De Romanorum indicio recuperatorio: Commentatio scripta [Pars [2]. Reprint 2019 ed.] 9783111473796, 9783111106908

Table of contents :
PRAEFATIO
CAPUT PRIMUM. DE RECUPERATORUM ORIGINE
CAPUT SECUNDUM. DE IUDICII RECUPERATOMI RATIONE ET NATURA
CAPUT TERTIUM. DE IUDICII VI ET EFFECTU IN IUD1C1IS LEGIT1MIS
CAPUT QUARTUM. DE CAUSIS RECUPERATORIIS

Citation preview

DE

ROMANORUM IUDICIO RECUPERATORIO COMMENTATIO

SCRIPTA

A I)

JXJLIO AUGUSTO COLLMANN IUR.

UTR.

DOCT.

B E R O L I N L T i n «

e t

i m p i n s i s

G.

MDCCCXXXV.

R e i m e i i i .

P R A E F A T I O .

C ^ u a n q n a m notissimi» temporibus magnns virorum doctissimornm numerus in antiquilate Romana perscrutatila admirabilem ingenii acieui ita collocavit, ut p e r lotam f e r e jurisprudential!! nova quasi l u x effusa sit, hie tarnen ipse felix progressus rapit a n i m o s , ut antiquitatern, etsi jam satis esplorata videatur, denuo investigare illamque Dovam lucetti iis quoque rebus afferro conentur, quae bic illic in obscuris relictae sÌDt. Q u u m igitur anno M D C C C X X X I I illustris jurisconsultorum Berolinensium ordo proposuisset quaeationem de historia e t ratione judicii recuperatorii jure R o m a n o , non cunctatus s u m , quin vires juveniles tentarem. Res praeter spent bene e v e n i t ; ordo die festo optimi regis natali a n n o M D C C C X X X I I I libellum meum praemio ornavit. O m n i bus , quae tunc conscripseram, retractatis et pro viribus emendatis nunc dissertatiooem hanc in medium profero. Friusquam ad ipsam quaestionem aggredimur p e r tractandam, paucis disserendum esse videtur de sententiis, quas viri docti, quorum libro» inspicere nobis licuit, de recuperatoribus defenderunt. Qua in re non multa verba faciamus, quia tain aliorum errores in tota re Rom a n o r a m judiciaria uousquisque perspicit, quam, si alio1

2

Praebtio.

m m sententias diligentius refutaremns, omnia fere, qaaa in ipso libello exposuiinus, jam nunc a nobis assent explicanda. Permulli quidein viri docti in libris, quos in lucem ediderunt, recuperatores attigerunt, panci autein rem diligentlus explicarunt. Primum enim nonnulli de recuperatoribus tantum in provinciis munere functis agunt. Quorum unus exstat Siccama '), qui eos in provinciis autumavit pcaeiorpm Consilio adsedisse eodem modo, quo Roma« decemviri stlilibus judicandis fuissent adhibiti. Simili fere modo Herm. Noordkerk 2 ), cui assentitur E r n e s l i J ) , idem recuperatoribus tribuit munus in provinciis, quo Romae centumviri functi essent. H e i neccitis 4 ) vero, qui Sircamae favet sènlentiae, nuda nominis significatione nimis adstrictus recuperatores addit datos esse, si de persecutione rei actum esset, et ita dictos, quod per eos suum quisque recuperaret. Quibus adjicit in notis, postea et alios judices hoc nomea t u Iisse et in provinciis recuperatores eodem munere functos esse, quo centumviri Romae. Porro Car. B r e t n s s ) sic disserit: „Caeterum emitti hie itolo judices interdum recuperatores nuncupatos fuisse, quod nimirum saepe de honorum Vi inique ablatorum recuperatione cognoseerent." Joannes vero Gorasius 6 ) , Frane. Polletus ' ) et 1) De judicio centumvirali ree. cur. K.F.Zepernick. Hal. 1776. 8. lib. I. $. 10. 2) DUquisitio de lege Petronia c. 18. pag. 67. Amstelod. 1731. 3) In clav. Cicrr. v. recuperator. 4) Syntagma anliquitat. Rum. I. adp. §. 111. IV. 6. §. 39. SJ Ordo peraotiquissim. judiciorum civil, in Huffman» histor. jar. civ. vol. 2. par*. 2. c. 12. 6) Comment, in pand. in tit. de orig. jur. §. 35. in tit. de jurisdict. in Opp. I. misceli, jar. civ. lib. I. c. 18. in Opp. II. Wilerab. 1603. Fol. 7} Histor. fori Rom. lib. 3. cap, 2. 15. lib. 5. cap. 5. in the-

Praetatio.

3

Wolfg. Lazios 8 ) de rebus judicialibns apud Romanos ne ininimam qui dem cognitionem habuisse yidentur, quum judices, recuperatores, arbitros, judices pedaneos, delegntos pares ini er se fuisse ponerent et commissarios nominare vellent. Inter plurimo» autem, qui recuperatores numero solo diverso* fuisse ab judicibus statuerunt, maxime praecellunt B. Brisionius Ferratine 10), Franc. Robortellus " ) , Nicol. Grucchius 12 ), G. H. A y r e r " ) , J. G. Graevius M ) et Jo. Hoppius 15). Quorum ultimus aliis longe aecuratius, quanquam tunc temporis jus Romanum niinis exploratum non esset, totam omnino disqnisitionem magna cum diligentia conscripsit, in nonnullos errores lapsus èst. In primo eniin capite cum Raeyardo, Siccadia et Nudtio còntèndit, provinciae praelorem in rebus cogni« tionis extraordinariae arbitrio suo rem gerere non potuisse, sed tantum ex consilii et assessorum sentenlia; consilium autem hoc non diversum fuisse a X X recuperatoribos, qui praesidi in maÉumissionibus adfuisseat. saar. antiqui!. Rom. Graec. «oppi, ab J. Poleno. Venet. 1737. Fol. 8) Comment, reipubl. Rom. III. 16. Basil. 1551. Fol. 9) De verbor. significai, v. recuperator. — de formuli« III. pag. 316. V. pag. 470. Paris 1583. Fol. 10) Epist. I. 2. 3. 11) De judiciis et omni coniuft. in Graevii tbesaur. antiquit. Rom. torn. III. pag. 16. Venet. 1732L Fol. 12) De comit. Rom. I. pag. 28. Venet. 1558. 8. post P. Mainili! de leg. 13) Disquisii, de judicio VII virali. Gotting. 1757, post Siccamae de judicio centumvirali. 14) Animadv. ad Siccara. L c. 4. 5. 15) Dissert, de judicib. a praetore et prov. rect. ad causa» p'riv. jud. darì «Miti», i u g d . Bat. 1729. 4. in G. Oelriths tliesaur. nov. diss. Belg, vol, I. Bremae 1771. 4.

4

Praeiatio.

