori et per collum eidem coniungitur et tamen inter omnia membra exteriora et manifesta est nobilius et perfectius tamquam solum habens in se omnes sensus et sensum et motum diffundens in totum corpus ad minus ut causa secundaria, quia secundum PHILOSOPHUM58 cor est primum principium horum: sic etiam & Christus per assumptam naturam est nobis consubstantialis, et per fidem quae intelligitur per collum, - Cant. IV (4): 'sicut 054 turris David collum tuum' etc. 055 , - nos ei unimur illa unione, pro qua ipse orat, cum dicit, Ioh. XVII (22): 'Ut sint unum, sicut et nos unum sumus'. Sicut enim 066 dicitur I Cor. XI (3): 'caput Christi Deus', etiam 057 : 'qui de caelo venit, super omnes est', Ioh. III (31), ipse enim 068 sensum et motum fidei 10 ambulantis per dilectionem omnibus infundit. Et ideo bene dicitur caput. Ecclesia autem tota propter praedictas secundum APOSTOLUM69 similitudines ad naturale corpus hominis vocatur unum corpus, scilicet quia in omnibus est una natura, unus spiritus vivificans et regens, unus sensus fìdei et unum caput. Et tamen 'secundum60 divisiones gratiarum' diversi habent diversa officia, sicut sunt membra officialia in 15 corpore. Et ideo nullus perfectus est per se in gratia, sed ex omnibus unum quid perfectum in omni gratia colligitur, sicut61 etiam membra integrant unum corpus perfectum. (Qualiter daemon dicatur caput malorum62 .) n.187 Ex opposito etiam069 diabolus est caput malorum et ipsi sunt eius corpus secundum 20 illud lob. XLI (6): 'corpus eius quasi scuta fusilia' etc. Dicitur autem diabolus caput huius corporis Leviathan, qua omnibus reprobis immittit suggerendo sensum cupiditatis et motum superbiae; quae duo sunt initia omnis mali. Et in his omnes reprobi uniuntur, quantumcumque interdum per odia vel contraria genera vitiorum disiungantur060. Et etiam in hoc uniuntur, quia unus ex alio accipit defensionem suae malitiae. 25 Et ideo subditur: 'Compactum squamis se prementibus'. GREGORIUS 63 : 'Corpus diaboli, idest reprobi, quasi quasdam defensionis 061 squamas obicit, ne transfìgi sagitta veritatis possit'. Unde adhuc additur64 : 'una uni coniungitur' etc. 062 GREGORIUS 65 'Istae squamae peccantium, ne ab ore peccantium aliqo vitae spiraculo penetrentur, et obduratae sunt et coniunctae. Quos enim similis reatus sociat concordi pertinacia, etiam ao defensio perversa constipat, ut de facinoribus suis alterna se invicem defensione tueantur'. Habet etiam hoc corpus diversa membra diversorum officiorum, de quibus subdit66 : 'sternutatio eius splendor ignis et 063 oculi eius 063 ' etc. Praemisit etiam de his sub figura Behemoth, cum dixit67 : 'fortitudo eius in lumbis eius' etc. Quae omnia transimus, quia 35 potius pertinent ad lectionem illius textus quam ad nostrum propositum. 056 etc.>PG 066 etiam P sicut Vulg.RE>SBY 069 autem corr.P enim OG 068 etiam RBP et E scilicet O 062 etc.> Y 063 et--eius > Y sionum PO

054

067

est P*OG+ et superscr. add.P 861 defenY

860 distinguantur

68 Aristoteles, De gener. anima!. 1.2 c.6 (743 b 25 Ar.lat. XVII 2 V p.70,24) allegatur a Thom., ibidem ad 5. 59 Cf. Eph.4,4-5. 8 Cf. 1 Cor. 12,4. 81 Cf. 1 Cor.12,12-14. 62 Cf. Alb., Inc. (ed. Col. t.26 p.218). 83 Gregorius M., Moralia lob. (41,6) 1.33 c.28 (PL 76,705B) non verbotenus. 84 lob 41,7. 66 Gregorius M., Moralia lob (41,7) l.33 c.30 (PL76,708BC). 66 lob 41,9. 87 lob 40, 11.

°

122

De summo bono, liber quintus

n. 188

(Quorum Christus sit caput68 . ) Cum autem corpus Christi sit ecclesia secundum illud Eph. I (22-23): 'ipsum dedit caput super omnem ecclesiam, quae est corpus ipsius', patet, quod ipse non est caput super illos, qui nec numero nec merito sunt de ecclesia, sicut sunt illi qui nec fide nec 5 sacramento fidei sunt uniti ecclesiae, quia per hoc oportet eos incorporaci Christo ad hoc, ut ipse sit caput eorum. Unde I Cor XII (13): 'etenim in uno spiritu omnes nos in unum corpus baptizati sumus, sive Iudaei sive gentiles' etc. Qui autem sunt de ecclesia numero et non merito, sicut 064 illi qui fide informi vel saltem sacramento fidei sunt in ecclesia, licet fidem non habeant, ut haeretici, sicut non 10 sunt proprie 065 membra huius corporis, eo quod secundum PHILOSOPHUM69 manus mortua aequivoce dicitur manus cum manu viva et similiter 066 est de aliis membris, et 'fides70 sine operibus mortua est': ita etiam non habent proprie Christum pro capite sed, ut 067 praedictum71 est, ipsi sunt de corpore Leviathan, cuius caput est diabolus. illorum autem proprie est ipse Christus caput, qui sunt de ecclesia numero et merito. 1s Et quia ecclesia est una columba, Cant. VI (8): 'una est columba mea, perfecta mea', et ad hanc unitatem pertinent etiam sancti veteris testamenti, qui unam fidem nobiscum habuerunt, et ideo una vinea domini vocatur72 , in quam diversos operarios diversis horis misit verus paterfamilias, Matth. XX (1-7), ideo etiam illorum caput fuit Christus incarnandus, qui per fidem huius futurae incarnationis iam tunc eis infudit 20 gratiam. Ad hanc unius ecclesiae integrationem concurrunt ecclesia militans et ecclesia triumphans. De qua sunt etiam angeli, concives 068 et consortes nostri. Et ideo omnium horum caput estChristus influens angelis illuminationes73 , etiam secundum quod ipse est homo. Cum quibus etiam 069 ipse habet conformitatem in natura intellectuali, quae 2o est supremum et completivum nostrae naturae, mediante qua 070 residua natura nostra unita est Verbo Dei, ut dicit DAMASCENUS 74 • Unde Col. II (10): 'Qui est caput omnis principatus et potestatis'. Est autem frivola quaestio QUORUNDAM75 , an Christus sit caput hominum secundum animam vel secundum corpus nostrum. N am, cum totus homo deo gratiso ficetur per gratiam et beatificetur per gloriam, ipse est caput nostrum, prout principia naturae nostrae 071 unum sunt in una tertia natura potius, quam prout divisa sunt. Si tamen sumantur ut diversa 072 , tunc principaliter est caput respectu illius partis, cui ipse primo influit gratiam, quae est anima, et secundario corporis, quod non est capax gratiae, nisi inquantum est instrumentum animae in operibus gratiae. Sic enim membra 3i nostra 'templum sunt Spiritus Sancti', I Cor. VI (19):

sicut+sunt in marg.BPG 069 etiam> Y cives G

064

68 69 70

71 72

73 74

75

0 6 5 propria 070 quo PO

Y 071

067 ut+hic PG 0 66 sic R 072 divisa Y nostrae>REBY

068

et cives PO

Cf. Alb. Inc. (ed. Col. t.26 p.215-216); III Sent. d.13 a.8-9. Thom., III Sent. d.13 q.2 a.2. Aristoteles, De anima 1.2 c.1 (412 b 14). Iac.2,26. Supra n.187. Cf. Gregorius M., Hom.19 Evang. n.1 (PL 76,1154BC). Cf. Ps.Dionysios, De cael. hier. c.7 § 3 (PG 3,209B; Dionysiaca II 854-855). Cf. Alb., Inc. (ed. Col. t.26 p.217,59) et Thom., ibidem qa. 1 contra 2. Iohannes Dam., De fide orth. 1.3 c.6 (PG 94,1005B; ed. Buytaert c.50,47). Thom., ibidem qa.3.

tractatus 1, capitulum 1

123

(De differentia et ordine inter gratiam unionis et gratiam personae singularis et gratiam capitis76 . ) Eadem etiam gratia, inquantum fuit medium congruitatis unionis naturae humanae cum divina, vocatur interdum gratia unionis, idest disponens ad unionem. Et sic, cum triplex gratia dicitur esse in Christo. scilicet gratia personae singularis et gratia capitis et gratia unionis, non est divisio realis sed secundum diversas rationes eiusdem rei, ut patet ex praedictis77 • Tamen adhuc aliis duobus modis dicitur gratia unionis. Uno modo gratuita Dei hòeralitas faciens unionem. Alio modo ipsa unio collata naturae sine meritis, ut sit constructio intransitiva 'gratia unionis', idest gratia, quae est unio. Et his modis dieta realiter differt gratia unionis a gratia personae singularis, quae est etiam gratia capitis, quia illae nunquam differunt realiter. Ex hoc patet, quare 073 gratia unionis quandoque dicitur quid creatum 074 , scilicet secundum quod dicit habitum disponentem ad unionem et secundum quod dicit ipsam unionem. De utroque enim horum probavimus 78 , quod dicunt 075 quid creatum. Et sic patet, qualiter istae gratiae se habeant ad invicem secundum convenientiam et differentiam. Habent tamen inter se istae gratiae ordinem naturae, licet simul tempore fuerint in Christo. Nam, cum gratia unionis et gratia personae singularis sint ipsius Christi secundum se, gratia autem capitis ipsius sit in comparatione ad alios, quibus Christus influit, illae sunt priores ista, quia prius est in re id quod convenit ei in se, quam quod convenit in comparatione ad aliud. Gratia etiam unionis est prior gratia habituali, quae est personae singularis, quia licet gratia habitualis dispositio fuerit ad unionem, tamen non fuit dispositio necessitatis sed convenientiae, et ideo ipsa ratione unionis est in Christo. Omnis enim perfectio gratiae est in illa natura ex unione et propter unionem eius ad divinam naturam. Unde cum illud quod est ratio et causa alterius, sit prius ipso, patet propositum.

n.189

o

10

15

20

25

Capitulum quartum decimum. De his quae Christus in humana natura assumpsit vel quae non, quae sunt pertinentia ad scientiam et potentiam. In quo est de triplici eius scientia, scilicet01 qua02 cognoscit Verbum et03 res in Verbo et res in propria natura.

30

(An in Christo fuerit aliqua scientia vel sapientia humana1 . )

n.190

Ostendimus in praemissis 2 duos esse Christi intellectus, scilicet creatum et increatum secundum duas naturas, scilicet divinam et humanam. AcM per hoc patet etiam, quod in ipso est duplex sapientia. Nam divinam sapientiam constat esse in ipso. Intellectus autem humanus est possibilis et potentia passiva, quae non potest pedici nec ad actum quod Y 074 increatum REB*OG+et aliquando dicit quid creatum G 02 que RB*PG 03 vel R 04 et Y videlicet P>E vel RBOG

073 01

075

dicit PG

76 Cf. Alb., Inc. (ed. Col. t.26 p.179,24; p.188,31; p.191,30; p.201,80); III Sent. d.4 a.4.9.10; d.12 a.8; d.13 a.1.3. Thom., III Sent. d.13 q.3 a.2; De verit. q.29 a.2. 77 Supra n.186 (Cf. tr.1 c.6 n.87). 78 Supra tr.1 c.8 (n.106). 1 Cf. Petrus Lomb., III Sent. d.13; d.14 c.1 (ed. Quar. p.606-609). Alb., Inc. (ed. Col. t.26 p.206); III Sent. d.13 a.10-12. Thom., III Sent. d.14 a.1 qa. 1-2. 2 Supra tr.1 c.8 (n.119).

35

124

&

De summo bono, liber quintus

reduci, nisi per habitum informantem ipsa. 05 • Qualiter non potest se habere divina sapientia ad aliquam creaturam sicut nec divina natura, quia ibi sapientia est ipsa natura. Cum ergo Christus 06 homo sit plenus omni gratia, inter quas etiam numeratur sapientia, patet, quod in ipso fuit et est etiam creata sapientia et scientia secundum habitum et non solum secundum actum. Unde Is. XI (2): 'Requiescet super eum spiritus sapientiae et intellectus'. (Qualiter anima Christi cognoscat Verbum3 . )

n.191

10

15

20

26

so

36

Haec autem creata sapientia triplex est, scilicet qua cognoscit ipsum Verbum, et qua cognoscit res in Verbo, et qua cognoscit res in propria natura. Prima cognitio non est per habitum speciei rei cognitae, sicut nec in ceteris beatis, quia cum illa non sit abstracta a Verbo, - eo quod nihil ab ipso abstrahi potest, cum non sit individuum nec aliquid universalius vel simplicius possit ipso esse, sicut necessario omnis species abstracta se habet ad id a quo fit abstractio, - oporteret, quod esset per similitudinem effectus. Quae est species, per quam naturaliter cognoscitur deus, secundum illud Sap. XIII (5): 'a magnitudine speciei creaturae poterit horum creator videri', illo visu, de quo Rom. I (20): 'invisibilia dei a creatura mundi' etc. Sed cum haec species magis sit deo dissimilis quam similis, magis facit scire quid non est deus quam quid est deus, idest qua 07 quiditas eius videatur, 'sicuti est'. Quod cum omnibus beatis sit commune, scilicet quod vident deum, 'sicuti est', I Ioh. III (2), blasphemia est hoc de Christo negare. Cognoscit tamen ipsum Verbum per habitum luminis divini, quod elevat lumen naturale 08 intellectus et perfìcit ipsum ad actum, respectu cuius est natura eius in potentia tali, quae per nullum agens naturale potest reduci ad actum. Qui actus est, quod ipsum Verbum secundum suam substantiam est obiectum immediatum intellectus, ita quod ipse intellectus secundum suam substantiamcognoscit, sicuri in se est, et non sicut in similitudine apparet. Quod quamvis commune sit omnibus beatis, tamen speciali ratione convenit Christo, quia cum V erbum omnibus partibus naturae assumptae unitum sit omnibus modis, quibus cuilibet 09 parti unibile 010 est, - aliter enim non esset omnino perfecta unio -, est etiam intellectui unitum, non solum inquantum ipse natura est, sed etiam inquantum potentia operativa est. Et quod sic unitur ei, secundum PHILOSOPHUM4 vel est habitus vel passio vel obiectum per suam essentiam. Et per se patet, quod Verbo Dei nihil horum potest convenire nisi tertium. Et quod sic coniungitur intellectui, cognoscitur per suam essentiam, sive 'sicuri est' 40 • Patet ergo propositum. Et patet etiam, quod ad hoc non suffecit011 sola unio substantialis, sed insuper requiritur unio, quae est obiecti ad potentiam, cuius est obiectum.

n.192

( Quod anima Christi V erbum non cognoscat scientia comprehensionis5. ) Et licet haec visio tanto altior sit in Christo prae omnibus beatis, quanto hoc obiectum secundum excessum perfectionis unionis in persona prae aliis unionibus creaturae ad 06

66 Christus+ut Y ipsum Y unibilis AB?G on sufficit EBY

07

quam REBY

08

naturalis Y

69

quilibet RBG

010

Cf. Petrus Lomb., III Sent. d.14 c.2 (ed. Quar. p.606-609). Alb., Inc. (ed. Col. t.26 p.206); III Sent. d.13 a.10-13. Thom., III Sent. d.14 a.1 qa.3-4. 4 Aristoteles, De anima 1.3 c.4-5 (429 b 25-430 a25). 40 1 Ioh.3,2. 5 Cf. Petrus Lomb., III Sent. d.13-14 (ed. Quar. p.606.608-609). Alb., Inc. (ed. Col. t.26 p.206, 16-38); III Sent. d.14 a.1. Thom., III Sent. d.14 a.2 qa.1. 3

tractatus 1, capitulum 1

125

deum etiam perfectius et strictius coniungitur et unitur intellectui ut obiectum potentiae, et etiam quanto per altissimum accessum ad deum altissimo lumine elevatur intellectus ad cognoscendum hoc obiectum senmdum modum perfectionis, quo 012 ipsum eidem unitur, - quia dicitur in Ps. 6 : 'accedite ad eum et illuminamini' 013 ; propter quam perfectionem dicit ISIDORUS 7 quod 'trinitas soli sibi nota est et homini assumpto': - non tamen cognoscit ipsum scientia comprehensionis, quia cum comprehensio dieta de intellectu dicatur 014 transsumptive a corporalibus, ipsa dicitur dupliciter sicut etiam in corporalibus. Nam uno modo secundum AuGUSTINUM8 comprehendere est terminos quantitatis rei attingere. Et ad huius similitudinem comprehendere intellectu est terminos essentiae rei, qui 015 sunt potentia et actus vel 016 genus et 017 differentia, circumspicere 018 . Et sic nec seipsum deus comprehendit, quia terminos non habet aetemum, quia dicitur quasi ens extra terminos, ut SUPRA 9 IV libro diximus. Alio modo comprehendere est rem aliquam totam et totaliter secundum omnes suas condiciones includere, etiam si illa res non habet terminos quantitatis, sicut locus comprehendit punctum vel corpus animan1. Et ad huius similitudinem intellectu comprehendere est ipsum intelligibile non solum totum, idest sectmdum omnia quae in ipso sunt, sed etiam totaliter, idest secundum omnem excellentiam suae nobilitatis cognoscere adeo perfecte, sicut ipsum ex sua formalitate et luce intelligibile est. Et sic solus deus cognoscit seipsum, quia propter improportionabilitatem 019 intellectus creati et finiti ad immensitatem huius obiecti infiniti non potest hoc obiectum comprehendi ab 020 intellectu creato, sicut nec loco definitur nec tempore mensuratur. Et propter hanc immensitatem dicitur in Ps. 10 ex persona hominis assumpti, ut exponit CASSIODORUS11 : 'mirabilis facta est scientia tua ex me' etc. 021 -vel secundum HrnRoNYMUM12 'super me est scientia tua et excelsiorest' - 'etnonpotero adeam'. Quodenim hoc sit dictum ratione immensitatis divinae, probatur per hoc quod subditur: 'Quo ibo a spiritu tuo'.

5

10

15

20

25

(De scientia, qua anima Christi cognoscat res in Verbo13.)

n. 193

Cum autem in hoc Verbo omnia sint vita causans et lux intellectum de causatis illuminans, necesse est, ut omnis intellectus beatus videndo hoc Verbum, 'sicuti est' 130, videat etiam res in Verbo, quarum 022 Verbum est exemplar. Nec 023 tamen omnes ao omnia vident, quae in Verbo relucent. Aliter enim vanae essent illuminationes angelicae. Unusquisque ergo plura ex his videt, qui Deo per similitudinem propinquior 024 est. o12 017 022

hoc y vel y qua S

013 illuminarnini+etc. EPG 014 dicitur Y 015 que RE*BY 018 conspicere BY 019 improportionalitatem REBPG 020 ab> Y 024 appropinquior RE*B 023 non BY

o1s o21

vel>Y etc.> y

Ps.33,6. Isidorus Hisp., Sent. 1.1 c.3 n.1 (PL 83,543A). Textus refertur ab Alb., Resur. (ed. Col. t.26 p. 287,33); III Sent. ibidem ad 3 et a Thom., ibidem. 8 Augustinus, De videndo deo = Ep. 147 c.9 n.21 (PL33, 606; CSEL 44 p.295,4-9). Ad sensum. Textus invcnitur apud Bonav., III Sent. d.14 a.1 qua.2 et apud Thom., ibidem. Cf. Augustinus, De civ. dei 1.12 c.18 (PL 41, 367-368; CSEL 40,1 p.598-600). 9 Ulricus, Summa de summo bono 1.4 tr.1 c.8; tr.2 c.23; tr.3 c.2. 10 Ps. 138,6. 11 Cassiodorus, Expos. Ps.138 (PL 70,985D) allegatur a Petro Lomb., III Sent. d.14 c.1 (ed. Quar. p.608). 12 Hieronymus, Ps. 138 iuxta Hebr. (PL 28, 1298B). 13 Cf. Petrus Lomb., III Sent. d.14 c.1 (ed. Quar. p.608). Alb., lnc. (ed. Col. t.26 p.206,65-67); III Sent. d.14 a.1-2. Thom., III Sent. d.14 a.1 qa.4; a.2 qa. 2-4. 130 1 Ioh.2,3. 8

7

126

De summo bono, liber quintus

Christus autem secwidum humanam naturam habet omne quod pertinet ad perfectissimam proprinquitatem ad deum, quantum possibile fuit communicari creaturae a deo. Ergo etiam tantam habet cognitionem eorum quae in Verbo swit vita et lux, quanta 025 potuit creaturae communicari a deo. Et hoc est, quod omnia illa o sciat, quia nihil est in Verbo vita et lux, nisi cuius causa est Verbum efficiendo vel permittendo sicut peccata, quae in deo non swit per se sed per illud bonum, a quo ipsa deficiunt. Haec autem omnia swit finita, quia sunt omnia quae fuerwit et swit et erwit, sive sint substantiae 026 sive accidentia, opera, verba, cogitationes, volwitates angelorum et 10 hominum. Quae omnia sunt finita. Et omnis finita scientia est communicabilis creaturae. Si tamen per impossibile ponantur haec esse infinita, tamen scientia eorum in Verbo communicabilis est creaturae, quia in Verbo non swit ut infinita, sed ut wium simplicissimum; et ita in ipso infinita cognoscerentur finite et multa cognoscuntur in ipso unite 027 • 1G Sicut autem PHILOSOPHUS14 ostendit in III DE ANIMA, quando plura sumuntur ut unum 028 , twic simul wio actu intellectus cognoscwitur, sicut partes cognoscuntur, ut sunt unum in toto; et similiter est in aliis. Et ideo Christus homo 029 omnia praedicta cognitione, quae est in Verbo, quae non est per transitum super cognita sed per unum simplex omnium exemplar, cognoscit uno intuitu simul. 20 Et etiam eodem intuitu simul cognoscit etiam ipsum V erbum, prout est ipsorum exemplar, eo quod semper eodem intuitu cognoscitur species et ipsa res, quae in illa specie cognoscitur. Dixi autem: 'prout est exemplar', quia si Christus intueatur ipsum Verbum, non ut est species rerum, sed secwidum quod est res per suam naturam ab omnibus eis diversa, sic 030 diversis actibus intellectus intuetur ipsum V erbum et res 2o in Verbo, quia idem numero actus non potest esse respectu diversorum obiectorum, secundum quod diversa sunt. Et ex hoc patet, quod haec cognitio rerum non est per habitum, qui sit species informans intellectum, quia nec V erbum sic cognoscitur et per consequens nec res in Verbo. Quapropter haec cognitio nwiquam 031 est in potentia naturali vel habituali, so sed semper est 032 in actu, quia secwidum PHILOSOPHUM15 in Il ETHICORUM felicitas est semper in actu. Et hoc praecipue verum est de felicitate consistente in hac visione, quae est vita aeterna, ut dicitur Ioh. XVII (3), quia nec perfecta felicitas esset, si possibile esset ab ipsa vel ad momentum deflecti. Hoc 033 enim esset intolerabilis miseria, curo quanto plus vident 03 4, tanto plus videre desiderent, Ecci. XXIV (29) : 'qui 315 edunt me, adhuc esurient' etc. Y 033 hec B sic+in P*OG 036 omnis scientia Y 037 idest>S querentium> Y dicentium S

homo>Y videant BY 038 quod BY

029 034

14 Aristoteles, De anima l.3 c.2 (427 a 2-14). Cf. Topic. l.2 c.10 (114 b 35) apud Alb., Inc. (ed. Col. t.26 p.227,75) et Thom., III Sent. d.14 a.2 qa.4 arg.1. 15 Aristoteles, Ethic. Nicom. 1.1 c.9 (1099 a 1) apud Thom., ibidem contra 1. (Cf. Ethic. 1.1 c.11 (1100 b 2-3). 16 Cf. Petrus Lomb., III Sent. d.14 c.1 (ed. Quar. p.608-609). Alb., Inc., (ed. Col. t.26 p.205-206); III Sent. d.14 a.1. Thom., III Sent. d.14 a.2 qa.2. 17 Hugo s.Vict., De sapientia animae Christi (PL 176,847-856).

tractatus 1, capitulum 1

127

Verbum. Nam, sicut SUPRA18 II libro diximus et quantum ad praesens sufficit, duplex est dei scientia, scilicet scientia visionis, qua scit omnia quae fuerunt et sunt et erunt, et scientia simplicis notitiae, qua scit omnia quae potest facere, quae sunt infinita. Et ideo sic 'sapientiae eius non est numerus', ut dicit Ps. 19• Primo modo anima Christi habet omniscientiam et scit omnia quae Verbum scit 5 scientia visionis. Sic enim dicit FuLGENTIUs 20 in quodam sermone, quod anima illa habet omnium rerum scientiam, probans hoc per multa et specialiter per illud APOSTOLI: 'In quo sunt omnes thesauri sapientiae et scientiae dei 039 absconditi', Col. II (3). Non tamen cognoscit adeo limpide vel ipsum Verbum vel res in Verbo, sicut ipsum Verbum scit seipsum et res in se. Limpiditas enim cognitionis intellectivae consistit 10 in intensione perfectionis modi cognoscendi. Haec autem intensio consistit in tribus ad similitudinem visionis corporalis, scilicet in fortitudine virtutis visivae et ex perfecta obiecti coniunctione cum ipsa et ex sufficientia luminis, sub quo aliquid videtur secundum proportionem ad utrumque, scilicet ad obiectum et ad potentiam. Constat autem, quod creatus intellectus non potest in virtute aequari intellectui increato. Nec 15 obiectum, quod deus est, potest alicui esse ita coniunctum sicut sibi ipsi. N ec etiam luci inaccessibili aliquid aequale potest creaturae communicari. Ergo 040 Verbum in °41 infinitum limpidius videt se, quam possit videri ab aliquo intellectu creato. Ac per hoc patet, quod limpidius etiam videt omnia in se, non solum propter hoc quod omnia, prout sunt in ipso, sunt ipsum Verbum nec deus scit aliquid aliud a se, sed etiam si 20 essent haec diversa. Tamen quanto limpidius cognoscitur species, quae est intelligibilium similitudo, tanto etiam ipsa in illa specie limpidius cognoscuntur 042 • Quod ergo Christus dicit, Matth. XXIV (36) : 'de die autem illa et hora nemo scit neque angeli caelorum nisi Pater solus' et, sicut dicit GLOSSA21 : 'in quibusdam codicibus': "neque Filius": intelligitur figurative, scilicet quia non ostendit se scire, eo 2o quod nec angelis nec hominibus hoc 043 revelavit, ut exponit GLOSSA. Propter quod etiam APOSTOLUS 22 dicit thesauros sapientiae dei in Christo esse absconditos. Secundo vero modo, idest 044 secundum scientiam simplicis notitiae, non fuit creaturae communicabilis omniscientia045 sed convenit soli deo quia non cognoscuntur in aliqua potentia omnia quae ipsa potest, nisi illa potentia comprehensive046 co- so gnoscatur, qualiter creatura non potest cognoscere infinitam potentiam dei nisi in generali, scilicet sciendo, quod ipsa potest efficere infinita. Nos autem loquimur de scientia determinata omnium quae potest potentia divina. Et ideo haec omniscientia non est communicata Christo. (Quod anima Christi cognoscit res in propria ipsarum natura28. ) Habet insuper anima Christi cognitionem rerum in propria natura, quia aliter non esset intellectus eius perfectus naturali perfectione, quia per nullam formam inhaerentem possibilis eius intellectus esset in actu. Nam nec cognitio Verbi in sua substantia nec cognitio rerum in Verbo ponit aliquam formam in intellectu possibili. Sed potius 039 043

dei>Y hec Y

040 044

041 in>BP*O ergo] patet ergo, quod hoc P>O 046 omnis scientia Y scilicet E scilicet idest S

cognoscitur REOG apprehensive REBY

012 048

Ulricus, Summa de summo bono 1.2 tr. 5. c.8.14 initio et in fine. Ps.146,5. 2 Fulgentius, Ep.14 ad Ferrandum q.3 n.29 (PL 65,418D) apud Petrum Lomb., ibidem (p.609). 21 Glossa ord. Mt.24 (Antv. 5,402F; PL 114,162C). 22 Col.2,3 apud Petrum Lomb., ibidem {p.609). 23 Cf. Petrus Lomb., III Sent. d.13-14 (ed. Quar. p.604-609). Alb., Inc. (ed. Col. t.26 p.204,23-27. 37-41 p.205-206,59-60); III Sent. d.13 a.10. 11; d.14 a.1-3. Thom., III Sent. d.14 a.1 qa.5; a.3 qa.1. 18

19

°

35

n. 195

128

5

10

15

20

25

20

35

De summo bono, liber quintus

lux divina, quam diximus24 perfìcere potentiam naturae ad actum supernaturalem, unitur luci intellectus agentis sicut maior lux minori, quae respectu maioris lucis est in potentia habituali non naturali 047 • Forma autem perfìciens potentiam intellectus possibilis perfectione naturali non est nisi lux intellectus agentis. Unde, cum totus intellectus agens unitus est intellectui possibili ut forma eius, tunc intellectus possibilis est in actu et potest elicere naturales suas operationes. Haec enim omnia SUPRA 048 25 IV libro probata sunt. Et sicut IBIDEM diximus, licet haec lux sit habitus et species, per quam intellectus possibilis in universali cognoscit omnia intelligibilia, quia ipsorum similitudo est haec lux, tamen non omnia potest per ipsam determinate cognoscere, ut dicunt philosophi. Sed sicut ad cognitionem rerum naturalium determinatur per ipsarum species, ita per lumen divinum additum huic lumini et cum ipso informante intellectum possibilem perficitur intellectus possibilis ad determinatam, sicut possibile est, cognitionem spiritualium super se existentium. Qualiter de philosophis dicitur Rom. I (9): 'Deus illis revelavit'. Cum ergo constet 049 hoc lumen communicatum esse animae Christi in tota perfectione, qua potest communicari creaturae, et ipsa sit non solum lux sed etiam species, in qua res determinata cognitione videntur - sicut in uno solo simplici lumine prophetico viderunt prophetae determinate multa - dico hanc lucem Christi animae esse superfusam in completa sua ratione, scilicet prout est una simplex species secundum rem, quae secundum diversos respectus et diversas rationes est similitudo omnium, quae fuerunt et sunt et erunt. Quae omnia perfecte 050 in ipsa intelligi potuerunt. Et ideo dico Christum non cognovisse res in propria natura per plures species concreatas sed per unum habitum lucis et per unam speciem et formam exemplarem omnium. Et in hoc anima Christi etiam naturali perfectione intellectus perfectior fuit omnibus intelligentiis et etiam omnibus beatis 051 angelis, sicut patet comparanti ea quae mmc diximus, ad illa quae SUPRA26 libro IV de cognitione vespertina angelorum diximus. Haec est ergo scientia, quam SUPRA27 diximus esse per habitum, secundum quod habitus est species rei cognitae. Tamen° 52 QUIDAM28 dic1mt hoc modo Christum non omnia scire sed tantum ea quae pertinent ad perfectionem naturae vel gratiae, prout perficit naturam. Et multa sunt citra 053 haec 054 sicut 055 ea 056 quae 057 sub libero arbitrio, et similia. Sed primum credo ego verius esse, quia semper pro principio in hac materia supponendum est, quod quidquid perfectionis est, Christo communicatum est non solum secundum sufficientiam - ita quod non esset imperfectus in natura vel in gratia - sed etiam secundum tantam copiam, sicut a deo potuit communicari - exceptis his defectibus, sine quibus non fuisset redemptio. Quod autem dicitur didicisse2 9, Hebr. V (8): 'ex his quae passus est, didicit oboedien047 062 057

049 constat Y 050 perfecta RB 048 supra> REBY materiali ABO 063 064 055 unde Y circa O hoc SOG sicut > P*OG ut in marg.P. quae+sunt Y

051

bonis Y ea>Y

056

Cf. supra tr. 1 c.8 (n.120) et n.190. Ulricus in Summa de summo bono 1.4 haec non affirmat. Iohannes Mechlin. (Cod. Lovaniensis D 320 combustus), uhi de intellectu possibili agit (fol.310 va.b; 311 ra.vb; 315 rb), non concordat cum his dictis. Cf. Breuning, Anthropologie ms. p.39-40. 26 Ulricus, Summa de summa bono 1.4 tr.3 c.5. 27 Supra tr.1 c.14 (n.190). 28 Thom., III Sent. d.14 a.3 qa.1. 29 Cf. Alb., III Sent. d.13 a.12 et Thom., ibidem qa.5. 24

25

tractatus 1, capitulum 1

129

tiam', non est sic dictwn, quasi ignotum 058 noverit 059 per experientiam, sed quia notum speculative aliter cognovit, cum ipsum 060 expertus fuit, sicut medicus infirmus aliter scit ipsam infirmitatem, quam prius sciverit 061 per medicinam.

n.196

Y etc.-sic> Y 882 aut PO aut del.G 081 tamen> Y > SRBY 886 servare Y REBY 0 77

o1 9

080 ictus Lomb.E etc.] calix iste Y 084 quia Y 085 nature autem Y

083

61 Cf. Petrus Lomb., III Sent. d.15 c.1-4; d.16 c.1 (ed. Quar. p.615-622). Alb., lnc. (ed. Col. t.26 p.224-226); III Sent. d.15 a.10-11; d.16 a.1. Thom., III Sent. d.15 q.1 a.3; expos. textus. 62 Rom.8,3. 63 Augustinus, Enar. II Ps.21 n.4 (PL 36,172); apud Petrum Lomb., ibidem (p.615). 64 Phil.1,23. 66 Hieronymus, Com. Mt. (26,39) 1.4 (PL 26,197C); apud Petrum Lomb., ibidem (p.615). 66 Mt.26,39. 67 Hilarius, De trin. 1.10 n.23 (PL 10,361A-362A); apud Petrum Lomb., ibidem (p.618). 68 Hilarius, ibidem n.27 (PL 10,367AB); apud Petrum Lomb., ibidem (p.619). 69 Augustinus, Enar. Ps 93 n.19 (PL 37,1208); apud Petrum Lomb., ibidem (p.617). 70 Hieronymus, Com. Mt.(26) 1.4 (PL 26,197C); apud Petrum Lomb., ibidem (p.616). 71 Supra n.208. 72 Hilarius, De trin. 1.10 n.35 (PL 10,371B); apud Petrum Lomb., ibidem (p.619).

tractatus 1, capitulum 1

139

omni passione innata et illata, ideo Christus non necessitate naturali passus fuit. Et ideo dicit 73 : 'Habuit sane illud Domini corpus doloris nostri naturam, si corpus nostrum id 087 naturae habet, ut calcet74 undas nec clausae76 domus obstaculis arceatur. Homo ille passus est non habens naturam ad dolendum'. Unde idem HILARIUS 76 in libro DE SYNODIS dicit de Christo: 'Pati potuit et passibilis esse non potuit, quia passi- s bilitas naturae infìrmae signifìcatio est, passio autem eorum 088 , quae sunt illata, perpessio'. Tertium est dominium doloris per violentiam. Hoc enim 089 fuit impossibile, cum persona illa090 in utraque natura existens sit omnipotens. Et ideo IBIDEM HILARIUS 77 dicit: 'Quam infìrmitatem dominatam huius corporis credis, cuius tantamhabuit natura virtutem', scilicet quod solo verbo prostravit hostes, cum dixit: 'Ego sum', 10

Ioh. XVIII (5). n. 209

REB

089

autem P

000

illa] Christi Y

091

in>REBY

oo2ut>Y

Hilarius, De trin. 1.10 c.23 (PL 10,362A-363A); apud Petrum Lomb., ibidem (p.618). Mc.6,48. 75 Ioh.20,19.26. 76 Hilarius, De syn. n.49 (PL 10,516C); apud Petrum Lomb., ibidem (p.620). 77 Hilarius, De trin.1.10 n.27 (PL 10,367B); apud Petrum Lomb., ibidem (p.619). Ulricus dicendo 'ibidem', Hilarium non legens sed Sententiis Petri Lombardi utens fallit. 78 Cf. Alb., Inc. (ed. Col. t.26 p.228-229); III Sent. d.16 a.2. Thom., III Sent. d.15 q.2 a.3. 79 Ps.68,22. 80 Iohannes Dam., De fide orth. 1.2 c.22 (PG 94,940D; ed Buytaert c.36,8-9); apud Alb., Inc. (ed. Col. t.26 p.223) et Thom., De verit. q.26 a.3 arg.9. 81 Aristoteles, De anima 1.2 c.9 (421 a 19-26); apud Thom., ibidem qa.3 c. 82 Aristoteles, ibidem; apud Thom., ibidem. 83 Avicenna. Cf. Alb., Quaestiones de animalibus 1.14 q.11 (ed. Col. t.12 p.257,69-71). 84 Ps.21,17. 85 Aristoteles, Phys. 1.1 c.4.5 (187 b 2-7. 188 a 37-b 6. 23-25. Ar.lat. VII 2 p.10,5-10.p.12,20-25. p.13,12-15) ad sensum. 73

74

140

1

De summo bono, liber quintus

mixtius. Passio autem Christi omnino impermixta fuit omni consolatione, quia, ut praediximus86 , non permisit Deus aliquam permixtionem delectationis et tristitiae. Sed sicut delectatio fruitionis fuit impermixta tristitia 09 4, ita e converso dolor nulla delectatione fuit permixtus. Et hoc in nullo dolore alio potest esse, quia vel homo patitur 095 ut fur, et tunc saltem hoc ipsum consolatur eum, quod scit recte secum agi, vel patitur iniuste et tunc sinceritas conscientiae vel etiam spes praemii minuit dolorem. Tertia ratio est ex parte personae patientis. lpsa enim ex solo amore tradidit se pro nobis. Et quia fecit hoc ex maximo amore, voluit, quod dolor esset maximus, ut effectus esset proportionatus suae causae.

n. 210 10

(An tristitia in passione Christi fuerit maxima87 . )

Si vero loquamur de dolore improprie, qui non est sensibilis sed animalis et vocatur proprie tristitia, ille 098 similiter maximus esse probatur ex voluntate assumentis maximam tristitiam propter maximam caritatem et ex impermixtione tristitiae propter eandem rationem, quam diximus de dolore, et ex maxima turpitudine passionis, de 11 qua omnis honestus tanto plus dolet, quanto honestior est, - dicitur enim 007 Sap. II (20): 'morte turpissima condemnemus eum' - et ex perditione optimae vitae, de qua naturaliter quilibet tanto plus dolet, quanto melius est id quod perdit 098 , et ex amarissima separatione optime coniunctorum, sicut fuerunt corpus et anima Christi, - quamvis enim ex 099 naturali foedere in omnibus nobis haec separentur cum tristitia, tanto 10 tamen maior est haec tristitia, quanto haec 0100 maiori foedere copulantur; et hoc foedus maximum fuit in Christo, non solum propter aptitudinem complexionis corporis ad animam sed etiam quia nulla fuit ibi lucta inter camem et spiritum, - et ex ingratitudine eorum qui passionem inferebant, - quia super illud Matth. X (21): 'tradet autem frater fratrem', etc. 0101 dicit GLOSSA88 : 'Minorem dolorem ingerunt, 111 quae ab extraneis inferuntur, maiorem, quae 0102 ab illis patimur, de quorum mentibus praesumebamus, quia cum damno corporis mala nos cruciant amissae caritatis'; unde ipse conqueritur in Ps. 89 : 'amici mei et proximi mei adversum me', 0103 etc., et ex maximae caritatis compassione, qua compatiebatur miseriis humanis, et propter hoc eas tollere voluit per suam tristitiam et passionem. so Quarta autem dictarum rationum confìrmatur per illud quod dicit PHILOSOPHUs 90 N ETHICORUM: 'Fortis magis tristatur de morte, inquantum melioribus bonis privatur sciens.' Et huius exemplum ponit AuGUSTINUS 91 IX DE CMTATE DEI dicens: A. Gellius in libris 0104 noctium atticarum scribit, quod cum quidam philosophus in tempestate maris pallesceret, luxuriosus quidam non timens insultabat ei. 'At 0105 85 ille protulit responsum Aristippi in re simili dicentis illum pro anima nequissimi nebulonis merito non fuisse sollicitum, se autem pro Aristippi anima timere debuisse'. 095 patitur+iuste superscr.P 098 illa REY 097 etiam P vac.O vac.G tristitie P 099 0100 0101 0102 quae] quem PO perdidit B*Y ex>Y haec>Y etc.>Y 0103 adversum me>REBY 0105 et Y 0104 libris Aug.SRB] libro EP?OG 094 098

Supra n.206. Cf. Alb., Inc. (ed. Col. t.26 p.228-229); III Sent. d.16 a.2. Thom., III Sent. d.15 q.2 a.3 qa.2 c. 88 Glossa ordinaria Mt.10 (Antv. 5,195B; PL 114,118D-119A). 89 Ps.37,12. 90 Aristoteles, Ethic. Nic.1.3 c.12 (1117 b 12-13), apud Alb., ibidem d.16 a.2; cf. De bono tr.1 q.4 a.3 (ed. Col. t.28 p.52,22). De translatione Roberti Grosseteste Lincolniensis non adhibita cf. supra tr.1 c.5 (n.71) adnot.5. 91 Augustinus, De civ. dei 1.9 c.4 n.2 (PL 41,259; CSEL 40,1 p.411-412); apud Alb., III Sent. d.16 a.2 contra 2. 88 87

tractatus 1, capitulum 1

141

(An dolor Christi fuerit maior, quam si Adam in primo statu passus fuisset 92. )

n. 211

Fuit etiam dolor Christi maior, quam si Adam in primo statu passus fuisset, quia complexio corporis Christi fuitmelior sicut et mens fuit aptior. Non solum enim gratuita sed etiam naturalia, inquantum requiruntur ad usum gratuitorum, optima sunt ei data, quae conferri potuerunt, cum sciamus ipsum nihil minoris habilitatis habu- s isse sed corporis et animae summam aptitudinem habuisse ad omnem usum gratiae et virtutum. Videmus enim, sicut dicitur 93 in I DE ANIMA, quod cum corpus est dispositum ad irascendum, talis faciliter irascitur et minus habilis est ad usum mansuetudinis. Et similiter est in aliis. Quorum nihil fuit in Christo. (An mors naturalis animae esset maioris doloris, quam fuerit dolor Christi94 . ) Quaerunt autem QUIDAM curiosi, si ponatur per impossibile animam intellectualem mori morte naturali, cum constet 0106 ipsam saepe mori etiam 0107 morte culpae et morte poenae infemalis, quae est mors secunda 95 , an maior fuerit dolor mortis 0108 Christi, quam 0109 aliqua ex praedictis mortibus animae. Et ad hoc respondemus, quod mors naturalis animae maioris doloris esset, quam fuerit 0110 dolor Christi. Nam tunc poneremus animam per se patì, et ita 0 m passionem magis intrinsecam sibi 0112 fieri et penetrare ipsam quam possit esse, cum fit 0113 per medium, et maxime esse perceptivam passionis, quia per ipsam corpus percipit eam. Insuper, cum in°114 anima sit maior virtus resistendi alternantibus, quam possit esse in aliquo corpore, oporteret vehementissimam fieri passionem, quae hanc virtutem vinceret. Haec autem duo, scilicet quantitas sive excellentia passionis et profundatio eius in patiente, sunt causa maxima doloris. Ergo ille dolor vinceret omnem dolorem corporalis mortis cuiuscumque corporis.

10

15

20

n. 213

(An mors poenae gehennalis sit maioris doloris quam mors Christi 96 • Ex hoc patet quod mors poenae gehennalis 0115 multo maioris doloris est quam mors Christi, quia multo maior est dolore mortis naturalis animae, intantum quod damnati quaerunt mortem et non inveniunt et 'desiderant mori et fugiet mors ab eis', Apoc. IX (6). Hoc enim non solum intelligitur de morte corporum sed etiam animarum, quia desiderant evadere scnsum tanti doloris, quem ignis agit imn1ediate in animas et etiam in corpora post resurrectionem. Mors autem culpae causaliter est maioris doloris quam mors Christi, quia est separatio a summo bono, quae quantum in se est, tanto maioris doloris materia est, quanto maius et delectabilius et conaturalius est illud bonum animae rationali. Sed secundum efficientiam minor est iste dolor, quam fuerit dolor mortis Christi, quia quantumcumque causa doloris sit sufficiens in se, tamen non efficit dolorem, nisi inquan0107 ex PO vac.G constat Y 0112 sibi> Y fuerat OG om ita> Y

0106

0108

0109 an BP mortis>BPO vac.G 0114 sit PG add.O in>REBP*O

0113

fuit p sensibilis

0110 0115

ABOG

Cf. Alb., Inc. (ed. Col. t.26 p.221,33-43; 222,37-55; 224,41-46; 225,20; 226,8-16; 229-230); III Sent. d.16 a.3 Thom., III Sent. d.15 q. 2 a.3 qa.3 ad 6. 93 Aristoteles, De anima 1.1 c.1 (403 a 16-29) ad sensum. 94 Cf. Alb., Inc. (ed. Col. t.26 p.230); III Sent. d.16 a.3. Thom., III Sent. d.15 q.2 a.3 qa2.; qa.3 arg. 7; expos. textus. 96 Apoc.20,14. 96 Cf. Alb., III Sent. d.16 a.2 ad 6. Thom., III Sent. d.15 q.2 a.3 qa.3 ad 3.5. 92

n. 212

25

so

35

142

&

10

De summo bono, liber quintus

tum ipsa percipitur. Mors autem culpae, quae est separarlo animae a vita sua, quae deus est, ut dicit AuGusTINus 97 , non multum percipitur, tum propter hoc quod dicitur lob IX (11): 'si venerit ad me, non videbo eum, si abierit non intelligam', tum etiam propter hoc quod anima amore boni commutabilis abducitur, ne consideret, quam 'malum et amarum sit dereliquisse eam deum suum', Ier. II (19): Quod autem haec sit causa minoris 0116 doloris, patet per hoc quod, cum anima in inferno percipit istam separationem piene, tunc sicut dicit CHRYSOSTOMUS 98 in libro DE REPARATIONE LAPSI, maior dolor est de hac poena damni quam de poena sensus. Et ideo secundum illum statum dolor illius mortis, quae est separarlo a dea per culpam, maior est dolore Christi, quia quidquid est maius maiore est etiam maius minore.

Capitulum secundum

15

n. 214

De quattuor statibus hominis. Et quid de quolibet Christus assumpserit°1 • Et specialiter, an habuerit necessitatem moriendi. Et qualiter haec necessitas sit naturalis et qualiter non. In quo sunt multa de transfiguratione, in qua videtur Christus aliquid gloriae corporis de statu contrario accepisse. OG

97 Augustinus, Enar. Ps.48 sermo 2 n.2; enar. 2 Ps.70 n.3 (PL 36,556.892) apud Petrum Lomb., III Sent. d.21 c.1 (ed. Quar. p.644); cf. IV Sent. d.17c.1 (ed. Quar. p.846 cf. nota editorum); Augustinus, Conf.1.3 c.6 n.10; 1.7 c.1 n.2 (PL 32,687.733; CSEL 33 p.52,15; 141,24); Enar. Ps.70 sermo 2 n.3 (PL 36,893); In Ioh. tr. 23 n.5 (PL 35, 1584 sq.); tr.47 n.9 (PL 35,1737); De trin. 1.4 c.3 n.5; 1.4 c.13 n. 16 (PL 42,890.898); Sermo 161 c.6 (PL 38,881). De civ. dei 1.19 c.26 (PL 41,656; CSEL 40 p.420,27). Cf. Gregorius M., Horn. Ez. 1.2 hom.5 n.9 (PL 76,990B). Cf. Bernhardus Clar., Sermo 10 in Ps.91n.4 (PL 183,233C). Cf. Alb., Resur. (ed. Col. t.26 p.246,24). 98 Iohannes Chrys., De rep. lapsi n.10 (PG 47,291; interpretatio latina vetus: Bibliotheca Casinensis 3, M.Casino 1877,389). 1 Cf. Petrus Lomb., III Sent. d.16 c.1-2 (ed. Quar. p.621-622). Alb., Inc. (ed. Col. t.26 p.221,33-43; 222,37-55; 224,41-46; 225,20; 226,8-16); III Sent. d.16 a.5. Thom., III Sent. d.16 q.1 a.1; expos. textus. 2 Augustinus, ut Petrus Lomb. (ed. Quar. p.622) refert. Editores Quar. ad Glossam Lyrani super Ioh.3,31 provocant. Glossa ord. Ioh.3 Alcuinum nominat (Antv.5,1069G-1070; PL 114,369D-370A), ex cuius verbis sententia deduci potest. 3 Rom.8,10. Cf. Thom., ibidem arg. 1; a.2 arg.3. 4 Aristoteles, De caelo et mundo 1.1 c.2 (282 a 30 - b 9); apud Thom., ibidem a.1 contra 2.

tractatus 1, capitulum 1

143

Cum etiam ipsa elementa in corpore unita sint contraria, per suam actionem distemperant aequalitatem mixtionis et tendunt ad sua loca et separantur a mixto et sequitur mors. Insuper cum principia vitae sint calor naturalis et humidum radicale, eius subiectum, ut dicit PHILOSOPHUS 5 in libro DE CAUSA LONGITUDINIS ET BREVITATIS VITAE, calor naturalis continue consumit illud humidum et restaurat deperditum per humidum nutrimentale, quod non est ei adeo conveniens subiectum, et ideo etiam ipse calor diminuitur. Cum ergo sic continue principia vitae deficiant, sequitur necessario, quod tandem vita deficiet 04 • Sed tamen, secundum quod natura sumitur secundum illam virtutem, quam in prima creatione conditor ei contulit, et in illa proportione corporis ad animam, sic praedicta mortalitas est contra naturam hominis 05 et est poena inflicta pro culpa, Gen. III (19): 'Pulvis es et in pulverem reverteris'.

6

10

(An Christus in natura assumpta habuerit necessitatem moriendi0. ) De hoc autem statu assumpsit poenam et alios defectus secundum7 illud Rom. VIII (3) 'misit Deus Filium suum in similitudinem carnis peccati', scilicet in poena 06 u et non in culpa 07, ut exponunt sancti. Et ideo etiam sic assumpsit praedictam mortalitatem secundum naturam humanam, quia haec est8 'passio naturalis et indetrectabilis', inquantum sequitur principia naturae relicta in sua naturali virtute, ut iam 9 probavimus. Et sic fuit in eo qui accepit ipsam naturam sine peccato et per consequens 20 sine debito mortis. 08 Dixi autem 'secundum naturam humanam', quia si loquamur de persona existente in natura humana, sic Christus non habuit necessitatem absolutam moriendi, sed 'potestatem habuit ponendi animam suam' Ioh. X (18) et 'oblatus est, quia ipse voluit', Is. LIII (7). Potuit enim illa persona naturam impassibilem assumere et etiam assumpta natura passibili potuit eam conservare, ne aptitudo procederet in actum per naturam 2s vel per violentiam, sicut corpus in sepulchro conservavit a corruptione secundum illud Ps. 10 : 'Nec dabis sanctum tuum videre corruptionem'. Fuit tamen ibi necessitas immutabilitatis, inquantum hoc ab aetemo fuit praeordinatum, - de qua ipse dicit Luc. II (49): 'in his quae Patris mei sunt, oportet me esse', - et 09 etiam necessitas condicionata ex suppositione finis, qui est redemptio hominis. De qua ipse dicit Luc. so XXIV (26): 'nonne oportuit Christum pati' etc. Tertius status est sub gratia. De quo accepit gratiae plenitudinem. Quartus status est gloriae. De quo accepit confirmationem in bono et dei perfectam contemplationem.

