De rationibus quibus homines docti artem Latine colloquendi et ex tempore dicendi saeculis XVI et XVII coluerunt 9789058679161

Table of contents :
RERUM CONSPECTUS

Praefatiuncula 9
I. De argumento nostro 11
II. De linguae Latinae usu scholastico 19
III. De colloquiis familiaribus 39
IV. De Ciceronianis 47
V. De pronuntiatu 69
VI. De Latine colloquendi usu et utilitate 79
VII. Paucula quaedam de rebus a saec. XVIII usque ad saec. XX gestis 91
VIII. Verba quaedam et locutiones, quae ad Latine colloquendi facultatem orationemve extemporalem pertinent 97
Epilogus. Quid de litterarum Latinarum patrimonio senserint studiorum humanitatis fautores 105
Conspectus librorum et commentationum 117
Index nominum selectorum 131

Citation preview

SUPPLEMENTA HUMANISTICA LOVANIENSIA XXXI

SUPPLEMENTA HUMANISTICA LOVANIENSIA Editors: Prof. Dr. Gilbert Tournoy (General Editor) Dr. Godelieve Tournoy-Thoen Prof. Dr. Dirk Sacré Editorial Correspondence: Seminarium Philologiae Humanisticae Blijde-Inkomststraat 21 (Box 3316) B – 3000 Leuven (Belgium) This Publication was made possible by PEGASUS Limited For the Promotion of Neo-Latin Studies

SUPPLEMENTA HUMANISTICA LOVANIENSIA XXXI

DE RATIONIBUS QUIBUS HOMINES DOCTI ARTEM LATINE COLLOQUENDI ET EX TEMPORE DICENDI SAECULIS XVI ET XVII COLUERUNT Terentius TUNBERG

LEUVEN UNIVERSITY PRESS 2012

© Leuven University Press / Universitaire Pers Leuven / Presses Universitaires de Louvain, Minderbroedersstraat 4, B-3000 Leuven (Belgium) All rights reserved. Except in those cases expressly determined by law, no part of this publication may be multiplied, saved in an automated datafile or made public in any way whatsoever without the express prior written consent of the publishers. ISBN 978 90 5867 916 1 D/2012/1869/24 NUR: 635

Gueneverae coniugi dilectissimae

RERUM CONSPECTUS



Praefatiuncula

9

I.

De argumento nostro

11

II.

De linguae Latinae usu scholastico

19

III. De colloquiis familiaribus

39

IV. De Ciceronianis

47

V.

De pronuntiatu

69

VI. De Latine colloquendi usu et utilitate

79

VII. Paucula quaedam de rebus a saec. XVIII usque ad saec. XX gestis

91

VIII. Verba quaedam et locutiones, quae ad Latine colloquendi facultatem orationemve extemporalem pertinent 97

Epilogus. Quid de litterarum Latinarum patrimonio senserint studiorum humanitatis fautores

105



Conspectus librorum et commentationum

117



Index nominum selectorum

131

PRAEFATIUNCULA

Hoc opusculum in publicum tradituri quantum auxilii ab hominibus doctissimis acceperimus silentio nolumus praeterire. Gratias igitur Roberto Black, Antonio Haaker, Udalrico Leinsle, Milenae Minkova, Ioanni Meyer, Nicolao Orme, Theoderico Sacré, Volfgango Schibel, Accio Watanabe ob consilia nobis perbenigne data agimus plurimas. Gratiam praeterea Antonio Haaker, Ioanni Meyer, Milenae Minkova, Theoderico Sacré, qui totum librum summa diligentia perlegerint, habemus tantam, quantam referre non possumus. Itaque, si quis hoc libro perlecto se quaedam didicisse senserit, scientiam, quam acceperit novam, non tantum nobis, sed etiam collegis eruditissimis, quos supra memoravimus, acceptam referat. Mendorum autem, si quae his in paginis adhuc latitant, ratio erit a nobis solis reposcenda. Dabamus Lexintoniae Kal. Feb. anno MMXII.

I. DE ARGUMENTO NOSTRO1

Homines eruditi, qui in Europae regionibus ad occidentem spectantibus litterarum renatarum aetate floruerunt, vestigiis insistentes eorum, qui litteras totum per medium (quod dicitur) aevum coluerant, lingua Latina, sermone videlicet artium liberalium proprio et omnium doctorum communi, sedulo uti perseverabant. Nam iuvenes ecclesiae et litteris destinati linguam Latinam discebant, non solum ut artes, theologiam, scripturam sacram e libris Latine scriptis discerent, sed etiam ut ipsi eandem linguam usurparent scribentes et loquentes. Libri tam medio illo aevo quam litterarum et artium renascentium aetate Latine scripti adhuc exstant permulti: quibus perlectis, etiam nunc iudicare possumus quale quisque genus scribendi coluerit: at non tam facile iudicare valemus quibus modis, quam crebro, quam diligenter homines iam pridem emortui ex tempore et pro re nata soliti sint Latine colloqui. Scripta enim manent: verba, ut aiunt, volant. Exstant tamen testimonia atque indicia nonnulla, unde nobis quaedam saltem scire licet de eloquentia extemporali exculta ab hominibus eruditis, qui ex studiis humanitatis, quae ipsi profitebantur, ‘humanistae’ nominantur. Et operae pretium est, nostra quidem sententia, in hanc rem paulo diligentius inquirere. Data enim facultate non solum plura discendi de sermone familiari apud studiorum humanitatis cultores usitato, sed etiam considerandi quaenam ipsi grammatici de colloquiis Latinis deque eloquentia extemporali senserint, opera quoque ab illis scripta paulo accuratius et quasi quadam trutina aequiore tandem pensitare poterimus. Mos non solum in ludis et lyceis, sed etiam in academiis maioribus vel (ut verbo rerum scholasticarum proprio utamur) in studiorum universitatibus erat, ut scholae, praelectiones, disputationes scholasticae lingua Latina coram artium scientiarumque studiosis haberentur. Talis enim linguae Latinae usus iam antea in monasteriis et ludis litterariis inde a saeculo quinto post Christum natum exstiterat, ubi et theologia et artes 1   Loci ex multis libris excerpti et transcripti aut in orationis nostrae contextu aut in annotationibus leguntur: hisce in locis quaedam verba asteriscis [*] insignienda curavimus, quae ad consuetudinem sermocinandi vel etiam ad eloquentiam extemporalem praecipue pertinere viderentur. Quorum de usu qui plura legere cupiverit, caput huius opusculi VIII inspiciat, ubi cuiusque vocis vim breviter explicatam inveniat.

12

Terentius TUNBERG

liberales sermone Latino tractabantur et tradebantur:2 et ab hac consuetudine vix ante saeculum duodevicesimum desciverunt litterarum magistri, qui parvulos et adulescentes in lyceis erudiebant, et artium periti, qui suam quisque scientiam in academiis maioribus profitebantur. Quin etiam homines docti, velut Erasmus ille Roterodamus aliique haud pauci, seorsum ab academiis et a coetibus scholasticis in congressu familiari cum sociis sermone Latino colloqui solebant. Etsi nulla lingua nova in usum hominum doctorum est aetate litterarum renatarum inducta, Latinitas tamen humanistica (ut ita dicamus) eo praesertim nomine ab eruditorum sermone prioribus saeculis usitato dinos­ citur, quod professores studiorum humanitatis multo diligentius sermonem suum ad dicendi normas conformare studebant, quas apud auctores latinitatis veteres et Romanos deprehendere potuerant.3 Eandem ob causam, qui eloquentiam renatam colebant, operam non modo scriptis, sed etiam colloquiis Latinis diligenter dedisse videntur, ut quidam nitor vel familiari sermoni redderetur: documento enim sunt tot dialogi scholastici et alia opera huic rei destinata, quae saeculis XVI et XVII scripta et in publicum edita sunt, id quod paulo fusius postea explicabimus. Namque docti homines plerique omnes, qui et ipsi, litteris Latinis duce Petrarca in Italia medio saec. XIV suscitatis (ut ita dicamus) et postea pede-

2  Legantur quae de hac re scripserunt Ricardus Sharpe, in opusculo cui index “Latin in Everyday Life,” pp. 315-341, et Ioannes (vulgo Ian) Short, in commentatione quae “Bilingualism in Anglo-Norman England” inscribitur, p. 475. 3  Sententiam quandam ab hominibus vel doctissimis saepius decantatam non possumus hoc loco non memorare, qui credere volunt linguam Latinam totum per medium aevum quodammodo ‘vivam’ fuisse: at studiorum humanitatis fautores omnia genera scribendi et loquendi ad exempla veterum Romanorum et praecipue Ciceronis revocantes sermonem Latinum ad interitum redegisse. Ut exemplum unicum proponatur, talem sententiam legimus in opere optimo et utilissimo, quod condidit H. Rashdall, cui titulus The Universities of Europe in the Middle Ages (tom. III, pp. 343-344). Nos autem Iosephum IJsewijn – quo nemo litterarum Latinarum recentiorum exstitit peritior – rem acu (ut aiunt) tetigisse credimus negantem videlicet linguam Latinam ullo modo ‘vividiorem’ (ut linguam quandam talibus verbis describere liceat) medio illo aevo quam aetate litterarum renatarum fuisse (Companion to Neo-Latin Studies, Part I, pp. 41-42). Quam sane linguam utraque aetate doctorum, h.e. pauciorum litteras scientiasque colentium, propriam fuisse satisque amplo intervallo a linguis vernaculis semotam probe scimus. Tantum insuper abest ut studia bonarum litterarum atque humanitatis linguae Latinae exitio fuisse credamus, ut linguam Latinam propter normas dicendi ab humanitatis studiosis restitutas multo diutius in usu mansisse affirmare audeamus. Philosophi enim et dialectici, qui nonnumquam ‘scholastici’ nuncupati saecc. XIII et XIV praecipue floruerunt, ratione tam singulari sermone Latino utebantur, tot locutiones novabant, totiens formas dicendi linguae Latinae absonas adhibebant, ut periculum tandem apud eos exstaret, ne sermo Latinus in aliam linguam mutaretur.



DE ARTe LATINE COLLOQUENDI ET EX TEMPORE DICENDI

13

temptim restitutis, opera sua Latina condere posterisque tradere studebant, minime dubitabant, quin lingua Latina et litterae Latinae, quamvis cultus litterarum post Romanum imperium in Europa exstinctum languisset sermoque Latinus eadem illa aetate media magnopere corruptus esset, aetate tamen sua iam reflorescerent.4 Credebant quoque sibi, utpote qui quandam hereditatem adivissent, quam tradidissent Petrarca, Valla, alii doctissimi, non minus vehementer enitendum esse ut sermo ille perennis sordibus purgaretur posterisque legaretur incolumis, purus, integer.5 Ut lingua Latina satis expedite utebatur Erasmus aliique non pauci, qui et eodem quo Erasmus et insequenti saeculo floruerunt, ita nemo fere erat illa aetate eruditus, quin linguae Latinae usum ab usu linguarum vernacularum nonnullis modis discrepare intellegeret. Exemplum iterum ab eodem Erasmo sumatur, qui linguam Latinam ad partem hominum satis exiguam iam sua aetate pertinere in dialogo Ciceroniano non semel agnoscit, idque satis perspicue.6 Haud enim vulgus, sed homines doctos, qui lingua Latina utebantur, in dialogo Ciceroniano multisque aliis in operibus alloquitur Erasmus, qui semper vult considerare quod dicendi genus, hoc est qualis sermo Latinus talibus hominibus, doctis videlicet et eruditis, sit idoneus.7 Vix igitur, sicut iam diximus, quemquam Erasmi aetate viventem fugere poterat linguae Latinae condicionem paulum differre a linguarum vernacularum condicione, quippe cuius normae 4  Quorum quasi vicarius habeatur Laurentius Valla, qui hisce verbis de linguae Latinae condicione disserit: “Verum enim vero quo magis superiora tempora infelicia fuere, quibus homo nemo inventus est eruditus, eo plus his nostris gratulandum est, in quibus (si paulo amplius adnitamur) confido propediem linguam Romanam virere plus quam urbem, et cum ea disciplinas omnes iri restitutum” (locus in opere invenitur, cui index Laurentii Vallae De Linguae Latinae Elegantia Libri Sex, et in praefationis primae p. 8). 5  Adeatur Epilogus noster (pp. 105-115), ubi nonnullis testimoniis allatis ostenditur quid de litterarum Latinarum patrimonio senserint studiorum humanitatis fautores. Quibus rationibus bonarum litterarum praeceptores sermonem Latinum purgare et in nitorem pristinum restituere conati sint dilucide ab Anna Moss exponitur, in libro optimo, qui inscribitur, Renaissance Truth and the Latin Language Turn. 6  “Itaque cui tandem usui paramus hanc operosam Ciceronis eloquentiam? Num contionibus? Vulgus Ciceronis linguam non intelligit et apud populum nihil agitur de re publica” (Ciceroniani, 1196-1198). Dialogus Ciceronianus a nobis fusius tractatur, in opusculo, c. t. “Erasmi Ciceronianum relegamus.” 7  Cuius rei aliquot exempla sufficient. Erasmus in opere, quod scripsit De recta latini graecique sermonis pronuntiatione, “Nunc vero”, inquit, “nihil rei nobis est cum populo; a doctis petitur omnis loquendi ratio” (De recta latini graecique sermonis pronuntiatione, ed. M. Cytowska, ASD I.4 [1973], p. 99). Conferantur etiam haec Erasmi verba: “Etenim si scripsissem idiotis, Germanice scripsissem, non Latine” (Adversus calumniosissimam epistulam Martini Lutheri, LB X, 1540 A).

14

Terentius TUNBERG

fere semper e scriptis quibusdam probatis nec ullo e sermone populari petendae essent.8 Linguam Latinam, ut quae nulli genti iam esset vernacula, tamquam linguam alteram et externam discere debebant omnes. Institutio puerilis, qua eruditus est Michael Montanus, litterarum Gallicarum auctor praeclarus, qui dicitur Latine loqui in cunis didicisse sermone patrio nondum imbutus, tam saeculo XVI insolita erat, quam aetate nostra esset, si Montanus nunc viveret eodem pacto educatus. Nam linguae Latinae litterarumque Latinarum tirocinium, ut sic dicamus, quod pueri et adulescentes experiebantur, difficile, arduum, diuturnum erat. Incipiebant quidem parvuli annos sex septemve nati in hanc linguam alienam minutatim discendam incumbere. Quod autem ut facerent, regulas memoriter complecti et tenere, sermonisque proprietates e libris haud semper lectu facilibus percipere debebant. Non sane pauci linguam Latinam aetate litterarum renascentium ita didicerunt, ut optime hac lingua et scriberent et ex tempore loquerentur.9 Quibus tamen, ut tali modo linguam Latinam callerent, opus plerumque erat ampliore temporis spatio laboreque maiore quam pueris et iuvenibus similem cuiuslibet linguae externae sed quorundam hominum vernaculae peritiam petentibus. Quamvis scientia 8  At apud doctos aetate litterarum renatarum florentes ambigebatur qualis apud Romanos antiquos lingua vernacula fuisset. De huiusmodi disputationibus plura discere possumus ex operibus quae scripserunt C. Dionisotti, Gli umanisti e il volgare; M. Tavoni, Latino, grammatica, volgare. Storia di una questione umanistica; A. Mazzocco, Linguistic Theories in Dante and the Humanists. Studies of Language and Intellectual History in Late Medieval and Early Renaissance Italy. Dubitare autem non possumus quin Erasmus ipse sermonem Romanorum vernaculum quondam fuisse Latinum (etsi haud politum) intellexerit, qui in Declamatione de pueris instituendis, “… instituendi ratio fuit hoc nomine facilior priscis”, inquit, “quod eadem esset lingua litteras callentium et imperitae multitudinis, nisi quod eruditi emendatius, elegantius, prudentius et copiosius* dicebant …” (De pueris statim ac liberaliter instituendis, ed. J.-Cl. Margolin, ASD I.2 [1971], p. 51, vv. 29-32). Opinatur etiam Erasmus locutiones a veteribus adhibitas praecipue esse probandas et praeoptandas, si saepius inveniantur apud auctores, qui frequentius terantur ab eruditis. Primum versus Horatii memorat: “Multa renascentur quae nunc cecidere cadentque/ Quae nunc sunt in honore vocabula si volet usus” (Horatii, Artis poeticae versiculis 70-71). Deinde “nunc”, inquit, “quoniam loquendi ratio non a vulgo, sed ex eruditorum monumentis petitur, non est eadem consuetudinis autoritas. Inusitata tamen videri possunt quae rarius occurrunt apud eos autores qui frequentius teruntur ab eruditis” (De copia verborum ac rerum, ed. B. Knott, ASD I.6 [1988], p. 41, vv. 322-326). Alium quoque locum inspiciamus, unde videamus Erasmum linguam vernaculam apud Romanos fuisse Latinam, sed multo minus politam quam linguam in litteris conspicuam satis bene perspexisse: “…. neque enim Arnobius, si nunc scriberet, iisdem uteretur soloecismis; sed aut plane Gallice scriberet, si vulgo Gallorum scriberet, aut pure Latine, si scriberet literatis…” (Ep. 1304, ed. Allen, 5: 103, vv. 122-149). 9  Cuius rei postea nonnulla testimonia inspiciemus in cap. VI (pp. 79-89).



DE ARTe LATINE COLLOQUENDI ET EX TEMPORE DICENDI

15

et peritia linguae Latinae sermocinandi et ex tempore loquendi exercitatione roborari et augeri sine dubio possent,10 non tamen omnes linguae Latinae proprietates eadem prorsus ratione disci poterant, qua parvuli vel ludentes linguas vernaculas nonnumquam discebant, h.e. ex solo colloquendi usu. Aliud enim erat verba quolibet modo nectere, aliud autem formam proprietatesque orationis apud auctores probatos conspicuas ita discere ut sermo extemporalis ad has normas conformaretur. Nemo fere hoc faciebat, nisi qui opera auctorum attente diligenterque evolverat, et se scribendo multum exercuerat, et cum doctoribus collocutus erat, quorum colloquia linguam scriptorum probatorum olerent. Minime igitur mirum, si grammatici aliquot, quorum plerique non ante medium saeculum XVII – exeunte videlicet illa aetate quae e litteris renatis nominatur – floruisse videntur, de quibusdam civitatibus Latine loquentium condendis somniabant, ubi discipuli sensim sine sensu et tamquam necopinantes linguam Latinam discere possent.11 Plura de hac colloquiorum utilitate etiam in cap. VI (pp. 79-89) dicemus. Tale videtur esse Comenii Latium redivivum. De proposito quodam non dissimili certiores fieri possumus, perlecta commentatiuncula quam scripserunt Iosephus IJsewijn et Theodericus Sacré, cui index “The Ultimate Efforts to Save Latin.” Etiam inspiciendum est opus, cui inscriptio Iani Caecilii Frey via ad divas scientias artesque, linguarum notitiam, sermones extemporaneos nova et expeditissima. Ianus Caecilius auctor, qui putatur anno 1631 mortuus esse, rationes proponere vult, quibus omnes res multo citius, expeditius, fere sine labore discantur. Qui quidem videtur animadvertisse quantis laboribus et quot annis opus esset, ut pueri linguam Latinam bene discerent, et quam longa litterarum Latinarum esset institutio. “Linguarum”, inquit, “Graecae praesertim et Latinae notitiam mediocrem septem pluriumque spatio annorum vix nos assequi posse quis ignorat?” Et post sex septemve annos, si Iano Caecilio credere volumus, discipuli “tandem tertiare, aut balutire, aut Latinum Francice loqui, vel potius Franciscare noverunt.” (op. cit., p. 6). De his condicionibus mutandis somniat Ianus Caecilius et idcirco suadet ut “collegia” instituantur, “viris famulisque literatis eleganter Latinam Graecam Gallicamque linguam loquentibus referta… Illic a secundo nativitatis anno pueri habitent: ibi doctis et famulis hoc unum detur negotii, ut perpetuo cum puerulis Latine etc., colloquantur, conversentur, ludant, bibant, et, ut uno verbo dicam, qua methodo domi parentes educant et educunt liberos, hic educantur educenturque, et ut confabulando* domi linguam maternam seu proletariam domi exacte ediscunt: sic fiet hic ut quinto anno Latinius et magis Attice loquantur, quam illi qui decem annos in classibus tanto dispendio erudiuntur.” (op. cit., pp. 7-8). Etiam apud Erasmum talia verba inveniri possunt: “Quum nihil audies nisi bene Latine loquentes, quid obstat quo minus intra paucos menses ediscas Latine, quum illi­ terati pueri Gallicam aut Hispanicam linguam discant exiguo temporis spatio...” (Colloquia*, edd. L. –E. Halkin, F. Bierlaire, R. Hoven, ASD I.3 [1972], p. 649). Conspicua autem hoc loco est veritatis superlatio atque traiectio, ubi Erasmus paulo neglegentius et ut personam quandam in dialogo fingat loqui videtur. Difficilius, id quod diximus, semper fuit linguam Latinam quam linguas vernaculas perdiscere. Ecquis et emendatissime et Latine colloqui valebat, quin opera auctorum probatorum satis expedite legere etiam didicisset? Vix, nostra quidem sententia, quisquam. Itaque non prorsus eadem linguae Latinae 10  11 

16

Terentius TUNBERG

Quamquam exstant duo libri exeunte saec. XIX editi, in quibus describuntur dialogi scholastici, quos grammatici aetate litterarum renatarum ad ostendendas sermonis cottidiani formulas composuerunt,12 nullum tamen librum hisce centum annis scriptum, qui in sermone Latino et extemporali apud praeceptores humanitatis eorumque discipulos usitato prorsus versetur, reperire valuimus. Nonnulli quidem professores litterarum et rerum gestarum periti consuetudinem Latine sermocinandi ab hominibus doctis renascentium litterarum aevo frequentatam non ita pridem memoraverunt, sed alia argumenta in primis tractantes rationemque huius rei quandam habere tamquam coacti. Quorum fere omnes talem morem sermone Latino – lingua videlicet iam mortua – colloquendi non solum elevare, sed etiam pro absurdo temporumque condicioni absono habere videntur.13 Doctissimi quidem hi omnes rerumque gestarum indicia diligenter indagare et subtiliter explicare assuefacti; at necopinantes, nostra quidem sententia, secundum notiones aetate illa ‘Romantica’, quae vocatur, exortas de linguis, de cultu civili, de moribus popularibus ita cogitant, ut res a naturae impulsu quodammodo seclusas arteque sola excultas aspernari et reicere quam intellegere malint, nullam fere linguam idoneam quae usurpetur credentes nisi quae sua cuiusque gentis propria vitaeque communi quasi innata parvulis una cum lacte a matribus suppeditetur. Iidem igitur procliviores sunt ad fidem tribuendam praeceptoribus quibusdam, qui aut aetate ipsa litterarum renascentium aut paulo postea morem Latine colloquendi irriserunt et respuerunt. Itaque hac nostra aetate, qua homines docti exstiterunt nonnulli, qui plura de monumentis litterarum Latinarum recentiore aevo conditis discere studuerunt, quidni etiam certiores de consuetudine Latine sermocinandi litterarum renasfuit condicio atque linguarum vernacularum. Et Erasmus alibi ostendit se probe scire quid inter linguam Latinam et linguas vernaculas intersit (inspicienda sunt testimonia, quae supra in annotationibus 6 et 7 descripsimus). 12  Aloisii Bömer, Die lateinischen Schülergespräche der Humanisten, et Ludovici Massebieau, Les colloques scolaires du seizième siècle et leurs auteurs (1480-1570). 13  Ut unicum exemplum proponamus, Francisca Waquet sermonem Latinum ab hominibus ex tempore colloquentibus adhibitum vix umquam inde a sexto decimo saeculo usque ad tempora novissima fuisse satis politum et emendatum asseverat. Hoc dicitur in libro cui index, Le latin ou l’empire d’un signe, p. 205. Quo de libro paulo fusius alibi disseruimus (Melissa, 110 [2002], pp. 7-9 et Neulateinisches Jahrbuch, 5 [2003], pp. 319-325). Morem Latine sermocinandi apud nonnullos homines doctos saecc. XVI et XVII usitatum memorant Iacobus Chomarat, in opere quod inscribitur Grammaire et rhétorique chez Erasme, vol. II, pp. 819-821; Aemilius Telle in libro, c.t. L’Erasmianus sive Ciceronianus d’Etienne Dolet (1535), pp. 349-350; Ioannes Monfasani, in commentatione, c.t. “The Ciceronian Controversy.” Inspiciantur etiam dicta Rogerii Trinquet, in opere quod inscribitur La Jeunesse de Montaigne, pp. 277-281.



DE ARTe LATINE COLLOQUENDI ET EX TEMPORE DICENDI

17

centium aevo servata fieri conemur? At talis, proh dolor, inquisitio vix umquam ad finem perduci videtur posse. Etenim indicia, quae ad hoc nostrum argumentum pertinent, in tot libris tamque dissipata exstant ut omnia inveniendi nulla sit certa ratio. Nec talem nobis metam – ut de proposito nostro tamquam de curriculo loquamur – constituimus. Id tantum agimus ut satis multa indicia proferamus ad ostendendum quibus modis usus Latine loquendi servatus sit, et quae de Latine sermocinandi consuetudine saeculis praesertim XVI et XVII senserint nonnulli homines docti.

II. DE LINGUAE LATINAE USU SCHOLASTICO

Vix nobis de omnibus Europae regionibus gentibusque eadem copia et amplitudine disserere licet. Nam de Hispanis, de Scandinavis, de Polonis, de gentibus quae illam regionem incolebant, quae Europa orientalis a multis (etsi fortasse parum diligenter) nostra aetate vocatur, haud fuse scribere valemus, ut qui non tam multa de moribus eruditorum apud eas gentes versantium comperta habeamus. Itaque vitae scholasticae condiciones, quales in Italia, Gallia, Germania, Batavia, Britannia exstabant, paulo amplius tractabimus satis multa testimonia lucrati ex investigationibus hominum aliquot doctorum, qui in rationes docendi hisce in regionibus aetate litterarum renatarum usitatas nuperrime inquisiverunt.1 Quibus in scholis versantes quantaque provecti doctrina pueri initium Latine loquendi faciebant? Dubitare vix possumus quin plerique magistri – qui quidem in illis regionibus docuerint, quas supra memoravimus – omnia necessaria coram parvulis linguam Latinam discere incipientibus sermone soliti sint explicare vernaculo. Morem saec. XIV et XV fuisse in lyceis Italicis ut praeceptores linguae Latinae coram parvulis tironibus ac litterarum paene rudibus lingua vernacula crebro uterentur iam nobis liquido confirmavit Robertus Black.2 Modus tirones et parvulos docendi exstabat in Anglia non dissimilis, etiamsi lingua magistrorum elementa linguae Latinae apud Anglos docentium saepius erat Gallica quam Anglica (quae autem lingua apud nobiles Anglos paene vernacula fuit).3 1   Ab lyceis Latinis, ubi usus linguae Latinae diligenter colebatur, magis magisque saec. XVI separabantur ludi rei mercatoriae dicati, ubi linguae vernaculae semper adhibebantur, idque nonnullis in Europae regionibus. Quales in Italia a saeculo XIV usque ad saeculum XVII fuerint ludi tam litterarii quam ad mercatores instituendos conditi e libro perutili discere possumus quem scripsit Paulus Grendler, cui index Schooling in Renaisssance Italy. Literacy and Learning 1300–1600. Duo haec genera lyceorum etiam in Batavia exstabant, ut et aliam regionem memoremus, quae ambo iam memoravit Anna Maria Willemsen, in libro qui inscribitur Back to the Schoolyard, pp. 24-25. Omnia sane, quae in hac nostra commentatione tractantur, ad lycea Latina sola pertinent. 2  Haec opera luculentissima multisque indiciis referta Roberto Black auctore in publicum sunt hisce novissimis annis emissa: Education and Society in Florentine Tuscany (2007), “Italian Education: Language, Syllabuses, Methods”, in opere, Aspects of the Study and Use of Language (2006), Humanism and Education in Medieval and Renaissance Italy (2001). 3  Inspiciantur libri, quos scripserunt Antonius Hunt, quibus titulus Teaching and Learning Latin in Thirteenth-century England. Nonnnulla quoque de usu sermonis vernaculi tradit Nicolaus Orme, in opere, c. t. Medieval Schools from Roman Britain to Renaissance England.

20

Terentius TUNBERG

Talem consuetudinem res necessarias coram parvulis elementa linguae Latinae discentibus sermone vernaculo explicandi fuisse divulgatissimam ac fere omnibus in Europae regionibus exstitisse suspicamur. Libri quidem scholastici plerique omnes, quibus ars grammatica tradebatur, et commentarii, quibus opera poetarum veterum explicabantur, Latine sunt scripti – at vix ullus magister, nostra quidem sententia, prorsus omnia coram parvulis prima linguae Latinae rudimenta discere ingredientibus Latine dicere conatus est. Lingua vernacula vel apud discipulos paulo peritiores sermoneque Latino assuefactos aliquando usurpabatur. Cuius rei testis nobis adsit Ioannes Posselius, linguae Graecae professor linguaeque Latinae magister peritissimus, qui in academia Rostochiensi medio saeculo sexto decimo docuit, orationemque suam De ratione discendae ac docendae linguae Latinae et Graecae litteris mandavit, in qua rationes docendi et discendi in lyceis usitatas describit, quas quidem ipse comprobatas et efficaces habeat, et progressionem quandam exponit, quam puer ab anno aetatis sexto vel septimo usque ad annum undecimum duodecimumve facere debet. Quo amplius discipuli doctrina provehuntur (secundum rationem ab Ioanne Posselio descriptam), eo magis sermo vernaculus abesse ab eorum exercitiis videtur.4 Ordo rationum docendi et discendi a Posselio adumbratarum est talis. Cum puer annos sex septemve natus linguam Latinam discere incipit, “proponendae sunt... octo partes orationis ex puerili aliquo libello compendiose scripto”, puerumque discere oportet “paradigmata declinationum et coniugationum et vocabula rerum ex compendio Hadriani Junii aut simili libello, cuius Germanica versio cum puerorum idiomate congruat. Quorsum enim attinet pueros psittaci more verba non intellecta reddere et eos inutili labore onerare?”5 Cum opera auctorum lente ac paulatim legere incipiunt pueri, praeceptor “singulari diligentia vim et significationem ac pondera verborum” explicare debet. “Quod quo rectius et commodius fieri possit, ostendat in scriptis Ciceronis, 4  Invenitur haec oratio in libro, quo continentur Johannis Posselii Orationes octo, habitae in publicis congressibus academiae Rostochiensis. Repraesentatur sane Posselii praeceptis quaedam condicio optanda, at haud dissimilis condicionum quae in lyceis permultis exstabant. Nam quae tradit Posselius, haec omnia “partim ipse longo usu, partim aliorum prudentum (sic) hominum iudicio ac testimonio edoctus vera esse et cum re ipsa congruere” asseverat (in opere c. t. Johannis Posselii Orationes Octo, p. 137). 5  In tomo, c. t. Johannis Posselii Orationes, pp. 137-138. Mentio hoc loco fit operis, cuius auctor fuit Hadrianus Iunius (1511-1575), quod inscribitur Nomenclator omnium rerum. Itaque, secundum Posselii opinionem, verborum Latinorum significationes verbis vernaculis explicare utile est – eo praesertim tempore quo pueri elementa linguae Latinae discere incipiunt.



DE ARTe LATINE COLLOQUENDI ET EX TEMPORE DICENDI

21

quae locutiones a materna lingua discedant, quomodo hanc vel illam sententiam Germanice explicemus, item in quibus vernaculam linguam imitemur, in quibus vero non, ut hac ratione Latinitatem a Germanismis separare et pure et eleganter Latine loqui et scribere... discant.”6 Cum Latine scribere discunt pueri, “primum scribendi exercitationis genus est: puero illa, quae in Cicerone observanda esse audivit, temporibus, personis, locis, rebus etiam commutatis, Germanice reddita proponere, quae ad imitationem Ciceronis in Latinum sermonem convertant…. Deinde, ubi aliquandiu in hoc exercitio versati sunt, et in eo aliquid profecerunt, ad maiora deducendi sunt; et curandum ut Ciceronis scripta faciliora et praecipue epistulas ad verbum a praeceptore Germanico sermone redditas, non inspecto exemplari, suo Marte Latine vertant....”. 7 Tandem ultra tales exercitationes ita progrediuntur pueri, ut linguae vernaculae usus multo minoris momenti esse videatur. Nam “tertium exercitii genus est orationem Latinam aliis verbis Latinis et Ciceroni usitatis exprimere. Verum id exercitium non ad hos pueros, sed ad perfectiores et eos magis qui characterem orationis effingere, quam qui Latine tantum loqui et scribere discunt, proprie pertinet.” 8 Nec multo aliter suadet Caelius Secundus Curio, vir Italus, artis grammaticae peritus, litteris eruditissimus, qui tandem in Helvetia anno 1569 diem suum obiit. “Loquentur primum sua lingua pueri, quae illis domi nata est… Dehinc paulatim assument ea, quae de praeceptore hauserint, vel ipsi legerint; ut sic ex vernaculo sermone sensim tamquam in Romanam civitatem deducantur. Curabit igitur ipse praeceptor, ne ullum verbum ex ore suo excidat a puritate Latini sermonis alienum. Itaque monebit tyrones, ut fidant magis praeceptis et exemplis, quam vel consuetudini vel iudicio suo, quae duo in eiuscemodi aetatibus esse non possunt. Sensim adcrescet usus et linguae cognitio. Conabuntur mentis omnia cogitata Latinis verbis eloqui. Nihil est enim quod aeque ad percipiendam linguam valeat atque usus. Quod si quis loqui erubescat, huic linguae facultas est desperanda. Qui post annum quam incoeperit institui, Latine recusabit loqui, multetur. Navabit puer operam, ut effingat verbis ac sermone tum praeceptorem ipsum, tum auctores optimos, quos praeceptor ei indicaverit. Cum iis, qui corrupte loquuntur, consultius est vulgari lingua pueros sermocinari, ex qua non possit haurire contagium.”9

Op. cit., pp. 138-140. Op. cit., pp. 143-144. 8  Op. cit., p. 145. 9  In opere, c. t. Caelii Secundi Curionis schola, sive de perfecto grammatico, libri tres, pp. 154-155. Et idem Caelius Curio alio eiusdem operis loco, “...extemporalis* autem illa facultas,” inquit, “a puero nec exigi nec expectari debet. Erit suum parandae huius facultatis tempus. Ille demum in cuiusque disciplinae summum, aut ei proximum gradum 6  7 

22

Terentius TUNBERG

Verba Latina minus nota verbis vernaculis aliquando etiam coram peritioribus explicabantur.10 Ioannes Sturmius – ut alium grammaticum praeclarum tamquam testem adhibeamus – quo vix alius saec. XVI studia humanitatis inter Germanos vehementius propagavit, sicut efflagitat ut magister coram discipulis in litteras Latinas iam incumbentibus sermone Latino sedulo utatur, ita concedit ut idem praeceptor linguam patriam (videlicet Germanicam) aliquando adhibeat. “Meminisse oportet hic etiam duorum quae praecipimus: primum ut Latine loquatur praeceptor… ad patrium sermonem, nisi necessarium sit, non decurrat. Necessarium autem erit, cum potestas uerbi nostrae linguae uerbo exprimitur significanter, et cum nouum aliquod uerbum fit obuiam. Alterum praecipimus, ut talis esse uideatur praeceptor, qualem discipulum esse uelit…”11

Exigebatur autem e discipulis ultra linguae Latinae rudimenta progressis ut inter se et cum magistro Latine sedulo colloquerentur. Quae consuetudo scholastica praecipue in Europae partibus Transalpinis vigebat, sed etiam in lyceis Italicis nonnumquam servabatur. Audiatur enim Alamannus Rinuccini, qui saec. XV floruit: “Multum quoque in his primordiis valet ut inter se pueri et cum praeceptore Latine loquantur, ne... pueris nostris contingat, ut, quamvis multarum poterit evadere, qui ante didicerit recte agere, quam cito. Qui autem haec non possunt, ad limam sunt revocandi, donec fuerint expoliti” (op. cit., p. 213). 10  Inspiciantur aliquot praelectiones in academia, quam condidit Pontanus Neapolitanus, habitae, quas mulieres doctae nostra aetate recensuerunt, annotationibus instruxerunt, in lucem ediderunt: Uno studente alla scuola del Pontano a Napoli: Le Recollecte del MS. 1368 (T.5.5) della Biblioteca Angelica di Roma (A. Iacono editrice) et La “lectura Plauti” del Pontano, con edizione delle postille del cod. Vindob. lat. 3168 e osservazioni sull’ “Itala recensio” (R. Cappelletto editrice). Magistros, qui inter praelectiones Latinas verba Latina sed inusitata verbis vernaculis aliquando explicabant, non semel memorat Silvia Rizzo, in opere, c. t. Ricerche sul Latino umanistico, pp. 136-137, 164 ann. 48. 11  In opere, c. t. Ioannis Sturmii Scholae Lauinganae, ff. Gviiir-Gviiiv. Argumenta quoque magistro per Sturmium licet interdum lingua Germanica proponere, de quibus discipuli Latine scribant, interdum poscere ut discipuli res e Latino in Germanicum sermonem transferant, et ordine inverso (op. cit., ff. Eviir, Gvr, Gviiv-Gviiir). Antonius Schorus, qui in Brabantia natus Argentorati docuisse et Lausonii anno 1552 mortuus esse videtur, ut aliud exemplum memoremus, non multo aliter quam Posselius et Sturmius sermonem vernaculum quibusdam exercitiis, quae discipulis etsi nondum prorsus peritis certe non iam meris tironibus erant destinata, admiscere solebat. Haec sunt Antonii verba: “…commutatis temporibus, personis, locis, rebus etiam, vernaculo sermone, quae docuit, versa proponat: quae deinde puer sua industria in Latinum sermonem, et iis maxime modis quos tum audivit, convertat, cuius exempla iis quae in Epistolis ad Tironem observavimus, addidimus…” (De ratione discendae docendaeque linguae latinae et graecae libri duo, pp. 34-35).



DE ARTe LATINE COLLOQUENDI ET EX TEMPORE DICENDI

23

rerum cognitione abundent, tamen Latine verbum sine barbarismo proferre non possint.”12

Bartolomaeus Riccius, litterator Italus, qui saec. XVI floruit, quamquam consuetudini Latine in scholis loquendi non valde favebat, hanc consuetudinem esse satis divulgatam inter grammaticos fatetur, qui non sine stomacho, “non soleo ego”, inquit, “… meum discipulum cogere, ut fit plerumque in scholis, quidquid ei dicendum usu veniat, Latine ut id proferre conetur…”13 Mos autem Latine in lyceis colloquendi minus diligenter in Italia quam apud Transalpinas gentes videtur esse custoditus.14 Etenim discipulis in ludis Germanicis et Batavicis, ut has regiones in primis memoremus, ultra secundum tertiumve annum institutionis progressis nulla lingua in conclavibus scholasticis nisi Latina loqui licebat.15 De tali lege satis perspicue disserit Ioannes Posselius. 12  In libro, cui index Alamanno Rinuccini, Lettere ed orazioni, p. 93 (ep. 31). Nec dissentit Baptista Guarinus: “Sed illud a magistro observari volumus: ut quas proponit pueris earum regularum declamationes, eas tum scribant, tum absque scriptura componant. Si enim rescripserint tantum, evenit plerumque ut rogati nihil ex tempore* sciant respondere, utpote soliti in omnibus partibus multum diuque meditari; contra vero, si memoriter solum respondere didicerint, saepenumero quibus inter se litteris syllabae connectuntur ignorant; quod si ad utrumque, ut diximus, assuefacti simul fuerint, expeditam* consequentur et in scribendo et in loquendo promptitudinem, quam illud quoque vehementer augebit, si Latine loqui continue assuefiant” (e libro cui titulus datur Baptista Guarinus ad Maffeum Gambaram Brixianum adulescentem generosum discipulum suum de ordine docendi et studendi, p. 270). Etsi hic locus ad regulas quasdam memoriter dicendas in primis pertinet, Baptista Guarinus videtur suadere ut discipuli Latine loqui generatim et universe assuefiant. Totum hunc Baptistae locum, qui ad eloquium extemporale pertinet, mutuatus esse videtur Lucius Vitruvius Roscius Parmensis, in opere quod inscribitur De docendi studendique modo ac de claris puerorum moribus libellus plane aureus, L. Vitruvio Roscio Parmensi autore, p. 55. Verborum indices, florilegia, loci ex auctoribus veteribus excerpti in usum puerorum Latine colloquentium nonnumquam videntur esse parati. Cf. dicta Silviae Rizzo, in libro, c. n. Ricerche sul Latino umanistico, pp. 175-176. 13  Haec leguntur in libro tertio Bartolomaei Riccii De imitatione Ciceronis, p. 117. 14  Legantur quae dicit Paulus Grendler, in opere, c. t. Schooling in Renaissance Italy. Literacy and Learning 1300–1600, pp. 377-380. 15  Cuius rei nonnulla testimonia affert David L. Sheffler, in opere, cui titulus datur Schools and Schooling in Late Medieval Germany, pp. 2, 100-101. Institutionis in his regionibus septentrionalibus usitatae multa indicia suppeditat Renatus Hoven, in commentatione, quae inscribitur “Programmes d’écoles latines dans les Pays-Bas et la Principauté de Liège au XVIe siècle.” Quam sedulo lingua Latina in ludis litterariis a Batavis usurpata sit animadvertit Anna Maria Willemsen (Back to the Schoolyard, pp. 40-42). Quod lingua vernacula in quibusdam exercitiis (sicut in exercitio vertendi) usurpabatur et verba vernacula aliquando proferebantur ad verba Latina explicanda, hoc nequaquam erat absonum legi, qua pueris doctrina paulo provectioribus nulla lingua inter se et cum magistris colloqui nisi Latina licuit.

24

Terentius TUNBERG “Ut autem haec scribendi exercitia diligenter et fideliter colenda sunt, sic et Latine loquendi exercitatio... nequaquam negligi debet. Quod quo rectius fieri possit, custodes seu ‘coricaei’ constituendi sunt, qui et iuniores Teutonice loquentes et grandiores vel Germanismis vel soloecismis vel denique barbarismis utentes annotent et ad magistrum deferat, a quo iusta poena afficiantur. Utrumque enim exercitium Latine scribendi et loquendi in Latinis scholis vigere debet, nec alterum ab altero separari potest. Nam ut prudentis et industrii informatoris est illa, quae singulari studio observanda, exercenda et imitanda sunt, puero indicare et proponere, sic is eadem non solum scriptione sed etiam locutione imitabitur.”16

Dialogos illos scholasticos, qui ad specimina sermonis cottidiani in usum discipulorum suppeditanda scripti sunt permulti,17 cum legimus, nonnulla de Latine in lyceis loquendi necessitate discimus, atque his in opusculis ‘Corycaeorum’, vel speculatorum, quorum erat munus ut nomina discipulorum sermone vernaculo loquentium magistro deferrent, haud semel fit mentio. Exemplum e Confabulationibus* tironum litterariorum, quas scripsit Hermannus Schottennius Hessus, quidni sumamus? “ERASMUS et UDALRICUS ERASMUS. Hem, qui sic loqueris? UDALRICUS. Vt loquor? ERASMUS. Estne sic sermo habendus? UDALRICUS. Cur non? Ita mater me instituit. ERASMUS. Nostine nobis indicta esse verba, quae a matre didicimus? UDALRICUS. Quibus tum utemur? ERASMUS. Latinis uel Romanis. UDALRICUS. Quis id sanciuit? ERASMUS. Praeceptor constituit Corycaeos in eos qui non Latine sonant. UDALRICUS. Quid facient illi, qui Latini sunt expertes? ERASMUS. Hi aut silebunt, aut ut possunt Latina proferent. UDALRICUS. Sed quid iuuat male Latine fari? ERASMUS. Qui loquendo delirat ab eruditiore debet instrui. UDALRICUS. Id aequum est.”18 Johannis Posselii Orationes, p. 145. Eiusmodi dialogos vel colloquia, quae vocantur, postea paulo amplius tractabimus (cap. III). 18  In libro c. t. Confabulationes* tironum litterariorum, p. 84. 16  17 



DE ARTe LATINE COLLOQUENDI ET EX TEMPORE DICENDI

25

Nomen Corycaeis inditum est e nomine Graecorum in Coryco promunturio habitantium, qui piratas de navium commeatu certiores facere solebant.19 Tales speculatores, qui etiam ‘lupi’ vocitabantur,20 non solum in lyceis et ludis litterariis, sed etiam in maioribus academiis vel studiorum universitatibus nonnumquam latitasse videntur.21 Minime igitur mirum, si in quibusdam dialogis scholasticis vel ‘colloquiis’, ut nomen huic litterarum generi saepius inditum usurpemus, specimina locutionum praebentur, quibus discipulos, qui lingua utantur vernacula, reprehendere possimus! Exemplum petamus a colloquiis, quae scripsit Martinus Duncanus Batavus. “Ridiculum caput! quasi nesciam quid inter vos egeritis! Exaudivi omnia. Fabulati* estis Germanice! Nostrati lingua, non Rhomana usi estis. Nostratia funditastis verba, non Latina, quod est alienum a professione vestra. Ego vos noto Germanicae locutionis praehensos et multandos curabo vel flagris vel poena pecuniaria. Ego vos agam reos nostratis loquelae. Ego vos arcessam et postulabo Teutonicae loquacitatis, Germanici sermonis, nostratis colloquii*, et puniendos curabo legitima multa. Commisistis multam, quod nostrati lingua estis abusi: eam vobis irrogandam curabo...”22

Quibus angustiis ob Latine loquendi necessitatem aliquando constricti sint pueri, documento sit hic locus e colloquiis aliquot scholasticis sumptus. “Formulae quibus venia a didascalo exeundi e ludo literario petitur MICHAEL

GUILIELMUS

M: Quid sibi vult frons haec caperata et contracta, Guilielme? G: Nunquam fuit mihi tanta alvi exonerandi necessitas atque nunc est! Parum abest quin mihi femoralia ventris proluvie conspurcem. M: Quin petis a didascalo dimissionem?

