Commentaria minora in Apocalypsin Johannis: Apringi Pacensis tractatus fragmenta, Cassiodori senatoris Complexiones, Pauca de Monogramma excerpta, Incerti auctoris commemoratorium, De enigmatibus ex Apocalypsi, Commemoratorium a Theodulpho auctum

Le commentaire d'Apringius, composé dans les années 530/540, n'est conservé qu'en partie dans un manuscri

401 37 6MB

Latin Pages [356] Year 2003

Report DMCA / Copyright

DOWNLOAD FILE

Polecaj historie

Commentaria minora in Apocalypsin Johannis: Apringi Pacensis tractatus fragmenta, Cassiodori senatoris Complexiones, Pauca de Monogramma excerpta, Incerti auctoris commemoratorium, De enigmatibus ex Apocalypsi, Commemoratorium a Theodulpho auctum

Citation preview

CORPVS CHRISTIANORVM Series Latina

CVII

CORPVS CHRISTIANORVM

Series Latina

CVII

COMMENTARIA MINORA IN APOCALYPSIN JOHANNIS

TURNHOUT BREPOLS PUBLISHERS 2003

VARIORVM AVCTORVM

COMMENTARIA MINORA IN APOCALYPSIN JOHANNIS SCILICET APRINGI PACENSIS TRACTATVS FRAGMENTA CASSIODORI SENATORIS COMPLEXIONES PAVCA DE MONOGRAMMA EXCERPTA INCERTI AVCTORIS COMMEMORATORIVM DE ENIGMATIBVS EX APOCALYPSI COMMEMORATORIVM A THEODVLPHO AVCTVM

QVAE OMNIA RECOGNOVIT ET COMMENTARIO CRITICO INSTRVXIT

ROGER GRYSON

TURNHOUT BREPOLS PUBLISHERS 2003

*/û7

© 2003 BREPOLS PUBLISHERS (Turnhout - Belgium) All rights reserved. No part of this publication may be reproduced, in any form or by any means, without permission of the publisher.

nâv кт1оцa ô èv тф oùpavâ) Kai éjti tfjç yfjç кai гтокaтсо щс yf|ç Kai èni Tfjç вакаоацс, Kai xà èv aùroîç návxa TJKOuaa XeyovxaТф кaвтщЁУср ÈTti тф вроvф Kai тф apviw r\ eüXoyia Kai í| zi\ir\ Kai т| 5ó¡;a Kai то кратос eiç toùç aiôvaç töv aicovcov. Kai та теооaрa Сфa ëteyov Ajif|v, Kai oi 7tpeaß\)Tepoi eneoav Kai npoa£KÚvr| BEA Apc 2,1,28; BEA Apcst 3.3 nescies] nescis GrAMQMZTCOALXicpT56 70 73 271 9W; PS-VIG tri 3; APR; BED Apc (D); BEA Apc 1,5,63; 1,5,79; 2,5.18 (x Vorlage): 2,5,54

Introduction

23

Le texte de l'Apocalypse reproduit par ailleurs dans le ma nuscrit de Copenhague n'a exercé aucune influence sur le lemme du commentaire d'Apringius. C'est d'autant moins surpre nant que ce texte a été transcrit après le commentaire et placé seulement ensuite en tête du manuscrit24. Les sources En dehors des auteurs sacrés, Apringius ne cite nommément aucun écrivain ecclésiastique. Dans le commentaire de Apc 1,8, il rappelle qu'au dire des anciens (maiores), la valeur tota le des lettres A et со, selon la numération grecque (801), est la même que celle des lettres composant le mot лерюхера (co lombe). Ce calcul, d'origine gnostique, se retrouve à différentes reprises dans la tradition patristique. Au témoignage d'Irénée, confirmé par celui d'un Pseudo-Tertullien, les marcosiens en tiraient la conclusion que la colombe qui descendit sur Jésus lors de son baptême n'est autre que le Sauveur, commencement et fin de toutes choses25. Grégoire d'Elvire, pour sa part, voit dans la colombe une figure à la fois de l'Église, du Christ et de l'Esprit26. Ce dernier texte est fort proche d'un passage du De trinitate de Didyme l'Aveugle27, ce qui s'explique peut-être par une source origénienne commune. On rencontre des idées sem blables chez Primasius, - un contemporain d'Apringius, - dans son commentaire de Apc 22, 1328. Rien de tout cela, cependant, ne correspond exactement à ce que dit l'évêque de Beja. Quant à l'assimilation du lion à l'évangéliste saint Marc, en Apc 4,7, à propos de laquelle les «anciens» sont également invoqués, c'est une opinion très largement répandue29. Une autre référen ce générale est faite, cette fois aux «historiens ecclésiastiques» {relatores ecclesiastici), à propos de l'exil de Jean à Patmos, durant lequel il contempla la vision consignée dans le livre de l'Apocalypse, selon Apc 1,9. Alors que la tradition rattache gé néralement cet exil à la persécution de Domitien, Apringius le 24 Voir ci-dessus p. 17. 25 Cf. IR 1,14,6; PS-TE hae 5,1-2. 26 GR-ICt 3,10-11. 27 De trinitate, 2, 14 (PG 39, 696A). 28 PRIM 5 (306-307). 29 Voir P. Bogaert, Les Quatre Vivants, l'Évangile et les évangiles: Revue théologique de Louvain 32 (2001 ) 457-478.

24

Apríngi Pacensis tractatus

situe beaucoup plus tôt, sous Claude, au moment où sévit la fa mine annoncée dans les Actes des apôtres par le prophète Agabus30. Je ne connais qu'un seul historien ecclésiastique qui date l'Apocalypse de cette époque, à savoir Épiphane de Salamine". Une interprétation traditionnelle est présentée sans référence, comme allant de soi: l'association des sept sceaux, en Apc 5,1, aux sept événements majeurs de la carrière du Christ; elle fait probablement allusion à un rite commun aux liturgies gallicane et visigothique". À neuf reprises11, les explications alternatives (aliter) pro posées par Apringius sont empruntées textuellement, mais sans désigner l'auteur, au commentaire de Victorin, qu'il connaît à travers la recension Ф de l'édition hiéronymienne34. En dehors de ces cas, où elle intervient à titre subsidiaire, je ne vois pas que l'influence de l'exégèse victorinienne se marque de quel que autre façon dans le commentaire d'Apringius. L'évêque de Beja utilise couramment le Liber interpretatio ns hebraicorum nominum de Jérôme, qui figure dans toutes les bibliothèques ecclésiastiques de l'antiquité et du moyen âge. Un détail mérite d'être relevé: l'interprétation de Mosoch par capitis (VII, 169-170). Le glossaire hiéronymien fournit pour ce nom, comme souvent, plusieurs interprétations: prolongatio siue defectio aut certe conpressus dans la section sur la Ge nèse, capientes dans la section sur Isaïe, amentes siue trahentes dans la section sur Ézéchiel15. L'interprétation la plus proche de celle fournie par Apringius est capientes; en effet, le contexte montre clairement qu'il rattachait la forme capitis au verbe ca pere, non au substantif caput. Cependant, capitis doit avoir été suggéré à l'auteur par la formule d'Ez 38,2 (cité dans le con-

30 Cf. Act 11,28. 31 Aduersus haereses, 51,12,2 (CB 31, 263,15 - 264,2); 51,33,9 (308,13-16). À noter également que le canon de Muratori énumère l'Apocalypse et les deuxième et troisième épîtres de Jean avant les épîtres pauliniennes. 32 Voir E. A. Matter, The Pseudo-Alcuinian 'De septem sigillis'. An Early Latin Apocalypse Exegesis: Traditio 36 (1980) 1 1 1-137. 33 En Apc 1,13. 14. 15. 16; 2,17. 28; 4,3; 5,1. 3. 34 Voir M. Dulaey, Victorin de Poeiovio, premier exégète latin, 2 vol., Paris 1993 = Collection des Études Augustiniennes, série Antiquité 139-140, p. 361 (avec la n. 59). 15 HI nom Gn (68 = Lag. 8,13); Is (121 = Lag. 50.16); Ez (131-132 = Lag. 58,6-7).

Introduction

25

texte), principium capitis Mosoch et Tubal, où capitis est le génitif de caput. Il y a eu confusion dans son esprit. Apringius a dû lire, comme tous les théologiens de son temps, une partie au moins de l'œuvre d'Augustin, sans qu'on puisse pointer du doigt, pour autant, tel passage dont il se serait évidemment inspiré. J'ai noté seulement des expressions ou des idées qui lui viennent probablement de l'évêque d'Hippone, par exemple l'expression fundamentum fundamentorum, à pro pos du Christ et des apôtres considérés dans leur rapport à l'Église36, ou le chiffre trente-six comme mesure de la durée du séjour du Christ au tombeau". Il n'est pas douteux qu'une étu de approfondie de la théologie d'Apringius, en particulier de sa théologie trinitaire et de sa christologie, ferait apparaître d'au tres sources, peut-être même orientales. Je laisse ce travail aux historiens du dogme. La présente édition Il serait vain d'espérer que le texte d'un ouvrage du milieu du sixième siècle se retrouve intact dans un manuscrit du dou zième. Mais aucune tâche n'est plus difficile, pour un philo logue, que celle d'éditer un texte conservé par un témoin uni que. Quand le texte de celui-ci apparaît corrompu, - ce qui est loin d'être toujours évident, - il n'a d'autre ressource que la conjecture, souvent aléatoire. Parmi les fautes les plus faciles à redresser, dans le manuscrit de Copenhague, figurent les faux accords et autres altérations de la désinence, plus rarement du radical, dues à l'influence d'un mot voisin, dont la terminaison (ou un autre élément caractéristique) est anticipée ou répétée machinalement18; le copiste est d'autant plus souvent induit en tentation, à cet égard, que l'auteur abuse de l'hyperbate, qui re quiert d'accorder adjectif ou pronom avec un substantif éloi gné. On n'aura pas davantage de peine à repérer les haplo36 7,469-470; cf. AU Ps 86,3,19 (1200). 37 7,325-327; cf. AU tri 4,10 (174 ,30-32). 38 Le copiste a écrit en 1 ,4 sermonum pour sermonem (après modum), en 1,15 ualebat pour ualebit (après sentiat), en 1 ,44 suae pour sua (après prouinciae), en 1,318 ipsam pour ipsa (avant perpetuaт), en 1,442 commemoraret pour commemorare (avant et), en 1,501 incorruimus pour incurrimus (après corruamus), en 1,786 considerant pour considerent (après aspiciant); les exem ples ne sont pas moins nombreux dans les livres suivants.

26

Apringi Pacensis tractatus

graphies39 ou les dittographies40 portant sur une ou deux lettres, ni à restituer les syllabes escamotées par saut du même au mê me41. Il en va autrement lorsqu'il s'agit d'omissions de plus grande importance. Fort heureusement, le commentaire d'Apringius a été re cueilli en grande partie par Beatus dans sa compilation sur l'A pocalypse. Celui-ci s'est seulement dispensé de reproduire les explications empruntées par Apringius à Victorin-Jérôme; la plupart d'entre elles ont été cependant intégrées par ailleurs dans la compilation à partir de leur source première. L'exem plaire dont disposait le moine espagnol n'était, hélas, pas en meilleur état que celui qui a servi de modèle au manuscrit de Copenhague (= К), bien au contraire. Non seulement le com mentaire des chapitres centraux et la première page du livre VII y étaient également absents, mais il manquait d'autres pages dans les deux derniers livres. Alors que la partie conservée du livre VI débute en Apc 18,6 dans К, elle débute seulement en Apc 18,21 dans Beatus (manquent 40 lignes de la présente édi tion). Un peu plus loin, Beatus enchaîne directement deux bouts de phrase qui se retrouvent mot pour mot dans К, à 49 lignes de distance, ce qui n'a aucun sens: Vt enim incendium peпеtrat corpus omne quod continet, nec exceptam aliquam deseret portionem, unde dicitur caput uiri Christus est 42. Il en va de même au début du livre VII, où Beatus n'a rien qui cor responde à un passage de 55 lignes et enchaîne tant bien que mal les contextes antécédent et conséquent43. Un peu plus loin, une portion de texte deux fois plus longue n'a pas de parallèle chez lui: VII, 107 dicens - 221 iustus (à l'exception de quel ques mots des lignes 112-113 et 217-218). On relève encore deux omissions plus courtes dans le livre VII, celles des lignes 244-256 et 287-29444, avant que les parallèles ne s'interrom39 Ainsi en 1 ,8 dissere pour disserere, en 1 , 1 54 ipsa elementi pour ipsa a ele menti, 1,672 interitum pour in interitum, etc. 40 Ainsi en 1 ,385 quam mundus pour qua mundus, en 1 ,720 beneficiis suis pour beneficii sui, en 7,528-529 apparentis poma parentis, etc. 41 Ainsi en 1,17 didisserat pour didicit disserat. en 1,339 numerorum pour numerosorum, etc. 42 BEA Apc 11,1,4; cf. APR 6,131. 178. 43 BEA Apc 1 1,4,17; cf. APR 7,29. 84. 44 Quelques mots de cette dernière section se retrouvent néanmoins chez Beatus dans un contexte étranger à Apringius.

Introduction

27

pent définitivement sur le mot demonstratur, à la ligne 427, soit environ 260 lignes avant la fin. Il est manifeste que les der niers cahiers de l'exemplaire de Beatus étaient désarticulés et en partie lacuneux. Ces lacunes font sentir à l'éditeur combien le concours de ce témoin indirect est précieux pour reconstituer la teneur origi nale du commentaire d'Apringius. Lorsque le texte de К, en ces endroits, apparaît corrompu, il regrette vivement d'en être pri vé. En effet, si l'exemplaire de Beatus n'était pas dans un meil leur état de conservation que le manuscrit de Copenhague, son texte était de bien meilleure qualité. Une bonne partie des omissions par saut du même au même, qui ne sont pas rares dans К, passerait sans doute inaperçue sans le secours de Beatus, ou bien nous ne saurions trop comment combler le manque. Voici une liste d'exemples, qui n'est pas exhaustive. Dans tous ces cas, les mots cités sont attestés par Beatus et sont tombés dans К. 1,81 inuisibilis et 1 , 1 27 peccatorum resurrectione 1,140 substantia diuinae 1 ,167 mediatorem dei et hominum 1 ,172 quia et per ipsum et quae finienda sunt 1 ,288 a domino dirigatur 1,433 etquae...(435)...perducam 1,512 et supra... (513). ..brachia mea 1 ,592 aut usque ad mortem 1.647 et paenitentiam agere noluerint 1.648 et infirmitas...(649)...delectatio 1,730 id est religiosos 2,99 quia (100). ..deo 6, 1 85 diuinitatem . . .( 1 86). . .corporis 7,367 nihil minus inuenitur in eis

Même là où un sens boiteux ou une phrase mal balancée n'invite pas à suspecter le texte de К, il faut toujours garder un œil sur Beatus. Qui soupçonnerait, par exemple, une anomalie dans le passage suivant? Nam et ut sanguinem sanctorum ostenderet expeti et ruinae illius similitudinem demonstran, sequitur quod sustulit unus angelus fortis lapidem quasi molarem magnum et misit in mare et dixit: hoc impetu mittetur Babylon illa magna ciuitas et ultra iam non erit. Ecce instat tempus perditionis eius; in emissione lapidis et impetu figuratur45.

45 APR 6,39-44.

28

Apringi Pacensis tractatus

Le texte de К est pourtant vicié par une pseudo-correction; la dernière phrase se lit comme suit dans Beatus; ecce instar perditionis eius in emissione lapidis et impetu figuratur; celuici n'a certainement pas tiré de son cru ce rare substantif indé clinable, tout à fait approprié au contexte. Il n'en reste pas moins que le témoignage de Beatus est d'un maniement délicat. Il n'existe pas d'édition satisfaisante de son commentaire. Celui-ci a été révisé à plusieurs reprises, d'abord du vivant de l'auteur, puis après sa mort. Le texte offert par les deux éditions du siècle dernier, dont la seconde ne diffère pas vraiment de la précédente, est celui d'une recension posthume, dans laquelle, en dehors des variantes de révision grandes ou petites, les fautes sont nombreuses, de sorte que le texte des sources y est doublement altéré. Pour retrouver la teneur pri mitive de celles-ci, il faut retourner à la forme la plus ancienne de l'ouvrage, conservée dans les manuscrits NPHEFQ46. En principe, Beatus cite littéralement ses sources. Son soi-disant commentaire n'est en somme rien d'autre qu'une chaîne, avec cette différence qu'au lieu d'être nommément distingués, com me dans les chaînes proprement dites, les extraits qui le com posent sont au contraire discrètement suturés, de manière à donner l'impression d'un exposé suivi. Cependant, pour le confort de son lecteur, Beatus ne s'interdit pas de retoucher quelque peu le texte de ses sources, lorsqu'il lui paraît faire difficulté. C'est ainsi qu'il substitue volontiers un synonyme à un mot rare, ou qu'il le flanque d'une glose explicative, ou qu'il paraphrase ce qui lui apparaît trop concis pour être com pris sans peine, ou qu'il modifie l'ordre des mots, lorsqu'il lui semble que la recherche stylistique du modèle fait obstacle à la clarté. Une bonne connaissance des procédés de composition de Beatus est donc nécessaire pour utiliser judicieusement son témoignage. Un véritable commentaire textuel serait nécessaire pour justifier à chaque fois les jugements que j'ai portés à cet égard; je me suis contenté de brèves annotations dans l'apparat critique. Je n'ai pas relevé dans celui-ci les nombreux écarts entre le texte de К et celui de Beatus qui résultent de l'inter46 Pour plus de détails à ce sujet, je me permets de renvoyer à mon étude sur Les commentaires patristiques latins de l'Apocalypse, dans Revue théolo gique de Louvain 28 (1997) 305-337 et 484-502, ici 491-502.

Introduction

29

vention délibérée de ce dernier. L'apparat prendrait, dans ce cas, des proportions démesurées, sans rien apprendre de plus concernant le texte d'Apringius. Ces écarts nous instruisent de la manière dont Beatus a travaillé; ils relèvent d'un apparat de Beatus, non d'Apringius. Il n'y a aucune chance que l'unique témoin tardif du com mentaire d'Apringius ait conservé fidèlement l'orthographe visigothique de la première moitié du 6e s. À elles seules, les nombreuses abréviations dissuaderaient de prétendre y retrou ver celle-ci; comment savoir, par exemple, s'il faut résoudre p en pre ou en prae, q en que ou en quae, etc.? J'ai déjà indiqué que l'orthographe du manuscrit de Copenhague était, dans l'en semble, plutôt correcte. Les quelques anomalies et les incon séquences qu'on y observe, sont banales dans les manuscrits d'époque romane. Il m'a paru inutile de les reproduire dans la présente édition. J'ai normalisé l'orthographe, comme le co piste l'avait probablement déjà fait lui-même, dans une large mesure, en transcrivant son modèle.

Édition critique

Sigles et abréviations

К

K0benhavn. Det Arnamagnœanske Institut, Arnamagnaeanske Legat 1927 AM. 795 4ю, fol. 24V-97V (Espagne [Barcelone?], s. XII)

Alamo

M. Alamo, Hacia una edición definitiva de Apringio y obser vaciones a una nueva: Ciudad de Dios 153 (1941 ) 399-406 Beati in Apocalipsin libri duodecim, edited by H. A. Sanders, Rome 1 930 = Papers and Monographs of the American Aca demy in Rome 7 A. del Campo Hernandez, Comentario al Apocalipsis de Apringio de Beja. Introducción, texto latino y traducción, Estella 1991 = Institución S. Jerónimo 25 (voir ci-dessus p. 16-17) Apringius de Béja. Son commentaire de l' Apocalypse écrit sous Theudis. roi des Wisigoths (531-548), publié pour la première fois d'après le manuscrit unique de l'université de Copenhague par dom Marius Férotin, Paris 1900 = Bibliothèque patrologique 1 (voir ci-dessus p. 15-16) F. Fita, Apringio, obispo de Beja: Boletín de la Real Academia de la Historia [Madrid] 41 (1902) 353-416 Manuscrit non publié d'une édition préparée au 17e s. (sur la base de К, alors encore en Espagne) par Luis de Sanllorente y Castro, aujourd'hui conservé dans Madrid, Biblioteca Na cional, F. 69 n° 895, fol. 220R-272R (voir ci-dessus p. 14-15) Apringii Pacensis episcopi tractatus in Apocalypsin. Edidit et in integrum restituit A. С Vega, El Escorial 1940 = Scriptores ecclesiastici hispano-latini veteris et medii aevi 10-11 (voir cidessus p. 16) С Weyman, Textkritische Bemerkungen zum Apokalypsekom mentar des Apringius: Biblische Zeitschrift 1 (1903) 175-181

Beatus

del Campo

Férotin

Fita Sanllorente

Vega

Weyman

/././

»»eМ)

Hitron.

1,1

Dans la marge de gauche est indiquée la référence au passage correspondant de l'édition de Beatus, citée ci-dessus, dans la quelle le commentaire d 'Apringius se trouve en grande partie reproduit (voir ci-dessus p. 26-29) Dans la même marge, signale un passage qui, par exception, ne se retrouve pas dans Beatus; le passage en question est isolé dans le texte par des /barres obliques/: lorsqu'il s'étend sur plus d'une page, le sigle 0oeeo est répété en regard de la première ligne de chacune des pages suivantes Dans la même marge, signale les explications alternatives (ali ter) empruntées au commentaire de Victorin-Jérôme; référence est faite à celui-ci dans l'apparat des sources Dans la marge de droite, référence du texte biblique cité au lemme (chapitre et verset, selon la Vulgate clémentine)

/ ./ ./

INCIPIT TRACTATVS IN APOCALYPSIN ERVDITISS1MI VIRI APRINGI EPISCOPI PACENSIS ECCLESIAE

1.1.2

/и 5

9 1.2.1 122 12.3 1.2.4 16 ¡25 20 1.2.6

Biformem diuinae legis historiam duplici sacramenti mysterio disserendam non nostrae humanitatis fragilitas aliter potent enarrare, nisi ab ipso auctore suae legis domino Iesu Christo modum dicendi et sermonem sumat eloquii. Vnde Apocalypsin sancti Iohannis expositurus habitatorem eius inuoco spiritum sanctum, ut qui illi secretorum suorum arcana reuelare uoluit, nobis interioris intellectus ianuam pandat, ut possimus quae scripta sunt inculpabiliter disserere et ueraciter deo magistrante depromere. Initium itaque libri de quo agitur ita scribitur: APOCALYPSIS IESV CHRISTI, QVAM DEDIT ILLI DEVS PALAM FACERE SERVIS SVIS QVAE OPORTET FIERI CITO. Ab eo igitur quod ' Apocalypsis', id est reuelatio, dicitur, secretorum latere sensuum manifestat abscondita; quod nisi ipso reuelante quis sentiat, intellegere non ualebit. Et quid ait? 'Apocalypsis Iesu Christi, quam dedit illi deus', hoc est Iohanni apostolorum beatissimo, 'palam facere seruis suis', ut quae didicit disserat, et quae disseruit manifested 'Quae oportet fieri cito', significans et rationem temporum et sensuum intellectum ueloci mobilitate complendum. ET SIGNIFICAVIT MITTENS PER ANGELVM SVVM SERVO SVO IO HANNI, id est non cogitatione concepta res est, non aliquibus Inscriptio tractatus Beatus; tractus К II pacensi К* (litteram s add. al. т.) I, 4 sermonem Beatus; sermonum К 7 interioris intellectus ianuam Beatus; in terris uiam К 8 disserere Beatus; dissere К (haplogr.) 13 sensuum scrips/ cum Férotin; sensum К, Beatus 14 ipso Beatus; ipsa К II quis Beatus; quod К 15 ualebit Beatus; ualebat К 17 didicit disserat scripsi: dicit disserat Beatus (codd PHFQYM, dixit disserat ceteri, haplogr.); didisserat К (saltu) 19 sensuum Beatus (scribunt sensum plerique codi ces, ut supra lin. 13); fortissimum К I, 5*Rm8,11

6*Is45,3

1,1

34

25 1.2.7

1.2.x 31 1.2.9 1.2.W 35 1.2.11

1.2.12 41

1.2.13 46 1.2.14 1.2.15 1.2.16 50

Apringi Pacensis tractatus

falsiloquis scripta carminibus, sed 'per angelum', id est per ueritatis suae nuntium, 'seruo suo', probatissimo scilicet uiro et sanctissimo apostolorum omnium Iohanni directa est. QVI TESTIMONIVM PERHIBVIT VERBO DEI, uidelicet qui praedicauit filium dei, et asseruit deitatem eius, et testimonium red didit de domino nostro Iesu Christo, quaecumque uiderat in illo et audierat ex illo. Vnde et in epístola sua loquitur dicens: Quod uidimus et audiuimus et manus nostrae tractauerunt de uerbo uitae, et uita affuit, et sic manifestamus uobis. BEATVS, ait, QVI LEGIT ET QVI AVDIT VERBA PROPHETIAE ET SERVAT EA QVAE IN EA SCRIPTA SVNT. Intellegi uult quod lectio non faciat custodiam mandatorum, nec auditus consummati operis perfectionem exhibeat, sed solum sit perfectio, quae legeris et audieris erudite perficere. TEMPVS, inquit, PROPE EST. Perficientibus ea non longum tempus remunerationis facit, sed uicinum dicit esse diuini muneris donum. Deinde orditur dictorum suorum initium et dicit: lOHANNES SEPTEM ECCLESIIS, QVAE SVNT IN ASIA. Numquidnam tantus et talis uir uni tantum prouinciae, et non omnibus gentibus diuinae mysterium pandere reuelationis incubuit, ut ad tam paruum numerum ecclesiarum unius prouinciae sua destinaret scripta? Ab ortu enim solis usque ad occasum laudabile nomen domini, et in omni loco sacrificatur et offertur nomini eius oblatio munda. Et quid sibi asianus populus esse uidetur, ut solus suscipere reuelationem apostolicam mereatur? Sed est in numero mysterium, est et in uocabulo prouinciae sacramentum. Primum enim numeri huius discutienda res nobis est, quia et senarius et septenarius numerus mystice semper conscriptus re-

1.2.17

peritur in lege. Sex enim diebus fecit deus caelum et terram, et

1.2.18

in septimo requieuit ab operibus suis, et in eo, inquit, rursus introibunt in requiem meaт. Hebdomades haec igitur praesen55 tis saeculi signat statum, ut non tantum uideatur apostolus uel 23 per1 К2. Beatus: pro К* II per2 Beatus; pro К 35 perfectionem ... per fectio Beatus; profectionem . . . profectio К 36 perficere scripsi cum Sanllorente et Férotin (cf. facere Beatus et supra lin. 35); proficere К 44 sua Beatus; sue К 47 ut Beatus; et К 49 est exp. et canc. К2 52 terra К* 30 1 Jo 1,1. 2

45 Psi 12,3

46 Mal 1,11

52 Ex 20.1 1; Hbr 4,4. 5

1,2

1 ,3

1,4

Liber primus

1.2.19 60

1.2.20 65

12.21 70 1.2.22

1.223 76 1.2.32

80 1.2.33

/ .2.34 86

35

septem ecclesiis, uel illo cui tunc intererat mundo disserere, sed uniuersis saeculis usque ad mundi consummationem futuris haec scripta transmittere. Vnde et numerum sacratissime designauit, et Asiam nominauit, quae interpretatur «eleuata» siue «gradiens», significans scilicet caelestem patriam, quam ecclesiam catholicam dicimus, eleuatam a domino et semper ad superna gradientem, quae spiritualibus proficiens studiis indesinenter caelestia concupiscat. GRATIA VOBIS ET PAX AB EO QVI EST ET QVI ERAT ET QVI VENTVRVS EST. Vt enim nomen suum scriptura titulo declarauit, ubi ait: 'Iohannes septem ecclesiis quae sunt in Asia', ita in uerborum similitudine se esse Iohannem manifestissime comprobauit dicendo 'qui est et qui erat et qui uenturus est'. In deo enim semper esse est; unde et ad Moysen dicitur: Ego sum qui sum, et ipse apostolus in euangelio dicit: In principio erat uerbum, et uerbum erat apud deum, et deus erat uerbum; hoc erat in principio apud deum, significans omne uerbum excessisse principium, quia erat in principio, nec habere principium, quia erat apud deum, nec finem recipere, quia deus erat uerbum, manere semper, quia hoc erat in principio apud deum, eundemque uenturum esse significat. ET A SEPTEM SPIRITIBVS QVI IN CONSPECTV THRONI EIVS SVNT. Ecce hoc est illud septenarium sacramentum, quod ubique praescribitur. Hic septem spiritus inducuntur, qui est unus atque idem spiritus, sanctus scilicet spiritus, unus in nomine, in uirtutibus septiformis, inuisibilis et incorporeus, cuius speciem comprehendere impossibile est. Cuius septenariae uirtutis nu merum Esaias magnifîcus manifestat dicens: Spiritus sapientiae et intellectus, ut per intellectum et sapientiam rerum omnium edoceret factorem, spiritus consilii etfortitudinis, qui ea excogitaret et faceret, spiritus scientiae et pietatis, qui scientiae suae adinuentione creata pie moderaretur et miseri-

67 similitudine scripsi cum paucis Beati codicibus; similitudinem К, Beatus (plurimi codices) 73 quia ... quia Beatus (cf. infra lin. 74. 75): qui ... qui К 74 reciperet К* 80 in2 Beatus (cf. in nomine supra); от. К (haplogr. in/ui) 8 1 inuisibilis et Beatus; от. К (homoeoarcton) 84 per Beatus; pro К 85 eum addidi; от. К, Beatus (homoeotel.) 87 pie] + et К*"'d 59-60 (/.HI nom Rm (151 = Lag. 73,26) 79*1 Cor 12,11 83-88 Is 11,2. 3

69 Ex 3,14

70 Jo 1,1. 2

36

1.2.35 90

1.2.36 95 1.2.37 1.2.3s 100

1.2.39 105

1.2.40 110 1.2.41

1.2.45 115

12.46 120

Apringi Pacensis tractatus

corditer semper intenderet, spiritus timoris domini, cuius dono timor domini creaturis rationabilibus praestaretur. Haec est ipsa uenerandi spiritus sancta proprietas, quae laudem potius ineffabilem continet, non naturae signat speciem. ET AB IESV CHRISTO, QVI EST TESTIS FIDELIS, PRIMOGENITVS MORTVORVM ET PRINCEPS REGVM TERRAE. Quoniam superius meminerat illud uerbum, quod ante assumptionem carnis erat apud patrem in gloria, necessario assumptae humanitatem car nis annectit dicens: 'Et ab Iesu Christo, qui est testis fidelis', fidele scilicet testimonium suis diuinis rebus per susceptum hominem reddens et passione sua ac sanguine interueniens pro peccatis nostris et mundans nos ab omni iniquitate; sic fidele testimonium pro nostra fragilitate et imbecillitate deo defert patri, apud quem non est commutatio nec uicissitudinis obumbratio. 'Primogenitus mortuorum', quia primus resurrexit a mortuis, dum eum mors tenere non possit; unde et apostolus dicit: Primitiae Christus, deinde hi qui sunt Christi in praesentia eius, id est deinde nos, qui christiani sumus per baptismum nuncupati, in secundo eius aduentu reuiuescentes a morte consurgimus; et ideo 'primogenitus' dicitur et primitiae mortuorum, quia primus ipse deuictis inferis repedauit ad caelos. Hic est 'princeps regum terrae', quia rex regum est et dominus dominatorum. QVI DiLEXlT NOS. Non enim nos diligendo deum uicissitudinem dilectionis excipimus, sed ipse prior dilexit nos, ut pro nostra humilitate homo fieret et serui formam acciperet. ET LAVIT NOS A PECCATIS NOSTRIS IN SANGVINE SVO. Effectum dilectionis ipsius et caritatis ostendit, quia in quo causa mortis non accesserat, nec naturae erat conditione mortalis, pro nobis mori se uoluit, et sic, inquit, 'lauit nos a peccatis nostris in sanguine suo'. ET FECIT NOSTRVM REGNVM SACERDOTES DEO ET PATRI SVO. Et quia pro nobis passus est et resurrexit a mortuis, nostrum

97 fidele scripsi cum Vega (cf. infra lin. 99-100); fidelis К; от. Beatus 100 defert Beatus (optimi et plurimi codices); deferet К (et deteriores apud Beatum) 102 primogenitus mortuorum Beatus (cf. supra lin. 92-93); от. К 105 id est Beatus; idem К (compendium falso resolutum) 99 *1 Jo 1.9 101 Jac 1,17 104 1 Cor 15,23 112 1 Jo 4,19 1 13 *Phil 2.7

109 *Apc 19,16 par

1 ,5

1 ,6

Liber primus

37

regnum ipse construxit, ut mereamur sacerdotes dei patris exis tera. Nostrum enim regnum facit, dum patitur et resurgit. 1.2.47

IPSI GLORIA IN SAECVLA SAECVLORVM. AMEN. Laudem aeter-

1 24 nam et intemporalitatis gloriam creatori omnium defert deo. 1.3.1 ECCE VENIT CVM NVBIBVS CAELl, ET VIDEBIT EVM OMNIS OCVLVS, ET QVl EVM PVPVGERVNT. Praedicta morte ipsius et effectu mortis purgationeque peccatorum, resurrectione eius atque omnium per eum uentura reparatione, reddita gloria et laude 1.32 exhibita patri deo omnipotenti, secundum eius demonstrat ad130 uentum, quod in eodem schemate, in eodem corpore quo passus est, mortuus est et resurrexit, sed in diuina ueniet potestate, non sicut prius in humana humilitate, qui pro testimonio ueri hominis quem assumpsit, uidendum se persecutoribus praebeat. ¡зз Sicut Zacharias dixit: Videbunt in quem compunxerunt, et 136 plangent se super eum quasi super unigenitum, ita et hic: PLANGENT SE, ait, SVPER EVM OMNES TRIBVS TERRAE, ETIAM, 1.3.4 AMEN, quod est «fideliter, uere», ut unam manifestet dei et suscepti hominis esse personam. 140 Et exposita humanitatis eius substantia, diuinae substantiae enuntiat claritatem atque ipsius domini loquitur uerbis dicens: EGO SVM ALPHA ET 0), PRINCIPIVM ET FINIS, DICIT DOMINVS DEVS, QVl EST ET QVl ERAT ET QVl VENTVRVS EST OMNIPOTENS.

1.3j

Licet et maiores nostri bene atque utiliter de re ista tractauerint, 145 disserendo quod peristera, id est columba, in cuius specie sanctus legitur spiritus apparuisse, dum baptizaretur in lordane dominus ab Iohanne filio Zachariae, quae peristera per graecum computum octingentos reddit, quod est со, et ad alfa reuertitur, quod unum significat, atque ita diuinitatem sancti spi-

126 et effectu Beatus; effectum (от. et) К 127 purgationeque peccatorum resurrectione eius Beatus (recte, cf. supra lin. 1 14-122); purgationem eius К (homoeotel.) 128 uentura reparatione correxi cum Sanllorente (cf. contextum); uenturam reparationem К, Beatus (cf. tamen uentura codd FTU2, repa ratione codd P*FQTU2) II reddita Beatus; reddit ad К II gloriam et laudem К: 138 ut Beatus; et К 1 40 substantia diuinae Beatus; от. К (homoeoarcton) 144 licet et correxi cum Férotin: liceret К; licet Beatus (haplogr.) II rem if* 145 peristera scripsi; perstcra Beatus; perysteram К 147 pe ristera] + que К 1 35 Za 1 2, 1 0 legomena p. 23

1 38 cf. HI nom Apc ( 1 59 = Lag. 80, 1 0) 1 45 *Lc 3,2 1 . 22

1 44 uide pro

1 ,7

1,8

38

1.3.6

1.3.7 155

1.3.8 160 1.3.9 1.3.10 1.3.11 166

1.3.12 170 1.3.13

1 75 1.3.14

179 1.3.15

Apringi Pacensis tractatus

ritus in trinitatis imítale commendat, sic faueat ipse spiritus sanctus, ut et nos aliquid maioribus nostris mereamur adiungere. Quid sit autem quod elementa haec ex alphabeto ueritas ipsa commemorat, prudenter debemus aduertere. Nam figura ipsa A elementi tam in graecis litteris quam in latinis tribus deducitur uirgulis pari aequalitate porrectis; unde non immerito diuinitatis unitatem dixerunt esse maiores. Alia autem tribus, utique in graeco, uirgulis subiacentibus ex parte subrectis scribitur, in latino autem circuli rotunditate concluditur. Nam et in hac conclusione circuli et in illa subiecta subrectione continens omnia et protegens diuinitas declaratur. Porro quod ad elementorum pertinet rationem, elementa haec scientiae sunt initia et quaedam ars stultos ad sapientiam ducens. Ergo alfa initium sapientiae ipsamque sapientiam Christum dei filium manifestat; œ, quod est complementum graeci alphabeti et apud nos medietas quaedam habetur, significat et initium sapientiae et complementum et medietatem ipsum esse dominum Iesum Christum, mediatorem dei et hominum. Quod adiecit 'principium et finis', non tantum priora elementa narrauit, sed et magnitudinis suae docuit potestatem, quia ipse est omnium principium, et in illo omnium exitus con stat, quia et per ipsum et quae finienda sunt et quae iam finita sunt reparanda esse creduntur, ut sicut initiis principium dedit, ita ipsi consummation i nostrae finem impendat, ut habeat et ipse finis exitum et ipsa consummatio consummationem, ut sit in omnibus ipsi semper esse quod est, sicut praesens loquitur scriptura: 'Dicit dominus deus, qui est et qui erat et qui uenturusest omnipotens'. Hoc in proemio reuelationis suae sanctus Iohannes scripsit. Nunc aliud orditur initium, ut ad ipsum reuelationis ordinem 150 faueat Beatus; foueat К 152 ex Beams; et К 154 ipsa a elementi scripsi; ipsa elementi К (haplogr.); ipsa litterae id est a Beatus 156 alia scripsi; alfa К; со Beatus 1 57 utique scripsi cum Vega; atque К; acquulitatis Beatus 164 со Beatus; от. К 165 alphabeti correxi cum Sanllorente; alphabete К (sed cf. lin. 152); a et со Beatus 167 mediatorem dei et hominum Beatus; от. К (homoeotel.) 170 suae Beatus; sui К 172 quia et per ipsum et quae finienda sunt Beatus (codd PHEFQBGR, in ipso loco quae deteriores); от. К (homoeoarcton) 167*lTm2,5

Liber primus

и. ¡6 185 1.3.17

1.3.18 190

u.19 195 U20

1.321 201

205 1.322

210 1.3.23

39

ueriire contendat, referens quam ob causam, quomodo, ubi, quo tempore, quo die, uniuersa quae locutus est a domino fuerint demonstrata, quidue ei dixerit, qualemque conspexerit domi num, multiplici quidem intellectu, sed breuibus uerbis asseruit. Ac sic initium sanctae reuelationis scribit, ut eos quibus loquebatur appellet dicens: EGO IOHANNES FRATER VESTER ET PARTICEPS IN TRIBVLATIONE ET REGNO ET PATIENTIA IN IESV, FVl IN INSVLA QVAE VOCATVR PATHMOS PROPTER VERBVM DEI ET TESTIMONIVM IESV. Sicut relatores ecclesiastici docuerunt, Claudii Caesaris tempore, quando famis illa inualuit quae ab Agabo propheta in Actibus apostolorum annis decem uenire nuntiata est, ea tempestate idem Caesar solita uanitate compulsus persecutionem indicit ecclesiis. Quo in tempore etiam domini nostri Iesu Christi apostolum Iohannem mandat exilio mancipan, quem deportatum in Pathmos insula etiam praesens comprobat scriptura. Nam ut passionis, quae eo tempore gerebatur, temptamenta disponeret, participem se in tribulatione commemorat, et retributionem tribulationis regnum adiecit, et pro suscipiendo regno patientiam addidit, quam propter Iesu gesserat, profecisse. Deinde locum, quo relegatus fuerat, manifestat, dum dicit: 'Fui in insula quae appellatur Pathmos'. Quam ob causam hac fuerit damnatione multatus edisserit: 'Propter uerbum dei et testimonium in Iesu', significans se propter praedicationem euangelii et fidele testimonium, quod de domini nostri deitate populis praedicabat, tantis fuisse exilii tribulationibus deputatum. In qua insula dum degeret, FVl, inquit, IN SPIRITV DOMINICA DIE. Tultum se esse in spiritu loquitur, id est in secretis dei eleuatum, ut quae dicenda sunt uideat, et in altitudine caelorum non se corpore dicit ingressum, sed spiritu intromissum, memor illius uerbi: Nemo ascendit in caelo, nisi qui de caelo de scendit, filius hominis, qui est in caelo. Nam et sanctus aposto189 relatores scripsi cum del Campo; reuelatores К, Beatus 190 illa Meatus : in illa К 192 tempestatem К2""1 II uanitate Beatus; uanitatem К 193 quo Beatus; quod К 195 quem Beatus; quae К 197 participem Beatus; particem К 199 suscipiendo regno Beatus; suscipiendum regnum К 200 proficisse К II religatus К 205 deitate Beatus; deitatem К 208 tultum Beatus (codd H*QAGSVM, ductum CR, totum E, translatum P, latum ceteri); stultum К 211 nemo Beatus; non К 1 89 uide prolegomena p. 23-24

1 90 *Act 1 1 ,28

2 1 1 Jo 3, 1 3

1,9

1,10

40

Apringi Pacensis tractatus

lus Paulus dicit raptum se, sed quomodo, ait, siue in corpore 214 siue extra corpus nescio, deus scit; tantum se in extasi in spi1.3.24 ritu raptum fuisse describit. Sed hic, quia dominica dies inducitur, quando in spiritu raptum fuisse se dicit, omni se communis actionis occupatione purgatum fuisse commemorat, quia in dominica die apostolus diuinis tantum rebus et sacris poterat 219 officiis inhaerere. 1.4.1 ET AVDIVI POST ME VOCEM MAGNAM TAMQVAM TVBAE DICENTIS: QVOD VIDES SCRIBE IN LIBRO. Scriptum est de praedicatoribus euangelii: Clama, ne cesses, quasi tuba exalta uocem 1.4.2 tuaт. Et de hoc quod ait 'post me' propheta dicit: Audient uo cem postergum monentis. Omnis humanitas, quamuis sancti225 tatis altitudine subrigatur, diuinis sanctionibus comparata, di uinis uocibus adaequata, nequaquam parilitatem praesentiae 1.4.3 aut uultus praestat intuitum, sed quadam fragilitate depressa carnalitas quasi posterga dei sermonibus admonetur. Ergo quod 1.4.4 'post me' ait, humilitatem suae humanitatis assignat. 'Vocem 230 magnam tamquam tubam' diuina eloquia maiori quodam sapientiae sono, maiori sanctimonia atque amplioribus resonantia 1.4.5 intellectibus docet. 'Quod uides scribe in libro' et intellegitur, quia dum diuinum auditur eloquium, dum imperuia penetrantur, non tantum panduntur aures, sed et oculi reserantur, ut 235 abscondita uideant, intellecta prospiciant, et quae uiderit, ut in 1.4.6 libris exaret admonetur. De quo libro per prophetam loquitur dominus dicens: Post dies illos, ait dominus, dabo leges meas in uisceribus eorum, et in corde eorum superscribam eas, et 1.4.7 ero eis in deum, et ipsi erunt mihi in populum; non docebit uir 240 ultra proximum suum et uir fratrem suum dicens: agnosce dominum; omnes enim cognoscent me a mínimo eorum usque ad maximum, quia propitiabor iniquitati eorum et peccata eo1.4.8 rum non ero memor amplius. Hic est liber in quo scribere apostolus quae uiderat admonetur, audientium cordibus incul1.4.9 care uel in sua docetur retinere memoria. De quo libro beatis216 omni se communis Beatus: omnis communis К 220 uocem magnam Beatus (cf. infra lin. 229-230); uoce magna К (haplogr.) 228 posterga scripsi cum Weyman; post(t)ergum Beatus: postea К 233 imperuia pene trantur scripsi cum del Campo (cf. supra lin. 207-215); imperia penetrantur К; imperia perpetrantur Beatus 236 libro Beatus; librum К 213 2 Cor 12,2

222 Is 58,1

223 Is 30.21

237 Jr 31,33. 34

1,11

Liber primus

¡Aio 250

¡Ait 255 1.4.12

260 1.4.13

1.4.14 266

1.4.15 270 1.4.16

275 1.4.17

41

simus magister gentium dicit: Epístola nostra uos estis scripta in cordibus nostris, quae cognoscitur et legitur ab omnibus hominibus. Et quod scripserit quo dirigat admonetur: MITTE, ait, AD SEPТEМ ECCLESIAS, quam unam ecclesiam in totius mundi aetate, id est ab illo quod dictum est tempore usque ad consummationem mundi, esse iam diximus. Nunc quod specialiter ipsarum ecclesiarum nomina dissent, quid in se intellegentiae habeat uideamus. EPHESVM, ait, ET ZMYRNAM ET PERGAMVM ET THYATIRAE ET SARDIS ET PHILADELPHIAM ETLAODICIAM. Numquid in eisdem tantummodo urbibus perfectio christianae religionis oborta est, et non per uniuersam terram exiit sonus eorum et in fines orbis terre uerba illorum? Sed est forte in nominibus sacramentum, quod discutientes, in quantum deus dederit, disseramus. 'Ephesum' enim dicit «uoluntas» siue «consilium meum». Cognosci uoluit omnem fidei nostrae statum et ecclesiae catholicae dignitatem non humanis mentis adscribendum, sed lio I untatem dei et diuini dispensationem esse propositi. 'Zmyrnam' autem dicit «canticum eorum». Et quid est aliud canticum perfectorum, nisi doctrina caelestis et praedicatio euangelii et christianae profectus religionis, uel ecclesiae catholicae canora confessio? 'Pergamum' sonat «diuidenti cornua eorum». Siue aeriarum potestatum insolentias, siue tumores haereticorum inflationesque docet potentium ab ecclesiae congregatione separan semper et diuidi; 'cornua' enim aut potestas aut tumor est. 'Et Thyatirae', quod est «inluminata». Significat scilicet sanctam ecclesiam post haeretici expulsionem tumoris, post aeriae potestatis temptamenta calcata, lumen menasse iustitiae. Sardis est «principium pulchritudinis», scilicet ut ecclesia percepto sole iustitiae, lustrata lumine ueritatis, initium habeat 249 mitte Beams; mittam К 256 eisdem Beatus; hisdem К 269 aeria rum Beatus (codd PQTV, aerium ceteri); uarium К 275 aeriae potestatis scripsi cum Vega (cf. aerias potestates Beatus); uarie potestatis К 246 * 1 Tm 2,7 par II 2 Cor 3,2 252 cf. supra lin. 40-63 257 Ps 1 8,5 = Rm 1 0, 1 8 26 1 cf. HI nom Apc ( 1 60 = Lag. 80, 1 7) 265 cf. HI nom Apc (160 = Lag. 81,4) 269 cf. HI nom Apc (160 = Lag. 81,1) II *Eph 2,2 273 cf. HI nom Act (149 = Lag. 72,8) 276 cf. HI nom Apc (160 = Lag. 81,4) 277 *Mal 4.2 par

42

Apringi Pacensis tractatus

pulchritudinis dominum Iesum Christum, quo eruente semper 279 perpetuam florescet in lucem. 1.4.18 Philadelphia, quod interpretatur «saluans haerentem domi no»: post perceptum solem iustitiae, post illuminationem sanctam, post sanctae pulchritudinis decorem, pro merito adhaerens ecclesia domino inuiolabili se deuotionis obseruatione custodit. 1.4.19 Laodicia, quod est «tribus amabilis domini» uel, ut quidam 285 uolunt, «natiuitas expectatur», sed utraque sonat, ut quae pulchritudinem fidei solemque iustitiae meruit et adhaerere sibi dominum per fidem agnouit, sit et ipsa amabilis domini tribus, quae a domino diligatur, a domino custodiatur, a domino dirigatur, et expectet natiuitatem suam, aut regenerationem baptis290 mi aut gloriam resurrectionis cum humilitate et patientia sustineat. 1.4.20 His gradibus ecclesiae diuisa sunt nomina, nec incassum praefatarum urbium sunt conscripta uocabula. Nam qui omni mundo loquebatur, quur tantum septem ecclesiis referatur scri1.4.21 bere? Hoc est quod intellegere eum, cum loquebatur, dominus 296 uoluit in caelestis sacramento mysterii, his septem electis nominibus totius mundi ecclesiam contineri, ut et mysticum numerum et totius ecclesiae patefaciat dignitatem. ET CONVERSVS SVM VT VIDEREM VOCEM, QVAE LOQVEBATVR 1.4.22 MECVM. Humana fragilitas diuinis eruditionibus roborata, con301 uertit faciem suam, et non ait 'ut uiderem faciem eius qui lo quebatur mecum', sed 'ut uiderem uocem', id est ut sacramentum intellegerem uocis. In domino enim sacramenta conspiciuntur, non facies contemplatur. 1.4.23 ET CONVERSVS VIDI SEPTEM CANDELABRA AVREA. Cumque 306 sacramentum uocis intellexissem, post ipsam primam conuer-

281 perceptum solem Beatus (coda P2FQAT); percepto sole К (et ceteri codi ces Beati) 282 decorem Beatus; decore К 285 pulchritudinem correxi cum Sanllorente; pulchritudine К, Beatus {prosequens solem pro solemque) 288 custodiatur Beatus; custoditur К II a domino dirigatur Beatus; от. К (homoeotel.) 290 sustineat Beatus; sustinet К 293 uerbium К* 296 caelestis sacramento mysterii scripsi (cf. infra lin. 455); celesti sacramento mysterii К (hapiogr.); caelesti sacramento mysterium Beatus 306 conuersionis Beatus; conuersationis К 280 cf. HI nom Apc (160 = Lag. 80,18) 77,13); Apc (160 = Lag. 80,23)

284 cf. HI nom Col (156 = Lag.

1,12

Liber primus

1.424 310

314 1.425

1.4.26 320

324 1.4.27 шфф

1.4.43 330 1.4.44

1.4.46 1.459 336 1.4.60

43

sionis faciem, aurca septem candelabra conspexi. Candelabrum enim tribus innitens brachiis unius hastae corpus attollit, quod corpus superpositum lucernam sustinet lucis. Et fundamentum aliud nemo potest ponere, dicit apostolus, praeter id quod positum est, quod est Christus lesus, ex quo totum corpus compactum et conglutinatum per оmnет iuncturam subministrationis augmentum corporis facit in aedificationem sui in caritate secundum operationem et mensuram uniuscuiusque membri. Haec est illa uirga de qua dicitur: Exiet uirga de radice Iesse. Super hanc uirgam lucerna componitur, id est catholicae lumen ecclesiae praeparatur, ut lucis illius ueritate percepta lucem producat ipsa perpetuam, et unius fidei manifestatione compuncta sit lumine diuinae maiestatis accensa. Nam quod ait 'septem', aut quae septiformem sancti spiritus capiat gratiam, aut quae in ista hebdomada mundi persistat. Quod 'aurea' memorat, uel robur fidei significat sanguine lesu Christi coloratum, uel fidem in ecclesia martyrum, qui rubicundo sanguine passionis intincti sunt. ET IN MEDIO SEPTEM CANDELABRORVM AVREORVM SIM1LEM FILIO HOMINIS VESTITVM PODERE. ¡In horum igitur medio, id est ecclesiarum, dominus noster lesus Christus in hominis sui forma, quam ex sánela uirgine assumere pro nostra humilitate dignatus est, in mirabilibus et potentia conuersatus ./ ' Vestitum podere', id est sacerdotali ueste, quia ipse est, ut ait apostolus, princeps pastorum, de quo doctor gentium dicit: Talis enim decebat ut nobis esset pontifex, sanctus, innocens, impollutus, segregatus a peccatoribus et excelsior caelorumfactus. ET PRAECINCTVM A D MAMILLAS ZONA A VREA . Vbera domini legis et euangelii sancta doctrina est. Succinctio ista est passionis indicium, de qua ipse loquitur Petro: Cum enim senueris, praecinget te alius et ducet quo tu non uis. 'Zona aurea' uirtus 307 candelabrum scripsi cum Férotin (item Beati codices P2E2ATU, e correcnone); candelabra К, ceteri codices Beati 3 1 6 componitur scripsi cum Ve ga (cf. sequentiam); componetur К, Beatus (codd P*HE*Q, -nitur codd P2E2 AGTU, -natur ceteri) 3 1 8 ipsa scripsi cum Beati codicibus QTSM et Sanllorente; ipsam К, ceteri codicesBeati 326 uerba in. . .(330). . .podere praetermisit Beatus propter homoeotel. 327 hominis sui scripsi; homini sui К (haplogr.) 328 forma quam scripsi; formam que К 329 est addidi 309 1 Cor 3,11 336Jo21,18

311 Eph 4,16

315 Is 11,1

331 1 Pt 5,4 II Hbr 7,26

1,13

44

Apringi Pacensis tractatus

eius est sempiterna, sanguine dominicae passionis aspersa. Zo339 пaе huius uarietas uirtutum diuersitas et numerosorum est miHieron. rabilium una potentia. Atem aliter: 'Zona' chorus sanctorum, ut aurum per ignem probatum. Aliter: 'Zona aurea' accinctus pectori conflata conscientia et purus spiritualis sensus ita traditus est ecclesiis./ 1.4.62

CAPVT AVTEM EIVS ET CAPILLl ERANT CANDIDI TAMQVAM

1,14

345 LANA ALBA ET TAMQVAM NIX. Caput Christi deus est, et ipse candor propter nitorem puritatis ingenitae, propter simplicem lucem unigeniti, propter sincerum sancti fulgorem spiritus et 1.4.64 iustitiae immaculatum decus. Candor non immerito nuncupatur, quod lanae albae et niuibus comparatur propter indulgen350 tiam quam peccatoribus indesinenter impendit, sicut scriptum est: Si fuerint peccata uestra ut coccinum, quasi nix dealbabuntur, et si fuerint rubra quasi uermiculus, uelut lana munda erunt. 1.4.66

ET OCVLI EIVS VELVT FLAMMA IGNIS. Propter ineffabilem prae-

355 scientiam iudicantis, propter ineuitabile lumen oculorum, flam/.4.67 ma ignis non immerito nuncupatur. Scriptum est enim: Deus noster ignis consumens est, id est ad liquidum iudicans et inteHieron. riora perscrutans. Atem aliter: oculi domini praecepta dei sunt, 359 quae credentibus lumen ministrant, incredulis incendium./ 1.4.72

ET PEDES EIVS SIMILES AVRICALCO SICVT IN CAMINO ARDENTI.

t.4.73

Pedes in eo humana substantia, quam pro nostra assumpsit sa lute misericors, habenda censetur. Sicut enim auricalcum in fornace rutilans nullis extrinsecus scatebris, nullis rubiginibus occupatur, ita sincerissima et perfectissima assumpti hominis 365 caro a deitate suscepta et in deitate manens absque humanae Hieron. uitio naturae, absque parentis culpa persistit. /Item aliter. Pedes eius apostolos dicit, qui per passiones conflati praedicauerunt uerbum eius. Per quos enim ambulabat praedicatio, merito pe des nominantur. Vnde prophetia anticipauit dicendo: Adorabi338 sanguine Beatus; sanguinem К 339 numerosorum Beatus; numerorum К (saltu) 350 indulgencia К* 354 flamma Beatus; flammam К II praescientiam Beatus; praesentiam К 357 ad liquidum correxi cum Weyman; aliqui dum К; aliquid dum Beatus 361 eo scripsi; eum К; textus a Beato retractatus est 340 cf. HI Apc 1.4(23,5-8) 345*1 Cor 11,3 351 Is 1,18 356 Hbr 12,29 358 cf. HI Apc 1,2 (21,11-12) 366 cf. HI Apc 1,5 (27,3-8) 369 Ps 131,7

1,15

Liber primus

45

370 mus ubi steterunt pedes eius, quoniam ubi Uli primum steterunt et ecclesiam confirmauerunt, id est in Iudaea, ibi omnes sancti conuenturi sunt et dominum suum adoraturi./ I.4A3 ET VOX ILLiVS TAMQVAM VOX AQVARVM MVLTARVM. Doctrinae 374 illius magnitudo et uocis elegantia ac praeceptorum sancta dul1.4.84 cedo resonantium aquarum multitudini comparatur, de quibus aquis scriptum est: A multitudine sonitus aquarum uocem dederunt nubes. Ergo aquam hanc diuina imperia et sacrae sanc1.4.Я5 tionem legis accipimus. De quibus sapientissimus ille dicit: Si repletae fuerint nubes aquarum, super terra effundunt, id est: 380 si diuina doctores uerba susceperint, populis profecto dispen sant. 1.4.86 ET HABEBAT IN DEXTERA SVA STELLAS SEPTEM. Dextera est ilHus multitudo de qua scriptum est: lustorum autem animae in 1.4.87 manu domini. Quod et septem meminit, significat sine dubio 385 ab exordio huius mundi et hebdomada, qua mundus con stat, usque ad consummationem, qui fuerunt et qui futuri sunt sancti in dei et domini nostri dextera persistere. ET DE ORE EIVS GLADIVS EX VTRAQVE PARTE ACVTVS EXIEBAT. 1.4.90 De quo gladio apostolus dicit: Gladium spiritus, quod est uer390 bum dei, et alibi: Viuus est dei sermo et efficax et penetrabilior omni gladio ancipiti et pertingens usque ad diuisionem animae ac spiritus, compagum quoque et medullarum, et est discretor

1.4.91 394 1.4.112 m*oo 1.4.117

cogitationum et intentionum cordis. Gladium ergo dei legis eius imperia et eruditio creditur esse diuina. ET FACIES EIVS SICVT SOL LVCET IN VIRTVTE SVA. Hic facies illius soli comparatur, /sed ad contemplationem saepe maiorum minorum sumuntur exempla./ Sicut enim solis claritas, quae non ex se rutilat, sed composita deo magistrante persistit, ubique radium sui splendoris immittit, ita facies domini non ex 400 aliquo accipiens, sed uirtutis suae potestate perlucida nihil haHieron. bet absconditum, nihil obscurum. /Aliter. Claritas quam dixit,

375 multitudini Beatus; multitudine К У11 diuina correxi cum Sanllorente; diuinam К 385 qua correxi cum Sanllorente (cf. lib. IL lin. 219; lib. VIL lin. 394. 437); quam К (dittogr.); textus a Beato retractatus est 386 futuri Beatus (in textu retractato); facturi К* (corr. in marg. al. т.) 394 imperia Beatus; impericia К 376 Ps 76, 18 378 Ecl 1 1 ,3 383 Sap 3, 1 4,12 401 cf. HI Apc 1,3(21,13-18)

389 Eph 6, 1 7

390 Hbr

1,16

46

405 15.1

410 152

414 M.I6 15.18

420 15.19

425 1.5.20

15.21 431 1525

Apringi Pacensis tractatus

apparitio illius fuit, qua locutus est hominibus facie contra faciem. Solis autem gloria minor est quam gloria domini, sed propter ortum et occasum et rursum ortum, quod natus sit et passus et resurrexit, ideo dedit similitudinem scriptura faciem eius gloriae solis./ ET CVM VIDISSEM EVM, CECIDI AD PEDES EIVS TAMQVAM MORTWS. Superius meminit conuersum se, non ut speciem cerneret, sed ut uocem uideret. Hic introspecta omni uirtute deitatis et in quodam mentis excessu productus 'cecidi', inquit, 'ad pedes eius quasi mortuus'. Fragilitatis suae et humilitatis et subiectionis pauore perterritus corruit, non in aliquam declinans partem, sed ipsi se domino humiliter fideliterque committens. Vnde et dominus deuotionem piissimam miseratur: POSViT DEXTERAM SVAM SVPER ME DICENS: NOLI TIMERE. Hic et fldem remunerat, et fidelem non incredulitate, sed admiratione perterritum corroborat, timere prohibens Iohannem, quia ita dilexerat, ut ad contemplationem uirtutis ipsius uerteretur et intuitum fidei suae ad amorem Christi conuerteret. Consolatur humilem et dicit: EGO SVM PRIMVS ETNOVISSIMVS ET VIVENS, ET FVI MORTWS, ET ECCE SVM VIVENS IN SAECVLA SAECVLORVM, ET HABEO CLAVES MORTIS ET INFERNI. Si caritatis meae igniculum percepisti, caritas numquam cadit; expulso nunc timore consurge, quem admiratus es recognosce. Primus ego sum ante omnem creaturam, priusquam terra fieret, ego sum ipse principium et nouissimus. In me finis omnium constat, quia per me uniuersa in fine reparanda sunt. 'Et uiuus, et fui mortuus, et ecce sum uiuens', id est absque defectione perdurans, qui mortem pro uestra salute suscepi. 'Et ecce sum uiuens in saecula saeculorum', et ecce nunc sum in diuina aeternitate persistens. 'Et habeo claues mortis et inferni', et concludam quando uoluerim, et cum uoluerim rursus aperiam, et 406 gloriae Hieronymus: gloriam К 408 ut Beatus: ad К 409 introinspecta Beatus (codd PEFTV, -tam uel -tum ceteri); introspectu К 418 iohannem correxi; ieronimus К (compendium falso resolutum? non uidetur esse glossa in textum inserta, quia Hieronymus hic non citatur); от. Beatus 425 quem Beatus; que К 433 et2...(435)...perducam Beatus (scr. conuersam resurrectionem codd praeter PFT); от. К (homoeotel.) 402 *Ex 33,1 1 par 408 *Apc 1,12 426 *Prv 8,22. 23

424 1 Cor 13,8

425 *1 Jo 4.18

1,17

1,18

Liber primus

1.526 436

/527 441

I528 446

450

455 фф+н 2.1.1

460 2.12

465

47

quae morte conclusa sunt in apertam lucem conuersa resurrectione perducam. De qua claue Esaias propheta nos edocet dicens: Dabo claues domus Dauid super humeros eius, et aреriet et non erit qui claudat, et claudet et non erit qui aperiat. Clauis enim ipse dominus Iesus Christus est, qui et uitae ianuam patefecit et mortis disrupit ingressum. SCRIBE ERGO QVAE VIDISTI ET QVAE SVNT ET QVAE OPORTET FIERI POST HAEC. Ecce manifestauit non se tantum loqui de praesentibus, sed et de praeteritis commemorare, et futuros eum admonet appetere et in fine temporum nasciturus pariter appellare. Deinde etiam uisionem quam demonstrat edisserit. SACRAMENTVM SEPTEM STELLARVM, QVAS VIDISTI IN DEXTERA MEA, ET SEPTEM CANDELABRA AVREA: SEPTEM STELLAE SEPTEM ANGELI SVNT SEPTEM ECCLESIARVM, ET CANDELABRA SEPTEM SEPTEM ECCLESIAE SVNT. Hoc est quod paulo superius nominauimus, stellas in dextera dei positas animas esse sanctorum, uel omnem congregationem ipsorum pariter beatorum, qui fuerunt et qui futuri sunt usque ad consummationem mundi. Similiter etiam septem candelabra unam et ueram ecclesiam in hebdo mada mundi istius constitutam diximus, trinitatis fide roboratam et caelestis mysterii sacramento firmatam. /His digestis ecclesiarum reuoluit initium et ad ipsas ecclesias proprie quae scribat docet apostolum dicens:/ angelo EPHESI ECCLESIAE SCRIBE. Sub unius appellatione angeli om nium sanctorum numerum signat. Ephesi autem, quod est «uoImítas» siue «consilium meum», catholicam, ut superius memorauimus, narrat ecclesiam, cui ista loqui manifestat. HAEC DICIT QVI TENET SEPTEM STELLAS IN DEXTERA SVA , QVI AMBVLAT IN MEDIO SEPTEM CANDELABRORVM AVREORVM, id est qui sanctorum animas in manu continet sua et in medio ecclesiarum suarum miraculis spatiatur, uirtutibus graditur et potestatis magnitudine conuersatur. 442 commemorare Beams: commemoraret К 443 temporum Beatus (cf. lin. 641 ; lib. VI. lin. 198; lib. VII. lin. 452); tempore К 454 roboratam Bea tus; roborata К 455 firmatam Beatus (codd PQA2TCR); firmata К (et ceteri ap Beatum) 456 his scripsi cum Vega: ita К 457 apostolum correxi cum Sanllorente; apostolus К 466 magnitudine Beatus; magnitudini К 436 Is 22,22 449 cf. supra lin. 382-387 459 cf. supra lin. 261-264

452 cf. supra lin. 316-321

1,19

1,20

2,1

48

2.13

470 2.1.4 2.1 j 475 2.1.6

479 2.1.7 2.1.8

485 2.1.9

489 2.128 2.1.29

494 2.1 .3i 2.1.32 2.1.33

Apringi Pacensis tractatus

Ad ipsam autem ecclesiam dicit: SCIO OPERA TVA ET LABOREM ET PATIENTIAM TVAM. Cognoscere se assent bonae operationis effectum et laboris et studii spiritualis curam et patientiam, per quam sustinet temptationem uel superat, et collaudat puritatem ecclesiae suae iudicio ueritatis. De qua ecclesia etiam Esaias loquitur: Lauda, sterilis quae non paris, decanta laudem et hinni, quae non pariebas, quoniam multifilii desertae magis quam eius quae habet uiruт. De cuius ecclesiae labore disseritur: Beati qui lugent, quoniam ipsi consolabuntur. Cui etiam in praesenti loco dominus dicit: et OVIA non POTES SVSTINERE MALOS HOMINES, ET TEMPTASTI EOS QVI SE DICVNT APOSTOLOS ESSE ET NON SVNT, ET INVENISTI EOS MENDACES, ET PATIENTIAM HABES, ET SVSTINVISTl EOS PROPTER NOMEN MEVM ET NON DEFECISTL Hoc de haereticis sine dubio dic tum accipimus, quia ipsi se doctores asserunt ueritatis et sunt auctores praui mendacii. Bonos se protestantur et ipsi deterio res daemoniis comprobantur. Sed mendacium eorum et peruersitatem catholica fides inuenit, et per tolerantiam multa sibimet illata ab ipsis mala sustinuit. Hoc totum passa est propter nomen Christi, nec defecit fides eius. Ipsi etiam ecclesiae de hae reticis dicitur per prophetam: Omne uas quodfactum est contra te non dirigetur, et оmnет linguam resistentem tibi in iudicio iudicabis. SED HABEO ADVERSVS TE QVOD CARIТАТEМ TVAM PLVRIMAM RELIQVlSTl. Omnem peccatorum personam assumpsit, qui in ecclesia catholica positi uariis erroribus obligantur, et causari se cum eis ostendit, quod priorem fidei caritatem obliti multis sint uitiorum laqueis occupati. Deinde admonet atque exhortatur dicens: MEMOR ESTO ITAQVE VNDE EXCIDERIS, ET AGE PAENITENTIAM, ET PRIMA OPERA FAC. Similiter et dominus per prophetam dicit: Reduc me in memoriam et iudicemur simul, narra, si quid habes, ut iustificeris. Dum enim meminisse nos uult casus quibus male cor-

469 patientiam Beatus; pacientie К 473 multi filii Beatus; multorum К (de flliis taiet) 476 quia Beatus; qui К 484 tolerantiam Beatus: tolerantia К (haplogr.) 487 dicitur Beatus; dicit К 488 linguam Beatus; lignum К 493 multis scripsi cum Vega (et Beati codices QTC); multi К, ceteri codices Beati (haplogr.) 472 Is 54, 1

475 Mt 5,5

487 Is 54,17

497 Is 43,26

2,2

2,3

2,4

2,5

Liber primus

49

500 ruimus, admonet ne denuo corruamus. Et ut purgentur uitia quae incurrimus, iter quo ad ueniam ueniatur ostendit, dum 2.U4 dicit: 'Age paenitentiam', id est lacrimis ablue delicta tua. Sic peccatrix illa sub ecclesiae typo lacrimis lauit pedes Iesu et 504 capillis extersit. Et post paenitentiam quid faciat instigat et 2.I.35 commonet: 'Et prima opera fac', aut bonitate praecipua, aut quae in primae conuersationis ardore conceperat. 2.1.45

SIN AVTEM VENIO TIBI, ET MOVEBO CANDELABRVM TVVM DE LOCO SVO, NISI PAENITENTIAM EGERIS. Quid est mouere cande-

2.1.46 labrum, nisi auertere faciem, auferre custodiam? Quia sine in510 tuitu altissimi, sine protectione dei fides nostra stabilis esse non praeualet. Vnde et per prophetam dicitur: Dilatasti gressus meos subtus me, et non sunt infírmata uestigia mea; et supra: Posuisti ut arcum aereum brachia mea, et dedisti mihi protec2.1.47 tionem salutis; et iterum: Nisi dominus adiuuasset me, paulo 515 minus habitauerat in inferno anima mea. Mouet ergo candela

brum fidei nostrae, extinguit lucernam confessionis nostrae, quando auertit faciem suam a nobis. Quod ait 'nisi paeniten2.1.48 tiam egeris', quam aget caro paenitentiam, si non a conditore suscipiat? Quis humor potest ex ariditate carnis profluere la520 crimarum, nisi domini miseratione compunctum cor sancti spiritus irroret aduentus, nisi ergo paenitentiam qui hortatur, et tribuat? 2.152

SED HOC HABES, inquit, QVIA ODISTI FACTA NICOLAITARVM,

2.153 QVAE EGO ODII. Nicolaitarum enim interpretatur «effusio» uel 525 «stultitia ecclesiae languentis», quod de haereticis non immerito dici sentitur, qui effusi ab hydria ueritatis in limum sunt 2.134 mendacii prouoluti. De hac effusione in lege describitur: Effusus es sicut aqua, non crescas. Et manifeste est stultitia lan guentis ecclesiae haereticorum dogma peruersum, quia non ad 530 sanitatem adducunt populi cicatricem, sed maximis languori501 incurrimus Beatus; incorruimus К II quo Beams; quod К 502 sic Bea ms; si К 509 auferre] aud ferre К II sine Beatus; nisi К 511 praeualet Beatus; praeualebat К II per prophetam dicitur scripsi; pppfia dicit К; propheta dicit Beatus 512 et supra... (5 13)... brachia men Beatus; от. К (homoeotel.) 518 aget Beatus; egetК 519 humor ex **mor К 521 qui prop. Sanllorente; quis К (ultimum colon от. Beatus) 525 immerito Bea tus; inmeriti К 503 *Lc 7,38. 44 51 1 Ps 17,37 513 Ps 17,35. 36 514 Ps 93,17 524-525 cf. HI nom Apc ( 1 60 = Lag. 80,29) 527 Gn 49,4

2,6

50

534 2.1.60 2.1.61

540 2.1.62

545

550 2.2.1

555 2.22

2.2.3

Apringi Pacensis tractatus

bus plebes afficiunt, stulta de deo semientes et stultis praeoccupati sententiis; de quibus scriptum est: Sanabant contritionem populi mei ad ignominiam dicentes 'pax pax , cum non esset pax. Denique, ut pro secreto se hoc manifestet narrasse mysterium, dicit: QVI HABET AVREM, AVDIET QVID SPIRITVS DICAT ECCLESIIS. Et dominus in euangelio: Verba quae ego loquor uobis, spiritus et uita sunt. Ergo qui adapertam fidei habet aurem, qui per credulitatem bonam interioris hominis acutissimum praestat auditum, ipse diuini eloquii audire poterit uerba quae sanctus fateatur spiritus. VINCENTI DABO EDERE DE LIGNO VITAE, QVOD EST IN PARADISO DEI MEI. Pronuntiato labore ecclesiae, haereticorum peruersitate descripta, delinquentes ad paenitentiam cohortatus. praemia post laborem uincentibus repromittit, ut lignum uitae, pro quo Adam de paradiso expulsus est, ne ab illo quid sumeret, illi introeuntes paradisum libere sumendum accipiant, sicut ait: 'Quod est in paradiso dei mei', ubi aures uitam adspirant, ubi praestant secreta uirtutem, et pomum ligni uitae aeternitatem immarcescibilem subministrat. ET ANGELO ZMYRNAE ECCLESIAE SCRIBE. Zmyrna, quod est «canticum eorum», id est eorum qui pulchre confessi sunt catholicam ueritatem. His loquitur spiritus sanctus dicens: HAEC dicit primvs et NOVISSIMVS, QVI FVIT MORTWS ET VIVIT: SCIO TRIBVLATIONEM TVAM ET PAVPERTATEM TVAM . Collaudat opera ecclesiae suae, quod per multas tribulationes contendat ad regnum. Paupertatis elegantiam praefert, quod potenter praesentia contemnit, ut futura mercetur. SED DIVES ES, abundans fide et gratiarum ubertate completa,

531 plebes Beatus; plebs ex pieb** К II stultis praeoccupati correxi cum Sanllorente; stulti se praehoccupati К; stultis se praeoccupant Beatus 533 ignominiam Beatus: ignominia К 535 pro secreto scripsi: pro secretum К; per secretum Beatus 538 adapertam scripsi (cf. apertam Beatus); adaperta (+ sunt, cancellatum) К 544 cohortatus correxi cum Sanllorente; quohortatos К. Beatus (codd NPHEA*CS. -tur F, -tus ceteri; ad initium quoort. uel cohort.) 551 angelo Beatus (cf. supra lin. 457); ad angelo К 558 praefert Beatus; praeferet К 560 ubertate Beatus; ueritate К 532 Jr 8.1 1 537 Jo 6,64 265-268 557 *Act 14,21

545 *Gn 3.22-24

55 1 -553 cf. supra lin.

2,7

2,8

2,9

Liber primus

2JJ 22.6

565 22.78

22.79 570 22 81 22*2 2.2.91 575

22.92 579 22.94

22.95 585 2.2.96 589 22.97 22.98

51

ET BLASPHEMARIS AB HIS QVI SE DICVNT IVDAEOS ESSE ET NON SVNT, SED SVNT SYNAGOGA SATANAE. Multam enim contumeliam ecclesia ab his saepe sustinet, qui confiteri se asserunt deum et non confitentur eum, sed congregatio ipsorum diabolo auctore colligitur. Vnde hortatur ecclesiam suam, ne timeat eos qui occidunt corpus et postea nihil habent quodfaciant. Ac si dicat: NIHIL 2,10 HORVM TIMEAS QVAE PASSVRVS ES. Futuras tribulationes et ingerenda ab impiis mala significat et confortat fideles suos, ne persecutionum molestas terreantur. Significat etiam quid pati ualeat, quid aemulus possit ingeтете: ECCE MISSVRVS EST DIABOLVS *** in profundum, ut temptetur *** TRIBVLATIONES DIEBVS DECEM. Sicut enim in primordiis ecclesiae catholicae, post ipsius discessum apostoli cuius haec dicta sunt, paene adhuc ipso superstite, multae tribulationes sunt ecclesiae irrogatae, ita in futurum esse cognouimus, dum aduenerit antichristus, - licet et nunc multa per uaria loca uel regiones ab haereticis et ethnicis saepe sustineat. Sed 'diebus', inquit, 'decem tribulationem habebitis'. Si ad perennitatem futurae beatitudinis praesentia quae tolerantur mala pensetis, tam parua sine dubio reputabitis, tam uelociter transeuntia, quam decem dies. Vnde et apostolus dicit: Existimo enim quod non sint condignae passiones huius temporis adfuturam gloriam, quae reuelabitur in nobis. Confortat itaque sanctos et dicit: ESTO FIDELIS VSQVE AD MORTEM, ET DABO TIBI CORONAM VITAE. In euangelio loquitur: Qui perseuerauerit usque in finem, hic saluus erit. Potest enim fieri ut male uiuens in nouissimo per paenitentiam absoluatur, et bene iterum uiuens in nouissimo per aliquem perdatur excessum, sed qui perseuerauerit usque in finem, qui non peper561 blasphemaris Beatus: blasphemares К 562 multa К* 568 quae Beatus; + te К 572-574 partem lemmatis suppleui ex Beato; textus in К mutilus esse uidetur; commentarium apud Beatum magna ex parte mutuatur ab Augustino, ita ut ad restituendum Apringii textum nihil conferat (uerisimiiiter in eius exemplari textus pariter iam mutilus erat) 576 ipso superstite correxi; ipso cum eis Beams; supreste (от. ipso) К 577 ita Beatus; от. К 581 perennitatem Beatus; perhennem К 566 Lc 12,4 Mcc 13,5

584 Rm 8,18

588 Mt 10,22

591 *Mt 16,25 par; *1

52

594 2.2.99

22.100 600 2.2.101

605 2.3.4

610

2.35 2.3.6 616

2.3.7 620

2.3.8 2.3.41 625

Apringi Pacensis tractatus

cerit animae suae usque ad mortem aut usque ad mortem in fide Christi perdurauerit, hic saluus erit, et ipsi profecto uitae corona praestabitur. Admonet solito ut qui interioris hominis fidelem praestat auditum, exhibeat aures ad audiendum attonitas, ut cognoscat quid per spiritum ecclesiis indicatur. Quibus dicitur: QVI VICERIT NON LAEDETVR A MORTE SECVNDA. Qui aut in passione tolerantiam gesserit, aut illibatam fidem usque ad consummationem seruauerit, mortis secundae li beratur exitio. Post haec loqui indicat eundem dominum: haec Dieit QVI HАВEТ ROMPHAEAM, hoc est gladium ut raque parte acutum, quod uerbi dei esse docetur, ex ore eius egredi manifestat, et significat habitare ecclesiam in saeculo isto: SCIO VBl HABITAS, VBI SEDIS EST SATANAE, ubi temptatio non deficit, et perditio multos efficit reos. Sed laudatur ecclesia quod teneat confessionem nominis Christi, et non neget fidem suam, et tunc martyrum honore decoretur, ex quibus unus Antipas fidelissimus nuncupatur, qui occisus est in saeculo isto, ubi satanas, id est aduersarius, dici tur habitare. Sed tamen habet aduersus ecclesiam dominus aliquid, eo quod sint TENENTES DOCTRINAM BALAAM, qui interpretatur «sine populo» uel «absque substantia». Balaam enim typus est aduersarii, qui non congregat populum ad salutem, nec in nu mero saluandae multitudinis gaudet, sed dum omnes perdiderit et sine populo uel absque substantia remanserit, tunc exultat. Ipse est qui docuit BALAAC MITTERE SCANDALVM CORAM FlLIIS ISRAHEL. Interpretatur enim Balaac «praecipitans» uel «deuorans». Hic praecipitauit Israel, ut consecraretur idolo Fogor, et deuorauit eos morsibus uoluptatis et luxuriae. Ad huius similitudinem dicit etiam ecclesiam habere qui teneant DOCTRINAM NICOLAITARVM, id est haereticorum dogma sectentur. 592 aut usque ad mortem Beams: от. К (homoeotel.) 596 audiendum ex -di* К (corr. sup. lin. т. I ,ut uid.) 597 quid Beatus; quod К 599 inlibata К* 600 liberabitur prop. Sanllorente 606 deficit Beams: deicit К 604 *Eph 6.17 II *Apc 1.16; *19,I5 615 cf. HI nom Gn (62 = Lag. 3,24) 620 cf. HI nom Gn (62 = Lag. 3.19: uide apparatum) 621 *Nm 25,18

2, 1 1

2,12

2,13

2,14

2,15

Liber primus

629 Hiewn.

2.42 635

2.4j 640

2.4.4-5 645

2.4.6 650 2.4.7

2.4.8 655 2.457

53

Suadet etiam ipsos ut conuertantur ad dominum et agant 2,16 paenitentiam, ne in gladio oris sui bellare cum eis incipiat, dum ad iudicium ueniens interrogauerit unumquemque de operibus suis. /Necnon in sequentibus dicit ipse: QVI VICERIT, inquit, DABO 2,17 ILLI MANNA ABSCOND1TVM ET DABO ILU CALCVLVM ALBVM. Manna absconsum immortalitas est, gemma alba adoptio filiorum dei, nomen nouum in calculo scriptum christianum est./ Deinde dicit: HAEC DICIT F1LIVS DEI, QVI HABET OCVLOS VT 2,18 FLAMMA IGNIS, ET PEDES ILLIVS SIMILES AVRICALCO, CUiUs intuitus uniuersa discernit, cuius caго immaculata rutilat uel ut auricalcum in igne claritate resplendet. SCIO OPERA TVA. Scire se Operationem caritatem fidem ser- 2,19 uitium et patientiam ecclesiae suae testatur. ET NOVISSIMA OPERA TVA, ait, PLVRA PRIORIBVS. Significat maiorem sanctorum numerum in fine temporum esse futurum, quando adueniente homine peccati, filio perditionis, innumera sanctorum milia proprio erunt cruore sacranda. Sed causatur adhuc aduersus eam, quod sit illi in fornicariae 2,20 illius Iezabel typo quaedam doctrina, quae immolata idolis doceat manducan, et tempus paenitentiae acceperint atque di- 2,21 spexerint et paenitentiam agere noluerint. Sed aegrotatio huic doctrinae languorque promittitur et in- 2,22 firmitas lecti, id est istius saeculi delectatio, et qui adulterantur per doctrinam, tribulationem maximam eis futuram in die iudicii pollicetur. Nam et ipsa Zezabel interpretatur «sterquilinium» uel «sanguinis fluxus». Quid aliud sterquilinii sorde, quid in sanguine reputabitur, nisi scelus atque peccatum, quod per crimen admittitur? Recte ergo condemnatio eis futura praedicitur, nisi forte paenitentiam agant ab operibus suis. Nam et filios, hoc est discípulos, secunda se damnaturum 2,23

626 conuertantur Beams: conuertatur К 636 auricalcum Beams; auricalco К 640 ait Beatus; ut К 641 fine correxi (cf. supra lin. 443 et infra lib. VII, lin. 452); finem A', Beatus 642 adueniente Beatus; aduenientem К II innumera Beatus; in numero К 644 in Beatus; от. К 647 et paeniten tiam agere noluerint Beatus (cf. Apc 2,21); от. К (homoeotel.) 648 et infirmitas. . .(649). . .delectatio Beatus (cf. Apc 2,22); от. К (homoeoarcton) 630 cf. HI Apc 2,3 (39,2-6) 642 *2 Th 2,3 Lag. 80,20-21) 656*Apc2,ll

651 cf. HI nom Apc (160 =

54

Apringi Pacensis tractatus

2.4.62

morte commemorat. ET SCIENT, inquit, OMNES ECCLESIAE QVIA EGO SVM SCRVTANS RENES ET CORDA, СVМ REDDIDERO VNICVIQVE SECVNDVM OPERA SVA, et statuero secreta uniuscuiusque 660 ante faciem suam. 2.4.63 Nam ceteris, qui sunt in ecclesia et non sequuntur doctrinam hanc pessimam, nec profundam satanae malitiam cognouerunt, 2.4.75 NON, inquit, MITTAM SVPER VOS ALIVD PONDVS, sicut scriptura dicit: Non consurget duplex tribulatio, quia super tribulationem 2.4.76 quam in praesenti tolerastis, futuram non adiciam uobis, et hor666 tatur magis ut teneat quod habet, et tamdiu suscepta custodiat, donec ueniat dominus. 2.4.77

Quod ut impleuerit, daturum se illi potestatem super gentes promittit et regna, ut regat illos in uirga ferrea, et tamquam uas 670 figuli confringantur. Apostaticos angelos, qui dimiserunt prin-

cipatum suum, significat, quod a sanctis in die iudicii iudicandi damnentur et in sempiternum proiciantur in interitum, sicut apostolus dicit. 2.4.79 Dabo ei potestatem, SICVT ET EGO ACCEPI A PATRE MEO. In675 de arbitror dixisse Iohannem quia, cum apparuerit, similes ei erimus. et dabo ILL1 STELLAM MATVTINAM, id est dominum Iesum Christum, quem numquam suscipit uesper, sed lux sempiterna Hieron. est, et ipse semper in luce est. /Item aliter 'stellam matutinam' 680 primam resurrectionem repromittit, 'stellam matutinam', quae noctem fugat et lucem adnuntiat./ Et indicat loqui adhuc eum ecclesiis, qui habet septiformem dei spiritum, id est dominum Iesum Christum, in quo sanctus unius eiusdemque substantiae requiescit spiritus, in cuius manu 685 septem stellae sunt, de quibus supra iam diximus. 2.4Я0 Et multorum negligentiam in ecclesiae congregatione redar25.1 guens dicit: SCIO OPERA TVA, QVIA NOMEN HABES QVOD VIVAS, ET MORTVVS ES; ESTO VIGILANS ET CONFIRMA RELIQVA QVAE

2,24

2,25 2,26 2,27

2.4.78

662 profundam Beams; profunda К 669 regna Beatus; rogat К 672 in interitum Beatus; interitum К (haplogr.) 678 sempiterna Beatus; semper eterna К 684 requiescit Beatus; requiescet К 685 sunt Beatus: + septem stellas К 688 confirma Beatus; conforma К 664 Na 1,9 670*1 Cor 6,3 672 *2 Th 1.9; *Apc 12,10; * 17,8 675 1 Jo 3,2 679 cf. HI Apc 2,4 (39,18-19) 683 *Is 1 1,2. 3 685 cf. su pra lin. 382-387, 449-452

2,28

3,1

3,2

Liber primus

55

152 MORiTVRA ERANT. Corripit desides, qui non in deum tota mente 2jj confidunt, nec fidem rectam in ueritate custodiunt. Nomine 691 tantum praeferuntur esse christiani uel in uita esse dicuntur, sed mortui sunt, et idcirco increpantur ut uigilent, et reliqua, in quibus corruere poterant, corroborent. Vnde admonet: in mente ergo habe qvaliter acceperis 2_s.4 ET AVDIERIS, ET PAENITENTIAM AGE. Vult ad memoriam aposto696 licam reuocari doctrinam, et hoc quod in initio suscepit fidei suae praecipit custodiri, et a ueteribus agere paenitentiam malis. 2554 Deinde non facienti comminatur: SI NON VIGILAVERIS, VE255S NIAM TAMQVAM FVR, ET NESCIS QVA HORA VENIAM AD TE. Subi701 tum dei iudicium et secretam aduenientis horam sententiae nullus intelleget. Nec in totum miseros pietas punit, sed e contrario consolatur: HABES, inquit, pavca nomina sardis, qvi non inqvi705 NAVERVNT VESTIMENTA SVA, ET AMBVLABVNT MECVM IN ALBIS, 2j56 QVIA DIGNI SVNT. Omnis enim qui non inquinatur sorde peccati, cum domino ambulat in albis et dignus efficitur ut agni uestigia prosequatur. Nec deletur nomen eius de libro uitae, sed confitebitur ipse eum coram patre suo, qui in caelis est, et coram 710 angelis suis. 26.1 HAEC DICIT SANCTVS ET VERVS, QVI HABET CLAVEM DOMVS DAVID, QVI APERIT ET NEMO CLAVDIT, CLAVDIT ET NEMO APE2.629 RIT: SCIO OPERA TVA, EGGE DEOI CORAM TE OSTIVM APERTVM, euangelicam fidem et apostolicae doctrinae sermonem, QVOD 2.6jo NEMO POTEST CLAVDERE, QVIA MODICAM HABES VIRTVTEM. 716 Sciens humanam fragilitatem, sic tibi ianuam scientiae et fidei arcanum patefecit, ut propter exiguitatem uirium tuarum nullus claudere quae aperta sunt conualescat. 2.6.3I ET SERVASTI VERBVM MEVM, ET NON NEGASTI NOMEN MEVM.