04 09

deficiat BY est corr.P

05

hominis > Y

06

poenam REBY

07

culpam EBY

08

loquimur Y

5 Aristoteles, De causa longit. et brev. vitae c.5-6 (466 b 27 - 467 a 30). Cf. Thom., ibidem ad 4, uhi ad I.II de anima (416 b 29) provocatur. 6 Cf. Petrus Lomb., ibidem Alb., Inc. (ed. Col. t.26 p.210,3-11;224,43.69-77; 225,20-32.48-49. 76-226,25; 229,22-25.73-76); III Sent. d.16 a.1. Thom., III Sent. d.16 q.1 a.2. 7 Cf. Thom., ibidem contra 1. 8 Cf. lohannes Dam., De fide orth. 1.3 c.20 (PG 94,1081D; ed. Buytaert c.64,3) et Thom., ibidem. 9 Supra tr.2 c.1 (n.199). 10 Ps.15,10.

n. 215

144

De summo bono, liber quintus

E superscr.B vere P? nunc OC 018 habitus] huiusmodi REBY 016 est>REBP 017 colorum PO?G? 019 tamen REG curo O 020 ut Y

010

11 Cf. Petrus Lomb., ibidem. Alb., Inc. (ed. Col. t.26 p.228, 55-67; 229,71-76.79-85); III Sent. d.15 a.2.4.5.10 ad 1-2; d.16 a.1; d.17 a.1. Thom., III Sent. d.16 q.1 a.3. 12 Supra tr.1 c.8 (n.122). 18 Iohannes Dam., De fide orth. 1.3 c.20 (PG 94,1074A; ed. Buytaert c. 64,26-30); apud Thom., ibidem arg.1. 14 Cf. Alb., Resur. (ed. Col. t.26 p.265,61-62.84-266,9.27-31.64-76; 267,29.35-41.63-65.80-86; 268,5-14; 269,61-71). Thom., III Sent. d.16 q.2 a.1-2. 16 Cf. Thom., ibidem a.2 c., qui Hugonem a. s. Vict. nominat. Cf. Alb., ibidem (p.267,29). 16 Supra tr.1 c.6 (n.84). 17 Glossa ord. Mc.9,1 (Antv.5,571C; PL 114,212D) desumpta ex Beda, Exp. Mc. 1.3 c.8 (PL 92, 217C) et Glossa ord. Mt.17 (Antv.5,288D; PL 114,143D) et Glossa interi. Lc.9 (Antv.5,816E; PL 114, 280B). Cf. Ans. Laud., Enar. Mt 17 (PL 162,1399D). Cf. Thom., ibidem a.2 arg.6. 18 1 Cor.7,31. 19 Mt.17,2. 20 Lc.9,29.

tractatus 1, capitulum 1

145

Similiter21 vere foerunt ibi Moyses et Elias propter easdem rationes. Et ideo abicienda est quaedam GLOSSA22 SUPER LucAM, quae dicit 'nec corpora nec animas Moysis et 021 Eliae apparuisse sed ex aliqua subiecta creatura illa corpora formata foisse, vel quod angeli eorum personas assumerent'. Dicit tamen BEDA23 super illud Luc. IX (27): 'sunt quidam hic stantes, qui non gustabunt mortem, donec videant regnum dei': 'Idest 022 glorificationem corporis in imaginaria repraesentatione foturae beatitudinis'. Sed ipse vocat 'imaginarium' illud quod est imago et figura alterius, et non illud quod est solum in nostra imaginatione.

5

n. 218

REBP*OG esse supmcr.P 0114 extrinseco ABOG nec P corr.OG 028 unionem+divinitatis add. in marg.P 027 vocabatur REBOG 028 veextrinseco corr.R 029 031 stitus+eius Vulg.superscr.B superscr.P albus+et editor Vulg. >codd. oso nimis Vulg. >BY sol+ 032 se P esse O 099 tamen> Y 094 et>PG 035 dealbabor>PG etc.SB ibi P corr.OG dealbabor+ etc.E

021

025

Cf. Alb., Resur. (ed. Col. t.26 p. 268,5-17.3~9). Thom., ibidem a.1 arg.5 ad 5. Glossa ord. Lc.9 (Antv.5,816F; PL 114,280CD); apud Thom., ibidem a.1 arg.5. 23 Beda, Horn. 1.1 hom.18 (PL 94,98B, qui adiectivum 'imaginariam' non adhibet). Glossa interi. super Lc.9 (Antv. 5,815) apud Thom., ibidem a.1 arg. 2, adiectivo 'imaginaria' utitur. 24 Cf. Alb., Resur. (ed. Col. t.26 p.266,72-76; 267,22-25.42-65; 268,21-22; 269,21-28). Thom., III Sent. d.16 q. 2 a.1 ad 1-4; a.2 ad 7. 25 Glossa interl. Mt. 17 (Antv.5,287-288; PL 114,443A). Cf. Anselmus Laud., Enar. Mt. 17 (PL 162,1399D). Cf. Thom., ibidem a.1 arg. 4. 28 Glossa ord. super Mt. 17 (Antv.5,288F; PL 114,143D-144A) verba plura ponit. 27 Ps.50,9. 21

22

10

15

20

2s

so

146

De summo bono, liber quintus

in hac vita, 'non potest eos tam claros facere', sed faciet 'in caelo'. Vel 'follo est doctor animarum', qui non potest subditos aqua doctrinae in hac vita tantum lavare, quod sint sine peccato sicut Christus. 'Vel follo est mundator proprii corporis', quod nunquam piene hic mundatur a corruptione fomitis, sicut foit mundum corpus Domini.

n. 219

REBY 044 qui REBY 046 enumerat BP enumeravit OG tionem Y 048 deus Y 047 implevit BY 048 aeterna> Y

Cf. Alb., Resur. (ed. Col. t.26 p.267). Thom., III Sent., d.16 q.2 a.2. Mt.13,43. 30 Lc.9,27. 81 Beda, Expos. Lc.1.3 (PL 92,453D); cf. Glossa ord. Mc.9 et Lc.9 (Antv.5,571B.815C; PL 114, 212D.280A.) 32 Augustinus, De cons. evang. 1.2 c.56 n.113 (PL 34,1133; CSEL 43 p.219). 33 Hieronymus, Com. Mt (17,1) 1.3 (PL 26,126A). 94 Mt.22,14. 86 Hieronymus, idest Beda, Expos. Mt (17,1) 1.3 (PL 92,SOC) et Hrabanus Maur., Com. Mt. 1.5 (PL 107,997B). 38 Mt.17,8. 28 29

tractatus 1, capitulum 1

147

quod suffecerunt ad testimonium, idest tres, quia 049 'in87 ore 050 duorum vel trium testium' 061 etc. Quod autem prae omnibus istos tres assumpsit, scilicet 062 Petrum, Iacobum Zebedaei053, Iohannem, fratrem eius, huius tres rationes ponit GLOSSA38 SUPER LucAM. Prima est litteralis. Unde dicit: 'Scitintemorum 054 cognitor perfectiores ceteris aposto- 5 lis istos tres apostolos', scilicet ad mysteria divina capienda. Propter quod etiam 055 Christus alias legitur eos assumpsisse, scilicet 056 in suscitatione filiae archisynagogi, Mare. V (37), et in oratione ante passionem, Matth. XXVI (37). Aliae duae sunt morales. Unde dicit: 'significant autem illos qui habent fidem', quae 067 significatur per Petrum, qui interpretatur agnoscens, 'et spem', quae significatur per Iohannem, 10 qui interpretatur gratia, quia spes gratiae innititur, 'et caritatem', quae luctatur ita, quod 'aquae multae non possunt eam exstinguere', Cant. VIII (7), et ideo per Iacobum significatur, qui interpretatur luctator'. Hi enim soli 058 digni erunt gloria aeterna. Vel: 'Per Petrum praepositi vel coniugati, per Iacobum poenitentes vel activi, per Iohannem virgines vel contemplativi' figurantur posse pertingere ad gloriam resur- 15 rectionis. ( Quare transfiguratio facta sit in monte et tempore orationis.) Facta est autem in monte et tempore orationis, quia, sicut dicit AuGUSTINUS 89 , 'qui resurrectionem exspectant, mente in excelsis habitare et precibus continuis debent insistere'. V el ideo fit in monte, ut discamus 'gloriam illam non in profundo huius 20 saeculi sed in regno supemae beatitudinis esse quaerendam', ut exponit GLOSSA40 SUPER MATTHAEUM. V el ideo in monte fit, ut sciamus 059 lumen divini intellectus in scripturis absconditum non apparere nisi intellectui alto et elevato 060 super omnia naturalia et super litteram scripturae. Nam secundum GLOSSAM41 SUPER LITTERAM 'sermones scripturarum sunt vestimenta Verbi et quaedam indumenta divini 25 intellectus'. 'Sicut ergo illis apostolis in altera specie apparuit et vestis eius refulsit, ita oculis mentis tuae iam divinarum lectionum sensus albescit'. Vel quarto, sicut eadem GLOSSA42 dicit, 'vestis 061 Domini sancti sunt'. Haec vestis in monte mutatur in sirnilitudinem novae claritatis corporis Christi, quia 062 in regno Patris fulgentes 43 'iusti sicut sol' 'configurati44 erunt corpori claritatis Christi'. Seorsum etiam ducit ao illos, quibus hanc gloriam ostendit, quia, sicut dicit AucusTINUs 44, 'iusti nunc animo 063 sunt ab impiis separati et in futuro omnino separabuntur, cum 'abscondet440 eos m abscondito faciei suae 064 ' 049 quia> Y

651 testium>REBY 050 ore+enim PG 0153 Zebe062 scilicet +Simonem Y 054 meritorum A 055 etiam>RBBY 656 idest REB> Y 057 quod Y daei+et BY 658 solum Y 059 scianmus] faciamus AB 060 levato Y 662 qui REBY 661 vestes Y 064 suae > Y 063 animo] non BY

37 Deut.19,15. 38 Glossa ord. Lc.9 {Antv.5,816D; PL 114,280B), cuius verba ab Ulrico amplificantur. 39 Augustinus, idest Glossa ord. Mt.17 {Antv.5,287BC; PL 114,143C) Augustino non nominato; Glossa ord. Mc.9 (Antv.5,571C) Bedae nomen affert. 40 Glossa interlin. Mt.17 (Antv.5,287sq.; PL 114,143C partim); cf. Anselm. Laud., Enar. Mt. 17 {PL 162,1399D). 41 Glossa ord. Lc.9 (Antv.5,816F; PL 114,280C). 42 Glossa ord. Mc.9 (Antv.5,572E; PL 114,214A) et Lc.9 (Antv.5,816F; PL 114,280C); cf. Beda, Expos. Mc. 1.3 c.8 (PL 92,217D). 43 Mt.13,43. 430 Phil.3,21. 44 Augustinus, idest Glossa ord. Mt. 17 (Antv.5,287B; PL 114,143C). 446 Cf. Ps.30,21.

n. 222

148

n. 223

De summo bono, liber quintus

(Quare Moyses et Elias ibi apparuerint45 . ) 'Apparuerunt autem ibi Moyses et Elias loquentes cum eo', ut dicit Matthaeus46 • Lucas 47 auten1 hoc 065 exponit 066 dicens 067 : 'et 068 dicebant 069 excessum eius, quem completurus erat in Ierusalem', GLOSSA4 8 : 'idest passionem eius et resurrectionem'. Dicit a tamen ORIGENES 49 Moysen orasse pro populo suo. Sed primum consonat litterae, quia in passione fuit excessus humilitatis in tantum, ut dicat in Ps. 50 : 'Ego autem humiliatus sum nimis'. In resurrectione vero fuit excessus potestatis, quando mortem et infemum superavit. Signifìcant autem Christum esse, 'de51 quo lex et prophetae dixerunt', quia 070 Moyses fuit legislator et Elias propheta eximius, ut dicit GLossA52, 10 et quod Christus53 'non venit solvere legem aut prophetas sed adimplere 071 , et quod nunc in monte, qui est ecclesia, oracula legum 079 et prophetiae, quae in Domino completa sunt, patent illis qui 'revelata54 facie gloriam Domini speculantes' transformantur 'de claritate in claritatem' et in futuro in monte caelestis patriae apertius videbitur, 'quanta veritatis dignitate omnis divinorum non solum sensus sed etiam sermo 1& fuerit prolatus'. 'Signifìcant55 etiam omnes 073 cum Christo regnaturos, Moyses mortuus mortuos, Elias vivus eos qui vivi invenientur, quibus pro gloria sua convenit excessum Christi memorare', quia 'unica66 materia fìdelibus fìt passio Christi'. Vel ideo apparet vivus et mortuus, ut signarent 074 'Christum57 moriturum et iterum victurum, ut 076 nos 68 vivi simus 076 Deo, mortui mundo'. Vel, ut signaretur 077 veritas illius quod 20 dicitur Rom. XIV (2): 'in hoc Christus mortuus est et resurrexit, ut vivorum et mortuorum dominetur'. Vel59 'per Moysen infemales, per Eliam caelestes, per apostolos terrestres ad iudicium venturi signifìcantur'. Istae omnes rationes sunt in GL0SSA60 SUPER LuCAM et SUPER MATTHAEUM. Ratio autem litteralis est, ut duo testes tantae auctoritatis, quod eos deus super totum 2a populum suum 078 constituit, Moysen ut paedagogum ad informandum, Eliam ad reformandum, 'ut61 convertat corda patrum in fìlios', non solum apostolis probarent veritatem visionis, ne crederent phantasma esse, - praecipue quia dicitur 079 Luc. IX 088 exponit>REBY 087 dicens] dicit P 088 et>ABOG hic PO 079 073 homines Y 070 071 quod BOG implere Y legis BY dicebat EBPG 075 et E modo PO dummodo G retur B* significetur R superscr.B significatur E 079 dicitur> Y 077 significetur REBY 078 suum>REBY EP*OG 065

089

dicebant] signa076 sumus 074

45 Cf. Alb., Resur. (ed. Col. t.26 p.268,5-20.54-269,20). Thom., III Sent. d.16 q.2 a.1 arg.5 contra 3. ad 5. 46 Mt.17,3. 47 Lc.9,31. 48 Glossa ord. Mt.17; Lc.9 (Antv.5,289A.817A; PL 114,144A.280D). 49 Cf. Origenes, Num. hom.7 n.4 (PG 12,612D; GCS 30 p.43); cf. Exod. hom.11 n.4 (PG 12,377A; GCS 29 255, 13.256,10-16). Cf. Glossa ord. Ex. 17 (Antv. 1,654DE; PL 113,243AB). 50 Ps.115,10. 61 Cf. Glossa ord. Lc.9 (Antv.5,817A; PL 114,280D). Cf. Ans. Laud., Enar. Mt. 17 (PL 162,1400B). 59 Glossa interi. Mt. 17 (Antv.5,290; PL 114,280D). Cf. Beda in Glossa Mc.9 (PL114,218B) et Ans. Laud., Enar. in Mt.17 (PL 162, 140B); apud Alb., Resur. (ed. Col. t.26 p.268,72-80). 63 Mt.5,17. Cf. Glossa ord. Lc.9 (Antv.5,817BC). 54 2 Cor. 3,17. 66 Cf. Glossa ord. Mt.17 (Antv.5,289A). 56 Cf. Glossa ord. Lc.9 (Antv.5,817A). 57 Cf. Glossa ord. Mt.17 (Antv.5,289AB). 58 Cf. Rom.6,6-11; 1 Pctr.2,24. Cf. Glossa ord. Lc.9 (Antv.5,818A; PL 114,280D). 59 Cf. Glossa ord. Lc.9 (Antv. 5,817A; PL 114,280D). 60 Glossa Lc.9 (Antv. 5,815-818; PL 114,280-281); Mt. 17 (Antv. 5,289-292; PL 114,143-144). 61 Lc.1,17.

tractatus 1, capitulum 1

149

(32): 'Petrus et qui cum illo 080 erant, gravati erant somno', scilicet prius in oratione Domini, 'et evigilantes viderunt maiestatem eius', etc. 081 -sed etiam ut 082 visa et audita ab ipso Christo certitudinaliter testificarentur illis quibus hoc fuit summe desideratum, quantum ad Moysen, qui nuntiavit patribus in limbo, vel illis quibus hoc est praecipue necessarium propter Antichristi validissimas deceptiones, quantum ad Eliam, qui praecedet faciem iudicis62 •

&

n. 224

(Quare Pater ibi apparuerit in voce et Spiritus Sanctus in nube83. ) Praeter humanum testimonium affuit etiam testimonium trinitatis, quia sicut in baptismo apparuit trinitas, sic et hic Filius apparuit in transfiguratione, Pater in voce, quia ipse est auctor Verbi, cum dixit64 : 'hic est Filius meus' etc. 083 , Spiritus Sanctus in nube, quae non dicit obtenebrationem 084 sed calcatum lumen, sicut est in sole, quod obnubilat aciem intuitus humani. Et ideo dicunt sancti640, quod fuit nubes lucida. Et hoc ideo, quia gloriam, quam in baptismo confitenrnr credendo, in resurrectione laudabimus videndo. Spiritus Sanctus ibi in columba, hic in nube lucida, quia qui nunc simplici corde fidem servat, tunc aperta luce visionis, quod 086 credidit, contemplabitur et ipsa, qua illustrabitur, gratia protegetur. Tamen Moyses et Elias discesserant, priusquam Spiritus Sanctus vel Pater apparerent, ut patet Luc. IX(34), quia merito cedit testimonium humanum divino. Insuper vox Patris eis praesentibus posset dubia foisse, an ab altero illorum 088 esset prolata vel a Patre caelitus lapsa. (De Y 082 ut> Y obtemperationem S obumbrationem PO obumbratum G 088 visione SOG 689 cum] tamen P divinitatis>BY

etc.] dilectus Y dilectus etc. E 086 ilio AB quod] quia RE 090 nesciret Y

083 085

Cf. Glossa ord. Mt.17; Lc.9 (Antv. 5,291-292; 817B; PL 114,144AB). Cf. Alb. Resur. (ed. Col. t.26 p.268,23-26; 269,29-51). 64 Mt.17,5. 646 Cf. Glossa ord. Mt.17; Lc.9 (Antv. 5,291A.816A.817B). 85 Cf. Alb., Resur. (ed. Col. t.26 p.267,15-21). 66 Cf. Ioh.10,9. 67 Mt.17,4. 68 Hieronymus, Com. Mt.1.3 (PL 26,126D-127A). 69 Glossa ord. Mt.17 (Antv. 5,291B; PL 114,144B). 70 Glossa ord. Mt.17 (Antv. 5,289C).

62 63

15

20

Magnitudo autem delectationis, quae erit non solum in ingressu88 in contemplationem divinitatis 087 , sed cum etiam egrediemur in visionem 088 gloriosae humanitatis Christi, ostenditur per hoc quod Petrus semper in illa visione perseverare desideravit, cum dixit67 : 'domine, bonum est nos hic esse', et cum 089 ab ubertate huius voluptatis ita inebriatus fuit, quod nesciret, 'quid diceret', ut dicitur Luc. IX (33), quia in statu bravii quaerebat tabernacula militantium pro bravio, et quia in caelestibus tabernacula quaerit, uhi nulla adversitatis aura est timenda, et quia, ut dicit HIERONYMUS68, tria tabernacula legi et prophetis et evangelio facere voluit. Cum enim haec ab invicem non discrepent, non tria sed unum habent tabernaculum, idest ecclesiam. Nec mirum fuit, si nescivit 000 , 'quid diceret', qui ex ebrietate gaudii suae fragilitati improportionati etiam sui et suorum oblitus fuit in aedificatione tabernaculorum. Et, sicut dicit GLOSSA69 , 'quia imprudenter quaesivit, cum dixit: "si vis, faciamus" etc., responsionem Domini non meruit'. Vel, quamvis quantum ad praemissa nesciverit, 'quid diceret', tamen, sicut dicit alia GLOSSA70 , 'in hoc sciebat, quid diceret: "bonum 684

10

2o

ao

n. 225

150

De summo bono, liber quintus

est nos hic esse", quia vere solum bonum hominis est intrare "in71 gaudiumDomini sui'". Et ideo dicit GLOSSA72, quod Dominus 'non respondit ostendens non improbum esse sed inordinatum, quod cuperet'. Sine praeiudicio tamen credo, quod vera ratio est, quia pro eo et cum eo respon& derunt Spiritus Sanctus et Pater. Ideo enim, ut dicit GLOSSA78, Spiritus Sanctus apparuit in nube, 'ut qui tabernaculum quaesivit, discat in resurrectione non tegimine domorum, sed Spiritus Sancti gratia protegendos esse' (sanctos) 091 . Pater autem dicendo74 'ipsum audite' instruit eos, quod nondum pervenerunt ad statum, ubi simpliciter bonum est esse, ubi non verbis instruentur 092 , sed sicut dicit GREGORIUs 75, vi10 disse totum didicisse est. (Quod illa lux, quamvis excellens, tamen fuit delectans76.)

n. 226

Quamvis autem haec lux fuerit excellens et ex hoc debuerit 093 esse 094 contristans potius quam delectans, quia secundum PHILOSOPHUM77 excellentiae sensibilium corrumpunt sensus, tamen quia, sicut diximus78 , fuit emanatio divinitatis, quae 095 emanau; tiones semper suaves sunt, quia sunt effectus suae bonitatis: ideo delectabat etiam sensum096 et multo plus intellectum, cui hoc experimento cognitio lucis increatae infundebatur. Unde patet, quod, sicut dicit GLOssA79 : 'Si Petrus videns glorifìcatam humanitatem tanto afficitur gaudio, ut nunquam velit ab eius intuitu secerni, quid putandum est de his qui divinitatem videre meruerunt? Und lux quidemdelectavit 097 , 20 vox autem terruit, quia ibi fuit participatio divinae illuminationis, hic autem sine hoc fuit formatio vocis in aere exprimens magnificam gloriam et praesentiam tremendae098 maiestatis'.

n. 227

(Quare Christus hanc visionem celare praeceperit.) Praecepit autem eis celare hanc visionem usque post resurrectionem, ut dicitur 25 Matth. XVII (9). 'Et ipsi' oboedientes 099 'tacuerunt', ut dicitur Luc. IX (37), quia, ut dicit GLOSSA80, 'incredibile fuisset factum' per sequentem passionem, et ita omnia quae Christus et apostoli docuerunt, amplius vacillassent. Credo tamen, quod potior ratio fuit, quia cum apostoli post resurrectionem et eius probationem0100 vix eam capere potuerint 010 1, multo fortius infirmi, quibus 'non81 erat datum nosse mysterium ao regni', potuerunt capere id, in quo sicut in imagine futura Christi resurrectio monstrabatur. 091 sanctos > codd. 092 instruerentur BPG instrueretur O 093 debuisset co". in marg.BY 094 fuisse in marg.BP fecisse OG 096 sensus Y o95 quia AB*OG o97 delectabat co". in marg.BY 098 tremendam Y o99 obediendo co". in marg.BY OlOO propalationem B OlOl potuerunt abbr.RE abbr.BY 71

Mt.25,21.23.

72 Glossa interi. Mt.17 (Antv. 5,289C). 73 Glossa ord. Mt.17; Mc.9; Lc.9 (Antv. 5,290F.572-573.817C; PL 114,144A.213B.281C). 74

Mt.17,5.

75 Gregorius M., Ez. hom.8 n.30-32 (PL 76,868-869B). Cf. Alb., Resur. (ed. Col. t.26 p.269,77). 76 Cf. Alb., Resur. (ed. Col. t.26 p.269,52-82). 77 Aristoteles, De anima 1.2 c.12; l.3 c.2 (424 a 29-30; 426 a 30 - b 3) transi. vet. (ed. Alonso p. 261,23-262,2) apud Alb., Resur. (ed. Col. t.26 p.269,61). 78 Supra n. 219. 79 Glossa ord. Mc.9,6; Mt.17 (Antv. 5,289C.572F; PL 114,144A.213B). 80 Glossa ord. Mt.17; Lc.9 (Antv. 5,292D.818F; PL 114,144D). 81 Mc.4,11.

tractatus 1, capitulum 1

151

Capitulum tertium. Quot sint01 voluntates in Christo. Et de concordia et discordia ipsarum inter se. In quo est de orationibus eius et de earum 02 exauditione. ( Quod in Christo fuit voluntas multiplex1.)

n. 228

In ipsa passione Christi videtur ex verbis orationis Christi voluntas humana discordasse a divina. Quod tamen fuit impossibile. Unde ad huius intellectum ad memoriam revocandum est, quod SUPRA2 probavimus 0 3, duas esse voluntates Christi, scilicet divinam et humanam. Nunc autem addimus, quod, sicut secundum DAMASCENUM3 in II 04 libro et secundum PHILOSOPHUM4 in°5 I ETHICORUM rationale dicitur dupliciter, scilicet essentialiter et quod participat aliqualiter ratione, - qualiter etiam sensualitas hominis ratio vocatur et est subiectum virtutis, - sic etiam voluntas sumitur dupliciter, scilicet essentialiter, - et sic unius hominis non est nisi una voluntas, quae est voluntas rationis et dividitur a DAMASCEN06 in thelisin, idest voluntatem naturalem, et bulisin, idest voluntatem deliberativam, non sicut in diversas potentias sed secundum diversarum rationum motus eiusdem potentiae ex diversis moventibus, quorum unum est intra et aliud extra - vel dicitur voluntas participative. Et sic appetitus sensualitatis, inquantum regitur per voluntatem essentialiter dictam et 06 regulatam rectitudine rationis, qua 07 etiam ille appetitus participat, vocatur voluntas ab AuGUSTIN0 6 et AMBRosm 7 et BEDA8• Qui dicunt voluntatem humanam fuisse, quae in Christo refugit mori. Constat enim, quod hoc 08 principaliter fuit sensualitas. Et sic in Christo sunt tres voluntates, scilicet divina et rationis et sensualitatis. Et voluntas rationis consideratur secundum naturalem suum motum, vel secundum motum, in quo ipsa sequitur iudicium rationis.

5

10

15

20

(Quod in Christo non fuit voluntatum contrarietas 9. )

n. 229

Hoc ergo habito de conformitate harum voluntatum sciendum est, quod in volito 25 conformis fuit voluntas rationis, ut ratio est, voluntati divinae, quia haec voluntas, cum recta est, tunc vult illud quod est simpliciter bonum. Et hoc est volitum a deo in ista materia, de qua nunc loquimur. Sic enim Christus10 'oblatus est, quia ipse voluit' voluntate divina et humana. V oluntas autem naturalis et voluntas sensualitatis discordabant in volito a voluntate divina, quae voluit Christum pari et mori. Quod so istae voluntates renuerunt et a Christo transire calicem petiverunt et mortem timuerunt et de morte tristatae sunt. 01 06

sunt BOG et] ut Y

07

02 earundem REBY quamREB co".PO

08

03 diximus corr. superscr.BY hec B hic P?OG

04

III BY

05

in> Y

1 Cf. Petrus Lomb., III Sent. d.17 c.1-2 (ed. Quar. p.623-626). Alb., Inc. (ed. Col. t.26 p.209,7-13; 226,41-48; 227,39-52); III Sent. d.17 a.1.3.5. Thom., III Sent. d.17 a.1 qa. 1-3. 2 Supra tr.1 c.8 (n.121). 3 Iohannes Dam., De fide orth. 1.2 c.22 (PG 94,944 BC; ed. Buytaert c.36,67-77). 4 Aristoteles, Ethic. Nic.1.1 c.13 (1102 a 27-28; b 13-14.30; 1103 a 1-3). Cf.1.6 c.2 (1139 a 11-12) apud Thom., ibidem qa. 3 arg. 3. 6 Iohannes Dam., ibidem; apud Thom., ibidem qa. 3 arg. 1. 6 Augustinus, Enar. II in Ps.32 sermo 1 n.2 (PL 36,278) apud Petrum Lomb., ibidem (p.625). 7 Ambrosius, De fide 1.2 c.7 n.52-53 (PL 16,570C; CSEL 78, p.74) apud Petrum Lomb., ibidem. 8 Beda, Com., Mc.14,36 (PL 92,276B) apud Petrum Lomb., ibidem (ed. Quar. p.624). 9 Cf. Petrus Lomb., III Sent. d.17 c.1-2 (ed. Quar. p.624-625). Alb., Inc. (ed. Col. t.26 p.208-209); III Sent. d.17 a.1.4.5. Thom., III Sent. d.17 a.2. 10 Is.53,7.

152

De summo bono, liber quintus

Nec tamen ex hoc sequitur, quod ipsae fuerint O0 oppositae voluntati divinae, nec quod caro Christi, idest sensualitas, 'concupiverit11 adversus spiritum', - quod non nullum vitium dicit esse AuGUSTINUS 12, - quasi ipsa fuerit contraria voluntati rationis, quia contrarietas voluntatum vel conformitas non attenditur penes materiam actus, s quae est ipsum obiectum actus, idest ipsum volitum, sed penes ipsos actus. Nam si actus unius voluntatis est volitum alterius, illae voluntates, licet opposita velint, non tamen° 1O sunt oppositae sibi sed O11 concordes, sicut volitum concors est voluntati, cuius est illud volitum. Si vero actus voluntatis unius displiceret 012 alteri, illae voluntates, etiam si idem vellent, tamen essent sibi contrariae, sicut Iudaei voluerunt idem 10 quod deus, scilicet Christum pati, sed tamen voluntas Iudaeorum mala displicuit deo. Et ideo fuerunt contrariae voluntates. Primo autem modo fuit in Christo, quia voluntas divina et voluntas rationis voluerunt, quod aliae praedictae voluntates exercerent O13 actus suos naturales, ut esset passio perfecta, scilicet interior et exterior, et esset veritatis humanae naturae probatio 1s et esset nobis consolatio, cum in tribulationibus huiusmodi motus naturales sentimus, dummodo voluntas rationis patienter vel etiam gaudenter sustineat. V oluntas enim naturalis ipsius rationis non respicit nisi bonitatem vel malitiam rei in se et non per ordinem in finem, quia hoc est rationis, ut ratio est. Et ideo cum vita Christi sanctissima et optima fuerit in se considerata, et corruptio tanti boni mala fuerit secundum se, so licet esset 014 bona ex ordine in finem nostrae redemptionis, naturalis voluntas rationis desideravit et voluit conservationem huius vitae. Et sic dicit DAMASCENUS 13 : 'Desideravit ea quae pertinebant016 ad eius conservationem scilicet cibum, somnum et sirnilia, et recusavit mortem. Voluntas autem sensualitatis est actus corporis. Et ideo secundum suam naturam, qua ipsa sicut et omnia entia sui conservationem desiderat, non 2s potest appetere nisi conservationem vitae corporalis, quia in hoc consistit conservatio omnium potentiarum organicarum, et oppositum timet et dolet de ipso. Istos ergo actus, inquantum naturales ei sunt, habuit secundum voluntatem et perrnissionem dei et rationis humanae. Et hoc non est14 'concupiscere adversus spiritum', sed potius, cum non solum id quod concupiscit sensualitas, sed etiam ipsum inordinatum concuao piscere, quod fit sine freno rationis vel etiam contra voluntatem rationis, est contra voluntatem spiritus; et hoc patet hic non fuisse. Unde nulla fuit in Christo voluntatum contrarietas. (De oratione Christi15. )

n. 230 35

Quia vero istarum voluntatum discrepantia per Christi orationem praecipue innotuit, de ipsa aliqua praedictis anectamus. Obicit autem DAMASCENUS16, III libro capitulo XXIV, quod cum 'orario sit ascensus intellectus in Deum ad petendum decentia ab ipso, qualiter Christus orabat 016 , neque enim ascensione in Deum indigebat 010 tamen> Y 09 fuerunt BY on sed ( + sunt superscr.B) sibi BY 014 etiam REBP?OG cent S exerceant OG Ol5 pertinent BY

012

016

013 exerdisplicent P orabat Burg.AB oravit Y

u Gal.5,7. 12

Augustinus, De civ. dei 1.19 c.4 n.3 (PL 41,629; CSEL 40,2, p.375) apud Petrum Lomb., ibidem

(ed. Quar. p.623).

Iohannes Dam., De fide orth. 1.3 c.23 (PG 94,1088D; ed. Buytaert c.67,13-15). Gal.5,17. 15 Cf. Petrus Lomb., III Sent. d.17 c.1-3 (ed. Quar. p. 624-628). Alb., Inc. (ed. Col. t.26 p.209); III Sent. d.17 a.4. Thom., III Sent. d.17 a.3. 16 Iohannes Dam., De fide orth. 1.3 c.24 (PG 94, 1089CD; ed. Buytaert c.68,3-7). Apud Alb., III Sent. d.17 a.7 arg.2.3 (partim); Thom., ibidem qa. 1 arg. 1.2 sol. (partim). 13

14

tractatus 1, capitulum 1

153

sanctus eius intellectus semel secundum hypostasim Deo Verbo unitus, neque ea quae a Deo petitione, scilicet indigebat'. Respondet autem IBIDEM DAMASCENUS17 , quod haec ratio procedit de Christi persona in se. Sed secundum quod gerebat vices nostras et personam nostram, sic convenit ei orare multiplici ratione. Docuit enim nos a Deo petere et ad ipsum extendi vel respicere. 'Et per sanctum suum intellectum direxit nobis eam quae ad Deum est ascensionem, sicut passiones sustinens' contulit nobis virtutem sustinendi. Et pro nobis 'iustitiam implevit', sicut dixit 017 Iohanni, Matth. III (15): 'sic decet nos implere omnem iustitiam'; oratio enim est una pars satisfactionis. 'Et reconciliavit no bis Pattern', ad quod pertinet oratio. Et 'honoravit Patrem ut 018 principium et causam sui' secundum humanam naturam; nam orare est honor latriae vel duliae, quae exhibetur superiori a minore. 'Et monstravit, quod non est Patri contrarius, sicut ipse dixit 019 Ioh. XI (42): 'sciebam, quia semper me audis, sed propter populum, qui circumstat, dixi, ut credant, quia tu me misisti'. Haec omnia dicit DAMASCENUS 18 IBIDEM. ( Qualiter Christus dicatur personam nostram gessisseì 9. )

&

10

un. 231

Ad intelligendum 020 autem, qualiter in oratione et in aliis dicitur Christus personam nostram gessisse, dicit DAMASCENUS 20 XXV capitulo eiusdem libri, quod 'oportet scire, quod duae ykyoses 021 sunt, idest proprialitates vel 022 familiaritates', idest seetmdmn appropriationem familiares de ipso Christo locutiones. 'Una naturalis et substantialis, et altera personalis et habitudinalis. Naturalis et substantialis est, secun- 20 dum quam 023 propter clementiam (philanthropiam, idest amativam hominum), Dominus assumpsit naturam nostram humanam et omnia naturalia, natura et veritate factus homo et factus in experientia naturalium. Personalis autem est, quando quidem alterius subinduit personam propter habitudinem, propitiationem, misericordiam, amorem et pro ipso eos, qui (pro ) 024 ipso', idest ratione ipsius personae, as 'facit sermones nihil ei pertinentes. Secundum quam familiaritatem' vel proprialitatem 'maledictionem et derelictionem nostram et quae talia non entia naturalia propria fecit, non ipse hoc 026 ens vel factus, sed nostram assumens personam'. Primum horum est Gal. III (13): 'Christus nos redemit de maledicto legis factus pro nobis maledictum', idest poenam nostram 'in21 corpore suo portans super lignum'. so Secundum est in Ps. 22 et Matth. 23 XXVI et Mare. XV (34). 'Ut quid dereliquisti me'. Hoc enim exponit DAMASCENUS 24 XXIV capitulo eiusdem libri dicens: 'Hoc dixit familiarem faciens nostram personam. Neque enim Pater Deus eius fuit nisi diviso per intellectum eo quod videtur, ab eo quod intelligitur, nobiscum ordinetur', idest secundum nostram naturam divisam a Verbo consideretur. 'Nec derelictus est um- a. quam a propria deitate, sed nos sumus qui derelicti et despecti fuimus. Quare nostram propriam faciens personam haec oravit'. dicit Y oikioses Burg.

019 dicit Y 021 ykyosees REBY ut Burg.AB sicut Y oao intellectum Y 023 quam Burg.AB] quod Y 024 pro> in codd. et plerisque manuscriptis et Y 026 hec RE versionis Burgundionis (exc.Vatic.lat.313)

017

018

022

Iohannes Dam., ibidem (PG 94,1089D; ed. Buytaert c.68,9-10). Cf. Thom., ibidem. Iohannes Dam., ibidem (PG 94,1089D-1092A; ed. Buytaert c.68,10-18). 19 Cf. Petrus Lomb., III Sent. d.17 c.3 (ed. Quar. p.627). Alb., Inc. (ed. Col. t.26 p.209); III Sent. d.17 a.9. Thom., III Sent. d.17 a.3 qa. 4 arg. 1. 20 Iohannes Dam., De fide orth. l.3 c.25 (PG 94,1093A; ed. Buytaert c.69,3-14). 21 1 Petr.2,24. 22 Ps. 21,2. 23 Mt. 27,46. 24 Iohannes Dam., De fide orth. l.3 c.24 (PG 94,102C-1093A; ed. Buytaert c.68,38-43). 17

18

154

De summo bono, liber quintus

n. 232

OG

082

081

027 in RE 028 etc.> Y oravit REB add. in marg P*>OG

03o

rationis > P sive-

dixit Y

25 Cf. Petrus Lomb., III Sent. d.17 c.2-3 (ed. Quar. p.624-628). Alb., III Sent. d.17 a.9. Thom., III Sent. d.17 a.3 qa. 2. 26 Cf. Hieronymus, Com. Mt. (26,39) l.4 (PL 26,206B), non ad verbum. Verba allegata, sicut editores Quar., notant, inveniuntur apud Bedam. Com. Mc. 14,38 (PL 92,277BC) et praecise in Glossa ordinaria Mc.14 (Antv.5,633•G; PL 114,232D-233A) apud Petrum Lomb., III Sent. d.17 c.2 (ed. Quar. p.624). 27 Augustinus, Enar. Il Ps. 32 sermo 1 n.2 (PL 36,278) apud Petrum Lomb., ibidem. 28 Beda, Com. Mc. 14,36 (PL 92,276B) apud Petrum Lomb., ibidem. 29 Ambrosius, De fide 1.2 c.5 n.41-42 (PL 16,590CD.567) apud Petrum Lomb., ibidem. 30 Mt. 26,39. 3 oo Cf. Ioh. 14,28. 31 Ps. 40,11. 32 Ps.29,11. 33 Ps. 29,12. 33 Cf. Iohannes Dam., De fide orth. l.3 c.24 (PG 94,1089C; ed. Buytaert c.68,3) et supra n.230.16. 331 Supra eodem numero ab initio. 34 Mt.26,39.

°

tractatus 1, capitulum 1

155

volens aliud per ipsarn intendit quarn ratio naturalis, quia intendit orare pro membris, cum ratio naturalis oraret pro ipso Christo. Et ideo dicit Hn.ARIUS 36 'Non sibi 033 tristis fuit neque sibi orat transire calicem sed discipulis'. 'Per quem calicem omnes tentandi erant discipuli'. Et quod hoc sit sic intelligendum, probat multipliciter, scilicet quia 034 non timuit passionem, per quam86 clarificandus fuit, nec oravit036 transferri a se, quod ipse festinabat implere, cum dixit37 : 'quod facis, fac citius' et cum38 'exiit obviarn eis'. Item89 non orat, ne calix secum sit, quod esset pro se orare, sed ut transeat a se; quod fuit orare pro sibi coniunctis. Dicit40 etiam se 'tristem usque ad mortem'. Quod non intelligitur secundum intensionem tristitiae mortificantis, quia illa est immoderata et vitium, sed de tristitia durante usque ad mortem inclusive, quia, sicut dicit Hn.ARius 41, 'sciens haec omnia', scilicet 036 tentationes discipulorum et scandala infirmorum, 'post mortem desitura usque ad mortem tristis est', sciens quod 037 post mortem eius per virtutum gloriam apostolicae infirmitatis scandalum pelleretur 038 • Constat enim 039 , quod haec omnia non conveniunt nisi voluntati rationis, ut ratio est.

6

10

1o

n. 233

(Quomodo Christus orans dubitaverit42. ) Quia vero in oratione dubitando loquitur, cum dicit: 'Pater, si possibile est' etc., dicit AMBROSIUS 43 III libro DE TRINITATE, quod Christus ut homo dubitat de potentia Patris et ut homo loquitur sic dubitando. Sed hoc non est intelligendum de dubitatione ignorantiae intellectus sed de haesitatione, quae est in timore affectus, sicut in collecta dicitur 44, 'non dubitavit manibus tradi nocentium' etc. 040 • Unde IBIDEM dicit AMBROSIUS 46 : 'Dubitat hominis affectu. Nam Deus de Patre non dubitat nec de morte formidat'. Quod autem dixit48 : 'si possibile est', non fuit dubitantis, sed voluntatem suam voluntati divinae conformantis. Cum ergo iste timor fuerit 041 in voluntate naturali rationis et in sensualitate, etiam dubitatio fuit utrobique, licet ALTI47 oppositum dicant. (An Christus in oratione semper fuerit exauditus48. ) Cum autem 048 Christus, quod sic 048 oravit, non voluerit nisi sub 044 condicione complacentiae voluntatis divinae, et sub illa condicione etiam oraverit, patet, quod ista 033 sibi Lomb.OG] soli ABP et OG oss pellatur BY 044 sub+illa P > Y

036 oraret codd. 088 scilicet> Y 087 quia BP quod ROG 041 fuit EBY 040 etc.> Y 042 ergo Y autem Y °'8 sic

034

039

36 Hilarius, De trin. 1.10 n.37.38 (PL 10,373B.374A) apud Petrum Lomb., III Sent. d.17 c.3 (ed. Quar. p.627.628). 36 Cf. Ioh. 13,31 et Petrus Lomb., ibidem (ed. Quar. p.627). 37 Ioh. 13,27. 38 Cf. Ioh. 18,4. 39 Mt. 26,39. 40 Mt. 26,38. 41 Hilarius, De trin. 1.10 n. 39 (PL 10,374AB) apud Petrum Lomb., ibidem (ed. Quar. p.628). 42 Cf. Petrus Lomb., III Sent. d.17 c.3 (ed. Quar. p.626-627). Alb., III Sent. d.17 a.8. Thom., III Sent. d.17a.4; expos. textus. 43 Ambrosius, De fide 1.2 c.5 n.43 (PL 16,591A.568) apud Petrum Lomb., ibidem. 44 Missale et Breviarium Rom. Pii V. ad horas canonicas Coenae Domini. 46 Ambrosius, ibidem; apud Petrum Lomb., ibidem. 46 Mt.26,39. 47 Alii, idest Alb., ibidem et Thom., ibidem. 48 Cf. Petrus Lomb., III Sent. d.17 c.2 (ed. Quar. p.626). Alb., III Sent. d.17 a.1.4. Thom., III Sent. d.17 a.3 qa.4.

20

26

n. 234

156

De summo bono, liber quintus

nec simpliciter voluit nec pro eis simpliciter oravit sed solum pro illis quae simpliciter voluit et non sub condicione, sicut sunt illa quae voluit voluntate rationali. Unde cum hoc solum oraverit simpliciter et alia secundum quid sive sub condicione, quae non cxtitit 045 , patet, quod quando quaeritur, an ipse fuerit semper in oratione exaus ditus, dicendum est49 , quod sic, quia ipse sic dicit 046 , Ioh. XI (42): 'ego autem sciebam, quia semper me audis', licet alio modo orandi oraverit, ut50 discipuli 'servarentur a malo', Ioh. XVII (15), et51 ut crucifixoribus culpa ignosceretur, Luc. XXIII (34), et52 ut calix transiret ab eo, Matth. XXVI (39). Et in nullo horum fuit exauditus. Et licet sciret se non esse exaudiendum in huiusmodi, tamen oravit, ut veritas naturae 10 claresceret et ut nobis exemplum daret, ut 'cum ignoramus, quid agere debeamus, hoc solum residuum habeamus, ut oculos nostros dirigamus ad deum', II Par. XX (12). 'Omnem sollicitudinem nostram proicientes in eum' etc. 047 , I Petr. V (7). Exemplum etiam dedit, ut unicuique homini sit cura de proximo, etiam de perseguente. Et quia istae sunt rationes sapientiae divinae, ideo ipse dicit in Ps. 58 'Clamabo per 15 diem, et non exaudies; et nocte, et non ad insipientiam mihi'. Tamen°48 secundum HIERONYMUM54 intelligitur 049 hoc de insipientia levitatis in oratione, qua quis subito ab instantia precum desistens perdit operam. Hanc insipientiam non habet, qui instat usque ad improbitatem. Nam HIERONYMUS 55 transtulit: 'et nocte, nec est silentium mihi'. 20 Quod autem in omnibus quae simpliciter voluit per orationem obtinere, exauditus sit, patet ex hoc quod ipse sic nihil voluit, nisi quod scivit Deum velle voluntate beneplaciti et quae ipse meruit accipere a Deo sive in se sive in nobis. Talis autem orario non frustratur effectu. Ergo sic est, ut diximus. Et haec est reverentia, de qua dicitur Hebr. 050 V (7): 'Exauditus est pro sua reverentia'.

Capitulum quartum.

25

De diversis operationibus Christi. Et de merito ipsius. Et an meruerit sibi ipsi aliquid. Et an meruerit01 in instanti conceptionis. Et quomodo meruerit02 per passionem sibi et nobis. Et quorum malorum ablationem ve/ bonorum collationem nobis meruerit03 • ( Quod in Christo sunt duae operationes1 . )

n. 235 so

Operationes duas esseChristi secundum duas naturas et duas voluntates SUPRA2 diximus et bene, ut probat DAMASCENUS3 II libro capitulo XXIII sic: 'Operatio est naturalis uniuscuiusque substantiae virtus et motus', vel: 'est virtus naturalis manifestativa substantiae uniuscuiusque'. Unde patet, quod 'impossibile est substantiam expertem 045

060

existit REBY ad Hebr. Y 49

01

046 dixit PO meruit PO

02

048 cum tamen Y 047 etc. >del.BY 08 meruit R Y meruit SEY

049

intelligatur P

Cf. Thom., ibidem contra 3.

so Cf. Thom., ibidem arg.2.

Cf. Thom., ibidem arg.3. Cf. Thom., ibidem arg.4. &a Ps.21,3. 54 Cf. Hieronymus, Brev. in Ps. 21 (PL 26,879-880). 55 Hieronymus, Ps.21; versio Hieronymi iuxta Hebraeos (PL 28,1203B). 1 Cf. Alb., Inc. (ed. Col. t.26 p.207-209); III Sent. d.17 a.5 ad 4-5. Thom., III Sent. d.18 a.1. 2 Supra tr.1 c.8 (n.123). 8 Iohannes Dam., De fide orth. 1.2 c.23 (PG 94,949AB; ed. Buytaert c.37,5.14.11-12.9-10). 51

52

tractatus 1, capitulum 1

157

esse operatione naturali', idest propria suae naturae, sicut non potest esse sine sua natura, quia natura non potest esse sine sua naturali virtute. Nec virtus perfecta est otiosa. Quare4 'quorum substantia est eadem, horum etiam operatio est eadem; quorum autem naturae 04 differentes, horum etiam operationes sunt differentes'. Sic ergo ex diversitate naturarum probatur diversitas operationum. a Idem etiam probatur per diversitatem voluntatum, quae sunt propinquum principium operationis. Nam, sicut DAMASCENUS 5 IBIDEM dicit, 'operatio naturae est prima et sola vera, quae per se est eligibilis vita, idest vita rationalis et libera arbitrio et eius quae secundum nos speciei constitutiva'. Sumitur autem hic 06 'vita' pro opere ostendente vitam. Uhi ergo duo 06 libera arbitria sive duae voluntates, ibi sunt di- 10 versae operationes. (Quod Christus secundum operationem humanam meruit6 . )

n. 236

Secundum operationes divinas non meruit, quia mereri est inferioris indigentis aliquo. Sed secundum operationes humanas large loquendo, ut etiam passio vocetur operatio, sicut SUPRA 7 diximus, meruit, quia ipse fuit in statu merendi, inquantum 1. fuit viator, et omnia praedicta processerunt ex summa caritate; et haec sufficiunt ad merendum. lnsuper quamvis istae operationes fuerint 07 diversae secundum suas naturas, tamen secundum esse fuerunt coniunctae non solum 08 in una persona operante sed etiam inter se modo, quo 09 SUPRA8 hoc 010 exposuimus. Et cx hoc, sicut operatio humana fuit ao virtutis divinae et supematuralis et infinitae in miraculis, ut cum88 verbo corporali suscitavit mortuos et tactu89 sanavit infirmos, sic etiam opera meritoria fuerunt divina opera. Et ideo fuerunt salutaria et infinitae virtutis in efficacia merendi. (An Christus meruerit in instanti conceptionis 9. )

n. 237

Dicunt autem QUIDAM1 ° Christum in instanti suae conceptionis meruisse per mo- 2a tum liberi arbitrii in Deum ex caritate. Sed hoc credo non esse verum, quia opera sua meritoria fuerunt opera rationis humanae, secundum quod operatur in vita animali. Sic autem ratio in omni opere suo utitur corpore vcl utitur utente corpore, idest phantasmate. Et ideo operationes suae sunt cum continuo et tempore et sunt cum motu et successione. Tales ergo fuerunt operationes Christi etiam interiores. Sed011 so successiva operatio non potest esse in nunc. Ergo nihil meruit Christus in primo instanti. 04

08

naturae+sunt superscr.BP vac.O 09 quomodo Y solum>AB*

86

hecABOG? hoc>Y

010

ou duo+sunt REBY 011

87

fuerunt BY

et superscr.BY

4 Iohannes Dam., ibidem (ed. Buytaert c.37,7-9); cf.1.3 c.15 (PG 94,1052DC; ed. Buytaert c.59,85. 66-67). 6 Iohannes Dam., De fide orth. 1.2 c.23 (PG 94,949B; ed. Buytaert c.37,31-33). 6 Cf. Petms Lomb., III Sent. d.18 c.1 (ed. Quar. p.628-629). Alb., Inc. (ed. Col. t.26 p.207-208. 230); III Sent. d.18 a.1.4.10. Thom., III Sent. d.18 a.2. 7 Supra tr.1 c.8 (n.123). 8 Supra tr.1 c.8 (n.123-124). 88 Lc.7,14; 8,54; Ioh.11,43. 89 Mc.1,31; Lc.5,13; 6,19; 8,46; 13,13. 9 Cf. Petrus Lomb., III Sent. d.18 c.2 (ed. Quar. 629-630). Alb., lnc. (ed. Col. t.26 p.209,50-55; 230,48-51); Alb., III Sent. d.18 a.6. Thom., III Sent. d.18 a.3. 10 Quidam, idest Thom., ibidem. Cf. Alb., Inc. (ed. Col. t.26 p.191,30-31; p.230,48) et III Sent. d.18 a.6-7.

