Da ne se zaboravi : spomenici i spomen belezi od nov vo Skopje

Citation preview

ДА НЕ СЕ ЗАБОРАВИ

Едиција: ПОСЕБНИ ИЗДАНИЈА

КОМИСИЈА ЗА МЕМОАРСКА ГРАЃА И ИЗДАВАЧКА ДЕЈНОСТ ОД НАПРЕДНОТО РАБОТНИЧКО И РЕВОЛУЦИОНЕРНО ДВИЖЕЊЕ, НОВ И СОЦИЈАЛИСТИЧКАТА РЕВОЛУЦИЈА НА АРХИВОТ НА СКОПЈЕ Ванчо Унковски — претседател Гоце Инадески — секретар Крсто Здравковски Митре Инадески д-р Мнлош Константинов Стјепан Мисаиловиќ Јован Павловски Проф. Славка Фиданова

ФОТОГРАФИИ: Од фототеката на Архивот на Скопје и следните автори: Киро Георгиевски, Крсто Здравковски и Томе Ристевски

Издавач: АРХИВ НА СКОПЈЕ

Иницијатор и организатор на издаѕањето: ГРАДСКИ ОДБОР НА СЗБ ОД НОВ НА СКОПЈЕ

АРХИВ

Н А

СКОПЈЕ

КРСТО ЗДРАВКОВСКИ

ДА НЕ СЕ ЗАБОРАВИ СПОМЕНИЦИ И СПОМЕН БЕЛЕЗИ ОД НОВ ВО СНОПЈЕ

СКОПЈЕ, 1982.

Редакција: ЖИВКО ВАСИЛЕВСКИ КУЗМАН ГЕОРГИЕВСКИ БАНЕ КОВАЧ ВЕСЕЛИНКА МАЛИНСКА ДРАГИ ТОЗИЈА

Главен и одговорен уредник: МИТРЕ ИНАДЕСКИ

БЕЛЕШКА ОД ИЗДАВАЧОТ Архиеот на Скопје, покрај тоа што се занимава со истражуеање, собирам>е, обработување и депонирање на архивска граѓа, подолго време се занимава и со издавачка дејност на документација и други публикации што имаат помалку или повеќе допирни точки со историското минато на градот. Наспоредно со оеа Архивот, со акгиена поддршка на Градскиот одбор на СЗБ од НОВ на Скопје, се зафати со публикување на одделни монографии, зборници, хронологии, албуми и други трудови што придонесуваат за натамошно осветлување и запознавање на широката јавност со револуционерното движење на работничката класа и другите прогресивни сили во Скопје во периодот на предвоена Југославија и во текот на Народноослободителната војна. За реализација на оваа задача, што с ео континуиран тек, беше изготвена посебна програма. Оттаму и овој труд на Крсто Здравковски, што е посветен на споменичното одбележување од Народноослободителната војна и револуцијата во Скопје и С копско , претставува посебен прилог кон презентирање на сето она што досега на соответен начин е одбележано, а се однесува на најсветлиот период од нашето минато. Скопје и неговата околина богати се со многу културно-историски споменици и спомен обележја од подалечното и поблиско историско минато кои се посеегени на се ока што се случувало на неговото подрачје. Добар дел од нив се посветени на одделни личности кои со своите дела оставиле длабока револуционерна трага за нашите народи и народности. Во овој труд се дадени спомениците и спомен белезите само од времето на Народноослободителната војна и Социјалистичката револуција што се изградени и откриени до јули 1982 година. За секој споменик и спомен белег авторот дава посебен опис на настанот или личноста, времето на настанот, местото каде тој се наоѓа и неговото обликување. Исто така се приложени и соодветни фотографии. Сите споменици и другите спомен белези се поделени во осум поглавја и тоа: Споменици од НОВ и Револуцијата; Спомен куќи од НОВ и Револуцијата; Настани од текот на НОВ и Револуцијата; Спомен белези на куќите ео кои живееја и работеа истакнати револуционери ео текот на НОВ и Револуцијата; Спомен белези посеетени на загинати револуционери и други исгакнати борци; Спомен чешми од НОВ и Револуцијата; Спомен бисти на револуционери и други истакнати борци и на крајот даден е прилог на спомен белези кои биле откриени порано, но за време на земјотресот во Скопје ео 1963 година се урнати или отстранети ео текот на урбанизацијата на градот. Во подготвувањето на овој труд, покрај непосредните истражувања авторот користел објаеени монографии, хронологии и друго, како и писмени сеќавања на оделни учеснии,и

5

во НОВ и Револуцијата што се паоѓаат во Архивот на Скопје и разни други материјали и документи што се наоѓаат во Сојузот нл здруженијата на борците, Заводот за заштита на спомениците на културата на Скопје, Градскиот музеј на Скопје и во разни други институции и претпријатија. Несомнено, преку овој труд на Крсто Здравковски, се дава целосен преглед на се она што е сторено досега во Скопје и околината во областа на трајно одбележување на многубројните историск и настани и личности, што беше и обврска на градот. Истоеремено овој труд претставува и своевиден водич за спомениците и спомен белезите. Посебно треба да се истакне дека реализирањето на овој труд е овозможено со сесрдна материјална помош на Самоуправната интересна заедница на културата на град Скопје. Затоа Архивот на Скопје и авторот и искажуваат голема благодарност и во оваа прилика.

6

СПОМЕНИЦИ

1. СПОМЕНИК НА ЈОСИП БРОЗ ТИТО

Во Скопје се откриени два споменици на Јосип Броз Тито. Тие се копии на познатото дело на скулпторот Антон Аугустинчиќ, чиј прв одлив се наоѓа пред родната куќа на Тито во Кумровец. Едниот од спомениците е поставен во кругот на касарната „Јосип Броз Тито“, а вториот во дворот на Металскиот завод „Тито“. Спомениците се посветени на најголемиот син на нашите народи, на организаторот на величенствената Народноослободителна војна и Социјалистичката револуција пгго се заврши со славна победа над непријателот, на големиот борец за интересите и историските цели на работничката класа, на човекот кој седумдесет години оогору-

ваше во револуционерното движење, шеесет години се бореше за јакнење на редовите на Комунистичката партија, односно на Сојузот на комунистите, кој повеќе од четириесет години беше на нејзиното чело и кој повеќе од триесет и пет години беше на чело на нашата социјалистичка заедница што ја создаде и ја водеше од една во друга победа. Тој беше не само визионер туку и борец за подобра иднина на работничката класа, на сите работни луѓе, на сите народи и народности во нашата земја. Титовото дело е трајна основа на нашите битки за социјализам и самоуправувањето, пгго ги водевме и што ќе ги водеме и во иднина. Јосип Броз Тито е прва и најголема заедничка историска личност на народите и на народностите на Југославија. Стана тоа, затоа што решавачки придонесе нивните историски стремежи да се преточат во заедничка револуционерна акција, затоа што вековното ропство и страдањето го замени со слободен живот и напредок и затоа што го изгради мирот, независноста и слобода. Нивното единство и сила во борбата за зачувување на својот идентитет, своите витални интереси и своето достоинство веќе ја издржа пробата на најголеми искушенија. Тоа, исто така, е неодделно од името и делото на Јосип Броз Тито. Треба посебно да се истакне дека тоа најмногу се однесува на македонскиот народ. Подигајќи го својот глас и залагајќи се за најдоследно решавање на националното прашање, за заштитата на правата на македонскиот народ и неговата национална посебност, Јосип Броз Тито придонесе да се ожи9

вотворат вековните идеали на нашиот народ. Поради сето тоа македонскиот народ, како впрочем и сите други народи и народности во Југославија, му должат неизмерна благодарност. Епохална е заслугата на нашето револуционерно движење, на чие чело се наоѓаше Тито, што, одговарајќи на стремежите на народните маси и објективните барања на општествениот напредок, ја поврза во единствен процес ослободителната мисија со радикалната општествена преобразба, борбата за ослободување на земјата со социјалистичката револуција. Како марксистички мислител и револуционер, кој не ја одделува конкретната акција од визијата, Тито длабоко проникна во смислата и движечката сила на општествениот развој. Силите на нашата Партија, Тито ги организира и решително ги насочи во правец и патиштата што водат кон остварување на револуционерните, сестрано ослободителни цели. Работничката класа, на која и самиот и припаѓаше, како најнапредна општествена сила, Тито нераскинливо ја поврза со сите работни луѓе. Револуционерната свест на пролетерските борци ги здружи со патриотското чувство на народите, класните интереси со националните. Тргнуваше од тоа дека борбата мора да ја поведе авангардата, но и дека може успешно да ја доведе до крај заедно со широките народни маси. Братството и единството на народите и народностите на нашата земја како Титово заветно определување, е претворено во моторна сила на револуцијата, за да стане потоа и основна гаранција на нејзините придобивки. Социјалистичкото самоуправување како пат на укинување на сите видови класно владеење и сите облици на отуѓување на човекот, како пат кој води кон создавање на „слободна асоцијација на непосредните производители“ стана суштинска ознака на југословенската револуција. Историски факт е дека искуството и практиката на југословенското самоуправување, заедно со нашата решителна борба за рамноправни односи меѓу работничките и комунистичките партии и социјалистичките земји, придонесоа за јакнење на социјализмот како светски процес.

10

Развојот на Југославија и нејзината утрешнина, Тито никогаш не ги одделуваше од настаните во светот и иднинаха на човештвото. Со неуморни државнички напори и со силата на својата исклучителна личност даде непроценлив придонес во афирмацијата на принципите на независноста, немешањето во внатрешните работи на другите и неотуѓивото право на секој народ сам да решава на својот развој и сопствената судбина. Иако тие принципи и натаму грубо се кршат нивната сила не се смалува во незадржливите стремежи на народите и луѓето кон подобар и поправеден свет. Во борбата за споменатите принципи, пред се, во заштитата на слободата и независноста на земјата, и во одбраната на светскиот мир како услов на секој прогрес, Титовата политика на неврзувањето беше и остана незаменлива морална политичка сила на современиот свет. И во темните денови, исполнети со нови воени судири и со се поголемите стравувања за мирот, во организацијата на ОН се слушнаа зборовите дека на светот му недостасуваат Титовата храброст, вдахновение и визија. За комунистите и сите работни луѓе на Југославија таа храброст денес е синоним на решителноста непоколебливо да продолжиме и во внатрешната политика по патот по кој одевме заедно со Тито; неговата мисла е наша трајна инспирација; неговата визија е наша акција. Големото дело со кое ја обележа нашата епоха, Тито можеше да го оствари и затоа што непрекидно се наоѓаше во фокуоот на револуционерните збиднувања, непосредно учествувајќи. и пресудно влијаејќи врз нивните текови и исходи. Како синдикален функционер беше меѓу работниците, како врховен командант меѓу борците во средиштето на воените судирања, како шеф на државата и раководна личност на Партијата во постојан контакт со работните луѓе и граѓаните. Со својата мисла и со своето дело и со начинот на дејствување, Тито останува за комунистите на Југославија, за сите револуционерни борци, за младината и за сите работни луѓе траен пример како треба да и се служи на својата татковина и на човековата среќа.

2. СПОМБНИК НА ПАДНАТИТБ БОРЦИ ВО НОВ И РБВОЛУЦИЈАТА Споменикот на паднатите борци во НОВ и Револуцијата е лоциран на десниот брег на Вардар, пред зградата на Централниот комитет на СКМ, во непосредна близина на мостот „Гоце Делчев“. Изработен е од бронза и поставен на постамент обложен со мермер. Автор на споменикот е скулпторот Иван Мирковиќ. Споменикот е откриен во 1949 година. Тој потсетува на тешката, но славна борба на нашите народи и народности.

Жителите на Скопје со векови се бореа за својот опстанок, напредок и слобода. Со развивањето и јакнењето на работничкото движење се повеќе се

распламтуваше политичката и економската борба на работничката класа. Таа активно учествуваше во организирањето на многубројни штрајкови и на други политички акции. Мартовските настани во 1941 година во градот беа една од покрупните политички манифестации на борбата на македонскиот народ и народностите за извојување на мационална слобода, но исто времено и доказ за неговата решеност да оди докрај во таа борба. Окупацијата на нашата земја уште повеќе ја засили борбата и отпорот на народот против окупаторите и домашните предавници. Во таа тешка и напорна борба израснаа голем број револуцинери, борци и херои за слободата. Мнозина од нив ги положија своите животи во темелите на татковината. Сите тие што тргнаа во борбата, под револуционерното знаме на КПЈ, знаеја дека до слободата не се доаѓа лесно. „Слободата нема никој да ни ја дарува-таа се зема со тешка и крвава борба" — се вели во директивното писмо на ПК КПЈ за Македонија од септември 1941 година, што беше упатено до сите основни организации на КП.1 Таа бараше големи жртви и самооткажувања. Сето тоа требаше достоинствено, смело, храбро и мудро да се поднесе и да се истрае докрај, до победата. Предводени од КП тие се движеа по политичка линија што водеше кон извојување на национална слобода и похумано живеење. Токму тоа ги мобилизира не само членовите

1 Директивно писмо на ПК на К П Ј за Македонија до иеоните комитети, членовите на КПЈ и СКОЈ, Извори за ослободителната аојна и Револуција во Македонија 1941 — 1945, Скопје — 1968, тои I, книга I, стр. 41

11

на КПЈ и СКОЈ, туку и сите други демократски сили да се вклучат во вооруженото востание. На тој начин се оживотворуваше директивното писмо на ПК КПЈ за Македонија, во кое, меѓу другото, се истакнуваше: „Налред, другари, храбро и решително, во борбата да направиме нови и светли страници во македонската историја, да го поведеме сиот народ со нас. Земјата што дала еден Илинден — таа ќе даде и друг.-’ Скопје заедно со Прилеп и Куманово, со формирањето на партизанскиот одред, одигра многу значајна улога.

Со тоа и на дело ја оживотвори генералната линија. на КПЈ. Тоа е голем придонес во судбоносните денови за нашиот народ. Скопје беше повеќе од две години политички и воен центар на НОБ на Македонија, каде се донесуваа историските одлуки за организирањето и развивањето на востанието во Македонија.ѕ И покрај оилниот терор на окупаторот, Скопје и С копско во текот на целото време на НОВ и Револуцијата, се бореа се до неговото ослободување на 13 ноември 1944 година.

•- Исто стр. 42 з узуновски, Цветко ‘.Слободните територии во Македонија 1943, СкопЈе — 1975, стр. 48

12

3. СПОМБНИК НА ЖЕНАТА БОРЕЦ Споменикот на жената борец се наоѓа во паркот пред Трговскиот центар, меѓу улиците „11 Октомври'1 и „Моша Пијаде". Изграден е од мермер. Негов автор е скулпторот Боро Митричевски. Откриен е на 8 март 1970 година. Непроценлив е придонесот на жените и женската младина од Скопје и Скопско, како и од цела Македонија и Југославија, во вековната борба за слобода. Во предвоениот период во многу акции што ги организираа Партијата, СКОЈ и Синдикатите, активно учествуваа и жените и женската младина, и преку тие акции стануваа прекалени

борци за слободата. По основањето на „Женската набавна задруга" во 1940 година, во која членуваа околу 150 жени домаќинки, работнички, студентки и др. младинки, беше разгорена широка политичка и друга активност. Во херојската НОВ и Револуција жените и младинките од Скопје и Скопско, учествуваа рамноправно во првите редови на борбата, заедно со нивните другари и синови и рамо до рамо се бореа за својата слобода и за слободата на својот народ против окупаторите. Таа сенародна борба за национална слобода и социјални права, за политичка

13

рамноправност на сите народи и народности на Југославија, им беше блиска и ја чувствуваа како своја. Тие организирано, под раководството на К11Ј и другарот Тито, се вклучија во неа. Покраинскиот комитет на КПЈ за Македонија уште во октомври 1941 година ги повика со зборовиге: „Не давајте да со месото од вашето месо, со крвта од вашата крв, се рани и пои фашистичката звер. Нека во вас вивне славното минато на македонската жена револуционерка. Пракајте ги вашите мажи, синови и брака во борба. . . Праќајте ги во партизанските редови и бидете први кои ке им помогнете со храна и облекло, со нега и отворени срца .. .“Ј Повикот на ПК КПЈ за Македонија беше прифатен со отворени срца, со голема храброст и умеење, и покрај големите тешкотии и опасности што ги демнееше на секој чекор Многу жени и девојки од Скопје и С копско за време на НОВ, широко ги отворија вратите на своите куки за борците илегалци, им укажуваа големо гостопримство и им помагаа во извршувањето на сложените задачи. Вз илегалните станови се одржуваа многу илегални состаноци на ПК КПЈ за Македонија, на Главниот штаб на НОВ и ПОМ и на други револуционерни тела, на кои се донесуваа многу значајни одлуки. Многубројни беа задачите, како на пример, во врска со идеолошко-политичкото образование, културно-просветното издигнување, собирањето на Народна помош. подготовките и снабдувањето на партизанските единици со зим-

ска облека, организирање на снабдувањето со храна на политичките затвореници во Скопје и Идризово, пренесување на партиска пошта, па сб до подготовките на жени и младинки за стапување во редовите на НОВ, што ги извршуваа жените и женската младина од Скопје и С копско . Тие беа една од главните потпори на сите политички и други револуционерни зафати во Скопје и С копско . Многу од нив беа вклучени во партиските и другите раководства, во кои искрено и одговорно работеа. Во тие тешки денови на окупација и жените ги минаа сите патишта и тешкотии на терор, што го спроведуваше окупаторот. При тоа тие покажаа големо херојство во надминувањето на тешките тортури и злоставувања. Во таа тешка но славна борба животите ги загубија 1.705 жени.ѕ За активно учество во НОВ и Револуцијата од 1941 до 1945 година „Партизанска споменица 1941“ им е доделена на 30 жени®, а Јоциќ Оливера е носител на Орденот на народен херој на Југославија. По ослободувањето на градот жените и женската младина дадоа виден придонес во обновата и изградбата на градот. Тие со песни учествуваа во секоја акција што беше организирана. За ваквото активно учество во напредното работничко револуционерно движење, пред војната, за учеството и придонесот во НОВ и Револуцијата и во повоената изградба, е подигнат овој споменик, во знак на признание и благодарност кон нив.

4 Проглас на ПК на К П Ј за Македонија до македонскиот народ, Извори за ослободителната оојна и Револуција 1941 — 1945, Скопје — 1968 том I, книга I, стр. 49 '> Беа, загинаа, останаа, Скопје — 1969 стр. 379. Во овој број спаѓаат и жртвите на фашизмот ® Окружница бр. 1 на ПК на К П Ј за Македонија до месните комитети на КП, Извори за ослободителната војна и Револуцијата во Макенонија 1941 — 1945, Скопје — 1968, том I, книга I, стр. 66

14

4. СПОМЕНИК НА РАДЕ ЈОВЧЕВСКИ — КОРЧАГИН Споменикот на Раде Јовчевски — Корчагин е поставен во дворот на гимназијата што го носи неговото име. Таа се наоѓа во близината на булеварот „Кочо Рацин" во Ново Маало. Изграден е од бронза. Автор на споменикот е Бранко Коневски. Раде Јовчевски — Корчагин е роден ро Скопје на 14 август 1919 година, во годината во која тукушто запреа топовските канонади што во текот на Првата светска војна сееја пустош. Но, тоа време се карактеризираше и со голем подем на работничкото и социјалистичкото движење во Скопје, во целата земја, па и далеку пошироко. По завршувањето на основното училиште школувањето го продолжи во гимназија. Но, материјалните услови го попречија да ја заврши. Така започна да го изучува кожарскиот занает. Тоа придонесе упгге во детските години да ја почувствува силната експлоатација. Тоа го поттикна уште во раната младост да се вклучи во УРС-овите синдикати во Белград, каде работеше повеке години и организирано се бореше за работничките права. Учествуваше во повеќе штрајкови, акции и демонстрации, што ги организираа УРС-овиот синдикат, КПЈ и младината на Белград. Во нив покажа голема храброст и смелост, поради пгго почнаа да го викаат Корчагин. Ваквата негова активност беше забележана од полицијата. Затоа беше прогонуван и затворан. Но тој храбро ги издржа сите тие физички и психички тортури. Благодарејќи на тоа тој се повеќе се зацврстуваше и го збогатуваше револуционерното искуство за претстојната борба.