690 recta К* II ueritate ex -t* К 691 in uita esse scripsi; in in tam esse К; in uitam uenisse Beatus 694 acceperis Beatus; accipieris К 696 in initio scripsi, cf. Вешит (in baptismo); initio К (от. in, haplogr.) 697 praecipit Beatus; praecepit К II et scripsi cum Beati codicibus BCG; ut ceteri codices Beati; от. К 699 facienti correxi cum Sanllorente; faciendi К (uerba deinde... comminatur apud Beatum non leguntur) 713 apertum] + quod nemo potest claudere quia modicum nabos uirtutem К (cf. lin. 714-715) 707 *Apc 14,4

3,3

3,4

3,5

3,7 3,8

56

Apringi Pacensis tractatus

720 Quoniam beneficii sui disseruerat potestatem, etiam gratiae ipsius opus assignat, eo quod per collât um sibi munus fidem seruauerit nec nomen negauerit sempiternum. 2.6.72

ECCE DABO DE SYNAGOGA SATANAE, QVI SE DICVNT IVDAEOS ESSE ET NON SVNT, SED MENTIVNTVR, ECCE FACIAM 1LLOS VT 725 VEN1ANT ET ADORENT ANTE PEDES TVOS, ET SCIENT QVIA EGO

3,9

2.6.73

DILEXI TE. Omnes igitur inimicos ecclesiae catholicae uel hostes a catholica iudicandos narrât ecclesia, sicut apostolus dicit: In regeneratione, cum uenerit filius hominis, tunc et uos sede729 bitis super duodecim thronos, iudicantes duodecim tribus Isra2.6.74 hel. Tunc uenient prefecto qui se dicunt Iudaeos, id est reli giosos, esse et non sunt, et adorabunt ante pedes ecclesiae, et cognoscent quoniam dominus dilexit eam. 2.6.78

QVONIAM SERVASTI VERBVM PATIENTIAE MEAE, ET EGO TE SERVABO AB HORA TEMPTATIONIS, QVAE VENTVRA EST IN ORBEM 735 VNIVERSVM, TEMPTARE HABITANTES IN TERRAM. Ecce manifes-

2.6.79

2.6.91

tissime declarauit non se tantum praesentibus, sed etiam futuris saeculis loqui, et in nouissimo tempore suam promittit ecclesiam se seruaturum, quando uenerit inimicus humani generis daemon temptare habitantes super terram. Ne turbentur in temptatione qui futuri sunt, dicit: ECCE VE-

3,10

3,11

741 NIO CITO, TEÑE QVOD HABES, NEMO ACCIPIAT CORONAM TVAM.

2.6.92

Velocem suum praedixit aduentum, et interitum satanae citius adfuturum, nec longam temptationem futuram esse pronuntiat. Et ideo admonet ne hostis rapiat coronam eius, sicut et Salo745 mon dicit: Ne des alienis honorem tuum et annos tuos crudelibus.

2.6.9S

QVI VICERIT, FACIAM 1LLVM COLVMNAM IN TEMPLO DEI MEI,

ut et ornatum praestet et robur, sicut Paulus apostolus dicit: lacobus et lohannes, qui uidebantur columnae esse, dextras de2.6.99 derunt mihi et Barnabae societatis. 'In templo dei mei', id est 751 in multitudine beatorum. ET FORAS, inquit, NON EGREDIETVR AMPLIVS, a sanctorum sci

licet consortio, a merito et gloria electorum. 2 .6.102

ET SCRIBAM SVPER EVM NOMEN DEI MEI ET NOMEN CIVITATIS 720 beneficii sui Benins; beneficiis suis К (dittogr.) 72 1 conlatum Beatus; conlatam К 727 a Beatus: от. К 730 id est religiosos Beatus; от. К (homoeotel.) 735 temptare Beatus; tempore К 745 alienis Beatus; alieni К 728 Mt 19,28

745Prv5,9

748 Gal 2,9

3,12

Liber primus

57

755 DEI MEI NOVAE HIERVSALEM, QVAE DESCENDIT DE CAELO A DEO

760 2b.io3

2.72 766

2.7.3 770

775

2 79 2.7.10 2.7.11 78 1

2.7.12 785

MEO, ut et diuino nomine praesignetur, et immortalitatis gloria decoretur, et nomen diuinae ciuitatis Hierusalem, quae est uisio pacis, accipiat, et sic quietis perpetuae et securitatis societate perfruatur. Ipsa est ciuitas quae descendit de caelo a deo, ut inhabitent in ea et requiescant sancti. ET NOMEN MEVM NOWM. Nihil in deo uetus est, quia non ueterescit aetate, sed nomen domini semper nouum, semper refectum est. Et si quis isto nomine titulatur. in aeterna potestate translatus perpetuam obtinet uitam. Adhuc ipsum fidelem et uerum, QVI EST PRINCIPIVM CREATVRAE DEI, non qui susceperit principium, sed qui dederit, ad ecclesiam loqui describit, et teporem quorundam arguere uel mollitiem increpare significat. SCIO OPERA TVA, QVIA NEQVEFRIGIDVS E S NEQVE CALIDVS. VTINAM FRIGIDVS ESSES AVT CALIDVS! SED QVIA TEPIDVS ES ET NEC FRIGIDVS NEC CALIDVS, INCIPIAM TE EVOMERE EX ORE MEO. Quosdam aliqua fatuitate deceptos reprehendit, et nec multo frigore iniquitatis argueri, nec bonis inuehit operibus incubare, sed tepidos in utraque persistere. Vnde et nequaquam bonorum operum escam Christo, qui bonis operibus satiatur, apponunt, sed in suis deliciis persistentes fideles se asserunt. Sed euomendos eos a corde suo et proiciendos protinus comminatur. QVIA DICIS QVOD DIVES ES ET LOCVPLETATVS, ET NVLLIVS EGEO, ET NESCIS QVIA TV ES MISER ET MISERABILIS ET PAVPER ET CAECVS ETNVDVS. Confundit eos qui gloriantur in operibus suis et exultant, si forte unum nummum pauperi dederint, aut forte aliquid boni egerint, gloriantur uel in scientia aut fide, quam tepide susceperint; confidentes nihil se indigere confitentur. Sed e contrario reprehendit eos esse egenos nec misericordia dignos ac bonorum operum paupertate depressos, uel qui non aspiciant nuditatem suam, nec considerent quia nudi et uacui a bonis redduntur operibus. 758 securitatis Beatus; securitati К (haplogr.) 762 refectum scripsi cum Weyman; rectum Beatus; effectum К (haplogr.) 764 obtinent К* 767 teporem correxi cum Sanllorente; tempore К; de tempore Beatus 114 per sistere Beatus; prosistere К lib sed in suis deliciis persistentes fideles se (NPHEFQ; esse ceteri) asserunt Beatus: от. К (homoeotel.) Ill proicien dos] + eos К* (exp. т. I) 784 e Beatus (cf. supra lin. 703); от. К 786 considerent Beatus (codd PH, deficit N); considerant К et ceteri codices Beati (cf. aspiciant supra)

3,14

3,15 3,16

3,17

58

Apringi Pacensis tractatus

2.7.13 Bonitate solita et ipsos prouocat ad salutem: SVADEO TIBI 2.7.14 EMERE A ME AVRVM 1GNITVM PROBATVM, VT LOCVPLES FIAS ET 790 VESTIMENTIS ALBIS INDVARIS, ET NON APPAREAT CONFVSIO NV2.7.15 DITATIS TVAE, ET COLLYRIO INVNGVE OCVLOS TVOS, VT VIDEAS. Hoc est aurum quod promittitur ecclesiae per prophetam: Pro aere afferam aurum et pro ferro argentum, pro lignis aes et 2.7.16 pro lapidibus ferruт. Eloquium scilicet domini et euangelicam 795 apostolicamque doctrinam aurum esse pronuntiat, quo qui locupletatus extiterit, spirituales procul dubio diuitias promerebit, et uestimentis albis, id est nitore bonorum operum, deco2.7.17 rabitur, nec nudatus bonis operibus confusioni patebit. Collyrium autem, quo ungueri oculos mandat, cordis est compunctio 800 et lacrimae paenitentis et reuertentum sanabilis dolor. Nec iratum se uel odientem loqui testatur, sed diligere se po2 72* tius clamat dicens: EGO QVOS AMO ARGVO ET CASTIGO; AEMV2.725 LARE ERGO ET PAENITENTIAM AGE. Suscitat ad paenitentiam peccati grauissimo opere depressos et ad imitationem sanctorum 805 inuitat. 2 7.26 ECCE EGO STO AD OSTIVM ET PVLSO; SI QVIS AVDIERIT VOCEM MEAM ET APERVERIT IANVAM, INTRABO AD ILLVM ET CENABO CVM 2.7.27 ILLO, ET IPSE MECVM. Stat salus nostra dominus Iesus Christus et ¡annum nostri cordis impellit. Qui resipiscens a peccatis suis 810 prauis et pessulum malitiae et praefocationem cordis abiecerit, intrabit sine dubio et conuescetur cum eo, et deliciis eum iustitiae satiabit. 2.7.28 Et post hanc correptionem, quid bonis actibus promittat di cit: QVI VICERIT, DABO El SEDERE MECVM 1N THRONO MEO , SIC815 VT ET EGO VICI ET SEDEO CVM PATRE MEO IN THRONO EIVS. 2.7.30 Quid est in throno dei sedere, nisi quiescere et gloriari cum deo, et eius assistere tribunalibus beatis, atque inconcussa praesentiae illius felicitate gaudere? explicit liber primvs. 795 apostolicamque Beatus; apostolicam К II quo Beatus (codd P2HEQ. de ficit N); quod К et cod P* ap Beatum (от. ceteri codices) 191 nitore Bea tus; nitorem К II decorabitur correxi cum Sanllorente (cf. promerebit supra et patebit infra); decoratur К, Beatus (qui scripsit promeretur supra) 799 quo Beatus; quod К 803 peccati Beatus; peccatis К 810 et pessulum Beatus (codd HEF, et praesulum P, deficiunt NQ, et pressuram uel pressura ceteri); uel a К II cordis] + iniqua in marg. К 812 satiabit Beatus; satiauit К 813 quid Beatus; quod К II promittat Beatus; promittit et К 792 Is 60,17

3,18

3,19

3,20

3,2 1

INCIPIT LIBER SECVNDVS

¡и

3.1.2 5

3 2.1 10

3.2.2 15

3.2.3 20

3.2.4 3.2j 26 32.6

Post completum septenarium ecclesiae numerum, per quem hebdomadam huius mundi singillatim diuisis mystice nominibus dispertiuit, rursus quod uidit edisserit: POST HAEC, inquit, VIDI, ET ECCE OSTIVM APERTVM IN CAELO. Post tantae manifestalionis claritatem, quam fideli mente perspexerat, ipsa caelorum tlli arcana reserantur et panduntur; diuini secreta mysterii introinspicit mente et secreta dei fideli deliberatione considerat. Apertum sibi ostium recognoscit, quo ad tantae maiestatis notitiam auida mente perueniat, ac dicit: ET VOX PRIMA QVAM AVDIVI TAMQVAM TVBAE LOQVENTIS MECVM DICENS. Significat non aliud se post superni apertionem ingressus audisse quam audierat, dum illi adhuc quasi nescio secretum suum dominus inceperit reuelare, dum consternatus potentiae contemplatione ad pedes caderet maiestatis. Denique, ut non carnale ostium sentiamus, uocem primam, quam audiuit, tubae consimilem fa cit, in qua uox ingesta, collecto intrinsecus flatu, dum reuocat, sonum facit extrinsecus, sicut is qui a domino susceperit uerbum, mente percipit quod exterius proloquatur. Vel illud accipiendum est apertum ostium patefactum euangelii sacramentum, uocem primam legis eloquia, ut concordent noua ueteribus, fiatque illud quod psalmographus canit: Semel locutus est deus, duo haec audiui. Etenim post inspirationem animarum, post mysterii reuelationem audiuit: ASCENDE HVC, ET OSTENDAM tibi qvae OPORTET FIERI CITO POST HAEC. Hoc est quod in sancta lege praescribitur: Ambulabunt de uirtute in uirtutem, et uidebitur deus deorum in Sion. Ingredi in sancta sanctorum, ubi praecursor introiit Iesus dominus noster, sanguine passionis suae factus II, 8 quo ad correxi cum Sanllorente; quod ad Beatus; quod a К 13 inceperit] incipere К* II contemplatione Beatus; contemplationem К 14 caderet Beatus (cf. Apc 1,17); adheret К 16 collecto correxi cum Sanllo rente; collectio К; collecta Beatus II, 2 IPs 6 1,1 2

26 Ps 83,8

27*Hbr6.20;*9,12

4,1

60

Apringi Pacensis tractatus

pontifex in aeternum, inuitatur hic sanctus, ut ipsam domini 30 potiri iam praesentiam mereatur, et non tantum praeteritam sentiat cognouisse ueritatem, sed et ea quae oportet fieri in fu turum intellegat. 3.2.7 STATIMQVE, dicit, FVI IN SPIRITV. Quis non sentiat nihil carnale locutum, qui in spiritu ingressum se fuisse describit? Nihil 35 uir probatissimus de deo suo corporale, nihil terrenum excepit, sed fuit in spiritu, ut aspiceret dominum maiestatis, quem in 00000 spiritu intendit, non in carne conspexit, /implens illud quod apostolus dicit: Et si nouimus secundum carnem Christum, sed nunc iam non nouimus./ 3.2.8 Denique dicit: ET ECCE SEDES POSITA ERAT IN CAELO, ET SV41 PRA SEDEM SEDENS. 'Sedes posita' regnum est supra regnum, hoc est potentia residet ueritas et fortitudo deitatis in ecclesia. ET QVI SEDEBAT, inquit, SIMILIS ERAT ASPECTVI LAPIDIS IAS45 PIDI ET SARDINI, ET IRIS ERAT IN CIRCVITV SEDIS SIMILIS VISIONI 3.2.9 ZMARAGDINAE. Lapis enim iaspis uiridi et acutissimo fulgore radiatur, ut carnem assumpti hominis absque peccati suspicione susceptam perpetuae sinceritatis sentias uigore clarescere et diuinae uirtutis in habitatione praefulgere. Sardonix autem 50 lapis est rubicundus, sed quadam obscuritate sublucens, ut integritatem intemeratae carnis ex uerecunda et humili assumptam t>0000 uirgine recognoscas. /'Iris erat in circuitu sedis similis uisioni zmaragdinae'. Iam hic non sedentis species declaratur, sed quod in circuitu sedentis apparuit demonstratur; omnia enim 55 quae deo uicina sunt, luce immarcescibili uiridantur. Zmaragdus autem uiridi luce resplendet. At arcus, qui in circuitu apparuisse describitur, uerbi euangelium est et apostolorum prophetarumque doctrina. De quibus propheta dicit: Cum sagittis et arcu ingrediuntur illuc, et omnes montes qui in sarculo sar30 potiri Beatus; pociari К* (corr. т. recentior) 3 1 ea Beatиs; eam К 33 statimque Beatus; statim quod К 36 fuit Beatus; fui К 42 et1 addidi (haplogr. in К et ap Beatum) II in ecclesia Beatus; от. К 46 zma ragdinae Beatus; zmaragdini К (sed cf. infra lin. 53) 48 sentias scripsi, cf. Beatum (intellegas) et infra lin. 52 (recognoscas): sentiat К 50 quadam Beatus: quidam К 52 uirgine correxi cum Sanllorente et Beati codicibus P2HA:TM; uirginem К et ceteri codices Beati 55 immarcescibili correxi cum Sanllorente; inmarcessibile К 57 euangelium correxi: euangelii К 38 2 Cor 5,16

58 Is 7,24. 25

4,2

4,3

Liber secundus

61

дом>

ciuntur, non ueniet illic terror spinarum et uepriuт. Haec ergo 61 praedicatio in iris similitudine demonstrata iucunda semper uiriditate sublucet, nec ariditatem ullam sustinet diuinae legis Hieron. amoenitas, sed semper nouo /Vidisse se, ait, similitudinem iaspidis et sardini. Iaspis aquae color est, sardius 65 ignis. Haec duo iudicia posita esse usque ad consummationem orbis super tribunal dei exinde manifestantur. Quorum iudiciorum dum unum iam consummatum est in cataclysmo per aquam, aliud autem consummabitur per ignem. Iris autem circum solium eosdem colores habet. Iris et arcus dicitur, de quo 70 etiam ad Noe et filios eius locutus est dominus, ne timerent inrigationem dei: Statuam, inquit, arcum meum in nubibus, nec iam aquam timeatis, sed ignem./ 3.2.19 ET IN CIRCVITV SEDIS SEDILIA VIGINTI QVATVOR, ET SVPRA THRONOS VIGINTI ET QVATVOR SENIORES SEDENTES CIRCVMA75 MICTI VESTIMENTIS ALBIS, ET IN CAPITIBVS EORVM CORONAS AVREAS. Ecce manifestissime demonstrauit patriarcharum et apostolorum chorum, qui sanctae cathedram supersedere doctri3.2.20 пaе. Quos seniores etiam, id est patres appellat. 'Circumamictos albis', iustificationibus et puritate uestitos, gestantes in ca80 pitibus coronas aureas, praesentium effecti uictores, prostrato 3.2.21 malignitatis hoste diabolo, coronas a domino receperunt. De qua corona uas electionis edisserit: Cursum consummaui , fidem seruaui; de cetero reposita est mihi corona iustitiae, quam reddet mihi dominus in illa die iustus iudex, non solum mihi, 85 sed et his qui diligunt aduentum eius. 3.2.30 ET DE THRONO PROCEDVNT FVLGVRA ET VOCES ET TONITRVA ET SEPTEM LAMPADES ARDENTES ANTE THRONVM, QVAE SVNT SEPTEM SPIRITVS DEI. Intellegi uoluit omnem praedicationem ueterum apostolorum etiam caelestem sanctamque doctri3.2.3I nam dei iudicio et dei inspiratione procedere. Fulgora er63 amoenitas corroa cum Sanilorente; amenita К (haplogr.) II nouo] uiret coniecit Sanllorente; lacunam indicare malui. siquidem excerpta ex Hieronymi commentario apud Apringium semper adnuntiantur uerbis aliter uel item aliter 66 orbs К* 67 cataclismo Hieronymus: cataclismum К 70 inrigationem Hieronymus; in generatione К 11 chorum] quorum К 78 patres Beams: pauperes К 80 praesentium Beatus; praesentiam К 81 hostem К* 82 cursu К 89 et addidi (haplogr.) 90 de addidi, cf. de throno supra lin. 86 (haplogr.) 63 cf. HI Apc 4,2 (47,15 -49,4)

71 Gn 9.13

82 *Act 9,15 II 2 Tm 4.7. 8

4,4

4,5

62

32.32 95

3.2.33 100

00000 105

1 10 3.3.1

115 3.3.2

3.3j 121

3.3.6

Apringi Pacensis tractatus

go uniuersorum uerba sanctorum et ton id ua similiter praedicatorum uoces accipimus; omnia haec ex uno auctore deo proce dere confitemur. De quibus fulgoribus uel tonitruis dicitur: Vox tonitrui tui in rota, illuxerunt fulgura tua orbi terrae. Cuncta haec non proprium initium sumunt, sed ex throno dei, ex uoluntate scilicet et potestate creatoris uel imperio procedentia demonstrantur. 'Septem ardentes lampades ante thronum': uirtus septiformis spiritus sancti, de qua uirtute supra iam diximus, manifestissime designatur. Ante thronum ideo, quia quibus istae uirtutes per gratiam dispensantur, deo docentur assistere, sicut alibi dicitur: Et qui appropinquant pedibus eius accipient de doctrina Ulius. /ET IN CONSPECTV SEDIS TAMQVAM MARE VITREVM SIMILE CRYSTALLO. Vitreum mare, id est perlucidum, simile crystallo docetur quodam candore et eximia puritate perlustrans. Quod non immerito de fonte baptismatis et regenerationis gratia dictum esse sentimus, qui susceptos mundat et illuminat et ad purum deductos uestit nitore iustitiae. Haec sunt aquae de quibus in prophetis scribitur: In diebus Ulis exibunt aquae uiuae de Hierusalem, medium earum ad mare orientale et medium earum ad mare nouissimum, et in aestate et in hieme erunt./ ET IN CIRCVITV SEDIS QVATVOR ANIMALIA PLENA OCVLIS ANTE ET RETRO. 'Quatuor animalia' quatuor euangelistarum est for ma. Quod 'plena oculis ante et retro' introducuntur, praeterita uel futura dei continere mysteria uel utriusque legis arcana sonare dicuntur, et per contemplationem rerum spiritualium omnem sanctae diuinitatis enuntiare fidem et mysterium secretorum caelestium patefacere demonstrantur. Deinde uniuscuiusque forma disponitur. PRIMVM, inquit, ANIMAL SIMILE LEONI. Quod maiores nostri personam Marci euangelistae significare describunt, et reuera apertissime et uere disseritur, quia et liber eius sic incipit: Initium euangelii lesufilii dei, sicut scriptum est in Esaia propheta: Ecce mitto angelum meum, qui praespiciet uiam ante faciem tuaт. Sed non est mi92 accipimus Beams: accepimus К 99 quia. ..(100). ..deo Beatus; от. К (homoeotel.) 104 simili К* 111 alt. in от. К* 115 continere Beams; continentes К 116 omnem Beatus; os (= omnis uel omnes) К 93 Ps 76.19 98 cf. supra lib. I. lin. 79-89 101 Dt 33.3 1 20 uide prolegomena p. 23 1 22 Mc 1,1.2

109 Za 14,8

4,6

4,7

Liber secundus

63

1 25 rum quod hic Esaias pro Malachia est positus; nam hoc testi monium certissime in Malachia legi dinoscitur. Siquidem Esa ias interpretatur «salus domini», Malachias «angelus». Et ideo in exordio euangelii pro angelo, id est Malachia, salutem domi ni, quod est Esaias, maluit nuntiare, ut per fidem euangelii ui3.3.7 tae praesentis et futurae stabilem perpetuitatem induceret. De131 inde etiam quid nuntius diceret, quod est angelus, et Esaiae uerbis assumit et dicit: Parate uiam domino, rectas facite semi tas dei nostri, ut praemissa et pollicita salute nuntium ueritatis ostenderet et corda hominum ad percipiendam gratiam praepaij.s raret. In hoc autem forma leonis est, quia Iohannem in deserto 136 praedicantem et deserta diligentem ostendit, sicut dicit: Fuit lohannes in deserto baptizans et praedicans baptismum paenitentiae in remissionem peccatoruт. 3.3.9. ii SECVNDVM ANIMAL SIMILE VITVLO. Lucam introducit. Vitulus 140 enim in persona ponitur sacerdotum, sicut dicit in Esaia: Beati qui seminatis super omnes aquas, immiltentes pedem bouis et asini. Et hic initium suum de Zachariae sacerdotio assumit et dicit: Fuit in diebus Herodis regis Iudaeae sacerdos nomine Tacharías. 3.3.12 ET TERTIVM ANIMAL HABENS FACIEM QVASI HOMINIS, quia ge146 nealogiam domini secundum carnem maluit in sui libri Mattheus principio nuntiare. 3.3.13 ET QVARTVM ANIMAL SIMILE AQVILAE VOLANTIS. Iohannem 3.3.16 dicit, qui neque de humanitate domini, neque de sacerdotio, 150 neque de Iohanne in eremo conuersante, sed deserens omnia humilia ad ipsam altitudinem caeli contendit, et quasi aquila uolans de ipso proprie loquitur deo dicens: In principio erat uerbum, et uerbum erat apud deum, et deus erat uerbum; hoc erat in principio apud deuт. мм» /ET QVATVOR, inquit, ANIMALIA SINGVLA EORVM HABEBANT 156 ALAS SENAS, ET IN CIRCVITV ET INTVS PLENA SVNT OCVLIS, ET REQVIEM NON HABEBANT DIE AC NOCTE DICENTIA: SANCTVS SANCTVS SANCTVS DOMINVS DEVS OMNIPOTENS, QVI ERAS ET QVI ES ET QVI VENTVRVS ES. Ecce quatuor animalia senis alis ualla146 in sui libri Beatus; inuisibilibus К 148 simele К*

147 nuntiare Beatus; nunciaret К

127 cf. HI nom Mt (136 = Lag. 62,7); Mal (125 = Lag. 53,3) 132 Is 40,3 = Mcl,3 136 Mc 1,4 140 Is 32,20 143 Lc 1,5 152 Jo 1,1. 2

4,8

64

Apringi Pacensis tractatus

ooooo ta describit, et non sicut supra 'ante et retro', ait, 'plena sunt 161 oculis', sed 'in circuitu et intus'. Quae quatuor animalia thronum dei gestantia Iezechiel magnificus se uidisse commemo rat. Quod in circuitu et intus plena sunt oculis, spirituali docet intellectu diuina introinspicientia mysteria et extrinsecus lu165 minata sacramento mysterii, ut lumen quod interius concipitur, clarescat exterius. Vnde et sedes sine dubio dei est, quae tali lumine radiatur. De his autem animalibus Iezechiel dicit quod unumquodque ante faciem suam gradiebatur. Nescit retro respicere, qui 1 70 diuino numini propinquatur, sed ad id quo tendit sanctum properare contendit. Ante faciem autem suam gradiebatur, quia semper est quo festinet, nec ad liquidum adpropinquans deo omnipotenti adtingit. Vnde et dicit Iezechiel: Non reuertebantur cum ambularent, quia semper est quo procedendo perueзззо niat./ Senas autem alas habere describuntur, quia in his sex die176 bus hebdomadae praesentis, qua mundus constat, sui uaticinii uerba diffundunt. Quod quatuor autem senas habere dicuntur alas, id est bis duodenas, patriarcharum et apostolorum sancta doctrina est, .ил qui sui mundum uaticinii praeconio docuerunt. In hac ea181 demque doctrina laus trinitatis exponitur, et sine requie 'sanctus' tertio repetitum nomen asseritur. Quae laus ad unum om nipotentem perlata deum trinitatem unius substantiae mani festat. Hunc ante omnia et per omnia et post omnia esse sae185 cula memoratorum uatum doctrina perdocuit, eundemque uenturum, ut iudicium sumat ex omnibus, praefatorum asserunt uoces. 0OO0O

/ET CVM DEDERINT ILLA ANIMALIA GLORIAM ET HONOREM ET 166 sedes scripsi; sede К (haplogr.) II tali correxi cum Sanllorente; tale К 170 numini correxi cum Sanllorente: nomini К II id] hit К (litteram h canc. т. recentior) 171 graditur К*"'d 172 quo scripsi cum del Campo; quod К (sed cf. supra lin. 170 et infra lin. 174) Il ad liquidum scripsi (cf. supra lib. 1 lin. 357); aliquid dum К 175 habere describuntur Beams (scr. discribuntur codd NP*E): abendi adscribuntur К J 76 qua scripsi (cf. infra lin. 219 et lib. Vil. lin. 394. 437); quo К. Beams 1 82 repetitum Beatus; primo motu scripsit К repetitur. scilicet repetit cum nota ur suprascripta: deinde addidit u, at notam non mutauit 183 perlata Beams; praelata К (transp. deum praelata К2) 1 85 uatum Beatus; probatum К (falsa correctio ex batum) 1 88 dederit К* 160 *Apc 4.6

162 *Ez 1,5 ss.

168 Ez 1,9

173 Ibid.

4,9

Liber secundus *•*»

65

BENEDICTIONEM SEDENTl SVPER THRONVM ET VIVENTI IN SAE-

190 CVLA SAECVLORVM, cum quadriformis euangelistarum numerus dei patris omnipotentiam et unigeniti gloriam supernis clamoribus canunt, procedent viginti et qvatvor seniores anTE sedentem in throno et adorabvnt viventem in saecvla SAECVLORVM. Tunc enim clarescet quid patrum auctoritas mo195 nuit, quid patriarcharum et apostolorum doctrina praececinit, cum euangelistarum aperitur assertio, sicut ipse dominus dicit: Si crederitis Moysi, crederetis inique et mihi; de me enim locutus est. Quod 'ante sedentem' procedere dicuntur 'in throno', in conspectu dei et in memoria recondita esse quae scripta sunt 200 disseruntur. Tunc patrum chorus scribitur adorare 'uiuentem in saecula saeculorum', cum haec omnia uaticinia repetuntur, et per illos, ut adoretur excelsus, corda hominum praeparantur. Et ne quid referre ad hominem audeat mens terrena: MITTENT, inquit, CORONAS SVAS ANTE THRONVM DEI DICENTES: DI205 GNVS ES, DOMINE DEVS NOSTER, ACCIPERE GLORIAM ET HONO REM ET VIRTVTEM, QVIA TV CREASTI OMNIA, ET PROPTER VOLVNTATEM TVAM ERANT ET CREATA SVNT. Significat sine dubio uni-

4, 1 0

4, 1 1

uersam scripturae seriem ad laudem referri dominicam, atque omnem honorem uirtutemque illi soli exhiberi deo, propter 210 cuius uoluntatem quae scripta sunt extiterunt, siue omnia quae in caelis et in terra sunt condita ipso sine dubio auctore persistunt./ 3.4.1

ET VIDI IN DEXTERA SEDENTIS SVPRA THRONVM LIBRVM SCRIPTVM INTVS ETFORIS, SIGNATVM SIGILLIS SEPTEM . Liber hic, qui

215 interius exteriusque narratur scriptus, praesentis est mundi to tius creatura, cuius interiora perspicit deus et exteriora cognoscit, uel excedit mundum uirtute potentiae circumscriptum, 3.42 uel rimatur interius euidentia maiestatis. Septem sigillis signatum dicitur, ut praesentis hebdomadae definitio, qua mundus me™, constat, appareat. /Item aliter: liber hic ueteris doctrinam testa-

189 sedentis К* (dittogr.; ultimam litteram cancellauit т. recentior) 192 procedent scripsi; procedunt К 195 quid scripsi (cf. supra lin. 194); quod К 198 sedentem scripsi: sedem К (sed cf. supra lin. 193) Il dicuntur] + et К (propter mendam praecedentem) 202 adoretur correxi cum Sanllorente; adoraretur К 217 excidit К* 218 rimatur scripsi; rimatum К; scrutatur Beams 197 Jo 5,46

220 cf. HI Apc 5,1 (61,7-9)

5,1

66

зам 00000 225 3.4.93

230

234 3.4.94

239 3.4.97 3.4.98 eене* Hieron. 245

3.4.99 251

0O000

Apringi Pacensis tractatus

menti significat, quod est datum in manibus domini nostri, qui accepit a patre iudicium./ Septem signacula haec sunt: primum corporatio, secundum natiuitas, tertium passio, quarta mors, quintum resurrectio, sextum gloria, septimum regnum. /Haec ergo Christus dum per hominem cuncta compleret, omnia quae in scripturis erant clausa atque signata aperuit atque resignauit./ ET VIDI ANGELVM FORTEM PRAEDICANTEM VOCE MAGNA: QVIS EST DIGNVS ACCIPERE LIBRVM ET SOLVERE SIGNACVLA E1VS? Angelus iste fortis qui dicitur clamasse, inquirendo dignissimum qui aperiret librum uel signacula dissolueret, omnium scripturarum uel sanctorum chorus patrum habendus est, qui in diuina admiratione conuersi praesentium dispositionem temporum uel cunctarum ordinem rerum, quae uniuersa magistrante deo signata sunt, fidei oculis intuentes, operatorem horum deum maiestatis intellegunt et praeconantur et dicunt: 'Quis est dignus intellegere omnia et reserare secreta domini?' Quae se creta in hac hebdomada mundi mirabili sanctione disposuit, ordinatione fundauit, sapientia signauit, consilio statuit, uirtute construxit. ET NEMO POTERAT IN CAELO NEQVE IN TERRA NEQVE SVBTVS TERRAM APERIRE LIBRVM NEQVE RESPICERE ILLVM. Ex omnibus ergo creaturis, quae sunt in caelis et in terris et in abyssis, /nullus inuentus est qui aut signata dissolueret, aut ordinata cognosceret, aut ut erant facta narraret. / Item aliter. Nemo ergo inuentus est dignus, neque in caelo neque in terra neque subtus terram, aperire signacula. Pro homine mortuo deuicto hoc di gnus facere nemo est inuentus, neque in angelis de caelo, neque in hominibus in terra, neque inter animas sanctorum in requie, nisi solus Iesus Christus filius dei./ ET EGO FLEBAM MVLTVM, QVOD NEMO DIGNVS INVENTVS EST APERIRE LIBRVM NEC VIDERE EVM. Fragilitatis et humanitatis conscius flebat hic sanctus, quod intendebat neminem esse tam dignum, qui haec intellegeret uel consideratione conspiceret. ¡ET VNVS DE SENIORIBVS DIXIT MIHI: NE FLEVERIS, ECCE VICIT 226 resignauit correxi cum Sanllorente ; signauit К (saltu) 233 cunctarum Beatus: cunctorum К 244 ut от. К* (haplogr.; suppl. sup. lin. т. I , ut uid.) 249 requie Hieronymus; requiem К 252 esse Beatus; se К 22 1 *Jo 5,22. 27 par 5,1 (61,15-20)

222-224 uide prolegomena p. 24

244 cf. HI Apc

5,2

5,3

5,4

5 ,5

Liber secundus

67

255 LEO DE TRIBV rVDA, RADIX DAVID, APERIRE LIBRVM ET SOLVERE

SEPTEM SIGNACVLA Eivs. 'Et unus de senioribus' sacrae nuntium scripturae significat, quam dum perlegeret, didicit quod dominus noster Iesus Christus de tribu luda leo fortissimus sit, de quo dicitur: Requiescens accubuisti ut leo. Qui est radix 260 Iesse et genus Dauid, et mundum uicit et mortem, et hic solus potest librum aperire et sigilla dissoluere, quia conditor est omnium et uniuersorum mirabilis constitutor./ 3.4.W)

Vnde et sequitur: ET VIDI, ET ECCE IN MEDIO THRONI ET QVATVOR ANIMALIVM ET IN MEDIO SENIORVM AGNVM STANTEM 265 QVASI OCCISVM, HABENTEM CORNVA SEPTEM ET OCVLOS SEPTEM SPIRITVS DEI MISSI IN OMNEM TERRAM.

269 3.4.104

274 3.4.111

3.4.112 279

285

Ecce euidentius monstrauit dominum nostrum Iesum Christum, quem non mortuum, sed quasi occisum, propter passionem et transactam edisserit mortem. Et 'in medio throni' se uidisse hoc dicit, id est in potestate et in magnitudine deitatis. 'Et qua tuor animalium', quod intellegitur in quadrifido euangeliorum ordine. 'Et in medio seniorum': legis et prophetarum uel apostolorum choros assignat; ibi agnum non occisum, sed 'tamquam occisum', id est et qui mortem uicerat et passionem calcauerat, se uidisse testatur. 'Habentem cornua septem et oculos septem': in cornibus potestas et uirtus est. In septenario nume ro mundi narrat statum, quem potenter regit, et cui potentissime dominatur. Oculos porro septem dei septem spiritus dicit, id est spiritum sanctum septem uirtutum gradibus gloriosum manere in domino nostra Iesu Christo significat. /De quo apo stolus dicit: Scimus autem quia deus erat in Christo, mundum reconcilians sibi. Et iterum: Si spiritus eius, qui suscitauit Ie sum Christum a mortuis, uiuificabit et mortalia corpora uestra propter inhabitantem spiritum eius in uobis. Quod in от пет terram exiuit sonus eorum, missos dicit spiritus; dona commemorat sancti spiritus per uniuersum mundum largiter fuisse diffusa./ 256 unus scripsi cum Vega; unum К 257 quam correxi cum Sanllorente; que К 265-266 septem qui sunt от. К (homoeoarcton) 270 hoc Bea ms; ac К 283 habitat in... (284)... a mortuis suppleui: от. К (homoeotel.) 284 uiuificauit К 259 Gn 49,9

281 2 Cor 5, 19

282 Rm 8, 11

285 Ps 18,5

5,6

68 3.4.113

Apringi Pacensis tractatus ET VENIT ET ACCEP1T DE DEXTERA SEDENTIS IN THRONO LI-

290 BRVM. Sed quis accepisse dicitur, diligentissime considerandum est atque dicendum: agnus, scilicet homo assumptus, qui pro nostra se salute morti ultra obtulit, dignanter hic 'accepit librum', hoc est potestatem omnium operum dei, et 'de dextera sedentis in throno', a deo patre cuncta suscepit, sicut ipse dicit: 3.4.U4 Omnia quae habet pater mea sunt. Tunc accepit hunc librum, 296 quando resurgens a mortuis mysterium a saeculis absconditum trinitatis ostendit et patefecit in mundo.

Vide prolegomena p. 17-20; quod sequitur e libro II, necnon et libri III, IV, V et maior pars libri VI, iam ante Beati aetatem perierant; hoc loco, sub titulo Deinde explanacio Iheronimi, exscripsit librarius Victorini Petabionensis commentarium ab Hieronymo retractatum, inde ab hinc aperit et resignat quod ipse signauerat testamentum usque ad si [in]compares quae contra Sor dicta sunt Ysayas contra Babilonem dicit, , unum esse omnia inuenies (in editione Vindobonensi p. 63,14 - 133,15; aduerte ordinem codicis in capitulis 14-17 differre ab ordine editionis, ut adnotatur in huius margine; quod legitur in editione p. 133,16 137,13, legitur in codice inter lin. 15 et 16 pag. 131).

290 quis Beams; qui К 295 Jo 1 6, 1 5

297 mundo Beatus; mundum К

296 *Eph 3,9; *Col 1 ,26

5,7

ITEM IN EXPLANATIONE APRINGI EPISCOPI DE EADEM VRBE DICITVR

*

5

10

15

20

25

/REDDITE ILLI SICVT IPSA REDDIDIT, ET DVPLICATE ILLI DVPLI1 8,6 CIA SECVNDVM OPERA EIVS, ET POCVLVM QVOD MISCVIT MISCITE 1Ш DVPLVM, ET QVANTVM GLORIFICAVIT SE ET IN DELICIIS FVIT, 1 8,7 TANTVM DATE ILLI ET LVCTVM, QVIA IN CORDE SVO DICIT. SEDEO VT REGINA ET VIDVA NON SVM, ET LVCTVM NON VIDEBO, ET IDEO IN VNA DIE VENIENT PLAGAE EIVS, MORS ET LVCTVS ET FA1 8,8 MES, ET IGNI COMBVRETVR, QVIA FORTIS EST DOMINVS QVl IVDIСАВiT ILLAM. Et in Esaia dicitur ad eam: Descende, sede in puluere, uirgo filia Babylon; sede in terra, non est solium filiae Chaldaeorum, quia ultra non uocaberis mollis et tenera. Et post рапса: Sede, tace, intra in tenebras, quia non uocaberis ultra domina regnorum. Et iterum: Dixisti: in sempiternum ero domina. Non posuisti haec super cor tuum, neque recordata es nouissimis tuis. Et nunc audi haec, delicata et habitans confidenter, quae dicis in corde tuo: ego sum et non est praeter me altera, non sedeo uidua et ignorabo sterilitateт. Venient tibi duo haec subito in die una, sterilitas et uiduitas. Quis haec ad purum collata non intellegat unum esse uaticinium et de una re uniuersa praedici? ET FLEBVNT ET PLANGENT SVPER ILLAM REGES TERRAE, QVl 1 8,9 CVM ILLA FORNICATI SVNT ET IN DELICIIS VIXERVNT, CVM VIDERINT FVMVM INCENDII EIVS . LONGE STAB VNT PROPTER TIMOREM 18,10 TORMENTORVM IPSIVS DICENTES: VAE VAE, C1VITAS ILLA MAGNA BABYLON, CIVITAS ILLA FORTIS, QVONIAM VNA HORA VENIT IVDICrVM TVVM, ET NEGOTIATORES TERRAE FLEBVNT ET LVGEBVNT 18,11 SVPER ILLAM, QVONIAM MERCEDES EORVM NEMO EMET AMPLI VS. Quis non intellegat proprie de eadem urbe dici, qui dominata est uniuersis regibus terrae, et in quam mercedes uniuer-

VI, 27 qui scripsi (cf. sequenttam); quia (compendium) К correxi cum Sanllorente; qua К (haplogr.) VI, 8 Is 47,1

11 Is 47 ,5

12 Is 47,7-9

28 quam

70

Apringi Pacensis tractatus

oooo0

sae propter potentum multitudinem ferebantur. Nam et reliqua 30 quae scripta sunt facile omnibus tribuunt intellectum, quoniam uox plangentium negotiatorum et regum assumitur per prophetam, ut potentiae illius, quae periit, pateat magnitudo. Et consummato omni uaticinio dixit: EXVLTA SVPER EAM, CAELVM ET SANCTI APOSTOLl ET PROPHETAE, QVONIAM IVDICA35 VITDOMINVS IVDICIVM VESTRVM DE HАС CIVIТАТE. Quia iudicatus est, scilicet uniuersus sanguis martyrum, quem effudit in perditionem, eius ultionem sancti, quos persecuta est, perceperunt. 39 Nam ut et sanguinem sanctorum ostenderet expeti et ruinae w.2.1 illius similitudinem demonstrari, sequitur quod /SVSTVLIT VNVS ANGELVS FORTIS LAPIDEM QVASI MOLAREM MAGNVM ET MISIT IN MARE ET DIXIT: HOC IMPETV MITTETVR BABYLON ILLA MAGNA CIVITAS ET VLTRA IAM NON ERIT. Ecce instar perditionis eius in 44 emissione lapidis et impetu figuratur. 10.2.2 ET VOX CITHARIZORVM, MVSICORVM ET TIBIA CANENTIVM ET 10.2.12 TVBA NON AVDIETVR IN TE AMPLIVS. Et singulorum officia gaudiorum singillatim edisseruit, uel non audienda haec in ea ultra disposuit. Quam ob causam sic iudicetur, interserit: IN EA, inquit, SANGVIS PROPHETARVM ET SANCTORVM INVENTVS EST ET 50 OMNIVM QVI INTERFECTI SVNT SVPER TERRAM. 10.3.1 POST HAEC AVDIVI QVASI VOCEM TVBARVM MVLTARVM IN CAELO DICENTIVM: ALLELVIA, SALVS ET GLORIA ET VIRTVS DEO NOSTRO, QVIA VERA ET 1VSTA IVDICIA EIVS SVNT, QVI IVDICAVIT DE MERETRICE MAGNA, QVAE СОRRVPERAT TERRAM IN PROSTITV55 TIONE SVA, ET VINDICAVIT SANGVINEM SANCTORVM SVORVM DE MANIBVS EIVS. ET ITERVM DIXERVNT ALLELVIA, ET FVMVS EIVS 10.3.2 ASCENDET IN SAECVLA SAECVLORVM. Exultare sanctos super perditionem praeuaricatricis urbis aduertimus, et laudare domi num in iubilo laudis attendimus. Quid hic aliud nisi malorum 60 retributio et bonorum remuneratio praesens esse describitur? 10.3.3 Hoc est illud quod Danihel dicit quod alii resurgent ad uitam 31 uox ex *ox (nox ?) К II regum correxi cum Sanllorente (cf. Apc 18.9, su pra lin. 20); regnum К 34 iudicauit correxi cum Sanllorente (cf. iudicatus est ... perceperunt infra); iudicabit К 39 ut et transposui; et ut К 43 instar Beatus; instat tempus К 47 edisseruit scripsi cum del Campo; disseruit Beatus; edisserint К II audienda Beatus (cf. Apc 18,22. 23); audiendo К 48 disposuit Beatus; disponent К (post edisserint supra lin. 47) 61 Dn 12,2

18,20

1 8,2 1

18,22

18,24

19, 1 19,2

19,3

Ex libro sexto

65

10.3.4 70 W.35

75 10.3.6

80 I0.3.7

toj.8 86

ioj.9 91

71

aeternam, alii in opprobrium sempiternum, ut uideant semper. Inde est illud quod dicitur: 'Fumus eius ascendet in saecula saeculorum'. Denique, ut sanctorum laetitia perfectius declararetur, adiecit quod CECIDERVNT VIGINTI QVATVOR SENIORES ET QVATVOR ANIMALIA ET ADORAVERVNT SEDENTEM I N THRONO DICENTES: AMEN, ALLELVIA. In affectu boni amoris sanctorum corda conuersa sunt, et pro exultatione et iucunditate perceptarum promissionum adorauerunt dicentes 'Alleluia'. ET VOX DE THRONO EXIVIT DICENS: LAVDEM DIC1TE DEO NOSTRO, OMNES SERVI EIVS, ET QVI TIMETIS EVM, PVSlLL1 ET MAGNI. Non ergo ulla potest creatura laudare dominum, nisi de throno dei munus laudationis acceperit et uocem sanctae inspirationis audierit. ET AVDIVi QVASI VOCEM TVBAE MAGNAE, ET SICVT VOCES AQVARVM MVLTARVM, ET SICVT VOCES TONITRVORVM MAGNORVM DICENTIVM : ALLELVIA, QVONIAM REGNAVIT DOMINVS DEVS NOSTER OMNIPOTENS, GAVDEAMVS ET EXVLTEMVS , QVIA VENERVNT NVPTIAE AGNI, ET SPONSA PRAEPARAVIT SE. ET DATVM EST ILLI VT COOPERIAT S E BYSSINVM SPLENDENS CANDIDVM; BYSSINVM ENIM IVSTIF1CATIONES SVNT SANCTORVM. Post collatam gratiam, post auditam adhortationis uocem, in magnitudine proclamatum est, et quasi uox tonitruorum audita est dicentium laudes deo et exultantium, eo quod nuptiae agni uenerunt. Hoc erit quando post consummationem mundi euacuauerit principatus et potestates et tradiderit regnum deo patri, ut sit deus omnia in omnibus, quando uxor eius, id est ecclesia catholica, fidei pun tate illi coniungitur, de qua beatus dicit apostolus: Despondi enim uos uni uiro uirginem castam exhibere Christo. Denique byssum quod induitur, non pro uestimenti pulchritudine ponitur, sed pro iustificatione sanctorum. ET DICIT MIHI: SCRIBE 'BEATI QVI AD CENAM NVPTIARVM AGNI VОСATI SVNT' . .

69 perceptarum prop. Férotin; praeceptarum Beatus; praeceptorum К 73 potest Beatus; от. К 75 audierit Beatus; acceperit et (iteratum ex linea praecedenti) audierit К 815 et Beatus; от. К (quasi per haplogr. et/ex) 94 et dicit... sunt suppleui (cf. Apc 19,9 et commentarium infra lin. 106107); от. К, Beatus (homoeotel.) 86*1 Cor 15,24

87*1 Cor 15,28

89 2 Cor 11,2

19,4

19,5

19,6

19,7 19,8

1 9,9

72

Apringi Pacensis tractatus

95 ET CECIDI ANTE PEDES E1VS, VT ADORAREM EVM. ET DIXIT MIHI: 19, 10 VIDE NE FECERIS, CONSERWS TVVS SVM ET FRATRVM TVORVM 10.3.11 HABENTIVM TESTIMONIVM IESV, DEVM ADORA. TESTIMONIVM IE-

100 ¡0j.и ¡0.3.14 105 ¡0.3.15

110 ¡0.3.16

115 //././

120 u.1.2

125 11.1.3

sv EST SPIRITVS PROPHETlAE. Qui ad cenam agni uocati sunt, nisi quibus dicitur: Non bibam de hoc genimine uitis, donec nouum illud uobiscum bibam in regno patris mei, qui est in caelis? Et iterum: Multi ab oriente et occidente uenient et re cumbent cum Abraham et Isaac et Iacob in regno caeloruт. Hoc est nouum calicem bibere, noua resurgentium corpora praeparare, noua gaudia condere et uerae fidei sinceram remunerare iustitiam. Hi beati sunt, qui ad hanc cenam et ad hoc conuiuium praeparantur. Vnde dicit uerba ista uera esse omnipotentis dei. Et auditis imperiis regalibus et dei praeceptis, cecidit ut adoraret eum qui loquebatur ei. Sed ille, ut et officii promeret qualitatem et deum esse super omnia demonstraret, prohibuit dicens ne faceret, quoniam 'conseruus tuus sum et fratrum tuorum habendum testimonium Iesu'. 'Testimonium Iesu' catholicae confessionis est uera professio. 'Testimonium enim Iesu spiritus est prophetiae'. Spiritus enim prophetiae ueritas et iudicium et iustitia est, quae in catholicae fidei plenitudine continetur. ET VIDI CAELVM APERTVM, ET ECCE EQWS ALBVS, ET QVI SE- 19,11 DEBAT SVPER EVM VOCABATVR FIDELIS ET VERAX, ET IVSTITIA IVDICAT ET PVGNAT. OCVLI AVTEM EIVS SICVT FLAMMA IGNIS, ET 19,12 IN CAPITE EIVS DIADEMATA MVLTA, HABENS NOMEN SCRIPTVM QVOD NEMO NOVIT NISI IPSE, ET VESTITVS ERAT VESTIMENTO 19,13 ASPERSO SANGVINE, ET VOCABATVR NOMEN EIVS VERBVM DEI. 'Equus albus' corpus assumptum est, 'qui sedebat super eum' dominus maiestatis est, 'uerbum' patris altissimi est, unigenitus ingeniti patris est. Vnde et proprietas nominis eius exprimitur, quod 'fidelis et uerax' uocabatur. De deo enim dicitur: Deus fidelis, in quo non est iniquitas. 'Et iustitiam iudicat et pugnat', de ipso enim scriptum est: Deus iudex iustus , fortis et patiens. Pugnat enim liberando nos ab aduersitate peccati; patiens est, quae delinquimus sustinendo; dum fortis dicitur, ad107 imperiis Beatus: imperii К 1 14 iustitia Beatus; iusticiam К 121 aspersa К* (alt. a corr. in о т. recentior) 124 nominis Beatus; nomini К 1 29 aduersa correxi cum Sanllorente: ab aduersa К. Beatus 99 Mt 26,29

101 Mt 8,11

126 Dt 32,4

127 Ps 7,12

Ex libro sexto

73

11.1.4 uersa repellere demonstratur. 'Oculi eius sicut flamma ignis'. 131 Vt enim incendium penetrat corpus omne quod continet, пеc exceptam aliquam deseret portionem /quam non ui caloris adurat, ita oculi domini ineuitabiles, qui ubique et per omnia sunt, uniuersa hominum gesta praeuidentes sancta examina135 done discutiunt. 'Et in capite eius diademata multa', multa ideo, quia uniuersa gloria sanctorum, omnis beatorum honor, ipsi collatori omnium deo defertur; ipsi pro singulorum quiete laudes referuntur et gratiae. Et ut eius maiestatem apertius declaret, adiecit: 'Habens scriptum, quod nemo nouit, 140 nisi ipse'. Nam et Iacob interroganti dicitur: Cur quaeris nomen meum? est enim mirabile. Ergo nomen dei, quod inuestigabile est, quod inaudibile est, nemo praeter ipsum intellegit. 'Et uestitus erat ueste aspersa sanguine'. De qua in Esaia dici tur: Quis est iste qui uenit de Edom, tinctis uestibus de Bosra? 145 Iste formosus in stola sua, gradiens in multitudine fortitudinis suae. Hic aspersa sanguine ueste indutus ostenditur, illic tinctis nuntiatur, et diuersis modis profertur una sententia. 'Vocabatur', inquit, 'uerbum dei'. Sicut pro ineffabilitate uirtutis eius supra fatetur incognitum omnibus eius nomen ipsi soli esse 150 compertum, ad professionem nostrae fidei et salutem ac spem perfectae regenerationis uerbum dei esse significat. ET EXERCITVS, QVI SVNT IN CAELO, SEQVEBANTVR EVM IN E- 19, 14 QVISALBIS, VESTITI BYSSINVM ALBVM ET MVNDVM. ExercitUs qui

in caelo est, ipsa est sponsa, quam superius meminit ad agni 155 nuptias praeparari. In equis albis aut fidei candorem dicit, aut regeneratorum per resurrectionem corporum membra disponit. 'Vestiti byssinum album et mundum'; hoc superius iustifica tiones ostendit esse sanctorum. ET DE ORE IPSIVS PROCEDIT GLADIVS ACVTVS, VT IN IPSO PER- 19,15 160 CVTIAT GENTES, ET IPSE REGET EOS IN VIRGA FERREA, ET IPSE CALCAT TORCVLAR VINI FVRORIS IRAE OMNIPOTENTIS DEI, ET 19,16 HABET IN VESTIMENTO ET IN FEMORE SVO SCRIPTVM REX REGVM ET DOMINVS DOMINANTIVM. Quod acutissimus ex ore illius gla138 eius maiestatem corr. Férotin; in maiestatis К 139 nomen addidi (cf. supra lin. 119-120 et infra lin. 140-142) 146 illic correxi cum Sanllorente; illinc К 150 compertum correxi cum Sanllorente; computum К 153 exercitus scripsi cum Sanllorente; exercitum К 140 Gn 32,29

144 Is 63,1

154 *Apc 19,7

157 *Apc 19,8

74

(woo 166

170

175

11.1.4 u.1.9 180 l/i io

//./.// 185 u.1.12

190 112.1 11.2.2 195

Apringi Pacensis tractatus

dius procedere dicitur, imperium legis est et seueritas iudicantis, quae in tanto iustitiae manet acumine, ut discriminet uniuersa et singulorum facta determinet. Denique dicit 'ut in ipso percutiat gentes'; percutere dicitur discutere, diiudicare, libe rare, damnare, iustificare, eripere, saluare. 'Et ipse reget eos in uirga ferrea': uirga ferrea disciplina est potestatis, in qua uniuersas corrigit gentes, emendat pariter ac decernit. 'Et ipse calcat torcular uini furoris irae dei omnipotentis': torcular infernum est, uinum iudicium est, quo reprimuntur atque calcantur hi in quibus iusta ira dei successerit. 'Et habet in uestimento et in femore suo scriptum nomen rex regum et dominus dominantium'. Principium Christus, fundamentum Christus, super quod Paulus architectus aedificat. Pastor bonus Christus est, qui animam suam pro suis ouibus posuit. Caput omnis principatus et potestatis Christus est. Caput ecclesiae ipse est. /Vnde et dicitur: Caput uiri Christus est, quia caput ecclesiae est. Pater ergo est, quia in ipso per baptismum regenerantur uniuersae nationes terrae. Femur illius, in quo scriptum est nomen eius, credentium populi sunt, quos dei filius, id est Christus, filios per adoptionem fidei maluit nuncupare. Vestis eius homo assumptus est, et quia geminae substantiae una persona est, ideo in ueste, id est in sacramento dominici corporis diuinitatem cognoscimus. In quo uestimento corporis scriptum legitur nomen eius 'rex regum et dominus dominantium'. Ideo 'in femore', quia omnes qui per fidem, ut diximus, filii nuncupantur, hunc regem regum et dominum dominantium indefessa confessione testantur. ET VIDI VNVM ANGELVM STANTEM IN SOLE, ET CLAMAVIT VOCE 19, 17 MAGNA DICENS OMNIBVS AVIBVS QVAE VOLANT PER MEDIVM caelvm: venite congregamini ad CENAM MAGNAM DEI, VT 19,18 MANDVCETIS CARNES REGVM ET CARNES TRIBVNORVM ET CARNES FORTIVM ET CARNES EQVORVM ET SEDENTIVM IN IPSIS ET OMNIVM LIBERORVM ET SERVORVM ET PVSILLORVM AC MAGNO-

166 ipso correxi (cf. supra lin. 159): ipsa К 170 corrigit scripsi (cf. emen dat... decernit infra); corriget К 185 diuinitatem... (186)... corporis Beatus; от. К (homoeotel.) 1 88 omnes Beatus; omnis К 175 *Col 1,18 11*1 Cor 3,10. 11 1 Cor 11,3

176 *Jo 10,11

177 Col 2,10

179

Ex libro sexto

п.2.4 199 11.2j 11.2.6

204 112.7

209 IUI ii .3.2 11.3.3 215

11.3.4 220 I1.35 224 11.3.6

230

75

RVM. Iterum quoddam apostrophum facit et praetermissa iudicii qualitate rursus ad finem temporum saltu quodam propheticae dictionis adducitur. 'Angelum', quem uidit 'stantem supra solem': sol enim ecclesiae catholicae fides est, in qua hic angelus stare describitur. De quo etiam et Danihel ita dicit: In tempore autem illo consurget Michahel princeps magnus, qui stat pro filiis populi tui. Sicut enim tunc pro filiis anterioris populi in conspectu dei iste sanctus stabat archangelus, ita nunc pro totius ecclesiae catholicae populis indesinenter interuenit. Et ueniet, inquit, tempus quale non fuit ab eo ex quo gentes esse coeperunt, usque ad tempus illud. In quo tempore dicit sanctus Iohannes in Apocalypsi quod congregentur aues terrae ad impiorum corpora consummanda. ET VIDI, inquit, BESTIAM ET REGES TERRAE ET EXEROTVS EO- 19, 19 RVM CONGREGATOS AD FACIENDVM PROELIVM CVM ILLO QVi SEDEBAT IN EQVO ET CVM EXERCITV EIVS. Si et hic conferas sancti Danihelis eloquia, unum atque idem inuenies: Veniet autem, ait, in multitudine magna, ut conterat et interficiat plurimos. In Apocalypsi autem dicitur quod, regibus terrae et eorum exercitibus congregatis, faciet bellum 'cum illo qui sedebat in equo', hoc est domino Iesu Christo, 'et cum exercitu eius', id est cum sanctis omnibus, qui sequuntur eum. ET APPREHENSA EST BESTIA. Et Danihel dicit: Nemo auxilia- 19,20 bitur ei. Domino pugnante contra eam, nullus ei poterit ferre praesidium. ET CVM ILLO , inquit, PSEVDOPROPHETA , QVI FACIT SIGNA CO RAM IPSO, id est spiritus immundus, qui falsa prodigia ad fallendos hominum facit aspectus ante eum. QVI SEDVCIT EOS QVI ACCEPERVNT CARACTEREM BESTIAE. His portentis mendacibus seducendi sunt omnes qui crediderint antichristo, ut accipiant caracter inimici. /QVI ADORANT IMAGINEM EIVS, VIVI MISSI SVNT HI DVO IN STAGNVM IGNIS ARDENTIS SVLPHVRE, id est princeps omnium malorum diabolus, et ipse ille pessimus qui dicitur antichristus./ 197-198 praetermissa iudicii qualitate Beams; praetermissam iudicii qualitatem К 208 quod correxi cum Sanllorente; quo К, Beams 226 portentis Beams (sed potentis codd PFQTSM); potentibus К 227 antichristo Bea ms; antichristum К 201 Dn 12,1

205 Ibid.

213 Dn 11,44

219 Dn 11,45

76 11.3.9 11.3.10

Apringi Pacensis tractatus

ET CETER1 OCCISI SVNT IN GLADIO E1VS SEDENTIS SVPER E- 19,21 QVO, QVI PROCEDEBAT DE ORE IPSIVS, ET OMNES AVES SATVRA-

TAE SVNT CARNiBVS EORVM . Iudicio domini nostri Iesu Christi 11.3.11 et spiritu oris eius interficietur, et uniuersi qui crediderint illi, 235 et exponentur cames eorum uolatilibus caeli et bestiis terrae.

Vide prolegomena p. 17-20; perierat hic iam ante Beati aetatem unum folium, in quo legebatur initium Apringi libri septimi, ubi adgrediebatur expositionem obligationis et solutionis diaboli secundum Apc 20,1 et ss.; pro quo exscripsit librarius, sub titulo In explanatione beati Iheronimi presbyteri, ea quae in recensione altera commentarii Victorini ab Hieronymo retrac tan quidam ex Augustini libro XX de ciuitate dei inseruerat, ubi episcopus Hipponensis de ligatione, solutione et perditione diaboli secundum Apc 20,1-10 breuiter disserit (in editione Vindobonensi p. 139,6 - 145,9).

233 *2 Th 2,8

ITEM IN EXPLANATIONE APRINGI EPISCOPI DE EORVNDEM MILLE ANNORVM OBLIGATIONE DIABOLI

11.4.2

11.4.3 5 u.4.4

10 11.45 11.4.6 11.4.7 16

20 11.4.8

u.4.14 25 11.4.15

Intentius hic nobis inuocandus est dominus, ne in mille annorum numero multorum simus consentientes errori, neque per excessum proprium ipsi nutriamus errorem, sed custodiat fidem nostram ipse qui fidelis uocatur et uerax. Ipse dominus dicit in principio libri huius quia ego sum primus et nouissimus, et uiuus et fui mortuus, et habeo claues mortis et inferni. Clauem ergo hanc ministri deferre nunc narrat officium, ut (20,1) aperiret puteum abyssi. Catena magna indi s sol ubi le diuinae ordinationis est uinculum, quam in manu sua, id est opere et actione, gestabat. Et hic APPREHENDIT DRACONEM, hostem humani generis, QVi 20,2 VOCABATVR DIABOLVS ET SATANAS, ETLIGAVIT, inquit, EVM PER ANNOS MILLE. Mille enim in graecis apicibus alpha est titulatum; in alpha initium, quod est Christus, in titulo crux, quae est nostra uictoria et depressio malignitatis aduersae. Ergo in cruce Christi et in crucis auctoritate colligauit inimicum mundi, qui temptabat habitantes super terram. Nam aeternitati illi nullum tempus occurrit, et ipsius temporis aeternitas nullo fine claudenda est nec annorum erit numero fïnienda. Et ita ex imperio domini per uirtutem crucis in abysso eum 20,3 religauit ET SIGNAVIT svper illvm, id est pessulum crucis apposuit, VT NON conualescat ultra nec SEDVCAT AMPLIVS GENTES, quas utique restituet resurrectio meliores. Est tamen huic expositioni contrarium quod sequitur: DONEC CONSVMMENTVR MILLE ANNI, POST HAEC OPORTET ILLVM SOLVI MODICO TEMPORE. Sed potest accipi 'quousque uoluntate domini nostri Iesu Christi et imperio eius in modico tempore,

К К

VII, 8 indissolubile Beatus; indissolubili К 14 titulo Beatus; titulum 26 uoluntate correxi cum Sanllorente: uoluntatem Beatus; uolumptatem

VII, 4*Apc 19,11

5 Apc 1,17. 18

17*Apc3,10

78

11.4.17 "**e0

Apringi Pacensis traciatus

hoc est in puncto horae, et in uirtute praecipientis soluatur in nihilum simulque deficiat'. Nam si soluitur ut liberetur, /quomodo dicit: VIDI SEDES? Et est aequabile Daniheli sanctissimo,

31 ubi in eodem sensu sequitur quod in tempore illo saluabitur populus tuus, omnis qui inuentus fuerit scriptus in libro, et multi de his qui dormiunt in terrae puluere euigilabunt, alii ad uitam aeternam, alii ad opprobrium, ut uideant semper. Quo35 modo ergo liberatur a uinculo, si iam resurrectio celebratur, si iudicii sedes uidentur? ET SEDERVNT SVPER EAS, ET IVDICIVM DATVM EST ILLIS, Ut iudicarent de singulis et discuterent sancti uniuersas nationes terrae. 40 ET ANIMAS DECOLLATORVM PROPTER TESTIMONIVM IESV ET PROPTER VERBVM DEI, ET QVl NON ADORAVERVNT BESTIAM NE- . QVE IMAGINEM EIVS, NEC ACCEPERVNT CARACTEREM IN FRONTIBVS AVT IN MANIBVS SVIS, ET VIXERVNT ET REGNAVERVNT CVM CHRISTO MILLE ANNIS. Omnium martyrum animae et fidelium 45 christianorum resurgentium et ex puluuere terrae euigilantium 'regnauerunt', inquit, 'cum Christo mille annis', hoc est in si gno crucis, in principatu dominicae passionis. CETERI, inquit, MORTVORVM NON VIXERVNT. Non dixit 'non surrexerunt', sed 'non uixerunt', quia absque gaudio et laetitia, 50 absque remuneratione aeternitatis, quasi mortui in tormentis habebuntur. DONEC CONSVMMENTVR MILLE ANNI, quousque perficiatur in ipsis sacramentum fidei crucisque mysterium, et in aeterna beatitudine florescentes appareant. 55 HAEC EST RESVRRECTIO PRIMA, sanctorum laetitia et remu nerado sanctorum. Prima enim propter splendorem, propter principatum ostenditur. Vnde et dicitur: BEATVS ET SANCTVS QV I HABET PARTEM IN RESVRRECTIONE PRIMA; IN HIS SECVNDA MORS NON HABET PO60 TESTATEM. Ostendit illos non uixisse, in quibus 'secunda mors habet potestatem', resurrexisse tamen in secundum mortem, id est in stagnum ignis fuisse damnatos, sicut in psalmis legitur: Sicut uiuentes, sic in ira obsorbet eos.

48 uerba ceteri... (51)... habebuntur post appareant (lin. 54) leguntur in К 31 Dn 12,1. 2

63 Ps 57,10

20,4

20,5

20,6

Ex libro septimo

79

нooo

In quibus uero 'secunda mors non habet potestatem', E65 RVNT, ait, SACERDOTES DEI ET CHRISTI, ET REGNABVNT CVM ILLO mille ANNIS. Hi omnes qui fiierint in congregarteme sancto rum, sancti uocabuntur et sacerdotes erunt Christi dei, et cum ipso regnabunt in fortitudine crucis et in principatu uirtutis eius. 70 Secundam nobis difficultatem sensus adduxit, quia dixit quod CVM CONSVMMATI FVERINT MILLE ANNI, SOLVETVR SATANAS DE CARCERE SVO, ET EXIBIT ET SEDVCET GENTES QVAE SVNT SVPER QVATVOR ANGVLOS TERRAE, GOG ET MAGOG. Quomodo ergo quaerendum est in illa infinítate, peractis mille annis, 75 reddi liberum inimicum aut habitare gentes super terram? Quia utique post resurrectionem, de uiuis et mortuis habito iudicio, redduntur uniuersa perennia, dum ad ipsa perennia, id est dum ad ipsam perennitatis arcem, deo opitulante, hi qui cum Christo regnant sancti peruenerint, et ipsum initium contemplan me80 ruerint, et habere praesentiam tantae maiestatis aspectus sui suauitate ualuerint. Consummatis perfectisque mentis omnium beatorum, ad unam principal itatem domini nostri Iesu Christi perducta omnia et in illo uniuersa constantia, 'soluetur de car11.4.17 cere suo': iam et ipsae tenebrae liberabuntur ab illo, /simulque 85 auctor tenebrarum soluetur atque deficiet et exibit in perditionem aeternam. 11.6.9 'Et seducet gentes quae sunt super quatuor angulos terrae, 11.6.10 Gog et Magog'. Seducere hic dissipare, disperdere est et secum in perditionem attrahere, id est omnes impios, quos in angulis 90 terrae seduxit, in una secum perditione collectes aeternis faciet ham mancipan suppliciis. Gog enim interpretatur «tectum», Magog «de domate» siue «de tecto». Omnes quos extulit et in superbiae suae lapsum adduxit uel elationis tecto subleuauit, siue qui agniti fuerint de eodem dómate et fastigio eleuationis eius ex95 isse, hos una simul perditio et aeternus ignis accipiet. 11.6.12 Quod dicit CONGREGABIT EOS IN PROELIVM, futurum pro

78 artem К2 (Htteram c in t mutauit alia manus) 83 illo correxi; illa К 89 in angulis scripsi; in angulos К; inter angulos Beatus 90 faciet cor rexi cum Sanllorente (cf. accipiet infra lin. 95); facit К; fecit Beatus 92 tecto Beatus; lecto К 95 et Beatus; от. К (haplogr.) 83 *Col 1 , 1 7 80,27-28)

9 1 cf. HI nom Apc ( 1 60 = Lag. 80, 1 9)

92 cf. ibid. (Lag.

20,7

80

I/6.I3 100 u.6.14 //.6/5 105 eeeoe

1 10 11.7.9 *>

ipsius iudicii dies existeret, misericordiam pietatis propriae non negaret. 455 ET ERAT STRVCTVRA MVRI EIVS EX LAPIDE IASPIDE. Iaspis 21,18

enim obscura quadam uiriditate sublucens uerecundam uirginitatis faciem manifestat, ut intellegas dominum nostrum Iesum Christum in omni aedificio ciuitatis aptari, et corpus illud ex uirginali editum carne in totius muri consurgere munimentum. 460

IPSA VERO CIVITAS AVRO MVNDO, SIMILE VITRO MVNDO. In

auro mundissimo, quod ignis deliquatum ardore probatur, sanctorum chorus ostenditur, qui camino passionis et temptationis ardore probati per uirtutem domini mundi sunt facti. Inde et uitro mundo comparantur, ut perlucidam in eis beatitudinis 465 sentías claritatem. FVNDAMENTA MVRI CIVITATIS OMNI LAPIDE PRETIOSO ORNA- 21,19

TA. Fundamenta ista ciuitatis apostolica fides apostolorumque praedicatio esse probatur, supra quod dominus noster Iesus Christus construit ciuitatem suam. Nam qui est fundamentum 470 fundamentorum, ipse est constructor, aedificans supra fidem beatissimi nominis sui sanctam ecclesiam primitiuorum et subsequentium usque ad occultum mundi finem. Quod singuli sin gulis lapidibus adaequantur, intellegi debet propria in singulis sancti spiritus dona uel miracula resplendere, et in ipsis col475 latae lucis introinspici claritatem, ut quod ex Ulis exterius ru tilat, interius manere non desinat. ET DVODECIM, inquit, PORTAE DVODECIM MARGARITAE SVNT 21,21 PER SINGVLAS, ET SINGVLAE PORTAE ERANT EX SINGVLIS MAR-

GARITIS. Aliud est dici per singulos, aliud est esse ex singulis. 480 Nam quod 'per singulas' dicitur, in singulis una fulgere osten ditur margarita, quod est dominus noster Iesus Christus. Quod margaritae esse singulae referuntur, perceptum iustitiae lumen ex illo docetur apostolica eruditio iam tenere. Et sicut ianua Christus est, ita et illi sunt ianuae, per quas erudimur et intra485 mus ad fidem. Iam in his quae sequuntur in ipsa sanctorum beatitudine meritorum distantia demonstratur. Superius enim dicitur totum corpus ciuitatis auro mundo 'tamquam uitrum perlucidum' 462 chorus correxi cum Sanllorente; choris К 471 *Hbr 12,23

483 *Jo 10,9

487 *Apc 21,18

92

Apringi Pacensis tractatus

wwe esse consimile tantum. PLATEAE CIVITATIS AVRVM MVNDVM 490 TAMQVAM VITRVM PERLVCIDVM esse dicuntur; ipsius esse infe rions meriti sanctos, in eadem tamen congregatione perductos non inferiori notat luce radiari. ET TEMPLVM NON VIDI IN EA; DOMINVS DEVS OMNIPOTENS IP- 2 1 ,22

Sivs EST templvm. A deo igitur templum fundatur, ut quem nec 495 mundus capit, nec templum, in saeptis templi coaceruatis populis inuocetur, ut quod inuisibile est dei credulae per Operatio nem mentes obtineant. Ibi autem, ubi se palam fidelibus praebet, templum nec quaeritur, nec habetur, quia coram omnibus sanctificator templi cognoscitur. 500

ET CIVITAS NON EGET SOLEM NEQVE LVNAM, VT LVCEANT IN 2 1 ,23 EA, QVONIAM CLARITAS DEI ILLVMINAT EAM. Quanta similitudo

dictorum est, ut ciuitas quae templo non indiget, nec siderum egeat claritate! Sed quam ob causam ostendit: quia 'claritas', inquit, 'dei illuminat eam'. 'Claritas dei' praesentia maiestatis, 505 de qua dicitur: Videbimus enim eum sicuti est. Qui ergo deum uidebunt, sole lunaque quur indigeant? ET LVCERNA EIVS EST AGNVS, ET AMBVLABVNT GENTES IN LV- 2 1 ,24 MINE EIVS, ET REGES TERRAE AFFERENT GLORIAM SVAM ET HO NOREM IN ILLA, ET PORTAE EIVS NON CLAVDENTVR PER DIEM, 2 1 ,25 5 10 NOX ENIM NON ERIT IN EA, ET AFFERENT GLORIAM ET HONOREM 2 1 ,26

GENTES IN ILLA. Luce palam ostensus est agnus esse lucernam eius, et in lumine eius reges ambulare uel gentes. Quod propheta sentiens dicit: In lumine tuo uidebimus lumen. De quo lumine apostolus dicit: Nox praecessit, dies autem appropin515 quauit. Et scribit euangelista simile dicens: Vita erat lux hominum, et lux in tenebris lucet, et tenebrae eam non comprehenderunt. Id est, quod natura nostrae fragilitatis texerat, et quod humanitatis eius umbra reddiderat caligosum, dominici assumptio corporis facit esse perlucidum, et dum carnis portio520 nem nostrae lumen deus inhabitat, totum gloriae magnitudine illuminauit. Vnde ad ipsum et regum et gentium honor defertur et gloria, quia per ipsum omnes effecti sunt gloriosi, nec caligo noctis fideles eius operiet, quos agni praesentia et ineffabilis patris ingeniti uerbum illustrat. 495 templi correxi cum Sanllorente; templis К 503 egeat correxi cum Sanilorente; eget К 517 texerat correxi cum Sanllorente; texerit К 505 1 Jo 3,2

513 Ps 35,10

514Rm 13,12

515 Jo 1.4.5

Ex libro septimo

93

AM« ET NEC INTROIBITIN EA ALIQVID COMMVNE, ET QVOD FACIT 21,27 526 ABOMINATIONEM ET MENDACIVM NON INTROIBVNT IN EA, NISI

QVI SCRIPTI SVNT IN LIBRO VITAE AGNI. Verum est quod in illo

coetu sanctorum non ingredietur qui aut ante peccatum noluit a parentis culpa purgan, aut sordidatus post purificationem no530 luit humilitatis lauacro et lacrimationis effusione mundari. Abominationem uero facit Iudaeus aut haereticus, qui mendaciter deum colunt. Hi tantum ingredi dicuntur, qui scripti sunt in libro uitae agni, quos uerae scilicet fidei et integrae spei sinus amplectitur. 535

ET OSTENDIT MIHI FLVMEN AQVAE VIVAE SPLENDIDVM SICVT CRISTALLVM, PROCEDENS DE SEDE DEI ET AGNI. Aqua uiua do

minus Iesus Christus est. Pro qua aqua Samaritanae dicitur: Si scires donum dei, et quis est qui dicit tibi: da mihi bibere, pe tisses ab eo magis, et dedisset tibi aquam uiuam, quod est sci540 entia deitatis suae et sanctae fidei plenitudo. De ipso enim dici tur: Quoniam apud te est fons uitae. Ipsi enim consepelimur per baptismum, sicut dicit apostolus: Consepulti enim sumus in baptismum cum ipso in morte. Ergo aqua uiua, quae similis crystallo est et tota perlucida lauacrum sancti fontis est et per545 lustris beatissimae credulitatis splendor. Quod de sede dei pro cedere dicitur et agni, quia ex ipso purgado, ex ipso uita, ex ipso omnis iustificatio et sanctificatio baptismatis emanauit et procedit. IN MEDIO PLATEAE EIVS, inquit. Et de sapientia dicitur: Foris 550 praedicat, in plateis dat uocem suam et in capite turbarum clamitat. Et recusantibus quibusdam ad nuptias regis uenire, imperatur seruis et dicitur: Exite in uias et compitos, et inuitate quos inueneritis ad nuptias, et repleatur domus mea. Ideo haec salutis aqua et gratiae purificatio in plateis emanare describitur. 555

ET EX VTRAQVE PARTE FLVMINIS LIGNVM VITAE, AFFERENS FRVCTVS DVODECIM, PER SINGVLOS MENSES REDDENTES FRVCTVM SWM, FOLIA LIGNI AD SALVTEM GENTIVM. Duae ripae flu-

528-529 a parentis correxi cum Sanilorente; apparentis К (dittogr.) 530 lacrimationis effusione correxi; lacrimatione effusionum К 531 facit correxi; fecit К 536 sede correxi (cf. infra lin. 5451; regno К 547 ipso от. К* (suppl. т. recentior) 552 seruis correxi cum Sanllorente; seruus К 537 Jo 4,10 14,23

541 Ps 35,10

542 Rm 6.4

549 Prv 1 ,20. 2 1

552 Lc

22,1

22,2

94

Apringi Pacensis tractatus

660

665

670

675

680

685

97

neribus promeretur. Similiter propheta dicebat: Omnes sitientes, uenite ad aquas, et qui non habetis argentum, properate, uenite, emite et comedite. CONTESTOR HOMINI AVDIENTI VERBA PROPHETIAE LIBRI HV- 22,18 /VS.- SI QVIS APPOSVERIT AD HAEC, APPONAT SVPER ILLVM DEVS PLAGAS SCRIPTAS IN LIBRO ISTO. ET SI QVIS DIMINVERIT DE VER- 22, 1 9 BIS LIBRI PROPHETIAE HV1VS, AVFERAT DEVS PARTEM EIVS DE LIGNO VITAE ET DE CIVITATE SANCTA ET DE HIS QVAE SVNT SCRIPTA IN LIbrO ISTO. Non quia exponi negauerit uerba, quae dixerat, sed quia eo fere tempore, quo haec sanctus iste conspexit, dogmaticorum et haereticorum error emergere coeperat ac prodire. Idcirco, ne errantium aliquis solito errons sui mendacio addere aut minuere uerbis illius procuraret, quod assertionem suam beatissimi huius testimonio roboraret, idcirco placuit hunc librum suum contestatione concludere. Et ne humanum esse quod dicitur putaretur ostendit auctorem: DICIT, inquit, QVI TESTIMONIVM PERHIBET ISTORVM, hoc 22,20 est ipse dominus Iesus Christus, qui mihi ista scribere mandauit: ETIAM, VENIO CITO. Veritatem sui aduentus et uelocitatem ostendit. Et de sua sanctus iste beatitudine iam securus desiderabi liter clamat dicens: VENI, DOMINE IESV. Praestet ipse omnipotens Iesus Christus, ut quomodo eius aduentum desideramus, sic nos ipso protegeme inhibere a pessimis criminibus ualeamus, ut dum desiderium nostrum fuerit impletum, nihil in nobis quod puniatur inueniat, et si sit quod indulgeat, indulgeat tamen reis et non iudicet peccatores, praestante ipso cum quo beatus uiuit et regnat in saecula saeculorum. Amen. EXPLICIT EXPOSITIO APOCALYPSIS QVAM EXPOSVIT DOMNVS APRINGIVS EPISCOPVS DEO GRATIAS AGO FINITO LABORE ISTO EFPHSBDKBTBHPGKOKVPMBCPSFKTVP 662 uerbis ex uerb* (т. 1 ?) К 666 fere correxi cum Sanllorente; offert К 673 testimonio К* (corr. al. т.) suscriptio: in ultima linea mbcpsf (pro labore) scripsi (unicuique litterae antecedentis lineae sequens in ordine alphabeti substituitur); McbPsf К 657 Is 55,1

CASSIODORI SENATORIS COMPLEXIONES IN APOCALYPSI

Introduction

C'est dans sa retraite de Vivarium que le vieux Cassiodore composa, vers 580, une série de brefs commentaires des écrits néo-testamentaires, à l'exclusion des évangiles. Dans la préface au traité sur l'orthographe, qu'il écrivit dans sa nonante-troisième année, il indique que la rédaction des ces commentaires a précédé immédiatement celle du traité1. À vrai dire, le terme de «commentaires» n'est pas exacte ment approprié. L'ouvrage s'intitule Complexiones. L'auteur caractérise ce genre littéraire par opposition à une capitulation, c'est-à-dire à la table des matières qui figure en tête des ouvra ges divisés en sections; en indiquant l'objet de chacune d'elles, les sommaires (breues) qui la composent aident le lecteur à trouver son chemin dans le livre. Les Complexiones «embras sent» d'une autre façon le contenu de celui-ci, en cherchant à faire percevoir la cohérence et l'unité de l'ensemble. Elles met tent en évidence le propos de l'auteur, sans s'attacher au détail des mots, comme le ferait un commentaire proprement dit2. Alors que Cassiodore a été un des maîtres à penser du moyen âge, et que beaucoup de ses œuvres ont connu une lar ge diffusion, les Complexiones sont rapidement tombées dans l'oubli. Cela n'est pas surprenant, car l'intérêt en est des plus minces, le commentateur se bornant à paraphraser, voire à ré sumer son texte; c'est à peine s'il fournit de temps en temps, comme en passant, un élément d'explication. L'ouvrage nous a été transmis dans un seul manuscrit, de la fin du 6e ou du début du 7e s., conservé à la Bibliothèque capitulaire de Vérone. Il n'est pas mentionné dans les catalogues de bibliothèques mé diévales, ni dans les histoires littéraires du moyen âge, à la 1 CAr orth praef ( 144, 1-16). 2 CAr cpl (1321 A): Sit ergo nobis propositae rei breuis et absoluta narratio. summas rerum in paruitate complectens, non cuncta uerba discutiens, sed ad intentiones suas summatim dicta perducens... Breues sunt subsequentium re rum particulatim diuisa commonitio, complexiones autem similium rerum iuncta copulatio.

102

Cassiodori Complexiones

seule exception du Liber de scriptoribus ecclesiasticis de Sigebert de Gembloux3, qui dépend de la préface du De orthogra phia. On ne voit pas non plus qu'il ait été été lu par un auteur quelconque de cette époque. Les Complexiones ont été publiées pour la première fois en 1721 par Scipione Maffei, qui avait réussi à retrouver le ma nuscrit de Vérone parmi d'autres, empilés au-dessus d'une ar moire de la bibliothèque capitulaire4. Cette édition a été réim primée à Londres en 1722, par S. Chandler, puis à Rotterdam en 1723, chez l'imprimeur J. D. Beman, et encore à Trente en 1742, par Maffei lui-même, en annexe à son Istoria teologica, - chaque fois avec des modifications et ajouts insignifiants. C'est le texte de l'édition princeps qu'on trouve reproduit au tome LXX de la Patrología latina (col. 1319-1418) de Migne5. En 1865, August Reifferscheid publia, dans les comptes rendus des séances de l'Académie de Vienne, une description du manuscrit de Vérone, dans laquelle il relève une cinquan taine de cas où l'édition princeps s'en écarte indûment6. En 1883, Theodor Stangl collationna complètement le manuscrit pour ladite académie, qui projetait d'éditer l'ouvrage dans le Corpus scriptorum ecclesiasticorum latinorum, et remarqua que les écarts étaient bien plus nombreux; il discuta une série de lieux variants dans deux articles publiés en 1898 et 19157; l'édition projetée n'a jamais vu le jour. Le manuscrit L'unique témoin subsistant des Complexiones est le ms. XXXIX (37) de la Bibliothèque capitulaire de Vérone, copié en 'PL 160,556. 4 Cassiodorii senatoris complexiones in epístolas et acta apostolorum et Apocalypsin e vetustissimis Canonicorum Veronensium membranis nunc primum erutae, Florentiae MDCCXXI. ex Typographia Iosephi Manni. 5 Sur les éditions successives des Complexiones, voir P. F. Donelin, Cas siodori senatoris Complexiones in epistulis sancti Pauli. A Critical Text with Introduction and Commentary (Diss. Ph. D. Catholic University of America), Washington D. С 1970, 36-66. 6 Bibliotheca Patrum latinorum italica 1 , Wien 1 865 = Sitzungsberichte der kaiserlichen Akademie der Wissenschaften, Phil. -hist. Klasse 49/1, 48-52. 7 Cassiodoriana. München 1898 = Blätter für das bayerische Gymnasialwe sen 34 (1898) 249-283. 545-591 (le tiré-à-part contient en plus trois index qui ne se trouvent pas dans la revue): Cassiodoriana II: Wochenschrift für klas sische Philologie 32 (1915) 203-214, 228-240.

Introduction

103

Italie, apparemment dans le nord de la péninsule, vers 6008. Comme beaucoup de trésors de cette bibliothèque, il a pâti de conditions de conservation qui, au début de l'époque moderne, ne furent pas idéales; il a notamment souffert de l'humidité lors de l'inondation catastrophique de 1574, durant laquelle le rezde-chaussée des bâtiments capitulaires se trouva sous eau. Les derniers feuillets surtout, contenant le commentaire de l'Apo calypse, ont été fragilisés et, par endroits, réduits en dentelle. Là où le support est intact, l'encre a pâli, au point qu'il est souvent difficile de différencier l'écriture du recto de celle du verso, transparaissant à travers le parchemin aminci. En pareil cas, la situation ne cesse de s'aggraver au fil du temps; c'est seulement dans un passé récent que des techniques de sauve garde ont permis de la stabiliser. Il faut bien avouer que, sans le secours de l'édition de MafFEi, le déchiffrage du texte, dans les pages consacrées à l'Apo calypse, serait aujourd'hui souvent aléatoire et parfois totale ment impossible. Cependant, la confrontation du manuscrit avec l'édition, là où elle est possible, révèle que celle-ci n'est pas digne de confiance, comme l'avaient déjà remarqué les chercheurs qui se sont penchés sur le Veronensis dans la se conde moitié du 19e s. Il est manifeste que Maffei a travaillé à la hâte, sans grand souci de précision. Une lourde hypothèque pèserait donc sur toute entreprise d'édition actuelle, si un cha noine de Vérone, Bartolomeo Campagnola, n'avait pas pris la peine, au lendemain de la parution de l'édition princeps, de la collationner avec le manuscrit, de combler les lacunes, là où l'éditeur avait déclaré forfait, et de relever minutieusement ses erreurs, jusque dans le détail des particularités orthographiques. Soucieux de ménager la réputation de son illustre conci toyen, le chanoine Campagnola s'abstint de publier sa colla tion; il permit seulement à l'archiprêtre Francesco Muselli d'en prendre une copie à usage privé et prit soin de conserver son exemplaire personnel sous clé. Il fut dès lors extrêmement mécontent lorsque le bibliothécaire Giacomo Dionisi, qui était 8 CLA IV 496. - 1 10 ff.; format 280 x 225 mm. espace d'écriture 215 x 175 mm; 25 lignes. L'écriture est une onciale de bonne facture, œuvre d'une main ferme et exercée, quoiqu'un peu raide, qui compense par une évidente appli cation un manque d'aisance dû peut-être à l'âge. Le manuscrit ne contient pas d'autre texte.

104

Cassiodori Complexiones

entré en possession de sa collation par l'intermédiaire de Muselli, en tira une liste de variantes qu'il publia en 1755 sous son propre nom, sans en indiquer l'origine9. Campagnola s'en plaignit avec véhémence aux autorités du chapitre et contrai gnit ses confrères indélicats à reconnaître ses droits et à lui pré senter des excuses10. Il est heureux que cette publication soit passée inaperçue, car elle est très incomplète et criblée d'er reurs. Mais le propre exemplaire de Campagnola est conservé à la Bibliothèque capitulaire (sous la cote A1-B-III.14); nous ne saurions lui être trop reconnaissants d'avoir consacré huit jours, au mois de septembre 1721, à refaire soigneusement le travail bâclé par Maffei. Une vingtaine d'années seulement séparent l'unique copie conservée de l'original, ce qui ne laisse guère de place qu'à une ou deux copies intermédiaires. Dans ces conditions, l'établis sement du texte ne pose pas de problème. Le copiste fait pas mal de petites fautes, mais la correction va pratiquement tou jours de soi; le texte n'a pas eu le temps de se corrompre en profondeur. On rencontre dans le Veronensis toute la gamme des accidents classiques: haplographie", dittographie12, métathèse", attraction14, saut du même au même15, auxquelles s'a9 Dans un ouvrage intitulé Apologetiche Riflessioni sopra del fondamental privilegio a' canonici di Verona concesso dal vescovo Ratoldo l' anno 813..., Verona 1755,44-48. 10 Le détail de cette histoire a été relaté par Campagnola sur trois feuillets manuscrits reliés à la fin de son exemplaire personnel; ils ont été publiés par Th. Stangl, Zu Cassiodorius Senator: Sitzungsberichte der kais. Akad. der Wissenschaften [Wien], Phil.-hist. Kl. 1 14 (1887) 405-413. " Par ex. uoluerit (18,9). - Référence est faite aux sections (en chif fres romains dans le texte) et à la linéation de l'édition qui suit. 12 Par ex. reuerafs] scriptis (4,7); praestet et* (1 1,5); armis [s]uisuque (14. 13); diueruersorum* (29,5); anni[s] soluetur (30,1). - Les fautes corrigées dans le manuscrit lui-même sont marquées d'un astérisque. 13 Par ex. trhonum* (2.7); nobis* pour bonis (4,12); trhoni (9,6.9); parte pour paire (1 1,5); filias* роитfíalas (22,6). 14 Par ex. suis cordis pour sui cordis (8, 1 6); septimormi pour septiformi (10, 5); illum in tutissimum locum pour illa in tutissimum locum (17,1 1); iussioniobus pour iussionibus (17,13); habemtem pour habentcm (18.1); cornuo duo pour cornua duo (19,2); fundamtam хюш fundatam (23,7); audisset diceret pour audisse diceret (33,3): constestans* pour contestans (33,13). 13 Par ex. antissimum (3.12), perritus (3,21), destabilium (4.15). aperuissextum (12,1), ascentem (18,1), geri (19,6), geratio (21,10), quas (21,19), uolati

  • bus (29,3), descentem (31,10), sentias (33,12).

