Das muratorische Fragment und die monarchianischen Prologe zu den Evangelien [2. Aufl., unveränd. Nachdr. Reprint 2021] 9783111657189, 9783111272962

De Gruyter Book Archive (1933-1945) This title from the De Gruyter Book Archive has been digitized in order to make it

214 110 1MB

Latin Pages 16 [20] Year 1933

Report DMCA / Copyright

DOWNLOAD FILE

Polecaj historie

Das muratorische Fragment und die monarchianischen Prologe zu den Evangelien [2. Aufl., unveränd. Nachdr. Reprint 2021]
 9783111657189, 9783111272962

Citation preview

K L E I N E T E X T E FÜR VORLESUNGEN UND ÜBUNGEN HERAUSGEGEBEN VON HANS LIETZMANN I

DAS

MURATORISCHE FRAGMENT UND

DIE M O N A R C H I S C H E N PROLOGE ZU DEN EVANGELIEN HERAUSGEGEBEN VON

D.HANS LIETZMANN PROFESSOR I N B E R L I N

Z W E I T E AUFLAGE UNVERÄNDERTER

NACHDRUCK

BERLIN VERLAG VON W A L T E R DE GRUYTER & CO. 1933

Hans Lietzmann

Geschichte der Alten Kirche Im November

1932

gelangte

zur

Ausgabe:

1. Die Anfänge Oktav.

VII, 3 2 3 Seiten.

Geb. R M . 7 . —

Diese Geschichte der Alten K i r c h e wird in etwa 5 Bänden den Zeitraum von Christi Geburt bis gegen 600 umspannen: der vorliegende erste Band reicht bis 150, umfaßt also die apostolische und nachapostolische Zeit, und schließt mit einer Behandlung der Gnosis. D i e Darstellung setzt nichts; was zur S a c h e gehört, als bekannt voraus, sondern erzählt alles mit möglichster Anschaulichkeit. D a s Buch ist daher nicht nur für den Gelehrten bestimmt, sondern.wendet sich an alle Gebildeten, denen das Christentum in der G e g e n w a r t ein Problem ist. E s geht den V o r b e d i n g u n g e n für die Entfaltung des Christentums mit besonderer S o r g f a l t nach. D i e politische, wirtschaftliche und religiöse L a g e das Judentums und die B e d e u t u n g seiner Propaganda in der römischen W e l t wird eingehend dargelegt. D i e reiche religionsgeschichtliche A r b e i t der letzten Forschergeneration kommt voll zur Geltung, soweit sie kritischer Prüf u n g standhält. V o r allem aber wird der V e r s u c h gemacht, das Christentum aus seinem innersten W e sen zu begreifen, d. h. nicht als soziale, politische oder philosophische B e w e g u n g des allgemeinen Geisteslebens, sondern als Religion. J e d e r Band ist in sich abgeschlossen u. einzeln käuflich.

Walter de Gruyter & Co., Berlin W 10, Genthiner Str. 38

KLEINE TEXTE FÜR VORLESUNGEN UND ÜBUNGEN HERAUSGEGEBEN V O N HANS LIETZMANN

I

DAS

MURATORISCHE FRAGMENT UND

DIE MONARCHIANISCHEN PROLOGE ZU DEN EVANGELIEN HERAUSGEGEBEN VON

D. H A N S L I E T Z M A N N P R O F E S S O R IN B E R L I N

ZWEITE AUFLAGE UNVERÄNDERTER NACHDRUCK

BERLIN VERLAG VON WALTER DE GRUYTER & CO. 1933

Archiv-Nr. 333232

DAS MURATORISCHE FRAGMENT Den text der haupthandschrift A , des Ambrosianus J 101

sup.

s. V I I I gebe ich links nach dem facsimile von TREGELLES (1867) und der collation v o n H A C H E L I S u n d W S C H Ü L E R

(1893) s. 129 ff.

bei PREUSCHEN

Analecta

A * bezeichnet die lesart vor der con-ectur, punktierte

buchstaben sind unsicher gelesen. Im jähre 1897 wurde in den Miscellanea Cassinese II 1 p. 1 — 5 ein prolog zu den paulinischen briefen nach vier handschriften von Monte Cassino (C — 349 s. X I , C* =

235 s. X I I , C a =

des fragments hineinverarbeitet sind. Theol. Lit.Ztg.

Cl =

552 s. X I ,

535 s. X I ) herausgegeben, in welchen stücke HARNACK hat diese texte in der

1898, 131 ff. abgedruckt und besprochen: die stelle be-

ginnt mit z. 42 frimo



50 ordine tali; es folgt eine vom Mur. völlig

verschiedene aufzählung der briefe, dann geht es weiter 63 fertur 68 congruit,

daran schliesst sofort 81 arsinofa

44 uerum — 57 dinoscitur.



85



constitutorem.

Der text dieser hss. ist mit den wichtigsten

Varianten am rande der betr. stellen s. 6. 8. 10. vollständig abgedruckt. Rechts steht ein reconstructionsversuch, den mein hochverehrter lehrer herr

geheimrat

BUECHELER

eingehend

mit

mir

durchzusprechen

die

liebenswürdigkeit hatte: die fussnoten geben eine möglichst knappe auswahl discutabler conjecturen und einige bemerkungen zur rechtfertigung meines textes.

Der evangelienprolog

des HIERONYMVS ist wegen der

sachlichen berührungen als anhang beigegeben. HESSE Das muratorische Fragment

1873,

Commentare zum Mur.:

THZAHN, Gesch. d. neutest.

Kanons I I 1, 1 — 1 5 6 ; vgl. auch ZAHN in HAUCK'S Real-Encycl. I X 796 ff.