158

De summo bono, liber quintus

Bene tamen concedimus, quod meruerit 012 ab instanti conceptionis eo modo, quo dicitur Ioh. VII (41): 'ille homicida fuit ab initio', scilicet quod intelligatur per totum continuum tempus vitae suae in mundo, quod incepit in nunc conceptionis, meruisse.

n. 238

(Quod Christus meruit sibi et quid11. ) Sicut autem Christus oravit pro se, ita etiam meruit sibi, quia ex hoc merito 'est12 exauditus pro sua reverentia' etiam in his quae pro se oravit secundum voluntatem rationis, ut ratio est. Cum autem praemium virtutis, idest quod meretur virtus, sit felicitas proportionata modo illarum virtutum secundum PmLOSOPHUM18 in I ETIDCAE, praemium divina10 rum virtutum non est nisi felicitas divina. Haec autem potest sumi dupliciter sicut 018 et 014 aliae inferiores felicitates, scilicet secundum suam essentiam vel secundum suam virtutem, idest secundum maximum suum posse. Primo modo Christus non meruit sibi felicitatem, secundum quod meritum sumitur stricte. Sic enim ad hoc quod quisque dicatur aliquid mereri, oportet, quod illud 16 sit nec habitum a merente nec debitum ei, sed fì.at debitum per meritum et habeatur tandem per ipsum. Et ideo oportet, quod sit posterius merito. Oportet etiam, quod sit aliquid felicitatis. Substantialis autem felicitas, quae est visio sive cognitio dei, habita fuit a Christo in nunc conceptionis, quando non meruerat aliquid. Et ratione ipsius gratiae unionis fuit debita naturae unitae, ut SUPRA14 probavimus. Et ideo non 20 solum duratione sed etiam ordine naturae praecessit meritum, sicut gratia unionis prior fuit omni alia gratia Christi, ut SUPRA15 exposuimus. Et ideo sic Christus felicitatem non meruit. Si tamen meritum large sumatur, sic dupliciter dicimur aliquid mereri, scilicet vel cum debitum nobis facimus magis debitum, sicut meremur operibus 615 caritatis 25 auctae, vel cum una ratione debitum facimus alio modo vel pluribus aliis modis debitum, sicut cum 016 aliquis baptizatus post per usum gratiae meretur felicitatem prius sibi debitam ex 017 merito Christi. Et sic Christus felicitatem sibi debitam et a se habitam ratione gratiae unionis, meruit per opera caritatis. Si autem sumatur felicitas secundum maximum suum posse, sic omnia quae perao tinent ad hoc quod eius operatio non sit impedita, et ad copiam omnium bonorum et ad claritatem famae et dignitatis, pertinent ad felicitatem et sunt de eius integritate, sicut dicit BoETmus 16, quod beatitudo est 'status omnium bonorum aggregatione perfectus'. Unde sic talia sunt praemium virtutis, scilicet non secundum se, quia sic sunt minora bona quam virtus et ideo merces eius esse non possunt, sed inquantum secundum quod ipsa est 018 totum potestativum 35 sunt partes integrantes felicitatem, sumptum in maximo suo posse. Haec ergo Christus meruit, quia ipsa non habuit &

612 011

meruit RBY lac.E 619 sicut>SRBPO ut G 618 est+quoddam in marg.BY ex> Y

014

et>G

016

operationibus Y

616

cum>BY

11 Cf. Petrus Lomb., III Sent. d.18 c.1.3 (ed. Quar. p.628.630-632). Alb., Inc. (ed. Col. t.26 p.230231); III Sent. d.18 a.1.5.7.8.9.10. Thom., III Sent. d.18 a.4; Q. disp. de verit. q.29 a.6. 12 Hebr.5,7. ia Aristoteles, Ethic. Nic. l.1 c.10 (1099 b 16-18). Cf. Alb., Super ethic. 1.1 lectio 10 (ed. Col. t.14 pars 1 p.55,27). Cf. Thom., III Sent. d.18 a.4 qa.3 c. 14 Supra tr.1 c.13 (n.181). 16 Supra tr.1 c.13 (n.179.181.189). 16 Boethius, De consol. phil. l.3 prosa 2 (PL 63,724; CSEL 67 p. 47 v. 15-16; ed. Peiper p.52,10; ed. Rand p.228,10-12).

tractatus 1, capitulum 1

159

nec debita fuerunt naturae in se consideratae, licet essent debita personae, secundum quod est in natura humana ratione unionis. Fuerunt autem haec in genere tria, scilicet perfecta expulsio miseriae ab anima per omnimodam impassibilitatem, et perfecta renovatio 019 corporis secundum omnes eius dotes, ut esset conveniens instrumentum beatae animae, et honor status ex mani- s festatione dignitatis 020 huius personae. Quam APOSTOLUS17 ponit in tribus, scilicet in acceptione nominis divinitatis, cum dicit: 'dedit illi nomen' etc., in acceptione virtutis illius naturae, quae est omnipotentia, cui omnia secundum rationem oboedientiae subiciuntur; unde 021 dicit: 'ut in nomine Iesu' etc., et tertio in usu iudiciariae potestatis, quia 'Pater18 omne iudicium dedit Filio'; unde dicit: 'et omnis lingua 10 confiteatur' etc. 022 (Quomodo Christus meruerit sibi19.) Haec autem meruit Christus per opera virtutum ab instanti conceptionis suae. Et tamen meruit eadem in fine per passionem, sicut dicitur Phil. II (9): 'propter quod Deus illum exaltavit' etc. Nam meritum felicitatis aetemae habet rationem gratiae 1& et iustitiae 023 , inquantum fundatur in gratia. Sic per quodcumque opus factum in statu gratiae quilibet meretur felicitatem secundum maximum suum posse, sicut e contrario 024 per quodcumque peccatum contrarium gratiae meretur quis damnationem cum omnibus ad hoc pertinentibus. Et sic per opera virtutum Christus meruit omnia praedicta. lnquantum autem servat modum iustitiae, sic est unum contra 20 unum et duo contra duo et omnia sunt duplicia. Sic enim, sicut 026 'per20 quae quis peccat, per haec et torquetur', cum secundum quod quis 'magnificavit21 se et in deliciis fuit, tantum datur ei tormentum opprobrii, quod nunquam delebitur', ut videant semper opprobrium 026 contra magnificationem et luctus contra delicias; ita etiam in remuneratione respondent singula singulis. Sic enim Christus, Matth. V 25 (3. 7. 8.) humilitati paupertatis spiritus promittit exaltationem regiam et misericordiae pollicetur misericordiam et mundis cordis oculis dei visionem et 027 sic de aliis 027 . Similiter ergo hic Christus hoc modo per opera virtutum non meruit 028 praedicta. Sed per passiones animales, quae quandoque adeo graves fuerunt, quod fl.evit22, immo quod 'factus23 est sudor eius sicut guttae sanguinis defl.uentis 089 in terram 029 ', meruit 80 impassibilitatem animae et per dolores corporales omni dolori, ut SUPRA24 diximus, incomparabiles meruit gloriam corporis. In pia 080 autem passione tria fuerunt. Unum ignominia confusionis, qua 'humiliatus26 est nimis', in tantum quod factus fuit 'sicut26 vermis et non homo', cum captus 031 819 innovatio RBB corr. Y del.P ruerat S

024

020 dignitatis > Y 025 sicut>EY econverso Y 829 defluentis in terram] etc.PG

821 unde] cum Y 822 etc.] ei Y 823 et iustitiae 828 opprobrium>SEBY 027 etc.PG 028 me030

prima RBBY

031

factus ABP*OG

17 Phil.2, 9-11. 18 Ioh.5,22. 19 Cf. Petrus Lomb., III Sent. d.18 c.4 (ed. Quar. p.632). Alb., Inc. (ed. Col. t.26 p.230-231); III Sent. d.18 a.3.9-10. Thom. III Sent. d.18 a.5; cf. d.15 q.2 a.3 qa.3 c. 20 Sap. 11,17. 21 Apoc.18,7. 22 Lc.19,41. Ioh.11,35. 23 Lc.22,44. 24 Supra tr.2 c.1 (n.209). 26 Ps.37,9. 28 Ps.21,7.

n. 239

160

De summo bono, liber quintus

fuit ut latro 'cum27 gladiis et fustibus', cum 'factus28 est abiectio plebis', ita ut ministri29 darent ei alapas et percuterent faciem principis Israel, cum 032 'saturatus30 est opprobriis', tota nocte quaerentibus31 Iudaeis contra eum falsum testimonium et tandem constanter eum accusantibus coram32 Pilato et coram38 Herode, cum faciem 1 'speciosam34 prae filiis hominum' conspuere35 non verebantur 'primo 36 Iudaei, secundo gentiles', cum anima sua 'impleta37 est illusionibus' a Iudaeis 033 38 velantibus faciem eius et irrisorie 034 dicentibus 'prophetiza' ei, de quo Moyses dixit3 9; 'prophetam de gente vestra suscitabit vobis dominus 035 ' etc. 086, ab Herode40, qui 'sprevit eum cum 087 exercitu suo et illusit indutum veste alba' et a cohorte41 sub Pilato veste 10 purpurea et corona spinea sanctum Dei verticem cruentante et arundine loco sceptri data, potius pro afflictione quam pro honore, quia ipsa percusserat caput eius 'qui42 est caput totius ecclesiae', et subsannatoria salutatione et adoratione dignitatem eius regiam irridente, cum proprium48 supplicium publice 038 portavit, - exivit44 enim baiulans sibi crucem, - cum 'eiectus45 extra vineam', idest extra portas Ierusalem, 11 'cum46 sceleratis reputatus 039 est', ut ex consortio latronum in poena ipse quoque latro putaretur, cum 'turpissima47 morte est condemnatus'. Nam mors solis sceleratis deputata ex suo genere turpissima, tanto fuit 040 in Christo turpior, quanto fuit indecens magis ex honore et dignitate patientis, cum 'super48 dolorem vulnerum eius addiderunt' derisionem, cum venerabile illud corpus, quod caelum non erat dignum 20 recipere, in49 terreno sepulchro conclusum est, cum beata illa anima omni dignior creatura profundissimum inferni descendit490. Pro hac ergo humilitate 'datum50 est ei nomen' altissimae dignitatis, quia 'est super omne nomen', scilicet Dei nomen. Si enim 'qui61 se humiliat exaltabitur', utique summe humiliatus summe meruit exaltari. Bene autem dicit 041 APOSTOLUS 52 , quod 'propter hoc', idest propter 042 humi25 litatem passionis, 'datura est ei hoc 043 nomen', quia divinitas data fuit ei in conceptione, ut ille qui in natura divina semper est Deus, in natura humana existens esset ex tempore Deus non nuncupative vel 044 participative, sed substantialiter. Sed nomen, idest notamen, quo hoc quod fuit, innotuit, est gloria, idest53 'clara cum laude notitia', quam post mortem accepit. so Secundum est maxima infirmitas, quia tunc tantam infirmitatem ostendit, quod omnis praeostensa virtus miraculorum defecit et in ipsis apostolis. Et huic 045 respondet robur maximae et divinae potestatis. Quam quidem accepit praedicto modo in conceptione. Sed quod 'omne54 genu' per oboedientiam 'flectatur046 ' actualiter 'in nomine Iesu', idest ex hoc quod mundo innotuit ipsum esse Deum omnibus saeculis 35 adorandum, post passionem accepit. Tertium est iniusta eius condemnatio55 teste ipso iudice, qui se nihil causae in eo invenisse protestatur 047 • Et in tantum hoc iudicium fuit iniquum, quod ubi58 latro homicida et 048 seditiosus liber evadit, Christus innocens morte plectitur. Et huic in prae036 etc.> Y 034 derisorie Y 035 dominus>BY 032 et PG ut O 033 a Iudaeis> Y 039 deputatus S 040 fuit] fuerat Y 041 dixit Y 038 publice> Y 042 prop037 in REB 045 huic] ad hoc Y adhuc B 046 flecteretur RE 043 hoc>EBY 044 idest REBY ter> Y 048 et> REBY 047 protestabatur REBY 30 Thren.3,10. 31 Mt.26,59. 28 Ps.21,7. 29 Ioh.19,3; Mt.26,67. 27 Mt.26,44. 34 Ps.44,3. 35 Mc.14,65; 15,16-19. 36 Rom.1,16; 2,9-10. 33 Lc.23,10. 32 Mt.27,12. 40 Lc.23,11. 38 Mc.14,65. 39 Deut.18,13. 41 Mt.27,29. 42 Eph.1,23. 37 Ps.37,8. 46 Is.53,12. 47 Cf. Sap. 45 Mt.21,39. Cf. Hebr.13,12. 4 3 Mt.27,29. 44 Ioh.19,17. 49 490 60 2.20. 48 Ps.68,27. Mt.27,60. Act.2,27; 13,35. 1 Petr.3,19. Phil. 2,9. 62 Phil.2,10. 63 Definitio, qua utitur Thom., III Sent. d.18 p.1 a.4 qa.3 c., est 61 Lc.14,11. 64 Phil.2,10. 66 Lc.23,4.14. Augustini, Contra Maximinum 1.2 c.13 n.2 (PL 42,770). 66

Lc.23,18.19.

tractatus 1, capitulum 1

161

mio respondet iudiciaria potestas, qua ipse67 'iudicabit orbem terrae 049 in aequitate'. Sic enim GREGORIUs 68 exponit illud lob: 'causa tua 050 quasi impii iudicata est iudicium causamque recipiens'. Et ideo dicit APOSTOLUS 59 : 'et 051 omnis lingua confìteatur062'. Hoc enim non erit nisi in iudicio, quando ipse in gloriosa humanitate apparebit bonis et malis adeo manifeste, quod omnes spante vel coacte confìtebuntur eum 053 esse in eadem gloria cum Patre. QuroAM60 vero hic aliter dicunt, scilicet quod ista Christus meruit per passionem eo modo, quo SUPRA61 diximus, quod illud dicitur quis mereri, quod una ratione debitum fit 064 pluribus modis debitum. Sed primum melius est. His ergo modis plura meruit sibi ipsi Christus.

o

10

(Quod Christus meruit nobis etiam merito condigni62 .) Et 056 ut 066 haec acquisitio non dicat finem intentionis, propter illos et illis meruit, propter quos naturam, in qua meretur, assumpsit, idest nobis. Et ideo sic quandoque dicitur, quod sibi nihil meruit 067 . Unde et ipsa gloria sua nostrae naturae est dispositio u ad sim.ilem gloriam. 068 Meruit autem Christus nobis omnibus etiam merito condigni, quia sicut in Adam fuit tota natura nostra et nos omnes in eo fuimus secundum rationem seminalem, et ideo ipso peccante tota natura infecta fuit et omnes qui per actum infectae naturae ab ipso descenderunt, et ita 'per63 inoboedientiam unius hominis peccatores constituti sunt multi': ita in Christo est nostra natura realiter et causaliter et tota natura 20 secundum suam essentiam, licet non secundum esse, sicut totum universale adest cuilibet sui 069 parti. Virtus etiam sui meriti, cum sit infinita, potest super totam naturam. Et ideo meruit toti naturae in omnibus illis qui in ipso sunt spiritualiter tamquam ei incorporati, ita quod effectus sui meriti perveniunt 060 in omnes, qui spiritualiter ex ipso nascun- 26 tur generatione sacramentali et spirituali. Et ideo dicitur Rom. V (15): 'sed non sicut delictum 061, ita et donum; si enim unius delicto' etc. Ex hoc patet, quare haec iustitia meriti Christi non propagatur propagatione carnali, sicut Adae iniustitia, scilicet quia carnalis 062 propagatio est secundum legem Adae, spiritualis vero propagatio est ex Christo secundum illud 063 Ioh. I (13) 'qui 80 non ex sanguinibus neque 064 ex voluntate carnis 064 ' etc.

060 sua Y 061 et] quod B 063 eum>AB* 064 sit 062 confìteatur+ei Y terrae>SE 066 et> REBP 066 ut > OG 067 meruerit R 068 ex Y 069 sue REBY 060 per061 debitum codd. 062 corporalis Y 063 illud>REB 064 neque-carnis> y veniant Y carnis>REB

040

REB

67 Ps.95,13. 58 Gregorius M., Mor. lob (36,17) 1.26 c.39 (PL 76,390B) ad sensum. Cf. Glossa ord. lob 36 (Antv.3,342E). 59 Phil.2,11. 60 Quidam = Thom., III Sent. d.18 q.1 a.5. 61 Supra tr.2 c.4 (n.238). 62 Cf. Petrus Lomb., III Sent. d.18 c.5 (ed. Quar. p.632-634). Alb., Inc. (ed. Col. t.26 p.230,66-67; 232-233); III Sent. d.18a.12-14; d.19 a.1. Thom., III Sent. d.18 a.6 qa.1; Q. disp. de verit. q.29. a.7 63 Rom.5,19.

n. 240

162

De summo bono, liber quintus

(Quod Christus nobis meruit gratiam et gloriam84. )

n. 241

5

10

16

20

26

so

Meruit autem Christus nobis multa bona et amotionem multorum malorum. Bona autem, quae meruit, sunt gratia et gloria secundum illud Ioh. I (16) 'de plenitudine eius omnes accepimus' etc. 066 Gratiam primam etiam et omnes sequentes nobis meruit quantum ad suffìcientiam sui meriti, ut praedictum640 est. Et ideo illa gratia non pertingit nisi ad eos ad quos etiam pervenit meritum Christi, sicut sunt soli illi qui ei incorporati sunt quantum ad proprium conatum, cum faciunt, quod possunt ad hoc, ut ei simpliciter per fìdem et caritatem incorporentur. In cuius figura dicitur Ez. XLVII (9) de aquis gratiae et meritorum Christi, quod 'omnia, ad quae venerit torrens, vivent'. Et hoc est, quod communiter85 dicitur, quod licet secundum rationem suffìcientiae nobis omnibus meruit gratiam, non tamen omnibus meruit secundum effìcientiam. Et ideo non omnes habent gratiam, sicut sol secundum sufficientiam suae virtutis omnes illuminat, tamen effìcienter non illuminat caecum vel tenebris carceralibus inclusum. Gloriam quoque eodem modo nobis meruit non solum propter hoc quod merita nostra ad hoc non sufficerent, nisi participatione meritorum Christi fìerent opera nostra divina, sed quia illi qui sic digni fuerunt illa gloria, ex reatu naturae detinebantur, ne ad ipsam possent pertingere. Et hoc fuit repagulum praecludens nobis ianuam regni caelestis, quod ipse solus tulit, qui solus naturae communi mereri potuit et pro ipsa satisfacere. Et ideo sic dicitur nobis meruisse apertionem paradisi, non terrestris sed caelestis. Et quia haec satisfactio proprie fuit per passionem, ut INFRA66 dicemus, ideo per passionem dicitur nobis meruisse hoc 066 , licet etiam meruerit067 hoc 068 per opera praecedentia passionem. Et ideo ipse67 'habet clavem David et claudit' indignis caelum 'et nemo aperit, et aperit' illud suis membris 'et nemo claudit'. Sic enim68 'nemo ascendit in caelum nisi Filius hominis' in se et in suis membris. Sic etiam gratiam et gloriam dicitur nobis 069 meruisse per passionem, quae ante nobis meruerat per opera, quia licet suffìcientia meriti quantum ad ipsum merentem fuerit in operibus Christi, tamen suffìcientia quantum ad rationem ipsorum operum non fuit nisi in passionibus eius, ut INFRA69 patebit. Cum70 in baptismo caeli aperti sunf07ll super eum, sìgnìl:ìcabatur vìrtus baptismi futura 071, quod scilicet aperiretianuam, postquam esset Christi sanguine consecratus. Sic etiam patet, qualiter71 'chirographum decreti affìxit cruci', idest reatum naturae, ut dicitur Col. II (14). (Quod Christus nobis meruit amotionem peccatorum72.)

n. 242 35

Mala vero, quorum amotionem Christus nobis meruit, sunt peccata et dominium 072 daemonis et poena peccati. Ipse enim vere est 'agnus, qui tulit', idest abstulit, 066 hec PO>G 065 etc.> Y 067 meruit EBY 068 hec REY 069 nobis>S 070 sint P 072 dominatio corr. in marg.BY on futuri corr.BY 84 Cf. Petrus Lomb., III Sent. d.18 c.5; d.20 c.5 (ed. Quar. p.633.643). Alb., Inc. (ed. Col. t.26 p. 233); III Sent. d.18 a.12; d.19 a.1. Thom., III Sent. d.18 a.6 qa.2. 840 Supra n.240. 65 communiter: idest Petrus Lomb., ibidem (p.643). 66 Infra tr.2 c.5 (n.250). 87 Apoc.3,7. 88 Ioh.3,13. 6 9 Infra tr.2 c.5 (n.250). 70 Mt. 3,16. 71 Cf. Petrus Lomb., III Sent. d.18 c.5 (ed. Quar. p.633). Alb., III Sent. d.19 a.3. Thom., ibidem qa. 3; expos. textus. 72 Cf. Petrus Lomb., III Sent. d.19 c.1; d.25 c.1 (ed. Quar. p.634.666). Alb., Inc. (ed. Col. t.26 p. 232-233); d.18 a.14; d.19 a.3; d.20 a.6.Thom., III Sent. d.1 q.1 a.2 ad 6; d.19 a.1 qa.1-2.

tractatus 1, capitulum 1

163

'peccata mundi', Ioh. I (29), hoc est humanae naturae, quae mundus vocatur, Ioh. III (16}, cum dicitur: 'sicDeus dilexit mundum' etc. 073 Cum enim ipse 074 venerit restaurare unum gradum universi, qui exciderat de statu suo, qui significatur73 per ovem centesimam et per drachmam decimam, patet, quod principaliter purgare 075 venit 676 peccatum naturae humanae, idest originale peccatum. Hoc autem fecit pro natura 5 exsolvendo tantam oboedientiam74 quanta fuit prima inoboedientia. Tantum enim est ex oboedientia Patris Deum subici molestiis hominum, quantum fuit per inoboedientiam hominem contemnere divinam maiestatem. Suppositis autem naturae omnibus ex infinita virtute meriti meruit gratiam, quamvis eam non percipiant nisi illi qui simt membra conexa huic capiti, a quo fluit 75 un- 10 guentum gratiae. Et sic, cum gratia deleat formaliter omnia delicta, ipse 077 , quantum in se est76 , 'convivificavit nos sibi, donans nobis omnia delicta', Col. Il (13}, quia praecedentes sive patres 078 veteris testamenti per fidem inhaerentes huic merito, quod erat in deo, antequam esset in rerum natura, iustificati sunt. Nos quoque a culpa originali per baptismum et a culpa actuali per sacramentum paenitentiae absolvimur, 1. inquantum in his sacramentis operatur ipse qui meruit et hoc per se, idest inquantum, ipse meruit sive secundum virtutem meriti, Ioh. I (33}: 'Hic est, qui baptizat'. A futuris etiam praeservat, ut sic piene simus liberati a peccato. Et hoc per hanc generationem divinam, per quam divinae760 naturae participes effecti inclinamur ad opera illi naturae conaturalia et non ad contraria. Unde I Ioh. III (9): 'Omnis qui 20 natus est ex deo, peccatum non facit, quoniam semen ipsius in eo manet, et non potest peccare, quoniam 079 ex deo natus est'. Et hoc a QUIBUSDAM77 vocatur causalitas sufficientiae ex parte causae, cui in causando nihil deest. Propter quod, licet ipse omnes a peccato liberaverit 080 , non tamen omnes sunt liberi, sed multi multis sceleribus sunt involuti, quia sicut in naturalibus nunquam est causa 21 adeo sufficiens, quae possit aliquid perficere in materia 081 omnino disposita ad contrarium et insuper sibi non coniuncta, sic etiam in spiritualibus oportet subiectum esse dispositum et esse coniunctum efficienti. Aliter 082 non consequetur 083 causa efficiens suum effectum. Et hoc QUIDAM78 vocant causalitatem efficientiae. Y 076 venit+ut purgaretY 077 ipsa PO>G etc.> Y 079 quia P quod OG 081 natura PO 082 aliter patres>ABP*OG oso liberavit BY 083 consequitur Y +enim BY

073

078

Lc.15,4.8. Cf. Gen. 3,24; Lc.23,43. Cf. Ps.132,2. 76 Cf. Thom., ibidem qa.2. 76 Cf. 2 Petr.1,4. 77 Cf. Thom., ibidem qa. 1-2.a.2 c. 78 Cf. Thom., ibidem. 79 Petrus Lomb., Ili Sent. d.19 c.4 (ed. Quar. p.637). Alb., Inc. (ed. Col. t.26 p.233,50-53); III Sent. d.18 a.12-14; d.19 a.2.3.6.7. Thom., III Sent. d.19 a.2.3. 80 Ps. 14,2. 73

74 75

°

n. 243

164

De summo bono, liber quintus

originalem, scilicet poenales passiones consequentes naturam in praesenti, et poena damni in respectu ad futurum, idest debitum carentiae visionis dei. Duae aliae 084 consequuntur peccatum actuale, scilicet poena aeterna et poena temporalis satisfactoria. Poenam ergo temporalem, sive sit naturalis sive assumpta in poenitentia, plene sus1 tulit, cum81 'omnes naturales et indetrectabiles passiones' subiit et omnia opera poenitentiae in se ostendit, ieiunando82 , orando83 et elemosynas faciendo, sicut dicitur Ioh. XIII (29): 'Aut ut egenis aliquid daret'. Hoc enim non aestimassent Apostoli nisi ex consuetudine Christi. Quod patet, cum84 panes multiplicavit 085 , ut egentibus ministraret. Haec enim pro nobis suscipiendo 086 nos ab eis absolvit, quantum est de ratione 10 meriti sui, et inquantum sunt poenalia. Nam passiones naturales adhuc manent, non inquantum sunt poenae, quia85 'convertit nobis planctum nostrum in gaudium', cum sancti gloriantur cum APOSTOL0 86 'in infirmitatibus', sed inquantum sunt materia amplioris meriti et praemii per triumphum patientiae et aliarum virtutum. Similiter etiam baptizatis et quantumcumque perfecte poenitentibus indicuntur opera poeni1s tentiae, non inquantum sunt poenae, sed inquantum sunt medicina praeservativa a futuris peccatis 087 , et inquantum sunt meritoria. Poenas vero aeternas damni et sensus Christus suo merito sustulit, cum sua morte factus 87 est mors mortis, quae sola proprie vocatur mors, quia est finalis separatio animae a deo. Unde Os. XIII (14): 'Ero mors tua, o mors'. Nihilominus tamen multi 20 in infernum descendunt et multi pro peccatis actualibus poenae temporalis obnoxii sunt hic et in purgatorio, quia ex eorum indispositione et elongatione a Christo meritum Christi vel ad eos non pertingit vel non plene. Hoc tamen plenius exponemus, cum DE SACRAMENTIS tractabimus. Sic tamen Christus 'dolores nostros portavit', Is. LIII (4).

n. 244 25

(Quod Christus nobis meruit remotionem a potestate daemonis88. )

Removit etiam Christus a nobis 088 potestatem daemonis secundum illam parabolam Luc. XI (21): 'cum fortis armatus' etc. Et idem est sub aliis verbis Matth. XII (29) et Mare. III (27). Unde instante passione dixit: 'Nunc princeps mundi huius eicietur foras', Ioh. XII (31). Dicitur 089 enim: 'Fortis impegit in fortem et ambo corruerunt', so Ier. XLVI (12), scilicet Christus per mortem corporalem, diabolus per deiectionem a pristina potestate secundum illud Ps. 89 'inclinabit se et cadet, cum dominatus fuerit pauperum'; Is. IL (25): 'equidem captivitas a forti tolletur' etc.: Os. XIII (14): 'De manu fortis 90 liberabo eos'. Sed intelligendum est, quod triplex fuit potestas daemonis. Una fuit potestas tenss tandi, quam QUIDAM 91 vocant 'manum eius trahentem'. Et haec per Christum nec 090 084 0 59

aliae] autem BY 086 multiplicasset BY 090 nec] non E superscr.BY dicunt codd.

086

sustinendo SE

087

peccatis> Y

088

a nobis> Y

Cf. Iohannes Dam., De fide orth. 1.3 c.20 (PG 94,1081A; ed. Buytaert c.64,1). Mt. 4,2. 83 Mc.1,35. 84 Mt. 15,32-38. S6 Ps.29,12. 86 2 Cor. 12,5. 8 7 1 Cor. 15,55-57. 88 Cf. Petrus Lomb., III Sent. d.19 c.1-2 (ed. Quar. p.634-636). Alb., Inc. (ed. Col. t.26 p.231, 25-30.38-43); III Sent. d.19 a.4.5. Thom., III Sent. d.19 a.2. 89 Ps.10,10. 91 Quidam ignoti 90 'Fortis', Vulg.: 'mortis'. 81 82

tractatus 1, capitulum 1

165

est ablata nec diminuta, quia cooperantur tentationes nobis ad coronam. 'Nemo 91 enim coronatur091, nisi qui legitime certaverit'. Et ideo eadem ratione hoc dimissum est permanere, qua 092 etiam aliae passiones naturales nobiscum perseverant. Secunda fuit potestas vincendi per tentationem, cui impossibile, idest cum summa difficultate possibile, fuit resistere sine gratia propter maximum impetum hostis in 5 obiectum paene totaliter inclinatum ad casum, non habens fulcimentum gratiae. Unde Ps. 92 'quousque irruitis in hominem, interficitis universi 093 vos tamquam parieti inclinato' etc. 004 Nam licet liberum arbitrium posset resistere, si semper 095 se opponeret secundum totum posse suum, quia ipsum non potest cogi, tamen quia in facultate nullius potentiae naturalis 096 est, quod ipsa semper intensa sit in suo actu, ideo 10 credo, quod non solum praedicto modo sed etiam simpliciter impossibile sit resistere peccato semper sine gratia et praecipue talibus peccatis, quae habent virtutes contrarias sibi, quae sunt supernaturales et a gratia dependent, sicut est infidelitas, desperatio vitae aeternae, et huiusmodi. Et ideo haec 097 quandoque 920 vocatur 'manus impellens'. De quibus manibus Is. XXV (11): 'extendet manus suas sub eo' etc. Et ab hac potesta- 15 te Christus eripuit nos, quantum est ex virtute sui meriti, nisi nos sponte vires demus hosti, qui non potest vincere nisi volentem, ut dicit GREGORIUS 93 . Et hoc fecit Christus dupliciter, scilicet sua tentatione 930 impetum eius refrenando, et gratiam et caritatem et 94 'scutum fidei' nobis suo merito conferendo, in quo possimus098 'omnia tela nequissimi ignea 099 extinguere'. Quantum ad primum horum 20 solvetur Satanas in fine mundi a ligamine suae potestatis, Apoc. XX (3). Et tunc 'instabunt tempora periculosa' II Tim. III (1), et 0100 'erit 0101 tribulatio magna qualis non fuit ab initio mundi', Matth. XXIV (21). Tamen secundum, scilicet auxilium gratiae, semper manet, per quod electi vincent etiam illas tribulationes. Unde Dan. XII (10): 'Eligentur et dealbabuntur et quasi ignis probabuntur multi'. 25 Tertia potestas fuit, qua ratione reatus naturae illos etiam in carcerem conclusit, qui per gratiam absoluti fuerunt a culpa illa et 'vinctis suis non aperuit carcerem', Is. XIV (17) 0102 . Et haec 0103 penitus est ablata, quia Christus hanc miseriam assumpsit, cum ad inferos descendit 940, ut morderet infernum, Os. XIII (14). Nam, sicut SUPRA 96 diximus, secundum rationem iustitiae in merito, secundum quam est unum contra 30 unum, sic Christus assumendo quamcumque passionem vel poenam pro nobis satisfecit pro omnibus nobis pro reatu illius poenae et sic nos ab ea absolvit; Zach. IX (11): 'tu vero in sanguine testamenti tui eduxisti 0104 vinctos 0106 de lacu' etc. 0106.

091 coronabitur Y 092 qualiter Y 093 universi> Y 094 etc.] et macerie depulse Y 096 sem097 hoc PG 096 naturalis>BY 098 possumus EY 099 ignis REB* 0100 idest per> Y 0101 erit>PG 0102 Is. XIV> Y 0103 haec+potestas in marg.BY 0104 educes PO REBY 0105 vinctum corr.PG vinculum O 0106 etc.> PO educ G 91 2 Tim.2,5.

920 quandoque? Ps.61,4. Cf. Gregorius M., Moralia lob (1,11-12) 1.2 c.10 11.16; c.27 11.46; (3,13) 1.4 c.28 n.54; (4,11) 1.5 c.22 n.43 (PL 75,564A. 577D.665A. 702C), (26,13) 1.17 c.32 u.51 (PL 76, 36AB); ad sensum. 980 Mt. 4,1-11 parali. 94 Eph. 6,16. 940 Act. 2,17; 13,35. 1 Petr.3,19-20. 95 Supra tr.2 c.4 (n.239). 92

93

166

De summo bono, liber quintus

Capitulum qumtum. Quomodo Christus dicitur redemptor et reconciliator et mediator et pax nostra et Iesus sive salvator noster. Et quare nos redemerit per tot et per tantas passiones01 • Y 011 deus 07 etc.> Y 08 fuit Y 09 illud BY 014 quem Y 016 gra012 fecerat Y 013 offensione REBP*OG offensionis co".BP REB>S 017 mortifìcationem B*Y 018 fìlii>B*Y 019 etc.> Y 016 unde> Y tifìcavit BPG

01 per>RBYtot-per2 >E

os hereditatem tuam] etc. Y

1 Cf. Petrus Lomb., III Sent. d.19 c.5 (ed. Quar. p.637-638). Alb., Inc. (ed. Col. t.26 p.231); III Sent. d.19 a.8. Thom., III Sent. d.19 a.4. 2 Ps.43,19. 3 Ps. 2,8. 4 Apoc.5,9; cf. Thom., ibidem qa. 1 contra 1. 5 Cf. Petrus Lomb., III Sent. d.19 c.6 (ed. Quar. p.638). Thom., III Sent. d.19 a.5 qa.1. 6 Cf. Eph.2,3. 7 Cf. Thom., ibidem contra 1.

tractatus 1, capitulum 1

167

Y 822 manibus corr.in marg.BY 823 esse] oso mea Vulg.corr.P] nostra S superscr.BOG 024 illud BY 025 alias co". in marg.BY 026 oporteret REBP*OG omnem fHcOG et superscr.P 027 simile Lomb.corr.P] a ABOG 028 lesus> Y 029 est+eum RE 030 quia>ABP*OG 081 inquantum+fuit in marg.BY 082 eius>P*OG ei superscr.P 038 etiam] et REB> Y

8 Cf. Petrus Lomb., III Sent. d.19 c.6-7 (ed. Quar. p.638-640). Alb., Inc. (ed. Col. t.26 p.231-232); III Sent. d.19 a.10. Thom., III Sent. d.19 a.5 qa. 2-3; expos. textus. 9 lob 9,33 Cf. Augustinus, Enar. Ps.103 sermo 4 n.8 (PL 37,1338): "Quid est arbiter? Medius ad componendam causam". Cf. Petrus Lomb., ibidem c.6 (ed. Quar. p.638). 10 Ulricus confundit lob 9,33 (non secundum Vulg.) secundum LXX et Petrum Lomb., ibidem, et lob 6,2 secundum Vulg.: "Utinam appenderentur peccata mea ... et calamitas, quam patior, in statera" Cf. Glossa ord. 1 Tim.2 (Antv.6,696E; PL 114,627C; PL 192,339AB; "Hic est arbiter ille, quem lob desiderat"). ll Gregorius M., Moralia lob (6,2) 1.7 c.2 (PL 75,767C) ad sensum. 12 Verba Glossae, quae Ulricus refert, deprompta sunt ex Petto Lomb., ibidem c.7 (p.639), qui sicut notant edit. Quar., ex Angustino, Conf. 1.10 c.42.43 n.67.68 (PL 32,807; CSEL 33 p.277-278) ea contraxit; cf. etiam secundum eandem edit. Quar. Augustinus, De consensu evang. c.35 n.35 (PL 34, 1069). Cf. etiam Augustinus, De civ. dei 1.9 c.15 (PL 41,268-269; CSEL 40,1 p.429,3-17.24 - p.430,4); Cf. Alb., Inc. (ed. Col. t.26 p.232). 18 1 Tim.2,5. 14 Glossa ord., ibidem (Antv.6,696E; PL 192,339B) ad sensum; verba sunt Petti Lombardi, ibidem. 14 Cf. loh. 1,2 et Symb.Nic. (Denz.-S.125).

°

n. 247

168

De summo bono, liber quintus

n. 248

(Quomodo Christus d.icitur mediator secundum quod legislator.) Est etiam Christus med.iator secundum aliam rationem, scilicet sicut divinae legis lator est med.ius 084 inter Deum, a quo illuminatur, et homines, quos per doctrinam legis illuminat. Sic enim Moyses vocat se med.ium15, quia fuit minister legis veteris s testamenti. Sic ergo Christus dupliciter fuit med.iator. Uno modo, inquantum legem implendo ipsam de medio tulit. In hoc enim fuit medius inter nos et Deum, cum et 035 Patri oboedivit 'factus16 sub lege' et hoc onus pro nobis ferens 036 ipsum sustulit. Et sic d.icitur Gal. III (19): 'ordinata', scilicet lex, 'per angelos in manu med.iatoris'. GLossA037 17 : 'idest in potestate Christi, ut staret 10 cum vellet, vel 038 cessaret, cum vellet'. Unde statim subd.it18 : 'med.iator autem unius non est, Deus autem unus est'. Alio modo, inquantum dedit nobis novum testamentum. Unde d.icitur 039 Hebr. VIII (6): 'nunc autem melius sortitus est ministerium, quanto et melioris testamenti mediator est, quod in melioribus repromissionibus sancitum est'. Et IX (15) c.: 'et lii ideo novi testamenti med.iator est' etc.; et XII (24) c.: 'et testamenti novi med.iatorem Iesum'. Quamvis enim ut Deus sit auctor huius testamenti, tamen inquantum ipse 040 facienda 041 docuit et virtutem sacramentis et veritatem promissis novi testamenti per suum meritum ded.it, sic est eius minister, et est medius inter nos, quibus meruit, et inter Patrem, apud quem meruit.

n. 249 20

( Quomodo Christus dicitur pax nostra.)

Est etiam per opus reconciliationis Christus 'pax nostra', ut d.icitur Eph. II (14), 'qui fecit utraque unum', dupliciter. Uno modo 'utraque', idest hominem et Deum, fecit unum spiritum per adhaesionem caritatis secundum illud19 : 'qui adhaeret Deo, unus spiritus est'. 25 Secundo modo 'utraque', idest utrumque populum, in quem totus orbis d.ivisus fuit, 'fecit unum' in pace. Abstulit20 enim maceriam 042 d.iscordiae, scilicet legem et idololatriam, et in seipso per unitatem fidei eos univit, sicut unus lapis angularis duos parietes in unam domum dei constituendam, ut d.icitur in Ps. 21 : 'lapidem, quem reprobaverunt048' etc., et sicut22 caput multa membra ad unum corpus integrandum, et ao sicut23 unus pastor diversas oves in unum ovile ecclesiae reducendo. His enim mod.is APOSTOLUS 24 ibidem exponit seipsum. Nam quantum ad hoc secundum dicit 'et medium parietem maceriae', idest infirmum 044 et instabile obstaculum pacis, quod erat inter duos populos, scilicet Iudaicum et gentilem, hinc ex lege inde ex idololatria, 'solvens' removendo legem a Iudaeis et idololatriam a gentibus. Unde add.it25 :' legem manda034 medium

BY

ipsum OG o« infemum SEB 040

et> Y faciendo Y

036 041

036

030 dicit Y 037 glossa> Y 038 et Y factus AB* 043 reprobaverunt edificantes Y naturam AB*?P*O

042

16

Deut.5,5. Cf. Gal. 3,19.

17

Clossa ord. Gal. 3 (Antv. 6,493A; PL 114,576D; PL 192,129AB).

16 Gal.4,4.

18 Gal.3,20. 19

1 Cor.6,17.

° Cf. Eph.2,14.

2

21

22 23 24

25

Ps.117,22; 1 Petr. 1,6-8. Cf. Eph.2,16. Ioh.10,16. Eph.2,14. Eph.2,15.

tractatus 1, capitulum 1

169

torum', idest legem, quae tantum mandabat 045 , non etiam 0 && auxilium gratiae dabat; vel legem veterem quantum ad ea quae mandabat, non quantum ad veritatem quam praefigurabat; vel legem, quae non obligabat ex aliqua ratione, nisi quia mandata 047 erat a deo, 'evacuans decretis', GLOSSA86 : 'idest praeceptis evangelii 048 , quae 049 ex ratione sunt', vel praeceptis ordinatis ex decreto 050 sapientiae divinae. De idololatria s autem nihil dicit, quia notum fuit, quod illa per gratiam Christi evacuari debuit. Et per hoc: 'solvens inimicitias' istorum populorum contra se invicem 'in carne sua', idest in infirmitate passionis, per quam lex mortua est, et subiecto principe mundi veneratio eius in idololatria cessavit. Sic enim sumitur 'caro' 051, II Cor. V (16): 'et si cognovimus secundum carnem Christus' etc., GLOSSA27 : idest etsi Christus usque 10 ad crucem fuit infirmus, non tamen post resurrectionem. 'Ut duos' populos 'condat' tamquam duos parietes contra se venientes. Unus est aquilonaris, scilicet Iudaeorum, de quo in Ps. 28 : 'mons Sion, latera aquilonis'. Unde Ez. XL (2): 'dimisit me super montem excelsum nimis, super quem erat quasi 052 aedificium civitatis vergentis ad austrum', scilicet ab aquilone. Alius autem, scilicet gentium, venit a mari, Is. LX (5): 1s 'quando conversa fuerit ad te fortitudo 053 maris', et quasi exponendo addit, 'fortitudo gentium venerit tibi'. De quibus simul dicitur in Ps. 29 : 'aquilonem 064 et mare tu creasti 055 '. 'In semetipso 056 ' tamquam 057 angulari lapide, 'in uno novo homine 058 ', idest qui est piene novus homo nihil habens vetustatis culpae sed plenam novitatem gratiae et gloriae, 'faciens pacem', ita quod etiam pro se invicem sollicita sunt membra 20 huius novi hominis. Quantum vero ad secundum dicit30 : 'Ut inimicitias' inter nos et Deum 'interficiens', sicut ipse dicit Os. XIII (14): 'ero mors tua, o mors', 'in semetipso', idest per proprium meritum. Et specificat meritum dicens: 'Per crucem', idest mortem crucis, 'ambos' populos 'in uno corpore' mystico unitos 'reconciliet059 Deo' 2& Patri. 31 Dicunt tamen SANCTI , quod si Christus tantum unam haberet naturam, non esset mediator. Quod intelligendum est ita, quod officium mediatoris, scilicet reconciliationem, non potuisset fecisse nuda humanitas, sed oportuit, quod opera sua efficaciam haberent per unionem ad divinitatem. Et non est intelligendum, quod ipse sit mediator secundum utramque naturam, licet sic improprie possit 060 dici medium, in- 3o quantum est una persona composita ex utraque natura ilio modo compositionis, quam 061 SUPRA32 exposuimus.

046 et Y 047 data Y 048 evangelicis REBY 049 quiaBY mandabat+rationi P rem O 051 caro> Y 052 quasi Vulg.] quadruplex Y 053 fortitudo Vulg.] multitudo decretis Y 054 aquilonem Vulg.] aquilo PO ab aquilone G 055 tu creasti+etc.E tu fondasti in marg.BY 056 seipso BY 057 tamquam+in uno REBY 068 unum novum hominem etc.R mare etc.Y 069 reconciliavit superscr.BP*OG reconciliat E reconciliant B coff.P in uno limo hominis OG 080 posset EBY 061 quem RO quo G 045

050

26 Glossa ord. 2 Cor.5 {Antv.6,395A; PL 114,559A; PL 192,185A) et Glossa interi. Eph.2 (Antv. 6,538). 27 Glossa ord. 2 Cor.5 (Antv.6,395AB; PL 114,558D; PL 192,42D). 28 Ps.47,3. 29 Ps.88,13. 30 Eph.2,16. 31 Cf. Petrus Lomb., III Sent. d.19 c.7 (ed. Quar. p.640). Verbadepromptasunt,sicut edit. Quar. notat, ex Vigilia Tapsensi, Contra Entychetem 1.5 n.15 {PL 62,145). Cf. Thom., III Sent. d.19 expos. textus in fine. 32 Supra tr.1 c.9 (n.139).

170

De summo bono, liber quintus

n. 250

(Quomodo Christus dicitur Iesus sive salvator33 . ) Proprium etiam nomen Christi, quod more solito in circumcisione fuit ei impositum, Luc. Il (21), est lesus. Quod exponit angelus, Matth. I (21): 'ipse enim salvum faciet populum suum' etc. Et quamvis nomen salvatoris, secundum quod communiter s sumitur respectu omnis creaturae, sit commune toti trinitari, sicut SUPRA34 Il libro de ipso inter nomina divina determinavimus, tamen secundum quod sumitur specialiter pro 062 salvatione humanae naturae per meritum eius qui miserias nostras portavit, ut eas in°63 se et in nobis consumeret: sic est proprium nomen Christi. Ipse enim est ille 'samaritanus' 35, qui hominem illum qui 'descenderat 064 ' a pace 10 innocentiae in°65 mutabilitatem 065 praesentis miseriae et 'inciderat in latrones', idest in potestatem daemonum, 'qui eum etiam despoliaverunt', idest de toto bono gratiae et gloriae excluserunt, et 'plagis impositis abierunt', idest vulneratione naturalium per infirmitatem ad bonum et malitiam inclinationis ad malum et ignorantiam divinorum in intellectu, 'semivivo relicto' non solum propter necessitatem moriendi sed 1s etiam propter miserias, quibus 'media36 vita in morte sumus'. Ex his enim patet, quod natura nostra indiguit salvatione. Quare autem per iustitiam redemptionis et satisfactionis hoc factum fuerit, SUPRA37 diximus. Sed cum opera virtutum Christi suffìcientia fuerint ad hoc 066 , merito quaeritur: Ad 20 quid voluit 067 redimere per passionem? Sed hoc citius solvitur, si praedicta38 ad memoriam revocentur. Diximus enim, quod meritum Christi propter omnimodam sui perfectionem non solum fuit suffìciens per gratiam sed etiam secundum rationem iustitiae. Secundum illam autem poena sola satisfacit pro delectatione culpae secundum theologiam et sectmdum PmLOSOPHUM39 • Per ipsam inaequalitas culpae redu25 citur ad aequalitatem. Poena autem per se non est nisi passio. Passionibus ergo satisfacere debuit et redimere.

n. 251

(Quare Christus nos redemerit per tot et per tantas passiones 40. )

30

Sed cum minima passio ad hoc suffecerit, scilicet sola 068 circumcisio 41 vel aliquid huiusmodi, quare voluit redimere per tot et per tantas passiones et tandem per mortem non qualemcumque sed turpissimam et amarissimam? Ideo utique hoc factum est, ut plagae, quas supradicti 069 42 latrones nobis inflixerant, suis passionibus et plagis tollerentur et sua mors fìeret mors 43 nostrae mortis. Et quia nostra duplex44 fuit, scide superscr.BY in mutabilitate O 062

33

063 066

064 descendit coff. in marg. BY in] inter EBY 067 088 sola>REBY hec REB voluerit BY

065 et in mutatione 069 predicti Y

P et

Cf. Alb., Inc. (ed. Col. t.26 p.180,30-38); III Sent. d.18 a.10.Thom., III Sent. d.18 q.1 a.4 qa.3

ad 2. Ulricus, Summa de summo bono 1.2 tr. 1 c.3.5; tr.6 c.4. Lc.10,30. Cf. Petrus Lomb., IV Sent. d.1 c.1 (ed. Quar. p.745). 36 Portasse Notker.Cf. Blume, F., Die Musik in Geschichte und Gegenwart (Basel-Kassel 1949 sqq.) 8,792 sq. 37 Supra tr.2 c.1 (n.201.236.241.242). 38 Supra tr.2 c.4 (n.236.239.240). 39 Aristoteles, Ethic. Nic. 1.5 c. 7 (1132 a 9-10). 4 Cf. Thom., III Sent. d.20 a.1 qa.3; d.19 a.4 qa.2 ad 3; a.5.qa.1 ad 3. 41 Lc.2,21 42 Supra n.240. 43 Cf. 1 Cor.15,55. 44 Cf. Augustinus, De trin. 1.4 c.12 n.15 (PL 42, 898). 34

35

°

tractatus 1, capitulum 1

171

licet naturalis et damnationis, et non competebat Christo nisi semel45 mori, sicut et aliis hominibus statutum48 est semel tantum mori, ut dicitur Hebr. X, ideo oportuit ipsam unam mortem talem esse secundum intensionem doloris, quod vices duplicis mortis haberet, quia etiam, ut SUPRA47 probavimus, non poterat homo redimi 070, nisi Christus se pro nobis daret. 5 Se totum pro nobis dare voluit ex summo amore, qui in Christo ecstasim nimiam fecit. Et ex Patris oboedientia debuit, totum se exponendo variis passionibus, ut sicut in nobis per culpam ita in Christo per poenas 'a planta pedis usque ad verticem non esset sanitas', Is. I (6), et verum esset illud 1s. LIII (5): 'attritus est propter scelera nostra', ut patet breviter singula percurrendo. Nam sanctum Dei verticem spinae48 10 confixerunt et arundo cecidit. Oculi49 eius lacrimis caligaverunt, cum 'in50 diebus camis suae preces cum clamore valido et lacrimis obtulit', Hebr. V (7). Aures51 eius insultationibus repletae fuerunt. Os 52 eius felle et aceto per gustum amaricatum est. Facies520 eius speciosa sordibus sputorum est deformata et alapis labefacta. Collum eius servilibus colaphis gravatum est. Corpus eius mundissimum lividum plagis53 u flagellorum est effectum, 'cuius livore sanati sumus', Is. LIII (5). Et ne extremitates a passionibus vacarent, 'foderunt54 manus eius et pedes eius' 071 • Et interna viscera eius tam crudeliter in ligno tamquam chordas in arcu tetenderunt, quod 072 55 'dinumeraverunt', idest dinumerabilia fecerunt, 'omnia ossa eius'. Nimis autem miserabilem amaritudinem fecerunt et ostenderunt violenta nimis separatio coniunctionis strictis- 20 simo foedere naturalis amoris et mutuae convenientiae unitorum, scilicet animae et corporis Christi, ut de 073 hoc solum verum sit perfecte illud 074 I Reg. XV (32): 'siccine separat amara mors'. Et desolatio550 omnium Christo amantissimorum, specialiter tamen illius mundissimae suae matris, cuius piissimam animam58 pertransivit gladius acutissimus passionis filii, quae 075 quo ardentius amavit, eo intensius eidem compassa 25 fuit. Quae compassio etiam ipsum in tantum affecit, quod nec in illis tantis suis angustiis eam sine consolatione dereliquit dicens 67 : 'mulier ecce filius tuus'. 'Sed58 o quale solatium accipere loco Filii Dei filium Zebedaei'. Et conclamatio totius universi super miserabili nece sui creatoris, quod seipsum non sentiens creatoris dolores sensit nec sustinere potuit, cum 'sol69 obscuratus est, terra mota est, petrae scissae sunt' et si- so milia. Et clamores validi 80 , qui vi doloris extorti sunt, cum in moriente tota naturalis redimere Y REBG

070

071

eius >PO

872

etREBY

073

de>REBOG

074

illud> y

876

quem

Cf. Rom.6,10. Hebr.9,27. 4 7 Supra tr.1 c.5 (n.71). 48 Mt.27,29. 49 Cf. Thren.2,11. 5 Cf. Mt.27,29. 51 Cf. Mt.27,34. 62 Cf. Mt.27,34. 620 Cf. Mt.26,67-68; 27,30. 63 Cf. Mt.27,26. 64 Ps.21,17. 65 Ps.21,18. 660 Mt.26,56; Ioh.19,25-26. 58 Lc.2,35. 57 Ioh.19,26. 68 Bernhardus Clar., Sermo de 12 stellis in Dominica infra octavam assumptionis b. V. Mariae n.15 (PL 183,438A; ed. Cisterc. V 273,25-26). Cf. Brev. Rom. Pii V 15. Sept. lectio 5. 69 Mt.27,45.51. 80 Mt.27,50. 45

48

°

172

6

De summo bono, liber quintus

virtus defecisset, quibus 076 a Deo se derelictum.61 ob omnimodum017 dominium dolorum super ipsum conquestus est. Et ideo 62 in manus Patris suum spiritum commendavit, ut saltem post mortem ipsi spiritui cooperaretur ad confringendum infemum - propter 078 quod63 'non derelicta est anima eius in inferno' - et ad novam vitam in glorioso corpore accipiendam. Haec ergo sic iugi memoria colligamus, ut possimus dicere cum sponsa illud Cant. I (12): 'fasciculus myrrhae dilectus meus mihi' etc.