    Introduction

    105

    joutent quelques bévues inclassables16. Une seule main contem poraine y a apporté des corrections. Le seul cas dans lequel la teneur de l'original nous échappe est l'explication du quatrième sceau, tombée par homoeoteleuton17. L'orthographe laisse beaucoup à désirer. Mise à part l'alter nance anarchique entre e et ae, la confusion la plus fréquente concerne les voyelles e et i. Souvent, le copiste écrit i pour e, surtout dans les finales en -es, par exemple: lohannis pour lohannes, au nominatif (1,3; 2,1.2; 4,3; 9,2; 10,9); contropationis (3,8); similis (3,15); fornicationis (4,14); uocis (9,7); iaudis (9,16); supplicationisque (10,21); aduersitatis (11,11); infidelis (20,12); filices (21,2.3); uidilicet (22,4); adorantis (28,4); qualis (29,4); nationis (30,5). La confusion se produit aussi en sens inverse, par exemple: languores (6,12); uniuersales (7,4); se dentes (10,3); segilla (10,1 1); ponderes (17,8); errores (20,13); legatus pour ligatus (30,3). La confusion entre о et и est moins fréquente: apostulus pour apostolus ( 1 ,4); conuersos pour conuersus (3,6); culore pour colore (12,4); fororis pour furoris (21,15), etc. S 'agissant des consonnes, on rencontre b mis pour u, et le contraire: brebiter (1,3); superuia (8,6); uestia (18,3); uelua (19,3); uestiae (19,8); superuiae (26,9); superuiam (28, 6); seruaberit pour seruauerit (32,15). Le m final carac téristique de l'accusatif manque parfois, comme dans semihora (13,2); uicissitudine malorum (18,9); illa (24,4); terra (30,13). Plus souvent, il apparaît indûment après la voyelle finale de l'ablatif: qua[m] (3,21); qualitate[m] (3,26); beatitudine[m] (4,18); paenitentia[m] (7,6); mundissima[m] (7,12); confessione[m] (7,14); terrore[m] (11,14); montelm] (20,2); capite[m] (21,8); gloria[m] (22,9); parte[m] (29, 16); fine[m] (29,19). Il semble que le n différenciant, dans la conjugaison, les troisièmes personnes du singulier et du plu riel ne se faisait plus entendre dans le milieu du copiste; on ne s'explique pas autrement que le singulier soit mis si souvent pour le pluriel, et inversement: erat (3,12); commone[n]t 16 Par ex. ienuas pour ianuas (5,5); debean pour debeam (5,\l);futara pour futura (30,1 1). Le dernier cas pourrait faire supposer un original ou une copie intermédiaire en semi-onciale, mais je n'en vois qu'un seul autre du même genre (ornatum pour ornatam en 30,14), ce qui est insuffisant. 17 A la suite des mots reserato quarto signaculo, on lit l'explication du cin quième sceau (1 1,21. 22).

    106

    Cassiodori Complexiones

    (4,7); sumat (A,\b);fia[n]t (1 1,6); perimeret (1 1,15); consta[n]t (16,10); erat (22,3); fuerit (30,1); seruaberit (32,15). La simplification des consonnes géminées s'observe plus couramment que la gémination indue des con sonnes simples: praetermis[s]isse (4,10); promitit (5,18); naratur (18,5); aceperunt (22,6); naratum (25,7); narata (30,10). L'édition de Maffei respecte assez bien l'orthographe du manuscrit; les écarts qu'on observe dans ce domaine-là, com me dans les autres, relèvent plutôt d'un manque d'attention que d'un parti-pris de normalisation. On y lit notamment pretioso pour praetioso (2,10), nicolaitarum pour nicholaitarum (4,13), compromittit pour conpromittit (8,7), millia millium pour milia milium (11,3), Tychonius pour Tyconius (16,10), et diverses autres imprécisions du même genre. L'édition de Migne est beaucoup plus libre à cet égard et modifie systématiquement une série de formes, en écrivant par exemple caeterum pour ceterum, chantas pour caritas, tanquam pour tamquam, phiala pour fíala, etc. Dans l'apparat critique, je ne relève pas les va riantes purement orthographiques des éditions, mais unique ment les fautes de lecture caractérisées. Le texte biblique Il n'y a de lemme, à proprement parler, qu'au début de cha que section. Seule la première phrase ou les premiers mots du texte qui s'y trouve commenté sont cités explicitement. Dans la suite, cependant, la teneur du texte sous-jacent peut être assez souvent reconstituée. A priori, on s'attendrait à ce qu'il s'ac corde avec l'un des deux types de texte usités en Italie durant l'antiquité tardive, à savoir le type I (un texte conservé dans le Codex Gigas) ou le type V (le texte de la Vulgate)18. Il n'en est rien; le texte de Cassiodore, au contraire, est typiquement afri cain, et donc proche de celui commenté par son contemporain Primasius d'Hadrumète, comme on le voit dans les cas sui vants: Apc 1,16 splendebat (V lucet); 3,10 tuebor (IV seruabo); 4,5 coruscationes (I fulgura, \ fulgora); 4,10 in facie cadebant (I procedent, V procident); 5,1 librum in dextera dei

    1 Sur l'histoire du texte latin de l'Apocalypse, voir Vetus Latina 26/2, 81-92.

    Introduction

    107

    sedentis super thronum (I in dextera sedentis supra sedem librum, V in dextera sedentis super thronum librum); 6,2 sagittam (IV arcum); 8,1 signum (IV sigillum); 8,7 iactatus est (I missa est, V missum est); 8,12 et dies eandem partem amitteret (I et dies non luceat tertiam partem, V et diei non luceret pars tertia); 9,20 paenitentiam factorum suorum (IV paenitentiam de operibus manuum suarum); 10,7 finietur (I consumetur, V consummabitur); 12,7 m/ pugnarent (IV proeliabantur); 14,13 felices (IV beati); 14,20 manauit (I ejcii/, V exiuit); 15,5 /nartyri (IV testimonii). Étant donné que Cassiodore connaissait le commentaire de Primasius, on pourrait penser qu'il lui a emprunté son texte. Mais rien n'indique que Cassiodore avait le commentaire de Primasius sous les yeux en composant les Complexiones. Là où la comparaison est possible, son texte s'accorde assez souvent avec les témoins du texte africain ancien (type K), à savoir Cyprien et le palimpseste de Fleury, contre le texte africain tardif de Primasius (type C), parfois contaminé par la Vulgate. C'est le cas notamment pour les leçons suivantes: Apc 1,13 mammas (Prim. = V mamillas); 1,15 sonus (Prim. = V uox); 1,19 fieri post haec oportet (Prim. = V oportet fieri post haec); 5,8 pate rae (Prim. = IV fíalas); 8,7 tertiam partem terrae exusserunt (C tertia pars terrae dearsit); 8,9 animalium (C piscium); 8,1 1 absentium (C absintus); 12,7 bellum (Prim. = IV proelium); 12,9 praecipitatus est (C missus est). Cassiodore connaissait et utilisait donc, indépendamment de Primasius, une forme plus ancienne du texte africain. Le fait est surprenant, mais pas tout à fait isolé. En effet, le texte - vulgate pour l'essentiel - de l'Apocalypse illustrée de Trêves, issue d'un modèle italien du 6e s., charrie, surtout dans les premiers chapitres, pas mal de leçons vieilles latines de type africain. Les recensions européennes n'avaient donc pas encore totale ment supplanté en Italie, à cette époque, les formes archaïques du texte latin de l'Apocalypse. Les sources Parmi les auteurs qui ont expliqué l'Apocalypse, Cassiodore, dans ses Institutiones, nomme en premier lieu Jérôme. Il ajoute aussitôt que Victorin a expliqué brièvement quelques passages

    108

    Cassiodori Complexiones

    difficiles19. Ceci donne à penser qu'il possédait à la fois l'édi tion originale et l'édition hiéronymienne du commentaire de Victorin, sans être bien au clair sur les relations qui les unis saient, ni sur la part d'originalité réduite de l'ouvrage soi-disant hiéronymien. Il recommande également un exposé «très com plet et minutieux» de Vigile l'Africain, c'est-à-dire Vigile de Thapse, sur la difficile question des mille ans; rien de tel ne se trouve dans les œuvres authentiques ou supposées de cet au teur. Quant à Tyconius, Cassiodore avait annoté de sa main l'exemplaire de son commentaire qui figurait dans la biblio thèque de Vivarium, en distinguant les passages utiles et ceux où transparaissaient les erreurs de l'auteur, comme il le faisait pour tous les écrivains tant soit peu suspects20. Son appréciation sur l'exégète réputé donatiste est globalement favorable, pour ne pas dire élogieuse. Il multiplie à son propos les qualificatifs flatteurs, jugeant son commentaire digne d'intérêt, profond, ri goureux, détaillé, exhaustif. Tout en mettant le lecteur catho lique en garde contre le poison qu'il recélait, il paraît considé rer que le danger n'était pas bien grand ou, du moins, qu'il n'était pas trop difficile de s'en prémunir, et que le bénéfice qu'on pouvait tirer de sa lecture valait bien le risque encouru. Il y renvoie implicitement ceux que la brièveté dont lui-même s'était fait une règle, laisserait sur leur faim21. Cassiodore si gnale encore que saint Augustin a remarquablement expliqué plusieurs passages de l'Apocalypse dans son De ciuitate dei. Il

    19 CAr in 1,9,2 (33,6-10): Apocalypsis uero, quae studiose legentium animos ad supernam contemplationem deducit et facit mente cernere quod angelí uidendo beati sunt, sancti Hieronymi expositione conspicua est. De quo libro et Victorinus saepe dictus episcopus difficilia breuiter quaedam loca tractauit. 20 CAr in 1,9,3 (33,14-20): Ticonius etiam donatista in eodem uolumine (scil. Apocalypsin lohannis) quaedam non respuenda subiunxit, quaedam uero uenenosi dogmatis sui fecilenta permiscuit, cui tantum in bonis dictis chresimon, in malis achriston quantum transiens ualui reperire, ut arbitror, competenter affixi. 21 CAr cpl (1382A): Difficile opus obscure dicta breuius uelle perstringere, cum sint latius dicenda quae uolumus explanare. Sed quoniam hunc librum (scil. Apocalypsin lohannis) Tychonius donatista subtiliter et diligenter exposuit. prouidente deo, qui saluti nostrae antidotum conficit ex uenenis, propter breuitatis propositae necessitatem aliqui noui peruersi dogmatis sensus praetereundi noscuntur, ut lectorem nostrum non tam satiare quam introducere uideamur. quando sine damno intelligentiae suae in illo repent quod orthodoxus et diligens lector inquirit.

    Introduction

    109

    termine sa revue des commentateurs de ce livre par son con temporain Primasius22. Étant donné que Cassiodore ne fait guère plus, dans ses Complexiones, que survoler le texte de l'Apocalypse, on a du mal à discerner, dans le bref aperçu qu'il en donne, d'éven tuelles réminiscences de ses lectures. À deux reprises, il fait explicitement référence à Tyconius: à propos des sauterelles et de l'ange qui se trouve à leur tête (Apc 9,1-1 1), ainsi qu'à pro pos de la femme et de son fils échappant au dragon (Apc 12,5. 6). Dans le premier cas, il indique que cet auteur a longuement et minutieusement expliqué le pouvoir de nuisance de ces ani maux maléfiques, mais il ne rapporte rien de ses explications23. Dans le second, il fait sienne l'interprétation de Tyconius, qui voyait signifié, dans l'histoire de la femme et de son fils, un «grand mystère»; cette citation implicite de Eph 5,32 veut pro bablement dire que ce passage doit s'entendre du Christ et de l'Église; telle était effectivement l'interprétation de Tyconius24. Plus loin, à propos de la grande prostituée assise sur sept mon tagnes (Apc 17,9), il rapporte l'opinion de certains, qui recon naissaient en elle la ville de Rome, tandis que d'autres voyaient dans les sept montagnes, au sens figuré, des «puissances en flées d'orgueil» au service de Babylone, c'est-à-dire de l'empi re du mal. La première opinion était celle de Victorin. La se conde paraît avoir été celle de Tyconius, telle qu'on peut l'en trevoir à travers les commentaires de Césaire et de Primasius; Cassiodore n'en rend compte que d'une façon sommaire et ap proximative25. La présente édition Bien que l'unique témoin soit ancien et très proche de l'ori ginal, je n'ai pas cru devoir faire les frais d'une double édition, diplomatique et normalisée. Comme pour les écrits ariens la tins, conservés dans des conditions identiques26, j'ai opté pour 22 CAr in 1,9,4 (33,22-27): Nostris quoque temporibus Apocalypsis praedicta beati episcopi Primasii antistitis Africani studio minute ac diligenter quinque libris exposita est. 23 Voir ci-dessous 14,8-1 1 (p. 120). 24 Voir ci-dessous 16,5-11 (p. 121). 25 Voir ci-dessous 25,5-10 (p. 125). 26 Scripta arriana latina 1, Turnhout 1982 = CC 87, xxvxxvi.

    110

    Cassiodori Complexiones

    un compromis, c'est-à-dire un texte qui rende compte au mieux de la teneur du manuscrit, tout en restant lisible. Les lettres ajoutées de seconde main au-dessus de la ligne sont entre barres obliques, les lettres suppléées par l'éditeur, entre souf flets, les lettres à exclure, entre crochets. J'ai suivi l'ortho graphe du manuscrit, lorsqu'elle ne risquait pas de prêter à confusion ou de dérouter le lecteur non averti; dans le cas contraire, surtout pour les désinences, je l'ai normalisée et j'ai indiqué la graphie du manuscrit dans l'apparat critique, quand la modification ne se borne pas à l'addition ou à la suppression de lettres. J'ai conservé, cela va de soi, les divisions de l'auteur. Les Complexiones in Apocalypsi sont divisées en trente-trois sec tions numérotées, sans intertitres ni table initiale. Cette division ne correspond ni à l'une des deux capitulations connues à cette époque, la série donatiste (KA Apc A) et la série du Fuldensis (KA Apc B), ni à l'un des systèmes de division attestés par la suite27.

    27 Voir Vetus Latina 26/2, 62-77.

    Edition critique

    Sigles et abréviations

    V

    Verona, Biblioteca Capitolare XXXIX (37) (Italie, vers 600)

    Ma.

    Édition princeps de Sc. Maffei (Cassiodorii senatoris comple xiones in epístolas et acta apostolorum et Apocalypsin e vetustissimis Canonicorum Veronensium membranis nunc primum erutae, Florentiae MDCCXXI, p. 200-230) Réimpression de la précédente dans la Patrología latina de J.-P. Mlgne (t. LXX, col. 1405-1418) Accord des deux éditions précitées

    Mi. edd. Stangl

    Th. Stangl, Cassiodoriana, München 1898 = Blätter für das bayerische Gymnasial wesen 34 (1898) 249-283, 545-591 (je ren voie ici au tiré-à-part, paginé 1-87); Cassiodoriana II: Wochen schrift für klassische Philologie 32 (1915) col. 203-214, 228-240

    /a/

    [a]

    lettre ajoutée de seconde main au-dessus de la ligne lettre ajoutée par l'éditeur lettre à exclure

    MI405

    Dans la marge de gauche figure en chiffres italiques la référence aux colonnes de l'édition de MIgne Dans la marge de droite figure la référence du texte biblique cité au lemme (chapitre et verset, selon la Vulgate clémentine)

    1,1

    INCIPIT APOCALYPSIS SANCTI IOHANNIS

    MI405

    APOCALYPSIS IESV CHRISTI, QVAM DEDIT 1LLI¡S] DEVS PALAM FACERE SERVIS SVIS, et cetera. Quidam prologus premittitur, ut praesentis libri dignitas breuiter indicetur; dicit enim Iohannes apostolus a domino Christo uisionem sibi de fine saeculi fuisse 5 monstratam, et per quem et cur sit ostensa memoratur, ut tanta ueritate patefacta, et confidentiam deuotus acciperet, et metum infidelium conscientia reperiret. Laudatur etiam qui haec legere uel custodire maluerit, ut talibus promissionibus inuitatus deuotorum animus ardentius excitetur. II IOHANNES SEPTEM ECCLESIIS, QVI SVNT IN ASIA! GRATIA VOBIS ET PAX, uel reliqua. Scribere se dicit Iohannes apostolus septem ecclesiis quae sunt in Asia constitutae, quas salutat, pacemque Ulis optat, et gratiam uenire a domino Christo et a sep5 tem angelis qui ante thronum domini leguntur assistere, sicut in libro Tobiae Rafael angelus dixit: Vnus sum ex septem angelis, qui consistimus ante thronum claritatis dei. Sed quis est iste dominus qui est /et/ qui fuit et qui uenit, euidenti relatione patefacit, protestans ipsum esse dominum Christum, qui nos red10 emit sanguine praetioso. Dicit etiam qualis ueniat in secundo aduentu suo, qualemque illum homines declarata potestate uisuri sunt; nam ipsum esse primum et nouissimum et omnipo tentem ipsius quoque diuinitatis uoce confirmat. III EGO iohannes frater vester et particeps in tribvLATIONE, et cetera. Cum esset in insula Pathmos a Domitiano principe propter uerbum domini in exilium feliciter destinatus, dominico die uoce magna commonitus audisse se dicit aposto-

    I, 3 brebiter V II iohannis V 4 apostolus V II, 1 iohannis V II qui] quae edd. (lectio codicis non est corrigenda, cf. Stangl col. 205) 2 iohannis V 7 ante] + te V* II trhonum V* 8 et1 от. edd. Il uenit] ueniet edd. 10 ueniat] ueniet edd. Il secundo] + d* V* П, 6Tb 12,15

    9* 1 Pt 1,18. 19

    1,1

    1,4

    1,9

    1 14

    Cassiodori Complexiones

    5 lus, ut ea quae uidebat scribere/t/ et ad septem ecclesias destinaret, quarum nomina leguntur scripta. Subitoque conuersus ad uocem domini, uidit septem candelabra lucentia et in medio dominum Christum, cuius habitum per mysticas contropationes exponit. Erat enim podere uestitus, quod ad sacerdotium non 10 est dubium pertinere; praecinctus fuit supra mammas zona au rea, propter hoc quod eius actuum relucebat integritas; caput uero et capilli eius quod erat albi, demonstrant antiquissimum dierum; oculi autem uelut flamma ignis, eo quod omnia 14 uisu penetret, et a calore eius nemo se possit abscondere; pedes M1406 eius erant similes aurochalco, quia in praedicationibus suis fortissimus et splendidissimus inuenitur; uox eius ut sonus aquarum multarum, quia de ipsa sapientiae fluenta procedunt; de septem uero stellis ipse dicit inferius. Ex ore eius egrediebatur gladius bis acutus, noui et ueteris testamenti sacramenta desi20 gnans; facies ipsius splendebat ut sol, quoniam quidquid non intendit umbrescit. Qua[m] uisione perritus, ante pedes ipsius protinus se corruisse testatur. Cui dominus dixit: «Surge, ne timeas», se primum et nouissimum esse confirmans, habere se perhibens claues mortis et inferi. Memento autem [quod] 25 has et alias huiuscemodi uisiones, quas dominus seruis suis declarare dignatus est, ad tempus esse pro rerum qualitate[m] formatas, manente in excellentia sua natura deitatis. Ceterum natura ipsa, ut est, diuinitatis nulli hominum uiuenti adhuc probatur ostensa, quam post resurrectionem, sicuti est, se mundis 30 cordibus patefacere compromittit. IUI SCRIBE ERGO QVAE VIDISTI, ET QVAE SVNT, ET QVAE 1,19 FIERI POST HAEC OPORTET. Nunc in septem candelabris et sep tem tellis sacramenta, quae uiderat Iohannes, dominus illi Christus exponit, dicens eas se[m]ptem ecclesiarum esse fulgo5 res, sed cum sit earum rerum innumera multitude septem ponuntur, ad perfect/i/onem scilicet indicandam. Vnde angelo EIII, 5 et] + una littera (cancellata et expuncta uidetur) 6 conuersos V 8 contropationis V; controfationes edd. (legendum esse contropationes adnotauit Ma.p.264) 12 capillis V* II antissimum V* 15 similis V 17 ipsa] ipso edd. (testimonio codicis standum est, cf. Stangl col. 208) 24 claues] cla*uis V [una littera cancellata; uidetur glad primo motu scripsisse т. 1, seipsam illico corrigens) IUI, 3 iohannis V III, 12*Dn7,9

    14*Ps 18,7

    29*Mt5.8

    Cap. Ill -VI

    10

    15

    м14о? 5

    10

    15

    115

    fesiorum, hoc est episcopo, commone[n]t scribendum, qui reuerafs] scriptis poterat ammoneri. Scire se quidem dicens labores et patientiam eius, quia falsos nolit praedicatores ammittere, sed caritatem eum praetermis[s]isse contendit, ad quam illum redire /habita/ satisfactione recommonet, ne can delabrum ipsius, quod pro bonis operibus probatur ostensum, quasi extinctum possit auferri, laudans quia facta nicholaitarum, id est turpissimas fornicationes, simili ut dominus exеcгatione condemnet. Victoribus autem de/te/stabilium uit/i/orum praemium promittitur, ut de ligno uitae sumat cibum, quod est in domini paradiso constitutum, unde omnis spiritaliter reficitur, /qui/ in regno domini perpetua beatitudine[m] collocatur. V ET ANGELO ECCLESIAE SMYRNAE SCRIBE: HAEC DICIT PRI- 2,8 MVS ETNOVISSIMVS, uel reliqua. Commonet ut angelo Smyrnae, id est episcopo, debeat indicare, - nam angelum episcopum dici| t ] in Actibus apostolorum locus ille testatur, ubi ueniente Petro et pulsante ianuas apostolorum dictum est: Non Petlrlus, sed angelus eius est, - dicens sc/i/re dominum Christum, /qui/ semel est mortuus semperque uiuit, qualia quantaque pertulerunt ab infïdelibus Iudaeis; unde si et ipse usque ad finem per durare maluerit, coronam uitae perennis probatus accipiet; nam qui mala saeculi uicerit, secundae mortis interitum non habebit. Dicit etiam episcopo Pergamorum similiter indicandum: scio te quidem inter aliquas prauitates patientiae regulam custodisse, ut etiam Antipate martyrium sustinente, nullo potueris terrore deuiare; sed tamen in medio tui esse cognoui, qui iunguntur diabolicae prauitati, et ideo celerius ad medicinam recurre[re] paenitentiae, ne ueniens in iudicio obstinatorum mala aeterno debeam punire supplicio. Vincentibus autem mundum mannam promitit et calculum candidum, qui tamen cunctis margaritis pretiosior inuenitur. VI ET ANGELO ECCLESIAE QVAIEI EST TYATHIRA SCRIBE: 2,18 HAEC DICIT DEI FILIVS, et cetera. Scribendum dicit angelo - sicut iam dictum est, episcopo - ecclesiae Tyathyr/ae/ haec dice10 contendit] certatur V* 12 bonis] nobis V* 14fornicationis V V, 5 ienuas V 1 5 lectionem recurrere ad similitudinem formarum reuertere seu conuertere confectam tuetur Stangl (col. 207) 17 debean V VI, 1 tyathira] in tyathir edd. 3 tyathyrae] thyathyr Ma.; thyathir Mi. V, 5Act 12,15

    9*Jacl,12

    18*Mt 13,46

    1 16

    5

    10

    15

    20

    5

    10 MI40K

    15

    Cassiodori Complexiones

    re dominum, qui abet oculos ut flamma ignis et pedes similes aurichalco, ut nec ad uidendum aliquid illi sit obscurum, nec ad praedicandum patiatur defectum. Scire se quidem perhibet bona quae fecit eiusque excellentissimam caritatem, sed inter illa[m] malis eius nonnulla offensione morderi; nam con gregado ipsius, quae ex magna parte fornicata cum prauis est et nomen uul habere prophetiae, que Hiezabel debet potius nuncupari, nis/i/ conuersa fuerit, protinus eam in lectum languoris esse mittendam, et in fornicationibus eius grauiter /u/indicandum, ut tunc omnes cognoscant ecclesiae quoniam unicuique dominus pro factorum suorum qualitate restituit. Reliquos autem commonet in eadem ecclesia constitutos, ut in acceptis fidei regulis perseuerent, uincentibus compromittens /quod gentes/ in uirga ferrea regant, sicut et ipse a patre sibi dicit fuisse concessum; daturum se quoque talibus pollicetur glori/os/am resurrectionem, quam stelle commemoratione significat. VII ET ANGELO ECCLESIAE QVE EST SARDIS SCRIBE: HAEC DICIT QVl HABET SEPTEM SPIRITVS DEI, et cetera. Dominus Christus, in quo est septiformis spiritus sanctus, et septem stellae in manu eius, id est uniuersalis potestas, episcopo Sardis precepit dici: specie quidem uiuis, operibus uero mortuus es, et ideo paenitentia[m] tibi interueniente succurre, ut quae in te extincta sunt, satisfactionis medici reuiuiscant, ne tamquam furem tremendi iudicii patiaris aduentum et incipias in membris tuis sustinere quae grauia sunt. Sed quoniam populus ecclesiae diuersa morum qualitate conuiuit, dicit Sardis partem esse beatorum, quae domini uoluntatibus obsecundat, et in candidis uestibus, id est in mundissima[m| conscientia, cum domi no iugiter ambulabunt; hinc de libro uitae delebuntur, et nomina eorum ante patrem et angelos ipsius laudabili confessione[m] memorantur. VIII ANGELO QVl EST FILADELFIAE: HAEC DICIT SANCTVS ET VERVS, et reliqua. Dominus, qui aperiendi adque claudendi singulari potestate praecinctus est, scribendum Filadelfiae dicit e4 ocultis V (uid.) 6 se quidem] ~ quidem se edd. 8 malis eius] malis se eius edd. (additio superflua, cf. Stangl p. 73) 12 languores V 16 promittens edd. 18 dicit bis scr. V*: dixit edd. VII, 4 uniuersales V VIII, 1 filadelfiae] nит excidit scribe?

    3,1

    3,7

    Cap. VI -Villi

    117

    piscopo: quoniam mihi sancta humilitate deuotus es, humilio 5 tibi synagogam, id est congregationem satanae, ut ad ecclesiam adorandam ueniat, quae te pridem superbia facientem temnebat. Tuendam quoque in temptationibus conpromittit, quando mundus diuersa fuerit clade fatigatus. Hortatur etiam in patientia sua ut cito ueniat, ne cor/on/am eius alter accipiat, desi10 »nans quam magna sit suis fidelibus dominus largiturus. Episcopo quoque Laodiciae praecepit indican aut frigidum illum aut calidum esse debere, ne[c] ex ore domini uomatur ut tepidus; nam cum confidentiam in suis uiribus ponat, cunctis debilibus probatur esse miserior. Stare enim se dicit ante ostium et 15 crebra uerberatione pulsare, ut cum illi ianuas unusquisque su/i/[s] cordis aperuerit, ad cenam domini paratus occurrat, et uincens in trono maiestatis eius sedeat, sicut ipse uictor in patris su/i/ solio consedisse dinoscitur. Vilii POST HAEC VIDI OSTIVM APERTVM IN CAELO, ET ECCE

    VOX, et reliqua. Vocatus Iohannes animi contemplatione conscendit ad caelos, et sedentem dominum respexit in thronum, cui gemmarum colores tropica locutione consociat. Ibi uiginti 5 quattuor seniores, quod ad numerum plenitudinis pertinet indicandum, in throni circuitum albis uestibus consedebant. De sede autem domini egrediebantur coruscationes, uoces et tonitrua, ante quem erant septem spiritus, id est angeli dei; in conspectu uero throni quasi uitreum mare uidebatur, per quod 10 saeculi huius qualitas indicatur, mare, quia fluctibus agitur, uitreum, quia fragile comprobatur. Ante thronum et in circu/i/tu throni quattuor erant animaba constituta, que quat tuor euangelistis quadam similitudine conparantur, senas habentes alas propter aetatem mundi, qui tali numero compleri 15 posse dinoscitur, plena oculis intus - significat praedicationis eorum profunda esse mysteria -, que laudes domino iugi exultatione dicebant. xxiin uero seniores audita laude domini in facie cadebant, adorantes eum qui uiuit in saecula saeculorum, et ipsi quoque praeconia similiter offerentes.

    6 superbia] superuia V (correctio minima ; fortasse legendum superba facien tem uel superba facie) II faciente edd. 15 ianuis V* Villi, 2 iohannis V 4 colores tropica] color est tropica V2 6 trhoni V 7 uocis V 9 trhoni V 16 laudis V 19 offerente*s (una littera erasa esse uidetur. forsitan n)

    4, 1

    118 X

    MI409 5

    10

    15

    20

    Cassiodori Complexiones ET VIDI LIBRVM IN DEXTERA DEI SEDENTIS SVPER THRO-

    5,1

    NVM, SCRIPTVM INTVS ET RETRO, et cetera. Inter haec uidit librum in dextera patris sedentis in throne-, intus forisque conscriptum, quoniam in lege quedam adhuc occulta, quaedam noscuntur esse manifesta. Iste septem sigillis, id est septiformi spiritu, conspiciebatur esse signatus, quia mysteria domini us que ad tempus praefinitum habentur semper incognita. Tunc angelo praedicante nec tamen inueniente dignum, qui eum possit accipere adque legere, Iohannes fletu magno turbatus est; sed unus ex senioribus indicauit ei Christum dominum dignum esse aperire librum eiusque sigilla resoluere, et leuatis oculis agnum uidit quasi occisum, habentem plenissimam potestatem et integerrimam praedicationem. Iste librum accipit aperiendum, ut fuerit praedicatum. Cui quattuor animalia et uiginti quatuor seniores cum citharis suis et pateris diuersis odoribus plenis, id est bonorum actuum qualitate, nouum canticum personabant, dicentes dignum esse tali honore sacrari, qui occisus est pro salute cunctorum, qui et sacerdotium generaliter[ra] contulit, et caelorum regna fidelibus repromisit. tharae autem significant integritatem fidei operumque concordiam, patere uero plenae odoribus, sicut dictum est, orationes supplicationesque iustorum. XI ET VIDI ET AVDIVI VELVT VOCEM MVLTORVM ANGELORVM

    IN CIRCVITV THRONI, et reliqua. Audiit etiam uoces angelorum milia milium dicentium praeconia domini Christi, dignum esse 5 qui gloriam potestatem diuitias susciperet et honorem, scilicet a patre, qua passus est, cui omnis creatura deuotum praestet obsequium. His animalia quattuor respondebant Tia[n]t'; quibus consensum praebentes uiginti quatuor seniores in faciem cadentes adorabant. Tunc suscepti libri primum sigillum agno 10 aperiente, uisus est equus albus, qui indicat mundissimam uitam, et supra eum sedens sagittam tenebat, ut uerbo suo pene-

    X, 3 sedentes V 5 septimormi (!) V 9 legere] regere V, edd. II iohannis V 10 dominum от. edd. 1 1 segilla V 13 accipit respiciendo contextum tamquam praeteritum intellegendum est 14 fuerit fortasse corrigendum est in fuerat 21 supplicationisque V XI, 5 patre] parte V II praestet] + et V* 7 consensum scripsi; consessum V. edd. XI, 10*Hbr4,12

    5,11

    Cap. Х- XIII

    15

    20

    4 М14Ю

    10

    5

    119

    trabili omnes aduersitates euinceret. Cum aperuisset signum secundum, rufus equus ostensus est, qui effusi sanguinis domini portabat imaginem, et supra eum sedenti datus est gladius magnus, ut subiectorum pacem de terra sub terrore[m] magno susciperet, et aduersantes se mutua contentione perimeret. Tertio sigillo reserato, equus niger egressus est, ut putamus, supra impios potestatem dominationis ostenden[te]s, quando sedens in manu sua habebat stateram, quia tales sunt sine dubio iudicandi; cui quatuor animalia dicebant triticum et ordeum ad caritatem denarii peruenire, oleum uero et uinum non esse ledendum. Reserato quarto signaculo spiritalis; quattuor modis intelleguntur fratres, natura cognatione affectione et adoptione; «in tribulatione», in persecutione (in tribulatione in persecutione от. BCDFGHКMNP), «et regno», in futuro, «et patientia in Jesu»: nisi patientiam habeat, non potest per tribuía tionem in regnum dei ingredi. - Deux mots du lemme (Apc 1,9), avec leur explication, sont tombés par homoeoteleuton. 4,29 «Senas alas» habent, quia per sex etates mundi praedicant euangelium, aut sex leges ueteris et noui (et noui от. BCDFGHКMNP) testamenti adnuntiant, id est legem naturae, legem litterae et legem prophetarum, legem euangelii, legem apostolorum et legem ecclesiasticam. - Parmi les six lois énumérées, les trois premières relèvent de l'Ancien Testament, les trois au tres, du Nouveau.

    On peut y ajouter, avec moins d'assurance, trois autres. 13,16 «Numerum nominis eius»: septem spiritus nequam sunt contra septem dona spiritus dei (sancti BCDFGHКMP; deficit N), uel decem reges contra decem praecepta legis. - Spiritus sancti me paraît être une variante ba nalisante. 14,11 «Alius angelus, qui habet potestatem supra (super BCDFHКMNP) ignem», ordo praedicatorum uel Raphael. - Supra est la leçon du Codex Gigas et de la Vulgate, que suit habituellement l'auteur; super est la leçon des plus anciens types de texte, qui a survécu dans certains manuscrits de la Vul gate. La différence est mince, d'où l'accord fortuit de G avecAEL. 15,3 «Apertum est templum tabernaculi (B2C2N cum ceteris; tabernaculum B*C*DFGHMP) testimonii in caelo», scriptura in ecclesia. - Faute mé canique par attraction; elle se retrouve dans quelques manuscrits bibliques et dans d'autres citations, mais n'est guère répandue. Il est peu probable qu'elle se soit trouvée dans la Bible de l'auteur.

    Le cas suivant est plus douteux. 5,1 In «librum scriptum» omnis scriptura sancta intellegitur; «intus», sensus spiritalis, «et foris», quia (quae BCDFGNP; qui К; от. M; aliter H) se cundum historiam animas pascit. - Il y avait peut-être, soit dans l'original, soit dans l'archétype de cette famille de manuscrits, une abréviation, qui a été

    174

    Commemoratorium

    différemment interprétée par les copistes. Grammaticalement, quia, quae et même qui sont possibles, de sorte qu'il est difficile de trancher.

    Enfin, la variante suivante est purement orthographique; on ne saurait préjuger de ce qu'a écrit l'auteur. 6,1 1 «Bilibris» duo sestaria (sextaria BCDFGHКNP; sextarii M) sunt.

    Si l'on jugeait que cette liste n'est pas bien longue, il faut se souvenir que les fautes sont toujours moins nombreuses à me sure qu'on remonte dans la généalogie des manuscrits, et qu'un quart du texte manque dans D, suite à la perte de plusieurs feuillets. Les trois manuscrits restants, à savoir AEL, sont étrangers à la famille précédente. Nous savons déjà que A et L sont frères. Il reste à déterminer si leur modèle dépend directement de l'ar chétype originaire, de même que E, ou bien si ces trois manu scrits sont apparentés par l'intermédiaire d'un archétype ma jeur commun et constituent une autre branche de la tradition. Je ne vois pas de lieu variant où les mss AEL soutiennent contre l'ensemble des autres une leçon manifestement fautive. Cepen dant, lorsque les deux blocs se font face, il n'est pas toujours évident que la faute se trouve dans la famille majoritaire. La syntaxe approximative et le style abrupt de cette glose coulée en forme de texte suivi nous induisent peut-être à préférer in dûment un texte corrigé ou facilitant. Lorsque la ligne de dé marcation entre les deux blocs n'est pas nette, on remarque quelques fautes communes aux trois manuscrits, associés à l'un ou l'autre de la première famille, par exemple: 12,14 «Datae sunt mulieri duae alae», duae leges (legis A*EH*L) uel duo praecepta caritatis.

    Les fautes mineures communes à £ et à l'un des deux autres (A ou L), telles les suivantes, confortent l'hypothèse d'un ar chétype commun aux lrois manuscrits. 1,22 Septem ecclesiae figuram (figura EL) omnium sanctorum tenent. 1 ,56 «Fui in spiritu», in gratia spiritus (spiritu EL) sancti. 1,66 Pergamum «diuidenti (diuidentem A.diuidente E; diuidendi CGH2 КLMP; deuidendi F; diuisio N) cornua eorum». - Dans le Liber interpreta tions hebraicorum nominum, le participe est au datif, comme le nom de la ville dans le texte de l'Apocalypse. L'archétype a dû écrire fautivement diuidente ou diuidenteт. 4.38 «Mittunt coronas suas», id est suas laudes et uirtutes (virtutem AE). 6,29 «Reges terrae... principes... et tribuni...et diuites (diuitis EL) ...et fortes».

    Introduction

    175

    16,3 «Effudit (effundit A*E) in terram», super peccatores. 16.7 «Vt pararetur uia regibus ab ortu solis», illis qui intrant per (in EL) fidem in ecclesiam. 20,10 «A cuius conspectu fugit caelum», aduersarii potestates (potestatis EL).

    Ces fautes mineures, dont j'ai donné seulement quelques exemples, sont trop nombreuses pour résulter d'une simple coïncidence. L'absence du troisième manuscrit tient, dans ces cas-là, au fait qu'elles pouvaient être aisément redressées par un réviseur tant soit peu attentif. Or, le texte de A, qui se singu larise par de nombreuses leçons propres, et celui de L, où les lemmes sont maintes fois complétés, ont été retravaillés en pro fondeur, sans doute avec le concours d'un second modèle. En effet, A se rapproche, dans certains lieux variants, de B, associé ou non à К. pr 2 sanctus] sancti ABК 1,57 die dominica] ~ dominica die AB \,П adoт.AB 4,36 darent] praeт. et cum AB 7,12 passuri] passi ABК 9,22 est от. ABК 11,18 sensus corporis] ~ corporis sensus AB 13.2 intellegitur] intellegit AB 14.8 nubes] nubs AB 21.9 intellegitur от. AB 22.3 fructus] fructum ABК 22,9dicit]diciturAßtf 22,15 item heretici от. ABК

    De son côté, L présente des points de contact avec D. 1 ,68 laodicia] laudicia DL 1,75 similem] simili DL* 3,6 uirtutem] uirtute DL 4,33 foris2] foras DL 4,38 coronas suas id est suas laudes] coronas suas laudes DL 5,8 populo] populum DL 6,22 uita aeterna] uitam (a)eternam DL 6,3 1 . 32 malum] malo DL 7.5 ecclesiam] ecclesia DL 7.6 nullam arborem] nulla arbore DL 7,30 sua peccata] suis peccatis DL 8,1 1 sanguine] sanguinem DL 18,3 exulta] exultat DL 19,2 diademata] diadema DL(uid.)

    Une partie des fautes de AL - mais pas toutes - provient sans doute de l'archétype majeur commandant l'ensemble AEL, plu tôt que de leur sous-archétype commun. Le ms. E, lui aussi,

    176

    Commemoratorium

    utilisait un modèle subsidiaire, proche du groupe CFMNP, grâ ce auquel il a pu les repérer et les corriger. Ceci résulte notam ment des accords suivants. 1,75 mortalitatem] + suam CEFGHMNP 4,18 minores] maiores CEFGHMP 5,5 fuit] + nuntius CEFGHMNP; illum] + librum CEFGHMNP 6,12 fides trinitatis] + est CEFMP 9,15 euangelistae] euangelistas CEFN 10,7 ea от. CEFКMNP 12,4 alios] alius CEFMNP

    Dans la phrase suivante: Elatio duobus modis intellegitur, a ni de iustis propter opera bona, aut de peccatoribus propter opera mala (I, 19-20), l'archétype de AEL avait omis les mots propter opera mala. Le correcteur de A s'est contenté d'ajouter mala; le réviseur de L a restitué par conjecture, assez heureu sement, cum gloriantur in malis, en se souvenant peut-être du verset psalmique Quid gloriaris in malitia, etc. (Ps 51,3). Le copiste de E a recouru à son autre modèle pour suppléer prop ter ipsorum scelera; on lit, en effet, propter illorum scelera dans CFM, et propter eorum scelera dans P. Il en va de même dans le cas suivant: Et uirtutem, postquam diabolum uicit (V, 10-1 1), où Л omet postquam, tandis que L restitue quia, et que E lit post avec CF. Le ms. E n'en reste pas moins, à tout prendre, le meilleur du lot. On peut le constater dans un passage particulièrement mal mené par la tradition. 1,37-38. 40-42 «Et fecit nostrum regnum sacerdotes... deo et patri suo»; et hic trinitas ostenditur: 'deo', Christo, 'patri', deo patri, et spiritus sanctus loquitur (deo christo patri deo patri et spiritus sanctus] deo christo patri deo patri et spiritu sancto L; deo christo patri et spiritus sanctus D; deo christo patri spiritus sanctus К; deo et patri et spiritus sanctus P; deo patre et christo deus pater et spiritus sanctus B; deo patre et spiritus sanctus CN; deus et pater et spiritus sanctus FM; de deo patre et spiritu sancto GH; de christo pater de patre spiritus sanctus A). - À tout bout de champ, le glossateur découvre la trinité sous-jacente au texte ( 1 ,2. 3 1 ; 4,36). Le chiffre trois évoque naturelle ment pour lui la foi en la trinité ou le dogme trinitaire, fides trinitatis (6,12; 8,15; 21,4), mais la formule se rencontre aussi indépendamment de ce chiffre (13,15; 22,14). Dans le passage cité, les trois personnes ne se retrouvent qu'au prix d'une interprétation passablement forcée. Alors que, dans le texte biblique, le sujet de la phrase est le Christ, et que la formule deus et pater est l'équivalent de deus pater. «Dieu le Père», notre exégète voit dans le mot deo la mention du Christ, et dans le mot patri celle de Dieu le Père; quant à l 'Es prit-Saint, qui n'est pas nommé, il s'en tire par le même artifice que pour la première phrase de l'Apocalypse: «Reuelatio lesu Christi, quam dedit Uli

    Introduction

    177

    deus»: hic trinitas intellegitur; Christus fllius dei, 'deus' pater, et spiritus sanctus per lohannem loquitur (I, 1-4). On comprend que tant de subtilité ait déconcerté les copistes. À part celui de £, qui a pris acte du texte sans bron cher, et celui de D, qui a laissé échapper deux mots par saut du même au mê me, tous ont plus ou moins aménagé ce passage, avec des succès divers.

    Le texte biblique Le texte de l'Apocalypse n'est que très partiellement repro duit dans le Commemoratoriuт. Celui-ci ne comporte pas de lemme, à proprement parler. Le rédacteur se borne souvent à épingler le ou les mots du texte biblique pour lesquels la glose qu'il reproduit fournissait une interprétation. Parfois, il le fait seulement de manière allusive (iste angelus... iste liber... ista bestia. . . hic uenter. . . hic ciuitas. . . hic aues, etc.), ce qui suppo se qu'on suive par ailleurs le fil du texte, pour savoir quel pas sage il avait en vue. Le texte de l'Apocalypse utilisé par lui est, comme dans beaucoup d'écrits du haut moyen âge, un texte mixte, du type V pour l'essentiel, mais panaché de nombreuses variantes an ciennes, tant africaines qu'européennes. En voici quelques ex emples (référence au chapitre et au verset de l'Apocalypse con cerné, suivi de la leçon de V; à droite, la leçon du Comme moratorium, avec l'indication du ou des types de texte d'où elle provient)25. l,4abeo] adeoC 1,10 dominica die] die dominica К 1,10-11 tu bac dicentis] tubam dicentem К 1,13 praecinctum] praecinctus: cf. erat praecinctus K, praecinctus erat J 1,16 exiebat] procedebat: cf. procedens J 4,8 dicentia] dicentes CSI 5,13 super terram] in terra CS 8,7 mixta] mixtus S 11,11 dies tres] tres dies CS 13,1 1 agni] agno I 13.16 suis] от. С 13.17 nomen] nominis С 14.14 sua] eius I 14.15 alter] alius С 15,6 zonis aureis] zonas aureas KSI 16,15 custodit] custodiunt: cf. seruabunt К 20, 1 magnam] от. A 20, 1 1 terra et caelum] caelum et terra KA 25 Sur l'histoire du texte de l'Apocalypse latine, voir Vetus Latina 26/2, 8192.

    178

    Commemoratorium

    21.13 occasu] occidente CSI 22,1 Л uui um aquae uitae] Humen aquae uiuae I 22.14 portis] per portas CSI

    On remarque, par ailleurs, une série de variantes que le Commemoratorium partage en exclusivité avec le Book of Ar magh (sigle D) et un manuscrit du commentaire de Bède sur l'Apocalypse, représentant la même tradition insulaire26, telles les suivantes. 3,4 ambulabunt] ambulauerunt D 4,8 alas senas] senas alas D, BED Apc (D) 5,13 in caelo est] est in caelo D, BED Apc (D) 9,1 stellam] + magnam D

    II est possible qu'une partie des variantes de la première liste soient arrivées par le canal de cette tradition dans le texte glosé par le Commemoratorium, car elles se retrouvent dans le Book of Armagh (c'est le cas notamment pour les variantes citées en Apc 1,4; 4,8; 8,7; 13,11). Les sources Repérer les sources d'un texte comme le Commemoratorium n'est pas chose aisée. La dépendance d'un texte par rapport à un autre résulte soit du fait qu'il le cite explicitement ou impli citement, soit qu'il lui emprunte des idées caractéristiques. Or, le rédacteur du Commemoratorium ne fait pratiquement pas de phrases, sinon tout à fait stéréotypées; une dépendance litté raire ne saurait donc être mise en évidence. Quant aux élé ments d'explication que fournit cette glose, ils sont souvent d'une banalité affligeante. Que le chiffre deux évoque les deux testaments ou le double précepte de l'amour de Dieu et du pro chain, le chiffre trois, la trinité divine, le chiffre quatre, les quatre évangiles, le chiffre cinq, les cinq sens, le chiffre sept, les sept dons du Saint-Esprit, le chiffre dix, le décalogue, le chiffre douze, les douze apôtres, n'a décidément rien d'origi nal. Il me paraît toutefois difficilement contestable que le glossateur connaissait le commentaire de Victorin, - je ne saurais dire sous quelle forme, - et celui de Tyconius, qui sont les deux principales autorités auxquelles se réfèrent pratiquement tous les exégètes du haut moyen âge. Le nombre des parallèles 26 Voir mon édition du commentaire de Bède, CC 121 A, 189-192.

    Introduction

    179

    relevés dans l'apparat des sources devrait, à mon sens, empor ter la conviction, même si je concède qu'aucun d'eux, à lui seul, n'est démonstratif. Les étymologies sont toutes emprun tées au Liber interpretationis hebraicorum nominum de Jérô me. Le glossateur doit avoir lu Grégoire le Grand et Isidore de Séville. J'ai relevé des points de contact avec certaines œuvres hiberno-latines, telle la glose anonyme aux épîtres catholiques. (Wendepunkte 35). Quant aux rapprochements que certains ont cru déceler avec le commentaire de Bède, je me suis expliqué à ce sujet dans mon édition de cet ouvrage27; tout au plus pour rait-on en conclure à des réminiscences, chez Bède, d'un ensei gnement nourri de la même tradition exégétique. Provenance de l'ouvrage Au départ, le Commemoratorium était certainement anony me; il l'est resté dans les meilleurs témoins. Dans le groupe CF GHMNP, il est attribué à saint Jérôme; l'archétype de ce grou pe date au plus tard du milieu du 8e s., car Ambroise Autpert cite une phrase tirée du prologue comme revêtue de l'autorité de Jérôme28. Cette fausse attribution a peut-être été suscitée par le fait que, dans l'archétype du groupe, comme dans les mss D et К, situés en amont sur la même branche de la tradition, le Commemoratorium faisait immédiatement suite à l'édition hiéronymienne du commentaire de Victorin. Quant à l'autre bran che de la tradition, j'ai déjà indiqué que, dans le ms. E, le Com memoratorium vient après une lettre de Jérôme à Marcella, qui s'achève sur les mots Explicit praefatio Hieronimi, comme si elle introduisait l'ouvrage suivant, avec lequel elle n'a pourtant rien à voir. Dans le ms. A, l'incipit et le titre ne mentionnent aucun nom d'auteur; en revanche, 1 'explicit attribue l'ouvrage à Isidore; cette attribution ne mérite pas davantage crédit que celle des 27CC121A, 154-157. 28 In Apocalypsin, praefatio (CCcm 27, 13,316-322): Quod tamen huic tantummodo Apocalypsi beatus Hieronymus adscribit, cuius opera in diuinis re bus tanta uigent auctoritate, ut aduersus ea nullus audeat muttire; ita namque de illa dicit: «Tres sunt uisiones, una corporalis, altera spiritalis, tenia intellectualis, ista autem intellectualis est, et ideo sublimior aliis». Cf. Comme moratorium, praefatio 3-5: Tria genera sunt uisionum, una carnalis, alia spi ritalis, tenia intellectualis; ista uero intellectualis est, quia sublimior est aliis.

    180

    Commemoratorium

    deux ouvrages qui précèdent dans le manuscrit; le Liber scintillarum de Defensor de Ligugé et le De ordine creaturarum y sont également attribués à l'évêque de Séville, le premier étant même confondu avec le «Livre des sentences» (Isidori Liber sententiarum!). J'ai déjà signalé, en décrivant ce manuscrit, que, sur trois lignes restées libres entre l'explicit du De ordine creaturarum et l'incipit du Commemoratorium, une autre main contemporaine a reproduit un court extrait des Differentiae d'Isidore, en l'attribuant à saint Jérôme. Le statut originellement anonyme du Commemoratorium est d'autant moins surprenant qu'au départ, cet écrit se présentait certainement sous la forme d'une glose. On sait que les pre miers essais d'exégèse irlandais ont souvent revêtu cette for me29. Si l'on fait abstraction de quelques chevilles répétitives, est, hoc est, id est, significat, ostendit, intellegitur, le «com mentaire», pour autant qu'il mérite ce nom, est superposable au texte de l'Apocalypse; il se borne généralement à fournir un équivalent pour les mots significatifs de celui-ci. À titre d'ex emple, je reproduis ici l'explication des derniers versets du chapitre VIII. Primus angelus, prima praedicatio per apostolos; grando et ignis mixtus in sanguine, persecutio apostolorum, item persecutores (...) Missus est in terra, in ecclesia (...) Tertia pars terrae, qui perfecti fuerunt; tertia pars arborum. qui inperfectiores sunt. Secundus angelus, secunda praedicatio; mons magnus, diabolus; missus est in mare, in omnes gentes; tertia pars sanguinis, in infidelitate; tertia pars terrae, humani generis; tertia pars nauium, id est ecclesiarum. Tertius angelus tertia praedicatio; cecidit de caelo stella magna, diabolus; cecidit in tertiam partem fluminum, persecutorum:/wjre.s aquarum, qui minores sunt in malitia. Quartus angelus, quarta praedicatio: sol et luna et stellas diuersitas credentium; ut obscwaretur tertia pars illorum, ill í qui de clinant; diet, credentes; nox, qui sunt in peccato.

    Beaucoup de phrases sont d'ailleurs inintelligibles si elles ne sont pas rapportées au texte de l'Apocalypse qu'elles concer nent. Il s'agit de phrases comme celles-ci: Iste angelus Christus intellegitur. . . iste liber omnis scriptura sancta intellegitur. . . hic uenter uoluntas intellegitur (X, 1. 11. 13), où le démonstra-

    29 Bischoff, Wendepunkte 196-197. La plus ancienne glose conservée date de la fin du 8e s.; voir M. C. Ferrari. Die älteste kommentierte Bibelhand schrift und ihr Кontext. Das irische Ezechiel -Fragment Zürich, Staatsarchiv W3.19.XH, dans (éd. R. Bergmann, E. Glaser, С Moulin-Fankhänel) Mittel alterliche volkssprachige Glossen. Heidelberg 2001, 47-76.

    Introduction

    181

    tif vise un mot du texte qui n'est pas cité au préalable. Quel ques explications plus longues ou moins étroitement asservies à un lemme bien délimité ont pu trouver place dans la marge. Ainsi s'explique le fait que, au moment où un texte suivi a été élaboré à partir de la glose, en juxtaposant les annotations aux lemmes concernés, certaines annotations marginales se soient égarées; c'est le cas pour la phrase Isti duodecim lapides figu ram duodecim apostolorum tenent, etc., dont la place se trouve évidemment à la fin du commentaire sur le chapitre XXI, et non à la fin du commentaire sur le chapitre XX, comme c'est le cas dans tous les manuscrits. À défaut de connaître l'auteur de ce travail, peut-on au moins déterminer à quel milieu il appartenait? B. Bischoff a inscrit le Commemoratorium dans son catalogue des ouvrages exégétiques hiberno-latins ou d'inspiration irlandaise30. K. B. Steinhauser y a vu, pour sa part, l'œuvre d'un disciple de Cassiodore, écrivant à Vivarium vers 60011; les raisons avancées par lui me paraissent inconsistantes12. Récemment, l'opinion de Bischoff a été contestée, pour cet ouvrage comme pour beau coup d'autres, par M. Gorman13. L'article de ce dernier a dé clenché une polémique pas toujours empreinte de la sérénité qui devrait caractériser un débat scientifique. Adhuc sub iudice lis est. Je n'ai pas, en tant qu'éditeur du texte, à prendre posi tion dans ce débat; j'imiterai donc la prudente réserve de M. Cahill, confronté à un problème semblable à propos d'un commentaire anonyme sur l'évangile de Marc14. Je signale sim plement que Gr. Rapisarda, dans un article non cité par M. Gorman, a fourni de nombreuses raisons de préférer l'opinion de Bischoff à celle de Steinhauser". J'ajoute, pour ce qui me

    30 B. Bischoff, Wendepunkte in der Geschichte der lateinischen Exegese im Frühmittelalter: Sacris erudiri 6 (1954) 189-279 = Idem, Mittelalterliche Stu dien. Ausgewählte Aufsätze zur Schriftkunde und Literaturgeschichte, 1, Stuttgart 1966, 205-273, ici 272 (Sacris erudiri) = 267-268 (Mittelalterliche Studien), sous le n° 37. 11 Steinhauser, Bemerkungen [ci-dessus n. 4], 239-242. 32 Commentaires latins 337. 11 The Myth of Hiberno-Latin Exegesis: RB 1 10 (2000) 42-85, spéc. 78. MCC82, 100*- 115*. 15 Gr. Rapisarda, Per una storia dell esegesi irlandese: Incerti auctoris Commentarius in Apocalypsin: Orpheus 19-20 (1998-99) 378-394.

    182

    Commemoratorium

    concerne, que le texte de l'Apocalypse utilisé par l'Anonyme présente des points de contacts significatifs, voire exclusifs, avec celui du Book of Armagh, dont l'origine insulaire ne sau rait être mise en doute36. Si la provenance du Commemoratorium restera vraisembla blement un sujet de discussion, il peut au moins être daté avec une bonne approximation. Le commentateur a lu Grégoire le Grand et Isidore de Séville. D'autre part, l'ouvrage est cité par Ambroise Autpert. Mais le terme ante quem ne peut être re poussé aussi tard dans le cours du 8e s. En effet, le commen taire sur l'Apocalypse contenu dans le De enigmatibus reprend à son compte certaines explications du Commemoratorium, par l'intermédiaire d'un commentaire perdu de la première moitié du 8e s.17 Le Commemoratorium remonte donc à la seconde moitié du 7e s. Le prologue Dans le manuscrit A, et dans celui-là seulement, le Comme moratorium est précédé d'un prologue, que l'incipit donne pour un prologue à l'Apocalypse, tel qu'il s'en trouve dans beaucoup de manuscrits bibliques: In Christi nomine incipit prologus Apocalipsis lohannis apostoli. Le texte s'ouvre cependant sur une phrase passablement alambiquée, qui annonce un petit ouvrage (opusculum) destiné à éclairer les nombreuses obscurités contenues dans ce livre difficile entre tous. L'auteur n'entend pas faire preuve d'origi nalité, mais seulement partager avec d'autres l'enseignement reçu de ses maîtres (quamuis praesumens, tamen dixi non ex me, sed ex saliua magistri edidi, credens mihi uel aliis prodesse agitum). La question du lieu et de la date de composition, de l'auteur et de la finalité de l'Apocalypse ayant été déjà souvent traitées, le rédacteur du prologue annonce qu'il s'en tiendra à l'essentiel (propter utilitatem lectorum pauca breuiter ex his conprehendamus). Ce faisant, il témoigne d'une certaine érudition, mais elle est souvent approximative.

    16 Voir ci-dessus p. 178. 37 Voir ci-dessous p. 237-239.

    Introduction

    183

    Il situe la composition de l'ouvrage «vingt-trois ans après «la passion du Seigneur», à l'époque de Domitien. Le chiffre qui se lit dans le manuscrit, XXIII, est certainement une faute pour LXIII; cette datation vient de la Chronique d'Eusèbe, tra duite par Jérôme, dont les synchronismes permettent aisément de faire le calcul38. Il attribue décidément l'Apocalypse à l'apôtre Jean, auteur du quatrième évangile, le disciple préféré du Seigneur (auctor quippe libri huius lohannes est, qui et apostolus fuit et euangelista, quem plurimum dominus amauit). C'est l'opinion com mune parmi les Latins; la manière dont l'auteur s'exprime pa raît être une réminiscence de la préface de Jérôme à son com mentaire sur Matthieu, qui fait également office de prologue à cet évangile dans certains manuscrits bibliques19; une expres sion semblable se trouve dans la notice du De uiris illustribus sur Jean40. L'auteur sait toutefois que cette opinion n'est pas unanimement partagée, certains attribuant l'ouvrage à un prêtre d'Asie nommé Jean; il doit cette information à YHistoire ec clésiastique d'Eusèbe, traduite par Rutin41. L'Apocalypse elle-même indique qu'elle a été écrite alors que son auteur se trouvait relégué dans l'île de Patmos à cause du témoignage rendu à l'enseignement du Christ42. Le prologue précise qu'il avait été frappé de bannissement après avoir échappé miraculeusement au supplice de l'huile bouillante. Il s'agit là d'une ancienne légende, remontant certainement au deuxième siècle, qui est transmise à la fois par Tertullien (re layé par Jérôme et ensuite par Bède) et par les Actes de Jean, traduits en latin à la tin de l'antiquité43. 38 HI chr (CB 24 = CB 47, 192,1-4): Secundus post Neronem Domitianus christianos persequitur, et sub eo apostolus lohannes in Patmum insulam relegatus Apocalypsin uidit. - Cet événement est situé en la quatorzième année du règne de Domitien, deuxième de la deux cent dix-huitième olympiade, tandis que la passion du Christ se situe en la dix-huitième année de Tibère, troisième de la deux cent deuxième olympiade. 39 HI Mt pr (CC 77, 2,39-40): ...ultimus lohannes apostolus et euangelista, quem Iesus amauit plurimum...; cf. D. De Bruyne, Préfaces de la Bible la tine, Namut 1920, 155. 40 HI ill 9 (92); cf. De Bruyne, op. cit., 175. 41 RUF Eus 3,39,5-6 (CB 9/1, 287. 289). 42Apc 1,9. 43 Voir l'examen de ce dossier dans E. Junod, J.-D. Kaestli, Acta lohannis. Textus alii. Commentarius. Indices. Turnhout 1983 = CCSA 2, 775-781.

    184

    Commemoratorium

    Ce qui a valu à Jean le privilège de cette révélation, c'est l'intimité particulière qui le liait au Seigneur sur la terre. Puis qu'il fut alors le plus attentif à recueillir ses enseignements {super pectus domini recumbens spiritalia ab eius ore trahebat), il convenait que cette vision nous soit communiquée par son intermédiaire. Ici encore, on peut reconnaître une rémini scence de la préface au commentaire de Jérôme sur Matthieu44. Jean a écrit l'Apocalypse alors qu'il se trouvait assigné à résidence dans une île; empêché de parcourir physiquement la terre de long en large, il a eu en compensation le bonheur de voir en esprit s'ouvrir devant lui l'immensité des cieux {...ut cui non licuit latitudinem terre pedibus calcare, saltim mens eius in caelestibus uisionibus dilatata fuisset). L'auteur a trou vé cette idée chez Primasius45. Il revient ensuite aux doutes qui ont été exprimés quant à l'auteur de l'Apocalypse, en rapportant les paroles d'un histo rien, dont il ne se rappelle plus le nom: «Par qui cet ouvrage a été écrit, je l'ignore, mais il parle le langage de l'Esprit-Saint» {a quo scriptum sit nescio, tamen linguae est spiritus sancti). L'«historien» en question n'est autre que Denys d'Alexandrie, dont Eusèbe cite la conclusion ainsi formulée, au terme d'un examen critique de l'Apocalypse: «Que cet auteur s'appelle Jean, et que cet écrit soit de Jean, je ne le nie pas; c'est l'œuvre d'un saint homme, écrit, sans aucun doute, sous la dictée de l'Esprit de Dieu, même s'il n'est pas l'apôtre Jean, fils de Zébédée, frère de Jacques, auteur de l'évangile selon saint Jean et d'une épître catholique»46. L'auteur du prologue cite de mé moire et selon le sens, en reformulant avec ses propres mots l'idée essentielle qu'il a retenue de ses lectures (ou de ses cours); la meilleure preuve en est l'adverbe tamen placé en tête de phrase, contrairement à l'usage classique, qui ne revient pas moins de huit fois sous sa plume, dans ce court texte47.

    44 HI Mt pr (suite du texte cité à la note 39): ...qui super pectus domini re cumbens purissima doctrinarum fluenta potauit. 45 PRIM 1 (6,21-25): Congrue sane tempus adhibetur et locus, ut ubi uel quando humana putabatur uinciri custodia, ibi metas humanitatis mente trans cendons libero contuitu meruisset uidere diuina, et cui tunc certa terrarum spatia negabantur excedere, secreta concederentur caelestia penetrare. 46 RUF Eus 7,25,7 (CB 9/2, 693,17-21). 47 Voir ci-dessous p. 187.

    Introduction

    1 85

    L'auteur rejette encore une fois ces hésitations, en invoquant l'autorité de saint Jérôme. Il cite, toujours de manière approxi mative, une phrase souvent répétée de la lettre de Jérôme à Paulin, qui figure en guise de prologue à l'Apocalypse dans certains manuscrits bibliques. Jérôme avait écrit: Apocalypsis lohannis tot habet sacramenta quo! uerba; parum dixi, et pro merito uoluminis laus omnis inferior est4*, ce qui devient ici: Totus sacramento plenus lohannes, quod et uerba, et alibi: Omnis laus inferior est merito libri. Notre auteur avait peutêtre lu cette phrase chez Primasius, qui la cite (correctement) dans sa préface49. Il ajoute encore que l'Apocalypse ne doit pas être lue comme un livre d'histoire, mais qu'il faut s'attacher à découvrir, audelà des mots, le sens mystérieux dont ceux-ci sont porteurs. Cette phrase est, pour partie, une citation implicite du commen taire de Victorin50. Il en vient alors à ce qu'on pourrait appeler la bibliographie du sujet. Tout comme en abordant plus haut la biographie de Jean, il se donne l'air de ne sortir qu'un échantillon d'une mar chandise dont il a pleins ses coffres (multi quidem inueniuntur auctores, tamen aliquos ex Ulis perferam in exemplis); ici non plus, n'allons pas croire qu'il en sache plus que ce qu'il veut bien nous dire. Il mentionne en premier lieu un vieux commen taire anonyme, qu'il a examiné autrefois (inuenimus librum antiquitum nobis exploratum super hoc, qui in priscis temporibus tractatum est, tamen auctor non inuenitur). Le seul qui réponde à cette description est celui de Victorin; tout porte à croire que le rédacteur du prologue a eu en main l'édition originale, car la préface de l'édition hiéronymienne ne l'aurait pas laissé dans l'incertitude quant à l'auteur. On s'explique sans difficulté qu'il en fasse mention avant Origène; ignorant la provenance exacte de l'ouvrage, il a été frappé par le caractère périmé de certaines interprétations, notamment à propos du royaume mil lénaire, qui lui ont paru être la marque d'une très haute anti quité". 48 HI ер 53.9,6 (CV 54, 463,9-1 1 ); cf. Vetus Latina 26/2. 61. 49 PRIM pr(CC 92, 3.54-55). 50 VICn Apc 8,2 (86,6-7) > HI Apc 8,2 (87.5-6). " Je partage sur ce point l'opinion de J. F. T. Kelly, Early Medieval Evi dence for Twelve Homilies by Origen on ¡he Apocalypse: Vigiliae christianae

    1 86

    Commemoratorium

    Le rédacteur du prologue fait ensuite état de douze homélies d'Origène sur l'Apocalypse (et inueniuntur XII omaeliae Origenis super hoc opus). Une telle collection n'est pas autrement connue52; pourtant, la référence est précise. On ne voit ni pour quoi le rédacteur aurait inventé l'existence de ces homélies, ni quel ouvrage connu par ailleurs il aurait en vue; il y a bien ces dix-huit homélies dans lesquelles la critique moderne a reconnu l'ouvrage de Césaire d'Arles, mais lorsqu'elles portent un nom d'auteur, c'est généralement celui d'Augustin, jamais celui d'Origène. Il reste à supposer que ces homélies (pseudo-) origéniennes ont disparu. On ne cherchera pas, en tout cas, confirmation de leur existence dans trois sermons de Smaragde sur des leçons liturgiques tirées de l'Apocalypse53, qui présen tent des parallèles remarquables avec le Commemoratorium; parce que l'abbé de Saint-Mihiel mentionne Origène, entre beaucoup d'autres auteurs, parmi ses sources, Steinhauser a cru qu'il s'était inspiré de la même collection que celle dont fait état notre prologue54; l'explication de ces rapprochements est beaucoup plus simple: Smaragde s'est inspiré du Comme moratorium, en même temps que de Primasius et de Bède, pour composer ces sermons, tout en prenant soin d'améliorer le style rudimentaire de son modèle. Viennent ensuite les commentaires du donatiste Tyconius, dont le nom est estropié dans le manuscrit {inueniuntur etiam tractatus Anticonii donatistae). Le meilleur y voisine avec le pire, de sorte qu'ils doivent être utilisés avec prudence; mais de même qu'une perle tombée dans la boue ne perd pas pour au tant sa valeur, si on prend soin de l'en dégager, de même on 39 (1985) 273-279, ici 275-277. Il est inutile de chercher du côté d'Hippolyte, comme le voulait Steinhauser, Bemerkungen [ci-dessus n. 4], 236-237; il n'a jamais été démontré qu'Hippolyte ait composé un commentaire sur l'Apocalypse, encore moins qu'une traduction latine de cet hypothétique commentaire ait circulé en Occident. 52 Les soi-disant scolies d'Origène sur l'Apocalypse, éditées par Diobouniotis et Harnack en 1911, viennent sans doute en bonne partie du commen taire perdu de Didyme l'Aveugle; voir E. Junod.À propos des soi-disant scolies sur l' Apocalypse d'Origène: Rivista di storia e letteratura religiosa 20 (1984)112-121. 53 PL 102, 48A-50D (In natali Innocentum, sur Apc 14,1-5); 331C-339A {Dominica octava Pentecostes, sur Аре 4.1-10); 475B-477B (In natale sancti archangeli Michaelis, sur Apc 1.1-5). 54 Bemerkungen [ci-dessus n. 4], 233-236.

    Introduction

    1 87

    peut tirer profit de cet ouvrage hérétique, en retenant les par celles de vérité qu'il contient. Cette présentation de Tyconius et, en particulier, la comparaison de la perle viennent, encore une fois, de la préface de Primasius55. Il restait à mentionner le commentaire de cet évêque africain, disciple de saint Augustin, que le rédacteur du prologue situe dans un passé récent (in modernis temporibus); son volumi neux commentaire représente à ses yeux le dernier mot sur la question. Il annonce alors son intention d'en terminer et d'en venir au texte (sufficiat quod diximus, iam ueniamus ad historiam huius libri), puis s'avise qu'il n'a rien dit des circonstances de la mort de Jean. Il cède à ce propos la parole à Jérôme, citant, avec la liberté qui le caractérise, le prologue à l'Apocalypse lohannes apostolus et euangelista, qui figure dans beaucoup de manuscrits bibliques, et qui est attribué dans une partie d'entre eux à Jérôme: rentré à Éphèse après sa libération, Jean convo qua ses disciples et leur dispensa une dernière fois son ensei gnement, puis descendit dans la tombe qu'il avait fait creuser au préalable, et partit sans douleur à la rencontre du Seigneur56. En dépit de sa composition maladroite, ce morceau doit être considéré comme d'une seule venue. Steinhauser a soutenu que la section «bibliographique» avait été interpolée dans un prologue préexistant, étant donné que l'auteur s'y exprime à la première personne du pluriel, alors qu'ailleurs, il parlerait au singulier57. Il ne peut cependant s'empêcher de constater que le pluriel intervient aussi dans la partie «biographique» du prolo gue, et il ne fournit pour ces exceptions que des explications peu convaincantes. En réalité, on retrouve de part et d'autre les mêmes caractéristiques de forme et de fond, notamment l'ad verbe tamen en tête de phrase (l. 1, 4, 9, 15, 27, 37, 39, 44), la 55 CC 92, 1,7-2,39. 56 Comparer le texte du prologue au Commemoratorium (l. 51-54): «Hic lo hannes in Epheso post exitum insulae conuocauit discípulos et docuit, postea in suo descendens [in] efosso sepulturae extraneus a dolore corporis migrauit ad deum», avec celui du prologue des manuscrits bibliques (Vetus Latina 26/2, 56): «Hic est lohannes qui...conuocatis in Epheso discipulis descendit in defossum sepulturae suae locum orationeque conpleta reddidit spiritum, tam a dolore mortis factus extraneus quam a corruptione carnis noscitur alienus». 57 Bemerkungen [ci-dessus n. 4] 225-226.

    188

    Commemoratorium

    formule hoc uolumen pour désigner l'Apocalypse (l. 1, 46), l'usage du verbe patefacere au sens d'«expliquer» (l. 4, 48), l'invitation à s'attacher au sens profond du texte (intellectus est sequendus, intellectus sermonis, l. 33, 46), le parti affiché d'en dire moins qu'on n'en sait (l. 9-10, 36-38). Le prologue est-il authentique? En d'autres mots, était-il lié dès l'origine à l'ouvrage qu'il précède dans le manuscrit A? Bischoff et Steinhauser en doutaient, principalement en rai son du fait qu'il ne se rencontre que dans un seul manuscrit58. Après que l'histoire du texte a été tirée au clair, il faut répondre décidément par la négative. En effet, le ms. A se trouve à l'ex trémité d'une des deux branches de la tradition. Si le prologue était authentique, il faudrait supposer que non seulement le co piste de l'archétype commandant l'autre branche, mais aussi le copiste de E, qui se situe en amont de A sur la même branche, et le copiste de L, frère de A, aient décidé, chacun pour leur compte, de ne pas le reproduire, alors qu'il n'est ni dépourvu d'intérêt, ni d'une longueur telle qu'un scribe peu zélé soit ten té d'en faire l'économie. Il y a, du reste, une courte introduc tion en tête du Commemoratorium, avec lequel le prologue de A fait en quelque sorte double emploi. Si le prologue était au thentique, les considérations qui figurent dans cette introduc tion auraient dû normalement y trouver place. Le copiste de A n'est pas l'auteur du prologue; celui-ci con tient diverses fautes de copie plus ou moins évidentes; d'autre part, à l'époque carolingienne, il était difficile d'encore présen ter Primasius comme un auteur «moderne». Où le copiste l'a-t il trouvé? Peut-être en tête d'une Apocalypse glosée, pareille à celle d'où le Commemoratorium a été tiré. On s'expliquerait ainsi que l'incipit annonce un prologue à l'Apocalypse, comme dans les manuscrits bibliques, tandis que le scholiaste promet d'éclairer les obscurités qui abondent dans celle-ci. La présente édition

    L'étude de l'histoire du texte a montré que la tradition ma nuscrite se subdivise en deux branches, la première représentée

    58 Bischoff, Wendepunkte 268; Steinhauser, The Apocalypse Commentary ofTyconius [ci-dessus п. 4], 103-104.

    Introduction

    1 89

    par les mss AEL, la seconde par les autres. Étant donné que le texte transmis par les mss AEL est globablement d'une qualité supérieure à celui des autres, je leur ai donné la préférence, là où la bonne leçon ne s'impose pas. Le lecteur doit être con scient que ce parti-pris, dans les cas perplexes où il faut bien, malgré tout, faire un choix, ne saurait garantir à tous les coups la conformité à l'original. En IX, 11, par exemple, bien malin qui pourrait dire si celui-ci lisait fortes erunt in malo, comme AEL, ou fortes er(u)nt in malum, comme BCFGHКMNP (man que D). Les lieux parallèles n'aident pas à trancher, car on lit immédiatement après (IX, 12-14) iuncti erunt in malitia (sans variante), puis eorum perseuerantia in malitia (avec les varian tes malitiam dans CFMNP et malo dans A), et un peu plus haut (VIII, 24-25) qui minores sunt in malitia (avec la variante ab errante mare dans A), mais par contre, en VI, 30-32, tribuni se cundum gradus suos in maluт. . . fortes, hoc est in malum (avec chaque fois la variante malo dans DL). Le lecteur avisé aura donc soin, comme toujours, d'avoir un œil sur le texte et l'autre sur l'apparat, de manière à former son propre jugement. L'orthographe a été normalisée, sauf dans les rares cas où l'on peut être assuré, par l'accord quasiment unanime des ma nuscrits, qu'une particularité remonte à l'archétype originaire. L'apparat ne rend pas compte des variantes orthographiques banales, telles la confusion entre les graphies e/e/ae, ou entre les consonnes с et t devant la voyelle /', ni des fautes de plu me grossières qui sont propres à un seul manuscrit, du moins quand elles ont été corrigées. En revanche, ces fautes sont no tées dès l'instant où elles peuvent concourir à établir les liens de parenté entre deux ou plusieurs manuscrits, de même que les variantes orthographiques concernant les mots rares, - spécia lement les emprunts au grec, - ainsi que les noms propres. Le Commemoratorium n'ayant que l'apparence d'un texte suivi, je n'ai pas cru lui faire violence en y introduisant la divi sion en chapitres et versets de la Vulgate. Il est pratiquement indispensable, en beaucoup d'endroits, de se référer au texte bi blique, pour savoir de quoi le glossateur parle. La progression du commentaire est, par endroits, si rapide, qu'il est pratique ment impossible de faire figurer cette division dans la marge; elle serait alors occupée par une cascade de chiffres, dont plu sieurs devraient parfois se succéder en regard de la même ligne.

    s

    Edition critique

    Sigles et abréviations

    A В С D E F G H К L M N P

    Ha.

    Ra.

    Bamberg, Staatliche Bibliothek Patr. 102 (Bavière, s. IX 1/3) München, Bayerische Staatsbibliothek Clm 14423, fol. 77-84 (copié pour l'évêque Baturich de Regensburg, entre 817 et 847) München, Bayerische Staatsbibliothek Clm 14469, fol. 67-144 (même commanditaire) Arras, Bibliothèque municipale 1079 (235), fol. 2-27 (SaintVaast; copié dans le centre ou le midi de la France, s. IX 2/3) Avranches, Bibliothèque municipale 109, fol. 77-208 (MontSaint-Michel; copié à Reims, s. IX 2/3) Brugge, Openbare Bibliotheek Historisch Fonds 23 (Ter Doest, s. XII) Erlangen, Universitätsbibliothek 176 (Heilsbronn, s. XII) Heiligenkreuz, Stiftsbibliothek 126 (s. XII) Valenciennes, Bibliothèque municipale 52 (Saint-Amand, s. XII) Venezia, Biblioteca Nazionale Marciana II. 46 (2400) (Padova, San Giovanni di Verdara, 1270) Wroclaw, Biblioteka Uniwersytecka I F 467 (s. XV 1/2) München, Bayerische Staatsbibliothek Clm 17780 (S. Mang, 1439) Berlin, Deutsche Staatsbibliothek theol. 4° 376 (Schönau, s. XV)

    Ein Traktat zur Apokalypse des Ар. Johannes in einer Perga menthandschrift der К. Bibliothek in Bamberg, zum erstenmal veröffentlicht von K. Hartung, Bamberg 1904 Incerti auctoris Commentarius in Apocalypsin. recensuit Gr. Lo Menzo Rapisarda, Catania 1967 = Miscellanea di Studi di Letteratura cristiana antica 16 (1966) n° 1-2

    (En marge est rappelée la pagination de ces deux éditions)

    IN CHRISTI NOMINE INCIPIT PROLOGVS APOCALIPSIS IOHANNIS APOSTOLI Ha. i Multa quidein obscuritas in hoc habetur uolumine, tamen inspiran"" " te atque opitulante illo qui de omnibus obscuritatibus claritatem praebet seruis suis, et iuxta quod mihi a magistro traditum est, opusculum ad patifacienda mysteriorum agmina, quamuis praesumens, tamen 5 dixi non ex me, sed ex saliua magistri edidi, credens mihi uel aliis prodesse agitum. Apud multоs habetur cur hic scriptus sit liber, a quantis annis post passionem domini, et sub cuius temporibus, et ubi, et quis eum scripsit; tamen propter utilitatem lectorum pauca breuiter ex his conpre10 hendamus. XXIII anno post passionem domini scriptum est, et sub tempore Domitiani imperatoris, et qui etiam persecutor ecclesiarum Christique nimium fuit. Auctor quippe libri huius Iohannes est, qui et apostolus fuit et euangelista, quem plurimum dominus amauit. Ra.54 Quamuis alii uoluissent lohannem presbyterum, qui fuit in Asia, auc15 torem huius libri asseri, tamen hos auctoritas deuincit ecclesiae. Vbi ergo scripsit? in Pathmos insulam. Si queras cur in illam ambulauit insulam, dicam tibi: cum propter uerbum domini in oleum feruentem iactatus a persequutoribus fuisset, et inde dominus eum inlesum eduxisset, ligatis pedibus metallis ferreis illuc transmiserunt, timentes ne 20 fama illius uel dei uirtus longe lateque in terra deuulgaretur. Sed cur Ha. 2 promeruit ut ipse scriberet? Quia primum super pectus domini recumbens spiritalia ab eius ore trahebat, oportuit ut post ascensionem ab ipso caelestes et spiritales sumeret uisiones. Quare ergo in eadem in sula iste scriptus est liber? merito fuit Iohannes, ut cui non licuit lati25 tudinem terre pedibus calcare, saltim mens eius in caelestibus uisio hic prologus additicius, de quo uide prolegomena p. 182-188, legitur tantum in codice A 1 obsuritas A* 4 pat*facienda A*; patefacienda Ha. Ra. 3 tradictum A*""1 6 agitur corr. Ha. Ra. (conectendo cum sequenti sententia); fortasse corrigendum in agitum, nisi pro actum falso scripserit auctor 9 conphen**mus A* 10 XXIII falso pro LXIII scr. siue auctor siue librarius (uide prolegomena p. 183) 1 1 persequutorem A Ha. 13 quem] quiëA* II ama* it (-bit?) Л* 15diuincitA* 18 iactutas A Ha. inde] in die A* 20deuulgaret A* Il cur A 22 oportu*t A* 23 et spiritales] &pritales A* 24 scriptu (-tu?) A* II ut] aut A Ha. Ra. 25 terrae Ra. calcan A* 14 alii] scil. Eusebius historiographus. cf. RUF Eus 3,39,5-6 - 26 fuisset] ex Primasio, cf. PRIM 1 (6,21-25)

    24 merito

    194

    30

    35

    39 Ra.55

    45 Ha. 3

    50

    Commemoratorium

    nibus dilatata fuisset. Dubium apud quosdam fuit de hoc libro, sicut quidam, nescio quis, dixit historicus: «A quo scriptum sit nescio, ta men linguae est spiritus sancti». Scilicet apud nos nulla exinde habe tur dubitatio quia Iohannes Iesu reuelante scripsit, sicut sanctus Hieronimus dixit: «Totus sacramento plenus Iohannes, quod et uerba», et alibi: «Omnis laus inferior est merito libri». Per qualem autem ingenium hic uisitatur liber, pandam rationem; hic non requiratur ordo istoriae, sed intellectus est sequendus, quia in paucis uerbis multa continentur mysteria, et inde indeceps in multis uerbis minima reperiuntur. lam nobis requirendum est qui super hoc exposuerunt librum; multi quidem inueniuntur auctores, tamen aliquos ex illis perferam in exemplis. Inuenimus librum antiquitum nobis exploratum super hoc, qui in priscis temporibus tractatum est, tamen auctor non inuenitur. Et inueniuntur XII omaeliae Origenis super hoc opus. Inueniuntur etiam tractatus Anticonii donatistae; quamuis multa mala miscunt, ta men illud quod bonum retineamus. Verbi gratiae gemma, si in luto cadat, suam non perdit decorem, sed inde abstracta in opere ponitur, ita et uerba hereticorum, quamuis multa dicant mala, tamen et bona in quibusdam miscent; ergo non nobis consideranda persona dicentis, sed intellectus sermonis. Adhuc inuenitur expositio super hoc uolumine Primasi Affrice regionis episcopi et discipuli sancti Agustini, qui in modernis temporibus multis de istis patefecit miraculis. Sufficiat quod diximus, iam ueniamus ad historiam huius libri. Et si quaeras hic Iohannes qualem exitum de hoc habuit mundo, iuxta beatum Hieronimum dicat tibi: hic Iohannes in Epheso post exitum insulae conuocauit discípulos et docuit, postea in suo descendens in efosso sepulturae extraneus a dolore corporis migrauit ad deum. EX PLICIT PROLOGVS. 27 quis] + **** (4 litt, erasae) Л II a quo] qui A* 28 nulla] multa Ha. 29 quia] qui A* II reuelante от. A* 30 plenus от. A* 31 quale corr. Ra. 34 indeceps] deinceps corr. Ra. 38 explorat* (-to?) A* 39 priscis] prificir A* llauctoreA* 40 originis Ha. 41 miscent Ra. 42 gratia corr. Ra. 43 abstracte A*"d 48 medernis A Ha. II multis] lege multa II pateficit A* 50munduA* 51 dicat] lege dicam 52 descens A* II in от. Ra. 53 *efosso (defosso?) A* II corpore A*"'d II domi num Ha. Ra. 27 quidam nescio quis... historicus] scil. Dionysiиs Alexandrinus ab Eusebio laudatus, cf. RUF Eus 7,25,7 30-3 1 HI ер 53,9,6 38 librum - 39 inue nitur] scil. Victorini explanationum textus non retractatus (uide prolegomena p. 185) 40 XII omaeliae Origenis] aliunde ignotae (uide ibid. p. 186) 42 gemma - 46 sermonis] ex Primasio, cf. PRIM prol (2,19-30) 50 hic iohannes - 53 deum] ex anticuo prologo in Apocalypsin (PROL Apc Mo) sub nomine Hieronymi saepius traditum: uide Vetus Latina 26/2, 56

    INCIPIT COMMEMORATORIVM DE APOCALYPSI IOHANNIS APOSTOLI

    Ra.57

    Iohannes «gratia dei» interpretatur; figuram Christi tenuit. Aliquando spiritus sanctus, quando de seruis suis per ipsos, lo quitur quasi de aliis loquatur, sicut hic Iohannes fecit. Tria ge nera sunt uisionum, una carnalis, alia spiritalis, tertia intellec5 tualis; ista uero intellectualis est, quia sublimior est aliis. deficit D Inscriptio litteris uncialibus rubricatis ut titulus incipit tractatus super apocalypsin, litteris minusculis ad initium textus commemoratorium (ex -ri) in apocalypsin iohannis apostoli A (utramque inscriptionem coniungit Ha.); sine inscriptione В (expositio apokalipsis add. in marg. manus recentior); incipit commentarium sancti hieronimi de apoc C; incipit commemoraturium de apocalypsi iohannis apostoli E; commentum beati hieronimi presbiteri in apocalipsin beati iohannis apostoli et euangeliste F; commentum compendiosum super apocalipsin beati iheronimi G: commentum compendiosum beati hieronimi prB super apokalipsin beati iohannis apostoli H; item alia expositio super eandem apocal К (in quo praecedunt Bedae et Victorini expositiones); incipit commemoratorium in apocalypsin sancti iohannis L; sine inscriptione M; incipit commentarium sancti ieronimi de apokalip N; incipit expositio sancti ieronimi P; commentarius in apocalypsin Ra. Prologus, 1 iohannis £*; iohanne A*; + qui GH RaM figura L II christi от. В II tenet BC2LN; от. M 2 sancti ABК Ha.; от. CFGMNP II quando от. FMP II seruis от. BCFGHКMNP Ra. II per ipsum А2 Ha.; от. BCFGHК MNP Ra. 3 aliis] alienis B; Ulis A*; illo A2 Ha. II loquitur H Ra.; loqueretur P II hic от. M\\~ sunt genera uisionum В; ~ genera uisionum sunt CFG HКMNP Ra. 4 carnalis] + est GH Ra. II alia] altera £ II intellectuals A* 5 ista] ita C*FN; ideo К; ista... est1 от. A Ha. II uero om. L II ~ est intel lectualis P II est1 от. N II qui H*; quae A Ha. II sublimior est aliis] sublimiores (ex -mores A) sunt aliis A Ha.; ~ aliis sublimior est B; ~ sublimior aliis est КL Prologus, 2 aliquando - 3 fecit] cf. GR-M Jb pr 3 (9,37-38; 10,65-68) 3 tria - 5 aliis] tria genera uisionum primus distinxit Augustinus (AU Gn li 12,6-7. 29. 36); ab ipso pendent Isidorus (IS ety 7,8, 37-40) et commentaria hibernico-latina in epistulas catholicas (Wendepunkte 35 = AN cath Jac 370382; 36 = PS-HIL-A Jac 381-391); textus noster sub nomine Hieronymi laudatur ab Ambrosio Autperto (AM-A Apc pr 3 16-322)

    1 96

    Ra.ss

    5

    Ra.59 нa. 4 11

    15

    Ra.60

    Commemoratorium

    I, 1 APOCALYPSIS «reuelatio» interpretatur. REVELATIO IESV CHRISTI, QVAM DEDIT ILLI DEVS: hic trinitas intellegitur; Chris tus filius dei, DEVS pater, et spiritus sanctus per Iohannem lo quitur. PALAM FACERE, id est monstrare, SERVIS SVIS, hoc est credentibus in Christo, QVAE OPORTET FIERI, hoc est quod in ista reuelatione continet, CITO, antequam ueniat mors uniuscuiusque aut dies iudicii. SlGNIFlCAVlT, hoc est sigillauit, MIT TENS PER ANGELVM SVVM deus pater, quia angelus magni consilii est, quod est Christus, SERVO SVO 1OHANNI, non peccati, sed bonae uoluntatis. 2 QVi testimonivm perhibvit, hoc est in principio erat uerbum, et reliqua, ET TESTIMONIVM lESV CHRI STI, id est de incarnatione, sicut ipse Iohannes dixit: Tres sunt qui testimonium dant, id est aqua et sanguis et spiritus; QVAECVMQVE VIDIT, aut de maiestate aut de incarnatione. 3 BEATVS QVI LEGIT ET QVI AVDIVNT VERBA PROPHETIAE HVIVS: nisi prius legatur, non potest audiri; ET SERVANT EA QVAE IN EA SCRIPTA SVNT, i Mi qui implent in opere; TEMPVS EN1M PROPE EST, hoc est aut unicuique, aut dies iudicii. 4 ASIA «elatio» interpretatur;

    deficit D

    omittit N 1 4 beatas - 20 mala

    I. 1 apocalypsis] + ut diximus L 2 deus] dominusA Ha. II hic...(3)... loquitur от. L 3 dei от. P II deus] et H Ra.; от. CFGMN II loquitur от. К 4 id est] id E; от. L II demonstrare P II suis от. H Ra. II hoc est] hoc N; id E; от. L 5 in christo] in christum BH Ra.: от. L II fieri] + cito FM II hoc est] hoc CEКLN; от. FM II quod] quid A Ha.; quae GH Ra. II in2om. C*H Ra. 6 contineat C*"'d; continetur BКLMP; continentur GH Ra.: contemnit E II uniuscuiusque] + exitus L 7 aut] ut M II significat F II hoc est от. L II singilauit A Ha. 8 quia] qui BCFGHMNP Ra.: misit L II angelum L II ~ consilii magni К 9 est1 от. LN II quod] qui К; quod est christus от. В II est2 от. N II peccatis E; peccatori M; + est К 10 uoluntas A* Il perhibuit] + uerbo dei GH Ra. Il hoc от. С* 1 1 et reliqua от. BM II iesu] uerbum M; ~ christi iesu P 1 2 id est от. C*FGHMP Ra. Il de от. В II incarnationis B; incarne natione A* Il sicut от. В II ipse от. GH Ra. II dicit GHL Ra.; ait В 13 id est от. BL II ~ sanguis et aqua L; ~ spiritus aqua et sanguis E II et1 от. BHM Ra. II sanguinis А *""1; ~ spiritus et sanguis В II spiritus] christus N; + sanctus К 14 aut1 от. H II carnatione A*; generatione H Ra. 15 audit BCGHMP Ra. II primus L 16 audire A*C*L Ha.; sciri К II seruat GH К Ra. 17 ille BK II implet BК II in от. GH Ra. II opere] + que legunt uel audiunt L II enim от. E II hoc est от. GHL Ra. 18 aut1 от. К II unius cuiusque КL; + mors A2BEК Ha.; + exitus L II asia] asya H; alia M: ac si A Ha. Il elatio] eleuatio B2; defectio L: datio M I, 1 cf. IS ety 6.2,49 8 *ls 9,6 9 *Jo 8,34 5,7. 8 18 (/. HI nom Apc (159 = Lag. 80,10)