Tom aulem In capita tartio sic eounciat: „ in aetione strict* juris, si lams judex datus erat, dieebatur judex, si plures, olim recuperatores videntur fuisse vocati." Dein Desiderius Heraldus I 6 ) judicem et recuperatores ita discerni defendit, ut* ¡lie de jure judicasset, hi de facto cognovissenf. Praelerea K . F . Zepernick n ) haud accuraliorem sententiam protulit, dum recuperatores nos non oplime docet in provinciis omnibus fere muneribus functos esse propter civium Roinanorum penuriam; judicasse igitur res privatas et criminales, causas liberates et centumvirales, atfjue praesidis consilium fuisse; Romae vero ad roodum pedaneorum judicum institutos. Tandem Car. Sigonius 1S ), qui de recuperatoribus in libris suis saepius agit, baec fere explicat : recuperatores dictos esse eos, qui de rebus privatis recipiendis reddendisque cognoscerent (de aniiquo jur. civ. Rom. II. c. 18. in torn. I. pag. 377 seq. 383 seq. de judiciis I. 22 in torn. II. 488 sq.); datos esse si de facto fuisset controversy (I. 378. II. 489.) #t Romae quidem lectos a praetoribus ex censu ex corpore selectorum (II. 491.), in provinciis autem vel e conventu vel e cohorte praetoris (I. 384.). Dein vero dicit, eos in provinciis solum datos esse ex conventu et foro illo, in quo res ageretur (de antiq. jur. provinc. II. 5. in torn. II. pag. 197). Praeterea inter noslrae aetatis jurisconsultes G. Hugo 19 ) nonnullis veterum scriptorum locis Jaudatis rayera nullam omnino proponit sententiam de recnperatoribus, quos Ciceronem ita commémorasse observât, ut ad

16) Observ. ad jus All. et Rom. V. 14. Pari» 1650. Fol. 17) Ad Siccam. de judic. centumv. I . 9. not. 6. 18) De antiquo jure populi Rom. Hai. Magdeb. 1719. 8. 19) Lehrbuch der Geschichte des Rom. Rechts §. 265. 7le Aufl. Berlin 1620. 8.

Praé&tio.

3

rem aceelerandam adhìberentur, Gàfumque unì >udici p p . posuisse, et eodem, quo centumviri, fnnclos esse munero negat. Cb. G. Haubold 2(1) eoa più res fuisse delendit judices, apud quos lites longe celerius finireatur. Id Ed. Schräder 2 1 ) quoque coatendit eorumque origiaem ab externis populis petit. Car. Guil. Er. Heimbach M ) banc complectitur sententiam : recuperatores fuisse homines a civitatibus invicela electos ad res, quae io aliam civitatein pervenissent, repetendas et recipiendas, qui nostra lingua appellandi essen t Friedensrichter ; in provinciis eoa egisse atque admioistrasse omnia, quae Romae a centuinviris aliisque judicibus fieri solita essent io cnusis privati«. Roma e autem recuperatores judicasse videri de omnibus causis, in quibus damni a reo dati taxatio a laeso, aestimatio certa a judice fieri solita esset, et saepius in causis inda ortis, si quis e diet um praetoris violasse!, interdictove magistratus non obtemperasset ; in primis a reliquis judicibus diiTerre, quod a recuperatoribus causae celerius atque citius ad iìnem perductae esse dicerentur. Everard. Dupoot 23 ) ex legiliinoruw judicioruin discrimine et eorum, quae imperio continentur, conjecit recuperatores a praetoribus introductos esse; judicem esse datum, quando per sponsionein ageretur et quoties certae pecuniae esset condeinnatio, recuperatores vero frequentius in causis interdictorum, quia per eos judicii exitus promptior esset, neque solummodo de facti veri-

20) In epicris. oper. Heinec. an«, syntag. IV. 6. §• 39. Francuf. ad Aloen. 1822. 8. 21) Heidelberger Jahrbücher 1823. pag. 958. 959. 22) C. Aelii Galli JCti de verbor. jignif. fragmenta. Lips. 1823.8. 23) Disquisii, in comment. IV. instil. Gaj. cap. 2. §, 12. 13. c. 4. §. 3.

A

Prae&tio.

tate, sed de e o , quod praestandnm esset, jadicasse, et semper plures esse datos. H . B. Dirksen a4 ) demonstravit, Romanos judicium recuperatorium applicasse ad litis aesliraationem, quum de repetundis aut de peculam age« retur. A. Schweppe in medium protulit, eos a populo quodain externo originem duxisse, semper plures siuiul eum formula datos esse, Romae autem judicasse de re familiari, imprimis vero de restitutionibus, eosque, nt lis citius finiretur et in causis liquidis institutos esse, et ad ea, quae imperio continerentur judicia pertinuisse; io provinciis tarnen eos solos judices factos esse videri et consilium manuinissionis formasse. Aug. Guil. Helfter *&) recuperatores ex commercio Romanorum cum peregrinis originein traxisse suspicatur, et postea priucipia esse obsérvala, ex quibus tarn Romae quam in provinciis, si civis cum peregrino ageret, judex peregriuus et vice versa Roinanus daretur; sin autem provinciales vel cives Rouiaoi in provinciis inter se litigaren!, aut unum civein ex eodem conventu, aut eorum tres nomine recuperaiorum acciperent, qui rem judicarent. Quando hoc, quando illud factum sit, explicari non posse; permulluin ex inagistratuuin edicto et arbitrio pependisse. In illis aulein causis, quas Romae centumviri diremissent, in pruvinriis constitutum esse videri judicium recuperatorium, quod Romae quoque ad civium causas applicatum et iis adnumeratum esset judiciis, quae imperio continerentur. Controversias quoque ex interdicto recuperatores judicare potuisse, quae ex recuperatorum ratione citius ad finem perductae es-

24) Beiträge zur Kunde des Rom. Recht*. Abb. 3. Leipt. 1823.8. 25} Geschichte des Rom. Rechts §. 548. 26) Institutionen des Civilproc. Buch 1. Tit. 2. Bonn 1825. 8.

Piaefatio. 27

7

sent. Quìbus alio in loco ) similiter expositis ad hue addidit causas, ex quibus praetor urbanus judicium reenperatorium constituisset, et enumeravit injurias alrociores, «dictum de vi coactis armalísque hoinioibus, interdicta restituìoria et exbibitoria, si res in sponsionem deduceretur, omniaque prohibitoria, denique omoes controversias inde ortas, si quia coBtra edictum praetoris aliquìd fecisse diceretur. Atque in summa dici posse, quoties praetor vi imperii sui delieta, Tel quaecunque probibente edicto adinissa forent, poena pecuniaria sive sponsionibus interpositis coercenda esse censuisset, recuperatores dari solitos esse, modo ut res celerem vindictam Jlagitaret. F. J. Stahl 28 ) contendil, recuperalores fuisse judices, qui solum de factis cogoovissent eosque tum demuiu adhiberi potuisse, si de ea re ageretur, quae certo aliquo praescripto vai confessione in jure ita praefinita et determinata esset, ut ornai jurídica dubitatone remota sola quaestio facti relieta esset. Tum causas recuperatorias, quarum nonnullas in veterum scriptis f r u stra quaeras, enumeravit, qua in re semper magnopere studuit, ut cognoscatur sententia, quam de recuperatorum ralione defendit. Quod attinet ad Tigerslroemii, Huschkii Zimmernìique sententias, in ipsa dissertatione satis exposuiase et illustrasse mihi videor. 27) Gaji instit. comment, q u a r t recen*. )ibrumqae adnotab ad* jecit. A. G. Heffter cap. 20. B«rol. 1827. 4. 28) Ueber das altera Rum. Klagenrecbt pag. 17. 599, Mflneben 1827. 8.

CAPUT PRIMUM.

.

DE RECUPERATORUM ORIGINE.