Шестоаприлската војна 1941 година го затече во Белград. Веднаш потоа реши да се врати во својот роден град за да се стави на располагање на КПЈ во борбата против окупаторите. По враќањето дома тој веднаш се поврза со партиската опганизација и започна несебично да ги спроведува нејзините задачи. Особено се пројави во Илинденските демонстрации 1941 година, што беа организирани од Месниот комитет на КПЈ на Скопје. Тој баше еден од организаторите на диверзантските групи и активно учествуваше во акциите што тие ги изведуваа. Како нивни член стана борец на Првиот скопски партизански одред уште од првите денови на неговото осно15

вање. Во неговиот состав учествуваше активно во сите политички и вооружени акции. Пролетта 1942 година, кога Скопска Црна Гора повторно ги прими во своите прегратки, Раде е пак меѓу првите во партизанската единица. Во нејзиниот состав учествува во многубројните акции. Додека тој со соборците го развеваше знамето на востанието во Скопска Црна Гора, бугарскиот окупатор го бараше на сите страни. На 9 мај 1942 година специјалниот воен суд во Скопје го осуди на смрт во отсуство, заедно со уште седумнаесет негови соборци. Тој активно учествуваше во организирањето на Скопско — косовскиот партизански одред, во јануари 1943 година. Како борец на таа единица, на 29 јануари 1943 година учествуваше во борбата кај Бинач, на Косово, против бугарските окупаторски сили. Во оваа борба пројави голема храброст. Потоа Раде беше принуден да се повлече во Скопје. Таму се сретна со многу другари и соборци. Им раскажуваше за борбите што ги водат партизаните. Но неговиот престој во Скопје, беше откриен од полицијата. Во мугрите

16

на 20 февруари 1943 година, дојде до блокада на куќата во која престојуваше. Потоа полицијата влезе во неа. Тие побараа да го легитимираат, Раде мирно и без возбудување им ја подаде фалсификуваната лична карта. Но тие го препознаа и му наредија да тргне со нив. Меѓутоа, тој како искусен револуционер кој подолго време се калеше низ борбата, не сахаше да се предаде. Се обиде низ дожд од куршуми, да го избегне затворањето. Тоа беше негова последна борба. Падна смртно погоден од злосторниците, на калдрмата на скопската улица, по која се движеше многупати дотогаш. Ликот на Раде, неговите дела и придонесот за ослободувањето на нашите народи и народности трајно е присутен во срцата на нашите луѓе. Неговото име покрај гимназијата го носи уште и една детска градинка. За неговата голема револуционерна активност, за покажаното јунаштво и храброст и за придонесот во борбата за национална слобода и социјални права на нашите народи и народности е прогласен за народен херој на Југославија на 9 септември 1953 година.

5. СПОМЕНИК НА БОРИС КИДРИЧ Споменикот е поставен во дворот на Средно-економското училиште што го носи неговото име. Тоа се наоѓа на ул. „Вера Јоциќ“, во Кисела Вода. Борис Кидрич е роден во Виена во 1912 година, а умре во Белград во 1953 година. Тој спаѓа меѓу најистакнатите револуционери на работничката класа на Југославија. Уште во рана младост му пристапи на напредното работничко движење7 и целиот свој живот и го посвети на неговата борба. Во 1928 година8 тој и се □ридружи на скоевската организација, а подоцна беше примен и во редовите на КПЈ. Како член на СКОЈ и на Партијата тој развиваше широка политичка активност сред младината и бестрашно се бореше против ненародниот режим. Поради таа активност уште како ученик во гимназијата беше затворен и осуден од Судот за заштита на државата во 1929 година. Така се најде во мариборскиот затвор. По издржувањето на казната тој се зафати со обновувањето на партиската организација на КПЈ во Словенија, односно организира привремено покраинско раховодство на КПЈ на Словенија, што прерасна во ПК КПЈ за Словенија кон средината на 1932 година.* Тој е член на тоа раководство до мај 1935 година. Во таа година Кидрич доби нова задача. Замина во Загреб, каде беше избран за секретар на ЦК на СКОЈ, а истовремено стана и кандидат за член на ЦК КПЈ.10 Во тоа својство тој ја организира Четвртата земска конференција на СКОЈ. Како секретар на ЦК на СКОЈ, тој ја пред-

водеше југословенската делегација на Четвртиот конгрес на Комунистичката младинска интернационала, што се одржа во Москва. По задача на Партијата тој престојуваше во Виена и во Париз. Кидрич се врати во Љубљана во 1939 година. Но набргу по враќањето беше затворен и држан во затвор се до мај 1940 година. Учествуваше во работата на Петтата земска конференција на КПЈ во Загреб. На неа беше избран за член на ЦК КПЈ.

Во 1941 година, по окупацијата на земјата, тој е еден од непосредните организатори на народноослободителното

7 В(п1оУчге)к, М(агјап) 1 М(јки)г, М(е1о1 Наумовски, Круне: Сенмште, Скопје 1971, стр. 45.

31

3

(11) СПОМБН К У Ќ А — МУЗЕЈ НА НОВ НА УЛ. „ЦЕТИЊСКА“ 2

Во оваа куќа, во 1941 година, беше организирана работилницата за оружје. Куќата е урната. Автентично е зачувана визбата која се наоѓа на истото место во зградата на Стопанската банка. Целиот простор е адаптиран во музеј, чија поставка е реализирана пред неговото отворање на 12 ноември 1981 година.

Во првите денови на априлската војна, во 1941 година, Скопската партиска организација собираше оружје, муниција и друг воен материјал. Дел од тоа оружје, како и дел од оружјето што се обезбедуваше од други извори, беше оштетен. Затоа, уште во првите месеци по окупацијата и за време на подготовките за отпор и вооружена

борба, во Месниот комитет на КПЈ на Скопје се зароди идеја за организирање на илегална работилница за поправање на оружје и за изработка на друг воен материјал. Таа задача партиската организација им ја довери на Роберт Гајдик28 и Илија Јакимовски83. За нејзиното извршување тие го ангажираа електротехничарот Серафим Видовски. Серафим ја прифати задачата. Тој имаше соодветна одделна куќа, со визба и работилница во дворот. Просторот во визбата беше приспособен за илегална работилница. Во оваа работилница беа изработени повеќе боеви средства и материјали за потребите на борците на НОВ и за изведување на диверзантски акции. Меѓу првите зафати спаѓаше изработувањето на рачни бомби — на фитил и на бомби на потег, потоа на пеколни машини, нагазни мини, електрични запалки за активирање на мини, клинци за дупчење на гуми на моторни возила, а се вршеа и поправки на пушки, на револвери и на друго оружје. Бомбите.се изработуваа од стари рачни бомби, заостанати од Првата светска војна, односно најдени во Отпад. Нив ги приспособуваа и ги полнеа со динамит. Вака изработените бомби беа испробувани на погодни места во Качаничката клисура. Пробите покажаа задоволителен резултат. Во работилницата се вршени подготовки за изработка на радио — приемник и радио — предавател. Така, кон

22 Роберт Гајдик — Славко, по народност Чех. Во НОВ и револуцијата активно учествуваше уште од првите денови на окупацијата. Загина во борбите против непријателот 1943 на Косово. ѕѕ Илија Јакимовски — Илчо. Беше секретар на Месниот комитет на КПЈ за Скопје и член на ПК на СКОЈ за Македонија. Одговорен по воена линија. Учесник во НОВ од првите денови на оруженото востание.

32

средината на ноември 1941 година беше оспособена една мала воена радио-станица, што ја донесе и даде за користен»е Роберт Гајдик. Во оваа работилница се изработени 9 разни пеколни машини, 63 нагазни и друг вид мини и друго-4. Се ова се работеше со обичен рачен алат, со електрична бормашина и со швајс-апарат. Одделни делови се изработувани во другп работнлници во Скопје, кај Белка, Драгољуб Димитриевиќ и кај други. Ова илегална работилница работсше непречено во центарот на окупирано Скопје, повеќе од три месеци и со оружје ги снабдуваше С к о п с к и о т партизански одред и другите борци на НОБ. Партиската организација на Скопје и припадниците на НОБ имаа смелост и умеење и на ваков начин да им се спротистават на окупаторите и да им стават на знаење дека оваа херојска борба ќе се води до последниот здив, се до победа. Денес тој простор е приспособен да може да се посетува, за да можат на самото место да се видат напорите во борбата за слобода, поточно една од димензиите на победоносната НОВ. 14 Митре Инадески: Хронологијо на Скопје, Скопје — 1974, стр. 76.

33

4

(12) СПОМЕН К УЌА — МЕМОРИЈАЛЕН МУЗЕЈ ВО С. ГОРНО КОЛИЧАНИ

Спомен куќата-музеј на НОБ и Револуцијата во селото Горно Количани, близу до Скопје, е изградена врз темелите на постојното старо училиште во кое во текот на НОВ престојуваше Дванаесеттата македонска НО ударна бригада, од каде ги организираше акциите за борба против окупаторот. Таа е откриена на 12 ноември 1978 година. Во зградата се наоѓа меморијална соба, посветена на борбениот пат на Дванаесеттата македонска народноослободителна ударна бритада. Штабот на бригадата работеше во училишната зграда. Во неа се создаваа оперативните планови за борбени акции, се организираа

34

акциите и се извршуваа многу други задачи. Во ова село, за марш на бригадата Климе Куновски го напиша следниот текст: „Дванаесеттата бригада Денеска е в строј, Иако уште млада Ал’ спремна е за бој. Во бој, во бој, ■Со сите сили, Бидите спремни За народот свој.“25

Борците на бригадата, на Титовата војска, и населението од Горно Количани и од соседните села, секојдневно беа заедно. Тогаш се објаснуваа целите и карактерот на НОВ, како и придобивките од неа.30 На тој начин се градеше и зацврстуваше братството и единството на нашите народи и народности. На оваа слободна територија, оддалечена само десетина километри од Скопје, се вееше црвеното знаме со петокрака ѕвезда. Копија од знамето на Бригадата денес се чува во Музејот на Скопје, за да потсетува на борбениот пат на Бригадата. Во ова село на 6 октомври 1944 година, построените борци на Бригадата го поздравија придружувањето кон нив на припадниците на Четвртиот скопски одред. Тогаш, „пред училипггето во селото Количани беа построени 870 борци на Бригадата, вклучени во единици".37

Добро организирана и подготвеиа Бригадата ги започна борбените акции против Германците на железничката линија Скопје — Велес. Во тие борби се челичеа и подготвуваа борците за главната и решавачка борба за ослободувањето на Скопје, градот на хероите и револуционери: Јордан Николов, Цветан Димов, Вера Јоциќ, Александар Урдаревски, Дане Крапчев, Боте Боцевски, Раде Јовчевски, Благоја Деспотовски, Благој Давков и многу други, кои ги положија своите животи во борбата за слобода. Многу борци и раководители на Бригадата беа нивни другари или соборци. Тие го знаеја нивниот завет. Затоа со голема гордост и јунаштво, заедно со борците од другите бригади, тргнаа во борба за ослободување на Скопје. И по дводневни улични судири тие го развиорија победоносното знаме во ослободениот град. Врховниот командант на НОВ и ПОЈ, маршалот на Југославија Јосип Броз — Тито, срдечно им ја честита оваа блескава победа.

** Котевски Методија: Скопска бригада, Београд — 1979, стр. 28. *• Исто стр. 34. Исто стр. 52

35

ОДБЕЛБЖАНИ НАСТАНИ ОД НОВ И РЕВОЛВУЦИЈАТА

1

(13) СПОМЕН БЕЈ1ЕГ ЗА АКЦИЈАТА - УНИШТУВАЊЕ НА ОКУПАТОРСКИ АВИОН ВО 1941 ГОДИНА

Спомен белегот е поставен на зградата на аеродромот, во хоја беше сместен Домот на ЈНА порано. Тој е откриен на 6 јуни 1971 година. Во населбата „Аеродром", каде во последните години интезивно се гради, се наоѓа споменатиот објект, на кој е поставена спомен плоча со текст што зборува за акцијата што група скоевци ја изврши во јуни 1941 година. Во првите денови по окупацијата на Скопје членовите на КПЈ и СКОЈ и други граѓани пројавија самоиницијатива во организирањето на повеќе акции. Кон тоа беа поттикнати од револуционерното искуство на КПЈ, која го воспитуваше членството смело да реагира против фашизмот. Бдна од таквите акции беше палењето на окупаторскиот транпортен авион од типот ЈУ—52. Ова акција беше изведена во почетокот на јуни 1941 година18. Поголема група скоевци и младинци од Техничкото училиигге, меѓу кои беа Роберт Гајдик, Иван Циганков, Трајко Стојков, Стевче Перковски, Александар Арсов, Здравко Н иколовски и др*8. отидоа на стариот скопски аеродром, со цел да собираат расфрлано оружје од кралската војска. Тогаш разбрале дека во близината на аерордромот се наоѓа еден германски транспортен авион. Веднаш потоа се упатиле кон авионот, не водејќи сметка за опасностите на кои се излагаа. Пред нив се испречила металната птица, притаена меѓу дрвјата крај Вардар. Откако се увериле дека нема никој од Германците, се доближиле до авионот и го раз-

гледале. Тогаш се зародила идеја да го уништат и со тоа да го попречат окупаторот со него да префрлува војници и воена опрема на боиштата ширум цела Бвропа. Прво ги дупнале резервоаритеѕо, а откако бликнал силен млаз од бензин, извлекле фитил на одредена далечина и го запалиле. Така дошло до избувнување на силен пламен што го опфатил целиот авион. Уследиле неколку силни експлозии кои го уништиле авионот.

Таа е една од првите диверзантски акции во Скопје, изведена од скоевци и младинци против окупаторот. Со неа тие им ставија на знаење на поробувачите дека на оваа почва и во овој град, народот ќе води безмилосна борба за својата слобода.

-* Инадески Митре: Хронологија на Скопје, Скопје — 1974, стр. 51. -•» Стојков, Трајко: Го запаливне гернанскиот авион, 13 Ноември, бр. 15, Скопје — 1966, стр. 15.

ѕо исто

39

2

(14) СПОМЕН БЕЈ1ЕГ НА СКОПСКИОТ ПАРТИЗАНСКИ ОДРЕД

Споменикот на Скопскиот партизански одред се наоѓа на десниот брег на Вардар, на булеварот „Илинден", во Месната заедница „Карпош Ш“. Тој е откриен на 22 август 1981 година. Авгор на белегот е Максим Димановски, академски скулптор.

На 22 август 1941 година, откако беше извршсна диверзантската акција во рудникот Радуша, се собраа 12 храбрн борци во третиот дел на Скопскиот парк, во близината на старите мермерни столбови на „Скупи“ и селото Злокуќани и го формираа С к о п с к и о т партизански одред. Така се формира првата вооружена единица на с к о п с к о т о подрачје. На првата прозивка во одредот беа присутни: Дане Крапчев, Чедомир Миленковиќ, Боро Трајковски, Благоја Деспотовски, Раде Јовчевски, Дучо Кранго, Павле Момчиловиќ, Невена Георгиева. Александар С м и л к о в с к и . Счетозар Томиќ. Боте Боцевски, Боро Он-

чев и Илија Јакимовски. Командант на одредот беше Чедомир Миленновиќ, политички комесар Дане Крапчев, а комесар за исхрана Боро Трајковски. Одлуката на Месниот комитет на КПЈ на Скопје и на Воената комисија за формирањето на С к о п с к и о т партизански одред на присутните им ја соопштија Периша Савељиќ и Љубомир Лековиќ31. Одредот беше формиран од борците на диверзантските групи на НОД на Скопје, кои веќе организирано живееја во привремен воен логор, што беше лоциран во западниот дел на С к о п с к и о т парк. Така, тие зад себе имаа извесно воено искуство, што беше проверено во диверзантски акции. „За донесување на конечна одлука да се формира партизански одред пред крајот на август 1941, неоспорно влијаеше расположението на целата партиска организација во Скопје, која се покажа подготвена да застане на чело на вооружената борба, во која насока таа и ја имаше организирано целата своја активност дотогаш".*2 Борците со радост и задоволство ја прифатија одлуката на Месниот комитет на КПЈ на Скопје, изразувајќи целосна согласност за нејзино оживотворување. За тоа расположение Боро Трајковски пишува: „Меѓутоа, кај сите нас борците се чувствуваше нескриена радост и гордост што почна да ни се остварува дамнешната желба — да припаѓаме на борбен одред на нашата Партија и народ, и со пушка во рака да се

Трајковски, Боро: Формирање на Пгвиот скопски партизански одред, 13 Ноември, Ор. 10. Скопје — 1971, стр. 11. *ѕ Фиданова, Славка: Извесни аспекти на ставовите и држањето на скопските комунисти во времето на подготовките за оружен отпор против окупаторот. Скопје во НОВ 1941, Счопје — 1973, стр. 126. 40

бориме против фашиетичкиот окупатор".за Борбениот пат на Скопскиот партизански одред во 1У41 година е исполнет со одредени акции и настани. Веднаш по неговото формирање борците извршија акција во ѓудникот Радуша и оттаму зедоа 370 кгр. експлозив, каписли, сритил и друго.34 По оваа акција поминаа на падините на Водно, над селото Горно Нерези. Во тие денови штабот на одредот организира интензивна воена обука. Политичката дејност со борците, исто така, беше составен дел на обуката. На 10 септември 1941 година, партизанскиот одред се префрли на теренот на Скопска Црна Гора-\ Населението срдечно го прифати. Селаните, особено младинците, со голема почит се однесуваа кон него. Му укажуваа секаква помош. Се организираа за обезбедување на теренот од ненадеен упад на окупаторски сили. Се грижеа за неговата исхрана. Борците на партизанскиот одред развија широка политичка активност сред народот по селата на Скопска Црна Гора. Сето тоа многу придонесе да се изврши силна мобилизација меѓу населението, да се прошири кругот на активните припадници на НОБ. Една од позначајните политички акции на Одредот беше состанокот со активистите на НОД од селата на Скопска Црна Гора, одржан во месноста „Горне Бавче" на 28 септември 1941 година. Како резултат на ваквата активност, беше организирана и народна власт во селото Чучер, на 4 октомври 1941 година. Во почетокот на октомври беше подготвена и акција за ликвидирање на*10

злогласните полициски агенти Мане Мачков и Круме Панков. „На 7 октомври, во центарот на градот, дојде до вооружен судир меѓу борците на одредот и окупаторските бугарски агенти и полиција, при што загина првоборецот Благој Деспотовски — Шовељ, еден од агентите — Мане Мачков беше тешко ранет, а неколку друга агенти полесно".*0

На Скопскиот партизански одред, од неговото основање до 2 ноември 1941 година му припаѓаа вкупно 42 борци. Од нив 17 загинаа во НОВ и Револуцијата. Меѓу борците, покрај Македонци, имаше и Срби, Црногорци, Турци, Албанци, Хрвати и Чеси. На тој начин се развиваше, калеше и јакнеше братството и единството. На 2 ноември 1941 година одредот се повлече под силниот притисок на окупаторската полиција и војска. Но, борбата што ја започна никогаш повеке не згасна. Таа продолжи се до ослободувањето.

м Трајковски, Боро: Формирање на Праиот скопски партизанкси одред, 13 Ноември Г>р. 10, Скопје — 1971, стр. 11.

» Исто

*» Инадески, Митре: Хронологија на Скопје, Скопје — 1974, стр. 66. « Инадески, Митре: Првата го&инана НОВ и револуцијата, Скопје 1973, стр. 42.

41

3 (15) СПОМБН БЕЈ1ЕГ ОД НОВ НА КУЌАТА НА УЛ. „ГОРЃИ АБАЏИЕВ" БР. 17, ВО КОЈА БЕШЕ СМЕСТЕН ДЕЛ НА ПАРТИСКАТА ТЕХНИКА Спомен белегот се наоѓа на фасалата на куќата на ул. „Ѓорѓи Абаџиев" (355) бр. 17, во близина на Клиничкиот блок на Медицинскиот факултет.

Поради вонредно тешки услови за работа, партиската техника во 1941 година беше често преселувана за да ги избегне потерите и блокадите што ги вршеше окупаторот. Отпрвин се наоѓаше кај Стојна Стевкова во населбата „Чаир“, потоа кај Боро Петрушевски на Водно, па во Дебар маало.37 Со дел од техниката на Водно, во летото 1941 година работеше Боро Петрушевски — Папучар. Таму се печатеа илегални партиски материјали. Излегувањето на илегални партиски материјали и нивното растурање низ :>< Ииадески.

Митре:

Илегалните

Скопје и низ другите места во Македонија, сб повеќе ја возбудуваше окупаторската власт, а посебно полицијата. Затоа таа организираше чести потери по партиската техника низ целиот град. Една од нив беше организирана на 8 спроти 9 септември 1941 година на Водно, во близина на куќата во која Боро Петрушевски работеше со техниката. Тој тукушто ја имаше завршено работата и се готвеше да ја засолни техниката, слушна гласови. Окупаторот вршеше блокада на тој крај. Се повеќе се приближуваше кон куќата во која беше тој. Боро ја насетуваше опасноста, но цврсто реши, по секоја цена, да ја зачува техниката. Ја изгасна светилката и под закрила на мракот ја засолни техниката и тргна кон излезот. Тукушто го пречекори прагот, тој испука со револверот кон полицајците, агентите и војниците кои му се приближуваа. Тоа предизвика паника меѓу окупаторските полицајци и војници. Благодарејќи на тоа, Боро се проби низ блокадата и неповреден се оддалечи. При пробивањето тој успеа да убие еден од окупаторските војници. Така Боро Петрушевски, со голема храброст и решителност, успева да се пробие низ блокадата и да ја зачуватехниката. Но тој не можеше повеќе да остане во градот. Знаеше дека С к о п с к и о т партизански одред се наоѓа на планината Водно. Уште истата ноќ се упати во тој правец и му се придружи.

техники во Македонија во НОВ, Скопје — 1961, стр.

4 (16) СПОМЕН БЕЈ1ЕГ ОД НОВ ВО МАНАСТИРОТ БЛАГОВЕШТЕНИЕ Спомен белегот означува повеќе настани од НОВ и Револуцијата, како на пример, престојот на борците од одредите, водените борби со окупаторите и други. Во пазувите на Скопска Црна Гора, над селата Чучер, Бањани и Горњани. меѓу густите столетни стебла, се наоѓа манастирот Благовештение. Тој со векови опстојуваше на суровата природа и им укажуваше гостопримство на Македонците во борбата против поробувачите. Тоа го стори и во судбоносната 1941 година. Уште во септември во него беа пречекани припадниците на Скопскиот партизански одред, кои се бореа за слобода. За целото време, до 30 октомври, додека одредот престојуваше на овој терен, манастирот Благовештение беше центар во кој ги планираше акциите и од каде тргнуваше на нивното извршување. Месното население му даваше сестрана поддршка на партизанскиот одред и активно учествуваше во неговото обезбедување. Од тие септемвриски денови па се до ослободувањето, манастирот Благ-вепггение ги прифаќаше, во своите прегратки, борците на НОВ. Во април 1942 година, кога владееше невидено лошо време, зо него најдоа засолниште борците на Вториот с к о п с к и партизански одред. На 12 септември 1942 година во овој манастир С к о п с к и о т партизански одред водеше жестока борба со окупаторот и домашните предавници. Во неа загина Боро Божиновски — Прцан. По борбата одредот се повлече во длабочината на Скопска Црна Гора, кон Горна Морава.

