Cavidades en Extremadura (España): Patrimonio natural y arqueológico
 9781841711225, 9781407351599

Table of contents :
Front Cover
Title Page
ÍNDICE
COLABORADORES
AGRADECIMIENTOS
INTRODUCCIÓN
1. ANTECEDENTES
2. METODOLOGÍA
3. AFLORAMIENTOS CALCÁREOS EN LA COMUNIDAD EXTREMEÑA
4. MACIZO DE LAS VILLUERCAS
5. EL CALERIZO CACEREÑO
6. SINCLINORIO DEL GÉVORA
7. SINCLINORIO DE ZAFRA-ALANÍS
8. ANTICLINORIO OLIVENZA- MONESTERIO
9. EVOLUCIÓN DIACRÓNICA DE LA OCUPACIÓN HUMANA EN LAS CUEVAS DE EXTREMADURA
ANEXO I
BIBLIOGRAFÍA

Citation preview

Cavidades en Extremadura (Espafia) Patrimonio natural y arqueol6gico

Milagros Algaba Suarez Hip61ito Collado Gir�ldo Jose Maria F emclndez Valdes

BAR International Series 826

2000

Published in 2019 by BAR Publishing, Oxford BAR International Series 826 Cavidades en Extremadura (España) © The authors individually and the Publisher 2000 The authors’ moral rights under the 1988 UK Copyright, Designs and Patents Act are hereby expressly asserted. All rights reserved. No part of this work may be copied, reproduced, stored, sold, distributed, scanned, saved in any form of digital format or transmitted in any form digitally, without the written permission of the Publisher. ISBN 9781841711225 paperback ISBN 9781407351599 e-book DOI https://doi.org/10.30861/9781841711225 A catalogue record for this book is available from the British Library This book is available at www.barpublishing.com BAR Publishing is the trading name of British Archaeological Reports (Oxford) Ltd. British Archaeological Reports was first incorporated in 1974 to publish the BAR Series, International and British. In 1992 Hadrian Books Ltd became part of the BAR group. This volume was originally published by John and Erica Hedges in conjunction with British Archaeological Reports (Oxford) Ltd / Hadrian Books Ltd, the Series principal publisher, in 2000. This present volume is published by BAR Publishing, 2019.

BAR

PUBLISHING BAR titles are available from:

E MAIL P HONE F AX

BAR Publishing 122 Banbury Rd, Oxford, OX2 7BP, UK [email protected] +44 (0)1865 310431 +44 (0)1865 316916 www.barpublishing.com

i ND ICE P äg . n ° C o labo rado re s A g rade c im ien to s I n t rodu cc iön 1 .A n te ceden t e s 2 . Me todo log ia 3 . Af io ram ien to c a lcä reo se nl aC omun idad E x t reme f ia 4 . Ma c izo d el a sV i l lue rca s 4 . 1 B rev ed e sc r ipc iön g eo lög ica ymo rf o lög ica 4 . 2C ueva d eC a s ta i la rd eI b o r 4 . 3 C ueva d eM ina d eI b o r 4 . 4Z ona d el a sV ene ra s 4 . 5 Z ona d e lC e r ro d e lC a s t i l le jo 4 . 6 .Zona d eC a sa se l Manan t io 4 . 7C ueva d e lR epub l icano 4 . 8 C ueva d el aZ o r ra 5 .E lC a le r izo C ace re f io 5 . 1 B rev ed e s c r ipc iön g eo lög ica ymo rf o lög ica 5 . 2C ueva d e Ma l t rav ie so 5 . 3 C ueva d e lC one ja r 5 . 4C ueva sd eS an t a Ma C IMOV 6 .S i nc l ino r io d e lG 6vo ra 6 . 1 B rev ed e sc r ipc iön g eo lög ica ymo rf o lög ica 6 . 2C ueva d eL aC odo se ra 7 .S i nc l ino r io d eZ af ra -A lan i s 7 . 1 B rev ed e sc r ipc iön g eo lög ica ymo rf o lög ica 7 . 2C uev ad eL o s Mu f ie co s 8 .A n t ic l ino r io d eO l ivenza -Mone s te r io 8 . 1 B rev ed e sc r ipc iön g eo lög ica ymo rf o lög ica 8 . 2C uev ad e lN ac im ien to 8 . 3 C ueva d e lV a l le d eS an ta A na 8 . 4C ueva d e lA gua 8 . 5 C ueva d eL aL ampa r i l la 8 . 6 S ima I 8 . 7C ueva d e lC aba l lo 8 . 8C ueva d el o sP o s te s 8 . 9C uev a Ma se ro 8 . 10 S ima C och ino s 8 . 11 C ueva d e lD o lmen 9 .E vo luc iön d i ac rön ica d el ao cupac iön h umana e nl a sc ueva sd eE x t remadu ra 9 . 1 P a leo l i t ico 9 . 2N eo l i t ico 9 . 3 L a sm an if e s tac ione sr upe s t re se s quemä t ica s( . . ) 9 . 4C a lco l i t ico ,B ronce yE dad d e lH ie r ro 9 . 5R oman izac iön A nexo I B ib l iog raf ia .

I V V I V I I 1 2 3 5 6 6 8 1 3 1 5 1 5 1 8 1 8 2 1 2 2 2 2 2 8 3 1 3 5 3 6 3 6 3 8 3 9 3 9 4 1 4 2 4 3 4 5 4 7 5 0 5 2 5 3 5 5 7 5 7 5 9 6 4 6 4 6 6 6 7 6 8 6 9 6 9 7 2

COLABORADORES: *R eproducc iön f o togräf i ca :G u i l le rmo V i l la san te , Ma rco s . *T oma d ed a to st opogräf i co s yf o togräf i co s : M i lag ro sA LGABA S UÄR EZ . -L a sV enera s ,C a sa se lManan t io ,E lR epub l i can° , Ma l tra v ie so ,S an ta A na ,L o sm uf i eco s , V a l le d eS an ta A na , E lA gua , L ampa r i l la , E lC aba l lo , P o s te s , S ima C och ino s , Ma sero ( s 6 lo f o togräf ico ) yD o lmen .

M i r i am A PAR IC IO A LEGRE . -L aZ or ra , F e l ix

L aC od o se ra y V a l l ed eS an ta A na .

A PAR IC IO M ARTI N EZ . - Mina d eI bo r ,

Ma l t ra v ie so yL aC od o sera .

A lf on so B ARRON D EL P OZO . - Castal la r d e T hor ( s o lo f o tog räf i co s ) , M ina d e I bo r , C a sa s e l Manan t io , E l R epub l icano , E lC one ja r , Ma l t ra v ie so , L aC odo se ra , N ac im ien to , V a l le d eS an ta A na , L aL ampa r i l la , E lC aba l lo , Ma se ro ( s 6 lo f o tog rä f ico ) yE lA gua . Manue l R o c io

C A P ILLA B ARRENA . - Mina d eI bo r ,

Ma l t ra v ie so yL aC od o sera .

C A SA SÜSD EL ÄG U I LA . - Casas e l Manan t i o ,

V a l le d eS an ta A na yE lA gua .

H ipö l i to C OLLADO G I RALDO . - Castaf ia r d e I bor ( s o lo f o tog räf i co s ) , M ina d e I bor , C a sa s e l Man cm t i o , E l R epub l i cano , Ma l t ra v ie so ,E lC one ja r ,S an ta A na ,L aC od o sera ,L o s Muf i eco s ,E lN ac im ien to ,E lA gua ,S ima I ,P o s te s , S ima C och ino s , . M a se ro ( s o lo f o tog rä f ico ) yE lD o lmen . A r tu ro

D OM iNGUEZ G ARCI A . -L a s

N ico lä s

V ene ra s , L aC od o se ra y V a l l ed eS an ta A na . .

D URANJ I ME N EZ . -E lC one jar ,

Ma l tra v i e so , L o s Muf i eco s , L aL ampa r i l la yMa ser o( s o lo f o tog räf i co ) .

J u an F E RNAN DEZ A LGABA . - Castaf ia rd eI bor ( s 6 lo f o tog räf ico s ) , C a sa se lManan t io ,L aZ o r ra , Ma l t ra v ie so ,S an ta A na ,Z ona d eA lmend ra l , Muf i eco s , V a l le d eS an ta A na ,A gua ,S ima I ,E lC aba l lo ,P o s te s ,S ima C och ino s , Ma se r o( s 6 lo f o tog rä f ico ) yE lD o lmen . M i lag ro sF ERNAN DEZ A LGABA . - Mina d eI b or , C a sa se lManan t i o , Ma l trav ie so ,L aC od o se ra , V a l le d eS an ta A na , E lA gua , L aL ampa r i l la , P o s te s , Ma se ro ( s e go f o tog re if i co ) yE lD o lmen . J o sé M a F ERNANDEZ V ALDES . - Castaf ia r d e I bor ( s o lo f o tog räf i co s ) , L a s V enera s , C er ro d e l C a s t i l le jo , E l R epub l i cano , L aZ o r ra , Ma l t rav ie so , S an ta A na ,L aC od o se ra , L o s Muf i eco s , V a l le d eS an ta A na , E lA gua ,S ima I ,E l C aba l lo , L o sP o s te s , S ima C och ino s , Ma se ro ( s 6 lo f o tog r c if i co ) yE lD o lmen . E l ena

F RANCO RODR IGUEZ . -E lC aba l lo yL o sP o s te s .

D av id GÜETO E n r ique

B ARR IONUEVO . -E lC aba l lo ,

L o sP os te s , E lA gua yMa se ro ( s o lo f o togräf i co ) .

I NMSTA V AQU ERA . -L o s Muf i eco s yE lD o lmen .

A nge l MOYANO P AR IS . - Ma l t rav ie so yE lA gua . J o s eV icen te N AVARRO C a r lo s

G A SCÖN . - Mal t ra v ie so .

P LMGO I G LE S IA S . - Mina d eI bor .

E dua rdo

R EBOLLADA C A SADO . -S an ta A na .

R af ae l RU IZ

LOP EZ . -E lA gua .

I V

I ns RU IZ GÖ MEZ . -L aZ or ra , L aC odosera , yV a l le d eS an ta A na . A do lf o SALCEDO J I MENEZ . -L o s Mu i leco s yE lA gua . N ieve s S IERRA GONZÄLEZ . - Ma l t ra v ie so . F e rnando TORCAL CANO . -M ina d eI bo r , C er ro d e lC a s t i l le jo , D a ta sd eR io Ma l trav ie so , E lC one jar yE lA gua . G u i l le rmo V ILLASANTE MARCUS . -L aZ or ra , L aC odosera y V a l le d eS an ta A na . V ic to rV ILLASANTE MARCUS . -L aZ or ra , L aC od o sera y V a l le d eS an ta A na .

*E laborac iön d a to st opogräf ico s : A lf onso BARRON DEL P OZO . - M ina d e T hor , C a sa s e l Manan t io , E l R epub l icano , Ma l t ra v ieso , E l C one ja r , Nac im ien to , V a l le d eS an ta A na yL aL ampa r i l la . J o s M aF ERNANDEZ VALDES . -L a s V enera s , C er ro d e l C a s t i l le jo , E lR epub l icano , L aZ or ra , Ma l t ra v ie so , S an ta A na , L a C odo se ra , L o s Mu i leco s , V a l le d eS an ta A na , E l Agua , S ima I ,E lC aba l lo , L o sP o s te s , S ima C och ino s yE l D o lmen . E lena F RANCO RODR IGUEZ . -L aL ampar i l la . Ange l MOYANO PAR IS . - Ma l tra v ie so . J o rge SANCHA ASENJO . - Ma l tra v ie so . N ieve s S IERRA GONZÄLEZ . - Ma l t ra v ie so . F e rnando TORCAL CANO . - Ma l t ra v ie so .

* P lan imetr ia s : A lf on so BARRON DEL POZO . -M ina d eI bor , C a sa se l Manan t io , E lR epub l icano yM ina d eI bor . J o sé M aF ERNANDEZ VALDES . -M ina d eI bor ,L a s V ene ra s ,C er ro d e lC a s t i l le jo , C a sa se l Manan t i o ,E lR epub l icano , L aZ or ra , Ma l t ra v ie so , E lC one ja r , S an ta A na , L a C odosera , L os Muh-e co s , E lN ac im ien to , V a l le d eS an ta A na , E l A gua , L aL ampa r i l la , S ima I ,E lC aba l lo , L o sP o s te s , S ima C och ino s yE l Do lmen . J o rge S ANCHA ASEN JO . - Ma l t ra v ie so .

V

AGRADECI MIENTOS

P a ra p od e r r e a l iza r e s t e t r aba jo h a s i do f undam en ta l l a f man c iac iön d e l P roy e c to d e I n v e s t ig ac iön t i t u lado " P ro spe c c iön , d o cumen tac iön y c a ra c t e r izac iön a r queo lög i ca d e l a s c av idad e s ys u e n tomo , e n l aC omun idad A u tönom ad eE x t r emadu ra "p o rp a r t ed el aD i re cc iön G en e ra ld eP a t r im on io C u l tu ra ld el aJ un t ad eE x t r emadu ra . T amb i 6n h as i do d ee no rm eu t i l idad l ai n f o rmac iön o b t en ida d em u ch a sA dm in i s t ra c ion e s l o ca le s( Mang e ,A lcon ch e l , A l con e ra , H igue ra , L aC odo se ra , R omango rdo , S e r re jön , T ä l ig a , V a len c ia d eA l cän ta ra yV a lv e rd ed eB u rgu i l lo s )y m uy e s pe c ia lm en t ed ea l guna sp e r son a sq u e , a man t e sd es ue n tomo , h an d ed i cado t i empo t a n to ad e scub r i r lo c omo a c ompa r t i r s u s h a l lazgo s c on n o so t ro s , r e su l tando e n o ca s ione s , a d emä s d e v a l io s i s imo s i n f o rmado r e s , e n tu s ia s ta s c ompaf i e ro s d ej o rnada . N ue s t ro a g rad e c im ien to m ä s s i n ce ro a :M i lag ro s F em änd ez p o r s u l e c tu ra c r i t i ca ; aB e 16n S ou tu l lo p o rs ua s e so ram i en to e nc ue s t ion e sd eg eo log ia ; a lG rupo d eE spe leo log ia d eT i cn i co sA pa re jado re s ,a lq ue p e r t en e cemo s l am ayo r p a r t e d e l o s q ue h emo s p a r t i c ipado e n l ae l abo ra c iön d e l P roye c to , p o r p on e r an u e s t ra d i spo s i c iön e qu ipo n e ce sa r io p a ra s ue j e cuc iön ; aT eo d eN ava lv i l la rd eI b o rp o rs us u cu len t ac o c in a yh o sp i ta l idad ; a l o sm ando sd e lC IMOV n ° 1S an ta A n ad eC äce r e s ,e ne s pe c ia la lt e n i en t eP a r ce ro ,p o rf a c i l i tamo sl o st r aba jo se ns u r e c in to ; aJ o sé I n ie s ta yaE n r ique I n ie s ta p o r s ua yuda e n l ap ro spe c c iön d el az ona d eL l e r en a , F uen te d e l A rco y P ueb la d e l Mae s t r e ; aJ o s é , g ua rda d el aJ ayon a , p o rs uc o labo rac iön e n l a sv i s i ta s al ac u ev ad e" Lo s Mu f i e co s" ; a S i lv iano yJ u an F ran c i s co q ue n o s a yuda ron al o ca l iza r l a s s ima s d eA lm end ra l yMon sa lud ; e nF uen te s d eL eön : a Em i l io ,e mp l eado d e lA y tm tam i en to ,q u ee x ced iö c on m u cho l al a bo rd ea compa r iam ien to q u el eh ab ian e n com en dado ; aMa se ro q ue n o s e n se f iö l ap r e c io sa c ueva al aq u eh emo s p u e s to s un omb r ey ,m uy e sp e c ia l rn en t e , aR amön p o r t e n emo s s i emp re t r aba jo p r epa rado ; aMano lo , F e rn ando yN i co lä s , g ua rda s f o re s ta l e s d e l s u r d e l ap rov in c ia d e B ada joz , al o s q u e l am en tamo s m u cho n o h abe r c ono c ido a n t e s ; y aE dua rdo R ebo l lada , g eö logo d e l aJ un ta y e xpe r im en tado e s pe leö logo .

V T

E x i s te b a jo l at i er ra u nv e rdad ero " mu seo n a tu ra ld e lh omb re" . Gäe , 1 960 .

I NTRODUCCIÖN

C on e s t el i b ro s ep r e tende m o s t ra ru na p a r te p räc t icam en t ed e sconoc ida d e l P a t r imon io n a tu ra l yc u l tu ra l e x t rem e f io , y a q u e h a s ta e lm om en to l a s ü r üca s c av idade s q u e h an t r a scend ido e lä mb i to l o ca l s on l a s d e l C a le r izo C ace re f io , e s pe c ia l rn en t e Ma l t rav ie so , yl a sd eC a s ta f ia rd eI b o r yM ina d eI b o r . A unque p ueda r e su l ta rs o rp renden t ee s te v ac io e nc uan to al oq ue e lm undo s ub te r räneo d ee s ta C omun idad s er ef i e re , y a q ue ap r io r i n o p a re ce p o s ib le q ue l a s c ueva s c i tada s s e an l a s ü n ica s q ue e x i s tan , p r obab lem en t eh aya m ucha s y c omp le ja sr a zone s q u el oe xp l iquen . An ue s t ro j u ic io s ep ued en r e sa l ta rd o sd ee la s : p o ru na p a r te e lh e cho d eq ue s u t e r r i to r io , c omo m ä s a d e lan te v e remo s , n o s e a e lm ä s a d ecuado p a ra e ld e sa r ro l lo d eg r ande s c av idade s yp o ro t ra , l a a u sen c ia d ed e scub r i rn ien to se s pe c tacu la re sq ue h ub ie ran p od ido d e spe r ta rl ac u r io s idad d el o se s pe leö logo s . S i n e mba rgo r a zone s a j ena s a lm undo d e l ae s pe leo log ia m o t iva ron q ue e n l as egund a m i tad d e e s ta d&ada s e e mp r end ie ra u na b ü squeda s i s temä t ica d e c av idade s e n t o do e lt e r r i to r io e x t reme r io . H ipö l i to C o l lado , a r que6 logo e s pe c ia l i s ta e na r te e s quemä t ico , c on sc ien t ed el ac ap i ta li mpo r tan c ia d el a sc ueva sp a ra u ne s tud io c omp le to d e l a r te r upe s t r e yd el aa r queo log ia e ng en e ra l , p r omueve yh ace r e a l idad e s t ep r oye c to . A s i p ue s l ai d ea d e a bo rda r l ab ü squeda yp ro specc iön d ec av idade s e nE x t r emadu ra n o s u rg e d e sd e e lä mb i to d e l a e s pe leo log ia s i no d e sde e ld e l aa r queo log ia , ye s te h e cho s er e f le ja , c omo e sn a tu ra l , a lf i j a r l o s o b je t ivo s q ue s e p e r s iguen e n e s te t r aba jo , e n e lq ue s e h a i n ten tado c ompag ina r t a n to e lp un to d e v i s ta a r queo lög ico c omo e l e s pe leo lög ico : p o r s upue s to s e e s tud ia e lp o tenc ia l a r queo lög ico d e c ada c ueva , a unque t ampoco s eo bv ia n it a n s i gu ie ra s ed e ja e ns egundo p i ano , e li n te rs d el a s c av idad e sc omo t a le s . Ar a iz d e e s ta i n ic ia t iva , d u ran t e l o s a f ro s 1 997 y f u nd am en tal in en te 1 998 , s eh an v e tüdo r e a l izando u na s e r ie d e t r aba jo sd ep r o specc iön yd o cum en tac iön , e nt o do e lt e r r i to r io e x t r em e r io ,d el o sq ue s eh an o b te rüdo e x ce len te sf r u to s . A unqu e s omo s c on sc ien te s d eq ue t a nc o r to l a p so d et i empo n oe ss uf i c ien te p a ra p r e sen ta ru nt r aba jo t e rm inado , l a a bundan c ia d e h a l lazgo s , l a s c a rac te r i s t ica s d e a l guno d e e lo s : c ueva s q ue p ueden s e r c on s ide rada s p e rf e c tamen te c omo p eque i la s o b ra s m ae s t ra s d e l an a tu ra leza , ys u i n te rs a r queo lög i co n o s h an i mpu l sado a p r e sen ta r l o s r e su l tado so b ten ido sh a s ta e lm om en to . P o r l ot a n to e s t e l i b ro s ep r opone c ub r i r e x c lu s ivamen te d o s o b je t ivo s : d a r ac onoce r l a s c av idade s q ue , h a s ta e l m om en to yg r ac ia s al aa yuda d em ucha s p e r sona s , h emo s p od ido l o cal iza r yp ro spe c ta r ; a s i c omo l o s y ac im ien to s a r queo lög i co s q ue s e l o ca l iz an e n e la s ye n s u e n to rno . E v id en tem en te q ueda m ucho t r aba jo p o r h ace r , h a s ta e l m om en to s o lo s eh an d ado l o s p r ime ro s p a so s d e u n p r oye c to m ucho m ä s a mb ic io so , p e ro l o s r e su l tado s o b te rüdo s h a s ta e lm om en to j u s t if i can e le s f ue rzo r e a l izado ya n iman ac on t inua re ne s te c am ino .

V I I

a l guno s ma te r ia le s a rqueo lög ico s y p a leon to lög ico s , h a l lazgo s q ue t uv ie ron e co e n l ap rensa l o ca l ( d ia r io s H oy y

1 . ANTECEDENTES

E x tremadu ra , 1 4 d e Ago s to d e 1 951) y e n a lguna s r ev is ta s e spec ia l izada s ( Rev is ta A lcän ta ra , S ep t iemb re d e 1 951 : 1 00 -

E l ü n ico i n ven ta r io d ec av idade se n E x t remadu ra q ue h emo s

1 01 ;A lv a rez , 1 951) . P e ro e s ap a r t i r d e 1 956 , momen t° e ne l q ue D . C a r lo s C a l le jo S e r rano e n tonce s C onse rvado r d e l Mu seo A rqueo lög ico P rov inc ia l d e C äce re s - c ons ta ta l a e x is tenc ia d e u na s e r ie d e mano s p in tada s s ob re l a s p a rede s

e ncon t rado e se li n c lu ido e n e lm agn if ico l i b ro , e s c r i to h ace a ho ra p oco mä s d e u n s i g lo p o r D . G ab r ie l P u ig yL a r ranz , t i tu lado " Cave rna s ys ima s d e E spana" ( Pu ig y L a r ranz , 1 896 ) . E ne lr e lac iona ,p o rp rov inc ia s ,t oda s l a sc av idade sd e l a s q ue h a t e n ido n o t ic ia , b i en p o r h abe r la s v i s i tado p e rsona lmen te ob i en p o r h abe r t e n ido r ef e renc ia s d e a lgün t i po ( f undamen ta lmen te s e a poy a e n e l D icc iona r io

d e Ma l t rav ie so , c uando s e mu l t ip l ica ron l a sp ub l icac ione s d e c a räc te r a rqueo lög ico q ue s e h an o cupado d e e s te s i ngu la r y ac im ien to h a s ta l aa c tua l idad ( A lmag ro , 1 958 ; 1 960 ;B reu i l , 1 960 ; B e l t rän ,1967 : 1 85 -185 ; J o rdä , 1 970 ; R ipo 1 1 yMou re , 1 979 ; S auceda yC e r r i l lo , 1 985 : 4 5 -53 ; S anch id r iän yJ o rdä , 1 987 : 6 4 ; S anch id r iän , 1 988 /89 : 1 23 -129 ; R ipo l l yo t ro s , 1 997 : 9 5 117 ) . E spec ia lmen te f e cunda f u e l a l a bo r d e l

G eogräf ico d e P ascua l Madoz ) , (Madoz ,1848) . L amen tab lemen te d e l a s v e in t i t re s c av idade s r e f e r ida s a E x t remadu ra , e n e s ta o b ra , s o lo d o sh an p od ido s e ri n c lu ida s e n n ue s t ro t r aba jo : L a C ueva d e l A gua e n l ap rov inc ia d e B ada joz yl ad e S an ta A na e n l ad e C äce re s . E s te h echo s e

i n s igne d e scub r ido r D . C a r lo s C a l le jo ( Ca l le jo , 1 958 ; 1 962 ; 1 970 ; 1 977 ; 1 980 ; 1 981) , a u to r d e l mä s c omp le to d e l o s e s tud io s s ob re l a s c av idade s d e l C a le r izo C ace re t io h a s ta l a d dcada d el o sn oven ta ( Ca l le jo , 1 977 : 5 7 -65 ) .

d ebe aq ue e lr e s to d e l a s c av idade s c i tada sn ot i enen o r igen k ä rs t ico , s i no q ue s e t r a ta d e a n t igua s m ina s od e a b r igo s f o rmado s p o r o t ro s p roce so s c ua rc i ta s , g r an i to s , e t c .

e r o s ivo s

e n

r oca s

c omo

L o s e s tud io s d e l C a le r izo f u e ra d e l ä mb i to d e l aa rqueo log ia s on d e sg rac iadamen te b a s tan te e s ca so s( Gu r r ia yS anz , 1 979 ; G i l yE nc ina s , 1 992 ; E nc ina s , 1 996 ) . E n t re e s to s d ebe r iamo s d e s taca r e lr e a l izado p o rG u r r ia yS anz , e n e lq ue s ee s tud ian

E n l a s o b ra s g ene ra le s d e r e c ien te p ub l icac iön y a s o lo s e c i tan l o se j emp lo s q ue s ec on s ide ra t i enen mayo r r e levanc ia : e n l a Memo r ia d e l Mapa d e l K a r s t d eE spai za ( Aya la , F . J . e t a l i i , 1 986 ) , s o lo f i gu ra l a c ueva d e Ma l t rav ie so ; ye n l a monog raf ia t i tu lada " E l K a r s t e n E spa f ia" (V .V .A .A . , 1 989 ) , h ay u n c ap i tu lo d ed icado a lK a r s te n e l Mac izo H e spe r ico e n e lq ue s er e cogen l a s c ueva s d e Ma l t rav ie so y C a s ta t ia r d e I bo r .

ys ei n terp re tan l o s f e nömeno sk ä r s t ico st a n to e n e lC a le r izo C ace re z io c omo e n e ld e l a s s i e r ra s d e S an P ed ro -A l iseda , p e ro a unque s o lo l o h acen d e sde e l p un to d e v i s ta e xokä rs t ico , e n tendemos q ue s u s c onc lu s ione s s on p e rf ec tamen te a p l icab le s ac ue s t ione s r e lac ionada s c on e l e ndoka r s t .

S is e e xcep tda a lgün q ue o t ro c a so p un tua l e n p ub l icac ione s d e c a räc te r l o ca l ye s ca sa d i f u s iön , s on e s ta s d o s c ueva s , s ob re t odo l a d e Ma l t rav ie so , l a s q ue mä s l i t e ra tu ra h an p roduc ido , y f undamen ta lmen te d e sde e l ä mb i to d e l a a rqueo log ia .

A l ma rgen d e l c a le r izo c ace re r io l o st r aba jo s s ob re c av idade s e n o t ra sz ona s d eE x t remadu ra s on muy e s ca so s . E n l az ona d e l mac izo d e l a s V i l lue rca s , l am agn if ica c ueva d e C a s ta f ia r d e I bo r h a s i do e s tud iada p o r l o s t e cn ico s d e l I .G .M .E e n v a r ia s o ca s ione s : c on mo t ivo d e s u a pa r ic iön e n l o s a f ro s s e sen ta y p o s te r io rmen te , e n 1 987 , c on o b je to d e r ea l iza r u n e s tud io d e v i ab i l idad p a ra s u e xp lo tac iön t u r is t ica . P o ru l t imo e n l ad ecada d e l o sn oven ta a pa rece u n e xce len te a r t icu lo s ob re e s ta c av idad q ue i n c luye u na c omp le ta t o pog raf ia ( Du rän yR am i rez , 1 997 ) .

D e l a sc av idade s i nc lu ida se n e lC a le r izo C ace re r io , s eh acen e co e rud i to s l o ca le sy ad e sde e ls i g lo XV I I I . L ap r ime ra c i ta q ue h emo se ncon t rado e sl ad eD . S imön B en i to B oxoyo q ue , e n s u H i s to r ia d e C äce re s , d e sc r ib e c ö rno " . .e l t e r reno e s tä l eno d e p rof unda s c abe rna s ( s ic ) , u na s o cu l ta s y o t ra s man if ie s ta s . . ." ( Ben i to B oxoyo , 1 796 ) . P o s te r io rmen te e sD . V icen te P a rede s Gu i l len e lq ue i n f o rma d e l ae xp lo rac iön d e

L a o t ra c ueva d e c i e r ta c ons ide rac iön l o ca l izada e n e s ta z ona , l aM ina d e I bo r , h a s i do o b je to d e v a r io s e s tud io s p e ro

l a s c ueva s d e l c a le r izo d e C äce re s p o r e la bogado D . T omä s S an t ibä t iez ( Pa rede s , 1 910 : 4 21) . L a c on s ta tac iön d e o cupac iön p r eh is tö r ica e nu na d ee l la s , l ac ueva d e l C one ja r , p rovocö s ur ä p ida e xcavac iön ys up o s te r io r i n c lu s iön d en t ro

s i emp re d e c a räc te r a rqueo lög ico , y a q ue c uen ta c on u n i n te re san te p ane l c on f i gu ra s g rabada s d e c rono log ia p a leo l i t ica ( Co l lado y R ipo l l , 1 996 : 3 83 -399 ; C o l lado ,

d e l a l i te ra tu ra c i en t if ica d e l ae poca ( De l P an , 1 917 : 1 85 1 9 1) . C omo c onsecuenc ia D . J o sé R amön Md l ida , e n e l v o lumen d ed icado a l ap rov inc ia d e C äce re s d e s u magna o b ra " Ca ta logo Monumen ta l d e E spana" (Me l ida , 1 924 : 3 1 0 ) , h ace r e f e renc ia al a sc ueva sd e l C a le r izo C ace re t io .

1 997 :13 17 ; C o l lado yF e rnändez , 1 998 : 2 10 -212 ) . P o r U l t imo e n l az ona d e l a n t ic l ino r io O l ivenza - Mona s te r io , ap e sa r d e q ue e n e ls eh a l lan l a s c ueva s c on mayo r e n t idad d e l aC omun idad E x t reme f ia , t a n s ö lo e ncon t ramo s a lguna b r eve r e f e renc ia e s c r i ta s ob re l a e x i s tenc ia d e l a s m isma s ( ALG , 1 997 ; os ob re s uv a lo r a rqueo lög ico ( En r iquez , 1 995 : 6 90 ) .

E n l o s a t io s c i ncuen ta s e p roduc e u n s a l to c ua l i ta t ivo y c uan t i ta t ivo e ne le s tud io d e l c a le r izo . E la con tec i sn ien to q ue d i o o r igen a e s ta n ueva e t apa e n l o s e s tud io s d e l s i s tema k ä r s t ico c ac e re t io f u e , e ne la t io 1 951 , e ld e scub r im ien to d e l a c ueva d e Ma l t rav ie so , a l a vanza r l a e xp lo tac iön d e u na c an te ra d e c a l iza e s tab le c ida e n e s ta z ona . E n u na p r ime ra r e v is ion d e l a r e c ien d e scub ie r ta c av idad s e l o ca l iza ron

1

d e scendedo re s ,p uf lo s yc r o l l s ) ,b o te sn eumä t ico s , n eop reno s , e t c . , e sd ec i rt o do a que l ma te r ia l e spe leo lög ico q ue f a c i l i te e l t r aba jo yp ropo rc ione l ad eb id as egu r id ad al a sp e r sona sq ue l or e a l izan . E n mucho s c a so se lt r aba jo c on c luyö e n e s ta f a se p o r d i ve r so s m o t ivo s , e n t re o t ro s : s u t ama r io ( s e n o s h an i n d icado c av idad e s q ue n o p a saban d e s e r g r ie ta s om e ra s z o r re ra s ) , oe lh e cho d e q ue n o f l i e sen c a v idade s d e o r igen n a tu ra l , s i no a n t igua s e xp lo tac ione s m ine ra s d e m ayo r o m eno re n t idad .

2 . METODOLOG iA E l p r ime r o b je t ivo d e l p roy ec to c on s is t ia e n i n ten ta r e ncon t ra r e l m ayo r n üme ro d e c av idade s p o s ib le . P a ra r e a l iza r lo h ab ia q u e e mpeza r a co tando l a s z ona s c on p o s ib i l idade s d e t e ne r la s : e s d e c i r l o s a f lo ram ien to s c a rbona tado s . C on e s te f i n s ee f ec tuö u n T raba jo d e d o cumen tac iön q ue , d eb ido a l ae s ca sez d e a n teceden te s a n te s m enc ionada , s e b a sö c a s i e xc lu s ivamen te e n l ac on su l ta d e l ac a r tog raf ia g eo le i ca , c onc re tamen te d el as e r ie Magna ,E . 1 : 50 .000 ( l o s mapa s g eo lög ico s e x is ten te s d e E . 1 : 200 .000 n o r e su l tan ü t i le sp a ra e s te t i po d el o ca l izac ione s ) .E sp r e c i so h ace rn o ta r q ue , d e saf o r tunadamen te , e s ta s e r ie n o e s tä c onc lu ida yp o r l o t a n to h ay l a guna s b a s tan te c on s ide rab le s q ue s e h an i n ten tado s o lven ta r d e o t ra s m ane ra s : s i gu iendo l a s d i re cc ione s d e l o s a f lo ram ien to s d e sde m apa s c on t iguo s , i n ve s t igando l at o pon im ia , e t c . Ae s te r e spec to t amb ien h a s i do muy ü t i l c on su l t a r l a s t e s i s d e F ranc i sco L i so ( L i so , F . J . ,198 1) y d e R o sa r io E nc ina s ( Enc ina s , M .R . , 1 996 ) e s pe c ia lmen te e s ta ü l t ima - s ob re r o ca s c a rbona tada s , e n l a p rov inc ia d e B ada joz l a p r ime ra y e n l a d e C äce re s l a s e gunda .

U na v ez e xp lo rada l ac av idad s ep ued ec omenza r e lt r aba jo t opogräf ico ,q ue c on s ta d ed i v e rsa sf a se s .P r ime ro s ep ro cede as i tua r l ae n t rada d e l ac ueva med ian te u n G .P .S . ( G loba l P o s i t ion S y s tem ) , o b ten iendo l a p o s ic iön d e l a m i sma e n c oo rdenada s U .T .M . ( E s to s d a to s e s tän i n c lu ido s e n e l I n f o rme F ina l , d e l P roy ec to y a c i tado , r em i t ido al aJ un ta d e E x t remadu ra ) . S egu idamen te , ap a r t i r d e l a i n f o rma c iön r e cop i lada c on e lt r aba jo d ep ro specc iön ,s ed i sef ia l at oma d e d a to s . D icha t oma d e d a to s s eh a e f ec tuado m ed ian te e le mp leo d e b rü ju la yc l inöme t ro d ep re c i s iön ( e r ro rd em ed io g rado )c on j a lön y c i n ta m e t r ica ; l ae s tac iön t o ta l s o lo s e u t i l izö e n l a c ueva d e Ma l t rav ie so , d eb ido a s u r e l evanc ia a rqueo lög ica . E lm e todo e mp leado h a s i do u na c omb ina c iön d ei t ne ra r io s yr ad iac ione s , e s tab le c iendo e s tac ione se np o l igona l c e r rada , yc uando e s to n o h a s i do p o s ib le , s e h a r e a l izado d ob le r e co r r ido c on e lf m d ec o r reg i r e r ro re sd em ed ida .

U na v ez d e tec tado sl o sa f lo ram ien to sc a lcä reo s yl o st e rm ino s mun ic ipa le ss o b re l o sq ue s ee x t ienden , s ep roced iö ar e caba r i n f o rmac iön al o s a yun tam ien to s c o r re spond ien te s , s ob re l a p o s ib le e x i s tenc ia d e c av idade s yr e s to s a rqueo lög ico s q u e p ud ie ran l o ca l iza r se e ns ut e r r i to r io . S eh an r em i t ido e s c r i to s am ä s d e t r e in ta a l ca ld ia s yh emo s o b ten ido r e spue s ta d e d i ez : A lange , A lconche l , A lcone ra , H igue ra , L a C odo se ra , R omango rdo , S e r re jön , T ä l iga , V a lenc ia d e A lcän ta ra y V a lve rde d eB u rgu i l lo s .