JLD origins judicii recuperalorii inyesliganda duplicem riam ita ingrediamur necesse est, ut tain ex ipso eorum nomine, quam ex iis, quae a scriptorihus de hoc RomaHorum judicio nobis tradita sunt, cunabula explorare sludeamus. Recuperator enim baud dubie eum indicat, qui recuperat, verbuin autem recuperare, ut nos docet Forcellinus *), Graece avakafißccvttv, ¿vaxo[ii£ta&at, significat rem amis tarn recipere, jacturam reparare, et deducendum est a re et paro, inserto et, ut in incitega, concipilo, reciprocus. Vocales vero i et u quum veteri usu inter sese coinmutentur 2 ) praesertim in vocibus juridicis obsolelisque, modo recuperare, modo reciperare apud scriptores invenimus. E. Huschkius 3) tarnen, dum eodem fere modo vocem derivat, compositam esse contendit e re, eis et parare, ita ut sit recuperare id, quod a nobis trans apud alterum populum fuerit, ad nos revocare et 1) In tbes, ling. lat. i . v. recuperare. 2) C i . Stalbaum ad Ruddiman. instil, grammat. p . 172, Sic in vocibus postimus, oplimus, pessimui, m a x i m u s , a n i m i l o , a l i i i q u e , qua« q u a m ante« «criberent postumus etc. primu* JQI. Caesar per i ennnciavit tetle Quincliliano inst. I, 7. cf. P e r « . ad 8ancu Miner». I. 11, 2. 3) Analects litt, enrante J . 6 . Huscbkio p . 215.

De recuperatoram orìgine.

0

rerîpere *). Quorum prior, quum syllaba ci Tel cu cum praepositione eis paruin coogruat, rectiiis vidit, quam alter. Prirnum eniin in voce reciperare syllaba ci corripit u r , quae si a praepositîooe liitera s rejecta deducenda esset, haud dubie produceretur oporteret; praeterea apud grammaticos sec régula neque exemplum exstat ullurn, io quo littera 5 ante p expungenda esse videalur. Quinam autem sunt illi, qui récupérant? E x sola vocis vi ac potestate ne tantum quidem excuti potest. Quanquam Huscbkius id ipsum nomea recuperatomi!), quod cum judicis appellatione comparai 5 ), magis faeti esse quam juris, et solarti rerum, quas qui s amiserit, recuperatiotiem continere defendit. Quod si a nobis comprobaretur, de recuperatolo minime loqui possemus judicio, et in Tigerstroeinii sententiam piane ridiculam 6 ) ìncideremus, qui sibi persuasili» habet, recuperatores adhibitos fuisse uunqiiam niti ad vim repulsaiidam et reeuperandum id, quod fuisset amissum: semper vero, si vi esset armisque decertandum, eos litem dirimere solitos fuisse, siriu is enii'i soil's rem perfecisse, at que ex multis scriptorum testimoniis perspicuum esse, vim a recuperatoribus fuisse adhibendam, ¡tee difficult aies litiurn sicut a pedaueo judice exaudiendas. Rursus perbene videlicet auguratus est, judicia ejusmodi ab omni difßcultate remota fuisse, et recuperatores expertes juris seientiae et si rudes jiec ubique piane litterarum, et eorum officium nullis fuisse cert is actionibus limit a tum, sed in quam plurimis causis potuisse recuperatores ad4) Quam ob rem scribendi rationem reciperatio p. recuperilo praefert. Nibilominus autem per totani dissertationem seri, bit recuperatores et judicium recuperatorium. 5) L. c. p. 209. 6) De judicibus apud Romanos tractatio auctore Dr. Fr. Guil. de Tigerstroem. Berol. 1826. 8. §. 26. 27.

10

Caput primnm.

1.

hiberi, dummodo vis esset repellendo tua res difficilior, quam ut posset ab imperitis quibusque hominibus discenti. Proposuisse igitur praetorem recuperatores e eomitatu suo ac numero sateüitum, cosque fuissa practoris stipatores, corporis ministros et satellites. Haec fera sunt, quae ex veteruin libri» iste concludere conatus est. Quam vero viam hac in re investiganda ingressus sit, et quo tandein modo haec inde sequi possiut, no» plane non intelligiinus. Fortasse vir doctus iila veteris glossarli definitione deceptus est, quam Brissonius 7) ita refert, ut sint recuperatores, qui latrones et alios delinquentes recipiant. Nemo autem dubitabit, quin, si qua fides ilio testimonio tribuenda est, definitio ad ultima rerum Romanarum tempora referenda esse videa tur. Redeainus vero ad illam Huscbkii sententiam 8), quam fortasse pro conjectura tantum proposuit, qtium paulo post 9 ) dicat, vocern recuperare pìerumque de recipiendis rebus, quae magis juris quam facti assent, usurpari, velati in his locutionibus : liber tat em, Patrimonium, peeuniam, jus suum, statum pristinum recuperare. Rebus facti etiam opponi a Cicerone10) ,, res publica, quae se adhuc tantummodo ulta est, nondum recuperavitet a Instino n ) „non se expugnatum, sed reciperatum patri am venire." Ipsa vero haec, quae ad suain sententiam comprobandam adbibuit exempla, jam satis demonstrant, vocem recuperare tam ad factum» quam ad jus pertinere. Fraeterea quum plurimo« scriptorum locos, ia qui bus ilia vox modo ad jus modo ad 7) 8) 9) 10) 11)

De verbor. »ignif. *» recuperator, iu fin. Vid. supr. p, 9. JL c. p. 215. Philipp. IL 44. XVIII. 7. 5.

De recuperatomi!» orìgine.

11

f a c t u m , Tel ad u t r u m q u e refera tur, excitare possimus facile intellìgitur,

),

ex inquirenda sola vocis potestate a d

prosperimi e v e n t u m omnes voces,

M

nos p e r v e n i r e non posse.

Deinde

quilius populi antiquissiini p a r u m eruditi

usi sunt, vel n o n d u m cerlas et floitas significationes cont i n e n t , vel virn suaui ac p o t e s t a t e m sensiin ila couimut a r u n t , ut posteri priinae propriaeque sìgnificationis obliviscerentur et aliaui substiluerent.

Q u a r e qui niiniam

v e r b o r u m polestali tribuant v i m eamque solaio sequantttr,

in errorem

fere semper

inducaotur

necesse est.

M i t t a m u s igitur e x vocis potestate judicii originem p r i tnainque ejus jiaturam et r a t i o n e m explicare, praesertim (juuin alia meliorique ratione r e m ad

finem

perducere

possimus.

2. Considerantes n o t , quae de civitatum primordi!» n o bis tradita s u n t ,

priimnn o m n i u m vinculum et f u n d a -

u i e n t u m , nisi h o m i n u m conjuuclio erat fortuita, incerta 12) E . c. veterem belli gloriaiii libertatemque recuperare (Caes. de bell. Gall. T i l l . 1.), silos obsides — (eod. HI. 8.), pacem — (Sali. Jug. 31.), sanitatem — (Just. 32. 3.), domesticarli poteotiam — (eod. 22. 2.), recuperatimi regnimi (eod. 34. 1.), ordinem senatorium — (Tacit. hist. 2. 86.), reciperatae cibo suoinoque vires (eod. 3. 22.), graliam — (ejusd. ano. XIV. 15), Camillas recuperator urbis (eod. 11. 52.), sic adoleacentulos simulata laudatione recuperavi! (Ncp. Ages. 6.), villain suara ab aliq. -— (Cic. Phil. 13. 5.), rem suam judicio — (id. in Verr. act. II. 5, 14.), voluntalem alicuj. (id. epist. ad Alt. I. 11,), si in veslrum amplexum venero, ac si et nus el me ipsum recaperaro (id. episl. ad fam. 14, 1.) , fatnilia obi verjatur, providendum si fessi opere aut Irigore aut calore, ubi commodissime possint se quiete recuperare (Varr. R. R. 1, 13), ex, terra recipientes radice« arborum in «e succum reciperantur (Vitrov. 11. 9.) etc. etc.

12

Capnt primnm.

2.

el frágil», positum esse videmus

in

religione1).