По оваа борба окупаторската полиција и војска ги запалија конаците. кои изгореа до темели. Потоа ги блокираа селата и затворија мнозина. Лишените од слобода беа подложени на страотен терор. Во ова окупаторска акција најмногу страдаа жителите од селата Чучер и Горњане.•1,, Еден број селани беа отерани во интернација, во најзлогласните концентрациони логори. Окупаторите го правеа тоа на сите страни низ Македонија и Југославија, во сите прилики, како одмазда затоа што беа немоќни да го сопрат НОД. Есента 1944 година во манастирот Благовештение се најдоа борците од Шеснаесеттата македонска НО бригада и оттука и од други места ги организираа борбите против германските сили и балистите што се повлекуваа кон Косово. Овој спомен белег, на големата височина во дворот на манастирот, денес стои на вечна стража и потсетува на славното минато на нашите народи и народности.

м Спасовски, Александар: Скопски НОП одред, Веоград — 1971, стр. 105.

43

5

(17) СПОМБН ББЛБГ НА ЛАЗАРОВ КАМЕН

Спомен белегот е откриен на 17 април 1982 година. На западната страна на с. Чучер, на една поголема височинка, се наоѓа Лазаров Камен. Тоа е мала пештера, создадена од природата, со отвор кон исток. Низ векови е користена како засолниште. Во летото 1941 година, во вре-

44

мето кога се подготвуваше востанието во Македонија и формирањето на Скопскиот партизански одред, Александар Урдаревски, Дане Крапчев и Раде Јовчевски ја прегледаа пештерата и дојдоа до сознание дека може да биде користена како времено и сигурно засолниште за борците на партизанскиот одред. Во првата половина на септември 1941 година ова пештера им укажа гостопримство на борците на Скопскиот партизански одред. Тие тука останаа неколку дни, а потоа заминаа во манастирот Благовештение. На 17 април 1942 година, оваа пештера повторно ги прифати борците на обновениот Скопски партизански одред. Тоа го правеше за целото време на војната, а особено есента 1944 година, кога борбата за ослободување на Скопје против Германците се повеќе сѕ разгоруваше.

6 (18) СПОМБН БЕЛЕГ ОД НОВ НА КУЌАТА НА УЛ. „ВЛАДИМИР НАЗОР“ БР. 8, ВО КОЈА ПОКРАИНСКИОТ КОМИТЕТ НА КПЈ ЗА МАКЕДОНИЈА ДОНЕСЕ ОДЛУКА ЗА ОСНОВАЊЕ НА ПОКРАИНСКИОТ ВОЕН ШТАБ НА ПАРТИЗАНСКИТЕ ОДРЕДИ ЗА МАКЕДОНИЈА Наспоредно со политичките и организационите подготовки, вршени во редовите на партиската организација, за нејзино зајакнување, ПК вршеше и други подготовки за вооруженото востание во Махедонија. По опстојна анализа на военополитичките прилики, формира Покраински воен штаб на Македонија, пгго во 1942 година прерасна во Главен штаб.3® Покраинскиот воен штаб, со помош од Покраинскиот комитет на КПЈ за Махедонија, вршеше сестрани подготовки за вооружена борба. По основањето на Покраинсхиот штаб во септември 1941 година, веднаш почнаа да се формираат и месни воени пггабови и воени комисии. Во 1941 година такви се формирани во Скопје, Битола, Велес, Гевгелија, Дебар, Кавадарци, Кичево, Крушево, Куманово, Неготино, Охрид, Прилеп, Ресен, Струга, Струмица, Тетово и Штип.40 Истовремено се формирани и воени комисии по селата. Сите тие добија задача да вршат засилени подготовки за организирање на партизански одреди. Како резултат на тоа е донесена одлука — до 11 октомври да се исфрлат дванаесет партизански одреди. Но, поради одредени состојби оваа одлука на ПК КПЈ за Македонија и на Покраинскиот воен штаб за Македонија

не се реализира целосно. Така, покрај Скопскиот и Прилепскиот партизански одред беа формирани само уште два партизанска одреда во Куманово.41 Со основањето на партизанските оДреди во 1941 година беше извршена квалитетна трансформација, односно премин од политички и диверзантски акции, кон курс на општонародно востание. Тие го развеаја победоносното знаме и во практика ја спроведуваа генералната линија на КПЈ, поточно го оживотворуваа повикот од 4 јули 1941 година за сенародно востание. Покраинскиот воен штаб презеде мошне одговорни задачи и донесе низа значајни одлуки. Пролетта 1942 година

*• Историја на македонскиот народ, Сколје — 1989, книга III стр. 309. Во Покраинскиот иггаб беа: Лазар Колешевски, Михаило Алостолскл, Цвегко Узуновски, Мирче Ацев и Страшо Пинџур. « И сто

е нови партизански одреди и за нивната организираност; ја одредуваше тактиката на војувањето и ги насочуваше кон борба против окупаторите и друго. За извршување на утврдените задачи Покраинскиот воен штаб во април 1942 година формира оперативен штаб, со задача да го забрза формирањето на нови одреди.42 Во мај 1942 година Привремениот ПК изврши промени во Покраинскиот воен штаб и негово преименување во Главен штаб на НОПО на Македонија.4»*41

Главниот штаб во текот на војната израсна и се издигна во самостојно воено раководство, со јасна политичка и воена концепција за развојот на востанието44. На Главниот штаб му беше доверена функцијата на национално-политичко и претставничко раководно тело. Тој го објави Манифестот до македонскиот народ, потем изврши подготовки, заедно со ЦК КП на Македонија и Иницијативниот одбор за свикување на Антифашистичкото собрание на народното ослободување на Македонија; контактираше со ослободителните движења во соседните земји, ги примаше сојузничките мисии и друго.

4*ј историја на македонскиот народ, Снопје — 1969, книга Ш, стр. 321. 4Ѕ Исто стр. 325—326. 41 Исто стр. 58.

46

7 (19) СПОМЕН БЕЛЕГ НА КУЌАТА НА КРАЉО КАЧАНИКЛИЌ ВО СЕЛОТО ЧУЧЕР, ВО КОЈА Е ИЗБРАН МЕСНИОТ НАРОДНООСЛОБОДИТЕЛЕН ОДБОР НА 4 ОКТОМВРИ 1941 ГОДИНА Спомен белегот се наоѓа во дворот на куќата на Краљо Качаниклиќ во оелого Чучер. Во таа куќа, на 4 октомври 1941 година, беше формиран-избран Месниот народноослободителен одбор во селото, прв никулец на народната власт, која произлезе од широките народни маси и им служеше на нивните интереси. Есента 1941 година во селата на Скопска Црна Гора престојуваше Скопскиот партизански одред и го подготвуваше населението од овој крај за отпор и вооружена борба против окупаторот. Александар Урдаревски — Станко кој беше најмногу ангажиран во организирањето на политичкиот живот по селата, односно во поврзувањето на одредот со народот, во организирањето на снабдувањето, како и во некои други задачи, почувствува потреба за формирање на некој орган, што ќе биде способен за извршување на вакви задачи. Така се дојде до сознанието дека, неспоредно со развојот на НОД, тесно е поврзана и потребата од создавање и изградба на нова народна власт, што требаше да изникне во огинот на Револуцијата. Беа извршени темелни подготовки за организирање и создавање на нова народна власт, во услови на окупација, па власт пгго откорен ќе се разликува од предвоената и од окупаторската. Александар Урдаревски и Дане Крапчев решија тоа да го спроведат прво во селото Чучер, каде политичките услови и кадровската состојба ветуваа успех. Тие имаа идеја одборот да биде избран

на јавен собир, на кој ќе учествуваат речиси сите од селото. Меѓутоа, условите под кои се одвиваше целокупната политичка активност не го дозволуваа тоа. На 4 октомври 1941 година, пред полноќ, во куќата на Краљо Качаниклиќ се собраа одреден број активисти. со цел да изберат одборници, кои ќе ја сочинуваат народната власт во селото Чучер. На состанокот беа присутни и Александар Урдаревски и Дане Крапчев. Крапчев ги запозна присутните со моментната политичка ситуација во светот и во Југославија. а по,тоа зборуваше за создавањето на новата народна власт. Беа дадени објаснувања за задачите на Народно-ослободителниот одбор. Во Одборот беа избрани: Перо Урдаревски, за претседател, а за членови: Илинка Ацкова, Краљо Качаниклиќ и Анѓелко Миленковски. Пред одборниците беа поставени многубројни 47

задачи: да се грижат за редовно снабдување на одренот со храна и со други потреби; за прифаќање на нови борци и за омасовување на одредот; да дејствуваат политички меѓу населението и меѓу другите жители со кои доаѓаат во допир; да организираат собирање на оружје; будно да го следат непријателот и за сите негови акции или намери да го известуваат Партизанскиот одред; да развиваат широка акција

48

меѓу жените и да укажуваат на потребата за нивно активирање и вклучување во НОД; да се грижат и да ги помагаат семејствата што се социјално позагрозени и оние што имаат свои членови во партизани, или во затвор и други. Одборниците совесно и со голема одговорност ги извршуваа поставените задачи.

8 (20) СПОМЕН БЕЛЕГ ОД НОВ НА УЛ. „ГУРО СТРУГАР" БР. 19, КАДЕ БЛАГОЈА ДЕСПОТОВСКИ — ШОВЕЉ И АЛЕКСАНДАР СМИЛКОВСКИ ИЗВРШ ИЈА АТЕНТАТ НАД НАРОДНИОТ ПРЕДАВНИК МАНЕ МАЧКОВ, НА 7 ОКТОМВРИ 1941 ГОДИНА Спомен белегот е посветен на Благоја Деспотовски — Шовел», кој при извршувањето на задачата добиена од Скопскиот партизански одред, херојски загина во борбата против окупаторските полициски агенти и домашните предавници- Куќата пред која се случи ова е урната по земјотресот, а спомен белегот е обновен со единечна скулптура, на 11 октомври 1975 година. Нејзин автор е Љупчо Стефановски. Бугаргките фашистички власти во Македонија беа свесни за тоа дека македонските комунисти, раководени од КПЈ, можат да ги покренат широките народни маси во борба против окупаторот. Затоа тие со сите сили настојуваа да ја сопрат нивната активност, за да го оневозможат организирањето на отпор против власта создадена со окупацијата. За извршување на таа задача беа преземени многу мерки и ангажирани сите расположиви полициски и воени сили. Покрај тоа тие се служеа и со придобивање на одредени поединци, предавници на македонскиот народ. Така, веднаш по окупацијата, на окупаторската полиција во Скопје и се ставија во служба Мане Мачков и Круме Панков. Тие познаваа многу комунисти и напредни луѓе во Скопје и ги затвораа. Уште во првите месеци по окупацијата, а особено во септември 1941 година, кога народноослободителното движење започна повеќе да се развива и да јакне, во градот и околината беа пре-

земени повеќе диверзантски и сличпи акции и друго. Затоа окупаторската полиција започна да врши масовни апсења на комунисти и други напредни луѓе, кои беа поткажувани од агонтите Мане Мачков и Круме Панков — Крос. Но, набргу беше откриена нивната злосторничка улога. Беше оценето дека од овие двајца изроди постои голема опасност од натамошно провалување на рсволуционерните кадри.

Од тие причини Месниот комитет на КПЈ на Скопје, во почетокот на октомври, реши овие познати бугарски агенти да ги нема меѓу живите.45 Извршувањето на одлуката му беше довереиа на С к о п с к и о т партизански одред. Во одредот беа формирани две групи за извршување на ова задача. Во ег-

45 Спасовски, Александар: СкопСки НОП одред, Београд — 1971, стр. 49. 4 Да не се заборави

49

ната беа Благоја Деспотовски и Александар Смилковски, а во другата Боро Боцевски и Боро Ончев. Во првите денови на октомври 1941 година, под закрила на ноќта, борците на одредот се упатија по добро познатите врвици кон Скопје. Во градот ги пречека Павле Момчиловиќ, кој им даде дополнителни податоци за акцијата, односно информации за нивното движење по скопските улици. Некол^у дни ги следеа и чекаа соодветен момент да ја

извршат задачата. На 7 октомври, вечерта, им се укажа долго очекуваната прилика на Благоја Деспотовски и Александар Смилковски. Имено, во близина на кафеаната „Виник" и ул. „Н — 5“ дојде до борба. Во таа борба Благоја Деспотовски храбро загина на скопските улици, при извршувањето на задачата што му беше поставена од Партијата. А Александар Смилковски беше совладан и уапсен, а потоа суден и осуден на смрт.40

4« Смртната казна на Александар С милковски му е заменета со временска. Во август 1944 година тој бега од затвор и заедно со другите другари од затворот Идризово крај Скопје оди во НОВ. Сега живее во Скопје.

50

9 (21) СПОМЕН БЕЛЕГ ОД НОВ НА КУЌАТА НА УЛ. „ИВАН КОЗАРОВ" БР. 37 ВО КОЈА Е ОДРЖ АН СОСТАНОКОТ НА ПОКРАИНСКИОТ КОМИТЕТ НА КПЈ ЗА МАКЕДОНИЈА НА 5 НОЕМВРИ 1941 ГОДИНА И Е ДОНЕСЕНА ОДЛУКА ВЕЛЕШКАТА, БИТОЛСКАТА, КРУШЕВСКАТА И РЕСЕНСКАТА ПАРТИСКА ОРГАНИЗАЦИЈА ДА ОРГАНИЗИРААТ И ДА ИСФРЛАТ НА ТЕРЕН ПАРТИЗАНСКИ ОДРЕДИ Овој спомен белег се наоѓа на теренот и Месната заедница „Цветан Димов“ во близина на Средното економско училипгге „Борис Кидрич“. Куќата во која е одржан состанокот постои и денес. Новиот Покраински комитет на КПЈ за Македонија, на чело со другарот Лазар Колишевски, во септември 1941 година, совлада многу тешкотии. Пред се тој ја ликвидира шарловштината во Партијата и успеа да организира партизански одреди. Тој постави задачи пред сите партиски организации и воени комитети да работаат засилено на подготовки за исфрлување во најскоро време на партизански одреди на својот терен.47 Покраинскиот комитет и Покраинскиот воен пггаб непрекинато ги следеа сите подготовки и активно им помагаа на партиските организации, месните воени штабови и воените комисии, во организирањето на партизански одреди. Но, во прво време, се уште се чувствуваше присуство на одредени тешкотии. Покраинскиот комитет на состанокот на 5 ноември 1941 година ја анализира воено-политичката ситуација по исфрлувањето на првите партизански одреди, нивните акции и епопејата на

Кумановскиот партизански одред. На состанокот, во куќата на ул. „Иван Козаров", ПК реши да исфрлат партизански одреди велешката, битолската, ресенската и крушевската партиска организација48 во првата половина од месец ноември. Во духот на овие ставови беше и Прогласот на ПК на КПЈ за Македонија, упатен до македонскиот народ, во кој меѓу другото, се вели: „Дигнете се

47 Колишевски, Лазар: Полмгичхи изеешгај на ЦК на КПМ реферат на Први конгрес на КПМ. Скопје — 1949, сгр. 60. «8 Исто 51

како еден човек и поведете остра борбар против фашистичките кучин.а“.4в За спроведување во живот на донесеното решение ПК и ПШ, беа преземени низа мерки, со цел да се надминат почетните тешкотии.49450 Меѓутоа, при таа засилена активност за организирање на нови партизански одреди, секретарот на ПК Лазар Колишевски паѓа во рацете на бугарската полиција. Со неговото паѓање во затвор многу се забави извршувањето на решението на ПК од 5 ноември. 49 Проглас од ПК на КП Ј за Македонија до македонскиот народ, Извори за Народ>“1 Во февруари 1943 година, по долги преговори, беше потпишана и официјална спогодба за „иселување" на 20.000 Евреи во германските источни области."7 Согласно спогодбата најмногу настрадаа Евреите од Македонија. На 11 март 1943 година, по полноќ, беа блокирани Скопје, Битола и Штип. Започна најголемата акција на окупаторите против македонските Евреи. Вооружени полицајци тропаа по вратите на еврејските живеалишта и насила ги извлекуваа од постелите, без

оглед на возраста и на здравствената состојба. Сите беа вознемирени, се трссеа од страв и од студ, но помош немаше. Потем сите тие беа затворени во Монополот. Само во овој логор ги имаше 7315 лица.** Тие беа сместени во повеќе простории. Животот во логорот беше многу тежок. Владееше глад, нехигиена и болест. Депортацијата на Евреите започна на 22 март 1943 година. Последниот транспорт тргна на 29 март 1943 година. Транспортите со сите Евреи од времениот с к о п с к и концентрационен логор се движеа кон логорот Треблинка во Полска. Во тој злогласен логор сите до еден најдоа смрт. Тие беа подмолно задушени. Тоа беше голема трагедија и несреќа. Во тие тешки мартовски денови 1943 година, граѓаните на Скопје длабоко сочувствуваа со своите сограѓани но не беа во состојба да го оневозможат овој тежок злостор.

» исто стр. 0» Г7 Исто стр. 60 Спогодбата за иселување на Бвреите е потпишана на 22 февруари 1942 година. Од името на Бугарија ја потпишал А. Белов, а од името на Германија Данекар. Министерскиот совет на Бугарија истата ја потврди на 2 март 1943. « Ието стр. 84.

57

13 (25) СПОМЕН БЕЛЕГ ОД НОВ НА ЗГРАДАТА НА ОСНОВНОТО УЧИЛИШТЕ ВО СЕЛОТО КУЧЕВИШТЕ, КАДЕ ШТО Е ФОРМИРАНА ШЕСНАЕСЕТТАТА МАКЕДОНСКА НО УДАРНА БРИГАДА

На фасадата на зградата на Основното училиште во селото Кучевиште е поставена спомен плоча, што потсетува на 6 октомври 1944 година. На тој значаен датум беа построени веќе искусните и прекалени борци од Осмата прешевска и Дванаесеттата бујановачка бригада, потем од С к о п с к и о т и Шарпланинскиот партизански одред, како и поголем број луѓе од селата на Скопска Црна Гора, од кои беше формирача Шеснаесеттата македонска ударна бригада. Таа беше формирана на теренот на Скопска Црна Гора, каде уште во летото 1941 година дејствуваше Првиот с к о п с к и партизански одред што ја запали искрата на борбата, која никогаш не згасна до ослободувањето. Скопска

Црна Гора претставуваше стратегиски значаен терен за силите на НОВ, за спречување на германските единици да се повлекуваат по долината на Морава и низ Качаничката клисура, за побрзо ослободување на Скопје и на цела Македонија. Затоа, кон крајот на септември 1944 година, Главниот штаб на НОВ и ПОЈ на Македонија ги упати на овој терен Осмата прешевска и Дванаесеттата бригада.6®. По формирањето на Бригадата се водени жестоки деноноќни борби со германските единици на просторот од селото Синѓелиќ па се до Качаничката клисура. Во тие борби му задаваа силен удар на непријателот, ја уништуваа неговата жива сила и запленуваа воена техника, оружје и опрема. Најмногу

о» Шарановиќ, Глишо: Бригада на братството и единството, 13 Ноември, бр. 8, Скопје — 1869, стр. 15. 58

борби беа водени во Качаничката клисура. Непријателските единици беа напаѓани и на патот Скопје — Куманово.ЈО Есента 1944 година Бригадата водеше чести и жестоки борби со балистите, кои напаѓаа на Скопска Црна Гора и се ббидуваа, заедно со германските единици да го заземат теренот и да ја унинггат Бригадата. Во сите овие борби Шеснаесеттата бригада имаше голема поддршка и сестрана помош од народот. Со таа помош

успеа да му зададе силен удар и да го разбие непријателот. Поврзаноста на борците од Бригадата со народот беше нераскинлива. Единството на луѓето од овој крај, нивната љубов кон борците. нивната сестрана помош, беа многу значајни.71 Голем е придонесот на Бригадата за ослободувањето на Скопје. Бригадата учествуваше и во завршните операции на Сремскиот фронт во конечното ослободување на нашата татковина.

71 ИСТО

59

14 (26) СПОМЕН БЕЈ1ЕГ ОД НОВ НА КУЌАТА НА ПАПА ТЕОДОСИ, НА УЛ. „ПАНЧЕ ПЕШЕВ“ БР. 2, ВО КОЈА Е ОДРЖАНА ПРВАТА КОНФЕРЕНЦИЈА НА ГНФ НА СКОПЈЕ На аголот на Булеварот „Гоце Делчев“ и ул. „Стив Наумов", пред новата зграда на македонскиот Народен театар, се наоѓаше зградата на Папа Теодоси, на која беше поставен спомен белег за одржаната Градска конференција на Народниот фронт на Скопје. Таа зграда по земјотресот е урната, а спомен белегот е обновен и откриен на 27 јуни 1977 година. Автор на спомен белегот е скулпторот Петар Хаџи Бошков.