T e rm inada l at oma d ed a to s ,s ep roced e af o tog raf ia rl ac ueva c on e l f m d e r e cab a r l a max ima i n f o r rnac iön d e l a s f o rmac ione s m ä s r e lev an te s yd e l a s s a la s ys e c c ione s d e g a le r ia s m ä s i n te re san t e s d e sde e l p un to d e v i s ta mo rf o lög ico , a r queo lög ico y e spe leo lög i co . D icho r e po r ta je f o tog rä f ico s er e a l izö c on u na c äma ra C anon EOS 5 0 ye l e qu ipo a ux i l ia r c ompue s to d e t r ipod e , f l a she s d e s impa t ia , f o co s h a lögeno s , b a te r ia s d e a l imen ta c iön , f i l t ro s d e c o lo re s p a ra l o s f l a she s , e t c . L a sp e l icu la su t i l iz ada s ,e n l am ayo r ia d e l a s c u eva s , h an s i do d i apo s i t iva s " day l igh t" p a ra p rof e s iona le s , d e s e n s ib i l idade s c omp re nd idas e n t r e 1 00 y 4 00 ASA , d eK odak (P S 100 ) yF u j i ( Ve lv ia yP rov ia ) ; l a sd e muy c o r to r e co r r ido f u e ron f o tog raf iada s c on K od ak G o ld 1 00 -2 00 A SA .

P a ra o rgan iza r e l t r aba jo d e c ampo s e r e a l izö u na z on if i cac iön d e l t e r r i to r io , q ue h emo s i n ten tado r e spond ie ra ac r i te r io s g eo läg ico -geog räf ico s , yap a r t i r d e e la s e e l abo ra ron u na s e r ie d e i t ine ra r io s . A demä s , c on o b je to d e f i ja r u no s m in imo s e n l at oma d e d a to s , s e e l abo ra ron d o s f i cha s t i po : u na d e z ona ( e qu ipo y f e cha , l o ca l izac iön n üme ro d e p i ano y c oo rdenada s , b r ev e d e sc r ipc iön t e rm ino / s mun ic ipa l /e s ,n üc leo / sd ep ob la c iön mä sc e rcano / s , r e l iev e , ma te r ia le s , v ege tac iön , c r oqu i s c on a cce so s - y o b se rvac ione s ) y o t ra d e c av idad ( e qu ipo y f e cha , l o ca l iza c iön c oo rdenada s y c o ta , d e sc r ipc iön e n to rno , a cce so ,b oca ,g a le r ia s ,e s pe leo tema s ,v e s t ig io sa rqu eo lög ico s yc r oqu i s ) .

Y a e n g ab ine te , s e e l abo ra ron l o s d a to s t o pog räf i co s c on a yuda d e l ah o ja d e c ä lcu lo a decuada p a ra c ada c av idad , y a q ue e ln üme ro d e e s tac ione s , d e i tne ra r io s yr ad ia c ione s e s muy d i f e ren te d e u na s ao t ra s . U na v ez o b ten ida s l a s p o s ic ione s a b so lu ta s d e l o s p un to s t o pog räf ico s , s ed i bu ja e l p i ano , e n e lq ue s e i nd ican : c u rva s d e n ive l , f o rma c ione s , b l oque s , r e s to s a rqueo lög ico s , yc ua lqu ie r i n f o rma c iön d e i n te re s . N oh emo si n ten tado r e f le ja rt o do sl o sd a to st o rnado s , y a q ue c on s ide ramo s q ue u n e xce so d ei n f o rmac iön h a ce q ue l a p l an ime t r ia r e su l tan te s e a p o co c l a ra . C reemo s q ue l o i mpo r tan te e n l at o pog raf ia d e u na c u eva e sl ao b tenc iön d e u np i ano l os uf ic ien temen te l e g ib le q u en o sp e rm i ta l o ca l iza r l o sp un to sr e levan te s d e l ac av idad , q u e a yuden ao r ien ta r se d en t ro d e l am i s rna . P o s te r io rmen te , s ie s n ece sa r io , u na v i s i ta al ac av idad n o sp e rm i te c omp roba r l af i ab i l idad d e l a c a r tog raf i ar e a l izada ei n co rpo ra ra l g uma me jo ra .

U na v ez s ob re e lt e r reno h a s i do f u ndamen ta l e n mucho s c a so s , l ai n f o rmac iön r e cabada d i re c tamen te al o s v e c ino s , e s pe c ia lmen te a l o s p a st u re s yg ua rda s f o re s ta le s q ue , i ndu c lab lemen te , s on e xce len te sc onocedo re sd e lt e r r i to r io . E n c ada u na d el a sc av idade s l o ca l izada s , e n p r ime r l u ga r s e h a e f ec tuado u n t r aba jo d e p ro spe cc iön c on e l f i n d e e va lua r s u i n te re s a r queo lög ico y e s pe leo lög ico . P a ra d e sa r ro l la r e s te t r aba jo s er e qu ie ren e qu ipo s d e i l um inac iön i nd iv idua l , d e a s cen so -de scenso ( e sca la s , c ue rda s , a r ne se s , 2

3 . AFLORA MIENTOS CALCÄREOS EN LA CO MUN IDAD EXTRE MERA .

S a lamanca A v i la P l ase nc ia

CI °

T o ledo

C äce res V i l lue rcas C

ees

T ru j i l lo

G uada lupe

S an P ed ro -A l iseda . 4 . .• •

.. . . . . . .. . . .

G övo ra

B ada joz

B ada joz -( 4 "< Kq aO l ivenza cr e r r y s

r . . .



M ö r ida c • cf 4 3 f ee A lmend ra le jo

f ft

e ce

f rJ ' L l e rena

g e ▪• r f t _Mone ' s t (7

H ue lva

e" ce r X XX X

Ant ic l inor io S inc l inor io A nt ic l ina l S inc l ina l A f lora m ien to s c a lcäreos

F igu ra 1

e s t ruc t u ra le s : e nA l i seda c omo l o s ma te r ia le sc a lcä reo se s tän i n c lu ido s e n u na e s t ruc tu ra s i nc l ina l p inzada c on b uzam ien to sp r äc t icamen te s ubve r t ica le s , yl o sr i o sa l öc tono s a t rav ie san l ae s t ruc tu ra ,n of u nc ionan c omo a cu if e ro yp o rl o t a n to a c tua lmen te n os ef a vo rece e lp ro ce so k ä r s t ico ( Gu r r ia , J . L . yS anz ,Y . , 1 979 ) .L aü n ica k a r s t if i c ac iön q ue s eo b se rva e sf ö s i l , p rob ab le rnen te d e sa r ro l lada d u ran te e l Me sozo ico y T e rc ia r io , y muy r i ca e n m ine ra l izac ione s d e f o sf a to s

L a s r o ca s c a rbona tada s q ue a f lo ran e n l a C omun idad d e E x t remadu ra p e r tenecen a d po ca s muy t emp rana s c omp rend ida s e n t re e lP re cämb r ico ye lC a rbon if e ro l,y aq ue e s te t e r r i to r io e me rg iö d ef in i t ivamen te a f i na le s d e l P a leozo ico . P o r e s ta r a zön l o s p ro ce so s e r o s ivo s h an a c tuado s ob re l o s d i s t in to s m a te r ia le s d u ran te c e rca d et r e sc ien to s m i l lone s d e a f lo s e n a l guna s z ona s , d et a l m ane ra q ue a c tua lmen te , al o l a rgo d e l ag eog raf ia e x t rem ea , s e r e p i te u n p a t rön muy s im i la r : g rand e s l anu ra s ( f onnada s p o r p enep lan izac iön d e t e r reno s muy a n t iguo s o p o r r e l leno s t e rc ia r io s y c ua te rna r io s ) , i n te r rump ida s p o r r e l ieve s r e s idua le s ( b ien r e su l tado d e l p l egam ien to h e rc in ico , b i en o ca s ionado sp o r l a i n t ru s ion d ep l u tone s ) ; p e ro u n a nä l i s i s mä sd e ta l lado r e ve la q ue e s ta h omogene idad a pa ren te e s f r u to d e p roce so s

( A izpu rüa yo t ro s , 1 982 ) . L ap rov inc ia d eB ada joz , s a lvo e lä ngu lo NE , p e r tenece al a z ona d e O ssa - Mo rena y ,a unque n o h ay c on sen so e n t r e l o s i n ve s t igado re s al ah o ra d e f i j a r l o s l i m i te s p rec i so s e n t re a mba sz ona s ,p a rec ec l a ro q ue e le j eB ad a joz -Cö rdoba e su na i mpo r tan te z ona d e s u tu ra yd e c i za l la d el ap r ime ra f a se d e l aO rogen ia H e r c in ica .

g eo lög ico s muy c omp le jo s . E s ta z ona r e su l ta m ä s c omp l icada q u e l aa n te r io r e n p a r te , p robab lemen te , p o r l a s f a l la s d e c i za l la s ubve r t ica le s ( Ho rnacho s , Ma lco c inado , G uada lcana l ,F und ic iön , e t c . )q ue p rovo can u na e x t remada c ompa r t imen tac iön d e lt e r r i to r io e n c u i las q ue s i gu en d i recc ione s h e rc in ica s . A demä s h ay o t ra s d i f e renc ia ss i gn if i ca t iva se n t re e l la s ,p o re j emp lo e lc omp le jo V end ien se -Ove t ien se e s mucho mä s a bundan te e n e s ta z ona a s i c omo l o s m a te r ia le s v u lcano sed imen ta r io s ( ma te r ia le s c a lcoa lca l ino sa nde s i t ico sf i n ip recämb r ico s o r ig inado sp o re l p ro ce so s ubduc t ivo p rovo cado p o r l aO rogen ia C adöm ica , s e r ie d eb a sa l to s r io l i ta sp roduc ido se nl ae t apa d eR i f t ing d e l C ämb r ico Med io , l o s d evön ico s v i ncu lado s al a O rogen ia H e rc in ica , e t c . ) .

Af i na le s d e l P a leozo ic° l aO rogen ia H e rc in ica a lu n i r l o s c on t inen te sd eL au ra s ia yG ondwana , p a ra f o rma r l aP angea d e Wegene r , t amb iin r eun iö f r agmen to s d e l p equ eo c on t inen te d e A rmö r ica , s i tuado e n t re a mbo s , d ando l u ga r a s i , al a st i e r ra s q ue n o s o cupan . E l Mac izo H e spd r ico e s l a p a r te m ä so c c iden ta l d el ac adena H e rc in ica , yl aC omun idad e x t remen-a s e a s ien ta s ob re d o s z ona s d e l m i smo , l a s d enom inada s p o r J u l l ive r t : C en t ro lb d r ica y O s sa -Mo rena ( J u l l iv e r te ta l . , 1 972 ) . L ap rov inc ia d eC äce re s ye lN o r te d eB ada jo zo cupan e lS u r d e l az ona C en t ro lbi r ica . E s ta e s tä f o rmada p o r e x ten sa s p en i l lanu ra s d em a te r ia le s p r e cämb r ico s ( c omp le jo e s qu i s to g rauväqu ico ) s o b re l a s q ue d e s tacan p l u tone s d eg ran i to ide s m ä s o m eno s ä c ido s y r e l ieve s p a le ozo ico s d e t i po a pa la ch ien se , d ef in ido sp o r c r e s tone sc ua rc i t ico s , q ue s i guen d i recc ione sh e rc in ica s , NNO /SSE aNO /SE , s o lo p e r tu rbada s e n l az ona c en t ra lp o rl af a l la d eP l a senc ia -Me s se jana .

H ay a f lo ram ien to s c a rbona tado s e n l a s t r e s g r ande s e s t ruc t u ra s c omp rend ida s e n e l s e c to r e x t rem e° d e e s ta z ona : a n t ic l ino r io d eB ada joz -Cö rdoba ,s i nc l ino r io d eZ af ra A lan i s ya n t ic l ino r io d e O l ivenza - Mone s te r io , ye nt o do s l o s c a so ss et r a ta d er o ca sp r eo rdov ic ica s( F igu ra 1 ) . E n e la n t ic l ino r io d eB ada joz -Cö rdob a h a s ta e l momen to n o s eh ae ncon t rado n i nguna c av idad . L aa u senc ia d e a c t iv idad k ä r s t ica p u ede d ebe r se , e n mucho sc a so s , al aa bundanc ia d e p l u tone s q ue i n truy en e n l o s m a t e r ia le s c a rbona tado s o r ig inando f e nömeno sd es ka rn .

E s e n e s ta s e s t ru c tu ra s , n o rma lmen te i n c lu ido s e n t re s e r ie s p i za r ro sa s , d onde a f lo ran m a te r ia le s c a rbona tado s d e d i s t in ta se dade s( F igu ra 1 ) : •

• • •

E n e l Mac izo d e l a s V i l lue rca s : a n t ic l ino r io d e R ob ledo l lano c on c a l iza s p re cämb r ica s ya n t ic l ina l d e G uada lupe lbo r c on c a l iza s p recämb r ica s y c ämb r ica s . E n e l C a le r izo d e C äce re s : s i nc l ina l c on c a l iza s c a rbon if e ra s . E n e l S inc l ina l d e S an P ed ro -A l i seda : c a l iza s c a rbon if e ra s . E ne lS i nc l ina l d e l G dvo ra : c a l iza sd evön ica s .

L o sa f lo ram ien to sc a lcä reo s mä si mpo r t an t e s ,a lm eno sd e sde e lp un to d ev i s ta k ä r s t ico , e s tän i n c lu ido s e n e lA n t ic l ino r io d e O l ivenza -Mone s te r io . S e t r a ta d e r o ca s d e e dade s p r ecämb r ica a c ämb r ica d epo s i tado s s o b re l o s m a te r ia le s v u lcano sed imen ta r io s .

D e t o do s e i lo s e lü n ico c a le r izo q ue h a s i do e xp lo rado s i n r e su l tado s d e sd ee lp un to d ev i s ta e ndokä r s t ico , e se ld e S an P ed ro -A l i seda . E s te h echo p uede r e su l t a r s o rp renden te y a q ue l ag dne s i s ye vo luc iön g eo lög ica d e s u s m a te r ia le s e s muy s im i la r al ad el o sd e lc a le r izo d eC äce re s , p e ro G un-i ay S anz p roponen u na e xp l icac iön b a sada e n c au sa s

1 . E n e s t e t r aba jo n o n o s r e f e r i remo s al o s c a rbona to s d e e dad m ioc en a , d epo s i tado s e n f o sa s a l p ina s , y aq ue s ue s ca sa e n t idad n o f a vo rec ee ld e sa r ro l lo d e l k a r s t . 4

4 . MAC IZO DE LAS V ILLUERCAS N ava l

o ra l d e -l aM a ta

a ideca t ias d eT a jo

/42 7e d e t . )

d e boo b

P e ra leda d eS an R oman

F i g u ra 2 5

s u e xp lo tac iön c omo c an te ra s oc omo m ena s d e m agne s io o h i e r ro , q ue mucha s v ece s r e su l ta d if ic i l d i s t ingu i r e n e l las l a p o s ib le z ona n a tu ra l . S eh an l o ca l izado c av idade sd ee s te t i po e n t r e s z ona s : l a l amada d e l a s " Vene ras" , l a d e l a r royo

4 . 1 BREVE DESCR IPCIÖN GEOLÖGICA Y MORFOLÖGICA .

Manan t io y l a d e l C e r ro d e l C a s t i l le jo , p e ro q ue , c omo

E ne ll im i te o r ien ta l d el ap rov inc ia d eC äce re s ,a lS u rd e lr i o

d e sc r ib i remo s s egu idamen te , n o p o seen i n te rd s n i d e sde e l p un to d e v i s ta e spe leo lög ico n i d e sde e la rqueo lög ico . L as

T a jo , a f lo ran e s t ruc tu ra sp l egada sp o r l aO rogen ia H e rc in ica s ob re l a s q ue h an a c tuado p roce so s e ro s ivo s q ue h an d ado l uga r a u n r e l ieve a pa lach iense q ue s i gue d i recc ione s NNO /SSE , e n e lq ue d e s tacan e s t recho s s i nc l ina le s c o lgado s

e xcepc ione s l a s c ons t i tuyen l a s c ueva s d e C a s ta f ia r d e I bo ry d e M ina d e I bo r , l ap r ime ra i n te re san te d e sde e lp un to d e v i s ta e spe leo lög ico yl as egunda d e sde e la rqueo lög ico .

s ob re v a l le s mä sa mp l io s .

E n

L a C oma rca d e l o s I bo re s t oma s u n omb re d e l r i o I bo r q ue , p a r t iendo d e l C e r ro d e l aB rama c e rca d e G uada lupe , v a a

l a p ro longac iön

s ep ten t r iona l

d e l

a n t ic l ino r io

d e

R ob ledo l lano a bundan l o s a f lo ram ien to s d e r ocas c a rbona tada s d e e dad p recämb r ica y g dne s i s v i ncu lada a

v e r te r s u s a gua s a l r i o T a jo . E l r e l ieve d e l a c oma rca e s

c r ec im ien to s d e ma l la s d e a l ga s e n z ona s d e p l a taf o rma s ome ra a li g ua l q ue e n e la n t ic l ina l d e I bo r . A s im i smo , l a

b a s tan te a cc iden tado : a lS u r l a s c umb re s s upe ran l o s 1 200 m d e a l tu ra y v an d e scend iendo h ac ia e l N , h ac ia l a

mayo r ia d el a sv ece s l aü n ica man if e s tac iön e n e lp a i sa je q ue o r ig ina e l p roce so k ä r s t ico , e s l a a pe r tu ra e s pon tänea d e

d e sembocadu ra d e l I bo r e n e le mba lse d eV a ldeca t ia s , d onde a pena ss upe ran l ac o ta d el o s 7 00 m .

s o cavone s , t a l yc omo o cu r re e n e lt d r rn ino mun ic ipa l d e S e r re jön ( aunque e n l aa c tua l idad n oq ueda r a s t ro d ee i lo sy a q ue h an s i do r e l lenado s ) . L o s i m ico s e j emp lo s d e e ndoka rs t

D e sde e lp un to d e v i s ta g eo lög ico e lr i o l a b ra s u v a l le e n e l A n t ic l ina l d e sven t rado d e G uada lupe Ibo r . E l a r ra sam ien to q ue d s te s uf r iö h a p e rm i t ido q ue a f lo ren l o s ma te r ia le s p reo rdov ic icos d e c a räc te r d e t ri t ic o y d e le zn a b le , f undamen ta lmen te p i za r ra s y gauvaca s p recämb r ica s y

q ue s eh an l o ca l izado s on l a sp eque f ia s ei n ac t iva sc ueva s d e l R epub l icano y d e l a Z o r ra e n e l t d rm ino mun ic ipa l d e R omango rdo ( F igu ra 2 ) .

c ämb r ica s . L a s c ue rda s q ue l oe nma rcan ( s ie r ra s d e V ie ja s , R on tomez , P o r r ina s , R u l lo , G a l lega , e t c . )e s tän f o rmada sp o r l o sf a ra l lone sd ec ua rc i ta sd e lA ren ing ( c ua rc i ta a rmo r icana ) , q ue f o rman p a r te d e l o s f l anco s d e s i nc l ina le s c o lgado s ( V ie ja sa lO e s te yG uada r ranque a lE s te ) .

4 . 2 CUEVA DE CASTARAR DE I BOR

No rma lmen te a m ed ia a l tu ra , e n t re e l f o ndo d e v a l le y l o s

b e l leza d e e spe leo tema sq ue c on t iene . S ep od r ia d ec i r q ue s u c o lecc iön d e e xcdn t r ica s e n a ragon i to l ac o loca al aa l tu ra d e

E s ta c ueva e se l me jo r e j emp lo d e l az ona d e sde e lp un to d e v i s ta e spe leo lög ico p o r l ai mp re s ionan te c an t idad , v a r iedad y

c r e s tone s c ua rc i t ico s , a pa recen a f lo ram ien to s c a lcä reo s ( que s ed a tan e n e lV end iense S upe r io r ye n e lC ämb r ico Med io ) i n te rca lado s e n l as e r ie p reo rdov ic ica ( o c omp le jo e squ is to g rauväqu ico ) . L a e s t ruc tu ra e s t roma to l i t ica y d e ma l la s d e a l ga sr e lac iona l ag dne s is d e e s to s s ed imen to s c on u n med io ma rea l . E s to s a f lo ram ien to s e n n ingün c a so p re sen tan u na g ran e n t idad , n i l egan a p roduc i r r e l ieve s i r npo r tan te s ;

l a s me jo re sc av idade se spa r io la s . S el o ca l iza e n l ah o ja n °6 81 d e l mapa t o pog räf ico d e l S e rv ic io G eog räf i co d e l E jd rc i to . D e scub ie r ta e n 1 967 ac onsecuenc ia d e u n h und im ien to q ue a b r iö l ab o ca a c tua l e n l a ma rgen d e recha d e l a r royo d e l o s L aga re s , a f luen te d e l I bo r . Un p eque f io ye s t recho p ozo q ue

S in e mba rgo e s to s ma te r ia le ss ir e su l tan i n te re san te sd e sde e l

a caba e n r ampa c onduce a t i n te r io r d e l ac av idad q ue s e d e sa r ro l la e n u n l e n te jön c a lcä reo , p räc t icamen te d e sapa rec ido c omo c on secuenc ia d e l p roce so d e d i so luc iön , d et a l mane ra q ue at e cho a f lo ran p rofu samen te p i za r ra s t a n

p un to d ev i s ta e conöm ico ; p a ra R o sa r io E nc ina s c ons t i tuyen " una d e l a s p r inc ipa le s a rea s d e i n te rd s t d cn ico d e l a

f r ac tu rada s q ue s e o b se rvan d e sp rend im ien to s al ol a rgo d e t oda l ac ueva ( F igu ra 3 ) .

n o rma lmen te s e l im i tan a d e s taca r p o s i t ivo se n l a sl a de ra s .

c on s uave s r e sa l te s

p rov inc ia d e C äce re s" , e n l a q ue f tmdamen ta lmen te s e e xp lo tan l a s d o lom ia s r i ca s e n magne s io ( c i ta o cho e xp lo tac ione s ) yl a s magne s i ta s q ue , a unque n o s on d e g ran c a l idad , r e su l tan ü t i le s p a ra l o s s e c to re s q u im ico -f ab r i l , c ons t rucc iön ys i de rü rg ico ,c omo r e f rac ta r io s( Enc ina s , M .R . , 1 996 ) . E s ta s r oca s n o e s tän muy k a r s t if icada s e n g ene ra l , a l meno s n o d e u na mane ra s i gn if ica t iva , a unque s e a p rec ian e n e l e x te r io r a l guno s i nd ic io s , mä s o meno s i mpo r tan te s , d e p roce so s d e d i so luc iön t a le s c omo l ap iace s i n c ip ien te s y f undamen ta lmen te h o r izon te s a r c i l lo so s , r e su l tado d e l a d eca lc if icac iön d e l a sa r c i l la s . D e sde e l p un to d e v i s ta e ndokä r s t ico , p redom inan l a s c av idade s p eque i la s , i n ac t iva s oc on muy e s ca sa a c t iv idad y

F i gu ra 3

t a n mod if icada s p o r e lh omb re , f undamen ta lmen te d eb ido a 6

L abenn to E s le

C a s taf i ar d el b or

C o o r d e n a d a sU . T .M

F i gu ra 4

7

R e sa l te oe scarpe

C o lada s yc a l c i f i cat ion

B logues g randes

0 T 0

C UE V AD EC ASTANAR D EI BOR

S a la d e L as P lanchas

S a la d e L os L agos

r n e e

e t e

E s ta c av idad t i ene u n r e co r r ido p räc t icamen te h o r izon ta l , c on u n ü n ico p i so d e a spec to l i ge ramen te l a be r in t ico y ,e n g ene ra l e s ca sa a l tu ra ( F igu ra 4 ) . E s u na c ueva a c t iva ymuy f r äg i l , t a n to p o r l o s d e sp rend i rn ien to s a n te s r e ser iado s c omo p o r l a s c a rac te r is t ica s d e s u s d epö s i to s l i toqu im ico s ( F igu ra 5 ) .

F i gu ra 6

Aa mbo sl a do sd ee s ta g a le r ia s a len o t ra sd o sp e rpend icu la re s ae la q ue p a recen t e ne ru n o r igen a r t if ic ia l ( F igu ra 7 ) . S i e l i n te re s e spe leo lög ico d e e s ta c av idad p uede r e su l ta r e s ca so , n o s ucede l om i smo c on s u i n te re s a rqueo lög ico . E n s ui n te r io r s ep uede o b se rva ru n p equer io p ane l c on g r abado s d e a n ima le s d e c l a ra f i l iac iön p a leo l i t ica ( Co l lado yR ipo l l , 1 996 ) ( F igu ra 8 ) . E s te s ee ncuen t ra e n l az ona c en t ra l d e u na c o lada c a lc i t ica

F ig u ra 5

s i tuada e n l ap a r te d e recha d e l ag a le r ia p r inc ipa l , au no s 1 5 m d e l ae n t rada y a u na a l tu ra d e 0 , 90 m . d e sde e ln ive l a c tua l d e l s ue lo , e n u na z ona d onde s ep roduce u n a cu sado e s t recham ien to d e l ac av idad , l oq ue h ad if icu l tado l a st a rea s al ah o ra d ed ocumen ta r l o s g rabado s .

4 . 3 CUEVA DE MINA DE I BOR E s tä s i tuada e n e lt e rm ino mun ic ipa l d eC a s ta t ia r d e I bo r , a l NO d e l ap ob lac iön e n l a ma rgen d e recha d e l r i o I bo r . S e a ccede a e l la a t r av e s d e u na p i s ta q ue p a r te

S e o b se rva q ue l a s f i gu ra s h an s i do r e a l izada s med ian te u n g rabado muy f i no yl i nea l d e s ecc iön e n " U" o " 'V " . E lh echo d e q ue l o s t r azo s s e e ncuen t ren t o ta lmen te p a t inado s y r e cub ie r to sp o r f i na c apa c a lc i t ica ,u n ido as u sc a rac te re s e s t i l is t ico s , p a rece c onf i r rna r l a a n t igüedad d e l a s r ep re sen tac ione s .

a p rox imadamen te d e l k i löme t ro d o s d e l a c a r re te ra d e C a s ta r ia r d e I bo r aR ob ledo l lano p a ra c on t inua r e n p a ra le lo c on e lr i o h a s ta l ega rp räc t icamen te a lf a ra l lön r oco so e n e l q ue s eu b ica l ac ueva . S e l o ca l iza e n l ah o ja n °6 81 d e l mapa t opog räf ico E . 1 : 50 .000 d e l S e rv ic io G eog räf ico d e l E je rc i to .

S on i m t o ta l d e s i e te mo t ivo s , z oomo rf o s , i n comp le to s e n t odo s l o s c a so s , a demä s d e ‚ ma s e r ie d e t r azo s i ndef in ib le s

E s ta c av idad t i ene u n d e sa r ro l lo muy p eque r io y e s ca sa v a r iedad y c an t idad d e e spe leo tema s , r educ iendo se e s to s a a lguna c o lada yp i so l i to s . S u b oca , q ue s ea b re au no s 1 5 m

q ue s ed i s t r ibuyen p o rt oda l as upe rf ic ie d e l p ane l . R ep re sen tac iön 1

s ob re e l c u r so d e l r i o I bo r c on o r ien tac iön O e s te , e s taba p räc t icamen te c o lma ta la p o r p i ed ra s e mpa s tada s e n u na ma t r iz a r c i l lo sa , p o r l oq ue , c uando s ei n ic ia ron l o s t r aba jo s e n e l la , s ea g randö ys ep ro teg iö c on u na p uer ta m e tä l ica .

P rö tomo s d e c e rv ido o r ien tado a l a d e recha e n p o s ic iön h o r izon ta l . L a f i gu ra s e i n ic ia c on l al i ne a d e l c ue l lo , l a q u i jada r e sue l ta c on i m t r azo h o r izon ta l , e l mo r ro d e f o rma s ub t r iangu la r yl at e s tuz q ue n o p re sen ta l ap ro tube ranc ia

L a c ueva p ro s igue at r ave s d e u na g a le r ia d e s e cc iön o j iva l ,

o cu la r ys e p ro longa h a s ta l a p a r te s upe r io r d e l ac abeza ,

b a s tan te c o lma tada d e d epö s i to s a r c i l lo so s ( F igu ra 6 ) , q ue h ac ia l ae n t rada t i ene 1 , 5md ea nchu ra yo t ro t an to d e a l tu ra max ima , c on u na o r ien tac iön 0 /E , yc uando au no s 5m g i ra

d onde s eh a r ep re sen tado l ac o rnamen ta d e l a n ima l c on u na g ran s imp l ic idad , med ian te i m h az d e t r azo s muy d e sa r ro l lado s p rac t icado s e n ä ngu lo y c onve rgen te s e n l a z ona i n f e r io r . E n l ap a r te p o s te r io rd el a sa s tas s ea p rec ia u na

au na p o s ic iön NO /SE , s e v a e s t rechando e n f o rma d e e mbudo h a s ta a l canza r u no s 5 0 c m d e a nchu ra , ya caba

l i nea l i ge ramen te c u rva q ue r ep re sen ta l ao r e ja , d e sde d onde a r ranca u n ü n ico t r azo q ue d ef ine l ap ar te c e rv ico d o r sa l d e

d e sembo cando e n u na s a la p räc t ica rnen te c o Lma tada ac au sa d e f e nömeno sd ei n ca s iön .

e s ta f i gu ra , q ue d e sapa rece s i n c omp le tar s ut o ta l d e sa r ro l lo ( F igu ra 9 ) .

8

C UE V AD EL AM INA

S ECC IONES

F igu ra 7

9

B loques g randes

e i re g 4 =7 1

R e sa l te oe scarpe

C o l a d a s yc a l c i f i c a c i o n e s

B loques y p iedras

C a s tada rd eI b o r

f = t , • —

8

L O

7 1-

C O

2 1

0

..

0

20 cm

F i gu ra 8 . -C a lco d el o sG rabado sd el ac uev ad eM ina d eT h o r

1 0

e le x t remo . A l i gua l q ue e lc e rv ido a n te r io r , e s te e qu ido e s tä r e a l izado c on u n t r azo l i nea l e n " U" y e s casamen te l ega a s upe ra r e lm i l ime t ro e n a nchu ra o e n p rofund idad ( F igu ra 10 ) .

R ep re sen tac iön 3 S upe rpue s ta a l a f i gu ra a n te r io r s e d i spone u na n ueva r ep re sen tac iön p a rc ia l d e u n p rö tomo s d e c ua c i rüpedo m i rando h ac ia l a i z qu ie rda . L a c urva c e rv ico d o r sa l e s tä i n comp le ta , c omenzando a l a a l tu ra d e l c ue l lo y s ub iendo p räc t icamen te d e sde l ac r uz h a s ta l al i nea c e rv ico d o r sa l , q ue n o s e r e p re sen ta , p a ra r ema ta r e n u na o r e ja l o bu lada , e n p o s ic iön v e r t ica l yl i ge ramen te i n c l inada h ac ia a t rä s , q ue e s mä s e s t recha e n l az ona d e c on tac t° c on l ac abeza q ue e n e l e x t remo d i s ta l . D e sde l ao re ja d e sc iende u nt r azo p rof undo y l i ge ramen te a bombado q ue ma rca l a f r en te y e l mo r ro , r e sue l to c on f o rma s ub rec tangu la r . C omo e n l a f i gu ra a n te r io r , p a rece q ue e s ta l i ge ra i n f lex iön d e l af r en te p od r ia r e sponde r a lg lobo o cu la r , c uyo o j o c i rcu la r p a rece , e n e s ta f i gu ra , q ue e s tä r ep resen tado p o r u n l e ve p ique teado muy f i no . L a c ab eza s e c omp lemen ta c on u na mand ibu la n o e xce s ivamen te s e f ia lada , q ue p ene t ra l i ge ramen te h ac ia e l i n te r io r d e l a m isma . Q ue remo s d e s taca r e l e spec ia l a p rovecham ien to d e l ar oca s opo r te p a r d a r v o lumen ae s ta c abeza . T oda l a p ar te i n te r io r d e l a mand ibu la s e s i tüa e ng lobando u na p eque i ia p ro tube ranc ia , l oq ue i n c ide e n e l f a c to r b id imens iona l yh ab i l idad d e l a r t i s ta p a ra a p rove cha r e s ta s upe rf ic ie a lc onf igu ra r l ac abeza d e e s te a n ima l . D e sde a qu i p a r te l a i n c is ion q ue r e p re sen ta e l c ue l lo , a l go f l ex ionado h ac ia e l i n te r io r , s i n q ue p odamo s p en sa r q ue

F igu ra 9

R ep re sen tac iön 2 R ep re sen tac iön i n comp le ta d ee qu ido e n p o s ic iön h o r izon ta l d i spue s to h ac ia l a i z qu ie rda . S i tuado i nmed ia tamen te p o r d eba jo d el af i gu ra a n te r io r , e lg rabado c om ienza e n l ac u rva c e rv ico d o r sa l al aa l tu ra d e l c ue l lo , s i n r e p re sen tac iön d e l a c r ine ra . L a l i nea d e sapa rece b a jo l ac o lada , p a ra v o lve r as e r r e tomada e n l a f r en te , q ue s e n o s mue s t ra l i ge ramen te a bombada , a li gua l q ue l at e s tuz , d onde v ue lve ad e sapa rece r s i n h abe r c omp le tado e l mo r ro , q ue s ei n s inüa . E l g rabado c on t inüa e n l aq u i jada , muy p oco ma rcada e n e s ta z ona , y d e sde e l la a r ranca l a l i nea d e l c ue l lo , muy a l a rgado , p a ra p ro longa r se e n e lp echo , q ue d e ja p a so a l a s e x t re tn idade s

h ub ie ra t en ido e x t rem idades . E l s urco d if iere t i po lög icamen te d e l a s d o s f i gu ra s a n te r io re s , s i endo u n ü n ico t r azo l i nea l d e s e cc iön e n " V" , muy f i no e n c uan to a a nchu ra , a unque mä s ma rcado e n p rof und idad , l o q ue r edunda e n u na f ä c i l o b se rvac iön d e l af i gu ra 1 .

F igu ra 1 0

F igu ra 1

d e lan te ra s ,d onde s en o s mue s t ra u na s o la p a ta r e sue l ta e nu n t r azo d ob le c onve rgen te e n ä ngu lo , q ue n ol ega aj un ta r se e n

E n c uan to al ai d en t if icac iön z oo lög ica , p od r ia t r a ta r se d ei m o so . E n e s to s a n ima le s e l mono a pa rece p royec tado h ac ia 1

p od r ia h abe r a dop tado e lv i en t re d e e s te a n ima l . S e t r a ta r ia p o s ib lemen te , d e u n n uevo e j emp lo d e d qu ido . P a ra s u r ea l izac iön s eh a e mp leado u n g rabado ü n ico d e t i po l i nea l e n " U" , f i no yd e e s ca s is i rna p rof imd idad , l oq ue d if icu l ta s u

a de lan te c uando s on p eque f io s , d ändo le s u n a spec to p rogna to , q ue e n l a madurez s e r edondea a l a umen ta r l a p i los idad g ene ra l d e l ac abeza ye lc uerpo . P o r o t ra p a r te , l a o r e ja ( r edondeada ) , t amb idn s i gue e le squema d e e s te t i po d e

o b se rvac iön S in o e sc on u na a decuada i l um inac iön ( F igu ra 1 3 ) .

r ep resen tac ione s( F igu ra 1 2 ) .

R ep re sen tac iön 5 R ep re sen tac iön d e l o s c ua r to s t r a se ro s d e u n c uad rüpedo o r ien tado h ac ia l ai z qu ie rda . L a i n c i s ion muy f i na ys ome ra c on q ue h a s i do e j ecu tada l af i gu ra ye lh echo d e e s ta r muy p e rd ida b a jo l ac o lada c a lc i t ica , d if icu l tan e n g ran m ed ida s u v i s iön c omp le ta ( F igu ra 1 4 ) .