Capitulum sextum. Qualiter01 Christus est sacerdos et pontifex et rex. n. 25210

1G

20

25

(Qualiter Christus est sacerdos1. ) Ex hac autem oblatione sui ipsius in ara crucis Christus in scriptura2 vocatur sacerdos et pontifex. Sacerdos quidem vocatur3 , secundum quod illa gessit spiritualiter, quae in Melchisedech, primo sacerdote Dei altissimi, praefigurata ostendit Ps. 4, cum dicit: 'Tu es sacerdos in aetemum secundum ordinem Melchisedech'. Quae prosequitur APOST0LUS ad Hebr. : 'Melchisedech interpretatur rex iustitiae', ut dicitur Hebr. VII (2). Melchos enim dicitur rex, sedech iustus vel iustitia. Et significat Christum, qui suos in praesenti regit secundum iustitiam secundum illud Ps. 5 secundum HmRONYMUM6 : 'sceptrum aequitatis sceptrum regni tui'. Deinde ipse fuit 'rex Salem, qui est rex pacis' ut dicitur IBIDEM1 • Salem enim interpretatur pax. Et propter sirnilem interpretationem QUIDAM credunt ipsam fuisse Ierusalem. Sed hoc falsum est, quia, ut dicit HmRoNYMUS8 , fuit oppidum regionis Sichem, uhi ex magnitudine ruinarum palatium Melchisedech ostenditur. De quo dicitur Ioh. III (23): 'erat Iohannes baptizans in Aennon iuxta Salem'. Et hoc significat, quod 02 quos 03 Christus in praesenti regit in iustitia, eos 04 in futuro reget in pace aetema. 'Sine 9 patre' secundum temporalem generationem fuit Christus, 'sine matre' secundum aetemam nativitatem, 'sine genealogia', idest sine prole, quia filios creat, non naturaliter generat. 'Neque initium dierum habens' secundum divinitatis aeternitatem 'neque finem habens vitae' etiam humanae, quia10 'resurgens ex 05 mortuis iam non moritur'. Dicitur autem Melchise811 ob omnimodum] ad ostendendum co".P ab omnimodis B ab 016 a quibus REB superscr.PO 818 propter] per ABOG 01 quare RB*Y 02 quia Y omnimodum RE ad omnimodum G 06 ex Vul,g.S] a REBY 03 quos>PO 04 +quos P

Cf. Mt. 27,46. Cf. Lc.23,46. 63 Ps.15,10; Act.2,31. 1 Cf. Petrus Lomb., III Sent. d.20 c.5 (ed. Quar. p.642). Thom., III Sent. d.17 a.3 qa.1 contra; d.19 a.1 qa.1 ad 4; a.4 qa.1 ad 2; d.20 a.5 qa.2 contra; d.22 q.1 a.1 ad 4. 2 Hebr.5,6; 7,14-17. 3 Hebr.5,5-10; 6,20; 7,26. 4 Ps.109,4. 5 Ps.44,7. 6 Hieronymus, versio Ps.44 iuxta Hebraeos (PL 28,1223B). 1 Hebr.7,2. 8 Hieronymus, De situ et nom. loc. Hebr. (PL 23,966C; CSEL 11 p.153 ed. Lagarde n. 149,15-20, Gottingen 1870). 9 Hebr. 7,3. 10 Rom.6,9. 61

62

tractatus 1, capitulum 1

173

dech hoc 08 non habere, quia non est notum ex scriptura, quod illa habuerit, scriptura subticente ea in figura Christi, ut dicit CHRYSOSTOMUS 11• Excellentia autem huius sacerdotis ostenditur per hoc quod12 'Abraham dedit ei decimas', per quas etiam Levi, 'qui fuit in lumbis eius, decimatus fuit', ut SUPRA13 exposuimus. Per hoc enim significatur, quod tota perfectio iustitiae omnium fide- 5 lium, quorum14 pater est Abraham, et perfectio sacerdotii levitici et omnium legalium sacrificiorum in Christo sacerdote se pro nobis offerente consisteret. Ostenditur 07 etiam haec excellentia in hoc, quod benedixit eum qui tantus fuit apud deum, quod15 ipse primus habuit repromissiones divinas gentium in suo semine benedicendarum. Quod18 semen est Christus. Per hoc figurabatur, quod Christus est, 10 a quo omnis benedictio gratiae et gloriae fluit, et in quo 08 benedictiones patribus promissae et 09 in legali ritu 010 figuratae impletae sunt. Ac 011 per hoc ipse est super omnes iustos sicut caput super membra. 'Sine17 ulla enim contradictione quod minus est a maiore benedicitur'. Tertio ostenditur excellentia per hoc quod sacerdotium leviticum translatum signi- 15 ficatur esse in sacerdotium Christi, cum post illius sacerdotii institutionem dicitur18 : 'Tu es sacerdos in aeternum secundum ordinem Melchisedech'. Cum enim, ut dicit AuGUSTINUS19, mutatio, quae fit a deo, sit semper in aliquid perfectius, patet, quod sacerdotium legale fuit imperfectum. Sed012 sacerdotium Christi est perfectum, quia 013 potest perficere id ad quod ordinatum est, scilicet veram salutem populi, quod sacer- 20 dotium Aaron non valuit. Et ex hac translatione sacerdotii ostenditur Christus esse conditor novi testamenti, quod est perfectum secundum perfectionem sacerdotii sui. 'Translato 20 enim sacerdotio necesse est, ut etiam legis translatio fiat', quia super sacerdotem tota lex fundatur, quam etiam 'de21 manibus eius requirent'.Translatum enim fuit sacerdotium in tribum Iuda et 'ex22 illa ortus est' noster sacerdos 25 Christus. Quarto etiam ostenditur eius excellentia, quia23 nullus alius sacerdos cum iureiurando divino factus est sacerdos praeter istum, de quo dicit Ps. 24 : 'iuravit Dominus et 014 non poenitebit eum 014 ', idest non iuramento sententiae, quam deus mutat, sed iuramento consilii divini, quod ipse non mutat ad modum poenitentis de promisso. ao Quod enim ex tantae firmitatis et auctoritatis consilio divino progreditur, utique excellenter magnum est. 68 012

hec BPO et Y

013

07 consistit RE>BP*OG 68 hoc PG>O 614 et - eum] etc.Y quod Y

69

et>Y

010

vita Y

on et y

Iohannes Chrys., Hom. Hebr. VII hom.12 Mutiano interprete {PG 63,317). Hebr.7,4.9.10. 13 Supra tr.1 c.7 (n.94). 14 Cf. Rom.4,12-18. 16 Gen. 12,2-3. 16 Cf. Gal.3,16. 17 Hebr.7,7. 18 Ps.109,4. 19 Augustinus, De contin. c.8 n.21 {PL 40,363; CSEL 41 p.166,12-15); "deus bonus et immutabilis (substantias) bonas, quamvis mutabiles condidit. permanebunt autem in melius commutatae, nunquam in deterius mutandae." Cf. Contra Maximinum 1.2 c.12 n.2 {PL 42,768). 26 Hebr.7,12. 21 Mal.2,7. 22 Hebr.7,14. 23 Hebr. 7,20-22. 24 Ps.109,4. 11

12

174

De summo bono, liber quintus

Quinto ostenditur excellentia et 015 ex duratione, quia cum 'alii25 sacerdotes per mortem' mutati sint 016, isti dicitur: 'tu 26 es sacerdos in aeternum'; et ideo 'sempiternum27 habet sacerdotium. Unde et salvare potest in perpetuum' quia 'semper interpellat pro nobis'. 5 Oblatio quoque Melchisedech28 significat Christi sacerdotis oblationem. Ille enim Abrahae obtulit panem et vinum. Sic 017 29 Christus discipulis in eisdem speciebus carnem suam et sanguinem suum dedit, quae etiam obtulit pro nobis Patri 818 . (Qualiter Christus est pontifex80.)

n. 253 10

15

20

25

so

35

Pontifex vero dicitur ad similitudinem summi sacerdotis in legali sacerdotio, quia sicut ille omnibus aliis maior fuit, sic et iste sacerdos Christus est omnibus maior et ad hunc honorem habilior. Ipse enim est Filius Dei, qui 'consedit81 in dextera sedis magnitudinis in caelis'. Nec ex hac sua altitudine infirm.os despicit, sed ipse 'tentatus32 est per omnia absque peccato'. Et ideo 'po test compati infirnùtatibus nostris'. Et sicut nemo 'sibi88 sunùt819 honorem, sed qui vocatur a Deo tamquam Aaron, ita et Christus non semetipsum clarificavit, ut pontifex fieret' quia 'gloriam34 suam non quaesivit', sed Pater 'qui 35 locutus est ad eum: 'Tu es sacerdos in aeternum'. Tanto etiam liberius potest saluti nostrae intendere, quanto pro 020 se nullo talium indiget, sicut indigebant sacerdotes legales, qui 'circumdati36 fuerunt infirnùtate' peccati et 'propterea debuerunt quemadmodum pro populo ita etiam pro seipsis offere pro peccatis 821'. Meliora 022 etiam habet hic sacerdos sacrificia et preces magis effìcaces, quia 822 non°23 offert sacrifìcia 024 carnalia, quae 'conscientiam37 mundare non possunt', sed 'semetipsum38 obtulit' semel, quia hoc suffìcit in perpetuum omnibus ad salutem. Et ideo 39 non indiget iteratione, sicut indiguerunt sacrificia legalia ex sua insuffìcientia. Preces etiam pro nobis oblaturus Patri, accedit per semetipsum ad Deum Patrem sine medio propter dignitatem suam, sine timore displicendi, quia 'talis40 decebat, ut esset nobis pontifex, sanctus' a principio conceptionis, non sanctifìcatus, 'innocens' manibus sive operibus, 'impollutus' mente et corpore, 'segregatus a peccatoribus' per impossibilitatem peccandi, 'excelsior caelis factus', cum 'ascendit41 super omnes caelos', 'semper42 vivens ad' semper 'interpellandum pro nobis'. Et sicut43 illud materiale tabernaculum 825 divisum fuit in duo, in primum tabernaculum, quod dicitur sancta, in quod 'semper44 introibant sacerdotes' et significat ecclesiam nùlitantem, in qua sancti026 semper debent 'offerre45 spirituales hostias Deo', et in 'secundum46, quod dicitur sancta027 sanctorum', in quod 'solus47 pontifex introibat cum sanguine tantum semel in anno' et significat caelestem patriam, in quam 828 solus Christus ex proprio merito 'semel48 introivit per proprium sanguinem aeterna redemptione inventa'. Et ideo iste pontifex est etiam mediator49 novi testamenti', in quo non terrena ut 819 assumit BPG assumet O 817 sicut BY 818 Patri>S 020 per Y 816 sunt Y peccatis+suis. et ideo melioris testamenti sponsor factus est, quia offert sacrifìcia add. in marg.P 023 non+enim superscr.P vero G non O 824 sacrifìcia+quam OG 022 etiam-quia> Y 826 sancti> Y 827 sanctum B*Y 828 qua BY 025 tabernaculum> Y 815 et> Y 821

27 Hebr. 7,24-25. 31 Hebr.8,1. so Cf. Thom., III Sent. d.22 q.1 a.1 ad 4. 86 Hebr.5,2-3. 35 Hebr.5,~. 34 Ioh.8,50. 48 Hebr.7,26. 41 Eph.4,10. 39 Cf. Hebr.9,25. 46 1 Petr.2,5. 46 Hebr.9,3. 47 Hebr.9,7. 44 Hebr.9,6. 25 Hebr. 7,23.

26 Ps.109,4.

28 Gen.14,18. 29 Mt.26,26-28. 38 Hebr.4,15. 38 Hebr. 5,4-5. 37 Hebr.9,9. 38 Hebr.9,14. 42 Hebr.7,25. 48 Hebr.9,2-3. 48 Hebr.9,12. 49 Hebr.9,15.

tractatus 1, capitulum 1

175

olim in priori testamento sed spiritualia et caelestia promittuntur, morte propria illud confirmans, sicut50 primum morte et sanguine animalium dedicatum est. 'Testamentum51 enim in mortuis confirmatum est'. Ergo sicut hortatur APOSTOLUS, Hebr. IV (16): 'adeamus cum fiducia ad thronum gratiae 029 ' tanti pontificis 'ut misericordiam consequamur' remissionis 030 peccatorum 031 'et gratiam inveniamus in auxilio opportuno', quia hoc auxilio indigemus ad evadendum tribunal suae iustitiae, coram quo 'non52 iustificabitur omnis vivens'.

Y 629 gratiae+eius REBY +idest corr.BY 082 ipse> Y 633 humanae superscr.BY 084 eius PG 036 veritatem > Y + et non frustrabitur 636 nominativi +casus Y eam B

° Cf. Hebr.9,18-22.

5

51 Hebr.9,17. 52 Ps.142,2. 63 Cf. Alb., Inc. (ed. Col. t.26 p.180,41-42). Thom., III Sent. d.19 a.4 qa.1 c. Supra n.252. Ulricus, Summa de summo bono 1.2 tr.5 c.12.16.17. 56 Ioh.18,36. 57 Deut.32,5; Phil.2,15. 68 Ps.131,11. 69 Ps.44,8. 60 Augustinus, Enar. Ps.44 sermo 1 n.19 (PL 36,505); Cf. Glossa ord. Ps.44 (Antv.3,759C; PL 191, 441D). 61 Mt.28,18. 62 Cf. Gregorius M., Hom.29 evgl. n.2 (PL 76,1214A). 54

55

n. 254

176

5

10

15

20

2s

De summo bono, liber quintus

lum in se sed etiam quantum ad eius usum, quia 'caelum63 penetravit' et nobis ipsum reseravit. In terra homines, 'huius64 mundi principes' et sapientes, sub iugo suae fidei compressit. Infemum confregit65 , fortissimum66 hostem ibi ligavit, 'captivam67 duxit captivitatem', mortem68 stravit, totam naturam rerum omnium suae ditioni esse subiectam infinitis signis et prodigiis per se et per suos comprobavit. Dominatio vero eius est omnium creaturarum tamquam 'peiorum69 excessus', quia 'ascendit70 super omnes caelos', 'tanto71 melior angelis effectus, quanto' 037 melior est 038 et dignior est filius 72 servo. Hoc est enim 'nomen73 , quod differentius prae illis hereditavit'. Nec est haec dominatio tyrannica sed, ut diximus, regalis, quia non in bonum proprium ut tyrannus, sed in simpliciter optimum dirigit suos, non solum moraliter instruendo nec solum leges novas condendo et satisfaciendo promissis et comminationibus, quae sunt duo praecepta caritatis, sed super omne creaturae regnum spiritu suo filios suos agendo - 'qui74 enim spiritu Dei aguntur, hi sunt filii Dei' - et sanctos in patria qui sunt 039 , secundum omnem felicitatis ordinem dirigendo in Deum et inter se. Est etiam illa dominatio possessio omnium pulchrorum, quia habet perfectam pulchritudinem omnium naturalium condicionum humanae naturae in anima et in corpore et pulchritudinem omnis gratiae in summo et pulchritudinem amabilis decoris in vita sua, quae tota fuit studium pulchritudinis, habens et pulchritudinem gloriae corporis et animae super omne quod creatura capere potest, et pulchritudinem divinam, de qua diximus SUPRA76 II libro. Est ergo vere 'speciosus76 forma prae filiis hominum', 'in77 quem desiderant angeli prospicere', qui 'regem78 in decore suo vident'. Est etiam ipsa 040 dominatio 041 possessio omnium bonorum, quia habet omne bonum intellectus humani, 'in79 quo sunt omnes thesauri sapientiae Dei absconditi' 1mde Ier. XXIII (5): 'regnabit rex et sapiens erit' - et omne bonum humani affectus, quia 'super80 ipsum spiritus Domini', qui est ipsa bonitas, 'requievit', quia non potuit augeri nec minui nec ab ipso vel ad momentum ad quemcumque usum gratiae sepaquantum S marg.P

087

038

est>E*BY

039

qui sunt>REBY

040

ipsa>Y

041

dominatio+hec in

Hebr.4,14. 1 Cor.1,26. 65 Ps.106,16. 66 Mt.12,29. 67 Eph.4,8. 88 1 Cor.15,26. 69 Ps.Dionysios, De div. nom.1.1 c.12 (PG 3,969B; Dionysiaca I 529,3) translatio Sarrazeni. Cf. Ulr. Arg., Summa de summo bono 1.2 tr.5 c.17 (Vat. lat. 131 f. 28vb): ,,Unde Dionysius explicans omnia in hoc nomine inclusa diffìnit dominationem sic: Dominatio non est tantum excessus peiorum, alia translatio: subditorum". Cf. Ulricus, ibidem 1.4 tr.3 c.11 initio. 78 Eph.4, 10. 71 Hebr.1,4. 72 Hebr.3,5-6. 73 Hebr.1,4. 74 Rom.8,14. 75 Ulricus, Summa de summo bono 1.2 tr.3 c.4 Cf. Grabmann, Martin, Sitzungsber. Bayr.AK. Wss. Mchn. (1925) 25,3 p.84. 76 Ps.44,3. 77 1 Petr. 1,12. 78 Cf. Is.33,17. 79 Cf. Col.2,3. so Cf. Is.11,2; 61,1; Lc.4,18.21. 63

64

tractatus 1, capitulum 1

177

rari. Insuper ipse affectus intima fruitione divinitatis, cui unitus est, delectatur. Et omne bonum corporis ex gloria resurrectionis. Et secundum divinitatem omnia81 quae habet Pater, sua sunt. Est etiam ibi firma fortitudo, qua 'omnia82 subiecta sunt sub pedibus eius', etiam inirnici quantum ad ipsam potestatem. Sed subicientur ei quantum ad potestatis ostensionem, cum iudiciariam iurisdictionem042 secundum 048 regiam potestatem ostendet, cum 'faciet iudicium et iustitiam in terra', Ier. XXIII (5), - 'donec88 ponet 044 inirnicos 046 suos scabellum pedum suorum 046 '. Nec valet cadere haec fortitudo, quia 'regnabit in domo Iacob in aeternum', Luc. I (33), et Dan. II (44): 'suscitabit deus caeli regnum, quod in aeternum non dissipabitur' etc. et Dan. VII (14): 'potestas eius potestas aeterna' etc. 047 •

5

10

n. 255

(De insignibus regalibus.) Insignia quoque regalia habet excellenter. Thronus enim eius est 'solium David spirituale et regnum eius', Is. IX (7). Hoc autem est ecclesia rnilitans, in quantum ipse est 'rex84 iustitiae', et ecclesia triumphans, in quantum est 'rex pacis'. De quibus in Ps. 85 : 'thronus eius sicut sol 048 in conspectu meo' 048 , quantum ad caelestes, qui sunt in pieno lurnine gloriae 'fulgentes 049 86 in regno Patris sicut sol', 'et87 sicut luna perfecta', quantum ad fideles in via, ex quibus ecclesia integrata nullius luminis gratiae patitur detrimentum. Quantum ad habitum vero quattuor sunt insignia regalia, sicut88 ex libro Macchabaeorum colligitur et ex aliis89 locis scripturae, scilicet purpura, fibula aurea, diadema sive corona, et sceptrum. Purpura huius regis, secundum quod purpura dicitur a puritate lucis, ut dicit IsrnORUS 90 XIX libro ETYMOLOGIARUM, signifìcat ipsum esse 'arnictum 91 lumine sicut vestimento', lumine inquam decoris divini secundum naturam etiam assumptam secundum naturarum circumincessionem, ut SUPRA 92 diximus. Sed secundum quod dicit vestem sanguinis colorem habentem, - ut IBIDEM dicit IsrnORUS 98 et etiam 050 GLOSSA 94 super illud Prov. ultimum: 'byssus et purpura indumentum eius' et GLOSSA 95 super illud Cant. VII (5): 'comae capitis tui sicut purpura regis' -sic decorem gloriae 061 042

046 05l

048 secundum > G 044 ponam BY iurisdictionem +quam ARP* del PO qua G 047 048 049 pedum suorum] etc.Y etc.>Y in-meo] etc.Y fulgens PO gloriae>PO vac.G

tuos Y in REBY

045 050

Cf. Ioh.16,15; 17,10. Ps.8,8; 1 Cor. 15,26-28; Hebr.2,8. Ps.109,1. 84 Supra n.252. Cf. Hebr.7,2. 85 Ps.88,38. 86 Cf. Mt.13,43. 87 Ps.88,38. 88 1 Macch.1,10; 6,15; 10,62.89; 11,13; 12,58; 13,37. 89 Cf. Gen. 49,10. Cant.7,5 Eccli.45,14. Cant.3,11. Sap.6,22; 10,14; Hab.3,14. 90 Isidorus Hisp., Etymol. 1.19 c.28,5 (PL 82,696A). 91 Cf. Ps.103,2. 9 2 Supra tr.1 c.8 (n.118). 93 Isidorus Hisp., Etymol. l.19 c.17,4 (PL 82,676C.685B). 94 Glossa ord. Prov.31(22): 'Purpura effusio sanguinis ... purparans autem color et de sanguine animantis, qui purpura vocatur, fit et sanguinis habet speciem'. (Antv.3,1747B; PL 113,1116A). 96 Glossa ord. Cant.7: 'Semper purpuram veri regis, idest passionem, in memoria habentes (Antv.3, 1875A; PL 113,1162B). 81

82 83

16

20

25

178

De summo bono, liber quintus

passionis signifìcat, quem admirantur angeli in Christi ascensione, cum dicunt, Is. LXIII (2): 'Quare ergo rubrum est indumentum tuum ?' Fibula vero, quae est ornamentum pectoris, ut dicit IsIDORUS 96 IBIDEM, signifìcat omatum caritatis eximiae, quem 062 pectus Christi 063 , idest consilium divinae sapiens tiae, nobis ostendit064 et ipsum 065 quoad nos decoravit. Hoc 066 etiam signifìcatur pe~ zonam auream, qua ad mamillas praecinctus esse describitur, Apoc. I (13). Sicut autem fibula sive monile vesti, sic et caritas Christi praedicto vestimento rubro conexa est, quia propter caritatem sic 067 vestimenta sua rubricavit. Et hic 068 magnus ornatus est huius vestis, quod non ex aliqua necessitate vel sui utilitate sed ex sola 10 caritate passus est. Corona est gloria de victoria, qua vicit principem huius mundi et 'ascendens 97 in altum captivam duxit captivitatem'. Propter quod etiam ipsa captivitas, idest sancti olim captivi, vocantur eius corona, Is. LXII (3): 'et eris corona gloriae in manu Domini', quia hunc triumphum in se ostendunt. De hac corona in Ps. 98 : 'minuisti eum 1& paulo minus ab angelis' scilicet in passione, et ideo in resurrectione 'gloria et honore coronasti eum'; et Eccli. XLV (14): 'corona aurea 669 super mitram eius 060 ', idest pontifìcalem dignitatem in passione. Unde INFRA 99 dicitur: 'Gloria honoris et opus virtutis'. Sceptrum vero in spiritualibus signifìcat 'regale et principale rectaque omnia dif20 fìniens', ut dicit DIONYSIUs 100 XV capitulo COELESTIS HIERARCIIlAE. Unde in Christo signifìcat inflexibilem iustitiam qua suos regit. Et ideo vocatur virga ferrea in Ps. 101 : 'reges eos in virga ferrea' et iterum: 'virga102 directionis virga 061 regni tui 081 '. Sceptrum enim graece vocatur virga regalis, ut dicit P APIAs103 • n. 256 2s

30

(Quare Christus voluit esse pauper164. ) Ut autem ostenderet iste rex suum regnum non esse de hoc mundo, pauper esse voluit omnibus mundanis rebus abiectis. Et sic natus fuit, ut testantur 062 165 stabulum et praesepe et viles 663 panni infantiae suae. In mendica etiam paupertate hanc vitam peregit, cum nec 'habuit106 , uhi caput suum reclinaret'. In summa etiam egestate mortuus fuit, cum stipe sua, idest pauperibus vestibus, spoliatus107, nudus in cruce pependit. Et sic, 'cum108 dives esset, propter nos egenus factus, ut ipsius inopia' in temporalibus, 'divites essemus' in spiritualibus, 'exeundo109 ad eum extra castra improperium' suae paupertatis 'portantes', ut sic 064 pauperes in hoc mundo existentes 052 657 662

654 ostenditur Y 653 Christi] habet BY 056 ipsam codd. 656 hec REB quem] quo S 666 eius> Y 658 hoc P 659 coronam auream AB 661 virga-tui>PG sic> Y 663 viles > Y 064 ut sic] ut scilicet P corr.O ut si RBO* et si E testatur REBY

Isidorus Hisp., Etymol.1.19 c.31,17 (PL82701A). Eph.4,8. 98 Ps.8,6. 9 9 Infra= ibidem (Eccli.45,14). 100 Ps. Dionysios, De cael. hier. c.15 § 5 (PG 3,333B; Dionysiaca Il 1013, translatio Erigenae). 101 Ps. 2,9. 162 Ps.44,6. 163 Papias grammaticus, Vocabularium, sub nomine: sceptrum (Venetis 1491). 104 Ioh.18,36. 165 Lc.2,7. 166 Mt.8,20. 1 0 7 Ioh.19,23. 168 2 Cor.8,9. 169 Hebr.13,13. 96 97

tractatus 1, capitulum 1

179

divites simus in fide et heredes regni, quod 'promisit110 Deus diligentibus se'. Ideo dicitur Zach. vmm: 'exsulta satis, filia Sion, iubila Ierusalem. Ecce rex tuus veniet 065 tibi iustus et salvator 066 , ipse pauper' etc. 067 , ut etiam potestas suae maiestatis nos non fugaret ab ipso nec timorem servilem nobis 068 superduceret. Cum ipse venerit 'vocare112 peccatores' et venerit 069 'ignem113 ' caritatis in° 70 terram mittere, ut accen- 5 deret 070 corda, venit in humilitate et misericordia, - sicut ipse dicit114 : 'discite a me, quia mitis sum et humilis corde' - et non in honore huius mundi nec in districtione iustitiae, quam Pharisaei putabant eum servare debere, sicut ipsi de sola falsa iustitia tumidi 'aspernabantur115 ceteros'. Quos confutat Christus, cum dicit 071 116 : 'Discite, 10 quid est: misericordiam volo et non sacrificium'.

Capitulum septimum. Qualiter Christus dicitur traditus diversimode a diversis. Et qua/iter passionem eius diversimode desideraverunt sancti et hostes sui. Et an possit dici, quod Filius Dei sit passus et mortuus. Et an fuerit in morte divinitas 01 separata ab humanitate. Et quare corpus eius non vidit corruptionem. Et an in triduo mortis illud corpus univoce fuerit corpus et 15 ante mortem. Et an in ilio triduo fuerit homo. Et de differentia inter totum et totus, cum de Christo dicuntur. Et qualiter redemptus fuisset homo, si Christus non fuisset mortuus. n. 257

RY 070 02 etiam 071 veniret R? in-accenderet] mittere in terrena RBBY cum dicit> Y Ol deitas Y 03 seipsum RBBY 05 etc.> Y 06 ipsum Y 07 cum RBB del.G 04 se>ABP*OG +et Y 08 etc.>RBY 09 autem RBY 010 medius] motus dittogr.R>BBY 011 tamen] tantum RB 110 Iac.1,12. 116 Mt.9,13.

m Zach.9,9.

112

Mt.9,13.

112

Lc.12,49.

114 Mt.11,29.

115

Lc.18,9.

1 Cf. Petrus Lomb., III Sent. d.20 c.5-6 (ed. Quar. p.643-644). Alb., III Sent. d.20 a.11.12. Thom., III Sent. d.20 a.5 qa. 1-2; expos. textus. 2 Rom.8,32. Cf. Alb., ibidem a.11 et Thom., ibidem (a.5). 3 Cf. Petrus Lomb., III Sent. d.20 c.5-6 (ed. Quar. p. 643-644). Alb., III Sent. d.20 a.11-13. Thom., III Sent. d.20 a.5 qa.1-2. 4 Augustinus, Tract. ep. I Ioh. tr. 7 n.7 (PL 35,2032) apud Petrum Lomb., ibidem (p. 643). 5 Supra: Ulricus, Summa de summa bono 1.4 tr.2 c.14.

180

De summo bono, liber quintus

quia in agente est actio, in obiecto actionis est passio. Et hoc secundo modo unum istorum fuit malum, scilicet actio agentium. Et ideo Deo displicuit et hoc 012 non mediocriter, quia sicut passiones 013 suae ex eo, quod fuerunt divinae operationes, ut SUPRA6 diximus, fuerunt infiniti meriti, sic econtrario 014 actio haec mala fuit infiniti 1 demeriti, inquantum fuit in obiectum, quod est deus, non eo modo quo omnia peccata sunt offensae in deum secundum illud Ps. 7: 'tibi soli peccavi', quae nihil nocumenti deo inferunt, sed quia iniuriam intulit et laesionem personae, quae est Deus. Unde Thren. IV (6) 'et maior effecta 015 est iniquitas populi mei 016 peccato Sodomorum' etc. Aliud autem, scilicet passio, fuit bonum virtutis maximae caritatis. Et sic 10 summe deo placuit, Eph. V (2): 'tradidit seipsum pro no bis oblationem et hostiam Deo in odorem suavitatis'. Unde versus 017 8: 'Actio displicuit, passio grata fuit'.

n. 259

( Qualiter passionem Christi differenter desideraverunt sancti et hostes.) Ipsa etiam passio dupliciter consideratur in Christo et in aliis sanctis, scilicet in se et sic malum poenae est, qualiter hostes Christi desiderabant Christi passionem et 11 gaudebant de ipsa, - vel inquantum ex bono usu mali fuit bonum virtutis ipsa passio in Christo, cuius merito et 018 ipse glorificatus est et nos secum glorificavit. Et sic sancti desiderabant Christi passionem secundum illud 019 Is. LIII (2): 'desideravimus eum despectum et novissimum virorum' etc. 020 Et nos de eius passione gaudemus cum APOSTOL0 9 dicentes 021 : 'mihi absit gloriari nisi in cruce Domini nostri 20 Iesu Christi' etc. 022 Et similiter est in poena martyrum. Sic enim dicit AuGUSTINUs10 IN SERMONE: 'studia cum tortore divisimus, illum delectabat poena, nos corona'.

n. 260

(An Filius Dei possit dici passus et mortuus 11. ) Bene autem diximus obiectum illius actionis fuisse Deum, quia in symbolo dicitur023: 'Filius Dei crucifixus, mortuus et sepultus'. Et hoc rationabiliter secundum re2& gulam, quam SUPRA12 tradidimus, scilicet quod 024 quando praedicatum dicitur de aliquo composito, quod non est aptum natum convenire nisi ratione partis, vera est locutio, cum hoc simpliciter de ilio subiecto praedicatur, ut cum dico 025 : Paulus est calvus. Unde secundum quod 026 haec persona est composita, ut SUPRA13 exposuimus, vere dicitur esse mortua et crucifixa, cum sit tamen divina persona et Deus, so quia haec non sunt apta nata convenire nisi ratione naturae assumptae, quae est quasi pars huius compositae personae. 014 econverso Y 015 effecta Vulg.] 012 hec RE> Y 013 passiones+ vel operationes superscr.P 019 secundumillud>S 017 versus] ubi BOG 018 et> Y 016 mei Vulg.>PG* facta BPG 024 quod>RY 025 di020 etc.> Y 021 gaudentes BY 022 etc.> Y 023 dicimus REBOG 026 secundum quod] quia Y citur BY

Supra tr.1 c.8 (n.123). Ps. 50,6. 8 Idem versus apud Alb., III Sent. d.18 a.3 Summa I q. 80 m.3 (ed. Jammy t.17 p. 490 b; ed. Borgnet t.30 p.900 a) et sub nomine Hieronymi apud Ps. Alexandri Hal., Su=a 1.3 tr.4 q.1 c.2 arg. 3 (ed. Quar. t.4 p. 177 a). 9 Gal.6,14. 10 Augustinus, Tractatus ... ex codice Guelferbytano ed. G. Morin 409b (PLS 2,418). 11 Cf. Petrus Lomb., III Sent. d.21 c.2 (ed. Quar. p. 648-649). Alb., Inc. (ed. Col. t.26 p. 210,29.42. 89-90); III Sent. d.21 a.4. Thom., III Sent. d.21 q.1 a.3. 12 Supra tr.1 c.9 (11.139). 13 Supra tr.1 c.9 (11.139). 6

7

tractatus 1, capitulum 1

181

n. 261

(An in morte Christi divinitas fuerit separata ab humanitate14. ) Mors vero Christi fuit separatio animae a corpore, secundum quod Filius Dei dicit, Ioh. X (17): 'ego pono animam meam', idest depono. Quod non est intelligendum quasi 027 anima separata fuerit ab unione cum Filio Dei, quia tunc falsum esset, quod dicitur in SYMBOLO: 'Descendit ad inferos 028 '. Hoc enim de Filio Dei ratione animae descendentis ad inferos non posset dici, si unio illa dissoluta fuisset, quia sola unio facit communionem 029 idiomatum. Praeterea030 , cum opera illius horninis non fuerunt nobis salutifera, nisi inquantum per unionem communicavit in operibus divina natura humanae, nihil nobis profuisset descensus ad inferos, quia nec infemum confringere nec fortem 15 ligare nec captivos16 inde educere potuisset nuda anima, sicut nec in terris rniracula facere potuit nisi divinitate sibi communicante in actionibus. Nec solum de anima hoc dicimus. Sed etiam unio corporis cum divinitate non fuit per mortem separata, quia tunc falso 031 in SYMBOLO diceretur Filius Dei sepultus. Nec etiam haec Christi hurnilitas nobis fuisset salutaris, cum tamen propter nos in tantum se humiliaverit. Nec tamen ex hoc corpus minus mortuum fuit, quia divinitas non potuit ei esse pro forma, ei 032 anima formaliter dante vitam. Est ergo sensus, quod Filius Dei, ut fuit unitus corpori, deposuit animam, Et hoc non est eam 033 deponere a se, seda corpore, ut exponit 034 AuGUSTINUS 17 •

1

10

15

(Quomodo intelligenda sit auctoritas Ambrosii18. ) Quod ergo dicit AMBROSIUS 19 tractans illud Ps. 20 : 'Deus 035 meus, ut quid me dere- 20 liquisti', quod Christus cum clamore protulit, Matth. XXVII (46), scilicet: 'Clamat homo separatione divinitatis moriturus. Nam 036 cum divinitas mortis libera sit, ibi mors esse non poterat, nisi vita discederet, quia vita divinitas est', intelligendum est secundum expositionem HESYCHII21 super illud Lev. XVI (6-10), ubi dicitur hircus apompeius altero hirco immolato in solitudinem esse mittendus. Dicit enim: 'In soli- 2s tudinem, idest in caelum, tempore passionis divinitas', figurata per alterum hircum, 'abiisse dicitur, non locum mutans, sed virtutem cohibens, ut possent impii corisummare passionem'. Nos autem addimus, quod separatio, de qua dicit AMBROSIUS 22 , non solum non dicit loci mutationem sed nec unitatis separationem, sed, sicut dictum est, dicit cohibitio- so nem virtutis. Ipse vocat enim separationem, quod textus vocat derelictionem, quae non dicit separationem unitatis, quia tunc hoc non fuisset factum per mortem, sed vivente Christo fuisset factum, quia ipse vivens clamavit se derelictum. Sed, ut diximus, dicit cohibitionem virtutis, non solum 'ut possent impii passionem consummare', ut 027 032

quod RBY et ABOG

029 communicationem E 030 propterea Y 031 false BY inforna Y 034 exposuit REB 035 deus+deus Vulg.Y 036 nam Lomb.>Y eum Y

028 033

14 Cf. Petrus Lomb., III Sent. d.21 c.1 (ed. Quar. p.644-648). Alb., Inc. (ed. Col. t.26 p.201, 74-87); III Sent. d.21 a.1-3. Thom., III Sent. d.21 q.1 a.1. 15 Cf. Mt. 12,29. 16 Cf. Eph.4,8. 17 Augustinus, Tract. Ioh. tr. 47 n.10 (PL 35,1738) apud Petrum Lomb., ibidem (p.647). 18 Cf. Petrus Lomb., III Sent. d.21 c.1 (ed. Quar. p.645). Alb., III Sent. d.21 a.1 ad 2; a.3. 19 Ambrosius, Expos. Lc.1.10 n.127 (PL 15,1929A; 1836; CSEL 32,4 p.503) apud Petrum Lomb., ibidem. 20 Ps. 21,2. 21 Hesychius, Lev.1.5 c.16,10 (PG 93,992B) apud Petrum Lomb., ibidem (p.646). 22 Ambrosius, ibidem.

n. 262

182

6

De summo bono, liber quintus

exponit JfEsycmus 23 , sed etiam ut ipsa passio plene super ipsum dominaretur generans in ipso dolorem vehementissimum, nullo solatio divinae virtutis permixtum, sicut martyres consolabantur ex amore Dei et spe certa, sed 'calix24 in manu Domini esset vini meri', licet sit 'plenus tnixto', vel 037 , sicut dicit HrnRONYMUS 25 , usque ad plenum mixtus, scilicet sordibus peccatorum quantum ad illos qui ei hunc calicem propinaverunt.

n. 263

(Quare corpus Christi non vidit corruptionem26 . )

10

16

20

26

Christus etiam morte solvit debitum naturae quantum ad illud quod ad naturam pertinebat. Quod fuit mors secundum illud Gen. II (17): 'quacumque die comederis ex eo, morte morieris'. Residuum autem, scilicet038 putrefactio et incineratio, de qua dicitur 039 Gen. III (19): 'cinis27 es et 040 in cinerem040 ' etc., non consequebatur naturam, nisi prout fuit in suppositis, non secundum rationem culpae, sed secundum rationem poenalis corruptionis fomitis, quae manet etiam dimisso illo peccato in baptismo. Et ideo, ut corpus possit suscipere gloriam resurrectionis, oportet ipsum in prima elementa resolvi, ut nihil illius infectionis remaneat. Unde cum Christus quantum ad se non indiguerit hoc remedio, quia fomes in eo non fuit, et propter nos non assumpserit omnes passiones personales, corpus Christi nec incineratum est nec corruptionem putredinis sensit secundum illud Ps. 28 : 'nec dabis sanctum tuum videre corruptionem 041 , videre 042 visu experientiae corruptionem putredinis. Hoc enim fuit ex sanctitate sua, qua nihil de immunditia fotnitis habuit. Et ideo morte imminente dixit: 'consummatum est', scilicet omne illud quod saluti hominum fuit necessarium, Ioh. XIX (30). Hoc autem fuit vi divinitatis 043 conservante hoc corpus in omni integritate, in° 44 qua fuit proportionatum animae. Fuit ergo divinitas unita corpori in sepulchro et animae in inferno. Et propter praedictam permanentem proportionem corporis ad animam illud corpus fuit corpus humanum. Et ideo divinitas post 045 mortem Christi non fuit unita corpori non humano.

n. 264

(An corpus Christi univoce fuerit corpus in triduo mortis et ante mortem29 . ) Solvitur etiam per hoc quaestio QUORUNDAM30 qui in hac 046 materia supernaturali so inquirunt secundum principia naturalia. Cum enim philosophi300 tradant corpus post separationem animae nec specie idem esse cum corpore, sicut cum fuit unita sibi anima, quaerunt isti, an corpus Christi mortuum idem fuerit quod fuit vivum, 039 dicitur REB vac. OG 038 scilicet>REB* vac.OG 040 et-cinerem> Y unde BY 043 vi divinitatis] in divinitate ABOG 042 videre > P*OG videre corruptionem > S 048 hac>Y 044 in >REBY 046 per Y

037 041

Hesychius, ibidem. Ps.74,9. Hieronymus: Dictum non invenitur in operibus eiusdem. Cf. Augustinus, Enar. Ps.74 n.11-12 (PL 36,954-955) ad sensum. Cf. Hrab. Maur., Com. Ez.1.9 c.23 (PL 110,747AB); Epos. Ier. 1.10 c.25 (PL 111,995-997). 28 Cf. Alb., III Sent. d.21 a.2 ad 2; IV Sent. d.43 a.23. Thom., III Sent. d.21 q.1 a.2. 27 Cf. lob 34,15. 28 Ps.15,10. 29 Cf. Petrus Lomb., III Sent. d.22 c.1 (ed. Quar. p.650-651). 3 Cf. Thom., 111 Sent. d.21 q.1 2.1 q2.1 2d 1-J; 2.2 2d 4; d.22 q.1 2.1 c. 2d 2; Quadliò. 11 q.1 a.1; Quodl. III q.2 a.4 ad 1 ; Quodl.IV q.5 a.8. aoo Cf. Aristoteles, De partibus animalium 1.1 c.1 (40 b 36 - 41 a 1). 2a

24 25

°

tractatus 1, capitulum 1

183

non solum numero sed etiam specie. Sed eadem ratione possunt ipsi 047 quaerere, an idem sit corpus humanum animale et spirituale, sicut erit in resurrectione, et iam 048 tale est corpus Christi, quod prius fuit animale, quia omnino haec esse sunt diversa. Unde dicimus, quod de Christi corpore non est iudicandum secundum alia naturalia corpora, sicut dicit HrrARIUS 31• lpsum enim post mortem mansit in eadem compositione et mixtione et complexione et in omni dispositione ad animam recipiendam, sicut in formatione 049 fuit ad animam accipiendam 0 • 0 , virtute divina ipsum in his conservante. Et hoc in nullo alio mortuo corpore est, quia tunc anima ab ipso non separaretur. Et ideo sicut corpus ultima dispositione dispositum ad primam animae infusionem est idem numero et specie cum seipso, sicut est post animae infusionem, nisi quod prius est 051 potentia, postea in actu, sic est in proposito.

1

10

(An Christus in triduo mortis fuerit homo 32 . ) Dicunt etiam QUIDAM, quod Christus in triduo mortis fuit homo. Et si ipsi hoc intelligunt, secundum quod 'homo' vocatur ex denominatione facta a digniori, secundum quod dicit PHILOSOPHUS 33 in IX libro ETHICORUM, quod homo est solus intellectus, tunc verum dicunt propter unionem perseverantem animae intellectualis cum divinitate. Vel, si sumunt hoc nomen 'homo', secundum quod in hac materia sancti saepe hoc nomine utuntur, scilicet pro principiis humanae naturae, idest pro anima et corpore, sic iterum bene dicunt, quia divinitas mansit ambobus principiis unita. Sed si sumitur, prout est nomen communis naturae resultantis ex unione mutua istorum principiorum, sic plane patet hoc falsum esse.

n. 265

1.

20

( An Christus in inferno et in sepulchro fuerit totus, sed non totum34 . ) Ratione autem huius permanentis personae compositae, differentia est, ut SUPRA35 diximus inter 'totum' et 'totus'. Dicimus enim, quod Christus totus fuit in sepulchro et totus in inferno et totus in caelo et totus est ubique, sed non totum, quia 'totus', 2& sicut dicit DAMASCENUS 36 , refertur ad personam, quae fuit unita corpori Christi in sepulchro et unita animae in inferno et tamen semper manet 'in37 sinu Patris' in caelo et est ubique, cum ipsa 052 sit Deus. 'Totum' autem, ut IBIDEM38 dicit, pertinet ad naturam. Unde, quando sumitur in Christo, tunc dicit personam Christi, secundum quod ao ipsa constat 'ex duabus et in duabus perfectis naturis'. Et hoc totum non fuit in sepulchro, quia perfecta natura humana non fuit ibi, sed tantum pars 053 eius. Eadem etiam ratione non fuit totum in inferno. Simpliciter054 autem humanitas Christi tunc ipsi>PO etiam G 852 ipse Y in Y

849 informatione REB 050 recipiendam Y 851 est+ ideo BY 054 secundum partem Y specialiter del.RE similiter corr.in marg.BY

048

047

053

31 Hilarius, De trin. 1.10 n.26.27.35 (PL 10,366B-367B.371B) apud Petrum Lomb., III Sent. d.15 c.3 (ed. Quar. p.618-619). 32 Cf. Petrus Lomb., III Sent. d.22 c.1 (ed. Quar. p.650-651). Alb., Inc. (ed. Col. t.26 p.197,25-27. p.201-202); III Sent. d.22 a.1. Thom., III Sent. d.22 q.1 a.1. 33 Aristoteles, Ethic. Nic. 1.9 c.8 (1168 b 31-35) apud Thom., ibidem arg. 7. 34 Cf. Petrus Lomb., III Sent. d.22 c.2-3 (ed. Quar. p.651-654). Alb., III Sent. d.22 a.2-3. Thom., III Sent. d.22 q.1 a.2 ad 3.6. M Supra tr.1 c.8 (n.116). 36 Iohannes Dam., De fide orth., 1.3 c.7 (PG 94, 1012BC; ed. Buytaert c.51,61-63) apud Petrum Lomb., ibidem (p. 653-654). 37 Ioh. 1,18. as Iohannes Dam., ibidem.

n. 266

184

De summo bono, liber quintus

non fuit in caelo sed in ascensione primo illuc pervenit. Nec etiam est illa natura ubique,388 quia humanitas non est propter unionem coextensa divinitati, ut dicit DAMASCENUS 39 . Haec est ergo ratio differentiae. (An hic homo Christus sit ubique40.)

n. 267 &

10

Similiter quamvis vere dicamus: 'Hic homo est ubique', non tamen verum est, quod hic sit ubique homo, quia in prima locutione esse ubique attribuitur homini non ratione naturae sed ratione suppositi, pro quo supponit terminus communis propter pronomen demonstrativum, et etiam quia ipse est in subiecto et illi convenit praedicatum055 ; et ideo vera est. In secunda vero iste terminus 'homo' est determinatio praedicati, quod est 'esse ubique', et cum sit in praedicato, stat formaliter et determinat praedicatum ratione naturae humanae. Et ita non praedicatur de persona 'esse ubique' simpliciter, sed 'esse ubique' secundum humanam naturam; quod falsum est. Et ideo locutionem illam non recipimus.

(Si Christus non fuisset occisus, qualiter fuissct mortuus et homo redemptus41. ) Si autem quaeritur 056 , posito quod homines Christum in mundum venientem adeo communiter devote recepissent, quod nullus ei mortem vel aliquam laesionem intentasset067, an ipse nihilominus mortuus fuisset et qualiter tunc hominem redemisset: credimus ad hoc dicendum esse, quod ipse Christus nihilominus fuisset mortuus na20 turali morte - non ex debito naturae, scilicet prout fuit in ipso, quia illa nec culpam et per conscquens ncc reatum mortis unquam habuit, co quod lcge et actu naturae non descendit a primis parentibus, nec etiam ex naturali necessitate, loquendo de persona Christi in natura humana, quia illa naturam sibi unitam potuit sine 'expoliatione42 supervestire' habitum 058 gloriae et impassibilitatis, sed sua voluntate, quia 'de2. buit43 per omnia fratribus assirnilari, ut misericors fìeret', quia sic exsolvendo, 'quae44 non rapuit', idest voluntarie sustinendo 059 mortem, quae est poena inflicta pro prima praevaricatione, quia 060 quam 061 primi parentes voluerunt rapere divinitatem, pro ipsa rapina satisfecisset et sic nos redemisset. Cum enim infìrmitates, quas nos necessitate naturac patimur, sint nobis meritoriae, cum 062 ipsas ut flagella pii Patris tranquillo 3o animo a deo suscipimus et sustinemus, et cum secundum sententiam Domini45 beatus sit servus, qui domino 46 pulsanti 063 ad domum huius terrenae habitationis per mortem cum festinantia promptitudinis 064 devoti animi aperit cupiens 'dissolvi47 et esse 065 cum Christo' et ita tali servo etiam ipsa mors sit meritoria, qui facit de necessitate virtutem: multo fortius voluntaria mors Christi meritoria foisset pro tota natura, pro 35 qua ipse eam ex fraterna caritate gustasset, praecipue cum indubitatum sit Christum per alias passiones naturales meruisse, scilicet per 066 famen et sitim et lassitudinem et similia.

n. 2681&

058 habitu B 056 quaeritur>SBY 057 intulisset cor.in marg. B corr. Y praedicatum>BY 059 suscipiendo corr. in marg. BY 060 quia del.P 662 tamen A 668 pul061 quando Y que E 064 promptioris Y 666 per> Y 005 esse Vulg.REBY] vivere S sante Y 055

388 Cf. Boethius, De 2 naturis et una persona Christi, proemium (PL 64,1351-1352; ed. Peiper p.186,7-11; ed. Randp. 72,10-11). 39 Ioharmes Dam., De fide orth. 1.3 c.7 (PG 94, 1012B; ed. Buytaert c.51,57-58). 4 Cf. Alb., III Sent. d.22 a.2.3 Thom., III Sent. d.22 q.1 a.2. 41 Cf. Alb., Inc. (ed. Col. t.26 p.171,54-56.61). Thom., III Sent. d.16 q.1 a.2-3; d.18 a.4 qa.1 ad 3; d.20 a.4 qua. 1 ad 2; qa.2 arg. 1. 42 Cf. 2 Cor. 5,4. 46 Cf. 45 Cf. Lc.12,36-38. 43 Hebr. 2,17. 44 Cf. Ps.68,5. 47 Phil.1,23. Gregorius M., Horn., evang. 1.1 hom.13 n.3 (PL 76,1124C).

°

tractatus 1, capitulum 1

185

Capitulum octavum. De descensu Christi ad inferos. Et de eius modo. Et de ejfectibus ipsius 01 et expositionibus quorundam dubiorum circa hoc. n. 269

Y 9

09 hoc+aliud Y 010 scilicet Y 011 vocatur Y oia credendi BY 017 vel REBY 014 dei Y 015 ipsi +sibi A simpliciter B? 016 autem Y 021 infernum Vu(g. inferniR?EY o2o ero+ mors tua, o mors, Y

013

fide-

018 in y

Prudentius, Psychomachia, praefatio v.1 (PL 60,11A; CSEL 61 p.167).

° Cf. Rom.4,16.

1

11 Cf. Alb., Inc. (ed. Col. t.26 p.235,5-6); Resur. (ed. Col. t.26 p.319); III Sent. d.22 a.4. Thom., III Sent. d.22 q.2 a.1 qa.2. 12 Cf. Mt.8,12; 22,13; 25,30. 13 Cf. Alb., Resur. (ed. Col. t.26 p.313) et III Sent. d.22 a.4 qa. 1. Thom., III Sent. d.22 q.2 a.1 qa.2 ad 3; a. 2 qa.2 arg.1 ad 1. 14 Cf. Alb., Resur. (ibidem).

tractatus 1, capitulum 1

187

includens omnia supradicta 022 quattuor interstitia. Profundus enim infernus in respectu ad caelum empyreum est aer15 caliginosus, in quo daemones torquentur. Profundior autem est exilium terrenae habitationis, in quod homo relegatus est. Quod etiam philosophi, scilicet PYTHAGORAS16 et PLATO, infernum vocaverunt. Profundissimus autem est praedictus locus, qui est sub terra. Haec est sententia verborum GREGORII17 super eundem locum in MORALIBUS. Illuc autem Christus 'omnia sua' descendere dicit, quo sola anima pervenit, quia omnia merita, quae gessit in corpore et in anima, in operibus et in°23 passionibus, per effectum illuc in Christi 024 anima pervenerunt.

5

Y 25

037 ipsum

Y

038 scilicet >

Y

099

Christus > Y

040 habet PG huius O

Cf. Lc.11,22. Cf. supra n.244.

26 Glossa interi. Zach.9 (Antv.4,2135). Cf. Hieronymus, Com. Zach.9 (PL 25,1485B). Cf. Alb., III Sent. d.22 a.4 qa.1 arg. 3 et Thom., ibidem a.2 qa. 2, qui plura verba Glossae praebent. 27 Cf. Lc.16,22. 2s Hab.3,2; Tob.3,13. 29 Iohannes Chrys., loco ignoto. 3 Cf. Alb., Resur. (ed. Col. t.26 p.258-262); III Sent. d.22 a.4; IV Sent. d.43 a.5.26. Thom., IU Sent. d.21 q.2 a.1; d.22 q.2 a.1 qa.2; a.2. 31 Cf. Ps.18,6. 32 Rom.6,11.4. 33 1 Cor.15,17. 34 1 Cor.15,20.