DAS M U R A T O R I S C H E

FRAGMENT

quibus tamen interfuit et ita posuit • tertio euangehi librum secundo lucati

fol.

s

lucas iste medicus post acensum xpi. cum eo paulus quasi ut iuris studiosum secundum adsumsisset numeni suo b? ex opinione concriset dnm tamen nec ipse ut d uidit in came et ide pro asequi potuit • ita et ad natiuitate iohannis incipet dicere quarti euangeliorum • iohannis ex decipolis cohortantibus condescipulis et eps suis dixit conieiunate mihi • odie triduo et quid cuique fuerit reuelatum alterutrum nobis ennarremus eadem nocte reue latum andreae ex apostolis ut recognis centibus cuntis iohannis suo nomine c e cunta discribret et ideo licit uaria sin culis euangeliorum libris principia doceantur nihil tamen differì creden tium fidei cum uno ac principali spu de clarata sint in omnibus omnia de natiui tate de passione de resurrectione r

de conuesatione cum decipulis suis ac de gemino eius aduentu primo in humilitate dispectus quod fo s

it secundum potetate regali **pre clarum quod foturum est. quid ergo mirum si iohannes tam constanter sincula etià in epistulis suis proferam dicens in semeipsu quae uidimus oculis

2 das cursive rot \ secando A* 9 rot 25 0*4 buchstàben (pris = patris ?) radiert

19 fedei

D A S MURATORISCHE F R A G M E N T

5

. . . 1 quibus tarnen interfuit, et ita posuit. 2 Tertium evangelii librum secundum L u c a m 3 Lucas iste medicus, post ascensum Christi 4 cum eum Paulus quasi litteris studiosum s secum adsumpsisset, nomine suo 6 ex opinione conscripsit, dominum tarnen nec ipse 7 vidit in came, et ideo prout assequi potuit 8 ita et a nativitate Iohannis incipit dicere. 9 Quartum evangeliorum I o h a n n i s ex discipulis. 1 0 cohortantibus condiscipulis et episcopis suis 1 1 dixit »Conieiunate mihi hodie triduo, et quid 1 2 cuique fuerit revelatum, alterutrum 1 8 nobis enarremus«. eadem nocte reve u latum Andreae ex apostolis, ut recognos 15 centibus cunctis Iohannes suo nomine 1 6 cuncta describeret. et ideo, licet varia sin 17 gulis evangeliorum libris principia 18 doceantur, nihil tarnen differt creden 19 tium fidei, cum uno ac principali spiritu de 20 clarata sint in omnibus omnia: de nativi 21 tate, de passione, de resurrectione, 2 2 de conversatione cum discipulis suis 28 ac de gemino eius adventu, 24 primo in humilitate despectus, quod fu 25 it, secundo in potestate regali prae 26 claro, quod futurum est. quid ergo 27 mirum, si Iohannes tarn constanter 28 singula etiam in epistulis suis profert 2 9 dicens in semetipsum »Quae vidimus I (ali)quibus Volkmar | posuit vgl. Cyprian testm. 120 (p. 53, 13 Härtel) apocalypsis ecclesias V I I ponit. Irenaeus IV 6, l (II 158 Harvey) sic et Matthaeus posuit et Lucas similiter 2 zugleich als object zum folgenden und als Überschrift (daher 3 Lucas iste) empfunden: ähnlich 9. 34. 39/40. 7 1 , aber vgl. Petron 46 emi libra rubicata und Roensch Itala u. Vulgata 26g ff. 4 litteris studiosum Buecheler: der wissenschaftlich gebildete mann erschien als geeigneter secretar und evangelist. studiosus ütterarum 2. b. Nepos Att. 1, 2. studiosus mit dativ nicht selten. iuris studiosum 'assessor, der bei dem älteren richter lernt' hält Harnack Beri. Sitzungsber. 1503, 213 itineris studiosum Bunsen itineris sui socium Hort 5 secum Schmid \ opinio = àxorj Vulg. Mt. 4, 24. 24, 6. Mc. 13, 1. cf. Hieron. prol. s. 10 »audita magis quam uisa< | ex ordine Routh; ex (omnium) opinione Corssen 7 et ideo Schmid nach z. 16 ; carne. E t idem Zahn 9 aus dem genitiv Iohannis in der Überschrift ist zum folgenden der nominativ zu entnehmen 10 (is) cohortantibus Zahn \ et episcopis jüngerer zusatz ? bei Hier. prol. fehlen die jünger dann ganz, weil sie tot waren 12 alterutrum: g. b. Vulg. lac. 5, 16 14 recognoscentibus : loh. 21, 24 18 nihil differt = òvòìv Siaq>éget: vet. lat. g Gal. 2,6Ì 24 despectus Vulg. Gen. 16, 5. IIEsra 4,4; despecto Zahn \ quod fuit = was bereits geschehen ist 25 'secundo in aus secundum Buecheler 26 futurus Wieseler Zahn = ort fiéì.Xei yevéa&at 21 constanter *bestimmt, ausdrücklicH Modestinus Dig. XXIII3,13 28 profert Buecheler aus profei ; proferat alle hrsg. \ singula 'sehen hören tasten schreiben

b

30

DAS MUKATORISCHE FRAGMENT

nostris et auribus audiuimus et manus nostrae palpauerunt haec scripsimus

/

¥? w ? et

35

sic enim non solum uisurem sed auditorem. fol. 10" sed et scriptorè omnium mirabilia dfii per ordi nem profetetur Acta autè omnifl apostolorum sub uno libro scribta sunt lucas obtime theofi le conprindit quia sub praesentia eius singula gerebantur sicuti et semote passione petri et