F igu ra 1 2

R ep re sen tac iön 4 D en t ro d e l a f i gu ra a n te r io r , al a a l tu ra d e s u c ue l lo , s e l o ca l izan r e s to s muy f r agmen tados d e u n n uevo a n ima l , p räc t icamen te p e rd ido . E s tä o r ien tado a l a d e recha ,

F igu ra 1 4

c onse rvändo se ü n icamen te l o sc ua r to st r a se ro s . E lg rabado s e i n ic ia e n l a g rupa , u n t a n to a ngu losa , p ro longändo se a c on t inuac iön e l a nca y l a e x t rem idad t r a se ra , r e sue l ta d e f o rma c a s i r e c tangu la r . E l a spec to g ene ra l d e l ap a ta d a l a

R ep re sen tac iön 6

s ensac iön d e s e r muy b reve y e s ta r i n comp le ta , o bv iando d e ta l le s e spec if ico s c omo p ueden s e r l o s c a sco s . L a p a r te i nf e r io r d e l a p a ta s e h a s o luc ionado c on u n t r azo p e rpend icu la r q ue c i e r ra e la pd r id ice y ,d e sde a qu i , c on t inüa

E n l ap ar te i n f e r io r i zqu ie rda d e l p ane l s eh a l o ca l izado e s ta o t ra f i gu ra q ue r ep re sen ta u n a n ima l a cdf a lo , p o s ib lemen te u n d qu ido , o r ien tado a l ai z qu ie rda e n p o s ic iön h o r izon ta l , r e sue l to med ian te d o s l i nea s g rabada s i ndepend ien te s . L a s upe r io r s ei n ic ia al aa l tu ra d e ld o r so ,p a ra s ub i r l i ge ramen te p o r e nc ima d el ac ruz ma rcando l az ona d e l c ue l lo s i ne l mä s

u n t r azo l i ge ramen te c urvado p a ra i nd ica r l ac u rva v en t ra l.

l e ve a t isbo d ei n ten ta r mo s t ra r l ac r ine ra d e l a n ima l . E lt r azo i n f e r io r s er e toma e n l az ona b a ja d e l c ue l lo , d e sde d onde v a d e sc r ib iendo u na c u rva q ue ma rca l a l i nea d e l p echo , q ue d e semboca e n l a p a ta d e lan te ra , r e sue l ta i gua lmen te c on s endo s s u rco s c onve rgen te s . L a e x t rem idad e s tä c e r rada e n ä ngu lo p o r l ap a r te i n f e r io r yc on i nd icac iön d e u n d e sp iece q ue h emo s i d en t if icado c omo u n p o s ib le c a sco . L a i nf lex iön h ac ia l ad e recha d e l t r azo i n te r io r d e l ap a ta p a rece q ue re r f i gu ra r e l i n ic io d e l a l i nea v en t ra l , p un to d s te e n q ue d e sapa rece l a r ep re sen tac iön . E l t r azo e mp leado e n s u r e a l izac iön e sü n ico yd et i po l i nea l e n " U" , l i ge ramen te mä s a ncho q ue e ld e l a s a n te r io re s f i gu ra s , p e ro d e muy e sca sa p rof und idad ( F igu ra 1 5 ) . F i gu ra 1 3 E l a r ranque d e e s ta n o s d a u na i d ea d e l a i n f lex iön q ue 1 2

E lr epe r to r io f i gu ra t ivo d e l ac ueva d e l aM ina d e I bo r , s i gue l a c o r r ien te i c onog-r ä f ica d e l a s e s tac io ne s c on man if e s tac ione s d e a r te p a leo l i t ico d e l a z ona e x t racan tab r ica . L a f a una r ep re sen tada , f undamen ta lmen te c aba l lo s y c i e rvo s , i n c luye , s i n e mba rgo , u n a n ima l e s casamen te r ep re sen tado e n e la r te c ua te rna r io c omo e s e l o so . E n l a P en insu la s on b a s tan te e scasas l a s r e p re sen tac ione s d eü r s ido s , l im i tändo se al ap a re ja d eE ka in ( Gu ipuzcoa ) ( A l tuna y Ape l lan iz , 1 978 ) , e ld e l ac ueva d e S an t imam i t ie ( V izcaya ) ( Ape l lan iz , 1 992 ) , Y en ta l a P e r ra ( V izcaya ) y ,y a e n C an tab r ia , e ld e l ac ueva d e l a s Moneda s ( R ipo l l , 1 955 ) .

4 . 4 ZONA DE LAS VENERAS E s tä s i tuada a l NE d e l t d rm ino mun ic ipa l d e C amp i l lo d e D e le i to sa , e n l a ma rgen d e recha d e l a r royo d e l C a s t i l lo . S e a ccede a e l la at r avd s d e u na p i s ta q ue s a le a l ai z qu ie rda , a p rox imadamen te e n e l Km 6 ,d e l ac a r re te ra q ue v a d e sde Me sa sd eI bo r aV a ldeca i la s d e T a jo . S el o ca l iza e nl ah o ja n ° 6 52 ( J a ra ice jo )d e l mapa t o pog räf ico E . 1 : 50 .000 d e l S e rv ic io G eog räf ico d e l E jd rc i to .

F i gu ra 1 5

R ep re sen tac iön 7

P e r tenece a lc e jo c a l izo q ue s i gu iendo l ad i recc iön NO /SE s e e x t iende , d e f o rma mä s o m eno s i n te rm i ten te , d esde A lma raz h a s ta N ava lv i l la rd eI bo r , c ruzando e lr i oT a jo .

P eque t ia r e p re sen tac iön d e c drv ido d i spue s to h ac ia l a i z qu ie rda , s i tuado e n e le x t remo d e recho yc en t ra l d e l p ane l , d en t ro d eu na a cana ladu ra d el ac o lada , q ue e n e s ta z ona e s tä mä s a c t iva , l o q ue p rovoca q ue l a f i gu ra e s td b a s tan te p e rd ida . S ed i s t ingue l ac abeza , d e f o rma s ub t r iangu la r , c on e l mo r ro r e dondeado , p ro longändo se c on e lm ismo t r azo l a

E s ta z ona p re sen ta n ume ro sa s c av idade s , e n s u mayo r ia d e o r igen a n t röp ico , oe n c ua lqu ie r c a so mod if icada s p o r e l h omb re , r e su l tado d e l ab ü squeda d e mena sd em ine ra le s .

l i nea d e lp e cho . E n l ap a r te s upe r io rs ea p rec ia c on d if icu l tad e l a s ta e n p o s ic iön v e r t ica l , d e l a q ue s a le u na i n c is ion p e rpend icu la r b reve , p o s ib lemen te l al u chade ra , d eb ido as u p o s ic iön b a ja y p royec tada h ac ia a d e lan te . E l r e s to d e l a f i gu ra n os ed i s t ingue ; e n p a r te , p o rque s et r a ta d e u na z ona ma rg ina ld e lp ane l d eco rado ( F igu ra 1 6 ) .

E n g ene ra l s ep od r ia d ec i r q ue l a s c av idade s s on d ep eque r io r e co r r ido , c on p o ten te ss ed imen to sa r c i l lo so s , q ue e n a lguno s c aso s h acen p e l ig ro sa l ae xp lo rac iön , y a q ue s e d e r rumban ( f igu ra 1 7 ) . D e t o da s l a s v i s i tada s s o lo s e h a t opog raf iado u na q ue p re sen ta s i gno s d e u na i n c ip ien te a c t iv idad k ä r s t ica ( f igu ra 1 8 ) .

F i gu ra 1 7

F i gu r a 1 6

1 3

F igu ra 1 8

1 4

4 . 4 1

i g dp !un is o u !w in

t aA tu a p s 8A 11 13

s ouanhad s anho rg

s ouu tpa tu s anboug-

s upra Xs e mpup t i sa

0

V 3 I dy 1 19V 1Y3 S 3

SVI I3N I3A SY 1

VA393

4 . 5 ZONA DEL CERRO DEL CAST ILLEJO

4 . 6 ZONA DE CASAS EL MANANTiO

S i tuada e n l o s t e rm ino s mun ic ipa le s d e F re snedo so d e I bo r

S e u b ica e n e lt e rm ino mun ic ipa l d e F resnedo so d e I bo r , e n u n c a l izo e xhumado g rac ia s al aa c c iön e r o s iva d e l a r royo Manan t io , q ue d i scw-r ec on l am i sma d i recc iön d e l ac o r r ida c a lcä rea . E s tä s i tuada e n l ah o ja n °6 52 ( J a ra ice jo ) d e l mapa t o pog räf ico E . 1 : 50 .000 d e l S e rv ic io G eog räf ico d e l E je rc i to .

( e n s u m ayo r p a r te ) , a l NNE d e l n üc leo d e p ob lac iön , yd e B ohona ld eI bo r . S el o ca l iza e n l ah o ja n °6 53 ( Va ldeve rde ja ) d e l mapa t o pog räf ico E . 1 : 50 .000 d e lS e rv ic io G eog räf ico d e l E je rc i to . E la cce so a la f lo ram ien to s er e a l iza at r ave sd el ac a r re te ra d e F re snedo so d eI bo r aB ohona ld e I b o r . A p rox imadamen te e n e l Km 2 , al ad e recha d e l ac a r re te ra , a pa rece u na e s t recha y l a rga b anda c a lcä rea , q ue p roduce u n r e l ieve p o s i t ivo e n e l p a i sa je , d enom inado , e n e lp ueb lo , " Ce r ro d e l C a s t i l le jo" , q u e s ee x t iende c on d i recc iön NO /SE , a p rox imadamen te p o r l ac o ta d el o s5 00 m .

S e a ccede ae s ta z ona p o r m ed io d e u na p i s ta q ue s a le a l a d e recha d e l a c a r re te ra q ue u ne F re snedo so d e I bo r c on Va ldeca t ia s d e T a jo , al a a l tu ra d e l C o l lado d e S ancho B a l le s te ro s ; d e sde e l f ondo d e l v a l le s e c on t inüa a p i e , a scend iendo p o r u n mon te c ub ie r to d e ma to r ra l b a jo ( r e tama s , j a ra s yt om i l lo s ) yä rbo le s d i spe rso s ( e nc ina s a cebuche s ya lmend ro s ) , h a s ta p räc t icamen te c u l rn ina r e l a f lo ram ien to , d onde s ea b ren l a s c av idade s.

E n e s te p a ra je s eh an l o ca l izado d o s c av idade s n a tu ra le s d e muy p eque r io r e co r r ido y s i n i n te re s a rqueo lög ico ( F igu ra 1 9 ) :

S e t r a ta d e p eque f ia s c ueva s i n ac t iva s c on g ran a bundanc ia d es ed imen to sa r c i l lo so s yd e r rumbe s , q ue h an s i do u t i l izada s y mod if icada s p o r e lh omb re : h ace t i empo p o r l a bo re s d e m ine r ia ( e n l a s p rox i rn idade s s e e ncuen t ran l a s c an te ras y m ina s d e S an ta I s abe l ) ya c tua lmen te c on l ag anade r ia , y a q ue a l guna s s e u t i l izan e spo räd icamen te c omo r ed i le s ( F igu ra 2 1) .

* Cueva d e l C erro d e l C as t ile jo : E s tä s i tuada e n l ap a r te s upe r io rd e lc e r ro . S et r a ta d eu na p eque r ia s ima d eu no sl i e s m e t ro s d e p rof und idad q ue s e e ncuen t ra p a rc ia lmen te s o te r rada . Ae s ca so s me t ro s , e n e ll a te ra ld e lc o r tado q ue h ay e n s u s p rox im idade s , s e a b re u na v en tana d e muy e s ca so r e co r r ido ,c on o r ien tac iön h ac ia l as ima yq ue p robab lemen te s eu na c on e l la p o rc onduc to sn op rac t icab le s . ( F igu ra 2 0 ) .

Cueva C I 111 : P a rece e xcavada e n a r c i l la s ol imon i ta s , p e ro h ay c a l iza s at e cho . L a b o ca s e a b re a l v a l le d e l a r royo Manan t io . L a g a le r ia p r inc ipa l d e sc iende s uavemen te s i gu iendo l ad i recc iön 15 °E ,y al ai z qu ie rda s ea br eu na g a le r ia a r t if ic ia l , q ue a s c iende h a s ta c onec ta r c on l a s upe rf ic ie ( F igu ra 2 2 ) .

F i gu ra 2 F i gu ra 2 0 C ueva C 1 112 : E s tä s i tuada a u nos 5 0 m a l o e s te d e l a a n te r io r . L a e n t rada e s tä c e r rada p o r u n c e rcado d e p a s to re s

*C ueva d e D a tas d e l R io : E s tä s i tuada au nos 2 00 m e t ro s d el a sc av idade sa n te r io re s . P re sen ta u na l o ng i tud d eu no s 1 0 m e t ro s ys u b o ca e s tä c amu f lada e n t re l a v ege tac iön . E l a cce so s er e a l iza p o ru na r ampa p ronunc iada q ue l ega au na g a le r ia h o r izon ta l e n l aq ue s ed e tec tan s i gno sd e e xcavac iön a r t if ic ia l ;p o s ib lemen te s et r a ta d eu ne nsancham ien to d eu na

q ue f o rma c a s i - u n a mp l io c i rcu lo . N o l ega as e r u na c ueva c on d e sa r ro l lo , s i no q ue e su na e spec ie d e c üpu la , q ue f o rma u n g ran a b r igo , c on u n d e sp lome c en i ta l q ue l o a b re a l e x te r io r , yd e ja u n p eque r io c ono e n e li n te r io r( F igu ra 2 3) .

g a te ra n a tu ra l y a q ue e x i s ten h ue l la s d e d i so luc iön e n e l t e cho . E l s ue lo e sa r eno so y c on a l guna s p i ed ra s d e b o rde s a ngu lo so s . 1 5

VENTANA LATERAL EN EL I V I IS MO CERRO

S ECCIÖN

T i rm ino MU I I I C Ip a l

F r e s n e do s od eI b o r L E YENDA

PLANTA

C 3 1 . 7 ,

13 .

Cory .d e uh ro l

KT Bli nn » y pkbdras

Gr

S

Mi nus. g rand »

C d a d i s ya la rm is t s

L ' U EVA D EL C ERRO D EL C A ST ILLE JO

IESCALA GRÄFICA

°

S ECC IONES Y DETALLES

i

1

2

3M e t ros

n 2 ,

I

2

3

. . . . . e Ma r t . m

'

,

%n ib» Mun ic ipa l

F r e s n e d o so d eI b o r L EYE NDA

PLANTA A

1

Ze i .

Co mm. d e Wye :

j e s

Mu f les g randpa



2

'V ,

3

C ds luya l ciud i na

2 ' ,

P : ('-i • n ,

C UE V AD ED ATAS D EL R IO

E S CA L AG R Ä F I CA

F i gu ra 1 9 1 6

°• =

. 11 j = i Met ro s

A

S ECCIÖN

T irm ino Mun ic ipa l

F r e s n e do s od eI b o r L E YENDA

PLANTA

Z e

e . C urvu• de dye '

e

B loque eyp ied..

B loqt ael grau ed ee

‘ ) .

C o l a da yc a l c i f ic i c i o m ra P o zo

S CA LA G RÄHCA C UE V AD EC ASA SD EL MANANT IO i E

0 1 2 3 4 5 A lm Metros

4

S ECCIÖN

T irm ino Mun ic ipa l

F r e s n e do s od eI b o r L E YE NDA

PLANTA

Curv u d o n tve l B lo

y pIr t hea

B loquee gn endes

C o l a d z syc a l c i f i c a c iar i

S CA IAGRÄ F I CA C I TE V AD EC ASAS D EL MANANT IO I E

F igu ra 2 1 1 7

2

3

4

5

Me tros

F igu ra 2 5

F igu ra 2 3

4 . 7 CUEVA DEL REPUBL ICANO E s tä s i tuada e n e lt e rm ino mun ic ipa l d eR omango rdo , e n e l p a ra je c ono c ido c omo " E l C abezo " , p röx imo a ln üc leo d e p ob lac iön . S ea c cede ae la at r ay& d eu na p i s ta q ue s a le d e l p ueb lo c on d i recc iön O SO h a s ta l ega r a lv a l le d e l a r royo G a rgan ta ; c uando e mp ieza ad i scu r r i r p a ra le la a lc auce d e l r i o , s ea bandona p a ra c r uza r e la r royo ya s cende rp o r l ao t ra ma rgen h a s ta l ega ra la f lo ram ien to . S el o ca l iza e n l ah o ja n ° 6 52 " J a ra ice jo" d e lm apa t o pog räf i co e .1 : 50 .000 d e lS e rv ic io G eog räf i co d e lE ji rc i to . L a c ueva e sd e p equef la s d i tnen s ione s c on u na b o ca g r ande ( F igu ra 2 4 ) q ue c omun ica c on u na s a la -ga le r ia , q ue s i gue u na d i rec c iön m ä s omeno sp a ra le la a le s c a rpe d e l

F igu ra 2 6

4 . 8 CUE VA DE LA ZORRA E s tä s i tuada e n l a s i nmed iac ione s d e l aa n te r io r . T iene d o s b o ca s q ue c onv e rgen i nmed ia tamen te e n u na p eque f ia s a la . D e é s ta p a r t e u na e s t re cha g a te ra q ue a l o s p oco s m e t ro s s e e nsancha y o r ig ina u na p eque f ia s a la d e l aq ue p a r ten t r e s r am if icac ione s , d o s d e e l la s r ä p idamen te s e c onv ie r ten e n i mpene t rab le s yl at e rce ra r eg re sa , m ed ian te u na e s t recha g a te ra , al ae n t rada ( F igu ra 2 8 ) .

F igu ra 2 4

a f io ram ien to ( NO /SE ) ,con u na mo rf o log ia e n e n re jado ( F igu ra 2 5 ) ymuy " supe rf i c ia l" ,s o lo h ay u na p equef ia g a te ra ( F igu ra 2 6 )q ue s ei n t roduce u no sm e t ro sh ac ia e li n te r io rd e l p aque te c a rbona tado , s i gu iendo l ad i re cc iön N 2600 ( F igu ra 2 7 ) . 1 8

s r p en

l aA lu a l p s u runD

s tupa id X s anbo m

s apu t s . t2 s anbo m

P OO M 3 I .M 3 18 3

a d .ma sa oa q uae '

v p u y x 9m pg

CD

I m

F i gu ra 2 8

2 0

S aN0 133aS

) ( NU M V Ia R IV A3 1 19

5 . EL CALER IZO CACERE5 TO

‘ o

L a Me r r i l l& A

Emba lsede Geed , lobe

C äce res 1 452 1

N-5 2 1

d e F uen tes

S ierra

S an ta Ana z 0

R io S a lo r

E lp ue r to d e l as ef io r ina

l o r T o r reo rgaz

F igu ra 2 9

2 1

D e sde e lp un to d ev i s ta e s pe leo lög ico ,C a r lo sC a l le jo h as i do l ap e r sona q ue , h a s ta d onde s a bemo s , m ayo r i n te ri s s eh a t o rnado p o r e l C a le r izo : d u ran te m ä s d e v e in te a f lo s l o e xp lo rö ,l op ro spec tö , l oi n ve s t igö , i n ten tö p r o tege r lo yd a r lo ac ono ce r . E l l ega ac onoce r c i nco c u ev a s , l a s c ua t ro q ue h emo sc i tado yu na d e sapa rec ida : l ac uev ad el aB ece r ra ,q ue v i s i tö yf o tog raf iö e n 1 968 yq ue p o s te r io rmen te d e s apa re ce t a l yc omo 6 1d enunc ia " . .cegada p o r l o s d e r rub io s d e u na i mpo r tan te e xp lo tac iön d e g rava s y a r ena s? . C a l le jo c onc luy e s u i n f o rme s ob re l a s c av idade s d e l C a le r izo d i c iendo q ue " . .de l e s tud io yl ao b se rvac iön d e l t e r reno s e d edu ce q ue e s ta s c ua t ro e s pe lunca s n o s o n on o h an s i do ü n ica s . . ." ( Ca l le jo ,C . , 1 977 ) ,ya unque h a s ta e l momen to n o s eh ayan d e te c tado o t ra sd ec i e r to i n te r6 s -c r eemo st amb i6n q ue , d ada s l a s c a rac te r i s t ica s d e l a s c o noc ida s h a s ta e l momen to , o t ro s m e todo s d e b ü squeda p rop ic ia r ian e l d e scub r im ien to d e n ueva s c av idad e s q u e a mp l ia sen e l p a t r imon io n a tu ra l yp o s ib lemen te p a t r imon ia l d el ac i udad .

5 . 1 BREVE DESCR IPC IÖN GEOLÖGICA Y MORFOLÖG ICA . E l C a le r izo d e C äce re s e s u n e s t re cho h o r izon te d e r o ca s c a rbona tada sq ue ,s i gu iendo l ad i re cc iön NO /SE , s ee x t iend e p o r e ls u r d e l ac i udad . E s tä i n c lu ido e n e ln üc leo d e u na e s t ruc tu ra s i nc l ina l d e e dad p a leozo ica f o rmu la p o r m a te r ia le s s e d imen ta r io s , d e f a c ie s d e t r i t ica y q u im ica , p l egado s yf r ac tu rado sp o rl ao r ogen ia H e rc in ica al o sq ue l a p o s te r io r e r o s ion d i f e renc ia l h a d e jado e n r e sa l te s o b re l a s e r ie p r e cämb r ica d el ap en i l lanu ra T ru j i l lano -Cace re f ia . Mo rf o lög icamen te d e s tacan l a sc ua rc i ta sa rmo r icana sq ue ,a l s e r l a s r o ca s m ä s r e s i s ten te s al o s p roce so s e r o s ivo s , h an q uedado e nr e sa l te s o b re l o sd emä sm a te r ia le s ,d et a lm ane ra q ue b o rdean yd ef inen t o pog räf i camen te e ls i nc l ina l . L a s e r ie e s t ra t ig räf i ca d e l s i nc l ina l s e e x t iende d e sde e l O rdov ic ico I n f e r io r h a s ta e l C a rbon if e ro I n f e r io r , ye s tä c on s t i tu ida f u ndamen ta lmen te p o r u na a l te rnanc ia d e c ua rc i ta s y p i za r ra s , e n t re l a s q ue s e i n c luyen m ino r i ta r iamen te ,a r en i sca s ,a mpe l i ta s yt uf v o lcän ico s .L o s f ö s i le sc on ten ido se nl o sm a te r ia le sc a rbona tado s -c r ino ide s , c o ra la r io s ya l ga s - i n d ican q ue i s to s s ed epo s i ta ron e n u n m a r s ome ro d u ran te e lC a rbon if e ro I n f e r io r . D e sde e lp un to d ev i s ta l i t o lög ico c on s i s ten e nc a l iza s yd o lom ia s ma rmö rea s i n te re s t ra t if i cada s , d e c o lo r g r i s muy e mna sca rado p o r l a a b tmdan t e a r c i l la r o ja d e d e sca lc if i ca c iön r e su l tan te d e l a a c t iv idad k ä r s t ica .

5 . 2 CUE VA DE MALTRAV IESO E s ta c av idad e s tä s i tuada e n l a s a f u .e ra s d e l a c i udad d e C äc e re s , e n l a a vda . d e C e rvan te s ( a n t igua c a r re te ra d e M ia jada s ) . T an to e l la c omo e lr e s to d e l a s d e l C a le r izo s e l o ca l izan e nl ah o ja n °7 04 d e l mapa t o pog räf ico d e lS e rv ic io G eog räf i co d e lE j i rc i to . C omo y a s ed i jo e s ta e sl ac av idad q ue m ä s h a t r a scend ido d eb ido as ug r an i n te r6 sa r queo lög ico ,y aq u ee ne l la h an s i do d ocumen tada sr e p re sen tac ione sp a r ie ta le s yo b je to s mueb le s , a demä sd er e s to sh umano s ya n ima le sq u ed ef inen u na mp l io h o r izon te o cupa c iona lq ue c om ienza e nl a sü l t i r na se t apa sd e l P a leo l i t ico I n f e r io r oh a c om ienzo s d e Med io y c on t i nüa d u ran t e e lP a leo l i t ico S upe r io r , e lN eo l i t ico y l aE dad d e l B ronce .

L a sc a rac te r i s t ica s yd i spo s ic iön d el o sm a t e r ia le sq ue f o rman e ls i nc l ina l , a lo r ien ta r l ae s co r ren t ia h ac ia e li n te r io r d e l a e s t ruc tu ra , p rop ic ian l a k a r s t if i cac iön d e l o s s e d imen to s c a rbona tado sq ue e n6 1a f lo ran , al av ez q ue l o sc onv ie r ten e n u ni mpo r tan te a cu if e ro ( Gu r r ia ,J . L . yS anz ,Y . , 1 979 ) .

S ed e sa r ro l la p r äc t icamen te e ne lc on tac to c on l a sp i za r ra sy s i gue l a d i rec c iön N 130 °E , q ue c o inc id e c on e l e j e d e l s i nc l ina l e n e lq ue s e a l o ja . A c tua lmen te s e e x t iend e al o l a rgo d eu no sc i en to t r e in ta yc i nco m e t ro sl i nea le s ,c on tando c on t o do s l o s c onduc to sp ene t rab le s , yo cupa u na s u perf i c ie a p rox imada d ed o sm i lm e t ro sc uad rado s .

P o r l ot a n to e lp roce so k ä r s t ico h a p rodu c ido f o rma s d e mode lado t a n to e x te rna s c omo i n te rna s . A s i e n e lc a le r izo a pa re cen a bundan te s f o rmac ione s e xokä r s t ica s , c omo l a p iace s yd o l ina s , e n g ene ra l c ub ie r ta s p o r u na a bundan te c apa d e t e r ra ro s sa ;y t amb iin a bun c ian te s f o rmac ione s e ndokä r s t ica s : Ma l t rav ie so , C one ja r , S an ta A na Iy S an ta A na I .

D e sde e lp un to d ev i s ta e s pe leo lög ico l ac ueva n ot i ene g r an c omp l icac iön : c omo y a h emo s d i cho s u t r azado e s p rä c t icamen te u n id i re cc iona l e n u n s o lo n i ve l q ue d i scu r re muy p röx imo al as upe rf i c ie e na l guno sp un to s , at e cho ,s ö lo h ay u n e s pe so r d e r o ca d e c i nco os e i s m e t ro s . E l l amado " p i so s upe r io r " e n e l p ia no t o pog räf i co t i ene u na s d imen s ione s muy r educ ida s ye s tä s i tuado s ob re l ap r ime ra s a la ; s ep uede a c cede r a6 1t a n to at r av 6 sd e6 s ta c omo d e sde u na v en tana s i t uada s o b re l ab oca d e e n t rada al ac av idad . P o r l o t a n to s e p uede d e c i r q ue c on s i s te e n u na g a le r ia s ubho r izon ta l , yq ue p e r iöd icamen te s ee n sancha f o rmando s a la s( "Co lumna s" ," Ch imenea s" ," P in tu ra s" . . . ) ( F igu ra 3 0 ) .

D e sde m ed iado s d e l s i g lo p a sado , c on e ld e scub r im ien to y e xp lo tac iön d el a sm ina sd ef o sf a to s ,e lC a le r izo e su na d el a s a r ea s p r ef e ren te s d e e xpan s iön d e l ac i udad ( Gömez , D . , 1 978 ) . E l C a le r izo c a ce re f io h a s i do e xp lo tado d e sde l a a n t ig i iedad : h a l egado a t e ne r a b ie r ta s m ä s d e t r e in ta c an te ra sa unque e nl aa c tua l idad s o lo q u eden t r e sa c t iva s -y s ua cu if e ro b a s taba p a ra a ba s tece r al ac i udad . E l p rog re s ivo a bandono d e l a s e xp lo tac ione s ,j un to c on l o s p rob lema sg eo t6cn ico s ,p rovocado st a n to p o r l a s a c t iv idade s e x t rac t iva sc omo p o rl o sp r oc e so sk ä r s t ico s ,h an s i do l ac au sa d e q ue a mp l io s s e c to re s d e l C a le r izo s e h ayan v i s ta s ome t ido s au np rog re s ivo d e te r io ro p a i sa j i s t ico ya mb ien ta l ( G i l ,J .yE nc ina sM .R . , 1 992 ) .

2 2

a f ro s s e sen ta , p a ra f a c i l i ta r l o s t r aba jo s d e e xp lo rac iön y p ro specc iön a rqueo lög ica , s er eba jö p a r te d e l s ue lo , c r eando u n c o r redo r al o l a rgo d e t o da l a c ueva , a c tuando s ob re e spe leo tema s c uando f ue p rec iso y , n a tu ra lmen te , r emov iendo l o sd epö s i to s mecän ico s( F igu ra 3 2 ) .

F i gu ra 3 0

L a e n t rada a c tua l e s l o q ue q ueda d e u na a n t igua s a la , e xhumada yp a rc ia lmen te d e s t ru ida ac on secuenc ia d e u na s v o ladu ra s q ue p re tend ian h ace r a vanza ru n f r en te d e c an te ra ( F igu ra 3 1) . P o r e s te mo t ivo s e d e scono ce d önde p ud ie ra h abe r e s tado l a e n t rada n a tu ra l ( o e n t rada s ) ; a unque s e a pun tan d o s p o s ib i l idade s , b i en e n l a z ona y a d e s t ru ida c e rca d el aa c tua l -b i en a lo t ro l a do d e l ac ueva s if i na lmen te e s ta c on t inua se t r a s e lc ono d e d eyecc iön . E n c ua lqu ie r c a so h ab r ian e s t ado mucho t i empo s e l lada sp o rs e d imen to s ,y aq u e n o h ay r e f e renc ia a lguna d e e s ta c ueva a n te s d e l o s a r lo s c i ncuen ta .

F i gu ra 3 2

E l l a rgo p e r iodo d ea bandono s uf r ido p o rl ac ueva p a rece q ue h a l egado a s u f i n ya c tua lmen te , d e sde q ue s e i n ic iö e l p roce so d e p ro tecc iön , s eo b se rvan e n e l la s i gno s e v iden te s d e r e cupe rac iön c omo , p o r e j emp lo , e l a t unen to d e l a h tunedad r e la t iva q ue t a n i mpo r tan te e st a n to p a ra l ap rop ia c av idad c omo p a ra e lp a t r imon io q ue e n e la s ea l be rga . P o r l ag ran i mpo r tanc ia a rqueo lög ica q ue r ev is te e s ta c ueva s u l e van tam ien to t opog räf i co s er e a l izö c on s uma p rec i s ion . P a ra l at oma d e d a to s s e e mp leö u n m e todo m ix to : p o r u n l a do e n l a s s a la s s eu t i l izö u na e s tac iön t o ta l , ye n z ona s d e c onex iön o d if ic i l a cce so b rü ju la , c l inöme t ro , j a lone s , d i s tanc iöme t ro d e i n f ra r ro jo s y c i n ta md t r ica . P a ra e l l e van tam ien to d e l p i ano s e h an t o rnado mä s d e t r e sc ien to s p un to s ( p re s tando e spec ia l a t enc iön al a s s a la s c on p re senc ia d e r e s to s a rqueo lög ico s ) , d i ec inueve e s tac ione s , mü l t ip le s c roqu is d es e cc ione s , e t c . l oq ue n o sh ap e rm i t ido o b tene ri m p i ano b a s tan te d e ta l lado , c on c u rva s d e n ive l c ada t e rc io d e me t ro , s i tuando e lc e ro e n l ae n t rada al ac ueva . A s im i smo s e s i tuö u n p un to f i jo e n l as a la d el a s C h imenea s c on e lf i n d e p ode rr e a l iza r e n o t ro momen to n ueva st oma sd ed a to s ,p o rs i f u e se n ece sa r io r e a l iza r u na n ueva t o pog raf ia mä s d e ta l lada

F i gu ra 3 1

( F igu ra 3 3 ) . L o s c onduc to s k ä r s t ico s e s tän p a rc ia lmen te c o lma tado s p o r r e l leno sm ecän ico s , d eo r igen t a n to a u töc tono c omo a l öc tono , a s i c omo p o r f e nömeno s d e i n ca s iön , e n t re l o s q u e d e s tacan l o s d e l a s a la f i na l c on d o s g rande s c ono s d e d eyecc iön , e l U l t imo d e l o s c ua le s l ac i ega . L o s r e l leno s q u im ico s n o h an

T amb ien s e r ea l izö u n i t i ne ra r io e x te r io r al ac ueva , p a ra p ode r c uan t if ica r e le spe so r d er o ca c a lcä rea q ue e x i s te s ob re e l la . E s t ima rno s q ue d i cho e spe so r e s s upe r io r al o s c i nco m e t ro s e n e lp un to mä s d e sf avo rab le , s a lvo o quedade s n o v i s ib le s .

p roduc ido f o rma s n o tab le s , r educ iendo se e s to s ac o lada s p a r ie ta le s ye s ta lagm i t ica s , e s ta lac t i ta s , p i so l i to s , m ic rogou r s y a l guna s c o lumna s . L a a c t iv idad k ä r s t ica , a unque n o i n tensa , c on t inua . L a a cc iön a n t röp ica h as i do muy a cu sada e ne s ta c av idad , l o s t r aba jo s q ue p rovoca ron s u d e scub r im ien to s i gu ie ron

C on o b je to d en o d af ra r l ac av idad s es u s t i tuyö l at r ad ic iona l i l um inac iön med ian te c a rbu ro , p o r i l um inac iön e l ec t r ica , t a n to i nd iv idua lmen te med ian te e lu so d e f r on ta le s , c omo a mayo r e s ca la p o r med io d e f o co s c one c tado s ai m g Tupo e l ec t rögeno s i tuado e n e le x te r io r .

r e a l izändo se d u ran te a l gün t i empo mä s , d e mane ra q ue s e p e rd ie ron p räc t icamen te d o s s a las . P o s te r io rmen te , e n l o s

R e tomando e lp i ano p u ramen te a rqueo lög ico , l a se v idenc ia s 2 3

a i iesaN

s uipa id

s anbo m

s apt ist in s enho m

s a ul a rl jp i e 3 : (s t p r i oj

a d m sa

C u t e .

c e ,

F i gu ra 3

2 4

S aN 10 1333S A VIN VId

d eo cupac iön mä sa n t igua e n l ac ueva s on u na s e r ie d er e s to s f a un i s t ico s q ue a pa rec ie ron f o s i l izado s e n u na a n t igua s a la q ue d e sapa rec iö c on e la vance d e l f r en te d ec an te ra .

E n l a s c ueva s c ono c ida s c on r ep re sen tac ione s d e mano s , d s ta s a pa recen i n te r re lac ionada s c on g rande s c on jun to s a r t i s t ico s . ü n ica r nen te e n Ma l t rav ie so y e n G a rga s ( L 'A r idge , F ranc ia ) e ncon tramos e s te t i po d e r ep re sen tac iones c omo e l emen to p i c tö r ico p r inc ipa l . Aqu i a pa recen a i s lada s ( e n 5p ane le s ) , e n c ompar i ia d e o t ra s

E l c on jun to d e r ep re sen tac ione s g r äf ica s p re sen te s e n Ma l t rav ie so ma rcan e ls i gu ien te momen t° o cupac iona l . Y a h ab ian s i do o b je to d e n ume ro so s e s tud io s ( A lmag ro , 1 960 ) , ( Ca l le jo , 1 962 , 1 970 ) ,( J o rdä , 1 970 ) , ( R ipo l l yMou re , 1 979 ) , ( Sanch id r iän , 1 988 -89 ) , q ue p u s ie ron d e man if ie s to l a e x i s tenc ia d e 3 7 mano s , a lguno s s imbo lo s ( t r iängu lo s , s e rpen t if o rme s , p un to s , b a r ra s yu n p ed if o r rne ) yu n g rabado z oomo rf od ec a räc te rn a tu ra l is ta r ep re sen tando au na c i e rva .

mano s ( e n 6p ane le s ) oa so c iada s ao t ra s r ep re sen tac ione s : t r iängu lo s , s e rpen t if o rme s , p un tuac ione s ( e n 9p ane le s ) . L a m ayo r p a r te d e l a s v ece s h an s i do p in tada s e n r o jo y e n n ega t ivo , a unque t amb iin a pa recen p in tada s e n b l anco o

E n l aü l t ima i nve s t igac iön e le mp leo d eu na me todo log ia d e d ocu .men tac iön n o d es t ruc t iva , b a sada f undamen ta lmen te e n l a d o cumen tac iön f o tog räf ica ( c onvenc iona l , u l t rav io le ta e i nf i-a r ro ja ) y l a d ig i ta l izac iön d e l a s i mägene s c on s u p o s te r io r t r a tam ien to i n f o r rnä t ico , h a p er rn i t ido h a s ta e l

n eg ro ya p l icada s c on t d cn ica m ix ta : s er ep re sen ta l a mano e n p o s i t ivo e n u n c o lo r yp o s te r io rmen te , s i n move r l a mano d e l l u ga r , s ea e rog raf ia e n o t ro c o lo rd i f e ren te p a ra o b tene rl a r ep re sen tac iön e nn ega t ivo ( mano s 7 , 8y9d e lp ane l I Ie nl a s a la d el a sP in tu ra s ) . A l a h o ra d e a na l iza r l a b ib l iog raf ia s ob re e l t ema s e d i f e renc ian d o s t i po s d e mano s : l a s c omp le tas on o rma le s y

momen t° l a d ocumen tac iön d e 7 1 m ano s , a demä s d e u na s e r ie d e r e p re sen tac ione s , e n m eno r p ropo rc iön , d e

l a s t r ad ic iona lmen te d enom inada s mu t i lada s , e n l a s q ue f a l tan u no o mä s d edo s . S e h an d e sa r ro l lado n ume ro sa s

z oomo rf o s yf i gu ra s s imbö l ica s ( t r iängu lo s , p un to s , b ar ra s , e t c . ) p in tado s og rabado s , q ue a pa re cen e n l o s d i f e ren te s p ane le s , b i en d e f o rma a i s lada o a soc iado s a o t ra s f i gu rac ione s( R ipo l l ,R ipo 1 1 yC o l lado ,2 000 : e np rensa ) .

h ipö te s i s p a ra e s ta s ü l t ima s q ue i n ten tan e xp l ica r e lp o r q ud d ee s ta s" mu t i lac ione s" . D e e n t re t oda s s ep ueden d e s taca r l a q ue h ab la d e a cc iden tes e n l a s mano s q ue h an s upue s to l a p d rd ida d e a lgün d edo , t amb idn l a q ue c ons ide ra l a p o s ib i l idad d e d egene rac ione s p a to lög ica s p rovocada s p o r e f ec to s d e l a c onsangu ine idad d en t ro d e l g rupo , ol a q ue p ropone l ae x i s tenc ia d e r i tua le s q ue e x ig ian l aa mpu tac iön d e m iemb ro s ol as imp le f l ex ion i n tenc ionada d e a lguno d e l o sd edo s .