Cf. Erasmi Adagium 144 “Corycaeus auscultavit” (I,ii, 44), p. 207. De huiusmodi speculatoribus nonnulla indicia suppeditat Petrus Macardle, qui Confabulationes* Schottennii denuo edendas curavit easque annotationibus et commentariis instruxit: in libro c. t., Confabulationes* tironum litterariorum, pp. 488-489. 21  Rashdall, The Universities of Europe in the Middle Ages, tom. III, pp. 375-376. 22  In opere, c. n. Praetextata Latine loquendi ratio per colloquiorum* formulas, pp. 13v-14r. De his colloquiorum formulis deque auctore ipso haec in operis praefatione leguntur: “Praetextata latine loquendi ratio, per colloquiorum formulas, nunc ioculariter, nunc serio, studiosis pueris non modo bene loquendi, sed etiam bene viuendi modum praescribens, et miscens vtilia dulcibus. Authore Martino Duncano Quempenate, Guormarianorum Pastore in Hollandia.” Martinus Duncanus anno circiter 1505 natus usque ad annum 1590 videtur vixisse. 19 

20 

26

Terentius TUNBERG G: Non permittitur mihi Teutonice loqui; et quî Latine et emendate efferam ignarus prorsus sum. M: Vis te hoc doceam? G: Volo equidem! M: Duobus atque etiam tribus modis efferre poteris:

‘Praeceptor, placet tibi ut exonerem alvum, ut purgem ventrem?’

G: Quid si micturirem? Quo dicendi modo uterer? M. Hoc modo:

‘Praeceptor, placet tibi ut levem vesicam, ut reddam lotium?’

G: Habetur tibi a me gratia, Michael! Scio te nunquam antehac usum amicitia mea. Memorem me dices et gratum…”23

Discipulum sane quidlibet a magistro petentem oportebat sermone Latino semper uti. Id quod patet ex hoc loco, quem e Schottennii Confabulationibus* attulimus.24 “ MARCUS

NERO

MARCUS.

Apud praeceptorem mihi semper animus in pedes labitur.

NERO.

Verecundari decet discipulum apud instructorem suum.

MARCUS.

Vereor ideo. Latine nescio, ut decet, loqui.

NERO.

Non te labentem* linguˉa secus docet?

MARCUS.

Instruit quidem, sed semper asinum me vocat, ubi loquendo cado.

NERO.

Sic incutit tibi inscitiae pudorem.

MARCUS.

Verax es. Nusquam nisi apud eum sermonis sollicitus sum.

NERO.

Eo pacto quandoque integre Latine loqui disces et minus errare.

MARCUS.

Ea spe ducor.

NERO.

Ista non frustraberis confidentia.”25

23  Ex opusculo Antonii Silvii, cui index Puerilium colloquiorum* formulae ex pro­­ batissimis quibusque auctoribus in gratiam studiosorum tyrunculorum coactae, p. 176. Antonius ille Silvius ludi magister saec. XVI floruit et Antverpiae habitasse videtur. 24  Schottennius anno circiter 1503 natus et anno 1546 mortuus Coloniae docuit. 25  In libro c. t. Confabulationes* tironum litterariorum, pp. 302-304.



DE ARTe LATINE COLLOQUENDI ET EX TEMPORE DICENDI

27

Quidam magistri poscebant ut discipuli vel seorsum a scholis et extra lyceum commorantes Latine loqui pergerent. Cuius rei testis adsit Ioannes Sturmius. “Sermones iuuentutis Latinos esse uolumus… Praeceptorem patrio sermone uti nolumus, nisi cum erit necessarium. Simulac enim puer in ludum ingreditur, habet magister quod illum Latine doceat: rerum uocabula, inflexiones nominum et uerborum, mandata certorum officiorum. Haec consuetudo magis in superioribus decuriis retinenda et colenda est, et confirmanda lege et custodienda seueritate et castigatione. In ludo dum magister ludi docet, silentium esse uolumus. Cum in scholas ingrediuntur pueri et cum domum redeunt, cum colludunt, cum simul ambulant, cum obuiam ueniunt, sermo sit Latinus aut Graecus.26 Nullus ueniae locus, si quis hic peccet petulanter. Sed hae confabulationes* liberae sunt: nam adolescentes domum reuerti etiam apud se aliquid commentantes peraeque est utile et laudabile atque loqui et Latine colludere. Sed collocutiones* quaedam necessariae sunt et praecipiuntur in scholis et prandiis et coenis, in quibus gymnasia erudita interrogationibus et responsionibus iuuentutem exercebant earum rerum quas praeceptores docebant, aut ipsi priuatim legebant, aut quae recitabantur coenantibus atque prandentibus.”27

Praeceptores, qui bonas litteras in Germania28 et in regionibus Germaniae adiunctis profitebantur, de Latine colloquendi utilitate et necessitate permulti constanter atque uno ore consentire videntur, quorum velut vicarius (ut hoc vocabulo eum denotare liceat) haec verba scripsit Iacobus Vimpfelingius grammaticus et theologus.29 26  Agiturne hic de veris colloquiis Graecis an de singulis verbis Graecis in sermonem Latinum admittendis? Exstant pauca quaedam indicia, quibus suspicari licet quosdam, etsi haud multos, non tantum Latine sed etiam Graece aliquando collocutos esse. Legantur quae dicunt Ioannes Durkan et Iacobus Kirk, in libro, qui inscribitur The University of Glasgow, p. 319. Etiam inspiciantur verba Caelii Curionis, quae infra (in annotatione 27) attulimus. 27  In opere, c. t. Ioannis Sturmii Scholae Lauinganae, et in capite, quod Confabulationes* inscribitur, f. Liiiiv-Lvv. Similia praecipit Caelius Secundus Curio, homo quidem Italus, sed Latine sermocinandi satis studiosus. “Sermo in mensa (quamquam et alibi) sit lenis minimeque pertinax. Insit quoque in eo lepos, et, ut incipiendi ratio fuerit, ita desinendi modus. Nullus lingua vernacula utatur (his exceptis, qui nondum didicerunt) sed vel Graeca vel Latina” (in opere, quod inscribitur Caelii Secundi Curionis schola, sive de perfecto grammatico, libri tres, p. 110). 28  Consuetudo illa aetate praesertim apud Italos invaluit, ut fere omnes litterarum studiosi e gentibus Transalpinis oriundi pro ‘Germanis’ haberentur. Nam Erasmus ille Roterodamus, quamvis stirpe Batava natus esset, Germanus et a semet ipso et ab aliis nonnumquam appellabatur. Cuius rei exemplum habemus ante oculos in epistola 1207 (inter epistulas et ab Erasmo scriptas et ad eum ab aliis missas, quas edidit Allen), ubi Erasmus nuncupatur «eruditionis columen et Germaniae decus» (Ep. 1207, ed. Allen, 4: 508, v. 28). Germani igitur quodam iure nominandi sunt omnes, si de aetate litterarum renatarum loquimur, quotquot ad gentes linguis et dialectis Germanicis utentes aliquo modo pertinebant. 29  Iacobus Vimpfelingius (vulgo Jakob Wimpfeling) anno 1450 Selestadii natus in

28

Terentius TUNBERG “In primis praeceptor cogat assidue suos adulescentulos Latine loqui: nisi enim hec exercitatio assit, frustra quevis ars et institutio preceptaque dantur. Et ne dux ipse aut rector in lingua Latina deficiat….”30

Haec quoque consilia grammaticis et litterarum magistris a Vimpfelingio in alio opere dantur. “Itaque … post… breves et paucas grammatice regulas a vobis eligendas ad usum et quotidianum* Latini sermonis exercitium pueros impellite. Nempe usus ad hanc rem omnibus regulis est prestantior et utilior. Latinus enim sermo idioma est sicut Gallicus et Italicus, quamvis longe sit nobilior et excellentior. Quod si alias linguas nobis prorsus incognitas inter alienigenas solo usu et exercitatione discimus, cur non itidem Latinam inter doctos Latinos (dummodo quotidianum assit exercitium) apprehenderemus? … Cogite igitur parvulos sensim Latine loqui. Qualiter colloquantur sedulo auscultate; et ipsorum errata corrigite. Cumque aliquantulum Latine lingue (suffragantibus dictionariis, precipue Cornucopie [sic])31 apprehenderint, ac elegantias32 cum Polidori et Roterodami proverbiis33 audierint, mox ad scribendas (vel semel in ebdomada) brevissimas epistolas, proposito ipsis prius argumento vernaculo, inducite: mendas et ineptias quas in epistulis suis admiserint ostendite: rectas et Latinas clausulas eis patefacite, ut, istis (i.e. his) cognitis et illis evitatis, Latiniores efficiantur, utque deinceps ad audiendas politiores tersioresque oratorum et historicorum litteras idonei sint futuri…”34

Lectu quoque digna sunt verba Philippi Melanchthonis, qui in optimis oratoribus et theologis praestantissimis non iniuria numeratus nonnulla etiam de rationibus docendi saec. XVI usitatis scripsit. Sumatur igitur in manus declamatiuncula De miseriis paedagogorum, ubi Philippus Melanchthon cum de multis difficultatibus, quibus praeceptores obstringuntur et impediuntur, tum praecipue de discipulis contumacibus et pigris, qui discere aut nolint aut non possint, velut satirarum scriptor queritur. Inter omnia officia magistrorum, quae in hoc opusculo tamquam labolitteras in academia Friburgensi atque in academia Erfordiensi incubuit. Deinde ad gradum magistri in academia Heidelbergensi anno 1471 pervenit; ubi postea artem rhetoricam professus est. Etiam Argentorati nonnullos annos habitavit. Selestadium tandem remigravit et anno 1528 mortuus est. 30  In opere Iacobi Vimpfelingii cui titulus Isidoneus Germanicus, f. D iiiv (p. 34). 31  Mentio hoc loco fit commentariorum, quos in carmina Martialis scripsit Nicolaus Perottus, qui in omnibus Europae regionibus aetate illa circumferebantur. 32  Agitur aut de libris Laurentii Vallae, qui Elegantiarum linguae latinae libri sex inscribuntur, aut de Augustini Dati opusculo, cui titulus Elegantiolae. 33  Et Erasmus et Polydorus Virgilius Adagia scripserunt. 34  In opere Iacobi Vimpfelingii, cui titulus Diatriba de proba institutione puerorum in trivialibus et adolescentum in universalibus, f. iiiiv.



DE ARTe LATINE COLLOQUENDI ET EX TEMPORE DICENDI

29

riosissima et servilia depinguntur, nullum maioris momenti ab Philippo Melan­chthone habetur quam officium efficiendi ut discipulus expedite et emendate Latine loquatur. Praeterea ex eodem opusculo patet Melanchthonem esse inter eos numerandum qui exercitia Latine scribendi et loquendi esse coniungenda crediderint. “Infinitus labor est os puerile formare et ad latinam linguam assuefacere…. Latine loqui, quia id difficilius erat, ne quidem conantur. Deinde quia sui similibus delectantur, eruditorum commercia procul fugiunt. Apud unum (i.e. solum) praeceptorem Latino sermone utendum est, ad quem cum ventum est, Dii immortales, quale spectaculum committitur?... Nec autores qui praeleguntur redolet sermo, nec cum grammaticis praeceptis convenit. Hic demum sentit se miserum esse paedagogus: nam cum ex studiis puerilibus non alius fructus petatur, quam ut expedite* loqui possint, hic videt sibi operam et oleum in dicendo perire in tam prodigiosa discipuli infantia…. Dissimulandus ei dolor animi, iracundia reprimenda est, comitate puero perturbatio animi sedanda, blande invitandus est ad loquendum. Saepe trahendi longius de industria sermones, ut consuetudinem Latine loquendi puero faciat. Haec una res cum plus satis adferat molestiae, tamen multo magis exercet praeceptorem stylus, quem, ut Latina lingua fiat puero fami­ liaris*, adhibendum esse videt, ut usu scribendi confirmatus tuto loqui possit. Non enim unum remedium ad excutiendum istum veternum puerilibus ingeniis satis est. Sed cum nihil perinde ad parandam quam uberrimam sermonis copiam conducat atque assiduus stylus, non alium laborem tamen perinde recusant suscipere atque scribendi…”35

Congruunt verba Melanchthonis cum dictis Martini Dorpii professoris Lovaniensis, qui anno 1513 orationem academicam In laudem omnium artium habuit, in qua colloquia serendi et moderandi curam in grammaticorum officiis primariis numerari vult. “Porro huc accedunt domesticae confabulationes*”, inquit Dorpius, “quas cultissimas docere, quas suaves ac nulla ineptiarum labe infectas facere grammatici sunt partes.”36 Condiciones discendi et docendi in ludis litterarum Britannicis non dissimiles exeunte medio (quod dicitur) aevo exstitisse videntur. Sicut magistri cum tironibus, hoc est, cum illis, qui elementa linguae Latinae discere incipiebant, lingua vernacula loqui solebant, ita discipuli paulo provectiores nihil in scholis nisi lingua Latina dicere debebant, magistrique eos, verbis sane vernaculis aliquando adhibitis ut verba ignota explicarentur, lingua Latina docebant. Quin etiam in lyceis illustrioribus e discipulis exigebatur ut non tantum in scholis, sed etiam in ipsis lycei

35  36 

In opusculo cui index Declamatio de miseriis paedagogorum, p. 123. Locus invenitur in tomo, c. t. Martini Dorpii Naldiceni orationes, p. 29.

30

Terentius TUNBERG

aedificiis et agellis Latine semper loquerentur. Quibusdam praeterea in gymnasiis Britannicis disputationes Latinae, non multo aliter quam in academiis maioribus vel in studiorum universitatibus, coram omnibus discipulis magistrisque agitabantur.37 Sicut in Britannia, ita consuetudo Latine loquendi in lyceis Gallicis et Scandinaviis saepe custodiebatur.38 Denique, id quod fortasse maioris est momenti, leges in ordinis Iesui­ tarum academiis valebant, quibus iniungebatur discipulis et praeceptoribus ut semper Latine loquerentur: quae leges quales fuerint nemini erit ambiguum, qui hunc Rationis studiorum locum legerit. “Latine loquendi usus severe in primis custodiatur, iis scholis exceptis in quibus discipuli Latine nesciunt; ita ut in omnibus, quae ad scholam pertinent, numquam liceat uti patrio sermone, notis etiam ascriptis, si qui neglexerint, eamque ob rem Latine perpetuo magister loquatur.” 39

Hactenus disseruimus de ludis litterariis deque lyceis: at academias maiores, hoc est, studiorum universitates, quippe ubi lingua Latina ad omnes artes et disciplinas tradendas adhibita sit, minime decet praetermittere. Facultatem sane alios Latine loquentes saltem intellegendi sibi parare debebant, quicumque se ad studiorum universitatem progressuros sperabant, ubi secundum leges et consuetudines scholasticas, quae saeculo XVI et XVII exstabant, disputationes et praelectiones lingua Latina fiebant.40 Magna sermocinandi facultate non fortasse semper opus 37  Testimonia afferuntur et explicantur in libro Nicholai Orme qui inscribitur Medieval Schools from Roman Britain to Renaissance England, pp. 148-149. Multa alia indicia et lyceorum statuta inveniuntur in opere Fosterii Watson, c. t. The English Grammar Schools to 1660. Their Curriculum and Practice, quibus lectis consuetudinem Latine colloquendi in ludis litterariis Britannorum usque ad saec. XVII esse divulgatissimam intellegimus (inspiciantur pp. 186, 310-312, 316-318, 346). 38  De necessitate Latine in lyceis sermocinandi disserit Huppert, in opere, cui nomen Public Schools in Renaissance France, pp. 72-74, et Aili, in commentatione, quae sub titulo “Sweden” invenitur in opere, quod inscribitur A History of Nordic Neo-Latin Lite­ rature, p. 140. 39  In opere c. t. Ratio atque institutio studiorum societatis Iesu, p. 418. Similia praecepta in aliis Rationis studiorum locis inveniuntur; pp. 131-132, 199, 242, 245-246, 260, 418. 40  Quibus modis lingua Latina in academiis Italicis usi sint professores e libro discimus optimo, quem scripsit Paulus Grendler, cui index The Universities of the Italian Renaissance, pp. 151-157. Consuetudinem Latine sermocinandi satis divulgatam in academiis saecc. XIII et XIV conditis iam exstitisse testatur H. Rashdall in opere amplo et perutili, quod The Universities of Europe in the Middle Ages inscribitur (tom. III., pp. 341-345). Docti homines, qui artes liberales litterasque Latinas in academiis Italicis profitebantur, sermonem, quo ipsi scribentes utebantur, ad normas dicendi apud auctores latinitatis



DE ARTe LATINE COLLOQUENDI ET EX TEMPORE DICENDI

31

erat illis, qui praelectiones habebant. Fieri enim poterat ut quidam minus facundi tantummodo de scripto recitarent. Testimonia autem exstant professores permultos aliter fecisse et solitos esse vel inter praelectiones dicta superaddita subito et pro re nata proferre.41 Praelectiones insuper professorum, qui frigide nec diserte loquebantur, nonnumquam a multo paucioribus discipulis audiebantur.42 At facultas ex tempore colloquendi dictaque proposito argumento apta ex improviso proferendi omnibus hominibus prorsus necessaria erat, quicumque disputationes scholasticas, quales in academiis illo aevo erant usitatae, suscipere debebant. Quam sedulo discipuli et praeceptores usum linguae Latinae in academia Erfordiensi in Germania sita servaverint testatur Iacobus Vimpfelingius. “Memor adhuc sum in clarissimo studio Erfurdensi ante octo lustra omnes scholasticos, qui sub philosophicis preceptoribus litteris vacabant, ad assiduum Latinitatis usum coactos Theutonicum sermonem impune effari non potuisse. Id laudi dandum et ephebis est vehementer profuturum.”43

Non solum acroases, praelectiones, disputationes habebantur Latine, sed legibus regulisve exigebatur e discipulis, qui in hospitiis ad acadeveteres et Romanos conspicuas vertente saec. XV accommodare nitebantur; atque eorum vestigiis exeunte eodem saeculo insistere coeperunt etiam Transalpini, quorum ante­ signanus quidam videtur fuisse Rodolphus Agricola Batavus, qui in Italia nonnullos annos commoratus in Bataviam anno circiter 1479 remigravit, unde studia humanitatis eloquentiaeque Latinae inter Germanos propaganda sedulo curavit. Inde ab eo tempore grammatici in academiis Germanis versantes non solum artem Latine scribendi sed etiam sermocinandi et colloquendi expolire et ad normas latinitatis incorruptae revocare conabantur. Rodolphus primus genus Latine loquendi in Germania usitatum emendare studuisse dicitur. “Cum Germania corruptissimo genere sermonis uteretur”, inquit Philippus Melanchthon, “tantaque literarum inscitia esset, ut quid esset recte loqui ne quidem suspicari nostri homines possent, imo etiam insulsitas admirationem haberet, unus Rodolphus primum auribus atque animo sentire illa vitia et desiderare meliorem orationis formam coepit. Haec fuit singularis prudentiae significatio: illa virium ingenii et doctrinae, quod genus orationis effinxit purum, splendidum, sonans, sine ineptiis, rerum etiam pondere et gravitate probandum” (in oratiuncula, quae Declamatio de Vita Rodolphi Agricolae inscribitur, p. 440). 41  Legenda est commentatio Silviae Rizzo quae inscribitur “Il latino nell’Umanesimo,” pp. 398-399. 42  Cuius rei exempla profert Paulus Grendler, in opere c. t. The Universities of the Italian Renaissance (loc. cit). Aliud exemplum in quadam Erasmi epistula invenitur, ubi Erasmus adversarium elevat: et inter opprobria, quae in eum fundit, dicit hunc hominem praelectiones habentem in oratione extemporali parum esse felicem: “… quantum in hoc ipso genere, quod profiteris, valeres, satis ipse declarasti, cum in scholis audiremus te tua pleraque de scheda pronunciantem, atque id etiam aegre, quaedam non admodum feliciter respondentem” (Ep. 1196, ed. Allen, 4: 467, vv. 175-178). 43  In opere Iacobi Vimpfelingii, cui titulus Diatriba de proba institutione puerorum in trivialibus et adolescentum in universalibus, f. iiiiv.

32

Terentius TUNBERG

mias et sodalitates discipulorum pertinentibus habitabant, ut vel inter cenam conversationemque domesticam sermone Latino uterentur.44 Si verbis cuiusdam Hispani fidem tribuere licet, etiam magistratus oppidani Lovanii habitantes aliquatenus Latine loqui potuerunt. Sic enim asseveravit Ioannes (Juan) Calvete de Estrella, qui iter in Gallia Belgica anno 1549 factum descripsit.45 Ne autem credamus eiusmodi leges ab omnibus discipulis eadem diligentia semper observatas esse, oportet animadvertamus quidnam de Gallorum in academia Parisiaca versantium moribus scripserit Maturinus Corderius, grammaticus peritissimus et dialogorum puerilium auctor, qui ineunte saec. XVI Lutetiae docuit. Laudat autem Corderius discipulos peregrinos et alienigenas Lutetiae commorantes, utpote qui et constanter et emendate Latine loquantur. “Multos iam annos grammaticam et rhetoricam profitendo versatus in hac totius orbis celeberrima academia saepenumero sum admiratus, cum hic tot 44  Exemplum optimum invenitur in opusculo Mariae Henriettae Jullien de Pommerol, quod inscribitur, “Le vocabulaire des collèges dans le midi de la France,” pp. 39-40. Tales consuetudines memorat Rashdall, in opere The Universities of Europe, tom. I, p. 516, tom. III, pp. 375-376. Gallice in academia Parisiaca loqui habebatur pro delicto et peccato, id quod declarat Carolus Thurot, in libro, c. t. De l’organisation de l’enseignement dans l’université de Paris au Moyen-Âge, p. 95. Cf. aliud testimonium, quod affert Abel Lefranc, in libro perutili, c. t. Histoire du Collège de France, pp. 142-143. Qualis in academia Glasguensi fuerit vita communis discipulorum ostendunt Ioannes Durkan et Iacobus Kirk, in libro, qui inscribitur The University of Glasgow, p. 193. Academiae Oxoniensis collegiorum sodalibus per leges sodalitatis saec. XIV licebat aut Latine aut Gallice in re domestica loqui, nec ulla alia lingua. Talem collegiorum Oxoniensium consuetudinem memorant Ioannes Parker, in opere, cui index Statutes of the Colleges of Oxford, Tom. I, pp. 8, 14; et Rashdall, in opere c. t. The Universities of Europe, tom. III, p. 208. Nam nobilium Britannorum magnopere intererat et linguam Latinam et sermonem Gallicum callere. Attamen in ipsa studiorum universitate Oxoniensi lingua unica et sola Latina disputationes praelectionesque habebantur et alia negotia tractabantur. Usus linguae Latinae in academia Lausannensi apud Helvetios in praelectionibus, acroasibus, disputationibus per totum saec. XVII sedulo conservabatur, etsi sermo Gallicus eadem in academia iis hominibus permittebatur, qui artem contiones sacras coram populo habendi discebant, quarum condicionum testimonia affert Ioannes Petrus Borle, in libro cui index Le latin à l’académie de Lausanne du XVIe au XXe siècle, pp. 41-52, et praesertim p. 44. Tales consuetudines scholasticae sunt in Americam translatae. Paucis post annis quam academia Harvardiana ineunte saec. XVII condita est, leges eiusdem academiae publici iuris sunt factae, quas inter hoc legitur mandatum. “When any scholar is able to read Tully or such like classical Latin author ex tempore, and make and speak true Latin in verse and prose suo, ut aiunt, Marte, and decline perfectly the paradigms of nouns and verbs in the Greek tongue, then may he be admitted into the college, nor shall any claim admission before such qualification” (haec verba sunt memorata a Villelmo Thayer, in libro, qui inscribitur An Historical Sketch of Harvard University, p. 31). 45  Quae res memoratur in libro Felicis Nève, qui appellatur Mémoire historique et littéraire sur le Collège des trois-langues à l’université de Louvain, p. 116.



DE ARTe LATINE COLLOQUENDI ET EX TEMPORE DICENDI

33

egregios literarum professores haberemus, quidnam esset cur nostrates adolescentuli honestissimis dicati studiis neque Latine neque erudite loquerentur. Atque eo magis quidem mirabar, quod viderem pueros exterarum gentium in vicis etiam rusticis institutos et in hanc nostram academiam missos ad perdiscendas artes ingenuas, quae merito liberales appellantur, solere et Latine et expedite* fabulari* etiam cum viris doctissimis; nostros autem fere cum suis condiscipulis aut Gallice semper garrire*, aut, si Latine loqui tentarent, non posse tria verba bene Latina continuare: idque tam inepte ac rustice facere, ut omnino satius foret eos abstinere. Haec cum saepe mecum altius reputarem deque his rebus interdum (ut fit) tractarem cum aequalibus meis, duas huiusce incommodi causas esse praecipuas reperiebam. Unam praeceptorum in hac parte incuriam ac bene docendi neglegentiam, alteram Christianae religionis, imo ipsius Christi pene contemptum dixerim. Nam quod ad priorem causam pertinet, quot didascalos hic invenias, qui pueros vitiose loquentes emendare aut cum ipsis Latine loqui soleant? Satis enim sibi videntur plerique facere discipulis, si autores iis utcunque interpretentur, si infigant grammaticas praeceptiones, si scribendi argumentum bis terve in hebdomada praescribant. At externi haec nusquam omittunt, et tamen suos semper Latinis verbis alloquuntur: eos dialogis puerilibus ad res varias accommodatis frequenter exercent, colloquentes audiunt, narratiunculas proponunt, non illas quidem memoriae ad verbum mandatas, sed quarum sententiam pueri ipsi pro suo quisque captu conentur Romano, quantum queunt, sermone praesente magistro enuntiare. Postremo corrupte locutos numquam non diligentissime corrigunt atque omni ratione ad Latine loquendum eos assuefaciunt. Soli nostrates (pace illorum dixerim) omnium, quod sciam, mihi videntur in hoc maxime neglegentes...”46

Ita reprehendit discipulos ipsos Gallicos Lutetiae versantes Maturinus Corderius. Fidissimus quidem testis forsitan videatur, qui popularibus suis nequaquam parcat: at fidem verbis Corderii neglegentiam discipulorum Gallorum reprehendentis non tribuimus plenam. Gallos sane licet credere paulo neglegentiores in linguae Latinae usu fuisse quam externos. Nam externi, qui procul a familiaribus et sociis iamque academiae praepositis et rectoribus prorsus obnoxii Lutetiae habitabant, a professoribus bene audire fortasse vehementius nitebantur, atque idcirco sermonem Latinum diligentius colebant. Galli insuper domi versantes sermone patrio facile uti poterant: externis autem nonnumquam multo facilius erat lingua Latina quam Gallica (et minus bene nota) uti. Neglegentiam autem Gallorum paulo ultra veritatem a Corderio esse amplificatam suspicamur, idque nonnullis de causis. Primum, Corderius de incuria magistrorum queritur, qui minime conentur “pueros vitiose loquentes emendare aut

46  Haec omnia inveniuntur in libello, cui index De corrupti sermonis emendatione libellus, Maturino Corderio autore, ff. 2r-v.

34

Terentius TUNBERG

cum ipsis Latine loqui.” At tales querimoniae, quae ad magistrorum imperitiam et socordiam spectant, apud scriptores alios aliis e gentibus oriundos leguntur, id quod postea videbimus. Deinde minime nobis veri simile videtur illud, multos discipulos Gallos, praesertim discipulos in quadam Theologiae sede atque domicilio (haud enim aliter academia Parisiaca tam a Gallis quam ab aliis gentibus audiebat) versantes Christianam religionem et ipsum Christum parvi fecisse.47 Postremo laudantur a Corderio magistri externi, ut qui discipulos “dialogis puerilibus ad res varias accommodatis frequenter” exerceant. Minime mirum! Quid quod huius generis dialogos permultos scripsit ipse Corderius! Ecquid igitur mirum, si Corderius magistris Gallis et Lutetiae et alibi versantibus opus esse his dialogis ostendit, quorum ipse fuerit auctor?48 Neglegentia quaedam etiam maior Salmanticae, in Hispania, quam Lutetiae exstitisse videtur: quam rem hoc loco memorare operae pretium videtur, etsi non ita multa de moribus scholasticis Hispanorum comperta habemus, nec est propositum ut de academiis Hispanicis copiose dicamus. Etenim Latine loquendi usus in academia Salmanticensi, qua nullam sedem scientiarum Hispani habebant vetustiorem, vel exeunte saeculo sexto decimo non tantum a discipulis sed etiam ab uno saltem professore videtur esse spretus.49 Franciscus Sanctius Brocensis, grammaticus Salmanticensis, cum usum linguae Latinae familiarem moremque Latine sermocinandi vehementer respuisset,50 praelectiones, acroases, scholas magnam partem sermone vernaculo, hoc est, lingua Hispanica habebat. At in Sanctium Brocensem invectus est Henricus Iason Anglus, qui in Hispania et in Academia Salmanticensi illo tempore versabatur, et effla47  Ad cultum divinum quod attinet – Corderii, qui Ioannis Calvini magister postea inclaruit, qualis persuasio fuerit vix nobis vacat in hoc nostro opere considerare. De vita deque religione Maturini Corderii permulta discimus e libro, quem optimum scripsit Ioannes Iulius Le Coultre, cui index Maturin Cordier et les origines de la pédagogie protestante dans les pays de langue française (1530-1564). 48  Conspicuus in his Corderii verbis, quae supra descripsimus, est idem locus communis, qui in dialogorum puerilium prooemiis decantatur. Auctores enim colloquiorum scholasticorum persaepe dicunt colloquia esse ob duas causas discipulis legenda et penitus discenda; primum, quo melius ipsam linguam Latinam calleant; deinde, ut e rebus in colloquiis tractatis mores hominibus Christianis idoneos discant. Hi loci communes paulo fusius in capite proximo explanabuntur. 49  Legatur opusculum Iosephi Mariae Maestre Maestre, quod inscribitur “El Brocense contra el Inglés Henry Jason: una nueva interpretacíon de la paradoja Latine loqui corrumpit ipsam Latinitatem y de sus posteriores cambios textuales.” 50  Secutus esse videtur Brocensis consilia Petri Bembi et aliquot Bembi fautorum, qui dictitabant “Latine loqui corrumpit ipsam Latinitatem”. Plura testimonia, quae spectant ad homines qui similia atque Bembus de eloquentia Latina praeceperunt, paulo postea tractabuntur (cap. IV).



DE ARTe LATINE COLLOQUENDI ET EX TEMPORE DICENDI

35

gitavit ut Brocensis legibus academiae (quibus usus linguae Latinae iniungebatur) obtemperaret. Unde intellegere possumus agendi rationem Sanctii Brocensis propriam Henrico, homini e gente Transalpina oriundo, visam esse satis inusitatam ac novam. Exstant insuper alia indicia, quibus consideratis assiduitatem Latine sermocinandi in academia Salmanticensi vertente saec. XVI languisse suspicamur.51 Moris enim Hispanorum iam diu erat ut lingua vernacula ad multas res adhiberetur.52 Ne obliviscamur linguam Latinam hominum tantummodo doctorum illa aetate fuisse 51  Legatur opusculum, c. t. “De Latine loquendi controversiis in Hispania (saec. XVI),” quod auctore Iosepho Maria Maestre Maestre editum est in opere, cui index Acta selecta X conventus Academiae Latinitati Fovendae (Matriti, 2-7 Septembris 2002). Non est quod a Iosepho Maria asseverante usum linguae Latinae decursu saeculi XVI in Hispania valde decrevisse dissentiamus – nam eodem spectant alia indicia quae ex variis fontibus percipere potuimus. Attamen haud omnia argumenta a Iosepho Maria allata satis firma nobis videntur ad eam rem comprobandam quam ipse ostendere vult. Lucius Marineus Siculus, in libro, qui inscribitur Opus de rebus Hispaniae memorabilibus, dicit se Academiae Salmanticensi exeunte saec. XV interfuisse (scripsit enim quadraginta annis postea). “Nemo tunc”, inquit, “in gymnasio tan (sic) celebri in tantaque literatorum et studentium multitudine, qui praedulces linguae Latinae degustationes suavemque fructum delibasset aut grammatice saltem loqueretur, nisi duntaxat unus Iacobus Ramirus Villascusanus” (in opusculo “De Latine loquendi controversiis,” pp. 84-85). Videtur autem nobis Lucius haud negare homines Salmanticenses quodam sermone Latino usos esse, sed affirmare unum duntaxat Iacobum Ramirum more humanistarum (h.e. emendate et litterate) Latine locutum: alios autem eo more qualis aevo priore (h.e. ‘medio’) invaluerit loqui solitos. Idem dicendum est de testimonio Arii Barbosae Lusitani, quod invenitur in epistula ineunte saec. XVI scripta: “… ob inscitiam, ne dicam barbariem* praeceptorum, qui primae litteraturae fundamenta sine calce iaciebant, hoc est sine ullo Romanae linguae candore, vix duos tresve Salmanticae invenire qui Latine loquerentur, plures qui Hispanice, quam plurimos qui barbare*” (in opusculo “De Latine loquendi controversiis,” loc. cit.). Superlatio quaedam nobis hoc loco videtur esse insignis: at illud adverbium, quod est ‘barbare,’ vix ad linguas vernaculas spectat. Tale adverbium potius pertinet ad eam rationem Latine loquendi quae in academiis ante aetatem litterarum renatarum, hoc est, medio aevo invaluerat. Id quod facile elucebit, si alia opera a bonarum litterarum fautoribus scripta inspexerimus. Ecce unicum exemplum e Confabulationibus* afferatur, quas scripsit Hermannus Schottennius Hessus:

“ROMULUS. Doceas tamen quid barbaries* sit, et quid eloquentia. QUIRINUS. Barbaries* est sermo inculta habens uerba et impolitam compositionem. ROMULUS. Quid eloquentia? QUIRINUS. Est sermo ornatum habens tum uerbis tum compositione” (in libro c. t., Confabulationes* tironum litterariorum, pp. 266-268). Hi igitur duo loci a Iosepho Maria memorati ad saec. XVI initium spectant, nec sunt documento vix quemquam lingua Latina in academia Salmanticensi illo tempore sermocinari solitum. Documento autem sunt morem Latine loquendi a professoribus bonarum litterarum probatum vixdum in academiam Salmanticensem pervenisse. 52  Quod nonnullis testimoniis innixus declarat Iosephus IJsewijn in opere, c. t. Companion to Neo-Latin Studies, Part I, pp. 104-105.

36

Terentius TUNBERG

propriam, nec ulla in regione nisi ab hominibus satis paucis usurpatam.53 At homines in Hispania habitantes vel eruditissimi studiisque litterarum dediti procliviores ad usum sermonis vernaculi videntur fuisse, quam docti, qui in nonnullis aliis regionibus vivebant. Leges et statuta, sicut in academiis maioribus, ita in lyceis nec ab omnibus nec eadem diligentia semper observabantur, et id quidem in regionibus Transalpinis. Nam haud omnes magistri in litterarum ludis et gymnasiis sedulo efflagitabant ut discipuli legibus, quibus iniungebatur linguae Latinae usus, obtemperarent. Qua de re satis aperte loquitur Antonius Van Torre Belga societatisque Iesu sodalis, qui saeculo XVII floruit. “Dolenter hoc potius quam contumeliose dicam, esse nonnumquam adolescentes ingenio praestabili… qui post annos sex aut plus… in scholis exactos, si pro re nata* Latine loquendum sit, ita haesitant* et offendunt, ut non eruditis modo viris, quorum in consuetudinem forte venerunt, sed sibi etiam displiceant… Quae, malum, ista est tam gravis tamque insolens culpa, quae insignes studiisque mirifice deditos adolescentes ad illam redegit in quotidianis* congressibus ieiunitatem?... Loquendi desuetudo. Usus nimirum, usus magister est optimus…. Quos ille (h.e. usus) a prima aetate defecerit, tametsi in scholarum umbris considentes non impolitum aliquid interdum meditentur et scribant, tamen in luce atque oculis doctorum hominum aut conticescant aut tarditatem suam prodant necesse est…”54

53  Iterum inspiciantur quae sunt in opere nostro antea dicta (cap. I, pp. 13-15). Rem ab Ioanne Laurentio Palmyreno gestam memorat Iosephus Maria, ut ostendat quantopere usus Latine loquendi inter Hispanos saec. XVI sit neglectus (in opusculo “De Latine loquendi controversiis,” loc. cit.). Ioannes ille Laurentius Palmyrenus, grammaticus, scriptor Latinus, comoediarum auctor inter annos 1570 et 1572, quo tempore litteras humaniores Alcagnicii docebat, coram senatu municipali populoque orationem lingua Hispanica habuit, in qua docendi rationes suas explicavit. Quidam litterarum praeceptores statim ei vitio vertere coeperunt, quod Hispanice, nec Latine illam orationem habuerat. Palmyrenus igitur usum linguae Hispanicae in alia oratione defendit. Hac autem in re nihil nobis inusitatum videtur, quae quavis in Europae regione fieri potuerit. Quid enim mirum, si Palmyrenus coram oppidanis Hispanice nec Latine loqui maluit? Neque in Hispania, neque ulla alia in regione ubi litterae Latinae renatae etiam magis florebant quam in Hispania, neque per totum medium aevum, quod vocatur, oppidani indocti usu linguae Latinae pollebant. E tali re prorsus nihil de linguae Latinae condicione neque de consuetudine Latine loquendi ab hominibus litteratis frequentata iudicare possumus. Nam inde a Romano imperio in Europa exstincto lingua Latina a nullis, etiam illis temporibus quibus litterae Latinae quam maxime florebant, nisi a litteratis adhibebatur. 54  In opere Antonii Van Torre, quod inscribitur Dialogi familiares* litterarum tironibus in pietatis, scholae, ludorum exercitationibus utiles et necessarii (in praefatione c. t. Paraenesis ad religiosos et litteratos Grammaticae professores …), pp. ii-iii. Verba Antonii sunt diligenter legenda (a quo plura testimonia postea petemus). Institutio illa, quae in Latine sermocinando et colloquendo versatur, habetur ab Antonio pro re usitata, qua omnes magistri aut utuntur aut uti debent. At quidam magistri inertes non exigunt,



DE ARTe LATINE COLLOQUENDI ET EX TEMPORE DICENDI

37

Etiam Cornelius Crocus Batavus queritur “complureis esse scholas” in quibus non satis multi Latine loquantur. Cum hac de causa, tum etiam alias ob causas Cornelius dialogos familiares vel colloquia a se ex operibus aliorum electa atque in unum librum congesta fore discipulis utilia credit.55 At quid mirum, si leges scholasticae a discipulis aliquando neglegebantur? Qui sane haud omnes in ludis et academiis versabantur ob amorem et studium ipsius linguae Latinae, cuius usus e vitae scholasticae condicione proficiscebatur, et necessitate quadam communi tam discentibus quam praeceptoribus imponebatur. Et haec necessitas satis diu permansit nec est imminuta nisi paulatim et pedetemptim. Mos praelectiones et disputationes scholasticas lingua Latina habendi apud Germanos et alias gentes Transalpinas per totum saec. XVII, alibi quidem aliter nec semper eadem industria, at servatus est.56 Et praelectiones et disputationes in academia Cantabrigiensi saec. XVII lingua Latina habebantur – at nonnulli usum linguae Latinae a discipulis eadem in academia conversantibus haud diligenter esse servatum ineunte saec. XVII questi sunt.57 Ludovicus Holbergius, Danus, ut aliud exemplum afferamus, qui, etsi ob opera sermone Danico composita in primis inclaruit, nonnulla tamen eaque lectu dignissima Latine scripsit, cum academiam Oxoniensem ineunte saec. XVIII inviseret, quantopere iuvenes Britanni Oxoniae commorantes Latine loquendi usu carerent, quamque “misere ac haesitanter*” in disputationibus scholasticis loquerentur, non potuit non mirari. Holbergius igitur hanc condicionem pro re satis nova et inusitata habuisse videtur.58 sicut debent, ut discipuli saepius loquantur. Tales discipuli possunt fortasse, si verborum supellectilem in antecessum parant, satis bona scripta concinnare. At cum doctioribus si loquendum est (id quod in studiorum universitatibus erat aliquando necessarium) non possunt illam facultatem ex tempore loquendi praestare, quae a Latine doctis exspectatur et postulatur. “Faciat utinam illa familiaris* sermonis perspecta necessitas et venustas”, inquit Antonius, “ut discipulorum aeque ac magistrorum animos studiaque continenter exsuscitet ad infantiam illam nimis quam patienter ac diu in gymnasiis toleratam communi tandem omnium eadem volentium conspiratione profligandam” (op. cit., p. iii). 55  Ex opusculo, cui index Colloquiorum* puerilium formulae ex optimis quibusque autoribus coactae iam recognitae et nonnullis locis auctae per Cornelium Crocum Aemsterodami Ludi magistrum, f. A2 r-v. Cornelius Crocus anno circiter 1500 natus usque ad annum 1550 videtur vixisse. 56  Usus Latine loquendi in academiis Italicis minus diligentur quam apud Germanos et Batavos videtur esse custoditus. Quae res plenius in capite IV explicatur. 57  Cuius rei testimonia affert Georgius Peacock, in libro, c. t. Observations on the Statutes of the University of Cambridge, p. 61, ann. 1. 58  Locus invenitur in libello quem Holbergius de vita sua scripsit, qui inscribitur Ludovici Holbergii ad virum perillustrem epistola, in tomo, c. i. Ludovici Holbergii opuscula quaedam Latina, p. 35.

38

Terentius TUNBERG

Cum Casparius Stieler Ienae, Christianus Thomasius Halae Saxonum, Christianus Wolfius Lipsiae praelectiones suas coram discipulis lingua Germanica habere exeunte saec. XVII coepissent, controversia orta est haud exigua. Res enim tunc fuit nova ac paene inaudita.59 At quae fuerit sequela satis plane et perspicue narrat Ioannes Gesnerus, qui medio saec. XVIII scripsit. “Olim nefas putabatur in Academia alia uti lingua quam Latina. Et ante L aut LX annos nemo audebat hoc non observare. Quum Halensis Academia conderetur A. 1695, inceperunt quidam hoc mutare... Primus fuit Christ. Thomasius.... Hic..., quum nesciret linguam L., usus est Germanica. ...Germanica lingua satis citos progressus habuit, moxque praevaluit. Medici soli retinuerunt antiquum morem usque ad hunc diem, in Germania non tantum, sed in tota paene Europa.... Mutare consuetudinem Germanice docendi nunc ne edicta Regia quidem possunt.”60

Ut generatim et universe dicamus, quamdiu communis omnium disciplinarum vitaeque scholasticae lingua erat Latina, tam diu usus Latine sermocinandi et colloquendi custodiebatur, etsi aliter in aliis Europae regionibus. Consuetudo igitur Latine in ludis et academiis praelegendi, disputandi, sermocinandi inde a saec. XVIII magis magisque est minuta et neglecta – sed numquam prorsus exstincta: id quod postea paulo accuratius considerabimus.61

59  Res memoratur a Clara Lecointre, in commentatione, c. t. “L’appropriation du Latin, langue du savoir et savoir sur la langue”, p. 137. 60  In opere, cui nomen Primae lineae isagoges in eruditionem universalem, pp. 99-100. 61  In capite VII.

III. DE COLLOQUIIS FAMILIARIBUS

Praeceptores et professores qui studia humanitatis bonasque litteras propagare nitebantur, sermonem Latinum neglegentia quadam diuturna (hoc est, multorum saeculorum) corruptum emendare et in nitorem pristinum restituere volebant. Quod quo absolutius efficerent, magnam operam non tantum arti Latine scribendi, sed etiam sermoni cottidiano colloquiisque Latinis dederunt. Tales enim magistri, qui usum linguae Latinae cum studio eloquentiae semper esse coniungendum credebant, omnibus modis efficere studebant ut pueri in scholis versantes non lingua vix Latina, qualem magistri qui parvulos saeculis prioribus docuerant aequo animo accepisse videntur, sed emendatiore sermone colloquerentur.1 Quantopere facultatem ex tempore colloquendi fovere studuerint humanistae, documento sunt tot opera colloquiis familiaribus destinata, quae aetate litterarum renatarum scripta sunt et publici iuris facta.2 Multi litterarum praeceptores, quos inter numerantur clarissimi, quales sunt Erasmus, Vives, Corderius, Sturmius, Pontanus, dialogos breves vel “colloquia,” quod nomen saepius adhibetur ad huiusmodi dialogos indicandos, composuerunt, unde discipuli non solum mores bonos discere, 1  Contra Latine colloquendi consuetudines pravas, sed usu diuturno inveteratas vehementer ineunte saec. XVI pugnabant humanistae. Libellum integrum de hac re scripsit Maturinus Corderius, cui titulus De corrupti Sermonis emendatione libellus, in quo locutiones scholasticorum more translaticio blaterantium vix Latinas perstringit et ludibrio habet. Monet magistros Caelius Secundus Curio (qui iam adsit alius testis), ut omnia spe­cimina illius sermonis Latini, qualis in academiis ante litteras renatas viguerat, a discipulis amoveant. “Sed enim caveat penitus a barbarorum* nugamentis, a quaestionibus super Donatum, et Glossa notabili cum argumentis et manuali. Nec differentiis (ita enim appellant) Grammaticorum magnopere nitendum: nam plerumque ea praecipere videntur, quorum penitus contraria magno autorum consensu liceat deprehendere, ut non aliter rectius utare, quam si contra atque isti docuerunt…” (in opere, c. t. Caelii Secundi Curionis schola, sive de perfecto grammatico, libri tres, p. 171). 2  Hoc litterarum genus a nonnullis eruditis his centum et quadraginta annis est tractatum. Legenda enim sunt quae dixit Franciscus Bierlaire, in opusculo, quod inscribitur “Colloques scolaires et civilités puériles au XVIe siècle,” et in alia commentatione, cui titulus “L’apprentissage du latin à la Renaissance.” Dialogos familiares etiam descripsit Marcella Derwa, in opusculo, cui index “Le dialogue pédagogique avant Érasme.” Duo praeterea libri huiusmodi dialogis dicati exstant, qui saec. XIX in publicum sunt emissi: quos iam in capite I memoravimus (cap. I ann. 12).