40

45

50

euidenter declarat sed profectione pauli a[b]ur be* ad spania profic[e]scentis Epistulae autem pauli quae a quo loco uel qua ex causa directe sint uolentibus intellegere ipse declarant) primfi omnium corintheis scysmae heresis in terdicens deinceps b callatis circumcisione romanis auté ordine scripturarum sed[et] principium earum *** esse xpm intimans prolexius scripsit de quibus sincolis neces se est ad nobis desputari cum ipse beatus apostolus paulus sequens prodecessuris sui iohannis ordine non nisi nomenatl • semptè ecclesiis scribat ordine tali a corenthios prima, ad efesius seconda ad philippinses ter tia ad colosensis quarta ad calatas quin ta ad tensaolenecinsis sexta - ad romanos septima Uerum corintheis et tesaolecen

33 dSs A * ? 35 unu A * 37sicuteA* 38 ad A * 3 9 u r b e s A * | e auf rasur 41 uoluntatibus A * 43 callaetis? A f 44 ornidine A * | et auf rasur 45 *** ese ausradiert 48 apostolus A * 49 domenatl A * | semptae A * 50 eccleses A * 51 philips pinsis A * 54 corentheis A * | desaolecensibus A * 41 I primo omnium corinthis s c i s m a heresis in1431terdicens. deinde galathis circumcisionem | 44 | romanis autem ordinem (ordine C 3 ) scripturarum sed et | 45 | p r a e c i p u u m earum esse xpm intimans | 46 I prolixius scripsit. de quibus singulis neces|47|se est n o b i s d i s p u t a r e cum ipse beatus | 48 | apostolus paulus sequens p r e c e s s o r i s sui I 49 I iohannis ordinem non nisi nominatim septem | 50 | aecclesiis s c r i p s i t ordine tali Cassin. 54 | uerum corinthis et thesalonicen |

DAS MURATORISCHE FRAGMENT

7

oculis 30 nostris et auribus audivimus et manus 81 nostrae palpaverunt, haec scripsimus vobis«. 82 sie enim non solum visorem se et auditorem, 88 sed et scriptorem omnium mirabilium domini per ordi^nem profitetur. A c t a autem omnium apostolorum 86 sub uno libro scripta sunt. Lucas »optimo Theophi 86 lo «comprendit, quae sub praesentia eius singula 37 gerebantur, sicuti et semota passione Petri 88 evidenter declarat, sed et profectione Pauli ab ur89be ad Spaniam proficiscentis. E p i s t u 1 a e autem 40 P a u 1 i , quae a quo loco vel qua ex causa directae 41 sint, volentibus intellegere ipsae declarant: primum omnium Corinthiis schismae haereses in48terdicens, deineeps Galatis circumcisionem, 44 Romanis autem ordinem scripturarum sed et 46principium earum esse Christum intimans 46 prolixius scripsit de quibus singulis neces47se est a nobis disputari, cum ipse beatus 48 apostolus Paulus sequens prodecessoris sui 49 Iohannis ordinem non nisi nominatim Septem 50 ecclesiis scribat ordine tali: ad Corinthios 51 prima, ad Ephesios secunda, ad Philippenses ter 8l tia, ad Colossenses quarta, ad Galatas quin68ta, ad Thessalonicenses sexta, ad Romanos M septima. verum Corinthiis et Thessa-

31 loh. /, 1. 3. 4 32 se für sed Schmid 33 sed et oft auf irtschriften vgl. Dessau Inscr. lat. sei. 7218, 18 8380,10 Diehl lat. christl. Inschr. (KI.T. 26—28) n. 95, 4 33/34 per ordinem profitetur: sehen hSren schreiben 35 optimo Theophilo Zimmermann cf. Luc. I, 3 36 comprendit weil 'alle apostelacten in ein buch' : Vulg. Dan. 7, 1 breui sermone comprehendit = ¡sygayev eie xerpóXata Xóycov. so oft complector, besonders bei Cicero \ quae Wieseler ; quia = ort Zahn 40 quae a quo = tlves jioüev ; = a quo quaeque Corssen mon. Prol. 138 \ ad quem locum Zahn ; ad quos lectores Corssen 42 schismae : vet. lat. cod. e Joh. 7, 43 schisma facta est ; Greg. Turon. hist. Franc. 1, 28 'scismas' ; schismata ( e t ) Laurent Zahn 44 ordinem : cf. mon. Prol. Mt. s. 12,14 quarum omnium rerum tempus o r d o numerus dispositio vel ratio, quod fidei necessarium est, deus Christus est Corssen mon. Prol. s. 67 45 praeeipuum mit C = zò è^aigerov Zahn 46 quibus : sc. epistuJis | (non) necesse Bunsen Zahn Corssen \ disputari. Cum Freindaller Wieseler \ ungeschickte bre-viloquenz für de quibus (epistulis Pauli) necesse est a nobis disputari et singulas enumerari, cum . . (wegen der Johanneischen siebenzahl) 48 prodecessor = Vorgänger vgl. Rhein. Mus. N. F. L VII p. 634 : praedecessor ist kein wort 54 durch breviloguenz unklar, gemeint ist: verum Corinthiis et Xh. licet pro correptione iteretur, tarnen

8

55

60

DAS MURA TORISCHE FRAGMENT

sibus licet pro correbtione iteretur una tarnen per omnem orbem terrae ecclesia deffusa esse denoscitur et iohannis ent in a pocalebsy licet septë eccleseis scribat tarnen omnibus dicit uerü ad filemonem una' et at tittt una et ad tymotheü duas pro affec to et dilectione in honore tarnen eclesiae ca tholice in ordinatione eclesiastice descepline scificate sunt, fertur etiam cid

;

fo1 -

nr

laudecenses alia ad alexandrinos pauli no re

65

mine fincte ad hesem marcionis et alia plu ra quae in catholicam eclesiam recepi non potest fei enim cum melle misceri non con cruit epistola sane iude et superscrictio iohannis duas in catholica habentur et sapi

70

entia ab amicis salomonis in honore ipsius scripta apocalapse etiam iohanis et pe tri tantum reeipimus quam quidam ex nos tris legi in eclesia nolunt pastorem uero nuperrim e*temporibus nostris in urbe