T d cn icamen te ,e ne lc on jun to d e man if e s tac ione sa r t is t ica sd e Ma l t rav ie so ,c omo h emo sr e f e r ido a n te r io rmen te , s ec on s ta ta l au t i l izac iön d e p in tu ra yd e g rabado . E l g rabado e sl i nea l , f i no d es e cc iön e n" U" , s egu ro y s i nc o r recc ione s . E np in tu ra s e e mp lean d i f e ren te s p igmen to s , f u nd amen ta lmen te r o jo s ( po s ib lemen te o b ten ido s d e l p rop io s ed imen t° d e l ac ueva )y e n meno rp ropo rc iön b lanco s , ma r rone s yn eg ro s ,t odo se l lo s

E n Ma l t rav ie so , d onde e n c a s i t oda s l a s mano s e s tä a u sen te e ld edo me i i ique , n o c ompa r t imo s , t r a s l o s U l t imo s e s tud io s r e a l izado s , l a t e o r ia d e l a a mpu tac iön d e l d edo me i l ique man ten ida p o r g ran p ar te d el o s i nve s t igado re sp receden te s . Ma sb i en , c omo y a i n tu ia J . L . S anch id r iän , h ay q ue h ab las d e o cu l tac iön i n tenc ionada d e e s te m iemb ro ( Sanch id r iän , 1 988 /89 : 1 28 ) .

a p l icado s d i rec tamen te c on l o s d edo s , c on l as upe rf ic ie d e l a mano ( e ne lc a so d el a s mano se np o s i t ivo ) , omed ian te e lu so d e a l gün e l emen to q ue p e rm i te t ampona r oa e rog raf ia r e l p i gmen t° p a ra o b tene re lc on to rno d el a s mano se nn ega t ivo . E s ta s ü l t ima s s on e lt ema b ä s ico e n e s ta c av idad , p ue s s e e ncuen t ran e n 2 0 d e l o s 2 9 p ane le s d ocumen tado s y

L a a p l icac iön d e i l um inac iön f u e ra d e l e spec t ro v i s ib le

r e pa r t ida s p o r t oda l a c av idad , e xcep t ( ) e n l a s a la d e l a s C h imenea s , c on u na c oncen t rac iön max ima e n l a z ona c en t ra l , s a la d e l a s P in tu ra s , q ue r eüne 9 p ane le s c on 3 8 mano s i d en t if icab le s( F igu ra 3 4 ) .

( r ad iac ione s u l t rav io le ta s e i n f ra r ro ja s ) h a p e rm i t ido c omp roba r e n a l guna s d e e l la s q ue e lc on to rno d e l a mano f u e s i lue teado e n te ro , yp o s te r io rmen te s e p roced iö a l a o cu l tac iön d e l d edo me t i ique med ian te u na c apa d e l m i smo p igmen to u sado p a ra e la e rog raf iado d e l a mano . E s te h echo e s muy e v iden te e n v a r ia s mano s , e spec ia lmen te e n l a n üme ro 2 2 , l o ca l izada e n e l p ane l I V d e l a S a la d e l a s P in tu ra s , d onde s e a p re c ia c l a ramen te e l i n ic io d e l d edo m e i l ique y l as i lue ta mä s b o r ro sa d e l r e s to d e l d edo o cu l ta p o r l ap in tu ra d e l m ismo c o lo r . E s ta c omp robac iön d e l a o cu l tac iön i n tenc iona l d e l d edo m e t i ique n o s i n t roduce u na n ueva v a r iab le q ue h ab rä q ue e s tud ia r mä se x tensamen te , n o s o lo r e f e r ida ae s ta c av idad , s i no t amb idn al a sr e s tan te s . A demä s

d e

l a s

r ep re sen tac iones ,

mano s

h an

s i do

d ocumen tada s

o t ra s

y a s e an g rabada s op in tada s , u na s d e

c a räc te r n a tu ra l is ta ( f igu ra s d e a n ima le s ) y o t ra s q ue p od r iamo sc ons ide ra rc omo s i gno s . H a s ta e l momen t° s o lo s e t e n ia n o t ic ia d e u na f i gu ra z oomo rf a g rabada , u na c i e rva ( R ipo l l yMou re , 1 979 ) yu na s e r ie d e f i gu rac ione s q ue e ran

F igu ra 3 4

c on s ide rada s c omo z oomo rf o s c on mucha s d uda s , c omo l a p o s ib le c abeza d e c d rv ido o d qu ido d e l a s a la d e l a s 2 5

c o lumna s , i d en t if icada p o r C a l le jo ( Ca l le jo , 1 958 ; 1 970 ) y A lmag ro ( A lmag ro , 1 960 ) o" una s e r ie d e t r azo s q ue q u izä c onf on nen u n t o rpe d i se f io z oomo rf o" c omo r ef ie re J . L . S anch id r iän e n s u t r aba jo ( Sanch id r iän , 1 988 -89 : ) . U n d e ten ido a nä l is is d e e s ta f i gu ra h a p e rm i t ido c onf i rma r q ue s et r a ta d eu na r ep re sen tac iön d eu np rö tomo sd ec i e rvo e n l a q ue s ep ueden d i s t ingu i r e lc on to rno d e l ac abeza yl a sa s ta s c on v a r io sc and i le s . C e rcana a l a a n te r io r f i gu ra , e n l a m isma s a la d e l a s C o lumna s ,e ne lp ane l XXV I I I , s eh ap od ido d ocu rnen ta ru na e sp lend ida f i gu ra d e b öv ido p in tada e n c o lo r n eg ro ( F igu ra 3 5 ) . S e o r ien ta h ac ia l ai z qu ie rda , c on u na i n c l inac iön d e u no s3 0 °h ac ia a ba jo ,q uedando l o sc ua r to st r a se ro s mä s a l to s q ue l ac abeza . E n e s ta ü l t ima s ea p rec ian e lo l la r ye lo j o , u n c ue rno q ue s eu ne al al i nea c e rv ico -do r sa l , l ac o la l e van tada yl a s e x t rem idade sp o s te r io re s .

F i gu ra 3 6

E l c e rv ido a cH a lo e s ta o r ien tado h ac ia l a i z qu ie rda y c onse rva l al i nea d e l p echo , l ap a ta d e lan te ra , e la r ranque d e l al i nea c e rv ico -do rsa l ye lv i en t re ( F igu ra 3 7 ) .

F i gu ra 3 5 C on t inuando h ac ia e li n te r io r d e l ag ru ta , l egamo s al as a la d e l a s P in tu ra s d onde s e e ncuen t ra s i tuado e l p ane l I I , d enom inado p o r A lmag ro ( A lmag ro , 1 960 ) c omo e l " Cama r in d el a s mano s" . A qu i s eh an d o cumen tado u na s e r ie d eg rabado sq ue h a s ta a ho ra h ab ian q uedado i n adve r t ido s . S e h a i d en t if icado u n p rö tomo s d e c äp r ido , d e c abeza s ub t r iangu la r d e c uya p ar te p o s te r io r a r rancan d o s t r azo s p a ra le lo s c u rvo s r ep re sen tando l o s c ue rno s ( F igu ra 3 6 ) . E l i n te re s d e e s ta r ep re sen tac iön ,j un to al o s d o st r iängu lo s q ue t amb ien a pa re cen g rabado s a l l a do d e l c äp r ido , e s q ue s e h ay an i n f rapue s to s , b a jo u na c apa c a lc i t ica , al a s e r ie d e f i gu rac ione s p in tada s ( mano s yp t u i to s ) , q ue s ed o cumen tan e n e s te p ane l , h echo q ue i nduce ap ensa r q ue l o s a u to re s d e l a s p in tu ra sy an o v i e ron l o s g rabado s . E s p o s ib le p o r t a n to , q ue e s ta sf i gu ra s v engan ar e p re sen ta rl af a se mä sa n t igua d e

F i gu ra 3 7

t odo s l o s mo t ivo sd o cumen tado se n l ac av idad . E n e s ta m isma s a la , au no ss e is me t ro s al ad e recha d e lp ane l X I I I , s e l o ca l iza e lp ane l X IV e n d onde p odemo s o b se rva r u na p o s ib le c ab eza d e e qu ido p in tada e n c o lo r o c re r o j izo . E s tä o r ien tada h ac ia l ai z qu ie rda ya pa rece i n f rapue s ta au na s e r ie d es i e te t r azo sp a ra le lo s c on f o rma s em ic i rcu la r .

P o r u l t imo , e n l as a la d e l a s C h i rnenea s , e n e lp ane l X I I I s e d i sponen u na s e r ie d e t r azo s g rabado s d onde e s p o s ib le d ef in i r , a demä sd e l ac i e rva d o c tunen tada a n te r io rmen te p o r R ipo l l yMou re ( R ipo l l yMou re , 1 979 ) ,u na f i gu ra d eb öv ido m i rando h ac ia l ad e recha yo t ro c e rv ido a cdf a lo . L ap r ime ra p re sen ta l al i nea d e l d o r so q ue d e sembo ca e n l ac abeza q ue

E l t i po d e f i gu ra s q ue r e s tan p o r p re sen ta r e s tä c on s t i tu ido

s er e sue lve d e f o rma s ub t r iangu la r , d e a spec to muy mac izo .

p o r

E n l ap a r te d el at e s tuz a pa rece u na l i nea o b l icua h ac ia a t rä s , q ue s ec o r re sponde r ia c on e lc ue rno .

i n te rp re tac iön . P odemo sd i s t ingu i rt r iängu lo s ,t a n to p in tado s c omo g rabado s , s e r ie s d ep un tuac ione se nn eg ro yr o jo ( e s to s 2 6

u n

c on jun to

d e

s i gno s o i d eomo rf o s

d e

i n c ier ta

ü l t imo s e n m eno r p ropo rc iön ) . E s i mpo r tan te a dve r t i r q ue a l guna s d e l a s a l ineac ione s d e p un to s e n n eg ro s e s uperponen a l a s m ano s ( F igu ra 3 8 ) . D e s taca r t amb ien l a

L ag r an m ayo r ia d ee s to ss ee ncon t ra ron e n l a s d o ss a la s q ue f u e ron d e s t ru ida s c on e la vance d e l f r en te d e c an te ra : u na s a la p r inc ipa l d e 3 7 m e t ro s d e l o ng i tud y e n t re 1 2 y1 3 d e a nchu ra max ima y u n p equef io " d ive r t icu lo" l a te ra l ( i den t if icado s c omo s a la s A yB e n l a p l an ime t r ia d e l c a tä logo d eD . C a r lo sC a l le jo S e r rano d e 1 958 )( F igu ra 4 0 ) . F ue e n e s ta p eque f ia s a la B d ond e s e e ncon t ra ron l o s p r ime ro s r e s to s d e c e räm ica " muy t r o ceado s" t a l yc omo d e sc r ib eD . C a r lo sC a l le jo , ye lp r ime ro d el o sc r äneo sd el o s c ua t ro l o ca l izado s , a demä s d e o t ro s mucho s h ue so s . E s i n te re san te l aa p re c iac iön d e li n s igne a r que6 logo d e scub r ido r d e l a sp i n tu ra sp a leo l i t ica sd e l ac ueva , s e gün l ac ua l u no d e l o s a c ce so s al ac ueva s er e a l iza r ia p o r u na e s t recha g a le r ia e nr ampa , c o lma tada e ne l momen t° d e ld e scub r im ien to ,q ue d e sde l as upe rf i c ie d e sembo ca r ia e ne s te l u ga r . E s ta h i pö te s i s a va la r ia q ue e I a c ce so n a tu ra l al a c ueva s e r e a l iza se p o s ib lemen te d e sde a qu i yn od e sd ee lf o ndo d el ac av idad ,

F igu ra 3 8

p re senc ia d e u n m o t ivo s e rpen t if o rme o m e and r if o rme l o ca l izado e n e lp ane l V , e n e lq ue t amb ien s e s i tüan 9 r e p re sen tac ione s d e m ano s , c i nco d e e la s c l a ramen te s upe rpue s ta s . P a ra f i na l iza rn op odemo sd e ja r d e menc iona r u na s e r ie d e t r azo s e n c o lo r a c re m a r rön ro j izo , t a n to v e r t ica le s , c omo c oncen t r ico s s em ic i rcu la re s s i tuado s e n l a s a la d e l a s C h imenea s q ue c ons ide ramo s , c oma p o s te r io rmen te j u s t if ica remo s , d e c r ono log ia p o s tpa leo l i t ica ( F igu ra 3 9 ) .

F igu ra 3 9

T ra s u n l a rgo p a ren te s i s d u ran te e le p ipa leo l i t ico , l o s r e s to s h wnano s y l o s a j ua re s c e räm ico s ( e ncon t rado s e n e l momen ta m i smo d e l aa pe r tu ra d e l ac u eva yp o s te r io rmen te a l r e a l iza r l a a pe r tu ra d e u na l a rga z an ja q ue p e rm i t ia d eambu la r m ä s c ömodamen te p o r e li n te r io r d e l ag ru ta ) , a demä s d e a l guna s p i n tu ra s d e e s t i lo e s quemä t ico , c i tada s c on a n te r io r idad , v ue lven ai n d ica rno s u n n uevo u so d e l a c av idad , e n e s te c a so c on c a räc te r e m inen temen te f u ne ra r io , d u ran te e l N eo l i t ico . L a p räc t ica t o ta l idad d e l o s r e s to s a r queo lög ico s q ue s e e ncon t ra ron , s a lvo u na p equef ia c o lecc iön d e c e räm ica s yr e s to s h t unano s q ue s e c on se rva a c tua lmen te e ne l Mu seo A rqueo lög ico P rov inc ia ld eC äce re s g r a c ia s al o s e s f ue rzo s d e D . C a r lo s C a l le jo S e rrano , s e p e rd ie ron i rem i s ib lemen te .

F igu ra 4 0

d onde l ag ran m ayo r ia d el o s i n ve s t igado re s s o s t iene q ue s e e ncuen t ra e l a cce so p r im i t ivo c egado p o r u n c ono d e d e rrub io s . E na poyo d el ah i pö te s i sd eC a l le jo s ob re e la c ce so p r im i t ivo al aC ueva d e Ma l t rav ie so h ay q ue r e f e r i rt amb ien q ue l at o ta l idad d el o sh a l lazgo sf aun i s t ico ss er e a l izö e n e s ta 2 7

L a d e co rac iön e sm ayo r i ta r iamen te i n c i sa c on mo t ivo s e n z i g -zag , t r iängu lo s c on r e t icu lado i n te r io ry e s p iga s q ue s e d i s t r ibuy en e n b anda s h o r izon ta le s e n t o rno al o s b o rde s y p a r te c en t ra l s upe r io r d e l g a lbo . E xcepc iona lmen te i m v a so c on f o rma o vo ide d e sc r i to yr e con s t ru ido e ns ut o ta l idad p o r C a r lo s C a l le jo ( 1 958 , 2 2 ) , p re sen ta u na c omb inac iön d e b anda si n c i sa s d i spue s ta se nh o r izon ta l yv e r t ica l , f o rmando u na e s pe c ie d er e t icu lado e ne lq ue s ei n te rca la ron u na s e r ie d e c i rcu lo s i mp re so s , t e cn ica d eco ra t iva e s ta ü l t ima q ue a p a recen t amb iin e n a l guna s c e räm ica s d e l N eo l i t ico F i na l a nda luz ( Aco s ta , 1 995 : 5 1 ) .

p r ime ra s a la d e sapa re c ida ,c uando l om ä s1 6 g ico s e r ia p en sa r q ue s il ae n t rada n a tu ra lh ub ie ra e s tado s i tuada e nl aS a la d e l a sC h imenea s( a c tua lf o ndo d el ac ueva ) ,u ng ran n üme ro d e r e s to sz oo lög ico sd ebe r ian h abe rs i do r e cog ido se ne l la . L as e gunda a cumu lac iön d eh ue so sh umano ss el o ca l izö al a i z qu ie rda d el ag r an c o lumna c en t ra l d e l ap r im i t iva s a la A , e nvue l to se n t re l aa r c i l la q ue f o rmaba p a r te d e ls u e lo d ee s te r e c in to . E lt e rce rd epö s i to f i me ra r io s el o ca l izö a lf o ndo d el as a la A , e n u n e s pac io s i tuado e n t re d o s e s t re cha s g a le r ia s q ue c onf iuyen u no s m e t ro s m ä s a de lan te e n l a a c tua l g a le r ia p r inc ipa l d e l a c ueva . E s te l u ga r e s a im v i s ib le e n l a a c tua l idad , p u e s v i ene ac o inc id i r c on e lp eque r lo v e s t ibu lo c omp rend ido e n t re l ar e ja d ep r o tecc iön e x te r io r yl ap a red d e c i e r ra a c tua ld el ag ru ta.

E lü l t imo m omen ta d e o cupac iön d e l ac ueva l om a rca u na p un ta d e l a nza d e b ronce c on a l e ta s ye mnangue t u bu la r d e scub ie r ta e n e l v e rano d e l 1 960 d u ran te l a s o b ra s d e a c ond ic ionam ien to d ei m c am ino q u ep enn i t ie ra d eambu la r c ömod amen te p o re li n te r io rd el ac ueva ( A lmag ro , 1 960 : 7 ) ( F igu ra 4 1 ) .

E l a nä l is i s d e d o s d e l o s c ua t ro c r äneo s ( e s p o s ib le q ue e x i s t ie se a l guno m ä s y a q ue p a r te d e l o s r e s to s ö s eo s r e cog ido se nl ac ueva f u e ron e x t rav iado s )q ue C a l le jo l egö a t e ne r e n s u p ode r ( Ca l le jo , 1 958 : 1 2 ) , r e ve la q ue a mba s f u e ron mu je re s c on e dade sc omp rend ida se n t re 2 0 y2 5 a l ia s l ap r ime ra y2 5 y3 0 l as e gunda ( A lva rez , 1 984 : 1 7 1176 ) . E s te ü l t imo c r äneo p r e sen taba l a p ecu l ia r idad d e u na t r epanac iön p o ra b ra s ion d e3 , 8 c m . d el o ng i tud p o r2 , 8 c m . d e a nchu ra m ax ima , c on u na l a rga s upe rv ivenc ia t r a s l a e j ecuc iön d e l am i sma , c uyo s e n t ido , r i tua l op a to lög ico , d e scono cemo s c on c e r teza , a li g ua l q ue e ln üme ro t o ta l d e i n d iv iduo s i n humado s q ue C a l le jo c i f ra e n t re s i e te u o cho ( Ca l le jo , 1 9 58 : 1 6 ) . E n t re l o s r e s to s z oo l6g ico s s ed o cumen ta ron r i noce ron te s , h i ena s ,o s o s ,c aba l lo s , c i e rvo s yb öv ido s ,p o rl oq ue p a r te d e e s te l o te , c oma y a r e f e r imo s c on a n te r io r idad , d eb e s e r e ncuad rado e n momen to s p l e i s toc6n ico s p r ev io s a l a s d epo s ic ione sf u ne ra r ia s . E l c on jun to c e räm ico f u e e s tud iado e n i m p r ime r momen ta p o rD . C a r lo sC a l le jo . E s tä c on s t i tu ido p o r 3 1 f r agmen to s a unque 6 1o p ina q ue d eb ie ron s e r mucho sm ä s l o sr e cog ido s e n e l momen ta d e l d e scub r im ien to ( Ca l le jo , 1 958 : 2 1 -27 ) . P o s te r io rmen te h a s i do a na l izado p o r I Y . Ma r ia I s abe l S auceda yD . F co . J av ie rC e r r i l lo ( Sau ceda yC e r r i l lo , 1 985 : 4 5 -53 ) . L o s f r agmen to s c e räm ico s e s tän t o do s r e a l izado s a m ano , c on p a s ta s d e c o lo r o s cu ro e s ca samen te d ecan tada s ( e spec ia lmen te l a s v a s i ja s s i n d eco rac iön ) yc oc ida s e n a tmö sf e ra r e du c to ra . E s muy s i gn if i ca t iva l ad e sc r ipc iön q ue r e a l iza D . C a r lo s C a l le jo d e l af a c tu ra ye j e cuc iön d e e s to s r e c ip ien te s :" Tan to e lm a te r ia l c oma e l mode lado s on muy t o sco s ;b a r ro n eg ro l eno d et r ozo sd ea r ena yo t ro sm enudo s r e s iduo s m ine ra le s , m a l c o c ido y c oma c onsecuenc ia , d e leznab le . L a s p a rede s muy g rue sa s , l o q ue d eb ia s e r n e ce sa r io p a ra l a s e gu r idad c ohe s iva d e l v a so" ( Ca l le jo , 1 958 :2 5 ) .

F igu ra 4 1

5 . 3 CUE VA DEL CONEJAR E s tä s i tuada e n l a s a f ue ra s d e l ac i udad , n o muy l e jo s d e l a c ueva d e Ma l t rav ie so , ys e a c cede a e l la a t r av 6 s d e l a c a r re te ra d e Mede l l in , q u e s ed e ja a p rox imadamen te e n e l Km 2 , p a ra e ncam ina r se , e n d i recc iön E s te , h ac ia u na s m ina sc e rca d el a sc ua le ss eu b ica l ac u eva . E s ta c av idad a n te r io rmen te e r a c ono c ida c oma c ueva d e l O so , yd ebe s u n omb re a c tua l aD . I smae l d e l P an q ue a p r inc ip io s d e s i g lo e s tud iö s u s r e s to s a r queo lög ico s . S c p ene t ra e n s u i n te r io r p o r m ed ia d e u na r ampa q u e d e semboca e n u na s a la d e s e cc iön e l ip t ica c on r e s to s d e a bundan t e s d e r rumbe s q ue l ah an c onve r t ido p räc t icamen te e n i m a b r igo q u e h a v en ido s i endo u t i l izado d e sd e h ac e mu cho t i empo c oma b a su re ro ( F igu ra 4 2 ) .

L a s f o rma s c o r re sponden ar e c ip ien te s d e m ed iano og r an t amaf io , c on p a rede s r e c ta s ol i ge ramen te i n c l inada s a l i n te r io r , p e rf i le s o vo ide s a l guno s d e e lo s c on g o l le te i n c ip ien te .L o sf o ndo ss o ng ene ra lmen te c öncavo s ya pa recen m ame lone sc oma e l emen to sd ep ren s iön . 2 8

d e co rac ione s a p l icada s s ob re l o s f r agmen to s c e räm ico s r e cupe rado s , s ob re t o do e n l a t d cn ica d enom inada " boqu ique" , d ef inen u na s ome ra o cupac iön d e l a c ueva d u ran t e e lC a lco l i t ico y a t r ibuy en t o do e lp ro tagon i smo a l p ob lam ien to d el ac ueva d u ran te e lB ronce F ina l . E l e s tud io d e l o s m a te r ia le s l o ca l izado s e n l a s e xcavac ione s p re ceden te s yd e a l guno s o t ro s r e cog ido s d u ran te n ue s t ro s t r aba jo sd ed ocumen tac iön t o pog räf i ca e n l ac ueva , n o s l eva ad i sc repa r e n p a r te d e l a s p ropue s ta s p l an teada s p o r e s to s d o s i n v e s t igado re s yp one r n uev amen te e n v a lo r l a s t e s i s d e D . I smae ld e lP an . L a sf o rma sp r edom inan te sr e cog ida se nl a c ueva r e p i ten e squema s d ocumen tado s e n l o s y ac im ien to s a n t e r io re s a t r ibu ido s af a se s n eo l i t ica s : f o rma s a b ie r ta s , c uenco s y v a so s d e p a rede s v e r t ic a le s o l i ge ramen te e n t ran te s , o vo ide s o e n f o rma d e s a co , c on f o ndo s g ene ra lmen te c öncavo s . L o s e l emen to s d e p ren s iön s on v a r iado s c on a s a s d e c i n ta h o r izon ta le s yv e r t ica le s ; p e ro s ob re t o do d e s taca e lp o rcen ta je d e m ame lone s , a l guno s d e e lo s c on p e rf o rac iön c en t ra l . L at e cn ica d e co ra t iva p r inc ipa l e s l ai mp re s iön a b oqu ique c on l o s e s quema s d eco ra t ivo s h ab i tua le s e n t o rno a l o s b o rde s yal o s mame lone s . S c d o cumen tan t amb ien i n c i s ione s d e p unzön e nma rcada s p o r t r iängu lo s i n c i so s , i n c i s ione s p rof unda s f o rmando b anda s v e r t ica le s yh o r izon ta le s ei n c i s ione s s o b re e ll a b io , a demä s d ec o rdone s a p l icado sc on i mp re s ione s d i g i ta le s ya l gün q ue o t ro t r a tam ien to a l a a lmag ra . L a s c occ ione s s on p r inc ipa lmen te r educ to ra s , c on p a s ta s d et o no s a ma r ronado s o n eg ruzco s , d e sg ra san te s m ed io s f u ndamen ta lmen te m icäceo s yt r a tam ien to s a l isado s e n l a mayo r p a r te d e l r e pe r to r io c e räm ico s i n d eco rac iön .

F igu ra 4 2

A l f o ndo d e e s ta s a la l ac ueva c on t inüa p o r m ed io d e t m a ngo s to a c ce so c on p end ien te a s cenden te q ue c omun ica c on o t ra s a la d em eno re sd imen s ione s ,t amb ien d ep l an ta e l ip t ica , e s ca sa a l t u ra yc on e ls u e lo c o lma tado p o rs e d imen to s a r eno a r c i l lo so s( f igu ra 4 3 ) .

F igu ra 4 3

D e e l la p a r ten a l guna s p eque i la s g a te ra s q ue n o p ro spe ran ( F igu ra 4 ) . I s abe l S au c eda ( Sauceda , M . I . yC e r r i l lo , J . , 1 985 ) c omen ta q ue " po r e li n te r io r d e l ac ueva d i scu r re u na c o r r ien te d e a gua s ub t e r ränea q ue c omun ica c on e l manan t ia l d e E l Ma rco" , p e ro e n l aa c tua l idad n o q ueda n i ngün v e s t ig io d e e l la ( no h a s i do v i s ta e n l a s s u ce s iva s v i s i ta s q ue m iemb ro s d e l e qu ip° h an h echo a l ac ueva d u ran te l o s a l io s 1 997 y 1 998 . L o s p r ime ro s r e s to s a r queo lög ico s a pa re c ie ron ar a iz d e l a s e xcavac ion e s r e a l izada s p o r D . I smae l d e l P an ( d e l P an , 1 9 17 ; i d em , 1 954 ) , q u e l o ca l iza e n e la r e s to s f a un is t ico s , c e räm ica s l i s a s yd eco rada s , i do lo s p l aca y a l guno s r e s to s h umano s . N ov ue lve as e r e s tud iada h a s ta 1 981 , c uando E . C e r r i l lo ( Ce r r i l lo , 1 983 : 3 7 -43 ) d e sa r ro l la e n e la a l guna s c ampa i ia s d e e xcavac iön p o co a f o r tu nada s , a li g ua l q ue s u c on t inuado r a D a Mar ia I s ab e l S auced a ( Sauceda , 1 984 : 4 7 5 4 ) , p ue s t o da l az ona s e lecc ionada p a ra l ae xcavac iön s e h a l laba c omp le tamen te r evue l ta d e a n t iguo . N o o b s tan te y b a sändo se f u ndamen ta lmen te e n e le s tud io t i po lög ico d e l a s 2 9

A demä s h an s i do r e cog ido s e n e l y ac im ien to n ume ro so s r e s to s d e f a una ( Ca s ta t io , 1 99 1 : 2 4 )a s i c omo d e m a te r ia l l i t ico : u na a bundan te p re senc ia d e l a sca s d e d e shecho , n üc leo s d e sba s tado s , l äm ina s yr a spado re s c i rcu la re s , e s to s ü l t imo s muy r e lac ionado sc on l o sc omp le jo sn eo l i t ico s d el a s c ueva s a nda luza s ( Aco s ta , 1 995 : 5 1 ) , yn ume ro so s r e s to s d e f a una h an s i do r e cog ido se ne ly ac im ien to . T odo e lo p e rm i te b a ra ja r u na p o s ib le o cupa c iön e s tab le d e l ac ueva d u ran te l a f a se n eo l i t ica , q ue q ueda r ia a mo r t izada c on e lc amb io d eu so d e l am i sma e n u na e t apa i nmed ia tamen te p o s te r io r . L a p r e senc ia d e r e s to s h umano s ( d ien te s , c a lo ta s c r aneana s , t i b ia s ye s te rnön ) , i d o lo s p l aca ( De l P an , 1 954 : 5 04 ) , r e s to s d e t e j ido , c uch i l lo s d e s i lex , l äm ina s yp un ta s d e f l echa d e b a se c öncav a ,p l ana yc on a l e ta s yp edüncu lo , s on i n d ica t ivo s d e u na e t apa e n l aq ue l ac ueva d e l C one ja r , e n u n p roce so muy s im i la ra lq ue s ed o cumen ta e n l ac ueva d e l aC ha rne ca ( O l iva d e Me r ida , B ada joz ) ( Co l lado y o t ro s , 1 997 : 1 48 1 49 ) , s e r ia u t i l izada c omo e s pac io f u ne ra r io e n u n m omen to p a ra le lo al ai n t roducc iön d e l m ega l i t i smo e n E x t remadu ra , c uyo c on tac to v i ene a t e s t iguado p o r l ap re senc ia d e l i d o lo p l aca e nl ac ueva ya n te r io ra ld e sa r ro l lo d e l C a lco l i t ico e n l a r e g iön e x t reme t ia ,c omo a s ip a rece i n d ica r lo l aa u senc ia e ne l r e g i s t ro mueb le d e p l a to s d e b o rde a lmend rado or e f o rzado ; e l emen to s q ue s i s e d o cumen tan e n a l guno s p ob lado s e nma rcado s e n l a t r an s ic iön e n t re e s ta s d o s e t apa s p reh i s tö r ica s c omo e lL obo ( Mo l ina , 1 980 : 9 3 126 ) oS t a E ng iac ia ( Ce le s t ino , 1 989 : 2 81 -325 ) , a mbo s e n l ap rov inc ia d e B ada joz , oe lp ob lado d e S i e r ra d e l aP epa e n e la r ea d e P l a senzue la ( Cäce re s )( Gon za lez , 1 993 : 2 45 ) .

T ra s e s ta e t apa l a c ueva v o lve r ia a s e r o cupada e s po räd icamen te , c omo i n d ica l ap r e senc ia d e c e räm ica d e p a s t i l la s r e pu jada s , a l guno s p unzone s d e c ob re y d o s

f r agmen to s d e c e räm ica e s tamp i l lada ( S auceda , 1 984 : 5 4 , f i g .2 1) .

F igu ra 4 4 3 0

f r eä t ico ( F igu ra 4 6 ) , yq ue d ef r en te c on t inüa e nu na p eque r la g a le r ia q ue t e rm ina e n u n p ozo d e u no s d o s m e t ro s d e p rof und idad q ue t amb ien a caba e na gua ( F igu ra 4 7 ) .

5 .4 CUEVAS DE SANTA ANA E s ta s c u eva s s e l o ca l izan d en t ro d e l r e c in to d e l C en t ro d e I n s t ru c c iön Möv i ld eR e c lu ta sn ° 1d eC äce re s ,s i tuado aa l go mä sd et r e sk i löme t ro s d el ac i udad s i gu iendo l ac a r re te ra d e Me r id a . Amba sc av idad e ss ee ncuen t ran e nu np eque t io c e r ro ( l a n ° Ie n l ac a ra n o r te yl an ° Ie n l ac a ra s u r ) p roduc ido p o r u n a f lo ram ien to c a l izo , q ue a pa re ce t a p izado p o r u na v ege ta c iön d ep o r te a r bu s t ivo d er e tama s , s au ce s , c o sco ja s y a l guna e nc ina . L am a l ac on se rvac iön d el ac ueva d eS an ta A na C IMOV I y l aa usenc ia d e r e s to s a r queo lög ico s e n e l la s o n l o s mo t ivo s p o r l o sq ue n oh a s i do i n c lu ida e ne s te l i b ro . L a c uev a d e S an ta A na C IMOV Is e a b re a lf o ndo d e u n r e sa l te r o co so y s u b oca , d e p eque r la s d imen s ione s , a c tua l r nen te e s tä p ro teg ida p o r t ma p ue r ta m e tä l ica r e c ib ida c on l a d r i l lo s . L a e n t rada c onduce , m ed ian te u n c o r to y p end ien te c o r redo r , au na g r an s a la q ue d e sc iende h ac ia e l i n te r io rd e la f lo ram ien to . E nd i cha s a la yn ada m ä se n t ra r , s e e ncuen t ra u n g ran m ogo te e s ta lagm i t ico c on c o lada s a l red edo r . E l s u e lo e n e s ta z ona a pa rece t a p izado p o r u na c o s t ra c a lc ä rea q ue m ä s a ba jo s e c omb ina c on d epö s i to s a r c i l lo so -a reno so s yp eque i lo sb l oque s .

F igu ra 4 6

E n l ap a red n o r te s ea b re u na v en tana ae s ca sa a l tu ra q ue c omun i c ac on u na z ona l ena d eg a le r ia s , d ec i e r ta a nchu ra y b a jo t e cho , c on f u e r t e p end ien te a s cenden te . E x is te u na p eque r ia o qu edad q ue c omun ica c on l as a la p r inc ipa l . E n l a p a red e s te y a m ed ia a l tu ra , s e a b ren d o s t ubo s a s cenden te sq ue p rog r e san e s ca so sm e t ro s . E n e lS u rd e s taca u na c o lada p a r ie ta l m uy b l anca ; d e jändo la a l ad e recha s e e n t ra e nu na g a te ra ( F igu ra 4 5 )q u ec onec ta c on l ap a r te f i na l

F igu ra 4 7

E n l a z ona O e s te e x i s te u na p eque t ia r e d l a be r in t ica d e g a te ra s ye n sancham ien to s , d e t e cho s muy b a jo s ys u e lo s a r c i l lo so s , q ue e n a l guna s p a r te s i n c luy en c ong lome rado s b r echo ide s( c la s to sd ep i za r ra c on m a t r iz c a lcä rea ) . E x is te u n p i so s upe r io r , a l q ue s e a c cede e s ca lando u na c o lada p a r ie ta l ,q ue s e c ompone d e u na s a la y a l guna s g a te ra s q u e p a r ten d e e la , d ando l u ga r au na r e d d e p eque r ia sd imen s ione s ye s ca sa a l tu ra ( F igu ra 4 8 ) . L a c ueva s e d e sa r ro l la a f a vo r d e l o s p i ano s d e e s t ra t if icac iön , p r inc ipa lmen te , y u na r e d d e f r ac tu ra s c on jugada s d e d i recc iön NE /S0 y NNO /SSE , q ue c o inc ide c on l a s d i recc ione s d e l o s c onduc to s d e l a c ueva , l oq ue e xp l ica r ia t amb ien l af o rma d e" d ien te sd es i e r ra" q ue t i enen l a sp a rede sd el as a la p r inc ipa l ( F igu ra 4 9 ) .

F igu ra 4 5

d e l ac av idad : u na p equ e f ia s a la , ac uy a i z qu ie rda c on t inüa u na g a le r ia d e scenden t e q ue r ä p idamen te l ega a l n ive l

3 1

F igu ra 4 9 3 2

e l emen to s mueb le si n d icado re sd el ap re senc ia h u rnana e ne l i n te r io r d e l a c ueva , m äx ime c uando c a re cemo s d e u na r e la c iön e s t ra t ig räf ica d i rec ta e n t re l o s g r abado s y l o s s e d imen to s q ue c on t ienen l o s r e s to s c e räm ico s , s e p od r ia c on s ide ra r l ap o s ib le r e lac iän e n t re l a sc e räm ica sl o ca l izada s yl ae x i s tenc ia d e lp ane l c on g r abado s e x is ten te e n l ag a le r ia q ue c om ienza a lf o ndo d el as a la p r inc ipa l( F igu ra sS ly 5 2 ) .

F igu ra 4 8

A rqu eo lög ic amen te e s ta c ueva t i ene u n g ran i n te re s , y a q ue l o st r aba jo s d ep ro spec c iön yd ocumen tac iön l evado s ac abo e n s u i n te r io r h a .n p ue s to d e m an if ie s to i n d ic io s d e o cupac iön , d e sd e l a p r eh i s to r ia h a s ta e poca r omana , q ue a n te r io rmen te h ab ian p a sado d e sape rc ib ido s ( F igu ra 5 0 ) . E s to s i n d ic io s s er e sumen e n l ae x i s tenc ia d e u n p ane l c on g r ab ado s e s quemä t ico s l i nea le s y u na s e r ie d e r e s to s c e räm ico s q ue e v idenc ian c omo m in imo d o s momen to s d e o cupac iön e n l ac av idad . F igu ra 5 1

E ls egundo momen to d eo cupac iön d o cumen tado e n l ac ueva s e a l e ja t empo ra lmen te d e l a e t apa a n te r io r , d eb iendo e s tab le ce r se d u ran te e poca r omana . A s i p a recen i n d ica r lo l a p r e senc ia d e u na s e r ie d ef r agmen to sd e t e gu lae ya l guno s g a lbo s muy g rue so sc o r re spond ien te sc a s i c on t o da s e gu r idad ag r ande s d o l ia s d e a lmacena je . P o r r e g la g ene ra l e s ta s c e räm ica sp r e sen tan d ef e c to se n l ac o c c iön d el ap a s ta , l oq ue o r ig ina f r ac tu ra s c on l o s c a ra c te r i s t ico s p e rf i le s t i po s a ndw ich . E l d e sg ra san t e e s muy g rue so y l o s t r a tam ien to s s upe rf i c ia le ss er educ en a ls imp le a l i sado . L a e xp l icac iön p a ra e s te s e gundo momen to d e o cupa c iön d e l a c ueva h ab r ia q ue b u sca r la p o s ib lemen te e n e l a p rov echam ien to d e l ac av idad c omo l u ga r d e a lmacena je , q u izä v i no , q ue , a modo d e b odega , a p rov echa r ia l a s e s pec ia le s c ond ic ione s d e t empe ra tu ra y h umedad e n e l i n te r io r d e l a m i sma p a ra c omp le ta r l o s p r oce so s d e f e rmen tac iön yc u rado d e lp roduc to .