Во таа зграда, во 1944 година, во услови на окупација, но и во услови кога единиците на Народноослободителната војска на Македонија му задаваа силни удари на окупаторот и кога ослободувањето на Скопје беше на повидок, Акциониот одбор на Народниот фронт на Скопје одржа широка конференција. На неа беше избран Градски одбор на Народноослободителниот фронт на Скопје.72 Во составот на Градскиот одбор на Народноослободителниот фронт влегоа претставници на сите народи и народности кои живееја во градот, на сите оние прогресивни сили што активно учествуваа во борбата против фашистичките окупатори и домашните предавници и кои се залагаа и бореа за ново демократско, социјалистичко општество на рамноправни народи и народности. Оваа најмасовна општествена-политичка организација даде непроценлив придонес во мобилизирањето на широките народни маси за борба против окупаторот за конечно ослободување на градот, а по ослободувањето и за неговата обнова и изградба.

Инадески, Митре: Хронологија на Скопје, Скопје — 1974, стр. 162.

15

(27) СПОМЕН БЕЛЕГ ВО ОСНОВНОТО УЧИЛИШТЕ „13 НОЕМВРИ"

Спомен белегот, како симбол на слободата и признание на ослободителите, се наоѓа во дворот на Основното училиште „13 Ноември". Тој потсетува на нераскинливата врска меѓу единиците на Народноослободителната војска п народот. Основното училиште го носи името — 13 ноември, денот на ослободувањето на Скопје од окупаторските сили. Откриен е на 13 ноември 1977 година. Автор на белегот е академскиот скулптор Крсто Величковски. Во ослободувањето на Скопје учествуваа единиците на 42 и 50 дивизија и на 16 Бригада од составот на Кумановската дивизија. На единиците на Народноослободителната војска им содејствуваа и помагаа граѓаните и организираните диверзантски групи од градот. За ослободување на Скопје се водеше силна борба. Во борбата за ослобдува-

ње на градот, според податоците. загинале вкупно 398 борци. Во знак на сеќавање на тој историски и светол ден, како и во знак на бескрајна благодарност на загинатите борци за слободата, е подигнат овој спомен белег.

61

СПОМЕН БЕЈ1ЕЗИ ОД НОВ НА КУЌИТЕ ВО КОИ ЖИВЕЕЈА И РАБОТЕА РЕВОЛУЦИОНЕРИ И БОРЦИ НА НОВ И РЕВОЛУЦИЈАТА

1

(28) СПОМЕН БЕЛЕГ ОД НОВ НА КУЌАТА ВО СЕЛОТО СИНЃЕЛИЌ, ВО КОЈА ЖИВЕЕШЕ И РАБОТЕШЕ АЛИЈА АВДОВИЌ

Спомен белегот е поставен на куќата во која живееше и работеше Сескомпромисниот револуционер и борец на напредното работничко и комуиистнчко движење Алија Авдовик. Споме*чи во напредното младинско движење, во чии редови дојде до израз неговата револуционерна ориентација и хуманост.7* Поради активна и организирана работа во напредното младинско движење и ширење на напредни идеи, тој со неколку соученици беше исклучен од Медресата во 1932 година, без право на запишување во други училишта.74 Но, напредното движење веќе имаше пуштено длабоки корени во ова училиште. Учениците ја бојкотираа наставата и извршија силен притисок да се вратат исклучените ученици и успеаја во тоа. По завршувањето на матурата Алија се запиша на Филозофскиот факултет во Скопје. Таму се вклучи во напредното студентско движење и неуморно работеше на ширењето на напредните револуционерни идеи. Поради тоа полицијата го прогонуваше непрекинато и му се закануваше со робија, ако не престане со револуционерната активност. По една провала во напред-

ното работничко и комунистичко движење, кон крајот на 1934 година, беше затворен и набргу потоа осуден од судот за заштита на државата како комунист. Казната ја издржуваше во Сремска Митровица. Таму, со помош од поискусните комунисти, се вклучи во сите форми на работа за политичко и идеолошко издигање. Се подготвуваше за нови задачи во револуционерното движење. Сепак, иследувањето и тешкиот живот во затворот оставија длабоки траги врз неговата здравствена состојба.75 Затоа, по излегувањето од затвор мораше да помине извесно време во болница и во санаториум, за да го закрепне разнишаното здравје. И покрај здравствените проблеми тој ја продолжи револуционерната активност со уште поголема сила и жестина. Ја собираше младината од Синѓелиќ и околните села и на соодветен начин ги објаснуваше политич-

75 Беа, загинаа, остачаа, Скопје — 1969, стр. 22. и Исто 7Ѕ Исто 5 Да не се заборави

65

ките настани, укажувајќи на претстојната опасност од фашизмот, што веќе беше надвиснал над нашата земја. Во 1939 година формира група активисти во Синѓелиќ што ја раководеше тој.7в Пролетта 1940 година тој активцо работеше на ширење на Селска самопомош. Алија организира и собирање на Народна помош во Синѓелиќ, што беше наменета за работниците кои штрајкуваа во Скопје. По фашистичката окупација Алија уште повеќе ги зацврстуваше постојните врски по селата и изнаоѓаше нови

активисти. Ги подучуваше луѓето да собираат оружје и да го чуваат, бидејќи тоа ќе им треба за борба против окупаторите. Неговата активност меѓутоа, беше прекината на 6 август 1941 година. На тој ден беше затворен и спроведен во фашистичкиот логор на Бањица. Таму, со група затвореници, беше изведен на стрелање во септември 1941 година. Алија и во овие тешки моменти покажа дека е голем револуционер и хуманист. Кога гестаповците прашаа — „Кој меѓу вас е комунист нека се јави и нека се издвои"*77 Алија им одговорил: „Овде нема други комунисти освен Боро Тодоровиќ и мене“ 78 Со ваквото негово однесување успеа да ослободи повеќе затвореници од групата што била построена за стрелање. Неговите последни зборови беа: „Вие ќе не стрелате, но нашиот дух и вера во победата ќе останат вечна“.79 Така згасна животот на големиот револуционер, борец и хуманист Алија Авдовиќ. Тој не ја дочека слободата, за која се борбше и која бескрајно многу ја сакаше.

то Милошевски, Михо: Сеќавања од НОВ, Архив на Скопје, Скопје — 1975, стр. 10. 77 Беа, загинаа, останаа, Скопје — 1969, стр. 23.

7789

ИСТО ИСТО

66

2 (29) СПОМЕН БЕЈ1ЕГ ОД НОВ НА КУЌАТА НА УЛ. „НИКОЛА ТРИМПАРЕ“ БР. 27а ВО КОЈА ЖИВЕЕШЕ И РАБОТЕШЕ ВАСИЛ АНТЕВСКИ ДРЕН Куќата во која живееше и работеше Васил Антевски — Дрен се наоѓа на ул. „Никола Тримпаре11 (222), во близината на Основното училиште „Песталоци“. Васил живееше во разни куќи во Скопје. Во оваа, на која е поставен белегот, живееше во последните години, односно до неговото заминување во Партизанскиот одред. На неа е поставен спомен белег од Градскиот одбор на СЗБ од НОВ на Скопје, на 29 ноември 1951 година. Васил Антевски е роден во село Оморани — Титоввелешко на 28 октомври 1904 година.80 Основно училиште заврши во родното село. Првата светска војна му донесе големи маки, беда и страдања на македонскиот народ, чиј син беше и Васил. Наместо да го продолжи школувањето, есента 1915 година, поради навлегувањето на бугарската војска во нашата земја, тој, со многубројни бегалци, се повлече кон Солун, а оттаму се префрли во Франција, каде остана повеќе од четири години.81 Четири класа гимназија заврши во Вил-Франш во колежот „Клод Бермард", а по враќањето во татковината пжолувањето го продолжи во гимназијата во Велес. Правен факултет заврши во Белград во 1928 година.8* По завршувањето на факултетот работеше во кумановскиот и велешкиот првостепен суд. Во 1931 година доаѓа во Скопје и се вработува како деловодител во Градската општина. Во

неа работи се до 1934 година, кога, поради политичка активност во напредното работничко движење, е отпуштен од служба. Потоа Васил се определил за адвокатскиот позив. Во прво време работеше како приправник кај адвокатот Грубишиќ, а потоа отвори самостојна адвокатска канцеларија. Уште на млади години тој се имаше вклучено во политичкиот живот. На Правниот факултет во Белград учествуваше во напредното студентско движење83 и таму се запознаваше со напредното работничко движење. Васил учествуваше активно во многубројни акции, што ги организираа напредните студенти. Меѓутоа, Васил разви најголема и сестрана активност во Скопје. А градот, во кој имаше најразвиена работничка класа во Македонија, т.е. развиено напредно работничко и студент-

80 Ивановски, Стоилко — Планински: Васил Антеески — Дрен, Скопје — 1981, стр. 11. 8» Исто стр. 15 “ Исто стр. 70 8* Исго стр. 57

67

и врз политичкиот развој на Васил. То1 ско движење, имаше одредено влијание исцело се вклучи во неговите политички и други текови. Пишуваше во весниците „Вардар" и „Наша реч“ за повеќе политички, економски и други прашан>а и ги објаснуваше целите на напредното работничко движење. Со своето перо го разобличуваше ненародниот режим. Со својата политичка активност тој се нареди во редот на водечките активисти на револуционерното движење во Скопје и пошироко84. Видно место му припаѓа во работата меѓу масите-народот, особено во акциите за собирање Црвена помош. Тој соработуваше тесно со познатите револуционери Јордан Николов — Орце, Цветан Димов, Кочо Рацин, Душко Поповиќ и други. Поради големата и сестрана погитичка активност, полицијата го следеше будно. Во 1937 година беше затворен и осуден на една година затвор. Престојот во затворот во Сремска Митровица го искористи за проширување Исто стр. 108

на своите теоретски познавања. Таму се вклучи во системот на маркистичкото образование во затворски услови. Во јануари 1941 година Васил беше протеран во логорот Меѓумурје, кај Ивањица, што го организира ненародниот режим. Во 1941 година Васил безрезервно го прафати повикот на КПЈ за вооружено востание против окупаторите и така се нареди меѓу првите борци на Скопскиот партизански одред. По повлекувањето на Одредот, тој дејствуваше како илегалец во Скопје и Велес. Но тоа не потраја долго. Додека престојуваше илегално во Велес окупаторската полиција успеа да го пронајде и затвори во ноември 1941 година. Долго беше измачуван, а потоа изведен пред окупаторскиот воен суд и осуден на смрт. Смртната казна е извршена во Софискиот затвор, на 18 август 1942 година. Така згасна животот на прекалениот борец, револуционер и голем син на македонскиот народ Васил Антевски — Дрен.

3 (30) СПОМЕН БЕЈ1ЕГ ОД НОВ НА КУЌАТА НА УЛ. „ЛЕНИНГРАДСКА'‘ БР. 112 ВО КОЈА ИЛЕГАЛНО ПРЕСТОЈУВАА И РАБОТЕА: ЛАЗАР КОЛИШЕВСКИ, МИРЧЕ АЦЕВ, СТРАШО ПИНЏУР, МАРА НАЦЕВА И ДРУГИ Спомен белегот беше поставен на фасадата на куќата, во која 1941 година се одржуваа состаноци на Покраинскиот комитет на КПЈ за Македонија. Тука повремено илегално живееја организаторите на востанието на Македонија: Лазар Колишевски, Мара Нацева, Мирче Ацев и Страшо Пинџур. Белегот е откриен на 13 ноември 1981 година. Поради спроведување на урбанистичкиот план и изградба на нови објекти оваа куќа беше урната уште пред земјотресот. Но, спомен белегот е обновен и поставен пред зградата на Заедницата за осигурување на имоти и лица на Македонија, на нејзината североисточна страна. На обновениот спомен белег пишува: „На ова место беше куќата во која

1941 се одржувани состаноци на Покраинскиот комитет на КПЈ за Максдонија. Тука повремено живееја и работеа народните херои Мара Нацева, Лазар Колишевски, Мирче Ацев и Страшо Пинџур".

69

4 (31) СПОМЕН БЕЛЕГ ОД НОВ НА УЛ. „ВАСИЛ ГЛАВИНОВ“ (ПОРАНЕШНА ,,ПУШКИНОВА“) БР. 4, ВО КОЈА ЖИВЕЕШ Е И РАБОТЕШЕ РОБЕРТ ГАЈНИК — СЛАВКО Спомен белегот беше поставен на улица „Пушкинова" бр. 4 во која живееше и работеше прекалениот борец и револуционер Роберт Гајдик. По земјотресот, за време на обновата и изградбата на Скопје, куќата беше урната. Затоа во близината на ова место, на новата улица „Васил Главинов", во близина на Собранието на СР Македонија, е обновен спомен белегот, што беше откриен на 14 јануари 1977 година. Автор на новиот спомен белег е скулпторот Петар Хаџи Бошков.8"’

Роберт Гајдик е роден во Чехословачка во 1923 година.86 Во Чехословачка работеше во фабриката за чевли Бата и учеше во средно-техничко училиште. По окупацијата на Чехословачка од нацистичка Германија во 1938 година, тој дојде кај своите родители во*8

Скопје, кои отпорано беа дојдени во Југославија. Во Скопје продолжи да учи за да го дооформи образованието и речиси веднаш се вклучи во активноста на прогресивната младина. Во 1939 година беше примен во редовите на СКОЈ. Југославија ја прифати како своја втора татковина. По окупацијата на Југославија, уште од првите денови Гајдик се вклучи во борбените редови на КПЈ на Скопје и извршуваше многубројни задачи што му ги поставуваше Партијата. Во летото 1941 година Роберт активно учествуваше во диверзантските акции во Скопје и во рудникот Радуша. Беше организатор на три акции во Радуша, од каде беше земено поголемо количество експлозив за потребите на вооружени акции. По задача на Месниот комитет беше организатор на работилница за изработка на оружје, бомби и друго, во куќата на Серафим Видовски, во која сега има музејска постава. По задача на Партија Гајдик одеше во Куманово, Велес и во други места и ги подучуваше диверзантските групи да ракуваат со оружје и со експлозив. Ваквата негова активност беше откриена од окупато^ската полиција и во ноември 1941 година падна во мрежата на Гестапо.87 Успеа да се истргне од неговите канџи и да се префрли на Косово, во Приштина. каде им се придружи на партизаните. Во почетокот на 1942 година Роберт стапи во редовите на партизанскиот одред Зејнел Ајдини и во неговиот сос-

^ Записник од конкурсна комисија, Архив на Скопје. стр. 17. *■ Беа, загинаа, останаа, Скопје — 1969, стр. 43. *7 Исто 88 Исто

70

тав се бореше храбро.98 Во овој одред дејствуваше до крајот на годината кога, поради болест, беше повлечен на заднинска работа. Но и покрај тоа тој не мируваше. Одеше по селата на Грачаничка околија: Врело, Суви Дол, Градско и други,89 и ги објаснуваше целите на НОБ, на кој начин особено го продлабочуваше братството и единството. На 14 јануари 1943 година селото Суви Дол беше блокирано од голем број

окупаторски војници, а населението беше спроведено во Липљан. Во оваа блокада Роберт и Ацо Марковиќ ,како илегалци, не сакаа без борба да паднат во рацете на окупаторот. Така почна нерамноправна борба, во која беа тешко ранети, а потем живи фатени,80 одведени во Липљан и јавно стрелани. Така згасна животот на овој прекален борец, кој во НОВ, далеку од својата родна грутка, го положи својот живот извикувајќи: „Да живее слободата"!

ѕ* Миловановиќ, Ратка: Роберт умре со извикот за слободата, 13 Ноември, бр. 1. Скопје. стр. 16. •о Беа, загимаа, останаа, Скопје — 1969, стр. 43.

71

5 (32) СПОМЕН БЕЈ1ЕГ ОД НОВ НА КУЌАТА НА УЛ. „450“ БР. 5 ВО КОЈА ЖИВЕЕШЕ И РАБОТЕШЕ НЕВЕНА ГЕОРГИЕВА (НИКОЛОВА) — ДУЊА Во населбата Водно, во близина на клиниките на Медицинскиот факултет во Скопје, се наоѓа куќата на семејството Николови, во која живееше, растеше и активно работеше Невена Георгиева (Николова) — Дун>а. Во знак на сеќавање на нејзината активна работа во НОВ и Револуцијата, Градскиот одбор на Нлродната младина на Скопје поставп спомен плоча на оваа куќа.

Невена е родена во Скопје во 1926 годпна. Уште во раните детски години гп почувствува сите тешкотии на животот. Многу мала остана без мајка. Растеше во прегратките на баба и. Наспоредно со учењето таа се занимаваше и со шиење. Младинската организација

ја прифати .во своите редови и ја вклучи во воспитна група. Во неа покажа забележлива активност. Набргу потоа беше примена во редовите на скоевската организација. Задачите што ги добиваше од СКОЈ ги извршуваше многу вешто и со умеење. Растураше илегални летоци, одеше од куќа до куќа и пренесуваше разновидни материјали и пораки.*1 Нејзината работа беше забележана од окупаторската полиција и беше принудена да премине во илегалство. Кога се формира Првиот скопски партизански одред Невена, на 16 години се најде во неговите редови. Со тоа и се исполни големата желба да састане под знамето на востанието, да се бори за слободата. Во Одредот остана до ноември 1941 година, кога беше испратена на илегална работа во Струмица.82 Додека Невена ги извршуваше партиските задачи, окупаторскиот воен суд во Скопје, со пресуда бр. 13 од 9 мај 1942 година, ја осуди на 7 години и 9 месеци затвор во отсуство. Во летото 1942 година таа му се придружи на Велешкиот партизански одред „Димитар Влахов".** Со своето однесување таа ги освојуваше срцата на соборците од Петта чета, а подоцна и од Третата чета,'*4 во чии состави учетвуваше храбро во сите борби.

»> Исто стр- 45 ч Б(ак), Р(ужа): Мојата другарка Невена, 13 Ноември, бр. 1. Скопје — 1962, стр. 16. « Бео, загиноа, останаа, Скопје — 1969, стр. 45. м Ивановски, Стоилко-Планински: Делата на тројцата скопјани, 13 Ноември, Скопје 72

Во декември 1942 година, кај селото Нежилово — Велешко, во тешка и нерамна борба учествуваше и Невена. Во таа борба ја погоди непријателски куршум. Така згасна животот на храбрата Невена. Контрачетниците, бесни за загубите, го масакрираа нејзиното тело. И ја пресекоја главата и, набиена на

кол, ја носеа по велешките села, за да го заплашуваат народот. Луѓето се згрозуваа од таквите злосторства и сб повеќе им се придружуваа на партизаните. Во селото Нежилово една жена ја зеде и ја бакна нејзината глава, тажејќи: „Кажи ми, ќерко, убавино моја, која ли мајка денес расплака .. .“•*

— 1969, бр. 8, стр. 13. И Младеновски, д-р Симо: Вечер, од 5 јануари 1982

73

6

(33 СПОМЕН БЕЛЕГ ОД НОВ НА КУЌАТА НА УЛИЦА .,493“ БР. 5, ВО КОЈА Ж ИВЕЕШ Е И РАБОТЕШЕ БЛАГОЈА ДАВКОВ

Во близина на населбата Дебар Маало, до Градежниот факултет, во една од малите улички, се наоѓа куќата во која живееше и работеше истакнатиот револуционер и борец на работничката класа на Скопје Благоја Давков. На таа куќа е поставена спомен плоча, во знак на сеќавање на овој херој син на максдонскиот народ.

Благоја Давков е роден во Скопје на 21 јануари 1921 година. Основно училиште и два класа гимназија заврши во родниот град. Потоа изучи машин-браварски занает, во работилницата на браќата Поповиќ во Скопје.*® Наспоредно со учењето на занаетот, го посетуваше и Вечерното стручно-градежно учи-

лиште. Во 1938 година се вработи во металската фабрика на Папа Теодоси. Ова фабрика вработуваше повеќе работници. Како активен младинец, во редовите на КПЈ беше примен во 1940 година.97 Особено активен беше во напредното работничко движење, односно во Урсовите синдикати. По задача на Партијата и Урсовите синдикати тој е еден од организаторите на успешно завршениот штрајк во фабриката на Папа Теодоси во септември 1940 година. Во оваа фабрика тој организира и партиска организација." По успешно извршените задачи стана член на Месниот комитет на КПЈ на Скопје." Неуморно работи на формирање на нови партиски ќелии во градот. Активно учествува и во Мартовските демонстрации. По капитулацијата на кралска Југославија Благоја самоиницијативно собираше оружје и воена опрема. Упгге во првите денови на окупацијата се определи за бескомпромисна борба против поробувачите. Како член на Месниот комитет бараше енергично од Покраинскиот комитет да се определи за вооружена борба против окупаторите.100 Во јули 1941 година Благоја е член на една диверзантска група. Посебно се истакна во подготовките за формирање на С копскиот партизански одред, во чии редови и самиот стапи. Од есента 1941 до мај 1942 година работи и како иле-

•• Кузмановски, Боге: Цртнчкн за билграфијата на Благој стр. 8.

74

Давкоѕ, Скогце —

•* Беа, загинаа, останаа, Скопје — 1969, стр. 49 •• Исто •• Исто 100 б . Б.: Записи за една биографија, 13 Ноември, бр. 1, Скопје — 1962, стр. 18.