°

tractatus 1, capitulum 1

189

primum in unoquoque ordine est causa omnium sequentium, ideo subdit35 : 'quoniam quidem per hominem mors' etc. Est tamen etiam causa exemplaris secundum illud Rom. VIII (29): 'praedestinavit conformes fieri imaginis 042 Filii sui 043 ' et ad Phil. III (21): 'reformabit 044 corpus humilitatis nostrae configuratum' etc. Hoc tamen exemplar non omnes aequaliter sed 5 singuli sancti proportionaliter imitantur, quia unusquisque resurget in ordine suo, sicut 'stella a stella differt in claritate', I Cor. XV (41).

n. 277

(Quo ordine mirabilia illa facta sint secundum expositionem Eusebii.) Quo ordine autem per descensum Christi ad inferos 045 facta sint in inferno omnia illa mirabilia, quae SUPRA36 enumeravimus, exponunt 046 EusEBIUS et AuGUSTINUS. EusEBIUS 37 enim in SERMONE I DE RESURRECTIONE CHRISTI dicit sic: 'Confestim aeterna nox infemorum Christo descendente resplenduit', scilicet luce divina et etiam corporali, quia lumen divinum daemones non viderunt, 'siluit stridor lugentium, dirupta ceciderunt vincula damnatorum, attonitae mentes obstupuere 047 tortorum. Mox igitur ferruginei ianitores talia 048 inter se submurmurant: Quis38 est iste terribilis et niveo 380 splendore coruscus. Iudicem videmus non supplicem. Pugnare 649 venit, non succumbere; eripere, non manere. Invasor est, non debitor; effractor est, non precator. Si reus esset, audax non esset. Mox39 Christus in ipsos crudeles poenarum acies dirigit atque implacabiles turmas framea 40 divina concidit et fortissimi 41 a fortiore aeternis nexibus colligantur, sicut Christus promiserat 050 dicens 42 : 'nemo intrat in domum fortis' etc. Tristes igitur 051 lugentes diuturno squalore populi redemptoris vestigiis provolvuntur secundum APOSTOLI43 dictum: 'ut in nomine lesu omne genu flectatur' etc. 652 Et ista supplicatione deplorant: Venisti tandem, clementissime Iesu. Succurre et parce fessis. Nunc, Christe, saevas exstingue minas. 1am miserandos resolve mugitus. Redemisti vivos cruce tua; eripe mortuos morte tua. Ad tuum adventum omnis creatura pendebat. Tibi nostra tormenta suspirabant. Te semper inferus053 iste pavebat 054. Dum hic es, absolve reos. Cum ascenderis, defende tuos. Cum redieris ad corpus maiestate tua, non privetur inferus 665 potentia tua 056 . Mox44 resolutos populos reducit Christus in lucem, reficit saucios, alloquitur fatigatos: O mea creatura, si te per potentiam eriperem, iustitiam utique amisissem. Ideo propter te descendi, occidi me permisi, et sic ad inferos istos veni. Exite nunc vincti, exsurgite 643 sui Vulg.] eius superscr.BY 044 reformavit BY 646 ad infe.imaginis Vulg.] imagini Y 648 talia] clam PO etiam G 646 exponit REBOG 647 obstupuerunt corr.i11 marg.BY ros > Y 060 premiserat Y 061 ergo EB 652 etc.> Y 068 infemus Y 064 pavebit PO o49 purgare EY 066 tua>PO o55 infemus BY

642

35 1 Cor. 15,21. 36 Supra n.272.275. 37 Eusebius idest Ps. Hieronymus, Ep.24 seu sermo de resurr. n.1 (PL 30,222C). Cf. CPL2, Dekkers, n.966, sermo 12. Nonnulla ab Ulrico omissa sunt. 38 Ps.Augustinus, Senno de pascha (160) n.2 (PL 39,2060); nonnulla omissa sunt, alia ordine inverso ab Ulrico tradita. 380 Ps.Augustinus, Sermo de pascha (160) n.2 (PL 39,2060), ut patet ex 'niveo' adiectivo. Cf. Origenes, Num. hom.13 n.7 (PG 12, 674C; GCS 7,117). 39 Ab hinc Ulrici fons: Ps. Hieronymus, ibidem (223B); quaedam ab Ulrico omissa sunt. 46 Cf. Ps.34,3. 41 Cf. Mt.12,29; Indae 6. 42 Mc.3,27. 48 Phil.2,10. 44 Sequentia in homilia Ps. Hieronymi ibidem desunt.

10

15

20

25

so

190

De summo bono, liber quintus

miseri, respirate captivi, deponite luctum atque maestitiam. Intrate in gaudium et laetitiam. Fovebit 057 vos semper maiestas mea, cum in caelo fuerit caro mea.

n. 278

(Idem secundum expositionem Augustini.) AucusTINUS 45 quoque in sermone DE RESURRECTIONE hoc 058 idem plenius exponit 5 dicens: Mox 450 ut Christus spiritum reddidit, unita divinitati anima ad inferorum 059 profunda descendit. Cumque tenebrarum turrim quasi quidam depraedator splendidus ac 060 terribilis attigisset, territae tartareae legiones inquirere coeperunt dicentes: Unde46 iste est tam fortis tam splendidus, tam terribilis? O princeps noster, ecce460 , iam totas tenebras suo splendore fugavit, omnes carceres fregit, ligatos solvit, 10 captivos eiecit, 'luctus47 eorum in gaudium commutavit'. Post48 hoc 081 sine mora ad imperium Domini omnes ferrei confracti sunt vectes. Et ecce subito innumerabiles sanctorum populi, qui tenebantur captivi in morte, salvatoris sui genibus advoluti lacrimabili eum obsecratione deposcunt dicentes: Advenisti redemptor mundi. Advenisti, quem desiderantes quotidie sperabamus. Advenisti, quem nobis venturum 15 lex nuntiaverat 062 et prophetae. Advenisti donans 063 vivens in carne indulgentiam peccatoribus mundi, solvens defunctus captivos inferni. Descendisti pro nobis ad inferos. Noli nobis deesse, cum fueris reversus ad superos. Posuisti titulum gloriae in saeculo 064 • Pone signum victoriae in inferno. Nec mora, statim Domini iussu omnes iusti antiqui iura potestatis accipiunt atque in suos tortores tormenta convertunt cum 20 ineffabili gaudio 'clamantes49 Domino et dicentes': Ascende, Domine Iesu, expoliato inferno et auctore mortis 065 suis vinculis irretito redde laetitiam mundo. ( Quomodo praedicta verba sanctorum intelligenda sint.)

n. 279

Ex his et praedictis verbis Eusebii multa ex supradictis 066 probantur et exponuntur. Sed tamen et ipsa pia intelligentia indigent. Nam quod dicunt sanctos fuisse in lucto 2o et gemitu et similia, non sunt intelligenda de vero dolore, quia tunc originale peccatum punitum fuisset poena sensus et non sola 067 poena damni. Quod falsum est. Sed sunt intelligenda pro rememoratione 068 priorum malorum, quae in se tristis et lacrimabilis est. Sed cum. 069 cum sancti ab eis liberati, 'misericordias50 domini in aeternum cantant', dicentes illud Ps. 51 : 'laetati summus pro diebus, quibus nos humiliasti 070' so etc., tunc sunt gaudii, non maeroris. Oratio etiam ipsorum non fuit vocalis, cum animae sanctorum ad animam Christi hoc non indiguerint 071 , sed fuit devotio desideriorum. Et ideo etiam praedicti sancti ponunt verba, quae talibus desideriis congru069 infernorum PO inferiorum G 060 et Y 061 hec EBG 068 hec B fovebat SEPO 063 donans>P*OG tribuens add.in marg.P nuntiaverunt R?EB anmmtiaverunt Y 064 se066 predictis PG>vac.0 67 solum REBY 068 remo066 mortis+sue REBY culum Y 071 indiguerunt REBY 069 tamen ABOG 070 nos humiliasti > Y ratione R remotione corr.BY 067

062

°

45 Ps.Augustinus, Sermo de pasch. (160) n.2 (PL39,2060). CPL2 , Dekkers, 368 sermo 160: "spolia ex Eusebio Gallicano (sermo 12 bis) et Gregorio M., quae postea ad suum usum accomodavit Martinus Leogiensis (PL 208,925sq.)." 460 Martinus Leogiensis (PL 208,926BC.927B). 46 Ps.Augustinus, ibidem n.3 (PL 39,2060-2061). 460 Martinus Leogiensis (PL 208,927BC). 47 Esther 13,17. 48 Ps.Augustinus, ibidem n.4 (PL 39,2061). Martinus Leogiensis (PL 208,927D-928A). 49 Cf. Liturgia Rom. Pii V, Processio in Dom. II passionis. 50 Ps.88,2. 51 Ps.89,15.

tractatus 1, capitulum 1

191

unt, sicut HIERONYMUS 52 dicit in epistula AD PAULAM ET EusTocmuM 072 , quod solitum est scholaribus discipulis 073 sumpto themate excogitare, quibus verbis uti potuit, qui iniuriam passus est, vel qui iniuriam fecit. Similiter etiam intelligendum est de verbis daemonum inter se, quae praemissa sunt. Ipsa enim iam dicto modo exprimunt dolorem suum de liberatione captivorum et diminutione et ligamine 074 potestatis eorum et de deiectione 075 principatus 076 eorum cum 'superbia63 eorum ascendat semper' idest ascendere conetur, quia hoc factum est per mortem Christi, quam Lucifer procuravit. Ideo contra eum exarsit furor irrationalis077 aliorum daemonum. Et haec sunt concisiones, quibus eos 'framea64 divina concidit', idest aspera sententia. Et sanctorum gaudium fuit tormentum, quod ipsi in suos tortores converterunt. Quamvis autem haec omnia simul fuerint 078 , scilicet adventus Christus et sanctorum illuminatio et desiderium ipsorum et gaudium et dolor daemonum, tamen sancti haec dividunt et in ordinem rationis ponunt, ut facilius intelligantur. Oraverunt tamen sancti pro liberatione sua a violenta oppressione, qua daemones 079 , etiam soluto reatus vinculo, eos conabantur in carcere detinere, et pro eductione de eodem loco ad locum gloriae. Et haec facta fuerunt post praedicta. illud etiam Ps. 66 : 'attollite portas principes vestras' etc. 080, dicit GLOSSA66 essevocem angelorum praecedentium Christum descendentem ad inferos et alloquentium daemones. Et hoc etiam dicitur in EVANGELIO N1cooEMI67 . Ipsorum autem responsio daemonum est, quod sequitur68 : 'quis est iste rex gloriae', scilicet qui venit de latronum supplicio mortuus ad infernum, cum 'rex gloriae' in aeternum vivat et regnet in caelo. Hoc enim ipsi mirabantur, 'qui69 si cognovissent, nunquam Dominum gloriae crucifixissent'. Angeli autem eius triumphum canunt dicentes60 : 'Dominus fortis' etc., quasi dicant: Ideo mortuus est, ut sua patientia de vobis 081 triumpharet et suos de vestra tyranide liberaret. Et si haec expositio vera est, cum Ps. 61 describat gloriam Christi descendentis ad inferos in laude et comitatu angelorum, et cum hoc imperium angelorum et quaestio daemonum et responsio angelorum requirant successionem, licet omnia facta sint secundum intellectualem modum loquendi angelorum, de quo SUPRA62 IV libro plura diximus: intelligendum est, quod Christus soluto pretio mox ad inferos venit, ut

072 et Eustodùum> Y 073 discipulis] disciplinis AB 074 ligatione corr. superscr.BPO legatione G 076 eiectione REBY 076 principatus] potestatis Y 077 irascibilis B*Y 078 fuerunt BY 079 qua demones] contra demones qua Y 081 nobis AB oso vestras etc.> Y 62 Dictum est Ps. Hieronynù Ep.9 (PL 30,297D-305.307A-318B), quae est Paschasii Radberti (ad sensum). Cf. Ripberger, Albert, Der Ps. Hieronymus Brief IX 'Cogitis me' (Spicilegium Friburgense 9) n.1.2 (p.57-58). 63 Ps. 73,23. 54 Cf. Ps.34,3. 66 Ps.23,7. 66 Glossa ord. Ps.23 sub nomine Augustini (Antv.3,608DE; PL 113, 877B; PL 191,251A). 67 Evang. Nicodemi c.5 (ed. Tischendorf, Evangelia apocrypha2, Leipzig 1876, 397). Cf. Alb., Resur. (ed. Col. t.26 p.262.263. 270). 68 Ps.23,8. 69 1 Cor.2,8. 60 Ps.23,8. 61 Ps.23. 62 Ulricus, Summa de summo bono 1.4 tr.3 c.6.

6

10

15

20

26

so

192

De summo bono, liber quintus

5

dicit AuGUSTINUS 63 , et sanctos luce suae divinitatis illuminavit. Sed ut iuste se agere 082 ea propter quae venerat ostenderet, brevissimam moram ad ostia inferni propter praedictam controversiam contraxit et tunc ipsis daemonibus ex obstinata malitia nolentibus sanctis aperire carcerem nec dimittere64 populum Domini nisi in manu forti, ut in Pharaone figuratum est, Dominus clausis obstaculis infernum intravit. Et quae 083 divina luce illustraverat 08 4, in corporali luce replevit, ut esset locus congruus beatitudini praedictae spiritualis illuminationis potius quam carcer 085 • Et inde 086 egrediens cum 'captiva65 captivitate' in signum victoriae 087 claustra ipsa inferni aperuit et confregit hora resurrectionis.

10

Capitulum nonum. De Christi resurrectione. Et de tempore resurrectionis. Et de eius probatione. Et de ascensione ipsius et eius utilitate.

n. 280

REBP*OG 02 quoniam Y ideo BY

63 Ps.Augustinus = Glossa ord. Ps.23 sub nomine Aug. (Antv.3,608DE; PL 113,877B; PL 191, 251A). Cf. Augustinus, De Gen. ad lit. 1.13 c.33 n. 63.66 (PL 34, 481.484; CSEL 28,428,21-429,5.534). Ep. 164 c.2 n.3; c.3 n.8; c.5 n.14 (PL 33,710.712.715; CSEL 44,523-524.525.528). Ep.187 c.2 n.5-6 (PL 33,833-834; CSEL 57,84-86). 64 Cf. Ex.3,19; 5,2; 6,1. 65 Cf. Eph.4,8. 1 Cf. Alb., IV Sent. d.43 a.5.23.26. Thom., III Sent. d.21 q.2 a.1. 2 Augustinus, idest Ps. Augustinus supra n.278. Cf.ad sensum: Augustinus, Sermo 254 (PL 38, 1182-1185) et Append. serm. 164 n.2 (PL 39,2067). 20 Supra n.276. 3 Maximus Taurin., Homilia 57 (3 de Pascha) (PL 57,363B-364A). 4 Ps. Fulgentius. Textus attribuitur Hieronymo, Ep.29 n.1 (PL 30, 224C [231]); quam ep. Dekk.ers CPL2 603 esse Ps.Augustini vel Ps. Hieronymi vel Ps.Maxinù contendit; sed Hieronymi ep. 29 Dekkers CPL2 633 sermonibus genuinis adnumerat. Insuper advertas Hieronymi ep.29, qualis CSEL 54 traditur, verba allegata non praebere. Cf. Ps.Maximus Taur., Sermo 28 (PL 57,905B). Cf. Augustinus, appendix sermonum, sermo 159 n.1; 164 n.2 (PL 39,2058.2067). Cf.CPL2 368.

tractatus 1, capitulum 1

193

Obscuratio autem solis vere facta est, ut evangelia dicunt6 et DroNYsros6, qui hoc vidit, testatur, et ex multis rationibus ostendit GLOSSA7 SUPER MATTHAEUM. Et ipse DroNYsros 03 hoc factum dicit miraculosum fuisse et non naturalem eclipsim solis in EPISTOLA AD POLYCARPUM ET APOLLOFANIUM 04. Una ratio est, quia fuit generalior, quam aliqua naturalis eclipsis esse possit, quia tenebrae illae erant super universam terram, ut dicitur 06 Matth. XXVI8. Quamvis autem hoc ORIGENES 9 exponat de terra Iudaeorum dicens, quod solis Iudaeis fuerunt tenebrae et aliis gentibus lux fuit, sicut olim in Aegypto fuit e converso eis solis lux, et tenebrae fuerunt 06 super Aegyptios, ut dicitur Exod. X (22), tamen DroNYsros10 dicit se illam eclipsim vidisse apud Heliopolim civitatem Aegypti. Et dicit tenebras pervenisse usque in° 7 Phrygiam ad partes Iliacas, idest uhi fuit Troia. Secunda est ex duratione, quia duravit a sexta hora usque ad nonam, ut dicitur Matth. XXVl11. Et ita fuit per tres horas illa eclipsis, ut dicit GLOSSA12 , et tantum non durat aliqua naturalis eclipsis. Tertia ratio est, quia tunc luna fuit decima quinta, quia agnus immolabatur secundum legem13 luna decima quarta. Tunc 08 ergo lunae aliquid defuit et non potuit ad minus tam generalis eclipsis esse. Quarta ratio est, quia 09 luna tantum peregit de motu in tribus horis, quantum secundum cursum naturalem peregisset in triginta diebus. Quinta ratio est, quia 010 luna sua interpositione faciens hanc eclipsim per eandem portionem circuii accessit ad solem et reversa est recedens a sole. Quod non potest fieri in naturali eclipsi. Non enim consentiendum est illis qui dicunt, quod sol subtraxit lumen suum per se, cum DroNYSIUS 14 et APOLLOFANrns 011 16 viderint tunc soli lunam incidentem ad faciendam illam eclipsim. Sexta ratio est, quia, sicut dicit DroNYSIUS16 , ipse et APOLLOFANrns011 viderunt non ex eodem defectum et repurgationem sede contrario secundum diametrum factam. Nam obscuratio solis incepit ab oriente et repurgatio incepit ab occidente. Horum enim quodlibet fuit magis impossibile secundum naturam, quam esset ipsa eclipsis. Unde patet, quod in uno multa miracula includuntur, quia infirmum17 dei fortius est 012 hominibus'.

04 Apollifanium SEBY Pollifanium R. Translatio Hilduini: ApolloDionysius>AB*P*OG 06 dicit REB fanium; ceterae versiones: Apollofanes (Dionysiaca II 1486-1488. 1494. 1498). 08 tunc> Y 09 quod S 010 quod S 06 erant Y 07 ad EY on Apollifanius ABP 012 est>SR Pollifanius O Polifanius G

03

Mt.27,45 parali. Ps. Dionysios, Ep. 7 § 2 (PG3,1081AB; Dionysiaca II 1486-1488; Cf. 1494.1498). Ep.7 adApollophanion directa non est; qui tamen ibidem nominatur et auctor eundem alloquitur. 7 Glossa ord. Mt.27, allegans Origenem et Iohannem Chrysostomum, et Glossa interi. Mt.27 (Antv.5,458F-459C.460; PL 114, 175C). 8 Mt.27,45. 9 Origenes, Com. Mt.27 (PG 13,1783D-1785B; GCS 38,272-278). Cf. Glossa ord. Mt. 27 (Antv.5, 459AB). 10 Ps.Dionysios, ibidem. Heliopolis in Aegypto sita non legitur in Ps.Dionysio. 11 Mt.27,45. 12 Glossa interi. Mt.27 (Antv.5,459-460; PL 114,426). 13 Ex.12,3. 14 Ps.Dionysios, ibidem. 15 Cf. nota 6. 16 Ps.Dionysios, ibidem. 17 Cf. 1 Cor.1,25. 6 6

•

10

16

20

2.

194

n. 281

De summo bono, liber quintus

(De tempore resurrectionis18 . ) Diem autem resurrectionis ipse Christus praedixit19 • 'Sicut, inquit, fuit Ionas in ventri ceti tribus diebus 013 ' etc. Et hoc per synecdochen intelligendum est, ut scilicet illa 014 pars diei Parasceves, qua Christus depositus de cruce in sepulchro conditus fuit, • pro tota die illa naturali computetur, quae est viginti quattuor horarum. Propter quod nunc in ecclesia dies incipit a vespera et terminatur in vespera. Tamen olim fuit e converso, cum dictum est Gen. I (8): 'factum est vespere et mane 015 ' etc. Tunc enim dies computabatur de mane in aliud mane, et ita dies praecessit noctem, quia homo de luce venit in tenebras peccati et miseriae. Nunc autem est e converso, ut 10 figuretur 016 illud APOSTou 20 impletum: 'eratis aliquando tenebrae, nunc autem lux in Domino'. Nox autem sequens cum usuali die magni sabbati foit alter dies. Nox vero sequens illam diem usualem magni sabbati ponitur pro tertio die naturali toto. De hora vero resurrectionis sancti dissentiunt. Nam GREGORIUS 21 dicit, quod surrexit media nocte sumens argumentum ex figura ostensa in Samson, qui media nocte rn portas Gazae confregit et tulit in montem, Iud. XVI (3). Et idem dicit AMBROSIUS 22 in originali SUPER LucAM et HIERONYMUS 23 XII LIBRO QUAESTIONUM. Et probant hoc per illud Matth. 24 XXVII: 'vespere autem sabbati'. Nam in Graeco est 'sero', ut dicit AMBROSIUS 25 • AuGUSTINUS 26 autem dicit eum surrexisse 017 parum ante auroram, quia Matthaeus dicit: 'quae lucescit in prima sabbati', Matth. 27 XXVII. Est enim sen20 sensus secundum Augustinum28 : 'Vespere sabbati, idest 018 nocte sabbati 018 , quae hic significatur per primam partem noctis, quae est vespera, 'quae' nox 'lucescit in prima sabbati', idest terminatur luce primae diei septimanae, quae est dies dominica, 'venit Maria Magdalene' 019 , etc., idest praeparando aromata venire coeperunt sed lucescente mane venerunt. Quod Matthaeus causa brevitatis obscurius ponit, alii autem aper25 tius. Nam Mare. ultimo 29 dicitur: 'surgens autem 020 mane prima sabbati' 021 etc., et Luc. XXIV (1) dicitur: 'una autem sabbati valde diluculo' etc. Ioh. autem XX (1) dicitur: 'cum 022 adhuc tenebrae essent'. Ratio autem, quare sic scriptura 023 figurative tempus mortis describit 024 est, quia mora Christi in morte fuit, ut sciretur vere fuisse mortuus. Unde 'cum30 in ore duso orum vel trium testium stet omne verbum', tres dies comprobant et testificantur perfecte veritatem mortis, quia nullus tanto tempore secundum naturam posset 025 inclusus manere in sepulchro. Proprie autem loquendo fuit Christus in sepulchro uno 026

tribus diebus > REBY 014 illa > REBY 015 etmane > REBPG 016 figuraretur R significetur 018 idest-sabbati>REBY 019 Maria Magda017 resurrexisse REOG corr. superscr. BY 021 etc. >BY 022 cum Vulg.] dum BY 023 scripture 020 autem Vulg.] Iesus BY lene>A 025 026 024 REBY describunt corr.BPG describant O possit PG una B 013

Cf. Alb., IV Sent. d.43 a.23. Thom., III Sent. d.21 q.2 a.2. Cf. Thom., ibidem ad 5. Mt.12,40. 20 Eph.5,8. 21 Gregorius M., Horn. Evgl. 1.2 hom.21 n.7 {PL 76,1173BC). Cf. Thom., ibidem arg.6. 22 Ambrosius, Expos. Le. 1.10 n.150 {PL 15,1935B; CSEL 32,4 p.512). 23 Hieronymus, Ep.120 ad Helydiam de quaest.12 n.3 (PL 22,987; CSEL 55 p.481). 24 Mt.28,1. 25 Ambrosius, ibidem. 26 Augustinus, De consensu Evang. 1.3 c.24 n.65 {PL34,1198). 27 Mt.28,1. 28 Augustinus, ibidem. 29 Mc.16,9. so Deut.17,6; 2 Cor.13,1. Cf. Thom., ibidem contra 3. 18

19

tractatus 1, capitulum 1

195

die usuali et duabus noctibus, ut sic31 una eius mors luminosa duplicata per duas noctes duas nostras mortes destrueret, scilicet mortem naturae et mortem culpae et damnationis ei respondentis. Inquantum autem haec duo contra se 027 dividuntur, scilicet mors culpae et mors poenae, sic tres fuerunt mortes hominis. Et ideo secundum primum modum fuit mors una Christi per moram tridui triplicata, ut posset s omnes istas mortes a nobis repellere secundum rationem iustitiae, ut SUPRA32 exposuimus.

n. 282

( Quomodo resurrectio Christi sit probata angelicis testimoniis33 . ) lpsa etiam resurrectio tripliciter est probata, scilicet per angelica et humana testimonia et per Christi argumenta. 10 Circa primum multa dubia occurrunt ex hoc quod videntur evangelistae discordare in multis, scilicet de tempore terrae motus, quando apparuit Mariae Magdalenae, de numero mulierum visitantium sepulchrum, de numero apparentium angelorum, de situ ipsorum, quia quandoque dicuntur sedere, qunadoque stare. Sed haec omnia determinat AuGUSTINUS 34 in libro DE CONCORDIA EVANGELISTARUM dicens: Prima 1s sabbati, idest prima die septimanae, quae est 028 dies dominica, quia propter reverentiam sabbati Iudaei quamlibet diem ab ipso denominant, ventum est ad monumentum, sicut omnes evangelistae35 consentiunt, diluculo. Tunc iam factum erat, quod solus Matthaeus36 ait de terrae motu et revoluto lapide et territis custodibus. Sed quia Maria 029 Magdalene fuit ceteris ferventior, ideo Iohannes37 ipsam solam commemo- 20 rat tacitis eis 38 quae 030 cum ea erant, vidensque lapidem sublatum, antequam diligentius inspiceret, credens sublatum corpus cucurrit39 nuntians Petro et Iohanni. Qui40 etiam cucurrerunt ad monumentum et non invento corpore crediderunt, quod Maria dixerat, scilicet quod esset sublatum, abieruntque41 • Maria42 autem 'stabat foris 031 plorans' in horto, scilicet quo ingressae fuerant. Tunc viderunt angelum se- 2o dentem super lapidem revolutum, de quo dicunt Matthaeus43 et Marcus. Qui dixit eis 430 : 'Nolite timere' etc. Ad haec verba Maria, dum fleret, inclinavit44 se et prospexit in°32 monumentum et 'vidit45 duos angelos in albis sedentes, unum ad caput et unum ad pedes'. Hinc intelligendi sunt surrexisse angeli, scilicet propter reverentiam Christi, qui tunc illuc venit. Et ideo Lucas 033 46 dicit, quod viderunt angelos stantes. Post ao 027 031

028 est+prima BY hec R superscr.BG invicem P vac.O 032 ad B 033 Lucas>ABP*OG foris Vulg.] foras Y

029

Maria> PG

030

qui AB*

31 Cf. Augustinus, Enar. Ps.48 sermo 2 n.2 (PL 36,556) apud Petrum Lomb., III Sent. d.21 c.1 (ed. Quar. p.644). Cf. Thom., ibidem contra 2. Cf. supra n.251. 32 Supra tr.1 c.5 (n.71-72); cf. tr.2 c.5 (n.251). 33 Cf. Alb., Resur. (ed. Col. t.26 p.270). 34 Augustinus, De consensu evang. 1.3 c.24 n.65 (PL 34,1198). 35 Mt.28,1; Mc.16,2; Lc.24,1; Ioh.20,1. 36 Mt.28,2-4. 37 Ioh.20,1. 38 Mt.28,1 ;Mc.16,1. 39 Ioh.20,2. 40 Ioh.20,3-5. 41 Ioh.20,10. 42 Ioh.20, 11. 43 Mt.28,5; Mc.16,5. 430 Mt.28,5; Mc.16,6. 44 Lc.24,4; Ioh.20,11. 45 Ioh.20,12. 46 Lc.24,4.

196

6

De summo bono, liber quintus

hoc 034 Maria47 'conversa est retrorsum 036 ', subaudi: volens videre, quis 036 esset retro se, cui reverentiam angeli exhiberent. 'Et vidit Iesum stantem, ut Iohannes ait, et non sciebat, quia Iesus est'. Sed cum eam nominavit, tunc cognovit eum. Cui et dictum est: 48 : 'Noli me tangere'. Tunc egressa est de monumento, idest de loco effosso ante lapidem, et cum ea aliae, quas, ut Marcus 49 ait, 'timor invaserat, et nemini quidquam dixerunt'. Tunc secundum Matthaeum50 'Iesus occurrit eis dicens: 'Avete'. Et illae accesserunt et tenuerunt pedes eius'. 'Venit51 ergo Maria Magdalene annuntians discipulis' et aliae quae cum ea erant, quas Lucas 62 commemorat. (De testimoniis humanis 63 .)

n. 283 10

Testimonia humana fuerunt testimonia illorum qui cum Christo resurrexerunt. Nam licet in morte Christi monumenta aperta sint 037 in indicium futurae resurrectionis, ut dicitur Matth. 64 XXVI, tamen non resurrexerunt hi qui in monumentis erant, antequam Christus resurrexit, quia Christus est 'primitiae66 dormientium' et 'primo16 genitus 66 ex mortuis'. Et ideo ibidem subditur67 : 'multa corpora sanctorum, qui dormierant, surrexerunt'. Et ne crederetur, quod velit dicere eos ante Christum resurrexisse, addit68 : 'et exeuntes de monumentis post resurrectionem eius venerunt in civitatem sanctam', - sic dictam pro antiquo nomine, ut Matthaeus 59 'publicanus', 'et apparuerunt multis', ut perhiberent testimonium resurrectionis Christi. 20 Utrum autem isti tunc beata 038 immortalitate donati sint vel mortalem vitam receperint039 tantum, HmRONYMUs 60 dicit esse dubium in sermone DE ASSUMPTIONE BEATAE 040 VIRGINIS. BEDA61 autem dicit: 'Hi credendi sunt cum Domino ascendisse simul cum corpore'. Et ego62 credo de hoc non esse dubium, quia, ut praediximus63 , iam animae sanctorum erant perfecte impassibiles et beatae 041 et talis anima uniri 25 corpori mortali et morituro non debet nec potest. Magis etiam intulisset eis resurrectio Christi iniuriam et gravamen quam aliquid benefìcii642 et honoris 642 .

034

hec REB

639 susceperint

636 retrorsum Vulg.] retro S 036 quid BOG 037 in>REBPOG* 038 beata> Y 040 beatae > Y 041 et beatae > Y 642 benefìcium et

P susceperunt OG

honorem Y

47 Ioh.20,14. 48

Ioh.20,14.17.

49 Mc.16,8. 69

Mt.28,9.

61 Ioh.20,18. 62 Lc.24,10. 68 Cf. Alb., Resur. (ed. Col. t.26 p.270); III Sent. d.22 a.10 ad 2. Thom., III Sent. d.21 q.2 a.3. Mt.27,52-53. 1 Cor.15,20. 66 Col.1,18. 67 Mt.27,52. 68 Mt.27,53. 69 Mt.9,9. 69 Ps.Hieronymus, Ep.9 ad Paulam et Eustochium de assumptione b. Virginis n.2 (PL30,128A). 61 Beda, Expos. Mt. (27) 1.4 (PL 92,123D). Verba Ulrici verbotenus inveniuntur, nomine Bedae tacito, in Glossa ord. Mt.27 (Anrv.5,4620; PL 114, 176B). s2 Cf. Alb., Resur., ibidem. 83 Supra tr.2 c.8 (n.269). 64 65

tractatus 1, capitulum 1

197

(De apparitionibus Christi64. ) n. 284 Argumenta vero Christi fuerunt eius apparitiones secundum illud Act. I (3): 'quibus praebuit seipsum vivum in multis argumentis per dies quadraginta apparens eis'. Apparitiones autem istae plures fuerunt, quam in evangeliis habeatur 048 , ut patet per illud I Cor. XV (6-8): 'deinde044 visus est plus quam quingentis fratribus simul; deinde s visus est Iacobo, novissime autem tamquam abortivo visus est et mihi'. Nihil enim horum legitur in evangelio. Sed decem apparitiones66 legimus in ipsis evangeliis, quinque in ipso resurrectionis die. Primo66 enim apparuit Mariae Magdalenae flenti ad monumentum; secundo67 eidem 046 et alii 046 Mariae regredientibus nuntiare apostolis: tertio68 Petro, quarto69 10 duobus euntibus in Emmaus, scilicet Cleophae et Lucae evangelistae, ut QUIDAM 70 dicunt, quia Lucas tacito nomine alterius videtur se innuisse more scriptorum sacrae scripturae. Sed AMBROSIUS 71 in originali SUPER LucAM dicit ipsum vocatum Amaon. Quinto 72 apparuit ianuis clausis, uhi Thomas aberat, ut dicitur Ioh. XX (24). Nec huic 047 est contrarium, quod Luc. XXIV (33. 35) dicitur, quod praedicti reversi de 15 Ellllllaus 'invenerunt congregatos undecim', quibus narraverunt, 'quomodo cognoverunt Dominum in fractione panis'. Et mox subditur73 de hac, quam iam diximus, apparitione: 'dum haec loquuntur Iesus stetit' etc. Et ita videtur haec apparitio facta esse omnibus undecim discipulis 048 , inter quos Thomas includitur. Respondendum enim est ad hoc, quod Thomas inde exivit, antequam Dominus eis praedicta lo- 20 quentibus appareret, forte aliquid facturus, et interim Dominus eo absente venit. Quinque etiam fuerunt post diem resurrectionis. Prima74 'post dies octo, quando Thomas fuit cum eis', secunda76 piscantibus ad mare Tiberiadis, tertia76 in monte Galilaeae; quarta77 recumbentibus undecim die, qua ascendit; quinta78 , cum viderunt eum elevatum in aera caelos petentem. 2s (Quomodo his apparitionibus probata sit veritas corporis 79 . ) In his etiam apparitionibus multis modis probata est veritas resurrectionis. Sicut enim dicit DAMASCENUs 80 IV libro XIX capitulo: 'resurrectio est copulatio rursus 043 047

habentur Y huic>REBY

044 048

deinde Vulg. > Y apostolis Y

046

ei REBY

046

alie RE corr.O alteri in marg.B

Cf. Alb., Resur. (ed. Col. t.26 p.270-271; 278; 284-285); IV Sent. d.43 a.2. Thom., III Sent. d.21 q.2 a.1.3.4. 66 Cf. Augustinus, De consensu evang. 1.3 c.25 n.83 (PL 34,1214; CSEL 43,388,21-23). Cf. Glossa ord. Mt.28 (Antv.5,471C-472F). Cf. Alb., Resur. (ed. Col. t.26 p.278-284). 66 Ioh.20,11-18. 67 Mt.28,1-10. 68 Lc.24,34. 69 Lc.24,13-33. 70 Quidam: Cf. Alb., ibidem (p.280). 71 Ambrosius, Exp. Le. 1.10 n.173 (PL 15,1941B; CSEL 32,4 p.522). 72 Ioh.20,19-23. 73 Lc.24,36. 74 Ioh.20,26. 76 Ioh.21,1-14. 76 Mt.28,16-20. 77 Lc.24,36-43; Mc.16,14. 78 Lc.24,50-51; Act.1,2-11. 79 Cf. Alb., Resur. (ed. Col. t.26 p.270-271.274-285); IV Sent. d.43 a.5; d.44 a.2-4.13. Thom., III Sent. d.21 q.2 a.3.4 qa.1-2. 80 Iohannes Dam., De fide orth. 1.4 c.27 secundum hodiernam numerationem (PG 94,1220A. 1224C; ed. Buytaert c.100,9-10.6.96-97) apud Thom., ibidem a.1 arg. 1; ad 1. 64

n. 285

198

&

10

1s

20

25

ao

35

De summo bono, liber quintus

animae et corporis' et 'secunda eius, quod cecidit et dissolutum est, animalis resurrectio'. Et INFRA: 'Domini autem 049 resurrectio corporis facti 050 incorrupti et animae unio fuit. Haec enim sunt, quae divisa sunt secundum illud81 : 'Solvite templum hoc' etc. Ad huius ergo 051 resurrectionis probationem tria requirebantur, scilicet quod esset vere corpus humanum illud quod apparuit, et ita resurrectio fuerit vera 052, non phantastica, et quod esset idem numero corpus quod ceciderat in mortem, et quod esset illud idem corpus adhuc divinitati unitum. Primum istorum fuit probatum tripliciter. Per palpationem probatum fuit, quod non esset spiritus nec aliquod 053 spirituale sive phantasticum vel mathematicum corpus, sed corpus naturale constans ex ossibus et carnibus secundum illud Luc. XXIV (39): 'palpate et videte, quia 054 spiritus carnem et ossa non habet 055 '. Si autem quaeritur, quomodo corpus Domini fuit palpabile, cum, ut dicit GREG0RIUS 82 , omne tangibile sit corruptibile, quia tactus naturalis est secundum PmLOSOPHUM83 cum mutua alteratione tangentis et tacti et omne alterabile est passibile et per consequens corruptibile, quia passio magis facta abicit a substantia, dicendum est, quod triplex est tactus, scilicet tactus 056 metaphoricus, scilicet 057 cum qualitas naturalis sua actione immutat corpus, sicut dicimus: Frigus tetigit me. Et tactus mathematicus, scilicet cum extrema sunt simul sine actione et alteratione, sicut dicit PmLOSOPHUS84, quod linea tangit sphaeram in puncto. Et tactus naturalis, qui est secundum extrema sensibilibus qualitatibus informata et ideo est cum continua actione et passione. Et corpus quidem gloriosum habet 058 istas qualitates et ideo est tangibile, cum ipse voluerit, cuius est corpus, sed eas plene reductas ad medium, ita 059 quod illam mediam contemperantiam conservat anima virtute divina semper, quod non potest discrasiari060 sive distemperari. Et ideo non potest per tactum alterari. Comestione85 quoque probatum fuit, quod esset corpus naturale vivum, quia ista comestio non fuit necessitatis sed potestatis in hoc quod ostendit per ipsam se habere partem vegetativam animae, quae in corporibus 061 naturalibus est primum principium vitae. Si autem quaeritur, an fuerit vera comestio, dicendum est, quod habuit illam veritatem, quae requiritur ad huius propositi probationem. Fuit enim vera cibi masticatio et in stomachum traiectio, sed non fuit conversio in corpus Christi, sed potius, sicut 062 dicit AuGUSTINUS 86, conversus fuit ille cibus in spiritualem, idest vaporalem naturam, sicut aqua per radium solis convertitur in vaporem. Et ideo SUPRA 068 87 diximus, quod 064 aliter absorbet aquam terra sitiens, aliter radius solis candens. Locutione88 vero probatum fuit illud esse corpus humanum, quia referre signum 049 autem Burg.] nostri P nunc OG 050 facti Burg.] sancti EPO 051 ergo>ROG 052 vera+ 055 habent Y 056 scilicet tactus 053 aliquid O ?G? aliud E 054 quod B* PG et superscr.BY 057 scilicet> Y 058 habet>REBY 059 ita] idest RBBY 060 cliscursiari SR clistra>BY 062 ut BY 063 supra>REB 064 quod> Y siari O 061 corporibus] omnibus R corporalibus O 81 Ioh.2,19. 82 Gregorius M., Horn. Evgl. 1.2 hom.26 n.1 (PL 76,1198A) ad sensum. Cf. Thom., ibidem qa.2 arg.1.

83 Aristoteles, De anima 1.3. c.1 (424 b 27-28). 84 Aristoteles, De anima 1.1 c.1 (403 a 13-14; b 14-15).

85

Lc.24,42-43; Ioh.21,5.10.13.

86 Augustinus, Ep.102 q.1 n.6 (PL 33,372; CSEL 34,2 p.549) apud Thom., ibidem qa.4 ad 2. 87 Ulricus, Summa de summo bono 1.4 tr.3 c.9. 88 Mt.28,9-10.18-20; Mc.16,14-19; Lc.24,17-32.36-49; Ioh.20,15-23.26-29; 21,5-6.10.15-23.

tractatus 1, capitulum 1

199

ad signatum proprium est rationis. Et ideo illud corpus, quod est huius 085 operis 065 instrumentum, est corpus rationali anima informatum et est corpus humanum. Quamvis enim 067 aliquibus animalibus conveniat locutio sive per naturam, ut de pygmaeo dicitur, sive ex instructione, sicut in avibus videmus, tamen°68 perfecte non convenit nisi naturae rationali praecipue de spiritualibus et divinis, sicut fuerunt verba Christi.

1

(Quomodo his apparitionibus probatum sit corpus esse idem89 .) n. 286 Secundum vero supradictorum069, scilicet quod esset idem corpus, quod cecidit, dupliciter fuit probatum. Nam probatum fuit, quod esset idem corpus, quod discipuli90 vivum soliti fuerant videre, et quod esset idem, quod passum et mortuum vere 10 fuerat. Primum istorum probatum fuit per visum, quia visus tamquam formalior omnibus sensibus plures differentias rerum demonstrat et ideo super omnes sensus magis certificat suppositum. Et si quaeritur, an viderint 070 illud corpus in specie gloriosa, dicendum est, quod 1o non, quia in stuporem versi fuissent, sicut in transfiguratione 91 factum fuit, per quod non fuissent capaces veritatis, et etiam 071 per illam gloriam magis credidissent hoc quod vidissent esse spiritum quam corpus. Sed apparuit eis in forma et in colore naturali, in quo eum prius videre consueverant 072 . Sed tamen eum non cognoverunt propter diversas rationes. Una est dispensatio 20 divina, per quam vires animae interiores virtute divina 'detinebantur 92, ne eum agnoscerent', non propter deceptionem sed propter instructionem. Propter quam, ut dicit GREGORIUS 93 , duobus euntibus in Emmaus talis videbatur, quales ipsi apud se erant, quia per incredulitatem alienus fuit a mente ipsorum et tamen praesens fuit per amorem. Ideo diligentibus se praesentiam suam exhibuit sed non credentibus peregrinus 25 videbatur esse. Alia fuit incredulitas, propter quam etiam073 Iudaei 94 de caeco notissimo, qui sic natus fuit, dubitaverunt, quia in talibus ratio naturalis timet decipi a sensu per similitudinem. Sic enim et 074 apostoli 95 post resurrectionem non credentes dubitaverunt de eo quem sensus ostendit. In visione autem fractionis 96 panis eum cognoverunt, vel propter hoc quod Do- 3o minus hoc facere consuevit, sicut frequenter patet in evangelio 97 , vel, sicut QUIDAM 98 dicunt, propter modum fracturae, quam 075 dicunt foisse ad modum incisionis panis. Secundum vero demonstratum fuit per cicatrices vulnerum. Dicit autem AucusnNus99 XX libro DE CIVITATB DEI, quod cicatrices istae semper manebunt in corpore 065

huiusmodi REBP

069 predictorum BY 073 etiam > Y et REB

066 operis> Y 067 enim>R autem Y 088 tamen+verbum REBY 071 etiam> Y 072 consueverunt Y o7o viderunt RY induerit E 074 et>BY 075 quem EY

89 Cf. Alb., Resur. (ed. Col. t.26 p.274-277); IV Sent. d.44 a.3-4. Thom., III Sent. d.21 q.2 a.4 qa.3. 9

° Cf. Thom., ibidem qa.1 ad 3.

91 Mc.9,6. 92

Lc.24,16.

93 Gregorius M., Homil. Evgl. 1.2 hom.23 n.1 (PL 76,1182C) ad sensum. Ioh. 9,18-29. Mc.16,14; Lc.24,36-41. 96 Lc.24,30-31. 97 Mt.14,19; 26,26. 98 Quidam: Cf. Thom., ibidem: 'ut dicitur'. 99 Augustinus, De civ. dei 1.22 c.19 n.3 (PL 41,781; CSEL 40,2 p.630sq.). Cf. Thom., ibidem qa.3 contra 2. 94 95

200

De summo bono, liber quintus

Christi et etiam 078 in corporibus martyrum, sed non sunt deformitatis sed decoris, quia sunt signa gloriosi triumphi. Et hoc rationale 077 est, quia corpus post resurrectionem est immutabile078 • Et ideo cicatrices, quae in corpore Christi fuerunt post resurrectionem, cum sine illius corporis mutatione non potuerint 079 amoveri, semper manent. s Rationi etiam suffragatur scriptura. Dicitur enim Ioh. XIX (37): 'videbunt, in quem transfixerunt'. Hoc enim in iudicio non possent 080 videre reprobi, nisi stigmata adhuc in corpore Christi apparerent.

n. 287

889 presentia S* REBP*O 090 etc.> BY 091 etc.> E sequentibus signis Y 892 ex REBY 893 nos REBPO 895 dicit Y 096 fuerat P fuit 094 in mundum>PO Burg.S] a REBY 897 sui> Y 898 quia Vulg.] quod Y qui B 899 ascensus G 0100 eius BP*OG E vac.O OlOl glorificatis > Y

Mt.1,20; Lc.1,35. Ioh.1,32. 109 Ps.18,5. 110 Mc.16,20. 111 Cf. Petrus Lomb., III Sent. d.22 c.4 (ed. Quar. p.654). Alb., Resur. (ed. Col. t.26 p.285,23-26. 46-47.75-79; 286; 288,35-38.66-69); III Sent. d.22 a.7-9. Thom., III Sent. d.22 q.3 a.1 ad 2. 112 Iohannes Dam., De fide orth. 1.4 c.1 secundum hodiernam numerationem (PG 94,1104B; ed. Buytaert c.74,18-21). Cf. Alb., Resur. (ed. Col. t.26 p.285,47) et III Sent. d.22 a.7. 1l3 Cf. Ioh.16,28. 114 ls.64,1. 115 Ps.17,10. 187 108

n. 289

202

De summo bono, liber quintus

ut dicunt. Hoc autem dictum frivolum est, quia Christus superior et dignior est omnibus0102 angelis 0103 , ut probatur Hebr. I (5-14). Et ideo nihil inferius eis habet. Unde116 Hebr. VII (26): 'excelsior caelis factus', non ita quod ipse sit extra ultimum caelum, uhi nihil est117 , sed quia ipse secundum humanam naturam super omnes angelos & est. Et 0104 etiam cum 'in118 domo Patris' pro diversitate meritorum sint 'multae mansiones', splendidior et altior et dignior mansio, quae est in toto caelo empyreo, Christi mansio 0105 est sibi pro gloria deputata, licet ipse ei non sit alligatus 0106, quasi inde nequeat egredi. Quapropter cum, 'ubicumque119 fuerit corpus, illuc congregentur et aquilae', patet, quod sancti etiam sunt in eodem loco. Nam cum animae iam beatae 10 spiritus sint, ipsae sunt in loco spirituum et inde per resumptionem corporis 0107 spiritualis0108 non deprimentur 0109 .

n. 290

(Quomodo motus ascensionis fuerit successivus et corpori glorioso naturalis120.) Motus autem iste fuit successivus, ut patet per circumstantia ipsam ascensionem, quae sunt121 aspectus apostolorum, benedictio ipsorum 0110 et susceptio nubium, 1. quae in nunc fieri non poterant. Fuit etiam ipse motus naturalis, quia cum secundum PHILOSOPHUM122 motus animalis, ex eo quod est a principio intrinseco, sit naturalis composito ex anima et corpore, licet sit contra naturam terreni corporis, multo fortius ille motus naturalis est, qui ita est naturalis composito, quod non est etiam contra naturam corporis moti, sed potius 0m ipsum mobile habet conaturalitatem ad om20 nem motum motoris, sicut PHILOSOPHUS 123 I libro DE CABLO ET MUNDO vocat caeli motum naturalem motum. Corpus autem gloriosum ex sua spiritualitate habet conaturalitatem ad omnem modum motus, quem imperat spiritus. Et ideo non solum in Christo sed in omnibus sanctis omnis motus erit naturalis secundum omnem differentiam motus localis. Unde patet, quod nubes, quae dicitur eum suscepisse, et 2s angeli, qui dicuntur eum sublevasse, non fuerunt 'in124 adiutorium necessitatis' sed 'in obsequium dignitatis', quia quod naturaliter alicui convenit, non indiget extrinseco movente. (De utilitate ascensionis126.)

n. 291

Ratio autem huius ascensionis fuit meritum Christi, qui meruit sibi per maximam ao humilitatem summam exaltationem, secundum omne illud quod pertinet ad digni-

tatem, inter quae 0112 est locus eminens. 0103 angelicis P 0104 et+ideo Y 0106 Christi 0102 omnibus+creaturis EBY +et EBG+etiam E 0106 alligatus+sed ABP*O ut G 0107 corporum corr. mansio>P mansione superscr.corr.BP* 0109 deprimuntur EBY 0108 spiritualis>PO 0110 benedictio ipsorum>PO in marg.BP*OG potius> Y etiam superscr.corr.B matris que O

Oll1

116 117 118 119 120 121 122 123

0112

inter quae>del.P cuiusmodi superscr.P iuris corr.in marg.B

Cf. Thom., III Sent. d.22 q.3 a.3 qa.1 contra 1. Cf. Aristoteles, De caelo et mundo 1.1 c.9 (279 a 12) apud Thom., ibidem arg.1. loh.14,2. Mt.24,28. Cf. Alb., III Sent. d.22 a.9. Thom., III Sent. d.22 q.3 a.2. Lc.24,50-51; Act.1,9. Aristoteles, Physic. I. 8 c. 4 (254 b 14-18) apud Thomam, ibidem. Aristoteles, De caelo et mundo 1.1 c.8 (276 b 28-31). Cf. Alb., De caelo et mundo (ed. Col. t.5,1 p.58). Cf. Thom., ibidem. 1 24 Thom., ibidem ad 1. 125 Cf. Alb., III Sent. d.22 a.8.10. Thom., III Sent. d.22 q.3 a.1.

tractatus 1, capitulum 1

203

Nihilominus tamen et nostra salus in hoc fuit. Quam ponit Apostolus, Eph. IV (10): 'ascendit super omnes caelos, ut adimpleret omnia', secundum 0113 quae pertinebant ad nostram salutem. Unde dicit BERNHARDus 126 in sermone: 'Solemnitas ista consummatio et adimpletio est reliquarum solemnitatum et felix clausula 0114 totius itinerarii Filii Dei'. Nam per hanc ascensionem secundum praesentem statum com- s pletum est corpus ecclesiae ordinata diversitate membrorum secundum 'divisionem127 gratiarum'. Propter quod statim 0115 subdit APOSTOLUS 128 : 'et quosdam quidem dedit apostolos' etc. Secundum futurum vero statum, ipso Christo curo sanctis aliis caelum introeunte secundum executionem iustitiae sui meriti, 'aeternitatis129 nobis aditus est reseratus'; et ipse est, qui 'restituit130 haereditatem nostram' nobis, mittendo 0116 10 nos in corporalem eius possessionem, sicut etiam per descensum ad inferos hoc executus est, quod secundum iustitiam obtinuit in passione, scilicet liberationem sanctorum de inferno. De hac duplici impletione dicitur in Ps. 131 et ad Eph. IV (8): 'ascendens in altum captivam duxit captivitatem'. Quod autem de gratiarum distributione diximus, intelligendum est secundum illum 15 modum, quo Christus dicit, Ioh. XV132 : 'expedit vobis, ut ego vadam. Si enim non abiero' etc. Hoc enim non potest intelligi, quasi 0117 Christus in terra positus non potuerit nobis suo merito interpellante obtinere gratiam Spiritus Sancti, curo ipse in terris post resurrectionem insuff1ando 133 dederit apostolis ipsum Spiritum Sanctum. Sed quia nos per ascensionem in fide confìrmati et desideriis caelestibus accensi, uhi 20 'nostra134 est curo Deo substantia', et humiliati ad hoc quod totam spero nostram ponamus in illius summi pontificis interpellatione et suffragio meritorum, - de quo dicitur Hebr. 0118 VII (25), quod 'semper vivit ad interpellandum pro nobis 'accedens per semetipsum ad Deum', idest per propria merita et non per aliena, sicut nos oportet petere136 in nomine eius, ut exaudiamur, et 'qui non per manufactum tabernacu- 25 lum sed per proprium' corpus et non 'per sanguinem hircorum aut vitulorum sed per proprium sanguinem introivit semel in sancta, aeterna redemptione inventa', ut dicitur Hebr. IX (11-12), - dispositione sufficienti disponimur ad copiam gratiarum et sic eam obtinemus per ipsam ascensionem. Non autem ascendit Christus statim post resurrectionem, quia resurrectio prius so multis argumentis erat probanda, ut 0119 tandem in apparitione facta in ascensione 0120 haec fides plene roboraretur 0121 • Et etiam secundum consuetudinem eius qui est 'Deus136 totius consolationis'. Et secundum Christi promissionem, qua dixit137 : 'iterum autem videbo vos' etc. 0122 , prius erant apostoli, tristes de nece sui Domini, conso-

0113

RE 6122

secundum] scilicet REBY 6114 clausura BP 0115 statim> Y 0118 ad Hebr. Y 0119 et sic Y 6120 in ascensione> Y etc.> PO

126

127 128 129 130 131 132

133 134

136 136 137

immittendo Y 0117 quod roboratur PG roboretur O

6116 0121

Bernbardus Clar., Sermo 2 in Ascens. n.1 (PL 183,301C; ed. Cisterc. V 126,8-9). 1 Cor.12,4. 1 Cor. 12,28. Missale Rom. Pii V, oratio Dominicae Resurrectionis. Ps.15,5. Ps.67,19. Ioh.16,7. Ioh.20,22. Missale Rom. Pii V, Secreta missae I in nativitate Domini. Cf. loh.15,16; 16,23-24. 2 Cor.1,3. Ioh.16,22.