F igu ra 5 0

L a o cupa c iön m ä s a n t igua , f e chada e n e lN eo l i t ico , v i ene d e te rm inada p o r l ap r e senc ia d e u n c on jun to d e f r agmen to s c e räm ico s yp o r e l p ane l c on g r abado s . L o s p r ime ro s a pa re cen d i spe r so sp o rt o da l ac av idad yd epo s i tado ss ob re e l s u e lo a r c i l lo so d el ac u eva . S ct r a ta d ev a so s muy i regu la re s d e t e ndenc ia g l obu la r uo vo ide , h e cho s a mano u t i l izando p a s ta s g ro se ra s ym a l d ec an tada s yc occ iän r e duc to ra e n t o do s l o s c a so s . N o a pa recen p i eza s d eco rada s y l o s t r a tam ien to s s upe rf ic ia le s s el im i tan i m ica ye xc lu s ivamen te as ome ro sa l i sado s . N oo b s tan te , ap e sa rd el ai n ex is tenc ia d e d eco rac ione s , l a s c a rac te r i s t ica s t e cn ica s yf o rma le s q ue r e ünen , i n v i tan ar e la c iona r la s c on e lc on jun to d e c e räm ica s a pa re c ida se n l ac e rcana c ueva d e Ma l t rav ie so R e spe c to al o s g r abado s ( d e l o s q ue p o s te r io rmen te s ed an m ä s d e ta l le s ) , yc on l a s d eb ida s r e se rva s q ue d ebemo s e s tab lece r al ah o ra d er e lac iona r man if e s tac ione sa r t i s t ica sy 3

0

1 0 c m

F igu ra 5 2 . - C a lco d e l o s 2 : r abado s d e l ac ueva d e S an ta A na C IMOV I

3 4

6 .S INCLINOR IO DEL GtVORA

A iburquerque



• •

L a C odose ra



Ci iceres

Mi r ida da Joz

F i gu ra 5 3

3 5

6 . 1 BREVE DESCR IPCIÖN GEOLÖGICA Y MORFOLÖG ICA E n e l S u r d e l az ona C en t ro l b e r ica , e n e l l i m i te d e l a s p rov inc ia sd eC äce re s yB ada joz , e n l ac oma rca d eL aR aya , s ee x t iende d e sde l af i o n te ra c on P o r tuga l h a s ta e le mba l se d el aP e f ia d e lÄ gu i la ,e lS i nc l ino r io d e lG dvo ra ,q ue c on s i s t e e n u na e s t recha e s t ru c tu ra , muy f r ac tu rada , d e m a te r ia le s p o s to rdov ic ico s q ue s i gue l ad i recc iön NO /SE , d i s lo ca la e n a l gün t r amo p o r l aa c c iön d e l af a l la d eP l a senc ia -Me s se jana E s ta e s t ruc tu ra d e s can sa d i sco rdan temen te s ob re e lC omp le jo E squ i s to G rauväqu ico P recämb r ico ( e squ i s to s , f i l i ta s y g rauvaca s ) ys us e r ie e s t ra t ig räf ica s ee x t iende d e lO rdov ic ico a lD evön ico , ye s tä c on s t i tu ida f undamen ta lmen te p o r f i l i ta s yc ua rc i ta s , q ue s ed epo s i ta ron e n e lg r an g o lf o p a leozo ico s i tuado a l S u r d e A lbu rque rque , e n u na c uenca muy i ne s tab le . L a s r oca s c a rbona tada s a f lo ran i n te rm i ten temen te al ol a rgo d e l n ü c leo d e l s i nc l ina l c on f i l i ta s amu ro yt e cho . S on d e e dad d evön ica ( Cob le c ien se S upe r io r -E if e l ien se ) yf a c ie s p a ra r rec if a l . L i to lög icamen te c ons is ten e n c a l iza s d o lom i t ica s ( d e c o lo r g r i s a zu lado c on f r ecuen te s v e ta s d e c a lc i ta ) yc a lcoe squ i s to s . P e r tenecen al ad enom inada U n idad G evo ra q ue s e s ubd iv ide e n t r e s t r amo s : e n e l i n f e r io r a pa rece u na s e r ie p i za r ro sa d e t o no s r o j izo s c on a u reo la s f e r rug ino sa s ; e n e l m ed io h ay c a lcoe squ i s to s c on i n te rca lac ione s d e l i d i ta s ye squ i s to s e n l ib r i l lo" ,a mbo s a t rav e sado s p o r n ume ro so s f i lone s d e c ua rzo ; ye ls upe r io r e s tä f o rmado p o rp i za r ra sq ue p a san at r amo sc a lcä reo sm ä s om eno sd o lom i t ico sc on f a una d ec r ino id e s yc o ra le s .

F igu ra 5 4

L a s r ampa s p r e sen tan f u e r te s p end ien te s , a cabando u na d e e la s s ob re u n e s t recho yl a rgo l a go , q u e s i gue l ad i recc iön N 225 °E ( F igu ra 5) , yc egändo se l ao t ra e n s e co . L ap r ime ra p r e sen ta a l guno s e s pe leo tema s e n c a lc i ta ys ob re l as egunda h ay u nc ao sd eb l oque sc o lgado , q ue s ea s c iende e n c h imenea h a s ta s upe ra r e lp r ime r b l oque al ad e re cha d e l c ua l s ea b re u na p equef ia s a la c on c o lada s d e c a lc i ta e i n c ip ien te s e s ta lac t i ta s .

E s to s m a te r ia le s t i enen u n g ran i n te re s d e sde e lp un to d e v i s ta m e ta logen ico y m ine ro ( f un c lamen ta lmen te h ay y ac im ien to sd ea n t imon io ) . D e sde e lp un to d e v i s ta e ndokä r s t ico s o lo s eh a l o ca l izado u na c uev a e n e lt e rm ino mun ic ipa l d e L a C odo se r a , a unque h ay n o t ic ia s d eh und im ien to s c e rca d e e la , q ue s o n t a pado s p e r iöd icamen te , q ue s ug ie ren l ap o s ib i l idad d e l ae x i s tenc ia d eo t ra sc av idade s . (F igu ra 5 3 ) .

6 . 2 CUEVA DE LA CODOSERA F i gu ra 5

E s tä s i tuada aa l go m ä sd e s i e te k i löme t ro sa l NO d e l n üc leo d e p ob lac iön , e n l a f a it h d e l a S i e r ra d e l aC a le ra , ys e a cced e ae l la at r av d sd e l ac a r re te ra q u ev ah ac ia L aR abaza . S e l o ca l iza e n l ah o ja n °7 26 ( E l P ino ) d e l m apa t o pog räf ico E . 1 : 50 .000 d e l S e rv ic io G eog räf ico d e lE j e rc i to .

H ac ia l am i tad d e lp ozo s ea b re i mp i so s upe r io rf ö s i lc on d o s r am if icac ione s , u na h a c ia e l No r te , c on e s ca sa c on t inu idad , q ue p r e sen ta h ue l la sd eh abe r s i do u nt u bo d ep r e s iön , yo t ra e n l a m i sma d i recc iön d e l p i so i n f e r io r ( N225 °E ) q ue c on s i s te e nu na e s t recha yp end ien t eg a te ra q ue c onduce at i n e n sancham ien to r e cub ie r to c on c o lada s c a lc i t ica s ya l guna q ue o t ra o quedad q ue c omun ica c on l ag a le r ia p r inc ipa l d e l p i so i n f e r io r , d e sde l a q ue s e o b se rva e l c ao s d e b l oque s c o lgado . (F igu ra 5 6 ) .

E s ta c av idad s e a b re p o r m ed io d e u na p eque f ia b oca q ue c omun ica c on u n p ozo d e c e rca d e 2 0 m d e p rof und idad ( F igu ra 5 4 ) , q ue t e rm ina s ob re u n c ono d e d eye cc iön , c on a bundanc ia d ec l a s to sp i za r ro so sh e te rome t r ico s ,p o co on ada r odado s .

3 6

3

h 9 ,

C UEVA D EL AC ODOSERA

%m ina M un i c ipa l

F i gu ra 5 6

3 7

B loques g räudes

B loques y p iedras

• t e o :

„ t ‚ l t

Z e

7 .S INCLINOR IO DE ZAFRA -ALAN iS

Z af ra

. • Rad i ti04 1 1 1 1 1L

! -

7•

F igu ra 5 7

3 8

7 . 1 BREVE DESCR IPCIÖN GEOLÖGICA Y MORFOLÖGICA . E s ta e s t recha e s t ruc tu ra e s tä c ompar t imen tada l o ng i tud ina lmen te p o r l a s f a l la s d e Ma lcoc inado , G uada lcana l yF und ic iön y p r e sen ta u na g r an c omp le j idad g eo lög ica . E n e la a f lo ran r o ca s c a rbona tada s p e r tene c ien te s al a s U n idade s " A lcone ra" o " S ie r ra d e l Agua" y " Loma d e l A i re " . L a p r ime ra s e d i spone c onco rdan temen te s ob re u na s e r ie d e t r i t ica ( a rco sa s , p i za r ra s y a r en i ta s ) d e e dad O v e t ien se -Vend ien se . L o s c a rbona to s c ons i s ten e n c a l iza s m a rmö rea s m a s iva s , q ue a f lo ran e n b anco s q ue s i guen u na d i re c c iön N 120 ° 130 °E , yv e rgen h a c ia e lS u r . L aU n idad d e L oma d e lA i re f o rma t mh o r izon te c a rbona tado c on d i recc iän N 120 ° -130 °E y e s tä l i m i tada p o r e l NE p o r l a f a l la d e Ma lcoc inado y p o r e lS u r p o r l af a l la d e G uada lcana l . S e d i spone s o b re u na s u ce s iön v u lcano sed imen ta r ia ( me ta toba s ym e tac ine r i ta s c on p a sada s d e v o lcan i ta s ä c ida s yb ä s ica s ) s o b re l aq ue a pa rece ,e nc on tac t° g radua l ,u na s e r ie p i za r ro sa q u e c ompo r ta n i v e le s c a l izo s ma rmo r izado s q ue l egan a a l canza r g ran p o tenc ia y c on t inu idad l a te ra l , d e e dad p r e cämb r ica ( R if een se S upe r io r -Vend ien se ) .A rnba su n idade s s ef o rma ron e nu nm ed io m a r ino s ome ro .

m ine ra l , a l o l a rgo d e u n f i l ön c on ten ido e n c a l iza s k a r s t if icada s , t a n to ac i e lo a b ie r to c omo at r ave s d eg a le r ia s , a demä s d e l l a rgo t i empo d e a bandono t r an scu r r ido , h an p rop ic iado q ue s e f o rme u n p a ra je c on u na s c a rac te r i s t ica s a mb ien ta le s t a n p a r t icu la re s q ue h an p rovocado q ue l a C on se je r ia d e Med i c ) Amb ien te , U rban i sm° yT u r i smo d e l a J un ta d e E x t remadu ra l oh aya d e c la rado " Espac io N a tu ra l P ro teg ido" , c on l af i gu ra d e "Monumen t° N a tu ra l" , e l2 3 d e S ep t iemb re d e 1 997 . P oco a n te s d e l ega r al a l i nea d e c umb re , e n t re p i no s , c a r ra sca s , r e tama s yj a ra s , ya c tua lmen te p ro teg ida p o r u na r e ja m e tä l ica , s el o ca l iza l ae n t rada d e l ac ueva , q ue n o s e t r a ta d eu na v e rdade ra b o ca s in o d eu n t ü ne l e xcavado c on f i ne sm ine ro s . L aa pe r tu ra d ee s te t ü ne l f u el aq ue p rovocö e l d e scub r im ien to d el ac av idad . E l t ü ne l d e semboca e n u na g r an s a la q ue d e sc iende c on f u e r te d e sn ive l ( F igu ra 5 8 ) yv a e s t re chändo se h a s ta a c aba r e n u na z ona q ue s e i nunda e n a f io s m uy h ü rnedo s (F igu ra 5 9a ) . E s ta s a la e s tä e ng ran p ar te -t r amo m ed io - d i v id ida e n d o sp o rf o r rnac ione st a n to e s ta lagm i t ica sc omo e s ta lac t i t ica s .

H a s ta e l momen to s o lo s eh an p ro spec tado l o s a f lo ram ien to s c a lcä reo s d e l t e rm ino mun ic ipa l d e F uen te d e l A rco o b ten iendo se l o ss i gu ien te sr e su l tado s : *E n e lC e r ro d e S an B en i to , s i tuado a lE s te d e l ap ob lac iön y f o rmado p o r m a te r ia le s p e r tenec ien te s a l a U n idad d enom inada " Loma d e l A i re" , s o lo s e h a d e tec tado u na p equef ia c av idad , p r äc t icamen te c o lma tada d e a r c i l la , s i n i n te rd se s pe leo lög ico n ia r queo lög ico . *E n l a S i e r ra d e l aJ ayona , c on s t i tu ida p o r c a l iza s d e l a U n idad S i e r ra d e l A gua , d onde s el o ca l iza l ac ueva d e " Lo s Mu f ie co s" . *E n l o s d eP rado G i l ,p e r tene c ien te s al au n idad d e" S ie r ra d e lA gua" ,no s eh ao b ten ido n ingün r e su l tado ap e sa rd eq ue e ne s te m i smo h o r izon te c a lcä reo , u no sd o s ot r e sk i löme t ro s m ä sa ls u re s te , e n l az ona d eH oya d eB o r rone s( p rov inc ia d e S ev i l la ) , s e a b ren l a s c ueva s d e S an t iago , d e i n te re s t a n to e s pe leo lög ico c omo a r queo lög ico .

F igu ra 5 8

U nh echo muy I l ama t ivo e ne s ta c ueva e sl ag r an c an t idad d e g uano d e mu rc ie lago d epo s i tado e n e la , t a n to e n e ls u e lo c omo e n l a s p a rede s ( F igu ra 5 9b ) , y a q ue e s ta c ueva " . . p a re ce s e rr e f ug io d e , a lm eno s ,t r e se s pe c ie sd e mu rc ie lago s : mu rc ie lago g rande d e h e rradura ( Rh ino lophus f er rumequ inum ) , mu rc ie lago d e c ueva (M in iop t eru s s ch r e iber s i i ) ye s pe c ie s d e l O i le r° Myo t i s ( P e r iane s , V . y Munoz , P . , 1 998 ) . (F igu ra 6 0 ) .

7 . 2 CUEVA DE LOS MURECOS E s ta c ueva e s tä s i tuada e n l aS i e r ra d e L a J a yona , au no s c i nco k i löme t ro sa lS SO d eF uen te d e lA rco . S ca c cede ae la at r av e s d e u na p i s ta q ue p a r te d e l p ueb lo . S e l o ca l iza e n l a h o ja n ° 8 98 ( Pueb la d e l Mae s t re ) d e l m apa t o pog räf ico d e l S e rv ic io G eog räf i co d e lE je rc i to , E . 1 : 50 .000 . E s ta s i e r ra e s tä h o radada p o r m ina s q u e e xp lo taban m ine ra l d e h i e r ro e n t re l o s a f io s 1 900 y 1 92 1 , a unqu e s ep i en sa q ue p ueden l ega r a t e ne r u n o r igen i n c lu so p r e r romano ( P e r ianes , V . yMu f ioz , P . , 1 998 ) . E l t i po d e e x t racc iön d e 3 9

F i gu ra 5 9b

F i gu ra 5 9a

S ECCIONES Y DETALLES

C o o r d e n a d a s 4 223 .376

I

X— 2 42 .944

T ir in ino Mun ic ipa l

F UENTE D EL A RCO L EYENDA M ugu.. y Madras

C E i l >

Curv i ts de n ive l

< k g

S log we s g rand's

Gam in ya r i ldf icad me .

T opog ra l la T o ma d e

CUE VA DE LOS MU 1 S TECOS

E S CA L AG R Ä F I C A

F i gu ra 6 0 4 0

o123 4 5 6 7 8 91 0

A d o l f oS leek

M AW C o l l i d o J n i nF e r ne d e z J e r Me eF ee d e r

! on e f r id l i

E l la i t . orac i4m

M e t r o s

d a to s yf otograf la

W e n sA l g th

d• &me m o

P l misa tr i.

1 0 60 4. 1.Fax dodaVidi g J o s e} m i .F e aün de

8ANT ICL INOR IO OL IVENZA - MONESTER IO

A lmendra le jo

F igu ra 6 1

4 1

u t i l iz6 c omo c enob io d u ran te u n t i empo h a s ta e l momen t° i n de te rm inado ( F igu ra 6 2 ) .

8 . 1 BREVE DESCR IPCIÖN GEOLÖGICA Y MORFOLÖGICA . E l A n t ic l ino r io d e O l ivenza - Mone s te r io e s u na g r an e s t ruc tu ra d eo r igen h e rc in ico q ue s ee x t iende ,c on d i rec c iön NO /SE ,p o re lS u rd el aP rov inc ia d eB ada joz at r avi sd el a s c oma rca s d e L a R ay a , T ie r ra d e B ano s , C amp i l la d e l S u r , D ehe sa sd e lS u ro e s te ,S i e r ra sd eJ e rez yT en tud ia . A a mbo s l a do s d e l n üc leo p r ecämb r ico d e e s ta g r an a n t if o rma a f lo ran s e d imen to sc a rbona tado sc o r re spond ien te s a lC ämb r ico I n f e r io r , t o do s e l lo s e qu ipa rab le s a lh o r izon te c a l izo d eA lcone ra ,y aq ue i s te h as i do c on s ide rado c omo e l n ive l g u ia d e l a s f o rmac ione s c a rbona tada s d e l C ämb r ico I n f e r io re ne s ta z ona . L a u n idad d e A lcone ra ( s egün l ac ons ta e n l am emo r ia d e l Mapa G eo lög i co , E . 1 : 50A00 n ° 8 28 ) e s tä c on s t i tu ida p o r c a l iza s y / o d o lom ia s g r i se s yb l anca s d e g r an o f mo , t o ta l o p a rc ia lmen te m a rmo r izada s y c on s u pe rf i c ie s r o ja s d e a l te rac iön ,e s t ra t if i cac iön p o co d ef in ida ya s pe c to m a s ivo .

F igu ra 6 2

* A lmendra l :E ne s ta z ona s ep ro spe c ta ron l o sa f io ram ien to s d e l P i co d e l H acho , s i tuado a lS u r d e l n üc leo d ep ob lac iön . S c a c ced e a6 1 s i gu iendo u na p i s ta q ue s a le au no s c i nco k i löme t ro s , al ai z qu ie rda , d e l ac a r re te ra d e A lmend ra l a B a rca r ro ta .

L a s e r ie e s t ra t ig räf i ca d e l A n t ic l ino r io e n l i nea s g ene ra le s ( s ob re t o do e n e lf l anco S u r q ue e se n e lq ue m ä sr e su l tado s s eh an o b ten ido )c om ienza c on l aS uce s iön d eT en tud ia , q ue c on s i s te e n m e tag rauvaca s , p i za r ra s y c ua r c i ta s n eg ra s d epo s i tada sd u ran te e lP recämb r ico Med io yS upe r io re nu na a mp l ia c uenca n o muy p rof unda ys ub s iden te ,c o n f r e cuen te s a po r te sv o lcän ico s .E s to sm a te r ia le sf u e ron a f ec tado sp o ru na o r og en ia P r e cämb r i ca ( p a ra a l g tmo s a u to re s a n te r io r al a A s in t ica ) . P o s te r io rmen te , u na f a se d i s ten s iva p rovo ca e l a s cen so d e m a te r ia le s v o lcän ico s h a s ta e l O ve t ien se Ma r i an ien se ( c ine r i ta s ,r i o l i ta s yt o ba sp o rf id ica s ) , momen t ( ) e n e lq ue s e r e s t r inge l aC uenca . E s e n tonce s c uando s e d epo s i tan e n e l la l a s s e r ie s c a rbona tada s . E n l az ona S u r l a s e r ie s e d imen ta r ia s e i n te r r umpe a qu i . E s to s m a te r ia le s f u e ron a f e c tado sp o rl ao r ogen ia H e rc in ica q ue e n l ap r ime ra f a se d a l u ga r ap l iegue st wnbado s d e f u e r te v e rgenc ia S E y e n l as e gunda ap l iegu e sd eg ran r ad io d ed i rec c iön N 13 °E a N 100 °E . (F igu ra 6 1 ) .

A l c on s tru i r u na p i s ta q ue c ondu ce al ac umb re , c on o b je to d ep ropo rc iona r a c ce so p a ra l ai n s ta lac iön ym an ten im ien to d e u n r e pe t ido r s i tuado e n e l la , s e o r ig ina ron a l guno s h und im ien to s .U no d el o sc ua le s ,p r oduc ido p r äc t icamen te e n l ac umb re , h i zo p en sa rq ue s et r a taba d eu na s ima d ec i e r ta e nv e rgadu ra . P e ro u na v ez e xp lo rada s ec omp robö q u e s e t r a taba s imp lemen te d e u na g r ie ta muy a ngo s ta , d e u no s 3 5 /40 c m d ea ncho p o r 1m c omo m äx imo - d e l a rgo , yc on d eu no s 4m d ep rof imd idad ( F igu ra 6 3 ) .

D e sde e lp un to d ev i s ta e ndokä r s t ico l az ona m ä si n te re san te h a s i do l a d e T en tud ia , a unque s e h an p ro spe c tado a f lo ram ien to sc a rbona tado se nl o st 6 rm ino sm un i c ipa le sd e : *A lconehe l : Ae s ta z ona n o sd i r ig imo sp o ri n d icac iön d es u A lca ld ia q ue n o s c omun ic6 l ae x i s tenc ia d e u na c ueva c on p in tu ra se ne lp a ra je c ono c ido c omo " Lo sJ a re le s" s i tuado a l S Od e lp ueb lo . E la c ce so s er e a l iza at r av i sd el ac a r re te ra d e A lconche l aC he le s p a ra , p o s te r io rmen te , au no s c ua t ro o c i nco k i löme t ro s , t oma r u na d e l a s v a r ia s p i s ta s q ue s a len h ac ia l ai z qu ie rda h a s ta c r uza r e la r royo d e F r iegam eoz , p räc t icamen te e n e l l i m i te c on e l t i rm ino mun ic ipa l d e V i l lanu eva d e lF re sno .

F igu ra 6 3

E ne s te m i smo p i co , a l go mä s a ba jo ye n l av e r t ien te q ue s e o r ien ta h a c ia e l mona s te r io d e R ocamado r s en o s i n d icö l a e x i s tenc ia d eu na s ima q ue a c tua lmen te e s tä c egada p o ru na r o ca , p e ro s ep udo p ene t ra r e n e la , g r ac ia s al aa mab i l idad d e S i lv iano emp leado d e l af i nca - q ue n o s d e sob s t ruyö l a e n t rada .

U na v ez a l l i l a s ü n ica sc ueva s d e tec tada sh a s ta e l momen t° f u e ron l a s u b icada s b a jo u n mona s te r io e n r u ina s d e l q u e h a s ta e lm omen to n oh emo se ncon t rado n i nguna r e f e renc ia . E s ta s c av idade s , p robab lemen te d e o r igen n a tu ra l , h an s i do mod if i cada s p o r l am ano d e l h omb r e q u e , a lm eno s , l a s 4 2

E n l a z ona d e l a p i sc ina t amb ien s e o b se rva u n c i e r to m ode lado k ä r s t ico ( s u rgenc ia , e t c ) , p e ro n o s e h a p od ido l o ca l iza rn i nguna c av idad d eo r igen n a tu ra l .

D e e s t a c av idad , l amada C ueva d e l P e r ro p o r e lg rupo e s pe leo lög ico " Hace" , q ue l a d e s cub r iö e n e l a l to 1 969 , a c tua lmen t es o lo q u eda e lp ozo ,q u et i ene u no s3 0m e t ro sd e p rof und idad , p e ro y a n o l a" zona d e e s ta lac t i ta s c on g o teo c on s tan te" ,n i" una c o r r ien te d ea gua s ub te r rän ea" ,d e sc r i ta s p o r e s t eg rupo , s i no q ue a caba e nu na z ona d ea cumu la c iön d ed e r rub io s .

*V ale d e S an ta Ana : E n s ut e rm ino s eh a l o ca l izado u na c ueva . * Fuen te s d e L eon : H a s i do e lt e rm ino mun ic ipa l q u e m ä s h a l lazgo sh ap roduc ido ,t o do se lo s e n s ul i m i te m e r id iona l , c e rca d el ap rov inc ia d eH ue lva , e nl aS i e r ra d e l C a s t i l lo d e l C ue rno ( c ueva sd e : C aba l lo s ,P o s te s , Ma se ro yS ima I ) ye n J aS i e r r ad e lP ue r to ( c ueva sd e l :A gua ,L ampa r i l la yS ima I ) ; yp a re ce q ue ,a lm eno s ,e ln üme ro d es ima sp uede a umen ta r b a s tan te .

*N oga le s : E n e s ta z ona h ay u na s ima d enom inada " Cuev a d e lN a c im ien to" e ne l mon te d e Mon sa lud s i tuado a lS Od e l p ueb lo . *A leonera : E n s u t e rm ino mun ic ipa l s e l o ca l izan i ma s c av idad e s e n e ls i t io d enom inado " La S o lapa" . E s ta f i nca e s tä s i tuad a am eno s d e u n k i löme t ro a lN o r te d e l p ueb lo s i gu iendo e lc am ino q u e l eva al ap i sc ina , yc on s i s te e nu n p equ e r lo m on te q u e e n a l guno s t r amo s e s tä p rä c t icamen te c a lado p o rg a le r ia st a n to i n te r io re sc omo e x te r io re s .E lh echo d e q ue e s te c a l izo h a s i do e xp lo tado c omo c an te ra q ueda p e rf e c tamen te p l a smado e ne lp a i sa je ( F igu ra 6 4 ) , l oq ue n o e s tä c l a ro e sl ac au sa q ue p udo mo t iva rl aa pe r tu ra d e lt i po d e g a le r ia s q u e l o h o radan , q ue p a r e cen t e ne r u n o r igen a r t if i c ia la unque , s i nu ne s tud io m ä se xhau s t ivo n os ep uede d e sca r ta rq ue h ayan s i do l a b rada s af a vo rd eo t ra s d e o r igen n a tu ra l .

*P ueb la d e l Mae s tre : S eh al o ca l izado a lS u rd es ut e rm ino l ac ueva d e l" Do lmen" .

8 . 2 CUEVA DEL NACI MIENTO E la c ce so ae la n oe sf ä c i l : p a ra l ega r aMon sa lud s ep a r te d eN oga le sp o rl ac a r re te ra q ue v a aS a lva leön p a ra d e spue s , ac i nco os e i sk i löme t ro s , c oge ru na p i s ta q ue s ed i nge h ac ia l ad e recha . E l mon te h ay q ue s ub i r lo ap i e , a t rave sando u na c e r rad i s ima v ege tac ion , c ompue s ta f u r idamen ta lmen te p o r j a ra p r ingo sa , y a q ue n o h ay n ingün c am ino q ue s ed i r i ja h a s ta l ac u eva . R e i te ramo s n ue s t ro a g radec im ien to aJ uan F ranc i sco , y a q ue s i e l n o n o s h ub ie ra c onduc ido n o h ab r iamo st e n ido f o rma d ee ncon t ra r la .

e • r "

S el o ca l iza e n l al i nea d ec umb r e yc on s i s te e n u na s ima d e a l go m ä s d e v e in te m e t ro s d e p rof und idad d e l aq u e p a r ten d o sp equ e t ia s g a le r ia sh o r izon ta le s , u na au no s s i e te m e t ro s d e l as upe rf i c ie yo t ra p o co a n te s d e l ega r a lf o ndo ( F igu ra 6) ,q u es i guen d i recc ione s NE /S0 ( F igu ra67 ) .

F i g u ra 6 4 S u s c a rac t e r i s t ica s : t i enen p oca a l tu ra e n t re 5 0 y8 0 c m d e m ed ia - ,b a s tan te a nchu ra , yd i scu r ren muy p röx ima s al a s u pe rf i c ie ,h ac en q ue s e ad if i c i la c ep ta rq ue f u e ran u t i l izada s c omo c an t e ra ( F igu ra 6 5 ) .

F i g u ra 6 F i g u ra 6 5

4 3

F igu ra 6 7

4 4

A p rox imadamen te a u n m e t ro y m ed io d e s u f o ndo y p e rpend icu la r ae l la , p a r te u na g a te ra q ue s eb i f u rca e n o t ra s d o s q u ea c aban e n e ln i ve l f r eä t ico . L ad e l ad e recha ( F ig u ra 7 0 ) , d e m ayo r d e sa r ro l lo l o ng i tud ina l , a caba e n l ap equer ia

8 . 3 CUEVA DEL VALLE DE SANTA ANA E s ta c ueva s e a b re p räc t icamen te e n l a c umb re d e u n p equ e t io m on te d e o l ivo s y p rado s s i tuado e n l a s p rox im idade s d e l n üc leo d e p ob lac iön q ue l ed a n omb re , y q ue q ueda a l NE . E s ta z ona s el o ca l iza a lS O d e l aH o ja n ° 8 53 ( Bu rgu i l lo sd e lC e r ro )d e l Mapa t o pog räf i co E . 1 : 50 .000 d e l S e rv ic io G eog räf i co d e lE j i rc i to .

s a la d e l l a go .

A lp i e d eu na f io ram ien to c a lcä reo , q ue p roduc eu n p equer io r e sa l t e d ep oco m ä s d e d o s m e t ro s d e a l tu ra , a lf o ndo d e u n h und im ien to , s ea b re l ab oca d el ac av idad . L a c ueva s e d e sa r ro l la s i gu iendo l ad i rec c iön NO /SE . L a b o ca c onduce au na g a le r ia q ue t i en e u n f u e r te b uzam ien to h ac ia e lN o r te y c o lada s a l S u r ( F igu ra 6 8 ) . E s ta g a le r ia d e sembo ca e n l a s a la p r inc ipa l d e l a c ueva q u e s i gue l a d i rec c iön d e sc r i ta . H ac ia e l NO , t r a ss o b repa sa ru na p equer ia v aguada , a s c iende e n f u e r te p end ien te h a s ta p r äc t icamen te c onec ta rc on l as upe rf i c ie e na l guno sp un to s . F ig u ra 7 0

D e sde l az ona SO d e l ag a le r ia p r inc ipa l , u n p ozo q ue a caba e n u na g a te ra c on u na f u e r te r ampa , c omun ica c on e lp i so i n f e r io r p o r m ed io d e u na p ie ta d e sde l aq ue s ev e e ll a go ( F igu ra 7 1 ) .

F igu ra 6 8

P röx ima al ap a red o cc iden ta l d e l az ona c en t ra l d e l as a la , t r a s u na s f o rmac ione s e s ta lac t i t ica s yc o lumna s ( F igu ra 6 9 ) , s ea b re u na g r ie ta q ue c omun ica c on e lp i so i n f e r io r .

F i g u ra 6 9

4 5

s e . ipa id X s anbo ig

»p im a» s a t ib mg

le

N r .. 1 1 P C M,

I C .Jr•

L . - ,— . . c a ir

s h e %



3

F igu ra 7 1

4 6

V Ä IV V IN IVS a d3 11VA l aa V Aa f 13

p roc eden te d eu n d e sp r end im ien to c e n i ta l q ue h ap rovocado l aa pe r tu ra d e u na v en tana . L a g a le r ia c on t inüa e n f u e r te p end ien te d e scenden te ( F igu ra 7 3 ) h a s ta a caba r e n e ll a go ( F igu ra 7 4 ) .

8 . 4 CUE VA DEL AGUA E s tä s i t uada e n l aS i e r ra d e l P ue r to , e n e lp a ra je c onoc ido c omo S u e r te d e l o s Mo r te ro s ys el o ca l iza e n l ah o ja n °8 97 ( Mone s t e r io )d e lm apa t o pog räf ico ,E . 1 : 50 .000 ,d e lS e rv ic io G eog räf i co d e lE j e rc i to . S ea c ced e ae la at r ave sd eu na p i s ta q ue s a l e al ai z qu ie rda d e l ac a r re te ra q ue u ne F uen te s d e L eon c o nC anav e ra ld eL eon ( e s ta ü l t ima l o ca l idad p e r tenece al ap rov inc ia d eH u e lva ) , a p rox imadamen te e ne l Km 2 .S e s i gue l ap i s ta t r a sc r uza re lp uen te yp o s te r ionnen te s et oma u na d e sv iac iOn a l a d e recha q u e b a ja h a s ta e l a r royo Mon temayo r . A t rav e sando e s te , ye n t rando p o ru na c ance la , s ec oge t mc am ino al ai z qu ie rda q ue c ondu ce al ac ueva . E s ta c a v idad e s u n i mpo r tan te a cu if e ro e n e l q u e h an i n s ta lado u na b omba d e e x t rac c iön d e a gua . H a s ta e l momen t° e sl a mayo rd el az ona ,c on m ä sd e 1 00 m l o ng i tud t o pog raf i ado s yp o s ib lemen te o t ro st a n to sm ä s .

F i gu ra 7 4

S u r e co r r ido e sf u ndamen ta lmen te u n id irecc iona l ( NO /SE ) . A lp oco d et r a spone rl ap equef ia b o ca d ee n t rada ( F igu ra 7 2 ) ,

Au no sv e in t i t re sm e t ro sd ed i s tanc ia h ay u n e s t recham ien to

d e u no s q u ince m e t ro s d e l o ng i tud q ue d e sembo ca e n u na b i f u rcac iön : d e f r en te c on t inüa e l l a go c a s i o t ro s v e in te m e t ro s yal ai z qu ie rda u no so cho yap a r t i rd ea h i ,s i gu iendo l am i sma d i recc iön e n p a ra le lo , c on t inüa l ac av idad u no s c ua ren ta m e t ro s . E n l as a la f i na l yal ai z qu ie rda e x i s te u na v en tana q ue ,m ed ian te u na g a te ra d e scend en te ,c omun i ca c on e ls i f ön q ue h a i mped ido l ac on t inua c iön d e l o s t r aba jo s d e t o pog raf ia , n o a s i l o s d e e xp lo rac iön , q u e c on s ta ta ron l a c on t inu idad d e l ac ueva v a r ia s d e cena s d em e t ro s m ä s , c on g a le r ia s ys a la s e n l o s q ue s eo b se rvan u n g r an n üme ro d e e s pe leo tema s . . D e lc om ienzo d el ag a le r ia p r inc ipa lp a r te u na i mb r icada r e d d e g a te ra s yp equena s s a la s , c ub ie r ta s p o r p rof u s ion d e s e d imen to sa r c i l lo so s( F igu ra 7 5 ) .