Deo-

r u i n cultus ab initio o m n i a in república o r d i n a r e t , et s a cerdotes

rivilatem

natura.

Is e n i m ,

regerent fomiliis

tionis butnanae gradus, etque

mundi

constituí)«,

homo

dominuw,

potentiam sentit,

necesse erat pro

cui obediri d e b e a t ,

gubernet serretque civitatem.

p r i m u s est e r u d i -

in s e cognoscit

simul autern

altiorem

Deorum

Q u u m oinnes igitur a n t i -

l o s v e r o s et potentiss¡mo6 p u t a b a n t , falsos

hominem

quae res humanas

quilatis populi p r o p r i o s s e m p e r colerent D e o s , n e s c o n t e m n e r e n t quasi

hominum

quos s o -

aliorum a u t e m o i n -

imbecillesque,

unusquis-

q u e , qui alius rei publicae erat aliosque venerabatur D e o s , h o min is dignitale c a r e b a t , e u n d e m , q u e m animalia 2 ) o b tinebat

locum et ho3tis

3)

habebatur.

I n d e illud,

quod

1 ) Nimia longum est hanc sententiam, qnam unusquisque n o liis concedei, veterum testimonies comparandis illuitrare. E n dem modo nonnulla, quae vel omnibus constant, vel a Niebuhrio praeclara ingenii acie jam satis demónstrala esse mibi videntur, infra in judicii recuperatorii origine et natura deducen da et perscrutanda paucis tantum admonebimus. 2) Juris ratiunem, qua diversi populi se invicem attingerent, omnes antiquitatis gentes respicientes, praescrtim ipsi Romani id statuerunt principium, ex quo populi peregrini, nisi cum lis exstabat fotdiis, nullo jure gaudekant.

Qua ez regula

omnia, quae ad has res pertinebant, deducebantur, id quod temper, quum de hac re sermo sit,] observalum invenimus, maxime autem in L . 5. §. 2. D. de captiv. et postlim. ( X L l X . 15.), L. 5. §. 7 . L . 7. pr. L . 51. §. 1. D. de acquirendo rer. dominio ( X L I . 1.) - - ci. F . W a l t e r Gescb. des rdm. Rechts. Liefeiung 1. cap. 6. Bonn 1834. 8. 3)

Quonam

alio modo serior hujus vocis poteslas e x anti-

quiori evadere potuisset, nisi alter populus alterum semper putasset inimicum? Peregrini et nomen et notio tool demum introducta esse videntur, quum Romani plures populos cogoovissent, et mercatura freqoens fieri coepisset,

D e significa-

tumis commutatiooe, quam paisa est vox hostis, vid, Terentii

De recoperatoram origine.

13

t a m dia apud Romanos valuit, juris principium orturn est, ex quo omnes, qui neque erant Romani, neque cum ìis sese conjunxerant, tanquàm servi sine domino pervagarentur. Inde primus populorum concursus semper erat bellum populisque in Deorum honorem perpetuum bell u m gerendum esse videbatur, donec aut alter alterum s u peraverat et victuin populum victosque Deos cogerat, aut sua ulriusque vi contrita alterum altero potiorem i n tellexerat non esse, neque e u m in ditionem redigerà posse, et aliorum Deos propriis aequos esse potentia et auctoritate, qui Lane ob causam eadein piotate et sanctitate essent colendi, nec non pacem utfumque populum juvare et augere. Qua propter foedus icerunt, quo i n vicem Deorum et populi jura agnoscebant et rationem sanciebant, qua si jura laesa viderentur, quae esset c u a que injuria repararetur. Itlud autem foedns, quod postea aequum appellatum est, pro hominum natura nondum exculta solum ab initio factum esse videtur 5 ). Namque ex duplici tantum ratione antiqui in primis Italiae p o puli, quuin adhuc vitae consuetudines essent siinplices, Varronis de ling. lat. lib. V . c. 1. lib. VII. c. 3. (ed. L. Spengel Berol. 18260. Cic. de off. J. 12. S. Pompej. Festum v . bostis L. 24. D. de captiv. et postlim. ( X L I X . 15.). L. 118. L. 234. p r . de V. S. ( L . 160« Seriori autem adbac tempore populis, de quibus Romani plane nibil audiverant, simili« erat condicio, qua antiquissimis temporibus omnes gente» non R o manae otebantur L. 5. §.2. de capi, et postlim. (XLIX. 15.). 4) Foederibus antiqais omnibus bellum antecesserat, qua de re apud rerum scriptores Romanarum tot inv^nimus esempla, ut n o n sii necesse ea referre. Posteriori sane tempore e x aliis quoque causis Romanos foedus cum ezteris vel ignoti* p o p u lis fecisse constat. 5) Ditionem enim, quam Livius X X X I V . 57. sine dubio i m proprie foedus nominavit, ioederibus adnumerare non p o i sumuf.

14

Capai prim am.

f . 2.

inter popolo« commercium incognitum et mercatura nulla, a bello desistebant aut ita, ut alter populus victorìam reportasset, hostes fregisset, coloniisque deductis sub Imperium prorsus redegisset, aut ita ut victoriae quidem ipein abjecisset, minime aulem metueret, ne sub alterius populi potestatem subjungejetur Idcirco foedus fecerunt, quo, ut Niebubrius 7 ) demonstravit, cmtates foederatae jurium complex um invicem acquisi reruDt, quem Graeci nomine iaoTtoXixeutg significant. Haec enim condicio orla est ex foedere plane liberarum ciyitatum, quae quidem bella et defensiooes arbitraria« in posterum evitare, ideoque aequis et justis judicibus sese subjungere, ipsa e autem omnino separatae esse volebant. Ea vero ipsa isopolitia civibus omnia jura tribuit, quae incolae aut interveniente patrono aot nunquam exercere pote6) Hanc quidem r e r u m condicionem apud Romanos p e r l o n gum temporis «patitili) valuisse ex Livii lib« 34, cap. 57. vel maxime patet, ubi Menippum Antiochi legatura introducit dicentem, ignorare se, quidnam perplexi sua legatio haberet, tfaum simpliciter ad amicitiam petendam jungendamque societatem vetiissent. Esse autem tria genera Joederum, quitus inter se paeiscerentur amickias civitatis regesque. Unum quum hello vici it dieerentur leges, ubi omnia ei, qui armis Miliari eos velit, ipsius jus et arbitrium esse. Alterum quum pares bello aequo foedete in paeem atque amicitiam venirmi; tune enim repeti reddique per conventionem res, et formula ti quorum turbata bello postesilo sit, eas aut ex juris antiqui, aut ex partis utriusque commodo componi. Tertium esse genus, quum qui hostes nunquam fuerint ad amicitiam sociali foedere interse jungendam coeant: eos ncque dicere neque accipere leges, id enim vie tor is et vieti esse. lode certissime colligere p o s s u m u s , societatem rivitaium condiciooi ex acquo foedere ortae simillimam primis temporibus incogoitam fnisse Romani». 7) Rom. Gesch. T b l . I I . S. 5 6 — 9 3 . 2le Ausgb. Berlin 1630.

De recaperatonim origine.