40

Terentius TUNBERG

verum etiam sermonis cottidiani exempla sumere possent. Ne multa, propositum erat ut ipsi sermones discipulorum cottidiani ad incorruptam quandam linguae Latinae integritatem dirigerentur. Quod propositum nemo apertius, nemo enucleatius verbis exposuit quam Desiderius ille Erasmus Roterodamus, qui “praecepta volo esse pauca sed optima”, inquit; “quod reliquum est arbitror petendum ex optimis quibusque scriptoribus, aut ex eorum colloquio, qui sic loquuntur ut illi scripserunt.” 3 Nec abs re fuerit animadvertere quot alii dialogi non ad linguam ipsam sed ad quodlibet argumentum spectantes aetate litterarum renatarum sint compositi, quorum auctores vestigiis videlicet Ciceronis in primis sed etiam aliorum insistentes dialogos aptissimos esse argumentis credebant, quae in arte rhetorica et in philosophia morali versarentur. At tales dialogi, quos nihil obstare videtur quin “philosophicos” appellemus, a colloquiis familiaribus vel scholasticis sunt prorsus secernendi.4 Nempe

3  Ep. 1115, ed. Allen, 4: 290, vv. 28-34. Non dissentit Caelius Secundus Curio, qui “… ita demum redolebit sermo noster Romanam civitatem”, inquit, “planusque et dilucidus erit, si in compositione verborum certos quosdam canonas ac veterum exempla et consuetudinem imitabimur. Saepe enim pueros comperi, cum Latinarum vocum magnam haberent copiam, tamen quia certam structurae rationem non norant, haud esse ausos loqui, quibus opera omnis collocata in literas unam hanc ob causam perierat, quod scientiam construendarum partium orationis formularumque praecepta non satis didicissent…. Hic autem summopere illud vitandum est, ne praeceptis et regulis, ut vocant, grammaticorum nimis confisi usum autorum negligamus – aut solo usu freti omnino canones contemnamus….” (p. 170). De eiusmodi sententiis apud litterarum renatarum fautores tam divulgatis accurate disserit Anna Moss, cuius haec verba sunt praecipue legenda: “... the humanist schoolboy was supposed to speak, write, and think as if he were an integrated member of the same speech community as Cicero and Virgil. Latin language learning in the late Middle Ages had started from non-classical Latin texts (the moralizing verses of the octo auctores of the typical late medieval school), was reinforced by a descriptive and prescriptive grammar, and normally ceased as soon as a certain adequacy had been attained….. For the humanists, what mattered was language in use, its specificities, and the cultural context from which those specificities acquired precision of meaning. Grammar and lexical usage were to be explored in the written discourse of ‘good’ authors. [These] were the authors of antiquity, ‘uncorrupted’ by later linguistic evolution” (in opere quod inscribitur Renaissance Truth and the Latin Language Turn, pp. 2-3). Confe­rantur quae de hac re dixit Petrus Macardle, in opusculo, quod scripsit luculentum lectuque dignissimum, c. t. Confabulations. Cologne Life and Humanism in Hermann Schotten’s Confabulationes* tironum litterariorum (Cologne, 1525), pp. 108, 149. 4  Adeundus est liber, c. t. The Quattrocento Dialogue: Classical Tradition and Humanist Innovation, quem scripsit David Marsh, quod est opus fabre factum, quamvis ad Italos solos et ad saec. XV solum pertineat. Quae omnia cum ita sint, litterarum Latinarum recentiorum studiosis praecipue commendamus caput satis breve, sed multis indiciis refertum, quod a Iosepho IJsewijn et Theoderico Sacré scriptum in secundo tomo invenitur operis illius numquam non utilissimi, quod appellatur Companion to Neo-Latin Studies, II: Literary, Linguistic, Philological and Editorial Questions, pp. 232-238.



DE ARTe LATINE COLLOQUENDI ET EX TEMPORE DICENDI

41

colloquia, quae hoc loco considerare volumus, verbis, dictis, locutionibus ad vitam communem vel ad consuetudines scholasticas pertinentibus scatent, et idcirco scribebantur atque in lucem edebantur, ut lectores iuvenes praesertim sermone Latino ad vitam communem et cottidianam apto paene sensim sine sensu assuefierent. Etenim Desiderius Erasmus, ut eius verba iterum audiamus, de suis ipsius colloquiis loquens “… in eo libello non trado dogmata fidei”, inquit, “sed formulas loquendi Latine: tametsi quaedam admixta sunt obiter quae faciunt ad bonos mores.”5 Etiamsi opuscula huiusmodi ante litterarum renatarum aetatem scripta videntur esse aliquot,6 multo tamen plures dialogos scholasticos, quibus sermo familiaris et cottidianus aleretur, esse solo atque unico saeculo sexto decimo et ineunte septimo decimo quam omnibus saeculis prioribus editos manifestum est. Etenim spatio temporis satis brevi et eadem illa aetate, qua studia humanitatis in gentes Transalpinas propagata sunt totaque Europa maxime floruerunt, milia multa colloquiorum sunt scripta et in lucem e prelis typographicis emissa.7 Colloquia insuper, quae ineunte Ep. 1301, ed. Allen, 5: 91, vv. 10-12. Exstant aliquot dialogi scholastici, quos philologi nostri saec. circiter III post Christum natum vel fortasse paulo postea in usum Graece loquentium et sermonem Latinum addiscere cupientium scriptos esse credunt. Colloquia quaedam alia, quae videntur ineunte saeculo undecimo in monasteriis Britannicis esse scripta, codicibus aliquot manu scriptis continentur. At, his opusculis exceptis, vix alia eiusdem generis ante saec. XV composita superesse videntur. Qui plura de his colloquiis antiquissimis discere cupiverit, legat omnia quae scripsit Villelmus Henricus Stevenson in opere c. t. Early Scholastic Colloquies. Lectu quoque dignum est opusculum quod inscribitur Latin Colloquies from Pre-Conquest Britain, quod non ita pridem auctore Scottio Gawara est editum. Utroque in opere legi possunt nonnulli dialogi, quos editores transcribendos curaverunt. 7  Duce Alano Scaife professore collegaque nostro, qui recens ab hominibus fato ereptus utinam placide quiescat, iuvantibusque nonnullis litterarum Latinarum studiosis gradumque magistralem apud nos petentibus, archivum, quod vocatur, in Rete Universali est incohatum, quo iam servantur circiter sescenta et quinquaginta colloquia aetate litte­ rarum renatarum composita, quae omnia hac inscriptione adiri possunt: http://www.stoa. org/colloquia/ Insunt haec opera aut integra aut aliqua ex parte transcripta: Ad Exercitia linguae Latinae dialogi, auctore Francisco Cervantes de Salazar (1514?1575) Dialogorum sacrorum libri quatuor, auctore Sebastiano Castalione (1515-1563) Colloquia* scholastica, auctore Maturino Corderio (1479-1564) Latinum ydeoma, auctore Laurentio Corvino (ca. 1465-1527) Praetextata Latine loquendi ratio, auctore Martino Duncano (1505-1590) Colloquia* familiaria*, auctore Desiderio Erasmo (1466-1536) Hortulus puerorum pergratus ac perutilis Latine discentibus, auctore Ioanne Fontano (1545-1615) Paedologia, auctore Petro Mosellano (1493-1524) Dialogus quo rationes quaedam explicantur quibus dicendi ex tempore* facultas parari possit, auctore Nicolao Beraldo (1473-1550) 5  6 

42

Terentius TUNBERG

saec. XVI sunt primo in publicum proposita, postea identidem in lucem e prelis typographis excusa sunt, idque per aliquot saecula, nec una modo in regione. Exemplo nobis sit liber, qui sic inscribitur: Familiaria* colloquia* opera CHRISTOPHORI HELVICI D. & professoris Giessensis olim; Ex ERASMO ROTERODAMO, Ludovico Vive, & Schottenio Hasso selecta. Editio undecima ad pristina exemplaria denuo recognita (Londini, typis Johannis Redmayne, 1673).

Colloquia profecto nonnulla ex Erasmi, Vivis, Schottenii operibus sumpta hoc tomo continentur. Et in praefatiuncula, quam ipse typographus composuisse videtur, haec verba leguntur: “Typographus Ludi-Discipulis Salutem... si munusculum hoc ea excipietis cura, qua iste (i.e. Christophorus Helvicus) obtulerit benevolentia, non licebit vobis in posterum vel edere, vel bibere, vel ludere, imo ne vel cogitare non Latine, non expedite*, non eleganter...”

Auctores colloquiorum id semper agebant ut specimina sermonis puri et incorrupti, qui veterum latinitatem resiperet, dialogis suis suppeditarentur. Referta igitur colloquia videmus esse locutionibus, quae sunt ex Terentii fabulis et ex epistulis Ciceronis depromptae. At argumenta colloquiorum saepius, immo fere semper et ad res et ad consuetudines veteribus auctoribus ignotas, sed pueris et iuvenibus saec. XVI viventibus notissimas pertinent. Non enim ad vitam Romanorum antiquorum, sed ad suam vitam communem describendam et ad negotia sua et propria tractanda discipuli rationes Latine atque emendate loquendi percipere debebant. Talem necessitatem plane et dilucide explicat Iacobus Pontanus, Ciceronianus et colloquiorum auctor praeclarus, cuius Progymnasmata latinitatis exeunte saec. XVI composita et in lucem edita per duo saecula et in multis Europae regionibus ab eloquentiae studiosis circumferebantur.8

Progymnasmatum latinitatis, sive dialogorum volumen primum, cum annotationibus, auctore Iacobo Pontano (1542-1626) Colloquia* de scholis Herbipolensibus, auctore Petro Popo (quando vixerit nondum scimus)

Exercitatio linguae Latinae, auctore Johanne Ludovico Vives (1492-1540). Hic igitur quasi quidam colloquiorum thesaurus in Rete Universali situs exstat, quo nonnulli dialogi palmares lectuque digni continentur. Permultos alios id genus dialogos in bibliothecis latitare minime nos fugit, qui utinam huic archivo nostro aliquando addantur. 8  Conferant sese, qui plura de Pontani vita discere cupiant, ad commentationem Udalrici Leinsle, quae inscribitur “Jacobus Pontanus SJ (1542-1626): Humanismus und pietas in der Spätrenaissance”.



DE ARTe LATINE COLLOQUENDI ET EX TEMPORE DICENDI

43

“… Fatendum est res iis epistulis inclusas laboriosius et imperfectius a pueritia tenerisque ingeniis comprehendi, quam quae cadunt in Dialogos, quorum argumentis atque rebus nihil est usitatius, nihil notius, nihil magis obvium atque domesticum…”9

“Epistulae”, quae hoc loco a Pontano memorantur, Ciceronis sunt. “Dialogi” autem sunt colloquia familiaria, qualia in lucem tradidit ipse Pontanus. Sententias similes quasi una voce clamant permulti colloquiorum auctores: propositum videlicet sibi primarium esse, ut iuvenes discant quomodo res antiquis hominibus ignotae sed saec. XVI usitatissimae sermone puro scriptorumque probatorum linguae consentaneo facillime dicantur.10 Exemplum a Ioanne Morisoto, scriptore minus bene noto, petamus, cuius vox nobis utpote Ciceroniani et colloquiorum auctoris audienda hoc loco esse videatur.11 Nam in Colloquiorum* libris a Morisoto conscriptis invenitur dialogus cui index Studii formandi ratio, ubi hoc praeceptum legitur: “...ad commilitones eos digredieris, quos expeditissime, latinissimeque loqui noveris, ut literatis fabulis* pascas animum.”12 Morisotus igitur vult puerum cum bene colloquentibus versari, hoc est, cum aliis iuvenibus commorari et sermocinari, qui de rebus cottidianis “latinissime” loquantur. Morisotus puerum “literatis fabulis*” frui vult. Quales autem fabulas litteratas hoc loco memorat Morisotus? Non dubitamus quin haec sint ipsa colloquia iuvenum, quae sermone cum bonis litteris scriptorumque veterum lingua congruente habeantur. Sententias eorum, qui ipsi colloquia familiaria scripserunt, hactenus audivimus: verba vero etiam alterius testis nunc consideremus, quae in 9  In libro, c. i. Jacobi Pontani de societate Iesu Progymnasmatum Latinitatis, sive dialogorum volumen primum, et in Praefationis f. B2. 10  De hoc colloquiorum auctorum proposito satis communi disserunt Macardle, in opere quod Cologne Life and Humanism inscribitur, pp. 7, 129; L. Massebieau, in libro, c. n. Les colloques scolaires du seizième siècle et leurs auteurs (1480-1570), pp. 46-49, 236-237; Ioannes Petrus Borle, in opere, c. t. Le Latin à l’académie de Lausanne du XVIe au XXe siècle, pp. 21-29. 11  Gratias Antonio Haaker agimus, ut qui primus suaserit ut scripta Morisoti inspice­ remus. Opusculum praeterea Antonii Haaker, cui index “De Ioanne Morisoto, belli Ciceroniani adversus D. Erasmum milite,” quod in ephemeride, quae Eos inscribitur, publici iuris nuperrime factum est, plura de Morisoto discendi studiosis vehementer commendamus. Ioannes Morisotus medicus Dolae Sequanorum in Gallia Orientali ineunte saec. XVI natus multarum scientiarum studiosus etiam litteras diligenter coluit, et cum eloquentiae Ciceronianae fautoribus videtur esse numerandus. Libellos tam philosophicos quam ad alias artes pertinentes scripsit, nec pauca carmina composuit. 12  In libello c. i. Ioannis Morisoti medici Colloquiorum* libri quatuor, ad Constantinum filium, p. 12.

44

Terentius TUNBERG

opusculo leguntur satis singulari, quod propius ad dialogos “philoso­ phicos” quam ad colloquia familiaria accedere videtur. Advocetur igitur hoc loco in consilium Nicolaus Beraldus Gallus, vir doctissimus, Erasmi aequalis, litterarum et legum peritus, qui dialogum non illepidum pepigit, cuius est haec inscriptio: Nicolai Beraldi Dialogus quo rationes quaedam explicantur, quibus dicendi ex tempore* facultas parari potest. Propositum auctori nequaquam videtur esse ut specimina sermonis cottidiani praebeat multaque argumenta ad vitam cottidianam pertinentia verbis idoneis tractet. Velle potius videtur quae sit eloquentia extemporalis et quomodo haec facultas optime comparari possit accurate et cogitate considerare. Veram insuper eloquentiam extemporalem ab inconditis verbis neglegenter sermocinantium separare atque distinguere conatur.13 Ut autem Beraldus de dicendi genere prorsus remisso, inculto, omni nitore vacuo non loquitur, ita quoque ipsam artem oratoriam non tractat. “Nam forensem illam et antiquam”, inquit, “ut hoc saeculo parum necessariam, haud ita multum expeto.”14 Nihilominus Beraldus non solum curam, sed quasi quandam artem etiam ad colloquia familiaria adhiberi posse credit. “Falluntur … multi”, inquit, “qui scriptis tantum curam adhibent ac diligentiam, securi quo quid modo vel in amicorum convivio vel in quotidianis* colloquiis ac congressibus loquantur.”15 Sententiae igitur Beraldi eorum proposito, qui colloquia familiaria et scholastica scripserunt, minime sunt absonae. Itaque colloquiorum auctores omni ope atque opera enitebantur ut 13  Dicta autem Beraldi satis multa, quae ad facultatem ex tempore loquendi pertinent, e Quintiliani et Ciceronis operibus sunt excerpta. Intellegamus sane oportet Ciceronem et Quintilianum iis in locis, unde materiam sumpserit Beraldus, de nullis colloquiis fami­ liaribus, sed potius de ipsa arte oratoria et aliquando de arte orationis ex tempore habendae disserere. Apparet Beraldum nonnulla e primis septem capitibus libri decimi Institutionis oratoriae Quintiliani mutuatum esse. Quaenam Beraldus e Quintiliano tra­xisset iam satis dilucide monstravit Terentius Cave, in libro, qui inscribitur The Cornucopian Text, pp. 125-156. Quamquam non paucae Beraldi sententiae non solum e Quintiliani Institutione, verum etiam e Ciceronis dialogo De oratore proficiscuntur (praesertim I, 149-153), videmus tamen Beraldum ex artis rhetoricae finibus, tamquam e provincia nimis angusta, vagatum esse lucrumque quoddam ex aliis Ciceronis operibus fecisse. Legantur velut exempla hi duo loci. “Ego vero illud”, inquit Beraldus, “addam… maximam esse… admirationem copiose* sapienter et ex tempore* dicentis” (in Beraldi opusculo, quod Dialogus inscribitur, et in f. A7r). Persimilia quoque verba in dialogo Ciceronis De officiis (II, 14.48) leguntur: “Magna est enim admiratio copiose* sapienterque dicentis.” Haec Beraldi dicta aliunde sumpta ad artis ex tempore loquendi difficultatem saepenumero spectant et ad famam bonam necnon gloriam qua frui possit qui bene ex tempore loquatur. 14  In Beraldi opusculo, quod Dialogus inscribitur, f. A7v. 15  Ibid. Similia dicit Iustus Lipsius. “Pauci ea cura loquuntur, qua scribunt” (in opusculo, cui index Iusti Lipsi epistolica institutio, p. 13).



DE ARTe LATINE COLLOQUENDI ET EX TEMPORE DICENDI

45

formulas Latine de omnibus rebus loquendi praeberent. At huiusmodi dialogis quaedam semper admixta sunt, ut Erasmi verba repetamus, “quae faciunt ad bonos mores.”16 Locum enim satis communem praetermittere non debemus, qui in colloquiorum scholasticorum praefationibus saepe legitur. Nam colloquiorum vel dialogorum scholasticorum utilitas dicitur esse duplex, quippe unde discipuli et sermonem Latinum emendatum et mores hominibus Christianis dignos discere possint.17 Cum igitur Corderius in praefatione libelli, cui index De corrupti sermonis emendatione, discipulos Gallos non solum linguae Latinae neglectae sed etiam cultus sacri contempti tam vehementer arguat,18 liquet eum vitia nobis ante oculos ponere, quorum remedia in suis ipsius aliorumque grammaticorum dialogis scholasticis inveniantur!19 Neque vero mirari debemus Cf. huius capitis ann. 5. Inspiciantur haec in primis opuscula (multo enim plura memorare potuimus), quorum in praefationibus locus ille communis, quem supra diximus, satis sit conspicuus: Paedologia Petri Mosellani Protegensis in puerorum usum conscripta; Maturini Corderii Colloquiorum* scholasticorum libri IV diligenter recogniti. Protrepticon, Ad bene vivendi recteque loquendi studiosos; Praetextata Latine loquendi ratio per colloquiorum* formulas, nunc ioculariter nunc serio, studiosis pueris non modo bene loquendi, sed etiam bene vivendi modum praescribens, et miscens utilia dulcibus, authore Martino Duncano Quempenate. Res cultus Christiani propriae praecipue in colloquiis trac­ tantur, quae composuit Sebastianus Castalio. Inspiciatur editio, cuius haec est inscriptio: Dia­logorum sacrorum libri quattuor, autore Sebastiano Castalione, qui nunc postremo opus recognovit (Londini, apud Thomam Marsh, 1577). Ibi (paene in frontispicio) legitur haec praefatio: “Sebastianus Castalio Christianis Lectoribus s. Hos dialogos, fratres charissimi, composuimus ut pueri haberent, unde eadem opera et mores Christianos et orationem Latinam discerent. ...” Conferenda est editio eiusdem operis libri primi novissime, Davide Amherdt et Ivone Giraud curantibus, in publicum emissa sub hoc titulo: Sébastien Castellion, Dialogues Sacrés. Dialogi sacri (Premier Livre). Hac in editione transcripta est epistula, quam Sebastianus tamquam praefationem Maturino Corderio inscripsit, ubi Sebastianus asseverat se sermonem lectu faciliorem sed emendatum discentium causa semper usurpare voluisse: timere autem ne lectio operum aliquot ab antiquis (velut a Terentio) scriptorum moribus iuvenilibus nocere possit: suis igitur in colloquiis omnia dicta cum moribus Christianis congruere (Ibid., pp. 45-46). 18  Haec Corderii dicta supra tractavimus (cap. II, pp. 32-34). 19  Hoc duplex propositum ab eodem Corderio in praefatione Colloquiorum* Scholasticorum, quae scripsit, dilucide describitur, hisce verbis. “Sunt enim haec nostra Colloquia* eiusmodi, quae (nisi me fallit animus) bonae indolis pueros magnopere iuvare possint ad eas res consequendas quas ego semper in votis habui, et in quibus ut pueri exercerentur, omni professionis meae tempore potissimum laboravi: hoc est, (ut supra dixi) ad pietatem et bonos mores cum literarum elegantia coniungendos. Equidem fateor aliis opus esse ad eam rem adiumentis, praeterquam his, quae puerilia sunt Colloquia*: sed tamen si pueri, diligenti Magistrorum exhortatione assidue incitati, in his lectitandis sese oblectarint, futurum confido, ut non solum purius et honestius sermones inter se conferre assuescant, sed a pravis etiam colloquiis* abstinere, quibus (ut ait Apostolus ex Menandro) mores boni corrumpuntur. Hic etenim, praeter linguae Latinae simplicem puritatem, multae 16  17 

46

Terentius TUNBERG

hoc propositum morale, ut ita dicamus, tanti fuisse momenti, non solum quod plerique omnes litterarum praeceptores, qui colloquia scripserunt, homines rei sacrae cultuique Christiano deditissimi id semper agebant ut discipuli quoque vitam moribus Christianis semper congruam agerent, sed etiam quia litterarum bonarum studiorumque humanitatis adversarii ineunte saltem saec. XVI in academiis maioribus etiam tum auctoritate pollebant et refellendi erant, quicumque studium bonarum litterarum a cultu divino moribusque Christianis esse alienum asseverare conarentur. Ergo praecepta, quae ad mores formandos pertinent, dialogis scholasticis continentur “…quae”, inquit Petrus Mosellanus, “si pueris suis litteratores praelegant attente, queant cum studiorum abusum tollere, tum pueritiae mores ad Christianam regulam corrigere.”20 Quaedam colloquia, et in his Erasmica praecipuum locum habere opinamur, non tantum ad mores bonos monstrandos pertinent, sed ita sunt composita, ut vera vita hominum atque etiam mores pravi maiore in luce ponantur et ludibrio habeantur. Talium colloquiorum auctores, quorum argutiis acuminibusque subtilioribus adhuc frui possumus, proposito non dissimili scripsisse videntur atque veteres, qui carmina satirica condiderunt. Nec illud est praetermittendum, quod rerum gestarum studiosi permulta de vita communi tam puerorum quam adultorum, qualis saec. XVI fuit, e lectione colloquiorum addiscere queunt.

interiectae sunt modo ad pietatem et Dei timorem admonitiones, modo praecepta salutaria de moribus, passim vero documenta sive exempla ad recte vivendum accommodata...” (in opere, cui index Maturini Corderii Colloquiorum* Scholasticorum Libri IV diligenter recogniti. Protrepticon, Ad bene vivendi recteque loquendi studiosos, et in praefatione). 20  In opere, c. t. Paedologia Petri Mosellani Protegensis in puerorum usum conscripta (et in praefationis p. 3).

IV. DE CICERONIANIS

Nonnulli litterarum praeceptores, qui inde a saec. XV floruerunt, de optima veteres auctores imitandi ratione vehementer et acerrime disputabant: alii, velut Laurentius Valla, Politianus, Erasmus, sermonis elementa multis e fontibus antiquis eloquentiae candidato sumenda censebant, alii unum sibi aliquem auctorem constituere malebant, cuius dicendi genus verborumque delectum praecipue sequerentur, atque hi consensu maximo Ciceronem omnibus fere aliis praeoptabant. Quid mirum? Cicero enim apud ipsos auctores Romanos Romanae eloquentiae princeps esse dicebatur.1 Studium illud Ciceronis solius imitandi in Italia non solum ortum sed praecipue ibi primo floruisse videtur, etsi manifestum est orationis Ciceronianae cultum ad reliquas Europae regiones non multo postea divulgatum esse.2 1  Homines, qui et gratia et potentia in urbibus Italicis saecc. XIV et XV pollebant, Ciceronem tamquam exemplum viri clarissimi habebant, qui optime litterarum scientiam cum rei publicae peritia coniunxisset. Haec est sententia Ioannis (vulgo Hans) Baron, quam in opere notissimo explicat, quod inscribitur, The Crisis of the Early Italian Renaissance (Principitoniae, 1966). At non solum ob tales causas Cicero ab Italis linguam Latinam colentibus velut omnium auctorum eloquentissimus colebatur. Cicero enim apud ipsos auctores Romanos, quorum opera maximo studio legebant humanistae, Romanae eloquentiae princeps esse dicitur, idque miro consensu. Quintilianum testem vocemus, qui de Cicerone loquens “non inmerito”, inquit, “ab hominibus aetatis suae regnare in iudiciis dictus est, apud posteros vero id consecutus ut Cicero iam non hominis nomen sed eloquentiae habeatur” (Quint., Inst., 10, 112). Alii, qui saeculis post Christum natum primis floruerunt, non solum de Ciceronis praestantia sed etiam de eloquentia, quae Ciceronis aetate vigebat, simili modo loquuntur (Sen. rhet., Contr. I, praef., 1-7; Vell., 1, 16-17). Tacitus in Dialogo de oratoribus scripto hoc argumentum fuse tractat. 2  De disputationibus quae sunt exortae inter Ciceronianos et alios, qui aliter de antiquis imitandis sentiebant, nonnulla opera sunt his plus minusve centum annis ab eruditis composita, quae etsi omnia nobis hoc loco enumerare non integrum est, aliquot libros et commendationes memorare voluimus, unde totius controversiae quasi species et forma adumbrata praeberetur: Remigii Sabbadini Storia del ciceronianismo e di altre questioni letterarie nell’ età della rinascenza; Izorae Scott Controversies Over the Imitation of Cicero; Georgii W. Pigman “Imitation and the Renaissance Sense of the Past: the Reception of Erasmus’ Ciceronianus”; eiusdem “Versions of Imitation in the Renaissance”; Ioannis D’Amico “The Progress of Renaissance Latin Prose”; Christiani Mouchel Cicéron et Sénèque dans la Rhétorique de la Renaissance; Ioannis Monfasani “The Ciceronian Controversy”; eiusdem “Renaissance Ciceronianism and Christianity”; Terentii Tunberg “Ciceronian Latin: Longolius and Others”; eiusdem “The Latinity of Erasmus and Medieval Latin.”

48

Terentius TUNBERG

Huius controversiae inter studiorum humanitatis praeceptores agitatae quandam particulam hoc in capite tractare volumus, quam quidem nonnulli in res aetate litterarum renatarum gestas inquirentes ante nos animadverterunt, de qua tamen plura sunt dicenda et multo plura discenda. Disputationem enim considerabimus, quae ad linguae Latinae usum extemporalem et ad Latine colloquendi consuetudinem spectabat. Cuius disputationis primordia iam medio saeculo quinto decimo post Christum natum exstabant. Testimonio nobis sint commentarii a Laurentio Valla anno 1447 compositi, quibus index Antidotum in Facium. Nam Laurentius Valla Neapoli commorans in Alphonsi regis curia cum Bartolomaeo Facio, qui ad Ciceronianorum sententias multo erat proclivior quam Valla, disputationem inivit, in qua Laurentius partes suas Latine, Facius (comitante Panormita) sermone vernaculo egit. Sicut postea nonnulli Ciceroniani, ita Facius cum Laurentio sermone fortuito disputans lingua vulgari loqui maluit, ne locutiones minus Ciceronianae ex ore suo ex tempore loquentis exciderent.3 “Verum non ex sermone iudicatur hominis facundia et doctrina”, inquit Facius, “sed ex scriptis et operibus, quibus maior vis ingenii maiorve cogitatio et cura adhibetur.”4 Studium illud colloquia Latina prorsus evitandi, quod in Bartolomaeo Facio erat manifestum, multis eruditis procul dubio videbatur esse satis absurdum, quibusdam etiam pravum. Facere enim non possumus Facium contemplantes quin de Nosopono illo cogitemus ab Erasmo ficto, qui in dialogo, qui inscribitur Ciceronianus, Ciceronianorum partes agit. Etenim Nosoponus non solum noctes singulas in singulis periodis more Ciceroniano componendis consumit, sed etiam colloquia cottidiana sedulo vitare conatur. Si quando ex tempore loqui cogitur, quam paucissimis verbis tamquam de scripto respondet, deinde labem eloquentiae quodammodo aspersam statim abluit lectione Ciceronis diuturna.5 At quidam homines eruditi Bartolomaei videlicet Facii vestigiis insistentes linguam Latinam a colloquiis fortuitis prorsus secernere volebant. Tales litterarum praeceptores et grammatici in Italia praesertim ineunte saec. XVI exstitisse videntur, quorum plerique sectam Ciceronianorum

3  “Utrum igitur magis vitiosum, grammatice et Latine, licet inornate, loqui, an, ut vos facitis, idiotarum verbis (quibus apud eosdem iudices cum exprobrarem imperitiam dicendi, ne lacessitis quidem fiducia fuit litterate loquendi), ne videlicet in errorem incidatis?” (in opere cui index Laurentii Valle Antidotum in Facium, II 7, 6, p. 177). 4  Op. cit., II 7, 6, p. 176. Cf. verba Bartolomei Facii, in opere cui index Bartolomei Facii invective in Laurentium Vallam, p. 122. 5  Ciceroniani, 351.



DE ARTe LATINE COLLOQUENDI ET EX TEMPORE DICENDI

49

sequebantur et quidam inter Petri Bembi amicos numerabantur.6 Cum his quoque coniunctus est Christophorus Longolius Belga, cuius ad imaginem Erasmus personam Nosoponi finxisse putatur. Tam diligenter et Bembus et Longolius et alii similes sermonem Ciceronis imitari conabantur, ut, quodcumque argumentum tractandum susciperent, nullum prorsus usurparent verbum, quin apud Ciceronem legeretur, colloquiaque Latina, quoad eius facere possent, sedulo vitare conarentur timentes videlicet ne locutiones et verba minus Ciceroniana sibi in colloquiis remissioribus exciderent. Nolebant enim sermonem suum tali modo inquinari.7 Aliquot insuper eloquentiae professores, qui in Italia cathedras academicas tum occupabant, tali modo se gerebant. Quorum mores cum aliquot e testimoniis, tum etiam e quadam epistula elucent, quam scripsit Ioannes, qui vulgo “de Boysonné” nonnumquam appellatur, litterator Tolosanus. Qua in epistula memorantur Lazarus Bonamicus et Romulus Amaseus professores, atque Iacobus Sadoletus, qui apud pontificem Romanum ab epistulis aliquot annos una cum Petro Bembo erat. Ioannes ille de Boysonné miratur tales homines non solum non Latine loqui “in quotidianis* et familiaribus* sermonibus,” verum etiam “religiose” abstinere. “Nam assidue loquendo fieri non posse aiebant”, inquit, “ut multa scabra et impolita nobis non excidant.”8 “Scabra” illa et “impolita” sine dubio apud eos habebantur esse verba locutionesque quae apud Ciceronem non legebantur. Sententiae non dissimiles etiam a quibusdam grammaticis edebantur, qui in Italia saec. XVI docebant, velut a Bartolomaeo Riccio, qui in libris, quos De imitatione scripsit, consuetudinem Latine sermocinandi, quam ille multis in litterarum ludis exstare sciebat, verae eloquentiae studiosis nocere posse opinatur.9 Huius modi igitur litteratores linguam Latinam ad usum scribendi et ad graviora quaedam argumenta tamquam sermonem sacrum conservare studebant, qui sermo, quoad eius fieri posset, numquam esset usu cottidano et familiari inquinandus. De tali tamque immoderato orationis Ciceronianae cultu, qui apud 6  Hispani quoque nonnulli sententias Petri Bembi probasse videntur, velut Sanctius ille Brocensis, de quo in capite II iam disseruimus (pp. 34-36). 7  Plura de hac re dicuntur in opere nostro, cui titulus “Ciceronian Latin”, pp. 15-16, 46-53. 8  Haec epistula invenitur in codice manuscripto 834, qui Tolosae in bibliotheca muni­ cipali servatur [MS. 834 Bibliothèque de la Ville de Toulouse]. Aliquot loci huius epistulae, quos supra laudavimus, ex hoc codice transcripti leguntur in opere, quod est ab Aemilio Telle editum, c. t. L’Erasmianus sive Ciceronianus d’Etienne Dolet (1535), pp. 349-350. 9  Dicta Bartolomaei, quae ad hanc rem pertinent, iam memoravimus (cap. II, p. 23).

50

Terentius TUNBERG

Italos praecipue exstitisse videtur, non semel disserit Marcus Antonius Muretus, qui etsi stirpe Gallica anno 1526 natus et in Gallia nutritus, postea tamen ob eloquentiam Ciceronianam – qua ipse Muretus praecipue pollebat – summum locum inter oratores Italos meritus est. Muretus autem studium Ciceronis unius imitandi nimium impedimento esse posse opinatur quominus orator expedite et ex tempore loquatur, et quosdam irridet tam cupidos dictionis Ciceronianae, ut scripta quodammodo construant ope lexicorum, quibus nulla verba contineantur nisi Ciceroniana. Talia lexica fecisse dicitur Nosoponus ab Erasmo fictus: tale re vera panxerat Marius quidam Nizzolius, homo Italus.10 Eodem spectant verba Nicolai Beraldi, cuius Dialogum quo rationes quaedam explicantur, quibus dicendi ex tempore* facultas parari potest iam consideravimus.11 Quo in opusculo invenitur hic locus, ubi magister et discipulus de hominibus Ciceronis imitandi praeter modum studiosis colloquuntur. “SPUD. (discipulus) Iam mihi propemodum videor intelligere… Ciceronianos ideo in nectendis sane quam paucis verbis atque ex tempore* enuntiandis haerere* quam saepissime, intersistere*, offensare*, quod humilis illa verborum cura et stylum tardat et sermonis ingeniique libertatem impedit. LEON. (magister) Langueat eorum sermo necesse est, qui ad singula haerent*, et dum Ciceroniana modo sequuntur, optima nonnunquam et significantissima reformidant…”12

Stephanus Doletus Gallus et in Gallia rudimentis litterarum imbutus iter postea in Italiam fecit, ubi operam litteris Latinis sub praeceptoribus Ciceronianis dedit. Minime igitur mirum, si Doletus de optimo dicendi genere similiter sentiebat atque praeceptores litterarum, qui in Italia docebant. In dialogo quem composuit, ut Erasmi sententias refelleret moremque Ciceronis imitandi defenderet, satis acerbe contendit omnia, quae cum cogitatione scribantur, necessario esse politiora quam dicta extemporalia. Itaque, si Doleto fidem tribuere volumus, qui eloquentes esse cupiunt, ii “non ita libenter, neque necessario lingua Latina utuntur.”13 Iacobus 10  Muretus de facultate Latine sermocinandi fuse loquitur in libro XV Variarum lectionum, quae inveniuntur in Tom. III librorum seriei, qui inscribuntur M. Antonii Mureti opera omnia, pp. 327-332. 11  In capite III, p. 44. 12  Nicolai Beraldi Dialogus, f. A5r-A5v. Quamquam Beraldus se a Ciceronianorum secta secernere in Dialogo videtur, vix tamen quisquam litterarum Latinarum peritus opus Beraldi inspicere potest, quin Dialogo perlecto intellegat Beraldum ipsum dicendi genus elegisse, quod Ciceronis sermonem oleret. Non igitur miramur Beraldi aequales eum inter Ciceronianos numeravisse. 13  In opere, quod inscribitur L’Erasmianus sive Ciceronianus d’Etienne Dolet, pp. 93-95.



DE ARTe LATINE COLLOQUENDI ET EX TEMPORE DICENDI

51

Pontanus Iesuita, qui exeunte saec. XVI et ineunte XVII scripsit, eiusdem proclivitatis testis exstat asseverans Paulum Manutium et Carolum Sigonium Ciceronianos perraro, nec fere umquam nisi coactos Latine collocutos esse, semperque in sermone cottidiano linguam Italicam adhibere maluisse.14 Oratores igitur Itali, quos inter numerandi sunt quidam gente externa oriundi sed litteris in Italia eruditi, quales fuerunt Longolius et Doletus, ad colloquia Latina respuenda procliviores fuisse videntur. At haud prorsus deerant Transalpini, qui facultatem Latine sermocinandi parvi facerent, velut Ioachimus Fortius Antverpiensis, qui anno circiter 1499 natus, laurea in Academia Lovaniensi anno 1519 ornatus est. Videtur Erasmum anno 1528 bis convenisse. Inde ab anno 1529 in Gallia docuit: at non magno intervallo post annum 1531 de vita decessisse putatur.15 Fortius, quamquam eloquentiam extemporalem facundiamque exstare non negavit, eloquentiam tamen illam quae in scriptis esset conspicua multo maioris esse momenti videtur putasse. Insuper negat facultatem bene colloquendi magnopere homini prodesse, qui scribere optime cupiat. “Inquiunt bene posse scribere eos, qui bene loquuntur. Fateor id verum esse, si de rebus iisdem et loquerentur et scriberent. Sed colloquia* fere sunt de rebus familiaribus*, de eventu belli aliquo, quum scribendum sit de communibus locis: de Deo, de mundo, de homine, de animo sive animalibus. Quid hic profuerit, quod aliquando domesticas nugas scite recitaveris?....”16

Fortius ille videtur credidisse eos, qui ex tempore loquantur, quasdam res neglegentius necessario verbis exprimere quam homines, qui diligenter scribant.

14  Recordatur aliquot Ciceronianos (Manutium, Sigonium) et quosdam alios (Budaeum) morosiores noluisse Latine loqui ne sermo suus inquinaretur. “Cum omnis Latinitatis essent scientissimi, raro tamen et perpaucis et coacti Latina lingua locuti perhibentur: malebat iste (Budaeus) Gallice, illi (Manutius, Sigonius) Italice cogitationes suas efferre.” Locus invenitur in opere Iacobi Pontani, c. t. Progymnasmatum Latinitatis, p. 351. Num autem veram fabulam de Budaeo narratam acceperit Pontanus aliquatenus dubitare possumus. Erasmus enim, Budaei aequalis, in quadam epistula testatur Budaeum mirabiliter scribendi facultatem diutino et exactissimo “dicendi scribendique” usu aluisse (ep. 480, ed. Allen, 2: 369, vv. 239-241). Ludovicus Vives etiam testatur Budaeum Latine loqui esse solitum: “Ita sunt illi omnia in numerato*, historiae, fabulae, antiquitates, res omnes, verba omnia. Latine sic scribit, sic loquitur, ut non sit cur magni nominis non haberetur aetate Ciceronis, si tunc vixisset” (ep. 1108, ed. Allen, 4: 273-274, vv. 105-108). 15  Plura de vita operibusque Fortii disci possunt e libro, quem P. Bietenholz et Th. Deutscher ediderunt, qui inscribitur Contemporaries of Erasmus, p. 162. 16  Liber de ratione studii, in volumine, cui titulus Ioachimi Fortii Ringelbergii Andoverpiani opera, p. 65.

52

Terentius TUNBERG “Etiam si natura facundus es, dedita opera loquaris incomposite. Nam fere fit, ut qui loquantur accurate, minus erudite scribant. Dum enim rerum illarum voluptate afficiuntur, imperfectiores oportet sint in altero. Nemo pari cura res duas unquam tractaverit. Nulla praelectio mihi tanti est, ut cogitationis aliquid illi velim tribuere. Id namque me a scopo meo averteret... Venuste loqui per se est bonum. Sed quia plerunque facundiam consequuti, ea tantopere capiuntur, ut passim in vicis colloquendi ostentandique captent occasionem, arteis (sic) vero pulcherrimas, quas necesse erat scire, negligant, eo minus probatur facundia....”17

Quid de talibus sententiis dicunt eruditi rerumque gestarum periti, qui auctoritate in academiis nostra aetate pollent? Non desunt, qui studium illud Ciceronis accurate imitandi inter causas primarias numerent cur linguae Latinae usus post saeculum XVI tantopere decreverit. Qui quidem opinari videntur sermonem Latinum, qualis medio aevo fuerit, quodammodo vivum fuisse facileque ad omnia argumenta accommodari potuisse: Ciceronianos paucioribus verbis et locutionibus sermonem suum circumscribentes linguae Latinae utilitatem minuisse et effecisse ut oratio Latina ad ostentationem quandam magis esset idonea quam ad scientiam tradendam.18 Alii vero eruditi, qui his decenniis novissimis floruerunt, Ciceronianos fuisse rerum novarum fautores credunt: Ciceronianos enim quosdam vitam linguae Latinae iam esse peractam paene intellexisse viamque volentes nolentesve linguis vernaculis munivisse. 19 Ut quaedam ab his omnibus dicta esse vera non negamus, ita 17  Op. cit., pp. 34-35. Asseverat praeterea se numquam docte scribentem convenisse, qui tantopere in colloquiis polleret, quantopere in scriptis. “Certe neminem unquam vidi”, inquit, “(nisi me memoria fallat) docte scribentem, cui valde in promptu* fuit colloquendi disserendique ratio” (ibid.). At hoc loco Fortius sine dubio superlationis cuiusdam est accusandus. Nam Erasmus, qui Fortio non erat ignotus, non tantum doctissime scribebat, sed etiam colloquiis sermoneque familiari sine controversia pollebat. Testimonia, quae ad facundiam Erasmi Latine colloquentis spectant, a nobis in capite VI afferuntur (p. 87). 18  Talia dicunt et Aemilius Telle, in libro cui index L’Erasmianus sive Ciceronianus d’Etienne Dolet (1535), pp. 349-350; et Iacobus Chomarat, in libro c. i. Grammaire et rhétorique chez Erasme, Tom. II, pp. 819-821. Inspiciantur etiam ea, quae in cap. I de hac re diximus (p. 12, ann. 3). 19  Huiusmodi sententiae in opusculo Ioannis Monfasani historici reperiuntur, quod inscribitur “The Ciceronian Controversy.” Non dissimilia dicuntur a Georgio Pigman litterarum Anglicarum professore, in commentatione, c. t. “Imitation and the Renaissance Sense of the Past”. Vel antequam haec opuscula sunt in lucem data, Angelus Gambarus philologus et dialogi Ciceroniani ab Erasmo scripti editor contendit Ciceronianos condiciones suae ipsorum aetatis multo melius quam Erasmum intellexisse. “Intorno a un altro punto Erasmo è vittima di un’illusione. Nel combattere e canzonare il purismo dei ciceroniani è guidato anche della persuasione che il latino, in onta alla profonda trasformazione



DE ARTe LATINE COLLOQUENDI ET EX TEMPORE DICENDI

53

tamen credimus neminem eorum rem acu, ut aiunt, tetigisse. Cur usus ille linguae Latinae universalis saec. XVII et XVIII inter doctos Europaeos sensim atque pedetemptim decrevisset satis esse a nonnullis rerum praeteritarum investigatoribus declaratum putamus.20 Ratio enim illius fastidii, quo Itali nonnulli colloquia Latina Latineque sermocinandi consuetudinem spernebant, potius ex eruditorum Italorum moribus quam e Ciceronis imitandi studio videtur esse reposcenda. Sententiam profecto illa aetate decantatam considerare debemus, quae paene pro loco communi in operibus eruditorum saec. XVI editis haberi videtur: Transalpinos, seu Germanos, facultatem Latine sermocinandi praecipue colere: Italos autem in scriptis esse eloquentes nec magnopere colloquiis Latinis pollere.21 Non dissentit Doletus, Gallus in Italia eruditus, qui cogitans tamquam Italus opinatur Germanos omnes ad Latine colloquendum nimis esse proclives.22 Si Doleti verbis credere volumus, apud Germanos exstat “nimia illa Latine loquendi cupiditas et quotidianus* usus, ut doctius multo tersiusque verba faciant et loquantur quam scribant, nec discriminis quicquam inter eam, quae scriptis ac lucubrationibus eloquentium inesse debet, gravitatem et familiare* colloquium* constituant.”23 De Germanorum eloquentia extemporali disserit Marcus Antonius Muretus, cuius in Variarum lectionum libro quinto decimo Transalpinos Italis facultate Latine colloquendi plerumque praestare legimus.

della società, in onta all’esistenza separata e ormai assicurata dei volgari nazionali, resti ancora nelle condizioni d’un organismo vivo che può crescere e arricchirsi, sia mutuando vocaboli dalle epoche più differenti della latinità, sia coniandone dei nuovi per esprimere idee e realtà nuove … i ciceroniani favoriscono a loro insaputa, e taloro anche consapevolmente, come il Bembo, un progresso vero, in quanto mantengono definitivamente separati il latino e gli idiomi volgari; e invece Erasmo che crede di difendere la causa moderna, sostiene in realtà quella del passato” (in opere c. t. Il ciceroniano, p. lxxxiv). Sententiae quoque persimiles inveniuntur in opere, quod etiam antea scripserat Gasto Feugère, cui index Érasme, étude sur sa vie et ses ouvrages, pp. 432-436. 20  Quae res a nobis in capite VII summatim tractatur. 21  Ut exemplum huiusmodi sententiae habeamus, legenda sunt Ioannis Sturmii verba, quae inveniuntur in opere, quod inscribitur De amissa dicendi ratione et quomodo ea recuperata sit, f. A3r-v. De discrimine, quod inter eloquentiam Transalpinorum et Italorum exstare credebatur, accurate et copiose disserit Iacobus Chomarat in opere, cui index Grammaire et rhétorique chez Erasme, Tom. II, pp. 820-822. 22  Batavos aliosque Europaeos e simili stirpe oriundos procul dubio pro “Germanis” habet Doletus – nam hoc in loco de Erasmi moribus loquitur, et Erasmus, sicut iam diximus (cap. II, p. 27, ann. 28), inter Germanos a multis numerabatur. 23  In opere, c. t. L’Erasmianus sive Ciceronianus d’Etienne Dolet, p. 95.