F i gu ra 7 2

e n l aü n ic a g a le r ia q u e f o rma l ac u ev a , a pa rece u n c a o s d e b l oque s p r o f u samen te r e cub ie r to d e s e d imen to s a r c i l lo so s ,

E s ta c u eva e r a c ono c ida e n e l m a rco d e l a b i b l iog raf i a a r qu eo lög ica , p ue s e s c i tada p o r J . Ramön Me l ida e n e l c a tä logo monumen ta l d e E sp ana ( Me l ida , 1 925 ) . S i n e mba rgo , n oh ab ia s i do o b je to d et r aba jo ss i s temä t ico sh a s ta l ap r e sen te c ampa f ia . H emo sr e cog ido r e f e renc ia sp rev ia sd e a l guno s e r ud i to s l o ca le s q ue n o h acen s i no c o r robo ra r l a e x i s tenc ia d e e s to s r e s to s a r queo lög ico s . E n 1 984 , e n e l m a rco d el ad e saf o r tunada " Ope rac iön P i rana" , s er e a l iza ron a l guna se xcavac ione si l ega le se ne li n te r io rd el ac av idad q ue p ropo rc iona ron u n i mpo r tan te l o te d e ma te r ia le s a r queo lög ico s ,a c tua lmen te d e sapa rec ido s .P o rc omun icac iön o r a l h emo s c onoc ido q u e s e t r a taba p r inc ipa lmen te d e c e räm ica s t a n to l i sa s c omo d e co rada s ab ase d e i n c i s ione s , a pl i cac ione sp l ä s t ica s ei mp re s ione s ab oqu ique , a demä sd e a l g uno s r e s to s h umano s . E s to s m a te r ia le s a pun tan a u n e s tad io p a ra le lo a ld o cumen tado e nl aC ueva d el aC ha rneca ( O l iva d e Me r ida ) , oe n l a c a ce ref ia c ueva d e l C one ja r . D u ran te n ue s t ro s t r aba jo s d e p r o specc iön y d ocumen tac iön e n e li n te r io r d e l ac av idad f u e ron l o ca l izado s d epo s i tado s s o b re l as upe rf ic ie , e ne li n te r io rd eu na e s pe c ie d ep equena s h o rnac ina sa b ie r ta se nl o sl a te ra le sd el ag a le r ia p r inc ipa ld e a c ce so ,r e s to sc e räm ico s muy f r agmen tado sp e r tenec ien te sa

F igu ra 7 3

4 7

s z p s isa

As anbo m

F i gu ra 7 5

4 8

i n dmunn m ew %

u o ai o ps nu anA

pti f I l l ap SeA .111 9

2 1 3 .i pai d

s apuna3 s anbo m

s a uops 3uppu

am .l ajUi e t . ia lu p

yr

V f l9V

V Aa r 13

r e c ip ien te se s f & r ico s , e n f o rma d es a co oc on p a rede sr e c ta so l i ge ramen te e n t ran te s . L o s f r agmen to s n o p re sen taban d e co ra c iön , t a n s o lo u n s imp le a l isado e x te r io r . L a s p a s ta s e r an d e muy ma la c a l idad , m a l d ecan tada s , c on t o na l idade s o s cu ra s yc oc ida s d ef ic ien temen te e n a tmö sf e ra r e duc to ra . T amb ia t f u e ron h a l lado s a l g tmo s h ue so s h umano s , p r inc ipa lmen te f a lange s y a l guna s c oncha s d e c a raco l , a demä s d e a lguno s p eque t io s f r agmen to s d e ma te r ia l c a rbon izado ( po s ib lemen te m ade ra ) . T odo sl o sd a to sa pun tan au np o s ib le u so f u ne ra r io d ee s te e s pac io d el ac ueva .

c omp le tamen te p a t inado a l i n te r io r yc ub ie r to e n a l guna s z ona s p o r d epo s ic iOn c a lc i t ica , l o q ue c onf i rma s u a n t igüedad , q ue p en samo s d ebe s e r p a ra le la a l a d e l c on jun to d er e s to s mu eb le sh a l lado se n e li n te r io rd el ag ru ta ( F igu ra s7 6 y7 7 ) .

Ae s te g rupo d em a te r ia le sh ay q ue a r iad i r l ap re senc ia d eu n p ane lc on g r abado sq ue h a s ta e l momen t ( )h ab ia p e rmanec ido i n id i to . E s t e p ane l s e e ncuen t ra s i tuado a c i ncuen ta c en t ime t ro s ap a r t i r d e l n i v e l d e l s ue lo , s o b r e u na p eque t ia c o lada c a lc i t ica d e c i ncuen ta c en t ime t ro s d e l o ng i tud p o r v e in te d e a l tu ra , l o ca l izada s ob re l a p a red d e recha d e l c o r redo r d e e n t rada , u n e s t recho p a s i l lo d e 1 , 60 m d e a nchu ra p o r 1 , 10 m . d ea l to . E l g rabado d e sc r ib e u na s e r ie d e ä ngu lo s e n t re c ruzado s a modo d e d i en te d e s i e r ra . L a t km ica e mp leada e n l a e j ecuc iön d e l o s g r abado s e s e l t r azo l i nea l f i no ,

. _ .....

• . . .

. .. . ..,

•"..

F igu ra 7 7 4 9

F igu ra 7 6

8 . 5 CUEVA DE LA LA MPAR ILLA E s tä s i tuada e nl aS i e r ra d e lP ue r to , au no s 1 00 m e t ro sa lS u r d e l a c ueva d e l A gua , am ed ia d i s tanc ia e n t re e lc am ino ( a n te s d eq u eé s te d e sc r iba u ng ran c u rva h ac ia l ad e re cha )y l ao r i l la d e re cha d e l a r royo d e Mon temayo r . E l a c ce so e s b a s tan te d if i cu l to so d eb ido al oi mpene t rab le d el av ege tac iön e n a l guno st r amo s . L a b oca s ea b re e nu n e s ca rpe c a lcä reo , d eu no st r e s oc ua t ro m e t ro sd ea l tu ra , s i tuado f r en te a lr i o yd ap a so au na a ngo s ta g a le r ia q ue , t r a s d e sc r ib i r u na d ob le c u rva , d e semboca e n l a s a la p r inc ipa l d e l a c ueva . ü s ta o f rece u n a spec to muy l a be r in t ico ,p rovocado p o rl ap rof u s iön d ee s pe leo tema s yp o r l o sc ao sd eb l oque s( F igu ra 7 8 ) .

F igu ra 7 9

F igu ra 7 8

F igu ra 8 0

P o r l az ona E s te d e l as a la l ac av idad c on t inüa p o r m ed io d e u na e s t recha g a le r ia d e d i re cc iön p räc t icamen te E s te /Oe s te q ue , a l m eno s d o s v e ce s , e s tä p e rf o rada p o r p ozo s q ue c omun ican c on u na g a le r ia i n f e r io r y a e n e ln i v e l f r eä t ico ( F igu ra 7 9 ) . Al ad e recha d e l ag a le r ia d e a c ce so al ac av idad , j u s to a l s a l i r d e l a s a la p r inc ipa l h ay u na p eque f ia s a l i ta c on u na r e p i sa c o lgada , amodo d e c o ro q ue , d es u e lo at e cho , a pena s a l canza l o s 4 0 /50 c m (F igu ra 8 0 ) . D eba jo d e e la h ay u n p eque i lo p ozo q ue c omun ica c on o t ra p equef ia s a la e n u n n i ve l i n f e r io r . E s ta c ueva e sm uy a c t iva , t i ene g ran c an t idad yv a r iedad d e e s pe leo tema s( e s ta lac t i ta s ,e s ta lagm i ta s ,c o lada s ,m ic rogou r s , a l guna e xcn t r ica p eque t ia y c r i s ta le s d e c a lc i ta e n l a s p a rede s )( F igu ra 8 1 ) .

5 0

F i gu ra 8 1

5 1

8 . 6 S I MA 1 E s tä s i tuada e n e lp a ra je d enom inado " Sue r te d e l Mo r te ro" , e nl az ona d el aU t re ra .P a ra a ccede r ae l la s es i gue e lm i smo c am ino q u ep a ra l ac u eva d e l A gua ; u na v ez p a sada 6 s ta s e c on t inüa h a s ta c r uza r u na c ance la , e n tonce s ( a l p a sa r l o s t ubo sd eu np ozo d es ondeo ) s ed e ja e lc am ino ys es ub ep o r u n mon te b a s tan te c e r rado , c on e nc ina s , f u ndamen ta lmen te , a c ebuche s , c a r ra sca s , m ayo le ta s , t o rv isco s , l i r io s , c and i le s , t r ibo le s ,e t c . L as ima e s tä r od eada p o ru nc e rcado d ep i ed ra yd e sde e l la s e d i v i sa u na t o r re a lmohade ( e n l i nea , a lo t ro l a do d e lr i o ) . S e a b re af a vo r d e u na d i a c la sa d e d i recc iön N 60 °E , q ue b uza 8 0 °( F igu ra 8 2 ) yt i ene u na p a r te e xcavada y aq ue e nt i empo s s ei n ten tö e xp lo ta rc omo m ina ( F igu ra 8 3 ) .

F igu ra 8 2

ALZADO Y S ECCIONES

E S C A L AG R ÄR C A

0 12 3 4 5 6 78

% m ina Mun i c ip a l F u en t es d eL e6n

L EYENDA Curves d e r ave l M ogu l « yp ledraz

f \ )1 2

3

B loquez g randee C e deda s yd u ld l i cedme s

W

iI

C:2 1 1

MI U

S I MA I

E S C A L AG R Ä F I C A

9

F igu ra 8 3 5 2

1

2

3

4

5

6

Me t ro s

F oneec ione z at e ch°

P o z o P os ib lecea t ineaek se

E X )

8 .7 CUEVA DEL CABALLO E s tä s i t uada e n l as i e r ra d e l C a s t i l lo d e lC ue rno . S ea c cede a e l la p o r l am i sma p i s ta q ue c onduce a l ac ueva d e l A gua , p e ro d e jändo la n ada m ä sp a sa r e lp uen te ; d e sde a h iy a s ev e e l r e sa l te q ue p roduce e l a f lo ram ien to c a lcä reo d onde s e e ncuen t ra l ac av idad . P a ra l ega r ae la h ay q ue a t rav e sa rd o s c anc e la sq u eq uedan e n e ll a do i z qu ie rdo d el ap i s ta yc i e r ran u n p rado a d ehe sado p a ra g anado v acuno . P räc t ic amen te o cu l ta p o r l a v ege ta c iön q u e t a p iza e l a f lo ram ien to , l aa mp l ia b oca c onduce al ag a le r ia p r inc ipa l , e n f o rma d ep ozo e n r ampa , c on b a jada p o r c ao sd eb l oque s , q ue s ev an h ac iendo m ä s p equer io s s e gün s ep ene t ra e n l a c uev a . Ap oco s m e t ro s d e l ae n t rada , al ad e recha , s ea b re u na p equ er ia g a le r ia . A p rox imadamen te h ac ia l am i tad d es u r e co r r ido l a g a le r ia p r inc ipa l s e v e c o r tada p o r o t ra t r an sve r sa l ,q ue h ac ia l ad e recha e sp oco m ä sq ue u na g a te ra , p e ro q u e h ac ia l a i z qu ie rda e s tä mucho m ä s d e sa r ro l lada , t an to e n l o ng i tud c omo , s ob re t odo , e n a l tu ra y c on f o rmac ione si n te re san te s( F igu ra 8 4 ) .

F i g u ra 8 5 Ap e sa r d e l as uge ren te t o pon im ia c on q ue e s c ono c ida e s ta c av idad , n o l o ca l izamo s r e f e renc ia s b i b l iog räf i ca s d e l a p r e s enc ia e n s ui n te r io rd ee l emen to sa r queo lög ico s . A l r e a l iza r l o s t r aba jo s d e d ocumen tac iön a rqu eo lög ica s e p udo c on s ta ta r l ae x i s tenc ia d e r e s to s d e c e räm ica . S e t r a ta d e d o s ü n ico s f r agmen to s d e g a lbo l i so s r e a l izado s am ano , d ep a s ta o s cu ra c on d e sga san te m ed io , c oc c iön r e duc to ra y u n l i ge ro a l i sado c omo t r a tam ien to s upe rf ic ia l . P e r tenecen a d o sd i f e ren te sp i eza sd et e ndenc ia g l obu la rq ue p o s ib lemen te e s t& I e n c on sonanc ia c on e l m a te r ia l d ocumen tado e n l a c e rcana C ueva d e lA gua , p o r l oq ue s e r ia f a c t ib le a t r ibu i r lo s e n a mbo sc a so s‚ ma c r ono log ia s im i la r .

F i gu ra 8 4

H ac ia e lf o ndo s ev a e s t rechando ys el ega a ln i ve l d e a gua e n p e r iodo sm uy l uv io so s( F igu ra 8 5 ) (F igu ra 8 6 ) .

5 3

F igu ra 8 6

5 4

8 . 8 CUEVA DE LOS POSTES

( F igu ra 8 9 ) .

E s tä s i tuada a l go m ä s a r r iba yal ai z qu ie rda d e l aa n te r io r , s i gu iendo e lm i smo a f lo ram ien to ,q ue e n e s ta z ona e sm eno s e v id en t e y a q ue e s tä b a s tan te r e cub ie r to p o r a r c i l la y s o lo a f lo ran p equeüo sb l oque sd ec a l iza . L a b o ca , muy p equ e f ia , s ea b re e n t re b l oque s c a lcä reo s q ue d an l u ga r au na s e c c iön t r iangu la r yc onduce , p o r u na p eque f ia r ampa d e scenden te ya r c i l lo sa , au na p eque f la s a la ( s uc om ienzo l o ma rca u na p eque f ia a l ineac iön d ee s ta lac t i ta s v i e ja s , c o r ta s yr oma s , d e u no s 3 0 a4 0 c m d e a l t u ra , p e rpend icu la r al ad i recc iön d ee n t rada ) , d el aq ue p a r te u na g a le r ia al ad e recha . E s ta s a la s ev e i n te r rump ida a lf o ndo p o r u na s h i le ra s d e e s ta lac t i ta s yc o lumna s , q ue a c tüan a modo d e b a r re ra y a q ue " f renan" a r c i l la yp i ed ra s ( F igu ra 8 7 ) , q u e l as e pa ran d e l as i gu ien te , q ue m ä s q ue u na s a la e s l ag a le r ia p r inc ipa ld el ac ueva ( F igu ra 8 ) .

F igu ra 8 9

E ls i g-u i en te t r amo a s c iende d ef o rma b a s tan te a cu sada ye s tä c ub ie r to d ea r c i l la . Al ai z qu ie rda s ea b re u n l am inado r , c on u nb uzam ien to b a s tan te f u e r te , yp end ien te d e scenden te h ac ia l ae n t rada ,d onde s ea b re u na f l sw-ac on d e sp lome d eg r ande s b l oque s q ue p rodu cen u na g a le r ia d e s e cc iön t r iangu la r . E l l am inado r e s tä I l eno d e m ic rogou r s ya c aba e n u n r e sa l te , d onde s e f o rman p eque f ia s e s ta lac t i ta s , é s ta e s u na z ona a c t iva . E l f o ndo d e l ac ueva e s tä f o rmado p o r u na r e p i sa e n a l to q ue s ec i e r ra e np i ano ye nl aq ue s ea b ren d o sg a te ra se n s u s e x t remo s , af a vo r d eu n p i ano d e e s t ra t if icac iön , r n o t ivo p o re lc ua lt i enen e ls u e lo l i so , ei n c l inado , ye lt e cho e n" V" i n v e r t ida . L a b öv eda e n e s ta z ona e s p l ana yc on " su tu ra s" c on a l ineac ione sd ep eque f ia se s ta lac t i ta s( F igu ra 9 0 ) . F i gu r a8 7

F i gu r a8 E s ta t i ene e ln ive l d e s u e lo a l go m ä s b a jo q ue e l d e l a p r ime ra s a la y c ub ie r to , e n u na p r ime r t r amo , p o r c an to s h e te rom6 t r ico s d e b o rde s p oco o n ad a r odado s ; e l l a te ra l d e re cho ( s igu iendo l ad i recc iön d e p en e t rac iön e n l ac ueva ) e s tä c ub ie r to p o r u na c o lada c a lc i t ic a d e c i e r to e s pe so r , t a p izada d e m ic rogou r s , q ue p a re cen e s ta r e n p roce so d e d i so luc iön , p o r e la spe c to a r eno so yp un teado q ue p re sen tan

5

F i gu ra 9 0

5 6

8 . 9 CUEVA MASERO E s tä s i tuada e n l ae nl a sp rox im idade sd el a sa n te r io re s , u no s me t ro s d e spue s d e p a sa r e lp uen t e , c a s i e n l ac l unb re d e l a f lo ram ien to c a lcä reo q ue q ue c ia al ai z qu ie rda . B a jo u np e to d er oca c a lcä rea d eu no sd o sm e t ro sd ea l tu ra s e a b re l a b o ca e n s ima . E l r e s to d e l p e r ime t ro d e e s ta e s b a s tan te t e r ro so ye s tä p ro teg ido p o r u n p eque f io mu re te d e p i ed ra s . E l p ozo t i ene u na p rof und idad d e c i nco m e t ro s a p rox imadamen te , yd e semboca e n u n c ono d e d eye c c iön d e p end ien te p ronunc iada . E s te c ono a c aba e n u na s a la d ea l go mä sd ec i en m e t ro s c uad rado sq ue , a li g ua lq ue e lr e s to d e l a c ueva e s tä c ub ie r ta p rof u samen te p o r g r an a bundanc ia d e e s pe leo tema s e n c a lc i ta muy p u ra ( c o lumna s , b ande ra s , e s ta lac t i ta s ,e s ta lagm i ta s , yc o lada s ) yp robab lemen te a l go d e a r agon i to ( e xcen t r ica s ) . A l f o ndo d e l a s a la h ay mucho s d e r rumb e ss e l lado sp o rc o lada s( F igu ra s9 1 , 9 2 y9 3 ) . F igu ra 9 3

E s ta c ueva n o s f u e mo s t rada a lf i na l d e l ac ampa f ia , p o r l o q ue n oh emo s p od ido r e a l iza r s ut o pog raf ia . Ap e sa r d e e lo h emo s c r e ido i mpo r tan te i n c lu i r la p o r s u b e l leza e s pe leo lög ica .

8 . 10 S I MA COCHINOS E s tä s i tuada e n e lt d rm ino mun ic ipa l d e F uen te s d eL eön , e n l al i nea d e c umb r e d e l as i e r ra d e l C a s t i l lo d e l C ue rno , muy c e rca d e l l im i te c on l ap rov inc ia d eH ue lva . F igu ra 9 1

E s ta s i r na , s ea b re e n u n o l iva r yt i ene d o s p equef ia sb o ca s a e s ca so s m e t ro s u na d e l ao t ra ( amba s t a pada s , u na p o r u na r o ca p a ra e v i ta r q ue s ec a igan l o s a n ima le s yp o r e nc ima d e l ao t ra p a sa u na v a l la d e p i ed ra ) . L a p r i rne ra e s a c ce s ib le , a unque muy a ngo s ta , yc onduce a u n p ozo , t amb ien muy e s t re cho a lc om ienzo ,q ue t i ene u na p rof und idad a p rox imada d e 2 0 m . D e sembo ca e n u na p equef ia s a la c on e s ca sa s f o rmac ione s yc on u n p o ten te s e d imen t° d e d e secho sy a q u e v i ene s i endo u t i l izada d e sde h ac et i empo c omo b a su re ro ( no s c omen ta ron q u e ,e n t re mucha so t ra sc o sa s ,h ace u no sa f io ss e t i ra ron ae la c i ncuen ta c e rdo s a f ec tado s d e p e s te a f i-i c ana ) ( F igu ra 9 4 ) .

F igu ra 9 2

5 7

« p imp

s tupa ldi Cs anbo gg

s apue iä s anbo ta

s a t top touppo

s e

C .

F igu ra 9 4

5 8

i t dmunm io m tnei

s aw anA

r )

U 931 p

c f ,

8 . 11 CUEVA DEL DOL MEN E s ta c u eva e s tä s i tuada e ne lt &m ino mun ic ipa ld eP ueb la d e l Ma e s t r e ,a lS Ed e ln üc leo d ep ob lac iän . S el o c a l iza e n l ah o ja n o 8 98 ( Pueb la d e l Mae s t re ) d e l m apa t o pog räf ico , E . 1 :50 .000 , d e l S e rv ic io G eog räf i co d e l E j i rc i to . P a ra a c c ed e r ae la s et oma u na c a r re te ra q ue s ed i nge h ac ia l a z ona d e l o s C o r t i jo s y ,u na v ez p a sado e lB a r ranco d e l o s G a l lego s , s ec on t inüa p o r u na p i s ta q ue s a le al ai z qu ie rda , h a s ta l ega r a lr i oV endova l . E n e s ta z ona e lr i oa t rav ie sa u n b anco d e r o ca s c a rbona tada s q ue a f lo ran p rodu c iendo u n r e sa l te p o s i t ivo e n e lp a i sa je ( F igu ra 9 5 ) , ye s a qu i , e n l a m a rgen d e recha d e l r i o d onde s e a b re e s ta p equef i s ima c u eva .

F igu ra 9 7

F igu ra 9 5

L ac av idad t i ene t r e sb oca s , d o sd ee l la sp rac t icab le s , a unque d em uy p eque l ia sd imen s ione s( F igu ra 9 6 ) .

F igu ra 9 6

E s tä f o rmada p o r u na s o la g a le r ia d e r e co r r ido a s cenden te , q ue v ag i rando s ob re s im i sma ( F igu ra 9 7 ) ,d em ane ra q ue l a s egund ab o ca q ueda p r äc t icamen te s o b re l ap r ime ra . Am i tad d e l r e co r r ido u na p eque f ia c h imenea c omun ica c on e l e x te r io r (F igu ra 9 8 ) .

5 9

F igu ra 9 8

6 0

e a i s a im i r a ps i c i and

P A M OP IMAI r ia

s t iapap l Xs anbo m

s apu tuf i s anbo ig.

s a n op to un r 3 4s e g o)

a d .m3 sa oa l iv saN

t . " c d „ D

10

N a l A 110 ( 113C 1V AH33

F igu ra 1 0 1 . -

F igu ra 1 02 . -

6 2

F igura s9 9 y1 00 . -C ueva Ma ser n( Fuen te sd e L eon , p rov inc ia d e B ada joz ) . E s ta c av idad e s u n magn if i co e j emp lo d e b e l leza e s pe leo lög ica , e n e la h ay u na e no rm e p rof u s ion y v a r i edad d e e spe l eo tema s : e s ta la c t i ta s , b ande ra s ,e x c6n t r ica s ,c o lada sc on c r i s ta l e s d e c a l c i ta ( F igu ra 9 9 ) ye s ta lagm i ta s , " co ra l e s" ,g ou r s ,e t c . ( F igu ra 1 00 ) .

F igura 1 01 . - Mano e n n ega t ivo . P an e l I V . S a la d e l a s P in tu r a s . C ueva d e Ma l t rav i e so . C ä ce re s . L a c ueva d e Ma l t rav ie so a l be rga e l c o ijun to m ä s i mpa r tan t e d e r e p res en tar ion e s d em ano se nl aP en in su la I b i r i ca .

F igura 1 02 . - B öv ido . P an e l XXV I I I . S a la d e l a sc o lumna s . C ueva d e Ma l t rav ie so . C ä ce re s . E s l a ü n i ca r e p re sen ta c iön a n ima l , d e c r ono log ia s upe ropa leol i t ica , q ue a pa rece p i n tada e n l a C omun idad A u tönoma d e E x t r emadu ra . R ep re sen ta l aü l t ima f a se d e l a s p i n tu ra sp a leol i t i ca se ne s ta c av idad .

6 3

a s iq ue e lt r iängu lo m ayo re s tä i n f rapue s to al am ano n üme ro 1 ya l guno sp un to se nn eg ro s es upe rponen p a r c ia lmen te a l ac abeza d ec äp r ido g r abado ( R ipo l l , C o l lado ,R ipo l l , 1 999 : e np r en sa ) .

9 .EVOLUCIÖN D IACRÖN ICA DE LA OCUPACIÖN HU MANA EN LAS CUEVAS DE EXTRE MADURA

A unqu e l a s c a rac te r i s t ica s e s t i l i s t ica s d e l af i gu ra z oomo rf a g r abada e n e s t e p ane l c o r re spond an , s egün l ac l a s if icac iön t r ad ic iona l d e A . L e ro i -Gou rhan a l e s t i lo I I , l a c ub ie r ta c a lc i t ica , e lt i po d eg r abado , l ap rox im idad al o st r iängu lo s y ux tapue s to s yl a i n f rapo s ic iön a l o s mo t ivo s d e m ano s s i lue teada sn o s i n duce ar ompe r c on e ls i s tema c r ono lög ico d e l i n ve s t igado r f r anci s . P roponemo s p a ra e s ta f i gu ra u na c oe tane idad c r ono lög ica c on l o s t r iängu lo s g r abado s as u l a do q ue p r e sen tan a bundan te s p a ra le lo s e n l o s p r ime ro s e s tad io s d e l a sm an if e s tac ione sr upe s t re s s upe ropa leo l i t ica s . S i rvan c omo mue s t ra l o s t r iängu lo s i n c i so s e n u n b l oque c a l izo d e l aF e r ra s s ie ( Sav ignac d e M i remon t , D o rdor ia ) d e scub ie r to e n 1 9 11 p o rD .P ey rony ( 1 934 )e ncuad rab le e ne l A u r ir i ac ien se Med io , oe l b l oque d e c a l iza e ncon t rado t amb i6n e n e ln i ve l d e l A u r i f iac iense Med io d e l a b r igo d e B lancha rd ( S e rgeac ,D o rdor ia )( D idön , 1 9 11) . T odo e lo n o s l eva a p r opone r u na c r ono log ia e ncuad rab le e n e l A u r i f iac ien s e Med io -F ina lp a ra e s ta sl a sf i gu ra sg r abada sd e l p ane lI Id el aS a la d el a sP i n tu ra s .

9 . 1 . -P a leo l i t ico L a sp r ime ra se v iden c ia sd eo cupac iön h umana e n l a sc ueva s e x t remer ia ss o n d e tec tada se n l az ona d e l c a le r izo c a ce re f io , m ä sc onc re tamen te e n l aC ueva d e Ma l t rav ie so d onde , c omo s e h a r e f e r ido a n te r io rmen te , h an s i do d ocumen tada s r e p re sen tac ione sp a r ie ta le sp i n tada s yg r abada se ncuad rab le s e n e l P a leo l i t ico S upe r io r . N o o b s tan te , y d e jando momen täneamen te a u n l a do e s ta s m an if e s tac ione s , l a p r e senc ia d e r e s to s d e f a una p l e i s toct in ica e n e l l a p iaz e x te r io r d e l c a le r izo , a s i c omo d e a l guno s r e s to s d e u t i l la je l i t ico c o r re spond ien te a l a s f a se s a n t igua y m ed ia d e l P a leo l i t ico ,h a cen p en sa re nl ap o s ib i l idad d eu na o cupac iön e s po räd ica d e l a c ueva d u ran te e s to s p e r iodo s . E n e s te s e n t ido e s i mpo r tan te r e co rda r l a p re senc ia d e r e s to s f a un i s t ico s" a p r i s ionado sp o rl ad u r i s ima a r gama sa c a lcä rea" ( Ca l le jo , 1 9 58 : 1 7 )e ne li n te r io rd el aC ueva d e Ma l t rav ie so . R e s to s ö s eo s yd en ta r io s d e e s pec ie s c omo l o s o so s d e l a s c ave rna s ,l a sh i ena s ol o sr i no ce ron te sf u e ron a t e s t iguado se n s ui n te r io re ne l momen to m i smo d e ld e scub r im ien to d ee s ta c av idad , l o q ue p e rm i te c onceb i r l a p o s ib i l idad d e o cupac ione sm uy t emp rana sf e chab le se nl a sf a se sf i na le sd e l P a leo l i t ico I n f e r io r yal ol a rgo d e l P a leo l i t ico Med io .

L a f i gu ra m eand r if o rme e n o c re r o jo q ue s el o ca l iza e n e l p ane l Vd e l C o r redo r d e l aS e rp ien te , a pa rece c l a ramen te i n f rapue s ta au na s e r ie d em ano se nn ega t ivo .E l lo i n d ica q ue s u e j ecu c iön d ebe s e r a n te r io r , a unque t ampoco s ep uede d e sca r ta ru na e l abo ra c iön p r äc t icamen te c oe tänea al ad el a s m ano s ( p r ime r° s et r aza r ia l af i gu ra m eand r if o rme ye n u n momen to i nmed ia tamen te p o s te r io r l a s mano s e n n ega t ivo ) . A n te l ai n capac idad p a ra c on segu i ru n e ncuad re c r ono lög ico m ä s p r ec i so o p tamo s p o r e nca ja r e s ta f i gu ra e n u n e s tad io i n te rmed io ( Au r ir iac ien se F i na l )e n t re l a sf i gu ra sg r abada se n e lp ane l I I yl a s m ano s e n n ega t ivo r e pa r t ida s p o r t o da l a c av idad .D e sca r tamo sd ee s te modo l aa t r ibuc iön c r ono lög ica a l Magda len ien se Med io q ue o t o rgan F . J o rdä y J . L . S anch id r iän a6 s ta f i gu ra ( J o rdä yS anch id r iän , 1 992 : 1 6 ) .

P o r d e sg rac ia , l af a l ta d eo r gan izac iön yl ai n expe r ienc ia d e l a s p e r sona s q ue r e cog ie ron e s to s r e s to s e n e l momen to d e l d e scub r im ien to d el ac u ev a( Ago s to d e 1 951) ,p rovoca ron l a p i rd ida i remed iab le d e l o s m ismo s . E spe remo s q ue l o s n uevo s p roy e c to s d e i n v e s t igac iön q ue s e d e sa r ro l la r än p röxünamen te e n e s t a z ona , c on s igan a mp l ia r l o s d a to s r e f e r ido s ae s ta sp o s ib le so cupac ione sd u ran te e lP l e i s to ceno Med io . E n t rando y a d e l eno e n l ao cupac iön f m ip le i s tocin ica d e Ma l t rav ie so ,l a ss upe rpo s ic ione sd e mo t ivo sd e tec tada se nl o s p ane le s I I , V y) 0 ( I I d e l ac ueva p e rm i ten e s tab lece r t r e s e t apa sd i ac rön ica s :

2 °E tapa : E s tä f o rmada p o r e l c on jun to d e mano s e n n ega t ivo d i s t r ibu ido e n l o s d i f e ren te s p ane le s d e l a c ueva , c uya s c a rac te r i s t ic a st i cn ica s ye s t i l is t ica sn o sh acen p en sa re n u n m i smo p e r iodo c r ono lög ico mä s om eno s d i la tado e n e l t i empo p a ra t o da sl a sr e p re sen tac ione s .

PE tapa : E s tä i n teg rada p o r l a sr e p re sen tac ione s i n c i sa s d e l p ane l I I d e l aS a la d e l a s P in tu ra s . U na p eque f ia c abeza d e c äp r ido o r ien tada h ac ia l ai z qu ie rda d e 1 3c m d el o ng i tud y9c m d e a nchu ra , e n l a q ue s o n p e rf ec tamen te v i s ib le s l o s d o s c ue rno s ,c u rvado sh ac ia a t rä s , l af r en te ,e l mo r ro yl aq u i jada d e l a n ima l . P o rd eba jo s es i tüan d o s mo t ivo st r iangu la re s , e l p r ime r° c on e lv i r t ic eh ac ia a r r iba d e 1 c md eb a se y7c m d ea l tu ra , ye ls egundo c on e lv i r t ice e np o s ic iön i n ve r t ida d e 1 0 ,5 c md eb a se y4 , 5c md ea l tu ra ( F ig . 3 6 ) .

A p e sa r d e q ue A . L e ro i - G ou rhan h a a r gumen tado l a a pa r ic iön d ee s te t i po d er e p re sen ta c ione se nc on tex to sd es u e s t i lo I V , c omo F on td eG aume oC omba re l le s - oq ue e n l a c ueva d eA l tam i ra ' l a sm ano se nn ega t ivo e s t än s upe rpue s ta s

1 C on d a ta c ion e s d e 1 3 .570+ / 190 B .P . ( G IF A 9 1 1 78 ) c o r re spond ien te a lp equef t ob i son te s i lue teado e nn eg ro e nl aD ana c en t ra l d e l t e cho p r6x imo a l ac abez a d e l g r an b i son te e s tä t ico b i c romo ol a sd e 1 3 .940 + / 170 B .P .( G IF A 9 1 1 79 ) y1 4 .330 + / 190 B .P . ( G IF A 9 1 1 8 1 )d ed o sd el o sb i son te sp o l ic romo s .

T oda se s ta sf i gu ra ss ee ncu en t ran t o ta lmen te r e cub ie r ta sp o r u na c o lada c a lc i t ica s o b re l aq ue p o s te r io rmen te s ep i n ta ron u na s e r ie d em ano s yu na sp un tuac ione se nn eg ro . T an to e s

6 4

al o sd enom inado sc aba l lo sc h ino s yp o rt a n to t amb iin al a s f i gu ra sb i c roma s , c on l oq ue l a s mano sq ueda r ian a t r ibu ida s c r ono lög icamen te a l Magda len ien se S upe r io r , l a s n ueva s d a ta c ione sr ad ioca rbön ica so b ten ida sd e f o rma d i rec ta s o b re u na d el a sm ano se nn ega t ivo d el aG ru ta C o sque r( Ma r se l la ) od el a s e squ i r la s d eh ue so s l o ca l izada s p o r C lo t te s e n u na g r ie ta muy p r in ima a u na d e l a s mano s d e l a c ueva d e G a rga s ( Aven t ig nan , H au te s -Py r6ne l e s ) , r e v i ta l izan l a o p in iön d eH .B reu i lq u ea t r ibu ia e s ta sr e p re sen tac ione s al o s p e r iodo s m ä s a n t iguo s d e l d e sa r ro l lo d e l a r te p a r ie ta l , b a sändo se e n l as ünp l ic idad t i cn ica d e l mo t ivo ye lp a ra le lo c on u na mano e nn ega t iva s o b re u nb l oque d ec a l iza h a l lado e ne ln i ve lg r ave t ien se d e lA b r iL aba t tu t .

a r ro ja r a l go d e r e p re sen tac ione s .

l u z

s ob re

l a c r ono log ia

d e

e s ta s

D e l a s s e r ie s d e p un tuac ione s n eg ra s ( F ig . 3 8 ) f u e ron t omada s d o s mue s t ra s q ue s e e nv ia ron a ll a bo ra to r io B e ta A na ly t i c I NC d eM iam i ( F lo r ida ) . T ra sr e a l iza r l o s a nä l i s i s p e r t inen te s n o s i n f o rma ron q ue n o p od ian e f ec tua r u na d a tac iön y a q ue l a mue s t ra s e t r a taba d e m angane so . C onoc ida l a ma te r ia e n l aq ue s eh ab ian c onf ecc ionado l a s p un tuac ione s , t amb ie ln s ep udo o b se rva r q ue e s ta s s e r ie s d e f i gu ra s n o r e spond ian a le s pec t ro l um in ico d e l ap e l icu la i n f ra r ro ja . E s ta c i rcun s tanc ia n o s l ev6 a c on s ide r a r l a p o s ib i l idad d e q ue e lb öv ido p i n tado e n n eg ro d e l p ane l XXV I I Id el as a la d el a sc ohunna s ,q ue t ampoco r e spond ia a l e s pe c tro l um in ico d e l ap e l icu la d e i n f ra r ro jo s , t u v ie ra e l m i smo t i po d e p igmen to q ue l o s p un to s yp o r t a n to c a b r ia c on s ide ra r l ap o s ib i l idad d e l ac o e tane idad d e l af i gu ra d e l b öv ido ( F ig . 3 5 ) yd e l a s s e r ie s d e p un to s e n n eg ro . C rono lög icamen te e lb öv ido ( a f a l ta d e o t ro s s i s te rna s d e d a tac iön m ä sf i ab le sr e cu r r i remo s al as e cuenc ia e s t i l i s t ica d e A .L e ro i -Gou rhan ) ,p od r ia s e re ncuad rado e ne le s t i lo h ab id a c uen ta d e l a s c a rac te r i s t ica s mo rf o lög ica s , c omo l a s l i nea s c 6 rv ico d o r sa le s muy m a rcada s , c abeza s muy a l a rgada s ol a a u senc ia d e d e ta l le s a na töm ico s e n l a s e x t rem idade s i n f e r io re s , a li g u a l q ue e lr e s to d e l a s f i gu ra s z oomo rf a sp i n tada s yg r abada sd el o sp ane le sX I I I yX IV d e l aS a la d el a sC hünenea s yd e lp ane l3 0 CV I Id el aS a la d el a s C o lumna s . E s ta s c a rac te r i s t ica s n o s r em i ten t amb ien a l c on jun to d e z oomo rf o s g r abado s d e l ac u eva d e l aM ina d e I b o r ( Ca s tar ia r d e I b o r , C äce re s ) ( R ipo l l yC o l lado , 1 996 : 3 83 -399 ) , (F ig . 8 ) e n d onde , a demä s d e l o s e l emen to s m o rf o lög ico s y a d ef in ido s p a ra l o s a n ima le s d e l ac u eva d e Ma l t rav ie so yq ue s er e p i ten e nl o sd el ap equer i ac ueva d el a c oma rca d el o sl b o re s ,p odemo so b se rv a rq ue e nl ae j ecuc iön d e l p eque t io c i e rvo n üme ro 7 ( F ig . 1 6 ) s eh a e mp leado i m ü n ico t r azo q ue d ef ine t o da l ap a r te a n te r io r d e l af i gu ra , d e sd e l ac ue rna h a s ta e lp echo , p a sando p o r l ac ab eza . E s ta c onv enc iön e s t i l i s t ica s e r e p i te e n f i gu ra s d e c l a ra a d sc r ipc iön amomen to s i n ic ia le s d e l Magda len ien se , c omo p uede c on temp la r se e n l o s c äp r ido s d e l a z ona d e l a s C an te ra s d en t ro d e l c on jun to d e g r abado s p a leo l i t ico s d e D om ingo G a rc ia e n S egov ia ( R ipo l l y Mun ic io , 1 992 :107 1 3 8 ) .