    10 Jo 1,1

    12 1 Jo

    Apc I, 1-5

    20

    25 Ra. ы

    30

    197

    elatio duobus modis intellegitur: aut de iustis propter opera bona, aut de peccatoribus propter opera mala. SEPTEM ECCLESIIS scripsit Iohannes, quia de septem dona spiritus sancti de singulis partem habuit, - septem ecclesiae figuram omnium sanctorum tenent, una ex illis non habet peccatum propter consolationem, - uel quia mundus per septem dies currit, et ecclesia sub septem dona spiritus sancti est. GRATIA VOBIS ET PAX A deo: non potest pax fieri, nisi antecedat gratia; gratia tribus modis intellegitur, id est baptismum, paenitentia et perseuerantia. QVl EST, qui semper est, QVI ERAT, in praesentia carnis, QVI VENTVRVS EST, hoc est ad iudicium. ETA SEPTEM SPIRITIBVS QVI IN CONSPECTV THRONI EIVS SVNT, S ET A IESV CHRISTO: et hic trinitas intellegitur. QVI EST TESTIS FIDELIS, quia per suam mortem testificauit nouum testamentum; testamentum nisi post mortem hominis non adfirmatur, et quod testificauit de resurrectione mortuorum, in se primum ostendit. PRIMOGENITVS omittit N usque ad 20 mala quod testificauit

    incipit D 33 malm testamentum et

    19 eleuatio В II iusto В II propter от. А Ha.; propter opera bona от. M 20 peccatore В II propter opera mala] propter illorum scelera CFM; propter eorum scelera P; propter ipsorum scelera E; cum gloriantur in malis L; от. A*; mala А2 Ha.; uide prolegomena p. 176 II septem. ..(22). ..habuit от. H II ecclesie L 21 scribit F II de1] sunt Л Ha.; от. P II donis BEGКM Ra. Il spiritu E II de2 от. К 22 singulos C* Il ecclesiis E II figura £L(figu- т. 1 ex sign-) Il ~ sanctorum omnium К 23 tenet L II unam C*N; una. . .consolationem от. L II non in ras. H; от. E 24 et от. C* Il eccles(i)ae A Ha. 25 sub] sunt A Ha.; per P; от. H* Il donis BGHКM Ra. Il ~ sancti spiritus P II est от. A Ha. Il a deo] ab eo GH Ra. 26 potes H II antecedatur E*; praecedat К; ~ gratia antecedat L 27 id est baptismum от. L II baptismo BGHК Ra.: baptismus E2M; + et A Ha. Il paenitentia] + indulgentia L II et от. BGHК Ra. Il perserantia A* 28 qui1] quid M; qui est от. В; qui... (31)... intellegitur от. N II est1] + et GH Ra. Il qui2] quod FM II semper est] ~ est semper F; ~ erat semper GH Ra. Il qui4] + iterum G 29 uenturus est] ~ est iterum uenturus H Ra. Il hoc est от. BFLM II a] ab ex abs L II septem от. К 30 a] ab GH; in А Ha.; от. CEFКLP II iesu от. В; ~ christo iesu А Ha. II et2 от. L 31 quia] qui А Ha. Il suam] sua E 32 mortem] morte E; uirtutem В II testificauit] testificatus est G H(uertendo folium bis scr. testificatus) Ra. Il testamentum2 от. BL; ~ nisi per mortem hominis non affirmatur testa mentum К II post] per КL 33 adfirmatur] + testamentum D (uerisimiliter transponebat ut К; uide prolegomena p. 172) II testificauit] testificatus est G HP Ra. 34 in se] ipse F; in C*; in se... (35)... mortuorum от. A Ha. Il pri mo C*FGHMP Ra.; ipsum N 21-22. 24-25 cf. VICn Apc 1,1 (18,2-3) > HI Apc 1,1 (19.3-4) 28-29 cf. VICnApc 1,1 (16,6-7) > HI Apc 1.1 (17,11-13) 32*Hbr9,16. 17

    198

    Commemoratorium

    Ra.62 MORTVORVM, quia primus resurrexit a mortuis, ET PRINCEPS 36 RECVM TERRAE, apostolorum et omnium sanctorum. QVI DILEHa.5 XIT NOS, et reliqua, quando humanum genus redemit. 6 ET FE CIT NOSTRVM REGNVM SACERDOTES; antequam Christus nasceretur, de una tribu erant sacerdotes, sed postquam Christus ue40 nit in mundum, omnes nos fecit reges et sacerdotes. DEO ET PАTRI SVO; et hic trinitas ostenditur: DEO, Christo, PATRI, deo patri, et spiritus sanctus loquitur. IPSI GLORIA: unitas intellegitur; Ra. 63 IN SAECVLA SAECVLORVM, quia nec initium habet пеc finem. 7 ECCE VENITCVM NVBIBVS, quia cum nube ascendit ad caelos, 45 cum angelis, et cum nube uel cum uirtutibus caelorum descendet ad iudicium. et videbitevm omnis OCVLVS, id est ad diem iudicii, ET QVI EVM PVPVGERVNT, ET PLANGENT SE OMNES TRI41-47 laciniosus est A: et h trinitas... spiritus sanctus \ per Iohannem...in saecul пеc initium... ecce uenit c cum nube ascendit ad caelos cum uirtutibus сае iudicium et uide/r eum omnis oculus> id est ad diem eum pupungegent se 35 primus] prius A Ha. Il et от. DК 36 regnum D II terrae] + id est L II et от. A* Il omnium] omni NP; hominum FM II sanctorum от. C*FMP II qui] et L 37 nos] et lauit nos a peccatis nostris L II et reliqua] et isfî E; от. FLM II quanto N; quando... redemit от. В II hominum M 38 nostrum] nos EHК P(ex n***) Ra.; ~ regnum nostrum FG II regnum] + et EHКP Ra. Il sacer dotes] + deo H 39 una] uno L II sacerdotes] + et de alio reges A Ha.; + et de uno reges L; + et de uno rege C2N II sed от. L II postquam] quando H Ra. Il ~ uenit christus H Ra. 40 mundo CDFКLMP II ~ fecit nos N II ~ sacer dotes et reges BH Ra. Il et2 от. DК 41 hic от. P*; hoc P2 II ostenditur] intell(i)gitur BFGHM Ra. Il deo christo patri deo patri et spiritus sanctus] deo christo patri deo patri et spiritu sancto L; deo christo patri et spiritus sanctus D; deo christo patri spiritus sanctus К; deo et patri et spiritus sanctus P; deo patre et christo deus pater et spiritus sanctus B; deo patre et spiritus sanctus CN; deus et pater et spiritus sanctus FM: de deo patre et spiritu sancto GH Ra.; de christo pater de patre spiritus sanctus A Ha.; uide prolegomena p. 176 42 loquitur] + per iohannem A Ha. Il unitas] uniuersitas В 43 saecula saeculorum] sancta sanctorum L II quia] qui £ Il ~ пеc initium пеc finem habet H Ra.; ~ пеc finem пеc initium habet G II пеc2] neque DК 44 ecce] + cum L* Il nubem L II ascendet G*; descendit N II ad caelos] celos В; in caelo DК: in celum M; + et GH Ra. 45 et] uel GH Ra. Il uel] quia H Ra.; от. G II cum3 от. ВК II uirtutes E II descendit CELMN 46 eum от. H* Il oculos C* Il id est от. EL II ad diem] in die В 47 pupungerunt A(uid.)C*E*; punxerunt DК II et2 от. BL II se от. В II omnis A Ha. Il tribus от. L; + tribus G 35 cf. VICn Apc 1,1 (18,7) > HI Apc 1,1 (19,7-8) 40 cf. VICn Apc 1,1 (18,10) > HI Apc 1.1 (19.10-11) 43*Hbr7,3 44 * Act 1,9 45 *Mt 24,30 par

    Apc 1,5-10

    199

    BVS TERRAE, hoc est Iudaei uel qui negauerunt Christum. AMEN Ra. 64 uere siue fideliter. 8 OMNIPOTENS, quia uicit diabolum et libe50 rauit humanum genus; diabolus «deorsum fluens» interpretatur. 9 EGO IOHANNES FRATER VESTER spiritalis; quattuor modis intelleguntur fratres, natura cognatione affectione et adoptione; IN TRIBVLATIONE, in persecutione, ET REGNO, in futuro, ET PATIENTIA IN lESV: nisi patientiam habeat, non potest per tribu55 lationem in regnum dei ingredi. INSVLA, quod mare circumdat, Ha.6 tribulationem significat. 10 FVI IN SPIRITV, in gratia spiritus Ra. 65 sancti, IN DIE DOMINICA, in nouo testamento, quia non sunt ibi tenebras ignorantiae nec potestas diaboli; dies dominica prop ter resurrectionem dicitur. AVDIVI POST ME VOCEM MAGNAM, 60 quia de magna adnuntiabat, hoc est de passione, de resurrec-

    48-50 laciniosus est A: iudaei qui neg atque heretici . . .quia diabolum. . .diabolus de fluens 48 hoc] id E II est] sunt В II iudaei] iuditium L; praeт. omnes DК II uel от. ACFGHLMNP Ha. Ra. II negauerunt christum] negauerunt L; ~ christum ne gauerunt B; ~ eum negauerunt GH Ra.; + atque heretici A Ha. 49 fideliter] + uel A2 Ha.; + ue fiat L; + intellegitur В II uincit C2E*NP II diabolo D 50 ~ genus humanum ABКL Ha. II diabolus... interpretan«- от. L; ~ deor sum fluens diabolus interpretatur В II fluens] + siue cadens P 5 1 iohanines D*; ~ frater iohannes M II uester от. CFGHMNP Ra. II spiritalis] quia A Ha. II quattuor... (52)... adoptione от. L 52 intell(e)gitur frater AHК Ha. Ra.; + id est AE Ha.; + rasura 7 litt. D II cognitione C2GH Ra. Il affectu FM II et от. C*FGHMP Ra. Il adeptione G; + natura petrus et andreas cognatione ut abraham et loth affectione ut omnes hebraei adoptione ut omnis ecclesia sicut psalmista dicit ecce quam bonum et quam iocundum et reliqua A Ha. 53 in tribulatione in persecutione от. BCDFGHКMNP Ra. Il in2] et A Ha. Il regnum BL; regnu D* Il in3 от. L II futurum L; futura uita A Ha. 54 patientia] patientiam В II iesum Ha. Il patientiam] patientia C*DE; praeт. prius L; praeт. prius quis A Ha. Il habeas В; praeт. aliquis G; + aliquis H Ra.; + homo DК II potes В 55 regno CFGMN; ~ ingredi regnum dei {от. in) В II dei от. L II quod] quam BКP; que L 56 fui] profui M II spiritus] spiritu EL 57 die dominica] die dominico EMP; dominica (от. die) L; ~ dominica die AB Ha. 58 tenebrae BFGHКMNP Ra. II ~ dominica dies В II ~ dicitur propter resurrectionem В 59 dicitur] domini nostri DК; + uel futuram re quiem significat A Ha. II post me от. DК II uoce magna D 60 quia de] qui de C*; quia C2 II magna] magno FКM; magnis GHP Ra.; от. L II nuntiabat B; nunciauit L II de resurrectione] + de ascensione A Ha. 48-49 cf. HI nom Apc ( 1 59 = Lag. 80, 1 0) 50 cf. HI nom Apc ( 1 60 = Lag. 80, 1 6) 51-52 quattuor modos quibus intelleguntur fratres primus distinxit Hieronymus (HI Hel 41); ab ipso pendent Isidorus (IS ety 9,6,8) et commentaria hibernico-latina in epistulas catholicas (Wendepunkte 35 = AN cath Jac 805-806; 36 = PS-HIL-A Jac 1 1 7- 1 22) 54 *Act 1 4,2 1

    200

    Commemoratorium

    tione, et diem iudicii; hic Iohannes figuram humani generis tenuit. TAMQVAM TVBA 11 DICENTEM MIHI: per tubam praedicatio intellegitur, et unusquisque praedicator tuba dicitur. SCRIBE IN LIBRO, in suo corde, ut non fieret in obliuione. Ephesum 65 «uoluntas» siue «consilium meum» interpretatur, Smyrna Ra. 66 «canticum eorum», Pergamum «diuidenti cornua eorum», Tyatira «illuminata», Sardis «principi pulchritudinis», Philadelphia «saluans hereditatem domino», Laodicia «tribus amabilis do mino». 12 ET CONVERSVS SVM VT VIDEREM VOCEM, conuersus 70 ad opus bonum; uisus sublimior est quam auditus; non carnalibus, sed spiritalibus oculis uidit. SEPTEM CANDELABRA AVREA septem ecclesiae intelleguntur, quae sunt sub septem dona spi ritus sancti; candelabrum unusquisque praedicator intellegitur. 64-73 laciniosus est A: sus...zmyrna rum...thyatira ardis...filadelfia em...concет conuersus ad opus bonum quam audi tus non spiritalibus septem can septem ecclesiae ur...cmd!Aausquisque...candtr\im 61 et die E2К; et de die BC2N; de die AC*FGHMP Ha. Ra. II iohannis C* II teneat C*; tenet ABC2LN Ha. 62 tuba] tubam ABFКM Ha.; tubae GHNP Ra. II dicente CN; dicentis GH Ra. II per] pater D; per. ..(63). ..dicitur от. H* II tubam] tuba L; turbam E* 63 unusquisque] omnis В II praedicatur D II scribe... (64)... obliuione от. N 64 libro] + id est B; + hoc est DК II suo] tuo К; от. В II fierit AL Ha. II obliuionem LP II effesum CELN; efesum P; ephesus BК Ra.; effesus GH; aeffesus M 65 intëfpî L II zmyrna A Ha.; zmirna B; smirna GHКNP 66 cantica M II pergamus GH2N Ra.; pergama К; pergamum... eorum от. H* Il diuidentem A Ha.; diuidente E; diuidendi CGH2КLMP Ra.; deuidendi F; diuisio N II cornua eorum] cornuorum N II thyatira ADN Ha. Ra.; tiatyra F; tiatira P; tyathira КL; tyatire £ 67 illu minata] + * (una litt, erasa) domino G; + a domino H Ra. Il principii E; principis L; principium A2 Ha.; princeps BCFGHMNP Ra. Il filadelfia A Ha.; phyladelphia BH; philadelfia DEGКM; phyladelfia CFN; philadelphya L 68 deo DК; domini E II lauditia C*; laoditia C2HК; laudicia DL; loadicia N. lauditiaeE II domini CDGHКLNP Ra. ; от. A Ha. 69 sum от. L 70 ad] in В II sublimior est] sublimiore L 71 sed spiritalibus oculis uidit] sed de spiritalibus oculis CN; ~ sed spiritalibus uidit oculis E; ~ oculis sed spiri talibus uidit КM II uidet В II aurea от. H Ra. 72 quae] qui CELN II sub от. EM II donis BGHКP Ra. Il spiritu L 73 candala A; candelabrorum G*; candelabrum. ..intellegitur от. N II unusque D; omnis В II predicat E II intellegitur] est B; intellectum E 62 *Is 58,1 64-68 cf. HI nom Act (149 = Lag. 72,8); Apc (160 = Lag. 80,17. 18.23:81,1.4) 71-72 с/. VICn Apc 1,2 (20,1-2) > HI Apc 1.2(21, 1-2)

    Apc 1, 10-15

    201

    Ra. 67 13 «V MEDIO SEPTEM CANDELABRORVM, quia Christus inter om75 nes sanctos est. SIMILEM FILIO HOMINIS, quia deposuit mortalitatem; PODERE uestis sacerdotalis est; sacerdotes spiritales uestes Christi intelleguntur. ET PRAECINCTVS VSQVE AD MAMILlas, quia nec ante initium mundi nec post finem cognoscitur 79 potestas illius, nisi medio tempore; per MAMILLAS doctrina Ha.7 spiritalis intellegitur, per ZONAM AVREAM castitas et sensus Ra.68 spiritalis intellegitur. 14 CAPVT eivs deus pater est, CAPlLLl sancti aut uirtutes sanctorum; quod CANDIDI sunt, castitatem significant. Per lanam caritas intellegitur, per niuem castitas, quia non habet calorem uitiorum. OCVLI apostoli aut praedica85 tores; VELVT FLAMMA IGNIS, quia igniti erant de spiritu sancto. 15 PEDES apostoli aut sancti praedicatores; per auricalcum fortitudo intellegitur; IN CAMINO IGNIS, in tribulatione; VOX

    74 cmdarumA* II quia] qui A*; quod L II homines BCFGHMNP Ra. 75 sanctus CDFGHMN Ra. Il simili DL*; simile L2; similis CFGHMNP Ra. II tili C*; filii P; filium L II mortalitatem] + suam CEFGHMNP Ra.; + uestitum A Ha.; + uestitum pudorem L 76 pudore C* ; pudere A*C2; poder GH; poderis N Ra. II sacerdotalis] spiritalis FM; от. N II est] et L; от. C*FMNP II sacerdotes] sacerdotis C*FMP; sacerdos N; sacerdotales А*; от. L II spiritalis CFLMNP 77 uestis FMNP; uestes christi от. L II christus D II intell(e)gitur CEFLMNP; intelligantur G* II praecinctum BК II usque от. К Il ad] a P; от. AB Ha. Il mammillas BK; + zonam auream EL 78 ante от. В II initio В II mundi от. L II cogn(o)scetur DК 79 nisi] + in BCFGHКMN P Ra. Il medio temporum GH Ra.; ~ tempore medio В II mammillas BК II doc trina spiritalis] duo testamenta В 80 intelleguntur В II per от. AGH Ha. Ra. II zona aurea H Ra.; zonam. ..(81). ..intellegitur от. A Ha. Il sensus] + et C*FGHMP Ra. 81 intellegitur] intellectus C*FGHMP Ra.; от. L II pater] + eius К II capilli] + autem DК 82 aut] ac AN Ha.; autem F II sanctorum] celorum GH Ra.; + uel L II quod] + autem В II castitatem] caritate L 83 significat BLM; sinnificauit A* Il lunam C* Il caritas] claritas GH Ra.; caritatis A Ha. Il intellegitur от. В 84 quia] qui A Ha.; quia. ..uitiorum от. L II colorem В II oculist* Il apostoli] sancti B; apostolic(a)e CFGHMNP Ra. Il aut] uel D; an A Ha.; от. CFGHКMNP Ra. Il praedicationes C2GHMNP Ra.; praedicationis CI 85 flammam E II quia igniti erant] qui igniti sunt В II de sps scô D 86 pedes] praeт. et M II aut] uel AL Ha.; et GH Ra.; ac К II sancti от. ABL Ha. Il aurichalcum Ra.; auricalco E; oricalco CL 87 caminum D II tribulationem DN 74-75 cf. VICn Apc 1,2 (18,16-17) > Hl Apc 1,2 (19,19-20) 78-79 ita tropice sex alas seraphim interpretabatur Orígenes, quem Latini secuti sunt (uide Vetus Latina 12, 188-194); de mamillis autem tamquam mediam partem corporis hoc numquam legisse mefateor 81*1 Cor 1 1,3; cf. VICn Apc 1,2 (20.5) > HI Apc 1,2 (21, 5) 84-86 cf. BED Apc 1,3.56-57 (245) 86 *Is 52,7 > *Rm 10,15; cf. VICn Apc 1,5 (26,3-5) > HI Apc 1,5 (27,3-5)

    202

    Commemoratorium

    ILLIVS TAMQVAM VOX AQVARVM MVLTARVM multitudo doctrinae Ra. 69 intellegitur. 16 Hic DEXTERA uita futura; STELLAS SEPTEM ange90 li sunt septem ecclesiarum; ET DE ORE EIVS GLADIVS PROCEDEBAT EX VTRAQVE PARTE ACVTVS, uerbum dei, qui uindicat de anima et corpore; faciès eivs SICVTSOL sancti intelleguntur. 17 POSVIT DEXTERAM SVAM SVPER ME: adiutorium Christi est. II, 1 HAEC DICIT QVI TENET STELLAS IN DEXTERA SVA, in uita aeterna, QVI AMBVLAT IN MEDIO EORVM, ut plus timerent. 6 NiRa. 7o colaum «stultum ecclesiae languentes» interpretatur. 7 Lignum uitae Christus est. 10 Dies decem tota uita hominis intellegitur; 5 per DECEM sensus corporis et animae intellegitur. 12 Framea uerbum dei. 14 BALAAM «uanus populus» interpretatur, BALAC «elidens». 17 MANNA ABSCONDITVM uerbum dei in futuro, CALCVLVM CANDIDVM uita aeterna, in quo scribuntur nomina sanc-

    88 illius] eius В II uox от. M II doctrina E; docentium GH Ra. 89 intelle gitur от. GH Ra.; + et habebat in dextera sua stellas septem L II hic] in AP Ha. Il dextra F II stella C*. stell(a)e BGHNP Ra.; ~ septem stelle M; ~ septem stellas FК II angeli sunt] angelis D 90 sunt от. К; sunt septem от. E II septem от. L II eius] illius DК II ~ procedebat gladius DК II ~ utraque parte (от. ex) acutus exiebat (loco procedebat) L 91 ~ acutus ex utraque parte F II utra A* II uerbum] praeт. hoc est B; praeт. id est GH Ra. II domini CFGHMNP Ra. II qui] quod BGH Ra. Il indicat B; iudicat GH Ra. 92 ani ma et corpore] anima (от. et) corpore A*; anima et de corpore P; ~ corpore et anima GH Ra. II eius от. КN II sicut] ut DК II intellegitur А Ha. 93 posui A* II dextram B; dextera L; faciem CFMP; ~ suam faciem N II sua L II me] mare FM II est от. В II, 1 dic A (sic, non dic) II tenet] habet H Ra.; + septem В II dexteram suam D, + id est В II uitam ADFLM Ha. 2 aeternam AFLM Ha.; от. DК II ambulabat BH Ra. Il ut] aut D II nicholaum FК; nicolaitae H Ra.: nikolaite G; nichol aut (!) L; + uel A Ha. 3 stulti GH Ra. Il ecclesiam CN; ecclesia FM; in ecclesia P II languentis AK Ha.; languens F; lugens M II interpretantur BG H Ra.; от. L 4 uitae от. C*FGHMP Ra. Il christus est] christi est Ra.; от. C2N II hominis] humana H Ra. Il intellegitur] signatur GH Ra.; от. P 5 per... animae от. N II cor*poris A*; ~ corporis sensus M II ~ animae et corporis В II intell(e)guntur GHК Ra.; от. BEFLMN II framea] praeт. per P 6 domini N II uanus] inanus M II populos C* Il interpretatur] intellegatur D; от. В II balahc AH(ex balacc) Ha.; balaac C:GN; balaam L 7 elidens] dicens M II manna] magna F II abscondito L; + est E II futurum EGH Ra. Il calcolum L; calculo CF*""1N 8 candidum] conditum CN; + id est В II uita eternam A*; uitam aeternam DКL; + in futuro A Ha.; + est В II qua H 89 *Apc 1,20 91 *Eph 6,17; *Hbr4,12 92 *Mt 13,43 II, 2 HI nom Apc ( 1 60 = Lag. 80,29-30) 5 de decem sensibus corporis et animae communiter loquuntur Patres; perperam remittit Bischoff (Wen depunkte p. 268) ad PS-BED Lc 6 HI nom Apc (159 = Lag. 80,14)

    Apc I, 15 -III, 18

    203

    torum. 20 IEZABEL «fluxus sanguinis» uel «fluens», sed melius

    10 «sterquilinium». 28 Stella matutina resurrectio. Ra. 71 нa. s

    HI, 4 AMBVLA VERVNT IN ALBIS, in castitate. 7 SANCTVS ET VERVS, sanctus natura, uerus, quia solus uerax est; QVl HABET CLA-

    VEM david, hoc est sapientiam, Qvi aperit et nemo clavdit, id est paradisum, clavdit infernum, nemo aperit, nisi qui 5 peccata committit. 8 osttvm apertvm, regnum caelorum, моDlCAM VIRTVTEM, humilitatem. 12 Columnae sancti intelleguntur, IN TEMPLO DEI, in uita aeterna. 15 FRIGIDVS, in peccato, CALIDVS, feruens in caritate, 16 TEPIDVS, nec malus nec bonus. 17 MISER de sua peccata, MISERABILIS apud deum, PAVPER de Ra. 72 uirtutibus, CAECVS de lumine scientiae, nvdvs de fide trinitatis. 1 1 18 AVRVM IGNITVM sensum probatum, vestimentis albis, castitatem et fidem; nuditas infidelitas, COLLYRIVM uerbum dei,

    omittit N HI, 1 ambulauerunt - IV, 23 ecclesiae 9 zezabel B; inezabel C*"'d; hiezabel EF; zebel L; iezabebel N II fluxum GH Ra. Il medius C*N 10 matutina] + id est В II resurrectio] + uel sanctorum (ex sancto A) premia A Ha. Ill, 1 in2] praeт. id estß; от. С II castitatem L;+ et mentis puritate A Ha. 2 natura] + quia sine ullius conparatione natus est sanctus A Ha. Il solus] uere К II est] + et mdatium nescit A Ha. 3 hoc est] haec est E; от. A Ha. Il sapientia CDEL 4 id est] hoc est AE Ha.; от. L; praeт. infernum quem nemo M* Il paradysum ABDFGM Ha.; paradiso L: + et A Ha. Il cludit L; + et A*; + et nemo aperit L II infernum] + et A2B Ha.; + infernum E; + quam F; + quem M II nemo от. GH Ra. 5 peccatum DК II cummisit D; dimittit L; + ipse sibi aperit CFMP; + ipse se aperit GH Ra. Il apertum] + id est В II modica CDL 6 uirtute DL; ueritatem A Ha. Il humilitate A Ha. Il columna H Ra.; columnae. ..(7). ..dei от. A Ha. 7 templum DКL II uitam (a)eternam DКL; tabernaculo GH Ra.; + utinam callidus esses aut frigidus L II frigidus in pec cato от. В 8 callidus L II malis nec bonis C; ~ bonus nec malus BGHM Ra.; ~ bonis nec malis F 9 de sua peccata] de suis peccatis ABL Ha.; de suo peccato FКM; in suo peccato GH Ra.; per sua peccata P II miserabilis apud deum от. L II dominum A Ha. Il pauper от. L II de2 от. L 10 uirtutibus от. L II de1 от. В II lumen EL II scientia A Ha.; от. M II fidem E 1 1 igitum A Ha. Il castitate et fide GHКP Ra. 12 nuditatem A Ha.; nuditatis E II infidelitatis CEP; infelicitatis A* Ha.; infelicitates A2 II collirium CEFGHКMP; collidium L; colyrium В II dei от. A Ha. 9 cf. HI nom Apc (160 = Lag. 80,20-21) 10 cf. VICn Apc 2.4 (38,17) > HI Apc 2,4 (39,18) Ш, 2 *Rm 3,4 (secundum uersionem Augustini et aliorum scriptorum ecclesiasticorum saec. IV-V: solus deus uerax, omnis autem homo mendax) 6 columnae sancti] *Gal 2,9; cf. BED Apc 1,4,225 (271) 12 collyrium uerbum dei] cf. AU Jo 2,16,1-2. 16-17(19)

    204

    Commemoratorium

    OCVLOS sensus animae. 20 Tribus modis pulsat deus: per conpunctionem cordis, per praedicationem et tribulationem. IV, 1 ostivm APERTVM in caelo, fides in ecclesia; et vox prima, hoc est in ista uisione; ascende hvc, non de loco ad lo cum, sed intellege et crede. POST HAEC 2 FVl IN SPIRITV, in ui4 sione spiritali, ET ECCE SEDIS POSITA ERAT INCAELO, thronus Ra. 73 dei in ecclesia, ET SVPRA SEDEM sedebat Christus. 3 Iaspis colorem habet quasi maris, sardinus quasi sanguinis; per iaspidem baptismum intellegitur, per sardinum martyrium. YRIS arcus in caelo est; nouum testamentum intellegitur, ubi sunt tres colores, aqua et sulphur et ignis; per aquam baptismum in10 tellegitur, per sulphorem paenitentia, per ignem martyrium; aqua uenit in diluuio, sulphur super Sodomam, ignis uenturus

    hanc partem textus omittit N 13 oculus AD//tf.;oculi L\\~ animae sensus В II tribus. ..(14). ..cordis от. С 14 et] per DК; et per EL IV, 1 caelum G*"'d II fideles M 2 hoc est] haec est A(ex hic est) Ha.; hoc H* II in ista uisione] ista uisio CDFGHКMP Ra. II ascende] audi M; + ascende С II loco] locum E II ad locum от. L 3 intellegite et credite L II in spiritu от. L; + id est В II uisionem A*"'d 4 spiritale E II sedes BDFGHКM P Ra. Il erit E 5 dei от. A Ha. Il in от. BH; + hec С II super CFGHMP Ra. Il sedem от. GH Ra. Il sedebat] sedens BК; + id est В II hyaspis A(ex hyas) Ha. 6 colorem] odorem M; ~ habet colorem GH Ra. Il quasi от. В II sardinis DК; sardius BC2FGHMP Ra. Il sanguis CDELP II iaspidem] lapidem L*"'d 7 baptismus GHM Ra. Il intellegitur от. В II per... (8)... intellegitur от. H II sardinem DК; sardium BC2FGMP Ra. Il martyrium] + intelligitur/Ш Il yres A*; iris CGMP Ra.; yreus D; aeres E; от. BL: praeт. eiP 8 arcus] arcum qui В II est от. LM; + et G Ra. Il nouum] notum B*; uerbum et L II intellegitur] est В: от. L II sunt от. A Ha.; ~ tres colores sunt В; ~ colores sunt tres К 9 et1 от. BEGHM Ra. Il sulphor A Ha.; sulfur CL II aquam] aqua GH; qua E II baptismus BGHM Ra. Il intellegitur от. AD Ha.; ~ per sul phur pœnitentia per ignem martyrium intellegitur В 10 sulforem C; sulphurem F; sulphure E; sulphur BDGHКMP Ra. Il p(a)enitentiam AC*L Ha.: paenitentiae E; paenitentia... (1 1)... sodomam от. GH II ignis A* Il marty rium] baptismum F*; indicium M; gratiam spiritus sancti uel iudicium F2; + et aliter E 1 1 diluuium A*CEFMP Ra. Il sulphor A Ha.; surphur ex surphor L; ~ super sodomam sulphur M II sodoma L; donam A* Il uenturum A*""1 L IV, 1 . 4-5 caelum ecclesiam significare saepius docet Tyconius, cf. ad lo cum CAE Apc 3 (219,5-8) = PRIM 1 (46,8-10) 5-12 cf. VICn Apc 4,2 (46,14-18) > HI Apc 4,2 (47,16-20); cf. etiam ad lin. 6-7 glossaria anglosaxonica a P. Кitson edita, Anglo-Saxon England 7 (1978) 36: sardius colo rem purum sanguinis, unde Beda lapidem hanc gloriam martwum significare censuit (BED Apc 3.37,21 1-212)

    Apc III, 18 -IV, 6

    205

    Ra. 74

    est ad judicium. Yris IN CIRCVITV SEDIS euangelium in circuitu ecclesiae. Smaragdus duos colores habet, quasi aqua et ignis; Ha. 9 baptismum et martyrium significat. 4 VIGINTI QVATTVOR SENIO15 RES: uiginti decalogum duplicatum, quattuor quattuor euangelia significant, et secundum historiam septem patriarchae, Noe Abraham Isaac Iacob Moyses Aaron et Iosue, et XII prophetae minores, Esaias Hieremias Ezechiel Daniel, aut Samuel aut Dauid. ET IN CAPITIBVS EORVM CORONAS AVREAS, id est in princiRa. 75 pale mentis praemia futura. 5 et de throno procedvnt fvl21 GORA, de ecclesia miracula, VOCES, praedicationes, TONITRVA, comminationes. 6 MARE VITREVM baptismum, IN MEDIO SEDIS, in medio ecclesiae. QVATTVOR ANIMALIA quattuor euangelia,

    omittit N usque ad 23 ecclesiae 12 est in rasura А2; от. HL Ra. Il iras A*; iris A2CHMP Ha. Ra.; yres D; aeris L II in circuitu1] per circuitum H Ra.; in conspectu M II sedes D II circuitu2] circuitum L 13 /mai ag dus A2BDL Ha.; zmaragdum A*; smaracdus C; smaragdum F* Il duas AF II colore A* Il quasi] quas C* Il aqu(a)e BDGHК Ra. Il igne EL; igni F*; sanguinis В; + qui GH Ra. 14 baptismum] + per sulphor penitentia D* Il significant CEFGM II uiginti] + et DК 15 uiginti] doctores ecclesiae per A Ha.; от. L II decalogium AL*"'d Ha. Il duplicatum от. BК; + per A Ha.; + a XI efficitur et L (sic) Il quattuor1] quater СF II quattuor2 от. AD Ha.; ~ euangelia quattuor BM II euangelium AC* Ha.; euangelica F*; euangelistas К 16 significat A Ha.; sign(i)f BL; significantur D II hystoria L II septem] iiIIor H* Il patriarchas GH Ra. Il noe] noae L; от. M 17 habraam L II ysaac GHM; + et D II iocob A Ha. Il moises P: moysen D; + et L II et1 от. BGHL Ra. Il iosuae A Ha.; iosie P II et XII] et sex CE FMP; et vu G; XII D; от. HL Ra. Il prophetas GH Ra; prophetae. ..(18)...dauid от. L 18 maiores CEFGHMP Ra.; + cum maioribus A Ha. Il esaias] isaias CFКP; esaiam GH Ra.; от. M; + heliam G II ieremias К; iheremias M P; ieremiam GH Ra. Il hezechiel E; hiezechiel F; iezechiel К; ezechielem GH Ra. Il danihel CE; danielem GH Ra. Il aut] et A* 'CM Ha.; et aut DFК; от. A2 Il samuhel £ Il aut dauid от. A Ha. 19 id est от. L II in2 от. A2 Ha. Il principali A*BDGHКP Ra.; principalia A2 Ha. 20 mente BКL II throno] + eius К II procedebant BGH Ra. Il fulgura FGHКLP Ra.; singula M; + id est GHК Ra. 21 miraculis H* Il uocis С II pr(a)edicationis BCEFGHMP Ra. Il tonithrua D; thonitrua F; thronitrua К; th*onitrua G; tonitrua comminationes от. L 22 comminationis CEP; commotiones G Ra.; + uel commotiones sup. lin. H2 II baptismus GH Ra.; + sigñf В 23 euangelica F*; euangelistae К; + sunt В 21 uoces - 22 comminationes] cf. VICn Apc 4,6 (56,15-17) > HI Apc 4,6 (57,17-19): significa(ba)t praedicationes et repromissiones a deo et minas... uoces autem noui testamenti praedicationes 22 mare uitreum baptismum] *1 Cor 10,2; cf. VICn Apc 4,2 (48,6) > HI Apc 4,2 (49,6) 23 quattuor animalia quattuor euangelia] cf. VICn Apc 4,3 (48,12) > HI Apc 4,3 (49,12-13)

    206

    Commemoratorium

    PLENA OCVLIS ANTE, quomodo debent implere, ET RETRO, recor25 dant sua peccata; item alio sensu PLENA OCVLIS ANTE, quia de futuro iudicio praedicant, RETRO, quia de ueteri testamento Ra. 76 testimonium donant; item alio sensu per QVATTVOR ANIMALIA quattuor tempora anni intelleguntur, per quae currit mundus. 8 SENAS ALAS habent, quia per sex etates mundi praedicant euan30 gelium, aut sex leges ueteris et noui testamenti adnuntiant, id est legem naturae, legem litterae et legem prophetarum, legem euangelii, legem apostolorum et legem ecclesiasticam. OCVLOS Ra. 77 INTVS ET FORIS habebant, quia ecclesiam intus et foris inluminant. ET REQVIEM NON HABEBANT DIE AC NOCTE, id est in pros35 peritate et in aduersitate, DlCENTES SANCTVS sanctvs SANCTVS: Ha. ¡o hic trinitas et unitas intellegitur. 9 DARENT GLORIAM resurrectionis, HONOREM ascensionis, BENEDICTIONEM, cui benedicit omnis creatura, 10 ET MITT\/NT CORONAS SVAS, id est suas lau des et uirtutes, postquam uictus est diabolus.

    24 oculos L II ante] + et retro M II quomodo] + opere A Ha. II recordantur GH КMNP Ra.; recordat L 25 ~ peccata sua GH Ra. II senso L; sen*su A*; + per quatuor unimal ia M II plena... (27)... sensu от. ВК II oculos L 26 futuru (sine lineola!) imlitiu / Il retro] + uetere CN; + uero FMP II uetere ADP Ha.; uere C; uero N 27 donant] dant CFHLMN Ra. Il alio] + est A* Il sen so L II per] et A Ha. Il animalia] + et A* 28 anni от. L; ~ anni tempora BGH Ra. Il intellegitur A Ha.; + in anno L II quas ACE Ha. Il mundus] murus G*; ~ mundus currit M 29 ~ habent alas В II quia] + ras. 6 litt. G; + de ueteri H II sex] vu H II praedicatur B; praedicante L II euangelia GH Ra. 30 aut] a A*; hac L II sex] vu HL II legis CELN; + mundi A Ha.; ~ ueteris testa menti leges H Ra.; ~ ueteris testamenti legem К II et noui от. BCDFGHКM NP Ra. Il adnuncienti D II id est] item CFMN; от. BL 31 legem1] + uel GH Ra. Il naturae] + legem naturae A*; + ante GH Ra. II et от. DE II prophet(a)e CN: + etA Ha. 32 (a)euangelium A*; euangeliorum A2L Ha.; + et L II et от. ACDКLN Ha. II ecclesiarum CN II oculus DLM; + et L* 33 foris 1 ] foras ADL Ha. II habebant] habent M; от. N II quia] que D; qui К; quia... fo ris2 от. N II ecclesia DE; ecîea A; ecla B; eccla L; ecclesea Ha.; + et EL II foris2] foras DL II inluminat B; inluminatur AD Ha.; i(l)luminabant H Ra. 34 habent A*LM II ac] hac L*; et A Ha. Il nocte] + dicentia В II prosperis В 35 et in aduersitate от. CN II in от. BКL II aduersis В II dicentia GHP Ra.; от. D 36 hic] hoc К; praeт. et FM II et от. DFM II unitas от. FM II intellegit B; interpretatur К II daret A*L; dant CFGHMNP Ra.; praeт. et cum AB Ha. Il gloriam] + id est A2 Ha. Il resurrection is] + et BCFGHMNP Ra. У1 benedictionem] benedictioni N; bñ (= bene) G; benedicunt eum H II cui] et M II benedicit] benedicent L; benedicunt M 38 omni L; от. M II creatur(a)e LM II et от. D II mittentes GH Ra.; mittit M II coronas suas id est suas laudes] coronas suas laudes DL; coronas id est laudem (ex laus) A Ha.; ~ coronas suas id est laudes suas BHК Ra. 39 et] + uir (dittographia) L II uirtutem AE Ha. Il ~ diabolus uictus est В

    Apc IV, 6 -V, 13 Ra. 77

    5

    Ra. 78 10

    15

    207

    V, 1 In LIBRVM SCRIPTVM omnis scriptura sancta intellegitur; INTVS sensus spiritalis, ET FORIS, quia secundum historiam animas pascit; SIGNATVM SIGILLIS SEPTEM, id est septem dona spiritus sancti. 2 ET VIDI ANGELVM: iste angelus qualiscumque fuit. 3 ET NEMO POTERAT APERIRE NEQVE RESPICERE ILLVM, quia non poterant intellegere. 7 ETACCEPIT LIBRVM, quando accepit carnem, quasi librum accepisset a patre. 9 EX OMNI TRIBV, de duodecim tribus, ET LINGVA, ex omnibus linguis, ET POPVLO, Iudeorum populo, ETNATlONE, ex gentibus. 11 milia miliVM, hoc est innumerabilis multitudo. 12 ET VIRTVTEM, postquam diabolum uicit, ET DIVINITATEM, postquam ad caelos ascendit secundum carnem adsumptam. 13 ET OMNEM CREATVRAM QVAE EST IN CAELO, id est nouem ordines angelorum, decimus sanctorum, ET IN TERRA, de habitatoribus terrae dicit, ET SVBTVS TERRA, habitatoribus inferni.

    V, 1 in от. A Ha. II libro BDКLMP II scripto LP; от. К; + est M; + intus et foras A Ha. Il omnis от. GК II sancta от. FКMP; ~ sancta scriptura В 2 spirituales P II foris] foras hoc D II quia] quae BCDFGNP Ra.; qui К; от. M; quia... (3)... pascit] historia (hyst. H) simpl iciter animas pascens H Ra. 3 signatus L II id est] de L II septem2 от. AM Ha. Il donis EF2GHКLMP Ra. 4 iste angelus от. E 5 fuit от. M; + nuntius CEFGHMNP Ra. Il aperire] ire L II respicere] aspicere G II illum] + librum CEFGHMNP Ra. 6 poterant] potebant D; ualebant L; poterat P II intellegi A Ha.; + illum CFM NP; + librum GH Ra. Il libro L II quando] + christus A Ha. 7 accepisset] accepit AP Ha.; + et A * Il a] de CDEFКNP II patre] + et BHК 8 de от. BCDКNP II tribubus A2F2GHMP Ha. Ra. Il et1] ex К II lingua] linguis G; от. L II linguis] gentibus В II et2] ex В II populo] populum DL 9 iudeorum populo] iudeorum populum D; iudeorum et populum L; iudaeorum (от. po pulo) E; et iudeis B; ex iudeis К; от. CFGHMNP Ra. Il et от. LM* Il nationem D*E; nationis L II ex] et EL; от. A Ha. Il gentium A2L Ha. Il milium] mi lia G* 10 hoc est] id est H Ra.; hic est L; hoc (от. est) В II innumerabilem multitudinem BК II et от. GH Ra. Il uirtute AL Ha. Il postquam] post CEFN*; quia L; от. A Ha. 1 1 ~ uicit diabolum GH Ra. Il uincit ACN Ha. Il et от. H Ra. Il diuinitate A Ha. Il ad] autem G; от. FH Ra. 1 2 secundum] secum L II adsumpta CL II et от. A Ha. 13 quae] qui L II ordines от. M; ~ ange lorum ordines P II decimus] dicimus L; decimum MP; decimus est A Ha.; decem CN; ~ sanctorum decem F; decimus sanctorum от. BGHК Ra. 14 sanctorum] sanctum per septem sigillos M II terra] terris CFGHMNP Ra.; + hic D II dicitur ABEК Ha. 15 subtus] sub L II terrae CN; terram GHMP Ra.; + de FКM II habitatores В V, 1 omnis scriptura sancta] Tyconius librum signatum de utroque testa mento interpretabatur, cf. CAE Аре 4 (221,23-24) = PRIM 2 (61,4-6), Vic torious econtra de ueteri tantum, cf. VICn Apc 5,1 (60,5-6) > HI Apc 5,1 (61, 7-8) 13-14 cf. GR-M Ev 34,6 (304,143-145)

    208

    Ra. но 5

    нa. ii 10 Ra. hi

    15

    Commemoratorium

    VI, 1 Per SEPTEM SIGILLIS septem praedicationes intelleguntur. VEN1 2 ET VIDE: hic Iohannes figuram humani generis tenet, quasi ad humanum genus dicatur. EQWS ALBVS corpus Christi intellegitur; QVl SEDEBAT SVPER ILLVM, id est maiestas in corpore, HABEBAT ARCVM, praedicationem. ET DATA ESTILLI CORO NA: non dabitur corona, nisi post uictoriam. 4 EQWS RVFVS fi guram martyrum tenet; QVl SEDEBAT SVPER EVM, Christus, GLADIVS MAGNVS uerbum dei. 5 Per equum nigrum persecutores intelleguntur; QVl SEDEBAT SVPER EVM, hoc est diabolus; STATERA IN MANV SVA, quia non temptat, nisi quando Uli conceditur a deo. 6 BILIBRIS duo sestaria sunt, uetus et nouum testamentum figurant; DENARIVS uita aeterna intellegitur, TRES BILIBRES fides trinitatis. VINVM ET OLEVM NE LAESERIS, qui sunt fortes in fide et qui habent misericordiam et unctionem spiritalem. 8 Per equum pallidum hypocritae intelleguntur; ET INFERNVS SEQVE-

    VI. 1 per... intelleguntur от. L II sigillos AC2FMNP Ha.; sigilla BGHК Ra. Il pr(a)edicatores A Ha.; praedicationis D; ~ praedicationes septem К II intellegitur AE Ha.; significantur G; signantur H(т. 1 ex sinnantur) Ra. 2 hic от. CFGHMNP Ra. II ~ tenet humani generis К II generis tenet quasi ad humanum bis scr. D II tenet от. A Ha. 3 quasi] quas C*N; quasi ad hu manum genus dicatur от. BК II humanum] unum L II genus от. C*FMP II dicat A Ha.; dr D; ducatur L 4 intellegitur от. В II id est от. L II maiestas] + christi А Ha. 5 habet AM Ha.; + corpore habebat D II praedicationis CFGHMNP Ra.; predicatione D II est от. H Ra. II illi] ei L II corona] + et exiuit uincens ut uincens ut uinceret L 6 datur H Ra. II uictoria L II ruphus G II figura L 7 martyrii FHN Ra. II tenit A Ha. Ra. II eum] + hoc est G II g*ladius L 8 dei] domini P ; + est К II persecutio BDК; ~ intellegitur persequutores A Ha.; + ecclesiae L; + *** B* II intellegitur BDК 9 hoc est] id est E; est M; от. BКL; ~ diabolus hoc est H* II stateram BК 10 manus A*""1 II temptat] potest temptari A Ha. II quantum BDE2К; quanto L II conciditur L 1 1 bilibres AM Ha.; bilibri BL II duo] uero H II sestaria] sextaria BCDFGHКNP Ra.; sextarii M; testamenta L II sunt от. GH Ra. II testa mentum от. L 12 figurant] figurat AM Ha.; significat B(-ñc)HК Ra.; si gnificant D; от. L II dinarius A Ha.; denarus D; senarius G; от. M II uitam aeternam L; от. M II intellegitur от. M II tres] in P; tres. ..(13). ..trinitatis от. N II bilibri B: bilibris DEFMP; libris C* Il fides trinitatis] fidem trinitatis A(ex fidem trinitates)DL Ha.; significant (sigñf В) caritatem spem fidem ß(~ fi dem spem)AT; fides Iumias M; + est CEFMP 13 uinum] unum D II laeseris] lessens A(ex cesseris) Ha. Il ~ fortes sunt GH Ra. 14 misericordia L 15 (h)(y)poc(h)rita CFGHNP Ra. Il intellegitur A*CFGHNP Ra.; intellëg В II sequabatur M VI, 1 1 cf. IS ety 16,26,6 12 denario uitam aeternam significan pluries docet Augustinus, e. g. AU s 87,6: 335M.5; 343,4; vg 26 14 cf. TY ApcBl 15c/.TYApcB 17

    Apc VI, 1-15

    209

    BATVR EVM, hoc est peccatores; SVPER QVATTVOR PARTES TER RAE, super eos qui terreni sunt in mundo. Hic GLADIVM forRa. 82 nicationem, FAME, id est de uerbo dei, ET MORTE, hoc est se cunda morte, BESTlis terrae, aduersariis potestatibus. 10 vs20 QVE QVO, DOMINE, NON IVDICAS, et reliqua: non optantis est, sed ut emendent se a peccatis, aut cito ueniat dies iudicii, ut minus peccent. 11 SINCVLAE STOLAE uita aeterna, sed inter illos diuersitas meritorum est. 12 TERRAEMOTVS FACTVS EST, alii in Ra. ю fidem, alii extra fidem; SOL FACTVS EST NIGER, sancti in perse25 cutione, LVNA SICVTSANGVIS, similiter sancti. 13 STELLAE DE caelo CADENT, animae de ecclesia. 14 caelvm recessit, id est sancti, MONS similiter sancti intelleguntur, INSVLAE, qui habent tribulationes; item alio sensu MONS peccatores, INSVLAE, qui sunt in fluctuationibus saeculi. 15 REGES TERRAE sancti uel

    16 hoc est] id est GH Ra.; hoc sunt BК; от. D II terrae] + terra CGHNP Ra. 17 eos] equis M II terreni] terni C* Il in] et secuntur L II gladio L; gladius M II fornication um Л Ha.; fornicatione С2 'DL 18 famç A; famem GHКL Ra. II id est] idem E; от. L II de от. BDК Ra. II uerbi BК; uerbum L II et] + de CFGHMNP II hoc est] id est DF; от. L; + de HM Ra. II secundam mortem P; secunda mors E; ~ morte secunda BL 19 bestias GH Ra.; bestia L; uirtus CFMNP; a partibus D; praeт. et L II aduersarii BCFGMNP; aduersariae H Ra.; praeт. id est К II potestates GH Ra. 20 quo domine non iudicas] quo3 ñiudicas L II ~ non iudicas domine N II iudicas] uindicas G; + et uindicas sanguinem nostrum de is qui habitant in terra C2 II et от. В II obtantis ,4(-tis ex -cis)fW Ha.; optando M; praeт. uox L II est от. FGHM Ra. 21 emendant E; ement F II se от. A Ha. Il a от. P*; a peccatis от. В II aut] + ut L Ra. Il ueniet BCFNP II iudicii] domini L II ut] et L 22 singulis E; ~ stole albe singulis datç L II uitam (a)eternam DL II sed... (23)... meritorum] et diuersitas donorum est et membrorum L II sed] uel A Ha.; et G* Il illas D; illis E; eos FM 23 est от. ABGHК Ha. Ra. Il terraemotus] + magnus N; terraemotus factus est от. К II est] + magnus CGHP Ra. 24 fidem1] fide ВEК II fi dem2] fide E II fatus С II niger] + sicut saccus cilicinus L II sancti] hoc L; + sunt GH Ra. Il perse(c)utionem A*LP; + laborantes GH Ra. 25 sanguinis A Ha.; + sancta ecclesia (+ est CFGMP) quando coronatur per martyrium СF GHMNP Ra. Il sancti] + eius CFGHMNP Ra.; + in martyrium D II ~ cadent de caelo BК 26 cadet H II anima A Ha.; praeт. id est В II ecclesia] + et L II id est] id sunt BК; от. L 27 sancti] + de ecclesia A Ha. Il montes L II similiter от. ABFLM Ha. Il intellegitur A*; от. L; ~ intelleguntur sancti В II insulae] + sunt ecclesiae CFGHMNP Ra.; insulae... (28)... peccatores от. D Il qui] qu(a)e CFGHMNP Ra.: quia L 28 senso L II montes КL II qui sunt in от. GH Ra. Il qui] quae P 29 sunt] + insuie sunt fluctibus maris hoc est D II fluctuationes C(ex f\uctuanes)GHN Ra.; fluctuatione FM II terra A*; + uel DE 18 *Am 8,11 II *Apc 2,11 par

    210

    Commemoratorium

    30 peccatores, principes subiecti illorum, ET tribvni secundum Ra. 84 gradus suos in malum, ET DIVITES, qui sunt in peccatis, ET FOR TES, hoc est in malum, OMNES SERVI, qui in peccato seruiunt, ET ÜBER, qui liber est a seruitute dei, ABSCONDERVNT SE IN SPEHa. 12 LVNCIS, in illorum conscientiis, ET PETRIS, illorum duritia in35 tellegitur. 16 DICVNT MONTIBVS, aduersariis potestatibus, 17 QVONIAM VENIT DIES MAGNVS, dies iudicii, QVIS POTERIT STARE, nisi qui iustus est. VII, 1 Isti QVATTVOR ANGELI, quicumque de ministris fueRa. as runt, qui habent principatum in mundo; QVATTVOR ANGVLI TER RAE quattuor euangelia, QVATTVOR VENTOS quattuor praedicationes euangeliorum; NE FLARET VENTVS SVPER TERRAM, ne fie5 ret praedicatio super ecclesiam, NEQVE SVPER MARE, super gentilitatem, NEQVE IN NVLLAM ARBOREM, in nullum hominem. 2 Iste angelus magni consilii Christus est; AB ORTV SOLIS, a patre;

    30 peccatoribus D* II principis E II subiecti illorum] subiecti eorum BGH Ra.; subiectorum A Ha. Il et от. CDFGHMNP Ra. 31 gradus suus A*; gradum suum CFGHLNP Ra.; ~ suum gradum M II malo DL II diuitis EL II in] sub BК Il et2 от. HRa. 32 malo DL II omnis DGHP Ra.; oms BCFКLMN II seruos ABCFMN Ha.; seruus DGHLP Ra. Il in peccato] peccatis В II serait GHP Ra. 33 et от. GH Ra.; et liber от. A Ha. Il liber1] libertus В; от. FM II qui liber est] quilibet M II liber2] libertus К; от. A Ha.; liber est a seruitute dei] deo seruit GH Ra. Il est от. CFN II ~ speluncis in P*; + suis BК 34 in от. M II eorum A Ha.; от. L II et] in GH Ra.; et in D II petrae B; petra E; petras N Il illorum] eorum BК; ~ duri(t lia illorum CDFGMNP Ra.; ~ duricies illorum H II duritiae intelliguntur К 35 dicent GH Ra.; dicant L II aduersarii BGH Ra. Il potestatis GH Ra. 36 quoniam uenit] quando ueniet BК II dies magnus dies iudicii] dies magnus iuditii (-cii Ra.) GH Ra.; ~ dies iudicii dies magni B; dies iudicii dies agni К II potest E II stare от. ACFN Ha. VII, 1 isti] praeт. uidi mi angelos L II quicumque... (2). ..anguli от. M II ministris] minoribus L; ~ sunt (pro fuerunt) de ministris В II fuerant A(ex fuerit) Ha.; fuerint P 2 habent от. F II principatum] potestatem H Ra. Il mundum L II angeli CDFG*LN II terrae от. CN 3 quattuor euangelia quattuor uentos от. BК II uentos] uentus A*CDN; uenli LP Ra.; ueri GH(ex uiri) Il quattuor' от. CFGHMNP Ra. Il praedicationis E*; praedicatores GH Ra.; + sunt В 4 euangeliorum] + sunt L II flarent L II uentus от. L II terra L II ne2] nisi A Ha. Il fierit L; erit A Ha. 5 ecclesia DL; praeт. terram N II neque... gentilitatem от. GH II mare] + neque D Ra. Il gentilitate CDN 6 in1 от. A Ha. Il nullam] nullum C*: nulla DL: ullam ABFGHКM Ha. Ra. Il arbore DL; + neque К II nullum] nullo C*DFM; ullum HКL Ra. II homine DFM; + et uidi alterum angel um L 7 est от. AD Ha.; ~ est christus GH Ra. II solis a pa tre] solus a patre D: solis a parte P; in rasura С 32 *Jo 8,34 VII, 7 *Is 9,6; cf. BED Apc 1,9.20-21 (309)

    Apc VI, 15 -VII, 9

    10 Ra. Кб

    15 Ra.87

    211

    HABENTEM SIGNVM DEI VIVI, hoc est СШСеш. 4 VIDI NVMERVM SIGNATORVM, CENTVM QVADRAGINTA QVATTVOR MILIA: per centum omni s creatura rationalis intellegitur, per quadraginta ordo paenitentiae, per quattuor quattuor euangelia; iste numerus perfectus est, omnium martyrum multitudinem, qui passuri sunt, significat. EX OMNI TRIBV FILIORVM ISRAEL, ex omnes confessores. 5 TRIBVS IVDA, propter quod Christus de illius tribu natus est, ideo positus est primus. De unaquaque tribu propter numerum duodecim apostolorum posuit duodecim milia, non quod tam paruus numerus sit iustorum. Hic tribus Dan non est posi tus in numero, quia antichristus de illa tribu nascitur. 9 amicti STOLAS ALBAS, castitas intellegitur uel corpora sanctorum; PAL-

    omittit N VII, 8 uidi - 30 plorant 8 habente D; habent CN II uiui от. А Ha. II hoc est] id est G2H Ra.; hoc L; от. G* 9 sign**torum A* Il centum quadraginta quattuor] cliiii (cl in ras. al. т.?) E 10 rationabilis В 1 1 p(a)eniten(t)ium CFGHКMP Ra.; + intell(e)gitur CDEFGHLP Ra. Il per quattuor quattuor euangelia от. F II quat tuor semel tantum ADGH Ha. Ra. Il eöäg A; euangelium Ha.; euangelistae К; + signanturf II iste... (13)... significat от. L 12 est от. GH Ra.; + et К II omni P II martirium D; martifm M II multitudo GM II passi ABК Ha.; ~ signi ficant qui passuri sunt H Ra. 13 significant G; от. CFMP II ex1] praeт. et D; praeт. signati CFG(+ *****)HMP Ra. Il tribus C* Il filiorum от. H Ra. Il ex2] et D*GHMP Ra.; от. A Ha. Il omnibus confessoribus BDКL 14 tri bus] ex (от. A*) tribu A Ha.; praeт. ex tribu iuda XII ffi signati L II iudae CDEFGHКMP Ra. Il propter. ..(18). ..nascitur] ideo primus positus est quia christus de illius stirpe natus est et propter хм numerum apostolorum xII tri bus signatorum posuit (ex positis) L II quod от. H II christus...(15)...propter от. H II de от. M; + filiis A(ex filius) Ha.; de illius tribu natus est] inde natus est К II illius] illa В; huius A2 Ha.; от. A* Il tribus А Ha. 15 ideo от. К II positus est primus] positus primus (от. est) CP; ~ primum posita est К II de от. A Ha. Il unaquaque] quaque BD; quisque AE Ha. Il tribus A Ha.; от. G II numeros CFM 16 duodecim1 от. E II duodecim2] duodena FGHMP Ra. Il milia] + milia CFGHM Ra. Il non quod] quidam A*; ~ quod non F; ~ quo non M 17 tam от. A Ha. Il ~ sit numerus BE; ~ numerus iustorum sit D II sit] est A Ha. Il hac К*"'d II tribum A Ha. Il est positus] positus (от. est) C; posuit A Ha.; ponitur GH Ra.; est posita КM ; ~ posita est P; ~ est in numero posita В 1 8 in от. D; in numero от. A Ha. Il quia] de qua M II de illa tribu nasci tur] ~ nascetur ex ea (от. tribu) В II de illa tribu] de illo tribu E; de tribu dan F; от. M II nascetur DК; nasciturus est FGHM Ra.; + sicut opinantur A Ha.; + id est de tribu dan GH Ra. Il amictis A*""'£; amictus L 19 stolis albis A2BC2EFGHК Ha. Ra.; stolis albi M; praeт. per P; + stolae albae GH Ra. Il palma AP Ha.; palam С 8 cf. BED Apc 1,9,22 (309) 14-15. 17-18 cf. BED Apc 1,9,56-58 (313); at quod hic dicitur de Dan communis est opinio Patrum inde ab Irenaeo

    212

    Commemoratorium

    20 MAE IN MANIBVS EORVM, hoc est praemia. 1 1 CECIDERVNT IN CONSPECTV THRONI, illorum humilitas et illius dignitas ostenditur. 12 BENEDlCTlO, cui benedicit omnis creatura, claritas ге на и surrectionis; ista omnia proprie ad Christi laudem pertinent. 13 Ra. ss VNVS DE SENIORIBVS, quicumque de Ulis; propter hoc interroga25 tur Iohannes, ut doceatur. 16 NEQVE CADET SVPER ILLOS SOL: hic sol tribulatio intellegitur; NEQVE VLLVS AESTVS, nulla aduersitas carnis. 17 ET DVCET EOS AD VITAE FONTES AQVARVM, id est ad patrem, ET ABSTERGET devs omnem lacrimam ab ocvLIS EORVM: quando dicit omnem, ostendit quod sancti non so30 lum pro sua peccata, sed et pro aliorum plorant. VIII, 1 ET CVM APERVISSET SIGILLVM SEPTIMVM, septimam praedicationem, FACTVM EST SILENTIVM IN CAELO, quia nemo praedicaturus est in ecclesia, MEDIA HORA, propter regnum an4 tichristi, quia imperfectus numeras est. Hinc recapitulatio. 2 Ra. 89 Septem angeli ordo praedicatorum intellegitur per septem do-

    omittit N usque ad 30 plorant 20 est] sunt В; от. A* II praemium FM II cederunt D*; + rasura 7 litt. G 21 ostendetur F; intell(e)gitur GH Ra. 22 benedictio cui от. L 23 proprie от. CFGHLMP Ra. II ~ laudem christi BDК 24 q;cumque (= quaecumque) D II de] ex L II propter hoc] propter ea А Ha.; от. L II interrogat L 25 iohannem L II ut] et M II doceantur A*; doceat eum L II cadit КL; от. C* II illos] eos В; + estus etß 26 tribulatione L II ullus] illius M; nullius А*""1 II nulla] ulla FM; neque E 27 ducit CКL; deducet GH Ra.; educet В Il eos от. P II uitae от. AL Ha.; ~ fontes uitae FM; ~ fontem uitae К II fontis BD; + uitam A* Il id est от. L 28 abstergit CL2; abstersit A Ha. Il deus от. CFMP 29 dicit omnem ostendit] dicitur eis ingredi in regnum L II omne M Il ostendet D II quod] nam L 30 pro] propter BGHК Ha. Ra.; от. С2FMP II suis peccatis DL; ~ peccata sua FКM II et pro] et CFGHMP Ra.; pro D: prop ter A Ha. Il plorat D*; от. L VIII, 1 aparuisset A Ha. Il ~ septimum sigillum E; + id est BК II septimam] septima CDEFHMNP Ra.; septem L; vu G 2 praedicatio CFGHMNP Ra.; praedicatione DE; praedicationes L; + est GH Ra. Il est от. H Ra. Il in celum L 3 est от. A Ha. Il ecclesia] caelis E; nebolam P II ora A*C II prop ter regnum] propter aduentum M; modo L 4 imperfectus] interfectus L: ~ hinc recapitulatio quia (qui H* Ra.; qua M) inperfectus numerus est (est от. H Ra.: ~ est numerus GM) CFGHMNP Ra. Il hinc] hic A2 Ha.: hinc recapitu latio от. B(spatio relicto )К 5 septem1] septenus H II angeli от. GH Ra. Il intelligunturM.estß II per] udG Ra.; etL; per... (6)... sunt от. BК 24-25 propter... doceatur] cf. BED Apc 1,10,37-38 (327) 26 ardorem solis de tribulatione pluries interpretatur Augustinus, e. g. AU Jb 8 (526,7); Ps 43, 17,25-26(489) VIII. 4 hinc recapitulatio] cf. TY Apc 1 30 (85, 1 )

    Apc VII,9-Vili,8

    10 Ra. 90

    15

    Ha.i4 Ra. 9i

    213

    na spiritus sancti; Septem tvbae praedicationes sunt. 3 ALivs ANGELVS Christus intellegitur, tvrabvlvm avrevm suum cor pus, INCENSA MVLTA orationes sanctorum. 5 IMPLEVITDE IGNE ALTARIS, de maiestate; M1SIT IN TERRA, quando natus est ex Maria. 7 Iste PRIMVS ANGELVS prima praedicatio per apostolos; GRANDO ET IGNIS MIXTVS IN SANGVINE persecutio apostolorum, item persecutores; per grandinem habuerunt frigus infidelitatis, per ignem calorem persecutionis, et significat illorum poena in futuro. MISSVS EST IN TERRA, in ecclesia. Quando dicit 'tertiam partem', ostendit illos qui de fide trinitatis declinant, quia et ille qui numeratur, et ille qui resedit inperfectus numerus est. TERTIA PARS TERRAE, qui perfecti fuerunt; TERTIA PARS ARBORVM, qui inperfectiores sunt. 8 SECVNDVS ANGELVS secunda praedicatio, mons magnvs diabolus, missvs est in mare, in

    6 spirit us sancti bis scr. N*; ~ sancti spiritus G II septem] sex CFMN II praedicationis A*CEN II sunt] est CN 1 angelus] + uenit L II intellegitur] est EL; ~ intellegitur christus D II turibulum CEFGHКMP; turribulum N; thuribulum Ra. II aereum D 8 incensum multum GH Ra. II sanctorum] + et L II inplebit L; impletum G; + illud GH Ra.; + illum L II de igne] dei CNP; deus igne M 9 altare CMNP; + id est BК; + hoc est L II de] dei FM; + sua A Ha. II maiestatem F; + et FLM II terram ABGHК Ha. Ra.; terris FM II ex] de FMP; + sancta CDEFMNP 10 maria] + uirgine GH Ra.; + et primus an gelus tuba cecinit L II prima от. H II praedicatio] + est В; + intelligitur FM II per apostolos] apostolorum AGH Ha. Ra.; per angelos К; от. В 1 1 mixto A Ha.; mixta BL; mixtos CN; mixtum M II in от. AFM Ha. Il sanguinem DL 12 item] inter E: id est D: от. L II per] propter В II grandine L II infide litatis] infidelit A*; infidelitas B: in dei fidelitate CFHNP Ra.; in dei fidelitatem G; in infidelitate M 13 ignem A II caloris A Ha.; calores H2 Ra.; calor В; calore N; от. F II perse(c)utiones AC2GHL* Ha. Ra. Il et от. CFGHMNP Ra. Il significant GH Ra. Il ~ poenam illorum В II p(o)enam ABК Ha.; p(a)enas GHP Ra.; p(a)ene CN; от. M 14 futurum D; perpetuum GH Ra. Il terram DP Ra.; + id est В II in2 от. В II ecclesiam P II dicit] dï E; от. D II ter cia L; terra D 1 5 partim D; pars terre L II ~ illos ostendit (ex hostendit) L II de от. A* Il fidem E 16 ille1] iil i BК II qui1] que M; qui1. ..ille2 от. A Ha. Il numerantur В; numeraretur CGMN; numeraI DH Ra.; numerara К II ille2] illi L* Il residet DGH Ra. Il interfectus L 17 tertia1... fuerunt от. M II pars1] partes A* Il perfectus L; persequti В II fuerant B; fuerit L II tertia2] praeт. etL; tertia2. ..(18)... sunt от. N II pars2 от. BEGК: ~ arborum parsD II amborum G 18 inperfecti A*; perfectiores BM* Il sunt] fuerunt FКM; от. CLP II secundi A*""1 1 9 diabolus] + est E II est от. BHК Ra. Il in2 от. M; praeт. id tsl В; praeт. et N 6-7 alius angelus christus] cf. TY Apc 136 (86,10-1 1) 7 turabulum...cor pus] cf. TY Apc 138 (87,3-4) 19 mons magnus diabolus] *Is 14,13; cf. TY Apc 158(93,5)

    214

    Commemordtorium

    20 omnes gentes; TERTIA PARS SANGVINIS, in infïdelitate. 9 TERTIA PARS TERRAE, humani generis; TERTIA PARS NAVIVM, id est ecclesiarum. 10 TERTIVS ANGELVS tertia praedicatio; CECIDIT DE CAELO STELLA MAGNA, diabolus; CECIDIT IN TERTIAM PARTEM FLVMINVM, persecutorum; FONTES AQVARVM, qui minores sunt 25 in mal it ¡a. 12 QVARTVS ANGELVS quarta praedicatio; sol et luna et stellas diuersitas credentium; VT OBSCVRARETVR TERTIA PARS Ra. 92 1LLORVM, illi qui declinant; DIEI, credentes; NOX, qui sunt in peccato. IX, 1 QVINTVS ANGELVS quinta praedicatio, STELLA MAGNA diabolus; data est illi clavis pvtei abyssi, clauis inferni. 2 APERVIT PVTEVM ABYSSI, quia per suam seductionem ibi peccatores ingrediuntur. Hic FVMVS ignorantia intellegitur, SOL ec5 clesia, AER, qui sunt in conuersatione caelesti. 3 EXIERVNT LOCVSTAE IN TERRAM, hoc est haeretici, SCORPIONES daemones. deficit D VIII, 27 credentes - XIII, 6 cor(nua) 20 pars] + terrae BCFКMNP; + maris GH Ra. II sanguis BCFGHКMNP Ra. II in infïdelitate] in infidelitatis E; infidelitatem AGH Ha. Ra.; in infidelita D (ultimae litterae in sinu ligaturae non uidentur); hoc est infidelitas L II tertia2]/?röE7w. et CFGMNP Ra. 21 terrae] creature que habent animas id est L; от. CFGHMNP Ra. Il generis] + subueiiatur FGHMP Ra.; + subuertetur CN; + et L II nauium] auium L2; + interiit L II id est] item BК; от. P* Il ecclesia BК 22 tertius] praeт. et L 23 cecidit от. В II ter(t)ia DL; terram CFGHMN Ra. : terra P.: + in Ra. Il parte D 24 fluuiorum B,' + hoc est CFG HMNP Ra. Il persecutionum H Ra.; + et in L II fons В 25 malitia] mare A Ha. Il praedicatio] + intellegitur D 26 et от. P II stellae BFGHКM Ra.; от. P II credentium] + et FM; + gentium ita GH Ra. I| ut] et CNP; от. К II obscuretur BDP*; от. К; + credulitas A Ha. 27 il loi um | eorum AL Ha. Il illi от. BК II declinant] declinantur B; praeт. de fide M ; + de fide FGHP Ra.; + a fide A(uid.)C Ha.; + a fidei N (additiones superfluae, cf. infra XVI, 17); + et L II diei] dies GHК Ra.; + non lucerent pars tercia ibi L II credentes] + et ACFGLMNP Ha. Il nox] + similiter L II qui] + non F* 28 peccatis E IX, 1 quintus] praeт. et L II magna] de caelo cecidisse in terra L 2 illi] ei BGH Ra.: ulli F*; от. К II clauis1] claues CL; от. В II puteus В II abissi КP; habysi L; abyssis A Ha. Il clauis2 от. К; clauis2. ..(3)... abyssi от. C*H* 3 apperuit N II abysi AL Ha.; abissi КP II per] super A Ha. Il sua seductione A2CEL Ha.: suam suasionem N II ibi от. В II peccatores] + cogit ingredi L 4 ingredientur H Ra. Il hic от. L II ignorantiam AG Ha.; ignarantia C* Il intellegi A Ha.; interpretatur В 5 qui sunt от. GH Ra. Il caeleste ACF Ha.: + et N II lucuste С 6 terra CELN II hoc est] hoc sunt BК; hoc A Ha.; от. FM II scorphiones E; sciorpiones N; scurpiones ex sc*rpiones L 22-23 cecidit... diabolus] *Lc 10,18: cf. TY Apc 165 (94,9 - 95,2) IX. 1-2 stella magna diabolus] cf. supra VIII, 23 5 *Phil 3,20 locustae... haeretici] cf. BED Apc 2,13,17-18 (347)

    5-6

    Apc VIII, 8 -IX, 19

    215

    4 FENVM, qui incipiunt credere. 5 QVlNQVE MENSIBVS, qui dediti Ra.93 sunt in uoluptatibus saeculi per quinque sensus corporis. 7 LOCVSTAE haeretici uel discipuli antichristi. 8 Per capillos eorum 10 uoluntas intellegitur; ET DENTES EORVM SICVT LEONVM, quia sic fortes erunt in malo. 9 LORICAS durit ia eorum, alas doctria eorum, VOX EORVM SICVT VOX CVRRVVM, quia iuncti erunt in malitia; equus propter luxuriam. 10 CAVDAS eorum perseuerantia in malitia, aculeus peccatum est. 13 sextvs angelvs 15 sexta praedicatio, 14 quattuor angeli quattuor euangelistae, Ra. 94 FLVMEN MAGNVM EVFRATEN persecutio antichristi; 15 horam diem annum et mensem regnum antichristi significat; VT OCCIнa. is DERENT TERTIAM PARTEM HOMINVM, Helia et Enoch spiritaliter. 17 VIDI EQVOS, hoc est haereticos; QVI SEDEBANT SVPER EOS, 20 daemones; HABENTES LORICAS IGNEAS HIACINTINAS ET SVLPHVreas: poenas significant. 19 POTESTAS EORVM in ore ipsorvm deficit D I credere от. BК II mensibus] sensibus A Ha. 8 in от. G*MN II uoluntatibus L II per от. КL II sensibus CКN; ~ corporis sensus BF; ~ corpus sen sus M II corporis от. N II lucuste C; praeт. item BК 9 uel от. L II capillus L II eorum от. BК 10 uoluptas BК; uoluptus A Ha. Il dentes] edentes A* II quia] quasi L 1 1 sic fortes от. M II fortis С* Il erunt] erant FM; ras. 4 litt. A II malum BCFGHКMNP Ra. Il luricas ABCL(ex lurica) Ha.; lorica GH Ra. Il duritia] + cordis M* Il alas] ala G; alias A Ha.; galea H Ra. 1 2 uox2 от. M II currum C* Ra. Il qui AM Ha. Il iuncti] uincti P; inuicti GH Ra.; + ** A II erant BFLM 13 malatia P II equus] equos CFGHNP Ra.; et quis L II luxu ria L*; luxoria L2 II caud(a)e GH Ra.; c*audas A; caudes M; cauda К II eo rum] illorum E; от. GH Ra. Il perseuerantiam A*; propter perseuerantiam К M 14 in] ad CFMNP; uel G; in malitia от. L II mali(t)iam CFMNP; malo A Ha. Il eculeus C*ELP II ~ est peccatum GH Ra. 15 euangelistas CEFN; + sunt L 16 euphraten Ra. Il persecutionem GH Ra. Il antichristo A Ha.; + per G II horam] hora L; + et BК; horam... (17)... antichristi от. H 17 die L; + et К II anno L; от. N* Il mense L; + et A Ha. Il ut] et CN II occidant A* Ha.; occident A2; occidat L 18 tercia parte L II hominis M II helias BК; heliam CFGP Ra.; helyam HN; eliam M; helie L* Il enoc A Ha.; enohc M II spi ritaliter] spiritali A Ha.; от. BК 19 uidi] uidelicet GH Ra. Il equus M II hoc est] hoc sunt В; hi sunt К II hereticus A*L*; heretici BК II sedebat A*L II eos] equus M 20 habent M II luricas C; locustas L II ígnitas FM; + et GH Ra. Il iacynthinas B; iacentinas C; hiacentinas E; iacinctinas FGКLNP; iacintinas HM; hyacinthinas Ra. Il et от. К\\ sulphoras A*C*; sulphoreas A2C2L* Ha. 21 p(o)enam ALP Ha.; p(o)ene CN II significat CFGMN; signîf BL; от. A Ha.

    14 *1 Cor 15,56 18 Helia et Enoch] cf. infra XI, 8. 20; hos esse duos testes qui in nouissimis diebus prophetabunt et postea occidentur communiter docent Patres inde ab Hippolyto et Tertulliano (TE an 50,5)

    216

    Ra. 95

    5

    Ra. 96 11

    Commemoratorium

    EST, in sua luxuria et iniquitate, ET IN CAVDIS EORVM, successores intelleguntur. X, 1 Iste angelus Christus intellegitur; AMICTVM NVBE, quando carnem accepit; IRIS IN CAPITE EIVS, praedicatio euangelii, FACIES maiestas, PEDES apostoli. 2 HABEBAT IN MANV SVA LIBELLVM APERTX'M, id est sanctam scripturam; pedes dexter apostoli uel qui fortes sunt in praedicatione, pedes sinister, qui infirmiores sunt in ecclesia. 3 SEPTEM TONITRVA, septem dona spiritus sancti, quando aperuit scripturam. 4 SIGNA ET NOLI EA SCRIBERE, quia antequam Christus ueniret, sigillata fuerunt, hoc est obscura. 6 IVRAVIT, QVIA TEMPVS NON ERIT, quia postea non conputabuntur tempora. 8 Hic Iohannes figuram humani generis tenet. Iste liber omnis scriptura sancta intellegitur. 9 ACCIPE ET DEVORA ILLVM, hoc est ut omnia impleantur in opere quaecumque praecepta sunt. Hic uenter uoluntas intellegitur; deficit D 22 est от. ABК Ha. II sua от. M II iniquitatem L II caudas CfMA/;claudis A*; caustis E; cauda GH Ra. II succensores A Ha.; + eorum BCFGHКMNP Ra. 23 intelleguntur] intell(e)gitur ACF*N Ha.; от. BGH Ra. X, 1 angelus] apostolus H Ra. II amictu L II nubae AE: nubem CN; tube M 2 yris FHКL; hyris E; aeris C; praeт. et GHL Ra. II euangelica BК 3 facies.. . apostoli от. L II maiestatis ACFNP Ha.; + per A Ha. II sua in ras. L; от. К II librum AGH Ha. Ra.; bellum M 4 id est от. L II sancta scriptura ALMN Ha.; sancta scriptura C; sacra scribtura В II pedis BCN; pes FGКMP Ra.; pedes... (7)... scripturam от. H II dextri В; dexteraCA/ 5 uel] sunt В К; от. FG Ra. II quia В II forte AP II pedis CEN; pes BFGКMP Ra. II siminister A* II infirmores A*; inferiores FM 6 sunt от. CNP II septem1] septe A II thonitrua CFL: + et P II septem2] septe A 7 aparuit A Ha.; aperit C* II scriptura ACLN Ha.; scripturas EFM II et noli bis scr. H* II eam L: от. CEFК MNP 8 qui C* II signata L II fuerant AHM Ha. Ra.; sunt В 9 obscurata GH Ra.; + et L II tempus] + amplius L II erit] est L 10 co(m)putabitur AL Ha.; conputantur B; ~ tempora non computabuntur postea К II ~ tenuit huma ni generis M 1 1 tenuit CFGHКMNP Ra. Il ominis scriptura sancta P*; omnis scriptura sacra К; omnes scripturas sanctas E; omnem scripturam sanctam L; ~ omnis sancta scribtura В II intelleguntur E 12 deuorat H* Il ilium] illud К; eum M II hoc] id К II ut] tota CFN; от. GHMP Ra. Il impleatur CLN; impleas B; impie P; compleantur /f 13 quaecumque] quae cum С; qu(a)e FM; + in eo CFGHMP Ra. Il sunt] + in eo N; + et facit amaricare uentrem tuum L II hic. . .intellegitur от. P II uentri E II uoluptas AH Ha. Ra. X, 1 christus intellegitur] cf. VICn Apc 10,1 (88,7) > HI Apc 10,1 (89, 1 1): dominum nostrum significat; cf. TY Apc 284 (126,2): persona ostenditur saluatoris 3 pedes apostoli] cf. supra I. 86 5 qui fortes sunt] cf. TY Apc 296 (129.3): fortiora significat membra 6-7 septem tonitrua septem dona spiritus sancti] cf. VICn Apc 10,2 (90,4-5) > HI Apc 10.2 (91,4-5)

    Apc IX, 19 -XI, 6

    15 Ra. 97

    5

    Ha. ib Ra ад 11

    217

    amarum, quando praedicatur ut omnia relinquamus propter Christum; dulcis, quando uita aeterna promittitur. 11 OPORTET TE ILLVM Prophetare, implere in opere. XI, 1 Hic Iohannes figuram omnium sanctorum uel praedicatorum tenet. DATVS est mihi calamvs, praedicatio euangelii; similis VIRGAE, ad similitudinem praedicationis Christi, metire TEMPLVM DEI, unicuique secundum suam mensuram in ecclesia praedicare; et altare, fidem. 2 atrivm qvod est foris temPLVM, heretici et philosophi et gentiles, qui sunt foris ecclesiam; CIVITATEM SANCTAM, ecclesiam; MENSIBVS QVADRAGINTA DVOBVS, hoc est tempus antichristi. 3 Duo testes, Helias et Enoch. 4 Per oliuas unctio spiritalis, per candelabrum praedicatio intellegitur; IN CONSPECTV DOMINI TERRAE, in conspectu antichristi. 5 IGNIS praedicatio, 6 habens POTESTATEM SVPER AQVAS, super populum, CONVERTENDI EAS IN SANGVINEM per martyrium, percvtere eos omni plaga, et spiritualiter et cordeficit D; omittit N X, 16 oportet - XI, 19 fide 14 amara A(ex -ra*) Ha.; amarus H Ra. II ut от. A*; ~ omnia ut Ha. 15 dulcis] in ore dulce tamquam mel dulce sic est L II quando] quia В II uitam eternam L II promittuntur A*; promittit Ha.; + et dicunt mihi L 16 te от. BКM II illum] iterum L II prophetare] + populis et gentibus et linguis et regibus multis L II implere in opere от. L II in от. A Ha. XI, 1 iohannis С II ~ omnium sanctorum figuram P; ~ omnium sanctorum prophetarum uel praedicatorum tenuit figuram (~ fig. ten. H2) H Ra. Il om nium] + prophetarum GH 2 dala AM Ha. Il euangIA; euangelica SAT 3 similis] similes C*; similiter G; similitudinem H Ra.; ~ uirge similis F II similitudinem] similitudinis L*; ~ praedicationis similitudinem G* Il ~ christi predicationis В II mittere B; mentire L 4 templum dei от. BК II suam от. GH Ra.; ~ mensuram suam L 5 praedica FM II et от. КL; et altare fidem от. В II aptare E; altera К II fide CL(ut uid.) Il est от. ACFHMP Ha. Ra. Il deforis CFMP 6 et1 от. К II phylosofi H; phylosophi L II et2 от. CFGHMP Ra. Il quae H* Il ~ foris sunt M II ecclesia BHL; ecclesiae E 7 ciuitas sancta ecclesia est BК 8 duobus от. CFGHMP Ra. Il est от. H Ra. Il tempus] regnum BК II duos GHP* Ra. Il elias M*; helyas G; helia A Ha.; heliam H Ra.; helias et enoch] duo testamenta BК 9 enoc L; enohc M II per oliuas] oliueL II untioC* Il candelabra A Ha. 10 intellegitur от. M II dei AT II terra A Ha. 1 1 habent C2; habet L 12 populos К II conuertere BК; conuertens C*FGHMP Ha. Ra. Il eos CFMP II sanguine EL 13 martyrum C* Il percute GH Ra. Il omnia plagaA Ha.; omne plaga С; omnem plagam L; omni plage H* II et1 от. BК II ~ corporaliter et spiritaliterFA/ II et corporaliter] et temporaliter GH Ra.; от. L 14 *Mt 4,22 par XI, 4 *2 Cor 10,13 par 1 cf. TY Аре 331 (142,2) christi] cf. VICn Apc 1 1,2 (98,6) > HI Apc 1 1,2 (99,6)

    8 tempus anti

    218

    Commemoratorium

    poraliter. 8 Hic ciuitas magna mundus intellegitur. 11 POST 1 5 TRES DIES ET DIMIDIVM SPIRITVS VITAE INTRA VIT IN EOS , hoc est in diem iudicii. 12 Cum dicit ASCENDITE HVC, figuram tenet omnium sanctorum. 13 DECIMA PARS CIVITATIS CECIDIT, id est qui fuerunt infideles per decem sensus corporis et animae; DEDERVNT GLORIAM DEO, qui permanserunt in fide. 15 SEPTIMVS Ra.99 ANGELVS septima praedicatio sub Helia et Enoch; VOCES IN 21 caelo, in ecclesia. 19 archa testamenti in caelo, Hierusalem caelestis, hoc est animae sanctorum; GRANDO persecutio. XII, 1 MVLIER AMICTA ecclesia, lvna, qui infirmiores sunt, quia crescunt et decrescunt; CORONA STELLARVM DVODECIM, doctrina duodecim apostolorum in principatu ecclesiae. 2 IN VTERO HABENS, Christum in corde; PARTVRIENS alios in fide, 5 CRVCIATVR a persecutoribus. 3 draco RVFVS diabolus per efRa. too fusionem sanguinis Christi uel sanctorum; HABENS CAPITA SEP TEM, contrarius septem dona spiritus sancti; CORNVA DECEM dedeficit D: omittit N usque ad XI, 19 fide 14 haec L II mundus] + siue malos (mali К) homines BК; + iste L II intelliguntur К; uult intellegi В II post] per ВEК 15 dimedium A Ha. Il spiritus ...(16). ..iudicii] tres anni et dimidium BК 16 die A2C2GHLP Ha. Ra. Il dicit] diem G II ascendite] ascende M; ostenditur E II huc от. BК II figura H Ra. Il tenet от. GH Ra.; ~ omnium sanctorum tenet В 17 omnium] omni P; animum L II caecidit К; от. GH Ra. Il id est от. В 18 ~ corporis sensus AB Ha. 19manseruntCF(W; remanserunt GH Ra. Il fidem Í. 20 helya N; heliam L II enohc M ; henoch L 21 caelo] + id est В II in1 от. G: + sancta GH Ra. Il arca BCFКN Ra. Il testimenti A II in2 от. GH Ra. Il caelo] templum GH Ra.; templo С2 II ~ hoc est animae sanctorum in hierusalem caelesti C2 22 id est H Ra. Il animae] enim N II sanctorum] iustorum BК II percussio M XII, 1 amicta] + sole A Ha. Il ecclesia] + christo A Ha. Il que M II inferiores BFGHM Ra. 2 qui BGHК Ra.; quae E II et decrescunt от. CN II corona] choro F: + aeterna gaudia A Ha. Il duodecim] vu H 3 doctrina от. M II duodecim] vu H: от. M II principatum ACКLNP Ha. Il eccles(i)a A Ha. 4 uterum L II alius CEFMNP; alii GH Ra.; alios in fide от. L II fidem A Ha. 5 cruciatus P; crutialiter A Ha.; praeт. etL; ~ a persecutoribus cruciantur GH Ra. Il diabolus от. H* Il per] pro GH Ra.; propter К II effusione GH Ra.; effusionibus C*"'dF*M 6 sanguinem E 1 contraria GHLP Ra.; от. BК Il septem от. GH Ra. Il donis A2FMP Ha.; ~ spiritus sancti dona G; ~ spiritus sancti donis H Ra. Il spirituZ.ll cornunua A Ha.; coronas LIl decem2 oт.HRa. 1 8 cf. supra II, 5 2 1 *Hbr 1 2,22 XII, 1 mulier... ecclesia] cf. VICn Apc 12,1 (106,1) > HI Apc 12.1 (107, 4); cf. TY Apc 444 (178,6) 3 doctrina... ecclesiae] cf. TY Apc 449 (179, 13-180,2) 5 draco... diabolus] cf. VICn Apc 12,2 (108,1) > HI Apc 12,2 (109,2); (/.TY Apc 453 (181,1) 7-8 cornua... reges] *Apc 17,12