54

Terentius TUNBERG “Venerant ad me in Quirinalem visendi ac salutandi caussa nobiles aliquot Germani adolescentes, qui cum totam prope Italiam perlustrassent neque quemquam fere praetermisissent eorum, qui nomen aliquod habent in litteris, quin eum vidissent, me quoque, ut ipsi quidem dicebant, eadem de caussa videre mecumque colloqui voluerant. Cumque ipsi me de studiis meis, ego contra eos de Germaniae statu, deque iis, qui illic hodie florere dicerentur, eruditis hominibus interrogarem, quae cuiusque aetas esset, quae habitudo corporis, quae fortuna ac conditio vivendi, in primis autem, quinam ex eis patritam atque avitam religionem constanter tueretur, neque illo se pestiferarum opinionum aestu abripi sinerent: varie illis, ut de quoque interrogati erant, respondentibus, una atque altera hora consumpta est. Complexus igitur illos et abeuntes faustis ominibus prosecutus dimisi. Interfuerat illi sermoni ac colloquio* nostro Darius Bernardus, iuvenis et festivo ingenio et sanctis plane atque incorruptis moribus, qui, eis digressis, ‘Verum omnino’, inquit, ‘est quod dicitur: in nullis hominibus hoc tempore, praeterquam in Transalpinis, promptam* atque expeditam* reperiri Latine loquendi facultatem. Vel ii, qui modo abierunt, ut nusquam in loquendo haerent*, nusquam titubant, nusquam offendunt*! Ut omnia in numerato* habent! Ut tota eorum sine ullo impedimento ac salebris decurrit oratio! At nostri homines,24 etiam ii, qui sibi e studiorum laboribus pallorem et maciem et senium contraxerunt, si quando Latine loquendum est, ut luctantur! Ut sudant! Ut anhelant! Credas eos magna vi ex imis pulmonibus verba eruere, cum istis contra sine ulla cura ac cogitatione iugis quaedam ac beata Latinarum vocum copia ultro ex ore manare ac decurrere videatur.’”25

Eruditorum igitur Italorum permulti, nec solum Ciceronis imitandi studiosi, sed etiam alii, qui alia dicendi genera consectabantur, credidisse videntur eloquentiam veram ex sermone extemporali secernendam esse ipsamque linguam Latinam ad res graviores et scientias esse servandam et a colloquiis cottidianis removendam. Exemplo nobis sit Bernardus Oricellarius (vulgo Rucellai) sermonis Sallustiani potius quam Ciceroniani studiosus, quocum Erasmus in Italia commorans Latine colloqui frustra conatus est. Etenim, cum Bernardus Italica lingua cum Erasmo colloqui coepisset, “Surdo loqueris, vir praeclare”, inquit Erasmus: “vulgaris linguae vestratis tam sum ignarus quam Indicae.” Erasmus ‘Itali’ videlicet. Hic locus invenitur in Tom. III librorum qui inscribuntur M. Antonii Mureti opera omnia, pp. 326-327. Ne autem Darium Bernardum cuiusdam superlationis arguamus asseverantem in nullis hominibus praeterquam in Transalpinis esse expeditam Latine loquendi facultatem, fatetur Muretus inter Italos quoque esse qui oratione fortuita valeant: “Est istuc quidem,” inquit Muretus, “ita ut dicis, Dari: sed tamen habet et Italia praeclaros viros, quique et ornatissime scribant, et disertissime ac copiosissime*, cum opus est, loquantur” (ibid.). 24  25 



DE ARTe LATINE COLLOQUENDI ET EX TEMPORE DICENDI

55

quidem Bernardum in colloquium Latinum inducere voluit, sed “verbum Latinum numquam… ab eo extundere” potuit.26 Sententias Italorum nonnullorum, qui quidem eloquentiam Latinam colebant, sed a colloquiis Latinis fortuito et ex tempore habendis se secernere malebant, satis bene, nisi omnino fallimur, repraesentat Hubertus Folieta,27 in dialogo, quem De linguae Latinae usu et praestantia scripsit: quo in opusculo Gonzaga, orator callidus, partes linguae vernaculae suscipit, Antonius Saulius (h.e. Hubertus Folieta ipse) linguam Latinam diligentissime multisque argumentis allatis defendit.28 Animadvertendum etiam est Saulium (h.e. Hubertum) a Ciceronianis morosioribus esse separandum, ut qui multos auctores veteres esse dignos censeat, quorum loquendi formulis utantur eloquentiae studiosi, et identidem in dialogo De linguae Latinae usu neget oratores sermonem suum verbis unius Ciceronis circumscribere debere. Verba enim aut nova aut posteriorum propria, si usus venerit, esse usurpanda asseverat.29 Saulius, quamvis usum linguae Latinae conservare et propagare velit, de usu scribendi in primis cogitat; nec eloquentiam extemporalem magni censere, nec sermonis Latini ad colloquia familiaria adhibendi valde studiosus videtur esse. Immo vero etiam Saulius paratus est Gonzagae adversario concedere usum linguae Latinae in cottidiano et populari sermone esse intermissum (inde a tempore Romanorum antiquorum) vel etiam exstinctum, etsi non prorsus omnibus in locis. Nam quendam usum loquendi in scholis et in iudiciis adhuc exstare fatetur.30 Cum autem de usu loquendi disserit 26  In opere, cui inscriptio Apophthegmata, LB Tom. IV, p. 363D-E. Operae quoque pretium est legere quae de hoc Erasmi et Bernardi congressu dicit Iacobus Chomarat, in opere, cui index Grammaire et rhétorique chez Erasme, Tom. II, p. 820. 27  Hubertus Folieta anno circiter 1518 natus usque ad annum 1581 vixit. 28  Opus Huberti, quod hisce verbis inscribitur: Uberti Folietae de linguae Latinae usu et praestantia libri tres, omnibus commendamus, quicumque intellegere cupiant ad quas res tractandas nonnulli Itali docti saec. XVI linguam Latinam adhibere maluerint. Etenim controversia inter grammaticos qui usum linguae Latinae conservare volebant, et alios doctos, qui linguam vernaculam dignam esse contendebant, qua omnia argumenta etiam in eruditorum coetibus tractarentur, in Italia vertente saec. XVI exorta est. Quam controversiam, quae nonnumquam ‘questione della lingua’ vulgo appellatur, satis dilucide descripserunt Carola De Santis, in commentatione, cui index “Latin versus the Vernacular in Renaissance Italy: The Development of the Controversy with special Reference to Carlo Sigonio’s De latinae linguae usu retinendo (1556)”; Mauritius Vitale, in libro, qui inscribitur La questione della lingua; Robertus Hall in libro, qui inscribitur The Italian Questione della lingua: An interpretative essay. 29  In opere, cui index Uberti Folietae de linguae Latinae usu et praestantia libri tres, pp. 149-183. 30  “… tibi magnopere non repugnabo eius (i.e. linguae Latinae) usum in quotidiano* et populari sermone esse intermissum, vel etiam, si ita mavis, plane extinctum, non quidem omnibus in locis, nam in scholis et in iudiciis viget” (op. cit., p. 149).

56

Terentius TUNBERG

Hubertus, talem usum opponit usui scribendi, ita quidem ut verba, quae sunt ‘loquendi usus’, apud eum ad usum cottidianum linguae vernaculae plerumque spectare intellegamus. Nam Hubertus (sub Saulii persona sane loquens), ut usum linguae Latinae servandum et propagandum esse credit, ita tractationem rerum cottidianarum esse linguae vernaculae concedendam atque tribuendam putat.31 Fortasse non omnem orationem fortuitam et extemporalem respuit Hubertus, modo ille, qui loquitur, de rebus gravioribus sermocinetur, quales in disputationibus academicis tractantur – modo ne orator ad res cottidianas, viles, leviores Latine tractandas descendere cogatur. Non dissimilia dicuntur ab aliis litterarum professoribus, qui, velut Romulus Amaseus et Carolus Sigonius, usum linguae Latinae contra linguae Italicae fautores saec. XVI defenderunt. Hi enim in familiari congressu sermone vernaculo uti malebant: at quibusdam in coetibus a sermonis Latini usu non prorsus abhoruisse videntur. Nec sane est quod eos a more praelectiones et disputationes scholasticas sermone Latino habendi descivisse credamus. Nec illud praetermittendum est, quod Romulus Amaseus, professor Bononiensis – quem ex epistula a Ioanne de Boysonné scripta iam didicimus a familiaribus colloquiis Latinis abstinere “religiose” – in oratione satis nota, quam ad utilitatem linguae Latinae laudandam anno 1529 in academia recitavit, posteaque typis edendam curavit, quendam Latine sermocinandi usum probare videtur.32 Attamen Itali eruditi, etiam illi qui lingua Latina sedulo utebantur, se omnino aliter atque Transalpini gerebant. Quod aperte testatur Hubertus Folieta, qui asseverat Italos esse multo procliviores ad linguae vernaculae usum quam Transalpinos: pertinaciores autem Transalpinos in linguae Latinae usu esse.

31  “Ineptus enim ac ridiculus plane sit, si quis vulgo ac cum familiaribus et ministris et opificibus alio quam populari sermone utatur. Verum nos non de loquendo, sed de scribendo ambigimus” (op. cit., p. 183). 32  “Sed quae potest esse magis necessaria lingua quam ea per quam cum exteris nationibus… nobis est honesta ac prompta* sermonis communicatio? Qua sublata, quanam lingua Itali homines de privatis publicisque rebus agant cum Gallis, Germanis, Hispanis, Sarmatis…? Aut eos per interpretem appellent necesse fuerit, aut illorum linguas condiscant…” Haec verba in oratione Romuli Amasei leguntur, quae De linguae Latinae usu retinendo inscribitur, p. 129. Henricus quoque Iason Anglus, qui in Sanctium Brocensem Hispanum Petrique Bembi fautorem exeunte saeculo XVI invectus est, oratores Italos eloquentiam extemporalem prorsus respuere vehementer negat. Nec vult fateri Bembi paucorumque aliorum mores cum consuetudine omnium grammaticorum Italorum congruere. Inspiciatur commentatio Iosephi Mariae Maestre Maestre, cui index “El Brocense contra el Inglés Henry Jason,” p. 217.



DE ARTe LATINE COLLOQUENDI ET EX TEMPORE DICENDI

57

“…Latinum sermonem apud exteras et Transalpinas gentes maiore in pretio esse videmus, ut nulla earum sit, quae nobilissimam hanc et regiam linguam nostram non patriae ac populari suae anteponat magnoque illius perdiscendae teneatur studio, ut etiam eos pueros, qui doctrinae studiis sese dant et in gymnasiis versantur, non alio quam hoc quotidiano* velint sermone uti, quo faciliorem et expeditiorem* eius usum habeant.”33

Vix quisquam mores Italorum eruditorum colloquia Latina vitare cupientium tam lepide memoravit quam Henricus Stephanus, philologus Gallus,34 qui oratores Ciceronis solius imitandi nimium studiosos numquam non ludibrio habuit. Tales enim eloquentiae praeceptores, si Henrico Stephano assentiri volumus, “verius Nizoliani quam Ciceroniani” sunt appellandi.35 Henricus autem in praefatione libri, quem De latinitate falso suspecta scripsit, cum in homines verborum Ciceronianorum immoderate cupidos, tum praecipue in omnes, qui se colloquiis Latinis abstineant, libere ac palam invehitur. “Sed audi, obsecro, valde paradoxam de Latini sermonis usu sententiam Ioachimi Fortii…..36 De hac autem illius sententia antea mihi inaudita – quamvis aliquando illius opuscula in manibus habuissem – consuluit me Viennae Austriae non ita pridem generosus quidam adolescens. Ego me de illa ita sentire, ut omnino dissentirem, respondi: et non minus absurde hoc dictum mihi videri, quam si quis satius esse diceret inexercitatum omnino, quam in levibus saltem pugnae simulacris versatum ad proelium accedere. Deinde cum alia exempla, tum vero insigne quod in promptu erat, hospitis mei, opposui. Quum enim me hospitio excepisset vir clarissimus, Ioannes Crato, Caesaris consiliarius, et qui primum inter medicos eius locum a mul33  In opere, c. t. Uberti Folietae de linguae Latinae usu et praestantia libri tres, p. 108 (cf. etiam p. 85). Animadvertamus quoque oportet perpauca colloquia familiaria vel dialogos scholasticos in Italia esse compositos. Inspiciantur quae de hac re scripsit Ludovicus Massebieau, in opere, cui index Les Colloques Scolaires du Seizième Siècle et leurs Auteurs (1480-1570), pp. 54-55. Nuper autem nobis innotuit liber, cui inscriptio Familiarium Colloquiorum* formulae et alia quaedam ad puerorum utilitatem usumque selecta, auctore A. Botta (Papiae, apud Franciscos Rixium ac Besutium socios, 1542), quo continetur colloquia ab Erasmo composita et in discipulorum usum a quodam praeceptore Italo electa. Exemplar huius opusculi, quod in Bibliotheca nationali Lutetiae sita conservatur, rogatu nostro inspexit Antonius Haaker, cui gratias agimus. 34  Henricus Stephanus anno circiter 1531 natus usque ad annum 1598 vixit. 35  De latinitate falso suspecta (praef. iiiv). Lectu dignum est aliud opus ab eodem Henrico Stephano scriptum, cui index Nizoliodidascalus, sive monitor Ciceronianorum Nizolianorum dialogus Henrici Stephani. Lexicum sane verborum Ciceronianorum in his Henrici Stephani operibus memoratur, quod paraverat Marius Nizzolius Italus, unde oratores eloquentiae Ciceronianae nimium studiosi verba libentius quam ex ipsis Ciceronis operibus haurire dicebantur. De Nizzolio supra disseruimus (p. 50). 36  Henricus ipsa Ioachimi Fortii verba hoc loco affert, quae supra (pp. 51-52 et ann. 17) memoravimus.

58

Terentius TUNBERG tis iam annis tenet, ‘nonne vides’, dixi, ‘hunc meum hospitem et accurato sermone in colloquiis* familiaribus* uti, et tamen erudite tam multas quotidie litteras scribere? Immo vero tantum abest, ut familiaris* ille sermo* tam accuratus obstet ei, quominus erudite scribat, ut tam expedita talium litterarum scriptio illi potissimum sermoni accepta ferenda sit.’ Fortassis autem obiciet mihi quispiam vix decimum quemque eorum Italorum, qui Latine scribere norint, Latino sermone accurato in familiari* colloquio* posse uti. Ego vero hanc ita se rem habere fateor et me per aliquot annos oculatum eius testem Romae, Neapoli, Florentiae, Bononiae, Venetiis fuisse dico. Quin etiam addo ridiculum multis linguae Latinae in quotidiano* congressu usum videri – tum quoque quum illis cum aliquo peregrino est negotium, quocum nullum alīus linguae esse commercium pot­ est, perinde ac si Latinam linguam ad scribendum, non item ad loquendum discerent.37 Sed quomodo haec res pro Ioachimo Fortio facit? Quomodo sententiam eius confirmat? Neque enim quo minus accurate loquuntur, eo eruditius – sed eo certe laboriosius scribunt, si quidem accurato in iis, quae scribunt, sermone uti velint. Potius igitur contrarium dare nobis consilium debuit Fortius, et, ne unquam Latino sermone nisi quam fieri posset accuratissimo uteremur, vetare.”38

Quamquam sermo Latinus nulla prorsus in Europae regione erat vernaculus, nec ulli homines nisi docti et satis eruditi Latine sermocinabantur, litteratores Itali videntur voluisse usum linguae Latinae familiarem sermonemque fortuitum magis circumscribere quam Transalpini (qualis fuit Erasmus), qui quidem a rebus cottidianis Latine tractandis minime refugiebant, multoque libentius vel extra coetus scholasticos Latine cum aliis hominibus sermonis Latini capacibus colloquebantur, quam Itali et alii more Italorum educati et instituti.39 Mores hominum, qui saeculo sexto decimo floruerunt, maximam partem adhuc consideravimus: sed etiam insequenti saeculo, videlicet septimo decimo, eandem famam de Italis sermonem extemporalem neglegentibus exstitisse videmus. Anno enim 1644 Nicolaus Heinsius iuvenis 37  Veritatis superlationem quandam atque traiectionem in his Henrici Stephani verbis ad negotia cum peregrinis gerenda pertinentibus inesse suspicamur. Nam cum Stephani dictis sunt conferenda verba Romuli Amasei Itali, quae supra (ann. 32) laudavimus. Tam Romulus Amaseus quam quidam alii Itali (cf. cap. VI., pp. 80-81) linguam Latinam ad commercia et colloquia cum alienigenis habenda esse utilem agnovisse videntur. 38  De latinitate falso suspecta (praef. ff vr-vir). 39  De causis cur Itali eruditi ad Latine colloquendum minus proclives fuisse videantur nihil sane certi afferre valemus. Attamen, si coniectare licet, oratores Itali, et ii praesertim qui sermonis nitorem magni censebant, fortasse propter ipsam sermonis vernaculi Italorum et linguae Latinae similitudinem ab usu Latine colloquendi saepius refugiebant timentes ne locutiones sermonis Italici propriae in colloquia sua Latina ex inopinato irreperent.



DE ARTe LATINE COLLOQUENDI ET EX TEMPORE DICENDI

59

Batavus, qui postea philologus inclaruit, tum Leodii commorans aegrotus ad Danielem Heinsium patrem et professorem de condicione sua scripsit epistulaeque hanc addidit appendicem. “Heri mihi colloquium* fuit cum presbytero – an monacho? – Italo tui aestimatore summo. Loquebatur is, quod in homine Transalpino mireris, ­eleganter Latine, idque sine haesitatione* ulla. Credo a contionibus esse alicui ex Legatis Monasteriensibus….”40

Transalpinus hoc loco est Italus, qui sane ab Heinsio, homine Batavo et e gente septentrionali oriundo, non iniuria tali vocabulo nominatur. Cum Nicolai Heinsii verbis congruit testimonium, quod in itinerum narratione legitur, quam litteris mandavit Olaus Borrichius Danus, vir “polymathes”, litterarum, chemiae, botaniae peritus. “Visitavi D. D. Wormium (medicum Danum), a quo auditum… Patavii vix ullum professorem loqui Latine sine soloecismis, excepto Ferrario.”41

Haec hactenus de rationibus linguae Latinae colendae, quae Italorum maxime propriae videntur fuisse. Nunc ad Ciceronianos revertamur: quorum permulti tantum aberat ut colloquia Latina orationemque extemporalem respuerent, ut etiam hanc eloquentiae Latinae partem maxime colere studerent.42 Eruditi aliquot eloquentiae Ciceronianae plusquam studiosi, velut Petrus Bembus et Christophorus Longolius, qui maxime ineunte saec. XVI viguerunt, nullum verbum usurpare voluerunt, quin apud Ciceronem legeretur.43 De huiusmodi orationis Ciceronianae cultu cogitans Nicolaus Beraldus, “Langueat eorum sermo necesse est”, inquit, “qui ad singula haerent*, et dum Ciceroniana modo sequuntur, optima nonnunquam et

40  Haec epistula est a Francisco Felice Blok transcripta e codice manuscripto, cui sunt haec sigla: Leiden (in urbe Lugduni Batavorum) UL, Ms. Br. F. 4, No. 36. Epistula integra in libro legitur, qui inscribitur Seventy-Seven Neo-Latin Letters, pp. 72-76. Testis quoque adsit Ioannes Barclaius patre Caledonio et matre Galla in Gallia natus et ibidem eruditus, qui in opere, quod Icon animorum inscribitur, de moribus gentium Europaearum satis lepide disserit. Loquens autem de Italis, “Latine scribere inter illos haud pauci,” inquit, “non utique loqui norunt.” Ad editionem electronicam huius libri confugimus, quae hoc Retis Universalis loco invenitur. http://www.chlt.org/sandbox/colloquia/IconAnimorum/ index.html Verba, quae transcripsimus, in pagina 10 (e paginis viginti et una) leguntur. 41  In opere, c. t. Olai Borrichii Itinerarium 1660-1665, Tom. II, p. 228. 42  Quot hi fuerint coniectare haud sane est integrum. Plures autem fuisse tales suspicamur quam alios, qui in viam angustiorem a Bembo et Longolio munitam ingressi sunt. 43  De tali studio paulo fusius disseruimus in commentatione, c. t. “Ciceronian Latin,” pp. 15-16.

60

Terentius TUNBERG

significantissima reformidant.”44 Nec dissimilia de Ciceronianis circa delectum verborum nimis morosis dixit Marcus Antonius Muretus, cuius sententiam supra explicavimus.45 Mureto assentiebantur permulti grammatici, qui ut normas dicendi e Ciceronis operibus in primis esse petendas credebant, et idcirco inter Ciceronianos sunt numerandi, ita ab illis Bembi et Longolii asseclis aliquatenus desciscere coeperunt, velut Iulius Caesar Scaliger, qui quamvis morem Ciceronis imitandi vehementer defendat, fatetur tamen Ciceronianos verba et locutiones non semper e Cicerone solo et unico, sed aliquando nonnullis aliis ex auctoribus sumere debere.46 Adeatur Beraldi locus, quem supra transcripsimus (p. 50). Cf. ann. 10. Quid Muretus de oratoribus verborum Ciceronianorum immodice studiosis sensisset iam explicavimus, at eius verba, quae ad imitationem Ciceronis pertinent, nondum attulimus, quae sunt haec: “Adhibebo iudicium, habebo dilectum (sic), et cum ex iis potissimum, qui antiquitatis quoque ipsi principes visi sunt, Cicerone, Caesare, Terentio, aliis, quam plurima sumpsero, cum orationis meae genus ad eorum exemplar, quam maxime potuero, conformaro, ex aliis quoque bellissimum quodque carpam, et, quo quisque maxime excelluisse videbitur, id imitari atque exprimere conabor: neque in iis modo, quos paulo ante nominavi, sed in Tertulliano, Arnobio, Hieronymo, Augustino, Ambrosio, et, quod magis mireris, Appuleio, Cassiodoro, Martiano etiam et Sidonio Apollinari multa reperiam, quibus suo loco positis oratio uberior et ornatior fiat.” Et alibi, sed eodem in opusculo haec leguntur verba: “Diu et ipse in eo errore versatus sum, ut nisi qui aut Ciceronis aetate aut paulo ante vixissent aut certe illi aetati suppares fuissent non satis dignos esse arbitrarer, quorum exemplo, qui Latine aut scribere aut loqui vellent, niterentur. Sed postea, re tota mecum accuratius considerata, visus ipsi mihi sum nimio plus mihi sumere, qui de Seneca, Livio, Valerio, Celso, Quinctiliano, Columella, utroque Plinio, Tacito, Suetonio, Velleio, Q. Curtio, Lactantio aliisque eiusmodi scriptoribus ... temere pronuntiare auderem … Etiamsi hoc demus, novata esse multa ab iis, qui post Ciceronem fuerunt, quid caussae est cur ea reiicere debeamus? ... Equidem existimo Ciceronem, si ad Quinctiliani et Plinii et Taciti tempora vitam producere potuisset, et Romanam linguam multis vocibus eleganter conformatis eorum studio auctam ac locupletatam vidisset, magnam eis gratiam habiturum atque illis vocibus cupide usurum fuisse” (in libro XV Variarum lectionum, et in Tom. III librorum seriei, qui inscribuntur M. Antonii Mureti opera omnia, pp. 328, 332). Muretus, etsi auctores tempore posteriores minime respuit, primas sine dubio Ciceroni, Caesari, aliis classicis tribuit: itaque nequaquam est a Ciceronianis semovendus (quod facere velle videtur I. Monfasani, in opusculo, c. t. “The Ciceronian Controversy”, pp. 398-399). De Mureto Ciceroniano plura disci possunt e duobus operibus. Inspiciatur commentatiuncula a C. Mouchel scripta, cui index “Muret (Marc-Antoine)”, in opere quod Centuriae Latinae inscribitur, pp. 575-579. Lectu quoque dignissimus est liber quem scripsit Marcus Fumaroli, cui inscriptio L’Âge de l’éloquence; unde permulta de Mureto discere possumus. Ipsum dicendi genus, quo usus est Muretus, summatim tractatur in opusculo, quod ipsi “De Marco Antonio Mureto oratore et Gallo et Romano” scripsimus. 46  “Quod autem ait Ciceronianos nullis aliis vocibus quam quae in illius exstant libris uti consuevisse, quantum id falsum sit vel ex ipso Cicerone videmus, qui Terentii atque Ennii atque aliquot aliorum poetarum vel obsoletis vocabulis usus est. Qua in re quantus adhibendus sit modus haud facile dici potest.” Haec dicit Iulius Caesar Scaliger, in operibus quae inscribuntur Oratio pro M. Tullio Cicerone contra Des. 44  45 



DE ARTe LATINE COLLOQUENDI ET EX TEMPORE DICENDI

61

Vel Stephanus Doletus Gallus, qui eadem plerumque sentit quae Ciceroniani morosiores, ad quaedam tamen argumenta tractanda non negat oratori esse aliquando necesse Ciceronem relinquere et vocabula ex aliis auctoribus mutuari.47 Principes insuper rei didascalicae, qui in Europa septentrionali saec. XVI vertente floruerunt, de auctoribus probatis imitandis maximam partem consensisse videntur: videlicet sermonem Ciceronianum eloquentiae studiosis esse in primis colendum, qui tamen aliquando possent et deberent dicta aliorum auctorum usurpare, ut Latine et eloquenter de omnibus rebus loquerentur; h.e. apud Ciceronem semper inveniri fundamenta, sed etiam apud alios aliquando quasi quandam supellectilem.48 Hi non solum eloquentiae Ciceronianae studiosi erant, sed etiam rem propagare conabantur ad usum in primis accommodatam. Tali modo de Cicerone imitando sentiebant praeceptores tam catholici quam ecclesiae reformatae fautores. Ut nobis aliquot exempla considerare liceat, nemo dubitare potest quin Philippus Melanchthon sit in Ciceronianis numerandus, qui quidem crediderit eloquentiam Romanam ad culmen aetate Ciceronis adductam esse.49 Philippus autem vel hominem eloquentiae Ciceronianae studiosum ad verba auctorum posteriorum, quorum oratio nitore illo Ciceroniano careat, aliquando tamen confugere debere Erasmum (1531). Adversus Des. Erasmi Roterod. dialogum Ciceronianum oratio secunda (1537), p. 117. 47  Talia dicta aliquoties inveniuntur in opere, c. t. L’Erasmianus sive Ciceronianus d’Etienne Dolet, pp. 58-59, 88, 91-92, 119, 179-181. 48  Operae pretium hoc loco videtur dicta illius Ioannis Morisoti afferre, cuius Colloquiorum* libros in capite III (p. 43) iam breviter memoravimus. Morisotus quidem Ciceronianus Ciceronem eloquentiae esse principem satis praecise affirmat. Nam “Cicero”, inquit, “omnium artificum pure Latineque loquendi optimus est” (in libello, cui index Ioannis Morisoti medici Colloquiorum* libri quatuor, p. 12). Sed etiam suadet ne quis Ciceronem ducem ita pertinaciter sequatur solum, ut verba locutionesque idoneas, quae apud alios inveniantur, numquam mutuetur. “Efficies...”, inquit Morisotus, “orationem longe pleniorem comptioremque, si M. Tullium saepe relegas. Caesar locum secundum obtinebit; quo nihil est purius, nihil elegantius. Huic Terentius adicietur, ut sermoni quotidiano* proximus, sic affectibus exprimendis utilissimus. Sunt in eo tamen quaedam loquendi genera vetustiora, quae si parce adhibeantur, plus sunt habitura gratiae. Plautus hoc nomine est intolerabilior. Livius plurimum habet iucunditatis, tum ob varietatem historiae, tum ob rationem dicendi elegantem ac paene copiosam*. Non ita tuto ab adulescentibus legi potest Salustius (sic) propter dictionis sterilitatem” (op. cit., p. 15). 49  Nam in oratione quadam quam de operibus Plinii habuit, “… eo tempore (h. e. aetate Plinii)”, inquit, “illa orationis Latinae puritas et elegantia et compositionis ratio, quae fuerat Ciceronis aetate, iam nonnihil erat studio novitatis, ut solet, immutata in horridius quoddam et concisius dicendi genus, quale in huius authoris (h. e. Plinii) scriptis cernere licet.” Inspiciatur Melanchthonis Declamatio de vita et scriptis Plinii [anno 1556o habita], et praecipue pp. 186-187.

62

Terentius TUNBERG

numquam negat.50 Ioannes Sturmius, grammaticus praeclarus et lyceorum conditor, non aliter quam Philippus Melanchthon de Cicerone imitando sentiebat. “Primus labor”, inquit Sturmius, “Ciceroni tribuatur, et quod huic deest, id conquire aliunde.”51 Et eodem in opusculo Sturmius haec verba addit: “Quod vero deest, id ab aliis non accipere… dementia est.”52 Hi igitur omnes atque alii non pauci, quos non nominavimus, modum quendam in oratione Ciceroniana imitanda servare cupiebant: nam sicut locum Ciceroni tribuebant primum, ita verba locutionesve ex aliis auctoribus, cum opus fuerat, haud gravate mutuabantur. Rationes docendi in Iesuitarum lyceis et academiis adhibitae non videntur fuisse Mureti sententiis absonae. Cum multis e fontibus, tum in primis e Ratione studiorum societatis Iesu apparet pueros in scholis Iesuitarum litteras Latinas discentes Ciceroni operam dedisse primariam, sed quaedam elementa dicendi ab aliis aliquando petivisse.53 Iacobus Pontanus in Bohemia anno 1542 natus, qui postea societatis Iesu socius factus in eiusdem societatis lyceis multos annos docuit, inter praeceptores praestantissimos, qui exeunte saec. XVI floruerunt, sine dubio est numerandus.54 Quid ille de antiquis imitandis senserit nequaquam est ambiguum. Nam Pontanus (sicut plerique Iesuitae) a Ciceronianis nulla ratione seiungi potest, qui hisce verbis eloquentiam Ciceronis describit. “Est profecto merissimum aurum, est purpura, sunt gemmae, quae in tabernis Ciceronianis venalia proponuntur, et hoc uno auctore in universa lingua Latina cum verborum ubertate, tum omne genus ornamentis nullus, concordibus omnium suffragiis, censendus opulentior, quem absolutum in eloquentia artificem et omnis elegantiae consummatum exemplar nuncupare possumus.”55

50  Melanchthon de Plinii Historia Naturali loquens, “vere potest,” inquit, “hoc volumen appellari thesaurus non rerum solum longa experientia observatarum et cognitione dignarum, verum etiam linguae Latinae. Nisi enim Plinius nobis rerum tot appellationes reliquisset, de multis necessariis partibus vitae communis loqui Latine non possemus” (ibid.). 51  Ioannis Sturmii ad Werteros fratres nobilitas literata, f. 35r-36r. 52  Ibid. 53  Haec leguntur verba: “stilus (quamquam probatissimi etiam historici et poetae delibantur) ex uno fere Cicerone sumendus est …” in opere, c. t. Ratio atque institutio studiorum Societatis Iesu (1586, 1591, 1599), p. 424. 54  De Pontano deque eius Progymnasmatis antea disseruimus (cap. III, pp. 42-43). 55  In libro, c. i. Jacobi Pontani de societate Iesu Progymnasmatum Latinitatis sive dialogorum volumen primum, p. 8. Atque postea eodem in opere, “Cicero…”, inquit, “omnium doctorum suffragiis in omni sermonis virtute primas tulit …” (op. cit., p. 409).



DE ARTe LATINE COLLOQUENDI ET EX TEMPORE DICENDI

63

Pontanus vero, quamvis Ciceronem esse auctorem summum summo in loco semper habendum identidem affirmet, cum Longolio tamen non plane consentit. Non efflagitat Pontanus ut eloquentiae Ciceronianae candidati omnia verba ex uno Cicerone sumant. Negat quidem nos loquentes de re Christiana deque re scholastica (quae duo exempla ab ipso Pontano ponuntur) posse aut debere vitare locutiones et verba harum rerum propria, etsi apud Ciceronem nequaquam reperiantur. “Conformanda est ad Ciceronis exemplar quantum fieri potest nostra oratio, tamen cum iudicio et delectu, non ex Caesare tantum et antiquis illis, quin etiam ex recentioribus, Plinio, Tacito, Suetonio, Quintiliano, Seneca bellissimum quodque, et quo quisque maxime videbitur excelluisse, depromendum est.”56

Ciceroniani, qui medio saeculo sexto decimo floruerunt, non solum de verborum delectu, sed etiam de oratione fortuita nonnihil a Bembo et Longolio dissentiebant: colloquia enim Latina nequaquam reiciebant. Citetur autem primus, antequam testimonia aliorum audiamus, Gerardus Vossius, Batavus, vir doctissimus, grammaticus peritissimus, qui exeunte saec. XVI et ineunte saec. XVII inclaruit.57 Vossius quidem a Ciceronianis separari non potest, sed inter eos est numerandus qui modum in Cicerone imitando retinebant: nec multo aliter quam Sturmius, Melanchthon, Muretus, alii, quorum dicta supra recensuimus, eloquentiae studiosis suadet ut auctores illos Iulii Caesaris et Augusti aequales semper in primis imitentur, et tantummodo quod his desit apud alios petant.58 Vossius autem de consuetudine Latine sermocinandi satis caute disserit: ut usum linguae Latinae cottidianum orationemque extemporalem minime respuit, ita tamen dolet multos (et praecipue de magistris loqui videtur) nondum satis in litteris exercitatos coram discentibus neglegenter Latine sermocinari. Itaque consuetudinem Latine sermocinandi esse utilem negat, nisi illi, quorum exempla sequantur discentes, satis sint litteris eruditi semperque conentur emendate loqui. “…. Aliud etiam est, quo gliscat hoc malum (i.e. linguae Latinae prave et ne56  Op. cit., praef., pp. 23-24. Conferenda sunt verba Mureti, quae supra memoravimus (ann. 45) – quorum quaedam Pontanus videtur mutuatus esse! 57  Natus est Vossius anno 1577 et usque ad annum 1649 vixit. 58  In opere, quod inscribitur Gerardi Ioannis Vossii de Imitatione cum oratoria, tum praecipue poetica deque recitatione veterum liber, pp. 13-14; et in alio opere ab eodem Vossio conscripto, c. t. Gerardi Ioannis Vossii De vitiis sermonis et glossematis Latinobarbaris* libri quattuor partim utiles ad pure loquendum, partim ad melius intelligendos posteriorum seculorum scriptores, ‘Praefationis ad lectorem,’ p. iv.

64

Terentius TUNBERG glegenter adhibendae), videlicet quotidianus* Latini sermonis usus cum iis quibus studia literarum nondum maturuerunt. Nam assidue tales audiendo simili adsuescimus sermoni: ipsi perperam loquentes perperam discimus scribere; ut mihi propemodum caussam suam probent, qui arbitrantur Latine loquendi morem – qualis quidem obtinet vulgo – non minus officere linguae castimoniae quam prodesse. Equidem de me ipso istoc dixero, saepius mihi hoc obtigisse, ut cum semibarbaris* cogerer ‘barbarizein’*, si intelligi vellem, quandoque etiam scientem deterius locutum, ne exprobrare inscitiam aliis viderer, quibus minus otii tractandis hisce literis fuisset. Interdum etiam, dum rerum momenta solum attendo, video ex vulgari consuetudine adhaesisse illud verbi, quod soleam improbare! Sed nunquam magis rideo, (dicam, an indignor?), quam si etiam in editis mihi videam pravo loquendi more abrepto excidisse, quod serio ipse damnem!”59

Multo minus caute loquitur Hortensius Landus et Italus et Ciceronianus, qui vehementissime negat studium Ciceronis imitandi esse colloquendi studio absonum.60 “…Dicunt Ciceronianos non posse ex tempore* loqui. Perfricuerunt isti, ut credo, frontem: nihil illos pudet tam splendide mentiri…… Quis nescit multos ubique Ciceronianos esse, qui tam prompte*, tam celeriter loquantur, ut ad extemporalem* hanc eloquentiam nati videantur?”61

Non est quod hoc loco Marcum Antonium Muretum iterum audiamus, quem et Ciceronianum quodam iure esse appellandum, et sermonem extemporalem probavisse iam animadvertimus. Alii igitur statim sunt advocandi. Sturmius et Melanchthon, litterarum Latinarum praeceptores clarissimi sententiisque Ciceronianorum tam addicti quam qui maxime, morem Latine colloquendi usumque linguae Latinae cottidianum in lyceis Germanicis esse servandum et propagandum credebant.62 Sturmius ipse 59  Gerardi Ioannis Vossii De vitiis sermonis et glossematis Latino-barbaris* libri quattuor partim utiles ad pure loquendum, partim ad melius intelligendos posteriorum seculorum scriptores, ‘Praefationis ad lectorem,’ pp. vii-viii. 60  Hortensius Landus natus anno circiter 1512, et anno 1553 mortuus, multo ante Vossium floruit. 61  In opere, cui index Hortensii Landi Cicero relegatus et Cicero revocatus, f. 23r-v. Multi ab Hortensio enumerantur oratores, quorum nonnulli sunt Transalpini, sed multi etiam Itali. In Ciceronianorum indice, quem affert Hortensius, conspicuus est Nicolaus Beraldus, de quo iam plus semel disseruimus. Nec est hoc loco praetermittendus Caelius Secundus Curio, Italus, artis sermocinandi et eloquentiae extemporalis fautor, cuius testimonia iam aliquoties adhibuimus, qui etiam inter Ciceronianos numerandus est, quippe qui Ciceronem eloquentiae auctorem primarium et principem sine dubio habeat (in opere, cui index Caelii Secundi Curionis schola, sive de perfecto grammatico, libri tres, p. 177). 62  Sicut supra indicavimus (cap. II, pp. 27-29).



DE ARTe LATINE COLLOQUENDI ET EX TEMPORE DICENDI

65

in usum discipulorum Latine sermocinantium colloquia familiaria vel dialogos scholasticos composuit.63 Orationem praeterea, quam De ratione discendae ac docendae linguae Latinae et Graecae medio saeculo XVI composuit Ioannes Posselius, vir utriusque linguae peritus professorque Rostochiensis, supra memoravimus.64 Quin Posselius in Ciceronianis sit numerandus, nullum est dubium.65 Tantum autem abest ut Posselius colloquia Latina spernat, ut facultatem familiariter et ex tempore Latine sermocinandi omnibus eloquentiae studiosis esse quam maxime necessariam affirmet. “De exercitio Latine loquendi”, inquit, “.... sciunt... viri docti et sapientes id omnino necessarium esse et sine magno discentium incommodo negligi aut omitti non posse...”66 Assentitur Antonius Schorus magister Argentoratensis, cuius quoque mentio a nobis antea facta est,67 sermonis quidem Ciceroniani fautor morosior et paene inter extremarum partium sectatores numerandus.68 Ioannis Sturmii Neanisci. Cap. II, pp. 20-21, 23-24. 65  “...Ciceronis scripta inprimis amare pueri discant, memores dicti Quintiliani: ‘Ille sciat se multum profecisse, cui Cicero valde placebit...’” (in opere, c. t. Johannis Posselii Orationes, pp. 139-140). “Unum genus sermonis idque optimum proponatur, in quo tantisper detineatur dum omnia pure et Latine proferre et auctoris (i.e. Ciceronis) vim et elegantiam loquendo et scribendo utcumque exprimere possint, et dum ad alios veteres et recentiores scriptores tuto admittentur (i.e. ‘admittantur’), quos non minori cum utilitate quam iudicio pervolutabunt” (op. cit., pp. 140-141). 66  Op. cit., p. 141. 67  Cap. II, p. 22, ann. 11. 68  “Quid enim mehercule extat apud Graecos praeclari, quod non imitari et exprimere hic vir est conatus (i.e. Cicero)?....Ita, ut nemini dubium sit, quin Latine Cicero praestiterit, quod olim solis fuit Graecis ab omnibus tributum. Quem itaque si ad imitandum nobis proponamus, consequemur profecto aliquam Eloquentiae laudem, si ad parem nulli unquam aut admodum pauci aspirare possint. Sed eo acrius graviusque in hanc rem est incumbendum, quod non concionem unius urbis, sed totius orbis, non rudem et imperitam plebem, sed doctos cultosque homines iudices habeamus, quorum iudicii aciem nulla actione perstringere, nullo corporis gestu carpere, nulla voce obtundere licet: quod non dicendo usurae unius horae, sed scribendo perpetuis monumentis et immortalitati potius nostra studia nunc commendemus” (in opere, c. t. De ratione discendae docendaeque linguae latinae et graecae libri duo, pp. 8-9). Et item “… unum genus sermonis, idque optimum deligamus, et pueris hoc solum proponamus: qui in eo usque detineantur, dum non proferre solum et exprimere possint pure et plane Latine omnia, sed et eius authoris vim et elegantiam loquendo et scribendo ostendant. Si enim tum ad poetas, ad veteres, ad recentiores et omnes scriptores admittantur, eadem utilitate, quo iudicio, eorum scripta pervolutabunt…” (op. cit., p. 19). Et item “…si maxime sermonis et castitatem et ornatum spectare debemus, aut unius Ciceronis, aut eorum qui sua (sic) fere aetate fuerunt, sermonem omnibus praeferendum esse constituemus: quod nunquam magis eloquentia, quae poliendi et ornandi et augendi sermonis est optima magistra, quam iis temporibus floruit, cuius studio adeo flagrabant tum omnes praesertim optimates, ut cum Graecis vel doctissimis contendere viderentur. Sed his ita excellit Cicero, ut sol caeteris syderibus, 63 

64 

66

Terentius TUNBERG

Suadet Antonius ille ut magister linguae Latinae non solum facultatem loquendi, sed etiam optime loquendi sibi paratam habeat. “Quod Latine ipse loqui debeat pure et emendate, qui alios docet, res ipsa satis confirmat. Ex eorum enim ore, ut regis sui populus, omnes pendent. Itaque ipse inprimis et loquendo et pronunciando praestet, quod a suis requirit, efficiatque ut neque sui neque caeteri tam eum eruditum existiment ex taciturnitate, quam locutione ipsa, quae certissima mentis sapientis est index.”69

Discipuli praeterea, si fidem Antonio Schoro tribuere volumus, orationem extemporalem et sermonem cottidianum etiam ante alia dicendi genera excolere debent. “Prima itaque cura sit quotidiani* sermonis: neque ante puerum ad alias orationis formas adducamus, quam eam, quae tanquam fundamentum est omnium, intelligat et mediocriter sermone et scriptis exprimat…”70

Schorus igitur, non aliter quam multi Ciceroniani, ut sermonem familiarem et cottidianum minime respuit, sic vult efficere ut colloquia discipulorum secundum normas loquendi Ciceronianas conformentur. Quam ob causam reprehendit quosdam magistros qui non satis diligenter curent ut discipuli formas dicendi et locutiones ex ipsis auctoribus hauriant.71 Persimilia suadet Ioannes Morisotus et Ciceronianus et colloquiorum scholasticorum auctor, qui non vult puerum cum condiscipulis quolibet modo sermocinantibus, sed cum bene colloquentibus versari. Nam in dialogo, cui titulus Studii formandi ratio, qui in Morisoti Colloquiorum* libris invenitur, hoc praeceptum legitur: “...ad commilitones eos digredieris, quos expeditissime, Latinissimeque loqui noveris, ut literatis fabulis* quae omnia eius radiis et splendore obscurantur, alia vero lustrantur et complentur. Hunc itaque, quem eloquentissimum omnes post aetates iudicarunt, aut unum pueris propo­ namus, aut eos tantum, qui aeque puro et polito sermone usi sunt, adiungamus” (op. cit., pp. 20-21). 69  Op. cit., p. 22. 70  Op. cit., p. 27. 71  Saepe enim, si fidem Antonio tribuere possumus, fit ut magistri Itali alia, Galli alia, Germani alia latinitate loquantur. Normae igitur dicendi, quas apud auctores veteres videmus, tamquam obrussa sunt adhibendae, ut tales locutionum discrepantiae tollantur. Alius quoque exstat fons, unde sermo cottidianus corrumpi possit. “Accedunt et scholae”, inquit Schorus, “quae omnes artes et scientias inscitia linguae novis et ineptis valde vocabulis involverunt et obscurarunt” (op. cit., p. 32). Hoc loco Antonius nobis videtur indicare illos mores Latine loquendi, qui in disciplinis ‘scholasticis’ medio aevo exorti sunt, velut apud professores theologiae ‘disputatricis,’ quam ita nuncupare solebant studiorum humanitatis fautores, vel apud illos grammaticos, qui ‘modistae’ appellati saecc. XIV et XV praecipue floruerant.



DE ARTe LATINE COLLOQUENDI ET EX TEMPORE DICENDI

67

pascas animum.”72 Ad academias ludosque litterarios ordinis Iesuitarum revertamur, ubi – quae res est summi momenti – studium Ciceronis sedulo imitandi et consuetudo ex tempore Latineque colloquendi una et coniunctim exstabant: quod quidem e nonnullis Rationis studiorum locis elucet.73 Cuius rei testimonia accipere possumus non solum e Ratione atque institutione studiorum societatis Iesu, unde nobis datur totius institutionis Iesuiticae, qualis exeunte saeculo XVI fuit, conspectus satis amplus, sed etiam e Progymnasmatis illius Pontani, quem inter Ciceronianos esse sine dubio numerandum supra declaravimus.74 Pontani Progymnasmata vel ‘colloquia familiaria’ sunt discipulis in societatis Iesu ludis litterariis commorantibus destinata sciteque composita, unde sermonis cottidiani specimina ad quamlibet fere vitae scholasticae partem utilia discerent. Tantum igitur abest ut Pontanus morem Latine sermocinandi respuat, ut eloquentiam familiarem et extemporalem propagare et perpolire studeat. A professoribus artium, quae ad ipsas litteras minus spectant, non multum exigere videtur. “Laudandi sunt,” inquit, “si non pessime Latine loquantur: sin secus, non est id ab ipsis pertinacius requirendum; quando eos magis rem spectare quam verba pendere oportet.”75 Qui autem in ipsas litteras incumbunt, hi sunt eloquentiae Latinae quasi custodes, qui non solum Latine colloqui, sed colloqui optime et secundum sermonis Ciceroniani normas debent. “At vero quemquam se Humanitati addictum et consecratum confiteri, cui parum percepta et cognita, parum usitata sit bona a veteribus custodita nobisque velut testamento legata Latinitas, hoc demum admirabile et vix tolerandum existimari potest. Aut enim a nulla prorsus, aut ab istac eruditorum natione optimo iure Latini sermonis candor, summa propemodum integritas perfectioque postulari debet.” 76

Quid igitur mirum, si permulti grammatici, qui tam in Italia, quam in aliis Europae regionibus saeculis XVI et XVII floruerunt, praecepta Ciceronianorum sunt secuti! Nam eloquentiae candidatis facilius erat unicum exemplar, h.e., unici et eximii scriptoris compagem verborum praecipue sequi, verbis sane et locutionibus ab aliis auctoribus sumptis, 72  In libello, cui index Ioannis Morisoti medici Colloquiorum* libri quatuor, p. 12. Inspicienda quoque sunt, quae supra de Morisoto diximus (cap. III, p. 43). 73  Cf. ann. 53, quam supra subiecimus, et capitis II, ann. 39. 74  Cf. ann. 55. 75  Progymnasmatum latinitatis, praef., pp. 1-2. 76  Ibid.