75

roma herma conscripsit sedente cathe

55 licit A * I Porrebtione A * 58 septl A * 64 laudecensis A * 66 chatholicam A * 72 reeipemus A * "4 * t radiert

55 | sibus licet pro correptione (-onem C, -ctione C 2 ' ") u t e r e t u r , una tarnen per omnem orbem terrae aecclesia c a t h o l i c a | 57 | diffusa esse dinoscitur (dignoscitur C) Cassin. 63 | fertur etiam ad | 64 | laudicenses a l i a m (alivun C 1 ) ad alexandrinos pauli no|65|mine ficte (ficta C 5 ) ad heresim marcionis et alia plu|66|ra quae in a e c c l e s i a c a t h o l i c a reeipi non | 67 | o p o r t e t , fei enim cum melle m i s c u i non con|68|gruit (geht iirect weiter 81)

DAS MURATORISCHE FRAGMENT

9

lonicen55sibus licet p r o correptione iteretur, u n a omnem

orbem

terrae

ecclesia

57

I o h a n n e s enim in a68pocalypsi 59

ad

tarnen

omnibus

Titum

unam

dilectione,

in

dicit. et

honorem

nationem

ecclesiasticae

etiam ad

M

68

6 9

quidam 74

tarnen p e r

Septem e c c l e s i i s Philemonera duas

pro

recipi

unam

67potest:

fei

60

affec61tu

Marcionis et alia plu66ra, non

et

scribat,

alia a d A l e x a n d r i n o s , enim

et et

ordiFertur Pauli quae cum

E p i s t u 1 a s a n e I u d a e et s u p e r -

I o h a n n i s d u a e in c a t h o l i c a h a b e n t u r et S a p i 7 0 e n t i a

a b amicis S a l o m o n i s in h o n o r e m ipsius 1y p s e s

56

dinoscitur.

disciplinae sanctificatae sunt.

melle misceli n o n con68gruit. scripti

esse

tarnen e c c l e s i a e c a 6 2 t h o l i c a e in

no66mine finctae ad haeresem ecclesiam

ad

Timotheum

L a o dicenses,

in catholicam

licet

Verum

ad

diffusa

etiam I o h a n n i s

71

scripta.

A p o c a -

et P e 7 2 t r i t a n t u m recipimus, q u a m

e x nos78tris legi in ecclesia nolunt.

n u p e r r i m e t e m p o r i b u s nostris in u r b e

75

Pastorem

vero

R o m a Hermas con-

(ex numero septenario ecclesiarum) ad unam ecclesiam per omnem orbem terrae diffusam (Paulum scribere) dinoscitur. et Iohannes enim in apocalypsi, c u m Septem ecclesiis scribit, omnibus dicit. Das erste licet — tarnen hat das zweite veranlasst und so den wesentlichen gedanken, ohne den die disputatio unbewiesen bleibt (57 enim), verdunkelt, die Symbolik der siebenzahl. Deutlich Victor in. Petav. in apoc. I, 20 (Migne lat. 5, 320aJ: »istae Septem stellae sunt Septem ecclesiae, quas nominat in vocabulis suis et vocat eas, ad quas fecit epistulas. non quia ipsae solae sint ecclesiae aut principes, sed quod uni dicit, omnibus d i c i t . . . in toto orbe septennatim ecclesias omnes Septem esse nominatas et unam esse catholicam Paulus docuit: et primum quidem ut servaret et ipse typum, Septem ecclesiarum non excessit numerum, sed scripsit ad Romanos, ad Corinthios, ad Galatas, ad Ephesios, ad Thessalonicenses, ad Fhilippenses, ad Colossenses. Postea singularibus personis scripsit, ne excederet numerum Septem ecclesiarum« 55 f. univereae per orbem catholicae diffusae ecclesiae dt er. Gelasii I (Thiel epist. pont. 455, 2 Mirbt Quellen s. 6g, 1) 61 dilectione: ergänze scripsit 65 ad haeresem M . : wie 83 Marcioni 67 miscui C : vielleicht dem original näher vgl. Corp. gloss. V 495, 2$ vetuo Petron 4?. 53. Heraeus, die Sprache des Petron, Offenbacher Prqgr. s. 40 68 sane 'aber' peregr. Silviae 3g, 4. 47, 4 \ superscripti = suprascripti cf. Roensch, Itala und Vulg. s. J8 superscriptae Zahn. Zur verSchreibung vgl. Augustin de gratia Christi p. 143, 6 Urba correptione für correctione 69 et: ut Credner 70 ab amicis: aus vno wvos entstanden Tregelles. Hieron. prol. in libros Sal.: »nonnulli scriptomm veterum hunc (librum Sapientiae) esse Iudaei Philonis affirmant«. Auch Julian Aeclan. bei Augustin op. impf. IV123 \ ipsius sc. 'der Kirche' Harnack 72 Petri (unam) tantum recipimus (epistulam; fertur et altera) quam Zahn

IO

DAS MURATORISCHE FRAGMENT

tra urbis romae aeclesiae pio eps fratre

«o

/

eius et ideo legi eum quide oportet se pu plicare uero in eclesia populo neque inter profetas conpletum numero neqe inter apostolos in fine temporum potest arsinoi autem seu ualentini. uel mitiades nihil in totum recipemus. qui etiam nouü psalmorum librum marcioni conscripse runt una cum basilide assianom catafry

85

s

cum contitutorem 76fraterA* 79profestas A * | n e n e A * 8lmetiadisA* 84assianumA*

81 | a r s i n o f a (arsmofa C*'*) autem seu ualentini uel mitiadis (mitididis C 3 ) | 82 | nihil (nil C a ) in tottun recipimus qui etiam nouum | 83 | psalmorum librum marcionis conscripse|84jrunt una cum basilide s i u e (due CC 1 , om C8) asyano (asiano C 1 - *) catafri|85|gum constitutorem Cassin.