15

rant, et ad quae pertinent connubium, commerciala, civìum immunitates, societas sacrorum festorumque neque jus suffragii et honorum. Prima hujusmodi foedera Romani cum populis L a tini» inierunt, et utriusque reipublicae cives municipi» Latine ita nominati s u n t , ut tam Romani in Latinorum ciVitatibus muncìpio uti possent, quam Latini Romae, et tam Roma esset Latinorum municipium, quam Latinae civitates Romanorum. Atque haec condicio inter utrumque populum per longuin tempus valuit, id quod satis perspicuum fit tam ex jure exilii quam ex Latinorum jure, ex quo permulti Latini civitate relieta Romani venerunt, ibique tribubus adscripti summos honores consecuti soot. Quae quidem eo repugnare posses, quod leges et senatus consulta apud Liviuiu 8 ) reperiunlur, quae sociis Latini nominis interdicerent, ut Romam venirent, quaequa eos, qui cerio tempore censu cives Romani facti essent, in civitatein suam redire juberent; et quod hoc modo socii ac Latini nominis jura civitatis furtim acquirere studnissent 9 ). Ex Livii aulem verbis nullo modo intelligitur, jure Romam migrandi eos destitutos et injuria civibus adnumeratos ease, sed potius inde sequitur, ut hoc quidem jure uti, neque potuerint abuti. In primo eoim et ultimo loco laudato i 0 ) Livius nihil scribit de «a quaestione, utrum Romam migrare iis licuerit necne, in secundo autem loco palam dicit, eos hoc jure gavisos esse, neque in infinitum et male uti debuisse. Quodsi cum his Livii verbis alia veterum testimonia u ) 8) XXXIX. 3. XL I. 8. 9. XLII, 10. 9) Sic- inter alios viro» doctos Heineccius docet in synt. aotiq. Rem. I. adp. §. 52. 10) Vid. not. 8. 11) Cic. orat. pro Corn. Balbo 8. 20. 22. pro Archi« poeta 4. epist. ad f u n . XIII. 30. Varr. de ling. lat. V". 36. Liv. VIII.

Caput primmn.

16

2.

conjunguntur, nemo dubitabit, qutti civilatum foederalarom civ es ìnunicipes sive isopolilae fierent. Quum a u lein Roma belli» feliciter gestis primum inter omnia m u nicipia inox ita obtiaeret locum, ut proprium municipum jus civitatis cum Romana civitate coinparatum fere nihil valeret: fieri oportuit, ut vetus magnaque municipi! significatio ac vis evanesceret minoremque servaret auctoritatem, et esigua tantum yeteris gloriosique municipii v e stigia inferiori tempore reperirenlur. In deminuenda m u nicipii potestate id quoque magnam exercebat vim, quod Romani, quum in rebus devinis mitiores facti, mercatura, litteris et arlibus excoli inciperent, illud principium, secundum quod omnes peregrini habebantur hoste«, reli~ queruot, etiam peregrinis jura concesserunt atque jus gentium quodammodo agnoverunt. Unde factum est, ut inter municipum et peregrinorum statum non amplius magnum esset discrìmen, potius nonnuoquam peregrini municipibus meliori gauderent condicione, praesertim quum bi saepissime maximis oneribus premerentur. Fraeterea vieti populi non omnia jura tunc amittebant,' neque in servitutein redigebantur, sed non raro foedera cum lis icebanlur, quibus vieti summo populi Romani imperio cedere cogebantur eorumque jura et officia statuebantur 12 ). Im mo Romani cum populis externis, quos nondum attigerant, conjunctionem quandam inibant, qua 14. IX. 43. XLI. 8. Dionys. Halic. VII. p. 495. Vili. 538.541. Strabon. geogr. V. 3. Fest. v. v. municeps, municipalia «aera, municipium. Gelili noe», alt. XVI. 13. — L. 26. D. ad Set. Trebell. (XXXVI. 1.), L.l. D. ad municipal. (L.I.), L. 6. $.5. D. de munerib. et bonorib. (L.4.), L. 18. D. de verb. «igriif. (L. 16.). E* bis potissimum lods tam vetus mnnicipii potestà* et condicio, quam posterior ejus commutatio inlelligitur., 12) Liv. Vili. 14.

De recuperatomi!! orìgine.

17

vel mercatore« et n e g o t i a t o r s ulilitatem caperent, rei publicae aliud coinmodum compararetnr.

vel

§. 3. Quanquam foedera alia aliis legibus facta s u n t , t a rnen omnium s u m m u m et caput erat, ut Romani exteruarum civitatnm cives agnoscerent homines, qui jura possent acquirers eaque in judicio defendere. Foedere igitur icto, eoque persona peregtiois data antiquis t e m poribus eorum jura saepissime sanctiora habita sunt, quam quae populus Romanus constituerat Romanis, quoniam jus sacrum et sanctum adhuc valebat, et quoniam unusquìsque magis magisque studebnt, ne Deos violaret, id quod aperte fecisset, si municipum jura laesisset, p r a e sertim quum fetiales nomine et auctoritate Deorum R o manorum cum alterius popoli sacerdotibus foedus inirent. Foedus illud magis Deorum quam hominum erat conjunctio, quae ab illis solis frangi poterat, atijue si quìs nefarie leges sacras contemners ausus esset, quia Deorum gratiam a republica averterei, omnium civium exsecratio eum prosequeretur et Deorum ira profligeret. Itaque quum in omnibus foederibus id maximi sit m o m e n t i , ut juris ratio statuatur et praefiniatur, qua civitates et earum singuli cives invicem sese attingerent, foedera de causis privatis atque publicis, quae ex quotidiano usu et consuetudine oriebantur, leges sanxerint Decesse est. Quodsi hoc ia ipsa rerum condicione et natura positum esse invenimus, quaeritur quaenam fuerint ilia judicia. Haud dubie fuerunt recuperatoria. Apud Featum ' ) enim C. Aelii Galli 2 ) ICti verba nobis ser-

1) De verb. sign. s. v. reciperatio. 2) C. Aelius Gallus Ciceroni* aequalis fuisse videlur, qui scripsit de verborum quae ad jus civile pertinent significations li-

2

18

Capot prironm. { 3.

Tata soot baec: rfvcuperatio est, quum inter populum et reges nationesqu* *t civitates peregrinas lex convenit, quomodo per recuperatores reddantur res reeuperenturque, resque privatas inter se persequanturquibuscum comparanda est Faulli diaconi haec ejusdem vocis definitio: ,,recuperatio est, quum inter civitates peregrinas lex eonvenit, ut res privatae reddantur singulis recuperenturque." Paullum banc sententiam non ex Festi libro, sed ex alio quodam excerpsisse, nonnullam habet veritatis speciem, in primis quum post verba lex eonvenit adhibeat vocein ut, et quum de rebus laotum privatis loquatur, ibi autem verbis reddi et recuperan utatur, quae alias fere semper voce privatae non adjecta cum rebhs (ad causas publicas referendis) coojunguntur. Sed quocuoque modo res se habeat, certissime contendere possumus, euai quae scripsit, non optima intellexisse, quanqaam ejus verbis uti possumus in ipsa recuperatione explicanda, de qua nunc verba faciamus. Prim urn attendamus dnimum ad verba populum et reges nationesque et civitates peregrinar, in quibus vox populus sine dubio significa! populum Romanum, id quod adjicere non opus fuit, quia ex iis quae sequuntur facile intelli'gitur populus, de quo agatur 3 ). Id autem nos offendit, cur Aelius tot verbis utatur, quum civitates peregrinae tam reges quam nationes in se continecsnt? Ut bros XU. vel II., ex quibus ili* definitici exstat fragmentum ; et, C.G. E. Heimbach : C. Aetii Galli de verb. sign, fragmenta pg. 1—8- Lipsiae 1823. 8. S. W . Zimmern Gesch. de« Röm. Privatrecht« Bd. 1. §.81. Heidelberg 1826. 8. 3) E.Huschkius 1. I. pg.211. restitnere vult „populum Ro-

manum, vai potiut Romanum populum,'" ne cum Paullo retuptrationem inttlligamut. Sed quis est« qui rerum Homanarum um exiguam habeat cognitionem quam ille epitomale» ?