68

Terentius TUNBERG

ubi opus erat. Qua libertate concessa, sermo Ciceronianus omnium argumentorum vel disciplinarum factus est capax. Vel illud lexicum Ciceronianum, quod Nizzolius ineunte saeculo XVI composuerat – qualia lexica sermoni extemporali impedimento esse Erasmus et Muretus et alii credebant – postea est amplificatum et emendatum ab editoribus doctis, qui opus Nizzolii Latine ex tempore sermocinantibus esse subsidio maximo credidisse videntur: quod nobis intellegere licet e praefationibus quas scripserunt Caelius Secundus Curio et Iacobus Cellarius.77 Ut generatim et universe loquamur, quamdiu scripta Latina ad res maioris momenti tractandas et divulgandas a scientiarum professoribus, a legatis publicis et cancellariis, ab hominibus ecclesiasticis edebantur, tamdiu quidam usus Latine loquendi videtur a nonnullis esse conservatus. Et in hoc usu retinendo, excolendo, tradendo Ciceroniani non tandem adversarii, sed potius antesignani exstiterunt. Studium igitur Ciceronis imitandi impedimento fuisse quominus homines lingua Latina uterentur adeo non credimus, ut, quod de fautoribus bonarum litterarum omnibus linguam Latinam ad nitorem antiquum revocare conantibus affirmavit Iosephus IJsewijn,78 id etiam de Ciceronianis ipsis asseverare non cunctemur: propter normas quasdam a studiorum humanitatis professoribus restitutas usum linguae Latinae esse diutius servatum.

77  “Eloquentem cum dico, non perfectam illam formam intellego, quae animis excellentium oratorum tenetur, in nemine autem reperta est, sed potius mediocrem hanc dicendi rationem, quae res animo conceptas verbis puris et elegantibus, sententiisque aptis et concinnis splendide ac copiose* efferre potest. Quales olim apud Graecos et Latinos multi fuerunt, et nostra aetate non pauci reperiuntur in aulis principum, in rebus publicis, in templis denique et scholis, qui copiose* et ornate dicunt et scribunt.” Leguntur haec verba in praefatione operis quod inscribitur Marius Nizolius sive Thesaurus Ciceronianus post numquam satis laudatas operas Basilii Zanchi, Caelii Secundi Curionis et Marcelli Squarcialupi Plumbinensis…denuo per Iacobum Cellarium Augustanum… repurgatus (Francofurti, 1613), f. 2r. Inspiciatur etiam praefatio, quae inscribitur Epistula nuncupatoria, in opere quod est Nizolius sive Thesaurus Ciceronianus, post Mar. Nizolii, Basilii Zanchi, et Caelii Secundi Curionis…operas, per Marcellum Squarcialupum Plumbinensem… digestus et illustratus (Basileae, 1576), f. A4r. 78  Iterum inspiciantur quae sunt in capite I de hac re dicta (p. 12, ann. 3).

V. DE PRONUNTIATU

Cum consuetudinem Latine colloquendi, qualis saecc. XVI et XVII exstitit, tractemus, oportet saltem breviter consideremus quibus modis homines verba Latina illis saeculis soliti sint enuntiare. Nondum enim aetate litterarum renatarum exstitit pronuntiatus ille scholasticus et restitutus, quo linguae Latinae magistri nonnulli coram discipulis uti saeculo nostro conantur.1 Permulti homines docti videntur esse tam medio illo aevo, quam aetate litterarum renatarum assuefacti et soliti Latina verba plus minusve secundum sonos sui quisque vernaculi sermonis enuntiare. Itaque tot paene fuerunt rationes verba Latina enuntiandi, quot linguae, dialectique vernaculae.2 Vigente quidem Romano imperio antiquo, sermo Latinus quibusdam scilicet hominibus fuit patrius et vernaculus, quos penes enuntiandi normae fortasse fuerunt: at vix fortasse pauciores nec minus alius ab alio discrepantes Latine loquentium soni audiebantur imperio Romano in Europa pollente, quam saeculis insequentibus, quibus etsi non iam imperium Romanum antiquum, linguae tamen Romanae usus etiam tum floruit. Pronuntiatus ille, quem “restitutum” appellare solemus, quodammodo compositus atque fictus est ex indiciis sonorum tonorumque, qui videntur fuisse proprii hominum nobilium et cultorum, qui Romae, h.e. in Urbe ipsa temporibus Ciceronis habitaverunt.3 Vix asseverare possumus eodem hoc modo, quem “restitutum” vocamus, homines doctos, qui in Hispania vel in Africa vel in aliis regionibus dicioni Romanae subiectis altero post Christum natum saeculo vixerint, verba Latina proferre ex ore solitos esse. Nullum enim est dubium quin intra Romani imperii 1  Oportet quoque fateamur pronuntiatum illum restitutum nondum apud omnes gentes esse prorsus acceptum et usitatum. Itali enim permulti, ut unicum exemplum proponamus, verba Latina enuntiantes suum et proprium sonum nonnumquam conservant. 2  De hoc argumento antea paulo fusius, sed paucioribus testibus freti disseruimus, in opusculo Milena Minkova et Terentio Tunberg auctoribus edito, c. t. “De rationibus variis, quibus homines verba Latina aetate litterarum renatarum enuntiabant,” et in commentatione, quae “Observations on the Pronunciation of Latin during the Renaissance” inscribitur. 3  Pronuntiatus ille “restitutus” dilucide proponitur et explicatur a Sidonio Allen, professore clarissimo, in libro, qui inscribitur Vox Latina: A Guide to the Pronunciation of Classical Latin.

70

Terentius TUNBERG

fines pronuntiatus varii atque alius ab alio diversi vel saeculo primo ante Christum natum exstiterint. Id quod e titulis incisis aliisque indiciis non paucis elucet. Ne in Italia quidem unicus et communis modus verba Latina enuntiandi umquam exstitit.4 Suspicari igitur licet omnibus fere temporibus, quibus linguae Latinae usus longe lateque sit diffusus, modos enuntiandi valde diversos ac dissimiles impedimento nonnullis hominibus fuisse quominus alii alios Latine loquentes statim et facile intellegerent. Talia impedimenta cum aetate litterarum renatarum, tum etiam recentioribus saeculis exstitisse certo scimus – idque non paucis ex indiciis. Quae et qualia sunt haec indicia? Non pauci grammatici litterarumque bonarum cultores opuscula de rationibus verba Latina et Graeca enuntiandi saecc. XVI et XVII composuerunt, quos inter numerantur Erasmus, Thomas Smith, Ioannes Caius, Ioannes Posselius, Iustus Lipsius – ut solos illustres aliquot eruditos memorare liceat. Id fere omnes egisse videntur ut, operibus auctorum veterum excussis, quaedam normae vel leges invenirentur. Excepto autem Erasmi opusculo, quod De recta Latini Graecique sermonis pronuntiatione inscribitur, perpauca nobis ex huiusmodi libris percipere licet indicia sonorum, quibus aliis aliae gentes verba Latina illa aetate enuntiabant: talium enim librorum auctores praecepta potius dare conantur, nobisque indicare qua quaeque littera ratione sit ex ore proferenda, et quibus sonis oporteat nos syllabas et verba Latina enuntiare. Indicia autem sonorum, quibus homines voces Latinas saecc. XVI et XVII proferre solebant, hic illic reperiuntur et in operibus quam maxime variis. Perpauci rerum praeteritarum indagatores hoc argumentum tractare nostra aetate conati sunt; et hi fere omnes non sunt linguae Latinae, sed artis potius musicae cultores, qui sane certiores fieri cupiunt quibus modis cantus Latini saeculis praeteritis compositi cum decore sint aetate nostra canendi. Praestantissimus ex his inquisitoribus est fortasse Haraldus Copeman Britannus, qui libellum de rationibus Latine canendi abhinc annos circiter viginti composuit, cui titulus Anglicus Singing in Latin. Cuius opusculi retractati et aucti altera editio est anno 1992 curata. Haraldus ille nonnulla traxit ex alio libello, quem Federicus Brittain multo ante scripserat. Opus Federici, primum anno 1934 in publicum emissum,

4  Quantopere vel florente imperio Romano discrepaverint inter se Latine loquentium soni licet nobis intellegere ex opere multis indiciis referto, quod auctore Adams in publicum nuperrime datum est, c. t. The Regional Diversification of Latin 200 BC-AD 600.



DE ARTe LATINE COLLOQUENDI ET EX TEMPORE DICENDI

71

iterum est anno 1955 typis excusum.5 Eo in primis proposito suum librum composuerat Federicus, ut nonnullorum sententiam refelleret, qui dictitabant pronuntiatum Italicum fuisse et iam diu esse in ecclesia Catholica communem et usitatum. Asseverat autem Federicus commune illud pronuntiatus Italici studium exeunte saeculo undevicesimo, nec ante, in ecclesia Catholica crevisse, et praecipue apud eos, qui normas quasdam et regulas in ecclesiam inducere conati sint: negat denique ullam voces Latinas enuntiandi rationem ceteris sonis Latine loquentium aut auctoritate aut consensu inde ab medio illo (quod nominatur) aevo praestitisse. Animadvertendum nobis est Federicum praecipue vitam Britannorum communem et cultum divinum apud Britannos usitatum tractare. Haraldus autem Copeman, quamquam Federico neganti ullum pronuntiatum multa per saecula praecipue valuisse assentitur, non tamen solum Britannorum, sed mores enuntiandi nonnullarum gentium proprios attingit. Quibus sonis homines alius alia gente oriundi verba Latina ex ore emittere soliti sint nequaquam describere conabimur. Tales enim sonos artis musicae studiosi, quorum nomina laudavimus, aliqua ex parte iam descripserunt. Propositum autem nobis est ut consideremus quanto fuerint impedimento sonandi vel enuntiandi modi satis dissimiles, quominus homines non una gente nati Latine loquentes inter se intellegerent. Satis quidem constat difficillimum aliquando fuisse verba Latina ore peregrino conformata et prolata agnoscere. Narrat, ut unicum exemplum proponamus, Iosephus Scaliger quomodo ipse Britannum quempiam eruditum sese Latine alloquentem per quadrantem horae frustra conatus sit intellegere; cuius vocem asseverat Iosephus non obscuriorem sibi futuram fuisse, si homo Turcice locutus esset. Haec narratiuncula satis bene nota est; quae quidem in enchiridio memoratur, quod de Romanorum pronuntiatu scripsit Sidonius Allen.6 Non solum ex hac narratiuncula Scaligeriana, verum etiam ex aliis indiciis, quorum quaedam mox considerabimus, colligere possumus pronuntiatum praecipue Britannorum saeculo septimo decimo valde singularem fuisse vixque ab aliis Europaeis intellegi potuisse. At saeculo priore, saeculo videlicet sexto decimo, res multo aliter sese habuisse prima saltem fronte videntur. Erasmus enim Roterodamus in libello, quem de recta Latini Graecique sermonis pronuntiatione ineunte saeculo sexto decimo scripsit (in quo pronuntiatum quendam restitutum 5  6 

Opus dicimus, quod Latin in Church inscribitur. In libro, quem scripsit Allen, cui index Vox Latina, p. 108.

72

Terentius TUNBERG

delineavit, quem tamen ipse numquam usurpasse videtur), Italos optime omnium gentium verba Latina enuntiare non semel asseverat: sed post Italos secundum locum habere Britannos.7 Pronuntiatus enim Britannorum Erasmo videbatur ad sonos Italorum Latine loquentium proxime accedere. Erasmo quidem assentiri videtur Thomas Faber (vel ‘Smith’), eques Anglus, qui in libello, quem de recta et emendata linguae Graecae pronuntiatione medio saeculo sexto decimo composuit, morem Britannicum Latine enuntiandi vix a pronuntiatu Italico discrepare asseverat.8 Addit insuper Faber Gallos Latine loquentes vix ab alienigenis intellegi posse. Hac quoque in re Faber et Erasmus plus minusve consentiunt. Affirmat enim Erasmus pronuntiatum Gallicum omnium pessimum minimeque perspicuum esse.9 Mos quidem Gallicus Latine enuntiandi a litterarum professoribus non paucis ludibrio habebatur, cum praesertim Galli ad accentus in ultimis cuiusque fere vocis syllabis collocandos essent proclives.10 Galli Latine loquentes etiam ab aliis Gallis deridebantur, vel a Petro Ramo grammatico artisque rhetoricae praeceptore, qui respuebat pronuntiatum apud collegium Sorbonnicum iam multa saecula usitatum. De linguae Latinae pronuntiatu Italico nonnulli, qui et saeculo sexto decimo et postero saeculo scripserunt, quaedam tradunt, quae cum Erasmi testimoniis congruere videntur. Testis sit Ioannes Caius, professor Cantabrigiensis, qui libellum medio saeculo sexto decimo scripsit, cui titulus De pronuntiatione Graecae et Latinae linguae. Quod opusculum edendum curavit Ioannes, ut quosdam novitatis fautores refelleret, qui pronuntiatum linguae Graecae et linguae Latinae ab Erasmo (in opere cui index De recta… pronuntiatione) propositum in Academiam Cantabrigiensem inducere conati erant.11 Ioannes Caius in primis adversari 7  In opere quod inscribitur De recta latini graecique sermonis pronuntiatione, ed M. Cytowska, ASD I.4 (1973), pp. 100-101. 8  In opere Haraldi Copeman, c. t. Singing in Latin, p. 75. 9  In opere quod inscribitur De recta latini graecique sermonis pronuntiatione (loc. cit.). 10  In opere Haraldi Copeman, c. t. Singing in Latin, p. 145. 11  Erasmus ipse – id quod antea diximus, sed quod est iterum monendum – enuntiandi ratione a se in opere De…. pronuntiatione delineata vix videtur esse usus. Haud dubitamus quin Erasmus verba Latina non multo aliter proferre solitus sit, quam Itali eruditi. Satis enim constat Erasmum in Italia commorantem Latine cum aliis doctis hominibus libenter collocutum esse vixque umquam alia lingua (nisi aliquando Graeca) ibi usum esse (cf. Ep. 1347, ed. Allen, 5: 244-245, vv. 218-251). Nihilominus sonus quidam Batavicus in verbis Latinis ab Erasmo enuntiatis etiam audiebatur. Nam Erasmus dicitur noluisse orationem vel praelectionem publicam coram doctis Italis habere timens ne verba sua sono aliquatenus Germanico prolata ludibrio haberentur. De pronuntiatu Erasmi haec a Philippo Melanchthone narrantur: “Audio saepe rogatum esse Erasmum in Italia ut



DE ARTe LATINE COLLOQUENDI ET EX TEMPORE DICENDI

73

voluit Thomae Fabro, ut qui pronuntiatui Erasmico faveret, quique paulo ante composuisset libellum De recta et emendata linguae Graecae pronuntiatione, ut hanc enuntiandi rationem explanaret et commendaret.12 Ioannes Caius, quamquam in opusculo, quod supra memoravimus, gentes Europaeas, prout quaeque voces Latinas melius ei videtur sonare, minime recensere conatur, oratores tamen, quos in Italia audivit, laudibus cumulat, quippe qui semper graviter et cum decore Latine sint locuti.13 Varios quidem enuntiandi modos agnovit Caius: asseverat ab Anglis septentrionalibus et Scottis quaedam verba modo quodam singulari sonari, et ab Italis quasdam syllabas more insigni proferri.14 At haud ullo in loco putare videtur Caius morem verba Latina enuntiandi in Britannia iam usitatum et translaticium ab pronuntiatu Italico tantopere discrepare ut ulla intellegendi difficultas inter homines his gentibus oriundos Latine sermocinantes exstaret.15 Pronuntiatus autem ab Erasmo propositus, Caii quidem sententia, utpote nulla in regione nisi in Britannia auditus, potest esse impedimento quominus commercia Latine loquendi inter gentes varias frequententur.16 Sententiam autem Ioannis Milton, qui septimo decimo saeculo floruit et haud iniuria inter auctores litterarum Anglicarum eximios adhuc numeratur, operae pretium videtur considerare. In libello, qui De institutione inscribitur, Ioannes pronuntiatum linguae Latinae Italicum popularibus suis (h. e., Britannis) apertissime commendat: ab Italis enim litteras praecipue vocales optime proferri; Britannos contra vix vocales exprimere posse.17 Thomas Ellwood, qui nonnulla de Ioanne Milton, amico specimen suae eruditionis ac facundiae publica praelectione praeberet. Sed ut hac in re amicis morem gereret adduci numquam potuit metuens ne ab Italis pronunciatio hominis Germani derideretur...” (in opusculo, quod inscribitur Declamatio de Vita Rodolphi Agricolae, pp. 441-442). 12  Haec omnia in operis, cui index Ioannis Caii de pronuntiatione Graecae et Latinae linguae cum scriptione nova libellus, praefatione fusius explicantur, quam praemisit I. Gabel editor, pp. 1-6. 13  “Cum essem in Italia, graves viros graviter et cum decoro pronunciantes audiebam. Cum in Britanniam veneram, novos viros, novo quodam pronunciationis genere omnia personare offendebam” (in opere, quod edidit I. Gabel, c. t. De pronuntiatione, p. 3). Operam medicinae in Italia dedit Ioannes Caius ab anno 1539 usque ad 1543. Opera praeterea Aristotelis Patavii praelegebat ab anno 1541 usque ad annum 1543. 14  In opere, quod edidit I. Gable, c. t. De pronuntiatione, pp. 9-10, 18. 15  “Hactenus ergo vetus illa pronunciatio (i.e. apud Britannos usitata) nihil prohibuit quin et recte loquerentur homines et per orbem universum intelligerentur (sic), sic ut non sit opus nova ” (op. cit., p. 12). 16  Op. cit., pp. 3, 11. 17  In opere Haraldi Copeman, c. t. Singing in Latin, pp. 194-195.

74

Terentius TUNBERG

suo, litteris mandavit, certiores nos facit sibi ab eodem Ioanne esse persuasum, ut verba Latina Italico modo semper enuntiaret, quo pleniore beneficio linguae Latinae frueretur, videlicet non solum ut auctores Latinos legeret, sed etiam ut cum alienigenis et peregrinis ope linguae Latinae facile colloqueretur et ab illis intellegeretur.18 Olaus quoque Borrichius, Danus, quem supra memoravimus,19 Ioannis Milton fere aequalis, sonum Anglorum Latine loquentium satis singularem ludibrio habet.20 His verbis, quae sunt medio saeculo septimo decimo scripta, perlectis, rationes, quibus Britanni verba Latina soliti sint enuntiare, post aetatem Erasmi esse mutatas non possumus non suspicari.21 Nam ineunte eodem saeculo septimo decimo relationem itinerum suorum, quae permulta variis in regionibus fecerat, litteris mandavit Thomas Coryat, alius Britannus. Evenit aliquando ut Thomas ille commercia cum nonnullarum regionum incolis Latine loquendo haberet. Primo tamen eius sermo aegre ab illis intellegebatur. At fere statim intellexit praecipuam difficultatem ex ‘I’ vel ‘iota’ littera proficisci, atque, impedimento percepto, tam illam litteram quam alias syllabas Italico more enuntiare pro viribus conatus est. Opinatur enim Thomas sonos, quibus Itali verba Latina proferre soleant, apud multas gentes agnosci, suspici, usurpari. Pronuntiatu igitur sic mutato, non magno negotio Latine loqui potuit cum Danis, Germanis, Hispanis, Suetis, Polonis, etiam cum Gallis.22 Ibid. Cap. IV, p. 59. 20  In opere, c. t. Olai Borrichii Itinerarium 1660-1665, Tom. II, p. 75. Quaedam alia de sonis Britannorum Latine loquentium scitu digna traduntur a Sidonio Allen, in libro, qui inscribitur Vox Latina: A Guide to the Pronunciation of Classical Latin, pp. 102-110. 21  Cur sonus Britannorum verba Latina enuntiantium illo saeculo mutatus sit vix explicare valemus. Coniectura autem nitentes quasdam res esse in primis considerandas putamus. (I.) Constat inter glottologos magnam litterarum vocalium mutationem in ipsa lingua Anglica inde ab exeunte saeculo XIV usque ad saeculi XVI initium pedetemptim esse factam. Temporibus igitur illis, quibus Erasmus, Faber, Caius floruerunt, vestigia quaedam sonorum antiquiorum in ore quorundam Britannorum fortasse mansitabant. (II.) Eruditi quoque homines studiorumque humanitatis fautores, qui inter Britannos usque ad tertium quartumve saec. XVI decennium floruerunt, aut in Italia bonis litteris operam dederunt, aut commercia cum Italis linguae Latinae studiosis in Britannia commorantibus, qualis fuit Polydorus ille Vergilius, qui ecclesiae Romanae legatus anno circiter 1501 in Britanniam venit, aut saltem cum Erasmo et eius amicis habuerunt. (III.) Posteaquam rex Henricus eius nominis octavus Britannos ab ecclesia Romana anno 1534 secrevit, nonnullis, qui regi resistere conati sunt, cruciatu supplicioque affectis, commercia, qualia eruditis Britannis cum Italis studia humanitatis profitentibus antea fuerant, procul dubio sunt aliquatenus impedita. 22  In opere Thomae Coryat, cui inscriptio Coryats Crudities Hastily Gobled up, pp. 59-60. 18  19 



DE ARTe LATINE COLLOQUENDI ET EX TEMPORE DICENDI

75

Utcumque res illa sese habet, fabella Thomae Coryat, quam rettulimus, quamquam ad ‘I’ litteram in primis spectat, bene tamen congruit cum Ioannis Milton et aliorum sententiis, quae ad pronuntiatum Italicum pertinent. Neque his dictis absonae sunt sententiae Christophori Bernhardi Germani, qui Dresdae iisdem fere annis choragus fuit, quibus scribebat Ioannes Milton. Etenim Christophorus varios pronuntiatus a cantatoribus usurpari dicit – sed optimos et prudentiores enuntiandi rationem Italicam adhibere, quippe quae sit idonea et genuina. Vix sane nobis scire licet num Christophorus idem de Latine sermocinantibus dicturus fuerit. Hoc enim de cantatoribus fortasse dixit, quia mos canendi Italicus apud Germanos in pretio illa aetate fuit.23 His igitur testimoniis (et sine dubio potuimus plures locos afferre) non paucorum scriptorum cognitis, iterum rogandum est quomodo homines variis e gentibus oriundi et suo quisque sono patrio Latine loquentes inter se colloqui et alius alium intellegere potuerint. Tria responsa proferre valemus. Primum, quamquam quaedam erant Latine enuntiandi rationes tam singulares (velut Britannorum Gallorumve), ut aegre ab homine talibus sonis insueto intellegerentur, pronuntiatus tamen quarundam regionum ac nationum proprii multo minus inter se dissimiles erant: si homines ab eiusmodi gentibus oriundi inter se Latine colloquebantur, fortasse non magnopere impediebantur alii, quin dicta aliorum satis cito caperent. Deinde si quis in regione aliquandiu manebat, ubi voces Latinas exprimendi rationem invenit omnino sibi novam et inusitatam, necesse habebat novo pronuntiatu assuefieri – id quod sine dubio experti sunt nonnulli discipuli, qui peregre in maximis academiis versabantur. Accommodari quidem ad novum pronuntiatum nonnumquam fuit difficile et molestum; at minus laboriosum, nisi omnino fallimur, quam linguam novam de integro perdiscere. Postremo quidam malebant enuntiare more Italico, quo facilius Latine cum alienigenis sermocinarentur. Non quidem tantopere pollebat pronuntiatus Italicus, ut alii mores enuntiandi abolerentur aut exolescerent. Attamen, id quod ex testimoniis iam consideratis colligere possumus, enuntiandi mos Italicus sonis aliarum gentium propriis quasi quadam auctoritate, praesertim inter bonarum litterarum cultores, praestabat, et multis in regionibus intellegebatur. Haud difficile est coniectare cur res ita sese habuerint. Studia humani23 

In opere Haraldi Copeman, c. t. Singing in Latin, p. 106.

76

Terentius TUNBERG

tatis, quae dicebantur, in Italia exorta sunt. Bonarum litterarum eloquentiaeque Latinae cultus est ab Italia in alias Europae regiones dilatatus; idque nonnumquam ope et opera magistrorum Italicorum peregre habitantium. Docti homines ex Europa septentrionali et e terris Europaeis ad orientem spectantibus Italiam tamquam sedem et, ut ita dicamus, umbilicum litterarum renatarum petere consueverant, quorum permulti ad litteras Latinas colendas diu in Italia manebant. Sedes quoque totius ecclesiae Catholicae, cuius proceres usum linguae Latinae alii quidem aliter, sed aliquo saltem modo servabant, Romae sita a multis hominibus rei sacrae studiosis petebatur. Quibus modis saeculo duodevicesimo, quibus undevicesimo homines verba Latina enuntiabant? Haud vero hic est locus ut his interrogatis respondeamus, quippe qui non ita multum in linguam litterasque Latinas hisce recentissimis saeculis alibi aliter conservatas inquisiverimus. Quibusdam autem de rebus vix ullum dubium exstare potest. Etenim usum linguae Latinae extra ecclesiam Catholicam saeculo duodevicesimo valde decrevisse manifestum est. Eodem illo saeculo linguae vernaculae in academiis maioribus vel in studiorum universitatibus magis magisque usurpabantur. Nec saeculo sequenti, videlicet undevicesimo, res aliter sese habebant. Enuntiandi varietas, quae antea inter Latine loquentes exstiterat, nequaquam est imminuta, immo aucta videtur esse. Pronuntiatus autem ille restitutus, cuius quidem nobis elementa saltem iam sint nota, vix ante saeculi XIX decennia ultima est excogitatus. Quo tempore plures homines docti et philologi, duce fortasse Villelmo Corssen, philologo Germano, qui opus amplum multisque indiciis refertum anno 1858 in lucem edendum curaverat,24 quo ostenderet qui et quales Latine loquentium soni apud Romanos antiquos usitati fuissent, id non solum agere coeperunt ut pronuntiatus Romanus et antiquus accuratius restitueretur, sed etiam ut magistri discipulique in lyceis et gymnasiis versantes verba Latina sonis hac ratione restitutis constanter enuntiarent. Eadem fere aetate nonnulli Britanni tam magistri quam litterarum professores, qui Britannos verba Latina more singulari multoque aliter atque alios Europaeos enuntiare agnoscebant, sonos a philologis “restitutos” in usum communem inducere volebant.25 Pronuntiatus igitur restitutus paulatim, 24  Opus Villelmi, cui titulus Über Aussprache, Vokalismus und Betonung der latei­ nischen Sprache, duobus tomis continetur. 25  Operae pretium est legere epistulam, quam de hac re scriptam, ad editores epheme­ ridis, cui titulus London Times, anno 1871 misit quidam F. Canon Oakeley, vir Catho­ licus. Asseveravit Oakeley homines Catholicos in Britannia habitantes paulo aliter atque



DE ARTe LATINE COLLOQUENDI ET EX TEMPORE DICENDI

77

non sine altercationibus, quibusdam professoribus vel medio saec. XX repugnantibus, est in lycea Britannica inductus. Usus scholasticus apud Gallos, nonnullis litterarum magistris pronuntiatum linguae Latinae Gallicum et translaticium mordicus retinentibus, etiam lentius et tardius mutatus est.26 At apud Italos, quamvis fautores pronuntiatus restituti non desint, permulti tamen litteras Latinas profitentes sono patrio adhuc utuntur.

alios Britannos verba Latina enuntiare iam diu solitos, et eorum pronuntiatum magis cum pronuntiatu externorum hominum congruere. At ipsas gentes externas de rationibus verba Latina enuntiandi vix inter se consentire, nisi de ‘a’, ‘e’, ‘i’ litteris vocalibus ageretur: hisce de litteris enuntiandis omnes homines praeter Britannos consentire: Catholicos autem homines in Britannia habitantes iam pronuntiatu Italico uti: at paulo antea Anglos ecclesiae Romanae deditos more Britannico verba Latina enuntiare solitos esse, exceptis illis litteris vocalibus (quas igitur innuit Oakeley ab Anglis Catholicis more Europaeo, non Britannico, semper enuntiatas esse). Itaque suadet Oakeley ut omnes Britanni aut pronuntiatum et Italicum et Romanum usurpent, aut morem Brittanicum et translaticium servent, tribus autem illis litteris vocalibus exceptis, quae eodem modo Britannis sint enuntiandae, quo ab aliis gentibus Europaeis enuntientur (in actis diurnis, quibus nomen The Times, die Ianuarii 20, anno 1871, p. 4). 26  Plura de his rebus dicuntur in libro, c. t. Golden Latin Artistry, quem scripsit Wilkinson (pp. 3-6).

VI. DE LATINE COLLOQUENDI USU ET UTILITATE

Non solum magistri ludorum artiumque liberalium professores, sed etiam alii vitam seorsum ab academiis litteratorumque coetibus agentes lingua Latina nonnumquam utebantur. Qua de re nos quodammodo certiores facit Antonius Van Torre societatis Iesu sodalis,1 qui optima quaeque discipulis suis quodam in loco exoptat, asseverans se collegasque suos donum haud vile – Latine videlicet loquendi facultatem – pueris dare, quam rem illis postea subsidio fore maximo. Tunc enumerat coetus quosdam hominum in quibus Latine loquendi peritia est utilis. “… velut nutricii os vobis fingunt, et praeeunt vobis, ut cum olim in templis, in curiis, in exedris, et consessibus loquendum erit, insignis Latinae linguae facilitas* et copia subsidium et laudem non vulgarem vobis alatura sit…” 2

Quamvis legatos publicos peregre commorantes res saepius linguis vernaculis linguaque praesertim Gallica cum alienigenis tractare solitos esse suspicemur, vix tamen dubitare possumus quin quidam legati sermone Latino, utpote hominum litteris apud omnes fere gentes Europaeas eruditorum communi, satis commode aliquando sint usi.3 Qualis fuisse videtur Ioannes Isceri dominus, vir Hispanus, quem hominem magna facundia praeditum medio saec. XV memoravit Laurentius Valla.4 Ecclesiae sane 1  Antonium Van Torre, Belgam, qui saeculo XVII floruit, iam memoravimus (cap. II, p. 36). 2  E praefatione libelli quo continentur Dialogi familiares* litterarum tironibus in pietatis, scholae, ludorum exercitationibus utiles et necessarii (in Praef. ad illustres, nobiles, ingenuos adolescentes…), p. vi. 3  Ut exemplum unicum afferamus, hisce verbis Erasmus Collegium Buslidianum Lovanii situm laudat: “Sunt complures Louanii velut in hoc coniurati, ut Collegium Buslidianum, vnicum nostrae regionis, imo totius Caesareae ditionis ornamentum, sublatum cuperent: eique miris cuniculis exitium moliuntur, vnde quum omnibus publice pariter ac private proditura est summa vtilitas, tum aulae Caes prodibunt eruditi secretarii, cordati consiliarii, legati facundi, proceres non tantum imaginibus nobiles, denique principes qui, si videatur, possint oratoribus citra interpretem respondere…” (ep. 1556, ed. Allen, 6: 41, vv. 8-15). 4  “Neminem, ne ex iis quidem qui omnem operam atque omne tempus in studiis ponunt, videre mihi contigit in quotidiano* sermone abundantiorem.” Haec in opere c. t. Laurentii Valle Gesta Ferdinandi Regis Aragonum, III 8, 3, p. 165. Henricus Iason Anglus legatorum mentionem in invectiva, quam contra Sanctium Brocensem exeunte

80

Terentius TUNBERG

Romanae vicarii sermone Latino utebantur, Latineque in hominum ecclesiasticorum conventibus disserere solebant episcopi, etsi non omnibus semper facile erat verba Latina ab alienigenis prolata statim intellegere, et suspicamur clericos eadem gente ortos, si contigerit ut in huiusmodi conciliis inter se et seorsum ab aliis loquerentur, procliviores ad linguam patriam usurpandam plerumque fuisse. Sermo autem Latinus ab hominibus eruditis peregre manentibus vel itinerantibus, qui nulla legatione fungebantur, sed alii alia commercia cum incolis doctis habebant, saepe usurpabatur. Talia commercia Latina a Petro Burke, historico Britanno, in libro memorantur, quem ille de artis sermocinandi historia non ita pridem scripsit.5 Erasmus ille Roterodamus etiam cum hominibus stirpe Germanica oriundis Latine loqui malebat,6 qui etsi Batavicum sermonem habuit vernaculum et patrium, aliis tamen linguis dialectisve Germanicis vix colloqui potuisse videtur. Immo vero – id enim potius est dicendum – praeter linguam patriam nullam linguam vernaculam, lingua Gallica excepta, bene compertam habuisse putatur.7 Itaque Erasmum commercia vel familiaria et cottidiana cum Thoma Moro, cuius facundiam Latine loquentis non semel laudat, et cum aliis Britannis doctis lingua Latina plerumque habuisse veri simillimum est. Exstant etiam alia testimonia unde discimus Erasmum cum hominibus non solum eruditis, sed etiam semidoctis lingua Latina colloqui solitum esse.8 Etiam Itali quidam similem ob causam usum Latine loquendi defendunt, velut Franciscus Floridus Sabinus, vir doctus et Ciceronianorum adversarius, qui hominem facultate Latine sermocinandi praeditum multis saec. XVI scripsit, satis apertam facit. Linguam enim Latinam in legationibus usurpari asseverat multosque homines in legationibus non minus libenter quam necessario cum aliis legatis Latine loqui. Videatur opus Iosephi Mariae Maestre Maestre cui index “El Brocense contra el Inglés Henry Jason,” p. 213. 5  In libro Petri Burke, qui The Art of Conversation inscribitur, pp. 34-65. Petrus ille, quamvis colloquiorum Latinorum mentionem faciat, rei tamen Latinae non est in primis studiosus, sed potius rationum quarundam qualibet lingua sermocinandi, quibus homines commercia inter se habere solebant. Quomodo homines docti apud externas gentes manentes ope linguae Latinae nonnumquam cum incolis sermocinati sint etiam indicat Ludovicus Massebieau, in opere, c. t. Les Colloques Scolaires, pp. 36-37. 6  Haec Erasmi consuetudo explicatur in opere, quod inscribitur Des. Erasmi Roterodami opus epistularum, ed. P.S. Allen, Tom. V, p. 128, ann. 85. 7  Legantur etiam dicta Iacobi Chomarat, in opere c. i. Grammaire et rhétorique chez Erasme, Tom. I, pp. 127-157. Multis quidem ex indiciis patet Erasmum linguam Anglicam, quibusdam verbis exceptis, numquam didicisse (inspiciatur, ut unicum exemplum propo­ namus, ep. 780, ed. Allen, 3: 231, vv. 1-7). 8  Ep. 1313, ed. Allen, 5: 128, ann. 85.



DE ARTe LATINE COLLOQUENDI ET EX TEMPORE DICENDI

81

in regionibus ab incolis intellegi posse asseverat.9 Dicta non absimilia leguntur in epistula quadam, quam scripsit Caelius Secundus Curio, vir eruditissimus, cuius sententias plus semel iam audivimus. Haec epistula tamquam praefatio invenitur in posteriore quadam editione Thesauri Ciceroniani a Mario Nizzolio ineunte saeculo sexto decimo compositi, quod opus retractandum et amplificandum curavit Caelius Curio. “Apud has. . .gentes,10 si quis domestici et vernaculi ipsorum sermonis ignarus versatur, nisi Latino sermone interprete utatur, nihil possit agere, nihil cum illis contrahere, sed mutus et elinguis prorsus esse cogatur.”11

Usum linguae Latinae iisdem fere rationibus defendit Romulus Amaseus, orator Bononiensis et Ciceronianorum fautor, cuius dicta iam sunt nobis nota: linguam Latinam multis quidem de causis utilem, at in primis conservandam, utpote cuius ope et auxilio Itali homines cum alienigenis sine interprete colloqui possint.12 Talia decantant scriptores tam Itali quam Transalpini, qui saeculis XVI et XVII floruerunt, ut declarent quam commode homo Latine loquens de multis rebus cum externarum regionum incolis communicare possit.13 9  In opere, quod inscribitur Francisci Floridi Sabini apologia in Marci Actii Plauti aliorumque poetarum et linguae Latinae calumniatores (Lugduni, apud S. Gryphium, 1537), pp. 56-57. Nec dubitamus quin Franciscus de eruditioribus hominibus solis cogitet. 10  Loquitur de Germanis, Gallis, Hispanis. 11  Haec leguntur in Epistula nuncupatoria, quae invenitur in opere c. t. Nizolius sive Thesaurus ciceronianus, post Mar. Nizolii, Bazilii Zanchi et Caelii Secundi Curionis... operas, per Marcellum Squarcialupum Plumbinensem, cum insigni accessione... digestus et illustratus (Basileae, 1576), f. A 4r. 12  Cap. IV, p. 56. Conferenda autem sunt verba Henrici Stephani, quae eodem in capite IV descripsimus (pp. 57-58); cui si fidem tribuere volumus, plerique Italorum eruditorum vel apud peregrinos et externos homines, quibuscum “nullum alīus linguae esse commercium” poterat, sermone Latino uti nolebant. 13  Duo alia exempla proponere volumus. Ioannes Caius, quem de pronuntiatu Bri­tannico disserentem iam audivimus (cap. V, p. 72-73) linguae Latinae utilitatem praecipuam in eo sitam esse opinatur, quod homo Latine loquens ab alienigenis intellegi possit (in opere, quod edidit I. Gabel, c. t. De pronuntiatione, pp. 11-12). Antonius Perezius (vulgo Antonio Perez), Hispanus, qui in curia Philippi secundi eius nominis regis Hispanorum ab epistulis fuerat, in litteris, quas anno 1598 ad Iustum Lipsium scripsit, sero se necessitatisque cuiusdam causa linguam Latinam didicisse asseverat. “Illud etiam a te peto”, inquit, “ne confidentiae tribuas centuriam epistularum Latino sermone edi me passum fuisse, qui senescendo et peregrinando Latinas literas didicerim: amicorum vim potius in causa fuisse credas... Praeterquam quod in peregrinis et viatoribus non sunt requirenda elegantia et ornata indumenta... memineris praeterea ... Catonem Graecas in ea aetate discere adgressum fuisse. Ille forte ex curiositate, ego vero ex necessitate, ne lingua peregrinantibus et persecutionem effugientibus summe necessaria mihi deesset...” Ex commentatione doctorali quam curavit Thomas Deneire, cui index “Laconicae cuspidis instar” The correspondence of Justus Lipsius: 1598. Critical Edition with Introduction,

82

Terentius TUNBERG

Et alia de causa permulti grammatici et litterarum praeceptores opinabantur operae pretium esse linguae Latinae studiosis facundia et eloquentia extemporali pollere. Revertamur ad verba Ioannis Posselii grammatici, qui “utrumque enim exercitium Latine scribendi et loquendi”, inquit, “in Latinis scholis vigere debet, nec alterum ab altero separari potest. Nam ut prudentis et industrii informatoris est illa, quae singulari studio observanda, exercenda et imitanda sunt, puero indicare et proponere, sic is eadem non solum scriptione sed etiam locutione imitabitur.”14 Auctor igitur est Posselius ut exercitia colloquendi et scribendi in scholis semper coniungantur. Ambo sunt auxilio iuvenibus, qui citius et efficacius linguam Latinam discere volunt. De utilitatibus, quae e Latine colloquendi consuetudine a discentibus capiuntur, non pauci grammatici paene uno ore consentiebant. Quorum sententia communis his in verbis intellegitur, quae in quodam colloquio Hermanni Schottennii leguntur. “ANTONIUS et ALBERTUS ALBERTUS. Difficile est Latinum addiscere sermonem. ANTONIUS. Consentio. ALBERTUS. Nisi quis semper loquatur Latine, aegre addiscet.”15

Iam aliquot locos supra tractavimus, quos deprompsimus ex operibus Iacobi Vimpfelingii, Philippi Melanchthonis, Ioannis Sturmii, ubi hi omnes, homines eruditi et grammatici clarissimi, usum Latine loquendi discentibus summopere prodesse et idcirco esse in scholis sedulo servandum affirmant.16 Iacobus ille Pontanus Iesuita, vir et docendi peritia et scientia litterarum insignis, quem non semel memoravimus, qualem utilitatem capiant eloquentiae candidati, qui etiam facultatem ex tempore loquendi sibi comparare studeant, hisce verbis accurate exponit.

Annotations and Stylistic Study, Tom. II (Lovanii, apud Academiam, h.e., Katholieke Universiteit Leuven, Faculteit Letteren, 2009), p. 511. 14  De eodem hoc loco antea locuti sumus (cap. II, p. 24). 15  In libro c. t. Confabulationes* tironum litterariorum, p. 46. 16  Cap. II, pp.27-29. Conferenda sunt dicta cuiusdam litterarum Latinarum studiosi Britanni, quae in libello saec. XV conscripto servantur, qui contendit discipulos qui Latine sermocinentur grammaticam Latinam melius discere. In libro, qui Villelmo Nelson editore publici iuris factus inscribitur A Fifteenth-Century School Book (Oxonii, 1956), p. 22.



DE ARTe LATINE COLLOQUENDI ET EX TEMPORE DICENDI

83

“Quemadmodum enim ad prelium capessendum paratiores sumus et arma tractamus longe scientius, si in umbratilibus pugnis nos prius exercuerimus; sic prorsus a consuetudine et exercitatione praeclarae locutionis ad scripturae concinnitatem et lautitiam instructiores accedimus. Fuerunt item et sunt etiamnum, qui cum in utroque excellant possintque cum optime loqui, tum bellissime scribere, ex illo ad hoc, et vicissim ex hoc ad illud se profecisse testificantur.”17

Itaque, si Pontano assentiri volumus, consuetudo Latine colloquendi, modo colloquia sint satis emendata, hominibus bene et facile scribere cupientibus valde prodest. Non aliter cogitasse videntur nonnulli Iesuitae, velut Antonius Van Torre, dialogorum puerilium auctor, qui discipulos hortatur ut artem Latine colloquendi diligenter discant, ut postea commercia felicia cum cultis hominibus “in templis, in curiis, in exedris, et consessibus” habere possint.18 Et Antonius, sicut Pontanus, usum familiariter colloquendi multum prodesse scribentibus affirmat. “Nunc, quaeso, mecum hunc quem dico educationis vestrae fructum plenius recognoscite, Convictores…. In eruditorum virorum congressu Latine disserendum est: quam aequabili et nusquam haerente* opus est oratione ut placeas? Adeundus prensandusve vir gravis; postulandum, deprecandum est aliquid; referendae sunt gratiae: quanti id refert ne quis loquendo titubet et verbis nisi idoneis et sponte sua provenientibus utatur? Epistula – ut etiam non multorum versuum schedula – festinanter de publicis privatisque 17  Locus invenitur in opere Iacobi Pontani, c. t. Progymnasmatum Latinitatis, p. 352. Sententiam quoque quorundam litteratorum refellere vult Pontanus, qui videntur putavisse sua non interesse quam neglegenter loquerentur, dummodo bene scriberent (op. cit., pp. 350-351), qui facultatem loquendi similem esse facultatis scribendi negabant asseverantes alia argumenta scribentibus, alia loquentibus esse usitata. Ioachimus Fortius Antverpiensis (cuius sententias in capite IV [pp. 51-52] supra memoravimus), qui negat facultatem bene colloquendi magnopere homini prodesse, qui scribere optime cupiat, inter hos Pontani adversarios est fortasse numerandus. Verba Henrici Stephani iam consideravimus (cap. IV, pp. 57-58), qui haud aliter quam Pontanus oratorem ob consuetudinem Latine sermocinandi paratiorem et promptiorem ad opera Latine scribenda cum milite comparat, qui se “levibus… pugnae simulacris” exerceat quo paratior proelium ineat. De hominibus colloquia Latina spernentibus annis circiter quinquaginta ante Pontanum scripserat Nicolaus Beraldus Gallus, qui, sicut Pontanus, affirmare videtur homines, qui facile sed emendate colloquantur, facilius atque expeditius posse scribere, nec minus emendate. “Falluntur enim multi”, inquit Beraldus, “qui scriptis tantum curam adhibent ac diligentiam, securi quo quid modo vel in amicorum convivio, vel in quotidianis* colloquiis* ac congressibus loquantur. Quo vitio ne Hermolaum (?) quidem ipsum, virum alioqui doctissimum et adnotandis et scribendis multis diligentissimum, caruisse, qui illum audierunt, dicunt, ut non modo, cum eruditissimus esset ac disertissimus, indocti ac barbari* speciem praeberet, sed ad stylum reversus anxie cum verbis ipsis ac rebus luctaretur” (in Beraldi opusculo, quod Dialogus inscribitur, f. A7v). Haec et alia Beraldi verba in capite III (p. 44) iam excussimus. 18  Haec Antonii dicta supra transcripsimus (p. 79).

84

Terentius TUNBERG negotiis scribenda est: potest hoc fieri, nisi ab eo qui culto facilique* sermone assueverit?”19

Oportet igitur, secundum Antonii opinionem, litterarum studiosos in lyceis Iesuitarum versantes gratias legibus illis et regulis agere, quibus discipuli in Iesuitarum academiis Latine fere semper loqui cogantur.20 Quidni breviter audiamus verba quorundam hominum eruditorum, qui, quamquam plus centum annis post Iacobi Pontani et Antonii Van Torre aetatem floruerunt, facultatem tamen ex tempore colloquendi, dummodo colloquia essent satis emendata, hominibus bene et facile scribere cupientibus prodesse posse non negabant? Ioannes Gesnerus, qui saec. XVIII floruit (ea videlicet aetate qua usus linguae Latinae est in academiis et in re scholastica valde imminutus), de causis disserit cur usus linguae Latinae in scholis tantopere decreverit, et opinatur homines in academiis versantes sermone satis corrupto nonnumquam usos esse.21 Qui igitur paene eadem primo forsitan aspectu dicere videatur, quae Ciceroniani aliquot morosiores Erasmi aetate dictitaverant. Attamen Gesnerus paulo postea haec verba addit. “Ergo optabile est, ut certe unus alterque uniuscuiusque ordinis in Academiis sit, qui Latine praelectiones habeat recte, et more antiquo. Nam non moror Latinum culinarium, Hussaricum, aut Polonicum; neque Latinum Hechingense...(!) Optandum est, ut sint, qui... doceant... Latine, ut supersit semen discendi hanc linguam per colloquia* et usum.”22 19  E praefatione libelli quo continentur Dialogi familiares* litterarum tironibus in pietatis, scholae, ludorum exercitationibus utiles et necessarii (in Praef. ad illustres, nobiles, ingenuos adolescentes…), pp. vii-viii. Secundum Antonii opinionem, facultas ex tempore loquendi etiam latius patet et ad plures pertinet quam peritia vel carmina vel orationes scribendi. Eius verba iterum audiamus: “Atqui carminis aut orationis elucubrandae locus est rarior, et ad paucos ea laus recidit: loquendi vero non proprius cuiusdam, sed communis omnium” (op. cit., sed in praefatione c. t. Paraenesis ad religiosos et litteratos Grammaticae professores …, p. iii). 20  “Non potest similiter Latinus sermo apte congruenterque ab ullo continuari et perfici, qui non ab ineunte adolescentia magno studio subactus assueverit praesenti animo et prompte* et emendate loqui… At vos gaudete laudatissimis utilissimisque Convictus vestri institutis et legibus, quae vobis perpetuam imponunt Latine loquendi necessitatem…..” (in iisdem Dialogis familiaribus* [in praefatione c. t. Praef. ad illustres, nobiles, ingenuos adolescentes…], p. viii). 21  “Olim nefas putabatur in Academia alia uti lingua quam Latina. Et ante L aut LX annos nemo audebat hoc non observare… erant tum ea tempora, ubi quidem loquerentur doctores Latine, sed ita ut melius fuisset loqui Germanice. Et forte, si lingua Latina non doctum fuisset in scholis et Academiis, illa non esset tam corrupta, ut Graeca adhuc pura est et integra...” (in opere, cui nomen Primae Lineae Isagoges In Eruditionem Universalem, pp. 99-100). 22  Op. cit., pp. 99-100, 113.