204

De summo bono, liber quintus

landi. Unde dicit GwssA188 AcT. I: 'Sicut quadraginta horae fuerunt mortis Christi, ita quadraginta diebus conversatus est cum eis post resurrectionem, quia consolatio divina excedit tristitiam humanam'.

n. 292

Y

138 Glossa ord. Act.l (Antv.6,969A PL 114,426) partim; apud Thom., Ili Sent. d.22 q.3 a.2 qa.3 e totum dictum invenitur. 139 Cf. Alb., Resur. (ed. Col. t.26 p.286); III Sent. d.22 a.8. Thom., III Sent. d.22 q.3 a.3 qa.1. 14 Cf. Esther 13,11. 141 Cf. Alb., Resur. (ed. Col. t.26 p.286-287); Ili Sent. d.22 a.8. Thom., III Sent. d.22 q.3 a.3 qa.2-3. 142 Ps.111,3. 148 Cf. Missale et Officium Rom., conclusio orationum communis. 144 Hebr.7,26. 146 Mc.16,19.

°

tractatus 1, capitulum 1

205

tatem, quae secundum Hn.ARIUM146 appropriatur Filio et ideo ei appropriate attribuitur et non Spiritui Sancto; qui tamen etiam est aequalis Patri. Secundo vero modo etiam sanctis in patria convenit collocari a dextris, sed non sicut Christo, qui solus simpliciter est 0129 'in147 potioribus bonis Patris', nos secundum0130 distinctionem meritorum 0131 collocaturus in bonis optimis et aeternis per suam gratiam. Cui est honor et gloria in saecula saeculorum. Amen. Explicit quintus liber. 0129 est>REBY

0130 supra REB iuxta Y

131 meritorum+est superscr.BY

0

146 Hilarius, De trin. 1.11 c.1.8.14.17.20.40.42.47.49 (PL 10,400B. 404A.408C-409A.411B.414B. 425AB. 427AB.431AB.432A-433A). 147 Glossa interi. Rom.8 (Antv.6,115-116; PL 191,1152C). Cf. Alb., Resur. (ed. Col. t.26 p.286,55); III Sent. d.3 a.30 sol.in fine; d.13 a.9 contra 4. Thom., S.th.3 q.58 a.3 arg.3 ad 3.

G

LOCI SACRAE SCRIPTURAE Vetus Testamentum Gen. 1,8: 194,7 1,26: 2 n.13; 33 n.41; 101 n.45; 108 n.69 1,28: 114 n.25 2,7: 114 n.23 2,17: 47 n.9; 182,9 2,21-22: 114 n.24 2,22: 12;4 3,1: 12,4 3,9: 15,3 3,19: 143,11; 182,11 3,24: 163 n.74 6,6: 28,18; 40 n.100 6,9: 117,26 12,2-3: 173 n.15 12,3: 42,19 13,8: 25,29 14,18: 174 n.28 14,20: 62 n.12 15,16: 114,8 19,31-38: 27,6 25,7: 35 n.56 42,13: 25,31 48,5: 108,6 49,10: 39,26; 177 n.89 Ex. 3,19: 192 n.64 3,20: 21,3 5,2: 192 n.64 6,1: 192 n.64 6,23: 45 n.161 10,22: 193,9 12,3: 193 n.13 13,1-6: 25,7 20,4: 100,13 Lev. 16,6-10: 181,24 19,17: 25,20 23,27: 4,29 Num. 1,47-51: 45 n.160 18,21 : 62 n.11 20,15: 9,16 36,2-10: 20,10 36,7-9: 45 n.159 Deut. 4,24: 21,2 5,5: 168 n.15 6,13: 98,30 14,6-7: 42 n.121 15,7: 25,24 17,6: 194 n.30 18,13: 160 n.39 19,15: 147 n.37 22,6: 109,2 22,23: 25,4 22,24: 25 n.103 25,5-6: 108 n.64 25,7-9: 31,13 32,5: 175 n.57

Jos. 10,13: 12 n.88 21: 45 n.160 Jud. 16,3: 194,15 18: 40 n.99 Ruth 1,4: 44 n.152 2,11: 44,24 3,12: 31 n.22 4,7: 31 n.21 1 Reg. (Sam.) 1,19: 76,6 15,32: 171,22 28,13: 185/86,31/1 2 Reg. (Sam.) 1,26: 25,28 11,5.27: 44 n.153 12: 45 n.157 12,24: 44 n.153 17,25: 44 n.154 18: 44,26 3. Reg. 17,3-6: 16 n.120 18,1-18: 16 n.122 19,1-3: 16 n.122 19,4: 16 n.120 4. Reg. 1,8: 16 n.121 24,5-6: 43,15 1 Par. 24,10: 13,18 2 Par. 20,12: 156,11 22,11: 45 n.162 36,1-8: 43,15 1 Esdr. 1,2-4: 35,12 2 Esdr. 2,5-6: 35,14 4,17: 35,23 Tob. 3,13: 188 n.28 Esther 13,11: 204 n.140 13,17: 190 n.47 1 Mach. 1,10: 177 n.88 2,58: 19,20 6,15: 177 n.88 10,62.89: 177 n.88 11,13: 177 n.88 12,58: 177 n.88 13,37: 177 n.88 Ps. 2,7: 2 n.10 2,8: 166 n.3 2,9: 178 n.101 8,6: 178 n.98 8,8: 177 n.82 10,10: 164 n.89 11,6: 30 n.9 14,2: 163 n.80 15,5: 203 n.130 15,10: 14n.107; 143n.10; 172 n.63; 182 n. 28 17,10: 201 n.115 18,5: 201 n.109 18,6: 188 n.31 18,14: 30 n.8

20,4: 8 n.51; 56 n.51 20,8: 116 n.17 21,2: 153 n.22; 181 n.20 21,3: 156 n.53 21,7: 159 n.26; 160 n.28 21,17: 139 n.84; 171 n.54 21,18: 171 n.55 23: 191 n.61 23,7: 191 n.55 23,8: 191 n.58; 191 n.60 29,11: 154 n.32 29,12: 154 n.33; 164 n.85 30,21: 147 n.440 33,6: 125 n.6 33,8: 118 n.34 34,3: 189 n.40; 191 n.54 37,8: 160 n.37 37,9: 159 n.25 37,12: 140 n.89 40,11: 154n.31 43,19: 166 n.2 44,3: 115 n.6; 160 n.34; 176 n.76 44,6: 178 n. 102 44,7: 172 n.5 44,8: 10 n.78; 35 n.53; 115 n.7; 175 n.59 44,12: 28 n.138 44,14: 58 n.68 47,3: 169 n.28 48,8-9: 46 n. 7 50,6: 180 n.7 50,9: 145 n.27 59,10: 30 n.16; 32 n.30 61,4: 165 n.92 64,5: 51 n.3; 67 n.57; 87 n.141; 103 n.11 64,12: 40 n.94; 40 n.97 67,19: 203 n.131 68,5: 184 n.44 68,10: 134 n.37 68,14: 40 n.104 68,22: 139 n.79 68,27: 160 n.48 71,2: 42 n.130 71,7: 38 n.78 71,17: 42 n.131 73,23: 191 n.53 74,9: 182 n.24 76,19: 21 n.64 81,6: 109 n.73 84,4: 40 n.95 87,4: 136 n.48 88,2: 190 n.50 88,13: 169 n.29 88,38: 177 n.85; 177 n.87

Vetus testamentum

89,15: 190 n.51 95,13: 161 n.57 98,5: 98 n.26 101,14: 40 n.96 103,2: 177 n.91 106,14: 187 n.22 106,16: 176 n.65; 187 n.24 106,37: 95 n.5 109,1: 26 n.111; 177 n.83 109,4: 62 n.10; 172 n.4; 173 n.18; 173 n.24; 174 n.26 111,3: 204 n.142 111,4: 38 n.83 113,4: 9 n.65 115,10: 148 n.50 117,22: 168 n.21 118,126: 40 n.103 131,11: 42 n.129; 53 n.23; 175 n.58 132,2: 120 n.50; 120 n.51; 163 n.75 138,6: 125 n.10 142,2: 175 n.52 146,5: 127 n.19 Job 3,3: 10,7 6: 167,7 6,2: 167 n.11 9,11: 142,3 9,33: 167 n.9 17,1: 9,23 18,16: 186,34 19,25: 166,6 31,18: 10,5 34,15: 182 n.27 38,7: 110,2 38,32: 4,6 40,11: 121 n.67 41,6: 121,21 41,7: 121 n.64 41,9: 121 n.66 Prov. 3,16: 204,23 8,1: 16,18 Eccl. 1,7: 26,21; 26 n.115 1,9: 60,11 24,29: 126,34 Cant. 1,2: 10,32 1,12: 172,6 2,1: 22,7 2,12: 41,1 3,7: 22,21 3,11: 177 n.89 4,4: 121,7 6,8: 122,15 7,5: 177,29 7,5: 177 n.89 7,11: 16,20 8,7: 147,12 Sap. 2,20: 140,15; 160 n.47 5,5: 109,9 6,22: 177 n.89

7,2: 57,9 7,10: 2,30 7,25: 3,17; 3,30 7,26: 3,6; 3,25; 145,18 8,1: 69 n.70 8,5: 124,15 10,14: 177 n.89 11,17: 159 n.20 16,26: 95,7 17,11: 135,26 Eccli. = Sir. 6,10: 16,13 24,5: 1,28 24,14: 8,6 24,23: 22 n.72 34,27: 25,26 36,18: 41 n. 109 45,14: 177 n.89; 178,16; 178 n.99 Is. 1,2: 109,3 1,3: 41,30 1,6: 171,9 2,2: 120,12 2,3: 38 n.80 2,4: 38,21 4,1: 47,19 6,3: 73,20 7,14: 18 n.20; 23 n.82; 27 n.119 8,4: 119,3 9,1: 21,23 9,2: 21 n.63; 38,32 9,6: 24,22; 38,27; 129,28 9,7: 177,14 11,1: 22,2; 44,28; 53,9 11,1.10: 44 n.155 11,2: 115,14; 124,5; 176 n.80 14,17: 165,27; 187,27 16,1: 44,18 25,8: 47,22 25,11: 165,15 33,17: 176 n.78 34,8: 41 n.106 40,3: 16 n.123 40,6: 42,5 40,9: 132 n.15 40,18: 100,17 41: 16,15 42,1.19: 132 n.15 42,24: 166,13 43,4: 134,10 44,1: 132 n.15 49,3: 132 n.15 49,8: 40,26 49,25: 164,32 52,3: 166,8 52,13-53,12: 132 n.15 53,2: 180,17 53,4: 131,9; 136,1; 164,24 53,5: 171,9; 171,16 53,6: 163,32

207 53,7: 137,2; 143,24; 151 n.10 53,12: 160 n.46; 179,21 60,5: 169,15 61,1: 39,11; 115,15; 176 n.80 61,2: 41,5; 41 n.106 62,3: 178, 13 63,2: 178,1 63,4: 40 n.97; 41 n.106 64,1: 201 n.114 65,16: 98,29 66,7: 57,27; 57 n.64 66,8: 60,13 Jer. 1,5: 6 n.29; 6,11; 6,22; 9,24 2,19: 142,5 23,5: 176,26; 177,7 31,22: 6 n.32; 56,28; 60 n.88; 115 n.10 31,32: 57 n.611 46,12: 164,30 Bar. 3,28: 129 n.32 3,38: 100,20 Ez. 1,12: 20,31 4,6: 34,26 40,2: 169,13 43,1-2: 21,9 43,2: 21 n.60 44,2: 24,14 44,3: 24 n.101 47,9: 162,9 Dan. 2,28: 40 n.99 2,44: 177,9 7,14: 177,10 9,24: 18 n.19; 18 n.23; 35 n.53 9,24-27: 34,24 10,16: 28,10 12,7: 36,31 12,10: 165,24 0s. 2,16: 67,5 3,5: 175,21 6,6: 40,11 13,14: 48,23; 164,19; 164, 32; 165,29; 169,22; 186, 31 Thren. 1,12: 139,14 2,11: 171 n.49 3,10: 160 n.30 4,6: 180,8 Mich. 5,2: 41,17 Hab. 3,1: 42,1 3,2: 188 n.28 3,14: 177 n.89 Zach. 8: 179,2 9,9: 179 n.111 9,11: 165,32; 188,4 Mal. 1,2: 9,26 2,7: 173 n.21 3,1: 16,8

208

Loci sacrae scripturae

Novum Testamentum Matth. 1,1: 43,6; 114 n.27 1,1-17: 20 n.46; 42 n.126; 42n.133 1,3: 44 n.146 1,5: 44 n.147; 44 n.150 1,5-6: 44 n.156 1,6: 44 n.153 1,15-16: 20 n.51 1,16: 20 n.53 1,17: 43 n.136 1,18: 23,12; 23,25; 24,12; 25,33 1,18-20: 114 n.26 1,19: 23 n.83; 23,21 1,20: 17,16; 22,27; 23 n.87; 25 n.107; 64,32; 95,23; 201 n.107 1,21: 23 n.88; 40 n.102; 40,30; 171,3 1,23: 27,3 1,25: 26 n.109 2,23: 22 n.70 3,1: 16 n.120 3,4: 15 n.115; 16 n.121 3,7: 5 n.14 3,9: 30n.15 3,14: 7,5 3,15: 153,8 3,16: 162 n.70; 66 n.40 3,17: 40 n.101; 65 n.39; 136 n.54 4,1-11: 165 n.930 4,2: 164 n.82 5,3.7.8: 159,25 5,8: 118 n.31 5,17: 148 n.53 5,23: 25,21 5,47: 25,22 6,9: 109 n.76 6,25: 135,9 7,6: 16 n.125 8,3: 80 n.870 8,12: 186 n.12 8,20: 178 n.106 8,26: 80 n.870 9,9: 1%n.59 9,13: 40,10; 179 n.112; 179 n.116 9,15: 15 n.117 10,21: 140,23 10,28: 135,7 11,3: 14 n.1060 11,6: 15 n.116 11,7: 11,12 11,8: 15 n.113 11,9: 11,30 11,10: 16,9 11,11: 11,20; 11 n.84; 31 n.19

11,12: 5,21 11,13: 5n. 25 11,14: 16,3 11,15: 118 n.32 11,16: 15,25 11,29: 179 n.114 12,29: 164,27; 176 n.66; 181 n.15; 189 n.41 12,40: 194 n.19 13,10: 15,1 13,43: 146 n.29; 147 n.43; 177 n.86 14,3-5: 37 n.71 14,3-5.10: 16 n.122 14,10: 14 n.1050; 37 n.72 14,19: 199 n.97 15,24: 21 n.65 15,32-38: 164 n.84 16,2: 144,17 17,2: 144 n.19; 145,26 17,3: 148 n.46 17,4: 149 n.67 17,5: 40 n.101; 149 n.64; 150n.74 17,8: 146 n.36 17,9: 150,25 17,10-11: 15 n.119 18,1: 146,18 18,11: 33,19 18,22: 44,5 20,1-7: 122,18 20,12: 11,28; 40,18 20,19: 179,25 21,5: 134 n.35 21,39: 160 n.45 22,13: 186 n.12 22,14: 146 n.34 23, 15: 65 n.344 24,15: 36,16 24,21: 165,23 24,28: 202 n.119 24,29: 145,30 24,36: 127,23 25,21.23: 150 n. 71 25,30: 186 n.12 25,32.41: 204,28 26: 153,31; 193,6; 193,12; 1%,13 26,26: 199 n.97 26,26-28: 174 n.29 26,37: 147,8 26,38: 134,18; 155 n.40; 53,19 26,39: 79,1; 138 n.66; 154 n.30; 154 n.34; 155 n.39; 155 n.46; 156,8 26,41: 154,2 26,44: 160 n.27 26,56: 171 n.550

26,59: 160 n.31 26,67: 160 n.29 26,67-68: 171 n.520 27: 194,17; 194,19 27,12: 160 n.32 27,26: 171 n.53 27,29: 160 n.41; 160 n.43; 171 n.48; 171 n.50 27,30: 171 n.520 27,34: 171 n.51; 171 n.52 27,45: 193 n.5; 193 n.8; 193 n.11 27,45.51: 171 n.59 27,46: 153 n.23; 172 n.61; 181,21 27,50: 54 n.31; 171 n.60 27,51: 185 n.4 27,52: 196 n.57 27,52-53: 1% n.54 27,53: 196 n.58 27,66: 200 n.102 28,1: 194 n.24; 194 n.27; 195 n.35; 195 n.38 28,1-10: 197 n.67 28,2-4: 195 n.36 28,5: 195 n.43; 195 n.430 28,9: 1% n.50 28,9-10.18-20: 198 n.88 28,16-20: 197 n.76 28,18: 130,1; 175 n.61 Mare. 1,6: 15 n.115 1,7: 56 n.52 •· 1,10: 66 n.40 1,11: 40 n.101; 65 n.39 1,22: 80 n.870 1,31: 157 n.89 1,35: 164 n.83 3,5: 134,33 3,27: 164,28; 189 n.42 3,32: 24,11 4,11: 150 n.81 5,9: 80 n.870 5,37: 147,8 6,48: 139 n.74 8,2: 134,16 9,1: 146,18 9,2: 145,20; 145,32 9,6: 40 n.101; 199 n.91 14,33: 135,15 14,65: 160 n.35; 160 n.38 15,16-19: 160 n.35 15,34: 153,31 16,1: 195 n.38 16,2: 195 n.35 16,5: 195 n.43 16,6: 195 n.430 16,8: 1% n.49 16,9: 194 n.29 16,14: 197 n.77; 199 n.95

Novum testamentum 16,14-19: 198 n.88 16,15: 51 n.6 16,16: 10 n.76 16,19: 204 n.145 16,20: 201 n.110 Luc. 1,5: 13,4; 13 n.966 1,5-6: 13 n.94 1,7.18.36: 13 n.967 1,10: 5 n.10 1,11: 4n.8 1,11-22: 13 n.98 1,12: 28,9 1,13: 4,13; 5 n.15 1,13-15: 5 n.17 1,14: 13,2 1,15: 6 n.33; 6,23; 8 n.56; 11 n.790 1,16: 4 n.6; 6,12; 16 n. 1220 1,17: 5 n.23; 15,30; 148 n.61 1,20: 13 n.99; 28 n.140 1,26: 8,16 1,26.36: 12,19 1,27: 26,16 1,28: 17,7; 27 n.122; 27 n.128; 117,31 1,29: 27 n.132; 28 n.133 1,30: 28 n.137; 67,27 1,30-35: 114 n.26 1,32: 44,31; 45 n.164; 129,25; 175,20 1,33: 177,9 1,34: 19 n.30; 22 n.80; 28 n. 139 1,35: 18,26; 19 n.29; 28 n.141; 59,18; 61 n.6; 95,27; 201 n.107 1,36: 13 n.95; 13 n.97; 45 n.163 1,36-37: 28 n.142 1,37: 29,10 1,38: 57 n.60 1,40: 9n.63 1,42: 27 n.130 1,44: 9n.64 1,48: 26 n.113; 1,64: 13 n.100 1,66: 13 n.102 1,76: 13 n.101 1,78: 38,33; 4111.105 1,79: 42 n.124 2,1: 37,13; 38,20 2,1-2: 39,26 2,1-7: 41 n.111 2,7: 24,10; 41 n.116; 178 n.105 2,8: 38,30 2,10: 17,5 2,14: 38 n.82 2,21: 170,3; 170 n.41

2,35: 58,2; 171 n.56 2,40: 119 n.39 2,49: 143,29 2,52: 24,4; 78,4; 118,25 3,1.21: 36,22 3,2: 7 n.45 3,7-8: 5 n.13 3,15: 11,13 3,21: 36,28 3,21-22: 43 11.135 3,22: 40 n.101; 65 11.39; 66 n.40; 119 n.47 3,23: 20 n.54; 36,36 3,23-38: 20 n.47; 42 11. 127; 42 n.134 4,18.21: 176 n.80 4,19: 41,6 5,13: 157 n.89 6,19: 157 n.89 7,14: 157 n.88 7,31-32: 15,25 8,46: 157 n.89 8,54: 157 n.88 9: 148 n.48.51.53.56. 58.59.60 9,27: 145,5; 146 n.30 9,28: 146,14 9,29: 144,17; 144 11.20; 145,21 9,31: 148 n.47 9,32: 148/9,27/1 9,33: 149,25 9,34: 149,17 9,35: 40 n.101 9,37: 150,25 10,30: 170 n.35 10,30-35: 42,4 11,21: 164,27 11,22: 41 n.108; 188 n.25 12,36-38: 184 n.45 12,49: 179 n.113 13,13: 157 n.89 13,21: 64,21 14,10: 185 n.7 14,11: 160 n.51 15,4.8: 163 n.73 16,22: 188 n.27 16,23: 186,7 18,9: 179 n.115 19,41: 159 n.22 19,44: 41,3 22,42: 137,8 22,44: 159 n.23 22,48: 179,23 22,61: 81 n.880 23,4.14: 160 n.55 23,10: 160 n.33 23,11: 160 n.40 23,18.19: 160 n.56 23,34: 156,7 23,43: 163 n.74; 185,14

209 23,46: 172 n.62 24,1: 194,26; 195 11.35 24,4: 195 n.44; 195 n.46 24,10: 196 n.52 24,13-33: 197 n.69 24,16: 199 n.92 24,17-32.36-49: 198 11.88 24,26: 143,30 24,30-31: 199 n.96 24,33.35: 197,15 24,34: 197 n.68 24,36: 197 n.73 24,36-41: 199 n.95 24,36-43: 197 n.77 24,39: 52,30; 198,12 24,42-43: 198 n.85 24,50-51: 197 n.78; 202 n.121 Joh. 1,1: 3,2 1,2: 167 n.140 1,3: 1 n.3; 3,13 1,6: 16,12 1,9: 3 n.16 1,10: 201,22 1,11: 41,14 1,12: 109,8 1,13: 109 n.71; 161,30 1,14: 4,4; 4 n.1; 42 n.120; 53,18; 53 n.28; 81,28; 92,37: 105,16; 115,31 1,16: 47n.17; 79n.77; 117, 18; 162,3 1,17: 69,17 1,18: 1,26; 183 n.37 1,19: 11,14 1,21: 16,5 1,23-33: 36 n.62 1,27: 32,4; 56 n.52 1,29: 17 n.11; 163,1 1,32: 201 n.108 1,33: 119,35; 163,17 2,1-12: 37 n.70 2,4: 12,5; 34,19; 82,3 2,17: 134,32 2,19: 198 n.81 3,5: 10,20; 11,1 3,6: 17,11; 17 n.12 3,13: 53,5; 162 n.68 3,15: 109 n.71 3,16: 33,20; 51 n.7; 163,1 3,23: 172,22 3,26: 15,9 3,29: 9,10; 31 n.20 3,30: 14 n.105 3,31: 18 n.16; 19 n.40; 121,10; 142,19 3,34: 79 n.78; 116 n.19 3,34-35: 116,2 4: 51,26 4,22: 44 n.148 4,34: 25 n.102

210 5: 44,16 5,18: 2,22 5,22: 159 n.18 6,35: 41,19 6,64: 81,23 7,6: 34,20 7,8: 34n.46 7,41: 158,2 8,44: 8,7 8,50: 174 n.34 8,56: 40,13 9,18-29: 199 n.94 9,29: 35 n.60 10,9: 33 n.40; 149 n.66 10,16: 168 n.23 10,17: 181,3 10,18: 55 n.45; 137,16; 143,23 10,24: 15,2 10,36: 63 n.16; 63,12 10,38: 80,10 10,41: 11,11 11,33: 134,17 11,34: 15,2 11,35: 159 n.22 11,42: 153,12; 156,5 11,43: 80 n.870; 157 n.88 11,50: 137,4 12,31: 41 n.107; 164,29 13,27: 155 n.37 13,29: 164,6 13,31: 155 n.36 14,2: 202 n.118 14,6: 3,32 14,28: 154 n.300 14,30: 185 n.2 15: 203,16 15,2: 41,2 15,16: 203 n.135 16,7: 203 n.132 16,15: 2,18; 132 n.14; 177 n.81 16,22: 203 n.137 16,23-24: 203 n.135 16,28: 33 n.40; 41 n.114; 201 n.113 17,1: 154,16 17,3: 126,32 17,10: 132 n.14; 177 n.81 17,15: 156,7 17,17: 7,1 17,20: 63,16 17,22: 121,8 18,4: 155 n.38 18,5: 139,11 18,36: 175 n.56; 178 n.104 19,3: 160 n.29 19,15: 35 n.59 19,17: 160 n.44 19,23: 178 n.107 19,25-26~ 171 n.550

Loci sacrae scripturae 19,26: 12,5; 82,4; 171 n.57 19,30: 35,5; 40,25; 53,20; 182,22 19,34: 54 n.32 19,37: 200,5 20,1: 194,26; 195 n.35; 195 n.37 20,2: 195 n.39 20,3-5: 195 n.40 20,10: 195 n.41 20,11: 195 n.42; 195 n.44 20,11-18: 197 n.66 20,12: 195 n.45 20,14: 1% n.47 20,14.17: 196 n.48 20,15-23.26-29: 198 n.88 20,18: 1% n.51 20,19.26: 139 n.75; 200 n.101 20,19-23: 197 n.72 20,22: 203 n.133 20,24: 197,14 20,26: 197 n.74 21,1-14: 197 n.75 21,5-6.10.15-23: 198 n.88 21,5.10.13: 198 n.85 Act. 1: 204,1 1,2-11: 197 n.78 1,3: 197,2 1,4: 117,26 1,9: 202 n.121 1,11: 201,17 2,17: 165 n.940 2,27: 160 n.490 2,31: 172n.63 7,55: 204,32 11,28: 5 n.26 13,1: 5 n.26 13,35: 160 n.490; 165 n. 940 17,28: 108,26 21,10: 5 n.26 Rom. 1,3: 19,26; 53,10; 81, 29; 93,13 1,4: 93,31; 94,18; 103,13; 103,22; 103,29; 105 n. 22; 105 n. 29 1,9: 128,14 1,16: 160 n.36 1,20: 124,16 2,9-10: 160 n.36 2,10: 44 n.149 3,22-26: 35 n.51 3,23: 7,30; 52 n.15 4,2: 11,16 4,12-18: 173 n.14 4,16: 186 n.10 4,17: 16 n.124 4,25: 188,19 5,5: 109 n.82 5,10: 166,30

5,15: 161,26 5,19: 161 n.63 5,20: 56 n.48 6,6-11: 148 n.58 6,9: 172 n.10 6,10: 171 n.45 6,11.4: 188 n.32 6,14: 34 n.49 7: 142,21; 179,20 7,7: 39,19 7,14: 166,7 8,3: 138 n.62; 143,14 8,10: 142 n.3 8,14: 176 n.74 8,15: 108,18; 109,32 8,24: 116 n.16 8,29: 104,14; 104,23; 189,3 8,32: 179 n.2 9,5: 6 n.36 9,11-13: 9,28 10,2: 15 n.112 10,17: 16 n.2 11,34: 47,8 13,12: 40,13 14,2: 148,20 15,8: 42 n.128 1 Cor. 1,5: 117,23 1,7: 117 n.23 1,24: 3,14; 19 n.35 1,25: 193 n.17 1,26: 176 n.64 2,8: 191 n.59 6,6: 25,25 6,17: 168 n.19 6,19: 122,35 7,31: 144 n.18 10,11: 40,20 11,3: 121,9 11,13: 122,6 12,4: 120 n.54; 121 n.60; 203 n.127 12,8: 117,5 12,12-14: 121 n.61 12,17-18: 120,29 12,28: 203 n.128 12,29: 120 n.57 13,12: 187 n.21 15,6-8: 197,5 15,17: 188 n.33 15,20: 188 n.34; 1% n.55 15,21: 52,14; 189 n.35 15,26: 176 n.68 15,26-28: 177 n.82 15,41: 189,7 15,44: 200,14 15,45: 52 n.11 15,47: 53 n.22 15,55: 170 n.43 15,55-57: 164 n.87 2 Cor. 1,3: 203 n.136 2,15: 118 n.33

Novum testamentum 3,17: 148 n.54 4,4: 19n.39 5: 188,34 5,4: 184 n.42 5,15: 166,18 5,16: 169,9 5,19: 166,33 6,2: 40,25 8,9: 41,21; 178 n.108 11,2: 22 n.78 12,5: 164 n.86 13,1: 194 n.30 Gal. 1,19: 25,30 3,10-12: 36 n.63 3,13: 153,29 3,16: 42 n.128; 173 n.16 3,19: 168 n.15; 168,8 3,20: 168 n.18 3,23: 39,34 3,24: 39 n.87 4,1: 39,35 4,4: 12,6; 34,15; 39 n.88; 40 n.90; 40 n.93; 53,11; 82,1; 109,19; 168 n.16 4,5: 109 n.78 4,7: 2 n.11 5,7: 152 n.11 5,17: 116 n.18; 152 n.14; 6,14: 180 n.9 · Eph. 1,5: 104,19 1,6: 104 n.16 1,22: 7 n.49 1,22-23: 122,2 1,23: 160 n.42 2: 169 n.26 2,2: 187 n.15 2,3: 108,17; 110 n.85; 166 n.6 2,5-6: 77,29 2,6: 188,33 2,14: 38 n.81; 43 n.141; 168,21; 168 n.20; 168 n.24 2,15: 168 n.25 2,16: 168 n.22; 169 n.30 2,20: 43 n.141 3,18: 69 n.68; 69 n.69; 69 n.71; 69,11 4,4-5: 121 n.59 4,7: 104,29; 117,1; 120 n.56 4,8: 47 n.12; 176 n.67; 178 n.97; 181 n.16; 192 n. 65; 203,13 4,9: 201,25 4,10: 117,28; 174 n.41; 176 n.70; 201,29; 203,1 4,11: 117 n.20; 117 n.24 4,13: 104 n.20 4,15-16: 120,22 4,16: 120 n.55

5,2: 45 n.165; 180,10 5,8: 194 n.20 6,12: 187 n.15 6,16: 165 n.94 Phil. 1,23: 138 n.64; 184 n. 47 2,6: 2,19 2,6.8: 84,31 2,7: 29,19; 32,4; 132,15; 132 n.15 2,8: 102,19 2,9: 101,30; 129 n.34; 129, 30; 159,14; 160 n.50 2,9-11: 159 n.17 2,10: 160 n.52; 160 n.54; 189n.43 2,11: 161 n.59 2,15: 175 n.57 3,21: 147 n.430; 189,4 4,3: 5 n.24 Col. 1,15: 2,1; 2,27 1,18: 7 n.49; 1% n.56 2,3: 78,3; 127,8; 127 n.22; 176 n.79 2,8: 69 n.72 2,9: 68,25; 83 n.107; 118 n.26 2,10: 122,26 2,11: 69 n.73 2,13: 163,12 2,14: 35,2; 46,29; 162,32 2,15: 47 n.10; 47,17 2,16: 69 n.74 2 Thess. 2,2: 40,21 2,15: 101,10 1 Tim. 1,15: 44 n.145 2,5: 167,3; 167,16; 167 n. 13 3,16: 201,2 2 Tim. 2,5: 165 n.91 3,1: 165,22 Tit. 3,5: 109 n.71 Hebr. 1,2: 2,14 1,3: 2,27; 3,27 1,4: 176 n.71; 176 n.73 1,5-14: 202,2 1,8: 175,25 2,8: 177 n.82 2,16: 48,7 2,16.17: 131,9 2,17: 18,3; 131 n.5; 184 n.43 3,1-2: 93,14 3,5-6: 176 n. 72 4,14: 176 n.63 4,15: 174 n.32 4,16: 175,3 5,2-3: 131 n.3; 174 n.36 5,4-5: 174 n.33 5,5-6: 174 n.35 5,5-10: 172 n.3

211 5,6: 172n.2 5,7: 156,24; 158 n.12; 171,12 5,8: 128,38 6,20: 172 n.3 7,1-4: 62 n.13 7,2: 172 n.7; 172,15; 177 n.84 7,3: 172 n.9 7,4-10: 62,7 7,4.9.10: 173 n.12 7,7: 173 n.17 7,12: 173 n.20 7,14: 45 n.164; 173 n.22 7,14-17: 172 n.2 7,20-22: 173 n.23 7,23: 174 n.25 7,24-25: 174 n.27 7,25: 174 n.42; 203,23 7,26: 131,26; 172 n.3; 174 n.40; 202,3; 204 n.114 7,27: 131 n.3 8,1: 174 n.31 8,6: 168,12 9,2-3: 174 n.43 9,3: 174 n.46 9,6: 174 n.44 9,7: 174 n.47 9,9: 174 n.37 9,11-12: 203,28 9,12: 5,4; 174 n.48 9,14: 174 n.38 9,15: 168,14; 174 n.49 9,16: 36 n.61 9,16-17: 109 n.80 9,17: 175 n.51 9,18-22: 175 n.50 9,25: 174 n.39 9,27: 171 n.46 10: 171,2 10,1: 69,15 11,31: 44,22 12,24: 168,15 13,12: 160 n.45 13,13: 178 n.109 Jac. 1,12: 179 n.110 1,13: 109 n.71 1,17: 109 n.72 1,21: 33,7 2,26: 122 n.70 1 Petr. 1,5: 40 n.99 1,6-8: 168 n.21 1,12: 33 n.39; 176 n.77 1,18: 166,10 2,5: 174 n.45 2,24: 148 n.58; 153 n.21 3,19: 160 n.490 5,7: 156,12 2 Petr. 1,4: 108,31 2,19: 47,12 1 Joh. 1,1: 118 n.35

212 2,3: 125 n.130 2,18: 40 n.98; 40,18 3,2: 108,33; 124,19; 124 n.40; 185 n.3 3,9: 109 n.71; 163,20 4,8-17: 109 n.82 4,18: 15 n.118; 135 n.40 5,1.4.18: 109 n.71 5,8: 54,8

Loci sacrae scripturae Judae 6: 189 n.41 Apoc. 1,1-3: 5 n.26 1,5: 24,23 1,13: 178,6 3,5: 5 n.24 3,7: 162 n.67 4: 166,20 5,9: 166 n.4 5,12: 129,33

9,6: 141,27 14,4: 6 n.35 18,7: 159 n.21 19,16: 175,11 20,3: 165,21 20,14: 141 n.95 21,27: 5 n.24 22,19: 5 n.24

AUCTORES AB ULRICO IPSO ALLEGATI Junilius Africanus, Ep. ad Aristidem n.3: 108, 11. - n.6: 20,13 - Chronographia: 36,20 Albertus Magnus, Inc.: 4 n.3; 6 n.28; 6 n.34; 6 n.37; 7 n.42; 7 n.43; 7 n.48; 8 n.50; 8 n.52; 8 n.53; 8 n.54; 9 n.62; 9 n.66; 9 n.69; 9 n.70; 10 n.71; 10 n.74; 15 n. 114; 16 n.1; 16 n.3; 17 n.5; 17 n.6; 17 n.8; 17 n.10; 17 n.13; 17n.14; 18 n.18; 18 n.21; 18 n.24; 18 n.26; 18 n.27; 19 n.36; 19 n.37; 21 n.57; 21 n.61; 21 n.62; 22 n.68; 22 n.73; 24 n.90; 27 n.121; 27 n.129; 27 n.131; 29 n.1; 30 n.11; 30 n.13; 31 n.27; 32 n.31; 34 n.44; 41 n.110; 45 n.1; 46 n.3; 46 n.8; 47 n.15; 48 n.19; 48 n.23; 49 n.26; 49 n.28; 51 n.1; 52 n. 10; 54 n.35; 55 n.40; 56 n.53; 57 n.57; 58 n.70; 59 n. 78; 60 n.89; 61 n.1; 62 n.8; 63 n.14; 64 n.23; 64 n.25; 64 n.28; 65 n.31; 65 n.36; 65 n.37; 66 n.41; 67 n.54; 68 n.60; 69 n.1; 70 n.2; 70 n.9; 71 n.13; 71 n.14; 72 n.22; 72 n.28; 73 n.37; 76 n.63; 77 n.65; 77 n.69; 78 n.72; 78 n.73; 79 n.76; 80 n.83; 80 n.87; 81 n.97; 82 n.98; 82 n.100; 83 n.109; 84 n.115; 84 n.118; 84 n.123; 85 n.127; 85 n.129; 86 n.133; 86 n.134; 87 n.144; 88 n.1; 88 n.4; 88 n.5; 90 n.16; 92 n.21; 94 n.1; 95 n.9; 96 n.17; 97 n.19; 100 n.38; 113 n.17; 113 n.20; 118 n.36; 120 n.48; 120 n.49; 121 n.62; 122 n.68; 122 n.73; 123 n.76; 123 n.1; 124 n.3; 124 n.5; 125 n.13; 126 n.14; 126 n.16; 127 n.23; 129 n.30; 129 n.33; 129 n.36; 130 n.37; 131 n.1; 131 n.4; 133 n.20; 133 n.23; 133 n.24; 133 n.27; 135 n.39; 135 n.47; 136 n.53; 137 n.56; 138 n.61; 139 n.78; 139 n.80; 140 n.87; 141 n.92; 141 n.94; 142 n.1; 143 n.6; 144 n.11; 151 n.1; 151 n.9; 152 n.15; 153 n.19; 156 n.1; 157 n.6; 157 n.9; 157 n.10; 158 n.11; 159 n.19; 161 n.62; 162 n.64; 162 n.72; 164 n.88; 166 n.1; 167 n.8; 167 n.12; 170 n.33; 175 n.53; 180 n.11; 181 n.14; 183 n.32; 184 n.41; 185 n.1; 185 n.6; 185 n.8; 186 n.11; 187 n.18; 187 n.23 - De resurrectione: 95 n.9; 125 n.7; 142 n.97; 144 n.14; 144 n.15; 145 n.21; 145 n.24; 146 n.28; 148 n.45; 149 n.63; 149 n.65; 150 n.75; 150 n.76; 150 n.77; 185 n.8; 186 n.11; 186 n.13; 186 n.14; 187 n.17; 188 n.30; 191 n.57; 195 n.33; 196 n.53; 196 n.68; 197 n.64; 197 n.65; 197 n.70; 197 n.79; 199 n.89; 200 n.106; 201 n.111; 201 n.112; 204 n.139; 204 n.141; 205 n.147 - Postilla supeds. -: 24 n.99. - 2: 38 n.79.

-

- 11: 18 n.21; 19 n.43; 19 n.45; 22 n.69; 22 n.72 III Sent. d.1 a.1: 2911.4; 30n.11; 29n.1. a.2: 39 n.84. - a.3.5-6: 34 n.44. - a.6: 40 n.91. - a.8.9: 49 n.28. - a.8.9.11: 48 n.23. - a.10.11; 49 n.26. - a.11: 48 n.24; 49 n.25 d.2 a.1-2: 29 n.1; 51 n.1. - a.1-3.6: 52 n.10. - a.2: 48 n.19. - a.3 c: 69 n.1. a.4: 70 n.1. - a.4 c: 69 n.1. - a.5: 31 n.27; 92 n.21. - a.8: 56 n.55; 57 n.58; 57 n.59. a.8.14: 57 n.57. - a.9: 52 n.17; 53 n.25. a.9-10: 55 n.40. - a.11-12: 69 n.1. a.11: 30 n.13. - a.11 ad 3: 30 n.14. - a.12: 49 n.28. - a.14: 56 n.53; 57 n.59 d.3 a.3: 18 n.18. - a.3 contra 3: 7 n.49. a.3.5.6.8.9.17: 6 n.28. - a.3.8.9.11.12.22: 24n.90. -a.3-5: 8 n.50. - a.3-9: 7 n.48. a.3.4 ad 7 a.5: 8 n.54. - a.4: 8 n.59. a.4 ad 5: 18 n.18. - a.4 ad 6: 9 n.69. - a.4 ad 7: 9 n.62; 9 n.66. - a.5 arg.1: 10 n.74. - a.6: 18 n.21. - a.7: 18 n.26; 21 n.57; 21 n.59. - a.8: 6 n.37; 10 n.71. - a.8 ad 2: 7 n.42. - a.8 arg.2: 7 n.43. - a.8 arg. 3: 10 n.72. - a.8 arg.4: 9 n.70. - a.9: 21 n.58; 6 n.41. - a.10: 10 n.74. - a. 1112.22: 113 n.20. - a.11-12: 57 n.57; 58 n.70. - a.12: 59 n.77; 59n.78. - a.13: 16 n.1.- a.13.17: 4 n.3. - a.14: 16 n.3. a.14-15: 4 n.5.-a.15: 17 n.5. - a.15 ad 3: 4 n.7. - a.16: 1711.8. - a.17.23: 1711.14. - a.18: 17 n.13; 18 n.27. - a.20: 52 n.10. - a.24: 18 n.24. - a.26-28: 61 n.1. - a.27: 62 n.8. - a.29: 76 n.61. - a.30 sol.: 205 n.147 d.4 a.1: 64 n.25. - a.1-2.4: 64 n.23. a.2.4.6-7: 65 n.31. - a.4: 17 n.13; 49 n.28; 64 n.24. - a.4 q.1: 17 n.10. - a.4-6. 11-12: 113 n.20. - a.4.9.10: 123 n.76. a.5: 18 n.18; 58 n.70; 66 n.41; 66 n.45; 66 n.46; 67 n.50. - a.5.11.12: 24 n.90. a.8: 67 n.54. - a.9: 68 n.60. - a.10: 68 n.66. - a.11: 64 n.28 d.5 a.1: 69 n.1; 70 n.2. - a.2: 49 n.26; 70 n.9; 84 n.118. - a.2 contra 1: 71 n.15. a.2.5.9: 71 n.14. - a.3-5.15: 81 n.97. a.4.13.14: 83 n.109. - a.4.14: 82 n.100; 82 n.115. - a.5: 71 n.13; 85 n.127. - a.5 q.2.10.12.15: 86 n.133. - a.5.10: 82 n.98; 84 n.123. - a.10-12: 85 n.129. - a.10-12. 15: 73 n.37. - a.11.16: 86 n.134. -a.13.14: 72 n.28 d.6: 32 n.31. - a.1: 91 n.17; 91 n.19; 92 n.20; 92 n.23. - a.1 q.1 ad 3; ad q.6: 90 n.16. - a.2: 71 n.14. - a.2-3: 73 n.37; 81 n.97. - a.3: 72 n.22. - a.4: 87 n.144; 88 n.1. - a.4.5: 88 n.5. - a.6: 89 n.8. a.7: 76 n.63; 86 n.134

214

Auctores ab Ulrico ipso allegati

d.7 a.1.3.7: 76 n.63. - a.2: 93 n.25; 103 n.8. - a.4-5: 87 n.144. -a.5 ad 1: 69 n.1. a.7: 74 n.46; 75 n.52; 76 n.59; 76 n.60. d.8 a.2: 96 n.17. - a.2.4: 97 n.21. - a.3: 97 n.19 d.9 a.4 arg.3: 99 n.37. - a.4-7: 100 n.38; 100 n.390. - a.4-7.9: 99 n.35. - a.9: 98 n.25 d.10 a.1: 94 n.1; 95 n.10; 102 n.7. - a.1 q.1 ad 4: 73 n.37. - a.1 ad 4: 101 n.2. a.2: 102 n.6. - a.2.11: 101 n.1. - a.3.9: 105 n.21. - a.4: 103 n.9; 105 n.25. - a.4 arg.1: 69 n.1. - a.4-7: 103 n.8. - a.5: 93 n.25. - a.6: 94 n.26. - a.8.19.20: 104 n.14. - a.9: 106 n.35; 107 n.54. - a.9 q.2: 106 n.33. - a.9 q.4: 106 n.32; 106 n.39; 106 n.44. - a.9.10: 108 n.66. - a.9.12: 110 n.83. - a.10: 107 n.58. - a.10.15: 106 n.41; 107 n.56. - a.14: 107 n.54. a.15: 109 n.75. - a.19: 104 n.17 d.11 a.1: 76 n.63. - a.1-2: 110 n.1. - a.3: 111 n.4 d.12 a.1: 112 n.10. - a.2: 52 n.10. - a.3 ad 2: 85 n.132. - a.4-9: 112 n.11. - a.7 arg.2: 113 n.14. - a.8: 123 n.76. - a.10: 113 n.17; 114 n.20 d.13a.1: 114n.1.-a.1 contra 6: 115n.6. a.1 contra 5: 115 n.7. - a.1 ad 1.5: 116 n.12. - a.1 ad 2: 56 n.47. - a.1.3: 123 n.76. - a.1-5: 120 n.49. - a.1.6.13: 115 n.8. - a.1.13: 117 n.21. - a.4: 118 n.28. a.4 contra 3: 118 n.30. - a.4-5: 117 n.22. a.6.11: 118n.36. -a.7: 116n.12. -a.8-9: 122 n.68. - a.9 contra 4: 205 n.147. a.10: 129 n.30. - a.10.11: 127 n.23. a.10-12: n n.69. - a.10-13: 124 n.3. a.10.13: 120 n.48; 123 n.1. - a.12: 128 n.29. - a.13: 78 n.72 d.14 a.1: 124 n.5; 126 n.16. - a.1 ad 3: 125 n.7. - a.1-2: 125 n.13. - a.1-3: 127 n.23. -a.1-4: 129 n.30. -a.3-4: 78 n.72. a.4: 120 n.48. - a.5: 80 n.83; 129 n.33 d.15 a.1: 131 n.1; 137 n.56. - a.2: 136 n.52. - a.2 ad 2: 137 n.56. - a.2-3.8: 133 n.20. - a.2.4.5.10 ad 1-2: 144 n.11. a.3 ad 1: 136 n.51. - a.3.8: 133 n.23. a.5-6: 131 n.4. - a.7: 132 n.18. - a.8: 135 n.39. - a.8-9: 133 n.27. - a.9: 134 n.33. - a.10: 135 n.47. - a.10 ad 1: 137 n.56. - a.10-11: 138 n.61 d.16 a.1: 138 n.61; 143 n.6; 144 n.11. a.2: 139 n.78; 140 n.87; 140 n.90. - a.2 ad 2: 120 n.48. - a.2 ad 6: 141 n.96. a.2 contra 2: 140 n.91. - a.2 contra 3: 136 n.53. - a.3: 141 n.92; 141 n.94. - a.5: 142 n.1 d.17 a.1: 144 n.11. - a.1.3.5: 151 n.1. a.1.4: 155 n.48. - a.1.4.5: 151 n.9. - a.4: 152 n.15. - a.5: 79 n.76; 80 n.87. - a.5 ad 4: 80 n.83. - a.5 ad 4-5: 156 n.1. a.7 arg. 2.3: 152 n.16. - a.8: 155 n.42;

155 n.47. - a.9: 153 n.19; 154 n.25 d.18 a.1.4.10: 157 n.6. - a.1.5.7.8.9.10: 158 n.11. - a.3: 180 n.8. - a.3.9-10: 159 n.19. - a.5: 185 n.1. - a.6: 157 n.9. a.6-7: 157 n.10. - a.10: 170 n.33. - a.11 ad 3: 70 n.9. - a.12: 162 n.64. - a.12-14: 161 n.62. - a.14: 162 n.72 d.19 a.1: 161 n.62; 162 n.64. - a.3: 162 n.71; 162 n.72. - a.4.5: 164 n.88. - a.5: 45 n.1; 47 n.15. - a.8: 46 n.3; 46 n.8; 166 n.1. - a.9: 81 n.88. - a.10: 167 n.8 d.20 a.6: 162 n.72. - a.11: 179 n.2. a.11.12: 179 n.1. - a.11-13: 179 n.3 d.21 a.1: 70 n.9. - a.1 ad 2: 181 n.18. a.1-3: 181 n.14. - a.2 ad 2: 182 n.26. a.3: 181 n.18. - a.4: 180 n.11 d.22 a.1: 183 n.32. - a.2.3: 184 n.40. a.2-3: 183 n.34. - a.3: 76 n.61. - a.4: 185 n.6; 186 n.11; 188 n.30. - a.4 qa.1: 186 n.13; 187 n.17. - a.4 qa. 1 arg. 3: 188 n.26. - a.4-5: 185 n.8. - a.5: 185 n.1; 187 n.23. - a.6: 187 n.18; 187 n.20. a.7: 201 n.112. - a.7-9: 201 n.111. - a.8: 204 n.139; 204 n.141. - a.8.10: 202 n.125. - a.9: 202 n.120. - a.10 ad 2: 196 n.53. a.11: 30 n.15 - IV Sent. d.43 a.2: 197 n.64. - a.5: 197 n.79. - a.5.26: 188 n.30; 200 n.106. a.5.23.26: 192 n.1. - a.23: 182 n.26; 194 n.18 d.44 a.2-4.13: 197 n.79. - a.3-4: 199 n.89. - a.12.13: 200 n.100 - Metaphys. 1.6 tr.2 c.2: 98 n.24 - Quaestiones de animalibus 1.14 q.11: 139 n.83 1.18 q.4: 137 n.57 - De animalibus 1.9 tr.2 c.1: 58 n.720 - De caelo et mundo: 202 n.123 1.1 tr.4 c.4: 96 n.12; 96 n.16 1.2 tr.4 c.1: 187 n.17 Alcherus = Ps. Augustinus, De spiritu et anima c.9: 33,16 n.38 Summa Alexandri pars 3 q.2 n.3: n,4 n. 65 Alexander (cf. Denz. S. n.749-750): 32,11 n.32; 54,26 Ambrosius, Bxpos. Le 1.1 n.21: 13,5. - n.28: 28,7. - n.33: 8,12; 9,18 1.2 c.1: 22, 14. - n.8: 28,13. - n.14.15: 14,29 1.5 n.98: 14,29; 15,3 1.10 n.127: 181,20; 181,29. - n.150: 194, 15; 194,18. - n.173: 197,13 - De Spir. S. 1.2 c.5 n.42: 65,2 - De fia.e ad Grat. 1.1 c.1 n.7: 75,24 - De incarn. dominicae sacramento c.6 n.61: 78,1. - c.7 n.71.72: 118,30; 119,2; 119,21 - De institutione virgin. c.6 n.44: 21,5 - De fide 1.1 c.17 n.111: 105,11 n.23 1.2 c.5 n.41-42: 154,3. - n.43: 155,18; 155,22. - c.7 n.52-53: 151,19