галец во Штип.101 Пролетта 1942 година заминува во Велес и стапува во Велешкиот партизански одред „Димитар Влахов“. Во Октомври истата година повторно се најде на Скопска Црна Гора, меѓу старите соборци, во Скопскиот одред. Активно учествува во сите борби против окупаторот и домашните предавници што ги водеа спомнатите одреди. На 2 јануари 1943 година окупаторската полиција успеа да го фати. Бидејќи воениот суд уште порано го имаше

осудено на смрт, смртната пресуда беше извршена на 21 јануари 1943 година во Скопје, точно на датумот на неговото раѓање. Ретки се вакви совпаѓања во животот на револуционерите каков што беше Благоја. И кога го водеа на бесилката, тој не потклекнуваше. Со верба гледаше во иднината. Неговите последни зборови беа: „Да живее КПЈ и народноослободителната борба! Долу џелатите на народот! Ке дојде време кога народот ќе ви суди за сите злосторства.“,ог Неговите зборови се обистинија.

Беа, загинаа, останаа, Скопје — 1969, стр. 49 1ое исто

79

7

(34) СПОМБН БЕЛЕГ ОД НОВ НА КУЌАТА НА УЛ. „ЈАЈЦЕ“ БР. 146, ВО КОЈА Ж ИВЕЕШ Е И РАБОТЕШЕ ЦВЕТАН ДИМОВ

Во старата населба Чанр — Скопје се наоѓа куката во која се роди, живееше и рабстеше еден од големите синови на Скопје и на Македонија — истакнатиот борец за работничките права, револуционер и прекален член на КПЈ — Цветан Днмов. Во таа куќа се одржани многу партиски состаноци и советувања. Во времето од 1939—1940 година, според сеќавањата на Перо Ивановски — Тиквар, во неа е одржан и состанокот на кој присуствуваше и Светозар Вукмановиќ. Спомен белегот на оваа куќа го постави Градскиот комитет на КПМ за Скопје. Цветан Димов е роден во Скопје во 1909 година. Основно училиигге заврши во родниот град. Шивачкиот занает го изучи, исто така, во Скопје. Упгге како чирак учествуваше на состаноците, конференциите и предавањата што ги организираше Синдикалната подружница на шивачките работници, а учествува-

ше и во нејзините акции. Израсна во значајна личност, во неуморен активист на синдикатите. Во напредното младинско движење Цветан се вклучи уште во 1924 година, а во 1926 е примен во СКОЈ.103 Беспрекорно ги извршуваше добиените задачи, развивајќи широка активност меѓу работничката младина Неговата активност во синдикатите и во скоевската организација, беше ненадоместлива, особено откако започна да соработува со Кочо Рацин, Дуппсо Поповиќ, Стевче Арсов и други комунисти. Поради пројавените организациони способности, Цветан во 1933 година беше примен во редовите на КПЈ.104 Наспоредно со учеството во синдикалните и скоевските акции, тој го изучуваше напредното работничко движење и револуционерното движење на македонскиот народ. Учеше, се издигнуваше и се вооружуваше со знаење, постапно навлегувајќи во нивната суштина. Сепак, Цветан Димов, заедно со својот другар и голем син на македонскиот народ Јордан Николов — Орце, разви најширока активност во УРС-овите синдикати, во предвоениот период. Заедно со него организира многубројни иггражови, нгто ги водеа работниците во Скопје против експлоататорите. Цврсто се залагаше, заедно со другите комунисти, УРС-овите синпикати да прераснат во класна револуционерна организација. И успеа во тоа. Исто така, беше еден од организаторите на културно-просветниот и забавниот

»•» Инадески, Митре: Цветан Днлов, Скапје — 1981, стр. 10 »•« Исто стр. 15

76

живот. По негова иницијатива е обновено културно-уметничкото друштво „Абрашевик . Ова друштво организира многубројни излети на работниците во околината на Скопје. На нив тие се зближуваа, запознаваа, но истовремено и се насочуваа политички. Во летото 1039 година беше формиран Покраински комитет на КПЈ за Македонија. Еден од членовите на тоа највисоко партиско раководство стана и Цветан Димов.105 Беше избран и за секретар на Покраинскиот одбор на Црвена помош.10* Оттогаш Цветан стана негова душа. Имено, тој широко ја разви таа организација, проникнувајќи во сите средини. Цветан учествуваше на Земското советување на Црвена помош, што се одржа во Загреб во август 1940. Цветан Димов учествуваше на мартовските демонстрации во 1941 година и предводеше една поголема група работници. По окупацијата на земјата Цветан активно се вклучи во подготовките за вооружена борба. Во јуни 1941 година во Скопје го организира Покраинското советување на Црвена помош. Цветан учествуваше и на партиското советување, што се одржа на 22 јуни 1941 година во Козле.107 А активно учествуваше во организирањето и спроведувањето на Илинденските демонстрации во 1941 година. Одржуваше партиска врска со голем број активисти од селата на Скопска Црна Гора и ги насочуваше во борбата против окупаторите. Во почетокот на 1942 година избран е во Месниот комитет на КПЈ на Скопје. Во април истата година целосно беше ангажиран околу обновувањето на С копскиот партизански одред. Подготовките беа извршени успешно и на 17 април 1942 година, на теренот на Скопска Црна Гора, дојде до обновување на партизанскиот одред. Во јуни 1942 година Цветан беше избран во новиот Покраински комитет на КПЈ за Македо-

нија. Тогаш стана член на неговото најтесно раководство. т.е. на Бирото.,пн Во јули 1942 година, по една провала, окупаторската полиција успеа да го затвори Цветан Димов. Окупаторските џелати ѕверски го мачеа. Но тој јуначки ги издржа сите физички и други тортури и не проговори ни еден збор. Им пркосеше на окупаторските агенти со своето јунаштво, челична волја и нескршлив дух на револуционер, К01 целосно беше предан на народноослободителното движење. Кога мачењето не помогна да го скршат, полициските џелати го фрлија низ прозорец од вториот кат во бетонираниот двор. Така во бессознание Цветан умре во затворското одделение на болницата. на 9 јули 1942 година. Цело Скопје жалеше и тагуваше за овој бескомпромисен јунак, кој целиот свој живот и го посвети на борбата за слобода на Македонија. Покраинскиот комитет на КПЈ за Македонија, по повод убиството на Цветан Димов, издаде проглас во кој ја соопшти вистината за окупаторските ѕверства. За неговата револуционерна активност и покажано јунапггво во борбата против окупаторите прогласен е за народен херој на Југославија во јули 1945 година.

Исто стр. 34 Исто ,и Исто стр. 41 1,8 Узуновски, Цветко: Слободнм гермгормм ео Македонија 1943. Скопје — 1975, стр. 41.

77

8 (35) СПОМБН ББЛБГ ОД НОВ НА КУЌАТА НА УЛ. „КНЕЗ ХАТЦЕН“ БР. 2, ВО КОЈА ЖИВББШ Б И РАБОТЕШЕ ИЛБГАЛНО КУЗМ АН ЈОСИФОВСКИ _ ПИТУ

Спомен белегот е поставен на куќата во која престојуваше и работеше илегално Кузман. Таа се наоѓа во Козле. Кон крајот на 1943 и во 1944 година сојузниците ги бомбардираа поголете градови во Европа, меѓу кој и Скопје. Со бомбардирањето работата беше отежната.10® „Преземам мерки да не трпи работата и под овие околности"110 — велеше Кузман. Во една прилика на Мино Миновски тој му рече: „Ќе мора-

ме да бараме некоја куќа надвор од градот“ .. ,ш На Кузман му беше укажувано големо гостопримство во многу куќи и семејства во Скопје. Илегално живееше и работеше во куќата на Гиго Михајловски и Јово Урумов, потем кај родителите на Коце Стојановски — Металец, па кај Благоја Тошев, Круме Наумовски и други. Но тој ја избра оваа куќа во Козле за да може побезбедно да ја врши работата. Во неа беа вселени родителите на Јордан Блажевски да живеат и да се грижат за неа. Кузман ја најде оваа куќа и настојуваше да ја приспособи за средби на организаторите на востанието и за нивно засолнување. Мино Миновски лично беше ангажиран од Кузман да изгради скривница во куќата. Но времето и настаните што се одвиваа многу брзо, го попречија да ја изврши добиената задача. Последните часови на својот живот Кузман ги помина во оваа куќа. Кога го побараа агентите успеа да избега од куќата, но не и од полицијата. Кузман Јосифовски — Питу е роден во Прилеп на 15 јуни 1915 година. Основно училиигге заврши во својот роден град, а гимназија во Битола. Студираше на Правниот факултет во Белград од 1935 до 1939 година.112 Таму се вклучи во напредното студентско движење и заземаше видно раководно место во него. Исто така работеше активно меѓу македонските студенти и ги ангажира-

10* Солунскм, Коце: Кузман, Скопје — 1973, книга П, стр. 185 по исто 111 Исто стр. 184

иа Беа, загинаа, оетанаа, Скопје — 1989 стр. 12 78

ше во друштвото „Вардар", кое го раководеа комунистите. По вракаљето во Прилеп, во 1939 година, активно работеше на организирањето и јакнењето на партиската организација и на создавањето на масовно прогресивно движење за борба и отпор против ненародниот режим. Во септември истата година избран е за секретар на Месниот комитет на КПЈ на Прилеп.,,ѕ Окупацијата на нашата земја Кузман не ја признаваше. Уште од првите денови спроведуваше подготовки за вооружена востание и непосредно учествуваше во организирањето и исфрлањето на Прилепскиот партизански одред во 1941 година. Голем е неговиот придонес во ширењето на револуционерната активност во Западна Македонија, во обновувањето и зајакнувањето на партиската организација и во подготовките и организирањето на народот за вооружено востание во овој крај. Кузман учествуваше во подготовките и на состанокот на кој беше формиран ЦК на КП на Македонија, чиј член стана и тој.*114 Зеде активно учество на Преспанското советување и поднесе реферат за 40-годишнината на Илинден. Кон средината на 1943, по задача на ЦК КП на Македонија, пристигна во Скопје, каде разви широка политичка и друга активност и го развиваше народноослободителното движење во Скопје и Скопско а, одржуваше редовни врски и со Косово и Србија. Кузман го формира Обласниот комитет на КП на Македонија во Скопје и стана негов политички секретар. Неуморно работеше на придобивањето, организирањето и мобилизирањето на македонската интелигенција во Скопје во борбата против окупаторот. Манифестот на Главниот штаб на Македонија го разработуваше со повеќе луѓе и внимателно ги слушаше мислењата за него. Тој за тоа пи-

шува: „Манифестот е успеал и им се допаѓа на сите на кои им го прочитав.“,,в Со тоа Кузман вршеше сестрани подготовки за Првото заседание на АСНОМ. Токму во најголемиот ек на тие подготовки тој загина и не дочека да ја види Македонија слободна. Вложи голем труд, напори и умеење во тешката борба за слобода. Се наоѓаше на врвни политички, партиски и воени функции во Македонија и даде свој непроценлив придонес во НОВ и Револуцијата за национална слобода и социјални права на македонскиот народ и народностите. Кога победата беше на прагот Кузман падна покосен од окупаторот. Така згасна живото на овој револуционер и истакнат раководител на КП на Македонија. Тоа беше голема загуба не само за македонскиот народ, туку и за целата југословенска заедница. Кузман е прогласен за народен херој на Југославија на 3 август 1945 година.

на гз.гЈ944 г. во оваа кука беше опкопен од фашистичиата полипија И ВО БОРБА СО НЕА ХЕРОЈСНИ ЗАГИНА НАРОДНИОТ ХЕРОЈ НА ЈУГОСЛАВИЈА КУЗМАН ЈОСИФОВСКИ ПИТУ ЧЛЕН НА ЦК КПМ КОЈШТО ПО ПРЕСПАНСКОТО СОВЕТУВАЊЕ ОД2 8 1943 Г. ДОЈДЕ ВО СКОПЈЕ ДА ЈА РАКОВОДИ БСЃБАТА НА МАКЕДОНСКИОТ НАРОД ВО ЗАДКИНАТА НА ФАШИСТИЧКИОТ ОКУПАТОР

КОМУНИСТИЧКАТА ПАРТИЈА НА МАКЕДОНИЈА ЗА СКОПЈЕ

1,8 Солунски, Коце: Кузман, Скопје — 1973 книга I, стр. 77 114 Беа, загинаа, останаа, Скопје — 1969, стр. 12 111 Солунски, Коце: Кузман, Скопје — 1973, книга II, стр. 133

79

9 (36) СПОМЕН БЕЛЕГ ОД НОВ НА КУЌАТА НА УЛ. „ТИТОВЕЛЕШКА“ БР. 4, ВО КОЈА ЖИВЕЕШЕ И РАБОТЕШЕ РАДЕ ЈОВЧЕВСКИ — КОРЧАГИН Спомен белегот од НОВ на оваа куќа е откриен на 29 ноември 1951 година. По земјотресот од 1963 година, во текот на обновата на Скопје, куќата беше урната. Поради тоа спомен белегот беше обновен и се наоѓа до комплексот на банките. (За револуционерната активност на Раде Јовчески — Корчагин, види под реден бр. 5).

10 (37) СПОМЕН БЕЛЕГ ОД НОВ НА КУЌАТА ВО СЕЛОТО СИНЃЕЛИЌ, ВО КОЈА ЖИВЕЕШЕ И РАБОТЕШЕ ОЛИВЕРА ЈОЦИЌ Спомен белегот-плочата е поставена на фасадата на куќата која се наоѓа средсело на главната улица во Синѓелиќ. Во неа се роди, го помина детството, живееше и работеше Оливера Јоциќ. Спомен белегот е откриен на 4 јули 1961 година. Оливера е родена на 21 јуни 1923 година. Основно училиште учеше и го заврши во село Синѓелиќ.11* Беше одличен ученик. Потоа образованието го продолжи во Скопската женска гимназија. Во напредното младинско движење се вклучи во 1940 година. Со ова движење се сроди и развиваше широка активност сред младината. Во почетокот на 1941 година беше примена во редовите на СКОЈ, а подоцна стана и член на КПЈ.117 Активно учествуваше во Мартовските демонстрации 1941 година. По окупацијата на нашата земја се вклучи во извршувањето на многу акции (пишување на пароли, собирање оружје, собирање на Народна помош и друго), пгго ги организираа скоевската и партиската организација. Но, семејството на Оливера, под притисок на бугарскиот окупатор, мораше да ја напупгги Македонија. Во јуни 1941 година таа замина за Ниш. Од Ниш, заедно со сестра си, Оливера замина во Ваљево. Во овој град таа се вклучи во илегалната активност, а во почетокот на септември 1941 година таа стапи во Валевскиот народноос-

лободителен партизански одред."'’ Учествуваше во сите борби што ги водеше одредот. Вршеше специјални курирски задачи, се до првите месеци на 1942 година. По повлекувањето на Партизанскиот одред за Источна Босна, сите партизанки беа задолжени да останат во валевскиот терен. Меѓу нив беше и Оливера. Во Валево не можеше да остане поради големите прогони што ги вршеа четниците и Германците. Затоа обезбеди документи и тргна за Ниш. Кога пристигна таму се поврза со илегалците и доби задачи да работи во фабриката за тутун. Тука разви широка партиска активност и внесе живост во работата меѓу скоевците и симпатизерите на народноослободителното движење. Во фабриката беа организирани акции и саботажи. Во почетокот на 1943 година окупаторот успеа да затвори повеќе партиски

>!• Поповиќ, Слободан: Оливера Јоциќ Вера, Скопје — 1977, стр. 27 М7 Бео, загинаа, останаа, Скопје — 1969, стр. 13 и а Поповиќ, Слободав: Оливера Јоциќ Вера, Скопје — 1977, стр. 27 6 Да не се заборави

81

ниците на Дража Михајловик, недиќевците и други. Овој одред изведуваше кординирани акции. Оливера изрази желба и доби согласност да им се придружи на кумановските партизани. Во октомври веќе беше во редовите на Кумановскиот партизански одред. Со формирањето на Скопско-Кумановскиот одред, Оливера стана заменик политички комесар.119 Во овие единици и во Третата македонска ударна бригада Оливера заземаше раководни функции. Учествуваше во многу борби што ги водеа овие единици. Се нижеа борби, а Оливера се наоѓаше во првите борбени редови и јуришаше на непријателските бункери. Во Мајската офанзива, во една силна и тешка борба, Оливера беше тешко ранета. Три дни и ноќи, низ тешки борби, ја носеа борците на носила. Направија се што беше во нивната моќ да ја спасат. Но Оливера имаше загубено многу крв. Така полека згасна нејзиниот живот на 22 мај 1944 година. Поетот Ацо Шопов, нејзин соборец, во песната „Очи“ вели:

активисти во Ниш. Се закануваше опасност и Оливера да биде откриена и затворена. Поради тоа таа премина во илегалност, а по извесно време беше упатена во Јастребачкиот партизански одред. Кон средината на 1943 година се префрли во Вториот јужноморавски партизански одред. Во неговиот состав учествуваше во многу борби против бугарските воени и полициски фашистички сили, како и против Германците, чет- *120 пв исто стр. 70 120 Исто стр. 203

82

Три дена на реце те носевме збрана, со тага и болка во погледот срчен, и секоја капка од твојата рана ко крвава жар ми капеше в срце.1'-0 За нејзината голема револуционерна активност, за покажан невиден хероизам, прогласена е за народен херој на Југославија на 20 декември 1951 година.

11 (38) СПОМЕН БЕЛЕГ ОД НОВ НА КУЌАТА НА УЛ. „299“ БР. 16, ВО КОЈА ЖИШЕЕШЕ И РАБОТЕШЕ ДАНЕ КРАПЧЕВ — СТАРИ Спомев белегот беше поставен на куќата на Саздовци во Дебар Маало. Во неа ѕивееш е и работеше истакнатиот борец' и револуционер Дане КрапчевСтари. Куќата е урната од земјотреоот во 1963 година, но спомен белегот беше обновен. Дане Крапчев-Стари е роден во Ивањица во 1912 година. Детството го помина во Прилеп и Солун. Основно училиште заврши во Прилеп. Гимназија учеше во Прилеп, Штип и Скопје. Студираше право на Правниот факултет во Белград. Иако се запиша како редовен студент, поради материјални тешкотии, Дане беше принуден да стане вонреден студент. Тој работеше и студираше. Наспоредно со студирањето и работењето го изучуваше и напредното работничко движење. Тоа го зблнжи до работничкото движење. Неуморно работеше со младината во Скопје, а особено во Дебар Маало и во Колонија. Активно учествуваше во организарањето на спортското друпггво „Работнички“, на собирање на младината во него. Организира библиотека со читална, во која се собираа и учеа младинците. Со сето тоа Дане во животот на младите внесе поголема осмисленост и оптимизам за една посветла иднина. Неговиот стан беше секојдневно сврталиште на голем бскп напредни младинци. Во 1939 и 1940 година неуморно работеше со младинпите и ги подготвуваше за прием во КПЈ. Активно учествуваше во Мартовските демонстрации 1941 година, а по окупацијата на нашата земја исцело се определи за борба и отпор против оку-

в»

паторите. Во август со другарите учествуваше во диверзантски акции во рудникот Радуша. По формирањето на С копскиот партизански одред, во август 1941 година, Дане беше определен за негов политички комесар. Со Одредот разви широка политичка активност по селата на Скопска Црна Гора и го подготвуваше населението за отпор и вооружена борба против окупаторот. Беше иницијатор и организатор на нова народна власт. Во почетокот на 1942 година беше испратен од Месниот комитет на КПЈ за Скопје на илегална работа на Косово. Таму ги ширеше идеите на НОБ, го подготвуваше народот за вооружена борба против окупаторот и го јакнеше братството и единството на нашите народи. Во 1942 година повторно се префрли во Скопска Црна Гора, во новиот Скопски партизански одред, како политички комесар. Учествуваше во сите акции и борби што ги организираше и изведуваше Одредот. Во 1943 година беше во редовите на Скопско-ко-

83

совскиот одред до неговото постоење, а потоа замина во село Вратница — Тетовско, каде работеше илегално. Во летото 1943 година му се придружи на Шарскиот партизански одред. Во септември истата година, со една десетина од ово1 Одред, пристигна во Скопска Црна Гора, со задача да се поврзе со Кумановскиот и Јужноморавскиот одред. Подоцна беше во составот на Косовскиот баталјон и Осоговската група.

84

Учествуваше во сите борби што ги водеше неговата единица во' 1944 година и во Мајската офанзива. Многу пат изоди додека борбите се нижеа без почин. Тргна во офанзивата, но не успеа да го заврши целиот борбен пат. Тој беше прекинат засекогаш во пазувите на бујната и шумовита Плачковица, на 24 мај 1944 година. Не ја доживеа слободата за која толку многу се бореше и ја сакаше.

12

(39) СПОМЕН БЕЛЕГ ОД НОВ НА КУЌАТА НА УЛ. „КОЗА РА “ БР. 4, ВО КОЈА ЖИВЕЕШЕ И РАБОТЕШЕ РЕШАТ МУСТАФА — ЧУПЧИК

На просторот пред Универзитетот „Кирил и Методи", на крстосницата на булеварите „Гоце Делчев“ и „Крсте Мисирков" е поставен спомен белегот за Решат Џафер Мустафа. На тоа место беше куќата во која живееше и работеше Мустафа. На таа куќа беше поставена спомен плоча во ноември 1951 година. По земјотресот куќата беше урната, а спомен белегот беше обновен во 1975 година. Автор на спомен белегот е Максим Димановскм.121 Решат Мустафа е роден во Крива Паланка во 1923 година. Поради немаштијата и тешкиот живот, семејството на Решат се реши да тргне да побара подобри услови на друго место. Таха во 1930 година тоа се насели во Скопје. Тука Решат го учеше браварскиот занает и го посетуваше Вечерното училипгге. Уште во 1939 година како млад работник, тој се вклучува во младинското напредно движење и стана активен скоевец. Тој се зачлени и во Урсовите синдикати, во чии редови активно работешв.1** Во 1941 година веќе беше примен во КПЈ.1*3 Воспитуван од КПЈ, тој без колебање се определи за борба против окупаторот. На осумнаесетгодишна возраст, во октомври 1941 година, Решат им се придружи на борците на Првиот скопски партизански одред и со пушка во рака продолжи да се бори против оку-

паторите. Но, слабата здравствена состојба му попречи подолго да остане во одредот. Беше вратен во Скопје каде илегално престојуваше и се лекуваше. Престојот во Скопје за Решат стана опасен, бидејќи окупаторската полиција го бараше. Поради тоа тој илегално замина во Тетово, а оттаму во Тирана. Таму ја продолжи активноста, но беше фатен од полицијата, затворен и осуден. Во затвор остана повеќе од една година.