DE ARTe LATINE COLLOQUENDI ET EX TEMPORE DICENDI

85

Cum Gesnero videtur consentire Ioannes Georgius Walchius theologus, qui etiam rhetoricam et poesim docuit.23 Walchius, vir eruditus, totiusque litterarum Latinarum patrimonii peritus, utile esse discipulis Latine loqui non infitiatur, modo satis multa legerint antequam loquantur, ne tandem sermonem corruptum et semilatinum adhibeant. “Ingenia igitur praeceptis primum ad linguas praeparanda sunt, quibus lectio, item observatio scriptorum superstrui potest; studium vero loquendi iusto tempori reservandum esse existimo. Immo qui a colloquiis* dependent, disruptis formulis adsuescunt, nec ad structuram et membrorum connexionem possunt respicere...”24

Quantum utilitatis homines usu Latine sermocinandi praestantes saecc. XVI et XVII habuerint dum consideramus, Nicolai Beraldi verba recordari debemus, qui, “…illud”, inquit, “addam… maximam esse… admirationem copiose* sapienter et ex tempore* dicentis.”25 Homines enim, quicumque eloquentia Latina inclaruerant, decus quoddam assequebantur, quod vixdum linguis vernaculis dabatur. Orator igitur, qui Latine et diserte et ex tempore loquebatur, magna auctoritate pollebat. Grammaticus contra, si sermone extemporali parum valere putabatur, pro indocto habebatur.26 Talis sententia in colloquiis familiaribus vel dialogis scholasticis non raro legitur, velut hoc loco: “QUIRINUS et ROMULUS QUIRINUS.

Mirum est quantum loquendo discrepant homines.

ROMULUS. Quomodo dissonant? QUIRINUS. Vnus culte, alius foetide Latine loquitur. ROMULUS. Vnde ista sermonis diuersitas? QUIRINUS. A uario praeceptorum genere. ROMULUS. Non sunt praeceptores eiusdem farinae? QUIRINUS. Ah! Inter coruum et cygnum colore plus conuenit quam inter praeceptores litterarios.

Georgius Walchius anno 1693 natus usque ad annum 1775 vixit. In opere, cui inscriptio Io. Georgii Walchii Historia critica Latinae linguae et in capite, cui index Prolegomena de philologiae indole...., p. 5. 25  Beraldus verba Ciceronis hoc loco mutuatus videtur esse, id quod supra animadvertimus (cap. III, p. 44, ann. 13). At adverbium, quod est ‘ex tempore’, ab ipso Beraldo, nisi omnino fallimur, additum est. 26  Sententia scilicet apud Transalpinos frequentior quam apud Italos. 23 

24 

86

Terentius TUNBERG ROMULUS. In quo dissimiles sunt? QUIRINUS. In eruditione. Peritus est unus, alter amusus. ROMULUS. Praeceptor indoctus esse nequit, si instruit. QUIRINUS. Magistratum praeceptoris multi gerunt, sed prouinciae non satagunt. ROMULUS. Omnes discipulos docent. QUIRINUS. Docere uarium est. ROMULUS. Quomodo est uarium? QUIRINUS. Aliqui docent uana, inutilia et auditu iniucunda. ROMULUS. Quae uocas iniucunda auditu? QUIRINUS. Latinum impolitum, forte in aliqua coquorum officina effictum. ROMULUS. Talem sermonem nullus docet discipulos. QUIRINUS. Ah! Nunc mihi cerebrum excutis! ROMULUS. Loquor ut qui ignorat. QUIRINUS. De te uere iudicas! ROMULUS. Doceas tamen quid barbaries* sit, et quid eloquentia. QUIRINUS. Barbaries* est sermo inculta habens uerba et impolitam compositionem. ROMULUS. Quid eloquentia? QUIRINUS. Est sermo ornatum habens tum uerbis tum compositione.”27

27  In libro Hermanni Schottennii Hessi, c. t. Confabulationes* tironum litterariorum, pp. 266-268. Invenitur quoque apud grammaticos quasi quidam locus communis, ubi praeceptorum ignorationem et inscientiam amplificant, lamentanturque vix quemquam vel perpaucos satis bene Latine loqui. Huiusmodi querimoniae et superlationis exemplum satis perspicuum legitur in praefatione, quam scripsit Ludovicus Strebaeus, opusculo praemissa, quod inscribitur Iac. Ludoici Strebaei Remensis de electione et oratoria collocatione verborum, libri duo. Item, Iovitae Rapicii Brixiani de numero oratorio libri quinque, f. A2v. Vel Iacobo Pontano Iesuitae talia verba non desunt: “Ex omni copia eorum hominum, qui hac nostra tempestate, multo etiam amplius, qui patrum, quique maiorum nostrorum memoria iis doctrinarum studiis devincti penitus fuerunt, quibus Humanitatis nomen… est attributum… paucos omnino extitisse reperiemus, quorum esset bene Latina, pura, nitida, propria, incorrupta, elegans et ornata oratio, sive illi sermocinarentur cum aliis, sive litteris cogitationes suas… commendarent…” (in opere Iacobi Pontani, c. t. Progymnasmatum Latinitatis et in Praefatione, p. 1). Conferenda



DE ARTe LATINE COLLOQUENDI ET EX TEMPORE DICENDI

87

Quo melius hominum eloquentia extemporali excellentium praestantiam intellegamus, verba Antonii Van Torre, quae supra transcripsimus, sunt iterum legenda.28 “In eruditorum virorum congressu”, inquit, “Latine disserendum est: quam aequabili et nusquam haerente* opus est oratione ut placeas?” Quin tali oratione placuerint aequalibus suis satis multi homines minime dubitamus. Nam testimonia exstant plurima, quorum quaedam vacabit audire. Verba Nicolai Beraldi, qui eloquentiae extemporalis praeceptor innotuit, non semel consideravimus. Minime igitur mirum, si ipse Beraldus oratione fortuita excelluisse dicitur. Testis quidem est Erasmus Roterodamus quam Beraldus emendate, et quam expedite pro re nata loqui et ex tempore sermocinari solitus sit. “Nam memini … me hominis (i.e. Nicolai Beraldi) hospitio usum atque apud eum dies aliquot sane quam benigne comiterque habitum. Etiam nunc audire mihi videor linguam illam explanatam* ac volubilem*, suaviterque tinnientem et blande canoram vocem, orationem paratam* et pure fluentem*…”29

Tam pulchre et emendate sermocinari solebat Erasmus ipse, ut vel ex tempore loquens, si quorundam aequalium testimoniis credere possumus, munere oratoris paene fungi videretur. Germanus Brixius Erasmum sermocinantem his verbis describit. “Etiam nunc Erasmum ipsum loquentem videre videor: dii superi, ut omnia apte, omnia apposite, ut nihil non erudite, nihil non eleganter et ornate, nihil non distincte et adamussim loquitur! Summa est facultas, copia, ubertas: oratio eius pura, aperta, facilis, dulcis: sermo proprius, tersus, exquisitus, gravis, sensus abstrusi ac reconditi. Occursant* verba, sed cuiusmodi? Quaesita, exculta, Latinissima – atque haec quam copiose,* quam affatim! Uberrimum quoddam dicas eloquentiae horreum. Multa lectio in familiari* et vel extemporanea locutione, multa eruditio apparet. Incredibilis memoria repetit altius quae loquitur, ne syllaba quidem labitur*; breviter Musam ipsam Atticam, non hominem loqui contendas…”30 quoque sunt dicta Corderii et Vossii, quae supra descripsimus (cap. II, pp. 32-33 et cap. IV, pp. 63-64). 28  Pp. 83-84, et ann. 19. 29  In ep. 535, ed. Allen, 2: 481, vv. 39-44. 30  In ep. 569, ed. Allen, 2: 533, vv. 82-92. Germanum quidem hanc epistulam ad ipsum Erasmum scripsisse non debemus oblivisci. Itaque fieri potest ut quaedam insit superlatio. At non est, nostra quidem sententia, quod veritatem ab his verbis prorsus abesse credamus. Nam Germanus, cum de quibuslibet Erasmi virtutibus disserere posset, hanc tamen facultatem Latine sermocinandi elegit praecipuam, quam laudibus efferret. Alia insuper eloquentiae Erasmicae testimonia et indicia eodem spectant, quo haec Brixii

88

Terentius TUNBERG

Et alia in epistula Erasmus facultatem sermocinandi laudat, qua magnopere valebat Udalricus Zasius, iuris professor. “Iam eloquentiam tuae littere, licet neglectim et plusquam extempore scripte, satis prae se ferebant: at non exspectabam dives istud et exuberans orationis flumen, nusquam non paratum*, quicquid undecunque incidisset. Deum immortalem, qui sermonis nitor, qui fluxus, quam felix, quam ultro scatens, quam non accersitus, quam non affectatus! Extemporalis* confabulatio* stilum tuum aequabat!”31

Zasius igitur etiam ex tempore colloquens Erasmo videbatur oratoriam quandam eloquentiam consequi. Item Erasmus Ioannis Naevii recens mortui eloquentiam extemporalem his verbis laudat. “Iam quae linguae felicitas, quam prompta*, quam parata* dicendi facultas, si de re seria dicendum esset! Qui lepos, quae argutia, si iocis aut salibus ludere libuisset!”32

Testatur quoque Erasmus Thomam Morum, amicum doctum, sermone familiari et colloquiis Latinis plurimum pollere. “Vix alium reperias qui felicius dicat ex tempore*: adeo felici ingenio felix lingua subservit. Ingenium praesens et ubique praevolans, memoria parata*; quae cum omnia habeat velut in numerato*, prompte* et incontanter suggerit quicquid tempus aut res postulat. In disputationibus nihil fingi pot­ est acutius, adeo ut summis etiam theologis saepe negocium facessat, in ipsorum harena versans.”33

Gaudio maximo erat Erasmo cenare cum aliis doctis, qui pulchre et erudite sermocinabantur. Ut unicum exemplum ponamus, gratias hospiti, qui cenam sibi iucundam praebuerit, hisce verbis agit. “Quid ea coena suavius? Quid conditius? O mores vere candidos, o eruditionem supercilii nesciam! Qui vero sermonis tui lepos, que elegantia! Romanum hominem loqui putares. Eant nunc Itali et Germanis barbariem* opprobrent!”34

verba. 31  In ep. 859, ed. Allen, 3: 379, vv. 28-33. 32  In ep. 1347, ed. Allen, 5: 238, vv. 19-21. 33  In ep. 999, ed. Allen, 4: 21, vv. 262-270. 34  In ep. 880, ed. Allen, 3: 418, vv. 2-6. Nec abs re videtur hoc loco recordari quanta laude Marcus Antonius Muretus facundiam quorundam Transalpinorum Latine sermocinantium cumulaverit (cap. IV, pp. 53-54).



DE ARTe LATINE COLLOQUENDI ET EX TEMPORE DICENDI

89

Ne plura – vix dubitare possumus, quin eloquentia extemporalis saec. XVI apud bonarum litterarum cultores in pretio fuerit.35

35  In locis, quos supra tractavimus, quamquam memorantur quidam, qui sermocinantes paene oratoria quadam eloquentia pollere videbantur, de colloquiis tamen deque sermocinandi facultate semper agitur. At magni etiam aestimabantur homines, qui veras orationes ex tempore proferre possent. Tales orationes ab hominibus eruditis haud raro habitas esse et facultatem huiusmodi orationes subito habendi cum peritia Latine sermocinandi coniunctam esse e dialogo Ciceroniano ab Erasmo composito licet nobis intellegere – ubi Nosoponus negat se umquam velle Latine sermocinari, et Bulephorus, qui conatur ostendere quam difficile sit homini docto prorsus omnem sermocinandi occasionem vitare, hisce verbis Nosponum interrogat: “Quid si qua necessitas exigeret extemporalem orationem?” (Ciceroniani, 356). De orationis extemporalis habendae arte (quae etiam apud Romanos antiquos magni erat momenti) legatur Plinii iunioris Libri II epistula 3. Eobanus Hessus Erasmo bene notus et carmina pangere et orationes soluta oratione habere potuit, idque ex tempore (in Erasmi ep. 871, ed. Allen, 3: 407, vv. 8-11).

VII. PAUCULA QUAEDAM DE REBUS A SAEC. XVIII USQUE AD SAEC. XX GESTIS

Usus linguae Latinae est tam in academiis et in re scholastica quam apud omnes eruditos inde a saec. XVIII valde imminutus. De consuetudine videlicet Latine scribendi et loquendi in primis cogitamus, quae hac aetate paulo recentiore ad hominum doctorum partem multo minorem pedetemptim redacta est. Reges non solum regimina sua roborare, verum etiam cultum civilem suae quisque gentis fovere cupiebant, quorum, etiamsi unus et alter praeceptoribus bonarum litterarum patrocinabatur, plerique tamen linguas vernaculas propagare conabantur.1 Usus linguae Gallicae saec. XVII una cum regni Gallici potentia diffusus est. Et aliae nationes suam quaeque linguam vernaculam excolere studebant. Nova quoque studia popularia, quae paulo postea creverunt – ne quid de maxima rerum eversione in Gallia exeunte saec. XVIII exorta dicamus – haudquaquam faciebant ad usum linguae Latinae retinendum. Linguae vernaculae, civibus cuiusque regionis plerumque faventibus, immo efflagitantibus, eodem tempore vel paulo ante in academiis et ad docendum et ad negotia transigenda usurpari coeptae sunt.2 Iam inde ab aetate litterarum renatarum (et in Italia inde a medio illo, quod vocatur, aevo) exstabant lycea a ludis litterariis et Latinis separata et rei mercatoriae dicata, ubi linguae vernaculae semper adhibebantur.3 Huiusmodi lycea plura sunt saecc. XVII et XVIII addita: quo factum est ut coetus hominum, qui libros lingua vernacula scriptos legere verbaque linguae vernaculae sua manu exarare valerent, nonnullis in regionibus cresceret. Quo plures 1  Quamquam ecclesiae reformatores, quales erant Philippus Melanchthon et Ioannes Sturmius, non solum institutioni Latinae favebant, sed eam vehementer propagabant, facere non possumus quin, ecclesia post medium saec. XVI in aliquot sectas divisa, rerum condicionem quandam ad usum linguae Latinae universalem retinendum minus aptam tandem exstitisse credamus. 2  Permultae res, quae ad linguae Latinae usum spectant, et praecise et perspicue tractantur in voluminibus a Iosepho IJsewijn, Theoderico Sacré iuvante, compositis, quibus litterarum Latinarum recentiorum conspectus praebetur perutilis. Duo tomi sunt consulendi, quorum primus Companion to Neo-Latin Studies, Part I: History and Diffusion of Neo-Latin Literature, et alter Companion to Neo-Latin Studies, II: Literary, Linguistic, Philological and Editorial Questions. 2nd rev. ed. inscribitur. De usu linguae Latinae pedetemptim imminuto plura dicuntur in tomo huius operis primo (pp. 22-53). 3  Cf. cap. II, ann. 1.

92

Terentius TUNBERG

homines legere et scribere linguis vernaculis poterant, eo magis exigebatur ab illis, qui institutioni iuvenum et academiis praeerant, ut omnia, quae ad scientiam et artes tradendas pertinerent, sermone vernaculo fierent. Vernaculae quoque linguae verbis novis hac aetate ita ditabantur, ut homines eruditi de multis argumentis sua quisque lingua vernacula iam scribere possent, quae antea vix tractata erant, nisi a Latine loquentibus et scribentibus.4 Ioannes Gesnerus, Germanus, multarum scientiarum peritus, quem aliquoties memoravimus, his verbis de usu linguae Latinae in academiis Germanis saec. XVIII iam valde imminuto disserit. “Hodie prolapsi videmur in alterum extremum. In scholis minoribus et maioribus omnia Germanice tractantur....Sed dum abstinent doctores publici a Latina lingua duo peccant: primo linguam Latinam removent ab usu, et privant iuventutem praestantissimo ad discendum instrumento; et tamen deinde non emendant patriam linguam, sed corrumpunt eam potius, miscendo omnium linguarum vocabula. Removerunt linguam L. a scholis; sed non prosunt linguae patriae. Quod in Anglia fieri etiam multi vehementer queruntur...”5

Mos sane etiam tum et postea exstabat, ut procerum et nobilium filii bonis litteris erudirentur. Litterarum autem institutio est mutata. Exceptis enim iuvenibus, qui cursum honorum in ecclesia Romana secuturi erant,6 plerique humanitatis studiosi non iam linguam Latinam discebant, ut negotia sua ope sermonis Latini et scribentes et loquentes in curiis, in academiis, in ecclesia tractarent, sed in primis ut opera scriptorum veterum legerent et intellegerent. Quamvis usus linguae Latinae post saec. XVII valde decreverit, oportet tamen intellegamus consuetudinem Latine sermocinandi nullo saeculo, nullo tempore usque ad aetatem nostram esse umquam prorsus exstinctam. Nulla aetate non erant quidam eruditi, qui et opuscula Latina scribebant et Latine pro re nata colloqui solebant. Mos sane in ecclesiae Catholicae academiis (vel “seminariis”), ubi homines ad munus sacerdotis suscipiendum instituebantur, usque ad annos sexagesimos saec. XX 4  De eodem argumento nonnulla scitu digna etiam dicuntur a Leonardo Olschki in opere amplissimo c. t. Geschichte der neusprachlichen wissenschaftlichen Literatur. 5  In Gesneri opere, cui nomen Primae Lineae Isagoges In Eruditionem Universalem, pp. 94-96. Testis quoque adsit Ioannes Fridericus Noltenius philologus, cuius verba non multum differunt a sententiis et iudicio Ioannis Gesner, qui eadem aetate in Germania floruit. Noltenii verba leguntur in opere, cui index Lexicon Latinae linguae antibarbarum* in quo ex optimis huius linguae auctoribus vera via ad puritatem scribendi loquendique panditur, auctore Joanne Friderico Noltenio…, pp. 2-16. 6  At ecclesia Romana non iam ad omnes gentes nationesve Europaeas pertinebat.



DE ARTe LATINE COLLOQUENDI ET EX TEMPORE DICENDI

93

permansit, ut praelectiones lingua Latina haberentur. Sed etiam extra ecclesiam Catholicam, quidam usus Latine sermocinandi hic atque illic in lyceis et academiis videtur exstitisse. Restat ut aliquis hunc campum, ut ita dicamus, diligenter exploret: interea pauca quaedam indicia a nobis litterarum Latinarum recentissimarum satis imperitis casu reperta recensere visum est. Discipuli, qui litteris Latinis Graecisque apud Germanos in ludis litterariis, vel in “gymnasiis” (quae etiam nunc appellantur) saec. XIX erudiebantur, Latine disserere Latineque interrogatis respondere nonnumquam debebant.7 Eduardus Iohnson (i.e. Johnson), vir utriusque linguae peritissimus, qui se ‘Georgium Capellanum’ nuncupavit, anno 1840 in Germania natus opuscula quaedam linguae Latinae et linguae Graecae studiosis destinata composuit. At in primis memorare volumus dialogos aliquot familiares in usum Latine sermocinantium a Capellano compositos, quibus titulus Sprechen Sie lateinisch? Qui liber adhuc apud nonnullas gentes venalis est, et ab hominibus nostra aetate Latine loquendi studiosis adhibetur. Apud Batavos quoque litterarum magistri, qui in lyceis docebant, quandam consuetudinem Latine sermocinandi videntur saec. XIX servasse (si fidem quibusdam hominibus externis tribuere licet).8 Non autem multi, immo paucissimi, qui litteras Latinas apud Britannos saec. XIX profitebantur, Latine loquendi studiosi fuisse videntur, quamquam unus et alter consuetudinem Latine colloquendi in scholas Britannicas revocare voluit.9 Paulo autem plures ludorum 7  Permulta de litterarum Latinarum institutione, qualis in Germania saec. XIX, qualis ineunte saec. XX fuit, ab Andrea Fritsch traduntur, in opusculo utili multisque indiciis referto, cui index Lateinsprechen im Unterricht. Geschichte – Probleme – Möglichkeiten. 8  Ioannes Stuartus Blackie, vir eruditus et Caledonius, haec de linguae Latinae praeceptoribus in Batavia versantibus exeunte saec. XIX scripsit:“Dr. Brown (cuius inter discipulos fuerat ipse Ioannes Blackie) had been educated in Holland and acquired there that familiar habit of thinking and speaking in elegant Latin, which the perverse pedantic methods stereotyped in the great English schools render it so difficult even now for the best English scholars to attain.... As I have always maintained... that the English and Scottish schoolmasters and professors make a great mistake in dropping the old element of conversation and free speaking out of their method of teaching the learned languages….” Quae verba in opere leguntur, quod de vita sua scripsit Ioannes, c. t., Notes of a Life, ed. A. Stodart Walker (Edinburgi et Londinii, 1910), pp. 19-22. Ut auxilium ab Antonio Haaker datum non semel in hoc nostro libro memoravimus, ita gratias ei hoc loco iterum agimus: ab Antonio enim de Ioannis Blackie opusculo certiores abhinc annos sex facti sumus. 9  Inspiciatur opusculum auctoris ignoti, cui inscriptio Colloquia* quotidiana*, or An Introduction to Familiar Latin Conversation Principally Designed for the Use of Schools (Londinii, 1820), cuius in praefatione haec verba leguntur:“The compiler begs to recommend the practice of making Latin the principal medium of communication among boys in grammar schools. He has witnessed with astonishment the ready habit of speaking that

94

Terentius TUNBERG

magistri in Britannia ineunte saec. XX ad exercitationem Latine loquendi sunt a Villelmo Henrico Denham Rouse excitati, qui et Latine et Graece colloquens discipulos suos ad utriusque linguae scientiam perducere solebat.10 Villelmus quidem, adiuvante alio auctore, quendam librum edendum curavit, in quo modum suum linguae Latinae docendae delineavit.11 Aliquot insuper conventus aestivos ante primum bellum universale moderatus est, ubi praeceptores litterarum Latinarum Graecarumque has docendi rationes discere possent. Non solum in Brittania rationes suas docendi demonstravit, sed etiam alibi: nam invitatu Gundisalvi Lodge, qui munere professoris in academia Columbiana Novi Eboraci sita illo tempore fungebatur, Villelmus Rouse in Americam Septentrionalem nave advectus scholas aestivas Novi Eboraci anno 1912 habuit.12 Bello autem primo universali confecto, studia Latine et Graece loquendi, quae Villelmus ante bellum concitaverat, et apud Britannos et apud Americanos elanguerunt. Attamen nec in Britannia, nec in America Septentrionali umquam prorsus defuerunt Latine loquendi studiosi. Quorum quidam libros vel colloquiis Latinis vel arti Latine sermocinandi dicatos et in Britannia et in America exeunte saec. XIX et ineunte saec. XX composuerunt et in publicum emittendos curaverunt. Qui libri a quot et a qualibus hominibus sint perlecti vel in scholis adhibiti vixdum audemus dicere (qua de re utinam plura nobis his venturis annis discere liceat). Ecce – hi libri nobis casu innotuerunt in sola America Septentrionali exeunte saec. XIX et ineunte saec. XX editi, qui ad usum Latine sermocinandi videntur pertinere. Brown, R. T. (Roberti Tarver), Modern Latin conversation (Bostoniae et Novi Eboraci, 1943). Chickering, E. C. (Eduardi Conner), et Hoadley, H. (Harwood), Beginner’s Latin by the Direct Method (Novi Eboraci, 1914). language, acquired by boys in the Dutch, French, and other continental schools....”  10  De Villelmi Rouse vita et scriptis plura disci possunt ex opusculo Christophori Stray, c. t. “Success and Failure: W. H. D. Rouse and direct-method Classics Teaching in Edwardian England.” 11  Qui inscribitur Latin on the Direct Method. 12  Legenda est commentatiuncula ab eodem Gundisalvo Lodge conscripta, cui index “The Oral Method of Teaching Latin.” Lectu quoque digna sunt verba Beniamini Foster, professoris Californiani, qui consuetudinem Latine in scholis cum discipulis colloquendi, quam Villelmus Rouse apud Britannos propagare voluit, valde commendat, Americanosque hortatur ut talem consuetudinem restituant. Agnoscit hanc consuetudinem non esse novam – immo quondam esse valde divulgatam: et Erasmum numerat inter summos praeceptores qui hac docendi ratione saeculis prioribus usi sint. Legendum est eius opusculum, quod “Live Latin” inscribitur.



DE ARTe LATINE COLLOQUENDI ET EX TEMPORE DICENDI

95

Sewall, F. (Francisci), The Latin Speaker. Easy Dialogues and Other Selections for Memorizing and Declaiming in the Latin Language (Novi Eboraci, 1878). Wilby, S. (Stephani), W., How to Speak Latin. A Series of Latin Dialogues with English Translation (Baltimorae et Novi Eboraci, 1896).

Praecipue memorandus est liber, cui index: Guide to Latin Conversation, Containing a Collection of Useful Words, a List of Comparatives and of Superlatives, the Principal Irregular Verbs, Familiar Expressions and Phrases, Dialogues, Sentences, Tables of Money, Weights and Measures, Latin Abbreviations, Roman Calendar, Celebrated Sayings from the Roman Writers, and Latin Quotations in common use. By a Father of the Society of Jesus. Translated from the French of the Seventh Edition by Prof. S. W. Wilby, Epiphany Apostolic College (Baltimorae et Novi Eboraci, 1892).

Stephanus ille Wilby quasi quandam farraginem colloquiorum, quam antea paraverat Michael (Michel) Lanusse Gallus, veste (ut sic dicamus) Anglica donavit. Colloquia autem, quae hoc opere continentur, sunt e libellis Antonii Van Torre et Iacobi Pontani sumpta. Itaque colloquia ab humanistis Ciceronianis composita iterum iterumque esse adhibita ab illis qui usque ad aetatem nostram Latine colloqui voluerint satis perspicue videre possumus. Eandem colloquiorum farraginem (ut Iuvenalis locutionem mutuemur) adivit Pater Iosephus Mir, cum opus, cui inscriptio Nova verba latina, in usum Latine colloquentium componeret, quod anno 1970 est editum.13 Usus linguae Latinae universalis ex ecclesiae Catholicae academiis institutioni sacerdotali dicatis post concilium Vaticanum alterum, quod est annis saeculi prioris sexagesimis convocatum, sublatus est, quamquam quidam theologiae praeceptores hanc consuetudinem hic et illic servaverunt. At etiam antequam concilium illud Vaticanum alterum est habitum, novum Latine loquendi et scribendi studium inter quosdam linguae Latinae professores, magistros, fautores natum est, quorum alii linguam totius Europae communem iterum fore Latinam fortasse sperabant, alii usum linguae Latinae inter philologos refovere studebant, alii rationes docendi efficaciores quaerebant, alii alias ob causas se huic gregi adiunxerunt. Quaedam semina, ut ita dicamus, totius sectae in conventu,

13 

26.

Inspiciatur conspectus librorum, qui invenitur in opere c. t. Nova verba Latina, p.

96

Terentius TUNBERG

qui est anno 1956 Avennione, in oppido Gallico, habitus, sata sunt. Cuius conventus moderatores rationes aliquot consensu eorum, qui adfuerunt, probatas promulgare voluerunt, quibus usus linguae Latinae iterum suscitaretur.14 Inde ab eo tempore copia hominum, qui aut Latine loquuntur, aut Latine loqui cupiunt, mirum in modum (et fortasse praeter exspectationem) tam in Europa quam in America Septentrionali est aucta.15 Hunc autem motum inter linguae Latinae cultores nuperrime exortum describere verbisque explicare omnino supersedemus sperantes aliquem litterarum Latinarum satis peritum, qui sine ira et studio scribat, hanc provinciam postea suscepturum esse.16

14  Premier congrès international pour le latin vivant. Avignon, 3-6 septembre 1956 (actes), Eduardo Aubanel editore. 15  Quorum permulti vocabulum e conventus Avennionensis inscriptione fortasse mutuati dicunt se Latinitati ‘vivae’ studere. 16  Nonnulla quae ad hanc historiam pertinent iam litteris sunt a Gaio Licoppe mandata. Inspiciatur libellus ab eodem Gaio Licoppe conscriptus, isque lectu dignus, cui index Le latin et le politique: les avatars du latin à travers les âges.

VIII. VERBA QUAEDAM ET LOCUTIONES, QUAE AD LATINE COLLOQUENDI FACULTATEM ORATIONEMVE EXTEMPORALEM PERTINENT

Omnia haec verba apud auctores Romanos leguntur, omniaque ab hominibus doctis, qui saecc. XVI et XVII scripserunt, ita usurpantur ut eorum significationes antiquae omnino conserventur, sed etiam ut ad eloquentiae Latinae condicionem pertineant, quae non usquequaque eadem litterarum renatarum aevo exstabat, quae tempore Romanorum fuerat. Etenim aetate litterarum renatarum non solum audiebantur linguae vernaculae recentiores, sed etiam alia Latine loquendi atque scribendi ratio exstabat eorum hominum propria, qui, cum artes scholasticas more translaticio (et aevi illius medii proprio) profiterentur, bonas litteras respuebant. Barbarus, a, um Quod nomen adiectivum non tantum ad homines externos vel linguis vernaculis utentes, sed etiam ad homines saepenumero spectat, qui quodammodo Latine loquuntur, sed vix ulla constructionis et eloquentiae cura, quorum sermo illam latinitatem resipit, quae grammaticorum et theologorum medio illo aevo florentium propria fuerat. Ne quis credat hanc significationem esse prorsus novatam, animadvertendum est eandem vocem apud auctores veteres ad hominem pertinere posse, qui male et more inculto Latine loquatur. “Ut enim, si grammaticum se professus quispiam barbare loquatur, aut si absurde canat is qui se haberi velit musicum, hoc turpior sit quod in eo ipso peccet cuius profitetur scientiam, sic philosophus in vitae ratione peccans hoc turpior est quod in officio cuius magister esse vult, labitur artemque vitae professus delinquit in vita” (Cic., Tusc. disp., II, 12).

Barbaries Conferenda quae supra diximus, de nomine adiectivo, quod est barbarus. Colloquium Colloquium est sermo aliquot hominum inter se pro re nata Latine loquentium: ad quorum sane actionem spectat verbum temporale, quod est collo-

98

Terentius TUNBERG

quor, colloqui, collocutus sum. Verba Varronis grammatici, qui saeculo primo ante Christum natum floruit, sunt audienda. “Loqui ab loco dictum. Quod qui primo dicitur iam fari vocabula et reliqua verba dicit ante quam suo quidque loco ea dicere potest, hunc Chrysippus negat loqui… Igitur is loquitur, qui suo loco quodque verbum sciens ponit, et is tum prolocutus, quom in animo quod habuit extulit loquendo. Hinc dicuntur eloqui ac reloqui in fanis Sabinis, e cella dei qui loquuntur. Hinc dictus loquax, qui nimium loqueretur; hinc eloquens, qui copiose loquitur; hinc colloquium, cum veniunt in unum locum loquendi causa…” (Varr., Ling., VI, 57).

Idem nomen substantivum, hoc est colloquium, ad dialogos scholasticos aetate litterarum renatarum compositos saepe pertinet, qui in usum eorum componebantur, qui bene et Latine colloqui discerent. Collocutio Collocutio idem fere sibi vult, quod colloquium, id quod ex hoc Ciceronis loco facillime intellegitur. “Nulla suspicione belli (quis enim id putaret?), secutae conlocutiones familiarissimae cum Trebonio complexusque summae benivolentiae falsi indices extiterunt in amore simulato…” (Cic., Phil., XI, 5).

Confabulatio Confabulatio idem fere sibi tam apud veteres quam apud recentiores vult, quod colloquium. Cuius significationis ut exemplum illustre ante oculos habeamus, memorandus est titulus quem colloquiis suis dedit Schottennius, quae Confabulationes tironum litterariorum inscribuntur. Copiosus, a, um Homo, qui copiose loquitur, copia verborum abundat. Cottidianus, a, um Cf. quae infra sunt dicta sub verbis, quae sunt quotidianus et sermo. Ex tempore loquor, loqui, locutus Etiam alia locutio est memoranda, quae est ex tempore scribere, velut “scripsi plus quam ex tempore” et “Erasmus ex tempore.”1 Si homo ex 1  Inspiciantur hae Erasmi epistulae: Ep. 1353, ed. Allen, 5: 268, v. 243; Ep. 1358, ed. Allen, 5: 277, v. 42; 278, v. 21.



DE ARTe LATINE COLLOQUENDI ET EX TEMPORE DICENDI

99

tempore scribit, verba festinanter et secundum cuiusdam rei subito exortae necessitatem, nulla cura compositionis adhibita, litteris mandat. Itaque, si verbum temporale est loqui, locutio saepius spectat ad verba voce prolata quam ad verba calamo descripta. Homo, qui ex tempore loquitur, pro re nata Latine sermocinatur, sermoneque fortuito utitur. Extemporalis, e Hoc sane nomen adiectivum pertinet ad id quod ex tempore fit, et apud Quintilianum ad orationem nonnumquam spectat. “Multum gratiae exordio est quod ab actione diversae partis materiam trahit: hoc ipso quod non compositum domi, sed ibi atque ex re natum et facilitate famam ingenii auget et facie simplicis sumptique ex proximo sermonis fidem quoque adquirit, adeo ut, etiam si reliqua scripta atque elaborata sint, tamen plerumque videatur tota extemporalis oratio cuius initium nihil praeparati habuisse manifestum est…” (Quint., Inst., IV, 1, 54).

Expedite Homo, qui expedite loquitur, verba idonea et ad argumentum apta sine magna cogitatione, h.e., sine magna cunctatione profert. Explanatus, a, um Oratio explanata est perspicua, nec nimis compressa. Fabula Fabula idem fere sibi vult, quod colloquium. Quae videtur fuisse huius vocabuli significatio paene, ut ita dicamus, primigenia. Nam adagium saepe decantatum e sententia Terentii trahitur, qui de adventu illius, de quo alii modo collocuti sunt, “lupus,” inquit, “in fabula” (Ter., Adel., 537). Cuius sententiae non oblitus Cicero tali modo in quadam epistula scripsit. “De Varrone loquebamur. Lupus in fabula! Venit enim ad me” (Cic., Ad Att., XIII, 33a, 4).

Conferendum quoque est vocabulum quod est confabulatio. Fabulor, ari, atus Fabulantur homines, qui colloquuntur. Facilitas Facilitas est quasi quaedam facultas facile et sine impedimento sermoci-

100

Terentius TUNBERG

nandi. Legantur verba Senecae philosophi, qui hisce verbis actionem et elocutionem cuiusdam oratoris describit. “Fabianus, vir egregius et vita et scientia et, quod post ista est, eloquentia quoque, disputabat expedite magis quam concitate, ut posses dicere facilitatem esse illam, non celeritatem. Hanc ego in viro sapiente recipio, non exigo; ut oratio eius sine impedimento exeat, proferatur tamen malo quam profluat...” (Sen., Epist., XL, 12).

Familiaris, e Sermo familiaris inter amicos et familiares fit, et est fere semper extemporalis, qualem multo ante litterarum renascentium aetatem descripserat ipse Cicero. “… extra iocum moneo te, quod pertinere ad beate vivendum arbitror, ut cum viris bonis, iucundis, amantibus tui vivas: nihil est aptius vitae, nihil ad beate vivendum accommodatius; nec id ad voluptatem refero, sed ad communitatem vitae atque victus remissionemque animorum, quae ­maxime sermone efficitur familiari, qui est in conviviis dulcissimus…” (Cic., Epist. ad fam., IX, 24, 3).

Fluens Oratio fluens est perspicua et facile fluit – qualis ab ipso Cicerone describitur. “Huic generi historia finitima est, in qua et narratur ornate et regio saepe aut pugna describitur; interponuntur etiam contiones et hortationes, sed in his tracta quaedam et fluens expetitur, non haec contorta et acris oratio” (Cic., Or., 66).

At verbum temporale, q.e. fluere, etiam ad orationem, quae vagatur, apud veteres aliquando pertinet. Sed haec est alia significatio. Garrio, ire, ivi Homo, qui garrit, cito loquitur, sed incondite. Hoc verbum temporale ad eos qui sermone Latino utuntur spectare potest; at saepe pertinet ad eos qui lingua vernacula loquuntur. Haereo, ere, haesi Haeret, qui cunctanter loquitur nec facile verba idonea proferre valet. Verbum temporale, quod est haesitare, fere idem nonnumquam sonat.



DE ARTe LATINE COLLOQUENDI ET EX TEMPORE DICENDI 101

In numerato Homo, qui Latine sermocinans omnia in numerato habet, non solum copia verborum pollet, sed locutiones unicuique argumento idoneas semper in promptu et paratas habere videtur. Haec apud Quintilianum leguntur. “ ….de actore facile dicente ex tempore, ingenium eum in numerato habere…” (Inst., VI, 111).

Intersisto, ere, stiti Qui sermocinans haesitat et aliquando fortasse errat, dicitur intersistere. Verba Quintiliani legamus. “Longe enim praecedat oportet intentio ac prae se res agat… ut, donec perveniamus ad finem, non minus prospectu procedamus quam gradu, si non intersistentes offensantesque brevia illa atque concisa singultantium modo eiecturi sumus” (Inst., X, 7, 10).

Labor, labi, lapsus Qui loquens labitur, aliquid perperam dicit et errat. Verba Ciceronis quidni hoc loco memorentur? “Tria sunt enim, ut quidem ego sentio, quae sint efficienda dicendo: ut doceatur is apud quem dicetur, ut delectetur, ut moveatur vehementius. Quibus virtutibus oratoris horum quidque efficiatur aut quibus vitiis orator aut non adsequatur haec aut etiam in his labatur et cadat, artifex aliquis iudicabit” (Cic., Brut., 185).

Occurso, are, avi Occursant verba quae statim in mentem veniunt; et Erasmo colloquenti semper occursabant verba “quaesita, exculta, Latinissima,” si fidem Germano Brixio tribuimus.2 Verba quoque Plinii iunioris oratorem quendam facundum laudantis legamus. “Magna Isaeum fama praecesserat, maior inventus est. Summa est facultas copia ubertas; dicit semper ex tempore, sed tamquam diu scripserit. Sermo Graecus, immo Atticus; praefationes tersae graciles dulces, graves interdum et erectae. Poscit controversias plures; electionem auditoribus permittit, saepe etiam partes; surgit amicitur incipit; statim omnia ac paene pari­ ter ad manum, sensus reconditi occursant, verba – sed qualia! – quaesita et exculta. Multa lectio in subitis, multa scriptio elucet” (Plin., Epist., II, 3, 2). 2 

Inspiciatur Erasmi Ep. 569, ed. Allen, 2: 533, vv. 82-92.

102

Terentius TUNBERG

Offenso, are, avi Qui colloquens cunctatur et aliquando fortasse errat, dicitur offensare. Inspicienda sunt Quintiliani verba, quae supra transcripsimus, ubi verbum temporale explicavimus, quod est intersistere. Paratus, a, um Homo, cui parata est dicendi facultas, iam Latine loqui potest. Id quod e verbis ipsius Quintiliani facile intellegitur. “Parata, sicut superiore libro continetur, facultate scribendi cogitandique et ex tempore etiam, cum res poscet, orandi, proxima est cura ut dicamus apte, quam virtutem quartam elocutionis Cicero demonstrat, quaeque est meo quidem iudicio maxime necessaria” (Inst., XI, 1, 1).

Pro re nata loquor, loqui, locutus Homo, qui pro re nata loquitur, ex tempore loquitur. Inspiciendus est Quintiliani locus, quem supra descripsimus, ubi nomen adiectivum tractavimus, quod est extemporalis. Promptus, a, um Homo, cui prompta est dicendi facultas et facilitas, de quovis argumento ex tempore et expedite colloqui valet, et verborum copia abundat, quibus ad id – quodcumque tractabitur – apte congruenterque loquatur. Id quod testatur Quintilianus. “Nam certe bene pronuntiare non poterit cui aut in scriptis memoria aut in iis quae subito dicenda erunt facilitas prompta defuerit, nec si inemen­ dabilia oris incommoda obstabunt” (Inst., XI, 3, 12).

Quotidianus, a, um Cf. quae infra sunt dicta de locutione, q. e. sermo cottidianus. Sermo cottidianus Homo sermone cottidiano loquens non tantum de rebus ad vitam cottidianam pertinentibus plerumque loquitur, sed etiam sermone quodam remissiore uti putatur. Nam auctor ille ignotus, qui quattuor libros de arte dicendi compositos Ad Herennium inscripsit, “Sermo,” inquit, “est oratio remissa et finitima cottidianae locutioni.”3 Idem paulo postea genus 3 

Rhet. Her., III, 13, 23.



DE ARTe LATINE COLLOQUENDI ET EX TEMPORE DICENDI 103

dicendi attenuatum (h.e. simplicissimum et inornatum) “ad infimum et cottidianum sermonem” demissum esse asseverat.4 Cottidianus igitur est sermo, quo quisque cottidie de omnibus rebus cum amicis et cum familiaribus sine magna cura colloquens utitur. Audiantur verba Quintiliani. “Quapropter in primis euitandus, et in pueris praecipue, magister aridus, non minus quam teneris adhuc plantis siccum et sine umore ullo solum. Inde fiunt humiles statim et uelut terram spectantes, qui nihil supra cotidianum sermonem attollere audeant” (Inst., II, 4, 8-9).

Veteres Romani sermone cottidano utentes lingua scilicet vernacula loquebantur. At apud eos qui aetate litterarum renatarum Latine scripserunt, homines saepe dicuntur sermone cottidiano loqui, qui nulla lingua vernacula, sed lingua Latina de rebus cottidianis et ex tempore sermocinantur. Quo maiore in luce ponatur haec distinctio, haud ab re videtur locum illum Laurentii Vallae – quem in capite VI iam consideravimus5 – iterum ante oculos habere. “Neminem, ne ex iis quidem qui omnem operam atque omne tempus in studiis ponunt, videre mihi contigit in quotidiano sermone abundantiorem” (in opere c. t. Laurentii Valle Gesta Ferdinandi Regis Aragonum, III 8, 3, p. 165).

4  5 

Rhet. Her., IV, 10, 14. Cap. VI, p. 79, ann. 4.

EPILOGUS. QUID DE LITTERARUM LATINARUM PATRIMONIO SENSERINT STUDIORUM HUMANITATIS FAUTORES

Nonnulli homines docti, qui ad cogitata sua tractanda et divulganda lingua Latina aetate litterarum renatarum utebantur, ut linguam Latinam aliquatenus a linguis vernaculis distare intellexerunt, ita tamen patrimonium litterarum Latinarum a veteribus Romanis sibi traditum etiam aetate sua crescere et augeri posse credebant. Quorum sententiae sunt nobis breviter considerandae. Pro explorato sane habemus nos verba quorundam eruditorum scitu dignissima neglegere et praetermittere. Quis autem potest opera omnium scriptorum qui hoc argumentum attigerunt invenire et legere? Veruntamen sententiae nonnullorum humanitatis praeceptorum hoc loco recensentur, quae videntur fuisse satis evulgatae. Ab Erasmo illo Roterodamo incipiamus, qui credere videtur non solum veterum opera, sed etiam monumenta eruditorum aetate sua florentium quandam auctoritatem habere. Quae sententia tam e dialogo Ciceroniano,1 quam ex quibusdam aliis Erasmi scriptis elucet. Auctores probati, secundum Erasmi opinionem, sunt in primis veteres illi Romani et pagani, qui opera palmaria scripserunt. Adduntur quoque ab Erasmo Christiani eloquentissimi, ecclesiae antiquae patres, velut Cyprianus et Hieronymus. Etiam quidam ex Erasmi aequalibus et ex illis qui paulo ante Erasmum floruerunt, possunt haberi tamquam auctores probati, modo ita loquantur et scribant, ut eorum sermo et oratio eloquentiam illam antiquam referat. Audiantur haec Erasmi verba. “De probatis autoribus loquor. Convivium inituri quem, inquimus, potissimum ad convivium vocabimus? Quid si adhibeatur Macrobius? Adhibeatur, sed bellaria sua, non somnium adferat. Aut certe vocetur Aulus Gellius Macrobio lautior hospes… Quid si Apuleium citemus, philosophum quidem illum sed fronte neutiquam tetrica? Si poetas malumus, veniat Catullus aut Martialis; aut si recentiores iuvat audire, vocetur Campanus, homo lepori iocisque natus. Accumbat Politianus, politissimi vir ingenii…” (ep. 61, ed. Allen, 1: 184-185, vv. 136-145).

1  De hac dialogi Ciceroniani parte fusius alibi disseruimus (in opusculo, cui inscriptio “Erasmi dialogum ‘Ciceronianum’ relegamus!”, pp. 266-271).

106

Terentius TUNBERG “Sed ut ad neotericos nostra festinet oratio, non verebor Hermolaum Barbarum, Picum Mirandulanum, Angelum Politianum vel in maximis authoribus ponere; qui suorum temporum vel doctrina vel eloquentia adeo non fuere contenti, ut mihi cum antiquitate certamen sumpsisse videantur, et haud scio an veterum permultos precesserint…” (ep. 126, ed. Allen, 1: 293, vv. 127-132).