Aus H i e r o n y m v s praefatio in commentarios super Matthaeum t. V I I p. 4 Vallarsi, vgl. Nov. Test. lat. ed. Wordsworth I n ff. Primus omnium M a t t h a e u s est publicanus, cognomento Levi, qui evangelium in Iudaea Hebraeo sermone edidit: ob eorum vel maxime causam, qui in Iesum crediderant ex Iudaeis; et nequaquam legis umbram succedente evangelii veritate {oder umbra succedente evangelii veritatem) seruabant. Secundus M a r c u s , interpres apostoli Petri et Alexandrinae ecclesiae primus episcopus, qui dominum quidem salvatorem ipse non vidit, sed ea quae magistrum audierat praedicantem iuxta fidem magis gestorum narravit quam ordinem. Tertius L u c a s medicus, natione Syrus Antiochensis, cuius laus in evangelio, qui et ipse discipulus apostoli Pauli in Achaiae Boeotiae-^a^r Bithyniae-)que partibus volumen condidit, quaedam altius repetens, et ut ipse in prooemio confitetur audita magis quam uisa describens. Ultimus I o h a n n e s apostolus et evangelista, quem Iesus amavit plurimum ; qui supra pectus domini recumbens purissima doctrinarum fluenta potavit et qui solus de cruce meruit audire

DAS MURATORISCHE FRAGMENT

II

scripsit sedente cathe 7 6 dra urbis R o m a e ecclesiae Pio episcopo fratre

77

eius : et ideo legi eum quidem oportet, se pubblicare-

vero in ecclesia populo numero neque 81

inter

80

neque inter

7 9 prophetas

completo

apostolos in fine temporum

potest.

A r s i n o i autem seu V a l e n t i n i vel M i ( l ) t i a d i s

in totum recipimus, qui etiam novum Marcioni

conscripse 84 runt

82

8 8 Psalmorum

una cum Basilide

nihil

librum

Asiano,

Cata-

phry^gum constitutore.

75 et sedit cathedra annis V I I Dichl lai. christl. Inschr. n. 58, 3 f• 79 completos numero Zahn 80 in fine temporum: jetzt, am ende der Zeiten, kann das nuperrime geschriebene buch doch nicht unter flie alten apostel gesetzt Vierden; in finem temporum —'bis ans ende der Zeiten kann es nicht verlesen werden Zahn 81—85 enthalten teils unbekanntes teils falsches : beides berechtigt nicht zu änderungen 81 Miltiadis Schmid 84 (sive) Asiano mit C Zahn »Ecce mater tua«, is cum esset in Asia et iam tunc haereticorum semina pullularent Cerinthi Ebionis et ceterorum, qui negant Christum in carne venisse, quos et ipse in

epistula

sua antichristos vocat et apostolus Paulus frequenter percutit, coactus est ab omnibus paene tunc Asiae episcopis

et mul-

tarum ecclesiarum legationibus de divinitate saluatoris altius scribere et a d ipsum ut ita dicam dei verbum non tarn audaci quam felici temeritate prorumpere. narrat

historia,

et

(oder ut)

cum a fratribus cogeretur

ecclesiastica

ut scriberet,

ita

facturum [se] respondisse, si indicto ieiunio in commune omnes deum

deprecarentur.

quo

expleto

illud prooemium caelo veniens verbum . . .«

Haec

igitur

praedicta Ezechielis quoque

revelatione

eructavit

quattuor

saturatus in

»In principio

evangelia

multo

erat ante

volumen probat, in quo prima

visio ita contexitur (1, 5 . 1 0 ) . . . unde et Apocalypsis Iohannis (4, 7. 8 ) . . . quibus cunctis perspicue ostenditur, quattuor tantum evangelia

debere

suscipi

mortuis magis haereticis

et

omnes

apocryphorum

quam ecclesiasticis vivis

naenias canendas.

12

EVANGELIENPROLOGE

MONARCHIANISCHE PROLOGE ZU DEN EVANGELIEN In zahlreichen handschriften der Vulgata finden sich den evangelien diese alten einleitungsstücke vorgesetzt. aufmerksamkeit

auf sie gelenkt

EVDOBSCHÜTZ hat zuerst

(Studien zur Textkritik

die

der Vulgata,

Leipzig 1895), PCORSSEN in den Texten und Untersuchungen X V 1 eine neue ausgabe mit eingehendem commentar geliefert, zum

sein text ruht

teil auf dem material der grossen Oxforder Vulgataausgabe

von

"WORDSWORTH und WHITE, zum teil auf eigenen collationen. Der folgende abdruck giebt im wesentlichen CORSSEN'S text mit den wichtigsten Varianten: die einzelnen zeugen zu nennen war bei dem reichtum der überliefemngsquellen unmöglich,

alle lesarten sind hand-

schriftlich bezeugt, conjecturen sind deutlich gekennzeichnet. INCIPIT ARGVMENTUM EVANGELII SECVNDVM MATTHEVM.