De reenperalornm origine.

W

banc difficultatem summoveamus, ad rationem, qua re» cuperationis condicio ejusque deiinitio orta sit, nobis confogìendam esse videtur. Quum enim cìritatum condicio, quam Aelins aominat reruperationem, ex antiquis foederibus originerei duceret 4 ), y eterea Romanornm ICti, qui primi recuperationem definiverunt et esplicaveront s ) f bac in re eas, quae recoperatione sese conjunxerant, civitates respicerent oportuit. Illae autem, quae antiquissimis temporibus in banc condicionem cum Romanis foedera faciebant, civitates fuerunt Lalinae, quarum summum imperium penes ipsarum cives erat, qui antea hostes a Romanis nominati, nunc, quum eorum urbes ma« nicipia factae essent, municipes seu peregrini ita appel» labantur, ut municipum quidem significatone uterentnr Romani, si juris condicionem inter illorum ipsorumquçpropria m rempublicam respiciabant, peregrini autem nomen adhiberent, si civitalum conjunctions missa et neglecta dicere volebant, aliquem natuin non esse °) civem Roman am. Itaque si qua civitas ruin Romanis nulla ratione adhuc conjuncta generali nomine significanda erat, peregrioae civitatis nomine utebantur, quod simul 4) cf. qua* lupra §. 2. adnntavimus et quae infra in bac et sequenti paragrapho explicabuntnr. 5) Equidem mihi persuasum babeo, Aelium baec virba primnm non concepisse, seri definitionein traditam in veterum ICtorum lihris in venisse, q u a m , ut solebant, Tel ipsis verbis «et pància mutatis Irmporique accommodatis in librun» sunm r e cepii. cf. Heimbach 1. I. pag. 4—6. Zimmern 1. c. I. §. 56. 6 ) Raro tantum veieres scriptures, foederalarum civiUluin cives a civibus Romanis optimo jure, ut ita dicam, atque a peregrini* nomine accurate discernant, sed promiscue n u n cupant modo cives, modo municipes, modo peregrino*; r a tios adhuc proprium inquilini nomea attribuunt ei, qui n w nicipji jure usus est in civi^atp foe derata, Sali. Catil. 31. Vellej. Patere. II. 127. 2*

20

Caputprimum.

§ 3.

indicabat, in illa república cives summum tenere imperium. Postea vero civitates, quanquam societatem quandam cum Romanis inierant, in communi vitae consuetudine eadem voce nominatae esse Yidentur. Quae quum peregrioitatis signifìcatio ab initio solum pertineret ad civitates Latinas vel Italicas, tam certain et finitam potestatem accepisse videtur, quae vel omnes civitates non Italicas vel eas saltem excluderet, in quibus civium conciones rempublicam non regerent. Qua re sì quis ICtus, postquam alii populi in Romanorum amicitiam et societatem vénérant, recuperationem definire volebat, alia dicendi ratione uteretur necesse erat; quum autem Romani omnia, quae a majoribus tradita erant, summa pietate semper colebatit atque servare studebant, notionem commutatam paucis tantum verbis adjectis definire conati sunt. ' Quo factum e s t , ut Aelius tot verbis uteretur, quanquam brevius dicere potuisset hoc fortasse modo: inter popuium et externas civitates 7). His ita compara lis nobis interpretanda sunt verba „lex convetiit", quae aptissime dicta esse videntur. Quam 7) Heimbach I. 1, pag. 21, ubi refert hoc Galli fragmentum, comma inter voces reges nationeique male posuisse videtur, quoniam baec verba arctissime inter sese cohaerent et propter particulani bebant, pertinuisse v i d e n t u r , sed potius credendutn est, controversiam i p s a m , quae postea a recuperatoribus j u dicanda e r a t , apud queodam Romanorum magìstratum constitutam et praefinitam esse. Q u u m enim recuperatores judices easent privati, judicium recuperatorium non agnoscebatur verum judicium, nisi magistratu auclore acceptum erat, municipum autem magistratus apud R o m a nos nullam obtinebant aucloritatem. Municeps igitur reus, si Romani actionem susceperat et volebat, ut actio consumatur, judicium Romanorum auctoritate constitutum accipere debebat, unde sequitur, ut litem quoque coram Romano magistratu cum actore contestatam h a beret. Q u a e quum ita sint, e a , quae legati apud municipes peragebant, coinparanda sunt cum in jus vocatione. Reus hoc modo in jus vocatus coram fetialibus Tel coram magistratu cum actore de controversia agebat, qua in re sine dubio verbis quibuscunque volebat, utebatur, quum jus civile, quod in agendo certas solennitates praescripserat, solum ad cives pertineret. Atque ex eadem causa actione in jure perfecta adhiberi non poterat litis conteslatio, qua judicium constitueretur et conjungeretur cum e o , quod pro tribunali peractum erat. Utrumque igitur alio modo efficiendum erat et eo quidem, uti v i d e t u r , quod magistratus conceptis verbis decornerei, qui 7) Cf, supra §. 5.

De judicii vi et efTectu in judieiis legitimis.

65

recoperatores e s s e n t , de qua re judicarent et quo modo litem dirimerent. Nam quum postea omqes controversiae paucis exceptis , quae aut legis actiooibus instituendae aut magistratus cogtiitione iiniendae erant, sie componerentur, alius procedendi modus cogitar» non potest, qui rerum judicialium rntioni apud Romanos magis conveniat. Itaque confirmandum esse videtur, in causis r e cuperatoriis inde ab antiquissimis temporibus per f o r m u las litigatum esse. Quae quidem procedendi ratio a legis aclionibus eo m a x i m e discreparet necesse erat, quod neque solennibus verbis adstricta neque actibus in jure peragendis, unde litigaloribus facilliine damnum afferri poterat, solam juris gentium aequilatem sequebatur, quam magistratus in formula d a n d a , et recuperatores in senteutia dicenda observare debebant. Ouodsi antiquissimis temporibus apud Romanos duplicem videmus modum, quo controversiae componebantur ; u n u m inter cives jure civili introductum et sanctum, in quo omnia accuratissime legis verbis respondere debebant, et alterum inter cives et inunicipes jure gentium procreatum, in quo, quutn severis legibus esset solutus, liberum arbilrium et aequi religio regnabat: prior illa procedendi ratio, quum saepissime obnoxia et iniqua sententia pro jusla evaderei, omnibus in odium veniret necesse e r a t , altera autem, quum oplime cum omnibus vilae condicionibus conveniret et iujuriam ab omni parte tollere possei, placeret omnibus oportebat. Ad qund accedit, ut, postquam R o manorutn vita in dies majorem varietatem adepta est, et R o m a n i compiurium populorum mores cognoverunt, antiqua procedendi ratio per legis actiones omnibus vitae condicionibus non oplime congrueret, ilaque rerum judicialium commutations opus esset. Q u a m ob rem m a gistratus legis actione relicia ad ralionis speciem, qua recuperatores dabantur et judiiabant, alia judicia formasse

5

66

Caput tertian). § 13.

et judices dédisse vîdentur in iis caasis, in qutbus cavendum erat, ne legis actionibns iniqua sententia procrearetur, aut jadicia praeter rem et sine causa producerentur. Itaque contendere possumus, hac ratione légitima judicia orta esse s ), quae ab initio, dum legis actiones erant légitima», haud dubie solo iinperio continebantur, donee litigandi modus per formulas legibus sanciebatur, ideoque discrimen inter jadicia légitima et e a , quae imperio continentur, ad id restringebatur, quod Gajus^) hac de re nobis tradidit. Si hanc formularum et judiciorum legilimorum origioein statuimus, aptissiine et juri Romano accommodate explanatur, quo factum sit, ut Romani a legis actionibus ad formulas transierint. Unde -nostra de recuperatoribus seutentia quam maxime comprobatur. Omnia vero baec ita se habuisse singulis quidem veterum testimoniis confirmari nequit, omnis lamen rerum Romanarum ratio id demonstrat, et totius hisloriae color testiiicatur. §.