    Apc XI, 6 -XIII, 11

    10

    Ha. /7 Ra. ¡oí 15

    5

    219

    cem reges sub antichristo; in capitibvs Septem diademata, iniquitas. 4 CAVDA diaboli antichristus; sicut ille traxit TERTIAM PARTEM angelorum, ita et iste multitudinem infidelium; MISIT EAS IN TERRAM, in infidelitatem eorum; paritvra ecclesia est populum deo; 5 quomodo Maria PEPERIT Christum, ita ecclesia populum christianum. 6 Solitudo spiritualiter caelum intellegitur. 14 DATAE SVNT MVLIERI DVAE ALAE, duae leges uel duo praecepta caritatis. 16 Hic terra regnum Romanorum intellegitur; ABSORBVIT FLVMEN, qui occiderunt persecutores antichristi. 18 STETiTSVPER arena maris, super peccatores. XIII, 1 Ista bestia rex qui primus erit in solatium antichristi. 2 Bestia illa SIMiLIS PARDO diuersitas hereticorum intellegitur; PEDES SICVT VRSi propter fortitudinem. 3 VNVM DE CAPITIBVS, unum de decem regibus, QVASI OCCISVM, quia in suo loco alius intraturus est. 11 ET VIDI ALIAM BESTIAM, quasi tertius rex mideficit D 8 anticristi E II septem] + septem (ex -tam) К II dyademata MN; diademas L; diadema E; + eorum L 9 iniquitates L; iniquitatis FM; iniquas A Ha. II diabolus L II antichrist (ultima littera in sinu ligaturae non uidetur) A; antichristi Ha. II sicut] + et L II traxerat GH Ra.; trahit A Ha. II tertiam partem] multitudinem GH Ra.; + stellarum CNP 10 ita от. H II iste] isti CGN; ille L II multitudines M II fidelium A Ha. II misit...(12)...deo от. N 11 eos FGHM Ra. II terra BEFLM; terras P; + id est В II infidelitate EFM; infelicitate A Ha. II eorum от. HК Ra.; ~ paritura eorum BCEFG(-rii***eorum)LMP II paritura от. A Ha.; + mulier C(in marg. )К II ~ est ecclesia H Ra. II est от. AL Ha. 12 populus L II dei BК; deum H*L; + et L II quomodo] sicut L II maria от. C* Il christum] spiritum L II ita] + et CGNP 1 3 populi christian! C*""1; ~ christianum populum GH Ra. Il ~ intellegitur celum L 14 muliere E II du (ultima littera in sinu ligaturae non uidetur) alç A: duo ale Ha. Il duae2] duo L II legis A*EH*L II uel от. A Ha. Il duo] duae A*"'dC*E 15 terra] tantum G(+ *****)// Ra. Il reguum C*; regum E II romanorum от. BК Il intellegitur] + et L 16 obsorbuit BК II fluuium GH Ra.; + et non **** bitur H* Il qui] quia L II occiderunt] ceciderit L; occisi erint E; occisi erunt CКNP; occisi erant B; occisuri erant F*; occisuri erunt F2M; occidentur H Ra. Il persecutores] pro persecutores E; a persecutoribus BК; a persecutione CFGHMNP Ra. Il antichristo A Ha.; ecclesie eos qui habent testimonium iesum et L 17 harona E; arenam HMP Ra.; harenam BFGК XIII, 1 bestia] + que ascendit de mare L II primus erit] primus erat C*; promissent A Ha. Il solatio BCFGHКMN Ra. ; consolatio P 2 illa om. M II intellegit AB 3 pedes] + eius BК II fortitudine L II capite N 4 unus E II de от. F*L II decem от. A*(suppl. т. l)BGHК Ra. Il occisum от. A Ha. Il suo от. P 5 ~ est intraturus A Ha. Il quasi] quae est К: + spatium 4 litt. H 16 cf. VICn Apc 12,5(1 12,13-14) > HI Apc 12,5(113,16-17) XIII, 2 cf. CAE Apc 10 (245,2-3) = BED Apc 2,21,20-21 (401)

    220

    Commemoratorium

    nister antichristi; habebat cornva DVO, duo regna, SlMiLlA Ra. 102 AGNO, quasi in similitudinem Christi, ET LOQVEBATVR SICVT draco, sicut antichristus. 13 VT ETIAM ignem faceret de cae lo DESCENDERE, ignem fornicationem in peccatores. 14 Dl10 CENS HABITANTIBVS IN TERRA VT FACIANT IMAGINEM BESTIAE, hoc est imaginem illius heresis qui ante illum fuerit. 15 ET LOQVEBATVR IMAGO BESTIAE, quia illa heresis per istum suscitata erat. 16 CARACTEREM IN DEXTERA MANV AVT IN FRONTIBVS, in Ra.io.i illorum opera mala. 17 ne QVis POSSIT EMERE AVT vendere, 15 NISI QVl HABET CARACTEREM NOMINIS, hoc est sancti, qui fidem trinitatis recte tenuerunt; NVMERVM NOMINIS EIVS: septem spi ritus nequam sunt contra septem dona spiritus dei, uel decem reges contra decem praecepta legis. 18 NVMERVS ENIM HOMINIS EST, ET NVMERVS EIVS DCLWl miliA, quia fingebat se legem obincipit D 6 nua; omittit N XIII, 1 3 caracterem - XIV, 7 iudicii 6 habeat A* II cornuo P II duo1] dua DE; + id est В; от. L II simili A Ha.; simile DL 7 agni DFM II quasi] quas CN; quasi in similitudinem] quasi militudinem G II in от. HК Ra. II similitudine BD II et loquebatur] eloquebatur D* 8 sicut] ita ut BК II antichristi P II ut от. В; praeт. ita К II ignem от. К II facerit L; ~ de celo faceret H Ra. 9 discendere A Ha.; descende К; ascendere F* Il fornicationis CDF(ex -nes)GHNP Ra.; fornicacionenis M II peccatoris A*; peccatorem E 10 in terra] in terram GК; terrae E II ut] non A Ha. Il facerent HК Ra. Il imaginem bestiae hoc est от. M 1 1 hoc] id P: hanc F2 II est от. C*FN II imaginem] hicmanem (!) D; от. H Ra. Il ipsius К; от. В; ~ heresis illius GH Ra. Il qu(a)e BGHMP Ra. Il illum от. A Ha. Il I lierai AL Ha.; fuit P; + que habet plagam gladii hoc est que occisa erat L II et от. L II loquetur H; loqr G; loqueretur Ra. 12 illa] Uli AC*N Ha.; ille L; illius P II hereses ALN Ha. Il per istum] per illum КM ; super illum A Ha. Il suscitata erat] suscita erat M; suscitata est N; suscitata erit К; suscitauerit AD Ha. 1 3 cataracterem A*: characterem Ra.; karactere L II in1] praeт. aut К Il dexteram CE; ~ manu dext(e)ra GHM Ra. Il in: от. C*FMP II forntibus A II in1 от. ADL Ha. 14 eorum AL Ha. Il opere malo BК II posset L; ~ emere possit M; + aut H II ~ uendere aut emere H Ra. Il uenderet С 15 habuerit GH Ra. Il cataracterem A*; characterem Ra.; от. D II nominis] hominis F; + eius BL II fidem] + sanct(a)e GHM Ra. 16 trinitatis] caritatis L II recte te nuerunt] recti tenuerunt B; recte tenuerint E; retinuerunt К II numerum] nu merus enim FM II spiriti (scr. spï) L 17 nequam] nequitiae BК II sunt от. К II septem от. CFGHP Ra. Il dona от. L; ~ spiritus sancti dona D II dei] sancti BCDFGHКMP Ra. 18 reges bis scr. M II numerum G* Il enim от. GH Ra. Il hominis] nominis AG* 19 et numerus от. A2 Ha. Il eius от. A Ha.; + est C2; + d L II dclxvi] dclx et VI C2; dcLX et sex DE; dc sexaginta et sex P; sexcenti sexaginta sex H(sa\ag.)К Ha. Ra.; dclx et vu B; dcxlvi L; dcXL et vi C*; sexcenti quadraginta et sex F; sexingenti quadraginta et sex M II milia от. КP II qui A Ha. Il fingebant ABDG Ha.; fingebit C; finget КP; fingeuit L; fugiebant M II se от. В

    Apc XIII, 11 -XIV, 18

    221

    20 seruare per septem dies. Aut 'numerum nominis eius' intellegitur iuxta hebream linguam, aut numerus exercitus eius, aut nu merus discipulorum eius. XIV, 6 Recapitulatio. VIDI ANGELVM VOLANTEM PER MED1VM Ha is CAELVM: hic angelus Christus, per medium caelum per eccleRa m siam. 8 ALlvs angelvs prima praedicatio. BABYLON mundus intellegitur; СEСЮ1Т de malitia, quando Christus uenit in mun5 dum; A vino FORNICATIONIS SVAE, ab idolatría. 9 ET alivs AN GELVS, alia praedicatio. 10 MIXTVS MERO, quia misericordiam in paenitentibus habet et negligentibus seueritatem iudicii. 14 ET VIDI NVBEM CANDIDAM: hic nubes corpus Christi intellegi tur, corona aurea sua diuinitas, et in manv eivs falcem acvRa. 105 ТАМ, praedicatio euangelii. 15 ET ALIVS ANGELVS, alia praedica1 1 tio. 18 ALIVS ANGELVS, QVI HABET POTESTATEM SVPRA IGNEM, ordo praedicatorum uel Raphael; BOTRVS VINEAE, hoc est peromittit N usque ad XIV, 7 iudicii 20 septem] sex BКL II aut] et Ra. II numerus DGHКLMNP Ra. II nominis] hominis В; от. GH Ra. II intellegit C; intellige E; intelliguntur M 21 iux ta] iuda D II hebraicam A Ha.; hebraica L; hebrea D; habitant M II lingua DL II numerus1] numerum BCК; merus D; numerus1... aut2 от. P II exercitus eius от. FM II numerus2] numerum BCEFК; numeri M; + nominis EFMP 22 eius от. CFMP XIV, 1 recapitulatio от. ПК II uidi...(3).. .praedicatio от. GH II angelum bis scr. A*; + dei BК II uoluntatem D 2 caelum1] caeli F2M II hic. ..cae lum2 от. AD Ha. Il christi C*P; + est L II medio caelo E II caelum2 от. C*F MP; + id est С2 II per2] + mediam BКL II ecclesia E; ecclesie P; + et BКL 3 aliis angelorum D; ~ angelus alius К II babilon CDGHКMP: babil Ion EL 4 de] in A Ha.; quidem H Ra.; от. BК II ~ uenit christus H Ra. Il mundo D 5 a uino] animo M; + ire L II ydolatria M; idolatriae G; idola E 6 alia praedicatio от. CFGHMP Ra. Il mistus C*; mixto M II miseri cordiam] in misericordia CFM; omnia L 7 in от. L; ~ habet in negli gentibus et paenitentibus К II habebit C; abiit FM II neglientibus H; neclegentia L II seueritate FM; seueritatem iudicii от. BК 8 hec N: Il nubs AB Ha.; nubis CFN* 9 cornua C*N II ~ diuinitas sua M II diuinitatis D* Il et от. CFGHNP Ra.; et. ..(10). ..euangelii от. M II eius от. GH Rd. Il acutam] acta D* 10 euangl A: euangelica ПК Ha. Il et от. BК II ~ angelus alius G II ala A; alia...( 1 1)... angelus от. BК 1 1 alius] praeт. et CFGLMNP; alius angelus qui от. H Ra. Il angelus от. CGNP Ra. Il super BCDFHКMNP Ra. 12 ordo] arbor С; ardor DFGHMP Ra.; arborum N II praeceptorum D; praedicationum E; praedicator F II uel от. N II rafahel C; raphahel DEFHL N*; ramphael К; от. N2 II borros A*C(ex botirus)/' Ha.; butruos L; от. К II uineae от. К II est от. AM Ha. II perfectos С2LP; + in fide A Ha.; + quia FM XIV, 1 (/. TY Apc 467 (186,1-5): isti periochae respondet Beati liber sextus; liber septimus Beati hic incipit

    222

    15

    Ra. ¡об

    5

    Ra. 107

    Commemoratorium

    fectus. 20 CALCATVS EST LACVS EXTRA CIVITATEM secundum historiam, quando passus est Christus, secundum sensum peccatores, qui calcandi erunt foris ecclesiam; VSQVEAD FRENOS EQVORVM, heretici, qui sunt freni peccatorum; PER STADIA MIL LE SEXAGINTA, magnitudo uindictae. XV, 1 ANGELOS SEPTEM septem ordines praedicatorum de hereticis. 2 MARE viTREVM baptismum significat, MIXTVM SANGVINE, martyrium; HABENTEM CYTHARAS DEI, laudes dei. 5 aperTVM EST templvm tabernacvli testimonii in caelo, scriptura in ecclesia. 6 SEPTEM ANGELI septem ordines praedica torum; vestiti lapide mvndo candido: Christus uel corpus Christi intellegitur; ZONAS AVREAS, perfectos sensus. 8 IMPLETVM EST templvm FVMO: profunditas mysteriorum aut conpunctio cordis. XVI, 1 ITE ET EFFVNDITE SEPTEM FIALAS IRAE DEI IN TERRA .' ad praedicatores dicitur. 2 ET ABIIT VNVS: prima praedicatio; omittit N XV, 7 impletum - XVI, 14 uitae 13 calcati Ha. II locus CFMNP II ciuitate E II secondum D 14 passus] patus B* II secundo sensu E 15 quia CDFGHMN Ra. II calcandi] eiecti В К II erant E; sunt BК II fores E; + extra H* Ra.; ~ extra foris H2 II ecclesia BL; ecclesiae E II ad от. CFMNP II frenus C*N; frenum D 16 aequorum AL Ha.; eorum FM II heretici] id est hereticos С2 II qui sunt] sunt (от. qui) D; quasi GH Ra. Il estadía D 17 sexaginta] LX AN; dc G: sexcentos H Ra.; sexcenta К; sexcenti L; + mille BК II magnitudine A* XV, 1 angelos] angelus A*BCDКN; angelí GH Ra. Il septem1] septimus В CD{ex-lemus)К II septem ordines] septimus ordo К II praedicatorum] angelorum N II de hereticis] ex hereticis L; от. BFКMP 2 sanguinem CFL 3 martyrio К; martirum GHN; martyrum Ra. Il habentes BGHL Ra. Il cytaras D; cyharas A Ha.; citharas CEMP Ra. Il dei1 от. A Ha.; + id est L II laudes dei] laudes domini N; laudes sunt P; laudis {от. dei) С*; от. GH 4 est от. A Ha. Il templum от. A*M; + dei GH Ra.; + et P II tabernaculum B*C*DFGH MP Ra.; tabernaculii A Ha. Il caelo] + id est C2 II scriptor CFMNP; scriptorum GH Ra. 5 in от. P II ecclesiarum P; celo N II angelí от. P II praedica torum] + sunt L 6 uestitus A Ha.; uestioli L II lapidi A* Il candido от. BE GH Ra. II uel corpus christi от. N 7 christi] eius В II zona D: sonas P II perfectus CDFMNP; perfectio A Ha. Il sensus] sensos L; sanctos GH Ra.; in tellegitur A Ha. 8 fomo A*G* Il profunditos P II aut] uel ß II punctio D* XVI, 1 ite] isteL II et от. AD Ha. Il effundit L II septem от. К II phialas КP Ra.; fílalas L(uid.); filias M; + plenas E II terram ABCHP Ha. Ra.; + et P 2 dicit BК; dirigitur D II habiit К II unus] primus C2GHL Ra. Il primam praedicationem GH Ra.; от. L; + et BC2КL 14-15 secundum... ecclesiam] ex Tyconio, cf. CAE Apc 1 1 (249,20-22) XV, 2 cf. supra IV, 22 3 laudes dei] ex Tyconio. cf. CAE Apc 12 (250. 11) = PRIM 4 (221,19) 6 *Gal 3,27; cf. BED Apc 3,27,10-1 1 (443)

    Apc XIV, 18- XVII, 3

    223

    нa. 19 EFFVDIT IN TERRAM, super peccatores. 3 ET IN MARE, super gentilitatem. 4 TERTIVS SVPER FLVMINA, super hereticos et perse5 CUtOres. 8 ET QVARTVS EFFVDIT FIALAM SVAM IN SOLEM, id est praedicationem et uindictam in ecclesiam. 9 blasphemaveRVNT NOMEN DOMINI, Uli qui declinauerunt. 12 IT PARARETVR Ra. m via REGIBVS AB ORTV SOUS, illis qui intrant per fidem in eccle siam. 15 ECCE VENIET SICVT FVR: Christus est; QVI CVSTODIVNT 10 vestimenta, castitatem. 19 et facta est civitas magna in tres partes, hoc est totus mundus, una pars fidelium, alia infidelium, tertia antichristi. 20 ET OMNis INSVLA FVGIT, omnis ecclesia, ET MONTES NON SVNT INVENTI, sancti aut aduersarii potestates. 21 ET GRANDO MAGNA, grauitudo uitae. Ra. /oc XVII, 1 Ista meretrix totus mundus intellegitur; QVI SEDIT SVPER AQVAS, super populos. 3 Bestia antichristus, mulier foromittit N usque ad XVI, 14 uitae 3 effundit A*E; + fialam suam L II in1] super P II terra BCDEFM; + primam praedicationem L II et от. CFGHLMP Ra.; + secundus A2C2GHL Ra. II mere A* II gentilitate D 4 tertius] + angelus BК; tertius. . .persecutores от. FM II hereticis D II et] + super L II persecutores] peccatores AL Ha. 5 quartus] + angelus GHК Ra. Il effundit A Ha. Il phialam КP Ra. Il suam от. CFGHMP Ra. Il sole CEFКLMP; sola D II hoc est L; + in CFGHMP Ra. 6 praedicatione CFMP II uindicta D II e(c)clesia BDFКM; eccles(i)is A Ha.; + super eos qui CFGHMP Ra. Il blasphemarunt A* Ha. 7 domini] dei CEFH2LMP; от. H* Il declinauerunt] + a fide BК II ut] praeт. et К II praeparetur GH Ra.; paretur К; praepararetur P 8 uiam D II orto A* Il solis] + illius A Ha. Il illi ADGHL Ha. Ra.; от. BК II intrent В II per fidem] in fide CFMP; in fidem EL; + id est E; ~ in ecclesiam (+ ** G) infideles GH Ra. Il in от. L II ecclesia BCEFКM; ecclesie L 9 ecce] praeт. et G II uenit GH Ra.; + et A* Il fur от. P; + hic fur BК II est] intelligitur К; от. L; + bead A Ha. Il qui] + uigilat et L II custodit BL 10 uestimenta] + hoc est CFGP; + id est КM; + sua hoc est H Ra.; + sua id est B; + sua ne nudus ambulet id est L II et] ut C* Il fracta G 1 1 tres от. L II hoc est] id est L; от. GH Ra. Il mundus] + intell(e)gitur GH Ra. Il alium F 12 infidelitatis L; + et E; + alia G* Il antichristo A*F; ant(i)c(h)ristus EM; antichristorum P II et от. L II insola L II fugit] + id est C2 13 montes] + statim C(**statim)G/' Il sunt] + statim H Ra. Il inuenti] + statim FM II aut] autem A Ha. Il aduersaria A*; aduersari(a)e DFGHКLM Ra. 14 potestatis E; + intell(e)guntur FM II magnus D; + ut C*; + id est К II grauitudo] granditudo M II uitae] terrae GH Ra. XVII, 1 ita M; iste P* Il intellegitur] est В II qui] quae BКN2P II sedet BDFGHКMNP Ra. 2 populum A Ha.; populus D; + et uidi mulierem sedentem super bestia L II antichristos A*; + est P II fonicaria sic D; ~ totius mundi fornicatio H Ra. XVI, 9 *Mt 24,43. 44 par; *1 Th 5,2. 4 Apc 13 (253,23-26) = BEA Apc 8,8,4 (552)

    11-12 еje Tyconio, cf. CAE

    224

    5 Ra.iio

    5

    Ha 2o

    Commemoratorium

    nicatio totius mundi, coccínea propter sanguinem martyrum. 4 POCVLVM IN MANV uoluptas carnis. XVIII, 1 Iste angelus Christus. 2 CECIDlT BABYLON MAGNA, humanum genus. 19 ET MISERVNT PVLVEREM SVPER CAPITA SVA: recordatio peccatorum intellegitur. 20 exvlta svper ea, CAELVM, hoc est uirtutes caelorum. 22 vox MOLAE uox praedicationis. XIX, 11 Recapitulatio. VIDI CAELVM APERTVM, ecclesia; EQVVS ALBVS Christus. 12 IN CAPITEEIVS DlADEMATA, praemia, MVLTA. 15 GLADIVS acvtvs uerbum dei; VT IN IPSO PERCVTIAT GENTES, id est spiritaliter. 16 Vestimentum sancti; per FEMORE, qui sunt perfecti in coniugio. 17 Iste angelus Christus est; hic aues aut sancti intelleguntur, qui conuerterunt peccatores per praedicationem, quasi cibus illorum fierent, aut secundum alium sensum aduersarii potestates, qui uindicant super pecca-

    Ra. I11

    3 totus A* II coccina AD: coccineae GH Ra.; coctinea L II martyrium L; martyrii К 4 poculum] populum A Ha.; pugillo D II manu] + aureum L II uoluntas DG II carnis] + intellegitur BК XVIII. 1 iste] in te F; praeт. et post haec uidi alium angelum L II chris tus] + intell(e)gitur BК; + est CFGHMNP Ra. II caecidit К: bis scr. A Ha. II babilon BGHMNP; babyllon EL 2 humanus N* II genus] + intell(e)gitur BК II et.. .(3)... intellegitur от. К II puluera CD 3 exultat DL II eam AL Ha. Ra.; eum DGHM 4 hoc est от. А Ha. II uirtus GH Ra. II caelorum] + et L II molae] + non audietur id est /. II praedicationum /. XIX, 1 recapitulat D; от. BК; + elL\\ uid' A II ecclesiam BFGHКMN Ra.; praeт. hoc est CDFGHMNP Ra.; praeт. hoc in loco et add. est L 2 christus от. К; + est FM II capitae A Ha. II eius] aeius D II dyademata M; diademate C*; diadema DL(utd.); + multa К 3 ut] et D II in от. BК II percu(t)iet CDN; + omnes GH Ra.; + SIC* 4 spiritaliter] + habet in uestimento et in fomore (ut uid.) suo scriptum L II uestimenta B; uestiti sunt P; uestimentum...(5)...in от. A Ha. Il sancti] + intell(e)guntur BК II foemore E: f(a)emorem FP; f(a)emur BGHКM Ra.; femora L 5 ~ perfecti qui sunt К Il perfecti] iuncti D; ~ in coniugio perfecti et uidi angelum stantem in sole L II iugio A Ha. Il est от. ADE Ha. Il hic] hae BК; от. L 6 aues] + quas congregatas uidit L II aut] ut A Ha.; от. L; ~ intelliguntur aut sancti P II intel legitur AL Ha. Il qui] quos P II conuertunt E II peccatores] praedicatores CNP Il per] propter CN 1 praedicationem] + et B; + qui L II cibi BE II eorum BК Il fierint A Ha.; fuerint CFNP; fuerunt BDGHКLM Ra. Il aliud L: alium sen sum] sensum eorum suum M 8 aduersari(a)e DFGHКLM Ra. Il potestatis E; potentes sic N II quia DGH Ra.; quae К II uindicat H; iudicant EN XVII, 3 *Apc 17,6; cf. BEA Apc pr 1,5,76 (37) XVIII, 1 iste angelus christus] ex Tyconio, cf. BEA Apc pr 1,5,81 (38) XIX, 1 recapitulatio] ex Tyconio. if. PRIM 5 (263,85-86) Il equus albus christus] cf. VICn Apc 19 (136.1-2) > HI Apc 19 (137.16-17) 3 cf. supra I, 90-91 5 hic - 8 peccatores] ex Tyconio, cf. BED Apc 3.33,98-101 (503)

    Apc XVII,3-XX, 13

    225

    tores. 20 PSEVDOPROPHETA antichristus est. Vsque dum MISSI 10 SVNT DVO in STAGNVM ignis, hoc est antichristus cum peccatoribus. XX, 1 VIDI ANGELVM DESCENDENTEM DE CAELO, HABENTEM CLAVEM ABYSSI ET CATENAM IN MANV: iste angelus CUstOs inferni est; quando Christus passus est, tunc ligauit diabolum. 3 mille ANNI nouum testamentum intellegitur, quia perfectus nu5 merus est, non, sicut heretici putant, ligatus est diabolus usque ad finem mundi. 4 et regnabvnt cvm christo mille annos Rain iusti, hoc est usque ad diem iudicii, donec accipiant inmortalitatem. 5 RESVRRECTIO PRIMA iustorum est, quando exeunt de corpore et uadunt ad requiem. 11 VIDI THRONVM IN CAELO, 10 sedes dei; A cvivs CONSPECTV FVGIT CAELVM, aduersarii potestates, ET terra, peccatores. 12 mortvos magnos, propter multitudinem peccatorum, PVSILLOS, qui minus peccauerunt; LIBRI APERTI, conscientia singulorum. 13 MORS, quod est INFERNVS:

    omittit N XX, 9 uidi - 14 antichristus; ex parte legi nequit A 13 aperti conscientias singulorum mons (sic) pecca terra fernus 9 pseudopropheta] per pseudoprophetam D II est от. A Ha.; + atque d(i)abolus CN II usque... (10)... antichristus от. CN; usque dum от. BGHL Ra.; + uiui GHL Ra. II dimissi A Ha. 10 sunt] + hi (иel in?) ista L II duo in stagnum] duobus stagno (от. in) I . II hoc] id H Ra. II antichristus] + atque d(i)abolus CFG2MNP; + et diabolus G*H Ra. II cum peccatoribus от. BК XX, 1 uidi] praeт. et L II descendentem bis scr. H*; descendente L 2 abissi GHP; habysi L II et catenam] et catenas К; et cathena magna L; от. В* II in от. H II manu] + sua BL II angelos M II custus DL2 II infernus C* 3~ est passus К II est2 eras. A; + christus G II alligauit L II diabolum] + per anno (sic) mille hic L 4 annis D II intellegitur] est В II qui CFMNP II perfectus] persecutus D 5 est1] intellegitur D II putauit M II ~ diab(u)lus ligatus est A Ha. Il est2 от. N 6 ad] in BH Ra.; от. D II fine L II et от. A Ha.; bis scr. F Il regnabant L; regnauerunt GH Ra. Il cum от. M II mille] oms L II annis DGH КL2 Ra. 7 hoc est от. A Ha. Il est от. N* Il usque от. BК II accipiunt L; accipient H Ra. Il mortalitatem M; + haec est L 8 prima] + id est L; ~ ius torum prima AP Ha. Il iustorum от. FM II est] intelligitur FM; от. CH*LN 9 ad] in В II uidi] praeт. et L II thrunum A Ha.; throno D II in caelo] id est L 10 sedis BCFLM; sedem GH Ra. Il dei от. D II a] e fi II fu***git L; ~ c(a)elum fugit H Ra. Il caelum от. A* Il aduersari(a)e DFGHКLM Ra.; praeт. id est GH Ra.; + uidelicet FM II potestatis EL; potestas M 1 1 et terra peccatores от. H*; et. ..(12). ..peccatorum] ~ murmur magnus propter multitudinem peccatorum et terra peccatores D II terra] + id est FtfM Ra. Il peccatoris С II mortuos magnos] motus magnus E 1 2 pulidos A*; pusillus DE II qui minus] quia nimis M II peccauerunt] peccatorumA Ha. Il liberiZ.2 13 aperti in ras. D II conscientias A О Ha.; conscientiae H Ra. Il mors... infernus] cf. primum apparatum supra II est от. M; + ** С

    226

    Commemoratorium

    inferior ista terra infernus dicitur, et mors diabolus et antichris15 tus. Ra.iis XXI, 10 Hic ciuitas Hierusalem ecclesia intellegitur. 11 LVMEN EIVS S/CVT LAPIDE PRETIOSO, id est Christo. 12 MVRVM MAGNVM, fldem. 13 AB ORIENTE PORTAE TRES significat illos qui ab infantia ueniunt ad fidem trinitatis; AB AQVILONE POR5 TAE TRES, qui ueniunt de potestate diaboli; AB AVSTRO PORTAE Ha. 2i TRES, qui sunt in prosperitate saeculi et conuertuntur per paeniRa. im tentiam; ET AB OCCIDENTE PORTAE TRES, qui ueniunt in senectute. 15 Per arvndinem secundum historiam et metitur et scribitur; arundo aurea praedicatio euangelica intellegitur. 16 Civi10 TAS IN QVADRO POSITA EST, id est super quattuor euangelia; longitvdo fidei, latitvdo caritatis, altitvdo spei. 18 Per aurum sensus scripturarum, per VITRVM baptismum, 21 per laciniosus est A XX, 14 et mabo\us; omittit N usque ad XX, 14 antichristus; desinit L XXI, 9 arundo 14 inferiorum GH Ra.; inferiori L II infernus от. Ha. II dicitur от. CFGHMP Ra. Il et1] est M II mors] + et H Ra. Il sequuntur hic in codicibus uerba XXI, 17 isti... (18). ..significat; quam sententiam infinem capituli sequentis trans pose, textus ordinem perturbatum esse existimans (uide prolegomena p. 181) XXI, 1 hic] hostendit mihi ciuitatem sanctum hec / II ciuitas от. В II ec clesia от. AGH Ha. Ra. II intellegit L 2 sicut] simile GH Ra.; simili L; от. А Ha. Il lapides А2 Ha.; lapis В; lapidan D; lapidi GH Ra.; от. К II pretiosi A2 Ha.; pre(t)iosus BК; pretiosum DL; preciose M II id est christo] de christo К; de christo dicit В; id est christum L; id est christus ADM; quod est christus GH Ra.; id est christi Ha. II murum] praeт. habebat L 3 magnam E; in giro К; + id D II fides К; + rectam L; + intellege В; + intelligitur К II significant CEFGHMNP Ra.; sigñf В II eos В; + homines К 4 fidem] + sancte M 5 tres] + hi sunt L 6 tres от. A* Il prosperitatibus H Ra. Il conuertunt CN II per] ad CDFGHMNP Ra. Il penitentia L 7 et от. BGHК Ra. Il tres] + iili L 8 per arundinem... (9)... arundo] et licit sero perfectius conuertuntur habebat mensuram arundineam auream haec arundo L (hic desi nit) Il harundinem ABEКM Ha. Il istoriam E; hystoriam FHN II metitur] mittitur DE 9 harundo ACEКMNP Ha. Il euang A; euangelii DGH Ra. Il in tellegitur от. AB Ha. Il ciuitas... (10)... euangelia от. FM 10 quadru E; 4"adro A II est1 от. AE Ha.; id est от. G 11 longitudo fidei от. BК II fides A Ha.; fidem M II karitatis H; caritas ABC(corr.?)КN Ha.; caritatem M II ~ spes altitudo В К II spes ABК Ha.; spem M 12 sensum CEGHNP Ra. Il scripturae D II baptismus M XXI, 1 ciuitas... ecclesia] *Hbr 12,22; ex Tyconio, cf. CAE Аре 19 (273, 9; 276,22-23) 2 lapide. . .christo] ел Tyconio. cf. CAE Apc 1 9 (273, 1 617) = BEA Apc 12,2,31 (623) 1 1 longitudo... spei] saepius legitur apud Patres, e. g. RUF Gn 2,6 (37.13-17); GR-M Ez 2.7,2 (316,51-55. 68 - 317, 73); IS 3 Rg 2.3 (415A) 12 per... baptismum] cf. supra IV, 22; XV, 2

    Apc XX, 13 -XXII, 2

    227

    portas principes ecclesiarum intelleguntur, platea civitatis latitudo mandatorum intellegitur. 19 Duodecim lapides hii 15 sunt: PRIMVS IASPIS, saphirus calcidonius smaragdus 20 sardonix sardinus crisolitus berillus topazius crisoprassus iacinctus ametistus. Isti duodecim lapides figuram duodecim apostolorum tenent; diuersas colores habent, diuersitatem meritorum significat. Ra.115 XXII, 1 FLVMEN AQVAE VIVAE sCriptura diuina. 2 IN MEDIA platea, in ecclesia; ex vtraqve parte flvminis lignvm viTAE, Christus in nouo et ueteri testamento; ADFERENS FRVCTVS PER MENSES SINGVLOS, per doctrinam duodecim apostolorum 5 usque in finem saeculi; per folia extremi praedicatores intelle-

    deficit L; desinit M XXI, 13 ecclesiarum; Merque tamen habet XXI, 17 isti - 1 8 significat, quia ilia sententia in omnibus codicibus transposita est ad fi nem capitis praecedentis; laciniosus est A 17-19 duocim...habrsitas. . .significa 13 porta D II princeps A Ha. II intell(e)gitur ACNP Ha.; от. BК II platea.. .(14) ...intellegitur от. BCFGHКNP 14 mandatorum] + dei A Ha. II intelle gitur от. A Ha. II duodecim] decem A Ha. II hi C2EGP Ra.; isti BК; от. D 15 primus] + ** С II saphyrus ABDFH Ha. II calcedonius BGК Ra.; carcidoneus C*; sardinus D; sardonius F II zmaragdus ABD Ha. II sardonis GH; sardonyx Ra.; от. BК 16 sardinus ex sadinus C; sardius BF Ra.; sardo nius E; sardinis К; от. GH; post berillus infra transp. P II chrysolitus A Ha.; chrisolitus DFК; chrysolithus Ra.; post quem iacinctus (iacintus ex iacentus C; hyacinctus Ra.) contra ordinem textus biblici transponunt CDFGHNP Ra. II beryllus Ra.; + onichinus К II topazyus D; topatius AC Ha.; topacius F; in ras. N II chrisoprassus AF Ha.; crisopassus ВC*; crisopasus C2N; cyrobrassus E; crisoprasus G; chrisoprasus К; crhysoprasus Ra. II iacinctus] hyacintus A Ha.; iacinthus B; hyacinctus E; supra post crisolitus transponunt CDFGHNP Ra. 17 amitistus D; amitextus E; amethystus Ra. II uerba isti. ..(18)... si gnificat, quae huc transposui. leguntur in codicibus post XX, 14 antichristus II istae £ Il lapides от. A Ha. Il figura L; ~ duodecim apostolorum figuram В II duodecim от. К 18 tenentur D II diuersi GH Ra.; diuersos BКL; diuersitas CFN; diuersitates P; uniuersitas M; praeт. quod В II colorum FN2; colo ris P; celorum M II habent от. CFGHMNP Ra. II diuersitate E; diuersas L; diuersitas ADM* Ha.; diuersitatis M2 II meritorum] morum К II significant CFGHNP Ra.; significationes L XXII, 1 uiuae] uitae CFКNP II scriptur(a)e CP II diuine P II in media] in medio AF Ha.; in medium BК 2 plateam BК; + id est В II in] + mediam В К; + media GH Ra. II ecclesiae A; (a)ecclesiam BК 3 in. ..testamento] in nouo et uetere testamento CDNP; ~ in nouo testamento et uetere (ex -res A ) AF Ha.; ~ in ueteri testamento et in nouo G; ~ in ueteri et in nouo testamento H Ra. Il fructum ABК Ha. 4 ~ singulus (!) menses D II ~ apostolorum XII C*N 5 in] ad CDEFGКNP II saeculi] mundi CFGHNP Ra. Il intellegitur A Ha.

    228

    Ra lió 10

    15 Ho. 22 Rain 20

    Commemoratorium

    guntur. 10 NE SIGNAVERIS VERBA PROPHETIAE HVIVS, hoc est ne abscondas. 11 qvi nocet noceat adhvc etqvi In sordibvs EST SORDESCAT ADHVC: de Iudaeis, de hereticis uel de antichristo dicit, non imperatiuo modo, sed illorum infidelitatem pronuntiat. 14 BEATI QVI LAVANT STOLAS SVAS, hoc est illorum cor pora, per castitatem, per baptismum, per martyrium, per paenitentiam; VT S1T POTESTAS EORVM IN LIGNO VITAE, ut habeant partem cum Christo, et per portas Intrent in civitatem, hoc est per fidem trinitatis in ecclesiam. 15 FORIS CANES, Iudaei, ET VENEFICI, heretici, ET INPVDICl, item heretici, ET HOMICIDAE, Iudaei, ET IDOLIS SERVIENTES, gentiles, ET OMNES QVI AMANT ET FACIVNT MENDATIVM, omnes peccatores. 16 Christus misit ANGELVM suum, hoc est Iohannem. STELLA SPLENDIDA, Chris tus in resurrectione. 17 et spiritvs et sponsa dicvnt 'vení : ecclesia optat per spiritum sanctum ut Christus ueniat ad iu-

    deficiunt LM; laciniosus est uel legi nequit A 8- 1 1 de hericis uel de antiisto. . . mod sed \\\ pnuntiant...qui hoc e- illor/ corpora p castiKarem p_ baptismum> p martyrrïï 6 ne] nec A(uid.); ne et Ha. Il huius от. GH Ra. 7 abscondes E; + ea CF GH(ex ei)NP Ra. II et...(8)...adhuc от. ABD Ha. Il qui2 от. P* II in sordibus] in sorde F; sordidus P; sordis С 8 adhuc от. К II de iudaeis de hereticis] de iudeis et de hereticis DF; de iudaeis et hereticis К: ~ de hereticis et iudeis В II uel от. H Ra. || de3 от. BКP* 9 dicitur ABК II imperatiue К; inparatiuo Ha. Il modo от. К II illorum infidelitate A(?)CD; illorum infidelitates E; ipsorum infidelitatem К; propter infidelitatem B; ~ infidelitatem illorum H Ra.: praeт. de A(uid.) Il denuntiat B; pronuntiant A 10 labant C; lauabant E II stolas suas] uestimenta К; от. В II illorum corpora] ~ corpora sua В 1 1 per1 от. H* Il martyrium] + et BCDEFКNP II per4 от. BP 12 earum CEN II in ligno] lignum CDFNP; ligni BК; ligno (sine in) E II ut2] et A Ha. 13 per от. A Ha. II in от. В II ciuitate F; + dei H Ra. 14 in ec clesia E; in ecclesias В; от. CFGHNP Ra. Il foras C(ex fores )fW II canis AC N* Ha.; carnes H*; + hoc est A Ha.; + id est H Ra. Il etow. К; ~ uenefici et В; ~ heretici et uenefici E 15 uenificii A; ueneficii Ha.; malefici H Ra. II heretici] + ****** G* Il et1 от. D* II pudici C; inpu**dici A* II item] ita D; item heretici от. ABК Ha. Il et2 от. ACFNP II homocidiae A; homicidiae Ha.; + et CFNP 16 ydolis N II et omnes от. BК 17 faciunt mendatium от. BК II peccatores от. К; + significat F II missit C2 1 8 suum от. CD EFNP II hoc est] id est BК; ad E II splendida] + et matutina GH Ra. 19 et ...(20)...iudicium от. F II spiritus] sponsus К; ~ sponsa et spiritus H* Ra. Il dicunt] discutit CN; dicit H Ra. 20 ~ per spiritum sanctum optat N II sanc tum от. BGHК Ra. Il ~ ueniat christus BК XXII, 10 stolas- 1 1 castitatem] cf. supra VII. 19 tione] cf. supra II, 10

    18 stella... resurrec

    Apc XXII, 2-19

    229

    dicium. ET QVl AVDIT DICAT 'VENÍ: id est quicumque implet scripturam sanctam. 18 SI QVlS ADPOSVERIT AD HAEC, hoc est heretici, qui male intellegunt de mille annis corporaliter uel de sOlutione diaboli. 19 S/ QVlS DEM1NVER1T DE VERBIS PROPHE25 TIAE HVIVS, id est ut aliquid inde non suscipiat.

    deficiunt LM 21 autdit A Ha. II dicit С II id est] idem E II adimplet A Ha. 22 sanctam] sacram H Ra. II haec] hoc GH Ra.; q N2 II hoc est от. GH Ra. 23 hereticus BК II intell(e)git BК; intelleguntur£> Il uel de solutione] uel dilatitudinem С FN; uel dilectitudine P; uel desolutionem A(ex uel desolationem)£; от. GH Ra. 24 diminuent CDFHNP Ra.;mmutrA BК II prophete A* 25 ali quid] aliqua G II non от. A Ha. Il suscipiant A Ha.; susripiat F; credat GH Ra.; + condem(p)nabitur BК; + amen P; + auferet deus partem eius de ligno uitae et de ciuitate (et deum uitate Ha.) sancta et quae scripta sunt in libro isto dicit qui testimonium perhibet istorum etiam nenio cito amen ueni domine iesu gratia domini nostri iesu christi cum omnibus uobis amen А Ha. Subscriptio explicit liber sancti ysidori episcopi A Ha.; explicit В; explicit expositio hieroñ in apocalipsis D; **** (quattuor litterae maiusculae erasae, non uidetur fuisse expî, forsitan amen) explanado apocalypsin ioh- E; explicit commentum beati hieronimi presbiteri in apocalipsin beati iohannis apostol i et aeuangelistae F; nulluni subscriptionem habent CGHКNP Ra.; in fine deficiunt LM post octo lineas uacuas, eadem manu ac textus hunc librum posteriorem beatus baturicus gratia dei episcopus scribere iussit ad seruitium dei et sancti emmerammi (et s. e. arcte in rasura, manu s. X; lectio genuinа breuior dis cerní nequit) et ad salutem corporis et animae eius ac collocare in unum priorem et posteriorem С (uide prolegomena p. IM); ante et post hanc adnotationem leguntur uaria additamenta saec. X, inter quae gratias referamus deo quia finem gratias referamus deo qui est initium et Hnis quod istum librum percurrimus scribendo heu p dolor non intellegendo (idem additamentum habet N)

    DE ENIGMATIBVS EX APOCALYPSI JOHANNIS

    Introduction

    C'est В. Bischoff qui a, le premier, attiré l'attention sur une vaste compilation exégétique couvrant l'ensemble des Écritu res, qui est intitulée, dans les manuscrits, Paисa problesmata de enigmatibus ex tomis canonicis {Wendepunkte 1 A). Cet auteur la caractérise comme un Bibelwerk, une «Bible commentée», et le terme a été ensuite employé abusivement à l'instar d'un titre, de même que celui de Reference Bible, encore moins adéquat, imaginé par les auteurs anglo-saxons. Jusqu'il y a peu, seuls quelques menus fragments du De enigmatibus avaient été pu bliés à titre d'échantillon1. On dispose maintenant du premier volume d'une édition à paraître dans la collection des Scriptores Celtigenae; il contient la préface et les commentaires du Pentateuque2. Le compilateur semble avoir accordé à l'Apocalypse une at tention particulière; il y consacre plus d'espace qu'à aucun au tre livre biblique, compte tenu de leur longueur respective. Alors que d'autres font seulement l'objet de scolies éparses, la vision de Jean méritait à ses yeux un commentaire approfondi. Ce commentaire devait trouver place dans le présent volume; en effet, il s'inscrit dans la même tradition exégétique que le Commemoratorium, qui précède, et puise, pour le surplus, à la même source que la recension augmentée du Commemorato rium, qui suit.

    1 A. Mai, Spicilegium Romanum, 5, Rome 1841, 144-145: A. Holder, Die Reichenauer Handschriften. 1. Die Pergamenthandschriften, Leipzig 1906, 440; A. Wilmart, RB 42 (1930) 76; Id., Codices Reginenses Latini, 1 , 1937, 168-170. 2 Paиca problesmata de enigmatibus ex tomis canonicis. Praefatio et libri de Pentateucho Moysi, ed. G. MacGintY, Turnhout 2000 = CCcm 173 = Scriptores Celtigenae 3.

    234

    De enigmatibus

    Les manuscrits Les manuscrits, peu nombreux, ont déjà été présentés dans le premier volume de l'édition précitée, ce qui me permet, sur ce point, d'être bref. L'ouvrage n'est conservé tout à fait au com plet que dans le ms. Paris BNF lat. 1 1561 (milieu du 9e s., pro venant de Saint-Germain-des-Prés, vraisemblablement d'ori gine française, sigle P). Le ms. München BSb Clm 14276 + 14277 (début du 9e s., originaire de S. Emmeram de Regens burg, sigle M) contient également l'ensemble des commentai res sur l'Ancien et le Nouveau Testament, mais avec quelques lacunes (pas dans l'Apocalypse). Le ms. Vaticano BAV Regin. lat. 76 (probablement originaire du nord de la France, vers 800 ou peu après) transmet uniquement la préface et le commen taire sur la Genèse, amputé de sa dernière page; il conserve un état plus ancien du texte que les deux autres. On connaît également deux recensions abrégées {Wende punkte IB et 1С), dont une sous forme de questions et ré ponses. Seul un manuscrit de la première (Salisbury Cathedral 115, du 11e s.) et un de la seconde (Lyon BV 447, vers 900) contiennent le début du commentaire de l'Apocalypse, soit 16 ou 17 lignes de texte, couvrant Apc 1,1 -8\ La dernière page du ms. de Lyon est usée et souillée à tel point qu'il est souvent dif ficile, voire impossible, de la déchiffrer. Autant dire que l'ap port de ces deux témoins très partiels à l'établissement de no tre texte est quasi nul. Ils confirment cependant que, comme le suggère la critique interne, la négation est fautive dans une phrase expliquant pourquoi le Christ mérite d'être appelé «le premier et le dernier, commencement et fin de toutes choses», car ils n'ont pas cette négation, présente à tort dans MP4; ils re présentent donc une tradition distincte des deux manuscrits contenant le texte intégral. Les mss P et M sont indépendants l'un de l'autre, mais dé pendent tous deux d'un même modèle, qui ne saurait être iden tique à l'original. Cela résulte à l'évidence des nombreuses fau tes qu'ils ont en commun, au moins de première main. P est 3 Je dois à l'amabilité de M. Gorman des photographies des deux pages con cernées. 4 De enigmatibus ex Apocalypsi, § 10, 12-13 (ci-dessous p. 247): ...primum, quia [non] iniciauit mundum, et finis, quia consumauit illum.

    Introduction

    235

    resté plus proche du modèle que M, où beaucoup de particula rités orthographiques et grammaticales, qui pouvaient passer pour des anomalies, ont été «corrigées»; les longues omissions accidentelles par saut du même au même sont également plus fréquentes dans M que dans P. Les anomalies orthographiques sont, dans l'ensemble, bana les et correspondent en bonne part à celles déjà relevées par l'éditeur de la préface et des commentaires sur le Pentateuque5: - confusion (d'origine phonétique) des graphies ae, ç, e; - confusion (d'origine visuelle) des voyelles a et u; - confusion (d'origine phonétique) des voyelles i et y (P écrit souvent i pour y dans les mots empruntés au grec, le y étant conservé - ou rétabli ? - par M); - confusion (d'origine phonétique) des voyelles e et i, princi palement, mais pas uniquement, en syllabe finale atone; - confusion (d'origine phonétique, au moins principalement) des voyelles о et m; - confusion (d'origine tantôt visuelle, tantôt phonétique) des consonnes b et v (avec perte de la distinction entre le futur et le parfait de certains verbes), с et qu, cet t,d et /,/et ph,fet s; - présence ou absence indue du h, principalement, mais pas uniquement, à l'initiale (p. ex. adhorare); - présence ou absence indue du m final différenciant l'accu satif et l'ablatif singulier, au point que les deux formes sont pratiquement interchangeables; - gémination indue de consonnes simples, fréquente dans P, souvent régularisée dans M; plus rarement, simplification de consonnes doubles (acipit, cocino, efudit, ofert, sesores); - orthographe étymologique par hypercorrection (cumputat, cumsumabitur, cumseruus, cumuenit). Certaines de ces anomalies, lorsqu'elles concernent les dési nences, ne sont pas sans conséquences morphologiques et syn taxiques. Mais il est une particularité d'ordre syntaxique qui ne s'explique pas à ce niveau, et qu'on observe fréquemment dans notre texte: l'indicatif mis pour le subjonctif dans la subordon née complétive ou finale introduite par ut ou ne6. Cette ano5 Éd. citée [ci-dessus n. 2], xvii-xxi. 6 Voir par exemple aux §§ 12,2; 13,43; 15,8-9; 38,14-15; 42,12-13; 49,11-12; 69,22; 72,3-4; 78,5; 92,9.

    236

    De enigmatibus

    malie a été assez souvent corrigée, au moins de seconde main, dans M. Si l'on se réfère à l'usage de P, les nombres cardinaux de vaient être, en principe, écrits en chiffres dans le modèle, les nombres ordinaux, en toutes lettres. En fait, les exceptions ne sont pas rares, surtout dans M; cependant, les nombres ordi naux écrits en chiffres y sont souvent flanqués d'un suffixe de seconde main. L'apparat critique ne rend pas compte systéma tiquement de ces détails, qui ne donnent guère lieu à hésitation quant au sens. Quelques traces subsistent des notae insulaires qui devaient figurer dans le modèle, notamment pour enim et pour auteт. Elles ne paraissent pas avoir été familières aux copistes, car ils se méprennent plus d'une fois à ce propos, en confondant no tamment le h surmonté d'un petit c, qui signifie hic, le h suivi d'un point en haut, qui représente hoc, et le signe ressemblant à un h, sur le dernier jambage duquel se greffe un petit crochet recourbé vers la droite, qui signifie auteт. Les copistes éprou vent également des difficultés à décoder correctement des abré viations qui n'étaient pas courantes dans les scriptoria carolin giens du continent, tel le s surmonté d'un petit i, qui signifie sicut; dans leur texte, il devient assez souvent si ou sic. Mais la principale difficulté à laquelle ils se sont trouvés confrontés, est le fait que de nombreux mots étaient abrégés par suspension dans le modèle, par exemple angî ou angel, an ou añn, apocat, baß, bäp ou babl, candid, ciuïï, diab ou diabl, elymö, euaïïg, herës (= hereses), lib, mens, muliër, pas ou pas sion, pent (= penitentia), resurf, sang, etc. (une liste exhaustive serait fort longue). Certaines formes abrégées sont d'un usage tellement courant qu'on ne saurait dire comment le scribe du modèle orthographiait la forme pleine, p. ex. diabolus ou diabulus (dans cette incertitude, on a écrit ici diabolus). La forme abrégée peut recouvrir n'importe quel cas de la déclinaison. Transcrire le texte en toutes lettres exigeait donc des copistes qu'ils restituent la désinence adéquate, ce qui est loin d'avoir toujours été le cas. On s'explique ainsi de nom breuses bizarreries, par exemple unitatis diuinitatem dans MP au § 37,15, là où il faut lire, de toute évidence, unitatem digni tatis, ou bien natiuitatem baptismi dans P au § 44,12, là où il faudrait natiuitas baptismum (la graphie abrégée naïïïïit bâpt

    Introduction

    237

    est conservée dans M). La méprise la plus curieuse est celle qui, bien qu'aboutissant la plupart du temps à un non-sens to tal, fait écrire régulièrement au copiste de M, à partir du fol. 330R, babilonia pour bab, qui doit se lire babtism(umlilo). J'observe également qu'à partir du même folio, l'abréviation signifiant sicut est transcrite fautivement par si. Ceci me porte à croire qu'à cet endroit, le changement de cahier coïncide avec un changement de main, même si les deux écritures diffèrent à peine, et si Bischoff attribuait l'ensemble des fol. 281-342 à une seule main (plusieurs sont à l'œuvre dans les deux volumes du Monacensis)1. Texte biblique et sources Suivant le schéma des précédentes introductions, il faudrait maintenant traiter du texte biblique et des sources de ce com mentaire sur l'Apocalypse. Le lecteur restera provisoirement ici sur sa faim. En effet, comme beaucoup d'autres parties du De enigmatibus, la section consacrée à l'Apocalypse (ciaprès en abrégé DEAp) a pris pour fil conducteur un travail antérieur, qui, dans le cas présent, est perdu. On peut déjà en soupçonner l'existence en constatant qu'une recension aug mentée du Commemoratorium, éditée plus loin dans le présent volume, est souvent très proche du DEAp, bien que l'auteur ne paraisse pas connaître celui-ci8. Mais l'apport massif de cette source perdue au DEAp devient immédiatement évident, dès qu'on a sous les yeux un commentaire anonyme du 10e s., con servé dans le ms. Cambridge UL Dd.X.16, que G. Lobrichon se propose d'éditer prochainement dans la Continuatio mediaevalis. Les parallèles entre ce commentaire et le DEAp recou vrent la plus grande partie de l'ouvrage; ils vont souvent jus qu'au mot à mot. Le P. McNamara a montré qu'il s'agit pour tant de deux œuvres distinctes, dont l'une ne dépend pas de l'autre, mais dont l'une et l'autre amplifient un même commen taire disparu, remontant à la première moitié du 8e s.9 Aussi

    1 Schreibschulen 1, 194. 8 Voir l'apparat des sources de cette recension aux pages 305-337. 9 M. McNamara, The newly-identifîed Cambridge Apocalypse Commenta ry and the Reference Bible. A Preliminary Enquiry: Peritia. Journal of the Medieval Academy of Ireland 15 (2001) 208-256. On trouvera en appendi-

    238

    De enigmatibus

    longtemps que le commentaire de Cambridge n'aura pas été édité, il est impossible d'étudier le texte biblique ou les sources du DEAp, car il est impossible de faire le départ entre tout ce que son auteur doit à ce modèle caché, et son apport personnel. Pour la même raison, il est impossible de tirer des critères in ternes des informations concernant la provenance du DEAp. Beaucoup de phrases sortent manifestement de la plume d'un moine chargé d'enseignement, qui a une conception fortement hiérarchisée de l'Église10 et qui met la vie contemplative (eccle sia theorica) très au-dessus de la vie active (ecclesia actualis). Il semble toutefois que ce portrait soit celui de l'auteur du com mentaire perdu, plutôt que de l'auteur du DEAp. Toute affirma tion à propos des questions évoquées ci-dessus risque, dans la situation actuelle, de porter à faux11. La même chose vaudrait pour le commentaire de Cambridge, s'il avait été édité avant le DEAp. Pour différentes raisons, il était impossible de les réunir dans un même volume. Il fallait bien que quelqu'un fasse le premier pas. La question du texte biblique doit être tenue, elle aussi, mo mentanément en suspens. Le lemme, parfois fort long, qui fi gure en tête de chaque paragraphe, dans le DEAp, ne coïncide pas toujours avec le texte éclaté qui se lit dans le fil du com mentaire; il a manifestement été ajouté par le compilateur. De nombreuses citations scripturaires sont vieilles latines. Celles des évangiles, par exemple, sont apparentées aux mss VL 12 et 14 et à la couche européenne de VL 26, c'est-à-dire au groupe gallo-irlandais; celles du psautier présentent des points de con tact avec le psautier de Saint-Germain (VL 303). Encore une fois, il est impossible de décider, pour l'instant, si ce fait pointe vers le lieu d'origine du DEAp ou de sa source majeure.

    ce de cette étude une description du manuscrit de Cambridge par David Ganz. 10 Par exemple DEAp 62,10-1 1: «Luna sub pedibus eius», id est ecclesia que minor est subiecta gradibus excelsioribus. - On relève ailleurs dans le texte plusieurs allusions aux septem gradus ecclesiae. 11 On n'accordera donc pas crédit aux quelques indications fournies à ce pro pos par J. F. T. Kelly, Das Bibelwerk. Organization and Quellenanalyse of the New Testament Section, dans: Irland und die Christenheit. Bibelstudien und Mission, Stuttgart 1987, 1 13-123. Rien ne pennet d'affirmer que l'auteur du DEAp aurait lu personnellement Tyconius ou Bède.

    Introduction

    239

    Un fait mérite cependant d'être signalé sans plus attendre: le commentaire perdu dont il vient d'être question, utilisait abon damment Tyconius, dont il cite le texte intégral, alors que les épigones du maître africain, à l'exception de Beatus, ont ordi nairement éliminé ce qui leur apparaissait dépassé, en particu lier les allusions à la situation de la chrétienté d'Afrique du Nord au 4e s. Un seul exemple suffira; à propos de Apc 9,10, le DEAp et le commentaire de Cambridge écrivent: Mensibus quinque, id est pro toto tempore persecutionis annorum quin que dixit, (quae facta est) maxime in Africa12. Rien que cela invite à reconstituer dès que possible leur source perdue, car cette reconstitution conditionne pour une part non négligeable celle du commentaire de Tyconius. La présente édition Compte tenu de ce qui a été dit plus haut, elle suit, en prin cipe, le texte de P, sauf en cas de faute manifeste, ou lorsque certaines anomalies risquaient par trop de déconcerter le lecteur non averti. L'apparat critique rend compte de toutes les particularités orthographiques des deux manuscrits conservés, sauf l'alter nance anarchique de ae/e/e. On peut montrer, plus d'une fois, qu'elles ne sont pas le fait de nos deux copistes, mais qu'elles se lisaient dans le modèle; celui-ci écrivait certainement, par exemple, oblici pour obliqui, comme dans P, sans quoi on ne s'expliquerait pas que M ait lu - ou corrigé erronément en oblitP. Je n'ai pas indiqué, dans l'apparat critique, tous les cas dans lesquels un mot était abrégé, - ils sont bien trop nombreux; mais je l'ai indiqué chaque fois que la forme abrégée, conser vée dans un des deux manuscrits, au moins avant correction, explique la faute de l'autre. Lorsque la leçon d'un manuscrit est citée dans l'apparat, celui-ci en reproduit toujours les abré viations, s'il y en a. L'apparat des sources se borne généralement à relever, en plus des citations scripturaires, les parallèles avec le Comme-

    12 DEAp 52.4-5 (ci-dessous p. 265-266). 13 DEAp 69,14 (ci-dessous p. 274).

    240

    De enigmatibus

    moratorium, - pour montrer que le DEAp s'inscrit dans la mê me tradition exégétique, dont il représente un stade plus avan cé, - ainsi que les citations explicites. Le sigle ф figurant après une référence signale que la même source est alléguée au mê me endroit dans le DEAp et dans le commentaire de Cam bridge, ce qui signifie que la citation provient du commentaire perdu dont l'un comme l'autre s'inspirent. Dans la marge de gauche, le sigle T attire l'attention sur un certain nombre d'interprétations qui sont indirectement em pruntées à Tyconius, comme cela a été expliqué plus haut, et pour lesquelles les parallèles, dans les autres représentants de la tradition tyconienne, sont faciles à trouver, notamment grâce à mon édition du commentaire de Bède sur l'Apocalypse.

    Édition critique

    Sigles et abréviations

    M

    München, Bayerische Staatsbibliothek Clm 14277, fol. 316R342V (Regensburg, s. IX in.)

    P

    Paris, Bibliothèque Nationale de France, lat. 1 1561, fol. 203R217V (provenant de Saint-Germain-des-Prés, vraisemblablement d'origine française, s. IX med.)

    Theod.

    Paris, Bibliothèque Nationale de France, lat. 15679, p. 496-504 (Saint-Mesmin de Micy, vers 810); cette recension considéra blement augmentée du Commemoratorium, éditée ci-dessous p. 305-337, utilise la même source perdue que le De enigmatibus

    Cantabr.

    Cambridge, University Library, Dd. X. 16, fol. 58R-104V (pro bablement d'origine bretonne, s. X); ce commentaire inédit sur l'Apocalypse utilise également la même source perdue (voir cidessus p. 237-239)

    $

    Ce sigle figurant à la suite d'une référence, dans l'apparat des sources, signale que la même source est alléguée au même en droit dans le commentaire de Cambridge, ce qui signifie que la citation (explicite ou implicite) provient du commentaire perdu dont celui de Cambridge s'inspire, tout comme le De enigma tibus Dans la marge de gauche, ce sigle attire l'attention sur des in terprétations empruntées à Tyconius par l'intermédiaire de ce commentaire perdu

    DE APOCALYPSIN IOHANNIS

    1. Hunc librum scripsit Iohannes, quando Domitianus imperator eiecit illum in Phatmos insolam, ut quantum longior fuit ab hominibus, tantum propior fuit deo, et quantum prohibitus fuit praedicare et loqui hominibus, tantum eructauit uerbum de 5 deo dicens: In principio erat uerbum, reliqua. Item APOCALY PSIN: Origenis et Hieronimus quod euangelium scripsit primitus, et postea Apocalypsin, Gregorius uero et Isidorus dicunt quod Apocalypsin scripsit primum, et postea euangelium. Quomodo conuenit? id est Apocalypsin reuelata est ei primitus in 10 insola Phatmos, hoc est scripsit in corde eius, et postea rogatus a fratribus Assie scripsit euangelium, et postea scripsit Apoca lypsin. «Apocalypsis», Hieronimus dicit, «tot sunt sacramenta quot uerba, et paruum dixi; latent enim in his uerbis duplices intellegentiae». 2. APOCALYPSIS IESV CHRISTI, QVAM DEDIT ILLI DEVS PALAM FACERE SERVIS SVIS QVAE OPORTET FIERI CITO. Apocalypsis Inscriptio apocalipsi ex -sin M; + in MP (dittogr.) II iohannis scripsi; iöh- P; iohärffi M 1, 1 domitiamus M*""1 2 phatmo M2 II insulam P2; insola M2 II quanto longius M2 3 omnibus M* Il tanto M2 II proprior P*; propius M2 II quanto M2 II prohibitus scripsi; prohibitum M(m in rasura)P; + ei M2 4 tanto M2 5 item apocalypsin] item de apocaî dnt (= dicunt) M2 in marg. et in rasu ra 11 litt, (in qua uerisimiliter legebatur itë apocalip) 6 primitus] + ioh~ M2 7 apocalipsin ex apokalipsin M II isodorus M 8 apocalipsin M 9 apocalip M 10 insula P2 II phatmo M2 1 1 scripsit2] scripsisse P II apo calypsin scripsi; apocalyp (sine lineola P) MP*; apocalypsis P2 12 apoca lypsis scripsi; apocalyp M; apocalypsin P 1 3 qt ex q3 (= quod) M II par uum] parum Hieron. 2, 1 apocalyp M 2 apocalypsis scripsi (cf. Cantabr. ad locum); apoca lyp M; apocalypsin P 1, 1 cf. HI chr (192,1-5); ill 9,6 (94) 2 ut quantum - 5 reliqua] cf. Primasii locum laudatum infra § 2,10-18 4 *Ps 44,2 5 Jo 1,1 6 cf. RUF Eus 6,25,9 (579,13-14)$; HI ill 9,1. 6 (92. 94)$ 7 cf. IS chr 2,259a. 263 ( 1 29); ety 6,2,49; ptr 7 1 ,2 (205); apud Gregorium non inueni 12-14 HI ер 53,9,6 (463,9-12, libere)t 2, 2 apocalypsis - 3 reuelatio] cf. IS ety 6,2,49$

    1,1

    244

    5

    10

    15

    5

    De enigmatibus

    grecum est, et interpraetatur reuelatio, eo quod in forma in qua ostensa est reuelanda fuit. IESV CHRISTI, quia de Christo et ecclesia quae sunt scripta in ea; uel IESV CHRISTI, quia Iesus Christus reuelauit eam ad Iohannem. DEDIT ILLI, id est pater Christo uel Christus Iohanni. PALAM FACERE, id est simpliciter ostendere sine parabola. QVAE OPORTET FIERI CITO, id est quae necessaria cito currunt ad finem temporum; quicquid enim respicit finem, cito finitur. Primasius dicit item: «Iohannes in Pathmos insola pro Christo a Domitiano exilio missus et me tallo damnatus et minis arcebatur, ut ubi humana custodia uincitur, ibi metas humanitatis mente transcendens libero contuitu meruisset uidere diuina, et cui tunc terrarum spatia negaba[n]tur excedere, secreta concederetur caelestia penetrare. Sic ubique fides Christi, ubi temporibus angustiatur ecclesia, ibi sempiternis dilatatur; generaba enim totius ecclesiae uni angustianti reuelantur, ut profutura omnibus praedicantur». 3. ET SIGNAVIT MITTENS ANGELVM SWM, QVI CONTESTATVS EST VERBVM DEI ET TESTIMONIVM IESV CHRISTI. - SIGNAVIT, id est tenebrosam eam ostendit. MITTENS ANGELVM, id est Christus misit Iohannem, QVI CONTESTATVS, id est dicens: In principio erat uerbum, reliqua. ET TESTIMONIVM IESV CHRISTI, id est: Verbum caro factum est, reliqua. 4. BEATVS QVI LEGIT ET QVI AVDIVNT ET CONSERVANT VERBA PROPHETIAE HVivs LIBRI, id est beatus doctor, qui docet, et discipulus, qui audit, et Uli qui in opere conseruant. 5. TEMPVS PROPE EST. IOHANNES VII ECCLESIIS, QVAE SVNT 5 quae sunt] q (erasum) s (т. 2 in rasura) M II scripta] scrip M*; scriptum P* II uel... (7)... christo от. M 1 faceres P* 9 neccessaria M II temporis ex tempr (= temporum) M II quidquid M II respicit] + ad M2 1 1 phatmo ex -mos M II insula M2P2 II domiciano M II matal lo M* 12 damnatus] + ë (= est) M2 II et minis] terminis Primasius 13 metas] теШЛ/2 II libro M* 15 penetrare scripsi ut in Primasii textu; penetralia MP (lapsu post cae lestia) 17 delectatur P 1 8 praedicaentur M2 3, 1 mittens] + per M2 2 dei от. M 4 iohannem] iohann M*: iohannis P* Il id от. M2 (est in rasura 3 litt., in qua legebatur id+) 4, 2 pfeciae M 5, 1 iohannes scripsi; iohañn M; iohannis P II vu от. M*P (sed cf. infra lin. 4-5) Il quae] qui M* 3 interpraetatur reuelatio] cf. AN Apc 1,1 (196,1) 10-18 PRIM pr (6,19 7,28, libere) 3, 4Jo 1,1; c/. AN Apc 1,2(196,10-11) 6Jo 1,14 4, 3 illi qui in opere conseruant] cf. AN Apc 1.3 (196.17)

    1 ,2

    1 ,3

    1 ,4

    §§ 2,3-8,8

    245

    IN ASSIA. Id est TEMPVS retributionis PROPE EST. Et IOHANNES unus unitati ecclesiae consulens, quae est una, quia una sponsa et una columba mea. Et vil est propter VII dona spiritus sancti et propter vil gradus ecclesiae. IN ASSIA, id est in mundo, quia Assia interpraetatur mundus. 6. GRATIA VOBIS ET PAX AB EO QVI EST ET QVI ERAT ET QVI VENTVRVS EST, ET A VII SPIRITIBVS QVI IN CONSPECTV THRONI SVNT. Id est GRATIA remissionis peccatorum per Christum, et PAX reconciliationis ad ueniam per paenitentiam a patre, ET A vil SPIRITIBVS, id est a spiritu septemformi, QVI IN CONSPECTV throni SVNT, id est thronus dei ecclesia est. 7. ET AB IESV CHRISTO, QVI EST TESTIS FIDELIS, PRIMOGENITVS MORTVORVM. Id est Christus TESTIS FIDELIS, qui dixit Pontio Pilato: In hoc natus sum, ut testimonium perhiberem ueritati. Et PRIMOGENITVS MORTVORVM, id est qui primus resurrexit; uel ideo primogenitus dicitur, quia in diuinitate genitus fuit, antequam elementa mortalia facta fuissent. 8. 1PSI SIT GLORIA ET IMPERIVM IN SAECVLA SAECVLORVM, AMEN. Id est GLORIA in caelo et IMPERIVM in terra, IN SAECVLA, aeternitatis, SAECVLORVM, breuium temporum. AMEN in ebreo, et in greco sinoita, in latino uere uel fideliter. Hic est uersiculus quo dominus confirmat uerba sua, ut secundum Matheum: Amen quippe dico uobis, caelum et terra transibunt, uerba autem mea non transibunt, - amen amen secundum Iohannem, quasi dixisset 'ueritatem ueritatem dico', quia omnis homo

    2 asia M II temp «temp** M 3 consolans iV/*P*,consulans/'2 4 est] s (= sunt) M II ~ dona vu M 5-6 asia bis M2 6, 2 throni] + eius M2 (ei' si т. 2 in ras. 4 litt.) 5 septiformi M2 6 throni] + eius M2 7, 3 pilato] + ego M2 4 qui] quia M2 8, 4 sinoita] lectio deprauata ex rinOItO {cf. apparatum fontium infra) Il latine P (lapsu ante uere); latin* M* Il hoc M* 6 terram P 8 dixisset ex dixisse M II ueritatem1] ueritas MP* Il dico] dic M*; dicit P 5, 3 unus. . .consulens] cf. PRIM pr (7,29-30) Il Ct 6,8 4 propter vu do na spiritus sancti] cf. AN Apc 1,4 (197,21) 5 propter vu gradus ecclesiae] *Ez 40, 22. 26; cf. infra 13,17; cf. Wendepunkte 30 = PS-BED Lc (50,166167; 79. 51)$ 6 mundus] cf. [CAE] Apc pr (210b,24)$ 7, 3 Jo 18,37 4-5 qui primus resurrexit] cf. AN Apc 1,5 (198,35)$ 8, 4 sinoita {lectio deprauata ex rinOltO)] cf. HI ep 26,4 (222,1-6); Gal 1 (317B) > CAr Gal 1 (585C); pr Ps H (768,2-4) Il uere uel fideliter] cf. HI nom Apc ( 1 59 = Lag. 80, 1 0) 6 Mt 24,34. 35 7 Jo 1 ,5 1 par 8 Rm 3 ,4

    1 ,5

    1,6

    246

    De enigmatibus

    mendax, deus autem uerax, mendax homo de suo, deus uerax 10 de suo. Paulus uero dicit: Veritatem dico in Christo, non mentio; non mentit, sed non de suo, ut lob non peccauit in labiis suis, sed ex deo est. 9. ECCE VENITCVM NVBIBVS CAELl, ET VIDEBIT EVM OMNIS OCVLVS, ET QVl EVM PVNCXERVNT; PLANGENT SE SVPER EVM OMNES TRIBVS terrae. - CVM nvbibvs, id est in nube ascendit, ut dicitur: Et nubs suscepit eum ab oculis eorum; ita in nube 5 ueniet, ut dicitur: Quemadmodum uidistis, reliqua; uel CVM NV BIBVS, cum uirtutibus caelestibus, quae nubes dicuntur in conparatione splendoris diuinitatis. ET VIDEBIT EVM OMNIS OCV LVS. Quomodo est uerum, dum dicitur: Tollitur impius, ne uideat gloriam dei? Id est: uidebitur ab omni oculo in carne, in 10 qua saluauit mundum, electis tamen solis in gloria diuinitatis apparebit. ET QVl EVM PVNCXERVNT, id est: Videbunt in quem conpuncxerunt. PLANGENT SVPER SE, id est super eum quem puncxerunt, dum uindicabitur super eos; uel super se ipsos plangent, dum non emitauerunt passionem domini. OMNES 15 77?/ßVS TERRAE, id est qui militant et seruiunt terrenis. 10. EGO SVM ALFA ET (O, PRINCIPIVM ET FINIS, DICIT DOMINVS, QVl EST ET QVl ERAT ET QVl VENTVRVS EST. Cur istas litteras dicit hic? Vt indicant quia dominus primus et nouissimus est. Hic enim tria tempora: praesens, quando dicit SVM, praete5 ritum, quando dicit ALFA, quia ipsa littera prima ponitur in ordine alfabeta Grecorum, futurum, quando dicit со, quia illa lit tera nouissima est in ordine elementi apud Grecos. Cur non aleph et tau dixit, prima et nouissima in alfabeta Ebreorum? 1 0 mentior M2P2 1 1 mentitur M2P2 1 2 est от. M 9, 2 eum puncxerunt] compunxef M (sed cf. infra lin. 12-13) 4 nubes M2P2 5 ueniatjV/ Il uidisti*A/*; + et P2 II nubibus] + id est P2 7 omnes P* 8 tolletur M2P2 13 puncxerunt] conpuncxerunt ex ***puncxerunt M (con т. 2 in ras. 3 litt.) Il se от. P* 14 non imitauerunt P2; uiderint in rasura 9 litt, (ñ imitauef ?) M2 10, 3 indicauit/'*,indicentM2 4 hinc M*"'d II trea M*""1 6 alfab&i M2 II futurum... (7)... grecos praeterierat P, at т. I statim in rasura se correxit 1 nouissima ex -mus P II aput M* II grecorum P 8 alfabeto M 9 mendax - 10 de suo] saepius legitur apud Augustinuт. cf. AU Jo 39,8 (349,27-34); s 110,2 (642,5-7); 254,7 (68.130-140): 335E (14,120-132); s Dol 9,2 (252 = Dolbeau 1996, 31,32-60) 10 Rm 9,1 1 1 Jb 2,10 9, 3 cum nubibus - 6 caelestibus] cf. AN Apc 1,7 (198,44-46)i 4 Act 1,9 5 Act 1,11 8 Is 26,10 11 Jo 19,37

    1 ,7

    1,8

    §§ 8,9-12,6

    10

    15

    20

    5

    5

    247

    Ideo, quia in greca lingua scriptus est iste liber, et grecis scriptus est. Cur dicit 'primus et nouissimus'? id est PRINC1PIVM, quia ante saecula fuit, FINIS, quia carnem suscepit, in qua carne accepit finem mortis; uel primum, quia [non] iniciauit mundum, et finis, quia consumauit illum; uel ideo dixit illas duas litteras, quia alfa apud Grecos producta sit, significat aeternitatem diuinitatis, со uero correpta, significat breuitatem humanitatis; uel ideo dominus elegit sibi istas duas litteras, quia utraque est pars de figura alterius. ut Isidorus dicit, «reliquas uero duas lit teras summam et ultimam sibi uindicat Christus; ipse enim principium, ipse et finis, dicens: EGO SVM ALFA ET со; concurrentibus autem in se inuicem alfa ad со usque deuoluitur, et rursum со ad alfa replicatur, ut ostenderet in se dominus et initii decursum ad finem et finis decursum ad initium». 11. FVI IN SPIRITV DIE DOMINICA, id est raptus est spiritus meus a me, ut uiderem in potestate spiritus quod non potui uidere in potestate carnis. FVI IN SPIRITV. Cur non dixit: fuit spiritus in me? Id est pro humilitate, quia nouit se paruum in conparatione diuini spiritus. Et ideo IN die dominico, id est ut quae uidit de Christo, in Christi resurrectionem uidisset. 12. AVDIVI POST ME VOCEM magnam. Id est mos est humane nature ut se a deo auertit, nisi illum deus reuocat, ut per prophetam dicit: Reuertimini ad me, et ego reuertar. Aliter: diuissa fit ecclesia circa Christum, una pars dorsum contra Christum mittit, quae litteram tantum sequitur uel quae in heresim decli nat, - cum illa se iungit Iohannes pro humilitate, - et altera

    9 greca lingua] grecia P2 II grecis] + litteris P2 10 dicit] df (= dicitur) M 12 primum] pñ (= post non!) M (falso ex pm) Il non seclusi; non legitur in Cantabr., ñeque in textu breuiato (uide prolegomena p. 234) Il initiauit M 14 quia] qui M* Il grecïï M II significata M 16 utramque P* 17isodorus M* 1 8 enim от. M 20 ad scripsi ut Isidorus: et MP II usquequo P2 11, 2 in potestate spiritus scripsi cum M2 (in potestate sps arcte in rasura 9 litt.) et Cantabr., cf sequentiam; inpositionem sps P 3 spiritu] sps (= spiritus) P* 4 humilitate P* 6 resur M 12, 2 auertat M2 II illum sic MP et Cantabr; fortasse corrigendum in illam, nisi naturae humanae pro homini sumpserit auctor II reuocet M2 3 re uertar] + ad uos M2P2 II diuisa MP2 4 fit scripsi; sit MP 5 littera ex literam P 6 iorTs ex ioh- M; iohannis P* (item infra lin. 8) II alteram P* 10, 16 utraque - 17 alterius] cf. Donatus ortigraphus, Ars grammatica, CCcm 40D, 23,394-396 17 reliquas - 22 initium] IS ety 1,3,9 12, 3 Mal 3,7

    1,10

    248

    De enigmatibus

    7 pars, quae sequitur exempla Christi. Vel figuram Ade habet hic lohannes, qui audiuit uocem domini post se dicens: Vbi es, Adam? reliqua. 13. CONVERSVS SVM, VT VIDEREM VOCEM QVAE LOQVEBATVR MECVM, ET VIDI VII CANDELABRA, ET IN MEDIO EORVM SIMlLITVDO HOMINIS, VESTITVM PODERE ET PRAECINCTVM AD MAMMELLAS ZONA A VREA , ET CAPVT ET CAPILLI QVASI LANA ALBA , ET 5 OCVLI EIVS VT FLAMMA IGNIS, ET PEDES SIMILES A VRICALCO IN CAMINO ARDENTI, ET VOX ILLIVS QVASI VOX AQVARVM MVLTARVM, ET HABEBAT IN DEXTERA SVA STELLAS VII, ET DE ORE EIVS GLADIVS VTRAQVE PARTE ACVTVS, ET FACIES EIVS SICVT SOL IN VIRTVTE SVA, ET CECIDI AD PEDES EIVS SICVT MORTWS, ET PO1 0 SVIT DEXTERAM SVAM SVPER ME DICENS: NOLI TIMERE, EGO SVM PRIMVS ET NOVISSIMVS, ET VIWS, ET FVI MORTWS, ET ECCE SVM VIVENS IN SAECVLA SAECVLORVM, ET HABEO CLAVES MORTIS ET

    INFERNI. - CONVERSVS SVM, id est pars inperfecta ecclesiae in digene conuerti audire uocem doctrine catholice. VT VIDEREM 15 VOCEM mente, quia oculus interioris hominis uidit uerbum dei, sicut oculus exterioris hominis uidit carnem eius. CANDELABRA vil septem gradus ecclesiae, vil stelle doctores ecclesiae cum vu donis spiritus sancti. avrea, probati in fide et in temptationibus, et lucentes luce iustitiae et doctrine. SIMILITVDO FILII 20 HOMINIS, id est Christi; tamen non dixit hominem, sed SIMILI TVDO FILII HOMINIS, quia non per coitum uiri natus est. VESTI TVM PVDERE: puderis autem uestis sacerdotis est; haec est toni ca thalaris. Aptum fuit ut in ueste sacerdotali uideretur Chris-

    7 Ade habet restituí, cf. Cantabr. (iohannis hic figuram Adae portat); adhëT M; abel ex ad*et P 8 iohannis P* 9 adam] + et P1 13, 3 hominis arcte in rasura 5 litt. P II mem**las (memellas ?) M*; mamillas M2; manillas P2 5 pedes] + eius M2 II similis M*P* 8 acutus] + exiebat M2 II eius от. M* 1 1 et uiuus. ..(12)... uiuens ге.ш'н// ut in Vulgata (cf. infra lin. 41-42); archetypus nostrorum codicum scripserat ut in P (uerisimiliter post omissionem per homoeoarcton) et ecce sum uiuens et fui mortuus uiuens; in rasura correxit M2 et fui mortuus et ecce sum uiuens 14 conuerti] + et M2 15 uidit] uidetM2 (item lin. 16) 17 gradibus P: gra *** (gradib; ?) M* Il stelle] + s (= sunt) M2 II ecclâ M* 1 8 doni M* 22 pudore M*"'d; podere M2P2 II poderis P2: pudoris M II sacerdotalis P2 II tunica P1 8 Gn 3.9 13, 22 puderis. ..est1] cf. AN Apc 1,13 (201,76)$

    1,12 1,13 1,14 1,15 1,16 1,17 1,18

    §§ 12,7-14,1

    249

    tus, qui se obtullit pro toto mundo in cruce, qui primus corpus 25 et sanguinem obtullit et qui animas sanctas ofert ad patrem. AD MAMMELLAS, id est ad summitatem diuinitatis. CAPVT deus pater, ut Paulus dicit: Caput Christi deus est. CAPILLI angeli, OCVLI IGNIS FLAMMAE, id est inspectiones diuine, per quas uidit dominus nos, quasi per flammam ignis nos consideramus. PE30 DES apostoli. AVRICALCO, quod ducitur in aurum per ignem; sic apostoli per ignem, temptationes et persecutiones ducuntur in formas futuras post resurrectionem. vox 1LLIVS QVASI AQVARVM, id est uox totius scripture ueteris et noui, ut Abyssus abyssum, reliqua. IN DEXTERA SVA, id est in potestate sua. GLADIVS 35 VTRAQVE PARTE ACVTVS, id est sermo dei super corpus et animam uindicat. FACIES SICVT SOL, id est principes catholici et doctores, qui theoricam docent. CAECIDI AD PEDES, id est ad apostolos, ut paenitentiam egisset. MORTWS, id est in littera, quia littera occidit. VIWS, id est in spiritu dei. POSVIT DEXTE40 RAM, id est auxilium suum. NOLI TIMERE, id est noli timere pae nitentiam agere, quia adpropinquauit regnum caeloruт. VIWS in resurrectione, mortws in cruce, HABEO claves, id est uitae, ut in uitam praesentem reduco, uel de saeculo in saeculum, uel in uitam futuram; et MORTWS, id est praesenti, ut: Nolite timere 45 eos qui occidunt corpus, reliqua. 14. MEMOR ESTO VNDE EXSCIDERIS, ET AGE PAENITENTIAM, 24 obtulit MP2 II cruce] + et M 25 obtulit MP2 II offert MP2 26 mammillas M2P2 II sumitatem M 27 christi] xps (= christus) M 28oculisA/ Il ignis flammae] ~ ei' ut flame ignis arcte in rasura 12 litt. P2 II inspectionis P2 II uidet M2 29 considerat P2 30 dicitur M II ~ ß aurü in igne М*шd 3 1 ignem] + id est ß P2 II temptationis M2 II dicuntur M 32 forma M* 34 reliqua] inuocat P2 36 uindicans P2 II facies] + eius M2 II sic P* II catholici] catholice P; praeт. qui P2 sup. lin. {uel pro catholice legi uoluit emendator?) 37 theoricam] + uitam M2 II pedes] + ei' (= eius)/'-2 II ad in ras. 2 litt. P 38 ad apostolos] apostolis P2: ad apostolorü P3 II egisset] et in rasura 2 litt, (forsitan pro &) P2; + et M 39 dei] dî ex do P 41 adpropinquat M 44 praesentis M*P2; praesentiis P* 45 corpus от. M II reliqua] anima autem non posa occidere P2 14, 1 excideris M2 26-27 caput deus pater] cf. AN Apc 1,14 (201,81)+. 27 1 Cor 1 1,3 28 oculi... inspectiones diuine] cf. Wendepunkte 35 = AN cath 1 Pt (33,218)+. 29-30] pedes apostoli] cf. AN Apc 1,15 (201,86)+. 33 Ps 41,8 35 sermo - 36 uindicat] cf. AN Apc 1,16 (202.91-92)+ 39 2 Cor 3,6 39 dexteram - 40 suum] cf. AN Apc 1,17 (202,93)+. 41 Mt 3,2 par 44 Mt 10.28

    2,5

    250

    5

    T T 6

    5

    10

    De enigmatibus

    ET PRIORA OPERA TVA FAC. Id est MEMOR ESTO VNDE caecidisti, id est qualem gradum siue excelsitudinem siue religionem dimisisti, ET age PAENlTENTlAM, id est sic age paenitentiam, tantum quantum gradum uel excelsitudinem uel religionem habuisti, ET PRIORA OPERA TVA FAC, id est contra hereticos, qui dicunt nullum posse opera priora aedifîcare. 15. ET MOVEBO CANDELABRVM, id est mouebo a te bonum quod habes, ut detur parti bone, uel sapientiam, uel partem uitae aeternae quam speras. DE LOCO, id est a te; tamen non dicit 'auferam', sed MOVEBO, quasi dixisset: quicquid ista pars dimittit, dabitur alteri, hoc est quicquid uirginitas perdidit, dabitur alteri parti post paenitentiam. Vel MOVEBO CANDELABRVM, id est merces alii operis in ecclesia, quando perditur, dabitur alteri parti, quae bonum opus agit, et similiter de peccatoribus intellegimus, ut uindicta mali operis eorum, qui paenitentiam agunt, super peccatores manentes in peccato datur [uindicta]. 16. VINCENTI DABO EI EDERE DE LIGNO VITAE, QVOD EST IN PARADYSO DEI MEl. Id est VINCENTI DABO, qui abnegat seipsum, uel uincenti facta necolitarum, qui a Necoleo dicuntur. Necoleos autem est omnis qui dicit heresim; sunt hoc opera necolitarum idolatría et fornicatio; necolei autem interpraetantur fluxi in fornicatione. EDERE DE LIGNO VITE, id est de uita sempiterna uescetur, quae est in regno dei; lignum autem uite fuit in paradyso Ade, de quo si quis manducasset, mortem non uidisset. Vel DE LIGNO vitae, de fructu crucis; paradysus autem ecclesia est, in qua comedetur corpus Christi et sanguis. 3 celsitudinem M2 (item lin. 5) 4 age2] ago P 5 relegionë M 6 contra от. P* 1 aedifficare M*; fortasse legendum est reaedificare 15, 1 et mouebo lapsu bis scr. M* 2 ut correxi; et MP 6 candelabran (!) M* 7 alii] alicuius M2 II operiis P* 8 altari P* 9 uindicta mali] uindictam alii P; uindicta alii M*7 (mali arcte in rasura) 16, 1 ei eras. M 2 dabo] + ei M 3 facta ex -ti т. I P nec olitarü P*; nicolaitarû" M2 (quid legebat a. corr. non uidetur) Il qui a] quia MP II пеc oleo P*; necolei P2 : nicolao M2 (quid legebat a. corr. non uidetur) Il пеc oleos P; nicolaus M2 (quid legebat a. corr. non uidetur) 4 hoc] hec M2 II nicolaitarum M2 5 idolatría et scripsi ut in Cantabr.; idolatrie P; idolatría M II пес olei P; nicolai M2 6 ligo (!)/' 7 uescetur quae] uesceturq; M* 8 quis] + non P2 II manducasset] + et M* 10 comeditur P2 16, 2 Mt 16,24; Lc 9,23 5 nicolei... fluxi in fornicatione] cf. HI nom Apc (160 = Lag. 80,29); uide apparatum ad locum; fons nostri commentarii legerat effluxio, non effusio, utpatei e Cantabr.

    2,7

    §§ 14,2- 20,11

    5

    5

    5

    5

    9 T T

    251

    17. ECCE MISSVRVS EST DIABOLVS EX VOBIS IN CARCEREM, VT TEMPTEMINI, ET HABEBITIS TRIBVLATIONEM DIEBVS X. Id est diabolus, qui est in carcere, ex uobis delictis missurus erit in fine mundi, ut uos temptemini. Non utique ecclesiae Smirne tantum dicit, sed totis christianis. X DIEBVS, id est finitum pro infinito posuit; in numero requiescit, uel quia non omnes nu men possunt exire plus quam x, uel propter decem uerba legis conplenda, uel propter v sensus animi et corporis. 18. QVI HABET AVRES AVDIENDI AVDIAT, id est qui habet intellectum intellegat. QVI VICERITNON LEDETVR A MORTE SECVNDA, id est qui ludeos uincerit, qui Iudaei sunt in circumcissione carnis, non spiritu. A MORTE SECVNDA, id est mors prima carnis, secunda inferni. 19. ET IN DIEBVS ANTIQVIS uel ANTIPAS TESTIS MEVS FIDELIS OCCISVS EST APVD VOS, VBI SATANAS HABITAT. Quomodo est hoc, et ante dicit: TENES NOMEN MEVM? Parti bone dicit 'nomen meum', id est christianus es. ANTIPAS TESTIS MEVS, id est martyr clarus in illo tempore. VBI SATANAS HABITAT, id est parti male ecclesiae dicit. 20. VINCENTI DABO El MANNA ABSCONDITVM, ET DABO El CALCVLVM CANDIDVM ET IN CALCVLO NOMEN NOWM SCRIPTVM, QVOD NEMO SCIT, NISI QVI АСС1PiT. - VINCENTI DABO, id est qui uincit doctrinam Balaaт. MANNA ABSCONDITVM, id est corpus Christi, quia panis uiuus, qui de caelo descendit, sicut manna in heremo. ABSCONDITVM dicit, quod ocultabat se manna istud in manna prima. Vel ideo ABSCONDITVM dicitur, quia non om nibus datur panis uitae; qui enim manducat indigne, iudicium sibi manducat et bibit. Aliter manna sensum spiritalem absconditum a littera. CALcVLVM CANDIDVM, id est corpus candidum in baptismo. ET SVPER CALCVLVM NOMEN NOWM, id est mys-

    17, 1 ut] + rasura 2 uel 3 litt. M 3 derelictis M2 4 non от. M* 6 ~ possunt numeri M 18, 3 uicerit M il circumcisione M 4 mors] mortis P; ~ prima mors M 19, 1 antipax M2; anti eas P 2 quomodo... (3)... dicit] id est M 4 antipas] ante passionë P 20, 1 dabo ei2] diabol* M* 4 balâ ex balaham M 5 quia] qui ë ex qui* M II discendit M 6 occultabat M 1 primo M2 9 sensus M*""1 17, 7 propter... corporis] cf. AN Apc 2,10 (202.5)i 18, 3 cf. Rm 2,28. 29 20, 4 Apc 2,14 5 Jo 6,51 8 1 Cor 1 1,29

    2,10

    2,1 1

    2, 1 3

    2,17

    252

    De enigmatibus

    12 terium filii hominis, uel NOMEN NOWM sermo diuinus contra hereticos. QVOD NEMO SCIT, reliqua, id est nisi qui accipit in opere et in fide. 2 1. HAEC DICIT FiLIVS DEl, QVI HABET OCVLOS VT FLAMMA IGNIS, ET PEDES E1VS SIMILES AVRICALCO. HABEO ADVERSVS TE PAVCA, QVIA PERM1TTIS MVLIEREM ZEZABEL, QVAE SEDVCET SER VOS MEOS FORNICARE ET MANDVCARE IDOLATYTA. - OCVLOS VT 5 FLAMMA, id est sanctos, eo quod t i ment homines faciem sancti quasi ignem. PEDES SICVT AVRICALCO, id est sancti probati in uariis temptationibus. MVLIEREM ZEZABEL, quae interpraetatur fluxus sanguinis uel 'ubi est stercolinium'; ista Achab fuit femina regis Israel, quae tenet figuram ecclesiae, quae docet dei 10 sernos, id est christianos, fornicare et idola adorare. 22. QVI VICERIT, DABO ILLI STELLAM MATVTINAM. Id est qui uincit Zezabel, dabitur ei stella matutina, id est doctrina lucida, uel Christum ad auxilium, qui mane resurrexit. 23. HABES PAVCA NOMINA IN SARDIS, QVI NON COINQVINAVERVNT VESTIMENTA SVA; AMBVLANT ENIM CORAM ME IN ALBIS. PAVCA NOMINA IN SARDIS, id est quia ibi est pars perfecta et pars inperfecta. Qvi non coinqvinavervnt vestimenta, id est 5 corpora sua. qvi ambvlant in albis vestibvs, id est in corporibus candidis per baptismum. 24. HAEC DICIT SANCTVS ET VERVS, QVI HАВEТ CLAVEM DAVID, QVI APERIT ET NEMO CLAVDIT, ET QVI CLAVDIT ET NEMO APERIT, id est SANCTVS remissione, VERVS retributione, QVI HA BET CLAVEM DAVID, id est potestas regni, QVI APERIT, id est 5 mysteria diuina, ET NEMO CLAVDIT, id est Arrius et alii heretici, ET QVI CLAVDIT, id est portam inferni contra sanctos, ET NEMO APERIT, id est Iudaeorum et hereticorum et daemonum.