Haec satis iuvenis scripsit Erasmus, sed per totam vitam de praestantia recentiorum eodem modo sensisse videtur: dialogum enim Ciceronianum annum agens secundum et sexagesimum composuit.2 Marcus Antonius Sabellicus, qui exeunte saec. XV floruit, non multo aliter quam Erasmus de litterarum patrimonio sensisse videtur: litteras enim Latinas medio aevo cecidisse, at aetate sua iterum floruisse et florere opinatur.3 Audiatur et alius Italus: Hadrianus Cardinalis, homo doctus eloquentiaeque Ciceronianae fautor vehementissimus, cuius opusculum De sermone latino et modis Latine loquendi saepissime typis est descriptum et ad omnes fere Europae regiones divulgatum, quattuor litterarum Latinarum “tempora” distinguit, quae sunt “antiquissimum,” “antiquum,” “perfectum,” “imperfectum.”4 Cicero sane, si Hadriano assentimur, tempore “perfecto” floruit. Hadrianus autem vestigium quoddam verae Latinitatis exstare apud aequales suos fateri videtur, quod tamen in periculo versetur: nam invehitur in grammaticos qui dicta Apuleii, Sidonii, Capellae, Fulgentii malint usurpare quam locutiones Ciceronis proprias.5 At sperare videtur quosdam saltem praecepta sua secuturos eloquentiamque Latinam posse aliqua saltem ex parte servari. Hadrianus igitur opus suum eloquentiae candidatis destinat, ut “malorum auctorum

2  Inspiciatur et alia Erasmi epistula (Ep. 1146, ed. Allen, 4: 352), ubi Erasmus eloquentiam aetate sua florere, multosque exstare asseverat, quos eloquentiae studiosi utiliter imitentur. 3  In opere, quod inscribitur M. Antonii Sabellici de Latinae linguae reparatione dialogus. 4  Animadvertere debemus Hadrianum, cum de tempore imperfecto loquatur, locos afferre ex ipsis auctoribus Romanis, velut ex Seneca rhetore et e Tacito, qui ipsi eloquentiam ad culmen aetate Ciceronis venisse et postea in deterius esse sensim mutatam asseverant (in opusculo De sermone latino et modis Latine loquendi, ff. IVv-Vr). 5  Opinatur enim propter verborum priscorum studium nimis divulgatum “fore… brevi ut relicta vetere veraque Latinitate in aliam omnino linguam et quasi barbariem commigremus” (op. cit., f. IIv). Hadrianus de litteratoribus fortasse cogitat, qualis fuit Philippus Beroaldus verborum Apuleianorum studiosus, qui nonnullos asseclas habuit. De tali studio apud nonnullos Italos exeunte saec. XV exorto legantur dicta Ioannis D’Amico, in opusculo, c. t. “The Progress of Renaissance Latin Prose.”



DE ARTe LATINE COLLOQUENDI ET EX TEMPORE DICENDI 107

imitatione omissa, perfectos illos Latini candoris paranetes6 agnoscant, studeant (sic), aemulentur …”7 Nulli auctores, nisi qui tempore Ciceronis floruerunt, sunt imitandi. Ex his auctoribus proficiscitur eloquentia: ex illis, qui post aetatem Ciceronis vixerunt, non eloquentia, sed doctrina accipitur.8 Itaque Hadrianus et verba priscae Latinitatis propria et verba recentiora novave respuit. Verba autem nova accipere non vult, non quod linguam Latinam ad quendam terminum venisse et idcirco nulla verba ad linguam non iam vivam esse addenda credat,9 sed quod negat optimos auctores ipsa aetate Ciceronis florentes verba nova umquam usurpare voluisse! Et multos antiquorum locos affert Hadrianus ut hanc sententiam defendat!10 Hadrianus insuper nusquam videtur indicare “tempus imperfectum” ad finem pervenisse (etsi illo praefationis loco, ubi haec “tempora” delineare conatur, vix ullos auctores nominat qui post Martianum floruerunt). Quin immo ita nonnumquam scribit ut putare videatur tempus “imperfectum” inde a Romanis posterioribus esse perductum usque in aetatem suam. “Miror admodum,” inquit, “post aureum illud Ciceronis seculum plerosque doctissimos viros, qui ad nostram usque memoriam multa eruditissime scripserunt, ne odoratos quidem esse tam suaves dicendi flosculos, qui passim flagrant et enitescunt in lectione perfectissimorum autorum, quos quasi invictissimos heroas imortalis (sic) illa ac prope coelestis Ciceronis aetas veluti equus ille Troianus effudit… ”11 Etsi nemo ei videtur ad fastigium Ciceronis iterum perventurus, non tamen dubitat Hadrianus quin eloquentiae candidati talem metam sibi destinare debeant, nec usquam dicit patrimonium Latinum esse peractum et prorsus terminatum.12 Estne vera lectio “parentes”? In opusculo De sermone latino et modis Latine loquendi, f. IVv. “…Nonnulli etiam nostri temporis scriptores, cum quid scribere sunt aggressi, non solum bonorum verborum delectum neglexerunt, sed illud maxime studuerunt, ut vel veteratorum rubi­ginem vel novorum autorum asperitatem suis scriptis admiscuisse et similitudinem pessimi cuiusque et corruptissimi ultro appetiisse videantur...” (op. cit., f. Vv). “Dubitari tamen a recte considerantibus nequaquam poterit, quin illa multorum nostri temporis insulsitas et insolentia ac quaedam, ut ita dicam, orationis insania, siccitas, inopia a malorum autorum lectione et imitatione nascatur” (op. cit., f. VIv). 8  Op. cit., ff. VIv-VIIr. 9  Rationes igitur ab Hadriano allatae perperam a Ioanne Monfasani intelleguntur (legenda enim sunt quae Ioannes Monfasani de Hadriano Cardinali dicit in opusculo, quod inscribitur “The Ciceronian Controversy” ). 10  Op. cit., ff. Vv –VIv. 11  Op. cit., f. VIIIr. 12  “…. ad illud fastigium, illam summitatem et prope divinitatem aspirare” potest nemo. “Illa enim sublimitas quanquam imitabilis illa quidem videtur cupienti, nihil 6  7 

108

Terentius TUNBERG

Alius quoque Italus est advocandus. Iovita Rapicius Venetus in opere, cui inscriptio Sermo de praestantia earum artium quae ad recte loquendi, subtiliter disputandi et bene dicendi rationem pertinent, post enumeratos aliquot poetas Graecos “ad nostros”, inquit, “transeamus.”13 Poetae nostri, qui hoc loco memorantur, sunt qui Latine scripserunt, quos inter numerantur a Rapicio non solum Romani veteres, velut Virgilius et Ovidius, sed etiam Iovianus Pontanus et Iacobus Sincerus (ut ait Rapicius)14, poetae videlicet Rapicii ipsius fere aequales.15 Rapicius quoque poetas memorat, qui sermone vernaculo inclaruerunt – at separatim ab illis qui Latine scripserunt.16 Hadrianus Barlandus, Batavus, Erasmi aequalis, praeceptor peritissimus, dialogos scholasticos scripsit, in quibus haec de auctoribus dicuntur, quorum opera in lyceis sunt legenda. “[Discipulus] Tu igitur nominare dignaberis autores qui in primis ad parandam verborum suppellectilem utiles habeantur. [Praeceptor] Inter hos… primum semper locum Ciceroni tribuimus, cuius epistulas omnium primum tibi mercaberis…. Praeceptor dein commendat epistulas Plinii, Terentii comoedias, etiam Vergilii et Horatii carmina… [Discipulus] Nullosne suades emendos neotericos? [Praeceptor] Sunt in hiis qui lecti prodesse possint, maxime epistularum scriptores, inter quos optimi sunt et elegantissimi tres illi heroes, Angelus Politianus, Antonius Sabellicus, et Erasmus Roterodamus…”17

Et alibi eodem in opusculo: “…Etiam in principum aulis in pretio est eloquentia et nunc aulici passim pro tesseris in manibus habent vel Ciceronis libellos vel Erasmi, quem non pauci tanquam alterum Ciceronem admirantur…”18

Idem fere atque Hadrianus Barlandus de scriptoribus neotericis sentiebant tamen est experienti minus. Audendum tamen et ita annitendum, ut quod assequi non possemus, imitari saltem voluisse videamur” (op. cit., f. Vv). 13  In illo Rapicii opere, quod inscribitur Sermo de praestantia earum artium quae ad recte loquendi, subtiliter disputandi et bene dicendi rationem pertinent, f. 10v. 14  Memoraturne Sannazarus, an fallimur? 15  Op. cit., f. 11r. 16  Op. cit., f. 11v. 17  In libello, cui index Dialogi XLII per Hadrianum Barlandum ad profligandam e scholis barbariem utilissimi, f. Div r-v. 18  Op. cit., f. Ei v.



DE ARTe LATINE COLLOQUENDI ET EX TEMPORE DICENDI 109

permulti praeceptores, qui litteras apud Belgas et Germanos et alias gentes Transalpinas profitebantur. Quorum in ludis litterariis saec. XVI praelegebantur Eclogae Baptistae Mantuani una cum Vergilii carminibus, et cum epistulis Ciceronis proponebantur epistulae Politiani.19 Nec illud est praetermittendum, quod Petrus Mosellanus, Hadriani Barlandi aequalis, non solum Aurelium Prudentium sed etiam Erasmum Roterodamum inter auctores Christianos numerat.20 Etiam in Italia litterarum renascentium aetate nonnumquam fiebat ut et veterum et neotericorum opera Latina in iisdem curriculis scholasticis praelegerentur.21 Gerardus Ioannes Vossius, vir doctissimus et praeceptor artis grammaticae clarissimus, de litterarum Latinarum patrimonio multum cogitasse videtur.22 Quamvis recentiores minime respuat nec patrimonium litterarum Latinarum aetate sua esse exstinctum umquam asseverare videatur, sermonem tamen Latinum post Augusti aetatem a nitore pristino satis cito descivisse opinatur. Agnoscit insuper linguam Latinam iam diu non esse vernaculam. Itaque, si auctores Latinitatis quaerimus, quorum genus dicendi imitemur, veteres, secundum Vossii opinionem, recentioribus fere semper praeferre debemus.23 Vossius linguae Latinae vitam cum hominis vita comparare videtur, quippe qui linguae quoque Latinae fuisse aetatem crescentem, vigorem, aetatem decrescentem finxerit. Si 19  Quomodo autem recentiores una cum veteribus in ludis litterariis saepe tractati sint aperit R. Hoven in opusculo, quod inscribitur “Programmes d’écoles latines dans les Pays-Bas et la Principauté de Liège au XVIe siècle”, pp. 546-559. 20  In opere c. t. Paedologia Petri Mosellani Protegensis in puerorum usum conscripta, p. 16. 21  Legantur quae de hac re dixit Silvia Rizzo, in opere, c. t. Ricerche sul Latino umanistico, pp. 139, 163. Res sese paulo fortasse aliter in Iesuitarum academiis exeunte saec. XVI et saec. XVII conditis habebant, ubi opera auctorum antiquorum sola coram tironibus plerumque praelegebantur: at discipuli provectiores in scripta et antiquorum et recentiorum incumbebant. Plura de huiusmodi praelectionibus et curriculis scholasticis dicuntur in libro quem scripsit Aldus Scaglione, qui inscribitur The Liberal Arts and the Jesuit College System. 22  Vossium iam in capite IV (pp. 63-64) memoravimus. 23  “…Alterum est, etsi iuniores sua laude non sint privandi, in imitando tamen longe praeferri veteres oportere, partim quia iuniores non accedant ad laudem antiquorum, partim quia, ut pares essent, tamen tutius insistatur veterum vestigiis. Nam horum dictio eo recta est, quod ita fuerint locuti: iuniorum autem tum demum probatur, quando cum antiquis consentiunt; vitiosa contra est, si temere abeant…” (in opere cui inscriptio Gerardi Ioannis Vossii de Imitatione cum oratoria, tum praecipue poetica deque recitatione veterum liber, p. 13). Item “Et, ut rem in pauca conferam, in primis nunc agimus de dictione, quae purior numquam quam Iulii et Augusti aetate fuit. At Taciti ac Martialis aevo, quos obtendunt, paullum iam deflexerat sermo Romanus. Iam quam dispar ratio est aevi nostri, quo is Romae totaque desiit Italia, ut non aliam habeamus scribendi normam quam veteres illos, praecipue classicos scriptores!” (op. cit., pp. 13-14).

110

Terentius TUNBERG

Vossii verbis credere volumus, lingua crevit usque ad Ciceronis aetatem. Vigor sane linguae Latinae tempore Ciceronis Caesarisque exstitit, sed Vossius nobis concedere videtur ut vigorem linguae Latinae usque etiam ad Taciti et Suetonii tempora esse perductum credamus, etsi apud hos posteriores aliquando videamus “vigorem antiquum” esse paulo imminutum.24 At post Taciti et Suetonii aetatem, ut opinatur Vossius, citius consenuit sermo Latinus et eius “aetas decrepita… a Severo Alexandro usque ad irruptiones barbaricas in Italiam…” duravit. Deinde “Roma prius sub Odoacro, mox sub Gothis fuit, ac a variis gentibus, quas Romani barbaras vocarunt, misere decerptum est imperium: sermonem Romanum non iam quasi decrepitum sed dixero moribundum, vel potius emortuum magisque cadaveri quam vivo similem corpori.”25 Nihilominus fatetur Vossius etiam aetate illa decrepita et in linguae Latinae veluti sepultura (quae insecuta est) eloquentiam Latinam apud quosquam vixisse; quales fuerint Lactantius, Sulpicius Severus, Boethius.26 Vossius autem patrimonium Latinum his auctorum nominibus prorsus terminare noluisse videtur. Audiamus enim quid de saeculis insequentibus dixerit. “…Carolus Magnus variis in locis scholas erigendo praeclare est meritus de studiis universis, melius tamen de rerum doctrina quam de lingua Romana… Caroli genere exstincto, quod decimo a Christo seculo fuit, prope omnis eruditio ab orbe est profligata…”27

At post aliquot saecula litterae Latinae vel saltem litterarum studia ad quandam vitam sunt revocata. “Caesaris Ludovici Bavari haec felicitas fuit, quod eo imperante literarum studia, sed in Italia magis quam Germaniˉa vel terris aliis, duce inprimis Petrarcha, bonis sint avibus revocata[e], melioribus reducta[e]. Etsi enim tum quoque infinitis partibus plures sic olido priorum seculorum veterno premerentur, ut neque ad claram solis lucem oculos attollerent, haut de24  Pagina iv praefationis operis quod inscribitur Gerardi Ioannis Vossii De vitiis sermonis et glossematis Latino-barbaris libri quattuor partim utiles ad pure loquendum, partim ad melius intelligendos posteriorum seculorum scriptores. Itaque Vossius de Latinitatis auctoribus, quorum sermonem praecipue colere debent eloquentiae studiosi, non multo aliter sentit quam Laurentius Valla, qui eos auctores habuit probatos, qui a tempore Ciceronis usque ad Quintiliani aetatem floruerunt. Quid de auctoribus antiquis imitandis senserit Valla nemo accuratius declarat quam A. Casacci, in opusculo, c. n. “Gli ‘Elegantiarum libri’ di Lorenzo Valla,” in ephemeride Atene e Roma, 2 ser., 7 (1926), pp. 187-203. 25  In opere quod inscribitur Gerardi Ioannis Vossii De vitiis sermonis et glossematis Latino-barbaris… e. q. s., et in Praefatione ad lectorem, p. v. 26  Ibid. 27  Op. cit., et in Praefatione ad lectorem, pp. v-vi.



DE ARTe LATINE COLLOQUENDI ET EX TEMPORE DICENDI 111 fuere tamen alii innumeri, qui, cum iam aliquos id posse viderent, ipsi etiam mallent melius sapere ac loqui…”28

Cum autem Vossius homines doctos nonnihil in sermone Latino emendando inde a Petrarcae saeculo progressos esse opinetur,29 progrediendum tamen adhuc vel amplius esse credere videtur multosque etiam doctos homines aetate sua factos esse quodammodo neglegentiores, nec paucos litterarum nondum satis peritos “docendi…. provinciam” suscipere: esse igitur periculum ne plurimi litteratores “ad veterem barbariem” regrediantur:30 culpandos quoque esse homines neglegentius Latine colloquentes.31 Etiam Olaus Borrichius Danus, quem artium disciplinarumque complurium iam antea laudavimus peritissimum,32 nonnulla “de variis Latinae linguae aetatibus” scripsit.33 Borrichius quidem ab grammaticis, qui satis multi eloquentiam Latinam post aetatem Ciceronis sensim primo paulatimque, postea multo citius decrevisse affirmaverunt, minime dissentit: attamen eloquentiam numquam ad interitum redactam esse opinatur. Nam etiam deterrimo illo aevo, quod a saec. VI usque ad saec. X duravit, secundum Borrichii iudicium, aliquot homines qui facundia non omnino carebant, litteris Latinis incrementum quoddam attuleIbid. Nonnullis enim locis ostendit Vossius se scire consuetudinem Latine loquentium et scribentium proximis duobus saeculis ita esse mutatam, ut plerique aetate sua multo emendatius et loquantur et scribant quam ante Petrarcam natum. Ut unum exemplum ante oculos ponatur, perlegatur hic locus: “Baillivus pervulgatum. Latini dixere praetorem peregrinum. Ab eadem gente est garcio. Nempe ex garson. Nunc nemo sic loquatur: sed superioribus seculis bonae id notae visum fuit. Itaque legas non in prosa modo, ut apud Petrum Blesensem, epist. CII, et Rigordum De gestis Philippi Augusti, sed etiam carmine, ut apud Guilielmum Britonem, lib.X….” (op. cit., p. 4). 30  Haec sunt eius verba: “… si iam sesquiseculo et ultra necdum satis sit profectum salubribus et praeceptis et exemplis, difficile sit videre quid sine multorum monitu deinceps sit sperandum, succedentibus aliis temporibus, quae sensum non tam ad sermonis applicent castimoniam, quam inanes argutias, ac mox etiam ad veterem barbariem paratura esse viam videantur” (op. cit., in praefatione ad lectorem, p. vii). 31  “ Nam assidue tales audiendo,” inquit Vossius, “simili adsuescimus sermoni: ipsi perperam loquentes perperam discimus scribere” (op. cit., in praefatione ad lectorem, pp. vii-viii). 32  Cap. IV, p. 59. 33  In opere cui inscriptio Olai Borrichii cogitationes de variis Latinae linguae aeta­ tibus et scripto illustris viri Ger. Joann. Vossii de vitiis sermonis. De litterarum Latinarum ‘aetatibus’, quarum alias alii grammatici excogitaverunt, quaedam scitu digna traduntur in libro, qui inscribitur Von Eleganz und Barbarei. Lateinische Grammatik und Stilistik in Renaissance und Barock, quem edendum curavit Volframus (vulgo Wolfram) Ax. 28  29 

112

Terentius TUNBERG

runt.34 Nec fugit Borrichium satis multos saec. XII non inepte scripsisse eloquentiamque quandam Latinam illo saeculo floruisse.35 At eloquentia Latina aetate litterarum renatarum, ducibus Dante et Petrarca, reviviscere coepit: “studia humaniora…. respirare coeperunt et e tenebris suis iterum emergere. Signa ad bene sperandum in Italia extulere Franciscus Petrarca et Dantes Aldigerius (sic)…”36 Cum huiusmodi duces viam monstrassent, incrementum haud parvum postea litteris Latinis accessit. “Effectum est ut excitatiora passim ingenia laudabili aemulatione symbolam contulerint ad decus et majestatem pristinam literis restituendam. Nec optato res caruit successu. Quanquam enim diu post Petrarcham barbarum illud dictionis abominatae cacoethes linguis et calamis perfunctorie doctorum insederit, nobiliores tamen animi ea constantia et alacritate ubique ingerenti sese stribligini opposuere, ut magnis nunc passibus ad metam, ad redivivum Augusti et Vespasianorum seculum contendatur. Quicquid autem hactenus desiderari visum est, si vatum praesagio locus, temporum succedentium felicitas supplebit.”37

Itaque Borrichius, sicut Erasmus, patrimonium litterarum Latinarum, quamvis medio aevo paene exstinctum sit, aetate sua non tantum ad vitam plenam esse revocatum, sed etiam magnopere florere et futuris annis vel magis valiturum credit. Nonnulli homines eruditi haud dissimilia de patrimonio litterarum Latinarum etiam saeculo duodevicesimo scripserunt, velut Ioannes Georgius Walchius,38 qui, etsi scriptores recentiores Romanis scriptoribus paulo apertius posthabere videtur quam Erasmus, recentiores tamen et recentissimos nec a patrimonio Latine scribentium semovet, nec e numero auctorum quorum opera sint lectu digna tollere videtur. “Namque de lingua veterum Romanorum disputamus, quorum auctores antiqui magis habendi sunt, quam recentiores, quoniam illi fons sunt atque

34  Imperio enim Romano in Europa tandem deleto, “successere tempora magis adhuc tenebricosa,” inquit, “quibus tamen nec defuere illustria quaedam ingenia, pauca illa tamen, et quae de rebus magis quam de verbis laborabant…” (op. cit., p. 22). 35  Op. cit., pp. 20-23. 36  Op. cit., p. 23. 37  Op. cit., pp. 23-24. Borrichius quid de toto litterarum Latinarum patrimonio sentiat etiam initio operis hisce verbis adumbrat: “… lingua haec, non modo post incunabula et serperastra sua florem adolescentiae masculumque constantis aetatis succum atque virile decus sibi gratulata est, sed pedetentim rugis perarata senilibus vacillantes gradus, fugientes vires, lapsantem dignitatem suam illaetabilis observavit, donec in mortem denique ingloriam aut certe morti simile deliquium languida desineret, in theatrum orbis splendidior volventibus fatis reditura…” (op. cit., p. 1). 38  Georgius Walchius anno 1693 natus anno 1775 mortuus est.



DE ARTe LATINE COLLOQUENDI ET EX TEMPORE DICENDI 113 origo, ex qua hi omnia Latina sua petierunt. Consultius autem est ipsos fontes adire, quam sectari rivulos, et dulcius ex ipso fonte bibuntur aquae, quod tritum nec a veritate alienum est proverbium. Nihilominus recentiores cum veteribus coniungendos esse existimo, partim ut cognoscamus quomodo illi veteres sint imitati et facilius percipiamus ea adplicare et ad usum quendam adferre, quae in ipsa latinitate profecimus; partim, quia recentiores auctores maiori (sic) suavitate voluptateque leguntur, quam vetustiores, quoniam argumenta illorum tempori atque ingenio nostro magis sunt adcommodata. Eiusmodi autem recentioris aevi scriptores eligamus, qui veteres Latini ac puri sermonis laude celebres imitati sunt et illorum copiam, vim atque elegantiam expresserunt, quorum ingeniorum aetas et patrum et nostra ipsa ferax fuit.”39

Haec ultima verba sunt magni momenti. Plerique enim omnes, qui usum linguae Latinae aetate sua adhuc vigere credebant, etiam probe intellexisse videntur linguam Latinam non iam esse apud ullam gentem vernaculam: et ob hanc causam usum linguae Latinae aliquatenus ab usu linguarum vernacularum differre. Huiusmodi praeceptores fere omnes, vel illi qui lectionem operum Latinorum recentiorum esse utilem censebant, magnopere eloquentiae candidatorum referre opinabantur rationem in primis habere dicendi normarum, quae essent apud eos auctores conspicuae, qui illis saeculis floruissent, quibus non solum vernacula lingua fuisset Latina, sed etiam eloquentia apud oratores Romanos maxime viguisset. Quibus de normis non multo aliter disserit Walchius quam Erasmus, cuius praecepta, quae ad hoc argumentum pertinent, supra consideravimus.40 Usus autem linguae Latinae ad hominum doctorum partem multo minorem saec. XVIII, quo floruit Walchius, quam aetate Erasmi, pertinebat. Non sane negamus quosdam grammaticos patrimonium litterarum Latinarum iam esse ante aetatem suam terminatum sensisse. Talis opinio 39  In opere cui index Io. Georgii Walchii Historia critica Latinae linguae, p. 268. Sententiarum etiam Ioannis Friderici Noltenii, utpote qui Walchii aequalis fuerit, rationem quandam hoc loco habeamus. Noltenius, sicut multi alii, probatissimos linguae Latinae habet auctores, qui saec. primo ante Chr. natum et primis duobus post Chr. natum floruerunt (quamquam Noltenius hos omnes ex aequo esse imitandos negat). Eloquentia autem Latina paulo postea, secundum Noltenii opinionem, incursu Gothorum et Lango­ bardorum est pessum data. Attamen Noltenius rationem etiam aetatis litterarum renatarum quandam habet, cum linguam Latinam litterasque Latinas ante tria saecula ad splendorem pristinum esse revocatas asseverat (ne obliviscamur eum haec omnia saec. XVIII scripsisse). Nihilominus Noltenius cultum linguae Latinae in Germania et in Gallia aetate sua (h.e. saec. XVIII) magis magisque neglegi asseverat – linguam vernaculam a pluribus hominibus ad omnes res tractandas usurpari (in opere c. t. Lexicon Latinae linguae antibarbarum in quo ex optimis huius linguae auctoribus vera via ad puritatem scribendi loquendique panditur, auctore Joanne Friderico Noltenio, pp. 2-16). 40  Cap. I, pp. 13-14.

114

Terentius TUNBERG

apud Italos paulo ante fortasse divulgari coepta est quam apud Trans­ alpinos. Dialogum Huberti Folietae De linguae Latinae usu et prae­ stantia, quem supra iam tractavimus,41 iterum memorare volumus, quippe ubi ambae sententiae videantur quodammodo repraesentari. Nam inibi Gonzaga partes eorum agit, qui linguam Latinam iam exstinctam esse opinabantur, qui quidem credebant linguam Latinam esse discendam, sed tantummodo ut opera veterum intellegerentur, nec ut homines aetate sua hac lingua uti pergerent.42 Eodem in dialogo Saulius partes contrarias tuetur: non solum usum linguae Latinae inde a tempore Romanorum antiquorum usque ad aetatem suam sine intermissione continuatum declarat, sed etiam patrimonium Latinum adhuc crescere affirmat solamque linguam Latinam ad res maioris momenti tractandas esse aptam asseverat.43 Nonnulli Itali, et ii litteris eruditi, cum Gonzaga potius quam cum Saulio videntur stetisse, velut Iulius Camillus Delminius, qui non Latine, sed sermone vernaculo scripsit,44 et Bartolomaeus Riccius, qui, etsi Latine scribebat, nulla verba nova linguae Latinae addere voluit.45 Nec defuerunt Transalpini, quorum in operibus sententiae similes leguntur. Antonius Schorus, cuius praecepta antea consideravimus,46 ut usum Latine loquendi servare studuit, ita tamen scriptores recentiores parvi aestimat, paeneque negare videtur eloquentiam Latinam aetate sua exstare.47 Gaspar Scioppius, grammaticus Germanus,48 vir nonnullius in litteris nominis, litterarum Latinarum aetates “auream,… argenteam, aeneam, ferream, ligneam, luteam” vocavit:49 quarum ultimam circiter saec. VI terminatam esse opinatur.50 Hi, qui post illam aetatem Latine Cap. IV, pp. 56-57. In opere, quod inscribitur Uberti Folietae de linguae Latinae usu et praestantia, pp. 95-96, 145. 43  Op. cit., pp. 115, 149. 44  Plura de Delminio dicuntur in opusculo Georgii Pigman, c. t. “Imitation and the Renaissance Sense of the Past.” 45  Cap. IV, p. 49. Et plura de Riccio in opusculo diximus, c. t. “Ciceronian Latin,” p. 46. 46  Cap. II, p. 22, ann. 11, et cap. IV, pp. 65-66. 47  In opere De ratione discendae docendaeque linguae latinae et graecae libri duo Antonio Schoro authore, pp. 28, 32. 48  Gaspar Scioppius (vulgo ‘Caspar Schoppe’) anno 1576 natus usque ad annum 1649 vixit. 49  In opere, c. t. Gasparis Scioppii Comitis a Claravalle consultationes de scholarum et studiorum ratione deque prudentiae et eloquentiae parandae modis, p. 40. 50  “Scriptores qui Lignea et Lutea aetate vixerunt (quorum illam Justiniani Imp. temporibus definio: haec non multo post non magis Imperii quam sermonis Romani interitum vidit), quoniam nulla eorum ad id, quod hoc loco quaerimus, utilitas esse potest, merito a me praetermittuntur” (op. cit., p. 43). 41  42 



DE ARTe LATINE COLLOQUENDI ET EX TEMPORE DICENDI 115

scribentes floruerunt, a Scioppio “grammatici” et “critici” nominantur,51 talique nomine a veris litterarum Latinarum auctoribus separari videntur. Scioppius igitur non multo aliter cogitasse videtur quam philologi non pauci, qui multo post Scioppium scripserunt, apud quos (et eos qui litterarum Latinarum terminos latissimos agnoscebant) tantummodo scriptores qui ante saeculum sextum post Christum natum floruerunt pro litterarum Latinarum auctoribus habentur.

51  Et hi in “veteres,” “recentiores,” “novissimos” a Scioppio dividuntur! (op. cit., pp. 59-64).

CONSPECTUS LIBRORUM ET COMMENTATIONUM

Adams, J. N., The Regional Diversification of Latin 200 BC-AD 600 (Cantabrigiae, 2007). Allen, W. S., Vox Latina: A Guide to the Pronunciation of Classical Latin, ed. altera (Cantabrigiae, reimpr., 1989). Amasei, R., Romuli Amasei De linguae Latinae usu retinendo, in volumine quod inscribitur Romuli Amasaei orationum volumen (Bononiae, apud Ioannem Rubrium, 1564). Ax, W., ed., Von Eleganz und Barbarei. Lateinische Grammatik und Stilistik in Renaissance und Barock, in serie librorum c. n. Wolfenbütteler Forschungen, 95 (Aquis Mattiacis, 2001). Barlandi, H., Dialogi XLII per Hadrianum Barlandum ad profligandam e scholis barbariem utilissimi (Antverpiae, apud Michaelem Hillenium, 1528). Beraldi, N., Nicolai Beraldi Dialogus quo rationes quaedam explicantur, quibus dicendi ex tempore facultas parari potest (Lugduni, apud Sebastianum Gryphium, 1534). Bierlaire, F., “Colloques scolaires et civilités puériles au XVIe siècle”, in opere, c. t. Histoire de l’enfance en occident, Tom. I, De l’antiquité au XVIIe siècle, edd. E. Becchi et D. Julia (Lutetiae Parisiorum, 1998), pp. 255-285. —, “L’apprentissage du latin à la Renaissance”, in opere, c. t. L’enseignement des langues anciennes aux grands débutants (pro­blèmes, méthodes, finalités). Actes du colloque de Wégimont 1984, edd. C. Aziza, M. Dubuisson, E. Famerie (Leodii, 1986), pp. 141-154. Bietenholz, P. G. et Deutscher, Th. B., edd., Contemporaries of Erasmus. A Biographical Register of the Renaissance and Reformation (Toronti, 2003). Black, R., Education and Society in Florentine Tuscany (Lugduni Batavorum, 2007). —, “Italian Education: Language, Syllabuses, Methods”, in opere quod inscribitur Language and Cultural Change: Aspects of the Study and Use of Language in the Later Middle Ages and the Renaissance, ed. L. Nauta (Lovanii, 2006), pp. 91-112. —, Humanism and Education in Medieval and Renaissance Italy. Tradi-

118

Terentius TUNBERG

tion and Innovation in Latin Schools from the Twelfth to the Fifteenth Century (Cantabrigiae, 2001). Blok, F. F., ed., Seventy-Seven Neo-Latin Letters (Groningae, 1985). Bömer, A., Die lateinischen Schülergespräche der Humanisten, Tom. I, Tom. II (Berolini, 1897-1899). Borle, I. P., Le Latin à l’académie de Lausanne du XVIe au XXe siècle (Lausonii, 1987). Borrichii (Borch), O., Olai Borrichii Itinerarium 1660-1665. The Journal of the Danish Polyhistor Ole Borch, ed. H. D. Schepelern, Tom. I, Tom. II, Tom. III, Tom. IV (Hafniae et Londinii, 1983). —, Olai Borrichii cogitationes de variis Latinae linguae aetatibus et scripto illustris viri Ger. Joann.Vossii de vitiis sermonis. Accedit eiusdem Defensio nomine Vossii et Stradae adversus Gasp. Scioppium (Hafniae, sumptibus Petri Hauboldi, reg. acad. bibliop., literis Georgii Gödiani, reg. majest. typogr., 1675). Brittain, F., Latin in Church (Cantabrigiae, 1934; reimpr., Londinii, 1955). Burke, P., The Art of Conversation (Ithacae Neoeboracensium, 1993). Cappelletto, R., ed., La “lectura Plauti” del Pontano, con edizione delle postille del cod. Vindob. lat. 3168 e osservazioni sull’ “Itala recensio”, in serie librorum c. n. Ludus philologiae, 2 (Urbini, 1988). Cardinalis (Castellesi), H., De sermone Latino et modis Latine loquendi (Impraessit Romae Marcellus Silber, 1515). Castalionis, S., Dialogorum sacrorum libri quattuor, autore Sebastiano Castalione, qui nunc postremo opus recognovit (Londinii, apud Thomam Marsh, 1577). —, Sébastien Castellion, Dialogues Sacrés, Dialogi sacri (Premier Livre), Introduction par David Amherdt, edd. D. Amherdt et Y. Giraud (Genavae, 2004). Cave, T., The Cornucopian Text: Problems of Writing in the French Renaissance (Oxonii, 1979). Centuriae Latinae. Cent une figures humanistes de la Renaissance aux Lumières offertes à Jacques Chomarat, ed. C. Nativel, in serie librorum c. n. Travaux d’Humanisme et Renaissance, CCCXIV (Genavae, 1997). Chomarat, J., Grammaire et rhétorique chez Erasme, Tom. I et Tom. II (Lutetiae Parisiorum, 1981). Comenii, I., A., Latium redivivum: hoc est, de forma erigendi Latinissimi collegii, ceu novae Romanae civitatulae, in opere, cui titulus J. A. Comenii didactica opera omnia ab anno 1627 ad 1657 continuata (Amsterdami [h.e., Amstelodami], impensis D. Laurentii de Geer,



DE ARTe LATINE COLLOQUENDI ET EX TEMPORE DICENDI 119

excuderunt Christophorus Cunradus et Gabriel a Roy, 1657), pp. 76-80. Copeman, H., Singing in Latin, ed. altera (Oxonii, 1992). Corderii, M., De corrupti sermonis emendatione libellus, Maturino Corderio autore (Lugduni, apud Seb. Gryphium, 1535). —, Maturini Corderii colloquiorum scholasticorum libri IV diligenter recogniti. Protrepticon, Ad bene vivendi recteque loquendi studiosos (Londinii, Typis M. F. et I. G. pro Societate Stationariorum, 1679). —, Maturini Corderii colloquiorum scholasticorum libri quatuor ad pueros in quotidiano tempore paulatim exercendos, ed. stereotypa (Lipsiae, 1867-1872). Corssen, W. P., Über Aussprache, Vokalismus und Betonung der latei­ nischen Sprache. Von der königlichen Akademie der Wissenschaften zu Berlin gekrönte Preisschrift, Tom. I et Tom. II (Lipsiae, 1858 -1859). Coryat, T., Coryats Crudities Hastily Gobled up in Five Moneths Travells in France, Savoy, etc. [Londinii, 1611] (Glasguae, 1905). Croci, C., Colloquiorum puerilium formulae ex optimis quibusque autoribus coactae iam recognitae et nonnullis locis auctae per Cornelium Crocum Aemsterodami Ludi magistrum (Coloniae, Ioannes Soter excudebat, anno 1534). Curionis, C. S., Caelii Secundi Curionis schola, sive de perfecto grammatico, libri tres. Eiusdem de liberis honeste et pie educandis libellus. Accessit eiusdem Grammatica, ne quid desideraretur, emendatior et plenior, quam antea fuerat edita (Basileae, per Ioannem Oporinum, 1555). D’Amico, I., “The Progress of Renaissance Latin Prose”, Renaissance Quarterly, 37.3 (1984), pp. 1-32. De Santis, C., “Latin versus the Vernacular in Renaissance Italy: The Development of the Controversy with special Reference to Carlo Sigonio’s De latinae linguae usu retinendo (1556)”, Rinascimento, 35 (1995), pp. 349–371. Derwa, M., “Le dialogue pédagogique avant Érasme”, in opere, c. t. Commémoration nationale d’ Érasme. Actes. Bruxelles, Gand, Liège, Anvers: 3-6 juin 1969, sous le Haut Patronage de S.M. le Roi [patrocinantibus consiliariis conventui convocando, duce A. Gerlo] (Bruxellis, 1969), pp. 52-60. Dionisotti, C., Gli umanisti e il volgare (Florentiae, 1968). Doleti, S., L’Erasmianus sive Ciceronianus d’Etienne Dolet (1535), ed. E (A.). Telle, in serie librorum c. n. Travaux d’Humanisme et Renaissance, CXXXVIII (Genavae, 1974).

120

Terentius TUNBERG

Dorpii, M., Martini Dorpii Naldiceni orationes IV cum apologia et litteris adnexis, ed. I. IJsewijn, in serie librorum c. n. Bibliotheca scriptorum Graecorum et Romanorum Teubneriana (Lipsiae, 1986). Duncani, M., Praetextata Latine loquendi ratio per colloquiorum formulas, nunc ioculariter nunc serio, studiosis pueris non modo bene loquendi, sed etiam bene vivendi modum praescribens, et miscens utilia dulcibus, authore Martino Duncano Quempenate (Antverpiae, apud Ioannem Latium, 1562). Durkan, J. et Kirk, J., The University of Glasgow 1451-1577 (Glasguae, 1977). Erasmi, Desiderii Roterodami, Tam brevitatis quam commoditatis causa hisce siglis quaedam Erasmi opera indicantur: ASD = Des. Erasmi Roterodami opera omnia (Amstelodami, 1969-) Allen = Des. Erasmi Roterodami opus epistularum, ed. P.S. Allen, XII Tomi (Oxoniae, 1906-1965) LB = Des. Erasmi Roterodami opera omnia, ed. I. Clericus, XII Tomi (Lugduni Batavorum, 1703-1706) Adagium = e serie Adagiorum quorum editio electronica est auspiciis Academiae Lugdunensis in Rete Universali collocata, sub titulo, qui est: Les Adages d’Erasme, creuset de l’humanisme européen. Haec est inscriptio: http://sites.univ-lyon2.fr/lesmondeshumanistes/category/ adages-erasme/ Ciceroniani = locus vel loci dialogi Ciceroniani, quos descripsimus ex exemplari electronico, quod auspiciis Academiae, cui nomen ‘Université catholique de Louvain,’ paratum in loco Retis Universalis invenitur, cuius haec est inscriptio: http://agoraclass.fltr.ucl.ac.be/concordances/ erasme_ciceronianus/texte.htm. Facii (Fazio), B., Bartolomei Facii Invective in Laurentium Vallam, ed. E. I. Rao, in serie librorum c. n. Studi e testi di letteratura italiana, XV (Neapoli, 1978). Feugère, G., Érasme, étude sur sa vie et ses ouvrages (Lutetiae Parisiorum, 1874). Folietae (Foglieto), U., Uberti Folietae de linguae Latinae usu et prae­ stantia libri tres – Io. Laur. Mosheim edidit, notas subiecit, dissertationem de linguae Latinae cultura et necessitate cum vita Folietae praemisit (Hamburgi, apud Theodor. Christoph. Felginer, 1723). Fortii, I., Ioachimi Fortii Ringelbergii Andoverpiani opera (Lugduni, apud Antonium Vincentium, 1556).



DE ARTe LATINE COLLOQUENDI ET EX TEMPORE DICENDI 121

Foster, B.O., “Live Latin (A paper read before the Classical Association of Northern California, July, 1, 1911)”, The Classical Journal, 8 (19121913), pp. 151-159. Frey, I. C., Iani Caecilii Frey via ad divas scientias artesque, linguarum notitiam, sermones extemporaneos nova et expeditissima (Ienae, apud Petrum Brösseln Bibliop., 1674). Fritsch, A., Lateinsprechen im Unterricht. Geschichte – Probleme – Möglichkeiten (Bambergae, 1990). Fumaroli, M., L’Âge de l’éloquence: rhétorique et «res literaria» de la Renaissance au seuil de l’époque classique (Genavae et Lutetiae Parisiorum, 1980). Gable, I. B., ed., Ioannis Caii de pronuntiatione Graecae et Latinae linguae cum scriptione nova libellus [luce descriptus ex editione Londinii an. 1574 curata] (Ledesiae, 1968). Gambaro, A., Il ciceroniano o dello stile migliore (Brixiae, 1965). Gesner, I. M., Primae Lineae Isagoges In Eruditionem Universalem, Nominatim Philologiam, Historiam Et Philosophiam, In Usum Praelectionum Ductae. Accedunt Nunc Praelectiones Ipsae Ad Commentarios Auctoris Recensitae Et Auctae Per Io. Nicolaum Niclas [ed. altera, emendata et aucta], Tom. I, Tom. II (Lipsiae, 1784). Legitur in hoc Retis Universalis loco: http://www.uni-mannheim.de/mateo/ camenaref/gesner2.html Grendler, P., The Universities of the Italian Renaissance (Baltimorae, 2002) —, Schooling in Renaisssance Italy. Literacy and Learning 1300–1600 (Baltimorae et Londinii, 1989). Guarini, B., Baptista Guarinus ad Maffeum Gambaram Brixianum adulescentem generosum discipulum suum de ordine docendi et studendi, in volumine quod inscribitur Humanist Educational Treatises, ed. C. W. Kallendorf, in serie librorum c. n. The I Tatti Renaissance Library, 5 (Cantabrigiae Massachusetanorum, 2002). Gwara, S., ed. Latin Colloquies from Pre-Conquest Britain, in serie librorum c. n. Toronto Medieval Latin Texts, 22 (Toronti, 1996). Haaker, A. “De Ioanne Morisoto, belli Ciceroniani adversus Erasmum milite”. in periodico c. n. Eos. Commentarii societatis philologae Polonorum, 97 (2010), fasc. 1, pp. 259–276. Hall, R. A., Jr., The Italian Questione della lingua: An interpretative essay, in serie librorum, c. n. University of North Carolina Studies in the Romance Languages and Literature, 4 (Montis Sacelli, 1942).

122

Terentius TUNBERG

Holbergii, L., Ludovici Holbergii opuscula quaedam Latina, Epistola I. Cuius nova haec editio prioribus est emendatior. Epistola II. Quinque libri epigrammatum (Lipsiae, sumptibus B. Hieron. Christ Paulli Viduae, 1737). Hoven, R., “Programmes d’écoles latines dans les Pays-Bas et la Principauté de Liège au XVIe siècle”, in opere c.t. Acta conventus neo-latini Amstelodamensis. Proceedings of the Second International Congress of Neo-Latin Studies, Amsterdam 19-24 August 1973, edd. P. Tuynman, G. C. Kuiper, E. Kessler (Monaci, 1979), pp. 546-559. Hunt, T., Teaching and Learning Latin in Thirteenth-century England, Tom. I, Tom. II, Tom. III (Cantabrigiae, 1991). Huppert, H., Public Schools in Renaissance France (Urbanae et Chicagiae, 1984). Iacono, A., ed., Uno studente alla scuola del Pontano a Napoli: Le Recollecte del MS. 1368 (T.5.5) della Biblioteca Angelica di Roma, in serie librorum c. n. Nova itinera humanitatis Latinae. Collana di Studi e Testi della Latinità medievale e umanistica, 4 (Neapoli, 2005). IJsewijn, J., Companion to Neo-Latin Studies, Part I: History and Diffusion of Neo-Latin Literature, ed. altera, in serie librorum c. n. Supplementa Humanistica Lovaniensia, 5 (Lovanii, 1990). IJsewijn, J., et Sacré, D., Companion to Neo-Latin Studies, II: Literary, Linguistic, Philological and Editorial Questions, ed. altera, in serie librorum c. n. Supplementa Humanistica Lovaniensia, 14 (Lovanii, 1998). —, “The Ultimate Efforts to Save Latin as the Means of International Communication”, History of European Ideas, 16 (1993), pp. 51-66. Jensen, M. S., ed., A History of Nordic Neo-Latin Literature (Othenae, 1995). Jullien de Pommerol, M. H., “Le vocabulaire des collèges dans le midi de la France”, in opere Vocabulaire des collèges universitaires (XIIIeXVIe siècles). Actes du colloque, Leuven 9-11 avril 1992, ed. Olga Weijers (Turnholti, 1993). Landi, H. (Ortensio), Hortensii Landi Cicero relegatus et Cicero revocatus (Venetiis, per M. Sessam, 1534). Lecointre, C., “L’appropriation du latin, langue du savoir et savoir sur la langue”, in opere, c. t. TOUS VOS GENS A LATIN. Le latin, langue savante, langue mondaine (XIVe-XVIIe siècles). Études réunies et éditées par Emmanuel BURY, in serie librorum c. n. Travaux d’Humanisme et Renaissance, CDV (Genavae, 2005), pp. 137-146.



DE ARTe LATINE COLLOQUENDI ET EX TEMPORE DICENDI 123

Le Coultre, I. I., Maturin Cordier et les origines de la pédagogie protestante dans les pays de langue française (1530-1564) (Neocomi [vulgo Neuchâtel], 1926). Lefranc, A., Histoire du Collège de France depuis ses origines jusqu’à la fin du premier empire (Lutetiae Parisiorum, 1893). Leinsle, U. G., “Jacobus Pontanus SJ (1542-1626): Humanismus und pietas in der Spätrenaissance”, Beiträge zur Geschichte des Bistums Regensburg, 43 (2009), pp. 81-99. Licoppe, G., Le latin et le politique: les avatars du latin à travers les âges (Bruxellis, 2003). Lipsii, I., Iusti Lipsi epistolica institutio (Antverpiae, ex officina Plantiniana, apud Ioannem Moretum, 1605). Lodge, G., “The Oral Method of Teaching Latin”, Classical World, 4 (1910), pp. 66-69. Macardle, P., Confabulations. Cologne Life and Humanism in Hermann Schotten’s Confabulationes tironum litterariorum (Cologne, 1525) (Mancestriae [vulgo Manchester], 2007). Macardle, P., ed., Confabulationes tironum litterariorum (Cologne, 1525). Hermannus Schottenius Hessus (Mancestriae, 2007). Maestre Maestre, I. M., “El Brocense contra el Inglés Henry Jason: una nueva interpretacíon de la paradoja Latine loqui corrumpit ipsam Latinitatem y de sus posteriores cambios textuales ”, Humanistica Lovaniensia, 56 (2007), pp. 181-231. —, “De Latine loquendi controversiis in Hispania (saec. XVI)”, in opere, cui index Acta selecta X conventus Academiae Latinitati Fovendae (Matriti, 2-7 Septembris 2002), ed. A. Capellán García et M. D. Alonso Saiz (Romae et Matriti, 2006), pp. 81-110. Marsh, D., The Quattrocento Dialogue: Classical Tradition and Humanist Innovation (Cantabrigiae Massachusetanorum, 1980). Massebieau, L., Les colloques scolaires du seizième siècle et leurs auteurs (1480-1570) (Lutetiae Parisiorum, 1878, reimp. Genavae, 1968). Mazzocco, A., Linguistic Theories in Dante and the Humanists. Studies of Language and Intellectual History in Late Medieval and Early Renaissance Italy, in serie librorum c. n. Studies in Intellectual History, 38 (Lugduni Batavorum, 1993). Melanchthonis, P., Declamatio de miseriis paedagogorum [anno 1526o(?) habita], in Tomo XI voluminum seriei, quibus titulus Philippi Melanchthonis opera quae supersunt omnia, ed. C. G. Bretschneider (Halis Saxonum, 1843), pp. 123-124.