E n e s ta l i nea , l a s d a tac ione s o b ten ida s d i re c t ' amen te e n l a G ru t aC o sque r d e2 7 .110+ / -390 B .P . ( G IF A 9 2 4 09 ) yd e 2 7 .110+ 1 -350 B .P . ( G IF A 9 2 4 91) - ol a s d e l a s e s qu i r la s ö s ea sd e l ac ueva d e G a rga s d e2 6 .860+ 1 -460 B .P . ( G IF A 9 2 3 69 ) -n o sr em i ten au nh o r izon te c u l tu ra l g r ave t ien se e n c on son anc ia c on l a sp ropue s ta sc r ono lög ica sd eH .B reu i l . E n E spar ia , l aC u eva d e l aF uen te d e l S a l in ( Mu t io r rode ro , C an tab r ia ) , c on t iene e n s u i n te r io r ü n icamen te r e p re s en tac ione sd em ano se nn ega t ivo yp o s i t ivo ,a demä sd e u n y a c im ien to c on t m s o lo n i ve l a r queo lög ico . D ado q ue l a c uev a e st m s i s tema d e g r ande s d imen s ione s c uy a e n t rada a c tua l , at r avi s d eu na s u rgenc ia , p e rmanece h ab i tua lmen te s i f onada ( Mou re , G onza lez yG onzä lez , 1 984 : 1 4 ) ,h emo sd e c on s id e ra r q ue n o s e ncon t ramo s a n te i m c on jun to c e r rado . P o rt a n to l ad a tac iön o b ten ida d ei mh oga rl o ca l izado e ns u i n te r io r , 2 2 .340+ / -510 /480 B .P . ( G rN 1 8 .574 ) , p uede a p l ica r se t amb iin a lc on jun to d e mano sr e p re sen tada s s o b re s u sp a rede s . A l a v i s ta d e e s ta s d a tac ione s , o p tamo s p o r e ncuad ra r c r ono lög icamen te e l c on jun to d e m ano s s i lue teada s e n n ega t ivo d el ac ueva d e Ma l t rav ie so e ni mh o r izon te c u l tu ra l g r av e t ien se ,a im s i endo c on sc ien te sd el af a l ta d e d a tac ione s a b so lu ta s e n l a c ueva c a ce rer ia y d e l ae x i s tenc ia , p o r e l momen to , d e a l gün y ac im ien to a r queo l6g ico p röx imo q ue p ueda a po r ta rm a te r ia le sd ee s te p e r iodo f i n ip le i s tocin ico

38E tapa : P o r t o do e lo s e r ia f a c t ib le c on s ide ra r q ue , t r a s t m l a rgo p a r in te s i sd ea bandono d e sde l o sa u to re sg r ave t ien se sd el a s m ano se nn ega t ivo , l ac ueva v ue lve as e ro cupada d u ran te u n m a rgen c r ono lög ico q ue a ba rca a p rox i rnadamen te e n t re e l S o lu t ren se F i na l ye l Magda len ien se I n ic ia l .

E n l a t e rce ra y ü l tüna e t apa t i enen c ab ida l a s r ep re s en ta c ione s z oomo rf a s p i n tada s y g r abada s d e l o s p ane le sX I I I ,X IV , 3 0 CV I I , ) 0 (V I I I ; a s i c omo l o st r i ängu lo s e n r o jo d e l p ane l XX I I d e l a S a la d e l a s P in tu ra s yl a s a l inea c ione sd ep un to se nn eg ro .

E s ta t e rce ra f a se p one f i n al a s e v idenc ia s d e o cupac ione s p a leo l i t ica se nl a sc ueva sd eE x t remadu ra . E nt o do sl o sc a so s l o s r e s to s l o ca l izado s h an s i do d e c a räc te r a r t i s t ico . C omo r e sumen , yaf a l ta d ep o s ib le sn uevo sd a to s , q ue n od udamo s s a ld rän al al u z c on l o s p röx imo s p roy ec to s p r ev i s to s e n e l c a le r izo c a ce rer io , l a o cupac iön f i n ip le i s toc6n ica d e l a s c u ev a s e n E x t remadu ra c omenza r ia e n e l A u r ir ia c ien se Med io -F ina l , p ro longändo se d u ran te e l G rave t ien s e p a ra f i na l iza r , t r a s u n l a rgo l a p so d et i empo , e n t re e lS o lu t ren se F i na l ye l Magda len iense I n ic ia l .

E n e lp ane l XX I I l a s t r e s f i gu ra s c on f o rma d e t r iängu lo p i n tada s e n c o lo r r o jo a pa recen s upe rpue s ta s a lh a lo d e a l guna s d e l a s m ano s e n n ega t ivo e x i s ten te s e n e s te p ane l . A s im i smo s e r ie sd ep un tuac ione se nn eg ro e s tän c l a ramen te s upe rpue s ta s al a ss i lue ta s d em ano se n v a r io sp ane le sd el a c av idad . C on e s to s d a to s t a n s o lo p od ia rno s d e f in i r e n l a s e cuenc ia d es u pe rpo s ic ione sl ap o s te r io r idad d ee s ta sf i gu ra s c on r e spec to a l a f e cha d e e j e cuc iön d e l a s m ano s q ue c ons t i tuy en l as e g tmda e t apa d el ad i ac ron ia .N oo b s tan te , l a c a sua l idad h i zo q ue a dv i r t ii semo s u n d e ta l le q ue p od r ia 6 5

e s ta c omun idad2 y d e l N eo l i t ico Med io p o r tugu6 s , c on p a ra le lo s s uf i c ien temen te r e p re sen tado s e n e le s tua r io d e l T a jo ' , oc on e lc ada v ez m e jo rc onoc ido n eo l i t ico me se tef lo , q ue p r e sen ta l at i cn ica d el ai n c i s ion ,e ny ac im ien to sc omo e l A l to d e lQ uemado ( Löpez -P laza , 1 987 : 5 2 -65 ) , l aV aque ra o e lA i re ( An tona , 1 986 : 9 45 ; Mun ic io , 1 988 :2 99 -327 ) .

9 . 2 -N eo l i t ico E l r e pa so d e l ab i b l iog raf i a e x i s ten te s ob re e lN eo l i t ico e n E x t remadu ra e su na b uena p rueba d e l ae s cas ez d ee s tud io s q ue s ob re e s te p e r iodo s eh an l evado ac abo e n 6 s ta r e g ion . U nb uen e j emp lo d ee lo e sq ue t i nt r aba jo r e cop i la to r io c omo e lc oo rd inado p o rD P i la rL opez t a ns o lo d ed ica u na p äg ina ae s te t ema yB ueno , 1 988 : 2 22 ) .E s te d e so lado r p ano rama e s c on se cuenc ia d e l a e s ca sez d e y a c im ien to s p e r tene c i en te s ae s te p e r iodo h i s to r ic° , d eb ida , e n p r ime r l u ga r , al a f a l ta d e p ro specc ione s ye x cavac ione s y , e n s e gundo l u ga r , al a i n co r rec ta a t r ibuc iön c r ono lög ica d e a l guno s m a te r ia le s d e f i l iac iön n eo l i t ica , q u e f u e ron e mpa ren tado s c on p rodu cc ione s m e se tef i a s d e l aE dad d e l B ronce . E s to s e r ro re s , a t r ibu ib le s a le nma sca ram ien to d e l m a te r ia l n eo l i t ico c on o t ro s d e e t apa s p o s te r io re s a l e ncon t ra r s e p rof undamen te r e vue l to s d e sde a n t iguo l o s e s t ra to s y ,p o r l ot a n to , h a l la r se l o s m a te r ia le s m ezc lado s , c omo s u ced iö e nl ac ueva d e lB oqu iqu ee nP l a senc ia ( R iv e r° , 1 972 -73 : 1 0 1130 ) oe n l ac ueva d e l C one ja r e n C äce re s ( S auceda , 1 984 : 4 7 -58 ) , h an d if i cu l tado e n g r an m ed ida l a i d en t if i cac iön d el o sy a c im ien to sn eo l i t ico se x t reme t io s .

F e cha s a b so lu ta s c omo e l4 430 + / - 1 50 a . C . d e l N eo l i t ico F ina l d e S an t iago d eC aza l la ol o s 3 970 + / - 1 60 a .C . d el a D ehe s i l la ,n o sp a re cen d ema s iado e l evada sp a ra s e ra p l icada s a lp r ime rs egmen t° d e ln eo l i t ico e x t reme t io , ya unque n ol a s d e sca r tamo s n o s p a recen m ä s r a zonab le s f e cha s mä s b a ja s c oma l a s d e l aC ueva d eN e r ja 3 115+440 a . C . , oL apa d o s N amo rado s5 460+4 110 B .P . ( I CEN -735 ) . N o se ncon t ramo sp ue sc on t i np r ime r momen ta d e lN eo l i t ico F ina l ,n o muy d ef in ido a ün , q ue p od r ia d e sa r ro l la r se d u ran te t o do e lc ua r to m i l en io ( Ma r t in d el aC ruz , 1 9 90 : 2 9 ) ,s i endo s u ü l t imo t e rc io e l p e r iod° e n d ond e c r eemo s p o c i r ia e s tab lece r se l a i mp lan tac iön d e l o s p r ime ro s g rupo s n eo l i t ico se nn ue s t ra r e g ion .

2 . -N eo l i t ico B :

H as i do ap a r t i rd el a a f o r tunada e x cavac iön d e lC e r ro d el a H o rca ( P la senzue la , C äce re s ) yd e la c ie r to d eD . J uan J a v ie r E n r iqu ez al ah o ra d ep a ra le l iz a rl o s ma te r ia le sd el aC u eva d el aC ha rneca ( O l iv a d e M6 r ida ,B ada joz )c on l a sc u eva sy l o s c on jun to s n eo l i t ico s a nda luc e s , c uando e lp ano rama h a e mpezado a c amb ia r . P oco a p oco l a s p ro specc ione s h an p e rm i t idode scub r i rn u evo sy ac im ien to s ys eh ap roduc ido u n i n c remen t° d e l o s e s tud io s yd e l a s r ev i s ione s d e a n t igua s e xcavac ione s . E spe c ia lmen te i n te re san t e s n o s p a recen l o s r e su l tado s d e u na t e s i s d e l i cenc ia tu ra d ef end ida r e c ien temen te p o rD . E n r ique C e r r i l lo e nl aq ue s er e v i saban l o s c on jun to s mu eb le s d e l y ac im ien to d e l o s B a r ru eco s ( Ma lpa r t ida d eC a ce re s ) yd el ac ueva d e lC öne ja r( Cäc e re s ) .

S upone e ld e sa r ro l lo d e l N eo l i t ico e n n ue s t ra r eg ion . U n h o r izon te q ue c f ueda d ef tn ido , e n p r ime r l u ga r , p o r l a p r e senc ia d e c e räm ica s d eco rada s c on mo t ivo s i n c i so s , i mp re so s , p un to r a ya , a p l icac ione s p l ä s t ica s yp in t u ra al a a lmag ra , a demä s d e e l emen to sp u l imen tado s ym ic ro l i t ico s , v i ncu lado t a n to c on l aA l ta A nda lu c ia ( A r r iba s y Mo l ina , 1 980 : 7 34 ) , c oma c on e lO cc iden te p o r tugui s ( Gu i l la ine y V e iga , 1 970 :3 04 ) .H as i do d o cumen tado e nc ueva s( Cone ja r , E lA gua , L o s C aba l lo s ) , a b r igo s ( Cha rn e ca , B oqu ique ) ye n p o l t e lado sa la i re l i b re ( Ce r ro d el aH o rca ,B a rrueco s ) . E l p ano rama d e e s te s e gundo s e gmen to d e l n eo l i t ico e x t reme t io s e c omp le ta c oi f l a e x ten s ion d e l o s g r upo s c a rac te r izado s p o r l a p r e senc ia m ayo r i ta r ia d e c e r äm ica s l i sa s , e n t re l a s c ua le s e l e l emen to m ä s d e s t acado n umi r ic amen te e s l a c azue la c a renad a , b i en c ono c ida s y d ocumen tada s e n t o do e ls u roe s te p en in su la r . E s to s g r upo s , a s im i lado sp o r a lemo s i n v e s t igado re sc an l o s c on s t ruc to re s d e m ega l i to s ( Gonza lez yo t ro s , 1 988 : 9 100 ) , p o s ib i l idad q ue o t ro sr e chazan ( En r iqu ez , 1 996 :6 9 1 -692 ) ,p re sen tan u na v oeac ion c l a ramen te a g r ico la , c on p ob lado s v i ncu lado s a t e r reno sl ano s ,s i nd ef ensa sn a tu ra le ss i t uado sj un to ac u r so s d ea gua yc an a l ta c apac idad a g r ico la ( En r iquez , 1 996 : 6 9 1) .

L a se v idenc ia s .a rqu eo lög ica sd o cumen tada se ne le s tud io d e l a s c av idade s d e E x t remadu ra , u n ida s a l r e s to d e l o s y ac im ien to s yh a l lazgo sa i s lado sr e cog ido se nl ar e g ion ,c uyo e s tud io d ec on jun to h a s i do r e a l izado p o ru no d e l o sa u to re s d e e s te l i b ro ( Co l lado , 2 000 : e n p r en sa ) , a pun tan aq ue e l d e sa r ro l lo d e l n eo l i t ico e x t rem e° s e p roduce d u ran te s u e t apa f i na l .N oo b s t an te , al ol a rgo d ee s ta s e cuenc ia c u l tu ra l p odemo sd ef in i rt r e ss e gmen to s :

1 . -N eo l i t ico A : E ng loba r ia ü n icamen te l o s ma te r ia le s d e l a c u eva d e Ma l t rav ie so y l o s d e l ac ueva d e l C IMOV 1 ,a s i c omo l a s r e p re sen tac ione s r u pe s t re s e s quemä t ica s a s oc iada s al o s m i smo s . C omo v imo sa n te r io rmen te , t a n to l a st i po log ia sd e l a sp i eza s q ue f u e ron l o ca l izada sr e c ien temen te e n l ac ueva C IMOV 1y l a s h a l lada s e n Ma l t rav ie so e n l o s p r ime ro s m omen to s d e s u a pa r ic iön e n 1 951 , c omo l a s d e co rac ione s q ue s ed e sa r ro l lan s o b r e e s ta s c e räm ica s , p r e sen tan c l a ro s p a ra le lo s c on e l N eo l i t ico F ina l A nda luz , a unque c on e s quema s d eco ra t ivo s m ä s p rop io s d e l N eo l i t ico Med ia d e

2

C u eva d el a Mo ra ,C ueva sd eS an t iago d eC aza l la ,C ueva d e G uada l i ja r e n J a in , C a r igüe la , C u ev a d e l a Mu je r , Ma jo l ica s , C ueva d e N e r ja , ( Nava r re te , 1 976 : 1 09 118 ; P e l l ic e r , 1 995 : 9 4 ; P e rez , 1 996 :6 47 -654 ) . 3

D aV ega F e r re i ra , 1 974 ) , C ova F oum inha ( Ne ry , 1 984 )o G ru ta d a s P u lg a s ( Ga l lay y S p l inde r , 1 972 ) , mac izo c a lcä reo e x t remeho ( Z i lhao yF au s t ino , 1 996 :6 64 -66 5 ) oy ac im ien to sc omo C ova d o sG u e r re i ro se nV i la V e rde d eF i c a lho (Mang e , 1 994 ) ol a C ova sd eS ob ra ld aA d iga ( F rago so , 1 942 ) .

6 6

( Ba r r ien to s y o t ro s , 1 997 ) , v an a ma rca r u na e t apa c a rac te r izada a im p o r l o s p o rcen ta je s mayo r i ta r io s d e e l emen to sp rop io sd ee t apa sa n te r io re sc omo s on l a sc azue la s c a renada s yp o re l man ten im ien to d ee s t ruc tu ra se conöm ica s yp ob lac iona le s q ue h a s ta e s e momen to h ab ian d ef in ido e l n eo l i t ico e n l a r e g ion . E l a vance d e e s ta e t apa , b i en d o cumen tada e n p ob lado s c omo E l L obo ( Mo l ina , 1 980 ) , L a V iga r ia ( J imenez y Mu f ioz , 1 989 -90 ) yL o s C a s t i l le jo s 1 ( F e rnändez yo t ro s , 1 988 ) , e n l ap rov inc ia d eB ada joz , oL a P epa y e lC e r ro d e l aH o rca 2 ( Gonza lez , 1 996 ) e n l ad e C äce re s , s upond rä l ai n ve r s ion p rog re s iva e n l o sp o rcen ta je s d e l a s t i po log ia s c e räm ica s m ä s c a rac te r is t ica s . E I p l a to d e b o rde e ng ro sado p a sa rä e n e s to s y ac im ien to s a s e r p o rcen tua lmen te d om inan te c on r e spe c to a l a s c azue la s c a renada s y al a s c e räm ica s d e co rada s q ue t e rm ina rän d e sapa rec iendo c on l a i mp lan tac iön p l ena d e l a e dad d e l C ob re . L ar e e s t ruc tu rac iön e c onöm ica yl ar e o rgan izac iön d e l t e r r i to r io , t amb ien s ed e ja rän s e n t i r e n l av i e ja ei n ope ran te e s t ruc tu ra p ob lac iona l n eo l i t ica . E s e n e s te momen to c uando s ea bandonan l o sp ob lado se nl ano c omo l a Mad re d e l Agua , L o s C a s t i l le jo s 2oe l C e r ro d e L a H o rca 1 p a ra o cupa r p o s ic ione s e s t ra teg ica se n a l tu ra c omo P ue r to P l a ta ( J imenez Y Mu t ioz , 1 989 -90 ) , C a s t i l le jo s 1o C e r ro d e l aH o rca r e spe c t ivamen te , e n t m i n ten t° p o r c on t ro la r l a s v i a s d e c omun icac ion ol o sa f io ram ien to sd em ine ra l .

E s t ab a se e conöm ica c l a ramen te a g r ico la h as e rv ido d ea poyo p a ra d i f e renc ia r lo sd el o sg rupo sd el ac e räm ica d eco rada , l o s c u a le sf u e ron a s o c iado s ae conom ia s d ec a räc te r g anade ro a l a pa r ec e r s u s y ac im ien to s e n t e r reno s c on e s ca sa c apac idad a g r i co la y m ä s a decuado s p a ra l a c r ia d e a n ima le s d ome s t ico s . N o so t ro s d i sc repamo s d e e s ta s e pa rac iön , p a ra o p ta r p o r u na p o s tu ra m ä s e c lec t ica N o n o s i n c l inamo s p o r u na s e pa rac iön r ad ica l e n t re l o s g rupo s d e c e räm ica d eco rad a , h e rede ro s d eu na t r ad ic iön a n te r io r q ue h unde s u s r a ice se ne lN eo l i t ico Med io , yq ue y a s eh a l laba p r e sen te e n E x t r emadura e n l aC ueva d e Ma l t rav ie so ye n l ac ueva d e l C IMOV 1 , c on r e spec to al o sg rupo sd ec e räm ica s l i sa s , q ue p a re c en e x tende r se e n e s te momen to p o r t i e r ra s d e E x t r emadu ra c omo p uede d emo s t ra r e l g r an n üme ro d e y ac im ien to s q ue s ed o cumen tan . P ref e r imo s a boga r p o r u na c oex i s ten c ia e n t re a mbo s g rupo s , p ue s , a unque e s e v iden te u na m ayo r v ocac iön a g ra r ia p a ra e lh o r izon te d e c e räm ica s l i sa s ,e s t at ampoco s ep uede d e sca r ta r , c omo h emo sv i s to c on a n te r io r id ad , e ny a c im ien to sc omo e lC one ja r , L o sB a r rueco s o e l C e r ro d e l a H o rca . A l a s c o inc idenc ia s e n l a s c a rac t e r i s t ica s e conöm ica s d e a mbo s g rupo s , h ay q ue u n i r t amb ien a l guna s c o inc idenc ia s e n l a t i po log ia d e y ac im ien to s . A s i , e l C e r ro d e l a H o rca , p e r tenec ien te a l h o r izon t e d e l a c e räm ica d eco rada , p r e sen ta g rande s s im i l i tud e sc on e ly ac im ien to d el o sC a s t i l le jo s2 ,a s im i lab le c on e lh o r izon te d e c azue la s c a renada s . Ambo s s el o ca l izan e n l ab a s ed et i n c e r ro ,p röx imo s au nc u r so e s tab le d ea gua y c on t i n e n to rno a p to p a ra l ae xp lo tac iön a g r ico la . S im i la r r azonam ien to p od r ia e s tab lece r se p a ra l o sy ac im ien to s d e l a A lcazaba d eB ada joz ( Va lde s , 1 980 ) ye lC e r ro d e l C a s t i l le jo , o e lC e r ro d e l aE nc ina ( J imenez yMu f ioz , 1 989 -90 ) ye l C e r ro d e l S o ldado ( Gonzä lez , 1 996 : 7 00 ) . Ae lo h ay q ue u n i ra d emä sl ap o s ib i l idad d e l ae x i s tenc ia d ec on tac to se n t re a mbo s g r upo s c omo a s i p a recen a t e s t igua r lo l ap re senc ia , a unque e np r opo rc ione s muy b a ja s , d ec azue la s c a renada s e n y ac im ien to sp rop io sd e lg rupo d ec e räm ica sd e co rada s , c omo s u cede e ne lC e r ro d e l aH o rca , od ec e räm ica s d eco rada s e n y ac im ien to s p rop io s d e l h o r izon te d e c azue la s c a renada s , c omo s u c ed ee n A raya oe n e lC e r ro d el aE nc ina .

L a f e cha d e 2 520+ / -70 a .C . c o r re spond ien te a lC a lco l i t ico P l eno d e P apa U v a s I V ( Ma r t in , 1 994 : 1 74 ) , ma rca e lf i na l d ee s ta e t apa d et r an s ic iön .

9 . 3 . -L as man if e s tac ione sr upe s tre se squemä t ica s e n l a s c ueva s d e E x tr emadura y s u r e lac iön c on l o sc on tex to s n eo l i t ico se x treme t io s . L a e x i s tenc ia d e u na s e r ie d e m an if e s tac ione s g räf ica s d e c a räc te r e s quemä t ico q ue ac on t inu ac iön v amo s ad e sc r ib ir , e n a l guna s d e l a s c ueva s q ue h emo s d o cumen tado , n o s h ace p l an tea rno s l ap o s ib i l idad d e r e lac iona r la s c on l o s o b je to s mu eb le s e ncon t rado s e n s u s i nmed iac ione s . E l io n o s p e rm i t i r ia p l an tea rl ap o s ib i l idad d eu na c onex iön e n t re e s ta s p r ime ra s r e p re sen tac ione s , q ue c ons ide ramo s c omo n eo l i t ica s , ye lp o s te r io r d e sa r ro l lo d e l ap i n tu ra r upe s t re e s quemä t ica al ol a rgo d e l C a lco l i t ico yl aE dad d e lB ronce .

L a s d a ta c ione s d e L apa d o F umo 3 090+4160 a .C . yP apa U va sI ,2 890+4 120 a .C . ( M ar t in , 1 994 : 1 74 ) , c on l o s q ue s e p ueden e s tab lece r p a ra le lo s e n l o s y a c im ien to s e x t remer io s , d e l im i tan e lm a rco c r ono lög ico e n q ue s ed e senvue lve e s ta s e gunda e t ap ad e ln eo l i t ico d ee s ta C omun idad .

1 . 1 . -C ueva d e Ma l t rav ie so :

3 . -N eo l i t ico C :

D en t ro d e l c on jun to d e r e p re sen tac ione s d e e s ta c ueva ( Co l lado y F e rnändez , 1 998 :207 -2 10 ) y man ten iendo l a s d eb ida sr e se rva s ,y aq ue l o sc r i te r io sa qu i e xpue s to s s eb a san e n l ac on s ta tac iön d e s upe rpo s ic ione s ye n a nä l i s i s d e l o s e l emen to st e cn ico s ye s t i l i s t ico sd el a sp i n tu ra s , p roponemo s a qu iu na c r ono log ia p o s tpa leo l i t ica p a ra l o s mo t ivo sp i n tado s s upe rpu e s to s al ac abeza d e e qu ido d e l p ane l X IV d e l as a la d el a sC h imenea s .

A unqu e l ap r e senc ia d ee s te s e gmen t° y an oe sd e tec tab le e n l a sc ueva se x t r eme f ia s ,o b je t ivo p r inc ipa ld ee s te l i b ro ,n o sh a p a rec ido c o nv en ien te s ui n c lu s ion p a ra d a ru na v i s ion l o mä s c omp le ta p o s ib le d e l ae vo luc iön d i ac rön ica d e l n eo l i t ico e n E x t remadu ra . E s te ü l t imo p e r iodo c ons t i tuy e l af a se f i na ld e e s ta e t apa c u l tu ra l e n d onde y a c om ienzan a d e tec ta r se e l emen to s q u e i nd ic an l a i mp lan tac iön g r adua l d e l C a lco l i t ico . E n e s te s e n t ido l ap re senc ia d e p l a to s d e b o rde a lmend rado , a unque e n p o rcen ta je s m in imo s , e sc l a ramen te i n d icado ra d eq ue e lc amb io ,a unque d em a .ne ra m uy g radua l , e s tä e mpezando ap rodu c i r se . S t a .E ng ra c ia ( Ce le s t ino ,1989 ) , L a Mad re d e l A gua ( J imenez yMu t ioz , 1 989 -90 ) yMe r ida

S ob re l ac abeza d e lc aba l lo c i tado c on a n te r io r idad ,r e a l izada e n c o lo r o c re r o jo ( HUE1OR 4 / 6 ) , s e s upe rpone t i n mo t ivo g eome t r ic° c ompu e s to p o r s i e te t r azo s d ef o rma s em ic i rcu la r 6 7

( d e l a s q ue c on se rv an s u s m i sma s p ecu l ia r idade s t e cn ica s g r abado - y f u nc iona l idad f ime ra r ia ) c on l a s p i n tu ra s e s quemä t ica s r e lac ionada s c on l af a se d e l N eo l i t ico B d e E x t remadu ra ,y as e a e n c on tex to sd eh ab i tac iön ( Ba r rue co s ) of u ne ra r io s( Cha rne ca )4.

( F ig . 3 9 ) . P o r d eba jo s e s i tüan d o s g rupo s d e b a r ra s , c ompue s to s p o r s i e te yd o s t r azo s r e spec t ivamen te , d e u no s 1 c m d e l o ng i tud m ed ia y 1 c m d e a nchu ra . L a s upe rpo s ic iön s o b re l a c ab eza d e l c aba l lo d e c r ono log ia c ua te rna r ia , e l c o lo r p a rduzco d e l a s r e p re sen tac ione s ( HUE1OR 4 / 3 ) , e mp leado ü n icamen t e c on e s to s mo t ivo s , e l t i po d e t r azo b abo so e i r regu la r c on e l q u e h an s i do e j ecu tada s yl ai n ex i s tenc ia d ep a ra le lo sc l a ro se ne lc on jun to f i gu ra t ivo p a leo l i t ico , n o s i n v i ta ap en sa r q ue e s te g rupo d e r e p re sen tac ione s p ud ie ra e ncuad ra r se e n u na c r ono log ia p o s tpa leo l i t ica p o s ib lemen te p a ra le la a l o s m omen to s n eo l i t ico s e n l o s q ue l a c ueva f u e u s ada c omo r e c in to f u ne ra r io .L ac e r can ia d el a se v idenc ia sd ef u ego e nl am i sma s a la d onde a pa re cen l a s p i n tu ra s c on s t i tuy e u n a r gumen to m ä s af a vo rd e lc a räc te rn e c ro lä t ico q ue e sp o s ib le a t r ibu i ra e s te c on jun to p i c tö r ico .

S e p od r ia d ec i r q u e l a s p i n tu ra s yg rabado s e squemä t ico s l o ca l izado s e n l a s c ueva s d e Ma l t rav ie so y C IMOV 1 mue s t ran l ae x i s tenc ia e n n ue s t ra r eg iön d e u na t r ad ic iön p i c tö r ica p r ev ia . T en iendo e nc uen ta e lp r op io d e sar ro l lo d e l N eo l i t ico e n E x t remadu ra y l a s i n f luenc ia s l egada s d e sde A nda luc ia , l a f a chada a t län t ica p o r tugu e sa y l a M e se ta C en t ra le s pa t io la ,j un to c on l ae x ten s ion d e lm ega l i t i smo ys u c öd igo d e m an if e s tac ione s r upe s t re s a s oc iada s a l o s monumen to s ,s ep ueden i d en t if i ca re v id enc ia sc u l tu ra le sq ue c onf o rman e l g ennen s o b re e l q u e s e d e sa r ro l la rä e l i mpo r tan te f o co d e p i n tu ra y g r abado r u pe s t re e s quemä t ico d eE x t remadu ra , p r ime ro t im idamen t ed u ran te l a sf a s e s By Cd e lN eo l i t ico e x t rem e° b ien e nc uev a sc omo l ad e lA gua , oe na b r igo sc omo l o sd el aC ha rneca ol o sB a r rueco s (Anexo 1 )ya l canzando s up l en i tud ys u max ima e x ten s iön d u ran te e lC a lco l i t ico yl aE dad d e lB ronce ,p a r al ega r as uf i na lc on l ai n t roducc iön d e l am e ta lu rg ia d e l h i e r ro y l a s p r ime ra s i nf iuenc ia sd el o sp ueb lo sd e l Med i te r räneo O r ien ta l .

1 . 2 . -C ueva d eS t a .A na ( C IMOV 1 ) : E ll u ga re l eg ido p a ra e j ecu ta r l o s g rabado s s es i tüa j u s to e n u na z ona d et r än s i to e mp leada p a ra ,p o ru na p a r te ,a c cede ra l p i so s upe r io rd el ac av idad ,op a ra a den t ra r se e nu na s e r ie d e g a le r ia s q ue v an a d e sembo ca r au na z ona a c tua lmen te i n undada . L a o r ien ta c iön d e l a g a le r ia e s d e 8 0 ° E s te , e ncon t rändo se l o s mo t ivo s e j ecu tado s s o b re u na c o lada d e c o lo r g r i säceo q u e s et o rna a na ran jada h ac ia e lf o ndo d e l c o r redo r . L a s u pe rf i c ie o cupada p o r l o s g r abado s s e e ncuen t ra au na a l tu ra d e 1 , 20 m . d e sde e ln iv e l d e l s u e lo , e x tend iendo se p o ru na r ea d e1 , 70 m d ea l tu ra e n t re p a ra le la s p o r 3 6 c m d ea nchu ra m ax ima . S uo r ien tac iön e s d e3 50 ° . T ecn icamen te s et r a ta d et m g r abado l i nea l f i no , d e s e cc iön e n" U " , muy s e gu ro ys i nl i nea sd ef u ga .

9 . 4 -C a leo l i t ico ,B ronce yE dad d e lH ierro . L o s m a te r ia le s a pa rec ido s c o r re spond ien t e s ae s ta s t r e s e t apa s s o n m uy e s ca so s ye n t odo s l o s c a sos t a n s ö lo n o s i n d ica r ian o cupac ione s e s po räd ica s d e l a s c ueva s yc on c a räc te rc a sua l od e muy c o r ta d u rac iön . A l C a lco l i t ico t a n s 6 lo p od r iamo s a t r ibu i r , c on m ucha s r e se rva s , u na p l aca r e c tangu la r c on p e r f o rac ione s a pa re c ida e nl as a la B d el ac ueva d e Ma l t rav ie so ( A lmag ro , 1 9 60 :4 ) .

S u s a u to re sr e a l iza ron u na a mp l ia s e r ie d et r azo sa g rupado s e n v a r io sc on jun to s oh ace sc on t e ndenc ia s ubve r t ica l . E s to s t r azo sc onf igu ran u np ane l d ec l a ro e s t i lo e s quemä t ico e n e l q ue n o h emo s p od ido d i s t ingu i r n i ngün t i po d e f i gu ra h umana oa n ima l( F ig . 5 2 ) .

T ra s u n l a rgo a bandono , l ap un ta d e l a nza c on e nmangue t u bu la rd eb r once ( A lmag ro , 1 960 : 7 ) ,a pa rec ida d u ran te l a s o b ra s d e p r epa rac iön d e u n c am ino q ue p enn i t ie ra m ayo r c omod idad p a ra l o s v i s i tan te s e n e lt r än s i to p o r l ac u eva , i n d ica r ia q ue d u ran te a l gün momen to d e l B ronc e F ina l Ma l t rav ie so f u e v i s i tada p o r a l guna s p e r sona s q u e d e ja ron a l ie s te o b je to ,s i nq ue s ep ueda e s tab le c e rd en inguna f o rma s ie ld epö s i to p udo t e ne ra l gün t i po d ec on ten ido r i tua l of u e s imp lemen te i ma bandono uo l v ido d el al a nza .

E s te t i po d er e p re sen ta c ione sh an s i do b i en d o cumen tada se n v a r ia s c av idade s d e l ac omun idad c a s te l lano l e one sa ,b i en s i s tema t izada s p o r L uc iano Mun ic io y F e rnando P if iön ( Mun ico yP i f iön , 1 9 86 -7 ) oJ u an A .G ömez B a r re ra ( Gömez , 1 992 ) , q u e a t r ibuy en a e s te t i po d e g r abado s u n c a räc te r s e r la l izado r yf u ne ra r io . L o s t r e s a u to re s , b a sändo se e n l a t i po log ia d e lm a te r ia lr e cog ido e nl a sd i ve r sa se xcavac ione sy p r o specc ione sl ev ada s ac abo e nl a sc av idade ss e le cc ionada s , a bogan p o r u n a mp l io m a rgen c r ono lög ico a l ah o ra d e e ncuad ra rc r ono lög ica yc u l tu ra lmen te e s ta sm an if e s tac ione s a r t i s t ica sq ue , s e gün e lo s , c omenza r ian e n e lN eo l i t ico p a ra f i na l iza rc on l a sü l t ima se t apa sd el ae dad d e lB ronce .

L aü l t ima f a se d el ap r eh i s to r ia e x t r eme r la t a ns o lo h ad e jado r e s to s e n l ac ueva d e l C one ja r . S et r a ta d e d o s f r agmen to s c e räm ico s at o rn° c on d e co rac iön e s tamp i l lada a t r ibu ib le ss i n n i ngün g ene ro d e d uda s al a S egunda E dad d e l H ie r ro ( S auceda , 1 984 : 5 4 )

1 . 3 . -C ueva d e lA gua : L o sg r abado sd ee s ta c ueva ,d e sc r i to sc on a n te r io r idad ,s e r ian p o s te r io re s al a sm an if e s tac ione sd e Ma l t rav ie so yC I MOV 1 , p e ro p r e sen tan c a rac te r i s t ica s t e cn ica s y f u nc iona le s s i rn i la re s . P o rt a n to e sf a c t ib le c on s ide ra r ae s ta c ueva c omo e le l emen t° d ee n lac ee n t re l a sr e p re sen ta c ione sm ä sa n t igua s

4

P o rs e re l em en to sq ue s ea l e jan d e lt ema b ä s ic , od en ue s t ro e s tud io s o b re c ueva s ,h emo sp r ef e r ido s d a r mä s d e ta l le ss o b re l o s m i smo se ne la nexo I

6 8

9 .5 . -R oman izac iön . A lguno sm a te r ia le sr e cog ido s e n l ac ueva d e l C IMOV 1s on v a s i ja s a t o mb y g rande s f r agmen to s c e räm ico s p e r tene c ien te s ad o l ia s d e a lmac ena je d e c l a ra a t r ibuc iön a eoca r omana . S u a pa r ic iön e n l ac ueva h ay q ue e xp l ica r la e n r e la c iön c on l ac e rcan ia d e l ac ueva al av i ad e l aP l a ta y d e v a r io s y ac im ien to s r u ra le s r omano s , q ue p o s ib lemen te c omp lemen ta ran s u s d ependenc ia s d e a lma cena je c on e lu so d ee s ta c ueva , e n d onde s er eünen i nme jo rab le s c ond ic ione s d e h umed ad yt empe ra tu ra p a ra f a vo rece r yd e sa r ro l la r l o s p roce so s d e f e rmen tac iön d e l v i no , b eb ida al aq ue e s ta r ian d e s t inada sc a s ic on t o da s e gu r idad l a sg r ande sd o l ia sq ue h an s i do e ncon t rada se n e li n te r io rd el ac av idad .

PALEOL iT ICO _NEOL iT ICO

CALCOL iT ICO

M ALTRAV IESO

11 1 1 11 1 I B M IU M M I M I R M M O M I M IM B W M O I MM O 1 1 11 1 1 M B O I • O M M I I I I I I M M I I I I M O M M O I M M RIE M B IR M • • • • • M M B O I M M O B M B R W M I R M I I M E N I M M O I M M O M M U M MI I I M _R_M_B_M_B_M_M_I I_B_ I M IO N I • M O I M M U M M U M I M

MINA DE I BOR

MI I I M M O M M I B M I 1 3 1 B M B I B IO M M IM M M IS M I B IO M MI E R M IO M M U M B M M O M M I I M M I R

BRONCE

H IERRO

RO MA

R B O IO N I B M M M O I M M B IO U R IO B IE M U

M IR M

C I MOV 1 CONEJAR CUEVA DEL AGUA CUEVA DEL CABALLO

DIAGRAMA DE OCUPACIÖN DE LAS CUEVAS DE EXTREMADURA

p ropo rc iön . A s im i smo s eh ap od ido c omp roba r q ue e lt r azo g rue so e ss i s temä t icamen te e mp leado e n l ar e a l izac iön d el o s g r af ema s , c uyo t amar io , b a s tan te r e gu la r , o s c i la e n l am ayo r p a r te d e l o s c a so s e n t r e l o s 1 0 y2 0 c m . , s i n q ue s ea dv ie r tan g rand e s d i f e renc ia s d e t ama f io e n t re l o s mo t ivo s d e u n m i smo p ane l . H ay q ue h ac e r n o ta r t amb i& I q u e e l c o lo r e mp leado e n t o da s l a s o ca s ione s r e sponde a t o no s a na ran jado s or o jo s a na ran jado s q ue l am ayo r p a r te d e l a s v ece ss en o s mue s t ran muy d e sva ido s .