    14 ei от. M* 21, 1 ut in ras. 2 litt, (in '?) M 2 similis P 3 quae seducet] qui se docet P 4 fornican M2 II idola tyta P; idolotyta ex ido****ta M 5 flamna (!) P 7 mulierum M* II qui M* 8 sierquiliniO M 9 quae1] qui M*P II figuram] + malae M2 10 fornican M (alt. iforsitan e corr.) 22, 2 eis M*""1 3 surrex M* 23, 1 **coinquinauerunt M* (2 litt, erasae, forsitan cо lapsu bis scr.) 3 et] + 2 litt, erasae M 4 qui] quia M 24, 2 et2 eras. M 4 potestates P*""1 21, 8 cf. HI nom Apc ( 160 = Lag. 80,20-21); cf. AN Apc 2.20 (203,9-10)$ 24, 6 portam inferni] cf. AN Apc 3,7 (203,4)$

    2, 1 8 2,20

    2,28

    3,4

    3,7

    §§ 20,12-26,15

    5

    10

    15

    5

    10

    15

    253

    25. QVl VINCERIT, FACIAM ILLVM COLVMNAM IN TEMPLO DEI MEI, ET NON EGREDIETVR FORAS AMPLIVS, ET SCRIВAM SVPER EAM NOMEN DEI MEI ET NOMEN CIVITATIS DEI MEI NOVE HIERVSALEM, QVAE DESCENDIT DE CAELO A DEO MEO, ET NOMEN MEVM NOWM. -QVl VICIT, id est Iudaeos circumcissione cor poris, non spiritu. FACIAM ILLVM COLVMNAM, id est mos est columne pulchra et recta et firma; sic sanctus in ecclesia pulcher in bonis operibus et rectus in iudicio et firmus in sustentatione tribulationis. ET FORAS NON EGREDIETVR, id est de ecclesia ad synagogam satane. NOMEN DEI MEI, id est christianus a Christo, ET NOMEN civitatis, id est ecclesiasticus, - ecclesia enim nomen ciuitatis dei est, - NOVE per baptismum, HIERVSALEM, id est sancta ecclesia, quae cotidie a deo nascitur. DESCENDIT DE CAELO, quia caput eius Christus, qui descendit de caelo. NOMEN NOWM, id est filius hominis. 26. HAEC DICIT TESTIS FIDELIS ET VERVS, QVl EST PRINCIPIVM CREATVRE DEL SCIO QVlA TEPIDVS ES, NEC FRIGIDVS NEC CALIDVS; IDEO INCIPIAM EVOMERE TE EX ORE MEO. - PRINCIPIVM CREATVRE DEI, id est omnis creature uel ecclesiae. FRIGlDVS, id est gentilis uel peccator uel pauper; CALIDVS, id est fidelis uel iustus uel caritatem faciens. VTINAM FRIGIDVS ! Cur ita uult? Quia mos est aque frigide, quando frigorem mutat, in calorem uadit, tepida uero aqua, dum in calorem non uadit, in fri gorem reuertitur; sic sunt gentiles uel peccatores: quando statum suum mutant, in calorem fidei et iustitie perueniunt, tepidi uero homines, dum fidem uel iustitiam non addunt ad primum statum, infidelitatem et iniustitiam et peccata reuertuntur, ut putrescant in foetore peccati. INCIPIAM EVOMERE, reliqua, id est si paenitentiam non egeris, a meo uerbo proiectus es in infernum.

    25, 1 uicerit M II templo] + *** M* 2 egrediatur M* 4discenditM 5 circumcisione ex -ni т. I M 6 columne] + p (= per) M2 7 firma] + uolare M2 10 sinagoga M 1 1 ecclesiasticos M* 1 3 cottidie M II descendit scripsi (cf. supra lin. 4); descendí P; descendentem ex descend* M 26, 4 omnis scripsi; omnes M (ex omne)P 1 frigore mutatur M2 8 frigore M2 10 motant M*; muta* it P* 12 in addidi; ad add. sup. lin. M2 II peccata] + non (expunctum) M 25, 5 cf. Rm 2,28. 29 7 sanctus] cf. AN Apc 3. 1 2 (203,6)$ 26, 5 peccator] cf. AN Apc 3,15 (203,7)$ 6 caritatem faciens] cf. ibid. (203,8)$

    3,12

    3,14 3,16

    254

    De enigmatibus

    27. DICIS: DIVES SVM, id est in elemosina, et non facis. MISER, id est in elemosina; PAVPER, non habes ueras diuicias; NVDVS, id est qui non induisti Christum; CAECVS, quia non uncxisti oculos tuos colirio uerbi dei. EME AVRVM, id est uer5 bum dei ignitum igne spiritus sancti. PROBATVM, id est non ha bet maculam. VESTIBVS ALBIS, id est corporibus candidis per baptismum.

    3,17

    28. APERTVM EST MIHI HOSTIVM IN CAELO, id est Christus

    4,1

    3,18

    natus in ecclesia, qui est ianua uitae, uel hostium paenitentiae. 29. STATIM FVI IN SPIRITV, ET ECCE SEDIS POSSITA ERAT IN CAELO, ET QVI SEDEBAT IN EA, SIMILIS ERAT ASPECTVI LAPIDIS IASPIDIS ET SARDINI, ET YRIS ERAT IN CIRCViTV SEDIS SIMILIS SMARAGDINE, ET IN CIRCVITV SEDIS SEDILIA XXIIII, ET SVPER 5 THRONOS XXIIII SENIORES SEDENTES IN ALBIS VESTIBVS ET HABENTES CORONAS A VREAS IN CAPITIBVS, ET DE THRONO PROCEDEBANT FVLGORA ET VOCES ET TONITRVA, ET VII LAMPADES AR DENTES ANTE THRONVM, QVI SVNT VII SPIRITVS DEI, ET IN CONSPECTV SEDIS MARE VITRIVM SIMILE CRISTALLO, reliqua. SEDIS 10 POSITA IN CAELO, id est ecclesia in semetipsa; QVI SEDEBAT, id

    est Christus. siMilis aspectvi lapidis iaspidis, id est lapis candidus, significat Christum, habens claritatem diuinitatis, ET SARDINI, id est lapis rubicundas, significat Christum propter sanguinem passionis. IRIS ERAT IN CIRCVITV SEDIS: iris enim 15 binum colorem habet, iacintinus et rubicundus; significat ecclesiam propter aquam baptismi et ignem spiritus sancti, qui in igne descendit, uel propter calorem paenitentie et martyrii; uel hyris significat foedus ad Noe datum in caelo, quod non uenisset diluuium aque uel ignis super mundum. SMARAGDO, id est 27, 1 diues sum scripsi; diuissum P; diuisü M II id от. M* Il elymosina M Il miseri M 2 id est in elemosina] ~ in elymü id+ M II diuitias M 4 unxisti M II oculus M* Il uerbo M II eme] et me P 28, 1 ostium M (item infra lin. 2) 2 ~ in eccîa natus M 29, 1 posita M II erit M *P 2 sedebit P 3 ia*spidis M II iris M II in lapsu bis scr. M 7 thonitrua M* Il lampadas P 9 uitreum M2 1 1 la pidis M* 1 3 lapis] lapidus M* 15rubigun3A/ 16 baptismi scripsi; bat) M; baptismü ex -nu P 17 discend M II uel от. M II colorem P 18 iris M 19 aqua M* 27, 3 cf. Gai 3,27 4 colirio uerbi dei] cf. AN Apc 3,18 (203,1 2)% 28, 2 in ecclesia] cf. AN Apc 4.1 (204,1) (ex Tyconio?)% Il *Jo 10,9 29, 1 1 christus] cf. AN Apc 4,2 (204,5)$ 16-17 baptismi... paenitentie et martyrii] cf. AN Apc 4,3 (204,9- 10)$ 1 8 *Gn 9, 1 2- 1 7

    4,2 4,3 4,4 4,5 4,6

    §§ 27,1 - 30,19

    255

    20 lapis candidus, significat ecclesiam pro caritate fidei. SEDILIA XXIIII significat ecclesiam, quae edificata est in ueteri et nouo super XII patriarchas et XII apostolos. VESTES ALBAS, corpora sancta. CORONAS IN САPiTE, dignitas uite uel sapientia in principibus. FVLGORA E T VOCES, adsertio et sensus praedicationis 25 manifeste in ecclesia. TONITRVA praedicatio penarum inferni. MARE VITRIVM, id est baptismum in conspectu ecclesiae, quod uitrum dicitur pro puritate, eo quod non habet hipochrisim in ore suo uel in corde, ut est est non non. SIMILE CRISTALLO, quod

    facile frangitur et non facile restauratur, ita baptismum non re30 stauratur. 30. ET IN MEDIO SEDIS ET IN CIRCVITV IIII ANIMALIA PLENA OCVLIS ANTE ET RETRO, ET ANIMAL PRIMVS SIMILE LEONI, SECVNDVS SIMILE VITVLO, TERTIVS HABENS FACIEM QVASI HOMI NIS, QVARTVS SIMILE AQVILE, ET IIII ANIMALIA SINGVLA HABE5 BANT ALAS SENAS, ET IN CIRCVITV ET INTVS PLENA SVNT OCVLIS, ET REQVIEM NON HABEBANT DIE AC NOCTE DICENTIA: SANCTVS SANCTVS SANCTVS DOMINVS DEVS SABAOTH, reliqua. IN MEDIO SEDIS ET IN CIRCVITV IIII ANIMALIA, id est IIII euangelia, IN ME

    DIO ecclesiae ad dilectionem proximi, ET IN CIRCVITV ad di10 lectionem dei, qui ubique est. PLENA OCVLIS ANTE ET RETRO, id est nuntiant de initio et fine mundi, item de preterito et fu turo. ANIMAL PRIMVM Marcus, qui dixit primitus de uoce leonis dicens: Vox clamantis, reliqua. SECVNDVS animal Lucas, qui dixit primum: Fuit quidam sacerdos, reliqua; morís enim sa15 cerdotes uitulum offerre. TERTIVS ANIMAL Matheus, qui dixit primum geneloia hominis dicens: Liber generationis, reliqua. QVARTVS ANIMAL Iohannes, uolans in altum ad diuinitatem di cens: In principio erat, reliqua. SENAS ALAS, id est XXIIII se niores; nam sene ale per lili animaba XXIIII sunt. INTVS ET FO-

    20 lapidis M* II candidus] candid M ; candidis P II claritate scripsi cum Cantabr. (cf. supra lin. 12); caritate MP 21 edifficata M* 26 uitreum M 27 hipocrisin ex hip**sim M 29 relrestauratur M* 30, 2 primü M II secundus] scd M 3 tertium M2 4 quartum M2 6 habent M 1 sanctus3om. M* 8 euangelistas M 1 1 finem M* 13 secundus] scdm M2 HquidemM* 1 5 tertiu Л/2 lógenelogia M2 17 quartum M2 II iohannis M*P II dicens от. M 28 Mt 5,37 30, 8 un euangelia] cf. AN Аре 4,6 (205,23)$ 16Mt 1.1 18 Jo 1,1

    13 Mc 1,3

    14 Lc 1,5

    4,6 4,7 4,8

    256

    De enigmatibus

    20 RIS PLENI OCVLIS, id est in historia et in sensu, reqviem NON HABENTES, ut est: Orate sine intermissione . SANCTVS per III propter trinitatem. 31. SVBMITTEBANT CORONAS ANTE THRONVM DICENTES: DIGNVS ES ACCIPERE GLORIAM E T HONOREM E T VIRTVTEM, QVIA T CREASTI OMNIA. Id est SVBMITTEBANT CORONAS: totum quicquid T habent sancti bonitatis deo adsignant. GLORIAM, id est resur5 rectionis, honorem diuinitatis, virtvtem signorum. 32. ET VIDI IN DEXTERA SEDENTIS SVPER THRONVM LIBRVM INTVS ET FORIS SIGNATVM VII SIGILLIS, ET NEMO POTVIT APERIRE LIBRVM NEQVE IN CAELO NEQVE IN TERRA NEQVE SVBTVS TERRAM. - VIDI IN dextera, id est dextera Christi est, qua mundum 5 fecit et redemit. librvm intvs et foris signatvm: liber uetus testamentum significat. INTVS ET FORAS, id est in historia et sensu; item de humanitate et diuinitate Christi. SIGILLIS vu, id est vil qui de Christo principaliter leguntur, id est natiuitas, reliqua; ideo sigillati in ueteri, quia nemo potuit scire: Ecce uirgo 10 in utero concipiet, reliqua, usque Christus natus fuit de uirgine. Haec sunt vil sigilli in ueteri. De natiuitate Christi, ut est: Ecce uirgo in utero, reliqua, Christus soluit, quando natus est, ut dicitur: Natus est nobis hodie conseruator salutis nostrae, reli qua. Secundus sigillus de baptismo, ut est: Transiuimus per 15 ignem et aquam, reliqua, Christus soluit, ut Iohannes dicit: Ecce debeo baptizan a te, reliqua. Tertius sigillus de passione eius, ut: Sicut ouis ad occissionem ductus, reliqua, Christus

    21 p ter arcte in ras. 3 litt, (ptr ?) M2 31, 1 ante... (3)... coronas от. M 4 bonitati dï ex bonitati* {forsitan -tis; от. deo a. corr.) M II resurrectio M 32, 1 uide M* Il sedentes P* Il lib M*; liber P* 2 foras M*"'d II signat* M* 3 terra P 4 ~ xpi dextera M 5 foras M* Il liber] Пb M; librum P 6 significat] + et M*""1 II foris M2 7 sugillis M* 8 qui] quç M2 1 1 sigilla M2 II ueteri] + testamento P 13 conseruatur P 14 sc3 sigillïï M2 II babtis M: baptismü P* 1 5 iorïïs M* Il dicitur M*P 16 ecce] ego M2 II tertiïï sigillïïA/2 17 occisionëAf 21 lTh5,17 31, 4 gloriam...resurrectionis] cf. AN Apc 4,9 (206,36) 32, 5-6 uetus testamentum] cf. VICn Apc 5,1 (60,5-6) > HI Apc 5,1 (61, 7-8); econtra Cantabr. cum Tyconio librum signatum de tota scriptum interpretatur 1 ss. de septem sigillis ita interpretatis uide quid adnotaui supra p. 24 9 Is 7,14 11 Ibid. 13 Lc 2,11 14 Ps 65,12 16 Mt 3,14 17 Is 53,7

    4,10 4' 1 1

    5,1 5,3

    §§ 30,20- 36,2

    257

    soluit, ut: Inclinato capite tradidit spirituт. Quartus sigillus de sepulchro eius, ut: Sepulchrum eius erit honorabile, item: Sicut 20 liber inter mortuos, soluit Christus, ut: Cum Joseph accepisset corpus Iesu, inuoluit illud in sindone munda. Quintus sigillus de resurrectione, ut: Tu exsurgens, domine, misereberis Sion, Christus soluit, ut angelus dicit: Non est hic, resurrexit enim, reliqua. Sextus sigillus de ascensione, ut: Sede a dextris meis, 25 reliqua, Christus soluit, ut angelus dixit: Quemadmodum uidistis eum euntem in caelum, reliqua. Septimus sigillus de aduentu eius, ut dicit: Deus noster manifeste ueniet, soluit, ut Petrus dicit: Elementa igne ardescent in aduentu domini. NEMO IN CAELO NEQVE IN TERRA NEQVE SVBTVS TERRAM POTEST APERIRE 30 LIBRVM, id est NEMO IN CAELO, quia nemo de Ulis suscipit carnem, nisi Christus, NEMO IN TERRA, quia nemo sine peccato, NEQVE SVBTVS TERRAM, quia nemo liberatus de inferno usque Christus resurrexit a mortuis. 33. VNVS DE SENIORIBVS, id est ordo prophetarum, consolatur ecclesiam, et VNVS DE IIII ANIMALIBVS, id est ordo doctorum in nouo testamento. 34. I. Hic apperuit primum sigillum. EQVVS ALBVS populus christianus, albus per baptismum. qvi sedebat svper illvm, id est Christus. ARCVM habens, id est uirtutem iudicii et potestatem. 35. EQVVS uero RVFVS, ET QVI SEDEBAT SVPER EVM, DATVM EST EI VT SVMERET PACEM DE TERRA, reliqua. EQWS RV FVS, id est populus persecutorum, ET QVI SEDEBAT SVPER EVM, diabolus. 36. III. EQVVS NIGER, ET QVI SEDEBAT SVPER EVM HABEBAT Stateram IN MANV SVA. EQVVS NIGER populus hereticorum, qui

    1 8 quarto sigillo (ex sug. M ) MP 20 accipisset M* 2 1 mundo P || quin til sigillii ex quintus sugillus M 23 surrex M 24 sexto sigillo {ex s** illo M) MP || a] ad P 26 septimu sigillu M2 27 dicit] dixit M 29 terram] terra P 30 suscepit M 32 usque] + du M2 33, 1 id est] + unus P || consulat P 2 unïï M2 34, 1 I. scripsi (cfsequentiam); II. P; III. M || aperuit primus M || populos M* 2 p baptismo (ex -mum) M 3 potestate P 35, 2 est от. M* \\ panem M* 3 persecutores P || qui от. M 36, 1 IIII M*; IIГ* M2 2 populul M* 18 Jo 19,30 19 Is 11, 10 || Ps 87,6 20 Mt 27,59 22 Ps 101.14 23 Mt28,6 24 Ps 109,1 25 Act 1,11 27 Ps 49,3 28 2 Pt 3,10

    5,5 6, 1 6,2

    6,4

    6,5

    258

    T T T T

    De enigmatibus

    3 facit opera tenebrarum, QVl SEDEBAT SVPER EVM, diabolus, habens STATERAM, id est similitudinem aequitatis iudicii. 37. BILIBRIS TRITICI DENARIO l ET III BiLlBRIS ORDEI DENARIO /, ET VINVM ET OLEVM NE LESERIS. BILIBRIS nomen mensurae. Isidorus dicit: «Sextarius duarum librarum est, qui bis adsumptus nominatur bilibris, quater fit grece nomine cenix». Item 5 Primasius dicit: «In tritico et in ordeo totam ecclesiam significat, siue in magnis siue in minimis, uel prepositis et in populis; praetium unum habent, id est sanguine Christi redempti sunt». Item in ordeo apostoli praefigurati sunt, cum reliquie operum Christi XII cofini fuissent, qui sunt corpus praepo10 sitorum, et post praepositos VII sporte dicuntur, quae sunt corpus septiformis ecclesiae. Aliter bilibris tritici, id est theorica ecclesia, denario i, id est unitate diuinitatis, uel unitate per sone in Christo ex diuinitate et humanitate, ET III BILIBRIS OR DEI, id est ecclesia actualis, DENARIO I. Vt praediximus, eccle15 sia theorica unus bilibris dicitur, eo quod unitatem diuinitatis credidit, et ideo actualis ecclesia /// bilibris dicitur, eo quod fidem trinitatis credidit; sed tamen ecclesia theorica fidem trinitatis habet, et ecclesia actualis unitatem diuinitatis credit. VI NVM et OLEVM ne leseris, id est: vinvm est omnis qui bibit 20 sanguinem et uinum euangelii, OLEVM uero omnis ecclesia, qui oleum in baptismo suscipit, ex quo omnes reges et sacerdotes et prophetae uncti sunt. 38. IUI. EQVVS PALLIDVS, ET QVl SVPER EVM, NOMEN EIVS MORS, ET INFERNVS SEQVEBATVR, ET DATA EST ILLI POTESTAS SVPER IIII PARTES. - EQVVS PALLIDVS populus flCtUs, falsi fratres, qui nec albi sunt, ut christiani, пеc nigri, ut heretici. NO3 eum от. M || diabls e ex diarJîm M 37, 1 denario1... (2)... bilibris от. M 3 dîc M; dicitur P || qui bis] quibus MP || adsumptis M 4 quart M \\ fit] sit MP \\ grece P; crece M 5 di citur MP 7 pciü M 9 cofini ex ****ini M 1 1 -vII-formis ecclesiae P; ~ vu eccîae formis M* 12 eccîae M || dinario MP* || unitate от. M 14 eccîae M || dinario M 15 unitatem diuinitatis scripsi cum Cantabr. (cf. lin. 12. 18); unitatis diuinitatem MP 16 credit M* \\ bilibris] librisM* || dicit M*P 20 quae] q M; qui P \\ euañg M; euangelium P 2 1 baBt M; baptismïï P || suscepit M2 \\ ex] et M*P 22 prophetas M*P \\ uincti M* 38, 1 qui] + sedebat M2 \\ nomen] + ei M2 2 sequebatur] + eum M2 3 fictus] + et M2 36, 3Rm 13.12 37, 3-4 IS ety 16,26,6$

    5-8 PRIM 2 (95,91-92; 96,98-99) (ex Tyconio)

    6,6

    6,8

    §§ 36,3-41,4

    T T T T

    259

    5 MEN ILLI MORS, id est diabolus, de quo dicit: Mors, ubi est aculeus tuus? quia mortem multis prestitit, ut Christus aliis uitam prestitit, et nomen illi uita. infernvs seqvebatvr EVM, id est populus gentilis sequebatur diabolum in opere et in infernum 9 inferius ire. DATA EST EI SVPER IIli PARTES, id est: terra autem tota homines sunt, et illi diuiduntur in II partes, in populum dei et in populum diaboli; populus autem diaboli in ill partes diuiditur, in persecutores et hereticos et falsos fratres; he sunt ilII partes, super quas diabolus habet potestatem, id est super popu lum dei, eo quod offendit semper ecclesiam, ut maiorem prae15 mium habet, et super alias III partes semientes sibi. 39. V . ET VIDI SVBTVS ALTARE ANIMAS 1NTERFECTORVM PROPTER VERBVM DEI. - svbtvs altare, id est sub opere excelso martyrii uel sub caelo, quia super illud hostie spiritales ab ecclesia offeruntur. Vel svb altare sub confessione fidei, uel sub 5 praecepto alto Christi, quia propter domini praecepta occissi sunt. Vel sub ecclesia, quia filii eius sub ea occissi sunt. Vel sub carne Christi, quae facta est de terra, ut dicit ad Moysen: Altare de terra facietis mihi. Sub ea terra clamant anime, ut est: Sanguis fratris tui clamat ad me de terra. 40. SINGVLE stole, id est singula merita alba significat; dicit enim quia anime tantum beatitudinem habent usque diem iudicii, et binas stolas, id est binas beatitudines anime et corpo ris habebunt sancti post resurrectionem. 41. Vl.ETVIDI,ETTERREMOTVSMAGNVSFACTVSEST,ETSOL FACTVS EST NIGER SICVT SACCVS CILICINVS, ET LVNA FACTA EST SICVT SANGVIS, ET STELLE CECIDERVNT SVPER TERRAM, SICVT FICVS GROSSOS SVOS DIMITTIT, ET CAELVM RECESSIT SICVT LI-

    6 prestiti P 7 prestetit M* || sequabatur M 8 diabulïï ex -lus M \\ ~ in infernum in opere M* (от. et etiam p. corr.) 1 1 diaboli1 от. M* || dia boli2] diabolus P 1 2 heretici et falsi M*P 14 maius M2 15 habeat M2 I| et от. M 39, 1 ad init. V eras. M || uidit P 3 caelo] **oleo M 5 occisi M (item lin. 6) 8 faciatis P* 9 est] + ec (= ecce) M2 || fratres P 40, 3 beatitudinis M*P 4 habuit M* 41, 1 et2] + ec (= ecce) M2 || ~ factus est magnus M 2 cilcinus M* 4 ficos M* || suos от. M || et] e P || sic M; sic P 38, 5 1 Cor 15.55 7 *Jo 14,6 39, 8 Ex 20,24 9Gn4,10 40, 2 anime -4 resurrectionem] cf. GR-MJb 35,25 (1789,36- 1790,39)$

    6,9

    6,1 1

    6,12 6,13 6,14

    260

    De enigmatibus

    5 BER INVOLVTVS, ET OMNIS MONS ET INSOLE DE LOCIS SVIS MVTATE SVNT, ET OMNES FORTES ET DIVITES ABSCONDENT IN SPELONCIS ET PETRIS, ET DICENT: ABSCONDITE NOS ET CADETE SVPER NOS PROPTER IRAM AGNI SEDENTIS SVPER THRONVM. - TER-

    10

    15

    20

    5

    10

    15

    6, 1 5 6, 1 6

    REMOTVS, id est m ut alio fidelium a fide in persecutione antichristi. SOL FACTVS NIGER, id est populus christianus in heresim uel in merorem. LVNA SICVT SANGVIS, id est ecclesia in sanguine martyrii. stelle cadent, id est qui sunt clari in ecclesia cadent in negationem. caelvm sicvt liber involvtvs, id est quando enim inuoluitur liber, non intellegis quid sit scriptum in eo; sic erit inuoluta ecclesia angustiata tempore persecutionis, separata ab hominibus, ut non poterant homines scire ea quae in illa erunt. ET qui FORTES in fide et DIVITES in operibus bonis, IN SPELVNCIS ET petris, id est doctrinas misticas sanctae scripture uel in Christi exemplis. 'In montibus', in excelsis in fide, 'in petris', in fortibus operibus. 42. POST HAEC VIDI IIII ANGELOS STANTES SVPER IIII ANGV7, 1 LOS TERRE, TENENTES IIII VENTOS TERRAE, VT NON FLARENT SV PER TERRAM VEL MARE ET ARBORES. ET VIDI ANGELVM ASCEN7,2 DENTEM AB ORTV SOLIS, HABENTEM SIGNVM DEI VIVl, ET DIXIT ANGELIS QVIBVS DATA EST NOCERE TERRAE ET MARI: NOLITE 7,3 NOCERE TERRAE ET MARI ET ARBORIBVS VSQVE SIGNEMVS SER VOS DEI IN FRONTIBVS EORVM. ET AVDIVI NVMERVM SIGNATO7,4 RVM cxliiu SIGNATI ex OMNI TRIBV ISRAHEL, xïï ex unaquaque (7,5-8) tribu, excepto tribu Dan. Quattuor angeli et IIII uenti idem sunt, id est doctrina quadriformis malorum doctorum, quae euangelio quadripertito contradicit. Isti autem angeli TENENTES VEN TOS, id est mali doctores seipsos tenentes, ne inspirat doctrina eorum hominibus, dum se uictos diuina potentia uident. SVPER TERRAM, id est super terrenos homines; super MARE, id est super profundos in sapientia; super ARBORES, id est super eos qui 5 insul(a)e MP2 || motate M* 6 speluncis M 8 sedentis scripsi; seden tes P; от. M 9 motado M* 10 heresi M2 11meroreM2 ^ca dent1 ] cadunt M 1 3 negotiations M* 1 6 poterint M || eâ M || quae] nisi qui M2 17~ bonis operibus M 1 8 mysticas M2 19 xpï"emplis P \\ in3 от. M* 20 fortis M 42, 2 uentes P; uent*s M* 3 uidi] + alium M2 || angelum lapsu bis scr. M* || descendentem M 5 angelus P 6 quousque M2 1 numerus P 8 cxliiii sine lineola M || omni tribus M*P*; omnib- tribub; M 42, 15*Mt7,17

    §§ 41,5-44,1

    20

    25

    30

    35

    5

    261

    faciunt fructum bonum. Aliter angeli ilil, id est ecclesia, quae quadriformis est propter ilil euangelia. tenentes ilil ventos, id est doctrinam diaboli, quae quadriformis est, eo quod inspirat contra doctrinam ecclesie quadriformis. vidi alivm angelvm , id est Christum, AB ORTV SOLiS, a natiuitate Christi, HABENTEM SIGNVM DEI viVi, id est quod deus est, quod nemo potuit hoc si gnum facere, nisi filius dei, uel signum crucis habens ecclesia in fronte suo. qvovsqve signemvs, id est in baptismo. cxlini: in hoc finito numero infinitus numerus fidelium significatur. EX XII TRIBVBVS FILIORVM ISRAHEL, id est ex XII tribubus fide lium, qui credent doctrine XII apostolorum. Hinc illis apostolis dicitur: ludicantes XII tribus Israhel. Item Primasius dicit cxhui: «Hoc enim numero mistico innumerabilem electorum multitudinem praefigurari; finitus numerus pro infinito cognoscitur, sicut ambitus ciuitatis cxliin cubitorum». Et nullus esti mat hunc numerum infantium esse qui ab Herode occissi sunt; quis enim ignarus inperitus putat istum numerum infantium de una tribu luda Herodem necasse, quando omnium tribuum no mina hic secuntur? Et tamen in Bethlem luda tantum occisi sunt infantes. Et ideo Dan non numeratur hic propter antichristum natum de illa tribu. Alii dicunt quod cxliin sic erit nume rus fidelium qui credent ad Enoc et Heliam in tempore antichristi. 43. LAVAVERVNT STOLAS SVAS IN SANGVINE AGNI, id est om- 7,14 nis ecclesia catholica lauauit merita uel corpora sua in baptis mo et in sanguine agni, non, ut alii putant, martyres esse soli, sed omnis ecclesia; non enim dixit 'in sanguine suo', sed IN SANGVINE AGNI, id est in gratia dei per Christum. 44. VII. FACTVM EST SILENTIVM IN CAELO QVASI IN MEDIA 8,1

    16 angelus P 17 uentes M*P 23 sua M2 26 doctrine] + xpï p. (= christi per) M2 I| apostolorum scripsi; apostolos MP 28 mystico M 29 numeros M* 30 estimet ex existimat M 31 numerus P || occisi M 32 ignarus] + et M2 \\ putet M2 I| iustum M* \\ infantium] + esse M*P (lapsu iteratum ex linea praecedenti) 33 herodis P 35 ~ ideo et M || non от. M* II numerantur M*P 43, 1 lauef ex leuauef M 2 lauit M2P2 || baptM; baptismum P 3 in от. M || solos ex solis M 5 est in] -ri in rasura 2 litt. M2 || gratia M 44, 1 ad init. VIII P* || in2 от. M 27 Mt 19,28 28-30 PRIM 2 (108.59-63, libere) 30 *Apc 21,17 *Mt 2,16 35 dan - 36 tribu] cf. AN Apc 7.5 (211,17-18)$

    31

    262

    De enigmatibus

    HORA, ET VIDI VII ANGELOS, ET DATE SVNT EIS VII TVBE. - SILEN-

    5

    10

    5

    10

    TIVM ab adoratione idolorum, quando Christus peruenit in mundum. in caelo, in ecclesia, qvasi media hora, id est propter breuitatem noui testamenti in conparatione ueteris temporis, longitudo temporis in adoratione idolorum. Item SiLENTlVM, id est requiescet ecclesia tribulationibus in praedicatione Enoc et Helie quasi dimium höre, propter breuitatem temporis Enoc et Heliae. vil angeli, id est doctores ecclesiae septiformis propter vil dona spiritus sancti uel propter vu gra dos ecclesiae. SEPTEM TVBE, id est scriptura, in qua locutus spi ritus septiformis, uel in qua vu de Christo leguntur, natiuitas, baptismum, reliqua. 45. VENIT ALIVS ANGELVS ET STET1T ANTE ALTARE, HABENS TVRRIBVLVM AVREVM, ET DATA SVNT ILLI INCENSA MVLTA, VT DARET SVPER ALTARE AVREVM, ET INPLEVIT ANGELVS TVRRIBVLVM DE IGNE ALTARIS ET MISIT IN TERRAM, ET FACTA SVNT TONITRVA MAGNA. -ANGELVS, id est Christus, ANTE ALTARE, ante ecclesiam, TVRRABVLVM, corpus suum torridum in passione et aurum probatum in igne passionis. INCENSA, orationes sanctorum, Christus offert ad patrem SVPER ALTARE AVREVM, id est super corpus suum uel super ecclesiam, quae corpus Christi est, probata in tribulationibus. Angelus accepit tvrribvlvm, id est Christus accipit crucem suam, DE IGNE ALTARIS, id est de diuinitate, ET MISSIT IN TERRAM, id est praedicauit in homines ter renos. 46. PRIMVS ANGELVS TVBA CECINIT, ET FACTA EST GRANDO ET NIX MIXTI SANGVINE, ET IN TERRAM MISSVM EST, ET TERTIA PARS terrae CONBVSTA est. Id est primvs ordo doctorum prae2 et uidi...(4)...hora от. M 6 longitudo... (9)... temporis от. M 10 viiformes M* || gradus M2 1 1 ecclesia M*P || scripture P 12 septemformis M* || narrait bâpt M; natiuitatem baptismi P 45, 2 turabulum M || et data...(3)...aureum M* 3 et] ut M* || impleuit M || turrabulum P*; turabulum M 4 terra M 5 eccîâm M 6 tura bulum M 7 orationes] + sunt M2 || sanctorum] + quas M2 8 offerat M* P 9 suum от. M || quae] quem M*P* || est от. M* 10 turabulum M 1 1 accepit M || de igne] digne M* || diuinitatate M 1 2 misit M 46, 1 grado M* 2 et nix eras. M || mixta M2 44, 9 vu angeli - 10 sancti] cf. AN Apc 8,2 (212,5 - 213,6) 12 in qua - 13 reliqua] cf. supra § 32,7 ss. 45, 5-7 angelus id est christus... turabulum corpus suum...incensa oratio nes sanctorum] cf. AN Apc 8,3 (213,6-8)

    8,2

    8,3 8,5

    8,7

    §§ 44,2-48,12

    263

    dicauit, et uenit grando, id est grauitas uindicte, MiXTl SANGVl5 NE, id est mixta in homine, quia homo praedixit uindictam dei, ET TERTIA PARS TERRAE CONBVSTA EST, id est tertia pars homi-

    num, quia homines in Hl partes diuiduntur, boni doctores et bo ni auditores et hi qui nec boni doctores пеc boni auditores; hi conburentur in uindicta, id est terreni et alti et superbi et car io nales, ut tertia pars terrae et arborum et fenum, quia caro fenum est. 47. SECVNDVS ANGELVS TVBA CAECINIT, ET MONS MAGNVS IGNE ARDENS MISSVS EST IN MARE, ET FACTA EST TERTIA PARS MARIS SANGVIS, ET MORTVA EST TERTIA PARS CREATVRE, QVAE HABENT ANIMAS, ET TERTIA PARS AVIVM INTERRIIT. - MONS MA-

    8,8 8,9

    5 GNVS, id est diabolus, ARDENS poenis perpetuis, MISSVS EST IN MARE, in amaros gentiles homines, et tertia pars, ut diximus, qui пеc doctores пеc discipuli, et SANGVIS factus est, id est uin dicta sanguinis, et tertia pars piscivm, id est philosophorum, QVAE HABENT animas, id est qui uiui essent in bono opere, nisi 10 prohibuissent illos alii mali, quibus consentiunt, et TERTIA PARS AVIVM, id est astralogi uel qui uolant humana uoluntate. 48. TERTIVS ANGELVS TVBA CAECINIT, ET СEСЮiT DE CAELO STELLA MAGNA ARDENS QVASI FACVLA, ET CAECIDLT IN TERTIAM PARTEM FLVMINVM, E T NOMEN STELLE ABSINTHIVS, ET FACTA EST TERTIA PARS AQVARVM IN ABSINTHIVM, ET MVLTI MORTVI 5 SVNT in AQVis. - CAECIDIT Stella magna, id est de ecclesia ca-

    tholica caecidit ecclesia hereseos, MAGNA pro persona maiorum. SICVT FACVLA, id est facula lignum scissum, et ignis in medio; ut qui percutitur de ipso, occidit et incendit, sic qui con sentit hereticis uindictam habet in praesenti et in futuro. CAECI10 DIT IN FONTES AQVARVM, id est in principes populorum. NOMEN STELLE absinthivm ideo, quia amara et mortífera animabus doctrina ecclesiae hereseos. 4 mixta M2 7 IIi] vi ex vu M 10 foenum bis M 47, 1 agelus M* 3 quae] quo P 4 interíit M 7 qui] quia M || uindict(a)e M*P 9 quae] qui M2 || uiui ex u** M 10 pars M 1 1 astrologi M2 48, 1 caenit P* 2 tertia P 3 absintius M 4 in от. M* \\ absintium M 7 scisum M* || in от. M 1 1 absintium M || animabus] animas M*"'d

    46, I0*ls40,6 47, 6 gentiles homines] cf. AN Apc 8,8 (214.20)$

    8, 10 8, 1 1

    264

    De enigmatibus

    49. QVARTVS ANGELVS TVBA CECINIT, ET PERCVSSA EST TERTIA PARS SOUS ET TERTIA PARS LVNE ET TERTIA PARS STELLARVM,ET OBSCVRATA EST PARS EORVM IN DIE ET NOCTE, ET A VD/V/ VOCEM VNIVS AQVILE VOLANTIS PER MEDIVM CAELVM DI5 CENS: VAE VAE VAE HABITANTIBVS IN TERRA. - TERTIA PARS SO

    8,12 8, 1 3

    LIS CAECIDIT, id est tertia pars principalis in ecclesia, ET TERTIA PARS LVNE, minores in ecclesia, ut diximus, qui non doctores пеc auditores sunt; tertia pars stellarvm, id est qui diuersi sunt meritis. OBSCVRATA EST PARS EORVM IN DIE ET NOCTE, id 10 est tertia pars sous in die et tertia pars lvne, et stelle in T nocte. Ideo percussa est, id est tradita suis uoluntatibus, ut redT undantibus peccatis in palam reuelatur quae sit pars Christi et T pars diaboli. VOCEM AQVILE, id est uocem ecclesiae, quae uolat in sublime cogitationibus caelestibus, PER MEDIVM CAELVM, id 15 est quia ecclesia nec tota caelestis est nec tota terrena, quia cor pus de terra habet et conuersationem caelestem, ut Paulus dicit: Nostra conuersatio in caelis est; uel VOCEM AQVILE, id est uox praedicationis Christi in medio ecclesiae, qui aquila dicitur propter ascensionem in caelum. VAE per III propter III partes ec20 clesiae. 50. QVINTVS ANGELVS TVBA CECINIT, ET VIDI STELLAM DE CAELO CAECIDISSE IN TERRAM, ET DATA EST EI CLAVIS PVTEI ABYSSI, ET APERVIT P\TEVM ABYSSI, ET ASCENDIT FVMVS PVTEI, ET OBSCVRATVS EST SOL, ET EXIERVNT LOCVSTE DE FVMO PVTEI, 5 ET DATA EST ILLIS POTESTAS SICVT SCORPHIONIS TERRAE, ET PRAECEPTVM EST ILLIS NE LEDERENT FOENVM TERRAE NEQVE VIRIDVM NEQVE ARBOREM, NISI HOMINES TANTVM QVI NON HABENT SIGNVM DEI IN FRONTIBVS, ET DICTVM EST ILLIS NE OCCIDERENT EOS, SED VT CRVCIENTX'R MENSIBVS V. - VIDI STELLAM

    10 DE CAELO, id est populus peccatorum de alta fide cadit in negationem Christi; stella enim et puteus et abyssus homines sunt, ut Dauid dicit: Ne continet super me puteus os suum. Stella 49, 3 in от. M 4 per от. M* || dicentis M2 5 terram P 7 mino ns MP У поп] пеc M 1 1 nocte] die M || redundantis M 13 diab- M*; diabolum P 50, 2 caecidiste P* || terra M 5 scorpiones ex -nis M 6 fçnum M 7 uiride M2 9 ut] et M* || cruciarentur M2 1 1 puteos P 12 ne] non M 49, 7 cf. supra § 46,7-8 50, 12 Ps 68,16

    17 Phil 3,20

    9,1 9,2 9,3 9,4

    9,5

    §§ 49,1-52,4

    15

    20

    24

    5

    10

    265

    accipit dauem abyssi, id est populus accipit potestatem cludendi et aperiendi cor suum; uel clavis pvtei malum opus, puteus uero infernus est; fvmvs pvtei, id est persecutio antichristi. OBSCVRATVS EST SOL, id est populus christianus a peccatoribus persequentibus. LOCVSTE, id est heretici garili. Sicvr SCORPHIONES, scorphion enim occidit capite et cauda; sic heretici occidunt animas capite, puplica doctrina, et cauda, quando peccata modicum illi suadent; uel capite occidit, id est malo opere, et cauda occidit, id est eleuatione. ne lederent foenvm, id est ecclesiam subiectam, vmiDVM, id est altiores, arbores, qui fructum boni operis habent. signvm in frontibvs, id est baptismum, uel crucis Christi significat. MENSIBVS V, id est annos V; nam quinto anno cruciatus interruptus est. 51. SIMILES EQVIS PARATIS INPRELIVM, id est similes nouis9,7 simis persecutionibus in tempore antichristi. ET svper capita eorvm corone similes AVRO, id est ad emitationem xxiiil seniorum habentes coronas aureas, ET capilli eorvm sicvt mv9,8 LIERVM, ET DENTES SICVT LEONVM, ET FACIES HOMINIS ET LO9,9 RICAM FERREAM. CAPILLI MVLIERVM, id est multas uoluntates in similitudinem mulieris; DENTES LEONVM, id est fortes doctores ad deuorandas animas, LORICAM FERREAM, corda et pectora du ra, facies hominis, quia humanitatem emitentur, ut plus decipiant. VOX ALARVM, id est strepitus male doctrine eorum currentes contra christianos sicut sonus alarum, et currunt in unum. 52. ET MENSIBVS V HABEBVNT SVPER SE REGEM ANGELORVM 9, 1 0 ABYSSI, CVI NOMEN EBREICE ABADON, GRECE AVTEM APPOL- 9'П LION, LATINE EXTERMINANS. VAE VNVM HАВИТ, ET ECCE II VENIVNT. - MENSIBVS V, id est pro toto tempore persecutionis an13accepitM2 17 lucustç M2 || garili] lege garruli || scorpionesM 18 scorpion M У enim от. M || occidunt] occidant P 20 illa M* 21 eleatione M || fçnum M 22 uiride M2 || arborem P*; arborum M 25 interpretatus M 51, 1 similes1] similis M*P || pelium M 3 similes M*'; similis M2P | aure P*"'d || imitatione- M2 5 homines M* 6 cappilli M 7 simitudinë (d ex 1) M || mulierum M 8 douorandas M* 9 homines M*P || humilitatem ejrhumitatem M || imitantur M2 1 1 x planus P; x***nos M* ||et от. M* 52, 2 abyssy M || ëbTe MP*; ebraice P2 || greci M*P || autem] nota (h) M; hoc P || appolion M 3 habuit M || iI] duo ue minutis litteris suprascripsit P2 4 meñs M; mense P* || tempus P* 15 infernus] cf. AN Apc 9,1 (214,2)$ 51, 3 *Apc 4,4

    17 heretici] cf. AN Apc 9,3 (214,6)1:

    9, 1 2

    266

    De enigmatibus

    norum v dixit, maxime in Africa, angelvs abyssi, id est diabo6 lus, qui ebreice Abadon; hic in III linguis diabolus nominatur. 53. SEXTVS ANGELVS TVBA CECINIT, ET AVDIVI VOCEM, VNVM EX CORNIBVS ALTARIS AVREI, QVOD EST ANTE OCVLOS DEI, ET DlXIT ANGELO SEXTO: SOLVE IIII ANGELOS, QVI ALLIGATI SVNT IN FLVMINE EVFRATEN, ET SOLVTI SVNT IIII ANGELI, QVI PARATI 5 ERANT1N HORAM ET DIEM ET MENSEM ETANNVM, VT OCCIDERENT TERTIAM PARTEM HOMINVM. ET NVMERVS EQVISTRIS EXERCITVS VICIES MILIES DENA MILIA. - SEXTVS ANGELVS id est. VII

    angeli, quos praediximus, spatium totum continent a natiuitate domini usque ad finem mundi; alii dicunt ut esset unusquisque 10 in parte terrae in uno tempore, quod non uolumus, sed secun dum ordinem fuerunt, et diuissus est unusquisque in tempore suo. SEXTVS ANGELVS significat antichristi persecutionem, sep timus significat tempus quod erit ante iudicium, ut est illud: Cum enim dixerint homines 'pax et securitas' . AVDIVI VNVM, id

    15 est Christum, ex cornibvs, id est ex fortibus, altaris avrei, id est ecclesie catholice, quia aliud altare non aureum, id est ecclesia malignantium et hereseos. ANTE OCVLOS DEI, id est quia

    alia ecclesia hereseos, que non est ante oculos dei, ut dicitur: Quia non noui uos. ET DIXIT ANGELO, id est ordini doctorum:

    20 solve nil angelos, id est praedica, quia per praedicationem soluti sunt ad persecutionem ecclesiae. ilil angeli dicuntur dia bolus cum his qui persecutiones IIII, quae fiunt per illos in ilil partibus terre. ALLIGATI SVNT, id est a tempore quo Chris tus passus est, ligatus est diabolus, ut dominus dicit: Nemo 25 potest intrare, reliqua. IN FLVMINE EVFRATEN, id est in populo

    iniquo, qui discurrit per totum mundum ad persecutionem ec clesiae, et ideo Eufraten dicitur propter inundationem malitiae. 6 ebrei M*P*; ebraice P2 53, 5 erant] s (= sunt) M* 6 equestris M2P2 7 sextus angelus] vi angelos P 9 ~ unusquisque esset M 1 1 diuisus M 12 vi angî M*: vi angelos P*; vi angîï M2 || septimus] vu MP 13 signïf M; significationem P 15 altari M* 18 alia от. M || ecclesia] + ë (= est) M2 || hereos M 19 noui ex n** M || angelus M || ordine P 20 per от. M 21 soluti sunt ad persecutionem от. M 22 lacunam indicaui, in qua uerisimiliter scriptum erat uel aliquid simile; quae uerba exciderunt propter homoeoarcton || quae] qui M* 24 ~ diäi5-H= diabolus est) M* 25 introire M; + et M*""1 26 qui] quae M*P 27 inmunditionem M* \\ maliciae M* 53, 14 1 Th 5,3

    16 Ps 25,5

    19 Mt 7,23

    24 Mt 12,29: Mc 3,27

    9,13 9, 1 4 9, 1 5 9, 1 6

    §§ 52,5-55,12

    30

    5

    10

    5

    T T 11

    267

    QVI PARATI SVNT IN HORAM ET DIEM ET MENSEM ET ANNVM, hoc est tempus III annorum semis anni persecutions antichristi. VT OCCIDERENT TERTIAM PARTEM HOMINVM, id est qui nec boni doctores nec boni auditores, nvmervs eqvistris exercitvs, id est homines qui habent sesores spiritus malignos. VICIES MILIES DENA MILIA, id est innumerabilem populum hereticorum. 54. ET VIDI EQVOS QVI SEDEBANT SVPER EOS, HABENTES LORICAS IGNEAS ET IACINCTINAS ET SVLPHOREAS , ET CAPITA EQVORVM QVASI LEONVM, ET DE ORE EORVM IGNIS ET FVMVS ET SVLPHOR. Equi persecutores ueloces ad malum, igneas loriCAS, id est corda dura, ardentes igni mali desiderii, IACINCTI NAS, simulantes placere deo, qui est in caelo iacinctino. SVL PHOR, ignis putridus, significat eos ardentes in cupiditate peccati. capita QVASI leonvm propter deuorandas animas. EX ORE EORVM FVMVS, id est: sicut fumus nocet oculis, ita doctrina eorum sanctis. 55. ET VIDI ANGELVM FORTEM DESCENDENTEM DE CAELO, AMICTVM NVBAE, ET IRIS IN CAPITE EIVS, ET FACIES EIVS VT SOL, ET PEDES VT COLVMNA IGNIS, ET HABEBAT IN MANV SVA LIBRVM APERTVM, ET POSVIT PEDEM SWM DEXTRVM SVPER MARE ET SlNISTRVM SVPER TERRAM, ET RVGIT VT LEO, ET VII TONITRVA LOCVTA SVNT, ET VOCES EORVM SCRIPTVRVS ERAM. Alium ANGELVM, id est Christum, FORTEM, dando adiutorium ecclesiae, DE SCENDENTEM, id est in carnem, AMICTVM NVBE, id est corpore, uel nube populorum sanctorum, ut dicitur: Hi sunt qui ut nubes uolant. HIRIS IN capite, promissio sanctae ecclesiae perseuerantiae, in capite, in diuinitate, faties vt sol, id est facies Christi iusti in ecclesia, ut: Fulgebunt iusti sicut sol, reliqua.

    28 mensem] mensis P*; noctem M 29 ~ persecutionis anni M 30 qui] quia M 31 auditores scripsi (с/ supra §§ 46,8; 49,8); adiutores MP \\ equistris] equis III P; equestris M2 32 sessores M2P2 || malignus M* 33 id est] inde P* 54, 2 ¡acintinas ex -nos M || sulphurous /'-' || capi|pita P 3 quasi] qui si P* 4 sulphur P2 || equi scripsi; et qui MP || ad] et P 5 iacintinas M 6 iacintino M || sulphur P2 1 putral M* 8-9 ore eorum] oreorum M 55, 1 de] dae ex da M 2 amictus M* 6 earum M 7 ecclesiae] eccîçM; &î (= et uel) P 8 carne M || amictu ex -tus M 10 iris M2 || pmissa ex pmisso M || pseuerantia M2 1 1 faties] facies MP2 12 ecle P* 55, 7-8 christum. ..in carnem] cf. AN Apc 10,1 (216,1-2)$ 12 Mt 13,43

    9 Is 60,8

    9,17

    10,1 1 0,2 10,3 10,4

    268

    De enigmatibus

    pedes VT COLVMNA IGNis, id est firmi et fortes in tribulatione. LIBRVM APERTVM in MANV SVA, id est totus canon in potestate 15 sua. PEDEM DEXTRVM SVPER mare, id est fortiores in ecclesia in maioribus persecutionibus, SINISTRVM, minores et infirmi in terrenis tribulationibus. RVGIT VT LEO propter fortitudinem praedicationis Christi. LOCVTA SVNT VII TONITRVA, id est doctores ecclesiae cum septem donis spiritus sancti. scriptvrvs 20 ERAM, id est plane. 56. ET DIXIT MIHI ANGELVS: SIGNA QVE LOCVTA SVNT VII TO NITRVA, ET NOLI EA SCRIBERE. - SIGNA, id est per allegoriam scribe, ne sine sigillo scripta paterent, NOLI EA SCRIBERE, id est plane sine sigillo. 57. CT dixit mihi: tempvs amplivs non erit, sed in diebvs

    1 0,6

    VOCIS ANGELI SEPTIMI CVMSVMABITVR misterivm DEI, id est quia in nouissima tuba septimi angeli finietur quicquid prophetauerunt prophete de filio dei et de fine mundi. 58. ET DIXIT mihi: ACCIPE LIBRVM APERTVM ET DEVORA ILLVM, ET FACIET AMARICARE VENTREM TWM, SED IN ORE TVO ERIT DVLCIS VTMEL. Id est Iohanni hic dicitur ex persona eccle siae sumentis totam scripturam de potestate Christi: DEVORA LI BRVM, id est insere uisceribus tuis uerbum dei. faciet amari6 CARE, id est pro labore inpletionis, ut: Intrate per angustam portaт. VENTREM, id est animum tuum; IN ORE TVO DVLCIS VT MEL, id est quando alios docis. 59. ET DATVS MIHI EST CALAMVS SIMILIS VIRGE, ET DIXIT: METIRE TEMPLVM DEI ET ALTARE ET ORANTES IN EO, ATRIVM AVТEМ, QVOD EST FORIS TEMPLVM, IACE ET NE METIRIS EVM, QVO-

    10'7

    13 in tribulatione. ..(15). ..sua от. M 15 in eras. M || eccîçM 16 minoris M*P 1 8 tronitrua M* 56, 2 et exp. et eras. P \\ eas M* 57, 2 consumabitur mysterium M 3 finitur P* 58, 2 ~ dulcis erit M 3 id est] + ut (expunctum) M || iohanni scripsi; ioh- P; iohannis M || dicitur] dic (= dicit) M 4 scriptura P 5 faciat M 6 impletionis M 7 tuum] + I (= uel) P*"'d || tuo от. M 8 quan d°alios P || ducis P*: doces M2 59, 1 ~ datïï (!) est mihi M || uirgue P*; uirg** M* 2 dei] dñï (= domini) M 3 iace P*3] iaece P2: eice ex **ce M || metires P*; metieris M2 15 pedem - 17 tribulationibus] cf. AN Apc 10,2 (216,4-6) (ex Tyconio)t 19 cum... sancti] cf. AN Apc 10.3 (216,6-7)$ 57, 3*1 Cor 15,52 58, 6Mt7,13

    10,9

    11,1 1 1 ,2

    §§ 55,13-60,6

    269

    NIAM DATVM EST GENTIBVS, ET CIVITATEM SANCTAM CALCABVNT 5 MENSIBVS XLll.ET DABO II TESTIBVS MEIS ET PROPHETABVNT DIEBVS MILLE CCLX AMICTl SACCO. H1I SVNT II OLIVE ET II CANDELABRA IN CONSPECTV DEI. - CALAMVS, id est sapientia diuina,

    10

    15

    20

    25

    11,3 1 1 ,4

    que calamus dicitur, quia per calamum scribitur, SIMILIS VIRGAE propter correptionem, quia in sapientia est disciplina. METIRE TEMPLVM DEI, id est iudica opera uniuscuiusque in ecclesia ex sapientia huius libri, ut nec minus nec maius, nisi per mensuram huius uirge, id est sapientiae. ET altare, id est summi sacerdotes uel ecclesia theorica. atrtvm avtem qvod EST FORIS TEMPLVM, id est ecclesia heresseos; atrium uacuum fuit, sic et ill! qui extra ecclesiam sunt. NE METIRIS ILLVD, id est ne doces illos hereses, ut: Nolite dare sanctum canibus. datvm est gentibvs, id est pars gentilium. civitatem sancTAM CALCABVNT, id est ecclesiam catholicam calcabunt gentes, menses XLii, id est totum tempus antichristi. dvobvs testibvs, id est Enoc et Elias. PROPHETABVNT DIEBVS ICCLX, id est non nouissime persecutionis tempora dixit, sed future pacis et to tius temporis a domini passione, quia utrumque tempus totidem dies habent, ut alii dicunt. amicti SACCIS, laborem penitentiae indicat. DVE olive ET DVO candelabra, et Helias et Enoc.

    60. ET CVM FINIERINT TESTAMENTVM SWM, BESTIA QVAE ASCENDITDE ABYSSO FACIET CONTRA ILLOS BELLVM, ET VINCET EOS ET OCCIDET ILLOS, ET IACEBVNT CORPORA EORVM IN PLATE/5 CIVITATIS MAGNE, QVAE VOCATVR SPIRITALITER SODOMA ET 5 EGYPTVS, VBI ETDOMINVS EORVM CRVCIFIXVS EST, ET OMNES POPVLI ETLINGVAE VIDEBVNT DIEBVS III ETDIMIDIVM. CORPORA 6 hi M || II1] du(a)e MP2 \\ II2] II° M; duo P2 8 quia] quea P* 1 1 ex от. M* У пеc] + ** M 12 uirg** M* || sapientia M 13 summis M* || sacerdotis MP || teorica M 14hereseosM 15 iili ex elli P || qui] que. P; от. M* II metieris M2 16 hereses] heres M; heres (sine lineola) P 19 mensis M*P* 20 id est1] id+ in rasura 4 litt. M2 || enoch et helias M \\ mcclx M2 21 tutu rae ex -ra M || totus M* 23 penitentiae scripsi; penïl M; penitën P*; poenitentiïï P2 24 duo] due P* || et2 eras. M 60, 1 ascedit M* 2 uincit M* 3 occidit M*P* || iacebant P* \\ eorum от. M* 4 ciuitates M*P* 5 eorum от. P* 6 dimidimidium plf-"td

    59, 14 ecclesia heresseos] cf. AN Apc 11,2 (21 7,6)$ 16Mt7,6 19 totum tempus antichristi] cf. AN Apc 1 1,2 (217,8)$ 20 enoc et helias] cf. ANApc11,3(217,8-9)î

    1 1,7 1 1 ,8 1 1 ,9

    270

    De enigmatibus

    EORVM NON SINENT PONI IN MONVMENTIS, ET POST DIES III ET 11,11 DIMIDIVM SPIRITVS VITAE INTRAVIT IN ILLIS, ET STABVNT SVPER

    pedes svos. - bestia QVAE ASCENDIT, id est diabolus de in10 ferno in antichristum. vincet eos, Heliam et Enoc, in mortem, non in negationem. civitatis magne, id est totius mundi, qvae dicitvr SPIRITALITER SODOMA, non secundum istoriam, sed pro similitudine sceleris Sodomorum, ET EGIPTVS propter tenebras peccatorum et ignorantiam. PER III DIES ET DIMIDIVM, id est per 15 annos ili semis persecutionis antichristi; uel continetur in hoc numero finito infinitum tempus a natiuitate domini usque in finem mundi. CORPORA EORVM NON SINENT IN MONOMENTIS, id est ne monasteria edificata sint in locis in quibus corpora eorum sepulta sunt; uel CORPORA NON SINENT IN MONOMENTIS, id 20 est non sinent seipsos post mortem eorum esse in locis in qui bus sepulti sunt in mundo, spiritvs vite intravit in illos, id est secundum historiam, uel resurgent. 61. ET VIDI, ASCENDERVNT IN NVBE IN CAELVM, ET IN ILLA 11,12 ORA ET TERREMOTVS MAGNVS FACTVS, ET CECIDIT DECIMA PARS 1 1 > ' 3 CIVITATIS, ET OCCISA SVNT IBI Ш VE SECVNDVM HABIIT, ET TER- 11,14 TIVM VE VENIET CITO. - ASCENDERVNT IN NVBE, Ut Paulus dicit: 5 Rapiemur in nubibus ouiam Christo. DECIMA PARS CECIDIT CI VITATIS, id est ab initio persecutionis usque ad finem mundi decima pars ecclesie cadet in negationem. vTï, id est finitum pro infinito dicitur; uel ideo dicitur decima pars, quia dena est ecclesia propter decem uerba legis, et septena propter vil gra10 dus ecclesiae.

    7 poeni (!) P* 8 intrabit M2P2 10 enoch M 1 1 non ex mon M \\ ciuítates P*; cmitas M* 12 non от. M*P || historiam M \\ pro lapsu bis scr. (pIpro) M* 13 sodomarum M*""1P || egyptus M 14 ignorantiam] fortasse legendum ignorantiae 15 hoc от. P* 17 monumentis MP2 18 ne om. M\\ monasterii (uel тип- ?)/'*|| (a)edïficat(a)e M*P* || sunt M 19 monumentis MP2 20 sepsos M* 2 1 intrabit M2 61, 1 uidi] + et M2 I| et2 eras. M 2 hora MP2 || terremotus] + ë (= est) M2 || ~ decima pars cecidit M* || pras P 3 abiit ex habuit M 4 ueniat M*P* || dicit] dic M; df (= dicitur) P 5 obuiam M || ~ ciuitatis cecidit M 6 ~ persecutionis ab initio M* 7 pars от. M* \\ vu (sine lineola) M | finitum от. P 8 infinito] finito P \\ quia] quea P* 9 decem] decima M*P* 60, 13 egiptus propter tenebras] cf. HI nom Act (143 = Lag. 66,28): lud ( 1 5 1 = Lag. 73, 1 4); Hbr ( 1 56 = Lag. 77,25)i 61, 5 lTh4,17

    §§ 60,7-65,2

    271

    62. SEPTIMVS ANGELVSTVBACECINIT, ET APERTVM EST ТEМ- 11,19 PLVM DEI IN CAELO, ET VISA EST ARCA TESTAMENTI IN TEMPLO EIVS, ET APPARVIT IN CAELO MVLIER AM1CTA SOLE, ET LVNA SVB 12,1 PEDIBVS EIVS, ET IN CAPITE EIVS CORONA XII STELLARVM, ET IN 1 2,2 5 VTERO HABENS ET PARiENS. - APERTVM EST TEMPLVM DEI IN

    CAELO, id est corpus Christi in ecclesia manifestatum est, ET ARCA, id est scriptum sancta uel caro Christi. SIGNVM magnvm, id est uerbum caro factum, , in ecclesia, mvlier amicta SOLE, id est ecclesia defensa a Christo in babtismo et in 10 bonis operibus induta a Christo. LVNA SVB PEDIBVS EIVS, id est ecclesia que minor est subiecta gradibus excelsioribus. ET IN CAPITE EIVS XII stelle, id est in Christo, qui capud est ecclesie, XII apostoli. IN VTERO HABENS, id est Christum in corde. 63. ET VISVM ESTIN CAELO DRACO MAGNVS RVFVS, HABENS CAPITA VII ET CORNVA X, ET IN CAPITIBVS SVIS VII DIADEMATA, ETCAVDA TRAGEBANT TERTIAM PARTEM STELLARVM CAELI. -

    12,3 12,4

    DRACO, id est diabolus in corpore ereticorum, rvfvs pro effus5 sione sanguinis; CAPITA VII, id est vil reges, CORNVA X, id est regna X; vu diademata, id est vu principatus. CAVDA eivs seudoprophete, tertia pars stellarvm, id est tertia pars ecclesie, ut praediximus. 64. ET DRACO STETIT ANTE MVLIEREM, QVE ERAT PARITVRA, ET CVM PEPERISSET FILIVM, VT DEVORARET EVM, QVI REGNATV-

    1 2,5

    RVS ERIT IN VIRGA FERREA. Hoc cumpletum est in Herode, qui Christum natum ex Maria uoluit occidere. 65. ETFILIVS RAPTVS EST IN CAELVM, ET MVLIER FVG1T IN SOLITVDINEM, VBI PASCANT ILLAM DIEBVS MILLE CCLX. Id est

    62, 1 septem angelus P*; septem angeli M* 3 in caelo от. M* 4 capita M*wdP* 5 parturiens M 8 uerbum от. M* || factum] + ë (= est) M* 9 babtismo] bab- P*; babilonia M 10 eius от. P* 1 1 qui M* || subieta P 1 2 capud] caput M \\ ecclesie] in eccîa M 63, 2 et1 от. M* 3 cauda] + eius M2 || tragebat P2; trahebat M2 || ttiâ in rasura M || partem от. P* 4 hereticorum M || pro effussione ex praeffussione P; p effusione M 6 diadema M*P || pseudoprophetç M 7 eccîa M* 64, 2 et] ut M2 || ut] eius M2 3 conpletum M 65, 1 filius] + eius M2 62, 8 *Jo 1,14 12 *Eph 5,23 13 xII apostoli] cf. AN Apc 12,1 (218,3)$ || christum in corde] cf. AN Apc 12,2 (218,4) 63, 6 regna X] cf. AN Apc 12,3 (218,7 - 219,8)$ 64, 3*Mt2,l6

    12,6

    272

    5

    5

    10

    5

    10

    De cnigmatibus

    FiLivs RAPTVS Christus ascendit in caelvm, mvlier fvgit, id est Maria in Egiptum, uel ecclesia fugiet in desertum Arabie in tempore antichristi. 66. ET FACTVM ESTPROELIVM IN CAELO, MICHAEL ET ANGELI 12,7 EIVS PROELIANTVR CVM DRACONE, ET NON VALEBIT DRACO, ET 12,8 PROIECTVS EST IN TERRA, ET ANGELI EIVS CVM ILLO MISSI SVNT 1 2,9 IN STAGNVM iGNis. - MICHAEL, id est Christus; Michael enim interpraetatur 'qui est sicut deus', quod Christo pertinet, qui est sicut deus pater. ET angeli ens, sancti homines, qui nuntiant ueritatem. DRACO, id est diabolus, ET ANGELI EIVS, mali homi nes heretici, qui nunciant falsitatem. NON VALEB1T diabolus contra Christum resistere, sed deiectus erit IN terra, id est in terrenos homines, de caelo, de alta ecclesia. 67. ET DATE SVNT MVLIERI II ALE AQVILE, VT VOLARET IN DE- 1 2, 14 SERTVM, VBI ALITVR PER TEMPVS ET TEMPORA ET DIMIDIVM TEMPORIS A FATIE SERPENTIS, ET MISIT SERPENS EX ORE SVO 12,15 POST MVLIEREM SICVT FLVMEN, VT TRAHERET A FLVMINE, ET IV- 12,16 VAVIT TERRA MVLIEREM, ET APERVIT TERRA OS SWM ET OBSORBVIT flvmen. - DVE ale mulieris, id est il testamenta, uetus et nouum. AQVILE, id est Christus, qui in celum ascendit. IN DESERTVM, id est a moribus diaboli. tempvs et TEMPORA, reliqua, id est tempus antichristi; uel continetur in hoc numero certo totum tempus a natiuitate Christi usque ad finem mundi. SERPENS MISIT POST MVLIEREM, id est diabolus misit persecutionem, SIC VT FLVMEN, pro habundantia malitiae, VT TRAHERET EAM in cor-

    3 melier P*; mulier fugit id+ in rasura longiore M2 4 egyptum M || fu giet] fugit M2 66, 1 caelum M* 2 peliabantur M2 || ualebat M2 3 terram M 4 michael2] micael P* || enim] + qui M*P 5 qui1] quis M2 || sicut] si M* || est2 lapsu bis scr. P* 6 sicut] si M || nuntiant] + 2 litt. erasae M 8 nun tiant M II falsitestë P || ualebat M2 9 terram M2 10 ternos homines M*; terrenis hominü P || alto M* 67, 2 alitur in rasura 3 uel 4 litt. P2; aliter M* \\ et1 от. M* || tempora ex temp* P 3 facie ex -cie M 4 sicut] si (erasum) M || traheret] + eâ M2 || adiuuauit P2 (deinde ad suprascriptum erasum est); adiuuit M2 6 mulieres P || testamenti P 7 nouus M*""1 8 a от. M* || maioribus M || diab- M* 9 in hoc] inh- P; ihhoc (!) M 11 post] pro M*""1 I| rjsecutionem ex *** secutionem M 1 2 militiç P* 65, 4*Mt2,14 66, 5 cf. HI nom Apc (160 = Lag. 80,27) (item HI nom Nm, Dn, Iud)$ 7 diabolus] cf. AN Apc 12,3 (2l8,5)$

    §§ 65,3-69,13

    273

    13 pus suum A FLVMINE, id est a persecutione. Terra adiuuauit eam: terra, id est corpus Christi, adiuuauit ecclesiam. 68. ET STETIT SVPER ARENA MARIS, ET VIDI DE MARE BESTIAM 12,18 ASCENDENTEM, HABENTEM CAPITA VII ET CORNVA X , ET SVPER 13'! CAPITA NOMINA BLASFEMIE. - ET STETIT SVPER ARENA MARIS, id

    est super homines infideles, qui ideo arena dicuntur, eo quod 5 innumerabiles sunt, uel ideo quod non coniunguntur in concor dia. ET VIDI DE MARE BESTIAM, id est populi persecutor de perT secutione; bestia enim in mare unum sunt, quasi dixisset: uidi T bestiam de bestia ascendentem. SVPER CAPITA NOMINA BLASFEMIAE, id est reges suos mortuos dicunt animas eorum in alia 10 corpora post mortem eorum peruenire, uel SVPER CAPITA EIVS NOMINA blasfemias, id est dum dicunt reges suos in caelum et inter deos translates, ut post mortem eorum sicut dii adorantur. 69. ET BESTIAM QVAM VIDI SIMILIS ERAT PARDO, ET PEDES EIVS SICVT VRSI, ET OS EIVS SICVT LEONIS, ET DEDIT ILLI DRACO VIRTVTEM SVAM, ET VNVM DE CAP1TIBVS EIVS QVASI OCCISVM IN MORTEM, ET PLAGA MORTIS EIVS CVRATA EST, ET ADMIRATA EST 5 OMNIS TERRA POST BESTIAM, ET ADHORAVERVNT DRACONEM, ET DATA EST EI POTESTAS MENSES XLII, ET APERVIT OS SWM IN BLASFEMIAS AD DEVM ET NOMEN EIVS ET TABERNACVLVM EIVS ET EOS QVI IN CAELO HABITANT, ET VINCET OMNES SANCTOS EIVS, ET DATA EST El POTESTAS IN OMNEM TRIBVM ET LINGVAM 1 0 ET GENTEM, ET ADHORABVNT EAM OMNES QVI INHABITANT TERRAM, QVORVM NOMINA NON SVNT SCRIPTA IN LIBRO VITE AGNI, QVI OCCISVS EST AB ORIGINE MVNDI. - SIMILIS ERAT PARDO, id

    est propter uarietatem uoluntatum in populo iniquo. pedes etvs 13 id est a persecutione] + id est per persecutionem (-ne P) in margine P, in textu M || adiuuit M2 (item lin. 14) 68, 1 steti P2; + 4 litt, erasae M \\ arenâ M 2 || uidit M* || mare] mari M2 3 nomiñ M* II blasphemiç M || steti P2 || arena M || maris lapsu bis scripsisse uidetur M* 4 infidelis P || dicuntur] df (= dicitur) M*P || eos P* 6 mari M2 || populi. ..persecutione] /errasse legendum ut in Cantabr. populus persecutor de (populo) persecutore 7 mari M2 || sunt от. M 8 bestiam] bestia ex pestia P || bestia] pestia P* || nomine P \\ blasphemiç {cau dillа т. 2) M 10 post] p (= pro) M*""1 1 1 blasphemiae ex plasph. M \\ dicunt от. P* 12 post] pro M* || morte M* || adorentur M2 69, 1 erit M* 3 suis M* \\ occissum P2 5 p (= pro) bestia M* || adorauefA/ 6mensisP 7 blasfemia e.tplasfem** M; blasphemiç ex blafemiç P || deum] dm ex dnm M 8 in caelo inhabitant ex in caelum habitant (uid.)P l0adorabuntAf || habitant M* || Ira (= terra)P 13 uarietatem] ueritatem P*

    13,2 1 3,3 13,4 }3>5 13,7 13,8

    274

    De enigmatibus

    SICVT VRSI, id est oblici sunt, sic sensus sui populi oblici et 15 praui. OS Eivs SICVT LEONis, id est propter fortitudinem superbie. et dedit iLLl DRACO VIRTVTEM SVAM, id est diabolus dedit uirtutem antichristo. vnvm de capitibvs occisvm, id est ordo principum; QVASi OCCISVM dicitur in morte, quia credunt uitam illius post mortem, ideo quasi occissi dicuntur. ET ADHORAVE20 RVNT DRACONEM, id est draco est diabolus; qui adhorat enim antichristum, diabolum in illo adhorat. DATA EST EI POTESTAS, id est a deo permissum est ei, ut apparent qui probati sunt. OS LOQVENS magna, id est natus et passus et resurrexit et uenit iudicare mundum. blasphemiam ad devm, id est cum se dicit fi25 lium dei, et tamen filiis dei insidiatur. ET TABERNACVLVM EIVS, id est caelum uel ecclesiam. ET VINCERE ILLOS, id est animas in negatione et corpora in mortem. DATA EST El POTESTAS IN OMNEM TRiBVM et LINGVAM et GENTEM, id est quia pars de unaquaque tribu et lingua et gente credet antichristo. QVi NON SVNT 30 SCRIPTI IN LIBRO vite AGNI, id est priusquam esset agnus, id est ecclesia, signatus est in uita aeterna propter scientiam dei; ali ter AGNI, id est Christi, quia signatum est in prouidentia patris quod Christus carnem sumsisset. QVI OCCISVS EST AB ORIGINE MVNDI, id est quia prophetatum est et figuratum est ab origi35 ne mundi quod Christus occideretur; uel agnus OCCISVS EST AB ORIGINE MVNDI, id est ecclesia, ut Cain occidit Abel. 70. ET VIDI ALIAM BESTIAM ASCENDENTEM DE TERRA, ET HA- 13,11 BEBAT CORNVA SIMILIA AGNI, ET LOQVEBATVR SICVT DRACO, ET 13,12 POTESTATEM PRIORIS BESTIAE FACIEBAT, ET QVICVMQVE NON ADORAT ILLAM OCCIDETVR, ET FACIET OMNES 1NHABITANTES IN 5 TERRA ADORARE PRIOREM BESTIAM, CVIVS CVRATA EST PLAGA MORTIS, ET FACIT SIGNA MAGNA, VT FACIAT IGNEM DE CAELO 13,13

    14 oblici1 (= obliqui)] obliti M \\ oblici2] obliti M2 17 occissum P2 18 occisum ex occis** P || mortem M 19 occisi M \\ dicitur M2 || adorauef M 20 adorat M || enim eras. M 21 adorat M 22 promissum P* || appareant M2 23 natu se et passu et resurrexisse ut ueniat M2 || uenit ex ueni P 24 se dicit ex seducit M; se d ex se 3r P 25 filiis] filius M*P* 26 eccîa M* 27 montem M2 29 linguam et gentem M*P 30 scripta P || pius quam P* 31 in uita...(33)...occisus est от. M 32 agni e.xag**** P 36 cain ex cam M || occidit lapsu bis scr. M* 70, 1 habat (!) P* 2 cor**a M* 6 et facit in rasura 8 litt. M; et faciat P || ut] et P: + &iâ M2 I| de caelo] + in Ira P2 69, 36 *Gn 4,8

    §§ 69,14-70,36

    10

    T T 15 T

    20

    25

    30

    35

    275

    DESCENDERE, ET DATVM EST ILLI VT DARET SP1RITVM IMAG1NI BESTIAE, VT LOQVERETVR IMAGO BESTIAE, ET FACIAT OMNES HOMINES HABERE CARECTEREM IN DEXTERA MANV AVT IN FRONTIBVS SVIS, ETNEQVIS POSSIT EMERE AVT VENDERE, NISI QVI HABET CARECTEREM AVT NOMEN BESTIAE AVT NVMERVM NOMINIS EIVS. HIC SAPIENTIA EST: QVI HABET INTELLECTVM CVMPVTAT NVMERVM BESTIAE; NVMERVS ENIM EST EIVS DCLXVI. - VIDI ALIAM BESTIAM ASCENDENTEM DE TERRA, id est populum hereticum nascentem ex altero populo iniquo; terra enim et bestia unum sunt. HABEBAT CORNVA II, id est II testamenta, SIMILIA AGNI, id est quia dicunt quod populi sunt ueri agni, id est Chris ti; ideo dominus dick: Cauete a seudoprophetis, qui ueniunt in uestimentis ouium, intrinsecus autem sunt lupi rapaces. Vel LOQVEBATVR SICVT DRACO, id est quando procedit foras quod malum sit in corde. ET POTESTATEM PRIORIS BESTIAE FACIEBAT, id est hae п bestiae unum sunt corpus, populus inicus et populus hereticorum, uel populus qui praeest facit quod populus subiectus. cvivs CVRATA est plaga MORTIS, id est estimant uitam Uli post mortem, uel dum estimant animas eorum in alia corpora post mortem eorum peruenire. FACIAT IGNEM DE CAE LO IN TERRAM DESCENDERE, id est non negandum est, si coram oculis hominum hoc signum fuerit, uel IGNEM DE CAELO, id est uindictam de ecclesia propter persecutionem eius; IN TERRAM, in homines terrenos consentientes Ulis. VT facerent imaginem bestiae, id est ut essent illi imago bestiae et ut fuissent corpus diaboli. ET VT DARET SPIRITVM IMAGINI bestiae, id est ut daret doctrinam his de quibus faciunt bestiam, uel ut daret babtismum in similitudinem ecclesiae, quia per baptismum spiritus super ecclesiam descendit. QVICVMQVE NON ADHORAVERIT IMA GINEM BESTIAE VEL NON HABVERIT CARACTEREM EIVS IN FRON-

    1 imagine M* 8 faciet M 9 caracterem M || manum M* 1 1 caracterem M I2conpotatM 13 numerus] numeru/'* || ~ eius est M 16 testafñti M* 1 8 pseudoprophetis M 19 sunt от. P 20 precedí t M 21 malem P* 22 populi inicus P: ~ iniquus populus M 23 qui praeest] qui pest P; quippe ex quip*** (qui preê" ?) M 26 mortem от. P* || faciet M 29 psecutionem ex secutiones (p praeт. in marg. et s in m mutauitт.l)M 30 terrenas P* \\ facient P* 3 1 illi] ipsi M 32 imagi ne P 33 de quibus] qui P* || bestiae M* 34 in similitudinem] similë M2 35 adorauerit M 70, 18 Mt 7,15

    13,15 13,16 13,17 13,18

    276

    40

    45

    50

    55

    De enigmatibus

    te VEL in MANV DEXTERA occiDETVR, id est qui non crediderit uel non simulauerit populum credentem seudoprophetis, habentem similitudinem nominis Christi in manu, id est in opere, uel in fronte, carecterem, hoc est monogramma, ut christiani habent signum cruris; carecterem enim nota est uel monogram ma aut nomen aut numerus litterarum nominis. HIC ESTSAPIENTIA, id est: licet enim diximus bestiam esse, tamen homo est, sed spiritus bestiam dicit. nvmervs enim hominis est, id est numerus nominis hominis est, non numerus nominis bestiae. ET NVMERVS NOMINIS EIVS EST DCLXVI, uel DCXVI in alÜs libris. Nomen autem quod habet istum numerum Christus est, quod scribitur per grecas Hueras, id est chi et epsi, y autem p, et cc X simma. Super chi autem inuenitur numerus DC, et super epsi C, et simma ce. Super epsi non potest numerus denus esse; deinde alia littera greca in locum eius datur, id est iota, quae X significat, et ideo in locum eius poni potest, dum unius linguae sunt. Et symma senum numerum non significat, quia greci non habent litteram quae significat VI; ideo in loco istius littere, que dicitur symma, ponitur episimon, nota numeri apud grecos ita •Ç- quae significat VI. Non facilis est haec sententia, quia quod nomen est, non numerus, et quod numerus, non nomen est. Deinde faciamus unam litteram quae poterit et nomen esse et 38 non от. P* || pseudoprophetis M2 39 opere] ore P* 40 frote P* || caracterem M 41 habent] + -T- P \\ cruris] + in fronte M || carecterem (ca racterem M) enim... (42)... nominis post (43) esse MP (glossa in textum falso inserta ?) 44 hominis] nominis MP 45 nominis от. M || est от. M* || non numerus] Numerus ex *** muros M 46 dcLX&vi uel dc&*vi M* 47 autem] aut M* || nur|meru P* 48 id est от. M || chi] + c (expunctum) M || et от. M || epsi] ep** M* (\|/ suprascriptum erasum est, pro quo scripsit alia manus ç) || \|/ (deformatum in q>) autem p et perlin. M; ad hoc glossa marginalis partim abscisa: [...] p iota [...] sita -c- [...] enon + 49 chi] + x (expunctum) M || epsi] v,ep'sï M2 || c] v in rasura M 50 epsi2] ep'sî M2 53 simma ex summa M || senum] sen*m (senem ?) M* || qui grece P* 54 ido/"* 55 simma M || aput M* 57 quod1] *3 P* \\ nu merus1] numer*s P*; meros M* || numerus2] numerum M*P || non от. M 58 unam от. P*; ~ lnêâm unam P2 || quae] + non M || et1 от. M 40 caracterem hoc est monogramma...] abhinc usque adfinem § 78 retractauit auctor noster Excerpta de monogramma supra in hoc uolumine edita

    §§ 70,37-71,13

    60

    65

    5

    10

    277

    numerus. Id est pro Httera chi, a qua nomen incipitur, nomen esse potest, et ista Httera monogramma uocatur; mono enim grece una in latina, gramma Httera. Pro qua causa monogram ma in apocalipsin ponitur, dum in istoria libri non inuenitur? Ideo, quia dixit angelus: QVI HABET INTELLECTVM CONPVTAT NVMERVM BESTIAE. Неc est monogramma, in hunc modum est: x; in ipsa enim inuenitur chi et ro uel epsi et symma, id est xps. Vt Hieronimus dicit, per chi et го et symma nomen Christi scribitur. 71. Item in aliis libris sic inuenitur DCLXVI. Nomen autem quod hunc numerum habet tietan est, et ideo ad antichristum hoc nomen dicit, in quo totus diabolus erit. Tietan enim grece sol interpretatur, quod conuenit ad antichristum, in quo diabolus erit, et de diabolo dicit: Qui transfert se in angelum lucis. Hic est numerus istius nominis, quia super tau CCC, et io ta X, et etha v, et item tau CCC, et alfa unum, et ni L significat; simul faciunt numerum DCLXVI. Apte ad antichristum dicitur, qui simulat se implere ilil euangelia et il testamenta et x praecepta legis. Iste enim numerus dclxvi per x et vi significat; congrue ad antichristum dicitur, qui dicit se implere X praecepta legis, et fecisse mundum per vi dies, et x sensus anime et corporis homini dedisse, et mundum per VI aetates fecisse. 61 lettera P* || cusa P* 62 apokalipsinM* || historia M || HB P; libris M* || inuentur P* 63 conpotat M 64 modum] mundum M* 65 chi] + x (expunaum) M || y suprascriptum erasum est in M; pro quo scripsit alia manus ? || simma M (item lin. 66) 71, 2 huncnumeru- P || titan M2 3 hocnom P || titan M2 4 ad от. M* 5 dic M; dicit P 6 tau] + T M*P || iota х] -е- v- M2; supra iota scr. i P2 7 etha] ethea P; aethea M*: iotax- M2 || v] **cv M || ni] nom M*; nomi nis P || significant M 8 ad от. P 9 euuangel P \\ testamti P 1 1 di cit] dic ex d* M; df (= dicitur) P 1 2 fecisse] feci*se M*; fecis P*; fecit se P2 13 dedisse] + rasura ca. 30 litt. M (uerba mundum per sex dies etc. lapsu iterum scripsisse uidetur) || (a)etatis M*P 66 ut hieronimus - 67 scribitur] cf. AN Mc 28 (224,135-136) 71, 1 item - 8 dicitur] ex parte tantum legitur in Excerptis de mono gramma, cf. HI Apc 13,3 (124,1-15) 5 2 Cor 11,14 9- 1 0 X praecepta legis] cf. AN Apc 13,17 (220,18) 12-13 X sensus anime et corporis] cf. supra § 17,8

    278

    De enigmatibus

    72. Item HIC EST SAP1ENTIA : QVI HABET INTELLECTVM CON- 13, 1 8

    5

    10

    5

    5

    PVTAT NVMERVM BESTIAE, reliqua usque DCLXVI. Vnum autem est qui habuerit notam aut nomen bestiae aut numerum nominis eius. Faciamus ergo numerum, ut in numero nomen cognoscimus et notam. nvmervs eivs est dclxvi, quem facimus seI L CCC V XL LXX CC cundum Grecos. Est enim nomen an tеm о с, quod no men, ut dixi, grece suputatum dclxvi impletur; amemos au tem 'honori contrarius' interpretatur, ac si diceret: honori qui soli conpetit deo, contrarius est antichristus, cui anathema conuenit. 73. Item aliud nomen est, quod eiusdem numeri conplectitur I C L LXX CCCC XL V summam, id est a p h о ymе, qui simul faciunt eundem numerum; hoc autem nomen interpretatur 'nego', quod antichristo conuenit, id est nomen negationis, cum Christo nomen credulitatis. Siue autem 'honori contrarium', siue 'nego', iure antichristum potest utrumque referri. Quod autem dicit HOMINIS EST ENIM NVMERVS, Christi utique, quem per falsam emitationem se antichristus accipi desiderat. DC С X CC CCC V X 74. Item x p i с t e i autem, genetiui cassus, vil litterae secundum suum numerum conputate prope illum numerum dierum perficiunt qui in persecutione antichristi iam futurus est, id est dierum îccxxv, in cuius se spetie fraudulenter opponit aduersitas. Hoc in nota, id est in monogramma, que in hunc modum explicatur x , ïccxx, ubi conpendio totum 72, 1 qui] + 2 litt, erasae M 3 aut nomen] aïït (= autem. от. nomen) P 5 quem] non M 6 antemoc] una iantum littera erasa supra o, nihil su pra cP 7 subputatum ex **putatum M 8 ~ contrarius honori (ex hono r**) M2 I| diceretur M || honori2] honor* (+ homini sup. lin. al. manu) M 9 antixpo M2 II antëhma sic P 73, 2 summa M*P2; от. P* || aPHOYMe] H pro n scr. MP; i pro I supra н M; numeros LXXX (!) cccc non supra О et Y respective, sed inter Y et M scr. M 4 est от. M* 5 congruat restituí, cf. Excerpta de monogramma, lin. 102-103 || honore M 6 ad antichristum restituí, cf. ibid. lin. 110; antixpm P; antixpo M 8 imitationem M || accepisse M2 74, 1 genitiui casus (lineola alia manu) M 3 pfaciunt M* || p.secutionem M 4 specie ex -ciae M 5 hoc] h' (littera grandior cum puncto suprascripto ad dexteram) M*P: \\ж M2 (deinde litterae suprascriptae simul ac sequens in cancellatae sunt)

    72,1-77,10 DC C

    X ce CCC V

    279 X

    7 nomen Christi concluditur, x pi с t e i, in quo, ut dixi[t], ÏCCXXV sunt. 75. Item nomen Adam per grecas litteras xlvi numerum conplet hoc modo: a d a m, qui faciunt XLVI, cum autem ipse , . , , XX LXX CCCC i nn C I 11n X L CCC I numerus xlvi soluitur hoc modo ко y aapatihta CC V LX с с z, qui simul faciunt numerum îccxxv, quem superius in 5 monogramma diximus. 76. ITEM RECAPITVLATIO. VT NEMO POSSIT VENDERE AVT E- 13,17 MERE, NISI QVl HABET NOMEN BESTIAE AVT NVMERVM NOMINIS

    EIVS. Sicut ecclesia simbolum tradidit profuturum nostrae sa lud, ut non liceret unicuique christiano conmercium facere, nisi 5 contra eum qui habet symbolum fidei, ita faciet antichristus similitudinem hanc, ut dicitur: Nemo potest intrare in domum, reliqua. 77. HIC EST SAPIENTIA, reliqua, id est ut ex numero nominis 13,18 agnoscatur, ET INTELLECTVS, id est qua causa factus est, hoc nomen scripsit. Vel idem est sapientia et intellectvs, sicut nota et nomen et numerus per synomiam facitur. Haec est 5 causa nominis scripti apud antichristum. Sicut est simbolum fidei et crux Christi in frontibus christianorum, ut agnoscantur serui Christi, sicut fuit in fronte uel in manu Cain, ut Hieronimus dicit, ut agnosceretur, ita faciat antichristus, ut putatur esse Christus. Нac similitudine faciamus numerum, ut nomen 10 ex numero cognoscamus et notam. 7 nomen Christi] cum xpo M || ut] et P 75, 2 complet M || a-d-itëa-м- (cum numeris suprascriptis ut in textu) P; a-d-ït-a-M- (cum numeris suprascriptis ut in textu; П expunctum) M; cf. lineam praecedentem 3 КОТаарапнта ccz] ï pro Y M; alt. a pro д MP; Г (littera s in scriptura minuscula carolina) pro г M (huic litterae falso nume rum uII pro itI suprascribunt MP); H pro n MP (i pro 1 suprascr. M) 4 alt. с pro e MP; Z pro \ MP 76, 1 uendere от. P* 3 symbolum M 6 ~possit in domum intrare M 77, 2 qua] quia M \\ facta M* 4 nomen] nomina M || synomiam P; sinomiam M 5 est от. M* || symbolum M 6 ut ex *t (et ?) P 1 mane P 9 hac similitudine] ad similitudine M 76, 6 Mt 12,29; cf. supra § 53,24 77, 7 *Gn 4, 1 5; apud Hieronymum non inueni

    280

    5

    10

    5

    10

    De enigmatibus

    78. nvmervs Eivs est DCLXVl. Quem facimus secundum 13,18 Grecos, ideo quia Grecis Assie scripta est haec ars. Item scien dum est quod non una difinitione scriptura nunc numerum nunciat. Alibi in isto libro data est potestas draconi menses XLII; alibi: Dabo duobus martyribus meis ut prophetant diebus ÏCCLX; item in Danielo tempus et tempora et dimidium, id est III anni et semis; item ÏCCXC dies inuenitur ibi; item ÏCCXCV dies. In hoc ostenditur quod clare humane notitie diem iudicii uel aduentus sui Christus noluit intimare, ut dixit apostolis: Non est uestrum nosse tempora uel momenta, reliqua. Item quomodo haec nota nominatur Isidorus dicit crisenon; haec sola ex uoluntate uniuscuiusque ad aliquid notandum ponitur. HVCVSQVE DE MONOGRAMMA. 79. ET VIDI, ET ECCE ANGELVS STABAT SVPER MONTEM SION, 14,1 ETCVM ILLO CXLIIII MILIA, HABENTES NOMEN EIVS ET NOMEN PATRIS SCRIPTVM IN FRONTIBVS SVIS, ET CANTABANT CANTICVM 1 4,3 NOWM ANTE IIII ANIMALIA ET ХХШ1 SENIORES, QVI EMTI SVNT DE TERRA, ET NON SVNT QVOINQVINATI CVM MVLIERIBVS, VIRGI- 1 4,4 NES ENIM SVNT. - ANGELVS STABAT SVPER MONTEM SION, id est Christus super montem Sion ad iudicium ueniet. HABENTES NOMEN Eivs ET NOMEN patris Eivs, reliqua, id est signum crucis Christi Iesu filii dei uiui. canticvm NOWM, id est omnes fideles qui non sunt corrupti heretica doctrina, et in perpetuum cantabunt cum agno, gaudentes de carnis incorruptione. QVI EMTI SVNT DE TERRA, id est Christus redemit eos suo sanguine de hominibus terrenis. QVI SECVNTVR AGNVM, id est in exemplis. 80. VIDI ALIVM ANGELVM VOLANTEM PER MEDIVM CAELVM, 14,6 HABENTEM EVANGELIVM, id est ordo praedicantium euangelium

    78, 2 asiae ex assiae M || bars P 3 difinitione* M 4 nuntiat M || meñs M; mensis P 5 matyribus (!) M || prophetent M2 6 îcCXL/'* 7 inuenitur] + 2 litt, erasae (& ?) P 8 ostendit P 9 intimare от. M*P II apîs P; apsfts M* 10 ~ tempora nosse M 12 unicuiusq; M* \\ ad] aut M* 79, 3 ~ scriptum patris M 4 empti M 5 coinquinati M || uirginis P 9 uiui ex **ui M 10 corrupti] + in M 11 cantabanl M 12 empti M 80, 2habente*M* 78, 4*Apcl3,5 5Apc11,3 6 Dn 7,25; 12,7 10 Act 1.7 1 1-12 IS ety 1.21,22

    7 *Dn 12.11. 12

    §§ 78,1-82,6

    281

    per mediam ecclesiam. ET alivs angelvs dixit: cecidit babiLON magna, reliqua, id est recapitulat tempora persecutionum; 5 BABILON, id est populus diaboli, quia Babilon confusio inter-

    14,8

    pretatur. ET ALIVS ANGELVS EXSIVIT DE TEMPLO, QVI SEDEBAT 14,17 SVPER CANDIDAM NVBEM, ET MISIT FALCEM SVAM IN TERRA, ET 14,19 MESSA EST TERRA, ET VINDEMIAVIT BVTROS VINEE. Id est ANGE LVS, Christus, EXiviTDE templo, de caelo, QVi sedebat svper

    10 nvbem CANDIDAM, super ecclesiam candidam in babtismo, ET MISIT FALCEM IN TERRAM, id est uindictam in terrenos homines, ET VINDEMIAVIT bvtros, id est abscidit peccatores ab iniquitate. 81. ET MISIT BVTROS IN LACVM IRE DEI, ET CALCATVS EST 14,20 LACVS EXTRA CIVITATEM, ET EXIVIT SANGVIS DE LACV VSQVE AD FRENOS EQVORVM PER STADIA ÏLX. - MISIT BVTROS IN LACVM

    IRE DEI, id est missit persecutores in mundum, qui apte iram 5 dei accipiat, ET CALCATVS EST LACVS EXTRA CIVITATEM, id est

    mundus per effusionem sanguinis extra ecclesiam, quia non sunt de numero sanctorum ecclesiae. EXIVIT SANGVIS, id est uindicta discurrens per totum mundum, VSQVE AD FRENOS AEQVORVM, id est usque ad doctores populorum, PER STADIA ÏLX, id 10 est per latitudinem totius mundi; finitum pro infinito possuit. 82. ET VIDI ALIVD SIGNVM IN CAELO , VII ANGELOS HABENTES Vil PLAGAS NOVISSIMAS, ET VIDI MARE VITREVM MIXTVM IGNE, ET ANGELI HABENTES CYTHARAS, CANTANTES CANTICVM MOYSI SERVI DEI. - VIDIALIVM SIGNVM IN CAELO, id est ordines perse-

    5 cutorum in ecclesia in fine[m] mundi. MARE VITREVM MIXTVM IGNE, id est babtismum mixtum igne spiritus sancti, quia spiri4 reliqua от. M || persecutions P 6 exiuit M || templo] + et dix ei M2 7 suam от. M* 8 botros M (et sic semper) \\ uenee P*; uineae ex uiniae M 10 bab- P; babilonia M 1 1 terra M | in terrenos] intrç nos P; inter nos M* 81, 1 est lapsu bis scr. M* 2 locus M* || exiit M 3 equorum] + et M* 4 misit M || mundos M* 6 effusioñe ex -sioïï M || sang P: sanguinum ex -n*m (-nem ?) M \\ quia] qui M 1 exiuit. ..(9). ..id est от. M* 8 equorum M2 10 latidinem P || possuit] possint P; posuit M 82, 1 aliut M* || caelum M* || angl P; angîî M 2 uidi ex ui*** M 3 citharas M 4 aliud M 6 bab P; babylonia M (item bis in linea sequenti) || spiritus1] spO/5 I| quia] q'aP; qui ë M 80, 3 per mediam ecclesiam] cf. AN Apc 14,6 (221,2)$ 5 Babilon confusio] cf. HI nom Gn (62 = Lag. 3,18); item in los, Ps, 1 Pt, Apc 82, 6 babtismum] cf. AN Apc 15,2 (222,2)$

    15,1 15,2 15,3

    282

    De enigmatibus

    7 tus sanctus datur in babtismo, uel babtismum mixtum igne per secutionis. Cythara corda laudantium deum. CANTICVM moysi, id est canticum agni, hoc est utrumque testamentum. 83. ET VIDI, APERTVM EST TEMPLVM TABERNACVLI TESTIMO- 15,5 NII IN CAELO, ET EXSIERVNT VII ANGELI HABENTES PLAGAS DE 15,6 TEMPLO, VESTITI LENTEAMINE MVNDO,PRAECINCTI ZONIS AVREIS , ET VNVS EX QVATTVOR ANIMALIBVS, ET DEDIT VII FIALAS A VREAS 1 5,7 5 PLENAS IRA DEI, ET IMPLETVM EST TEMPLVM FVMO. Templum et 15,8 tabernaculum et caelum nomina sunt ecclesie, quia in ea uasa sunt sancte scripture. SEPTEM ANGELl, id est plenitudo familie Christi contra plenitudinem familie diaboli, VESTITI LENTEAMI NE MVNDO, id est Christo, MVNDO, id est a peccato, ET praecin10 CTi zonis avreis, id est castitate spiritali. vnvs ex Iill animaLIBVS, reliqua, id est Christus, quando acipit formam alicuius animalisex IUI animalibus, docetecclesiam. vil FIALAS AVREAS, id est doctrinam spiritus septiformis ire dei, id est quia iram dei narrat. IMPLETVM EST TEMPLVM FVMO, id est ecclesia impleta 15 est conpunctione cordis. 84. ET VIDI, ET EFFVDIT PRIMVS ANGELVS FIALAM SVAM IN 16,2 TERRA, ET FACTVM EST VVLNVS SEVVM. SECVNDVS EFVDIT FIA- 1 6.3 LAM IN MARE, ET FACTVS EST SANGVIS. TERCIVS EFVDIT FIALAM 16,4 SVPER FLVMINA ET FONTES AQVARVM, ET FACTVS EST SANGVIS. 5 QVARTVS EFFVDIT FIALAM IN SOLEM, ET ESTVS INCENDIT HO- 16,8 MINES, ET BLASPHEMAVERVNT DEVM NOSTRVM. QVINTVS EFFV- 16,9 DIT FIALAM SVPER SEDEM BESTIAE , ET FACTVM EST TRONVM EIVS 16'10 TENEBROSVM, ET MANDVCAVERVNT LINGVAS SVAS. SEXTVS EFFV- 16,12

    7 ignë M II persecutiones P; in persecutione M 8 citharç ex -re M || corda от. P II laudium М*""1 9 testamenti M* 83, 1 uidi] + et ec (= ecce) M2 || tabernaculum M* 2 exierunt M 3 lent i anime M*; linteamine M2P2 || mundi P* 4 unum M2 || et2 eras. M || dedit] + eis M2 || aureas lapsu bis scr. M* 5 timplum M* 6 quia] qua P 7 septem] sica0 (= autem) M || ~ familie plenitudo P* 8 linteamine MP2 9 mundo id+ (от. a) peccato eras. M 10 ~ aureis zonis M || unus] unde M 1 1 christus от. M || accipit M 1 3 doctrina M2 \\ qui iram M*; qui ara P* 14 templum] + dl (= dei) P* || inpleta M 1 5 conpuntione M* 84, 1 effudit ex -fundit M (item lin. 2. 3. 5. 6. 8, non autem lin. 17) 2 terra M2 3 factum M || tertius M || filam P* 4 est от. M 5 fialam ex fiolam M (item lin. 7. 9. 17) \\ aestu M 6 plasphemauerunt M*; blasmauer P || nostrum (nrm) eras. M 7 thronum M*; regnum M2 83, 9 christo] cf. AN Apc 15,6 (222,6)$ ANApc 15,8(222,8-9»

    15 conpunctione cordis] cf.