124

Terentius TUNBERG

—, Declamatio de Vita Rodolphi Agricolae, in Tomo II voluminum seriei, q. t. Philippi Melanchthonis opera quae supersunt omnia, edd. C. G. Bretschneider et H. E. Binseil (Halis Saxonum, 1834-1860, reimpr. Novi Eboraci, 1963), pp. 438-446. —, Declamatio de vita et scriptis Plinii [anno 15560 habita], in tomo XII voluminum seriei, quibus titulus Philippi Melanchthonis opera quae supersunt omnia, ed. C. G. Bretschneider (Halis Saxonum, 1844), pp. 186-187. Minkova, M. et Tunberg, T., “De rationibus variis, quibus homines verba Latina aetate litterarum renatarum enuntiabant”, Melissa, 122 (2004), pp. 2–7. Mir, I. M. (C. M. E.), Nova verba Latina (Barcinone, 1970). Monfasani, J., “The Ciceronian Controversy”, The Cambridge History of Literary Criticism, Tom. III, The Renaissance (Cantabrigiae, 1999), pp. 395-401. —, “Renaissance Ciceronianism and Christianity”, Humanisme et église en Italie et en France méridionale (XVe siècle-milieu du XVIe siècle), ed. P. Gilli, in serie librorum c. n. Collection de l’École Française de Rome, 330 (Romae, 2004), pp. 361–379. Morisoti, I., Ioannis Morisoti medici Colloquiorum libri quatuor, ad Constantinum filium. Eiusdem libellus de parechemate contra Ciceronis calumniatores. Cui adiectus est eorum, quae conscripsit, operum catalogus (Basileae, per Ioannem Oporinum, 1550). Mosellani, P., Paedologia Petri Mosellani Protegensis in puerorum usum conscripta, ed. H. Michel (Berolini, 1906). Moss, A., Renaissance Truth and the Latin Language Turn (Oxonii, 2003). Mouchel, C., Cicéron et Sénèque dans la Rhétorique de la Renaissance, in serie librorum c. n Ars Rhetorica, 3 (Marburgi, 1990). Mureti, M. A., M. Antonii Mureti opera omnia, ed. C. H. Frotscher, Tom. I, Tom. II, Tom. III (Lipsiae, 1834-1841). Nève, F., Mémoire historique et littéraire sur le Collége des Trois-Langues à l’université de Louvain. Extrait du tome XXVIII des mémoires couronnés et mémoires des savants étrangers (Bruxellis, 1856). Nizzolii, M., Marius Nizolius sive Thesaurus Ciceronianus post numquam satis laudatas operas Basilii Zanchi, Caelii Secundi Curionis et Marcelli Squarcialupi Plumbinensis…denuo per Iacobum Cellarium Augustanum… repurgatus (Francofurti, apud Godefridum Tampachium, 1613).



DE ARTe LATINE COLLOQUENDI ET EX TEMPORE DICENDI 125

—, Nizolius sive Thesaurus Ciceronianus, post Mar. Nizolii, Basilii Zanchi, et Caelii Secundi Curionis…operas, per Marcellum Squarcialupum Plumbinensem, cum insigni accessione… digestus et illustratus (Basileae, ex officina Hervagiana, 1576). Noltenii, I. F., Lexicon Latinae linguae antibarbarum in quo ex optimis huius linguae auctoribus vera via ad puritatem scribendi loquendique panditur, auctore Joanne Friderico Noltenio… Praemittitur eiusdem oratio de hodierno Latinae linguae cultu neglegentiori (Venetiis apud Jo. Baptistam Recurti, 1743). Olschki, L., Geschichte der neusprachlichen wissenschaftlichen Lite­ ratur, Tom. I, Tom. II, Tom. III (Heidelbergae, 1919-1927). Orme, N., Medieval Schools from Roman Britain to Renaissance England (Novi Portus apud academiam Yalensem, 2006). Parker, I., Statutes of the Colleges of Oxford, Tom. I, Tom. II, Tom. III (Londinii, 1853). Peacock, G., Observations on the Statutes of the University of Cambridge (Londinii et Cantabrigiae, 1841). Pigman, G. W., “Imitation and the Renaissance Sense of the Past: the Reception of Erasmus’ Ciceronianus”, The Journal of Medieval and Renaissance Studies, 9 (1979), pp. 155-177. —, “Versions of Imitation in the Renaissance”, Renaissance Quarterly, 33.1 (1980), pp. 1-32. Pontani, I., Jacobi Pontani de societate Iesu Progymnasmatum Latinitatis, sive dialogorum volumen primum, cum annotationibus. De rebus literariis. Editio octava (Ingolstadii, excudebat Adam Sartorius, 1599). Posselii, I., Johannis Posselii Orationes Octo, Habitae In Publicis Congressibus Academiae Rostochiensis (Francofurdi Ad Moenum, impressum typis Ioannis Spiessii, 1589). Premier congrès international pour le latin vivant. Avignon, 3-6 septembre 1956 (actes), ed. É. Aubanel (Avennione, 1956). Rapicii, I., Sermo de praestantia earum artium quae ad recte loquendi, subtiliter disputandi et bene dicendi rationem pertinent (Venetiis, apud Hieronymum Scotum, 1544). Rashdall, H., The Universities of Europe in the Middle Ages, edd. F. M. Powicke et A. B. Emden, Tom. I, Tom. II, Tom. III (Oxonii, 1987). Ratio atque institutio studiorum societatis Iesu (1586, 1591, 1599), ed. L. Lukács, S. I., in serie librorum, quibus index Monumenta historica societatis Iesu, 129, Tom. V (Romae, 1986). Riccii, B., Bartolomaei Riccii De imitatione Ciceronis, Tom. III, in serie

126

Terentius TUNBERG

voluminum quibus continentur Riccii Opera, edd. T. A. Ernaldi et E. F. Dardini (Patavii, 1748). Rinuccini, A., Alamanno Rinuccini, Lettere ed orazioni, ed. V. R. Giustiniani, in serie librorum c. n. Nuova collezione di testi umanistici inediti o rari, IX (Florentiae, 1953). Rizzo, S., Ricerche sul Latino umanistico, Tom. I, in serie librorum c. n. Storia e letteratura: raccolta di studi e testi, 213 (Romae, 2002). —, “Il latino nell’Umanesimo”, in libro c. t. Letteratura italiana, Tom. V. Le questioni, ed. A. Asor Rosa (Augustae Taurinorum, 1986), pp. 379-408. Roscii, L. V., De docendi studendique modo ac de claris puerorum moribus libellus plane aureus, L. Vitruvio Roscio Parmensi autore. Cui adiecimus etiam alios eiusdem argumenti libellos aliquot nunc primum summa diligentia in studiosorum gratiam editos (Basileae, ex officina Roberti Winter, 1541). Rouse, W. H. D. et Appleton, R. B., Latin on the Direct Method (Londinii, 1925). Sabbadini, R., Storia del ciceronianismo e di altre questioni letterarie nell’ età della rinascenza (Augustae Taurinorum, 1885). Sabellici, M. A., M. Antonii Sabellici de Latinae linguae reparatione dialogus (Coloniae, apud Ioannem Soterem, 1529). Scaglione, A. D., The Liberal Arts and the Jesuit College System (Philadelphiae et Amstelodami, 1986). Scaliger, I. C., Oratio pro M. Tullio Cicerone contra Des. Erasmum (1531). Adversus Des. Erasmi Roterod. dialogum Ciceronianum oratio secunda (1537), ed. M. Magnien, in serie librorum c. n. Travaux d’Humanisme et Renaissance, CCCXXIX (Genavae, 1999). Schori, A., De ratione discendae docendaeque linguae latinae et graecae libri duo Antonio Schoro authore (Argentorati, excudebat Iosias Rihelius, 1575). Schottennii Hessi, H., Hermannus Schottennius Hessus, Confabulationes tironum litterariorum (Cologne, 1525), ed. P. Macardle, in serie librorum c. n. Durham Modern Language Series (Mancestriae, 2007). Scioppii (Schoppe), G., Gasparis Scioppii Comitis a Claravalle consultationes de scholarum et studiorum ratione deque prudentiae et eloquentiae parandae modis (Amstelodami, apud Iudocum Pluymer bibliopolam propter aquam sub signo Senecae, 1665). Scott, I., Controversies Over the Imitation of Cicero in the Renaissance (Novi Eboraci, 1910).



DE ARTe LATINE COLLOQUENDI ET EX TEMPORE DICENDI 127

Sharpe, R., “Latin in Everyday Life”, Medieval Latin. An Introduction and Bibliographical Guide, edd. F. A. C. Mantello et A. G. Rigg (Vasintoniae, 1996), pp. 315-341. Sheffler, D. L., Schools and Schooling in Late Medieval Germany: Regensburg, 1250-1500, in serie librorum c. n. Education and Society in the Middle Ages and Renaissance, 33 (Lugduni Batavorum, 2008). Short, I., “Bilingualism in Anglo-Norman England”, Romance Philology, 33:4 (1980), pp. 467-479. Silvii, A., Puerilium colloquiorum formulae ex probatissimis quibusque auctoribus in gratiam studiosorum tyrunculorum coactae, una cum Gallica et Teutonica interpretatione per Antonium Silvium (Antverpiae, ex officina Christophori Plantini Architypographi Regii, 1580). Stephani (Estienne), H., De latinitate falso suspecta expostulatio Henrici Stephani. Eiusdem de Plauti latinitate dissertatio et ad lectionem illius progymnasma ([Genavae?], excudebat Henricus Stephanus, 1576). —, Nizoliodidascalus, sive monitor Ciceronianorum Nizolianorum dialogus Henrici Stephani ([Genavae?], excudebat Henricus Stephanus, 1578). Stevenson, W. H., Early Scholastic Colloquies (Oxonii, 1929). Stray, C., “Success and Failure: W. H. D. Rouse and direct-method Classics Teaching in Edwardian England”, The Journal of Classics Teaching, 22 (2011), pp. 5-7. Strebaei, I. L., Iac. Ludovici Strebaei Remensis de electione et oratoria collocatione verborum, libri duo. Item, Iovitae Rapicii Brixiani de numero oratorio libri quinque (Coloniae, in officina Birckmannica, 1582). Sturmii, I., Ioannis Sturmii Scholae Lauinganae ad D. Philippum Ludo­ uicum, & D. Ioannem, Comites Palatinos Rheni, Duces Boiariae, &c. illustriß. principis Wolfgangi filios (Lavingae, excudebat Emanuel Saltzer, 1565). —, Ioannis Sturmii Neanisci (Argentorati, excudit Iosias Rihelius, 1565). —, De amissa dicendi ratione et quomodo ea recuperata sit (Argentorati, apud Vuendelinum Rihelium, 1543). —, Ioannis Sturmii ad Werteros fratres nobilitas literata (Argentorati, per Wendelinum Rihelium, 1549). Tavoni, M., Latino, grammatica, volgare. Storia di una questione uma­nistica (Patavii, 1984). Telle, E., L’Erasmianus sive Ciceronianus d’Etienne Dolet (1535), in serie librorum c. n. Travaux d’Humanisme et Renaissance, CXXXVIII (Genavae, 1974).

128

Terentius TUNBERG

Thayer, W. R., An Historical Sketch of Harvard University From its Foundation to May, 1890 (Cantabrigiae Massachusetanorum, 1890). Thurot, C., De l’organisation de l’enseignement dans l’université de Paris au Moyen-Âge (Lutetiae Parisiorum et Vesontione, 1850). Trinquet, R., La Jeunesse de Montaigne (Lutetiae Parisiorum, 1972). Tunberg, T., “Ciceronian Latin: Longolius and Others”, Humanistica Lovaniensia, 46 (1997), pp. 13-61. —, “Françoise Waquet, Le latin ou l’empire d’un signe (Editions Albin Michel 1998)”, Melissa, 110 (2002), pp. 7-9. —, “Françoise Waquet, Le latin ou l’empire d’un signe (Editions Albin Michel 1998)”, Neulateinisches Jahrbuch, 5 (2003), pp. 319-325. —, “Observations on the Pronunciation of Latin during the Renaissance”, The Classical Outlook, 82.2 (2005), pp. 68-71. —, “De Marco Antonio Mureto oratore et Gallo et Romano”, Humanistica Lovaniensia, 50 (2001), pp. 303-327. —, “The Latinity of Erasmus and Medieval Latin: Continuities and Discontinuities”, The Journal of Medieval Latin, 14 (2004), pp. 147-170. —, “Erasmi dialogum ‘Ciceronianum’ relegamus!”, in opere cui index Ad fines imperii Romani Anno bismillesimo cladis Varianae: Acta Conventus Academiae Latinitati Fovendae XII Ratisbonensis, 15.-19. Sept. 2009, ed. J.-W. Beck, in serie librorum c. n. Supplementa Humanistica Lovaniensia, XXVIII (Lovanii, 2011), pp. 259-276. Vallae, L., Laurentii Valle Antidotum in Facium, ed. M. Regoliosi, in serie librorum c. n. Thesaurus mundi, 20 (Patavii, 1981). —, Laurentii Valle Gesta Ferdinandi Regis Aragonum, ed. O. Besomi, in serie librorum c. n. Thesaurus mundi, 10 (Patavii, 1973). —, Laurentii Vallae De Linguae Latinae Elegantia Libri Sex. Eiusdem De Reciprocatione Sui, & Suus, libellus adprime utilis (Lugduni, apud Seb. Gryphium, 1538). Van Torre, A., Dialogi familiares litterarum tironibus in pietatis, scholae, ludorum exercitationibus utiles et necessarii (Antverpiae, apud Michaelem Knobbaert, 169?). Vitale, M., La questione della lingua (Panormi, 1978). Vossii, G., Gerardi Ioannis Vossii de Imitatione cum oratoria, tum praecipue poetica deque recitatione veterum liber (Amstelodami, apud Ludovicum Elzevirium, 1647). —, Gerardi Ioannis Vossii De vitiis sermonis et glossematis Latinobarbaris libri quattuor partim utiles ad pure loquendum, partim ad melius intelligendos posteriorum seculorum scriptores (Amstelodami, apud Ludovicum Elzevirium, 1645).



DE ARTe LATINE COLLOQUENDI ET EX TEMPORE DICENDI 129

Walchii, I. G., Io. Georgii Walchii Historia critica Latinae linguae (Lipsiae, sumptu Io. Friderici Gleditschii et filii, 1716). Waquet, F., Le latin ou l’empire d’un signe (Lutetiae Parisiorum, 1998). Watson, F., The English Grammar Schools to 1660, Their Curriculum and Practice (Cantabrigiae, 1908). Wilkinson, L. P., Golden Latin Artistry (Cantabrigiae, 1963). Willemsen, A., Back to the Schoolyard. The Daily Practice of Medieval and Renaissance Education (Turnholti, 2008). Wimpfelingii (Vimpfelingii), I., Isidoneus Germanicus Ad R. P. D. Georgium de Gemmingen. Spirensem prepositum Iacobi V. Sletstatini. Epistola. eiusdem. Ad filios Philippi. Com. rhe. Pala. In Fridericu[m] victoriosissimu[m] Bauarie Duce[m] or[ati]o funebr[is] Ac ipsius Epigrammata in eundem (Argentorati, apud Ioannem Grüninger, anno circiter 1498). —, Diatriba de proba institutione puerorum in trivialibus et adolescentum in universalibus gymnasiis; De interpretandis ecclesiae collectis Regulae XVI; De ordine vite sacerdotalis (Hagenoae, apud Henricum Gran, 1514).

INDEX NOMINUM SELECTORUM Adams, Iacobus Noel: 70, 117 Agricola, Rudolphus: 31, 124 Aili, Hans: 30 Alfonsus V Aragoniensium rex: 48 Allen, Percy Stafford: 14, 27, 33, 40, 41, 51, 72, 79, 80, 87, 88, 89, 99, 101, 105, 106, 120 Allen, Sidonius (W. Sidney): 69, 70 Amaseus, Romulus: 49, 56, 58, 81, 117 Ambrosius (Sanctus): 60 Amherdt, David: 45, 118 Apollinaris, Sidonius: 60 Apuleius: 105, 106 Arnobius: 14, 60 Aubanel, Eduardus: 96, 125 Augustinus (Sanctus): 60 Augustus (Octavianus imperator): 63, 109, 112 Ax, Volframus (Wolfram): 111, 117 Barbarus, Hermolaus: 83, 106 Barclaius, Ioannes: 59 Barlandus, Hadrianus: 108, 109, 117 Baron, Ioannes (Hans): 47 Bembus, Petrus: 34, 49, 53, 56, 59, 60, 63 Beraldus, Nicolaus: 41, 44, 50, 59, 60, 64, 83, 85, 87, 117 Bernhardus, Christophorus: 75 Beroaldus, Philippus: 106 Bierlaire, Franciscus: 15, 39, 117 Bietenholz, Petrus: 51, 117 Black, Robertus: 9, 19, 117-118 Blackie, Ioannes Stuartus: 93

Blok, Franciscus Felix: 59, 118 Bömer, Aloisius: 16, 118 Bonamicus, Lazarus: 49 Borle, Ioannes Petrus: 32, 43, 118 Borrichius, Olaus: 59, 74, 111-112 Botta, Augustus: 57 Boysonné, Ioannes de: 49, 56 Brittain, Federicus: 70, 118 Brixius, Germanus: 87 Brocensis, Sanctius: 34-35, 49 Brown, Robertus Tarver: 94 Budaeus, Villelmus: 51 Burke, Petrus; 118 Caesar, Iulius: 60, 61, 63, 110 Caius, Ioannes: 70, 72, 73, 74, 81, 121 Calvete de Estrella, Ioannes: 32 Campanus, Ioannes Antonius: 105 Capella, Martianus: 60, 107 Capellanus, Georgius (Eduardus Iohnson/Johnson): 93 Cappelletto, Rita: 22, 118 Cardinalis (Castellesi), Hadrianus: 106-107, 118 Carolus Magnus: 110 Casacci, A.: 110 Cassiodorus: 60 Castalio, Sebastianus: 41, 45, 118 Catullus; 105 Cellarius, Iacobus: 68, 124 Celsus: 60 Chickering, Eduardi Conner: 94 Chomarat, Iacobus: 16, 52, 53, 55, 80, 118

132

Terentius TUNBERG

Cicero: 12, 12, 21, 23, 40, 42, 43, 44, 47, 48, 49, 50-55, 57, 59-65, 67-69, 85, 98, 99, 100, 101, 102, 106, 107, 108, 109, 110, 111, 122, 124, 125, 126, 128 Columella: 60 Comenius: 15, 118 Copeman, Haraldus: 70, 71, 72, 74, 75, 119 Corderius, Maturinus: 32-34, 39, 41, 45, 46, 87, 119 Corssen, Villelmus: 76, 119 Coryat, Thomas: 74-75, 119 Crato, Ioannes: 57, Crocus, Cornelius: 37 Curio, Caelius Secundus: 21, 27, 39, 40, 64, 68, 81, 119, 124, 125 Curtius, Quintus: 60 Cyprianus (Sanctus): 105 Cytowska, Maria: 13, 72 D’Amico, Ioannes: 46, 106, 119 Dantes (‘Aldigerius’):14, 112, 123 Dati, Augustinus: 28 De Boysonné, Ioannes: 49, 56 De Santis, Carola: 55, 119 Delminius, Iulius Camillus: 114 Deneire, Thomas: 81 Deutscher, Thomas: 51, 117 Dionisotti, Carolus: 14, 119 Doletus, Stephanus: 16, 49, 50, 51, 52, 53, 61, 119, 127 Dorpius, Martinus: 29, 120 Duncanus, Martinus: 25, 41, 45, 120 Durkan, Ioannes: 27, 32, 120 Ellwood, Thomas: 74 Erasmus, Desiderius: 12, 13-14, 15, 16, 25, 27, 28, 31, 39, 40, 41, 42, 43, 44,

45, 46, 47, 48, 49, 50, 51, 52, 53, 54, 55, 58, 60, 61, 68, 70, 71, 72, 73, 74, 79, 80, 84, 87-88, 89, 94, 98, 101, 105-106, 108, 109, 112, 113, 117, 118, 119, 120, 121, 125, 126, 128 Faber (Smith), Thomas: 72, 74 Facius (Fazio), Bartolomaeus: 48, 120 Feugère, Gasto: 53, 120 Floridus Sabinus, Franciscus: 80-81 Folieta, Hubertus: 55, 56-57, 114, 120 Fortius, Ioachimus: 51-52, 57, 58, 83, 120 Foster, Beniaminus: 94, 121 Frey, Ianus Caecilius: 15, 121 Fritsch, Andreas: 93, 121 Fulgentius: 106 Fumaroli, Marcus: 60, 121 Gable, Ioannes Butler: 73, 121 Gambarus, Angelus: 52, 121 Gellius, Aulus: 105 Gesnerus, Ioannes: 38, 84-85, 92, 121 Giraud, Ivo: 45, 118 Grendler, Paulus: 19, 23, 30, 31, 121 Guarinus, Baptista: 23, 121 Guilielmus Brito: 111 Haaker, Antonius: 9, 43, 57, 93, 121 Halkin, Leonicus, E.: 15 Hall, Robertus: 55, 121 Heinsius, Daniel: 58-59 Heinsius, Nicolaus: 58-59 Hermolaus : 83, 106 Hessus, Eobanus: 89 Hieronymus (Sanctus): 60, 105 Hoadley, Harwood: 94 Holbergius, Ludovicus: 37, 122 Horatius: 14, 108



DE ARTe LATINE COLLOQUENDI ET EX TEMPORE DICENDI 133

Hoven, Renatus: 15, 23, 109, 122 Hunt, Antonius: 19, 122 Huppert, George: 30, 122 Iacono, Antonietta: 22, 122 Iason, Henricus: 34, 56, 79 IJsewijn, Iosephus: 12, 15, 35, 40, 68, 91, 120, 122 Ioannes (Isceri dominus): 79 Iohnson (i.e. Johnson), Eduardus (Georgius Capellanus): 93 Iunius, Hadrianus: 20 Jullien de Pommerol, Maria Henrietta: 32, 122 Kirk, Iacobus: 27, 32, 120 Knott, Elizabetha (Betty): 14 Lactantius: 60, 110 Landus (Landi), Hortensius: 64, 122 Lanusse, Michael: 95 Laurentius Palmyrenus, Ioannes: 36 Le Coultre, Ioannes Iulius: 34, 123 Lecointre, Clara: 38, 122 Lefranc, Abel: 32, 123 Licoppe, Gaius: 96, 123 Lipsius, Iustus: 44, 70, 81, 123 Livius, Titus: 60, 61 Lodge, Gundisalvus: 94, 123 Longolius, Christophorus: 47, 49, 51, 59, 60, 63, 128 Ludovicus Bavarius: 110 Macardle, Petrus: 25, 40, 43, 123, 125 Macrobius: 105 Maestre Maestre, Iosephus Maria: 34, 35, 56, 80, 123

Mantuanus, Baptista: 109 Manutius, Paulus: 51 Margolin, Ioannes Claudius: 14 Marineus Siculus,Lucius: 35 Martialis: 28, 105, 109 Martianus Capella: 106 Massebieau, Ludovicus: 16, 43, 57, 80, 123 Mazzocco, Angelus: 14, 123 Melanchthon, Philippus: 28-29, 31, 61, 62, 63, 64, 73, 82, 91, 123-124 Milton, Ioannes: 73-74, 75 Minkova, Milena: 9, 69, 124 Mir, Iosephus: 95, 124 Mirandulanus, Picus: 106 Monfasani, Ioannes: 16, 47, 52, 60, 107, 124 Montanus, Michael (Montaigne): 14, 16, 128 Morisotus, Ioannes: 43, 61, 66, 67, 121, 124 Morus, Thomas: 80, 88 Mosellanus, Petrus: 41, 45, 46, 109, 124 Moss, Anna: 13, 40, 124 Mouchel, Christianus: 47, 60, 124 Muretus, Marcus Antonius: 50, 53, 54, 60, 62, 63, 64, 68, 88, 124, 128 Naevius, Ioannes: 88 Nelson, Villelmus: 82 Nève, Felix: 32, 124 Nizzolius, Marius: 50, 57, 68, 81, 124-125 Noltenius, Ioannes Fridericus: 92, 113, 125 Oakeley, F. Canon: 77 Olschki, Leonardus: 92, 125

134

Terentius TUNBERG

Oricellarius (Rucellai), Bernardus: 54 Orme, Nicolaus: 9, 19, 30, 125 Ovidius: 108 Parker, Ioannes: 32, 125 Peacock, Georgius: 37, 125 Perezius (Perez), Antonius: 81 Perottus, Nicolaus: 28 Petrarca, Franciscus: 12, 13, 111, 112 Petrus Blesensis: 111 Pigman, Georgius: 47, 52, 114, 125 Plautus: 22, 61, 81, 118, 127 Plinius iunior: 60, 63(?), 89, 101, 108 Plinius maior: 60, 62, 63(?), 124 Politianus, Angelus: 47, 105, 106, 108, 109 Pontanus, Iacobus: 39, 42-43, 51, 62-63, 67, 82, 83, 84, 86, 95, 123, 125 Pontanus, Ioannes (Iovianus): 108, 118, 122 Posselius, Ioannes: 20-21, 22, 23-24, 65, 70, 82, 125 Prudentius, Aurelius: 109 Quintilianus: 44, 47, 63, 65, 99, 101, 102, 103, 110 Ramirus Villascusanus, Iacobus: 35 Ramus, Petrus: 72 Rapicius, Iovita: 86, 108, 125, 127 Rashdall, Hastings: 12, 25, 30, 32, 125 Riccius, Bartolomaeus: 23, 49, 114, 125-126 Rigordus: 111 Rinuccini, Alamannus: 22-23, 126 Rizzo, Silvia: 22, 23, 31, 109, 126 Roscius, Lucius Vitruvius: 23, 126 Rouse, Villelmus Henricus Denham: 94, 126, 127

Sabbadini, Remigius: 47, 126 Sabellicus, Marcus Antonius: 106, 108, 126 Sacré, Theodericus: 9, 15, 40, 91, 122 Sanctius Brocensis, Franciscus: 34-35, 49, 56, 79-80, 123 Sannazarus (Iacobus Sincerus): 108 Scaglione, Aldus: 109, 126 Scaliger, Iosephus: 71 Scaliger, Iulius Caesar: 60, 126 Schorus, Antonius: 22, 65, 66, 114, 126 Schottennius, Hermannus: 24, 25, 26, 35, 40, 42, 82, 86, 98, 123, 126 Scioppius, Gaspar: 114-115, 118, 126 Scott, Izora: 47, 126 Seneca philosophus: 60(?), 63(?), 100 Seneca rhetor: 60(?), 63(?), 106 Sewall, Franciscus: 95 Sharpe, Ricardus: 12, 127 Short, Ioannes: 12, 127 Sigonius, Carolus: 51, 55, 56, 119 Silvius, Antonius: 26, 127 Sincerus, Iacobus (Sannazarus): 108 Smith (Faber), Thomas: 70, 72 Squarcialupus, Marcellus: 68, 81, 124, 125 Stephanus, Henricus: 57-58, 81, 83, 127 Stieler, Casparius: 38 Stray, Christophorus: 94, 127 Strebaeus, Ludovicus: 86, 127 Sturmius, Ioannes: 22, 27, 39, 53, 62, 63, 64, 65, 82, 91, 127 Suetonius: 60, 63, 110 Tacitus: 47, 60, 63, 66, 106, 109, 110 Tavoni, Mirko: 14, 127 Telle, Aemilius: 16, 49, 52, 119, 127 Terentius Afer: 60 Tertullianus: 60



DE ARTe LATINE COLLOQUENDI ET EX TEMPORE DICENDI 135

Thayer, Villelmus: 32, 128 Thomasius, Christianus: 38 Thurot, Carolus: 32, 128 Torre, Antonius Van: 36, 79, 83-84, 87, 95, 128 Trinquet, Rogerius: 16, 128 Valerius Maximus: 60 Valla, Laurentius: 13, 28, 47, 48, 79, 103, 110, 120, 128 Van Torre, Antonius: 36, 79, 83-84, 87, 95, 128 Varro, Marcus Terentius: 98. 99 Velleius Paterculus: 60 Vergilius, Polydorus: 28, 74 Vespasianus (imperator Romanus): 112 Vimpfelingius, Iacobus: 27-28, 31, 82, 129

Virgilius (Vergilius): 108, 109 Vitale, Mauritius: 55, 128 Vives, Ludovicus: 39, 42, 51 Vossius, Gerardus Ioannes: 63-64, 87, 109, 110-111, 118, 128 Walchius, Georgius: 85, 112-113, 129 Walker, A. Stodart: 93 Waquet, Fancisca: 16, 128, 129 Watson, Fosterius: 30, 129 Wilby, Stephanus W.: 95 Wilkinson, Lancelot Patricius: 77, 129 Willemsen, Anna Maria: 19, 23, 129 Wolfius, Christianus: 38 Wormius, D. D.: 59 Zanchus, Basilius: 68, 81, 124, 125 Zasius, Udalricus: 88

HUMANISTICA LOVANIENSIA Notes for contributors Humanistica Lovaniensia follows the MHRA Style Book. Notes for Authors, Editors and Writers of Theses, ed. by A. S. Maney - R. L. Smallwood, 5th edn (London: Modern Humanities Research Association, 1996), with a few exceptions as noted below. Accepted manuscripts that do not follow these rules can be delayed in publication. 1. bibliographical references 1.1. first reference 1.1.1. references to books The information should be given in the following order: –– author: forename in full, if not possible his initial(s); family name as it appears on the title page. • sometimes it might be better to include the author’s name within the title (e.g. texteditions). • the names up to three authors should be given in full; for works by more than three authors the name of only the first should be given, followed by ‘et al.’ (= et alii). –– comma –– title: title of the work (including the subtitle) as it appears on the title page, in italics. • title and subtitle should always be separated by a colon. For books in English, capitalize the first word after the colon and of all principal words throughout the title. For titles in other languages, follow the capitalization rules for the language in question. • titles of other works occurring within the title should be enclosed in single quotation marks. –– comma –– editor, translator etc.: the names of editors etc. should be treated in the same way as those of authors (as to forename, number); they should be preceded by the accepted abbreviations ‘ed. by’, ‘trans. by’, ‘rev. by’, … –– comma –– series, edition, number of volumes: • If a book is part of a numbered series, the series title and the number (in Arabic numerals) should be given. Series titles should not be italicized (see example 2). • If the edition used is other than the first, this should be stated by ‘2nd edn’, ‘3rd rev. edn’ (see bibliographical reference above).

• If the work is in more than one volume, the number of volumes should be given in the form ‘2 vols’, a comma separating title and number of volumes (see example 3). –– details of publication: place of publication, publisher’s name and date of publication are enclosed in parentheses; a colon separates the place from the publisher’s name; a comma separates the latter from the date. • If place or date are not given but can be ascertained, they should be enclosed in brackets. If one of them remains uncertain, one should use ‘[s.l.]’ (= no place), ‘[s.a.]’ (= no date) or ‘[s.l.a.]’ when both are lacking. • In giving the place of publication, either the current form of place names in the language the article is written in, or its official form in its own country should be used. • The name of the publisher should be given without secondary matter such as ‘& Co.’, ‘Ltd’, ‘S.A.’, etc. Forenames or initials should be omitted. Where a publisher’s name includes ‘and’ or ‘&’, the conjunction should be given in the form which appears on the title page . • A reference to a work in several volumes published over a period of years should state the number of volumes and give inclusive dates of publication, with the date of the volume specifically referred to in parentheses after the volume number, when it is not the first or last in the series. If a work in several volumes is still in the process of publication, the date of the first volume should be stated, followed by a dash; the date of the individual number being cited should be added in parentheses after the volume number (see example 4). –– If the reference is to a book as a whole, a point will conclude it. If further information about volume and/or pages is requested, a comma is added, followed by the number of the volume (in small capital roman numerals and where necessary the year of publication in parentheses), a new comma, concluded by the exact page or pages. • When the volume number is given, ‘p./pp.’ should be omitted, unless the page number(s) is (are) also in roman numerals (see example 5). • If there is no volume number, the numerals are preceded by ‘p./pp.’, ‘col./cols’, ‘fol./fols’. • The first and the last number of the span should always be stated (instead of ‘sqq.’ or’ ff.’)! Examples: (1) Mark Morford, Stoics and Neostoics: Rubens and the Circle of Lipsius (Princeton: New Jersey: Princeton University Press, 1991). (2) G. Oestreich - N. Mout, Antiker Geist und moderner Staat bei Justus Lipsius (1547-1606): der Neustoizismus als politische Bewegung, Schriftenreihe der Historischen Kommission bei der Bayerischen Akademie der Wissenschaften, 38 (Göttingen: Vandenhoeck und Ruprecht, 1989). (3) Leon Voet, The Plantin Press, 1559-1589: A Bibliography of the Works printed and published by Christopher Plantin at Antwerp and Leiden, 6 vols (Amsterdam: Van Hoeve, 1980-1983).

(4) Dizionario biografico degli Italiani, ed. by G. Pignatelli and others (Rome: Instituto della Enciclopedia Italiana, 1960- ). (5) Marie Delcourt - Jean Hoyoux, Laevinus Torrentius: correspondance, 3 vols (Paris: Sociéte d’ Édition Les Belles Lettres, 1950-1954), III, 17-22. 1.1.2. references to articles in journals The information should be given in the following order: –– author (cf. supra) –– comma –– title of the article, in single quotation marks; title and subtitle are separated by a colon. • The title of works of literature occurring within the title of an article should be italicized or placed within quotation marks. –– comma –– title of journal, in italics. • Only the main title should be given; an initial ‘The’ or ‘A’ and any subtitle should be omitted. • In case of several references to the same journal, an abbreviated title should be indicated after the first full reference or in a preliminary list of abbreviations. –– comma –– volume number, always in arabic numerals –– year of publication, in parentheses –– comma –– first and last page numbers of article cited, without ‘p./pp.’. –– page number(s), in parentheses and preceded by ‘p./pp.’ in case of a particular reference. Example: - Godelieve Tournoy-Thoen, ‘Le manuscrit de la Biblioteca de Cataluña et l’humanisme italien à la cour de France vers 1500’, Humanistica Lovaniensia, 24 (1975), 70-101; 26 (1977), 1-81; 27 (1978), 52-85. - Michel Oosterbosch - Gilbert Tournoy, ‘Two Unknown Autograph Letters by Justus Lipsius (1547-1606)’, Lias, 23 (1996), 321-326 (pp. 325-326). - Perrine Hallyn-Galand, ‘La “Praelectio in Suetonium” de Nicholas Bérauld (1515)’, Humanistica Lovaniensia, 46 (1997), 62-93 (p. 87). 1.1.3. references to articles in books The information should be given in the following order: –– author (cf. supra) –– comma –– title of the article, in single quotation marks (cf. supra, 1.1.2.)

–– comma –– the word ‘in’ followed by title, editor’s name, and publication details of the book ‘as in 1.1.1.) –– comma –– first and last page numbers of article cited, preceded by p./pp. –– page number(s), in parentheses and preceded by p./pp. in case of a particular reference. Example: - Jozef IJsewijn, ‘The Coming of Humanism to the Low Countries’, in Itinerarium Italicum: The Profile of the Italian Renaissance in the Mirror of its European Transformations. Dedicated to P.O. Kristeller ..., ed. H. A. Oberman - Th. A. Brady, Jr. (Leiden: Brill, 1975), pp. 193-305 (p. 260). 1.1.4. references to theses and dissertations The titles of unpublished theses and dissertations should be in roman type within single quotation marks, capitalization following the conventions of the language in question. The degree level, university and date should be in parentheses. Example: - Robert Ingram, ‘Historical Drama in Great Britain from 1935 to the Present’ (unpublished doctoral thesis, University of London, 1992), pp. 17-23. 1.1.5. references to manuscripts Names of repositories and collections should be given in full when first occurring; an abbreviated form should be used for subsequent references. Example: First reference: Leiden, University Library, ms. Lips. 4. Later reference: Leiden, UL, ms. Lips. 4. 1.1.6. references to classical authors In references to classical authors and their works the system of abbreviations adopted in the Thesaurus Linguae Latinae … Index librorum scriptorum inscriptionum ex quibus exempla afferuntur, 2 edn, Leipzig: Teubner, 1990) should be followed. 1.2. later references In all further references, the shortest, intelligible form should be used. This will normally be the author’s name (without initials) followed by (the volume and) the page reference. When more than one work of the same author is referred to, the title should be repeated in a shortened form. Phrases as ‘loc. cit.’ and ‘op. cit.’ should not be used. Example: - IJsewijn, ‘The Coming of Humanism’, p. 195. - Voet, The Plantin Press, ii, 234-139.

2. lay-out 2.1. quotations –– Short quotations (not more than about forty words of prose or two complete lines of verse) should be enclosed in single quotation marks and run on with the main text. If, however, there are several such short quotations coming close together and being compared or otherwise set out as examples, it may be appropriate to treat them in the same way as longer quotations. • If a short quotation is used within a sentence, the final full point should be outside the closing quotation mark; the initial capital may be altered to lower case. • If two incomplete lines of verse are quoted, the line division should be marked with a spaced upright stoke | . • A quotation within a quotation is enclosed within double quotation marks. • When a short quotation is followed by a reference in parentheses, the final punctuation should follow the closing parenthesis. • The final point should precede the closing quotation mark only when the quotation forms a complete sentence and is separated from the preceding passage by a punctuation mark. Examples: - Clusius was generous with his advice and with gifts of plants, including the still rare and valuable tulips, a ‘thesaurum hortensem’ (‘garden treasure’), as Lipsius called one gift in 1585. - According to Peter Smith ‘the seven newly discovered poems by Catullus are absolutely fabulous’. - Michel Oosterbosch and Gilbert Tournoy inform us ‘that in the index to that same Inventaire (p. 526) the questionable initial was resolved into “Nicolaus” ‘. - Soames added: ‘Well, I hope you both enjoy yourselves.’ –– Long quotations (more than about forty words of prose or two complete lines of verse) should be broken off by an increased space from the preceding and following lines of type script. No quotation marks are needed. The quotation should also be distinguished from the main text by using a smaller size and indenting. • Omissions within prose quotations should be marked by […] (an ellipsis); omitted lines of verse should be marked by an ellipsis at the end of the line before the omission. An ellipsis at the beginning or the end of a quotation is not necessary. • A reference in parentheses after a long quotation should always be placed outside the closing full point and without a full point of its own. Example: - Harvey does, however, provide several references to the Court of Arches as the locale. For example, he writes: If we were wearye with walking, and loth to go too farre to seeke sport, into the Arches we might step, and heare him plead; which would bee a merrier

Comedie than ever was old Mother Bomby. As, for an instance: suppose hee were to sollicite some cause against Martinists, were it not a jest to see him stroke his beard thrice, and begin thus? […] O, we should have the Proctors and Registers as busie with their Tablebooks as might bee, to gather phrases, and all the boyes in Towne would be his clients tio follow him. (Gabriel Harvey: His Life, Marginalia and Library, ed. by Virginia F. Stern (Oxford: Clarendon Press, 1979), p. 81). 2.2. footnotes –– Footnotes should be limited to what is strictly necessary, e. g. for documentation and for the citation of sources relevant to the text. –– The number of footnotes can also kept down by incorporating simple references (such as line numbers or page references to a book already cited in full) in the text, for instance in parentheses after quotations. Adjacent references to several lines of the same text or to several pages of the same publication can be grouped together in the same footnote. –– Neither should footnotes repeat information already clear from the text: if for instance a bibliography is added to a book or an article, the length of the footnotes can be reduced. –– All footnotes should end with a full point, whether or not they form complete sentences. –– Wherever possible a footnote reference should be placed at the end of a sentence so as not to interrupt the flow of the text. In this case the footnote reference number follows the punctuation mark. 2.3. General style requirements –– the author’s name should appear at the head of the article (first name in full, surname in small capitals), followed by the title in capitals. His or her affiliation should appear at the end of the body of the text. –– manuscripts should be double-spaced, except footnotes and long quotations. They should be sent one hard copy and one Macintosh compatible high-density 1.44mb diskette using MS Word preferably. –– titles for chapters or paragraphs in the text should be put in bold and should be numbered in Arabic.

SUPPLEMENTA HUMANISTICA LOVANIENSIA 1. Iohannis Harmonii Marsi De rebus italicis deque triumpho Ludovici XII regis Francorum Tragoedia, ed. by G. Tournoy, 1978.  10 € 2. Charisterium H. De Vocht 1878-1978, ed. by J. IJsewijn & J. Roegiers, 1979.  10 € 3. Judocus J. C. A. Crabeels. Odae Iscanae. Schuttersfeest te Overijse (1781), ed. by J. IJsewijn, G. Vande Putte & R. Denayer, 1981.  10 € 4. Erasmiana Lovaniensia. Cataloog van de tentoonstelling, Universiteitsbibliotheek Leuven, november 1986, 1986.  30 € 5. Jozef IJsewijn, Companion to Neo-Latin Studies. Part I: History and Diffusion of Neo-Latin Literature, 1990.  40 € 6. Petrus Bloccius, Praecepta formandis puerorum moribus perutilia. Inleiding, Tekst en Vertaling van A. M. Coebergh-Van den Braak, 1991.  19 € 7. Pegasus Devocatus. Studia in Honorem C. Arri Nuri sive Harry C. Schnur. Accessere selecta eiusdem opuscula inedita. Cura et opera Gilberti Tournoy et Theodorici Sacré, 1992.  25 € 8. Vives te Leuven. Catalogus van de tentoonstelling in de Centrale Bibliotheek, 28 juni-20 augustus 1993. Ed. by G. Tournoy, J. Roegiers, C. Coppens, 1993.  45 € 9. Phineas Fletcher, Locustae vel Pietas Iesuitica. Edited With Introduction, Translation and Commentary by Estelle Haan, 1996.  24 € 10. The Works of Engelbertus Schut Leydensis (ca. 1420-1503). Ed. by A. M. Coebergh van den Braak in co-operation with Dr. E. Rummel, 1997.  24 € 11. Morus ad Craneveldium: Litterae Balduinianae novae. More to Cranevelt. New Baudouin Letters. Ed. by Hubertus Schulte Herbrüggen, 1997.  24 € 12. Ut granum sinapis. Essays on Neo-Latin Literature in Honour of Jozef IJsewijn. Ed. by Gilbert Tournoy and Dirk Sacré, 1997.  38 € 13. Lipsius en Leuven. Catalogus van de tentoonstelling in de Centrale Bibliotheek te Leuven, 18 september-17 oktober 1997. Ed. by G. Tournoy, J. Papy, J. De Landtsheer, 1997.  45 € 14. Jozef IJsewijn, with Dirk Sacré, Companion to Neo-Latin Studies. Part II: Literary, Linguistic, Philological and Editorial Questions, 1998.  74 € 15. Iustus Lipsius, Europae lumen et columen. Proceedings of the International Colloquium Leuven 17-19 September 1997. Ed. by G. Tournoy, J. De Landtsheer, J. Papy, 1999.  49 € 16. Myricae. Essays on Neo-Latin Literature in Memory of Jozef IJsewijn. Ed. by Dirk Sacré and Gilbert Tournoy, 2000.  50 € 17. Petrus Vladeraccus, Tobias (1598). Ed. with an introduction and commentary by Michiel Verweij, 2001.  30 €

18. Self-Presentation and Social Identification. The Rhetoric and Pragmatics of Letter Writing in Early Modern Times. Ed. by T. Van Houdt, J. Papy, G. Tournoy, C. Matheeussen, 2002.  60 € 19. Tuomo Pekkanen, Carmina Viatoris, 2005. 

30 €

20. Die Marias von Cornelius Aurelius. Einleitung, Textausgabe und Anmerkungen von J.C. Bedaux, 2006.  30 € 21. Justus Lipsius (1547-1606).Een geleerde en zijn Europese netwerk. Ed. by J. De Landtsheer, D. Sacré, C. Coppens, 2006.  65 € 22. Iosephus Tusiani Neo-Eboracensis, In nobis caelum. Carmina Latina. Raccolta, edizione e traduzione in lingua italiana con aggiunta di Prefazione e di Indici di Emilio Bandiera, 2007.  39,5 € 23. «Cui dono lepidum novum libellum?». Dedicating Latin Works and Motets in the Sixteenth Century. Ed. by Ignace Bossuyt, Nele Gabriëls, Dirk Sacré & Demmy Verbeke, 2008.  50 € 24. Spanish Humanism on the Verge of the Picaresque: Juan Maldonado’s Ludus Chartarum, Pastor Bonus and Bacchanalia. Ed. with introd., trsl., and notes by Warren Smith & Clark Colahan, 2009  49,50 € 25. The Neo-Latin Epigram. A Learned and Witty Genre. Ed. by Susanna de Beer, Karl A.E. Enenkel & David Rijser, 2009.  59,50 € 26. Syntagmatia. Essays on Neo-Latin Literature in Honour of Monique MundDopchie and Gilbert Tournoy. Ed. by Dirk Sacré & Jan Papy, 2009.  99 € 27. De Paus uit de Lage Landen Adrianus VI 1459-1523. Catalogus bij de tentoonstelling ter gelegenheid van het 550ste geboortejaar van Adriaan van Utrecht. Ed. by Michiel Verweij, 2009.  65 € 28. Ad fines Imperii Romani anno bismillesimo Cladis Varianae. Acta Conventus Academiae Latinitati Fovendae XII Ratisbonensis. Edidit Jan-Wilhelm Beck, 2011.  55 € 29. Aline Smeesters, Aux rives de la lumière. La poésie de la naissance chez les auteurs néo-latins des anciens Pays-Bas entre la fin du XVe siècle et le milieu du XVIIe siècle, 2011.  85 € 30. Scottish Latin Authors in Print up to 1700. A Short-Title List. Ed. by R.P.H. Green, P.H. Burton, D.J. Ford & G. Tournoy, 2012. 59,50 €