Во 1943 година Решат стапи во Првата македонско-косовска бригада,1-'4 и учествуваше во многу борби против окупаторот што ги водеше таа. По војната Решат го загуби животот во Вршац на 21 март 1947 година како воен пилот на едрилица.1”

Ш1 Записвик на коикурсна комисија, Архив на СкопЈе — стр. 14 и 16 1® Беа, загинаа, останаа, Скопје — 1969, стр. 124 ш Исто 1*4 ИСТО 1*ѕ Хусеин, Абдуш: Чупчих јуриша со песна, 13 Ноелври, бр. 4, Скопје — 1965, стр. 10. 85

13 (40) СПОМЕН БЕЛЕГ ОД НОВ ПРЕД ДОМОТ НА ЈНА ЗА ПЕРО НАКОВ — СКУБЕ Спомен белегот на Перо Наков се наоѓаше на куќата на улица „Ѓуро Стругар" бр. 6, што по земјотресот во 1963 година беше урната. Во близина на тоа место спомен белегот е обновен и во 1975 година откриен. Автор на обновениот спомен белег е Максим ДимановСКИ.126

Перо Наков е роден во Куманово во 1919 година. По завршувањето на основно училиште Перо не можеше да го продолжи школувањето поради големата сиромаштија. Затоа започна да го изучува шивачкиот занает во Куманово и Белград. Уште во својата рана младост се вклучи во напредното работничко и синдикално движење. Се запозна со тоа движење и стана негов голем активист среде шивачките, берберските, кожар-

ските, металските и други работници. Како таков го прифаќа скоевската организација во своите редови, а потоа беше примен и во редовите на КПЈ. Во редовите на КПЈ се издигнува во голем активист и револуционер. По неколку години поминати во Белград, во 1939 година Перо се врати во својот роден град. Но тогаш беше многу поподготвен и пооспособен за уште поактивно учество во многубројните акции што ги водеше работничката класа на Куманово. Окупацијата на земјата во 1941 година го затече во Куманово. Во мај истата година Наков беше избран за член на Месниот комитет на КПЈ, за секретар на Месниот комитет на СКОЈ и за члон на Воениот штаб на партизанското движење во Куманово.127 На овие раководни места разви широка активност за прибирање на оружје и воена опрема и неуморно работеше на подготовките за вооружено востание против окупаторите, доследно спроведувајќи ја линијата на КПЈ за вооружена борба. По широките акции на бугарскиот фашистички окупатор против борците на НОБ, над Перо Наков се надвисна непосредна опасност да биде откриен и затворен. Поради тоа тој се префрли во Скопје. Во Скопје работеше како илегален партиски работник. Во ноември 1941, по задача на КП, тој замина на работа во Западна Македонија, во Тетово и Гостивар,128 каде остана се до пролетта 1942 година.

>20 Записник од конкурсна комисија, Архив на Скопје, стр. 17 . >27 Менков, Перо: На патиштата што водат во историјата, 13 Ноември, бр. 7, СкопЈе, 1968, стр. 15 >*« Исто

86

Во март 1942 доби задача повторно да се врати во Скопје, каде му беа доверени одредени партиски и воени функции. Тогаш стана секретар на Покраинскиот комитет на СКОЈ за Македонија, а истовремено го раководеше и Воениот иггаб при Месниот комитет на КПЈ на Скопје. Наков беше еден од организаторите на атентатот на полицискиот агент Мане Мачков. По атентатот на овој предавник, окупаторската полиција успеа да го фати Перо Наков. По долго иследување и физичко мачење Скопскиот воен суд го осуди на смрт. Тоа не го

обескуражи. Затоа во затворот се држеше јуначки, онака како што се држеше, впрочем, и во текот на целиот свој живот, што беше исполнет со непрекината борба за слобода. На 13 ноември 1942 година Перо Наков, со крената глава, беше спроведен до бесилката. Додека џелатот му ја ставаше јамката околу вратот, тој извика: „Да живее слободна Македонија"! Така згасна животот на овој прекален јунак и револуционер на македонскиот народ, кој бестрашно го вгради својот живот во темелите на слободата.

87

14 (41) СПОМЕН БЕЛЕГ ОД НОВ НА КУЌАТА НА УЛ. „54“ БР. 13, ВО КОЈА Ж ИВЕЕШ Е И РАБОТЕШЕ БОРО ПЕТРУШЕВСКИ — ПАПУЧАР Овој спомен белег се наоѓа во Маџир Маало, на источната страна на Југобанка. Во таа куќа живееше и работеше Боро Петрушевски. Боро е роден во Куманово во 1920 година. Детството го помина во својот роден град. Немајќи можност да го продолжи школувањето, го изучи влечкарскиот занает. Под закрила на своите постари другари, се зачлени во УРСовите синдикати. Тие му станаа втор дом. Таму се запознаваше со напредното работничко движење и со борбата што ја водеше работничката класа. Неговата засилена активност сред работниците и работничката младина брзо му овозможи да се најде во скопската организација, во чии редови стана еден од бескомпромисните борци за работничките права. Во 1938 и 1939 година, како синдикален функционер, ги раководеше штрајковите на влечкарските работници во Куманово.12® Ова негова активност ја забележа полицијата и оттогаш започна да го прогонува. За да го избегне тоа, Боро се пресели во Скопје. И во него се поврза со скоевската организација и се вклучи во работата на УРС-овите синдикати. Поради пројавената активност, кон крајот на 1939 година, беше примен во КПЈ.*130 Во тоа бурно време Боро активно учествуваше во многу акции и штрајкови, што ги организираа и спроведуваа Партијата и УРС-овите синдикати.

По окупацијата на нашата земја Боро работеше во техниката на Покраинскиот комитет во Скопје.131 Во септември 1941 година окупаторот откри нишка што го водеше кон техниката на Покраинскиот комитет. Во ноќта меѓу 8 и 9 септември фашистичката војска и полиција ја блокира куќата на Водно во која беше Боро Петрушевски со техниката. Иако ситуацијата изгледаше безизлезна Боро реши да се пробие низ густиот обрач. Секавично истрча од куќата и при пробивот уби еден окупаторСКИ војник, кој директно му се испречи на патот. Во меѓувреме техниката ја засолнаа на сигурно место неговите блисКИ. Истата ноќ тој му се придружи на С копскиот партизански одред, кој тогаш престојуваше на Водно. Во одредот Боро остана се до ноември 1941 година. Во 1942 година му се придружи на Велешкиот партизански одред, а од

»2» Беа, загмнаа, останаа. Скопје — 1969 стр. 15 130 Исто »1 ИСТО

88

октомври истата година повторно е во Скопскиот. Од јануари 1943 година беше во составот на Скопско-косовскиот партизански одред. Квко партизан Боро учествуваше во сите акции и борби што ги водеа овие партизански единици. На 9 мај 1942 година окупаторскиот воен суд во Скопје, поради учество во оружени единици и борба против државата, го осуди на смрт во отсуство. Со вакви пресуди фашистите се обидуваа да го заплашат народот. Зимата и пролетта 1943 година, по епопејата на Скопско-косовскиот партизански одред, Боро престојуваше во

«Гисто

селото Вратница, Тетовско. На тој терен со Дане Крапчев, Трипун Милосавлевски, Велко Ангеловски и други работеше на развивањето и ширењето на народноослободителното движење. Во април 1943 година, по задача на Партијата, Боро тргна со двајца другари на Скопска Црна Гора. Но до целта не успеа да стигне. На тој злокобен пат, во близина на селото Горанце, Качаничко, се судрија со непријателска засада. Во борбата до која дојде Боро загина храбро.1** За народен херој на Југославија е прогласен на 20 декември 1951 година.

15 (42) СПОМЕН БЕЛЕГ ОД НОВ НА НЕКОГАШНАТА КУЌА НА БИВШАТА УЛ. „37“ БР. 21, ВО КОЈА ЖИВЕЕШЕ И РАБОТЕШЕ ДУШКО ПОПОВИЌ

Спомен белегот беше поставен на фасадата на куќата во која живееше и работеше истакнатиот револуционер Душко Поповиќ-Ѓоко. Спомен белегот беше откриен на 29 ноември 1951 година. По земјотресот и изградбата на градот куќата беше урната. Затоа, на широкиот простор на булеварот „Кочо Рацин“, дојде до обновување на овој |.13 Беа, загинаа, останаа, Скопје ■ ш Исто 135 Исто 13в ИСТО

90

спомен белег, во 1977 година. Негов автор е скулпторот Петар Хаџи Бошков. Душко Поповиќ е роден во Врањс во 1913 година. Уште кога беше дете неговото семејство се досели во Скопје. Така и Душко стана негов жител. Во овој слободарски град тој учи и се развива. Во Скопје заврши гимназија и Филозовскиот факултет-педагошка група.,м Уште како ученик во гимназијата тој пројави големо интересирање за напредното работничко движење, а на факултетот се запозна со марксистичколенинистичкото учење. Наспоредно со тоа со големо интересирање го проучуваше револуционерното движење на македонскиот народ, во чија средина живееше. Вака подготвен тој активно работеше во напредното студенско движење.131 Со својата неуморна работа и голема активност Душко даде драгоцен придонес за правилно политичко ориентирање на напредната македонска интелигенција.**135* Неговата активност против ненародните режими полицијата брзо ја забележа. Затоа кон крајот на 1943 година, по една провала, беше затворен.186 По иследувањето беше предаден на судот за заштита на државата, кој како комунист го осуди на 18 месеци робија. Казната ја издржуваше во затворот во Сремска Митровица. Уште од првите денови по пристигнувањето во затворот,

постарите и поискусните комунисти го прифатија и го вклучија во системот на марксистичкото образование во затворски услови. Тука се подготвуваше за претстојната револуционерна борба. 110 излегувањето од затворот тој уште позасилено ја продолжи активноста за јакнење на студенското движење. По негова иницијатива беше организиран првиот состанок на студентите од Македонија, што се одржа во Охрид летото 1936 година.137 Во 1938 година, кога беше нападната Чехословачка од Германија, тој беше еден од организаторите на акцијата за одбрана и помош на ова земја. Душко беше и еден од организаторите на протестните демонстрации во Скопје против италијанската окупација на Албанија. Учествуваше и во многу други акции. Се бореше против великосрпскиот режим во Македонија. Активно учествуваше во Мартовските демонстрации 1941 година во Скопје. По окупацијата на земјата беше меѓу првите организагори на народноослободителната борба. На 22 јуни 1941 година учествуваше на

партиското советување во Козле,1®" и се бореше за оживотворување на линијата на КПЈ. За да не падне во рацете на окупаторската полиција, летото 1941 година замина во Западна Македонија, што се иаоѓаше под италијанска окупација. Работеше во Гостивар, Дебар и во други места. Тој е еден од организаторите на Мавровскиот партизански одред. Кога одредот беше формиран тој стана негов политички комесар. Во април 1943 година, во една борба со Италијаните и балистите кај Ново Село — Гостиварско, беше заробен, со уште деветмина борци на одредот, и одведен во Тиранскиот затвор. Во мај 1943 година италијанскиот воен суд го осуди на смрт. На 16 мај 1943 година Душко беше обесен во Тиранскиот затвор. Така згасна уште еден живот на истакнат борец и револуционер, на прекален комунист, кој се бореше за национални права на македонскиот и на другите народи и народности на Југославија.

137 Исто стр. 117 Инадески, Митре: Хронодогија на Скопје, Скопје — 1974, стр. 53

91

16 (43) СПОМЕН БЕЛЕГ ОД НОВ НА УЛ. „ВАТАШКА“ БР. 8. ВО КОЈА ЖИВЕЕШЕ И РАБОТЕШЕ ПЕРИША САВЕЛИК — САМСОН

На широкиот простор крај реката Вардар, на аголот на Кејот „13 Ноемвр и " и Булеварот „Кочо Рацин“, е пост а в е н спомен белегот за Периша Саве л н к. Овој спомен белег ја симболизнра с и л а та и смелоста на борецот и револуционер Периша Савелиќ. Имено на то а место се наоѓаше куката во која ж и в е е ш е и работеше тој. На неа, на 29 ноември 1951 година, беше откриена спомен плоча. По земјотресот и изградбата на градот куќата беше урната, а спомен белегот обновен 1975 година. Автори на спомен белегот се Борис и Цвет а Н иколовски .***

Периша Савелиќ е роден во селото Мартиновиќи — Титоградско во 1920 година. Неговите родители се населија во Скопје во 1926 година. Оттогаш Периша расте и учи во Скопје. Уште во раната младост, во првите класови во Прва машка гимназија, дојде до израз неговиот немирен и бунтовен дух. Другаруваше со ученици кои потекнуваа од различни социјални и национални средини. Савелиќ беше сведок на омаловажувањата на учениците кои произлегуваа од работничка, занаетчиска или селска средина. Тој не можеше да ги подиесе тие потценувања и остро реагираше против сите оние кои сееја национална омраза, против сите оние кои ги двоеја учениците. Поради тоа. уште во втори клас беше отстранет од скопската гимназија и школувањето мораше да го продолжи во Припггина. Подоцна успеа да се врати во Скопје, во познатата средина, и да го продолжи школувањето. Уште како гимназијалец се запозна со напредното работничко движење и се определи за него, станувајќи негов активист. Во многу акции се калеше и се здобиваше со големо искуство. Поради своите отворени истапи против гежимот во 1939 година беше з*творен и одведен во злогласниот затвоп во Билеќа.14* Таму се здоби со повеКе знаење за револуционерното движење и се запозна со многу истакнати комунисти. Во 1940 година, по враќањето од затворот, се запиша на Филозофскист факултет во Скопје. Истата година Пе-

Запнснмк на конкурсна комисмја, Архнв на Скопје, стр. 14—17 1М Беа. з ап та о , остамаа, Скопје — 1969, стр. 185

92

риша развиваше широка активност во партиската организација и Урсовите синдикати. Со Јордан Николов-Орце, Цветан Димов, Коце Стојановски и други, беше организатор на многу штрајкови што ги водеа работниците во Скопје. Како член на Месниот комитет на КПЈ на Скопје141 Периша многу работеше на организационото јакнење и оспособување на партиската организација. По окупацијата на земјата тој се определи за борба против окупаторите. Кога му предложија да се врати во своето родно место тој решително одговори: „Не, и овде е моја татковина. Ке останам да се борам заедно со македонскиот народ“.14Ѕ Тој го исполни тоа ветување. Во најтешките денови 1941 година активно работеше, заедно со другите членови на

Месниот комитет на КПЈ на Скопје, на организирањето на диверзантските групи и на Првиот скопски партизански одред. Пред него, како претставник на Месниот воен иггаб и на Месниот комитет на КПЈ на Скопје, борците на Партизанскиот одред положија заклетва.14* Во една блокада на Скопје окупатоската полиција успеа да го затвори Периша Савелиќ на 26 октомври 1941 година. По долга истрага и мачење воениот окупаторски суд го осуди на смрт, со уште 17 соборци, на 9 мај 1942 година. Во ноќта меѓу 18 и 19 август 1942 година во Софискиот затвор, беше извршена смртната пресуда. Така згасна животот на еден голем борец за слободата, чие дело трајно ќе живее.

»« Инадески, Митре, Хронологија на Скопје, Скопје — 1974, стр. 25 «« Беа, загинао, останаа, Скопје — 1969, стр. 126 »48 Апостолски, Љ убен:

94

К оце

е еден од организаторите на советувањето на скопската партиска организација, што се одржа во Козле на 22 јуни 1941 година. Беше организатор на Илинденските демострации во 1941 година.

Есента 1941 година Коце беше затворен од окупаторската полиција и над него беше вршен силен физички терор. Но, тој не признаваше ништо и поради недостиг на докази окупаторскиот суд го ослободи на 9 мај 1942 година. Сепак полицијата не го оставаше на мира. Веднаш по пуштањето од затвор го интернира во Бугарија. Тукушто ја издржа првата интернација и се врати во Скопје, полицијата повторно го интер-

С т о ја н о в с к и — М е т а л е ц , Скопје — 1973, стр. 63

нира во злогласниот логор Ставропол (Ени Ќој)'” , во март 1943 година. Таму остана до декември истата година.148 Во јануари 1944 година, преку партиски врски, Коце замина во партизани, т.е. и се придружи на Втората македонска ударна бригада. Во нејзиниот состав учествуваше во многу борби. На 12

јуни 1944 година речиси на прагот на ослободувањето на Македонија, Коце учествуваше во својата последна борба. Непријателски куршум го пронижа неговото јуначко срце. Така згасна животот на уште еден истакнат револуционер и борец за правата на работничката класа на Скопје и на Македонија.

исто стр. 100 Исто стр. 103

95

18 (45) СПОМЕН БЕЛЕГ ОД НОВ НА КУЌАТА ВО СЕЛОТО ЧУЧЕР, ВО КОЈА СЕ РОДИ, РАСТЕШЕ, ЖИВЕЕШЕ И РАБОТЕШЕ АЛЕКСАНДАР УРДАРЕВСКИ — СТАНКО

Спомен белегот е поставен на куќата на Урдаревци, што се наоѓа сретселото во Чучер. Во неа се роди, растеше, живееше и работеше Александар Урдаревски-Станко. Во текот на НОВ и Револуцијата ова куќа им укажуваше гостопримство на многу борци. Спомен белегот е откриен на 22 декември 1951 година149 (поопширно види под реден бр. 7). Податоците за револуционерната активност на А лександар Урдаревски — Станко поместени се во делот под споменици на реден бр. 7 во овој труд.

СПОМЕН БЕЈ1ЕЗИ ОД НОВ И РЕВОЛУЦИЈАТА ПОСВЕТЕНИ НА ЗАГИНАТИ РЕВОЛУЦИОНЕРИ И БОРЦИ

7 Да не се заборави

1 (46) СПОМЕН БЕЛЕГ НА ЗАГИНАТИТЕ БОРЦИ ВО НОВ И РЕВОЛУЦИЈАТА ОД СЕЛОТО БРОДЕЦ Спомен белегот на загинатите борци во НОВ и Револуцијата е поставен на една куќа крај патот, сретсело во Бродец. На мермерна плоча се поместени осум имиња на борци од ова село, кои ги положија своите животи во борбата за слобода во текот на НОВ и Револуцијата и името на едно лице кое падна како жртва на фашистичкиот терор.1Ѕи Спомен белегот е откриен 1971 година. Ова село во текот на НОВ беше едно од главните упоришта на С копскиот партизански одред во 1942 година. Во октомври 1943 година во селото Бродец се сретнаа делови на Скопско-кумановскиот, Шарскиот и Јужноморавскиот партизански одред. Во летото и есента

1944 година па се до ослободувањето на Скопје, на овој терен дејствуваа Скопскиот партизански одред и Шеснаесеттата ударна бригада.

1*0 На спомен плочата се запиш ани следни те иииња на загинатите борци во НОВ од с. Бродец: Карановски 3 . М ладен, К узмановски А. Анче, Мерџановски Т. Велко, Нешовски 3. Младен, Н иколовски М. Методија, Радевски Отојан, Р адевски Бојко, и СтоЈков Бож ин Жртви на ф аш испгпсиот терор: Радевски Б ож ин.

*

7

99

2 (47) СПОМЕН БЕЛЕГ НА ЗАГИНАТИТЕ БОРЦИ ВО НОВ И ЖРТВИ НА ФАШИЗМОТ ВО СЕЛОТО БУЛАЧАНИ

Спомен белегот е поставен на фасадата на зградата на Основното училиште во селото. На мермерна плоча се нап и ш а н и единаесет имиња на загинатито борци во НОВ и Револуцијата, кои паднаа иа разни боишта ширум Југославија и имињата на три жртви на*152

фашистичкиот терор.151 Спомен белегот е откриен 1971 година. Народноослободителното движење се развиваше во ова село уште од 1941 година. Вториот скопски партизански одред, во ноември 1942 година, престојуваше неколку дни во ова село и се подготвуваше за акцијата на железничката линија Скопје — Ниш.162 По борбата во манастирот Матејче, што ја водеше Вториот скопски партизански одред против бугарските фашисти и контрачетниците, во декември 1942, окупаторската полиција го блокира селото и затвори десетмина.15* Двајца од нив беа осудени на временски казни. Есента 1944 година во ова село престојуваа делови на Шеснаесеттата ударна бригада и оттаму организираа акции против германските поробувачи и балистите.