13.

Nunc alterum elTeclum, quem judicia recuperaloria ad jus civile adducebant, considereinus. In procedeudi ralione, qua cuntroversiae per legis actiones dirimebanlur, omnia legibus praestituta erant. Leges enim sanxerant, quo ex jure lreso cives agere posseut, quo modo esset agendum el quid eo efficeretur. Jus sive in rem sive in personam, quod leges civibus tribuerant iisque agendo persequi periniserant, legis actione instiluta semper aliain accipiebat naturam, dum obligatio civilis inter litigantes oriebatur, cujus solutio et effectus iterum legibus pr»e8) Eandem scntenliarn jam affirmarunt ZimroerniiM I. I. ill. §. 17. S3. 40. et flmrhkius I. ). paç 217. •J) IV. 105.

De judicii vi et effcctu in judiciia Iegitiuiia.

67

finiti erant. fllagistratus igìtur, qui juri dicnndo praeerant, nullum aliud officium exercebant, nisi observabant, u t legum praescripta adhiberentur, et litigatorum condicio non magistratus imperio sed ipsis legibus determinaci videbatur. Quam ob rem magistratuum Imperium quoad jurisdictionem ab initio ad id solum perticare potuit, ut litigator, qui contra leges aliquid ferisse visus sit, neque obligationem ageodo contractam solvere voluerit, prensione aut pignoris capione ad obligations solutionem cogeretur. Quuin autem foederibus judicia recuperatoria introducta essent, magistratuum Imperium amplificaretur oportuit, quoniam leges neque praescribere, ex quibus causis cum municipe agendum esset, neque poterant procedendi mod um et rei judicatae vim et elfectum praefinire. Jus igitur civile de his rebus nulla principia continebat, sed magistratus in jure dicendo jus gentium sequi debebat, et ad controversias componendas id faciebat et constituebat, quod causae condicioni aptum esse videbatur, quodque putabat omnibus aequum videri. Itaque omnia, quae in hac procedendi ratione facta et inde effecta erant, noa lege obtinebant vigorem, sed solo magistratus imperio, ita u t , dum dabat exceptionem, aut judicium denegabat, aut reum prendebat, aut ei pignus capiebat, jus recuperatorum sententia procreatum tueretur, Quae quum ita sint, judiciorum divisio in legitima et ea, quae imperio contioentur, antiquissimis temporibus vindicanda esse, et judiciis recuperatoriis procreata esse videtur. Hoc enim non solum ex rerum judicialium n a tura, ut nunc deinonstrare conati s u m u s , sequitur, sed etiain ex eo, quod Gajus 1 ) hac de re nobis tradidit. Postremo si conteinplamur juris Romani principia de foro, ubi quisque agere et couveniri debebat, defendere 1) IV. 103—100. cf. Zimmern 1. 1. III. §. 34. 5 *

68

Capnt tertiom,

§ 13.

possnmus, judicia recuperatoria effecisse,

ut hnjas

quaestio oriretur et principia de foro statnerenturé

rei Ab

initio enim omnes lites R o m a e a magistratu, qui juri dicundo praeerat, et judicibus ab ea datis dirimebantur, postquam autem foederibus inter cives et municipes

ju-

dicia introdiicta erant, cives lites quoque habere poterant, quae alias erant judicandpe. Primis temporibus hoc haud magni erat momenti, quoniam quisque, qui agere volebat, actionem apud magistratum instituebat, qui, tum si CÌYÌ8 reus vocationem non secutus maniceps erat, curare debebat,

e r a t , 'tum si

reus

ut reus in jus veniret.

Ita que in dubitationem vocari non poterat, ubi quis ageret.

Omnia enim, quae ad jus agendi pertinebant, R o -

mae perficiebantur, paucis exceptis causis, in quibus R o manus reus municipibus erat tradendus.

Ouuin vero ju-

dicium recuperatorium apud municipes constitution e a n dem vim baberet, quam illud apud Romanos acceptuin, et quum Romani major! commercio et consuetudine cum municipibus uterentur 2 ), factum esse viiletur, ut solenni in jus vocatione relieta simpliciori modo actio institueretur, et RomaDus apud municipes, »nuuiceps autem »pud Romanos agere et judicium accipere soleret, fortasse eligere posset, convenire mallet.

quanquain

utruin domi an apud municipes

Tandem vero postquain Romani pri-

mum inter municipes locum adepti sunt et complures 2) E a d e m e x causa et propter utilitatem usu receptum e s t , a c t o r actionem fortunarum cilii).

Ibi

eo moveret l o c o ,

suarum collocaverat (in enim

rem

judicatam

ut

ubi reus sedem rerum et foro originis vel domi-

facilina

exsequi poterat

et

d a m n u m , quodcunqtie inde c o p e r a i , quod hic egerat, judicis aestimatione resarciebatur.

Itaque confirmanduui e s t ,

causas

recuperatorias illud juris principium provocasse, ex quo actor rei f o r u m sequi d e b e r e t , quod jam Ciceronis tempore observatum esse Tidetur ( C i c . in Verr. I I . 13. HI. 15.).

De judicii vi et efiecta in judieüs legitiiiiis.

«9

m u n i e i p e s c i v e s n o n optimo jure facti, orta est quaestio, n u m civis m a g i s l r a t u u i n j e c l u s esset.

municipaliutn jurisdictioni s u b -

Q u a r e si prineipia

de foro postea

obser-

"vata poDderamus, i n d e ab hoc t e m p o r e constitutum esse videtur, ut cives, qui in inunieipio contraxisset, vel bona p o s s i d e r e t , ibi (juofjue judicium aeeipere d e b e r e t ,

mimi-

ceps autem, si R o m a e esset, R o m a e et praeterea in m u nieipio,

in ibro contractus et ubi bona p o s s i d e r e t ,

veniri deberet.

Praesertiin

quod

con-

aitioet ad c a u s a s inter

c i v e s et inunicipes peregrinosve, q u a e R o m a e d i r i m e n d a e e r a n t , s i n e dubio praetor peregrinus Jites ordinabat.

Id

e u i m sequitur t u m e x ratione, qua j u s R o m a n u i n s e conf o r m a v i t et q u a m in praetoris peregrini et judicii r e c u peratorii tum

origine et natura a nobis explicata i n v e n i m u s ,

e x locis

a g u n t 3 ).

comparandis,

Sane

quidem

qui de

praetore

peregrino

praetor urbanus peregrinis

vel

contra e o s n o n n u n q u a m dabat a c t i o n e m , sed b o c civitatis fictione adhibita eodein m o d o f a c t u m e s t , quo servi q u o q u e a g e r e poterant, si cetera o m n i a civilis actionis r e quisita aderant, et i o i q u u m f u i s s e t , a c l i o u e m a d e o s non porrigere4).

H i s ita expositis p a l a m intelligitur,

recuperatoria

e f f e c i s s e , ut q u a e r e r e t u r ,

judicia

ubi actio i o s t i -

t u e n d a e s s e t , et prineipia de f o r o statuerentur. 3) Cf. in primis L. 2. §. 28. D. de oxig. jur. (L 2.). Lex Gall. Cisalp. c. 1. lin. 24. 34. Tacit, ann. I. 15. Liv. X X I I . 35. XXXIIL 21. 30. X X X I I . 28. X X X I * . 8. X L V . 16. 21. etc. 4) Gaj. IV. 37.