Mattheus ex Iudaea sicut in ordine primus ponitur, ita evangelium in Iudaea primus scripsit. cuius vocatio ad deum ex publicanis actibus fuit. duorum in generatione Christi prin5 cipia praesumens, unius cuius prima circumcisio in carne, alterius cuius secundum cor electio fuit, et ex utrisque in patribus Christus, sicque quaternario denario numero triformiter posito, principium a credendi fide in electionis tempus porrigens et ex electione in transmigrationis diem dirigens 10 atque a transmigratione usque in Christum definiens, decursam adventus domini ostendit generationem, ut et numero satisfaciens et tempori et se quod esset ostendens et dei in se opus monstrans etiam in his, quorum genus posuit, Christi operantis a principio testimonium non negaret. quarum omnium 15 rerum tempus ordo numerus dispositio vel ratio, quod fidei necessarium est, deus Christus est. qui factus ex muliere factus sub lege natus ex virgine passus in carne omnia in cruce fixit, ut triumphans ea in semet ipso resurgens in cor2 ex Iudaeis oder in Iudaea, oder ex Iudaea orn | ita om 3 dominum 5 in carne: camis 10 usque ad | decursum 11 domini adventus 11/12 numero satisfaceret et tempori 12 ostenderet 14 ff. "S. Corssen s. 24 f* factus est oder natus (est). 18—s. 13» 1 fixit triumphans . . . ut patris

EVANGELIENPROLOGE

13

pore et patris nomen in patribus filio et filii nomen patri restitueret in filiis, sine pnncipio sine fine, ostendens unum se cum patre esse, quia unus est. In quo evangelio utile est desiderantibus deum sic prima vel media vel perfecta cognoscere, ut et vocationem apostoli et opus evangelii et dilectionem 5 dei in came nascentis per universa legentes intellegant atque id in eo, in quo adprehensi sunt et adprehendere expetunt, recognoscant. nobis enim hoc in studio argumenti fuit, et fidem factae rei tradere et operantis dei intellegendam diligenter esse dispositionem quaerentibus non tacere. EXPLI- 10 CIT

ARGVMENTVM

EVANGELII

SECVNDVM

CIPIT ARGVMENTVM EVANGELII SECVNDVM

MATTHEVM.

IN-

IOHANNEM.

Hie

est IohanneS evangelista unus ex discipulis dei, qui virgo electus a deo est, quem de nuptiis volentem nubere vocavit deus. cui virginitatis in hoc duplex testimonium in evangelio 15 datur, quod et prae ceteris dilectus a deo dicitur et huic matrem suam iens ad crucem commendavit deus, ut virginem virgo servaret. deniqup manifestans in evangelio quod erat ipse incorruptibilis, verbi opus inchoans solus verbum caro factum esse nec lumen a tenebris conprehensum fuisse 20 testatur, primum signum ponens quod in nuptiis fecit deus, ut ostendens quod erat ipse legentibus demonstraret, quod ubi dominus invitatur deficere nuptiarum vinum debeat ac veteribus inmutatis nova omnia, quae a Christo instituuntur, appareant. de quo singula quaeque in mysterio acta vel dicta evangelii 25 ratio quaerentibus monstrat. Hoc autem evangelium scripsit in Asia, posteaquam in Pathmos insula apocalypsin scripserat, ut cui in principio canonis incorruptibile principium in Genesi, et incorruptibilis finis per virginem in apocalypsi redderetur 1/2 restituens (et) 3 quia: qui | est * om 6/7 atque (id) in eo quo 8 hoc (in) studium oder (in) hoc studio 9 intellegentiam 10 esse om 1 2 / 1 3 hie est om 13 dei: domini oder Christi 15 revocavit | cuius | viiginitas 16 deo: domino 17 iens ad crucem: pendens in cruce oder moriens de cruce oder de cruce | deus om, oder dominus 20 camem | lucem . . . comprehensam 21 deus om, oder dominus 22 ut om, oder et | ipse erat 23 invitatus | ac: ut oder et oder ut et 25 de quo bis 26 monstrat om | 25 ministerio 28 cui: cum

14

EVAN GELIENPROLOGE

dicente Christo »Ego sum A et ß«. et hie est Iohannes, qui sciens supervenisse diem recessus sui convocatis discipulis suis in Epheso per multa signorum experimenta promens Christum descendens in defossum sepulturae suae locum facta 5 0rati0ne positus est ad patres suos tam extraneus a dolore mortis, quam a corruptione camis invenitur alienus. qui etsi post omnes evangelium scripsisse dicitur, tamen dispositione canonis ordinati post Matthaeum ponitur, quoniam in domino quae novissima sunt, non velut extrema et abiecta numero, io sed plenitudinis opere perfecta sunt, et hoc virgini debebatur. quorum tamen vel scripturarum tempore dispositio vel librorum ordinatio ideo per singula a nobis non exponitur, ut sciendi desiderio conlocato et quaerentibus fructus laboris et deo magisterii doctrina servetur. 15GELII

SECVNDVM IOHANNEM.

EXPLICIT

ARGVMENTVM

EVAN-

INCIPIT

ARGVMENTVM

EVAN-

GELII SECVNDVM LVCAM. Lucas Syrus natione Antiochensis, arte medicus, discipulus apostolorum, postea Paulum secutus usque ad confessionem eius serviens deo sine crimine, nam neque uxorem umquam habens neque filios LXXIIII annorum 20 obiit in Bithynia plenus spiritu sancto. qui cum iam descripta essent evangelia per Matthaeum quidem in Iudaea, per Marcum autem in Italia, sancto instigante spiritu in Achaiae partibus hoc scripsit evangelium, significans etiam ipse in principio ante alia esse descripta. cui extra ea quae ordo evangelicae 25 dispositionis exposcit, ea maxime necessitas laboris fuit, ut primum Graecis fidelibus omni perfectione venturi in camem dei manifestata, ne Iudaicis fabulis intenti in solo legis desiderio tenerentur neve hereticis fabulis et stultis sollicitationibus seducti excederent a veritate, elaboraret, dehinc ut in principio 3oevangelii Iohannis nativitate praesumpta, cui evangelium scri3 promens: comprobans 6 alienus invenitur 6 qui etsi bis 10 debebatur: tamen post omnes evangelium scripsit et hoc virgini debebatur s. Corssen s. 17 ff. 8/9 quoniam quae in deo 9 extranea 10 sunt + tamen post omnes evangelium scripsit 1 1 vel om | scriptorum | temporis 1 2 scienti 16 natione om 18 confessionem : passionem deo: domino 20 scripta 25 fuit laboris 26 perfectione . . . 27 manifestata : prophetatione . . . manifestata (oder manifesta) humanitas 26 came 27 dei: Christi oder dei Christi | attenti 28 ne vel oder vel ne