•6' На спомен плочата с е запиш ани следните имиња на загинатите борци во НОВ од село Булачани: Ангеловски М. Благоја, Велковски Т. Цветан, Вељановски Ј. Тодор, М ладеновски А. Киро, М ладеновски М ладен, Христовски Б. Петре, А рсовски Ј. Борис, Паровски Ј. Србин, Тодоровски А. Лазо, Трајковски Т. Киро, и Х ристовски А. Коста. Ж ртви на фаш истичкиот терор: Спасовски Јован, Стојановски Кирил и Тасевски Зла ■ тан. 152 Спасовски, Александар: Скопски Н О П о д р е д . Београд — 1971 стр. 98. , и Инадески, Митре: Х р о н о л о г и ј а но Скопје, Скопје — 1974, стр. 109.

100

3 (48) СПОМЕН БЕЛЕГ НА ЗАГИНАТИТЕ БОРЦИ ВО НОВ ОД СЕЛОТО ВОЛКОВО

Спомен белегот на загинатите борво НОВ и Револуцијата на разни бога во Југославија, е поставен на фаата на зградата на Месната заедница :елото Волково. На него се напишаимињата на петмина загинати борци зва село.1*4 Спомен белегот е откри-

101

■1 (49) СНОМЕН БЕЛЕГ НА ЗАГИНАТИТЕ БОРЦИ ВО НОВ И РЕВОЛУЦИЈАТА ОД СЕЛОТО ГЛУВО

Спомен белегот на загинатите борци во НОВ и Револуцијата е поставен на една зграда во селото. На плочата се напишани имињата на осум загинати борци од ова село и на три лица што паднаа како жртви на фашизмот.155 Спомен белегот е откриен во 1971 година. Жителите од ова село активно беа вклучени во отпорот и борбата против окупаторот уште од 1941 година. Тогаш на овој терен престојуваше Првиот скопски партизански одред. Инаку, во текот на цело време на војната населението од ова село го помагаше народноослободителното движење. 155 На спомен плочата се запиш ани следните имиња на загинатите борци во НОВ од ссло Глуво: Велковски П. Душ ан, Ж ивапозсхи Т. Никола, Куновски И. Никола, Радевски Н. Ж ивко, Радевски К. ИлиЈа, Терзиески С. Цветко, Томашевски Блаж о, и Томашевски А. Коце. Ж ртви на фаш истички терор: Кош чиевски Владо, Радевски М ладен и Радевски П. Р аде.

102

5 (50) СПОМЕН БЕЛЕГ ВО СЕЛОТО ГОВРЛЕВО НА ЗАГИНАТИТЕ БОРЦИ ВО БОРБИТЕ ШТО СЕ ВОДЕА ВО ОВОЈ КРАЈ ВО 1944 ГОДИНА Спомен белегот е поставен на фасадата на една куќа во селото Говрлево, во чест на паднатите борци во борбите што се водеа во овој крај. Откриен е на 11 октомври 1951 година. Кон средината на ноември 1944 година Главниот иггаб на НОВ и ПОМ преземаше широки подготовки и зафати за ослободување на Скопје. Единиците од 42 Дивизија добија задача да го исчистат теренот на југозапад од Скопје и да извршат непосреден притисок врз окупаторските сили во овој град.,5в Дванаесеттата македонска ударна бригада доби задача да го исчисти теренот од балисти во реонот јужно од планината Водно, т.е. во реонот на селата Говрлево, Св. Петка, Чифлик и др. На овој простор се водени борби со балистите. Најжестокиот судир се водеше на 13 октомври 1944 година, кога

единиците на Бригадата наполно ги разбија балистичките банди и ги ослободи селата, создавајќи на тој начин услови за натамошни акции за ослободување на Скопје.

>*• Котевски, Методија: Скопска бригада, Београд — 1969, стр. 70

103

6 (51) СПОМЕН БЕЛЕГ НА ЗАГИНАТИТЕ БОРЦИ ВО НОВ ОД СЕЛОТО ДРАЧЕВО

104

7 (52) СПОМЕН БЕЛЕГ НА ЗАГИНАТИТЕ БОРЦИ ВО НОВ ОД СЕЛОТО ДОЛНО НЕРЕЗИ

Спомен белегот е поставен на булеварот Партизански одред, во непосредна близина на мостот на Вардар, до населбата Влае. На спомен белегот се напишани осум имиња на загинатите борци во НОВ и Револуцијата, кои ги положија своите животи на повеќе боишта во нашата земја.158 Спомен белегот е откриен во 1961 година. 158 На спомен плочата с е запиш ани следните имиња на загинати борци во НОВ од село Долно Нерези и други села: Ничевски Трпе, Алиев К они, Станковски Димче. Мемедов Н ухп Јовановски Ванче, Рушитов Зенци. Исмаилов Бјуп и Л азумов Асан.

105

8 (53) СПОМЕН БЕЛЕГ НА ЗАГИНАТИТЕ БОРЦИ ВО НОВ ВО ПАРКОТ ВО НАСЕЛБАТА ГОРЧЕ ПЕТРОВ

Во паркот во населбата Ѓорче Петров, на улицата „Радушка" е поставен спомен белегот на загинатите борци во НОВ и Револуцијата. На два големи блокови од камен е поставена и мермерна плоча на која се напишани 32 имиња на борци од повеќе села на бивша општина Ѓорче Петров. Тие се загинати на боиштата во Македонија и во Југославија.159 Спомен белегот е откриен во 1961 година, од СЗБ од НОВ на Ѓорче Петров. На спомен белегот с е запиш ани следните имиња на загинати борци во НОВ од територијата на бивша општина Ѓорче Петров: Ацевски Костадин, Амети Мемет, А бдула Дурак. Атанасовски Тихомир, Бајрам Амет, Велковски Томе, Велковски Јован, Весел Зилбијар, Д имовски Митре, Ѓорчевски Душ ан, Ѓорчевски Бож идар, Јанковски Трајан, К рстевски Милорад, Крстевски Ѓорѓи, К амбер Елмаз, М урат Билал, М емеди М узаф ер, Н иколовски Георги, Наумовски Санде, Ончевски Киро, Рустем и Етем, Рамадан Авди, Радиќ Владимир, Рашитов Елез, Спити Рамија, Стефковски Благоја, Станковски Благоја, Смилчевски Величко, Трпчевски Милан, Шабан Ф ерик, Ш абан Рамадан и Џ аф ери Авди.

106

9 (54) СПОМЕН БЕЛЕГ НА ЗАГИНАТИТЕ БОРЦИ ВО НОВ ВО СЕЛОТО ЗЕЛЕНИКОВО Во селото Зелениково, во дворот на Земјоделската задруга „Слобода" е поставен спомен белег на загинатите борци во НОВ од селата Зелениково, Градовци, Ново Село, и на Коле Цветков-Балас од Ораовец, Титоввелешко. Спомен белегот е откриен на 4 јули 1962 година. Во 1942 година на поширокиот терен на овој крај дејствуваше партизанскиот одред „Димитар Влахов". Делови на овој одред водеа тешки борби на теренот на Зелениково.180 Една чета имаше задача да го мине Вардар и да го продолжи патот кон Скопска Црна Гора, со цел да се поврзе со Скопскиот партизански одред и со партизанските единици од Јужна Србија и Косово. На 6 јануари 1943 година четата се судри со окупаторските единици меѓу селата Градовци, Вражале и Зе^ениково, кај месноста Студен Кладенец.1®1 Во оваа тешка борба загина партизанот Коле Цветков-Балас. Во борбите кај хидроцентралата Матка загина Илјаз Салиев, а на Сремскиот фронт загинаа: Трпе*41

Божиновски, Тоде Георгиевски и Најдо Здравковски, додека Ангел Маневски загина кај Бихаќ.

*•* Пупулевски, Б л аж е: Т р и е с е т и пет г о д и н и слободен з а д р у ж е н ска т а з а д р у г а ео с. Зеленикоѕо, С копје — 1980, стр. 54

ж ивот , на з е м ј о д е л -

41 Исто стр. 54 и 55

107

10 (55) СПОМЕН БЕЛЕГ ВО МЕСНОСТА КОЗЛЕ, КАДЕ ШТО Е ЗАГИНАТ КУЗМАН ЈОСИФОВСКИ — ПИТУ

Во месноста Козле, меѓу улицата „Иво Рибар Ј1ола“ и новиот булевар „Македонија", во близина на фабриката Алумина, се наоѓа спомен белегот на местото каде што загина Кузман Јосифовски-Питу. Додека живееше во Скопје тој постојано беше изложен на опасиости, поради големата активност и вр-*104 •** помеѓу ЦК 10» 104

108

ските што ги организираше и одржуваше со Главниот штаб на Македонија, ЦК на Македонија и ЦК на БРП (к); и контактите со голем број луѓе. Но повеќето од стапиците што му ги поставуваше окупаторската полиција тој успеваше да ги заобиколи. Меѓутоа, полицијата беше упорна. Таа по секоја цена настојуваше да ги фати организаторите на востанието во Македонија. Така кога во Софија настанаа големи провали во јануари 1944 година, во рацете на полицијата се најде и Крум, брат на Анка Блгарјанова, т.е. сопругата на Бојан Блгарјанов.194 Од него полицијата дознава за партиските врски помеѓу ЦК на КПМ и ЦК на БРП (к), како и тоа каде се наоѓа Анка. Како резултат од тоа полицијата ја блокира куќата во која беа Кузман и Анка, на 24 февруари 1944 година.103 Во раните утрински часови на 25 февруари,1®4 полициските агенти се обидоа да влезат во куќата и да ги фатат Кузман и Анка. Кузман го забележа тоа и успеа да избега од куќата, пробивајќи го првиот обрач, иако по него фучеа куршуми од сите страни. Тој беше решен никако жив да не падне во рацете на окупаторската полиција. По успешното оддалечување од куќата, му останаа само уште неколку метри за да го мине насипот на железничката линија што ќе му овозможеше побезбедно да се повлекува. Но, токму таму, кога требаше да направи уште неколку чекори, ненајдено го пречекаа неколкумина полицајци кои му сугерираа да застане и да се предаде. Кузман

Солунски, Коце: К у з м а к, Скопје — 1973, книга II, стр. 179. Бојан БлгарЈанов е врска на БРП (к) на Бугарија и ЦК на КПЈ за М акедонија. Исто и сто

како да не ги слушаше. Во трчањето го сопреа повеќе непријателски куршуми, што кахо осила од здивени пчели се забија во неговото тело. Така се пролеја неговата јуначка крв, кога слободата беше на дофат, нога толку многу му беше потребен на својот народ. Загинувањето на Кузман болно одекна низ цела Македонија, а особено ме-

ѓу неговите соборци Добривое Радосављевиќ, инструктор на ЦК КПЈ, кој по повод загинувањето на Кузман, на 8 март 1944 година, му напиша на Љупчо Арсов: „Голем удар е тоа што нб снајде.. .,,,и А Темпо напиша: „Смртта на другарот Питу е ненадоместлива загуба за нашата Партија и за целиот наш народ.. .“10в

1М Писмо од Добривоје Радосављевиќ, инструктор на ЦК на КПЈ, до Љупчо Арсов, член на Петтиот областен комитет на КПМ, Изеорм за ослободителната војна и Револуција во Македонија 1941 — 1945, Скопје — 1970, Том I, книга III, стр. 173 1М Писмо од Светозар Вукмановиќ-Темпо, делегат на ЦК на КПЈ, до Арсов Љупчо, член на V областен комитет на КПМ, Извори за ослободителната еојна и Револуција во Македонија 1941—1945, Том I, книга III, стр. 183

109

11 (56) СПОМЕН БЕЛЕГ ОД НОВ НА КАМЕНИОТ МОСТ ВО СКОПЈЕ

На ова место германскиот окупатор, на 12 и 13 ноември 1944 година стрела неколкумина патриоти од Скопје. Тоа беше последната одмазда, извршена над невооружени и недолжни граѓани. Тука беа стрелани: Дончо Андонов, Панталеј Дапче, Драган Јакимов, Јордан Јакимов, Перо Јовановиќ и други."'7107

Овој спомен белег стои како вечна стража крај многувековниот камен мост на Вардар, во центарот на градот, на местото во чија близина беше обесен легендарниот Карпош. Белегот стои таму за да потсетува на многуте злосторства што ги вршеа освојувачите на оваа убава земја и благороден народ. Во секоја војна, а особено во последната, многу страдаше народот. Тоа не го одмина ни Скопје. Многубројни се жртвите на фашистичкиот терор. Окупаторот до последните секунди вршеше многу злосторства врз граѓаните на овој слободарски град. Тешка беше глетката што ја доживеаја бооците на Дванаесеттата македонска бригада кои, јуришајќи низ Скопје навреме пристигнаа до Камениот мост и го спасија да не одлета во воздух, но кои не стигнаа да го оневозможат злосторот што се одигра на левиот брег на Вардар. Штом се префрлија таму тие ги најдоа и деветте трупови, со вџашени лица и отворени очи. Нивната крв уште беше врела. Тие најмалку очекуваа да бидат вака пречекани. Беа вчудовидени. Тие тешки чувства Методија Котевски вака ги опиша: „Поминавме преку Камениот мост, на левиот брег на реката. Пред нас се укажа морничава глетка. Покрај самиот мост, на тротоарот, облеани во крв лежеа девет граѓани на Скопје".1*8

107 Инадески, Митре: Х р о н о л о г и ј а н а С к о п је , Скопје — 1974, стр. 77. Диверзантските групи во С копје им нанесуваа големн загуби на Германците и ги попречуваа при повлекувањето да уриваат обекти од витално значењ е на градот. Затоа Германците стрелаа многувоша меѓу кои се сгреланите на камениот мост: Драган Јакимов, Дончо Андонов, Јордан Јакимов, Перо Јовановмќ Памтелеј Дапчев, Перо Ч рвеников, Светислав Гуриќ, Ф оки Владимиров и Христо Караџа ,вв Котевски, Методија: Скопска бр и г а д а , Београд — 1989, стр. 127

110

12 (57) СПОМЕН БЕЈ1ЕГ НА ЗАГИНАТИТЕ БОРЦИ ВО НОВ ОД СЕЛОТО КУЧЕВИШТЕ

Спомен белегот е поместен на зградата што се наоѓа срет-село, до здравствената амбуланта и основното училиште, во која е сместена Месната заедница. На мермерната плоча вдлабени се деветнаесет имиња на борците кои ги положија своите животи во НОВ и Револуцијата и девет имиња на жртви на фашизмот.119 Спомен белегот е откриен 1971 година. Населението од ова село уште од првите денови на окупацијата во 1941 година, му се спротистави на окупаторот, активно помагајќи го Народноослободителното движење. Есента 1944 година тука беше формирана Шеснаесеттата ударна бригада, што дејствуваше на овој терен се, до ослободувањето на Скопје. , и На споиен белегот запиш ани с е следни те имиња на загинатите борци во НОВ од с. Кучевишта: Белински А. Трајко, Киранџиски Никола, Комненовски С. Душ ан. Комненовскп Ј. Милан. Марков Драган, Нешков П. Б л аж о, Нешков С. Тодор, Нешковиќ И. Трајан. Ниниќ Ѓ. Драган, Рајовски Ј. Љ убе, Р ајчевски Ј. Љ убомир, Славковски Љ. Љ убе, Тенов Т. Стојан, Усев С. Бојко, У севС тево, Црничин Н. К рсто, Чековиќ А. Б л аж о, Ч ековиќ П. Танаско и Ш трбанов Милан. Жртви на фаш истички терор: Комненова Б оја, Марковиќ П. Тодор, Н еделковски П. Младен, Нешковиќ С. Милан, С алчев С. Нешо, Славков Л . Драган, Стојкова С. Ката, Црничин Ј. Спасе и Шијаков А. Никче.

111

13 (58) СПОМЕН БЕЈ1ЕГ НА ЗАГИНАТИТЕ БОРЦИ ВО НОВ ОД СЕЈ10Т0 ЉУБАНЦИ

112

14 (59) СПОМБН БЕЛЕГ НА ЗАГИНАТИТЕ БОРЦИ ВО НОВ ОД СЕЛОТО МАЏАРИ

Спомен белегот на загинатите борци е поставен на фасадата на зградата на основното училиште „Наум НаумовскиБорче“ во селото Маџари. На мермерна плоча вдлабени се девет имиња на борци од селата Маџари, Трубарево и Белимбегово, кои ги положија своите животи во борбата за слобода во текот на НОВ и Револуцијата, на боиштата ширум нашата татковина и три имиња на жртви на фашистичкиот терор.171 Спомен белегот е откриен 1971 година.*8 •"* На спомен белегот запиш ани се следните имиња на загинатите борци во НОВ од село Маџари и други села: Велковски Д. А нгеле, Велковски А. Љ убен, Георгиевски А. А л ексо, Гурнќ Б. Б ож идар, Гуровски Т. Б лаж о, Нвановски Ј. Веле, Ивановски Ј. Пеце, Ивановски Т. Добре и М илошевски С. Боривоје. Ж ртви на фаш истички терор: Бошковски Н. Борис, М услиовски Аљуш и Тодоров Владо.

8 Да не се заборави

113

15 (60) СИОМЕН БЕЛЕГ НА ЗАГИНАТИТЕ БОРЦИ ВО НОВ ОД СЕЛОТО МИЛАДИНОВЦИ

На спомен белегот, што се наоѓа во селото Миладиновци, напишани се пет имиња на борци кои ги положија своите животи во борбите што ги водеше НОВ за слобода на нашата татковина.172 Спомен белегот е откриен 1971 година. 1"2 На спомен плочата се запиш ани следните имиња на загинатите борци во НОВ од село Миладиновци: Велковски Т. Боре, Трајановски М. Тодор, Трајковски Т. Благоја, Т рајковски П. Стево и Цветковски Т. Васил.

114

16 (61) СПОМЕН БЕЛЕГ НА ЗАГИНАТИТЕ БОРЦИ ВО НОВ ОД СЕЈ10Т0 МИРКОВЦИ

Спомен белегот е поставен на зградата на општествените организации во селото. На мермерна плоча вдлабени се тринаесет имиња на борци од ова село, кои ги положија своите животи во борбите во НОВ и Револуцијата за слобода на татковината и девет имиња на жртви на фашистичкиот терор.178 Спомен белегот е откриен 1971 година. 178 На спомен белегот се запиш ани следните имиња на загинатите борци во НОВ од селата Мирковци, Б разда, Глуво и Оризари: Варсаковски Стојан, Велковски С. Атанас, Грујов Д. Јован, Кајкимов Ј. Ангеле, Каимов С. Стоилко, Каскаров П. Благоја, Левајковски К. Ратко, Шишков Раде, Шишков Душ ан, Кираџиски С. Здравко, Пејковски Н. Пеце, Пејковски Т. Бош ко, Таневски И. Илија. Ж ртви ва фаш истички терор: Зибосовски Б . Крсто, Јанков Петар, Раков Никола, Смоков Крсто, Ш агав Митре, Ш ишков Илија, Шишков Јован, Ш ишков Ф илип и Петровски Трајан.

8*

115

17 (62) СПОМЕН БЕЛЕГ ОД НОВ ВО МАТКА

Спомен белегот од НОВ и Револуцијата се наоѓа на карпите покрај самата брана на централата Матка и потсетува на настаните што се одиграа во ноември 1944 година. На ргката Треска, близу до Скопје, се наоѓа езерото и електричната хидроцентрала Матка. Овој објект, од животна важност за градот, во ноемвриеките денови 1944 година, во времето кога се водеа жестоки борби за ослободувањето на Скопје, беше изложен на опасност да биде миниран и разурнат. Тоа многу добро го знаеја единиците на НОВ. Тие требаше да ги оневозможат балистите, кои се организираа со намера да го уништат овој значаен објект и со тоа да предизвикаат огромни штети и многу 174 Котевски

116

Методија,

Скопско

човечки жртви. Првиот баталјон на Дванаесеттата македонска бригада на НОВ проникна во таа опасност и затоа решително тргна да ја заштити браната на езерото и хидроцентралата. Тежок беше и напорен тој пат до Матка. Требаше да се совлада многу тешкиот и непрооден планински терен. Со натчовечки напори, низ постојана борба борците на баталјонот настојуваа да зазсмат соодветни позиции, со цел да кожат да ја бранат хидроцентралата. На 14 ноември Првиот баталјон водеше жестоки борби со балистите. Тие со големи сили напредуваа и го потиснуваа баталјонот. Во најтешката борба делови на Четиринаесеттата бригада му се придружија на баталјонот и со заеднички сили успеаја да ги задржат балистите се до пристигнувањето на другите единици на НОВ. Така со силни и свежи сили, балистите беа одбиени, а во наредните денови и целосно разбиени. Борците и старешините на Првиот баталјон на Дванаесеттата македонска ударна бригада многу придонесоа хидроцентралата Матка и браната на Треска да останат неурнати. Но тие скапо го платија тоа со животите на свои борци. „Во дводневните борби баталјонот загуби шест борци, а имаше и десет полесно и потешко ранети".174

бри г а д а , Београд — 1969, стр. 151

18

(63) СПОМЕН БЕЛЕГ НА ЗАГИНАТИТЕ БОРЦИ ВО НОВ ВО БОРБИТЕ ПРОТИВ ОКУПАТОРОТ ВО СЕЛОТО МОРАНИ

На влезот во селото Морани, на една височинка крај патот, е подигнат спомен белег на загинатите борци на НОВ и Револуцијата: Томаќи Димитровски и Васко Трајковски.175 Овој спомен белег е поврзан со бегството на политичките затвореници од затворот Идризово. Партиското и военото раководство на Скопје, во соработка со затворскиот комитет во затворот Идризово, во летото 1944 година, вршеше засилени подготовки за ослободување на политичките затвореници од затворот во Идризово. За ослободување на полотичките затвореници беше ангажирана Третата народноослободителна ударна бригада. На 29 август 1944 година, во ноќта, затворениците беа ослободени и заедно со единицата на Третата бригада тргнаа од Идризово кон планината Китка. На ,тој долг и напорен пат кај селото Морани тие се судрија со бугарска фашистичка војска.17* Во борбата Третата бригада излезе победник. 175 Крстевски, А лексаидар: В о борба за победа, 13 Н о е м в р и , бр. 10, Скопје — 1971, стр 21 Исто

117

19

(64) СПОМЕН БЕЛЕГ НА ЗАГИНАТИТЕ БОРЦИ ВО НОВ ОД СЕЛОТО ПОБОЖЈЕ

Спомен белегот е поставен на фасадата на зградата на општественополитичките организации во селото. На спомен плочата се испишани шеснаесет имиња на загинати борци во НОВ и Револуцијата, кои паднаа на повеќе боишта ширум нашата земја, и имињата

на петмина жртви на фашистичкиот терор.177 Спомен белегот е откриен 1971 година. Жителите на ова село, уште во првите денови на окупацијата даваа отпор против окупторот. Александар Урдаревски организира одреден број луѓе во селото, што ги предводеше Тодор Чангов, и преку нив спроведуваше многу задачи и ги подготвувашс за борба против окупаторот. По доаѓањето на С к о п с к и о т партизански одред во 1941 година, а особено по пристигнувањето на партизанскиот одред во 1942 година, борците имаа силна поддршка во ова село. Селаните ги помагаа партизаните, вршеа многу работи за нив и организирано се бореа против окупаторот. Таа крепост на партизанското движење остана се до ослободувањето на Скопје. Од селото имаше голем број учесници во 'единиците на НОВ и Револуцијата, од кои шеснаесетмина ги положија животите во борбите за слобода на татковината.