    §§ 82,7-84,37

    283

    DIT FIALAM IN FLVMEN MAGNVM EVFRATEN, ET SICCAVIT AQVAM 10 EIVS,VT PREPARETVRVIAREGIBVSABORTVSOLIS.ETVIDI DEORE DRACONIS ET BESTIAE ET SEVDOPROPHETE III SPIRITVS INMVNDOS IN MODO RANARVM; SVNT ENIM SPIRITVS DEMONVM FACIENTES SIGNA AD OMNES REGES TOTIVS TERRAE CONGREGARE ILLOS IN PROELIVM AD DIEM MAGNVM DOMINI. ET VENIT DOMI15 NVS SICVT FVR. BEATVS QVI VIGILAT ET CVSTODIT VESTES SVAS, NE NVDVS SIT. ET CONGREGA VIT ILLOS IN LOCVM QVI DICITVR EBRAICE HERMAGEDON . SEPTIMVS ANGELVS EFFVDIT FIALAM SVAM IN AEREM, ET EXIVIT VOX MAGNA DE TEMPLO A THRONO, ET FACTA SVNT FVLGORA ET TERRAEMOTVS MAGNVS, ET CIVITAS 20 MAGNA FACTA EST IN III PARTES, ET CIVITATES GENTIVM CECIDERVNT, ET BABILON VENIT IN MEMORIAM ANTE DEVM, DARE El CALICEM VINI IRAE DEL ET OMNIS INSOLA FVGIT, ET MONTES NON SVNT INVENTI, ET GRANDO SICVT TALENTVM DESCENDIT DE CAELO IN HOMINES, ET BLASPHEMAVERVNT DEVM. - VVLNVS SE-

    25 WM, id est peccati in anima quae non recipit doctrinam catholicam. IN mare, in amaros et instabiles homines; sangvis, id est uindicte. IN flvmina, id est in homines iniquos et non sta biles in bono; FONTES, id est principes iniquorum. IN SOLEM, id est in ecclesiam hereticorum. ESTVAVERVNT, id est pro magnitu30 dine uindicte. BLASPHEMAVERVNT NOMEN DOMINI, id est dicen-

    tes se filios dei, cum sint luxuriosi in peccatis. tronvm eivs tenebrosvm, id est in conparatione ecclesie catholice. mandvCAVERVNT lingvas SVAS, id est sibi nocentes blasphemantes deum. IN FLVMEN magnvm evfraten, id est in populum ini35 cum discurrentem per totum mundum ad persecutionem eccle sie. SICCAVIT AQVAS Eivs, id est extincta est persecutio eius. VIA REGIBVS, id est unicuique sancto de ecclesia. AB ORTV SOLIS, id

    10 prepararetur M2 || ab] ob P* 11 pseudopph&e M2 || inmundos] inmun3 P; inmundus M*' 12 in modo] in modum ex in m**** (mundo ?) M 13 signa] + et M II reges] regiones ex reg** (reges ?) M 14 pelium M: pliuní P || et ueniet dominus] ее (= ecce) ueniet dies domini M2 16 congregaba M2 1 9 fulgura P2 2 1 ante] ad P* 22 ira P || insula MP2 24 *blaspemauef M* || deum] dm ex dñm M* 25 peccatum M || caholicam P* 27 uindicta M2 \\ fluminea M*P 28 in solem] in sole M2P*: insuie P2; in sole M3 29 estuaïï P; estuauit M 30 domini] dl ex dm M 31 luxoriosi ex -se M || thronum M*; regnum M2 32 caholice P* 33 si innocentes M* 34 iniquïï M 35 a psecutione {ex -ne ?) M 36 aqua ex aqu* M 37 id est uniqcuiq; scâ de eccte o**tu solis M*

    16,13 16, 14 1 6, 1 5 1 6, 1 6 16,17 16,18 16' ^ 16,20 16,21

    284

    40

    45

    50

    55

    60

    De enigmatibus

    est a resurrectione Christi, draco et bestia diabolus est uel princeps iniqus et populus iniqus subiectus illi. SEVDOPROPHETAE, id est hereticorum ordo. Ill SPIRITVS propter Ш personas praedictas, cum unus est spiritus iniqus. IN modvm ranarvm, id est propter inmunditiam et uanaloquia hereticorum. facient SIGNA, ut: Nonne in tuo nomine demonia eiecimus? AD REGES, id est homines regni diaboli. IN proelivm congregare, non quod toto ex orbe in unum locum congregati, sed unaquaque gens in suo loco in uno sensu pugnauit contra ecclesiam dei. AD diem magnvm DOMINI, id est unus dies dicitur a passione domini usque ad finem mundi. SICVT FVR, id est ad extinctionem persecutionum in uindicta. QVI VIGILAT, id est in iustitia. VESTES, id est uirtutes bonae. HERMAGEDON, id est 'consurrectio in priora' interpretatur, id est sancti liberad de persecutione. IN AEREM, id est in populum fictum. DE templo, id est de ecclesia. facta est civitas in hi partes, id est omnis populus qui sub caelo est diuiditur in III, in doctores, in discipulos, et qui non sunt doctores neque discipuli. CECIDERVNT CIVITATES GENTIVM, id est non consistentes in ueritate in uindicta humiliabuntur. BABILON MAGNA, id est tota [et] confusio corporis diaboli. OMNIS INSOLA FVGIT, id est omnis ecclesia pro timore negandi. OMNES montes, id est sancti non sequentes bestiam. GRANDO SICVT TALENTVM, id est pro magnitudine uindicte.

    85. ET VIDI MVLIEREM MERETRICEM SEDENTEM SVPER BESTIAM COCINIAM, PLENAM NOMINIBVS BLASPHEMIE, HABENTEM CAPITA VII ET CORNVA X, ET MVLIER ERAT CIRCVMDATA PVRPORA ET COCINO ETAVRO ET LAPIDE PRECIOSO ET MARGARITIS, HA5 BENS POCVLVM AVREVM IN MANV SVA, PRECIVM INMVNDITIAE 38 a] in M II resurrectione M || bestie M* 39 principes M \\ iniqus1] iniquis P*; iniqui ex -quus M || iniqus2] iniquus (ex -quos ?) M || illi] + et (т. 2?) M | pseudoproph&ae M 41 iniquus M 42 faciant M 43 eicimus M 45 ex от. P || unaquaeque M2 46 sensu] consensu M2 \\ punauit P*: pugnabitM2 47 passione ex passioñ M 48 ad от. M* 49 persecu tione P; от. M 54 in3 от. M 55 ciuitatë P; ciuitas M* 57 et seclusi (non legitur in Cantabr.) 58 insula M2P || pro] prç M 59 negandi ex -úт.1P 60 grado M* 85, 2 coccineam ex coccinam M || nominirj ex -ni* (-nis '?) M 3 capita] cornua M || purpura P2 4 coccino MP2 || lapidem pretiosum M*"'d 5 precium scripsi; pcius/'; pra&iu ex -ius M 84, 43 Mt 7,22 50 consurrectio in priora] cf. HI nom Apc ( 159 = Lag. 80,12) 58 omnis ecclesia] cf. AN Apc 16,20 (223,12-13)$

    17,3 17,4

    §§ 84,38-85,34

    285

    FORNICATIONIS, ET NOMEN E1VS SCRIPTVM MISTERIVM, BABILON MAGNA MATER FORN1CATIONVM, ET VIDI MVLIEREM EBRIAM DE SANGVINE SANCTORVM MARTYRVM, ET DIXIT MIHI ANGELVS: EGO DICAM TIBI SACRAMENTVM MVLIERIS ET BESTIAE QVAE PORTAT 10 EAM, QVAE HABET VII CAPITA ET X CORNVA; BESTIA QVAM VIDISTI FVITETNON EST, ET ASCENSVRA EST DE HABYSSO ET IN INTERITVM IBIT, ET MIRABVNTVR EAM OMNES HABITANTES IN TER RA , QVORVM NOMINA NON SVNT SCRIPTA IN LIBRO VITE. VII CAPlTA Vil MONTES SVNT, SVPER QVOS MVLIER SEDIT, ET REGES VII 15 SVNT; II CECIDERVNT, VNVS EST, ALIVS NONDVM VENIT, ET CVM VENERIT, OPORTET EVM BREVI TEMPORE MANERE. ET BESTIA QVAE ERAT ET NON EST, IPSA OCTAVA EST ET DE VII EST, ET X CORNVA X REGES, QVI REGNVM NONDVM ACCIPERVNT, SED POTESTATEM SICVT REGES SVNT, ET VNA HORA ACCIP1ENT POST 20 BESTIAM. HII VNVM CONSILIVM ET VIRTVTEM BESTIAE HABEBVNT, HI1 CVM AGNO PVGNABVNT. ET MVLIER QVAM VIDISTI EST CIVITAS MAGNA, QVAE HABET REGNVM SVPER REGES TERRE. - VIDI

    mvlierem, id est mulier et bestia unum sunt. Populus iniqus bestia est propter crudelitatem, mulier meretrix propter luxo25 riosam uoluntatem in malo. COCCINEAM pro effusione sangui nis, PLENAM NOMINIBVS BLASPHEMIAE propter alia in iudaica,

    alia heretica, alia gentílica. MVLIER ERAT CIRCVMDATA PVRPVRA, reliqua: haec omnia ornamenta sunt mundialia, in quibus homines mundiales ornant se. POCVLVM AVREVM IN MANV, id 30 est plenitudo uoluntatis in opere, nomen scriptvm in fronte, id est quia in specie eius ostenditur diligentia hominis christiani; nomen autem in fronte scriptum hipocrisis est, quod ista foris hominibus apparet iusta. MISTERIVM, quae habet habitum christiani, intus autem lupus rapax. VIDI MVLIEREM EBRIAM DE

    6 fornicatio M* || misterius P* 7 magnam M* || fornicationë P; fornica tion* m M* 10 bestiam M 1 1 abysso M || in от. P 12 habentes MP 13 sunt ora. M 15 II] legendum erat v, cf. infra lin. 37 || unus est от. M У alius] + unum signum erasum (4- = est?) M 16 et bestia... (24)... crudelitatem от. M 23 iniqus] + est P 24 luxuriosâ P2; luxoriam M 25 uoluntatum M2 || coccinam M* || pro] p (= prae) M 26 in iudaica] inuidia M 27 purpora M 28 hec P \\ ormenta M \\ mundi alia distinguit M 30 uoluntatë (lineola alia manu, ut uid.) P; uoluntat* M* || frontib; P* 31 qua in spetiç P 32 ~ scriptum in fronte M || hypocrisis M || ista] a M2 33 misterium] + + (= est) P2; + id+ M || quae] qui M; qua P2Ш 85, 34*Mt7,l5

    17,5 17,6 1 7,7 17,8

    17,9 17,10 17,1 1 17,12

    17,13 17,14 17>18

    286

    De enigmatibus

    35 SANGVINE, reliqua, id est ecclesiam persecutorum. ASCENSVRA EST DE ABYSSO, id est diabolus de populo iniquo. qvinqve CECIDERVNT, VNVS EST, ET ALIVS NONDVM VENIT, id est Gaius Iulius Cesar prius imperator, secundus Agustus, sub quo natus est Christus, tertius Tyberius, sub quo passus est, quartus Clau40 dius, sub quo famis facta est in Actibus apostolorum, quintus Galba, sextus Nero, septimus Otho, de quo dixit: NVNDVM VE NIT, OPORTET 1LLVM BREVI TEMPORE , id est in figuram reuelati antichristi; nam Otho regnauit menses ili et dies vi, et antichristus regnabit annos ш et menses vi. ET IPSA OCTA45 va EST, quia per totum nouum octauum est, ET DE VII EST, id est quia per totum uetus septenum fuit. Aliter OCTAVA EST secun dum istoriam in numero, ET DE SEPTEM EST, id est unum cor pus habent. QVl REGNVM nvndvm ACCIPERVNT, id est donec ueT niet antichristus. SICVT REGES, id est quia uelud in somnis reT gnant, qui regno Christi aduersantur. vna ora, id est pro breui51 täte istius saeculi, uel eo quod finis mundi ut nouissima ora est. POST bestiam , id est corporis et moribus similes. SED POTESTAS, id est potestatem bestiae diabolus tradet antichristo. 86. ET POST HAEC VIDI ALIVM ANGELVM DESCENDENTEM DE CAELO, ET TERRA INLVM1NATA EST GLORIA EIVS, id est Christus, ut dicitur: In lumine tuo uidebimus lumen. 87. CECIDIT CECIDIT BAbiLON magna, id est ciuitas huius mundi cecidit in infidelitate et in uindicta. et dvplicate dvPLICIA SECVNDVM OPERA EIVS; IN POCVLO QVOD MISCVIT, MISCITE ILLI DVPLVM, ET QVANTVM CLARIFICAVIT IN DELICIIS, TAN5 TVM DATE ILLI TORMENTVM. - DVPLICATE, id est Christus dicit

    35 ascensura] + id M 36 de2] a M 38 prius] pius M ; fortasse legendum primus || augustus M 39 tiberius M || qo (!) ex q* P (lineola suprascripta erasa uidetur) || claudius oт. P 40 est] + ut M2 || apostolorum] + ë M2 41 septimus otho] octauus hoto M \\ nondum M 42 illi P 43 hoto M || mensis M* 44 vi1] vu P || regnauit M*P || mëïï P; mensis M* || octa"a P 45 vu] octo M 46 septenus M 47 historiam M || corpus] cop; P 48 qui] quia M || nondum M || acceperuntAf 49uelutM 50 hora M || pro breuitatë/'*; ßbreuitatem M 51 hora M 53 antixpm P 86, 1 ~ angelum alium M 2 est] + a M2 87, 1 uius P* 2 in1 oт. M*P* 3 populo M 4 glorificauit M || diliciis M || tantum oт. M* 40 *Act 11,28 86, 2 christus] i/. AN Apc 18,1 (224.1)+

    3Ps35,10

    18,1

    18,2 18,6 1 8,7

    §§ 85,35-90,11

    287

    6 angelis suis, ut est: In qua mensura mensifueritis, reliqua; DVPLIClA dicit, id est hic et in futuro. 88. ET SVSTVLIT ANGELVS FORTIS LAP1DEM QVASI MOLAREM, 18,21 ET MISIT IN MARE, ET DIXIT: HOC IMPETV MITTETVR BABILON ILLA MAGNA, ET VLTRA NON INVENIETVR, ET IN EA NON ERITAM- 1 8,22 PLIVS MERCATORES, NEQVE AVRVM ET ARGENTVM, NEQVE PIG5 MENTA NEQVE CARMINA, reliqua. ANGELVS FORTIS, id est Chris tus, LAPIDEM, id est diabolus durus, non reuertens ad penitentiam, in mare, id est in infernum. hос impetv mittetvr babi lonia, id est totus mundus mittetur in perdicionem, et vltra NON INVENIETVR, id est quicquid mundiale sit ulterius non ui10 debitur. MERCATORES ET AVRVM ET ARGENTVM, reliqua, hoc est dilectores mundi et dilicie eius amplius non erunt. 89. BEATI QVl AD CAENAM NVPTIARVM VOCATI SVNT AGNI. - 19,9 CAENA nvptiarvm AGNI, id est corpus et sangui[ni]s Christi, uel uetus et nouum testamentum in coniunctionem Christi et ecclesiae in nouo testamento. 90. VIDE NE FECERIS, CVMSERWS TWS EGO SVM ET FRATRVM 19,10 TVORVM HABENTIVM TESTIMONIVM IESV; TESTIMONIVM ENIM IESV SP1RITVS PROPHETIAE. - VIDE NE FECERIS, reliqua. Quid est quod ante aduentum Christi angelí ab hominibus adorantur et 5 tacent, postmodum adorari refugiunt, nisi quod naturam nostram, quam prius dispexerant, postquam super se adsumtam conspiciunt, substratam sibi uidisse pertimescunt, nec iam sub se uelud infirmam contempsisse ausi sunt, quam super se aetiam in caeli rege uenerantur, nec habere hominem sotium, qui 10 super se adhorant hominem deum, dedignantur? HABENTIVM TESTIMONIVM IESV, id est habet testimonium Iesu qui testificat 6 duplicia] duplicate M 7 futoro M* 88, 2 mitetur M* 3 erunt M 4 ~ argentum et aurum M \\ argentem P* 7 mittitur M* 8 in ex hi P \\ perditionem M 9 inuenia&tur M* || quidquid M 89, 1 nuptiali P || agni от. M*; ~ agni uocati sunt M2 2 cenan i M 3 coniuntione- P* 4 nouotesta ex notesta P; nouum testamentum M 90, 1 conseruus M 2 habentium от. P*; habencium P2 3 prophetiae] + + (= est) M2 5 adorare M* 6 dispexerint M* \\ adsumptam M 7 ptimescent M 8 uelut M | infirmam] + uel M \\ subp se M*; sup, (от. se) P* 9 haberi M || socium M 10 adorant M 1 1 testimonium1] testemonium P2 \\ testimonium2] testcmonium (!) P 87, 6 Mt 7,2 90, 3 quid est - 10 dedignantur] cf. GR-M Ev 8,2 (56,51-58)$

    288

    De enigmatibus

    12 Iesum hominibus. SPIRITVS prophetiae testimonivm iesv est, id est quia lingua prophetarum dicitur totum canon[em] ueteris testamenti et noui testificans de Iesu. 91. ET VIDI CAELVM APERTVM, ET ECCE AEQVS ALBVS, ET QVI SEDEBAT SVPER EVM, ET OCVLI EIVS SICVTFLAMMA IGNIS, ET IN CAPITE EIVS DIADEMATA MVLTA, HABENS NOMEN SCRIPTVM, QVOD NEMO NOVIT NISI IPSE, ET HABENS VESTEM ASPER5 SAM SANGVINE, ET EXERCITVS QVI SVNT IN CAELO SEQVEBATVR EVM IN AEQVIS ALBIS, VESTITI BYSSINO, ET DE ORE EIVS PROCEDEBAT GLADIVS VTRAQVE PARTE ACVTVS, ET REGET GENTES IN VIRGA FERREA, ET IPSE CALCAT TORCVLAR VINI, ET HABET IN VESTE SVA ET IN FEMORE SVO REX REGVM. - CAELVM APERTVM, 10 id est ecclesiam apertam recipere deum. AEQVS ALBVS, id est corpus Christi uel populus christianus, QVI sedebat svper evm, id est deus, ocvli eivs sicvt flamma ignis, id est sapien tes cum testimoniis scripturarum, quibus accendunt et inluminant corda fidelium; in CAPITE eivs diademata mvlta, id est 15 in diuinitate eius multi sancti, qui ornant Christum. HABENS NOMEN SCRIPTVM, id est mysterium filii hominis, quod deus et ho mo una persona est. qvod nemo novit nisi ipse, id est nisi Christus et ecclesia, quae est corpus eius. vestem aspersam sangvinem, id est carnem eius, cuius sanguis effusus est in 20 cruce. ET EXERCITVS QVI SVNT IN CAELO, reliqua, id est sancti qui sunt in ecclesia secuntur Christum in corporibus albis per babtismum. ET DE ORE EIVS GLADIVS VTRAQVE PARTE ACVTVS, id est gladius uerbi uindicans super corpus et animam et hic et in futuro. REGET IN VIRGA FERREA, id est in duricia potestatis 25 regni. CALCABIT TORCVLAR VINI, id est iniqum populum, in quo habitat uinum uoluntatis. NOMEN SCRIPTVM IN VESTE, id est

    1 2 est от. M 1 3 lingue M \\ dicitur] dHl (= dicunt) M 91, 1 equus M 2 sedebant M* 3 diadema P; diadema M* 4 asparsam M 5 sanguine от. M || sequebantur M2 6 eum in] etîn sic M* \\ equis M || bissino ex -ne M || de] di P*""1 9 suo] + scriptum M2 || apertum] + -r (= est) M 10 eccîa apta M || equus M 12 sicut lapsu bis scr. P || flamma M*"'d 14 diadema P; diadema M* 16 misterium M 18 quae] qd (= quod) M 19 sanguinem] sanguine M2 \\ sanguis] sanguine M*P 22 bab P; babilonia M 23 et2 exp. P 24 duritia M2 25 iorcolar M || iniquum M 26 habita' P || uoluntatis] lege uoluptatis 91, 10-11 ecclesiam... corpus christi] cf. AN Apc 19,1 1 (224.1-2)$

    19,11 19,12 19,13 19,14 1 9, 15 19,16

    §§ 90,12-95,3

    289

    27 nomen praedictum in ecclesia. IN FEMORE SVO, id est in carne sua, uel in plebe coniugii secundum istoriam, uel in doctoribus qui generant alios in fide et in babtismo. 92. ET VIDI ANGELVM STANTEM IN SOLE, DICENS AVIBVS QVAE 19,17 VOLABANT PER CAELVM: VENITE AD CENAM AGNI, VT MANDVCE- 19,1 8 TIS CARNIS REGVM ET EQVORVM ET SEDENTIVM IN IPSIS. - VIDI ANGELVM, id est Christum, IN SOLE, in ecclesia, ut dicitur: In 5 sole posuit, reliqua. DICENS OMNIBVS avibvs, id est omnibus qui uolant ad cogitationem celestem, quando turbati persecutione. VENITE ad CENAM AGNI, id est ad totum canonem ueteris et noui testamenti. VT MANDVCETIS CARNES REGVM ET EQVO RVM, id est ut uos saturati estis, cum uideritis uindictam super 10 eos; et carnes eqvorvm, id est persecutorum, et sedentivm SVPER ILLOS, id est principum iniquorum. 93. ET VIDI BESTIAM PROELIANTEM CONTRA EVM QVI SEDE- 19,19 BAT IN EQVO ALBO, id est bestia ciuitas impia uel diabolus con tra Christum pugnat. 94. ET VIDI ANGELVM DESCENDENTEM DE CAELO , HABENTEM 20, 1 CLAVEM ABYSSI, ET CATENA LIGAVIT DRACONEM IN ABYSSO PER 20,2 ANNOS MILLE, ET POST ANNOS I SOLVTVS EST MODICO TEMPORE. 20,3 - ANGELVM, id est Christum in primo aduentu, CLAVEM ABYSSI, 5 id est potestas inferni, hoc est hominum iniquorum. LIGAVIT DRACONEM IN ABYSSO PER MILLE ANNOS, id est Christus ligauit diabolum inter homines iniquos per totum nouum testamentum. solvtvs modico tempore, id est ili et semis in tempore antichristi. 95. ET VIDI SEDES, ET QVI SEDERVNT SVPER EOS, DATVM EST 20,4 WDICIVM, QVI NON ADORAVERVNT BESTIAM NEQVE IMAGINEM EIVS, NEQVE CARECTEREM ACCIPERVNT IN FRONTIBVS NEQVE IN

    27 praedictum] scriptum M* 28 historiam M 29 qui] quia M \\ baB P; babilonia M 92, 1 in sole] insuie P; + et M2 \\ dicentem ex -ti M 3 carnes M 4 in sole1 2] insuie P* 5 omnibus] + scis (= sanctis) M 6 turbati] + ïï s (= non sunt) M2 || p_secutionë/V/*; psecutione P 7 totä P || cononem P* 8 nouo P 9 estis] sitis M 93, 1 proeliante ex peliante P 2 diab- P; diabolica M 94, 3 annus ï] anno I (sine lineola) P* 4 angelum scripsi; angel; P; angelus M || christum] xps M2 95, 3 caracterem M 92, 4Psl8,6

    290

    De enigmatibus

    MANIBVS SVIS, HI REGNAVERVNT CVM CHRISTO ï ANNOS, ET ALII 5 MORTVl NON VIXERVNT, DONEC CONSVMENTVR MILLE ANNI. -

    20,5

    VIDI SEDES, id est multas ecclesias in toto mundo, ETQVl SEDEBANT SVPER EAS, id est homines qui habent maiorem perso nam. IVDICIVM DATVM EST ILLIS, id est iudicium per sapientiam scripturarum. De bestia, carectere, reliqua, ante dictum est. RE10 GNAVERVNT PER MILLE ANNOS, id est in ecclesia praesenti per totum nouum testamentum. NON VIXERVNT MORTVl, id est qui mortui in peccatis non uixerunt in ueritate. 96. HAEC est prima RESVRRECTio, id est principalis, uiuere cum Christo. IN HIS SECVNDA MORS NON HABET POTESTATEM, id

    20,6

    est mors poene. 97. ET CVM ERVNT CONSVMATI ANNI MILLE, SOLVETVR ET SA- 20,7 TANAS DE CARCERE SVO, ET SEDVCET GENTES QVI SVNT SVPER IIII ANGVLOS TERRE, GOG ET MAGOG CONGREGABIT IN PRAELIVM, QVORVM NOMERVS SICVT ARENA MARIS, ET DESCENDET 20,9 5 IGNIS DE CAELO ET DEVORABIT EOS, ET DIABOLVS, QVI SEDVCIT EOS, MISSVS ERIT IN STAGNVM IGNIS, VBI ET BESTIA ET SEVDO- 20,10 PROPHETE. - SOLVETVR SATANAS DE CARCERE, id est diabolus

    soluetur de populo iniquorum, ubi tantum regnat adhuc; illic uero non solum super iniquos, sed etiam super sanctos regna10 bit, maxima parte in tempore antichristi. GOG tectum interpretatur, id est populus hereticorum, qui tetigit iniquitatem suam; MAGOG detectum interpraetatur, id est gentiles, qui manifestant iniquitatem suam. 98. ET VIDI TRONVM CANDIDVM, ET QVI SEDEBAT SVPER EVM, 20, 1 1 A CVrVS ASPECTV FVGIT CAELVM ET TERRA, ET LOCVS NON EST INVENTVS AB EIS, ET VIDI LIbrOS APERTOS, ET ALIVS LIBER APER- 20, 1 2 TVS EST, QVI EST VITE, ET IVDICATI SVNT MORTVl EX HIS QVAE 4 hi regnauerunt] inregnauer M*P 5 consumt2 (nota -ur) P; consummentur M 6 totum mundum M* 9 bestiae M \\ carectere scripsi; carectereP; caractere M; + et M2 l0annisM* 12 peccatis] + s (= sunt) M 97, 1 anni scripsi; an M; annos P || et2 exp. M 2 qui] q (= quae) M 3 congregauit M* || peiium M 4 numerus M || descendel scripsi; de scendit P; descendit M 6 eas P*"'d || pseudopph&ç M 8 popolo P 9 scs/3"* || regnauit M*; + inM 10 in tempore scripsi (cf. Theod. ad locum); interpraetatur MP (ex compendio intpre in archetypo) 1 1 tegit inquitatem (sic) P* 98, 1 thronum MP2 2 aspectu от. P* || fugit ex figit M \\ ~ terra et caelum M 4 quae] qui M 97, 10 cf. HI nom Apc (160 = Lag. 80,19)$

    12 cf. ibid. (Lag. 80,28)$

    §§ 95,4-99,13

    291

    5 SCRIPTA ERANT IN LIBRIS SECVNDVM OPERA EORVM, ET DEDIT MARE MORTVOS SVOS, ET MORS ET 1NFERVS DEVORABIT MORTVOS, ET INFERVS ET MORS MISSI SVNT STAGNVM IGNIS, ET QVl NON EST SCRIPTVS IN LIBRO VITE. - VIDI THRONVM CANDIDVM, hic chorum sanctorum in die iudicii, et sedentem svper 10 EVM, id est Christum, fvgit terra, id est a forma in qua est, ut dicitur: Ego creo celos nouos et terram nouam, et non erunt priora in memoria. ET LOCVS NON EST INVENTVS AB EIS, id est locus qui defenderet eos, uel locus prioris forme. LIBRI APERTI SVNT, id est memorie gestorum nostrorum, ET ALIVS LIBER, id 15 est liber scientiae diuine, in quo praecogniti sunt homines ante constitutionem mundi, QVl est liber vite, ut dicitur: Ego sum nia et uita et ueritas. DEDIT MARE MORTVOS SVOS, id est mundus praesentauit mundiales homines. MORS, id est totus populus diaboli, infervs, id est omnis qui distinatus est ire in infernum. 99. ET VIDI CIVITATEM H1ERVSALEM DESCENDENTEM DE CAELO A DEO, ET CLARITAS EIVS SICVT LAPIS IASPIDIS ET SICVT CRISTALLVS, ETHABEBAT MVRVM ALTVM HABENS PORTAS XII, ET IN PORTAS ANGVLOS XII, ET NOMINA XII TRIBVVM FILIORVM ISRAEL 5 SCRIPTA, ET AB HORIENTE PORTE III, ET AB AQVILONE PORTE III, ET AB OCCASV PORTE III, ET AB AVSTRO PORTE III, ET MVRVS CIVITATIS HABVIT FVNDAMENTA XII, ET IN IPSIS NOMINA XII APOSTOLORVM, ET QVILOQVEBATVR MECVM HABEBAT ARVNDINEM AVREAM MENSVRE, VT METERETVR CIVITATEM ET PORTAS ET MV10 RVM, ET CIVITAS IN QVADRO POSITA, ET LONGITVDO EIVS TANTA QVANTVM ET LATITVDO, ET MENSVS EST CIVITATEM ARVNDINE PER STADIA XÏÏ. LONGITVDO ET LATITVDO ET ALTITVDO EQVALES SVNT, ET MENSVS EST MVRVS EIVS CXLIIII CVBITORVM MENSVRA 5 scriptas P* 6 et inferus scripsi; et inferos P; ad infernos (ex inferos, ut uid.) M 7stanum/'* 8 uidit M* 9 hic] hid P2; id+ M \\ choros ex chorus M 10 in qua] iniqua M \\ est от \1: 1 1 ego. ..(12). ..memoria от. P* (suppl. al. т. in ¡тa pagina) 12 preora P2 13 locus2] foris p*"'ä || prioris] superioris M || libri] liber P 14 memoria M; memons P2 16 qui] quid M*P 17 ~ ueritas et uita M 19 diabolus P || inferus] infernus M 99, 1 ~ de caelo descendentem M 4 portis M 5 oriente M \\ porte III I° loco] ~ tres portae M 6 ocasïï P \\ murus ciuitatis] numerus ciuitatu M 7 habui fundamffi M* 9 metiretur M2P2 || muros M 10 ciuil P; ciuitates M* || quado P* || posita] + ë (= est) M2 1 1 quanta M2 || et2 от. M 13 muru P2; muros M2 I| cxlïïïî M 98, 1 1 Is 65, 1 7

    15 *1 Pt 1,20

    16Jol4,6

    20,13 20,14 20'15

    21,10 21,11 21,12 21,13 21,14 21,15 21,16

    21,17

    292

    De enigmatibus

    HOMINIS, QVAE EST ANGELI. ET MVRI EIVS CIVITATIS ERANT EX 15 LAPIDE IASPIDE, IPSA VERO CIVITAS AVRO MVNDO SIMILE VITRO MVNDO. FVNDAMENTA MVRI CIVITATIS OMNI LAPIDE PRECIOSO ORNATA ERANT. HI SVNT LAPIDES: IASPIS SAFFIRVS CALCIDONIVS ZMARAGDVS SARDONIX SARDIVS CRISOLITVS BERILLVS TOBAZIVS CRISOPRASSVS IACINCTVS AMETISTVS. ET XII PORTE XII MARGA20 RITE SVNT, ET PLATEE CIVITATIS AVRVM MVNDVM SICVT VITRVM LVCIDVM, ET TEMPLVM NON VIDI IN EA; DOMINVS ENIM NOSTER TEMPLVM ILLIVS EST ET AGNVS. ET CIVITAS NON EGIT SOLEM NEQVE LVNAM, VT LVCEANT IN EA; CLARITAS ENIM DEI INLVMINAVIT EAM, ET OMNES AFFEREBANT GLORIAM SVAM IN EAM, ET 25 PORTE EIVS NON CLVDENTVR PER DIEM, ET NOX NON ERIT ILLIC, ET NEC INTRA VIT IN EAM ALIQVID QVOINQVINATVM ET MENDATIVM, ET NISI QVI SCRIPTI SVNT IN LIBRO VITE AGNI. ET OSTENDIT MIHI FLVMEN AQVE VIVE SPLENDIDVM SICVT CRISTALLVM, PROCEDENTEM DE SEDE DEI ET AGNI, ET IN MEDIO PLATEE EIVS EX 30 VTRAQVE PARTE FLVMINIS LIGNVM VITAE, AFFERENS FRVCTVS XII PER MENSES XII, SINGVLA REDENTIA FRVCTVM SVVM ET FOLIA LIGNI AD SANITATEM GENTIVM, ET OMNE MALEDICTVM NON ERIT PLVS, ET SERVI EIVS SERVIEBANT ILLI, ET NOMEN SWM SCRIPTUM IN FRONTIBVS EORVM. - VIDI IERVSALEM NOVAM DESCENDEN-

    35 ТEМ DE caelo, id est ecclesiam nouam per babtismum, DESCENDENS DE CAELO, de alia ecclesia celeste, ut dicitur: Omne datum obtimum, reliqua. Aliter HIERVSALEM DESCENDENTEM DE CAELO, id est ecclesia aedificata a Christo, habens doctrinam sanctam a deo datam, ut dicitur: Omnis sapientia a deo 40 est. CLARITAS EIVS SICVT LAPIS IASPIS, id est habens claritatem

    14 que ex qui M || eius eras. M || ciuîl P; ciuitates M* 16 labide P || pra&ioso M 17 erat ex erunt M || hii M* || iaspidis M* || saphirus M 18 zamaragdus P2 || topazius M 19 margarete M* 20 arü P* 21 noster от. M 22 illius] + non (erasum) P || egi P*: eget M2 || sole ex -\ë(uid.) M 23 luna M2 I| inluminabit M2 24 omnes] + reges terrae M \\ adferent ex -ret M || eam2] ea M 25 porte] poste P \\ cluduntur M* 26 intrabit M2 || coinquinatum M || mendacium M 28 aque] adq; P || cristallam P* 29 platç M* 30 fluminis] filii hominis M || adferens M || fructos M* 31 mensis P || redeuntia ex reduntia M 33 seruient M2 || scriptum от. M* 34 hierusalem M 35 baB P: babiloniam M \\ discendens M 36 celesti M2 37 optimum M || descendens M2 38 aedificata] + unum Si gnum erasum (ë uel -=-) M 40 eius от. M || iaspidis M 99,36Jacl,17

    39 Sir 1,1

    40 *Mt 17,1. 2 par

    21,18 21,19 21,20 21,21 2 1 ,22 2 1 ,23 21,24 2 1 '25 2 1 ,27 22, 1 22,2

    22,3 22,4

    §§ 99,14-69

    45

    50

    55

    60

    65

    293

    dominus habuit in monte, SICVT LAPIS lASPis, id est opus ecclesiae similis Christo, quia exempla eius dedicit, ut dicitur: Estote perfecti, sicut et ego perfectus sum, item: Luceat lux uestra, reliqua. HABEBAT MVRVM ALTVM, id est murum fidei uel omnes multos fideles, ALTVM pro eleuatione in bonis operibus, ut dicitur: Nostra conuersatio in caelis est. PORTAS XII, id est XII apostoli uel praepositi in ecclesia, xil angeli, id est sucessores apostolorum aut subiecti praepositis in ecclesia. nomina XII TRIBVM FILIORVM ISRAEL intellegimus que sunt in potestate apostolorum uel praepositorum, ut dicitur: Sedebitis super XII sedes, reliqua. mvrvs ET FVNDAMENTVM apostolorvm praepositos qui in ecclesia sunt, ut: Tu es Petrus et super hanc petram, reliqua. PORTE III AB ORIENTE, id est fides trinitatis a pueritia, quia per fidem intratur in ecclesia. AB AQVILONE PORTE III, id est in tribulatione fides trinitatis probatur. AB avstro porte III, id est sapientia, quia in sapientibus inuenitur firma fides tri nitatis. ab occidente PORTE ill, id est ab extrema aetate, quia in senibus et in morte maxime firmatur fides trinitatis. QVl LOQVEBATVR MECVM, id est ordo doctorum, qui cum ecclesia subiecta loquitur, habebat arvndinem avream, id est sapientiam diuinam, ut meteretur ciuitatem, id est ut ecclesiam catholicam doceret. CIVITAS qvadra indicat stabilitatem ecclesiae in bonis operibus, ut dicitur: Stabiles estote, reliqua, uel stabiles in doc trina IIII euangeliorum. LONGlTVDO CIVITATIS, id est uita perpetua ecclesiae in futuro. lATITVDO EIVS, id est latitudo caritatis in ecclesia, ut dicitur. per stadia xil, id est ordo doctorum docet ecclesiam per doctrinam XII apostolorum. LONGlTVDO ET LATITVDO et ALTITVDO AEQVALES SVNT, id est perseuerantia in bonis et caritas et fides in ecclesia similes sunt, mvrvs civita-

    41 lapis] labs P* || iaspidis M || id+ lapsu bis sir. M* 42 didicit M 45 homnes (!) M2 || fidelis P || pro] p (= per) M2 || eleuatione] elationem M 47 successores M 48 eccî* M* 49 tribuum M 50 praepositorum... (51) ...apostolorum от. P* (suppl. т. 2 in ima pagina) |] sedebitis от. M* 51 fundamentïï ex -ta P || apostoli M2; + uel M || praepositos] ppositi s (= sunt) M2 53 fides] sedes ex sides P 55 astro P* 56 id est] + a M 58 senibus] + ** M* 59 ordo ex orto M 61 metiretur M2P2 \\ ~ doceret ca tholicam M 62 indicat] inuitat M* 64 ciuitatem M*P 65 ecla P 67 eccla M \\ doctrina P 68 latititudo P* || perseuerentia ex -tiae M 43 Mt 5,48; Lv 1 1,44 || Mt 5,16 46 Phil 3,20 50 Mt 19,28 52 Mt 16,18 63 ICor 15,58 65latitudocaritatis]i/.ANApc21, 16(226,11)$

    294

    De enigmatibus

    70 TIS CXLIIII CVBITORVM id est: iste autem numerus populo dei cumuenit, qui firmi sunt fide in ecclesia, et qui cxliin numera tor, et istum populum ordo doctorum de sua sapientia metetur, id est docet. mensvra hominis id est: homines sunt doctores, qui docent ecclesiam. QVAE EST ANGELI id est: si homines sunt 75 doctores, tamen doctrinam angelicam habent et sapientiam. ET MVRI EIVS EX LAPIDE IASPIDE EST, id est a Christo. IPSA CIVITAS AVRVM MVNDVM, id est ecclesia, quae aurea est et munda, pro bata per ignem tribulationis, ut sit munda et candida, simile VITRO propter babtismum. OMNI LAPIDE PRETIOSO, id est omni 80 opere perfecto. Et XII porte XII margante sunt, quia Christus in unoquoque apostolo margareta preciosa, ut dicitur: Simile est regnum caelorum homini bonas margaritas, reliqua. PLATEE civitatis, id est omnis populus ecclesiae. dominvs enim nosTER TEMPLVM illivs civitatis est, id est: in deo enim ecclesia 85 et in ecclesia deus est; agnus et ciuitas ecclesia sunt. NON INDIGET civitas SOLE et LVNA, id est non regnat ecclesia elementis huius saeculi, sed Christo aeterno sole; uel ecclesia in futuro non indiget sole praesenti. claritas enim dei inlvminat eam, ut: Ego sum lux huius mundi, reliqua. AGNVS, id est Christus, 90 ut: Ecce agnus dei. ADFEREBANT gloriam SVAM El omnes reges terrae, id est reges qui regnant super terrenos et mundiales adferent gloriam suam deo, id est castitatem et humilitatem, reli qua. ET PORTE Eivs NON clvdentvr, id est porte penitentiae non cludentur his qui uolunt intrare in ecclesiam dei, PER DIEM, 95 id est per Christum. NOX NON ERIT, id est nox ignorantiae uel peccati. NEQVAE INTRAVIT IN EA ALIQVID QVOINQINATVM, Ut est: Domine, quis habitabit in tabernaculo tuo, usque: Qui ingreditur sine macula. NISI QVI SCRIPTI SVNT IN LIBRO VITE AGNI, id 71 cxliiii sine lineola MP 72 metitur M2 73 mensure P 11 auro mundo M II quç ex qui M 78 et] ac M2 I| simlt (= similiter) P* 79 baB P; babilonia ex -nia M 80 xII1 от. M* || margaritç ex -rete M* 81 apostolo] + qui (ex que) -=- (= est) M || margareta M*; margata P* || ptiosa ex -so M 82 margaretas M 83 populu'P || enim] + illius M*; ~ illius enim M2 84 ciuil P; ciuitas M 85 ciuitas] + et P* 86 regat M*P \\ ecclesia] + in M2 87 uius P* || soli M 90 adferent M2 91 regnat M* || adferant P 93 eius от. M* 95 erit] + illic M || id et nox от. M* || inorantiç P* 96 peccP; peccato M* || neque] + ** M* || intrabit M2 || coinquinatum M 97 habitauit M* 71 *Apc 7,4;* 14,1.3 81 Mt 13,45 Jo 1,29. 36 97 Ps 14,1.2

    86 *Gal 4,3

    89 Jo 8,12

    90

    §§ 99,70-102,7

    100

    105

    5

    6

    295

    est quos praesciuit Christus habere gratiam. FLWIVM, id est fontem babtismi uel fontem scientiae. DE SEDE, id est de ecclesia. IN MEDIO PLATEE, id est in medio ecclesiae. EX VTRAQVE parte FLVMiNis LlGNVM vite, id est crux Christi, quae ante babtismum in ueteri lege figurata et propheta fuit, et post babtismum in noua lege facta est. adferens frvctos XII, id est per doctrinam XII apostolorum; crux enim Christi fructificat in unoquoque mense. folia ligni, id est doctrina passionis crucis. ET OMNE MALEDICTVM NON ERIT PLVS, id est peccatum Adae. FINITVM de ciuitate. 100. NE SIGNAVERIS VERBA PROPHETIAE HVIVS LIBRI. quomodo est hoc, cum prius dixit: Signa uerba huius libri? id est quicquid signatum est et sigillatum saluum est, quasi enim dixisset: sigilla uerba huius libri contra infideles, ne signaueris contra fideles. 101. BEATI QVI HABENT STOLAS SVAS, VT SIT POTESTAS EORVM in LiGNO vite. - stolas, id est opera, potestas in lignum uite, id est sancti per crucem Christi potentiam habent subplan tare uitia. 102. SI QVIS ADPOSVERIT AD HAEC. ADPONET DEVS SVPER ILLVM PLAGAS SCRIPTAS IN LIBRO ISTO, ET SI QVIS DEMINVERIT DE VERBIS LIBRI PROPHETIE HVIVS, AVFERET DEVS PARTEM EIVS DE LIGNO VITE, id est non hii qui simpliciter addunt uel minuunt, qui dicunt quod sentiunt, sed hii qui sub uoluntatem mentis eorum pro labore impletionis, et eo quod uolunt placere omnibus, adponunt et minuunt. EXPLICIT.

    99 prçciuit P* || gratiam] unam M 100 fonte1 2 M \\ bab- P; babilonio, ex -ne M У ecclesia] + dï (= dei) M 101 in medio1] immedio M 102 fluminis] fluni P; fluuiü -г M II ligni M || quae] qui M 103 bat) P; babilonia M || figurate M || fuit] sunt M 104 bab P; babilonia ex -nia M || adferent ex -rat M || fructus M2 || id est от. M 106 passioñ P; passionëAÎ 107 peccata P 100, 4 infidelis P; infid (pars membranae periit) M 101, 3 supplantare M 102, 1 adponat M || deuswn. M*, ~ sup illïïas M2 3 libri о/и. M 4 non hii от. P*; saltem ñ sup. lin. suppletum uidetur || hi M2 5 hi M2 || uoluntam P*,uoluntateM 6 ei P 7 adponant P 100, 2 Apc 10,4 (libere)

    22,10

    22,14

    22,18 22, 1 9

    COMMEMORATORIVM DE APOCALYPSI JOHANNIS A THEODVLPHO AVCTVM

    Introduction

    Le manuscrit Paris, Bibliothèque Nationale de France, lat. 15679, écrit vraisemblablement à Micy vers 810, contient une série de commentaires patristiques et médiévaux, parfois abré gés, qui ont été réunis par Théodulphe d'Orléans, de manière à couvrir l'ensemble des Saintes Écritures. Autant que nous sa chions, il n'a jamais été recopié; l'original lui-même paraît avoir été très peu utilisé. L'étude approfondie que lui a récem ment consacrée Michael Gorman, rend inutile une présentation plus détaillée1. Il sera question exclusivement ici du commen taire de l'Apocalypse. M. Gorman indique que ce dernier n'est rien d'autre qu'une version abrégée du Commemoratorium réédité plus haut dans le présent volume2. Il doit cette information à P.-M. Bogaert3, qui l'avait trouvée dans mon étude sur quelques commentaires latins de l'Apocalypse, parue peu de temps auparavant4. Elle est malheureusement inexacte. J'ai eu tort de me fier, dans cet te étude d'ensemble, à une première impression et de ne pas li re attentivement, à ce moment-là, l'ouvrage en entier. Les sources Théodulphe, en quête d'un bref commentaire pour le dernier livre du Nouveau Testament, a cru d'abord que le Commemo ratorium pourrait convenir à son entreprise5; dans les premières pages, en effet, le scoliaste suit le texte biblique pas à pas. Mais son zèle s'est émoussé devant le style répétitif de l'Apocalypse, au point que les chapitres XVII et XVIII (selon la numérotation 1 Theodulf of Orléans and the Exegetical Miscellany in Paris Lat. 15679: RB 109(1999)278-323. 2 Art. cité, p. 318. 3 Voir art. cité, p. 280 n. 13. 4 Commentaires patristiques 334 n. 90. 5 Le manuscrit dont il disposait appartenait à la meilleure branche de la tradi tion; voir ci-dessus p. 162 n. 10 et 174-176.

    300

    Commemoratorium a Theodulpho auctum

    de la Vulgate) sont tous deux expédiés en quatre ou cinq lignes. Après quelques pages, Théodulphe a jugé que les explications fournies par le Commemoratorium étaient exagérément som maires et risquaient de laisser le lecteur sur sa faim. Il a donc fait appel à d'autres sources pour suppléer à ses silences. Il s'est tourné d'abord vers un autre commentaire de dimension restreinte, celui de Victorin-Jérôme. Mais il s'est vite aperçu que, dans celui-là également, beaucoup de passages étaient sur volés très rapidement, voire traités par prétérition; en outre, l'exégèse passablement archaïque de l'évêque-martyr de Pettau a dû lui apparaître souvent dépassée. Il a recouru alors, en troi sième instance, à un commentaire perdu de la première moitié du huitième siècle, qui s'inscrivait dans la même tradition que le Commemoratorium, et qui se trouve également à la source du De enigmatibus, édité ci-dessus, et d'un commentaire enco re inédit conservé dans le ms. Cambridge UL Dd.X.166. Le Commemoratorium augmenté par Théodulphe constitue donc une voie d'accès supplémentaire à ce commentaire perdu. Mais l'éditeur se trouve ici dans le même embarras qu'à propos du De enigmatibus. Aussi longtemps que le commentaire de Cambridge, qui est le témoin à la fois le plus fidèle et le plus complet de la source perdue, reste inédit, il n'est pas possible de mettre en évidence tout ce que les deux autres doivent à celle-ci. J'ai seulement noté dans l'apparat les parallèles évi dents entre le De enigmatibus et les ajouts apportés par Théo dulphe au Commemoratorium, qui suffisent à faire voir leur commune dépendance vis-à-vis de cette source. Les passages empruntés par Théodulphe au commentaire de Victorin-Jérôme ne sont pas sans intérêt pour reconstituer l'his toire compliquée de sa tradition textuelle7. On sait que l'édition originale de Victorin n'est plus conservée que dans un seul manuscrit, très tardif et très défectueux. Tous les autres repré sentent l'édition hiéronymienne, qui a elle-même connu de multiples avatars. On identifie assez clairement une recension datant des environs de l'an 500, et une autre, postérieure d'en viron deux siècles à celle-ci. Mais lorsqu'il s'agit de situer les 6 Voir ci-dessus p. 237-239. 7 Voir M. Dulaey. Jérôme «éditeur» du Commentaire sur l'Apocalypse de Victorin de Poetovio: Revue des études augustiniennes 37 ( 1991 ) 199-236.

    Introduction

    301

    témoins individuels par rapport à ces types de texte, les choses ne sont pas toujours aussi claires. L'édition hiéronymienne apparaît comme un texte évolutif, qui a été révisé déjà dans le cours du cinquième siècle; la recension Ф n'est pas une créa tion ex nihilo; plusieurs manuscrits occupent une position inter médiaire entre les points de repère précités. C'est le cas aussi du texte cité par Théodulphe, qui représente certainement une forme ancienne de l'édition hiéronymienne, proche de celle attestée par les mss TDCB; il présente cependant, seul parmi les témoins de l'édition hiéronymienne, une série de leçons communes avec le ms. A. On se bornera à analyser ici, de ce point de vue, les passages cités au chapitre II de l'Apocalypse, en se basant sur l'édition de Haussleiter. 2,3-4 et patientem esse = A; от. et ceteri 2.6 et ideo = A; от. et ceteri 2.7 quia = AIК: quoniam ceteri 2.7 caritatis solus; amoris A et ceteri omnes 2.8 exercenda est = A; exercenda sunt ceteri 2,10 autem se = DCBI (et Am2); se autem Ami, ceteri 2,13 pauperes = DCB; et pauperes A, ceteri 2.15 detractionem = TDК; detrationem F; detractationem A, ceteri 2.16 sinagogam = A; sinagoga (+ sunt CB) DCBFIS; de sinagoga КM; de sinagogae T 2. 16 от. ab = A; legunt ab ceteri 2.17 ut perseuerent et sint fideles solus; ut perseuerent fideles esse TDC BS; ut perseuerent A; ut perseuerent... ad mortem от. Ф 2. 1 8 perseuerauerint = TCB (qui addunt usque ad finem); perseuerauerit AD; uicerit X 2.19 nocebitur solus; lacdctur A, ceteri (praeter ledentur CB, leduntur T) 2,26 scandalizauerat = AM; scandalizauerunt ceteri 2.26 et uos = A; uos ceteri (praeт. inter S) 2.27 manna absconsum semel tantum = A; bis ceteri

    Je laisse à Mme Martine Dulaey, qui a déjà entrepris de dé mêler les fils de cette histoire et qui nous laisse espérer une nouvelle édition critique du commentaire de Victorin-Jérôme, le soin d'apprécier cette situation. La présente édition Dans l'édition qui suit, le lemme est en capitales italiques, les autres citations scripturaires en minuscules italiques, et les passages repris au Commemoratorium, parfois avec des aména gements mineurs, en caractères plus petits. Les références en

    302

    Commemoratorium a Theodulpho auctum

    caractères gras reproduisent la division en chapitres et versets de la Vulgate clémentine. L'orthographe a été scrupuleusement respectée; on sera at tentif au fait que le m final, caractérisant notamment la dési nence de l'accusatif, est très souvent omis. J'ai parfois suppléé entre soufflets d'autres lettres omises par inadvertance, et mis entre crochets celles qui doivent être exclues. Le e cédillé est transcrit ae; il est généralement difficile de décider si la cédille est de première ou de seconde main (apparemment, elle a été souvent ajoutée après coup). Les lettres illisibles en fin de li gne, à la deuxième colonne de la dernière page, sont rempla cées par des astérisques. Bien que le manuscrit constitue en rigueur de termes un ori ginal, il contient d'assez nombreuses fautes de copie, dues soit au fait que les sources à partir desquelles le texte a été com posé, ont été mal transcrites, soit au fait que les exemplaires utilisés étaient eux-même fautifs. Souvent, la correction va de soi, par exemple en Apc 4, 1 , où il faut lire effectus spiritalis au lieu de affectus spiritales, ou bien en Apc 9,7, où sectae humilitatis est certainement une déformation de fictae humilitatis, peut-être même de f¡ctae humanitatis. Bien entendu, je n'ai pas touché au texte, dans ces cas-là, et j'ai indiqué la correction dans l'apparat critique.

    J'avais projeté d'offrir l'édition princeps de ce texte à mon collègue Yves-Marie Duval, dans les Mélanges rassemblés à l'occasion de son accession à l'éméritat, en réservant pour le présent volume des questions de critique qui n'avaient pu être traitées dans ce cadre-là. La publication de ces Mélanges, pré vue dans le courant de l'année 2002, a été reportée à plusieurs reprises, pour des raisons qui m'échappent. Comme le texte en question était indispensable pour en éclairer d'autres, qui sont publiés ici, j'ai dû me résoudre à le reproduire dans le présent volume, qui paraîtra avant les Mélanges. J'espère que les édi teurs de ceux-ci, ainsi que mon estimé collègue, comprendront la nécessité dans laquelle je me suis trouvé.

    Édition critique

    Sigles et abréviations

    Paris, Bibliothèque nationale de France, lat. 15679 p. 496-504 (Saint- Mesmin de Micy, ca 810)

    Dans le texte sont imprimés en corps 1 0 les passages repris au Com-

    memoratorium édité ci-dessus (p. 195-229), en corps 12 les pas sages repris à d'autres sources ou dus à Théodulphe luimême. Parmi ces autres sources figurait un commentaire de la première moitié du huitième siècle, aujourd'hui perdu, qui a également été utilisé dans les deux commentaires suivants (voir ci-dessus p. 237-239). DEAp

    De enigmatibus ex Apocalypsi (texte édité ci-dessus p. 243-295)

    Cantabr.

    Cambridge, University Library, Dd.X.16, fol. 58R-104V (proba blement d'origine bretonne, s. X) (texte inédit)

    INCIPIT EXPOSITIO IN APOCALAPSIN IOHANNIS

    5

    10

    15

    20

    25

    I, 1 APOCALIPSIS IESV CHRISTI: Apocalipsis reuelatio interpretatur. QVAM DEDIT ILLI DEVS: hic trinitas intelligitur. PALAM FACERE SERVIS SV/5, hoc est monstrare credentibus in Christo, QVAE OPORTET FIERI CITO, hoc est quod in ista reuelatione continet, cito, antequam ueniat mors uniuscuiusque aut dies iudicii. SIGNIFICAVIT, hoc est sigillauit, MITTENS PER ANGELVM SWM deus pater, quia angelus magni consilii est Christus, SERVO SVO lOHANNi; Iohannes interpraetatur domini gratia. 2 QVI TESTIMONIVM PERHIBVIT VERBO DEI, hoc est: In principio erat uerbum, ET TESTIMONIVM IESV CHRISTI, id est de incarnatione, QVACVMQVE VIDIT, aut de maiestate aut de incarnatione. 3 BEATVS QVI LEGIT ET QVI AVDIVNT VERBA PROPHETIAE HVIVS, id est illi qui implent in opere; TEMPVS ENIM PROPE EST, hoc est unicuique, aut dies iudicii. 4 IOHANNES SEPTEM ECCLESIIS QVAE SVNT IN ASIA. Asia aelatio interpretatur; aelatio duobus modis intelligitur, aut de iustis propter opera bona, aut de peccatoribus. Septem ecclesiis scripsit Iohannes, quia de septe do na spiritus sancti de singulis partem habuit. Septem ecclesiae figuram omnium sanctorum tenent; una ex illis non habet peccatum propter consolationem. GRATIA VOBIS ET PAX A DEO: non potest pax fieri, nisi antecedat gratia; gratia tribus modis intelligitur, id est baptismum poenitentia et perseuerantia. QVI EST, qui semper est, QVI ERAT in praesentia carnis, QVI VENTVRVS EST ad iudicium. ET A SEPTEM SPIRITIBVS 5 ETA IESV CHRISTO: et hic trinitas intelligitur. QVI EST TESTIS FIDELIS, quia per suam mortem testificauit nouum testamentum, et quod testificauit de resurrectione mortuorum in se primum ostendit, PRIMOGENITVS MORTVORVM, quia primus resurrexit a mortuis, ET PRINCEPS REGVM TERRAE, apostolorum uidelicet et I, 1 0 quacum T* I, 9 Jo 1,1

    1 8 habe T*

    306

    30

    35

    40

    45

    50

    55

    Commemoratorium a Theodulpho auctum

    omnium sanctorum, QVI DILEXIT NOS, et reliqua, quando humanun! genus redemit. 6 ET FECIT NOSTRVM REGNVM SACERDOTES: antequam Christus nasceretur, de uno tribu erant sacerdotes et de uno re ges, sed postquam Christus uenit in mundum, omnes nos fecit reges et sacerdotes DEO ET PATRI SVO. 7 ECCE VENIT СVМ NVBIBVS, et reliqua, quia cum nube ascendit ad caelos, cum angelis, et cum nu be uel cum uirtutibus caelorum descendet ad iudicium. ET VIDEBIT EVM OMNIS OCVLVS, id est ad diem iudicii, ET QVI EVM PVPVNGERVNT, ET PLANGENT SE OMNES TRIBVS TERRAE, hoc est Iudaei uel qui negauerunt Christum. 9 EGO IOHANNES FRATER VESTER, et ce tera. Quattuor modis intelliguntur fratres, natura cognatione affectione et adobtione. ET PARTICEPS IN TRIBVLATIONE, in persecutione, ET REGNO in futuro, ET PATIENTIA IN IESV. 10 FVI IN SPIRITV, in gratia spiritus sancti, IN INSVLA: quod mare circumdat tribulationem significat. IN DIE DOMINICA, in nouo testamento, quia non sunt ibi tenebras ignorantiae nec potestas diaboli; dies dominica propter resurrectionem dicitur. ETAVDIVI POST ME VOCEM MAGNAM, quia de magna adnuntiabat, hoc est de passione, de resurrectione et die iudi cii, TAMQVAM TVBA: per tubam praedicatio intelligitur, quia unusquisque praedicator tuba dicitur. 11 QVOD VIDES SCRIBE IN LIBRO, in suo corde, ut non fieret in oblionem. Efesum uolumptas siue consilium meum interpraetatur, Smirna canticum eorum, Pergamum diuidenti cornua eorum, Tyathira inluminata, Sardis principium pulchritudinis, Filadelphia saluans hereditatem domino, Laudocia tribus amabilis domino. 12 ET CONVERSVS SVM, VT VIDEREM VOCEM, conuersus ad opus bonum; uisus sublimior est quam auditus; non carnalibus, sed spiritalibus uidit. VIDI SEPTEM CANDELABRA AVREA, id est septem ecclesias, qui sunt sub septe dona spiritus sancti; cande labrum unusquisque praedicator intelligitur. 13 ET IN MEDIO CANDELABRORVM SIMILEM FILIO HOMINIS VESTITX'M PHODERE, et

    reliqua. In medio candelabrorum, hoc est in medio ecclesiarum, quia Christus inter omnes sanctos est; similem filium 60 hominis, quia deposuit mortalitatem; phodere uestis sacerdotalis 35 oculos 7* 58 in medio1... (59). ..ecclesiarum] cf. VICn Apc 1,2 (20,1-2) > HI Apc 1,2 (21,1-2)

    Apc 1,5-11,9

    307

    est, sacerdotes spiritalis uestis Christi intelligitur. ET PRAECINCTVS VSQVE AD MAMILLAS, quia nec ante initium mundi, nec post finem cognoscitur potestas illius, nisi medio tempore; per marrullas doctrina spiritalis intelligitur, per zonam auream castitas et sensus spiritalis 65 intelligitur. 14 CAPVT AVTEM EIVS ET CAPILLI ERANT CANDIDI, et cetera. Caput eius deus pater est, capilli sancti aut uirtutes sancto rum; quod candidi sunt castitatem significat; per lanam caritas in telligitur, per niuem castitas, quia non habet calorem uitiorum. OCVLI apostoli aut praedicatores, VELVD FLAMMA IGNIS, quia igniti erant 70 de spiritu sancto. 15 PEDES apostoli aut sancti praedicatores; per auricalco fortitudo intelligitur; IN CAMINO IGNIS, in tribulatione; VOX ILLIVS TAMQVAM VOX AQVARVM multitudo doctrinae intelligitur. 16 ET HABEBAT IN DEXTERA SVA STELLAS SEPTEM. Hic dextera uita futura; stellas septe angeli sunt septem ecclesiarum. ET DE ORE EIVS 75 GLADIVS PROCEDEBAT EX VTRAQVE PARTE ACVTVS, uerbum dei, qui uindicat de anima et corporae. FACIES EIVS SICVT SOL: sancti intelliguntur. 17 POSVIT DEXTERAM SVAM SVPER ME: adiutorium Christi est. II, 1 HAEC DICIT QVI TENET SEPTEM STELLAS IN DEXTERA SVA. 2 SCIO OPERA TVA ET PATIENTIA, ET QVIA NON POTES SVSTINERE

    malos, et reliqua. Scio te laborare, et operari uideo te, et patientem esse; ne putes me longe morari a te. 4 sed ha5 BEO ADVERSVS TE QVOD CARITATEM TVAM PRIMA RELIQVISTl;

    5 memento VNDE CECIDISTI. Qui cadit de alto cadit, et ideo dixit unde, quia omnimodo usque ad nouissimum caritatis opera exercenda est, quod est principale mandatum. Denique nisi fíat, minatus est mouere candelabrvm de loco 10 svo, id est spargere plebem, 6 odire autem se opera nicoLAITARVM. Nicolaum stultum ecclesiae languentes interpraetantur. 7 VICENTI DABO HEDERE DE LIGNO VITAE: lignum uitae Christus

    est. 9 Denique ait: scio uos pauperes esse et laborare, sed

    69 uelu* T* 77 posui Г* II, 4 mon T* 12 dabo] + eam (expunctum) T* II, 3 scio - 4 a te] cf. VICn Apc 2,1 (32,15-16) > HI Apc 2,1 (33,15-16) 6 qui cadit - 10 nicolaitarum] cf. ibid. (34,4-8 > 35,4-9) 13 denique 20 in inferno] cf. VICn Apc 2,2 (34,17 - 36,6) > HI Apc 2.2 (35,18 - 37,7)

    308

    Commemoratorium a Theodulpho auctum

    diuites estis. Scit enim apud se talibus diuitias esse re15 conditas, et detractionem de Iudaeis, quos negat esse Iudaeos, sed sinagogam sathanae, quoniam HI Apc 2,3 (37, 1 8 - 39,4) 28 Jo 6,5 1 (citatur etiam in DEAp 20,5) 29 siue 30 littera] cf. DEAp 20,9-10 31 calculus - 33 cedere] cf. HI ер 18B.2.3 (99,14-17); e commentario deperdito, cf. Cantabr. ad locum 37 thyathyra - 38 interpretatur] cf. BED Apc 1,4,98-99 (259); e commentario deperdito, cf. Cantabr. ad locum

    Apc 11,9-111,5

    309

    id est sanctos. sicvt flamma, id est spiritus sancti flamma 40 in testimoniis. pedes idem sancti, eo quod probantur uariis temptationibus. 20 sed habeo adversvs te qvia permitTIS MVLIEREM HIEZABEL, et cetera. Iezabel fluxus sanguinis siue sterquilinium, id est hereses. Propheten esse, id est christianam esse. 22 ecce mitto illam in lectvm, id est in tribula45 done magna, mechantvr cvm ea, qui discunt doctrinam eius. 24 VOBIS AVTEM DICO, CETERI QVI THYATHYRA ESTIS, et reliqua. Ceteris, id est bonis, qvi non cognovervnt altitvdinem SATHANE, id est non fecerunt doctrinam descendentem a sathana. non mittam svper vos alivd pondvs, hoc est 50 praeter bonum quod meruistis. 26 qvi vicerit, dabo illi potestatem svper gentes, id est habebit in illis, 27 et reget illas disciplina, svper gentes, id est uitia. IN virga ferrea, dura correptio; in Christo habet ecclesia hanc po testatem. 28 et dabo illi stellAM matvtinam: stella matu55 tina Christus siue resurrectio. Ill, 1 ET ANGELO ECCLESIAE SARDIS SCRIBAE, et reliqua. SEP TEM spiRitvs DEI magnitudinem potentiae dei indicat, siue enim spiritus scientiae Christi, quia in eo spiritus sapientiae et intellectus, et reliqua. Stellas ecclesias. nomen 5 christianum. qvod vivas, id est corpore mortws es; spiritu non moritur enim, nisi qui crimen mortale admiserit. 2 ESTO VIGILANS ET CONFIRMA CETERA QVAE MORITVRA SVNT, id est confirma opera tua et exemplo alios confirma. 4 ed HABES PAVCA NOMINA IN SARDIS, QVI NON INQVINAVERVNT VESTI10 menta svA, et reliqua. pavca nomina, id est sanctorum, non inqvinavervnt vestimenta, id est post lauationem baptismi. vestimenta sanctitas siue iustitia, ut dicitur: Induentur iustitia. et AMBVLABVNT mecvm in ALbis, hoc est in futuro in castitate. 5 ET NON DELEBO NOMEN EIVS DE LIBRO V1TAE, id est 44 in2] + ** (2 litt, erasae) T* 47 qui от. T* HI, 3 scientiae] sapientiae Г* 5 est] + *** (J litt, erasae) T* sed] litteram maiusculam S praetermisit rubricator 39 id est sanctos] if. DEAp 21,5 21,6-7 III, 3 Is 11,2 12 Ps 131,9

    8

    40 idem - 41 temptationibus] (/. DEAp

    310

    Commemoratorium a Theodulpho auctum

    15 de memoria uitae. etconfitebor, id est: Qui me confessus fuerit, confitebor et ego iliuт. 7 et angelo philadelphiae ECCLESIAE SCRIBAE: HAEC DICIT SANCTVS ET VERVS, sanctus na tura, uerus, quia solus uerax est; QVI HABET CLAVEM DAVID, hoc est sapientiam, QVI APPER1T ET NEMO CLAVDIT, id est paradisum, 20 CLAVDIT internum, ET NEMO APPERIT. Christus apperit pulsantibus ianuam uite credentibus et sacramenta scripturarum, ipocritis autem dicet: Nescio uos. 8 ecce dedi coram TE OSTIVM APERTVM, id est Christum uel regnum caelorum uel fide uel scriptura. qvia modicam habes virtvtem, id est 25 initium fidei uel humilitas ecclesiae modica apud homi nes. ET SERVASTI VERBVM MEVM, ET NON NEGASTl NOMEN MEVM,

    licet temptatus fuisti; nomen, id est Iesu Christi. 9 ecce FACIAM ILLOS VT VENIANT ET ADORAENT ANTE PEDES TVOS, et

    reliqua. De ludeis dicit, ut adorent ante pedes sanctorum, 30 siue qui se dicunt Iudaeos, id est christianorum, supplices ad ecclesiam uenturos. et adorent ante pedes tvos, hoc est doctores et pontífices ecclesiae. 10 et ego te servabo ab ora TEMPTATlONis, id est iudicii uel uindicte. 11 ecce venio cito, id est ad tuum adiutorium. tene qvod habes, vt 35 nemo ACCiPlAT CORONAM TVAM, id est fidem uel aeternam uel . 12 qvi vicerit, faciam illvm colvmna, id est exemplo, in templo dei, id est ecclesia aut uita aeterna. Columna sufferet et lucet; ita omnis doctor et suffert temptationes, et exemplo lucet in uirtutibus bonis, nonex40 iatforas, id est pro fortitudine fídei siue ex caritate, quae numquam excidit. et scribam svper evm nomen dei mei et nomen civitatis dei mei, et reliqua, id est ego Iesus Chris tus, ille christianus, nomen ciuitatis ecclesiaje], ille ecclesiasticus. nove, id est in baptismo siue conuersationis 45 in Christo. QVAE de caelo descendit: ecclesia quodtidiae

    17 hae T* 28 facia ex faci* T || adoraent ex -rant T 31 uenturus T* 32 te от. T* 35 id est - 36 uel ] haec uerba prius omissa suppleta sunt in margine, quae postea partim excisa est 15 Mt 10,32 22 Mt 25,12 DEAp 25,10-15

    41 1 Cor 13,8 || nomen - 47 hominis] cf.