70

Caput quartern. § 14.

CAPUT

DE CAUSIS

QUARTUM.

RECUPERATORIIS.

§. 14. Ex ¡is, quae de judicii recuperator» origine et rettone diximus, salis apparet, recuperatores ab initio omnes inter cives et municipes judicasse causas. Nuqc diligentlus exploremus, ad quasnam causas serius adbibiti sinf. Qua in re investiganda primum de recuperatoribus in provinciis datis agendum esse videtur. Romani quum imperii fines ita protulissent, ut populos etiam extra Italiam ad deditionem cogerent, eorumque terras in provinciae formam redigerent, Romanes civitatis jus summum gloriae fastigium ascendit, ad cives digaitas et honor ita pertinuit, ut soli jure uterentur civili, quod cives legibus sanxeraot. Ceteri autem, qui terrain Romanam habitabant, legum non participes, populi senatusve jussu et magìstratuum imperio gubernabantur. Ille igitur procedendi modus, quo cives Romani jus inter se persequebantur, et quem leges praescripserant, in provinciis adhiberi non polerat. Sed magistratus, qui in provinciis rebus praeerant omnibus, quum plurimis negotiis occupati morem, quo Romae controversiae componebaotur, imitarentur, judiciorum ordinem legitimo simillimum constitueruot et litigatoribus, qui lites pro tribunali conteStati erant, e conveotu judices dederunt vel addixerunt. Hi autem ad lites judicandas constituli improprie tantum judices vocali esse videntur, quoniam veri judices solum Romae ex selectorum decuriis dari poterant, iinmo propria nominabanlur recuperatores, qui saepissime in

71

Oe causis recnperatoriis. veterum

scrip tor um libris

inveniuntur.

Qaam

quidem

sententiam qnum viri docli j a m c o m p r o b a r i n t x ) , equidem solum explicabo,

quo factum s i t ,

ut judices privati i n

provinciis dati hoc acceperint n o m e a , quanquam id q u o que fortasse j a m e x prioribus dissertationis nostrae capitibus iütelligilur. piscerentur,

eniua R o m a n i

recuperatores non

controversias, quo

Quum

provincias

adi-

amplius solas judicabant

quas habebant cives cum municipibus a e -

jure conjunctis,

sed j a m

deteriori jure

exstabant

muuicipes, quorum causas recuperatores componebant, q u i aliis etiam peregrinis R o m a e litigantibus ad sias dirimendas persequendi exemplum

dabaotur.

rationem

Quare

in

conformare

controver-

sii magistratus

proviociis

ad

juris

Romanorum

volebant, nullum aliod judicium

adbibere potuerunt nisi recuperatorium. m a e ad causas pertinebat,

Hoc enim R o -

quae in provinciis plerumqua

adducebantur, et imperio continebatur eodem modo, quo in

provinciis

omnia

judicia.

Itaque

magistratus,

utl

m a x i m e e x Ciceronis actione secunda in Verrera c o g n o scitur, in omnibus litibus recuperatores dabant, nisi for» mula, qua terra in provinciam redacta erat, aut l e x quae« dam aut senatusconsultum

quoddam

aliud

constituerat.

Quum autem penes magistratura, qui in provinciam cum imperio proficiícebatur,

summum

omnium rerum

esset

imperium, et oulla potestas intercedere posset, omnia e x ejus arbitrio ita modo g e r e r e ,

peodebant,

iniquissimam

ut

rem

quocunque

jurisdictionein

provinciam expilare vexareque posset.

vellet

exercere

et

A quibus criini-

nibus improbi magistratus eo tantum probibiti sunt, quod vereri debebant, ne magistratu

defuocti R o m a e accusa-

rentur et publicum judicium susciperent. vinciarum

condicione,

quum

populus

E x eadem p r o de

re

judiciaria

1) Zimmern 1. 1. I I I . §. 17. Buschke 1. 1. pag. 241 sqq.

n

Caput qnartnm.

§. 14.

paene nullas leges sanciret, sequìtur, ut magistralus nonnunquam singulos judices ad causas judicandas constitueront, id quod fortasse turn fecerunt, quum litigatores cives erant. Omnia igitur jodicia in provinciis suscepta eandem dirimendi rationem secut? sunt et eandem vim habuerunt, quaui Romae judicia, quae imperio continebantur. Quibus ita coniparatis apparel, ex veterum scriptorum locis, qui recuperatores in provinciis commémorant 2 ) , de judicii ratione pauca tantum colligi posse, nihil antem de causis, quae a recuperatoribus judicandae fuerint 3 ). Viginti vero recoperatores, qui in provinciis ad consilium manamissionis adbibebantur 4 ), iterum probant, eos, qui Romae judices nominarentur, in provinciis tecuperatores appellatos esse. Praeterea in nonnullis leguin fragmentis 5 ) recuperatores judicibus ita adjungunt u r , ut omnia judicia extra Romam accepta fuisse recup e r a t o l a videantur, et discrimen inter judices et recuperatores illud tantum intercessisse, ut judices quidem sigilla (ira, recuperatores autem terni judicassent, at que t o tani rem in magistratus arbitrio positam esse videamus, 2) Flaut. Batch. II. 3, v. 36. sqq. Rudens V. 1. Cic. in Verr. act. II. lib. 3. et 5. divin. c. 17. orat. pro Flacc. c. 20. De .Liv. XXVI. 4S. cf. supra §. 8. 3) 1. St ah I 1. 1. pag. 20. causas recuperalorias in provinces enumerare et deiinire studel, qua in re niiniiiie ei assentire velim, proplerea quod ex iis, quae supra de jurisdictione in provinciis exposuimus, inlelligitur, fortuito factum esse, ut illae causae neque plures neque omnes a scriptoribus nobis tradiditae sinl. Simili raliune Zimmern ]. I. ill. J. 37. et Huschke pag. 228 sqq. nimia ex illis locis collegisse viiientur, qua in re Lactantii instil. 3, 20. usi sunt, cujus verba ad judicia gerte omnio non possunt referri, 4) (iaj. i. 20. Ulp. I. 13. a. j j .Lrx Tiiovia I. v. 33. 34. U. 22. 26. Lex Mamil. c. 5. Lex CJUII. Cisalp. c. 21. in fin. Plebisc. de Thermtns. v. 43.

D e causis

qoanquam fortasse in

73

recuperatoriis.

causis agrariis recuperatores c o m -

parand! sunt cura tribus

arbitris,

quos

X I I tabulae ad

jurgia de finibus componenda consti!uerunf. Denique merandi

recuperatoribus

sunt recuperatores,

in

pecuniis repetundis l b r m a r u n t 0 ) . causas criminales m a x i m a

provinciis

datis

cjui judicium

adnu-

privatum

de

Omnibus enim constat,

e x parte apud R o m a n o s non

s o l u m publica poena viudicatas esse, sed eliaui privatam persecutionem eil'ecisse.

Quam quidem causam privatam,

d e qua 6oIa nunc nobis agendum est, R o m a n i in privato persequebantur,

judicio

quod sine dubio eodem

modo

constituebatur, quo alia judicia privata, quanquam s e n a tns inde ah initio jurisdictionem

de criminibus liabebftt.

S i n autem provinciales talem causam adduxerant, id quod saepissime

de

pecuniis repetundis

quaestio est m o t a , constitueretur ?

fieret

necesse

erat,

quonam modo judicium et quodnam

Ouuin res inter cives et peregrinos age