15

EVANGELIENPROLOGE

beret et in quo electus scriberet indicaret, contestans in se conpleta esse, quae essent ab aliis inchoata. cui ideo post baptismum filii dei a perfectione generationis in Christo inpletae et repetendae a principio nativitatis humanae potestas permissa est, ut requirentibus demonstraret, in quo adprehen- 5 dens erat, per Nathan filium introitu recurrentis in deum generationis admisso indispartibilis dei, praedicans in hominibus Christum suum perfecti opus hominis redire in se per filium facere, qui per David patrem venientibus iter praebebat in Christo. Cui Lucae non inmerito etiam scribendorum 10 apostolicorum actuum potestas in ministerio datur, ut deo in deum pleno ac filio proditionis extincto oratione ab apostolis facta Sorte domini electionis numerus conpleretur sicque Paulus consummationem apostolicis actibus daret, quem diu contra stimulos recalcitrantem dominus elegisset. Quod legentibus 15 ac requirentibus deum etsi per singula expediri a nobis utile fuerat, scientes tarnen, quod operantem agricolam oporteat de fructibus suis edere, vitavimus publicam curiositatem, ne non tarn volentibus deum videremur quam fastidientibus prodidisse. EXPLICIT ARGVMENTVM EVANGELII SECVNDVM L V C A M . ARGVMENTVM EVANGELII SECVNDVM MARCVM.

INCIPIT 20

Marcus evange-

lista dei et Petri in baptismate filius atque in divino sermone discipulus sacerdotium in Israhel agens secundum camem Levita, conversus ad fidem Christi evangelium in Italia scripsit, ostendens in eo, quod et generi suo deberet et Christo. N a m ' s initium principii in voce propheticae exclamationis instituens ordinem leviticae electionis ostendit, ut praedicans praedestinatum Iohannem filium Zachariae in voce angeli adnuntiantis, emissum non solum verbum caro factum sed corpus domini 1 contestificans 2 f f . : s. Corssen s. 25 ff. 4 et om 6 per om 7 indisparabilis deus ( + u t ) 9 facere Corssen: faceret hss. 11 mysterio 12 ac: et J perditionis 15 stimulum 17 sciens | oportet 18 vitamus 19 tam + demonstrare oder deum + demonstrare | videamur | prodisse 22 dei + electus 23 in Israhel om | agens: fungens 24 conscripsit 25 quid 27 ut om, oder et 27/28 Iohannem praedestinatum 28 enuntiantis 29 non emissum Corssen s. 34 f. 29 f f . : Corssen s. 30 ff. 29 carnem | sed + et

i6

EVANGELIENPROLOGE

in omnia per verbum divinae vocis animatum initio evangelicae praedicationis ostenderet, ut qui haec legens sciret, cui initium camis in domino et dei advenientis habitaculum caro deberet agnoscere, atque in se verbum vocis, quod in 5 consonantibus perdìderat, inveniret. denique et perfecti evangel« opus intrans et a baptismo domini praedicare deum inchoans non laboravit nativitatem carnis, quam in prioribus viderat, dicere, sed totus in primis explosionem deserti, ieiunium numeri, temptationem diaboli, congregationem bestiio arum et ministerium protulit angelorum, ut instituens nos ad intellegendum singula in brevi conpingens nec auctoritatem factae rei demeret et perficiendo operi plenitudinem non negaret. Denique amputasse sibi post fidem pollicem dicitur, ut sacerdotio reprobus haberetur; sed tantum consentiens fidei 15 praedestinata potuit electio, ut nec sic in opere verbi perderet, quod prius meruerat in genere: nam Alexandriae episcopus fuit. Cuius per singula opus scire et evangelii in se dicta disponere et disciplinam in se legis agnoscere et divinam in carne intellegere naturam. Quae et nos primum requiri, dehinc »inquisita volumus agnosci, habentes mercedem exhortationis, quoniam qui plantat et qui rigat unum sunt, qui autem inc r e m e n t u m p r a e s t a t , d e u s est.

EXPLICIT ARGVMENTVM EVAN-

GELII SECVNDVM MARCVM.

i in omnia om | initium 2 quis 3 i n d e o e t I e s u 4 caro om 5 et om 8 vicerat | cxpositionem 12 perficiendi operis 16 nam + et 17 scire et: sciret 18/19 i n carne + domini oder domini in came 19 et: in | primum + oportet