    Apc III, 5-21

    311

    descendit de caelo, quia nascitur a deo. et nomen mevm nowm, id est filius hominis siue christianus, non quod nouum filio dei, sed nouum filio hominis. 14 et angelo LAVDOCIAE ECCLESIAE SCRIBAE: HAEC DICIT AMEN, TESTIS FI50 DELIS ET VERVS, QVI EST PRINCIPIVM, et reliqua. TESTIS FIDELIS

    Christus, et vervs idem in promissione, principium creationis ecclesiae, sicut enim est creationis mundi. 15 sao OPERA TVA , QVlA NEQVE FRIGIDVS ES NEQVE CALIDVS, id est ПеC

    infidelis uel pauper, neque fidelis uel diues largus; aliter 55 frigidus gentilis, calidus ardens spiritu, siue frigidus in peccato, calidus in caritate, 16 TEPIDVS nec bonus nec malus, id est

    suscipiens fidem, non faciens opera, incipiam te evomere ex ore meo, id est a doctrina mea siue de memoria aut a uisceribus ecclesiae me. 17 qvi dicis qvod dives svm, 60 et reliqua, id est dicis et non facis. etnescis qvia tv es mi ser, id est inscius, miserabilis ab aliis sapientibus, et pavper diuinis uirtutibus, quae sunt ueras diuitias, et nvdvs or namento iustitiae, CECVS, quia non uides paupertatem tuam uel non uncxisti oculos collirio dei. 18 svadeo tibi 65 EMERE AVRVM IGNITVM, et reliqua, id est sensum mundum uel sapientiam, probatvm igne spiritus sancti, vr locvplex fias, id est sapiens in omni scientia et uirtutibus bonis, et VESTIMENTIS ALBIS INDVARIS, id est castitate et fide, ET COLLIRIO

    INVNGE ocvLOS tvo, id est diuino mandato siue intelli70 gentia diuina, oculos intimo sensus, vr videas, id est credas et intelligas; collirio namque oculos ungimus, cum ad agnoscendam ueri luminis claritatem intellectus nostri aciem adibemus medicamine bone operationis. 20 ecce STO AD OSTIVM ET PVLSO, et cetera. Tribus modis pulsat deus, 75 per conpunctionem cordis, per praedicationem et per tribulationem,

    ad ostium mentis uniuscuiusque. si qvis avdierit vocem meam, et reliqua, id est crediderit uocem praedicationis meae, introibo, id est erit mihi templum, cenabo cvm illo in uirtutibus bonis, et ILLE MECVM in premiis in futuro. 21 80 qvi vicERiT, dabo ei SEDERE mecvm, et reliqua, id est qui ui-

    67 1 Cor 1,5

    312

    Commemoratorium a Theodulpho auctum

    81 cerit diabolum uel uitia, sedere in trono meo, id est in ecclesia praesente et in futuro, ut est illud: Et uos sedebitis super sedes XII iudicantes. IV, 1 POST HEС VIDI OSTIVM APERTVM IN CAELO, sine dubio fidem natiuitatis Christi et passionis et resurrectionis in ecclesia. ostivm apertvm Christum natum et passum indicat, quia nemo uenit ad patrem nisi per eum. in caelo, in ec5 clesia, quae meruit caelum esse, eo quod sit habitaculum dei. ET VOX PRIMA, hoc est in ista uisione. ASCENDE HVC, non de loco ad locum, sed intellige et crede. Ecclesia infideles inuitat ad Christum, ad baptismum. Omnis qui crediderit Chris tum natum et passum, ascendit ad altitudinem ecclesiae et 10 uidet futura affectus spiritales. Sicut enim uox tube, sic praedicatorum, quando inuitantur auditores ad fidem. 2 STATIM FVI IN SPIRITV, ET ECCE SEDES POSITA ERAT IN CAELO, et cetera, fvi in spiritv, id est non sensi corpus meum, tamquam spiritus meus solus esset extra corpus in uisione spiri15 tali, sedes ecclesia perfecta, in caelo in fide, sedens Chris tus. 3 similis erat iaspidi et sardino, et iris erat in circvitv SEDIS SIMILIS VISIONI SMARACDINE. Iaspis colorem habet quasi maris, sardinus quasi sanguinis; per iaspidem baptismum intelligitur, per sardinum martyrium. Iste comparationes conueniunt ec20 clesiae, qua indutus est Christus. Yris arcus in caelo est; nouum testamentum intelligitur, ubi sunt tres colores, aqua et sulphor et ignis: per aquam baptismum intelligitur, per sulphorem poenitentiam. per ignem martyrium; aqua uenit in diluuio, sulphor super Sodomam, ignis ad iudicium. Yris in circuitu sedis euangelium in circuitu eccle25 siae. Smaracdus duos colores habet, quasi aqua [aqua] et igne, baptis mum et martyrium significat. 4 ET IN CIRCVITV SEDIS SEDILIA XXIIII ET SVPER THRONOS XXIIII SENIORES. Viginti decalogum duplicatum, IIII quattuor euangelia significant. Aliter XII apostOlos et XII 10 affectus spiritales] lectio deprauata ex effectus spiri talis (ita scripserat Tyconius, cf. BED Apc 1 ,5,9) 1 2 ecce sedes] eccedes T* 1 8 gaspidem Г*""' 23 duluuio Г* 27 seniores] + et Г* 82 Mt 19,28 IV, 4 Jo 14,6 28-29 XII apostolos et XII patriarce] cf. VICn Аре 4.3 (50,4) > HI Apc 4,3 (51,6-7); cf. DEAp 29,22

    Аре III, 21 -IV, 11

    30

    35

    40

    45

    50

    55

    60

    313

    patriarce, siue septem patriarche Noe Abraham Isac Iacob Moyses Aaron et Iosuae, XII prophete minores et Esaias Hieremias Ezechihel et Danihel et aut Samuhel aut Dauid. ET IN CAPITIBVS EORVM CO RONAS AVREAS, id est in principale mentis praemia futura, siue sapientia spiritalis uel inmortalitatis palme siue inmortalitas. AMiCTi STOLAS albas, id est opere castitatis. 5 et de THRONO PROCEDVNT FVLGVRA, id est de ecclesia miracula, ET VO CES, praedicationes, TONITRVA, comminationes, Ut: Omnis arbor quae non facit fructum bonum excidetur. Septem lampades septe donafs] spiritus sancti, antethrono, id est circa ecclesiam. 6 MARE VITREVM baptismum, in medio ecclesiae. simile CRiSTALLO, id est puntate et claritate. ET IN MEDIO SEDIS IIII ANIMALIA PLENA OCVLIS ANTE ET RETRO, et reliqua: quattuor euangelia, plena oculis ante, quomodo debeant implere, et retro, recordant sua peccata; item ante, quia de futuro iudicio praedicant, retro, quia de uetere testamento testimonium donant. 7 ET an1mal PRIMVM simile LEONis. Leo rex omnium bestiarum est; fortiores significat in fide; per uitulum mi sericordes in ecclesia, per hominem humiles, per aquilam excelsi, qui dicunt cum Paulo: Nostra conuersatio in cae lo est. Christus leo in resurrectione, uitulus in passione, homo in carne, aquila in ascensione. 8 senas alas habent, quia per sex aetates mundi praedicant euangelium, aut sex legis ueteris et noui testamenta adnuntiant, id est legem naturae, legem littere et legem prophetarum, legem euangelii et legem apostolorum et legem ecclesiasticam; OCVLOS INTVS ET FORAS habent, quia ecclesiam intus et foras inluminant testimoniis, quia inspiciunt secreta cordium et superuenientia uitant. et reqviem non habent DIE AC NOCTE, id est in prosperitate et in aduersitate ПОП desinunt laudare dominum, dicentia sanctvs sanctvs sanctvs devs omnipotens: hic trinitas et unitas intelligitur, quia tres personas et deum unum praedicant. 10 et mittvnt coronas svas an te THRONVM DICENTES: 11 DIGNVS EST DOMINVS DEVS NOSTER ACCiPERE GLORlAM, et cetera. MITTVNT CORONAS, id est suas

    36 Mt 7,19 48 Phil 3,20 55 quia - 56 uitant] c/. VICn Apc 4,5 (54, 7-8) > HI Apc 4,5 (55,7); unde patet pro uitant legendum esse uident

    314

    Commemoratorium a Theodulpho auctum

    laudes. Quicquid dignitatis habent deo adsignant, non sibi, ut ad illum referant gloriam laudis, a quo se sciunt uires 65 certaminis accepisse. Quod dicit erant et creata svnt, id est matheria erant in praesentia dei, in diuina potentia creata sunt, quoniam peruenerunt in pala per deum, ut a nobis uiderentur. V, 1 ET VIDI IN DEXTERA SEDENTIS LIBRVM SCRIPTVM. In libro

    5

    10

    15

    20

    25

    scripto omnis scripture sancta intelligitur. IN DEXTERA SEDENTIS, id est in potestate dei patris uel in sapientia Christi; dextera patris filius. iNTVS sensus spiritalis, hoc est nouum testamentum, FORIS uetUs istoria, quia et secundum istoriam animas pascit. Intus autem nouum, foris uetus: nouum in uetere dicit. siGNATVM, id est conclusum, Septem sigillis, id est de septe do na spiritus sancti. Siue Christi conceptio de spiritu sancto, natiuitas, passio, sepulchrum, resurrectio, ascensio, sedere in dextera patris, haec sunt septe signacula quae Christus apperuit. Siue liber scriptus intvs et foris, intus, ut per Iohannem: In principio erat uerbum, foris, ut per Matheum: Christi autem generatio sic erat. Siue intvs per spiritalem intellectum, foris per litteram simplicem adhuc infirman tibus congruentem. 2 et vidi angelvm fortem praedicantem: qvis est dignvs aperire librvm, et cetera. Per angelum fortem altam personam in lege et legis praeconem de signat, uel ordo doctorum ueteris et noue legis, qui flagitabat dei uolumptatis inpletionem nec inueniebat. qvis est dignvs aperire librvm, id est incipere uolumptatem patris et implere, et solvere signacvla eivs, id est mysteria scripturarum seu incarnationem, passionem et cetera de monstrare. 3 et nemo poteratin caelo, id est angelus, neqve in terra, id est homo, NEQVE svBTVS terra, id est mortuorum, uel custos inferni, neqve videre, id est intelligent sensum noui testamenti. 4 et ego flebam mvltvm, id est ecclesia noui dedit hoc responsum pro obumbratione fulV, 27 ubumbratione T* 63 quicquid - adsignant] cf. DEAp 31,3-4 (ex Tyconio) V, 4 intus - 9 natiuitas] cf. DEAp 32.5-8 1 2 Jo 1 , 1

    1 3 Mt 1 , 1

    Apc IV, 11 -VI, 2

    315

    goris gratiae; aperire, id est facere quae fecit Christus. Vel ecclesia flebat ueteris grauata et honerata uolens re30 demptionem sui. 5 et vnvs de senioribvs dicit mihi: ne FLEVERis, ECCE viciTLEO, et cetera, vnvs ex senioribvs: cho rus prophetarum consolabat ecclesia, nuntians ei Chris tum, ecce viciTLEO, id est Christus. Leo in somno non cooperit oculos; ita Christus in sepulcro conspectionem di35 uinitatis suae, radix david, id est ipse fecit Dauid, sed diuinitate, et radix omnium sanctorum; aliter radix Dauid, quia radix ex arbore et arbor ex radice crescit, id est Chri stus ex Dauid et Dauid ex Christo. 6 et vidi in medio troni ET qvattvor animalivm agnvm stantem tamqvam occisvm, 40 HABENTEM coRNVA vu et ocvLOS vu. Stantem pro sempiternitate, quasi occisum, id est non sicut homines, sed die tertio resurrexit. Septe cornua et septe oculi septe dona sunt spiritus sancti. 7 ETACCEPITLIBRVM, quando accepit carnem. 8 ET CVM APPERVISSET EVM, QVATTVOR ANIMALIA ET XXIIII 45 SENIORES CECIDERVNT QVORAM AGNO, HABENTES CYTHARAS, et

    reliqua, id est concordiam unam et corda munda laudantium deum, consonantes uno cantico caritatis, fialas avreas puras mentes, in quibus fit doctrina ueritatis, plenas oratione. 9 et cantant nowm canticvm, id est: Magnificat 50 anima mea dominum, et gratias agunt de ipsis quae pro ipsis fecit Iesus, quae nullus antea fecit. Siue canticum nouum testamentum nouum, et uirgo ante partum, et uirgO post partum. EX OMNI TRIBV, de duodecim tribus, ET NATIONE, ex gentibus. 11 MILIA MiLIVM, hoc est innumerabilis multitudo. 55 Vox angelorum uox est confessorum siue doctorum. VI, 1 ET VIDI, CVM APERVISSET AGNVS VNVM DE VII SIGNACVLIS, ETAVDIVI VNVM DE QVATTVOR ANIMALIBVS DICENTEM: VENI

    2 et vide. Misterium huius libri Christus apperuit, quod

    30 dicet T* 32 consulabat Г* scribere uoluit agno)

    45 quoram] quo- ex a*uo {primo motu

    3 1 unus - 32 ecclesia] cf. DEAp 33, 1 -2 33 leo - 35 suae] cf. PHY В 1 , 1 0 (II); GR-M Ez 1 ,4. 1 (47,24) 49 Lc 1 ,46

    316

    Commemoratorium a Theodulpho auctum

    conclusum erat antea. 'Veni et uide' dicitur inuitato ad 5 fide. Ergo AEQWS albvs uerbum est praedicationis cum spiritu sancto in orbem missum; ait enim dominus: Et praedicabitur hoc euangelio in uniuersum orbem. Siue aequus albus corpus Christi, uel christianus populus, quia a Christo regitur, siue corpus sanctae Mariae albus, quia 10 uirgo SEDEBAT Christus in eius utero, habebat arcvm in manv, id est praedicationem, siue uindicta, id est comminationem, ut dicit: Non ueni pacem mittere in terra, sed gladium, siue scriptura diuina, de qua mittunt testimonia in corda alienorum. corona opera bona uel inmortalitas. 4 15 AQWS RVFFVS figura martyrii tenet; QVI SEDEBAT SVPER EVM Christus. 5 AEQWS NIGER popul us sinister siue persecutores ecclesiae; QVI SEDEBAT SVPER EVM diabolus. STATERA IN MANVSVA, quia non temptat, nisi quantum illi conceditur a deo. 6 BILIBRES duo sestaria sunt; uetus et nouum testamentum figurant; DENARIVS uita 20 aeterna intelligitur, TRES BILIBRES fides trinitatis. VINVM ET OLEVM NE LESERIS: qui sunt fortes in fide et qui habent misericordiam et unctionem spiritalem. 8 Per aequum pallidum ipocrite intelliguntur siue heretici. et infernvs seqvebatvr evm, id est expectat deuorationem animarum impiorum. et data est illi potes25 TAS SVPER QVATTVOR PARTES TERRAE INTERFICERE: super eos qui

    terreni sunt in mundo. Gladius omnis plaga nominatur. 9 ET CVH APPERVISSET QVINTVM SIGILLVM, VIDI SVBTVS ALTARE ANI MAS INTERFECTORVM propter VERBVM DEI, et reliqua. Altare

    hic caelum uel fides, uel subtus testificatione totius eccle30 siae et confessione, uel supra scientia dei. 10 Sub altare clamare dicitur, ut est: Clamat ad me de terra sanguis fratris tui. VSQVE QVO, domine, non IVDICAS, et reliqua: non obtantis est, sed ut emendent se a peccatis. aut cito ueniat dies iudicii, ut minus peccent. 1 1 ET DATAE SVNT ILLIS SINGVLAE STOLAE

    VI, 5 albus ex albu* T || est от. T*

    9 albus ex albu T

    26 mondo T*

    VI, 4 ueni - 7 orbem] i/. VICn Apc 6.1 (68,1 1-14) > HI Apc 6,1 (69,1418) 6 Mt 24,14 12 Mt 10,34 23 et infernus - 24 impiorum] cf. VICn Apc 6,3 (72,4-5) > HI Apc 6,3 (73,7-8) 31 Gn 4,10 34 singulae - 39 possidebunt] cf. DEAp 40, 1-4 (ex Gregorio Magno)

    Apc VI, 2 -VII, 2

    317

    35 ALBAE, et cetera: modo sancti singulas stolas accipiunt, quando sola beatitudine perfruentur; in fine enim mundi binas accepturi sunt, quoniam cum mentis beatitudine etiam carnis gloriam possidebunt, ut est: In terra sua duplicia possidebunt; dictvm est enim eis ut expectarent pro 40 corporis suis solacio. 12 et vidi, cvm apervisset sigillvm SEXTVM, ET TERRAMOTVS FACTVS EST MAGNVS, ET SOL FACTVS EST NIGER, et cetera. In sexto spatio commouitur terra, id est fidelium a fide, in tempore antichristi. sol factvs EST NIGER, id est sancti in persecutione; LVNA SICVT SANGVIS, 45 similiter sancti in martyrio. 13 ET STELLE CADENT DE CAELO, fi deles de conuersatione caelesti, svper terram, in negatione, sicvt Ficvs amПtiT grossos svos, sic abiciet ecclesia

    bonas uirtutes in persecutione; uentus magnus persecutionem significat. 14 etcaelvm recessit: caelum ecclesia ca50 tholica, ut est: Cum persequentur uos in ista ciuitate,fugite in aliam. sicvt liber involvtvs, sic abscondit ecclesia mysteria sapientiae. mons et insvla de locis svis mote svnt: ecclesia dicit facta persecutione nouissima de loco sUO recessisse. 15 REGES TERRE uel sancti uel peccatores; INSPE55 LVNCis, id est in Christi exemplis abscondunt se sancti, uel in doctrinis MONTIVM, id est fortium hereticorum, reprobi. VII, 1 POST HАEС VIDI QVATTVOR ANGELOS STANTES SVPER QVATTVOR ANGVLOS TERRE TENENTES IIII VENTES TERRE. Di-

    scripto sexto redit ad originem signo eodem breuiter atque aliter dicturus. IIII anguli terrae quattuor euangelia; IIII uen5 tus IIII praedicationes euangeliorum; NE FLARAT VENTVS SVPER TER RAM, ne fieret praedicatio super ecclesiam, NEQVE SVPER MARE, su per gentilitatem, NEQVE IN VLLAM ARBOREM, in nullum hominem. 2 ET VIDI ALTERVM ANGELVM ASCENDENTEM AB ORTV SOLIS, HABENTEM SIGNVM DEI VIVl, et cetera. Iste angelus magni consilii

    42 spatio] lapsu pro signo ? 50 persequentur ex -ter T VII, 2 uentes sic T 3 signo] an post sexto iransponendum? sic T 38 Is 61,7 DEAp 41,13

    5 flarat

    43 id est - antichristi] cf. DEAp 41,9 46 in negatione] cf. 50 Mt 10.23 55 in christi exemplis] cf. DEAp 41,19

    318

    Commemoratorium a Theodulpho auctum

    10 Christus est. ab ORTV solis, id est a fonte diuinitatis. habentem siGNVM cruris et resurrectionis dei uiui, quia deus est; nemo alius potuit hoc signum, nisi ipse. 4 et avdivi nvMERVM SIGNATORVM CENTVM XLIIII MILIA SIGNATI EX OMNI TRIBV FILIORVM ISRAHEL. Per C- omnis creatura rationalis intelligitur, per 15 XL- ordo poenitentiae intelligitur, per IIII- quattuor euangelia; iste numerus perfectus est omnium martyrum. Ex omni tribu filiorum Is rael, ex omnibus confessoribus. 5-8 Tribus luda, propter quod Christus de illo tribu natus est, ideo positus est primus de quisque tri bu; propter numerum XII apostolorum posuit XII milia, non quod tam 20 paruus numerus sit iustorum. Hic tribus Dan non est positus in nu mero, quia antichristus de illo tribu nasciturus est. 9 POST HAEC VIDI TVRBA MAGNA, QVAM DINVMERARE NVLLVS POTERAT, Ut Osten-

    deret milia ipsa sanctorum sine numero, quae super arena multiplicabuntur. AMICTI STOLAS ALBAS: castitas intelligitur; 25 PALMAE IN MANIBVS EORVM, hoc est praemia. 10 ET CLAMABANT

    voce magna: salvs deo NOSTRO, et reliqua. Vox magna fortitudo fidei uel ordo perfectionis; salvs deo: gratias agunt per baptismum redempti. 11 et omnes angeli stabant IN CIRCVITV THRONI ET CECIDERVNT IN FACIES SVAS ET ADO30 RAVERVNT DEVM. 'In faciem' indicat praeuidentiam siue humilitatem illorum et illius dignitatem. 12 BENEDICTIO, cui bene dick omnis creatura, CLARITAS resurrectionis; ista omnia propriae ad Christi laudem pertinent. 13 ET RESPONDIT VNVS DE SENIORIBVS DICENS MIHI: HI QVI AMICTI SVNT, et cetera. Vnus de senioribus, 35 quicumque de illis; propter hoc interrogatur Iohannes, ut doceatur. НИ modis loquitur deus homini: per corpus, ut fit angelus; ex aere per uocem expressam, ut: Hic estfilius meus; per uisionem, cum suscitat mentem in conpunctionem; uel per semet ipsum, ut: Audiam quid loquatur in me dominus 40 deus. 14 et dixit mihi: hi svnt qvi venervnt de tribvlatione magna, et reliqua, id est de angustia peccati Adae et

    18 quisque sic T

    23 sanctorum oт. T*

    VII, 11 quia- 12 ipse] cf. DEAp 42,21-22 23 Ps 138,18 36 IIiI modis - 39 semetipsum] cf. Wendepunkte 35 = AN cath Jac 779-780; AN ex 15(162,44) 37 Mt 3,17 39 Ps 84,9

    Apc VII, 2 -VIII, 7

    319

    uitiorum et foraicationum et gulae et homecidii. et lavervnt STOLAS SVAS in SANGViNE Agni, id est Christi per baptismum. 16 non ESVRieNT, id est: Ego sum pañis uiuus, ne45 QVE smvNT, id est: Ego sumfons aque uiue. neqve cadet SVPER EOS SOL, hic sol tribulatio intelligitur, AESTVS aduersitas carnis. 17 QVONIAM AGNVS REGET ILLOS, et Cetera, DVCETEOSAD FONTES VITE AQVARVM, id est ad patrem siue scripturarum uel baptismum. etabsterget devs omnem lacrimam ab ocvlis 50 EORVM, id est tristitia auferetur ab eis. VIII, 1 ET CVM APERVISSET SIGILLVM SEPTIMVM, FACTVM EST

    5

    10

    15

    20

    SILENTIVM IN CAELO QVASI MEDIA ORA, quia nemo praedicaturus est in ecclesia; media ora, propter regnum antichristi. Siue ecclesia requiescit a persecutione, quae figurat futuram requiem. In caelo, in ecclesia; requiescent, quando praedicabunt Helias et Enoch tribulationes. 2 et vidi Septem angelos STANTES IN CONSPECTV DEI, et reliqua. Septem angelí ordo ргаеdicatorum intelligitur per septem dona spiritus sancti, SEPTEM TVBE comminationes praeceptorum sunt firmae, ut: Exalta uocent tuam sicut tuba. 3 ALIVS ANGELVS Christus intelligitur, TVRABOLVM AVREVM suum corpus, INCENSA MVLTA orationes sanc torum, svper altare AVREVM , id est in caelum. 4 FVMVS bo nus odor uirtutum, de manv angeli, de Christi opere uel potestate. 5 et accepit angelvs tvrabolvm et implevit illvm de igne altaris et misit In terram, et reliqua. De igne altaris, de maiestate, misit in terram, quando natus est ex sancta Ma ria; siue IN terram, in ecclesiam, ut fuit pentecosten. terremotvs mAGNVS, id est alii ad credendum, alii ad negandum. 6 ET SEPTEM ANGELl, QVI ABEBANT VII TVBAS, PARAVERVNT se VT TVBA CANERENT. 7 et PRiMVS TVBA CECiNiT, et reliqua. Primus angelus ordo doctorum ab apostolis usque ad finem. grando et ignis mixtvm in sangvine persecute sancto-

    48 fontes «-t* s T VIII, 3 medio T* 44 Jo 6,41 45 Jr 2,13 VIII, 5 in ecclesia - 6 tribulationes] cf. DEAp 44,7-8 ordo doctorum] cf. DEAp 46,3

    9 Is 58, 1

    21

    320

    Commemoratorium a Theodulpho auctum

    rum; per grandinem frigus infidelitatis, per ignem calor persecutio ns, et significat malorum poena in future. ET MISSVM EST IN 25 TERRA, et cetera, id est in ecclesia. Quando dicit tertiam partem, ostendit illos qui de fide trinitatis declinant. TERTIA PARS TERRAE, qui perfecti fuerunt, TERTIA ARBORVM, qui inperfectiores sunt. FEnvm Viride, hoc est qui pascunt malitia uoluptatis, uel carnem luxuriosam et saginatam dicit. 8 et secvndvs an30 GELVS TVBA CECINIT, ET TAMQVAM MONS MAGNVS IGNE ARDENS

    MISSVS EST IN MARE, et cetera. Secundus angelus secunda praedicatio, mons magnus diabolus; missus est in mare, in omnes gentes; tertia pars SANGVlNis in infidelitatem, quia infideles iugulant alios et semetipsos. 9 pars piscivm, id est philosophorum, 35 HABENtiVM animas, id est rationem, qui potuissent uiuere, nisi consentissent malis. 10 et tertivs angelvs tvba ceciNIT, ET CECIDIT DE CAELO STELLA MAGNA ARDENS, et Cetera. Tenuis angelus tertia praedicatio, stella magna diabolus, cecidit de

    caelo, de celsitudine ecclesiae, ardens nequitia. Tertia 40 pars FLVMiNVM, regnorum mundi; ilumina pro habundantia. fontes principes, sed minores personae, quibus fluunt mala documenta. 11 in absintivm, in amaram doctrinam; et MORTVi svNT in peccatis. 12 et qvartvs angelvs tvba CE CINIT, ETPERCVSSA EST TERTIA PARS SOLIS. Quartus angelus quarta 45 praedicatio; sol et luna et stellas diuersitas credentium; VT OBSCVRARETVR TERTIA PARS 1LLORVM, illi qui declinant; DIEl, credentes, NOCTI, et sunt in peccato. 13 ET VIDI ET AVDIVI VOCEM VNIVS AQVILAE VOLANTIS PER MEDIVM CAELVM DICENTEM VOCE MAGNA :

    ve ve ve, et cetera. Aquilam, id est Christum, per medium 50 caelum, id est ecclesia. Siue aquila ecclesia, fortis in uirtute et ordine sanctorum doctorum; per medium caelum, id est per semetipsam, uolitat in preceptis, quando dicunt tres ue, in terra, id est in toto mundo.

    29 luxoriosam T*

    36 consentissel T*

    34 pars - 36 malis] cf. DEAp 47,8-10 41 fontes principes] cf. DEAp 48,10 42 in1 - doctrinam] cf. DEAp 48,1 1-12 49 aquilam - 50 ecclesia] cf. DEAp 49,\I-\8

    Apc VIII, 7 -IX, 13

    321

    IX, 1 ET QVINTVS ANGELVS TVBA CECINIT, ET VIDI STELLAM DE

    CAELO CECIDISSE IN TERRA, et Cetera. Quintus angelus quinta praedicatio, stella magna diabolus, CLAVIS PVTHE1 ABISSI clauis inferni. 2 APERVIT PVTEVM, quia per suam seductionem ibi peccatores 5 ingrediuntur; FVMVS PVTEI ignorantia intelligitur, OSCVRATVS SOL ecclesia - in tempore nequitiae obumbratur -, aer, qui sunt in conuersatione caelesti, 3 LOCVSTAE seudoprophetae uel heretici, SCVRPIONES demones. 4 ET PRECEPTVM EST ILLIS NE DELERENT

    FENVM NEQVE OMNEM viRiDEM, praeceptum ab ecclesia et a 10 deo. Fenum, qui incipiunt credere, uiride, in operibus bonis, arbores meliores, nisi tantvm homines, id est gentiles, qvi NON HABENT SIGNVM Cnicis. 5 ET DATVM EST ILLIS, id est a Christo, ne occiDERENT eos in corpore et anima, sed vt crvciarent MENsiBvs v, id est tarda supplicia ad mortem. 15 Quinque mensibus, qui dediti sunt in uoluptatibus saeculi per V sensus corporis; pars pro tOtO. 6 IN DIEBVS ILLIS QVAERENT HO MINES mortem, id est de persecutione requiem. 7 et simiLITVDINIS LOCVSTARVM SIMILES AEQVIS PARATIS IN PROELIO, et

    reliqua. Locustae heretici uel discipuli antichristi. Aequi persecu20 tores, capita principes et mentes ornatae nequitia, coroNAE, id est ornamentum statu sui, aurum, id est pulchritudine, sicvr facies hominvm, id est sectae humilitatis. 8 Per CAPILLOS eorum uoluptas intelligitur; ET DENTES EORVM SICVTLEONVM, id est hereticorum fortes in malo. 9 LVRICAS duritia 25 eorum, alas doctrina eorum. 10 CAVDAS ILLORVM perseuerantia in malitia, aculeus peccatum est siue sermones nocibiles, QVINQVE mensibvs, id est herentes sensibus corporalibus, uel anni in quibus fuit persecutio in tempore Iohannis. 11 et habebant svper se regem, id est diabolum. abaton perditione 30 significat. 13 et SEXTVS ANGELVS tvbа CECiNiT, et cetera.

    IX, 7 caeleste T* 15 per...(16)...toto] ordine inuersopars pro toto per v sensus corporis T* 16 in] praeт. et T* 19 loctae Г* 22 sectae] lege fictae || humilitatis] fortasse pro humanitatis, cf. DEAp 51,9 (...quia humanitatem emitentur [lege imitantur] ut plus decipiant) 29 perditio T* IX, 10 uiride - 1 1 meliores] cf. DEAp 50,22-23 50,24 29 diabolum] cf. DEAp 52,5

    12 crucis] cf. DEAp

    322

    Commemoratorium a Theodulpho auctum

    SEXTVS ANGELVS ordo doctoruiti, de CORNIBVS, id est de ecclesia. 14 solve iiii angelos: quattuor angeli dicuntur propter quattuor persecutiones; qvi alligati svnt, quando non permittuntur persequi ecclesiam, soluuntur autem, 35 quando permittuntur. flvmen evfraten iniquus populus siue persecutio antichristi; 15 HORAM DIEM ANNVM ET MENSEM regnum antichristi significat. 16 MILIA MILIVM, id est innumerabilis numerus. 17 aeqvos peccatores siue hereticos, sessores demones, LVRiCAS igneas corda dura contra ueritatem, igne40 as pro igne mali desiderii, iacintinas pro uapore iniquitatis, svLFORElvjAS, ignis putridum indicat longitudinem in peccato et uindictam post mortem, capita, id est princi pes, AEQVORVM, id est persecutorum, vr capita leonvm, id est demonia. 19 potestas enim aeqvorvm in ore eorvm est 45 ET IN CAVDIS EORVM, et reliqua, hoc est in sua luxoria et iniquitate. In caudis successores intelleguntur. 20 ET CETERI HOMINES QVI NON SVNT OCCISI IN HIS PLAGIS NEQVE POENITENTIAM EGE-

    RVNT, et reliqua: isti gentiles sunt, qui non egerunt poenitentiam de adoratione idolorum. X, 1 ET VIDI ALIVM ANGELVM FORTEM DESCENDENTEM DE CAELO AMICTVM NVBEM, et cetera. Iste angelus Christus intelligitur. descentem de caelo, quia comitatur ecclesiae 5 semper in adiutorio. NVBE AMICTVM, quando carnem accepit. YRIS signum federis siue praedicatio euangelii, FACIES maiestas, PEDES apostoli. 2 ET HABEBAT IN MANV SVA LIBELLVM APERTVM,

    et reliqua, id est sanctam scripturam. Pes dexter apostoli uel qui fortes sunt in praedicatione, pes sinixter, qui infirmiores sunt in ec10 clesia. SVPRA mare, quod periculosum est, significat temptationem, et pes dexter super eum ponitur, ut confirmen tur qui in temptatione positi sunt, - indicat partem fortio-

    35 iniqus T* 41 putridum] /egе putridus X, 1 descententem T* 8 pes] pedis T* 33 quattuor persecutiones] cf. DEAp 53,22 35 iniquus populus] cf. DEAp 53,25-26 39 luricas - 40 desiderii] cf. DEAp 54,4-5 41 ignis putri dum] cf. DEAp 54,7 X, 12 partem - 1 3 ecclesia] if. DEAp 55. 1 5

    Apc IX, 13 -XI, 6

    15

    20

    25

    5

    10

    15

    323

    rem in ecclesia; sinistrvm avtem svper terram significat partem infirmiorem ecclesiae. 3 vu tonitrva vii dona spiritus sancti, quando aperuit scripturam. 4 ET AVDIVI VOCEM DE CAELO DICENTEM: SIGNA QVAE LOCVTA SVNT VII TONITRVA ET NOLI EA SCRIBERE, et reliqua, quia antequam Christus ueniret, sigillata fuerunt, id est obscura. SCRIPTVRVS ERAM, id est planae; signa et noli scribere, id est conclude, ne sit manifestum, nisi sapientibus. 6 IVRAVITQVIA TEMPVS NON ERIT, quia postea non conputabuntur tempora. 8 Hic Iohannes figuram humani generis tenet. Iste liber omnis scriptura intelligitur. 9 ACCIPE ET DEVORA ILLVM, hoc est ut omnia impleantur in opere, quaecumque praecepta sunt. Hic uenter uolumtas intelligitur; amarum, quando praedicatur ut omnia relinquamus propter Christum, dulcis, quando uita aeterna promittitur. 11 ET DICIT MIHI: OPORTET TE ITERVM PROPHETARE, id est implere in opere. Hic Iohannes figuram omnium sanctorum praedicatorum tenet. XI, 1 DATVS EST MIHI CALAMVS, praedicatio euangelii, SIMILIS VIRGAE, ad similitudinem praedicationis Christi. METERÉ TEMPLVM DEI, unicuique secundum suam mensuram in ecclesia praedicare, ALTARE, fidem. 2 ATRIVM QVOD EST FORIS TEMPLVM, heretici et gentiles, qui sunt foras ecclesia, CIVITATEM SANCTAM, ecclesiam, CALCABVNT gentes et qui consentiunt eis, mensibvs xl dvo, hoc est tempus antichristi. 3 ET DABO DVOBVS TESTIBVS MEIS, ET PROPHETABVNT DIEBVS FñCCXL, et reliqua. Duo testes, Helias et Enoch, prophetabunt dies mccxl, id est tempus antichristi; per saccos cilicinos indicat laborem paenitentiae, 4 per oliuas unctio spiritalis; per candelabra praedicatio intelligitur; IN CONSPECTV DOMINI TERRAE, in conspectu antichristi. 5 ET IGNIS, prae dicatio praecepti, devorabit, id est inclinabit ad credendum inimicos. 6 // habent potestatem clvdendi caelvm, ne plvat: caelum cluditur, ne imbrem pluat, id est ne discedat benedictio de ecclesia, aqvas convertendi in sangvine, per martyrium, PERCVTERE EOS OMNI PLAGA, et spiritaliter et car1 8 scribturus 7* 1 8 id est planae] cf. DEAp 56,3-4 XI, 10 indicat laborem paenitentiae] cf. DEAp 59,23-24

    324

    Commemoratorium a Theodulpho auctum

    naliter. 7 et qwm finierint testimonivm swm, bestia qvae ASCENDET DE ABYSSO FACIET ADVERSVS ILLOS BELLVM, et Ce-

    20 tera. Hic bestia antichristus uel pseudopropheta et magistri mendacii; de abysso, id est de populo iniquo, occidet illos per mortem carnis. 8 et corpora eorvm in platea CIVITATIS, id est sine sepultura; ciuitas hic magna mundus intelligitur. 9 et videbvnt, id est gaudebunt, per dies hi etdimi25 diVM, id est per dies ccc et quinquaginta; in hoc enim nu mero continetur totum tempus a natiuitate Christi usque ad finem mundi. 10 et inhabitantes terram gavdebvnt svper illis; quoties enim adfliguntur iusti, exultant iniusti. hil Dvo PROPHETAE CRVTlAVERVNT eos, id est in benefactis 30 suis. 11 ET POST dies TRES et dimidivm spiritvs vitae A DEO INTRABIT IN EOS, hoc est in diem iudicii. 12 Quum dicet: ASCENdiTEHVC in obuiam Christo, stetervnt svper pedes, aut fi deles in praedicatione, aut mortui in resurrectione, et ut ascendit Christus in nube, sic et membra sua. 13 et in illa 35 ORA FACTVS EST TERRAEMOTVS MAGNVS, ET DECIMA PARS CECIdiT, et cetera, terraemotvs per inuidia crescendi fidelium et uisione eorum in regno dei, decima pars, id est qui fuenmt infideles per X sensus corporis et animae, DEDERVNT GLORIAM DEO qui permanserunt in fide. 15 ET SEPTIMVS ANGELVS TVBA CECINIT, 40 ET FACTAE SVNT VOCES IN CAELO, et reliqua. Septimus angelus septima praedicatio est sub Helia et Enoch, VOCES IN CAELO orationes et coruscatio bonorum operum in ecclesia. 19 ET APERTVM EST TEMPLVM DEI IN CAELO, ET VISA EST ARCA TESTAMENT1 ; in caelo, id est Hierusalem caelestis, hoc est animae sanc45 torum; GRANDO persecutio.

    XII, 1 siGNVM MAGNVM IN caelo, deus homo factus est, seu ecclesia in fide, mvlier amicta solae, id est ecclesia Christo, LVNA svB PEdiBVS Eivs, id est ecclesia minor, per

    XI, 19 ascendit T* XII, 2 id] in T*

    20 pseudoproh- T (utrum -pheta an -phetae?)

    25 in hoc - 27 mundi] cf. DEAp 60.15-17 DEAp6\,5 XII, 2 ecclesia minor] cf. DEAp 62, 1 1

    32 1 Th 4,17; citatur etiam in

    Apc XI, 6 - XII, 1 1

    325

    quos ambulat ministratoriae sermo euangelicus, et in ca5 pite Eivs, id est in principibus ecclesiae uel Christo, co rona, id est ecclesia, quae nuntiatur in XII filiis Iacob uel

    XII apOstolis. 2 ET IN VTERO HABENS, id est Christum in corde, PARTVRIENS aliis in fide, CRVTIATVR a persecutoribus. 3 T VISVM ESTALIVD SIGNVM IN CAELO, DRACO MAGNVS RVFVS HABENS CA10 PITA VII ET CORNVA X, et cetera. Draco diabolus, rufus per efusionem sanguinis; capita VII: contrariae simulat se habere dona VII spiritus sancti; X cornua X reges sub antichristo seu X mandata se

    simulans habere; vu diademata iniquitas siue ornamentum uerborum. 4 cavda pseudopropheta seu cauda diaboli anti15 christus; sicut ille traxit TERTIAM PARTEM angelorum, ita et iste multitudinem infidelium. ET DRACO STETIT ANTE MVLIEREM, VT

    QWM PEPERissET, FiLivM eivs DEVORARET. Mulier ecclesia, quae parturit sanctos in fide Christi, siue opus spiritale. 5 ET PEPERIT FILIVM MASCVLVM, id est Maria Christum, QVI REC20 TVRVS ERIT OMNES GENTES IN VIRGA FERREA , ET RAPTVS EST FILivs eivs ad DEVM in resurrectione. 6 et MVLIER FVGIT, id est Maria in Aegyptum seu ecclesia in persecutione antichristi, IN SOLITVDINE PRAEPARATA A DEO, VT IBI PASCANT ILLAM diebvs mille CCLX, id est a natiuitate Christi usque ad fi25 nem mundi. 7 et factvm est proelivm in caelo, michahel et angeli eivs pvgnabant cvm dracone, et reliqua. micha hel Christus, et angeli eivs, id est nuntiatores ecclesiae, draco et omnes iniqui. 8/9 nec valvervnt, id est non potuerunt, PROiECTi svnt per bab35 tismum, et non est inventvs locvs eorvm in caelo, id est in sanctis hominibus. 10 Sed facta est salvs et pax et laetitia in ecclesia, qvia proiectvs est accvsator fratrvm, id est fidelium, 11 et ipsi vicervnt illvm in sangvine Chri sti, qui efusus est, et non dilexervnt animam svam vsqve 40 ad mortem, id est uitam praesentem, quia perficierunt

    8 et] litteram maiusculam epraetermisit rubricator 12 x1] + re (expunctum) T 14 pseudoprofi T (utrum -pheta an -phetae?) 14 cauda pseudopropheta] cf. DEAp 63,6 DEAp 66.4

    26-27 michahel christus] cf.

    326

    Commemoratorium a Theodulpho auctum

    martyrium. 12 propterea laetamini caeli, id est sancti. VAE TERRAE ET MARI, QVIA DESCENDIT DIABOLVS AD VOS: terra homines qui non caelo, sed terrae aderent, mari pro amaritudine peccati. 13 etpostqvam vidit draco qvod proiec45 TVS EST IN TERRAM, PERSEQWTVS EST MVLIEREM, 14 ET DATAE SVNT MVLIERI DVAE ALE, VT VOLARET IN DESERTVM. Duae ale duae leges uel dua praecepta caritatis, DESERTVM spiritaliter cae lum intelligitur, TEMPVS unus annus, témpora duo, et dimidium annum, i continetur 50 tempus a natiuitate Christi usque ad finem. 15 et misit serpens ex ore svo post mvlierem aqvam tamqvam flvmen,

    et reliqua. Per aquam persecutionem, per flumen abundantiam persecutionis. 16 etadiwitterraIm] mvlierem, id est oratio sanctorum uel corpus Christi, apperv1t terra 55 hos, id est ora sanctorum, et devoravit doctrinam hereticorum uel persecutionem. 17 et iratvs est draco in mvlie rem et abut facere praelivm cvm reliqvis de semine eivs, et reliqua, id est cum inferioribus sanctis. 18 et stetit svper arena maris, id est super infideles. XIII, 1 ET VIDI BESTIAM ASCENDENTEM DE MARE, id est iniquum populum de amaritudine peccati. capita vu et cornva x corpus diaboli intelligitur, diademata nequitia diaboli, nomina blasphemiae, id est dei uel diuinitatis anti5 Christo. 2 SIMILIS ERAT PARDO diuersitate hereticorum, PEDES SICVT VRSI propter fortitudinem malitiae, OS EIVS SICVT LEONIS, id est doctores hereticorum, ut os diaboli, cui dat diabolus uirtutem, ut pater filio. 3 et vnvm de capitibvs svis, qui malum fecerunt, 5 et datvm est ei os loqvens magna blas10 PHEMIA, id est doctrina mala, dum dicit se Christum esse, 8 et ADORABVNT EVM teiraeni. 10 hic est patientia sanctorvm, id est non adorare diabolum. 11 et vidi aliam besTIAM ASCENDENTEM DE TERRA , ET HABEBAT CORNVA DVO SIMILIА

    46 deserto T*

    47 dua ex duc T

    49 continetur - 50 finem] cf. DEAp 67,9-10 52 per aquam - 53 persecutio nis] cf. DEAp 67,1 1-12 54 corpus christi] cf. DEAp 67,14 59 super infideles] cf. DEAp 68,4

    Apc XII, 1 1 - XIV, 8

    327

    AGNI, et reliqua, quasi minister antichristi duo regna, similia agno, 15 quasi in similitudine Christi, ET LOQVEBATVR SICVT DRACO, sicut antichristus, 13 VT ETIAM IGNEM FACERET DE CAELO DESCEN DERE, ignem fornicationis in peccatores, 14 DICENS HABTTANTIBVS IN TERRA VT FACIENT MAGINEM BESTIAE, hoc est imaginem illius heresis qui ante illum fuerit, - qui enim uoluntate diaboli fece20 rit similis illius erit, - 15 et loqvebatvr imago bestiae, quia illa heresis per istum suscitauerat. 16 ET FACIET OMNES HA BERE caracter in DEXTERA MANV, et reliqua. Caracter nomen uel confessio antichristi. 18 hic sapientia est, si non seducat quemquam doctrina antichristi. QVi habet intel25 LECTVM COMPVTET nvmervm bestiae, id est nominis anti christi, quibus litteris dicitur Christus in greca, et super has inuenietur hic numerus dclxui; ti-et-an- autem nomen solis diabolo conuenit et antichristo, eo quod transfigurat se in angelum lucis et solem iustitiae. XIV, 1 ET VIDI, ET ECCE AGNVS STABAT SVPRA MONTEM SION et CVM ILLO cxliiii MILIA, et reliqua. Hic est numerus populi dei, AGNVS Christus, m monte, in ecclesia. 2 vocem de caelo, de ecclesia, tamqvam aqvarvm mvltarvm, id est 5 praedicatorum omnium, thonitrvi, euangelii, cytharizanttvm, id est consensu. 3 canticvm nowm confessio fideHum, Iin ANiMalia, id est ecclesia sequitur Christum in exemplo. 4 cvm mvlieribvs non svnt coinqvinati, id est in doctrina heresis; virgines svnt integritate, empti svnt san io guiпe Christi, primitivae ueniendo ad deum. 5 Et in illo tempore in ore ipsorvm non est inventvm mendacivm he resis; SINE MACVLA SVNT. 6 T VIDI ALTERVM ANGELVM VOLANTEM PER MEDIVM CAELVM, et reliqua. Hic angelus Christus seu doctores ecclesiae per ecclesia, 7 dicens magna voce: ti15 METE DEVM, et reliqua. 8 ETALJVS ANGELVS, id est prima praedicatio, dixit: CECIDIT Babylon, id est mundus, uel anima in

    XIV, 12 et] litteram maiusculam e praetermisit rubricator XIII, 27 ti et an - 29 lucis] cf. DEAp 71,3-6 (Excerpta de monogramma, e recensione altera commentant Victorini ab Hieronymo retractati) 28 2 Cor 11,14 29 *Mal 4,2

    328

    Commemoratorium a Theodulpho auctum

    peccato, uel corpus in uindictam hic et in futuro. 13 etavDIVI VOCEM DE CAELO DICENTEM: BEATI MORTVI QVI IN DOMINO morivntvr, et reliqua. Omne tempus hic conclusit. Mor20 tuis in Christo propter dominum dicitur vr reqviescant a laboribvs, id est persequutionibus, svis, nam opera bona bonos, opera mala seqvvntvr malos. 14 et vidi, et ecce NVBEM CANDIDA, ET SVPRA NVBEM SEDENTEM SIM1LEM FILIO hominis, et reliqua. Nubs corpus Christi intelligitur siue sancta 25 ecclesia, candida per caritatem, sedens Christus, in captte svo CORONAM AVREAM, id est in principatu diuinitas siue multitudo fidelium, in manv sva, id est in potestate, falCEM ACVTAM, praedicationem euangelii. 15 ET ALTER ANGELVS

    EXiviTDE templo CLAMANS: mitte FALCEM TVam, et reliqua. 30 Alius angelus alia praedicatio, DE TAEMPLO, de ecclesia, FAL CEM, id est uindictam seu examen iudicii. mete, id est excide, ARViTMESSis, id est reprobi, 16 qui messi sunt in uin dictam consummati. 18 alivs angelvs, qvi habet potestaTEM SVPER IGNEM, ordo praedicatorum est, BOTRVS VINEAE pec35 cata hominum terraenorum uel quae de uinea, id est de terra, crescunt. 19 Tempus est uindictae. 20 calcatvs est LACVS EXTRA CIVITATEM secundum historiam, quando Christus passus est, secundum sensum peccatores, qui calcandi erunt foris ecclesiam. ET EXIBIT SANGVIS VSQVE AD FRENOS. Qui sunt freni? pecca40 torum principes, uel usque ad diabolum et angelis eius. per STADIA[M] MILLE LX: magnitudo uindictae est. XV, 1 ET VIDI ALIVM SIGNVM IN CAELO, ANGELOS VII HАBENTES plagas vu, et reliqua. angelos vu doctores in nouissimo, plagas vu novissimas, id est euangelizantes narrationes. 2 MixTVM igne spiritus sancti, uel uindicta, mare vi5 TREVM baptismum, mixtum sanguine martyrii, HABENTEM CYTHAras DEI, id est laudes dei. 3 cantantes utrumque testamentum. 5 ET POST haec vidi, et ecce apertvm est templvm TA-

    19 mortuis ex mortui T 22 bonus T* || sequntur T* 30 taemplo] t ex c (primo moni scribere иoluit caelo) XV, 4 mixtum - sancti] cf. DEAp 82,6 DEAp 82,9

    28 agutam T* 40 ad ex *d T

    6 utrumque testamentum] cf.

    Apc XIV, 8 -XVI, 14

    10

    15

    20

    5

    10

    15

    329

    BERNACVLI TESTIMONII IN CAELO, et reliqua, id est scriptura in ecclesia. 6 VII ANGELI VII ordines praedicatorum, VESTITI LAPIDE MVNDO CANDIDO, Christo uel castitate, PRAECINCTI CIRCA PECtvs, excelsior praecinctio adherentis deo, zonas a vreas per fects sensus. 7 ET VNVS EX IIII ANIMALIBVS DEDIT VII ANGELIS VII fialas avreas, et reliqua, quando docet ecclesia aliam et mittit ad praedicationes unumquaeque lumen ex quattuor libris euangeliorum, seu Christus accipiens formam alicuius ex IUI animalibus, et docet ecclesiam, quando fit leo et homo; vil fialas doctores pleni doctrina, qui narrant ira dei hic et in futuro. 8 et impletvm est templvm fvmo\ id est profunditate mysterii uel conpunctione cordis impletur ecclesia, et nemo POTERAT introire in templvm, id est infidelium. XVI, 1 ETAVDIVI VOCEM MAGNAM DICENTEM: ITE ET EFFVNDITE VII FIALAS, et reliqua: ad praedicatores dicitur. 2 SVPER TERRAM, id est super peccatores, 3 ET IN MARE, super gentilitate, 4 ET SVPER FLVM1NA, super hereticos et persecutores, 8 ET IN SOLE, id est praedicationem et uindictam in ecclesia; 4 FLVMINA homines iniqui, fontes principes iniqui. 9 blasphemavervnt nomen dei ill i qui declinauerunt, conuersi sunt in reprobum sensum. 10 svPER SEDEM BESTlAE, id est populum diaboli, et conMANDVCAVERVNT LINGVAS SVAS PRAE DOLORE doctores eorum, et uulnerauerunt uulneribus peccatorum. 12 svper flvmen EVFRATEN, id est populum iniquum, et siccabit aqvam eivs, id est extinxit furorem persecutionis, vr praepararetvr via REGIBVS, sanctis scilicet, qui intrant per fidem in ecclesiam, AB ORTVSOLis, id est a passione Christi. 13 et vidi de ore draconis SPIRITVS tres INMVNDOS, et reliqua. Hic draco diabolus aut antichristus, tres spiritus propter personas supradictas hereticorum. 14 procedvnt ad reges terrae, id est homines regni diaboli ad bellum contra sanctam eccleXV, 14 praedicationem Г* XVI, 12 ecclesia T* 15 christus - 16 ecclesiam] cf. DEAp 83,1 1-12 XVI, 4 flumina - 5 iniqui2] cf. DEAp 84,27-28 6 Rm 1 ,28 1 0 po pulum iniquum] cf. DEAp 84,34 10 siccabit - 12 sanctis] cf. DEAp 84,3637 1 5 tres - 1 6 hereticorum] cf. DEAp 84,40-4 1

    330

    Commemoratorium a Theodulpho auctum

    siam. 15 ECCE venio sicvt fvr, beatvs qvi vigilat et cvs20

    25

    30

    35

    5

    10

    TODIT VESTIMENTA SVA, et reliqua. Iste qui uenit Christus est; qui uigilat iustus in sua iustitia, idem custodit uestimenta castitatis uel caritatis. 16 congregavit illos, id est draco, in LOCVM ermagedon, qui interpraetatur perditio. 17 in aere, id est in populum fictum, etexivit vox de templo, id est de ecclesia, dicens: factvm est, id est consummatum est mundum. 18 et facta svnt fvlgvra, id est uirtutes spiritales, voces, orationes, tonitrva, praecepta euangelica, TERRAEMOTVS, persecutio antichristi, talis, id est ut dico, 19 ut facta sit civitas, id est mundus, in tres partes, ec clesia catOlica et iudaisma et gentilis, quae cecidervnt, quia non steterunt in ueritate, et babylon, quae interprae tatur COnfusio, VENiT IN MEMORIAM ANTE DEVM, Ut reciperet uindictam de factis suis. 20 etomnis insvla fvgit et mon tes, et cetera, insvla, id est ecclesia, fugit prae timore negandi; montes, id est sancti, non svnt inventi, id est superati. 2 1 ET GRANDO MAGNA SICVT TALENTVM DESCENDIT DE CAE LO, id est sicut fuit grauis inritatio irae dei, ita et uindicta. XVII, 1 ET VENIT VNVS DE Vil ANGELIS ET DICENS: VENI, OSTENDAM tibi DAMPNATiONEM MERETRicis, et reliqua. Ista meretrix totus mundus intelligitur siue ecclesia hereticorum, qvi SEDET SVPER AQVAS, super populos. 2 CVM QVA FORNICATI SVNT doctores heresum, et inebriati vino uoluptatis suae. 3 et abstVlitme in desertvm in spiritv, et reliqua, id est in bo nis uirtutibus, et vidi mvlierem, et reliqua; ista mulier fornicatio est totius mundi, BESTIA antichristus, COCCINEAM propter sanguinem martyrum. 4 POCVLVM IN MANV uoluntas carnis est, AVRVM ornamentum mundi; pocvlvm avrevm in manv, id est sapientia plenu in opere, id est ipocrisis, quae foris apparet. 8 et bestia qvam vidisti fvit et non est, id est unus21 congregauit] praeт. et Г* XVII, 5 uini T*

    29 gentilis] lege -les

    20 in sua iustitia] cf. DEAp 84,49 22 in2 - 24 ecclesia] cf. DEAp 84,52 30 non steterunt in ueritate] cf. DEAp 84,56 33 prae timore negandi] cf. DEAp 84,58-59 XVII, 1 1 sapientia - opere] cf. DEAp 85.30

    Apc XVI, 14 -XVIII, 7

    15

    20

    25

    5

    10

    331

    quisque iniquus uel antichristus; fvit in tempore suo uel in came, et non est, quia mortuus est uel non est deus, et ASCENSVRA est de ABYSSO, id est de populo iniquo, ET IN PERDITIONEM IBIT. 9 ETHIC ESTSENSVS, QVI HABET SAPIENTIAM : vu capita vu montes svnT, et reliqua; montes populus ini quus. Sicut in vil ecclesiis specialiter nominatis totam ecclesiam breuiauit, ita in VII regibus quos specialiter dixit, omnes reges ostendit Romanorum. 10 Vnde v cecidervnt, inquit, hoc est luI ins Gaius Caesar primus, secundus Agustus, sub quo natus est dominus, tertius Liberius, sub quo passus est, quartus Claudius, sub quo fames in Actibus apostolorum facta est, V- Galba, et alivs nondvm venit, qui breve tempvs habebit. 11 Qui et ipse via est, quia fit caput, et EXCEPTEM est, id est de gente, id est uno more tantum. 12 nondvm accepervnt regnvm, id est non consenserunt, donec ueniat antichristus. 14 et agnvs vincet eos, id est in uindicta. XVIII, 1 ET POST HАEС VIDI ALIVM ANGELVM DESCENDENTEM DE CAELO, et reliqua. Iste angelus Christus est, de quo scriptum est: In lumine tuo uidebimus lumen. 2 exclamavit in FORTi voce, id est in fortitudine praedicationis: cecidit Babylon, id est iniquus populus in uindictam. 4 et avdivi aliam vocEM de caelo, et reliqua. Christus praedicat unicuique de ecclesia: exite de illa, id est Babylonia siue qui in ea fuerunt, siue qui non fuerunt non intrent in illa, 5 QVIA pervenervnt peccata eivs vsqve ad caelvm, id est per altitudinem et per aparationem. 6 reddite illi, angelis imperatur et omnibus sanctis, quorum iniuriae uindicatur, - sicvt ipsa reddidit ecclesiae et deo, ut: Quacumque mensura mensi fueritis, et reliqua. 7 et qvia in

    20 romanorum от. T* 22 liberius] lege tiberius 26 exceptem] lege ex septem XVIII, 10 aparationem] lege apparat-, ut in Cantabr. 15 de populo iniquo] cf. DEAp 85,36 21 hoc est - 24 galba] (/. DEAp 85, 37-41 23 *Act 11,28 XVIII, 3 Ps 35,10; citatur etiam in DEAp 86,3 12 Mt 7,2; a Christo pariter ad angelos dictum secundum DEAp 87,5-6

    332

    Commemoratorium a Theodulpho auctum

    corde svo dicit: sedeo regina, glorificauit se in uoluptati15 bus humanis, 8 sed in breue tempus, id est vna die recipiet uindicta. 9 et plangent se svper eam reges terrae, cvm viderint fvmv Incendii Eivsjumum incendii, id est iudicium perditionis, 16 DICENTES: VAE vae civitas illa magna, qvae amicta erat byssino et deavrata avro, et reliqua. (12) Per 20 aurum sensus purus, per argentum locutio munda, per la pides praetiosos opus firmum, per bissum corpus mundum, per purpuram martyrium. 17 Sic et cetera omnia referuntur ad uirtutes, de quibus vna ora distituta est Baby lon, id est mundus. 20 exvlta svper ea, caelvm, et reliqua, 25 id est uirtutes caelorum. 23 ET VOX SPONSI ET SPONSE NON AVDIE-

    tvr in ea, id est iucunditas malorum, 24 et in ea sangvis omntvm sanctorvm a sanguine Abel iusti. XIX, 1 POSTHAEC avdtvi vocem qvasi tvbarvm mvltarvm incaelo dicentivm allelvia, tvbarvm, id est annuntiatorum in ecclesia: allelvia, laudate dominum, quia saluabit nos per crucem. 4 et cecidervnt seniores xxiiii et un ani5 MALlA, et ADORAVERVNT DEVM , id est tota ecclesia noui et ueteris testamenti, 5 et lavdem dixerunt deo pvsilli et maGNi, id est firmi et infirmi, non corpore, set potestate, 7 QVIA venervnt NVPTIAE AGNI, id est Christi et ecclesiae, que PRAEPARAVIT SE in fide. 9 BEATI QVI AD CENAM NVPTIARVM

    10 Agni vocATi svnT, id est ad corpus et sanguinem Christi et ad totam canicam scripturam noui et ueteris testa menti. 11 ET VIDI CELVM APERTVM, ET ECCE EQWS ALBVS, ET QVI SEDEBAT SVPER EVM VOCABATVR FIDELIS ET VERAX, et reli qua. Recapitulado. Caelum apertum ecclesia est, EQWS ALBVS

    15 corpus Christi uel populus cristianus; qvisedebat, diuinitas Christo uel Christus populo christiano. 12 ocvli eivs sancti, IN САP1ТE EIVS DIADEMATA, id est premia multa. 15 GLADIVS ACVTVS uerbum dei, VT IN IPSO PERC\TIET GENTES spiritali-

    19 bissino T*

    23 babilon 7*

    27 Mt 23,35 XIX, 10 id est - 1 1 testamenti] cf. DEAp 89.2-3 tianus] cf. DEAp 9 1 . 1 0- 1 1

    14 equus - 15 cris

    Apc XVIII, 7 -XX, 4

    333

    ter. 16 Vestimentum sancti; per femur, qui sunt perfecta in coniugio, 20 (12) Nomen SCRIPTV habens, id est deus et ото, qvodnemo novit nisi ipse Christus et membra quae induit, id est ecclesia. 17 et vidi vnvm angelvm stantem in sole, et reliqua. Iste angelus Christus est, stans in sole, id est in ecclesia; in sole posuit tabernaculum suwn. Hic abes aut sancti intelligun25 tur, qui conuerterunt peccatores per predicationem, quasi cybus illorum fierent, aut secundum alium sensum aduersarii potestates, qui uindicant super peccatores. 19 ET VIDI BESTIAM ET REGES TERRAE CONGREGATOS ADFICIENDVM PRAEELIVM CVM ILLO QVI SEDEBAT

    in EQVO, et reliqua. Ista bestia aticristus est siue hereti30 ci, reges congregado iniqua, ad praeeliandum cum illo, id est Christo, qui sedet in equo, id est populo cristiano. 20 ET ADPRAEENSA EST BESTIA, ET QVI ADORANT EA, VIVI MISSI SVNT il Dvo in STAGNVM ignis, id est in penaгп futura duo, anticristus cum peccatoribus. 21 ET CETERI HOCCISI SVNT IN GLADIO

    35 sedenti svPER EQVO, id est peccata in ipsis occisa sunt in uerbo dei, quod de ore eivs procedit. XX, 1 ET VIDI ANGELVM DESCENDENTEM DE CAELO HABENТEМ CLAVEM ABYSSi, et reliqua. Iste angelus Christus in primo aduentu, secundum storiam clauis abyssi conclusio ominum iniquorum siue potestas ligandi diabolum. 2 et 5 LIGAVITEVM per ANNOS mille, id est a resuiTectione Christi usque in finem mundi. 3 et misitillvm in abyssvm , id est in infernum uel in gentilitatem philosoporum, vsqve dvm finiantvr mille ANNi, id est usque ad aduentum antichristi. post haec oportet illvm solVi modicvm tempvs, id est tres 10 annos et dimidium. 4 et vidi sedes, et sedervnt svper eas, et reliqua. Sedes ecclesiae, sedentes omnes qui bent

    XIX, 24 intelleguntur T* 28 congregatos adficiendum (lege ad facien dum) praeelium] ordine inuerso adficiendum praeelio congregatos T* 31 equo scripsi; quo ex **uo T 33 ignis] pr. i ex a, ut uid. XX, 11-12 omnes qui bent personam restituí secundum DEAp 95,7 et Cantabr., ubi legitur homines qui habent maiorem personam; pro quo legit oñTs quibent p. sonom T 20 deus et ото] cf. DEAp 91,16 23 Ps 1 8,6 (etiam in DEAp 92,4-5) XX, 2-3 christus in primo aduentu] cf. DEAp 94,4

    334

    Commemoratorium a Theodulpho auctum

    personam de ilИ senioribus, et ivdicivm datvm est per sapientiam, et animas decollatorvm , id est martyrum. et

    REGNABVNT CVM CHRISTO MILLE ANNOS iusti, hoc est usque et 15 diem iudicii, donec accipiant inmortalitatem. 5 Haec RESVRRECTIO PRIMA iustorum est, quando exeunt de cофогe et uadunt ad requiem.

    6 Nam mors secvnda pena futura est. 7 solvetvr sathanas de CARCERE svo, id est de inferno, modicum tempus, id est tempore antichristi. et sedvc et gentes gog et magog, hoc 20 est genera aquilonis. Per Gog, qui interpretatur «tectum», significat populum iniquum, qui tegebat diabolum abs conse peccando; Magog significat eum qui facit peccatum in pala, et diabolum qui «de tecto» descendit. 9 Quos descendens ignisadeo, id est uindicta, devoravit eos in se25 cula seculorum. 11 et vidi tronvm magnvm candidvm et sedentem svper EVM, et reliqua. Tronum congregatio chorique in die iudicii, sedens Christus, a cvivs conspectvfvGiT caelvm et terra, id est a forma in qua fuit, ut: Expectamus caelum nouum; non est inventvs locvs, id est for30 me prioris. 12 MORTVOS MAGNOS propter multitudinem peccatorum, PVSILLOS, qui minus peccauerunt, LIBRI APERTI conscientias peccatorum. et ALIVS liber APERTVS est, conscientiae diuine, in qua praecogniti sunt homines ante constitutionem mundi, Qvi est vite, id est Christus. 13 et dedit mare mortvos 35 svos: tota terra continetur nomine[m] maris, et mors et infervs, id est populus diaboli, manifestus erit in resurrectione; DEDERVNT mortvos , hoc est semetipsos. XXI, 1 ET VIDI CAELVM NOWM ET TERRAM NOVAM, et reliqua, 2 id est iervsalem novam, quae est ecclesia, in doc trina parata et uirtutibus bonis, viro svo. id est Christo.

    17 mors scripsi; mros T 23 descensdens T*"'d 37 semetiptos T* XXI, 1 nouam ex nouum Г

    36 mors scripsi; mros T

    20 per gog - 23 descendit] cf. DEAp 97,10-13 || tectum] cf. HI nom Apc (160 = Lag. 80,19) 23 de tecto] cf. ibid. (Lag. 80.28) 26 tronum - 28 fuit] cf. DEAp 98,8- 10 28 2 Pt 3, 1 3 (libere) 29 locus - 30 prioris] cf. DEAp 98, 13 32 et alius - 33 mundi] cf. DEAp 98, 14- 1 6 33 * 1 Pt 1 ,20 36 populus diaboli] cf. DEAp 98,18-19

    Apc XX, 4 -XXI, 19

    335

    3 Ipsa enim est tabernacvlvm del 6 Et dixit mihi: factvm 5 est; ego svm a et (û, et reliqua. factvm est; id est consumatum, ego svm a, id est initium, quia ego mundum feci, et со, id est finis, quia ego finiam illum, id est destruam. ego srrieNTi dabo de fonte, id est de euuangelio. Beati qui esuriunt et sitiunt iustitiam, quoniam ipsi saturabuntur. 9 10 ET VENiT VNVS DE SEPTEM ANGELIS, ET LOCVTVS EST MECVM Dlcens: VENi, OSTENDAM tibi SPONSAM vxoREM Agni, et cetera. 10 Hic ciuitas lERVSALEM ecclesiae intelligitur, 11 LVMEN EIVS SICVT LAPIDE PRAETIOSO, id est Christo. 14 XII lapides figuram XII APOSTOLORVM tenent, diuersi colores diuersitatem meritorum signi15 ficant, 12 MVRVM MAGNVM fidem. 13 AB ORIENTE PORTE TRES significat illos qui ab infantia ueniunt ad fidem trinitatis, AB AQVILONE PORTE TRES, qui ueniunt de potestate diaboli, AB AVSTRO PORTE TRES, qui sunt in prosperitate saeculi et conuertuntur per penitentiam, ET AB OCCIDENTE PORTE III, qui ueniunt in senectute. 15 ET QVI 20 LOQVEBATVR MECVM HABEBAT MENSVRAM ARVNDINEM AVREAM, et reliqua. Secundum storiam per arundinem et metitur et scribitur; arundo aureo praedicatio euuangelii intelligitur. 16 CIVITAS IN QVADRO POSITA EST, id est super IIII euuangelia. ET LONG1TVDO EIVS

    tanta est QVANTA et LATiTVDO, id est quanta habet lati25 tudinem caritatis, tantam habet longitudinem uite in futu ro, quia LONGITVDO ET LATITVDO ET ALTITVDO EIVS AEQVALIA SVNT, longitudo fidei, latitudo caritatis, altitudo spei. 17 ET MENSVS EST MVROS EIVS CXLIIII CVBITORVM MENSVRA OMINIS QVAE EST angeli. Hic numerus perfectus populi dei est; mensvra 30 OMiNis, id est Christi. 18 ipsa vero civitas avro mvndo simile vitro mvndo, et reliqua, id est sancta ecclesia probata

    in uirtutibus; per aurum sensus scripturarum, per uitrum baptismum. 19 omni lapide praetioso ORNATA, id est omni opere perfecto. FVNDAMENTA EIVS OMNI LAPIDE PRAETIOSO ORNATA, 35 FVNDAMENTVM PREMVM GASPIS, SECVNDVS SAPHIRVS, TERTIVS CALciDONivs, et reliqua. Oportet in ecclesia obseruare 13 XII1 ex X*i T

    14 diuersi ex -uer**s T

    22 aureo sic pro aurea T

    XXI, 8 Mt 5,6 31 ecclesia probata] cf. DEAp 99,77 perfecto] cf. DEAp 99,79-80

    33 omni 1 - 34

    336

    40

    AS

    50

    5

    10

    15

    Commemoratorium a Theodulpho auctum

    unumquemque colorem alicuius de his lapidibus, id est immitare in aliquid exempla apostolorum; discat caritatem alicuius et alterius humilitatem, alicuius industriam. 21 ET XII PORTE XII MARGARITI SVNT: per portas principes ecclesiarum intelligitur. EX SINGVLIS MARGARITIS, id est apOstolis, in quibus Christus habitat, qui est margarita praetiosa. 22 et templvm in EA non vidi, ********alique structura mundi, quia in deo ecclesia est, et in ecclesia deus, hoc est TEM PLVM iLLivs, quia omnia et omnibus Christus, platea civi tatis latitudo mandatorum intelligitur. 23 ET CIVITAS NON EGET sole, id est in futuro. 24 et reges terrae, id est sancti, adferent GLORIAM SVAM, id est caritatem et humilitatem et industriam orationis. 25 et porte eivs non clavdentvr, id est a nequitia, etnoxnon eritibi, id est ignorantiae. XXII, 1 ET OSTENDIT MIHI FLVMEN AQVAE VITE.et reliqua, id est scriptura diuina siue baptismum uel sapientia. 2 pla tea EIVS ecclesia, ET EX VTRAQVE PARTE FLVMINIS LIGNVM VITE, id est Christus in nouo et ueteri testamento, ADFERENS FRVCTVS PER MENSES SINGVLOS, id est per doctrinam XII apostolorum us que ad finem saeculi; per FOLIA extremi praedicatores intelliguntur. 3 et MALEdiCTVM non ERiT AMPLivs, id est diabolus aut peccatum. 5 et nox vltra non erit, id est tenebrae peccati uel ignorantiae. 6 et dominvs devs prophetarvm misit angelvmswm, id est Christum in forma angeli, ostendere ser vis svis QVAE oportet fieri cito, id est in iudicio uel in nouo testamento a natiuitate Christi usque ad finem mun di. 10 ET DIXIT MIHI: NE SIGNAVERIS VERBA PROPHETIAE LIBRI HVivs, TEMPVS ENiM PROPE est, et reliqua. ne signaveris, hoc est ne abscondas fidelibus quae conclusa sunt infidelibus;

    43 octo circiter litterae in fine lineae euanuerunt; legitur in Cantabr. templum non uidi in ea, id est sicut Tit hic aliqua structura mundialis 41 id est - 42 praetiosa] cf. DEAp 99,80-81 44 in deo - deus] cf. DEAp 99,84-85 45 platea ciuitatis ex vs 21 47 in futuro] cf. DEAp 99.87 48 caritatem et humilitatem] cf. DEAp 99,92 50 id est ignorantiae] cf. DEAp 99.95 XXII, 2 baptismum uel sapientia] cf. DEAp 99,100 7 peccatum] cf. DEAp 99,107 15 fidelibus - infidelibus] cf. DEAp 100,4-5

    Apc XXI, 19 -XXII, 21

    337

    TEMPVS PROPE EST, id est iudicii. 1 1 QVI NOCET NOCEAT ADHVC, ET SI IN SORDIBVS EST, SORDESCAT ADHVC: de Iudaeis, de

    hereticis uel de antichristo dicit, non inperatiuo modo, sed illorum infidelitatem pronuntiat. 14 BEATI QVI LAVANT STOLAS SVAS, VTSIT 20 POTESTAS EORVM IN LIGNO VITE, ET PER PORTAS INTRENT IN Cl-

    vitatem: stolas omne uestimentum ueritatis, siue corpora labant per baptismum, per castitatem, per martyrium, per peniten tiaire; VT SIT POTESTAS EORVM IN LIGNO VITE, id est ut habeant partem cum Christo; ET PER PORTAS INTRENT IN CIVITATEM, hoc

    25 est per apostOlos siue per fidem trinitatis in ecclesiam caelestem. 15 FORIS CANES, id est Iudaei, ET VENEFICI, id est heretici, ET IDOLIS SERVIENTES, gentiles, ET OMNES QVI AMANT ET FACIVNT MENDACIVM, id est omnes peccatores. 16 EGO IESVS MISI ANGELVM MEVM: Christus misit angelum, hoc est Iohannem. EGO 30 SVM radix, secundum diuinitatem, et genvs david, quia de Dauid adsumpsit genus. Stella splendida Christus in resurrectione. 17 ET SPIRITVS ET SPONSA DICVNT: VENI. Ecclesia optat

    per spiritum sanctum ut Christus ueniat ad iudicium. ET QVI AVDIT dicat: veni. Praedicator cui se uox interna insinuat, etiam 35 clamando alios quo ipse repetit trahat. qvi sitit veniat et accipiat aqvam vitae gratis, id est baptismum uel sapientiam. 18 coNTESTOR ego omni avdienti: si qvis adposverit AD HAEC, et reliqua, hoc est heretici, qui male intelligunt, et adiciuntur alia capitula, 19 et diminuuntur alia. 20 haec dicit 40 QVI TESTIMONIVM PERHIBET ISTORVM: ETIAM, VENIO CITO. AMEN, VENI, DOMINE IESV. 21 GRATIA DOMINI IESV CHRISTI CVM

    OMNibvs. VENio cito, id est ******** ad iudicium. Et Iohannes siue ecclesia catholica respondet desiderans retributionem, dicit capiti suo Christo: veni.

    XXII, 19 beati j be in rasura 415 litt. 42 septem uel oito litterae in fine lineae euanuerunt: nihil tale legitur in DEAp nec in Cantabr.

    TABLES

    1. Citations scripturaires

    Édition de référence: Vetus Latina. Die Reste der altlateinischen Bibel nach Petrus Sabatier neu gesammelt und herausgegeben von der Erzabtei Beuron, Freiburg i. Br. 1949 et suiv.; à défaut: Biblia Sacra iuxta vulgatam versionem, Stuttgart 41994 Les références s'entendent comme suit. A = Apringius (numéro du livre, suivi du numéro de la ligne) В = Cassiodore (numéro de la section, suivi du numéro de la ligne) С = De monogramma (numéro de la ligne) D = Commemoratorium (numéro du chapitre, suivi du numéro de la ligne) E = De enigmatibus (numéro de la section, suivi du numéro de la ligne) F = Théodulphe (numéro du chapitre, suivi du numéro de la ligne) L'astérisque signale les citations indirectes, comme dans l'apparat scripturaire. Le signe + indique que la citation pourrait aussi bien provenir des lieux parallèles mentionnés, pour chaque verset, dans les éditions précitées (références suivies de et par ou etc dans l'apparat)

    Genesis (Gn) 3,9 3,22-24 4,8 4,10 4,15 9,12-17 9.13 32,29 49,4 49,9

    Numeri (Nm) El 2,8 A 1,545* E69.36* E39,9;F6.31 E77,7* E29,18* A2,71 A6.140 A 1,527 A2.259

    Exodus (Ex) 3,14 20,11 20,24 33,11

    A1.621*

    Deuteronomium (Dt) 32.4 33,3

    A6.126 A2.101

    Tobias (Tb) 12,15

    B2.6

    lob (Jb) A 1,69 A 1,52; 7,389 E39.8 A 1,402*+

    Leuiticus (Lv) 11,44

    25,18

    E99.43

    2,10

    E8.11

    Psalmi (Ps) 7,12 9,29 14,1.2 17,35. 36

    A6.127 A7.205 E99.97 A1.513

    Citations scripturaires 17,37 A1.511 18,5 A1.257; 2,285 18,6 E92,4; F19.23 18,7 B3,14* 21.29 A7.229 25,5 E53.16 31,9 A7.185 35,10 A7.513; 7,541; E86,3;F18,3 36,33 A7.206* 41,8 El 4,33 44,2 El,4* 49,3 E32.27 57,10 A7,63 58,7 A7.105 61,12 A2.21; 7,227 61,12-13 A7.231 61,13 A7,235 65,12 E32.14 68,16 E50.12 76,18 A 1,376 76,19 A2,93 83,8 A2.26 84,9 F7,39 87,6 E32.19 93,17 A1.514 101,14 E32.22 103,26. 27 A7.154 104,8 A7.371 109,1 E32.24 111,7 A7.221 112,3 A 1,45 131,7 A 1,369 131.9 F3.12 138.18 F7.23 Prouerbia (Prv) 1,20.21 5.9 8,22. 23

    A7.549 A 1,745 A 1,426*

    341

    Sirach (Sir) 1.1

    E99.39

    Isaías (Is) 1,18 7,14 7,24. 25 9,6 11.1 11,2 11,2.3 11,10 14,13 22,22 26,10 30,21 32,20 37,29 40,3 40,6 43,26 45,3 47,1 47,5 47,7-9 52,7 53,7 54,1 54,17 55,1 58,1 60,8 60,17 60,19 61,2 61,7 63,1 65,17 65,17. 18

    A1.351 E32,9; 32,11 A2,58 A7,420;D1,8*;7,7* A1.315 F3,3 Al,83; 1,683*; 7,374* E32,19 D8.19* A 1,436 E9,8 A 1,223 A2.140 A7,183 A2,132 E46.10* A 1,497 A 1,6* A6,8 A6.11 A6.12 D1.86* E32.17 A 1,472 A 1,487 A7.657 A 1,222 ;DI,62*;F8,9 E55.9 A 1,792 A7.299 A7.563* F6.38 A6.144 E98,11 A7.260

    Ecclesiastes(Ecl) Ieremias (Jr) 11,3

    A1.378

    Canticum canticorum (Ct) 6.8

    E5.3

    Sapientia (Sap) 3.1

    1.14 2,13 8,11 31,33.34

    A7.214 F7.45 A1.532 A 1,237

    Ezechiel (Ez) A 1,383

    l,5ss

    A2.162*

    Tables

    342 1,9 38,1.2 38,2 38,3. 4 38,4 38,5 38,6 40,22. 26

    A2.168; 2,173 A7.160 A7,164 A7.180 A7.187; 7,195 A7,198; 7,207; 7,210 A7.213 E5.5*

    Daniel (Dn) B3,12* C190*;E78,6 A7.119* A7, 126; 7,145* A7.190 A6,2I3 A6.219 A6.201; 6,205 A7.31 A6.61; 7,254 A7.134* C190*;E78,6 C190*;E78,7*

    7,9 7,25 9,24. 26. 27 9,27 11,40 11,44 11,45 12,1 12,1.2 12,2 12,2. 10 12,7 12,11. 12 Amos (Am)

    D6,18*

    8,11 Naum (Na) 1.9

    A 1,664

    Zacharias (Za) A7,3 10; 7,349* A1.135 A7.267 A2.109

    2,5 12,10 14.5 14,8 Malachias (Mai) 1,11 3.1 3,7 4,2

    A 1,46 A7.418 El 2.3 A1,277*+;F13,29*

    I Macchabaeorum ( 1 Mcc) 13,5

    A1.591*

    Matthaeus (Mt) 1,1 2,14 2,16 3,2 3,14 3,17 4,22 5,5 5.6 5,8 5,16 5,37 5,48 7,2 7,6 7,13 7,15 7,17 7,19 7,22 7,23 8,11 10,22 10,23 10,28 10,32 10,34 12,29 13,43 13,45 13,46 16,18 16,24 16,25 17,1.2 19,28 23,35 24,8 24,14 24,20 24,21 24,30 24,34. 35 24,43. 44 25,12 26,29 27,59 28,6

    E30,16;F5,13 E65.4* E42,31*;64,3* E13.41 + E32.16 F7,37 D10,14*+ A 1,475 F21,8 B3.29* E99.43 E29,28 E99.43 E87,6;F18,12 E59,16 E58.6 E70, 18; 85,34* E42,15* F4.36 E84.43 E53.19 A6.101 A1.588 F6,50 El 3,44 F3,15 F6,12 E53,24; 76.6 D1,92*;E55.12 E99.81 B5,18* A7.335; E99.52 El 6,2 A1.591*+ E99,40*+ A1,728;E99,50;F3,82 F18,27 A7.124* F6,6 A7,392 A7.125* D1.45*+ E8,6 D16,9*+ F3,22 A6,99 E32.20 E32.23

    Citations scripturaires Actus apostolorum (Act)

    Marcus (Mc) A2,122 A2,132;E30,13 A2.136 E53.24

    1,1.2 1,3 1,4 3,27 Lucas (Lc)

    A2,143;E30,14 F5.49 E32.13 Al, 145* A 1,503* El 6,2 D8.22* A 1,566 A7.552

    1,5 1,46 2,11 3,21.22 7,38. 44 9,23 10.18 12,4 14,23 Iohannes (Jo) 1,1 1,1.2 1,4.5 1,14 1,29.36 1,51 2,19 2,20 2,21 3,13 4,10 5,22. 27 5,46 6,29 6,41 6,51 6,64 8,12 8,34 10,9 10,11 14,1 14,6 14,10 16,15 18,37 19,30 19,37 21,18

    343

    D1.10; El,5; 3,4; 30,18; Fl,9;5,12 A 1,70; 2,152 A7.515 E3.6; 62,8* E99.90 E8.7+ С 145 C148 C152 A1.211 A7.537 A2,221*+ A2.197 C105 F7.44 E20.5; F2.28 A 1,537 E99.89 Dl,9*;6,32* A7.317 ; 7,483*; E28.2* A6.176* C107 A7.633'";Е38,7*: 98,16; F4.4 A7.404 A2.295 E7,3 E32.18 E9.11 A 1,336

    1.7 1,9 1,11 9,15 11,27 11,28 12,15 14.21 17,28

    C196;E78,10 D1,44*;E9,4 B21,6*;E9,5; 32,25 A2,82* E85,40* A1,190*;F17,23* B5.5 A1,557*;DI,54* A7.560

    Ad Romanos (Rm) 1,28 2,28. 29 3,4 6,4 8,11 8,18 9,1 10,15 10,18 13,12

    F16.6 El 8,3; 25,5 D3,2*; E8,8 A7.542 A1.5*; 2,282 A 1,584 E9.10 D1.86* A 1,257 A7,514;E36.3

    I ad Corinthios (1 Cor) 1,5 3,10. 11 3.11 6,3 10,2 10,4 11,3 11,19 11,29 12,11 13,8 15.23 15,24 15,28 15,45 15,52 15,55 15,56 15,58

    F3.67 A6.175* A 1,309; 7,332 A 1,670* D4.22* A7.337 Al,345*; 6,179; D1.81*; El 3,27 A7.145 E20,8 A 1.79* A1,424;F3,41 Al, 104 A6,86* A6.87* C141* A7.285*; E57,3* E38,5 D9.14* E99.63

    II ad Corinthios (2 Cor) 3.2 3.6

    A 1.246 El 3,39

    Tables

    344 5,16 5,19 10,13 11,2 11,14 12,2

    A2.38; 7,408 A2.281 Dl 1,4*+ A6.89 E7I,5;F13,28 A1.213

    2.7

    A 1,246*+

    II ad Timotheum (2 Tm) A2,82

    4,7.8 Ad Hebraeos (Hbr)

    Ad Galatas (Gal) 2,9 3,27 4,3

    A1,748;D3,6* D15,6*; E27,3 E99.86*

    Ad Ephesios (Eph) 2,2 3,9 4.16 5,23 5,32 6,17

    A 1,269* A2.296* A1.311 E62,12* В 16, 10* A 1,389; 1,604*; D 1,91*

    A7.389* Al,52 A 1,390; B11, 10*; 28,15*; Dl,91* A2.27* 6,20 Dl,43* 7,3 A 1,331 7,26 A2.27* 9,12 D1.32* 9,16. 17 D11,21*;21,l* 12,22 A7,471* 12,23 A 1,356 12,29

    4,4 4,4.5 4,12

    Ad Philippenses (Phil)

    Iacobus (Jac)

    2,7 3,20

    1,12 1,17

    A1.113* D9,5*; E49,17; 99,46; F4.48

    Ad Colossenses (Col)

    IPetri(lPt)

    1,17 1,18 1,26 2,9 2,10

    1,18. 19 1,20 5.4

    A7.83*; 7,334* A6.175* A2,296* A7.396* A6.177

    I ad Thessalonicenses ( 1 Th) 4,17 5,2. 4 5,3 5,17

    E61,5;F11,32 D16.9* E53,14 E30.21

    II ad Thessalonicenses (2 Th) 1.9 2,3 2,4 2,8

    A 1,672* A1,642*;C4 A7,128:C182 A6.233*

    B2,9* E98,15*;F20,33* Al,331

    II Petri (2 Pt) 3,10 3,13

    E32,28 F20.28

    I Iohannis ( 1 Jo) 1,1.2 1,9 2,18 3,2 4,18 4,19 5,7.8

    A 1.30 A 1,99* A7.451* A 1,675; 7,505 A 1.425* A1.112 Dl,12

    Apocalypsis (Apc) (Lemmata commentariorum non recensentur)

    I ad Timotheum ( 1 Tm) 2,5

    B5,9* A1,101;E99,36

    A 1,167*

    1,12

    A 1,408*

    Citations scripturaires 1,16 1,17. 18 1,20 2,11 2.14 3,10 4,4 4.6 7.4 10,4 11,3 12,6 12,10 13.5 13,17 13,18 14,1.3

    A 1,604*; 7,147* A7,5 D1.89* A1,656*;D6,18*+ E20,4 A7.17* E51,3* A2.160* E99,71* El 00,2 C120*;E78,5 С 120* A 1,672* E78.4* C77 Cl;72 E99.71*

    14,4 17,6 17,8 17,12 19,7 19,8 19,11 19,15 19,16 19,17.21 19.20 20,7 21,9 21,14 21,17 21,18 22,7

    345 A 1,707* D17.3* A 1,672* D12.7* A6.154* A6.157* A7,4* Al,604*; 7,147* Al, 109*+ A7.152* A7.149* A7.157* A7.296* A7.323* E42.30* A7.487* A7.650

    2. Sources et lieux parallèles Entre parenthèses est rappelé le sigle sous lequel auteurs et œuvres sont cités dans l'apparat (voir ci-dessus p. 10). Les références s'entendent de la même façon que dans la table des citations scripturaires.

    Ambrosius Autpertus (AM-A) Expositio in Apocalypsin (Apc) pr 316-322

    Dpr2.3

    Anonymus (AN) Commemoratorium in Apocalypsin (Apc) 1.1 1.2 1.3 1.4 1.5 1.7 1.13 1,14 1,15 1,16 1.17

    E2.3 E3.4 E4.3 E5.4 E7.4 E9,3 El 3.22 El 3.26 El 3.29 El 3,35 El 3.39

    2,10 2,20 3,7 3,12 3.15 3,18 4,1 4.2 4.3 4.6 4,9 7.5 8.2 8.3 8.8 9,1 9,3 10.1 10.2 10.3 11.2 11,3

    E17.7 E2I.8 E24.6 E25,7 E26.5; 26,6 E27,3 E28.2 E29.il E29.16 E30.8 E31.4 E42.35 E44.9 E45.5 E47.6 E50.15 E50.17 E55.7 E55.15 E55.19 E59. 14; 59,19 E59.20

    346 12,1 12,2

    12,3 13,17 14,6 15,2

    15.6 15,8 16,20 18,1 19,11 21,16

    Tables E62.13 E62.13 ,6; 66,7 E71,9 E80.3 E82.6 E83.9 E83.15 E84.58 E86.2 E91.10 E99.65 ypsi Iо-

    hannis (DEAp) 20,5 20,9-10 21,5 21,6-7

    25,10-15 29,22 31,3-4

    32,5-8 33,1-2 40,1-4 41,9 41,13 41,19 42,21-22

    44,7-8 46,3

    47,8-10 48,10 48,11-12 49,17-18 50,22-23 50,24 52,5 53,22 53,25-26 54,4-5 54,7 55.15

    56,3-4 59,23 60,15 17

    61,5 62,11 63,6 66,4

    67.9-10

    F2.28 F2,29 F2.39 F2.40 F3.41 F4.28 F4.63 F5.4 F5,31 F6,34 F6.43 F6.46 F6.55 F7.11 F8,5 F8.21 F8.34 F8.41 F8.42 F8.49 F9.10 F9.12 F9.29 F9.33 F9.35 F9.39 F9.41 F10,12 F10.18 Fil, 10 F1 1.25 F1 1,32 F1 2.3 F12.14 F1 2.26 F 12,49

    67,11-12 67,14 68,4 71,3-6 82,6 82,9 83,11-12 84,27-28 84,34 84,36-37 84,40-41 84,49 84.52 84,56 84,58-59 85,30 85,36 85.37-41 86,3 87,5-6 89,2-3 91,10-11 91,16 92,4-5 94,4 97,10-13 98,8-10 98,13 98,14-16 98,18-19 99,77 99,79-80 99,80-81 99,84-85 99,87 99,92 99,95 99,100 99,107 100,4-5

    F1 2,52 FI 2,54 F1 2,59 F1 3,27 F15.4 F15,6 F15.15 F1 6,4 F16.10 F16.10 F16.15 F 16,20 F16.22 F 16,30 F 16,33 F17.il F17.15 F17.21 F1 8,3 F18,12 F19.10 F19,14 F 19,20 F 19.23 F20.2 F20.20 F20.26 F20.29 F20.32 F20.36 F21.31 F21.33 F21.41 F21.44 F21.47 F21.48 F21.50 F22,2 F22.7 F22.15

    In epistulas catholicas (cath) ad Jac 370-382 779-780 805-806

    Dpr2,3 F7.36 D1.51

    adlPt (33,218)

    El 3,28

    347

    Sources et lieux parallèles Prebiarum de multorium exempla ribus (ex)

    Beda presbyter (BED) Expositiо Apocalypseos (Аре)

    15

    F7.36

    Prefacio secundum Marcum (Mc) 28

    E70.66

    Augustinus Hipponensis (AU) De Genesi ad litteram (Gn li) 12,6-7. 29. 36

    Dpr2,3

    Adnotationum in lob liber (Jb) 8

    1,3,56-57 1,4,98-99 1,4,225 1,5,9 1,9,20-21 1,9,22 1,9,56-58 1,10,37-38 2,13,17-18 2,21,20-21 3,27,10-11 3,33,98-101 3,37,211-212

    Dl, 84 F2.37 D3,6 F4.10 D7,7 D7,8 D7.14 D7.24 D9,5 D13.2 Dl 5,6 Dl 9,5 D4,5

    D7.26 Pseudo-Beda (PS-BED)

    In Iohannis euangelium (Jo) Commentarius in Lucam (Lc) D3.12 E8,9

    2,16,1-2. 16-17 39,8 Enarrationes in psalmos (Ps) 43,17,25-26

    D7,26

    (q) C154

    Sermones (s) 87,6 110,2 254,7 335E 335M.5 343,4 s Dol 9,2

    E5,5

    Caesarius Arelatensis (CAE)

    De diuersis quaestionibus LXXXIII

    56

    (50,166-167; 79.51)

    D6.12 E8.9 E8,9 E8,9 D6.12 D6.12 E8,9

    Expositio in Apocalypsim (Apc) [pr(210b,24)] 3(219,5-8) 4(221.23-24) 10(245,2-3) 1 1 (249,20-22) 12(250,11) 13(253,23-26) 13(256,5-16) 14(256,18-258,20) 19 (273,9; 276,22-23) 19(273,16-17)

    E5,6 D4,l D5,l Dl 3,2 D14.14 D15,3 D16.il B25.7 B25,7 D21.1 D21.2

    Cassiodorus senator (CAr) Expositio in Epistulas S. Pauli

    Beatus Liebanensis (BEA) ad Gal 1

    E8,4

    Commentarius in Apocalypsin Donatus ortigraphus pr 1,5,76 pr 1,5,81 8,8,4 12,2,31

    Dl 7,3 D18.1 D16.il D2I.2

    Ars grammatica CCcm 40D, 23,394-396

    El 0,1 6

    348

    Tables

    Gregorius Magnus (GR-M)

    Eusebii Chronicon ab Hieronymo translatum et retractatum (chr)

    Homiliae in euangelia (Ev) (192,1-5) 8,2 34,6

    E90,3 D5.13

    Homiliae in Hiezechihelem prophetam (Ez) 1,4,1 2,7,2

    F5,33 D21.il

    El.l

    Epistulae (ep) 18B,2.3 26,4 53,9,6

    F2.31 E8,4 Dprl,30;El,12

    Commentarius in epistulam ad Ga lаtas (Gal)

    Moralia in lob (Jb) E8,4

    I

    pr3 35,25

    Dpr2,2 E40,2

    Aduersus Heluidium de Mariae uirginitate perpetua (Hel)

    Hierony mus Stridonensis (HI) 41 Victorini Petabionensis Commenta rius in Apocalypsin ab Hieronymo correctus (Apc) 1.1 1,2 1,3 1,4 1,5 2.1 2.2 2.3 2.4 4.2 4,3 4.5 4.6 5,1 6,1 6,3 10,1 10,2 11.2 12,1 12,2 12,5 13.3 17,2 19

    D1.21; 1,28; 1,35; 1,40 AI,358;D1,71; 1,74; 1,81; Fl,58 A1.401 A 1,340 A 1,366; D 1,86 F2,3; 2,6 F2.20 A1,630;F2.25 A1,679;D2,10 A2,63; D4.5; 4,22 D4.23; F4.28 F4.55 D4.21 A2,220; 2,244; D5.1; E32,5 F6,4 F6.23 D10.1 D10.6 D11.8 D12.1 D12.5 D12.16 C56;E71.1 B25.5 D19.1

    D1.51

    De uiris illustribus (ill) 9,1.6 9,6

    El,6 El.l

    Liber interpretations hebraicorum nominum (nom) Act 143,28 Act 146,23 Act 149,8 Apc 159,10 Apc Apc Apc Apc Apc Apc Apc Apc Apc Apc Apc Apc Apc Apc Apc Apc

    E60.13 A7.203 A1,273;D1.64 Al ,138;D1,18; 1,48; E8.4 159,12 E84.50 159,14 D2,6 160,1 A 1,269 160,1.4 Dl,64 160,4 A 1.265; 1,276 160,16 D1.50 160,17 A1.26I 160,17. 18.:»3 Dl,64 160,18 A 1,280 160.19 A7,91;E97,I0; F20.20 160.20-21 A1.651;D2.9; E21.8 160,23 A 1.284 160,27 E66.5 160,27-28 A7.92 E97,12;F20.23 160,28 160,29 A 1,524; El 6,5

    Sources et lieux parallèles Apc 160,29-30 Col 156,13 Dn 129,18 Ez 131,1 Ez 133,6-7 Ez 133,7 Gn60,l Gn62,18 Gn 62,19 Gn 62,24 Hbr 156,25 Jud 151,14 Mal 125,3 Mt 136,7 Rm 151,26

    D2.2 A 1,284 A7.199 A7,211 A7.170 A7.215 A7.201 E80.5 A 1,620 A1.615 E60.13 E60.13 A2,127 A2.127 A 1,59

    Praefatio in Psalterium iuxta He braeos (pr Ps H) (768,2-4)

    E8.4

    Pseudo-Hilarius Arelatensis (PSHIL-A) Tractatus in septem epístolas cano nicas

    349

    Quaestiones in Vetus Testamentum 3 Rg 2,3

    D21.il

    Physiologus (PHY) F5.33

    В 1,10

    Primasius Hadrumetinus (PRIM) Commentarius in Apocalypsim prol (2,19-30) pr (6,19-7,28) pr (7,29-30) 1 (6,21-25) 1 (46,8-10) 2(61,4-6) 2(95,91-92:96,98-99) 2(108,5-63) 4(203,249-251) 4 (203,254-208,370) 4(221,19) 4(241,120-244,200) 5 (263,85-86)

    Dpr 1,42 E2.10 E5.3 Dpr 1,24 D4.1 D5.1 E37.5 E42,28 C76 C79 D15.3 B25.7 D19.1

    Prologi in Biblia Sacra (PROL) Jac 117-122 Jac 381-391

    D1.51 Dpr 2,3

    Apc Mo

    Dpr 1,50

    Isidorus Hispalensis (IS)

    Rufinus Aquileiensis (RUF)

    Chronica maiora (chr)

    Eusebii historia ecclesiastica a Ru fino translata (Eus) E1.7

    2.259a. 263

    3,39,5-6 6.25,9 7,257

    Etymologiarum libri XX (ety) 1,3,9 1,21,22 6,2.49 7,8.37-40 9,6,8 16.26,6

    E10.17 E78.il D1.1: El,7; 2,2 Dpr2,3 D1.5I D6,11;E37,3

    Dpr 1,14 El,6 Dpr 1.27

    Origenis in Genesim homiliae a Rufino translatae (Gn) 2.h

    D21.il

    Tertullianus (TE) De ortu et obitu patrum (ptr) De anima (an) 71,2

    El,7 50,5

    D9.18

    350

    Tables

    Tyconius Africanus (TY)

    Victorinus Petabionensis (VICn)

    In Apocalypsin fragmenta Taurinensia (Apc)

    Expositio in Apocalypsin (Apc)

    130 136 138 158 165 190-231 284 296 331 440-488 444 449 453 467

    D8.4 D8,6 D8,7 D8.19 D8,22 В 14,9 D10,l D10,5 D11,7 B16.10 D12J D12.3 D12.5 D14.1

    In Apocalypsin fragmenta Budapestensia (Apc B) 1 17

    D6.14 D6.15

    1,1 1,2 1,5 2,1 2.2 2,3 2,4 4.2 4,3 4.5 4.6 5,1 6.1 6,3 10,1 10,2 11,2 12,1 12,2 12,5 17,2 19

    Dl,21 ; 1,28; 1.35; 1,40 D1.71; 1,74; 1,81; F1.58 D1.86 F2,3; 2,6 F2.20 F2.25 D2.10 D4,5; 4,22 D4.23; F4,28 F4.55 D4.21 D5,1;E32,5 F6,4 F6.23 D10,l D10.6 D11.8 D12.1 D12.5 D12.16 B25,5 D19.1

    Table des matières

    Avant-propos

    7

    Sigles et abréviations

    10

    APRINGI PACENSIS TRACTATVS FRAGMENTA

    11

    Introduction Le manuscrit Le texte biblique Les sources La présente édition Édition critique CASSIODORI SENATORIS COMPLEXIONES

    Introduction Le manuscrit Le texte biblique Les sources La présente édition Édition critique PAVCA DE MONOGRAMMA EXCERPTA

    Introduction Les manuscrits Histoire du texte Provenance de l'ouvrage Les sources La présente édition Édition critique

    13 17 21 23 25 31 99

    101 102 106 107 109 111 131

    133 134 138 141 143 145 147

    352

    Table des matières

    INCERTI AVCTORIS COMMEMORATORIVM

    Introduction Les manuscrits Histoire du texte Le texte biblique Les sources Provenance de l'ouvrage Le prologue La présente édition Édition critique DE ENIGMATIBVS EX APOCALYPSI

    Introduction Les manuscrits Texte biblique et sources La présente édition Édition critique COMMEMORATORIVM A THEODVLPHO AVCTVM

    Introduction Les sources La présente édition Édition critique Tables

    159

    161 161 169 177 178 179 182 188 191 231

    233 234 237 239 241 297

    299 299 301 303 339

    1. Citations scripturaires 2. Sources et lieux parallèles

    Printed in Belgium - Imprimé en Belgique D/2003/0095/136 ISBN 2-503-01071-7- HB relié ISBN 2-503-03000-9 - Series - série

    340 345