Auctores ab Ulrico ipso allegati Am.brosius = Petrus Lomb.; Bonav.; Thom.: 105,11 Am.brosius = Beda; Petrus Lomb.: 129,25 Ambrosius = Glossa ord.; Petrus Lomb. : 94,18 Anselmus, De eone. virg. c.11: 114,7. - c.18: 21,12 - Ep. de incarn. Verbi recensio I n.9: 50, 22. - II c.9: 50,22 Athat13;si?5 = Apollinarios Laodic., Ep. ad Jovmtanum: 83,21 Apollinarios Laodic. ( = Athanasius) : Ep. ad Jovinianum: 83,21 n.110 Apuleius, De deo Socratis c.5: 98,33 Aristoteles De mem. et remin. c.2: 7,11 - De hist. animal.1.7 c.3: 8,16 - Ethic. Nicom. 1.1 c.1: 104,29. - c.9: 126,30. - c.10: 158,9. - c.13: 151,9 1.2 c.1.7: 134,29. - c.3: 115,8; 115,12 1.3 c.1.3: 137,1. - c.4: 79,27. - c.12: 140,30 1.5 c.6: 46,7. - c.7: 133,12; 170,24. - c.8: 46,13 1.7 c.1: 113,5; 113,13. - c.15: 137,20 1.9 c.8: 183,15 1.10 c.7: 54,4. - c.10: 10,10 - De anima 1.1 c.1: 141,7; 198,20 1.2 c.1: 122,10. - c.2: 95, 18; 55, 15. c.3.5: 54,4. - c.4: 53,21; 95, 10. - c.5: 137,20. -c.6: 17,8. -c.9: 139,20; 139,24.c.12: 150,13 1.3 c.1: 198,15. - c.2: 126,15; 150,13. c.3: 54,4. -c.4: 136,11. -c.4-5: 124,31. c.12: 118,13 1.5 c. 7: 133, 12 - Phys.1.1 c.4.5: 139, 31 1.2 c.1: 68,20; 80,18; 95,5. - c.3: 58,24 1.4 c.1: 25, 16 1.6 c.1.4: 51, 20 1.8 c.2: 51, 27. - c.4: 202,16 - Metaphys. 1.3 c.1: 30,30. - c.4: 29,12 1.5 c.5: 137,1 1.6 c.1: 98,2. - c.13: 90,23 1.7 c.3: 54, 14 1.8 c.1: 32, 2 1.9 c.9: 113, 19 1.11 c.10: 104,29 - De gener. animai. 1.1 c.2: 58,21. - c.19: 58,18. - c.19-21: 58,19. - c.20: 60,1 1.2 c.6: 121,5 1.4 c.1: 89,2 - Anal. poster. 1.1 c.4.24: 71,23 - Topic. 1.1 c.8: 91,9 1.3 c.5: 139,31-140,1 1.4 c.5: 113,3 - De caelo et mundo 1.1 c.2: 142, 26. - c.8: 202,20. - c.11: 94,30; 96,1; 96,16 - De plantis 1.1 c.1: 95,11 - De causa longit. et brev. vitae c.5-6: 143,4

215

Athanasios: 75 n.52 Apollinarios Laodic., Ep. ad Iovinianum: 83,21 n.110 Ps.Athanasios = Symbolum ,Quicumque': 88,5 n.2 Augustinus, De ~v. quaest. 8~ 1.1 q.36 n.2: 75,13. - q.44. 39,28. - q.56. 8,22. - q.58. 14,2. - q.73 n.1: 32,25. - q.21.24.51 n.3: 102,12. - q.11: 114,6 - Tract. in Joh.(3,16): 33,27 Joh.31 n.5: 39,10 Joh. tr.3 c.1 n.9: 48,2 Joh. tract. 10 n.12: 57,13 Super Joh. tr.105 n.8: 104,4 lnJoh. tr.23 n.5: 142,2 tr.47 n.9: 142,2 Tract. Joh. tr.47 n.10: 181,18 tr. 121 n.4: 200,18 - Enchir. 1.1 c.11: 34,1. - c.38: 65,8. c.40: 65,8; 67,12; 67,15; 68,7; 68,10; 68,14; 68,22 - De consensu evang. 1.2 n.10: 43,13 1.2 c.56 n.113: 146,18 1.3 c.24 n.65: 194,18; 194,20; 195,15 - De trin.1.1 c.7 n.14: 82,31 1.4 c.3 n.5: 142,2. - c.13 n.16: 142,2 1.11 c.5 n.8: 102,12 1.13 c.10 n.10: 45,22. - c.13 n.17: 46,6. c.17 n.22: 74,8; 89,33 1.14 c.8 n.11: 55,19 - Ep. (137) ad Volus. c.3 n.11: 55,8 Ep. 102 q.1 n.6: 198,34 Ep. ad Dard. 187 (alias 57) c.10 n.32: 10,16. - c.13 n.40: 117,35; 118,15 - Super Gen. ad lit. c.20 n.35: 61,9; 61,15 1.10 c.19-20: 62,11 1.11 c.13: 102,12 - Sermo 147 c.9 n.21: 125,9. - 161 c.6: 142,2. - 246 n.5: 98,35. - 287 {I in Joh. B.) c.1: 11,21; 11,24. -n.1: 12,10. -289 n.5: 12,10. - 290 n.2: 12,10 - Retract. 1.1 c.18 (19) n.11 (8): 75,12; 75,32 - De doctrina christiana 1.1 c.32: 102,12 - De praedest. sanct. c.15 n.30: 103,22; 104,24. - n.31: 104,6; 105,20 - De bono persev. c.24 n.67: 104,26 - De videndo deo = Ep. 147 c.9 n.21: 125,9 - Enar. Ps. 44 sermo 1 n.19: 175,25. 48 sermo 2 n.2: 142,2. - 70 sermo 2 n.3: 142,2. - 87: 136,2. - 93 n.19: 137,31; 138,23. - 109 n.1: 115,11 - Enar. II Ps. 21 n.4: 138,9. - II Ps. 32 sermo 1 n.2: 151,18; 154,3. - II Ps. 70 n.3: 142,2 - ContraJul.1.4 c.3 n.17.30: 115,11 - De civ. dei 1.9 c.4 n.2: 140,32 1.19 c.4 n.3: 152,3. - c.26: 142,2; 142,19 1.22 c.19 n.3: 199,33

- =

216

Auctores ab Ulrico ipso allegati

-

Conf.1.3 c.6 n.10: 142,2 1.7 c.1 n.2: 142,2 - De contin. c.8 n.21: 173,18 - Tract. ep. IJoh. tr.7 n.7: 179,28 - Tractatus ... ex codice Guelferbytano ed. G. Morin 409b: 180,20 - = Fulgentius, De fide ad Petrum c.2 n.10: 97,14. - n.14: 82,30. - n.14.15.17. 19: 84,30. - n.18: 85,1 - Sermo 49: 7,7 - = Glossa ord. Ps. 23: 192,1 ord. Ez.44: 24,17 ord. Mt.17: 147,18; 147,31 Ps.Augustinus: 24,17 n.97 Ps.Augustinus, Sermo 66 n.4: 15,10. - 181 n.4 = Fulgentius Rusp., Sermo 49: 7,7. - 197 n.1: 11,36. - 246 n.5: 99,21 Ps.Augustinus = Propser: 89,33 Ps.Augustinus = Alcher: 33,16 n.38 - De fide cath. sermo 1 n.2: 87,5 - Sermo de pascha (160) n.2: 189,10.15; 189,10.16; 190,4; 190,8. - n.4: 190,10 - Dialogus quaestionum 65 q.1: 3,24. q.4: 19,18 - = Gennadius, De ecci. dogm. c.2: 52, 19. - c.2.4: 50,2 Avicenna: 137 n.57; 139,26 Basilius, De spir. S. c.18: 99,28 Beda: De temporum ratione c.9: 36,25; 37,22 - Hom. 1.1 hom.18: 145,4 - Expos. Lc.1.3: 146,17 - Com. Mc.14,36: 151,19; 154,3 - Expos. Mt. (27) 1.4: 196,22 Bernhardus Clar., De consid. 1.5 c.8 n.19: 31,19. - c.10 n.23: 64,20 - Sermo 2 in Ascens. n.1: 203,3 - Sermo de 12 stellis in Dominica infra octavam assumptionis b. V. Mariae n.15: 171,27 Bernhardus = P~.Bemhardus = Petrus Dam., Sermo (23) in nativ. Joh. B. n.4: 12,16 Bernhardus Clar. = Petrus Dam., Sermo 23 n.4: 12,26 Boethius, De 2 nat. et 1 pers. c.1: 71,8; 85, 6. -c.2.4: 73,27. -c.3: 86,12. -c.4.5: 71,1. c.7: 72,4; 72,8. - c.24: 73,27 - De consol. phil. 1.3 prosa 2: 158, 32 - De hebdomadibus: Quomodo substantiae in eo quod sint, bonae sint: 102,12 Boethius = Porphyrios: vide: Porphyrios Joh. Cassianus, Contra Nest.1.6 c.22: 76,3 Cassiodorus = Petrus Lombardus: 74,32 n.49 - Expos. Ps. 138: 125,24 Joh. Chrysostomus: 41,23 n.117; 188,8; 193,2 n.7 - Hom. 36 (37) Mt.: 15,6

Hom. Mt. hom.4 n.4: 23, 22. - hom.10: 37,2. - hom.11 n.4: 31,1 - In Act. Ap. hom.1 n.3: 80,13 - Hom. Hebr. 7 hom.12: 173,2 - De rep. lapsi n.10: 142,7 - = PsJoh. Chrysostomus: 14,5 n.104 - (cf. Gfossa ord. Le. 2): 41,23 Conc. Francoford.: 85,20 n.132 Conc. Tolet. VIII(= VI c.1) = Ps. Isidorus Decr.: 83,24. - XI Prologus = Ps. Isidorus Decr.: 83, 25 Corpus Iuris Civilis: Inst. 1,11,2: 107,27; 107,28. - 1,11,3: 107,3; 107,16. - 1,11,4: 106,4; 106,8; 107,1. - 1,11,7: 109,26. - 1,11,9: 107, 20. - 1,11,10: 107,23. - 2,16: 107,8. 2,17,6; cf. 4-5: 107,11 Dig. 1,7,2: 106,10; 106,22. - 1,7,2,1: 107,20. - 1,7,2,2: 106,17. - 1,7,5: 106,23. - 1,7,15,2: 106,29. - 1,7,15,3: 106,30; 107,1. - 1,7,15,40: 106,24. 1,7,17: 107,1. - 1,7,17,1: 106,26. 1,7,17,2: 107,1. - 1,7,17,3: 106,7. 1,7,17,5: 107,3. - 1,7,18: 107,3. 1,7,19 : 107,5; 107,14. - 1,7,19,1: 107,9. -1,7,22,1: 107,14. - 1,7,40,1: 106,30; 107,1. - 1,7,40,2: 107,20. 1,16,2:106,21. -2,1,3: 106,18. -24,2,3: 9,2 Cod. 8. (47) 48.10: 108,4

-

Joh. Damascenus: 111,1 n.4 - De fide orth. 1.1 c.6: 3,17. - c.8: 1,14; 3,12; 65,21 1.2 c.7: 96,28. - c.14: 133,29; 134,1. c.22: 78,33; 79,25; 139,17; 151,8; 151, 13. - c.23: 156,31; 157,3; 157,7 1.3 c.1: 60,10; 63,27; 29,28; 29,31. - c.2: 19,9; 19,24; 58,11; 59,3; 59,17; 59,23; 59,26; 59,30; 60,2; 64,19; 75,1; 75,7. c.2.3: 72,14; 72,18; 72,19; 72,25. - c.3: 31,29; 70,35; 72,2; 72,4; 72,6; 90,1; 92,4. - c.3-4: 32,17. - c.3.4.7: 89,25. c.4: 52,6. - c.4.7: 76,15. - c.6: 48,33; 55,1; 55,7; 68,30; 82,33; 83,2; 83,6; 83, 21; 84,6; 84,11; 122,26. - c.7.4: 76,10. c.7: 77,13; 97,28; 183,26; 183,28; 184,3. c.8: 74,4; 99,12. - c.10: 73,16. - c.11: 71,11; 71,15; 71,18; 71,21; 71,24; 84,17; 87,5. - c.12: 52,8; 66,4; 66,6; 66,20; 66,26; 66,28; 67,9. - c.14: 78,33; 79,14; 79,16; 132,6; c.15: 79,25; 77,9; 116,11. c.15.19: 80,18; 81,2. - c.16: 74,11; 111, 13. - c.17: 74,23; 74,30. - c.18: 131,30; 132,28. - c.19: 81,6; 81,19; 81,21. - c.20: 131,31; 132,4; 144,6. - c.21: 75,26; 97,30; 132,13; 132,17; 132,17; 132,20; 132,21. - c.22: 119,20. - c.23: 135,18; 135,22; 135,28; 152,21. - c.24: 152,35; 153,2; 153,14; 153,32. - c.25: 153,17. c.27: 112,32. - c.33: 49,32

Auctores ab Ulrico ipso allegati 1.4 c.1: 201,14. - c.4: 49,32. - c.7: 95, 30. - c.14: 20,22; 20,23; 57,17; 57,25; 57,29; 58,6. - c.16: 99,27; 100,3; 100,9; 100,14; 100,17; 100,31; 101,2; 101,6; 101,9; 101,11. - c.27: 197,28; 200,13 Petrus Danùani, Sermo 23.24: 12,16 - Sermo 23 n.4 = Bernhardus Clar.: 12,26 n.92 Ps.Dionysios, De div. nom. c.1 n.4: 83,11. c.2: 89,22. - c.2§ 2.6: 1,10; 49,4 n.25 - De cael. hier. c.6 § 2: 47,28. - c.7 § 1-3: 47,28. - c.8 § 1-2: 47,28. - c.15 § 5: 178, 20 - De eccl. hier. c.4 § 4.10.12: 75,11. - c.5 n.3 § 5: 75,11 - Ep.4 ad Caium: 81,4 - Ep. 7 § 2: 193,1.9.21.22 - Ep. 10: 136,14 Eusebios, Chron. 1.2: 36,26 Eusebius Gallicanus = Ps.Hieronymus: 189,8.10.11 n.37; 190,4 n.45 Evangelium Nazaraeorum: 65,25 n.57 Evangelium Nicodemi c.5: 191,20 n.57 Fulgentius (= Ps.Augustinus), De fide ad Petrum c.2 n.10: 97,14. - n.14: 82,30. n.14.15.17.19: 84,30. - n.18: 85,1 - Ep 14 ad Ferrandum q.3 n.29: 127,6 - Sermo 48: 7,7 - = Ps.Fulgentius: 192,26 Galenos: 58,15 n.720 Gennadius, De eccl. dogm. c.2: 52,19. c.2.4: 50,2 Glossa ord. Mt. 1: 23 n.85; 43 n.139; 43 n.140. - 2: 18 n.19; 18 n.23; 22 n.69. 3: 21 n.40; 31 n.190. - 10: 140 n.88. 11: 15 n.111. - 17: 144 n.17; 145 n.26; 147 n.39; 147 n.44; 148 n.48; 148 n.55; 148 n.57; 148 n.60; 149 n.62; 149 n.640; 149 n.69; 149 n.70; 150 n.73; 150 n.79; 150n.80. - 24: 127 n.21. - 27: 193 n.7; 193 n.9; 196 n.61. - 28: 197 n.65 - interl. Mt. 1: 23 n.85; 23 n.86; 26 n. 114. - 3: 7 n.43. - 17: 145 n.25; 147 n.40; 148 n.52; 149 n.70; 150 n.72. - 27: 193 n.7; 193 n.12 - ord. Mc. 1: 31 n.190; 80 n.88. - 9: 146 n.31; 147 n.39; 147 n.42; 148 n.52. - 150 n.73. - 9,1: 144 n.17. - 9,6: 150 n.79. 14: 154 n.26 - ord. Le. 1: 5 n.27; 6 n.39; 12 n.91; 14 n.104; 31 n.190. - 2: 14 n.108; 41 n. 117. - 3: 37 n.69; 44 n.142. - 9: 145 n.22; 147 n.41; 147 n.42; 148 n.48; 148 n.51; 148 n.53; 148 n.56; 148 n.58; 148 n.59; 148 n.60; 149 n.62; 150 n.73; 150 n.80 - interl. Le. 1: 5 n.16; 6 n.31; 6 n.38; 12 n.91; 26 n.114. - 9: 144 n.17; 145 n.23; 147 n.38

217

-

ord. Joh. 1: 31 n.190. - 3: 33 n.42; 51 n.8; 116 n.13; 142 n.2 - interl. Joh. 20: 200 n.104 - interl. Hebr. 9: 6 n.31. - 9,3: 6 n.38; 18 n.19; 18 n.23 Glossa ord. Rom. 1: 94 n.28; 104 n.12; 104 n.17; 104 n.18; 105 n.27; 105 n.28. -1,3: 74 n.49. - 6,6: 187 n.20 - interl. Rom. 8: 205 n.147 - ord. Act. 1: 204 n.138 - ord. Phil. 2,9: 101 n.2 - ord. 1 Tim. 2: 167 n.10; 167 n.12; 167 n.14 - ord. Gal. 3: 168 n.17 - ord. 2 Cor. 5: 169 n.26; 169 n.27 - interl. Eph. 2: 169 n.26 - ord. 2 Sam. 1: 12 n.88; 12 n.90 - ord. Ez. 44: 24 n.97; 24 n.100 - ord.Job 17: 187n.16; 187n.17. -28: 26 n.112; 59 n.80. - 36: 161 n.58 - ord. 1 Reg. 1: 76 n.60 - ord. Ps. 23: 191 n.56; 192 n.63. - 44: 175 n.60. - 98: 99 n.33 - ord. Prov. 31,22: 177 n.94 - ord. Cant. 7: 177 n.95 - interl. Zach. 9: 188 n.26 Gregorius M. = Beda, Homil. Dom. I post Epiph.: 119,11 Gregorius M., Hom. Evang.1.1 hom.2 n.6: 69,1. - hom.6 n.1: 14, 22. - hom.8: 41,12; 41,13; 41,18 1.2 hom.21 n.7: 194, 13. - hom.23 n.1: 199,23. - hom. 26 n.1: 24, 17; 200,19; 198,14. - hom.29 n.2: 51,25 - Moralia Job (1,11-12) 1.2 c.10 n.16: 165,17. - c.27 n.46: 165, 17. - (3,13) l.4c.28n.54: 165,17. -(4,11) 1.5 c.22 n.43: 165,17. - (5,2) 1.5 c.45 n.82: 135,2. (6,2) 1.7 c.2: 167,9. - (11,8-9) 1.10 c.9: 69,1. - 1.13 c.48 n.53: 187,5. - (26,13) 1.17 c.32 n.51: 165,17. - (28,22) 1.18 c.20: 26,11; 59,21. -1.18 c.20 n.33: 19,9. - (36,17) 1.26: 161,2. - (41,6) 1.33 c.28: 121,26. - (41,7) I. 33 c.30: 121,28 - Ez. hom.8 n.30-32: 150,9 - Hom. Ez. 1.1 hom. 1 n.5: 14,22. -1. 2 hom.4 n.2: 44, 8 Gregorios Naz., Orat. 38 n.13: 74,23. 40 n.8: 74,14 Gregorios Nyss. (= Nemesios Em.): 86,15 Haymo, Expos. in Rom. (1,4): 105,24 Helius Hadrianus: 36,20 Helvidius: 24,7 n.91 Hesychius, Lev. 1.5 c.16,10: 181,24; 182,1 Hieronymus. Com. Mt (1,1) 1.1: 42,26; 43,13; 43,20. - (1,18) c.1: 20,2. -1.3: 149, 27. (17,1) 1.3: 146,26. - (26) 1.4: 138,26. (26,37) 1.4: 134,22. - (26,39) 1.4: 138,12; 154,2 - Com. Dan.1.1 c.1: 43, 13

218

Auctores ab Ulrico ipso allegati

-

Translatio hom. Origenis: 44,11 Le., hom. 28: 44, 11 - Ep. ad Dam., ep. 15 n.3-4: 67,4 - Ep. 120 ad Helydiam de quaest. 12 n.3: 194,16 - Com. 1s. 1.1 c.2: 38,22. - 1.3: 26,30. 1.4 c.11: 22,4 - Com. Ez. 44 1.13: 24,24 - Com. Tit. (1,12): 65, 29 - De situ et nom. locorum Hebr.: 172,21 - Brev. in Ps. 21: 156,16; 156,18 - versio Ps.44 iuxta Hebraeos: 172,17 - Ps.138 iuxta Hebr.: 125,24 - Praef. Parai.: 65,29 - Praef. Libr. Salom.: 65,29 Ps. Hieronymus = Pelagius; Petrus Lomb.: 82,31 - = Glossa ord.: 44,5 - = Petrus Lomb.; Alb.; Thom.: 67,1.4.6 - = Beda: 146,27 - = Augustinus; Hrab. Maur.: 182,4 - = Bonaventura: 58,2 - = Petrus Lomb.; Glossa ord.: 167,7 - Ep. 9 ad Paulam et Eustochium de assumptione b.Virginis: 191,1. - n.2: 1%, 21. - n.14: 58,2 Hilarius, De trin. 1.1 n.19: 31,23 1.2 n.27: 105,13 1.3 c.1: 31,23 1.10 n.23: 138,16; 139,2. - n.25: 32,31; 32,34. - n.26.27.35: 183,5. - n.27: 138, 20; 139,8. - n.35: 138,30. - n.37.38: 155,3. - n.39: 155, 11 1.11 c.1.8.14.17.20.40.42.47.49: 205,1 1.12 n.6: 83,21; 85,2 - De syn. n.49: 139,4 Hrabanus Maurus: 76,5 Hugo s.Vict., De sapientia animae Christi: 126,37; 130,14 -

lnnocentius III: 85,20 Isidorus Hisp., Etymolog.1.10 E 94: 107,23 1.11 c.2,18: 12,2 1.19 c.17,4: 177,27. - c.28,5: 177,24. c.31,17: 178,3 - Sent. 1.1 c.3 n.1: 125,5-6 Ivo, Decr. p.8 c.3: 23,3 n.81 - IV Pan. c.15: 23,3 n.81 Josephus: 101,16; 185,16 n.5 Ps.Leo = Ps. Augustinus: 110,33 n.3 Liber iustorum: 12,16 n.88 Petrus Lombardus, III Sent. d.1 prologus: 40 n.91. - c.1: 34 n.44; 49 n.28; 50 n.30; 64 n.27. - c.2: 48 n.23; 50 n.31. - c.3: 17 n.13; 49 n.26 d.2 c.1: 31 n.27; 52 n.10; 53 n.25; 55 n. 38; 92 n.21. - c.1-2: 52 n.17. - c.2: 30 n.15; 55 n.40; 55 n.42; 56 n.52; 69 n.1. - c.3: 56 n.53 d.3 c.1: 17 n.10; 58 n.71; 59 n.78. -

c.1-2: 18 n.26; 24 n.90. - c.2: 21 n.57. c.3: 61 n.1; 61 n.2: 62 n.8; 62 n.9. c.4: 57 n.57; 57 n.59; 63 n.14; 76 n.62 d.4 c.1: 64 n.23. - c.1-2: 17 n.13. - c.2: 64 n.28; 65 n.30; 65 n.31; 65 n.33; 65 n.34; 67 n.54; 67 n.55; 67 n.56; 68 n.60; 68 n.61; 68 n.62; 68 n.63; 68 n.65; 68 n. 66; 94n.1 d.5: 70 n.9; 81 n.97. - c.1: 72 n.28; 82 n.100; 82 n.103; 82 n.104; 83 n.106; 84 n.123; 84 n.124; 85 n.125; 85 n.126. c.1-2: 83 n.109; 83 n.112; 83 n.113; 83 n.114. - c.1-3: 69 n.1; 73 n.37. .,.. c.1.3: 85 n.129. - c.3: 86 n.134; 86 n.135; 86 n.136; 87 n.141; 87 n.142 d.6 c.3: 72 n.22; 74 n.41; 74 n.43; 76 n.62; 76 n.64; 89 n.8; 89 n.11; 89 n.12; 89n.13. -c.4: 54n.35. -c.4-6: 32n.31.c.6: 32 n.34; 32 n.35; 32 n.36. d.6-7 c.2: 90 n.16; 92 n.23 d.7 c.1-2: 74 n.46; 74 11.49; 75 n.51. c.2: 78 n.71; 103 n.8; 103 n.9; 104 n.110; 104n.13. -c.3: 72n.22; 75 n.52; 75 n.54 d.8 c.1: 95 n.10. - c.2: % n.17; % n.18; 97 n.19; 97 n.20 d.9: 98 n.25; 98 n.26; 98 n.30; 99 n.31; 99 n.32; 99 n.34 d.10 c.1: 101 n.1; 102 n.7; 103 n.8. c.2: 105 n.21; 108 n.66; 108 n.67. - e 3: 93 n.25; 103 n.9; 105 n.25 d.11 c.1: 110 11.20. - c.1-2: 110 n.1 d.12 c.2: 112 n.11. - c.3: 113 n.17; 113 n.20; 114 n.21 d.13: 77 n.69; 114 n.1; 115 n.7; 115 n.8; 115 11.10; 116 n.12; 117 n.22; 117 n.25; 118 n.27; 118 n.36; 118 n.37; 119 n.38; 119 n.40; 120 n.49; 123 n.1 d.13-14: 124 n.5; 127 n.23 d.14 c.1: 123 n.1; 125 n.11; 125 n.13; 126 n.16; 127 n.20; 127 n.22. - c.2: 124 n.3; 129 n.33; 129 n.35 d.15 c.1: 131 n.1; 131 n.2; 131 n.4; 132 n.18; 133 n.20; 133 n.23; 135 n.47; 136 n.49; 136 n.53. - c.1-2: 133 n.27; 134 n.32; 135 n.39; 135 n.41. - c.1-4: 138 n.61; 138 n.63; 138 n.65; 138 n.67; 138 n.68; 138 n.69; 138 n.70; 138 n.72; 139 n.73; 139 n.76; 139 n.77. - c.2: 137 n.56; 137 n.60. - c.3: 183 n.31 d.16 c.1: 138 n.61. - c.1-2: 142 n.1; 142 n.2; 143 n.6; 144 n.11 d.17 c.1-2: 78 n.73; 79 n.75; 151 n.1; 151 n.6; 151 n.7; 151 n.8; 151 n.9; 152 n.12. - c.1-3: 152 n.15. - c.2: 154 n.26; 15411.27; 154 n.28; 154 n.29; 155 n.48. c.2-3: 154 11.25. - c.3: 153 n.19; 155 n.35; 155 n.36; 155 n.41; 155 n.42; 155 n.43; 155 n.45 d.18 c.1: 157 n.6. - c.1.3: 158 n.11. - c.2: 157 n.9. - c.4: 159 n.19. - c.5: 47 n.10; 161 n.62; 162 n.64; 162 n.71

Auctores ab Ulrico ipso allegati

-

d.19 c.1: 162 n.72. - c.1-2: 164 n.88. c.4: 163 n.79. - c.5: 166 n.1. - c.6: 166 n.5; 167n.9; 167n.10. -c.6-7: 167n.8. c.7: 167 n.12; 167 n.14; 169 n.31 d.20 c.1-4: 45 n.1; 45 n.2; 46 n.3; 4611.4. - c.2-4: 46 n.8. - c.3-4: 47 n.11. - c.5: 162 n.64; 172 n.1. - c.5-6: 179 n.1; 179 n.3; 179 n.4 d.21 c.1: 142 n.97; 181 n.14; 181 n.17; 181 n.18; 181 n.19; 18111.21; 195 n.31. c.2: 180 n.11 d.22 c.1: 182 11.29; 183 11.32. - c.2-3: 183 n.34; 183 11.36. - c.4: 30 n.14; 201 n.111 d.25 c.1: 162 n.72 I Sent. d.17 c.5.6: 116 11.12 IV Sent. d.1 c.1: 42 n.119; 170 11.35 d.3 c.5: 80 n.88 d.13 c.3: 67 n.50 d.17 c.1: 142 11.97

Moyses Maimonides, Liber perplexorum pars 3 c.10.15.16.17: 113,10 Maximus Tauri11., Hom.57 (Ili de Pascha) : 192,18. -Hom.62(VlinJoh.B.): 11,22. Hom.67 (III in Joh. B.): 11,21 Nemesios Em. (cf. Gregorios Naz.), De natura hom. c.1.3: 86,15 Origenes: 148,5 11.49 - Horn. Luc., hom.6: 19,9 - Horn. Mt. Fragmenta: 23,22 - Hom.9 Jeremiam (11) n.4: 95,2 - Lev. hom.3 n.7: 118,19 - Com. Mt.27: 193,6 Papias grammaticus; vocabularium, sub nomine: sceptrum (Venetis 1491): 178,23 11.103 Paulus diac., Hymnus in honor. b. Joh. Bapt. ,ut queant laxis': 7,10 n.46 Pelagius, Libellus fidei ad lnnocentium papam n.5: 82,31 n.103 Platon: 86,15; 187,4 Porphyrios = Boethius, Com. in Isag. Porph. 1.4 c.5: 88,31. - Ed.2 1.2 c.3: 108,27. -1.3 c.9: 71,15 Prosper, Liber sente11t. 11.64. 348.351.363. 381: 89,33 Prudentius, Psychomachia, praefàtio v.1: 186,8 Pythagoras: 187,4 quidam (alii, aliqui, illi): vide: Alb.: 7,2; 33,12; 155,25; 157,25; 197,11 Hugo de S. Victore: 126,38; 130,14; 144,12 Petrus Lombardus: 86,11; 162,11 Thomas d.Aq.: 33,12; 50,54; 60,21; 91,7;

219

93,12; 100,29; 111,26; 119,30; 128,30; 155,25; 157,25; 161,7; 166,25; 170,27; 172,10; 174,8; 182,29 quidam: 9,8; 10,2; 16,12; 17,25; 19,2; 26,11; 30,14; 32,7; 36,34; 37,15; 38,14; 40,23; 52,16; 54,22; 57,19; 58,13; 58,14; 59,3; 61,13; 65,19; 67,27; 82,18; 102,13; 122, 28; 129,8; 133,23; 135,31; 141,11; 163, 22; 163,29; 164,35; 172,20; 183,13; 199,31 Caelius Sedulius, Carmen paschale II 67-69: 27,20n.129 Symbolum Apostolicum: 57,1; 64,32 Symbolum Quicumque = Ps.Athanasius: 88,5 Tertullianus, Adv.Jud. c.8: 36,17; 37,14 Themistios: %,17 n.16 Thom., m Sent. prolog.: 29 n.7 - m Sent. d.1 q.1 a.1: 29 n.1; 29 n.2; 31 n.25; 31 n.26; 32 n.29; 32 n.36. - a.1 qa.1: 51 n.3. - a.1 ad 1: 30 n.13. - a.2: 29 n.4; 45 11.l; 46 n.8; ad 2: 48 n.22; ad 5-9: 30 n.11; ad 6: 162 n.72; ad 8-9: 47 n.15; arg. 8: 47 n.16. - a.3 arg. 6: 33 n.39. - a.4: 34 n.44; 39 n.84; 39 n.86. q.2 a.1: 48 n.24; 49 n.25; ad 3: 83 n.109. q.2 a.1.3: 48 n.33; 49 n.26. - a.2: 49 n.28. -a.4.5: 50n.31. -a.4c: 5011.33; 50 n.34; 50 n.35. - a.4 arg.1 : 50 11.36. - a.5: 50 n.37. - a.5 ad 1: 50 n.38. - ad 2: 50 n.32. d.2: 84 n.119. - q.1 a.1: 29 n.7; 48 n.19; 51 n.1. - a.le: 51 n.5. - a.2: 52 n.10. a.2 qa.1: 52 n.16. - a.2 qa.3: 51 n.4. a.3 qa.1: 52 11.17; 54 11.34. - a.3 qa.2: 52 n.18; 53 11.25 - qa.3: 31 n.27; 54 n.35; 92 n.21. -_q.2 a.1 qa.1-2: 55 n:40; 55 n.41. - qa.3. 55 n.46. - q.2 a.2. 56 n.47. - a.2 qa.1 arg.1: 56 n.49. -a.2 qa.3: 69 11.1. - a.3: 56 n.53; 57 n.56 d.3: 17 n.10; 17 n.13; 18 n.18; 57 n.57. q.1 a.1: 6n.37; 8n.50. -a.1 qa.1: 8n.59. qa.1 contra 2: 24 n.90. - qa.1.2: 7 n.48; 9 n.66. - qa.2: 7 n.49. - qa.2 ad 1: 8 11.54. - qa.2 contra 1: 18 n.25. - qa.2.3: 6 n.28; qa.3: 9 11.62; 10 n.71; 10 n.74. qa. 3 contra 1: 8 n.59. - a.2 qa.1: 18 n.21. - qa.1 ad 4: 6 n.37. - qa.2: 18 11.26; 21 n.61. - qa.2 ad 1: 27 n.131. - qa.3: 21 n.57; 21 n.58; 21 n.59; 24 n.90. - q.2: 19 n.34. - q.2 a.1-2: 24 n.90. - a.1: 58 n.70; 58 n.75; 58 n.76; 59 n.77; 59n.78. a.1 ad 6: 95 n.4. - a.1 arg.1: 58 n.71; 58 11.72. - q.3 a.1 qa.1: 24 n.90. - qa.1 contra 1: 4 n.3. - a.1 qa.2: 17 n.8. - a.1 qa.1-2: 16 n.1. - a.2 qa.1-2: 16 n.1. a.1 qa.2 contra: 28 n.136. - a.2: 4 n.5. a.2 qa.1 ad 1: 16 n.3; 42 n.90. - qa.2: 17 n.5. - q.4 a.1-2: 61 n.1. - a.2 contra 1: 6111.3. - a.3: 62 n.8. - q.5 a.le: 60 n.

220

Auctores ab Ulrico ipso allegati

84; 60 n.91. - a.1 contra 2.c. ad 1: 58 n. 73; 58 n.74. - a.2: 56 n.53; 57 n.59. -a. 3: 62 n.7; 63n.14; 63 n.16; 63n.17; 63 n.18 d.4 q.1 a 1: 64 n.23. - a.1 qa.1: 63 n.22. a.1 qa.1-4: 63 n.20. - a.1 qa.2: 64 n.26. qa.3: 59 n.83; 64 n.24; 64 n.25. - qa.4: 17 n.13; 17 n.14; 64 n.28. - q.1 a.2: 49 n.28; 65 n.31; a.2 qa.1: 65 n.35. - qa.1c: 97 n.23. - qa.2 contra 2: 65 n.36; 97 n.23. - q.2 a.1: 17 n.14. - a.1-2: 66 n.41. a.2 contra 1: 66 n.42. - a.2: 66 n.45. a.2 ad 5: 67 n.50. - q.3 a.1: 67 n.54. a.1 arg. 6: 68 n.59. - arg. 6-7: 67 n.58. a.2 qa.1: 68 n.60. - qa.2: 68 n.66 d.5 q.1 a.1 qa.1: 30 n.13; 69 n.1. - qa.3: 70 n.2; 70 n.3; 70 n.4; 70 n.5; 70 n.6; 70 n.7; 70 n.8. - a.2: 71 n.14; 72 n.28. a.2 ad 1: 72 n.22. - a.2c: 71 n.13. - a.2 ad 3: 74 n.41. - ad 6: 74 n.46; 74 n.47. a.2 arg. 6: 74 n.46. - a.2-3: 70 n.9. a.3: 73 n.37. - a.3c: 71 n.11. - a.3 ad 4-5: 74 n.41. - ad 5: 71 n.16; 76 n.61. q.2 a.1: 81 n.97. - a.2: 82 n.100. a.2 ad 4: 83 n.109; 84 n.115; 111 n.7. a.3: 49 n.26; 84 n.118. - q.3 a.1: 84 n.123. - a.1 contra 1: 84 n.124. - a.1 ad 4: 86 n.133. - a.1-2: 86 n.134. - a.2c: 86 n.137. - a.3: 85 n.129. - a.3 contra 1: 84 n.124. a.3 arg. 1: 85 n.127. - arg. 4: 85 n.132 d.6 q.1 a.1: 76 n.61; 87 n.144. - a.2: 55 n.38; 85 n.129; 86 11.134. a.2 arg. 5: 87 n.143. - a.3: 78 n.41. - a.3 ad 4: 86 n.133. - q.2 a.1: 88 n.1. - a.1 ad 2.5.7: 88n.4. -a.1 ad 6: 76n.61.-a.2: 88n.5. a.3: 89 n.8. - q.3 a.1: 54 n.35; 74 n.41; 76 n.61. - a.2: 32 n.31; 82 n.98 d.7 q.1 a.1: 76 n.63; 90 n.16; 91 n.17. a.1 arg. 6: 91 n.18. - arg. 7: 91 n.19. a.2: 75 n.52. - a.2 arg. 1 : 75 n.55. - a.2 arg. 2: 76 n.60. - a.2 arg. 3: 75 n.53. a.2 arg. 3 ad 1: 75 n.54. - q.2 a.1: 92 n.23; 93 n.24. - q.3 a.1: 93 n.25. - a.1 ad 2: 103 n.9. - a.2 qa.1: 94 n.26. - a.4 qa.2-3: 94 n.27 d.8 a.1: 94 n.1. - a.2: 95 n.10; 95 n.11. a.4 qa.1: 96 n.17. - qa.2: 97 n.19. - a.5: 97 n.21 d.9 q.1 a.2 qa.1: 98 n.25. - a.2 arg. 1: 99 n.33; a.2 qa.2.4: 99 n.35. - qa.2 contra 2: 99 n.37. - qa.2 ad 3: 100 n.43. - qa.3: 100 n.38; 100 n.39. - qa. 5-7: 100 n.390. qa.5c: 100 n.40 d.10 q.1 a.1: 101 n.1. - a.1 arg. 1: 101 n.2. - a.1 qa.2: 102 n.3. - a.1 qa.3: 103 n.8; 103 n.9. - a.2: 102 n.7. - q.2 a.1: 106 n.30; 109 n.75. - a.1 qa.1 contra 2: 109 n.74. - a.1 qa.3: 109 n.77; 109 n.81. a.2 qa.1-2: 110 n.83. - a.2: 108 n.66. a.2 qa.3: 105 n.21. - qa.3 contra 1: 105 n.23; 105 n.24. - q.3 a.1: 103 n.9. - a.1 qa.1: 105 n.25. - a.1 qa.1 contra 1: 103

n.10. - a.1 qa.2-3: 104 11.14. - qa.2 contra 2: 104n.17. -qa.3 arg.1: 104n.15 d.11 a.2-3: 110 n.1. - a.2 arg. 1: 110 n.3; 111 n.4. - a.3 ad 4: 111 n.8. - a.4: 76 n.63; 111 n.7; 111 n.8 d.12 q.1 a.1-2: 112 n.10. - q.2 a.1-2: 112 n.11. - a.te: 112 n.12. - a.1 ad 4: 113 n.16. - q.3 a.1: 113 n.17. - a.2: 113 n.20 d.13: 118 n.30 d.13 q.1 a.1: 114 n.1; 115 11.6; 115 n.7. a.1 arg.4: 116 n.15. -a.2 qa.1: 117n.21.qa.1 contra 2.c: 117 11.22. - qa. 1-2: 116 n.12. - qa.2 ad 3: 120 n.48. - qa.3: 115 n.8; 118 n.36. - qa.3 arg.3: 119 n.46. - qa.3 ad 2: 120 n.48. - q.2 a.1: 120 n.49. - a.1. ad 5: 121 n.58. - a.2: 122 n.68. a.2 qa.1 contra 2: 122 11.73. - qa.3: 122 n.75. - q.3 a.2: 123 n.76 d.14 a.1 qa.1: 78 11.73. - a.1 qa.1-2: 123 n.1. - a.1 qa.2 ad 1.2: 78 11.72. - a. 1-3: 77 11.69 - qa.3: 78 n.72. - qa.3-4: 124 n.3. - qa.4: 125 n.13. - a.1 qa.5: 127 n.33. - a.2 qa.1: 124 n.5; 125 n.7; 125 n.8; a.2 qa.1 ad 2:78 n.72. - qa. 2: 78 n.72; 126 n.16. -qa.2-4: 125 11.13. - qa.3 ad 1-2: 78 n.72. - qa.4: 129 11.30. - qa.4 arg. 1: 126 n.14. qa.4 contra 1: 126 n.15. - a.3 qa.1: 128 11.28. - qa.2-4.6: 129 11.30. - qa.3: 129 n.31. - qa.5: 118 n.36; 128 n.29. - a.4c: 76 n.63. - a.4: 129 n.33; 130 n.37 d.15 q.1 a.1: 131 n.1. - a.2: 131 n.4; 131 n.7. - a.3: 132 1118; 138 n.61. - q.2 a.1 qa.1: 135 n.47. - q.2 a.1 qa.2: 13311.23. a.1 qa.2-3: 13311.20. - a.1 qa.3: 137 n.56. - a.2 qa.1: 133 n.27. - qa.1 arg.1: 134 n.30. - qa.2: 134 11.33. - qa.3 arg. 2: 135 11.38. - qa.3: 135 n.39. - q.2 a.3: 139 11.78. - a.3 qa.1 ad 1: 137 11.56. a.3qa.1-2: 135n.47. -a.3qa.2: 14111.94. qa.2 arg. 1 : 136 n.52. - qa.2 arg. 2: 136 n.51. - qa.2 ad 5: 137 n.58. - qa.2c: 140 n.87. - qa.3 ad 3.5: 141 n.96. - qa.3 ad 6: 14111.92. - qa.3 arg. 7: 141 n.94. - qa.3c: 159 n.19 d.16 q.1 a.1: 142 n.1. - a.1 arg. 1: 142 n.3. - a.1 contra 2: 142 n.4. - a.1 ad 4: 143 n.5. - a.2: 143 11.6. - a.2 contra 1: 143 n.7; 143 n.8. - a.2-3: 184 11.41. - a.3: 78 11.73; 79 n.76; 144 n.11. - a.3 arg. 1: 144 n.13. - q.2 a.1 ad 1-4: 145 n.24. q.2 a.1 arg. 5 ad 5: 145 n.21. -a.1 arg. 2: 145 n.23. - a.1 arg. 4: 145 n.25. - a.1 arg. 5: 145 n.22. - a.1 arg. 5 contra 3 ad 5: 148 n.24. - q.2 a.1-2: 144 n.14. - a.2: 14611.28. - a.2 ad 7: 145 n.24. - a.2c: 144 n.15. - a.2 arg. 6: 144 n.17 d.17 a.1 qa.1: 78 n.73. - a.1 qa.1 ad 1: 79 n.76. - qa.1 arg. 1: 79 n.79. - a.1 qa. 1-3: 151 n.1. - qa.3 arg. 1: 151 n.5. -

Auctores ab Ulrico ipso allegati

qa.3 arg. 3: 151 n.4. - a.2: 151 n.9. - a.2 qa. 1 ad 2: 79 n.76. - qa.2 ad 1: 79 n.76. -qa.3ad4: 79n.76. -a.3: 152n.15. a.3 qa.1 arg. 1.2: 152 n.16; 153 n.17. a.3 qa.1 contra: 172 n.1. - qa.2: 154 n.25. - qa.4 arg. 1: 153 n.19. - qa.4: 155 n.48. - qa.4 contra 3: 156 n.49. - qa. 4 arg.2: 156 n.50. - arg. 3: 156 n.51. - arg. 4: 156 n.52. - a.4: 79 n.76; 155 n.42; 155 n.47 d.18: 46 11.8 d.18 a.1: 156 11.1; 80 n.83. - a.1 ad 1: 79 n.76; 80 n.87. - ad 4: 80 n.87. - ad 5: 80 n.87. - a.2: 157 n.6. - a.3: 157 n.9; 157 n.10. - a.4: 158 n.11. - a.4 qa. 1 ad 3: 184 n.41. - a.4 qa.2: 185 n.1. - a.4 qa.3c: 158 n.13. - a.5: 159 11.19. - q.1 a.4 qa.3 ad 2: 170 n.33. - q.1 a.4 qa.3c.: 160 n.53. - a.5: 161 n.60. - a.6: 45 n.1. a.6 qa.1: 161 n.62. - qa. te: 71 n.16. qa.2: 162 n.64. - qa.3: 162 n.71. d.19: 169 n.31 d.19 a.1 qa.1-2: 162 n.72; 163 n.77 d.19 a.1-2: 46 n.8 d.19 a.1-3: 45 n.1. - qa.1 ad 4: 172 n.1. qa.2: 16~ n.76. - a.2: 164 ~.88. - a.2c: 163 n.77, 163 n.78. - a.2.3. 163 n.79. a.4: 166 n.1. - a.4 qa.1: 46 n.3. - a.4 qa.1 contra 1: 166 11.4. - a.4 qa.te: 175 n.53. - qa.1 ad 2: 172 n.1. - a.4 qa.2 ad 3: 170 n.40. - a.5 qa.1: 166 n.5. - qa.1 ad 3: 170 n.40. - qa.1 contra 1: 166 n.7. qa.2-3: 167 n.8. - qa.3 ad 3-5: 47 n.15 d.20 a.1: 30 n.11. - a.1 qa.2: 46 11.3. - a.1 qa?-3: 45 n.1; 46 n.8. - qa.~: 170 n.40. a.4. 46 n.3. - a.4 qa.1 ad 2. 184 n.41. qa.1-2: 46 n.8. - qa.2 arg. 1: 184 n.41. -

221

a.5: 179 n.2. - a.5 qa.1-2: 179 n.1; 179 n.3. - qa.2 contra: 172 n.1 d.21 q.1 a.1: 181 n.14. - a.te ad 2: 182 n.30. - a.1 qa.1 ad 1-3: 182 n.30. - a.2: 182 n.26. - a.2 ad 4: 182 n.30. - a.3: 180 n.11. - q.2 a.1: 188 n.30; 192 n.1; 200 n.106. - q.2 a.1.3.4: 197 n.64. a.1 arg.1: 197n.80. -a.1 ad 1: 197n.80. a.1 qa.2 arg. 1: 198 n.82. - qa.4 ad 2: 198 n.86. - q.2 a.2 contra 2: 187 n.20. a.2: 194 n.18. - a.2 qa.4: 200 n.100. a.2ad5: 194n.18. -a.2arg. 6: 194n.21.a.2 contra 3: 194 n.30. - a.3: 1% n.53. a.3.4 qa.1-2: 197 n.79. - a.4 qa.1 ad 3: 199 n.90; 199 n.98. - a.4 qa.3: 199 n.89. qa.3 contra 2: 199 n.99 d.22: 30 n.14; 30 n.15 d.22 q.1 a.1 ad 4: 172 n.1; 174 11.30. q.1 a.1: 183 n.32. - q.1 a.1 arg. 7: 183 11.33; q.1 a.1-2: 76 n.61. - a.2: 184 n.40. q.1 a.2 ad 3--6: 183 n.~. - q.2 a.1 qa.1: 185 n.6. - qa.1 ad 2. 185 n.1. - qa.2. 185 n.8; 186 n.11; 187 n.23; 188 n.30. qa.2 ad 3: 186 n.13. - qa.2 arg. 1 ad 1: 186n.13. -qa.3: 187n.18. -a.2: 188n.30. - a.2 qa.2: 18811.26. - q.3 a.1: 202 n.125. - q.3 a.1 ad 2: 201 n.111. - a.2: 202 n. 120; 202 n.122; 202 n.123. - a.2 ad 1: 202 n.124. - a.2 qa.3c: 204 n.138. - a.3 qa.1 contra 1: 202 n.116. - qa.1: 204 n.139. - qa.1 arg. 1: 202 n.117. -qa.2-3: 204 n.141 d.35 q.1 a.1 arg. 4: 95 n.9 Toletanum: vide: Conc. Tolet. Venantius Fortllllatus, Miscellanea l.2 c.2: 42,9-10

AUCTORES AB EDITORE ALLEGATI Julius Africanus, Ep. ad Aristidem n.3: 108 n.65 Albertus Magnus, Com. Is.: 24 n.90. - 9: 21 n.62. - 11,1: 65 n.37 - Super Osee 1,16: 67 n.50 - De bono tr.1 q.4 a.3: 140 n.90 - Super ethic. 1.1 lectio 10: 158 n.13 - De sacramentis: 22 n. 75; 22 n. 79; 80 n.88; 95 n.9 Alex. Hai., Summa III q.2 m.3: 77 n.65; 81 n.89 Ps. Alexander Hai., Summa 1.3 tr.4 q.1 c.2 arg.3: 180 n.8 Guilhelmus Altissiodor., Summa 1.3 tr.1 q.8: 85 n.132 Ambrosius, Expos. Lc.1 n.22: 4 n. 9; 5 n.11 ; 5 n.12 - De fide 1.1 c.17 n.111: 105 n.23 Ambrosiaster, Com. Rom.1,4: 94 n.28 Anselmus Laud., Enar. Mt. 17: 144 n.17; 145 n.25; 147 n.40; 148 n.51; 148 n.52 - Enar. Mt. 1.1 c.3 n.14: 7 n.43 Arevalo, Prolegomena 170: 27 n.129 Aristoteles, Physic. 1.2 c.9: 30 n.12 - latinus XXVI 1-3 fasc.3: 46 n.6 - Metaph. 1.1 c.1 A: 48 n.20. - 1.8 c.8 993 b 28: 48 n.20 - De generat. animalium 1.1 c.18: 58 n.75; 61 n.3. - c.19: 58 n.75. - c.21: 58 n.75. 1.2 c.1: 95 n.8 - Topic. 1.2 c.10: 126 n.14 - Ethic.1.1 c.11: 126 n.15. -1.6 c.2: 151 n.4 - De partibus animalium 1.1 c.1: 182 n.300 - De caelo et mundo 1.1 c.9: 202 n.117. 1.2: 187 n.17 Augustinus, De consensu evang.1.2 c.4 n.10: 43 n.140. - c.35 n.35: 167 n.12. - 1.3 c.25 n.83: 197 n.65 - De trin.1.4 c.12 n.15: 170 n.44; 187 n.20 1.12 c.8 n.13: 136 n.53. - c.10 n.15: 136 n.53. - c.12 n.17: 136 n.53 1.13 c.14 n.18: 47 n.11. - c.19: 56 n.49 - De haeresibus 1.1 c.84: 24 n.97 - Quaestiones Le. n.6: 44 n.142 - De praedestin. sanctorum c.15 n.30-31: 56 n.49 - Tract. Joh. tr.12: 33 n.42. - tr.82 n.4: 56 n.49. - tr.40 c.6: 64 n.27 - De div. quaest. 83 1.1 q.56: 57 n.59 - Ench. c.40: 65 n.34 - Contra Secundinum 1.1 c.5 : 105 n.23 - Contra Maximinum 1.2 c.13 n.2: 160 n.53. - c.12 n.2: 173 n.19. - c.23 n.7: 3 n.17 - Enar. Ps. 48 sermo 2 n.2: 195 n.31 Ps. 74 n.11-12: 182 n.25 Ps. 85,13 n.17: 187 n.16