Arbeiten zur Kirchengeschichte Herausgegeben von Emanuel Hirsch und Hans Lietzmann Band I: Petrus und Paulus in R o m . Von H a n s L i e t z m a n n . Z w e i t e , neubearbeitete A u f l a g e . 1927. R M . 1 7 . — , geb. 1 9 . — ß a n d I I : L u t h e r u n d B o e h m e . V o n H e i n r i c h B o r n k a m m . 1925. RM. II.— Band III: Die Rechtfertigungslehre auf d e m Tridentinischen Konzil. Von Hanns Rückert. 1925. RM. 15.— Band I V : Cyprianische Untersuchungen. V o n H u g o K o c h . 1926. RM. 18.— B a n d V : Die Religion Michelangelos. Von H e r m a n n Wolfgang Beyer. 1926. R M . 5.50, g e b . 7 . 5 0 Band V I : Die theologische E n t w i c k l u n g Gasparo Contarinis. Von Hanns Rückert. 1926. RM. 4.— Band VII: Karl Holl f . Zwei Gedächtnisreden von A d o l f H a r n a c k und Hans Lietzmann. 1926. RM. I.— Band V I I I : Messe und H e r r e n m a h l . E i n e Studie zur Geschichte der Liturgie. Von H a n s L i e t z m a n n . 1926. RM. 12.— Band I X : Oliver Cromwell. S e i n e R e l i g i o n u n d seine S e n d u n g . Von Lic. Helmuth Kittel. 1928. R M . 1 5 . — , geb. 16.50 Band X : Das Reich Gottes auf Erden. Utopie und Wirklichkeit. Eine Untersuchung zu Butzers „ D e rcgno Christi" und zur englischen Staatskirche d e s 16. J a h r h u n d e r t s . Von W i l h e l m P a u c k . 1928. R M . 10.— Band X I : Eusebius a!s Historiker seiner Zeit. Von Richard Laqueur. 1929. RM. 18.— Band X I I : Ambrosius von Mailand als Kirchenpolitiker. Von H a n s Freiherr von Campenhausen. 1929. RM. 18.— Band X I I I : Luthers Vorlesung über den Hebräerbrief nach der v a t i k a n i schen Handschrift. Herausgegeben von E m a n u e l H i r s c h und Hanns Rückert. 1929. R M . 1 5 . — , geb. R M . 1 7 . — B a n d X I V : Die M y s t i k des Marsilio Ficino. Von Lic. W a l t e r D r e s s . 1929. R M . 15. — , g e b . 1 6 . 5 0 B a n d X V : D i e A n f ä n g e v o n Luthers Christologie n a c h der ersten P s a l m e n vorlesung. I n s b e s o n d e r e in i h r e n e x e g e t i s c h e n u n d s y s t e m a t i s c h e n Z u s a m m e n h ä n g e n m i t A u g u s t i n • und der Scholastik dargestellt v o n E r i c h Vogelsang. 1929. R M . 1 5 . — , g e b . 16.50 B a n d X V I : Die C a n o n e s s a m m l u n g des D i o n y s i a s E x i g u u s in d e r e r s t e n R e d a k tion. Herausgegeben von Lic. A d o l f S t r e w e . 1931. R M . 10.—, geb. 11.50 Band X V I I : Luthers Hebräerbrief-Vorlesung v o n 1 5 1 7 / 1 5 1 8 . Deutsche Ü b e r setzung von Lic. E r i c h V o g e l s a n g . 1930. RM. 7 . — , geb. 8.— B a n d X V I l l : D i e P r e d i g t C a l v i n s , ihre G e s c h i c h t e , ihre F o r m u n d ihre r e l i g i ö s e n Grundgedanken. Von E. M ü l h a u p t . 1931. RM. 12.—, geb. 13.— Band X I X : Studien zur Geschichte des n e u e n T e s t a m e n t s und d e r alten Kirche. V o n A . v. H a r n a c k . Bd. 1 : Zur neutestamentlichen Textkritik. 1931. RM. 1 1 . — , geb. 1 2 . — B a n d X X : E i n h e i t u n d H e i l i g k e i t d e r K i r c h e . U n t e r s u c h u n g e n zur E n t w i c k l u n g des a l t c h r i s t l i c h e n K i r c h e n b e g r i f f s i m A b e n d l a n d von Tertullian bis zu d e n a n t i d o n a t i s t i s c h e n S c h r i f t e n A u g u s t i n s . V o n Lic. theol. E r i c h . A l t e n d o r f , Pfarrer. 1932. RM. 8.10, geb. 9.20 B a n d X X I : D e r a n g e f o c h t e n e C h r i s t u s b e i L u t h e r . V o n Lic. E r i c h V o g e l sang. 1932. R M . 8 . — , geb. 9 . — B a n d X X I I : P r o n i o a u n d P a i d e u s l s . S t u d i e n Uber O r i g e n e s und sein Verhältnis zum P l a t o n i s m u s . V o n H a i K o c h . 1932. R M . 1 5 . — . g e b . 16.50

Walter de Gruyter & Co., Berlin W 10, Genthiner Straße 38

Der Weg der Kirche Herausgegeben von

D. Georg Burghart Geistl. Vizepräsident

des

und

e v . Ober-

D. Dr. Ernst Sellin ord. Professor an der Universität B e r l i n

kirchenrats in Berlin

Geheimer

Konsistorialrat

Diese neue Schriftenreihe verdankt ihre Entstehung der Erkenntnis, daß heute weiteste Kreise, und nicht nur solche, die der evangelischen K i r c h e nahestehen, eine klare eindeutige Antwort auf viele Fragen, die die Gegenwart bewegen, ersehnen. In einer Zeit, in der die Stützen unseres äußeren Daseins vielfach erschüttert und gefährdet sind, tut es mehr denn je not, daß berufene K r ä f t e zu einer inneren Besinnung aufrufen und Richtlinien zur Führung eines von wahrhaft christlichem Geiste bestimmten L e b e n s geben. Als Heft i der R e i h e gelangte im Oktober 1932 zur A u s g a b e :

Abschaffung des Alten Testaments? Von

Ernst

Sellin.

Bei S a m m e l b e z u g :

Oktav. ab

10

39 Seiten.

R M . 0,95

E x e m p l a r e R M . 0,85, a b

50 E x e m p l a r e R M . 0 , 7 5 . Das vorliegende erste Heft beantwortet eine Frage, die schon früher mehrfa,ch aufgeworfen, die aber erst im letzten Jahrzehnt im Zusammenhang mit der politischen Neugestaltung des deutschen Volkes eine wirklich brennende geworden ist. Sellin, der bekannte Berliner T h e o l o g e , zeigt klar die Konsequenzen auf, zu denen die Abschaffung des Alten Testaments nicht nur in bezug auf das Neue Testament, sondern sogar auf die Person Jesu führen würde. Die folgenden Hefte werden behandeln: Kirche Jugend

und

/ K i r c h e und Besitz / K i r c h e und S c h u l e /

K i r c h e u. E h e b e z w . F a m i l i e / K i r c h e u. G e m e i n s c h a f t .

W a l t e r d e G r u y t e r & C o . , B e r l i n W 10, G e n t h i n e r S t r a ß e 3 8