1" На спомен белегот се запишани следните имиња на загинатите борци во НОВ оц селото Побожје: Бојчевски 3. Петко, Горњивски Ј. Ристо, Горњевски А. Велимир, Зенковски К. Александар, Јанков П. Мирко, Кметов Ф. Милан, Кметовски Ф. Богдан. Крстов Т. Божин, Огњенов Н. Александар, Трајанов Н. Благоја, Трајанов Коста, Ќоќоров К. Живко, Чангов К. Петре, Чангов Б. Тодор, Чилачки Т. Душан и Чилачки Т. Љубомир. Жртви на фашистички терор: Зенговски К. Цветко, Крстик С. Трајко, Говњивски А. Илија, Тошиќ Т. Васо и Трајковиќ Ј. Илија.

118

20

(65) СПОМЕН БЕЛЕГ ОД НОВ НА ПРЕСЛАП-КИТКА

Спомен белегот се наоѓа на патот за селата Алдинци и Палиград на Преслап. Во тешката и напорна 1942 година партизанскиот одред „Димитар Влахов", водеше тешки борби против бугарскиот окупатор на повеќе места и го развеваше знамето на востанието во Македонија. Тој стигна на Китка. Народот од овој крај со големи симпатии гледаше на борбата што ја водеа партизаните против окупаторот, активно го помагаше и самиот се вклучуваше во отпорот и борбата. Во една тешка и нерамна борба загина борецот на одредот Ристо Најдовски-Шајката. Општинскиот одбор на СЗБ од НОВ на Драчево, во 1961 година ги одбелехи тие настани и загинувањето на храбриот Ристо НајдовскиШајката.

119

21

(66) С110МЕН БЕЛЕГ НА ЗАГИНАТИТЕ БОРЦИ ВО НОВ И ЖРТВИТЕ НА ФАШИЗМОТ ПОСТАВЕН ВО СЕЛОТО РАКОТИНЦИ Спомен белегот е поставен на зградата што се наоѓа на патот за селото Ракотинци, во која беше сместена бившата општина. На спомен плочата се испишапи дваесет и шест имиња на борците што ги положија своите животи во борбата за слобода во НОВ и Револуцијата од селата Ракотинци, Сопиште, Добри Дол, Долно Солње, Горно Солње, Говрлево, Чифлик и Света Петка, и пет имиња на жртви на фашистичкиот терор.178 Во овој крај, во 1944 година дејствуваа единиците на Дванаесеттата бригада. Народот од овие села целосно беше определен за борбата на НОВ, ги помагаше единиците од НОВ и учествуваше во борбата против окупаторот и домашните предавници.

>ево: 81. Варчар (населба): 167. Ваолар (река): 11, 39, 40, 92, 105. 107, 110, 155. РГаона: 139. 143. Велес (Титов): 35. 45. 67, 68, 70, 75. 141, 173, 178. 184. Виена: 17. В ил -Ф о анж : 67. Влаличин Хан: 160, 162. Влае (населба): 105. 137. Внгени (село): 146. ЕГоденско: 146. Водно (населба): 72, 88. Водно (планина): 24, 41. 42, 103. Војница (село): 163. Волково (село): 101. Вражале (село): 107. Врање: 90, 184.

Вратница (село): 84, 89. Врело (село): 71. Вршац: 85. Гевгелија: 45. Гернанија: 57, 70, 91. Глуво (село): 102, 115. Глумово (село): 126, 127. Говрлево (село): 103, 120. Горанце (село): 89. Горна Морава: 43. Горне Бавче (месност): 41. Горно Количани (село): 34. 35. Горно Нерези (село): 41 128. Горно Солње (село): 120, 142. Горњани (село): 43. Гостивар: 86, 91. Гостиварско: 91, 171. Градовци (село): 107. Градски парк (С копски градски парк): 40, 143, 151, 155, 158, 160, 163, 173. Градско: 71. Грац: 167. Грачаничка околија: 71. Грнчар (село): 153. Грција: 146. Грчец (село): 126. Дебар: 45, 91. 148. Дебар Маало (населба): 42, 74, 83. Дебарца: 153. Добри Дол (оело): 120. Долно Нерези (село): 105. Долно Соње (село): 120. Драчево (населба): 104, 119. Дрезден: 173. Ѓаковица: 152. Горче Петров (населба): 106, 140, 148, 168, 173 Европа: 39, 78. 11 Октомври (населба): 145. Ени Ќој (логор во Бугарија): 95. Загреб: 17, 77, 161, 167, 168, 171, 174. Задар: 167. Западна Махедонија: 79. 86, 91, 174, 176. Зелениково (село): 107. З л о к у ќ а т (село): 21, 40. Ивањица: 68, 83, 174. Идризово (населба и затвор): 14, 50. 117, 171 188. 197

Источна Босна: 81. Јајце: 18. Југославија: 10, 13, 14, 18 — 22, 24, 35, 43, 47. 54, 56. 70, 74, 77, 79, 82, 89, 100, 101, 106, 123. 131, 140, 151, 152, 153, 162, 163, 165, 168, 169. 174. 175. Јужна Србија: 197. Кавадарци: 45. Кајмакчалан (планина); 146. Капиштец (месност): 191. Карпош III (населба): 40. Каталенец (село): 184. Качаник: 131. Качаничка Клисура: 32, 58, 59, 189. Качаничко: 89. Кисела Вода (иаселба): 17, 56, 192. Китка (планина): 117, 119. Кичево: 45. Козле (месност): 24, 77, 78, 91, 108, 149, 191. Колонија (населба): 83. Косово: 16, 21. 32, 43, 70, 79, 83. 107, 152. Копар: 167. Кочериново (село): 143. Крпва Паланка: 85. Крњево ((населба): 94. Крушевац: 171. Крушево: 19, 45. Крушопек (село): 126. Куманово: 12, 45, 54, 59, 70. 86, 88, 123, 184. Кумровец: 9. Кучевиште (село); 58, 111. Лазаров Камен (месност): 44. Лепенец (река): 131. Лепоглава (затвор): 168. Лерин: 146. Леуново (село): 171. Липљан: 22, 71, 152. Либан: 153. Ложишче (село): 167. Лопушник (планина): 174. Љубанци (село): 112, 189. Љубљана: 17. Македонија: 11 — 14, 19, 20, 27 — 32, 42, 43, 45. 46, 51, 52, 56, 57, 58, 60, 67. 69, 76, 77, 79, 81. 87. 91. 94, 95, 106, 108, 109. 122, 123, 140, 141. 153. 161, 162, 165, 172, 178. 187, 188. Мартиновиќи (село): 92. Матејче (манастир): 100. Матка (месност и брана): 107, 116, 126. Маџари (населба): 113, 155. 158, 159. Маџир Маало (н(аселба): 88. Мегленско: 146. Меѓумурје (логор): 68. Миладиновци (село): 114. Минхен: 168. Мирковци (село) 115. Морава (река): 58. Морани (село): 117. Москва: 17. Неготин Краина: 21. Неготино: 45. Нежилово (село): 73. Неретва (река): 167. Ниш: 81, 100. Ново Маало (населба): 15. 198

Ново Село (село Гостиварско): 91. Ново Село (село С копско): 107. Оморани (село): Оризари (село): Ораовец (село): Ореовец (село): Островско: 146. Охрид: 45, 140.

67. 115, 126. 107. 140.

Пазин: 167. Палиград: 119. Париз: 17, 168. Плевен: 139. Пљачковица (планина): 84. Побужје (село); 113. Подмочани (село): 153. Полска: 57. Постире (село): 167, Преслап (месност): 119. Прилоп: 12, 45, 78, 83, 94. 140, 141, 153, 175, 178. Прилепско: 140. Пришгина: 70, 92. Радуша (село и рудник): 40, 41, 70, 83, 123, 149. Ракотници (село): 120. Раштак (озло): 121. Ресен: 45, 141. Ресенско: 153, 165. Росилово (село): 146. Сандево (село): 21, 177. Сарај (село): 157. Света Петка (село): 103, 120. Серава река): 29, 30. Синѓелиќ (село и населба): 58, 65, 66, 81, 124 Скадар: 152. Скопје: 9, 11 — 14, 16. 19. 20, 21, 24, 27— 35, 29, — 42, 44 — 61, 65 — 72, 74 — 83. 85 — 95. 99. 100, 103, 107 — 111. 116, 117, 118. 122, 123. 125. 126, 131, 138. 139. 141. 143. 148 — 151, 157. 160, 161, 163, 173, 175, 178, 183, 185 — 190. Скопска Црна Гора (планина); 16, 21, 22, 24, 41. 43. 47, 58. 59, 75, 77, 83, 84, 89, 107, 132. 187, 189. С копско : 12, 13. 14. 15, 24. 55, 65, 79. 142, 187. Словенија: 17, 18. Солун: 67, 83. Сопиште (ссло): 120. Софија: 108. 144, 163. 164, 168, 174. Сплит: 167. Србија: 79. 170, 169, 172. Сремска Митровица: 65, 68, 91, 148, 161, 168, 174. Стааропол (логор во Бугарија): 95. Станке Димитров: 143. Старо Градско (село): 22, 152. Струга: 45. Струмица: 45, 72, 184. Студеи Кладенец (месност): 107. Суви Дол (село): 71. Сурдулица: 21. СутЈеска (река): 167. Сушак: 167.

Т аф тади џ е (населба): 142. Тетово: 45, 86. Т етовско: 84, 89. Т и квеш : 178. Т и ран а: 85. Т иговелеш ко: 87, 107. Т и тоградско: 92. Т опаана (населба): 189. Топанско П оле (населба): 168. Т р ак и ја : 57. Т реб ли н ка (логор): 57. Т реск а (река): 116, 126, 127. Т рубарево (село): 113. Тумба (село) 160.

Ф рвн ц иЈа: 67, 171. Х р в ат с ка : 167. Ц реш ево (село): 128. Ц р и кв ен иц а: 187. Ц рн а Гора: 189. Ч а и р (населба): 42, 76, 151. Ч ех о сл о в ач к а : 70, 91. Ч и ф л и к (село): 103, 120. Ч у ч е р (село): 21, 41, 43, 44, < Ш и ш ево (село): 126, 127. Ш п ан и Ја: 171. Ш тип : 45, 54, 57. 75. 83, 178.

199

С О Д Р Ж И Н А Стр. Белешка од иадавачот — — —

—— — —

— — — —

— — —

5

Споменик на Јосип Броз Тиго — — — — — — — — — — — Сшшеник на иаднатите борци во НОВ и Револуцијата — — — — — Споненик на жената борец — — — _ _ _ — — _ — — — Споменшс на Раде Јовчевски — Корчагин — — — — — — — Споменик на Борис Кидрич _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ Споменик на Наум Наумовски — Борче _ _ _ _ _ _ _ _ Споменик на Александар Урдаревски — Станко — — — — — — Меморијален комплекс на загинатите борци во НОВ во Бутел — — —

9 11 13 15 Х7 19 21 23

СПОМЕНИЦИ 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8.

СПОМЕН КУЌИ — МУЗЕИ ОД НОВ И РЕВОЛУЦИЈАТА 1

(9) Спомен куќа — музеј на НОВ и Револуцијата на булеварот „Гоце Делчев" — — _ _ _ _ _ _ — — — — — — — 27 2 (10) Спомен куќа — музеј на НОВ на ул. „Севастополска“ 5 3 (11) Спомен куќа — музеј на НОВ на ул. „Цетинска** бр. 2 — — — 32 4 (12) Спомен куќа — меморијален музеј во с. Горно Количани — — 34

**ѓ1 39 40

ЅЅЌ

ОДБЕЛЕЖАНИ НАСТАНИ ОД НОВ И РЕВОЛУЦИЈАТА 1 (13) Спомен белег за акцијата — уништуваже на окупаторски авион во 1941 година _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 2 (14) Спомен белег на С копскиот партизански одред — — — — — 3 (15) Спомен белег од НОВ на куќага на ул. „Горѓи Абаџиев" бр. 17, во која беше сместен дел на партиската техника — — — — — 4 (16) Споиен белег од НОВ во Манастирот Влаговештение — — — — 5 (17) Спомен белег на Лазаров Камен — — — — — — — — — 6 (18) Спомен белег од НОВ на куќата на ул. „Владимир Назор" бр. 8, во која Покраинскиот комитет на К П Ј за Македонија донесе одлука за основање на Покраинскиот воен штаб на партизанските одреди за Македонија — — — — — — — — — — — — 7 (19) Спомен белег на куќата на Крали» Качаниклиќ во селотоЧучер, во која е избран Месниот НОО на 4 октомври 1941 година — — 8 (20) Спомен белег од НОВ на ул. „Ѓуро Сгругар" бр. 19 каде Благоја Деспотовски — Шовељ и Александар С милковски извршија аггентат иад народниот предавник Мане Мачков, н а 7 октомнри 1941 година 9 (21) Спомен белег од НОВ на куќата на ул. „Иван Козаров" бр. 37 во која е одржан состанокот до ПК на К П Ј за Македонија на 5 ноември 1941 година и е донесена одлука велешката, битолската, крушевската и ресенската партиска организација да организираат и исфрлат на терен партизански одреди — — — — — — — 10 (22) Спомен белег од НОВ на „Шивачкиот колектив" — — — — — И (23) Спомен белег од НОВ на куќата на „Осма ударна бригада" бр. 20, во коЈа преогојуваа оргаиизатори на востанието и во која беше сместена илегалната техника _ _ _ _ _ _ _ _ _ 12 (24) Спомен белег на една од зградите на Тутунсвиот помбинат во Скопје, во која беа затворени Евреите во 1943 година — — —

45 47 49

51 53 55 56

201

—

Стр. 13 (25) Спомеи белег од НОВ на зградата иа Ооновното училиште во оелото Кучевиште, каде што е формирама Шеснаесеттата македонска НО ударна бригада — — — — — —— — — — — — 14 (26) Спомен белег од НОВ на куќата на Папа Теодоои, на ул. „Панче Пешев" бр. 2, во која е одржана правата конференција на ГНФ на Скопје — — — — — — 15 (27) Спомен белег во ОУ „13 Ноември" — —— — —— — —

59 вО 61

СПОМЕН БЕЛЕЗИ ОД НОВ НА КУЌИТЕ ВО КОИ Ж ИВЕЕЈА И РАБО ТЕА РЕВОЛУЦИОНЕРИ И БОРЦИ НА НОВ И РЕВОЛУЦИЈАТА 1 (28) Спомен белег од НОВ на куќата во селото Синѓелиќ во која жипееше и работеше АлиЈа Авдовиќ — —— — —— — — 2 (29) Спомен белег од НОВ на куќата на ул. „Никола Тримпаре" бр. 27а во која живееше и работеше Васил Антевски-Дрен — — — — 3 (30) Спомен белег од НОВ на куќата на ул. „Ленинградска" бр. 112 во која илегално престојуваа и работеа: Лазар Колишевски, Мирче Ацев, Страшо Пинџур, Мара Нацева и друпи — —— — — 4 (31) Спомен белег од НОВ на ул. „Васил Главинов" (поранешна „Пушкинова") бр. 4, во која живееше и работеше Роберт Гајдик-Славко 5 (32) Спомен белег од НОВ на куќата на ул. „450“ бр. 5 во која ж ивсеше и работеше Невена Георгиева (Николова) — Дун>а — — 6 (33) Спомен белег од НОВ на куќата на ул. „493“ бр. 5. во коЈа ж ивееше и работеше Благоја Давков — —— — —— — — 7 (34) Спомен белег од НОВ на куќата на ул. „Јајце" бр. 146, во која живееше и работеше Цветан Димов — —— — —— — — 8 (35) Спомен белег од НОВ на куќата на ул. „Кнез Хатцен" бр. 2, во која живеешс и работеше илегално Кузман Јосифовски-Питу — — 9 (36) Спомен белег од НОВ на куќата на ул. „Титовелешка" бр. 4, во која живееше и работеше Раде Јовчевски-Корчагин — — — 10 (37) Спомен белег од НОВ на куќата во селото Синѓелиќ, во коЈа ж ивееше и работеше Оливера Јоциќ — —— — —— — — 11 (38) Спомен белег од НОВ на куќата на ул. „299" бр. 16, во која ж ивееше и работеше Дане Крапчев-Стари — — — — — — — 12 (39) Спомен белег од НОВ на куќата на ул. „Козара" бр. 4 во која живееше и работеше Решат М устафа-Чупчиќ — —— — — 13 (40) Спомен белег од НОВ пред Домот на ЈНА за Перо Наков — Скубе 14 (41) Спомен белег од НОВ на куќата на ул. „54" бр. 13, во коЈа живееше и работеше Боро Петрушевски-Папучар — — — — — — — 15 (42) Спомен белег од НОВ на некогашната куќа на бившата ул. „37“ бр. 21, во која живееше и работеше Душко Поповиќ — — — 16 (43) Спомен белег од НОВ на ул. „Ваташка" бр. 8, во која живееше и работеше Периша Савелиќ-Самоан — —— — —— — — 17 (44) Спомен белег од НОВ на куќата на ул. „Беласица" во која живееше и работеше Коце Стојановски-Металец — — — — — — 18 (45 Спомен белег од НОВ на куќата во селото Чучер, во коЈа се роди, растеше, живееше и работеше Александар Урдаревски-Станко —

65 67 69 70 72 74 76 78 80 81 83 85 86 68 90 92 94 96

СПОМБН БЕЛЕЗИ ОД НОВ И РЕВОЛУЦИЈАТА ПОСВЕТЕНИ НА ЗАГИНАТИ РЕВОЛУЦИОНЕРИ И БОРЦИ 1 (46) Спомен белег на загинатите борци во НОВ и Револуцијата од селото Бродец — — — — — — — — — — — — — — — 2 (47) Спомен белег на загинатите борци во НОВ и жртви на фашизмот во селото Булачани — — — — — — — — —— — — 3 (48) Спомен белег на загинатите борци во НОВ од селото Волќово — 4 (49) Спомен белег на загинатите борци во НОВ и Револуцијата од селото Глуво — — — — — — — — — — — — — — 5 (50) Спомен белег во селото Говрлево на загинатите борци во борбите што се водеа во овоЈ крај во 1944 год. — — — — — — — 6 (51) Споиен белег на загинатите борци во НОВ од селото Драчево — 7 (52) Спомен белег на загинатите борци во НОВ од селото Долно Нерези

202

99 100 101 102 103 104 105

8 (53) Спомен белег на загинатите борци во НОВ ао лвркот во населбата Горче Петров — — — — — — — — — — — — — — 9 (54) Спомен белег на загинатите борци во НОВ во селото Зелениково 10 (55) Спомен белег во Месноста Козле, каде нгго е загинат Кузман Јосифовски-Питу — — — — — — — — — — — — — 11 (56) Спомен белег од НОВ на Камениог мост во СкопЈе — — — — 12 (57) Спомен белег на загинатите борци во НОВ од селого Кучевиште 13 (58)) Спомен белег на загинатите борци во НОВ од селото Љубанци 14 (59) Спомен белег на загинатите борци во НОВ од селото Маџари — 15 (60) Спомен белег на загинатите борци во НОВ од селото Миладиновци 16 (61) Спомен белег на загинатите борци во НОВ од селото Мирковци — 17 (62) Спомен белег од НОВ во Матка —— —— — — — — — 18 (63) Спомен белег на звгинатите борци во НОВ во борбите против окупаторот во селото Морани — — — — — — — — — — 19 (64) Спомен белег на загинатите борци во НОВ од селото Побожје — 20 (65) Спомен белег од НОВ на Преслап — Китка — — — — — — 21 (66) Спомен белег на загинатите борци во НОВ и Жртвите на фаш измот поставен во селото Ракотници — — — — — — — — 22 (67) Спомен белег на загинатите борци во НОВ од селото Раштак — 23 (68) Спомен белег од НОВ и Револуцијата во Скопје