Ps. 87 n.3: 136 n.53 Ps. 103. sermo 4 n.8: 167 n.9 - Conf. 1.10 c.42.43 n.67.68: 167 n.12 - De civ. dei 1.9 c.4: 136 n.53. - c.15: 167 n.12 1.12 c.18: 125 n.8 - De Gen. ad lit. 1.13 c.33 n.63.66: 192 n.63 - Ep.164 c.2 n.3: 192 n.63. - c.3 n.8: 192 n.63. - c.5 n.14: 192 n.63 Ep.187 c.2 n.5-6: 192 n.63 - Sermo 187 n.2: 11 n.85. - 254: 192 n.2. 287 n.1: 12 n.87. - 287 n.2: 11 n.85. 287 c.3: 14 n.103. - 289 n.5: 14 n.103; 12 n.87. - 290 n.2: 12 n.87. - 293 n.1: 12 n.87. - 293 n.12: 11 n.85 - Append. senno 164 n.2: 192 n.2 - appendix sermonum, sermo 159 n.1 : 192 n.4. - 164 n.2: 192 n.4 - Ad Oros.: 3 n.17 - Contra serm. Arian. c.17: 3 n.17 Ps. Augustinus, Dialogus quaest. 65 q.1: 3 n.17 - Quaest. ex NT q.83: 39 n.85 Backes, Ignaz, Christologie, 49: 111 n.4. 86-90: 31 n.27; 92 n.21 Basilius, Horn. 19 in 40 martyres: 100 n.40 Beda, Homil. 1.1 hom. 18: 145 n.23. - 1.2 hom. 13: 13 n.96 - Horn. 11 in festo Theophaniae: 80 n.88 - Homil. Dom. I post Epiph.: 119 n.40 - Homil. in annunt. : 129 n.35 - Expos. Le. 1.1: 20 n.50; 108 n.65. 1.1 c.3: 44 n.142 1.3: 146 n.31 - Expos. Lc.1: 12 n.91. - 3,211.1: 80 n.88 - De tempomm ratione c.9: 14 n.104; 36 n.67; 37 n.75. - c.63: 37 n.74. - c.66: 36 n.68 - De temporibus c.22: 37 n.74 - Expos. Mc. 1.3 c.8: 144 n.17; 147 n.42 Expos. Mt.17,1 1.3: 146 n.35. - 27 1.4: 196 n.61 - Com. Mc.14,36: 151 n.8; 154 n.28. 14,38: 154 n.26 - Com. in Le. 1.1 c.1: 14 n.104 Bernhardus Clar., Ep. ad Lugdun. (174) n.5: 18 n.25 - Senno 10 in Ps. 91 n.4: 142 n.97 - De assumptione sermo 4 n.5: 27 n.129 Blume, F., Die Musik in Geschichte und Gegenwart (Basel-Kassel 1949 sqq.) 8,792 sq.: 170 n.36 Boethius, De consol. philos. 1.3 prosa 2: 2 n.12. - Interpret Metaphys. 1.4 c.9: 71 n.20.1.9 c.9: 71 n.20 - De trin. c.5: 75 n.56

Auctores ab editore allegati -

De 2 naturis et una persona Christi, prooemium: 184 n.388. - c.3: 86 n.139. c.7: 85 n.130 Bonaventura, m Sent. d.5 a.2 q.2: 85 n.132. d.10 a.2 q.1: 105 n.23; 105 n.24. - d.11 a.2q.1: 111 _n.4. -d.11 a.22q.1: 110n.3.-:d.13 dub.1. 118 n.30. - d.14 a.1 q.2. 125 n.8 - Com. in Le. c.1 n.36: 14 n.104; 14 n.108 Breuning, Wilhelm, Anthropologie 17: 52 n.20. -18: 53 n.24; 53 n.270; 86 n.138. 39-40: 128 n.25. - 52: 133 n.25 - Die hypostatische Union in der Theologie Wilhelms von Auxerre, Hugos v. St. Cher und Rolands von Cremona (Trier 1962) 115-120: 85 n.132 Brev. Rom. Pii V: 155 n.44 Brev. Rom. Pii V 24 VI ad matutinum: 7 n.46 - O:ff. dedicationis s. Mariae ad nives: 27 n.129 - 15. Sept. lectio 5: 171 n.58 Chromatius Aq., In Mt. tr.1 n.1: 80 n.88 Joh. Chrysost., Joh. hom. 26 n.7: 80 n.88 oh. Damascenus, De fide orth.1.1 c.8: 1 n.4; 1 n.6; 2 n.7; 2 n.8; 66 n.44; 66 n.47 1.2 c.4: 48 n.22. - c.14: 134 n.31. - c.16: 134 n.34. - c.22: 28 n.134 1.3 c.1: 19 n.31; 113 n.19. - c.1.12: 47 n.14. - c.2: 56 n.54. - c.2.3: 72 n.32; 72 n.34; 73 n.35; 73 n.36. - c.6: 19 n.38; 77 n.68; 83 n.107; 83 n.108; 83 n.110 .c.10: 73 n.40. - c.11: 52 n.16. - c.12: 17n.15; 18n.17. -c.15: 78n.72; 80n.84; 157 n.4. -c.16: 74 n.45. -c.17: 79 n.76. c.19: 81 n.90; 81 n.92; 81 n.93; 81 n.94. c.20: 143 n.8; 164n.81. -c.21: 65 n.36. c.23: 135 n.43. - c.24: 154 n.330 1.4 c.14: 26 n.116; 58 n.67. -c.16: 99 n.37 Petrus Damiani, Sermo 23 n.4: 12 n.92 CPV, Dekkers, 368 sermo 160: 190 n.45. 368: 192 n.4. - 603: 192 n.4. - 633: 192 n.4. - 966 sermo 12: 189 n.37 Decreto de Paenitentia: 9 n.61 Denz. S. n.749-750: 32 n.32; 54 n.37 Dig. 1,7,1,1: 106 n.33 Ps. Dionysios, De cael. hier. c.6 § 2: 4 n.2; 17 n.4. - c.7 § 1-3: 4 n.2; 17 n.4. - c.7 § 3: 122 n. 73. - c.8§ 1-2: 17 n.4. - De ecci. hier. c.5 § 4.5: 4 n.2. - c.5 § 4-5: 17 n.4 - De div. nom. 1.1 c.12: 176,6 n.69 Dobschiitz, Ernst, v., Christusbilder (TU NF 3; Leipzig 1899) 102-196.186.187.189. 237.242: 101 n.46. - 300.301. 306: 101 n.49 Drewes-Blume, Ein Jahrtausend lateinischer Hymnendichtung, Leipzig 1909 I 31: 27n.129

223

Eusebius, Chron. 1.2: 34 n.47; 37 n.73; 185 n.5 - Hist. ecci. 1,7,7-8: 20 n.50. - 1,7,7-9: 108 n.65 Faustus Reg., Ep.6: 85 n.132 Forcellini, Lexicon totius latinitatis IV 339c: 47 n.133 Gennadius, De ecci. dog. c.2: 52 n.19; 53 n.21; 53 n.26; 53 n.29 Grabmann, Martin, Sitzungsber. Bayr. Ak. Wss.Miinche111925, 25,3 p.84: 176 n.75 Gratianus, Decr. c.27 q.2 § Cum ergo: 23 n.81 - Decr. dist. 1 c.30 de cons.: 24 n.98 - Decr. C. Nunquam aquae (10): 80 11.88 - De cons. d.4 c.10: 80 n.88 - Dist. 1 de poen. c.2111.2: 9 n.60 Gregorius M., In evang. hom. 34 n.9: 4 n.7 - Moralia Job (1,11-12) 1.2 c.10 n.16: 165 11.93. - c.27 n.46: 165 n.93. - (3,13) 1.4 c.28 n.54: 165 n.93. - (4,11) 1.5 c.22 n.43: 165 11.93. - (26,13) l.17c.32n.51: 165 n.93. - (28,22) 1.18 c.20: 26 n.112 - Hom. evang. 1.1 hom.8: 41 n.115. hom.13 n.3: 184 n.46 - Hom. 19 evang. n.1: 122 n.72. - 29 evang. n.2: 175 n.62 - Hom. Ez. 1.2 hom.5 11.9: 142 n.97 Greg. Naz., Orat. 39 n.15: 80 n.88 Orat. 40 n.8: 74 n.45 Harmuth, K.arl: Die verschlosse11e Pforte (Diss. Breslau 1933): 24 n.97 Hieronymus, Prol. in Habacuc: 12 11.90 - De perpetua virginitate b. Mariae adv. Helvedium: 24 n.91. - n.3.4: 24 n.95. 11.4: 25 n.108. -n.5-6: 26 n.110. -n.9.10: 24 n.93. - n.10: 25 n.104. - n.11: 24 n. 94. - n.14-15: 25 n.106 - Com. Dan. 185 n.5 c.9: 3411.47; 34 n.48; 34 n.480; 35 n.50; 35 n.52; 35 11.54; 35 11.55; 35 n.58; 35 n.59; 36 n.64; 36 n.65 - Com. Mt. (1,18) c.1: 20 n.49. - 1.1 c.2: 22 n.77 - Liber de 11omi11ibus hebraicis: 5 11.27; 21 n.66 - De nom. hebraicis Ge11., Mt.: 24 11.89 - Com. 2 Reg. 1,18: 12 n.88 - Com. Is. 1.3: 26 11.117; 26 n.118; 27 n.120. - 1.4 c.11: 22 n.71. - 1.4 (11,2): 65 n.37. - 1.18 (66): 57 n.64 - Com. Hab. (3,1) 1.2: 42 n.118 - Com. Ez.1,1: 45 n.158. - 441.13: 24 11.97 - Com. Osee 2,16 sq.: 67 n.50 - Com. Zach. 9: 188 n.26 - Ep.29 n.1: 192 n.4 - On. sacra n.12.77: 120 n.500 Ps. Hieronymus, Ep. 24 seu sermo de resurr. n.1: 189 n.37; 189 n.39; 189 n.44

224

Auctores ab editore allegati

Hrabanus M., Com. Mt. 1.1: 108 n.65. 1.1 c.1: 43 n.140. -1.1 n.3; hom. 7: 80 n.88. - 1.5: 146 n.35 - Com. Ez. 1.9 c.23: 182 n.25. - 1.17 c.44: 24 n.97 - Expos. Jer. l.10 c.25: 182 n.25 - Com. Jos. 10,13: 12 n.88 - Com. 2 Reg. 1,13: 12 n.88 Isidorus Hisp., Etymologiae 1.5 c.27 n.32: 47 n.133. -1.15 c.3 n.10: 41 n.117 Ps. Isidorus, Decr.: 83 n.114 Ivone Carn., Decr. p.2 c.9: 89 n.12 - Panormia c.137: 89 n.12 Jacobus de Voragine, Leg. aurea c. 159: 101 n.149 Lagarde, Onomastica sacra I 7,20 Gottingen 1870: 24 n.89. - I 58,2 Gottingen 1870: 21 n.66. - I 64,25 Gottingen 1870: 21 n.66. - I 69,16 Gottingen 1870: 5 11.27 Joseph Lebon, RHE 31, 1935, 307-329: 75 n.52 Leo, senno 77: 110 n.3 Liturgia Rom. Pii V, Processio in Dom. II passionis: 190 n.49 Petrus Lomb., Collect. in Rom.: 94 n.28. Rom. 1: 105 n.23 Ps. Maximus Taur., Senno 28: 192 n.4 Johannes Mechlin., De homine: 52 n.20; 53 n.24; 53 n.270; 86 n.138 - Cod. Lovaniensis D 320 combustus: 128 n.25; 133 n.25; 136 n.50 Missale Rom. Pii V, Missa votiva in hon. b. Mariae V.: Introitus: 27 n.129 - : 42 n.122; 155 n.44; 204 n.143 - Secreta missae I in nativitate Domini: 203 n.134 - Oratio Dominicae Resurrectionis: 203 n.129 Miiller, Alfons, Die Lehre von der Taufe bei Albert d. Gr. (Miinchen 1967) 57 Anm. 2: 80 n.88 Nemesios Em., De natura hom. c.1.3: 86 n.137 Offi.cium Rom.: 204 n.143 Origenes, Hom. Le. hom. 6: 22 n.76 - Num. hom. 7 n.4: 148 n.49. - 13 n.7: 189 n.380 - Exod. hom. 11 n.4: 148 n.49 Pamphilius, Apol. c.4: 95 n.3 Ps. Paschasius diac., De Spiritu S. 1.2 c.4: 85 n.132 Porphyrios: 77 n.670

Ripberger, Albert, Der Ps.-Hieronym.usBrief IX ,Cogitis me' (Spicilegium Friburgense 9) n.1.2: 191 n.52 Caelius Sedulius, Carmen paschale II 67...(,9: 27,20 n.129 Stohr, A., Die Trinitatslehre Ulrichs von StraBburg S. 115-127: 71 n.12 Symb. Nic. (Denz. - S. 125): 167 n.140 Thom., De veritate q.21 a.Se: 94 n.2. - q.24 a.10c: 7 n.47. -q.26 a.3 arg.9: 139 n.80. a.3 qa.3c: 139 n.81; 139 n.82. - q.29 a.2: 123 n.76. - q.29 a.3: 117 n.21. - q.29 a.3.5: 116 n.12. - q.29 a.4: 81 n.89 - Quodlib. II q.1 a.1: 182 n.30. - III q.2 a.4 ad 1 : 182 n.30. - IV q.5 a.8: 182 n.30 - Cat. aur. Le. c.1: 14 n.104. -Le. (3,21.23): 81 n.88 - Q. de wùone Verbi inc. a.le: 89 n.10 - Q. disp. de verit. q.29 a.6: 158 n.11. a.7: 161 n.62 - S.th. I q.31 n.2c: 67 n.50 III q.4 a.2: 85 n.132. - q.29 a.1: 22 n.73; 22 n.77. - q.35 a.7: 41 n.115. - q.38 a.4 arg. 2: 81 n.88. - q. 39 a.le: 81 n.88. a.2c: 81 n.88. - a.3: 81 n.88. - q.48 n.4: 47 n.13. - q.58 a.3 arg.3 ad 3: 205 n.147 - Swnma c. gent.1.4 c.30: 53 n.21 - IV Sent. d.2 q.2 a.1 qa.4 arg.2: 81 n.88. a.3 qa.1: 81 n.88. d.3 q.1 a.3 ad 1: 81 n.88. - a.4 qa.2 arg.1: 81 n.88 Ulricus Arg., Summa de summo bono 1.2 tr.1 c.3.5: 170 n.34. -tr.1 c.6: 49 n.27. - tr.1-(,: 114 n.2. - tr. 3 c.4: 176 n.75. tr.5 c.8.14: 127 n.18. - tr.5 c.12.16.17: 175n.55. -c.3: 119n.45. -c.17: 176n.69. - tr.6 c.4: 170 n.34 l.3tr.1 c.1-5: 110 n.2. - tr.3 c.4: 106 n.30; 2 n.9. - tr.5 c.2-3: 71 n.12. 1.4: 128 n.25. - tr.1 c.1: 130 n.38; 130 n.39. - tr.1 c.8: 125 n.9. - tr.2 c.3-4: 95 n.128. - c.4: 54 n.33. - c.12.22: 61 n.4. c.14: 179 n.5. - c.22: 95 n.7. - c.23: 125 n. 9. - tr.3 c.2: 125 n.9. - c.5: 110 n.84; 128 n.26. -c.6: 191 n.62. -c.9: 198 n.87. -c.10: 133n.21. -c.10-11: 4n.4. -c.11: 130n.38 1.4 tr.4: 133 n.25. - tr.4 c.3: 136 n.50 Venantius Fortun., Miscellanea 1.2 c.2: 42 n.123 Vergilius, Aen. 2,495: 35 n.57 Vigilius Tapsensis, Contra Entych. 1.5 n.15: 169 n.31.

INDEX RERUM Actus: 22,31; 23,4; 30,6; 60,16; 61,24; 70,9. 10; 80,14; 89,7; 90,22.31; 94,31; 9.6,10.11; 97,17; 116,26.27; 118,9; 123,35; 124,23; 125,11; 126,16.24.25.30.31; 127,38; 128,1. 6; 131,24; 136,12; 137,19; 143,25; 152,4.5. 6.8.13.23.27; 161,18; 165,10; 183,11; 184, 21; 200,17 Adoptio: 2,5; 43,5; 65,23; 93,33; 101,23.24; 105,3.15; 106, 1.3.4.8.14.16.18.21.24.26; 107,19.20.25.28; 108,1.6.18.21.22; 109,4. 11.20.24.25.32.33; 110,2.11 Angelus, Archangelus: 4,13.17.18.21.24; 5,8. 11.12.18; 8,13; 11,35; 12,25; 13,2; 16,8.10. 11.29.32; 17,1.2.4.7; 21,25; 22,19.30; 23, 24; 27,9.25.31; 28,5.6.12.18.28; 33,17; 38,28.34; 42,6; 43,28.29; 47,25; 48,6.11.15. 17.20; 73,19; 79,17.18; 89,25; 110,1.2.4.6. 8; 122,22.23; 126,9; 127, 24.26; 128,26.27; 129,5.16; 131,10; 145,4; 168,9; 170,3; 176, 7.22; 178,1.15; 191,19.25.29.30.31; 192,16; 195,13.25.28.29.30; 196,2; 201,7.33; 202,2. 4.25 Anima: 7,25; 8,17; 9,1.17.20.21; 14,27; 21, 8; 48,25; 52,26.27; 53,13.15.16.17.18.19. 29.30.31; 54,2.10.12.21.23.29.31; 55,2.6.8. 16.17.18.19.20.21.29; 56,27; 57,3.4.13; 58, 1; 59,2.29; 64,22; 68,29; 72,26; 74,13.19. 20; 77,19.35; 82,14; 85,4; 86,4.9.11.14.16. 17.20.22; 87,9.10; 89,14; 90,16; 95,19; W2,23; 103,34; 114,24.29.32; 115,1.5; 116, 7.22.31; 117,14; 118,13; 122,29.33.34; 124, 7; 125,16.27; 126,36.37; 127,5.35.36; 128, 16.19.25; 131,4; 133,4.6.7.11.14.19.21.22. 24.28; 134,18; 135,9; 136,2.3.4.5.6.8.10.11; 137,17.18.20.22.26.27.33; 140,18.22.35.36; 141,6.7.10.11.14.15.16.18.26.28.29.33; 142, 1.4.6; 143,10.23; 145,2.14.15; 146,2.9.10. 22; 147,31; 154,13; 159,3.5.31; 160,6.20; 164,19; 171,21.24; 172,4; 176,17.20; 179, 22; 181,2.3.4.5.10.12.16.17; 182,23.24.25. 31.32; 183,6.7.9.10.16.19.27; 184,30; 185, 5.7.9.17.19.20; 187,7.8.9.17; 190,5.30.31; 196,24; 198,1.2.25; 199,2.21; 200,26; 202, 9.17 Annuntiatio: 8,27; 13,27; 16,26.27.28; 17,6; 73,21 Arrogatio: 106,8.13.15.16.17.22.23.27.29; 107,3.10.18 Austeritas: 5, 16; 15, 15.16.18 Calceamentum: 30,26.27; 31,12.14; 32,4; 56,19 Christotokos: 61,5; 66,19.22.28 Claritas: 3,28; 77,7; 101,4; 144,11.26; 145, 9.10.12.16.22.25.28.29; 146,5.7; 147,29.30; 148,13; 158,31; 189,7 Cognitio: 3,7; 13,9; 20,19; 25,29; 26,11; 78, 17; 106,28; 115,34; 116,18; 124,10; 126,3.

18.27.29; 127,10.36.38.39; 128,11.13.18.27; 129,4.15; 132,16; 150,16; 158,17 Concupiscentia: 24,20; 39,17; 132,29 Creatio: 2,5; 7,25; 78,16; 79,8; 108,23; 109,1; 110,13; 132,23; 143,9 Creatura: 2,1; 8,21; 26,25; 29,27; 30,1.4.9. 10.12.15; 31,22.27.29; 45,17; 46,10.12.17. 18.19; 47,23.25.27; 50,6.8; 51,2.5.6.7.10. 14.16.25.26.30; 53,24; 63,25; 64,13.14; 66, 23; 67,24.29; 69,10; 76,18; 78,16.18; 79, 11; 83, 17; 90,27.28.33; 91,33; 99, 1.15; 100, 5; 102,24; 105,6; 109,13;\110,1.11.22.23.25. 26.30.32; 111,1.2.10.14.15.32; 112,2.12; 115,4.19.22.27.35; 116,1.13.14.28.30.31.35. 36.37; 117,1; 120,6; 124,2.15.16.39; 126, 2.4.10.12; 127,17.28.31; 128,17; 130,5.6. 13; 145,3; 160,21; 170,5; 175,32; 176,6.12. 20; 185,21; 189,26.30; 204,21 Culpa: 10,6; 14,14; 17,13.14; 45,27.29; 46,9. 28; 61,25; 62,33.36; 64,23; 141,12.31; 142, 1.9; 143,16; 156,7; 163,14.15.31.33.35; 165,27; 166,12.26.27; 169,19; 170,23.24; 171,8; 182,12; 184,20; 195,2.4 Deificatio: 66,7; 74,28; 79,29 Deitas: 1, 13; 64,24; 72,28; 74,21; 77,9.11.12; 79,7; 83,10.13.23; 84,12; 99,16.18; 117,33; 133,16; 153,36 Dignitas: 1,15; 2,26; 4,14; 5,14; 10,29; 13,11; 19,19; 26,20; 31,2; 42,25.28; 65,17; 90,7; 101,22.27; 102,34; 103,28; 104,1; 105,13; 115,20; 132,11; 148,14; 158,31; 159,6; 160,12.18.22; 178,17; 188,12; 202,26.30; 204,6.7 Dilectio: 9,26; 58,3; 116,4; 121,11 Divinitas: 1,20; 3,33; 8,8; 16,7; 17,1; 21,8; 22,18; 26,9.12.18; 30,27; 33,15; 47,27; 53,18.24; 55,21; 59,22; 68,23.25.28.33; 72,29; 75,20; 83,7.8; 88,16; 89,31; 99,1.2. 3.9; 105,23; 115,3.22; 116,11; 118,1.5; 120, 17; 129,33; 133,15; 137,14; 145,15; 146,11; 149,22; 150,14.19; 159,7; 160,25; 169,29; 172,27; 175,12; 177,1.2; 179,14; 181,1.11. 12.15.22.23.26; 182,22. 24.26;183,17.19; 184,2.27; 185,20; 187,17; 190,5; 192,1; 198,8; 200,8.9.18.19; 201,14.20.25 Ecclesia: 6,4; 7,28; 8,31; 14,12; 22,22; 31,5; 42,3; 65,29; 114,22; 117,27.28; 120,8.15. 21.23; 121,12; 122,2.3.4.5.8.9.14.15.21; 148,11; 149,29; 160,12; 168,30; 174,33; 177,14.15.18; 194,6; 203,6 Emanatio: 3,30; 115,4; 150,14 Embryo: 95,20 Emundatio: 7,23 Essentia: 1,20; 2,26; 17,20; 19,2; 23,2; 53,21. 22; 78,8; 89,5; 90,19; 91,8.19.23.27.35; 115,1.2; 116,7.9; 117,19; 124,31.33; 125,

226

Index rerum

10; 135,18; 146,7; 158,11; 161,21; 179,30 Expositio: 14,19; 28,13; 36,25; 68,30; 119,25; 189,8; 190,3; 191,28 Exsultatio: 9,5.6.13 Foetus: 8,17.18.25; 25,9; 95,22 Fortitudo: 4,22.23; 116,25; 120,12; 121,34; 133,9; 135,10; 169,16; 177,4.8; 187,26 Gaudium: 9,9.10.11.12; 12,12; 13,2; 15,24; 17,4; 27,20; 28,33; 164,11; 190,1.10.20.30; 191,10.13 Genealogia: 16,26; 19,22; 20,1.2.3.4.30; 29,4; 42,12.13.15.29; 43,3; 44,10; 172,26 Generatio: 1,7.14.18.21.23; 2,1.4.6.7.9.10.11. 12.17.20; 3,29; 13,24; 15,26; 20,29; 22,12; 25,23; 42,28; 43,4.5.7.8.9.18.33; 44,3.4; 45,1.3; 51,3; 58,10.24; 59,15; 60,2.3.21; 61, 4.13.23; 66,4.9; 85,12; 89,3; 93,33; 95,4. 31; 96,9.10.18.20.21.22.24; 97,1.2.18.19.21. 23; 113,32; 114,8.9; 117,26; 129,23; 161, 26; 163,19; 172,25 Gloria: 4,8.9; 7,27.30.31; 10,29; 11,17; 13,3; 14,16; 15,8; 21,10.12; 26,16; 40,18; 44,17; 47,29.31; 48,1; 51,17; 52,15; 58,4.5.6; 62, 32.34; 94,4.6; 100,28; 103,18.30; 104,13. 22; 108,33; 109,9.31; 110,12; 115,32; 116, 22; 122,30; 142,14; 143,33; 144,18; 146,5. 7.26; 147,13.15.20.31; 148,12.16; 149,13; 150,21; 155,13; 159,32; 160,28; 161,6.14. 15; 162,1.3.15.17.26; 169,20; 170,12; 173, 11; 174,15; 176,20; 177,17.29; 178,11.13. 15.17; 182,14; 184,24; 187,18; 188,14.30; 190,17; 191,17.21.22.23.28; 199,17; 200,11; 201,2.11; 202,7; 204,21.24; 205,6 Hypostasis: 19,16; 31,26; 49,1; 50,17.18.20. 21.29; 65,21.22; 66,14.25; 67,4; 68,29; 71,14.17.21.24; 83,3.4.5.13; 87,20.23; 89, 29.30.31; 95,31; 99,14; 101,22; 153,1 Imago: 2,24.26.27.28; 33,24.27; 99,25.26.28. 29; 100,2.6.9.11.12.13.15.17.18.23.25.29; 101,1.3.6.8.13; 104,15; 108,24; 110,14.16; 145,7; 150,30; 189,4 fucarnatio: 1,9; 4,14; 5,26; 6,7; 29,2.3.6.17. 23.24; 30,13; 33,13.31; 34,5.7.14.15; 39,7; 40,4; 45,21.23; 48,29.31; 49,5.15; 61,4; 63,21.22; 64,16.17.19.25.26.28; 67,11.26; 71,18.19.25.26; 72,6; 73,3; 100,15; 122,19; 129,27.28; 186,6; 201,3; 204,12 fucommunicabilitas: 2,16; 82,7 fufantia: 10,4 futellectus: 2,33.34; 3,3.4.23; 32,28; 69,25; 71,20; 77,30.33.34; 78,2.3.5.7.9.11.13.15. 19.20; 85,8; 97,4; 99,5; 108,29; 115,34; 123,32.34; 124,6.22.24.25.29; 125,1.3.7.10. 16.20.22.28.29; 126,16.24.28; 127,15.18.37. 39; 128,2.3.4.5.8.12.13.25; 129,9.10.14.18; 139,21; 147,22.23.26; 150,16; 151,6; 152, 36; 153,1.6.34; 154,17; 155,20; 170,14; 176,25; 183,15

Iustitia: 4,5.8; 13,12; 15,25; 23,28; 26,19; 29,30; 35,2; 38,20; 39,15.27; 40,12; 45,13. 24; 46,3.7.14; 47,1.4; 63,21.27.30; 67,19; 135,8; 153,7.9; 159,16.20; 161,28; 165,30; 166,12; 167,10.26; 170,17.23; 172,15.16. 17.24; 173,5; 175,6.9.16; 176,7; 177,15; 178,21; 179,8; 189,30; 195,6; 203,9.12 Laetitia: 10,30; 14,15; 35,6; 190,2.21; 192, 13.14 Ministerium: 5,20; 12,15; 22,16; 31,2; 168,13 Miseratio: 10,4 Mysterium: 1,9; 4,14.15; 5,26; 6,16; 17,8; 22,13.18; 28,34; 30,30; 42,2; 64,16; 147,6; 150,29 Nativitas: 4,22.24; 5,12.15; 6,26; 10,6.15; 12,9.10.12.13.18.29; 13,1.3.21.22.25; 14,1. 2.10.11.13; 17,12; 35,22; 36,35; 38,28; 41,10; 42,16; 51,4; 57,18; 60,6; 64,28; 94,22.23.26; 95,3.5.7.12.15.23.26.31; %,27. 29; 97,7.8.11.12.19.28.33.35; 108,1.5; 172, 25 Natura: 1,3.6.17; 3,19; 7,19; 8,25.26.33; 10, 10; 15,12; 16,11.16.17; 17,23.24; 18,2.3.22; 19,19; 20,21; 21,7; 25,19; 27,5; 29,18.32; 30,2.12.27.29; 31,18.25.26.30; 32,6.8.14.16. 17.22.34; 33,1.3.5.6.14.22.23.24.26; 39,16. 23.37; 40,3.29; 41,15; 45,19.20.28; 46,9.11. 26; 48,3.5.6.8.9.14.15.17.18.21.22.25.26.32. 33; 49,2.9.10.11.12.13.14.24.25.30.31; 50, 3.4.6.8.12.13.14.18.24.26.28.29; 51,2.10.11. 15.22.24; 52,1.2.6.8.9.11.17.21; 53,27.28; 54,4.18.23.24.32; 55,1.5.17.23.24.25.27.28. 30.31; 56,1.4.5.8.12.13.17.20.26.30.31; 57, 2.22; 59,34.35.36; 60,16; 61,13.20.24.30. 33; 64,22.28; 65,1.16.17; 66,7.10.11.13.14. 15.16.17; 67,15; 68,12.14.20.28; 69,14.23. 24.25.26.27.31; 70,4.7.20.23.24.25.30.31. 32.33; 71,1.2.3.5.6.7.8.9.10.11.18.19.20.23; 72,1.2.3.4.10.11.13.14.15.16.18.21.22.24.31; 73,4.10.14.27.28.34; 74,1.2.6.8.9.10.11.12. 13.14.15.19.22.24.25.27.28.30.31; 75,4.15. 18.19.21.23.31; 76,9.11.13.14.15.17.18.19. 21.22.23.24.25.26.27.28.30; 77,1.2.5.7.8.13. 14.18.21.22.23.31.33; 78,6.7.8.12.13.14.24. 25.26.28.31.34;79,6.26;80,7.8.9.12.17.18.19. 20.21.22; 81,9.11.15.19.26; 82,7.11.12.14. 20.22.23.29.30.32; 83,7.8.9.14.15.19.20.22. 24.26; 84,2.3.4.5.6.9.10.11.12.13.14.15.16. 17.21.24.25.27.28.30; 85,1.2.3.7.10.11.18. 21; 86,9.12.18; 87,13.16.17.20.22.23.24.29. 31.33.34; 88,10.13.15.16.17.20.27; 89,14. 15.17.18.23.28.33.34; 90,2.3.7.14.16.17.18. 19.21.22.23.24.25.32.37.39; 91,1.36; 92,18. 33; 93,13.23.35.36.37; 95,5.29.31; %,3.6.7. 8.9.10.12.13.15.23.25.26.31; 97,5.6.9.30; 98,21.25.26; 99,17; 101,23.26.27; 102,6.15. 18.20.26.28 30.31.34.37; 103,1.4.5.6.7.8.10. 17.19.20.21.24.31.32.33.34.35.36; 104,1.2. 3; 105,3.5.6.7.10.16.18.19.20.21.23.27.29.

Index rerum 30;106,3.4; 108,6.16.17.21.22.23.32;109,12; 110,4.13.14.15.18.20.21.24; 111,10.12.16. 17.19.20.21.26.27.28.30.33.34.36.37.39 ;112, 1.4.5.6.8.9.10; 113,18.20.23.27.29.30. 31.32;114,4.14.20.21.26.27.30; 115,21; 116, 11; 119,12.15; 121,6.13; 122,24.25.31; 123,3.8.17.24.25.28.30.33; 124,2.9.22.27. 30; 126,1.23; 127,35.36; 128,1.23.31.35; 129,10.16.22.23; 130,3; 131,6.7.8.12.15.18; 132,1.3.7.11.13.14.16.20.30; 133,1.14; 134, 2.14; 135,15.18.23.25; 136,9.28; 137,12.13. 24.25; 138,3.6.31; 139,2.3.4.6.8.20; 142,17. 24; 143,8.10.13.17.18.19.21.22.24.25; 144, 9.23.25; 145,10.15; 146,12; 152,14.24; 153, 11.22.35; 154,9.21; 156,9; 157,1.2.4.5.7.18; 158,19.20; 159,1.2.8; 160,26; 161,13.14. 17.18.20.23.24; 162,17.19.32; 163,1.5.9.14. 19.20; 164,1; 165,26; 167,28; 169,26.31; 170,7; 175,12.13.14.15.19; 176,4.17; 177, 25.26; 180,30; 181,9; 182,8.11; 183,18.20. 29.31.32; 184,1.7.11.12.20.21.23.29.34; 185,10.18; 186,20.21.25.26; 188,2.12.18.29. 30; 192,24; 193,25; 194,31; 195,2; 198,35; 199,3.5; 200,17.21.22; 201,24.27; 202,4.17. 19; 204,9.10.13 Notitia: 3,3.6.16; 9,25.26; 14,7; 127,3.28; 160,28

Offì.cium: 5,16; 8,15; 13,6; 15,21.28.29; 16, 7.11 Participatio: 3,16; 51,23; 71,15; 75,23; 78,13. 15; 81,13; 113,4; 150,20; 162,16 Pascha: 37,6.7.9 Peccatum: 6,28.30; 7,3.6.20.29; 8,9; 9,1; 17, 14; 18,19.20; 22,10; 28,16; 30,5; 33,2; 34,33; 35,33; 39,18.21; 44,4; 45,3; 46,2; 47,10.11; 61,28.31; 62,1.4.5; 63,31; 64,23. 24; 68,22; 108,17; 117,31.32; 126,6; 132, 32; 133,12; 134,9; 135,6; 136,3; 138,4.29; 142,18.20.21.22; 143,15; 146,3; 159,18; 162,34.35; 163,1.5.18.21.24.35; 164,3.16. 20; 165,12; 166,7.11; 167,8.10; 174,13.20; 180,5.8; 182,13; 186,3.24.26.27.36; 188,17. 26.27; 190,25 Persona: 1,8.9; 6,9; 14,20; 16,4; 30,29; 31,18. 20.25; 32,8.16.23.24; 33,4.5; 45,19.20; 48, 11.12.15.16.19.28.31.32.33; 49,1.2.3.8.10. 17.18.20.21.22.24.25.28.30; 50,3.4.6.7.8.12. 17.18.19.20.21.22.24.25.29; 52,5; 56,11; 57,6.7; 61,3; 63,23; 64,10.18.26; 65,2.21. 22; 66,12.13; 67,13; 68,17.19; 69,23.26.27; 70,31; 71,1.2.3.5.6.23; 72,5.6.7.20; 73,11. 14.15.17.24.27.28.30.31.32; 74,3.10.11; 75, 19.22.28; 76,9.11.12; 78,9.10.15; 80,3.24; 81,26.28; 82,6.7.9.11.13; 83,1.2.6.7.9.12.16. 17.24.25.28; 84,3.23.28.29; 85,5.14.15.16. 17.18.20; 86,1.3.5.12.13.14.20.22.23.25; 87, 10.19.25.28.31; 88,16.20.21; 89,20.21.26. 32; 90,5.10.14.16.18.26.29.32.34; 91,28; 92,18; %,7.8; 97,10.12.30.31; 98,22.24.26; 99,16; 101,22.26; 102,15.16.25.27.31.36.37.

227

38; 103,10.11.24; 104,1; 105,10.11.30; 107, 4.25.29; 109,11; 110,29; 111,12.19.21.32. 38; 112,1.17; 120,5.10; 123,1.5.10.18.22; 124,39; 125,23; 129,22.23; 131,23; 138,34; 139,8; 140,7; 143,21.24; 145,4; 153,3.4.15. 16.24.25.28.33.37; 154,14.21; 157,19; 159, 1.6; 169,31; 180,7.28.29.31; 183,23.26.30; 184,11.22; 186,20.22.34; 187,18 Poena: 10,13; 11,1; 13,27; 14,14; 45,28; 46, 15; 47,1; 64,23; 141,13.24.25; 142,8; 143, 11.14.15; 153,30; 160,15; 163,30.31.33.35; 164,3.4.11.15.17.20; 165,31.32; 170,23; 171,8; 180,20.21; 184,26; 185,24.25.26.29; 186,3.4.5.11.15.36; 189,18; 190,26; 195,4 Poenitentia: 5,6; 15,23.24.27; 16,22; 40,27; 43,34; 45,26; 163,15; 164,4.5.14 Potentia: 7,16.26; 19,7; 23,4; 29,7.8.9.15.16. 25; 30,9; 45,23.24; 47,5; 49,7; 50,4.27; 51, 6.7; 53,15; 54,3; 55,15; 58,12; 59,4.5.6.7. 9.12.13.23; 60,15.16.18.19.24; 63,21.28; 64,5; 65,17; 73,2; 77,32; 78,6.30.32; 79,31; 90,22.24.25.30.31; 94,31; 95,8.9.11.12; 112, 26.27.29.30.31; 114,29.32; 115,5.6; 123,29. 35; 124,22.30.36; 125,1.11; 126,29; 127,14. 30.33; 128,1.3; 129,26; 130,5; 136,6.7.9.10. 11.17.18.20.29.30; 137,19.27; 151,14.15; 155,18; 165,10; 183,11; 187,22; 189,28 Praedestinatio: 9,26; 28,21; 93,38; 94,3.8.14; 103,13.19.23.26.27.29; 104,8.9.11.16.17.18. 25.27 Praenuntiatio: 5,18 Praesentia: 9,7; 12,14; 22,18; 23,28; 40,12; 60,8; 78,17; 186,24; 199,25 Providentia: 4,6

Ratio: 2,12; 3,7; 5,2.7; 9,7; 14,14; 16,18; 18, 12; 23,11; 24,1; 27,24; 28,1.2.33; 29,3.26. 31; 30,3.4.6.21; 31,24; 32,14; 33,12; 39,10. 28.33; 40,6; 44,14; 45,24; 46,10.21; 47,9. 10.24; 48,24; 49,2.11.23.28.29.31; 51,18. 19.22; 52,13.27; 53,12.29; 54,13; 55,16; 59,32; 60,24; 61,10.22; 62,9; 65,3.4.18; 66,8.30; 68,21; 69,6; 70,4.26; 72,14; 73,30. 33; 75,14.16.17.31; 76,1; 78,7.34.35; 83,15. 29; 84,8.15.22; 87,21.28.32; 88,27.29; 89, 11.19; 90,1.28.30.36; 91,13.24.30.31.37; 92,1.2.19.22.32; 93,11.23.24.28.38; 94,29; %,7.30; 97,4.11.29.35; 98,1.4.9.11.12.13; 101,26; 102,3.4.36.37; 103,1.19.27; 104,8. 9.11.16; 105,30; 106,9; 108,16.25; 109,25; 110,20.24; 111,3.11.12.25.26.30.34; 112,1. 14.15; 113,32; 114,3.4.6.13.20.25.26.27; 116,31; 120,10; 121,1; 123,6.23.25; 124,27; 125,26; 128,20.21; 129,12; 130,7; 131,9.18; 132,28; 133,5; 134,2.6.7.9.15.17.21.30.34; 135,1.2.14; 136,7.11.18.20.21.24.26.27.28; 137,4.5.6.7; 138,14; 139,18.19.30; 140,7. 14.30; 145,1; 146,8.10.28; 147,4; 148,22. 24; 150,4.28; 151,10.11.13.15.18.21.23.26; 152,3.12.16.17.18.20.28.30; 153,5.25; 154, 9.20.21.23.24.26.31; 155,1.2.15.25; 156,14: 157,27.28; 158,7.18.25.28; 159,2.8.15; 161,

228

Index rerum

8.17; 162,11.28; 164,9; 165,2.26.30; 166,5. 26; 167,3.12; 168,2; 169,3.5; 170,22; 175, 29; 180,26.30; 181,5; 182,12; 183,1.2.3.33; 184,3.7.11; 188,24.31; 191,14; 193,2.4.13. 16.17.22; 194,28; 195,6; 199,1.20.27; 200, 5; 201,26; 202,29; 204,13 Resurrectio: 14,24; 52,13; 54,31; 116,21; 129,17.30; 130,1; 141,30; 144,19.28; 145, 13.28; 146,30; 147,15.19; 148,4.7; 149,13; 150,6.24.28.30; 169,11; 176,2; 178,15; 182, 14; 183,2; 185,6; 188,15.25.28; 189,11; 190,4; 192,9.11.13.14.16.18.20.28; 194,1.2. 13; 195,8.9; 196,12.17.19.25; 197,8.22.27. 28; 198,1.2.5.6; 199,28; 200,2.3.16.25.26. 32.34.35; 203,19.30; 204,2.15 Sanctificatio: 4,2; 5,13; 6,2.10.18.20.21.27. 30; 7,3.13.18.20.21; 8,3.9.29; 9,1; 10,16. 18.21.23.25.27; 11,3; 16,27; 18,11.17.21; 19,1; 21,1.2 Sapientia: 2,31; 3,7.8.14.16.31; 11,2; 16,18; 24,3; 26,17; 29,28; 30,3; 32,27; 34,18; 39,8; 46,28; 47,19; 56,30; 63,21.27; 64,1. 20; 78,3.4; 108,29; 115,30; 117,6; 118,24. 25; 119,1.4.11.12.13.14.17.27; 123,31.34; 124,2.4.6.8; 127,4.8.27; 156,14; 176,25; 178,4 Substantia: 1,10.11.12.15.18.19.20.22.27; 2,9. 11.27; 19,14; 32,23; 54,4; 61,10.11.12.18. 19; 65,15; 73,27; 75,26; 82,26.34; 83,1.2.3. 5; 85,19; 86,12.25; 87,9.27; 90,13; 95,1; 103,3.4; 112,4; 115,2; 124,24.25; 126,9; 127,38; 130,9; 144,17; 156,32.33; 157,3; 198,17; 201,23; 203,21 Theotokos: 61,5; 66,4.6.24; 67,8 Trinitas: 17,19; 31,17; 45,18; 48,30; 49,6.8. 12.14; 61,6.7; 63,24; 65,6.8.18.19; 70,23;

74,10; 89,34; 90,10; 109,12.14.16; 125,5; 138,16; 146,27; 149,8.9; 154,4; 155,18; 166,22.32; 170,5 Utilitas: 4,20; 12,28 Veritas: 3,22.32.33; 7,2; 15,20; 20,30; 22,4; 32,31.33; 42,18; 53,2; 61,13; 69,15.16; 88,28; 92,15; 100,19; 113,32.33; 121,27; 134,24; 135,14; 137,26.32; 144,28; 148,14. 19.27; 152,14; 156,9; 168,17; 169,2; 175, 23; 194,31; 199,17 Virgo: 18,4.7.8.9.10.11.12.21; 19,1.22.25.27; 20,11.22; 21,1. 3.6.13.17.19; 22,8.11.12.15. 19.22.26; 23,10.13.20; 24,7; 25,4.35.36; 26, 16.28; 27,4.5.7.9.10.22.26; 28,22.33; 32,19; 51,3; 53,10; 57,9.15.16.19.23; 58,4.11; 59, 20.22.24.25.32; 60,9.18.22.25; 61,29.31; 64,21; 66,3.4.11.19.28; 67,25.26; 76,3; 82, 3.27; 96,34; 100,1.2; 114,15; 138,32; 147, 15; 196,22 Virtus: 3,4.9.15.17; 10,9.11; 13,11; 15,31; 16,1; 22,9; 28,11.23; 31,20; 46,17.19; 47,15; 51,14; 56,30; 58,15.16; 59,1.8.13.16. 27; 60,4.5.17.19.22; 78,30; 80,8.26; 93,32. 33; 94,19; 101,18.19; 103,29; 104,4.7; 105, 2.4.5.6.29; 108,25.29.30; 113,5.7.8; 114, 24.30; 115,5.7; 116,8.9.15.16.17.26; 117,7. 17; 120,4.17.18; 127,12.15; 129,33; 130,5. 11; 133,8; 134,13; 135,18; 136,26; 137,12. 28; 139,10; 141,7.19.20; 143,9.18; 144,8; 151,11; 153,7; 154,9; 155,13; 157,2.21.23; 158,8.9.10.12.33.34; 159,8.13.19.28; 160, 31; 162,13.30; 163,17; 164,14; 165,12.16; 168,17; 170,19; 172,1; 178,18; 180,9.15; 181,27.31.34; 182,2; 183,7; 184,33; 198,25; 199,21; 200,32.35

INDEX NOMINUM Aaron: 45,8; 120,12; 173,21; 174,14 Darius: 36,19; 37,23 Abel: 108 n.63 David: 13,17; 19,27; 20,14.17; 42,20.24.25; Abia: 13,5.16.18 43,13; 44,26.29.32; 45,3; 53,11; 82,1; 93, Abigail: 44,27 14; 114,17; 121,7; 162,23; 175,19.20.21.22. Abiud: 20,29 23; 177,13 Abraham: 11,16; 35,20; 40,13; 42,19.24.27; Dobschiitz, E.v.: 101 n.46; 101 n.49 48,6; 61,3; 62,6.7.11.14.28.31; 144, 17; Drewes-Blume: 27 n. 129 131,10; 173,3.6; 174,6; 186,7.10 Adam: 1,16; 15,3; 52,1.2.3.5.7.14; 53,6; Ehrhard, Albertus: V; VII Elchana: 76,6 64,22; 108 n.63; 141,1.2; 161, 16.29.30 Elias: 15,30.31; 16,3.4; 19,20; 145,1.3; 148, Aennon: 172,23 1.2.9.16.21.25; 149,5.16 Qulius) Africanus: 34 n.48 Elisabeth: 12,17.20.25; 13,10.26; 27,22; 28, Alcuinus: 142 n.2 30.35; 45,8.9 Alexander (cf. Denz.S.n.749-750): 32 n.32; Emmaus: 197,11.16; 199,23 54,26 Ennios: 98,32 n.28 Alphaeus: 25,30 Ephraim: 108,8 Amaon: 197,13 Ambrosius: 9,20 n.68; 14,29 n.108; 94,17; Esau: 9,27 Esta: 20,15 105,11 n.23 Eunomius: 53,17 Anna: 20,10; 58,7 Eutyches: 70,35; 71,3 Apollinaris: 53,29 Eva: 1,16; 12,4; 114,10 Apollofanius: 193,4.21.22 Apuleius: 98 n.28; 98 n.29 Freiburg, Dietrich von: VII Arevalo: 27 n.129 Friburgensis, J ohannes: VII; VIII Aristippus: 140,35.36 Fries, Albertus: VII Aristoteles: 113, 13 Fiissinger, Albertus: VII Artaxerxis: 35,11.14; 37,21.29 Athanasius: 75 n.52 Gabriel: 4,17.22; 11,9; 13,26; 17,5; 27,10; Augustinus: 12,10 n.87; 76,7; 190,3; 194,20 29,10 Augustus: 37,12.13.15.18 Galenos: 58,15 n.720 Avicenna: 137 n.57; 139,26 Galilaea: 21,23.26.28; 197,24 Gaza: 194,15 Babylon: 43,14.28 (A.) Gellius: 140,33 Backes, Ignaz: 31 n.27; 92 n.21; 111 n.4 Geyer, Bernhardus: VIII Baeurnker, Clemens: V Glossa: 102,16 Barpanthera: 20,24 Beda: 26 n.114; 31 n.190; 119 n.40; 147 n.39; (Petrus) Gnaphaeus: 73,16 Grabmann, Martinus: V; 176 n.75 147 n.42 Gratianus: 9 n.61 Behemoth: 121,34 Gregorios Naz. = Joh. Damascenus: 74,14 Bethlehem: 41,17 Gregorios Nyss. = Nemesios Em.: 86,15 Bethsabee: 44,20 Blume, F.: 170 n.36 Harmuth, Karl: 24 n. 97 Boethius: 86 n.139 Heli: 20,17.18.20.21 Breuning, Guilhelmus: V; VII; 52 n.20; 53 Heliopolis: 193,9 n.10 n.24; 53 n.270; 85 n.132; 86 n.138; 128 Helius Hadrianus: 36,20 n.25; 133 n.25 Helvidius: 24, 7 n. 91 Herodes: 39,26; 160,4.8 Caiphas: 137,3 Hieronymus: 44,5 n.142; 67,1 n.50; 67,4 Campo, Heimericus de: VII n.51; 67,6 n.52; 167,7 n.10; 182,4 n.25 Cassiodorus = Petrus Lombardus: 74,32 n.49 Hieronymus = Beda: 146,27 Chalcedon: 73,23 Ps. Hieronymus: 192 n.4 Cleopatra: 37,24 Hierosolymis: 101,13.15 Cleophas: 197,11 Hocedez, Edgardus: V Collingwood, F.: V Hoeck,Johannes: V (Andreas) Cretensis: 101 n.49 Hrabanus Maurus: 14 n.108; 76,5 Cyrillus Alex.: 83 n.110 Hugo s. Vict.: 144 n.15 Cyrus: 35,12 Idumaea: 30,28 Daguillon, Johanna: V; VI; VII (Joh.) Damascemis: 101,17; 111,1 n.4 Iliaca: 193,11

230

Index nominum

Innocentius m: 85,20 Isai: 44,26 Israel: 4,21; 6,13; 21,10.27; 24,18; 31,7; 44,2; 160,2; 166,14 Jacob: 9,27.30; 10,1.3; 20,15.18.20; 108,6; 147,12; 166,13; 177,9; 197,6 Jacobus: 25,30; 147,14 Jacobus Zebedaeus: 147,3 Januarius: 39,2.3 Jechonias: 43, 16.22.24.26.32 Jerosolymis: 11,15 Jerusalem: 34,31; 35,10.11.34; 36,14; 38,24.25; 160,14; 172,20; 179,2 Jesse: 22,3; 44,27.28; 53,10 Joachim: 20,24; 43,15.16.21.24 Joiada: 45,8 Jonas: 194,2 Jonathan: 25,28 Jora: 45,9 Josabeth: 45,9 Joseph: 20,5.6.15.17.19.21.25; 22,24.27.29; 23,10.11.15.16; 24,1.6.8.17; 26,13; 41,29; 108,7 Josephus: 101,14.16; 185,16 n.5 Josias: 43,15.23 Juda: 39,27; 44,29; 45,8.10; 173,26; 179,28 Judaei: 11,15; 21,27; 22.13; 26,26.28; 27,4; 34,23; 39,21; 44,15.16; 122,7; 152,9; 160, 3.5.6; 168,34; 193,7; 195,17; 199,26; 200, 31 Judas: 179,22.23 Krebs, Engelbertus: VII Lazarus: 80,28; 186,7 Lebon, Joseph: 75 n.52 Ps. Leo= Ps. Augustinus: 110,33 n.3 Levi: 20,22.23; 45,6; 62,8.11.30; 63,1; 173,4 Leviathan: 121,22; 122,13 Loth: 27,6 Lucifer: 191,8 Manasse: 108,8 Manichaeus: 52,22 Mansi: VII Marcion: 53,4 Martinus Leogiensis: 190 n.45; 190 n.450; 190 n.460; 190 n.48 Mathan: 20,14 Matthat: 20,16 n.52 Ps. Maximus: 192 n.4 Melchi: 20 n.52 Melchisedech: 13,15; 62,8.15.16.31.37; 172, 14.15.16.22.28; 173,17; 174,5 Meersseman, G.: VII Meyer, Johannes: VII Miche!, A.: VII (G.) Morin: 180 n.10 Moyses: 69,16; 108 n.63; 145,1.3; 148,1.2.5. 9.15.21.25; 149,4.16; 160,7; 168,4

Miiller, Alfons: 80 n.88 Mutianus: 173 n.11 Naas: 44,27 Naasson: 45,8 Nathan: 20,16; 45,2 Nazareth: 22, 1.2.7 Nehemia: 35,13 Nestorius: 66,20.21; 70,35; 73,13 Nider, Johannes: VII Nisan: 35,11.16 Noe: 117,25 (Fortasse) Notker: 170 n.36 Origenes: 193,2 n. 7 Panthera: 20,23 Papias: 178,23 Paschasius Radberti: 191 n.52 pfeffer, Johannes: VII Pharao: 192,5 Phrygia: 193,10 Pilatus: 160,4.9 Platon: 86,15; 187,4 Polycarp: 193,4 Porphyrios = Boethius: 71, 15; 77 n.670; 88,31; 108,27 Pythagoras: 187,4 Rahab: 44,13.22.23 Rijkel, Dionysius: VII Ripberger, Albert: 191 n.52 Rufìnus: 95 n.3 Ruth: 31,10; 44,18.20.23.24 Salathiel: 43,25 Salem: 172,18.19.23 Salomon: 20,14; 22,21; 45,2 Salphaad: 20,8 Samson: 194,14 Samuel: 58,7; 185,31 Seth: 1,16 Sichem: 172,21 Sion: 38,24; 169,13; 179,2 Sodom: 180,8 Stohr, A.: 71 n.12 Teutonicus, Theodoricus: VII Thamar: 44,13 Themistios: 96,16 Théry, G.: V Tiberius: 36,22.24.28; 37,11.12.18.21.25; 38,8 Troia: 193,11 Turrecremata, Johannes de: VII V alentinus: 52,24 V elde, Heimerich van der: VII Zabulon: 21,24 Zacharias: 28,9.26; 45,9 Zebedaeus: 171,28