ANEXO I

E ncon t ramo sp i n tu ra se n u na s e r ie d ea b r igo s l o ca l izado se n l u ga re s d e e s ca so o n u bo i n te ri s e s t ra tg ico . A pa recen g ene ra lmen te s o b re g r an i to a unqu e n o f a l tan l o s q ue a p rovechan l a s c ua rc i ta s c omo s o po r te . L o s mo t ivo s p i c tö r ico s q ue h an s i do l o ca l izado s e n e s to s a b r igo s a p rovechan s i emp re p eque f ia s o qu edade s oc uar team ien to s r o co so s d e e s c a sa s upe rf i c ie . C omo t ö n ica g ene ra l , l a s a g rupac ione se s tän f o rmada sp o ru nn üme ro n o muy e l evado d ef i gu ra s ,e n t r eq u ince ov e in te c omo m äxüno , q ue a pa recen d i spue s ta s p o r t o do e l a b r igo , s i n n i ng tma p r ef e renc ia a pa ren te . L o s e s tud io s p o rcen tua le s e f e c tuado s s ob re l a s d i f e ren te s t i po log ia s d e f i gu ra s p r e sen te s e n e s ta c l a se d e y ac im ien to s , i n d ican q ue s on l a s f o rma s m ä s e squemä t ica s l a s q ue m ä s s er e p i ten , e s pec ia lmen te b a r ra s yp un to s , al a s q ue s i guen s o l if o rme s , s e rpen t if o rme s, z i g -zag , t e c t if o rme s , p e t rog l if o s ,e t c . L a s f i gu ra sh umana s ya n ima le sa pa re cen e n u n p o rcen ta je m u cho m eno r , a unque s i emp re e n l am isma

L a i n ex i s tenc ia d ec ua lqu ie r i n ten to p a ra e s tab lece r c r i te r io s d i f e renc iado re s e n t re l o s p ane le s ei n c lu so e n t re l a s p rop ia s f i gu ra sq ue l o sc omponen ,h ab ida c uen ta d el ah omogene idad d et amar io s , f o rma s yc o lo re sp a ten t e e n t re l o s g r af ema s q ue s el o ca l izan e n e s ta s e s tac ione s , n o s r em i te as o c iedade s d e c one i g ua l i ta r io yc omuna l . E n a poyo d e e s ta t e s i s h ay q ue a pun ta r a demä s l a c e rcana p re senc ia ( y a c omen tada ) d e p ob lado s e n t o rno a e s to s a b r igo s . L a e xcavac iön d e l o s m i smo s h a p e rm i t ido c on s ta ta r u na o cupac iön i n ic ia l d e sde momen to s d et r an s ic iön e n t re e lI V ye lI m i len io yq ue s e 6 9

mo t ivo sp i n tado s , c omo l o s i d o lo -p laca q ue h emo sv i s to c on a n te r io r idad , c uyo s p a ra le lo s m ä s i n rned ia to s s ee ncuen t ran e n l o s a j ua re s q ue a compa r lan a l a s d epo s ic ione s e n l o s s e pu lc ro s m ega l i t ico s . D e h echo , e n e lc a so d e e s te a b r igo p acen se ,e so bv ia l ar e lac iön c on e l mundo f u ne ra r io e sp ue s I aC ha rne ca C h ica e su na d el a sp oca . se s ta c ione sc on p i n tu ra r upe s t re e s que rnä t ica a s o c iada au ny a c im ien to a rqueo lög ico ( l a c ueva d e l a C ha rne ca ) d e c a räc te r f u ne ra r io y c on m a te r ia le sd e c r ono log ia n eo l i t ica . Ambo se s pac io s , a unque e s tän s e pa rado s p o r u n e s t recho c o r r edo r , f o rman i m t o do u n i t a r io e n e l c ua l l a s d o s c ueva s p r e sen tan c ond ic ione s s im i la re sp a ra r e a l iza r l o se n te r ram ien to s , a unque p a ra e s ta f u nc iön s ee l ig iö l ac uev ad el aC ha rne c a . D ei g ua lm ane ra , l a sd o se s tac ione so f rec en s upe rf ic ie sa p rop iada sp a ra a c oge r r ep re sen tac ione sp i c tö r ica s ye ne s te c a so , l o se nca rgado s d e p i n ta r la s e l ig ie ron ü n icamen te e l a b r igo d e l a C ha rneca C h ica . A s i s t imo s au na c l a ra i n ten c iona l idad d e s e pa ra r e s pa c io s o t o rg ändo le s u na f t mc iona l idad c onc re ta e n c ada c a so : e n l ac ueva d e l aC ha rneca C h ica s ed i spu s ie ron l a s r e p re sen tac ione sp i c tö r ica s yI aC ueva d el aC ha rnec at h ee l l u ga r e l eg ido p a ra r e a l iz a r l o s e n t e r ram ien tos . A s i p ue s , p od r iamo sc ons ide ra rl aC ha rneca C h ica , l u ga re l eg ido p a ra u b ica r l a s p i n tu ra s ya r queo lög icamen t e e s té r i l,c omo u na e s pe c ie d er e c in to s a c ro d e s t inado al ar e a l izac iön d er i tua le s f u ne ra r io s p r ev io s op o s te r io re s al ai n humac iön d ef in i t iva d e lc adave re nl aC uev ad el aC ha rne ca .

p ro longa a t o do l ol a rgo d e l I I m i len io . L l egado s ae s te p un to s e n o s p od r ia r e p rocha r a l go q ue e s e v iden te : e s i mpo s ib le d emo s t ra r q ue f u e ron l o s p ob lado re s d e e s to s y ac im ien to s l o s a u to re s f i s ico s d e l a sp i n tu ra s q ue a pa rec en e n l o s a b r igo s d e s u e n to rno . E s to e s c i e r to , p o r t a n to r e cu r r iremo s ab u sca re v idenc ia sq ue n o sp enn i tan a poya rl a t e s is d e q ue f u e ron l a s g en te s d e e s te p e r iod° ( t ran s ic iön e n t re e lP 1I l l m i len io a .C . ) l a s e nca rgada s d e r e a l iza r l a s p i n tu ra s . L a p r ime ra e v idenc ia q ue mo s t ramo s e s u n mo t ivo muy s i ngu la rl o ca l izado e ne la b r igo d el aC ha rneca C h ica ( O l iva d e Mi r ida , B ada joz ) . L a C ha rne ca C h ica e s u n e s pac io so c ovacho l o ca l izado a m ed ia l a de ra e n l as i e r ra d e l C onde . O cu l t ap o rl ae s pe su ra d e lm on te yl am a sa r o co sa , s uü n ico a c ce so p o s ib le s er e a l iza at r av i s d eu n e s t recho p a s i l lo q u e t e rm ina ae s ca so s m e t ro s e n u na a cu sada p end ien te , l oq ue o b l iga at o do a qui l q ue p r e tenda a l canza re la b r igo at r epa r h a s ta l a sc o ta ss upe r io re sd el as i e r ra d e lC onde yd e sde a l l i d e scende r h a s ta I ae s tac iön p i c tö r ica . F ren te a l a r e f e r ida c ueva s ea b re o t ra b a s tan te m ä se spa c io sa c onoc ida c omo l a " Cueva d e l aC ha rneca" . L a e x i s tenc ia d er e s to s c e räm ico s e n s upe rf i c ie d i o l u ga r aq ue D . J u an J a v ie r E n r iquez N ava scue s a come t ie ra l a r e a l izac iön d e e xcavac ione s a r queo lög ic a se na mbo se s pac io s( En r iqu ez , 1 986 : 9 24 ) . E n l a C ha rneca C h ica s e r e a l izö u n s ond e° c on r e su l tado s n ega t ivo s . S i ne mba rgo , e n l o sr e a l izado se n l ac ueva m ayo r c m i s igu iö , a demä s d eu na s e r ie d eh a l lazgo sm a te r ia le s q ue c omen ta remo s ac on t inuac iön , l ac on s ta tac iön d e q ue e s te e s pac io h ab ia t e n ido u nu so f u ne r ar io .

E n s e gundo l u ga r , p o r l o s c l a ro s p a ra le lo s t i po lög ico s q ue e x i s ten e n t re l a sf i gu ra sq ue a pa rec en d e co rando l o sd i v e r so s o r to s ta to s d e a l guno s s e pu lc ro s m ega l i t ico s yl o s m o t ivo s p i n tado s s o b re l o s a b r igo s q u e a ho ra n o s o cupan . A n t ropomo rf o s , s o l if o rme s , c uad rüpedo s , p e t rog l if o s , e t c . c on s t i tuyen u n c o rpu s f i gu ra t ivo q ue e n l o s d ö lmene s e s u sado c omo u n c öd igo f u ne ra r io q u e s ep l asma s o b re l o s o r to s ta to se ne l momen t° e nq ue s ec on s t ruye e l monumen to . No s et r a ta d ee l emen to s c a sua le s oa l ea to r io s , s i no q ue l a r epe t ic iön t a n to d e a so c iac ione s t emä t ica s , c omo d e s u u b icac iön d en t ro d e l monumen t° , n o s h ab la d eu n l e ngua je f u ne ra r io c onc eb ido e n e l monumen t° y p o r t a n to c on s u s m i sma sf e cha s( Bueno yd eB a lb in , 1 997 :153 -154 ) .

L o s m a te r ia le s e ncon t rado s e n l a c ueva m ayo r , c e räm ica s l i sa s yd eco rada s , m a te r ia l l i t ico , u n i d o lo p in tado s o b re h ue so l a rgo y u n f r agmen t° d e i d o lo p l aca d e co rado p r e sen tan f o rma s r a s teab le s e n e l N eo l i t ico a nda luz y p o r tugu6 s ,q ue p e rm i ten f e cha re ly ac im ien to e nl at r an s ic iön d e lI Va lI Im i len io a .C .( Co l lado e ta l i i , 1 997 : 1 49 ) . E l mo t ivo a l q ue n o s r e f e r iamo s c on a n te r io r idad , r e p re sen tado e nr e pe t idamen t ee nl o sg rupo s IyI d e la b r igo , p uede s e r c on s ide rado f u e ra d e t o da d uda c omo u n i d o lo p l aca a n t ropomo rf i zado d e t i po A , u na r e p re sen tac iön d e c a räc te rf u ne ra r io q ue h ace e n t ra r al a sp i n tu ra sr upe s t re e n c onex iön d i rec ta c on e ly a c im ien to , t amb i6n d e c a räc te r f une ra r io , l o ca l izado e nl ac ueva d el aC ha rneca . A demä s ,y p a ra t enn ina r d e r e af i rma r e s ta p o s tu ra , h ay q ue d e ja r c on s tanc ia q ue e s te t i po d e p i eza s c uen tan c on p a ra le lo s c e rcano s p e rf e c tamen te f e chado s m ed ian te l aa p l icac iön d e C 14 . S i rvan c omo e j emp lo l o s i d o lo s -p laca d e l t i po q ue n o s o cupa q ue f u e ron l o ca l izado s e n e l" An t a d a B o la d a C e ra" ( Ma rvao ) yc uy a c r ono log ia a b so lu ta C 14 c a l ib rada e s tä f i j ada e n3 100 -2900 a .C . ( Gonca lve s , 1 989 :296 ) .

L ap i n tu ra r upe s t re e s quemä t ica q ue a pa rece e n l o sa b r igo s , d onde s er e p i ten a s oc iac ione s yt ema ss im i la re s ,c r eemo sq ue n o d ebe s e pa ra r se mucho e n e l t i empo d e l a s r e p re sen ta c ione s q ue s el o ca l izan e n l o s m ega l i to s , a unque , e v iden temen te , l af u nc iona l idad d e u na s yo t ra s e n n ada p uedan r e lac iona r se . L a s p in tu ra s y g r abado s d e l o s d ö lmene s r e sponden au n c öd igo f u ne ra r io q ue d efme l o s e s pac io s d en t ro d e l s e pu lc ro y e s r e f le jo d e p e r sona je s d e s t acado s , d e e s cena s a l u s iva s a lp a so d e l h omb re p o r l a v i da or e p re sen tac iön d ed i o se s og en io sp ro tec to re s( Bueno y d e B a lb in , 1 997 : 1 60 ) . L a p in tu r a r u pe s t re e s quemä t ica d e n ue s t ro s a b r igo s , at e no rd e s ur e p re sen tac iön e n l u ga re sd e a c ce so d i f i c i l ,d e la mb ien te d er e cog im ien to q ue s er e sp i ra e n e lo s y a l a t emä t ica r ep re sen tada , d e c a räc te r p r ef e ren t emen te s imbö l ico , n o s i n t roduce d e l eno e n u na ö rb i ta m ä s d if i c i l d e i n te rp re t a r r e lac ionada c on s u s c oncep to sm en ta le s , c r eenc ia s t r a sc enden te s , a sp i rac ione s u o b se s ione s .U ni n ten t° p o rp a r te d es u sa u to re sd ec omun ica r at r avi sd es u sp i n tu ra st o do s u mundo c onc ep tua ls imbö l ico yr i tua l , u na c a rga s imbö l ica y r i tua l q ue c r eemo s , i r ä

L a s egunda e v idenc ia q ue u t i l iza remo s p a ra a poy a r n ue s t ra h i p6 te s i s d e q ue e s ta p r ime ra e t apa p i c tö r ica p uede e ncuad ra r se e n e l m a rco c r ono lög ico q ue v en imo s e xpon iendo ( t ran s ic iön WI I Im i len io a .C . ) , l ae ncon t ramo s e n l a r e lac iön q ue s e p uede e s tab lece r e n t re e l mundo f u ne ra r io m ega l i t ico yl ap i n tu ra r up e s t re e s quemä t ica d ee s ta p r ime ra e t apa . E s ta r e lac iön s ep uede e s tab lece r d e sde d o s p un to s d e v i s ta . E n p r ime r l u ga r , p o r l a e x i s tenc ia d e 7 0

p e rd iendo e ng ran m ed ida c on l al egada l aE dad d e lC ob re y s ob re t o do d u ran te l aE dad d e lB ronce ,p r inc ipa lmen te e n s u s f a se sf i na le s ,c uando l ap i n tu ra r upe s t re e s quemä t ica ,a ün s i n n ega r q ue e n a l guno s c a so s p un tua le s a ün man tenga c i e r to s r a sgo s d e s a c ra l idad , p a sa a t e ne r u n c a räc te r yu na f u nc iona l idad mu cho m ä s n a r ra t iva ymundana , e n d onde a modo d e c öd igo d e c omun icac iön e s e mp leada p a ra e s tab le ce rm a rca sd ec on t ro ls ob re l a sr u ta sd ec omun icac iön , l o s t e r r i to r io s ol a s z ona s d e a l ta p o tenc ia l idad a g r ico la o m ine ra .

7 1

E x tr emadu ra . R ev i s ta d eE s tud io sE x tr emeho s , v o l . XV I I I ,p . 8 12

B IBL IOGRAF iA A IZPURÜA y OTROS ( 1982 ) : " I n t roducc iön a l o s y ac im ien to s d e f o sf a to d e l Mac izo I b é r ico Me r id iona l" . B o le t in G eo lög ico yM ine ro , 9 3 ( 5 ) ,p .3 90 14 1 .

-( 1 970 ) : " Ca tä logo d e l a s p in tu ra s d e l a C uev a d e Ma l t rav ie so" .X IC ong r e so N ac iona ld eA rqueo log ia . Me r ida , 1 968 ,Z a ragoza ,p .1 54 174 .

ACOSTA , P .( 1 995 ) : " La sc u l tu ra sd e ln eo l i t ico yc a lco l i t ico e nA nda luc ia O cc iden ta l" .E spac io , T i empo yF orma , s e r ie I , t omo 8 , p .3 -80 .

-( 1 977 ) : " La s c ueva s d e l c a le r izo d eC äce re s" .A c ta sd e l V ° C ong r e so d eE s tud io sE x t reme l lo s , v o l . V I I ,p . 57 -65 -( 1 980 ) : " Lo s a l bo re s d e l a p ob lac iön c ace re f ia " . L o s o r ig ene sd eC äcere s ,p .1 5 -24 .

ALGA 1 3A , M . ;F ERNÄNDEZ ,J .M . ; COLLADO ,H . ( 1 999 ) : " V ia je a l c en t ro d e l a t i e r ra e x t reme f ia" . C auda l d e E x t remadu ra ,n ° 1 2 ,p .2 8 -30

-( 1 981) : " E l s imbo lo d el a mano e n l a sp i n tu ra sr upe s t re s" . C o loqu io sH i s tör ico sd eE x t remadu ra . T ru j i l lo

ARR IBAS , A . yMOL INA , F .A . ( 1980 ) : " E l p ob lado d e l o s C a s t i l le jo s d e Mon tef r io ( G ranada )" . T he o r ig in s o f Me ta l lu rgy i nA t lan t i cE u rope ,C o loqu io ,V ,p .7 34

C ELEST INO , S . (1989 ) : " E l p ob lado c a lco l i t ico d e S an ta E ng rac ia . B ada joz" . R ev i s ta d e E s tud io s E x t reme i lo s , v o l . XLV ,n °2 ,p .2 82 -325

A .L .G . ( 1 997 ) : " La sc ueva sd eF uen te sd eL eön" . C en tau ra . B o le t in d e i n f ormac iön a mb ien ta l d e T en tud ia -M one s ter io ( Bada jo z ) , p .

COLLADO , H . ( 1997 ) : " A r te r upe s t re e n E x t remadu ra : i n v e s t igac iön , c on se rvac iön yp ue s ta e n v a lo r" . N orba -Ar te , p .7 25

AL MAGRO ,M . ( 1 958 ) :L a sp in tu ra sr upe s t r e sc ua terna r ia s d e l ac ueva d e Ma l t ra v ie so . I n s t i tu to E spa r lo l d eP reh i s to r ia d e lC .S . I .C . D ipu tac iön P rov inc ia ld eC äce re s ,6 3 p äg s .

COLLADO , H . yF ERNANDEZ , M . ( 1 998 ) : " A r te r upe s t re e n E x t remadu ra : ü l t ima s i nve s t igac ione s" , A c ta s d o C o loqu io " A P rd -H i s tor ia n a B e i ra I n t er ior" , T onde la , p . 2 07 -2 19 .

-( 1960 ) : " La sp in tu ra sr upe s t re sc ua te rna r ia sd el aC ueva d e Ma l t rav ie so e n C äce re s" . R ev i s ta d eA r ch ivo s , B ib l io teca sy Mu seo s . t .LXV I I I ,2 ,p .6 65 -707 .

COLLADO , H . yR IPOLL , S .( 1996 ) : " Una n ueva e s tac iön p a leo l i t ica e n E x t remadu ra . L o s g r abado s d e l ac u eva d e l a M ina d e I b o r ( Ca s ta r ia r d e I bo r , C ä ce re s )" . R ev i s ta d e E s tud io sE x t reme t io s . T omo L I I ,n °2 ,p .3 83 -399 .

AYALA , F .J .E T AL I I( 1 986 ) : Memo r ia d e l mapa d e lk a r s t d eE spa i la . I n s t i tu to G eo lög ico yM ine r° d eE spa i la , Mad r id . BARRIENTOS , T . y o t ro s , ( 1997 ) : " Nuevo s h a l lazgo s p reh i s td r ico s e n e l c a sco u rbano d e Mi r ida" . Mdr ida . E xca vac ione sA rqueo le i ca s ,n °3 ,p .2 65 -299 .

F ERNÄNDEZ CORRALES , J .M . yo t ro s ( 1 988 ) : " Lo s p ob lado s c a lco l i t ico y p re r romano d e " Lo s C a s t i l le jo s" ( Fuen t ed eC an to s ,B ada joz )" .E x t remadu ra A rqu eo le ica , n ° 1 ,p . 69 -88

B ELTRAN , A . ( 1 967 ) : " I nf o rmac ione s yn ovedade s s ob re a r te r upe s t re" . C ae sa raugu s ta ,2 9 -30 ,p .1 84 185 .

DEL P AN , I .( 19 17 ) : " Exp lo rac iön d e l ac ueva p r eh i s tö r ica d e l C one ja r" . B o le t in d e l aS oc ied ad E spa r lo la d e H i s tor ia N a tu ra l ,v o l . 1 6 ,p .1 85 19 1 .

B EN ITO BOXOYO , S . ( 1 796 ) : H i s tor ia d e C äcer e s ys u P a t rona . B ib l io te ca E x t remef ia . P ub l icac ione s d e F a lange E spa f io la y d e l a s J ONS . C äce re s , 1 952 ( t ra sc r ipc iön d e l manu sc r i to o r ig ina l ) .

DURÄN VALSERO ,J .J . Y RA M iREZ TR ILLO ,F .( 1 997 ) : L a c ueva d e C a s ta f ia r . L a c av idad m ä s n o tab l e d e E x t r emad u ra . S ub te r ränea n °7 .

BREU IL , H . ( 1 960 ) : " Decouve r te d 'une g ro t te o rn6 e p ä leo l i th ique d an s l a p rov ince d e C äce re s ( no rd -oue s t d e l ' E spagne )" . B u l l e t in d e l aS oc id td P rdh i s tor ique F rança i se , LV I I ,P a r i s

ENC INAS ,M .R . ( 1 996 ) : E s tud io d el a sr oca sc a rbona tada s d e l ap rov inc ia d e C äcer e s ys u i n t e r& t d cn ico . S e rv ic io d e p ub l icac ione sd el a UEX , C äce re s , p äg s .

CALLE JO , C .( 1 957 ) : " La sc u eva sd e lC a le r izo d eC äce re s" . A c ta s d e l VC ong r e so d e E s tud io s E x t reme e s , B ada joz , t . I I ,p .5 7 ys .

ENR iQUEZ , J . J . ( 1990 ) : E lC a l co l i t ico oE dad d e lC obr ed e l a c uenca e x t reme e d e l G uad iana : l o s p ob lad o s . P ub l icac ione s d e l Mu seo A rqueo lög ico P rov inc ia l d e B ada joz ,n °2 ,B ada joz , 3 7 1 p äg s .

-( 1958 ) : L a C ueva P r eh i s tör ica d e Ma l t ra v ie so j un to a C äce re s . P ub l icac ione s d e l aB ib l io teca P üb l ica d e C äce re s . C äce re s , 4 5p äg s .

- ( 1 996 ) : " Ve s t ig io s n eo l i t ico s d e l a C uenca Med ia d e l G uad iana" . A c ta s d e l IC ong r e so d e l N eo l i t i co e n l a P en in su la I bd r ica . G avä -Be l la te r ra ,v o l . 2 , p .6 89 -693 .

-( 1962 ) : " E l c omp le jo p r eh i s tö r ico d e Ma l t rav ie so" . U n l u s tro d e i n ve s t igac iön a rqueo lög ica d e l a A l ta

ENR iQUEZ , J . J . yG I JÖN , M .E . ( 1989 ) : " Lo s ma te r ia le s 7 2

J ORDÄ , F . yS ANCH TDR IÄN , J . L . ( 1 992 ) : L a C ueva d e Ma l t ra v ie so . G u ia sA rqueo lög ica s ,n °2 . Me ida ,2 1 p äg s .

p r eh i s tö r ico s d e l an ec röpo l i s d e l A lb a r rega s ye lh o r izon te d e l a s c azue la s c a renada s d e l a t r an s ic iön d e l N eo l i t ico C a lco l i t ico e n l ap rov inc ia d eB ada joz" . R ev i s ta d eE s tud io s E x t remer io s ,v o l . LXV ,n ° 1 ,p .8 1 -95 .

J ULL IVERT , M . Y OTROS ( 1972 ) : "Mapa t e c tön ico d e l a P en in su la I b6 r ica y B a le a re s . E . 1 : 1000000 . Memo r ia e xp l ica t iva" .I G ME ( 1 974 ) , Mad r id , 13 p äg s .

F ERNANDEZ , J .M . yRODR IGUEZ , A . ( 1 989 ) : " Campa f ia d e u rgenc ia e n e lp ob lado p re r romano d e " Lo s C a s t i l le jo s" ( Fu en te d e C an to s , B ada joz )" . R ev i s ta d e E s tud io s E x t remer io s ,v o l . LXV ,n ° 1 ,p .9 7 -12 1 .

LOPEZ , P .( Coo rd inado ra ) ( 1988 ) : E lN eo l i t ico e n E spar ia . C ä ted ra , Mad r id . 4 28 p äg s .

GÖMEZ AMEL IA , D . ( 1978 ) " A ldea Mo re t , d e p ob lado m ine ro as ubu rb io c a ce reno" . A u la d e C u l tu ra d e l aC .A . y MP . d eC äcer e s .

L ISO , F .J .( 1981 ) : C on t r ibu c iön a le s tud io m ine ra lög ico y t i cn ico d e l a s r o ca s c a rbonä t ica s d e B ada joz ( Te s i s D o c to ra l ) . E d . d el aU . C omp lu ten se d e Mad r id .

G IL , J .yENC INAS , M .R . ( 1 992 ) : " E l c a le r izo d eC äce re s" . P ub l icac ione sd e l Mu se° d eG eo log ia ,n °4 ,p .

MADOZ , P . ( 1848 ) : D icc iona r io G eog räf i co -E s tad i s t i co H i s tör ico d eE spar ia ys u sp o se s ione sd e U l trama r . Mad r id

GONZALEZ , A . ( 1 996 ) : " A sen tam ien to s n eo l i t ico s d e l a A l ta E x t remadu ra" . R ubr ica tum , n ° 1 ,A c ta sd e l IC ong re so d e lN eo l i t ico e nl aP en in su la 1 b 6 r ica ,p . 697 -705

MART IN DE LA CRUZ , J . C . ( 1 983 -84 ) : " P rec i s ione s e n t o rno al ac r ono log ia a n t igua d eP apa U va s ,A l ja raque " . C l io A rqueo lög ica ,n ° 1 .

GONZÄLEZ ,A . yo t ro s . ( 1988 ) : " E lp ob lado d e lC e r ro d el a H o rca ( P la senzue la , C äce re s ) . D a to s p a ra l a s e cuenc ia d e l N eo l i t ico t a rd io yl ae dad d e lC ob re e nl aA l ta E x t remadu ra" , T raba jo sd eP r eh i s to r ia , n °4 5 ,p .8 7 102

-( 1 990 ) : " E lc amb io c u l tu ra ld e lN eo l i t ico a lC a lco l i t ico" .E l C a l co l i t ico ad eba te . p .2 5 -30 -( 1 994 ) :E lt r än s i to d e lN eo l i t i co a lC ako l i t ico e ne ll i t o ra l d e l s u roe s t e p en in su la r .Excavac ione s A rqueo lög ica s e n E spa f ia ,n ° 1 69 ,M in i s te r io d eC u l tu ra , Mad r id , 1 92 p äg s .

GU ILLATNE , J . y VE IGA F ERRE IRA , 0 . ( 1 970 ) : " Le N eo l i th ique a nc ien a u P o r tuga l" . B .S .P .E . n ° 6 7 1 , p .3 04 32

MEL IDA , J .R . ( 1 924 ) : C a ta logo m onumen ta l d e E spana . P rov inc ia d eC äce r e s . 1 914 -19 16 . M in i s te r io d eI n s t ru cc iön P üb l ica yB e l la sA r te s . Mad r id .

GURR IA , J . L . y S ANZ , Y . ( 1 979 ) : " Lo s f e nömeno s k ä r s t ico se nl o sc a le r izo sd eC äce re s yA l i seda" .I VC o loqu io d eG eog ra j ia . P a lma d e Ma l lo r ca ,p .

MOL INA , L . ( 1980 ) : " E l p ob lado d e l B ronce Id e l L obo ( Bada joz )" ,N o t ic ia r io A rqueo lög i co H i spän ico , n °9 ,p .9 3 1 26 .

I GME : Mapa G eo lög ico d eE spana ,e s ca la 1 : 50 .000 ( s egun .da s e r ie Magna ) . S e rv ic io d e P ub l icac ione s d e l M in i s te r io d e I ndu s t r ia yE ne rg ia . *H o ja n °6 52 : J a ra ice jo . *H o ja n °6 53 : V a ldev e rde ja . *H o ja n °6 8 1 : C a s taf ia rd eI b o r . *H o ja n °7 04 : C äce re s . *H o ja n °7 26 : E lP ino . *H o ja n °8 53 : B u rgu i l lo sd e lC e r ro . *H o ja n °8 77 :L le rena . *H o ja n °8 97 : Mone s te r io . *H o ja n °8 99 : G uada lcana l . *H o ja n °9 19 :A lmaden d el aP l a ta .

MOURE , A . ; GONZÄLEZ , M .R . y GONZÄLEZ , C . ( 1 984 /85 ) : " La sp i n tu ra sp a leo l i t ica sd el ac ueva d el aF uen te d e l S a l in ( M tu lo r rode ro ,C an tab r ia ) .A r sP raeh i s tor i ca , n °3 . P .1 3 -23 NAVARRETE , M .S . ( 1976 ) : L a c u l tu ra d e l a s c ueva s c on c e räm ica d ecorada e n A nda luc ia O r ien ta l . U n ive r s idad d e G ranada , 2v o l s . G ranada . P AREDES GU ILLEN , V . ( 19 10 ) : " Sob re l a s c ueva s d e l C a le r izo d e C äce re s" . R ev i s ta d e E x t r emadu ra , v o l . X I , p . 4 2 1

I GME ( 1 987 ) : Memo r ia d e l Mapa G eo lög ico -M ine ro d e E x t remadu ra . c on se je r ia d e I ndu s t r ia y e ne rg ia . D i recc iön G ene ra l d e I ndu s t r ia , E ne rg ia y M ina s d e l a J un ta d e E x t remadu ra .

P ELL ICER ,M . ( 1995 ) :" La sc u l tu ra sd e ln eo l i t ico -ca lco l i t ico e n A nda lu c ia O r ien ta l" .E spac io , T i empo y F orma , s e r ie I , t omo 8 , p .8 1 134 P ER IÄNEZ , V . yMUNOZ , P .( 1998 ) : "Monumen t° n a tu ra l M ina ' La j a yona" .P ub l icac ione sd e l Mu sdo d eG eo log ia d e e x t remadu ra . N °5 ,Mi r ida ( Bada joz ) .

J IMENEZ , J . y MUS TOZ , D . ( 1 989 -90 ) : " Apo r tac ione s a l c onoc im ien to d e l C a lco l i t ico d e l a c uenca m ed ia d e l G uad i ana : l ac oma rca d e Z af ra ( Bada joz )" : N orba n ° 1 0 , p . 1 -39 .

P EYRONY , D . ( 1934 ) : " La F e r ra s ie" . P r dh i s to i r e , n ° 3 ,p p . 1 92

J ORDÄ ,F .( 1 970 ) :" Sob re l ae dad d el a sp i n tu ra sd el ac u eva d e Ma l t rav ie so ( Cä ce re s )" . X I ° C ong re so N ac iona l d e A rqueo log ia . Md r id a , 1 968 , Z a ragoza ,p .1 39 153

P EREZ , A . ( 1996 ) : " Ra s t ro s d en eo l i t iza c iön e n l as i e r ra d e 7 3

*H o ja n °8 98 :P ueb la d e l Mae s t re .

H ue lva" . R ubr ica tum , n ° 1 ,A c ta s d e l IC ong re so d e l N eo l i t ico e nl aP en in su la I b i r ica ,p .6 47 -654 .

VALDÜS , F . ( 1 980 ) : " Excavac ione s e n l a A lcazaba d e B ada joz" . R ev i s ta d eE s tud io sE x t reme e s , v o l . ) 0CXV I , n ° 3 ,p .3 7 1 -

P U IG Y LARRANZ , G . ( 1 886 ) : C av e rna s yS ima s d e E spa f ia . Mad r id .C op ia f a c sün i ld e lS e rv ic io d er e p roducc iön d eL ib ro s . L ib re r ia s" Pa r i s -Va lenc ia" . V a lenc ia . 1 995 .

V .V .A .A .( 1 989 ) :E lK a r s te nE spana . Monog raf ia n ° 4d el a S oc iedad E spaf io la d eG eomo rf o log ia . DURÄN VALSERO , J .J . Y LOPEZ MART iNEZ ,J .E d i to re s .

R IPOLL , S . yo t ro s . ( 1 997 ) : " Av ance a le s tud io d e l ac u eva d e Ma l t rav ie so ( Cäce re s ) . E l a r te r upe s t re p a leo l i t ico d e E x t remadu ra" . E x t remadu ra A rqueo lög i ca , v o l . V I I , p .9 5 -

VVAA ( 1 983 ) : L ib ro J ub i la r d e J .M . R io s . G eo log ia d e E spa t ia T omo I .I n s t i tu to G eo lög ico y M ine ro d e E spa f ia . Mad r id .

17 R IPOLL , S . yCOLLADO , H . ( 1 996 ) : " Una n uev a e s tac iön p a leo l i t ica e n E x t remadu ra . L o sg r abado sd el aC uev ad el a M ina d e I b o r ( Ca s ta f ia r d e I b o r , C äce re s )" . R ev i s ta d e E s tud io sE x t reme t io s ,t omo L I I ,n °2 ,p .3 83 -399 . R IPOLL , S . yMUN IC IO ,L i . ( 1 992 ) : " La sr e p re sen tac ione s d e e s t i lo p a leo l i t ico e n e l c on jun to d e D om ingo G a rc ia ( Segov ia )" .E spac io , T i empo yF orma . S e r ie I ,v o l .5 ,p .1 07 1 38

•Z ILHAO , J . yF AUST INO , A .M . ( 1996 ) : " 0 N eo l i t ico d o mac i90 c a lcä r io e s t remenho . C rono e s t ra t ig raf ia e p ovoamen to" . R ubr i ca tum , n ° 1 ,A c ta s d e l IC ong re so d e l N eo l i t ico e nl aP en insu la I b 6 r ica ,p . 659 -67 1 .

R IPOLL , S . ; COLLADO , H . y R IPOLL , E . ( 1 999 ) : Ma l tra v ie so e l s an tua r io e x treme i to d e l a s m ano s . Monog raf i a s d e l Mu seo d e C äce re s , n ° 1 . Mi r ida . ( e n p rensa ) . R IPOLL ,E . yMOURE ,A .( 1 979 ) :" G rabado sr upe s t re sd el a c ueva d e Ma l t rav ie so ( Cäce re s )" . E s tud io s d ed icado s a C a r lo sC a l le jo S er rano , p .5 67 -572 . R IVERO ,M .C . ( 1 972 -73 ) : "Ma te r ia le si n id i to sd el aC u eva d eB oqu ique" .Z ephyru s , n °2 3 -24 ,p .1 0 1 130 S ANCH 1DR IÄN ,J . L . ( 1 988 /89 ) :" Pe r spe c t iva a c tua ld e la r te p a leo l i t ico d e l a C ueva d e Ma l t rav ie so ( Cäce re s ) . A r s P raeh i s tor ica ,t .V I I -VT I I ,p .1 23 -129 . S ANCH LDR IÄN , J . L . yJ ORDÄ , J . F . ( 1 987 ) : " Nueva s i n v e s t igac ione s e n l a C ueva d e Ma l t rav ie so ( Cäce re s )" . R ev i s ta d eA rqueo log ia ,n °7 3 ,p .6 4 . S AUCEDA , M .I . ( 1 985 ) : " La C ueva d e l C one ja r ( Cäce re s ) . U na mue s t ra d el o sm a te r ia le sr e cog ido se n 1 981" .N orba ,n ° 5 , p .4 7 -58 . S AUCEDA , M . I . yC ERR ILLO , J .( 1 985 ) : " No ta s p a ra e l e s tud io d e l a s c e räm ica s d e l a c uev a d e Ma l t rav ie so ( Cäce re s )" I f ornada s d e A rqueo log ia d e l N ord e s t e A len t e jano ,p .4 5 -49 . S ERV IC IO GEOGRÄF ICO DEL E JtRC ITO : C a r tog raf i a m i l i t a rd eE spa f ia ,S e r ie L , e s ca la 1 : 50 .000 . *H o ja n °6 52 :J a ra ice jo . *H o ja n °6 53 :V a ldeve rde ja . *H o ja n °6 81 : C a s ta f ia rd eI b o r . *H o ja n °7 04 :C äce re s . *H o ja n °7 26 :E lP ino d eV a lenc ia . *H o ja n °8 53 :B u rgu i l lo sd e lC e r ro . *H o ja n °8 77 :L l e rena . *H o ja n °8 97 : Mone s te r io . 7 4